Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

256

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e

kegC[uehegj DeefYevevove ebLe

- esjCeeeesle SJeb JeeeveeecegKe -
je^ieewjJe, egieeJeefle&kee, pecyeterhe jevee keer heeJeve esejf kee, hetpe ieefCeveerecegKe, Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer
- mebeespeve -
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
- efveoxMeve -
heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej cenejepe kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
- eOeeve mecheeoke -
eeeee& eer vejsv ekeeMe pewve-efhejespeeyeeo (G.e.)
- mecheeoke ceC[ue -
heb. efMeJeejveueeue pewve, [e@. MesKejebo pewve, [e@. Deveghece pewve, [e@. Yeeieev pewve Yeeiesvog, [e@. peekegceej pewve,
[e@. DeYeeekeeMe pewve, ees. erkeceebo pewve, ye. keg. DeemLee pewve, ye. keg. mJeeefle pewve, ees. jcesMeebo ceveeeb, GcesMeebo pewve

pecyeterhe nefmleveehegj

- ekeeMeke -
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e. heesve veb.- (01233) 280184, 280236
hegmlekeeuee mebmkejCe Deeefeve Megkeuee 15-Mejo hetefCe&cee cetue
Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530 1000/-
28 Deketyej 2004
 efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegemf lekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
-: efveoxMeve :-
Oece&efoJeekej heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe
-: mecheeoke :-
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj efJekeeme keer e=K

B euee ceW
kegC[uehegj ceneslmeJe-2004 (27 mes 29 Dekeyt ej) kes MegYe DeJemej hej ekeeefMele
kecheesefpebie-%eeveceleer vesJeke&
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
 mecheeokeere
eOeeve mecheeoke keer keuece mes
efej eleeref#ele kegC[uehegj DeefYevebove ebLe eyeg hee"keeW kes neLeeW cesW meeQheles ngS nceW
neefo&ke emeVelee nw~ efheueer keF& MeleeefyoeeW mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW
eer#es$e kegC[uehegj keer ueeskeJeeheer ceevelee jner nw~ meveeleve efmeYetefce eer meccesoefMeKej
eeeee& eer peer keer ee$eeLe& Deees meYeer Yeepeve heeJeehegjer, jepeie=ner Deewj iegCeeJeeb leerLeeX kes meeLe
vejsvekeeMe peer kegC[uehegj keer Jebovee kes efueS Yeer yejeyej Deeles jns nQ~ meyemes hegjevee eceeCe 14JeeR meoer kee
kee efe$e efceuelee nw, peye Ske esleecyej meble eer efpeveJe&vemetefj cenejepe meenye ves Deheves ee$ee
JeCe&ve ceW heeJeehegjer, veeueboe, kegC[uehegj Deewj keebkeoer keer ee$ee kee JeCe&ve efkeee nw~ og:Ke
Fme yeele kee nw efke Fme ueeske-efJeegle leerLe& kee efJekeeme efheues 50-60 Je<eeX mes DeJe
jne Deewj Gmekes keejCe en Deve #es$eeW keer leguevee cesWb efhe[lee ieee~ Jele&ceeve egie keer
Jeefjlece meeOJeer hetpee efJeog<eer ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes ceve kees Fme #es$e
keer Ghes#ee kees osKekej ienjer heer[e kee DevegYeJe ngDee Deewj Gvekes efvece&ue ceve ceW Fme #es$e kes efJekeeme keer megneJeveer keuhevee
ves pevce efueee~ hetpe ceeleepeer Ske ueeskeefJeKeele mJehveoMeea SJeb eespeveeefMeuheer Deeefe&kee nQ~ Deheves efJeeej kees cetle&he osves
keer Deekeguelee GvnW leye leke yesewve kejleer jnleer nw, peye leke efke Gmekee efeeevJeeve ve nes peees~ iele oes Je<eeX ceW efJekeefmele
kegC[uehegj kee pees YeJe he Deepe nceejs meeceves nw, Gmekes heers hetpe ceeleepeer keer eMemle esjCee ner efveefnle nw~
efheues keg Je<eeX mes keg efJeosMeer efJeeveeW keer Keespe kes DeeOeej hej JewMeeueer kes Gheveiej JeemeeskegC[ kees Yeer pevceYetefce
kes he ceW eeeefjle kejvee Meg efkeee ieee nw~ FOej kes keg Je<eeX ceW Ske megefveeesefpele eespevee-DeefYeeeve kes Debleie&le keg
ebLe, mceeefjkeeSB SJeb MeesOe heef$ekeeDeeW kes efJeMes<eebke nceejs meeceves Deees nQ, efpeveceW Deveske efJejesOeeYeemeeW Deewj efJemebieefleeeW kees
mLeeve efceue ieee nw, GveceW Deveske Ssmeer IeveeSB peeves-Devepeeves efueKe oer ieF& nQ, pees nceejs efoiecyej pewveeiece mes lees cesue
Keeleer ner veneR nQ, meeLe ner yeslejleerye Deewwj yeslegkeer Yeer nQ~ esleecyej Deewj yeew iebLeeW leLee DeeOegefveke Yetieesue kes DeeOeej hej
JewMeeueer keer pees Keespe keer ieF& nw, Jen DekeueeW hej ner DeeOeeefjle eleerle nesleer nw~ nceejs efoiecyej pewve ebLeeW ceW pevceYetefce
kes he ceW JewMeeueer kee GuuesKe lees yengle otj, mebkesle leke veneR heeee peelee~
Fme veeer Keespe ceW efoiecyej pewve Deeiece ebLeeW keer Yejhetj Ghes#ee leLee pewveslej ebLeeW kes GjCeeW kees efoiecyej pewveeeeeeX
kee cele kenkej meceepe ceW Yece GlheVe kejves keer keesefMeMe keer ieeer nw~ GoenjCe kes efueS, Fve ekeeMeveeW ceW meJee cegefe,
kesJeue%eeve kes yeeo Yeer Ghemeie&, YeieJeeve kes veewkeeefJenej Deeefo kee meceLe&ve efkeee pee jne nw~ nceejs efoiecyej ebLeeW ceW
hejceewoeefjke Mejerjer leerLekejeW kes Je<ee&eesie kee keesF& GuuesKe veneR efceuelee, efkevleg Flej ebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kes
meeOeveekeeue kes 12 eelegcee&meeW leLee kesJeueereee& kes leerme Je<eeae efJenej kee efJemle=le uesKee-peesKee efceuelee nw~ Fme efJeJejCe
kes meeLe Deveske Yece GlheVe kejves Jeeueer yeeleW YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve kes meeLe peg[leer pee jner nQ~ YeieJeeve ceneJeerj
keer ceelee ef$eMeuee kees efmebOegosMe kes cenejepee eske keer yenve, Deeceheeueer veeceke JesMee kees ceneJeerj kes JebMepe efueefefJeeeW
eje JewMeeueer keer veiej-JeOet kes heo hej eefleefle efkees peeves, ieewMeeueke Deewj ieesheeueke eje GvnW meleees peeves pewmeer yeslegkeer
IeveeDeeW ee keLeveeW kees eeeefjle kej Deheves pewveeiece kee DeJeCe&Jeeo efkeee pee jne nw~ eefo Ssmes-Ssmes Meee efJe JeCe&veeW
hej efJejece veneR ueieeee ieee lees YeefJe<e ceW Yeesues-Yeeues eeJeke ceneJeerj kes oes-oes ceelee-efheleeDeeW keer yeele hej Yeer efJeeeme
kejves ueieWies~ YeieJeeve ceneJeerj kes oMe&ve mes Deevebo veeceke eeJeke kees kesJeue%eeve nesves keer yeele eefo mJeerkeee& nesieer lees
Pee[t ueieeles-ueieeles Ske yegef{ee kees DeLeJee yeeBme hej Kesueles-Kesueles Ske ve kees kesJeue%eeve nesves keer yeele mes nce kewmes Fbkeej
kej mekeWies? YeieJeeve ceneJeerj kes eefj$e ceW Fme lejn keer efceueeJe efkeee peevee Ske iebYeerj SJeb efebleveere henuet nw, efpemekee
efvejmeve efkeee peevee Deleble DeeJeMeke Lee~ emlegle ebLe keer mepe&vee Fmeer heeJeve GsMe kees ue#e ceW jKekej keer ieF& nw~
 Deve celeeJeueefcyeeeW DeLeJee leLeekeefLele Yetieesue kes veece hej DeIeefle kees Ieefle kes he ceW kenves-efueKeves kes meeLe-
meeLe Deheves efmeevleeW ceW Yeer ceefuevelee GlheVe kejves kee en eeeme keLeceefhe Gefele veneR nw~ nceW lees Jener Jeeve ee keLeve
mJeerkeee& nQ, efpeveceW hetJee&hej efJejesOe ve nes, pees GefeeeW mes Kebef[le ve nes mekeW leLee mele-efnlekej yeeleeW kee GheosMe efpeveceW
Yeje ngDee nes~
JewMeeueer kees ueskej efoiecyejslej efJeeveeW ceW Yeer Skecele veneR heeee peelee~ esleecyej ceefve eer keueeCe efJepee peer peneB
kegC[uehegj kees JewMeeueer kee Gheveiej ceeveles nQ, JeneR eefme Fefleneme%e ees. jecejIegJeerj emeeo efmebn Deheves DeeuesKe ceneJeerj
keer pevceYetefce ceW efueKe jns nQ-kegC[eece Ske mJeleb$e Deewj efJeMeeue veiej Lee, Jen #egeece veneR, ceneeece ee hegj Lee~
ees. jeOeeke=<Ce eewOejer ves Yeer Deheveer hegmleke HISTORY OF BIHAR ceW ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW JewMeeueer keer
ceevelee hej eMveefevn ueiee efoee nw~ ceneJeiie ceW peneB veeeflekee (%eele=JebMeer ceneJeerj keer pevceveiejer kes efueS eege Meyo)
kees JewMeeueer kes heeme yeleeee ieee nw, JeneR [e@. js. [sefJe[ ves efueKee nw-%eele=#eef$eeeW keer veeeflekee jepeie=ner (efyenej) kes
heeme nw~ Feflenemekeej [e. heer.meer. jee eewOejer ves lees Deheveer hegmleke JAINISM IN BIHAR ceW efoiecyejeW kes celeevegmeej
kegC[uehegj (veeueboe) kees ner ceneJeerj keer pevceYetefce mJeerkeej efkeee nw~ meved 1984 ceW ceOegJeve ceW Deeeesefpele efJeled meccesueve
ceW meefcceefuele efJeeveeW SJeb efyenej kes Meer<e&mLe hegjelelJeefJeoeW ves meJee&vegceefle mes heeefjle Ske emleeJe ceW kene Lee efke JewMeeueer
ceW GlKeveve mes eehle hegjeJeMes<eeW ceW keesF& Ssmee eceeCe veneR efceuee, efpememes JeneB ceneJeerj kee pevcemLeeve efme nes mekes~ Fve
meye GjCeeW mes JewMeeueer keer pevceYetefce kes he ceW ceevelee Deepe Yeer mebefoiOe ner yeveer ngF& nw~
meeOeejCe ie=nmLe ee eeJeke efyevee meboYe& keer Deeiece-yeee yeeleeW kees Yeer efoiecyej efpeveeiece kee keLeve ceevekej mJeerkeej
ve kej ueW, FmeefueS Ske Ssmes meboYe& ebLe keer DeeJeMekelee kee DevegYeJe efkeee pee jne Lee, efpemeceW efoiecyej pewve Deeiece ebLeeW
kees mebefoiOe yeveees peeves kes Fve eelveeW hej efJejece ueie mekes~ emlegle kegC[uehegj DeefYevebove ebLe keer ekeeMeve eespevee kes
heers nce meyekee ener ue#e jne nw~ n KeC[eW ceW efJeYeeefpele Fme ebLe ceW kegC[uehegj keer meefoeeW hegjeveer heejcheefjke ceevelee,
YeieJeeve ceneJeerj mes mebyebefOele Gvekes hebekeueeCeke #es$eeW, Gvekeer heeefjJeeefjke he=Yetefce leLee Gvekes peerJeve ceW Ieves Jeeueer
IeveeDeeW kes meboYe& ceW Ssmeer Gheeesieer meeceeer kee mebkeueve efkeee ieee nw, pees efoiecyej efpeveeiece-meccele nw~ hetpe ieefCeveer
efJeog<eer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer eMemle esjCee mes DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tles ngS kegC[uehegj kes cebefojeW kee
pees meJeeie heefjee Gvekes eje emlegle efkeee ieee nw, Jen YeepeveeW kees veF& peevekeeefjeeB lees oslee ner nw, meeLe ner hetpe
ceeleepeer kes leuemheMeea Jewog<e kee Yeer heefjeeeke nw~ Fme ebLe keer heefjkeuhevee Deewj mebeespevee ceW e%eeeceCeer hetpe Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer keer pees metPe-yetPe, mebkeuheMeeruelee, efvee Deewj ece efveefnle jne nw, Gmekes eefle mecheeoke ceC[ue
kes nce meYeer meome velecemleke nQ~
nceW hetCe& DeeMee nw efke meYeer Deeieceefve hetpe mebleeW, Oece&Jelmeue meceepe messefJeeeW SJeb Deeojemheo efJelepeveeW mes eehle
Decetue meneesie mes ekeeefMele en ebLe nceejs eyeg hee"keeW SJeb meYeer YeepeveeW kees DeJeMe ner mebleg kej mekesiee~ Fme
Fleves ye[s keee& ceW pees keefceeeB jn ieF& nQ, Gmekes efueS nceeje Dehevee eceeo ner efpeccesoej jne nw, nceejs meYeer efnlew<eer Gme
hej Oeeve ve osles ngS Fme ebLe ceW ekeeefMele eeceeefCeke meeceeer mes hetje-hetje ueeYe G"eles ngS Deheveer ee kees DeefJeeefuele
yeveeS jKeWies, Ssmee nceW efJeeeme nw~
-vejsvekeeMe pewve
(ke=les-mecheeoke ceC[ue)

(4)
 Deee JeeJe
DeefYevebove ebLeeW keer e=BKeuee ceW efJeMes<ehe mes ceneheg<eeW kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe mes
peve-peve kees heefjefele kejeves nsleg Jeefeiele veece kes DeefYevebove ebLe ekeeMeve keer hejcheje
lees eueer ner Dee jner nw efkevleg en kegC[uehegj DeefYevebove ebLe Gme hejcheje mes efYeVe Deheveer
hetpe evoveeceleer Deueie heneeve yeveeves Jeeueer Ske Ssmeer ke=efle nw efpemeceW egieheg<e, Oece&leerLe& eJele&ke YeieJeeve
ceeleepeer kee heeses ceneJeerj mes ueskej Deepe leke eueer DeeF& 2600 Je<eeX keer ieewjJeieeLee kees Deheveer cetkeJeeCeer
eje eoefMe&le kejves Jeeueer ceneJeerj pevceYetefce keer megKe Deewj og:Keefceefele keneveer yeleeves kee
Yejhetj eeeme efkeee ieee nw~
Fme ebLe kee keee& kejles ngS cegPes meyemes ye[e DevegYeJe en Deeee efke YeieJeeve ceneJeerj
peneB peve-peve kes DeejeOe kes he ceW Deepe pewveMeemeve kes efJeeeefme JeefelJe ceeves peeles
nQ, JeneR Gvekes efJe<ee ceW ieYe& mes ueskej efveJee&Ce hee&vle Deveefievele ceveie{vle ovlekeLeeSb Ssmeer
eeefuele nes ieF& nQ pees meeceeve pevelee kes meeLe-meeLe ye[er menpelee mes keeflehee meblb eeW SJeb efJeeveeW eje Yeer mJeerkeej kej ueer
ieF& nQ, Fmeereuf eS Gvekes DeeuesKeeW ceW Deveeeeme ner keg ve keg Demebiele yeeleW ceneJeerj kes peerJeve keer Ievee yevekej meceeefJe
nes peeleer nQ~ Jele&ceeve ceW en Delevle DeeJeMeke nes ieee nw efke efoiecyej pewve ebLeeW kes Devegmeej YeieJeeve ceneJeerj keer eLeeLe&lee
kees mecePee peees Deewj Deve esleecyej-yeew, Jeweof ke SJeb DeeOegevf eke Sself eneefmeke hegmlekeeW mes G=le efkees iees JeekeeebMeeW kees GvneR-
GvneR veeceeW mes keLeve efkeee peevee eeefnS, efoiecyej meeefnle ceW Gvekee efceeCe kejkes ceneJeerj kes meJeexoeer JeefelJe kees efJeke=le
veneR kejvee eeefnS~ pewmes-YeieJeeve ceneJeerj kees eC[keeweMf eke veeie kes eje [bmee peevee Deewj Ketve keer peien Gvekes Mejerj mes otOe
kee efvekeuevee ceevevee efoiecyej pewve ebLeeW ceW keneR Yeer GheueyOe veneR nw, en esleecyej ceevelee nw~
emlegle DeefYevebove ebLe ekeeMeve keer eespevee Fmeer ue#e kees hetCe& kejves nsleg yeveeF& ieF& efke YeieJeeve ceneJeerj kee peerJeve
oMe&ve, Gvekeer heeJeve pevceYetefce SJeb Gvekes meJeexoeer efmeevleeW keer hegef Deeefo efJe<ee Ske ner ebLe ceW hetCe& Deeieefceke ef
mes efoiecyej pewve Oecee&vegmeej eehle nes mekes~ eeefhe Yejmeke eelveeW kes eje ebLe kes mechetCe& cewj kees eLeemebYeJe osKee ieee
nw leLeeefhe keneR efetke ee ethe keer DeMegef jn peevee mJeeYeeefJeke nw~
Fme ebLe kes eLece KeC[ ceW 224 he= nQ GveceW hejcehetpe Deeeee&, cegefve, Deeefe&kee, #eguueke-#egefuuekee SJeb Yeejke
Deeefo kes cebieue DeeMeerJee&o SJeb efJeveeebpeefueeeB nQ hegve: je^heefle, eOeeveceb$eer Deeefo jepeveslee, veeeeOeerMe SJeb eMeemeefveke
DeefOekeejer Deeefo keer MegYekeeceveeSb oer ieF& nQ pees mechetCe& je^ keer $e+ef<e hejcheje SJeb jepe Meemeve hejcheje keer Deesj YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes eefle ee kee eleerke nQ~ Fmekes heeeled ceneJeerj mJeeceer kes Deveve eeueg Oeerceeved,
eerceeved SJeb peve-peve keer DevleYe&efe kees eoefMe&le kejves Jeeueer heg<heebpeefue Deewj keeJeiebiee eJeeefnle ngF& nw~ en KeC[ Yeefe
keer ieeiej ceW meeiej kee he ueskej mechetCe& osMe kee eefleefveefOelJe kejves Jeeuee mecePevee eeefnS~ meceeeYeeJe DeLeJee
mechekee&YeeJe kes keejCe pees cenevegYeeJe Deheveer ee kees FmeceW esef<ele veneR kej mekes nQ, Jes Yeer Fmes ee mes he{W Deewj Ske
yeej kegC[uehegj (veeueboe) kes mee#eeled oMe&ve kejkes Yeefeheg<he meceefhe&le kej Deheves peerJeve kees meeLe&ke DeJeMe yeveeJeW~
DeefYevebove ebLe kes 184 he=ere efleere KeC[ ceW YeieJeeve ceneJeerj SJeb pewveOece& efJe<ee hej uesKekeeW kes uesKe nQ
efpemeceWs DeveeefoefveOeve pewveOece& kes meeLe-meeLe leerLekejeW kee Deveeefokeeueerve DeefmlelJe, YeieJeeve ceneJeerj kee peerJeveoMe&ve
(efnvoer, Debespeer SJeb meefe$e), Gvekes peerJeve kes efJeefYeVe henuegDeeW hej efoiecyej-esleecyej celeevegmeej Devlej, veeefkee leLee
kejCeevegeesie kes Devegmeej pewveYetieesue keer jevee pecyeterhe kee Yeer JeCe&ve nw~ Fmekes Deefleefje Fme KeC[ ceW pewveOece& kes
eeeervelece ebLe <edKeC[eiece SJeb ke<eee heeng[ mes mebyebefOele mebef#ehle meejhe DeeuesKe nQ efpevnW efke YeieJeeve ceneJeerj keer
efoJeOJeefve kes DeeOeej hej eefLele eoMeebie kee DebMe ner mecePevee eeefnS~
le=leere KeC[ kee veece nw-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele~ FmeceW 2600 Je<e& eeeerve
(5)
kegC[uehegj veiejer keer Ssefleneefmekelee, hegjeleeeflJeke Gheeesefielee SJeb efJeMes<ehe mes DeeieceJeekeeeW hej ee mes GodYetle JeeCeer kee
meben kejkes Deehe meYeer kees YeieJeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce mes heefjefele kejeves kee eeeme efkeee ieee nw~ FmeceW
108 he= nQ efpeveceW MeesOehetCe& uesKeeW kees eneB mebenerle efkeee ieee nw~ FvnW Deehe eehetJe&ke he{W Deewj kegC[uehegj kee eefleefove
hetpee-Deejleer kes ceeOece mes mcejCe kej hegCeepe&ve kejW
elegLe& KeC[ kee veece nw-hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe~ FmeceW eewyeerme leerLekejeW keer 16
pevceYetefceeeW kes heefjee, Deve keueeCeke SJeb heeBe efveJee&CeYetefceeeW SJeb Yeejle kes ecegKe efoiecyej pewve leerLeeX kes heefjee meb#eshe
ceW efoes iees nQ~ Ssefleneefmeke GuuesKeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kes eLece ieCeOej eer ieewlece mJeeceer kee heefjee SJeb Gvekeer ecegKe
ke=efleeeW kee heefjee nw leLee Gmeer ece hejcheje ceW yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej cenejepe leke
kee GuuesKe nw SJeb Ssefleneefmeke meeOJeer kes he ceW ceneJeerj meceJemejCe ceW 36000 Deeefe&keeDeeW ceW ecegKe ieefCeveer Deeefe&kee
eer ebovee cenemeleer kee peerJeveJe=e Yeer oMee&ee ieee nw~ efoiecyej pewve hejchejevegmeej Fvekee heefjee Je nw keeeWefke
eboveemeleer kes efJe<ee ceW Yeer Deveske YeeBefvleeeB pewmes efke evovee kes Debie-Debie kee ceesue nesvee, Gmes yeseer peevee Deeefo yeeleW meceepe
ceW Jeehle nQ~ GvnW otj kejkes mele leLeeW mes heefjefele kejevee Fme KeC[ kee ecegKe GsMe nw~ Fme KeC[ ceW 128 he= nQ~
hebece KeC[ ceW 188 he= nQ pees DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj kee ceevees ele#e efoioMe&ve kejeles
nQ~ kegC[uehegj ceW efJekeeme kes veece hej ngS efpeleves Yeer cebefoj, cenue Deeefo kes efvecee&Ce nQ Gve meyekee FmeceW megvoj JeCe&ve efnvoer-
Debespeer ceW efoee ieee nw~ vebeeJele& cenue heefjmej ceW ueieees iees ueieYeie meYeer efMeuee uesKeeW kee meben nw, ceveeskeeceveeefmeef
ceneJeerj ele efJeefOe SJeb hetpee kes meeLe-meeLe Fme KeC[ ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje YeieJeeve ceneJeerj
2600JeeB pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Debleie&le efkees iees keee&keueeheeW kee Yeer mebef#ehle JeCe&ve nw~
hegvee Debelf ece "s KeC[ ceW cee$e 40 he= nQ efkevleg FmeceW nw kegC[uehegj kes veece kees osMe kes keesves-keesves ceW hengB eeves Jeeues
YeieJeeve ceneJeerj peeself e jLe kee eJele&ve kee JeCe&ve~ hegve: jLe eJele&ve, kegC[uehegj efJekeeme SJeb emlegle ebLe kes ekeeMeve keer
esjCeeeesle hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebe#f ehle heefjee eoeve efkeee ieee nw~
Fme ekeej n KeC[eW ceW efJeYee <edKeC[eiece kes meceeve Fme DeefYevebove ebLe keer hejsKee hetpe ieefCeveer %eeveceleer
ves yeveekej nce ueesieeW kees %eeveeCe&Je-%eevemeceg ceW DeJeieenve kejves kee meewYeeie eoeve efkeee nw leLee Deeiecemeccele Deveske
uesKeeW kees GvneWves mJeeb efueKekej eoeve efkeee nw~ Gvekee en Ghekeej keYeer efJemce=le veneR efkeee pee mekelee nw~ Fme ebLe
kee cewj he{kej GmeceW eLeemLeeve Deheves Decetue megPeeJe osles ngS heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej cenejepe ves DeleefOeke
heefjece efkeee nw~ Jes efJeMes<e he mes meeOegJeeo kes hee$e nQ~ hetpe ceeleepeer eje mebkeefuhele eleske keeeeX kees cetle&he osves
nsleg Deehe melele Deemej jnles nQ~ ebLe kes eOeeve mecheeoke eeeee& eer vejsvekeeMe peer keer iegCeeenkelee Yeer cegPes eYeeefJele
efkees efyevee veneR jnleer pees JeemleefJekelee mes heefjefele neskej nce ueesieeW kes eje efkees pee jns heefjece kee cetueekebve kejles
nQ, Gvekes meeLe meYeer mecheeokeeW kees mejmJeleer keer melele mesJee nsleg cebieue DeeMeerJee&o nw~ kegC[uehegj kes efvecee&Ce keee& kees
eLeemecee hetCe& kejeves ceW melele efeefvlele jnves Jeeues kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer peneB kegC[uehegj kes eelegcee&me ceW ueieYeie
eefleefove Deeeesefpele nesves Jeeues keee&ece meheue yeveeles nQ, Deeves-peeves Jeeues YeeeW keer hetjer JeJemLee kejles nQ, nefmleveehegj-
eeeie-DeeesOee-ceebieerlegbieer Deeefo leerLeeX kees mebeeefuele kejles nQ, JeneR Fme iebLe kees Yeer GvneWves mecee hej hee"keeW leke hengBeeves
ceW efe$e Deeefo keer mesefbie kejves, ekeeMeve keer JeJemLee kejves ceW hetje heefjece efkeee nw~ hegve: efpevekes meewpeve mes en ebLe
ekeeefMele nes jne nw Gve eer keceueebo pewve kes efueS Oece&Je=ef kee yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw~ Gvekee heefjJeej Fmeer
ekeej melele Oece&, ieg SJeb meeefnle keer mesJee ceW ueiee jns, ener esjCee nw~
en DeefYevebove ebLe Deehe meYeer kes meceereerve %eeve keer Je=ef ceW efveefcee yeves, efve<he#elee kes meeLe meYeer ueesie meeeF& kees
enCe kejW SJeb YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kee eMe hetjs efJee ceW emeeefjle nes, Fmeer YeeJevee kes meeLe-

16-10-2004 -Deeefe&kee evoveeceleer

(6)
 ekeeMekeere
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj eje mebeeefuele Jeerj
%eeveesoe ebLeceeuee kes eje peneB nceves efheues 30 Je<eeX ceW 250 ebLe ueeKeeW keer mebKee ceW
ekeeefMele efkees nQ, JeneR emlegle ebLe YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj DeefYevebove
ebLe Yeer Fme ebLeceeuee kee Ske ieewjJehetCe& ekeeMeve nw, pees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewve
Fefleneme kes mebj#eCe kee peerJevle GoenjCe nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce kes heeeled DeveskeeW yeej nceejer DeeOeeeflceke mebmke=efle SJeb
Yeewefleke efJeeejOeejeDeeW ceW heefjJele&ve Deeee nw efpememes Gmekeer cepeyetle pe[W Yeer keefchele neskej
heefeceer meYelee keer JewMeeefKeeeW kee meneje uesves ueieer nQ~ meyemes DeefOeke eYeeJe YeejleosMe
keer Yeewieesefueke mecheoe hej he[e nw, FmeefueS eneB kee Je=nlkeee YetYeeie otmejs osMeeW keer meercee
ceW euee ieee Deewj efJeeceeve Yeewieesefueke efmLeefleeeB Yeer heefjJele&ve kes meeLe-meeLe ueIegkeee
meerceeDeeW kes he ceW ceeveefe$e ceW efiele nesleer nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe mes ueskej ceneJeerj heele eewyeerme ceneheg<e DeveeefoefveOeve pewveOece& kes Jele&ceevekeeueerve 24 leerLekej
kes he ceW peeves peeles nQ~ Gve meYeer keer Jele&ceeve ceW 16 pevceYetefceeeW ceW mes Deveske pevceYetefce Delevle Ghesef#ele SJeb peerCe&-MeerCe&
DeJemLee ceW nQ efpevekee peerCeexej Deewj efJekeeme kejvee pewvemeceepe kee eLece kele&Je nw~
kegC[uehegj keer Ssefleneefmeke he=Yetefce-peneB Deepe mes 2603 Je<e& hetJe& pewveOece& kes 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves
pevce ueskej efJee kees efpeDees Deewj peerves oes kee Decej mebosMe eoeve efkeee Lee, Gvekeer ceelee ef$eMeuee ves peneB 16 mJehve
osKekej ceneJeerj pewmes ceneeleeheer, cees#eieeceer heg$e kees pevce efoee Lee, efhelee efmeeLe& ves peneB heg$e pevce keer KegMeer ceW Deheves
meejs YeC[ej Keesuekej pevelee kees efkeefceke oeve yeebe Lee, Oevekegyesj ves peneB ceelee ef$eMeuee kes Deebieve ceW ueieeleej 15
cenerves leke (ieYe& ceW Deeves kes 6 ceen hetJe& mes ueskej pevce nesves leke) kejes[eW jlve yejmeeS Les leLee mee#eeled meewOece& Fv ves
DemebKeosJeeW kes meeLe Deekej YeieJeeve kee pevcekeueeCeke ceneslmeJe ceveeee Lee, Jen Fme ke=leegie ceW Debeflece leerLekej keer
pevceYetefce nesves kee meewYeeie eehle kejves Jeeueer kegC[uehegj veiejer nw~ keeeWefke YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled Fme Oejleer hej
efkemeer leerLekej kee pevce veneR ngDee Deewj pewve Deeiece kes Devegmeej Deye ueieYeie 81 npeej 500 Je<e& (81500) kes yeeo
DeeesOee veiejer ceW hegve: leerLekejeW kes pevce keer hejcheje eejbYe nesieer Gmemes henues leke ceneJeerj mJeeceer kee ner Meemevekeeue
peevevee eeefnS~
kegC[uehegj elegLe&keeue keer Debeflece jlveieYee& Yetefce nw-en Deeieefceke mele nw efke YeieJeeve ceneJeerj kes yeeo
Jele&ceevekeeue ceW Deve keesF& Yeer leerLekej veneR ngS nQ Deewj eefo keYeer efkemeer ves 25JeW leerLekej keer keuhevee Yeer keer nw lees
efoiecyej pewve meceepe ves Gmekee [kej Keb[ve efkeee nw~ Deye lees Deeieeceer elegLe& keeue Deeves hej ner eewyeermeer nesvee mebYeJe
nesiee~ %eeleJe ner nw efke YeefJe<eledkeeue keer Fme eewyeermeer kes eLece leerLekej kee efveCe&e lees ceneJeerj YeieJeeve kes meceJemejCe
ceW ner nes ieee Lee peye jepee esefCeke ves Deheej efpeveYeefe kes meeLe GvneR kes heeocetue ceW leerLekej eke=efle kee yebOe efkeee Lee,
pees Deeves Jeeues elegLe& keeue ceW cenehee veece kes eLece leerLekej kes he ceW DeeesOee ceW pevce ueWies~
eeeerve keeue mes ner hetpee, Deejleer, Yepeve Fleeefo kes eje ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW efpeme kegC[uehegj veiejer kee
iegCeieeve efkeee peelee jne nw leLee Jele&ceeve egie ceW efpeme Yetefce ves Debeflece yeej jlveieYee& keer meb%ee kees meeLe&ke efkeee Lee
Jen meye leerLeeX ceW meJee&efOeke cenlJehetCe& kegC[uehegj keer Yetefce ner nw keeeWefke Gmekes yeeo efkemeer Yeer Deve Yetefce kees en meewYeeie
eehle veneR ngDee efke peneB 15-15 cenerves leke jlveeW keer Je<ee& ngF& nes Deewj leerLekej cenehee kes pevce mes hetJe& Deye en hegve:
mebYeJe ner veneR nw~
efee yevOegDeeW! etB lees Delevle eeeerve keeue mes cebefoj, cetefle&, leerLe& efvecee&Ce, peerCeexej leLee Gvekes efJekeeme keer hejcheje

(7)
eueer Dee jner nw, pewmes efke egie keer Deeefo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kes heg$e meceed Yejle eeJeleea ves kewueeMeheJe&le hej jlveefveefce&le
leerve eewyeermeer efJejepeceeve keer Leer, hegve: Gmekee peerCeexej Deepe mes 9 ueeKe Je<e& hetJe& jepee oMejLe ves efkeee Lee, Ssmee
pewvejeceeeCe ceW GefuueefKele nw~
GVeermeJeeR-yeermeJeeR Meleeyoer ceW eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ves Yeer kegbLeueefieefj, kegbYeespe
yeengyeueer Deeefo leerLeeX kes efJekeeme SJeb peerCeexej keer esjCee eoeve keer lees GvneR kes eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe
eje oeref#ele ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Yeer efpevemebbmke=efle kes mebj#eCe nsleg leerLekej pevceYetefceeeW kes efJekeeme keer
DeeJeMekelee kees yeleeles ngS mecemle pewve meceepe kees Fme cenece keee& keer Deesj mecesefjle efkeee~ mebhetCe& YeejleJe<e& keer
efoiecyej pewve meceepe kes meceLe&ve SJeb meneesie ves Fme ue#e keer Deesj lespeer mes ye{les keoceeW kees Yeejer yeue eoeve efkeee~
hejvleg efhej Yeer keeflehee ueesie Fme efJekeeme ece mes JeLe& ner Jee nes G"les nQ Deewj Deheveer uesKeveer SJeb JeeCeer mes Jes
efkeme ekeej kee efJe<e Jeceve kej jns nQ, en Meeeo GvnW mJeeb Yeer Yeeve veneR jnlee nw~ cenevegYeeJeeW! etB lees efkemeer ve efkemeer
eser-ye[er yeele kees ueskej Iej-Iej ceW, YeeF&-YeeF& ceW, efhelee-heg$e ceW, meeme-yent Deeefo ceW efJeJeeo ee celeYeso keer efmLeefleeeB GlheVe
nes peeee kejleer nQ hejvleg cele-Yeso kes meeLe ceve-Yeso ueeves mes efmLeefleeeB efJehejerle nes peeleer nQ, efpevemes meoe ner yeeves kee
eeeme kejvee eeefnS~ Fmeer ekeej Oece&#es$e ceW Yeer keF& yeej efJe<ece heefjefmLeefleeeB Dee peeleer nQ peye Meeeere celeYeso Deeheme
ceW nes peeles nQ~ peye meved 1974 ceW YeieJeeve ceneJeerj kee 2500JeeB efveJee&Ce ceneslmeJe ceveeee ieee leye YeieJeeve keer efveJee&CeYetecf e
heeJeehegjer kes eefle Yeer Ske efJeJeeoemheo emebie Deeee leLee leerLe&#es$e keceser kes lelkeeueerve DeOe#e meent eer Meebelf eemeeo peer pewve
ves meefoeeW mes ceevelee eehle efveJee&CeYetefce heeJeehegjer (veeueboe) kes mLeeve hej G.e. kes ieesjKehegj efpeues ceW efmLele heeJee (meef"eeJeeb)
kees YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce Ieesef<ele kej efoee Lee~ Fme meboYe& ceW Gvekee efvecve he$e Je nw-
(eeeerve heeJee hegmleke, he=. 102 mes GodOe=le)
Deeue FefC[ee efoiecyej YeieJeeve ceneJeerj
2500JeeB efveJee&Ce ceneslmeJe meesmeeFer, efouueer ves heeJee (heeJeeveiej-meef"eeJeeb-heeefpeueveiej) ceW cebefoj efvecee&Ce kejeves
kee cenlJehetCe& efveCe&e efueee nw~
(osefKeS-ceneslmeJe yeguesefve, efo. 10 veJecyej leLee Jeerj efo. 15 veJecyej) Fmeer efJe<ee ceW meesmeeFer kes DeOe#e
eerceeve meent Meebefleemeeo peer pewve kes efoiecyej 13 Deketyej 1972 kes Gme he$e kee keg Yeeie pees GvneWves eer heeJeeveiej
efveJee&Ce#es$e meefceefle kes lelkeeueerve DeOe#e eer jee osJesv emeeo peer pewve ieesjKehegj kees efueKee nw-
My Dear Devendra Prasad ji
The matter has been considered by the committee and the Committee has decided that a Tem-
ple of Bhagwan Mahavir should be constructed at PAWA. The views of the Committee are that the
area of the garden should be quite large which should not be less than 10 to 20 acres,..............The
Committee also feels that the Temple should be constructed by the side of or in the Midst of a
Pond..........................
Yours sincerely,
S.P. Jain
(meesmeeFer ves heeJee-heeefpeueveiej ceW cebeof j yeveeves kes efueS 5 ueeKe hees keer mJeerke=efle oer nw~ Deepe efo.9, efomecyej 72)~
ceQ mechetCe& pewve meceepe mes hetvee eenlee ntB efke keee Deepe leke Deehe meye ves heeJee (meef"eeJeeb) kees YeieJeeve ceneJeerj
keer efveJee&CeYetefce ceevekej JeneB efveJee&Ceuee[t e{eee nw? JeemleefJekelee lees en nw efke Mele-eefleMele meceepe heeJeehegjer (veeueboe)
efmLele peuecebefoj kees YeieJeeve keer efveJee&CeYetefce ceevekej eefleJe<e& JeneB efveJee&Ceuee[t e{eleer nw~ meceepe eje Fme veF&
efveJee&CeYetefce kees mJeerkeej ve efkees peeves kes keejCe heeJee (meef".) efJekeefmele nesves kes hetJe& ner efJemce=le kej efoee ieee~ eneB
efevleveere yeele en nw efke meent eer Meebefleemeeo peer ves SJeb leerLe&#es$e keceser ves heeJee kee meceLe&ve lees efkeee Lee hejvleg keYeer
Yeer heeJeehegjer (veeueboe) kee efJejesOe veneR efkeee Lee, ve ner Gmes ceeveves Jeeues ee Gmekee efJekeeme kejves Jeeues efkemeer eeueg
kes eefle efkevneR ekeej kes DeMeesYeveere MeyoeW kee eeesie efkeee Lee Deewj ve heeJeehegjer (veeueboe) kes meceLe&keeW kes eefle keesF&

(8)
Jeefeiele efceLee oes<eejesheCe efkeee Lee, pewmee efke Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes efJekeeme mes yeewKeuee
kej keg leLeekeefLele Jeefe hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes eefle kej jns nQ~ ceQ lees Jele&ceeve keer DeMeesYeveere MeyoeW
ceW Dee#eshe kejves keer eJe=efe kees Yeer ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kes oes<e kee ner Ske vecetvee ceevelee ntB~
cee$e heeJeehegjer ee kegC[uehegj (veeueboe) kes mLeeve hej heeJee (heeefpeueveiej) ee JewMeeueer kegC[eece keer ner yeele veneR nw
Jejved YeieJeeve heee&veeLe keer kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce Deefn$e (jecehegj-G.e.) kes mLeeve hej efyepeewefueee kees Yeer Deepe
kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce Ieesef<ele kejves kee Gheece efkeee ieee nw~ Fmeer ekeej YeieJeeve MeerleueveeLe keer pevceYetefce
Yeefuehegj kees keesuegDee hene[ (PeejKeb[), FKeesjer SJeb efJeefoMee Fve leerve mLeeveeW hej ceevee pee jne nw, YeieJeeve
ceefuueveeLe SJeb veefceveeLe keer pevceYetefce efceefLeueehegjer kees keesF& kee"ceeb[t (vesheeue) ceW leLee keesF& efyenej ceW ojYebiee kes efveke
(jepeveerefleke vekeMes kes Devegmeej) ceeveles nQ hejvleg keneR hej Yeer Deehemeer Jewceveme SJeb DeMeesYeveere JeJenej kee emebie
meeceevele: veneR Deeee nw~
JewMeeueer kees lees meved 1956 mes yemee{ ieeBJe kes mLeeve hej yemeekej ceneJeerj pevceYetefce keer meb%ee eoeve keer ieF& hejvleg
meefoeeW mes hetpe kegC[uehegj (veeueboe) mes keg ueesieeW kees Flevee efJes<e keeeW nw, en yeele mecePe ceW veneR Deeleer nw~ pevceYetefce
kes veece hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves keesF& veee leerLe& lees yeveeee veneR nw Jejved meefoeeW mes peve-peve kes eje
ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW hetpeer peeves Jeeueer kegC[uehegj keer Yetefce kee cee$e megvoj veJeefJekeeme mecheVe efkeee nw, ueesieeW keer
DeemLee kees { DeeOeej eoeve efkeee nw Deewj Deeves Jeeues YeefJe<e kes efueS mebmke=efle kee mebj#eCe kejves kee ceneve Gece efkeee
nw~ hegve: Jeefeiele Dee#eshe, efveboe, Deeueesevee Fleeefo Gvekes ceeie& ceW kebke Yeuee kewmes yeve mekeles nQ?
meceepe ceW mecee-mecee hej hebLeJeeo, peeefleJeeo Fleeefo kees ueskej ve peeves efkeleves ess-ye[s efJeJeeo jns ner nQ, hejvleg
Deehemeer efJeeej-efJeceMe& kes eje ner Gvekee meceeOeeve mebYeJe nes heelee nw ve efke Deehemeer JewjYeeJe SJeb Jewceveme kes eje~ Deeheme
ceW celeYeso Yeues ner neW hejvleg ceveYeso veneR nesvee eeefnS leYeer megKeer heefjJeej, megKeer meceepe SJeb megKeer je^ keer keuhevee meekeej
nes mekeleer nw~
pevceYetefce kegC[uehegj kes efJejesOeer SJeb JewMeeueer kes meceLe&keeW mes cesje lees ener kenvee nw efke hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes
heeme yew"kej MeebeflehetJe&ke Meeeere eee& kejW Deewj Fme pevceYetefce efJekeeme kees Deehemeer Jewceveme kee he ve eoeve kejW~ keeeWefke
efkemeer leerLe& kee efJekeeme nceejer mebmke=efle kee GVeeve nw ve efke heejmheefjke Me$eglee kee yeerpeejesheCe~ JewMeeueer kees ceneJeerj keer
pevceYetefce ceevekej eefo Deehekeer Deelcee kees Meebefle efceueleer nw lees nceW eeeerve ceeveleevegmeej kegC[uehegj kees pevceYetefce ceeveves
ceW Gmemes Yeer DeefOeke Dee ueielee nw~
leerLekej ceneJeerj keer Ssefleneefmeke pevceYetefce kegC[uehegj meefoeeW mes pewvemeceepe kes ee kee kesv jne nw~ mecee keer
heefjJele&veMeeruelee ves peye kegC[uehegj keer JewYeJeJe=ef kees mebkegefele kej efoee, leye Gmekees meebmke=efleke, hegjeleeeflJeke SJeb eeeerve
Oeeefce&ke efeeW mes JewYeJemecheVe kejves nsleg 2600JeeB pevcekeueeCeke ceneslmeJe ceveeves kee Ske efveefcee GheefmLele ngDee~
pewvemeceepe keer meJeexe meeOJeer ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes pevcekeueeCeke keer meJeexheefj GheueefyOe kes
he ceW Fme pevceYetecf e kegC[uehegj kee peerCeexej SJeb efJekeeme Yeejle keer mechetCe& efoiecyej pewve meceepe kes meneesie mes efkeee ieee
nw~ 29 efomecyej 2002 mes eejbYe efkees iees eneB kes vetleve efvecee&Ce eee: hetCe&lee keer Deesj nw~ 28 Dekeyt ej 2004, MejoheteCf e&cee
kees kegC[uehegj ceneslmeJe SJeb hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer kes 71JeW pevcepeebleer kes MegYe DeJemej hej vebeeJele& cenue veeceke Fme
hetjs veJeefveefce&le leerLe& kee ueeskeehe&Ce kejles ngS nce ieewjJe kee DevegYeJe kej jns nQ~
pevceYetefce efJekeeme kee eLece ejCe keerefle&mlebYe-kegC[uehegj kes efJekeemeece ceW meJe&eLece 24 ceee& 2002 kees hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes eeeerve cebefoj heefjmej ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme ngDee hegve: 12 hejJejer
2003 kees Gme 36 heg TBes keerefle&mlebYe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer meJee heg heeemeve eefleefle 8 eefleceeSb efJejepeceeve keer
ieF~ efpevesv eefleceeDeeW SJeb Sself eneefmeke efe$eeW, efMeueeuesKeeW mes meceefvJele en keerelf emlebYe efpeveOece& SJeb kegC[uehegj keer keerelf e& heleekee
hewueeves ceW eLee veece leLee iegCe kees meeLe&ke kej jne nw~
keerefle&mlebYe efvecee&Ce kes meeLe ner #es$e kes JewYeJeMeeueer efJekeeme nsleg efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve nefmleveehegj kes
(9)
Debleie&le YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efo. pewve meefceefle kee ie"ve efkeee ieee efpemekes eje GejcegKeer 60 kes
(2 Ske[) Yetefce eeeerve cebefoj kes efveke ner ueskej Ghejese meefceefle kes veece jefpem^er kejeF& ieF&~
efJekeeme kee efleere ejCe vebeeJele& cenue heefjmej ceW Deveske veJeefvecee&Ce-YeieJeeve ceneJeerj kes pevce mes heeJeve vebeeJele&
cenue kes veece hej ner kegC[uehegj ceW ueieYeie oes Ske[ kes Fme YetKeC[ hej 29 efomecyej 2002 mes YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce
kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle eje Deveske efJekeemeMeerue eespeveeDeeW kes meeLe veJeefvecee&Ce eejbYe ngS GmeceW meJe&eLece
7 mes 12 hejJejer 2003 leke #es$e kes cetueveeeke YeieJeeve ceneJeerj keer DeJeieenvee eceeCe 7 neLe Ke[dieemeve eeflecee, eLece
leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 heg Gegbie heeemeve eeflecee, ef$ekeeue eewyeermeer YeieJevleeW kee hebekeueeCeke SJeb YeieJeeve
ceneJeerj kee cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe efJeMeeue mlej hej mecheVe ngDee hegve: cebefojeW kes efvecee&Ce kes meeLe-meeLe pegueeF&
2003 ceW veJeenMeebeflekeejke 9 leerLekej eefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee ngF& SJeb petve 2004 ceW vebeeJele& cenue kes
ewleeuee ceW efJejepeceeve YeieJeeve MeebefleveeLe, eveYe, heee&veeLe keer Oeeleg eefleceeDeeW kee hebekeueeCeke OetceOeece mes mecheVe
ngDee~ Fmeer e=bKeuee ceW 23 hejJejer 2004 kees leerve cebefojeW kes Gegbie keueelceke efMeKejeW hej keueMeejesnCe ngDee, 2 pegueeF&
2004 kees ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj ceW eefleceeSb efJejepeceeve ngF~
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee eJele&ve Deewj meceeheve-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes meJeexoeer efmeevle SJeb Gvekeer
pevceYetefce kegC[uehegj mes peve-peve kees heefjefele kejeves nsleg hetpe ceeleepeer ves 15 Deewue 2003 ceneJeerj peebleer kes MegYe efove
kegC[uehegj mes YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee eJele&ve kejJeeee~ Fme jLe kes ceeOece mes osMe kes efJeefYeVe eevleeW ceW vebeeJele&
cenue kee heke hengBee Deewj meYeer peien keer efoiecyej pewve eeueg pevelee mes eehle meneesie peneB kegC[uehegj kes gleieefle
Jeeues efJekeeme ceW meneesieer yevee JeneR npeejeW YeeeW keer YeeJeveeSb kegC[uehegj kes meeLe peg[er nQ~ [s{ Je<e& kes eJele&ve kes heeeled
Gme peeseflejLe kee meceeheve 28 Deketyej 2004 MejohetefCe&cee kes efove kegC[uehegj ceW ner nes jne nw~
YeieJeeve ceneJeerj peeself e jLe kee GodIeeve 15 Deewue 2003 kees hetpe ceeleepeer kes mebIe meeefveOe ceW kegC[uehegj mes eejbYe
neskej 4 ceF& 2004 De#eele=leeree kees Fboewj ceneveiej mes hejcehetpe 108 Deeeee&jlve eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe kes
meeefveOe ceW Gmekee eJele&ve eejbYe efkeee ieee hegve: ceOeeosMe, jepemLeeve, nefjeeCee, GejeosMe, efouueer, hetJeeeue Deeefo jepeeW
ceW Gme jLe ves 15 efmelecyej 2004 leke kegC[uehegj keer peeself e hengB eekej peveceeveme kees eneB keer efJekeemeMeerue ieefleefJeefOeeeW mes
heefjefele kejeee nw~
kegC[uehegj keer efvecee&Ce eespeveeDeeW ceW efpevecebefojeW kes meeLe-meeLe vebeeJele& cenue, DeeOegefveke megefJeOeeege heueweW Jeeueer
oes Oece&MeeueeDeeW (leerve-leerve cebepf eue keer) ceW 30 [eruekeme kecejeW kee efvecee&Ce, heeveer keer bkeer, YeespeveMeeuee, leerLe& heefjmej keer hekekeer
yeeGv[^e,r #es$e kee efJeMeeue cegKe meJee&Le&emf eef ej, keuheJe=#e keeee&uee SJeb #es$e mes eej efkeueesceerj otj kegC[uehegj ej
Deeefo meYeer efvecee&Ce ueieYeie hetCe& nes egkes nQ~
Fve mecemle keeeeX kees cetle&he osves ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee-DeeMeerJee&o, e%eeeceCeer
Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee ceeie&oMe&ve SJeb heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe kee efveoxMeve meefceefle kees
melele mebyeue eoeve kejlee jne nw~ hetpe eer mebIe kes oes eelegcee&me (meved 2003-2004) kegC[uehegj leerLe& hej Deeeesefpele nesves
kes keejCe ner eneB kes Je=nledkeee efvecee&Ce Deefle Deuhe mecee DeJeefOe ceW hetCe& nes mekes nQ~
kegC[uehegj kes efJekeeme kes meceeheve DeJemej hej DeefYevebove ebLe kee ekeeMeve-leerLe& kes peerCeexej, efJekeeme SJeb
veJeefvecee&Ce kes meeLe-meeLe hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes nce ueesieeW ves kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
kes ekeeMeve keer Yeer Ske eespevee yeveeF& efpemeceW meceepe kes meJee&efOeke Jeefj efJeeved eeeee& eer vejsvekeeMe pewve-
efhejespeeyeeo (G.e.) kees eOeeve mecheeoke ceveesveerle efkeee ieee leLee Gvekes meeLe Ske mecheeoke ceC[ue kees meneesieer kes
he ceW meceeefJe kejkes ebLe keer ekeeMeve meeceeer mebenerle kejves kee keee& eejbYe ngDee~
kegC[uehegj ceW hetpe ceeleepeer kes mebIe eJeeme kes ceOe efheues [s{ Je<e& ceW eeefhe eser-ye[er keF& hegmlekeW ekeeefMele ngF&
nQ efhej Yeer ueieYeie 1 Je<e& mes eneB YeieJeeve ceneJeerj efnvoer-Debespeer pewve MeyokeesMe kee ecemeeOe Je=nledkeee& ieefCeveer
ceeleepeer kes ecegKe efveoxMeve ceW mebIemLe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves mecheVe efkeee~ Gmekes esme ceW peeves kes heeeled
(10)
pegueeF& 2004 mes GvneWves ieg Dee%eevegmeej leLee Gvekes eje yeveees iees eehe kes Devegmeej Fme DeefYevebove ebLe kee keee& neLe
ceW ueskej mechetCe& ekeeMeve meeceeer kee meben kejkes Gmekees met#celee mes DeJeueeskeve efkeee leLee hetpe ceeleepeer mes efJeeej-
efJeceMe& kejkes GmeceW eLeeeesie mebMeesOeve efkeee~
mecee keer Deuhelee Fme keee& ceW Yeer Gvekes efueS efJeMes<e heefjece kee keejCe yeveer, efhej Yeer GvneWves nceW mecee hej ebLe
ekeeMeve nsleg meeceeer eoeve keer nw~ meeLe ner heer"eOeerMe hetpe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe ves iebLe keer ueieYeie hetjer
meeceeer kee DeJeueeskeve kej GmeceW eLeeeesie heefjJele&ve-heefjJe&ve kejves ceW Deheves Decetue megPeeJe eoeve efkees nQ~ FmeefueS
nce hetJe& efveOee&efjle keee&eceevegmeej en DeefYevebove ebLe hetjer meepe-meppee kes meeLe Deehe meYeer leke hengBeeves ceW meheue nes
mekes nQ~ Fme meheuelee kes efueS ceQ hetpe oesveeW ceeleepeer SJeb #eguueke peer kees Mele-Mele veceve kejlee ntB~
Fmekes meeLe ner mebIemLe meYeer yeeeeefjCeer yenveeW kee hetje meneesie ebLe keer meeceeer mebenerle kejves, ethe jeref[bie kejves
Deeefo ceW eehle ngDee nw~ efJeMes<ehe mes ye. mJeeefle yenve peer ves jepevesleeDeeW SJeb eMeemeefveke DeefOekeeefjeeW keer MegYekeeceveeSb
eehle kejeves ceW SJeb efJepee kegceej pewve (efhebket)-keevehegj (ceneJeerj peesefle jLe mebeespeke) ves DeeeeeeX, cegefveeeW Deeefo kes
DeeMeerJee&o Deewj efJeveeebpeefue cebieeves ceW hetje meneesie eoeve efkeee~ peneB [e@. Deveghece pewve-Fboewj ves he$eeeej keer efpeccesoejer
mebYeeueer, JeneR heb. eer yeeyetueeue jepekegceej pewve heeieguue ves Fmes Deuhe mecee ceWs ehekej hee"keeW leke hengBeeves ceW nceW Dehevee
meefee meneesie eoeve efkeee nw~ SleoLe& ceQ mebmLeeve keer Deesj mes meYeer mecheeokeeW SJeb Fve meneesefieeeW kes eefle DeeYeej eie
kejlee ngDee meowJe meneesie keer Dehes#ee jKelee ntB~
iebLe ekeeMeve ceW eer keceueebo kewueeMeebo pewve-KeejeryeeJeueer, efouueer heefjJeej ves meneesie eoeve efkeee nw, SleoLe& Fme
heefjJeej kes eefle ceQ DeeYeej eie kejlee ntB Deewj Deble ceW efpeve-efpeve uesKekeeW ves Deheves uesKe-efJeveeebpeefue, MegYekeecevee, keefJelee,
Yepeve Deeefo efueKekej ebLe ceW ekeeMeveeLe& Yespes nQ GvnW Yeer OeveJeeo oslee ntB~ ceQ Deheves meYeer megOeer hee"keeW kees Fme iebLe kees
Deeeesheevle he{ves keer esjCee eoeve kejlee ntB leeefke YeieJeeve ceneJeerj, Gvekeer heefJe$e pevceYetefce SJeb Gvekes hegjeleve jepeJebMe
kes yeejs ceW Deeiece meccele peevekeeefjeeW mes heefjefele nes mekeW~
Deble ceW ceQ YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes eefle velecemleke neslee ngDee Fme DeefYevebove ebLe ekeeMeve keer
yesuee ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kees DeveskeMe: veceve kejlee ntB efke efpevneWves ebLe kee eehe yeveekej Gmes
efveCe&eelceke efmLeefle leke hengBeeves ceW nceW esjCeemheo Meefe eoeve keer nw~ kegC[uehegj efJekeeme kes meceeheve DeJemej hej Fme
iebLe kee ekeeMeve meesves ceW megiebOe pewmee keee& ngDee nw~ mecemle ueeske kes efueS en keueeCekeejer SJeb %eeveJeOe&ke nesJes, ener
cebieuekeecevee nw~
-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

(11)
 Ske Deefleere pewve kesv
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

mebef#ehle heefjee :
efheues leerve oMekeeW ceW jepeOeeveer efouueer keer Gej efoMee ceW GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj
ceW Ske je^ere Deewj Debleje&^ere Deeke<e&Ce kee kesv GYej kej Deeee nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW meHeso Deewj jbieerve helLejeW
mes efvee|cele pewve Yetieesue keer Deefleere Je=eekeej jevee pecyeterhe eje Deheves DeeOeej hej Jesefle nukes iegueeyeer mebiecejcej
mes efvee|cele 93 Heg TBes megces heJe&le keer MeesYee Deepe efkemekes ceve kees Deekee|<ele veneR kejleer nw?
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve kes efueS heefJe$e
mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefveke megefJeOeeDeeW keer
GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~ pewve
meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kee eeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme
mebmLeeve kee met$eheele efkeee ieee~ efoiecyej pewve Fbmeret Dee@He keemceesieeefHeke efjmee& (Digambar Jain Institute
of Cosmographic Research) kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce Deewj
en pecyeterhe ner Deblele mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 30 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee mebef#ehle efJeJejCe
efvecveebefkele nw-
1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee Deefleere
GoenjCe~ DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees efke Oeeve
(Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebefoj kee veece meeLe&ke
nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesefceveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebefoj keer MeesYee efiegefCele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. Meebefle-kegbLeg-DejnveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer Yetefce
hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSb Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce) jevee Fme
cebefoj ceW efJejeefpele nQ~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme keceueeW hej
efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve eefleceeDeeW
meefnle~

(12)
 11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere|lemlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele, YeieJeeve
kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg T Bee keere|lemlebYe~
12. lesjnerhe cebefoj-efvecee&CeeOeerve~
13. kewueeMeheJe&le YeJeve-eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle
Fme YeJeve ceW efJejepeceeve nw~ 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer
eje Fme eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebien meefnle~
15. pecyeterhe Deew<eOeeuee
16. %eeveceleer keuee cebefojced-neqmleveehegj kes heewjeefCeke Fefleneme kees eoe|Mele kejves Jeeueer PeebefkeeeW meefnle~
17. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW 200 mes DeefOeke
iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
18. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve MeeeeW kes meej
he uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
19. pecyeterhe Yeespeveeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove efveMeguke Meg (pewveeee& kes Deveghe) Yeespeve
GheueyOe kejelee nw~
20. Oece&MeeueeSb-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegevf eke megeJf eOeeSb GheueyOe nQ~
21. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, veewkee efJenej, HeewJJeejW, njs-Yejs uee@ve, hetjs kewcheme
ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer Deeke<e&ke JeJemLee, megvoj eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme
ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves kes efueS esefjle kejles nQ~
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele
meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer jepeerJe ieebOeer,
lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej Debleje&^ere mesefceveej,
efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer eje 4 petve,
1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle kee GodIeeve efkeee ieee~ pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee, eeefj$e-
efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove leke osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled en
%eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (YetlehetJe& eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e
meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eeefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke (ceOeeosMe) keer
DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeb cesj" efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej pewve ef$eueeske
MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
(13)
 1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe-ceeveJeere mebmke=efle
kes eLece eJele&ke efJe<ee hej mebiees<"er ~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer %eeveceleer meeefnle
mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees leeuekeesje
msef[ece, efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve~ 3 Je<e&
leke osMeYej ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes heMeeled en
meceJemejCe Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer-eeeie leerLe&
(Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieee-mJeieeae eer jepesMe
heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve,
efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve $e+<eYeosJe
keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deveske Deve meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb Debleje&^ere mlej hej Fme Je<e&
kes Debleie&le Deeeesefpele efkees iees ~
esjCes, kevee[e, vet pemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 6 HejJejer 2000 kees efveJee&Ce
ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere mesefceveej Deeeesefpele
efkeee ieee~
HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee
veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerke mJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve ceneeesieer
$e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegbie efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes eleerke mJehe
YeieJeeve keer elegceg&Keer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes eleerke mJehe 50 Heg Gegbie
kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegbie Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee
leerve eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSb efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keere|lemlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer
2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegbYeeW mes kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe
kee cenekegbYecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe& kee efvecee&Ce~
YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj Deewj vebeeJele& cenue
(YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee Fme leerLe& kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~
ceneJeerj kes pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe mechetCe& YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe nesles jnles
nQ~ mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e& eeueg YeeeW eje ueeKeeW
keer mebKee ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ, pees efke efJeMJeMeebefle keer efkejCeW emeeefjle kejves ceW DeefleMee
Oejesnj mJehe nQ~

(14)
 mebmLeeve eje eoe hegjmkeej
ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere MeesOe leLee
mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve kees 1,00,000/- hees veieo keer jeefMe, eMeeqmle-
he$e Fleeefo kes he ceW eoeve efkeee peelee nw~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves Jeeuee
hegjmkeej~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 11,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
kegC[uehegj hegjmkeej-meved 2004 ceW mLeeefhele 25,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves
Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2004 ceW mLeeefhele 11,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe (njKesve kegceej pewve heejceeefLe&ke ^m-Deeje kes meewpeve mes) 25000/-hees
keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej Ieesef<ele
2,50,000/- hees keer veieo jeefMe kee YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue SJee[& SJeb 11,000/-hees keer veieo jeefMe kee
yeeeer hegjmkeej Yeer mebmLeeve eje eoeve efkeee ieee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue SJee[& meved 2003 ceW kegC[uehegj
ceneslmeJe kes DeJemej hej lelkeeueerve meebmeo SJeb hetJe& efJee jepe ceb$eer eer Jeer.Oevebpee kegceej pewve kees kegC[uehegj (veeueboe)
ceW eoeve efkeee ieee~
Fueeneyeeo-G.e. ceW
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie efoiecyej pewve leerLe& kee efvecee&Ce
meved 2001 ceW mebmLeeve kes Devleie&le Fme leerLe& kee efvecee&Ce Fueeneyeeo-yeveejme neFJes hej efkeee ieee nw~ efpemekee
mebeeueve mebmLeeve keer Ghemeefceefle leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie eyevOe meefceefle kes eje efkeee pee jne nw~
kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kee efJekeeme kejves nsleg mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj efo. pewve meefceefle veece mes Ske Ghemeefceefle yeveeF& ieF& efpemekes ceeOece mes JeneB vebeeJele& cenue leerLe&
heefjmej kee efvecee&Ce efkeee ieee~
Ghejese meYeer efvecee&Ce eespeveeSb, meeceeefpeke, Oeee|ceke leLee Mew#eefCeke keee&ece hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gvekes memebIe meeefveOe ceW Fme mebmLeeve eje Deeeesefpele efkees iees nQ~ mebIemLe e%eeeceCeer
Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer kee ceeie&oMe&ve SJeb heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee efveoxMeve Fve
mecemle keeeeX ceW Delevle cenlJehetCe& jne nw~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe mebueive nw~
ceeveefmeke Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske DeJemejeW kees Ske meeLe eehle kejves nsleg
en mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~
(15)
 mebmLeeve keer mecesefjkee
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer - Ske DeodYegle JeefelJe
efpevekes peerJeve kee eleske #eCe mJee|Cece Fefleneme kee Ske veee he= neslee nw, efpevekes ye{les ejCeeW kee eleske keoce
vetleve leerLe& kes efvecee&Ce kee heVee neslee nw,efpevekeer ef kee eleske efyevog Ske efmevOeg kee mJehe neslee nw, efpevekes uesKeve
kee eleske Meyo efpeveeiece kee meej neslee nw leLee efpevekeer eleske eee& SJeb efeee cetueeeej kees meekeej kejves Jeeueer nesleer
nw, Ssmeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes peneB neqmleveehegj, DeeesOee,
ceebieerlegbieer Deeefo Deveske leerLeeX kes peerCeexej SJeb efJekeeme ngS nQ, JeneR Jes efvele keF& esjCeeDeeW kes meeLe meceepe kees veF& jenW
eoeve kej jner nQ~
Gve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee pevce 22 Deketyej meved 1934, Deeefeve Megkeuee hete|Cecee (Mejohete|Cecee)
kees ngDee Lee~ yeeheve ceW ner Oece&ievLeeW kes mJeeOeeeeefo kes keejCe SJeb hetJe&pevce kes hegCemebmkeejJeMe ceve ceW mebmeej mes Jewjeie
kes Debkegj GlheVe nes iees Deewj meved 1952 ceW 18 Je<e& keer egJeeJemLee ceW Mejohete|Cecee kes ner efove Deeheves mehleceeefleceehe
Deepevce yeeee&Jele ienCe kej efueee, hegve meved 1953 ceW #egequuekee oer#ee leLee meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kes
efove hejcehetpe eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe kes eLece heeOeerMe Deeeee&eer Jeerjmeeiej cenejepe mes
Deee|ekee oer#ee OeejCe kej pewve meceepe keer eLece yeeueyeeeeefjCeer Deee|ekee SJeb ieefCeveerecegKe pewmes meJeexe heoeW kees
megMeesefYele efkeee nw~
efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[ Deewj ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW ceW mejue meeefnle jevee Deehekes peerJeve kee ecegKe Debie jne
nw, FmeerefueS 250 iebLeeW keer uesefKekee yevekej Deepe Deehe meceepe keer meJeexe uesefKekee kes he ceW ceeve nQ~ Jele&ceeve ceW
<edKeC[eiece iebLe (ueieYeie 2200 Je<e& hetJe& efueKes meJe&eLece met$e iebLe) hej Deehe mebmke=le erkee efueKe jner nQ, efpemekee eLece
Yeeie (efnvoer meefnle) ekeeefMele neskej meYeer kes mece#e Dee egkee nw leLee efleere Yeeie Yeer MeerIe hekej Deeves Jeeuee nw~
ueieYeie 2304 he=eW ceW <edKeC[eiece keer 13 hegmlekeeW kes ueieYeie 5630 met$eeW keer erkee efueKeer pee egkeer nw SJeb Deeies keer
erkee kee uesKevekeee& eue jne nw~ YeieJeeve efpevesv mes en eeLe&vee nw efke keefueegie keer en mejmJeleer ceelee egie-egie leke
peerJevle jns leeefke mees %eeve kee Dece=le mebmeej kees eehle neslee jns~
Fvekeer mecesjCee mes efJee kees hegve Deefleeeeerve ceneheg<e YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb ceneJeerj mJeeceer kes efmeevleeW mes
heefjefele nesves kee DeJemej eehle ngDee nw Dele Gve DeeEnmee, mele, Demlese, yeeee&, Deheefjien SJeb Deveskeevle kes efmeevle
peve-peve leke hengBeekej GvnW meJe&Jeeheer yeveevee eeefnS~ hetpe ceeleepeer kee meJeexoeer mebosMe nw efke ceeveJe peerJeve keer
e=bKeuee ceW etjlee kees nekej eeCeercee$e kes eefle cew$eerYeeJe OeejCe kejW, meoeeejer Deewj Meekeenejer yeveW, eleske eeCeer
kees efveYe&e neskej peerJeve peerves kee DeefOekeej eoeve kejW efpememes ceeveJeere mebmke=efle hegve peerJeble neskej me=ef keer eeke=efleke
JeJemLee kees JeemleefJeke mJehe eoeve kej mekes~ hetpe ceeleepeer ves Deketyej 2003 ceW eewyeermeeW leerLekejeW keer
16 pevceYetefceeeW kes peerCeexej SJeb efJekeeme nsleg YeejleJe<eeae leerLekej pevceYetefce efJekeeme meefceefle kees mLeeefhele efkeee
Lee, Gme meefceefle kee ie"ve nes egkee nw Deewj eLeeece Gvekes efJekeeme kee DeefYeeeve Yeer eue jne nw~
leerLe& efJekeeme kes meeLe-meeLe efpeveOece&eYeeJevee kes ece ceW ceeleepeer ves mechetCe& pewve meceepe kees YeieJeeve heee&veeLe le=leere
meneeefyo ceneslmeJe ceveeves keer esjCee eoeve keer nw~ Fme ceneslmeJe kee GodIeeve Deeieeceer 6 peveJejer 2005 (heew<e ke=. 11)
kees JeejeCemeer (G.e.) ceW nesiee hegve: 1 Je<e& leke hetjs osMe ceW efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meeLe en ceneslmeJe ceveeee peeSiee~

-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

(DeOe#e-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve)

(16)
 efJe<ee DevegeceefCekee
eLece KeC[
efJeveeebpeefue SJeb keeJeKeC[
e. uesKeke he= veb.
1. eer Jeerjefpevemlees$e (cebieueeejCe) ieefCeveer %eeveceleer 1
2. ceneJeerjeke mlees$eced keefJeJej Yeeieevo 2
3. cebieue DeeMeerJee&o Deeeee& DeefYevebovemeeiej 3
4. DeeMeerJee&o Deeeee& JeOe&ceevemeeiej 4
5. cebieue DeeMeerJee&o Deeeee& 108 yeengyeueermeeiej 5
6. cebieue DeeMeerJee&o Deeeee& Yejlemeeiej 5
7. cebieue DeeMeerJee&o Deeeee& Yejlemeeiej 6
(efMe<e-megceeflemeeiej)
8. cebieue DeeMeerJee&o Deeeee& oMe&vemeeiej 6
9. MegYeeMeerJee&o Deeeee& mebYeJemeeiej 7
10. Fefleneme kees peerefJele efkeee nw Deeeee& jeCemeeiej 7
11. YeieJeeve ceneJeerj kee Ske mebef#ehle Fefleneme Jew%eeefveke Oecee&eee& kevekeveboer 8
12. DeeMeerJee&o Deeeee& Deevevomeeiej ceewveefee 10
13. mee kees mee jKeW Deeeee& heoceveboer 10
14. MegYeeMeerJee&o Deeeee& kegcegoveboer 12
15. cebieue DeeMeerJee&o Deeeee& keueeCemeeiej 12
16. DeeMeerJee&o e%eeeceCe Deeeee& osJeveefvo 12
17. DeeMeerJe&eve Deeeee& Meebeflemeeiej 13
18. cebieue DeeMeerJee&o Deeeee& efveeemeeiej 13
19. DeeMeerJe&eve yeeueeeee& eesieervmeeiej 14
20. cebieue DeeMeerJee&o GheeOeee efvepeevebomeeiej 14
21. cebieue DeeMeerJee&o cegefve Yemeeiej 15
22. cebieue DeeMeerJee&o cegefve leCemeeiej 15
23. MegYekeecevee cegefve meewjYemeeiej 15
24. MegYeeMeer<e cegefve hegCemeeiej 16
25. cebieuekeecevee cegefve cesYet<eCe 16
26. YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer mJeeb meceepe kes efMeueeuesKe nQ cegefve efpevemesve 16
27. cebieue DeeMeerJee&o ieefCeveerecegKe %eeveceleer 17
28. leerLeeX kee peerCeexej DeefleMee cenlJehetCe& nw ieefCeveer megheee&celeer 18
29. YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj Deeefe&kee Deeefoceleer 19
30. cebieueYeeJevee Deeefe&kee eseebmeceleer 20
31. kegC[uehegj-veeueboe (ieerle) Deeefe&kee DeYeeceleer 20
32. MegYeeMeerJee&o Deeefe&kee DeYeeceleer 21
(17)
33. cebieue YeeJevee ieefCeveer efJeMegceleer 21
34. kegC[uehegj efJekeeme : Ske cenevelece keee& ieefCeveer meeeoceleer 22
35. cesjs %eeveepe&ve kee DehetJe& kesv yeveer kegC[uehegj leerLe&ee$ee Deeefe&kee eboveeceleer 22
36. heeBe veece mes eefme YeieJeeve ceneJeerj kees MeleMe: veceve ieefCeveer keerefle&celeer 25
37. MegYekeecevee Deeefe&kee megjlveceleer 25
38. egie eJe&leke ceneJeerj (Yepeve) Deeefe&kee DeYeeceleer 26
39. MegYekeecevee Deeefe&kee efvece&ueceleer 27
40. ceneve esjCeeoeeke keee& mecheVe Deeefe&kee e%eeceleer 27
41. cebieue MegYekeecevee Deeefe&kee megekeeMeceleer 27
42. kegC[uehegj Fefleneme keer Deoeuele ceW Deeefe&kee megYet<eCeceleer 28
43. MegYekeecevee Deeefe&kee keesceueeer 30
44. ceneve leerLeexeefjkee Deeefe&kee efJeveerleceleer 30
45. ef yeoueer lees efmebn yevee ceneJeerj Deeefe&kee kewueeMeceleer 31
46. MegYekeecevee Deeefe&kee mevceefleceleer 32
47. Yepeve Deeefe&kee kewueeMeceleer 32
48. %eeve kee Deheej Yeb[ej ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer Ssueke efJe%eeve meeiej 33
49. jlveceeer pevceYetefce kegC[uehegj heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej 33
50. cebieue DeeMeerJee&o Yeejke cenemJeeceer ue#ceermesve 35
51. Ssmee hegCe meyekes efueS ogue&Ye nw Yeejke efpevemesve mJeeceer 36
52. MegYekeecevee eer eer eer Yeekeuebke mJeeceer 36
53. en DeefYevebove ebLe mecemle meceepe kes efueS ceeie&oMe&ke yevesiee #egefuuekee ebceleer 37
54. MegYekeecevee mebosMe je^heefle meefeJeeuee 38
55. MegYekeecevee mebosMe Gheje^heefle meefeJeeuee 39
56. MegYekeecevee mebosMe eOeeveceb$eer keeee&uee 40
57. MegYekeecevee mebosMe (jepeheeue-efyenej) veeecetefle& ce.jecee peesefeme 41
58. MegYekeecevee mebosMe (jepeheeue-G.e.) er.Jeer. jepesej 42
59. MegYekeecevee mebosMe (keee&Jeenke eerhe peefmme-Fuee. neF&kees&) veeecetefle& ceeke&C[s keepet 43
60. MegYekeecevee mebosMe (veeeeOeerMe-Fueeneyeeo neF&kees&) veeecetefle& Sce.meer. pewve 44
61. MegYekeecevee mebosMe (veeeeOeerMe-Fueeneyeeo neF&kees&) veeecetefle& Jeer. kes. Megkeuee 45
62. MegYekeecevee mebosMe (veeeeOeerMe-Fueeneyeeo neF&kees&) veeecetefle& DeCe b[ve 46
63. MegYekeecevee mebosMe (hetJe& veeeeOeerMe-Fueeneyeeo neF&kees&) veeecetefle& megOeerj veejeeCe 47
68. MegYekeecevee mebosMe (kesvere ie=nceb$eer) efMeJejepe heeerue 48
69. MegYekeecevee mebosMe (kesvere ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer) Depeg&ve efmebn 49
70. MegYekeecevee mebosMe (cegKeceb$eer-G.e.) cegueeece efmebn eeoJe 50
71. MegYekeecevee mebosMe (cegKeceb$eer-efouueer eosMe) Meeruee oeref#ele 51
72. MegYekeecevee mebosMe (efyenej efJeOeevemeYee DeOe#e) meoevebo efmebn 52
73. MegYekeecevee mebosMe (hee&ve ceb$eer-efyenej mejkeej) DeMeeske kegceej efmebn 53
74. MegYekeecevee mebosMe (cegKe meefeJe-efyenej mejkeej) kes.S. Se. megyeeCece 54
75. MegYekeecevee mebosMe (efJehe#e veslee-ueeskemeYee) ueeueke=<Ce Dee[JeeCeer 55
76. MegYekeecevee mebosMe (mebmeo meome) [e@. cegjueer ceveesnj peesMeer 56
77. MegYekeecevee mebosMe (mebmeo meome) efveleerMe kegceej 57

(18)
 78. MegYekeecevee mebosMe (keeee&Oe#e-efJee efnvot heefj<eo) DeMeeske efmebIeue 58
79. MegYekeecevee mebosMe (hetJe& meebmeo) Jeer. Oevebpee kegceej 59
80. ceeveJe meceepe kes efJekeeme kee eleerke kegC[uehegj efJekeeme eJeCe kegceej (efJeOeeeke-veeueboe) 60
81. kegC[uehegj ves Deheves JeemleefJeke mJehe kees eehle kej efueee megjsv emeeo leCe (hetJe& efMe#eeceb$eer) 61
82. MegYekeecevee mebosMe (meome-Fbpeerefveeefjbie jsueJes yees[&) mete&heeue efmebn pewve 62
83. MegYekeecevee mebosMe (efveosMeke-veJe veeueboe ceneefJenej) [e@. jJeerv hebLe 63
84. MegYekeecevee mebosMe (meneeke DeOeer#eCe hegjelelJeefJeod veeueboe) S.kes. heeC[s 64
85. MegYekeecevee mebosMe (Deej#eer DeOeer#eke-veeueboe) Deefcele uees{e 65
86. MegYekeecevee meboMs e (eespevee heoeefOekeejer-hee&ve efJeYeeie efyenej mejkeej) DeMeeske kegceej efmevne 66
87. MegYekeecevee mebosMe (Sme.[er.heer.Dees.-jepeieerj SJeb Leevee eYeejer-veeueboe) efJeceue kegceej, Meece efkeMeesj eeoJe 67
88. MegYekeecevee mebosMe (DeOe#e-efyenej efo. pewve Oeeefce&ke veeme yees[&) jeceieesheeue pewve 68
89. MegYekeecevee mebosMe (DeOe#e-PeejKeb[ efo. pewve Oeeefce&ke veeme yees[&) leejeebo pewve 69
90. Yepeve (ceneJeerj kee efyyeme meewJeeB.....) Deeefe&kee evoveeceleer 70
91. hegve: peerJeble nes ieF& YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve 71
92. jesMeve ngF& kegC[uehegj keer Oeje ye. efJeeguuelee Mene 72
93. me=peve efkeee nw efJeOJebme veneR hejcehetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves ye. efJeceue pewve 73
94. YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj nw ye. (keg.) yeervee pewve 73
95. euees kegC[uehegj euevee nw ceneJeerj emeeo pewve (mebIeheefle) 74
96. kegC[uehegj keer ceeer kee meecege keCe-keCe ebove keceueebo pewve 75
97. Yepeve (jepeOeeveer efouueer mes ieBtpee.......) Deeefe&kee evoveeceleer 76
98. kegC[uehegj leerLe& Deye efJee kes ef#eeflepe hej esceebo pewve 77
99. kegC[uehegj leerLe& kee efvecee&Ce-Ske efoJe mJehve efpevesv emeeo pewve "skesoej 77
100. melecesJe peeles kewueeMeebo pewve 78
101. egieme=e keer yeser kee meejs efJee kees Decetue Ghenej efj<eYeoeme pewve 79
102. efJeveeebpeefue osJekegceej efmebn keemeueerJeeue 79
103. efJeveeebpeefue DeMeeske ye[peelee 80
104. efJeveeebpeefue eoerhe kegceej eEmen keemeueerJeeue 80
105. hetJe& jsueceb$eer efveleerMe kegceej kee JeeJe 81
106. legce heo heoJeer penB Oejes, lenB megj keceue jeeefnb Depee kegceej pewve 82
107. leerLekejeW keer pevceYetefce kees yeoueves kee DeefOekeej efkemeer kees veneR nw [e@. heVeeueeue pewve heehe[erJeeue 83
108. ns ceeB lesjs GhekeejeW kee....... oerheke pewve 84
109. YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj jlveieYee& SJeb ....... ye. (keg.) DeemLee pewve (mebIemLe) 85
110. hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes ejCeeW ceW MeleMe: veceve ee. vejsvekeeMe pewve 87
111. Yepeve (ceelee nes ef$eMeuee kes ueeue....) Deeefe&kee evoveeceleer 89
112. MebKeveeo nes egkee! euees kegC[uehegj ncekees peevee nw..... [e@. MesKejebo pewve 90
113. kegC[uehegj keer Oeje Oetue let GcesMe pewve 91
114. hetJe& j#eeceb$eer peepe& hevee[erpe kee Yee<eCe 92
115. YeieJeeve ceneJeerj keer peerJeveieeLee ye. (keg.) meeefjkee pewve (mebIemLe) 93
116. kegC[uehegjb efJepeereeled leerLe ef$ekeeues efMeJeejveueeue pewve 97
117. pevceYetefce kegC[uehegj kee efJekeeme : Ske cenlJehetCe& GheueefyOe [e@. Deveghece pewve 98

(19)
118. DeefYevevoveere kee DeefYevebove ees. erkeceebo pewve 100
119. efJeveeebpeefue [e@. peekegceej pewve 103
120. DeKeC[ ue#e mes ngF& keee&efmeef ke=<Ce kegceej pewve 104
121. cesjs peerJeve kes DeefJemcejCeere #eCe ye. (keg.) Fvot pewve (mebIemLe) 105
122. KegefMeeeW kes oerhe peues kegC[uehegj ceW ye. (keg.) Deuekee pewve (mebIemLe) 106
123. kegC[uehegj kes Deemeheeme kee #es$e Yeer heefJe$e nw keceue kegceej pewve 106
124. Fme egie keer ceeB Meejos ceveespe pewve 107
125. pevceYetefce kegC[uehegj-Ske efveefJe&Jeeo mele jekesMe pewve 107
126. egie-egie leke meye oesnjeSbies lesjer Deefce keneveer ye. (keg.) eerefle pewve (mebIemLe) 108
127. pevce ngDee meeLe&ke cesje efJepee kegceej pewve 108
128. Deefnbmee kes DeJeleej-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer %eeveebo pewve 109
129. ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer efvecee&Ce esjCeeDeeW kee efMeKej........ ye. (keg.) mJeeefle pewve (mebIemLe) 109
130. YeieJeeve ceneJeerj kee Decej mebosMe-efpeDees Deewj peerves oes kewueeMeebo pewve meje&he 111
131. leerLeexeefjkee ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keueerjece pewve 112
132. ceefnueeDeeW ceW DehetJe& mebie"ve Deewj peeie=efle GlheVe keer ........ DeeMee pewve 112
133. ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj Ske JeemleefJekelee megceve pewve 114
134. efoJe mebleeW mes megjef#ele nw mebmke=efle peerJeve ekeeMe pewve 115
135. meebmeo SJeb efJeefOeJesee eer Sue.Sce. efmebIeJeer kee GodyeesOeve 117
136. Fme egie kes Debeflece leerLekej kegC[uehegj kes jepekegceej eefleeeee& heb. vejsMe pewve Meeeer 119
137. kegC[uehegj Delevle jceCeerke leerLe&mLeue nw heb. megOece&ebo Meeeer 120
138. ee kes Oejeleue hej yevee YeJe kegC[uehegj efJeOeeveeeee& heb. eoerhe pewve Meeeer 121
139. kegC[uehegj Deeves hej Oevejepe peer kes Jee efJeeej heb. Oevejepe pewve 122
140. eer ceneJeerj YeieJeeve keer ceefncee eefleeeee& heb. eJeerCeebo Meeeer 123
141. ele#e kees eceeCe keer DeeJeMekelee veneR nesleer efJepee pewve 124
142. kegC[uehegj efhej eceke G"e mejespe pewve 125
143. Yepeve (YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kees oes Gmekee mecceeve....) mebieerlekeej jepesv pewve 126
144. heejme helLej nw ceeB %eeveceleer peer ceveesnjueeue pewve 127
145. kegC[uehegj DeefYevebove ebLe kee ekeeMeve mecee metekelee kee eleerke nw mJeheebo ceeMe&vme 127
146. Yepeve (Jeerj keer pevceYetefce mepeeF& veneR.....) Deeefe&kee evoveeceleer 128
147. %eeveceleer ceeleepeer %eeve keer iebiee nw efvece&ue pewve Skemehees&j 129
148. $ewueeskee hetpe YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ceneJeerj mes"er 129
149. peneB pevces Jeerj-JeOe&ceeve peer Deevevo ekeeMe pewve 129
150. ceneJeerj mJeeceer kes efmeevleeW keer Deepe kes egie ceWs DeeJeMekelee eerceleer ue#ceer pewve 130
151. kegC[uehegj ee kee efJe<ee nw leke& kee veneR jcesMe keemeueerJeeue 131
152. Comments of Mr. Somaiya on his first visit of Kundalpur Shantilal K. Somaiya 133
153. cesjs meheves ceW ceneJeerj Deeves ueies meew. eerceleer pewve 134
154. Jeerj pevceYetefce meeer kegC[uehegjer nw eerceleer Deuekee pewve 134
155. lelkeeueerve Ghejepeheeue efJepeekehetj peer kee GodyeesOeve 135
156. hetpe %eeveceleer ceeleepeer-meeer %eeveeoelee megMeerue pewve 135
157. oMe&vecee$e mes Mebkee efvece&tue nes ieF& kemletjebo ye[peeles 136
158. kegC[uehegj kee efJekeeme-cee$e 2601 .kes meben mes ngDee nw! jepesv pewve, eeBoer Jeeues 136
159. Yepeve (ceeB yeleueeDees Jeerj eYeg keeeW hetpes peeles nQ....) eerceleer ef$eMeuee pewve 137
(20)
160. efJeveeebpeefue DeefKeuesMe kegceej (Dehej pepe) 138
161. kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme osJeesheveerle pewmee ueielee nw eerceleer megceleer osJeer keemeueerJeeue 138
162. cesjer efveieen ceW leerLe&#es$e kegC[uehegj-Ske DevegYeJe jepeeYeeT heeveer 139
163. kegC[uehegj kes efJekeeme mes meceepe ceW n<e& keer uenj DeeF& Fbpeer. hetCe&eb pewve 140
164. efpeve mebmke=efle keer mebJeef&kee ekeeMeebo pewve meje&he 141
165. kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme-ogefveee kee Dee"JeeB Deeee&! Fbpeer. meer.Deej. heeefue 143
166. kegC[uehegj leerLe&-Yeejle kes ceeveefe$e hej megjsMe pewve PeebPejer 143
167. Yepeve (kegC[uehegj Oejleer JeerjeYeg kes pevce mes Oeve ngF&....) Deeefe&kee evoveeceleer 144
168. ceneJeerj JeemleJe ceW ceneJeerj ner Les Yeeieebo pewve 144
169. ceveg<e pevce yengle ogue&Yelee mes eehle ngDee nw nbme kegceej pewve 145
170. efkeve MeyoeW ceW Deheves Yeeie keer mejenvee keB? eerceleer kegcego pewve 145
171. kegC[uehegj leerLe& kee efJeMes<e Deeke<e&Ce-vebeeJele& cenue ef$eueeskeebo pewve 145
172. ceelee ef$eMeuee Yeer ceefnceeMeeueer nQ kevnweeueeue mes"er 146
173. kegC[uehegj kee heefjJeefle&le mJehe-Ske Decetue YeW eerceleer evoe pewve 146
174. leerLekej keer heneeve veefveneue mes veneR nesleer eerceleer efvece&uee osJeer iebieJeeue 147
175. eefleketue heefjefmLeefleeeW ceW Yeer kegC[uehegj yeve ieee! heJeve kegceej heehe[erJeeue 148
176. efpevesv Yeefe ceW Det Meefe nw vejsMe yemebue 149
177. Ske Decetue Oejesnj Keesves mes yee ieeer mejespe pewve 149
178. keneR ceQ mJehve lees veneR osKe jne! [e@. osJesv pewve 150
179. meg<ecee mJejepe kee GodyeesOeve (lelkeeueerve ceneceb$eer-Yeepehee) 151
180. kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme-Oece&eYeeJevee kee DeYetlehetJe& keee& nw eerheeue pewve 151
181. evove nw Fme leerLe& keer ceeer efJepee pewve 152
182. peye leke metjpe eeBo jnsiee, kegC[uehegj kee veece jnsiee kegbJejmesve pewve 152
183. kegC[uehegj Ske ecelkeeefjke DeefleMee #es$e DeCe pewve (yeQke Jeeues) 153
184. kegC[uehegj DeJeleejer-ef$eMeueevebo efJeYees eceeso keemeueerJeeue 153
185. kegC[uehegj ceW Deekej cesje veee G"e ceve ceesj eerceleer ceeuee pewve 154
186. DeeOeer jeser KeeSbies, hej kegC[uehegj kees yeveeSbies efmebIeF& efMeKejebo pewve 155
187. meefoeeW mes Leer Deewj meoe ner jnsieer peeebo keemeueerJeeue 155
188. kegC[uehegj kes oMe&ve kejves npeejeW ee$eer Deeles nQ eoerhe pewve 156
189. kegC[uehegj ceevees 2600JeW pevceeslmeJe kee ner Fblepeej kej jne Lee [e@. esceebo pewve 156
190. YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer efoJeOJeefve meyekes efueS efnlekeejer heb.veeefYejepe veejkej 157
191. vebeeJele& cenue YeieJeeve ceneJeerj kes egie keer eeo efoueelee nw heb. heVeeueeue pewve 158
192. eeefvleotle ceneeesieer ceneJeerj ees. kes.Sue. pewve 159
193. kegC[uehegj mes Jeeheme peeves kee ceve veneR kejlee nw ekeeMeebo pewve 160
194. kegC[uehegj veiejer jlveieYee& keeeW kenueeleer nw? eerceleer eYee pewve 161
195. ieebOeer kes oeb[er ceee& keer eleerke yeveer ceeleepeer keer kegC[uehegj ee$ee ceveespe pewve 161
196. eew. Depeerle efmebn kee Yee<eCe 162
197. meye Oejleer keeiepe keB, hej ieg iegCe efueKee ve peeS Depee kegceej pewve 163
198. nj lejhe kegC[uehegj kee iegCeieeve megveeF& oslee nw eerceleer uelee pewve 163
199. kegC[uehegj ceW ceQves keg DemebYeJe Me osKes GoeYeeve pewve 164
200. Prince of Kundalpur, King of Universe Aryika Chandnamati 165

(21)
201. DeefJeemeveere efkebleg mee %eeveebo pewve heeveer 166
202. kegC[uehegj hetCe& JewYeJe kes meeLe eceke G"e heJeve kegceej pewve 166
203. ceeleepeer DeJeOe keer ieewjJe nQ eerceleer kewueeMees osJeer 167
204. meeBe kees DeeBe veneR [e@. esceebo pewve 168
205. kegC[uehegj kee efJekeefmele mJehe meceepe kes mece#e emlegle nw eerceleer meeOevee pewve 168
206. ns ceneeceCe legcekees eCeece heb. efMeJeejveueeue pewve 169
207. Yepeve (lesjer heeJeve Yetefce hej nw DeeeeR %eeveceleer ceeleepeer....) eerceleer efveOeer pewve 170
208. vebeeJele& mes veeueboe Decejebo pewve 171
209. leerjLe kej uees, hegCe kecee uees, eYeg kes iegCe iee uees! JeOe&ceeve lespeheeue peer keeuee 171
210. veJeceeie& yeveeves Jeeues, nesles nQ efyejues eeCeer efmeeLe& pewve 172
211. kegC[uehegj hegve: efJekeefmele nes ieee eJeerveebo pewve 172
212. ceeveveere cegueeece efmebn peer kee Yee<eCe 173
213. kegC[uehegj ceW eceve nes ieee jekesMe pewve 173
214. Ghesef#ele kegC[uehegj DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee ngDee DeYee kegceej keemeueerJeeue 174
215. kegC[uehegj leerLe&-ef$eJesCeer kee mebiece meeiejebo pewve 175
216. ceneJeerj DeJeleej ngDee [e@. megMeerue kegceej pewve 175
217. yepeer kegC[uehegj ceW yeOeeF&, veiejer ceW Jeerj pevces...... ceneJeerj peer... meew. megJeCee& Meerleuekegceej heeveer 176
218. eewyeermeJeW leerLekej kegC[uehegj pevceYetefce kes ceneJeerj efJee kes pewve....... eoerhe kegceej "esues 177
219. efJeveeebpeefue eoerhe kegceej pewve S[Jees. 178
220. Yepeve (kegC[uehegj leerLe& hegjevee, eYeg Jeerj pevceYetefce ceevee...) ye. keg. Fvot pewve (mebIemLe) 179
221. kegC[uehegj kee efJekeeme Ske Sself eneefmeke keee& nw eerceleer efe$ee pewve 180
222. efpeveOece& eYeeefJekee ceeleepeer eerceleer efveMee pewve 180
223. kegC[uehegj kes jepeogueejs eoerhe kegceej pewve 181
224. MegYe mebosMe ceneJeerj efceC[e 182
225. Oeve nw ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee peerJeve Jeerjsv kegceej pewve 182
226. leerLeeX keer eeCe nQ ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer metjpeceue ieCesMeueeue pewve 183
227. kegC[uehegj keer Deveghece efJe Deeee&keejer nw! DeCe pewve 183
228. Jeerj pevcekeueeCeke eerceleer evsMe pewve 184
229. veejeeCe oe efleJeejer kee GodyeesOeve 185
230. veceeefce kegC[uehegj [e@. efJepee kegceej Mecee& 186
231. kegC[uehegj kee yeouee ngDee mJehe %eeveebo PeebPejer 186
232. efJeveeebpeefue Geceebo efveKeea 187
233. Message K.B. Awade 187
234. Yepeve (Jeerj keer pevceYetefce meeer kegC[uehegj......) efvekeuebke pewve 188
235. vetvelee mes hetCe&lee eerceleer kegcegoveer pewve 189
236. efJeveeebpeefue eerceleer #ecee pewve 189
237. cevegpe eke=efle mes Meekeenejer keefJe megOesMe pewve 190
238. kegC[uehegj kees veceve efJepee kegceej pewve he$ekeej 193
239. efJeveeebpeefue [e@. nsceebo pewve 193
240. pee pee ceneJeerj heb. ueeueebo pewve jekesMe 194
241. vebeeJele& cenue keer YeJelee mejenveere nw Deefjnble pewve 195
242. Yepeve (%eeveceleer cewee os ejCeeW keer wee) mJeeleer pewve 196
(22)
243. kegC[uehegj leerLe& Jebovee Deeefe&kee eboveeceleer 197
244. meesuenkeejCe Yeefe ieefCeveer %eeveceleer 199
245. oMeue#eCe Yeefe ieefCeveer %eeveceleer 201
246. YeieJeeve ceneJeerj eeueermee Deeefe&kee eboveeceleer 203
247. meccesoefMeKej eWke Jebovee Deeefe&kee eboveeceleer 205
248. kegC[uehegjekeced [e@. ekeeMeebo pewve 206
249. ieewlece ieCeOej mlegefle ieefCeveer %eeveceleer 207
250. yeejnYeeJevee (Debespeer) Deeefe&kee eboveeceleer 208
251. YeieJeeve ceneJeerj kee yeejnceemee (efnvoer) Deeefe&kee eboveeceleer 209
252. efJeveeebpeefue megveerpe pewve meje&he 210
252. iegJee&Jeueer efueKeles 211
253. jepeie=ner leerLe& Jebovee Deeefe&kee evoveeceleer 213
254. heeJeehegjer efme#es$e Jebovee Deeefe&kee eboveeceleer 214
255. leerLekej pevceYetefce Jebovee (mebmke=le) ieefCeveer %eeveceleer 215
256. leerLekej pevceYetefce Jebovee (efnvoer) Deeefe&kee eboveeceleer 216
257. kegC[uehegj leerLe& hetpee Deeefe&kee eboveeceleer 217
258. meceJemejCe Jebovee ieefCeveer %eeveceleer 221
259. Prayer of Tirthankaras' Birthplaces Aryika Chandnamati 222
260. megoMe&ve ces Yeefe ieefCeveer %eeveceleer 223

efleere KeC[
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
1. efoiecyej pewve Deeiece kes Deeueeske ceW YeieJeeve ceneJeerj ieefCeveer %eeveceleer 1
2. oerheeJeueer heJe& SJeb Jeerj efveJee&Ce mebJeled ieefCeveer %eeveceleer 58
3. Life of Mahavira S.C. Diwakar 61
4. YeieJeeve ceneJeerj kee meefe$e peerJeve oMe&ve Deeefe&kee eboveeceleer 82
5. kegC[uehegjme ceneJeerj: [e@. ekeeMeebo pewve 101
6. efnvoer heo meeefnle ceW YeieJeeve ceneJeerj [e@. kemletjebo keemeueerJeeue 111
7. Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj Deeefe&kee eseebmeceleer 116
8. Yepeve (kegC[uehegj Oejleer Jeerj eYeg kes pevce mes Oeve ....) Deeefe&kee eboveeceleer 118
9. kegC[uehegj kes jepekegceej ceneJeerj (veeefkee) Dee. eboveeceleer ceeleepeer 119
10. keewve kenlee nw YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ eOeeveceb$eer eer yeepeheseer peer kes Yee<eCe kee DeMe 124
11. YeieJeeve ceneJeerj peerJeve mes mebyebefOele keeflehee heer"eOeerMe #eg. ceesleermeeiej peer 125
efoiecyej SJeb esleecyej hejchejevegmeej efYeVe-efYeVe efkeesCe
12. JewMeeueer keer jepekegceejer SJeb kegC[uehegj keer jepeJeOet ye. keg. yeervee pewve 129
cenejeveer ef$eMeuee kee heefjee
13. YeieJeeve ceneJeerj kee mebef#ehle heefjee ieerlee pewve 131
14. Meekeenej SJeb Deefnbmee kes eefle efJeefYeVe OeceeX kes cele 133

(23)
15. Geographical Description of Jambudvip ieefCeveer %eeveceleer 134
16. Eternal Jainism ieefCeveer %eeveceleer 140
17. <edKeC[eiece : Ske DevegMeerueve ieefCeveer %eeveceleer 146
18. ke<eeeheeng[ heb. efMeJeejveueeue 174
19. efoJe-Deewoeefjke JeefelJe ceneJeerj [e@. mebieerlee cesnlee 180
20. YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee mebosMe [e@. Yeeieebo Yeeiesvog 184

le=leere KeC[
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj - Ske Deeieceese mele
1. Deeiece kes ohe&Ce ceW kegC[uehegj Deewj JewMeeueer ieefCeveer %eeveceleer 1
2. YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj Ske JeemleefJeke leLe Deeefe&kee eboveeceleer 6
3. ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes meboYe& ceW 12
hetpe Deeeee&eer efJeeemeeiej peer cenejepe mes eee&
4. kegC[uehegj ee JewMeeueer: Ske Devegefebleve eeeee& vejsvekeeMe pewve 16
5. YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj hej mebleeW keer oes tke uesKeveer [e@. Deveghece pewve 20
6. YeieJeeve ceneJeerj keer veefveneue JewMeeueer kee cenlJe #eguueke ceesleermeeiej 23
7. YeieJeeve ceneJeerj kee pevce Deewj pevceYetefce kegC[uehegj efMeJeejCeueeue pewve 27
8. JewMeeueer mceeefjkee-2002 efoiecyej nw ee esleecyej ? Deeefe&kee eboveeceleer 31
9. kegC[uehegj keer keneveer, kegC[uehegj keer pegyeeveer [e@. ceeueleer pewve 37
10 Yepeve (kegC[uehegj Oejleer Jeerj eYeg kes pevce mes Oeve ngF& nw....) Deeefe&kee eboveeceleer 39
11. ceeveefe$e ceW heefjJele&ve Ske yeekeevee eeeme...... eeeee& vejsvekeeMe pewve 40
12. yebieeue, efyenej Deeefo leerLeeX kee ceeveefe$e 42
13. kegC[uehegjer pevcemLeueer mLeeefhele hejbheje nw [e@. DeYee ekeeMe pewve 44
14. lelkeeueerve cegKeceb$eer meeefnye efmebn kee GodyeesOeve 45
15. yepeer kegC[uehegj ceW yeOeeF& Deeefe&kee eboveeceleer 46
16. YeieJeeve ceneJeerj SJeb pevceYetefce kegC[uehegj ye. keg. eefvkee pewve 53
17. pevceYetefce kegC[uehegj kee efJekeeme (Ske ueIeg heke) heb. Dekeuebke pewve 56
18. ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj Leer, nw Deewj jnsieer eeeee& vejsvekeeMe pewve 62
19. nce&ve pewkeesyeer kee he$e 64
20. kegC[uehegj (veeueboe) ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw heb. ueeueebo pewve 65
21. lelkeeueerve cegKeceb$eer-ce.e. eer efoefiJepee efmebn kee Yee<eCe 66
22. nceejer DeemLee ceW yemee kegC[uehegj ke=<Cee pewve 67
23. kegC[uehegj peve DeemLee kee eleerke leerLe& [e@. MesKejebo pewve 69
24. MeesOe kes veece Kebef[le nesleer DeemLeeSb ceesleerueeue pewve 70
25. kegC[uehegj : Ske efveefJe&Jeeefole Yetefce meguleeve efmebn pewve 71
26. kegC[uehegj kee Ssefleneefmeke mJehe yepesMe kegceej Jecee& 75
27. pees yeesuetBiee mee-mee yeesuetBiee, mee kes efmeJee keg veneR yeesuetBiee eeeee& vejsvekeeMe pewve 78
28. kegC[uehegj-kegC[uehegj-kegC[uehegj jecepeerle pewve S[Jees. 81

(24)
29. YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce mes ietbpeWies Gvekes mebosMe kewueeMeebo pewve meje&he 84
30. kegC[uehegj eerceleer G<ee heeveer 86
31. YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer : kegC[uehegj nscevle kegceej, jepeieerj 88
32. eMve YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kee ceeefCekeebo pewve heeveer 91
33. YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj [e@. jeceosJe efmebn 92
34. eeeee& eer vejsv ekeeMe peer kee Yee<eCe (8 hejJejer 2003) 94
35. kegC[uehegj kes ceneJeerje! MeleMe: Jevove meew. meceer#ee veeboieebJekej 97
36. ceneJeerj keer heneeve kegC[uehegj mes kejW ve efke JewMeeueer mes Deeefe&kee eboveeceleer 99
37. Jeerj pevceYetefce : Ske efebleve [e@. DeYeeekeeMe pewve 104
38. ceQ mecee ntB (veeefkee) 105

elegLe& KeC[
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
1. eewyeerme leerLekejeW keer pevceYetefceeeW kes heefjee Deeefe&kee eboveeceleer 1
2. Brief Introduction of Birthplaces of 24 Tirthankars peerJeve ekeeMe pewve 22
3. leerLekej pevceYetefceeeB mebmke=efle keer Godiece mLeue nQ! ye. jJeerv kegceej pewve 27
4. YeieJeeve $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie kee heefjee Deefveue kegceej pewve (keceue cebeof j) 29
5. DeefleMee #es$e eYeemeefieefj (heYeesmee) keewMeecyeer [e@. heVeeueeue pewve 31
6. jepeie=ner leerLe& kee cenlJe ieefCeveer %eeveceleer 34
7. Deefn$e leerLe& kee heefjee ye. keg. Fvog pewve 38
8. eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce kewueeMeheJe&le ees. erkeceebo pewve 40
9. efiejveej peer efme#es$e kee heefjee #eguueke ceesleermeeiej 43
10. YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeYetefce heeJeehegjer peue ieefCeveer %eeveceleer 46
11. Pawapuri Jalmandir-The Salvation Land ieefCeveer %eeveceleer 48
of Lord Mahavira
12. meccesoefMeKej leerLe& kee heefjee Deeefe&kee DeYeeceleer 51
13. efoiecyej pewve DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve 54
14. YeieJeeve ceneJeerj keer Ghemeie& efJepeeYetefce Ssefleneefmeke leerLe& Gppewve GcesMe pewve 56
15. Yeejle kes ecegKe efoiecyej pewve leerLe& jcesMeeb pewve ceveeeb 59
16. iegCeeJeeB peer efme#es$e kee heefjee Depee kegceej pewve 85
17. Jain Dharma & Lord Rishabhdev ieefCeveer %eeveceleer 86
18. ieewlece mJeeceer kee heefjee ieefCeveer %eeveceleer 97
19. YeieJeeve ceneJeerj Meemeve keer Deeeee& hejcheje GcesMe pewve 109
20. ieefCeveer Deeefe&kee evovee ieefCeveer %eeveceleer 121
21. eqoiecyej pewve hejcheje ceW ieewlece mJeeceer [e@. Deefveue kegceej pewve 123
22. ye[er keceser, ye[s ueesie Deewj ye[s efJeeej Depee kegceej pewve 127

(25)
 hebece KeC[
DeekeeMe keer TBeeFeeW kees tlee kegC[uehegj
1. YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes efpeve cebefoj ieefCeveer %eeveceleer 1
2. Brief Introduction Of Newly Developed Kundalpur Jeevan Prakash Jain 19
3. vebeeJele& cenue keer heeJevelee ye. keg. Fvog pewve 22
4. ceveeskeecevee efmeef YeieJeeve ceneJeerj eleefJeefOe ieefCeveer %eeveceleer 23
5. ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes efJeefJeOe keee&keueehe kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve 29
6. vebeeJele& cenue heefjmej ceW oerJeejeW hej ueies efMeueehe 34
7. YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) keer meJe&ceeve hejcheje 84
kes meceLe&ve ceW osMe keer efJeefYeVe pewve mebmLeeDeeW eje heeefjle emleeJe
8. vebeeJele& cenue ceW YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeveoMe&ve kees oMee&les efMeueehe hej GlkeerCe& efe$e 86

<e KeC[
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
1. YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee Yeejle YeceCe efJepee pewve, keevehegj 1
2. leerLe& efJekeeme, peeseflejLe eJele&ve SJeb ebLe ekeeMeve keer mecesefjkee Deeefe&kee eboveeceleer 35
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
3. je^heefle [e@. S.heer.pes.Deyogue keueece ves eehle efkeee DeeMeerJee&o ceeleepeer kee 40

(26)
 mecehe&Ce
Yeejleere mebmke=efle kes DeeeeCeslee eLece leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer leerLekej hejcheje ceW Debeflece eewyeermeJeW
leerLekej efJeeJebe, Meemeveheefle, meodOece& leerLe& eJele&ke DeveeefoefveOeve
pewveOece& kes hegveejke SJeb GVeeeke, efJeeMeebefle kes Gheose
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer
kes heeJeve ejCekeceueeW ceW
efpevneWves Deheveer eeYeefe meceefhe&le kejles ngS
YeieJeeve ceneJeerj 2600JeeB pevcekeueeCeke ceneslmeJe
keer Deefce GheueefyOe kes he ceW
ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
(veeueboe-efyenej) kee
peerCeexej SJeb efJekeeme kejves keer esjCee oskej pewvemeceepe hej ceneve Ghekeej
efkeee nw~ 51 Je<eeae oerIe&keeueerve lehemee kes eje efpevekeer keeee kee jesce-
jesce heefJe$e ngDee nw, DeelcekeueeCe keer ecegKelee kes meeLe-meeLe pewveMeemeve
keer eYeeJevee efpevekee hejceue#e nw, eewyeermeeW leerLekejeW keer pevceYetecf eeeW
kes efJekeeme keer esjCee oskej efpevneWves mebmke=efle mebj#eCe kee Deveghece
keee& efkeee nw Ssmeer YeieJeeve ceneJeerj Meemeve keer eLece
meeefnle me=peveke$eea, pecyeterhe jevee efvecee&Ce keer
mebesejf kee, pecyeterhe %eevepeeself e, YeieJeeve $e+<eYeosJe
meceJemejCe eereJf enej SJeb YeieJeeve ceneJeerj peeself e jLe eJele&ve
keer esjCeeeesle, DeeesOee, eeeie Deeefo Deveske leerLeeX keer
Geefjkee, ceebieerlegib eer efme#es$e hej efvecee&CeeOeerve YeieJeeve $e+<eYeosJe
keer 108 heg TBeer cetefle& efvecee&Ce keer heeJeve esefjkee, YeieJeeve
$e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce-ceneslmeJe keer esefjkee, <edKeC[eiece met$e
ebLeeW keer mebmke=le erkeeke$eea, efJeeefJeeeuee keer ceeveod GheeefOe [er.efued.
mes Deuebke=le, eLee veece leLee iegCe mes meceefvJele meved 2005 mes eejbYe nesves
Jeeues YeieJeeve heee&veeLe le=leere meneeefyo ceneslmeJe keer mecesefjkee,
eeefj$eeefvkee, egieeJeefle&kee, je^ieewjJe hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer
kes heeJeve kejkeceueeW ceW iebiee kee peue iebiee ceW ner lehe&Ce kejves kes meceeve en
kegC[uehegj DeefYevebove ebLe meceefhe&le kejles ngS
efmeefMeuee leke Deheveer YeeJevee hengBeeves keer eeLe&vee kejles nQ~
meceheCe&kelee&
e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer, heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej, kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
eOeeve mecheeoke eeeee& vejsvekeeMe pewve, meJe&mebheeoke ieCe SJeb eeueg YeeieCe

(27)
 efleere KeC[ 1 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

G
efoiecyej pewve Deeiece kes Deeueeske ceW
YeieJeeve ceneJeerj
uesefKekee-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
eer ceneJeerj mleJeve
eiOeje vo-
eerceeved JeerjesefleJeerj ef$eYegJeveceefnle meewKejeefMee|pevesv~
ees peele kegC[}eKes YegeJf e eefLelehegjs meeseqmle efmeeLe&heg$e~~
Dee<ee{s Megkeue<edeeb megjvejefJeveglees ieYe&ceeeeled peveveeb~
efhe$ees hetpeeb efJeoOeg efke} efoefJepeieCee jlveOeeje JeJe<e&g ~~1~~
ew$es Megkeues efpevesMe $eeegleoMeces heeJeves peeelesmce~
ew mebieerleJeeew megjefieefjefMeKejs meesefYeef<ee megjeew~~
ceeiex ke=<Ces oMeceeb JeleiegCeceefCeefYeYet&ef<elees peelehe~
Oeeves }erve keoeefeled meceoYeJeke=lemlethemeie&me peslee~~2~~
jeOes MegkeueeoMeceeb ieefmelekeef}lecee Geeew %eevemete&~
}eskee}eskeekeeMeer eveJeefOeefkejCew OJemleceesnebOekeej~~
ke=<Cemeees efoves les efke} veYeefme ceneJeerj!efoJeOJeefve meeled~
lJelmeeeoece=leb Yees YeJeieonjCeb osJe! DeeeJeOeern~~3~~
Tpex ke=<Ces efveMeebles elegjefOeoMeces Jeemejs cegefeceehveesled~
heeJeehegee e Jeerj menpemegKecee mehlenmleeseq^leesmeew~~
keewceeex OJemleceej YegefJe efke} ejcemleerLe&ke=VeeLeJebMeer~
mJeCee&Yees JeOe&ceevees nleogefjlejefJe eEmenefevnsve %eele~~4~~
ceelebiees e#eosJees efpeveJeevejlee mee$e efmeeefeveer e~
leeYeeb les heeoheodceb efJeefpeleYeJe! meoe hetefpeleb efJeMJeJebeb~~
$ew}eskeesMeb efpeveb lJeecenceefhe meleleb mevceles! Jeerj! Jebos~
eeesnb lelHe}b Yees! efpeveJejiegCeYe=led mebheob osefn cendeb~~5~~
Devegghed vo-
Je<e& - emehlelesjeeg:, ef$eMe}evebovees efpeve~
YekeleeefveMeb mleJeerefce lJeeb, %eevecelew efeew lJejb~~6~~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 2 efleere KeC[

DeLe&-eer DeLee&led Devlejbie Deewj yeefnjbie }#ceer mes meefnle Jeerj, DeefleJeerj efpevesv mechetCe& megKeeW keer jeefMemJehe leerveeW
}eskeeW ceW hetpe nQ~ he=LJeerle} hej kegb[}hegj veece mes eefme veiejer ceW YeJeheer kece} kees efJekeefmele kejves Jee}s mete&,
cenejepe efmeeLe& kes heg$e Jes Jeerj efpevesv nQ~ Dee<ee{ Megkeuee <eer efleefLe kes efove ceelee ef$eMe}e kes ieYe& ceW leerLekej Jeerj kes
DeJeleefjle nesves hej mJeie& mes osJeleeDeeW ves JeneB Deekej ceelee-efhelee keer hetpee kejkes jlveeW keer Oeeje yejmeeF& Leer~~1~~
ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes heefJe$e efoJeme peye YeieJeeve ves pevce ef}ee leye ieerle-mebieerle Deeefo kes eje KegefMeeeB ceveeles
ngS Fv SJeb osJeleeDeeW ves megces heJe&le kes efMeKej-heeC[gkeefMe}e hej Gvekee pevceeefYe<eske ceneslmeJe efkeee Lee hegve ceieefMej
ke=<Cee oMeceer kes efove Jes ceneelehe iegCeceefCeeeW mes efJeYetef<ele neskej peelehe-vei>e efoiecyej pewvesMJejer oer#ee OeejCe kej Oeeve
ceW }erve nes iees Deewj efkemeer mecee Oeeve ceW efJeIve [e}ves kes efveefcee mes YeJe veeceke Ske ves Gve hej Ieesj Ghemeie& efkeee
efkevleg Deheves DeefJee} Oeeve SJeb ke"esj lehemee mes Jeerj eYeg ves Ghemeie&& hej efJepee eehle kej ef}ee~
YeeJeeLe&-pevceeefYe<eske kes yeeo Fv ves YeieJeeve kes Jeerj Deewj Je&ceeve oes veece jKes Les~ mebpee-efJepee cenecegevf eeeW ves mevceefle
SJeb mebiece osJe ves ceneJeerj veece jKee Lee~ ves Ghemeie& efJepee kes yeeo DeefleJeerj (cenefleceneJeerj) veece jKee Lee~~2~~
Ghemeie& efJepeslee yevekej eYeg ves JewMeeKe Megkeuee oMeceer efleefLe ceW mecemle heeheevOekeej kees ve kej Demeerefcele efkejCeeW
mes meceeqvJele kesJe}%eeve mete& kees eie kej ef}ee, efpememes mechetCe& ceesnheer DebOesje OJemle nes ieee Deewj hetje }eske-De}eske
ejeej efoKeeF& osves }iee~ ns ceneJeerj mJeeceer! kesJe}%eeve nesves kes deeme" efoveeW yeeo eeJeCe ke=<Cee Skece kes efove Deehekeer
efoJeOJeefve efKejer Leer, leye ns osJe! YeJeeW kes mebosn kees njCe kejves Jee}er Deehekeer pees meeeo Dece=leheer JeeCeer efveke}er,
Jen Deepe leke Yeer he=LJeerle} hej eJeeefnle nes jner nw DeLee&led Deepe leke Deehekee Deveskeevle Meemeve e} jne nw~~ 3~~
meele neLe TBes Mejerj Jee}s, mJeCe& JeCe& keer keebefle kes Oeejke, efmebn efevn mes %eele, veeLeJebMeer, ejce-Debeflece eewyeermeJeW
leerLekej JeOe&ceeve ceneJeerj kegceejeJemLee ceW ner keeceosJe kees OJemle kejkes keee|leke ke=<Cee elego&Meer keer efhe}er jeef$e ceW leLee
DeceeJeme kes eYeele ceW heeJeehegjer veiejer mes cees#e Oeece kees eehle kej menpe megKe ceW }erve nes iees~~ 4~~
ns mebmeejee kes efJepeslee ceneJeerj YeieJeved! Deehekes efpeveJeeveeW ceW Devegjkele jnves Jee}s Deehekes MeemeveosJelee ceelebie e#e
SJeb efmeeefeveer e#eer meowJe Deehekes ejCekece}eW keer hetpee kejles nQ, Fmeef}S ns efJeMJeJebe ef$e}eskeerveeLe mevceefle efpevesv!
Jeerj eYees! ceQ Yeer Deehemes melele eeevee kejlee ntB efke ns veeLe! efpeveiegCemecheefe keer eeefhle kee He} eoeve keerefpeS~~ 5~~
yenej Je<e& keer Deeeg Jee}s ns ef$eMe}e ceelee kes heg$e ceneJeerj efpevesv! ceQ %eeveceleer }#ceer keer MeerIe eeefhle nsleg Deehekee
YeeqkelehetJe&ke meoe mleJeve kejlee ntB~
DeLee&led cegPe ieefCeveer %eeveceleer ves hetCe& %eeve meefnle mebheefe kees eehle kejves kes ef}es YeieJeeve ceneJeerj kee en mleJeve
efkeee nw~~ 6~~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW Deee&KeC[ nw~ Fme Deee&KeC[ ceW efJeosn veece mes Ske eefme osMe ceevee ieee nw~ keYeer
en osMe Kes, KeJe&, cebye, hegYesove, esCeecegKe, Deekej-megJeCe&, eeBoer Deeefo keer Keeve, Kesle, ieece Deewj Iees<eeW mes efJeYetef<ele
Lee~ pewmee efke JeCe&ve nw-
meKesKeJe&eesefhecebyehegYesovew~ esCeecegKeekej#es$eieeceIees<ewe|JeYetef<ele1~~3~~
pees osMe veiej, veoer Deewj heJe&le mes efIeje nes Jen Kes nw~ pees kesJe} heJe&leeW mes efIeje nes Jen KeJe& nw~ pees heeBe
meew ieeBJeeW mes efIeje nes Jen cecye nw~ pees meceg kes efkeveejs nes leLee peneB hej }esie veeJe mes Glejles neW Jen heeve ee
hegYesove ken}elee nw~ pees veoer kes efkeveejs yemee nes Gmes esCeecegKe kenles nQ~ peneB meesvee, eeBoer Deeefo efveke}les nQ
Gmes Keeve kenles nQ~ Devve Glhevve nesves keer Yetefce #es$e-Kesle nw~ efpemeceW yee{ mes efIejs ngS Iej neW, efpemeceW DeefOekelej
efkemeeve }esie efveJeeme kejles neW, pees yeeie-yeieeree Deewj cekeeveeW mes meefnle neW GvnW ieece kenles nQ Deewj peneB Denerj }esie
1. nefjJebMehegjeCe-meie& 2~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 3 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

jnles neW Gmes Iees<e kenles nQ~ es meye Meem$eere eeeerve heefjYee<eeSB nQ~ Fve meYeer mes meefnle Jen efJeosn osMe Lee~
Fme osMe keer jepeOeeveer kegC[hegj ee kegC[}hegj eefme Leer~ en hejkeese SJeb KeeF& Deeefo mes efJeYetef<ele yengle ner
JewYeJehetCe& veiejer Leer~ Fmekee JeCe&ve yengle ner megvoj efkeee ieee nw~ eneB Deeeee& kenles nQ efke-
SleeJelewJe heee&hleb, hegjme iegCeJeCe&veced~
mJeiee&JelejCes leeerjmeeOeejleeb ieleced1~~12~~
Fme veiej kes iegCeeW kee JeCe&ve lees Fleves mes ner heee&hle nes peelee nw efke Jen veiej mJeie& mes DeJeleej }sles mecee YeieJeeve ceneJeerj
kee DeeOeej ngDee Lee DeLee&led mee#eeled ceneJeerj mJeeceer peneB DeJeleerCe& ngS Les~
jepee efmeeLe& kes ceelee-efhelee kee veece nefjJebMehegjeCe ceW Jee|Cele nw-
meJee&Le&eerceleerpevcee, leeqmceved meJee&Le&oMe&ve~
efmeeLeexYeJeokee&Yees, Yethe efmeeLe&heew<e2~~3~~
eneB kes jepee meJee&Le& cenejepe Les Deewj Gvekeer cenejeveer kee veece eerceleer Lee~ Fvekes heg$e kee veece efmeeLe&
Lee~ Fvekeer jeveer cenejepee eske keer heg$eer efeekeeefjCeer LeeR efpevekee otmeje veece ef$eMe}e Lee~ pees jepee efmeeLe&
Jele&ceeve ceW YeieJeeve Je&ceeve kes efhelee kes heo kees eehle ngS Les Ye}e Gvekes Glke= iegCeeW kee JeCe&ve keewve kej mekelee nw? leLee
Deheves hegCe mes leerLekej ceneJeerj kees pevce osves Jee}er Gve ef$eMe}e kes iegCeeW kee JeCe&ve Yeer keesF& ceveg<e veneR kej mekelee nw~
ceneJeerj eYeg kee pevce kegC[}hegj ceW ngDee Ssmee JeCe&ve efle}eseheCCeefe SJeb <edKeC[eiece ceW Yeer Deeee nw~ eLee-
efmelLejeeefheekeeefjCeereEn, Ceejeqcce kegb[}s Jeerjes~
GejHeiiegefCeefjkeKes, efeeefmeee lesjmeerS GhheCCes~~549~~
Deye YeieJeeve ceneJeerj kes veevee kes keg} kee mebef#ehle JeCe&ve Deehekes ef}S emlegle nw-
eEmeOJeeKes efJe<ees YetYe=wMee}er veiejsYeJeled~
eskeeKeesefleefJeKeelees efJeveerle hejceen&le3~~3~~
eEmeOegoMs e kes JewMee}erveiej ceW eske veece kes eefme jepee Les, Fvekeer jeveer kee veece Yee-megYee Lee~ Fvekes oMe heg$e Les efpevekes
veece Oeveoe, OeveYe, Ghesv, efMeJeoe, nefjoe, kecyeespe, kecheve, eebie, eYebpeve Deewj eYeeme Les, es oMeeW heg$e oMeOeceeX kes meceeve
efvece&} iegCeeW mes efJeYete<f ele Les~ FvneR jepee eske keer cenejeveer ves meele $e+efeeW kes meceeve ner meele hege$f eeeW kees pevce efoee Lee
pees eceMe efeekeeefjCeer, ce=ieeJeleer, megeYee, eYeeJeleer, ese} f veer, pese Deewj evovee Fve veece kees OeejCe kejves Jee}er LeeR~
efJeosnosMe keer kegC[hegjer kegC[}hegjer veiejer ceW veeLeJebMe kes jepee efmeeLe& kes meeLe jepee eske ves Deheveer ye[er heg$eer
efeekeeefjCeer ef$eMe}e kee efJeJeen efkeee Lee~ JelmeosMe ceW keewMeecyeer veiejer kes ebJebMeer jepee Meleeveerke kes meeLe otmejer
heg$eer ce=ieeJeleer kee efJeJeen ngDee Lee~ oMeeCe& osMe kes nsjkeveiej ceW mete&JebMeer jepee oMejLe jepe kejles Les, jepee eske
keer le=leere heg$eer megeYee Fve oMejLe keer hedjeveer ngF& LeeR~ keosMe kes jeskeveiej ceW jepee Goeve jepe kejles Les,
elegLe& heg$eer heYeeJeleer Gvekeer cenejeveer ngF& LeeR~ heebeJeer heg$eer esef}veer jepeie=ner kes jepee esefCeke keer hedjeveer ngF& LeeR4 leLee
pese Deewj evovee kegceeefjkee ves Deee|ekee oer#ee mes Dehevee peerJeve efJeYetef<ele efkeee Lee~
ener ekejCe JeerjefpeeECeoeefjG iebLe ceW Yeer Deeee nw-
pecyeterhe kes efJeosneosMe ceW kegC[hegj-kegC[}hegj ceW jepee efmeeLe& keer cenejeveer efeekeeefjCeer mes YeieJeeve ceneJeerj pevceW nQ5~
Fmeer ievLe ceW jepee eske keer jepeOeeveer JewMee}er kee JeCe&ve Deeee nw Fmes efmebOegosMe ceW ceevee nw~ Fve jepee kes oMe heg$e
Deewj efeekeeefjCeer Deeefo meele hegef$eeeB LeeR~ efpeveceW mes ye[er heg$eer efeekeeefjCeer kees kegC[}hegj kes jepee efmeeLe& keer cenejeveer
yeveves kee meewYeeie eehle ngDee Lee6~

1-2. nefjJebMehegjeCe-meie& 2~ 3. GejhegjeCe-heJe& 75~ 4. GejhegjeCe-heJe& 75~ 5. JeerjefpeefCeboeefjG-he=. 11~ 6. JeerjefpeefCeboeefjG, he=. 60~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 4 efleere KeC[

ieYe&keueeCeke
ieYee&JelejCe-YeieJeeve ceneJeerj nesves Jee}s ceneheg<e mees}nJeW mJeie& kes heg<heesej efJeceeve ceW Les~ peye Gvekeer Deeeg cee$e
n ceefnves keer Mes<e jner leye meewOecexv keer Dee%ee mes kegyesj ves efJeosnosMe keer jepeOeeveer kegC[}hegjer ceW jepee efmeeLe& kes DeeBieve
ceW jlveeW keer Je=ef kejvee Meg kej oer~ es jlve eefleefove mee{s meele kejes[ yejmeles Les~
pewmee efke GejhegjeCe ceW ef}Kee nw-
leeqmceved <eCceemeMes<eeeg<eeveekeeoeieefce<eefle~
Yejleseqmceved efJeosneKes, efJe<ees YeJeveebieCes~~251~~
je%e: kegb[hegjsMeme, JemegOeejehe lelhe=Leg~
mehlekeeserceCeer: meee&:, efmeeLe&me efoveb eefle~~252~~
eneB en yeele Oeeve ceW jKevee nw efke jepee efmeeLe& JewMee}er kes jepee veneR Les Deewj ve ner Jes JewMee}er kes Devleie&le ess
mes kegC[ieece kes ess-ceess jepee Les efkevleg Jes lelkee}erve JewMee}er kes jepee eske pees efke Gvekes MJemegj Les, es efmeeLe& Fvemes
Yeer es leLee FveW mes Yeer hetpe ceneve jepee Les~
Fve jepee kes cen} kee veece vebeeJele& Lee~ en meele Keve kee yengle ner megvoj Lee~ Ske efove cenejeveer ef$eMe}e
Deheves vebeeJele& cen} ceW jlveefvee|cele megboj he}bie hej meesF& ngF& LeeR, jeef$e ceW jlveeW kes oerheeW kee ekeeMe Hew}e ngDee Lee~
Dee<ee{ Megkeuee <eer kes efove efhe}er jeef$e ceW jeveer ves mees}n mJehve osKes~ eele heefleosJe mes Gvekee He} hetves hej Deehe
leerLekej heg$e kees pevce oWieer Ssmee megvekej emevvelee kees eehle ngF~ leYeer FveefoosJeieCe ves Deekej ieYe&keueeCeke GlmeJe
ceveeee~
Deeeee& eer meke}keere|le efJejefele eer ceneJeerj hegjeCe ceW Yeer kene nw-
pebyeterhe kes Yejle#es$e ceW efJeosn veece kee Ske efJemle=le osMe nw~ Oeee|ceke heg<eeW kee efveJeeme mLeeve nesves kes keejCe Jen
efJeosn#es$e leerLe& legue ner MeesYeeeceeve nw~ Fme mLeeve mes efkeleves ner cegefveeeW ves cees#e kees eehle efkeee nw Dele veece kes Devegmeej
Fmekee iegCe Yeer meeLe&ke nw~ eneB kes efveJeemeer keesF&-keesF& mees}nkeejCe Deeefo YeeJeveeDeeW kees Yeekej leerLekej veecekece& kee
yebOe efkeee kejles nQ~ eneB kes Jeve heJe&le Yeer OeevemLe eesefieeeW mes efJeMes<ehe mes MeesYeeeceeve nQ SJeb YeJe Gegbie efpevecebefojeW
kees osKekej efkemeer ceneve Oeee|ceke mLeeve kee yeesOe neslee nw~ efJeosn eosMe kes ieece-cegnuues meYeer efpevee}eeW mes megMeeseYf ele nQ~ eneB
hej cegevf emecetn eejeW ekeej kes mebIe kes meeLe Oece& eJe=ef e kes ef}es meoe efJenej efkeee kejlee nw~
Fmeer efJeosn osMe-peveheo kes "erke ceOe ceW `kegC[}hegj Ske Deleble jceCeere veiej nw~ eneB kes kees ej SJeb De}bIe
KeeFeeW kees osKekej Dehejeefpelee-DeeesOee veiejer kee Yeeve neslee nw~ osJeieCeeW kes DeeJeeieceve mes Fme veiej ceW meoe kees}en}
mee ceee jnlee Lee~ eneB kes TBes-TBes pewve cebefojeW kees osKekej }esieeW kees kegC[}hegj kes eefle Deheej ee nesleer Leer~ Jen
veiej Oece& kee meceg pewmee eleerle neslee Lee~ JeneB kes efpevee}e `pee-pee Meyo, mlegefle, ve=le, ieerle Deeefo mes meJe&oe cegKeefjle
jnles Les~ mJeie& kes efoJe GhekejCeeW meefnle jlveceeer eefleceeDeeW kee oMe&ve kej JeneB kes }esie ke=leeLe& nes peeee kejles Les~ Gme
veiej kes TBes hejkeess kees osKekej en Yeeve neslee Lee efke Jes Ge mLeeve osves kes ef}es mJeie& kes osJeeW kees yeg}e jns nQ~ Gme
veiej kes efveJeemeer oelee, Oecee&lcee, MetjJeerj, Jele-Meer}eefo mes egkele mebeceer nesles Les~ Jes heg<e efpevesvosJe keer Yeeqkele, efveie&vLe ieg
Yeeqkele, mesJee SJeb hetpee ceW meoe lelhej jne kejles Les~
Gme veiejer-jepeOeeveer kes jepee kee veece efmeeLe& Lee~ Jes veeLeJebMeheer ieieve kees megMeesefYele kejves Jee}s mee#eeled mete&
Les~ Jes cenejepe ceefle, egle, DeJeefOe leerveeW %eeve kees OeejCe kejves Jee}s Les~ GvneWves meoe veerefleceeie& kees eee efoee Lee~ Jes
efpeveosJe kes Yekele, ceneoeveer SJeb efoJe %eeve kes Oeejke Les~ Gvekes ejCeeW keer mesJee ye[s-ye[s efJeeeOej, Yetefceieesejer SJeb osJe
efkeee kejles Les~ Jes mecemle jepeeDeeW ceW Fv kes meceeve MeesYeeeceeve Les~
Gvekeer ef$eMe}e veece keer Delevle heJeleer cenejeveer Leer~ Jes heefle-hejeeCee mejmJeleer kes meceeve SJeb meJe&iegCe mebhevve LeeR~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 5 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Ske efove meewOece& mJeie& kes Fv ves kegyesj mes kene-

ns Oeveheles! legce Yejle#es$e kes kegC[}hegj ceW jepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eMe}e kes Deebieve ceW efoJe jlveeW keer Je<ee& kejvee
eejcYe kej oes~ Gme mecee en jlve-megJeCe&ceeer Je<ee& DeekeeMe mes efiejleer ngF& Ssmeer eleerle nesleer Leer ceeveeW ekeeMeheer cee}e
eerefpevesv kes ceelee-efhelee keer mesJee kejves kees Dee jner nes~ ieYee&Oeeve kes n ceen hetJe& mes ner keuheJe=#e kes heg<he, megiebefOele
pe}, megJeCe& SJeb jlveeW kes {sj mes jepecen} peieceiee G"e~
mees}n mJehve
Ske efove jeef$e kes efhe}s enj ceW keesce} Meee hej meesleer ngF& cenejeveer ef$eMe}e ves mees}n mJehve osKes pees meJe&Lee
keueeCekeejer SJeb meewYeeie meteke Les~
mees}n mJehveeW ceW GvneWves meJe&eLece ceoesvcee iepejepe kees osKee~ yeeo ceW evocee kes meo=Me MegYe keebefleege, TBes
kevOesJee}e yew} iecYeerj Meyo kejlee ngDee efoKe}eF& efoee~ leermeje mJehve DehetJe& keeeqvleJeeve Je=nodkeee }e} kevOes Jee}e eEmen
Lee~ eewLes mJehve ceW kece}heer efmebnemeve hej efJejepeceeve }#ceer osJeer kees GvneWves osJe-neqmleeeW eje DeefYe<eske kejles ngS osKee~
heeBeJeW ceW oes megieeqvOele cee}eeW LeeR~ d"s ceW leejeDeeW mes efIejs ngS evcee kees osKee, efpememes meeje mebmeej Dee}esefkele nes
jne Lee~ meeleJeW mJehve ceW osJeer ves DevOekeej kee efJeveeMe kejves Jee}s mete& kees Goeee} heJe&le mes efveke}les ngS osKee~ Dee"JeW
mJehve ceW kece} kes heeeW mes Deeeefole cegKeJee}s megJeCe& kes oes ke}Me osKes~ veJeceW mJehve ceW lee}eye ceW eer[e kejleer ngF&
ceef}eeB osKeeR~ Jen lee}eye efKe}er ngF& kegcegefoveer SJeb keceef}veer mes MeesYeeeceeve nes jne Lee~ oMeJeW mJehve ceW GvneWves Ske
Yejhetj lee}eye osKee, efpemeceW kece} heg<heeW keer heerle jpe lewj jner Leer~ ieejnJeW mJehve ceW iecYeerj iepe&ve kejlee ngDee ebe}
lejbieeW mes ege meceg efoKe}eF& efoee~ yeejnJeW mJehve ceW GvneWves owoerheceeve ceefCe mes ege TBee eEmenemeve osKee~ lesjnJeeB mJehve
yengcetue jlveeW mes ekeeefMele mJeie& kee efJeceeve Lee~ eewonJeW mJehve ceW he=LJeer kees Yeso kej Thej keer Deesj peelee ngDee HeCeerv
(YeJeveJeemeer osJe) kee TBee YeJeve efoKe}eF& efoee~ hevnJeW mJehve ceW GvneWves jlveeW keer efJeMee} jeefMe osKeer, efpemekeer efkejCeeW
mes DeekeeMe leke owoerheceeve nes jne Lee~ mees}nJeW mJehve ceW ceelee ves efveOet&ce Deefive osKeer~
Ghejese mees}n mJehveeW kees osKeves kes heMeeled cenejeveer ef$eMe}e ves heg$e kes Deeiecevemeteke TBes Mejerj Jee}s Gece iepejepe
kees cegKe-kece} ceW eJesMe kejles ngS osKee~ ceelee kes mJehve osKeves kes Lees[er osj yeeo ner eelekee} ngDee~ cenejeveer ef$eMe}e
kees peieeves kes ef}S jepecen} ceW megceOegj Jeee yepeves }ies~ yevoerpeveeW ves kenvee DeejcYe efkeee ns ceneosJeer! Deye peeieves
kee mecee nes ieee nw~ DeleSJe Deehe kees Deheveer Mewee leeie kej Deheves eesie MegYe keeeeX kees DeejcYe kej osvee eeefnes,
efpememes keueeCekeejer JemlegSB Deehekees ye[er mej}lee mes eehle neW~
keg mecee leke Fmeer ekeej JeeeeW kes Meyo SJeb yevoerpeveeW eje cebie} ieeve nesles jns~ cenejeveer ef$eMe}e SkeeSke peeie
G"eR~ GvnW eelekee} kes osKes ngS mJehveeW mes DeleerJe emevvelee ngF&~ Mewee leeie kej GvneWves cees#e eeefhle kes GodoMs e mes mleJeve,
meeceeefeke Deeefo Gece efvele- kece& kejvee DeejcYe efkeee~ Fme ekeej keer efvele efeee meJe&Lee keueeCekeeefjCeer nw SJeb meye ekeej
mes cebie} kejves Jee}er nw~
lelheMeeled cenejeveer ves mveeve meceehle kej Dehevee e=bieej efkeee~ Jes DeeYet<eCeeW mes megmeefppele nes mesJekeeW kees meeLe }skej
jepemeYee ceW ieeeR~ cenejepe Deheveer eeCeefeee kees Deheveer Deesj Deeleer ngF& osKe kej ye[s emevve ngS~ yew"ves kes ef}S GvneWves
jeveer kees Dehevee DeeOee Deemeve mecee|hele kej efoee~ cenejeveer emevveefee neskej Ge Deemeve hej yew" ieeeR~ GvneWves ye[s ceOegj
MeyoeW ceW cenejepe mes efveJesove efkeee-ns osJe! Deepe jeef$e kes leermejs enj ceW ceQves Delevle DeeMee&peveke mJehve osKes nQ~
cesjer DeefYe}e<ee nw efke iepejepe Fleeefo Fve mees}n mJehveeW kee He} Deehe cegPes De}ie-De}ie megveeeW~
cenejeveer kes cegKe mes mJehve keer yeeleW megvekej ceefle-egefle-DeJeefOe leerveeW %eeve kes Oeejke cenejepe efmeeLe& ves kene-
ns megvojer! ceQ Fve mJehveeW kes MegYe He}eW kee MeerIe ner JeCe&ve kej jne ntB~ legce meeJeOeeve neskej eJeCe kejes~ cenejepe ves
kenvee DeejcYe efkeee-ns keevles!
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 6 efleere KeC[

1. iepejepe osKeves kee He} en ngDee efke lesje heg$e leerLekej nesiee~
2. yewue osKeves mes He} en ngDee efke Jen Oece&ee kee mebee}ke nesiee~
3. eEmen kes oMe&ve mes Jen heg$e kece&heer iepejepeeW kees efJeve kejves Jee}e Delevle ye}Jeeve nesiee~
4. }#ceer kee DeefYe<eske osKeves kee He} en nw efke megces heJe&le hej Fveefo osJeeW kes eje Fme yee}ke kee m>eeve kejeee
peeesiee~
5. mJehve ceW cee}eDeeW kes osKeves mes megieeqvOele Mejerj Jee}e SJeb es %eeveer nesiee~
6. hetCe& evcee kes oMe&ve mes Jen heg$e Deheves Oece&heer Dece=le-Je<e&Ce mes YeJe peerJeeW kees emevve kejves Jee}e nesiee~
7. mete& kes osKeves mes Jen De%eeveheer DevOekeej kee efJeveeMeke leLee GvneR kes meceeve keeeqvle Jee}e nesiee~
8. pe} mes heefjhetCe& Ie[eW kes osKeves kee He} en nw efke Jen Deveske efveefOeeeW kee mJeeceer leLee %eeve- Oeeveheer Dece=le
kee Ie nesiee~
9. ce}er keer pees[er osKeves mes meyekes ef}S keueeCekeejer leLee mJeeb ceneve megKeer nesiee~
10. mejesJej osKeves mes MegYe }#eCe leLee JebpeveeW mes megMeesefYele MejerjOeejer nesiee~
11. meceg kes osKeves mes veew kesJe}-}eqyOeeeW Jee}e kesJe}%eeveer nesiee~
12. eEmenemeve kes osKeves mes cenejepe heo mes Jeee peieled kee mJeeceer nesiee~
13. mJeie& kee efJeceeve osKeves kee He} en ngDee efke Jen heg$e mJeie& mes Deekej DeJeleej OeejCe kejsiee~
14. veeiesv YeJeve kes DeJe}eskeve mes DeJeefOe%eeveheer ves$e kees OeejCe kejves Jee}e nesiee~
15. jlveeW kee {sj osKeves mes Jen meceioMe&ve-%eeve-eeefj$e Deeefo jlveeW keer Keeefve nesiee~
16. efveOet&ce Deefie> kes oMe&ve mes Jen kece&heer FOeve kees Yemce kejves Jee}e nesiee~
Devle ceW iepesv kes oMe&ve kee He} en ngDee efke Jen Deeqvlece leerLekej mJeie& mes Deekej legcnejs efvece&} heefJe$e ieYe& ceW
eJesMe kej egkee nw~
cenejepe kes cegKe-kece} mes mees}neW mJehveeW kee He} megvekej heefleJelee cenejeveer kee oe eHegefuuele nes G"e~ GvnW
Ssmee }iee efke pewmes GvnW heg$e keer eeefhle ner nes ieF& nes~ Jes ye[er emevve ngF~
osefJeeeW eje ceelee keer mesJee
Gmeer mecee meewOece& Fv kee DeeosMe heekej heodce Deeefo mejesJejeW ceW efveJeeme kejves Jee}er eer, err Deeefo osefJeeeB
jepecen} ceW Dee ieeeR~ GvneWves leerLekej kes ieYee&Oeeve kes ef}S mJeie& mes }eF& ngF& heefJe$e JemlegDeeW mes ceelee kes ieYe& kee MeesOeve
efkeee, efpememes GvnW hegCe keer eeefhle nes hegve Jes Deheves-Deheves MegYe iegCeeW kees ceelee ceW mLeeefhele kej Gvekeer mesJee ceW mebueive
nes ieeeR~
eer osJeer ves MeesYee, er osJeer ves }ppee, Oe=efle osJeer ves Oewe&, keere|le osJeer ves mlegefle, yegef osJeer ves es yegef leLee }#ceer
osJeer ves Yeeie Ssmes Fve iegCeeW keer Je=ef keer~ Jes efpeveceelee ye[er iegCeJeleer ngF~ eeW lees cenejeveer hetJe& ceW ner mJeYeeJe mes heefJe$e
LeeR, hej peye osefJeeeW ves Meg JemlegDeeW mes GvnW Meg efkeee, leye lees Jes ceeveeW mHeefke ceefCe mes ner yeveeF& ieF& neW Ssmeer
MeesYeeeceeve eleerle nesves }ieeR~ Dee<ee{ ceeme kes Megkeue he#e keer Meg efleefLe <eer kees Dee<ee{ ve#e$e ceW SJeb MegYe }ie>e ceW Jen
osJe (Deeglesv) mJeie& mes ee kej ceelee kes Meg ieYe& ceW Deeee~ ceneJeerj eYeg kes ieYe& ceW Deeles ner mJeie& kes keuheJeemeer osJeeW
kes efJeceeveeW ceW IeCs keer OJeefve nesves }ieer SJeb Fv kee Deemeve keeBhe G"e~
peesefle<eer osJeeW kes eneB mJeeb efmebnveeo nesves }iee~ YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB MebKe keer eeC[ OJeefve ngF&~ meeLe ner
Jevlej osJeeW kes cen}eW ceW Yesjer keer efJeMes<e OJeefve ngF&~ kesJe} ener veneR Deve Yeer Deveske DeeMee&peveke IeveeeW IeeR~ Ge
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 7 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

DeeMee&peveke IeveeDeeW kees Ieles osKekej eejeW efvekeeeeW kes osJeeW kees en %eele nes ieee efke ceneJeerj eYeg kee ieYee&JelejCe
nes ieee nw~ lelheMeeled Jes osJeieCe YeieJeeved kee ieYe&keueeCeke GlmeJe ceveeves kes GodosMe mes veiej ceW heOeejs~ Gme mecee osJeeW
kes mecetn kees osKeles ner yevelee Lee~ Jes meJeexece mecheoeDeeW mes megMeesefYele Les, Deheveer-Deheveer meJeeefjeeW hej Dee{ Les, Gece
Oece& kee hee}ve kejves Jee}s Geceer Les~ Jes Deheves Debie kes DeeYet<eCeeW SJeb lespe mes oMeeW efoMeeDeeW kees ekeeefMele kejves Jee}s Les~
GvneWves Deheves OJepee-$e-efJeceeveeefokeeW mes DeekeeMe kees ceevees {Bke efoee Lee~ Jes osJe Deheveer osefJeeeW kes meeLe pee-pee
Meyo kej jns Les~
Gme mecee veiej kee JeeleeJejCe osKeves eesie ner Lee~ efJeceeveeW, DehmejeDeeW SJeb osJeeW keer mesveeDeeW mes efIeje ngDee Jen veiej
mJeie& pewmee meJeexece eleerle nesves }iee~ osJeeW kes meeLe Fv ves YeieJeeve kes ceelee-efhelee kees eEmenemeve hej efye"ekej meesves kes
ke}MeeW mes m>eeve kejeee leLee GvnW efoJe DeeYet<eCe-Jem$e henveees~ ceelee kes ieYe&mLe efMeMeg (YeieJeeve) keer meYeer ves leerve
eoef#eCee oskej GvnW eCeece efkeee DeLee&led ceelee keer leerve eoef#eCee oskej GvnW eCeece efkeee~
Fme ekeej meewOece& Fv YeieJeeve kee ieYe&keueeCeke mechevve kej efpeveceelee keer mesJee ceW Gheege osefJeeeW kees efveege
kej osJeeW kes meeLe hegCe Gheepe&ve kej ye[er emevvelee kes meeLe hegve mJeie& kees Jeeheme e}s iees~
mJeie& mes DeeF& ngF& osefJeeeW ceW mes keesF& lees efpeve-ceelee kes mece#e cebie} Je jKeleer LeeR, keF& osefJeeeW ves ceneosJeer keer
Meee kees megmeefppele kejves kee Yeej Deheves Thej ef}ee, efkemeer ves efoJe DeeYet<eCe heefnveeves kee Yeej ef}ee leLee efkemeer vess
cee}e leLee jlveeW kes ienves osves kee~ keF& osefJeeeB ceelee keer Debie-j#ee kes ef}S Keg}s Ke[dieeW mes meefppele neskej henje osleer
LeeR SJeb keF& Gvekes ef}S Yeesie meeceefieeeW kees Skeef$ele kejves ceW meb}i>e LeeR~ keF& Ske osefJeeeB heg<he-jpe mes Deeeefole jepe-
eebieCe keer meHeeF& ceW }ieer LeeR SJeb evove-pe} kee ef[keeJe kejleer peeleer LeeR~
Ge osefJeeeW ves jlveeW kes etCe& mes mJeeqmleke Deeefo keer jevee keer SJeb cen} kees keuheJe=#e kes heg<heeW mes mepeeee~ efkemeer
ves cen}eW kes TBes efMeKejeW hej jlveeW kes oerhe pe}ees, pees DevOekeej kees efJeve kejves Jee}s Les~ Jem$e henveevee, Deemeve efyeevee
Deeefo mecemle keee& osefJeeeB ner kejleer LeeR~ ceneosJeer keer Jeve-eer[e kes mecee ceOegj ieerle, megvoj ve=le SJeb Oeee|ceke keLeeeW
megveekej Jes ceelee kees megKe hengBeeee kejleer LeeR~ Fme ekeej efpeveosJe keer ceelee ceneosJeer ef$eMe}e keer mesJee osefJeeeW eje nesleer
jner SJeb Gvekeer MeesYee Deveghece Leer~
peye veJece ceeme efveke Deeee, lees ieYe&Jeleer ceneosJeer keer yegef Deefle eKej nesleer ieF&~ GvnW emevve jKeves kes GodosMe
mes osefJeeeB ceveesnj enmeve efkeee kejleeR SJeb lejn-lejn keer keefJeleeeW megveeee kejleer LeeR~ osefJeeeB keg iet{ DeLe&hetCe& hensef}eeB
ceneosJeer mes hete kejleer LeeR SJeb ceneosJeer Gvekee mecegefele Gej os efoee kejleer LeeR~ GoenjCe kes he ceW efvecve hens}er SJeb
Gmekee Gej ceveve kejves eesie nw-
efJejee efvelekeeefcevee, keecegkeeskeecegkees ceneved~
memhe=nes efvemhe=nes }eskes, hejelceeveMe e me ke~~1~~
DeLee&led pees Jewjeieer nesves hej Yeer meJe&oe keeefceveer keer Fe jKelee nw SJeb efvemhe=ner nesves hej Yeer Fe efkeee kejlee nw,
Jen efJe}#eCe heg<e Fme mebmeej ceW keewve nw? en lees ngF& hens}er~ ceneosJeer ves hens}er kee M}eske ceW ner Gej efoee~ ceneosJeer
kee Gej Lee-hejceelcee~ keejCe, hejceelcee kee Ske DeLe& lees efJe}#eCe heg<e neslee nw SJeb otmeje DeLe& hejceelcee Yeer neslee
nw~ hejceelcee efvele-keeefceveer DeLee&led DeefJeveeMeer cees#eheer m$eer ceW Devegjeieer nw SJeb Gmeer keer Fe jKeves Jee}e neslee nw~
otmejer Ske hens}er Yeer megefvees-
o=Meeso=Meeseqmle efeodYet<e, eke=lee efvece&}esJee~
nvlee osnefJeOesoxJees, veeeb kees Jele&lese me ~~2~~
DeLee&led pees Deo=Me nw, efHej Yeer osKeves eesie nw; mJeYeeJe mes efvece&} nesves hej Yeer osn keer jevee kee veeMeke nw, hej
ceneosJe veneR nw, Ssmee Jen keewve nw? Fme M}eske kee ceneosJeer ves osJeesvee Meyo mes Gej efoee~ osJeesvee kee DeLe& nw-osJeheer
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 8 efleere KeC[

ceveg<e eer Den&vle osJe~

Fme ekeej Gve osefJeeeW ves eMveesej kes he ceW ceneosJeer mes Deveske hensef}eeB heteR~ Jes efYevve ekeej keer nQ-ns megvojer!
DemebKeele ceveg<e SJeb osJeeW eje hetpe leerveeW peieled kee ieg lesje heg$e Deveske Gece iegCeeW mes ege leLee efJepeeer ness~ efpemeves
otmejer eqm$eeeW mes esce kejvee leeie efoee nw, hej efHej Yeer DeefJeveeMeer cees#e-megKe ceW Devegjeieer nw, Ssmee iegCeeW kee meceg lesje heg$e
nceejer j#ee kejs~ ns peieled kee keueeCe kejves Jee}er, leerve }eskeeW kes mJeeceer kees ieYe& ceW OeejCe kejves Jee}er! nefjnjeefo kes ceve
keer j#ee kej~
peieled kess keueeCe kes ef}S Deheves ieYe& ceW leerLekej kees OeejCe kejves Jee}er, ns ceneosJeer! Oece&-leerLe& mLeeefhele kejvesJee}s
keer Glheefe ceW osJe-efJeeeOej-Yetefceieesejer peerJeeW kee leerLe&-mLeeve yeve~ (FmeceW De" efeee ieghle nw)
osJeer kee eMve -ns osJeer cenejeveer! Fn}eske SJeb hej}eske ceW keueeCe kejves Jee}e keewve nw?
ceelee kee Gej -pees Oece&-leerLe& kes eJele&ke nQ, Jes ner eer Den&vle osJe leerveeW peieled kee keueeCe kejves Jee}s nQ~
osJeer kee eMve -iegDeeW ceW meyemes ceneve keewve nw?
ceelee kee Gej -pees leerve peieled kee ieg SJeb meye DeefleMeeeW mes leLee efoJe Devevle iegCeeW mes megMeesefYele nw, Ssmes eer efpevesv
osJe ner ceneved ieg nQ~
osJeer kee eMve -Fme peieled ceW efkemekes Jeeve es SJeb eeceeefCeke nQ?
ceelee kee Gej -pees meyekees peeveves Jee}s, ogefveee kee efnle kejves Jee}s, De"ejn oes<ejefnle SJeb Jeerlejeieer nwb, Ssmes eer
Den&vle YeieJeeve kes Jeeve ner es SJeb ceeveves eesie nQ~ Fmekes efmeJee otmejs efceLeeceefleeeW kes veneR~
osJeer kee eMve -pevce-cejCeheer efJe<e kees otj kejves Jee}e Dece=le kes meceeve keee heervee eeefnes?
ceelee kee Gej -eer efpevesv kes cegKe-kece} mes efveke}e ngDee %eeveece=le heervee eeefnes~ otmejs efceLee-%eeefveeeW kes
efJe<eheer Jeeve veneR ceeveves eeefnes~
osJeer kee eMve -Fn}eske ceW yegefceeveeW kees efkemekee Oeeve kejvee eeefnes?
ceelee kee Gej -hebe-hejceser kee, pewve Meem$e kee SJeb Deelce-leJe kee Oeeve kejvee eeefnes, otmeje Deele&-jew he Keese
Oeeve keYeer veneR kejvee eeefnes~
osJeer kee eMve -MeerIe keewve-mee keece kejvee eeefnS?
ceelee kee Gej -efpememes mebmeej kes YeesieeW kee veeMe nes, Ssmes Devevle %eeve-eeefj$e kee hee}ve kejvee eeefnS, efceLeelJeeefokeeW
kee veneR~
osJeer kee eMve -Fme mebmeej ceW meppeveeW kes meeLe ceW peeves Jee}e keewve nw?
ceelee kee Gej -oeecee Oece& ner meneelee kejves Jee}e yevOeg nw, pees meye ogKeeW mes j#ee kejves Jee}e nw~ Fmekes Deefleefje
Deve keesF& menieeceer veneR nw~
osJeer kee eMve -Oece& kes keee-keee }#eCe nQ SJeb keee& keee nQ?
ceelee kee Gej -yeejn lehe, jlve$ee, ceneJele, DeCegJele, Meer} SJeb Gece #ecee Deeefo oMe}#eCe Oece&-es meye Oece& kes
keee& SJeb }#eCe nQ~
osJeer kee eMve -Fn}eske ceW Oece& kee He} keee nw?
ceelee kee Gej -leerve }eske kes mJeeefceeeW keer Fv-OejCesv-eeJeleea heo-he mecheoeeW, eer efpevesv kee Devevle megKe,
es meye Oece& kes ner Gece He} nQ~
osJeer kee eMve -Oecee&lceeDeeW kes efevn keee nQ?
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 9 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceelee kee Gej -Meevle mJeYeeJe, DeefYeceeve kee ve nesvee SJeb jele-efove Meg DeeejCeeW kee hee}ve-es ner Oecee&lceeDeeW keer
heefneeve nw~
osJeer kee eMve -heehe kes efevn keee-keee nQ?
ceelee kee Gej -efceLeelJeeefo, eesOeeefo ke<eee, Keeser mebieefle SJeb lejn kes Deveeeleve-es heehe kes efevn nQ~
osJeer kee eMve -heehe kee He} keee nw?
ceelee kee Gej -pees Deheves kees Deefee nw, ogKe kee keejCe SJeb ogie&efle kejeves Jee}e, Deve jesie-keuessMeeefo osves Jee}e nw-
Ssmes meYeer efvevoveere keee& heehe kes He} nQ~
osJeer kee eMve -heeheer peerJeeW keer heefneeve keee nw?
ceelee kee Gej -eesOe Deeefo ke<eeeeW kee yengle nesvee, otmejeW keer efvevoe, Deheveer eMebmee SJeb jeweefo Keess Oeeve kee
nesvee-es meye heeefheeeW kes efevn nQ~
osJeer kee eMve -Deme}er }esYeer keewve nw?
ceelee kee Gej -yegefceeve, cees#e kee eenves Jee}e YeJe peerJe efvece&} DeeejCe mes leLee keef"ve lehe mes kesJe} Oece& kee
mesJeve kejves Jee}e ner Deme}er }esYeer nw~
osJeer kee eMve -Fn}eske ceW efJeeejMeer} keewve nw?
ceelee kee Gej -pees ceve ceW efveoex<e osJe-Meem$e-ieg kee SJeb Gece Oece& kee efJeeej kejlee nw, otmejs kee veneR~
osJeer kee eMve -Oecee&lcee keewve nw?
ceelee kee Gej -pees es Gece #ecee Deeefo oMe}#eCeege Oece& kee hee}ve kejlee nw~ eer efpevesvosJe keer Dee%ee kee hee}ve
kejves Jee}e ner yegefceeve, %eeveer SJeb Jeleer nw-Jener Oecee&lcee nw, otmeje keesF& veneR~
osJeer kee eMve -hej}eske peeles mecee ceeie& kee Yeespeve keee nw?
ceelee kee Gej -oeve, hetpee, GheJeeme, Jele, Meer} SJeb mebeceeefo mes Gheepe&ve efkeee ieee pees efvece&} hegCe nw, Jener hej}eske
kes ceeie& kee Gece Yeespeve nw~
osJeer kee eMve -Fn}eske ceW efkemekee pevce meHe} nw?
ceelee kee Gej -efpemeves cees#e-}#ceer kes megKe kes eoelee Gece Yeso-efJe%eeve kees hee ef}ee, Gmeer kee pevce meHe} nw, otmejs
kee veneR~
osJeer kee eMve -mebmeej ceW megKeer keewve nw?
ceelee kee Gej -pees meye heefjien keer GheeefOeeeW mes jefnle SJeb Oeeveheer Dece=le kee heeve kejves Jee}e Jeve ceW jnlee nw
DeLee&led eesieer nw, Jener megKeer nw, Deve keesF& veneR~
osJeer kee eMve -Fme mebmeej ceW efevlee efkeme Jemleg keer kejveer eeefnS?
ceelee kee Gej -kece&heer Me$egDeeW kes veeMe kejves keer SJeb cees#e-}#ceer heeves keer efevlee kejveer eeefnes, otmejs Feqveeefoke
efJe<ee-megKeeW keer veneR~
osJeer kee eMve -ceneve Geesie efkeme keee& ceW kejvee eeefnes?
ceelee kee Gej -cees#e osves Jee}s jlve$ee, lehe, MegYe eesie, meg%eeveeefokeeW kes hee}ves ceW ceneve elve kejvee eeefnes, Oeve Skeef$ele
kejves ceW veneR~ keejCe, Oeve lees Oece& mes eehle nesiee ner~
osJeer kee eMve -ceveg<eeW kee hejce efce$e keewve nw?
ceelee kee Gej -pees lehe-oeve-Jeleeefohe Oece& kees DeeienhetJe&ke mecePeekej hee}ve kejeJes SJeb heehe keceeX kees g[eJes~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 10 efleere KeC[

osJeer kee eMve -Fme mebmeej ceW peerJeeW kee Me$eg keewve nw?
ceelee kee Gej -pees efnle kejves Jee}s lehe-oer#ee-JeleeefokeeW kee hee}ve >eneR kejves os, Jen ogye&gef Dehevee SJeb otmejs kee-
oesveeW kee Me$eg nw~
osJeer kee eMve -eMebmee kejves eesie keee nw?
ceelee kee Gej -Lees[e Oeve nesves hej Yeer meghee$e kees oeve osvee, efveye&} Mejerj nesves hej Yeer efve<heehe lehe kejvee, ener
eMebmeveere nw~
osJeer kee eMve -ns ceneosJeer! Deehe kes meceeve cenejeveer keewve nw?
ceelee kee Gej -pees Oece& kes eJele&ke, peieled kes ieg, Ssmes leerLekej osJeeefOeosJe kees Glhevve kejs, Jener cesjs meceeve nw, otmejer
keesF& veneR~
osJeer kee eMve -heeqC[leeF& keee nw?
ceelee kee Gej -Meem$eeW kees peevekej Keese DeeejCe, Keese DeefYeceeve peje Yeer veneR kejvee SJeb Deve heehe keer efeeeeW
Yeer veneR kejvee, ener heeqC[leeF& nw~
osJeer kee eMve -cetKe&lee efkemes kenles nQ?
ceelee kee Gej -%eeve kes efnle kee keejCe, efveoex<e lehe, Oece& keer efeee kees peevekej DeeejCe veneR kejvee~
osJeer kee eMve -ye[s Yeejer eesj keewve nQ?
ceelee kee Gej -pees ceveg<eeW kes Oece&jlve kees egjeves Jee}s, heehe kes kelee& SJeb DeveLe& kejves Jee}s nQ~ Ssmes heeBe Feqveheer
eesj nQ~
osJeer kee eMve -Fme mebmeej ceW MetjJeerj keewve nQ?
ceelee kee Gej -pees Oewe&heer Ke[die mes heefj<enheer ceneeeseDeeW kees, ke<eeeheer Me$egDeeW kees leLee keece-ceesn Deeefo
Me$egDeeW kees peerleves Jee}s neW~
osJeer kee eMve -osJe keewve nQ?
ceelee kee Gej -pees meyekees peeveves Jee}s, #egOeeefo De"ejn oes<eeW mes jefnle, Devevle iegCeeW kes meceg, Oece& kes eJele&ke neW,
Ssmes Den&vle eYeg ner osJe nQ~
osJeer kee eMve -ceneve ieg keewve nQ?
ceelee kee Gej -pees Fme mebmeej ceW yeee-DeeYevlej oesveeW ekeej kes heefjieneW mes jefnle neW~ peieled kes YeJe peerJeeW kes efnle-
meeOeve ceW Gele neW SJeb mJeeb Yeer cees#e kes ef}S Fgke neW, Jener ceneve ieg nQ~ otmeje efceLeeceleer
Oece&ieg veneR nes mekelee~
Fme ekeej osefJeeeW eje efkees ieS eMveeW kee Gej ceelee ves ieYe&mLe leerLekej efMeMeg kes eYeeJe mes efoee~ eLece lees cenejeveer
keer yegef mJeYeeJe mes ner efvece&} Leer hegve Deheves Goj ceW leerve %eeve kes Oeejke ekeeMeceeve leerLekej osJe kees OeejCe kejves mes
Jes DeleefOeke heefJe$e nes ieF& LeeR~ cenejeveer kes ieYe& ceW eqmLele leerLekej yee}ke kees keesF& ke veneR ngDee, keeeWefke meerhe ceW jnves
Jee}er pe}-efyevog ceW keYeer efJekeej Glhevve veneR nes mekelee nw~ Gme ceneosJeer kes Goj keer ef$eJe}er Yeer Yebie veneR ngF&~ Goj hetJe&
pewmee ner jne, hej ieYe& keer eceMe Je=ef nesleer ieF&-en meye eYeg kee ner eYeeJe Lee~
ieYe& ceW eqmLele eYeg kes eYeeJe mes cenejeveer keer cegKeeke=efle ye[er ner MeesYeeeceeve nes ieF&~ GvnW osKekej Ssmee eleerle neslee
Lee efke ceevees Jes DemebKe jlveeW kees OeejCe kejves Jee}er he=LJeer ner neW~ DehmejeDeeW kes meeLe Fv kes eje Yespeer ieF& FveCeer ner
efpevekeer mesJee kej jner nes, Gvekeer keeeqvle SJeb Gvekes cegKe kee JeCe&ve veneR efkeee pee mekelee nw~ Fme ekeej }ieeleej veew cenerves
leke ceneve GlmeJe mechevve nesles jns~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 11 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

pevcekeueeCeke
osKeles-osKeles veJecee cenervee hetCe& nes ieee~ MegYe ew$e ceeme keer Megkeuee $eeesoMeer kes efove Dee&cee veece kes MegYe eesie
ceW SJeb MegYe }ive ceW ef$eMe}e ceneosJeer ves De}ewefkeke heg$e kees pevce efoee nw~ Jen heg$e Deheves GppJe} Mejerj keer keeeqvle
mes DevOekeej kees efJeve kejves Jee}e, peieled kee efnle kejves Jee}e ceefle-egle-DeJeefOe leerveeW %eeve kees OeejCe kejves
Jee}e, ceneowoerheceeve SJeb Oece&-leerLe& kee eJele&ke leerLekej ngDee~
YeieJeeve ceneJeerj kee pevce lesjme keer jeef$e ceW ngDee nw Ssmee peeOeJe}e ceW Jee|Cele nw-
Deemee{ peesCnhekeKeerS kegb[}hegjCeiejeefnJe-CeenJebme-efmelLeCeeEjome efleefme}e-osJeerS ieyYeceeiebletCe lelLe
DedefoJemeeefneCeJeceemes Deeqe eFllemegkekehekeKe-lesjmeerS jlleerS GllejHeiiegCeerCekeKelles ieyYeeoes efCekeKeblees
Je[d{ceeCeefpeeECeoes~
Dee<ee{ ceeme keer Megkeue he#e keer <eer kes efove kegb[}hegj veiej kes mJeeceer veeLeJebMeer efmeeLe& vejsvo keer jeveer ef$eMe}e
osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj JeneB veJe ceeme Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove jeef$e ceW GllejeHeeuiegveer ve#e$e
kes jnles nges Je&ceeve efpeveWo ves pevce ef}ee~
Gvekes pevce kes meeLe-meeLe meYeer efoMeeeW efvece&} nes ieeeR~ DeekeeMe ceW efvece&} Jeeeg yenves }ieer~ mJeie& mes keuheJe=#eeW kes
heg<heeW keer Je<ee& ngF& SJeb eejeW efvekeeeeW kes osJeeW kes Deemeve kecheeeceeve nes iees~ mJeie& ceW efyevee yepeees ner JeeeeW keer OJeefve
nesves }ieer, ceevees Jes Yeer YeieJeeve kee pevceeslmeJe cevee jns neW~ Fmekes Deefleefje Deve leerveeW peeefleeeW (efvekeeeeW) kes osJeeW kes
cen}eW ceW MebKe-Yesjer Deeefo kes Meyo nesves }ies~
keuhes<eg IeCe YeJeves<eg MebKees, peeseflee|Jeceeves<eg e eEmenveeo~
oOJeeve Yesjer Jevepee}es<eg, eppevceefve Keele efpeve me S<e~~
keuheJeemeer osJeeW kes eneB Iebs yepeves }ies, YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB MebKeOJeefve nesves }ieer, peesefle<ke osJeeW kes eneB
efmebnveeo nesves }iee Deewj Jeblej osJeeW kes eneB Yesjer yepeves }ieer~ efpevekes pevce kes mecee Ssmee ngDee es efpeve YeieJeeved Jes ner nQ~
pewmes efke Deepe s}erefJepeve ee jsef[ees kee yeve oyeeles ner npeejeW efke}esceerj otj kes Yeer o=Me Deewj mebieerle meeceves
Dee peeles nQ eEkeleg JeneB lees yeve oyeeves keer DeeJeMekelee ner veneR he[er elegled leerLekej eke=efle kee hegCeheer yeve Deheves
Deehe ner oye ieee Deewj 40 kejes[ ceer} mes DeefOeke TBeeF& hej eqmLele mJeie&}eske ceW DeefleMee Hew} ieee~ lel#eCe ner meewOece&
Fb DemebKe osJe heefjJeejeW kes meeLe ceOe}eske ceW Deees Deewj pevcepeele efMeMeg kees megces heJe&le hej }s peekej 1008 ke}MeeW
mes Gvekee pevceeefYe<eske mebhevve efkeee~
keg efJeeve menpe ner ken osles nQ efke Jes leerLekej nce Deehe pewmes meeOeejCe ceeveJe Les }sefkeve Ssmee veneR nw Jes leerLekej
eke=efle veecekece& kes yebOe kejves leke lees meeOeejCe kens pee mekeles nQ efkevleg leerLekej eke=efle kees yeebOe }sves kes yeeo GveceW keg
efJeMes<e ner DeefleMee eie nes peeles nQ Fmeeref}S lees eermecevleYemJeeceer ves kene nw-
ceeveg<eeR eke=efleceYeleerleJeeved, osJeleemJeefhe e osJelee ele~
lesve veeLe! hejceeefme osJelee, esemes efpeveJe=<e! emeero ve~~
ns veeLe! Deeheves ceveg<e eesefve ceW pevce lees ef}ee nw eEkeleg Deehe ceeveg<eer eke=efle kee Gu}bIeve kej egkes nQ Fmeef}S Deehe
osJeleeDeeW kes Yeer osJelee nQ ener keejCe nw efke Deehe hejceosJelee nQ~
ns efpeveOece& leerLekej! Deehe nceejs keueeCe kes ef}S nce hej emevve nesFes~
meewOece& mJeie& kee Fv YeieJeeve kes pevce kee meceeeej heekej Gvekee pevcekeueeCeke ceveeves kee efJeeej kejves }iee~
Gmeer mecee Fv keer Dee%ee mes osJeeW keer mesveeeW pee-peekeej kejleer ngF& mJeie& mes GlejeR~ Gvekeer efJeMee} mesveeeW meceg mes
G"leer ngF& eeC[ }njeW kes meceeve eleerle nesleer LeeR~ iepejepe, DeMJe, jLe, ievOeJe&, vele&keer, hewo} SJeb yew} Deeefo mes ege

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 12 efleere KeC[

meele ekeej keer mesveeeW efveke}eR~ lelheMeeled meewOece& mJeie& kee mJeeceer Fv Deheveer FveCeer meefnle SsjeJele neLeer hej Dee{
neskej e}e~ Gmekes eejeW Deesj osJeeW keer mesveeeW Hew}er ngF LeeR~
Fv kes heers-heers ye[er efJeYetefleeeW kes meeLe meeceeefveke osJe Deeefo e} jns Les~ Gme mecee ogvogYeer Deeefo JeeeeW keer OJeefve
SJeb osJeeW keer pee-peekeej mes meeje DeekeeMe ietBpeves }iee~ ceeie& ceW efkeleves ner osJe ieeles ngS e} jns Les~ keesF& ve=le kejlee
peelee Lee SJeb keesF& emevvelee kes keejCe oew[ }iee jne Lee~ Gvekes $e-ecej SJeb OJepeeDeeW mes mecemle DeekeeMe-ceC[}
Deeeefole nes ieee Lee~ Jes eejeW efvekeee kes osJe ye[er efJeYetefle kes meeLe ece-ece mes kegC[}hegj pee hengBes~ Gme mecee DeekeeMe
ceW Thej SJeb yeere kee Yeeie osJe-osefJeeeW mes efIej ieee Lee~ jepecen} kee DeeBieve Fveefoke osJeeW mes efye}keg} Yej ieee Lee~
FveCeer ves lelkee} emetefleien ceW peekej efoJeMejerjOeejer kegceej SJeb efpeveceelee kee oMe&ve efkeee~ Jes yeejcyeej GvnW
eCeece kej efpeveceelee kes Deeies Ke[er neskej Gvekes iegCeeW keer eMebmee kejves }ieeR~ FveCeer ves kene-ns ceneosJeer! Deehe leerveeW
peieled kes mJeeceer kees Glhevve kejves kes keejCe meceie efJeMJe keer ceelee nes SJeb Deehe ner ceneosJeer Yeer nes~ ceneve osJe Glhevve
kej Deeheves Dehevee veece meeLe&ke kej ef}ee nw~ mebmeej ceW Deehekeer leg}vee keer Deve keesF& m$eer veneR nw~
Fme ekeej ceneosJeer keer mlegefle kej FveCeer ves GvnW efveefle kej efoee~ peye efpeveceelee mees ieeeR, lees FveCeer ves Gvekes
Deeies Ske ceeee kee yee}ke yevee kej meg}e efoee SJeb mJeeb Deheves neLeeW mes efMeMeg YeieJeeve kees G"ekej Gvekes Mejerj kee mheMe&
efkeee~ Jes yeejcyeej Gvekes cegKe kee egcyeve kejves }ieeR~ YeieJeeve kes Mejerj mes efveke}leer ngF& GppJe} peesefle kees osKekej
Gvekes n<e& kee ef"keevee ve jne~ lelheMeeled Jen Gme yee}ke YeieJeeve kees }skej DeekeeMe-ceeie& keer Deesj e}eR~ Jes YeieJeeve
DeekeeMe ceW "erke mete& keer lejn peeve he[les Les~ mecemle efokekegceeefjeeB $e, OJepee, ke}Me, ecej SJeb mJeeqmleke Deeefo Dee"
ceebieef}ke JeeW kees }skej FveCeer kes Deeies-Deeies e} jner LeeR~
Gme mecee FveCeer ves peieled kees Deevevo eoeve kejves Jee}s efpeveosJe kees }ekej ye[er emevvelee mes Fv kees meeQhe efoee~
YeieJeeve keer DehetJe& megvojlee Je Gvekeer lespeescee oerefhle osKekej osJeeW kee mJeeceer Fv Gvekeer mlegefle kejves }iee-ns osJe! Deehe
nceW hejce Deevevo eoeve kejves kes ef}S yee}-evcee keer Yeebefle }eske kees ekeeMe osves kes ef}S eie ngS nes~ ns %eeveer! Deehe
efJeMJe kes mJeeceer Fv-OejCesv-eeJeleea kes Yeer mJeeceer nes~ Oece&-leerLe& kes eJele&ke nesves kes keejCe Deehe ner yeee Yeer nes~
ns osJe! eesieerjepe Deehekees %eeveheer mete& kee Goeee} ceeveles nQ~ Deehe YeJe heg<eeW kes j#eke SJeb cees#eheer m$eer kes
heefle nes~ Deehe efceLee%eeveheer DevOekethe ceW he[s ngS Deveske YeJe peerJeeW kees Oece&heer neLe kee meneje oskej Gej kejves Jee}s
nes~ mebmeej kes meYeer efJeeejMeer} Jeefe Deehekeer De}ewefkeke JeeCeer megvekej Deheves keceeX kees ve kej hejce heefJe$e cees#e eehle
kejWies SJeb Deveske YeJe peerJeeW kees mJeie& keer eeefhle nesieer~ Deepe Deehekes DeYegoe mes mevle heg<eeW kees ye[er emevvelee ngF&~
Jemlegle Deehe ner Oece& keer eJe=efe kes keejCe nQ~
DeleSJe ns osJe! nce Deehekees eCeece kejles nQ, Deehekeer mesJee kejles nQ, Yeefe eke kejles nQ SJeb emevveleehetJe&ke kesJe}
Deehekeer Dee%ee kee hee}ve kejles nQ-Deve efceLeelJeer osJe keer veneR~ Fme lejn osJeeW kee mJeeceer meewOece& mJeie& kee Fv YeieJeeve
keer mlegefle kej GvnW ieeso ceW G"e kej megces heJe&le hej e}ves kees Gele ngDee~ Gmeves Deve osJeeW kees Yeer megces heJe&le hej e}ves
kes ef}S Dee%ee oer~ Gme mecee meYeer osJeeW ves eYeg keer pee nes, Deevevo keer Je=ef nes Deeefo MeyoeW mes pee-peekeej keer~
Gvekeer OJeefve mecemle efoMeeDeeW ceW Hew}er~
Fv kes meeLe-meeLe Deees osJe Yeer pee-pee Meyo kejles ngS Deevevo ceveeves }ies~ emevvelee kes keejCe Gvekee Mejerj
jesceebefele nes G"e~ DeekeeMe ceW eYeg kes mece#e DehmejeeW ve=le kejves }ieeR~ ievOeJe&osJe Yeer JeerCee Deeefo JeeeeW kes meeLe ieeve
kejves }ies~ osJeeW keer ogvogYeer keer DeeJeepe mes meeje DeekeeMe-ceC[} ietBpe G"e~ efkevveefjeeB ne|<ele neskej Deheves efkevvejeW kes
meeLe efpeveosJe kee iegCeieeve kejves }ieeR~ Gme mecee meye osJe YeieJeeve kee oMe&ve kej Deheves peerJeve kees meeLe&ke mecePeves }ies~
Jes ye[er osj leke YeieJeeve kee efoJe he osKeles jns~ Fv keer ieeso ceW efJejepeceeve YeieJeeve kees SsMeeve mJeie& kes Fv ves efoJe
$e }ieeee~ meveledkegceej SJeb ceensv mJeie& kes Fv Yeer ecej {gjeles ngS YeieJeeve keer mesJee kejves }ies~ eer efpevesv YeieJeeve
keer Ssmeer efJeYeglee osKekej Deveske osJeeW ves Gmeer mecee mecekelJe OeejCe efkeee~ GvneWves Fv kes JeeveeW kees eceeCe ceevee~ Jes
Fveefo osJe peeself e-ee kees }eBIekej Deheves Mejerj kes DeeYet<eCeeW keer efkejCeeW mes DeekeeMe kees ekeeefMele kejles ngS pee jns Les~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 13 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

pevceeefYe<eske
hejmhej mewke[eW GlmeJe ceveeles ngS Jes osJe ye[er efJeYetefle kes meeLe Gegbie megces heJe&le hej pee hengBes~ Gme megces heJe&le keer
TBeeF& Ske }eKe eespeve keer nw~ heJe&le kes DeejcYe ceW ner YeMee} Jeve nw~ Gme Jeve ceW hejkeese SJeb OJepeeDeeW mes megMeesefYele
keueeCekeejke eej pewve-ceeqvoj megMeesefYele nQ~ Gme Jeve mes 500 eespeve Thej veboveJeve nw, en heeBe meew eespeve heceeCe
keveerhe nw~ Fmekeer Yeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewlee}e nQ~ Fmekes yeeo mee{s yeeme" npeej eespeve keer TBeeF& hej cene
jceCeerke meewceveme Jeve nw, peneB hej meYeer $e+legDeeW ceW He} osves Jee}s Ske meew Dee" Je=#e nQ SJeb efpeve-ewlee}eeW keer mebKee
eej nw~ Gme meewceveme Jeve mes eerme npeej eespeve keer TBeeF& hej eewLee SJeb Deeqvlece heeC[gke Jeve nw~ JeneB efpeve-ewlee}eeW
kes TBes-TBes mecetn nQ~ Gme Jeve keer megvojlee DehetJe& nw~ Jeve kes yeere ceW Ske etef}kee nw~ Jen ee}erme eespeve TBeer nw~ Gmeer
etef}kee kes Thej mJeie& nw~ ces keer F&Meeve efoMee ceW meew eespeve }cyeer, heeeme eespeve eew[er, Dee" eespeve TBeer Ske heeC[gke
veece keer efMe}e nw~ Jen efme efMe}e evocee kes meceeve megMeesefYele nw~ $e, ecej, mJeeqmleke, ohe&Ce, ke}Me, OJepee, "esvee,
hebKee es De cebie}Je Gme efMe}e hej jkeKes ngS Les~
efMe}e kes ceOe Yeeie ceW Jew[te&ceefCe kes meo=Me jbieerve Ske eEmenemeve nw~ Gmekeer }cyeeF&-eew[eF& SJeb TBeeF& DeeOee eespeve
eceeCe nw~ efpevesv YeieJeeve kes m>eeve-pe} mes heefJe$e ngS jlveeW kes lespe mes Jen eEmenemeve Ssmee eleerle neslee Lee efke ceevees
megces kee otmeje efMeKej ner nes~ Gmekes "erke oef#eCe keer Deesj otmeje eEmenemeve meewOece& Fv kee nw SJeb Gej efoMee keer Deesj
F&Meeve Fv kes yew"ves kee Deemeve nw~ meewOece& mJeie& kes Fv ves Deve osJeeW kes meeLe ceneslmeJe mechevve kejles ngS, m>eeve kejeves kes
GodoMs e mes YeieJeeve kees Gmeer efMe}e hej efJejepeceeve efkeee~ osJejepe ves meJe&eLece Gme heJe&lejepe keer heefjecee keer~
Fme ekeej osJesv ves hegCeesoe mes ye[er efJeYetefle kes meeLe Jele&ceeve kee}KeC[ kes Deeqvlece leerLekej (efMeMeg) kees efMe}e hej
efJejepeceeve efkeee Dele YeJepeve eefo Ssmeer Deleg}veere mecheoe SJeb Dehejcheej megKe keer Deekeeb#ee jKeles nQ, lees GvnW
mees}nkeejCe YeeJeveeDeeW kes efevleJeve mes efvece&} hegCe kee Gheepe&ve kejvee eeefnS~ leerLekej meo=Me De#egCCe mecheoe eehle
kejeves ceW hegCe ner meneeke neslee nw~ hegCe mes Fme peieled ceW heefJe$elee keer Je=ef nesleer nw~ hegCe kes Deefleefje Fme peieled
ceW otmejer keesF& Jemleg megKe eoeve kejves Jee}er veneR nw~ Fme hegCe kee cet} keejCe Jele nw~ eeefCeeeW kees hegCe kes ye} mes ner
Deveske iegCeeW keer eeefhle ngDee kejleer nw~
eer efpevesv YeieJeeve kes ceneve DeefYe<eske GlmeJe kees osKeves keer Fe jKevesJee}s Oeee|ceke osJe Gme heJe&lejepe kees Iesj
kej yew" iees~ efokedhee} osJe Deheveer-Deheveer ceC[}er kees meeLe }skej Deheveer efoMee keer Deesj yew"s~ Gme mLeeve hej osJe efMeequheeeW
ves Ske Ssmes ceC[he kee efvecee&Ce efkeee Lee, efpemeceW meYeer osJe megKehetJe&ke yew" mekeles Les~ ceC[he ceW e$e-le$e keuheJe=#e keer
cee}eeW }ke jner LeeR~ Gve cee}eDeeW hej yew"s ngS YeeQjs Fme ekeej ietBpe jns Les, ceevees Jes eYeg kee iegCe-ieeve ner kej jns neW~
ievOeJe& osJe SJeb efkevveefjeeW ves ye[s ner megceOegj mJejeW ceW efpeveosJe kes keueeCekeejer iegCeeW kee ieeve DeejcYe efkeee~ Deveske
osefJeeeB neJe-YeeJehetJe&ke ve=le kejves }ieeR~ osJeeW kes efJeefJeOe ekeej kes Jeee yepeves DeejcYe nes iees~ keg osJe hegCeeefo keer
DeefYe}e<ee mes heg<heeW keer Je<ee& kejves }ies~ Fmekes heMeeled Fv ves DeefYe<eske kejves kes ef}S emleeJe jKe ke}MeeW keer jevee keer~
ke}Me-efvecee&Ce-ceb$e peeveves Jee}s meewOece& Fv ves ceesefleeeW keer cee}e SJeb evove mes ege ke}Me kees neLe ceW ef}ee SJeb meye
keuheJeemeer osJe pee-pee Meyo kejles ngS keueeCeke mebyebOeer keee& kejves }ies~ FveCeer SJeb osefJeeeB Yeer keee& kejves ceW
meb}i>e nes ieF~ Gvekes n<e& kee heejeJeej veneR Lee~ mJeecYet YeieJeeve kee Mejerj mJeYeeJe mes ner heefJe$e nw~ Gvekes je kee
jbie ogiOe kes meo=Me MJesle nw~ DeleSJe Gvekes ef}S #eerj-meceg kes pe} kes Deefleefje Deve keesF& pe} mheMe& kejvee Gefele veneR
nw, Ssmee meese kej Jes osJeieCe heJe&le mes }skej meceg leke keleejW yeeBOe kej Ke[s nes iees~ Gme mecee Fv ves eerefpevesv kees
m>eeve kejeves kes ef}S ceesefleeeW kes nej mes megMeesefYele Dee" eespeve ienjs SJeb Ske eespeve cegKeJee}s megJeCe&cee ke}Me kees heke[ves
kes GodosMe mes efoJe DeeYet<eCeeW mes egkele npeej YegpeeeW yevee }er~ Gme mecee Fv keer MeesYee osKeves ner eesie Leer~ Ske mene
neLeeW mes Ske npeej ke}MeeW kees heke[s ngS Fv Ssmee eleerle neslee Lee, ceevees Jen Yeepeveebie peeefle kee keuheJe=#e ner nes~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 14 efleere KeC[

meewOece& Fv ves pee-pee Meyo kee iecYeerj GeejCe kejles ngS YeieJeeve kes cemleke hej hen}er pe}Oeeje es[er~ Deve osJe
Yeer Gme mecee pee nes, nceejer j#ee kejes Deeefo peeIees<e kejves }ies~ Gvekes iecYeerj efveveeo mes heJe&lejepe hej ye[e kees}en}
ceee~ otmejs osJesv Yeer meewOece& Fv kes meeLe YeieJeeve kes cemleke hej iebiee keer leerJe Oeeje kes meo=Me pe}Oeeje [e}ves }ies~
Jen pe}Oeeje ye[er leerJe ieefle mes YeieJeeve kes cemleke hej he[ves }ieer~ Jen Oeeje eefo otmejs efkemeer hene[ hej he[leer,
lees Gmekes KeC[-KeC[ nes peeles hej Delegef}le ye}Mee}er nesves kes keejCe YeieJeeve kes Mejerj hej Jen heg<he pewmeer megkeesce} DevegYetle
ngF&~ pe} kes eRs DeekeeMe ceW yengle TBes G}les ngS Ssmes eleerle nesles Les, ceevees Jes YeieJeeve kes Mejerj kee mheMe& kejves mes
heeheeW mes cege neskej TOJe& ieefle kees pee jns nQ~ m>eeve-pe} kes efkeleves ner eRs ceesefleeeW pewmes cee}tce he[les Les~ m>eeve-pe}
kee TBee eJeen Gme heJe&lejepe kes JeveeW ceW Ssmes Jesie mes ye{e efke osKeves mes cee}tce nesves }iee efke heJe&lejepe kees KeC[-KeC[
kej osiee~
YeieJeeve kes m>eeve efkees ngS pe} mes [tyeer ngF& JevemLe}er Ssmeer oerKeves }ieer, ceevees Jen otmeje #eerjmeceg ner nes~ ceneve
GlmeJeeW mes mechevve, ve=le-ieerleeefo mes ege Gme mecee kee GlmeJe osKekej osJeeW kes Deevevo keer meercee ve jner~ Fv ves Deelce-
Megef kes ef}S YeieJeeve kees Meg m>eeve kejeee~
m>eeve keer pe}Oeeje YeieJeeve kes Mejerj kee mheMe& kej Delevle heefJe$e nes ieF&~ Deheej hegCe eehle kejeves Jee}er SJeb mebmeej
keer mecemle FeDeeW keer hetel| e kejves Jee}er Jen pe}Oeeje nceW SJeb YeJe peerJeeW kees cees#e-}#ceer eoeve kejs~ pees pe}Oeeje hegCeem$e
pe}Oeeje kes meceeve ceveJeebe f le heoeLeeX kees eoeve kejves Jee}er nw, Jen mecemle YeJe peerJeeW kees Feqle JemlegeW eoeve kejs~
Jen pe}Oeeje leer#Ce Ke[die kes meo=Me melheg<eeW kes efJeIveeW kee veeMe kej osleer nw~ Jen ogKe SJeb Demee Jesovee kee veeMe
kejves Jee}er nw~ pees pe}Oeeje YeieJeeve kes Mejerj mes }iekej heefJe$e nes egkeer nw, Jen nceejs ogKe (kece&heer cew}) kees ne
kej nceW heefJe$e kejs~ Fme ekeej osJeeW kes DeefOeheefle ves YeieJeeve kee DeefYe<eske kej kes YeJeeW kees Meeeqvle nes Ssmee kene~ Gme
megieeqvOele pe} (ievOeesoke) kees osJeeW ves Megef kes ef}S cemleke hej }ieeee~
DeefYe<eske kee GlmeJe mechevve nesves kes heMeeled leerLekej, Fv SJeb osJeleeDeeW eje hetpes iees Gve YeieJeeve eer ceneJeerj keer
efoJe ievOe, ceesefleeeW kes De#ele, keuheJe=#e kes heg<he, Dece=le kes efheC[heer vewJese, jlveeW kes oerhe, Deebie Oethe, keuheJe=#e kes He},
DeIe&, heg<heebpeef} Deeefo kes meeLe hetpee keer ieF&~ Fme ekeej Fv ves ye[er Yeefe kes meeLe YeieJeeve keer eeLe&vee kejles ngS DeefYe<eske
GlmeJe mechevve efkeee hegve Fv ves FveCeer SJeb Deve osJeeW kes meeLe YeieJeeve kees eCeece efkeee~
Gme mecee kee eeke=efleke o=Me ye[e ner ceveesjce Lee~ DeekeeMe mes megieeqvOele pe} kes meeLe heg<heeW keer Je<ee& nesves }ieer~
osJeeW ves cevo megievOe SJeb Meerle} Jeeeg eJeeefnle keer~ Jemlegle efpeve (eYeg) kes pevceeefYe<eske kee eEmenemeve megces heJe&le nw SJeb
m>eeve kejeves Jee}e Fv nw, cesIe kes meceeve ogiOe mes Yejs ngS ke}Me nQ, mJeeb osefJeeeB ve=le emlegle kejves Jee}er nQ, m>eeve
kes ef}S #eerj-meceg nw SJeb efpeme peien osJeieCe mesJeke nQ, Ye}e Ssmes pevceeefYe<eske keer ceefncee kee keesF& kewmes JeCe&ve kej mekelee
nw? DeLee&led keesF& veneR kej mekelee~
DeefYe<eske efkees ngS YeieJeeve (efMeMeg) kes meJeeie kees FveCeer ves GppJe} Jem$e mes heeWe~ Fmekes yeeo Gmeves YeefehetJe&ke
megieeqvOele JeeW mes Gvekee }sheve efkeee~ eeefhe Jes eYeg leerveeW peieled kes efle}ke Les, efHej Yeer YeefeJeMe Gmeves Gvekes cemleke
hej efle}ke }ieeee~ peieled kes et[eceefCe YeieJeeve kes cemleke ceW et[eceefCe jlve yeeBOee ieee~ eeefhe YeieJeeve kes ves$e mJeYeeJe
mes ner kee}s Les, efHej Yeer }eske-JeJenej efoKe}eves kes ef}S Gvekes ves$eeW ceW FveCeer ves Debpeve }ieeee~
YeieJeeve kes keeveeW ceW FveCeer ves jlveeW kes kegC[} heefnveees~ eYeg kes keC" ceW jlveeW kee nej, yeeneW ceW yeepetyevo, neLeeW
ceW ke[s SJeb DeBiegef}eeW ceW DeBiet"er heefnveeF&~ kecej ceW eser IeeqCeeW Jee}er ceefCeeeW keer kejOeveer heefnveeF&, efpemekes lespe mes meejer
efoMeeeW Jeehle nes ieeeR~ eYeg kes hewjeW ceW ceefCecee ieescegKeer ke[s heefnveees iees~ Fme ekeej DemeeOeejCe efoJe ceC[veeW (ienveeW)
keer keeeqvle SJeb mJeeYeeefJeke iegCeeW mes eoerhle Jes eYeg Ssmes eleerle nesves }ies, ceevees }#ceer kes hegbpe ner neW~
YeieJeeve kee efoJe Mejerj DeeYet<eCeeW mes efiegefCele MeesYeeeceeve nes ieee~ DeeYet<eCeeW mes mepes ngS Fv keer ieeso ceW
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 15 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efJejepeceeve eer ceneJeerj eYeg kees osKekej FveCeer kees hejce DeeMee& ngDee~ Fv kees Yeer kece DeeMee& veneR ngDee oesveeW ves$eeW
mes GvnW osKeves mes peye Fv kees le=efhle veneR ngF&, leye Gmeves Deheves npeej ves$e kej ef}es~ Deve osJe-osefJeeeB Yeer YeieJeeve keer
he-megOee kee heeve kej Delevle ne|<ele ngF~
lelheMeeled meewOece& mJeie& kee Fv eYeg keer mlegefle kejves kes ef}S emlegle ngDee~ Jen leerLekej kes hegCeesoe mes Glhevve Gvekes
iegCeeW keer eMebmee kejves }iee~ Gmeves kene-ns osJe! efyevee m>eeve kes ner Deehe kee meJeeie heefJe$e nw, hej ceQves Deheves heeheeW keer
Meeeqvle kes ef}es Deepe YeefehetJe&ke Deehe kees mveeve kejeee nw~ Deehe leerveeW peieled kes DeeYet<eCe nQ, hej ceQves Deheves megKeeW keer
eeefhle kes ef}S Deehekees DeeYet<eCeeW mes efJeYetef<ele efkeee nw~ ns eYees! Deehekeer ceneve meee Deepe meejs mebmeej hej Deheves eYeeJe
kee efJemleej kej jner nw~
ns osJe! keueeCe keer keecevee jKeves Jee}s }esieeW kee keueeCe Deehekes ner eje nesiee~ Deehe ceesn kes meeiej ceW efiejs ngS
JeefeeeW kes ef}S meneje nes~ Deehe keer Dece=leceeer JeeCeer ceesn-Me$eg kee efJeveeMe kejsieer~ Deehe Oece&-leerLe&heer pe}heesle kes eje
YeJe peerJeeW kees mebmeej-meceg mes heej Gleejesies~ ns veeLe! Deehekeer Jeeveheer efkejCeW peerJeeW kes efceLee%eeveheer DevOekeej kee
meJe&Lee efJeveeMe kejWieer, FmeceW mevosn veneR~ ns mJeeefceved! Deehe kesJe} cees#e-eeefhle kes GodosMe mes ner veneR Glhevve ngS nQ, Deehe
kee GodosMe cees#e keer Deekeeb#ee jKeves Jee}s peerJeeW kees ceeie& efoKe}evee Yeer nw~ Deehe meceioMe&veeefo jlve$ee keer Je<ee& kejles
ngS melheg<eeW kees efvece&} yeveeeWies~ Deehekee pevceOeejCe kejvee meJe&Lee mlegle nw~
ns ceneYeeie! cees#eheer m$eer Deehe ceW Deemee nes jner nw~ YeJe peerJe lees Deehekeer eleer#ee kejles ner nQ~ Jes ye[s esce SJeb
Yeefe kes meeLe Deehe keer ejCe-mesJee kes ef}S mevve nQ~ Jes Deehe kees ceesnheer ceneeg kes efJepeslee, MejCe ceW Deees ngS kes
j#eke, kece&heer Me$egDeeW kes efJeveeMeke SJeb cees#e-ceeie& eMemle kejvesJee}e ceeveles nQ~ ns eYees! Jemlegle Deepe nce Deehekee
pevceeefYe<eske kej Delevle ke=leeLe& nes iees nQ SJeb Deehe kee iegCeevegJeeo kejves mes nceeje ceve Delevle efvece&} nes ieee nw~
ns iegCeeW kes Deheej meeiej! Deehekeer mlegefle kejves mes nceeje pevce meHe} nes ieee SJeb Deehekeer osn-mesJee mes nceeje Mejerj
Yeer meHe} ngDee~ efpeme ekeej Keeve mes efveke}ves Jee}s jlve kee mebMeesOeve kejves hej GmeceW Deewj DeefOeke eceke Deeves }ieleer
nw, "erke Gmeer ekeej Deehe mveeve Deeefo mes yengle megMeesefYele nes jns nQ~ ns veeLe! Deehe mecemle mebmeej kes veeLe nQ SJeb Deehe
efyevee efkemeer keejCe kes ner }eske-efnle-efevleke nQ~ hejceevebo eoeve kejves Jee}s ns efJeYees! Deehe kees Mele Mele eCeece nw~ leerveeW
%eeveheer ves$eeW kes Oeejke Deehe kees yeejcyeej eCeece nw~
Oece&-leerLe& kes eJele&ke ns YeieJeved! Gece iegCeeW kes meeiej SJeb ce}-mJeso Deeefo mes jefnle Mejerj OeejCe kejves Jee}s Deehekees
eCeece nw~ ns osJe! efveJee&Ce kee ceeie& efoKe}eves Jee}s, kece&heer Me$egDeeW kes mebnejke, hebeseqveeW kes ceesn kees hejemle kejvesJee}s,
hebe-keueeCekeeW kes Yeeieer, mJeYeeJe mes efvece&}, mJeie&-cees#e eoeve kejves Jee}s, Devevle ceefncee mes ceeqC[le, efyevee mJeeLe& kes
mecemle mebmeejer peerJeeW kee efnle kejves Jee}s, cees#eheer Yeeee& kes mJeeceer, mebmeej kee DevOekeej ve kejvesJee}s, leerveeW peieled
kes mJeeceer SJeb melheg<eeW kes ieg, Deehe kees kejye eCeece nw~
ns osJe, ceQ Deehekeer mlegefle Fmeef}es veneR kejlee efke cegPes leerveeW peieled keer mecheoe eehle nes, yeequke cegPes Ssmeer mecheoe
eoeve kejes, efpememes cees#e kee ceeie& meg}Ye nes~ Jemlegle Fme mebmeej ceW Deehe kes meo=Me Deve keesF& oelee veneR nw~ Fme ekeej
eer ceneJeerj mJeeceer keer mlegefle kej meewOece& mJeie& kes Fv ves JeJenej keer eefmeef kes ef}S Gvekes oes veece jKe efoes kece&-
Me$eg hej efJepee eehle kejves kes keejCe eerceneJeerj1 SJeb meodiegCeeW keer Je=ef nesves mes Je&ceeve~ Fme ekeej YeieJeeve kee
veecekejCe kej Fv ves osJeeW kes meeLe Gvekees SsjeJele iepejepe hej efye"e kej kegC[}hegj keer Deesj emLeeve efkeee~
kegC[}hegj ceW pevce ceneslmeJe
Gme mecee meeje veiej osJe-osefJeeeW mes Yej ieee Lee~ lelheMeeled Fv ves Lees[s mes osJeeW kees meeLe }skej jepeYeJeve ceW eJesMe
efkeee~ JeneB Delevle jceCeerke cen} kes DeeBieve ceW jlveeW kes eEmenemeve hej efMeMeg-YeieJeeve kees efJejepeceeve efkeee~ Deheves yevOeg-
1. ceneJeerj hegjeCe ceW Fb eje eerceneJeerj veece Deeee nw~ efkevleg GejhegjeCe ceW Jeerj veece Deeee nw~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 16 efleere KeC[

yeevOeJeeW kes meeLe cenejepe efmeeLe& Deveghece iegCe-keebefleege heg$e kees osKeves }ies~
FveCeer ves peekej ceeeeceeer efvee ceW }erve cenejeveer kees peieeee~ GvneWves ye[s esce mes DeeYet<eCeeW mes ege DehetJe&
keeeqvleJee}s heg$e kees osKee~ FveCeer meefnle Fv kees osKekej peieled-efhelee keer ceelee kees ye[er emevvelee ngF&~ GvneWves mecePe
ef}ee efke Deepe nceeje ceveesjLe efme nes ieee~ Fmekes heMeeled ner meye osJeeW ves efce} kej ceelee-efhelee kees Jem$eeYet<eCeeW mes
De}bke=le kej Gvekeer efJeefOeJeled hetpee keer~ Fv ves ye[er ee kes meeLe ceelee-efhelee keer mlegefle keer~ Gmeves keneDeehe oesveeW mebmeej
ceW Oeve nes, Deehe es hegCeJeeve SJeb ejeej ceW eOeeve nes~
Deehe efJeMJe kes mecceeve SJeb efJeMJe kes ceelee-efhelee nes~ leerveeW }eske kes efhelee kees Glhevve kejves kes keejCe Deepe Deehekeer
ceevelee meejs mebmeej ceW nw~ Deehekeer keere|le De#egCCe nw, keeeWefke YeefJe<e ceW meyekee Ghekeej SJeb keueeCe nesves ceW Deehe oesveeW
menYeeieer nes~ Deepe mes Deehekee en ie=n ewlee}e cebbefoj kes meo=Me nes ieee nw SJeb ieg (leerLekej) kes mecyevOe mes Deehe nceejs
hetpe SJeb ceeve nes~ Fme ekeej Fv ves ceelee-efhelee keer mlegefle kej SJeb YeieJeeve kees GvnW meeQhe kej megces heJe&le hej DeefYe<eske
ceneslmeJe kee hetCe& efJeJejCe megveeee~ Jes oesveeW ner pevceeefYe<eske kee efJeJejCe megve kej Delevle emevve ngS leLee Gvekes Deevevo
keer meercee ve jner~
Fv keer mecceefle mes Gve oesveeW (ceelee-efhelee) ves yevOegJeie& kes meeLe YeieJeeve kee pevceeslmeJe mechevve efkeee~ meJe&eLece eer
efpeve-ceeqvoj ceW YeieJeeve keer De JeeW mes hetpee keer ieF&~ Fmekes heMeeled ner yevOegDeeW SJeb oeme-oeefmeeeW kees Deveske ekeej
kes oeve efoes iees~ yevoer1 SJeb oerve DeveeLeeW kees Yeer Gvekeer eesielee kes Devegmeej oeve oskej GvnW mebleg efkeee ieee~ veiej
kees leesjCe SJeb cee}eDeeW mes Ketye mepeeee ieee~ Jeee SJeb MebKe keer iecYeerj OJeefve nesves }ieer~ Ssmes ner ve=le-ieerleeefo mewke[eW
GlmeJeeW mes Jen veiej mJeie& pewmee eleerle nesves }iee~
Fme GlmeJe mes veiej keer epee SJeb keggcyeerpeveeW kees Yeer ye[er emevvelee ngF&~ hegjJeemeer SJeb veiej-efveJeemeer peveeW kees
emevvelee eie kejles osKe kej osJesv ves Yeer mJeeb emevvelee eke keer~ Gme mecee Fv ves eYeg keer mesJee kes ef}S osefJeeeW
kes meeLe ef$eJeie& meeOeke He} kee eoeeke efoJe ve=le-veeke cebemLe efkeee~ Fv kee ve=le DeejcYe nesves hej ievOeJe& osJeeW
ves Jeee SJeb ieeve DeejcYe efkees~ jepee efmeeLe& veJepeele heg$e kees ieeso ceW }skej yew"s~ DeejcYe ceW Fv ves pevceeefYe<eske mecyevOeer
o=Me efoKe}eee hegve efpevesv kes hetJe& pevce kes DeJeleejeW kees veeke keer lejn efoKe}elee ngDee SJeb ve=le kejlee ngDee Fv
keuheJe=#e-mee eleerle nes jne Lee~ jbieYetefce kes eejeW Deesj ve=le kejlee ngDee Jen Fv efJeceeve keer Yeebefle MeesYeeeceeve ngDee~
FOej Fv kee leeb[Je ve=le e} jne Lee SJeb GOej osJeieCe YeefeJeMe Fv hej heg<he-Je=ef kej jns Les~ ve=le kes meeLe
DeveskeeW megceOegj Jeee yepeves DeejcYe ngS~ efkevvejer osefJeeeB YeieJeeve kee iegCeieeve kejves }ieeR~ Fv Deveske jmeeW mes ceeqC[le
leeC[Je ve=le kej jne Lee~ npeejeW YegpeeDeeW Jee}s Fv kes ve=le mes he=LJeer ebe} nes G"er~ Fv keYeer Ske he SJeb keYeer Deveske
he, keYeer mLet} SJeb keYeer met#ce he OeejCe kej }slee Lee~ #eCeYej ceW meceerhe, #eCe Yej ceW otj SJeb #eCeYej ceW ner DeekeeMe
ceW hengBe peelee Lee~ Fme ekeej Jen ve=le-veede ye[e ner ceveesjbpeke SJeb eYeeJeeslheeoke ngDee~ meeLe-meeLe osJeebieveeDeeW kes
ve=le Yeer ye[s Deeke<e&ke ngS~ Jes ye[er }e kes meeLe ieeleeR SJeb neJe-YeeJe kes meeLe ve=le kejleer LeeR~ GveceW mes keF& lees SsjeJele
iepejepe kes Thej efJejepeceeve Fv keer YegpeeDeeW ceW mes efveke}leer ngF& SJeb hegve eJesMe kejleer ngF& keuheyesef} kes meceeve eleerle
nesleer LeeR~ Deveske DehmejeeW Fv keer nmleebiegef} hej Deheveer veeefYejKe kej ve=le kejves }ieeR~ Fv keer eleske Yegpee hej ve=le
kejleer ngF& Deveske DehmejeeW meyekees emevve kejves }ieeR~
DehmejeeW ele#e SJeb Deele#e oesveeW ekeej kee ve=le kejleer LeeR~ Fme ekeej ve=le ceW meeqcceef}le Fv elegj Ssvpeeef}ke
(hekekee peeotiej) cee}tce neslee Lee~ Fv keer meejer ke}eeW Gve vele&keer osefJeeeW ceW yeB ieeeR~ efJeefeee $e+ef mes ve=le kejlee
ngDee Fv YeieJeeve kes ceelee-efhelee Deeefo meYeer oMe&keeW kees ceb$e-cegiOe kejves }iee~
lelheMeeled eer efpevesv osJe keer mesJee kes ef}S Deveske osefJeeeW kees leLee Demegj kegceej osJeeW kees JeneB jKekej Fv Mes<e

1. jepee kee iegCeieeve kejves Jeeues~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 17 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

osJeeW kes meeLe ye[er emevveleehetJe&ke mJeie& ceW e}e ieee~ Fme ekeej hegCe kes He}mJehe leerLekej mJeeceer mechetCe& mecheoeDeeW
mes hetCe& ngS~ DeleSJe YeJepeveeW kees eeefnes efke Jes meJe&oe Oece& kee hee}ve kejles jnW~
yeeuekee} keer efJeMes<eleeeW
Ske yeej mebpee Deewj efJepee veeceke oes eejCe cegefveeeW kees efkemeer heoeLe& ceW mebosn ngDee, YeieJeeved kes pevce kes yeeo
ner Jes Gvekes meceerhe Deees Deewj eYeg kes oMe&ve cee$e mes ner Gvekee mebosn otj nes ieee~ Fmeef}S GvneWves ye[er Yeefe mes yee}ke
kee mevceefle en veece jKee~ Fv keer Dee%ee mes kegyesj eefleefove YeieJeeved kes mecee, Deeeg Deewj Fe kes Devegmeej mJeie& mes
YeesieesheYeesie keer JemlegDeeW kees }eee kejlee Lee~ DeLee&led YeieJeeve kes Yeespeve, DeeYet<eCe Deeefo mJeie& mes ner Deeles Les~
hetJe& kes DeOeee ceW yele}eee pee egkee nw efke YeieJeeve keer mesJee kes ef}S meewOece& Fv Deveske osJe-osefJeeeW kees jepecen}
ceW efveege kej iees Les~ GveceW mes keesF& Oeee kee keece kejleer, keesF& Jem$e-DeeYet<eCe Deeefo mes Gvekes DebieeW kees mepeeleer, keesF&
Deveske ekeej kes efKe}ewves Deeefo kes eje Gvekee efJeMes<e ceveesjbpeve kejleer Leer~ peye Jes osefJeeeB GvnW mecyeesOeve kej yeg}eleeR,
lees YeieJeeve cegmkegjeles ngS Gvekes heeme e}s peeles Les~ leerLekej YeieJeeve evke}e keer YeeBefle ye{ves }ies~ Gvekeer yee}-meg}Ye
ehe}lee mes ceelee-efhelee kees ye[e ner Deevevo neslee Lee~
peye Gvekeer DeJemLee keg DeefOeke ye{er, lees Gvekes cegKe mes mejmJeleer keer YeeBefle JeeCeer efveke}ves }ieer~ jlvepeefle Yetefce
hej e}les ngS Gvekes DeeYet<eCe mete& keer efkejCeeW keer lejn oceoceeles Les SJeb Jes mJeeb efkejCeeW mes heefjJesefle mete&-mes eleerle
nesles Les~ Gvekeer eer[e kes ef}S osJe mJeeb iepejepe, DeMJe Deeefo kee ke=ef$ece he }s ef}ee kejles Les~ Jes Gvekes meeLe eer[e
efkeee kejles Les~ Fme ekeej efJeefYevve eer[eDeeW mes mJeeb emevve nes kej otmejeW kees emevve kejles ngS Jes YeieJeeve kegceej DeJemLee
kees eehle ngS~ hetJe& ceW Gvekee pees #eeefeke mecekelJe Lee, Gmemes GvnW meceie heoeLeeX kee %eeve mJele nes ieee~
Gme mecee eYeg kes efoJe Mejerj ceW mJeeYeeefJeke ceefle-egefle-DeJeefOe Deeefo %eeve Je=ef kees eehle ngS~ GvnW mecemle ke}eeW
SJeb efJeeeeW mJele eehle nes ieeeR~ Fmeef}S Jes eYeg ceveg<eeW leLee osJeeW kes ef}S ieg meo=Me nes iees, hej Gvekee keesF& ieg veneR
Lee~ "erke Dee"JeW Je<e& ceW YeieJeeve ves yeejn JeleeW kees ienCe efkeee~ eYeg kee Mejerj mJeso-jefnle keeeqvleJeeve SJeb ce}-cet$eeefo mes
jefnle mJeCe& meo=Me Lee~ MJesle efOejege SJeb ceneve megieeqvOele Dee" MegYe }#eCeeW mes Jes MeesYeeeceeve Les~ Deeies e}kej YeieJeeve
JepeJe=<eYe-veejee-mebnveve SJeb meceelegje mebmLeeve Jee}s Gece heege SJeb efJeMee}keee ye}Jeeve heg<e ngS~
mebieceosJe eje yee}ke Je&ceeve keer hejer#ee
Jes meyekes efnlekeejke SJeb keCe&ceOegj MeyoeW kee GeejCe kejles Les~ Fme ekeej pevcekee} mes ner efoJe oMe DeefleMeeeW
mes ege, Oeerjpe Deeefo Deheefjefcele iegCe, keere|le-ke}e-efJe%eeve Deeefo meYeer mes Jes megMeesefYele Les~ Gvekes Mejerj kee JeCe& leheees
ngS mJeCe& kes JeCe& pewmee Lee~ Jes efoJe osn kes Oeejke Oece& keer eeflecete|le kes meo=Me peieled kes Oece&ieg Les~
Ske efove keer Ievee nw Fv keer meYee ceW osJeeW ves YeieJeeve keer efoJe keLee hej eee& keer~ Jes kenves }ies osKees, Jeerj
efpevesMJej lees kegceej DeJemLee ceW ner Oeerj-JeerjeW ceW DeieCeer, Deleg} hejeeceer, efoJe heOeejer SJeb Deveske iegCeeW kes Oeejer meebmeeefjke
#es$e ceW eer[e kejles ngS efkeleves cevees%e eleerle nesles nQ~ Gmeer mLeeve hej mebiece veece kee Ske osJe yew"e ngDee Lee~ osJeeW keer
yeeleW megvekej YeieJeeve keer hejer#ee }sves kes ef}S Jen mJeie& mes e} he[e~ Jen Gme Jeve ceW Deeee, peneB eYeg Deve jepeheg$eeW kes
meeLe eer[e kej jns Les~ Gme osJe ves eYeg kees [jeves kes GodoMs e mes kee}s mehe& kee efJekeje} he yeveeee~ Jen Ske Je=#e keer pe[
mes }skej mkevOe leke ef}he ieee~ Gme mehe& kes Yee mes Deveeve jepekegceej Je=#e mes keto kej Ieyejees ngS otj Yeeie iees~
efkevleg kegceej ceneJeerj peje Yeer YeeYeerle veneR ngS~ Jes Gme efJekeje} mehe& kes Thej Dee{ neskej eer[e kejves }ies~
Ssmee cee}tce nes jne Lee, ceevees Jes ceelee keer ieeso ceW ner eer[e kej jns neW~ kegceej kee Oewe& osKe kej mehe&heer osJe ye[e eefkele
ngDee~ Jen eie neskej eYeg keer mlegefle kejves }iee~ Gmeves ye[s vece MeyoeW ceW kene ns osJe! Deehe mebmeej kes mJeeceer nes, Deehe
ceneve Oeerj-Jeerj nes, Deehe kece&heer Me$eg kes efJeveeMeke leLee meceie peerJeeW kes j#eke nes~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 18 efleere KeC[

Jen kenves }iee ns osJe! Deehekes Deleg} hejeece mes eie ngF& keere|le mJe eeboveer kes meo=Me }eske kes keCe-keCe ceW
efJemle=le nes jner nw~ Deehekee veece mcejCe kejves cee$e mes ner eeespeveeW kees efme kejeves Jee}e Oewe& eehle neslee nw~ Delevle
efoJe cete|le Jee}er efmeef-JeOet kes mJeeceer eer ceneJeerj ceQ Deehekees yeejcyeej eCeece kejlee ntB~ Fme ekeej Jen osJe YeieJeeve
keer mlegefle kej Gvekee ceneJeerj veece meeLe&ke kejlee ngDee mJeie& kees e}e ieee~1 kegceej ves Yeer Deheves eMeieeve kees ye[s Oeeve
mes megvee~ osJe keer mlegefle ye[er ner keCe&efee leLee YeieJeeve kes eMe kees mebmeej ceW efJemle=le kejves Jee}er Leer~
Fme ekeej YeieJeeve eer ceneJeerj mJeeceer kee iegCeevegJeeo yeejcyeej ngDee kejlee Lee~ Jes YeieJeeve efkevvejer osefJeeeW eje
ieees iees Deveske iegCeevegJeeo kees ye[s OeevehetJe&ke megvee kejles Les~ keYeer ves$eeW kees le=hle kejves Jee}s mJeie& keer DehmejeDeeW kes
ve=le leLee efJeefYevve ekeej kes veeke osKeles Les, lees keYeer mJeie& mes eehle DeeYet<eCe-Jem$e-cee}e Deeefo Deve kees efoKeekej emevve
nesles Les~ Deve osJe kegceejeW kes meeLe keYeer pe}-eer[e leLee keYeer Deheveer Fe mes Jeve-eer[e kejles Les~ Fme ekeej eer[e
ceW meb}ive Oecee&lcee kegceej kee mecee ye[s megKe mes Jeleerle nesves }iee~
meewOece& mJeie& kee Fv Yeer Deheveer keueeCe-keecevee kes ef}S oseJf eeeW mes Deveske ekeej kes ve=le-ieerle kejJeeves }iee~ keeJe
Deeefo keer ieeser leLee Oece&-eee& ceW mecee Jeleerle kejles ngS kegceej ves mebmeej kees megKeer kejves Jee}er eewJeveeJemLee kees eehle efkeee~
kegceej kes cemleke kee cegkeg Oece&-heer heJe&le kes efMeKej keer YeeBelf e MeesYeeeceeve nes jne Lee~ Fvekes kehees} leLee cemleke keer keeeqvle
Ssmeer cee}tce he[leer Leer, ceevees heteC| ecee kes evcee keer peeslme>ee ner nes~ eYeg keer megvoj YeeQneW mes MeeseYf ele kece}-ves$eeW kee JeCe&ve
Ye}e en leg }sKeveer keee kej mekeleer Leer, efpemekes Keg}ves-cee$e mes mebmeej kes eeCeer le=hle nes peeles Les~
eYeg kes keeveeW kes kegC[} ye[s ner YeJe oerKeles Les~ Jes Ssmes MeesYeeeceeve nesles Les, ceevees peesefle<ke ee mes efIejs ngS neW~
Ye}e eYeg kes cegKeheer evcee kee keee JeCe&ve efkeee pee mekelee nw, efpemekes eje mebmeej kee efnle kejves Jee}er OJeefve
efveke}leer nw~ eYeg keer veeefmekee-Dees-ovle SJeb keC" keer mJeeYeeefJeke megvojlee pewmeer Leer, Gmes yele}eves keer Meefe efkemeer
ceW veneR nw~ Gvekee efJemle=le Je#emLe} jlveeW kes nej mes Ssmee megmeefppele neslee Lee, ceevees }#ceer kee efveJeeme ner nes~
Deveske ekeej kes DeeYet<eCeeW mes megmeefppele Gvekeer YegpeeeW "erke keuheJe=#e kes meo=Me eleerle nesleer LeeR~ Debiegef}eeW kes oMeeW
veKe Deheveer efkejCeeW mes Ssmes eefleYeeefmele nes jns Les, ceevees Jes Oece& kes oMe Debie ner neW~ Gvekeer ienjer veeefYe mejmJeleer SJeb }#ceer
keer eer[ emLe}er (mejesJej) pewmeer eleerle nesleer Leer~ eYeg kes Jem$e-he keer kejOeveer Ssmeer cee}tce nesleer Leer, pewmes Jen keeceosJe kees
yeebOeves kes ef}S veeie-heeMe ner nes~
eYeg kes oesveeW peeveg efJemleerCe& SJeb heg Les~ eeefhe Jes keesce} Les, efHej Yeer Jeglmeiee&efo lehe kejves ceW Gvekeer meceevelee veneR
keer pee mekeleer Leer~ Ye}e eYeg kes Ssmes ejCekece}eW keer leg}vee efkememes keer pee mekeleer nw, efpevekeer mesJee Fv-OejCesv Deeefo
meYeer osJe efkeee kejles nQ~ Fme ekeej efMeKee mes veKe leke eYeg kes Debie-elebie keer MeesYee DehetJe& Leer~ Gmekee JeCe&ve kejvee
DemeeOe nw, ceevees yeee DeLeJee kece& ves leerve peieled ceW jnvesJee}s efoJe ekeeMeceeve, heefJe$e SJeb megieeqvOele hejceeCegDeeW mes eYeg
kee Deefleere Mejerj yeveeee Lee~ Gme Mejerj kee heefn}e iegCe Jepe-Je=<eYe-veejee-mebnveve Lee~
eYeg kes Mejerj ceW ceo, mJeso, oes<e, jeieeefoke leLee Jeeleeefoke leerve oes<eeW mes Glhevve jesie efkemeer mecee Yeer veneR nesles Les~
Gvekeer JeeCeer mecemle mebmeej kees efee Leer~ Jen meyekees mele SJeb MegYe ceeie& efoKe}eves Jee}er Oece&ceelee kes meceeve Leer, otmejs
Keess ceeie& kees Jee kejvesJee}er veneR Leer~ efoJe Mejerj kees heekej Jes eYeg Ssmes megMeesefYele nes jns Les, pewmes Oecee&lceeDeeW kees
heekej Oecee&efo iegCe megMeesefYele nesles nQ~ YeieJeeve kes }#eCe es nQ
eerJe=#e, MebKe, heodce, mJeeqmleke, DebkegMe, leesjCe, ecej, MJesle $e, OJepee, eEmenemeve, oes ceef}eeB, oes Ie[s, meceg,
kegDee, ee, lee}eye, efJeceeve, veeie-YeJeve, heg<e-m$eer kee pees[e, ye[e Yeejer eEmen, leescej, iebiee, Fv, megces, ieeshegj,
evcee, mete&, Iees[e, yeeRpevee, ce=obie, mehe&, cee}e, JeerCee, yeebmegjer, jsMeceer Jem$e, owoerheceeve kegb[}, efJeefe$e DeeYet<eCe, He}
meefnle yeieeree, hekes ngS DeveepeJee}e Kesle, nerje jlve, ye[e oerheke, he=LJeer, }#ceer, mejmJeleer, megJeCe& kece}yes}, et[ejlve,

1. ceneJeerj hegjeCe kes DeeOeej mes~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 19 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceneefveefOe, ieee, yew}, peecegve kee Je=#e, heef#ejepe, efmeeLe& Je=#e, cen}, ve#e$e, ien, eeeflenee& Deeefo efoJe Ske meew Dee"
}#eCeeW mes leLee veew meew meJe&es JebpeveeW mes, efJeefe$e DeeYet<eCeeW mes SJeb cee}eDeeW mes eYeg kee mJeYeeJe-megvoj, efoJe, Deewoeefjke
Mejerj Delevle megMeesefYele ngDee~
efJeMes<e JeCe&ve ner keee efkeee peee? mebmeej ceW efpeleveer Yeer MegYe-}#eCehe mecheoe SJeb efee Jeeve-efJeJeskeeefo iegCe nQ,
Jes meye hegCe keceeX kes Goe mes leerLekej YeieJeeve ceW mJele ner meceeefJe Les~ DeefOeefle mJeeceer meoe Gvekeer mesJee ceW jle jnles
Les~ Jes ceneJeerj kegceej Oece& keer efmeef kes ef}S ceve-Jeeve-keee keer Megef mes Deefleeej jefnle YeefehetJe&ke ie=nmLeeW kes yeejn
JeleeW kee hee}ve kejles Les~ Jes meJe&oe MegYe-Oeeve keer Deesj efJeeej efkeee kejles Les~ hegCe kes MegYeesoe mes eehle ngS megKeeW kee
GheYeesie kejles ngS Jes kegceej DeevevohetJe&ke peerJeve Jeleerle kej jns Les~
YeieJeeve kee Jewjeie
efJeMJeheefle, cevojeieer Gve ceneeYeg ves leerme Je<e& kee mecee ceevees #eCeYej ceW ner Jeleerle kej efoee~ Ske yeej Des
nesvenej kes keejCe eeefj$e-ceesn-kece& kes #eeesheMece mes GvnW mJele Deheves hetJe& kes kejes[eW pevceeW kee mebmeej-YeceCe %eele nes
ieee~ Jes Fme ekeej keer hetJe&-Ieefle IeveeDeeW hej efJeeej kej ye[s ner #egyOe ngS~ GvnW lelkee} ner Jewjeie Glhevve nes ieee~
Jes efJeeej kejves }ies efke ceesnheer ceneve Me$eg kee meJe&veeMe kejves kes ef}S jlve$eehe lehe kee hee}ve ner esemkej nw~ GvneWves
meesee-eeefj$e kes DeYeeJe ceW cesje Fleves efove kee mecee JeLe& ner Jeleerle nes ieee, pees Deye }ew veneR mekelee~ hetJe&kee} ceW
$e+<eYeeefo efpeleves Yeer leerLekej nes iees nQ, Gvekeer Deeeg heee&hle oerIe& Leer, Fmeef}es Jes meye keg kej mekeves ceW meceLe& ngS Les,
hej nce mejerKes Lees[er-meer DeeegJee}s ceveg<e meebmeeefjke keee& keg Yeer veneR kej mekeles~ Jes eer vesefceveeLeeefo leerLekej Oeve
nQ, efpevneWves Deheves peerJeve keer DeJeefOe Lees[er-meer mecePekej Deuheeeg ceW ner cees#e kes GodosMe mes leheesJeve keer Deesj emLeeve efkeee
Lee Dele mebmeej efnle eenvesJee}s Lees[er DeeegJee}s JeefeeeW kees Ske #eCe Yeer mebece kes efyevee JeLe& veneR peeves osvee eeefnS~
Jemlegle Jes ye[s De%eeveer nQ, pees Lees[er Deeeg heekej Yeer lehemee kes efyevee Deheves Decetue mecee kees ve kej osles nQ~ Jes
eneB lees ogKe Yeesieles ner nQ SJeb vejkeeefo ceW eeleveeeW Yeer~ ceQ %eeveer nesles ngS Yeer mebece kes DeYeeJe ceW Ske De%eeveer keer Yeebefle
Yeke jne ntB~ Deye ie=nmLeeece ceW jnkej mecee Jeleerle kejvee Gheege veneR kene pee mekelee~ Jes leerveeW %eeve ner efkeme
keece kes, efpevekes eje Deelcee kees SJeb keceeX kees De}ie-De}ie ve efkeee peee leLee cees#eheer }#ceer keer Gheemevee ve keer peee?
%eeve eehle kejves kee Gece He} GvneR ceneheg<eeW kees eehle nw, pees efve<heehe lehe kee DeeejCe kejles jnles nQ~ otmejeW kee %eeve
lehe kes efyevee efveleevle efve<He} nw~
Gme Jeefe kes ves$e efve<He} nQ, pees ves$e nesles ngS Yeer DevOekethe ceW efiejlee nw~ Jener oMee %eeveer heg<eeW keer nw pees %eeve
nesles ngS Yeer ceesnheer kethe ceW efiejs jnles nQ~ Jemlegle De%eeve (Devepeeve) ceW efkees iees heehe mes gkeeje lees %eeve eehle nesves
hej efce} Yeer peelee nw, hej %eeveer (peevekeej) kee heehe mes cege nesvee ye[e ner og<kej neslee nw~ DeleSJe %eeveer heg<eeW kees ceesneefo
eEvee keceeX kes eje efkemeer ekeej heehe kee yebOe veneR kejvee eeefnes~ Fmekee keejCe en nw efke ceesn mes jeie-s<e Glhevve nesles
nQ SJeb jeie-s<e mes Ieesj heehe neslee nw~ Gme heehe kes He}mJehe peerJe kees yengle efoveeW leke ogie&elf eeeW ceW Yekevee he[lee nw~ Jen
Yekevee Yeer meeOeejCe veneR, Devevlekee} leke kee, efpemekee JeCe&ve veneR efkeee pee mekelee~
Ssmee mecePe kej %eeefveeeW kees eeefnes efke Jes ceesnheer Me$eg kees Jewjeieheer Ke[die mes ceej oW~ keejCe, en ceesn ner
meejs DeveLeeX keer pe[ nw, hej en mcejCe jns efke en ceesn ie=nmLeeW eje veneR es[e pee mekelee Fmeef}es heehe kes yevOeve
ie=n kees lees leeievee ner he[siee~ ie=n-yevOeve yeeueeJemLee ceW leLee eewJeveeJemLee ceW meejs DeveLe& Glhevve kejlee jnlee nw~ Dele
Oeerj-Jeerj heg<e cees#e keer eeefhle kes GodosMe mes ie=n-yevOeve kee meJe&Lee heefjleeie kej osles nQ~ Jes mebmeej ceW hetpe SJeb ceneheg<e
nQ, pees eewJeveeJemLee ceW ogpexe keeceosJe kees Yeer hejemle kejves ceW meceLe& nesles nQ~
eewJeveeJemLeeheer jepee ves keeceosJe kees hebeseqve Deeefo eejeW keee kes peerJeeW kes peerJeve kees efJeke=le kejves kes ef}S Yespee
nw; hej peye eewJeve keer DeJemLee cevo nes peeleer nw, leye Gmekes meeLe yeg{ehesheer Hevos ceW yebOes ngS Jes keeceosJeeefo Yeer {er}s he[
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 20 efleere KeC[

peeles nQ~ DeleSJe en Gefele nesiee efke ceQ eewJeveeJemLee ceW ner Gie lehe DeejcYe kej otB, efpememes keeceosJe SJeb hebeseqve
efJe<eeheer Me$egDeeW kee meJe&veeMe nes~ Fme ekeej keer efevlee kej Jes ceneyegefceeve ceneJeerj eYeg Deheves efee kees efvece&} kej
jepe-Yeesieeefo mes efJeje ngS SJeb cees#e-meeOeve ceW meb}i>e nes iees~
oer#ee keueeCeke
Jeerj YeieJeeve kees Jewjeie Glhevve nesves kes heMeeled Dee"eW }ewkeeeqvleke osJeeW ves Deheves DeJeefOe%eeve mes en efveMee kej ef}ee
efke YeieJeeve kes lehe-keueeCeke kee GlmeJe ceveevee eeefnes~ lelheMeeled Jes YeieJeeve eerceneJeerj kes heeme Deees~ Gve osJeeW ves
Deheves hetJe& pevce ceW eoMeebie egle kee DeYeeme efkeee Lee leLee Jewjeie YeeJeveeDeeW kee efevleJeve efkeee Lee~ eewon egle kes
peeveves Jee}s, osJeeW ceW es Jes osJee|<e ken}eles Les~
kece&heer yewefjeeW kees veeMe kejves ceW pees eelveMeer} nQ, Ssmes Jeerj YeieJeeve kees eCeece kej leLee mJeie& mes }ees ngS heefJe$e
JeeW mes YeieJeeve keer hetpeve kej Jewjeiecee heefjCeece nes peee, Ssmeer Jewjeieceeer mlegefle kes eje Jes efJeeve }ewkeeeqvleke osJe
YeieJeeve kee iegCeieeve kejves }ies~
ns Jeerj eYeg! Deehe peieled kes mJeeceer nQ, iegDeeW kes es ceneve ieg nQ, %eeefveeeW ceW es %eeveer nQ, mecePeoejeW ceW Deehe
meJe&es mecePeoej nQ~ Deehekees nce efJeMes<e keee mecePee mekeles nQ? Fmeef}es mJeebyeg leLee meJe& heoeLeeX kes %eelee Deehekees
nce keee mecePeeJeW? keeeWefke Deehe mJeeb ncekees meodyegef osves Jee}s nQ~ efpeme ekeej ekeeMeceeve oerheke mecemle heoeLeeX kees
ekeeefMele kejlee nw, Gmeer lejn Deehe Yeer mebmeej kes mecemle heoeLeeX kees ekeeefMele kejWies~ hejvleg ns YeieJeved! nceW mevlees<e neslee
nw efke nce Deehekees mecePeeves kes yeneves mes Deehekes oMe&ve SJeb Deehekeer Yeefe kejves kees eneB Deeves kee meewYeeie eehle kej }sles
nQ~ Deehe lees leerve %eeve kes Oeejer nQ, Deehekees Ye}e efMe#ee keewve os mekelee nw? keee mete& kee oMe&ve kejves kes ef}S oerheke keer
DeeJeMekelee nesleer nw? keoeefhe veneR~ ns osJe! ye}Jeeve ceesnheer Me$eg kees peerleves kes ef}S Deeheves pees Gece efkeee nw, Gmes
osKe kej mebmeej-meceg heej nesves keer Fe jKeves Jee}s Deveske YeJe DeelceeDeeW kee ceneve efnle nesiee~ Deehe pewmes ogue&Ye
pe}heesle kees heekej DemebKeele YeJe peerJe efJeke mebmeej-meeiej mes heej nes mekeWies~ efkeleves ner YeJe peerJe Deehekes heefJe$e
GheosMe mes jlve$ee kees Debieerkeej kej Gmekes eje meJee&Le&emf eef pewmes mLeeve ceW ieceve kejWies~ efkeleves ner eeCeer Deehekeer JeeCeer kees
megvekej efceLee%eeveheer DevOekeej kee efveJeejCe kej meye heoeLeeX kes meeLe-ner-meeLe cees#e-}#ceer kees Yeer osKeWies~ ns eYeg! Deehe mes
yege
f ceeveeW kees ceveeens F heoeLeeX keer efmeef nesieer~ ns osJe! Deehekes emeeo mes ner mJeie& SJeb cees#e keer eeefhle nes mekesieer~
ns oerveeveeLe! ceesnheer Hevos ceW Hebmes ngS YeJe eeefCeeeW kees Deehe ner }ieeleej meneje oWies, keeeWefke Deehe ner leerLe& kees
e}evesJee}s Oece&-eJele&ke nQ~ Deehekes Jeeveheer cesIe mes Jewjeieheer DehetJe& Jepe kees heekej DemebKeele yegefceeve yengle TBes
ceesnheer efMeKej kees yeele-keer-yeele ceW KeC[-KeC[ kej oWies~ Deehekes GheosMe mes heeheer eeCeer Deheves heeheeW kees SJeb keeceer Jeefe
keece-Me$eg kees MeerIe ner hejemle kej [e}Wies, FmeceW jbecee$e Yeer mevosn veneR nw~ ns mJeeceer! en Yeer efveMee nw efke yengle mes
eeCeer Deehekes ejCe-kece}eW kes mesJeve mes oMe&ve-efJeMegdeeefo mees}n YeeJeveeDeeW kees mJeerkeej kejkes Deehe ner kes meceeve ceneve
nes peeeWies~
ns eYees! mebmeej mes yewj kejvesJee}s, Jewjeieheer Dem$e kees jKeves Jee}s Deehekes DeJe}eskevecee$e mes ceesn SJeb Feqveheer
Me$eg Deheveer peerJeve-}er}e meceehle nesves kes Yee mes keebhe jns nQ keeeWefke ns oerveyevOeg! Deehe ye}Jeeve megYe nQ, ogpe&e hejer<enheer
JeerjeW kees #eCe-cee$e ceW peerleves keer meeceLe& jKeles nQ~ Fmeef}es ns Jeerj eYees! Deehe ceesn SJeb Feqveheer yewefjeeW kees peerleves
ceW leLee YeJeelceeDeeW kee Ghekeej kejves kes ef}S eejeW Ieeefleee kece&heer Me$egDeeW kes veeMe kejves kee MeerIe Gheee kejW, keeeWefke
Deye en Gece mecee lehemee kejves kes ef}S SJeb YeJeeW kees cees#e ceW }s peeves kes ef}S Deehekes neLe ceW Deeee nw~
ns Jeerj eYeg! Deehekees eCeece nw, Deehe peieled-efnlew<eer nQ, Deehe ner cees#eheer jceCeer keer eeefhle kes ef}S Geesieer nQ, Fmeef}es
Deehekees nce hegve eCeece kejles nQ~ Deheves ner Mejerj kes YeesieeW kes megKe ceW Fejefnle nQ, Fmeef}es Yeer Deehekees eCeece nw~
cees#eheer m$eer kes meeLe jceCe kejves keer Fe jKeles nQ, Fmeef}es Deehekees eCeece nw~ ceneve hejeeceer, yee} yeeeejer,

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 21 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

jepe}#ceer kes leeieer, DeefJeveeMeer }#ceer ceW }erve Deehekees eCeece nw~ eesefieeeW kes Yeer Deehe ceneve ieg nQ, Fmeef}es Deehekees
eCeece nw~ meye peerJeeW kes hejce yevOeg nQ, meJe&%e nQ, Fmeef}es hegve Deehekees eCeece nw~
ns ceneve eYeg! Fme mlegefle eje nce ener eeLe&vee kejles nQ efke hej}eske ceW eeefj$e keer efmeef kes ef}S Deehe nceW hetjer
Meefe oW~ ns Jeerj eYeg! Jen Meefe ceesnheer Me$eg kee veeMe kejves Jee}er nw~ Fme ekeej peieledhetpe eerJeerj YeieJeeve keer mlegefle
SJeb Deveske eeLe&veeSB kejkes Jes }ewkeeeqvleke osJe Deheves-Deheves mLeeve kees e}s iees~
Gmeer mecee mecemle osJeeefo meefnle eejeW peeefle kes FveW ves IeCeefo kes mJele yepeves mes YeieJeeve kee mebeceeslmeJe
mecePekej YeefeYeeJe mes Deheveer FveefCeeeW kes meeLe ceneve efJeYetefle mes efJeYetef<ele neskej Deheveer-Deheveer meJeeefjeeW hej Dee{
neskej veiejer ceW eJesMe efkeee~ osJeeW keer mesvee ves Deheveer heeflveeeW meefnle, meJeeefjeeW hej e{s ngS veiej SJeb Jeve kees eejeW Deesj
mes Iesj ef}ee~ lelheMeeled Fv ves YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees Ske eEmenemeve hej yew"ekej Delevle emevvelee eoe|Mele kejles
ngS ieerle, ve=le, pee-peekeej MeyoeW kee GeejCe kejles ngS #eerj-meeiej mes Yejs ngS Ske npeej Dee" mJeCe& kes ke}MeeW
mes Gvekee DeefYe<eske efkeee~ Fv ves Gve ef$e}eskeerveeLe kees efoJe DeeYet<eCeeW SJeb Jem$eeW mes De}bke=le efkeee, megieeqvOele efoJe
cee}eeW heefnveeF~ Fme lejn Fv ves YeieJeeve kees Ketye mepeeee~ lelheMeeled, YeieJeeve ves pevce osves Jee}er Deheveer ceelee kees
%eeveece=le mes eEmeefele eYeeJeMee}er, mej} SJeb ceer"s MeyoeW ceW meevlJevee eoeve kej, Jewjeie kees Glhevve kejvesJee}s GheosMeeW kes
mewke[eW JeekeeeW mes Deheveer oer#ee keer yeele mecePee oer~ mebeceheer }#ceer kes menJeeme-megKe ceW Geceer Jes Jeerj eYeg n<e& kes meeLe
mecemle jepe-hee, ceelee-efhelee SJeb yevOegDeeW kees leeie kej Fv eje }eF& ngF& owoerheceeve eveYee veece keer hee}keer hej
Dee{ neskej oer#ee kes ef}S Jeve keer Deesj e}s iees~ Gme mecee Jes peieled kes mJeeceer mecemle osJeeW mes efIejs ngS, efoJe DeeYet<eCeeW
mes ege, Delevle cevees%e eleerle nesles Les~
meyemes heefn}s Yetefceieesejer ceveg<eeW ves hee}keer kees G"eee SJeb meele heQ[ Deeies }s peekej jKe efoee~ lelheMeeled efJeeeOej
DeekeeMe-ceeie& mes meele heQ[ }s iees, Gmekes yeeo Oece& mes esce jKeves Jee}s mecemle osJeeW ves Dehevee-Dehevee kevOee }ieeee SJeb
DeekeeMe-ceeie& mes e}ves }ies~ Fme mecee keer MeesYee kee JeCe&ve kejvee Fmeef}es DemecYeJe nw efke efpeme hee}keer kees }s peeves
Jee}s mJeeb Fv SJeb mJeie& kes osJelee }esie neW, Gmekeer Deveghece e kee JeCe&ve keee meeceeve }sKeveer eje nes mekelee nw?
Gme mecee n<e& mes heg}efkele mecemle osJe heg<heeW keer Je<ee& kej jns Les, Jeeegkegceej osJe iebieepe} kes keCeeW mes ege ceOegj heJeve
e}e jns Les, keg osJe Yesjer yepee jns Les~ Fv keer Dee%ee mes Gve osJeeW ves en Iees<eCee keer efke YeieJeeve kee en mecee ceesneefo
Me$egDeeW kees peerleves kee nw~ en megve mecemle osJeeW ves ne|<ele neskej eYeg kes meeceves Ketye GlmeJe ceveeee-peeJevle nes,
Deevevoege nes, Je=ef heeDees-Deeefo Meyo nesves }ies~ ogvogYeer JeeeeW kes Meyo nesves }ies, DehmejeeW ve=le kejves }ieeR, efkevvejer
osefJeeeB ceOegj Meyo ceW ceesnheer Me$eg kees peerleves kee eMe ieeve kejves }ieeR~ eYeg kes Deeies efokekegceejer osefJeeeB cebie}-DeIe& }skej
e}ves }ieeR~
cenehegjeCe ceW ef}Kee nw-
Deiesmejer<eg }#ceer<eg hebkepeJeieheeefCe<eg~
meceb mecebieueeIee&efYe-e|okekegceejerefYejeojeledd1~~
neLeeW ceW kece} OeejCe efkeS ngS }#ceer Deeefo osefJeeeb Deeies-Deeies pee jner LeeR Deewj ye[s Deeoj mes cebie}oJe leLee DeIe&
}skej efokekegceejer osefJeeeb Gvekes meeLe-meeLe pee jner LeeR~
Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj veiej mes Jeve kees e}s iees~ veiejJeeefmeeeW ves eYeg keer Yetefj-Yetefj eMebmee keer~ efkeleves ner
}esie en Yeer kenles Les efke DeYeer efpevejepe kegceej ner nQ, efHej Yeer Lees[er-meer Gce ceW FvneWves keeceheer Me$eg kees hejeefpele kej
ye[e Yeejer Ge keesef kee keece efkeee nw SJeb Deepe cees#e-}#ceer keer eeefhle kes ef}S leheesJeve kees e}s pee jns nQ~
Fme lejn kes Jeekee megve kej Deve }esie Yeer Fmeer lejn kenves }ies efke ceesn kees leLee keeceosJe-heer Me$eg kees eYeg ves
1. DeeefohegjeCe heJe& 6, he=. 383~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 22 efleere KeC[

ner peerle heeee nw, otmejs ceW en meeceLe& veneR nw~ Gmekes heMeeled met#ce efJeeejJee}s Fme lejn kenves }ies efke en meye Jewjeie
kee ner ceenelce nw, pees Devlejbie Me$egDeeW kee veeMe kejvesJee}e nw~ Jewjeie kes eYeeJe mes hebeseqveheer eesjeW kees ceejves kes
ef}S mJeie& kes Yeesie, leerve }eske keer mecheoeeW leeie oer peeleer nQ, keeeWefke efpemekes oe ceW hetCe& Jewjeie kee eesle yenlee nes,
Jener eeJeleea keer efJeYetefle kees #eCe-Yej ceW leeie mekelee nw~ oefj ceveg<e Deheveer keeer Peeshe[er kees Yeer es[ves ceW meceLe& veneR
nw~ keg ceveg<e en Yeer kenles megves iees efke en yeele mele nw efke Jewjeie kes efyevee ceve heefJe$e veneR nes mekelee~ Fme lejn
keer yeeleeerle kejles ngS yengle-mes veiej-efveJeemeer Fme keewlegke kees osKeves kes ef}S Jeve ceW pee hengBes~ efkevleg YeieJeeve kes oMe&ve
nesles ner Gvekee cemleke mJeeb Pegke ieee~ Fme ekeej Jes ef$e}eskeerveeLe veiej kes yeenj pee hengBes~
peye ceelee ves YeieJeeve kes Jeve-ieceve kee mebJeeo megvee, lees heg$e-efJeeesie ceW Jes ceteq&le neskej keesce} yes} kes meceeve cegjPee
ieF~ lelheMeeled Fme Meeske kees eceMe menve kejleer ngF& Deveske hegjpeveeW SJeb yebOegDeeW kes meeLe Gvekes heers-heers e}er ieF~
peeleer ngF& ceelee efJe}ehe kejleer LeeR ns heg$e! let lees cegefe mes esce }iee kej lehemee kejves e}e, hej cegPes lesjs efyevee kewmes ewve
efce}siee? efkeme lejn peerJeve Jeleerle keBieer? Fme eser-meer DeJemLee ceW let lehemee kes ceneve GhemeieeX kees efkeme ekeej menve
kejsiee? ns heg$e! Meerle-kee} keer keBhekeBheeleer heJeve ceW peye let efoiecyej Yes<e ceW Jeve ceW efJeejsiee, leye kewmes Gme Meerle kees menve
kejsiee? ieer<ce-kee} keer pJee}eDeeW mes mecemle Jeve pe} peelee nw, Gme pJee}e kees kewmes mensiee? eeJeCe-YeeoeW keer kee}er
IeeDeeW kees osKekej Des-Des meenefmeeeW kes Yeer kekes t peeles nQ-ns yese! Fve meye keeW kees keee let menve kej
mekesiee? yeme, peeW-peeW cesje oe Fve meye yeeleeW kees efJeeejlee nw, leeW-leeW cegPes DeleefOeke ke neslee nw~ ns heg$e! Deefle
oge|veJeej Feqve-mecetneW kees, $ew}eskee-efJepeeer keeceosJe kees SJeb ke<eeeheer cene Me$egDeeW kees Oewe&hetJe&ke let Deheves JeMe ceW kewmes
kej mekesiee? ns yese! let yee}ke nw leLee Dekes}e nw; efHej Fme Yeebkej Jeve keer iegHeeDeeW ceW efkeme ekeej jn mekesiee? keeeWefke
Gve iegHeeDeeW ceW veevee ekeej kes eEnmeke pebie}er peerJe jne kejles nQ~
Fme lejn efpeve-ceelee Delevle keCe mJej ceW efJe}ehe kejleer ngF& ceeie& ceW Deefle ke mes hewjeW kees ye{eleer ngF& e}er pee
jner LeeR efke Fleves ceW Gvekes heeme ecegKe-ecegKe osJe Deees~ GvneWves meevlJevee osles ngS kene ns ceneosJeer! keee Deehe FvnW veneR
heefneeveleeR? es Deehekes heg$e mebmeej kes mJeeceer SJeb Deveghece MeefeMee}er peieodieg nQ~ DeelceJesMeer mebmeejheer meceg ceW Deheves-
Deehekees efJe}erve kej }sves kes heefn}s ner es Dehevee Gej lees kej ner }Wies, meeLe ner Deve efkeleves ner YeJe peerJeeW kee Yeer Gej
kej oWies en OegJe mele nw~ efpeme lejn efke Yeeeveke eEmen Yeer cepeyetle jmmeer mes peke[s peeves hej menpe ner ceW JeMeJeleea nes
peelee nw, Gmeer lejn Deehekes es ceneve heg$e Yeer ceesneefo hejeeceer Me$egDeeW kees leheheer jeqmmeeeW mes yeebOekej GvnW Deheves JeMe
ceW kej }Wies~ efpevekes ef}S mebmeejheer meceg kee otmeje efkeveeje hee }svee keleF& og}&Ye veneR nw, Ssmes meeceLe&Mee}er Deehekes es
heg$e Ye}e oerveleehetJe&ke keueeCenerve Iej ceW kewmes jn mekeWies? Fvekes %eeveheer leerve ves$e nQ~ mebmeej kees FvneWves mecekedhesCe
peeve ef}ee nw~ efHej Ye}e, Jewjeie Glhevve nes peeves hej keesF& DevOekethe ceW keeeW efiejsiee? Fmeef}es ns ceneosJeer! Deehe Fme
heeheheer Meeske kees leeie oes~ $ew}eskee kees Deefvele mecePekej Deheves Iej peeDees SJeb JeneR hej Oece&-meeOevee ceW Deheves ceve kees
}ieeDees~ Deheveer efee SJeb Feqle Jemleg kes efJeeesie-kee} ceW %eevenerve heg<e ner Meeske efkeee kejles nQ~ pees %eeveer SJeb yegefceeve
nesles nQ, Jes meowJe mebmeej mes [je kejles nQ SJeb keueeCekeejer Oece& keer ner Gheemevee efkeee kejles nQ~ cenej osJe keer Fve yeeleeW
kees megvekej efpeve-ceelee keg Meevle nes ieeeR~ Gvekes oe ceW efJeJeskeheer ekeeMeceeer efkejCeeW kee eeogYee&Je ngDee SJeb oe
kee MeeskeevOekeej otj nes ieee~ Jes Deheves efJeMee} oe ceW heefJe$e Oece& kees OeejCe kej Deheves keggeqcyeeeW SJeb Ye=lepeveeW kees
meeLe }skej jepecen} kees Jeeheme }ew ieeeR~
Fmekes yeeo efpevesv ceneJeerj eYeg heeMJe&Jeleea osJeeW kes meeLe ceeveJe meceepe kee cebie}-ieeve DeejcYe kejves kes hetJe&
%eele=<eb[Jeve veece kes efJeMee} Jeve ceW mebece OeejCe kejves kes ef}S pee hengBes~ Jen Jeve Delevle jceCeerke Lee~ JeneB He}-heg<heeW
mes ege Meerle} eeeJee}s megvoj-megvoj Je=#e Les, pees DeOeeve SJeb Oeeve kes ef}S efveleevle Gheege Les~ ceneJeerj mJeeceer Deheveer
hee}keer mes Glej kej evkeevleceeer Ske mJe efMe}e hej yew" iees~ Gme megvoj efMe}e keer MeesYee efJeefe$e Leer~ ceneJeerj
mJeeceer kes Deeves kes heefn}s ner osJeeW ves Deekej Gme efMe}e kees megjce yevee efoee Lee~ Jen efMe}e iees}ekeej Leer~ Gme efMe}e

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 23 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hej efJeMee} Je=#eeW keer Meerle} SJeb Ieveer eee he[ jner Leer~ evefkejCeeW mes Yeerieer megjefYele pe} keer yetoW Gme efMe}e hej ef[keer
ngF& LeeR~ yengcetue jlveeW kes etCe& eje mJeeb FveCeer kes neLe mes Gme efMe}e hej meeefLees yeveees ngS Les~ Thej Jem$e kee ceC[he
yevee ngDee Lee~ GmeceW OJepee SJeb jbie-efyejbieer megvoj cee}eSB Bieer ngF& LeeR~ eejeW Deesj Oethe kee megieeqvOele OegBDee Hew} jne Lee
SJeb heeme ceW Deveske cebie} Je mepeees ngS Les~
ceneJeerj mJeeceer Gme megvoj mJe efMe}e hej GejeefYecegKe neskej yew" iees SJeb ceveg<eeW kee kees}en} Meeble nes peeves
hej osn Fleeefo keer Fe mes efJeje SJeb cegefe-meeOeve ceW lelhej nes kej Me$eg-efce$eeefo kes eefle Gece meceeve YeeJe kee eEeleJeve
kejves }ies~ meJe&eLece GvneWves heuebkeemeve }iee kej ceesn-yevOeve ceW HeBmeevesJee}s kesMeeW kee }eWe efkeee (kesMe GKee[ [e}s)~
GvneWves #es$e Fleeefo esleve SJeb Deesleve he yeee ome heefjieneW kee, efceLeelJe Fleeefo eewon Devlejbie heefjieneW kee leLee
Jem$e, De}bkeej SJeb cee}e Fleeefo JemlegDeeW kee heefjleeie kej efoee leLee cevemee-Jeeee-kece&Cee heefJe$e neskej Mejerjeefo ceW
efvemhe=nleehetJe&ke Deelce-megKe keer eeefhle ceW }ie iees~ yeeo ceW efpevesMJej ceneJeerj mJeeceer mechetCe& heehe-efeeeDeeW mes efveceg&e neskej
meeceeefeke mebece kees hee}ve kejves ceW lelhej nes iees~ Deeleeheveeefo eesie mes Glhevve Gej iegCeeW kees Yeer GvneWves OeejCe efkeee~
Jes meyekes heefle mecelee YeeJe kees OeejCe kejves }ies leLee mechetCe& oes<eeW mes nerve SJeb meJe&es meeceeefeke mebece kees GvneWves
mJeerkeej efkeee~ Fme hekeej GvneWves ceeie&Meer<e& ke=<Ce oMeceer efleefLe kes meeebkee}, nmle-Geje ve#e$e kes ceOe Jee}s MegYe mecee
ceW og<eehe efpeve-oer#ee kees ienCe efkeee~ en efpeve-oer#ee cegefeheer keeefceveer keer menejer (meKeer) kes meceeve Leer~
ceneJeerj mJeeceer kes cemleke ceW efejkee} jnves kes keejCe hejce heefJe$e Gvekes kesMeeW kees mJeeb Fv ves jlve-peef[le cebpet<ee
(efheejer) ceW Deheves neLeeW mes mebJeej kej jkeKee~ efHej Fv ves kesMeeW keer hetpee keer, GvnW Gece yengcetue Jem$eeW mes {ebkee SJeb
meceejesnhetJe&ke #eerj-meeiej kes vewmee|ieke Meg pe} ceW [e} efoee~ peye kesMe pewmeer nerve Jemleg kee Yeer, efpevesMJej kes mebmeie&
ceW jnves kes keejCe, Flevee DeefOeke mecceeve efkeee pee mekelee nw; leye pees heg<e mee#eeled efpevesMJej YeieJeeve keer efvejvlej mesJee-
hetpee ceW }ies jnles nQ, GvnW mebmeej ceW keewve-meer Ssmeer De}Ye Jemleg nw, pees veneR efce} mekeleer? Gvekeer mesJee mes meYeer keg
eehle nes peelee nw~ Fme mebmeej ceW efpeve YeieJeeve kes ejCe kece}eWW kes Deeee ceW Dee peeves mes efpeme ekeej e#eeW kees mecceeve
eehle nes peelee nw, Gmeer ekeej Dejnvle eYeg kee pees }esie meneje }sles nQ, Jes eens veere heg<e ner keeeW ve neW, Gvekeer hetpee
nesleer nw SJeb GvnW Delevle Deeoj keer o=ef mes osKee peelee nw~ Fme hekeej ceneJeerj mJeeceer ves efoiecyej he kees OeejCe efkeee~
peye Jes efoiecyej nes iees, leye Gvekee Mejerj leheees ngS mJeCe& pewmee ekeeMeceeve SJeb lespemJeer oerKeves }iee ceevees Jen keeeqvle
SJeb oerefhle kee mJeeYeeefJeke lespeescee mecetn ner nes~ Fmekes yeeo hejce Deeuneefole Fv mJeeb hejceser eYeg (ceneJeerj) kee iegCe-
ieewjJe-ieeve (mlegefle) kejves }ies
ns osJe! Fme mebmeej ceW meJe&es hejceelcee Deehe nes~ Fme ejeej peieled kes mJeeceer Deehe nes~ Deehe peieodieg nes, iegCe-
meeiej nes, Me$eg-efJepeslee nes SJeb Delevle efvece&} mJeeb nes~ ns eYees! peye Deehekes DemebKe SJeb Devevle iegCeeW kee JeCe&ve mJeeb
ieCeOejeefo osJe veneR kej mekeles, leye ceQ cevoceefle keneB leke Deehekes ceneve iegCe SJeb SsMJeeeX kee JeCe&ve kej meketBiee? Ssmee
meese kej eeefhe cesjer yegef pe[ nes peeleer nw leLeeefhe Deehekes eefle nceejer Dee} Yeefe ner Deehekeer mlegefle kejves kes ef}S cegPes
efvejvlej eeslmeeefnle kej jner nw~ ns eesieerv! efpeme ekeej efke cesIe kee DeeJejCe n peeves hej mete&-efkejCeeW keer mJeeYeeefJeke
e efyeKej he[leer nw, Gmeer lejn Deepe Deehekes yeee SJeb DeeYevlej ce}eW kes Skeoce ve nes peeves kes keejCe, Deehekes efvece&}
iegCe mecetn ekeeMeceeve nes jns nQ~b ns mJeeefceved! eeefhe Deeheves Feqve-efJe<eepeve ebe} megKeeW kees #eCemLeeeer peeve kej leeie
efoee nw leLeeefhe Deehekeer Fe Delevle Glke= Deelce-megKe keer eeefhle kes ef}S }e}eefele nw~ Dele Deehekees efvemhe=n
(Fenerve) kewmes kene pee mekelee nw? eeefhe Deeheves m$eer kes Mejerj kees efveleevle nse, Ie=efCele SJeb Demhe=Me mecePekej Gme
hej mes Dehevee Devegjeie (esce) ne ef}ee nw leLeeefhe cegefe-heer m$eer ceW lees Deehekee Deveve Devegjeie yevee ngDee nw efHej Deehekees
nce Jeerlejeie (eerefle-jefnle) Yeer kewmes ken mekeles nQ? efpevnW }esie jlve kene kejles nQ, eeefhe Gve helLejeW kees Deeheves leeie
efoee nw leLeeefhe mecekedoMe&ve Deeefo jlve$ee kees Deeheves OeejCe kej ef}ee nw~ efHej Deehekees leeieer Yeer kewmes kene peees?
eeefhe Deeheves #eCeYebiegj jepe-meee kees heehe kee Deeee peeve kej es[ efoee nw leLeeefhe efvele, DeefJeveeMeer SJeb Deveghecese

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 24 efleere KeC[

$ew}eskee kes efJeMee} meeceepe hej SkeeefOehele lees Deehe ner mLeeefhele kejves pee jns nQ~ efHej Ye}e Deehe efvemhe=n kewmes jns?
(en efvevoe-mlegefle nw~) ns peieled kes mJeeceer! Deeheves Fme mebmeej keer ebe}e }#ceer kee heefjleeie kejkes }eskeesej mecheefe
(cees#e-}#ceer) kees eehle kejves keer Fe keer nw, efHej Deehekees Fe-jefnle kewmes mecePee peee? ns osJe! eeefhe Deeheves Deheves
yeeee&heer leer#Ce yeeCe mes Deheves Me$eg keeceosJe kees hejemle kej efoee nw leLeeefhe keeceosJe keer m$eer jefle kees Deeheves efJeOeJee Yeer
yevee efoee nw~ efHej Deehe ke=hee}g keneB jns? ns veeLe! Deeheves Deheves Oeeve-heer Dem$e mes ceesn-ve=heefle kes meeLe-ner-meeLe Deve meye
kece&-heer Me$egDeeW kee veeMe kej [e}e nw~ efHej Deehekes oe ceW oee}glee keneB jner? ns eYees! eeefhe Deeheves Deheves efieves-efieveees
DeuhemebKeke yevOegDeeW kee heefjleeie kej efoee nw leLeeefhe Deye lees mJeeb Deheves iegCeeW kes eYeeJe mes mechetCe& peieled kees ner Dehevee yevOeg
yeveeves pee jns nQ, efHej Deehekees kewmes keesF& yeevOeJenerve ken mekelee nw? ns elegj efMejesceefCe! Deeheves meebmeeefjke YeesieeW kees mehe&
keer keeBeg}er kes meceeve leeie kej MegkeueOeeveheer Dece=le kees heer ef}ee nw efHej Deehekee ees<eOeJele kewmes hetCe& nesiee~
ns mJeeefceved! Deehekeer Fme oer#ee kees yege
f ceeveeW ves Deeoj keer o=e f mes osKee nw SJeb Fmeves mebmeej kes oen kees Skeoce Meevle
kej efoee nw~ Deehe keer en hejce heefJe$e ceneoer#ee hegCe-Oeeje kes meceeve meowJe nce YeJe-peerJeeW keer j#ee kejs~ ns osJe! ceve-
Jeeve-keee keer efJeMegleehetJe&ke mechetCe& peiele kees heefJe$e kej osves Jee}er oer#ee kees Deeheves ienCe efkeee nw~ Fmeer ceneoer#ee kes ye}
hej cees#e eenves Jee}s Deehekees eCeece nw~ Deehe Mejerj Deeefo kes megKe mes cegKe cees[ egkes nQ, cees#e-ceeie& ceW efvejvlej Deiemej nes jns
nQ, lehe-heer }#ceer mes eerelf e kejvesJee}s nQ, Devlejbie-yeefnjbie heefjieneW kees leeievesJee}s nQ~ Deehekees eCeece nw~
ns F&Me! mecekedoMe&ve-%eeve-eeefj$ehe leerve yengcetue DeeYet<eCeeW mes De}bke=le, efkevleg Deve heee|LeJe DeeYet<eCeeW mes nerve
Deehekees eCeece nw~ Deeheves mechetCe& Jem$eeW kee heefjleeie kej efoMee-heer Metve Jem$eeW kees OeejCe efkeee nw, F&MJejlJe eeefhle
keer meeOevee ceW meeslmeen eJe=e nQ, Dele Deehekees eCeece nw~ ns efpevesMJej! Deehe meke} heefjieneW mes nerve SJeb iegCeheer mecheefeeeW
mes ege nQ, Deehekees cegefe Delevle heejer nw, Fmeef}es Deehekees eCeece nw~ ns veeLe! Deehe Feqveeleerle De#ee megKe ceW efee
kees }ieeves Jee}s efJeje heg<e nQ, GheJeeme kejkes MegkeueOeeveheer Dece=le kes Yeesee nQ, Deehekees eCeece nw~ ns osJe! Deehe oeref#ele
neskej %eeve-heer eej ves$eeW kes Oeejke nQ yee}- yeeeejer nQ, leerLexMe nQ SJeb mJeebyeg nQ, Deehekees eCeece nw~ Deehe kece&heer
Me$egDeeW keer mevleefle kes veeMekeee& nQ, iegCemeeiej nQ SJeb Gece #ecee Fleeefo MegYe-}#eCeeW mes ege nQ, Deehekees eCeece nw~ ns
osJe! Deehe Fme mebmeej keer mechetCe& DeeMeeDeeW kees hetCe& kejves Jee}s nQ, hejvleg nce pees Deehekeer mlegefle kej jns nQ, Jen mebmeej
keer Gece mecheoeDeeW kees heeves kes ef}S veneR nw, efkevleg efpeme Meefe kes eYeeJe mes yeeueeJemLee ceW ner Deeheves lehe-oer#ee ienCe
keer nw, Jener Deleg}veere Meefe nceW Yeer eehle nes~ Fme lejn osJeeW kes Fv ves YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee-mlegefle keer SJeb efHej
kejye eCeece kejkes Deheej hegCe kee Gheepe&ve efkeee~
Fmekes yeeo ceneJeerj mJeeceer ves efveMes neskej Deheves mechetCe& Debie-elebieesb kee DeJejesOe efkeee SJeb kece&-heer Me$egDeeW
keer veeMeke eesie-efeee kee DeJe}cyeve ef}ee~ Gme mecee Jes eseMetve, megvoj helLej keer cete|le kes meceeve peeve he[les Les~
Gme hejceesece Oeeve kes eYeeJe mes GvnW elegLe& cevehee&e %eeve eeogYet&le ngDee, pees efke ceneJeerj eYeg kes ef}S kesJe}%eeve eehle
nesves kee efveoxMeve Lee~ Gve Deveghecese ceneve iegCeMee}er JeerjveeLe keer ceQ mlegefle kejlee ntB SJeb GvnW kejye eCeece kejlee ntB~
YeieJeeve kee eLece Deenej
Fmekes yeeo ceneJeerj mJeeceer eeefhe ceeme heele DeveMeve lehe kejves ceW hetCe& eesie Les leLeeefhe Deve cegveerMJejeW kees eee&-
ceeie& keer eJe=efe efoKe}eves keer Fe mes GvneWves heejCee kej }sves kee efveMee efkeee~ en heejCee (GheJeeme kes yeeo kee
Deenej) Mejerj keer eqmLeefle kees Meefe eoeve kejleer nw~ ceneJeerj eYeg F&ee&heLe keer Megef kees Oeeve ceW jKekej efJeejves }ies-
Deenej-oeve osves Jee}e efveOe&ve nw ee OeveJeeve? Fleeefo efJekeuhe ve kejkes Jes Deheves efee ceW leerve ekeej kes Jewjeie kee efevleJeve
kejles ngS Deveske oeefveeeW kees Deheveer eee& mes mevleg kejles ngS mJeeb efJeMeg Deenej keer Keespe ceW Ietceves }ies~ Jes ve lees
cevoieefle mes e}les Les SJeb ve Skeoce leerJeieefle mes ner~ meeOeejCe-meer ee} mes hewjeW kees ye{eles ngS GvneWves ket} veece kes Ske
megvoj veiej ceW eJesMe efkeee~ Gme veiej kee jepee ket}1 Delevle heefjece kes yeeo eehle ngS efee Oeve-kees<e (Kepeevee)
1. keneR-keneR Jekegue veece Yeer Deelee nw~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 25 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

keer lejn Deveeeeme ner Deees ngS efpeveosJe pewmes Gece hee$e kees osKekej hejce emevve ngDee~ jepee ket} ves ceneJeerj mJeeceer
keer leerve eoef#eCee oer SJeb Yetefce hej heeBeeW DebieeW kees Hew}e kej eCeece efkeee~ yeeo ceW Deevevoesuueeme kes keejCe efle-efle
("nefjes-"nefjes) Ssmee kene~ Oece&-yegef jepee ves eYeg kees Ske heefJe$e SJeb TBes mLeeve hej yew"eee SJeb Gvekes kece} pewmes
megvoj SJeb keesce} ejCeeW kees heefJe$e pe} mes Oeesee~ Gve eYeg kes heeo-e#eeef}le pe} kees jepee ves Deheves mechetCe& DebieeW ceW
}ieeee~ Fmekes yeeo jepee ves pe}eefo Dee" ekeej kes eemegke JeeW mes eYeg keer YeefehetJe&ke hetpee keer~ jepee ves Deheves ceve
ceW efJeeeje efke Deepe Iej ceW meghee$e Gece DeefleefLe kes Dee peeves mes cesje ieen&mLe-peerJeve meHe} ngDee~ ceQ hegCekecee& ntB~ Fme
heefJe$e efJeJeske mes jepee kee ceve efJeMes<e he mes heefJe$e nes ieee~ ns osJe! ns eYees! Deepe Deehekes Deeieceve mes ceQ Oeve nes ieee,
Deeheves cesjs Iej kees hejce heefJe$e yevee efoeeSsmee kenves mes jepee kee Jeeve heefJe$e nes ieee~ hee$eoeve kejves mes cesje neLe
SJeb Mejerj heefJe$e nes ieeeSsmee meeseves mes jepee keer keee-Megef nes ieeer~ Gmeves ke=le Deeefo oes<eeW mes nerve eemegke Devve mes
nesvesJee}s efJece} Deenej-oeve mes S<eCee kees Meg efkeee~ Fme ekeej Gme jepee ket} ves veJeOee-YeefehetJe&ke ceneve hegCe
kee Gheepe&ve efkeee~
en hejce og}&Ye Gece hee$e cesjs Yeeie mes eehle ngDee nw; Fmeef}es cesje en Deenej-oeve meefJeefOe SJeb hetCe&hesCe mechetCe&
nw-Ssmee es efJeeej kejkes Jen jepee Delevle eeJeeve yeve kej Deheveer Meefe kes Devegmeej hee$e-oeve kes ceneve Geesie
ceW }ie ieee~ Gme ceneoeve kes eYeeJe mes Glhevve Depem$e jlveJe=ef SJeb keere|le keer DeefYe}e<ee Gme jepee ves veneR keer Leer~ Jen
mesJee-hetpee Fleeefo kes eje eYeg keer Yeefe ceW }ie ieee SJeb Oece&-efmeef kes efveefcee Jen pees Deve keceeX kees efkeee kejlee
Lee, Gve meyekees efle}ebpeef} os oer~ Gme jepee ves meesee efke en eemegke Deenej nw SJeb oeve osves kee ener es mecee nw~
en mebeceMeer} heg<e GheJeemeeW kes Gve Demee keuesMeeW kees Oewe&hetJe&ke menve kej }sles nQ, Fmeef}es FvnW Gece efJeefOe mes Deenej
osvee ner eeefnes~ Fme ekeej jepee ves ceneve He} kees osvesJee}s es-oelee kes Gece iegCeeW kees Deheves ceW ienCe efkeee~ Fmekes
yeeo jepee ves efnlekeejke Gece hee$e kees cevemee-Jeeee-kece&Cee mes heefJe$e neskej ee-Yeefe kes meeLe efJeefOehetJe&ke Keerj kee
Deenej-oeve efoee~ Jen efJeMeg Deenej eemegke SJeb mJeeefo Lee, efvece&} lehe kees ye{eves Jee}e Lee SJeb #egOee-efheheemee kees Meeble
kejves Jee}e Lee~
Gme jepee kes oeve mes osJelee }esie yengle emevve ngS SJeb hegCeesoe kes keejCe jepe-eemeeo kes DeeBieve ceW jlveeW keer DeefJej}
Je<ee& ngF&~ Gme jlve-Je<ee& kes meeLe-ner-meeLe heg<he-Je=ef SJeb pe}-Je=ef Yeer ngF&~ Gmeer mecee DeekeeMe-ceb[} ceW ogvogefYe Fleeefo
JeeeeW keer iecYeerj legceg} OJeefve ngF&~ Gve JeeeeW kes ceOegj mJejeW kees megveves mes Ssmee peeve he[lee Lee, ceevees Jes jepee kes hegCe
SJeb Gece eMe kee iecYeerj mJej ceW ieeve kej jns neW~ Gmeer mecee osJe Yeer pee-pee Fleeefo MegYe MeyoeW kee GeejCe kejles
ngS kenves }iesns eeefCeeeW! en hejceesece hee$e (ceneJeerj eYeg) oelee kees Fme mebmeej-heer cenemeceg mes Deveeeeme ner heej
Gleej osvesJee}s nQ~ Jen oelee efveMee ner Delevle YeeieMee}er SJeb Oeve nw, efpemekes eneB efpevejepe mJeeb hengBe peeeW~ Ssmes
Gece oeve kes eYeeJe mes oelee kees mJeie& SJeb cees#e oesveeW ner kee}ece mes eehle nesles nQ~ Fn}eske ceW lees Deeheves osKee efke Gece
hee$e kees oeve osves mes yengcetue Deheej jlve-jeefMe keer eeefhle nesleer nw SJeb efJece} eMe kee efJemleej neslee nw; Jewmes ner hej}eske
ceW Yeer mJeie&-mecheoeeW SJeb Yeesie-efJeYetefleeeB eehle nesleer nQ, efpevekes eje efejkee} leke DeevevoesheYeesie efkeee peelee nw~
jlve-Je=ef kes keejCe jepe-cen} kee DeeBieve Yej ieee~ DeeBieve ceW he[s ngS Gve jlveeW kes {sj kees osKekej yengle-mes }esie
hejmhej kenves }ies efke osKees, oeve kee He} kewmee Gece neslee nw? ves$eeW mes osKeles-ner-osKeles en jepe-eemeeo yengcetue jlveeW
keer Je<ee& mes Yej ieee~ otmejs ves kene eneB keee osKeles nes? Fme Delevle meeceeve He} kees ner legce Deheves ves$eeW mes osKe jns
nes~ Gece hee$e-oeve mes lees mJeie& SJeb cees#e kes De#ee megKe Yeer Deveeeeme ner eehle nes peeles nQ~ Fve }esieeW kes keLeeshekeLeve
kees megvekej SJeb Deheves ves$eeW mes ele#e hee$e-oeve keer ceefncee kees osKekej yengle-mes peerJe mJeie& SJeb cees#e keer keuhevee kejves
}ies SJeb hee$e-oeve keer cenee ceW efJeMJeeme jKeves }ies~
Deenej-oeve kes mecee Jeerlejeieer leerLekej ceneJeerj ves Deheves Mejerj keer eqmLeefle kes efJeeej mes Debpeef}heer hee$e kes eje
Keerj kee Deenej ienCe efkeee leLee Fme Deenej-ienCe kes Gece He} mes jepee kees Devegie=nerle kej SJeb Gmekes Iej kees heefJe$e
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 26 efleere KeC[

kej hegve Jeve kees e}s iees~ jepee ves Yeer Deheves pevce, Iej SJeb Oeve kees DeeleeefMele hegCeesoe mes eehle ngDee mecePee SJeb
Fmes Jes Dehevee DenesYeeie mecePeves }ies~ Fme es oeve kee ceve-Jeeve-keee eje Devegceesove kejves kes keejCe DeLee&led oelee
SJeb hee$e keer eMebmee kejkes yengle mes }esieeW ves oelee kes meceeve ner Gece hegCe kee Gheepe&ve kej ef}ee~
YeieJeeve hej Ghemeie&
Deleg}veere hejeeceer ceneJeerj eYeg ves mechetCe& keef"ve heefj<eneW kees leLee Jeve kes Deefle Gie GheJeeW kees Deheveer efJe}#eCe
Meefe kes eYeeJe mes peerle ef}ee leLee Gece %eeve-eeefhle kes ef}S Deefleeej-jefnle leLee YeeJevee-meefnle hebe ceneJeleeW kee hee}ve
efkeee~ heeBe meefceefle SJeb leerve iegefhle Fve Dee" kee Jes efveleMe: hee}ve kejles nges Fvekes eje kece&-Oetef} kees ve kejves kes
ef}S meowJe lelhej jnles Les~ Jes ceneJeerj eYeg meJe&es Les, Fmeef}es efveje}me neskej mechetCe& Deveeve iegCeeW kes meeLe ner meejs
cet}iegCeeW keer hee}vee ceW mees neskej efkemeer Yeer oes<e kees mJehve ceW Yeer Deheves heeme veneR Hekeves osles Les~
DeLee&led eeefhe leerLekejeW kees oer#ee uesves kes yeeo Ske meeceeefeke eeefj$e ner neslee nw efhej Yeer meefceefle, iegefhle Deeefo meye
Gmeer ceW DevleYet&le ceeves peeles nQ~ pewmee efke kene Yeer nw-
elegLe&%eeveves$eme efvemeie&yeueMeeefueve:~
lemeeecesJe eeefj$eb efleereb leg eceeefoveeced1~~
ceve:hee&e%eeveheer ves$e kees OeejCe kejves Jeeues Deewj mJeeYeeefJeke yeue mes megMeesefYele Gve YeieJeeve kes henuee meeceeefeke
eeefj$e ner Lee keeeWefke otmeje soeshemLeehevee eeefj$e eceeoer peerJeeW kes neslee nw~
Fme ekeej kes hejceespJe} eeefj$eege ceneJeerj eYeg mechetCe& he=LJeer hej efJenej kejles ngS Gppeefeveer veece keer Ske
ceneveiejer kes Deeflecegeke veeceke MceMeeve ceW pee hengBes~ Gme ceneYeeeveke MceMeeve ceW hengBekej ceneJeerj eYeg ves cees#e eeefhle
kes ef}S Mejerj kee cecelJe leeie kej eefleceeeesie OeejCe kej ef}ee leLee heJe&le kes meceeve Dee} YeeJe mes DeJeeqmLele nes iees~
megces heJe&le kes Gvvele e=*die kes meceeve SJeb hejceelcee kes Oeeve ceW }erve eerefpevesv ceneJeerj eYeg kees osKekej Gvekes Oewe& keer
hejer#ee kejves kes ef}S JeneB kes mLeeCeg veeceke Deeqvlece kees Ghemeie& kejves keer Fe ngF&~ Fmeer mecee hetJe&ke=le keg kece&
kee Demeelee Goe efpevesv kes nesvesJee}e Lee~ Jen mLeeCeg Deveske Yeebkej mLet}keee efheMeeeeW kees Deheves mebie }skej ceneJeerj
mJeeceer kes Oeeve kees Yebie kejves kes ef}es emlegle ngDee~ jeef$e kes mecee ceW Jen Deheves ye[s-ye[s jeJeCe& ves$eeW kees Hee[-Hee[
kej osKeles ngS efpevesv eYeg kes mevcegKe Deeee~ Gme mecee Jen efke}keeefjeeB Yej jne Lee, vegkeer}s Yeeeveke oeBleeW kees efoKe}e-
efoKe}e kej Dedneme kej jne Lee, YeieJeeve kee Oeeve Yebie kejves kes ef}S eeC[ lee}, mJej SJeb }e ceW ieeve-Jeee kej
veee jne Lee, meeLe ner efJeMee} cegKe-efJeJej kees Hee[s ngS leLee neLeeW ceW leer#Ce DeeegOeeW kees OeejCe efkees ngS Lee~ Fme ekeej
kes ceneYeeeslheeoke mJehe kees }skej Jen ceneJeerj mJeeceer kes mevcegKe Deeee leLee Gvekes Oeeve kees Yebie kejves kes ef}es Gve
hej ye[e Yeejer Ghemeie& efkeee~ hejvleg Fve GheJeeW kee ceneJeerj eYeg hej efkemeer ekeej kee eYeeJe veneR he[e leLee Gvekee Oeeve
eLeehetJe& Dee} SJeb Det yevee jne~
peye Flevee kejves hej Yeer efpevesv kes Oeeve kees Jen Yebie veneR kej mekee, leye Gmeves otmejs GheeeeW kee DeJe}cyeve ef}ee~
mLeeCeg ves mehe&, eEmen, iepejepe, eye} Jeeeg leLee Deefive Fleeefo kes he ceW Deekej leLee Glheer[ke JeeveeW kes eje Gie
GhemeieeX kees DeejcYe efkeee~ Fve GhemeieeX mes efveye&} oeeW ceW lees Yee kee mebeej nes mekelee Lee, efkevleg YeieJeeve ceneJeerj
kes oe ceW [j keneB? Jes lees }ieeleej Dee} ner yeves jns~ Gvekee Oeeve Yebie nesvee lees otj jne, Gejesej Oeeve keer iecYeerjlee
ye{leer ner ieeer~ peye mLeeCeg kees Fleves hej Yeer meHe}lee veneR efce}er, leye Jen Deve ekeej kes Ieesj GhemeieeX kees kejves
}iee~ Yeer}eW kee he OeejCe kej Yeeeveke Mem$eem$eeW kees efoKe}e kej eYeg kes oe ceW Gmeves Yee Glhevve kejvee eene, hejvleg
Fve Deveske Gie GheJeeW kes nesles jnves hej Yeer peieled mJeeceer efpevesv (ceneJeerj eYeg) jbecee$e Yeer e}eeceeve veneR ngS SJeb heJe&le
kes meceeve Skeoce Dee} yeves jns, eEkeefeledcee$e Yeer efKevvelee kee DeeYeeme Gvekeer cegKeeke=efle mes veneR efce}e~ Deeeee& osJe ves
1. GejhegjeCe he=. 464~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 27 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kene nw efke mecYeJe nw efke Dee} heJe&le Yeer e}eeceeve nes peee, hejvleg es eesefieeeW kee efee npeejeW Gie GheJe kes eje
Yeer keoeefhe e}eeceeve veneR nes mekelee~ Fme mebmeej ceW Jes ner }esie Oeve nQ, pees efke Oeeveceive nes peeves hej Deveske Gie GheJeeW
kes nesles jnves hej Yeer efJekeejege neskej Oeeve Yebie keoeefhe veneR nesves osles~
Fmekes yeeo peye efpevesv (ceneJeerj eYeg) kes Oeeve kees Yebie kejves ceW mLeeCeg kees keg Yeer meHe}lee eehle kejves keer
DeeMee veneR jner, leye nleeMe SJeb }efppele nes kej Jen JeneR Gvekeer mlegefle kejves }iee-ns osJe! Fme mebmeej ceW Deehe ner ye}er
nes, Deehe ner peieodieg nes, SJeb Jeerj-efMejesceefCe nes, Fmeef}es Deehekee veece ceneJeerj nw~ Deehe cene Oeeveer nes, mechetCe& peieled
kes mJeeceer nes, meke} hejer<eneW kes efJepeslee nes, Jeeeg kes meceeve efvemebie Jeerj nes SJeb keg}ee} keer lejn Dee} nes~ Deehe #ecee
ceW he=LJeer kes meceeve, iecYeerjlee ceW meceg kes meceeve SJeb emevveefee nesves kes keejCe efvece&} pe} kes meceeve nes~ kece&heer pebie}
kees ve kejves kes ef}S Deehe Deefive Debieej kes meceeve nes~ ns eYees! Deehe ef$e}eske ceW Jee|<Ceg nes SJeb es yegefMee}er nesves
kes keejCe mevceefle nes~ Deehe ner ceneye}er leLee hejceelcee nes~ ns veeLe! Deehe efveMe}he kes OeejCe kejvesJee}s nQ SJeb eeflecee-
eesie kes OeejCe kejves Jee}s nQ~ Deehe hejceelcee-mJehe nQ, Deehekees meowJe vecemkeej nw~ Fme ekeej mLeeCeg ves ceneJeerj
eYeg keer mlegefle kejkes eCeece efkeee leLee YeieJeeve kes eefle F&<ee& leeie kej Deheveer efee helveer kes meeLe Deeveeqvole neskej Deheves
mLeeve kees e}e ieee~ peye ceneheg<eeW kes eesiepeve meenme leLee Meefe kees osKekej ogpe&ve Yeer hejce Deeveeqvole nes peeles nQ,
leye melheg<eeW kee lees kenvee ner keee? meppeveeW kee lees otmejeW kes iegCeeW hej cegiOe nes peeves kee mJeYeeJe ner neslee nw~
GejhegjeCe ceW cenefleceneJeerj veece SJeb Deve$e DeefleJeerj veece Yeer Deeee nw~ YeieJeeve ceneJeerj hej kesJeue Ske yeej
Gppeefeveer ceW ner Ghemeie& ngDee nw~ pees DeveskeeW yeej Ghemeie& ceeveles nQ Jen ieuele nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes heeBe veece
GejhegjeCe ievLe kes DeeOeej mes YeieJeeve ceneJeerj kes heebeeW veeceeW kee JeCe&ve eneb yeleeee pee jne nw-
efJeosnosMe kes kegC[hegj- kegb[}hegj veiej kes jepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eMe}e ves Dee<ee{ Megkeuee <eer efleefLe kees
ieYe& ceW leerLekej efMeMeg kees OeejCe efkeee hegve veJeceen yeeo ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees leerLekej heg$e kees pevce efoee~ ef$eMe}e
ceelee kee otmeje veece efheekeeefjCeer Lee~ jeveer efheekeeefjCeer ves Gve efpeveyee}ke kees pevce oskej ceveg<eeW, efleeeeW Deewj osJeeW
hej yengle Yeejer hesce Glhevve efkeee Lee Fmeeref}S Gvekee efheekeeefjCeer en veece meeLe&ke ngDee Lee~
Jeerj Deewj JeOe&ceeve veece
leYeer meewOecexvo ves efpeveyee}ke kees megcesheJe&le hej }s peekej heYeg kee 1008 ke}MeeW mes pevceeefYe<eske ceneslmeJe efkeee
hegve Jem$eeYejCeeW mes De}bke=le kej Jeerj Deewj JeOe&ceeve Ssmes oes veece jKes Les~ kene Yeer nw-
De}b leefoefle leb Yekelee, efJeYet<eesodIeefJeYet<eCew~
Jeerj eerJeOe&ceeveMeslemeeKeeefleeb JeOeeled~~ 276~~
mevceefle veece
efkemeer mecee mebpee Deewj efJepee veece kes oes eejCe$e+efOeejer cegefveeeW kees efkemeer heoeLe& ceW mebosn Glhevve ngDee
leYeer Jes pevce kes yeeo efpeveyee}ke kes meceerhe DeeS Deewj Gvekes oMe&vecee$e mes Gvekee mebosn otj nes ieee leYeer GvneWves ye[er Yeeqkele
mes efpeveefMeMeg kee mevceefle en veecekejCe kejkes DeleerJe hemevvelee Jekele keer Leer~ kene Yeer nw-
mebpeemeeLe&mebosns mebpeeles efJepeeme e~
pevceevevlejcesJewve-ceYeslee}eskecee$ele ~~ 282~~
lelmebosns ieles leeYeeb eejCeeYeeb mJeYeeqkelele~
DemlJes<e mevceefleoxJees YeeJeerefle mecegoele ~~ 283~~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 28 efleere KeC[

ceneJeerj veece
efpeveyee}ke osJe yee}keeW kes meeLe eer[e efkeee kejles Les~ Ske mecee keer Ievee nw efke mJeie& ceW megOecee& meYee ceW heYeg
kes iegCeeW keer eee& nes jner Leer meeLe ner Gvekeer MetjJeerjlee keer Yeer heMebmee nes jner Leer leYeer mebiece veece kes Ske osJe ves Gvekeer
hejer#ee kejveer eener~ Ske mecee yee}ke JeOe&ceeve Deveske jepekegceejeW kes meeLe yeieeres ceW Je=#e hej e{s ngS eer[e ceW lelhej
Les~ en osKe mebieceosJe ves GvnW YeeYeerle kejves keer Fe mes yengle ye[s meebhe kee he OeejCekej Gme Je=#e keer pe[ mes }skej
mkebOe leke ef}he ieee~ meye yee}ke Gme meebhe kees osKekej Yee mes keebhe G"ss Deewj MeerIe ner [eef}eeW mes keto-ketokej FOej-
GOej Yeeie ieS~ Fme ceneYee kes GheeqmLele nesves hej Yeer leerLekej kes DeJeleej Jeerj JeOe&ceeve eEkeefeled Yeer YeeYeerle veneR
ngS helegled }n}neleer ngF& meew efpendJeeDeeW mes Delevle Yeebkej Ssmes mehe& kes HeCee hej hewj jKekej Ke[s nes ieS Deewj Gmekes
meeLe eer[e kejles ngS veeres Glej DeeS~ JeOe&ceeve kegceej keer Fme eer[e mes hemevve nes mebieceosJe ves Deheveer efJeefeee meceskej
YeieJeeve keer mlegefle keer Deewj heYeg kee ceneJeerj en veece Ieesef<ele kej efoee~Fme mevoYe& ceW GllejhegjeCe keer hebeqkele osefKeS-
}}efppendJeeMeleelegieceende leceeEn efJeYeer~
kegceej eer[eeceeme ceele=heekeJelleoe ~~ 294~~
efJepe=bYeceeCen<ee&cYeesefveefOe mebiecekeesjce~
mleglJee YeJeevceneJeerj Fefle veece ekeej me~~ 295~~
cenefleceneJeerj veece
YeieJeeve ceneJeerj peye leerme Je<e& keer DeJemLee ceW Les leye Ske mecee GvnW hetJe&YeJe kee peeeflemcejCe nes ieee~ lel#eCe
ner GvnW Jewjeie nes ieee~ }ewkeebefleke osJeeW eje mlegefle kees heehle YeieJeeve ves <eC[Jeve ee %eele=Jeve ceW mee}Je=#e kes veeres
pewvesMJejer oer#ee }s }er~
GppeefeveeceLeevesegmleb MceMeeveseflecegkelekes~
JeOe&ceeveb cenemeJeb heefleceeeesie-OeeefjCeced~~ 331~~
efvejer#e mLeeCegjsleme oewdeeodOewe hejeref#elegced~
Glke=le ke=eqllekeemleer#Cee heefJepejeCe}ced~~ 332~~
JeelleeveveeefYeYeer<ceeefCe ve=leeqvle efJeefJeOew}&ew~
lepe&eeqvle mHegjodOJeevew meednemewo&gjer#eCew~~ 333~~
mLet}Jeslee}heeefCe efveefMe ke=lJee mecevlele~
hejeCeefhe HeCeervosYeeEmenJevndeeefve}w mececed~~ 334~~
efkejelemewveheeefCe heehewkeepe&vehebef[le~
efJeeeheYeeJemebYeeefJeleeshemeiezYe&eeJenw~~ 335~~
mJeeb mKe}efelegb esle meceeOesjmeceLe&ke~
mecenefleceneJeerjeKeeb ke=lJee efJeefJeOee mlegleer~~ 336~~
Gceee mececeeKeee vee|lelJeeieeocelmej~
heeefheveesefhe heleg<eeqvle hemheb o=meenmee~~ 337~~
keF& Je<eexb leke leheMejCe kejles ngS Ske yeej heYeg Gppeefeveer veiejer kes Deeflecegkeleke veece kes MceMeeve ceW heefleceeeesie
mes efJejepeceeve Les~ GvnW osKekej o ves Gvekes Oewe& keer hejer#ee kes ef}S jeef$e ceW ye[s-ye[s Jeslee}eW kee he }skej Ghemeie& kejvee
Meg kej efoee~ es Jeslee} Yeebkej MeyoeW kees kejles ngS Dedneme Deewj efJekeje} o=ef mes [je jns Les~ Fvekes efmeJeee Gmeves
mehe&, neLeer, eEmen, Deefive Deewj Jeeeg kes meeLe Yeer}eW keer mesvee yeveekej Ghemeie& efkeee~ Gme o eje efJeee kes ye} mes veevee
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 29 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hekeej kes Yeebkej Ghemeieexb mes Yeer YeieJeeve ceneJeerj Oeeve mes e}eeceeve veneR ngS~ leye Gmeves Deheveer efJeee meceskej YeieJeeve
keer Ketye mlegefle kejles ngS Gvekee cenefleceneJeerj veece jKee hegve Deheveer helveer kes meeLe-meeLe hemevveleehetJe&ke ve=le kejles
ngS heYeg keer Yeeqkele kejkes Deheves mLeeve hej e}e ieee~
keneR-keneR en heebeJeeb veece DeefleJeerj veece mes heefmeef kees heehle nw~
Fme hekeej YeieJeeve ceneJeerj kes Jeerj Deewj JeOe&ceeve es oes veece Fvo eje jKes ieS nQ~ mevceefle veece mebpee-
efJepee veece kes eejCe$e+efOeejer cegefveeeW eje jKee ieee nw~ mebieceosJe ves ceneJeerj veece jKee nw SJeb o ves
cenefleceneJeerj veece jKee nw~
heLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer leerLekej hejcheje ceW heebe veeceeW mes efJeYetef<ele Debeflece SJeb eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer nce Deewj Deehe meyekee keueeCe kejW~
evovee kes yevOeve t iees
Ske yeej cenecegefve YeieJeeve ceneJeerj keewMeecyeer ceW Deenej kes ef}S Deeess~ Jeneb kes mes" Je=<eYeolle keer helveer-Yee, mes"
kes eefle mebefoiOe o=ef nesves mes evovee kees Keeves kes ef}S efceder kes mekeesjs ceW keebpeer mes efceefele keesoeW kee Yeele efoee kejleer
Leer Deewj eesOeJeMe Gmes meebke} mes yeebOes jKeleer Leer~ efkemeer efove Gme keewMeecyeer veiejer ceW Deenej kes ef}S YeieJeeved ceneJeerj
mJeeceer Dee iees~ GvnW osKekej evovee Gvekes meeceves peeves }ieer~ Gmeer mecee Gmekes meebke} kes meye yevOeve t iees, Gmekes
efMej hej kesMe Dee iees, Jem$e-DeeYet<eCe megvoj nes iees~ Meer} kes ceenelce mes efceder kee mekeesje mJeCe& hee$e Deewj keesoeW kee Yeele
eeJe} keer Keerj yeve ieee~ Gme evovee ves YeieJeeve kees he[ieen kej veJeOee Yeefe mes Deenejoeve efoee~ Gmekes JeneB hebeeMeeeX
keer Je<ee& ngF& Deveblej Deheves yebOegDeeW kes meeLe Gmekee meceeiece nes ieee~
cenemeleer ebovee kee mebef#ehle heefjee
efmevOeg veeceke osMe keer JewMee}er veiejer ceW eske veecekee DeefleMee heefme, efJeveerle Deewj efpevesvo osJe kee DeefleMee Yekele
jepee Lee~ Gmekeer jeveer kee veece megYeoe Lee~ Gvekes oMe heg$e ngS pees efke Oeveoe, OeveYe, Ghesv, efMeJeoe, nefjoe, kecyeespe,
kecheve, helebieke, eYebpeve Deewj eYeeme veece mes heefme Les leLee Gllece #ecee Deeefo oMe Oeceexb kes meceeve peeve he[les Les~ Fve
heg$eeW kes efmeJeeS meele $e+efeeW kes meceeve meele hegef$eeeb Yeer LeeR~ efpeveceW meyemes ye[er efheekeeefjCeer Leer, Gmemes eser ce=ieeJeleer,
Gmemes eser megheYee, Gmemes eser heYeeJeleer, Gmemes eser esef}veer, Gmemes eser pese Deewj meyemes eser evovee Leer~
efJeosn osMe kes kegC[hegj veiej ceW veeLeJebMe kes efMejesceefCe SJeb leerveeW efmeefeeW mes mechevve jepee efmeeLe& jepe kejles Les~
hegCe kes heYeeJe mes efheekeeefjCeer GvneR keer jeveer ngF& LeeR~ JelmeosMe keer keewMeecyeer veiejer ceW evoJebMeer jepee Meleeveerke jnles
Les~ ce=ieeJeleer veece keer otmejer heg$eer Gvekeer m$eer ngF& Leer~ oMeeCe& osMe kes nsceke veeceke veiej kes mJeeceer jepee oMejLe Les
pees efke mete&JebMeheer DeekeeMe kes evocee kes meceeve peeve he[les Les~ mete& keer efvece&}heYee kes meceeve megheYee veece keer leermejer
heg$eer Gvekeer jeveer ngF& Leer, ke osMe keer jeskee veeceke veiejer ceW Goeve veece kee Ske ye[e jepee Lee~ heYeeJeleer veecekeer
eewLeer heg$eer Gmeer keer oeJeuueYee ngF& Leer~ Deer lejn Meer}Jele OeejCe kejves mes Fmekee otmeje veece Meer}Jeleer Yeer heemf e nes
ieee Lee~ heebeJeer heg$eer es}vee jepeie=ner kes jepee eseCf eke keer hejeveer ngF& LeeR leLee pese Deewj ebovee yee}yeeeeefjCeer LeeR~
efkemeer Ske mecee Jen evovee Deheves heefjJeej kes }esieeW kes meeLe DeMeeske veeceke Jeve ceW keer[e kej jner Leer~ Gmeer mecee
owJeeesie mes efJepeeeOe& heJe&le keer oef#eCe esCeer kes megJeCee&Ye veiej kee jepee ceveesJesie efJeeeOej Deheveer ceveesJesiee jeveer kes meeLe
mJevo eer[e kejlee ngDee JeneB mes efveke}e Deewj eer[e kejleer ngF& evovee kees osKekej keece kes eje es[s ngS yeeCeeW mes
pepe&j Mejerj nes ieee~ Jen MeerIe ner Deheveer m$eer kees Iej Yespekej efheCeer efJeee mes Dehevee otmeje he yeveekej Gmes eEmenemeve
hej yew"e Deeee Deewj DeMeeske Jeve ceW Deekej leLee evovee kees }skej MeerIe ner Jeeefheme e}e ieee~ GOej ceveesJesiee Gmekeer ceeee
kees peeve ieF& efpememes keesOe kes keejCe Gmekes ves$e }e} neskej Yeebkej efoKeves }ies~ Gmeves Gme efJeee osJelee kees yeeSb hewj
keer "eskej oskej ceej efoee efpememes Jen Deneme kejleer ngF& eEmenemeve mes Gmeer mecee e}er ieF&~ leovevlej Jen ceveesJesiee
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 30 efleere KeC[

jeveer Dee}esefkeveer veece keer efJeee mes Deheves heefle keer meye ese peevekej Gmekes heers oew[er Deewj DeeOes ceeie& ceW evovee meefnle
}ewles ngS heefle kees osKekej yees}er efke eefo Deehe Dehevee peerJeve eenles nes lees Fmes es[ oes~ Fme hekeej keesOe mes Gmeves Gmes
yengle ner [eBe~ ceveesJesie Deheveer jeveer mes yengle ner [j ieee~ Fmeef}S Gmeves oe ceW yengle ner Meeskekej efme keer ngF&
heCe&}IJeer veecekeer efJeee mes Gme evovee kees YetlejceCe veeceke Jeve ceW SsjeJeleer veoer kes oeefnves efkeveejs hej es[ efoee~
hebevecemkeej ceb$e kee pehe kejves ceW lelhej jnves Jee}er evovee ves Jen jeef$e ye[s ke mes efyeleeF&~ heelekee} peye mete&
kee Goe ngDee leye YeeieJeMe Ske kee}ke veecekee Yeer} Jeneb mJeeb Dee hengBee~ evovee ves Gmes Deheves yengcetue osoerheceeve
DeeYet<eCe efoes Deewj Oece& kee GheosMe Yeer efoee efpememes Jen Yeer} yengle ner mebleg ngDee~ JeneR keneR Yeerceket veeceke heJe&le
kes heeme jnves Jee}e Ske eEmen veece kee Yeer}eW kee jepee Lee, pees efke Yeebkej veeceke heuueer kee mJeeceer Lee~ Gme kee}ke
veeceke Yeer} ves Jen evovee Gmeer eEmen jepee kees meeQhe oer~ eEmen heeheer Lee Dele evovee kees osKekej Gmekee oe keece mes
ceesefnle nes ieee~ Jen etj ien kes meceeve efveien kej Gmes Deheves DeeOeerve kejves kes ef}S Gele ngDee~ en osKe Gmekeer ceelee
ves Gmes mecePeeee efke ns heg$e! let Ssmee cele kej, en hele osJelee nw, eefo kegefhele nes ieF& lees efkeleves ner mebleehe, Meehe Deewj
ogKe osves Jee}er nesieer~ Fme hekeej ceelee kes kenves mes [jkej Gmeves mJeeb og nesves hej Yeer Jen evovee es[ oer~ leovevlej
evovee ves Gme Yeer} keer ceelee kes meeLe efveeqMevle neskej keg kee} JeneR hej Jeleerle efkeee~
DeLeevevlej-Jelme osMe kes keewMeecyeer veeceke es veiej ceW Ske Je=<eYemesve veece kee mes" jnlee Lee~ Gmekee efce$eJeerj
veecekee Ske kece&eejer Lee pees efke Gme Yeer}jepe kee efce$e Lee~ Yeer}eW kes jepee ves Jen evovee Gme efce$eJeerj kees os oer Deewj
efce$eJeerj ves Yeer yengle Yeejer Oeve kes meeLe YeeqkelehetJe&ke Jen evovee Deheves mes" kes ef}S meeQhe oer~ efkemeer Ske efove Jen evovee
Gme mes" kees pe} efhe}e jner Leer Gme mecee Gmekes kesMeeW kee ke}ehe t ieee Lee Deewj pe} mes Yeeriee ngDee he=efLeJeer hej }ke
jne Lee~ Gmes Jen ye[s elve mes Ske neLe mes mebYee} jner Leer~ mes" keer m$eer Yeoe veeceke mes"eveer ves peye evovee kee he
osKee lees Jen Mebkee mes Yej ieF&~ Gmeves ceve ceW mecePee efke nceejs heefle kee Fmekes meeLe mebheke& nw~ Ssmee efJeeej kej Jen yengle
ner kegefhele ngF&~ keesOe kes keejCe Gmekes DeeW" keeBheves }ies~ Gme oge ves evovee kees meeBke} mes yeeBOe efoee leLee Kejeye Yeespeve
Deewj lee[ve-ceejCe Deeefo kes eje Jen Gmes efvejvlej ke hengbeeves }ieer hejvleg evovee ener efJeeej kejleer Leer efke en meye
cesjs eje efkeS ngS DeMegYe-kece& kee He} nw~ en yeseejer mes"eveer keee kej mekeleer nw? Ssmee efJeeejkej Jen efvejvlej
Deelceefvevoe kejleer jnleer Leer~ Gmeves en meye meceeeej Deheveer ye[er yeefnve ce=ieeJeleer kes ef}S Yeer ken}ekej veneR Yespes Les~
leovevlej efkemeer otmejs efove YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer ves Deenej kes ef}S Gmeer veiejer ceW heJesMe efkeee~ GvnW osKe evovee
ye[er Yeeqkele mes Deeies ye{er~ Deeies ye{les ner Gmekeer meeBke} t ieeer Deewj DeeYejCeeW mes Gmekee meye Mejerj megvoj efoKeves }iee~
GvneR kes Yeej mes ceevees Gmeves Pegkekej efMej mes he=efLeJeer le} kee mheMe& efkeee, GvnW vecemkeej efkeee Deewj efJeefOehetJe&ke he[ieenve
kej GvnW Deenej efoee~ Fme Deenej oeve kes heYeeJe mes Jen ceeefveveer yengle ner mebleg ngF&, osJeeW ves Gmekee mecceeve efkeee,
jlveOeeje keer Je=ef keer, megieeqvOele Het} yejmeeS, osJe-ogvogefYeeeW kee Meyo ngDee Deewj oeve keer ceefncee keer Iees<eCee nesves }ieer
mees "erke ner nw keeeWefke Glke= hegCe Deheves ye[s Yeejer He} kes meeLe lelkee} ner He}les nQ~
leovevlej evovee keer ye[er yeefnve ce=ieeJeleer en meceeeej peevekej Gmeer mecee Deheves heg$e Goeve kes meeLe Gmekes meceerhe DeeF&
Deewj mvesn mes Gmekee DeeeE}ieve kej efhe}e meceeeej hetves }ieer~ leye Jen efhe}e meceeeej megvekej yengle ner Jeekeg} ngF~&
leovevlej jeveer ce=ieeJeleer Gmes Deheves Iej }s peekej megKeer ngF~& en osKe Yeoe mes"eveer Deewj Je=<eYemesve mes" oesveeW ner Yee mes Ieye[ees
Deewj ce=ieeJeleer kes ejCeeW keer MejCe ceW Deees~ oee}g jeveer ves Gve oesveeW mes evovee kes ejCe-kece}eW ceW heCeece kejeee~ evovee
kes #ecee kej osves hej Jes oesveeW yengle ner hemevve ngS Deewj kenves }ies efke en ceevees cetel| eceleer #ecee ner nw~ Fme meceeeej kes megveves
mes Glhevve ngS mvesn kes keejCe JewMee}er mes ebovee kes YeeF&-yebOeg Yeer Gmekes heeme Dee iees~
kee}eblej ceW ebovee ves YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW Deee|ekee oer#ee }skej meYeer Deee|ekeeDeeW ceW ieefCeveerheo kees
heehle efkeee nw~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 31 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kesJe}%eeve keueeCeke
peieodyebOeg Je&ceeve YeieJeeve ves efveieLe cegoe ceW veiej, Jeve Deeefo ceW efJenej kejles nges odcemLe DeJemLee kes yeejn Je<e&
Jeleerle kej efoes~ eer hetpeheeo mJeeceer kenles nQ-
ieecehegjKeskeJe&-cecyeIees<eekejeved heefJepenej~
GiewmleheesefJeOeevewe&oMeJe<ee&Cecejhetpe~~
osJeeW eje hetpe YeieJeeve ceneJeerj ves Gie-Gie leheMejCe kejles nges ieece, hegj, Kes keJe&, cecye, helleve, Iees<e, Deekej
Deeefo mLe}eW ceW efJenej kejles nges oeref#ele peerJeve ceW yeejn Je<e& Jeleerle kej efoes~
efkemeer Ske efove Jes YeieJeeve pe=befYeke ieece kes meceerhe $e+pegket}e veoer kes efkeveejs ceveesnj veece kes Jeve kes ceOe mee}Je=#e
kes veeres jlveceeer Ske ye[er efMe}e hej oes efove kes GheJeeme kee efveece }skej heefleceeeesie mes efJejepeceeve nes iees~ MegkeueOeeve
ceW Dee{ YeieJeeve JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove DehejeCn kee} ceW nmle Deewj Glleje Heeuiegveer ve#e$e kes yeere ceW evocee
kes jnles nges heefjCeeceeW keer efJeMegef kees ye{eles nges #ehekeesCeer ceW eqmLele nes iees~
Gmeer mecee efleere MegkeueOeeve kes eje Ieeefleee keceexb kees ve kej YeieJeeve ves efoJe kesJe}%eeve heehle kej ef}ee~
Gmeer mecee YeieJeeve kes pevce mecee kes meceeve ner eejeW hekeej kes osJeeW kes eneb efyevee yepeees yeepes yepeves }ies~ meewOecexbo
ves YeieJeeve kes kesJe}%eeve keer heielee kees peevekej lel#eCe ner kegyesj kees meceJemejCe jevee yeveeves keer Dee%ee oer SJeb mJeeb
eejeW efvekeee kes osJeeW kes meeLe DeOe&efveefce<e cee$e ceW JeneB Dee ieee~
YeieJeeve ceneJeerj kee meceJemejCe
kesJe}%eeve kes Glhevve nesles ner leerLekej kee hejceewoeefjke Mejerj he=LJeer mes heeBe npeej Oeveg<e1 (20000 neLe heceeCe) Thej
e}e peelee nw~ Gme mecee leerveeW }eskeeW ceW DeefleMee #eesYe Glhevve neslee nw Deewj meewOece& Deeefo FvoeW kes Deemeve kebheeeceeve
nes peeles nQ~ YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB Deheves Deehe MebKe kee veeo nesves }ielee nw~ Jeblej osJeeW kes eneB Yesjer yepeves }ieleer
nw, peesefle<eer osJeeW kes eneB eEmenveeo nesves }ielee nw Deewj keuheJeemeer osJeeW kes eneB IeCe yepeves }ielee nw~ FboeW kes cegkeg
kes DeieYeeie mJeecesJe Pegke peeles nQ Deewj keuheJe=#eeW mes heg<heeW keer Je<ee& nesves }ieleer nw~ Fve meYeer keejCeeW mes Fvo Deewj osJeieCe
leerLekej kes kesJe}%eeve keer Glheefe kees peevekej Yeefeege nesles nges meele hewj Deeies ye{kej YeieJeeved kees heCeece kejles nQ~
pees DenefcevoosJe nQ, Jes Yeer DeemeveeW kes kebefhele nesves mes kesJe}%eeve keer Glheefe kees peevekej meele hewj Deeies ye{kej JeneR mes
hejes#e ceW efpeveWoosJe keer Jebovee kej Dehevee peerJeve meHe} kej }sles nQ~ mees}n mJeie& leke kes osJe-osefJeeeB lees YeieJeeved keer Jebovee
kes ef}es e}s Deeles nQ~
Gmeer #eCe meewOece& Fvo keer Dee%ee mes kegyesj efJeefeee kes eje leerLekej kes meceJemejCe (Oece&meYee) kees efJeefe$e he mes
jelee nw~ Gme meceJemejCe kes Deveghece mebhetCe& mJehe kee JeCe&ve kejves kes ef}es mee#eeled mejmJeleer Yeer meceLe& veneR nwb~ eneB
hej }sMecee$e JeCe&ve efkeee peelee nw2~ Fme meceJemejCe kes JeCe&ve ceW eneB 31 efJe<ee yeleees pee jns nQ-
meeceeve Yetefce, meesheeve, efJeveeme, JeerLeer, Oetef}Mee}, ewleheemeeo Yetefce, ve=leMee}e, ceevemlecYe, Jesoer, Keeeflekee, Jesoer,
}leeYetefce, mee}, GheJeveYetefce, ve=leMee}e, Jesoer, OJepeeYetefce, mee}, keuheYetefce, ve=leMee}e, Jesoer, YeJeveYetefce, mlethe, mee},
eerceC[he, $e+ef<e Deeefo ieCeeW kee efJeveeme, Jesoer, heLece heer", efleere heer", le=leere heer" Deewj iebOekeger~
1.meeceeve Yetefce-meceJemejCe keer mebhetCe& meeceeve Yetefce mete&ceC[} kes meo=Me iees}, Fvoveer}ceefCeceeer nesleer nw~ en
meeceeveleee yeejn eespeve heceeCe nesleer nw~ efJeosn #es$e kes mebhetCe& leerLekejeW keer meceJemejCe Yetefce kee ener heceeCe nw~ Yejle
Deewj SsjeJele #es$e kes leerLekejeW keer meceJemejCe Yetefce kee Glke= heceeCe ener nw, peIeve heceeCe Ske eespeve cee$e nw, ceOece
kes Deveske Yeso nQ~ pewmes efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kee meceJemejCe yeejn eespeve kee Lee Mes<e leerLekejeW kee Ieles-Ieles Debeflece
1. eneB Oeveg<e ceW 4 neLe ceeves nQ Dele: 20000 neLe Thej euee peelee nw~ 2. eneB meceJemejCe kee JeCe&ve efleueeseheCCeefe ebLe kes DeeOeej mes nw~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 32 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj kee Ske eespeve cee$e Lee~

2. meesheeve-meceJemejCe ceW e{ves kes ef}S Yetefce mes 1 neLe Thej mes DeekeeMe ceW eejeW ner efoMeeDeeW ceW mes heleske efoMee
ceW Thej-Thej 20,000 meeref{eeB nesleer nQ~ es meeref{eeB 1 neLe TBeer Deewj Fleveer ner efJemleej Jee}er jnleer nQb es meye mJeCe&
mes efvee|cele nesleer nQ~ osJe-ceveg<e Deewj efleee ieCe Debleceg&ntle& cee$e ceW ner Fve meYeer meeref{eeW kees heej kej meceJemejCe ceW hengBe
peeles nQ~
3. efJeveeme-meceJemejCe ceW eej kees, heeBe JesefoeeB, Fvekes yeere ceW Dee" YetefceeeB Deewj meJe&$e heleske Devlej Yeeie ceW
leerve hee" nesles nQ~ Fme ece mes meceJemejCe ceW meejer jeveeeW jnleer nQ~ Fve meyekee JeCe&ve ece mes Dee peeJesiee~
4. JeerLeer-heleske meceJemejCe ceW heejcYe mes }skej heLece heer" (keveer) heele, meeref{eeW keer }cyeeF& kes yejeyej efJemleej
Jee}er eej JeerefLeeeB nesleer nQb~ eneB JeerLeer mes peeves kee ceeie& (me[ke) mecePevee eeefnes~ Fve JeerefLeeeW kes heeMJe& Yeeie ceW
mHeefkehee<eeCe mes yeveer ngF& JesefoeeB nesleer nQ~ es yeeGb[^erJee} kes meceeve nQ~ pees Dee" YetefceeeB kener peeeWieer Gve Dee"eW YetefceeeW
kes cet} ceW Jepecee keheeeW mes megMeeseYf ele yengle mes leesjCeej nesles nQ~ efpeveceW osJe, ceveg<e Deewj efleeeeW kee mebeej yevee jnlee nw~
5. Oetef}mee}-meyekes yeenj efJeMee} SJeb meceeve iees}, ceeveg<eesej heJe&le kes Deekeej Jee}e Oetef}mee} veece kee kees neslee
nw en hebeJeCeea jlveeW mes efvee|cele neslee nw, Fmeef}es Fmekee Oetef}mee} veece meeLe&ke nw~ Fme kees ceW ceeie&, Deeef}keeeW Deewj
heleekeeeW jnleer nwb~ eej ieeshegj ej (cegKe Heeke) nesles nQb en leerveeW }eskeeW kees efJeeqmcele kejves Jee}e yengle ner megvoj
efoKelee nw~ Fme kees kes eejeW ieeshegj ejeW ceW mes hetJe&ej kee veece efJepee nw, oef#eCeej kee Jewpeeble nw, heeqMeceej
kees peeble Deewj Gejej kees Dehejeefpele kenles nQ~ es eejeW ej megJeCe& mes yeves jnles nQ, leerve YetefceeeW (KeveeW) mes meefnle,
osJe Deewj ceveg<e kes pees[eW mes mebege Deewj leesjCeeW hej }keleer ngF& ceefCecee}eDeeW mes MeesYeeeceeve nesles nQ~ heleske ej kes
yeenj Deewj ceOe Yeeie ceW, ej kes heeMJe& YeeieeW ceW cebie}oJe, efveefOe Deewj OetheIe mes ege efJemleerCe& hegleef}eeB nesleer nQ~ Peejer,
ke}Me, ohe&Ce, eecej, OJepee, hebKee, $e Deewj megheefle ("esvee) es 8 cebie}oJe nQ~ es heleske 108-108 nesles nQ~ kee},
cenekee}, heeC[g, ceeCeJeke, MebKe, heodce, vewmehe&, eEheie} Deewj veeveejlve, es veJe efveefOeeeB heleske 108 nesleer nQ~ es efveefOeeeB ece
mes $e+leg kes eesie oJe-cee}e Deeefo, Yeepeve, Oeeve, DeeegOe, Jeeefo$e, Jem$e, cen}, DeeYejCe Deewj mechetCe& jlveeW kees osleer nQ~ JeneB
Ske-Ske hegle}er kes Thej ieesMeer<e&, ce}eevove Deewj kee}eie Deeefo OetheeW kes iebOe mes Jeehle Ske-Ske Oethe Ie nesles nQ~
Fve efJepee Deeefo ej kes heleske yeee Yeeie ceW mewke[eW cekejleesjCe Deewj DeYeblej Yeeie ceW mewke[eW jlvecee leesjCe nesles
nQ~ Fve ejeW kes yeere oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW Ske-Ske veedeMee}e nesleer nw efpemeceW osJeebieveeeW ve=le kejleer jnleer nQ~ Fme
Oetef}mee} kes eejeW ieeshegj ejeW hej peesefle<keosJe ej j#eke nesles nQ pees efke neLe ceW jlveoC[ kees ef}es jnles nQ~ Fve eejeW
ojJeepeeW kes yeenj Deewj Devoj Yeeie ceW meeref{eeB yeveer jnleer nQ efpevemes megKehetJe&ke mebeej efkeee peelee nw~ heleske meceJemejCe
kes Oetef}mee} kees keer TBeeF& Deheves leerLekej kes Mejerj mes eewiegveer nesleer nw~ Fme kees keer TBeeF& mes leesjCeeW keer TBeeF& DeefOeke
jnleer nw Deewj Fmemes Yeer DeefOeke efJepee Deeefo ejeW keer TBeeF& jnleer nw~
6. ewleheemeeo Yetefce-Oetef}mee} kes DeYeblej Yeeie ceW ewleheemeeo veeceke Yetefce meke}#es$e kees Iesjs nges yeveer jnleer
nw~ FmeceW Ske-Ske efpeve YeJeve kes Devleje} mes 5-5 heemeeo yeves jnles nQ pees efJeefJeOe hekeej kes JeveKeC[ Deewj yeeJe[er Deeefo
mes jceCeere nesles nQ~ Fve efpeve YeJeve Deewj heemeeoeW keer TBeeF& Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejn iegCeer jnleer nw~
7. ve=leMee}e-heLece he=LJeer ceW he=Leked-he=Leked JeerefLeeeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW Gece megJeCe& SJeb jlveeW mes efvee|cele oes-
oes veedeMee}eeW nesleer nQ~ heleske veedeMee}e ceW 32 jbieYetefceeeB Deewj heleske jbieYetefce ceW 32 YeJeveJeemeer osefJeeeB ve=le kejleer
ngF& veevee DeLe& mes ege efoJe ieerleeW eje leerLekejeW kes efJepee kes ieerle ieeleer nQ Deewj heg<heebpeef} #esheCe kejleer nQ~ heleske
veedeMee}e ceW veevee hekeej keer megiebefOele Oethe mes efoiceb[} kees megJeeefmele kejves Jee}s oes-oes OetheIe jnles nQ~
8. ceevemlecYe-heLece he=LJeer kes yengceOe Yeeie ceW eejeW JeerefLeeeW kes yeereeW-yeere meceeve iees} ceevemlecYe YetefceeeB nesleer
nQ~ Gvekes DeYeblej Yeeie ceW eej ieeshegj ejeW mes megvoj, kees nesles nQ~ Fvekes Yeer ceOe Yeeie ceW efJeefJeOe hekeej kes efoJe Je=#eeW

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 33 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

mes ege JeveKeC[ nesles nQ~ Fvekes ceOe ceW hetJee&efo efoMeeDeeW ceW ece mes meesce, ece, JeCe Deewj kegyesj Fve }eskehee}eW kes jceCeere
eer[eveiej nesles nQ~ Gvekes DeYeblej Yeeie ceW eej ieeshegjej mes ege kees Deewj Fmekes Deeies JeveJeeefhekeeeW nesleer nQ efpeveceW
veer}kece} efKe}s jnles nQ~ Gvekes yeere ceW }eskehee}eW kes Deheveer-Deheveer efoMee leLee eej efJeefoMeeDeeW ceW Yeer efoJe eer[eveiej
nesles nQ~ Gvekes DeYeblej Yeeie ceW Gece efJeMee} ejeW mes ege kees nesles nQ Deewj efHej Fvekes yeere ceW heer" nesles nQ~ FveceW
mes hen}e heer" Jew[te&ceefCecee, Gmekes Thej otmeje heer" megJeCe&cee Deewj Gmekes Thej leermeje heer" yengle JeCe& kes jlveeW mes efvee|cele
neslee nw~ es leerve heer" leerve keveer he nesles nQ~ Fve heer"eW kes Thej ceevemlecYe nesles nQ~ Fve ceevemlecYeeW keer TBeeF& Deheves-
Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCeer nesleer nw~ heleske ceevemlecYe kee cet}Yeeie Jepe mes ege Deewj ceOece Yeeie
mHeefkeceefCe mes efvee|cele neslee nw~ Fve ceevemlecYeeW kes GheefjceYeeie Jew[te&ceefCecee jnles nQ~ es ceevemlecYe iees}ekeej nesles nQ~
FveceW ecej, Iebe, eEkekeCeer, jlvenej Deewj OJepeeeW megMeesefYele jnleer nQ~ Fvekes efMeKej hej heleske efoMee ceW Dee" heeefleneeeX
mes ege jceCeere Ske-Ske efpevesvo heefleceeeW nesleer nQ~ otj mes ner ceevemlecYeeW kes osKeves mes ceeve mes ege efceLeeo=ef }esie
DeefYeceeve mes jefnle nes peeles nQ, Fmeeref}es Fvekee ceevemlecYe en veece meeLe&ke nw~
meYeer meceJemejCe ceW leerveeW keeseW kes yeenj eej efoMeeDeeW ceW mes heleske efoMee ceW ece mes hetJee&efo JeerLeer (ie}er) kes Deeefele
JeeefhekeeeW nesleer nQ~ hetJe& efoMee kes ceevemlecYe kes hetJee&efo YeeieeW ceW ece mes veboeseje, veboe, veboJeleer Deewj vebefoIees<ee veeceke eej
JeeefhekeeeW nesleer nQ~ oef#eCe ceevemlecYe kes Deeefele hetJee&efo YeeieeW ceW efJepeee, Jewpeeblee, peevlee Deewj Dehejeefpelee veeceke eej
JeeefhekeeeW nesleer nQ~ heeqMece ceevemlecYe kes Deeefele hetJee&efo YeeieeW ceW ece mes DeMeeskee, megheyege, kegcegoe Deewj hegC[jerkee es
eej JeeefhekeeeW nesleer nQ~ Gej ceevemlecYe kes Deeefele hetJee&efo YeeieeW ceW ece mes oeevevoe, cenevevoe, megheefleyege Deewj
heYebkeje es eej JeeefhekeeeW nesleer nQ~ es JeeefhekeeeW meceeleg<keesCe, kece}eefo mes mebege, bkeeslkeerCe&, Jesefokee, eej leesjCe
SJeb jlvecee}eDeeW mes jceCeere nesleer nQ~ meye JeeefhekeeDeeW kes eejeW leeW ceW mes heleske le hej pe}eer[e kes eesie efoJe oJeeW
mes heefjhetCe& ceefCeceeer meeref{eeB nesleer nQ~ Fve JeeefhekeeDeeW ceW YeJeveJeemeer, Jevlej, peesefle<eer Deewj keuheJeemeer osJe leLee ceveg<e
eer[e efkeee kejles nQ~ heleske JeeefhekeeDeeW kes Deeefele, efvece&} pe} mes heefjhetCe& oes-oes kegC[ nesles nQ, efpeveceW osJe, ceveg<e Deewj
efleee Deheves hewjeW keer Oetef} Oeesee kejles nQ~
9. heLece Jesoer-Fme meceJemejCe ceW Gece jlvecee OJepee, leesjCe Deewj IebeDeeW mes ege heLece Jeseof kee nesleer nw~ FmeceW
ieeshegj ej, hegeef}kee, 108 cebie}oJe SJeb veJe efveefOeeeB hetJe& kes meceeve ner nesleer nQ~ Fve Jeseof eeW kes cet} Deewj Gheefjce Yeeie kee
efJemleej Oete} f Mee} kees kes cet}efJemleej kes meceeve neslee nw~
10. Keeeflekee-Fmekes Deeies mJe pe} mes heefjhetCe& Deewj Deheves efpevesvoosJe keer TBeeF& kes elegLe&Yeeie heceeCe Keeeflekee
(KeeF&) nesleer nw~ Fme Keeeflekee ceW efKe}s nges kegcego, kegJe}e Deewj kece} Deheveer megieeqvOe Hew}eles jnles nQ, FveceW ceefCecee
meeref{eeB yeveer jnleer nQ SJeb nbme, meejme Deeefo he#eer meoe eer[e efkeee kejles nQ~
11. efleere Jesoer-en Jeseof kee Yeer Deheveer hetJe& Jesoer kes meo=Me nw~ Fmekee efJemleej heLece Jeseof kee mes otvee ceevee ieee nw~
12. }leeYetefce-Fmekes Deeies hegvveeie, veeie, kegypeke, Melehe$e Deewj Deeflecege Deeefo mes mebege, eer[e heJe&leeW mes
megMeesefYele, Het}s nges kece}eW mes meefnle pe} Yejer yeeJeef[eeW mes ceveesnj Ssmeer }leeYetefce MeesYeeeceeve nesleer nw~
13. mee}-Fmekes Deeies otmeje kees nw Fmes ner mee} kenles nQ~ Fmekee meeje JeCe&ve Oetef}mee} kees kes meceeve nw~
Devlej Flevee ner nw efke en efJemleej ceW Gmemes otvee jnlee nw, jpeleceeer nw SJeb e#e peeefle kes osJe Fmekes eejeW ejeW hej
Ke[s jnles nQ~
14. GheJeve Yetefce-efleere kees kes Deeies eewLeer GheJeve Yetefce nesleer nw~ FmeceW hetJee&efo efoMeeDeeW kes ece mes DeMeeskeJeve,
mehleheCe&Jeve, echekeJeve Deewj DeeceJeve, es eej Jeve MeesYeeeceeve nesles nQ~ en Yetefce efJeefJeOe hekeej kes Jeve mecetneW mes ceeqC[le,
efJeefJeOe veefoeeW kes hegef}ve Deewj eer[e heJe&leeW mes leLee Deveske hekeej keer Gece JeeefhekeeDeeW mes jceCeere nesleer nw~ Fme Yetefce ceW
DeMeeske, mehleheCe&, echeke Deewj Deece es eej megvoj Je=#e nesles nQ FvnW ewleJe=#e kenles nQ~ Fvekeer TBeeF& Deheves leerLekej keer
TBeeF& mes yeejniegCeer jnleer nw~ Ske-Ske ewleJe=#e kes Deeefele Dee" heeefleneeeX mes mebege eej-eej ceefCecee efpeveheefleceeeW
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 34 efleere KeC[

nesleer nQ~ Fme GheJeve Yetefce keer yeeJeef[eeW kes pe} ceW efvejer#eCe kejves hej heleske peve Deheves Deleerle-Deveeiele meele YeJeeW kees
osKe }sles nQ~
Ske-Ske ewleJe=#e kes Deeefele leerve keeseW mes Jesefle Je leerve keefveeeW kes Thej eej-eej ceevemlecYe nesles nQ~ Fve
ceevemlecYeeW kes eejeW lejHe Yeer kece} Deeefo Het}eW mes ege mJe pe} mes Yeefjle JeeefheeeB nesleer nQ~ JeneB keneR hej jceCeere
YeJeve, keneR eer[veMee}e Deewj keneR ve=le kejleer ngF& osJeebieveeDeeW mes ege veedeMee}eeW nesleer nQ~ es jceCeere YeJeve hebefeece
mes Fme Yetefce ceW MeesYeeeceeve nesles nQ~ es YeJeve Yeer keF& KeveeW mes efvee|cele Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCes TBes nesles
nQ~ Deheveer heLece Yetefce keer Dehes#ee Fme GheJeve Yetefce kee efJemleej otvee neslee nw~
15. ve=leMee}e-meye JeveeW kes Deeefele meye JeerefLeeeW (ieef}eeW) kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW oes-oes veedeMee}eeW nesleer nQ~
FveceW mes Deeefo keer Dee" veedeMee}eDeeW ceW YeJeveJeeefmeveer osJeebieveeeW Deewj Fmemes Deeies keer Dee" veedeMee}eDeeW ceW
keuheJeeefmeveer osJeebieveeeW ve=le efkeee kejleer nQ~ Fve veedeMee}eDeeW kee megvoj JeCe&ve hetJe& kes meceeve nw~
16. le=leere Jesoer-en leermejer Jesefokee Deheveer otmejer Jesefokee kes meceeve nw, Devlej Flevee ner nw efke eneB kes eejesb ejeW
kes j#eke e#esvo jnles nQ~
17. OJepeeYetefce-Jesefokee kes Deeies Fme hebece OJepeeYetefce ceW efoJe OJepeeeW nesleer nQ~ efpeveceW eEmen, iepe, Je=<eYe, ie[,
ceetj, evo, mete&, nbme, heodce Deewj ee es oMe hekeej kes efevn yeves jnles nQ~ eejeW efoMeeDeeW ceW mes heleske efoMee ceW Fve
oMe hekeej keer OJepeeDeeW ceW mes heleske 108 jnleer nQ Deewj FveceW mes Yeer heleske OJepee Deheveer 108 #egoOJepeeDeeW mes mebege
jnleer nQ~ Fme hekeej Fme OJepeeYetefce ceW ceneOJepee 10 108 4 4320 Je #egoOJepeeeW 10 108 108 4
466560 mecemle OJepeeeW 4320 466560470880 nesleer nQ~ es mecemle OJepeeeW jlveeW mes Keefele megJeCe&cee mlecYeeW
ceW }ieer jnleer nQ~ Fve OJepemlecYeeW keer TBeeF& Deheves leerLekej keer TBeeF& mes yeejniegCeer jnleer nw~
18. mee}-Fme OJepeYetefce kes Deeies eeBoer kes meceeve JeCe&Jee}e leermeje kees Deheves Oetef}mee} kees kes ner meo=Me nw~
Fme kees kee efJemleej efleere kees keer Dehes#ee otvee nw Deewj Fmekes ej j#eke YeJeveJeemeer osJe jnles nQ~
19. keuheYetefce-Fme "er Yetefce kee veece keuheYetefce nw, en oMe hekeej kes keuheJe=#eeW mes heefjhetCe& nw~ heeveebie, legeeie,
Yet<eCeebie, Jem$eebie, Yeespeveebie, Dee}eebie, oerheebie, Yeepeveebie, cee}ebie Deewj lespeebie, es oMehekeej kes keuheJe=#e nQ~ Fme Yetefce
ceW keneR hej kece}, Glhe} mes megiebefOele yeeJeef[eeB nQ, keneR hej jceCeere heemeeo, keneR hej eer[ veMee}eeW Deewj keneR hej
efpevesvooJs e kes efJepeeeefj$e kes ieerleeW mes ege he#s eCeMee}eeW nesleer nQ~ es meye YeJeve yengle Yetecf eeeW (KeveeW) mes megMeeseYf ele, jlveeW mes
efvee|cele hebef eece mes MeesYeeeceeve nesles nQ~ Fme keuheYetecf e kes Yeerlej hetJee&eof efoMeeDeeW ceW veces, ceboej, mebleeveke Deewj heeefjpeele es
eej-eej ceneved efmeeLe& Je=#e nesles nQ~ es Je=#e leerve keeseW mes ege Deewj leerve cesKe}eDeeW kes Thej eqmLele nesles nQ~ FveceW mes heleske
Je=#e kes cet}Yeeie ceW efJeefe$e heer"eW mes ege, jlvecee eej-eej efmeeW keer heelf eceeeW nesleer nQ~ es Jebovee kejves cee$e mes legjlb e mebmeej
kes Yee kees ve kej osleer nQ~ Ske-Ske efmeeLe& Je=#e kes Deeefele, leerve keeseW mes Jese f le, heer"$ee kes Thej eej-eej ceevemlecYe
nesles nQ~ keuheYetecf e ceW eqmLele efmeeLe& Je=#e, eer[ veMee}eeW Deewj heemeeo efpevesvo keer TBeeF& mes yeejniegCes TBes nesles nQ~
20. veedeMee}e-Fme keuheYetefce kes heeMJe&YeeieeW ceW heleske JeerLeer (ie}er) kes Deeefele, efoJe jlveeW mes efvee|cele Deewj Deheves
ewleJe=#eeW kes meo=Me TBeeF& Jee}er eej-eej veedeMee}eeW nesleer nQ~ meye veedeMee}eeW heebe YetefceeeW (KeveeW) mes efJeYetef<ele,
yeeerme jbieYetefceeeW mes meefnle Deewj ve=le kejleer ngF& peesefle<eer osJeebieveeDeeW mes jceCeere nesleer nQ~
21. Jesoer-Fme veedeMee}e kes Deeies heLece Jesoer kes meo=Me ner eewLeer Jesoer nesleer nw~ eneB YeJeveJeemeer osJe ejeW keer j#ee
kejles nQ~
22. YeJeveYetefce-Fme Jesoer kes Deeies YeJeveYetefce veece mes meeleJeeR Yetefce nesleer nw~ FmeceW jlveeW mes Keefele, Henjeleer ngF&
OJepee-heleekeeDeeW mes meefnle Deewj Gece leesjCe ege GVele ejeW Jee}s YeJeve nesles nQ~ Jes Ske-Ske YeJeve megjegie}eW kes ieerle,
ve=le SJeb yeepes kes MeyoeW mes leLee efpeveeefYe<eskeeW mes MeesYeeeceeve nesles nQ~ eneB hej Yeer GheJeve, Jeeefhekee Deeefo keer megvoj MeesYee
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 35 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hetJe& kes meceeve jnleer nw~

23. mlethe-Fme YeJeveYetefce kes heeMJe&YeeieeW ceW heleske JeerLeer kes ceOe efpeve Deewj efmeeW keer Deveghece heefleceeDeeW mes Jeehle
veew-veew mlethe nesles nQ~ Fve mletheeW keer leeW hej $e efHejles jnles nQ, OJepeeeW Henjeleer jnleer nQ, es efoJejlveeW mes efvee|cele jnles
nQ Deewj Dee" cebie} oJeeW mes meefnle nesles nQ~ Ske-Ske mlethe kes yeere ceW cekej kes Deekeej kes meew leesjCe nesles nQ~ Fve mletheeW
keer TBeeF& Deheves ewleJe=#eeW keer TBeeF& kes meceeve nesleer nw~ YeJepeerJe Fve mletheeW kee DeefYe<eske, hetpeve Deewj heoef#eCee efkeee
kejles nQ~
24. mee}-mletheeW kes Deeies DeekeeMe mHeefke kes meo=Me Deewj cejkele ceefCecee eej ieeshegj ejeW mes jceCeere eewLee kees
neslee nw~ eneB kes ejeW hej keuheJeemeer osJe Gece jlvecee oC[eW kees neLe ceW }skej Ke[s jnles nQ~ es efpevesvo YeieJeeved kes
ejCeeW keer hejce Yeefe mes ejhee} kee keee& kejles nQ~
25. eerceC[he Yetefce-Fme Dee"JeeR Yetefce kee veece eerceC[he nw~ en Deveghece GecejlveeW kes KecYeeW hej eqmLele Deewj
cegeepee}eefo mes MeesYeeeceeve jnleer nw~ FmeceW efvece&} mHeefkeceefCe mes efvee|cele mees}n oerJee}eW kes yeere ceW yeejn kees"s nesles
nQ~ Fve kees"eW keer TBeeF& Deheves efpevesvo keer TBeeF& mes yeejniegCeer nesleer nw~
26. ieCeefJeveeme-Fve yeejn kees"eW kes Yeerlej hetJee&efo heoef#eCee ece mes he=Leked-he=Leked $e+ef<e Deeefo yeejnieCe yew"les nQ~
Gvekee ece en nw - heLece kees"s ceW mebhetCe& $e+efeeW kes Oeejke ieCeOejosJe Deewj meJe&efoiebyej cegefveieCe yew"les nQ~ mHeefkeceefCe
keer oerJee} mes JeJeefnle otmejs kees"s ceW keuheJeeefmeveer osefJeeeB, leermejs kees"s ceW DeefleMee vece Deee|ekeeeW leLee eeefJekeeeW yew"leer
nQ~ elegLe& kees"s ceW peesefleJee&meer osefJeeeB, heebeJesb ceW Jeblej osefJeeeB, "s ceW YeJeveJeemeer osefJeeeB, meeleJeW ceW YeJeveJeemeer osJe, Dee"JeW
ceW JeblejosJe, veewJeW ceW mete&, evo Deeefo peseefle<eerosJe, oMeJeW ceW keuheJeemeerosJeer, ieejnJeW ceW eeJeleea, ceC[}erke jepee SJeb
Deve ceveg<e leLee yeejnJeW ceW hejmhej JewjYeeJe kees es[kej eEmen, JeeIe, vekeg}, nefjCe Deeefo efleeeieCe yew"les nQ~
27. Jesoer-Fmekes Deveblej efvece&} mHeefke hee<eeCe mes yeveer ngF& heeBeJeeR Jesefokee nesleer nw~ efpemekee meJe& JeCe&ve heLece
Jesoer kes meo=Me ner nw~
28. heLece heer" -Fme heeBeJeer Jesoer kes Deeies Jew[te&ceefCe mes efvee|cele heLece heer" nesleer nw~ Fve heer"eW keer TBeeF& Yeer Deheves
ceevemlecYe keer heer" kes meo=Me nw~ Fme heLeceheer" kes Thej yeejn kees"eW ceW mes heleske kees"s kes heJesMe ejeW ceW Deewj mecemle
(eej) JeerefLeeeW kes mevcegKe mees}n-mees}n meeref{eeB nesleer nQb~ et[er kes meo=Me iees} veevee hekeej kes hetpee oJe Deewj cebie} oJeeW
mes meefnle Fme heer" hej eejeW efoMeeDeeW ceW Deheves efMej hej Oece&ee kees jKes nges e#eWo eqmLele jnles nQ~ Jes ieCeOej osJe Deeefo
yeejnieCe Fme heer" (keveer) hej e{kej Deewj heoef#eCee oskej efpevesvoosJe kes meccegKe nges eLee eesie Jebovee, hetpee, Yeeqkele
Deeefo kejles nQ~ mewke[eW mlegefleeeW eje iegCekeerle&ve kejkes DemebKeele iegCeesCeerhe mes Deheves keceeX keer efvepe&je kejles nges
hemeVeefee neskej Deheves-Deheves kees"esb ceW heJesMe kejles nQ~
29. efleere heer" -heLece heer" (keveer) kes Thej otmeje heer" neslee nw~ en heer" Yeer veevee jlveeW mes Keefele Yetefce ege
neslee nw~ Fme megJeCe&cee heer" hej e{ves kes ef}es eejeW efoMeeDeeW ceW heebe JeCe& kes jlveeW mes efvee|cele meeref{eeB nesleer nQ~ Fme
heer" kes Thej ceefCecee mlecYeeW hej }keleer ngF& OJepeeeW nesleer nQ, efpeveceW eEmen, yew}, kece}, ee, cee}e, ie[, Jem$e Deewj
neLeer Ssmes Dee" hekeej kes efevn yeves jnles nQ~ Fmeer heer" hej OetheIe, cebie}oJe, hetpeveoJe Deewj veJeefveefOeeeB jnleer nQ
efpevekee JeCe&ve kejves kes ef}es keesF& Yeer meceLe& veneR nw~
30. le=leere heer" -efleere heer" kes Thej efJeefJeOe hekeej kes jlveeW mes Keefele leermeje heer" (keveer) neslee nw~ mete&ceC[}
kes meceeve iees} Fme heer" kes eejeW Deesj jlvecee Deewj megKekej mheMe&Jee}er Dee"-Dee" meeref{eeB nesleer nQ~
31. iebOekeger-Fme le=leere heer" kes Thej Ske iebOekeger nesleer nw~ en eecej, eEkekeCeer, Jevovecee}e Deewj nej Deeefo
mes jceCeere, ieesMeerj, ce}e, ebove, kee}eie Deeefo OetheeW kes iebOe mes Jeehle, hepJeef}le jlveeW kes oerhekeeW mes meefnle leLee
Henjeleer ngF& efJeefe$e OJepe hebefeeeW mes mebege nesleer nw~ $e+<eYeosJe kes mecee iebOekeger keer TBeeF& 900 Oeveg<e Leer~ Deeies Ieles-
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 36 efleere KeC[

Ieles JeerjveeLe kes mecee 75 Oeveg<e heceeCe jn ieF& Leer~ iebOekeger kes ceOe ceW heeoheer" meefnle, Gece mHeefke ceefCe mes efvee|cele,
IebeDeeW kes mecetneefo mes jceCeere eEmenemeve neslee nw~ jlveeW mes Keefele Gme eEmenemeve keer TBeeF& leerLekej keer TBeeF& kes ner
eesie ngDee kejleer nw~
Fme hekeej eneB 31 DeefOekeejeW eje meceJemejCe kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ }eske Deewj De}eske kees hekeeefMele kejves kes
ef}es mete& kes meceeve YeieJeeved DenleosJe Gme eEmenemeve kes Thej DeekeeMe ceeie& ceW eej Debieg} kes Devleje} mes eqmLele jnles nQ~
Deeflemeb#eshe ceW hegve Fme meceJemejCe kees yeleeles nQ-
meceJemejCe ceW Dee" Yetefce Deewj leerve keveer
1. hen}er-ewleheemeeo Yetecf e nw, FmeceW Ske-Ske efpeve cebeof j kes Debleje} ceW heeBe-heeBe heemeeo nQ~
2. otmejer-Keeeflekee Yetecf e nw, Fmekes mJe pe} ceW nbme Deeefo ke}jJe kej jns nQ Deewj kece} Deeefo heg<he efKe}s nges nQ~
3. leermejer-}leeYetefce nw, FmeceW neW $e+legDeeW kes heg<he efKe}s nges nQ~
4. eewLeer-GheJeveYetefce nw, FmeceW hetJe& Deeefo efoMee ceW ece mes DeMeeske, mehleo, ebheke Deewj Deece kes Jeve nQ~ heleske
Jeve ceW Ske-Ske ewleJe=#e nQ efpeveceW 4-4 efpeveheefleceeeW efJejepeceeve nQ~
5. heeBeJeer-OJepeeYetecf e nw, FmeceW eEmen, iepe, Je=<eYe, ie[, ceetj, evo, mete&, nbme, heodce Deewj ee Fve oMeefevneW mes
meefnle ceneOJepeeeW Deewj Gvekes Deeefele }Ieg OJepeeeW meye efce}ekej 4,70,880 nQ~b
6. "er-keuheYetefce nw, FmeceW Yet<eCeebie Deeefo oMe hekeej kes keuheJe=#e nQ~ eejeW efoMee ceW ece mes veces, ceboej,
mebleeveke Deewj heeefjpeele Ssmes Ske-Ske efmeeLe&Je=#e nQ~ FveceW eej-eej efmeheefleceeeW efJejepeceeve nQ~
7. meeleJeeR-YeJeveYetefce ceW YeJeve yeves nges nQ~ Fme Yetefce kes heeMJe& YeeieeW ceW Denle Deewj efme heefleceeDeeW mes meefnle veew-
veew mlethe nQ~
8. Dee"JeeR-eerceC[heYetefce nw, FmeceW 16 oerJee}eW kes yeere ceW 12 kees"s nQ efpeveceW 1- ieCeOejeefo cegefve 2-keuheJeeefmeveer
osJeer 3-Deee|ekee Deewj eeefJekee 4-peesefle<eer osJeer 5-Jeblej osJeer 6-YeJeveJeeefmeveer osJeer 7-YeJeveJeemeer osJe 8-Jeblej osJe
9-peesefle<e osJe 10-keuheJeemeer osJe 11-eeJeleea Deeefo ceveg<e Deewj 12-eEmeneefo efleee, Ssmes yeejn ieCe kes DemebKeeleeW
YeJepeerJe yew"kej OeceexheosMe megveles nQ~ Jeneb hej jesie, Meeske, pevce, cejCe, GheoJe Deeefo yeeOeeeW veneR nQ~
hegve heLece keveer hej Dee" ceneOJepeeeW, Dee" cebie}oJe Deeefo nQ~ le=leere keveer hej iebOekeger ceW eEmenemeve hej }e}
kece} keer kee|Cekee hej YeieJeeve ceneJeerj eej Debieg} DeOej efJejepeceeve nQ~ Fvekee cegKe Ske lejHe nesles nges Yeer eejeW lejHe
efoKeves mes es elegce&gKe yeee ken}eles nQb~ YeieJeeve kes heeme DeMeeske Je=#e, leerve $e, eEmenemeve, Yeeceb[}, eeQme" ebJej,
megjheg<heJe=ef, ogboefYe yeepes Deewj neLe pees[s meYeemeo es Dee" ceneheeeflenee& nesles nQ~ JeneR hej YeieJeeve ceneJeerj kes efpeveMeemeve
osJe ceelebiee#e Deewj MeemeveosJeer efmeeefeveer e#eer efJeeceeve nQ~
eeQleerme DeefleMee
leerLekej kes pevce mes }skej Devle leke 34 DeefleMee nesles nQ, efpevekee JeCe&ve efvecve hekeej nw-
pevce kes 10 DeefleMee, Ieeeflekece& #ee mes 11 DeefleMee Deewj osJeeW kes eje efkees iees 13 DeefleMee, Ssmes keg} efce}ekej
34 DeefleMee1 nesles nQ~
hemeervee kee ve nesvee, Mejerj ceW ce}-cet$e kee ve nesvee, otOe kes meceeve meHeso efOej kee nesvee, JepeJe=<eYeveejeemebnveve,
meceelegjemebmLeeve, Delevle megvoj Mejerj, veJeebheke keer Gece iebOe kes meceeve megieeqvOele Mejerj, 1008 Gece }#eCeeW kee
nesvee, Deveble ye}-Jeere&, efnle-efcele SJeb ceOegj Yee<eCe, heleske leerLekej kes pevcekee} mes ner es mJeeYeeefJeke oMe DeefleMee nesles nQ~
1. en ieCevee efleueeseheCCeefe kes DeeOeej mes nw~ Deve ebLeeW ceW pevce kes 10, kesJeue%eeve kes 10 Deewj osJeke=le 14 Ssmes 34 DeefleMee efieveees nQ~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 37 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Deheves heeme mes eejeW efoMeeDeeW ceW 100 eespeve leke megefYe#elee, DeekeeMe ceW ieceve, eEnmee kee DeYeeJe, Yeespeve kee DeYeeJe,
Ghemeie& kee DeYeeJe, meyekeer Deesj cegKe kejkes eqmLele nesvee, eee kee ve nesvee, he}keeW kee ve Pehekevee, meJe& efJeeeDeeW keer
F&MJejlee, veKe Deewj kesMeeW kee ve ye{vee, De"ejn ceneYee<ee, meele meew #ego Yee<ee leLee Deewj Yeer pees meb%eer peerJeeW keer mecemle
De#ej-Deve#ejelceke Yee<eeeW nQ GveceW lee}g, oeBle, Dees Deewj keC" kes Jeeheej mes jefnle neskej Ske meeLe YeJepeveeW kees efoJe
GheosMe osvee~ YeieJeeve efpevesvoosJe keer mJeYeeJele DemKeef}le Deewj Deveghece efoJeOJeefve leerveeW mebOee kee}eW ceW veJe cegntleeX leke
efveke}leer nw Deewj Ske eespeve heele peeleer nw~ Fmemes Deefleefje ieCeOej osJe, Fvo DeLeJee eeJeleea cegKeeeslee kes heMveeveghe
DeLe& kes efveheCeeLe& Jen efoJeOJeefve Mes<e meceeeW ceW Yeer efveke}leer nw~ en efoJeOJeefve YeJepeerJeeW kees n oJe, veJe heoeLe&,
heeBe Deeqmlekeee Deewj meele leJeeW kee veevee hekeej kes nslegDeeW eje efveheCe kejleer nw~ Fme hekeej Ieeefleee keceeX kes #ee
mes GlheVe nges es ceneved DeeMee&peveke ieejn DeefleMee leerLekej kees kesJe}%eeve kes nesves hej heie nesles nQ~
leerLekej kes ceenelce mes mebKeele eespeveeW leke Jeve Demecee ceW ner hees, Het} Deewj He}eW keer mece=ef mes ege nes peelee
nw~ kebke Deewj jsleer kees otj kejleer ngF& megKeoeeke Jeeeg e}ves }ieleer nw~ peerJe hetJe& Jej kees es[kej cew$eerYeeJe mes jnves
}ieles nQ~ Gleveer Yetefce ohe&Ce le} kes meo=Me mJe Deewj jlvecee nes peeleer nw~ meewOece& Fvo keer Dee%ee mes cesIekegceej osJe megiebefOele
pe} keer Je<ee& kejlee nw~ osJe efJeefeee mes He}eW kes Yeej mes veceerYetle Meeef} Deewj peew Deeefo Kesle kees jeles nQ~ meye peerJeeW
kees efvele Deevebo GlheVe neslee nw~ Jeeegkegceej osJe efJeefeee mes Meerle} heJeve e}elee nw~ kegBes Deewj lee}eye Deeefo efvece&} pe}
mes hetCe& nes peeles nQ~ DeekeeMe OegDeeB Deewj Gukeeheele Deeefo mes jefnle neskej efvece&} nes peelee nw~ mebhetCe& peerJeeW kees jesieeefo
keer yeeOeeeW veneR nesleer nQ~ e#esvoeW kes cemlekeeW hej eqmLele Deewj efkejCeeW mes GppJe} Ssmes efoJe Oece&eeeW kees osKekej peveeW
kees DeeMee& neslee nw~ leerLekej keer (efJeefoMeeDeeW meefnle) eejeW efoMeeDeeW ceW hheve megJeCe& kece}, Ske heeo heer" Deewj efoJe
SJeb efJeefJeOe hekeej kes hetpeveoJe nesles nQ~ Fme hekeej es eeQleerme DeefleMee kens iees nQ~
Dee" ceneheeeflenee&-$e+<eYe Deeefo leerLekejeW kees efpeve Je=#eeW kes veeres kesJe}%eeve GlheVe ngDee nw Jes ner DeMeeske Je=#e
ken}eles nQ~ es efpevesvoosJe kes Mejerj keer TBeeF& mes yeejn iegCes DeefOeke TBes nesles nQ~ es Fleves megvoj nesles nQ efke Fvekees
osKekej Fvo kee efee Yeer Deheves vevove JeveeW ceW veneR jcelee nw~ leerLekej kes cemleke kes Thej efyevee mheMe& efkees ner eboceC[}
kes meo=Me, cegee kes mecetn mes ege leerve $e MeesefYele nesles nQ~ efvece&} mHeefke hee<eeCe mes efvee|cele Deewj Glke= jlveeW mes Keefele
eEmenemeve neslee nw~ iee{ Yeefe ceW Deemee, neLeeW kees pees[s nges, efJekeefmele cegKe kece} mes mebege, yeejn ieCe kes cegefveieCe
Deeefo YeJe peerJe YeieJeeve kees Iesjkej eqmLele jnles nQ~ ceesn mes jefnle neskej efpeveheYeg kes MejCe ceW DeeJees, DeeJees, Ssmee kenles
nges ner ceeveeW osJeeW kee ogbogYeer yeepee yepelee jnlee nw~ YeieJeeved kes ejCeeW kes cet} ceW osJeeW kes eje keer ieF& heg<heJe=ef nesleer
jnleer nw~ kejes[eW mete& kes meceeve osoerheceeve heYeeceC[} Deheves oMe&vecee$e mes ner mechetCe& }esieeW kees meele YeJeeW kees efoKe}e
oslee nw~ kegboheg<he kes meceeve MJesle eeQme" ebJej osJeeW kes eje {gjees peeles nQ~ es Dee" ceneheeeflenee& ken}eles nQ~
Fve eeQleerme DeefleMee Deewj Dee" ceneheeeflenee& mes mebege cees#eceeie& kes veslee Deewj leerveeW }eskeeW kes mJeeceer Ssmes DenleosJe
keer ceQ Jebovee kejlee ntB~
meceJemejCe ceW efkeleves peerJe jnles nQ ?-heleske meceJemejCe ceW heue kes DemebKeeleJeW Yeeie heceeCe DeLee&led DemebKeele
peerJe efpevesvoosJe keer Jebovee ceW heJe=e nges eqmLele jnles nQ~ kees"eW kes #es$e mes eeefhe peerJeeW kee #es$eHe} DemebKeele iegCee nw,
efHej Yeer Jes meye YeJepeerJe efpeveosJe kes ceenelce mes Ske otmejs mes Demhe= jnles nQ~ JeneB hej yee}ke mes }skej Je= leke
meYeer }esie heJesMe kejves ceW DeLeJee efveke}ves ceW Debleceg&ntle& kee} (48 efceve) kes Yeerlej mebKeele eespeve e}s peeles nQ~ Fve kees"eW
ceW efceLeeo=ef, DeYeJe Deewj Demeb%eer peerJe keoeefhe veneR nesles, leLee DeveOeJemeee, mebosn Deewj efJehejerlelee mes ege peerJe Yeer
veneR nesles nQ~ Fmemes Deefleefje JeneB hej efpeve YeieJeeved kes ceenelce mes Deelebke, jesie, cejCe, Glheefe, Jewj, keece yeeOee leLee
YetKe Deewj heeme keer yeeOeeeW Yeer veneR nesleer nQ~
e#e-eef#eCeer-ieesJeove, cenee#e, ef$ecegKe, e#esMJej, legcyeg, kegmegce Jejveeqvo, efJepee, Deefpele, yee, yeesMJej,
kegceej, <eCcegKe, heelee}, efkeVej, eEkeheg<e, ie[, iebOeJe&, censvo, kegyesj, JeCe, efJeeglheYe, meJee&Cn, OejCesvo Deewj ceelebie
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 38 efleere KeC[

eewyeerme leerLekejeW kes es eewyeerme e#e nQ~ Deheves-Deheves leerLekej kes es e#e Deheves-Deheves efpeveWoosJe kes heeme ceW eqmLele jnles
nQ~ FvnW efpeveMeemeve osJe kenles nQ~
eesMJejer, jesefnCeer, he%eefhle, Jepee=bKe}e, heg<eoee, ceveesJesiee, kee}er, pJee}eceeef}veer, cenekee}er, ceeveJeer, ieewjer,
ieebOeejer, Jewjeser, Devevleceleer, ceevemeer, ceneceevemeer, peee, efJepeee, Dehejeefpelee, yengefheCeer, eecegC[er, ket<ceeC[er, heodceeJeleer
Deewj efmeeefeveer eewyeerme leerLekejeW kes ece mes es eewyeerme eef#eCeer nQ~ Deheves-Deheves leerLekej kes meceerhe ceW Ske-Ske eef#eCeer
jne kejleer nQ~ FvnW efpeveMeemeveosJeer kenles nQ~
efoJeOJeefve kee ceenelce-pewmes evocee mes Dece=le Pejlee nw Gmeer hekeej efKejleer ngF& efpeve YeieJeeved keer JeeCeer kees Deheves
kee&Je kes yeejs ceW megvekej Jes yeejn ieCeeW kes efYeVe-efYeVe peerJe efvele ner DevevleiegCeesCeerhe mes efJeMeg heefjCeeceeW kees OeejCe
kejles nges Deheves DemebKeele-iegCeesCeerhe keceeX kees ve kej osles nQ~ JeneB hej jnles nges Jes YeJe peerJe efpevesvoosJe kes
ejCekece}eW ceW hejce DeemLeeJeeve nesles nges hejce Yeefe ceW Deemee neskej Deleerle, Jele&ceeve Deewj YeeJeerkee} kees Yeer veneR peeveles
nQ DeLee&led yengle mee kee} Jeleerle kej osles nQ~ Fme hekeej mes leerLekej kees peye Deenle heo veeceke hejcemLeeve heehle neslee
nw leye meceJemejCe keer efJeYetefle Deeefo cene DeefleMee heie nesles nwb~
Deenle hejcemLeeve ceW en meceJemejCe Deeefo efJeYetefle lees yeefnjbie JewYeJe nw~ Fmekes meeLe eej Ieeefleee keceeX kes veeMe
nesves mes eej Deveble iegCe heie nes peeles nQ~ %eeveeJejCe kece& kes DeYeeJe mes Devevle%eeve, oMe&veeJejCe kes veeMe mes DevevleoMe&ve,
ceesnveere kes veeMe mes DevevlemegKe Deewj Devlejee kes #ee mes DevevleJeere& heie nes peeles nQ~ es eej iegCe ner Devevleelege
kens peeles nQ~
YeieJeeved keer meYee ceW eoMeebie egle kes %eelee, cevehee&e%eeve heele eej %eeve kes Oeejer Deewj eeQme" $e+efeeW mes meceeqvJele
ieCeOej osJe jnles nQ pees YeieJeeved keer efoJeOJeefve kees eJeCe kej peve-peve ceW Gmekee efJemleej kejles nQ~ ieCeOej kes DeYeeJe
ceW leerLekej keer efoJeosMevee veneR nesleer nw Ssmee efveece nw~ YeieJeeve keer yeejn meYee ceW cegefve, Deee|ekee, eeJeke, eeefJekee,
en elege|JeOe mebIe jnlee nw~ DemebKeeleeW osJe-osefJeeeB jnles nQ Deewj mebKeeleeW efleee jnles nQ~ es meYeer YeieJeeved kes efoJe
GheosMe kees megvekej mecekelJe kees Deewj Deheves eesie JeleeW kees ienCe kej Deheveer Deelcee kees cees#eceeieea yevee }sles nQ~
efJeheg}ee} heJe&le hej heLece efoJeOJeefve efKejer
YeieJeeve ceneJeerj kee meceJemejCe yeve ieee Lee efkevleg YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer Leer~ peye eYeg kee eerefJenej
neslee Lee leye meceJemejCe efJeIeefle nes peelee Lee SJeb eYeg kee eerefJenej DeekeeMe ceW DeOej neslee Lee~ osJeieCe YeieJeeve kes
eerejCe kece}eW kes veeres-veeres mJeCe&ceeer megiebefOele efoJe kece}eW keer jevee kejles jnles Les hegve peneB YeieJeeve keles,
DeOe&efveefce<e cee$e ceW kegyesj DeekeeMe ceW DeOej ner meceJemejCe yevee oslee Lee~
nefjJebMe hegjeCe ceW Deeee nw efke deeme" efove leke ceewve mes efJenej kejles nges eYeg jepeie=n ceW hengB es-
<ed<eefefoJemeeved Yetees ceewvesve efJenjved efJeYeg~
Deepeieece peielKeeleb efpevees jepeie=nb hegjced~~61~~
Deejesn efieeEj le$e efJeheg}b efJeheg}efeeb~
eyeesOeeLe me }eskeeveeb Yeevegceevegoeb eLee~~62~~
Fveefie>JeeegYetleeKee keewef[veeKeeMe heeqC[lee~
Fvveesoveeeeelee meceJemLeevecen&le~~68~~
eleskeb meefnlee meJex efMe<eeCeeb hebeefYe Melew~
lekeleecyejeefomebyebOee mebeceb eeflehesefojs~~69~~
meglee eskejepeme kegceejer ebovee leoe~
OeewlewkeecyejmebJeerlee peeleeee&Cee hegjmejer~~70~~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 39 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

esefCekeesefhe e mebeehle mesveee elegjbieee~

eEmenemeveesheefJeb leb eCeveece efpevesMJejced~~71~~
ele#eerke=leefJeMJeeLe ke=leoes<e$ee#eeced~
efpeveWb ieewleceeshe=led leerLee&Le heeheveeMeveced~~89~~
me efoJeOJeefvevee efJeMJemebMeesefovee efpeve~
ogvogefYeOJeefveOeerjsCe eespeveevlejeeefevee~~90~~
eeJeCemeeefmeles he#es ve#e$esefYeefpeefle eYeg~
eefleheeeqvn hetJee&Cns MeemeveeLe&cegoenjled~~91~~1
leovevlej deeme" efove leke ceewve mes efJenej kejles nge eerJeOe&ceeve efpevesv peieleefme jepeie=n veiej Deees~ JeneB efpeme
ekeej mete& Goeee} hej Dee{ neslee nw Gmeer ekeej Jes }esieeW kees eefleye kejves kes ef}es efJeheg} }#ceer kes Oeejke efJeheg}ee}
heJe&le hej Dee{ nges~~61-62~~
FvYetefle, DeefiveYetefle, JeeegYetefle leLee keeweqC[ve Deeefo heeqC[le Fv keer esjCee mes eerDenle osJe kes meceJemejCe ceW Deees~
Jes meYeer hebef[le Deheves heeBe-heeBe meew efMe<eeW mes meefnle Les, Fve meYeer ves Jem$eeefo kee leeie kej mebece OeejCe kej ef}ee~ Gmeer
mecee jepee eske keer heg$eer kegceejer evovee Ske mJe Jem$e OeejCe kej Deee|ekeeDeeW ceW ecegKe ieefCeveer nes ieeeR~ jepee
esefCeke Yeer Deheveer elegjbefieCeer mesvee kes meeLe meceJemejCe ceW hengBes Deewj JeneB hej eEmenemeve hej efJejepeceeve eerJe&ceeve YeieJeeve
kees vecemkeej efkeee~~68-71~~
leerveeW }eskeeW kes mecemle heoeLeeX kees ele#e peeveves Jee}s SJeb jeie-s<e Deewj ceesn kees #ee kejves Jee}s, heeheveeMeke eer
efpevesvosJe mes eer ieewlece ieCeOej ves leerLe& keer eJe=efe kejves kes ef}es eMve efkeee~
Deveblej eerceneJeerj mJeeceer ves eeJeCe ceeme kes ke=<Ce he#e keer eefleheoe kes eelekee} kes mecee DeefYeefpeled ve#e$e ceW mecemle
mebMeeeW kees soves Jee}s, ogvogefYe kes Meyo kes meceeve iebYeerj leLee Ske eespeve leke Hew}ves Jee}er efoJeOJeefve kes eje Meemeve
keer hejbheje e}eves kes ef}es GheosMe efoee~~80-81~~
Deve$e ievLeeW ceW Deeee nw efke-
peye Fbjepe ves osKeeYeieJeeve kees kesJe}%eeve neskej 65 efove Jeleerle nes iees, efHej Yeer eYeg keer efoJeOJeefve veneR efKej
jner nw keee keejCe nw? eEeleve kej en heeee efke ieCeOej kee DeYeeJe nesves mes ner efoJeOJeefve veneR efKejer nw~ leye meewOeceX
ves FvYetefle yeeeCe kees Fme eesie peevekej Gme DeefYeceeveer kees }sves kes ef}es egeqkele mes Je= kee he yeveeee Deewj JeneB
ieewleceMee}e ceW hengBes~ JeneB kes ecegKe ieg FbYetefle mes yees}s-
cesjs ieg Fme mecee Oeeve ceW }erve nesves mes ceewve nQ Dele ceQ Deehekes heeme Fme M}eske kee DeLe& mecePeves Deeee ntB~
ieewlece ieew$eere FvYetefle yeeeCe ves efJeee mes iee|Je neskej hete-
eefo ceQ Fmekee DeLe& yelee otbiee lees legce keee oesies?
leye Je= ves keneeefo Deehe Fmekee DeLe& kej osbies, lees ceQ meye }esieeW kes meeceves Deehekee efMe<e nes peeTBiee Deewj eefo
Deehe DeLe& ve yelee mekes lees Fve meye efJeeee|LeeeW Deewj Deheves oesveeW YeeFeeW kes meeLe Deehe cesjs ieg kes efMe<e yeve peevee~
ceneDeefYeceeveer FbYetefle ves en Mele& cebpetj kej }er, keeeWefke Jen en mecePelee Lee efke cesjs mes DeefOeke efJeeved Fme Yetle}
hej keesF& nw ner veneR~ leye Je= ves Jen keeJe he{e-
Oece&eb ef$eefJeOekee}meceiekece&, <e[dJekeeemeefnlee meceewMe }sMee~
leJeeefve mebeceieleer meefnleb heoeLez-jbieeJesoceefveMeb Jeo eeeqmlekeeeced~~2
1. nefjJebMehegjeCe, meie& 2~ 2. ieewlece mJeeceer eefjle~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 40 efleere KeC[

leye ieewlece iees$e mes ieewlece veece mes eefme FvYetefle ves keg osj meesekej kene-Dejs yeeeCe! let Deheves ieg kes heeme
ner e}~ JeneR ceQ Fmekee DeLe& yeleekej lesjs ieg kes meeLe Jeeo-efJeJeeo keBiee~
meewOeceX lees ener eenles Les~ leye Jes<eOeejer Fbjepe ieewlece kees }skej YeieJeeve kes meceJemejCe keer Deesj e} he[s~
JeneB ceevemlecYe kees osKeles ner ieewlece kee ceeve ieef}le nes ieee Deewj GvnW mecekelJe eie nes ieee~ meceJemejCe kes meejs
JewYeJe kees osKeles ngS ceneved DeeMee& kees eehle GvneWves YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee oMe&ve efkeee Deewj Yeeqkele ceW ieoieod neskej
mlegefle kejves }ies-
peeefle YeieJeeved nsceecYeespe-eeej-efJepe=befYelee-Jecej cegkegeeesodieerCe&-eYeeheefjegeqcyeleew~~
ke}g<eoee ceeveesodYeevlee hejmhejJewefjCees~ efJeieleke}g<ee heeoew eme ehee efJeMeMJemeg1~~1~~
mlegefle kejkes efJejkele cevee neskej Gve FbYetefle ves eYeg kes ejCe meeefveOe ceW pewvesMJejer oer#ee }s }er~ lel#eCe ner GvnW
ceefle-egle %eeve kes meeLe ner DeJeefOe%eeve Deewj cevehee&e %eeve eie nes ieee~ Jes ieCeOej heo kees eehle nes iees leYeer YeieJeeve
keer efoJeOJeefve efKejer Leer~
ke<eeeheeng[ ievLe ceW eLece efoJeOJeefve kes yeejs ceW eMveesej he ceW yengle ner megob j JeCe&ve efkeee nw-
efpevneWves Oece&leerLe& keer eJe=efe kejkes mecemle eeefCeeeW kees mebMeejefnle efkeee nw, pees Jeerj nQ efpevneWves efJeMes<ehe mes
mecemle heoeLe& mecetn kees ele#e kej ef}ee nw, pees efpeveeW ceW es nQ leLee jeie, s<e Deewj Yee mes jefnle nQ Ssmes YeieJeeve
ceneJeerj Oece&leerLe& kes kelee& nQ~
eMve-YeieJeeve ceneJeerj ves Oece&leerLe& kee GheosMe keneB hej efoee?
Gej-mesefCeejeS meesueCes ceneceb[}erS mee}Jemegneceb[}b Yegbpeefle ceieneceb[}-efle}DeesJece..? jeeefienCeej -
Cesjefe -efomeceefnefe - efJeG}efieefjheJJeS efmeeejCemesefJeS yeejnieCe-heefjJesef[d{SCe keefneb~
peye ceneceC[}erke esefCeke jepee Deheveer es}vee jeveer kes meeLe meke} he=efLeJeer ceb[} kee GheYeesie kejlee Lee leye ceieOeosMe
kes efle}ke kes meceeve jepeie=n veiej kees vew$e+le efoMee ceW eqmLele leLee efme Deewj eejCeeW eje mesefJele efJeheg}ee} heJe&le kes
Thej yeejn ieCeeW meYeeDeeW mes heefjJesefle YeieJeeve ceneJeerj ves Oece&leerLe& kee eJele&ve efkeee~
jepeie=n veiej kes heeme eqmLele hebeMew}hegj nw efpemes hebehene[er kenles nQ~ hetJe& efoMee ceW eewkeesj Deekeej Jee}e $e+ef<eefieefj
veece kee heJe&le nw~ oef#eCe efoMee ceW JewYeej heJe&le, vew$e+le efoMee ceW efJeheg}ee} veece kee heJe&le nw, es oesveeW ef$ekeesCe Deekeej
Jee}s nQ~ heeqMece, JeeeJe Deewj Gej efoMee ceW Oeveg<e kes Deekeej Jee}e efvve veece kee heJe&le nw~ SsMeeve efoMee ceW iees}ekeej
heeb[g veece kee heJe&le nw~ es meye heJe&le kegMe kes DeieYeeieeW mes {kes nges nQ~
eMve-efkeme kee} ceW Oece&leerLe& keer Glheefe ngF& nw?
Gej-Yejle#es$e mebyebOeer DeJemee|heCeer kee} kes og<ecemeg<ecee veeceke eewLes kee} ceW veew efove, n ceefnvee DeefOeke lesleerme
Je<e& DeJeefMe nesves hej Oece&leerLe& keer Glheefe ngF& nw~ kene Yeer nw-
FeqccemmesJemeeqhheCeerS eGlLekee}mme heeqces YeeS~ eeseermeJeemeeJemesmes eEkeefe efJemesmetCekee}eqcce2~~
Fme DeJemee|heCeer kee} kes og<ecemeg<ecee veeceke eewLes kee} kes efhe}s Yeeie ceW keg kece eeQleerme Je<e& yeekeer jnves hej
Oece&leerLe& keer Glheefe ngF& nw~
Deeies Fmeer kees mhe kejles nQ eewLes kee} ceW hebn efove Deewj Dee" cenervee DeefOeke heenej Je<e& yeekeer jnves hej Dee<ee{
Megkeuee <eer kes efove yenej Je<e& keer Deeeg }skej ceefle-egle-DeJeefOe %eeve kes Oeejke YeieJeeve ceneJeerj heg<heesej efJeceeve mes
egle neskej ieYe& ceW DeJeleerCe& nges~ Gve yenej Je<eeX ceW leerme Je<e& kegceej kee} nw, yeejn Je<e&, odcemLe kee} nw leLee leerme
Je<e& kesJe}erkee} nw~ Fve leerveeW kee}eW kee pees[ yenej Je<e& neslee nw~ Fme 72 Je<e& eceeCe kee} kees hebn efove Deewj Dee"
1. ewleYeefe ~ 2. kemeeeheeng[ heg. 1 he=. 76-81~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 41 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

cenervee DeefOeke 75 Je<e& ceW Iee osves hej Je&ceeve efpeveW kes cees#e peeves hej efpelevee elegLe& kee} Mes<e jnlee nw Gmekee eceeCe
neslee nw~
Fme kee} ceW deeme" efove kece kesJeef}kee} DeLee&led 29 Je<e&, veew cenervee Deewj eewyeerme efove kes efce}e osves hej elegLe&kee}
ceW veew efove Deewj n cenervee DeefOeke lewleerme Je<e& yeekeer jnles nQ~
Mebkee-kesJeef}kee} ceW mes deeme" efove efkemeef}es kece efkees nQ?
meceeOeeve-YeieJeeve ceneJeerj kees kesJe}%eeve keer Glheefe nes peeves hej Yeer deeme" efove leke Oece&leerLe& keer Glheefe veneR
ngF& Leer, Fmeef}es kesJeef}kee} ceW mes deeme" efove kece efkees iees nQ~
peeOeJe}e ceW kene nw-
efoJJepPegCeerS efkeceb lelLeeheGeer?
ieeECeoeYeeJeeoes~
meesneqccebosCe lekeKeCes esJe ieeECeoes efkeCCe {esFoes?
Ce, kee}}erS efJeCee Demensppemme oseEJeomme le[d{eseCemeeerS DeYeeJeeoes~
Mebkee-kesJe}%eeve keer Glheefe kes Deveblej deeme" efove leke efoJe-OJeefve keer eJe=ef e keeeW veneR ngF?&
meceeOeeve-ieCeOej ve nesves mes Gleves efove leke efoJeOJeefve keer eJe=efe veneR ngF&~
Mebkee-meewOecexv ves kesJe}%eeve eehle nesles ner ieCeOej osJe kees keeeW veneR GheeqmLele efkeee?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke kee}}eqyOe kes efyevee meewOece& Fv ieCeOej kees GheeqmLele kejves ceW DemeceLe& Lee, GmeceW Gmeer
mecee ieCeOej kees GheeqmLele kejves keer Meeqkele veneR Leer~
Mebkee-efpemeves Deheves leerLekej heeocet} ceW ceneJele mJeerkeej efkeee nw Ssmes heg<e kees es[kej Deve kes efveefcee mes
efoJeOJeefve keeeW veneR efKejleer nw?
meceeOeeve-Ssmee ner mJeYeeJe nw Deewj mJeYeeJe otmejeW kes eje eMve kejves eesie veneR neslee nw, keeeWefke eefo mJeYeeJe
ceW ner eMve nesves }ies lees keesF& JeJemLee ner ve yeve mekesieer~
DeleSJe keg kece eewleerme Je<e& eceeCe eewLes kee} kes jnves hej leerLe& keer Glheefe ngF& en efme ngDee~
keesF& Deve Deeeee& YeieJeeve Je&ceeve keer Deeeg 71 Je<e&, 3 ceen 25 efove eceeCe nw Ssmee kenles nQ~
Dee<ee{ Megkeuee <eer mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer leke 9 ceen 8 efove nges~ ew$e Megkeuee elego&Meer mes DeeF&me Je<e& Jeleerle
kej hegve ceieefmej ke=<Cee oMeceer leke }sves mes DeeF&me Je<e& meele ceen yeejn efove (28 Je<e& 7 ceen 12 efove) nesles nQ~ ceieefmej
ke=.11 mes Deeies yeejn Je<e& kes yeeo JewMeeKe Megkeuee oMeceer kees kesJe}%eeve ngDee Dele 12 Je<e&, 5 ceen 15 efove yeeo kesJe}er
nges nQ~ JewMeeKe Megkeuee 11 mes Deeies JewMeeKe Megkeuee 10 leke Gveleerme Je<e& hegve JewMeeKe Megkeuee 11 mes keee|leke ke=<Cee
DeceeJemee leke heeBe ceen yeerme efove Ssmes 29 Je<e&, 5 ceen, 20 efove kee kesJe}er kee} nw~ Fme ekeej Je&ceeve efpevesv keer
Deeeg 71 Je<e&, 3 ceen, 25 efove eceeCe ceeveer ieeer nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer Deeeg yenllej Je<e& keer Leer~ otmejs cele mes Fkenllej Je<e&, leerve ceen, heeerme efove keer Leer~ es
oesveeW cele peeOeJe}e iebLe ceW Deees nQ~1
eeJeCeke=<Cee Skece kes efove YeieJeeve keer eLece efoJeOJeefve efKejer Leer peye FbYetefle yeeeCe ves Je&ceeve YeieJeeve mes
pewvesMJejer oer#ee ienCe keer Leer~ Gej hegjeCe ceW kene nw-
eerJe&ceeveceevece mebeceb eeflehevveJeeved~
1. kemeeeheeng[ heg. 1, he=. 76~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 42 efleere KeC[

eerJe&ceeve mJeeceer kees vecemkeej kejkes meke}mebece ienCe kej ef}ee Lee~
efoJeOJeefve kee JeCe&ve efle}eseheCCeefe ievLe ceW Deeee nw~
peeseCeheceeCemebefo - efleefjeecejceCegJe efCeJenheef[yeesOees~
efceoceOegjieYeerleje - efJemeoefJemeemee} YeemeeeEn~
DejmeceneYeemee KeguueYeemee efJe meemeemebKee~
DekeKejDeCekeKejhhee meCCeerpeerJeeCe mee}YeemeeDees~~
SoeeEme YeemeeCeb lee}gJeboleeskeb"JeeJeejb~
heefjnefje Skekekee}b YeJJepeCeeCebokej-Yeemees~~1
Ske eespeve eceeCe leke eqmLele efleee osJe Deewj ceveg<eeW kes mecetn kees yeesOe eoeve kejves Jee}er YeieJeeve keer efoJeOJeefve
nesleer nw~ en efoJeOJeefve ce=og-ceOegj, DeefleiebYeerj Deewj efJeMeo-mhe efJe<eeeW kees kenves Jee}er mebhetCe& Yee<eecee nesleer nw~ en
meb%eer peerJeeW keer De#ej Deewj Deve#ejhe De"ejn Yee<ee Deewj meele meew }Ieg Yee<eeDeeW ceW heefjCele nesleer ngF&, lee}g-DeeW"-oeBle
leLee keb" kes n}ve-e}ve he Jeeheej mes jefnle neskej Ske ner mecee ceW YeJepeerJeeW kees Deevebefole kejves Jee}er nesleer nQ Ssmeer
efoJeOJeefve kes mJeeceer leerLekej YeieJeeve nesles nQ~
<edKeb[eiece ievLe ceW eerJeerjmesvemJeeceer kenles nQ-
lesCe ceneJeerjsCe kesJe}CeeefCeCee keefnolLees leeqcn esJe kee}s lelLesJe Keses KeeesJemece -peefCeoeG- jce}yegefmebheCCesCe
yeeCesCe ieesoceieesesCe mee}ogmmegefo-heejSCe peerJeepeerJeefJemeemebosn -efJeCeemeCe -cegJeieeJe[d{ceeCeheeocet}sCe
FbefoYetefoCeeJeneefjoes~2
Fme ekeej kesJe}%eeveer YeieJeeve ceneJeerj kes eje kens iees heoeLe& kees Gmeer kee} ceW Deewj Gmeer #es$e ceW #eeesheMece efJeMes<e
mes Glhevve eej ekeej kes -ceefle, egle, DeJeefOe, cevehee&ehe efvece&} %eeve mes egkele mebhetCe& ogegefle-DeveceleeJe}byeer Jeso-Jesoebie
ceW heejbiele, ieewleceiees$eere Ssmes FvYetefle yeeeCe ves peerJe-DepeerJe efJe<eeke mebosn kees otj kejves kes ef}es eerJe&ceeve YeieJeeve
kes ejCekece} kee Deeee }skej ienCe efkeee DeLee&led eYeg keer efoJe OJeefve kees megvee~
Fmeeref}es YeieJeeve ceneJeerj DeLe&kelee& ken}ees nQ~
hegCees lesefCeobYetefoCee YeeJemegoheppee-heefjCeosCe yeejnbieeCeb eesmehegJJeeCeb e iebLeCeceskekesCe esJecegntesCe jeCee
keoe~3
hegve Gve FvYetefle ieewlecemJeeceer ves YeeJeegle heee&e mes heefjCele neskej yeejn Debie Deewj eewon hetJe&he ievLeeW keer jevee
Ske ner cegntle& ceW kej oer~
meejebMe en nw efke Deepe mes heeerme meew DeeJeve Je<e& hetJe& eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kees jepeie=ner kes efJeheg}ee} heJe&le
hej YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve efKejer Leer ener eLece osMevee efoJeme- JeerjMeemeve peebleer kes veece mes eefme nw~ Gmeer
efove eer ieewlecemJeeceer ves ieCeOej heo eehle kejkes eoMeebiehe egle keer jevee keer Leer peesefke ceewefKeke ceeveer ieF& Gmes ef}efheye
veneR efkeee pee mekelee nw~ Fve eoMeebie egle ceW keee efJe<ee nw Gmekee veececee$e JeCe&ve Deeies efkeee pee jne nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes hetJe& YeJe
hegjJee Yeer}-Fme pecyeterhe kes hetJe& efJeosn #es$e ceW meerlee veoer kes Gllej efkeveejs hej heg<ke}eJeleer veece kee osMe nw~
Gmekeer hegC[jerefkeCeer veiejer ceW Ske ceOeg veece kee Jeve nw~ GmeceW hegjJee veece kee Ske Yeer}eW kee jepee Deheveer keeef}kee
veece keer m$eer kes meeLe jnlee Lee4~ efkemeer efove efoiYece kes keejCe eer meeiejmesve veeceke cegefvejepe kees FOej-GOej YeceCe
kejles nges osKekej en Yeer} GvnWs ceejves kees Gele ngDee Gmekeer m$eer ves en kenkej cevee kej efoee efke es Jeve kes osJelee
1. efleueeseheCCeefe DeOeee 1, ieeLee 60-61~2. Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2528 mes en mebKee efueKeer ieF& nw~ 3. <edKeb[eiece OeJeuee erkee meceefvJele
he=. 65-66~ 4. YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pevce kes hetJe& Fmeer Deee&Keb[ ceW YeesieYetefce keer JeJemLee Leer~ Gme efJeosn #es$e keer en Ievee nw~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 43 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Ietce jns nQ FvnW cele ceejes~ Jen hegjJee Gmeer mecee cegefve kees vecemkeej kej leLee Gvekes Jeeve megvekej Meeble nes ieee~
cegefvejepe ves Gmemes cee, ceebme Deewj ceOeg Fve leerve cekeejesW kee leeie keje efoee~ ceebmeenejer Yeer} Yeer Fve leerveeW kes leeiehe
Jele kees peerJeve hee&vle hee}ve kej Deeeg kes Deble ceW cejkej meewOece& mJeie& ceW Ske meeiej keer Deeeg kees OeejCe kejves Jee}e osJe
nes ieee~ keneB lees Jen eEnmeke etj Yeer} heehe kejkes vejke e}e peelee Deewj keneB Gmes ieg kee meceeiece efce}e efke efpevemes
eEnmee kee leeie kejkes mJeie& e}e ieee!
cejerefe kegceej-pecyeterhe kes Yejle#es$e mecyevOeer Deee&Keb[ kes ceOe Yeeie ceW keewMe} veece kee osMe nw~ Fme osMe kes ceOe
Yeeie ceW DeeesOee veiejer nw~ Jeneb $e+<eYeosJe YeieJeeve kes pes heg$e Yejle eeJeleea keer Devebleceleer jeveer mes en hegjJee Yeer}
kee peerJe osJe cejerefe kegceej veece kee heg$e ngDee~ Deheves yeeyee YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee kes mecee mJeeb ner ieg Yeeqkele
mes hesefjle neskej cejerefe ves ke Deeefo eej npeej jepeeDeeW kes meeLe efoiecyej oer#ee OeejCe kej }er~ YeieJeeve lees n cenerves
kee GheJeeme }skej Oeeve ceW }erve nes iees~ cejerefe Deeefo eej npeej jepee mJeeb ner He}, DeeJejCe Deeefo kees ienCe kejves
}ies leye JeveosJelee ves heie neskej kene-efveieLe eEoieyej-efpevecegoe kees OeejCe kejves Jee}eW kee en ece veneR nw DeLee&led en
Denb&lecegoe leerveeW }eskeeW ceW hetpe nw Fmekees OeejCe kej en mJebo heJe=efe kejvee keLeceefhe Gefele veneR nw Dele legce }esie
Deheveer-Deheveer Fevegmeej Deve Jes<e ienCe kej }es~
Ssmee megvekej heye} efceLeelJe mes hesefjle nges cejerefe ves Yeer meyemes hen}s heefjJeepeke keer oer#ee OeejCe kej }er~ JeemleJe
ceW efpevekee mebmeej oerIe& neslee nw Gvekes ef}es en efceLeelJe kece& efceLeeceeie& ner efoKe}elee nw~ Gme mecee Gmes Gve meye efJe<eeeW
kee %eeve Yeer mJeeb ner heie nes ieee mees "erke ner nw keeeWefke meppeveeW kes meceeve ogpe&veeW kees Yeer Deheves efJe<ee kee %eeve mJeeb
ner nes peelee nw~ Gmeves leerLekej YeieJeeve kes Jeeve megvekej Yeer meceereerve Oece& ienCe veneR efkeee Lee~ Jen cejerefe meeOeg meeselee
jnlee Lee efke efpeme hekeej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deheves Deehe mecemle heefjieneW kej leeie kej leerveeW }eskeeW ceW #eesYe Glhevve
kejves Jee}er meeceLe& heehle keer nw Gmeer hekeej ceQ Yeer mebmeej ceW Deheves eje e}ees nges otmejs cele keer JeJemLee kebiee Deewj
Gmekes ef>eefcee mes nesves Jee}s ye[s Yeejer heYeeJe kes keejCe Fvo keer heleer#ee kees heehle kebiee-Fvo eje keer ngF& hetpee kees heehle
kebiee~ ceQ mecePelee ntb efke cesjs en meye DeJeMe nesiee~ Fme hekeej ceeve kece& kes Goe mes Jen heeheyegef meefnle ngDee Keess
cele mes efJejkele veneR ngDee Deewj Deveske oes<eeW mes otef<ele Jener Jes<e OeejCe kej jnves }iee~
leYeer ke Deeefo eej npeej jepee pees oeref#ele nges Gve meYeer cegefveJes<eOeeefjeeW ves Yeer Deveske Jes<e yevee ef}es~
cejerefe kee YeJeYeceCe-cejerefekegceej Deeeg kes Deble ceW cejkej yeemJeie& ceW ome meeiej Deeeg Jee}e osJe nes ieee~ JeneB
mes Deekej peef} yeeeCe ngDee, hegve heeefjJeepeke yevee hegve cejkej meewOece& mJeie& cesWb osJe ngDee hegve Jeneb mes Deekej Deefi>emen
yeeeCe neskej heeefjJeepeke oer#ee }s }er hegve cejkej osJe ngDee, Jeneb mes egle neskej Deefi>eefce$e yeeeCe neskej heeefjJeepeke
leehemeer ngDee heggvejefhe ceensvo mJeie& ceW osJe ngDee, JeneB mes Deekej Yeejepe yeeeCe neskej ef$eoC[er meeOeg yeve ieee Deewj hegvejefhe
mJeie& ceW ieee, Jeneb mes egle neskej efceLeelJe kes efveefcelle mes en cejerefe kegceej $eme-mLeeJeej eesefveeeW ceW DemebKeele Je<e&
leke heefjYeceCe kejlee jne~
Jen cejerefe kegceej kee peerJe Fme lejn DemebKeele Je<eexb leke Fve kegeesefveeeW ceW YeceCe kejles nges eeble nes ieee~ keg
hegCe mes jepeie=n veiej kes Meebef[ue yeeeCe keer heejMejer helveer mes mLeeJej veece kee heg$e ngDee~ Jeneb Yeer meceioMe&ve mes Metve
heeefjJeepeke keer oer#ee }skej Deble ceW cejkej ceensvo mJeie& ceW meele meeiej keer Deeeg Jee}e osJe nes ieee~
efJeMJeveboer-Fmeer ceieOeosMe kes jepeie=n veiej ceW efJeMJeYetefle jepee keer pewveer veecekeer jeveer mes en cejerefe kegceej kee
peerJe mJeie& ceW Deekej efJeMJeveboer veece kee jepeheg$e nes ieee~ efJeMJeYetefle jepee kee Ske efJeMeeKeYetefle veece kee ese YeeF&
Lee, Gmekeer }#ceCeehelveer mes efJeMeeKeveeqvo veece kee cetKe& heg$e nes ieee~ efkemeer efove efJeMJeYetefle jepee ves efJejkele neskej ess
YeeF& efJeMeeKeYetefle kees jepe oskej Deheves heg$e efJeMJeveeqvo kees egJejepe yevee efoee Deewj mJeeb leerve meew jepeeDeeW kes meeLe
eerOej cegefve kes heeme oeref#ele nes iees~
efkemeer efove efJeMJeveboer egJejepe Deheves ceveesnj veeceke Geeve ceW Deheveer eqm$eeeW kes meeLe eer[e kej jns Les~ Gmes osKe,
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 44 efleere KeC[

eeee kes heg$e efJeMeeKeveboer ves Deheves efhelee kes heeme peekej Gme Geeve keer eeevee keer~ efJeMeeKeYetefle ves Yeer egJejepe efJeMJeveboer
kees efJe jepeeDeeW kees peerleves kes yeneves yeenj Yespekej heg$e kees yeieeree os efoee~ efJeMJeveboer kees Fme Ievee kee lelkee}
helee }ie peeves mes Jen eg neskej Jeeheme efJeMeeKeveboer kees ceejves kees Gele ngDee~ leye efJeMeeKeveboer kewLes kes Je=#e hej e{
ieee, Fmeves kewLes kes Je=#e kees GKee[ efoee~ leye Jen Yeeiee Deewj helLej kes KecYes kes heers nes ieee, en efJeMJeveboer helLej
kes KebYes kees GKee[kej Gmemes Gmes ceejves kees oew[e~ efJeMeeKeveboer Jeneb mes [j kej Yeeiee leye egJejepe kes oe ceW meewneo&
Deewj keCee peeiele nes ieeer~ Gmeves Gmeer mecee Gmes DeYeeoeve oskej yeieeree Yeer os efoee Deewj mJeeb mebYetle veeceke cegefve
kes heeme oer#ee OeejCe kej }er, leye efJeMeeKeYetefle ves Yeer heeheeW kee heMeeleehe kej oer#ee }s }er~
efkemeer efove cegefve efJeMJeveboer Delevle ke=Me Mejerjer ceLegje ceWs Deenej kes ef}S Deees, Gme mecee en efJeMeeKevebefo JesMee
kes cen} keer le mes cegefve kees osKe jne Lee~ cegefve kees ieee ves Oekekes mes efieje efoee en osKe efJeMeeKevebefo yees}e legcneje
helLej kee KecYee lees[ves Jee}e hejeece keneB ieee? cegefve ves en ogJe&eve megves GvnW eesOe Dee ieee Devle ceW efveoeve meefnle
mebveeme mes cejkej ceneMege mJeie& ceW osJe nes iees, JeneR hej eeee efJeMeeKeYetefle Yeer osJe nes iees~ oesveeW keer Deeeg mees}n meeiej
heceeCe Leer~
DeOe&eeer ef$ehe=kegceej-megjce osMe kes heesovehegj veiej ceW hepeeheefle cenejepe keer peeeJeleer jeveer mes efJeMeeKeYetefle kee
peerJe efJepee veece kee heg$e ngDee Deewj cenejepe keer otmejer jeveer ce=ieeJeleer mes efJeMJeveboer kee peerJe ef$ehe= veece kee heg$e ngDee~
efJepee ye}Yeoheo kes Oeejke nges Deewj es ef$ehe= DeOe&eeer heo kes Oeejke nges~ GOej efJeMeeKevebefo kee peerJe efejkee} leke
mebmeej ceW YeceCe kejlee ngDee keg hegCe mes efJepeeeOe& heJe&le keer Gllej esCeer kes De}keehegj veiej ceW ceetjieerJe efJeeeOej keer
veer}ebpevee jeveer mes DeMJeieerJe heg$e ngDee~ en heefleveejeeCe ngDee Lee~ kee}eblej ceW eg ceW DeMJeieerJe kes eejlve mes ner
DeMJeieerJe kees ceejkej ef$eKeC[eefOeheefle jepee ef$ehe= ves Deheves YeeF& efJepee kes meeLe yengle kee} leke jepe}#ceer kee GheYeesie
efkeee, Devle ceW Yeesieef}hmee ceW cejkej mehlece vejke ceW e}e ieee keeeWefke meceioMe&ve Deewj heebe DeCegJeleeW mes jefnle jepe
JewYeJe vejke kee ner keejCe nw~
vejke ceW Fme cejerefe kegceej kes peerJe ves keee-keee ke mens nQ Gvekees DemebKe efpeeDeeW mes Yeer veneR kene pee mekelee?
kejeWle mes eerjvee, kegbYeer-heeke ceW hekeevee, Deefi>e ceW pe}evee, efle}-efle} Keb[ kejvee Deeefo kes DeveskeeW ogKe Yeesies efHej Yeer Deeeg
hetCe& nges efyevee cej veneR mekee~ JeneB hej leWleerme meeiejeW keer Deeeg Yeesiekej eEmen ngDee Deewj ieceea-meoea, YetKe, heeme Deeefo
yeeOeeDeeW mes ogKeer ngDee, JeneB hej heeCeer eEnmee mes ceebmeenej kejles nges hegve cejkej hen}s vejke e}e ieee~ JeneB kes ogKeeW
kees Yeesiekej JeneB mes efveke} kej hegvejefhe Fmeer pecyeterhe ceW eEmeOegket keer hetJe& efoMee ceW efnceJeeved heJe&le kes efMeKej hej megvoj
yee}eW mes egkele eEmen ngDee~
hegCeMee}er ce=iesvo-Jen eEmen efkemeer mecee Ske efnjCe kees heke[kej Kee jne Lee~ Gmeer mecee DeefleMee oee}g
Deefpeleee Deewj DeefceleiegCe veeceke oes eejCe$e+efOeejer cegefve DeekeeMeceeie& mes Glejkej Gme eEmen kes heeme hengbes Deewj
efMe}ele} hej yew"kej peesj-peesj mes GheosMe osves }ies~ GvneWves kene efke ns YeJe ce=iejepe! let DeOe&eeer ef$ehe= kes YeJe ceW
heebeeW FeqvoeeW kes efJe<eeeW kee mesJeve kej le=hle veneR ngDee leLee meceioMe&ve mes jefnle nesves kes keejCe let vejke ceW e}e ieee,
Jeneb Delevle heeb[ Deewj }esns kes IeveeW keer ees mes lesje etCe& efkeee peelee Lee, Fleeefo ogKeeW kees Yeesiekej let Jeneb mes
efveke}kej eEmen ngDee hegve eEnmee kes heehe mes cejkej vejke ieee, Jeneb mes efveke}kej hegve eEmen neskej eEnmee mes jle nw~ let
$e+<eYeosJe kes mecee cejerefe kes YeJe ceW leerLekej Je==<eYeosJe kes JeeveeW kee Deveeoj kej $ememLeeJej eesefveeeW ceW DemebKeele Je<e&
leke YeceCe kejlee jne~ Deye Fme YeJe mes omeJeW YeJe ceW let Deeqvlece leerLekej nesiee~ en meye ceQves eerOej leerLekej mes megvee
nw~ Fve meye yeeleeW kees megveles ner eEmen kees peeeflemcejCe nes ieee~ mebmeej kes Yeebkej ogKeeW keer mce=efle mes Gmekee Mejerj keebheves
}iee leLee DeebKeeWs mes Deeg efiejves }ies~ yengle osj leke Deeg efiejles jnves mes Ssmee cee}tce neslee Lee efke ceeveeW oe ceWs mecekelJe
kees mLeeve osves keer Fe mes efceLeelJe ner yeenj efveke} jne nw~
Gmekeer Meeble YeeJevee kees osKekej cegefve ves Gmes mecekelJe Deewj DeCegJele ienCe kejees~ eEmen ves cegefvejepe keer Yeeqkele mes
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 45 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

yeej-yeej heoef#eCeeSb oeR, yeej-yeej heCeece efkeee Deewj lelkee} ner kee}}eqyOe kes Dee peeves mes leJeeevehetJe&ke eeJeke kes
Jele ienCe efkees~ eEmen kee ceebmeenej kes efmeJeee Deewj keesF& Deenej veneR, Dele ceebme kee leeie kejves mes Gmeves efvejenej
Jele ienCe efkeee Lee~
meceioMe&ve -mees osJe, Meem$e, ieg Deewj lelJeeW kee eeve kejvee~
DeeEnmeeCegJele -ceveJeevekeee mes efkemeer Yeer peerJe kees veneR ceejvee~
meleeCegJele -mLet} Pet" veneR yees}vee~
Deeewee&CegJele -efyevee oer ngF& hej keer Jemleg veneR }svee~
yeeeee&CegJele -Deheveer m$eer kes efmeJeee meyekees ceelee, yenve mecePevee~
heefjien heefjceeCeeCegJele -Oeve-Oeeve Deeefo heefjien kee peerJeve Yej kes ef}S heceeCe kej }svee~
efleeeeW kes mebeceemebece kes Deeies Jele veneRb nes mekeles Fmeef}S Jen osMeJeleer ken}eee~ Jen eEmen meye keg leeie kej
efMe}ele} hej yesw"kej efe$eef}efKele (helLej keer cete|le) kes meceeve nes ieee Lee~ eejCe cegefve Gmes efMe#ee oskej yeej-yeej Gmekee
mheMe& kejles nges e}s ieess~
ceneJeerj eefjle1 ceW ef}Kee nw efke-
en ceje ngDee nw Ssmee mecePe ceoesvcelle neefLeeeW ves Gmekeer peeDeeW kees ve kej efoee, [ebme, cekeKeer Deewj cejeW
ves cece& mLeeveeW kees kee [e}e, }esce[er Deewj e=iee} ce=leke mecePekej Gme eEmen kees leer#Ce veKeeW kes eje veeWe-veeWe kej Keeves
}ies lees Yeer Gme eEmen ves Deheveer hejce meceeefOe veneR es[er, #ecee YeeJe mes meye menve kejlee jne~ hetJeexkele hekeej mes Ske cenerves
leke efveMe} jnkej DeveMeve OeejCe kej heehe jefnle ngDee heeCeeW mes Mejerj kees es[e~ Fme hekeej meveeme efJeefOe mes ceje
Deewj MeerIe ner meewOece& mJeie& ceW eEmenkesleg veece kee osJe nes ieee Jeneb oes meeiej leke Gllece megKe Yeesies~
hegve: cejerefe kegceej kes peerJe keer pewvesMJejer oer#ee-mJeie& mes Deekej, OeelekeerKeb[ erhe kes hetJe& ces mecyebOeer hetJe& efJeosn
kes cebie}eJeleer osMe kes efJepeeeOe& heJe&le keer Gllej esCeer ceW kevekeheYe veiej kes jepee kevekehegbKe efJeeeOej Deewj kevekecee}e
jeveer kes kevekeesppeJe} veece kee heg$e ngDee~ efkemeer efove efheeefce$e veece kes DeJeefOe%eeveer cegefve mes oeecee pewveOece& kee GheosMe
megvekej oer#ee }s }er~ yengle kee} leke leheMejCe kejles nges kevekeesppeJe} cegefvejepe meveeme efJeefOe mes cejkej meeleJeW mJeie&
ceW osJe nes iees~ Jeneb kes YeesieeW kees Yeesiekej meceeefOehetJe&ke heeCe es[s Deewj Fmeer DeeesOee kes jepee Jepemesve keer jeveer Meer}Jeleer
nefj<esCe heg$e nes ieee~ jepe JewYeJe kee DevegYeJe kejkes nefj<esCe ves eglemeeiej cegefve mes oer#ee }s }er~ leheMejCe kes heYeeJe
mes ceneMege mJeie& ceWs osJe nes iees~ Jeneb mes eekej Oeelekeer Keb[ keer hegb[jerefkeCeer veiejer kes jepee megefce$e keer jeveer ceveesjcee
mes efheeefce$e veece kee heg$e nes ieee~ en efheeefce$e eeJeleeaheo kees heehle ngDee, eejlve mes nKeb[ kees peerlekej yelleerme
npeej cegkegye jepeeDeeW mes mesefJele De"ejn kejes[ Iees[s, eewjemeer }eKe neLeer, deeveJes npeej jeefveeeW kes JewYeJe kee DevegYeJe
kejles nges #escebkej efpevesvo OeceexheosMe megvekej oeref#ele nes ieee~ en efheeefce$e cegefve Deeeg kes Deble ceW meceeefOekehetJe&ke cejCe
kejkes meneej mJeie& ceW mete&heYe veece kes osJe nges~ Jeneb hej De"ejn meeiej leke efoJe megKeeW kee DevegYeJe kej pecyeterhe
kes $ehegj veiej kes jepee vebefoJeOe&ve keer JeerjJeleer jeveer mes vebbo veece kee Ske meppeve heg$e ngDee~ eneb Yeer DeefYe}ef<ele jepe
kee GheYeesie kej heesef} veece kes es ieg kes heeme oer#ee }s }er Deewj ieejn DebieeWW kee %eeve heehle kej ef}ee~
eEmenkesleg osJe
Jen eEmen meuuesKevee efJeefOe mes cejkej meewOece& mJeie& ceW eEmenkesleg veece kee osJe nes ieee~ Jeneb Gmekeer Deeeg oes meeiej
heceeCe Leer~ mJeie& ceW osJe GheheeoMeee mes mees}n Je<e& kes veJeegJeke kes meceeve Mejerj mes heefjhetCe& neskej G"kej yew" peeles nQ~
leYeer Jeneb JeeeeW keer OJeefve Deeefo mes Deve heefjJeej osJeieCe-osJeebievee Deeefo Deekej pee-peekeej kejles nges veJe Deeiele osJe
kee mJeeiele kejles nQ~
1. DeMeiekeefJeke=le~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 46 efleere KeC[

Jeneb osJe pevce }skej lel#eCe meeseles nQ efke ceQ eneB keewve ntB? keneB mes Deeee ntB ? Fleeefo meeseles ner GvnW YeJehelee
veece kes DeJeefOe%eeve mes meYeer peevekeejer efce} peeleer nw~ Fve eEmenkesleg osJe ves Yeer peeve ef}ee efke ceQ eEmen keer heee&e ceW efoiebyej
cenecegefve kes mebyeesOeve mes mecekelJe Deewj DeCegJeleeW kees heehle kej meceeefOehetJe&ke cejCe kejkes eneb heLece mJeie& ceW osJeheo kees
heehle ngDee ntB~ Deveblej Deheves heefjJeej osJeeW kee DeJe}eskeve kejkes Jem$eeYejCeeW mes De}bke=le nes Deheves efpevecebefoj ceW ieee,
efJeefOeJeled DeefYe<eske hetpeve efkeee~ keYeer-keYeer osJe-osJeebieveeDeeW kes meeLe meYee ceW veeveehekeej keer eee& efkeee kejlee Lee~
keYeer-keYeer Jen osJe Deheves osJe heefjJeej SJeb osJeebieveeDeeW kes meeLe ceOe}eske ceW Deekej Deveske leerLeexb keer Jebovee efkeee
kejlee Lee~ keYeer Jen eEmenkesleg osJe hebecesDeeW keer Jebovee kejkes veboerej erhe ceW hengbekej yeeJeve efpevecebefojeW keer Jebovee kejves
hengbe peelee Lee~
veboerej erhe-ceOe}eske ceW meJe&heLece erhe kee veece pebyeterhe nw SJeb Dee"JeW erhe kee veece veboerej erhe nw~ Jeneb eejeW
efoMeeDeeW ceW Ske-Ske Debpeveefieefj heJe&le nQ~ Fme Debpeveefieefj kes eejeW lejHe Ske-Ske efJeMee} yeeJeef[eeb nQ es yeeJeef[eeb eewkeesve
nQ~ Fve heleske yeeJeef[eeW kes ceOe Ske-Ske oefOecegKe heJe&le nQ~ Fme hekeej eej Debpeveefieefj mebyebOeer eej-eej oefOecegKe heJe&le
nesves mes mees}n oefOecegKe ceeves nQ~
Fve yeeJeef[eeW kes yeeefnjer keesveeW hej oes-oes jeflekej heJe&le nQ Ssmes es jeflekej yeeerme nes iees nQ~
Fme hekeej eej Debpeveefieefj, mees}n oefOecegKe SJeb yeeerme jeflekej Ssmes 4163252 yeeJeve heJe&leeW hej Ske-Ske
efpevecebefoj yeves nges nQ~ es Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~
Jen eEmenkesleg osJe Fve cebefojeW keer Jebovee efkeee kejlee Lee~ Fme hekeej oes meeiej keer Deeeg hetCe& kej Jen osJe Jeneb mes
egle neskej ceOe}eske ceW Dee ieee~
efJeeeOej jepee kevekeesppJe}
leoveblej Jeneb mes egle neskej OeelekeerKeb[ erhe kes hetJe&ces mes hetJe& keer Deesj pees efJeosn#es$e nw Gmekes cebie}eJeleer osMe
kes efJepeeeOe& heJe&le keer Gej esCeer ceW Deleble es kevekeheYe veiej nw~ Jeneb kes jepee kevekehegbKe efJeeeOej Deewj Gvekeer
cenejeveer kevekecee}e kes kevekeesppJe} veece kee heg$e ngDee~ kee}eblej ceW jepee kevekehegbKe ves heg$e kees jepeYeej meeQhe efoee~
Ske efove jepee kevekeesppJe} Deheveer jeveer kevekeJeleer kes meeLe Jebovee kejves kes ef}es cebojefieefj-megces heJe&le hej hengbe iees~
Jeneb YeieJebleeW keer heefleceeDeeW kes oMe&ve kejkes cenecegefve eerefheeefce$e ieg kes oMe&ve efkees Jes cegefvejepe DeJeefOe%eeveer Les~ Gve
efJeeeOej jepee kevekeesppJe} ves YeeqkelehetJe&ke cenecegefve keer leerve heoef#eCee oskej GvnW vecemkeej efkeee Deewj heMve efkeee-
ns YeieJeved! Oece& kee mJehe keefnS~
cenecegefve ves kene-
Oeceex oeeceees Oece, ee OecexCe veeremes~
cegeqkeleb OecexCe kecee&efCe, eEefOe Oecee&e mevceefleced~~
osefn veehesefn Oecee&Jeb, eeefn Oece&me Ye=leleeced~
Oecex efle efejb Oece, heeefn ceeefceefle eEelee~~
ns Jelme! Oece& oeecee nw, legce Oece& kee Deeee kejes, Oece& kes eje ner legce cees#e kes efveke hengbe mekeles nes, Oece& kes
eje legce kece&yebOeve kee sove kejes, Oece& kes ef}es meodyegef oes-}ieeJees, Oece& mes heers cele nes, Oece& keer oemelee mJeerkeej
kejes, Oece& ceW eqmLej jnes Deewj ns Oece&! legce cesjer j#ee kejes~ Fme hekeej Oece& kee efveMee kejkes meeleeW efJeYeeqkeleeeW kes eje
Oece& kee eEeleve kejles jnes~ Ssmee kejves mes legce keg ner mecee ceW-YeJeeW ceW cees#e kees heehle kej }esies~
jepee kevekeesppJe} cegefvejepe mes Oece&heer jmeeeve kee heeve kej Ssmes mebleg nges pewmes efke heemee ceveg<e pe} heekej
mebleg neslee nw~ jepee ves Gmeer #eCe YeesieeW mes efJejkele nes Jewjeie YeeJevee kee eEeleve efkeee Deewj mecemle heefjien kee leeiekej
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 47 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

iegosJe mes oer#ee ienCe kej }er~

yengle efoveeW leke DeeF&me cet}iegCeeW kee hee}ve kejles nges efJenej efkeee~ keYeer Jes JeveeW ceW Deelcee kee Oeeve kejles Les,
keYeer Deeleeheve eesie mes eqmLele nes mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW keer Demeejlee kee eEeleve kejles nges efeewleve mJehe Deelcee
kee eEeleve kejles Les, keYeer efpevecebefojeW ceW peekej YeieJebleeW keer Jebovee kejkes veevee hekeej keer mlegefle kejles nges ceneve hegCe
kee mebee efkeee kejles Les~
Fme hekeej mebece keer meeOevee kejles nges Deeeg kes Deble ceW mebveeme efJeefOe mes cejCe kejkes mebece kes heYeeJe mes meeleJeW
mJeie& ceW osJe nes iees~
meeleJeW mJeie& ceW osJe
Jeneb osJe GheheeoMeee mes G"kej DeJeefOe%eeve kees heehle kejkes eEeleve kejves }ies-
ceQves pewvesejer oer#ee }skej pees mebece OeejCe efkeee Lee Gmeer kes He}mJehe en osJeeW kee JewYeJe heehle efkeee nw Dele
Oece& kes He} kee eEeleve kejles nges meJe&heLece YeieJeeve kes cebefoj ceW peekej YeeqkelehetJe&ke YeieJeeve keer hetpee keer~ Deveblej Deheves
osJeheefjJeej kes yeere ceW yew"kej meYeemeoeW ceW eee& kejles Les~ keYeer-keYeer DehmejeDeeW kes ve=le kees osKeles nges osJeeW kes megKeeW
kee DevegYeJe kejles Les~
keYeer-keYeer ceOe}eske ceW Deekej YeieJeeve kes meceJemejCe ceW hengbekej YeieJeeve keer mlegefle-Jebovee kejkes keuheJeemeer osJeeW
keer meYee ceW yew" iees~ YeieJeeve keer efoJeOJeefve megvekej mebleg nges hegve Deheves hetJe&YeJeeW kees leLee Deefiece YeJeeW kees hetves }ies~
YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes Deheves Deeies kes YeJeeW kees megvekej DeleerJe hemevve ngS efke ceQ Deye meeleYeJeeW kes yeeo efveece mes mebmeej
kes ogKeesb mes gkeeje heehle kej }tbiee~
keYeer-keYeer es osJe meceJemejCe kes JewYeJe kees osKekej eEeleve efkeee kejles Les efke meecege ceW Ske efove Yejle#es$e kes Debeflece
leerLekej kes he ceW cesje Yeer meceJemejCe osJeeW eje yeveeee peeJesiee en meye hegCe keer ner ceefncee nw~
keYeer-keYeer es osJe mJeie& ceW ner Deheves veboveJeve ceW osJe-osJeebieveeDeeW kes meeLe pe}eer[e, ieerle, mebieerle, ve=le Deeefo kejles
nges Deeceeso-heceeso ceW meceeeeheve kejles Les~
keYeer leJeeee& cesW efveceive nesles Les lees keYeer Deke=ef$ece ewlee}eeW keer Jebovee kejles nges ceneve hegCe kee mebee kejles Les~
hegve hegve ceOe}eske ceW Deekej YeieJeeve kes meceJemejCe ceW veevee hekeej kes heMveeW mes yeejnieCeeW kes YeJeeW kees Yeer mebleg
kej jns Les~ heMveeW kes Gej ceW eerieCeOej osJe kenles Les-
YeJeelceeDeeW! megvees, en DeeEnmee heOeeve Oece& eej hekeej kee nw~ peerJeoee, jlve$ee, JemlegmJeYeeJe Deewj oMe}#eCemJehe~
heeCeercee$e kes heefle keCee YeeJevee, mebkeuheereEnmee kee leeie ee hetCe&hesCe $eme, mLeeJejmJehe <edkeee kes peerJeeW keer eEnmee
kee leeie kejvee DeeEnmee Oece&-peerJeoee Oece& nw~
meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$emJehe jlve$ee kees mJeerkeejvee jlve$ee Oece& nw~
peerJe kee mJehe %eeveoMe&vecee nw, hegodieue kee mJeYeeJe Deesleve-pe[ nw~ Fleeefo hekeej mes oJeeW kes mJehe kee eEeleve
kejvee~ Deveskeeble mJehe Jemleg kee eEeleve kejvee Jemleg mJeYeeJe Oece& nw~
Gece #ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, Meewe, mele, mebece, lehe, leeie, DeeeEkeeve Deewj yeeee& es oMeOece& ner meJe&es Oece&
nQ~ eeJeke Fve Oeceexb kee SkeosMe hee}ve kejles nQ Deewj meeOegieCe FvnW hetCe&he mes hee}ve kejles nges Gmeer YeJe mes ee oes eej
YeJeeW mes cees#e heehle kej }sles nQ~
Fme hekeej Jeneb meeleJeW-}ebleJe veeceke mJeie& ceW lesjn meeiej keer Deeeg heceeCe megKeeW kee DevegYeJe kej Deble ceW meceeefOehetJe&ke
heeCeeW kees es[kej Fme ceOe}eske ceW DeJeleerCe& nes iees~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 48 efleere KeC[

jepee nefj<esCe
Fmeer pebyeterhe kes Yejle#es$e ceW keewMe} osMe nw~ Gmekeer jepeOeeveer meekeslehegjer-DeeesOee ceW jepee Jepemesve keer jeveer
Meer}Jeleer LeeR~ meeleJeW mJeie& mes egle neskej Gme osJe kee peerJe jeveer Meer}Jeleer kes ieYe& ceW Dee ieee~ jeveer ves Gece-Gece oesn}s
heehle efkees~ veJe ceen kes yeeo heg$e kee pevce nesles ner jepee ves hetjs Menj ceW GlmeJe ceveeee~ heg$e kee veece nefj<esCe jKee~
yeeueeer[eDeeW kes eje ceelee-efhelee Deeefo heefjJeej kes peveeW kees ne|<ele kejles nges peneb jepecen} ceW Deevebo keer Je=ef kej
jns Les JeneR hetjer DeeesOee kes veeieefjkeeW kes Deevebo mecego kees ye{e jns Les~ egJeeJemLee ceW jepee Jepemesve ves Deheves heg$e kees jepe
meeQhe efoee~
keYeer-keYeer es jepee nefj<esCe Deheveer jepemeYee ceW vele&efkeeeW kee ve=le Deeefo osKeles nges Deevebo efJeYeesj nes peeles Les~
keYeer-keYeer Oecee&vegeveeW mes hepee kees Oece& ceW }ieekej Deevebo kee DevegYeJe kejles Les~ Ske yeej efJejkele neskej meejnerve cee}e
kes meceeve mecemle jepe}#ceer kee leeie kej efoee leLee Gece Jele Deewj Meem$e%eeve mes megMeesefYele eer eglemeeiej cenecegefve
kes heeme pewvesejer oer#ee ienCe kej }er~ oer#ee kes mecee Gvekes ieg ves efMe<e nefj<esCe kes cemleke hej efJeefOeJeled ceb$eeW mes
DeeF&me cet}iegCeeW kes mebmkeej efkees Les~ oer#ee kes Deveblej keg mecee ieg kes efveke jnkej heMeeled ieg keer Dee%ee mes
efpevekeuheer Ske}efJenejer cenecegefve yeve iees~
leye es nefj<esCe cegefvejepe heJe&leeW keer eeser hej yew"kej Oeeve kejles Les~ ieceea kes efoveeW ceW heJe&le keer eeser hej Oeeve kejvee
Deeleeheve eesie nw~ Je<ee&$e+leg ceW Je=#eeW kes veeres Oeeve }ieekej yew" peevee SJeb Meerle$e+leg ceW Keg}s cewoeve ceW Oeeve kejvee en
ef$ekee} eesie ken}elee nw~ kene Yeer nw-
efiecns efieefjefmenjlLee Jeefjmeeee}s keKecet}jeCeermeg~
efmeefmejs yeeefnjmeeCee les meent Jebefocees efCeeb~~
ieer<cekee} ceW heJe&le kes efMeKej hej eqmLele neskej, Je<ee&kee} ceW jeef$e ceW Je=#eeW kes veeres yew"kej SJeb Meerlekee} ceW Keg}s
cewoeve ceW eqmLele neskej pees lehemee kejles nQ Ssmes meeOegDeeW keer nce efvele ner Jebovee kejles nQ~
keYeer-keYeer es cenecegefve Geeve ceW Deees nges efMe<emecetn kes ef}es Oece& kee GheosMe efoee kejles Les~ en Oecee&ce=le keer
Je<ee& mees meeOeg ner kej mekeles nQ~ Deepe ke} Fme hebecekee} ceW eneb Fme Yejle#es$e ceW Ssmes meleOece& kes GheosMeke cegefve
yengle ner og}&Ye nQ~ kene Yeer nw-
keef}heeJe=[d efceLeeefo*dcesIevveemeg efoeq#Jen~
KeeesleJeled megosejes ne eeslevles keJeefele-keJeefele~~
Fme keef}kee}heer Je<ee&kee} ceW eejeW lejHe mes efceLeelJe kes yeeo} ees nges nQ~ Ssmes mecee ceW mees Oece& kes Gheose
pegiegvet kes meceeve keneR-keneR ner ecekeles nQ~ en ye[s Keso keer yeele nw~
eEkeleg cenecegefve nefj<esCe lees elegLe&kee} ceW Ske ceneve meeOeg nges nQ~ FvneWves JeleeW keer efJeMegef kees ye{eles nges Deble ceW
meceeefOehetJe&ke Mejerj kees es[e Deewj ceneMege veece kes omeJeW mJeie& ceW osJeheo kees heehle nes iees~
omeJeW mJeie& ceW osJe
Jeneb hej ceneMege mJeie& ceW nefj<esCeej osJe Deheveer osJeebieveeDeeW Deewj osJeheefjJeej kes meeLe Deveske efoJemegKeeW kee DevegYeJe kejles
jnles Les~ keYeer-keYeer Jes ceOe}eske ceW mebece keer cetel| e cenecegevf eeeW kes oMe&veeLe& Dee peeles Les, eneb Deekej cegevf eeeW keer Jebovee, Yeeqkele
kejkes Gvekes heJeeve megveles Les Deveske hekeej kes heMveeW mes efpeveOece& kee efJeMes<e %eeve heehle kejles Les~ keYeer-keYeer Jes ceOe}eske kes
458 efpevecebeof jeW keer Jebovee kejles Les~ keYeer-keYeer pebyeterhe kes Yejle#es$e kes efnceJeeve heJe&le hej Deekej heodcemejesJej Deeefo kes kece}eW
keer megob jlee osKeles nges eeroJs eer kes cen} ceW cebeof j kee Yeer oMe&ve kejles Les~ efnceJeeve heJe&le kes ieejn keteW ceW pees hetJe& efoMee kee
efmeket nw Jeneb peekej Deke=ef$ece efpevecebeof j kes efpeve heelf eceeDeeW keer Jebovee kejles hegve efJepeeeOe& heJe&le kes veJe keteW ceW mes pees
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 49 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hetJe& efoMee kee Ske efmeket nw Gmekes efpevecebeof j keer Jebovee kejkes iebiee-eEmeOeg veefoeeW keer jceCeerelee osKeles Les~ pees Yejle#es$e
keer jevee nw Gmekee DeJe}eskeve kejles nges n KeC[eW kee efJeYeepeve SJeb Deee&Keb[ ceW DeeesOee, meccesoefMeKej pewmes Meeele leerLeexb
keer Jebovee kejkes efJepeeeOe& kes efJeeeOejeW keer eseCf eeeW ceW Yeer pees ke=ef$ece efpevecebeof j nQ leLee Jeneb pees kesJe}er, eglekesJe}er, cenecegevf e
Deeefo lelkee} ceW efJeeceeve Les Gvekes oMe&ve kejkes hemevve nesles Les~
osJeeW ceW meceio=ef osJeeW kee lees en mJeYeeJe ner ceevevee eeefnes efke ceOe}eske ceW Deekej Oecee&eleveeW kes oMe&ve kejvee,
leerLekejeW kes meceJemejCe ceW peevee,Deke=ef$ece-ke=ef$ece pewve cebefoj Deewj efpeveheefleceeDeeW kes oMe&ve kejvee~
pebyeterhe, OeelekeerKeb[, heg<kejeOe&erhe Ssmes {eF& erhe kes leLee veboerej erhe, kegb[}Jej erhe Deewj ekeJej erhe kes
Deke=ef$ece efpeve cebefojeW keer Jebovee kejvee, meJe&$e efJeefeee kes ye} mes efJeejCe kejles nges Yejle#es$e Deeefo keer megbojlee kees osKevee
Fleeefo Deevebo kes ef}es ner veneR helegled ceneve meeefleMee hegCeyebOe kes ef}es Yeer keejCe ceeves iees nQ~
Jele&ceeve ceW en pebyeterhe veece kes heLece erhe keer megboj YeJe Deeke<e&ke jevee neqmleveehegj leerLe& #es$e hej yeveer ngF& nw~
Fmes osKekej Deehe meYeer YeJeelcee pebyeterhe keer, Yejle#es$e keer SJeb efJeosn#es$e Deeefo keer megbojlee kee Devegceeve }iee mekeles
nQ~ Deepe pees cenevegYeeJe neqmleveehegj hengBekej pecyeterhe kee oMe&ve kejles nQ Gvekes cegKe mes Skeyeej menmee en Jeekee
efveke}lee nw efke -Denes! nce lees mJeie& ceW Dee iees! Fmemes Dee mJeie& Ye}e Deewj keee nesiee ?
peye ke=ef$ece jevee kees osKekej Flevee Deevebo neslee nw leye Ye}e pees Deke=ef$ece jeveeDeeW kee mee#eelkeej kejles neWies GvnW
efkelevee Deevebo heehle neslee nesiee? JeemleJe ceW osJeieCe Ssmes Deevebo kee DevegYeJe kejles jnles nQ~
Fme hekeej en nefj<esCeej osJe Jeneb omeJeW mJeie& ceW mees}n meeiej keer Deeegheele efoJemegKeeW kee DevegYeJe kejkes Deble
ceW Jeneb keer DeeeghetCe& kej Jeneb mes egle neskej ceOe}eske ceW Dee ieee~
efheeefce$e eeJeleea
Oeelekeer Keb[ erhe keer hetJe&efoMee mebyebOeer efJeosn#es$e kes hetJe&Yeeie ceW eqmLele heg<ke}eJeleer osMe keer hegC[jerefkeCeer veiejer kes
jepee megefce$e Les Gvekeer jeveer kee veece ceveesjcee Lee~ Fvekes Ske heg$ejlve kee pevce ngDee Gmekee veece efheeefce$e jKee ieee~
en yee}ke Oeerjs-Oeerjs Je=ef kees heehle ngDee hegve eeJeleea heo kees heehle kej mecemle YeesieeW kee GheYeesie efkeee~
eeJeleea kee JewYeJe-SsjeJele neLeer kes meceeve eewjemeer }eKe neLeer, Jeeeg kes meceeve JesieMee}er jlveeW mes efvee|cele eewjemeer
}eKe jLe, he=LJeer keer lejn DeekeeMe ceW Yeer ieceve kejves Jee}s De"ejn kejes[ Gece Iees[s SJeb eeseDeeW kee ceo&ve kejves Jee}s
Ssmes eewjemeer kejes[ heoeefle-efheeeos Les~
mJeeb eeJeleea kee Mejerj Jepecee-JepeJe=<eYeveejeemebnveve, meceelegjemebmLeeve kee Lee~ nKeb[ kes meYeer jepeeDeeW ceW
efpelevee keg ye} neslee nw Gve meyemes DeefOeke ye} Gvekes Ske Mejerj ceW Lee~ Gvekes eejlve kes heYeeJe mes n Keb[ kes meYeer
jepee Gvekeer Dee%ee kees efmej hej OeejCe kejles Les~ yeeerme npeej cegkegye jepee Gvekes ejCeeW ceW vele Les~
eeJeleea kes efeeveJes npeej jeefveeeb LeeR, efpeveceW mes yeeerme npeej jeefveeeb Deee&Keb[ keer, yeeerme npeej jeefveeeb efJeeeOejeW
keer keveeeW SJeb yeeerme npeej jeefveeeb c}s Keb[ ceW pevceW jepeeDeeW keer LeeR~ es meye DehmejeDeeW kes meceeve megob j LeeR~
yeeerme npeej veedeMee}eeW LeeR efpeveceW ncesMee ieerle, ve=le, Jeee Deeefo e}les jnles Les~ mJeie&hegjer kes meceeve yenej
npeej veiej, veboveJeve pewmes yeieereeW mes MeesYeeeceeve efeeveJeW kejes[ ieebJe Les, efveveeveJeW npeej oesCecegKe Les pees efke mecego
kes meceerheJeleea Les SJeb Oeve Oeeve mes DeefleMee mece= Les, De[lee}erme npeej heeve peesefke jlveeW keer Keeve nesves mes jlveekej
kes meceeve Les, mees}n npeej Kes peesefke kees, Deejer, KeeF& Deewj hejkeeseW mes MeesYeeeceeve Les, mecego kes yeere ceW nesves
Jee}s Deewj kegYeesieYetefcepe ceveg<eeW mes Yejs hheve Debleeahe Les efpevekes eejeW Deesj KeeF& Leer Ssmes eewon npeej mebJeen DeLee&led heJe&leeW
hej yemeves Jee}s Menj Les~
YeespeveMee}e ceW eeJe} hekeeves kes ef}es Ske kejes[ ye[s-ye[s nb[s Les efpeveceW yeerpe yeesves keer ve}er }ieer ngF& nw Ssmes Ske

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 50 efleere KeC[

kejes[ n} Les, meele meew kegef#eJeeme Les, De"ejn npeej Deee&Keb[ kes c}s jepee Les~
veJeefveefOeeeb-kee}, cenekee}, vewmehe&, heeb[gke, heodce, ceeCeJe, eEheie}, MebKe Deewj meJe&jlve es veJeefveefOeeeW kes veece nQ~
kee} efveefOe-mes keeJe, kees<e, De}bkeej, JeekejCe Deeefo Meem$e Deewj JeerCee, yeebmegjer, veiee[s Deeefo efce}les jnles nQ~
cenekee} efveefOe mes-Deefme, ceef<e, ke=ef<e Deeefo n keceexb kes meeOeve Ssmes mecemle heoeLe& Deewj mebheoeeW efvejblej Glhevve
nesleer jnleer nQ~
vewmehe& efveefOe-Meee, Deemeve, cekeeve Deeefo osleer nw~
heeb[gke efveefOe-mecemle Oeeve Deewj neW jmeeW kees Glhevve kejleer nw~
heodceefveefOe-jsMeceer, metleer Deeefo Jem$e heoeve kejleer Leer~
MebKeefveefOe-mete& keer heYee kees eflejmke=le kejves Jee}s megJeCe& kees osleer nw~
meJe&jlveefveefOe-Fvoveer}, heodcejeie, Jew[te&, mHeefke Deeefo Deveske hekeej kes jlveeW kees SJeb veevee hekeej keer ceefCeeeW
kees osleer nw~
Fve veJeefveefOeeeW kes meeLe eeJee|leeeW kes eewon jlve nesles nQ~ efpeveceW meele mepeerJe nesles nQ Deewj meele efvepeeaJe ceeves nQ~
es meye jlve he=LJeer keer j#ee, efJeMee} SsMJee& Deewj Gheeesie kes meeOeve nQ~ ee, $e, oC[, Ke[die, ceefCe, ece& Deewj keebefkeCeer
es meele efvepeeaJe jlve nQ~ mesveeheefle, ie=nheefle, neLeer, Iees[e, m$eer, le#e-efme}eJe Deewj hegjesefnle es meele mepeerJe jlve nQ~
efheeefce$e eeJeleea ves megoMe&ve veeceke eejlve mes neW Keb[eW kees peerle ef}ee Lee~ Gvekee mete&heYe veece kee $e
jepemeYee ceW peieceie peesefle Hew}elee ngDee mete& keer heYee kees Yeer }efppele kejlee jnlee Lee~ oC[jlve mes efJepeeeOe& heJe&le
keer iegHee kee ej Kees}e ieee Lee~ meewpevoke le}Jeej kees osKekej Jewjer jepee kebefhele neskej eeJeleea keer MejCe ceW Dee peeles
Les~ ceefCe-et[eceefCe jlve DebOekeej kees otj kej oslee Lee~ ece&jlve mes cesIeke=le pe} kes GheoJe mes mesvee keer j#ee nesleer Leer~
keebefkeCeerjlve mes iegHee ceW mete&ebo kes Deekeej yeveekej hekeeMe Hew}eee peelee Lee~ mesveeheefle jlve efoeqiJepee ceW meYeer eeseDeeW
mes Depese jnlee Lee~ keeceJe=ef veeceke ie=nheefle jlve Iej kes meejs keece keepe mebYee}lee Lee~ efJepeeefieefj veece kee Gece
neLeer jlve eeJeleea kee Jeenve Lee~ heJevebpee veece kee Deejlve (Iees[e) mLe} kes meceeve mecego ceW Yeer oew[ }ieelee Lee~
egJeefle veece keer m$eerjlve eeJeleea kes YeesiemegKe kee meeOeve Leer peesefke Deheves neLe keer Meeqkele mes Jepe kees Yeer etj kej mekeleer
Leer~ YeocegKe veece kee le#ejlve efoeqiJepee kes mecee mLeeve-mLeeve hej megboj cen}eW kee efvecee&Ce kejlee Lee Deewj hegjesefnle jlve
meYeer efveefcee%eeve Deeefo ceW heJeerCe ngDee mebhetCe& Oeee|ceke keeeexb kees mebhevve kejelee Lee~
oMeebie Yeesie-eeJeleea kes jlveeW kes meeLe ner oMeebie Yeesie ceeves iees nQ-
1. veJeefveefOeeeB 2. hejeefveeeB 3. veiej 4. Meee 5. Deemeve 6. mesvee 7. veedeMee}eeW 8.Yeepeve 9.Yeespeve Deewj
10. Jeenve es oMe hekeej kes YeesieesheYeesie kes meeOeve jnles nQ~
mees}n npeej ieCeye peeefle kes Jeblej osJe neLe ceW le}Jeej }skej efveefOejlve Deewj eeJeleea keer j#ee kejves ceW lelhej
jnles Les~ efheeefce$e eeJeleea ves hetJe&hegCe kes heYeeJe mes Ssmes eeJeleea kes JewYeJe kees heehle efkeee~
GvneWves eejlve kes heehle nesves hej efoeqiJepee kes ef}es hemLeeve kejkes nKeb[ he=LJeer kees peerle ef}ee hegve veeeveereflehetJe&ke
Ske$e Meemeve kejles nges hepee kees heg$e kes meceeve megKe heoeve efkeee~
Ske efove #escebkej YeieJeeve kes meceJemejCe ceW hengbekej YeieJeeve kes oMe&ve efkees~ ceveg<eeW kes kees"s ceW yew"kej YeieJeeve
keer efoJeOJeefve mes lelJeeW kee GheosMe megvee hegve mebmeej kes mecemle YeesieeW kees #eCeYebiegj ceevekej efJejkele nes iees~ Jeeheme Deekej
meJe&efce$e veece kes Deheves pes heg$e kees jepe oskej Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe heYeg kes eerejCeeW ceW oeref#ele nes iees~
Gme mecee heebe meefceefleeeW Deewj leerve iegefhleeeWhe Dee" heJeeveceele=keeDeeW kes meeLe-meeLe DeeEnmee ceneJele Deeefo heebe ceneJele
Gve cegefvejepe ceW hetCe& heeflee kees heehle nges Les~ yengle kee} leke he=LJeer le} hej efJenjCe kejles nges efvepe&veJeveeW ceW Oeeve kejles
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 51 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Les~ keYeer-keYeer Mejerj kees jlve$ee kee meeOeve ceevekej eeJeke kes Iej ceW dee}erme oes<e Deewj yeeerme Deblejee e}kej
kejhee$e ceW Meg heemegke Deenej ienCe kejles Les hegve Jeve ceW peekej Deelceefmeef nsleg eesiemeeOevee ceW }erve nes peeles Les~ Fme
hekeej cegefveeee& kee hee}ve kejles nges Devle ceW meceeefOehetJe&ke Mejerj kees es[kej ceneve leeie kes heYeeJe mes yeejnJeW mJeie& ceW
osJe nes iees~
yeejnJeW mJeie& kes osJe
efheeefce$e eeJeleea cenecegefve ves meneej mJeie& ceW osJeheo heehle efkeee, mete&heYe Fvekee veece Lee~ Jeneb Gvekeer Deeeg
De"ejn meeiej heceeCe Leer~ DeefCecee, ceefncee Deeefo Deveske $e+efeeW mes meefnle Les~ meyemes hen}s es osJe efpevecebefojeW ceW hengbeles
nQ~ efpevecebefoj ceW heefleceeDeeW keer Jebovee mlegefle kejkes hetpee keer~ Fve efpevecebefojeW ceW Ske meew Dee" efpeveheefleceeeW efJejepeceeve
jnleer nQ~ heleske cebefoj ceW Peejer, ke}Me, ohe&Ce, ebJej, yeerpevee, eEmenemeve, $e Deewj "es es Dee" cebie} oJe Ske meew Dee"-
Ske meew Dee" jnles nQ~ Fve cebefojeW ceW ogbogefYe, ce=obie, ceo&}, peeIebe, Yesjer, PeebPe, JeerCee Deewj yeebmegjer Deeefo JeeeeW kes Gece-
Gece Meyo meowJe nesles jnles nQ~
heleske efpeveheefleceeeW Dee" heeefleneeexb mes meefnle nQ~ DeMeeskeJe=#e, megjheg<heJe=ef, efoJeOJeefve, eecej, eEmenemeve, $e$ee,
Yeeceb[} Deewj osJe-ogbogefYe es Dee" heeeflenee& ceeves nQ~
meceio=ef osJe kece&#ee kes efveefcee iee{ Yeeqkele mes meefnle neskej efJeefJeOe De oJeeW mes efpeveWo heefleceeDeeW keer hetpee
kejles nQ~
leerveeW }eskeeW ceW Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer mebKee kee heceeCe yeleeee nw~ DeOees}eske ceW vejkeOeje kes Thej YeJeveJeemeer
osJeeW kes meele kejes[ yenej }eKe efpevecebefoj nQ~ ceOe}eske ceW pebyeterhe veece kes heLece erhe mes }skej ekeJej veece kes
lesjnJeW erhe leke eej meew DeeJeve cebefoj nQ ~ FveceW mes pebyeterhe ceW megcesheJe&le kes 16, iepeoble kes 4, pebyetJe=#e Meeuceef}Je=#e
kes 2, mees}n Je#eejeW kes 16, eewbleerme efJepeeeOe& heJe&leeW kes 34 SJeb <ed keg}ee}eW kes 6 es 16421634678 nges~
Ssmes hetJe&Oeelekeer Keb[ kes 78, heeqMece Oeelekeer Keb[ kes 78, hetJe& heg<kejeOe&erhe kes 78, heeqMece heg<kejeOe& erhe kes 78, F<Jeekeej
kes 4, ceeveg<eesllej heJe&le kes 4, veboerej erhe kes 52, kegb[}Jej erhe kes 4 Deewj ekeJej erhe kes 4 Ssmes
7878787878445244458 nes iees~
TOJe&}eske kes eewjemeer }eKe, meeeveJes npeej lesF&me nQ~ mJeieexb kes SJeb veJeiewJeseke Deeefo kes efpeleves efJeceeve nQ Gleves
ner efpevecebefoj nQ~ meewOece&mJeie& ceW 32 }eKe, F&Meeve ceW 28 }eKe, meevelkegceej ceW 12 }eKe, ceensvo ceW 8 }eKe, yee-yeeesej
egie} ceW 4 }eKe, }ebleJe-keeefhe cesW 50 npeej, Mege-ceneMege ceW 40 npeej, Meleej meneej ceW 6 npeej, Deevele-heeCele,
DeejCe Deewj Deegle Ssmes eej keuheeW ceW meele meew leerve DeOeesiewJeseke 111, leerve ceOeiewJeseke ceW 107, leerve TOJe&iewJeseke ceW
91, veJe DevegefoMe ceW 9 Deewj heebe Devegej ceW 5 Ssmes meye efce}ekej 320000028000001200000800000
4000005000040000600070011110791958497023 Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~ keg} efce}ekej
77200000458849702385697481 Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~
Fmekes Deeies Jeblej osJeeW kes eneb Deewj peesefle<eer osJeeW kes eneb DemebKeeleeW efpevecebefoj ceeves iees nQ~ Fve heleske efpevecebeof jeW
ceW 108-108 efpeveheelf eceeeW efJejepeceeve nQ Dele Gheegkel& e efpevecebeof jeW kes efpeve heelf eceeDeeW keer mebKee veJe meew heeerme kejes[ $esheve
}eKe, meeeFme npeej, veJe meew De[lee}erme nw~wQ
veJe meew heeerme keeser $esheve, }eKe meleeFme menme heceeCe~
veJe meew De[leeef}me efpeveheeflecee, efMeJemegKe nslet keB heCeece~~
meceio=ef osJe Fve cebefojeW ceW mes ceOe}eske kes Deke=ef$ece efpeve cebefojeW keer lees DeleerJe Yeeqkele mes hetpee kejles ner nQ peneb
peneb mebYeJe nw Jeneb-Jeneb peekej Jes mete&heYe osJe efpeveheefleceeDeeW keer Jebovee efkeee kejles nQ Mes<e efpevecebefojeW keer hejes#e mes ner
Jebovee kee hegCe mebee efkeee kejles Les~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 52 efleere KeC[

keYeer-keYeer es osJe Deheves osJe heefjJeej kes meeLe ceOe}eske ceW Deekej cenecegefveeeW keer Jebovee kejkes Gvekes eercegKe mes
OeceexheosMe megve kej hemevve nesles nQ~ Fme hekeej Oecee&jeOevee ceW mecee Jeleerle efkeee kejles nQ~
Deeeg kes Deble ceW mJeie& ceW ner megboj Geeve ceW keuheJe=#e kes veeres ceneceb$e kee mcejCe kejles nges Oeeve ceW }erve nes iees~
osJe Mejerj mes heeCe efveke} iees Deewj Jewefeefeke Mejerj lel#eCe ner kehetj pewmee efJe}ereceeve nes ieee~ Jes ceOe}eske ceW Fmeer
Yejle #es$e kes $ehegj veiej ceW jeveer kes heg$e nes iees~
vebovecenejepe
pebyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW Ske $ehegj veece kee veiej Lee~ Jeneb kes jepee vebefoJeOe&ve keer jeveer JeerjJeleer kes
ieYe& ceW Gheeg&kele mete&heYe osJe kee peerJe Dee ieee~ veJe ceen kes yeeo jeveer ves heg$e kees pevce efoee~ hetjs jepe ceW Deevebo cebie}
nesves mes jepee ves heg$e kee veece vebo jKee Fmes vebove Yeer kenles Les~ vebove yee}ke ceelee keer Debieg}er heke[kej Kes}les nges
cenejepee vebefoJeOe&ve kee ceveesjbpeve efkeee kejlee Lee~
heg$e kes eewJeveeJemLee kees heehle nesves hej jepee ves Dehevee jepeYeej heg$e kees meeQhe efoee, keeeWefke ener meveeleve hejbheje
nw~ jepee vebo ves Yeer efejkee} leke jepe mebee}ve kejles nges hepee kees Ketye mebleg efkeee~ F-DeefYe}ef<ele jepe kee
GheYeesie kej jepee vebo ves heesef} veece kes ieg kes heeme pewvesejer oer#eeienCe kej }er~ cegefveeeW kes mebIe ceW OeceexheosMe oskej
mees cees#eceeie& kee efoioMe&ve kejeles jnles Les~
FvneWves %eeveeJejCe kece& kes #eeesheMece efJeMes<e mes ieg kes meeeqvveOe ceW ieejn DebieeW kee %eeve heehle kej ef}ee~ Debie
Deewj hetJe&he egle kee %eeve ieg kes cegKe mes ner heehle neslee nw keYeer efkemeer kees efyevee ieg kes veneRb neslee nw~
leerLekej heke=efle kee yebOe-efoiecyej cegefve hebeceneJele, hebemeefceefle, hebeseqvoe efvejesOe, <ed DeeJeMeke efeee, kesMe}eWe,
Jem$eeW kee hetCe& leeie, m>eeve kee leeie, he=LJeer hej Meeve, obleOeeJeve kee leeie, Ke[s neskej Yeespeve Deewj Ske yeej Yeespeve
Fme hekeej DeeF&me cet}iegCeeW kee hee}ve kejles nQ~ mechetCe& DeejcYe Deewj heefjien mes jefnle %eeve Oeeve ceW jle jnles nQ~ hejer<en
Deewj GhemeieeX kees Meebefle Deewj #eceeYeeJe mes menve kejles nQ~ Gece #eceeefo ome OeceeX kee hee}ve kejles nQ~ vebo cegefvejepe ves
Ieesj leheMejCe mes Deheveer Deelcee kees efvece&} yevee ef}ee SJeb oMe&veefJeMegef Deeefo mees}n keejCe YeeJeveeDeeW kee eEeleJeve kejves
}ies~ meeefleMee leerLekej heke=efle kee yebOe kejeves ceW meceLe& Gve YeeJeveeDeeW kee mebef#ehle }#eCe Fme hekeej nw-
mees}n keejCe YeeJevee -
1. oMe&ve efJeMegef - heeerme ce} oes<ejefnle efJeMeg meceioMe&ve kees OeejCe kejvee~
2. efJevee mechevvelee - osJe Meem$e ieg leLee jlve$ee kee efJevee kejvee~
3. Meer}JeleeW ceW Deveefleeej - JeleeW Deewj Meer}eW ceW Deefleeej veneR }ieevee~
4. DeYeer#Ce%eeveesheeesie - meoe %eeve kes DeYeeme ceW }ies jnvee~
5. mebJesie - Oece& Deewj Oece& kes He} ceW Devegjeie nesvee~
6. Meefelemlehe - Deheveer Meefe kees ve efhee kej Devlejbie yeefnjbie lehe kejvee~
7. Meefelemleeie - Deheveer Meefe kes Devegmeej Deenej, Deew<eefOe, DeYee Deewj Meem$e oeve osvee~
8. meeOeg-meceeefOe - meeOegDeeW kee Ghemeie& Deeefo otj kejvee ee meceeefOe meefnle Jeerj cejCe kejvee~
9. JeweeJe=lekejCe - Jeleer, leeieer meeOeceea keer mesJee kejvee, JeweeJe=efe kejvee~
10. Denle Yeefe - Dejnble YeieJeeve keer Yeefe kejvee~
11. Deeeee& Yeefe - Deeeee& keer Yeefe kejvee~
12. yengegle Yeefe - GheeOeee hejceser keer Yeefe kejvee~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 53 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

13. heJeeve Yeefe - efpeveJeeCeer keer Yeefe kejvee~

14. DeeJeMeke DeheefjneefCe - n DeeJeMeke efeeeeeW kee meeJeOeeveer mes hee}ve kejvee~
15. ceeie& heYeeJevee - pewve Oece& kee heYeeJe Hew}evee~
16. heJeeve Jelme}lJe - meeOeceeapeveeW ceW DeieeOe hesce kejvee~
Fve mees}n YeeJeveeDeeW ceW oMe&ve efJeMege f YeeJevee kee nesvee yengle pejer nw efHej Gmekes meeLe oes leerve Deeefo efkeleveer Yeer
YeeJeveeeW neW ee meYeer neW lees leerLekej heke=efle kee yebOe nes mekelee nw~ vevo cegevf ejepe ves Fve YeeJeveeDeeW mes leerve }eske ceW DeeMee&
kees Glhevve kejeves Jee}er leerLekej heke=efle kee yebOe kej ef}ee~ Deeeg kes Deble ceW DeejeOevee mes cejkej Deegle mJeie& kes heg<heesej
efJeceeve ceW es Fbo nes iees~
hee"ke Je=bo ! osefKees ! hegjJee Yeer} cee ceebme ceOeg kes leeie mes meewOece& mJeie& kes megKe kee DevegYeJe kej eeJeleea
kee heg$e ngDee hegve efceLeelJe Deewj ceeveke<eee mes meefnle Lee efHej Yeer Deuhe DeejcYe heefjien jKeves mes Deewj cebo ke<eeeeW kes
nesves mes leLee kegleheMejCe kes heYeeJe mes osJe nes ieee~ heebe yeej heeefjJeepeke yevee Je n yeej osJe heo heeee eEkeleg Deeies
efceLeelJe kes efveefcee mes $eme-mLeeJej Deewj efveieeso he Ieesj kegeesefveeeW ceW DemebKeele Je<e& hee&vle Ietcelee jne~ keoeefeled
efJeMJeveboer cegefve Yeer ngDee lees efveoeve mes otef<ele neskej DeOe&eeer heo kee DevegYeJe kejkes Yeer vejkeeW kes ceneved ogKe Yeesies~ peye
eEmen heee&e ceW mecekelJejlve kees heehle kej ef}ee leye DeCegJele kes heYeeJe mes Deewj meuuesKevee kes ceenelce mes Gece osJe ngDee~
Deye en mecekelJe kes efveefcee mes Gece-Gece osJe megKe Deewj jepe megKeeW kee DevegYeJe kejlee jne~ osefKees ! eEmen kes peerJe
ves Deeies e}kej eej yeej mecekelJe meefnle cegefve Jele OeejCe efkeee leLee mebmeejer peerJeeW kees ogKe mes efvekee}kej ceQ Gece
megKe ceW hengBee otB , Fme hekeej Glke= YeeJeveehe DeheeeefJeee Oece&Oeeve mes vebocegefvejepe ves DemebKe heeefCeeeW hej Devegien
kejves ceW meceLe& Ssmeer leerLekej heke=efle yeebOe }er~
Deeglesvo
vebo cenecegefve meceeefOecejCe kes heYeeJe mes mees}nJeW mJeie& ceW heg<heesej efJeceeve ceW Fvo nes iees~ Fme mees}nJeW mJeie& kee
veece Deegle nw Dele es Fvo Deeglesvo ken}eles Les~
osJeeW keer Glheefe kes yeejs ceW cet}eeej ceW kene nw-
osnmme e efCeJJeeer efYeCCecegngesCe nesF osJeeCeb~
meJJebieYetmeCeiegCeb peesJJeCeceefJe nesefo osneqcce~~
er k ee ceW - pees J JeCeb - eew J eveb he L eceJee hejcejceCeer eeJemLee meJee& } b k eejmeceeq v Jelee Deef l eMeeceef l eMees Y eveb
meJe&peveveeveeuneovehejb, nesefo- YeJeefle, osneqcce-osns Mejerjs~ osJeeveeb eewJeveceefhe MeesYeveb meJeeieYet<eCeegleb lesvewJe efYevvecegntlexve
YeJeleerefle~
YeJeveJeemeer Deeefo eejeW hekeej kes osJeeW kes keg kece oes Ie[er kes kee} mes-keg keece Debleceg&ntle& kes kee} mes neW
heee&efhleeeb hetCe& nes peeleer nQ~ meJe&keee& kejves ceW meceLe& Mejerj Yeer hetCe& yeve peelee nw~ neLe-hewj, cemleke, keb" Deeefo kees
efJeYetef<ele kejves Jee}s Jem$e DeeYet<eCe Deewj veevee iegCe Yeer hetCe& nes peeles nQ~ Jen osJe Mejerj veJe eewJeve mes mebhevve, hejcejceCeere,
meJee&}bkeej mes meceeqvJele, DeefleMee megboj Deewj meJe&peveeW kees Deeuneefole kejves Jee}e nes peelee nw~
Fve Deeglesvo keer Deeeg yeeF&me meeiej heceeCe Leer, leerve neLe Tbee Mejerj Lee, oJe mes- Mejerj JeCe& mes Deewj YeeJe mes
oesveeW ner Megkeue }sMeeeW LeeR, yeeF&me he#e ceW Ske yeej MJeeme }sles Les~ yeeF&me npeej Je<e& ceW Ske yeej ceeveefmeke Dece=le kee
Deenej Lee, meoe ceeveefmeke heJeereej-keecemesJeve Lee DeLee&led ceve ceW ner osJeebieveeDeeW kee mcejCe kejves mes keeceYeesie keer le=efhle
nes peeleer Leer~ DeefCecee, ceefncee Deeefo efoJe $e+efeeW mes veevee hekeej kes megKeeW kee DevegYeJe kejles Les~ Gvekee DeJeefOe%eeve
"er he=LJeer leke keer yeeleeW kees peeve }slee Lee, Gvekes efJeefeee keer meercee Leer DeLee&led Gvekes DeJeefOe%eeve #es$e kes yejeyej Leer~
Deheves meeceeefveke Deeefo osJeeW Deewj osJeebieveeDeeW mes efIejs nges Jes Fbojepe Deheves hegCe kece& kes efJeMes<e Goe mes megKeheer meeiej
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 54 efleere KeC[

ceW meoe efveceive jnles Les~

keYeer Jes Deheveer FvomeYee ceW osJe DehmejeDeeW kee ve=le osKeles Les~ keYeer osJe-osefJeeeW kes meeLe ceOe}eske ceW peekej erhe-
mecegoeW keer MeesYee osKekej Deevebo kee DevegYeJe efkeee kejles Les~
ceOe}eske ceW Deke=ef$ece efpevecebefoj lesjn erheeW leke ner nQ Dele keYeer-keYeer es Fvojepe ekeJej erhe Deeefo ceW hengbekej
1008 efoJe #eerj meeiej kes pe} mes Yejs ke}MeeW mes efpeveheefleceeDeeW kee ceneefYe<eske kejkes GlmeJe ceveeles Les, DeoJe mes
hetpee kejles Les Deewj ceneve hegCe kee mebee kej ef}ee kejles Les~
Fme hekeej es Deeglesvo yeeFme meeiej hele efoJe megKeeW kee DevegYeJe kejkes peye ceveg<e }eske ceW Deeves Jee}s Les, Deeeg
ceW n ceen Mes<e jn iees leke meewOecexvo ves kegyesj kees Dee%ee oer efke Fme pebyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW kegb[}hegj veiej
ceW Debeflece leerLekej kee pevce nesves Jee}e nw Dele legce peekej pevce mes hebon ceefnves hetJe& mes ner jlveeW keer Je<ee& kejvee heejbYe
kej oes~ Deeglesvo megjjepe Deheves heg<heesej efJeceeve ceW ner Les Deewj eneb kegb[}hegj kee ceenelce ye{ves }iee Lee~
hebekeueeCeke JewYeJe Ske ef ceW
peye Deeglesvo keer Deeeg n ceeme yeekeer jn ieF& leye Fme Yejle #es$e kes efJeosn veeceke osMe ceW kegb[}hegj1 veiej kes jepee
efmeeLe& kes YeJeve kes DeeBieve ceW heefleefove mee{s meele kejes[ heceeCe jlveeW keer Oeeje yejmeves }ieer~ Dee<ee{ Megkeue <eer kes efove
jeef$e kes efhe}s henj ceW jeveer efheekeeefjCeer ves mees}n mJehve osKes Deewj heg<heesllej efJeceeve mes Deeglesvo kee peerJe egle neskej
jeveer kes ieYe& ceW Dee ieee~ heelekee} jepee kes cegKe mes mJehveeW kee He} megvekej jeveer Delevle mebleg ngF&~ leoveblej osJeeW
ves Deekej ieYe& keueeCeke GlmeJe ceveekej ceelee-efhelee kee DeefYe<eske kejkes GlmeJe ceveeee~
veJe ceeme hetCe& nesves kes yeeo ew$e Megkeue $eeesoMeer kes efove jeveer ef$eMe}e ves heg$e kees pevce efoee~ YeieJeeve ceneJeerj kee
pevce lesjme keer jeef$e ceW ngDee nw Ssmee peeOeJe}e ceW Jee|Cele nw-
Dee<ee{peesCnhekeKed"erS kegb[}hegjCeiejeefnJe-CeenJebme-efmelLeCeeEjomme efleefme}eosJeerS ieyYeceeiebletCe lelLe
Ded"efoJemeeefneCeJeceemes Deeqe eFllemegkekehekeKe-lesjmeerS jlleerS GllejHeiiegCeerCekeKelles ieyYeeoes efCekeKeblees
Je[d{ceeCeefpeeECeoes2~~
Dee<ee{ ceeme keer Megkeue he#e keer <eer kes efove kegb[}hegj veiej kes mJeeceer veeLeJebMeer efmeeLe& vejsvo keer jeveer ef$eMe}e
osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj Jeneb veJe ceeme Dee" efove jnkej ew$eMegkeue $eeesoMeer kes efove jeef$e ceW GllejeHeeuiegveer ve#e$e kes
jnles nges Je&ceeve efpevesvo ves pevce ef}ee~ Gme mecee osJeeW kes mLeeveeW ceW Deheves Deehe Jeee yepeves }ies, leerveeW }eskeeW ceW meJe&$e
Ske n<e& keer }nj oew[ ieF&~ meewOece& Fvo ves ye[s JewYeJe kes meeLe megcesheJe&le keer heeb[gkeefMe}e hej #eerjmeeiej kes pe} mes YeieJeeve
kee pevceeefYe<eske efkeee~ Fvo ves Gme mecee Gvekess Jeerj Deewj JeOe&ceeve Ssmes oes veece jKes~
eer heeMJe&veeLe leerLekej kes yeeo oes meew heeeme Je<e& yeerle peeves hej eer ceneJeerj mJeeceer Glhevve ngS Les~
efleueeseheCCeefe evLe ceW efueKee nw-
YeieJeeve heee&veeLe kes cees#e peeves kes yeeo oes meew heeeme Je<eeX kes yeerle peeves hej Jeerj YeieJeeved efme ngS nQ~ Dele: Jele&ceeve
Jeerj efveJee&Ce mebJeled 25302502780 FmeceW YeieJeeve heee&veeLe keer Deeeg efceueeves hej 27801002880 Je<e& YeieJeeve
heee&veeLe kees pevce ueskej nes egkes nQ3~ Gvekeer Deeeg Yeer Fmeer ceW Meeefce} nw~ keg kece yenllej Je<e& keer Deeeg Leer, meele neLe
TBes, mJeCe& JeCe& kes Les~ Ske yeej mebpee Deewj efJepee veece kes eejCe$e+efOeejer cegefveeeW kees efkemeer heoeLe& ceW mebosn Glhevve
nesves mes YeieJeeve kes pevce kes yeeo ner Jes Gvekes meceerhe Deekej Gvekes oMe&ve cee$e mes ner mebosn mes jefnle nes iees leye Gve cegefve
ves Gve yee}ke kee mevceefle veece jKee~ efkemeer mecee mebiece veeceke osJe ves mehe& yevekej hejer#ee }er Deewj YeieJeeve kees meHe}
osKekej Gvekee ceneJeerj en veece jKee~
1. efleueeseheCCeefe, DeefOekeej 4~ 2. kemeeeheeng[, heg. 1,he=. 77~
3. lesmeerefomenmmesmegb heCCeeefOeemeiemeSmeg Deefoefjes~ heemeefpeCeghheeeroes Ghheeer JeceeCemme~~577~~ (efleueeseheCCeefe he=. 309)
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 55 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

leerme Je<e& kes yeeo YeieJeeve kees hetJe&YeJe kee mcejCe nesves mes Jewjeie nes ieee leye }ewkeeeqvleke osJeeW eje mlegefle kees heehle
YeieJeeve ves %eele=Jeve ceW mee}Je=#e kes veeres pewvesMJejer oer#ee ienCe kej }er Deewj lelkee} cevehee&e %eeve heehle kej ef}ee~ heejCee
kes efove ket}ieece keer veiejer kes ket} veeceke jepee kes eneB Keerj kee Deenej ienCe efkeee~ efkemeer mecee Gppeefeveer kes
Deeflecegkeleke Jeve ceW Oeevee{ YeieJeeve hej ceneosJe veeceke o ves Yeebkej Ghemeie& kejkes efJepeeer YeieJeeve kee cenefleceneJeerj
veece jKekej mlegefle keer~ efkemeer efove keewMeecyeer veiejer ceW meebke}eW ceW yebOeer eboveyee}e ves YeieJeeve kees he[ieenve efkeee leye
Gmekeer yes[er Deeefo t ieF&~ efceer kee mekeesje mJeCe&hee$e yeve ieee SJeb keesoeW kee Yeele Mee}ereeJe} keer Keerj yeve ieee leYeer
meleer ebovee ves veJeOeeYeeqkele hetJe&ke cenecegefve ceneJeerj kees Deenej oskej hebeeMee& heehle efkeee~
odcemLe DeJemLee kes yeejn Je<e& yeeo pe=eb Yf eke ieece keer $e+pegket}e veoer kes efkeveejs ceveesnj veeceke Jeve ceW mee}Je=#e kes veeres
JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove YeieJeeve kees kesJe}%eeve heehle nes ieee~ Gme mecee Fvo ves kesJe}%eeve keer hetpee keer~ YeieJeeve keer
efoJeOJeefve kes ve efKejves hej Fvo ieewlece iees$eere FvoYetelf e yeeeCe kees egekq ele mes }ees leye Gvekee ceeve ieef}le nesles ner Jes YeieJeeve
mes oere#f ele neskej cevehee&e %eeve Deewj mehle$e+ef mes efJeYete<f ele neskej heLece ieCeOej nes iees leye YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer~
eeJeCe ke=<Ce Skece kes efove efoJeOJeefve kees megvekej ieewlece ieCeOej ves meeebkee} ceWs eoMeebie egle keer jevee keer~ Fmekes yeeo
JeeegYetelf e Deeefo ieejn ieCeOej ngS nQ~ YeieJeeve kes meceJemejCe ceW cegveerMJejeW keer mebKee eewon npeej Leer, ebovee Deeefo lleerme
npeej Deee|ekeeSb LeeR, Ske }eKe eeJeke, leerve }eKe eeefJekeeeW, DemebKeele osJe-oseJf eeeB Deewj mebKeeleeW efleee Les~ yeejn ieCeeW
mes Jese
f le YeieJeeve ves efJeheg}ee} heJe&le hej Deewj Deve$e Yeer Deee& Keb[ ceW efyenej kej mehleleJe Deeefo kee GheosMe efoee~
Deble ceW heeJeehegj veiej kes ceveesnj veeceke Jeve ceW Deveske mejesJejeW kes yeere efMe}ehe hej efJejepeceeve neskej keee|leke ke=<Ce
elego&Meer keer jeef$e kes Debeflece henj ceW mJeeefle ve#e$e ceW Ske npeej cegefveeeW kes meeLe cees#e heo kees heehle kej ef}ee~ leye osJeeW
ves cees#e keueeCeke keer hetpee kej oerhe ceeef}kee pe}eeer Leer~ leye mes }skej Deepe leke keee|leke ke=<Cee DeceeJemee kees
oerheeJe}er heJe& ceveeee peelee nw~
YeieJeeve kes peerJeve Je==lle mes nceW en mecePevee nw efke efceLeelJe kes He}mJehe peerJe $eme mLeeJej eesefveeeW ceW heefjYeceCe
kejlee nw~ mecekelJe Deewj JeleeW kes hemeeo mes elegie&efle kes ogKeeW mes tkej MeeMJele megKe kees heehle kej }slee nw Dele efceLeelJe
kee leeie kej meceio=ef yeve kejkes JeleeW mes Deheveer Deelcee kees efvece&} yeveevee eeefnS~
YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeYetefce heeJeehegjer pe} cebefoj
heeJeehegjer ceW mejesJej kes ceOe eqmLele pe} cebefoj ner YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw~
eer hetpeheeo Deeeee& ves efveJee&CeYeeqkele ceW kene nw-
heodceJeveoere|Iekeekeg}-efJeefJeOeogceKeC[ceeqC[les jces~
heeJeeveiejeseeves JeglmeiexCe eqmLele: me cegefve:~~16~~
keee|lekeke=<Cemeevles mJeeleeJe=#es efvenle kece&jpe:~
DeJeMes<eb mebheehod-Jepejececejce#eeb meewKeced ~~17~~
heefjefveJe=&leb efpevesvob, %eelJee efJeyegOee eLeeMeg eeiece~
osJelejkeleebove - kee}eiegmegjefYeieesMeer<ez:~~18~~
Deiveervoeefppeveosnb cegkegeve}megjefYeOetheJejceeuew:~
DeYee& ieCeOejeveefhe, ielee efoJeb Keb e JeveYeJeves~~19~~
hegveMe-
heeJeehegjme yeefnvveleYetefceosMes, heodceeslhe}ekeg}Jeleeb mejmeeb efn ceOes~
eer Je&ceeveefpeveosJe Fefle heleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved heefJeOetleheehcee~~24~~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 56 efleere KeC[

eeriegCeYeo Deeeee& ves GejhegjeCe ceW kene nw-

eceelheeJeehegjb heehe ceveesnjJeveevlejs~
yentveeb mejmeeb ceOes ceneceefCeefMe}ele}s~~509~~
eqmLelJee efoveeb JeerleefJenejes Je=efvepe&j:~
ke=<Cekeee|lekehe#eme elego&Meeb efveMeelees~~510~~
mJeeefleeesiees le=leeres: MegkeueOeevehejeeCe:~
ke=leef$eeesiemebjesOe: mecegeqvveefkeeb efele:~~511~~
nleeIeeefleeleg<ke: mevveMejerjes iegCeelceke:~
ievlee cegefvemenesCe efveJee&Ceb meJe&Jeeef_leced~~512~~
leosJe heg<eeLe&me hee&vleesvevlemeewKeke=led~
DeLe meJexefhe osJesvoe en>vocegkegmHegjled~~513~~
ngleeMeveefMeKeevemle-leodosne ceesnefJeef<eced~
DeYee& ievOeceeueeefo-oJewe|oJewe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeeqvo<evles YeJeeleerleceLezJe&voejJe: mleJew:~
JeerjefveJe=&eflemecheehleefove SJeemleIeeefleke:~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJe}%eeve}eseve:~
YeJeeveeb Oece&osMesveefJele efJe<eeebmlele:1~~516~~
eneB DeefYeheee en nw efke heeJeehegjer kes ceveesnj veece kes Geeve ceW kece}eW mes Jeehle mejesJej kes ceOe ceneceefCeceeer efMe}e
hej YeieJeeve efJejepeceeve ngS Gme mecee meceJemejCe efJeIeefle nes egkee Lee~ eereJf enej yebo kej oes efove leke Oeeve ceW }erve ngS
ceneJeerj mJeeceer ves keee|leke ke=<Cee elegoM& eer keer jeef$e kes Deble ceW DeIeeefleee keceexb kees ve kej efveJee&Ceheo heehle kej ef}ee~ leYeer
meewOecexvo Deeefo FvoeW ves Deefi>ekegceej Fvo kes cegkeg kes DeieYeeie mes efveie&le Deefive hej heYeg kee Mejerj mLeeefhele kej efoJe evove
Deeefo kes eje hetpee kejkes mebmkeej kej efoee~ Gmeer efove ieewlecemJeeceer kees JeneR hej kesJe}%eeve heie ngDee nw~
nefjJebMehegjeCe ceW Yeer ener ef}Kee nw SJeb oerheeJe}er heJe& leYeer heejbYe ngDee, Ssmee kene nw-
efpeveWoJeerjesefhe efJeyeesOe mebleleb, mecevlelees YeJemecetnmevleefleced~
hehee heeJeeveiejeR iejeremeeR, ceveesnjeseeveJeves leoerekes~~15~~
elegLe&kee}sOe&elegLe&ceemekew-e|JenerveleeefJeMelegjyoMes<ekes~
me keee|lekes mJeeefle<eg ke=<CeYetlemeg-heYeelemevOeemecees mJeYeeJele:~~16~~
DeIeeeflekecee&efCe efveeesiekees, efJeOete IeeleervOeveJeod efJeyebOeve:~
efJeyevOevemLeeveceJeehe Mebkejes, efvejvlejeeesmegKeevegyevOeveced ~~17~~
me he_ekeueeCecenecensMJej:, heefmeefveJee&Cecens elege|JeOew:~
MejerjhetpeeefJeefOevee efJeOeevele:, megjw: meceYee&le efmeMeemeve:~~18~~
pJe}lheoerheeef}keee heJe=ee, megjemegjwoeaefheleee heoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele:, heoerefheleekeeMele}e hekeeMeles~~19~~
leLewJe e esefCekehetJe&YetYegpe:, heke=le keueeCecenb menhepee:~
hepeicegefjvoeMe megjwe&LeeeLeb, heYegeceevee efpeveyeesefOecee|Leve:~~20~~
1. GejhegjeCe, heJe& 76~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 57 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

lelemleg }eske heefleJe<e&ceeojeled, heefmeoerheeef}keee$e Yeejles~

mecegele hetpeefelegb efpevesMJejb, efpevesvoefveJee&CeefJeYetefleYeeqkeleYeeked1~~21~~
meej ener nw efke YeieJeeve ceneJeerj heeJeehegjer kes ceveesnj Geeve ceW efJejepeceeve ngS~ peye elegLe&kee} ceW leerve Je<e& mee{s
Dee" ceeme yeekeer jns leye mJeeefle ve#e$e ceW keee|leke DeceeJemee kes efove heele:-G<eekee} kes mecee mJeYeeJe mes eesie efvejesOekej
MegkeueOeeve kes eje meJe&kece& ve kej efveJee&Ce kees heehle nes iees~ Gme mecee eej efvekeee kes osJeeW ves efJeefOehetJe&ke YeieJeeve
kes Mejerj keer hetpee keer~ Devevlej megj-DemegjeW eje pe}eF& ngF& yengle Yeejer osoerheceeve oerhekeeW keer hebeqkele mes heeJeeveiejer kee
DeekeeMe meye Deesj mes peieceiee G"e~ esefCeke Deeefo jepeeDeeW ves Yeer hepee kes meeLe efce}kej YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke
keer hetpee keer hegve jlve$ee keer eeevee kejles ngS meYeer Fvo, ceveg<e Deeefo Deheves-Deheves mLeeve e}s iees~
Gme mecee mes }skej YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke keer Yeeqkele mes egkele mebmeej kes heeCeer Fme Yejle#es$e ceW heefleJe<e&
DeeojhetJe&ke heefme oerheceeef}kee kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee kejves kes ef}S Gele jnves }ies DeLee&led YeieJeeved kes
efveJee&CekeueeCeke keer mce=efle ceW oerheeJe}er heJe& ceveeves }ies~
Fvo ves heYeg kes ejCe GlkeerCe& efkeS-Ske hekejCe nefjJebMehegjeCe ceW Deeee nw efke-
peye YeieJeeve vesefceveeLe efiejveej heJe&le mes efveJee&Ce heehle kej egkes leye FvoeW ves YeieJeeve keer efveJee&CekeueeCeke hetpee kes
yeeo efiejveej heJe&le hej Jepe mes ejCe GlkeerCe& kej Fme }eske ceW heefJe$e efmeefMe}e kee efvecee&Ce efkeee leLee Gmes efpevesvo
YeieJeeve kes }#eCeeW kes mecetn mes egkele efkeee~ eLee-
Tpe&evleefiejew Jepeer JepesCeeef}Ke heeJeveerced~
}eskes efmeefMe}eb ekes efpeve}#eCe hebeqkeleefYe:2~~14~~
eer mecevleYeomJeeceer ves Yeer mJeebYetmlees$e ceW ef}Kee nw-
kekegob YegJe: Keejeesef<eogef<eleefMeKejwj}bke=le:~
cesIehe}heefjJeerle lemJeleJe }#eCeeefve ef}efKeleeves JeefpeCee~~127~~
Jenleerefle leerLe&ce=ef<eefYeMe, meleleceefYeiecelese e~
heerefleefJeleleoew: heefjlees, Yetmecetpe&evle efJeegleese}~~128~~
yeermeJeeR meoer kes heLece Deeeee& eeefj$eekeJeleea eer Mebeeflemeeiej peer cenejepe kes heLece hedeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej
peer cenejepe kenles Les efke-Fmeer hekeej mes heeJeehegjer mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMe}e mes YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo
FvoeW ves Jepe mes eneB hej Yeer ejCeefevn GlkeerCe& kejkes Fme efMe}e kees efmeefMe}e kes meceeve hetpe heefJe$e yeveeee Lee~
Ske yeele en Yeer Oeeve osves eesie nw efke YeieJeeve kesJe}%eeve nesves kes yeeo heeBe npeej Oeveg<e-yeerme npeej neLe heceeCe
Thej DeekeeMe ceW DeOej hengBe peeles nQ~ DeOej ceWb ner kegyesj eje meceJemejCe keer jevee keer peeleer nw~ peye YeieJeeve eerefJenej
kejles nQ leye meceJemejCe efJeIeefle nes peelee nw Deewj YeieJeeve DeekeeMe ceW DeOej e}les nQ leye osJeieCe heYeg kes ejCeeW kes veeres
mJeCe&ceeer efoJe kece}eW keer jevee kejles jnles nQ~ efveJee&Ceieceve kes hetJe& Yeer peye YeieJeeve eesie efvejesOe kejles nQ leye Jes DeekeeMe
ceW DeOej ner jnles nQ~ efHej Yeer Gvekes "erke veeres keer Yetefce YeieJeeve keer efveJee&CeYetefce ceeveer peeleer nw etBefke efme YeieJeeve
efmeefMe}e hej Yeer "erke Gmeer Yetefce kes Thej efJejepeceeve nQ~
Fmemes en mhe nw efke YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer peneB mes cees#e iees nQ "erke JeneR hej Gvekes Mejerj kee mebmkeej efkeee
ieee nw Deewj JeneR hej mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMe}e hej FvoeW ves ejCe GlkeerCe& efkeS Les~ Ssmes ner meccesoefMeKej heJe&le
kes meYeer eWkeeWs hej FvoeW eje ejCe GlkeerCe& efkeS iees nQ Ssmee ceevevee eeefnS~
Ssmeer efmeYetefce heeJeehegjer kees cesje Devevle-Devevle yeej vecemkeej nesJes~
R Q
1. GejhegjeCe, heJe& 66~ 2. GejhegjeCe, heJe& 65~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 58 efleere KeC[

oerheeJeueer heJe& SJeb Jeerj efveJee&Ce mebJeled

-ieefCeveer %eeveceleer
pewve Fefleneme kes Devegmeej Deepe mes 2530 Je<e& hetJe& leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves efyenej eevle kes heeJeehegjer veiej ceW
peuecebefoj mes mecemle keceeX kee veeMe kej cees#eOeece kees eehle efkeee Lee~ pewmee efke Deeeee&eer hetpeheeo mJeeceer ves
efveJee&CeYeefe ceW kene nw-
heeJeehegjme yeefnVeleYetefceosMes, heeeslheueekegueJeleeb mejmeeb efn ceOes~
eerJeOe&ceeveefpeveosJe Fefle eleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved eefJeOetleheehcee~~24~~
heeJeehegj kes yeee mejesJej, hee kegcegoveer mes MeesefYele~
ceOeYeeie ceW Gmekes GVele, Yetefce osMe ceW eYeg jeefpele~~
eerceved JeOe&ceeve efpeveosJee, ef$eYegJeve efJeegle heehe jefnle~
kece& DeIeeleer Oees kejkes, efveJee&Ce iees YeieJeved mevceefle~~
Fmeer mce=elf e cesW eefleJe<e& YeeieCe oerheeJeueer kes efove ke=<Cee DeceeJemee keer eYeele yesuee ceW heeJeehegjer kes peuecebeof j ceW YeefehetJe&ke
efveJee&Ceuee[t e{eles nQ~ Jele&ceeve ceW esleecyej mecegoee keer keceser ves heeJeehegjer peuecebeof j kes heeme yees[& ueiee efoee nw efke-
Deepe mes ueieYeie "er Meleeyoer F&mee hetJe& pewveOece& kes eewyeermeJeW Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kee efveJee&Ce nesves
hej osJeleeDeeW eje eneB hej Debeflece mebmkeej efkeee ieee~ Fme heefJe$e mLeeve keer Yemce Je efceer kees G"eles-G"eles ner Ske ye[e
mee iee yeve ieee, efpemeves Ske efJeMeeue mejesJej kee mLeeve ues efueee~ Fme mejesJej ceW keceue jnves mes Fmes keceue mejesJej
Yeer kenles nQ~ Jele&ceeve ceW Fme mejesJej keer uecyeeF& 1451 heg SJeb eew[eF& 1223 efhe nw~
efoiecyej pewve hejchejevegmeej Gheeg&e JeCe&ve hetCe&leee efvejeOeej nw, leovegmeej ceneJeerj mJeeceer ves Fmeer peue cebefoj ceW ner
oes efove kee eesie efvejesOe kejkes keeefle&ke ke=<Cee DeceeJeme keer elet<e yesuee ceW cees#e eehle efkeee Gmekes heeeled meewOece& Fv
Deeefo meYeer osJeleeDeeW ves efceuekej Gvekee efveJee&CekeueeCeke ceneslmeJe ceveeee hegve: Deefivekegceej osJeeW ves Deheves cegkeg mes Deefive
efvekeeuekej YeieJeeved kes Mejerj kee Debeflece mebmkeej efkeee Lee~ JeneB hej Fv ves Jee mes YeieJeeved kes ejCe GlkeerCe& efkees Les,
Gme efJe<ee ceW Yeer hetpe Deeeee& eer mecevleYe mJeeceer ves mJeebYetmlees$e ceW efueKee nw-
kekegob YegJe: Keejeesef<eogef<eleefMeKejwjuebke=le:~
cesIeheueheefjJeerle lemleJe ue#eCeeefve efueefKeleeefve JeefeCee~~127~~
Jenleerefle leerLe&ce=ef<eefYee, meleleceefYeiecelese e~
eerefleefJeleleoew: heefjlees, Ye=Mecetpe&evle Fefle efJeegleeseue:~~128~~
DeLee&led efiejveej heJe&le mes YeieJeeve vesecf eveeLe kes cees#eieceve kes heeeled FveW ves YeieJeeve keer efveJee&Ce keueeCeke hetpee kes yeeo
efiejveej heJe&le hej Jee mes ejCe GlkeerCe& efkeee Lee~ Fmeer eceeCe kees G=le kejles ngS cesjs oer#ee iegJej hejcehetpe Deeeee& eer
Jeerjmeeiej cenejepe kenles nQ efke-Fmeer ekeej mes heeJeehegjer mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMeuee mes YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo
FveW ves Jee mes eneB hej Yeer ejCeefevn GlkeerCe& kejkes Fme efMeuee kees efmeefMeuee kes meceeve hetpe heefJe$e yeveeee Lee~
Fme oerheeJeueer heJe& kes cenlJe SJeb Jeerj efveJee&Ce mebJeled kes yeejs ceQves cesjer mce=efleeeB ebLe ceW Yeer efJemleej mes efoee nw leeefke
he{ves JeeueeW kees pewveOece& mes mebyebefOele Fefleneme keer peevekeejer efceue mekes~
vetleve-Je<e& DeefYevebove-
Deepe Yeejle osMe ceW JeerjefveJee&Ce mebJeled, efJeece mebJeled, MeeefueJeenve Meke Deewj F&meJeer meved eeefuele nQ~ Fvekes eLece
efoJeme kees Je<e& kee eLece efove ceevekej veJeJe<e& keer cebieue keeceveeSB keer peeleer nQ~ pewve Oecee&vegeeeer cenevegYeeJeeW kees efkeme
mebJeled kee keewve mee efoJeme veJeJe<e& kee cebieue efoJeme ceevevee eeefnS? Fme efJe<ee hej efJeeej kejvee eeefnS~
Deepe F&meJeer meved DeleefOeke eeefuele nw~ eee: kesueW[j, efleefLe-ohe&Ce Deewj [eeefjeeb Yeer Fmeer meved mes heves ueieer nQ~
JeemleJe ceW DebespeeW ves Deheves Yeejle hej Meemeve kejkes Dehevee Ssmee eYeeJe es[e nw efke Gmes efceevee DemebYeJe nw~ Kewj! keesF&
yeele veneR, 1 peveJejer mes eefle Je<e& F&meJeer meved eejbYe neslee nw~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 59 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kevee&ke, ceneje^ leLee iegpejele ceW efJeece mebJeled kees DeefOeke cenlJe efoee peelee nw~ ceQves eJeCeyesueieesue ceW osKee,
pees ueesie JeneR jnkej Yeer Thej peekej YeieJeeve kee oMe&ve veneR kejles Les, Jes Yeer pewve yebOeg ew$eJeoer DeceeJemee (oef#eCe Je
iegpejele kes Devegmeej heeuiegve ke=. DeceeJemee) keer jeef$e ceW Thej hene[ hej peekej meesles nQ Deewj eele: G"les ner YeieJeeve
yeengyeueer kee oMe&ve kej vetleve-Je<e& keer cebieue-keecevee kejles ngS veeres Glejles nQ~ ew$e Megkeuee Skeced mes efJeece mebJeled kee
veee Je<e& Meg neslee nw~ Deepe hebeebie Fmeer mebJeled mes eue jns nQ~
Jele&ceeve ceW lees JeerjefveJee&Ce ceneslmeJe keer eee& pewve keee pewveslejeW ceW Yeer meejs osMe ceW hewue egkeer nw~ meved 1974 ceW
YeieJeeve ceneJeerj kee heefememeewJeeb efveJee&Ce ceneslmeJe Yeer Ske Je<e& leke pewveeW kes eejeW meceoeeeW kes cenejefLeeeW ves Deeies neskej
ceveeee, efpememes pewve kes Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kes Deefnbmee Oece& kee eeej-emeej Ketye ner ngDee nw~ Deye efleefLe-
ohe&Ce Yeer JeerjefveJee&CemebJeled mes efvekeeues peeves ueies~
Deepe pewve meceepe ceW ner veneR, pewveslej meceepe ceW Yeer JeerjefveJee&Ce efoJeme (oerheeJeueer kes efove) jeef$e ceW ieCesMe hetpee Deewj
ue#ceer hetpee kejkes ogkeeve hej vetleve Jemevee Deewj vetleve yener Deeefo yeoueves keer eLee nw~ Fme efove Deveske eyeg pewve Deheveer-
Deheveer ogkeeve hej eb$e DeLeJee efpeveJeeCeer jKekej YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee, mejmJeleer keer hetpee Deeefo kejkes cebieueeke
he{kej, vetleve yeefneeW Deewj JemeveeW hej mJeefmleke, eer Deeefo yeveekej eer ceneJeerjee vece: Deeefo ceb$e efueKekej, yener yeoueves
kee cegntle& kejkes mebJeled efueKe osles nQ~
Fme efove ue#ceer-ieCesMe keer hetpee kes yeejs ceW mener efmLeefle kee yeesOe kejeves kes efueS ceQves eer ieewlece ieCeOej keer hetpee Deewj
kesJeue%eeve ceneue#ceer keer hetpee, Ssmeer oes hetpeeSB yeveeF& nQ pees pecyeterhe hetpeebpeefue hegmleke SJeb oerheeJeueer hetpeve veeceke hegmleke
ceW ekeeefMele nQ keeeWekf e keeefle&ke ke=. DeceeJemee kees eele: elet<e yesuee ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves heeJeehegjer mes efveJee&Ce eehle
efkeee Lee, Gmeer kes Gheue#e ceW mJeie& mes FveW ves, DemebKe osJe-oseJf eeeW ves Deekej eneB heeJeehegjer ceW YeieJeeve kee efveJee&CeeslmeJe ceveeee
Lee Deewj heeJeehegjer ceW oerheeW kees peueekej GlmeJe efkeee Lee~ Gmeer mecee mes Deepe leke eefleJe<e& Deheves Yeejle osMe ceW meeebkeeue ceW
meJe&$e oerheke peueekej oerheceeefuekee ee oerheeJeueer efoJeme ceveeee peelee nw~ pewmee efke nefjJebMehegjeCe ceW kene Yeer nw-
lelemleg ueeske: eefleJe<e&ceeojeleefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~
mecegele: hetpeefelegb efpevesejb efpevesvefveJee&CeefJeYetefleYeefeYeeked~~21~~
YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke keer Yeefe mes ege mebmeej kes eeCeer Fme Yejle#es$e ceW eefleJe<e& DeeojhetJe&ke eefme
oerheceeefuekee kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee kejves kes efueS Gele jnves ueies DeLee&led GvneR keer mce=efle ceW oerheeJeueer kee
GlmeJe ceveeves ueies~~21~~
en ngF& oerheeJeueer keer yeele, hegve: pees Gmeer efove jeef$e ceW vetleve yener hetpeve kes mecee ue#ceer Deewj ieCesMe keer hetpee keer
eLee nw, GmeceW Yeer jnme nw~ Gmeer efove heeJeehegj ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes cees#e peeves kes yeeo meeebkeeue ceW eer ieewlece
ieCeOej kees kesJeue%eeve eie ngDee Lee, lel#eCe ner FveW ves Deekej Gvekeer iebOekeger keer jevee kejkes Gvekes kesJeue%eeve keer
hetpee keer Leer~ ieCeeveeb F&Me: ieCesMe:, ieCeOej: es heee&eJeeeer veece eer ieewlecemJeeceer kes ner nQ~ meye ueesie Fme yeele kees ve
mecePekej ieCesMe Deewj ue#ceer keer hetpee kejves ueies~ JeemleJe ceW ieCeOej osJe keer, kesJeue%eeve ceneue#ceer keer hetpee kejveer
eeefnS~ Keeme kej pewveeW kees lees ener keeefle&ke Megkeuee eefleheoe kee vetleve Je<e& ceevevee eeefnS~ Fmeer efove mes efleefLe ohe&Ce Je
kesueW[j heevee eeefnS~
egieeefo-Jewmes cesjer ef ceW egieeefo efoJeme Yeer yengle ner cenlJehetCe& nw~ Fmekeer lejhe eee: pewve Oecee&vegeeefeeeW kee ue#e
veneR nw~ en cebieuecee efoJeme nw~ eeJeCe ke=<Cee eefleheoe en eleske egie kee Deeefo efoJeme nw FmeefueS Fmes egieeefo
kene nw~ Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer kes n-n keeue ceeves nQ~ DeJemeefhe&Ceer kes meg<ecee meg<ecee, meg<ecee, meg<eceeog:<ecee,
og:<eceemeg<ecee, og:<ecee Deewj Deefleog:<ecee~ es ner Glmeefhe&Ceer ceW Gus ece mes eueles nQ~ pewmes Deefleog:<ecee Deeefo~ Fve meye keeueeW
keer meceeefhle Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&cee kees nesleer nw Deewj eejbYe eeJeCe ke=<Cee eefleheoe mes neslee nw~
Fme cebieue efoJeme kees ner YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve efKejer Leer Dele: Deepe Fmes JeerjMeemeve peebleer efoJeme kes
veece mes ceveeves keer eLee nw~ Fme efJe<ee ceW Deehe eceeCe osefKees (efleueeseheCCeefe DeOeee 1, he=. 9 mes G=le)-

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 60 efleere KeC[

SlLeeJemeefhheCeerS eGlLekeeuemme eefjceYeeieefcce~

leseermeJeemeDe[ceemeheCCejmeefoJememesmeefcce ~~68~~
Jeememme he{ceceemes meeJeCeCeeceefcce yengueheef[JeeS~
DeefYepeerCekeKeeefcceb e Ghheeer OecceeflelLemme~~69~~
meeJeCeyengues heeef[Jecegnges megnesoes jefJeCees~
DeefYepemme he{cepeesS pegiemme Deeoer Fcemme heg{b~~70~~
eneB DeJemeefhe&Ceer kes elegLe& keeue kes Debelf ece Yeeie ceW lesleerme Je<e&, Dee" ceen Deewj hevn efove Mes<e jnves hej Je<e& kes eeJeCe
veeceke eLece cenerves ceW, ke=<Ce he#e keer eefleheoe kes efove DeefYeefpeled ve#e$e kes Gefole jnves hej Oece&leerLe& keer Glheefe ngF~& ~68-69~~
eeJeCe ke=<Cee Skeced kes efove cegntle& kes jnles ngS mete& kee MegYe Goe nesves hej DeefYeefpeled ve#e$e kes eLece eesie ceW
Fme egie kee eejbYe ngDee, en mhe nw~~70~~
OeJeuee ceW Yeer efueKee nw-
meeJeCe-yengCe-heef[Jeos, -cegnges megnesoS jefJeCees~
DeefYeefpemme he{ce-peesS, SlLe pegieeF& cegCeseJJees~~57~~
eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes efove, cegntle& ceW, mete& kee MegYe Goe nesves hej Deewj DeefYeefpeled ve#e$e kes eLece eesie ceW
peye egie keer Deeefo ngF&, leYeer leerLe& keer Glheefe mecePevee eeefnS~~57~~
jepeie=ner veiej kee pees mLeeve YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes heefJe$e ngDee Lee, Gmekes yeejs ceW Yeer efleueeseheCCeefe
(DeOeee 1, he=. 8) ceW JeCe&ve Deeee nw-
megjKesejceCenjCes, iegCeCeeces hebemesueCeejefcce~
efJeGueefcce heJJeoJejs, JeerjefpeCees Dekeeejes~~65~~
eGjmmees hegJJeeS, efjefmemesuees oeefnCeeS JesYeejes~
CeFefjoefomeeS efJeGuees, oesefCCe eflekeesCeefoeeeje~~66~~
eeJemeefjesefCCees, JeCeeefCeuemeesceefomeefJeYeeiesmeg~
F&meeCeeS heb[t JeCCee meJJes kegmeiieheefjejCee~~67~~
DeLe&-osJe Deewj efJeeeOejeW kes ceve kees ceesenf le kejves Jeeues Deewj meeLe&ke veece mes eefme hebeMewue (heebe hene[eW mes megMeeseYf ele)
veiej DeLee&led jepeie=ner veiejer ceW, heJe&leeW ceW es efJehegueeeue heJe&le hej eerJeerjefpevesv DeLe&Meee kes kelee& ngS~~65~~
jepeie=n veiej kes hetJe& ceW eleg<keesCe $e+ef<eMewue, oef#eCe ceW JewYeej Deewj vew$e+le efoMee ceW efJehegueeeue heJe&le nw~ es oesveeW
JewYeej Deewj efJehegueeeue heJe&le ef$ekeesCe Deeke=efle mes ege nQ~~66~~
heefece, JeeeJe Deewj meesce (Gej) efoMee ceW hewuee ngDee Oeveg<e kes Deekeej Jeeuee efVe veece kee heJe&le nw Deewj F&Meeve
efoMee ceW heeC[g veece kee heJe&le nw~ Gheeg&e heeBeeW ner heJe&le kegMeeeeW mes Jesefle nQ~~67~~
Fve GjCeeW mes mhe nw efke eeJeCe ke=<Cee eefleheoe egie keer Deeefo nw~ YeieJeeve ceneJeerj kes cees#e peeves kes yeeo
heeBeJeeb keeue eJesMe nesves ceW leerve Je<e&, Dee" ceen, hevn efove yeekeer jns Les~ leerve Je<e&, keeefle&ke Megkeuee kes hevn efove Deewj
ceieefmej mes Dee<ee{ leke Dee" ceen efieveves eeefnS~
kevee&ke ceW ueesie ew$e Meg. 1 kees ner egieeefo Deyyee kenles nQ efkevleg Jen lees efJeeceeefole jepee mes euee nw Dele:
Jen egieeefo Deyyee ve neskej eeJeCe ke=<Cee Skeced ner egieeefo heJe& nw~ oef#eCe ceW heJe& kees Deyyee kenles nQ~
Fmes eneB yeleeves kee cesje DeefYeeee ener nw efke Deehe pewve ueesie JeerjefveJee&Ce mebJeled mes ner vetleve Je<e& ceveeJeW leLee eeJeCe
ke=<Cee Skeced kees JeerjMeemeve peevleer Deewj egieeefo efoJeme-heJe& DeJeMe ceveeJeW~ eefo pewve ner Deheveer mebmke=efle kee eeej-
emeej veneR kejWies, lees Yeuee Deewj keewve kejsbies? FmeefueS Jeerj efveJee&Ce kes efove jeef$e ceW pewve efJeefOe mes yener Deewj Jemevee Deeefo
yeouekej keeefle&ke Megkeuee Skeced mes vetleve Je<e& ceevevee eeefnS leLee veJe mebJelmej keer hetpee Deeefo kejkes Deheves Je<e& kees
cebieuecee yeveevee eeefnS~
R Q
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 61 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

LIFE OF MAHAVIRA
(Extracted from the book TIRTHANKAR MAHAVIR LIFE AND PHILOSOPHY)
By - Late Shri Sumeruchand Diwakar

1- Descent of the Saviour

When the entire Universe is enveloped in impenetrable darkness, the dawn descends followed
by the radiant Sun, which brightens the world. In the like manner the arrival of Superman bestows light
and delight, banishing the darkness of infatuation and delusion, uplifts and elevates the benighted
souls.
Lord Mahavira was amongst the galaxy of such ennobling and enlightened souls. His father was
king Siddhartha, the ruler of Kundalpur in the province of Bihar. Queen Priya-Karini, alias, Trishala
Devi was the mother of the Saviour of humanity.
Auspicious dreams of the mother
On the Sixth day of the bright half of Ashadha month (July), the queen had visualized sixteen
objects in her dream. She had seen (1) a beautiful white celestial elephant, (2) a bull, (3) a lion, (4)
Lakshmi-the Goddess of wealth, (5) a pair of garlands, (6) a moon, (7) a sun, (8) a pair of fish, (9) two
pitchers full of water, (10) a lake, (11) an ocean, (12) a royal seat, (13) a beautiful car adorned with the
Lord of Celestials, (14) the palace of Nagendra, (15) a heap of lustrous gems and, (16) smokeless fire.
The queen was much elated and happy. She went to her lord and reported her marvellous dreams
to king Siddhartha. The King told her that the auspicious dreams augur the conception of a world
saviour and spiritual victor, who will establish the glory of the religion of universal love & brotherhood all
over the world and will ultimately become the pure soul, Parmataman after destroying the karmic filth
in the conflagration of supreme concentration.
Explaining the dreams in detail the king observed thus. The first object of the dream, the white
celestial elephant, presages the birth of a child with excellent character, the bull implied that he will be
highly religious, the lion in the third dream indicates that the son will be endowed with the wealth of
valour. Goddess Lakshmi shows that he will be blessed with immense wealth and splendour. The
garlands foretell that he will be respected by all; the moon indicated that he will remove the anguish of
the people; the sun suggests his supreme brilliance; the pair of fish signifies that he will be exquisitely
handsome; the two golden vases presage that he will be full of sympathy and compassion; the ocean
suggests that he will be blessed with placid and dignified temperament; the throne predicts that he will
adorn the throne; the celestial car indicates the arrival of the heavenly bodies to honour him; the
advent of Nagkumar devas suggests that the lords of the lower world will adore him; the heap of
glittering jewels indicated that he will be blessed with innumerable virtues and spiritual attainments,
and the smokeless blazing fire predicts that he will burn the karmas and attain salvation adorned with
everlasting bliss.
Auspicious Birth of the Lord
On the thirteenth day of the bright half of the month of Chaitra (the spring season) Queen Trishla
gave birth to an exquisitely lovely and glorious child with white complexion. The entire world experi-
enced unbounded happiness on that auspicious occasion. The celestials and their lords, the Indras
were pioneers in expressing their supreme joy along with the human and sub-human beings. Even
the denizens of hell enjoyed peace for 48 minutes.

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 62 efleere KeC[

In view of the marvellous prosperity of the royal family and the subjects, king Siddhartha named
the child Vardhaman (One who brings prosperity). The child was provided with superb celestial com-
forts, all-alluring and desired superfine objects agreeable to the senses. But as he was blessed with
a philosophic bent of mind he kept himself mentally detached from royal pomp, splendour & pleas-
ures. He was like a lotus in a tank.
Spiritual megnetism-
The spiritual advancement and personal magnetism of the Divine child was marvellous and be-
yond expression. Two great erudite saints-Adityagati and Amitteja were unable to solve an intricate
and puzzling philosophical problem. They happened to see the Divine child Vardhaman and their
doubt was forthwith removed, so they called the child 'Sanmati'-(bestower of right knowledge).
Supreme hero-
Once the Divine child was playing hide and seek with other princes and friends over a tree. A
celestial named Sangamdeva thought of testing the valour and prowess of Vardhaman. He trans-
formed himself into the form of a terrifying huge cobra and entwined the tree, over which the children
were playing. All the boys ran away from the tree out of terror, but Vardhaman was altogether un-
moved by the ghastly sight. He had complacently put his foot over the hood of the terrifying Cobra and
came down calmly. Sangam Deva was much surprised to witness the intrepidity and composure of
the Divine-child and called him 'Mahavira' (Supreme hero). It is to be noted that the Lord is always
remembered by the nomenclature 'Mahavira'.
Since his birth Mahavira was endowed with unparalleled wisdom, adroitness and marvelleous
dexterity in all branches of learning without any training or teaching as a result of learing without any
training or teaching as a result of supreme penances practised in the past incarnations. He was born
as a clairvoyant. He was blessed with wondorous intellectual advancement and awe-inspiring attain-
ments and Siddhis (miraculous powers).
Vow of celibacy
After passing the age of adolescence his beautiful and lovely body looked exquisitely handsome
and charming. One day king Siddhartha and mother Trishla Devi thought of finding out a suitable
match for the marriage of the prince.
When Mahavira heard of the royal proposal of his wedding, he politely declined and added: "In
view of the great sufferings of men; and the inhuman atrocities perpetrated by callous and selfish
persons by killing innumerable dumb and innocent animals to propitiate some imaginary deity and eat
the carcass to please their own palate, I do not think it wise to waste a moment of my precious life in
evanescent personal comforts and luxurious enjoyments. I am now determined to lead the life of a
celibate abjuring sensual pleasures and perform penances and austerities to attain omniscience and
Divinity. After the attainment of spiriutal all-embracing knowledge and perfection, I would try to dispel
the spiritual darkness of the people and lead them to the glorious life of compassion and mercy so that
the benighted humanity may become humane, pious and compassionate".
"My span of life is too short-only 72 years. My heart is deeply wounded with anguish to hear the
agonies of the innoent, dumb and defenceless animals killed in sacrifices. I do not deem it proper to lose
a single moment to enjoy the fleeting and futile carnal pleasures. I have to achieve a great and noble
objective. This is my sacred ambition. I have had the good fortune to enjoy the supermost pleasures and
the life of plenty, but my desires and longings for enjoyment are not at all satisfied. The fire of desire is still
burning furiously. Oh, noble father, my loving mother! be pleased to bless me in my sublime mission of

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 63 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

wiping out the tears from the eyes of the innocent, tormented, tortured, butchered and voiceless animals
and establish the kingdom of mercy, love, kindness and fraternity. You know that this soul has been
wandering in this world from times immemorial due to ignorance and infatuation. I want to cut the Gordian
knot of attachment for worldly objects, animal appetites and carnal cravings."
The forceful, balanced and convincing words of Mahavira made the king and the Queen mother
speechless. The pious and prudent parents very seriously thought over their son's innermost superb
and noble desire and ultimately they blessed him for supreme success in his glorious goal to ennoble
and elevate the world.
He decided to observe the five-fold major vows of non-injury, truth, non-stealing, celibacy and
possession-lessness for they are indispensable for spiritual advancement and self purification.

2. Renunciation
Now Mahavira renounces the royal pleasures and splendour and becomes a nude monk. As a
small pebble dropped in placid and calm water disturbs it by engendering ripples therein; in the like
manner worldly possessions disturb the serenity and tranquillity of mind. A Persian poet oberves; "A
cloth-clad person's mind moves towards a washerman. This does not occur in the case of a nude
saint, Who is adorned with Light Divine." Saint Lord Mahavira had invincible determination to subdue
his appetites, anger, avarice, vanity, duplicity and other internal blemishes, which are the root causes
of death and transmigration in the universe. External and internal nudity both are imperative and es-
sential for the observance of the supreme vow of Ahimsa (non-injury) as well as supreme serenity of
mind, which are essential ingredients for superb concentration.
Saint Samanta Bhadra says: "This truth is known all over the world that Ahimsa is the supreme
Brahma. It exists, where complete absence of injury to life is observed". With this end in view the
merciful Lord Jina-(Spiritual victor) had abandoned all possessions-external as well as internal. He
therefore did not put on the unnatural garments and had renounced all material possessions in conso-
nance with his vow of complete non-injury.
It must be borne in mind that Mahavira's Ahimsa was not the absence of physical violence only
but mental attitude as well. This internal purity will be a mere prattle of an indolent, unless it is associ-
ated with the life of supreme compassion towards all creatures. Both must go hand in hand. If we
want polished rice, we will have to first remove the husk from the paddy and then only we will be in a
position to cleanse it of its internal impurity; likewise the outward causes of the impurity of mind should
be first cautiously warded off. It is practically impossible for a wicked vicious and licentious person to
keep his mental purity unperturbed. In his Tiruk-kural Acharya Kunda Kunda says, "The essential
nature of true penance consists of not to possess anything. Even a simple single material possession
will engender impurity and imperceptible attachment for property. Only those, who have completely
renounced all possessions, will reach the highest goal of life-Moksha. On the other hand, others with
attachment get entangled in the net of transmigration."
The liberator of India, Gandhiji remarked once; "I aspire to be a nude monk. In fact one must be
physically and mentally nude. Such a person will freely move like a bird without any habitation, without
clothing in the 'Awadhuta state'." He also added, "Real reform and civilization do not consist in in-
creasing wordly belongings: on the other hand they depend upon intentional and wilful curtailment of
one's possessions. Peace and contentment thrive in proportion to the abandonment of material ob-
jects. This also develops the capacity to render service."

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 64 efleere KeC[

Nudity and purity-

It is to be noted that nudity is not an end in itself. Mental purity is most essential, without which
mere nudity cannot save the soul from the woes and sufferings of transmigration. Acharya Kunda
Kunda in his Bhava-Pahuda clarifies this point in these significant words: "Outworldly all are naked,
the entire group of the denizens of hell, the sub-human beings are nude. But they do not attain the
mental purity of noble saints due to inner ignoble and impure dispositions."
"If a nude person is devoid of purity of mind and self-control he will endure sufferings and will
wander in the ocean of mundane existence. He will never be blessed with inner illumination".
"It is mental purity whereby the happiness of heaven and the bliss of beatitude are achieved. The
ascetic devoid of mental purity is polluted by Karmic filth and he is reborn as a beast."
The rationale of renunciation-
It may be said that if every type of spiritual progress depends upon purity of disposition, what is
the utility of abandoning external objects?
This point has been clarified by the author of Samayasara in these significant words: Thought in
an empirical self is always conditioned by an object in the external world. Neverthless it is not the
external object, that is the cause of bondage, it is by thought that bondage is caused.
Thought without the basis of an external object never occurs in the consciousness of Self. If it is
possible to have thought without the basis of an external object then thought corresponding to non-
existing objects must also appear. In the case of a person born of a real mother, you can entertain the
thought, I am going to kill her son? But in the case of a barren woman, the thought, I am going to kill her
son, would be meaningless, because there can be no son born to a barren woman. Hence it is certain
that there can be no thought without a basis in reality. Hence it necessarily follows that condemnation
of corresponding objects of reality. For it is only by preventing the cause that the effect can be pre-
vented from occuring." (Vide commentary on Samayasara by Prof. A. Chakravarti P. 166-167).
Procedure-
Before adopting asceticims, Mahavira offered his salutaions to the Siddhas-the liberated souls,
for his ultimate aim was to attain the status of Siddhahood, which is not tainted with material karmas
and which is free from birth, death and transmigration. His ideal was to achieve the pure, perfect and
perennial status of the soul, which is endowed with infinite attributes like omniscience, infinite bliss,
infinite power and infinite conation.
He had abandoned all his belongings and also longings for them. He had arrived at a decision
after mature thought and deliberation with his own Self: " I do not belong to other objects nor do other
objects belong to me; nothing is mine. Due to nescience and infatuation, I have been misleading
myself with false notions that this body is mine, I am the son, he is my father, she is my mother, this is
my palace, these are my belongings etc; but truth, has unravelled reality. Now I clearly understand
after deep thought and keen observation that not an iota of matter is mine. I am the ocean of bliss".
Saint's life-
Thus determined he pulled off his hair from his head. This penance is called "Keshalocha". This
is in consonance with the sacred vow of Ahimsa and dependence on one's own self. The ascetic is
not required to beg for money for shaving. If he keeps long hair, small insects will be born and they will
be killed inadvertently, when they will move about the head and thus they will distrub the concentration
of mind and cause distraction. He had resolved to control his mind, body and speech. He had taken a
vow of complete silence, till the acquisition of omniscience, for in fact silence is the element in which

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 65 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

great things fashion themselves. He had taken a vow of non-injury and feeling of love towards all living
beings, honesty, non-stealing, complete continence (brahmacharya) although he was already a staunch
celibate, and Aparigraha (possession-lessness), sleeping on the ground, taking meals in the palm of
his hands in the standing posture once during day-time only. He was looking towards all, a friend or a
foe, with equanimity. He was very keen and cautious that his mental equilibrium may not be disturbed
by attachment, aversion, delusion, conceit, greed, anger and other internal pollutions.
Outwardly when deeply immersed in meditation it appeared that monk Mahavira was inactive and
was doing nothing, but in reality he was performing the most arduous and risky duty of a valiant
spiritual-soldier. He was waging a war against the hordes of terrible karmas, commanded by the
world-victor Mohaniya Karma, which stupefies the soul. Attachment and vanity bring a fall of the inner
man. Passions, anger, pride, deceit, greed and evil thoughts have been dethroning the soul from its
innate glory of God-hood. When the spiritual aspirant tries for concentration of mind to develop his
inner-self, the forces of evil assail the mind and cause distraction. Poet Ravindranath Tagore in his
memorable lectures delivered in America had remarked "In this material world with the help of science
man is turning the forces of nature into obedience, but in the moral world he has a harder task to
accomplish. He has to turn his own passions and desires from tyranny into obedience.
Concentration-
It is easy to talk about the control of passions and the way to concentrate upon the self; but the
important and crucial point is; how to achieve the objective?
It has been observed in the sacred Jain scriptures that for concentration of mind one is required
to abandon all possessions, to control anger, abandon conceit, deceit and avarice, to practise com-
plete vows of non-injury, truth, nonstealing, celibacy, non-covetousness, and to subjugate all the senses
and mental activities. Without these observances and complete renunciation the illuminating dis-
course on concentration has no meaning and significance.
Penances-
Monk Mahavira carefully observed the tenfold virtues, i.e. supreme forbearance, modesty, straight-
forwardness, non-covetousness, honesty, self-restraint, austerity, renunciation, non-attachment and
celibacy. All his activities and movements never violated his sublime vow of non-injury and universal
brotherhood.
He did not walk during the night with a view to keep his vow of non-injury unassailed. True to his
name (a great hero) he moved all over the world whether it is a ferocious forest infested with wild
beasts or a cemetery without any hitch or fear. He did not mind the inclemecy of weather. During the
hottest scorching summer he performed his meditation seated on burning rocks of mountains. In the
winter season, extremely chilly winds, snow fall and biting cold could not disturb him. Even the heavy
downpour during the rainy season could not distract his mental equipose. He needed no shelter or
habitation. He looked like a part and parcel of nature.
Supreme Wisdom-
This supreme wisdom that "I am the conscious soul and the material body is quite distinct and
different from me" helped him to remain peaceful and unperturbed against untold calamities and
horrifying vissicitudes. My soul is imperishable. Outward agencies can effect the mortal coil only. I am
different from the body, which possesses different characteristics. The body comprises of senseorgans
but I am devoid of them. In the course of transmigration I had put on innumerable bodies because of
infatuation and delusion. Now I am determined to burn this body and its causes once for all in the
bonfire of supreme concentration. I have absolutely no relationship with the worldly objects. They are
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 66 efleere KeC[
not mine. I am alone. I am Brahma, Parmatman-pure soul".
A saint of high order thinks that during his initiation into monkhood he gets new life; rather he is
reborn spiritually. Therefore past relationship with the world is altogether out of question. He utilises
his every precious moment cautiously in his march towards his ideal of perfection and Godhood. In
fact he is a warrior, adorned with his trident of right faith, right knowledge and right conduct, to vindi-
cate the invincible forces of infatuation and spiritual impenetrable darkness with a view to attain real
independence or Swarajya i.e. sovereignty of the soul.
Immortality-
His mission is to attain immortality and everlasting bliss. He has given an open challenge to
world-terrifying Death that he is going to destroy it and attain the status of supreme Divinity. Poet John
Donne conveys the invincible determination in these significant words:
Death be not proud, though some have called thee
Mighty and dreadful,'for thou art not so.
For those whom thou think'st thou dost overthrow.
Die not, poor Death, nor yet canst thou kill me.......
......Death, thou shalt die.
Aura of Purity-
Monk Mahavira was a life-long celibate with spotless character and his practice of severest types
of penances made him look like lustrous gold, which has been purified by intense fire. His aura of
purity and spiritual halo purified and pleased all. All animals in his vicinity became calm and peaceful
and they exhibited a marvellous spectacle, wherein the tigress loved a calf, the cow treated a cub with
motherely affection, a peacock became friendly with a cobra, a cat loved a swan and so on. The
inborn feeling of perpetual animosity disappeared merely at the sight of asceitic Mahavira. As his heart
was replete with love towards all creatures, like wise the entire animal world reciprocated the similar
feelings of affection and harmony.
Intrepidity-
It is said that the glory of Mahavira's enchanting personality and spiritual attainments had influ-
enced all persons, even the celestials. One Rudra was haunted with a mischievous idea to test the
mental strength and tranquillity of the saint under horrifying and dreadful environments. He, by his
devilish and satanic miraculous power created terrifying objects like hobgoblins, apparitions etc. to
disturb the saint. But Mahavira was unmoved like a rock. His serenity of mind was like an ocean. This
had won the heart of the Rudra who praised the Lord highly and called him by the name-'Mahati
Mahavira'-a warrior whose valour and prowess are supreme and superb.

3- Dawn of Omniscience
The long period of twelve years of penance was nearing completion. The saint came near a
village named Jhrimbhaka, situated on the bank of a river called Rijukula. It was the month of Vaishakha,
probably, May, and the tenth day of the bright half of the month. Mahavira developed his mental attitude
of auspicious-concentration (Dharma Dhyan) to pure-concentration (Shukla Dhyan). This supreme
type of concentration brought about the destruction of Mohaniya karma (deluding karma) along with
knowledge-covering, perception-covering and obstructive karmas.
Omniscience-
Now Saint Mahavira becomes omniscient God possessed of infinite power, infinite bliss and

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 67 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
infinite intuition or conation. The tree of austerities and penances has now borne the desired fruit. Now
the Lord is fully equipped and qualified to deliver ennobling sermons to the benighted and bewildered
world on the true path of salvation and everlasting rectitude.
Confirmation-
It is interesting to note that Buddhist scripture Majhama Nikaya says that "Niganth Nataputta i.e.
Mahavira had become omniscient. He comprehended all things and had got universal conation"
(Darshan) efveieC"es DeeJegmees veelehegees meJJeeg meJJeojmeeJeer Deheefjmesmeb CeeCeommeveb heefjpeeveeefle (Majhama Nikaya pp
91-93 P.J.S.)
When Buddha was communicated the message of Mahavira's omniscience he did not contra-
dict it; rather he was pleased and said, "This information is pleasing to me." leeeeekeb eefo.
In Buddhist books there is reference of Buddha's miraculous knowledge-Sarvagyata; but it was
of different type. In the Buddhist book Milinda Prashna, reverend Bhikshu Nagasena tells king Milinda,
"Buddha knows all things of the whole world. His sarvagyata consists of the knowledge of those things
regarding which Buddha concentrated his mind. This type of limited knowledge was called DeeJepe&ve-
eefleye-meJe&%elee.
This evidence of Mahavira's omniscience in contemporary Buddhist literature is very significant,
for it corroborates the point that Lord Mahavira's omniscience was a historical fact and not a mere
conjecture. It also throws light upon the utility, veracity and reliability of Mahavira's dissertations deal-
ing with the science of salvation. The great Sanskrit poet Dhananjaya says:-"As the voice of a healthy
person indicates that, he is not down with fever, likewise, O Lord Jinendra, your beneficial speech
representing all aspects of reality enables one to infer that your soul is devoid of all blemishes."
Divine discourses delayed-
Inspite of the fact that Mahavira was equipped with complete knowledge and that the assemblage
of the devotees was eagerly awaiting to hear the Divine discourses in the Samava-Saran (hall of
audience over which Omniscient Lord presides), there was no sermon. What a wonder is this!
Saudharamendra, the Lord of Saudharma heaven by his Avadhi Gyan (clairvoyance) understood that
the presence of Gandhara-the head of ascetics equipped with remarkable talent and marvellous memory
to fully grasp the sermon of the omniscient Arhat and compose scriptures for the good of the world
was much needed. Indra most tactfully and intelligently handled the awkward situation. Through his
tactful, noble and sagacious efforts lasting for sixty six days, the deficiency was removed by the
presence of an extraordinary genius in the person of scholar Gautama, who embraced the faith of the
Lord. His conversion was astonishing. Due to the marvellous spiritual influence of the Lord, he be-
came a nude saint. His spiritual advancement and purity were so great that he was immediately
blessed with supreme type of clairvoyance (Avadhi Gyan) and Manahaparyaya Gyan (the capacity to
read other's mind and mental dispositions).

4- Sermon on Vipula Mount

It was the month of Shravana (July), when on the morn of Pratipada-the first day of the bright half
of the month, the first sermon of Omniscient God Mahavira was delivered on the Vipula Mount of
Rajgir (Bihar). The audience comprised of celestials, men of all nationalities as well as animals. Due
to marvellous spiritual attainments of the omniscient Lord, the entire audience clearly understood the
teachings and preachings of the world benefactor with rapt attention. The sermon was as pleasing to
the ear and the soul as the ambrosia is tasty to the palate.

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 68 efleere KeC[

Central Point of the Sermon-

The Divine discourse threw light upon the universe which consists of the living and non-living
objects. The omniscient Lord said, this world is eternal. It is not created by any outward agency. It
consists of six substances i.e. Jiva (soul), time, space, medium of motion (Dharma), medium of rest
(Adharma) and matter (Pudgala).
The Jiva is of two kinds-the embodied soul is associated with karmic bondage, the other disem-
bodied one is pure soul, which is free from transmigration and karmic impurities. The pure soul should
be the ideal of every aspirant for perfection, perennial peace and omniscience. The nature of soul
must be carefully borne in mind. The emotional states such as attachment, aversion and delusion
dethrone the Self from its pristine and natural perfection and it becomes the victim of nescience,
which is the root cause of all troubles.
The impure soul attracts karmic matter as a magnet attracts iron filings. The absence of correct
knowledge of the Self produces impure psychie states, which cause the inflow of material karmas.
External Effects of Omniscience-
When a Tirthankar attains omniscience, many wonderful things are witnessed. By the orders of
the Lord of the first Heaven-Saudharmendra, the celestial artisans under the guidance of Kubera
construct the Samavasaran-a heavenly pavilion specially erected for the Lord's preachings.
Due to the spiritual influence and yogic attainments the nature presents the spectacle of abun-
dance and plenty within an area of hundred yojans (eight hundred miles). Near the Samava-sarana
fruits and flowers of all seasons had adorned the land. It appeared that the whole nature expressed its
joy and extended its welcome to the Lord of compassion and benevolence.
Vidya Varidhi Barrister Champat Rai Jain in his "Rishabha Deva, the Founder of Jainism" depicts
the picture when Tirthankara attains omniscience in these significant words. "Among the wonderful
acquisitions of the Tirthankaras, which are obtained as a result of the destruction of the karmic ener-
gies that stand in the way of the manifestation of the Divinity of the soul, may be mentioned the
following. They are able to conquer gravitation and possess the power of levitation; they live without
food and water, their eye-lids are never closed, shadow is not cast by their bodies, and their hair and
nails do not grow any more. They are not liable to be assailed by trouble or distress in any form and
peace and plenty prevail wherever they go. Naturally hostile animals become friends in their pres-
ence, ferocious natures are tamed. Flowers and fruits appear out of season wherever they go. When
seated in the Samava-sarana, a Tirthankara appears to be looking in all the four directions, though He
only sits facing the East.
The speech of the Lord is like the roar of many waters and is distinctly heard by every one
present. It is produced independently of volition and is for that reason termed 'anakshari' (without
letters). The Apostles arrange the teachings of Truth under twelve main heads (angas) and it is termed
Sruti because of its having been heard (from the Teacher).
The devas, too, contribute their quota to the glory of the Tirthankara. They clarify the directions for
a considerable distance all round, making the ground look like a polished surface, devoid of thorns.
They also translate the anakshari speech of the God into different tongues and place golden lotuses
under His feet when He walks, raining flowers and fragrant water all the time.
The cries of: "Jaya, Jaya" (Victory, Victory) are also raised by the devas, men joining them in
swelling the diapason. All this, no doubt, reads like a romance, but as stated above the Tirthankaras
are not ordinary beings nor are Their devotees all helpless and powerless like man".

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 69 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Sevenfold Essentials-Right faith, right knowledge, right conduct together constitute the path
of liberation. The soul, the non-soul, the Karmic influx, the bondage, the stoppage of the Karmic influx,
the gradual dissociaton of Karmas and the liberation from the Karmas constitute the central point for
right faint.
These are known as seven essentials. The soul consists of consciousness, the non-soul is
bereft of the faculty of cognition or conation. The inflow of auspicious or evil karmas into the soul is
influx. The mutual inter-mingling of the soul and the karmic molecules is bondage. The obstruction of
the karmic inflow is Samvara or stoppage. The Partial separation of karmic matter from the soul is
dissociation (Nirjara). The complete separation of all karmic filth from the individual Self is liberation or
salvation (Moksha).
Supreme object-
The attainment of liberation is the supreme object. The liberated self is eulogized as God, Parmatma,
Shiva, Bramha, Shankara, Buddha, Jina, Swayambhu etc. It is to be noted that the liberation of the
individual soul does not annihilate the independent and separate existence of the Self. The number of
the liberated souls is infinite. The residence of pure, resplendent, omniscient and blissful souls is the
topmost place of the universe. This Parliament of the liberated ones enjoys the unperturbed sover-
eignty over their inner kingdom for ever. They are passionless spectators of the everlasting drama
enacted by the embodied souls displaying infinite forms and exhibiting innumerable psychic disposi-
tions.
The blessed ones are never entangled in the formation or destruction of the physical world. They
are free from the blemished like anger, aversion, attachment, favouritism, greed, delusion, sportive
attitude, hatred and karmic impulses. They are above want and all sorts of longings and material
belongings.
Salient Point-
This point is pertinent and needs rational solution. Why will the pure, omniscient and blissful Self
partake in the creation and destruction of the world and unnecessarily invite worries to disturb the
supreme serenity of the bliss of beatitude and perfection? It does not stand to reason and conviction
that the omniscient and perfect God will create a world full of miseries, barbarities and inequalities.
Due to omniscience and passionlessness the perfect soul will not take a wrong step to be a victim of
impending worries.
The body is in fact the prison-house of impure and empirical soul. The imperfect soul, intoxicated
by the liquor of delusion, undergoes indescribable anguish and pain. The beginningless nescience is
the main cause of soul's unhealthy status and impure dispositions resulting in the four-fold animate
feelings of appetite, fear, coition and attachment. These animate feelings weaken the power of the
soul like high fever to a sick person.
First Requisite-
The first requisite for an aspirant is to understand the correct position of the self. "Not even an
atom of alien objects is related to me as mine. I am non-corporeal. Perception and knowledge are my
inherent attributes. The empirical ego possesses mortal coil, but from the realistic point of view I am
alone; I am single." The soul and body are mingled like milk and water. Each exists distinct from the
other. The human body is a bundle of flesh, blood, pus, excreta and is defiled by bones, fat and the like
and has nine outlets through which filthy matter flows. Therefore the wise live in the world with a
detached mind like a lotus in a lake. The detached mental attitude implanted into actual practice helps

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 70 efleere KeC[

the Self in burning the Karmic fuel by the conflagration of supreme concentration.
The advanced ascetic always reflects: "In this universe I am alone, nothing is mine". He chas-
tises his passions, controls his senses and mind. He possesses the treasure of austerity, cleanses
his soul by a dip into the ocean of virtues. Faculty of discrimination, power of meditation, concentra-
tion, the life of purity, and non-injury bless the truthseeker with enlightenment and transcendental
bliss, whereby the anguish and agony of the sensetormented soul automatically disappear.
Right Belief-
The right believer must understand that his soul resides in the body but he is not the body. His self
is not a child, a man or a woman etc. He is in fact the repository of infinite knoweldge, infinite power.
This is the realistic point of view.
As long as the soul is contaminated by karmic molecules, the self is hadicapped from rising to
the status of Godhood. The empirical self can be compared to a dirty mirror. As long as the dirt from
the mirror is not removed, it cannot help a person to see his reflection therein. The evolved soul is like
a clean and clear mirror. The right believer must bear in mind that he is at present imperfect and he
has to strain every nerve for perfection. If he remains an idler and indolent lotos-eater his pious prattle,
that he is God, he is Brahma, would serve no useful purpose. Faith without action is in fact dead.
Right Knowledge-
The second requisite is that Right faith must be accompained by Right knowledge, which should
be free from doubt, perversity and vagueness. He should understand that truth is manifold. Compre-
hension of one facet of truth does not mean the knowledge of the whole truth. Due to confusion or
ignorance some people hold one-sided view as whole truth. This misconception leads them astray
and far away from reality.
Right belief and Right knowledge are contemporaneous, yet they are related as cause and effect
e.g. lamp and light go together, still light is the effect of the lamp and lamp is the cause of the light.
Substance
It must be borne in mind that every substance is characterized by infinite attributes. It is pos-
sessed of origination, destruction and permanence. From one point of view substance is permanent;
while from other point of view it is not permanent but perishable. There is no contradiction in these
predications. As a milkmaid obtains butter out of curd by drawing one side of the rope and loosening
the other side; similarly one attribute becomes essential from a particular point of view and then other
attributes become secondary. From the stand-point of modifications substance is transitory, but from
the viewpoint of its qualities it is imperishable. The wise cautiously holds judicious and balanced
approach to reality and truth.
Right Conduct-
The third important factor for liberation is Right conduct. Some maintain that mere knowledge of
truth will free the soul from the thraldom of karmas. This view is incorrect. A person in chains cannot
get his freedom as long as his shackles are not broken, so the soul will attain liberation only when it
takes to right action or adopts right conduct. Mere knowledge or wisdom will not solve the problem.
Action is also necessary and is indispensable.
Ingredients-
Right Conduct consists of control over all censurable activities motivated by passions. Absti-
nence from injury, falsehood, theft, unchastity and attachment for mundane objects, constitute right
conduct. The pre-requisite for right conduct is right faith and right knowledge, because conduct bereft

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 71 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

of these two essential factors will not lead to complete emancipation of the soul. Complete abstention
from sinful activities is practised by saints, who have abandoned all worldly belongings including even
apparel. Partial abstention is practised by the householders and laity.
Supreme vow-
Amongst the five-fold vows, the observance of the vow of non-injury is supreme. Other vows of
truth etc. are the supplementary vows. The absence of attachment and other passions is Ahimsa
(Non-injury). He, who has passions, causes injury to his mental purity; whether injury is caused to
other living beings or not, it is immaterial. The severance of ten vitalities or principles of life (namely the
five senses, energy, respiration, life-duration, the organ of speech and mind) out of passion is injury. If
the psychic disposition is tainted with passion one is charged of committing the offence and sinful act
of injury.
When a saint observes a fast the small parasites, the small insects living in the abdomen die for
want of necessary nourishment, but the saint's soul is not contaminated with sin, since he has no
intention to destroy them. His mind was not contaminated with impure thought. The spiritual progress
can be measured by the advancement of the aspirant by his control over passions.
Misconception-
Some misguided people think that their thoughts are always pure and unattached, therefore they
should not be judged by their life of licentiousness.
This is a wrong and erroneous attitude. External conduct and way of life have their repercussions
over the psychic plane. When the mind is not muddled with devilish thoughts, why will it try to choose
such objects or way life, which are associated with vicious thoughts and conduct? External objects
are the basis of thoughts. There will be no thought without a basis in reality. Outward conduct and
possessions help us to read other's mind and internal attitude. This fact must be borne in mind that if
the mind is pure and noble, the conduct will also be accordingly noble and pure. If the outward charac-
ter is saintly the mind may be pure or it may not be pure. The hypocrite's outward conduct dupes the
world, for his mind is wicked and crooked. He makes a false show.
Code of conduct-
In this context it is to be noted that although a mere contact with internal objects will not make a
person guilty of violence (Himsa); but for the purification of mental dispositions it is advisable to abjure
the external objects, which are instrumental causes of violence. The house-holder is ordained to
renounce wine, flesh, honey, such fruits which possess small insects in them. Impure diet produces
impure thoughts. A deer, which lives on vegetarian diet like blades of grass, is more peaceful than a
cat that eats mice. Therefore one must be careful about his diet for mental purity. Pride, fear, disgust,
ridicule, ennui, grief, sex impulse, anger, greed, deceit and other ignoble dispositions are forms of
mental violence.
Householder's duty-
A house-holder should at the outset renounce injury to mobile beings. Perfect renunciation is
avoidance of injury by body, speech, mind by oneself, through agent, or approval. A house-holder is
not in a position to practise highest type of Ahimsa. He should avoid intentional injury at any cost. He
should be mireiful as far as the circumstances permit him.
Animal sacrifice is an act of highest cruelty because it contains the element of 'mens rea'-evil
intention.
For the attainment of spiritual advancement a saint performs a special type of 'Atma yagya'-

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 72 efleere KeC[

spiritual sacrifice. In the fire of anger he offers forgiveness; in the fire of sex impulse the offering
consists of detachment and in the fire of hunger the offering of fasts is made. This spiritual sacrifice
leads to liberation.
Futility of animal sacrifice-
Animal sacrifice on the other hand brings the downfall of man whereby the undergoes indescrib-
able agonies and anguish in hell or in subhuman forms of life. The law 'as you sow, so you reap' is of
universal application. One who sows a bramble will never pluck a rose.
Those who believe that God is pleased by animal sacrifice forget that Godhood is the state of
perfection and purity. God is neither pleased nor becomes irritated. Pure, perfect, omniscient and
passionless God does not send a person to hell or heaven. The soul wanders in the world according
to its auspicious or inauspicious actions. The soul with attachment, desires and cravings transmi-
grates, where-as the passionless self manifests its latent Godhood. The progress on the path of Nir-
vana-liberation depends upon soul's complete reliance & dependence upon oneself. Dependence upon
outward objects is the source of misery and transmigration. Self help, self-dependence, Self-reliance
lead to spiritual sovereignty and bliss of beatitude.
The pilgrim on the path of liberation contemplates benevolence towards all living creatures, joy at
the sight of the virtuous, compassion and sympathy for the afflicted and tolerance towards the inso-
lent persons.
The karmic influx can be stopped by controlling mental, vocal and physical vibrations. In case this
is not possible, careful and regulated activities and movements are ordained avoiding injuries to living
animals and insects. Practice of virtues like supreme forbearance, modesty, truthfulness, selfrestraint,
celibacy, non-attachment etc., purifies the soul.
Sacred Reflection-
Concentrating the mind upon twelvefold reflections regarding the nature of the universe,
transitoriness, loneliness etc. will ennoble and enlighten the mind. Such sacred reflection brightens
the attitude of the aspirant i.e., "I am always alone When I am born and when after playing my part I
leave this body and put on other physical form I am still alone. Not a particle of worldly possessions or
relations follows me. Relations accompany the body upto the burial ground. Virtue only is my faithful
companion". This type of serious and sober thought banishes the stygian, impenetrable and stupefy-
ing darkness of delusion and gives wonderful strength and courage to the mind to fight the debasing
forces and march ceaselessly on the right path of salvation and Godhood.
Concentration-
All omniscients agree that only pure concentration destroys the invulnerable army of destructive
karmas. The mundane soul has been concentrating its mind upon objects which stupify the self and
hinder its progress towards self-realisation.
Sometimes the mind is attached towards disagreeable objects and ultimately becomes unhappy.
One forgets that according to the universal rule of cause and effect he is reaping the harvest of the
seeds in the form of deeds sown by him in the past. At times cruel concentration captures the heart
and one erroneously feels satisfied to see that his mischievous and destructive machinations are
bearing desired fruits but ultimately he has to pay the price for his misdeeds after the perios of matu-
rity. Thus the soul wanders in the universe according to its deeds. It is most difficult to have control
over the mind, change its vicious and pernicious habit and direct it towards the resplendent self.

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 73 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Nature of self-
Every sober thinker preaches about 'Know Thyself' philosophy, but he is found entangled in such
misconceptions about soul which are merely imaginary and far from truth. Reality, corroborated by
one's experience consists of the fact that the embodied soul assumes the form of the body, wherein
it dwells. Due to its capability of contraction and expansion it contracts or expands according to the
small or large body, like the light of a lamp which pervades the place, where the lamp is placed.
The stand, that the soul is not limited to the size of the body, but it is all-pervading for ever, is
contradicted by our own experience in as much as the sensations of pleasure or pain are limited to the
dimensions of the physical body.
The argument, that the soul will become perishable if it is not accepted as all pervading or of the
small size like the seed of a banyan tree, is unsound, since all objects are perishable from the view-
point of modifications and that all are permanent from the stand-point of substance. One must under-
stand that this embodied-soul is body-sized, therefore when he wants to concentrate his mind upon
the self, he should not adopt unreal and imaginary outlook. Small error regarding the object of concen-
tration will be a great hurdle and real impediment in spiritual advancement. The essence of all teach-
ings and preachings is that the tranquillity of mind should not be disturbed by attachment or aversion.
Outward possessions disturb the mental equipoise due to attachment, therefore all objects along with
longings for them should be abandoned. The ascetic should rivet his sole attention upon his aoul
which is conscious and blissful.
Adverse Time factor
The present cycle of time is a great handicap for pure self-contemptation. This is the fifth arc
(spoke) of the 'Ava-Sarpinikala', the arc of descent called' Dukhama'-the period, where misery is the
lot of the majority. In this age the physical frail frame is not fit to undertake the great strain of superb
asceticism required for final liberation. The ascetic can ascend to the seventh stage on the ladder of
spiritual progress; but for salvation one has to cross even the fourteenth stage of spiritual advance-
ment (Gunasthana). In this age the virtuous meditation (Dharma Dhyan) is only approachable. Those
who are born in 'Videha Kshetra' can attain Salvation thereform, because the time factor is agreeable
in the unique land. Virtuous meditation results in the shedding away of inauspicious karmas, but it
causes the accumulation of auspicious karmas, which will bear sweet fruits of celestial life etc. After
that the soul will be reborn as a human being and will attain liberation, if it makes proper progress in
combating the karmic forces, which are the sources of all miseries.
It is very easy to deliver an illuminating and elevating discourse on meditation and concentration,
but it is an uphill task to practise the same since the mind is extremely fickle by nature. It is wise to
keep the wavering mind engaged in noble and holy activities and lead a benevolent and pious life
based upon love, compassion and kindness.
Human Form-
All sages observe that this human form is extremely precious and irrevocable. It is not meant for
the enjoyment of evanescent sensual pleasures. It is to be wisely utilised for the attainment of Divinty.
The life must therefore be adorned with sacred vows of truth, celibacy, non-stealing, non-injury and
control over greed.
Don't be coward, sluggish or chicken-hearted and don't postpone the adoption of the ennobling
and sacred vows for future in the vain hope that right belief (Samyak Darshan) will descend upon you
from heaven or by some magic and after that you will be pleased to renounce your life of lust and
licentiousness. Remember that if proper time (Kala-labdhi) has not approached, you will be bereft of
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 74 efleere KeC[

right faith. This may take infinite time, therefore lose no time to observe sacred vows.
Recollections-
Lord Mahavira referred his previous incarnations thus. "I was born as a grandson of first Tirthankara
Rishabha Deva and a son of Bharat Chakravarti. I was provided with every possible means for self
realisation. The entire environment was wonderfully spiritualised, but as my time for spiritual advance-
ment was not ripe I had to wander in the ocean of transmigration for about one Kodakodi Sagar.
Spiritual awakening-
When the hour of spiritual awakening dawned I got right vision, against most adverse circum-
stances which were causing impenetrable darkness to my soul. I was then a ferocious and cruel lion.
I was blessed by the ennobling and elevating sermon of two spiritually advanced great Saints.
This spiritual touch worked wonders in my life. I got insight into reality immediately and I remem-
bered my past lives of ignorance. I profoundly repented for my lapses and horrifying blunders. After-
wards I made remarkable and astounding progress."
"In the light of my personal life it is advisable for all seekers after truth not to lose a moment and
immediately adopt the beneficial and sacred vows. The purity achieved by vows will do no harm, even
if the person is devoid of right faith, the primary requisite for salvation. It will at least check your
wanderings in the torturours low conditions of life life sub-human beings or hellish beings.
First you can very easily abandon those eatables which disturb your physical health. You can
also adjure thouse objects, which you are not going to enjoy for a particular period due to their non-
availability. In view of your very few needs you can abandon those objects which you are not going to
enjoy then. Those practices, which are harmful to the individual, society or nation, should also be
given up.
Since you are a man, behave like a sensible and rational person. You are supposed to be supe-
rior to other beings. In fact you are superior to other creatures. Remember the pertinent point that you
are not a beast. Even sub-human animals subdue their passions, take vows and make progress on
the path of salvation. I made my progress when I was a beast. Therefore, O wise soul, do not miss a
moment in the slavery of senses and animal appetites. Take courage and chastise your passions so
that they may not chastise you and mar your glorious future."
Noble resolve needed-
"It is not at all difficult to adorn life with sacred vows. Strong will is needed. I took the vow of non-
killing when I was a ferocious lion. It is known that lion is a carnivore and cannot live without meat, but
then I had abjured meat and had embraced peaceful and pious death. Iron determination and strong
will enable you to perform desired deeds, Your can subjugate your mental weakness and your strenu-
ous efforts will invariably be crowned with success. There is no doubt about this."
Admonition-
"Just think of your own-self, which has become a slave of sensual life and animal appetites. You
yourself invite worries and anguish. You should be kind to your own-self and give up the misconcep-
tion caused by nescience. You ought to remember that at present you are not real God, but you can
attain Godhood by your own efforts, if you are not 'abhavya',-one who is devoid of the capacity for
liberation and who has to pass his time in the five-fold cycles of transmigration."
"If you are a householder immediately adopt the course of noble conduct agreeable to a layman.
You will then be guided by the Vyavahara Naya-Practical point of view. Only advanced and highly
cultured nude saints are qualified for realistic point of view (Nishchaya Naya). The advanced souls are

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 75 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

advised to depend upon their own-self. They need not depend upon outward objects; but the less-
advanced souls cannot progress without outward help."
The layman's mental make up is different from that of a Digambar muni, who has renounced all
out-ward possessions, and who is a real and well-equipped warrior to fight against the invulnerable
forces of infatuation, anger, deceit, avarice, conceit etc. The householder's mind is wanting in suffi-
cient spiritual strength since worldly attractions and allurements have made him a weakling. There-
fore he is advised to worship the idols of the Conqueror (Jina) to remind him of the ideal to be achieved.
He should devotedly serve the enlightened saints, study the holy scriptures, which contain the Teach-
ings of the omniscients regarding salvation and which correctly guide the wandering soul regarding
the right path of rectitude and liberation.
This point is to be borne in mind that the idols of passionless and perfect souls, who have ob-
tained liberation are in fact ideals for inspiration to lead the peaceful and pious life of self-control and
self-dependence.
It is incorrect to understand that the idols shower blessings, if they are praised or flatterred. As
the statue of a warrior impels the mind to valiant actions, the idols of peaceful and passionless ideals
uplift the mind towards sublime conduct and purity.
"Remember the fact that you have to accomplish a glorious but stupendous task which will enable
you to ultimately become God. One, who has subdued his senses, whose mind is not contaminated
with wicked dispositions, who is used to lead virtuous life, and who is always ready to help the afflicted,
is the ideal householder, for whom the gates of salvation will be open, no sooner he becomes a perfect
saint adorned with the trident of self-knowledge, self-conduct coupled with right-faith."
"Don't be too selfish, and short-sighted, to think of your own comforts and happiness. It becomes
a noble soul to try his level best to help others to live happily and peacefully. This will give you wonder-
ful peace of mind and inner joy."
Noble Suggestion-
"Let this dictum of nature be enshrined in your mind that all objects are perishable and intransient.
The worldly prosperity and glory are superficial and shortlived. You will have to definitely die, someday.
At present you cannot run away from death. Your material gains will not follow you. Look at the world
and you will understand the point. You will depart all alone. Pious and peaceful death opens the portals
of heaven and happiness. Equanimous departure is attained by those whose entire life is noble, be-
nevolent, compassionate and virtuous. Get yourself ready to face death with no attachment for worldly
objects. Real glory lies in death with equanimity and unperturbed peace."
"Devote some time for introspection. Be introvert and think about yourself and its intrinsic Divine
attributes. Make a resolve that you will earnestly strain every nerve to control your carnal cravings. You
need not be a slave of lust and senses. You are the master of your destiny. Why do you foolishly hold
that you are a toy of the fickle fortune. Oh! aspirant for salvation; arise, awake, be ready and fight
against the forces of evil and temptations. Take courage to control and curtail your requirements as far
as possible. Just have a look at a nude Jain ascetic, who has renounced house, wealth and other
worldly things and who does not even care for his meals and compare yourself with the noble saint
and counsel with yourself as to who enjoys real peace and tranquillity and why?"
Essence of Teaching
"Master this golden rule that all types of miseries spring up from Himsa-injury or violence. The bliss
of beatitude can be attained by one who practises Ahimsa-non-injury by thought, word or deed towards

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 76 efleere KeC[

all beings. Every thing is within your reach. You can attain the status of Godhood through your own noble
efforts, life of self-reliance, self control and self-denial. Have courage and sincerely endevour for spiritual
advancement. You will soon attain your Godhood". The Divine Sermon Lasted for six 'ghadis'-two
hours and four and twenty minutes. Those present in the Samavasaran (The hall of audience) felt as
if they had drunk delicious and invigorating ambrosia. Several persons had taken vows, even the subhu-
man beings-animals took vows according to their capacity and capability. The celestial beings under the
grip of uncontrollable desires could not take any vow, but they developed firm faith in the Teachings of the
omniscient Lord Jina and were inspired to perform worship of the Lord with deep devotion, which is
indispensable for Moksha and self-purification.
Noteworthy Point-
At Vipulgiri Shrenika Mahamandilika King known as Bimbasar Maharaj, the ruler of Magadha was
the head of the lay-disciples and Saint Gautama was the chief of the assemblage of Shramanas-
saints. The conversion of the inimical brahmin, the doyen of scholars and an opponent of Jainism to a
nude devotee of God Mahavira was the object of great attraction and admiration for his superbspiritual
and intellectual attainments. This fact exposes the hollowness of the canard of perpetual bitterness
and animosity between the Shramanas and Brahmans. This shows that in ancient India the Shramanas
and Brahmans had cordial relations.

5. Tour for universal good-

The Divine discourses were imparted by the Omnisceint Lord four times in twenty-four hours.
The Lord moved with his Samavsharana in many parts of the world to establish the rationality and
utility of the doctrine of universal love, compassion and harmony. The effect of teaching was marvel-
lous, since Mahavira Bhagwan was blessed with Sarvagyata-Omniscience. He was able to present
the complete and correct picture of Reality and Truth and the real cause of conflicting and contradictiory
approaches of eminent thinkers, scholars, seers and philosophers. By the magic wand of his Syadvad
doctrine-the philosophy of harmonious and coordinating approach to reality, he was able to pave the
way for intellectual amity and concord.
His unfolding of the intricacies of material karma and its influence upon the empirical self etc. are
marvellous.
What is a karma? How does it work in this world? All these approaches are worthy of deep study
by our scholars and philosophers.
Scientific Exposition of Reality
The teachings of the omniscient Lord are scientific, rational and convincing to the brain and the
heart. In fact Jainism is the science of life and liberation. It is the science of sciences. Dr. Hermann
Jacobi had rightly observed, "The theory of Karma is the key-stone of the Jain system."
Sacred Jain literature
The Head of the saints called Gautama Ganadhara had wonderful memory and faculty of reten-
tion. He remembered the whole sermon of the World Teacher and he had recorded it in four major
divisons, called Anuyogas.
The first division Prathamanuyoga deals with the history and biography of the great personages
of the world i.e. the 24th Tirthankaras, the 12 Chakravarties, the 9 Narayanas, the 9 Prati Narayanas
and the 9 Balabhadras called 63 Shalakapurusha.

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 77 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

The Karnanuyoga explains about the cosmology and the universe etc. The Charnanuyoga deals
with the code of conduct for laymen and for ascetics.
The fourth is Dravyanuyoga, which deals with substances-the soul, the non-soul etc. It deals with
philosophy and spiritualism.
These four subdivisions are in fact the four Vedas of the Shramanic Sacred Jain literature. In
reality Veda means the repository of supreme learning and erudition.
Twelve Sub divisons of Canonical Scriptures
The sacred Jain literature is also divided into twelve Angas. The Acharanga comprises of com-
plete explanation and exposition of the rules of conduct for ascetics.
The second scripture Sutrakritanga deals with religious rites along with one-sided views. It has
23 chapters.
The last chapter is called Nalandadhi-kara, which deals with the luminous bodies like stars and
stellar divinities. It gives us an idea why the University of ancient India In Bihar was named Nalanda. A
university is in fact the light-house of learning. This gives one a clue to the point that during the period
of Mahavira and also after him Nalanda might also have been a Jain centre of learning.
The third Sthana-anga deals with sthanas or numerical point of view in considering the Jiva,
matter and other objects.
The fourth Samavayanga, gives an account of common points in different substances.
The fifth Vyakhayapragpti-anga records 60,000 questions asked to the Omniscient Lord along
with their answers.
The sixth 'Gyatri-dharma-kathaanga' explains about nine categories as well as replies given to
the questions of Gandhara.
The seventh is 'Upaskadhyayananga' which elaborately explains the code of conduct for house-
holders.
Antakritdasanga, the eighth deals with the biographies of ten saints who got salvation after under-
going heavy sufferings.
The ninth anga (Part) is Anuttaropa-padikadasha-anga, gives an account of the ascetics, who
were reborn in the five supreme heavens.
The tenth anga 'Prashna-vyakaranaanga' gives instructions about questions relating to present,
past and future gain and loss, life and death etc. It also furnishes the account of four kinds of narra-
tions like Akshepani; Vikhshepani, Samvejini & Nirvejini.
The eleventh 'Vipakasutra-anga' explains the bondage, operation and existence of karmas.
The twelfth is Drishtivada which is divided into Parikarma, Sutra, Prathamanuyoga, Purvagata,
Chulika. The Purvagata sub-division is classified into fourteen purvas.
These angas and purvas are authoritative being the inter-pretations of the Word of the Omnis-
cient God. They are according to poet Jinasenacharya.
Most of the sacred ancient original Jain literature is lost or forgotten. A small fraction of the teach-
ings of the Lord is availbale, but it contains priceless and most precious matter and provides valuable
material for scholars of comparative religion and men of erudition.
The sermons of the Lord mainly expounded the path of salvation. The Divine discourses death
with history, ethics, philosophy, cosmology and all branches of learning.

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 78 efleere KeC[

6- Central Truth
The central teaching was that the wandering soul should have right knowledge and should adopt
the life of non-injury and purity to attain Nirvana. The attachment for evanescent and alluring objects of
the world and the physical body is the root cause of all miseries and transmigration. Right faith and
renunciation pava the way to perfection, everlasting bliss and God-hood. One must have distinct idea
and firm faith in his mind, that he is a soul endowed with consciousness and the non-soul is quite
separate and distinct from him self. This unswerving faith in the soul-force is the first requisite for
Nirvana.
Queries-
Once Gautama Ganadhar asked the world Teacher, "What is the most precious object in this
world?"
The reply was, "Compassion, renunciation, the vows of non-injury, non-stealing, truth, chastity
and possessionlessness are the most precious objects and amongst them the faculty of concentra-
tion upon the soul is the quintessence of all virtues. It is pure and supreme concentration (Shukla
Dhyana) that burns the huge forest of karmas within 48 minutes (Antar-Muhurta).
Question-
"What is the way for supreme concentration?" Answer-"The first requisite is to have correct
knowledge of the cognizant Self.
The Omniscient Lord said, : "The main characteristic of the soul is knowledge. It is bodysized. It
is neither larger nor less than the dimensions of the body. (1) The soul is not the slave of senses. In
fact it is the master of its destiny. It reaps the fruits of its actions in the course of transmigrations. It can
carve out its own salvation. No outward agency can disturb this natural working.
the aspirant for Nirvana should be equipped with right belief regarding soul's inherent infinite power
and fauclty. He should adorn his heart with genuine compassion and love towards all living beings. Thou
shall not kill, all living benigs should be his sacred motto and ideal without any reservation or limitation.
He should cautiously move and work so that he may cause least possible injury to small creatures even.
Remarkable point-
In this context saint Gautama asked the Lord, "Holy Master, kindly tell me how should I move, how
should I stand, how should I sit, how should I lie down, how should I eat, how should I speak, so that
my soul may not contact sin ?"
The Lord said, "You should carefully move, carefully stand, carefully sit, carefully lie down, care-
fully eat, carefully speak, thus you will not contact sin".
This clearly indicates that in all walks of life one should not be indolent or sluggard, but he should
vigilantly act in such a way that the golden principle of non-injury and universal love may not be violated
unnecessarily. In the light of this sublime ideal, the aspirant is ordained to take only vegetarian diet during
the day time, for in the night innumerable insects are killed along with the meals. Due to the absence of
sun-light small insects are born. He should not drink unfiltered water, which contains small insects;
hence the devotee of Ahimsa is advised to drink water filtered through cloth. This ordinance is now
corroborated by science. through such code of conduct the ideal of universal brotherhood is translated
into action. It does not remain a mere talk. The life of compassion must be adorned with control over
senses. The fickle senses distract and disturb the tranquillity of mind and the purity of heart.
This sense-control should be followed by renunciation. All worldly belongings including the ap-
parel must be abandoned, otherwise the wind of attachment will definitely disturb the serenity of mind
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 79 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

and retard your spiritual progress. The psychic disturbing factors like anger, vanity, crookedness of
mind, avarice, hatred and the like are to be carefully warded off. The aspirant thus equipped will be
able to march on the arduous path of supreme concentration leading to eternal bliss.
Advice for the Wise-
Suppose there is a boat with holes therein and water flows into it. The wise person repairs the holes
and removes the accumulated water, thus the boat does not sink; likewise the boat of life must be checked
and the inlets wherefrom impurities enter and contaminate the soul should be stopped. Bodily activitiy, the
vocal activity and thought activity cause vibration in the soul and very small infinite molecules are attacted
by the soul and the karmic molecules captivate it after the fusion of soul and matter. This state of fusion is
known as bondage. The soul and karmas are blended together.
Question-
What are the causes of bondage?
Answer-
Wrong belief, non-abstinence, negligence, passions and vibrations of the soul due to physical
vocal or mental activities are the causes of bondage.
Belief in things as they really exist is right faith, the reverse of right belief is wrong faith. Abandon-
ment of injury, untruth, stealing, unchastity and attachment for objects of the universe constitute absti-
nence. The opposite of this way of life is non-abstinence. Negligence consists of tardiness, indolence
and carelessness in the observance of sacred vows, noble deeds and scriptural injunctions.
The passions are the primary sources of mental impurity and bondage. Just as the gastric fluid in
the stomach absorbs the food, in the like manner the self attracts karmas according to the virulent,
mild or moderate form of the passions. Due to the fruition of karmas the self is imbued with passions.
The bondage of the self with matter is beginningless. Just as the mixture of several object in a
vessel produces intoxicating liquor, so also matter mixed up with the empirical self is transformed into
karmas. The matter which assumes the form of karmas is the real hindrance in the path of soul's
attainment of perfection and intrinsic Divinity of Siddha-hood. The rise and fall of the mundane soul
depend upon its auspicious or inauspicious karmas, which are material.
Necessary Details Regarding Bondage-
It is to be borne in mind that excessive infliction of pain and suffering to living beings and extreme
attachment are the causes of the influx of inauspicious karma, which leads to the life in the infernal
region i.e. hell, where the wicked souls undergo indescribable sufferings for innumerable years. The
heinous and harrowing cruelities perpetrated by hunting innocent, mute, helpless and poor animals,
eating the flesh of the butchered animals, leading dissolute and licentious life of lust and corruption
and similar actions are the causes of rebirth in hell. Alas; the wicked and callous heart does not
remember this simple point due to infatuation and lust.
The life of treachery and deceitful disposition causes the rebirth as an animal, where the fraudu-
lent person suffers indescribable agonies.
Modesty, noble frame of mind, contented life with few necessary objects, compassionate living
and slight passions etc. lead to human form. The life of self-restraint, sense control, observance of
austerities, noble deeds, peaceful and pious conduct lead to rebirth as celestial being.
Scientific clarification-
The omniscient Lord's discourses clarified the point, that the Supreme Being or pure and perfect
soul has neither direct or indirect hand in the working of the universe or fashioning of the destiny of the

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 80 efleere KeC[

living bings. The karmic forces constitute an important and potent factor to present variegated, amaz-
ing changes and shows on the world stage. Like creates like. An iron ring cannot be created out gold.
Likewise the imperfect soul cannot be the handiwork of a blissfull, perfect and omniscient Being.
People, unable to grasp the working of the karmas, erroneously put the burden upon the perfect, pure
and liberated souls. If the clear stream of reason has not lost its way into the dreary desert of dead-
habits, the solution of worldly working through the media of material karmic forces would receive due
attention of the right thinking, impartial and judicious people.
Complete Truth-
It is universally acknowledged that the world teacher dealt with the philosophy of 'Live, let live and
help others to live', and also brought about intellectual understanding through the Syadvada doctrine or
philosophy of stand-points The sermons which were delivered by the Omniscient Lord for thirty years
dealt with philosophy, history, geography, ethics, cosmology and all sciences and arts. Unfortunately
major portion of the teachings is lost into oblivion and hundreds of thousands of Jain books were de-
stroyed by the fury of bigoted fanatics who were opposed to this religion of the Sharmanas. The remain-
ing Jain literature is still precious, valuable and conspicuous.
7- Nirvana
The world Teacher's Samavasharan-celestial pavilion moved over many parts of the world for 30
years and ultimately it came to Pavapuri in Bihar. On Kartika Sudi 13th, the thirteenth day of the bright
half of Kartika, the Lord resorted to the supreme concentration for final liberation-Parinirvana. The
Divaydhavani-the divine discourses came to a sudden stop. All the devotees understood this as an
indication that the Lord is to leave his mortal coil soon and attain Siddhahood. All people inculding
several kings, chieftains, eminent persons and great sages along with Devas, assembled there to
have the last Darshan of the world Teacher, the Light Divine personified. It was the memorable dawn
of Kartika Krishna Amavasya, the 14th day of the dark half of (October) Kartika, when Lord Mahavira
destroyed the remaining non-destructive karmas by supreme concentration and got final liberation.
He became free from the pangs of death and births for ever.
The body was left in the central part of the lake of Pavapuri, which was full of blooming fragrant
lotuses. The last rites of the sacred body were performed by the Lord of celestials Saudhramendra. It
is to be noted that the body of the liberated Lord was completely nude and without any attire, because
He was Digambar before attaining Nirvana.
Solemn celebrations-
The occasion was most dignifiedly honoured and celebrated with great joy to commemorate the
liberation of the World Teacher. During the night innumerable lamps were kindled as a token of hom-
age and respect for the Great Lord who gave spiritual light of compassion and love to the entire world.
Spiritual light was gone, therefore material light was symbolic of the Divine light.
This event took place 527 years before the birth of Christ. On the October of 1974 we enter into
the year when 2500 years of Nirvan come to completion. Late Prime Minister Jawaharla Nehru on the
sacred occasion of Mahavira Jayanti in New Delhi had observed "Our world is engulfed in horrifying
circumstances. At this critical juncture it is our duty to remember the Teachings of Mahavira".
Siddhahood-
Lord Mahavira got final liberation from the tank of Pavapuri. The body left there was burnt in the
fire by the lord of celestials, Saudharmendra. But what happened to the soul, which was the embodi-
ment of consciousness?

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 81 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
The Jain sacred books throw light on this point in these words. The liberated soul destroyed
Knowledge obscuring karma (Gyanavarniya Karma) and attained perfect knowledge or omniscience.
He destroyed conation-obscuring (Darshana Varniya) karma; obstructive (Antaraya) karma, deluding
(Mohaniya) karma; feeling (Vedaniya) karma; body-building (Nama) karma; age (Ayu) karma & family
determining (Gotra) karma. He attained Infinite conation (Anant Darshan) Infinite power (Anant Virya),
Perfect right-belief (Samyakadarshan), Undisturbability (Avyavaghata), Extreme fineness (Sukshmatva),
Interpenetrability (Avagahanatva) respectively.
Thus the liberated souls are free from eight kinds of karmas and are possessed of eight qualities.
They are blissful, undefiled by karmic inflow, everlasting, having accomplished all that was to be
accomplished. They reside over the summit of the universe. The above description contradicts the
views of the Sadashiva school, which holds that the soul was never bound by karmas; the Samkhya
philosophy, which holds that bondage and liberation are caused by Prakriti and Purusha has no hand
in it; the Maskari school of thought, which holds that the liberated souls again return to the world; the
Buddhists, who believe that every thing is transient therefore liberation is also transient, the Vaisheshiks
and Naiyayikas, who believe that liberation results after the destruction of knowledge, happiness and
other qualities of the soul; the Ishavara school which holds that God is always free and creates the
world, and the Mandali who affirms that the liberated soul always goes on moving upward and infinitum.
Distinct Individuality-
It is worthy of note that the soul after salvation maintains its distinct individuality and it does not
mixup with some universal soul or Brahma, e.g. There are several of lamps in a room; each lamp has
its own light. There is similarity in the light, but the light of each lamp has its separate existence; in the
like manner all liberated souls are blessed with intrinsic innumerable attributes; and so they are simi-
lar, but not same. They have independent existence.
Reality of Nirvana-
The student of comparative religion and philosophy will be surprised that Jain religious literature
deals with the biographies of the liberated souls, the place, time and other important points which go to
establish that the Salvation of perfect souls is not a matter of belief, conjecture or religious dogma, but it
is a real fact. This is not the case with other systems of thought with respect to the attainment of
Godhood or Salvation. Lord Mahavira's life shows the way to the bliss of beatiude and immortality.
We humbly pray the lord of compassion for real inner light, so that the boat of life of modern
matter mad world may be saved from sinking into the sea of violence and hatred. All should try to drink
deep the nectar of Ahimsa, which can only protect humanity at this critical juncture from universal
annihilation. Tirthankara Mahavira's message is the real guide in this encircling gloom and anguish.

RQ

mebmeej kes efkemeer Yeer Oece& ves Deefnmb ee keer Fleveer met#ce Deewj Jeeheke heefjYee<ee veneR keer nw, efpeleveer pewveOece& ves
keer nw~ Gmeves Fmes efJeMes<ehe mes ceve, Jeeve, keee mes DeeejCe ceW Gleejves hej yeue efoee nw~ DeeEnmee kee en Goee
efmeeble peye Yeer mebmeej ceW JeJenej ceW DeeSiee lees efveee ner pewveOece& kee efJeMes<e eesieoeve jnsiee Deewj YeieJeeve
ceneJeerj kee veece Deefnmb ee kes Deeotle kes he ceW efueee peeesiee~ eefo efkemeer ves Deefnmb ee kes efmeevle kees efJekeefmele
efkeee nw lees Jes ceneJeerj nQ~ Fme hej efJeeej kejW Deewj Fmes peerJeve ceW GleejW~
-cenelcee ieebOeer (Yeejle)
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 82 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 83 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 84 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 85 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 86 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 87 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 88 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 89 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 90 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 91 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 92 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 93 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 94 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 95 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 96 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 97 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 98 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

efleere KeC[ 99 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 100 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[
kegC[uehegjme ceneJeerj:
(1)
kegC[uehegj-jcee Yet:, eerceneJeerj-pevceoe~
hegCeoe megKeoe hetlee, meeojceefYeJevodeles~~
kegC[uehegj keer megvoj he=LJeer, pees efke eer YeieJeeved
ceneJeerj kees pevce osves Jeeueer nw, Jen hegCe osves Jeeueer, megKe
osves Jeeueer, heefJe$e nw, Gmekee cesjs eje DeeojhetJe&ke DeefYevebove
efkeee peelee nw~
(2)
YegJees YeeueesppJeuee ceeweuf e:, YeJeb Yeeefle Yeejleced~
lelmecees ve efn osMeesefmle, mechetCex JemegOeeleues~~
megvoj YeejleJe<e& he=LJeer kes ceeLes hej ecekeoej cegkeg kes
meceeve MeesefYele nes jne nw~ mechetCe& he=LJeerleue hej Gmekes
meceeve keesF& osMe veneR nw~
(3)
Yeejles$eeefmleJemletveeb, eseveeb MegYemebiece:~
leVeeefmle Jemleg keg$eeefhe, eVeeefmle cece Yeejles~~
eneB Yeejle ceW es JemlegDeeW kee megvoj mebiece nw~ cesjs
YeejleJe<e& ceW pees Jemleg veneR nw, Jen he=LJeer hej keneR Yeer veneR nw~
(4)
Oecee&Le&keececees#eeKeb, heg<eeLe&elegeced ~
meeOeveereb pevew: meJez:, peerJeve-ue#e-efmees~~
Oece&, DeLe&, keece Deewj cees#e veece Jeeues eej heg<eeLeeX
kees peerJeve kes ue#eeW keer efmeef kes efueS meYeer ueesieeW kees
meeOevee eeefnS~
(5)
Yeejleeree: pevee: efveleb, heg<eeLe&-elegeced~
meeOeeefvle eelvesve, peerJeveevevoueyOees~~
Yeejleere ueesie eejeW heg<eeLeeX kees peerJeve ceW Deevevo
eehle kejves kes efueS meoe keesefMeMe kes meeLe meeOeles jnles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
101 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
-[e@. ekeeMeebo pewve,
pewveoMe&ve-meeefnleeeee&,
meeefnyeeyeeo (ieeefpeeeyeeo)
(6)
YeejleslejosMes<eg, Yeewefleke - megKeefuehmeJe:~
Oece&cees#eew ve peeveefvle, DeLe&keecehejeeCee:~~
Yeejle kes DeueeJee meYeer osMeeW ceW Yeewefleke megKe kes
ueeueeer DeLe& Deewj keece heg<eeLeeX keer efmeef ceW ueies jnles nQ~
Jes Oece& Deewj cees#e kes efJe<ee ceW veneR peeveles nQ~
(7)
Yeejlesefhe ve meJexYe:, megueYeb cees#emeeOeveced~
kesefeosJe cenelceeve:, eueefvle cees#e Jelce&efve~~
eneB Yeejle ceW Yeer cees#e keer meeOevee Deemeeve veneR nw~
keg cenelcee (efJeue#eCe ceneve Deelcee) ner cees#eceeie& hej
eueles nQ~
(8)
keef"veb cees#eceeie leg, meeOeeefvle efpelesefvee:~
lekelJee Yeewelf eke efuehmeemles, ueYevles mJeelce-mebheo:~~
keef"ve cees#eceeie& keer meeOevee lees efpelesefve ceneheg<e
ner kejles nQ~ Jes Yeewefleke efuehmeeDeesb kees leeie kej ner Deelce-
mebheoeDeeW kees eehle kejles nQ~
(9)
cees#eb eehlegb elevles$e, pewve Oecee&vegeeefeve:~
leeie-JewjeiecegKeeefmle, pewveoMe&vemebmke=efle:~
pewve Oecee&vegeeeer ner cees#e eehle kejves kee eelve kejles
nQ keeeWefke pewveOece& keer mebmke=efle leeie-Jewjeie eOeeve nw~
(10)
pewve leerLekejwue&yOeb, cees#eheob megogue&Yeced ~
lekelJee Yeewelf eke-mebmeejb, lewoi& Oeb kece&Ceeb Jeveced~~
Delevle ogue&Ye cees#eheo lees pewve leerLekejeW kes eje ner
eehle efkeee ieee nw~ keeeWefke Gvekes eje Yeewefleke mebmeej kees
leeie kej keceeX kee Jeve peuee efoee ieee nw~
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
(11)
meJe&%ee: Jeerlejeieemles, ke=leke=lee: efpelesevf ee:~
YeieJevlemleerCe&mebmeeje:, pevcece=leg efJeveeMekee:~~
pewve leerLekej meJe&%e, Jeerlejeie, ke=leke=le, efpelesefveJeeved
nQ~ GvneWves mebmeej-meceg kees heej kej pevce-ce=leg kee veeMe
kej efoee nw~
(12)
cees#eceeie& eCesleej:, meJe&peerJe efnlebkeje:~
leerLekeje: ceneveelce:, efvee&vLee: meceoefMe&ve:~~
Jes leerLekej cees#eceeie& kes veslee, meye peerJeeW kee efnle
kejves Jeeues, ceneved Deelcee, efveie&vLe Deewj meceoMeea nQ~
(13)
es Jele&ceevekeeueervee:, leerLekeje: efpeveseje:~
les<eeb YeieJeleeb mebKee, elegefJeMeefleeles~~
pees Jele&ceevekeeueerve efpevesej-leerLekej nQ~ Gve YeieJevleeW
keer mebKee eewyeerme nw~
(14)
Je=<eYe: eLecemles<eeced, DeeoerMees veeefYevevove:~
keuheJe=#eefJekeuheeveeb, kece&Ceeb me: eJele&ke:~~
Gve eewyeerme leerLekejeW ceW veeefYeheg$e Deeoerej $e+<eYeosJe
eLece nQ~ pees keuheJe=#eeW kes mLeeve hej Deefme, ceefme, ke=ef<e
Deeefo keceeX kes eJele&ke nQ~
(15)
Deefvlecemleg ceneJeerj:, elegefJeMees efpeveeefOehe:~
lemewJe ke=heee ueeskes, pewveb peeefle Meemeveced~~
Deewj GveceW Debeflece eewyeermeJeW leerLekej ceneJeerj nQ~ Gvekeer
ner ke=hee mes ueeske ceW pewveMeemeve keer efJepee nes jner nw~
(16)
ceee lJe$e efn keeJesemf ceved, ceneJeerjme peerJeveced~
heeelcekesve hesCe, meb#eshesCe efveheles~~
cesjs eje eneB meb#eshe ceW heehe mes YeieJeeve ceneJeerj kes
peerJeve kee efveheCe efkeee pee jne nw~
(17)
<e[defJebMeefleMeleb s e, Je<e&hetJe&cepeeele~
elegefJeMees ceneJeerj:, leerLekejes$e Yeejles~~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
102 efleere KeC[
Deepe mes yyeerme meew oes Je<e& hetJe& leerLekej ceneJeerj
YeejleJe<e& ceW hewoe ngS Les~
(18)
eosMeesefmle efyenejeKe:, Deee&Yetceew efn Yeejles~
pewveOece&me kesv: me:, eceCeeveeb efJenej-Yet:~~
Deee& Yetefce Yeejle ceW efyenej veece kee eosMe nw~ pewveOece&
kee kesv Jen efyenej eceCeeW (pewve meeOegDeeW) kes efJenej keer
Yetefce nw~
(19)
le$eeefmle efJeeefJeKeeleb, kegC[uehegjveecekeced~
hegjb mJeieexheceb jceb, he=efLeJee: keCe&kegC[ueced~~
JeneB efyenej ceW efJee eefme, mJeie& kes meceeve megvoj,
ceevees he=LJeer kes keeve kee kegC[ue Ssmee kegC[uehegj veece kee
veiej nw~
(20)
hegjme leme jepeemeerled, efmeeLeex ueeskejeke:~
veeeer, oeveer oeeuege, epeeheeueve-lelhej:~~
Gme kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& Les, pees ueesieeW
kees KegMe kejves Jeeues, veeeer, oeveer Deewj epee kes heeueve ceW
lelhej Les~
(21)
efMeuhekeeje: keueekeeje:, JeefCepe:, eefcekee: pevee:~
efJeebme: ke=<ekee: efJeee:, mevlege: veJemeved hegj~s ~
Gme kegC[uehegj veiej ceW efMeuhekeej, keueekeej, yeefvees,
cepeotj, efJeeved, efkemeeve, yeeeCe Deeefo meYeer mebleg neskej
jnles Les~
(22)
veemeerled keesefhe ogJe=& e:, efveOe&vemlemkej: Me":~
ueesueghe: ke=heCees oerve: leme jepes cenerheles:~~
Gve efmeeLe& jepee kes jepe ceW keesF& Yeer Jeefe ogjeeejer,
efveOe&ve, eesj, ueeueeer, kebpetme, oerve Deewj Oetle& veneR Lee~
(23)
leme je%ees ceefnmeemeerled, ef$eMeuee efeekeeefjCeer~
JewMeeueerMeme heg$eer mee, eskeme eleeefheve:~~
Gve jepee efmeeLe& keer hejeveer efeekeeefjCeer ef$eMeuee
Leer~ pees JewMeeueer kes eleeheer jepee eske keer heg$eer Leer~~
 efleere KeC[
(24)
heefleelee megMeeruee mee, efJeog<eer ce=ogYeeef<eCeer~
Oeeefce&keJe=efejetje, meJe&mesJeehejeeCee~~
Jen ef$eMeuee jeveer heefleelee, Des DeeejCe Jeeueer,
efJeog<eer, ceer"e yeesueves Jeeueer, Oeeefce&ke DeeejCe Jeeueer, ke"esjlee
jefnle Deewj meYeer keer mesJee kejves Jeeueer Leer~
(25)
esce-n<e&-efJeveesowe, eeheevleew mJepeerJeveced~
DeevevocevJeYetleeb leew, meneesiew: hejmhejced~~
esce, n<e& Deewj ceveesjbpeve mes Deheves peerJeve kees efyeleeles
ngS Deehemeer meneesieeW mes Jes oesveeW heefle-helveer Deevevo kee
DevegYeJe kej jns Les~
(26)
Skeoe megKe-efveeeeb, veveeJelex mJe meodceefve~
emeghlee ef$eMeuee je%eer, ooMe& mJehveceeefuekeeced ~~
Ske yeej Deheves vebeeJele& cenue ceW megKe keer veeRo ceW meesF&
ngF& ef$eMeuee jeveer ves mJehveeW kes mecetn kees osKee~
(27)
<ees[Me mJehve efe$eeefCe, efveMeeee: enjsefvle ces~
Jeer#e efJemcee-efJeYeevlee, lelkeeueb peeie=leeYeJeled ~~
jeef$e kes Debelf ece enj ceW megvoj meesuen mJehve kees osKekej
megKeo Deeee& mes meefnle Jen ef$eMeuee lelkeeue peeie ieF&~
(28)
eele: mJeheefleb efmeeLe, mJehveeVeJesoeled~
Dehe=e heueb les<eeb, ef$eMeuee n<e&ceevemee~~
eele:keeue nef<e&le ceve mes ef$eMeuee ves Deheves heefle efmeeLe&
kees osKes ngS mJehveeW kees yeleeee Deewj Gvekee heue hete~
(29)
mJehveJe=eevleceekeCe&, efmeeLeex cegeof leesYeJeled~
je%eeR e mJehve-efve<ke<e, GJeee cesefoveerheefle:~~
mJehveeW kes JeCe&ve kees megvekej efmeeLe& emeVe nes ieS
Deewj jeveer kees mJehveeW kee efve<ke<e& (heue) yeleeee~
(30)
osefJe! lJeb ke=lehegCeeefme, leJe ieYex meceeiele:~
leerLekejes peielhetpe: ueeske$eeme oerheke:~~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
103 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
ns osefJe! legceves ye[e hegCe efkeee nw~ legcnejs ieYe& ceW
peieledhetpe, leerve ueeske kes oerheke leerLekej DeeS nQ~
(31)
efveefevlee YeJe efees lJeb, ve ceelee lJelmeceeheje~
keee eeeer eLee mete, oOeeefme Gojs efpeveced ~~
legce efee ceW efveefevle jnes~ legcnejs pewmeer otmejer keesF&
ceelee veneR nw~ efpeme ekeej hetJe& efoMee mete& kees OeejCe kejleer
nw, Gmeer ekeej legce Deheves Goj ceW efpevesv kees OeejCe kej
jner nes~
(32)
eglJee heueb efn mJehveeveeb, ef$eMeuee efeekeeefjCeer~
hejceeveefvolee efees, emeVeJeoveeYeJeled ~~
efeekeeefjCeer ef$eMeuee mJehveeW kes heue kees megvekej ceve
ceW yengle Deeveefvole ngF& Deewj Gmekee cegKe emeVelee mes efKeue
G"e~
(33)
meewOecexvmleoe mJeiex, DeJeefOe%eeve-e#eg<ee~
ieYee&Jeleej-Je=eevleb, efpeveosJeme %eeleJeeved ~~
leYeer mJeie& ceW meewOece& Fv ves Deheves DeJeefOe%eeveheer ves$e
mes efpevesvosJe kes ieYee&JelejCe kes Je=eevle kees peeve efueee~
(34)
Dee<ee{-Megkeue-<eeeb me:, Meees osJew: heefjJe=le:~
kegC[uehegjceeieled, ieYeexlmeJe-efekeer<e&ee~~
Dee<ee{ Megkeuee <eer kes efove Jen Fv osJeeW mes efIeje
ngDee ieYe& keueeCeke ceveeves keer Fe mes kegC[uehegj Deeee~
(35)
ve=le-Jeeove-mebieerlew:, oeve-JeOee&hevew: mececed ~
Fv: heewje: efceefuelJewJe, eegie&Ye&ceneslmeJeced ~~
Fv ves veiejJeeefmeeeW kes meeLe efceuekej ve=le, yeepeeW,
mebieerle, oeve Deewj yeOeeF&eeW kes Deeoeve-eoeve kes meeLe
ieYe&keueeCeke ceveeee~
(36)
peveveer-ieYe&-mesJeeew, efoJee: osJe: meceeielee:~
lee: veJeceeme-hee&vleced Deefleved ceele=meefVeOeew~~
Fme DeJemej hej ceelee kes ieYe& keer mesJee kes efueS mJeie&
keer osefJeeeB DeeF Deewj Jes veew ceen leke ceelee kes heeme ner jneR~
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
(37)
kegyesj: ke=leJeeefVeleb, ef$eMeueeee: ie=nebieCes~
meeOe&mehlekeeserveeb, jlveeveeb megJe<e&Ceced ~~
kegyesj ves ef$eMeuee-ceelee kes Iej kes Deebieve ceW eefleefove
mee{s meele kejes[ jlveeW keer Je<ee& keer~
(38)
jj#e ef$eMeuee ieYe, veJeceemeeved efyevee JeLeeced~
heg$e-pevceeleer#eeeeb, veerleJeleer megjKew: men~~
ef$eMeuee ves efyevee ke kes veew cenerves heg$e kes pevce keer
eleer#ee ceW megKe mes ieYe& keer j#ee kejles ngS efyelee efoS~
(39)
veJeceemee: eoe hetCee&:, pevceyesuee meceeielee~
ew$e Megkeue $eeesoMeeb, ef$eMeueepeveeled megleced~~
peye pevce kes veew ceen hetCe& nes ieS Deewj pevce kee mecee
Dee ieee leye ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove ef$eMeuee ves heg$e
kees pevce efoee~
(40)
efmeeLe&-YeJeves medveg:, peele: eglJesefle veeieje:~
cebieueeeej mebueivee:, jepeYeJeveb meceeielee:~~
efmeeLe& kes Iej ceW heg$e hewoe ngDee nw, en megvekej
cebieueeeej kejles ngS veiej efveJeemeer jepecenue ceW Deeves ueies~
(41)
DeefYeJeeove-melkeejw:, JeOee&hevewheeevew:~
ieeeve-ve=le-mebieerlew:, meJez: n<e&: ekeeefMelee:~~
DeefYeJeeove, melkeej, yeOeeFeeB, YeW, ieevee, ve=le Deewj
mebieerle kes eje meYeer kes eje n<e& eke efkeee ieee~
(42)
emeVe osJe-osJeerefYe:, mee meewOece& osJejed~
pevceeefYe<eske-efJeOeLe, kegC[uehegjceeeeew~~
emeVe osJe-osefJeeeW kes meeLe meewOece& Fv pevceeefYe<eske
keer efJeefOe mecheVe kejves kes efueS kegC[uehegj Dee ieee~
(43)
leerLekej efMeMeg veerlJee, cegefole: mekeuew: men~
pevceeefYe<eske melkeee, megces heJe&leskejesled ~~
emeVe Fv ves meyekes meeLe leerLekej efMeMeg kees ces heJe&le
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
104 efleere KeC[
hej ues peekej pevceeefYe<eske keer efJeefOe kees mecheVe efkeee~
(44)
kegC[uehegj-Yetefcemleg, iegbefpelee cebieuew: jJew:~
pevcekeueeCekes jces, meJex cebieueceeejved ~~
kegC[uehegj keer Yetefce-cebieue-MeyoeW mes ietBpe G"er~ pevce-
keueeCeke kes DeJemej hej meYeer ves cebieue-DeeejCe efkeee~
(45)
yeeueme pevcevee meekeb, JeefOe&lee: jepe mebheo:~
lemceeVeJe efMeMeesvee&ce, JeOe&ceeve: ke=leb pevew:~~
yeeueke kes pevce kes meeLe ner jepe keer mebheoeSB ye{ves
ueieer, FmeerefueS meYeer ves yeeueke kee veece JeOe&ceeve jKee~
(46)
pevceeefYe<eske yesueeeeced, Devegceere efMeMeesye&ueced~
Jeerjeseefceefle MeesCe, Jeerj veece ke=leb leoe~~
pevceeefYe<eske kes mecee yeeueke kes yeue kee Devegceeve
ueieekej Fv kes eje en Jeerj nw Fme ekeej kenkej
Gmekee veece Jeerj jKee~
(47)
oesuee-efmLeleb efMeMegb dJee, mebpee-efJepeeees:~
cegveesce&veesielee: Mebkee:, mJeecesJe efvejeke=lee:~~
Petues ceW efmLele yeeueke kees osKekej mebpee Deewj efJepee
oesveeW cegefveeeW kes ceve keer MebkeeSB mJele: efce ieF~
(48)
yeeueme yege f -ceenelceb, Jeer#e leew ew DeYee<eleeced~
mevceefleefjefle yeeueeseb, mevceeflevee&ce eeeueled ~~
yeeueke keer yegef cenee kees osKekej Jes oesveeW yeesues-en
yeeueke mevceefle nw~ leYeer mes Gmekee veece mevceefle eue he[e~
(49)
Skeoe JeOe&ceeve: me:, efce$e-efMeMegefYe: mececed~
Je=#eejesnCe eer[eeeb, Deemeerod Jemlees Ieves Jeves~~
Ske yeej Jen JeOe&ceeve Deheves efce$e-yeeuekeeW kes meeLe
Ieves pebieue ceW Je=#e hej e{ves-Glejves kes Kesue ceW Jemle Lee~
(50)
leowJe mebiecees osJe:, keleg Oewe&-hejer#eCeced ~
mehe&heb efJeOeeewJeb, Yeerleb keleg eelveJeeved~~
 efleere KeC[
Ske yeej mebiece veece osJe ves Gvekes Oewe& keer hejer#ee uesves
kes efueS mehe& kee he OeejCe kejkes FvnW YeeYeerle kejves keer
keesefMeMe keer~
(51)
JeOe&ceeveme efce$eeefCe, mehe Jeer#e Yeebkejced ~
eOeeefJeleeefve meJee&eCf e, Jeerjesefleled efJevee Yeeced~~
Yeebkej mehe& kees osKekej meYeer efce$e lespeer mes Yeeie ieS~
uesefkeve Jeerj JeneB efyevee Yee kes "njs jns~
(52)
JeOe&ceevemleg Skeekeer, mehe heCes ie=nerleJeeved ~
hetlkeejb leme eglJeeefhe, Deieg_eeVewJe lelheCeced~~
JeOe&ceeve ves Dekesues ner mehe& kes heCe kees heke[ efueee Deewj
Gmekeer hegb keej kees megvekej Yeer Gmekes heCe kees veneR es[ e~
(53)
Jeerjme meenmeb dJee, mebiece: ekeefleesYeJeled~
oMe&ef elJee efvepeb heced, ceneJeerjmlJecegeJeeved~~
Jeerj kes meenme kees osKekej mebiece osJe meeceves eke
ngDee Deewj Dehevee he efoKeekej, legce ceneJeerj nes Ssmee
kene~ DeLee&led GvnW ceneJeerj veece mes mecyeesefOele kej
ejCeeW ceW veceve efkeee Deewj mJeie& Jeeheme euee ieee~
(54)
megmJemLe: eefleYeeMeeueer, yeefueelegjes iegCeer~
me: mevceeflece&neJeerj:, peele: yeeueefMejesceefCe:~
Delevle mJemLe, eefleYeeMeeueer, yeefue Deewj iegCeer Jen
mevceefle ceneJeerj yeeuekeefMejesceefCe yeve ieS~
(55)
MewMeJeesef ele eer[emeg, yengefJeeemeg keerel| eceeved~
Mevew: Mevew ce&neJeerj:, yeeueeeeCeceehleJeeved~~
yeeueesefele eer[eDeeW ceW leLee meJe&efJeeeDeeW ceW eMe eehle
kejles ngS ceneJeerj Oeerjs-Oeerjs yeeueeJemLee mes peJeeveer kees
eehle nes ieS~
(56)
he-eewJeve mebheVe:, eehle mebhetCe& JewYeJe:~
Deefleled efkevleg YeesiesYe:, efJeje SJe meJe&oe~~
meewvoe& Deewj peJeeveer mes ege, mebhetCe& JewYeJeeW kees eehle
efkeS ngS Yeer ceneJeerj ncesMee meYeer YeesieeW mes Goemeerve ner jns~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
105 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
(57)
ueef#ele: meJe&oe Jeerjeseb, iebYeerj-Oewe&meeiej:~
eewJeveesef ele eeeueced, JekejesVeeme ceevemeced~~
en ceneJeerj meoe ieecYeere& Deewj Oewe& kes meeiej he ceW
osKes iees~ eewJeve ceW Yeer ebeuelee ves Fvekes ceve kees efJeke=le
veneR efkeee~
(58)
jepe-JewYeJe ceOesefhe, ve efuehlemlewjeceYetled~
ie=ns heeceJeeefleled, eLee JeeefjefCe Jeeefjpeced~~
jepe kes JewYeJeeW kes yeere Yeer Jen Gvemes efveefue&hle Les~
Iej ceW Yeer Jen Gmeer ekeej "njs ngS Les, pewmes peue ceW keceue~
(59)
efJejemleg ceneJeerje, mebmeejee efvelmegke:~
mJepevesYemleg meJexYe:, efevleeee: efJe<eeesYeJeled~~
mebmeej kes efueS efvelmegke, efJeje ceneJeerj Deheves
meYeer ueesieeW kes efueS efevlee kee efJe<ee yeve ieS~ DeLee&led
ceneJeerj keer mebmeej mes efJejefe osKekej ceelee-efhelee Deeefo
meYeer efeefvlele nes ieS~
(60)
veejYele cevemleme, ceveesjeve kece&meg~
mJeeefo Yeespeheeves<eg, DecyejeYejCes mJeefhe~~
Gve ceneJeerj kee ceve ceveesjpb eve keeeeXs ceW, mJeeefo Yeespeve-
heeve ceW Deewj JeeeYet<eCees ceW Deevevo veneR eehle kejlee Lee~
(61)
cee$ee ke=lee emleeJe:, efJeJeenme Je=LeeYeJeled~
efhe$ee emleeefJeleb jepeb, mJeerke=leJeeVe mevceefle:~~
ceelee kes eje efkeee ieee Gvekes efJeJeen kee emleeJe
JeLe& leLee efhelee kes eje emleeefJele jepe Yeer Gve mevceefle ves
mJeerkeej veneR efkeee~
(62)
leb ie=neefYecegKeb keleg, peelee: elvee: efvejLe&kee:~
Jewjeie heefjhekeJeeseb, {es eLee efnceeuee:~~
Gvns Iej keer Deesj cees[ves kes meejs eelve efvejLe&ke jns~
Jewjeie YeeJe ceW heefjhekeJe Jen efnceeuee keer lejn { Les~
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
(63)
SkeekeeskeevleYetefcemLe:, ceiveefevlevemeeiejs~
Mejerj-ueeske mebyebOes, yengOee me: Jeefevleeled~~
Dekesues Skeevle mLeue ceW yew"s ngS, efJeeej-meeiej ceW [tyes
ngS, Jen peeoelej Mejerj Deewj mebmeej kes mebyebOe ceW meeseles
jnles Les~
(64)
Deefvelee: meefvle mebyevOee:, veeje: Yeesie mebheo:~
eLeeefmle ieieves efJeodegled, ebeuee peiele: efmLeefle:~~
mebbyebOe efvele veneR nQ, Yeesie-mebheoeSB veeMeJeeved nQ~ efpeme
ekeej DeekeeMe ceW efyepeueer, Gmeer ekeej mebmeej keer efmLeefle
Yeer ebeue nw~
(65)
Skeekeer peeeles peerJe:, Skeekeer efceeles meoe~
ce=leg-keeues meceeheVes, veehejes jef#elegb #ece:~~
peerJe Dekesuee pevce ueslee nw Deewj Dekesuee ner cejlee nw~
ce=legkeeue kes efveke Deeves hej otmeje keesF& Gmes veneR yeee mekelee~
(66)
meJex mevle$e mebmeejs, eeefCeve: ogKe-Yeesefieve:~
Oevenervee: OeveeYeeJew:, OeveJevlee le=<Ceee~~
Fme mebmeej ceW meYeer eeCeer ogKe Yeesieles jnles nQ~
Oevenerve Oeve keer keceer mes leLee OeveJeeved le=<Cee mes~
(67)
ceue-cet$eeefmLejewe, ceeBme-ceppeeehetefjles~
Ie=Ceemheos Mejerjs efmceved, eerelf eb kegJe&evf le ceesenf ve:~~
ceue, cet$e, ner, je, ceeBme Deewj ceppee mes Yejs ngS
Ie=Cee kes mLeeveYetle Fme Mejerj ceW ceesner Jeefe eerefle kejles nQ~
(68)
meefeoevevoefheC[elcee, kece&eewjw: eotmeles~
mebmeej heeMe yeelcee, kecee&ieceb ve heMeefle~~
en Deelcee meled, efeled Deewj Deevevo kee efheC[ nw~
kece&heer eesj Fmes otef<ele kej jns nQ~ mebmeejheer peeue ceW
yebOee ngDee en Deelcee keceeX kes Deeves kees veneR osKe heelee nw~
(69)
ele-meefceefle iegefhleYe:, kece&yebOees efveOeles~
kece&yevOe efvejesOeee, peerJe: eelveceeejsled ~~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
106 efleere KeC[
ele, meefceefle Deewj iegefhleeeW kes eje kece&yebOe jeskee
pee mekelee nw~ peerJe kees kece&yebOe jeskeves kes efueS eelve
kejvee eeefnS~
(70)
leheeezJe cees#eee, meeOeveceefmle kesJeueced ~
lehemlehlegb efn ievleJeb, ie=nb lekelJee cegceg#egCee~~
kesJeue leheejCe ner cees#e kee meeOeve nw~ cees#e keer Fe
jKeves Jeeues kes eje Iej es[ kej lehe kes efueS peevee eeefnS~
(71)
leheefme yeeOekeb celJee, ie=nb leegb efn lelhej:~
ceneJeerjes ieleceesn:, JeeegJesie FJeeseflLele:~~
Iej kees lehe ceW yeeOeke ceevekej, Iej kees es[ ves kes efueS
lelhej ceesnjefnle, ceneJeerj Jeeeg kes Jesie kes meceeve G" Ke[s ngS~
(72)
ceelejb efhelejb yevOetved, mJe efveeeb veJesoeled~
Devegceefleb Jeveb ievlegced, me: mekeueeveeeele~~
GvneWves ceelee-efhelee Deewj yevOegDeeW kees Dehevee efveee
yeleeee Deewj Gve meyemes Jeve peeves kes efueS Devegceefle ceeBieer~
(73)
efveJeeefjleesefhe meJez: me:, Devegveerlee hegve: hegve:~
mJe efveees {es Jeerj:, efesoceesnyevOeveced~
meYeer kes eje jeskes ieS Deewj yeej-yeej ceveeS ieS Yeer
Deheves efveee ceW { Jeerj ves ceesn kes yebOeve kees kee [euee~
(74)
ef$ebMeled Je<eeae ceneJeerj:, meJe lekelJee Jeveb eeew~
leheeseYf e: kece&veeMeeLe, cegceg#eg: me: efpelesevf e:~~
leerme Je<e& kes cees#eeefYeuee<eer efpelesefve ceneJeerj lehe
mes keceeX kees ve kejves kes efueS meye keg es[kej Jeve kees
eues ieS~
(75)
ceeie&Meer<e&me Megkeueeeeb, oMeceeb MegYeJeemejs~
%eele=Jeves Meeefueeeeeeb, pewve oer#eeb ie=nerleJeeved~~
ceeie&Meer<e&-Megkeue oMeceer kes MegYe-efove ceneJeerj ves %eele=Jeve
ceW Meeue Je=#e kes veeres pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~~
 efleere KeC[
(76)
Deenej-oeve-meewYeeieb, eLeceb Jeerj-leheefmJeves~
eehleJeeved Jekeguees jepee, ketueeeceme eeJeke:~~
ceneJeerj ceggefve kes efueS eLece Deenejoeve kee meewYeeie
ketueeece kes eeJeke jepee Jekegue ves eehle efkeee~
(77)
leheved leheebemf e IeesjeefCe, efvepe&jeew mJekece&Ceeced~
yeeeeYevlej vsYe:, cegees ieleheefjen:~~
Deheves keceeX keer efvepe&je kes efueS Ieesj lehe kejles ngS,
yeee Deewj Devlejbie heefjen mes jefnle ceneJeerj meYeer veW mes
jefnle nes ieS~
(78)
cees#eceeieexefhe osMeee, efJenjved JemegOeeleues~
me: peieecewkeoe Jeerj:, keewMeecyeeR cenleeR hegjerced~~
cees#eceeie& kes GheosMe kes efueS he=LJeerleue hej efJenej
kejles ngS Ske yeej Jeerj-cegefve keewMeecyeer veeceke efJeMeeue
veiejer ceW ieS~
(79)
mJeeefcevee efveie[wye&e, yeeuewkee le$e evovee~
Jeleer ceneJeerjced, Deenejee efJeefveie&leced~~
JeneB mJeeefceveer kes eje yesef[eeW ceW yebOeer ngF& Ske egJeleer
evovee ves Deenej kes efueS efvekeues ngS ceneJeerj kees osKee~
(80)
dJee cegefveb ceneJeerjced, $egeflee meJe&e=bKeuee~
Deenejb eooew lemcew, #eerjeVeme efn evovee~~
cegefve ceneJeerj kees osKekej Gmekeer meYeer yesef[eeB t ieF&
Deewj evovee ves Gvekees Keerj kee (keesoeW kee Yeele ner Keerj he
ceW heefjCele nes ieee Lee) Deenej efoee~
(81)
Oevees cegefvece&neJeerj: Oevee yeeuee efn evovee~
Deenejoeve cenJesve, peelee ee ieleyevOevee~~
cegefve ceneJeerj Oeve nQ Jen evoveyeeuee Yeer Oeve nw pees
Deenej-oeve kes cenlJe mes yebOevejefnle nes ieF&~~
(82)
leoeveeR ceneJeerjme: keeues, heeKeefC[ meeOeJe:~
yeeee[cyej mebueivee:, melmeeOeglJeb JeveeMeeved~~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
107 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
Gme mecee ceneJeerj kes mecee ceW pewveslej meeOeg yeeee[cyejeW
ces ueies ngS mees meeOeglJe kees ve kej jns Les~
(83)
heeKeC[-KeC[veb ke=lJee, mees{Jd ee efJejesOeeelevee:~
efvepe peerJeve-eeexeYf e:, melmeeOeglJecegheeefoMeled~~
heeKeC[eW kee KeC[ve kejkes efJejesefOeeeW eje efoS ieS
keeW kees menkej Yeer ceneJeerj ves Deheveer peerJeve eee& mes
mees meeOeglJe kee GheosMe efoee~
(84)
efnbmeeb e JewefokeeR Jeerj:, heehecesJeesoIees<eeled ~
cetkeeveeb e heMetveeb me:, yeefueoeveb veJeejeled~
ceneJeerj ves Jewefoke efnbmee kees Yeer heehe ner yeleeee~
GvneWves cetke heMegDeeW kes yeefueoeve kees jeskee~
(85)
SkeoesppeefeveeR eehle:, efJenjved Jeerj-leeheme:~
MceMeeves le$e Oeeveee, Ke[dieemeveb ie=nerleJeeved~~
ceneJeerj-lehemJeer Ske yeej efJenej kejles ngS Gppeefeveer
DeeS~ JeneB MceMeeve ceW Oeeve kes efueS GvneWves Ke[dieemeve
enCe efkeee~
(86)
wkemle$e Oeeveeled, egleb keleg eelveJeeved~
mees{Jd ee leodoe-keeefve, Jeerjes Oeeveb ve lekeleJeeved~~
JeneB Ske ves GvnW Oeeve mes egle kejves keer keesefMeMe
keer~ Gmekes eje efoS ieS keeW kees menve kejkes Yeer Jeerj
ves Oeeve kees veneR es[e~
(87)
e Oewe&ceeueeskee, mlegelf eb Yeefeb leoekejesled~
Yetef<eleJeeved ceneJeerjb, me: DeefleJeerj-meb%eee~~
Deewj leye ves Gvekee Oewe& osKekej Gvekeer mlegefle SJeb
Yeefe keer leLee GvnW DeefleJeerj veece mes efJeYetef<ele efkeee~
(88)
eoMe YesoefYeVeeefve, leheebefme me: meceeejled ~
hebe ceneelew: meeOe, oMeOecee&veOeejeled ~~
Gve Jeerj YeieJeeve ves yeejn ekeej kes leheeW kees efkeee
leLee heeBbe ceneeleeW kes meeLe oMe OeceeX kees oe ceW OeejCe
efkeee~
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
(89)
meefceefle-iegefhle j#eeeeb, meeJeOeeve: megmebeceer~
eoMe YeeJevee-efevleeb, ke=leJeeved Jeerj-meeOeke:~~
Jen Jeerj-meeOeke meefceefle Deewj iegefhleeeW keer j#ee ceW
meeJeOeeve jnkej yeejn YeeJeveeDeeW kee efevleve kejles Les~
(90)
oiOJee me: Ieeefle-kecee&eCf e, MegkeueOeeve ceneveues~
lehemJeer Jeerlejeieeseb, efvepeelcevesJe levcee:~~
MegkeueOeeveheer Deefive ceW eej Ieeefleee keceeX kees peueekej
Jen Jeerlejeie lehemJeer Deheveer Deelcee ceW ner levcee nes ieS~
(91)
oMeceeb JewMeeKe-Megkeueeeeb, kesJeue%eeveceehleJeeved~
esve meJee&eCf e JeeefCe, nmleefmLeleerJe Jeeved ~~
GvneWves JewMeeKe Megkeue oMeceer kes efove kesJeue%eeve eehle
efkeee efpememes Jes meYeer JeeW kees neLe ceW efmLele kes meceeve
osKeves ueies~
(92)
ieCeOejb efJevee efkevleg, efoJeOJeefveve& efveie&le:~
<ed<eef, efoveeefve peeleeefve, JeeCeer vewJe ekeeefMelee~~
efkevleg ieCeOej kes efyevee efoJeOJeefve eke veneR ngF&~
eeme" efove yeerle ieS, JeeCeer ekeeefMele veneR ngF&~
(93)
hegCeesoesve ueeskeme, ieCeOejes efn ieewlece:~
Deeiele Jevoveeb ke=lJee, mece#eb mecegheefmLele:~~
ueesieeW kes hegCeesoe mes ieewlece ieCeOej Deekej Jevovee
kejkes meeceves GheefmLele nes ieee~
(94)
Deeieod ieewlece: mJeeceer, efoJeOJeefvee iegeb pf ele:~
De%eeve efleefcej veeMeee, GVeles efJehegueeeues~~
ieewlece mJeeceer DeeS Deewj De%eeveevOekeej kes veeMe kes efueS
TBes efJehegueeeue hej ceneJeerj keer efoJeOJeefve ietpB eves ueieer~
(95)
eE$eMeod Je<ex<eg peeles<eg, JeeCeer iebiee eJeeefnlee~
eLee cegceg#eJees YeJee: Deelceesejee mveeefhelee:~~
leerme Je<e& yeerle peeves hej JeeCeer-iebiee eJeeefnle ngF&
efpemekes eje YeJe cegceg#eg DeelceesodOeej kes efueS mveeve kejeS
ieS~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
108 efleere KeC[
(96)
kesJeue%eeveves$esCe, meJe&JeeefCe heMele:~
efoJeOJeefvemleg Jeerjme, Dekejesod Oece&oMs eveeced~~
kesJeue%eeveheer ves$e mes meYeer JeeW kees osKeves Jeeues
YeieJeeve Jeerj keer Oece&osMeveehe efoJeOJeefve efKejves ueieer~
(97)
vej-heMeg-megje: meJex, meceJemejCeefmLelee:~
efnleesheosMeceekeCe&, eeg: keueeCeceelceve:~~
meceJemejCe ceW efmLele ceveg<e, heMeg Deewj osJe meYeer ves
efnleesheosMe megvekej Deelce-keueeCe efkeee~
(98)
peielkeueeCe keleg me:, Jenjled peieleerleues~
mete&keeefvlece&neJeerj:, heeJeehegjb efn eehleJeeved~~
peieled kee keueeCe kejves kes efueS mete& kes meceeve
keeefvle Jeeues ceneJeerj he=LJeerleue hej efJenej kejles jns Deewj
Devle ceW heeJeehegj hengBe ieS~
(99)
DeceeJemee-efveMeeeeb me:, ke=<Ce he#es e keeefle&kes~
oiOJeeJeefMe kecee&efCe, ehesos cees#eceefvojced~~
keeefle&ke ke=<Cehe#e ceW DeceeJemee keer jeeef$e ceW DeJeefMe
DeIeeeflekeceeX kees peueekej YeieJeeve ceneJeerj cees#e cebefoj kees
eehle ngS~
(100)
ueyOeefveJee&CeueeYeme, heeJeehegjmejesJejs~
ceneJeerjme Yeeemleg, hejb eceesoceehvegeg:~~
heeJeehegj mejesJej ceW cegefeueeYe kees eehle ngS ceneJeerj
kees osKekej Gvekes Yee Delevle n<e& kees eehle ngS~
(101)
keleg n<ee&eYf eJeefeb e, lew: eoerhee: ekeeefMelee:~
DeejYe leodefoveeosJe, oerheeJeueer ekeeMeles~~
Deewj Gve YeeeW kes eje n<e& keer DeefYeJeefe kejves kes
efueS oerheke peueeS~ Gmeer efove mes eejbYe ngS oerheeJeueer heJe&
kes efove oerheceeefuekee ekeeefMele keer peeleer nw~
(102)
JeOe&ceeveb ceneJeerjced, Jeerjb mevceefle oeekeced~
DeefleJeerjcenb Jevos, kegC[uehegj-Yet megleced ~~
cew kegC[uehegj-Yetefce kes heg$e JeOe&ceeve ceneJeerj, Jeerj,
 efleere KeC[
mevceefle, DeefleJeerj kees vecemkeej kejlee ntB~
(103)
kegC[uehegjpeele: me:, ceneJeerj efpevesej:~
efJee-Meeefvle-efJeOeelee me:, pewveMeemeve veeeke:~~
kegC[uehegj ceW GlheVe Jes ceneJeerj efpevesej efJeeMeebefle
kejves Jeeues leLee pewveMeemeve kes veeeke nQ~
(104)
kegC[uehegj-YetYeeiemleg, ceneJeerjme pevcevee~
heefJe$e: hegCeoewJe, ceve: Meeefvleeoeeke:~
ceneJeerj kes pevce mes heefJe$e-kegC[uehegj kee Yetefce-Yeeie
hegCe osves Jeeuee Deewj ceve keer Meebefle osves Jeeuee nw~
(105)
kegC[uehegj-ceenelceb, Meyowce&ee ve JeCe&les~
e$eeslheVees ceneJeerj:, meJeexoeme esjke:~~
kegC[uehegj kee cenlJe cesjs eje MeyoeW mes JeefCe&le veneR
efkeee pee mekelee~ peneB GlheVe ceneJeerj ves meJeexoe Meemeve
keer esjCee eoeve keer nw~
(106)
oerIe&keeue eYeeJeeeg, Ghes#eeeee keejCeeled~
eeeerve efMeuhe-mecheefe:, ve Meles$e meeceleced~~
uecyes mecee kes eYeeJe mes leLee Ghes#ee kes keejCe mes
eneB Deye eeeerve-efMeuhe keer keesF& Jemleg veneR eehle nQ~
(107)
Jele&ceeveslegle$eemeerled, eeeerveb ueIeg cebefojced~
eeef$eCeeeuhe mebKeeeeced ieefvlemce eoe keoe~~
Jele&ceeve ceW lees eneB Ske ese mee eeeerve cebefoj Lee
Deewj ee$eer Yeer keYeer-keYeer Lees[er mebKee ceWs peeee kejles Les~
(108)
eyebOe-megefJeOeeYeeJeeled, Deeievlegce$e eeef$eCe:~
oMe&veeLe leg #es$esefmceved, veeslmenvles hegve: hegve:~~
eyebOe Deewj megeJf eOeeDeeW kes DeYeeJe kes keejCe ee$eer oMe&veeW
kes efueS yeej-yeej eneB Deeves kee Glmeen veneR kejles Les~
(109)
efoiYeecf elee: pevee: kesefeled, eceeCew: eyeuew: efyevee~
keuhevles pevce Jeerjme, Deve$ewJe veJes mLeues~~
keg efoMeenerve ueesie eyeue eceeCeeW kes efyevee YeieJeeved
ceneJeerj kee pevce efkemeer otmejer peien ceeveles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
109 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
(110)
Sles<eeb Yeevleefeveleeveeced, Deve$e pevce Jeeefoveeced~
og<eeejesefhe #es$eee, peelees efJekeeme yeeOeke:~~
YeieJeeved ceneJeerj kes pevce kees Deve$e ceeveves Jeeues Fve
Yeevleefee ueesieeW kes eje kegC[uehegj #es$e kes eefle og<eeej
kejves mes leerLe& efJekeeme ceW yeeOee GlheVe ngF& DeLee&led #es$eefJekeeme
DeJe nes ieee Lee~
(111)
Jeefje ieefCeveer ceelee, %eeveceleer leheefmJeveer~
ueseK
f ekee efJeog<eer meeOJeer, pewveMeemeveoerehf ekee~~
yeermeJeeR meoer keer Jeefj ieefCeveer leheefmJeveer ceelee %eeveceleer
nQ pees efke uesefKekee, efJeog<eer Deewj pewve Meemeve kees ecekeeves
Jeeueer meeOJeer nQ~
(112)
pewve leerLe& efJekeemeee, esefjkee ceeie&oefMe&kee~
pewveeieceeseceeiexCe, leerLeexejee efeefvlelee~~
DeeieceeW kes Devegmeej pewve leerLeeX kes efJekeeme kes efueS
esjCee Deewj ceeie&oMe&ve kejves Jeeueer Jes ceelee eeeerve leerLeeX kes
peerCeexej kes efueS efevlevejle jnleer nQ~
(113)
efJenjvleer leg mee meeOJeer, kegC[uehegjceeielee~
#es$eefmLeefleb meceeueeskee, ceveefme JeefLeleeYeJeled~~
efJenej kejleer ngF& Jen %eeveceleer ceelee peer kegC[uehegj
DeeF~ #es$e keer efmLeefle kees osKekej ceve ceW JeefLele ngF~~
(114)
kegC[uehegj Yetefcee, ve ceneJeerj-pevceoe~
eglJee celeb efn kes<eebef eled, meeee&eefkeleeYeJeled~~
kegC[uehegj keer Yetefce ceneJeerj kees pevce osves Jeeueer vener
nw, efkevneR kes Fme cele kees megvekej ceeleepeer Deeee&eefkele
jn ieF~
(115)
eceeCewye&ngefYecee&lee, lekezjsleomeeOeeled ~
kegC[uehegjcesJeeefmle, ceneJeerjme pevceYet:~~
ceeleepeer ves yengle mes eceeCeeW Deewj lekeeX mes efme efkeee
efke ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ner nw~
(116)
ceeleg: heeoehe&CesvewJe, efveefce&lee: veJeeespevee:~
keeeekeuheee #es$eme, eejyOee keee&-e=Kb euee~~
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
ceeleepeer kes heoehe&Ce kejles ner #es$e kes keeeekeuhe kes
efueS veF& eespeveeSB yeveeR leLee keee&e=bKeuee DeejbYe nes ieF&~
(117)
ceefvojeCeeb cevees%eeveeb, efJeefvecee&CeefceneYeJeled ~
cenesVele eefleceeefYe:, MeesefYeleeefve eeYeJeved ~~
Deveske cevees%e cebefojeW kee eneB efvecee&Ce ngDee Deewj Jes
TBeer eefleceeDeeW mes megMeesefYele ngS~
(118)
mehle KeC[elcekes jces, veveeJelee&efYeOesveJes~
eemeeos meefvle Jee:, megjevee: ceveesnje:~~
meele cebefpeueeW Jeeues vebeeJele& veeceke megvoj Deewj veS
cenue ceW osKeves eesie yengle meer ceveesneefjCeer jeveeSB ngF& nQ~
(119)
veeeJelex e le$eeefmle, ceneJeerjme cebefojced~
cenesVeleb megjceb e, Gegbie-cetefle& MeesefYeleced~~
Deewj Gmeer vebeeJele& cenue ceW Ske yengle TBee Deewj
megvoj ceneJeerj kee cebefoj nw, pees YeieJeeve ceneJeerj keer Gebgie
eeflecee mes megMeesefYele nw~
(120)
le$ewJe $e+<eYemeeefhe, YeieJele: megceefvojced ~~
leefmceVeeefhe megcevees%ee, YeJee cetefle&efJe&jepeles~~
JeneR hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Yeer megvoj cebefoj nw,
GmeceW Yeer YeJe Deewj cevees%e eeflecee efJejepeceeve nw~
(121)
heefjmejs e le$ewJe, veJeeneKe - cebefojced~
efJeIveneefj-efpevesMeeveeb, efJejepevles$e cetle&e:~~
Gmeer vebeeJele& heefjmej ceW veJeen Meebelf e veece kee cebeof j nw~
GmeceW efJeIvenlee& veJe efpevesv osJeeW keer cetelf e&eeB efJejepeceeve nQ~
(122)
ef$ekeeues<eg e Jele&vles, ef mehleefleefn& es efpevee:~
MeesYeles cetefle&efYemles<eeb, elegefJeMeeflece&efvojced ~~
leerveeW keeueeW ceW pees 24372 (yenej) leerLekej nQ,
Gvekeer cetefle&eeB ef$ekeeue eewyeermeer efpeveeuee ceW MeesefYele nQ~
RQ
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
110 efleere KeC[
(123)
meceb leg veJe efvecee&Cew:, #es$e ceenelceJeOe&kew:~
Deeke<e&Ceceeer peelee, kegC[uehegj-cesefoveer~~
#es$e kes cenJe mes ye{eves Jeeues veS efvecee&CeeW kes meeLe
kegC[uehegj keer he=LJeer Deeke<e&Cecee yeve ieF&~
(124)
eeef$eYe: megKeoeveee, JeJemLee$e ceveesnje~
Yeespeve-Jeeme-mecye:, eyebOees$e megKeeeles~~
eeef$eeeW kees megKe osves kes efueS eneB ceve kees njCe
kejves Jeeueer JeJemLee nsleg Yeespeve Deewj DeeJeeme mes mebyebefOele
eyevOe megKe oslee nw~
(125)
Oece&Meeueee Jele&vles, mJee, jcee ceveesjcee:~
DevegYeJeefvle meewKeeefve, eeef$eCemles eLee ie=n~s ~
eneB Oece&MeeueeSB mJe, megvoj Deewj ceve kees Deevevo
osves Jeeueer nQ, ee$eer eneB Ssmee megKe DevegYeJe kejles nQ, pewmee
efke Jes Deheves Iej ceW ner nQ~
(126)
heeveee efvece&ueb veerjced, efJeodegled Jeeeese Meglee~
eeke=eflekeb e meewvoe, meefvle #es$e efJeefMelee:~~
heerves kes efueS efvece&ue heeveer, ekeeMe nsleg efyepeueer, MegJeeeg
Deewj eeke=efleke meewvoe& Deeefo Fme #es$e keer efJeMes<eleeSB nQ~
(127)
veJeb heb leg #es$eme:, meJezjsJe eMemeles~
efvecee&Ce eefeeeeee, eceesodeeefhe eieefle~~
#es$e kes vees he keer meYeer kes eje eMebmee keer pee jner
nw~ JeneB efvecee&Ceeefeee Deepe Yeer eue jner nw~
(128)
meeOJeeR %eeveceleeR Jevos, ieefCeveeR efJeog<eercenced~
emee: ke=heeemeeosve, #es$eesVeefleefJe&Oeereles~~
ceQ meeOJeer, ieefCeveer efJeog<eer %eeveceleer keer Jevovee kejlee
ntB, efpevekeer ke=hee kes emeeo mes leerLe& #es$e kee efJekeeme efkeee
pee jne nw~
 efleere KeC[ 111 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efnvoer heo meeefnle ceW YeieJeeve ceneJeerj

-(mJe.) [e@. kemletjebo keemeueerJeeue
peehegj (jepe.)
efnvoer meeefnle ceW heoeW kee efJeMes<e cenlJe nw~ Fme Yee<ee kes eee: meYeer Yee SJeb mevle keefJeeeW ves heo meeefnle kee efvecee&Ce
efkeee nw~ keyeerjoeme, metjoeme, ceerje, leguemeeroeme pewmes cenekeefJeeeW ves Yeefehejke, DeeOeeeflceke SJeb e=ib eej hejke heo efueKekej
efnvoer meeefnle kee ner cenlJe veneR ye{eee efkevleg Gvekes ceeOece mes peve-peve ceW Yeefe SJeb DeeOeelce keer YeeJevee kees ket-ket
kej Yejves kee eeeme efkeee nw~ Jew<CeJe keefJeeeW kes meceeve pewve keefJeeeW ves Yeer efnvoer ceW Deveefievele heoeW keer jevee kejkes efnvoer
meeefnle keer eer Je=e f ceW Dehevee cenlJehetCe& eesieoeve efoee nw~ uesekf eve pewve keefJeeeW ves heoeW keer jevee cegKele: eeCeer cee$e kees
SJeb efJeMes<ele: ceeveJe kees peeele jKeves SJeb Gmes kegceeie& mes nekej meceked ceeie& hej ueieeves kes efueS keer nw~
keefJe henues Deheves peerJeve kees megOeejlee nw FmeefueS yengle mes heo Gmeves Deheves Deehekees mecyeeseOf ele kejles ngS efueKes nQ~ Gmes
hejceelcee keer Yeefe keer Deesj FmeefueS eses jf le kejlee nw efke Gmekes DeJeuecyeve mes Gmes megceeie& efceue peeJes leLee Jen Yeer mJeeb hejceelcee
yeveves keer efoMee keer Deesj Deeies ye{ mekes~ en lees Jen peevelee nw efke cegeelcee ve lees efkemeer kees keg os mekeles nQ Deewj ve efkemeer
mes keg ues mekeles nQ~ efhej Yeer pewve keefJeeeW ves hejceelcee keer Yeefe ceW heee&hle mebKee ceW heo efueKes nQ~ Jes Jew<CeJe SJeb metheer keefJeeeW
kes meceeve meiegCe Je efveiegC& e kes ekekej ceW veneR he[s keeeWekf e Gvekee he lees Meg efveefJe&keuhe oMee kee nw~ leerLekej DeJemLee ceW eeefhe
Gvekes Deveske JewYeJeeW keer keuhevee keer nw efhej Yeer GvnW Mejerjeefele kenkej DeefOeke cenlJe veneR efoee nw~
pewve keefJeeeW ves Deheves efnvoer heoeW ceW mejmelee, mebieerleelcekelee SJeb YeeJeeJeCelee kees meyemes DeefOeke cenlJe efoee nw~
GvneWves heoeWs keer jevee Yeefe efJeue neskej keer nw uesefkeve Gme Yeefe ceW Yeer mebele neskej eues nQ~ Jewjeiecetueke heo efueKeves
ceW leLee peiele kee mener efe$eCe kejves ceW GvnW keeheer meheuelee efceueer nw~ Fve keefJeeeW eje efveefce&le heoeW kees nce Yeefe hejke
heo, DeOeeeflceke heo, oeMe&efveke heo SJeb meweefvleke heo, e=bieej SJeb efJejnelceke heo SJeb meceepe efe$eCe Jeeues heoeW ceW
efJeYeeefpele kej mekeles nQ~
pewve keefJeeeW eje jefele heoeW keer mebKee 5 npeej mes kece veneR nQ~ oes npeej heo lees nceejs meben ceW nQ Deewj DeYeer
mewke[eW iegkeeW ceW heo efueKes ngS efceueles nQ efpevekee mebkeueve kejvee Mes<e nw~ Fve heoeW ceW leerLekejeW hej Yeer Deer mebKee ceW
heo efceueles nQ~ Fve leerLekejeW ceW $e+<eYeosJe, vesefceveeLe, heee&veeLe SJeb ceneJeerj hej meyemes DeefOeke heo efueKes iees nQ~
efnvoer ceW YeieJeeve ceneJeerj hej 100 mes Yeer DeefOeke heo efceueles nQ~ pees efJeefYeVe keefJeeeW eje efveye nQ~ Fve keefJeeeW
ceW Yeejke MegYeev, peemeeiej, n<e&keerefle&, eevelejee, mecee megvoj, efpeven<e&, oewuele jece, yeueosJe, osJee<e, veevemegjCe,
megjsv keerefle&, veJeuejece Deeefo keefJeeeW kes veece ecegKe nQ~ Fve keefJeeeW kes heoeW kes DeeOeej hej hetjs ceneJeerj kes peerJeve kee
heefj%eeve nes mekelee nw~ DeefOekeebMe heo Yeefehejke nQ Deewj leerLekej ceneJeerj kes ceneved JeefelJe kes oMe&ve kejeves Jeeues nQ
Fve heoeW ceW Jeerj, ceneJeerj, mevceefle pewmes veeceeW kee eeesie efkeee ngDee efceuelee nw~ heoeW keer Yee<ee efnvoer SJeb jepemLeeveer,
epe SJeb hebpeeyeer efceefele efnvoer meYeer nQ~ keg heoeW ceW jeieeW kee GuuesKe efkeee ngDee nw~ Fve jeieeW ceW keVe[er, keevnjeW, meesj",
pebieuee, efyeueeJeve, KeceeJee Deeefo kes veece GuuesKeveere nQ~ Fve jeieeW mes helee euelee nw efke mJeeb heo efvecee&lee keefJe Yeer Des
mebieerle%e SJeb jeieefJeMes<e%e Les Jes mJeeb ieeles neWies leLee Jes Fmeer lejn mebieerle kes ceeOece mes YeieJeeve ceneJeerj kee mleJeve mce=efle
hee" keer Deve hee"keeW mes DeeMee kejles Les~
pewve keefJeeeW ves ceneJeerj mJeeceer kees me=ef kee keee&Oelee& veneR ceeveles ngS Yeer Gvemes Deheves ogKe-oo& kees efceeves keer
eeLe&vee keer nw leLee keg Deve keefJeeeW ves Deheves kees YeJe meeiej ceW leejves keer keecevee keer nw~ keg keefJeeeW ves ceneJeerj kee
meceJemejCe Deeves hej Gvekeer Jebovee kes efueS eueves kee Deeen efkeee nw leLee keg keefJeeeW ves Deheves Deehekees ner Gvekes ejCeeW
ceW meceefhe&le kej efoee nw~
emlegle heshej ceW ceQves efJeefYeVe pewve keefJeeeW eje emlegle Gvekes peerJeve keer efJeefe$e IeveeDeeW kees emlegle kejves kee eeeme
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 112 efleere KeC[

efkeee nw~
jepemLeeveer pewve keefJe yeueosJe ves YeieJeeve ceneJeerj kes pevce kee JeCe&ve kejles ngS efueKee nw efke ceneJeerj kes efhelee jepee
efmeeLe& SJeb ceelee ef$eMeuee jeveer Leer~ kegC[uehegj ceW Gvekee pevce ngDee Lee leLee osJeeW ves Deekej pevceeslmeJe ceveeee Lee-
Deepe ceneJeerj mJeeceer yevot ceve ueeekes~~
efmeejLe jepee efhelee ef$eMeueeos jeCeer ceelee~
kegC[uehegj ceW pevce GlmeJe keervees Fv Deeekes~~1~~
megj vej cegefvepeve kejle mesJe nw eYeg osJeeefOeosJe~
ieCeOejeefo Oeee kes iegCeevegJeeo ieeekes~~2~~
Deheves Ske heo efmeejLe jepee ojeejs yele yeOeeF& jbie Yejer nes ceW jepemLeeve kes otmejs keefJe ceneebo ves YeieJeeve
ceneJeerj kes pevce uesves kes heeeled kegC[uehegj ceW Iej-Iej ceW GlmeJe ceveeee ieee~ Gvekes pevce uesves kes hetJe& 15 cenerveeW leke
veiej ceW jlveeW keer Je<ee& nesleer jner~ DeekeeMe mJe SJeb efvece&ue nes ieee Deewj pevce nesles ner mecemle efJee ves megKe kee DevegYeJe
efkeee~ jepee efmeejLe ves Deheej oeve oskej eeekeeW keer YeeJevee hetjer keer-
efmeejLe jepee ojyeejs yepele yeOeeF& jbie Yejer nes~~
ef$eMeuee osJeer ves megle peeees Je&ceeve efpevejepe yejer nes~~
kegC[uehegj ceW Iej-Iej ejs nes jner Deevevo Iejer ness~~
jlveve keer Je<ee& kees nesles hevn ceeme Yees meiejer nes~
Deepe ieieve efoMe efvejceue oerKele heg<he Je=e f iebOeeso Pejer nes~~
pevcele efpevekes peie megkeKe heeee oefj iees meye ogKe jer nes~
Devlej cegntle& veejkeer megefKeee, Ssmes DeefleMee pevceOejer nes~~
oeve ose ve=he ves yenglesjes peeefeke peve-peve n<e& kejer nes~
Ssmes Jeerj pevesej ejCees yegOe ceneev peg meerme Oejer nes~~
ceneJeerj keer efMeMeg DeJemLee hetjer ngF& Deewj yeeheve Deeee Deewj ueies Deheves ner meeefLeeeW kes meeLe Kesueves~ jepeejece keefJe
ves Deheves Ske heo ef$eMeuee kes Deebieve ceW Kesues Je&ceeve ceW Gvekeer yeeueeer[e kee yengle megvoj JeCe&ve efkeee nw~ Jes Deheves
meeefLeeeW kes meeLe Kesueles ngS Ssmes ueieles nQ pewmes veJeesefole mete& nes~ ener veneR Gvekeer JeeCeer Yeer meyekees Deeke= kejves Jeeueer
nw leLee Fv mJeeb Yeer Gvekeer eMebmee kejles ngS veneR Lekeles nQ-
ef$eMeuee kes Deebieve ceW Kesues JeOe&ceeve~ Kesuew JeOe&ceeve Kesuew JeOe&ceeve~~
megvoj megjefle DeefYeveJe veJe Yeeve~ cebieue cetjefle iegCe ieCe heeve~~1~~
yeeue meKee Skes Yees Deeve~ [esuele yeesuele ceOegjer Jeeve~~2~~
eer[e kejle Deveske efJeOeeve~ megjheefle leekes kejle yeKeeve~~3~~
veeew Dehej efkebvej ieeve~ jepee jece eenw ojmeve Oeeve~~4~~
ceesleer keefJe ves lees IegIe yeepele Peveve veve veveveve heo ceW ceeleeef$eMeuee keer ieeso ceW Kesueles ngS efMeMeg ceneJeerj kee
mleJeve efkeee nw leLee yeeueheve keer cege kes oMe&ve kejkes Gvekes ejCeeW ceW meeebie vecemkeej efkeee nw-
IegIe yeepele Peveve veve veveveve~~
ef$eMeuee ceelee keer ieeso cew peer Deeyele nw les meve veve veve veve~~1~~
De Je ues hetpeve Deeeew ieeJele nQ les leve veve veve veve~~2~~
ceesleer yeeueheves keer cege osle {eske ejve ve veve veve veve~~3~~
ceneJeerj yeeueke mes egJee ngS Deewj DeJemej heekej mebele ele OeejCe efkeee leLee lehemee kejkes Ieeefleee keceeX kee Ieele
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 113 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kejkes kewJeue eehle efkeee~ Fmeer Ievee kee Ske keefJe ves Deheves heo ceW efvecve ekeej JeCe&ve efkeee nw-
mJeeceer Yesw ceneJeerj Deepe Deevevo Yejdee~
eer ef$eMeuee jeveer kes vevove JejIewceeve megKe oee~~
Deesmej heees mebpece ele ueervees~ efiejmece Oeerjpe Oejee~~
Ieeleeree Ieele Dem kejce Kee kew kesJeue heee~~
osJee yee keefJe kes Ske heo ceW Fmekes yeeo nesves Jeeueer Ievee kee JeCe&ve efceuelee nw~ heo kes Devegmeej kewJeue eeefhle
kes heeeled ceneJeerj ves ceneve efJeeved yeeeCe ieewlece kees Dehevee ecegKe ieCeOej yeveeee leLee yeew Oece& kees ceeveves Jeeues jepee
esefCeke kees Deheves Oece& ceW oeref#ele efkeee-
mJeeceer ceneJeerj Gheieej keerees~ Gheieej efkeeew eefleheeue keereew~~
ieewlece yeeeCe ceeve efkeees Deefle~ peeketb ieCeOej Leeefhe efueees~~
yeewOe celeer es jepee esefCeke~ leeketb meeeeb ieeve oerees~~
Fmekes heeeled osJee yee ves hegve: Deheves Ske ceneJeerj peer ieeve yeleeJew, cegefve ieewlece mecePeeeew ceW efoJeOJeefve kes yeeo
keer efmLeefle kees emlegle efkeee nw~ meceJemejCe ceW jepee esefCeke eMve kejles nQ~ YeieJeeve ceneJeerj keer efoJe OJeefve efKejleer
nw leLee ieewlece ieCeOej Gmekee DeLe& mhe kejles nQ~ osJee yee ves Deheves Ske heo ceW Fmeer Ievee kee JeCe&ve emlegle efkeee nw-
ceneJeerj peer ieeve yeleeJew, cegefve ieewlece mecePeeees~
jepee esefCeke keer hetCee ueeiees peer, peerJe mJehe yeleeJees~~
cenekeefJe eevelejee ves ceneJeerj kes meceJemejCe keer ceefncee kee efvecve MeyoeW ceW JeCe&ve emlegle efkeee nw-
ns jer meKeer ceneJeerj efpevejee euees efpeve JeboerS~~
efJehegueeeue heJe&le meew DeeS meceewmejCe Yeew Yeee~~
cegmeeJeefue ieee efmebIe meg eerle kejw ceve ueee~~
ieewlece efjCee mes ieCeOej peekes~ mesJele megjvej heeBJe~~
Yetheefle meefnle esuevee jeCeer Debefie-Debefie nguemeee~~
eevele eYeg peer kees ojmeCe osKele ceveJeebe f le heue heee~~
Fmeer lejn hebe[f le ceneebo ves Yeer meceJemejCe keer ceefncee kee Ske heo ceW JeCe&ve efkeee nw~ efpemekes Devegmeej meceJemejCe ceW
osJe, ceveg<e eflee&_e meYeer Deheves-Deheves mLeeveeW ceW yew"les nQ Deewj Oece& eJeCe kejles nQ~ peneB ceneJeerj kee meceJemejCe peelee nw JeneB
Jemeble $e+leg Dee peeleer nw Deewj eejeW Deesj heue-hetueeW mes ueos ngS Je=#e efoKeueeF& osles nQ~ eneR veneR meceJemejCe ceW Ske ner mLeeve
hej efmebn Deewj ieee, etne Deewj efyeuueer, mehe& Deewj vesJeuee Deheves hejmhej ceW yewj YeeJe kees es[ kej OeceexheosMe megveves ueieles nQ-
efJehegueeeue efMeKej Deeefpe Deewj he jepew~
Deees efpeve Je&ceeve meceJemejCe egle ceneve~~
megj vej efleee Deeefve efvepe mLeeve efJejepew~~1~~
<e $e+leg heue hetue meJew heefuees Fke keeue~
Deyew oeef[ce De oeKe heJew Deece hegbie leepew~~2~~
efmebn ieewJelme nsle cet<eke ceepeefj hesle veesuee~
De veeiekesle yewj jefnle epew~~3~~
megeCf eees DeefleMee eJeerve eseCf eke ve=he Oece& ueerve~
kej ceW Jemeg Je keerve hetpeve kes keepew~~4~~
keervetb yeng hegve efpeve lee keefjkew jwve efovew~
hebef[le ceneev eflevew osKes cenejepew~~5~~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 114 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce keueeCeke kee Yeejke megjvs keerelf e& ves yengle ner megvoj SJeb efJemle=le JeCe&ve efkeee nw~ jeie
Yew ceW efveefce&le Gvekee en heo DeleefOeke jeseke nw~ Gvekee efveJee&Ce keeefle&ke ke=<Ce elegoM& eer kes Debelf ece enj SJeb DeceeJemee kes
eele: ngDee~ Gme mecee mJeeefle ve#e$e Lee~ efveJee&Ce ceneslmeJe ceW eej ekeej kes osJe Meeefceue ngS Deewj Deefive kegceej osJeeW kes cegkeg
mes efvekeueer ngF& Deefive mes Gvekes heeJeve Mejerj kee oen mebmkeej mecheVe ngDee~ Gvekeer Yemceer kees meYeer ves cemleke hej ueieeee-
ceneJeerj eYeg efvejJeeCe efmeOeejs~ heeJeehegj keceue pegle mejceOe Yeejs~~
keeefle&ke ke=<Ce elego&efMe heefues jele henj DeceeJeme GKe keejs~
mJeeefle ve#e$e efmeejLe ve=he megle efeekeejefve kegefKe Gpeeejs~~1~~
elegjefve keee megjheefle meye DeeS hebe keueeCe meye efJeefOe kejejs~
Deieefve kegceej cegkeg Jeef evove ecegKe megiebeOf e ceOe leveg peejs~~2~~
Fmekes yeeo keer Ievee kee veeve keefJe ves Deheves heo ceW JeCe&ve efkeee nw~ efveJee&Ce kes heeeled heeJeehegj ceW eleske Iej ceW
oerheke peueees iees leLee meYeer mes mechetCe& osMe kes eleske ieeBJe SJeb veiej ceW Gme efove hetpeve keer eLee DeejbYe ngF&-
Jeerj efpevesej Deeefpe efMeJeeuew, hengBes YeefJe peve leeefj ke=heeues~~
keeefle&ke ke=<Ce elego&efMe kee efveefMe, Ske Ie[er DeJeMes<e megkeeuew~~1~~
Fveefoke efveJee&Ce keueeCeke, keervet GlmeJe meefnle efJeMeeuew~~
heeJeehegj ceQ Ieefj Ieefj cebieue, oerheke peesefle YeF& leceieeueww~~2~~
leye lew osMe-osMe hegj-hegj ceW, eefleJe<e& hetpeve Leeeve eeuew~~
efMeJe ceejie keer mejOee keejve, nw veerkees en hebece keeuew~~3~~
uesefkeve 17JeeR Meleeyoer ceW nesves Jeeues peiejece keefJe ves Deheves Ske heo ceW ceneJeerj kes efveJee&Ce keueeCeke kee pees JeCe&ve
efkeee nw Jen DeleefOeke MueeIeveere nw-
ceneJeerj efpeve cegefe heOeejs~ leye megj vej efceefue Deees meejs~~
keeefle&ke ke=<Ce elegoe& Mf e keejs~ efheueer efveefme kewFke Ieef keejs~~1~~
heeJeehegj ceW Ieefj-Ieefj ejs~ oerheke peesefle Yees Gefpeeejs~~
vej-veejer Jebove kees eeuew~ hetpeve keer kej ceesoke Oeejs~~2~~
Fme ekeej Fve heoeW ceW ceneJeerj kes mechetCe& peerJeve kees mebpeesee pee mekelee nw uesefkeve efnvoer heoeW ceW pewve keefJeeeW ves
ceneJeerj kes peerJeve keer IeveeDeeW hej ner ekeeMe veneR [euee nw efkevleg YeefeJeMe neskej eevelejee pewmes keefJe ves Deye ceesns
leej uesng ceneJeerj heo ceW ceneJeerj kes iegCeeW kee JeCe&ve kejles ngS Gvemes leej uesves keer eeLe&vee keer nw~ hetje heo efvecve ekeej
nw efpemeceW Deehe osKeWies efke keefJe ves efkeleves YeeJehetCe& MeyoeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kee mleJeve efkeee nw-
Deye ceesns leej uesng ceneJeerj~~
efmeejLe vebove peie Jebove-heehe efvekevove Oeerj~~1~~
%eeveer Oeeveer oeveer peeveer, yeeveer ienve iebYeerj~
cees#e kes keejCe oes<e efveJeejCe, jes<e efJeoejCe Jeerj~~2~~
mecelee metjle Deevevo hetjle, legjle Deeen heerj~
yeeueeleer {Jeleer meceefkeleer, Ke oeJeeveue veerj~~3~~
iegCe Devevle YeieJeble Deble veneR, MeefMe kehetj efnce nerj~
eevele Skent iegCe nce heeJeW, otj kejw YeJeYeerj~~4~~
keefJeJej oewuelejece Deheves DeeOeeeflceke SJeb Yeefe hejke heoeW kes efueS eefme nQ~ GvneWves ceneJeerj kes mleJeve ceW oes yengle
ner DeLe& Yejs heo efueKes nQ Deewj ceneJeerj kee iegCeevegJeeo efkeee nw~ Jes Devevle megKe kes Oeveer nQ, Yece lece kees veeMe kejves Jeeues
nQ~ efpevneWves oes ekeej kes Oece& efveee Deewj JeJenej kee efveheCe efkeee nw pees cees#e kees osves Jeeuee nw-
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 115 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

pee efMeJe keeefceveer keble Jeerj YeieJeble Devevle megKekeej nQ~

efJeefOeefieefj iebpeve yegOeceve jbpeve Yecelece Yebpeve Yeekej nQ~
efpeve GheosMees ogefJeOe Oece& pees mees megj efmeef jceekej nQ~
YeefJe Gj kegcegoefve ceesnve YeJelee njve Devethe efveMeekeej nQ~~
Deheves otmejs heoeW ceW Yeer Fmeer lejn cebieue MeyoeW ceW ceneJeerj keer Jebovee keer nw pees efvecve ekeej nw-
Jeboes DeoYegle ev Jeerj efpeve efJe ekeesj efelenejer~
efmeejLe ve=he kegue veYe ceb[ve, Keb[ve Yecelece nejer~
hejceevebo peueefOe efJemleejve, heehe leehe e keejer~~1~~
Gefole efvejvlej ef$eYegJeve Deblej keerjefle efkejve hemeejer
oes<e ceuebke keuebke Debefkele ceesn jeng efvejJeejer~~2~~
kecee&Jejve-heeeso DejesefOele yeesefOele efMeJeceie eejer~
ieCeOejeefo cegefve G[gieve mesJele, efvele hetvece efleefLe Oeejer~~3~~
DeefKeue DeueeskeekeeMe-GuebIeve peemeg %eeve Gefpeeejer
oewuele cevemee-kegcegoefve ceesove peees ejce peieleejer~~4~~
18JeeR Meleeyoer ceW nesves Jeeues efpeven<e& keefJe ves jepemLeeveer-Yee<ee ceW Ske Dee heo efueKee nw efpemeceW mebmeej kes ogKeeW
keer DeveefYe%elee eie keer nw leLee YeieJeeve ceneJeerj keer Ske cee$e MejCe keer eeevee keer nw-
ceW peeCeg JeneR YeJeog<e DeFmeG js nesF&~
ceesj ceieve ceeee ceW IetleT, efvepe YeJenejs oesF~~1~~
pevece cejCe eYeJeeme DemegefeceF, jefnJeveg meefnheveg meesF~
Yet<e ef$e<ee hejJeMe yeOe yebOeve, eefj mekes veneR keesF~~2~~
sove Yesove kegbYeer heeeve, Jej JewleefjCeer leesF~
keesF& gjeF& mekeeg veneR pJej og<e, ceF mej Yejeree jesF~~3~~
meJeefn meieeF& peiele "ieeF&, mJeejLe kes meye ueesF~
Ske efpevenj<e ejce efpeveJej kegb, mejCe neree ceF {esF~~4~~
Fmeer keefJe ves Deheves Ske Deve heo ceW YeieJeeve ceneJeerj mes mhe MeyoeW ceW eeLe&vee keer nw leLee Deheves Deehekees yeleueekej
ejCeeW ceW veceve efkeee nw-
cegefve efpeveJej eGJeermecee peer, mesJeke veer Dejoeme~
legPe Deeieefue yeeueke hejF js, ngB leG keB JesjJeeme js~~1~~
efpevepeer DehejeOeer veF js leeefj
leg leG keCee jmeYeeg peer, leg G megnveF efnlekeej js~~
ngB DeJeiegCe veG Deesj[T peer, iegCe leG veneR ueJe uesme~
hejiegCe osKeer veefJe mekeg peer, efkece mebmeej lejsefme js~~2~~
Fme ekeej pewve keefJeeeW eje efveefce&le efnvoer heoeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kee mechetCe& peerJeve efceuelee nw~ pees meeefnle SJeb
Fefleneme keer ef ceW DeleefOeke cenlJehetCe& nw~ DeYeer lees yeermeeW keefJeeeW kes efnvoer heoeW kee mebkeueve kejvee Mes<e nw efpeveceW
Deewj Yeer efJemle=le meeceeer eehle nes mekeleer nw~

R Q

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 116 efleere KeC[

Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj

-Deeefe&kee eer eseebmeceleer ceeleepeer
ceebieerlegbieer efme#es$e
Fme veej mebmeej ceW Devevle eeCeer meoe pevce-ce=leg keer ieeso ceW Petuee kejles nQ Dele: efkemeer kee pevce uesvee Deewj cejCe
kejvee eeke=efleke efveeceevegmeej keesF& efJeMes<e cenJe keer yeele veneR nw efkevleg efpevneWves Ssmee DehetJe& pevceOeejCe efkeee nes,
efpemekes yeeo hegve: pevce ner ve uesvee he[s, efpevnW megj-vej-Demegj-Keiesv Deeefo vecemkeej kej mJeeb kees Oeve mecePeles neW, Ssmes
leerLekej YeieJeeve kee pevce Deueewefkeke SJeb DehetJe&lee mecheVe neslee nw~ meeje mebmeej Gvekes pevce keer yesuee ceW DeodYegle Deevevo
kee DevegYeJe kejlee nw~
DeveeefoefveefOeve SJeb Meeele pewveOece& ceW Devevle leerLekej nesles jns nQ Deewj Deeies Yeer nesles jnWies, Ssmee JeCe&ve Meee-hegjeCeeW
ceW Deeee nw~ Jele&ceeve egie ceW pevceW 24 leerLekej YeieJevleeW cebW peneB eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves DeeesOee veiejer ceW
pevce ueskej Gmes meveeLe efkeee JeneR pewveOece& kes 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& YeejleJe<e& kes
efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele kegC[uehegj veiejer ceW pevce ueskej Gmes peielhetpe yevee efoee Lee~
Deeeee&eer iegCeYe mJeeceer ves GejhegjeCe veeceke ebLe ceW YeieJeeve ceneJeerj kes pevce kee JeCe&ve kejles ngS kene efke-
YeieJeeve Dee<ee{ Megkeuee <eer kes efove efmeeLe& jepee keer cenejeveer efeekeeefjCeer kes ieYe& ceW vebeeJele& veece kes mehleleueege
jepeemeeo ceW Deees Deewj ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee~
YeieJeeve keer ceelee efeekeeefjCeer-ef$eMeuee osJeer JewMeeueer veiej kes mJeeceer jepee eske keer heg$eer LeeR~ GejhegjeCe veeceke
ebLe ceW Gmes efmebOegosMe ceW yeleeles ngS jepee eske keer meele hegef$eeeW SJeb oMeheg$eeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ YeieJeeve pewmeer
ueeskeesej Deelcee keer peveveer nesves kes keejCe efeekeeefjCeer osJeer efJeehetpe nes ieF~ Jemlegle: YeieJeeve kee pevce oee kes
DeJeleej, efJeeesce keer efoJecetefle& kee ner pevce Lee DeLee&led en kenvee keesF& DeefleMeesefe keer yeele veneR nw mee#eeled DeeEnmee
ves ner vej-veejeeCe kee he OeejCe kej pevce efueee Lee~ peerJeeW kees Deefnbmee kee GheosMe oskej GvnW efJekeejer peerJeve mes efJecegKe
kejekej Deheves DeeoMe& eefj$e SJeb JeeCeer eje eeke=efleke heLe hej eJe=e kejeves Jeeues Gve eYeg kes pevce kes meeLe meesleve SJeb
Deesleve eke=efle kee mecemle heefjkej jceCeere Deewj megvoj nes ieee Lee~
cenekeefJe efpevemesve kes Devegmeej-
efoMe: emeefeceemesog: DeemeerefVece&uececyejced ~
iegCeeveeceme Jewceueb Devegkeleg&efceJe eYees:~~cenehegjeCe~~5-13~~
Gve JeerjeYet kes 5 veece peieeefme nQ~ ceneJeerj eefj$e ceW JeCe&ve Deeee nw efke meewOecexv ves kece& Me$eg hej efJepee eehle
kejves kes keejCe Gvekee veece Jeerj jKee Deewj meodiegCeeW keer Je=ef nesves kes keejCe otmeje veece JeOe&ceeve jKee~ Ske yeej mebpee-
efJepee veeceke oes eejCe $e+efOeejer cegefveeeW kes ceve ceWs met#ce Mebkee nesves hej ceeie& mes peeles mecee eYeg Jeerj hej Gvekeer ef
he[er Deewj Gmeer #eCe ner Gvekeer Mebkee otj nes ieF& efpememes mevceefleoelee peeve GvneWves Gvekee veece mevceefle jKee~ hegve: Ske
yeej meewOecexv keer megOece& meYee ceW JeOe&ceeve kes hejeece Deewj Jeerjlee keer eee& megve mebieceosJe eYeg keer Jeerjlee keer hejer#ee nsleg
Yeebkej veeiejepe kee he OeejCekej eer[e kejles ngS JeerjeYet kees [jeves Deeee efkevleg eYeg kees DeodYegle Oewe&cetefle& osKekej nef<e&le
nes ef$eueeskehetpe Deelcee peeve ceneJeerj en meeLe&ke veecekejCe kej Gvekeer mlegefle kej euee ieee~ Fmeer ekeej oeref#ele
DeJemLee ceW eYeg ceneJeerj Ske yeej Gppeefeveer veiejer DeeS Deewj Deeflecegeke veeceke MceMeeve ceW eefleceeeesie OeejCe kej lehe
ceW efmLele nes iees JeneB hej efveJeeme kejves Jeeues ves lece he OeejCe kej eYeg kes efee ceW Yee GlheVe kej efJeeefuele kejves
kee eelve efkeee efkevleg Ghemeie& keer Fme Ie[er ceW Yeer Jes YeieJeeve DeefJeeue Oewe&cetefle& jns~ Fmemes eYeeefJele nes ves
meewceleeOeejCekej Gve leheescetefle& keer mlegefle keer Deewj GvnW cenefle-ceneJeerj kene~ Fme ekeej hebehejeJele&ve he mebmeej mes
Gej kejves Jeeues Gve eYeg kes 5 veece efJeKeele nQ~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 117 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj efoJeef mecheVe SJeb DeeOeeeflceke peesefle hebgpe Les~ Jes pevce mes ner ceefle, egle, DeJeefOe Fve leerve %eeve
kes Oeejke Les~ Jes mJeeb ner efJee kes iegosJe Les DeLee&led GvnW otmejeW kes heeme peekej DeOeeve eesie keesF& yeele Mes<e veneR yeeer
Leer~ ceelee kes ieYe& ceW Deeves mes peye Gvekeer Deeeg kes Dee" Je<e& yeerle ieS~ leye Gve ceneJeerj YeieJeeve ves mLettue he ceW efnbmee
heeheeW kes leeie kee ele OeejCe efkeee Deewj Jes mebeceer nes ieS~ yeeueeJemLee kes Devevlej eewJeveeer ves Gvekes Mejerj kees meceuebke=le
efkeee leye Gvekee meeQoe& Mejodkeeue kes evcee kes meMe ceveesjce ueielee Lee Ssmee JeCe&ve cenehegjeCe ceW Deeee nw~ Deeeee&
kenles nQ efke-
DeLeeme eewJeves hetCex Jehegjemeervceveesnjced ~
eke=lewJe MeMeer keevle: efkeb hegveMMejoeieces~~15-1~~
ceelee ef$eMeuee Deewj cenejepee efmeeLe& ves Devegketue mecee osKe YeieJeeve kes efJeJeen keer eee& eueeF&, leye Gve JeerjeYeg
ves Delevle veceleehetJe&ke efveJesove efkeee Deewj kene efke nceejs hetJe& leerLekej heee&veeLe ves efJeJeen yebOeve kees FmeefueS mJeerkeej
veneR efkeee efke Gvekeer Deeeg kesJeue meew Je<e& Leer efhej cesjer Deeeg lees cee$e 72 Je<e& nw~ Fme Deuhe peerJeve ceW ceQ efJe<eeeW keer oemelee
kee heefjleeie kej hetCe& yeeee& keer meeOevee kejvee eenlee ntB FmeefueS Deehekes eje eoefMe&le jeie kes heLe hej eJe=efe kejves
ceW ceQ DemeceLe& ntB~ Fme ekeej Jes yeeueyeeeejer jns Deewj DeeOeeeflceke efebleve eje Jeeveeieesej megKe kee DeemJeeove kejves
ueies~ Mevew:-Mevew: 30 Je<e& Jeleerle nes ieS, Ske efove Gve eYeg keer ef Deheves hetJe&pevceeW keer Deesj eueer ieF& Deewj Gmemes GvnW
en mhe nes ieee efke efkeme ekeej Jes Fme efJee kes jbiecebe hej Ske ve kes meceeve veevee heeW kees OeejCe kejles ngS keceeX
kes kegee ceW hebmes ngS Deheves peerJeve keess Jeleerle kej egkes nQ~ yeme GvneWves Deheves ceelee-efhelee kees esve-kesve-ekeejsCe mecePeekej
leheeee& eje kece&ee kee #ee kej efJee kees MeebefleheLe hej ueieeves keer YeeJevee eie kej oer Deewj ceelee-efhelee kee ceesnpeeue
meg{ efveee Jeeues ceneJeerj keer efJeeejOeeje ceW leefveke Yeer heefjJele&ve veneR kej mekee efhej lees Deheves leke&ceeer heefjMeg JeeCeer
eje meYeer kes ceesnevOekeej kees otj kej ceieefMej ke=<Cee oMeceer keer MegYe efleefLe ceW GvneWves meJe&heefjen kee leeiekej efoiecyej
oer#ee ues ueer~ oer#ee kes heeeled YeieJeeve kee eLece Deenej ketue eece kes jepee Jekegue kes Iej Keerj kee ngDee~ hegve: Ske yeej
YeieJeeve keewMeecyeer veiejer Yeer hengBes peneB keceeX kes eje meleeF& ieF& cenemeleer ebovee keer Yeefe kes eYeeJe mes Gmekes yebOeve t
ieS, efceer kee mekeesje mJeCe&hee$e yeve ieee, keesoeW kee Yeele Meeefue lebogue he heefjCeceve ngDee Deewj ebovee ves GvnW efJeefOehetJe&ke
Deenej efoee Gmemes osJeke=le hebeeee& ngS~ ener ebovee YeieJeeve kes meceJemejCe ceW cegKe ieefCeveer ngF& nQ~
ceneeceCe ceneJeerj veeceke ebLe ceW heb. megcesjebo efoJeekej ves efueKee nw efke-efoiecyej cege kees OeejCekej %eevelJe ceW Oeeve
kejves Jeeues YeieJeeve ceneJeerj ves ceesnveere kece& kes efJe Dehevee eg s[ efoee Deewj ceneve Ge leheeee& kejves ueies, Gme
keeue ceW GvneWves Deveske mLeeveeW hej YeceCe efkeee~ Gvekes efoJe eYeeJe mes pevce efJejesOeer peerJeeW ceW cew$eer keer YeeJevee GlheVe nes
peeleer Leer, Gvekee peerJeve Deveske efmeefeeW kee kesv yeve ieee Lee; efkevleg Jes Gve ecelkeejeW mes hetCe&le: efJecegKe Les~ Gvekeer
eoMeefJeefOe leheeee& kes 12 Je<e& hetCe& nes jns Les Deewj JewMeeKe megoer oMeceer keer ueeskeesej SJeb heeJeve yesuee meceerhe Dee ieF&,
Gme mecee kee JeCe&ve kejles ngS GejhegjeCe ceW Deeeee&eer kenles nQ efke-
Jes peieodyevOeg YeieJeeve yeejn Je<e& leheeee& kees Jeleerle kej pe=efcYekee ieeBJe kes meceerhe $e+pegketuee veoer kes efkeveejs
ceveesnj veeceke Jeve ceW cenejlve efMeuee hej eefleceeeesie OeejCekej efJejepeceeve Les~ JewMeeKe Megkeue oMeceer kes efove mebOee kes
mecee nmle Deewj Gejve#e$e kes ceOeYeeie ceW evcee kes Dee peeves hej eYeg #eheke esCeer hej Dee{ nes MegkeueOeeve ceW
efJejepeceeve nes iees~
Oeerjs-Oeerjs GvneWves Ieeefleee keceeX kee #ee efkeee Deewj 46 iegCeeW kes DeOeerej yeve ieS DeLee&led Deye Jes meJe&%e Den&vle nes
ieS~ YeieJeeve kee meceJemejCe $e+pegketuee kes le mes euekej jepeefiejer kes efJehegueeeue heJe&le hej Dee ieee~ kegMeue megjjepe
Fv kes meeelve mes ieewleceiees$eere FvYetefle yeeeCe YeieJeeve kes meceerhe hengBes, ceevemlebYe kes oMe&ve mes Gvekee Denbkeej otj
nes ieee Deewj efoiecyej cege OeejCe kej YeeJeeWs keer efJeMeglee kes heuemJehe FvYetefle efJeejepe meele $e+efeeW mes meceefvJele
ieewlece ieCeOej yeve ieS~ eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes cebieue eYeele ceW cesIeOJeveer kee DevegkejCe kejleer ngF& YeieJeeve keer
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 118 efleere KeC[

efoJeOJeefve eie ngF&~ ieewlece mJeeceer Gvekes eLece ieCeOej SJeb ome Deve ieCeOej he cegKe efMe<e Les~ Gve eYegJej kes efoJe
GheosMeeW kees heekej ceevees meejer Oejleer meveeLe nes G"er Deewj meJe&$e megKe-Meebefle, esce-cew$eer Je DeeEnmee keer uenj eue he[er~ Fme
ekeej efJenej kejles-kejles ueieYeie 30 Je<e& Jeleerle nes ieS, Deye YeieJeeve heeJeehegjer hengBe ieS Deewj keceueJeeefhekee mes ege
jceCeerke Geeve ceW keeeeslmeie& cege ceW efJejepeceeve nes ieS peneB Gvekeer Debeflece efoJeosMevee efKejer Deewj GvneWves eesie efvejesOe
kejvee eejbYe kej efoee, Gvekes eesie efvejesOe kee mecee cee$e 2 efove Lee~ keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer jeef$e kee Debeflece enj
Deewj yee cegntle& Lee peye YeieJeeve Mes<e DeIeeefleee keceeX kee veeMekej Deeesieer efpeve nes ieS Deewj efme YeieJeeve yeve ieS leye
meyeves efveJee&Ce keueeCeke kee pee-peekeej DeejbYe efkeee~ Gme mecee Jen veiej hejcehetpe yeve ieee~ Deefivekegceej osJeeW kes
FveW ves Deekej Gvekes Mejerj kee Debeflece mebmkeej efkeee Deewj heefJe$e Yemce ueieekej mJeeb kees heefJe$e efkeee~ YeieJeeve kes
efveJee&Ce kes Gheue#e ceW osJe, osJesveW ves oerheeJeueer GlmeJe ceveeee Lee, Ssmee JeCe&ve nefjJebMehegjeCe ceW Deelee nw Deepe Yeer ueesie
YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke keer mce=efle ceW oerheeJeueer heJe& ceveekej DeieefCele oerhehebefeeeB mepeekej Gve ceneceeveJe kees
vecemkeej kejles nQ~
Ssmes DeeOeeeflceke peesefle kes hegbpe YeieJeeve ceneJeerj nce meYeer keer Deelcee ceW Yeer efoJe%eeve keer peesefle peueeJeW Deewj Gvekes
Meemevekeeue ceW jnves Jeeues elesske YeJeeeCeer Gvekes eje yeleeS ieS Deefnbmeeceeer-meJeexoeer efmeevleeW kees Deheves peerJeve ceW
Deheveeles ngS efvepe-hej kee GlLeeve kejW, ener cebieueYeeJevee nw~
RQ

Yepeve
jeefe$eer-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
lepe&-cesjs osMe keer Oejleer.......~
kegC[uehegj Oejleer JeerjeYet kes pevce mes Oeve ngF& nw
kegC[uehegj Oejleer...........Dees.............~~ske.~~
efyyeme meew Je<eeX hetJe& peneB, Oeveheefle ves jleve yejmeees Les~
jeveer ef$eMeuee kes meheves megve, efmeeLe&jepe nj<eees Les~~
leerLekej megle kees heekej ef$eMeuee, ceelee Oeve ngF& nw~~
kegC[uehegj Oejleer...............Dees.............~~1~~
heueves ceW osKe Jeerj eYeg kees, cegefveeeW keer Mebkee otj ngF&~
Fke osJe mehe& yevekej Deeee, Gmekeer Meeer Yeer etj ngF&~~
kegC[uehegj keer es mele keLeeSb, efpeve Deeiece ceW kener nQ~
kegC[uehegj Oejleer................Dees.............~~2~~
ieefCeveer ceeleeeer %eeveceleer kes, ejCe he[s kegC[uehegj ceW~
DeleSJe JeneB hej vebeeJele&, cenue cebefoj Yeer MeerIe yeves~~
ceneJeerj pevceYetefce efJekeeme keer, Ieef[eeB Oeve ngF& nQ~
kegC[uehegj Oejleer...............Dees.............~~3~~
Gme pevceYetefce kes oMe&ve kej, legce Yeer efvepe Mebkee otj kejes~
ceneJeerj eYet kes mevcegKe Deheveer, FeSB heefjhetCe& kejes~~
evoveeceleer Gmekes oMe&ve, heekej kes Oeve ngF& nw~
kegC[uehegj Oejleer..............Dees.............~~4~~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 119 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegC[uehegj kes jepekegceej ceneJeerj (veeefkee)

emlegefle-Deeefe&kee evoveeceleer
kegC[uehegj veiej kee Me nw~ Ketye mepeer ngF& veiejer efoKeeSB~ meye lejhe heg<he, jlve Deeefo efyeKejs ngS nQ~ veiejJeemeer
meye ye[er emeVecege ceW efoKeeF& os jns nQ~ peien-peien hej ueesie yew"s nbme-nbmekej yeeleW kej jns nQ~ leYeer Gme veiej ceW efkemeer
otmejer veiejer mes Ske Jeefe Deelee nw Deewj Gme veiej keer MeesYee kees osKe-osKekej DeeefcYele nes jne nw-
Jeefe -ns YeieJeeved ! ceQ en keneB Dee ieee? keneR ceQ mehevee lees veneR osKe jne ntB?
kegC[uehegjJeemeer -kenes YeeF&! legce keneB mes DeeS nes? Deewj Fleves Deeee&eefkele keeeW nes jns nes?
Jeefe -YeeF&! ceQ yengle otj mes Deeee ntB Deewj Fme veiej keer mJeie& pewmeer MeesYee kees osKe-osKekej yengle nwjeve ntB~
ceQ mecePe veneR hee jne ntB efke.....
kegC[uehegjJeemeer -(yeere ceW yeele keeles ngS) mecePeelee ntB, mecePeelee ntB, Yewee! legce Flevee efevlee keens kees kejles nes?
euees, keneR yew"kej yeele kejles nQ~ (oesveeW heeme ner Ske hes[ kes veeres yew"kej Jeelee&ueehe kejles nQ)-
Jeefe -neB YeeF&! Deye yeleeDees, Fme veiejer keer megvojlee kee keee jepe nw?
kegC[uehegjJeemeer -megvees! eneB kes jepee efmeeLe& nQ ve! Gvekeer cenejeveer ef$eMeuee ves efpeme efove mes ieYe& OeejCe efkeee nw
Gmekes n cenerves heefnues mes eneB jespe Ketye jleve yejmeles nQ~
Jeefe -(Deeee& mes) Dee! lees es yeele nw!
(leYeer keF& vej-veejer Petceles-veeeles ngS Deeles nQ Deewj kegC[uehegj kes jepee efmeeLe& keer pee-peekeej
kejles nQ-)
meecetefnke mJej -pee nes, cenejepee efmeeLe& keer pee nes, cenejeveer ef$eMeuee keer pee nes, kegC[uehegj kes jepekegceej keer
pee nes!
Jeefe -keee ngDee! Deehe ueesie es pee-peekeej keeeW kej jns nQ?
kegC[uehegjJeemeer -Yewee! nceW Fleves efoveeW mes Fblepeej Lee, Jen jlve nceW Deepe efceue ieee~
Jeefe -legcneje celeueye, jeveer ef$eMeuee ves heg$e jlve kees pevce os efoee nw~
(en megveles ner meYeer ueesie hegve veeeves ueieles nQ~)-
DeeDees js DeeDees KegefMeeeb ceveeDees, cebieue yesuee DeeF&~
kegC[uehegj kes keCe keCe ceW, eYeg pevce keer KegeMf eeeB eF~~
yeesuees pee pee pee, yeesuees pee pee pee~
(hegve: meYeer ueesie pee-peekeej kejles ngS jepee efmeeLe& kes jepeojyeej ceW eJesMe kejles nQ)-
(jepee efmeeLe& kee jepeojyeej efoKeeSB, meye lejhe KegefMeeeB ceveeF& pee jner nQ, meYeer kees efkeefceke oeve
yeeBe pee jne nw~ jepee yengle ner emeVecege ceW jepeefmebnemeve hej yew"s nQ)-
meecetefnke mJej -cenejepe efmeeLe& keer pee nes! efmeeLe& kes ogueejs keer pee nes!
Jeefe (1) -yeOeeF& nes cenejepe, yeOeeF& nes!
Jeefe (2) -Deepe lees yengle ner KegMeer kee efove nw cenejepe!
Jeefe 3) -cenejepe! nce Yeer YeieJeeve yeeueke kee cegKe osKevee eenles nQ~
(en megveles ner jepee ceb$eer kees DeeosMe osles nQ)-
jepee efmeeLe& -cebef$eJej! Fve meYeer kees ues peekej cenue kes mJeeiele ke#e ceWs efye"eDees~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 120 efleere KeC[

ceb$eer -pees Dee%ee cenejepe! (epeepeve keer Deesj osKekej) DeeFS Deehe ueesie cesjs meeLe DeeFS~
(meYeer ueesie Devoj peekej efpeve yeeueke kes oMe&ve kee Fblepeej kejles nQ)
efleere-Me
(mJeie& kee megvoj Me nw, meewOece&Fv keer megOecee& meYee ueieer ngF& nw leYeer Deeeveke meewOece&Fv kee
Deemeve kecheeeceeve nesves ueielee nw~
meewOece& Fv -Dejs! es keee ngDee! cesje Deemeve keeeW kebefhele nes jne nw?
Meefe FveCeer -veeLe! efmebnemeve efnueves kee keejCe keee nes mekelee nw?
meewOece&Fv -neB-neB mecePe ieee! Yejle#es$e keer kegC[uehegj veiejer ceW efmeeLe& cenejepe keer jeveer ef$eMeuee ves leerLekej
heg$e kees pevce efoee nw (hejes#e mes ner YeieJeeve kees vecemkeej kejles nQ)~
kegyesj -pewmeer Dee%ee Fvjepe! (euee peelee nw)
(meewOece&v SsjeJele neLeer hej Dee{ neskej kegyesj Fv, MeefeFveCeer leLee Deewj Yeer yengle mes FveW kes
meeLe ceOeueeske hengBekej kegC[uehegj veiejer keer leerve eoef#eCee ueieeles nQ hegve: meYeer ueesie pee-peekeej
kejles ngS jepee efmeeLe& kes jepeojyeej ceW eJesMe kejles nQ-hegve: jepee efmeeLe& kees eCeece kejles nQ)-
meewOece& Fv -jepee efmeeLe& keer pee nes! cenejeveer ef$eMeuee keer pee nes! kegC[uehegj kes egJejepe keer pee nes!
jepee efmeeLe& -DeeFes Fvjepe! Deehekee mJeeiele nw~
meewOece& Fv -jepeved ! nce ueesie mJeie&ueeske mes efpeveyeeueke kes pevceeslmeJe keer KegefMeeeB ceveeves Deees nQ~ nce efpeve
efMeMeg kees megces heJe&le keer heeb[gkeefMeuee hej ues peekej Gvekee 1008 keueMeeW mes pevceeefYe<eske kejWies, Deehe
nceW Dee%ee eoeve kejWb~
jepee efmeeLe& -(emeVe cege ceW) pewmeer Deehekeer Fe osJejepe!
meewOece& Fv -(Meefe FveCeer mes) osJeer! Deehe emetefleie=n ceW peekej meJe&eLece efpeve efMeMeg kee oMe&ve kejs Deewj GvnW ueekej
nce ueesieeW kees Yeer oMe&veueeYe eoeve kejW~
Meefe FveCeer -pewmeer Deehekeer Dee%ee, mJeeceer!
(Meefe FveCeer emetefleie=n ceW peekej ceelee ef$eMeuee kees ceeeeceeer efvee ceW meguee osleer nQ leLee Gvekes heeme
Ske ceeeeceeer yeeueke kees jKekej efpeveefMeMeg kees yeenj ues peeleer nQ)-
(efpeveefMeMeg kee oMe&ve kejkes meye ueesie KegMeer ceW Petceves ueieles nQ efhej yeeueke kees SsjeJele neLeer hej
efye"ekej meewOece& Fv megces heJe&le keer heeb[gke efMeuee hej ues peeles nQ Deewj JeneB pevcepeele yeeueke kee
1008 keueMeeW mes pevceeefYe<eske kejkes Gvekees Jeerj Deewj JeOe&ceeve Fve oes veeceeW mes Deuebke=le kejkes
hegve ceelee ef$eMeuee kes heeme hetJe&Jeled jKe osles nQ Deewj jepee mes Dee%ee ueskej Jeeheme mJeie&ueeske keer Deesj
eues peeles nQ)~
le=leere Me
(jepecenue kee megvoj Me nw~ Ske heeueves ceW yeeueke JeOe&ceeve Petue jns nQ heeme ceW ceelee ef$eMeuee yew"er
ngF& nQ leYeer Deeeveke GOej DeekeeMe ceeie& mes mebpee Deewj efJepee veeceke oes eejCe$e+ef Oeejer
cenecegefvejepe iegpejles nQ)-
mebpee cegefve -efJepee cegefve! DeYeer keg osj henues ceQves Deehemes kene Lee ve efke cesjs ceve ceW Ske Mebkee nw!
efJepee cegefve -neB cegefvejepe! Deeheves kene lees Lee!
mebpee cegefve -lees Jen Mebkee Deye cesjer otj nes ieeer nw~
efJepee cegefve -kewmes cenelceved ?
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 121 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

mebpee cegefve -Jees meeceves jepeYeJeve ceW yeeueke JeOe&ceeve Petue jns nQ ve! Fvekee oMe&ve kejles ner cegPes cesjer kee Mebkee kee
meceeOeeve efceue ieee~
efJepee cegefve -pee nes! yeeueke JeOe&ceeve keer pee nes!
mebpee cegefve -Fvekes osKeves cee$e mes cesjer Mebkee otj ngF& nw Dele ceQ Fvekee mevceefle en veecekejCe kejlee ntB~
(oesveeW cegveer Ske meeLe) peeJeble neW! mevceefle YeieJeeve efejkeeue leke Oejleer hej peeJeble neW Deewj meyekees
meodyegef eoeve kejles jnW~
(Fme ekeej yeeueke mevceefle otpe kes eebo keer lejn ye{ves ueies, Deheveer yeeuemegueYe eer[ eDeeW mes meyekee ceve Devegjeb pf e
kejves ueies, cenejepe efmeeLe& Deewj jeveer ef$eMeuee lees heg$e kees osKekej ceevees hetues ner veneR meceeles Les)~
ceneJeerj keer yeeue meYee SJeb mehe& eer[e
leerLekej JeOe&ceeve kes meeLe meewOece& Fv Deveske osJeeW kees ess yeeueke kes he ceW Yespekej lejn-lejn mes eer[ e kejJeeles
nQ leye Jes osJeieCe yeeueke yevekej Gvekes meeLe Kesue Kesueves ceW Dehevee DenesYeeie mecePeles nQ~
Fve osJeyeeuekeeW kes meeLe efoJe eer[e kejles ngS efpeveyeeueke JeOe&ceeve keYeer-keYeer kegC[uehegj kes Geeve ceW yeeuemeYee
kee Deeeespeve kejkes osJeleeDeeW kees Yeer Deheves DeJeefOe%eeve mes Deveske Meeeere, ueewefkeke, meeceeefpeke leLee JeeJeneefjke efJe<eeeW
kee %eeve eoeve kejles Les~ Jewmeer ner Ske ceneJeerj yeeue meYee SJeb mehe&eer[e kee heke eneB emlegle efkeee pee jne nw-
jepecenue kee Me nw, yeereeW yeere ceW ueieYeie 8 Je<e& kes yeeueke kees ceneJeerj kes he ceW megmeefppele kejkes efmebnemeve
hej efye"eJeW Deewj yeieue keer kegmeea hej ceneJeerj kes efee meKee kes he ces 8 Je<e& kes Ske yeeueke kees Gvekes efee osJemeKee kes
eleerke ceW efoKeeJeW~ Deepet-yeepet ceW 7-7 yeeueke Deewj Yeer (ueieYeie 5 mes 7 Je<e& keer Gce Jeeuess) megvoj Jes<eYet<ee ceW efye"ekej
yeeuemeYee kee keee&ece eejbYe kejW-(Ske osJe kee kelLeke ve=le efoKeeJeW) hegve:-
osJemeKee -ns leerLekej meKee JeOe&ceeve! Fme Oejleer hej meyemes yengcetue heee&e keewveer meer nesleer nw?
yeeueke JeOe&ceeve -efce$eJej! Oejleer hej ceveg<e heee&e meyemes DeefOeke yengcetue ceeveer peeleer nw~
osJemeKee -Ssmee keeeW? cesjs Jeerj efce$e!
JeOe&ceeve -FmeefueS efke ceveg<e heee&e mes ner meyemes TBee heo cees#e eehle efkeee pee mekelee nw~ Fmekes DeueeJee
efkemeer Yeer heee&e mes cees#e keer eeefhle veneR nes mekeleer nw~
osJeyeeueke veb. 1 -ns Jeerj! osJe ueesie ceveg<e heee&e kewmes hee mekeles nQ? en lees yeleeFes~
JeOe&ceeve -efce$eeW! osJelee Yeer YeieJeeve keer Yeefe Deewj meceioMe&ve keer {lee mes Deieues pevce ceW Gme yengcetue ceveg<e
Mejerj kees OeejCe kej mekeles nQ~
osJeyeeueke veb. 2 -ns mevceefle! keg ueesie ceveg<e heee&e heekej Yeer uetues-uebie[s nes peeles nQ, Jen efkeme keejCe mes?
JeOe&ceeve -megvees YeeFees! Fme eMve kee Gej en nw efke pees ueesie hetJe& pevce ceW otmejeW kees ogKe osles nQ DeLeJee otmejs
Debienerve ueesieeW kees osKekej Gvekeer nbmeer G[eles nQ Jes ceveg<e pevce heekej Yeer uetues-uebie[s nes peeles nQ~
osJeyeeueke veb. 3 -ns ceneJeerj! keg ceveg<e yeseejs ietbies Deewj yenjs osKes peeles nQ, mees Gmekee keee keejCe nw?
JeOe&ceeve -cesjs meKee! Fmekee Yeer Gej megvees, pees ueesie otmejeW keer yegjeF& kejles nQ ee Pet" yeesueles nQ Jes lees ietbies
nes peeles nQ Deewj pees yegjeF& megveles nQ Jes yenjs nes peeles nQ~
osJeyeeueke veb. 4 -(jepemLeeveer Yee<ee ceW) Dejs Dees efmeejLe heg$e! cnejs Yeer Ske eMve kee Gej os oerpees~ceQ hetJee eentB kes
Leebkes yeeyee kees keebF& veeJe nw, ceves kees ceeuegce keesveer?
JeOe&ceeve -megCe megCe cnejes meKees~ cnejs yeeyee kees veeJe nw jepee meJee&Le&~ mecePee ee keesveer mecePee~ cneje yeele
peer lees jepee efmeeLe& nw Deewj Jeekee yeehepeer jepee meJee&jLe nw~
osJeyeeueke veb. 5 -(iegpejeleer Yee<ee ceW) Dejs Jeen! ef$eMeueevevove lees Deepes meyeves yeleeJee cee ueeiee s lees cet heCe Ske eMve
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 122 efleere KeC[

pej hetJee cees Jeekegue tb~ ns ceneJeerj! leerLekej YeieJevle $e+<eYeosJe ves oer#ee keeeb ueerOeer Leer?
JeOe&ceeve -Dee Dee osJemeKee! Dee eMve ve Gej peeveJee cees Leejer Fe s lees megCe, eLece leerLekej $e+<eYeosJe YeieJeeve
peeb oer#ee ueerOeer leemevee veece s-eeeie~ Jele&ceeve cee leeb leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer veece leerjLe yeCeer
ieee s, leeb De#eJeJe=#e leues YeieJeeve $e+<eYeosJe veer eeflecee OeevemLe cege cee efJejepeceeve s~
osJeyeeueke veb. 6 -(Debiespeer ceW) Dees ceeF& ef[ej esv[ ceneJeerj! DeeF& Jeev t Deemke et Jeve keJeseve ow nt Deej keeu[
jereue iee@[?
JeOe&ceeve -efome Fme Jesjer ieg[ keJeseve efcemj osJe! nt nwJe [sm^ee[ S kecee&pe SC[ Desv[ efveJee&ve heoJeer os Deej
keeu[ jereue iee@[~
osJeyeeueke veb. 7 -Dejs Dees ceneJeerj! peje ncent kee Ske yeele yeleee osJe efke nceejs meewOece&Fv cenejepe keewve DeFmee hetjye
pevece cee hegve efkeefnve nQ efke Deehe peFmes efkelevesJe leerLekej YeieJevleve kes F pevceeefYe<eske kejs kee
meewYeeie heeJele nQ?
JeOe&ceeve -neB neB osJe cenejepe! legce lese Deye DeJeOeer Yee<ee cee hets ueeiesJe, ncekee ent yeesueer yeesueske DeeJele nw~
legce meewOece& Fv kes hegve keer yeele peevee eenle new vee leew megveew F& ncejs Fv jepee Deheves hetjye pevece
cee Ketye YeieJeeve keer Yeefe keefjve Deewj efhej efveoex<e eeefj$e kee heeueve keefjve, lehemee keefjve, Jener
hegve kes hejleehe mes F& ceveg<e kee eesuee es[ kes meewOece& Fv Yees nQ~
osJeyeeueke veb. 8 -(yebog us eKeb[er Yee<ee ceW) Dejs Dees ueuuee ceneJeerj! F& Fv cenejepe keyew cees#e pewn?W
JeOe&ceeve -yeme, efnbee mes peye Fvekeer Gcej hetjer ngF& peF& nw lees Ske ceveg<e kee pevece ueFkew,
lehemee keefjkew meerOes Fvekee cees#e nese peF& nw~
osJeyeeueke veb. 9 -(veercee[er Yee<ee ceW) ceneJeerj! legce peJeeve FgFve yeen kejesiee efke veF&?
JeOe&ceeve -nGb lees ye[es ngFve oer#ee uesTBiee, yeeJe efve keBiee~
osJeyeeuekeeW kee meecetefnke mJej-pee nes ceneJeerj! legcnejer pee nes~ legcnejer pee nes~ ef$eMeuee ceelee
keer pee nes, kegC[uehegj veiejer keer pee nes~
(Fmeer yeere ceelee ef$eMeuee Gme yeeue meYee ceW Deekej heg$e ceneJeerj kee egcyeve ueskej Gvemes kenleer nQ)-
ef$eMeuee -yese, euees Geeve ceW legcnW Petuee PegueeTBieer~
JeOe&ceeve -euees ceeB, Deehekes meeLe Petueves cebW lees keg Deewj ner Deevevo DeeSiee~
(ceelee-heg$e Petues hej yew" peeles nQ Deewj osJe-osefJeeeB GvnW Peguee jns nQ~ meecetefnke ieerle iee-ieekej Ketye
ceveesjbpeve kejles nQ~)
ieerle- Dejs ceelee, lesjs iegCeeW keer ceefncee peiele ceW eF& nw Yeejer~
ceneJeerj mes leerLekej keer peveveer~
cenejepe efmeeLe& keer Oece&helveer~~
Dejs ceelee, kegC[uehegj veiejer ceW, KegefMeeeB eF& nQ Yeejer~~1~~
osJeyeeueke veb. 1 -ceelee! ceQ Yeer Deehekeer ieesoer ceW yew"kej Petuee PetuetBiee~
ef$eMeuee -neB, neB, DeeDees heg$e! legce Yeer cesjs meeLe Petuee Petuees~
(Petueves ueieles nQ)
osJeyeeueke veb. 2 -ceeB! cegPes Yeer ogueej kejes vee!
ef$eMeuee -(hegekejeles ngS) DeeDees cesjs heejs yeeeW! legce meYeer kes meeLe pees Deepe cegPes ye[e ner Deevevo Dee jne nw~
(meYeer osJeyeeueke JeneR heeme ceW Deekej ceelee kees Iesjkej ieevee ieeves ueieles nQ~)-
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 123 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ess ess yeeuekeeW keer heejer ceFee~

tves kees eenW nce lesjer heFeeb~~
KesueW eYeg Jeerj mebie nce Feeb~
kegC[uehegj ceW yepeW MenveeFeeb~~
DeeBKe efceeewueer KesueWies, Jeerj keer ueeruee osKeWies~
efhej ceeB kes DeeBeue ceW Deekej, meeLe ceW Petuee Petuesbies~~
osKe osKes KegMe nesieer ceFee~
tves kees eenW nce lesjer heFeeb~~1~~
ef$eMeuee -megvees yeeeW! Deye ceQ pee jner nt,B legce ueesie Kesue kej Lees[ er osj ceW Iej Dee peevee~
meYeer yeeueke -"erke nw ceeB, "erke nw~ nce ceneJeerj kees ueskej peuoer ner Deehekes heeme Dee peeSbies~
(ceelee eueer peeleer nw, hegve: meYeer yeeueke ceneJeerj kes meeLe keyeer, Kees-Kees ieWo-hegyeeue Deeefo Kesue
Kesueles nQ~ leYeer Ske osJe Yeebkej Depeiej kee he OeejCekej ceneJeerj keer hejer#ee uesves Deelee nw~ meYeer
yeeueke Gmes osKekej [j kes ceejs hes[ hej e{ peeles nQ Deewj keg hes[ mes efiej-efiejkej FOej-GOej Yeeieves
ueieles nQ~
(hes[ hej e{s yeeuekeeW kee Me SJeb FOej-GOej Yeeieles yeeueke)
JeOe&ceeve -(yeeuekeeW mes) Dejs! legce meye ueesie hes[ hej keeeW e{ iees?
osJeyeeueke veb. 1 -peuoer mes legce Yeer Thej Dee peeDees, JeOe&ceeve! veneR lees meebhe kee uesiee~
osJeyeeueke veb. 2 -Dejs Dejs, osKees! meebhe GOej JeOe&ceeve keer Deesj ner Yeeie jne nw, keneR kee ve ues~
osJeyeeueke veb. 3 -FvnW keg nes ieee lees nce ceelee kes meeceves keee cegBn efoKeeSbies?
osJeyeeueke veb. 4 -(ceneJeerj kees peyeo&mleer hes[ hej e{eles ngS) euees euees, Thej hes[ hej yew"kej osKeles nQ efke en meeBhe
keneB peelee nw~
JeOe&ceeve -keee legcnW Yeer [j ueie jne nw efce$e! ceQ lees Fmes hee[ mekelee ntB~
osJe yeeueke -veneR efce$e! Ssmee meenme cele kejvee, en meebhe meeOeejCe veneR, Depeiej nw~ Fmekes Deboj Flevee penj
neslee nw efke Ske hebg keej mes ner ceveg<e kes eeCe efvekeue peeles nQ~
Ske yeeueke -en keee? en meebhe lees Fmeer hes[ kes Thej e{e Dee jne nw, keee nce meYeer keer peeve uesvee eenlee nw?
meYeer yeeueke -Dejs yeeeDees, yeeeDees! kegC[uehegj kes Jeveceeueer! peuoer DeeDees, veneR lees en
Depeiej Deepe nce meyekees Kee peeSiee~
JeOe&ceeve -(hes[ keer Ske [eue hej Ke[s neskej yeerve yepeeves ueieles nQ) Ss cesjs efce$e! megvees, legce efkemeer kees keevee
cele~ Deheveer Meefe ner legce efoKeevee eenles neW, lees ceQ Deelee ntB legcnejs heeme~uesefkeve cesjs efce$eeW kees legce
efyeukegue cele meleevee~ (legjble hes[ mes efuehes ngS Depeiej mehe& kes heCe hej hewj jKekej yeeueke JeOe&ceeve
veeres Glej DeeS Deewj mehe& kees Deheves neLeeW ceW ueskej Gmekes meeLe eer[e kejves ueies~
osJeyeeueke -Dejs efce$e! es[ oes, es[ oes, Fme mehe& kees es[ oes~ DeveLee ceewkee heeles ner legcnejs Thej nceuee kej
osiee~
yeeueke veb. 2 -ns eYees! efkelevee Oewe& Deewj yeue nw Fme yeeueke ceW~ cesjer lees [j kes ceeves peeve ner metKeer pee jner nw~
yeeueke veb. 3 -yeme, ener ceveeDees efke JeOe&ceeve keer j#ee nes Deewj ceelee ef$eMeuee leke nce FvnW megjef#ele hengBee mekeW~
JeOe&ceeve -efce$eeW! legce meYeer efveYe&e neskej veeres Glej DeeDees, en mehe& legce ueesieeW kee keg Yeer veneR efyeiee[siee~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 124 efleere KeC[

(Dekemceeled JeneB mebiece veeceke osJe eie neskej kenves ueielee nw)-
mebieceosJe -(vecemkeej cege ceW) pee nes pee nes, JeOe&ceeve ceneJeerj keer pee nes~
JeOe&ceeve -Deehe keewve nQ?
mebieceosJe -ceQ Ske osJe ntB Deewj ceQ ner meebhe kee heOeejCe kej Deehekes hejeece keer hejer#ee uesves Deeee Lee~ns JeOe&ceeve!
Deepe cew Deehekees ceneJeerj kes veece mes Deuebke=le kej Deehekees yeejcyeej veceve kejlee ntB~ Oeve nQ Deehe~
yeesuees ceneJeerj leerLekej YeieJeeve keer pee~
meYeer yeeueke -(veeres Glejkej) ns ceneJeerj! meecege ceW Deehekee yeue-heew<e mejenveere nw~
meecetefnke ieerle -
meye efceuekej Deepe pee kenes, ceneJeerj eYet keer~
cemleke Pegkeekej pee kenes, eer Jeerj eYet keer~~
%eeveer yevees oeveer yevees, yeueJeeve Yeer yevees~
ceneJeerj mece yeve pee kenes, ceneJeerj eYet keer~~1~~
oskej hejer#ee veeie kees, hejemle kej efoee~
nce meye Yeer efceue Jevove kejW, ceneJeerj eYet keer~~2~~
meecetefnke mJej -pee yeesuees, ceneJeerj YeieJeeve keer pee~

R Q

keewve kenlee nw YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ?

en Oece&hejeeCe osMe nw, eneB cepenyeer YesoYeeJe veneR nw~ Gheemevee heefle kees ueskej MeeeeLe& lees nesles jns
nQ uesefkeve Fme osMe keer efJeMes<elee jner nw efke otmejs kes mele kees Yeer
mJeerkeej kejves keer lelhejlee jner (4 hejJejer 2000 kees nw~ en emeVelee keer yeele nw efke
YeieJeeve $e+<eYeosJe peer kee efvecee&Ce YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe ceveeee pee jne nw~ eewyeerme
leerLekej ngS nQ, meYeer DeeojCeere cenes l meJe kes God I eeve nQ, hetpeveere nQ uesefkeve meyekes yeejs ceW
efpeleveer peevekeejer eeefnS, Gleveer meceejesn ceW lelkeeueerve veneR nw~ DeYeer hetpe ceeleepeer ken
jner LeeR efke keF& ueesie lees en mecePeles nQ efke pewveOece& keer mLeehevee
eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer
YeieJeeve ceneJeerj ves keer, peyeefke meeeF& en nw efke Jes 24JeW leerLekej
Les, Gvemes henues 23 leerLekej Jeepehes eer eje efo es iees Deewj ngS nQ~ cesjs mejkeejer ohelej kes
kecejs ceW les F & m eJeW leer L e k ej je^ kes veece meb osMe kee heee&veeLe peer keer cetefle& jKeer ngF& nw~
yengle mes ueesie Deeles nQ, heneeve Ske DebMe) veneR heeles nQ Gvekees yeleeves kee keece
eer Oevebpee peer ner kejles nQ~ uesefkeve peevekeejer nesveer eeefnS~ pewmes-
pewmes nce ceneheg<eeW kes yeejs ceW, osJeleeDeeW kes yeejs ceW peeveles nQ, peeveves keer keesefMeMe kejles nQ, %eeve kes vees Deeeece
nceejs meeceves Kegueles nQ~
-Deue efyenejer Jeepeheseer
(Yeejle kes lelkeeueerve eOeeveceb$eer)

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 125 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve mes mebyebefOele efoiecyej SJeb esleecyej

hejchejevegmeej efYeVe-efYeVe efkeesCe
-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
esleecyej-ceneJeerj henues osJeeveboe veeceke yeeeCeer kes ieYe& ceW Deees hegve Fv ves Gvekee ieYe&heefjJele&ve kejkes jeveer ef$eMeuee
kes ieYe& ceW mLeeefhele efkeee~
efoiecyej- YeieJeeve ceneJeerj ves ef$eMeuee kes ieYe& ceW ner DeJeleej efueee~
esleecyej-efyenej eevle kes efueJee[ eece ceW ceneJeerj kee pevce ngDee Lee~
efoiecyej- ceneJeerj kee pevce efJeosn osMe (Jele&ceeve efyenej eevle) keer kegC[uehegj veiejer (Jele&ceeve veeueboe efpeuee) ceW ngDee Lee~
esleecyej-Jes ceelee-efhelee SJeb ieg kees vecemkeej kejles Les~
efoiecyej- ceneJeerj Deheves ceelee-efhelee, cegefve Deeefo efkemeer kees Yeer vecemkeej veneR kejles Les~ leerLekej eke=efle kes efveeceevegmeej
meYeer leerLekej kesJeue efmeeW kees veceve kejles nQ Deewj efkemeer kees veneR~
esleecyej-eMeesoe veeceke jepekegceejer kes meeLe Gvekee efJeJeen ngDee Deewj Gvekeer efeeoMe&vee veeceke heg$eer Leer~ Gmekes heeeled
jepe mebeeueve kej Jes oer#eeOeejCe kej osJeot<e JeeeW kees henveles Les Deewj oer#ee kes otmejs Je<e& ceW GvneWves Gmekee
Yeer leeie kej efoee Lee Deewj Jes Deesueke nes iees Les~
efoiecyej- ceneJeerj ves 30 Je<e& keer egJeeJemLee ceW efoiecyej pewvesejer oer#ee enCe keer, Jes yeeueyeeeejer Les~ ceneJeerj Deheveer
ceelee kes Fkeueewles heg$e Les keeeWefke leerLekej ceelee cee$e Ske heg$e kees ner pevce osleer nw~
esleecyej-ceneJeerj e$e-le$e eeceeW ceW efJenej kejles jns Deewj meyemes Jeelee&ueehe kejles jns~ eb[keewefMeke mehe& kes keeves hej
Gvekes hewjeW mes otOe keer Oeeje efvekeue he[er, Gvekes Mejerj hej keerueW "eskeer ieF~
efoiecyej- oer#ee kes yeeo ceneJeerj ves ceewvehetJe&ke efJenej efkeee Deewj 12 Je<e& keer lehemee kejkes kesJeue%eeve eehle efkeee~
esleecyej-ceneJeerj kes Thej peien-peien leceece veiejeW ceW Ghemeie& ngDee~ ueesieeW ves GvnW yeebOee, ceeje, pesue ceW [eue efoee,
Geuekej heWke efoee, Deeie ueiee oer......Fleeefo~
efoiecyej- ceneJeerj hej Gppeefeveer kes Deeflecegeke Jeve ceW OeeveeJemLee ceW ves cee$e Ske yeej Ghemeie& efkeee Deewj Oeeve
kes yeue hej Ghemeie& kees peerlekej ceneJeerj leerLekej yeves~ efoiecyej hejchejevegmeej keesF& Yeer Ghemeie&kelee& leerLekej
kes Mejerj kees mheMe& veneR kej mekelee nw, Ghemeie& Gvekes eejeW Deesj neslee nw, leerLekej kees keesF& ke veneR nes
mekelee nw~ ceneJeerj Deheves peerJeve ceW keYeer yeerceej veneR ngS, keeeWefke leerLekej kes Mejerj ceW eejbYe mes Deble leke
keesF& jesie veneR neslee nw~
esleecyej-ieesMeeueke ves YeieJeeve ceneJeerj hej lespeesuesMee kee enej efkeee~
efoiecyej- ieesMeeueke veeceke keesF& Jeefe YeieJeeve ceneJeerj kes peerJevekeeue ceW veneR ngDee~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj ves oer#ee kes heeeled eelegcee&me efkees~
efoiecyej- leerLekej oer#ee kes heeeled Je<ee&eesie veneR kejles~
esleecyej-esleecyej ceW efoiecyej efe$e yeveeles ngS Gmekes Deeies hes[ Dee[e kej osles nQ, meeceves mehe& ee DeeMeerJee&o kee neLe
Dee[e kejkes veivelee kees {ke osles nQ~
efoiecyej- YeieJeeve ceneJeerj kees oer#ee uesves kes heeeled veive efoiecyej DeJemLee ceW efoKeeee peelee nw~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj ves ieewlece ieCeOej kees efveJee&Ce peeves kes mecee Deve$e Yespe efoee leeefke Gvekees efJeeesie kee
ogKe ve nes~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 126 efleere KeC[

efoiecyej- YeieJeeve ceneJeerj ves Deheves efveJee&Ce keeue keer yesuee ceW ieewlece ieCeOej kees Deve$e peeves kee DeeosMe veneR efoee
keeeWefke Jes lees hetCe& Jeerlejeieer Les~
esleecyej-ceneJeerj keer ceelee ves 14 mJehve osKes~
efoiecyej- ceneJeerj keer ceelee ves 16 mJehve osKes pewmee efke eleske leerLekej keer ceelee Deheves ieYe& ceW leerLekej kes Deeves kes
henues 16 mJehve ner osKeleer nQ~
esleecyej-jeveer ef$eMeuee kes ceneJeerj mes henues Ske heg$e veboerJeOe&ve leLee heg$eer megoMe&vee Les DeLee&led ceneJeerj mes hetJe& Gvekes Ske
YeeF& Deewj Ske yenve Leer~
efoiecyej- jeveer ef$eMeuee kes kesJeue Ske ner heg$e YeieJeeve ceneJeerj Les~
esleecyej-ceneJeerj kee Ske veece JewMeeefueke Yeer ceevee nw~
efoiecyej- efkevneR Yeer ebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kee veece JewMeeefueke veneR Deeee~
esleecyej-ceneJeerj mes hetJe& ceneeceCe kesMeer kegceej ngS Ssmee ceevee nw~
efoiecyej- YeieJeeve ceneJeerj mes hetJe& kesMeer kegceej veece kes keesF& cenecegefve veneR ngS~
esleecyej-ceelee ef$eMeuee ves cenejepee kes Meeveke#e ceW peekej Gvekees peieekej Deheves mJehve yeleees~ Gvekee heue jepeojyeej
ceW efJeeve hebef[leeW kees yegueekej hete~
efoiecyej- ceelee ef$eMeuee efheueer jeef$e ceWb mJehve osKekej Deieues efove eele jepeojyeej ceW peekej cenejepe efmeeLe& mes mJehveeW
kee heue hetleer nQ~
esleecyej-ieYe& ceW en peevekej efke ceelee kees ke nes jne nw ceneJeerj ves nueve-eueve yebo kej efoee Lee~ Gvekee en
efveece Lee efke peye leke ceelee-efhelee peerefJele jnWies leye leke oer#ee veneR uetbiee~
efoiecyej- ieYe&OeejCe kejves mes ceelee kees keesF& ke veneR Lee, ve ner ieYe& ceW ceneJeerj ves Ssmee keesF& efveece efueee efke ceelee-
efhelee kes peerefJele jnves leke oer#ee veneR uetbiee~
esleecyej-heeb[gkeefMeuee hej Fv YeieJeeve kees ieeso ceW ueskej yew"lee nw~
efoiecyej- pevceeefYe<eske kes mecee Fv YeieJeeve kees ieeso ceW ueskej heeb[gkeefMeuee hej veneR yew"lee nw~
esleecyej-yeeueeJemLee ceW ceneJeerj mketue ceW he{ves iees~
efoiecyej- leerLekej mketue ceW he{ves vener peeles nQ Jes lees pevce mes ner leerve %eeve kes Oeejer nesles nQ~
esleecyej-ceelee-efhelee Deeefo kees eCeece kejles nQ~
efoiecyej- oer#ee kes hetJe& ee heeeled leerLekej ceelee-efhelee DeLeJee cegefveeeW kees Yeer vecemkeej veneR kejles~
esleecyej-YeieJeeve ves DeMeeske Je=#e kes veeres oer#ee OeejCe keer~
efoiecyej- YeieJeeve ves meeue Je=#e kes veeres oer#ee OeejCe keer~
esleecyej-OeevemLe DeJemLee ceW ieesMeeueke Gvekes heeme yewue yeebOe ieee hegve Deeves hej yewue veneR efceues lees Gme ieesMeeueke ves
ceneJeerj mJeeceer kees kees[s ceejs~
efoiecyej- ceneJeerj mJeeceer kes oer#ee uesves kes heeeled efkemeer Yeer ieesMeeueke ves keesF& Ghemeie& veneR efkeee~
esleecyej-Fv ves YeieJeeve ceneJeerj kes oer#ee keeue ceW Deeves Jeeues GhemeieeX mes j#ee kes efueS meeLe ceW jnves kee efveJesove efkeee
efkevleg YeieJeeve ves cevee kej efoee~
efoiecyej- Fv ves keYeer Yeer YeieJeeve ceneJeerj kees oer#ee keeue ceW eeleveeDeeW mes yeeeves kes efueS meeLe ceW jnves kee efveJesove
veneR efkeee~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 127 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

esleecyej-ceesjeke eece kes leeheme Deeece ceW eelegcee&me efkeee leLee kegefee keer Ieeme ieeeeW eje Kee peeves hej kegueheefle
ves ceneJeerj kees GheeuebYe efoee~ Fme hej ceneJeerj Deeece es[kej Deve$e eues iees~
efoiecyej- cegefve DeJemLee ceW ceesjeke veiej kes leeheme Deeece ceW veneR "njs~
esleecyej-efYe#ee, ieJes<eCee ceeie&, %eeve leLee hets iees eMveeW kes Gej kes Deefleefje ceewvehetJe&ke jnves kee efveece efueee~
efoiecyej- oer#ee uesves kes heeeled leerLekej efkemeer mes efkemeer Yeer ekeej kee Jeelee&ueehe, eee&, Mebkee-meceeOeeve Deeefo veneR kejles~
(oer#ee uesves mes kesJeue%eeve nesves leke)
esleecyej-YeceCe keeue ceW Deefmleke eece ceW Ske megvemeeve Jewefoke cebefoj ceW "njs JeneB kes e#e ves Ieesj Ghemeie& efkeee~ Deble
ceW nejkej Yee yeve ieee~
efoiecyej- efJenejkeeue ceW Deefmleke eece ceW efkemeer Yeer Jewefoke cebefoj ceW vener "njs~
esleecyej-keveKeue Deeece mes esleecyeer peeves kes jemles ceW Oeeve ceW Ke[s ceneJeerj hej eC[keewefMeke mehe& ves obMee Ieele efkeee
efpemeceW ceneJeerj kes hewj mes otOe keer Oeeje yen efvekeueer~ mehe& Meeble nes ieee Gmes Ieer Mekekej Deefhe&le kejves ueies
efpememes Gme hej DemebKe eerefeeB e{ ieF& efpememes cejkej osJe yeve ieee~
efoiecyej- YeieJeeve kes efJenej ceW keveKeue Deeece ceW peeves kee keesF& efJeJejCe veneR Deelee~
esleecyej-mebiece osJe ves oeref#ele DeJemLee ceW keYeer helveer yevekej, keYeer he ueeJeCe eer kee he Oejkej, keYeer he#eer
yevekej, keYeer YeieJeeve kees eesjerkeuee kee ieg Ieesef<ele kej, keYeer neLeer Deeefo pebieueer peeveJej yevekej 6 ceen
leke Ieesj Ghemeie& efkeee~
efoiecyej- mebiece osJe ves mehe& yevekej YeieJeeve ceneJeerj keer yeeuekeeue ceW cee$e Ske efove Jeerjlee keer hejer#ee ueer Leer~
esleecyej-mebieceosJe keer heeheJeefOe&le efeeeDeeW kees osKekej Gmekes eefle keCee YeeJe mes YeieJeeve ceneJeerj kes ves$e mepeue
nes iees~
efoiecyej- YeieJeeve ceneJeerj oeref#ele DeJemLee ceW keeW mes DeLeJee mvesnJeMe keYeer Yeer jeses veneR (Deegheele veneR ngS)~
esleecyej-ieeskegue eece ceW ieesheer Jelmeheeefuekee kes eneB n ceeme kes GheJeeme kes yeeo heejCee ngDee~
efoiecyej- Ssmee keesF& heejCee veneR ngDee keeeWefke ceneJeerj Fme lejn e$e-le$e Yeespeve-heejCee/Deenej veneR kejles Les~
esleecyej- oer#ee kes 13JeW Je<e& ceW IecceeCeer eece ceW Ske iJeeues ves Ieesj Ghemeie& efkeee~ Deheves yewue OeevemLe YeieJeeve kes heeme es[
ieee~ ueew kej Deeves hej yewue veneR efceueves hej eeseOf ele neskej Gme iJeeues ves YeieJeeve kes oesveeW keeveeW ceW ueke[er keer
keerueW "eWkeer, Fme Demenveere ke kees YeieJeeve ves ceewveYeeJehetJe&ke menve efkeee~ keerueW "gkeer DeJemLee ceW ceOecee veiejer
ceW Ske eeJeke kes eneB efYe#eeLe& Deees, eneB Ske Jewe ves Gvekeer oeCe heer[ e kees osKekej lesue Deeefo kee ueshekej keerueW
KeeReer efpemekes keejCe Ketve keer lespeOeej efvekeue he[er~ efpememes YeieJeeve kees Deheej Jesovee ngF~& efhej Yeer Jes efJeeefuele
veneR ngS~ GhemeieeX kee eejbYe yewueeW kes efveefcee mes ngDee leLee GhemeieeX kee meceeheve Yeer yewueeW kes efveefcee mes ngDee~
efoiecyej- Ssmee keesF& Ghemeie& veneR ngDee~
esleecyej-eboveyeeuee mes Deenej Jeeues efove YeieJeeve ves 13 efveeceeW keer efJeefOe ueer Leer~
efoiecyej- eboveyeeuee kees YeefeJeMe menpe ceW ceneJeerj kees Deenejoeve osves kee eesie eehle ngDee Lee~
esleecyej-eboveyeeuee kees G[o kes yeekeues methe ceW Keeves kes efueS efoes peeles Les~
efoiecyej- eboveyeeuee kees efceer kes mekeesjs ceW keesoeW kee Yeele efoee peelee Lee~
esleecyej-ebovee kees keewMeecyeer ceW veerueece kej efoee ieee mes" ves oemeer kes he ceW jKee~
efoiecyej- Fme ekeej kee keLeeveke veneR nw~ mes" ves heg$eer kes he ceW Deheves eneB jKee Lee efkevleg mes"eveer ves Mebefkele nesskej
Gmes ke efoee~
esleecyej-ieesMeeueke ves YeieJeeve ceneJeerj hej lespeesuesMee heskeer~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 128 efleere KeC[

efoiecyej- ieesMeeueke veece kee keesF& Jeefe YeieJeeve kes mebheke& ceW veneR Deeee~ ve ner Ssmeer keesF& Ievee ngF&~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj kees ieesoge Deemeve mes kesJeue%eeve eehle ngDee~
efoiecyej- YeieJeeve kees heeemeve cege ceW kesJeue%eeve eehle ngDee~
esleecyej-kesJeue%eeve nesves kes heeeled Yeer Ghemeie& ngS~
efoiecyej- kesJeue%eeve nesves kes heeeled efkemeer Yeer ekeej kee keesF& Ghemeie& leerLekej hej veneR neslee nw~
esleecyej-kesJeue%eeve nesves kes heeeled Yeer leerLekej YeieJeeve ceneJeerj YeeeW mes Jeelee&ueehe kejles Les, neLe mes DeeMeerJee&o osles
Les~ 30 veiejeW ceW eelegcee&me efkees~
efoiecyej- kesJeue%eeve kes heeeled leerLekej efkemeer mes ve lees Jeelee&ueehe kejles nQ Deewj ve ner neLe G"ekej DeeMeerJee&o osles nQ
Deewj ve ner keneR eelegcee&me kejles nQ keeeWefke Jes hetCe& Jeerlejeieer YeieJeeve nes peeles nQ~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj meeceeve osnOeejer ceveg<e Les~
efoiecyej- Jes meeceeve osnOeejer ceveg<e veneR Les, Gvekees pevce mes ner DemeeOeejCe leerLekej eke=efle kee ceenelce Lee~ Jes efoJe
hejceewoeefjke osn kes Oeejer Les~
esleecyej-Ske ceocemle neLeer kees JeMe ceW efkeee (oer#eehetJe&-Iej ceW jnles ngS)
efoiecyej- neLeer kees JeMe ceW kejves Jeeueer Ievee kee keneR GuuesKe veneR efceuelee~
esleecyej-eelegee&ce (heebe ceneeleeW ceW mes yeeee& kees es[kej Mes<e eej ceneele eelegee&ce Oece& kes he ceW YeieJeeve heee&veeLe
leke ceeves iees nQ leLee Deefleefje yeeee& ceneele keer ceevelee YeieJeeve ceneJeerj kes mecee mes eueer nw, Ssmeer
ceevelee esleecyej hejcheje ceW nw)~
efoiecyej- Deveeefokeeue mes heebeeW ceneele meYeer leerLekejeW ves heeueve efkes SJeb yeleees nQ~
esleecyej-Deeceheeueer veece keer JesMee kees JewMeeueer keer veiejJeOet kes he ceW mecceeve eoeve efkeee ieee nw~
efoiecyej- Deeceheeueer JesMee kee keesF& GuuesKe veneR nw, ve ner JesMeeDeeW kes Fme ekeej mecceeve keer keesF& yeele ner Deeleer nw~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj kee efveJee&Ce heeJeehegjer ceW efYeVe mLeeve hej ngDee~ YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce kes yeeo Gvekes Mejerj
kee peneB Deefive mebmkeej efkeee ieee, JeneB keer Yemce veiejpeveeW ves cemleke hej ueieeF&~ peye Yemce veneR jner lees
ueesie Lees[er-Lees[er efceer ues iees efpememes JeneB ye[e mee Kee yeve peeves mes leeueeye yeve ieee~ Deveblej GmeceW keceue
efKeueves ueies efpememes Gmekee veece peuecebefoj he[ ieee~
efoiecyej- heeJeehegjer ceW keceue mejesJej kes ceOe.....DeOej DeekeeMe mes efveJee&Ce ngDee~ JeneR hej FveW leLee osJeeW ves efceuekej
Deefive mebmkeej efkeee Lee~
esleecyej-keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer efheueer jeef$e ceW efoJeOJeefve nesles-nesles Deeeveke yebo nes ieF&~ leYeer efveJee&Ce nes ieee~
efoiecyej- keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer mes oes efove hetJe& eesie efvejesOe efkeee~ meceJemejCe efJeIeefle nes ieee~ oes efove meYeer ceveg<e
leLee osJe peeve iees efke Deye YeieJeeve kee efveJee&Ce nesves Jeeuee nw~ meYeer neLe pees[s ngS YeieJeeve kees efvenej jns
Les~ keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kes T<Ce keeue keer yesuee (meteexoe mes 2 Ie[er hetJe&) YeieJeeve cees#e heOeej iees~
RQ
YeieJeeve ceneJeerj hegve: pewveOece& kes efmeeble kees ekeeMe ceW ueeS~ Yeejle ceW en Oece& yeewOece& mes henues
ceewpeto Lee~ eeeervekeeue ceW DemebKe heMegDeeW keer yeefue os oer peeleer Leer~ Fme yeefue-eLee kees meceehle kejeves
kee ese pewveOece& kees nw~
-yeeue iebieeOej efleueke (Yeejle)
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 129 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

JewMeeueer keer jepekegceejer SJeb kegC[uehegj keer jepeJeOet

cenejeveer ef$eMeuee kee heefjee
-ye. keg.yeervee pewve
(mebIemLe-ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer)
Deeeee& ceevelebbgie ves Yeeecej mlees$e ceW leerLekej YeieJeeve keer ceelee keer mlegefle kejles ngS kene nw-
eerCeeb Meleeefve MeleMees peveeefvle heg$eeved , veeveemegleb lJeogheceb peveveer emetlee~
meJee&efoMees oOeefle Yeeefve mene jefMceced, eeesJe efoipeveeeflemhegj obMegpeeueced ~~
DeLee&led mewke[eW efeeeb mewke[eW heg$eeW kees hewoe kejleer nQ hejvleg Deehe pewmes heg$e kees otmejer ceeb hewoe veneR kej mekeleer nw
keeeWefke ve#e$eeW kees meye efoMeeSb OeejCe kejleer nQ hejvleg efkejCeeW kes mecetn Jeeues mete& kees hetJe& efoMee ner eke kejleer nw~
pewveOece& kes eewyeermeJeW mete&, Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kees kegC[uehegj keer heefJe$e Oejleer hej pevce osves Jeeueer ceelee
ef$eMeuee Yeer Jen peieppeveveer SJeb ef$eueeskehetpeveere ceelee nQ pees efke JewMeeueer kes jepee eske keer pes heg$eer LeeR~ efoiecyej
pewveMeeeevegmeej JewMeeueer veiejer efmevOegosMe ceW Leer peneb jepee keske kes heg$e eske jepe kejles Les~ GejhegjeCe veeceke
Dee<e&ebLe ceW eer iegCeYeeeee& ves efmebOegosMe kes Debleie&le JewMeeueer veiejer, cenejepee eske SJeb Gvekes heg$e-hegef$eeeW kee JeCe&ve kejles
ngS kene nw-
efmevOJeeKeefJe<ees........................lele mebececeenerled ~~3-14~~
efmevOeg veeceke osMe keer JewMeeueer veiejer ceW eske veece kes DeefleMeeeefme, efJeveerle Deewj efpevesvosJe kes DeefleMee Yee
jepee Les Gvekeer jeveer kee veece megYee Lee~ Gve oesveeW kes oMe heg$e ngS pees efke Oeveoe, OeveeYe, Ghesv, megoe, efmebnYe,
megkegcYeespe, Dekecheve, helebieke, eYebpeve Deewj eYeeme veece mes eefme Les leLee Gece #ecee Deeefo oMe OeceeX kes meceeve peeve
he[les Les~ Fve heg$eeW kes efmeJeee meele $e+efeeW kes meceeve meele hegef$eeeb Yeer LeeR efpeveceW meyemes ye[er efeekeeefjCeer Leer, Gmemes eser
ce=ieeJeleer, Gmemes eser megeYee, Gmemes eser eYeeJeleer, Gmemes eser esefueveer, Gmemes eser pese Deewj meyemes eser ebovee
Leer~ efJeosnosMe kes kegC[uehegj ceW veeLeJebMe kes efMejesceefCe SJeb leerveeW efmeefeeW mes mecheVe jepee efmeeLe& jepe kejles Les~ hegCe
kes eYeeJe mes efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) GvneR keer eer ngF& Leer~ JelmeosMe keer keewMeecyeer veiejer ceW evJebMeer jepee Meleeveerke jnles Les,
ce=ieeJeleer veece keer otmejer heg$eer Gvekeer eer ngF& Leer~ oMee&CeosMe kes nsceke veeceke veiej kes mJeeceer jepee oMejLe Les peesekf e
mete&JebMeheer DeekeeMe kes evcee kes meceeve peeve he[les Les~ mete& keer efvece&ue eYee kes meceeve megeYee veece keer leermejer heg$eer Gvekeer
jeveer ngF& Leer~ keosMe keer jeskee veece keer veiejer ceW Goeve veece kee Ske ye[e jepee Lee eYeeJeleer veece keer eewLeer heg$eer Gmeer
keer oeJeuueYee ngF& Leer~ Deer lejnmes Meerueele OeejCe kejves mes Fme kee otmeje veece MeerueJeleer Yeer eefme nes ieee Lee~
ieevOeejosMe kes cenerhegj veiej ceW jepee meleke jnlee Lee Gmeves jepee eske mes Gmekeer pese veece keer heg$eer keer eeevee keer hejvleg
jepee ves veneR oer Fmemes Gme ogyege& f cetKe& ves kegefhele neskej jCeebieCe ceW eg efkeee hejvleg eg ceW Jen nej ieee efpememes ceeveYebie
nesves mes ueefppele nesves kes keejCe Gmeves MeerIe ner oceJej veeceke cegevf ejepe kes meceerhe peekej oer#ee OeejCe kej ueer~
Fve cenejepe eske keer heeBeJeer heg$eer esuevee ceieOe osMe kes jepeie=ner veiejer kes jepee esefCeke keer jeveer ngF& nQ leLee
pese Deewj evovee ves Deeefe&kee oer#ee OeejCe keer~ es jepee eske meesceJebMeer Les pewmee efke GejhegjeCe ceW kene nw-
megjueeskeeoYet: meesce-JebMeslJeb eskees ve=he:~
Fve hebefeeeW mes mhe nw efke jepee efmeeLe& veeLeJebMeer Les Deewj JewMeeueer kes jepee eske meesceJebMeer Les Dele: Fve oesveeW
jepeeDeeW kes osMe Deueie-Deueie nQ, jepeOeeveer Deueie-Deueie nQ Deewj JebMe, iees$e Deeefo Yeer Deueie-Deueie nQ~
efoiecyej pewveeiece ceW peneB YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj yeleeF& ieF& JeneR Gvekeer peveveer efeekeeefjCeer

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 130 efleere KeC[

ef$eMeuee keer pevceYetefce JewMeeueer yeleeF& ieF& nw~ JeerjefpeefCevoeefjG ebLe keer heebeJeer mebefOe ceW he= 60ceW eer heg<heoble cenekeefJe
kenles nQ efke jepee esefCeke ves YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW ieewlece ieCeOej mes peye Deeefe&kee ebovee kes eefj$e kees hete
leye ieewlece mJeeceer ves kene-
efmevOeg-efJemeF JeFmeeueer hegjJeefj~ Iej-efmeefj-Deesneefcee-megj-Jej-Ieefj~
es[G Ceece Cejsme efCeJemeF~ osefJe DeKeg megn cenemeF~~
DeLee&led efmevOeg osMe ceW JewMeeueer veeceke veiej nw peneB kes Iej Deheveer MeesYee mes osJeeW kes efJeceeveesb keer MeesYee kees Yeer peerleles
nQ~ Gme veiej ceW eske veeceke vejsej efveJeeme kejles nQ~ Gvekeer cenejeveer megYee mes Gvekes Oeveoe Deeefo ome heg$e GlheVe ngS~
Gvekeer Delevle heJeleer meele hegef$eeeB Yeer ngF&, efpevekes veece nQ-efeekeeefjCeer,ce=ieeJeleer, megeYeeosJeer, eYeeosJeer, esefueveer,
pese, evovee~ FveceW mes efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) kee efJeJeen es veeLeJebMeer kegC[uehegj vejsMe efmeeLe& kes meeLe kej efoee
ieee~
Fmeer ekeej mes nefj<esCeeeee&ke=le Je=nlkeLeekees<e ceW Yeer jepee eske keer meeleeW hegef$eeeW kee JeCe&ve kejles ngS meyemes ye[er
kevee efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) kees yeleeee nw~ meeLe ner en Yeer kene nw efke es meeleeW ner hegef$eeeb mJeie&ueeske mes euekej DeeF&
LeeR, Gvekee eefj$e efJeeveeW kes efee kees njCe kejsiee~
nefjJebMehegjeCe ceW efeekeeefjCeer cenejeveer ef$eMeuee kes efJe<ee ceW Deeeee& efpevemesve kes Meyo ceeefce&ke leLee eLeeLe& ceW
ieewjJehetCe& nw-
kemleeb eespeefelegb MeeeefeMeueeb iegCeJeCe&vew:~ ee mJehegCCewce&neJeerjemeJeee efveeesefpelee~~8~~
Ssmeer meeceLe& efkemeceW nQ, pees cenejeveer efeekeeefjCeer-ef$eMeuee kes iegCe JeCe&ve keer eespevee kej mekes, keeeWefke Deheves hegCe
kes keejCe ner Jen YeieJeeve ceneJeerj keer peveveer yeveer Leerb~
Gve nesvenej peveveer keer mJeie& mes DeeF& osJeebieveeSb efkeme ekeej mesJee kejleer nQ Deewj Gvekes iegCeeW kee keLeve kejles ngS
mlegefle kejleer nQ Fmekee yengle ner megvoj efe$eCe Deeeee&eer ves efkeee nw~ Jen kenles nQ efke osefJeeeW eje keer ieeer mlegefle keesF&
DeefleMeeesefehetCe& veneR Leer, Deefheleg en JeemleefJekelee mes hetCe& keLeve Lee~ eYeele ceW pewmes eeeer efoMee eleske kes esce kees eehle
kejleer nw Deewj meYeer Fmeer Deesj Deheveer ef hegve-hegve [euee kejles nQ, Fmekes meceeve ner efmLeefle ceelee kes efJe<ee ceW Yeer Leer
efpevneWves eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kees pevce oskej mechetCe& ueeske kees meveeLe kej efoee Lee~
Deveske efoiecyej pewve Dee<e&ebLeeW ceW hetJee&eeeeX ves ceelee ef$eMeuee keer mlegefle kejles ngS Gvekes iegCeeW kee JeCe&ve efkeee nw~
Ssmeer ef$eueeskehetpeveere, peieledpeveveer, Jeboveere ceelee ef$eMeuee efpevekes pevce mes JewMeeueer veiejer heeJeve ngF& nes Gvekee
mcejCe meyekes efueS cebieuekeejer nesJes~
RQ

ceneJeerj kes Jeeve ceeveJeer-DeeejCe keer GppJeuelece emlegefle nw~ DeeEnmee kee ceneve
efmeeble, efpemes heefece peiele ceW uee@ Dee@he vee@ve-JeeeueWme kes veece mes peevee peelee nw, meJee&efOeke
cetueYetle efmeeble nw, efpemekes eje ceeveJelee kes keueeCe kes efueS DeeoMe& mebmeej kee efvecee&Ce
efkeee peelee nw~
-[e@. Sues[ [yuet heeke&j (FbiuewC[)

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 131 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj kee mebef#ehle heefjee

-ieerlee pewve, meesneje
YeieJeeve ceneJeerj kee peerJe hetJe& ceW meesuenJeW mJeie& kes heg<heesej efJeceeve ceW Gece Fv Lee~ JeneB hej Gmekeer Deeeg yeeF&me
meeiej keer Leer, peye Gmekeer Deeeg n cenerves keer jn ieF& Deewj Jen mJeie& mes DeJeleej uesves kes mevcegKe ngDee leye meewOece& Fv
keer Dee%ee mes kegyesj eje kegC[uehegj veiej ceW jepee efmeeLe& kes Iej eefleefove mee{s meele kejes[ ceefCeeeW keer Yeejer Je<ee& nesves
ueieer~ Dee<ee{ Megkeuee <e<"er kes efove ceelee ef$eMeuee emeVeefee neskej meleKeves jepeYeJeve kes Yeerlej jlveeW kes oerhekeeW mes
ekeeefMele nesves Jeeues vebeeJele& kes jepeYeJeve ceW nbme kes meceeve meheso eeoj mes megMeesefYele Ssmes jlveeW kes yeves ngS heuebie hej
mees jner Leer~ leerve henj yeerle peeves kes yeeo jeef$e ceW ceveesnj veece kee eewLee enj Deeee leye jeveer ef$eMeuee ves efJeMes<e heue
osves Jeeues meesuen mJehve osKes yeeo ceW Deheves cegKe ceW Ske yewue eJesMe kejles ngS osKee~ megyen G"ves kes yeeo cenejeveer ves meYeer
mJehve jepee efmeeLe& kees yeleees Deewj Gvemes Deheves mJehveeW kee heue hete~ mJehve megvekej cenejepe ves yeleeee efke Fmekee heue
Deefle Gece nw, legcnejs ieYe& ceW Ske ceneve leerLekej Deelcee DeJeleefjle ngF& nw pees pevce ueskej Deelce-keueeCe kejles ngS efJee
SJeb eeCeercee$e kee ceneve keueeCe kejsieer~
meye FvosJe Deheveer-Deheveer efJeYetefle kes meeLe vebeeJele& YeJeve ceW Deees Deewj meyeves ieYe&keueeCeke kee GlmeJe ceveeee Deewj
56 kegceeefjkee osefJeeeW kees ceelee keer mesJee kes efueS efveege kej efoee~
osKeles ner osKeles veew ceen hetCe& nes iees~ MegYe ew$e ceeme keer Megkeuee $eeesoMeer kes efove ceneosJeer ef$eMeuee ves Deueewekf eke heg$e
(ceneJeerj) kees pevce efoee~ 1YeieJeeve kees pevce oskej ef$eMeuee ves ceveg<e Deewj efleee meyekes oe ceW iee{ esce eke kej efoee
Lee FmeefueS cenejeveer ef$eMeuee kee eLeeLe& veece efeekeeefjCeer Yeer he[ ieee~ osJeeW kes mLeeve ceW efyevee yepeees JeeeOJeefve nesves ueieer~
meewOece& Fv kee Deemeve kecheeeceeve nes ieee~ DeJeefOe%eeve kes yeue mes leerLekej ceneheg<e kes pevce kees peevekej Fv SsjeJele neLeer
hej e{kej Deheves JewYeJe kes meeLe Deekej kegC[uehegj veiej keer eoef#eCee kejkes efpeveyeeueke kees ueskej megces heJe&le hej iees Deewj
JeneB #eerjmeeiej kes peue mes Yejs ngS 1008 keueMeeW eje heeb[kg e efMeuee hej efpeve YeieJeeve kee DeefYe<eskeeslmeJe ceveeee hegve: Geceesece
DeeYet<eCeeW mes efJeYete<f ele kejkes Fv ves Jeerj Deewj JeOe&ceeve Ssmes oes veece jKes Deewj Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees oskej mJemLeeve
eues iees~ keefJe Je=voeJeveueeuepeer ves ceneJeerj hetpee cesW pevcekeueeCeke ceW kene nw~
pevece ew$e efmele lesjme kes efove, kegC[uehegj keve Jejvee~
megj efieefj megjieg hetpe jeeees, ceQ hetpees YeJenjvee~~
DeLee&led ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove kegC[uehegj ceW pevce efueee leye FveW ves megces heJe&le hej peekej DeefYe<eske, hetpeve
efkeee~ ceQ Yeer YeJeeW kes Deble kejves kes efueS Deehekeer hetpeve kejlee ntB~ YeieJeeve ceneJeerj evkeuee keer YeeBefle ye{ves ueies~ Gvekeer
yeeuemegueYe eheuelee mes ceelee-efhelee kees ye[e ner Deevevo Deelee Lee~ Gvekee Mejerj kee JeCe& leheees ngS meesves kes JeCe& pewmee
Lee, Oece& keer eeflecetefle& meMe peiele kes Oece&ieg Les~ peye Gvekeer DeJemLee keg DeefOeke ye{er lees Gvekes cegKe mes mejmJeleer keer
YeeBefle JeeCeer efvekeueves ueieer~ Gvekes Kesueves kes efueS osJe mJeeb neLeer, Iees[e Deeefo kee ke=ef$ece he yevee efueee kejles Les~ Jes
Gvekes meeLe eer[e efkeee kejles Les~ Gvekes peerJeve keer Deveske cenlJehetCe& IeveeDeeW keer eee&SB nceW hegjeCeeW mes efceueleer nQ~ Ske
efove keer Ievee nw peye Jen Dee" Je<e& kes Les~ Fv keer meYee ceW osJeeW ceW hejmhej en keLee eue jner Leer efke Fme mecee meyemes
MetjJeerj eer Je&ceeve mJeeceer nQ Gmes megvekej mebiece veece kee osJe Gvekeer hejer#ee kes efueS Deeee~ Gme mecee jepekegceej YeieJeeve
JeerjveeLe Deveske jepekegceejeW kes meeLe GeeveJeve ceW Je=#e hej e{ves-Glejves kee Kesue Kesue jns Les~ JeneB hej Deees Gme osJe ves
GvnW [jeves keer Fe mes ceneveeie kee he OeejCe efkeee Deewj Jen Je=#e keer pe[ mes ueskej mkebOe leke yejeyej efuehe ieee~
Gmes osKekej meye yeeueke [j mes Ieye[ekej Deheves-Deheves Devegmeej Je=#e mes he=LJeer hej ketokej Yeeie iees hejvleg ceneJeerj efyevee
1. ew$e Megkeue $eeesoMeer, F&. het. 598~
ceeveg<eeCeeb megjeCeeb e eflejeeb e ekeej mee~ leleerlee he=Legeerefleb lelmeleb efeekeeefjCeer~~268~~ (GejhegjeCe, heJe& 74, he= 618)~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 132 efleere KeC[

[js Gme mehe& kes cemleke hej eer[e kejves ueies~ YeieJeeve kes meceeiece mes mebiece osJe kee n<e&heer cenemeeiej Gce[ Deeee Deewj
Gmeves YeieJeeve keer mlegefle keer leLee Jeerj mes ceneJeerj veece jKee~
osKeles ner osKeles Fme ekeej YeieJeeve kes kegceej keeue kes leerme Je<e& Jeleerle nes iees~ ceefle%eeve kes efJeMes<e #eeesheMece
mes GvnW Deelce%eeve eie ngDee Deewj henues YeJe kee peeeflemcejCe ngDee~ Deheves hetJe& Ieefle IeveeDeeW hej efJeeej kej Jes ye[s
ner #egyOe ngS~ GvnW lelkeeue ner Jewjeie GlheVe nes ieee~
nvlee Me$eg mJe-kece& kes, Jeerj Deelcejme ueerve~
peieod Jebe heo kebpe ceW, vecebs YeefeJeMe oerve~~ (ceneJeerj hegjeCe)
Gmeer mecee ueewkeebelf eke osJeeW ves Deekej meceeevegmeej Gvekeer mlegelf e keer Deewj osJeeW ves Deekej Gvekes oer#eekeueeCeke kee GlmeJe
ceveeee~ osJeleeDeeW eje ueeF& ieF& heeuekeer eveYee ceW yew"kej %eele=JeveKeC[ kees eues iees~ hebeceger kesMeueeWe kejkes cegevf e oer#ee
ues ueer Deewj leheeee& ceW ueerve nes iees~ oes efove keer leheeee& kes heeeled GvneWves eLece Deenej ketue eece ceW jepee ketue mes efueee~
efkemeer Ske efove leheejCe keer Fe mes efJenej kejles ngS Gppewve veiej kes Deeflecegeke veece kes MceMeeve ceW eefleceeeesie OeejCe
efkeee~ GvnW osKekej ves Deheveer efJeee mes Gvekes Oewe& keer hejer#ee kejves kee efJeeej efkeee Deewj Deheveer efJeee mes DebOesje kej
efoee efhej Deveske yesleeue Deekej cegnB hee[kej Deleble Yeeeveke he OeejCe kej Deveske lejn kes ueeeW mes veeeves ueies Deewj ke"esj
Meyo, Deneme leLee efJekejeue ef mes osKekej [jeves ueies~ Gme ves Deheveer efJeee kes eYeeJe mes Deveske Yeeeveke Ghemeie& efkees
hejvleg YeieJeeve kes efee kees meceeefOe mes egle kejves ceW meceLe& veneR ngDee~ Gme mecee Gmeves YeieJeeve kee veece cenefleceneJeerj jKee~
YeieJeeve ceneJeerj ceW efpeleveer efveYeeakelee Deewj {lee Leer, Gvekes oe ceW mebmeej kes mecemle peerJeeW kes eefle Gleveer ner
Jeelmeuelee Yeer Yejer ngF& Leer~ ener keejCe nw efke Gvekes Mejerj kes efOej kee jbie esle Lee, pees efke leerLekej kes pevce kes
10 DeefleMeeeW ceW mes Ske nw~ ueeske JeJenej ceW Yeer peye ceelee kee oe Deheves yees kes eefle esce Jeelmeue ceW Yeje neslee nw
lees Gmekes mleve mes otOe efvekeuelee nw~ peye Lees[s mes Jeelmeue ceW ceelee kes mleve mes meheso otOe efvekeueves ueielee nw leye leerve
ueeske kes peerJeeW mes Jeelmeue jKeves Jeeues kes mecemle Mejerj ceW otOe ner otOe nes peees lees keesF& Deeee& veneR~ meesuenkeejCe
hetpee ceW Deelee nw-
Jelmeue Debie meoe pees OeeJew, mees leerLekej heoJeer heeJeQ~
YeieJeeve ceneJeerj ves yeejn Je<e& leke leheejCe efkeee~ JewMeeKe megoer oMeceer kes efove $e+pegketuee veoer kes le hej GvnW
kesJeue%eeve keer eeefhle ngF&, Jes meJe&%e yeves~ $ewueeskeeeefOeheefle SJeb peieodieg eer ceneJeerj ves Mevew: Mevew: efJenej kejles ngS Deveske
osMeeW Deewj veiejeW ceW jnves Jeeues Yee SJeb eeueg YeJe peerJeeW kees OeceexheosMe kes eje %eeve eoeve efkeee leLee cees#eceeie& ceW
yeeOeke De%eeveevOekeej kees Deheveer Jeeveheer efkejCeeW mes hejemle kej Gmes Deeueeskecee kej efoee~ Fme ekeej leerme Je<e& hee&vle
efJenej kejles ngS Deveske megvoj heue-heg<heeW mes megMeesefYele heeJeehegjer kes GheJeve ceW Jes hengBes~ JeneR hej keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee
efleefLe kees mJeeefle ve#e$e SJeb eele:keeue kes mecee ceW YeieJeeve kees cees#e eehle ngDee~
efmeejLe ve=he vebo bo ogKe oes<e efceeJeve~ ogefjle oJeeveue pJeefuele pJeeue peie peerJe GOeejve~~
kegC[uehegj keefj pevce peiele efpee Deevebo keejve~ Je<e& yenej Deeeg heee meye ner ogKe ejve~~
(meeceeefeke hee" kes hebece Jebovee kece& mes G=le)
R Q
pewveOece& ceeveJe kees F&ejlJe keer Deesj ues peelee nw Deewj meceked DeeejCe kes peefjS
heg<eeLe& mes Gmes hejceelcee heo eehle keje oslee nw~
-[e@. cegncceo neefhepe (Yeejle)
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 133
Meekeenej SJeb Deefnmb ee kes eefle efJeefYeVe OeceeX kee cele
pewveOece&
DeeEnmee pewve Oece& kee meyemes cegKe efmeeble nw~
2 DeeEnmee pewveOece& kee eeCe nw~ efkemeer Yeer peerJe keer
efnmb ee cele kejes, efnmb ee kejves Jeeues kee meye Oece&-
kece& JeLe& nes peelee nw~ mebmeej ceW meye kees Deheveer
peeve heejer nw, keesF& cejvee veneR eenlee, Dele: efkemeer Yeer
eeCeer keer efnmb ee cele kejes~ mechetCe& peerJe me=e f kes eefle
Dehevesheve, esce Deewj Deeheme ceW meefn<Ceglee, ener Deefnmb ee kee
Debie nw~ efpeDees Deewj peerves oes ener YeieJeeve ceneJeerj kee
meboMs e nw~
efnvot (meveeleve) Oece&
D ceebmeenej kejves Jeeues, ceebme kee Jeeheej kejves
Jeeues Deewj ceebme kes efueS peerJe nlee kejves Jeeues
ueesie meceeve he mes oes<eer nQ~ GvnW mJeie& keer eeefhle
keYeer Yeer veneR nes mekeleer nw~ otmejs kee ceebme Keekej Dehevee
ceebme ye{eves keer Fe pees jKelee nw, Jen Deeoceer heeheer Deewj
meyemes DeefOeke efveo&eer neslee nw~
-DevegMeemeve heJe& (ceneYeejle)
efeefeeve (F&meeF&) Oece&
heMeg JeOe kejves kes efueS veneR nw~ ceQ oee eentiB ee,
3 yeefueoeve veneR~
legce je yenevee es[ oes, Deheves cegnB ceW ceebme cele
[euees~ F&ej ye[e oeeueg nw Gmekeer Dee%ee nw efke
ceveg<e he=LJeer mes GlheVe Meeke, heue Deewj DeVe mes Dehevee
peerJeve efveJee&n kejs~ F&mee cemeern (peermeme eeF&m) kes oes
ecegKe efmeeble-
legce peerJe nlee veneR kejesies,
Deheves he[esmeer mes heej kejes~
Fmueece Oece&
efyeefmceuuee efnj&neceeefve&jn& erce
Kegoe kee efJeMues<eCe jnerce nw DeLee&led mecemle efJee
e
hej jnce, oee kejves Jeeuee efejeie-oerheke~ meYeer
metheer mebleeW ves veske peerJeve, oee, meeos Meekeenejer
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
Yeespeve hej yengle peesj efoee nw~ FmueeceOece&
kes mebmLeeheke hewiecyej cegncceo Deheves DevegeeefeeeW kees kenles
nQ, heMeg ceveg<e kes ess YeeF& nQ Deuueen kes heeme heMeg
yeefue kee ve ceebme hengB elee nw, ve Ketve, yeefuke Jees JeneB
hengB elee nw pees Deehekes heeme Meg nw, heefJe$e nw~
eefo legcnW yeefue osveer nw lees Deheves Dence YeeJe Deewj DeefYeceeve
keer yeefue oes~
efmekeKe Oece&
?
efmekeKe Oece& kes eJele&ke ieg veeveke ves peerJeeW hej
oee kejves kee GheosMe efoee nw~
Gvemes hejceelcee keYeer emeVe veneR nes mekelee,
pees peerJe nlee kejles nQ~
Deheves efMe<eeW kees GheosMe osles mecee Jes GvnW ceebme Ye#eCe Deewj
ceemesJeve mes otj jnves keer meueen osles Les~ ceebme Ye#eer ueesieeW
kees Jes je#eme kenles Les~ iegejeW ceW uebiej ceW DeefveJeee&le:
Meekeenej ner yevelee nw~
entoer Oece&
he=LJeer kes nj heMeg kees Deewj G[ves Jeeues he#eer kees
leLee Gme nj eeCeer kees pees Oejleer hej jWielee
nw, efpemeceW peerJeve nw, Gve meyekes efueS ceQves
ceebme keer peien njer heeer oer nw, peye legce
eeLe&vee kejles nes lees ceQ Gmes veneR megvelee, eefo legcnejs neLe
Ketve mes jbies nQ~
yeew Oece&
meejs eeCeer cejves mes [jles nQ, meye ce=leg mes
YeeYeerle nQ, GvnW Deheves meceeve mecePees~ Dele:
ve GvnW ke oes Deewj ve Gvekes eeCe uees~ yeew
Oece& kes hebeMeerue DeLee&led meoeeej kes heebe efveeceeW ceW eLece
Je ecegKe efveece efkemeer eeCeer kees ogKe ve osvee, DeeEnmee ner
nw Je heebeJeeB efveece Mejeye Deeefo veMeerues heoeLeeX mes hejnspe
keer efMe#ee nw~ Jener Yeespeve Gefele yeleeee ieee nw, efpemeceW
ceeBme Je Ketve kee DebMe ve nes~
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 134 efleere KeC[

GEOGRAPHICAL DESCRIPTION OF JAMBUDVIP

By - Ganini Gyanmati
Translated by - Dr. S.S. Lishk, Patiyala
Jambudvipa, the circular land mass, is divided in seven regions namely Bharata (Yejle), Haimavata
(nwceJele), Hari (nefj), Videha (efJeosn), Ramyaka (jceke), Hairanyavata (nwjCeJele) and Airavata (SsjeJele), by
the placement of six mountains viz. Himavana (efnceJeve), Mahahimavana (ceneefnceJeve), Nishadha (efve<eOe),
Neel (veerue), Rukmi (keceer) and Shikhari (efMeKejer). The north-southern stretch of Bharata region is
525 x 6/19 Yojanas. The stretch goes on doubling till we reach Videha region after which it again goes
on reducing by one half.
Due to Kala Parivartana (keeue heefjJele&ve) (six variations of time-measurement e.g. Sushama-Sushama
(meg<ecee meg<ecee) etc.) the existence of different bhumis in different Kshetras (#es$e) (regions) are given as under :
Kshetras (#es$e) Bhumi (Yetefce)
Bharata and Airavata (Yejle Deewj SsjeJele) Karmabhumi (kece&Yetefce)
Haimavata (nwceJele) and Hairanyavata (nwjCeJele) Jaghanya Bhogabhumi (peIeve YeesieYetefce)
Hari (nefj) and Ramyaka (jceked) Madhyama Bhogabhumi (ceOece YeesieYetefce)
Devakuru (osJekeg) and Uttarakuru (Gejkeg) in Videha Uttama Bhogabhumi (Gece YeesieYetefce)
In VidehaKshetra, due to the existence of 16 Vakshara Mountains and 12 Vibhanga rivers there
become 32 Kshetras whose names are Kaccha, Sukaccha etc. In all these 32 Kshetras, Karmabhumi
exists for ever and is therefore called as universal Karmabhumi.
The north-southern stretch of Videha Kshetra is 33684 x 4/19 Yojanas and east-western length
100000 Yojanas; right at its centre, there exists the mount Sudarsana Meru having 100040 Yojanas
height and 10000 Yojanas base-diameter which continuously reduces to 4 Yojanas at the top. On four
directions each of meru there exists a Gajadanta mountain touching Meru on one side and Neel moun-
tain on the other side. These mountains have also demarcated the four directions of Videha. Towards
north of Sumeru, there is Jambu tree situated in the Ishana Kona (north-western direction) in Uttarakuru.
Similarly towards south of Sumeru, there is Shalmali tree situated in the Agneya Kona (south-eastern
direction) in Devkuru. In both the Kuru regions there are ten types of Kalpa trees and there exists Uttama
Bhogabhumi for ever.
In east-western directions of Smeru in Videha, the rivers-Sita and Sitoda-flow. This causes the
division of eastern and western regions of Videha into northern and southern portions each. In east of
Sumeru and north of Sita river, first of all there occurs Vedika of Bhadrashalavana, followed by Kshetra,
and Vakshara mountain having a stretch of 500 Yojanas and lenght of 16592 x 2/19 Yojanas and height
of 400 Yojanas near Neel mountain and 500 Yojanas near Sita river. This is a golden mountain with
four Kutas. There is a Jina temple at the Kuta near the river and gods and goddesses live at rest of the
three Kutas. This mountain is followed by Kshetra, Vibhanga river, again Kshetra and Vakshara paravata.
In this series there exist four Vakshara mountains and three Vibhanga rivers which divide Videha into
eight regions. Similarly there are eight regions towards the south of Sita river. Similarly in western
Videha, towards south and north of Sita river there are eight regions each. Thus there are 32 Kshetras
in all whose names are given as under :
Kaccha, Sukaccha, Mahakaccha, Kacchakavati, Avarta, Langalavarta, Pushkala, Pushkalavati,
Vatsa, Suvatsa, Mahavatsa, Vatsakavati, Ramya, Suramya, Ramaniya, Ramyakavati, Padma,
Supadma, Mahapadama, Padamakavati, Sankha, Nalini, Kumuda, Sarita, Vapra, Suvapra, Mahavapra,
Vaprakavati, Gandha, Sugandha, Gandhila and Gandhamalini.

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 135 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Description of Kaccha Videha (kee efJeosn)

Kaccha Videha Kshetra is stretched over 2212 x 7/8 Yojanas and 1659 x 2/19 Yojanas in the east-
western and south-northern directions respectively. In this region, there exists Vijayardha mountain
having 50 Yojanas breadth, 2212 x 7/18 Yojanas length and 25 Yojanas height, on both sides of which
there exist two Vidyadhara Shrenis each. On every Vidyadhara Shreni there are 55 villages of human
beings. There are nine Kutas over Vijayardha mountain. There is a Jina temple at one Kuta and
palaces of Devas on rest of the eight Kutas. Ganga and Sindhu rivers starting from two Kundas
situated at the bottom of Neel mountain, passing through the Timisra and Khandaprapata caves of
Vijayardha mountain fall into Sita river. Vijayardha mountain and Ganges and Sindhu rivers divide
Kaccha region into six portions. The portion situated near the middle of river is Aryakhanda and rest of
the five portions are Mlecchakhandas. Aryakhanda has 714 Yojanas breadth and 8271 x 1/17 Yojanas
length. At central place of Aryakhanda there exists Kshema town which is capital of Aryakhanda. This
ends the description of Kaccha Videha. Similarly the description of rest of the 31 regions of Videha
may be understood.
Establishment of Videha Kshetra
Every Videha has 96 crores villages, 26000 towns, 16000 Khetas, 24000 Kharvadas, 4000
Matambas, 48000 Pattanas, 99000 Dronas, 14000 Samvahas and 28000 Durgatavis.
The area fenced with thorns all around is called a Gram (village), the area having four gates and
encircled with high walls is called Nagara (town). The area encircled with river and mountain is called
Kheta. Kharvada is the region encircled by mountains. Five hundred villages make a Matamba. The place
with mines of precious stones is known as Pattana. The region encircled with river is called Drona, encir-
cled with the ocean Samvaha and situated at the mountain Durgatavi. In every Videha Kshetra, in the
Aryakhanda situated in between the capital and the major river, there exists a sub-ocean with an island
having 56 sub-islands, 26000 Ratnakaras and 700 Kuksivasas for purchase and sale of precious stones.
In the eastern direction near the water of Sita and Sitoda rivers there exist three islands-Magadha,
Varatanu and Prabhasa-where Vyantara devas reside.
Rainy Season in Videha Kshetra
Through seven kinds of black clouds (keeuecesIe) it rains for 7 days each i.e. 49 days in all. Though
12 kinds of white clouds known as Drona, it rains for 7 days each i.e. 84 days in all. Thus 49 + 84 make
133 days on which it rains in Videha Kshetra in rainy season.
What Nots in Videha Kshetra
In Videha Kshetra, a famine never takes place. Sevan kinds of 'excesses' do not exist, viz.
1. Over-rainfall, 2. Under-rainfall. 3. Rats trouble. 4. Locust trouble. 5. Parrots trouble. 6. Sacakra
(self-created) trouble. 7. Paracakra (created by others) trouble.
Mari Rog (epidemic) i.e. unsual deaths of human beings or cows, does not take place. Devils,
emotionally disturbed saints, and bad natured beings also do not exist. (See Trilokasara, vv. 674-680).
In Videha, human beings of 500 Utkrishta Dhanushas Avagahana with an age of one Koti Purva
years, belonging to Kshatriya, Vaishya and Shudra castes and earning their livelihood through Asi, Masi
and Krishi (agriculture) respectively reside. The general public follow their duties and responsibilities
according to rules mentioned for Shravakas, while there exist Munis also who follow their Dharma (Muni
dharma). Tirthankaras, Chakravartis, Balabhadras, Narayanas and Pratinarayanas do come at all times.
The number of Tirthankaras varies from 4 to 32 at any time. Four Tirthankaras, viz. Simandhara (meercebOej),
Yugamandhara (egiecevOej), Bahu (yeeng) and Subahu (megyeeng), also known as Virahamana Tirthankaras, exist
at present. Likewise in connection with five Merus, there are 160 (32 x 5) Videhas. In all, the number of
Tirthankaras and Chakravartis etc. varies from 20 to 160 (see Trilokasara v. 681).
Fourteen Rivers
At 6 mountains viz. Himavan etc., there exist six oceans, namely Padma (hee), Mahapadma
(cenehee), Tiginccha (efleefie_), Kesari (kesmejer), Mahapundarika (cenehegC[jerke) and Pundarika (hegC[jerke). From
Padma and Pundarika oceans there flow three rivers viz. each and from rest of the four oceans only

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 136 efleere KeC[

two rivers flow from each. Thus there are 14 rivers viz. Ganga (iebiee) and Sindhu (efmebOeg), Rohita (jesefnle)
and Rohitasya (jesefnleemee), Harita (nefjlee) and Harikanta (nefjkeevlee), Sita (meerlee) and Sitoda (meerleesoe), Nari
(veejer) and Narakanta (vejkeevlee), Suvarnakula (megJeCe&ketuee) and Rupyakula (heketuee) and Rakta (jee) and
Raktoda (jeesoe). In the 7 regions viz. Bharata etc. these 14 rivers flow, 2 rivers in each region.
Bharata Kshetra
Bharata Ksetra is stretched over 526 x 6/19 Yojanas. In east-western direction, Vijayardha mountain
having 50 Yojanas breadth and 25 Yojanas length passes through its middle. In the northern and
southern sides of this mountain there exist towns of Vidyadharas. This mountain has two caves,
namely, Tamisra and Khandaprapata. Ganga and Sindhu rivers originating from Padma lake of Himavana
mountain flow for 500 Yojanas each upon the mountain in the east-western direction and then turning
towards south fall down as streams resembling Gomukha (face of the cow). At the bottom of Himavana
mountain, the falling water produce Kundas (pits) of Ganga and Sindhu respectively. At the Kutas
(peaks) of these two pools, there are Bhavanas at the roofs of which real Jina statues in lotus poses
are situated having thick hair at the forehead of each. The Ganga and Sindhu rivers touching the Lord-
heads flow ahead (see Trilokasara, v. 68). These rivers coming out of Kundas move along wavy paths
in the region and passing through the caves of Vijayardha move through the region again and ulti-
mately fall into the Lavana Samudra (salt ocean).
Therefore Vijayardha mountain and Ganga, Sindhu rivers cause the division of Bharata Kshetra
into 6 portions, one of which situated in the southern direction is Aryakhanda and rest of the 5 are
Mleccha Khandas. Amidst the three Mleccha Khandas in the northern direction there exists
Vrishabhachala mountain where the Chakravarti celebrates his victory after winning over the six re-
gions. The distance between Aryakhanda of Bharata Kshetra and Videha Kshetra is more than 20
crore miles. In Bharata and Airavata Kshetras, the six-cyclic changes of time always go on moving.
Six-Cyclic Changes of Time
In Bharata and Airavata Kshetras, the six-cyclic changes of time move along Avasarpini and
Utsarpini periods. During the period of Avasarpini, the age, body etc. of living beings go on decreasing
and the reverse is true during the period of Utsarpini. (See Triloksara, Gatha 779). The division of
these periods is given as under :
Period Sub-Period Duration Bhumi
Avasarpini Sushama-Sushama 4 Kodakodi Sagara Uttama

Sushama 3 Kodakodi Sagara Madhyama

Sushama-Dushama 2 Kodakodi Sagara Jaghanya
Dushama-Sushama 1 Kodakodi Sagara + 42000 years Karma

Dushama 21000 years Karma

Utsarpini Dushama-Dushama 21000 years Karma
The human beings have their height 3 Koshas, and age 3 Palyas in Uttama Bhogabhumi, height
2 Koshas and age 2 Palyas in Madyama Bhogabhumi, and height 1 Kosha and age 1 Palya in Jaghanya
Bhogabhumi. Here the material for use is obtained from 10 types of Kalpa trees.
At the central place of Aryakhanda in Bharata Kshetra there is situated Ayodhya town, 119 Yojanas
south of which exists the Vedika of salt ocean and at an equal distance towards the northern direction
exists the Vedika of Vijayardha mountain. Ganga and Sindhu rivers are situated in the eastern and
north-western directions at a distance of 1000 Yojanas each from Ayodhya town. Thus Aryakhanda is
demarcated by Lavana-Samudra in south, Vijayardha mountain in north, Ganga river in east and
Sindhu river in west.
From Ayodhya town, towards south at a distance of 47600 miles there exists Lavana Samudra,
towards north at a distance 47600 miles there exists Vijayardha mountain, towards east and west at
a distance of 400000 miles there exist Ganga and Sindhu rivers each. The whole of the modern world
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 137 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
exists within Aryakhanda and we all here live Bharatavarsha (India) in Aryakhanda.
The human beings have their height 500 Dhanusas and age 11 Purvakoti years in the fourth sub-
period i.e. Dushama-Sushama, height 7 Hastas (hands) and age 120 years in Dushama, and height
2 Hastas and age 20 years in Dushama-Dushama.
In the present age of Avasarpini, at 1/8 Palya as balance of third sub-period, i.e., Sushama-
Dushama, several Kulakaras namely Pratishruti (eefleegefle), Sanmati (mevceefle), Kshemankara (#escebkej),
Kshemandhara (#escevOej), Simankara (meercebkej), Simandhara (meercebOej ), Vimalavahana (efJeceueJeenve),
Chaksusmana (e#eg<ceeve), Yashasvi (eMemJeer), Abhichandra (DeefYeev), Chandrabha (eveYe), Marudeva (ceosJe),
Prasenajita (emesveefpele), Nabhiraya (veeefYejee) and his son Rishabhdev were born. It is worth noticing that
here Rishabhadeva, the first Tirthankara, has also been considered as a Kulakara whereas in some
other texts, Nabhiraya has been termed as 14th and the last Kulakara (cf. Triloksara, vv. 792-794).
In this age, when the public brought the living problems before the Lord Rishabhadeva, the Indra,
by the order of the Lord, constructed villages, cities, etc. Again the Lord through clairvoyance (DeJeefOe%eeve),
knew the whole order in Videha Kshetra, established the communal system and showed them the
means of livelihood.
The same fact has been revealed by Nemicandracarya : "Lord Rishabhanatha, the Originator
Brahma, got constructed cities, villages towns, etc. and established universal behavioural texts, war,
writting, agriculture, as well as established the religion of kindness in origin." (hegjieeceheCeeoer ueesefnemelLeb
eueeseJeJenejes~ Oeccees efJe oeecetuees efJeefCeefcceees DeeefoyeesCe~~802~~) (Cf. Trilokasara, v. 802.)
Dimensions of Mountains in
Jambudvipa-Sumeru Mountain (megces heJe&le)
At the central portion of Mahavideha Kshetra (ceneefJeosn #es$e), the mount Mandara (ceboj) (alternate
name of Sumeru) is situated where the birth of all the Tirthankaras in celebrated at respective times.
Its dimensions are given as under :
Depth of foundation in earth =1000 Yojanas
Height above the earth = 99000 Yojanas
Diameter at base deep into the earth = 10090 x 10/11 Yojanas
Diameter at the surface of earth = 10000 Yojanas
Regular reduction of diameter at Nandanavana (vevoveJeve), a height = 500 Yojanas
of 500 Yojanas above the earth i.e. above Bhadrashalavana
Reduction of diameter at a height of 11000 Yojanas above Nandanavana = Nil
Then regular reduction of diameter at Saumanasavana (meewcevemeJeve),
i.e. at a height of 51500 Yojanas = 500 Yojanas
Then reduction of diameter at a height of 11000 Yojanas = Nil
Then regular reduction of diameter at Pandukavana (heeb[gkeJeve), = 494 Yojanas
i.e. at a height of 25000 Yojanas
Right at the centre of Pandukavana, there exists Chulika (etefuekee) having a diameter of 12 Yojanas
at Pandukavana and it regularly reduces to 4 Yojanas at its top, a height of 40 Yojanas. The heights of
different regions of sumeru when added up together, i.e.
1000 + 500 + 11000 + 51500 + 11000 + 25000 = 100000 Yojanas.
It is easily discernible that the diameter 10000 Yojanas at the surface of earth reduces to 1000
Yojanas, at top i.e. 99000 Yojanas above the earth. Thus the average decrease of diameter comes out
to be 1/11 [=(100000-1000)/ (99000)] Yojanas per Yojana (see Trilokasara, v. 614). The average rate of
decrease of diameter can be easily converted into any other length-units also. (See Tiloya Pannatti,
pp. 375 to 378). The average decrease in diameter of Chulika comes out to be 1/5=[(12-4)/(40)]
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 138 efleere KeC[
Yojana. (See Tiloya Pannatti, p. 337.)
The part of mount Meru is Vajramaya (Jeecee) for 1000 Yojanas deep into earth, made up to
precious stone till 61000 Yojanas above the earth, and golden 38000 Yojanas above that. Culika is
made up of blue-coloured Vaidurya (Jew[te&) jewel. (See Tiloya Pannatti, p. 379).
Apparently, the Mount meru is made up of frustums of cones unlike the other irregular mounatins
in general. Bhadrashala Vana (YeMeeue Jeve), Saumanasa Vana (meewceveme Jeve) and Pandukavana (heeC[gke
Jeve) have earthly appearance and they have multiple rows of trees, Vanavedikas (JeveJesefokee), precious
stones, golden flowers, emerald colourd leaves, Champaka (echeke) and Ashoka trees, Kalpa trees,
Vaidurya coloured fruit and coral coloured branches. (See Tiloya Pannatti, p. 377 and Jambudiva
Pannatti, p. 93). All the four Vanas (forests) have a Jina temple in all the four directions each respec-
tively. Thus there exist 16 Jina temples.
Jagati-Parakota of Jambudvipa
Jambudvipa has been encircled by a Jagati (peieleer) having a height of 8 Yojanas. The breadth of
Jagati is 12 Yojanas, 8 Yojanas and 4 Yojanas at its base, middle and top respectively. Thus is regularly
decreases by 8 Yojanas for a height of 8 Yojanas from base to the top. Thus the average rate of de-
crease of breadth of Jagati at any place, say 'x' Yojanas below the top, is calculated to be x + 4 Yojanas.
For example, for 'x' = 1, the breadth of Jagati at a place 1 Yojanas below its top becomes 1+4=5
Yojanas. (See Jambudvip Pannatti, p. 4). The construction of Jagati is regular at every place.
Mountains like Himavana Mountain
There are six mountains, viz. Himvan (eqnceJeeved), Mahahimvan (ceneefnceJeeve), Nishadha (efve<eOe), Neel
(veerue), Rukmi (keceer) and Shikhari (efMeKejer). They have a uniform diameter throughout. They reach the
extremities of Lavana Samudra (ueJeCe meceg) in the east-western direction. (See Trilokasara, 565; Tattvartha
Sutra, 3; Tiloya Pannatti vv. 94-95). The precious stones exist on the northern and southern sides of
them. They are golden, silvery, hot-golden, Vaidurya-stone like, silvery and golden respectively and have
a hight of 100, 200,400, 400, 200 and 100 Yojanas respectively. Therefore these mountains are wall-like,
greasy, filled with precious stones, beautiful and coloured in the southern and northern sides. They have
11, 8, 9, 9, 8 and 11 Kutas respectively. The lenght, breadth and height of these Kutas look like those of
the mounts respectively. All the Kutas are round. The height of a Kuta is one-fourth of the height of the
mountain and breadth at the base is also equal to that, Breadth decreases regularly to its half at the top.
For example, at the Himavan mountain starting from the eastern direction there exist 11 Kutas, viz,
Siddha Kuta (eqmeket), Himavan Kuta (efnceJeeveket), Bharata Kuta (Yejleket), Tilaka Kuta (efleuekeket), Ganga
Kuta (iebieeket), Shri Kuta (eerket), Rohitasya Kuta (jesen
f leemeket), Sindhu Kuta (efmebOegket), Sur Kuta (megjket),
Haimvat Kuta (nwceJeleket) and Vaishravan Kuta (JeweJeCeket). Every Kuta has a height of 25 Yojanas and
breadth of 25 Yojanas at base which decreases to 12 Yojanas at the top, thus 18 x 3/4 [(25+12 x 1/2)/
(2)] Yojanas at middle. There exists a Jina palace at Siddha Kuta (efmeket). On other Kutas, there exist
palaces of Vyantara Devas (Jeblej osJe) called after the name of the Kuta. (See Tiloya Pannatti, p. 357).
Gajadanta Mountain
Starting from Vayavya (JeeeJe) (north-west) direction of Sumeru, there exist four Gajadanta (iepeoble)
mountains (heJe&le), viz. Saumanasa (meewceveme), Vidyutprabha (efJeegledeYee), Gandhamadana (iebOeceeove) and
Malyavana (ceeueJeeve); two of them are stretched upto Nishadha mountain (efve<eOe heJe&le) and two upto
Neel Mountain. Their breadth is 500 Yojanas each. Their height is 400 Yojanas each near Nishadha
and Neel Mountains, and increases regularly to 500 Yojanas in the viscinity of Meru mountain. (See
Tiloya Pannatti, vol. 1. p. 402). The height of a Kuta on this mountain is one-fourth of the height of the
mountain at that place. On a Gajadanta mountain, there exist 9 Kutas having their heights 125, 121 x
7/8, 111 x 3/4, 115 x 5/8, 112 x 4/8, 109 x 6/8, 106 x 1/4, 103 x 1/8 and 100 Yojanas respectively. (See
Tiloya Pannatti, vol. 1, pp. 406-407).

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 139 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
Vakshara Mountain
In the northern and southern sides of Sita river, there are 4 Vakshara mountains and 3 Vibhanga
rivers each. Thus each side of Sita river is divided into 8 regions viz. Citra Kuta, Nalina Kuta, Padma
Kuta and Eka Shaila etc. Every Vakshara Shaila is stretched over 500 Yojanas. (See Tiloya Pannatti,
vol., 1, p. 425). These Vaksharas have a height of 500 Yojanas near the bank of Sita river and 400
Yojanas in the vicinity of Neel and Nishadha mountains after a regular decrease in height. Every
Vakshara has 4 Kutas, the height of which is one-fourth of the height of the mountain at that place
respectively. Siddha Kuta, the first one, is 125 Yojanas high and the last Kuta is 100 Yojanas high.
(See Tiloya pannatti, p. 435).
These descriptions of mountains clearly indicate that they are well-type structures and not made
up of small pieces of round stones as most of the scholars think. The study of Agamas proves to be
an eye-opener in case of any doubt or suspicion.
Table of Dimensions of Regions and Mountains
(All distances have been measured inYojanas)
Stretch South-

Length East-

Number of
Mountains

Mountains

Mountains
(Regions)
Breadth

Kutas on
Height of

Bhumi in

Height of
Northern

Western
Regions

Varna of
Ksetras
of Kutas

Kutas
at the
Base Top
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
Kshetra-Bharata 526 x 6/19 1447 x 5/19 - Karma and - - - - -
Bhoga (Non-
Universal)
Parvata-Himavan 1052 x 12/19 24931 x 18/19 100 - Golden 11 25 25 12
K-Haimavata 2105 x 5/19 37674 x 16/19 - Bhoga(Jaghanya) - - - - -
P-Mahahimavan 4210 x 10/19 53931 x 6/19 200 - Silvery 8 50 50 25
K-Hari 8421 x 1/19 93901 x 17/19 - Bhoga - - - - -
(Madhyama)
P-Nishadha 16842 x 2/19 94156 x 2/19 400 - Hot golden 9 100 100 50
K-Videha 33684 x 4/19 100000 - Karma - - - - -
(East-west)
(Universal)
Bhoga
(Shouth-North)
(Utkrishata)
P-Neel 16842 x 2/19 94156 x 2/19 400 - Vaidurya 9 100 100 50
Jewel
(Baryl)
K-Ramyaka 8421 x 1/19 93901 x 17/19 - Bhoga - - - - -
(Madhyama)
P-Rukmi 4210 x 10/19 53931 x 6/19 200 - Silvery 8 50 50 25
K-Hairanyavata 2105 x 5/19 37674 x 16/19 - Bhoga - - - - -
(Madhyama)
P-Shikhari 1052 x 12/19 24931 x 18/19 100 - Golden 11 25 25 12
K-Airavata 526 x 6/19 14471 x 5/19 - Karma and - - - - -
Bhoga (Non-
Universal)
The above description is based on the ancient scriptures of Digambar Jain tradition. However the
exact structural placement of various mountains, rivers, temples etc. can be observed in Jambudvip
structure constructed at Hastinapur (Meerut, U.P.) by Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan.
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 140 efleere KeC[

ETERNAL JAINISM
By - Ganini Gyanmati
Translated by - Rajneesh Jain, New Delhi
vecees vece: meJeefnlebkejee, Jeerjee YeJeecyegpeYeemkejee~
Devebleueeskeee megjeefe&leee, osJeeefOeosJeee vecees efpeveee~~
Namo Namah Satvahitankarai, Veerai Bhawyambujbhaskarai,
Anantlokai Surarchirtai, Devadhidevai Namo Jinai
In the holy scriptures of Jainism, the universe has been called "Anadinidhan". Like
ueesiees Deefkeefcees Keueg DeCeeFefCenCees meneJeefCeJJeees~
"Logo Akitimmo Khalu Anainihano Sahavanivatto."
In the centre of this universe, the first island is the "Jambu Dweep". In this there are Shatkaal
changes in the Bharat Kshetra and the Eravat Kshetra. The first period has two parts called Avsarpini
and Utsarpini. Each part has six further periods. For the Avsarpini Kal these are-Sushma-Sushma,
Sushma, Sushma-Dushma, Dushma-Sushma, Dushma and Atidushma. The six periods of Utsarpini
Kal are-Atidushma, Dushma, Dushma-Sushma, Sushma-Dushma, Sushma and Sushma-Sushma.
At the end of the third period of the present Avsarpini Kaal, fourteen Kulkars originated when only
the eighth part of the Palya was left. The names of these Kulkars are : Pratishruti, Sanmati,
Kdshemankar, Kshemandhar, Seemankar, Seemandhar, Vimalvadhan, Chakshushman, Yashasvi,
Abhichandra, Chandrabh, Marudev, Prasenjit and Nabhirai. Lord Rishabh Dev was born to the last
Kulkar Nabhirai.
The Names of the Twenty-four Tirthankars-
Shri Rishabh Dev, Ajitnath, Sambhav Nath, Abhinandan Nath, Sumati nath, Padamprabh,
Suparshwanath, Chandrprabh, Pushpdant Nath, Sheetal Nath, Shreyans Nath, Vasupujya, Vimal Nath,
Anantnath, Dharmnath, Shanti Nath, Kunthu Nath, Arnath, Malli Nath, Munisuvrat Nath, Naminath,
Neminath, Parshwanath and Mahaveer Swami. We all bow to these twenty-four tirthankars of the
Bharat Kshetra. With their teaching the people can attain their ultimate goal of Nirvan.
In the fourth period of the next Utsarpini Kaal, the following shall be the twenty-four tirthankars :
Shri Mahapadm, Surdev, Suparshwa, Swayamprabh, Sarwprabh, Devputra, Kulputra, Undaknath,
Proshtilnath, Jaikirti, Munisuvrat, Arnath, Apapnath, Nishkashai Nath, Vipulnath, Nirmalnath, Chitrgupt,
Samadhigupt, Swayambhu Nath, Anivriti Nath, Jainath, Vimalnath, Devpal and Anantveerya, King
Shrenik, who was in the era of Lord Mahaveer, shall be the first Tirthankar Mahapadm. Shri Krishna
Narayan Shall be the sixteenth Tirthankar. Nirmal Nath and Rudra Mahadev would be the last Tirthankars.
The present period is the Dushma Kaal of the Avsarpini Kaal. The avsarpini Kaal is also known
as Hundavsarpini. In this a few unique, never before, instances have taken place. There have also
been twenty-four tirthankars in the last Utsarpini Kaal prior to the present Avsarpini Kaal. The names
of these twenty-four tirthankars are-Shri Nirvan, Sagarnath, Mahasadhu, Vimalnath, Shridhar Nath,
Sudatt Nath, Amalparbh Nath, Udhwar Nath, Angirnath, Sanmati Nath, Sindhunath, Kusumanjali Nath,
Shivgan Nath, Utsahnath, Gyaneshwar, Parmeshwar, Vimleshwar, Yashodhar, Krishnamati Nath,
Gyanmati Nath, Shudhmatinath, Shribhadra nath, Atikrantnath and Shantnath. These have been the
past tirthankars.
Maximum Number of Tirthankars-
There are one hundred and seventy inhabited worlds in the two and a half island in the Madhyalok.
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 141 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Out of these one hundred and sixty belong to the Videh Kshetra, five to the Bharat Kshetra and the
remaining five to the Eravat Kshetra. Out of the five inhabited worlds in the Bharat Kshetra, there is
one in the southern part known as the Jambu Dweep. We are at present living in one of the Aryakhand
of the Jambu Dweep. So, in all the 170 inhabited globes there would be a maximum of 170 tirthankars
at one time or there could be a minimum of 20. At present, the prominent tirthankars of the Videh
Kshetra are Shri Seemandhar, Shri Yugmandhar, etc. In the Vedic literature also, we find the resem-
blance between the fourteen Kulkars and the incarnations, as has been said in the Manusmriti-
kegueeefoyeerpeb meJex<eeb eLecees efJeceueJeenve:~
e#eg<ceeved eMemJeer JeeefYeevesLe emesveefpeled ~~1~~
ceosJee veeefYee Yejles keguemeecee:~
Decees ceosJeeb leg veeYespeerle Gjece:~~2~~
Kuladibeejam Sarvesham Prathmo Vimalvahanah
Chakshushman Yashashvi Vabhichandroth Prasenjit
Marudevashch Nabhishch Bharate Kulsattama
Ashtamo Marudevyam Tu Nabhejit Urkramah
The first is Kul Vimalvahan, The second being Chakshushman, followed by Yashasvi, Abhichandra,
Prasenjit, Marudev and the seventh being Nabhiraj. These have been the Kulkars of the Bharat Kshetra.
Out of these, Lord Rishabh Dev, the eighth incarnation, was born to Marudevi from Nabhiraj. In Bhagwat
also Rishabh Dev has been described as the eighth incarnation of Vishnu.
YeieJeeved hejceef<e&efYe: emeeefolees veeYes: efeeefekeer<e&ee leoJejesOeeeves cesosJeeb Oecee&ved oMe&efelegkeecees JeelejMeveeveeb
eceCeeveece=<eerCeecetOJe&cebefLeveeb Megkeueee levegJeeJeleej~
Bhagwan Paramrishibhih Prasadito Nabheh Priyachikirshya Tadavarodhayane Merudevyam
Dharman Darshyitukamo Vaatarshananam Shramananamrishinamudharvmanthinam Shuklya
Tanuvavtar.
In the religious sacrifices Shri Bhagwan in order to please Maharaj Nabhiraj was born to his wife
Maharani Marudevi as a Digambar saint and appeared from Shudhsatvamay vigreh sharir to manifest
the religion for the udhvarcheta saints.
It has been said in Vayupuran-
veeefYemlJepeveeled heg$eb, cesosJeeb ceneegefle:~
$e+<eYeb heeefLe&Jeb esb, meJe&#e$eme hetJe&peced ~~
$e+<eYeeod Yejlees pe%es, Jeerj: heg$eMeleeepe:~
meesefYeef<eeeLe Yejleb, heg$eb eeeepeceeefmLele:~~
efnceeb oef#eCeb Je<e, Yejleee veJesoeled ~
lemceeod Yeejleb Je<e, leme veecvee efJeogyeg&Oee:~~
Nabhisatvajnayat Putram, Merudevyam Mahadyutih
Rishabham Parthivam Shreshtham, Sarvashatrasya Purvajam
Rishbhad Bharato Jagye, Veer Putrashatagrajah
Sobhishichyath Bharatam, Putram Pravrajyamasthitah
Himaham Dakshinam Varsham, Bharatay Nyavedyat
Tasmad Bharatam Varsham, Tasyam Namna Vidurburdhah
It is said that queen Marudevi of Nabhiraj gave birth to Rishabh. Rishabh Dev had one hundred
sons; Bharat was the eldest. Rishabh Dev took to asceticism after coronating Bharat and giving him the
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 142 efleere KeC[

territory starting from Himachal to the south to rule. This country is called Bharat after the King Bharat.
There are also evidences in other Vedic literatures-
es<eeb Keueg ceneeesieer Yejlees pes: esiegCe Deemeerod esvesob Je<e Yeejle-efceefle JeheefoMeefvle~
Yesham Khalu Mahayogi Bharato Jayeshthah Shreshthagun Aaseed Yenedam Varsham
Bharat-miti Vyapadishanti
$e+<eYeeod Yejlees Yejlesve efejkeeueb OecexCe heeefuelelJeeefoob Yeejleb Je<e&ceYetled~
Rishabhad Bharato Bharaten Chirkalam Dharmen Palitatvadidam Bharatam
Varashambhutam.
Not only Lord Rishabh Dev has been accepted in the Rigveda and other Vedic literature but there
have also been acceptance of the twenty-four tirthankars at some places.
$ewueeskeeeefleefleeved elegefJeMeefleleerLekejeved $e+<eYeeeeve Je&ceeveevleeved efmeeved MejCeb ehees~
Om Trailokyapratishthitan Chaturvinshatitirthakaran Rishabhadyan Vardhamanantan
Siddhan Sharanam Prapdya. (Om consecrated in the three worlds from Rishabh Dev to Vardhman
the twenty-four Tirthankars and Siddhs, I take your shelter.)
At other instances also-
vecees Den&lees $e+<eYeee~
Om Namo Arhato Rishabhay
The famous scholar of Buddhism Acharya Dharmkirti writes-
$e+<eYees JeOe&ceevee leeJeeoew eme me $e+<eYeJeOe&ceeveeefo: efoiebyejeCeeb Meemlee meJe&%e Deehleesefle~
Rishabhyo Vardhmanashch Tavadao Yyasya Sa Rishabhvardhmanadi Digambaranam
Shasta Sarvagya Aaptshcheti
It is evident that even in the eighth century the Jain scholars used to worship the first preacher,
Lord Rishabhdev, and the last one, Lord Vardhman.
From all these instances, it is now evident that every one has somehow accepted Lord Rishabh
Dev as the first tirthankar. In Buddhism it has not only been accepted that Lord Rishabh Dev was the
first tirthankar but also that it was his son Bharat after whose name this country has been named.
Jainism is Independent-
Jainism is an independent religion. There are strong evidences to suggest that this is not a branch
of any other religion.
The names of Shatdharshan:
pewvee ceerceebmekee yeewe:, MewJee JewMesef<ekee Deefhe~
veweeefekeee cegKeeefve, oMe&veeveern meefvle <ed ~~
Jaina Meemanska Bauddhah, Shaiva Vaisheshika Api
Naiyayikashch Mukhyani, Sarshananeeh Santi Shat.
Jain, Meemansak, Boddh, Shaiv, Vaisheshik and Naiyayik. These are the six main philosophies
in this country.
It has been written in the Vayupuran-
GheemeveeefJeefOeeese: kece&mebMegefeslemeeced ~
yeeeb MewJeb Jew<CeJeb e, meewjb Meeeb leLeen&leced ~~
<edoMe&veeefve eeseeefve mJeYeeJeefveeleeefve e~
Sleovee efJeefJeOeb hegjeCesmeg efveefheleced ~~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 143 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Upasanavidhishchoktah Karmasanshudhichetasaam
Brahman Shaiv Vaishnavam Cha, Sauram Shaaktam Tathahartam
Shattdarshanani Choktani Swabhavniyatani Cha
Etdanyachcha Vividhi Puraneshu Nirupitam
All the six philosophies have independent worshipping procedures and these are, by nature, firm
and idependent. As such the Jainism cannot be taken as a branch of Hinduism.
Innumerable Tirthankars in Jain Religion-
It is written in Tiloypannanati, "The avsarpini and utsarpini periods are a never ending process.
After innumerable avsarpini-utsarpini periods come one 'Hundavsarpini period". It is thus clear that in
every avsarpini and utsarpini period there are twenty-four tirthankars and in total innumerable twenty-
four tirthankars have existed in this period. Thus, it is wrong to say that jainism has been founded by
Bhagwan Mahaveer Swamy.
Jainism in Indus valley Civilisation-
Harappa and Mohen-jo-daro civilisations, which are commonly known as the Indus Valley Civilisa-
tions, have also confirmed the existence of Jainism at that time. After a thorough study of the archeologi-
cal survey, it has been accepted that at that time the Shraman culture and Jain culture had a vide impact.
The gods worshipped by Jains have also been found on the currencies and seals of that era.
In the same context, a human sculpture has been found which is estimated to be around three
thousand years old. The scholars are of the opinion that this sculpture is on Nabhiraj, the father of the
first tirthankar, Lord Rishabhdev. This sculpture is of the era when Nabhiraj had decided to take to
asceticim after coronating his son Rishabhdev. There is a clear reference of this instance in
Shreemadbhagwat-
efJeefoleevegjeieceneheewj-eke=eflepeveheoes jepee veeefYejepeelcepeb meceemeslegj#eeeeceefYeef<ee men ceosJee efJeMeeueeeeb
emeVeefvehegCesve lehemee meceeefOeeesiesve ceefnceeveceJeehle~
Viditanuragmahapaur-Prakartijanpado Raja Nabhirajatmajam Samayseturakshayam-
bhishichya Sah Marudevya Vishalayam Prasannipunen Tapsa Samadhiyogen Mahimanamvapt.
It means Nabhiraj after giving his kingdom to his son Rishabhdev took to asceticism along with
his wife Marudevi and attained the ultimate goal.
This also proves that Lord Rishabhdev era has been the oldest. Jainism thus has been in exist-
ence since then.
Description of Jainism-
Those who conquer the Karma shatru are called "Jin". Like b "Karmaratin Jayatiti Jinah." (kecee&jeleerved
peeleerefle efpeve:) Thus those who worship these "Jin" are called Jains-"Jino Devatasyeti Jainah" (efpevees
osJeleemesefle pewve:).
The vyuptpatti of religion is-"Uttame Sukhe Dhartiti Dharmah" (Geces megKes Oejleerefle Oece&:).
The best religion is that which takes the people to the eternal heaven, the best pleasure of moksha.
That religion can be only one which preaches non-violence.
Shri Gautam Swami Indrabhuti Gandhar Dev has said-
Oece&: meJe&megKeekeejes efnlekeejes Oece& yegOeeefevJeles~
OecexCewJe meceeheles efMeJemegKeb Oecee&e lemcew vece:~~1~~
Oecee&Veemlehej: megod YeJeYe=leeb Oece&me cetueb oee~
Oecex efeecenb oes eefleefoveb ns Oece&! ceeb heeuee~~2~~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 144 efleere KeC[

Dharmah Sarvasukhakaro Hitkaro Dharmam Budhashchinvate

Dharmenev Samapyete Shivsukham Dharmay Tasme Namah
Dharmannastayparah Suhrid Bhavbhrita Dharmasya Mulam Daya
Dharme Chitmaham Dadhe Pratidinam He Dhram Ma Paalay
(The religion is the source of all satisfaction and charity. Scholars used to practise Jainism. It
takes one to the ultimate moksha, sukh. I bow to such a religion. There is no better friend than religion
in this world. The basic ingredient of religion is mercy. I conserve such a religion in my heart. O religion
be on my side and save me.)
It is also said-
Deefnbmee hejceesOece&: elees Oece&mlelees pee:~
Ahinsa Parmodharmah Yato Dharmastato Jayah
(Non-violence is the best of all religions. Where there is religion there is victory.)
The five Anuvrat-
For following non-violence, five anuvrats have been prescribed: Ahinsanuvrat, Satyanuvrat,
Achoryanuvrat, Brahamcharyanuvrat and Parigrehparimananuvrat.
Hinsa (violence) is of four kinds. Sankalpi hinsa, Arambhi hinsa, Udyogini hinsa and Virodhini
hinsa. Meaningful killing of any creature is sankalpi hinsa. In domestic life any killing of creature, buring
of fire for cooking or filling of water is arambhi hinsa. Any hinsa while doing one's business activity is
udyogini hinsa. Any hinsa to save the religion, country or killing in war is virodhini hinsa. In domestic life
one can only vow to give up the sankalpi hinsa. In the rest of the three hinsa, one can exercise
restraint. This type of vrat is called ahinsanuvrat.
Giving up telling lies is called satyanuvrat. But one should not speak any truth which may bring
harm to religion or difficulities to others or may result in death of any creature.
Not to steal the wealth of any other person is achoryanuvrat.
Eschewing adultery is called brahamcharyanuvrat. This should be practised by females as well
just like Sati Sita who turned fire into water by the strength of her brahamcharyanuvrat Sheelvrat.
To confine one's wealth and needs is parigreh parimananuvrat. Any one who practises all these
five vrats is called anuvrati. These anuvratis are always happy and prosperous in their present life and
are entitled to the prosperity of heaven.
The five Mahavrats-
Any one who gives up violence (hinsa), stealing (chori), telling lies, adultery (kusheel) and con-
finement of needs (parigreh) is called mahavrati. He is also known as a saint, mahamuni, maharishi,
digambar muni, etc.
Lord Rishabh Dev was born in Ayodhya. Since he belonged to Ikshwakoo dynasty, he was known
as Ikshwakoovanshiya. In the absence of Kalpavriksha at that time, the Lord taught the people the art
of living. This art consists of six activities comprising asi, mashi, krishi, vidya, vanijya and shilpa. As
per the Videh Kshetra, people were divided in classifications of Kshatriya, Vanijya, etc. He also taught
the science of politics by making one Mahamandalik king and again making other kings under him. In
the end he took to asceticism and attained Kewalgyan and preached the Moksha marg.
When Lord Rishabh Dev was ready to give up all his worldly belongings to take to asceticism, he
crowned his eldest son Bharat. Later on Bharat crowned his eldest son Arkkirti and took to Jain
asceticism. Arkkirti, in turn handed over the kingdom to his son Smityash before doing the same. The
descendends of the Ikshwakoo dynasty thus attained Moksha by taking to asceticism after handing

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 efleere KeC[ 145 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

over the kingdom to their sons. It has been written in Harivansh puran that this custom was practised
uninterrupted by all the kings in the dynasty totalling 14 lacs.
Hence, one can understand that in the fourth kaal Jainism was practised by brahmans, kshatriyas,
vaishyas and shudras. In the fifth kaal also, there have been Jain kings in Mysore in southern India.
Unfortunately, today, Jainism is confined to the vaishyas only.
Jainism is a Religion, not a Caste-
Jainism is a religion, not a caste. One should understand jaati, gotra and dharm. At present, it is
estimated there are eighty-four castes among the Jain community like, Aggarwal, Porwal, Khandelwal,
Padmavati Purval, Parwar, Lamechu, Chaturth, Pancham, Bagherwal, Shetwal, etc. Every caste has
its own gotras. Like in Aggarwals, there are Goel, Singhal, Mittal, etc. In Khandewals, there are Sethi,
Ranvka, Gangwal, etc. Thus caste and gotra are two different things and religion is another. But still
due to some compulsions it became necessary to write Jain in the column of Caste at the time of
population census.
Jains should write "Jain" after their names. Normally in Marwaar and South, people use their
gotra after their names instead of Jain. As a result, the Jains remain a minority community in the
population census.
It was once written in a Tirthankar magazine-
Those Jains who do not write Jain after their names number well over crore and 14 lacs. Those
Jains who do not use Jain in their names or use some local surname, speak some local language and
normally do the craft work or farming amount to a total of one crore and 14 lacs in numbers. They are
spread all over the country and are known by different surnames. As per a recent survey such people
account for 15 lacs in Maharashtra, 35 lacs in Bihar, Bengal and Orissa, 15 lacs in Karnataka, 12 lacs
in Gujarat, 2 lacs in Tamil Nadu, 15 lacs in Madhya Pradesh, 10 lacs in Rajasthan and 10 lacs in other
parts of the country.
The Convener of Jain Parishad, Shri Mahaveer Chavhan, has demanded a separate entity for
Jain religion.
Namokar Mahamantra-
Namokar Mahamantra is the eternal mantra of Jainism. Every one should recite this mantra daily.
It should be written in bold letters at the entry and shikhar of every Jain temple. It may also be inscribed
on a stone and affixed on a wall so that any one can recognise a Jain temple from a distance. Every
Jain should also inscribe the namokar mantra at the entrance of his house, shop, office or any other
organisation. This not only symbolises Jainism but also protects against evil spirits, thieves, dacoits,
snakes, etc. Being a raksha mantra it would also act as a shield.
Hence, we should accept Jainism as the eternal religion and should have compassionate feel-
ings towards others.

R Q

YeieJeeve ceneJeerj ves eeCeercee$e kes keueeCe kes efueS ceneve mebosMe efoee nw leeefke meYeer eeCeer
Meebefle mes jn mekeW~ nce Gvekes yeleeS jemles hej euekej Gvekes eesie GejeefOekeejer yeveW~
-peefmme er.kes. gkeesue (Yeejle)

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 146 efleere KeC[

~~ vece: efmesYe:~~
<edKeC[eiece-Ske DevegMeerueve
-ieefCeveer %eeveceleer
efmeeved efmeeLe&ceevece, meJeeewueeskeecetOe&ieeved ~
F: meJe&efeeevlesmeew, MeevleerMees efo Oeee&les~~1~~
mebhetCe& Debie Deewj hetJeeX kes Ske osMe %eelee, egle%eeve kees DeefJeefVe yeveeves keer Fe jKeves Jeeues, cenekeeefCeke YeieJeeve
eerOejmesveeeee& ngS nQ~ Gvekes cegKekeceue mes he{kej efmeevle%eeveer eer heg<heoble Deewj eerYetleyeefue Deeeee& ngS nQ~ GvneWves
DeeeeCeere hetJe& veeceke efleere hetJe& kes eeveueefyOe veeceke heebeJeeR Jemleg kes kece&eke=efle eeYe=le veeceke eewLes DeefOekeej
mes efvekeues ngS efpeveeiece kees n KeC[eW ceW efJeYeeefpele kejkes <edKeC[eiece en meeLe&ke veece oskej efmeevle met$eeW kees
efueefheye efkeee nw~
n Keb[ kes veece-1. peerJemLeeve 2. #egkeyebOe 3. yebOemJeeefcelJeefJeee 4. JesoveeKeC[ 5. Jeie&CeeKeC[ 6. ceneyebOe
es veece nQ~
FveceW mes heeBe KeC[eW ceW n npeej met$e nQ Deewj "s KeC[ ceW leerme npeej met$e nQ, Ssmee egleeJeleej ebLe ceW efueKee nw~
Jele&ceeve ceW cegefle meesuen hegmleke-Jele&ceeve ceW heer ngF& meesuen hegmlekeeW ceW heeBe KeC[ ceeves nQ~ Gvekes met$eeW keer ieCevee
n npeej, Dee" meew, leerme nQ (6830)~
eLece KeC[ ceW oes npeej leerve meew heenej met$e nQ~ otmejs KeC[ ceW hebn meew eewjeveJes, le=leere KeC[ ceW leerve meew eewyeerme,
elegLe& Keb[ ceW hebn meew eewon Deewj heebeJeW KeC[ ceW Ske npeej lesFm& e nQ~ 23751594324151410236830 nQ~
cegefle meesuen hegmlekeeW ceW heeBe KeC[eW kee efJeYeepeve-heer ngF& eLece hegmleke mes ueskej n hegmlekeeW leke eLece KeC[
nw~ meeleJeeR he=mleke ceW efleere KeC[ nw~ Dee"JeeR hegmleke ceW le=leere KeC[ nw~ veJeceer mes ueskej yeejnJeeR Ssmes eej hegmlekeeW
ceW elegLe& KeC[ nw Deewj lesjnJeeR mes ueskej meesuenJeeR leke eej hegmlekeeW ceW heeBeJeeb Keb[ nw~
eLece KeC[ kes efJe<ee-eLece KeC[ ceW Dee" Devegeesieej nQ SJeb Deble ceW Ske etefuekee DeefOekeej nw, Fme etefuekee kes
Yeer veJe Yeso nQ~ Dee" Devegeesieej kes veece-1. meleheCee, 2. JeeceeCeevegiece, 3. #es$eevegiece 4. mheMe&veevegiece
5. keeueevegiece 6. Devlejevegiece 7. YeeJeevegiece Deewj 8. DeuheyenglJeevegiece~
etefuekee kes veece Deewj Yeso-1. eke=eflemeceglkeerle&ve etefuekee 2. mLeevemeceglkeerle&ve etefuekee 3. eLece ceneoC[ke
4. efleere ceneoC[ke 5. le=leere ceneoC[ke 6. Glke=<efmLeefleyebOe 7. peIeveefmLeefleyebOe 8. mecekelJeeslheefeetefuekee Deewj
9. ieleeieleer etefuekee~
n hegmlekeeW ceW eLece KeC[ kee efJeYeepeve-eLece hegmleke ceW meleheCee nw, efleere hegmleke ceW Deeueehe DeefOekeej veece
mes Fmeer meleheCee kee efJemleej nw~ le=leere hegmleke ceW JeeceeCeevegiece nw~ elegLe& hegmleke ceW #es$eevegiece, mheMe&veevegiece Deewj
keeueevegiece kee JeCe&ve nw~ hebece hegmleke ceW Deblejevegiece, YeeJeevegiece Deewj DeuheyenglJeevegiece nw~ "er hegmleke ceW veJe eteuf ekeeeW nQ~
meeleJeeR hegmleke ceW #egkeyebOe veece mes efleere KeC[ nw~ Dee"JeeR hegmleke ceW yebOe mJeeefcelJeefJeee veece mes le=leere
KeC[ nw~
elegLe&-hebece KeC[ kee efJeYeepeve-DeeeeCeere hetJe& kes DeLee&efOekeej eewon nQ-1. hetJee&vle 2. Dehejevle 3. OegJe
4. DeOegJe 5. eeveueefyOe 6. DeOegJemebeefCeOeeve 7. keuhe 8. DeLe& 9. YeewceeJeeee 10. keuheefveee&Ce 11. Deleerlekeeue
12. Deveeielekeeue 13. efme Deewj 14. yeg1~
1. <edKeC[eiece OeJeueeerkeemeceefvJele, hegmleke 9, he=. 226~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 147 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eneB eeveueefyOe kes DeefOekeej ceW cenekece& eke=efleeeYe=le mebie=nerle nw~ GmeceW eewyeerme Devegeesieej nQ-
1. ke=efle 2. Jesovee 3. mheMe& 4. kece& 5. eke=efle 6. yebOeve 7. efveyebOeve 8. eece 9. Gheece 10. Goe 11. cees#e
12. mebece 13. uesMee 14. uesMeekece& 15. uesMee heefjCeece 16. meeleemeele 17. oerIe& mJe 18. YeJeOeejCeere 19. hegueee
20. efveOeeeefveOee 21. efvekeeefeleeefvekeeefele 22. kece&efmLeefle 23. heefecemkebOe 24. DeuheyenglJe1~
JesoveeKeC[-
elegLe& JesoveeKeC[ ceW 9, 10, 11, 12 Ssmeer 4 hegmlekeW nQ~
veJeceer hegmleke ceW Gheeg&e 24 DevegeesieejeW ceW mes eLece ke=efle veece kee Devegeesie ej nw~
oMeJeeR hegmleke ceW Jesovee Devegeesieej kee JeCe&ve kejles ngS Jesovee kes 16 Yeso efkees nQ-
1. Jesoveeefve#eshe 2. JesoveeveeefJeYee<eCelee 3. JesoveeveeceefJeOeeve 4. JesoveeJeefJeOeeve 5. Jesovee#es$eefJeOeeve 6. JesoveekeeueefJeOeeve
7. JesoveeYeeJeefJeOeeve 8. JesoveeeleeefJeOeeve 9. JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve 10.JesoveeJesoveeefJeOeeve 11. JesoveeieefleefJeOeeve
12. JesoveeDeveblejefJeOeeve 13. JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve 14. JesoveeheefjceeCeefJeOeeve 15. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj
16. JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve~
omeJeeR hegmleke ceW-Deeefo kes eej Devegeesie ej nQ-
1. Jesoveeefve#eshe 2. JesoveeveeefJeYee<eCelee 3. JesoveeveeceefJeOeeve Deewj 4. JesoveeJeefJeOeeve~
ieejnJeeR hegmleke ceW-Jesovee#es$e efJeOeeve Deewj Jesoveekeeue efJeOeeve es 5JeW, "W oes Devegeesie ej nQ~
yeejnJeeR hegmleke ceW-JesoveeYeeJe efJeOeeve veece kes meeleJeW Devegeesie ej mes Jesovee DeuheyenglJe efJeOeeve leke es 10 Devegeesieej
nQ~ Fme ekeej Fve leerve ebLeeW ceW Jesovee Devegeesieej kee ner JeCe&ve nesves mes en eewLee KeC[ JesoveeKeC[ veece mes efJeYee nw~
Jeie&CeeKeC[-lesjnJeeR hegmleke ceW-eewyeerme Devegeesieej ceW mes mheMe&, kece& Deewj eke=efle Fve leermejs, eewLes Deewj heeBeJeW
DevegeesieejeW kee JeCe&ve nw~
eewonJeeR hegmleke ceW-yebOeve veece kes "s Devegeesieej kee keLeve nw~
hebnJeeR hegmleke ceW-efveyebOeve, eece, Gheece Deewj Goe Fve 7JeW, 8JeW, 9JeW Deewj 10JeW Devegeesieej kee keLeve nw~
meesuenJeeR hegmleke ceW-cees#e, mebece, uesMee Deeefo mes ueskej DeuheyenglJe heele 11JeW mes 24JeW leke 14 Devegeesieej
JeefCe&le nQ~
Fve eej ebLeeW ceW JeefCe&le efJe<ee Jeie&CeeKeC[ veece mes kene ieee nw~
meb#eshe ceW <edKeC[eiece kes Fve heebe KeC[eW kee 16 hegmlekeeW ceW efJeYeepeve SJeb met$emebKee oer pee jner nw~
<edKeC[eiece (16 ebLeeW-hegmlekeeW ceW)
hegmleke mebKee efJe<ee met$e mebKee
eLece KeC[-peerJemLeeve (FmeceW n hegmlekeW nQ)
hegmleke 1 meleheCee (14 iegCemLeeve, 14 ceeie&Cee) 177
hegmleke 2 Deeueehe DeefOekeej 0
hegmleke 3 JeeceeCeevegiece (mebKee) 192
hegmleke 4 #es$e-mheMe&ve-keeueevegiece 619
hegmleke 5 Deblej-YeeJe-DeuheyenglJeevegiece 872
hegmleke 6 peerJemLeeve etefuekee (veJe etefuekeeeW) 512
1. <edKeC[eiece, OeJeueeerkeemeceefvJele, hegmleke 9, he=. 134~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 148 efleere KeC[

efleere KeC[-#egkeyebOe
hegmleke 7 #egkeyebOe 1594
le=leere KeC[-yebOemJeeefcelJeefJeee
hegmleke 8 yebOemJeeefcelJeefJeee 324
elegLe& KeC[-Jesovee KeC[
hegmleke 9 ke=efle Devegeesieej (JesoveeKeb[) 76
hegmleke 10 Jesovee kes 16 YesoeW ceW 4 Yeso 224
hegmleke 11 Jesovee #es$eefJeOeeve, JesoveekeeueefJeOeeve 378
hegmleke 12 Jesovee kes 7JeW Yeso mes 16 leke JeCe&ve 533
hebece KeC[-Jeie&Cee KeC[
hegmleke 13 mheMe&, kece&, eke=efle Devegeesieej 206
hegmleke 14 yebOeve Devegeesie ej 797
hegmleke 15 efveyebOeve, eece, Gheece, Goe Devegeesieej 20
hegmleke 16 cees#e veece kes 11JeW Devegeesieej mes 24JeW leke met$e veneR nw 0
<edKeC[eiece keer erkeeeW
Fme <edKeC[eiece ebLejepe hej n erkeeeW efueKeer ieF& nQ~ Ssmee Deeiece ceW GuuesKe nw~ Gvekes veece-
1. eer kegvokegvoosJe ves leerve KeC[eW hej heefjkece& veece mes erkee efueKeer nw pees efke 12 npeej Mueeske eceeCe Leer~
2. eer Meecekegb[eeee& ves heefle veece mes erkee efueKeer nw pees efke mebmke=le, eeke=le Deewj keVe[ efcee Leer, es heebe KeC[eW
hej Leer Deewj 12 npeej Mueeske eceeCe Leer~
3. eer legbyeguetj Deeeee& ves et[eceefCe veece mes erkee efueKeer~ "e KeC[ es[kej <edKeC[eiece Deewj ke<eeeeeYe=le oesveeW
efmeevle ebLeeW hej en 84 npeej Mueeske eceeCe Leer~
4. eer mecebleYemJeeceer ves mebmke=le ceW heebe KeC[eW hej 48 npeej Mueeske erkee efueKeer~
5. eer JehheosJemetefj ves JeeKeee%eefhle veece mes erkee efueKeer, en heebe KeC[eW hej Deewj ke<eeeeeYe=le hej Leer SJeb
60 npeej Mueeske eceeCe eeke=le Yee<ee ceW Leer~
6. eer Jeerjmesveeeee& ves neW KeC[eW hej eeke=le-mebmke=le efcee erkee efueKeer, en OeJeuee veece mes erkee nw SJeb
72 npeej Mueeske eceeCe nw~
Jele&ceeve ceW Thej kener ngF& heebe erkeeSb GheueyOe veneR nQ, cee$e eer Jeerjmesveeeee& ke=le OeJeuee erkee ner GheueyOe nw
efpemekee efnboer DevegJeeo neskej he egkee nw~ Fme ebLe kees lee[he$e mes efueKeekej Deewj efnboer DevegJeeo kejekej heJeeves kee
ese Fme yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$e eeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kees nw~ Gvekeer ke=hee emeeo mes nce meYeer
Fve ebLeeW kes cece& kees mecePeves ceW meheue nges nQ~
efmeevleefevleeceefCe erkee-
ceQves mejue mebmke=le Yee<ee ceW en efmeevleefebleeceefCe veece mes erkee efueKeer nw~ YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe Deewj
DejveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj pebyeterhe leerLe& hej Deeefeve Megkeuee hetefCe&cee Jeerj efve. meb. 2521 efoveeBke 8-10-1995
kees ceQves en erkee efueKevee eejbYe efkeee Lee~ DeYeer eeJeCe Megkeuee mehleceer Jeerj efve. meb. 2530, efoveeBke 22-8-2004 kees
ceQves YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj vebeeJele& cenue leerLe& hej lesjnJeeR hegmleke Jeie&CeeKeC[ keer erkee hetCe& keer nw~
Fme erkee kees efueKeves kee cesje YeeJe kesJeue <edKeC[eiece ceneevLejepe kes jnme kees mecePeves kee, Deheves %eeve kes
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 149 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

#eeesheMece keer Je=ef kee SJeb heefjCeeceeW keer efJeMegef kee ner nw~
en <edKeC[eiece efkelevee eeceeefCeke nw, osefKeS eerJeerjmesvemJeeceer kes MeyoeW ceW-
ueesneFefjes meiieueesieb ieos Deeeej-efoJeeejes DelLeefceDees~ SJeb yeejmemeg efoCeejsmeg YejnKeseefcce DelLeefceSmeg mesmeeFefjee
meJJesefmecebiehegJJeeCecesieosmeYeto-hesppeoesme-cenekecceheeef[heeng[eoerCeb Oeejee peeoe~ SJeb heceeCeerYetoceneefjefmeheCeeuesCe DeeiebletCe
cenekecceheeef[heeng[eefceepeueheJeenes OejmesCeYe[ejeb mebheees~ lesCe efJe efieefjCeejeboiegneS Yetoyeefue-heghheobleeCeb
cenekecceheeef[heeng[b meeueb meceefhheob~ leoes YetoyeefueYe[ejSCe megoCeF&heJeenJeessoYeerSCe YeefJeeueesieeCegiienb
cenekecceheeef[heeng[cegJemebnefjTCe Keb[eefCe keeeefCe~ leoes eflekeeueieesejemesmeheelLeefJemeeheekeKeeCeblekesJeueCeeCehheYeeJeeoes
heceeCeerYetoDeeFefjeheCeeuesCeeieoeeoes efoefefJejesneYeeJeeoes heceeCecesmees iebLees~ lecne ceeskeKekebefKeCee YeefJeeueesSCe DeyYemeseJJees~
Ce Smees iebLees LeesJees efe ceeskeKekeppepeCeCeb heef[ DemecelLees, DeefceeIe[meeJeeCeheuemme eguegJeeefceeJeeCes efJe GJeuebYeeoes1~
ueesneeee& kes mJeie&ueeske kees eehle nesves hej Deeeejebieheer mete& Demle nes ieee~ Fme ekeej Yejle#es$e ceW yeejn meteeX
kes Demleefcele nes peeves hej Mes<e Deeeee& meye Debie-hetJeeX kes SkeosMeYetle hesppeoesme Deewj cenekecceheeef[heeng[ DeeefokeeW kes
Oeejke ngS~ Fme ekeej eYeeCeerYetle, cenef<e& he eCeeueer mes Deekej cenekecceheeef[heeng[ he Dece=le peue-eJeen Oejmesve
Yeejke kees eehle ngDee~ GvneWves Yeer efieefjveiej keer ev ieghee ceW mechetCe& cenekecceheeef[heeng[ Yetleyeefue Deewj heg<heovle kees
Deefhe&le efkeee~ heeeled egleheer veoer eJeen kes Jegso mes YeeYeerle ngS Yetleyeefue Yeejke ves YeJepeveeW kes DevegeneLe&
cenekecceheeef[heeng[ kee Ghemebnej kej n KeC[ (<edKeC[eiece) efkees~ DeleSJe ef$ekeeueefJe<eeke mecemle heoeLeeX kees efJe<ee
kejves Jeeues ele#e Devevle kesJeue%eeve kes eYeeJe mes eceeCeerYetle Deeeee&he eCeeueer mes Deeves kes keejCe ele#e Je Devegceeve
mes etBefke efJejesOe mes jefnle nw Dele: en iebLe eceeCe nw~ Fme keejCe cees#eeefYeuee<eer YeJe peerJeeW kees Fmekee DeYeeme kejvee
eeefnS~ etBefke en ebLe mleeske nw Dele: Jen cees#ehe keee& kees GlheVe kejves kes efueS DemeceLe& nw, Ssmee efJeeej veneR kejvee
eeefnS; keeeWefke Dece=le kes meew Ie[eW kes heerves kee heue eguueg eceeCe Dece=le kes heerves ceW Yeer heeee peelee nw~
Dele: en ebLejepe yengle ner ceneve nw, Fmekee meerOee mebyebOe YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer JeeCeer mes SJeb eer ieewlece mJeeceer
kes cegKekeceue mes efvekeues ieCeOejJeuee Deeefo ceb$eeW mes nw~ Fme ebLe ceW Ske-Ske met$e Deveble DeLeeX kees Deheves ceW ieefYe&le efkees
ngS nQ~ Dele: nce pewmes Deuhe%e Fve met$eeW kes jnme kees, cece& kees mecePeves ceW De#ece ner nQ~ efhej Yeer eerJeerjmesveeeee& ves
OeJeuee erkee kees efueKekej nce pewmes Deuhe%eeW hej ceneved Ghekeej efkeee nw~
Fme OeJeuee erkee kees DeeOeej yeveekej ceQves erkee efueKeer nw~ FmeceW keneR-keneR OeJeuee erkee keer hebef eeeW kees peeW kee leeW
ues efueee nw~ keneR hej Gvekeer mebmke=le (eee) kej oer nw~ keneR-keneR Gve ekejCeeW mes mebyebeOf ele Deve ebLeeW kes GjCe Yeer efoes
nQ~ eerJeerjmesveeeee& kes eje jefele erkee ceW pees DeleerJe iet{ SJeb efkeue mewebelf eke efJe<ee nQ DeLeJee pees ieefCele kes efJe<ee nQ Gvekees
ceQves es[ efoee nw SJeb OeJeuee erkeeeeb Jeb OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS, Ssmee efueKe efoee nw~ DeLee&led Fme OeJeuee erkee
kes mejue SJeb meejYetle DebMe kees ner ceQves efueee nw~ eteB kf e en egle%eeve ner kesJeue%eeve keer eeefhle kes efueS yeerpeYetle nw~
pewmes efke ceQves efueKee nw-
efmeebleefebleeceefCeveeceOesee, efmeevleyeesOeece=leoeveo#ee~
erkee YeJeslmJeelcehejelceveesefn&, kewJeueueyOew Keueg yeerpeYetlee2~~17~~
<edKeC[eiece ceW-heeBe KeC[eW ceW met$e mebKee n npeej Dee" meew leerme (6830) nw~ lesjn hegmlekeeW leke met$eeW keer
mebKee 5630 nw~ Fleves-heeBe npeej n meew leerme met$eeW keer cesjer erkee nes egkeer nw~ Deye cee$e 14JeeR, 15JeeR Deewj 16JeeR
hegmlekeeW keer, GveceW Deees 1200 met$eeW keer erkee Mes<e nw~ ceQ YeieJeeve eer ceneJeerj mJeeceer kes ejCekeceueeW ceW ener eeLe&vee
kejleer ntB efke Fve leerveeW ebLeeW keer erkee efueKeves kee Yeer megeesie cegPes eehle nes Deewj efveefJe&Ive mebheVe nes~

1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele), hegmleke 9, he=. 133-134~

2. <edKeC[eiece, efmeevleefevleeceefCeerkee meceefvJele, hegmleke 1, he=. 4~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 150 efleere KeC[

<eKeb[eiece kee efJe<ee

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~1~~
<edKeC[eiece keer eLece hegmleke meleheCee ceW meJe&eLece Ceceeskeej ceneceb$e mes cebieueeejCe efkeee nw~ FmeceW 177 met$e
nwQ~ Fme ebLe keer jevee eercelheg<heoble Deeeee& ves keer nw~ Fmekes Deeies kes mebhetCe& met$e eerceod Yetleyeefue Deeeee& eCeerle nQ~
Fme cebieueeejCe keer OeJeuee erkee ceW heebeeW hejceser kes ue#eCe yeleees nQ~
en ceb$e Deveeefo nw ee eer heg<heovleeeee& eje jefele meeefo nw?
ceQves efmeevleefevleeceefCe erkee ceW Fmekee mheerkejCe efkeee nw~ OeJeuee erkee ceW Fmes efveyecebieue kenkej
Deeeee&osJe jefele meeefo mJeerkeej efkeee nw~ Fmeer cegefle eLece hegmleke kes efhheCe cesW pees hee" kee DebMe G=le nw Jen
OeJeueeerkee kee ner DebMe ceevee ieee nw~ Gmekes DeeOeej mes en cebieueeejCe Deveeefo nw~ Deeeee& eer heg<heoble eje jefele
veneR nw, Ssmee mhe neslee nw~ Fme ekejCe kees ceQves efoee nw~ eLee-
Deeb ceneceb$e meeefojveeefoJee&?
DeLeJee <edKeC[eieceme ceg eleew hee"eblejb~ eLee-(cegeflecetueevLeme eLeceeJe=eew)
pees megemmeeoerS megekeeejsCe efCeyeosJeoeCeceeskekeejes leb efCeyecebieueb~ pees megemmeeoerS megekeeejsCe
keeosJeoeCeceeskekeejes leceefCeyecebieueb1~
DemeeeceLe&:-e: met$emeeoew met$eke$ee& efveye:-mebenerle: ve e eefLele: osJeleevecemkeej: me efveye: cebieueb~ e:
met$emeeoew met$eke$ee& ke=le:-eefLele: osJeleevecemkeej: me Deefveyecebieueb~ Devesve Slep%eeeles-Deeb ceneceb$e: cebieueeejCehesCee$e
mebenerleesefhe DeveeefoefveOeve:, ve leg kesveeefhe jefelees eefLelees Jee~
Geb e Ceceeskeejceb$ekeuhes eermekeuekeerefle&Yeejkew: -
cenehebe iegjesvee&ce vecemkeejmegmecYeJeced~ ceneceb$eb peieppes-ceveeefoefmeceeefooced2~~63~~
cenehebeiegCeeb hebeef$ebMeo#ejececed~ GdJeemewefeefYejskeee-eslemee YeJenevees3~~68~~
eerceogceemJeeefceveeefhe eeseced-
es keseveeefhe meg<eceeejkee Devevlee, Glmeefhe&Ceer-eYe=lee: eeegefJe&Jelee&:~
les<Jeheeb hejlej: eefLeleeYeeJees, ueyOJeecegcesJe efn ielee: efMeJece$e ueeskee:4~~3~~
en ceneceb$e meeefo nw DeLeJee Deveeefo?
DeLeJee, cegeflecetue eefle ceW (eLece DeeJe=efe ceW) hee"evlej nw~ pewmes-
pees met$e keer Deeefo ceW met$ekeee& kes eje osJelee vecemkeej efveye efkeee peelee nw, Jen efveyecebieue nw Deewj pees met$e
keer Deeefo ceW met$ekeee& kes eje osJelee vecemkeej efkeee peelee nw-jee peelee nw Jen Deefveyecebieue nw~
Fmekee DeLe& en nw-met$e ebLe kes eejbYe ceW ebLekeej pees osJelee vecemkeej he cebieue keneR mes mebenerle kejles nQ, mJeeb
veneR jeles nQ Jen lees efveyecebieue nw Deewj met$e kes eejbYe ceW ebLekeee& kes eje pees osJeleevecemkeej mJeeb jee peelee nw Jen
Deefveyecebieue nw~ Fmemes en %eele neslee nw efke en Ceceeskeej ceneceb$e cebieueeejCe he mes eneB mebenerle nesles ngS Yeer
DeveeefoefveOeve nw Jen ceb$e efkemeer kes eje jefele ee ietBLee ngDee veneR nw~ eeke=efleke he mes Deveeefokeeue mes euee Dee jne nw~
Ceceeskeej ceb$ekeuhe ceW eer mekeuekeerefle& Yeejke ves kene Yeer nww-
1. <edKeC[eiece hegmleke 1, Yeeie 1,he=. 42, efhheCeew~ 2. Deeefoob-eLeceefceleLe&:~ 3-4. Ceceeskeejceb$ekeuhes~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 151 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

MueeskeeLe&-vecemkeej ceb$e ceW jnves Jeeues heeBe ceneiegDeeW kes veece mes efve<heVe en ceneceb$e peieled ceW pes-meyemes ye[e
Deewj ceneve nw, Deveeefoefme nw Deewj Deeefo DeLee&led eLece nw~~63~~
heeBe ceneiegDeeW kes heQleerme De#ej eceeCe ceb$e kees leerve eemeesdJeemeeW ceW mebmeej YeceCe kes veeMe nsleg Skeeeefele neskej
meYeer YeJepeveeW kees pehevee eeefnS DeLeJee Oeeve kejvee eeefnS~~68~~
eerceled GceemJeeceer Deeeee& ves Yeer kene nw-
MueeskeeLe&-Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deeefo kes pees meg<ecee, og:<ecee Deeefo Devevle egie henues Jeleerle nes egkes nQ GveceW Yeer
en Ceceeskeej ceb$e meyemes DeefOeke cenJeMeeueer eefme ngDee nw~ ceQ mebmeej mes yeefnYet&le (yeenj) cees#e eehle kejves kes efueS
Gme Ceceeskeej ceb$e kees vecemkeej kejlee ntB~~3~~
ceQves efmeevleefevleeceefCe erkee ceW meJe&$e met$eeW kee efJeYeepeve SJeb mecegoeeheeleefvekee Deeefo yeveeF& nQ~ eneB ceQves
meceemeej eJeevemeej hebeeefmlekeee ebLeeW keer leelhee&Je=efe erkee kee DevegmejCe efkeee nw~ eer peemesveeeee& keer erkee
kes meJe&$e ieeLeemet$eeW keer mebKee SJeb efJe<eeefJeYeepeve mes mLeue-DevlejmLeue yeves ngS nQ~ Gvekeer erkee kes Devegmeej ner ceQves eneB
mLeue-DevlejmLeue efJeYeeefpele efkees nQ~
meJe&$e DeefOekeejeW cebieueeejCehe ceW ceQves keneR hee keneR iee kee eeesie efkeee nw~ leerLe& Deewj efJeMes<e mLeeve keer Dehes#ee
mes eee: JeneB-JeneB kes leerLekejeW kees vecemkeej efkeee nw~
eneB hej Gvekes keg GoenjCe emlegle nQ-
efpevesvosJecegKekeceueefJeefveie&le-ieewlecemJeeefcecegKekegC[eJeleefjle-heg<heobleeeeee&efoefJemleeefjleiebieeee: peuemeMeb veee
veJeIes Ye=leb peueefceJe Feb erkee meJe&peveceveebefme mebleefhe&<elesJesefleceee efJeemeles~
DeLeeOegvee eercelheg<heovleeeee&osJeefJeefveefce&les iegCemLeeveeefoefJebMeefleeheCeevleie&efYe&lemeleheCee-veece ebLes
DeefOekeejMegefhetJe&kelJesve heeleefvekee JeeKeeveb efJeOeereles~ le$eeoew Cecees DeefjnbleeCeb Fefle hebevecemkeejieeLeeceeefob ke=lJee
met$ehee"ecesCe iegCemLeeveceeie&Cee-eefleheeovemetekelJesve Sees Fcesemf eb Fleeefomet$emehlekeb~ lele: elegoM& eiegCemLeeveefveheCehejlJesve
mebleheJeCeoeS Fleeefo-<ees{Memet$eeefCe~ lele: hejb elego&Meceeie&Ceemeg iegCemLeeveJeJemLee-JeJemLeeheve-cegKelJesve DeeosmesCe
ieefoeeCegJeeosCe Fleeefovee eleg:heeeMeoefOeke-SkeMelemet$eeefCe meefvle~ SJeb DeveskeevlejmLeueieefYe&le-mehle-
mehleleefOekeSkeMelemet$ew: Sles $eees ceneefOekeeje YeJevleerefle meleheCeeee: JeeKeeves mecegoeeheeleefvekee YeJeefle~
De$eeefhe eLececeneefOekeejs Cecees Fleeefo cebieueeejCehesCe eLecemLeues ieeLeemet$eceskeb~ lelees iegCemLeeveceeie&Cee-
keLeveeefle%eehesCe efleeremLeues Sees Fleeefo met$eceskeced~ lelee elego&Meceeie&Ceeveeb veeceefveheCehesCe le=leeremLeues
met$eeb~ lele: hejb iegCemLeeveeefleheeoveeLe DeevegeesieveecemetevehejlJesve elegLe&mLeues Sosefmeb Fleeeefomet$e$eeb~ SJeb
<edKeC[eieceevLejepeme, meleheCeeee: heeref"keeefOekeejs elegefYe&jvlejmLeuew: mehlemet$ew: mecegoeeheeleefvekee metefeleeefmle~
DeLe eerceodYeieJeodOejmesveiegcegKeeogheueyOe%eeveYeJepeveeveeb efJelejCeeLe hebecekeeueevleJeerjebiepecegevf eheeleb ieceefelegkeecesve
hetJee&eee&JeJenejhejbhejevegmeejsCe efMeeeejheefjheeueveeLe efveefJe&IveefmeevleMeeeheefjmeceehleeefonslees: eercelheg<heovleeeeexCe
Ceceeskeejcenecev$ecebieueieeLeemet$eeJeleej: efeeles-
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe-meentCeb~~1~~
efpevesvosJe kes cegKekeceue mes efvekeuekej pees ieewlecemJeeceer kes cegKeheer kegC[ ceW DeJeleefjle efiejer nw leLee heg<heovle Deeeee&
Deeefo kes eje efJemleeefjle iebieepeue kes meceeve veoer mes Yejs ngS vees Ie[s kes peue meMe en erkee meYeer eeefCeeeW kes ceve
kees meble=hle kejsieer, Ssmee cesje efJeeeme nw~
Deye eneB eerceeved heg<heovle Deeeee&osJe eje jefele iegCemLeeve Deeefo yeerme eheCeeDeeW ceW Devleie&efYe&le Fme meleheCee
veeceke ebLe ceW DeefOekeej MegefhetJe&ke heeleefvekee kee JeeKeeve efkeee peelee nw~ GmeceW meyemes henues Cecees DeefjnbleeCeb Fleeefo
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 152 efleere KeC[

Fme heevecemkeej ieeLee kees Deeefo ceW kejkes met$e hee" kes ece mes iegCemLeeve, ceeie&Cee kes eefleheeove keer metevee osves Jeeues
Sees Fcesefmeb Fleeefo meele met$e nQ~ Gmekes yeeo eewon iegCemLeeveeW kes efveheCe keer cegKelee mes DeesIesCe DeeflLe Fleeefo
meesuen met$e nQ~ hegve: Deeies eewon ceeie&CeeDeeW ceW iegCemLeeve JeJemLee keer cegKelee mes DeeosmesCe ieefoeeCegJeeosCe Fleeefo Ske
meew eewJJeve (154) met$e nQ~ Fme ekeej Deveske Devle&mLeueeW mes ieefYe&le Ske meew meleej (177) met$eeW kes eje es leerve ceneefOekeej
nes ieS nQ~ meleheCee kes JeeKeeve ceW en mecegoeeheeleefvekee ngF&~
eneB Yeer eLece ceneefOekeej ceW Cecees Fleeefo cebieueeejCe he mes eLece mLeue ceW Ske ieeLe met$e nw~ hegve: efleere mLeue
ceW iegCemLeeve-ceeie&Cee kes keLeve keer eefle%eehe mes Sees Fleeefo Ske met$e nw Deewj Gmekes yeeo eewon ceeie&CeeDeeW kes veece
efveheCe he mes le=leere mLeue ceW oes met$e nQ~ Gmekes Deeies iegCemLeeveeW kes eefleheeove nsleg Dee" Devegeesie kes veece metevee keer
cegKelee mes elegLe& mLeue kes Sosefmeb Fleeefo leerve met$e nQ~
Fme ekeej <edKeC[eiece ebLejepe keer meleheCee kes heeref"kee DeefOekeej ceW eej DevlejmLeueeW kes eje met$eeW ceW
mecegoeeheeleefvekee metefele-eoefMe&le keer ieF& nw~
Deye eerceled YeieJeeved Oejmesveeeee& ieg kes cegKe mes GheueyOe %eeve kees YeJepeveeW ceW efJeleefjle kejves kes efueS hebecekeeue
kes Devle ceW Jeerjebiepe cegefve hee&vle Fme %eeve kees ues peeves keer Fe mes, hetJee&eeeeX keer JeJenej hejcheje kes Devegmeej, efMeeeej
kee heefjheeueve kejves kes efueS, efveefJe&Ive efmeevle Meee keer heefjmeceeefhle Deeefo nsleg kees ue#e ceW jKeles ngS eercelheg<heovleeeee&
kes eje Ceceeskeej ceneceb$e cebieue ieeLee met$e kee DeJeleej efkeee peelee nw-
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe-meentCeb~~1~~
DeefleMee #es$e ceneJeerj peer ceW ceQves le=leere ceneefOekeej eejbYe efkeee Lee Dele: eer ceneJeerj mJeeceer kees vecemkeej efkeee
nw~ eLee-
ceneJeerj peielmJeeceer, meeefleMeeeerefle efJeegle:~
lemcew veceesmleg ces Yekelee, hetCe&mebeceueyOees~~1~~
eer Jeerjmesveeeee& ves kene nw-
megeceesefoCCeb DelLeoes eflelLeejeoes, iebLeoes ieCenjosJeeoesefe1~~
es met$e DeLe&eheCee keer Dehes#ee mes leerLekej YeieJeeve mes DeJeleerCe& ngS nQ Deewj ebLe keer Dehes#ee eer ieCeOej osJe mes
DeJeleerCe& ngS nQ~
DeLeeJe efpeveheeefuele efMe<e kees efveefcee kene nw~
eer heg<heobleeeee& Deheves Yeevepes efpeveheeefuele oer#ee ueskej eejbefYeke 177 met$eeW keer jevee kejkes Yetleyeefue Deeeee& kes
heeme Yespee Lee~ Ssmee OeJeueeerkee ceW SJeb egleeJeleej ceW JeefCe&le nw~
Fme cebieueeejCe kees met$e 1 meb%ee oer nw~ Deeies efleere met$e kee DeJeleej ngDee nw-
Sees Fcesefmeb eesmeCnb eesmeCnb peerJemeceemeeCeb ceiieCeoeS lelLe FceeefCe eesme esJeeCeeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle~~2~~
Fme Jeegle Deewj YeeJeeglehe eceeCe mes Fve eewon iegCemLeeveeW kes DevJes<eCe he eeespeve kes efueS eneB mes eewon ner
ceeie&Cee mLeeve peeveves eesie nQ~
Ssmee kenkej henues eewon ceeie&CeeDeeW kes veece yeleeeW nQ~ eLee-ieefle, Fbefe, keee, eesie, Jeso, ke<eee, %eeve, mebece,
oMe&ve, uesMee, YeJelJe, mecekelJe, meb%eer Deewj Deenej es eewon ceeie&Cee nQ~
hegve: heebeJeW met$e ceW kene nw-
1. <edKeC[eiece (efmeevleefevleeceefCeerkee meceefvJele) heg. 1, he=. 60~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 153 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

FvneR eewon iegCemLeeveeW kee efveheCe kejves kes efueS Deeies kens peeves Jeeues Dee" Devegeesieej peeveves eesie nQb~~6~~
Fve Dee"eW kes veece-1. meleheCee 2. JeeceeCeevegiece 3. #es$eevegiece 4. mheMe&veevegiece 5. keeueevegiece
6. Devlejevegiece 7. YeeJeevegiece Deewj 8. DeuheyenglJeevegiece~
Deeies eLece meleheCee kee JeCe&ve kejles ngS DeesIe Deewj DeeosMe keer Dehes#ee efveheCe kejves kees kene nw~
Fmeer ceW DeesIe keer Dehes#ee eewon iegCemLeeveeW kee JeCe&ve nw Deewj Deeies eewon ceeie&CeeDeeW kee JeCe&ve kejkes GveceW iegCemLeeveeW
kees Yeer Ieefle efkeee nw~ ceeie&CeeDeeW kes veece Thej efueKes iees nQ~ iegCemLeeveeW kes veece-
1. efceLeelJe 2. meemeeove 3. efcee 4. Demebelemeceief 5. osMemebele 6. eceemebele 7. Deeceemebele
8. DehetJe&kejCe 9. DeefveJe=efekejCe 10. met#cemeebhejee 11. GheMeebleke<eee 12. #eerCeke<eee 13. meeesefiekesJeueer Deewj
14. DeeesefiekesJeueer es eewon iegCemLeeve nQ~
Fme ebLe ceW ceQves leerve ceneefOekeej efJeYee efkees nQ~ eLece ceneefOekeej ceW meele met$e nQ pees efke ebLe keer heeref"kee-
Yetefcekeehe nQ~ otmejs ceneefOekeej meleheCee kes Debleie&le 16 met$eeW ceW eewon iegCemLeeveeW kee JeCe&ve nQ SJeb le=leere ceneefOekeej
ceW ceeie&CeeDeeW ceW iegCemLeeveeW keer JeJemLee kejles ngS efJemleej mes 154 met$e efueS nQ~
Fme eLece iebLe ceW eejbYe ceW hebe hejcesefeeW kes JeCe&ve ceW Ske megvoj eMveesej OeJeuee erkee ceW Deeee nw efpemes ceQves pewmes
kee lewmee efueee nw~ eLee-
mebhetCe&jlveeefve osJees ve leoskeosMe Fefle esled ?
ve,jlvewkeosMeme osJelJeeYeeJes mecemlemeeefhe leomeJeehees:......~ Fleeefo~
Mebkee-mebhetCe&jlve-hetCe&lee kees eehle jlve$ee ner osJe nw, jlveeW kee SkeosMe osJe veneR nes mekelee nw?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWsefke jlve$ee kes SkeosMe ceW osJeheves kee DeYeeJe nesves hej Gmekeer mebhetCe&lee ceW Yeer osJehevee
veneR yeve mekelee nw~
Mebkee-Deeeee& Deeefo ceW efmLele jlve$ee mecemle keceeX kee #ee kejves ceW meceLe& veneR nes mekeles, keeeWefke GmeceW
SkeosMehevee ner nw hetCe&lee veneR nw?
meceeOeeve-en keLeve mecegefele veneR nw, keeeWefke heueeuejeefMe-Ieeme keer jeefMe kees peueeves kee keee& Deefive kes Ske
keCe ceW Yeer osKee peelee nw FmeefueS Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg Yeer osJe nQ1~
en meceeOeeve eer Jeerjmesveeeee& ves yengle ner Gece yeleeee nw~
eLece hegmleke meleheCeeebLe keer erkee kees hetCe& kejles mecee ceQves Gme mLeeve kee efJeJejCe os efoee nw~ eLee-
Jeerjeyos eefJebMeleefOekehebeefJebMeefleMeleleces heeuiegveMegkeueemehleceeb efe^eyos <eCCeJeleefOekewkeesveefJebMeefleMeleleces
hebeefJeMes efoveebkes efleereceeefme (25-2-1996) jepemLeeve eevles efhe[eJeeveeceeeces eer heee&veeLemeceJemejCecebefojefMeueeveememe
cebieueeJemejs SlelmeleheCeeevLeme efmeevleefevleeceefCeerkeeb hetjevlee ceee ceneved n<eexvegYeteles~ erkeemeefnleeseb
evLees cece egle%eeveme hetlez Yeteeled1~
hegve: Jeerj efveJee&Ce mebJeled heeerme meew yeeF&meJeW Je<e& ceW ner heeuiegve Megkeuee mehleceer efleefLe kees F&meJeer meved 1996 kes efleere
ceeme keer 25 leejerKe kees jepemLeeve eevle kes efhe[eJee eece ceW eerheee&veeLe meceJemejCe cebefoj kes efMeueeveeme kes cebieue DeJemej
hej Fme meleheCee ebLe keer efmeevleefevleeceefCeerkee kees hetCe& kejles ngS cegPes Deleble n<e& keer DevegYetefle nes jner nw~ erkee
meefnle en meleheCee veeceke <edKeC[eiece ebLe cesjs egle%eeve keer hetefle& kes efueS nesJes, ener cesjer eeLe&vee nw~

1. <edKeC[eiece, efmeevleefevleeceefCe erkeemeceefvJele, heg. 1, he=. 498~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 154 efleere KeC[

hegmleke 2-Deeueehe DeefOekeej

en efleere ebLe meleheCee kes ner Debleie&le nw~ FmeceW met$e veneR nw~
mebheefn meble-megleefJeJejCe-meceeeCeblejb lesefmeb heJeCeb YeefCemmeecees~
meleheCee kes met$eeW kee efJeJejCe meceehle nes peeves hej Deveblej Deye Gvekeer eheCee kee JeCe&ve kejles nQ-
Mebkee-eheCee efkemes kenles nQ?
meceeOeeve-meeceeve Deewj efJeMes<e keer Dehes#ee iegCemLeeveeW ceW, peerJemeceemeeW ceW, heee&efhleeeW ceW, eeCeeW ceW, meb%eeDeeW ceW,
ieefleeeW ceW, FefveeW ceW, keeeeW ceW, eesieeW ceW, JesoeW ceW, ke<eeeeW ceW, %eeveeW ceW, mebeceeW ceW, oMe&veeW ceW, uesMeeDeeW ceW, YeJeeW ceW, DeYeJeeW
ceW, mebb%eer-Demebef%eeeW ceW, Deenejer-DeveeneefjeeW ceW Deewj GheeesieeW ceW heee&hle Deewj Deheee&&hle efJeMes<eCeeW mes efJeMesef<ele kejkes pees
peerJeeW keer hejer#ee keer peeleer nQ, Gmes eheCee kenles nQ~ kene Yeer nw-
iegCemLeeve, peerJemeceeme, heee&efhle, eeCe, meb%ee, eewon ceeie&CeeSb Deewj Gheeesie, Fme ekeej ece mes yeerme eheCeeSb kener
ieF& nQ~
Fvekes keeske iegCemLeeveeW kes SJeb ceeie&CeeDeeW kes yeveees iees nQ~
iegCemLeeve 14 nQ, peerJemeceeme 14 nQ-Skesefve kes yeeoj-met#ce Ssmes 2, erefve, $eerefve, elegefjefve Ssmes 3,
hebesefve kes meb%eer-Demeb%eer Ssmes 2, es 7 ngS FvnW heee&hle-Deheee&hle mes iegCee kejves hej 14 ngS~ heee&efhle 6-Deenej, Mejerj,
Fefve, eemeesdJeeme, Yee<ee Deewj ceve~ eeCe 10 nQ-heebe Fefve, ceveesyeue, Jeeveyeue, keeeyeue, Deeeg Deewj eemeesdJeeme~
meb%ee 4 nQ-Deenej, Yee, cewLetve Deewj heefjen~ ieefle 4 nQ-vejkeieefle, efleeeieefle, ceveg<eieefle Deewj osJeieefle~ Fefveeb 5 nQ-
Skesefvepeeefle, erefve, $eerefve, elegefjefve Deewj hebesefvepeeefle~ keee 6 nQ-he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg, Jevemheefle Deewj
$emekeee~ eesie 15 nQ-meleceveeseesie, Demeleceveeseesie, GYeeceveeseesie, DevegYeeceveeseesie, meleJeeveeesie, DemeleJeeveeesie,
GYeeJeeveeesie, DevegYeeJeeveeesie, Deewoeefjkekeeeeesie, Deewoeefjkeefcee, Jewefeefeke, Jewefeefekeefcee, Deenejke, Deenejkeefcee
Deewj keece&Cekeee eesie~ Jeso 3 nQ-eerJeso, heg<eJeso, vehegbmekeJeso~ ke<eee 4 nQ-eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe~ %eeve 8 nQ-
ceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&e, kesJeue%eeve, kegceefle, kegegle Deewj efJeYebieeJeefOe~ mebece 7 nQ-meeceeefeke, soeshemLeehevee,
heefjnejefJeMegef, met#cemeebhejee, eLeeKeele, osMemebece Deewj Demebece~ oMe&ve 4 nQ-e#ego&Me&ve, Dee#ego&Me&ve, DeJeefOeoMe&ve
Deewj kesJeueoMe&ve~ uesMee 6 nQ-ke=<Ce, veerue, keeheesle, heerle, hee Deewj Megkeue~ YeJe ceeie&Cee 2 nQ-YeJelJe Deewj DeYeJelJe~
mecekelJe 6 nQ-DeewheMeefceke, #eeeesheMeefceke, #eeefeke, efceLeelJe, meemeeove Deewj efcee~ meb%eer ceeie&Cee kes 2 Yeso nQ-meb%eer,
Demeb%eer~ Deenej ceeie&Cee 2 nQ-Deenej, Deveenej~ Gheeseie kes 2 Yeso nQ-meekeej Deewj Deveekeej~
Fme ebLe kees ceQves oes ceneefOekeejeW ceW efJeYee efkeee nw~ FmeceW kegue 545 keeske-ee& nQ~ GoenjCe kes efueS heebeJes
iegCemLeeve kee Ske ee& efoee pee jne nw-
veb. 13 mebeleemebeleeW kes Deeueehe
ieg. peer. he. ee. meb. ie. Fb. kee. ees. Jes. ke. %ee. mebe. o. ues. Ye. me. mebef%e. Dee. G.
1 1 6 10 4 2 1 1 9 3 4 3 1 3 .3 1 3 1 1 2
Deveekeej
mebecee.

meb.he. ce. hebes. $eme. ce.4 ceefle. kes.o. Yee.3 Ye. Deew. meb.
meekeej
osMe.

Deenej

efle. Je. 4 egle. efJevee. MegYe. #ee.

Deew.1 DeJe. #eeees.

FveceW mes mebeleemebele kes keeske ceW-

iegCemLeeve 1 nw-heeBeJeeb osMemebele~ peerJemeceeme 1 nw-meb%eerheee&hle~ heee&efhleeeB neW nQ, Deheee&efhleeeB veneR nw~ eeCe
10 nQ~ meb%eeeW 4 nQ~ ieefle 2 nQ-ceveg<e, efleee~ Fbefe 1 nw-hebesefve~ keee 1 nw-$emekeee~ eesie 9 nQ-4 ceveeseesie,
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 155 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

4 Jeeveeseie 1 Deewoeefjke keeeeesie~ Jeso 3 nQ~ ke<eee 4 nQ~ %eeve 3 nQ-ceefle, egle, DeJeefOe~ mebece 1 nw-mebeceemebece~
oMe&ve 3 nQ-kesJeueoMe&ve kes efyevee~ uesMee Je mes-JeCe& mes neW nQ, YeeJeuesMee MegYe 3 nQ~ YeJelJe 1 nw~ mecekelJe
3 nQ-DeewheMeefceke, #eeefeke Deewj #eeeesheMeefceke~ meb%eerceeie&Cee 1 nw-meb%eer~ Deenej ceeie&Cee 1 nw-Deenejke~ Gheeesie 2
nQ-meekeej Deewj Deveekeej~ ener meye ee& ceWs efoKeeee ieee nw~
Fme ekeej en otmejer hegmleke kee meej Deeflemeb#eshe ceW yeleeee ieee nw~
hegmleke 3-JeeceeCeevegiece
Fme iebLe ceW eer Yetleyeefue Deeeee& JeefCe&le met$e nQ Deye eneB mes mebhetCe& <edKeC[eiece met$eeW keer jevee FvneR eerYetleyeefue
Deeeee& eje efueefKele nw~ kene Yeer nw-
mebheefn eesmeCnb peerJemeceemeeCeceeflLeeceJeieoeCeb efmemmeeCeb lesefmeb esJe heefoceeCeheef[yeesnCeb YetoyeefueeeFefjees
megeceen1-
efpevneWves eewoneW iegCemLeeveeW kes DeefmlelJe kees peeve efueee nw, Ssmes efMe<eeW kees Deye GvneR kes eewoneW iegCemLeeveeW kes-
eewoneW iegCemLeeveJeleea peerJeeW kes heefjceeCe-mebKee kes %eeve kees kejeves kes efueS eerYetleyeefue Deeeee& Deeies kee met$e kenles nQ-
FmeceW eLece met$e-
oJJeheceeCeeCegiecesCe ogefJenes efCesmees DeesIesCe DeeosmesCe e~~1~~
JeeceeCeevegiece keer Dehes#ee efveoxMe oes ekeej kee nw, DeesIe efveoxMe Deewj DeeosMeefveoxMe~ DeesIe-iegCemLeeve Deewj DeeosMe-
ceeie&Cee Fve oesveeW keer Dehes#ee mes Gve-Gve ceW peerJeeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~
Fme ebLe ceW Yeer ceQves oes ceneefOekeej efkees nQ~ eLece ceneefOekeej ceW eewon met$e nQ SJeb efleere 178 nQ, Ssmes kegue met$e
192 nQ~
eewon iegCemLeeveeW ceW peerJeeW keer mebKee yeleueeles nQ-
eLece iegCemLeeve ceW peerJe Devebleeveble nQ~ efleere iegCemLeeve ceW 52 kejes[ nQ~ le=leere iegCemLeeve ceWs 104 kejes[ nQ~ elegLe&
iegCemLeeve ceW meele meew kejes[ nQb~ heeBeJes iegCemLeeve ceW 13 kejes[ nQ~
eceemebele veece kes "s iegCemLeeve mes ueskej DeeesiekesJeueer veece kes eewonJeW iegCemLeeve kes cenecegefve SJeb Dejnble YeieJeeve
mebele kenueeles nQ~ Gve meyekeer mebKee efceueekej leerve kece veJe kejes[ nw~ OeJeuee erkee ceW kene nw-
SJeb heefJeomeJJemebpeojeefmeceskes keos Dekees[erDees CeJeCeGefouekeKee CeJeCeGefomenmme-CeJemeo-meeeCeGefocesees
nesefo ~
1

Fmeer le=leere hegmleke ceW otmeje Ske Deewj cele eehle ngDee nw-
Sos meJJemebpeos Ses keos meejmeo-kecceYetefceieo-meJJeefjmeDees YeJebefle~ lesefmeb heceeCeb kekees[erDees CeJeCeGFuekeKee
CeJeCeGefomenmmee CeJemeeCCeGefoceseb nJeefo2~ meJe& mebeleeW keer mebKee-n kejes[, efveveeveJes ueeKe, efveveeveJes npeej,
veJe meew deeveJes nw~
Fve oesveeW celeeW kees eer Jeerjmesveeeee& ves G=le efkeee nw~
Jele&ceeve ceW eefmeef ceW leerve kece veJe kejes[ mebKee ner nw~
Fme meJe&cegefveeeW kees vecemkeej kejkes eneB Fme ebLe kee efkebefeled meej efoee nw~ Fmekeer efmeevleefebleeceefCe erkee ceW
ceQves DeefOekeebMe ieefCele ekejCe es[ efoee nw, pees efke OeJeueeerkee ceW Je nw~

1. <edKeC[eiece, OeJeueeerkeemeceefvJele, heg. 3, he=. 97~ 2. <edKeC[eiece, OeJeueeerkeemeceefvJele, heg. 3, he=. 92~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 156 efleere KeC[

hegmleke 4-#es$e-mheMe&ve-keeueevegiece
Fme elegLe& ebLe-hegmleke ceW #es$eevegiece, mheMe&veevegiece SJeb keeueevegiece Fve leerve DevegeesieejeW kee JeCe&ve nw~
Fve leerveeW keer met$e mebKee 92185342619 nw~
#es$eevegiece-efmeevleefevleeceefCe erkee ceW ceQves #es$eevegiece ceW oes ceneefOekeej efkees nQ~ eLece iegCemLeeve keer Dehes#ee mes
nw Deewj efleere ceW ceeie&CeeDeeW keer Dehes#ee mes peerJeeW kes #es$e kee JeCe&ve efkeee ieee nw~
eer Jeerjmesveeeee& ves DeekeeMe kees #es$e kene nw~ DeekeeMe kee keesF& mJeeceer veneR nw, Fme #es$e keer Glheefe ceW keesF& efveefcee
Yeer veneR nw en mJeeb ceW ner DeeOeej-DeeOesehe nw~ en #es$e DeveeefoefveOeve nw Deewj Yeso keer Dehes#ee ueeskeekeeMe-DeueeskeekeeMe
Ssmes oes Yeso nQ~ Fme ekeej efveoxMe, mJeeefcelJe, meeOeve, DeefOekejCe, efmLeefle Deewj efJeOeeve mes #es$e kee JeCe&ve efkeee nw~
#es$e ceW iegCemLeeveJeleea peerJeeW kees Ieefle kejles ngS kene nw-
DeesIesCe efceeFer kesJeef[Keses? meJJeueesies~~2~~
efceLeeef peerJe efkeleves #es$e ceW nQ? meJe&ueeske ceWs nQ~~2~~
meemeCemecceeFefhhengef[ peeJe DepeesefiekesJeefue efe kesJeef[Keses? ueesiemme DemebKesppeefoYeeS~~3~~
meemeeovemeceief mes ueskej DeeesefiekesJeueer heele efkeleves #es$e ceW nQ? ueeske kes DemebKeeleJeW Yeeie ceW nQ~~3~~
FmeceW Ske eMve ngDee nw-
ueeskeekeeMe DemebKeeleeosMeer nw GmeceW Devebleeveble peerJe kewmes meceeeWies?
eeefhe ueeske DemebKeele eosMeer nw efhej Yeer GmeceW DeJeieenve Meefe efJeMes<e nw efpememes GmeceW Devebleeveble peerJe SJeb
Devebleeveble hegue meceeefJe nQ~ pewmes ceOeg mes Yejs ngS Ie[s ceW Glevee ner otOe Yej oes Gmeer ceW mecee peeesiee1~
Fme Devegeesieej ceW mJemLeeve, mecegodIeele Deewj Gheheeo Ssmes leerve YesoeW eje peerJeeW kes #es$e kee JeCe&ve efkeee nw~
mheMe&veevegiece-FmeceW Yeer ceQves iegCemLeeve Deewj ceeie&Cee keer Dehes#ee oes ceneefOekeej efkees nQ~ en mheMe&ve Yetlekeeue SJeb
Jele&ceevekeeue kes mheMe& keer Dehes#ee jKelee nw~ hetJe& ceW efpemekee mheMe& efkeee Lee Deewj Jele&ceeve ceW efpemekee mheMe& kej jns nQ
Fve oesveeW keer Dehes#ee mes mheMe&ve kee keLeve efkeee peelee nw~
mheMe&ve ceW n ekeej kes efve#eshe Ieefle efkees nQ-veece, mLeehevee, Je, #es$e, keeue Deewj YeeJemheMe&ve~
le$e mheMe&veMeyo: veece mheMe&veb efve#eshe:, Deeb JeeefLe&keveeefJe<ee:~
meeseb Fefle yegee DeveJesCe men DeveJeme SkelJekejCeb mLeeheveemheMe&veb eLee Ieefhe"jeefo<eg Deeb $e+<eYeesefpele:
mebYeJeesefYevebove: Fefle~ S<eesefhe JeeefLe&keveeefJe<ee:2~
mheMe&ve Meyo veecemheMe&ve nw~ en JeeefLe&kevee kee efJe<ee nw~ en Jener nw Ssmeer yegef mes Deve Je kes meeLe DeveJe
kee SkelJe kejvee mLeeheveemheMe&ve efve#eshe nw pewmes Ie Deeefo ceW es $e+<eYeosJe nQ, DeefpeleveeLe nQ, mebYeJeveeLe nQ, DeefYeveboveveeLe
nQ Fleeefo~ en Yeer JeeefLe&ke vee kee efJe<ee nw~ Fleeefo efve#esheeW kee JeCe&ve nw~
heee&eeefLe&ke vee keer Dehes#ee mes eheCee kejles ngS kene nw-
mJemLeevemJemLeeve-Jesovee-ke<eee-ceejCeebefleke-GheheeoieleefceLeeefeeW ves Yetlekeeue SJeb Jele&ceevekeeue mes meJe&ueeske kees
mheMe& efkeee nw~
Fmeer ekeej iegCemLeeve Deewj ceeie&CeeDeeW ceW peerJeeW kes Yetlekeeueerve, Jele&ceevekeeueerve mheMe&ve kee JeCe&ve efkeee nw~
keeueevegiece-FmecesW Yeer iegCemLeeve Deewj ceeie&Cee keer Dehes#ee oes ceneefOekeej kens nQ~ keeue kees veece, mLeehevee, Je Deewj
YeeJe Ssmes eej Yeso he mes kene nw hegvee-vees DeeieceYeeJekeeue mes Fme ebLe ceW JeCe&ve efkeee nw~
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 4, he=. 23~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 4, he=. 142~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 157 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

en keeue Deveeefo Deveble nw, Ske efJeOe nw en meeceeve keLeve nw~ keeue kes Yetle, Jele&ceeve Deewj YeefJe<eled keer Dehes#ee
leerve Yeso nQ~
Ske eMve Deeee nw-
mJeie&ueeske ceW mete& kes ieefle keer Dehes#ee veneR nesves mes Jeneb ceeme, Je<e& Deeefo kee JeJenej kewmes nesiee?
leye Deeeee&osJe ves meceeOeeve efoee nw-
eneB kes JeJenej keer Dehes#ee ner JeneB hej keeue kee JeJenej nw~ pewmes peye eneB keeefle&ke Deeefo ceeme ceW Deeeefvnke
heJe& Deeles nQ leye osJeieCe veboerej erhe Deeefo ceW hetpee kejves hengBe peeles nQ Fleeefo~
>eevee peerJe keer Dehes#ee efceLeeef kee meJe&keeue nw~~2~~
SkepeerJe keer Dehes#ee efkemeer kee DeveeefoDeveble nw, efkemeer kee Deveeefomeeble nw, efkemeer kee meeefomeeble nw~ FveceW mes pees meeefo
Deewj meeble keeue nw Gmekee efveoxMe Fme ekeej nw~ Ske peerJe keer Dehes#ee efceLeeef peerJe kee meeefomeeble keeue peIeve mes
Debleceg&ntle& nw1~~3~~
Jen Fme ekeej nw-
keesF& meceeficeLeeef DeLeJee Demebelemeceief, DeLeJee mebeleemebele, DeLeJee eceemebelepeerJe, heefjCeeceeW kes efveefcee
mes efceLeelJe kees eehle ngDee~ meJe&peIeve Debleceg&ntle& keeue jn kejkes, efhej Yeer mecekelJeefceLeelJe kees, DeLeJee Demebece kes
meeLe mecekelJe kees, DeLeJee mebeceemebece kees, DeLeJee DeeceeYeeJe kes meeLe mebece kees eehle ngDee~ Fme ekeej mes eehle nesves
Jeeues peerJe kes efceLeelJe kee meJe&peIeve keeue neslee nw1~
Fme ekeej en keeueevegiece kee mebef#ehle meej ee vecetvee efoKeeee nw~
hegmleke 5-Devlej-YeeJe-DeuheyenglJeevegiece
Fme ebLe ceW Devlejevegiece ceW 397 met$e nQ~ YeeJeevegiece ceW 93 met$e nQ SJeb DeuheyenglJeevegiece ceW 382 met$e nQ~ Fme ekeej
39793382872 met$e nQ~
Devlejevegiece-Fme ebLe ceW efmeevleefevleeceefCe erkee ceW ceQves oes ceneefOekeej efJeYee efkees nQ~ eLece ceneefOekeej ceW
iegCemLeeveeW ceW Deblej kee efveheCe nw~ efleere ceneefOekeej ceW ceeie&CeeDeeW ceW Deblej efoKeeee ieee nw~
veece, mLeehevee, Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe kes Yeso mes nefJeOe efve#eshe nQ~ Deblej, Gso, efJejn, heefjCeeceevlejieceve,
veeefmlelJeieceve Deewj DeveYeeJeJeJeOeeve, es meye SkeeLe&Jeeeer nQ~ Fme ekeej kes Devlej kes Devegiece kees Devlejevegiece kenles nQ~
Ske peerJe keer Dehes#ee peIeve Devlej keeue Devleceg&ntle& nw~~3~~
pewmes Ske efceLeeef peerJe, meceeficeLeelJe, DeefJejlemecekelJe, mebeceemebece Deewj mebece ceW yengle yeej heefjJeefle&le neslee
ngDee heefjCeeceeW kes efveefcee mes mecekelJe kees eehle ngDee Deewj JeneB hej meJe&ueIeg Debleceg&ntle& keeue leke mecekelJe kes meeLe jnkej
efceLeelJe kees eehle ngDee~ Fme ekeej meJe&peIeve Debleceg&ntle& eceeCe efceLeelJeiegCemLeeve kee Deblej eehle nes ieee~
efceLeelJe kee Glke= Deblej keg kece oes deeme" meeiejeshece keeue nw~~4~~
Fve iebLeeW kes mJeeOeee ceW pees Deeuneo GlheVe neslee nw Jen DemebKeele iegCeesCeerhe mes keceeX keer efvepe&je kee keejCe
nw~ eneB lees cee$e vecetvee emlegle efkeee pee jne nw~
YeeJeevegiece-FmeceW Yeer ceneefOekeej oes nQ~ veece, mLeehevee, Je Deewj YeeJe Fvekeer Dehes#ee en YeeJe eej ekeej kee
nw~ FmeceW Yeer YeeJeefve#eshe kes DeeieceYeeJe SJeb veesDeeieceYeeJe Ssmes oes Yeso nQ~ veesDeeieceYeeJe veeceke YeeJeefve#eshe kes Deewoefeke,
DeewheMeefceke, #eeefeke, #eeeesheMeefceke Deewj heeefjCeeefceke es heeBe Yeso nQ~
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 4, he=. 324~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 158 efleere KeC[

Demebelemeceief ceW keewve mee YeeJe nw?

DeewheMeefcekeYeeJe Yeer nw, #eeefekeYeeJe Yeer nw Deewj #eeeesheMeefceke YeeJe Yeer nw~~5~~
eneB meceioMe&ve keer Dehes#ee mes es YeeJe kens nQ~ eeefhe eneB Deewoefeke YeeJeeW ceW mes ieefle, ke<eee Deeefo Yeer nQ~ efkevleg
Gvemes mecekelJe GlheVe veneR neslee FmeefueS Gvekeer eneB efJeJe#ee veneR nw~
DeuheyenglJeevegiece-Fme Devegeesieej kes eejbYe ceW ceQves ieehe ceW eer ceneJeerj mJeeceer kees vecemkeej efkeee nw~ FmeceW
Yeer oes ceneefOekeej efJeYee efkees nQ~
Fme DeuheyenglJe ceW iegCemLeeve Deewj ceeie&CeeDeeW ceW meyemes Deuhe keewve nQ? Deewj DeefOeke keewve nQ? ener efoKeeee ieee nw~
eLee-
meeceeveleee-iegCemLeeve keer Dehes#ee mes DehetJe&kejCe Deeefo leerve iegCemLeeveeW ceW GheMeeceke peerJe eJesMe keer Dehes#ee hejmhej
legue nQ leLee Deve meye iegCemLeeveeW kes eceeCe mes Deuhe nQ1~~2~~
Deewj efceLeeef meyemes DeefOeke DevebleiegCes nQs2~~14~~
Fme ebLe ceW Yeer yengle mes cenlJehetCe& efJe<ee %eeleJe nQ~ pewmes efke-oMe&ve ceesnveere kee #eheCe kejves Jeeues-#eeefeke
mecekelJe eie kejves Jeeues peerJe efveece mes ceveg<eieefle ceW nesles nQ~
efpevnesves henues efleeeeeg kee yebOe kej efueee nw Ssmes pees Yeer ceveg<e #eeefeke mecekelJe kes meeLe efleeeeW ceW GlheVe nesles
nQ Gvekes mebeceemebece veneR neslee nw, keeeWefke YeesieYetefce kees es[kej Gvekeer Deve$e Glheefe DemebYeJe nw3~
en meYeer meejhe DebMe ceQves eneB efoes nQ~ Deheves %eeve kes #eeesheMece kes Devegmeej Fve-Fve iebLeeW kee mJeeOeee egle%eeve
keer Je=ef SJeb Deelcee ceW Deevebo keer DevegYetefle kes efueS kejvee eeefnS~
hegmleke 6-peerJemLeeve etefuekee
Fme ebLe ceW etefuekee kes veew Yeso nQ-1. eke=eflemeceglkeerle&ve, 2. mLeeve meceglkeerle&ve 3. eLece ceneoC[ke 4. efleere
ceneoC[ke 5. le=leere ceneoC[ke 6. Glke=efmLeefle 7. peIeveefmLeefle 8. mecekelJeeslheefe SJeb 9. ieleeieleer etefuekee~
FmeceW eceMe: met$eeW keer mebbKee-4611722444316243515 nw~
etefuekee-hetJeexe Dee"eW DevegeesieejeW kes efJe<ee-mLeueeW kes efJeJejCe kes efueS en etefuekee veeceke DeefOekeej Deeee nw~
1. eke=eflemeceglkeerle&&ve-Fme etefuekee ceW %eeveeJejCeere Deeefo Dee" eke=efleeeW kee JeCe&ve kejkes Gvekes 148 YesoeW kee Yeer
efveheCe efkeee nw~
2. mLeevemeceglkeerle&ve-mLeeve, efmLeefle Deewj DeJemLeeve es leerveeW SkeeLe&ke nQ~ meceglkeerle&ve, JeCe&ve Deewj eheCe Fvekee
Yeer DeLe& Ske ner nw~ mLeeve keer meceglkeerle&vee-mLeeve meceglkeerle&ve nw~
henues eke=efle meceglkeerle&ve ceW efpeve eke=efleeeW kee efveheCe kej Deees nQ, Gve eke=efleeeW kee keee Ske neslee nw? DeLeJee
ece mes neslee nw? Ssmee hetves hej Fme ekeej neslee nw~ en yeele yeleueeves kes efueS en mLeeve meceglkeerle&ve nw~
Jen eke=eflemLeeve efceLeeef kes DeLeJee meemeeove kes, meceeficeLeeef kes, Demebelemeceief kes, mebeleemebele kes
Deewj mebele kes neslee nw~ Ssmes eneB n mLeeve ner efJeJeef#ele nQ~ keeeWefke mebele heo mes "s, meeleJeW, Dee"JeW, veJeceW, oMeJeW,
ieejnJeW, yeejnJeW Deewj lesjnJeW iegCemLeeveJeleea mebeleeW kees efueee nw~ DeeesiekesJeueer iegCemLeeve ceW yebOe kee ner DeYeeJe nw Dele:
GvnW veneR efueee nw~
pewmes %eeveeJejCe keer heeBeeW eke=efleeeW kee yebOe neW mLeeveeW ceW DeLee&led oMeJeW iegCemLeeve leke mebeleeW ceW yebOe neslee nw
Fleeefo~
1-2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 5, he=. 243-252~ 3. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 5, he=. 256~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 159 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

3. eLece ceneoC[ke-eLeceesheMece mecekelJe kees enCe kejves kes efueS DeefYecegKe efceLeeef peerJeeW kes eje yebOeves
Jeeueer eke=efleeeW kee %eeve kejeves kes efueS eneB leerve ceneoC[keeW keer eheCee DeeF& nw~
FmeceW eLece ceneoC[ke kee keLeve mecekelJe kes DeefYecegKe peerJeeW kes eje yeOeceeve eke=efleeeW keer meceglkeerle&vee kejves
kes efueS ngDee nw~ efJeMes<elee en nw efke-
SommeJeiecesCe ceneheeJekeKeemmegJeuebYeeoes1~
keeeWefke Fmekes %eeve mes ceneheehe kee #ee heeee peelee nw~
4. efleere ceneoC[ke-eke=efleeeW kes Yeso mes Deewj mJeeefcelJe kes Yeso mes Fve oesveeW oC[keeW ceW Yeso kene ieee nw~
5. le=leere ceneoC[ke-eLeceesheMece mecekelJe kes DeefYecegKe Ssmee veeres meeleJeeR he=LJeer kee veejkeer efceLeeef peerJe,
heebeeW %eeveeJejCe, veJeeW oMe&veeJejCe, meelee Jesoveere, efceLeelJe, DevebleevegyebOeer Deeefo 16 ke<eee, heg<eJeso, neme, jefle, Yee,
pegieghmee Fve eke=efleeeW kees yeebOelee nw Fleeefo~
6. Glke= kece&efmLeefle-keceeX keer Glke= efmLeefle kees yeebOeves Jeeuee peerJe eLeceesheMecemecekelJe kees veneR eehle kejlee
nw, Fme yeele kee %eeve kejeves kes efueS keceeX keer Glke= efmLeefle kee efveheCe efkeee pee jne nw~
7. peIeveefmLeefle-Glke= efJeMege f kes eje pees efmLeefle yebOeleer nw, Jen peIeve nesleer nw~ Fleeefo kee efJemleej mes keLeve nw~
8. mecekelJeeslheefe etefuekee-efpeve eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj eosMeeW kees yeeBOelee ngDee, efpeve eke=efle, efmLeefle,
DevegYeeie Deewj eosMeeW kes eje meJemJehe nesles ngS Deewj GoerjCee kees eehle nesles ngS en peerJe mecekelJe kees eehle kejlee
nw, Gvekeer eheCee keer ieF& nw~
eLeceesheMece mecekelJe kees eehle kejves Jeeuee peerJe hebesefve, meb%eer, efceLeeef, heee&hle Deewj meJe&efJeMeg neslee
2
nw ~~4~~
Deeies-oMe&veceesnveere kece& kee #eheCe kejves kes efueS DeejbYe kejlee ngDee en peerJe keneB hej DeejbYe kejlee nw? De{eF&
erhe mecegeW ceW efmLele hebn kece&YetefceeeW ceW peneB efpeme keeue ceW efpevekesJeueer Deewj leerLekej nesles nQ, JeneB Gme keeue ceW DeejbYe
kejlee nw3~~11~~
Ssmes oes vecetves emlegle efkees nQ~
9. ieleeieleer etefuekee-FmeceW mecekelJeeslheefe kes yeee keejCeeW kees efJeMes<ehe mes JeefCe&le efkeee nw-
eMve ngDee-efleee efceLeeef efkeleves keejCeeW mes mecekelJe GlheVe kejles nQ?~~21~~
leerve keejCeeW mes-keesF& peeeflemcejCe mes, efkeleves ner OeceexheosMe megvekej, efkeleves ner efpeveefyebyeeW kes oMe&ve mes~~22~~
hegve: eMve neslee nw-efpeveefyebye oMe&ve eLeceesheMecemecekelJeeslheefe ceW keejCe kewmes nQ? Gej osles nQ-
efpeCeefyebyeobmeCesCe efCeOeeefCekeeefeomme efJe efceeeefokeccekeueeJemme KeeobmeCeeoes~ leLee eeseb-
oMe&vesve efpevesveCeeb heehemebIeelekegbpejced~ MeleOee Yesoceeeeefle efieefjJe&enlees eLee4~~1~~
efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve mes efveOee Deewj efvekeeefelehe Yeer efceLeelJeeefo kece&keueehe kee #ee osKee peelee nw, efpememes efpeveefyebye
kee oMe&ve eLece mecekelJe keer Glheefe ceW keejCe osKee peelee nw~ kene Yeer nw-efpevesvosJeeW kes oMe&ve mes heehemebIeeleheer kegb pejheJe&le
kes meew-meew gke[s nes peeles nQ, efpeme ekeej Jee kes efiejves mes heJe&le kes meew-meew gke[s nes peeles nQ~
216 met$e keer erkee ceW Deve ebLeeW kes GjCe Yeer efoes iees nQ~ vecetves kes efueS emlegle nQ-
Deelce%eele=leee %eeveb, mecekelJeb eefjleb efn me:~ mJemLees oMe&veeeefj$eceesneYeeceveghehuegle:5~~
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 6, he=.133~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 6, he=. 206~ 3. <edKeC[eiece
(OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 6, he=.242~ 4. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 6, he=.428~ 5. leJeeLe&meej kee GjCe~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 160 efleere KeC[

Fme eLeceKeC[ peerJemLeeve keer "er hegmleke keer erkee ceQves Deheveer oer#eeYetefce ceeOeesjepehegje jepemLeeve ceW hetCe& keer
nw~ GmeceW ceQves meb#eshe ceW leerve Mueeske efoes nQ-
osJeMeeeiegved velJee, efvele Yekelee ef$eMege f le:~ <edKeC[eieceebLeeseb, Jeveles %eeveJe=es~~1~~
efef$ehebeefJeerjeyos, heeuiegvesefmelehe#eekes~ ceeOeesjepehegjeeeces, $eeesoMeeb efpeveeuees~~2~~
vece: eerMeebefleveeLeee, meJe&efmeefeoeefeves~ eme heeoemeeosve, erkeseb hee&hete&le~~3~~
ceQves MejohetefCe&cee kees Jeer.meb.2521 ceW nefmleveehegj ceW en erkee efueKevee eejbYe efkeee Lee~ cegPes emeVelee nw efke heeuiegve
ke=<Cee 13, Jeer. efve. meb. 2523, efo. 7-3-1997 kees ceeOeesjepehegje ceW ceQves en eLece Keb[ keer erkee hetCe& keer nw~ en erkee
ceebieerlebgieer ee$ee efJenej kes ceOe Deeles-peeles ueieYeie 36 meew efkeceer. kes ceOe ceW ceeie& ceW DeefOekehe ceW efueKeer ieF& nw~
ceQves Fmes mejmJeleer osJeer keer Devegkebhee SJeb ceenelce ner ceevee nw~ FmeceW mJeeb ceW cegPes Deeee& ngDee nw~ pewmee efke ceQves
efueKee nw-
hegvee nefmleveehegjleerLe&#es$es efJeefveefce&leke=ef$ecepebyeterheme megoMe&vecesJee&eof heJe&leecegheefj efJejepeceevemeJe&epf eveefyebyeeefve cegncg egn& :g
eCece eled efmeevleefebleeceefCeerkeeuesKevekeee SkeefJebMelegejhebeefJebMeefleMeleleces ceee eejyOeb, leoOegvee ceebieerlegib eer efme#es$eme
ee$eeee: cebieueefJenejkeeues $eeesefJebMelegejhebeefJebMeefleMeleleces Jeerjeyos ceeiex SJe efveefJe&Iveleee efpeveosJeke=heeemeeosve
cenodn<eexuueemesve meceeheles~ Sleled mejmJelee osJe: DevegkebheeceenelcecesJe efJe%eeeles, ceewJe cenoeee eleereles1~
Fme Keb[ ceW kegue met$e mebKee 1771926198725152375 nw~
cesjs eje efueefKele hespeeW keer mebKee 1618883235193187947 nw~
Fme ekeej peerJemLeeve veeceke eLece KeC[ (Debleie&le n hegmlekeeW) kee en mebef#ehle meej ceQves efueKee nw~

efleere KeC[-#egkeyebOe
Fmes eeke=le Yee<ee ceW KegeyebOe kenles nQ SJeb mebmke=le Yee<ee ceW #egkeyebOe veece nw~
Fmes #egke yebOe kenves kee DeefYeeee en nw efke-
Deeies mJeeb Yetleyeefue Deeeee& ves leerme npeej met$eeW ceW ceneyebOe veece mes "e KeC[ mJeleb$e yeveeee nw~ FmeerefueS 1589
met$eeW ceW jefele en ebLe #egkeyebOe veece mes meeLe&ke nw~
Fme ebLe keer erkee kees ceQves heehegje leerLe& hej eejbYe efkeee Lee Dele: cebieueeejCe ceW eerheeeYe YeieJeeved kees vecemkeej
efkeee nw~ eLee-
eerheeeYeosJeme, efJeeeefleMeekeeefjCes~
veceesYeerefhmeleefmeeLe, les e efoJeOJeefveb vegce:~~1~~
Fme KeC[ ceW peerJeeW keer eheCee mJeeefcelJeeefo ieejn DevegeesieeW eje iegCemLeeve efJeMes<eCe kees es[kej ceeie&Cee mLeeveeW
ceW keer ieF& nw~ Fve ieejn Devegeesie ejeW kes veece-1. Ske peerJe keer Dehes#ee mJeeefcelJe 2. Ske peerJe keer Dehes#ee keeue
3. Ske peerJe keer Dehes#ee Devlej 4. veevee peerJeeW keer Dehes#ee YebieefJeee 5. JeeceeCeevegiece 6. #es$eevegiece 7. mheMe&veevegiece
8. veevee peerJeeW keer Dehes#ee keeue 9. veevee peerJeeW keer Dehes#ee Devlej 10. YeeieeYeeieevegiece Deewj 11. DeuheyenglJeevegiece~ Deble
ceW ieejneW DevegeesieejeW keer etefuekee he mes ceneoC[ke efoee ieee nw~ eeefhe FmeceW Devegeesie ejeW keer Dehes#ee
11 DeefOekeej ner nQ efhej Yeer eejbYe ceW emleeJeveehe ceW yebOeke meJeeheCee Deewj Deble ceW etefuekeehe ceW ceneoC[ke Ssmes
13 DeefOekeej Yeer kens pee mekeles nQ~
yebOeke meJeeheCee-FmeceW 43 met$e nQ~ efpeveceW eewon ceeie&CeeDeeW kes Yeerlej keewve peerJe kece&yebOe kejles nQ Deewj keewve
1. <edKeC[eiece (efmeebleefevleeceefCe erkee) heg. 6, Debeflece ekejCe~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 161 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

veneR kejles en yeleueeee ieee nw~

1. Ske peerJe keer Dehes#ee mJeeefcelJe-Fme DeefOekeej ceW ceeie&CeeDeeW mebyebOeer iegCe Je heee&e keewve mes YeeJeeW mes eie nesles
nQ Fleeefo efJeJeseve nw~
2. Ske peerJe keer Dehes#ee keeue-Fme Devegeesieej ceW eleskeieefle Deeefo ceeie&Cee ceW peerJe keer peIeve Deewj Glke=
keeueefmLeefle kee efveheCe efkeee ieee nw~
3. Ske peerJe keer Dehes#ee Deblej-Ske peerJe kee ieefle Deeefo ceeie&CeeDeeW kes eleske DeJeevlej Yeso mes peIeve Deewj Glke=
Devlejkeeue-efJejnkeeue efkeleves mecee kee neslee nw?
4. veevee peerJeeW keer Dehes#ee YebieefJeee-Yebie-eYeso, efJeee-efJeeejCee, Fme DeefOekeej ceW efYeVe-efYeVe ceeie&CeeDeeW ceW peerJe
efveece mes jnles nQ ee keYeer jnles nQ ee keYeer veneR Yeer jnles nQ, Fleeefo efJeJesevee nw~
5. JeeceeCeevegiece-efYeVe-efYeVe ceeie&CeeDeeW ceW peerJeeW kee mebKeele, DemebKeele Deewj Deveblehe mes DeJemeefhe&Ceer-
Glmeefhe&Ceer Deeefo keeue eceeCeeW keer Dehes#ee JeCe&ve nw~
6. #es$eevegiece-meeceeveueeske, DeOeesueeske, TOJe&ueeske, eflee&kedueeske Deewj ceveg<eueeske, Fve heeBeeW ueeskeeW kes Deeee mes
mJemLeevemJemLeeve, efJenejJelmJemLeeve, meele mecegodIeele Deewj Gheheeo keer Dehes#ee Jele&ceeve #es$e keer eheCee keer ieF& nw~
7. mheMe&veevegiece-eewon ceeie&CeeDeeW ceW meeceeve Deeefo heebeeW ueeskeeW keer Dehes#ee Jele&ceeve Deewj Deleerlekeeue kes efveJeeme
kees efoKeeee nw~
8. veevee peerJeeW keer Dehes#ee keeueevegiece-veevee peerJeesW keer Dehes#ee Deveeefo Deveble, Deveeefomeeble, meeefo Deveble Deewj meeefo
meevle keeue YesoeW kees ue#e kejkes peerJeeW keer keeue eheCee keer ieF& nw~
9. veevee peerJeeW keer Dehes#ee Devlejevegiece-ceeie&CeeDeeW ceW veevee peerJeeW keer Dehes#ee yebOekeeW kes peIeve Deewj Glke=
Devlejkeeue kee efveheCe efkeee ieee nw~
10. YeeieeYeeieevegiece-FmeceW ceeie&CeeDeeW kes Devegmeej meJe&peerJeeW keer Dehes#ee yebOekeeW kes YeeieeYeeie kee JeCe&ve nw~
11. DeuheyenglJeevegiece-eewon ceeie&CeeDeeW kes Deeee mes peerJemeceemeeW kee legueveelceke eceeCe eefhele efkeee nw~
Devevlej etefuekeehe ceneoC[ke DeefOekeej ceW ieYeexheeebefleke ceveg<e heee&hle mes ueskej efveieeso peerJeeW leke kes
peerJemeceemeeW kee DeuheyenglJe efveefhele nw~
Fme ekeej eceMe: Fme efleere KeC[ ceW met$eeW keer mebKee-
439121615123171124274556888205791594 nw~
cesjs eje efmeebleefebleeceefCe erkee ceW he= mebKee-281 nw~
cenlJehetCe& efJe<ee-Fme ebLe ceW Ske cenlJehetCe& efJe<ee Deeee nw, efpemes eneB G=le efkeee pee jne nw-
yeeojefCeieesoheefoefoDeheefoefoeCeceslLe meges JeCehheefomeCCee efkeCCe efCeefe?
ieesocees SlLe hegselJees~ Decnsefn ieesocees yeeojefCeieesoheefoefoeCeb JeCehheefomeCCeb Cesefo efe lemme DeefnhheeDees
keefnDees1~
Mebkee-Jevemheefle veecekece& kes Goe mes mebege peerJeeW kes Jevemheefle meb%ee osKeer peeleer nw~ yeeojefveieeso eefleefle Deewj
Deeefleefle peerJeeW kees eneB met$e ceW Jevemheeflemeb%ee keeeW veneR efveefo& keer?
meceeOeeve-ieewlece ieCeOej mes hetvee eeefnS~ ieewlece ieCeOejosJe yeeoj efveieeso eefleefle peerJeeW keer Jevemheefle meb%ee veneR
ceeveles~ nceves eneB Gvekee DeefYeeee Jee efkeee nw~
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 7, he=. 541~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 162 efleere KeC[

Fmemes en mhe nes peelee nw efke peneB met$eeW ceW pewve ebLeeW ceW oes cele Deees nQ JeneB erkeekeejeW ves Dehevee DeefYecele ve
oskej oesveeW ner jKe efoes nQ~
Fme ebLe keer erkee kee meceeheve ceQves nefmleveehegj ceW jlve$eeefveueeJemeeflekee ceW ceieefmej Megkeuee $eeesoMeer, Jeerj efve.
mebJeled 2524, efoveeBke-12-12-1997 kees hetCe& keer nw~
Gmekeer mebef#ehle eMeefmle Fme ekeej nw-
Jeerjeyos efoiede
f Keebkes, Meebelf eveeLeme mevcegKes~ jlve$eeefveueesefmceved, nefmleveeiehegjeefYeOes~~1~~
<edKeC[eieceebLesefmceved, KeC[efleerekeme efn~ #egkeyebOeveecveesme, erkeseb hee&hete&le~~2~~
ieefCevee %eeveceleseb, erkeeevLee Yetleues~ peereeled %eeve&es Yeteeled YeJeeveeb ces e mebleleced~~3~~

le=leere KeC[-yebOemJeeefcelJeefJeee
hegmleke 8-
Fme le=leere KeC[ ceW veece kes Devegmeej ner yebOe kes mJeeceer kes yeejs ceW efJeeej efkeee ieee nw~ eLee-
peerJekecceeCeb efceeemebpecekemeeepeesiesefn SeeheefjCeecees yebOees1~
peerJe Deewj keceeX kee efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesieeW mes pees SkelJe heefjCeece neslee nw, Jen yebOe nw~
Deewj yebOe kes efJeeesie kees cees#e kenles nQ~
yebOe kes mJeeefcelJe kee efJeee-efJeeejCee, ceerceebmee Deewj hejer#ee es SkeeLe&ke Meyo nQ~
Jele&ceeve ceW pees meeOeg ee efJeeved efceLeelJe kees yebOe ceW Deefkebefelkej kenles nQ GvnW Fve <edKeC[eiece keer hebefeeeW hej
Oeeve osvee eeefnS~ Deveske mLeueeW hej DeeeeeeX ves kene nw-efceeemebpecekemeeepeesieYesosCe eeeefj cetueheeee2~
efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesie es eej yebOe kes cetueelee-cetuekeejCe nQ~
eneB Yeer iegCemLeeveeW ceW yebOe kes mJeeceer kee efJeeej kejkes ceeie&CeeDeeW ceW JeCe&ve efkeee ieee nw~
met$eeW ceW yebOe-DeyebOe kee eMve kejkes Gej efoee nw~ eLee-heeBe %eeveeJejCeere, eej oMe&veeJejCeere, eMe:keerefle&,
Geiees$e Deewj heeBe Deblejee Fvekee keewve yebOeke nw Deewj keewve DeyebOeke nw?3~~5~~
met$e ceW ner Gej efoee nw-
efceLeeef mes ueskej met#cemeebhejeefeke Meg mebele GheMeceke Je #eheke leke hetJeexe %eeveeJejCeeefo eke=efleeeW kes yebOeke
nQ~ met#cemeebhejeefeke keeue kes Debeflece mecee ceW peekej Fve eke=efleeeW kee yebOe JegefVe neslee nw~ es yebOeke nQ, Mes<e DeyebOeke
nQ4~~6~~
eneB heeBeJeW eMveJeeeke met$e ceW erkeekeej ves Fme met$e kees osMeeceMe&ke ceevekej lesF&me he=eeW keer nQ-
1. eneB keee yebOe keer hetJe& ceW Jegefefe nesleer nw? 2. keee Goe keer hetJe& ceW Jegefefe nesleer nw? 3. ee keee oesveeW
keer meeLe ceW Jegefefe nesleer nw? 4. keee Deheves Goe kes meeLe Fvekee yebOe neslee nw? 5. keee hej eke=efleeeW kes Goe kes
meeLe Fvekee yebOe neslee nw? 6. keee Deheves Deewj hej oesveeW kes Goe kes meeLe Fvekee yebOe neslee nw? 7. keee meeblej yebOe neslee
nw? 8. keee efvejblej yebOe neslee nw? 9. ee keee meeblej-efvejblej yebOe neslee nw? 10. keee meefveefceeke yebOe neslee nw?
11. ee keee Deefveefceeke yebOe neslee nw? 12. keee ieefle mebegeyebOe nesleer nw? 13. ee keee ieefle mebeesie mes jefnle yebOe neslee
nw? 14. efkeleveer ieefle Jeeues peerJe mJeeceer nQ? 15. Deewj efkeleveer ieefle Jeeues mJeeceer veneR nQ? 16. yebOeeOJeeve efkelevee nw-
yebOe keer meercee efkeme iegCemLeeve mes efkeme iegCemLeeve leke nw? 17. keee Debeflece mecee ceW yebOe keer Jegefefe nesleer nw?
1-2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 8, he=. 2-161~
3-4. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 8, he=. 7-13~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 163 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

18. keee eLece mecee ceW yebOe keer Jegefefe nesleer nw? 19. ee DeeLece Deeefjce mecee ceW yebOe keer Jegefefe nesleer nw?
20. keee yebOe meeefo nw? 21. ee keee Deveeefo nw? 22. keee yebOe OegJe ner neslee nw? 23. ee keee DeOegJe neslee nw?
Fme ekeej es 23 he=eeW heter ieF Fme he=e ceW DebleYet&le nQ, Ssmee peevevee eeefnS~
hegve: Fvekee Gej efoee ieee nw~
Fme ekeej Fme iebLe ceW kegue 324 met$e nQ~
Fme ebLe keer mebmke=le erkee ceQves ceeie&Meer<e& ke=. 13 kees (efoveeBke 12-12-97) nefmleveehegj ceW eejbYe keer Leer~ Gme mecee
eer $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej keer eespevee yeveeF& Leer~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Oeeleg kee Ske megboj 88 heg kee
meceJemejCe yeveJeeee ieee Lee~ Fmekes GodIeeve keer leweeefjeeB eue jner LeeR~ Fmeer meboYe& ceW ceQves cebieueeejCe ceW leerve Mueeske
efueKes Les~ eLee-
efmeeved veekecee&jerved, velJee mJekece&nevees~ yebOemJeeefcelJeefJeeees, ebLe: mebkeerle&les ceee~~1~~
eerceled-$e+<eYeosJeme, eereJf enejesefmle meewKeke=led~ peieleeb meJe&peerJeevee-celees osJe! peeeflJen~~2~~
eemlevevleeLe&ieYe&mLee, JeYeeJeegleeefvJelee~ meeefhe met$eeLe&eg*cd eeves! egleoseJf e! emeero ve:~~3~~
hegve: efouueer ceW ceQves ef. pes Meg. 5 eglehebeceer Jeerj efve.meb. 2525 kees (efo. 18-6-1999 kees) [s{ Je<e& ceW eerleefJenej
ceW eer$e+<eYeosJe keceuecebefoj ceW hetCe& efkeee nw~
Fme iebLe kes Deble ceW ceQves Oeeve kejves kes efueS 148 kece&eke=efleeeW mes efJejefnle 148 met$e yeveees nQ~ eLee-
ceefle%eeveeJejCeerekece&jefnleesnb MegefevceeefevleeceefCemJeheesnced ~~1~~
hetCe&lee kee Debeflece Mueeske-
evLeeseb yebOemJeeefcelJe-efJeeees cebieueb efeeeled~
eer Meebelf eveeLeleerLexMe:, kegee&led meJe&$e cebieueced ~~8~~
Fme ekeej meb#eshe ceW Fme le=leere KeC[ kee meej efoee nw~

elegLe&-Jesovee KeC[
hegmleke 9-
Fme elegLe& Deewj hebece KeC[ ceW pees efJe<ee efJeYeeefpele nQ, Gvekee efJeJejCe Fme ekeej nw-
DeeeeCeere hetJe& kes DeLee&efOekeej eewon nQ-1. hetJeele 2. Dehejevle 3. OegJe 4. DeOegJe 5. eeveueefyOe 6. DeOegJemebeefCeOeeve
7. keuhe 8. DeLe& 9. YeewceeJeeee, 10. keuheefveee&Ce 11. Deleerlekeeue 12. Deveeielekeeue 13. efme Deewj 14. yeg1~
eneB eeveueefyOe veece kes heeBeJeW DeefOekeej ceW cenekece& eke=efleeeYe=le mebie=nerle nw~ GmeceW es eewyeerme Devegeesieej
%eeleJe nQ~ 1. ke=efle 2. Jesovee 3. mheMe& 4. kece& 5. eke=efle 6. yebOeve 7. efveyebOeve 8. eece 9. Gheece 10. Goe
11. cees#e 12. mebece 13. uesMee 14. uesMeekece& 15. uesMee heefjCeece 16. meeleemeele 17. oerIe&-mJe 18. YeJeOeejCeere
19. hegueee 20. efveOeeeefveOee 21. efvekeeefeleeefvekeeefele 22. kece&efmLeefle 23. heefecemkebOe Deewj 24. DeuheyenglJe2~
Fve eewyeerme DevegeesieejeW kees <edKeC[eiece keer cegefle veJeceer hegmleke mes ueskej meesuenJeeR leke ceW Jesovee Deewj Jeie&Cee
veece kes oes Keb[eW ceW efJeYee efkeee nw~ Jesovee KeC[ ceW 9, 10, 11 Deewj 12 Ssmes eej ebLe nQ~
Fme veJeceer hegmleke ceW cee$e eLece ke=efle Devegeesie ej ner JeefCe&le nw~ deeefuemeJeW met$e ceW ke=efle kes meele Yeso efkees nQ-
1. veeceke=efle 2. mLeeheveeke=efle 3. Jeke=efle 4. ieCeveke=efle 5. evLeke=efle 6. kejCeke=efle Deewj 7. YeeJeke=efle~

1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 9, he=. 226~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 9, met$e 45, he=. 134~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 164 efleere KeC[

Fve ke=efleeeW kee efJemleej mes JeCe&ve kejkes Deble ceW kene nw efke-eneB ieCeveke=efle mes eeespeve nw1~
Fme iebLe ceW eerYetleyeefue Deeeee& ves Cecees efpeCeeCeb Deeefo ieCeOejJeuee ceb$e efueS nQ pees efke eer ieewlecemJeeceer eje jefele
nQ~ eneB Cecees efpeCeeCeb mes ueskej Cecees JeceeCeyegefjefmemme~ eJeeueerme ceb$e efueS nQ~ Deve$e heeef#eke eefleeceCe SJeb
eefleeceCeevLe$eeer erkeeiebLe leLee Yeeecej mlees$e $e+efceb$e Deeefo ceW De[leeueerme ceb$e efuees iees nQ~
Fve 48 ceb$eeW kees eerieewlecemJeeceer eje jefele ke=efleeeW ceW Fmeer ebLe ceW efoee ieee nw~
Fme veJeceer hegmleke ceW erkeekeej eer Jeerjmesveeeee& ves yengle ner efJemleej mes Fve ceb$eeW kee DeLe& mhe efkeee nw~ Deveblej
efmeevle ebLeeW kes mJeeOeee kes efueS JeMegef, #es$eMegef, keeueMegef Deewj YeeJeMegef kee efJeJeseve efJemleej mes efkeee nw~
Fme ebLe keer efmeevleefevleeceefCe erkee ceQves MejohetefCe&cee Jeer.efve.meb. 2525 kees (24-10-99 kees) efouueer ceW
jepeeyeepeej kes efoiecyej pewve cebefoj ceW eejbYe keer Leer~
eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le ieCeOejJeuee ceb$eeW keer erkee efueKeles mecee cegPes Ske DehetJe& ner Deeuneo
eehle ngDee nw~ Fmekeer hetCe&lee ceQves Deeefeve Meg.15-MejodhetefCe&cee Jeerj.efve.meb. 2526 kees (13-10-2000 kees) efouueer ceW ner
eerleefJenej-eer$e+<eYeosJe keceuecebefoj ceW keer nw~ efpemekee Debeflece Mueeske efvecveefueefKele nw-
Deefnbmee hejcees Oeceex, eeJeod peieefle Jelme&les~
eeJevcese erkeseb, leeJeVebeee ve: efeew~~9~~
Fme ekeej veJeceer hegmleke kee efkebefeled meej efueKee ieee nw~
hegmleke 10-
Fme iebLe ceW Jesovee veece kee efleere Devegeesieej nw~ Fme Jesoveevegeesie ej kes 16 Yeso nQ-1. Jesoveeefve#eshe
2. JesoveeveeefJeYee<eCelee 3. JesoveeveeceefJeOeeve 4. JesoveeJeefJeOeeve 5. Jesovee#es$eefJeOeeve 6. JesoveekeeueefJeOeeve 7. JesoveeYeeJeefJeOeeve
8. JesoveeeleeefJeOeeve 9. JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve 10. JesoveeJesoveeefJeOeeve 11. JesoveeieefleefJeOeeve 12. JesoveeDeveblejefJeOeeve
13. JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve 14. JesoveeheefjceeCeefJeOeeve 15. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj 16. JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve2~
Fme oMeJeeR hegmleke ceW eejbYe kes 4 DevegeesieejeW kee JeCe&ve nw~ met$e mebKee 224 nw~ Deeies 11JeeR Deewj 12JeeR hegmleke
ceW meYeer JesoveeDeeW kee JeCe&ve nesves mes Fme le=leere KeC[ kees JesoveeKeC[ kene nw~
eneB eLece Jesovee efve#eshe kes Yeer veeceJesovee, mLeeheveeJesovee, JeJesovee Deewj YeeJeJesovee Ssmes efve#eshe keer Dehes#ee eej
Yeso nQ~
otmejs JesoveeveeefJeYee<eCee ceW veeeW keer Dehes#ee Jesovee kees Ieefle efkeee nw~ leermejs JesoveeveeceefJeOeeve kes %eeveeJejCe
Deeefo Dee" keceeX keer Dehes#ee Dee" Yeso kej efoes nQ3~
Jesovee JeefJeOeeve kes leerve DeefOekeej efkees nQ-heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe~ Fme ebLe ceW Fvekee efJemleej
mes JeCe&ve nw~
Deeefeve Meg. 15-MejoheteCf e&cee (13-10-2000) kees efouueer ceW ceQves erkee efueKevee eejbYe efkeee Lee~ hegve: ceeIe Meg. 5
Jeer.efve.meb. 2528 (efo.17-2-2002) jepeeyeepeej efo. pewve cebeof j ceW hetCe& efkeee nw~ GmeceW eMeefmle ceW oes Mueeske G=le nQ-
Yeejles jepeOeeveeb efn, peeefmebnhegjsOegvee~ erkee hetCeeake=lee efmeew, eereveYecebefojs~~12~~
Deefhebeebkesefmceved, Jeerjeyos hebeceerefleLeew~ ceeIes Megkeuese erkee efn, egleYekelee ehete&les~~13~~
Fme ekeej mebef#ehle meej efoee ieee nw~

1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 9, he=. 452~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 10, met$e 1~
3. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 10, he=. 13~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 165 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hegmleke veb. 11-

Fme ebLe ceW Jesovee#es$eefJeOeeve Deewj JesoveekeeueefJeOeeve Fve oes YesoeW kee efJemleej nw~ met$e mebKee 378 nw~
Jesovee#es$eefJeOeeve kes Yeer heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe Ssmes leerve Yeso efkees nQ~ hegve: JesoveekeeueefJeOeeve kes Yeer
heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe Yeso kejkes efJemleej mes keLeve efkeee nw~ Deeies eLece etefuekee Deewj efleere etefuekee
Yeso kejkes efJe<ee kees efJeMeo efkeee nw~
Fme evLe keer erkee ceQves kegC[uehegj leerLe& efJekeeme kes efueS efouueer mes efJenej kejkes ceeie& ceW Deeieje Menj ceW ew$e ke=.
1 Jeer.meb. 2528 (29-3-2002) kees eejbYe efkeee Lee~ hegve: eeeie ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& hej Deeefeve Meg.
15-MejohetefCe&cee, (21-10-2002) kees hetCe& keer nw~
Debeflece Mueeske ceW efueKee nw-
eeJeled eerpewveOeceexeb, eeJevceskegueeeuee:~
leeJeod evLeesheeb mLeseeled, YeJeeveeb cebieueb efeeeled ~~11~~
Fme ekeej meb#eshe ceW meej efoee nw~
hegmleke 12-
Fme evLe ceW JesoveeDevegeesieej kes 16 YesoeW ceW mes 7JeW mes ueskej 16JeW leke Yeso JeefCe&le nQ-7. JesoveeYeeJeefJeOeeve
8. JesoveeeleeefJeOeeve 9. JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve 10. JesoveeJesoveeefJeOeeve 11. JesoveeieefleefJeOeeve 12. JesoveeDeveblejefJeOeeve
13. JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve 14. JesoveeheefjceeCeefJeOeeve 15. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj 16. JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve~
Fve oMe Jesovee DevegeesieejeW kee Fme iebLe ceW efJemleej mes JeCe&ve nw~ FmeceW met$e mebKee 533 nw~
FmeceW eLece JesoveeYeeJeefJeOeeve ceW heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe es leerve DeefOekeej nQ~ Deeies euekej eLece,
efleere Deewj le=leere Ssmeer leerve etefuekeeSb nQ~
hegvee JesoveeeleeefJeOeeve ceW peerJeefnbmee, Demele Deeefo elee-efveefcee mes %eeveeJejCe Deeefo keceeX keer Jesovee nesleer
nw~ pewmes efke-
cegmeeJeeoheeS~~3~~
......efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eceeo mes GlheVe Jeevemecetn Demeled Jeeve nw Fleeefo~
Ssmes mebhetCe& JesoveeDeeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~
Fme ebLe keer erkee ceQves leerLekej $e+<eYeosJelehemLeueer eeeie (Fueeneyeeo) ceW MejodhetefCe&cee kes efove ner Meg keer Leer hegve:
eneB kegC[uehegj leerLe& hej heew<e ke=. 11 Jeer.efve.meb. 2530 kes efove hetCe& keer nw~ Fmeer meboYe& ceW ceQves efueKee nw-
Demeeb heew<eke=<CewkeeoMeeb efleLeew keeMeerosMes JeejeCemeeb veieee ceneve=heles: Deemesveme ceneje%e: JeeceeosJees ieYee&led
YeieJeeved heee&veeLees pe%es~ GeJebMeefMejesceefCe: cejkeleceefCemeefVeYe: $eeefebMeecemleerLekejeseb Demceeled JeerjefveJee&CemebJelmejeled
efmene-DeMeleeMeerefleJe<e&hetJe DeJeleleej~
Geb e efleueeseheCCeefeebLes-
DeeefjDeefOeeeS JesmeoheefjceeCeJeemeDeefoefjes~
heemeefpeCeghheeer o es Ghheeer JeceeCemme ~~577~~
YeieJeeve heee&veeLe keer Glheefe kes 278 Je<e& yeeo JeOe&ceeve YeieJeeve keer Glheefe ngF& nw Dele: 278 ceW YeieJeeve ceneJeerj
kees pevce efuees 2602 Je<e& ngS Jen mebKee pees[ osves mes 27826022880 Je<e& nes iees Dele: ceQves en Iees<eCee keer Leer efke
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 12, he=. 279~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 166 efleere KeC[

Deeies Deeves Jeeues heew<e ke=. 11 (6-1-2005) kees YeieJeeve heee&veeLe kee le=leere meneeefyo ceneslmeJe eejbYe kejW hegve: Ske
Je<e& leke meejs Yeejle ceW YeieJeeve heee&veeLe kee iegCeieeve kejW~
Fme ekeej Fme yeejnJeeR hegmleke kee efJe<ee meb#eshe ceW efueKee nw~

hebece KeC[-Jeie&CeeKeC[
hegmleke 13-
veJeceer hegmleke ceW eeveueefyOe kes cenekece&eke=efleeeYe=le kes ke=efle, Jesovee, mheMe&, kece&, eke=efle Deeefo eewyeerme
Devegeesieej kens iees nQ~ Jesovee KeC[ ceW cee$e ke=efle Deewj Jesovee es oes Devegeesie ej Deees nQ~ Mes<e 22 Devegeesieej
Fme Jeie&CeeKeC[ veece kes heebeJes KeC[ ceW JeefCe&le nQ~ Fme KeC[ ceW Yeer 13JeeR, 14JeeR, 15JeeR SJeb 16JeeR Ssmeer eej hegmlekes
nQ~ Fme KeC[ ceW yebOeveere kee Deeuebyeve ueskej Jeie&CeeDeeW kee meefJemleej JeCe&ve efkeee ieee nw Dele: Fmes Jeie&CeeKeC[
veece efoee nw~
Fme lesjnJeeR hegmleke ceW mheMe&, kece& Deewj eke=efle Fve leerve DevegeesieejeW kee JeCe&ve nw~
FmeceW mheMe& Devegeesieej kes meesuen Devegeesieej %eeleJe nQ-mheMe&efve#eshe, mheMe&veeefJeYee<eCelee, mheMe&veeceefJeOeeve,
mheMe&JeefJeOeeve, mheMe&#es$eefJeOeeve, mheMe&keeueefJeOeeve, mheMe&YeeJeefJeOeeve, mheMe&eleeefJeOeeve, mheMe&mJeeefcelJeefJeOeeve, mheMe&mheMe&eJf eOeeve,
mheMe&ieefleefJeOeeve, mheMe&DeveblejefJeOeeve, mheMe&meefVeke<e&eJf eOeeve, mheMe&heefjceeCeefJeOeeve, mheMe&YeeieeYeeieefJeOeeve Deewj mheMe&DeuheyenglJe~1
hegvee eLece Yeso mheMe&efve#eshe kes 13 Yeso efkees nQ-veecemheMe&, mLeeheveemheMe&, JemheMe&, Ske#es$emheMe&, Deveblej#es$emheMe&,
osMemheMe&, lJekedmheMe&, meJe&mheMe&, mheMe&mheMe&, kece&mheMe&, yebOemheMe&, YeJemheMe& Deewj YeeJemheMe&2~
Fme lesjnJeW iebLe ceW met$e keer erkee kes Deveblej ceQves eee: leelheee&Le& efoee nw~ pewmes efke-mheMe& Devegeesieej ceW met$e
26 ceW erkee kes Deveblej efueKee nw~
De$e leelhee&cesleled-Demeg kece&meg ceesnveerekece& SJe mebmeejme cetuekeejCeceefmle~ oMe&veceesnveereefveefceesve peerJee
efceLeelJeme JebMeielee: mevle: Deveeefomebmeejs heefjYeceefvle~ eeefj$eceesnveereyeuesve leg Demebelee: mevle: kecee&efCe yeOveefvle~
Geb e eer hetpeheeomJeeefcevee-
yeOeles cegeles peerJe: mecece: efvece&ce: eceeled ~
lemceeled meJe&eelvesve efvece&celJeb efJeefevleesled ~~
Slep%eelJee kece&mheMe&keejCeYetleceesnjeies<eeefoefJeYeeJeYeeJeeved JekelJee mJeefmceved mJeYeeJes efmLejerYete mJemLees YeJeved
mJeelceeslLehejceeveboece=leb megKecevegYeJeveereefceefle~
kece& Devegeesieej ceW Yeer eLece ner 16 Devegeesieejhe Yeso kens nQ-kece&efve#eshe, kece&veeefJeYee<eCelee, kece&veece efJeOeeve
Deeefo~ hegvee kece&efve#eshe kes oMe Yeso efkees nQ-veecekece&, mLeeheveekece&, Jekece&, eeesiekece&, meceJeoevekece&, DeJe:kece&,
F&ee&heLekece&, lehe:kece&, efeeekece& Deewj YeeJekece&~
FmeceW lehe:kece& kes yeejn YesoeW kee efJemleej mes JeCe&ve efkeee ieee nw~ Fmeer ekeej efeeekece& ceW-
leceeoenerCeb heoenerCeb eflekeKegeb efleeesCeob, eogefmejb yeejmeeJeeb leb meJJeb efkeefjeekecceb Ceece3~~28~~
en efeeekece& efJeefOeJeled meeceeefeke-osJeJebovee ceW Ieefle neslee nw~ Fmeer met$e kees G=le kejkes DeveieejOecee&ce=le,
eeefj$emeej Deeefo ebLeeW ceW meeOegDeeW keer meeceeefeke kees osJeJebovee he ceW efme efkeee nw~ Fmekee mheerkejCe cetueeeej,
Deeeejmeej Deeefo ebLeeW ceW Yeer nw~ efeeekeueehe efpemekee mebheeove heb. heVeeueeue meesveer yeeJej JeeueeW ves efkeee Lee GmeceW leLee
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 13, met$e 2 ~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 13, met$e 4~
3. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 13, met$e 28, he=. 88 ~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 167 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

cesjs eje mebkeefuele (efueefKele) cegefveeee& ceW Yeer en efJeefOe meefJemleej JeefCe&le nw~ Fve ekejCeeW kees efueKeles ngS, he{les ngS
cegPes Ske DeodYegle ner Deevebo kee DevegYeJe ngDee nw~
le=leere eke=efle Devegeesieej ceW Yeer meesuen DeefOekeej kens nQ-eke=efleefve#eshe, eke=efleveeefJeYee<eCelee, eke=efleveeceefJeOeeve,
eke=efleJeefJeOeeve Deeefo~
FmeceW eLece eke=efleefve#eshe kes eej Yeso efkees nQ-veeceeke=efle, mLeeheveeeke=efle, Jeeke=efle Deewj YeeJeeke=efle~
FmeceW Jeeke=efle kes oes Yeso nQ-DeeieceJeeke=efle Deewj veesDeeieceJeeke=efle~ veesDeeieceJeeke=efle kes Yeer oes Yeso nQ-
kece&eke=efle Deewj veeskece& eke=efle~
kece&eke=efle kes %eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere, Jesoveere, ceesnveere, Deeeg, veece, iees$e Deewj Deblejee kece& eke=efle~
Fme lesjnJeeR hegmleke ceW eke=efle Devegeesieej ceW JebpeveeJeeneJejCeere kes 4 Yeso efkees nQ~ OeJeuee erkee ceW
eer JeerjmesvemJeeceer ves ees$esefve kes efJe<eeYetle MeyoeW kes Deveske Yeso kejkes kene nw-
meheesiieuee meieghheefeheosmeeoes Gefuee omeefomeemeg ieceeCee GkekemmesCe peeJe ueesiebleb leeJe iebefle~
kegoes Sob CeJJeos?
megeeefJeeFefjeJeeCeeoes~ les efkeb meJJes meheesiieuee ueesiebleb iebefle Deenes Ce meJJes Fefle hegefos meJJes Ce iebefle,
LeesJee esJe iebefle~......
penCCesCe DebleescegngekeeuesCe ueesiebleheeer nesefo efe GJeosmeeoes1~
Meyo hegoid eue Deheves Glheefe eosMe mes Guekej oMeeW efoMeeDeeW ceW peeles ngS Glke=he mes ueeske kes DebleYeeie leke peeles nQ~
en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw?
en met$e kes DeefJe JeeKeeve kejves Jeeues DeeeeeeX kes Jeeve mes peevee peelee nw~
keee Jes meye Meyohegodieue ueeske kes Deble leke peeles nQ ee meye veneR peeles?
meye veneR peeles nQ, Lees[s ner peeles nQ~ eLee-Meyo heee&e mes heefjCele ngS eosMe ceW Deveble hegodieue DeJeefmLele jnles nQ~
otmejs DeekeeMe eosMe ceW Gvemes DevebleiegCes nerve hegodieue DeJeefmLele jnles nQ~
Fme lejn Jes DeveblejesheefveOee keer Dehes#ee JeeleJeueeheele meye efoMeeDeeW ceW Gejesej Ske-Ske eosMe kes eefle DevebleiegCes
nerve nesles ngS peeles nQ~
Deeies keeeW veneR peeles?
Oecee&efmlekeee kee DeYeeJe nesves mes Jes JeeleJeuee kes Deeies veneR peeles nQ~ es meye Meyo hegodieue Ske mecee ceW ner ueeske
kes Deble leke peeles nQ, Ssmee keesF& efveece veneR nw~ efkevleg Ssmee GheosMe nw efke efkeleves ner Meyo hegodieue kece mes kece oes mecee
mes ueskej Debleceg&ntle& keeue kes eje ueeske kes Deble kees eehle nesles nQ~
Demeneer ebLe ceW Yeer Meyo hegodieueeW kee Deevee heke[vee, kejevee Deeefo efme efkeee nw~ keeeWefke es heewodieefueke nQ-
hegodieue keer heee&e nQ~
Fve meYeer ekejCeeW kes DeOeeve mes en mhe nw efke-
Deepe pees Meyo sueerefJepeve-otjoMe&ve, jsef[ees-DeekeeMeJeeCeer, sueerheesve-otjYee<e Deeefo kes eje npeejeW efkeceer. otj
mes megves peeles nQ~ sueerheesve mes keF& npeej efkeceer. otj mes Jeelee&ueehe efkeee peelee nw~ shejskee[&, Jeer.[er.Dees. Deeefo ceW Yejs
peeles nQ, cenerveeW, Je<eeX leke peeW keer leeW megves peeles nQ~ en meye heewodieefueke ecelkeej nw~
JeemleJe ceW es Meyo cegKe mes efvekeueves kes yeeo ueeske kes Deble leke hewue peeles nQ~ FmeerefueS Fvekee heke[vee, otj leke
hengBeevee, Yespevee, eb$eeW ceW Yej uesvee Deeefo mebYeJe nw~

1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 13, he=. 222~

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 168 efleere KeC[

FvneR YeeJeveeDeeW kes Devegmeej ceQves 30 Je<e& hetJe& YeieJeeve MeebefleveeLe mlegefle ceW en Godieej efueKes Les~ eLee-
megYeefeJejeb$ele: mhegjJee OJeefve#eshekeeled~ megotjefpeveheee&iee YeieJele:mhe=Meefvle #eCeeled~
hegve: heleveMeerueleesJeheeflelee veg les mheMe&veeled~ YeJevleefYeceleeLe&oe: mlegefleheueb leleeeheles1~~20~~
ns YeieJeved! Deehekeer es Yeefe Jees ner ngDee OJeefveefJe#esheCe eb$e (jsef[ees Deeefo) Gmemes mheg-eie ngF Meyo Jeie&CeeSb
yengle ner otj efmeeuee ceW-ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve Deehekes heeme peeleer nQ Deewj JeneB Deehekee mheMe& kejleer nQ~ hegve:
hegueceeer MeyoJeie&CeeeW heleveMeerue nesves mes eneB Deekej-Yee kes heeme Deekej Deehemes mheefMe&le nesves mes ner YeJepeerJeeW kes
ceveesjLe kees meheue kej osleer nQ, ener keejCe nw efke Fme ueeske ceW mlegefle kee heue heeee peelee nw DeveLee veneR heeee pee
mekelee Lee~
FmeceW %eeveeJejCe kes Debleie&le egle%eeveeJejCe kes efJe<ee ceW kenles ngS egle%eeve kes efJe<ee ceW yengle ner efJemle=le JeCe&ve
efkeee nw~
eMve ngDee nw-egle%eeveeJejCeere kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ?
Gej efoee nw-egle%eeveeJejCeere kece& keer mebKeele eke=efleeeB nQ~
efpeleves De#ej nQ Deewj efpeleves De#ej mebeesie nQ Gleveer eke=efleeeb nQ~2
hegvee-egle%eeveeJejCeerekece& kes yeerme Yeso efkees nQ-heee&eeJejCeere, heee&emeceemeeJejCeere, De#ejeJejCeere,
De#ejmeceemeeJejCeere, heoeJejCeere, heomeceemeeJejCeere, Deeefo mes hetJe&meceemeeJejCeere heele es yeerme Yeso nQ~3 Fvemes henues
egle%eeve kes yeerme Yeso nQ, efpevekes es DeeJejCe nQ~
Gve egle%eeve kes veece-heee&e, heee&emeceeme, De#ej De#ejmeceeme, heo, heomeceeme, mebIeele, mebIeelemeceeme, eefleheefe,
eefleheefemeceeme, Devegeesieej, Devegeesieejmeceeme, eeYe=leeeYe=le, eeYe=leeeYe=lemeceeme, eeYe=le, eeYe=lemeceeme, Jemleg, Jemlegmeceeme,
hetJe& Deewj hetJe&meceeme, es egle%eeve kes yeerme Yeso nQ~
Fme ebLe keer erkee kes uesKeve ceW ceQves pees hejce Deeuneo eehle efkeee nw Jen cesjs peerJeve ceW Deefevle ner jne nw~
Ske lees <edKeC[eieceheer hejce ebLejepe, otmejs eerYetleyeefue, ceneve Deeeee& kes met$e, leermejs eerJeerjmesveeeee& keer OeJeuee
erkee Deewj eewLee YeieJeeve ceneJeerj leerLe& ef$eJesCeer kee mebiece~ ener keejCe nw efke en ebLe cesje eneB leerLe& ef$eJesCeer mebiece
ceW DeefleMeerIe cee$e veJe ceen ceW hetCe& ngDee nw~
Fme ebLe ceW eer Jeerjmesveeeee& ves DeieefCele jlve Yej efoes nQ~ eLee-egle%eevecevlejsCe eeefj$eeveglhees:~
eoMeebieme meceioMe&ve%eeveeeefj$eeefJeveeYeeefJevees cees#eceeie&lJesveeYegheieceeled~
egle%eeve kes efyevee eeefj$e keer Gleheefe veneR nesleer nw FmeefueS eeefj$e keer Dehes#ee egle keer eOeevelee nw~
meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e kes DeefJeveeYeeJeer eoMeebie kees cees#eceeie&he mes mJeerkeej efkeee ieee nw~
eneB hej 50JeW met$e ceW egle%eeve kes Fkeleeueerme (41) heee&e Meyo yeleees nQ~ pewmes-eeJeeve, eJeeveere Deeefo~
Fme ebLe ceW egle%eeve kes heee&e, heee&emeceeme Deeefo yeerme Yeso efkees nQ Deewj GvneR kee efJemleej efkeee nw~
leye eMve en ngDee nw efke-GVeermeJeeb hetJe& Deewj yeermeJeeb hetJe&meceeme Yeso lees Fve yeerme YesoeW ceW Dee ieee nw hegve:-
Debieyeee eewon ekeerCe&keeOeee, Deeeejebie Deeefo ieejn Debie, heefjkece&, met$e, eLeceevegeesie Deewj etefuekee, Fvekee efkeme
egle%eeve ceW DevleYee&Je nesiee?
leye eerJeerjmesvemJeeceer ves meceeOeeve efoee nw efke-
1. efpevemlees$emeben (Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee mes ekeeefMele) he=. 151~
2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 13, met$e 43-44-45, he=. 245 mes~
3. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 13, met$e 48, he=. 261~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 169 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Fvekee Devegeesieej Deewj Devegeesieejmeceeme ceW DebleYee&Je neslee nw DeLeJee eefleheefemeceeme egle%eeve ceW Fvekee DebleYee&Je
kenvee eeefnS~ hejbleg heeeoeveghetJeea keer efJeJe#ee kejves hej Fvekee hetJe&meceeme egle%eeve ceW DebleYee&Je neslee nw, Ssmee kenvee
eeefnS1~
Fme ekeej Fme ebLe ceW ceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&e Deewj kesJeue%eeve kee yengle ner megvoj efJeJeseve nQb~
Deveblej meJe& keceeX kee JeCe&ve kejkes Deble ceW kene nw efke eneB kece& eke=efle mes ner eeespeve nw~
eneB leke Fve 13 ebLeeW ceW 5630 met$eeW keer cesjs eje efueefKele mebmke=le erkee kes he=eW keer mebKee-
2811911408312428725713569482304 nw~
Fme ekeej meb#eshe ceW Fme iebLe kee meej efoee nw~
hegmleke 14-
Fme ebLe ceW ke=efle, Jesovee Deeefo 24 DevegeesieejeW ceW mes "s yebOeve Devegeesieej kee efveheCe nw~ met$e mebKee 797
nw~ FmeceW yebOe, yebOeke, yebOeveere Deewj yebOeefJeOeeve es Yeso efkees nQ~ hegvee yebOe kes veece yebOe, mLeeheveeyebOe, JeyebOe Deewj
YeeJeyebOe es eej Yeso kens nQ~
YeeJeyebOe kes DeeieceYeeJeyebOe Deewj veesDeeieceYeeJeyebOe oes Yeso nQ~
Deeiece YeeJeyebOe kes efmLele, efpele, heefjefpele, Jeeeveesheiele, met$emece, DeLe&mece, ebLemece, veecemece Deewj Iees<emece es veJe
Yeso nQ~ Fvekes efJe<ee ceW Jeeevee, he=vee, eleervee, heefjJele&vee, Deveghes#eCee, mleJe, mlegefle, Oece&keLee leLee Fvemes ueskej pees
Deve Gheeesie nQ GveceW YeeJehe mes efpeleves Gheege YeeJe nQ Jes meye DeeieceYeeJeyebOe nQ~2
veesDeeieceYeeJeyebOe kes Yeer oes Yeso nQ-peerJe YeeJeyebOe Deewj DepeerJe YeeJeyebOe~
FveceW mes peerJeYeeJeyebOe kes 3 Yeso nQ- efJeheekeeleefeke peerJeYeeJeyebOe, DeefJeheekeeleefekepeerJeYeeJeyebOe Deewj
leogYeeeleefekepeerJeYeeJeyebOe~
FveceWs osJeYeeJe, ceveg<eYeeJe Deeefo efJeheekeeleefeke peerJe YeeJeyebOe nQ~
DeefJeheekeeleefeke peerJeYeeJeyebOe kes DeewheMeefceke DeefJeheekeeleefekepeerJeYeeJeyebOe Deewj #eeefekeDeefJeheekeeleefekepeerJeYeeJeyebOe,
Ssmes oes Yeso nQ~
DeewheMeefceke kes GheMeeble eesOe, GheMeeble ceeve Deeefo Yeso nQ~
#eeefeke kes #eerCeeesOe, #eerCeceeve Deeefo Yeso nQ~
leogYeeeleefOeke peerJeYeeJeyebOe kes #eeeesheMeefceke SkesefveueefyOe, #eeeesheMeefceke erefveueefyOe Deeefo yengle Yeso nQ~
Fme ekeej met$e 13 mes 19 leke Fve meyekee efJemleej nw~
Ssmes ner DepeerJe YeeJeyebOe kes Yeer leerve Yeso nQ-efJeheekeeleefeke, DeefJeheekeeleefeke Deewj leogYeeeleefeke DepeerJeYeeJeyebOe~
efJeheekeeleefeke DepeerJe YeeJeyebOe kes eeesieheefjCeleJeCe&, eeesieheefjCeleMeyo Deeefo Yeso nQ~
DeefJeheekeeleefeke DepeerJe YeeJeyebOe kes efJeemeeheefjCeleJeCe& Deeefo Yeso nQ~
leLee leogYeeeleefeke DepeerJe YeeJeyebOe kes eeesie heefjCele JeCe& Deewj efJeemeeheefjCeleJeCe& Deeefo Yeso nQ~
Fmekes Deveblej JeyebOe kes Deeiece, veesDeeiece Deeefo Yeso eYeso efkees nQ~
Fme ekeej yebOe Yeso kee eheCe efkeee ieee nw~
Deveblej yebOeke DeefOekeej ceW ceeie&CeeDeeW ceW yebOeke-DeyebOeke kees efJeeej kejves kee keLeve nw~

1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 13, he=. 276~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 14, he=. 7~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 170 efleere KeC[

Deveblej-
yebOeveere kes ekejCe ceW-JesovemJehe hegoid eue nw, hegoid eue mkebOemJehe nQ Deewj mkebOe Jeie&Cee mJehe nQ1, Ssmee kene nw~
Jeie&CeeDeeW kee Devegieceve kejles ngS Dee" Devegeesie ej %eeleJe nQ-
Jeie&Cee, Jeie&CeeJe mecegoenej, DeveblejesheefveOee, hejbhejesheefveOee, DeJenej, eJeceOe, heoceerceebmee Deewj DeuheyenglJe~
Jeie&Cee kes ekejCe nesves mes eneb Jeie&Cee kes 16 Devegeesieej yeleees nQ-1. Jeie&Cee efve#eshe 2. Jeie&CeeveeefJeYee<eCelee
3. Jeie&CeeeheCee 4. Jeie&CeeefveheCee 5. Jeie&CeeOegJeeOegJeevegiece 6. Jeie&Ceemeeblejefvejblejevegiece 7. Jeie&CeeDeespeegiceevegiece
8. Jeie&Cee#es$eevegiece 9. Jeie&CeemheMe&veevegiece 10. Jeie&Ceekeeueevegiece 11. Jeie&CeeDeveblejevegiece 12. Jeie&CeeYeeJeevegiece
13. Jeie&CeeGheveeveevegiece 14. Jeie&CeeheefjceeCeevegiece 15. Jeie&CeeYeeieeYeeieevegiece Deewj 16. Jeie&Cee DeuheyenglJeevegiece1~
Fve meyekee efJemleej kejkes Deble ceW 797JeW met$e ceW yebOe efJeOeeve kes eej Yeso efkees nQ-eke=efleyebOe, efmLeefleyebOe
DevegYeeieyebOe Deewj eosMeyebOe~~797~~
Fme met$e keer erkee ceW eer Jeerjmesveeeee& ves ken efoee nw efke-eer YetleyeefueYeejke ves ceneyebOe KeC[ ceW Fve eejeW
YesoeW kees efJemleej mes efueKee nw Dele: ceQves eneB veneR efueKee nw~ eLee-
eneB Yeejke heo mes ceneve hetpe DeLe& efJeJeef#ele nw~ es Yetleyeefue Deeeee& ceneved efoiecyej Deeeee& Les, Ssmee mecePevee~
Sosefmeb eogCCeb yebOeeCeb efJeneCeb YetoyeefueYe[ejSCe ceneyebOes mehheJebesCe efueefnob efe Deccesefnb SlLe Ce efueefnob~ leoes
meeues ceneyebOes SlLe heefJeos yebOeefJeneCeb mecehheefo2~
Fme ekeej Deeflemeb#eshe ceW Fme ebLe kee meej efoee nw~
hegmleke 15-
Fme ebLe ceW eewyeerme DevegeesieejeW ceW mes 7JeeB efveyebOeve, 8JeeB eece, 9JeeB Gheece, 10JeeB Goe Fve eej DevegeesieejeW
kee keLeve nw~ met$e mebKee 20 nw~ en efveyebOeve Devegeesieej leke nw~
Deeies eeced, Gheece Deewj Goe DevegeesieejeW ceW met$emebKee veneR efceue heeeer nw~
FmeceW cebieueeejCe ceW eerJeerjmesveeeee& ves eLece efveyebOeve Devegeesieej ceW eer Deefjvesecf e YeieJeeve kees vecemkeej efkeee nw~
efleere eece Devegeesie ej ceW eer MeebefleveeLe YeieJeeve kees, le=leere Gheece Devegeesieej ceW eer DeefYevebove YeieJeeve
kees SJeb eewLes Goe Devegeesieej ceW hegvejefhe eerMeebefleveeLe YeieJeeve kees vecemkeej efkeee nw~
efveyebOeve-efveyeOeles leoefmceefVeefle efveyebOeveced Fme efveefe kes Devegmeej pees Je efpemeceW mebye nw Gmes efveyebOeve kene
peelee nw~ Gmekes veece efveyebOeve, mLeehevee, Je, #es$e, keeue Deewj YeeJeefveyebOeve Ssmes n Yeso nQb~
FveceW mes veece, mLeehevee kees es[kej Mes<e meye efveyebOeve eke=le nQ~ en efveyebOeve Devegeesieej eeefhe neW JeeW kes
efveyebOeve keer eheCee kejlee nw lees Yeer eneB Gmes es[kej kece&efveyebOeve kees ner enCe kejvee eeefnS, keeeWefke eneB DeOeelce
efJeee kee DeefOekeej3 nw~
eMve-efveyebOeveevegeesieej efkemeefueS Deeee nw?
Gej-Je, #es$e, keeue Deewj eesiehe eleeeW keer Yeer eheCee keer pee egkeer nw, Gvekes efceLeelJe, Demebece, ke<eee
Deewj eesiehe eleeeW keer Yeer eheCee keer pee egkeer nw leLee Gve keceeX kes eesie hegodieueeW keer Yeer eheCee keer pee egkeer nw~
DeelceueeYe kees eehle ngS Gve keceeX kes Jeeheej kee keLeve kejves kes efueS efveyebOeveevegeesie ej Deeee nw4~
GveceW cetuekece& Dee" nQ, Gvekes efveyebOeve kee GoenjCe osefKees-GveceW %eeveeJejCe meye JeeW ceW efveye nw Deewj vees
meJe&heee&eeW ceW DeLee&led DemeJe&heee&eeW ceW-keg heee&eeW ceW Jen efveye nw5~~1~~
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) met$e 70, he=. 51~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) met$e 797 he=. 564~
3. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 15, he=. 3~ 4. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 15, he=. 3~
5. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 1, he=. 4~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 171 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eneB meye JeeW ceW efveye nw~ en kesJeue %eeveeJejCe kee Deeee kejkes kene ieee nw~ keeeWefke Jen leerveeW keeueeW kees
efJe<ee kejves Jeeueer Deveble heee&eeW mes heefjhetCe& Ssmes n JeeW kees efJe<ee kejves Jeeues kesJeue%eeve kee efJejesOe kejves Jeeueer eke=efle
nw~ DemeJe&-keg heee&eeW ceW efveye nw en keLeve Mes<e eej %eeveeJejCeere eke=efleeeW keer Dehes#ee kene ieee nw~
Fleeefo efJe<eeeW kee Fme Devegeesie ceW efJemleej nw~
2. eece Devegeesieej kes Yeer veece, mLeehevee Deeefo keer Dehes#ee n Yeso nQ~ Je eece kes eYesoeW ceW kece& eece Dee"
ekeej kee nw~ veeskece& eece meefee, Deefee Deewj efcee kes Yeso mes leerve ekeej kee nw~
#es$eeece TOJe&ueeske, DeOeesueeske Deewj eflee&iueeskeeece kes Yeso mes leerve ekeej kee nw~ Fleeefo efJemleej kees OeJeuee erkee
mes mecePevee eeefnS~
3. Gheece Devegeesieej ceW Yeer henues veece, mLeehevee Deeefo mes n Yeso efkees nQ hegve: Je Gheece kes Yeso ceW keceexheece
kes Dee" Yeso, vees keceexheece kes meefee, Deefee Deewj efcee keer Dehes#ee leerve Yeso nQ hegve: #es$eesheece-pewmes TOJe&ueeske Gheeeble
ngDee, eece Gheeeble ngDee Je veiej Gheeeble ngDee Deeefo~
keeue Gheece ceW-yemeble Gheeeble ngDee, nsceble Gheeeble ngDee Deeefo~ eneB ebLe ceW keceexheece eke=le nesves mes Gmekes eej
Yeso nQ-yebOeve Gheece, GoerjCee Gheece, GheMeecevee Gheece Deewj efJeheefjCeece Gheece~
Fmeer ekeej Fve meyekee Fme Devegeesieej ceW efJemleej nw~
4. Goe Devegeesieej ceW veeceeefo n efve#eshe Ieefle kejkes veesDeeiecekece&Je Goe eke=le nw, Ssmee mecePevee eeefnS~
Jen kece&Je Goe eej ekeej kee nw-eke=efle Goe, efmLeefleGoe, DevegYeeie Goe Deewj eosMe Goe~
Fve meYeer ceW mJeeefcelJe keer eheCee kejles ngS kenles nQ~ pewmes-
eMve-heebe %eeveeJejCe, eej oMe&veeJejCe Deewj heeBe Deblejee Fvekes Jesoke keewve nQ?
Gej-Fvekes Jesoke meYeer emLe peerJe nesles nQ~1 Fleeefo~ Fme ekeej mes eneB meb#eshe ceW Fve DevegeesieejeW kes vecetves
emlegle efkees nQ~
hegmleke 16-
ke=efle, Jesovee, mheMe&, kece&, eke=efle, yebOeve, efveyebOeve, eece, Gheece, Goe es oMe Devegeesieej veJeceer hegmleke mes
hebnJeeR hegmleke leke Dee egkes nQ~ Deye Deeies kes 11. cees#e, 12. mebece, 13. uesMee, 14. uesMee kece& 15. uesMee heefjCeece
16. meeleemeele 17. oerIe&-mJe, 18. YeJeOeejCeere, 19. hegueee 20. efveOeeeefveOee 21. efvekeeefeleeefvekeeefele
22. kece&efmLeefle 23. heefecemkebOe Deewj 24. DeuheyenglJe es 14 Devegeesieej Mes<e nQ~ Fme meesuenJeeR hegmleke ceW Fve meyekee
JeCe&ve nw~
Fme ebLe ceW met$e veneR nQ, cee$e OeJeuee erkee ceW ner Fve DevegeesieejeW kee efJemleej nw~
1. cees#e-FmeceW eer ceefuueveeLe YeieJeeve kees vecemkeej kejkes erkeekeej ves cees#e kes eej efve#eshe kenkej vees Deeiece
Jecees#e kes leerve Yeso efkees nQ-cees#e, cees#ekejCe Deewj cege~
peerJe Deewj keceeX kee he=Leked nesvee cees#e nw~ %eeve, oMe&ve Deewj eeefj$e es cees#e kes keejCe nQ~ mecemle keceeX mes jefnle
Deveble oMe&ve, %eeve Deeefo iegCeeW mes heefjhetCe&, ke=leke=le peerJe kees cege kene ieee nw~2
2. mebece-Devegeesie ej kes Yeer n Yeso kejkes hegve: kece&mebece kes eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj eosMe mebece Yeso
efkees nQ~
efJemle=le JeCe&ve kejles ngS kene nw efke-eej Deeeg keceeX kee mebece veneR neslee nw, keeeWefke Ssmee mJeYeeJe nw~ Deeefo~
3. uesMee-Fmekes Yeer veece uesMee, mLeehevee uesMee, JeuesMee Deewj YeeJeuesMee Yeso efkees nQ~
kece& hegodieueeW kes enCe ceW keejCeYetle pees efceLeelJe, Demebece Deewj ke<eee mes Devegjbefpele eesie eJe=efe nesleer nw Gmes vees
DeeieceYeeJe uesMee kenles nQ~3
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 15, he=. 285~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 16 ~
3. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 16, he=. 485~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 172 efleere KeC[

YeeJeuesMee kes ke=<Ce, veerue, keeheesle, heerle, hee, Megkeue es n Yeso nQ~
4. uesMeekece&-FmeceW neW uesMeeDeeW kes ue#eCe-eb[es Ce cegJeF Jesjb Fleeefo yeleees iees nQ~
5. uesMeeheefjCeece-keewve uesMeeSb efkeme mJehe mes Deewj efkeme Je=ef DeLeJee neefve kes eje heefjCeceve kejleer nQ, Fme
yeele kes %eeheveeLe& uesMee heefjCeece Devegeesieej eehle ngDee nw~
FmeceWs <edmLeeve heeflele kee mJehe kene ieee nw~
6. meeleemeele Devegeesieej-Fmekes meceglkeerle&vee, DeLe&heo, hejceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe, Ssmes heebe DeJeevlej
Devegeesieej nQ~ meceglkeerle&vee ceW-Skeeble meele, Deveskeele meele, Skeeble Demeele Deewj Deveskeeble Demeele~
DeLe& heo ceW-meeleemJehe mes yeebOee ieee pees kece& meb#eshe Je eefle#eshe mes jefnle neskej meelee mJehe mes Jesoe peelee nw
Jen Skeeblemeele nw~ Fmemes efJehejerle Deveskeeble meele nw1 Fleeefo~
7. oerIe&-mJe- Fve Devegeesieej kes Yeer eej Yeso nQ-eke=efleoerIe&, efmLeefleoerIe&, DevegYeeieoerIe& Deewj eosMeoerIe&~
Dee" eke=efleeeW kee yebOe nesves hej eke=efle oerIe& Deewj Gvemes kece kee yebOe nesves hej vees eke=efleoerIe& neslee nw2~
Ssmes ner mJe ceW eke=efle mJe, efmLeefle mJe Deeefo eej Yeso nQ~
Ske-Ske eke=efle kees yeebOeves Jeeues kes eke=efle mJe nw Fleeefo~
8. YeJeOeejCeere-Fme Devegeesieej ceW YeJe kes leerve Yeso nQ-DeesIeYeJe, DeeosMeYeJe Deewj YeJeenCe YeJe~
Dee" kece&peefvele peerJe kes heefjCeece kee veece DeesIeYeJe nw~ eejieefle veecekeceeX kee ee Gvemes GlheVe peerJe heefjCeeceeW kees
DeeosMe YeJe kenles nQ~
Yegpeceeve Deeeg kees efvepeer&Ce kejkes efpememes DehetJe& Deeeg kece& Goe kees eehle ngDee nw~ Gmekes eLece mecee ceW GlheVe
Jebpeve meb%ee Jeeues peerJe heefjCeece kees DeLeJee hetJe& Mejerj kes heefjleeiehetJe&ke GejMejerj kes enCe kejves kees YeJeenCeYeJe
kene peelee nw~ GveceW eneB YeJeenCe YeJe ekejCe eehle nw~3
9. hegueee-Fme Devegeesieej ceW veece hegodieue, mLeehevee hegodieue, Jehegodieue Deewj YeeJehegodieue Ssmes eej Yeso nQ~
eneB Deee-Meyo kee DeLe& ie=nerle nw Dele: eneB hegodieueee heo mes Deelcemeeled efkees iees hegodieueeW kee enCe nw~ Jes hegodieue
n ekeej mes enCe efkees peeles nQ-enCe mes, heefjCeece mes, GheYeesie mes, Deenej mes, cecelJe mes Deewj heefjen mes~ Fleeefo~
10. efveOeeeefveOee-Fme Devegeesieej ceW Yeer eke=efleefveOee, efmLeefleefveOee, DevegYeeieefveOee Deewj eosMeefveOee, Ssmes eej
Yeso nQ~
pees eosMeee efveOeeerke=le nQ-DeLee&led Goe ceW osves kes efueS Mekee veneR nw, Deve eke=efle ceW mebeceCe kejves kes efueS Mekee
veneR nw, efkevleg Deheke<e&Ce Je Glke<e&Ce kejves kes efueS Mekee nQ Ssmes eosMeee keer efveOee meb%ee nw~ DeefveJe=efekejCe iegCemLeeve
ceW eefJe cegefve kes meye kece& DeefveOee nQ~ Fleeefo~
11. efvekeeefeleeefvekeeefele-Fme Devegeesieej ceW eke=efle efvekeeefele Deeefo eej Yeso nQ~ pees eosMeee, Deheke<e&Ce,
Glke<e&Ce, mebeceCe Deewj Goe ceW osves kes efueS Yeer Mekee veneR nQ Jes efvekeeefele nQ~ DeefveJe=efekejCeJeleea cegefve kes meJe&kece&
Deefvekeeefele nQ~ Fleeefo~
12. kece&emf Leefle-Fme Devegeesie ceW peIeve Deewj Glke= efmLeefleeeW kes eceeCe keer eheCee kece&emf Leefle eheCee nw, Ssmee
eer veeienmleereceCe kenles nQ~ efkevleg Deee&ceb#eg #eceeeceCe kee kenvee nw efke-kece&emf Leefle mebef ele melkece& keer eheCee kee veece
kece&emf Leefle eheCee nw~ eneB oesveeW GheosMeeW kes eje eheCee kejvee eeefnS~ Ssmee eer JeerjmesvemJeeceer ves kene4 nw~
13. heefecemkebOe-Fme Devegeesieej ceW DeesIe YeJe, DeeosMeYeJe Deewj YeJeenCe YeJe Ssmes leerve Yeso kejkes eneB YeJeenCe
YeJe ekejCe eehle nw~ pees Debeflece YeJe nw GmeceW Gme peerJe kes meye keceeX keer yebOeceeie&Cee, Goeceeie&Cee, GoerjCeeceeie&Cee,
mebececeeie&Cee Deewj melkece&ceeie&Cee es heeBe ceeie&CeeSb heefece mkebOe Devegeesieej ceW keer peeleer nQ~
eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj eosMeee kee Deeee kejkes Fve heebe ceeie&CeeDeeW keer eheCee kej egkeves hej lelheeeled
1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 16, he=. 498~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 16, he=. 507~
3. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 16, he=. 512~ 4. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 16, he=. 518~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 173 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

heefece YeJe enCe ceW efmeef kees eehle nesves Jeeues peerJe keer en Deve eheCee kejvee eeefnS1 Fleeefo~
14. DeuheyenglJe-Fme Devegeesieej ceW veeienefmlecenecegefve melkece& keer ceeie&Cee kejles nQ Deewj en GheosMe eJeenmJehe
mes Deeee ngDee hejbhejeiele nw~ melkece& eej ekeej kee nw-eke=eflemelkece&, efmLeefle melkece&, DevegYeeie melkece& Deewj eosMe
melkece&~ FveceW mes eke=efle melkece& kes cetue Deewj Gej keer Dehes#ee oes Yeso kejkes cetue eke=efleeeW kes mJeeceer kees ueskej kenles
nQ-heeBe %eeveeJejCeere, eej oMe&veeJejCeere Deewj heebe Deblejee eke=efleeeW kes melkece& kee mJeeceer keewve nw? Fvekes melkece&
kes mJeeceer meye emLe peerJe nQ~ Fleeefo he mes DeuheyenglJe kee efJemleej mes keLeve efkeee ieee nw~2
Fme ekeej eneB meesuenJeW ebLe ceW Fve Gheeg&e keefLele Mes<e 14 DevegeesieejeW kees hetCe& efkeee nw~
Ghemebnej en nw efke-ke=efle, Jesovee, mheMe& Deeefo eewyeerme DevegeesieejeW ceW mes ke=efle Deewj Jesovee veece kes cee$e oes
Devegeesie ejeW ceW JesoveeKeC[ veece mes eewLee KeC[ efJeYee nw~ hegvee mheMe& Deeefo mes ueskej DeuheyenglJe leke 22
DevegeesieejeW ceW Jeie&CeeKeC[ veece mes heebeJeeb KeC[ efueee ieee nw~ eneB leke heeBe Keb[eW keer meesuen hegmlekeeW ceW efJeYee
efkeee nw~ "s ceneyebOe KeC[ ceW meele hegmlekeW efJeYee nQ pees efke efnvoer DevegJeeo neskej he egkeer nQ~
YeieJeeve ceneJeerj keer JeeCeer mes mebyebOe-Fve <edKeC[eiece met$eebLejepe kee YeieJeeve ceneJeerj keer JeeCeer mes meerOee mebyebOe
mJeerkeej efkeee ieee nw~ pewmee efke eer Jeerjmesveeeee& ves veJeceer hegmleke ces efueKee nw-
ueesneFefjS meiieueesieb ieos3..........~
Fme ekejCe kees ceQves eejbYe ceW ner G=le efkeee nw~
peeG OejmesCeCeenes pesCe cenekecceheeef[heeng[mesuees~ yegefefmejsCegefjDees meceefhheDees heghheeblemme~~
eerOejmesveeeee& cenecegveerv peeJeble nesJeW efke efpevneWves cenekece&eke=efleeeYe=le veece kes Mewue-heJe&le kees yegefheer cemleke
mes G=le kejkes-G"e kejkes eerheg<heoble SJeb eer Yetleyeefue Ssmes oes cenecegefveeeW kees meceefhe&le efkeee nw~ Deveblej-
pees erkeeSb GheueyOe veneR nQ Gvekes jeefelee meYeer erkeekeejeW kees cesje keesef-keesef veceve nQ efke efpevekes emeeo mes
eerJeerjmesvemJeeceer ves %eeve eehle efkeee nesiee~ hegvee-
eer JeerjmesvemJeeceer kes nce meYeer hej Deepe Deveble Ghekeej nQ efke efpevekeer Fme OeJeue-MegYe-GppJeue-OeJeueeerkee kes
efkebefeled cee$e DebMe kees ceQves mecePee nw~
FmeceW hetJe&pevce kes mebmkeej, Jele&ceeve ceW mejmJeleer keer cenleer ke=hee, oer#eeieg eer Deeeee& osMeYet<eCe peer SJeb Deeefe&kee oer#ee
kes ieg kes ieg Fme yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebelf emeeiejeeee& SJeb Gvekes eLece efMe<e heeeee& eer
Jeerjmeeiej peer cenejepe (Deeefe&kee oer#ee kes ieg) kee cebieue DeeMeerJee&o ner cesjs Fme egle%eeve ceW efveefcee nw, Ssmee ceQ ceeveleer nt~B
Deeies YeefJe<e ceW ceQ Fme <edKeC[eiece keer Mes<e 14JeeR, 15JeeR SJeb 16JeeR hegmlekeeW kee Yeer DeOeeve kejkes Gve hej
efmeevleefevleeceefCe erkee efueKekej Deheves heefjCeeceeW keer efJeMegef kees Je=efbiele kej meketB ener eer ceneJeerj mJeeceer kes ejCeeW
ceW eeLe&vee kejleer ntB hegve: Fme ceneJeerj leerLe& ef$eJesCeer mebiece kees Yeer veceve kejleer ntB~ Deveblej YeeJeegle keer eeefhle kes efueS
ceneebLejepe <edKeC[eiece kees Yeer DevebleDeveble yeej vecemkeej kejleer ntB~
DeeoMeceneYee<ee, ueIegmehleMeleeefvJelee~
eoMeebieceeer osJeer, mee efeeeypesJeleee&les4~~

R Q

1. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 16, he=. 519~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 16, he=. 522~
3. <edKeC[eiece (OeJeueeerkeemeceefvJele) heg. 9, he=. 133~ 4. <edKeC[eiece (efmeevleefevleeceefCeerkeemeceefvJele) heg. 1, he=. 2~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 174 efleere KeC[

ke<eee heeng[
-heb. efMeJeejveueeue pewve, cewvehegjer
en %eeve-eJeeo hetJe& keer omeJeeR Jemleg ceneefOekeej kee leermeje eeYe=le DeefOekeej ke<eeeheeng[ veece kee nw~ Fme heeng[
kee %eeve %eeve Deeeee& iegCeOej (Deepe mes ueieYeie 2000 Je<e& hetJe&Jeeea) kees Lee~ GvneWves keCee Deewj Jeelmeue mes hetefjle
neskej YeJe eeefCeeeW kes efnle kes efueS Fme ye=nlekeee ke<eee heeng[ kes meejebMe he ceW Deefle mebef#ehle met$e Mewueer ceWs
oes meew leWleerme ieeLeeDeeW ceW ke<eee heeng[ veece kes ner met$e ebLe keer jevee keer Leer~ kene peelee nw efke GheueyOe Jele&ceeve
pewve Jee*dcee ceW en eLece jevee nw~ Fmekee mebyebOe mee#eeled he mes ieewlece ieCeOej kes eoMeebie egle mes nw~ en eLece
efueefheye <edKeC[eiece kes yeeo efueefheye keer ieF&~ Fmekee otmeje veece hesppeoesmeheeng[ Yeer nw~ hesppe kee DeLe& jeie
nw leLee oesme kee DeLe& s<e nw~ jeie-s<e ke<eee kee ner efJemleej nw Dele: ke<eee heeng[ Deewj hesppeoesme heeng[
SkeeLe&Jeeeer nQ~ heeng[ keer mebmke=leeee eeYe=le nesleer nw Dele: Fmes ke<eeeeeYe=le Yeer kenles nQ~ Fmekes God iece kes yeejs
ceW Dee. iegCeOej mJeeceer ves kene nw-
hegJJeefcce hebeefcce og omeces JelLegefcn heeng[s leefoS~
hesppeb efle heengef[efcce og nJeefo kemeeeeCe heeng[b Ceece~~1~~
DeLe&-%eeve eJeeo veeceke heeBeJes hetJe& keer omeJeeR Jemleg ceW leermeje hesppe heeng[ nw Gmes eeke=le ke<eeeheeng[ keer
Glheefe ngF& nw hesppeoesme heeng[ kee mebef#ehle veece hesppeeheeng[ nw~ Jewmes lees Jemleg Meyo Meee Deveske DeLeeX ceW jnlee
nw leLeeefhe ekejCe JeMe eneB Jemleg Meyeo Jeeeke uesvee eeefnS~ ieewlece mJeeceer eje jefele cetue ke<eeeeeYe=le kes eewyeerme
Devegeesieej Je 16000 heo Les~ en Jele&ceeve ceW DevegheueyOe nw~ eneB ceOece heo kee enCe nw~ Ske ceOece heo ceW
16348307888 De#ej nesles nQ Dele: cetue ke<eee eeYe=le kes De#ejeW keer mebKee heo mebKee ceW De#ej kee iegCee kejves hej
261572926208000 nesleer nw~
heeng[- heeng[sefe kee efCeeer? pecne heoseEn heg[b lecne heeng[b~ -ke<eeeheeng[ etef$e&met$e, peeOeJeuee he=. 297
heeng[ kee efvekeleLe& keee nw? pees heoeW mes mheg DeLee&led Jee nw Jen heeng[ nw~ eke=le ke<eee heeng[ ebLe hevn
DeLee&efOekeejeW ceW efJeYee efkeee ieee nw~ mJeeb iegCeOej Yeejke ves efueKee nw-
hesppeoesmeefJeneer efefo-DeCegYeeies e yebOeies ese~
Jesoie GJepeeies efJe e eGeCe-efJeebpeCees ese~~13~~
meccee osmeefJejoer mebpece GJemeeceCee e KeJeCee e~
obmeCe eefjeceesns, Dee heefjceeCe efCeodosmees~~14~~
Ghejese ke<eeeheeng[ keer ieeLeeDeeW kes Devegmeej ke<eee heeng[ kes efvecve hevn DeLee&efOekeej nQ~ 1. hesppeoesmeefJeneer
2. efmLeefleefJeYeefe 3. DevegYeeieefJeYeefe 4. eosMe efJeYeefePeerCee-PeerCeefJeYeefe-mLelevleke 5. yebOeke 6. Jesoke 7. Gheeesie
8. eleg:mLeeve 9. Jebeve 10. oMe&veceesnesheMeecevee 11. oMe&veceesn#eheCee 12. osMeefJejefle 13. mebeceueefyOe 14. eeefj$eceesnesheMecevee
15. eeefj$eceesn keer #eheCee~
ke<eeeheeng[ kee efJe<ee-
Fmekee cegKe efJe<ee ke<eee nw~ pees peerJe kees ke oslee nw Jen ke<eee nw~ Fmekes oes he nw-jeie Je s<e~ eeefj$e ceesn
kece& kes Goe mes hej heoeLeeX ceW eerefle YeeJe jeie kenueelee nw leLee Deeerefle SJeb Deefe s<e kenueelee nw~ kegue ke<eee heeerme
nQ~ meesuen ke<eee leLee veew veewke<eee~ DevevleevegyevOeer, DeeleeKeeve, eleeKeeve Deewj mebpJeueve kes YesoeW mes eesOe, ceeve,
ceeee Je ueesYe, kegue meesuen ke<eeeW nQ leLee neme, jefle, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee, eerJeso, heg<eJeso, vehegbmekeJeso es
veew veeske<eee nQ~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 175 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

pewve hejcheje ceW peerJe Deewj heewodieefueke kece& kee mebbyebOe Deveeefo keeue mes mJeerkeej efkeee nw~ en yebOeve DeefJeefVe Oeeje
he mes nw~ meejebMe en nw efke Deelcee cetue he mes Meg veneR nw eefo Meg nes, lees GmeceW cege Deelcee keer lejn efJeke=efle keoeefhe
veneR nes mekeleer Dele: en efveefele neslee nw efke mebmeej ceW Deveeefo keeue mes ner peerJe kece&ye SJeb DeMeg nw~ GmeceW mJe
(Gheeoeve) Deewj hej (efveefcee) keejCeeW mes Deveske ekeej kes efJekeej nesles nQ~ FveceW meJee&efOeke Ieeleke ceesn veece kee efJekeej
nw~ keejCe en nw efke Fmeer mes Deve efJekeejeW kee hees<eCe neslee nw leLee ceesn kes oes he nQs-1. efceLeelJe 2. ke<eee~ ke<eee
mes DeefYeYetle neskej Deelcee ueesns kes elehle ueeue ieesues kes meceeve efJeke=le nes peelee nw, #eesYe kees eehle nes peelee nw pewmes GCCe
ueesns kee ieesuee heeveer kees elegefo&ke KeeRelee nw, Gmeer ekeej jeie-s<e mes meblehle Deelcee keceeX kees Deekeef<e&le kejlee nw, De
keceeX kee DeeeefJele kejlee nw~ ceesn kes n peeves hej Deve efJekeej Oeerjs-Oeerjs efve<eeCe nes peeles nQ~ yebOe kes keejCeeW ceW Fmeer
ceesn keer eOeevelee nw~ Fmekes efyevee yebOe kes Deve keejCe Deheveer Glke= efmLeefle ee leerelece DevegYeeie mes keceeX kees veneR yeebOe
mekeles~ pewve-ebLeeW ceW ceesn kees keceeX kes jepee kes he ceW Debefkele efkeee ieee nw~ Fme ceesn jepee kes yeue hej mecemle kece&
mesvee ceW keee& #ecelee yeveer jnleer nw~ Fmekes DeYeeJe ceW Deve kece& efveye&ue he[ peeles nQ~ kene Yeer nw-ceesn#eeep%eeveoMe&vee-
JejCeevlejee#eeee kesJeueb-leJeeLe& met$e~ ceesn kece& kes #ee nesves hej Ske meeLe Mes<e leerve Ieeefleee kece& %eeveeJejCe,
oMe&veeJejCe, Devlejee keceeX kee veeMe neslee nw, Fmemes kesJeue%eeve eke neslee nw~
ceesnveere kece& kes Goe mes Deelcee ceW ceesn GlheVe neslee nw~ ceesnkece& kes oes Yeso nQ- 1. oMe&ve ceesnveere
2. eeefj$eceesnveere~ oMe&ve ceesn kes Goe mes DeleJeeeve he efceLee oMe&ve neslee nw leLee eeefj$e ceesnveere kes Goe mes
jeies<e (ke<eee e veeske<eee) GlheVe neslee nw~ ke<eeeheeng[ ceW Ghejese jeies<e-ceesn kee JeCe&ve nw Dele: ke<eee heeng[ veece
meeLe&ke nw~ keeeWefke ke<eee kees ner jeies<e kenles nQ~ jeie kees hesppe leLee s<e kees oesme kenles nQ Dele: Fmekee veece
hesppeoesmeheeng[ Yeer nw Dele: efyevee hesppe kes oesme GlheVe veneR nes mekelee, Dele: s<e kee cetue jeie ceevekej Fme ebLe kee
veece hesppeeheeng[ Yeer meeLe&kelee kes efueS ngS nw~
etefCe&met$ekeee& Dee. eefleJe=<eYe ves ke<eeeeW kes Dee" Yeso efieveees nQ-1. veece ke<eee 2. mLeehevee ke<eee 3. Je ke<eee
4. YeeJe ke<eee 5. elee ke<eee 6. meceglheefe ke<eee 7. DeeosMe ke<eee 8. jme ke<eee~ Fve Dee" YesoeW ceW Ssmes heoeLeeX
kee meben nes peelee nw, efpeveceW efkemeer Yeer ef mes ke<eee JeJenej efkeee pee mekelee nw~ FveceW YeeJe ke<eee cegKe ke<eee
nw~ Fme ke<eee heeng[ ebLe ceW YeeJe ke<eee kee leLee Fmekees GlheVe kejeves ceW eyeue keejCe ceesnveere kes Yeso ke<eee Je
kece& DeLee&led elee ke<eee kee JeCe&ve nw~ Fmemes %eeve neslee nw ke<eee mJele: veneR neslee, Deefheleg kece& kes Goe mes neslee nw~
eefo ke<eee efyevee kece& efveefcee kes nes peelee nes lees Deeeee& Fme ebLe ceW Je ke<eee kece& kee JeCe&ve ve kejles~ cegKele: Fme
ke<eeeheeng[ ceW eeefj$e ceesnveere Deewj oMe&ve ceesnveere kece& kee efJeefJeOe Devegeesie ejeW ceW efveheCe nw~ %eeve-eJeeo hetJe& keer
heefjYee<eeDeeW mes eeefhe meeceeve leewj hej en %eeve veneR neslee efke GmeceW YeeJe ke<eee Deewj ke<eeeeslheeoke Je keceeX kee
meceeJesMe nw, efkevleg JeCe& efJe<ee ceW %eeve kes meeLe De%eeve Yeer meefcceefuele nesvee DeefveJeee& nw~ De%eeve keer heefjCeefle ke<eee kes
he ceW nesleer nw Deewj Fmeer nsleg mes %eeve-eJeeo kes DebieYetle ke<eeeheeng[ kees jefele efkeee ieee nw~
Thej ke<eee heeng[ kes 15 DeLee&efOekeejeW kes veece yeleuee Deees nQ~ Gvekees efleere, le=leere elegLe& Deeefo jerefleeeW mes Dee.
eefleJe=<eYe Deewj Dee. Jeerjmesve mJeeceer ves JeefCe&le efkeee nw~ keg DeefOekeejeW kes veece Deeefo ekeejevlej mes nQ JeneB osKe uesvee
eeefnS~ meye kee meejebMe Ske mee nw~ he= 22 hej ekeejevlej mes 15 DeefOekeej efueKes nQ~
eneB ke<eee heeng[ kes JeCe& efJe<ee kees DeefOekeejeW kes mJehe eje emlegle efkeee peelee nw~
1. hesppeoesmeefJeYeefe-ke<eeeeeYe=le kee efleere veece hesppeoesmeeeYe=le keer cegKelee mes eLece DeOeee kee veece
hesppeoes<eefJeYeefe jKee ieee nw~ Deieues eewon DeefOekeejeW ceW efpeme ekeej ke<eee keer yebOe, Goe ee melee Deeefo efJeefJeOe
oMeeDeeW kes eje ke<eeeeW kee efJemle=le JeeKeeve efkeee ieee nw, Gme ekeej JeeKeeve kejkes kesJeue Goe keer eOeevelee mes
FmeceW JeCe&ve efkeee ieee nw~ Deieues eewon DeefOekeejeW ceW ke<eee kee JeeKeeve kejles ngS eLeemebYeJe leerve oMe&veceesnveere kees
ieefYe&le kejkes Deewj he=Leked he mes Gvekeer efJeefJeOe oMeeDeeW kee Yeer efpeme ekeej JeeKeeve efkeee nw Jewmee hesppeoes<eefJeYeefe
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 176 efleere KeC[

DeefOekeej ceW veneR efkeee nw, efkevleg eneB Gmekes JeeKeeve kees hetCe&le: es[ efoee ieee nw~
2. efmLeefleefJeYeefe-peye keesF& efJeJeef#ele heoeLe& efkemeer otmejs heoeLe& kees DeeJe=le kejlee nw ee Gmekeer Meefe kee Ieele
kejlee nw leye meeOeejCeleee DeeJejCe kejves Jeeues heoeLe& ceW DeeJejCe kejves kee mJeYeeJe, DeeJejCekejves kee keeue, DeeJejCe
kejves keer Meefe kee nerveeefOeke YeeJe leLee DeeJejCe kejves Jeeues heoeLe& kee heefjceeCe, es eej DeJemLeeSb Ske meeLe eke nesleer
nQ~ Deelcee DeeefeeceeCe nw Deewj kece& DeeJejCe Dele: kece& kes eje Deelcee kes DeeJe=le nesves hej kece& keer Yeer Ge eej DeJemLeeSb
nesleer nQ, pees efke DeeJejCe kejves kes henues mecee ceW ner megefveefele nes peeleer nQ~ Deeiece ceW Fvekees eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie
Deewj eosMeyebOe kene nw~ Dee. iegCeOej mJeeceer ves Fme DeefOekeej ceW eke=efleefJeYeefe Deewj efmLeefleefJeYeefe oesveeW kee JeCe&ve
efkeee nw~
eke=efle kee DeLe& mJeYeeJe Deewj efJeYeefe kee DeLe& efJeYeeJe nw~ eke=efle ceW JeefJeYeefe kes leodJeefleefje Yeso kee pees
kece&efJeYeefe Yeso nw Jen efueee ieee nw~ eke=efleefJeYeefe kes oes Yeso nQ-1. cetue eke=efleefJeYeefe 2. Gej eke=efleefJeYeefe~ FmeceW
mes cetue eke=efleefJeYeefe kee meeefo Deeefo Devegeesie ejeW kes eje efJeJeseve efkeee ieee nw~ Gej eke=efleefJeYeefe kes Skewke
Gejeke=efleefJeYeefe Deewj eke=eflemLeeve Gej eke=efleefJeYeefe kes oes Yeso nQ~ peneB ceesnveere keer DeeF&me meeeF&me Deeefo
eke=eflehe meJemLeeveeW kee keLeve efkeee nw Gmes eke=eflemLeeve Gejeke=efleefJeYeefe kenles nQ~ FveceW mes SkewkeGejeke=efleefJeYeefe
kee meceglkeere&vee Deeefo Devegeesie ejeW kes eje Deewj eke=eflemLeeve Gejeke=efleefJeYeefe kee mLeevemeceglkeere&vee Deeefo kes eje
keLeve efkeee nw~
efpemeceW eewon ceeie&CeeDeeW kee Deeee ueskej ceesnveere kes DeeF&me YesoeW keer peIeve Deewj Glke= efmLeefle yeleeF& nw, Gmes
efmLeefle-efJeYeefe kenles nQ~ Fmekes cetue eke=efleefmLeefleefJeYeefe nQ Gvekes mecetn kees cetue eke=efle kenles nQ~ Fmekeer efmLeefle kees
cetueeke=efleefmLeefle kenles nQ leLee Deueie-Deueie ceesnveere kece& keer DeeF&me eke=efleeeW keer efmLeefle kees Gej eke=efleefmLeefle kenles
nQ~ FveceW mes cetue eke=efle efmLeefleefJeYeefe kee meJe&efJeYeefe Deeefo Devegeesie ejeW kes eje keLeve efkeee nw Deewj Gejeke=efleefmLeefle
kee Deeso Deeefo DevegeesieejeW kes eje keLeve efkeee nw~
3. DevegYeeieefJeYeefe-keceeX ceW Deheves keee& kejves keer pees Meefe heeF& peeleer nw Gmes DevegYeeie kenles nQ~ Fmekee efJemleej
mes Fme DeOeee ceW JeeKeeve nw~ cetueeke=efle-DevegYeeieefJeYeefe Deewj Gej eke=efleDevegYeeieefJeYeefe Fve oesveeW kee eceMe: meb%ee
Deeefo Devegeesie ejeW kes eje leLee meb%ee Deeefo DeefOekeejeW ceW keLeve efkeee nw~
4. eosMeefJeYeefe-PeerCeePeerCe-efmLelevleke-eosMe efJeYeefe kes oes Yeso nQ-1. cetue eke=efle 2. Gej eke=efle~ Fve oesveeW
kee YeeieeYeeie Deeefo DeefOekeejeW ceW keLeve efkeee ieee nw~ efkeme efmLeefle ceW efmLele eosMe Glke<e&Ce, Deheke<e&Ce, mebeceCe Deewj
Goe kes eesie Deewj Deeesie nQ, Fmekee PeerCeePeerCe DeefOekeej ceW keLeve efkeee ieee nw~ pees eosMe Thej kens DeJemLeeeleg<ke
kes eesie nQ GvnW #eerCe leLee Deeesie nQ GvnW De#eerCe kenles nQ~ Fme #eerCee#eerCe kee meceglkeere&vee Deeefo eej DeefOekeejeW ceW
JeCe&ve nw~ efmLeefle kees eehle nesves Jeeues eosMe efmLeefleke ee efmLelevleke kenueeles nQ Dele: Glke= efmLeefle kees eehle Deeefo eosMeeW
kee Yeer Fme DeefOekeej ceW keLeve nw~
5. yebOeke-yebOeke kes yebOe Deewj mebece es oes Yeso nQ~ efceLeelJeeefo keejCeeW mes kece&YeeJe kes eesie hegodieuemkevOeeW kee
peerJe eosMeeW kes meeLe Ske#es$eeJeieen mebyebOe kees yebOe kenles nQ~ efpeme Devegeesieej ceW Fmekee keLeve nw Gmes yebOe Devegeesie ej
kenles nQ~ Fme ekeej yebOes ngS keceeX kee eLeeeesie Deheves DeJeevlej YesoeW ceW mebeeble nesves kees mebece kenles nQ~ Fmekee JeCe&ve
mebece Devegeesieej ceW nw~ yebOe kes Dekece&yebOe Deewj kece&yebOe oes Yeso nQ~ Fme mebhetCe& efJe<ee kee JeCe&ve Fme yebOeke DeefOekeej
ceW nw, en DeOeee yengle efJemle=le nw~
6. Jesoke-Fme DeefOekeej ceW Goe Deewj GoerjCee kee JeCe&ve nw~ keceeX kee Deheves mecee hej pees heueesoe neslee nw Gmes
Goe kenles nQ Deewj GheeeefJeMes<e mes Gme mecee mes hetJe& ceW ner Gvekee pees heueesoe neslee nw, Gmes GoerjCee kenles nQ, oesveeW
ceW ner heue kee Jesove neslee nw FmeefueS Goe Deewj GoerjCee oesveeW kees ner Jesoke kene ieee nw~ Fve DeefOekeej ceW eej ieeLeeSB
nQ~ en DeefOekeej Yeer yengle efJemce=le nw~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 177 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

7. Gheeesie-Fme DeefOekeej ceW ke<eeeeW kes Gheeesie kee mJehe yeleeee nw~ FmeceW meeLe ieeLeeSB nQ~ FveceW yeleeee ieee
nw efke Ske peerJe kes Ske ke<eee kee Goe efkeleveer keeue leke jnlee nw? efkeme peerJe kes keewve meer ke<eee yeej-yeej Goe
ceW Deeleer nw? Ske YeJe ceW Ske ke<eee kee Goe efkeleveer yeej neslee nw Je efkeleves YeJeeW leke jnlee nw? Deeefo ke<eee efJe<eeke
yeeleeW kee efJeJeseve Fme DeefOekeej ceW nw~
8. eleg:mLeeve-IeeefleeekeceeX keer Meefe keer Dehes#ee uelee Deeefo he eej mLeeveeW kee efJeYeeie efkeee ieee nw, GvnW
eceMe: Ske mLeeve, efmLeeve, ef$emLeeve Deewj eleg:mLeeve kenles nQ~ Fme DeefOekeej ceW eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe kes Gve eejeW
mLeeveeW kee JeCe&ve nw FmeefueS Fme DeefOekeej kee veece eleg:mLeeve nw~ FmeceW meesuen ieeLeeSB nQ~
9. Jebpeve-Fme DeefOekeej ceW heeBe ieeLeeDeeW kes eje eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe kes heee&eJeeeer MeyoeW kees yeleeee ieee
nw~ pewmes eesOe kes jes<e, s<e leLee ceeve kes ceo, ohe& mlebYe Deeefo~ Fvekes eje ke<eeeeW ceW meceeefJe YeeJeeW kee %eeve neslee nw~
ke<eee kee mJehe mhe nes peelee nw~
10. oMe&veceesnheesMeeYevee-oMe&veceesn keer GheMeecevee kes efueS peerJe leerve kejCe kejlee nw-DeOe:kejCe, DehetJe&kejCe,
DeefveJe=efekejCe~ Fmekee JeCe&ve Fme DeOeee ceW meesuen ieeLeeDeeW ceW nw~ henueer ieeLee ceW eMve efkeee ieee nw efke oMe&veceesn keer
GheMeecevee kejves Jeeues peerJe kes heefjCeece kewmes nesles nQ, Gvekes keewve eesie, keewve ke<eee, keewve Gheeesie, keewve uesMee Deewj
keewve Jeso neslee nw Deeefo~ Fve meye eMveeW kee meceeOeeve kejkes etefCe&met$ekeej ves leerveeW kejCeeW kee mJehe leLee GveceW nesves Jeeues
keeeeX kee efJeJeseve efkeee nw~ Fmekes yeeo hevn ieeLeeDeeW ceW oMe&veceesn kes GheMeeceke keer efJeMes<eeleeSb leLee meceief kee
mJeYeeJe Deeefo yeleeee nw~
11. oMe&veceesn keer #eheCee-Fme DeefOekeej kes eejbYe ceW heeBe ieeLeeDeeW eje yeleeee ieee nw efke oMe&veceesn keer #eheCee
kee eejbYe kece&Yetefcepe ceveg<e kejlee nw~ Gmekes yeeo kes leerve YeJeeW leke cees#e eehle kejlee nw~ Fme #eheCee kee keeue Devleceg&ntle&
neslee nw leLee eejbYe kes yeeo kes leerve YeJeeW leke cees#e eehle kejlee nw~ Fme #eheCee kes efueS Yeer leerve kejCe nesles nQ~ Fve meyekee
efJemleej mes JeCe&ve FmeceW nw~
12. osMeefJejle-Fme DeefOekeej ceW mebeceemebeceueefyOe kee JeCe&ve nw~ DeeleeKeeveeJejCe ke<eee kes GoeeYeeJe mes
osMeeeefj$e kees eehle kejves Jeeues peerJe kes pees efJeMeg heefjCeece nesles nQ, GvnW mebeceemebece ueefyOe kenles nQ~ Fme DeefOekeej
ceW DeOe:kejCe Deewj DehetJe&kejCe ceW nesves Jeeues keeeeX kee efJeJeseve mJehe Ske ner ieeLee nw~
13. mebece ueefyOe-pees ieeLee 12JeW osMeefJejle DeefOekeej ceW nw Jener Fme DeefOekeej ceW Yeer nw~ mebeceemebeueefyOe kes ceeve
ner efJeJeef#ele mebeceeueefyOe ceW Yeer oes ner kejCe nesles nQ, efpevekee efJeJeseve mebeceemebeceueefyOe kes meceeve ner efkeee ieee nw~
Devle ceW mebeceueefyOeege peerJeeW kees Dee" DevegeesieejeW mes yeleeee nw~
14. eeefj$e ceesnveere keer GheMeecevee-Fme DeefOekeej ceW Dee" ieeLeeSb nQ~ eej ieeLeeDeeW kes eje GheMeeceke kee efveheCe
efkeee ieee nw Deewj eej ieeLeeDeeW eje GheMeeceke kes heleve kee efveheCe efkeee ieee nw, efpemeceW eefleheele kes Yeso Deeefo kee
megvoj efJeJeseve nw~
15. eeefj$eceesn keer #eheCee-en DeefOekeej yengle efJemle=le nw~ FmeceW #ehekeesCeer kee efJeJeseve efJemleej mes efkeee ieee
nw~ DeOe:kejCe, DehetJe&kejCe Deewj DeefveJe=efekejCe kes efyevee-eeefj$e ceesn kee #ee veneR nes mekelee nw Dele: eejbYe ceW
etefCe&met$ekeej ves Fve kejCeeW kes keee& kee JeCe&ve efkeee nw heeeled #eheCee kee efJemle=le JeCe&ve nw~ Fme DeOeee ceW cetue 28 ieeLeeSb
leLee 86 Yee<e ieeLeeSb nQ~ kegue Ske meew ieejn ieeLeeSb nw~ eeefj$eceesn kes #ee mes ueskej, efleere MegkeueOeeve kes yeue mes
%eeveeJejCe, oMe&veeJejCe, Devlejee kee veeMe kejkes peerJe meJe&%e neskej efJenej kejlee nw~ leovevlej DeIeeefleee keceeX kee
veeMekej cees#e eehle kejlee nw~ en mechetCe& efJe<ee hevnJeW DeefOekeej kee nw~
Ghejese ekeej meb#eshe ceW es DeefOekeej ke<eee eeYe=le ceW JeefCe&le nwb~
ke<eee heeng[ keer jevee Mewueer-meeceeveleee Meee jevee kes eejbYe ceW cebieueeejCe kee efJeOeeve nw~ kene-
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 178 efleere KeC[

veeefmlekelJehejernej: efMeeeejeheeueveced~
hegCeeJeeefhlee efveefJe&nve MeeeeoeJeehlemebmleJeeled~
Dee. iegCeOej ves ke<eee heeng[ kes eejbYe ceW leLee Gmekeer Je=efe etefCe&met$eeW kes eejbYe ceW Dee. eefleJe=<eYe ves cebieue veneR efkeee
nw~ en efJeMes<elee nw~ Fme efJe<ee ceW Dee. Jeerjmesve mJeeceer efueKeles nQ efke-mebheefn iegCenjYe[ejSCe ieenemegeeCeceeoerS
peFJemenlLesjsCe efJe egCCemegejmme DeeoerS cebieueb-efkeCCe keeb? Ce Sme oesmees cebieueb efn keerjos heejke-ppeefJeiIeejkecceefJeCee-
meCeb~ leb e hejceeiecegJepeesieeoes esJe Cemmeefo~
eMve-iegCeOej Yeejke ves ieeLeemet$eeW kes Deeefo ceW leLee eefleJe=<eYe mLeefJej ves Yeer etefCe&met$eeW kes Deeefo ceW cebieue keeeW veneR
efkeee? meceeOeeve Fme ekeej nw-en keesF& oes<e veneR keeeWefke eejbYe efkeS ngS keee& ceW efJeOveeW kees GlheVe kejves Jeeues keceeX
kee efJeveeMe kejves kes efueS cebieue efkeee peelee nw Deewj Jes kece& hejceeiece kes Gheeesie mes ner ve nes peeles nQ~ eneB en yeele
mhe nes peeleer nw efke ke<eee heeng[ kes meceeve keeflehee Deve hejceeiece ebLeeW, efpevekee mebyebOe mee#eeled he mes YeieJeeved keer
JeeCeer mes nQ, ceW Yeer Fmeer nsleg mes cebieueeejCe veneR efkeee ieee nw~ Mes<e ebLeeW ceW cebieueeejCe DeefveJeee& nQ~
eke=le ebLe keer jevee ieeLee met$eeW ceW keer ieF& nw~ Jes ieeLee met$e Delevle mebef#ehle nQ Deewj GveceW eefleheee efJe<ee keer metevee
cee$e nw~ en iegCeOejeeee& kee GodYe yegefkeewMeue Deewj DeieeOe Deeiece %eeve SJeb Deheej heeefC[le ner nw efke efJeMeeuekeee
16000 heoeW kees cee$e 233 ueIegkeee ieeLeeDeeW ceW efveye kej efoee nw~ GvneWves ebLe efueKeles mecee lees 108 ieeLeeDeeW keer
metevee oer Leer efkevleg DeefOekeejeW mes Deefleefje eefleheee efJe<ee mebyebOeer keg meneeke ieeLeeDeeW kees efueKevee Yeer GvneWves Gheeesieer
mecePee~ Jes ieeLeeSb Yee<e ieeLeeSb keneR pee mekeleer nQ Dele: kegue 233 ieeLeeSb jefele ngF&~ yengle meer ieeLeeSb kesJeue eMveelceke
nQ, eLee ieeLee veb. 22, eefo etefCe&met$ekeej etefCe&met$eeW kes eje Fvekee neo& ve Keesueles lees Fve ieeLee met$eeW kee jnme GvneR
ceW efhee jn peelee~ efJemle=le erkeeDeeW kes he{ves mes %eeve neslee nw efke iebLekeej ves ieeiej ceW meeiej Yej efoee nw~ en Gvekes
eJeeveJeelmeue Deewj DeYeer#Ce %eeveesheeesie kee heefjCeece nw~Ske Deefle efJeMeeue eeYe=le kees efpemekes De#ejeW keer mebKee hevn
DebkeeW ceW nw, cee$e 233 ieeLeeDeeW ceW ietBLes peeves kee pees Deefle ogn SJeb efkeue keee& iegCeOej Yedejke ves efkeee nw Jen
Deveghecese nw~ Fmekee otmeje GoenjCe veneR efceuelee~ Fme hej etefCe&met$e, GeejCeeSb ye=nlkeee mee" npeej Mueeske eceeCe peue
OeJeuee efueKeer ieF& nw~ Fmemes %eele neslee nw efke iegCeOej mJeeceer kee GsMe efJeueghle nesles ngS hesppeoesmeeeYe=le kee Gej kejvee
Lee~ nce hej Gvekee Demeerce Ghekeej nw efke GvneWves Deepe nceW Gme ebLejepe kee mJeeo uesves kee DeJemej efoee nw~ efvee&vLe
efoiecyej cegefvejepeeW kee mJeYeeJe keCeecee neslee nw~ Fme ebLe ceW oes ekeej keer ieeLeeSb nQ-met$e Je Yee<e~ GvnW peneB DeeJeMeke
eleerle ngDee JeneB Yee<e ieeLeeSb efueKeeR nQ~ jevee Mewueer iet{ nesles ngS Yeer eefceke SJeb mebiele nw~ keLeve meerOes he ceW efkeee
ieee nw~
ke<eeeeeYe=le keer erkeeSB-Fvveefvo kes egleeJeleej ceW efueKee nw efke iegCeOej Deeeee& ves ke<eeeeeYe=le keer jevee kejkes
veeienmleer leLee Deee&ceb#eg Deeeee& kees Gvekee JeeKeeve efkeee~ Gvekes heeme ceW ke<eeeeeYe=le kees he{kej Deeeee& eefleJe=<eYe
ves Gme npeej eceeCe etefCe&met$eeW keer jevee keer~ eefleJe=<eYe Deeeee& ves Gve etefCe&met$eeW kee DeOeeve kejkes GeejCeeeee&
ves yeejn npeej eceeCe GeejCee met$eeW keer jevee keer~ Fme ekeej ke<eeeeeYe=le Ghemeble efkeee ieee~ <edKeC[eiece Deewj
ke<eeeeeYe=le es oesveeW ner efmeevle ebLe enheefjheeer mes kegCokegCo veiej ceW eer heeveefvo cegefve kee eehle ngS~ GvneWves
<edKeC[eiece kes Deeefo kes leerve KeC[eW hej yeejn npeej eceeCe heefjkece& veece kee erkeeebLe efueKee~ keeflehee keeue Jeleerle
nesves hej MeecekegC[ veece kes Deeeee& ves oesveeW DeeieceeW kees peevekej ceneyebOe veece kes "s KeC[ kees es[kej Mes<e oesveeW ebLeeW
hej yeejn npeej eceeCe eeke=le, mebmke=le leLee keVe[ Yee<ee mes efceefele heefle he ebLe keer jevee keer~ Gmekes yeeo legcyeuetj
Deeeee& ves <e KeC[ kes efmeJee heeBeeW KeC[%eW hej leLee ke<eeeeeYe=le hej keCee&ke Yee<ee ceW 84 npeej eceeCe et[eceefCe veece
keer cenleer JeeKee jeer~ Gmekes keg keeue yeeo mJeeceer meceleYe ngS~ GvneWves <edKeC[eiece kes eLece heeBe KeC[eW hej Deefle
megvoj mebmke=le Yee<ee ceW 48 npeej Mueeske eceeCe erkee keer jevee keer~ peye Jes ke<eeeeeYe=le hej JeeKee efueKeves kees leweej
ngS lees Ske Deve Deeeee& ves GvnW Ssmee kejves mes jeske efoee, keee keejCe jne nesiee, en kenvee mebYeJe veneR nw-mebYeJele:
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 179 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Deeeg kece yeeer nes Deewj Jes Fme DeuheeJeefOe ceW erkee mechetCe& ve kej mekeles neW~
Deeies euekej JehheosJeeeee& ves <edKeC[eiece kes eLece heeBe KeC[eW hej JeeKeee%eefhle veece keer leLee ke<eeeeeYe=le hej Yeer
erkee efueKeer~ Fmekee eceeCe 60 npeej Mueeske Lee~ en eeke=le Yee<ee ceW Leer leLee ns KeC[ ceneyebOe hej Dee" npeej Mueeske
eceeCe erkee efueKeer~ Gmekes yeeo efkelevee ner keeue Jeleerle nes peeves hej efe$ekethegj ceW efveJeeme kejves Jeeues Sueeeee& efmeevleeW
kes %eelee ngS~ Gvekes heeme ceW mekeue efmeevleeW kee DeOeeve kejkes eer Jeerjmesve mJeeceer ves Jeeeece ceW Deevelesvog kes eje yeveJeees
iees ewleeuee ceW "nj kej JeeKeee%eefhle veece keer erkee kees heekej <edKeC[eiece hej 72 npeej Mueeske eceeCe OeJeuee erkee
keer jevee keer leLee ke<eeeeeYe=le keer eej efJeYeefeeeW hej yeerme npeej Mueeske eceeCe pee OeJeuee veece keer erkee efueKeer~ Fmekes
heeeled Jeerjmesve mJeeceer kee mJeie&Jeeme nes ieee~ leye Gvekes efMe<e efpevemesve mJeeceer ves Mes<e ke<eee heeng[ hej eeueerme npeej Mueeske
eceeCe Ghejese peeOeJeuee kee DeJeefMe Yeeie efueee~ es oesveeW efceueekej 60 npeej Mueeske eceeCe nQ~
egleeJeleej kes Ghejese JeCe&ve kes DeeOeej hej leLee Deve DeeOeej hej ke<eeeheeng[ keer kegue efvecve erkeeSb mJeerke=le nQ~
1) etefCe&met$e - Deeeee& eefleJe=<eYe
2) GeejCeeJe=efe - Deeeee& GeejCeeeee&
3) heeflehe erkee - Deeeee& MeecekegC[
4) et[eceefCe - Deeeee& legcyeuetj
5) JeeKeee%eefhle - Deeeee& yehheosJe
6) (GeejCee Je=efe) pee OeJeuee - Deeeee& Jeerjmesve SJeb Deeeee& efpevemesve
Fvekes Deefleefje Deve erkeeSb Yeer LeeR~ peeOeJeuee kes DeeOeej mes Ssmee %eeve neslee nw~ cetue ke<eeeheeng[, etefCe&met$e,
GeejCee leLee peeOeJeuee Jele&ceeve ceW GheueyOe nQ Fve meyekees ner efmeevle ebLe mecePevee eeefnS, mJeeb Jeerjmesveeeee& ves
peeOeJeuee kees efmeevle ebLe yeleeee nw~ cetue ke<eee heeng[ kee jevee keeue eLece Meleeyoer %eele neslee nw, Mes<e erkeeSb cetue
ebLe kes yeeo mes ueskej Dee"JeeR-veJeceeR Meleeyoer leke jefele keer ieF& nw~
kegue GheueyOe pewve meeefnle ceW <edKeC[eiece Deewj ke<eeeheeng[ Deheveer-Deheveer erkeeDeeW meefnle efmeevle ebLeeW kes veece
mes efJeKeele nQ~ es ebLe oef#eCe Yeejle ceW cet[efyeer veeceke mLeeve ceW DeefOeefle Les~ Fmeer Meleeyoer ceW heb. eer hetueebo peer,
eer censv kegceej peer, eer kewueeMeebo peer, [e. nerjeueeue peer Deewj S.Sve. GheeOes ves Fvekee efnvoer DeLe& kes meeLe mecheeove
efkeee nw~ OeJeuee erkee pewve eceCe mebmke=efle mebj#eke mebIe meesueehegj mes ekeeefMele ngF& nw, peeOeJeuee Yee.efo. pewve mebIe
eewjemeer ceLegje mes leLee ceneOeJeuee erkee (<e KeC[) keer Yeejleere %eeveheer", efouueer mes ekeeefMele ngF& nw~ Fme cenlkeee&
keer efpeleveer eMebmee keer peee, Lees[er nw~
Ghejese ke<eee eeYe=le hej eee& keer ieF&~ Jele&ceeve ceW %eeveeJeeo hetJe& lees Deeehle nw, Gmekes Oeejke cegefvejepe veneR
nQ~ kesJeue en ke<eee eeYe=le kee meejebMe nw Fmekee efJeMeo efJeJeseve erkeeDeeW ceW nw~ Fmemes ner meblees<e kejkes %eeve kes mJehe
kee Devegceeve kej mekeles nQ leLee jmeJeemJeeove kej mekeles nQ~
R Q

ceneJeerj kee peerJeve DevevleJeere& mes Deesle-eesle nw~ Deefnbmee kee eeesie GvneWves mJeeb Deheves Thej efkeee
Deewj efhej mele Deewj Deefnbmee kes Meeele Oece& kees meheue yeveeee~ pees keeue kees Yeer egveewleer osles nQ Gve
YeieJeeve kees efpeve Deewj Jeerj kenvee meeLe&ke nw~ Deepe kes ueesieeW kees Gvekes DeeoMe& keer DeeJeMekelee nw~
-[e@. hevex[es yesefuueveer efheefuehe (Fueer)

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 180 efleere KeC[

efoJe-Deewoeefjke JeefelJe ceneJeerj

(mebmke=le hegjeCeeW kes heefjes#e ceW)
-[e@. mebieerlee cesnlee, Fboewj (ce.e.)
me.ee.-mebmke=le Mee. keuee SJeb JeeefCepe ceneefJeeeuee
hegjeCe Yeejleere mebmke=efle keer DeeOeejefMeuee nw~ hegjeCeeW ceW Fefleneme, keeJe Deewj hegjeleJe kee meefcceeCe neslee nw~ efJe<Ceg
hegjeCe ceW hegjeCe kees hebeue#eCe meceefvJele ceevee ieee nw, efpeveceW meie&, eeflemeie&, JebMe, cevJevlej Deewj JebMeevegeefjle Deeles nQ~
meie&e eeflemeie&e JebMees cevJevlejeefCe e~
JebMeevegeefjleb ewJe hegjeCeb hee ue#eCeced~~
pewve hegjeCekeejeW ves Yeer keg heefjJele&ve kes meeLe hegjeCe kes Fve ue#eCeeW kee heeueve efkeee nw~ pewveOece& efJee kees pe[ esleve
he mes Deeefo Devevle ceevelee nw, efkevleg Gmekee efJekeeme keeueee kes Deejesn-DeJejesn mes heefjJele&veMeerue nw~ Dele: pewve hegjeCeeW
ceW meie& Deewj eeflemeie& kes mLeeve hej efJee kee ener mJehe leLee keeueee kes DeejeW kee Glmeefhe&Ceer DeJemeefhe&Ceer he heefjJele&ve
SJeced ueeske JeJemLee ceW heefjJele&ve kee efJeJejCe efceuelee nw~ JebMeeW, cevegDeeW (keguekejeW) leLee JebMeevegeefjleeW kee Yeer pewve hegjeCeeW
ceW hejchejeiele JeCe&ve nw~
pewve heewjeefCeke meeefnle Delevle mece= nw~ mebmke=le, eeke=le, DeheYebMe, leefceue, keVe[, efnvoer Deeefo DeefOekeebMe Yee<eeDeeW
ceW MeleeefOeke hegjeCeeW keer jevee keer ieF& nw~ Fve hegjeCeeW ceW 24 leerLekej, 12 eeJeleea, 9 yeueosJe, 9 JeemegosJe leLee
9 eefleJeemegosJe eYe=efle $esme"Meueekee heg<eeW kee peerJeve eefjle JeefCe&le nw~ pewveOece& ceW Jeerjhetpee keer ceevelee nw~ FmeceW Debeflece
leerLekej YeieJeeve JeOe&ceeve kees Jeerj leLee ceneJeerj veece mes mecyeesefOele efkeee nw leLee mecceevehetJe&ke hegjeCeeW keer heeref"kee hej
Gvekes eefjle kees eefleefle efkeee nw~
mece= pewve mebmke=le meeefnle ceW $esme"Meueekee heg<eeW kes Debleie&le leLee keeflehee hegjeCeeW ceW mJeleb$e he mes Yeer JeOe&ceeve
ceneJeerj kes Deueewefkeke eefjle kee Goee JeCe&ve efkeee ieee nw~ JeOe&ceeve ceneJeerj kes eefjle JeCe&ve mes mecye mebmke=le hegjeCeeW
ceW Deeeee& jefJe<esCe ke=le heehegjeCe, Deeeee& efpevemesve eCeerle nefjJebMehegjeCe, Deeeee& efpevemesve SJeced iegCeYe ke=le
cenehegjeCe, eerev ke=le hegjeCemeej, ceefuue<esCe eCeerle cenehegjeCe, Deeeee& nsceev eCeerle ef$e<eefMeueekeeheg<eeefj$e,
keefJe Decejev ke=le elegefJeMeefleefpeveeefjle, oeceveefvo ke=le hegjeCemeejmeben, heb. DeeMeeOej eCeerle ef$e<eefmce=efleMeee,
Yeejke mekeuekeerefle& ke=le hegjeCemeejmeben SJeb GejhegjeCe, kesMeJemesve leLee eYeeev ke=le keCee&ce=le hegjeCe, ceslegbie
eCeerle cenehegjeCe SJeb GheeOeee heemegvoj eCeerle jeeceuueeYegoe veeceke hegjeCe GuuesKeveere nQ~ Fve hegjeCeeW ceW
heehegjeCe, nefjJebMehegjeCe leLee GejhegjeCe efJeMes<e he mes GuuesKeveere nQ~
Deeeee& jefJe<esCe ke=le heodcehegjeCe kes efleere heJe& ceW YeieJeeve ceneJeerj kee eefjle JeefCe&le nw~ FmeceW JeOe&ceeveceneJeerj
kes MewMeJekeeueerve Deveske Deueewefkeke keeeeX kee JeCe&ve nw~1 FmeceW YeieJeeve ceneJeerj Jeerlejeie meJe&%e cenelcee, Gece meeLe&Jeen,
ueeske cebieuekeejer JeefelJe kes he ceW efeef$ele nQ~ Fmeer meboYe& ceW Deeeee& jefJe<esCe ves ceneJeerj kes meceJemejCe2 SJeb OeceexheosMeeW
kee Yeer JeCe&ve efkeee nw~3 OeceexheosMe megvekej Deveske ueesieeW ves DeCegele OeejCe efkees, mebmeej mes YeeYeerle Deveske ueesieeW ves oer#ee
enCe keer, meceioMe&ve OeejCe efkeee Deewj Deveske ueesieeW ves mJemeeceLee&vegmeej heehe keceeX kee leeie efkeee~4
heehegjeCe kes yeermeJeW heJe& ceW $esme"Meueekeeheg<eeefjle JeCe&ve kes emebie ceW pewveOece& kes eewyeermeJeW leerLekej JeOe&ceeve
ceneJeerj kee FefleJe=eelceke peerJeveeefjle JeefCe&le nw~ leovegmeej JeOe&ceeve ceneJeerj kes hetJe&YeJe kee veece eesefue, hetJe&YeJe keer
veiejer kee veece $eekeemegj SJeb efhelee kee veece heg<heesej Lee~5 YeieJeeve ceneJeerj keer pevceveiejer kegC[uehegj, pevce ve#e$e
Gejeheeuiegveer, ceelee-efhelee kee veece efeekeeefjCeer SJeb efmeeLe&, JewjeieJe=#e meeueJe=#e SJeb cees#emLeeve heeJeehegj nw6~ leerLekej
heee&veeLe kes {eF& meew Je<e& heeeled YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee~ Jes meele neLe GVele Les SJeb Gvekeer Deeeg yenej Je<e& Leer~7
Deeeee& efpevemesve ke=le nefjJebMehegjeCe kes efleere SJeb le=leeremeie& ceW Yeer JeOe&ceeve ceneJeerj kee FefleJe=e JeefCe&le nw~
leovegmeej JeOe&ceeve ceneJeerj ves leerme Je<e& keer DeJemLee ceW oer#ee enCe kej mee{s yeejn Je<e& leke ke"esj lehe efkeee Deewj
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 181 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

$e+pegketuee veoer kes le hej kewJeue%eeve eehle efkeee~ 66 efove leke ceewve efJenej8 kes heeeled jepeie=n kes efJehegueeeue heJe&le hej
meceJemejCe keer jevee ngF&~ osJeeW kes ceOe ceneJeerj eneW kes ceOe evcee kes meceeve megMeesefYele nes jns Les~ FvYetefle,
DeefiveYetefle, JeeegYetefle SJeb keewefC[veeefo heefC[le Deheves heeBe-heeBe meew efMe<eeW meefnle JeneB Deees Deewj oer#ee enCe keer~ jepee
eske keer heg$eer evovee Yeer Deeefe&kee neskej ieefCeveer ngF&~ eeJeCe ke=<Ce eefleheoe kes efove DeefYeefpele ve#e$e ceW JeOe&ceeve
ceneJeerj keer eLece osMevee ngF&~ GmeceW eoMe DebieeW, eewon hetJeeX, etefuekeeDeeW, DebieeefJe Deewj Debieyeeeegle kee JeCe&ve,
iegCemLeeve, ceeie&Cee, peerJe meceeme leLee peerJeepeerJeeefo leJeeW, eceCe Oece& SJeb cegefve Oece& kee efveheCe efkeee~ YeieJeeve
ceneJeerj kes Deee&KeC[ mebbyebOeer osMeeWs ceW efJenej, eeQleerme DeefleMee, De eeeflenee&, ieCeOej leLee Deve efMe<e mecetn kee
JeCe&ve efkeee ieee nw~
Deeeee& efpevemesve leLee Deeeee& iegCeYe eCeerle cenehegjeCe ceW 76 heJe& nQ~ en oes YeeieeW ceW efJeYee nw~ cenehegjeCe kes
1 mes 47 heJe& leke keer jevee Deeefo hegjeCe nw~ Fmekes jeefelee Deeeee& efpevemesve nQ~ 48 mes 76 leke kee jevee Gej hegjeCe
kes veece mes DeefYeefnle nw~ Fmekes jeefelee Deeeee& iegCeYe nQ~ iegCeYe ke=le GejhegjeCe kes 74JeW heJe& ceW JeOe&ceeve ceneJeerj
kee peerJeveJe=e JeefCe&le nw~ FmeceW JeOe&ceeve ceneJeerj kes hegjJee Yeerue mes ueskej 33 hetJe&YeJeeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~9 ew$e
Megkeue $eeesoMeer kees Dee&cee kes MegYe eesie ceW JeOe&ceeve ceneJeerj kee pevce ve=he efmeeLe& keer jeveer efeekeeefjCeer kes ieYe& mes ngDee~
MewMeJekeeue ceW ner eerJeOe&ceeve ves mevceefle SJeb ceneJeerj veece eehle efkees~10 kegceejkeeue Jeleerle kej leerme Je<e& keer DeJemLee
ceW oer#ee enCe keer~ leheejCe keeue ceW eje Demee Ghemeie& kejves hej DeefJeeefuele jns~ leye osJe ves cenefle SJeb
ceneJeerj veece mes efJeYetef<ele efkeee~11 mee{s yeejn Je<e& leke ke"esj lehe kej JewMeeKe Megkeuee oMeceer kees kesJeue%eeve eehle
efkeee~12 eeQleerme DeefleMeeeW mes megMeesefYele JeOe&ceeve ceneJeerj hejceser kenueeves ueies Deewj GvnW hejceelce heo keer eeefhle nes ieF&~
meceJemejCe meYee ceW ieewlece FvYetefle eje hets iees eMveeW kes Gej kes he ceW JeOe&ceeve ceneJeerj ves peerJeepeerJeeefo leJeeW keer
JeeKee keer~ 76JeW heJe& ceW iegCeYeeeee& ves YeieJeeve ceneJeerj keer efMe<e hejcheje kee GuuesKe efkeee nw~13
Fme ekeej Deeeee& jefJe<esCeke=le heehegjeCe, efpevemesve ke=le nefjJebMehegjeCe, iegCeYe eCeerle GejhegjeCe ceW JeOe&ceeve ceneJeerj
kes Goee eefjle kee FefleJe=eelceke JeCe&ve efceuelee nw~ Gvekee JeefelJe Deueewefkeke Lee~ Jes Jeerj, efveYe&e, meenmeer, Jeerlejeieer,
Ghemeie& SJeb hejer<enpeeer, Ge lehemJeer, ueeske keueeCekeejer, ceneve GheosMeke leLee oeMe&efveke Les~ Gvekeer Deveske eeefjef$eke
efJeMes<eleeDeeW kee emebieesheee efJeJejCe emlegle nw-
Deueewefkeke JeefelJe-
JeOe&ceeve ceneJeerj kes ieYee&JelejCe kes n ceen hetJe& mes ner he=LJeer hej jlveeW keer Je=ef nesves ueieer~14 pevce nesles ner osJeueeske
ceW osJesveW kes efmebnemeve SJeb cegkeg keebheves ueies SJeb MebKe, Yesjer, efmebn SJeb IeCeveeo nesves ueiee~15 oMeesW efoMeeSb ekeeefMele nes
ieF& mJeie& mes meewOecee&efo osJe Deees Deewj Fv ves megces heJe&le hej yeeueke JeOe&ceeve kee pevceeefYe<eske efkeee GvnW DeeYet<eCeeW mes
efJeYetef<ele efkeee Deewj Jeerj Deewj JeOe&ceeve veecekejCe efkeee~16 yeeueke JeOe&ceeve kes oMe&vecee$e mes ner mebpee SJeb efJepee veeceke
cegefveeeW kee mebMee otj nes ieee Dele: GvneWves mevceefle17 veece mes efJeYetef<ele efkeee~
ieYe& SJeb pevce kes mecee ner veneR Deefheleg JeOe&ceeve ceneJeerj kees efJeje peevekej ueewkeeefvleke osJeeW kes meeLe meewOecexv
Gvekeer mlegelf e SJeb DeefYe<eskeeefo efeeeDeeW kees mecheVe kej oer#eekeueeCeke ceveeles nQ~18 kewJeue eeefhle nesves hej %eevekeueeCekeeslmeJe19
mecheVe kej JewYeJeege meceJemejCe keer jevee kejles nQ~ YeieJeeve kes efJenej kes mecee oes meew eespeve leke ogefYe&#e, DeefleJe=ef,
DeveeJe=ef Deeefo mebke veneR nesles Les, mecemle peerJeeW ceW cew$eer YeeJe jnlee Lee, efJenej kes Devegketue cebo-cebo Jeeeg eJeeefnle nesleer,
Je=#e meYeer $e+legDeeW kes heuehetue OeejCe kejles, heJeveosJe Ske eespeve hee&vle Yetefce kees Oetefue, hee<eeCe SJeb keCke jefnle kejles,
mleefvelekegceej leLee cesIekegceejeefo osJe efyepeueer keer ceeuee mes MeesYee ye{eles, Yetefce kees megiebefOele peue mes meeReles Les~ YeieJeeve
DeekeeMe ceW efJenej kejles Les~ Gvekes efJenej kes mecee osJeieCe Gvekes ejCeeW kes veeres Delevle keesceue keceueeW keer jevee kejles
Les, DeekeeMe Mejo $e+leg kes leeueeye kes meceeve efvece&ue SJeb efoMeeSb Oetceeefo oes<eeW mes jefnle Delevle mebgoj ueieleer LeeR~20 YeieJeeve
kes GheosMeeW kees megveves osJe, oeveJe, ceveg<e SJeb heMeg-he#eer meYeer Dehevee JewjYeeJe Yetuekej Deeles Les~21
YeieJeeve kes efveJee&Ce kes DeJemej hej Yeer eejeW efvekeee kes osJeieCe Deekej efveJee&Ce keueeCekeeslmeJe ceveeles nQ~ YeieJeeve
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 182 efleere KeC[

kes efveJee&Ce keueeCeke keer Yeefe mes ege mebmeej kes eeCeer Deepe Yeer oerheceeefuekeeDeeW eje GlmeJe ceveeles nQ~22 Fme ekeej
hegjeCeeW ceW meJe&$e ceneJeerj kes Deueewefkeke JeefelJe kee efoioMe&ve neslee nw~
Jeerj, efveYe&e Deewj meenmeer-
pewve mebmke=le hegjeCeeW ceW JeOe&ceeve ceneJeerj keer Jeerjlee, efveYe&elee SJeb meenme kes Deveske GoenjCe efceueles nQ~ Dee" Je<e&
keer DeJemLee ceW Gvekes meenme keer hejer#ee uesves kes efueS Deees ngS mebieceosJe ves Gvekeer Jeerjlee Deewj Oewe& mes emeVe neskej GvnW
ceneJeerj veece mes efJeYetef<ele efkeee~23
oer#eeshejevle Jes Skeevle ogie&ce mLeeveeW ceW efveJeeme kejles Les~ MetjJeerjlee, SkeevleJeeme SJeb Jeve ceW efveJeeme Fve leerve
efJeMes<eleeDeeW ceW Jes efmebnJe=efe kee DevegkejCe kejles Les~24
eLee-MeewexkelJe JevemLeevewjvJeeevce=ieefJeef<eced~ (GejhegjeCe 74/316)
ke=le Yeebkej Gheme&ie Yeer JeOe&ceeve ceneJeerj keer meceeefOe Yebie ve kej mekes~ Gvekes meenme kees osKekej og ves
ceelmee& leeiekej GvnW cenefle Deewj ceneJeerj veeceeW mes efJeYetef<ele efkeee~25
Jeerlejeieer-
JeOe&ceeve ceneJeerj Deveemee SJeb Jeerlejeieer Les~ peue ceW jnles ngS Yeer Gmemes efveefue&hle keceue keer Yeebefle mebmeej ceW jnles
ngS Yeer meebmeeefjke efJe<eeeW mes Deveemee ner jns~26 efmebn kes kegefue veKeeW ceW ve "nj mekeves Jeeues ceesleer kes meceeve jepekegceej
JeOe&ceeve kee ceve efejkeeue leke YeesieeW ceW veneR "nj mekee~27 Jes DeepeerJeve DeefJeJeeefnle ner jns~28 mJeeb yeg JeOe&ceeve ceneJeerj
efyepeueer keer eceke kes meceeve mecemle mebmeej kees #eCe-Yebiegj peevekej efJeje nes iees~
efJeegefueefmeleekeejb %eelJee e: meJe&mebheoced ~
eJeeepe mJeebyeg: ke=leueewkeeefvlekeeiece: ~~ heehegjeCe 2/85
Ghemeie& SJeb hejer<enpeeer-
yeejn Je<e& kes leheejCe keeue ceW efpelesefve ceneJeerj ves Deveske GhemeieesX hej efJepee eehle keer leLee Meerle, G<Ce, DeebOeer
Je<ee& Deeefo heefj<eneW kees meceYeeJe mes menve efkeee~
Ske yeej Gppeefeveer kes Deeflecegeke veeceke MceMeeve ceW eefleceeeesie mes efJejepeceeve Jeerj JeOe&ceeve kees osKe ceneosJe veeceke
ves Deheveer oglee mes Gvekes Oewe& Deewj mLewe& keer hejer#ee uesveer eeefnS~ jeef$e ceW Deveske ye[s-ye[s yesleeueeW kee he yeveekej
Yeebkej Deewj JeerYelme efeeeDeeW mes Ghemeie& efkees, ke"esj Meyo, Yeer<eCe Deneme efJekejeue ef leLee mehe&, neLeer, efmebn, Deefive,
Jeeeg Deeefo kes meeLe YeerueeW keer mesvee yeveekej Ghemeie& efkees~ efkevleg GvnW efJeeefuele kejves ceW Jen meceLe& veneR ngDee~ Devle
ceW Gmeves cenefle Deewj ceneJeerj Fve oes veeceeW mes efJeYetef<ele kej YeieJeeve keer Deveske ekeej mes mlegefle keer~29
GelehemJeer-
lehees eoMe Je<ee&efCe ekeej eoMeelcekeced -nefjJebMehegjeCe-2/56
JeOe&ceeve ceneJeerj ves Deveske yeee DeeYevlej lehe efkees~ Gvekee peerJeve leheescee Lee~ ogueIe heJe&le, efvepe&ve veoer le,
yeern[ Jeve SJeced megvemeeve MceMeeve Yetefce Deeefo mLeeveeW hej mee{s yeejn Je<e& leke Deelceesoe keer eeefhle nsleg ke"esj leheejCe
efkeee~ DeieefCele Ghemeie& SJeced hejer<eneW kees meceYeeJe mes menve efkeee~
ceneve GheosMeke SJeced oeMe&efveke-
JeOe&ceeve ceneJeerj ves meceioMe&ve, mecei%eeve SJeced mecekeeeefj$e keer DeejeOevee kej mecemle keceeX kee #ee kej
ueeskeeueeske kees ekeeefMele kejves Jeeuee kesJeue%eeve eehle efkeee Deewj ueeske keueeCe kes efueS Oece&leerLe& kee eJele&ve efkeee~30
Deeeejeme lelJeeLe leLee met$eke=leme e~
peieeo YeieJeeved Jeerj: mebmLeevemeceJeeeees:~~ nefjJebMehegjeCe-2/92
JeOe&ceeve ceneJeerj ves Deeeejebie, met$eke=leebie, mLeeveebie, meceJeeeebie, JeeKeee%eefhle, %eeleOece& keLee, eeJekeeOeeve,
Devleke=odoMee, DevegejesheheeefokeoMeebie, eMveJeekejCe, efJeheekemet$e Deewj efJeeo eYe=efle eoMeebieeW kee GheosMe efoee~
heefjkece&, met$eiele, eLeceevegeesie Deewj hetJe&iele eewon YesoeW leLee JemlegDeeW meefnle etefuekeeDeeW kee JeCe&ve efkeee~ meeceeefeke
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 efleere KeC[ 183 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ekeerCe&ke, elegefJeMeefle mleJeve, heefJe$e Jevovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeefueke, GlejeOeeve, keuheJeJenej,
keuheekeuhe, cenekeuhe, hegC[jerke, cenehegC[jerke SJeced efve<ee Fve eewon ekeerCe&keeW kee JeCe&ve kej ceefle, egle, DeJeefOe,
ceve:hee&e Deewj kesJeue Fve heebe %eeve kee mJehe yeleeee~ leovevlej eewon ceeie&Cee, eewoniegCemLeeve Deewj eewon peerJe meceeme
kes eje peerJeJe kee GheosMe efoee, elegie&efle kes og:Ke SJeb GmeceW GlheVe nesves kes keejCeeW kee JeCe&ve efkeee~ lelheeeled mebKee,
#es$e, mheMe&ve, keeue, Devlej, YeeJe Deewj Deuhe yenglJe Fve Dee" Devegeesie ejeW mes leLee veece, mLeehevee, Je Deewj YeeJe Fve
eej efve#esheeW mes Je kee efveheCe efkeee~ hegodieueeefo JeeW kee Glheeo, Jee Deewj OeewJeelcekelee leLee cees#e kee mJehe
mecePeeee~ leovevlej cegefve Oece& kee GheosMe efoee~31
JeOe&ceeve ceneJeerj ves Deheves GheosMeeW kes ceeOece mes peve-peve kees keueeCe kee mebosMe efoee~ Gme mecee efpeve ueesieeW ves
eer JeOe&ceeve SJeced Gvekes efoJe JewYeJe kee mee#eeled oMe&ve efkeee, Gvekeer efoJe OJeefve kee mee#eeled eJeCe efkeee, Jes Gvemes Fleves
eYeeefJele ngS efke Gvekeer Deemeefe Deve heg<eeW kes JeeveeW ceW veneR jn ieF& Leer~32
jepee esefCeke, Yee, meecevle, ceneceb$eer, hegjesefnle leLee epeepeveeW ves veiej, eece, Iees<e, heJe&leeW kes DeeYeeie, veefoeeW kes
le Deewj Jeveevle eosMeeW ceW Deveske cebefojeW kee efvecee&Ce efkeee~33 Deveske jepeeDeeW, meceeeW, esefeeW, efJeeveeW Deewj meeceevepeveeW
ves Gvekee efMe<elJe mJeerkeej efkeee Deewj eLeeMeefe eeJeke Deewj cegefveOece& mJeerkeej efkeee~ Gvekee elegefJe&Oe mebIe Gvekes GheosMe
kee ner eYeeJe Lee~
ueeskekeueeCekeejer-
peerDees Deewj peerves oes Fme ceneceb$e kes peveke JeOe&ceeve ceneJeerj ves Deheveer meeOevee eje efmeef eehle kej DeelcekeueeCe
kes meeLe-meeLe efJeekeueeCe kee mebosMe Yeer efoee~ leerLekej ceneJeerj ceeveJecee$e kee ner veneR Deefheleg eeCeercee$e kee Goe eenles
Les~ GvneWves meceleeJeeo kee eefleheeove kej meJe&peerJe meceYeeJe Deewj meJe&peeefle meceYeeJe kee eJele&ve efkeee~
heewjeefCeke he=Yetefce ceW hetJe&YeJeeW kes JeCe&ve kes meeLe JeOe&ceeve ceneJeerj kes efoJeeefoJe iegCeeW mes ceefC[le Goee eefjle kee
efJeMeo Deewj keeJeelceke JeCe&ve nw pees Fefleneme Deewj keefJe keuhevee kee cebpegue ceefCekeebeve mebeesie nw~
1. heocehegjeCe 2/77-101 18. nefjJebMehegjeCe 2/50-55
2. heocehegjeCe 2/126-134 19. efpevemesve-nefjJebMehegjeCe 2/60
3. heocehegjeCe 2/155/194 20. jefJe<esCe-heocehegjeCe 2/91-100
4. heocehegjeCe 2/195/198 21. jefJe<esCe-heocehegjeCe 2/94, 103,
5. heocehegjeCe 20/30, 16, 25 nefjJebMehegjeCe-2/63, 87
6. heocehegjeCe 20/60 22. efpevemesve-nefjJebMehegjeCe 66/18-21
7. heocehegjeCe 20/115/122 23. iegCeYe-GejhegjeCe 74/289-295
8. Deeeee& efpevemesve-nefjJebMehegjeCe 2/61 24. iegCeYe-GejhegjeCe 74/316
9. iegCeYe-GejhegjeCe 74/14-246, 76/534-543 25. iegCeYe-GejhegjeCe 74/336
10. iegCeYe-GejhegjeCe 74/282, 283, 295 26. Deeeee& jefJe<esCe-heocehegjeCe 2/84
11. iegCeYe-GejhegjeCe 74/336 27. Deeeee& efpevemesve-nefjJebMehegjeCe 2/48
12. iegCeYe-GejhegjeCe 74/350, 351 28. JeemeghetpeeW ceneJeerjes ceefuueheeeex eogece:~ kegceej
13. iegCeYe-GejhegjeCe 76/516-532 efveie&lee iesneled he=LJeerheleeeshejs~ heocehegjeCe 20/67
14. iegCeYe-GejhegjeCe 74/251-252, efpevemesve 29. GejhegjeCe-74/131-135
nefjJebMehegjeCe 2/19, 20 jefJe<esCe heocehegjeCe 2/74 30. Deeeee& jefJe<esCe-heocehegjeCe 2/86,87
15. efpevemesve-nefjJebMehegjeCe 2/26-28 31. efpevemesve-nefjJebMehegjeCe 2/92-131, 3/66-177
16. iegCeYe-GejhegjeCe 74/276 32. efpevemesve-nefjJebMehegjeCe 3/9
17. iegCeYe-GejhegjeCe 74/282-283 33. efpevemesve-nefjJebMehegjeCe 2/146-150

YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 184 efleere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee mebosMe

-eeshesmej [e@. Yeeieevo pewve Yeeiesvog, (oceesn) ce.e.
efJee kes Fefleneme ceW F&mee hetJe& "JeeR Meleer meebmke=efleke eeefvle kee egie ceevee peelee nw, Fme egie ceW mechetCe& mebmeej ceW Deveske
ekeej keer GLeue-hegLeue ngF& nw~ heefjCeece mJehe Deveske cenlJehetCe& heefjJele&ve meeceves Deees~ Oece& Deewj oMe&ve kes #es$e Yeer Fmemes Detles
veneR jns~ Fme eeefvle ceW Yeejle Deewj efJeMes<e he mes efyenej eevle (lelkeeueerve ceieOe) keer ieewjJeeefvJele JemegvOeje Yeuee kewmes heers
jn mekeleer Leer? ceneceefnce ceneJeerj Deewj ieewlece yeg pewmes ceneheg<eeW kee eeogYee&Je Gmeer mecee kee megheefjCeece nw~
JeefelJe-%eele=JebMeere jepee efmeeLe& Deewj cenejeveer ef$eMeuee mes F&meehetJe& 599 ceW ew$e Megkeuee 13 kees kegC[uehegj
(veeueboe) ceW peveces yeeueke Je&ceeve kees Meener, Meeve-Meewkele Deewj eceke-oceke leefveke Yeer eYeeefJele veneR kej mekeer~
kegC[uehegj kes jepekegceej Je&ceeve yengle meenmeer, efveYeeake Deewj efJeJeske hetCe& Les~
Jen hejcheje Deewj heefjefmLeefle kes Devegmeej veneR eues yeefuke GvneWves heefjefmLeefleeeW kees Deheves Deveghe yeveeee~ Gvekes
peerJeve keer efJeefYeVe ieefleefJeefOeeeW kes keejCe GvnW mevceefle, Jeerj, ceneJeerj, DeefleJeerj, JeOe&ceeve, veeLeevJee Deeefo veeceeW mes Yeer
mecyeesefOele efkeee peelee nw~ GvneWves Deheves JeefelJe kee Ssmee efJekeeme efkeee efpememes efke Jen meeceeve ceeveJe ve jnkej
ceneceeveJe, ceneheg<e Deewj cenelcee keer keesef ceW DeefOeefle nes iees~
Deheves efJekeeme kes ceeie& ceW ceneJeerj ves DeelcemeeOevee kes Deefleefje efevleve, ceveve, eeefCe-cee$e keer efnlesef<elee SJeb meJe&eeCeer
meceYeeJe keer Goele eJe=efeeeW kees Yeer Deelcemeeled efkeee~ meeOevee Deewj %eeveesheueefyOe kes heeeled GvneWves mechetCe& efJee kees efyevee
efkemeer YesoYeeJe kes keueeCe kes eMemle ceeie& kee efveoxMe efkeee~ efceeer ces meJJeYetSmeg (meye eeefCeeeW mes cesjer efce$elee nw) en
Lee YeieJeeve ceneJeerj kee DeeoMe&~ Jes Deefnbmee kes cetle&ceeve eleerke Les~ Gvekee peerJeve leeie Deewj lehemee mes Deesleeesle Lee~
GvnW jbecee$e Yeer heefjen Deewj cecelee veneR Leer~
efoJe mebosMe-YeieJeeve ceneJeerj ves Deheveer efoJe osMevee kes eje eeefCecee$e kees mecyeesefOele efkeee~ heMeg, he#eer leLee
efJeefJeOe eesefveeeW kes eeCeer Yeer Gvekes GheosMe megve mekeles Les~ GheosMe kee ceeOece Lee-peve meeceeve keer Yee<ee De&ceeieOeer
eeke=le~ GvneWves kene efke megKe-ogKe keer DevegYetefle meYeer kees Ske pewmeer nesleer nw Dele: keesF& Ssmee keee& cele keerefpeS pees Deehekees
Deewj otmejeW kees Deefee nes~ GvneWves oee kees Oece& kee cetue yeleeee nw-
Fb eLeelcevees osn:, meJex<eeb eeefCeveeb leLee~ SJeb %eelJee meoe keeee&, oee meJee&-megOeeefjCeeced ~~ (heehegjeCe, 14.186)
YeieJeeve ceneJeerj ves kene efke me=ef ceW efpeleves eeCeer nQ meYeer kees peerves kee nke nw Dele: peeveles ngS DeLeJee veneR peeveles
ngS Gvekeer eEnmee ve lees mJeeb kejW Deewj ve otmejeW mes ner kejJeeSB~
megJJes heeCee efheeeGmee, megnleeJee, ogkeKecees[ketuee DeehheeJene~
efheepeerefJeCees peerefJeGkeeiee, meJJesefmeb peerefJeeb efheeb~ (Deeeejebie met$e, 1.78-esleecyej ebLe)
meYeer eeefCeeeW kees Deheves-Deheves eeCe efee nQ, meye megKe eenles nQ, ogKe hemebo veneR kejles nQ~ efnbmee veneR eenles~ peerveW
keer Fe meYeer ceW nw~ Dele: meyekeer j#ee kejvee ceeveJe kee kele&Je nw~
eceeo meYeer ekeej kes DeveLeeX keer pe[ nw~ Gmemes Jeefe kee YeefJe<e DebOekeej kes iele& ceW he[lee nw~ YeieJeeve ceneJeerj
ves meceepe mes Deeen efkeee nw efke Jen eceeo kees es[kej Deheves kele&JeeW kee heeueve kejs~
ceneJeerj mJeeceer ves eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe pewmes efJekeejer YeeJeeW kees Dehevee Deefnle Deewj DeheeMe kejeves Jeeues
yeleekej GvnW meYeer DeveLeeX kes he ceW efveefhele efkeee nw~ GvneWves kene-eesOe kees Meebefle mes peerlees~ eesOe mes ceveg<e veeres efiejlee
nw~ DeefYeceeve mes DeOece ieefle kees heelee nw~
YeieJeeve ceneJeerj meceepe ceW je^ere peeie=efle ueevee eenles Les~ Fmekes efueS GvneWves efJeJeske kees peeie=le kejvee DeeJeMeke
yeleeee~ efJeJeske nesves hej ner GheosMe keer meeLe&kelee nw~
GheosMe keer DeeJeMekelee meeceeve Jeefe kees nesleer nw, efJeJeskeer kes efueS keoeefhe veneR~ Deheveer jeie-s<e mes emle Deewj
keeW mes heeref[le leLee efJe<ee YeesieeW kees keueeCekeejer ceevekej GmeceW Deemee jnves Jeeuee ceveg<e, Gvemes GlheVe nesves Jeeues
ogKeeW kees Meevle veneR kej heelee~ Dele: Meejerefjke Deewj ceeveefmeke ogKeeW mes heeref[le Jen ogKe-eeeW ceW ner Yekelee jnlee nw~
mebmeejer eeefCeeeW kees efoJeOJeefve kes eje Fme ekeej kes GheosMe osves kes heeeled YeieJeeve ceneJeerj ves Deheves mecemle keceeX kees ve
kejkes cees#eheo eehle kej efueee Gve Deelcepeslee YeieJeeve ceneJeerj SJeb Gvekeer heefJe$e pevceYetecf e kegC[uehegj kees cesje keesef -keesef Jebove~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj pewveOece&
 le=leere KeC[ 1 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

G
Deeiece kes ohe&Ce ceW kegC[uehegj Deewj JewMeeueer
-ieefCeveerecegKe Deeefe&kee %eeveceleer
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj nw Ssmee JeCe&ve eereefleJe=<eYeDeeeee&osJe ves Deefleeeeerve efleueeseheCCeefe ebLe
ceW kene nw-
efmelLejeeefheekeeefjCeerefnb, Ceejefcce kegC[ues Jeerjes~
GejheiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~546~~
YeieJeeve ceneJeerj kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& keer jeveer efeekeeefjCeer kes ieYe& mes ew$e Megkeuee lesjme kes efove GlheVe
ngS nQ~
<edKeC[eiece ceneiebLe kes elegLe& Keb[ ceW Jele&ceeve ceW ekeeefMele 9JeeR hegmleke ceW efueKee nw-
Dee<ee{peesCnhekeKeerS kegb[uehegjCeiejeefnJe CeenJebme-efmelLe-Ceefjvomme efleefmeueeosJeerS ieyYeceeiebletCe
lelLe DeefoJemeeefne CeJeceemes Deefe eFemegkekehekeKe lesjmeerS jeerS GejeheiiegCeer CekeKees ieyYeeoes
efCekeKeblees~~
Dee<ee{ ceeme keer Megkeuee <eer kes efove kegC[uehegj veiej kes DeefOeheefle veeLeJebMeer jepee efmeeLe& keer jeveer ef$eMeuee osJeer
kes ieYe& ceW Deekej JeneB Dee" efove DeefOeke veJeceen heele jnkej ew$e Megkeue he#e keer $eeesoMeer kes Gejeheeuiegveer ve#e$e ceW
YeieJeeve ceneJeerj ves pevce efueee Lee~
YeieJeeve kee pevce jeef$e ceW ngDee Lee Ssmee keLeve Fmeer ebLe ceW nw-
kegC[hegjhegjJeefjmmej, efmelLekeKeefeemme Ceenkegues~
efleefmeueeS osJeerS, osJeermeomesJeceeCeeS~~23~~
Deefee CeJeceemes, De e efoJemes eFe-efmeehekeKes~
lesjefmeS jeerS, peeogejheiiegCeerS og~~24~~
DeLee&led kegC[uehegj veiej kes efmeeLe& #eef$ee kes Iej veeLekegue cesW mewke[eW osefJeeeW mes mesJeceeve ef$eMeuee osJeer kes ieYe& ceW
ceneJeerj kee peerJe Deeee Deewj Jeneb veew ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer keer jeef$e ceW Gejeheeuiegveer ve#e$e kes
jnles ngS YeieJeeve kee pevce ngDee~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 2 le=leere KeC[

Fme kegC[uehegj kees Deveske ebLeeW ceW kegb[hegj Yeer kene nw uesefkeve en ese mee kegC[eece veneR nw elegled efJeosnosMe keer
ceneve-efJeMeeue jepeOeeveer Leer~ osefKeS-
DeLe osMeesefmle efJemleejer, pecyeterheme Yeejles~
efJeosn Fefle efJeKeele mJeie&KeC[mece efeee~~1~~
eefleJe<e&efJeefve<heVeOeeveieesOevemebefele~
meJeexhemeie&efveceg&e epeemeewefmLele megvoj~~2~~
meKesKeJe&eesefhececyehegYesovew~
esCeecegKeekej#es$eeeceIees<ewefJe&Yetef<ele~~3~~
efkeb leme JeCe&les e$e mJeeb #eef$eeveeekee~
F#JeekeJe megKe#es$es mebYeJebefle efoJeeglee~~4~~
le$eeKeC[ueves$eeueerheodceveerKeC[ceC[ueced ~
megKeecYe kegC[ceeYeeefle veecvee kegC[hegjb hegjb~~5~~
e$e eemeeomebIeelew MebKeMegYewve&Yemleueced ~
OeJeueerke=leceeYeeefle MejvcesIewefjJeesVelew~~6~~
evkeevlekejmheMee&evkeevleefMeuee efveefMe~
Jeefvle eodie=nees<eg emJesefove FJe efee~~7~~
mete&keevlekejemebieeled mete&keevleeekeese~
mhegjefvle e$e iesns<eg efJejee FJe eesef<ele~~8~~
heejeieceefCemheereflee&$e eemeeocetOe&efveb ~
Fveheeoheefj<JebieeobievesJeeeflejpeles~~9~~
cegeecejkeleeueewkeJe&eJew[te&efJeYecew~
SkecesJeb meoe Oees elmecemleekejefeeced ~~10~~
Meeue MewueceneJeeheefjKeeheefjJesef<eCe~
emeesheefj hejb ieleefce$eslejceC[ueced ~~11~~
SleeJelewJe heee&hleb hegjme iegCeJeCe&veced ~
mJeiee&JelejCes leeerjmeeOeejleeb ieleced ~~12~~
meJee&Le&eerceleerpevcee leefmceved efmeeLe&oMe&ve~
efmeeLeex YeJeokee&Yees Yethe efmeeLe&heew<e~~13~~
e$e heeefle Oeefj$eereceYetoske$e oesef<eCeer~
Oecee&efLe&veesefhe eeehejueeskeYeee epee~~14~~
kemleme leeved iegCeevegeVemlegueefelegb #ece~
Je&ceeveieglJeb e eeefhele me vejeefOehe~~15~~
GewkegueeefmebYetlee menpemvesnJeeefnveer~
ceefn<eer eermecegme lemeemeerled efeekeeefjCeer~~16~~
esleeskejepeme eemlee mehleMejerjpee~
Deeflemvesnekegueb eegmleemJeeee efeekeeefjCeer~~17~~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 3 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kemleeb eespeefelegb MeeefeMeueeb iegCeJeCe&vew~

ee mJehegCewce&neJeerjemeJeee efveeesefpelee~~18~~
DeLee&led Fme pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW ue#ceer mes mJeie&KeC[ keer leguevee kejves Jeeuee efJeosn Fme veece mes eefme Ske ye[e
efJemle=le osMe nw~ en osMe eefleJe<e& GlheVe nessves Jeeues Oeeve leLee ieesOeve mes mebefele nw, meye ekeej kes GhemeieeX mes jefnle nw,
epee keer megKehetCe& efmLeefle mes megvoj nw Deewj Kes, KeJe&, cecye, hegYesove, esCeecegKe, megJeCe&-eeboer Deeefo keer KeeveeW, Kesle,
eece Deewj Iees<eeW mes efJeYetef<ele nw~
pees veiej, veoer Deewj heJe&le mes efIeje nes Gmes yegefceeve heg<e Kes kenles nQ, pees kesJeue heJe&le mes efIeje nes Gmes KeJe&
kenles nQ, pees heebe meew ieebJeeW mes efIeje nes Gmes heefC[lepeve cecye kenles nQ, pees meceg kes efkeveejs nes leLee peneb hej
ueesie veeJe mes Glejles neW Gmes heeve ee hegYesove kenles nQ, pees efkemeer veoer kes efkeveejs yemee nes Gmes esCeecegKe kenles
nQ, peneb meesvee-eeboer Deeefo efvekeuelee nes Gmes Keeve kenles nQ, Deve GlheVe nesves keer Yetefce kees #es$e ee Kesle kenles nQ,
efpeveceW yee[ mes efIejs ngS Iej neW, efpeveceW DeefOekelej Met Deewj efkemeeve ueesie jnles nQ leLee pees yeeie-yeieeree Deewj cekeeveeW
mes meefnle neW GvnW eece kenles nQ Deewj peneb hej Denerj ueesie jnles nQ GvnW Iees<e kenles nQ~ Jen efJeosnosMe Fve meyemes
efJeYetef<ele Lee~ Gme osMe kee keee JeCe&ve efkeee peees peneb kes megKeoeeer #es$e ceW #eef$eeeW kes veeeke mJeeb F#JeekegJebMeer
jepee mJeie& mes egle nes GlheVe nesles nQ~
Gme efJeosnosMe ceW kegC[hegj veece kee Ske Ssmee megvoj veiej nw pees Fv kes ves$eeW keer hebefeheer keceefueefveeeW kes mecetn
mes megMeesefYele nw leLee megKeheer peue kee ceevees kegC[ ner nw~ peneb MebKe kes meceeve meheso SJeb Mejo$e+leg kes cesIe kes meceeve
GVele cenueeW kes mecetn mes meheso ngDee DeekeeMe Delevle megMeesefYele neslee nw? efpemekes cenueeW kes DeeYeeie ceW ueieer ngF&
evkeebefleceefCe keer efMeueeSb jeef$e kes mecee evcee heer heefle kes kej DeLee&led efkejCe mheMe& mes mJesoege efeeeW kes meceeve
JeerYetle nes peeleer nQ~ peneB kes cekeeveeW hej ueies ngS mete&keevleceefCe kes DeeYeeie keer keesefeeb, mete&heer heefle kes kej DeLee&led
efkejCe kes mheMe& mes efJeje efeeeW kes meceeve osoerheceeve nes G"leer nQ~ peneb kes cenueeW kes efMeKej hej ueies ngS heejeie ceefCeeeW
keer hebefe mete& keer efkejCeeW kes mebmeie& mes eer kes meceeve Delevle Devegje nes peeleer nw~ Gme veiej ceW keneR ceesefleeeW keer ceeueeSb
ueke jner nQ, keneR cejkele ceefCeeeW kee ekeeMe hewue jne nw, keneR nerje keer eYee hewue jner nw Deewj keneR Jew[te&ceefCeeeW
keer veerueer-veerueer DeeYee efke jner nw~ Gve meyemes Jen Ske nesves hej Yeer meoe meye jlveeW keer Keeve keer MeesYee OeejCe kejlee
nw~ keesheer heJe&le, ye[s-ye[s Oetefue kegefce Deewj heefjJeej mes efIejs ngS Gme veiej kes Thej eefo keesF& peelee Lee lees efce$e DeLee&led
mete& kee ceC[ue ner pee mekelee nw Deefce$e DeLee&led Me$egDeeW kee ceC[ue veneR pee mekelee Lee~ Fme veiej kes iegCeeW kee JeCe&ve
lees Fleves mes ner heee&hle nes peelee nw efke Jen veiej mJeie& mes DeJeleej uesles mecee YeieJeeve ceneJeerj kee DeeOeej ngDee DeeLee&led
YeieJeeve ceneJeerj Jeneb mJeie& mes Deekej DeJeleerCe& ngS~
jepee meJee&Le& Deewj jeveer eerceleer mes GlheVe, mecemle heoeLeeX kees osKeves Jeeues, mete& kes meceeve osoerheceeve Deewj mecemle
DeLe&-heg<eeLe& efme kejves Jeeues efmeeLe& Jeneb kes jepee Les~ efpeve efmeeLe& kes j#ee kejves hej he=efLeJeer Fmeer Ske oes<e mes
ege Leer efke Jeneb keer epee ves Oece& keer Fgke nesves hej Yeer hejueeske kee Yee es[ efoee Lee DeLee&led pees epee Oece& keer Fgke
nesleer nw Gmes mJeie&, vejke Deeefo hejueeske kee Yee DeJeMe jnlee nw hejvleg hejueeske kee DeLe& Me$eg ueesieeW mes efJejesOe otj nes
peelee nw DeLee&led Jeneb keer epee Oece& keer Fgke Leer Deewj Me$egDeeW kes Yee mes jefnle Leer~ pees jepee efmeeLe& mee#eeled YeieJeeve
Je&ceeve kes efhele= heo kees eehle ngS Les Gvekes iegCeeW kee JeCe&ve kejves kes efueS keewve ceveg<e meceLe& nes mekelee nw~ pees
Gekegueheer heJe&le mes GlheVe mJeeYeeefJeke mvesn keer ceevees veoer Leer Ssmeer jeveer efeekeeefjCeer ue#ceer kes mecegmJehe jepee
efmeeLe& keer efee helveer Leer~ efpeve meele hegef$eeeW ves jepee eske kes efee kees DeleefOeke mvesn mes Jeehle kej jKee Lee Gve
hegef$eeeW ceW efeekeeefjCeer meyemes ye[er heg$eer Leer pees Deheves hegCe mes YeieJeeve ceneJeerj kees pevce osves kes efueS eJe=e ngF&~ Gme
ef$eMeuee kes iegCeJeCe&ve kes efueS keewve meceLe& nw?

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 4 le=leere KeC[

eer DemeiekeefJe efJejefele Je&ceeve eefjleceW Yeer kegC[uehegj kee megvoj JeCe&ve Deeee nw eLee-
le$eemleLees efveefKeueJemlJeJeieenegeb, YeemJelkeueeOejyegOew meJe=<eb meleejbb~
DeOeeefmelebefJeeefoJemJemeceeveMeesYeb Keeleb hegjb peieefle kegC[hegjeefYeOeeveb~~
eekeejkeesefIeefleeCejlveYeemeeb eeeceew heefjielee heuew mecebleeled~
DeeYeeefleJeeefjheefjKee efvelejeceveskeeb mebOeeefeeb efJeoOeleerJe efoJeeefhe e$e~~
OeewlesvveerueceefCekeefuhelekegefces<eg e$eeshenejjefeleeveefmeleeslheueeefve~
Skeerke=leeveefhe meueerueleee eeebelf e Jeefeb heleodYecejngke=b efleefYe mecebleeled~~
pew$es<eJe megcevemees cekejOJepeme efvemlesefpeleebyegpeees MeMeue#ceYeeme~
DeeeJe=<ees veJeheeesOejkeebleegee eefmceveefJeYeevlemeefjle mejmee jceCe~~
DelegVelee MeefMekejekejeJeoelee cetOe&mLejlveefeheuueefJeleebleefj#ee~
GlmebieosMemegefveefJecevees%ejecee heewje efJeYeebefle YegefJe e$e megOeeueeee~~
ueerueeceneslheueceheeme kejeemebmLeb keCeexlheuebe efJeieuevceOeg e$e Yeb=iee~
efveeememeewjYejlee Jeoves heleefvle eerCeeb ce=ogce=&ogkejenefleYeerhmeJee~~
kegC[uehegj kee JeCe&ve cenekeefJe Demeie ves Deheves Je&ceeveeefjle ceW efkeee nw~ en veiej meYeer ekeej keer JemlegDeeW mes
ege hejkeese, Keeeflekee, Jeeefhekee SJeb JeeefkeeDeeW mes heefjhetCe& Lee~ kees kes eeble YeeieeW ceW ueieer ngF& DeCeceefCeeeb, heVeeDeeW
keer eYee kes eeecee heueeW mes heefjhetCe& nesves kes keejCe mebOeekeeueerve eer kee me=peve kejleer LeeR~ Yetefce hej peefle
FvveerueceefCeeeb Deheveer DeeYee mes YecejeW keer Yeebefle GlheVe kejleer LeeR~ GVele YeJeve Deewj jlvepeefle ieeshegj Deheves meewvoe& mes
heefLekeeW kes ceve kees Deeke= kejles Les~ cegeeDeeW keer DeeYee kes keejCe Fme veiej ceW esle efkejCeeW kee efJeleeve levee jnlee Lee~
Oeve-Oeeve, heMeg-mecheefe Deeefo mes ege en veiej epeepeveeW kees Delevle megKeeo Lee~
YeieJeeve ceneJeerj kes mecee en kegC[uehegj efkelevee JewYeJehetCe& Lee Gmekee JeCe&ve Deeheves he{e~ JeemleJe ceW peneb meewOece&Fv
keer Dee%ee mes kegyesj ueieeleej hevn ceefnves leke eefleefove mee{s meele kejes[-mee{s meele kejes[ eceeCe jlveeW keer Je<ee& kejlee
nes Deewj ceelee kee cenue vebeeJele& veece mes meele Keve kee nes leLee peneb ceelee kee heuebie ner jlveeW mes efveefce&le nes Gmekes JewYeJe
kee nce Deewj Deehe keee Devegceeve ueiee mekeWies?
Ssmes ner JeerjefpeefCebo eefjG Deewj ceneJeerj hegjeCeceW Yeer efJeosnosMe kes Debleie&le kegC[hegj ceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevce
ceevee nw~ Ssmeer heeJeve veiejer kegC[uehegj pevceYetefce kees cesje Mele-Mele veceve~
JewMee}er
efmevOJeeKeefJe<ees YetYe=wMee}er veiejsYeJeled, eskeeKeesefleefJeKeelees efJeveerle: hejceen&le~~3~~
leme osJeer megYeoeKee leees heg$e oMeeYeJeved, OeveeKeew oMeYeoevleeJeghesvoes ve: megoMeJeeked~~4~~
eEmenYeo megkecYeespeeskecheve mehelebke, heYe_peve heYeemeMe Oecee& FJe megefvece&}e~~5~~
mehleOe&ees Jee heg$eeMe peeemeer efheekeeefjCeer, lelees ce=ieeJeleer heMeelmegheYee e heYeeJeleer~~6~~
es}veer hebeceer pese <eer eevlee e evovee, efJeosnefJe<ees kegC[mev%eeeeb hegefj Yetheefle~~7~~
veeLees veeLekeg}mewke efmeeLee&emq $eefmeefYeeked, leme hegCeevegYeeJesve efheeemeerelq heekeeefjCeer~~8~~
efJe<ees JelmeJeemeeKes keewMeecyeerveiejeefOehe, meesceJebMes Meleeveerkees osJemeemeervce=ieeJeleer~~9~~
oMeeCe&efJe<ees jepee nscekehegjeefOehe, mete&JebMeecyejs jepemecees oMejLeesYeJeled~~10~~
lemeeYetlmegheYee osJeer YeemJelees Jee heYeece}e, keeKeefJe<ees jeskeeKeeeeb hegejf Yetheefle~~11~~
cenevegoevemleme hesceoeYetlheYeeJeleer, heehe Meer}JeleerKeeeEle mee mecekeer}OeejCeeled~~12~~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 5 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ieevOeejefJe<ees Keelees cenerhee}es cenerhegj,s eeefelJee melekees pesece}yOJee egJeeved efJeOeer~~13~~

egJee jCeeCes heehleceeveYe me me$ehe, meees oceJejb heehe lele mebececeienerled~~14~~
efmevOeg veeceke osMe keer JewMee}er veiejer ceW eske veece kee DeefleMeeheefme, efJeveerle Deewj efpevesvoosJe keer DeefleMee Yekele
jepee Lee Gmekeer jeveer kee veece megYeoe Lee~ Gve oesveeW kes oMe heg$e ngS peesefke Oeveolle, Ghesvo, megolle, eEmeneYeo, megkegcYeespe,
Dekecheve, helebieke, heYebpeve Deewj heYeeme veece mes heefme Les leLee Gllece #ecee Deeefo oMe Oeceexb kes meceeve peeve he[les Les~ Fve
heg$eeW kes efmeJeee meele $e+efeeW kes meceeve meele hegef$eeeb Yeer LeeR efpeveceW meyemes ye[er efheekeeefjCeer Leer, Gmemes eser ce=ieeJeleer,
Gmemes eser megheYee, Gmemes eser heYeeJeleer, Gmemes eser esef}veer, Gmemes eser pese Deewj meyemes eser evovee LeeR~
efJeosnosMe kes kegC[veiej ceW veeLeJebMe kes efMejesceefCe SJeb leerveeW efmeefeeW mes mechevve jepee efmeeLe& jepe kejles Les~ hegCe kes
heYeeJe mes efheekeeefjCeer GvneR keer m$eer ngF& Leer~ JelmeosMe keer keewMeecyeer veiejer ceW evoJebMeer jepee Meleeveerke jnles Les, ce=ieeJeleer
veecekeer otmejer heg$eer Gvekeer m$eer ngF& Leer~ oMeeCe&osMe kes nsceke veeceke veiej kes mJeeceer jepee oMejLe Les peesefke mete&JebMeheer
DeekeeMe kes evocee kes meceeve peeve he[les Les~ mete& keer efvece&}heYee kes meceeve megheYee veecekeer leermejer heg$eer Gvekeer jeveer ngF&
Leer, keosMe keer jeskee veecekeer veiejer ceW Goeve veece kee Ske ye[e jepee Lee heYeeJeleer veecekeer eewLeer heg$eer Gmeer keer
oeJeuueYee ngF& Leer~ Deer lejn mes Meer}Jele OeejCe kejves mes Fmekee otmeje veece Meer}Jeleer Yeer heefme nes ieee Lee~
ievOeejosMe kes cenerhegj veiej ceW jepee meleke jnlee Lee Gmeves jepee eske mes Gmekeer pese veecekeer heg$eer keer eeevee keer
hejvleg jepee ves veneR oer Fmemes Gme ogyeg&ef cegKe& ves kegefhele neskej jCeebieCe ceW eg efkeee hejvleg eg ceW Jen nej ieee efpememes
ceeveYebie nesves mes }efppele nesves kes keejCe Gmeves MeerIe ner oceJej veeceke cegefvejepe kes meceerhe peekej oer#ee OeejCe kej }er~
Fve cenejepe eske keer heebeJeer heg$eer es}vee ceieOeosMe kes jepeie=ner veiejer ceW jepee esefCeke keer jeveer ngF& nQb~ leLee
pese Deewj evovee kegceejer jner nQ~ es jepee eske meesceJebMeer Les pewmee efke GllejhegjeCe ceW kene nw-
megj}eskeeoYet meesce-JebMeslJeb eskees ve=he~
Fve hebeqkeleeeW mes mhe nw efke jepee efmeeLe& veeLeJebMeer Les Deewj JewMee}er kes jepee eske meesceJebMeer Les Dele Fve oesveeW
jepeeDeeW kes osMe De}ie-De}ie nQ, jepeOeeveer De}ie-De}ie nQ Deewj iees$e Yeer De}ie-De}ie nQ~ efhelee kes jepecen} ceW ceelee
kes Deebieve ceW hevocenerveeW leke jlveeW keer Je<ee& nesleer nw~ ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ceW FvoeW eje YeieJeeve kes ceelee-efhelee keer
hetpee keer peeleer nw ve efke veevee-veeveer keer~ pewmee efke kene Yeer nw-
eglemJehveHe}e osJeer, lege heehlesJe lelHe}ced, DeLeecejeefOehee, meJex, leeesjYesle mecheoe~~260~~
keueeCeeefYe<eJeb ke=lJee, efveeesies<eg eLeesef eleced, osJeeved osJeerMe mebeespe, mJeb mJeb Oeece eeghe=Leked~~261~~
mJehveeW kee He} megvekej Jen ef$eMe}e cenejeveer Fleveer mebleg ngF& ceeveeW Gvekee He} Gmeves Gmeer mecee ner heehle
kej ef}ee nes leovlej Fvoeefo meYeer osJeeW ves Deekej ye[s JewYeJe kes meeLe jepee efmeeLe& Deewj jeveer efheekeeefjCeer kee
ieYe&keueeCekemebyebOeer DeefYe<eske kejkes osJe-osefJeeeW kees eLeeeesie keeeexb ceW efveegkele kejkes Jes meye osJeieCe Deheves-Deheves
mLeeve e}s ieS~
Fmeer hekeej efoiecyej pewve hejcheje kes ievLeeW ceW keneR hej Yeer leerLekej YeieJeveleeW kes eelegcee&me kee JeCe&ve veneR Deeee
nw~ leerLekej ceneJeerj Deewj Gvekeer Deeeee& hejcheje veece keer hegmleke ceW "ss heefjso ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes yeejn
Je<e& kes oeref#ele peerJeve ceW yeejn eelegcee&meceeves nQ Deewj efYevve-efYevve Ghemeieexb kee JeCe&ve efkeee nw pees efoiecyej pewve ievLeeW kes
Dee}eske ceW mebYeJe veneR nes mekelee nw~ YeieJeeve kes Thej cee$e Gppeefeveer veiejer kes Deeflecegkeleke Jeve ceW kesJe} Ske yeej ner
o eje Ghemeie& ngDee nw ve efke heefleefove yeej-yeej Je DeveskeeW yeej~ en meye (eelegcee&me SJeb Deveske yeej Ghemeie& Deeefo) hekejCe
MJesleecyej ievLeeW mes ner GodOe=le nw Ssmee peevevee~

R Q

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 6 le=leere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[}hegj Ske JeemleefJeke leLe

(ceF& 2001 ceW emlegle)
-he%eeeceCeer Deee|ekee evoveeceleer
Fme egie kes heLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer leerLekej hejcheje ceW Deeqvlece eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj
kes 2600JeW pevcepeebleer ceneslmeJe kes meboYe& ceW heeeerve pewveefmeevle SJeb hegjeCeievLeeW kes Devegmeej ceneJeerj mJeeceer kee MeesOehetCe&
JeemleefJeke heefjee eneB hemlegle efkeee pee jne nw-
ueieYeie oes npeej Je<e& hetJe& eereefleJe=<eYeDeeeee& eje jefele efle}eseheCCeeqlle ievLe ceW JeCe&ve Deeee nw efke-
efmelLejeeefheekeeefjCeereEn, Ceejeqcce kegb[}s Jeerjes~
GllejHeiiegefCeefjkeKes, efelleefmeeelesjmeerS GhheCCees~~549~~ (eGlLees ceneefOeeejes he=. 210)
DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj kegC[}hegj ceW efhelee efmeeLe& Deewj ceelee efheekeeefjCeer mes ew$eMegkeuee $eeesoMeer kes efove
GllejeHeeuiegveer ve#e$e ceW Glhevve ngS~ en kegC[uehegj veiejer Jele&ceeve ceW efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele nw~
<edKeC[eiece kes elegLe& KeC[ SJeb veJeceer hegmleke keer erkee cesW eerJeerjmesveeeee& ves Yeer kene nw efke-
Dee<ee{ peesCCe hekeKe erS kegC[}hegj CeiejeefnJe CeenJebMe efmelLe Ceefjvomme efleefme}e osJeerS ieyYeceeiebletCe
lelLe DeefoJemeeefne CeJeceemes Deeqce eFlle megkeke hekeKe lesjmeerS jeerS GllejeHeiiegCeer CekeKees ieyYeeoes efCekeKeblees~
Jele&ceeve mecee mes 2599 Je<e& hetJe& efyenej heevle kes veeuevoe efpe}s ceW eqmLele kegC[}hegj veiej ceW peye YeieJeeve ceneJeerj
ves pevce ef}ee lees pevce mes 15 cenerves hetJe& mes ner ceelee ef$eMe}e kes DeeBieve ceW jlveJe=ef< ngF& Leer~ Fme jlveJe=ef kes efJe<ee
ceW GllejhegjeCe veeceke Dee<e&ievLe ceW eeriegCeYemettefj kenles nQ-
leeqmceved<eCceemeMess<eeeg<eeveekeeoeieefce<eefle~
YejleseqmceefvJeosneKes, efJe<ees YeJeveeCes~~251~~
je%e: kegC[hegjsMeme, JemegOeejehelelhe=Legg:~
mehlekeeserce&efCe: meeOee&:, efmeeLe&me efovecheefle~~252~~
Dee<ee{s efmeles he#es.......(GllejhegjeCe heJe& 74)
DeLe&-peye Deegle mJeie& ceW Gmekeer Deeeg n cenerves keer yeekeer jn ieF& Deewj Jen mJeie& mes DeJeleej }sves kes mevcegKe
ngDee Gme mecee Fmeer Yejle#es$e kes efJeosn veeceke osMe ceW kegC[}hegj veiej kes jepee efmeeLe& kes YeJeve kes Deebieve ceW heefleefove
mee{s meele kejes[ jlveeW keer Yeejer Je<ee& nesves }ieer~
nefjJebMehegjeCe cesW Yeer eerefpevemesveeeee& ves efleere meie& kes Devoj M}eske veb. 5 mes 24 leke ceneJeerj mJeeceer kes
ieYe&keueeCeke kee hekejCe ef}Keles ngS kegC[}hegj veiejer kee efJemle=le JeCe&ve efkeee nw leLee Gme veiejer keer ceefncee ceneJeerj
kes pevce mes ner meeLe&ke yeleeles nges kene nw efke-
SleeJelewJe heee&hleb, hegjme iegCeJeCe&veced~ mJeiee&JelejCes leeerjmeeOeejleeb ieleced~~12~~
(Yeejleere %eeveheer" mes hekeeefMele nefjJebMehegjeCe)
DeLe&- Fme kegC[}hegj veiej kes iegCeeW kee JeCe&ve lees Fleves mes ner heee&hle nes peelee nw efke Jen veiej mJeie& mes DeJeleej
}sles mecee YeieJeeve ceneJeerj kee DeeOeej yeveer-YeieJeeve ceneJeerj JeneB mJeie& mes Deekej DeJeleerCe& ngS~
eneB efJeosn osMe kes JeCe&ve mes hetje efyenej heevle ceevee ieee nw~ Gmekes Devoj Ske efJeMee} (96 ceer} kee ) veiej Lee
pewmes-cee}JeeosMe ceW Gppeefeveer veiejer, keewMe}osMe ceW DeeesOee veiejer, JelmeosMe ceW keewMeecyeer veiejer Deeefo kes JeCe&ve
mes ye[s-ye[s efpe}eW SJeb heevleeW kes Devoj jepeOeeveer kes he ceW YeieJevleeW keer pevceveieefjeeB mecePeveer eeefnS ve efke Deepe kes
meceeve ess mes ieece kees leerLekej keer pevceYetefce mecePevee eeefnS~
cenekeefJe eerheg<heoble efJejefele JeerjefpeeECeoeefjG (Yeejleere %eeveheer" mes meved 1974 ceWs hekeeefMele) kes he= 11-12-
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 7 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

13 hej DeheYebMe Yee<ee ceW JeCe&ve Deeee nw efke-

Fn pebyeterefJe Yejnblejeef}~jceCeere efJemeF meesne efJemeeef}~~
kegb [Gefj jeG efmelLe meefnG~ pees efmeefjn ceiieCe Jesme jefnG~~
Fve heeeW kee efnvoer DevegJeeo kejles ngS [e@. nerje}e} ves ef}Kee nw efke-
peye ceneJeerj mJeeceer kee peerJe mJeie& mes egle neskej ceOe}eske ceW Deeves Jee}e Lee leye meewOece& Fvo ves peiele keueeCe
keer keecevee mes hesefjle neskej kegyesj mes kene-
Fme pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW efJeMee} MeesYeeOeejer efJeosn heosMe ceW kegC[hegj veiej kes jepee efmeeLe& jepe kejles nQ.....
Ssmes Gve jepee efmeeLe& keer jeveer efheekeeefjCeer kes MegYe }#eCeeW mes egkele heg$e eewyeermeJeeB leerLekej nesiee efpemekes ejCeeW ceW Fvo
Yeer veceve kejWies~ DeleSJe ns kegyesj! Fve oesveeW kes efveJeeme YeJeve kees mJeCe&ceeer, keeeqvleceeve Je osJeeW keer }#ceer kes efJe}emeeesie
yevee oes~ Fv keer Dee%ee mes kegyesj ves kegC[}hegj kees Ssmee ner megvoj yevee efoee~
Fmeer hekejCe ceW Deeies osKeW-
henghebieefCe leslLeg Jebefoe ejce efpeeECeoW, cceeme efJejFe jeCeefJeefd" peeqkeKeboW~~7~~
DeLee&led Ssmes Gme jepeYeJeve kes heebieCe ceW Debeflece leerLekej keer Jevovee kejves Jee}s Gme e#eeW kes jepee kegyesj ves n ceeme
leke jlveeW keer Je=ef keer~
ceeefCekeeevo pewve yeer.S. Keb[Jee efveJeemeer ves meved 1908 ceW ef}Keer ieeer Deheveer hegmleke LIFE OF MAHAVIRA
(ceneJeerj eefj$e) ceW kegC[}hegj kes efJe<ee ceW efvecve efve<ke<e& efoS nQ-
1. The Description of the magnificence of his palace; the ceremonious rejoicings with which
the birth of Mahavira was celebrated and the grandeur and pomp of his court; make us belive that
Siddhartha was a powerful monarch of his time and his metropolis; Kundalpura; a big populour
city. [Pg. 14-15]
cenejepee efmeeLe& kes cen} keer YeJelee, ceneJeerj kes pevce hej ceveeF& ieF& KegefMeeeB SJeb Gvekes jepeojyeej kes JewYeJe
kee JeCe&ve nceW Fme leLe kes ef}S efJeMJemle kej osles nwW efke efmeeLe& Deheves mecee kes MeeqkeleMee}er jepee Les Deewj Gvekee ceneveiej
kegC[}hegj Ske ye[e Ieveer pevemebKee Jee}e veiej Lee~ (he=. 14.15)
2. As to the birthplace of Mahavira; it is probable but not certain; as Dr. Hoernle suggests;
that the Jaina tradition which represents Kundalpura as a large town may be correct; in as much
as Kundalpura is taken as equivalent to Vesali [Sanscrit Vaishali]. He puts his birthplace of
Kollaga; another sub of Vaishali..........
Gheeg&kele keLeve kes eje }sKeke eerceeefCekeeevopeer ves Ske efJeosMeer efJeeved kes eje JewMee}er kes Ske mLeeve kees}eiee
kees YeieJeeve ceneJeerj kee pevcemLeeve kenves hej Dehevee leke& hemlegle efkeee nw efke kees}eiee kees ceneJeerj keer pevceYetefce
ceevevee efyeukeg} DeveeJeMeke SJeb efvejeOeej nw keeeWefke kegC[}hegj Gvekee pevcemLeeve efvee|JeJeeefole mele nw pewmee efke GvneR
kes MeyoeW ceW osKeW-
Both the Digambaras and Shvetambaras assert that Kundalpura was the place where He
was born. [Page 17]
DeLee&led efoiecyej Deewj MJesleecyej oesveeW ner Skecele mes kegC[}hegj kees ner ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce ceeveles nQ~
GvneWves Deheveer Fmeer hegmleke ceW ceneJeerjhegjeCe kee meboYe& osles nges kegC[}hegj kees Ske ye[s Menj kes he ceW mJeerkeej
efkeee nw-
DeLee&led kegC[}hegj Menj Ske ye[er jepeOeeveer kes he ceW meJe&leescegKeer ceevelee kee kesvo jne nw keeeWefke jepee eske
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 8 le=leere KeC[

Deheveer heg$eer ef$eMe}e pewmeer leerLekejpevceoe$eer kevee kee efJeJeen efkemeer ess-ceess peceeRoej mes lees kej veneR osles yeequke Deheves
meceeve DeLeJee Deheves mes Yeer Gemlejere jepeIejeves ceW ner kejles~ Fmeer yeele kees LIFE OF MAHAVIRA ceW yeleeee nw~
All these remarks go the show that Siddhartha; if not a powerful monarch; exercised; at least;
a kingly authority; if not more to that of Chetaka. [Page 16]
es keeflehee heceeCe eneB ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[}hegj mes mebyebefOele efoS ieS nQ Deye ceneJeerj kes veefvene} JewMee}er
kes efJe<ee ceW peevekeejer heehle keerefpeS-
1. JeerjefpeeECeoeefjG ievLe keer heeBeJeer meeqvOe (he= 60) ceW eerheg<heoble cenekeefJe kenles nQ efke jepee esefCeke ves
meceJemejCe ceW ieewlece ieCeOej mess hete nw efke ns YeieJeved ! cegPes Gme Deee|ekee evovee kee eefj$e megveeFes efpemekes Mejerj ceW
evove keer megievOe nw leLee efpemeves efceLeelJeheer DebOekeej kees otj kej efoee nw~ jepee kes Fme heMve kees megvekej ieewlecemJeeceer
ves kene nw efke esefCeke! ceQ evovee kee Je=lleeble kenlee ntB mees megvees-
efmevOeg-efJemeF& JeFmee}er-hegjJeefj~ Iej-efmeefj-Deesneefcee-megj-Jej-Ieefj~~
es[G Ceece Cejsme efCeJemeF~ osefJe DeKeg megn cenemeF&~~
DeLee&led-efmevOegefJe<ee (veoer heOeeve efJeosn veeceke heosMe) ceW JewMee}er veeceke veiej nw peneB kes Iej Deheveer MeesYee mes osJeeW
kes efJeceeveeW keer MeesYee kees Yeer peerleles nQ~ Gme veiej ceW eske veeceke vejsMJej efveJeeme kejles nQ~
Gvekeer cenejeveer cenemeleer megYeoe mes Gvekes Oeveolle, OeveYeo, Ghesvo, efMeJeolle, nefjolle, kecyeespe, kecheve, heebie,
heYebpeve Deewj heYeeme veeceke ome heg$e Glhevve ngS~
Gvekeer Delevle heJeleer meele hege$f eeeB Yeer ngF, efpevekes veece nQ-efheekeeefjCeer, ce=ieeJeleer, megheYeeosJeer, heYeeJeleer, ese}
f veer, pes<"e
Deewj evovee~ FveceW mes efheekeeefjCeer (ef$eMe}e) kee efJeJeen es veeLeJebMeer kegC[}hegj vejsMe efmeeLe& kes meeLe kej efoee ieee~
Fmeer hekeej GllejhegjeCe kes 75JeW heJe& ceW JeCe&ve Deeee nw-
eEmeOJeeKes efJe<ees YetYe=wMee}er veiejsYeJeled~ eskeeKeesefleefJeKeelees efJeveerle hejceen&le~~3~~
Fme ievLe ceW Yeer jepee eske kes oMe heg$e SJeb meele hegef$eeeW kee keLeve kejles ngS ievLekeej ves kegC[}hegj kes jepee efmeeLe&
kee JeCe&ve efkeee nw~
Gheeg&kele heceeCeeW mes menpe mecePee pee mekelee nw efke efyenej heevle ceW kegC[}hegj Deewj JewMee}er oesveeW De}ie-De}ie
jepeeDeeW kes De}ie-De}ie veiej Les leLee kegC[}hegj kes jepee efmeeLe& SJeb JewMee}er kes jepee eske kee Dehevee-Dehevee efJeMes<e
DeeqmlelJe Lee~ Dele Ske-otmejs kes DeeqmlelJe kees efkemeer keer heosMe meercee ceW iee|Yele veneR efkeee pee mekelee nw~
keg JeJeneefjke leLe-
1. efkemeer Yeer kevee kee efJeJeen nes peeves hej Gmekee JeemleefJeke heefjee memegje} mes neslee nw ve efke ceeekes (heernj) mes~
2. Gmekeer mevleeveeW kee pevce Yeer memegje} ceW ner neslee nw~ neB! eefo memegje} ceW keesF& efJeMes<e DemegefJeOee nes ee mevleeve
kee pevce JeneB MegYe ve neslee nes leYeer Gmes heernj ceW peekej mevleeve kees pevce osvee he[lee nw~
3. heg$e kee JebMe lees efhelee kes veece SJeb veiej mes ner e}lee nw ve efke veevee-ceecee kes JebMe Deewj veiej mes Gmekeer heneeve
Gefele }ieleer nw~
Fve JeJeneefjke leLeeW mes ceneJeerj keer heneeve veefvene} JewMee}er Deewj veevee eske mes veneR efkevleg efhelee keer veiejer
kegC[}hegj SJeb efhelee eer efmeeLe& jepee mes ner ceevevee MeesYeemheo }ielee nw~ Dehevee Iej SJeb veiej Ye}s ner ese nes efkevleg
ceneheg<e otmejs keer efJeMee} mecheeqlle SJeb veiej mes Deheveer heneeve yeveeves ceW ieewjJe veneR mecePeles nQ~
efHej JewMee}er kes oMe jepekegceej efkevekes GllejeefOekeejer yevess?
pewve ievLeeW kes heewjeefCeke leLeeW mes en efveleevle mele nw efke jepee eske kes ome heg$e SJeb meele hegef$eeeB LeeR~ FveceW mes
heeBe hegef$eeeW kes efJeJeen SJeb oes kes oer#eeienCe keer yeele Yeer meJe&efJeefole nw~ efkevleg eefo leerLekej ceneJeerj kees JewMee}er kes
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 9 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

jepekegceej ee egJejepe kes he ceW ceevee ieee lees jepee eske kes oMeeW heg$e DeLee&led ceneJeerj kes meYeer ceecee keee ken}eSbies?
keee Jes kegC[}hegj kes jepekegceej kens peeSbies?
en veeefeke leLe Yeer ceneJeerj kees kegC[}hegj kee egJejepe ner mJeerkeej kejssiee ve efke JewMee}er kee~ Dele kegC[}hegj
kes jepekegceej kes he ceW ner ceneJeerj kee DeeqmlelJe megMeesefYele neslee nw~
Deheveer MeesOe meeceieer es[kej otmejs GOeej ef}S ieS mee#eeW hej efJeMJeeme keeeW kejW?
ceneJeerj kes heMeeled pewveMeemeve oes npeej Je<eeX mes efoiecyej Deewj MJesleecyej Fve oes hejchejeDeeW ceW efJeYekele nes ieee eeefhe
en Ske Ssefleneefmeke mele nw leLeeefhe Deepe Yeer efoiecyej pewveOece& kes Deefleheeeerve heceeCe ceewpeto nQ efpeveceW ceneJeerj kee
pevcemLeeve kegC[}hegj ner ceevee ieee nw Deewj Gve leLeeW kes DeeOeej hej leerLekej kes pevce mes hetJe& 15 ceen leke jlveJe=eq<
nes mekeleer nw~ hegve peneB jlveJe=eq< ngF& nw, YeieJeeve kee pevce lees Gmeer Iej ceW ceevevee he[siee Dele ceneJeerj kee pevce ef$eMe}e
ceelee keer kegef#e mes kegC[}hegj ceW ner ngDee Lee en o={ eeve jKeles ngS kegC[}hegj kees efJekeeme Deewj heeej keer esCeer
ceW DeJeMe }evee eeefnS~
kegC[}hegj kes efJe<ee ceW Jele&ceeve DeJee&eerve (otmejs meeefnle kes Devegmeej) MeesOe kee cenlJe oMee&les ngS eefo efoiecyej pewve
iebLeeW keer heeeerve MeesOehetCe& JeeCeer kees cesvepej kejkes JewMee}er kees ceneJeerj pevceYetefce kes veece mes ceevee pee jne nw lees Deve
ievLeevegmeej ceneJeerj kes otmeje YeeF&, ceneJeerj kee efJeJeen, pevce mes hetJe& Gvekee ieYe&heefjJele&ve Deeefo Deveske yeeleW Yeer nceW
mJeerkeej kejveer eeefnS efkevleg Meeeo Fve yeeleeW kees keesF& Yeer efoiecyej pewveOece& kes Devegeeeer mJeerkeej veneR kej mekeles nQ~
Dele nceeje DevegjesOe nw efke Deheveer hejcemele efpeveJeeCeer kees Deepe kes LeesLes MeesOe keer yeef}Jesoer hej ve e{ekej mebmeej kes
mece#e GvneR heeeerve efo. pewve ievLeeW kes omleeJespe hemlegle kejvee eeefnS~ keg} efce}ekej efoiecyej neskej efoiecyej hejcheje
kes ievLeeW kees es[kej Deve heceeCeeW mes Pet"er heeceeefCekelee efme kejW, en yeele keg mecePe ceW veneR Deeleer nw~
JewMee}er kee efJekeeme nes efkevleg ceneJeerj pevceYetefce kes veece mes veneRb-
peneB efpeme #es$e ceW leerLekej pewmes ceneheg<eeW kes pevce nesles nQ JeneB keer lees Oejleer ner jlveceeer Deewj mJeCe&ceeer nes peeleer
nw Dele JeneB otj-otj leke eefo GlKeveve ceW keesF& hegjelelJe meeceieer heehle nesleer jns lees keesF& DeefleMeeeseqkele Jee}er yeele veneR
nw DeLee&led ceneJeerj kes veefvene} JewMee}er ceW eefo keesF& DeJeMes<e efce}s nQ lees Jes pevceYetefce kes heleerke ve neskej en heewjeefCeke
leLe oMee&les nQ efke leerLekej ceneJeerj kes DeeqmlelJe kees JewMee}er ceW Yeer Gme mecee ceevekej Gvekes veevee-ceecee meYeer ieewjJe kee
DevegYeJe kejles ngS efmekekes Deeefo ceW Gvekes efe$e GlkeerCe& kejeles Les leYeer Jes Deepe hegjelelJe kes he ceW heehle nes jns nQ~
efoiecyej hejchejevegmeej leerLekej lees Deheves ceelee-efhelee kes Fke}ewles heg$e ner nesles nQ DeLee&led Gvekes keesF& YeeF& veneR neslee
Dele ceelee-efhelee kes mJeie&Jeemeer nesves kes heMeeled kegC[}hegj keer ceefncee JewMee}er ceW ceneJeerj kes ceecee Deeefo peeefleyevOegDeeW ves
hemeeefjle kej JeneB keesF& ceneJeerj kee mceejke Yeer yeveJeeee nes lees keesF& DeefleMeeeseqkele veneR nw~ Dele mebYeJe nw efke Gme mceejke
kes DeJeMes<e JeneB efce} jns neW~
Jele&ceeve ceW Yeer eefo JewMee}er pevemeeceeve kes DeeJeeieceve kee megefJeOeeegkele veiej nw lees JeneB ceneJeerj mJeeceer kee mceejke
Deepe Yeer peveceeveme keer ee kee kesvo yeve mekelee nw efkevleg efJeeveeW kees Gheeg&kele efJe<eeeW hej ienve efevleve kejkes Ssmee
efveCe&e }svee eeefnS efke eeeerve efmeevle Oetefce} ve nesves heeJeW Deewj YeieJeeve ceneJeerj kes 2600 JeW pevcepeevleer ceneslmeJe
ceveeves kes meeLe ner pewvemeceepe kes eje keesF& Ssmee efJeJeeefole keee& ve nes peeJes efke ceneJeerj keer Deme}er pevceYetefce
kegC[}hegj ner efJeJeeo kes Iesjs ceW he[kej ceneJeerj pevceYetefce kes meewYeeie mes Jebefele nes peeJes~
ceneJeerjkee}erve kegC[}hegj kees Menj keer Ske kee}esveer veneR ken mekeles-
leerLekej YeieJeeve keer pevceveiejer ceW mee#eeled meewOece& Fvo Ske }eKe eespeve kes SsjeJele neLeer hej yew"kej Deelee nw Deewj
JeneB Yeejer heYeeJevee kes meeLe pevcekeueeCeke ceneslmeJe ceveelee nw Dele Gme veiejer kee heceeCe meeOeejCe veieefjeeW kes meceeve
ve ceevekej Delevle efJeMes<e veiejer ceevevee eeefnS~
pewmee efke Meem$eeW ceW JeCe&ve Yeer nw efke leerLekej keer pevceveiejer kees Gvekes pevce mes hetJe& mJeie& mes Fvo mJeeb Deekej
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 10 le=leere KeC[

JeJeeqmLele kejles nQ~ efpeme kegC[}hegj kees mJeeb FvoeW ves Deekej yemeeee nes Gmekes DeeqmlelJe kees keYeer vekeeje veneR pee mekelee
nw leLee Gmekes Devleie&le Deve veiejeW kee ceevevee lees Gefele }ielee nw, ve efke Deve veieefjeeW kes Devleie&le efouueer Menj keer
Ske kee}esveer keer YeeBefle kegC[}hegj kees ceevevee eeefnS~
kee}heefjJele&ve kes keejCe }ieYeie 2500 Je<eeX yeeo Gme kegC[}hegj veiejer keer meercee Yeer eefo hen}s mes keeHeer eser nes
ieF& nes lees Yeer Gmekes meewYeeieceeer DeeqmlelJe kees vekeej kej efkemeer ye[s veiej kees ceneJeerj pevceYetefce kee opee& heoeve kej
osvee Gmeer lejn Devegefele }ielee nw efke pewmes nceeje hegjevee Iej eefo Deeies e}kej iejerye ee KeC[nj nes peees lees efkemeer
he[esmeer ye[s peceeRoej kes Iej mes Deheves DeeqmlelJe keer heneeve yeveevee~
DeefYeheee en nw efke meJe&heLece lees ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce kegC[}hegj veiejer kee peerCeexej, efJekeeme Deeefo
kejkes Gmes Ketye megefJeOeemechevve kejvee eeefnS DeveLee Gmes efJe}ghle kejves kee ogmmeenme lees keoeefhe veneR nesvee eeefnS~
eefo 50 Je<e& hetJe& meceepe kes Jeefj }esieeW ves met#celee mes efoiecyej pewve ievLeeW kee Dee}es{ve efkeS efyevee keesF& ie}le efveCe&e
}s ef}ee lees keee heeeerve efmeevle Deeies kes ef}S meJe&Lee yeo} efoS peeSBies?
cesjer leess efoiecyej pewve Oecee&vegeeefeeeW kes ef}S Fme DeJemej hej efJeMes<e hejs Cee nw efke eefo Fmeer lejn efvejeOeej Deewj veS
FeflenemeefJeoeW kes Devegmeej heeeerve leerLeexb kee MeesOe e}lee jne lees Jen efove otj veneR peye Deheves neLe mes kegC[}hegjer, heeJeehegjer,
DeeesOee, Deefn$e Deeefo Deme}er leerLe& efveke} peeSBies keeeWekf e Deepe lees efyepeewe} f ee (jepe.) kes }esie Deefn$e leerLe& kees DemJeerkeej
kejkes efyepeewe}f ee ceW YeieJeeve heeMJe&veeLe kee Ghemeie& nesvee ceeveles nQ~ Gmeer hekeej meved 1993 ceWs Ske efJeeve DeeesOee ceW Ske
mebieeser kes Devoj Jele&ceeve keer DeeesOee veiejer hej ner heMveefevn }ieekej Gmes Deve$e efJeosMe keer Oejleer hej yeleeves }ies leye hetpe
ieefCeveerhecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves GvnW en kenkej mecePeeee Lee efke MeesOeeLeea efJeeveeW kees Flevee Yeer MeesOe veneR kejvee eeefnS
efke Deheveer ceeB hej ner mebons keer megF& efkeves }ies DeLee&led leerLekej eje heelf eheeefole efpeveJeeCeer SJeb hejchejeeeeeX eje jefele ievLeeW
kees mevosn kes Iesjs ceW [e}kej ee GvnW Pet"e "njekej ef}Kes ieS MeesOe heyebOe nceW cebpetj veneR nQ~
MeesOe kee DeLe& keee nw?
cegPes mecePe ceW veneR Deelee efke Deheveer heeeerve cet} hejcheje hej keg"ejeIeele kejkes DeJee&eerve Ssefleneefmeke leLeeW kees
Gpeeiej kejvee ner keee MeesOe keer heefjYee<ee nw? JewMee}er keYeer Yeer meJe&mecceefle mes ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW mJeerkeej
veneR keer ieF& keeeWefke Deeeee&eer Oece&meeiej cenejepe Deeefo Deveske meeOeg-meeOJeer Fme efJe<ee mes meved 1974 ceW Yeer Demencele
Les Deewj eeeerve meeOeg-meeOJeer Deepe Yeer Demencele nQ~ eefo Fme pevcepeevleer ceneslmeJe hej JewMee}er kees ceneJeerjmceejke
kes he ceW efJekeefmele efkeee peelee nw leye lees mebYeJele efkemeer meeOeg-meeOJeer, efJeeved DeLeJee meceepe kee heyegJeie& Gmes ceeveves
mes Fbkeej veneR kejsiee efkevleg ceneJeerj keer pevceYetefce JewMee}er kes veece hej DeefOekeebMe efJejesOe kes mJej ietbpeWies~
Fme efJe<ee ceW efevleve kee efJe<ee en nw efke eefo efoiecyej pewve meceepe kes ner }esie Deheves heeeerve Deeiece kes heceeCe
es[kej otmejs ievLeeW SJeb DeJee&eerve Fefleneme%eeW kes keLeve heeceeefCeke ceeveves }ieWies lees Gve hetJee&eeeeX eje keefLele Deeiece
kes heceeCe keewve mele ceeveWies? Fme lejn lees heeeerveYeejle hegmleke ceW Feflenemekeej hees. jeceMejCe Mecee& eje ef}efKele
pewveOece& kes ef}S efceLeke keLeeDeeW kee ie{e peevee Deeefo yeeleW Yeer mele ceevekej pewveOece& kees YeieJeeve ceneJeerj eje
mebmLeeefhele ceeveves ceW Yeer nceW keesF& efJejesOe veneR nesvee eeefnS? eefo meved 1972 ceW ef}Kes ieS Gme keLeve kee nce Deepe
efJejesOe kej Gmes hetCe& Demebiele "njeles nQ lees JewMee}er kees ceneJeerj keer pevceYetefce kenves hej Yeer nceW Fefleneme kees Oetefce}
nesves mes yeeeves nsleg ie}le kenvee ner he[siee DeveLee Deheves neLeeW mes ner Deheves hewj hej kegune[er ceejves kes Deefleefjkele keesF&
Dee heefleHe} meeceves veneR DeeSiee~
nce lees MeesOe kee DeLe& en mecePeles nQ efke Deheves cet} Fefleneme SJeb efmeevleeW kees megjef#ele jKeles nges Jele&ceeve kees
heeeervelee mes heefjefele kejevee eeefnS~ JewMee}er ceW ve lees ceneJeerj mJeeceer kee keesF& heeeerve cebefoj nw Deewj ve ner Gvekes cen}
Deeefo keer keesF& heeeerve Fceejle efce}leer nw, kesJe} keg Je<e& hetJe& JeneB kegC[ieece veece mes Ske veJeefvecee&Ce kee keee& Meg
ngDee nw~ pewmee efke heeqC[le ye}Yeo pewve ves Yeer Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& (yebiee}-efyenej-G[ermee kes leerLe&) veeceke
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 11 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ievLe ceW (meved 1975 ceW nerjeyeeie-yecyeF& mes hekeeefMele) kegC[}hegj leerLe& kes efJe<ee ceW ef}Kee nw-
kegC[}hegj efyenej heevle kes hevee efpe}s ceW eqmLele nw~ eneB kee heesm DeeefHeme vee}voe nw Deewj efveke kee jsueJes
msMeve Yeer vee}voe nw~ eneB YeieJeeve ceneJeerj kes ieYe&, pevce Deewj lehekeueeCeke ngS Les, Fme hekeej keer ceevelee keF&
MeleeeqyoeeW mes e}er Dee jner nw~ eneB hej Ske efMeKejyevo cebefoj nw efpemeceW YeieJeeve ceneJeerj keer MJesleJeCe& keer mee{s eej
Heg DeJeieenvee Jee}er YeJe heodceemeve heeflecee efJejepeceeve nw~ JeneB Jeee|<eke ces}e ew$e megoer 12 mes 14 leke ceneJeerj kes
pevcekeueeCeke kees ceveeves kes ef}S neslee nw~
kegC[}hegj ee kegC[hegj kees kegC[ieece kenkej JewMee}er meeceepe keer Ske Meeefmele FkeeF& ceeveles ngS keee nceejs keg
efJeeved jepee efmeeLe& kees eske jepee kee IejpeceeF& pewmee leg opee& efo}ekej GvnW JewMee}er kes ner Ske ess mes cekeeve
kee iejerye eeJeke efme kejvee eenles nQ? keee leerLekej kes efhelee kee keesF& efJeMee} DeeqmlelJe GvnW Dee veneR }ielee nw?
hetpe ieefCeveerhecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Fme efJe<ee ceW yele}eleer nQ efke meved 1974 ceW ceneJeerj mJeeceer kes 2500JeW
efveJee&CeceneslmeJe kes mecee hetpe Deeeee& eer Oece&meeiej cenejepe, Deeeee& eer osMeYet<eCe cenejepe, heeqC[leheJej megcesjevo
pewve efoJeekej, hebef[le cekeKeve}e} Meem$eer, [e. }e} yeneogj Meem$eer-efouueer, heb. ceesleerebo kees"ejer-HeuCe Deeefo Deveske
efJeeveeW mes eee& ngF& lees meye Ske mJej mes kegC[}hegj Jele&ceeve leerLe&#es$e kees ner ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW mJeerke=le kejles
Les, JewMee}er efkemeer kees Yeer pevceYetefce kes he ceW F< veneR Leer~
peje efevleve keerefpeS!
GoenjCe kes leewj hej ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee pevce GejheosMe kes efkewleveiej (efpe}e-yeejeyebkeer) ieece ceW
ngDee nw Deewj Gvekes eje ngF& Jeeheke Oece&heYeeJevee kes keee& efouueer, neqmleveehegj Deeefo ceW ngS nQ~ Deeies e}kej meew-oes meew
Je<e& heMeeled keesF& MeesOekelee& Fve mLeeveeW hej keg mee#e heekej efkewleveiej keer yepeeS neqmleveehegj, efouueerr Deeefo kees ceeleepeer
kee pevcemLeeve ceeve ues lees keee Gmes mee ceeve ef}ee peeSiee? DeLee&led Gve mLeeveeW kees ceeleepeer keer kece&Yetefce lees ceevee pee
mekelee nw efkevleg pevceYetefce lees pevce ef}S ngS mLeeve kees ner ceevevee he[siee~
Fmeer hekeej keg hegjeleeeqlJeke mee#eeW kes DeeOeej hej JewMee}er kees ceneJeerj pevceYetecf e kes veece mes ceevelee veneR efo}eF& pee mekeleer
nw Dele: efJeeved, Deeeee&, meeOeg-meeOJeer meYeer ienjeF& mes efevleve kej kegC[}hegj keer Kelejs ceW he[er Deeqmcelee keer j#ee kejW~
pevceYetefce kes yeeo efveJee&CeYetefce keer Yeer yeejer Deeves Jee}er nw!
Jele&ceeve keer yegefpeerJeer heer{er ves ceneJeerj mJeeceer keer keueeCeke YetefceeeW kes Yeeceke heeej kee ceevees "sskee ner }s ef}ee
nw~ Fmes Meeeo hebecekee} ee ngC[eJemee|heCeer kee DeefYeMeehe ner kenvee nesiee efke ceneJeerj mJeeceer keer pevce SJeb efveJee&Ce oesveeW
YetefceeeW kees efJeJeeefole kej efoee ieee nw~
heeerme meew melleeFme Je<eexb hetJe& efyenej heevle keer efpeme heeJeehegjer veiejer mes ceneJeerj ves cees#eheo heehle efkeee Jen Deepe
Yeer peveceeveme keer ee kee kesvo nw Deewj heleske oerheeJe}er hej JeneB osMe Yej mes npeejeW ee}g efveJee&Ce}e[t e{eves hengBeles
nQb~ pewmee Meem$eeW ceW JeCe&ve Deeee nw efyeukeg} Gmeer hekeej keer MeesYee mes egkele heeJeehegjer kee mejesJej Deepe Ghe}yOe nw Deewj
Gmekes ceOeYeeie ceW ceneJeerj mJeeceer kes DeefleMeekeejer eerejCe efJejepeceeve nQ efHej Yeer keg efJeeved SJeb meceepeveslee ieesjKehegj
(G.he.) kes efveke meef"eeJeeb ieece kes heeme Ske heeJee veeceke veiej kees ner ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce heeJee efme#es$e
ceevekej Deheves Denb keer hegeq< kej jns nQ~
Fme lejn keer MeesOe eefo Deheves leerLe& Deewj Meem$eeW kes heefle e}leer jner leye lees meYeer Deme}er leerLe& SJeb ievLeeW hej heMveefevn
}ie peeSBies leLee pewveOece& keer JeemleefJekelee ner efJe}ghle nes peeSieer~ heeJeehegjer kes efJe<ee ceW Yeer Deveske Meem$eere heceeCe Ghe}yOe
nQ efkevleg eneB efJe<ee kees ve ye{eles nges kesJe} hemebieesheelle pevceYetefce hekejCe kees ner hekeeefMele efkeee ieee nw mees efJe%epeve
mJeeb mecePeW SJeb otmejeW kees mecePeeJeW~
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 12 le=leere KeC[

ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes meboYe& ceW hetpe Deeeee&eer

efJeeemeeiej peer cenejepe mes ngF& Jeefj he$ekeejeW keer eee&
1. efoiecyej pewve cenemeefceefle heef$ekee, 1-15 petve, 2002 mes meeYeej:
uesKeke-ceeefCekeebo pewve heeveer (je^ere ceneceb$eer-efoiecyej pewve cenemeefceefle)
efoiecyej pewve cenemeefceefle kes ceneceb$eer SJeb heefjCeeeleerke heef$ekee kes eOeeve mebheeoke eer ceeefCekeebo pewve heeveer,
efoiecyej pewve cenemeefceefle heef$ekee SJeb Den&ledJeeve kes eOeeve mecheeoke [e@. Deveghece pewve, mevceefleJeeCeer kes mecheeoke heb.
peemesve pewve SJeb Jeerjefvekeuebke kes egJee mebheeoke eer jcesMe pewve keemeueerJeeue kee Ske efMeceb[ue YeieJeeve ceneJeerj keer
pevcemLeueer kegC[uehegj hej GlheVe efJeJeeo hej Deeeee&eer efJeeemeeiej peer mes ceeie&oMe&ve eehle kejves nsleg efoveeBke 7 ceF& 2002
kees vesceeJej hengBee~
ceOeevn 1.45 hej meeceeefeke kes Ghejeble efMeceb[ue kes meomeeW ves Deeeee&eer SJeb meceerhe ceW efJejepeceeve cegefveeer
eesiemeeiej peer kes ejCemheMe& kej DeeMeerJee&o eehle efkeee~
eer ceeefCekeebo pewve heeveer ves Deeeee&eer mes efveJesove efkeee efke YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve kees DeeOegefveke
FeflenemekeejeW kes eje efpeme ekeej mes efJeke=le efkeee pee jne nw, Jen Delevle efevleveere efmLeefle yeve ieF& nw~ meved 1974
ceW [e@. nerjeueeue pewve SJeb [e@. S.Sve. GheeOes ves Deheveer hegmleke ceneJeerj egie Deewj peerJeveoMe&ve ceW Deveske lekeeX mes JewMeeueer
kes Gheveiej efpeuee cegpehehejveiej leLee Gmemes oes efkeceer. otj efmLele JeemegkegC[ kees pevceYetefce yeleeves kee eeeme efkeee nw~
GvneWves efueKee nw efke efJeiele Ske Meleeyoer ceW hegjelelJemebbyebOeer Keespe ngF& GmeceW eeeerve YeiveeJeMes<eeW, cegeDeeW Je efMeueeuesKeeW kes
DeeOeej hej en eceeefCele nes ieee nw efke JeemegkegC[ ner kegC[uehegj nesvee eeefnS peyeefke YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer
kegC[uehegj kes mebyebOe ceW eeeerve ebLe efleueeseheCCeefe, OeJeuee, peeOeJeuee, GejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe, JeerjefpeefCeboeefjG,
ceneJeerjhegjeCe, JeOe&ceeveeefjle Deeefo DeveskeeW ebLeeW ceW veeueboe kes efveke kegC[uehegj kees ner pevcemLeueer yeleeee ieee nw~ JeneB
kes ieeF[ Yeer Fmes ner YeieJeeve keer pevcemLeueer yeleeles Dee jns nQ~ nce efvele eefleefove eele: mes jeef$e leke hetpeve, meeceeefeke,
Deejleer, YepeveeW kes ceeOece mes kegC[uehegj kees pevcemLeueer kenles veneR Lekeles nQ~ Jemlegle: hejchejeielehe mes meefoeeW mes peve-
peve keer DeemLee SJeb ee kee kesv kegC[uehegj ner nw~ JeneB eeeerve cebefoj Yeer nw~ keg Je<e& hetJe& JeneB KegoeF& ceW 13 efoiecyej
cetefle&eeB efceueer LeeR pees meceefle veeueboe kes mebeneuee ceW megjef#ele nQ~ Fme meboYe& ceW De.Yee.efo. pewve Meeeer heefj<eo kes DeOe#e
SJeb pewveiepe kes mebheeoke eeeee& eer vejsv ekeeMe peer pewve SJeb leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe kes DeOe#e heb.
efMeJeejveueeue peer pewve cewvehegjer kes eje kegC[uehegj kees ner pevcemLeueer yeleeves Jeeues eeceeefCeke SJeb leke&hetCe& uesKeeW mes mebyebefOele
Ske hegefmlekee Deeeee&eer kees [e@. Deveghece pewve ves YeW keer~ efpemes Deeeee&eer ves iebYeerjleehetJe&ke ceveve efkeee~ uesKeeW ceW efoS
ieS eceeCeeW hej emeVelee Jee kejles ngS Deeeee&eer ves kene-nceW Deheves leerLekejeW kes peerJeve kes yeejs ceW Deheves eeeerve
ebLeeW, DeeieceeW kes DeeOeej hej ner efveCe&e kejvee eeefnS~ Deeeee&Jeerjmesve mJeeceer eje OeJeuee SJeb peeOeJeuee ceW kegC[uehegj
kes yeejs ceW efueKes ieS Jeeve Dekeee nQ~
Deeeee&eer eje JewMeeueer kees pevceYetefce yeleeves Jeeues meeefnle keer peevekeejer ceebieves hej [e@. Deveghece pewve ves yeleeee efke
[e@. jepeejece pewve, efveosMeke-kegbokegboYeejleer ves 2 Je<e& hetJe& keg eceeCeeW kees mebkeefuele kej cegPes efoee Lee~ Fve efoveeW JewMeeueer
kes eeke=le SJeb Deefnbmee MeesOe mebmLeeve ceW keee&jle [e@. $e+<eYeebo pewve heewpeoej ves leceece hegjeves meboYeeX kees efhej mes Fkee
kej Ske veee uesKe yeveeee nw~ ceQ Deehekeer mesJee ceW Gmekeer eefleeeB DeJeueeskeveeLe& efYepeJee otBiee~
45 Je<e& hetJe& JewMeeueer keer eee& Meg nesves hej Yeer efJeeveeW eje pevceYetefce efJeJeeo hej Ghes#eeJe=efe kee ner en heefjCeece
nw efke pevceYetefce DeefveCeeale jn ieF&~ GvneWves [e@. Deveghece pewve kees DeeosMe efoee efke ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes yeejs
ceW efoiecyej pewve DeeieceeW SJeb eeeerve ebLeeW ceW GheueyOe mecemle meboYeeX SJeb DeeOegefveke efJeeveeW eje iele Ske Meleeyoer ceW efueefKele
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 13 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

uesKeeW kees mebkeefuele kej kegC[uehegj hej Ske meJeeiehetCe& hegmleke kee me=peve kejW efpememes JewMeeueer kes he#e ceW efoS pee jns lekeeX
kee egefehetCe& {bie mes efvejmeve nes mekes~ Deye Fme efJeJeeo kees eLeeMeerIe efveCeeale kej osvee eeefnS~
Ske mLeeveere hegjeefJeo eje eehle hegjeleeeflJeke meeceeer kes DeeOeej hej ceneJeerj pevceYetefce kes kegC[eece JewMeeueer ceW nesves
kes Devegceeve kees Jee kejves hej JewMeeueer #es$e kee eefleefveefOelJe kejves Jeeues lelkeeueerve je^heefle ceneceefnce [e@. jepesv emeeo
peer eje JewMeeueer kes pevceYetefce nesves keer ceevelee kee meceLe&ve SJeb Gme #es$e kes efJekeeme keer YeeJevee mes meceepe kes lelkeeueerve
eYeeJeer veslee DeeojCeere meent Meebefleemeeo peer pewve kes meceLe&ve osves mes meceepe kes efJeledJeie& ceW lees en keg mLeeve hee mekeer,
efkevleg pevelee peveeo&ve keer DeemLee veneR hee mekeer~ meent heefjJeej kes eeeme mes Meemeve eje mLeeefhele JewMeeueer Deefnbmee eeke=le
SJeb pewve MeesOe mebmLeeve keer mLeehevee, [e@. nerjeueeue pewve keer Fme mebmLeeve ceW efveegefe Deeefo mes JewMeeueer kee cenlJe ye{e nw~
en meye peevekeejer efoes peeves hej SJeb en metevee osves hej efke Meemeve eje JewMeeueer kes efJekeeme SJeb 2500JeW efveJee&Ce ceneslmeJe
kes DeOetjs keeceeW kees hetje kejves nsleg 1.5 kejes[ mJeerke=le efkeS peeves keer metevee hej Deeeee&eer ves kene efke Deehe Meemeve mes DeeefLe&ke
meneesie keer Dehes#ee ner keeeW kejles nes? Deehekee meceepe me#ece nw Deewj Jen keesF& Yeer eespevee hetjer kej mekelee nw~ Deehekees Meemeve
mes keesF& ceebie veneR kejvee eeefnS~ meeLe ner Deiej Meemeve mceejke yeveJee jne nw lees Deehekees Gmekeer eee& kejves keer keee
DeeJeMekelee nw? Deehe Dehevee keee& kejles jefnS~ Deehekes Deeiece ceW pees pevceYetecf e nw Deehe Gmekee efJekeeme kejW~ eeeee&
vejsvekeeMe peer pewve kes uesKe ceW JewMeeefueke Meyo keer JeeKee mes Deeeee&eer ves menceefle Jee keer SJeb kene efke JewMeeefuekekee
DeLe& JewMeeueer ceW pevces Fme ekeej uesvee Gefele veneR nw~
eer jcesMe pewve keemeueerJeeue ves YeieJeeve kes ieYe&keueeCeke keer eee& kejles ngS kene efke YeieJeeve ieYe& ceW DeeS leye FveW
ves 9 ceeme leke jlveeW keer Je<ee& keer lees en kewmes mebYeJe nes mekelee nw efke jlveeW keer Je<ee& ceecee kes eneB nes?
eer heeveer ves kene efke MeesOekelee& Deiej JeemegkegC[ kees kegC[uehegj kenles nQ lees keee kesJeue 2 efkeceer. keer otjer ceW oes
jepeeDeeW-jepee efmeeLe& Je jepee eske kee jepe mebYeJe nw~ en kesJeue keuheveecee$e ner kene pee mekelee nw Deewj kesJeue
veeueboe efpeues kee kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer nesvee eeefnS~
heb. peemesve pewve ves kene efke Fboewj ceW 24-25 hejJejer kees ngF& je^ere mebieeser ceW ueieYeie 14-15 efJeeveeW, efpemeceW
[e@. MesKejebo pewve-Denceoeyeeo, [e@. heoceebo pewve-heeveerhele, [e@. DeYeeekeeMe pewve-iJeeefueej, heb. efMeKejebo pewve SJeb heb.
Meerleueebo pewve-meeiej Deeefo ves eyeue lekeeX SJeb eceeCeeW Deeefo kes DeeOeej hej kegC[uehegj-veeueboe kees ner pevceYetecf e lee efkeee
Lee~ efhej Yeer DeveeJeMeke efJeJeeo hewoekej meceepe ceW Yece hewoe efkeee pee jne nw~ Fme hej hegve: Deeeee&eer ves kegC[uehegj kes meceLe&ve
ceW DeveskeeW efJeeveeW, ceveere<f eeeW mes eehle uesKeeW kees mebkeefuele kej Ske hegemf lekee ekeeMeve nsleg DeeMeerJee&o efoee leeefke peve-peve ceW
JeemleefJeke efmLeefle kee eeej nes mekes~ Deeeee&eer ves Deble ceW kene efke efoiecyej pewveeiece ceW GefuueefKele leLeeW kees ner ceeve efkeee
peevee eeefnS~
2. mevceefleJeeCeer Deewue-ceF& 2002 mes meeYeej:
uesKeke-peemesve pewve, Fboewj (mecheeoke-mevceefleJeeCeer)
eer efoiecyej pewve efme#es$e efmeesoe-vesceeJej ceW efJejeefpele hejcehetpe mebleefMejesceefCe Deeeee&eer 108 efJeeemeeiej peer
cenejepe memebIe kes oMe&veeLe& Fboewj mes keg pewve he$ekeejeW kee oue vesceeJej hengBee~ efoiecyej pewve cenemeefceefle kes je^ere
ceneceb$eer eer ceeefCekeebo heeveer eOeeve mecheeoke-heefjCee eleerke ceeefmeke, Fboewj kes vesle=lJe ceW [e@. Deveghece pewve mecheeoke-
Den&led Jeeve $ewceeefmeke, Fboewj, heb. peemesve pewve mecheeoke-mevceefleJeeCeer ceeefmeke, Fboewj leLee eer jcesMe keemeueerJeeue mecheeoke-
Jeerj efvekeuebke ceeefmeke, Fboewj Deeefo oue kes ecegKe meome Les~
Deenejeee& SJeb meeceeefeke kes heeeled hetpe Deeeee&eer kes oMe&ve ngS~ Deeeee&eer Deheves ke#e ceW hetCe&hesCe mJemLe SJeb
emeVecege ceW efJejeefpele Les~ mecemle he$ekeejeW ves efJeveehetJe&ke Deeeee&eer kees veceesmleg efkeee Deewj emeVeleehetJe&ke Gvekee DeeMeer<e
eehlekej Oeve ngS~

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 14 le=leere KeC[

eeLeefceke Deewheeeefjke eee& kes Ghejevle eer ceeefCekeebo heeveer ves Deeeee&eer mes efveJesove efkeee-hetpe iegosJe!
YeieJeeve ceneJeerj kee 2600JeeB pevcepeebleer ceneslmeJe Je<e& mebheVe nes ieee efkevleg Ske eMve Devegeefjle jne, YeieJeeve ceneJeerj
keer pevcemLeueer kegC[uehegj ee JewMeeueer? peyeefke DeeceOeejCee ener nw efke pevcemLeueer kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ner nw~
Deeeee&eer ves Deheveer efejheefjefele ceOegj cegmkeeve efyeKesjles ngS eefleeMve efkeee en ceeceuee DeYeer leke DeefveCeeale keeeW jne?
YeieJeeve ceneJeerj kee pevce keneB ngDee? en Yeer Ske efJeJeeoemheo efJe<ee nw~ hetpe iegosJe ves kene efke DeYeer leke efoiecyej
Je esleecyej oesveeW JeieeX ves meJe&mecceefle mes efkemeer Ske mLeeve kees pevcemLeueer mJeerkeej veneR efkeee nw~ Deeeee&eer ves kene-
Ssmee eleerle neslee nw efke Meemeve mes Devegoeve DeLeJee meneesie jeefMe eehle kejves nsleg ner JewMeeueer kees pevcemLeueer eeeefjle efkeee
pee jne nw~ en Yeer mele nw efke ueieYeie 45 Je<e& hetJe& osMe kes lelkeeueerve je^heefle [e@. jepesv emeeo peer ves YeieJeeve ceneJeerj
keer pevcemLeueer JewMeeueer Ieesef<ele keer Leer~ Deeeee&eer ves Deheveer yeele Deeies ye{eles ngS kene efke Meemeve mes Devegoeve ueskej
pewvemeceepe keesF& Oeeefce&ke efvecee&Ce kejs, en Gefele veneR~ en pewvemeceepe kes mJeeefYeceeve kes efJehejerle nw~ esleecyej meceepe
keer ceevelee efYeVe nes mekeleer nw~ Meemeve eje mJeerke=le 100 kejes[ hees kee Gheeesie ieewMeeuee, heMegj#ee DeLeJee
efeefkelmeeuee keer meneeleeLe& kejvee Gefele nes mekelee nw~ lelkeeueerve kesvereceb$eer eerceleer cesvekeeieebOeer ves Yeer Fme mebyebOe
ceW pees keg kene Lee Jen Dehes#eeke=le Gefele nw~ nceves Yeer Ge mesJeekeeeeX nsleg kesvere Meemeve mes Devegoeve keer ceebie keer nw~
[e@. Deveghece pewve ves hetpe Deeeee&eer kees peevekeejer oer efke efJeiele efoJeme Fboewj ceW efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve eje
Deeeesefpele YeieJeeve ceneJeerj : peerJeve SJeb oMe&ve je^ere mebieeser 24-25 hejJejer 2002 ceW osMe kes Meer<e&mLe efJeeveeW eje
YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj kees ner yeleeee ieee Lee~ GvneWves Deeeee&eer kees osMe kes peeves ceeves efJeode
Meeeer heefj<eo kes DeOe#e eeeee& eer vejsvekeeMe pewve-efhejespeeyeeo leLee efJeled cenemebIe kes DeOe#e heb. eer efMeJeejveueeue
pewve, cewvehegjer eje efueefKele uesKeeW keer Ske hegefmlekee Yeer Yebs keer~ hegefmlekee ceW DeveskeeW Meeeese meboYeeX meefnle kegC[uehegj
(veeueboe) kees ner pevcemLeueer efme efkeee ieee nw~ Deeeee&eer ves hegefmlekee kee iebYeerjleehetJe&ke Deeeesheevle DeOeeve efkeee
nw~ hegefmlekee kes DeOeeve kes ceOe Deeeee&eer keer YeeJeYebefiecee mes en mhe mebkesle efceuee efke Jes Gve lekeeX mes mencele nQ~
Deeeee&eer ves efpe%eemee eke keer efke YeieJeeve ceneJeerj kes 2500JeW efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& ceW efouueer ceW 500 Ske[ keer Yetefce
Meemeve eje oer ieF& Leer Deewj mebYeJele: Gmekee veece Yeer JewMeeueer ner jKee ieee Lee, Gmekee keee ngDee? [e@.Deveghece pewve ves
yeleeee efke Jen mLeeve ceneJeerj JevemLeueer nw leLee 26 Je<e& heeeled Yeer Gmekee Skecee$e efnmmee ner efJekeefmele nes heeee nw~
Deeeee&eer ves menpeYeeJe mes kene efke efkemeer mLeeve hej cetefle& Deeefo hegjeleeeflJeke Jemleg eehle nes peeves hej Gmes efkemeer
yeele kees hekekee meyetle ceeve uesvee "erke veneR nw~ kegC[eece keneB nw? en yeele Yeer efyevee efkemeer "esme DeeOeej kes kenvee
cegefMkeue nw~ YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kee meJe&ceeve efveOee&jCe ele#eeceeCe Je Deeiece kes DeeOeej hej ner kejvee Gefele
nesiee~ hegefmlekee kee DeOeeve kejles ngS Deeeee&eer ves kene efke Jeerjmesve mJeeceerke=le OeJeuee SJeb peeOeJeuee kee mee#e yengle
Dee Je Dekeee nw~ Deeeee&eer ves menpe efpe%eemee eke keer efke JewMeeueer Je kegC[uehegj-veeueboe ceW efkelevee Deblej nw? leLee
JewMeeueer kes he#eOej ueesie keee "esme eceeCe osles nQ? 50 Je<e& hetJe& JewMeeueer kes yeejs ceW keeeW veneR meesee ieee? Deeefo efpe%eemeeDeeW
kee meceeOeeve [e@. pewve ves efkeee~ Deeeee&eer keer cegKecege en oMee& jner Leer efke Jes Gvemes mencele nQ~
Deeeee&eer ves efJeMeeue, efJeMeeuee SJeb JewMeeefueke MeyoeW kee DeLe& JewMeeueer mes ve uesles ngS efJeMeeuelee Je=nod-Jeeheke mes uesves keer
yeele kener~ hetpe iegosJe ves mhele: mJeerkeej efkeee efke JewMeeueer keer Dehes#ee kegC[uehegj kes yeejs ceW nceejs heeme DeefOeke Je "esme
eceeCe nQ~ leerLekejeW keer pevceYetecf e kee efveCe&e efoiecyej DeeieceeW kes DeeOeej hej ner nesvee eeefnS~ Deeeee&eer ves en Yeer heer[ e Jee
keer efke osMe kes eLece je^heefle mJe. [e@. jepesvemeeo peer eje JewMeeueer ceW efkeS ieS efMeueeveeme kes heeeled nce Deepe leke
en efveCe&e veneR kej heeS efke mceejke keneB Deewj kewmee yeves?
Gvnesves kene efke mceejke nsleg pevcemLeueer kee hetCe&le: mener mLeeve Keespe heevee mejue keee& veneR nw~ en eespeveeW efJemleej
Jeeueer nesleer Leer~ hetpe iegosJe ves en Yeer kene efke Meemeve yeew Oece& kees FmeefueS DeefOeke cenlJe oslee nw efke Jen efJeosMeeW
ceW hewue ieee, peyeefke pewveOece& kes Devegeeeer Yeejle ceW ner DeefOeke nQ~ JewMeeueer ceW MeesOe mebmLeeve yeveeves kes heers Yeer Meeeo
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 15 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ener keejCe nes~ Deeheves [e@. Deveghece pewve kees en hejeceMe& efoee efke YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj kes yeejs ceW Deeiece
kes eceeCeeW, Deve meboYeeX meefnle Fme Meleeyoer kes uesKekeeW eje efueefKele DeeuesKeeW kees mebkeefuele kej Ske meJeeiehetCe& hegmleke kee
me=peve kejW, efpememes JewMeeueer kes he#e ceW efoS peeves Jeeues lekeeX kee efvejmeve efkeee pee mekes~ [e@. Deveghece pewve SJeb ceeefCekeebo heeveer
ves Ge Dee%ee kees efMejesOeee& efkeee~
3. $e+<eYeosMevee ceF& 2002 mes meeYeej:
uesefKekee-eerceleer megceve pewve, Fboewj (ceneceb$eer-De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve)
iele 7 ceF& kees Fboewj kes 4 eKeele he$ekeejeW kee Ske oue hejcehetpe mebleefMejesceefCe Deeeee&eer efJeeemeeiej peer cenejepe
mes ceeie&oMe&ve uesves vesceeJej hengBee~ Fme oue ceW heefjCeeeleerke kes eOeevemecheeoke SJeb efoiecyej pewve cenemeefceefle kes je^ere
ceneceb$eer eerceeefCekeebo heeveer, Den&led Jeeve kes mecheeoke SJeb efoiecyej pewve cenemeefceefle heef$ekee kes eOeeve mecheeoke [e@.
Deveghece pewve, mevceefleJeeCeer kes mecheeoke heb. peemesve pewve SJeb Jeerj efvekeuebke kes mecheeoke eer jcesMe keemeueerJeeue meefcceefuele
Les~ ceefnuee mebie"ve, eJeveer FkeeF& keer eerceleer kegmegce pewve leLee megoeceeveiej FkeeF& keer eerceleer efveMee pewve Yeer Fme oue kes meeLe
LeeR~ ceQ mJeeb yeeue mebmkeej efMeefJej ceW Jemle nesves kes keejCe meeLe ve pee mekeer, efkevleg yeeo ceW Fve eejeW Jeefj he$ekeejeW SJeb
oue ceW meefcceefuele yenveeW mes eee& kej megKeo DevegYetelf e ngF~& De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve keer 24 hejJejer kees mecheVe
keee&keeefjCeer keer yew"ke ceW heeefjle emleeJe kes Deveghe ner hetpe Deeeee&eer keer Yeer jee Leer~ yenveeW ves nceW yeleeee efke Deeeee&eer
keer mhe jee Leer efke nceejs leerLekejeW kes peerJeve kes yeejs ceW efveCe&e efoiecyej pewve DeeieceeW kes DeeOeej hej nesvee eeefnS~ nceejs
heeme efJeMeeue ebLe mecheoe nw~ eefo nce esleecyej ee yeew meboYeeX kes DeeOeej hej pevceYetecf e ee efveJee&CeYetecf e lee kejves ueies lees
efhej nceeje keg veneR jnsiee~ Deveske Ssmeer yeeleW nceW ceeveveer neWieer, pees nceW ve keYeer mJeerkeee& jner nQ Deewj ve jnWieer~
[e@. Deveghece pewve ves hetpe Deeeee&eer kees leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe eje ekeeefMele YeieJeeve ceneJeerj
: pevceYetecf e ekejCe ceveere<f eeeW keer ef ceW hegemf lekee YeW keer, efpemeceW efJeKeele pewve efJeeved SJeb Meeeer heefj<eo kes DeOe#e eeeee&
vejsv ekeeMe pewve SJeb leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe kes DeOe#e heb. efMeJeejveueeue pewve, cewvehegjer kes uesKe nQ~
hetpe Deeeee&eer ves oesveeW DeeuesKeeW kee iebYeerjleehetJe&ke ceveve efkeee SJeb oes efhheefCeeeB keer-
1. Jeerjmesve cenejepe (Deeeee& Jeerjmesve mJeeceer) eje OeJeuee SJeb peeOeJeuee ceW efueKes iees Jeeve Dekeee nQ~ FveceW
kegC[uehegj kee ner GuuesKe nw~
2. JewMeeefueke kee DeLe& JewMeeueer mes ueieevee Gefele veneR, Fme yeeJele vejsvekeeMe peer kee leke& SJeb efJeJeseve hegmleke ceW
yengle Dee nw~
Deeeee&eer ves 2.30 Iebs leke Keguekej eee& keer SJeb mhele: kegC[uehegj-veeueboe kees ner pevceYetecf e yeleeee~
Deeheves [e@. Deveghece pewve kees DeeosefMele efkeee efke kegC[uehegj kes meboYe& ceW efoiecyej pewve DeeieceeW ceW efueKes meYeer
meboYeeX, hejJeleea efJeeveeW eje efueefKele meYeer DeeuesKeeW, DeefYeceleeW SJeb iele 100-150 Je<eeX ceW kegC[uehegj #es$e ceW ngF&
KegoeF&, eehle cetefle&eeW Deeefo kes yeejs ceW mecemle leLeeW kee mebkeueve kej hegmleke ekeeefMele kejW, efpememes JewMeeueer kes he#e
ceW efoes pee jns lekeeX kee efvejmeve efkeee pee mekes~ [e@. pewve ves Deehekes DeeosMe kees efMejesOeee& kej MeerIe ner hegmleke
leweej kejves kee Jeeve efoee~
Deeeee&eer efJeeemeeiej peer cenejepe SJeb ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer meMe Jeefjlece mebleeW keer YeeJeveeDeeW
kees peevekej nceW ceve ceW efkebefeled Yeer mebMee veneR jKevee eeefnS~

R Q

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 16 le=leere KeC[

kegC[uehegj ee JewMeeueer: Ske Devegefebleve

(ceF& 2002 ceW emlegle)
-eeeee& vejsvekeeMe pewve, efhejespeeyeeo
en egie veF&-veF& KeespeeW kee nw~ eefleJe<e& osMe ceW keg veS DeefleMee #es$e Keespe efueS peeles nQ~ Jewmes Yeer DeefleMee #es$eeW
keer efkemeer meercee kee GuuesKe Deeiece ceW veneR efceuelee~ Jes DemebKe nes mekeles nQ Deewj ieeJe-ieebJe ceW nes mekeles nQ~ Keespe DeefleMee
#es$eeW leke ner meerefcele jns lees Yeer ieveercele nw, efkevleg keee efkemeer Ske ner ceneheg<e kes keueeCeke #es$e ee efme#es$e Yeer Ske
mes DeefOeke nes mekeles nQ, en efJeeejCeere nw~ ogKe nw efke Deepe nceejs keg meceLe& cenevegYeeJeeW ves Deheves yegef keewMeue mes
en keceeue Yeer kej efoKeeee nw~ nceejs pewve YeeF& en veneR mecePe hee jns nQ efke ceneJeerj kee pevce keneb ngDee Lee- kegC[uehegj
(veeueboe) ceW DeLeJee JeemegkegC[ ee kegC[eece (JewMeeueer) ceW? Jen cees#e keneb mes ieS Les-heeJeehegjer (veeueboe) ee meef"eeJe ieebJe
(ieesjKehegj) mes? keee Ske ner Jeefe oes mLeeveeW hej Ske meeLe pevce ues mekelee nw ee oes mLeeveeW mes Ske meeLe eeeCe kej
mekelee nw? peye Deheves Debeflece leerLekej kes yeejs ceW en Yeebefle nw, leye Gvemes hetJe&Jeleea leerLekejeW kes yeejs ceW lees ve peeves Ssmeer
efkeleveer veF&-veF& yeeleW ie{er pee mekeleer nQs Deewj ie{er Yeer pee egkeer nQ~ nce efkemeer efveoex<e JeefelJe kee efvecee&Ce lees veneR kej
hee jns nQ, efkevleg veF&-veF& heefJe$e YetefceeeW kees Keespe efvekeeueves ceW pej ceeefnj nQ~ Fbmeeefveele kee {ebee leweej kejves keer
Dehes#ee efkemeer Yetefce ee YetefceKeC[ kee vekeMee yeouevee Deepe nceejs efueS peeoe Deemeeve nes ieee nw~
yeele meved 1993 keer nw nce ueesie yebieueewj pee jns Les~ nceW eJeCeyesueieesue kes cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe ceW meefcceefuele
nesvee Lee~ kevee&ke Skemeesme iegbkeue msMeve mes Deeies ye{er lees Ske msMeve Deeee Devevlehegj Deewj Gmemes Deeies he[e Ske otmeje
msMeve Oece&hegjced~ Fboewj kes Ske pewve menee$eer ves ncemes kene efke FOej kes msMeveeW kes veece ye[s heejs nQ~ nce yeesues-keeeW veneR
neWies? Fvekee mebyebOe nceejs eewonJeW Deewj hevnJeW leerLekej YeieJevleeW mes pees nw~ pej eneB keYeer ve keYeer Gvekee eJeeme ee efJenej
ngDee nesiee~ ueesie nceeje cegnb osKeves ueies~ keg ves lees jsue keer efKe[keer mes Deheves efmej Deewj neLe efvekeeuekej Fve msMeveeW kees
eCeece Yeer efkeee~ efkeleves Yeues Deewj Yeesues nQ nceejs es pewve YeeF&~ efJeveeso ceW kener ieF& hebe[f le keer yeele hej efkelevee Yejesmee kejles
nQ~ Deepe pewevf eeeW kes Fmeer Yeesuesheve kee ueeYe Lees[ s mes yeewe
f ke Jeeeece mes keg meceLe& ueesie G"eves ceW meheue nes jns nQ~ ceneJeerj
keer pevceYetecf e keer veF& Keespe ceW lees keesF& veece meece Yeer veneR nw~ Yee<ee efJe%eeve kes efkeme efveece mes yemee{ kees JewMeeueer DeLeJee
JeemegkegC[ ee kegC[eece ceW yeouee pee mekelee nw? keee Fme hej efJeeej veneR nesvee eeefnS Lee~ Fme veF& Keespe kes yeejs ceW
je^ere mlej hej yenme kee Deeeespeve efkeS efyevee ner ebo ueesieeWs eje heleJee peejer kejvee keLeceefhe Gefele veneR Lee~
Debespeer JeekejCe kee Ske efveece nw efke efkemeer eefme Jeefe ee mLeeve kes veece (Proper Noun) ceW eee yeoueeJe
veneR neslee~ pees efpeme veece mes eefme neslee nw, Gmes Gmeer veece mes hegkeeje peelee nw~ ve lees Gmekes efueS heee&eJeeeer Meyo
kee eeesie neslee nw Deewj ve Gmekee DevegJeeo ner efkeee pee mekelee nw~ eefo efkemeer ieebJe kee veece cekeKevehegj nw lees Gmes
cekeKeveeece kenvee ee veJeveerlehegj kenvee $egefhetCe& lees nw ner, Yeceeslheeoke Yeer nw~ Debespeer ceW Gmes yej efJeuespe (Butter
Village) kenvee Yeer nemeemheo nesiee~ DebespeeW ves uebkee kee veece yeouekej meerueesve jKe efoee Lee, hej mJeleb$elee eeefhle
kes yeeo Jeneb kes MeemekeeW ves hegve: Gmekes cetue veece kees henues mes Yeer DeefOeke Deeojmeteke yeveekej eeruebkee kej efoee~ en
lees nce ner ueesie Fleves ueeerues nQ efke nceejs mebefJeOeeve ceW Yeejle Deepe Yeer Fbef[ee kes he ceW ope& nw Deewj nceW Deepe leke Fme
hej keessF& Deeheefe veneR nw~ yemee{ kees JewMeeueer Deewj hegj kees eece kenvee Yeer JeekejCemeccele veneR nw~ meYeer pewveebLeeW ceW
YeieJeeve keer pevceYetefce kees kegC[uehegj ee kegC[hegj kes veece mes ner GuuesefKele efkeee ieee nw~ efkemeer Ske Yeer Deeeee& ves hegj
kes mLeeve hej eece kee eeesie veneR efkeee~
Yeejle ceW Deveske pewve leerLe& Ssmes nQ, efpevnW efoiecyej Deewj esleebyej oesveeW ner ceeveles Deewj hetpeles nQ leLee keg leerLeeX kes
yeejs ceW oesveeW ceW celeefYeVelee Yeer nw~ ceneJeerj kee pevce kegC[hegj ee kegC[uehegj ceW ngDee Lee, Fme efJe<ee ceW oesveeW ner meceoee
Skecele nQ, efkevleg en veiej keneB hej DeJeefmLele nw, Gmekees ueskej oesveeW ceW celeYeso nQ~ JewMeeueer kees Jeerj-pevceYetefce kes he
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 17 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceW ceevelee eoeve kejves kes efueS lees DeefOekeebMe esleebyej YeeF& Yeer leweej veneR nQ~ en lees nceejs ebo vesleeDeeW kee GleeJeueeheve
ner Lee, pees GvneWves keg heeeele Deewj keg pewveslej efJeeveeW keer Keespe hej Deeveve-heeveve ceW Deheveer mJeerke=efle keer ceesnj ueiee oer~
JewMeeueer kees pevceYetefce ceevevee Deeiecemeccele lees nw ner veneR, egefemebiele Yeer veneR nw~ Deepe mes 54 Je<e& hetJe& leke lees
JewMeeueer kee veece hegjeCeeW ceW he{ves kees DeJeMe efceuelee Lee, efkevleg Oejleer hej Gmekee keneR DeefmlelJe ner veneR Lee~ 14JeeR meoer kes
eefle ceovekeerelf e& ves Deheveer ke=efle Meemeve elegeMf $ebMeeflekee ceW Deveske leerLeeX kee JeCe&ve efkeee nw, efkevleg JewMeeueer kegC[eece kee keesF&
GuuesKe veneR efkeee~ otj keer yeele ese[f S, iele yeermeJeeR meoer kes eLece oMeke ceW ekeeefMele eefme pewveleerLe& mLeueeW kee Je=eevle
veeceke hegmleke ceW Yeer JewMeeueer kee veece veneR nw~meved 1961 ceW ekeeefMele efouueer pewve [eejskejer ceW he=. 225 mes 256 leke Yeejle
kes ecegKe pewve leerLeeX kee efJeJejCe mebkeefuele efkeee ieee nw~ GmeceW veeueboe Deewj kegC[uehegj kee GuuesKe lees nw, hejvleg JewMeeueer kee
veneR~ GmeceW efueKee nw efke veeueboe kee heee&Jeleea en kegC[uehegj veiej keF& yeej yevee Deewj keF& yeej ve ngDee~
eneb ngS Deekeeexuee@peerkeue meJex (Archaeological Servey) kes heuemJehe eneB Deveske yeew Deewj pewve cebefojeW
kes DeJeMes<e Deewj cetefle&eeB Yeer eehle ngF& nQ~ Ske veiej ye[ieebJe kee Yeer GuuesKe nw, peneb keYeer ceneJeerj kes meceJemejCe kes Deeves
keer yeele kener peeleer nw~ en ieebJe Deepe Yeer eneb nw~
yeleeee peelee nw efke efJeMeeue DeeefuekeeDeeW mes megMeesefYele en JewMeeueer veiej heeBeJeeR ee "eR Meleeyoer ceW hetCe&leee ve
nes egkee Lee~ Deepeeoer kes hetJe& keer efkemeer Yeer hegmleke ceW JewMeeueer kees YeieJeeve keer pevceYetefce veneR yeleeee ieee nw~ meefoeeW
mes veeueboe kes efveke efmLele kegC[uehegj kees ner en ieewjJe eehle neslee jne nw~ Fmekeer hegef Yeejleere %eeveheer" eje ekeeefMele
Yeejle kes efoiecyej pewveleerLe& hegmlekeceeuee kes efyenej, yebieeue, G[ermee mes mebyebefOele efleere Yeeie mes nesleer nw~eneb MeleeefOeke
Je<eeX mes ew$e megoer 12 mes 14 leke YeieJeeve ceneJeerj kee pevcekeueeCeke ceneslmeJe ceveeves kes efueS YeejleJe<eeae eEoieyej pewve
leerLe&#es$e keceser keer Deesj mes Ske cesuee Yeer Deeeesefpele efkeee peelee jne nw~ yeeo ceW meved 1951 ceW mJe. eerceeved meent
Meebefleemeeo peer eje Deeeveke JewMeeueer kees pevceYetefce kes he ceW ceevelee efoes peeves kes yeeo peeveyetPekej kegC[uehegj keer
Ghes#ee kejves kee Ske meesee-mecePee efmeueefmeuee Meg ngDee, pees efevleveere nw~ Fme DeefJeeeefjle Keespe kes yeeo Yeer ebLeceeuee
kes efJeeved mecheeoke mJe. heb. yeueYe peer eje en efueKee peevee yengle cenlJehetCe& nw MeleeefyoeeW mes efpeme kegC[uehegj keer
Ske pewveleerLe& kes he ceW ceevelee jner nw, Gmekees YeefJe<e ceW Yeer leerLe& ceevee peelee jnsiee~
leerLe&#es$e keceser ceW Deeeveke en yeoueeJe kesv mejkeej mes DeeefLe&ke Devegoeve heeves kes ueeuee ceW Deeee DeLeJee Deheveer
Ske veF& Keespe mes efceueves Jeeueer veeceJeejer keer ueeuemee ves GvnW Gmekes efueS esefjle efkeee, Deye Fme hej Yeer Keespe keer
DeeJeMekelee nw~ hegjeves leerLeeX keer Ghes#ee Deewj veS leerLeeX kes efvecee&Ce kes eefle peeiee ceesn nceejer hejcheje yeve ieee nw~ mJe.
heb. veeLetjece esceer ves "erke ner efueKee Lee-eeeervelee keer j#ee kejves ceW pewve meceepe Glevee ner DemeeJeOeeve jne nw, efpelevee
veJeerve efvecee&Ce kejves ceW keefye~ peneb pewvelJe kee keesF& efevn leke keYeer veneR heeee ieee, Jeneb Yeer veS-veS leerLe& yeveles
ngS osKeves mes Gvekeer en yeele eceeefCele Yeer nes jner nw~
kegC[uehegj kes pewve cebefoj Deewj cetefle&eebW kes oMe&ve nceves meJe&eLece meved 1944 ceW ee 45 ceW Deheves hetpe efheleepeer kes meeLe
efkees Les~ leye nceejer Gce ueieYeie 12 Je<e& keer jner nesieer~ Gmekes yeeo Yeer oes-leerve yeej nceeje Jeneb peevee ngDee nw~ leYeer
mes efvejblej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW nce Gmekee heefjee eehle kejles jns nQ~ De.Yee.efo.pewve heefj<eo
heefyueefMebie neGme, veF& efouueer eje ekeeefMele pewve leerLe& oMe&ve kee meved 1998 kee veee mebmkejCe nceejs heeme nw~ GmeceW
efueKee nw-kegC[uehegj veeueboe kees ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce ceevee peelee jne nw, efkevleg Deye en ese JewMeeueer
kes kegC[eece kees eehle nes ieee nw~ en ese JewMeeueer kes kegC[eece kees eehle nes ieee nw kes mLeeve hej en ese ebo
ueesieeW ves Gmes os efoee nw, en efueKevee peeoe Gefele neslee~
kegC[uehegj kees pevceYetefce ceeveves keer Deheveer hegjeveer OeejCee kees yes Keeles ceW [eueves kes heers keee keejCe Les keee leerLe&#es$e
keceser kees hetjs meceepe kees en veneR yeleevee eeefnS Lee? Kewj, DeYeer Yeer keg veneR efyeie[e nw~ keceser kees Deheveer Fme veF&
Keespe kee eLeeMeerIe hegvecet&ueekebve kejles ngS peye peeies,leYeer meyesje keer keneJele kees eefjleeLe& kejvee eeefnS?
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 18 le=leere KeC[

Fefleneme kees yeoueves keer ese Ske ye[er Yetue nw~ en efveefJe&Jeeo nw efke ceneJeerj kee pevce JewMeeueer ceW veneR ngDee Lee~
Gvekeer ceelee efeekeeefjCeer DeJeMe efJeMeeuee veiejer JewMeeueer kes cenejepe eske kes eneb pevceer LeeR~ Fme lejn JewMeeueer ceneJeerj
keer veefveneue Leer~ GvnW JewMeeueer kee jepekegceej kenvee ee efueKevee Demebiele ner veneR, De#ece Yeer nsw~ cenejepee eske kes
ome heg$e Les~ eesie heg$eeW kes jnles ngS OesJeles (heg$eer kes heg$e) kees jepekegceej kenves keer eLee lees keneR Yeer osKeves ceW veneR Deeleer~
ceneJeerj pewmee eleeheer heg$e Gecee DeelceveeKeelee keer esCeer ceW ieCeveere jne nw, GvnW ceelegueeled Keelee keer DeOece esCeer
ceW jKeves keer Yetue kee ncebW legjble heefj<keej kejvee eeefnS~
meYeer hegjeCeeW ceW efueKee nw efke kegC[uehegj Ske mJeleb$e Deewj eYeeJeMeeueer jepe Lee~ Gmekes JewYeJe kee eegj JeCe&ve Yeer
pewveMeeeeW ceW heeee peelee nw~ Gmekes DeefOeheefle cenejepee efmeeLe& Yeer Ske MeefeMeeueer, eleeheer Deewj mJeleb$e jepee Les~
kegC[uehegj kees JewMeeueer kes Ske meefVeJesMe kes he ceW mJeerkeej kejves mes lees Gmekes mJeleb$e jepe nesves hej ner eMveefevn ueie
peeesiee leLee ueesieeW kees ueiesiee efke cenejepee efmeeLe& DeJeMe ner keesF& meeOeejCe jepee Les Deewj Gvekee Dehevee keesF& DeeYeeceb[ue
Yeer veneR Lee~ JewMeeueer kes jepee kes keejCe ner Gvekee ceeve-mecceeve Lee~ nceW lees mJehve ceW Yeer Ssmee meesevee F veneR nw~
heewjeefCeke JeCe&ve Yeer nceW Fmekeer Devegceefle veneR osles~
esleebyej ebLe met$eke=leebie Deeefo ceW ceneJeerj kees JewMeeefueke kene ieee nw~ Fmekee en DeLe& efvekeeuevee "erke veneR nesiee
efke Jen JewMeeueer kes efveJeemeer Les~ esleebyej Debie-meeefnle kes megeefme erkeekeej Deeeee& Meerueebke ves ceneJeerj kees JewMeeefueke
kens peeves kes heers pees leke& efoes nQ, Jes efJeeejCeere nQ~ Jen efueKeles nQ-
efJeMeeuee peveveer eme, efJeMeeueb keguecesJe Jee~ efJeMeeueb Jeeveb eeme, lesve JewMeeefuekees efpeve~~
DeLee&led-1. efpevekeer ceeb efJeMeeuee veiejer keer Leer 2. efpevekee kegue efJeMeeue Lee leLee 3. efpevekes Jeeve Yeer efJeMeeue Les,
Jen kenueeles Les JewMeeefueke efpeve~
Jeen js yegef-eJeCe efoiecyejeW! legceves lees GvnW JewMeeueer kee efveJeemeer ner yevee efoee~ JewMeeueer kee jepekegceej kenkej Gvekes
ceeceeDeeW kes DeefOekeej hej Yeer heeveer hesj efoee~ keee ceneJeerj pewsmes Goee heg<e mes Yeer Ssmeer DeveefOeke=le ese keer Gcceero
ee keuhevee keer pee mekeleer nw? veneR, keYeer veneR~ Jen JewMeeueer kes veneR Les, Fmes mJeerkeej kejvee ner Fme Ssefleneefmeke Yetue
kee eeeefele nesiee~
ceneJeerj keer pevceYetecf e kes meboYe& ceW eefo yeew ebLeeW ee esleecyej meeefnle kes DeeOeej hej efveCe&e efueee peeesiee lees efhej
Deveske keF& GuePeveW GlheVe neWieer~ Deveske DeeieceefJe emebieeW kees ceeveves keer efJeJeMelee Yeer nceejs meeceves GheefmLele nes mekeleer nw~
Gvekes Devegmeej ceelee ef$eMeuee cenejepee eske keer yenve Leer, peyeefke nceejs Devegmeej Jen Gvekeer heg$eer LeeR~ nceejer ceevelee nw efke
ceneJeerj Deheves efhelee efmeeLe& kes Dekesues heg$e Les, peyeefke Gvekes Devegmeej Gvekee Ske YeeF& veboerJeOe&ve Yeer Lee~ esleebyej eMeesoe mes
Gvekee efJeJeen nesvee ceeveles nQ Deewj kenles nQ efke Gvekeer Ske heg$eer Yeer Leer,efkevleg nce Fmes efmejs mes vekeejles nQ~ esleecyej ebLeeW ceW
efueKee nw efke yemee{ kes efveke oes kegC[eece Les-Ske yeeeCe kegC[eece Deewj otmeje #eef$ee kegC[eece~ Gvekes Devegmeej ceneJeerj
kee peerJe mJeie& mes eLece yeeeCe kegC[eece kes $e+<eYeoe yeeeCe keer helveer osJeeveboe keer keesKe ceW Deeee Deewj yeeo ceW yeeemeer jeef$eeeW
kes yeeo Ske osJe eje GvnW #eef$ee kegC[ kes cenejepee efmeeLe& keer helveer ef$eMeuee keer keesKe ceW mLeeefhele efkeee ieee~ keee
ieYee&henjCe keer Fme yeslegkeer yeele kee Yeer nce meceLe&ve kejWies? nceejs egieheg<e ceneheg<e kes JeemleefJeke efhelee keewve Les, Fme eMve
kee keee Gej nceejs heeme nesiee? keesF& efveCe&e kejves mes henues Fve meye yeeleeW hej Yeer efJeeej kejvee eeefnS Lee~
ceneJeerj keer pevceYetefce kee efveCe&e efoiebyej pewve MeeeeW kes Devegmeej ner nes mekelee nw Deewj nesvee Yeer eeefnS~ meYeer
efoiecyej Meee Deewj hegjeCe Gvekeer pevceYetefce kegC[hegj ee kegC[uehegj kees ner ceeveles nQ~ keneR keesF& efJeJeeo veneR nw~ efJeJeeo
lees veS DevegmebOeevekelee&DeeW ves Deheveer-Deheveer yeewefke DekeueeW mes GlheVe kej efoee nw~ peneb leke oes kegC[eeceeW keer yeele
nw, YeieJeleer met$e kee en GuuesKe cenlJehetCe& nw-leermesCeb Ceeefueboe JeeefnefjeeS Deotjmeecebles SlLeCeb keesuueeS Ceeceb meefCCeJesmes
neslLee~ meefCCeJesme yeppeDees~ lelLeCeb keesuueeS meefCCeJesmes yenguesCeece ceenCes heefjJeeF&~
Fme keLeve mes mhe nw efke JewMeeueer Deewj veeueboe oesveeW ner mLeeveeW kes meceerhe keesuueeie meefVeJesMe Deewj oes-oes kegC[eece
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 19 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Les~ Fme GuuesKe kes DeeOeej hej kegC[uehegj (veeueboe) kees pevceYetefce ceeveves ceW keesF& De[eve Mes<e ner veneR jnleer~
JewMeeueer kees ceneJeerj keer pevceYetefce lees ceevee ner veneR pee mekelee~ en OeejCee meJe&Lee DemJeerkeee& SJeb efvece&tue nw~
eer heer.meer. jee eewOejer ves Deheveer Ske hegmleke Jainism in Bihar ceW efueKee nw-efoiecyej meceoee JeeueeW ves veeueboe
mes oes ceerue otj kegC[uehegj veeceke mLeeve kees ceneJeerj keer pevceYetefce ceevee nw~ eer jeOeeke=<Ce eewOejer Deewj eer vejsMeebo efcee
Yeer JewMeeueer kees pevceYetefce ceeveves kees leweej veneR nw~ es efJeeved Fme meboYe& ceW hegvece&tueekebve efkees peeves hej peesj osles nQ~
nce&ve pewkeesyeer, neve&ues Deewj efyemeW efmceLe pewmes heeeele efJeeejkeeW ves eeeerve JewMeeueer kes keesefeece mes kegC[eece kes
efJekeeme keer yeele kener nw,pees Yee<ee efJe%eeve keer ef mes "erke veneR nw~ ees.jIegJeerjemeeo efmebn ves efueKee nw-keesef Meyo
mes kegC[eece kee efJekeeme efkemeer Yeer ekeej mebYeJe veneR nw~
kes.kes. Sce. kee@uespe, pecegF& kes eeshesmej [e@. Meeceevebo emeeo ves Deheveer MeesOehejke hegefmlekee ceneJeerj kee
pevcemLeeve cebW efueKee nw efke cenelcee yeg ves keesefeece ceW efveJeeme kejles mecee ome met$eeW kee GheosMe efoee Lee, Ssmee
GuuesKe mebege efvekeee ceW Deelee nw~ Fmemes mhe nw efke eefo ceneJeerj kes mecekeeueerve yeg kes mecee ceW Fme mLeeve
kee veece keesefeece ner Lee, lees ceneJeerj kes efueS en kegC[eece veneR nes mekelee~
Ske leLe en Yeer nw efke ueieYeie DeeOeer meoer leke JewMeeueer kees ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW eeeefjle Deewj emeeefjle
efkees peeves kes yeeo Yeer pewveeW kee Gmekes meeLe peg[eJe veneR nes mekee nw JeneB nj Je<e& ceneJeerj peebleer kee Deeeespeve Yeer mejkeej
keer JewMeeKeer kes eje neslee Dee jne nw~ pewve meceepe mJeleb$ehe mes Jeneb keesF& Deeeespeve veneR kejlee nw~ Fmekes efJehejerle
efyenej kes leerLeeXs keer ee$ee kejles mecee meYeer pewve yebOeg kegC[uehegj DeJeMe peeles ner nQ~ YeieJeeve ceneJeerj SJeb Gvekes meeLe
peg[er efJeYetefleeeW mes mebyebefOele Deveske leerLe& jepeie=ner, heeJeehegjer, iegCeeJee Deeefo kegC[uehegj kes efveke ner nQ~ JewMeeueer kes Deemeheeme
Ssmes Oeeefce&ke cenJe kes mLeeveeW SJeb JeeleeJejCe kee efveleevle DeYeeJe nw, pees ueesieeW keer ee kees Deheveer Deesj Deekeef<e&le kej
mekes~ eefo ceneJeerj 30Je<e& leke JewMeeueer ceW jns nesles lees Jeneb Deveske veS hegCe#es$e efJekeefmele nesves eeefnS Les~ FmeerefueS
JewMeeueer Deepe leke Ghesef#ele jner Deewj kegC[uehegj keer leguevee ceW YeefJe<e ceW Yeer Ghesef#ele jnsieer~
hetpe ieefCeveer ecegKe Deeefe&keeeer %eeveceleer ceeleepeer ves osj mes ner mener, kegC[uehegj kes efJekeeme keer esjCee oskej Ske
meeceefeke cenlJe kee keoce G"eee nw~ henues lees nce Yeer eeQkes Les efke en Ske veee efJeJeeo keeeW Ke[e efkeee pee jne nw,
efkevleg peye nceves Gvekes Deewj e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes efJeeej he{s leLee Fme meboYe& ceW Gvekes meeLe
efJeeej-efJeceMe& ngDee lees nceW ueiee efke Gvekee en efceMeve Ghes#eCeere veneR nw~ pewveeiece kes kegC[uehegj kes he#e ceW eefo eceeCe
osKevee nes lees hee"keeW kees efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, nefmleveehegj eje ekeeefMele ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegjMeer<e&ke
hegmleke cebieekej he{veer eeefnS~ JeemegkegC[, kegC[eece, yemee{ pewmes MeyoeW keer pevceYetefce kes meeLe mebieefle efye"eves kes eefJeCeer
eeCeeeece kee heefjee GvnW mJeeb ner efceue peeesiee~ hegvejeJe=efe mes yeeves kes efueS nce GvnW eneb oesnjevee Gefele veneR mecePeles~
Deeiece Deewj egefe oesveeW mes ner en lees efme neslee nw efke JewMeeueer Ske Fefleneme-eefme ceneveiej jne nw, efkevleg
ceneJeerj keer pevceYetefce nesves kee Ske Yeer eceeCe nceW Deheves Dee<e&ebLeeW ceW veneR efceuelee~ JewMeeueer ceW keg yeveevee ner nes lees keesF&
Meeveoej mceejke yeveeSb, efkevleg Gmes ceneJeerj-pevceYetefce kes he ceW eeeefjle ve kejW~ peye peerJe meesJes leye mecePew megheve mele,
Jener Pet" ueeieQ peye peeies veeRo KeesF& keQ-heb. eJej yeveejmeeroeme keer Fve hebefeeeW kes Devegmeej JewMeeueer kes meboYe& ceW keg
ueesieeW eje osKes iees mJehve keer Demeefueele Deye nceejs meeceves Dee egkeer nw~ Deye hegve keesF& etke ncemes veneR nesveer eeefnS~
eefme veeke iewueerefueees keer Fve hebefeeeW kes meeLe nce Deheveer yeele meceehle kejles nQ-
pees peye leke meeeF& veneR peevelee,leye leke kesJeue De%eeveer kenueelee nw, efkevleg peeveves kes yeeo Yeer pees mele kees
mJeerkeej veneR kejlee, Jen DehejeOeer nw~

R Q

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 20 le=leere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj hej

mebleeW keer oes tke uesKeveer
emlegefle-[e@. Deveghece pewve, Fboewj
1. Jeerjmesve cenejepe (Deeeee& Jeerjmesve mJeeceer) eje OeJeuee SJeb peeOeJeuee ceW efueKes iees Jeeve Dekeee nQ~ FveceW
kegC[uehegj kee ner GuuesKe nw~ JewMeeefueke kee DeLe& JewMeeueer mes ueieevee Gefele veneR~ Fme yeeyele eeeee& vejsvekeeMe peer kee
leke& SJeb efJeJeseve hegmleke ceW yengle Dee nw~
vesceeJej, 7 ceF& 2002 -Deeeee& eer efJeeemeeiej peer cenejepe
(Ge efJeeej 7 ceF& 2004 kees eej Jeefj<" he$ekeejeW kes Ske oue eje hetpe Deeeee&eer kees efJeled cenemebIe eje
ekeeefMele hegmleke YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce ekejCe-ceveeref<eeeW keer ef ceW meceefhe&le kejves hej Jee efkees iees~ hegmleke
ceW eeeee& eer vejsvekeeMe pewve, efhejespeeyeeo SJeb heb. eer efMeJeejveueeue pewve, cewvehegjer kes uesKe nQ~)
R Q
2. Deeiece ceW yeleeF& ieF& SJeb hejcheje ceeve YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kes efJekeeme nsleg cesje yengle
MegYeeMeerJee&o nw~
efMekeeshegj (ieg[ieeBJe) -Deeeee& eer yeengyeueermeeiej peer cenejepe
(eer Deefveue kegceej pewve (keceue cebefoj) efouueer mes ngF& eee&)
R Q
3. nceejs hetJee&eeeeX eje yeleeF& ieF& meefoeeW mes hetefpele YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj lees Jele&ceeve kes
veeueboe efpeues ceW nw Gmekes efJekeeme nsleg Deehe meyekees yengle MegYeeMeerJee&o~ ceQves hetJe& ceW Deehekes eje hesef<ele meeefnle hej Yeer Dehevee
DeeMeerJee&o efYepeJee efoee Lee~ en yengle Dee keece nw, Deehe meye Glmeen mes kejW SJeb Oece& kee mebj#eCe kejW~
meuegcyej, efmelebyej 2002 -Deeeee& eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe
([e@. Deveghece pewve, Fboewj mes meuegcyej (jepemLeeve) ceW efmelecyej 2002 ceW ngF& eee&)
R Q
4. nceW efoiecyej pewve ebLeeW kees ner eceeCe ceevevee eeefnS ve efke esleecyej Je pewveslej ebLeeW kees~ 2600 Je<eeX mes veeueboe
kes efveke efmLele kegC[uehegj keer ner pevceYetefce kes he ceW hetpee-Dee&vee nesleer Dee jner nw~ nceW DeveeJeMeke Je Deee GlheVe
kejves Jeeues vees cee$e 50 Je<eeae JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW mJeerkeej veneR kejvee eeefnS~ nceW
Devehesef#ele Yetieesue Deewj Fefleneme kes hee[eW mes Yeefcele veneR nesvee eeefnS Deewj hetCe& ee keeece jKekej kegC[uehegj kee
Dehesef#ele efJekeeme kejvee eeefnS~
Goehegj -Deeeee& eer Je&ceevemeeiej peer cenejepe
(heb. efMeJeejveueeue pewve, cewvehegjer mes heet&<eCe heJe& ceW ngF& eee&)
R Q
5. hejcheje mes ceeves ieS leerLeeX hej efJeJeeo veneR kejvee eeefnS~
Fboewj -Deeeee& eer meercebOejmeeiej peer cenejepe
(eer jcesMe keemeueerJeeue, Fboewj mes ngF& eee&)
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 21 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

6. nceves lees veeueboe kes heeme efmLele ceneJeerj pevceYetefce keer ner Jebovee keer nw SJeb nce lees Fmes ner ceeveles nQ~ Fmekes
DeueeJee Deve efkemeer pevceYetefce keer eee& Yeer veneR kejvee eeefnS, Jejvee ee yeBleer nw~
Fboewj -Deeeee& eer efmeeblemeeiej peer cenejepe
(eer jcesMe keemeueerJeeue Fboewj mes ngF& eee&)
R Q
7. ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes yeejs ceW Deehekes eje esef<ele meeceeer, hegmlekebW, he$e-heef$ekeeSb eehle ngF~ YeieJeeve
keer pevceYetefce SJeb efveJee&CeYetefce kes yeejs ceW efJeJeeo Gefele veneR nw~ ceQves ie=nmLeeJemLee ceW SJeb oer#ee kes yeeo Yeer YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) keer Jebovee keer nw~ Jener JeemleefJeke pevceYetefce nw~
yevesef[ee -Deeeee& eer Meebelf emeeiej peer cenejepe (heesovehegj)
(eer jcesMe keemeueerJeeue, Fboewj mes ngF& eee&)
R Q
8. efoiecyej pewve Deeiece ebLeeW SJeb hejcheje mes ceeve pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kee efJekeeme nesvee eeefnS~ en
keee& Deleble eMebmeveere nw~
efce{ekegj, Deeieje 20-7-02 -GheeOeee eer %eevemeeiej peer cenejepe
(eeeee& vejsvekeeMe pewve, heb. efMeJeejveueeue pewve SJeb [e@. Deveghece pewve mes ngF& eee&)
R Q
9. veeueboe efpeues cesb efmLele ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW YeieJeeve ceneJeerj kee YeJe mceejke yevevee eeefnS~
efhejespeeyeeo-20-7-02 -egJee cegefve eer meceleemeeiej peer cenejepe
-cegefve eer eceeCemeeiej peer cenejepe
(eeeee& vejsvekeeMe pewve, heb. efMeJeejveueeue pewve SJeb [e@. Deveghece pewve mes ngF& eee&)
R Q
10. cesjs ieg Deeeee&eer efJeceuemeeiej peer kes meeceves meccesoefMeKej kes mLeeve hej keesungJee (ieee) hene[ kees
efveJee&CeYetefce efveefhele efkeee ieee lees GvneWves mhe DeeosMe efoee efke hejcheje mes ceeve leerLeeX kes meeLe s[e[ Gefele veneR~
ener yeele YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kes yeejs ceW Yeer mele nw~ ieg Dee%eevegmeej ceQ lees hejchejeceeve
pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kees ner mJeerkeej kejlee ntB~
Fboewj -egJee cegefve eer ewlemeeiej peer cenejepe
([e@. Deveghece pewve SJeb eer jcesMe keemeueerJeeue mes ngF& eee&)
R Q
11. pevceYetefce kes ceeceues ceW efJeJeeo Gefele veneR~ pees pevceYetefce hejcheje SJeb ee mes ceeve nw Jener "erke nw~ meye
efceuekej Gmekee efJekeeme kejes~ ener nceeje DeeMeerJee&o nw~
Fboewj -hetpe cegefve eer mete&meeiej peer cenejepe
-hetpe cegefve eer megYemeeiej peer cenejepe
(eerceleer megceve pewve, Fboewj mes ngF& eee&)
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 22 le=leere KeC[

12. Deheves leerLeeX kee efveCe&e nceW efoiecyej pewve MeeeeW kes Deeueeske ceW ner kejvee eeefnS~ kegC[uehegj lees peiele
efJeKeele nw FmeceW efJeJeeo keeeW?
-ieefCeveer Deeefe&kee eer megheee&celeer ceeleepeer
(heb. efMeJeejveueeue pewve, cewvehegjer mes ngF& eee&)
R Q
13. nceves Deheves ie=nmLeeJemLee ceW 5 yeej meccesoefMeKej keer ee$ee keer~ Ske yeej eer megheee&meeiej cegefve cenejepe kes
meeLe iees~ oer#ee kes heeeled cegefve eer eseebmemeeiej peer cenejepe kes mebIe kes meeLe iees~ leye efyenej eevle kes meYeer #es$eeW
kes oMe&ve efkeS~ heeJeehegjer ceW ie=nmLeeJemLee ceW efveJee&Ce uee[t e{eee efkevleg leye JewMeeueer kee veece megvee nes, Ssmee mcejCe ceW
veneR nw ve keYeer JeneB hengBes~ neB, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe), veJeeoe, iegCeeJeeb peekej oMe&ve efkeS
uesefkeve esleecyej Meeeere GuuesKeeW ves Deveske pewveslej efJeeveeW, uesKekeeW kees en keuhevee kejves ceW meneelee oer efke YeieJeeve
kee pevce JewMeeueer ceW nesvee eeefnS~ Meemeve kee meneesie efceueves mes en heefjefmLeefle Lees[er cepeyetle ngF&~ efyenej Meemeve eje
ekeeefMele Homage to Vaishali leLee JewMeeueer ceW JewMeeueer ceneslmeJe ceveeves mes eeej ngDee~ Ge Debespeer jevee ceW ceneJeerj
kees JewMeeueer kee veeieefjke kene nw~ Fmemes Yeues ner JewMeeueer ceW GlmeJe ceveeSb efkevleg efoiecyej hejcheje mes pevceYetefce kegC[uehegj
ceW ner pevceeslmeJe cevesiee~ nceW Deheves Oece& SJeb meceoee kee mJeeefYeceeve jKevee eeefnS~ Deepe leke 50 meeueeW ceW keg ueesieeW
mes pees Yetue ngF& nw, Gmes megOeejvee eeefnS, en efJeeveeW SJeb OeveJeeueeW kee kee&Je nw~
-Deeefe&keejlve eer eseebmeceleer ceeleepeer
R Q
14. Deehekes eje Yespeer ieF& meeceeer (YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-ceveeref<eeeW keer ef ceW hegmleke SJeb Deve uesKe
Deeefo) SJeb he$e-heef$ekeeDeeW kees he{ves kes yeeo ceeleepeer ves kene nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce JeemleJe ceW
kegC[uehegj ner nw JewMeeueer veneR~ Deehekes eje Yespeer ieF& meeceeer kee ceeleepeer ves Dee DeOeeve efkeee nw~
-Deeefe&kee me=efYet<eCe SJeb Deeefe&kee mJeefmleYet<eCe ceeleepeer
(ye. eslevee peer kes he$e kes DeeOeej hej)
R Q
15. cesje mhe cele nw efke Deeiece meccele SJeb hejcheje ceW kegC[uehegj (veeueboe) ner pevcemLeueer ceeve keer peeveer
eeefnS~
iJeeefueej -MJes. pewve Deeeee& megeMemetejf peer cenejepe
([e. DeYeeekeeMe pewve, iJeeefueej kes ceeOece mes eehle he$e kes DeeOeej hej)
R Q
16. Ske cenlJehetCe& eMve nw efke kegC[uehegj (veeueboe) ee JewMeeueer~ kegC[uehegj lees meowJe Deeiecemeccele jne nw~ JewMeeueer
keYeer leerLe& veneR yeve heeF&~ hetpe %eeveceleer ceeleepeer kees cesje meceLe&ve SJeb Jeboeefce~
peehegj 22-1-02 -MJes. pewve meeOJeer DeefCecee peer
R Q

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 23 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj keer veefveneue JewMeeueer kee cenJe

(Deewue 2002 ceW emlegle)
-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
pewveMeeeeW kes Devegmeej efmebOegosMe ceW JewMeeueer veiejer kee JeCe&ve Deelee nw~ Jeneb jepee keske kes heg$e eske jepe
kejles Les~ eeriegCeYeeeee& ves GejhegjeCe ebLe ceW efueKee nw-
megjueeskeeoYet meesceJebMes lJeb eskees ve=he~
DeLee&led mJeie&ueeske mes Deekej JewMeeueer kes meesceJebMe ceW jepee eske ves pevce efueee Lee~ GvneR keer meele hege$f eeeW ceW mes meyemes
ye[er heg$eer ef$eMeuee efeekeeefjCeer kee efJeJeen efJeosnosMe keer kegC[uehegj veiejer kes jepee efmeeLe& kes meeLe ngDee Lee~
Oece&hesceer yebOegDeeW! efoiecyej pewve Deeiece ebLeeW kes Devegmeej en efveefele nw efke Deepe mes efyyeme meew Je<e& hetJe& JewMeeueer Deewj
kegC[uehegj oesveeW ner veieefjeeb Delevle mece= Deewj jepeIejeveeW mes heneeveer peeleer Leer efkevleg 26 MeleeefyoeeW kes Fme Deblejeue
kes ceOe efJee kes mecemle osMe Deewj eosMeeW ceW ye[s-ye[s heefjJele&ve DeeS efpememes ye[s-ye[s osMe Deepe ess-ess eosMe kes he
ceW heefjJeefle&le nes ieS~ Fve heefjJele&veeW kes yeeJepeto Yeer Fv kes eje yemeeF& ieF& keg veieefjeeb pewmes-DeeesOee, meccesoefMeKej,
yeveejme, nefmleveehegj, eeJemleer Deeefo kee DeefmlelJe keeue Yeer meceehle veneR kej heeee~ ener keejCe nw efke nce meYeer Gve
leerLe&YetefceeeW hej peekej leerLekejeW kes keueeCeke keer Jebovee kejles nQ~
eneb nceW JewMeeueer kes efJe<ee hej met#celee mes DeJeueeskeve kejvee nw efpeme efJeosnosMe ceW kegC[uehegj veiejer kee DeefmlelJe
yeleeee ieee nw Jen lees efyenej eevle kes veece mes peevee peelee nw efkevleg efmebOegosMe keer Keespe Deepe leke veneR nes mekeer nw~
Ske ner efyenejeevle ceW efJeosn Deewj efmebOeg oesveeW osMeeW keer keuhevee keoeefhe Gefele eleerle veneR nesleer nw~
keg DeeOegefveke efJeeveeW ves efmebOegosMe keer peien efmebOeg veoer kee mebyebOe pees[kej en efme kejves kee eelve efkeee nw
efke efyenej ceW cegpehehejhegj kes heeme JewMeeueerveiej nesvee eeefnS~ keg MeesOekelee& efJeeveeW ves -[e@. nerjeueeue SJeb S.Sve.GheeOes
mJeeb en yeele efueKeer nw efke Deveske eeeerve veiejeW kes meeLe Fme JewMeeueer kee oerIe&keeueerve Fefleneme%eeW kees Delee-helee ner
veneR Lee efkevleg efJeiele Ske Meleeyoer kes ceOe MeesOe-Keespe kes DeeOeej hej cegpehehejhegj kes heeme yemee{ veeceke eece kees
JewMeeueer veece os efoee ieee nw~
Fmemes efme neslee nw efke mecee-mecee hej eece, veiej, Menj, Geeve SJeb efMe#eCemebmLeeve Deeefo kes veecekejCe SJeb
veeceheefjJele&ve keer hejcheje hegjeveer jner nw~ Gmeerece ceW efpeme ekeej efouueer kes efveke JewMeeueer, keewMeecyeer veecekeer yengle ye[er-
ye[er keeueesefveeeb efheues Ske oMeke ceW efveefce&le ngF& nQ Gmeer ekeej ueieYeie 50 Je<e& hetJe& efyenejeosMe ceW JewMeeueer veeceke
Gheveiej keer mLeehevee ngF& nw~ Fmekees yyeerme meew Je<e& hetJe& keer Ssefleneefmeke JewMeeueer veiejer ve kenkej Jele&ceeve keer JewMeeueer
ner ceevevee eeefnS~ eneb hej en Yeer kenvee Devegefele ve nesiee efke eefo nceW JewMeeueer kee GVelehe Jele&ceeve ceW oMee&vee ner
nw lees jepeOeeveer efouueer Jeeueer JewMeeueer kee@ueesveer ceW Jen ceneJeerjkeeueerve heke oMee&vee eeefnS keeeWefke Jen kee@ueesveer nw~ MeesOe
Deewj Keespekelee&DeeW kees Deye DeefJeuecye efouueer keer Fmeer JewMeeueer kee hegvelLeeve kejves keer meueen pewvemeceepe kes efueS osvee
eeefnS, jepeOeeveer keer efvekelee Fmes MeerIe ner ieieveegcyeer Keeefle eehle kejeves ceW meneeke yevesieer Deewj pewve meceepe kes FMeejs
hej Yeejle mejkeej Yeer efyenej eevle keer Dehes#ee efouueer ceW DeefOeke DeeefLe&ke meneesie Deewj ceevelee eoeve kejsieer~
keye peeiesieer pewve meceepe?
meceepe kes eyeg veeieefjkeeW! pewveMeemeve keer Deefmcelee kees yeeeves nsleg Deye meYeer kees meesle nesvee DeeJeMeke nw Jejved
Deehe cebefoj ceW hetpee-hee" kejles jnWies Deewj yeenjer mebmeej ceWs Deveeefo pewveMeemeve hej efvejvlej keg"ejeIeele neskej Ske efove
cejCeemeVe osKeves kee cepeyetj nesvee he[siee~ ebt lees Oece& keer JeeKee Fleveer Jeeheke nw efke leerveeW ueesskeeW kee mechetCe& megKe GmeceW
mecee peeves keer #ecelee nw leLeeefhe keeue kes Lehes[eW ceW he[kej peye-peye Oece& kee eme ngDee nw leye-leye efkemeer ve efkemeer ceneheg<e
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 24 le=leere KeC[

ves pevce ueskej Gmekee hegveej efkeee nw~ leYeer meleegie mes ueskej Jele&ceeve kes keefueegie leke Yeejle keer Oejleer hej pewveOece&
kee Deewj Gmekes efmeevleeW kee Dehevee Ske efJeefMe mLeeve jne nw efkevleg F&meJeer meved keer yeermeJeeR meoer kes FeflenemekeejeW ves
Fme Oece& kes eefle SJeb Fmes eJeefle&le kejves Jeeues leerLekej ceneheg<eeW kes eefle Deheveer uesKeveer kes eje efpeme ekeej DeveefYe%elee
SJeb s<eYeeJe kee heefjee efoee nw Jen Deye menve kejvee Deheves pewvelJe hej eMveefevn ueieevee nw~
efJeledefMejesceefCe, heb. eJej eer megcesebo pewve efoJeekej ves Gme mecee Yeer eue jner Deveie&ue MeesOehejcheje mes ogKeer neskej
ner Meeeo pewveMeemeve pees efke meved 1947 leLee 1950 ceW Yeejleere %eeveheer" eje SJeb meved 1998 ceW eeeeceCeYeejleer-
cegpehehejveiej eje ekeeefMele nw, kes he=. 222-223 hej efueKee nw-
YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve kee Fefleneme Deewj Gvekes leeie keer Decej keneveer efyenejeevle kes heeJeehegj eece ceW efJeeceeve
mejesJejmLe OeJeue efpevecebefoj ceW efceueleer nw~ YeieJeeve ceneJeerj ves F&mee mes 599 Je<e& hetJe& kegC[uehegj ceW #eef$eeefMejesceefCe
cenejepee efmeeLe& kes eneb ceelee ef$eMeuee kes Goj mes pevce efueee Lee~ Jes veeLeJebMe kes Yet<eCe Les~ mebmeej kes YeesieeW ceW Gvekee
efJeJeskehetCe& ceve ve ueiee Dele yeeueyeeeejer jnkej GvneWves 30 Je<e& keer DeJemLee ceW efvee&vLe efoiecyej cege OeejCekej 12 Je<e&
leheeee& kej 42 Je<e& keer DeJemLee ceW kewJeue eehle efkeee Deewj efJeeefnlebkej Oece& kee GheosMe 30 Je<e& leke oskej 72 Je<e&
keer DeJemLee ceW hejceefveJee&Ce-cegefe eehle keer~ eYeg kes eeefj$e kees efJeke=le kejles ngS eer Meb.je. jepeJee[s ves veeomeere mete
kes Yee<e-hetJee&Oe& ceW he=.186 hej YeieJeeve kes veeLeJebMe kees veJebMe ceeve GvnW veheg$e kenves keer Demeled ese keer nw Deewj efueKee
nw-ieewlece Je ceneJeerj ns oerIes #eef$ee eele nesles, keejCe ceneJeerje veelehege cnuee Deens Je ieewleceeee pevce efueJeer kegueeble
Peeuee Dees~ veelehege-vehege ve Je efueJeer neR oesvneR kegues cevetveW eele-#eef$ee cnCetve GuuesefKeueeR Deensle~
Keso nw efke Deheves meceoee kes ceesnJeMe ceveg<e mele kee Deheueehe kejles ngS ueefppele veneR neslee~ nefjJebMehegjeCe cesb
YeieJeeve kes efhelee cenejepee efmeeLe& kees eleeheer Yethe yeleeee nw-
efmeeLeex YeJeokee&Yees Yethe efmeeLe&heew<e~ meie& 2-13 JeemleJe ceW Ssmes Deeieceefve efJeeveeW kes eje jefele MeeeeW
mes ner nceW Deheveer Demeueer efJejemele Deewj efvejeOeej DeeieceefJe MeesOe-Keespe keer heesueW %eele nes mekeleer nw Fmekes efJehejerle
efpeve efJeeveeW ves efkemeer mebmLeeefJeMes<e ee eser Deeefo keer ceveesYeeJeveehetefle& nsleg uesKeve efkeee nw Gvekeer jeveeDeeW ceW mhe
ogjeen Deewj DeeieceefJelee kes mJej ietbpeles vepej Deeles nQ~
DeeefKej JeemleefJekelee keYeer ve keYeer lees meeceves Deeles ner nQ!
yebOegJej! Deehekees keg JeemleefJeke leLeeW mes heefjefele nesveehejce DeeJeMeke nw~ nceves efheues keF& Je<e& Deewj cenerveeW mes
peye-peye JewMeeueer mes peg[s efJeeveeW mes Jeelee&ueehe efkeee lees Gve ueesieeW mes Yeer ener leLe megvee efke nce ceneJeerj kees JewMeeueer
kes jepekegceej kes he ceW keYeer mJeerkeej ner veneR kej mekeles nQ~ Gvekee kenvee nw efke JewMeeueer efyeukegue Deueie mLeeve nw
Deewj Jeneb mes 3 efkeceer. otj cegpehehejhegj efpeues kes Ske eece kees ceneJeerj keer pevceYetefce yeveeee ieee nw efpemes JeemeeskegC[
ee kegC[eece kes veece mes peevee pee jne nw~ henueer yeele lees FmeceW efevleve kejves keer en nw efke meefoeeW keer hejchejevegmeej
peye kegC[uehegj veeueboe-efyenej ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW peveceeveme keer ee kee kesv Lee lees otmejs mLeeve kees {tb{ves
keer DeeJeMekelee keeeW he[er? Gme heefJe$e mLeue kes eefle Mebkee kes efevn keeeW GYejs? keee Gmemes henues meved 1956 kes oMeke
mes hetJe& kes ueesie hetCe& De%eeveer Les, GvnW Deeiece kee %eeve veneR Lee?
otmejer yeele en nw efke peye JewMeeueer {t{b er ieF& lees Gmes ceneJeerj keer pevceYetecf e keeeW kene ieee? peyeefke ceneJeerj kes meeLe
kegC[uehegj DeJeleejer efJeMes<eCe peg[ e jne nw Deewj JewMeeueer ceelee ef$eMeuee keer pevceYetecf e kes he ceW heneeveer peeleer jner nw~
Fme efmLeefle ceW eefo MeesOekelee&DeeW kes Devegmeej veece osvee ner Lee lees Kegues he ceW Gmekee veece cee$e kegC[uehegj jKee
peelee Deewj JewMeeueer efkemeer otmejs eosMe ceW yemeeF& peeleer leye lees Meeeo keg ee Yeer JeneB kes efueS Gce[leer~ Deehe mJeeb meeses
efke efmebOegosMe Deewj efJeosnosMe keee cee$e oes-leerve efkeueesceerj kes Deblejeue hej jn mekeles nQ? Jen lees JeemleefJeke pevceYetefce
kegC[uehegj mes ueieYeie 150 efkeceer. otj ceneJeerj keer veefveneue kes he ceW efhej Yeer mJeerkeej efkeee pee mekelee nw Jen Yeer

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 25 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Gmeer ekeej mes pewmes Jele&ceeve ceW Yeejle kes Deboj $e+<eYeosJe YeieJeeve keer efveJee&CeYetefce kewueeMeheJe&le GheueyOe ve nesves mes yeerveeLe
kes heJe&le hej Ske mebmLeeefJeMes<e eje Deeheo veece mes Ske veee leerLe& efheues keg Je<eeX hetJe& mes yevee efoee nw peneb eeueg
eLeeMeefe oMe&ve kejves hengBeles nQ~
JewMeeueer ceW jepee eske kes ome heg$eeW kee DeeefOehele Lee, ve efke jepee efmeeLe& ee egJejepe ceneJeerj kee~ Fme yeele
keer hegef eeke=leefJeee Deketyej-efomecyej 2001 kes he= 30 hej ekeeefMele mJe. heb. yeueYe pewve kes uesKe YeieJeeve ceneJeerj
mes Yeer nes jner nw~ emlegle uesKe ceW uesKeke ves Ske Deesj eejbYe kee Meer<e&ke ner efoee nw-ceneJeerj keer pevceveiejer JewMeeueer~
Fmekes Deboj meYeer yeew SJeb esleecyej leLeeW kes DeeOeej hej GvneWves JewMeeueer ceW ceneJeerj kee pevce Ieesef<ele efkeee nw hegve Deeies
euekej Gmeer uesKe ceW he=. 34 hej cenemeleer ebovee eje keewMeecyeer ceW YeieJeeve ceneJeerj kees Deenej oskej Deheveer yenve ce=ieeJeleer
mes efceueve kes heeeled ceelee-efhelee leke hengBeves kee JeCe&ve kejles ngS uesKeke ves efoiecyej pewve ebLeeW kee DevegmejCe kejles ngS
efueKee nw-
Jeneb mes Gmekee YeeF& efmebnYe JewMeeueer ues ieee efkevleg ebovee keesFme DeuheJee ceW ner mebmeej kee keg DevegYeJe ngDee
Lee efpemekes keejCe Gmes mebmeej mes efveJexo nes ieee-Deheveer eesielee kes yeue hej 36000 Deeefe&keeDeeW kes mebIe keer ieefCeveerheo
hej eefleefle ngF~
Fme melelee kees ner mJeerkeej kej uesves mes ceneJeerj keer pevceYetefce JewMeeueer Yeuee kewmes nes mekeleer nw? efpeme JewMeeueer
ceW ef$eMeuee, ebovee Deeefo meeleeW yenveeW kes Deewj efmebnYe Deeefo ome YeeFeeW kes pevce ngS Gmeer JewMeeueer ceW DeLee&led veefveneue
ceW ceneJeerj kee pevce nesvee keoeefhe mebYeJe veneR nw keeeWefke ceelee ef$eMeuee ves Deheveer memegjeue kegC[uehegj kes vebeeJele& cenue
ceW ner leerLekej yeeueke kees pevce efoee Lee Deewj JeneR Gvekes Deebieve ceW hevn cenerves leke jlveJe=ef ngF& Leer~ pevce kes heeeled
ceneJeerj Deheves veefveneue keF&yeej ieS neW, Gvekee meceJemejCe JewMeeueer ceW peelee jne nes, FmeceW keesF& efJemebJeeo keer yeele ner
veneR nw~
Yeejle ceW DeeS efJeosMeer eeef$eeeW kes Devegmeej yeewebLe heesef<ele hejchejevegmeej JewMeeueer ceW npeejeW-npeej meesves, eeboer, leebyes
kes iegcyeo Jeeues cenueeW kee JeCe&ve Deehe eefo menpe ceW mJeerkeej kej mekeles nQ lees Deehekees Deheves eeeerve Deeiece evLeevegmeej
ceneJeerj keer Demeueer pevceYetefce kegC[uehegj kee osJeeshegveerle JewYeJe Yeer DeJeMe peevekej ieewjJe kee DevegYeJe kejvee eeefnS~
GejhegjeCeebLe ceW mhe JeCe&ve Deeee nw efke-
vebeeJele&ie=ns jlveoerefhekeeefYe: ekeeefMeles~ jlveheekekes nbmeletefuekeeefoefJeYetef<eles~~254~~he=. 460
DeLe&-meele Keb[ Jeeues jepecenue kes Yeerlej jlvecee oerhekeeW mes ekeeefMele vebeeJele& veeceke jepeYeJeve ceW nbme-letefuekee
Deeefo mes megMeesefYele jlveefveefce&le heuebie hej jeveer ef$eMeuee mees jner LeeR~ DeLee&led leerLebkej YeieJeeve ceneJeerj keer ceelee kee lees
Meeve kejves Jeeuee heuebie ner mJeCe& Deewj jlveefveefce&le Lee~ jele-efove mJeie& keer osefJeeeB Gvekeer mesJee kejleer LeeR, mee#eeled Fv
Deewj osJeieCe YeieJeeve kes mece#e efkebkej yeves Ke[s jnles Les, Meefe FveCeer mJeeb ieghleJesMe yeveekej ceelee keer mesJeeDeewj j#ee
ceW mebueive jnleer Leer leLee efpeme veiejer ceW ueieeleej 15 cenerves leke eefleefove mee{s meele kejes[ jlveeW keer ceeser Oeeje mJeeb
Oevekegyesj Deekej yejmeelee Lee Gme kegC[uehegj veiejer keer mece=lee lees MeyoeW ceW JeefCe&le Yeer veneR keer pee mekeleer nw~
Deepe efyyeme meew Je<eeX kes yeeo ve lees kegC[uehegj ceW Jen JewYeJe efoKelee nw Deewj ve ner Deepe keer mLeeefhele JewMeeueer-yemee{
ceW keg DeJeMes<e efoKeles nQ Dele: JewMeeueer lees Deye kesJeue Keespe kee efJe<ee nw Deewj kegC[uehegj Deheves meewYeeie kees hegve eehle
kejves keer Fblepeej kej jne nw~
keee heeJeehegjer Deye ceOeceeheeJee kes he ceW mJeerke=le nes egkeer nw?
hee"keeW! pevceYetefce JewMeeueer kees ceevelee osves Jeeues efJeeved ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce kees Deye leke lees ceefpPecee heeJee-
heeefpeueveiej, ieesjKehegj, G.e. kes efveke heeJeeeece kees ceeveles DeeS nQ~ eeke=leefJeee kes efheues DebkeeW ceW ceneJeerj efveJee&CeYetefce
kes veece kees ceOecee heeJee kes he ceW ner efueKee peelee Lee efkevleg Deeee& ngDee Deketyej-efomecyej 2001 Debke kes heb. yeueYe
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 26 le=leere KeC[

peer kes ner uesKe ceW he=. 37 hej mhe efueKee nw-
YeieJeeve ceneJeerj 72 Je<e& keer Deeeg ceW keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer kes eelekeeue ceefpPecee heeJee ceW Jele&ceeve heeJeehegjer
ceW keceeX kee veeMe kejkes cege nes ieS~
DeeefKej JeemleefJekelee hej lees keYeer ve keYeer meyekees Deeveener he[lee nw~ keg ueesie Deheveer yegef-JewefMee kee heefjee
osves nsleg Yetieesue keer oueerue osves ueieles nQ efke ceieOeosMe ceW jepeie=ner veiejer Leer lees Gmeer kes Fleves vepeoerke 18 efkeceer. otj
hej ner efJeosnosMe keer kegC[uehegj veiejer kewmes Dee ieF&?
Fme efJe<ee ceW meyemes henuee ner eMve lees DeeOegefveke mLeeefhele JewMeeueer kes eefle ner G" peelee nw efke efmebOeg osMe keer JewMeeueer
veiejer kes Deboj cee$e 2 efkeceer. otj efJeosnosMe kee kegC[eece Deeheves kewmes yevee efueee? eefo 2 efkeceer. kes Deblejeue ceW oes ye[s
jepeeDeeW kes osMe keefueegieer ceeveJe mLeeefhele kej mekelee nw lees meleegie ceW ceieOe Deewj efJeosn Lees[e heeme-heeme jns neW FmeceW
keewve meer Yeewieesefueke heefjefmLeefle efyeie[ ieF&?
Kewj! DeeOegefveke yegef ves lees Deepekeue Deeiecehejcheje, leerLe&, hetpeveheefle Deeefo ceW heefjJele&ve kejles-kejles Deye
efmeefMeuee kees ner heuekej DeeQOeer kej oer nw peyeefke Deeiece ceW DeOe&ev ee Geeve keesjs kes meceeve efmeefMeuee kee Deekeej
ceevee ieee nw Dele Deheveer-Deheveer ee ner FmeceW eOeeve ceevekej Ske-otmejs kee efJejesOe kejves keer yepeeS eeeerve Deeeee&
eCeerle Deeiece ebLeeW kee ner meneje uesvee eeefnS~
en ceieOe osMe kes efveke kegC[hegj veiejer kee DeefmlelJe Yeer Deehe GejhegjeCe kes efvecve eceeCe mes osKeW-
ojefveeJeueesefke, efJeefMeheueoeefeve~
mJehveeved <ees[MeefJeefVeeved efeeeme efeekeeefjCeer~~256~~
leovles heMeove_e, iepeb Jeke$eeJesefMeveced ~
eYeelehenOJeevew: heef"lewJe&efvoceeieOew:~~257~~he=.460
DeLee&led jeef$e kes elegLe& enj ceW ef$eMeuee ves keg Kegueer meer veeRo ceW meesuen mJehve osKes~ meesuen mJehveeW kes yeeo Gmeves
cegKe ceW eJesMe kejlee ngDee Ske Deve neLeer osKee leovevlej meyesjs kes mecee yepeves Jeeues veiee[eW keer DeeJeepe mes leLee eejCe-
yevoerpeveeW Deewj ceeieOepeveeW kes eje he{s ngS cebieue hee"eW mes Jen peeie G"er~
Fve hebefeeeW mes en mhe nes jne nw efke kegC[uehegj kes efveke ner ceieOeosMe Lee Deewj Jeneb kes ceeieOeerpeve Yeer kegC[uehegj
ceW jne kejles Les~ pewmes-Deepe Yeer nceejs YeejleosMe ceW Deveske osMeeW kes ueesie Yeer efveJeeme kejles nQ Deewj leceece osMeeW kee
heejmheefjke JeJenej, Jeeheej Deeefo Yeer meowJe mes ner eueles jns nQ~ Meeeo Gmeer hejcheje kee DevegmejCe kejles ngS Deepe Yeer
kegC[uehegj kes Deemeheeme kes leceece DeeefoJeemeer veeieefjke Deheves kees ceiewee kenles nQ~ Deewj kegC[uehegj kes ceneJeerjeYeg kees Dehevee
hejce DeejeOe ceeveles nQ~ Deble ceW Deehe meye eeueg YeeeW kees ener esjCee uesvee nw efke yemee{eece ceW yemeeF& ieF& JewMeeueer kees
2600 Je<e& hegjeveer JewMeeueer ve ceevekej Gmes efouueer keer Ske kee@ueesveer keer YeeBefle ner mecePeW Deewj Demeueer JewMeeueer kes Keespe kee
meeOeve yeveeSb SJeb ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes eefle Deheveer ee kees keoeefhe efJeeefuele ve nesves oW~
R Q

YeieJeeve ceneJeerj efpevneWves Yeejle kes efJeeejeW kees Goejlee oer, Deeeej kees heefJe$elee oer, efpemeves
Fbmeeve kes ieewjJe kees ye{eee, Gmekes DeeoMe& kees hejceelceheo keer yegueboer leke henBgeeves keer Meefe oer~
meebmke=efleke eesleeW kees megOeeje, Gve hej efpelevee Yeer ieJe& kejW, Lees[e ner nw~
-[e@. nsuhegLeheeve iueepesveehhe (pece&veer)
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 27 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj kee pevce SJeb pevceYetefce kegC[uehegj

(Deewue 2002 ceW emlegle)
-heb. efMeJeejCeueeue pewve, cewvehegjer
esvesoceeeflenleb mekeueeLe&leJeb, Geesefleleb efJeceuekesJeueueesevesve ~
Yekelee leceodYegleiegCeb eCeceeefce Jeerj-ceejeVejecejieCeeefe&leheeoheer"ced ~~
efJeeJeve YeieJeeve ceneJeerj kes pevce kees 2600 Je<e& kee Devlejeue Jeleerle nes egkee nw~ Gvekee Jele&ceeve leerLekej heosve
peerJeve lees ueeskekeueeCekej hebe cebieueeW mes efJeefMe DeodYegle ueeskeesej iegCeeW mes heefjhetCe& nw ner, Gvekee hetJe& heee&eeW ceW neefve-
Je=efhe Deeboesefuele neslee ngDee DeefleMee ecelkeejer nw~ keee Dece=le efJe<e nes mekelee nw leLee Fmekes efJehejerle keee efJe<e Dece=le
kes he ceW heefjCele nes mekelee nw? Fmekee mhe eefleefyecyeve YeieJeeve ceneJeerj kes efJenbiece YeJeYeceCe kes ohe&Ce ceW neslee nw~
ueieYeie kees[ekees[er meeiejeshece keeue kes Lehes[esW ceW, eeb[ Deefive ceW lehleeeceeve nesles ngS keYeer "esme he ceW, keYeer lejue he
ceW, keYeer efJeke=le he ceW, keYeer #egefYele he, keYeer DeMeg he ceW, keYeer efmLej he ceW eeceerkej mJeCe& kes meceeve YeieJeeve
ceneJeerj keer Deelcee heeref[le he ces bSJeb heleve Deewj GlLeeve kes he ceW Meceeve nesleer nw~ Deee leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe
kes efoJe Oece&cee meeceerhe kees eehle kejkes Yeer ke<eeeeW kes JeMeerYetle nes mJeeb lees Deheves hejeYeJe Deewj Deheefjefcele ogKeeW kee
hee$e yeveleer jner, meeLe ner mecemle ueeske kees efnbmee, heeKeC[ SJeb ogjeen kee iejueheeve kejeves ceW efuehle jner, efkevleg Keewuelee
ngDee peue Deble ceW Meerleue mJeYeeJe kees eehle neslee ner nw~ Gmeer ekeej Jen efJeefMe Deelcee Yeer kece& mebeesieer YeeJeeW, ogKe meblehle
YeeJeeW mes jefnle nes #eceeefo Meerleue Meg Deelce mJeYeeJe kees eehle kej Meeele cees#emegKe kee Yeepeve yevee~ vej mes veejeeCe
yeveves keer en efoJekeLee peve-peve kes efueS esjCeeeo nw~ hetJe& ceW efpemeves efnbmee kee, heehe kee, efJeYeeref<ekeeDeeW kee ogefveee kees
hee" he{eee Lee, Gmeer ves heeeled Deheveer YetueeW kees mJeerkeej kej DeelceMeesOeve he Mee mes, efJee kees DeeEnmee leLee
menDeefmlelJe nsleg DeceesIe Dee Deveskeeble he ce=legbpeeer Deew<eefOe eoeve kej ueeskekeueeCe efkeee~ Gvekee efoJe Meemeve
DeeeJeefOe efJeeceeve neskej efJee kees megKe-Meebefle kee heeJeve mebosMe os jne nw~
hetJe& heee&eeJeueeskeve-eneB Gvekeer efe$e efJeefe$e he heee&eeW kees GuuesefKele efkeee peelee nw-
1. hegjJee Yeerue 2. meewOece& mJeie& ceW osJe 3. ceejere ee cejerefe (YeieJeeve $e+]<eYeosJe kee heew$e ee Yejle eeJeleea kee
heg$e) 4. yeeueeske kee osJe 5. yeeeCe heg$e peefue 6. meewOece& mJeie& ceW osJe 7. heg<eefce$e yeeeCe 8. meewOece& mJeie& ceW osJe
9.Deefivemen yeeeCe 10. mevelkegceej mJeie& ceW osJe 11. Deefiveefce$e yeeeCe 12. ceensv mJeie& ceW osJe 13. Yeejepe yeeeCe
14. ceensv mJeie& ceW osJe, lelheeeled leere ceeve SJeb efceLee GheosMeeW kes keejCe DemebKeele yeej efleee ieefle ceW ogKe Yeesie
15. mLeefJej yeeeCe 16. ceensv mJeie& ces bosJe 17. jepekegceej efJeeveefvo (Fme YeJe ceW efoiebyejer oer#ee ueer) 18. ceneMege
mJeie& ceW osJe 19. ef$ehe= veejeeCe, 20. mehlece vejke (Glke= Deeeg-33 meeiej) 21. efmebn 22. eLece vejke 23. efmebn
(Deefpelebpee Je Deefcelebpee DeLeJee pee Je DeefceleiegCe cegefve kes GheosMe ueeYe) 24. meewOece& mJeie& ceW efmebnkesleg osJe
25. kevekeesppJeue jepee (cegefveoer#ee) 26. ueevleJe mJeie& ceW osJe 27. jepee nefj<esCe 28. ceneMege mJeie& ceW eereflebkej osJe
29. efeeefce$e eeJeleea (efJeosn) 30. meneej mJeie& ceW osJe mete&eYe 31.Jeemeghetpe YeieJeeve kes leerLe&keeue ceW jepee vevove (cegefve
oer#ee, leerLekej eke=efle kee yebOe SJeb eeeesheieceve meceeefOe) 32. Deegle mJeie& ceW osJe 33. kegC[uehegj ceW jepee efmeeLe& Je
jeveer efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) kes heg$e leerLekej ceneJeerj~
YeieJeeve ceneJeerj kes Yetle SJeb Jele&ceeve YeJeeW kes efe$eCe kee heefueleeLe&-
1. heeheer mes heeheer peerJe Yeer heehe efveJe=efe kej efve<heehe SJeb Meg nes mekelee nw~
2. YeieJeeve ceneJeerj kes peerJe ves ner eEnmee e%e, heeKeb[ kee emleej efkeee~ Deble ceW Deheveer Yetue mJeerkeej kej eke=le
Dehesef#ele heehe kees efceeves kee Yeer DeLeke eeeme efkeee~ hejvleg Gmes hetCe& he mes veneR efceeee pee mekee~ Dele meowJe heehe

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 28 le=leere KeC[

keee& SJeb Gmekes eeej SJeb Devegceesove mes yeevee eeefnS~

3. heehe eJe=efe kees eeeefjle kejvee mejue nw, hejbleg heehe efveJe=efe Deefle keef"ve nw~ peue kee DeOeesieceve menpe nw, Gheefj
eJeen og<kej neslee nw~
4. heeheer peerJe mes Ie=Cee kejkes Gmes megOeeje veneR pee mekelee, keCeehetJe&ke GheosMe mes ner megOeej mebYeJe nw~
5. mJeesheeefpe&le hegCe kece& ner mJeeb peerJe kees ogKe DeLeJee megKe eoeve kejlee nw~
6. kece& ner Yeeie yevelee nw, Gmekee veeMe kej hejceelce heo eehle neslee nw~
7. cejerefe ves Deheves efheleecen YeieJeeve $e+<eYeosJe kes DeeEnmee SJeb mebece kes ceeie& keer DeJensuevee kej ogKe eehle efkeee
leLee DeeEnmee SJeb leeie kes cetle&he cegefveeeW keer ee kejkes ner ogKe efveJe=efe Deewj megKe keer eeefhle keer~
8. Deefnbmee, Deveskeeble SJeb Deheefjen ner DeelceMeebefle SJeb efJeeMeebefle kee Gheee nQ~
9. efmebn heee&e ceW ceneJeerj ves heMeglee kee leeie efkeee SJeb meceeefOehetJe&ke Mejerj kee leeie efkeee Deewj keueeCe keer
Deesj Deemej ngDee~ nce lees ceveg<e nQ, DeJeMe ner yegjeF& hej efveeb$eCe kej mekeles nQ~ Meekeenej SJeb heee&JejCe megj#ee DeJeMe
ner kejCeere nw~
10. hegjJee Yeerue keer DeJemLee ceW Gmekeer helveer keeefuekee ves Gmes cegefve nlee pewmes peIeve heeheke=le mes jeskee Lee~ Fmemes
eke nw efke veejer peeefle ceveg<e kes efueS esjCeeeesle yeve mekeleer nw~ meleer evovee kes eleerke he ceW YeieJeeve ceneJeerj kee
veejer peeefle kee mecelJe efJeefole ner nw~
11. ceeveke<eee kes Gsie kes keejCe efnbmee kee eJele&ke ceneJeerj kee peerJe Lee Deewj DevleleesielJee eLeeLe&lee kees mJeerkeej
kejves hej elegLe& keeue kes Deble ceW Debeflece leerLekej kes he ceW Deefnbmee SJeb Deveskeeble kee eJele&ke Yeer YeieJeeve ceneJeerj kee
peerJe ner ngDee~
12. JeOe&ceeve hetJe& ceveg<e heee&eeW ceW DeefOekelej yeeeCe kegue ceW ner GlheVe ngS Les~ GvneR DeJemLeeDeeW ceW Gve hej heeKeb[,
Oece& kes veece hej efnbmee Deeefo kegeflmele heefjCeeceeW kee eleeJele&ve neslee jne~ Fmemes %eele neslee nw efke efMe#ee kee ogheeesie
ceveg<e kees efkelevee DeOeesheeflele yevee oslee nw~ pees efMe#ee meogheeesie kes he ceW Dece=le nw, Jener ogheeesie keer heefjCeefle ceW efJe<e
yeve peeleer nw~ kene Yeer nw-
mee#eje efJehejerleeesled je#emee SJe kesJeueced ~ mejmees efJehejerleesefhe mejmelJeb ve cegeefle~~
Dehes#eCeere efJeefMe efyevog-efyenej eevle ceW $e+pegketuee veoer kes le hej pe=efcYeke eece kes efveke JewMeeKe Megkeuee oMeceer
kees YeieJeeve ceneJeerj kees ke"esj leheeee& SJeb Glke= Oeeve mes kewJeue keer eeefhle ngF&~ ieCeOej he efveefcee kes DeYeeJe kes
keejCe 66 efove leke efoJeOJeefve veneR efKejer~ hegve ieewlece kes oeref#ele nesves SJeb ieCeOejlJe kes eehle nesves mes efoJeOJeefve kee
DeeefJeYee&Je ngDee~
YeieJeeve ceneJeerj kes GheosMe kee meyemes cenlJehetCe& henuet meJeexoe leerLe& kes he ceW heeJeve DeJeoeve nw~ FmeceW eeCeercee$e
kes efueS megKe Meebefle kee ceeie& efveefnle nw,Fmeer ceW efJeeMeebefle,men DeefmlelJe kee cetueceb$e meceeefnle nw~ Deveskeevle SJeb meeodJeeo
Fmekee DeeOeej nw~ Yeejleere meeefnle kes DeJeueeskeve kejves mes efJeefole neslee nw efke meJeexoe kee meJe&eLece GodIees<e YeieJeeve
ceneJeerj kes heeJeve mebosMe ceW ner mebeehle nw~
Deeeee& mecevleYe keer efvecve hebefeeeb Je nQ-
meJee&vleJeeodiegCecegKekeuheb, meJee&vleMetveb e efceLeesvehes#eb~
meJee&heoecevlekejb efvejvleb, meJeexoeb leerLe&efceob leJewJe~~(egeevegMeemeve)
Jemleg Deveble Oecee&lceke nw~ Deveskeeble Jemleg kes meYeer (hejmhej efJejesOeer Yeer) heeeeX hej efheele kejlee nw, meYeer kees
ekeeefMele kejlee nw, Gvekeer meee kees mJeerkeej kejlee nw~efJejesOeer mJeYeeJeeW kees ieewCe Deewj cegKe he mes meeodJeeo Mewueer mes
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 29 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eefleheeefole kejlee nw~ pees ef meJe&Oecee&lceke ve neskej efkemeer Ske ner henuet kees ceeve kejleer nw, Deve efJejesOeer henuet keer
Devehes#e nw, Jen efceLee nw~ ns YeieJeeve ceneJeerj! en Deveskeeblehe meJeexoe leerLe& kesJeue Deehekee ner nw, Fmeer mes mecemle
DeeheefeeeW kee veeMe neslee nw, ener Meeele nw~
DeeEnmee, efJeeMeebefle kee DeeOeej Yeer Deveskeeble he meJeexoe leerLe& ner nw~
Yeeeb lf e heefjJesMe- De%eeve, Oece&he#eheele Deeefo keejCeeW mes pewve Oece& SJeb YeieJeeve ceneJeerj efJe<eeke DeveskeeW Yeeeb lf eeeB efieesej
nesleer nQ~ en efeblee kee efJe<ee nw~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled
cenemebIe Deeefo kes eje Deve meeefnle SJeb hee"eece ceW ekeeefMele Yeeeb lf eeeW kes efveJeejCe kee meeLe&ke eeeme efkeee ieee nw,
efkeee pee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj kes DeefmlelJe kes meyeue eceeCe meeefnle, hegjeJeMes<e, cetelf e&eeB, Deeeee& hejcheje, peveegelf e leLee
meleevJes<eer FeflenemekeejeW kes mhe cele kes he ceW efJeeceeve nw, pees ohe&CeJeled mele kees Gpeeiej kejles nQ~ DeeJeMekelee nw efke
esleebyej SJeb yeew efceLee ceeveleeDeeW pewmes ieYe& kee mLeeveevlejCe, efJeJeen SJeb mebleeve kee pevce, ceebmeenej Deeefo kee efvejekejCe~
hee"eeceeW ceW Deuhe%e FeflenemekeejeW eje YeieJeeve ceneJeerj mes ner pewveOece& kee eJele&ve keefLele kejves he Yeebefle kee
mLeeeer he mes efveJeejCe DeeJeMeke nw~ Jewefoke, meveeleve mebmke=efle ceW Yeer YeieJeeve $e+<eYeosJe,vesefceveeLe SJeb heee&veeLe leerLekejeW
kee GuuesKe Fme nsleg heee&hle mee#e nQ~ 4 hejJejer meved 2000 kees ueeueefkeues kes cewoeve ceW hetpe ieefCeveerecegKe,
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe ceW Deeeesefpele Deee leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce
ceneslmeJe kes DeJemej hej eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves mhe mJeerkeejesefe he Iees<eCee keer Leer efke YeieJeeve
ceneJeerj mes hetJe& 23 leerLekejeW keer hejcheje eceeCeefme nw~
pevceYetefce kegC[uehegj-Jele&ceeve ceW efoiecyej pewve meceepe ceW YeieJeeve ceneJeerj kes pevce SJeb efveJee&CemLeue efJe<eeke Yeeefvle
SJeb efJeJeeo efieesej nes jne nw~ heee&hle mee#eeW mes ege efyenej eevle keer efveJee&CeYetefce heeJeehegj kes mLeeve hej GejeosMe
kes ieesjKehegj efpeues ceW Deve heeJeehegj keer keuhevee kee ogmeenme Deheves hewjeW hej kegune[er ceejves kes meceeve nw~ Deheves ner
FeflenemekeejeW Je DeeeleveeW kees Devehesef#ele heefjJeefle&le kej meceepe peerefJele SJeb mJemLe veneR jn mekelee~ Fmeer ekeej YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes efJe<ee ceW Yeer DeveeJeMeke efJeJeeo Ke[e nes ieee nw~ JewMeeueer, pees efke YeieJeeve ceneJeerj
kes veevee eske keer jepeOeeveer Leer, kees Je&ceeve kee pevcemLeeve Ieesef<ele kejvee Ske DehejeOe ner ceevee peevee eeefnS~
efkemeer ekejCe kees eceeefCele kejves nsleg leerve eceeCe Dehesef#ele nesles nQ-1. ele#e 2. Devegceeve 3. Deeiece~
ele#e ef mes-veeueboe efpeueevleie&le kegC[uehegj ceW pevce mceejke kes he ceW ceneJeerj efpeveeuee eeeerve keeue mes
DeJeefmLele nw~ MeleeefyoeeW mes ner eeJekeieCe pevcekeueeCeke leerLe& kes he ceW Fmekeer Jebovee kejles Deees nQb~ DeefOekeebMe nce
meYeer Fmekes ele#eoMeea nQ, Jevovee kej egkes nQ~ keeeWefke en eefme leerLe& nw~ efkevleg Ske Yeer Jeefe efieesej veneR neslee,
pees pevcekeueeCeke mLeue kes he ceW JewMeeueer keer Jebovee kej ke=leeLe& ngDee nes~
Devegceeve efJe<eeke-JewMeeueer ceW YeieJeeve ceneJeerj efJe<eeke eehle keeflehee hegjeleeefJeke meeceeer eyeue eceeCe veneR nes
mekeleer, keejCe efke Ssmes Gheeoeve lees efyenej, GejeosMe Je osMe kes Deve YeeieeW ceW Yeer e$e-le$e eehle nes peeles nQ~ FmeceW
DeveLeevegheheefe he nsleglee veneR heeF& peeleer~ Fme ue#eCe ceW DeefleJeeefhle oes<e nw~ DeJeeefhle, DeefleJeeefhle SJeb DemebYeJe Fve
leerve oes<eeW mes jefnle ue#eCe neslee nw~ JewMeeueer pevcemLeue kes ue#eCeeW ceW leerveeW ner oes<e efieesej nesles nQ~ Dele nslegefme
eke=le, eefme kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw~
Deeiece kes heefjes#e ceW-veee keer heefjheeer ceW en meJe&ceeve nw efke eefo ele#e Deewj Devegceeve mes celewkee ve nes lees
Deeiece ner Debeflece eceeCe nw~ Dele eneB keeflehee eeeerve Deeiece kes eceeCe emlegle efkees peeles nQ, keeflehee veJeerve ceveeref<eeeW
kes efJeeej Deewj ceeveleeSb Yeer-
1. efmelLejee-efeekeeefjCeereEn Ceejefcce kegb[ues Jeerjes~ GejheiiegefCeefjkeKes eseefmeos lesjmeerS GhheCCees~~
(efleueeseheCCeeer, efleere Keb[, ieeLee 556)
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 30 le=leere KeC[

Jeerj efpevesv kegC[uehegj ceW jepee efmeeLe& Deewj jeveer efeekeeefjCeer mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees Gejeheeuiegveer ve#e$e
ceW GlheVe ngS~ (veeLeJebMe kee meceLe&ve ieeLee 557 ceW GefuueefKele nw~)
2. DeLeeefmceved YeejlesJe<ex efJeosns<eg cenef&<eg~ DeemeerlkegC[uehegjb veecvee hegjb megjhegjesececed~~
(hegjeCemeej meben, efleere Yeeie, elegLe& meie&-Mueeske1, Yeejleere %eeveheer", Deveg. heb. hetueebo efmeevleMeeeer)
3. Deemee{ peesCn hekeKeerS kegb[uehegj CeiejeefnJe CeenJebme-efmelLeCeefjbomme eflemeueeosJeerS ieJYeceeiebletCe lelLe
DeefoJemeeefne CeJeceemes Deefe eFe-megkekehekeKe lesjmeerS jeerS GejheiiegCeerCekeKees ieyYeeoes efCekeKeblees JeceeCe
efpeefCeboes~ (peeOeJeuee 1-58)
Dee<ee{ cenervee kes Megkeue he#e keer <eer kes efove kegC[uehegj veiej kes mJeeceer veeLeJebMeer efmeeLe& vejsMe keer ef$eMeuee osJeer
kes ieYe& ceW Deekej Deewj Jeneb veJe ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove jeef$e ceW Gejeheeuiegveer ve#e$e kes jnles
ngS YeieJeeve ceneJeerj ieYe& mes yeenj DeeS~ meeLe ner efvecve GodOe=le ieeLee peeOeJeuee kes meeLe OeJeuee ceW Yeer he= 535 hej
Debefkele nw-
4. kegb[uehegjJeefjmemmejee efmelLekeKeefeemme Ceenkegues~ eflemeueeS osJeerS osJeermeo mesJeceeCee S~~
(peeOeJeuee ceW GodOe=le ieeLee 23)
5. nefjJebMehegjeCe meie& 2-Mueeske 5 mes 25 eeeervelece ieeLeeSb~
6. efmeeLe&ve=heefleleveees YeejleJeemes efJeosnkegC[hegjs~ osJeeb efeekeeefjCeeb megmJehveeved mebeoMe& efJeYeg~~
(efveJee&CeYeefe )
7. DeeJeMeke efveeg&efe ceueeefieefj erkee ieeLee-52
8. ueieYeie 600 F&. hetJe& efyenej eevle kes kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& kes Iej ceW Gvekee pevce ngDee~ Gvekeer
ceelee ef$eMeuee JewMeeueer vejsMe jepee eske keer heg$eer LeeR~
(pewveOece&-heb. kewueeMeeb Meeeer he=.-50)
9. je%e kegC[hegjsMeme JemegOeejee lelhe=Leg~ mehlekeeserceCeer meee& efmeeLe&me efoveeefle~~
(cenehegjeCe-meie& 74, pewvesv efmeeblekees<e-leerLekej heefjee)
10. GejhegjeCe heJe& 74-1252
11. Deefmceve YegJee ceeue FeefMeeues meceeoOe^erefleuekelJeceeues~
meceefleb Jeefe ceoereYee<ee mecesefnleb kegC[hegjb meceemeeled ~~21~~ (Dee. %eevemeeiej peer Jeerjesoe meie&-2)
12. Fn pebyegoerefJe YejnbleeJeefue, jceCeere efJemee meesne efJemeeueb~
kegb[Gefj jeG efmelLe meefnG, pees efmeefjnme ceiieCe Jesme jefnG~~ (Jeerj efpeefCebo eefjG he=.11-12-13 (%eeveheer")
Fleeefo Ghejese eceeCeeW kes DeeOeej hej en efme nw efke efyenej eevlemLe veeueboe efpeues kes Debleie&le DeJeefmLele kegC[uehegj
ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw~ Gmekee eeej Deewj efJekeeme meeOegJe=voeW SJeb efJeeveeW kes eje Yeebefle efveJeejCeeLe&
Skeelcelee nsleg Dehesef#ele nw~
R Q

cebieuecee eer ceneJeerj eYeg, keesef veceve mJeerkeej kejes~

jlve$ee mes JemegvOeje kee, egie-egie leke e=bieej kejes~~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 31 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

JewMee}er mceeefjkee-2002 efoiecyej nw ee MJesleecyej?

(pegueeF& 2002 ceW emlegle)
-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
efhe}s }ieYeie 25 Je<eexb mes pewve meceepe peneB meeefnle hekeeMeve SJeb Oece&heYeeJevee kes #es$e ceW keeHeer ye{-e{kej Deeies
Deeee nw, JeneR lespeer mes efoiecyej pewve meeefnle ceW efJekeej Yeer Deeee nw~ DeeOegefveke }sKeke Deewj meeefnlekeej Deheves MeesOehejke
DeOeeve Jee}s }sKeve ceW en Yeer Yet} peeles nQ efke Deheves hetJe&pe heeeerve efoiecyej pewveeeeeexb keer hejceefJeMeg JeeCeerheer Dece=le
ceW efyevee YesoYeeJe kes nce Deve hejcheje kes meeefnle kee Yeer efceeCe kewmes kej jns nQ~
Oeeve jKeW! otmejeW keer yeeleeW kees peevevee SJeb Gmes Deheves }sKeve ceW heegkele kejvee yegje veneR nw, efkevleg Gve ievLeeW kee
nJee}e efoS efyevee Deeeeeexb keer JeeCeer kes meeLe Gvekee meeqcceeCe kejvee Delevle Ieeleke leye efme neslee nw, peye pewvelJe
mes Deheefjefele }esie GmeceW heegkele DeeieceefJe hebeqkeleeeW kees Yeer efoiecyej pewve ievLe keer ner mecePe }sles nQ Deewj leovegmeej
ner he$e-heef$ekeeDeeW ceW hekeeefMele nesves }ielee nw~ Ssmee ner Ske GoenjCe osKeves ceW Deeee nw JewMee}er mceeefjkee kee, pees efke
YeieJeeve ceneJeerj mceejke meefceefle, hevee mes 25 Dehew} 2002 kees hekeeefMele ngF& nw~
hekeeMeve meefceefle kes heoeefOekeejer SJeb mecheeokeeW mes ceQ hetvee eenleer ntB efke en mceeefjkee efoiecyej pewve nw ee
MJesleecyej DeLeJee yeew? DeLeJee meyekee efce}e-peg}e he hemlegle kejkes Fmes efKee[er yevee efoee ieee nw?
mceeefjkee kes mecheeokeere mes }skej Deeqvlece (61JeW) he= leke efpeme keoj FmeceW efoiecyej he#e keer DeJens}vee keer ieF&
nw Gmes he{kej oe JeefLele nes ieee Deewj ceQ meeseves }ieer efke Meeeo Deye [e@kej, heesHesmej, Fefleneme%e, Yetiees} Meeeer Deewj
hegjelelJeJesee ner nceejs pewveMeemeve kes heeeerve ceveer<eer DeeeeeeX kees egveewleer oskej vees-vees cele mLeeefhele kejWies, efHej lees nceW
Deheves <edKeC[eieced, efle}eseheCCeefe, GejhegjeCe Deeefo ievLeeW kees De}ceejer ceW yevo kejkes FvneR DeeOegefveke %eeefveeeW keer yeeleeW
hej eeve kejkes Deheves meceioMe&ve kees { kejvee he[siee~
GoenjCe kes leewj hej Gme JewMee}er mceeefjkee kes keeflehee efJeeejCeere efyevog hemlegle efkeS pee jns nQ, efpevekes GejeW
keer (efoiecyej pewve Deeiece kes heefjhes#e ceW) hekeeMeve meefceefle SJeb mecheeokeeW mes Dehes#ee nw-
1. meJe&heLece DeeojCeere [e@0 eerjbpevemetefjosJe eje ef}efKele mecheeokeere ceW JewMee}er kees JeefppeieCe mebIe keer jepeOeeveer
kes he ceW }eskeefJeegle yeleeee ieee nw Deewj Fme ieCemebIe ceW ef}efJe, %eele=ke, ceefuue, efJeosn, Deeefo Deveske mJeeOeerveleehesceer
ieCe kees meeqcceef}le ceevee nw hegve Fmeer mecheeokeere ceW oes mLeeveeW hej (efleere Deewj elegLe& hewjeieeHe ceW) ceneJeerj keer ceelee
ef$eMe}e kees ef}efJejepe eske keer yenve ef}Kee nw~
Gheeg&kele keLeve hetCe&he mes MJesleecyej Meem$eevegmeej nw, efkemeer Yeer efoiecyej pewve ievLe (heeeerve Deeeee&heCeerle) ceW ve
lees ef$eMe}e kees eske keer yenve ceevee nw Deewj ve Gvekes ef}efJe JebMe kee GuuessKe nw, yeequke ceneve Dee<e&ievLe GejhegjeCe
(9JeeR Meleer ceW Deeeee& eer iegCeYeo eje jefele) ceW JeCe&ve Deeee nw-megj}eskeeoYet meesceJebMes lJeb eskees ve=he~ DeLee&led JewMee}er
kes jepee eske meesceJebMe ceW Glhevve ngS Les~
Fmeer hekeej mecheeoke cenesoe ves MJesleecyej ievLe YeieJeleermet$e, keuhemet$e Deeefo kes Devegmeej jeveer ef$eMe}e kees
efJeosnollee kene nw peyeefke efoiecyej pewve ievLeeW ceW Fme Meyo kee Yeer keneR GuuessKe veneR nw, ef$eMe}e kee Ske veece
efheekeeefjCeer DeJeMe mJeerkeej efkeee ieee nw~ Fmekes Devoj efoiecyej pewveievLe nefjJebMehegjeCe kes Devegmeej ceneJeerj keer
pevcemLe}er kegC[hegj ef}Kee ieee nw, Jen hejcemele nw efkevleg Gmekee cele}ye JewMee}er kes Devoj meved 1956 ceW yemeeS ieS
kegC[ieece, JeemeeskegC[ ee kegC[hegj mes keoeefhe veneR nw~
cesjer eerjbpeve metefjosJe kees en hesjCee nw efke Deehe ke=heee Fme efJe<ee ceWs efve<he#e Deewj eehejke ef mes heeeerve
efoiecyej pewve DeeieceievLeeW kee mJeeOeee DeJeMe kejW, Gmekes heMeeled ner efoiecyej pewvemeceepe eje hekeeefMele nesves Jee}s

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 32 le=leere KeC[

meeefnle kes ef}S Dee}sKe ef}KeW Deewj Deheveer }sKeveer ceW eLeemLeeve efoiecyej, MJesleecyej SJeb yeew Deeefo ievLeeW kes veeceesuuessKe
DeJeMe kejW leeefke efJeefYevve ceeveleeDeeW kee mhe<erkejCe nes Deewj efoiYeevle pevelee meleemele he#e kees mecePe mekes~
2. kew}eMeevo pewve (ceeveodceb$eer) YeieJeeve ceneJeerj mceejke meefceefle, hevee eje ef}efKele Deheveer yeele veeceke
Dee}sKe ceW Yeer MJesleecyej ceeveleevegmeej ef}efJeJebMe kee ner GuuesKe nw~ FmeceW mejkeejer, jepekeere Deewj MeesOehejke
ceeveleeDeeW kes DeeOeej hej JewMee}er kes JeemeeskegC[ kees ceneJeerj kee pevcemLeeve yeleeee nw, peyeefke efoiecyej pewveeiece keYeer
Yeer Fmekee meceLe&ve veneR kejles nQ~ efyevee heefjece Deewj mJeeOeee kee DeYeeJe ner Ssmeer otmejeW mes GOeej }er ngF& Jemleg kees
mJeerkeejves pewmeer heefeee nw~
3. Deeies Dee}sKeeW keer e=bKe}e ceW meJe&heLece JewMee}er hegmleke mes meeYeej G=le efkeee ieee MJesleecyej Deeeee& eer
efJepeesvo metefj kee JewMee}er meceLe&ke }sKe nw~ Fmekeer efJe[cyevee lees Deehe yeveejme mes hekeeefMele nesves Jee}er eceCe heef$ekee
(Dehew}-efmelecyej 2001) ceW osKe ner egkes nQ efke mJeeb MJesleecyej celeevegeeeer Gvekeer yeele keekej }gJee[ kes #eef$ee
kegC[ieece kees ceneJeerj pevceYetefce ceeve jns nQ, efkevleg Deheves meceLe&ve kee he#e mebien kejves ceW yeseejer efoiecyej pewve meceepe
kees Gvekes }sKe keer JewMeeefKeeeW kee meneje Yeer }sves ceW keesF& mebkeese veneR nw~ }sefkeve Fme efJe<ee ceW Oeeve jKevee nw efke eefo
efJepeesvmetefj Deehekes ef}S JewMee}er meceLe&ve nsleg heeceeefCeke nQ lees Gvekes Devegmeej ceelee ef$eMe}e kees jepee eske keer yenve
ner ceeefveS Deewj ceneJeerj kes efhelee efmeeLe& kees JewMee}er kes keesuueeie veece kes ceesnuues ceW yemeves Jee}er veee peeefle kes #eef$eeeW
kee mejoej Yeer ceevevee he[siee~ efHej lees Fve }sKekeeW kees efoiecyej pewveeieceeW kees efle}ebpeef} oskej FvneR }esieeW kes meceeve
ceneJeerj kes efJeke=le mJehe kees mJeerkeejves ceW keesF& efneke veneR nesveer eeefnS~
4. Deie}s Dee}sKe ceW ceneheeqC[le jeng}meebke=leeeve ves }sKe kes ceOe Deheves yeew Oece&meceLe&ve kee heefjee mJeeb os
efoee nw Deewj FvnesveW ceneJeerj keer efveJee&CemLe}er heeJeehegjer ve ceevekej ceuueeW keer heeJee (he[jewvee kes heeme efkemeer heheewj)
ieece kees ceevee nw DeLee&led yeewhejcheje kee en }sKe efkemeer efoiecyej pewve DeeieceievLe mes ces} veneR Keelee, efkevleg JewMee}er
kes meceLe&keeW kees Deheves he#e ceW meceLe&ve pegeves kes ef}S Ssmes DeeOegefveke MeesOe-Keespe kes }sKe }sves he[les nQ~
efkeleves DeeMee& keer yeele nw efke nceejs efoiecyej pewve ievLeeW kes cece& leke Fve Depewve efJeeveeW kees hengBeeves keer lees jbecee$e
keesefMeMe veneR keer ieF&, yeequke Gvekes ievLe Deewj leke& Deheveer pewve meceepe kes ie}s Gleejves kee en og<eeeme mceeefjkee hekeeMekeeW
kes ef}S Deheves hewjeW hej mJeeb kegune[er ceejves mes DeefOeke keee kene peeS?
5. le=leere Dee}sKe yengee|ele efJeeve [e@0 eesiesvo efcee kee nw, efpevnesveW nce&ve pewkeesyeer, neve&}s Deewj efJemesbeqmceLe Deeefo
efJeoMeerr efJeeveeW kes cele kees heg< kejves ceW meved 1962 ceW Deheves eje ef}efKele Ssve De}ea efnm^er Dee@he JewMee}er kees ner DeeOeej
yeveeee nw Deewj keg efoiecyej pewveiebLeeW kes Devegmeej kegC[hegj ee kegC[}hegj veece kees lees[-cejes[kej JewMee}er kes kegC[ieece
kees ner efme kejles ngS iebieeveoer mes Gmekee mecyevOe pees[e nw peyeefke JewMee}er kee iebieeveoer mes otj-otj leke keesF& mecyevOe
ner veneR nw keeeWefke Jen lees pewveeieceeW ceW efmevOegosMe kes Devoj ceeveer ieF& nw pees efyenej heosMe ceW mecYeJe veneR nw~
Fvnesvesb Deeies lees hetCe&he mes MJesleecyej SJeb yeewievLeeW kee meneje }skej ceneJeerj kes efhelee efmeeLe& kees jepee eske
kes yenveesF& ceevee nw leLee keuhemet$e, Deeeejebiemet$e, met$eke=leebie, GejeOeeve, keecemet$e, efJeefJeOeleerLe&keuhe, cevegmce=efle Deeefo
ievLeeW kes Devegmeej ceneJeerj kee efJeosn, efJeosnoe, efJeosnpeele Deewj efJeosnmegkegceej veeceeW mes heefjefele kejeee nw~ FveceW mes
keesF& Yeer ievLe efoiecyej pewve veneR nw, ener keejCe nw efke }sKeke ceneJeerj kes Fmeer heefjee mes mevleg nes ieS~ eefo Jes met#celee
mes heeeerve Deeeeeexb keer JeeCeer kees ee Deewj DeemLee kes Dee}eske ceW osKeles lees ceneJeerj kes Je<ee&Jeeme (eelegcee&me) nesves kee
meceLe&ve keleF& ve kejles Deewj efve<he#ehe mes ener kenles efke JewMee}er SJeb kegC[}hegj De}ie-De}ie jepeOeeefveeeB LeeR~ kegC[hegj
kees JewMee}er keer Ske kee@}esveer kes he ceW mJeerkeejves kee Fve efJeeveeW kee DeefYecele ceneJeerj kes jepeIejeves keer Deeqmcelee hej
Yeer heMveefevn Ke[e kejlee nw, hejvleg nce Fve MeesOekelee& efJeeve kee keesF& oes<e veneR mecePeles, keeeWefke eefo nceejs Deheves
efoiecyej pewve meefoeeW mes e}s Dee jns pevceleerLe& kegC[}hegj kes heefle efkemeer kees yees}ves kee DeJemej ve osles, lees Ye}e efkemeer
keer Deveie&} }sKeveer kewmes e} mekeleer Leer? Dele Deheveer ie}leer lees Kego kees ner megOeejves kee heeeme kej efoiecyej pewve Meem$eer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 33 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

heefj<eo kes Deeieceefve efJeeveeW SJeb Deeiece kes %eelee ese iegDeeW mes Fmekee ceeie&oMe&ve }svee eeefnS~
6. Deie}s elegLe& }sKe ceW [e@0 $e+<eYeevo pewve, heewpeoej JewMee}er Jee}eW ves JewMee}er ceW keee&jle nesves kes veeles hetjs kele&Je
kee efveJee&n kejles ngS cesjs hetJe&ef}efKele Deeiecemeccele }sKeeW hej efhheCeer keer nw~ FmeceW GvnesveW efoiecyej pewve ievLeeW kes Jener
M}eske GefuueefKele efkeS nQ efpevemes cee$e kegC[}hegj heeeerve leerLe& keer hegeq< nesleer nw efkevleg Gmeer kees efJeosn Deewj ceieOe peveheo
kenkej JewMee}er kee kegC[ieece efme kejvee eenles nQ~ GvnW kece mes kece Flevee lees meesevee ner eeefnS Lee efke efmevOegosMe
kes JewMee}er veiej ceW efJeosnosMe kee kegC[}hegj veiej kewmes MeesYeemheo nes mekelee nw?
Deeiece kes Devegmeej YeieJevleeW keer pevceveieefjeeB 96 ceer} efJemle=le nesleer LeeR, lees efHej JewMee}er mes kegC[}hegj kee Ye}e
keee mecyevOe jn peelee nw? GvnW Fme mecyevOe ceW heeqC[leheJej eer megcesjevo pewve efoJeekej -efmeJeveer (ce0 he0) eje ef}efKele
ceneeceCe ceneJeerj hegmleke kee met#celee mes DeJe}eskeve kejvee eeefnS, GmeceW GvnessveW heeeerve efoiecyej pewve ievLeeW kes meeLe-
meeLe Yeewieesef}ke eqmLeefle SJeb JewMee}er keer mejkeejer ceevelee kee JeCe&ve kejles ngS hejchejeiele e}s DeeS kegC[}hegj veiej kees
ner ceeveves keer hesjCee ee}gDeeW kes ef}S oer nw~
[e@0 $e+<eYeevopeer mes DeYeer 5-6 ceen hetJe& efouueer ceW ngF& Jeelee& kes Devegmeej cesjer GvnsW Ske Jeelmeueceeer hejs Cee nw efke
Deehe efpeleveer Meeqkele yemee{ ieece ceW yemeeF& ieF& JewMee}er kes Devoj kegC[ieece kees ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW mLeeefhele kejves
ceW }iee jns nw, Gleveer Meeqkele eefo hetJee&eeeeW& keer JeeCeer kes Devegmeej meefoeeW mes e}s Dee jns hejchejeiele kegC[}hegj leerLe& kes
mebJeOe&ve ceW }iee oW lees heeeerve efJeeveeW kes meceeve Deehekes Dee}sKeeW kes heefle Yeer nce meYeer meeOeg meceepe keer ee peeiele nes
mekeleer nw~ Deehekes eje ef}Kes Dee}sKe kes Devle ceW Ieesef<ele efkeee ieee nw efke kegC[}hegj (vee}voe) YeieJeeve ceneJeerj kee
pevcemLeeve veneR nw~ ceQ Deehemes hetleer ntB efke Deehekees en DeeieceefJe Iees<eCee kejves kee DeefOekeej efkemeves efoee? Ske
mebmLee kes heeOeeheke heo hej yees}les ngS Deehekee kele&Je en keoeefhe veneR nw efke Deehe YeieJevleeW keer pevceYetefce pewmes ceneve
leerLe& kes heefle DeJeCe&Jeeopeveke MeyoeW kee heeesie kejW~ Fmemes Dee lees ener nesiee efke Deehe Deheveer JewMee}er kees }skej yew"s
jnW Deewj mecemle ee}g pevelee kees kegC[}hegj keer Yeeqkele ceW }erve jnves oW~ nce }esie Deehekes meceeve Jeglhevveceefle MeesOekelee&
lees nQ veneR, ve YeefJe<e ceW Ssmeer MeesOe kejves keer Fe nw efpememes Deheveer efpeveJeeCeer hej ner heMveefevn }ie peeJes, Fmeef}S
nceejs ef}S lees eehetJe&ke DeeieceJeeve ner heceeCe nQ~
7. Fmekes Deeies [e@0 DejefJevo cenepeve, hevee ves lees Deheves }sKe ceW mhe< ef}Ke efoee nw efke efoiecyej mecheoee mes
DeefYehesefjle efJeeve, vee}voe kes meceerhe eqmLele kegC[}hegj kees YeieJeeve ceneJeerj kes pevcemLeeve nesves kes he#e ceW leke& osles nQ~
nceW Deheves mecheoee Deewj Deeiece hej ieJe& nw Fmeef}S }sKeke eje ef}Keer ieF& Deeies MJesleecyej Deewj yeewhejchejehees<eke JewMee}er
meceLe&ke hebeqkeleeeW mes nceW keee }svee-osvee~
FvnesveW ef$eMe}e kees jepee eske keer yenve SJeb JewMee}er kes efveke keesuueeie meeqvveJesMe ceW ceneJeerj kes heLece
Deenej Deewj Gvekes Je<ee&eesie Deeefo keer hegeq< keer nw efpemekee efoiecyej pewveeiece mes hetCe& efJejesOe nw~ Fmekes Deefleefjkele [e@0
cenepeve ves Fme Dee}sKe ceW (he= 32 hej Debeflece hewjeieeHe ceW) mJeeb kene nw efke yeeweW kes keesefieece kee pewveeW kes
kegC[ieece nesves keer hetjer mecYeeJevee nw~ en Jeekee Yeer efoiebyej pewve Deeiece iebLeeW kee DeJe}eskeve kejves keer hesjCee oslee
nw efke nceW yeewOecee&vegmeej veneR, helegled Deheves Meem$eeW kes Devegmeej eeYeeJe mes heeeerve kegb[}hegj kees ner ceneJeerj keer
pevceYetefce ceevevee nw~
8. [e@0 peeosJe efcee-hevee, [e0 eerjbpevemetefjosJe-hevee, [e0 jepesvojece-hevee ves Yeer Deheves-Deheves Dee}sKeeW ceW
hetjer lejn mes DeeOegefveke MeesOe-Keespe kes Devegmeej ner MJesleecyej SJeb yeewhejchejehees<eke heceeCeeW mes JewMee}er kees ceneJeerj
pevceYetefce Deewj ef$eMe}e kees eske keer yenve kenves ceW ner ieewjJe kee DevegYeJe efkeee nw~ en Gvekeer Yet} veneR, yeequke JewMee}er
kes meceLe&ve ceW Gvekeer YeeJeveeDeeW kees Glhesefjle kejves Jee}eW kee heeeme ner peeve he[lee nw keeeWefke Fleveer meye PeeBkeer peceeS
efyevee pewve meceepe kees JewMee}er mes heefjefele kejevee Yeer DemecYeJe Lee~
[e0 eer jbpevemetefjosJe ves lees Deheves }sKe ceW he= 43 hej ef}Kee nw -ceneJeerj mJeeceer peye JeeefCepeieece kes DevleYee&ie
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 34 le=leere KeC[

ceW hengBes, leye JeneB Deevebo veece kes leheesefvejle eeJeke ves Gvekes oMe&ve mes kesJe}%eeve heehle efkeee Lee~ Flevee ner veneR, he=
44 hej ef}Kee nw efke efveie&bLe ceneJeerj mJeeceer Yeer peye veeJe mes heej Glejs Les, leye veeefJekeeW ves KesJee kes ef}S GvnW jeske ef}ee
Lee, He}le ceneJeerj mJeeceer kees ke[er Oethe ceW iejce yee}t hej yengle osj leke Ke[e jnvee he[e Lee~ yeeo cesW MebKe jepee kee
Yeefievee efee ves GvnW veeefJekeeW mes cegkele efkeee Lee~ en kewmeer efJe[cyevee nw efke JewMee}er kees pevceYetefce ceeveves keer Dee[ ceW
kewmes-kewmes Deeiece efJe leLe efoiecyej pewve meceepe kes ie}s Gleejs pee jns bnQ SJeb ceneJeerj kees Deleble meeOeejCe JeeqkelelJe
kes he ceW hemlegle kejles ngS Gvekeer DeJeceevevee kes heehe kee Yee Yeer ceve mes efveke} ieee nw~
ceQ Fve efJeeveeW kes ef}S Flevee DeJeMe ken mekeleer ntB efke eefo es meYeer heeeerve Deeeeeexb keer JeeCeer eehetJe&ke he{les
lees heeeervekee} mes e}er Dee jner YeeeqkelekeeW keer ee keer keYeer DeJens}vee veneR kej heeles~ Fme efJe<ee hej peje efevleve
keerefpeS efke efpeme DeeesOee ceW ceee&oe heg<eesece YeieJeeve jece ves pevce ef}ee Lee Gmes DeeOegefveke MeesOekelee&-[e0 efpevesMJejoeme
pewve LeeF&}Q[ ceW ken jns nQ lees keee en Deehekees DeLeJee Yeejle kes 85 kejes[ efnvogDeeW kees ceeve nw? eefo neB, lees Deye
jececeeqvoj LeeF}Q[ ceW yeveeves keer hesjCee jeceYekeleeW kees oerefpeS Deewj eefo veneR ceeve nw lees pewvemeceepe keer heeeerve ee kes
meeLe s[e[ kejves ceW meneesie osvee yevo kej oerefpeS keeeWefke nce }esie Mele-heefleMele efoiecyej pewve Oecee&vegeeeer YekeleieCe
meefoeeW mes vee}voe kes efveke kegC[}hegj kees ner ceneJeerj keer pevceYetefce ceeveles DeeS nQ, Gmeer kees ceeveWies, FmeceW keesF& mevosn
veneR nw~ Fme ceeveleevegmeej JewMee}er ceneJeerj keer veefvene} nw, pevceYetefce veneR~
Fme mceeefjkee ceW he=. 46 hej efueKee nw-Ssefleneefmeke eesle mes en metevee efceueleer nw efke ceneJeerj egie keer JewMeeueer
kes efueefJe Gej-hetJe& Yeejle kes ceneyeueMeeueer, megefMeef#ele Deewj keueeesceer #eef$ee Les~ leYeer lees [e. eerjbpevemetefjosJe ves lees
Decyehee}er veeceke Ske JesMee kes ef}S eneB leke ef}Ke efoee nw efke ceneJeerj ves efJeosn#es$e keer ieece megvoefjeeW keer ke}e
heefleeesefielee kes ceeOece mes Decyehee}er kees efveJee&efele kej Gmes JewMee}er keer veiejJeOet ee jepevele&keer kes heo hej heefleef<"le efkeee
Lee Deewj peye ceieOe keer mesvee JewMee}er hej e{ DeeF& Leer, leye egesvceeo ceW Deekej jCeYetefce ceW eEmenveeo kejves Jee}s mewefvekeeW
ceW Decyehee}er ves ner meyemes Deeies ye{kej JeefppeeeW kees Me$eg mebnej kes ef}S }}keeje Lee~ Fleeefo keLeve efoiecyej pewveeiece
mes hetCe& efJe nw, efoiecyej pewve Meem$eesb ceW Decyehee}er veiejJeOet (JesMee) kee veeceesefveMeeve leke veneR nw~
Ssmee }ielee nw efke ceneJeerj egie kes heg<e Deewj keg}erveveeefjeeB lees efyeukeg} efveeq<ee ner Les, kesJe} Gme mecee keer
JesMeeSB ner jepe e}eves ceW me#ece LeeR Deewj jepemeYee Gve hej ner DeeOeeefjle Leer~ Dejs, ceneJeerj kes YekeleeW! ceneJeerj lees Fleves
ceneve hegCeMee}er leerLekej YeieJeeve kes mee#eeled DeJeleej Les efke Gvekes mece#e mee#eeled meewOece& Fvo Yeer eEkekej yevekej Ke[e
jnlee Lee efHej Ye}e ceneJeerj kees Ske JesMee kee efvecveheefleeqle heo Deheves neLeeW mes keeeW yeveevee he[lee? JewMee}er kee en
Fefleneme cenelceeyeg mes mecyeeqvOele lees nes mekelee nw efkevleg ceneJeerj mes Gmekee mecyevOe mJehve ceW Yeer meesevee Gvekeer cenevelee
hej heMveefevn }ieevee nw~
Fmeer }sKe ceW Deeies cenemeleer evoveyee}e kes Deee|ekee mebIe kes ef}S efYe#egCeer mebIe pewmeer meb%ee kee heeesie efkeee nw
pees hetjer lejn mes yeewOece& kee heeef}le Meyo nw, kece mes kece efpeme Oece& kes ceneheg<e ee cenemeleer kes yeejs ceW ef}Kee peeS
lees Gvekes Oecee&veghe eesie MeyoeW kee eeve Yeer DeeJeMeke nw~
efpeme ieCelev$e Meemeve kee MegYeejcYe es DeeOegefveke }sKeke JewMee}er kes jepee eske mes ceeveles nQ, Jen Yeer efoiecyej ievLeeW
kes heefleket} nw keeeWefke Fme efJe<ee ceW efoiecyej pewveievLeeWs ceW JeCe&ve Deeee nw efke JewMee}er ceW jepee keske jepe kejles Les, Gvekes
meesceJebMe ceW eske kee pevce ngDee pees leerLekej ceneJeerj kes veevee nesves kes keejCe heefmeef kees heehle ngS Les~ }ewefkeke Fefleneme
kes Devegmeej heeeefjle efkeee ieee JewMee}er ieCeleb$e nes mekelee nw efke heMeeledJeleea mecee ceW yevee nes efkevleg ceneJeerj kes kee}
ceW JewMee}er ceW ve lees ieCeleb$e Meemeve Lee, ve eske Gmekes je<^heefle Les, ve ner jepee efmeeLe& eske kes ieCeleb$eMeemeve kes Ske
meome Les Deewj ve ner ceneJeerj keer heneeve JewMee}er kes jepekegceej kes he ceW Leer~ Gvekes yeejs ceW Deve Deveie&} he}ehe efoiecyej
pewve hejcheje kes efJe nw, Dele: Ssmeer ovlekeLeeSB lees he{-megvekej Yeer nemeemheo }ieleer nQ~
Fve Dee}sKeeW ceW hees. jepeejece pewve, efveosMeke kegbokegbo Yeejleer - veF& efouueerr kee }sKe lees heLece hebeqkele mes ner
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 35 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efJejesOeeYeeme Glhevve kej jne nw, efpemeceW GvnesveW yesOe[ke jeveer ef$eMe}e kees jepee eske keer yenve ef}Kekej JewMee}er kes
Gheveiej kegC[ieece, JeemegkegC[, #eef$eekegC[ eece kees ceneJeerj keer pevceYetefce ceevee nw~
pewvemeceepe kes heyeg hee"keesb! Deve leLeekeefLele hees0 efJeeveeW kes }sKe he{kej efpelevee DeeMee& veneR ngDee, Gmemes
DeefOeke DeeMee& ngDee efoiecyej pewve ceeves peeves Jee}s hees0 jepeejece pewve kee }sKe he{kej, efpemeceW GvnesvesW JewMee}er kes meceLe&ve
ceW Deheveer hetjer Meeqkele kee Gheeesie kejles ngS Gvekes 12 Je<ee&Jeeme (eelegcee&me) JewMee}er ceW yeleeS nQ~ keee heesHesmej meenye
efoiecyej pewve ievLeeW kes heceeCehetJe&ke Gheeg&kele oesveeW keLeve efme kej mekeles nQ? Ske efoiecyej pewve mebmLee kes efveosMeke heo
mes keee DeeieceefJe keLeve Gvekeer }sKeveer mes MeesYeemheo }ielee nw?
}sKe kes Devle ceW eer pewve ves efpeme meewneo&YeeJe kee heefjee osles ngS ef}Kee nw efke jepe SJeb kesvo mejkeej ves JewMee}er
kes kegC[ieece kes efJekeeme kes ef}S pees Yeer eespeveeSB leweej keer nQ, GvnW meekeej kejves ceW pewve meceepe nj ef mes Dehevee
meeLe&ke meneesie oskej ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke kees meHe} yeveeJeW~ Yet}kej Yeer Ssmee keee& ve nes efpememes efke
meceepe ceW leLee jepe SJeb kesvo mejkeej ceW keesF& ie}le mevosMe peeS Deewj efkemeer hekeej kes Yece Glhevve neW~
Gheeg&kele keLeve lees hetjer lejn mes JewMee}er meceLe&keeW hej ner }eiet neslee nw keeeWefke Yece keer eqmLeefleeeB lees JeneR mes heejcYe
ngF& nQ~ Deve meYeer lees heeeerve hejchejevegmeej Deme}er pevceYetefce kegC[}hegj keer hetpee-Dee&vee kejles jns Deewj keg meceLe&peveeW
kes eje DeIeesef<ele he ceW JewMee}er kees pevceYetefce yevee efoee ieee~ mejkeej kes mece#e lees keceser kes }esieeW eje eefo kegC[}hegj
keer yeele kener peeleer lees Jen Gmekes efJekeeme keer eespeveeSB yeveeleer efkevleg Meeeo en Yeer "erke ner ngDee nw efke kegC[}hegj
leerLe& pewmes heefJe$e mLe} hej efoiecyej pewve meceepe kes heefjece kee hewmee ner }ies lees Gmekeer Keeefle Deewj ieefjcee ceW DeJeMe
eej eeBo }ie peeSWies~ nceejs efoiecyej pewve meceepe ves ve lees keYeer leerLe& Deewj cebefojeW kes efvecee&Ce nsleg mejkeej mes Deee|Leke
Devegoeve ef}ee nw Deewj ve ner }svee eeefnS efkevleg keef}kee} kes DeefYeMeehe ves keee&kelee&DeeW keer yegef kees efoiYeefcele efkeee peeve
he[lee nw lees Gmekee keesF& eeje Yeer veneR nw DeLee&led mejkeej kes hewmeeW mes keg }esie JewMee}er kees pevceYetefce yeveeSbies Deewj Deheveer
ee kes heg<heeW mes hetje efoiecyej pewve meceepe Deme}er pevceYetefce kegC[}hegj kees yeeeSiee-Gmekeer j#ee kejsiee~
Fmeer hekeej mceeefjkee ceW Ske }sKe [e@0 Meeeqvle pewve-Deeje kee nw, efpevnesveW JewMee}er kees ceneJeerj pevceYetefce efme
kejves kee Yejmeke heelve kejles ngS keg JekeleeDeeW kes JekeleJe DebMe efoS nQ~ ceQ Fve yenvepeer mes en kenvee eenleer ntB efke
keee Deehe efkemeer Yeer efoiecyej pewve Deeeee&heCeerle ievLeeW (OeJe}e, efle}eseheCCeefe, GejhegjeCe Deeefo) ceW JewMee}er kees pevceYetefce
kes he ceW efoKee mekeleer nQ? Jele&ceeve keer KeesKe}er MeesOehejke o=eq< mes otj neskej eefo Fve DeeieceievLeeW kee DeOeeve kejW
lees kegC[}hegj Deewj JewMee}er oesveeW kee De}ie-De}ie DeeqmlelJe Deehekees hele#e vepej Deeves }iesiee efkevleg yenvepeer ves lees }ielee
nw Deye ceneJeerj kees efJeke=le kejves kee "skee ner }s ef}ee nw, Fmeeref}S GvnW veF& Deejleer ef}Kekej ceneJeerj kees ``JewMee}er
}}vee ef}Kevee he[e~ Dejs! veejer kes keesce} oe kees Fleves heehe kee Yeeieer cele yeveeDees DeveLee kesJe}er, egle Deewj Oece&
kes DeJeCe&Jeeo kes oes<e kee He} efkemeer Deewj kees veneR, mJeeb Deehekees ner Yeesievee he[siee~ yenvepeer! hen}s Deehe lees efoiecyej,
MJesleecyej SJeb yeew ievLeeW kee DeOeeve keerefpeS hegve Gvekes Devlej kees mecePekej eLeeLe&lee kees ienCe keerefpeS~
keg} efce}ekej en mceeefjkee Deecet}-et} MJesleecyej SJeb yeewOece& ievLeeW kes GoenjCeeW mes Yejer ngF& cee$e JewMee}er kees
pevceYetefce mecee|Lele kejves kes Deheves }#e kees Pe}kee jner nw FmeceW kesJe} Ske peien ceneJeerj peerJeveJe=e kee mebef#ehle
leLehejke hemlegleerkejCe kes Devoj ef$eMe}e kees eske keer heg$eer kene nw, Mes<e meYeer mLeeveeW hej GvnW efvemebkeese eske keer
yenve kenkej efoiecyejlJe kes meeLe efKe}Jee[ efkeee ieee nw~ Fmecesb Yeer pevcemLeeve kees JewMee}er kes #eef$eekegC[ieece kenkej
JeemleefJeke leLe mes }esieeW kees Deheefjefele jKee ieee nw~
cele-DeefYeceleeW keer e=bKe}e ceW Yeer ee lees efoiecyej pewve ievLeeW keer hebeqkeleeeW kees lees[-cejes[ kej kegC[hegj ee kegC[}hegj
kees JewMee}er ceW Iemeerves kee heeeme nw ee efHej heeMeele KeespeeW kes Devegmeej [eejske JewMee}er kees ceneJeerj kee pevcemLeeve
ceeveves Jee}s }esieeW kes Jeekee Keespe-Keespekej ehes ieS nQ~ Fvemes }ielee nw efke nceejs hetJe&pe pewveeeee& lees Yetiees} Deewj
MeesOehejke efJeeejeW mes hetCe& DeveefYe%e Les Deewj Deye es veS efJeeejke ner mechetCe& pewve meceepe keer veerefleeeW kee efveOee&jCe kejWies~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 36 le=leere KeC[

meceepe kes leLeekeefLele vesleeDeeW kees Meeeo veneR cee}tce nw efke Gvekeer heeMeele efJeeveeW keer }sKeveer mes heYeeefJele Deewj
YeeJegkelee ceW keer ieF& en ie}leer YeefJe<e ceW pewve meceepe kes ef}S efkeleveer Ieeleke efme nesieer? efHej Deehe }esie Ye}e hees0
Deej. Sme. Mecee&, jesceer}e Leehej Deeefo Fefleneme }sKekeeW kees oes<eer kewmes ken heeSWies? efpevnesveW ceneJeerj kees pewveOece& kes
mebmLeeheke, pewefveeeW eje lesF&me leerLekejeW kes veece ie{vee Deeefo yeeleW Fefleneme ceW ef}Ke oer nQ~ Jes lees yeseejs pewve veneR nw lees
keoeefele De%eevelee kes keejCe Gvekeer ie}efleeeB #ece nes mekeleer nQ, efkevleg efoiecyej pewve keg} cesb pevce }skej efoiecyej pewve
ievLeeW keer yeeleW Yeewieesef}ke o}er}W oskej Deceeve kejvee keoeefhe #ece veneR nes mekelee~
Yeewieesef}ke o}er}eW keer kemeewer hej YeieJevleeW keer pevceYetefceeeW DeLeJee efkemeer Yeer leerLe& kees hejKeves mes lees Jele&ceeve ceW
keesF& Yeer leerLe& Kejs veneR GlejsieW DeLee&led heee meYeer leerLe& heMve kes Iesjs ceW Dee peeSbies, Dele efpevesvoJeeCeer SJeb hejchejeiele e}er
Dee jner heeeerve ceeveleeDeeW kes DeeOeej hej ner nceW Deheveer ee kees o={ jKeles ngS leerLeexb kee mebj#eCe kejvee eeefnS~
hemlegle Dee}sKe kee Ghemebnej kejles ngS meceepe kes efJe%eJeie& mes cegPes ener kenvee nw efke YeieJeeve ceneJeerj mce=efle-
leerLe&, pevcemLe}er - JewMee}er veeceke mceeefjkee MJesleecyej SJeb yeewOece& hees<eke heceeCeeW kee Kepeevee nw, Gmemes efoiecyej
ceevelee keer hegeq< kejvee he[esmeer kes eje Deheves efhelee keer heneeve kejves kes ner meceeve nw, pees Deheveer ceelee kes heefle DeefJeMJeeme
kee heefjeeeke nw~
efoiecyej pewve meceepe kes ee}g Yekelees! en Ske DeIeesef<ele <e[eb$e nw~ efpeme hekeej mejkeej eje pewve meceepe kees
DeuhemebKeke Ieesef<ele ve nesves osves ceW nceejs pewve meceepe kes ner keeflehee meeeOeejer }esie Deheveer Denced Yetefcekee efveYee jns nQ,
Gmeer hekeej hetJee&eeeeW& keer JeeCeer kes heefle keeflehee DeefJeMJeemeer De%eeveer }esieeW keer metPeyetPe ves pewve meeefnle mes otj-otj leke
Devepeeve keg efJeosMeer efJeeveeW keer yeeleeW kees efpeveJeeCeer ceevekej JewMee}er kees leerLekej ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW
mejkeejer ceevelee efo}ekej meceepe hej Leeshevee eenles nQ, efkevleg Gvekee en heeeme DeekeeMeheg<he kes meceeve hetCe&he mes Demele
nw Fmeef}S Deeieceefve pewve meceepe Gmes keYeer mJeerkeej veneR kej mekeleer~
}eske ceW Ske keneJele nw efke Deme}er cee} kees Deme}er kenves kes ef}S eE{{esje veneR heervee he[lee, helegled Jen lees Deheves
iegCe-Oece& mes ner mebmeej kees Demeef}ele kee heefjee os oslee nw~ Fmeer hekeej YeieJeeve ceneJeerj keer Deme}er pevceYetefce kegC[}hegj
(efveke vee}voe-efyenej) lees Gvekes pevce kes yeeo mes meowJe mes ner mechetCe& meceepe keer ee kee kesv jner nw Deewj meowJe ee
kee kesvo jnsieer~

R Q

Yeejle ceW ceneJeerj ves cegefe kee mebosMe efoee Deewj yeleeee efke Oece& Ske
JeemleefJekelee nw, Jen cee$e hejbheje veneR nw Deewj cegefe Deelce meeOevee mes, Oecee&ejCe
mes eehle nesleer nw, yeeee[cyejeW DeLeJee kece&keeC[eW ceW efuehle nesves mes veneR~ Oece& keYeer
Yeer Deeoceer-Deeoceer ceW Yeso veneR kejlee~ ceneJeerj keer en efJeeejOeeje Deeee&peveke
he mes, Jeeheke he mes emeeefjle nes ieF& Deewj peeefle Yeso keer oerJeejeW kees lees[ Gmeves
meejs osMe kees peerle efueee
-jJeerv veeLe wieesj (Yeejle)

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 37 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegC[uehegj keer keneveer : kegC[uehegj keer pegyeeveer

(Ske hegjeCemeccele eLeeLe& SJeb jce efevleve)
-[e@. (keg.) ceeueleer pewve, cewvehegjer
8 mes 10 Dekeyt ej 2003 kees mecheVe nesves Jeeuee kegC[uehegj ceneslmeJe leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe kee je^er e
DeefOeJesMeve, DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes heoeefOekeeefjeeW kee efveJee&eve, Deefnmb ee kes DeJeleej YeieJeeve ceneJeerj
keer pevceYetecf e keer leerLe& ee$ee Deewj meJee&eOf eke cenlJehetCe& Jeelmeueceeer hejcehetpe ieefCeveer Deeefe&kee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
SJeb hetpeee%eeeceCeer eboveeceleer ceeleepeer kes oMe&ve kej DeeMeerJee&o eehle kejvee~ Leeske ceW DeefleMee Deevebo keer DevegYetelf e keer keuhevee
cee$e mes cesje ueeueeer ceve [esue ieee~ mehej uecyee nw, heLe Devepeeve nw, efyenej hej Deelebke keer eee nw-Deeefo ogef evleeDeeW mes
DeeBKe efceeewueer Kesueleer ceQ kegC[uehegj pee hengB eer~ efJeMeeue YeJe osJeeueeeW kes TBes-TBes efMeKej, YeieJeeve $e+<eYeosJe kee keerelf e&mlebYe,
veJeerve meepe-meppee mes DeefYeceefC[le eeeerve efoiecyej pewve cebeof j-Fve meyekes ceOe Gce[lee ngDee pevemeceg, legcegue keesueenue,
leerLekejeW Deewj hetpee ieefCeveer ceelee kes peekeejeW mes ietpB elee heefjJesMe-YepeveeW keer ceOegj mJej-uenefjeeB-
peneB pevces Jeerj Je&ceeve peer,
peneB Kesues keYeer YeieJeeve peer~
Gme kegC[uehegjer kees heneeve uees~
pee nes efmeeLe& ef$eMeuee kes ueeue keer~~
DeYetlehetJe& Me Lee~ cesje ceve hegueefkele Lee, leve jesceebefele~ YeeJeeW Deewj efJeeejeW mes Deeueesef[le-efJeueesef[le ceve Deewj
ceefmle<ke kees Leeces ceQ ceelee eer kes meceerhe hengBeer~ ceeLes ceW Deeiece hegjeCe, %eeve-efJe%eeve, oe ceW Jeelmeue kee legvegke leej,
esjCeeDeeW kee Ske yeC[ue, Skeevle keer ieeefekee, cegKeceC[ue hej DehetJe& Meebefle, Glke efpepeerefJe<ee kees mecess, esle mee[er ceW
efueheer hetpee ceelee kee efoJe he cegPes keYeer Deeefo leerLekej keer megheg$eer ieefCeveer yeeeer kee mcejCe efoKeelee lees keYeer YeieJeeve
ceneJeerj mes oeref#ele ieefCeveer ebovee kee~ yeeeer keer efJeee Deewj ebovee keer Yeefe kee meceefvJele he nw ieefCeveer Deeefe&kee eer
%eeveceleer kee efJeue#eCe JeefelJe~ kenles nQ peneB meble Deeles nQ JeneB meesvee-meesvee efyeKej peelee nw, peneB mes meble eues peeles
nQ JeneB metvee-metvee nes peelee nw~ ceeleepeer kes hegCe eleehe mes kegC[uehegj kes pebieue ceW Yeer cebieue ner cebieue efiele nes jne
Lee~ ceQves Deheej ee-Yeefe mes hetpee ceeleepeer kes ejCe keceueeW ceW veceesmleg efkeee~
ceeleepeer kes cegKe hej cegmkeeve Deewj DeeMeerJee&o kes efueS G"e neLe-cesjs Devlej kees mvesn mes DeefYeefmebefele kej ieee~ hevee
mes eneB hengBeves ceW hejsMeeveer lees veneR ngF&? mJepeve kes ceeee-ceesn kes yebOeveeW kees lees[kej, Jewjeie kes heLe hej Dee{ hetpee
ceelee kes oe ceW Gce[les Jeelmeue kes meeiej keer ienjeF& kees keewve veehe mekesiee? JemegOewJe keggcyekeb keer metefe Ssmes ner
efJeMeeue oe mebleeW kes meboYe& ceW De#ejMe: mele efme nesleer nw~
jeef$e ceW cebe hej meebmke=efleke keee&ece kee Deeeespeve Lee~ uecyeer ee$ee Deewj jeef$e peeiejCe mes Lekeeve Leer~ meesee-
DeeJeeme mLeue hej hengBekej efJeeece efkeee peees~ efJeled mebIe kes meomeeW keer DeeJeeme JeJemLee LeeF&uewC[ kes yeew cebefoj
kes heefjmej ceW keer ieF& Leer~ Jewmes veeueboe ceW efmLele mecemle yeew cebefojeW kes DeeJeeme mLeueeW kes ej kegC[uehegj kes leerLe&eeef$eeesW
kes efueS Kegues ngS Les~ Oece& peess[lee nw lees[lee veneR~ DeeojCeeree ceeleepeer kes JeelmeuehetCe& JeJenej ves yeg Deewj ceneJeerj
kes DevegeeefeeeW kees Skelee kes met$e ceW efhejes efoee Lee~
jeef$e 9 yepes kee mecee~ ceQ leere ieefle mes LeeF& wefcheue keer Deesj hewoue eueer pee jner LeeR~ Jewmes JeJemLeehekeeW ves ievleJe
mLeue leke peeves kes efueS Jeenve keer JeJemLee keer Leer, hej ceQ kegC[uehegj kes vewmeefie&ke JewYeJe kees DeeBKeeW ceW Yej uesvee eenleer
Leer~ Fmekes efueS heoee$ee ner Gheege Leer~ kegC[uehegj keer Yeer[-Yee[ kees heers es[kej pewmes ner ceQves eke=efle keer Skeevle Meevle
ieeso ceW heoehe&Ce efkeee-jele kes meVees ceW Ske heg<e-mJej cesjs keCe&kegnjeW ceW eefJe ngDee-"njes, yenve, keneB pee jner nes?
mJej ceOegj Lee-mvesnehetefjle Yeer uesefkeve jele kes DebOesjs ceW Ske Deheefjefele heg<e-mJej cegPes Deelebefkele kejves kes efueS heee&hle
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 38 le=leere KeC[

Lee~ efkemeer Deefve keer DeeMebkee mes ceQves peuoer-peuoer keoce ye{ees~ Ske #eCe heeeled hegve: JeneR mJej ietBpee-Ieye[eDees cele,
yenve, ebovee kes Gejke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce ceW veejer-Deefmcelee kees keesF& Keleje veneR nw~ cesje Yee efkebefeled kece
ngDee efhej Yeer PegbPeueekej ceQves hete-legcnW cegPemes keee eeespeve nw? peeve ve heneeve, ceQ lesje cesnceeve~ elegej ietBpee-yenve,
Je<eeX mes Deveske YeeJe-efJeeej ceve-ceefmle<ke ceW Gce[les-Iegce[les nQ efkevleg DeefYeJeefe kee DeJemej eehle veneR neslee~ peIeve
mJeeLe&hejlee kes Fme YeeweflekeJeeoer egie ceW Jeefe kee Denb Gmes otmejs kees megveves-mecePeves kee DeJemej veneR oslee~ Jen eenlee
nw-Jen kenlee jns, otmejs Gmes egheeehe megveles jns~ yeele eser Leer hej veeefJeke kes leerj keer lejn efoue ceW egYe ieF&~ lJeefjle
ieefle mes Yeeieles cesjs hewj ef""ke iees~ ceQves kene-meJe&eLece Dehevee heefjee oes, efhej yeesuees-keee kenvee eenles nes? ceQ kegC[uehegj
yeesue jne ntB~ keee Deveie&ue eueehe kej jns nes? legce Deesleve! cesjer yeele yeere ceW ner keekej heg<e mJej cegKeefjle ngDee-
kewmeer yeele kejleer nQ Deehe~ Deeee&~ hetpee Deeefe&kee %eeveceleer kes meeefveOe ceW jnkej Yeer Deehe pewveoMe&ve kes ecegKe efmeevleeW
mes DeveefYe%e nQ~ pewveoMe&ve kes Devegmeej lees cesjer ceeer kee keCe-keCe, cegPes oguejeves Jeeueer Jeeeg, peue mes ueyeeueye Yejs cesjs
mejesJej-meYeer esleve nQ~ hetpee ceelee kes DeeMeerJee&o mes ceQs Fme leLe mes DeveefYe%e lees veneR Leer hej Deheefjefele mes heere g[eves
kes Gheece ceW ceQ Dehevee ceeveefmeke meblegueve Kees yew"er Leer~ mebele neskej ceQves kene-keefnS, keee kenvee eenles nQ?
yenve, cegPes ieJe& nw yeeueke Je&ceeve keer pevceYetecf e nesves kee~ cesjer Yetecf e hej efmLele vebeeJele& cenue kes jlvepeefle DeeBieve ceW
ner yeeueke Je&ceeve IegveeW kes yeue "gceke-"gceke euee nw~ efkeMeesj Je&ceeve cesjer ner eleer hej Gies Je=#e hej efuehes mehe& kes Thej
eer[ e kejves hej ceneJeerj yevee nw~ ceQves Deheveer DeeBKeeW mes ceneJeerj kees egJeeJemLee keer Deesj Deemej nesles osKee nw~ ceeB ef$eMeuee YeJe
vebeeJele& eemeeo ceW heg$eJeOet kes Deeieceve keer keuhevee mes n<e& efJeYeesj LeeR~ efhelee efmeeLe& Deheves jepeefmebnemeve kes hejce eesie
GejeefOekeejer hej ieewjJeeefvJele Les~ ceQ Yeer kegceej kes ceebieefueke efJeJeeneslmeJe kees osKeves kes efueS yeskejej Lee efkevleg jepekegceej kes
ceve ceW Ghepes Jewjeie ves meyekeer DeeMeeDeeW hej leg<eejeheele kej efoee~ Jes kewmes efkemeer ueewekf eke jepekegceejer kee JejCe kejles? Gvekeer
eleer#ee lees neLeeW ceW Jejceeuee efueS cegef eJeOet kej jner Leer~ mecemle ceeee-ceesn kes yebOeveeW kees #eCe Yej ceW lees[ kej cesje ceneJeerj
eveYee heeuekeer ceW yew"kej %eele=Jeve ceW lehemee kes efueS euee ieee~ ceQ DeveeLe nes ieee~ cesje meJe&mJe ueg ieee~ hej veneR, cesje
ceneJeerj peye ef$eueeske kee veeLe yevee, leye cesje cemleke ieJeexvcee nes G"e~ cesjs Deevevo keer meercee ve Leer~ Yeues ner cesje ceneJeerj
kegC[uehegj mes veelee lees[ egkee Lee hej cegPemes otj ner keneB Lee~ cesjs meceerhe jepeie=ner kes efJehegueeeue heJe&le hej ner lees Gmekeer efoJe
OJeefve efKejer Leer~ cesjs ner efveke heeJeehegjer veiejer ceW Gmes cees#e keer eeefhle ngF& Leer~ ceQ Oeve nes ieee Lee~
MeleeefyoeeW mes Yeepeve cesjer ceeer keer jpe kees Deheves cemleke hej ueieeles jns nQ~ cesjs ieewjJe-ieerle ieeles jns nQ~ pevece
ewle efmele lesjme kes efove kegC[uehegj keveJejvee~
YeeJeeJesMe ceW kegC[uehegj kenlee pee jne Lee~ YeeJeOeeje kees ceOe ceW DeJe kej ceQves eMve Geuee-
Deheveer ieewjJe-ieefjcee mes mebleg neskej Yeer legcnejs ceve ceW GLeue-hegLeue kewmeer?
cesjs eMve kes meerke Gej kes efueS ceevees kegC[uehegj leweej yew"e Lee-
yenve, Deheves mJeefCe&ce Deleerle keer Oejesnj hej cegPes ieJe& nw hej Je<eeX mes Ske keeBe efoue ceW egYe jne Lee~ leerLe&jepe
meccesoefMeKej keer Jebovee kees ee$eer Deeles nQ, Iebs oes Iebs eneB keles nQ~ Skecee$e eeeerve cebefoj, GmeceW YeieJeeve ceneJeerj
keer esle mebiecejcej keer YeJe cetefle& kes oMe&ve efkeS Deewj eue efoS~ ve DeeJeeme keer mecegefele DeeOegefveke JeJemLee, ve Ske cebefoj
kes Deefleefje keesF& Deve mce=efle efevn~ cesjer Decetue Oejesnj vebeeJele& cenue, peneB keYeer ceeB ef$eMeuee ves meesuen meheves osKes
Les, peneB yeeueke JeOe&ceeve kees ueesefjeeB ieekej heeueves ceW Pegueeee Lee YetieYe& ceW mecee egkee Lee~ kesJeue Deleerle hej keye leke
ieJe& kejlee, cesje Jele&ceeve lees Ghesef#ele Lee ner~
cesje meewYeeie 29 efomecyej 2002 kees esleyemevee, neLe ceW keceb[ue efheer efueS Ske osJeermJehee veejer ves cesjer Oejleer
hej heoehe&Ce efkeee~ owJeer DeeYee mes owoerheceeve Gmekes cegKeceb[ue kes oMe&ve kej cesjs ves$e mheeefjle jn iees~ ve peeves keeeW?
leeie Deewj lehemee keer peerJevle eeflecee, kece&", { mebkeuhe keer Oeveer hetpee %eeveceleer ceeleepeer kes eLece oMe&ve ceW ner cesjs
vewjeMe-efleefcej ceW DeeMee keer efkejCe het he[er-cesjs mJeefCe&ce Deleerle keer hegvejeJe=efe nesieer~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 39 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

yenve, legce osKe jner nes vee cesjer DeeMee Deepe hetCe& nes ieF& nw~ oes Je<eeX keer Deuhe DeJeefOe ceW ner kegC[uehegj kee keeeekeuhe
nes ieee nw~ YeJe efpeveeueeeW keer oerIe& e=Kb euee-ceneJeerj cebeof j, $e+<eYeosJe cebeof j, veJeenMeebelf e cebeof j, ef$ekeeue eewyeermeer kee cebeof j-
ceQ cebeof jeW kee veiej yeve ieee nt~B cesjer eyeuelece Deekeeb#ee vebeeJele& cenue kee efvecee&Ce nw~ keee& eg mlej hej nes jne nw~ cenue
kes mJeefCe&ce cee@[ue kees osKekej ner cesjs ves$e le=hle nes iees Les~ meleb efMeJeb megvojb kee YeJe eleerke yevesiee en eemeeo~
meesee he[e kegC[uehegj peeie ieee nw~ Deees efove keesF& ve keesF& GlmeJe~ efJeefMe DeefleefLeeeW kee peceIe, keYeer efJenej kes
jepeheeue kee Deeieceve neslee nw lees keYeer veeueboe efJeeefJeeeuee kes kegueheefle, Jeefj eeOeeheke heOeejles nQ~ keYeer ceneceefnce
je^heefle Deyogue keueece leLee DeeojCeere ceb$eer Oevebpee peer hetpee ceeleepeer keer ejCe-Jebovee kejves Deeles nQ lees keYeer eespevee
DeefOekeejer hee&ve efJeYeeie cegPe ceW efJeefMe hee&ve mLeue Ieese<f ele kejves keer mebYeeJevee leueeMeles nQ~ keYeer leerLekej $e+<eYeosJe efJeled
mebIe kes meome Dee pegles nQ lees keYeer DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve keer efleefjee heueve Dee Oecekeleer nw~
ve peeves kewmee egcyekeere Deeke<e&Ce nw-ieefCeveer ceeB kes efnceeueeer JeefelJe ceW~ ceQ efJemcee efJecegiOe nt~B Gce kes Fme he[eJe
hej peye Jes Fkenej Mejo heteCf e&ceeSb osKe egkeer nQ Gvekeer egJekeesef ele Tpee&, keef"ve heefjece, melele DeOeJemeee MueeIeveere nw~
ceeleepeer keer efJeue#eCe mepe&vee Meefe kes mece#e Yeer velecemleke ntB ceQ~ uesKeveer Deewj efpeJne oesveeW hej mejJeleer efJejepeleer nQ ceQ Tneheesn
keer efmLeefle ceW Dee peelee ntB efke hetpee ceeB keer efheer ceW peeot nw ee uesKeveer ceW~ eLeeLe& lees en nw efke ceeleepeer kee mecee JeefelJe
Ske keueeCekeejer ecelkeej nw~ ceceleeceeer ceeB kes eefle ke=le%elee %eeheve kes efueS cesjs heeme Meyo veneR nQ~ cesjs mJeefCe&ce Deleerle kee
JewYeJe Jeeheme Dee ieee nw, cesje osoerheceeve Jele&ceeve cegmkeje jne nw, cesje henuee YeefJe<e PeeBke jne nw-Fme ef$ekeeue efJemcee
keer met$eOeej hejcehetpe ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer keer pee nes, pee nes, pee nes~
kegC[uehegj keer peekeej kee mJej Deepe Yeer cesjs keeveeW ceW ietBpe jne nw keeeWefke en mJej keb" mes veneR oe mes efveme=le
ngDee Lee~
R Q

Yepeve
(lepe&-mepe Oepe kej..........)
lesjer ebove meer jpe ceW, Fke GheJeve efKeueeee nw~
kegC[uehegj kes ceneJeerje, lesje cenue yeveeee nw~~
pevces peneB Kesues peneB, ef$eMeuee ceeB kes vevove~
Gme kegC[uehegj keer ceeer kee, meecege keCe-keCe evove~~
evove meer Gme ceeer kees Deye, efmej hej ueieeee nw~
kegC[uehegj kes ceneJeerje, lesje cenue yeveeee nw~~1~~
meesves kee vebeeJele& cenue, efmeejLe peer kee Lee~
ceefCeeeW kes heuebie hej ef$eMeuee ves, meheveeW kees osKee Lee~~
Gve meheveeW kees mees kejkes, efhej mes efoKeeee nw~
kegC[uehegj kes ceneJeerje, lesje cenue yeveeee nw~~2~~
eeeerve Fke cebefoj eYet kee, kegC[uehegj ceW nw~
veeueboe kes vepeoerke evovee, oMe&ve efceueles nQ~~
YeeJevee meYeer YeeeW keer Yeer, eYeg leke hengBeeee nw~
kegC[uehegj kes ceneJeerje, lesje cenue yeveeee nw~~3~~

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 40 le=leere KeC[

ceeveefe$e ceW heefjJele&ve : Ske yeekeevee eeeme

kece veneR nesiee Fmemes kegC[uehegj kee ieewjJe
(petve 2002 ceW emlegle)
-eeeee& vejsvekeeMe pewve, efhejespeeyeeo
pewve meceepe ceW keesF& ee kewmee Yeer efJeJeeo, eens Jen meweefvleke nes ee Yeewieeseuf eke, Ske yeej GlheVe nes peeS lees Gmekee
meceeOeeve veneR efvekeue heelee~ Deepe leke cetue Deecveee ee meesveie{ he#e DeLeJee lesjn ee yeerme hebLe kee keF& oMekeeW leke eueer
uecyeer yenme kes yeeo Yeer keesF& nue veneR efvekeue mekee nw~ Deepe Yeer ueesie KesceeW ceW yeBs ngS nQ~ Deye Ske veee efJeJeeo YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetecf e kees ueskej GlheVe nes ieee nw~ Fmekee Yeer keesF& meJe&meccele nue efvekeue heeesiee, keg ueesieeW keer n"Oeceea
kees osKeles ngS Fmekeer mebYeeJevee kece ner ueieleer nw~ iele DeeOeer meoer hetJe& efoiecyejslej MeeeeW kes DeeOeej hej keg heeeele Deewj
keg pewveslej efJeeveeW eje keer ieF& Keespe mes eYeeefJele neskej nceejs keg ceger Yej eieefleMeerue pewve eercevleeW Deewj efJeeveeW ves meceepe
keer ee Deewj YeeJeveeDeeW kee Keeue efkeS efyevee JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e Ieese<f ele kej efoee Lee~ Gvekes keg
he#eOej Deepe Yeer meefee nQ Deewj GvneWves Fme ekejCe kees Deheveer eeflee kee eMve yevee efueee ueielee nw~ Jes veneR eenles efke Fme
efyevog hej hegve: keesF& "esme eee& Meg nes~ Oeeve jns efke eee& mes kelejevee Yeer kecepeesjer keer ner efveMeeveer nesleer nw~
meefoeeW mes veeueboe kes efvekeJeleea kegC[uehegj kees ceneJeerj keer pevceYetefce ceevee peelee jne nw~ Deepeeoer mes hetJe& leke
efkemeer ves Fme hej Gbieueer veneR G"eF&,efkevleg veF& pevceYetefce JewMeeueer kees ceevelee efoS peeves kes meeLe ner kegC[uehegj kes keg
mJeveeceOeve heoeefOekeeefjeeW ves ner Gmekeer Ghes#ee kejvee Meg kej efoee~ Ghes#ee kee henuee GoenCe meved 1947 ceW nceejs meeceves
Deeee~ Yeejleere %eeveheer" eje ekeeefMele Yeejle kes pewve leerLe& hegmleke-e=bKeuee ceW mebueive pewve leerLeeX kes ceeveefe$e ceW JewMeeueer
kees pevceYetefce kes he ceW efoKeeee peeves ueiee, efkevleg meblees<e keer yeele en jner efke Oece&leerLe& kes he ceW kegC[uehegj Yeer vekeMes
ceW yevee jne~ en ceeveefe$e YeejleJe<eeae efo. pewve leerLe&#es$e keceser ves peejer efkeee Lee~
hevee mebeneuee kes [e@. DejefJevo cenepeve ves pevceYetecf e kes he ceW JewMeeueer kee hegjpeesj meceLe&ve kejles ngS Yeer efueKee nw-
kegC[uehegj (veeueboe) Deewj uegDee[ (pecegF)& Yeer pewve leerLe& nes mekeles nQ, Fmemes Fvekeej veneR efkeee pee mekelee~ hevee kes ner Ske
he$ekeej eer efJepee kegceej ves Fmekee keejCe yeleeles ngS efueKee nw efke efJenej eosMe ceW Ietceles ngS YeieJeeve ceneJeerj ves Fve oesveeW mLeeveeW
keer Yeer ee$ee keer nesieer Deewj eneB hej Gvekee OeceexheosMe ngDee nesiee~ OeveJeeo kes hee$e nQ es oesveeW efJeeve, efkevleg Yee.efo. pewve leerLe&#es$e
keceser kes Jele&ceeve heoeefOekeeefjeeW kes yeejs ceW nce keee kenW, efpevneWves Deye pees veee vekeMee emeeefjle efkeee nw,GmeceW JewMeeueer kees lees ceess
De#ejeW ceW efoKeeee ieee nw, efkevleg kegC[uehegj kees Fme veS vekeMes ceW mes pe[cetue mes ner ieeeye kej efoee ieee nw~ FOej keF& he$eeW (efo.
pewve efce$e ceC[ue, efouueer keer mceeefjkee, ceeefmeke pewve eeejke Deeefo) ceW Fmes heJeekej en efoKeeves keer keeseMf eMe keer ieF& nw efke ceeveeW
kegC[uehegj veeceke efkemeer mLeeve kee KejieesMe kes meeRieeW keer lejn keneR keesF& DeefmlelJe ner veneR nw~
nceejs es mJeebYet veslee Meeeo en meeesles nQ efke vekeMes ceW mes kegCGuehegj kees eefo ne oWies lees Oejleer hej Gmekee Jepeto
ner meceehle nes peeesiee~ Gvekeer Gme KeeceKeeueer hej nceW oee Deeleer nw~ Jes en Yetue jns nQ efke efpeme Jemleg kees efceeves keer
keesefMeMe keer peeleer nw, Jen Deewj DeefOeke cepeyetle neskej lespeer mes GYejves ueieleer nw~
nceves lees he{e nw efke keneR efkemeer megvemeeve mLeeve hej jKeer eefo efkemeer eeeerve efpeve eeflecee keer meew Je<eeX leke hetpee
nesleer jns lees Jen eeflecee eefleef<"le ceeve ueer peeleer nw~ Keso nw efke peneB meefoeeW mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevcekeueeCeke
keer hetpee nesleer jner nw, Gmes es Deye mLeehevee efve#eshe mes Yeer leerLe& ceeveves kes efueS leweej veneR nQ~ ceeveefe$e ceW mes kegC[uehegj
kees efvekeeuevee Ske De#ece ogmeenme ner kene peeSiee~ Ssmee kejves mes leerLe&#es$e keceser kes heoeefOekeeefjeeW keer efJe ceW keesF&
Fpeehee veneR ngDee nw~ keneR Deye Gvekee Fjeoe Yeejle kes pewve leerLe& evLeceeuee kes efleere KeC[ mes Yeer kegC[uehegj kes veece
Deewj lelmecyebOeer efJeJejCe kees Yeer efvekeeueves kee lees veneR nw~
kegC[uehegj kes ieewjJe kees kece kejves kee otmeje yeekeevee eeeme pewve kee@efuepe, Deeje keer mebmke=le efJeYeeie keer Gheeeeee&
[e. Meebelf e pewve eje Ske veF& Deejleer ie{Jeekej efkeee ieee nw~ eteB kf e efoiecyej pewve meceepe kes KeeefleueyOe keefJeeeW eje mecee-
mecee hej jefele hetpeeDeeW, YepeveeW, heoeW, DeejefleeeW Deeefo ceW keneR JewMeeueer kee veece veneR Deeee nw~ FmeefueS Deye Fme veF& Deejleer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 41 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kees ie{kej Gme keceer kes hetje nes peeves kee mehevee mebpeesee ieee nw~ Fme ceveie{vle veF& Deejleer kes keg yeesue nQ-
efmeejLe ie=n peveceW JewMeeueer veiejer
njef<ele ef$eMeuee ceelee efpevekeer ieeso Yejer
mJeeceer pee mevceefle osJee
JewMeeueer kes ueuevee, ef$eMeuee kes vebove
ieeeW Deejleer Fvekeer, kejW ejCeJevove
mJeeceer pee mevceefle osJee~
[e. Meebelf e pewve ves Deheves Fme yege
f -eelege& mes efoiecyej pewveeiece efJe Fme veF& Deejleer kees ie{kej keee nceejs hetJe&pe keefJeJe=voeW
meJe&eer Je=voeJeve, yegOe ceneevo, njemeeo Deeefo keer mecePe kej Gheneme G[eves keer ner keeseMf eMe veneR keer nw? nceW mebons nw efke ceneJeerj
mceejke meefceefle ee leerLe&#es$e keceser Deeies euekej nceejs eneB eeefuele efpeveJeeCeer-mebeneW ceW Ssmeer veF&-veF& hetpee-DeejefleeeW kees ie{Jeekej
meefcceefuele kejves keer keeseMf eMe kej mekeleer nw~ meceepe kes eyegpeveeW, mebleeW, eercevleeW Deewj efJeeveeW kees meeJeOeeveer yeveeS jKekej Fme
hej ef jKeveer nesieer~ Fefleneme kees efJeke=le kejves keer Ssmeer keeseMf eMeeW kees menve veneR efkeee peevee eeefnS~
peneB Ske Deesj es oesveeW yeekeeveer keesefMeMeW nceejer ef ceW Delevle Deeheefepeveke nQ, JeneB ceneJeerj mceejke meefceefle,
hevee eje Fme Je<e& pevcemLeueer : JewMeeueer Meer<e&ke mes Ske heef$ekee kes ekeeMeve kee nce mJeeiele kejles nQ~ nceves Fmes yengle
Oeeve mes he{e nw~ Yeues ner Fme heef$ekee ceW Jee efve<heefeeeW mes nce keleF& mencele veneR nQ, efhej Yeer efkemeer efveCe&eelceke efmLeefle
leke hengBeves kes efueS Fme lejn kes Jeweeefjke eeemeeW kees nce Ske mener lejerkee ceeveles nQ~ Fme heef$ekee ceW JewMeeueer kees
pevceYetefce efme kejves Jeeues Deveske pewve-pewveslej efJeeveeW kes DeeuesKe mebkeefuele nQ~ Gvekes MeesOe, meJex#eCeeW kees nce Skeebieer
ceeveles nQ~ GvneWves oeJee lees en efkeee nw eqke Gvekes Fme vees MeesOe kee DeeOeej pewveeiece nw, efkevleg pewveeiece kes veece hej GvneWves
eceeCe eee: esleecyej ebLeeW kes ner efoS nQ~ pevceYetefce kes Yetieesue kes efveOee&jCe ceW yeew ebLeeW keer Yeer meneelee ueer ieF& nw~
Fme MeesOe keee& ceW efoiecyej pewveeiece keer hetCe&le: Ghes#ee keer ieF& nw~ Gvekes eje emlegle efve<ke<eeX mes keg esleecyej SJeb keg
pewveslej efJeeve Yeer mencele veneR nQ~ Fmekeer eee& nce Deeies kejWies~
efoiecyej pewve meceepe kes keg vesleeDeeW eje JewMeeueer kees pevceYetecf e kes he ceW ceevelee efoS peeves kes heers oeogj-j keer eJe=ef e
keece kejleer jner nw~ efkemeer Ske meceLe& ves Ske yeej keesF& heleJee os efoee lees Mes<e meYeer Gmekeer keeye&ve keeheer kejles jns~ efveece
Yeer nw efke lespe nJee ee Ke efpeme Deesj neslee nw, OegDeeB Gmeer Deesj ceg[ peelee nw~ nceejs Deeieceefve mebleeW Deewj efJeeveeW kee Gme
mecee kee ceewve DeKejves Jeeuee nw~ Deye en Yetue nceW veneR kejveer eeefnS~ Fme mecee keer lemLelee YeefJe<e kes efueS Ieeleke nesieer~
JewMeeueer keer leeye[lees[ ceevelee kes heers Ske keejCe mejkeej mes Yeejer DeeefLe&ke Devegoeve heeves keer Gcceero Yeer jner nw~
DeeefKej hewmee ner lees Jen keerue nw, efpeme hej meeje iueesye Ietcelee nw~ Deepe Yeer mener kees mener ceeveves ceW vesleeDeeW keer
efneefkeeen kes heers Yeer mejkeej mes efceueves Jeeueer oes-eej kejes[ keer meneelee kees heeves keer ueeuemee ee DeeMee ner lees
nw~ Dekeyej ves efueKee Yeer nw-
eerceeved peer kee hekele es celeueye nw,
efpemeceW heee efceues Jees keece kejes
eefueS, heeeme meeue yeeo ner mener, hetpe Deeefe&kee e (ieefCeveer %eeveceleer SJeb e%eeeceCeer eboveeceleer ceeleepeer) leLee
keg YeepeveeW kees Fme Yetue kee Denmeeme lees ngDee~ Yetue keer eeo Yeer peeie=efle kee ue#eCe nw~ Deve meYeer Deeieceefve hetpe
mevleeW SJeb efJeppeveeW kees Yeer efoiecyej pewveeiece keer eeceeefCekelee kees egveewleer osves Jeeues Fve eeemeeW kees veekeece kejves keer
henue kejveer eeefnS~
pees Dekeue kee iegueece nes, Jees efoue ve keyetue kej keer Gefe hej nceeje hetje efJeeeme nw~ leke& Deewj yegef keer peien
ee Deewj ueieeJe kee DeefOeke cenlJe nw~ peneB ee kee DeeOeej ve nes Deewj efvekelee leLee Dehevesheve kee Denmeeme ve nes,
JeneB peve-YeeJeveeSb veneR peg[ mekeleeR~ efkemeer Yeer veF& Keespe kees leYeer mLeeefelJe eehle nes mekelee nw, peyeefke Jen eecetueke
hejcheje keer ienjer veeRJe hej DeeOeeefjle nes~
keg ueesie Yeues ner ef{Jeeoer nesves kee Deejeshe nce hej pe[W, hej nce Fme eee& kees Deeies DeJeMe ye{eeWies~ pewve meceepe
kes Yeues Deewj Yeesues ueesieeW kes meeceves meeeF& lees Deeveer ner eeefnS~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 42 le=leere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

le=leere KeC[ 43 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 44 le=leere KeC[

kegC[uehegjer pevcemLeueer hejbheje ceeve nw

-[e. DeYeeekeeMe pewve, iJeeefueej
Ye. ceneJeerj keer pevcemLeueer kes meboYe& ceW Deeiece hejcheje Deewj efJeeeme kes DeueeJee Fefleneme SJeb hegjelelJe kee he#e
eee efJehee&eJeeeer ceevee peeves ueiee nw~ Gvekee Gheeesie oes efJehejerle OegJeere mebeleeeW kes he ceW efkees peeves keer cegefnce nw~
Deeiece hejcheje kee pe[ Deewj efJekeemeJeeoer eJe=efe kees ieefleceeve ceevevee nceejer efJeeej eefeee kees kegbef"le kej jne nw~ nceejs
Deeiece ves meefoeeW mes nceW nj #es$e ceW veerefle efveOee&jCe kess efueS en jen efoKeeF& nw-jesMeveer oer nw~ Jen pewve mebmke=efle kee Delevle
lespeescee, efoJe Deewj cevees%ehe#e nw~ Gmekeer DeveosKeer kee meerOee celeueye nw mJeeb kees DemJemLelee Deewj Demebece keer Yeer ceW
PeeWke osvee~ pewve mebmke=efle ceW efJeJeske-efJejemele Deewj hejcheje kee efJeMes<e cenlJe nw efkemeer jerefle-veerefle SJeb mLeue kes efveOee&jCe
ceW Fvekeer DevegheefmLeefle Decebieue meteke nw~ pewve Jeebiedcee ceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevce mLeeve kegC[uehegj kes veece mes GuuesefKele
ngDee nw~ Dee. eefleJe=<eYe ke=le efleueeseheCCeeer, Dee. hetpeheeo ke=le Je&ceeve eefjle, Dee. oecevebefo ke=le hegjeCemeej meben,
efJeJegOeeerOej ke=le JeceeCe eefjG, heb. DeeMeeOej ke=le ef$e<eef mce=efle Meee ceW kegC[uehegj leLee Yeejke mekeuekeerefle&ke=le Jeerj
JeOe&ceeve eefjle, cenekeefJe heeke=le ceneJeerj jeme leLee heeeledJeleea pewve meeefnle ceW eee kegC[uehegj kee YeieJeeve ceneJeerj keer
pevce Yetecf e kes yeejs ceW GuuesKe nw~ efyenej ceW veeueboe efpeues mes 3 efkeceer. otj ye[eieebJe veeceke ieebJe nw Fme ieebJe kes yeenj Ske
eeeerve efpeveeuee nw otmeje eeeerve esleecyej efpeveeuee Yeer pees keeheer mecee mes yebo nw FmeceW 300/400 Je<e& eeeerve YeieJeeve
ceneJeerj kes keueeCekeeW keer hesef ime nw~ kegC[uehegj veece hejcheje ceW megeefme nw Deewj pewve mecegoee kes ueesie npeejeW keer mebKee
ceW veeueboe Deekej eneb leerLee&ve kejles nQb ye[eieebJe kes heeme Ske #es$e Ssmee Yeer nw peneb ueesie Kesleer veneR kejles, ceue-cet$e efJemepe&ve
veneR kejles Deewj ceeveles nQ efke en YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer Deewj heefJe$e Yetecf e nw en ceevelee MeleeefyoeeW mes nw~ megeefme
pewve efJeeve heb. yeueYe peer ves 1975 ceW ekeeefMele Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& #es$e cesW kegC[uehegj (veeueboe) kes yeejs ceW efueKee
nw eneb YeieJeeve kes ieYe&, pevce-lehekeueeCeke ngS~ eneb mee{s eej heg DeJeieenvee Jeeueer YeJe heeemeve eeflecee efJejepeceeve nw~
Jeeef<e&ke cesuee ew$e megoer 12 mes 14 leke ceneJeerj pevce keueeCeke ceveeves kes efueS efkeee peelee nw~
efJeiele heeBe oMekeeW mes keg Sself eneefmeke mee#eeW keer keef[ eeW kes DeeOeej hej kegC[ eece (JeemeeskegC[) yemee{ (JewMeeueer)
kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer ceeves peeves kee mJehe efveefce&le efkeee pee jne nw~ eeefhe elegeJf e&Oe mebIe SJeb meceepe Fme mLeue
kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevce Yetecf e mJeerkeej kejves keer ceeveefmekelee veneR yevee heeF& nw ve ner Fme #es$e kee leoveghe efJekeeme ner
ngDee nw~ leerLe& keer efceer ceW hetpeveerelee keer lejbieW Deewj iegCeOece& nesles nQ FmeefueS leerLe& kee efJekeeme peesj peyejomleer mes keYeer veneR
neslee~ JeneB lees #es$e kee DeefleMee mJeeb Deheveer hetpeveerelee yevee ueslee nw~ heeeele efJeeve nce&ve pewkeesyeer Deeefo leLee Yeejleere
efJeeve heb. megcesjev pewve efoJeekej, heb. yeueYe peer yemee{ (JewMeeueer) kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer ceveeves ceW Deheveer
menceefle veneR yevee heeS~ keefvebIece ves yemee{ kes Fo&-efieo& leLee veeueboe kee hegjeleeeflJeke GlKeveve lees efkeee uesekf eve Gvekee DeefYeesle
yeew mee#eeW kees Skeef$ele kejvee Lee~ YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer Keespeves keer YeeJevee SJeb eespeske kee ue#e veneR Lee~
31 ceee& 1945 kees cegpehehejhegj efyenej kes yemee{ ieebJe keer JewMeeueer kes he ces Gej kejves keer meese keg Fves-efieves ueesiees
b eje yeveeF& ieF&~ JewMeeueer mebmLee veeceke mebie"ve keer mLeehevee Yeer Fmeer GsMe kees hetje kejves kes efueS keer ieF& Leer~ FmeceW mejkeej
kes efMe#ee meefeJe (peess Fmeer efpeues kes Les) peieoerMeev ceeLegj, [e. eesiesv efcee, pes.meer. meent Deeefo meefceefle peve meneesie yeveeves
ceW keeceeeye ngS Deewj ceneJeerj kes veece hej Ske mejkeejer mketue keer mLeehevee keer nw~ Fme mketue kes eYeeJe mes peLeefjee Yetecf enejeW
ves henueer yeej 21 Deewue 1948 kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevce peebleer ceW Yeeie efueee~ 1955 ces meent Meebelf e emeeo pewve kes DeeefLe&ke
hees<eCe mes JewMeeueer efjmee& Fbmeret keer mLeehevee ngF& Deewj Fmekes henues [eejskej [e. nerjeueeue pewve yeveeS iees~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kees ueskej oes Kesces Ke[s nes iees nQ-Gve oesveeW ceW Skemet$elee ueeves kee Deewj efoMee yeesOe
mes meceked efve<ke<e& leke hengbeeves kee keece keewve kejsiee? en Ske eMve nw~ leerLe& ee kes kesv nesles nQ-efJeosn ceieOe kee
eeJetn nw, Fefleneme Yetieesue kes ekekej mes mLeeefhele hejbhejeSb vener yeoueleeR, Fefleneme Fmekee mee#eer nw~
nceeje elegefJe&Oe mebIe Deewj efJeeve Jeie& ner me#ece nw~ pees Fme Tneheesn kees efJejece keer efmLeefle leke ues pee mekelee nw~
kegC[uehegj (veeueboe) kes efJekeeme Deewj leerLeexej keer yeeie[esj Deeefe&kee ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves ues ueer nw-
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 45 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Fefleneme mee#eer nw GvneWves efpeve-efpeve keeceeW kees neLe ueieeee nw Jes DeYeer leke hetjs nges nQ Deewj GvneR #es$eeW kees ieewjJe eoeve
efkeee nw~ efheues 56 Je<eeX mes yemee{ (JewMeeueer) kees 250 Ske[ peceerve mejkeej mes efceue egkeer nw~ uesefkeve Gmekee Gej DeYeer
leke veneR nes heeee~ en Yeer Ske efJeeejCeere efyevog nw~ Jele&ceeve meJex#eCe SJeb elegefJe&Oe mebIe cegekeb" mes kegC[uehegj (veeueboe)
kee he#eOej yevekej meeceves Dee jne nw~ Deeeee& eJej eer efJeeemeeiej peer kes mebIe mes ueskej Deve meYeer mebIe Fmeer he#e ceW
nQ~ keee nce Deheves mecetes elegefJe&Oe mebIe kes eyeue meceLe&ve kees vekeej heeeWies?
JewMeeueer ceW YeJe mceejke efvecee&CeeOeerve nw uesefkeve Gmes pewve meceepe eje ieefle eoeve veneR keer pee jner nw~ FOej hetpe
ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves kegC[uehegj (veeueboe) kes leerLeexej SJeb efJekeeme kes efueS Deeeve efkeee nw efpemekee
eejeW Deesj mes mJeeiele nes jne nw~ leerLeeX kee Gej nes Fmeces keneR keesF& efJejesOe veneR nesvee eeefnS~ Deeieceefve pewve efJeeveeW,
hegjelelJeefJeoeW, Fefleneme%eeW kees efceue yew"kej mebieerefleeeb yew"ekej pevcemLeueer kegC[uehegj (veeueboe) kees meJe&mecceefle mes mJeerkeej
kej uesvee eeefnS-eefo Ssmes ner efJeJeeo keer efmLeefle ye{leer jner lees nceejs meYeer leerLe& #es$eeW hej eMve efevneW keer keleej ueie
peeesieer~ YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kee meJe&mecceefle efveCe&e Deepe keer pejle nw-keee nce Ssmee kej heeeWies?
27 efmelecyej efJee hee&ve efoJeme Deelee nw~ Fme DeJemej hej mecemle hee&keeW kes efueS cesjer ener esjCee nw efke hevee Deewj
veeueboe #es$e heefjYeceCe kes Debleie&le YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kee oMe&ve Yeer DeJeMe kejW~

R Q

efouueer eosMe kes lelkeeueerve cegKeceb$eer

eer meeefnye efmebn Jecee& peer kee GodyeesOeve
(5 Dekeyt ej 1997 kees efouueer ceW Deeeesepf ele eewyeerme keuhegce efJeOeeve kes DeJemej hej emlegle)
Fme keee&ece ceW heOeejkej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb Deve meeOegpeveeW kee DeeMeerJee&o eehle
kejves kee MegYe DeJemej eehle ngDee~ JeemleJe ceW es meeOeg-meble nceejs osMe kes jepee-cenejepee nQ~
eneB pees Flevee YeJe Deeeespeve eue jne nw, Jen ceQves Deheves peerJeve ceW henueer yeej osKee nw, en
Deeeespeve hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer osve nw~ Fleveer leheefmJeveer %eeveceleer ceeleepeer osMe keer ye[er Oejesnj nQ,
efpevekes Devoj Ssmeer DeodYegle #ecelee nw efke ueesie men<e& Fvekes DeeosMeeW kee heeueve kejles nQ keeeWefke Fmekes efueS
keesF& keevetve veneR yevee, keesF& mepee cegkej&j veneR ngF& nw peyeefke mejkeejer efveeceeW ceW keevetve Je mepee nesves hej
Yeer ueesie mejkeej kes DeeosMeeW kee heeueve kejves mes etke mekeles nQ ee heeueve veneR Yeer kejles nQ~ Fme osMe mes
ceneve keesF& osMe veneR nw, kesJeue keg ueesie Fme osMe kees heeeele mebmke=efle keer Deesj Deemej kej jns nQ, Fmemes
osMe keer eieefle veneR Deefheleg neefve nw~
en nceeje hejce meewYeeie nw efke nceejs yeere ceW Ske Ssmeer meeOJeer efJejepeceeve nQ efpevneWves kejes[eW ueesieeW
kee ceeie& eMemle kejkes GvnW veF& efoMee eoeve keer nw~ Deiej Deehe efyeukegue ceve ueieekej SkeevleYeeJe mes efJeeej
kejW, lees Deehekees cenmetme nesiee efke hetpe ceeleepeer kes Deblejbie mes pees ekeeMe keer efkejCeW efvekeue jner nQ Jen hetjs
JeeleeJejCe ceW hewuekej Deehe meYeer kees t jner nQ, efpememes Deehe meYeer kee keueeCe nesves Jeeuee nw~
peerJe-pevlegDeeW keer j#ee kejvee nceeje kele&Je nw, Gmekes efueS eMeemeefveke efokekeleW Deeves kes yeeJepeto Yeer
ceQves DeeosMe efoee nw efke efouueer ceW keesF& veee yete[Keevee veneR yevesiee leLee efpeleves yete[Keeves Fme Jee nQ,
GmeceW nlee kejves Jeeues heMegDeeW keer mebKee Ieekej eewLeeF& Yeeie kej oer peeS~
Fme mecee nce efpeme heeke& (efjbiejes[ cewoeve) ceW yew"s nQs, ceQ Fme heeke& kee veece keuhegce cewoeve Ieesef<ele
kejlee ntB~ hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW hegve: eCeece!
pee efnvo
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 46 le=leere KeC[

yepeer kegC[uehegj ceW yeOeeF&

(hejJejer 2002 ceW emlegle)
-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& Yeejle keer Oejleer hej leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves pevce }skej mebmeej kees DeeEnmee kee yeeem$e
oskej efJeMJekeueeCe kes meeLe-meeLe Deheveer Deelcee kees mechetCe& keceeX mes jefnle kejkes efveJee&Ce Oeece kees eehle kej ef}ee Deewj
Devevle-Devevle kee} kes ef}S meJe&megKe mechevve efmeheo kees eehle nes iees~
Fefleneme kes Devegmeej GvnW cees#e eehle ngS Yeer 2527 Je<e& Jeleerle nes egkes nQ Gvekeer ke=leke=lelee lees efkemeer kes eje
Yeer Kebef[le veneR keer pee mekeleer nw efkevleg en meceepe kee ogYee&ie ner kenvee nesiee efke Jele&ceeve ceW Gvekes peerJeve mes mecyeeqvOele
Deveske hen}gDeeW kees DeeOegefveke FeflenemekeejeW eje efkeme ekeej mes efJeke=le kejkes emlegle efkeee pee jne nw en Ske Delevle
efevleveere eqmLeefle yeve ieF& nw~ meJe&eLece nce Gvekes pevcemLeeve kees ner }sles nQ efke en lees efvemebosn kene pee mekelee nw efke
ceneJeerj kee pevce lees Ske ner mLeeve hej ngDee Lee Deewj peneb Gvekee pevce ngDee Lee JeneR hej Gvekeer ceelee kes Deebieve ceW hebn
cenerveeW leke jlveeW keer Je=ef Yeer ngF& Leer, efkevleg Deepe Gvekeer pevceYetefce kes veece hej leerve-leerve veece meceepe kes mece#e Dee
jns nQ 1. kegC[}hegj (efyenej) 2. JewMee}er-Jeemeeskegb[ (efyenej) 3. ef}Jee[ (efyenej)~ Deye eMve en G"lee nw efke keye mes
keewve-meer pevceYetefce kees efkevekes eje ceeveves keer hejcheje eejcYe ngF& nw~ meJe&eLece hee"keeW kee Oeeve eLece pevceYetefce
kegC[}hegj keer Deesj Deekee|<ele efkeee pee jne nw~
meJe&eeeerve ievLe (}ieYeie 2000 Je<e& hetJe& eeeerve DeeeeeeX eje ef}efKele efle}eseheCCeefe, OeJe}e-peeOeJe}e,
GejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe, JeerjefpeeECeoeefjG, ceneJeerjhegjeCe, JeOe&ceeveeefjle Deeefo Deveskeeveske ievLeeW ceW mhe he mes
efJeosnosMe DeLee&led Jele&ceeve efyenej eeble keer kegb[}hegj veiejer ceW ceneJeerj mJeeceer kee pevce jepee efmeeLe& keer cenejeveer
ef$eMe}e kes heefJe$e ieYe& mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees ngDee Lee ener yeele Jee|Cele nw~ }ieYeie 50 Je<e& hetJe& mes ceneJeerj
keer pevceYetefce hej eMve efevn efkemeves }ieeee? Deie}er Keespe keeeW eejcYe ngF&? en efkemeer ve efkemeer <e[deb$e kee ner
og<heefjCeece efoKe jne nw~
nceejs efpeve eeeerve ievLeeW keer Ghes#ee kejkes DeeOegefvekelee keer nes[ ceW Deeies ye{ jns }esie kesJe} cesje mees Keje Jee}er
veerefle Deheveeles ngS YeieJeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce kegC[}hegj hej eMveefevn }ieekej Deve vetleve mLeeve kees
pevceYetefce yeveeves kee eeeme kej jns nQ, GvnW efvecve "esme Deeiece eceeCeeW keer Deesj Yeer DeJeMe Oeeve osvee eeefnS
1. osKeW ke<eeeheeng[ ievLe keer peeOeJe}e erkee - (he= 76-77)
Deemee{peesCnhekeKeerS kegb[}hegjCeiejeefnJe-CeenJebme efmelLeCeeEjomme efleefme}eosJeerS ieyYeceeiebletCe
lelLeDeefoJemeeefne CeJeceemes Deeqe eFe-megkekehekeKe- lesjmeerS jeerS GejHeiiegCeerCekeKees ieyYeeoes efCekeKeblees
Je[d{ceeCeefpeeECeoes~ DeLee&led Dee<ee{ cenervee kes Megkeuehe#e keer <eer kes efove kegC[}hegj veiej kes mJeeceer veeLeJebMeer efmeeLe&
vejsv keer ef$eMe}e osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj JeneB veew ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove jeef$e ceW
GejeHeeuiegveer ve#e$e kes jnles ngS YeieJeeve ceneJeerj ieYe& mes yeenj Deees~
Fmeer peeOeJe}e ceW eer Jeerjmesveeeee& Deeies kenles nQ-he=.78
kegb[hegjhegjJeefjmmej efmelLekeKeefeeme Ceenkeg}s~ efleefme}eS osJeerS osJeermeomesJeceeCeeS~~23~~
Deeqee CeJeceemes De e efoJemes eFe-efmeehekeKes~ lesjefmeS jeerS peeogejHeiiegCeerS og~~24~~
DeLee&led kegC[hegj veiej kes efmeeLe& #eef$ee kes Iej, veeLekeg} ceW, mewke[eW osefJeeeW mes mesJeceeve ef$eMe}e osJeer kes ieYe& ceW
ceneJeerj kee peerJe Deeee Deewj JeneB veew ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer keer jeef$e ceW GejHeeuiegveer ve#e$e kes
jnles ngS YeieJeeve kee pevce ngDee~

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 47 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

2. <edKeb[eiece kes elegLe&-Keb[ SJeb veJeceer hegmleke keer OeJe}e erkee ceW he=. 121 hej Yeer en keLeve kegC[}hegj kes
mecyevOe ceW Deeee nw~
3. efle}eseheCCeeer (eer eefleJe=<eYeeeee& jefele) elegLe& ceneefOekeej he=. 210-
efmelLejeeefheekeeefjCeereEn, Ceejeqcce kegb[}s Jeerjes~ GejHeiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~549~~
4. eerefpevemesveeeee& jefele nefjJebMehegjeCe kes efleere meie& ceW ceneJeerj mJeeceer kes ieYe&keueeCeke ekejCe ceW kegC[}hegj
veiejer kee efJemle=le JeCe&ve Deeee nw-
le$eeKeC[}ves$ee}er, heodceveerKeC[ceC[}ced~ megKeecYe kegC[ceeYeeefle, veecvee kegC[hegjb hegjced~~5~~
DeLee&led Gme efJeosn osMe ceW kegC[hegj veece kee Ske Ssmee megvoj veiej nw pees Fv kes ves$eeW keer hebeqkeleheer keceef}efveeeW
kes mecetn mes megMeesefYele nw leLee megKeheer pe} kee ceevees kegC[ ner nw~
5. eeriegCeYeeeee& jefele GejhegjeCe ievLe ceW heJe& 74 hej-
je%e kegC[hegjsMeme, JemegOeejehe lelhe=Leg~ mehlekeeserceCeer meee&, efmeeLe&me efoveb eefle~~252~~
DeLee&led kegC[}hegj veiej kes jepee efmeeLe& kes Iej eefleefove mee{s meele kejes[ ceefCeeeW keer Yeejer Je<ee& nesves }ieer~
6. cenekeefJe eer heg<heovle efJejefele Jeerj efpeefCevoeefjG ceW he= 11 SJeb 15 hej kegC[}hegj veiejer keer MeesYee kee JeCe&ve nw-
Fn pebyegoereJf e Yejnblejeef}~ jceCeere-efJemeF meesne- efJemeeef}~~
kegb [Gefj jeG efmelLeg meefnG~ pees efmeefjn ceiieCe-Jesme jefnG~~
Fme pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW efJeMee} MeesYeeOeejer efJeosn eosMe ceW kegC[hegj veiej kes jepee efmeeLe& jepe kejles nQ~
Deeies Fmeer ceW meewOece& Fv kes MeyoeW ceW Oevekegyesj kees efoes iees DeeosMeevegmeej veiejer mepeeves kee JeCe&ve Yeer Deeee nw~
lee keeG kegb[heg lesCe ee~ meJJelLe jeCe-heeeej -Yee~~
meJJelLe jFe CeeCee ogJee~ meJJelLe heefjn heefj ee~~
Fv keer Dee%eevegmeej kegyesj ves kegC[hegj kees Ssmee ner megvoj yevee efoee~ Gmekes eejeW lejHe jlveceeer ekeej yeve ieee
efpemekes meye Deesj veevee ekeej kes ej Les Deewj Gmekes eejeW Deesj Ssmeer heefjKee Leer efpememes JeneB Me$egDeeW kee mebeej DeJe
nes peees~
7. eerceneJeerjhegjeCe (Deeeee& eer meke}keere|le efJejefele) kes he= 43 hej-
Yejle#es$e kes Fmeer efJeosnosMe kes "erke ceOe ceW ``kegC[hegj Ske Delevle jceCeerke veiej nw~ eneB hej Oecee&lceeDeeW kee
efJeMes<e he mes efveJeeme nw~ eneB kes kees, ej SJeb De}bIe KeeFeeW kees osKekej Dehejeefpelee-DeeesOee veiejer kee Yeeve neslee
nw~........eneB kes TBes-TBes SJeb mJeCe& jlveeW mes efvee|cele pewve ceeqvojeW kees osKekej }esieeW kees kegC[}hegj kes eefle Deheej ee
peeie=le nesleer Leer~ Jen veiej Oece& kee meceg pewmee eleerle neslee Lee~.........Gme veiej kes jepee kee veece ``efmeeLe& Lee~
Fmeer kegC[}hegj veiejer ceW YeieJeeve ceneJeerj kes pevceJeCe&ve kes meeLe meewOecexv eje megcesheJe&le hej pevceeefYe<eske kejkes
Jeeheme JeOe&ceeve efMeMeg kees }ekej ceelee-efhelee keer ieeso ceW meeQheves kee ye[e jesceebeke JeCe&ve efJeMes<e he"veere nw~
Fme ekeej YeieJeeve kee veecekejCe kej Fv ves osJeeW kes meeLe Gvekees SsjeJele iepejepe hej efye"ekej kegC[}hegj keer
Deesj emLeeve kej efoee~ osJeeW keer meejer ceb[}er ye[s GlmeJe kes meeLe kegC[}hegj ceW Dee hengBeer~..........JeneB peekej FveCeer
ves ceeeeceeer efvee ceW }erve cenejeveer kees peieeee~ GvneWves ye[s esce mes DeeYet<eCeeW mes egkele DehetJe& keeeqvleJee}s heg$e kees osKee~
8. eer heg<heovle keefJe jefele cenehegjeCe (Yeejleere %eeveheer" mes ekeeefMele) ceW he= 310-312-313 hej Yeer pecyeterhe
kes Yejle#es$e ceW kegC[}hegj veiejer kes jepee efmeeLe& kee JeCe&ve, osJeeW eje kegC[}hegj keer mepeeJe SJeb JeneR hej efmeeLe&jepee
kes cen} ceW jlveJe=ef kee keLeve o=Je nw-
IejhebieefCe leemeg jeeng megnheyYeejeEn~ JegG OeCeCeeng DeefJenbef[eOeCeOeejeEn~~8~~ (he=.313)
DeLee&led Gme jepee kes Deebieve ceW megKe kes eYeejeW mes egkele DeKeeqC[le Oeve-OeejeDeeW kes eje kegyesj mJeeb yejme jne nw~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 48 le=leere KeC[

Deeies Fmeer ekejCe ceW kegC[}hegj ceW ner ceneJeerj mJeeceer kee pevce nesvee yele}eee nw~
en lees cee$e Dee" ecegKe eeeerve efoiecyej pewve ievLeeW kes Devegmeej ceQves ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[}hegj veiejer
kee DeeqmlelJe hee"keeW kes mece#e emlegle efkeee nw Deewj FveceW meye peien ceneJeerj kes veefvene} jepee eske keer jepeOeeveer kes
he ceW JewMee}er kee JeCe&ve Deelee nw~
Fve hetJee&eeeeX keer JeeCeer kes DeeOeej hej ner efoiecyej pewve hejcheje kes mecemle efJeeve, }sKeke Deewj keefJe Deheveer jeveeDeeW
ceW kegC[}hegj kee JeCe&ve kejles veneR Lekeles Les~ pewmes ceneJeerj hetpee ceW ner he{e peelee nw-
9. pevece ewleefmele lesjme kes efove, kegC[}hegj keve Jejvee~~
megjefieefj megjieg hetpe efkeees efvele, ceQ hetpeeW YeJe njvee~~
veeLe ceesefn jeKees nes MejCee... eer JeOe&ceeve efpevejeepeer, ceeseEn jeKees nes MejCee~~
10. keefJeJej nefjemeeo peer eje jefele ceneJeerj Deejleer ceW Yeer YekeleieCe eehetJe&ke he{les nQ-
pee ceneJeerj eYees, mJeeceer pee ceneJeerj eYees~ kegC[}hegj DeJeleejer, ef$eMe}evevo efJeYees~~pee..~~
Deeiece SJeb hejcheje kee DevegkejCe kejles ngS mewke[eW keefJeeeW ves JeOe&ceeve ceneJeerj kes ejCeeW ceW eemegceve mecee|hele kejles
ngS Gvekeer heeJeve pevceYetefce kegC[}hegj kees Deheveer ke=efleeeW ceW cenJehetCe& mLeeve efoee nw, GveceW mes keeflehee DeJee&eerve
ke=efleeeB (20JeeR Meleeyoer ceW ef}Keer ieF) Yeer cesjs osKeves ceW DeeF& nQ~
11. meved 1941 ceW eer 1008 ceneJeerj pewve keerle&ve ceC[}, Oece&hegje-efouueer mes ekeeefMele ceneJeerj pevceeslmeJe keer
keLee ceW keefJe ves ef}Kee nw-
lepe&- jeOesMeece.........
ceen hesMelej jleveeW keer kegC[}hegj ceW Je<ee& nesleer~ eleerle ngDee efJeeveeW kees Deye peeiesieer keesF& peesleer~~
Dee<ee{ megoer " peye DeeF& Deewj mecee jeef$e kee Deeee Lee~ ef$eMe}e osJeer kees ieYe& jne en ievLeeW cesb yele}eee Lee~~
12. leerLekej ceneJeerj Yeeqkele iebiee veeceke mebke}ve ke=efle ceW Oece&efJe}eme kes he=. 51 keer keefJelee Yeer o=Je nw-
JeOe&ceeve! peme JeOe&ceeve Deegle efJeceeve ieefle~ veiej kegC[ hegj Oeej meej efmeejLe Yetheefle~~
jeveer efeekeejveer yeveer kebeve efJe keeee~ Deeeg yenej yejme, peesie Kejieemeve Oeeee~~
legce meele neLe ce=ieveeLe heefle lescevew Deye }eW Oejce pej efmej veee veceew pegie peesefj kej~~
Oece& efJe}eme he=. 51
DeLe&-ns JeOe&ceeve eYees! Deehekee eMe efvejvlej JeOe&ceeve nw~ Deehe Deegle efJeceeve kees leeie kej kegC[}hegj veiej ceW
heOeejs~ Gme veiej kes jepee efmeeLe& Deehekes efhelee Les Deewj jeveer efeekeeefjCeer (ef$eMe}e) Deehekeer ceelee Leer~ Deehekes Mejerj keer
DeeYee mJeCe& pewmeer Leer~ Deehekeer Deeeg yenej Je<e& keer Leer~ Deeheves oer#ee }skej Ke[dieemeve mes Oeeve }ieeee Lee~ Deehekeer
DeJeieenvee meele neLe keer Leer, eEmen Deehekee }ebve (efevn) nw~ Deehe kes eje eefhele Oece& ner Deyeleke peiele ceW hejceOece&
kee cet} nw~ eYees! yeebpeef} neskej ceQ Deehekes ejCeeW ceW efmej Pegkeelee ntB~
13. Gheeg&kele ke=efle keer ner Ske keefJelee Deewj Yeer (keefJeJej eer yegOeceneev eje jefele) eneB emlegle nw-
efmeejLe jepee ojyeejs yele yeOeeF& jbie Yejes nes~~ ske~~
ef$eme}e osJeer ves meglepeeees Je&ceeve efpevejepe yejer nes, kegb[}hegj ceW Iej Iej ejs nese jner Deevebo Iejer nes~~1~~
jlveve keer Je<ee& kees nesles hebn ceeme Yees meiejer nes, Deepe ieieve efoMe efvejce} oerKele heg<he Je=ef iebOeeso Pejer nes~~2~~
pevceve efpevekes peie megKe heeee otejf iees meye ogkeKe jer nes, Devlej cegnlt e& veejkeer megeK f eee Ssmees DeefleMee pevce Oejer nes~~3~~
oeve ose ve=heves yenglesjes peeefeke peve ceve n<e& kejer nes, Ssmes yeerj efpevesMJej ejCeeW yegOe ceneev peg meerme Oejer nes~~4~~
DeLe&-cenejepe efmeeLe& kes ojyeej ceW Deepe jbieYejer yeOeeF& ye jner nQ~ osJeer ef$eMe}e ves heg$e emeJe efkeee nw~ Jen
heg$e (Deeqvlece leerLekej) efpevejepe JeOe&ceeve nQ~ kegC[}hegj ceW Iej-Iej Deewj ej-ej Deevevo keer en MegYe Ie[er Jeehle nes
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 49 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

jner nw~ Denes! jlveeW keer Je<ee& nesles hevn ceeme nes iees~ Deepe DeekeeMe, efoMeeSb, efvece&} eleerle nes jner nQ Deewj heg<he Je=ef
nes jner nw, ievOeesoke keer Pe[er Je<ee& }ieer ngF& nw~ YeieJeeve kes pevce ienCe kejles mecee mebmeej ves megKe heeee Deewj meye
ogKe otj nes iees, } iees~ YeieJeeve kee DeefleMee ege pevce JeCe&ve kewmes efkeee peeS, Gme mecee Devleceg&ntle& kes ef}S
veejefkeeeW kees Yeer megKe eeefhle ngF&~ jepee ves yengle mee oeve oskej eeekeeW leLee peveceeveme kees ene|<ele kej efoee~ Ssmes Jeerj
efpevesMJej kes ejCeeW ceW yegOe ceneev cemleke veceeles ngS efJevee Yeefe kejles nQ~
14. eer leejeevo pewve Meem$eer eje ef}efKele meved 1977 ceW ekeeefMele peerJeve Peebkeer leerLekej ceneJeerj kes eLece
hee ceW-
DeeDees efoKeeSb peerJeve-Peebkeer, ceneJeerj YeieJeeve keer~ efmeejLe kes jepeog}ejs, ef$eMe}e ceeb kes eeCe keer~~
#eef$ee veeLe JebMe eeeer kes, efovekej eer ceneJeerj Les~ kegb[}hegj ceW pevce ef}ee Lee, pevcepeele Deefle Jeerj Les~
ew$e Megkeue lesjme kes efove keer MeesYeemeerce efveje}er Leer~ jepecen}, hegjpeve, heefjpeve kes cegKe hej eF& }e}er Leer~~
jlveeW, heg<heeW keer Je<ee& ngF&, Je=ef ngF& Oeve-Oeeve keer~~ DeeDees efoKeeSb, peerJeve-Peebkeer ceneJeerj YeieJeeve keer~
efmeejLe kes jepeog}ejs, ef$eMe}e ceeb kes eeCe keer~~
15. eerke=<Ce pewve eje ef}efKele YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee efoJe mevosMe (Deew} 1976 ceW ekeeefMele) ceW YeieJeeve
ceneJeerj kes pevce mecee kee megvoj ekejCe nw-
De%eevecee Fme }eske ceW, Dee}eske mee eves }iee~ neskej cegefole megjheefle veiej ceW jlve yejmeeves }iee~~
Gefole yee}ke keer eYee, %eeve peesefle eie nesves }ieer~ veYe keer efveMee keer keeef}cee DeefYeveJe G<ee Oeesves }ieer~~
ej-ej hej mepe G"s, leesjCe yevoveJeej~ kegC[}hegj veiejer ceW ngDee, Jeerj eYeg DeJeleej~~
eeeer efoMee kes Debke ceW vetleve efoJeekej Dee ieee~ mele DeeEnmee kee Dee}eske hegve peie ceW e ieee~~
emebieesheee keg iebLe SJeb hegmlekeeW kes veece cee$e eneB emlegle efkees pee jns nQ, efpeveceW kegC[}hegjer kee JeCe&ve }sKekeeW
ves efkeee nw, hee"keieCe eLeemebYeJe mJeeOeee kes eje Fvekee DeJe}eskeve kejW-
16. DeeEnmee kes DeJeleej YeieJeeve ceneJeerj, }sKeke-hetpe Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe cenejepe (ekeeMeke pewveefce$e
ceC[} osn}er, Deew} meved 1956)
17. pewveleerLe& Deewj Gvekeer ee$ee, }sKeke-eer keecelee emeeo pewve, ekeeMeke Yeejleere efoiecyej pewve heefj<eod, ceee&
1969
18. YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee mecee }sKeke hebef[le pegie}efkeMeesj cegKleej, ekeeMeke nerje}e} hevvee}e} pewve
osn}er, ceee& 1934
19. ceneeceCe ceneJeerj }sKeke heb. megcesev efoJeekej ekeeefMele meved 1968
20. YeieJeeve ceneJeerj (peerJeve oMe&ve) }sKeke heb. megcesev efoJeekej ekeeefMele meved 1970
21. YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee mevosMe, }sKeke heb. hejceser oeme pewve, ekeeefMele meved 1975
22. leerLekej ceneJeerj }sKeke Devethe ev pewve, ekeeefMele Deew} meved 1993
23. Je=nod ceneJeerj keerle&ve ekeeefMele efomecyej meved 1962, eer efoiecyej pewve Jeerj hegmlekee}e, ceneJeerjpeer
(jepemLeeve)
24. ceneJeerj ee}ermee pevece ef}ee kegC[}hegj veiejer, ngF& megKeer leye epee meiejer~
efmeejLe peer efhelee legcnejs, ef$eMe}e keer DeeBKeeW kes leejs~~
25. Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& (meved 1975 ceW nerjeyeeie-cegcyeF& mes ekeeefMele) veeceke ievLe ceW efyenej eevle kes
leerLeeX kee JeCe&ve kejles ngS heb.eer ye}Ye pewve ves kegC[}hegj leerLe& kes efJe<ee ceW ef}Kee nw-

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 50 le=leere KeC[

kegb[}hegj efyenej eevle kes hevee efpe}s ceW eqmLele nw~ eneB kee heesm Dee@efHeme vee}voe nw Deewj efveke kee jsueJes msMeve
Yeer vee}voe nw~ eneB YeieJeeve ceneJeerj kes ieYe&, pevce Deewj lehekeueeCeke ngS Les, Fme ekeej keer ceevelee keF& MeleeeqyoeeW
mes e}er Dee jner nw~ eneB hej Ske efMeKejyevo ceeqvoj nw efpemeceW YeieJeeve ceneJeerj keer MJesleJeCeea mee{s eej Heg DeJeieenvee
Jee}er YeJe heodceemeve eeflecee efJejepeceeve nw~ JeneB Jeee|<eke ces}e ew$e megoer eoMeer mes elego&Meer leke ceneJeerj kes pevcekeueeCeke
kees ceveeves kes ef}S neslee nw~
26. heeqC[le eer kew}eMeev pewve efmeeble Meem$eer eje ef}efKele pewveOece& veeceke hegmleke (meved 1948 ceW YeejleJe<eeae
efoiecyej pewve mebIe, ceLegje eewjemeer mes ekeeefMele) ceW he=. 18 hej YeieJeeve ceneJeerj kes yeejs ceW mhe JeCe&ve nw-
YeieJeeve ceneJeerj Deeqvlece leerLekej Les~ }ieYeie 600F&. hetJe& efyenej eevle kes kegC[}hegj veiej kes jepee efmeeLe&
kes Iej ceW Gvekee pevce ngDee~ Gvekeer ceelee ef$eMe}e JewMee}er vejsMe jepee eske keer heg$eer Leer~ ceneJeerj kee pevce ew$eMegkeuee
$eeesoMeer kees ngDee Lee~ Fme efove YeejleJe<e& ceW ceneJeerj keer peevleer ye[s OetceOeece mes ceveeF& peeleer nw~
27. YeejleieewjJe hetpe Deeeee& eer osMeYet<eCe cenejepe eje jefele YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee leJeoMe&ve (meved
1974 ceW eer pewvemeeefnle meefceefle, ketee yeg}ekeer yesiece, Ssmhuesves[ jes[-osn}er) ceW Yeer peien-peien YeieJeeve ceneJeerj kee
kegC[}hegj veiejer ceW pevce }svee, yee}eer[e kejvee Deeefo peerJeve kees oMee&ee nw~
efJe<ee keer DeefOekelee kes keejCe eneB DeleefOeke eceeCeeW kee GuuessKe veneR efkeee pee jne nw efkevleg eneB Flevee ner kenvee
heee&hle nesiee efke mechetCe& efoiecyej pewve Deeiece ievLe Fmeer mele kees mJeerkeej kejles nQ efke YeieJeeve ceneJeerj ves efyenej eevle
kes kegC[}hegj veiej ceW pevce }skej mechetCe& efJeMJe kees DeeEnmee kes Decej efmeeble mes eYeeefJele efkeee Lee~ Gvekes Fme Jeeheke
eYeeJe kes keejCe ner keg FeflenemekeejeW ves GvnW pewveOece& kee mebmLeeheke ken efoee peyeefke heeqC[le eer megcesev efoJeekej
kes MeyoeW ceW ceneJeerj kees pewveOece& kee mebmLeeheke ve kenkej hegveejke kenvee eeefnS~
Deye eMve G"lee nw efke JewMee}er kees ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW efkemeves Deewj keye emLeeefhele kejves kee eeeme efkeee?
Fme efJe<ee ceW [e@. nerje}e} pewve SJeb S.Sve. GheeOes ves meved 1974 ceW ef}efKele Deheveer hegmleke ceneJeerj egie Deewj peerJeve
oMe&ve ceW Deveske egeqkeleeeWhetJe&ke JewMee}er kes Gheveiej efpe}e cegpeHeHejhegj ceW (oes efkeceer. otj-JeemegkegC[) kees YeieJeeve ceneJeerj
keer pevceYetefce kes he ceW yeleeves kee eeeme kejles ngS mJeeb ef}Kee nw~ Deveske eeeerve veiejeW kes meeLe Fme JewMee}er kee
oerIe&kee}erve Fefleneme%eeW kees Delee-helee veneR Lee efkevleg efJeiele Ske Meleeyoer ceW pees hegjeleJe mecyevOeer Keespe-MeesOe ngF& nw,
Gmemes eeeerve Yei>eeJeMes<eeW, cegeDeeW Je efMe}e}sKeeW Deeefo kes DeeOeej mes eeeerve JewMee}er keer "erke eqmLeefle DeJeiele nes ieeer nw
Deewj efvemebosn he mes eceeefCele nes ieee nw efke efyenej jepe ceW iebiee kes Gej ceW cegpeHeHejhegj efpe}s kes Devleie&le yemee{ veeceke
ieece ner eeeerve JewMee}er nw~ mLeeveere Keespe-MeesOe mes en Yeer ceevee ieee nw efke Jele&ceeve yemee{ kes meceerhe ner pees JeemegkegC[
veeceke ieece nw, JeneR eeeerve kegC[hegj nesvee eeefnS~ Jeneb Ske eeeerve kegC[ ceW efevn heees peeles nQ pees #eef$eekegC[ ken}elee
jne nesiee DeLee&led }sKeke mJeeb en mJeerkeej kej jns nQ efke meew Je<e& hetJe& JewMee}er veece kee Fme Yeejle osMe ceW keesF& veiej
ner veneR Lee Deewj Gmes yemee{ veeceke ieece kees JewMee}er veece oskej mLeeefhele kej efoee ieee nw Dele keg mele lees en nw
efke en JewMee}er veiejer Yeer kesJe} FeflenemekeejeW kes eje yeveeF& ieeer JewMee}er nw ve efke 2600 mee} hen}s mes e}er Deeeer
JeemleefJeke JewMee}er nw~
ceQves lees DeYeer leke JewMee}er ee kegC[ieece kes efJe<ee ceW pees Yeer eceeCe he{s nQ Jes MJesleecyej ievLe pewmes YeieJeleermet$e,
Deeeejebie, keuhemet$e, GheemekeoMeebie met$e, met$eke=leebie Deeefo ievLe nQ~
cenevegYeeJeeW! eefo MJesleecyej ievLeeW keer ceeveleeDeeW kes DeeOeej hej nce YeieJeeve ceneJeerj kees JewMeeef}ke kenkej Gvekee
pevce JewMee}er ceW DeLeJee Gmekes efveke JeemegkegC[ ceW ceeveves }ies leye lees MJesleecyej ievLeeW ceW Jee|Cele m$eercegeqkele, meJem$e cegeqkele,
ceneJeerj keer ceelee kee eewon mJehveeW kee osKevee, osJeevevoe veeceke yeeeCeer kes ieYe& mes ef$eMe}e kes ieYe& ceW ceneJeerj kee
heefjJele&ve efkeee peevee, ceneJeerj kee efJeJeen leLee Gvekes heg$eer nesvee, oer#ee mes hetJe& ner Gvekes ceelee-efhelee kee mJeie&mLe nes peevee
Deeefo Deveske yeeleW Yeer Gvekeer nceW ceeveveer he[Wieer efkevleg efoiecyej meceoee kes ef}S Ssmee leerve kee} ceW Yeer mebYeJe veneR nw~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 51 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

DeeMee& lees en nw efke FOej MJesleecyej ievLeeW kes Devegmeej efoiecyej pewve meceepe kes keg efieves egves }esie Jeeqkeleiele ceeveleeDeeW
kes DeeOeej hej JewMee}er kees pevceYetefce kenves kee og<eeeme kej jns nQ Deewj mJeeb MJesleecyej meceoee Jee}eW ves Gmes pevceYetefce
ve ceevekej cegbies[ efpe}s kes Ske ieece ef}Jee[ kees pevceYetefce ceevee nw.......Demleg! Fme yeele hej efoiecyej pewve meceepe kees
Deefle met#celee mes efJeeej kejves keer DeeJeMekelee nw~
otmejer yeele, ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW JewMee}er kees yeew ievLeeW (ceeqpPeceefvekeee, ceneJemleg) kes Devegmeej Yeer keg
}esie mJeerkeej kej }sles nQ leye lees yeewcele kes #eefCekeJeeo Deeefo Gvekes Skeevle efmeebleeW kees Yeer nceW ceeveves kes ef}S yeeOe
nesvee he[siee keeeWefke efkemeer cele keer Ske yeele ceeveves hej Gvekeer Deveske yeele ceeveves kee Yeer emebie Deelee nw~ yeew Deewj
MJesleecyej oesveeW meceoeeeW ceW efyenej eeble kes Devoj ef}Jeer JebMe, ieCejepe heefle Deeefo kees mJeerkeej efkeee ieee nw Deewj
FvneR ievLeeW kes DeeOeej hej }ieYeie 50 Je<e& hetJe& keefJe jeceOeejer eEmen efovekej ves JewMee}er peve kee eefleheeoke ieCe kee Deeefo
efJeOeelee Fleeefo keefJelee ef}Ke oer nw~ nceejs eeeerve efoiecyej pewve ievLeeW kees efJeeveeW ves meeJe&peefveke he ceW eefme veneR
efkeee efke DeeOegefveke Feflenemekeej, keefJe Deewj }sKeke Gmemes Yeer keg }s mekeles peyeefke MJesleecyej Deewj yeew meeefnle eegj
cee$ee ceW }esieeW kes neLeeW ceW oes npeej mee}eW mes hengBelee jne nw~
leermejer yeele, Fefleneme keer hee"ddehegmlekeeW ceW Yeer keneR-keneR JewMee}er kees ner meerOes ceneJeerj keer pevceYetefce ef}Ke efoee
ieee nw Deewj keneR JewMee}er kes Gheveiej kegC[ieece kees ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW }sKekeeW ves emlegle efkeee nw~ yevOegDeeW!
Fve FeflenemekeejeW kes yeejs ceW lees keee kene peeS, Deehe }esie Deepeke} megve ner jns nQ efke Fve }esieeW ves Fefleneme kes veece
hej pewveOece& SJeb Deve otmejs OeceeX hej Yeer efkelevee keg"ejeIeele efkeee nw Deewj peye hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
ves oMe Je<e& kes heg<eeLe& kes heMeeled mejkeej SJeb efMe#ee efJeYeeie leke hegjpeesj yeele hengBeeeer leye mejkeej kees Gve hee"dehegmlekeeW
ceW mebMeesOeve kejves kes ef}S yeeOe nesvee he[e~ nceejs mebMeesOeveeW kes meeLe Deve Oecee&Je}eqcyeeeW kes Yeevle efJe<eeeW kee Yeer mebMeesOeve
nes jne nw efpememes eee }esie emevvelee kee DevegYeJe kej jns nQ efkevleg Fefleneme ceW efkeee ieee ese mee mebMeesOeve DeYeer
heee&hle veneR nw keeeWefke yengle meejs Yeevle efJe<eeeW ceW mes kesJe} keg }eFveeW kee mebMeesOeve cee$e nes jne nw, GmeceW DeYeer Deewj
DeefOeke mebMeesOeve keer DeeJeMekelee nw efpemekes ef}S nceW yejeyej heg<eeLe& kejles jnvee nw~ Deye Deehe mJeeb meesefees efke efpeve
FeflenemekeejeW hej nce heeemeeW Je<eeX mes efJeMJeeme kejles DeeS, GvneWves nceejs meeLe efkelevee efJeMJeemeIeele efkeee efke nceejs ner
Oece& Deewj leerLekej ceneheg<eeW kees efJeke=le kejves ceW keesF& kemej veneR es[er lees Ye}e Gvekeer efvejeOeej KeespeeW kes DeeOeej hej
nce JewMee}er ee JeemegkegC[ kees ceneJeerj keer pevceYetefce ceevekej eefo Gmes eeeefjle kej oWies lees Deeies Fmekee veleerpee Deie}er
heer{er kees lees Yegielevee he[siee ner, meeLe ner Deme}er pevceYetefce kees Deheves ner neLeeW mes iebJeekej nceW keee neefme} nesiee?
Deej.Sme. Mecee&, jesceer}e Leehej Deeefo Fefleneme }sKekeeW kes meceeve keee nce mJeeb Ske veF& ie}leer Deewj veneR kejves
pee jns nQ? en Deheves neLe mes Deheves hewjeW hej kegune[er ceejves pewmee ner og<eeeme nw~ Ssmeer MeesOe Deewj Keespe kejkes lees keg
efJeeved ceeveves }ies nQ efke MeeMJele leerLe& DeeesOee Yeejle ceW ve neskej LeeF}Q[ ceW nw, Jele&ceeve ceW efpeme MeeMJele efveJee&CeYetefce
meccesoefMeKej kees meYeer ee mes hetpeles nQ Jen Yeer Keespekelee&DeeW ves ie}le yelee efoee nw~ Flevee ner veneR, }ieYeie mecemle
leerLekejeW keer pevceYetefce kees oef#eCe-hetJeea SefMeeeF& osMeeW ceW yeleeles ngS Ske }sKeke ves ([e. efpevesMJejoeme pewve ves Debiekeesj
kes hebeces cebefoj-Fefleneme kes veJeerve heefjes#e ceW) veeceke hegmleke ceW DeeesOee kees LeeF&}Q[ ceW, neqmleveehegj kees yecee& ceW,
echeehegj kees oef#eCe efJeeleveece ceW, efJeosn kees oef#eCe eerve ceW, jlevehegjer kees kecyeesef[ee ceW Deewj kegC[}hegj kees efJeosn kee
10JeeB veiej kes he ceW ef}Kee nw~ lees keee Jele&ceeve Yeejle ceW eqmLele meYeer leerLe& es[kej Deehe efJeosMe keer veieefjeeW kee Gej
kejves peeSbies? Yeebefle kes Fme heefjes#e ceW nceW lees Yeejle ceW ner eqmLele Deheves eeeerve leerLeeX kee mebj#eCe kejvee eeefnS, Mes<e
mLeeveeW hej efce}s DeJeMes<eeW kees pewve mebmke=efle kee ieewjJe ceevevee eeefnS~ eewLeer yeele Deeleer nw efke meved 1960 kes oMeke ceW
lelkee}erve efyenej mejkeej ves JewMee}er kees ceneJeerj pevceYetefce mJeerkeej kej ef}ee~
YeeFeeW! efpemes pewve meceepe kes keg keee&kelee&DeeW leLee MeesOekelee&DeeW ves meceepe mes Meem$eeskele efveCe&e ef}S efyevee ner
mejkeej kees yelee efoee, FmeceW mejkeej kee keee oes<e nw? Gmeer kes Devegmeej GvneWves GodIeeve kej efoee~ Deeiece mes Deehe

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 52 le=leere KeC[

meesefeS efke Deheves YeieJeeve keer pevceYetefce kee efveCe&e nceW kejvee nw ee mejkeej mes kejevee nw en Ske efJeeejCeere efJe<ee
nw~ eefo mejkeej keer ner meejer yeeleW ceeveer peeSb lees mejkeej kes eje lees ceebme kee efveee&le Yeer efkeee pee jne nw, Mejeye kes
"sskes Oe[uues mes e}eS pee jns nQ, DeC[s kees Meekeenej eeeefjle efkeee pee jne nw, yete[KeeveeW kees vees-vees }eFmesvme eoeve
efkees pee jns nQ......Fleeefo meYeer yeeleW keee mejkeej keer nce }esie ceeve kejWies? eefo veneR, lees efHej kesJe} Gmekeer ceevelee
kes DeeOeej hej ceneJeerj pevceYetefce kee ner heefjJele&ve keeeW? efoiecyej pewve meceepe meeses Deewj efJeJeske kee heefjee os~
keg }esie FmeceW Yetiees} keer o=ef }ieeles ngS kenles nQ efke kegC[}hegj lees ceieOeosMe kes jepeie=ner veiejer mes kesJe} 16
efkeceer. otj nw Fmeef}S nce kegC[}hegj kees ceieOeosMe ceW kewmes ceeveW? Fme efJe<ee ceW nceW en Oeeve jKevee eeefnS efke kee}
heefjJele&ve kes meeLe-meeLe osMe Deewj eosMeeW keer otefjeeb keeHeer efJe<ece heefjeqmLeefleeeW kees eehle nes egkeer nQ pees veieefjeeb leerLekejeW
kes mecee ceW 96 ceer} keer ngDee kejleer LeeR Jen Deepe keer eqmLeefle cesW kesJe} Ske-oes efkeceer. keer ner heefjefOe ceW efmecekej jn
ieF& nQ Deewj Gvekes Deeme-heeme ner leceece otmejer veieefjeeW kee DeeqmlelJe ceeve ef}ee ieee nw~ Fme ekeej efHej pees JewMee}er veiejer
jepee eske keer jepeOeeveer yeleeF& ieF& Leer Gmekes Gheveiej JeemegkegC[ ee kegC[ieece kees jepee efmeeLe& keer jepeOeeveer kenves
ceW lees yengle ner DeefOeke efJeke=efle Glhevve nes peeSieer keeeWefke Jen mLeeve lees JewMee}er mes oes-leerve efkeceer. ner otj nw Fme Deuhe
otjer ceW oes jepeeDeeW keer efjeemele keYeer Yeer mJeerkeej veneR keer pee mekeleer nw DeveLee jepee efmeeLe& kees jepee eske kee
ner IejpeceeF&-pewmee mJeerkeej kejvee he[siee Deewj efHej ceneJeerj eefo JewMee}er kes egJejepe kens peeSbies lees Deeiece ceW Jee|Cele
jepee eske kes ome heg$e efkemekeer meee kes mJeeceer ken}eeWies? Ske JeemleefJeke kegC[}hegj kees es[ves mes Fme ekeej kes Deveske
efJeeejCeere eMve menpe ner GYej peeles nQ Dele: Ye}eF& Fmeer ceW nw efke nce meYeer efce}kej eeeerve kegC[}hegj veiejer kees ner
Deheves DeejeOe ceneJeerj keer pevceYetefce ceeveW, Gmeer kee efJekeeme kejW Deewj JewMee}er kees Yeer ceneJeerj kes mceejke kes he ceW eefo
mejkeej efJekeefmele kejvee eenleer nw lees Jeneb mceejke yeveeSb, Mew#eefCeke mebmLeeve Deeefo e}eSb, FmeceW keesF& Deeheefe veneR nw~
kegC[}hegj veneR ceeveles nes lees heeJeehegjer Yeer peeves Jee}er nw-
JewMee}er ee JeemegkegC[ (kegC[ieece) kees ceneJeerj keer pevceYetefce ceeveves Jee}s }esie lees DeeOegefveke MeesOe Deewj Keespe kes
Devegmeej efyenej MejerHe kes efveke Jee}er heeJeehegjer veiejer kees Yeer Gvekeer efveJee&CeYetefce veneR ceeveles nQ~ [e@. nerje}e} peer ves
lees ceneJeerj egie Deewj peerJeveoMe&ve kes he= 30 hej mhe ef}Kee nw efke Fve meye yeeleeW hej efJeeej kej Feflenemekeej Fme
efveCe&e hej hengBes nQ efke efpeme heeJeehegjer kes meceerhe YeieJeeve kee efveJee&Ce ngDee Lee, Jen eLeeLe&le Gej eosMe kes osJeefjee
efpe}s ceW Je kegMeerveiej kes meceerhe Jen heeJee veeceke ieece nw pees Deepeke} meef"eeBJe (Heeefpe}veiej) ken}elee nw Deewj peneB
yengle mes eeeerve KeC[nj Je Yei>eeJeMes<e heees peeles nQ~ DeleSJe Ssefleneefmeke o=ef mes Fme mLeeve kees mJeerkeej kej Gmes YeieJeeve
ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce kes eesie leerLe&#es$e yeveevee eeefnS~
efkevleg Fvekeer yeele ve ceevekej efoiecyej Deewj MJesleecyej oesveeW meceoee kes }esie mejkeej kes meeLe efce}kej efyenej MejerHe
kes efveke Jee}er heeJeehegjer kee ner Gej kej jns nQ, en yeele keneb leke Gefele nw? eefo Gve }sKekeeW kes DeeOeej hej Deehe
kegC[}hegjer kees es[vee eenles nQ lees efvemebosn ner Deehe Fme heeJeehegjer kee efJekeeme ve kejkes Heeefpe}veiej kes heeme Jee}s
heeJeeieece kee efJekeeme kejW Deewj JeneR eefleJe<e& oerheeJe}er ceveekej ceneJeerj efveJee&CeeslmeJe kee keee&ece kejW~ Fve oesveeW eeeerve
YetefceeeW kee nce meYeer efoiecyej pewve meceepe kes }esie efce}kej mejkeej keer efyevee ceevelee SJeb meneesie kes Yeer efJekeeme kej
}Wies }sefkeve Fve YetefceeeW kees nce Fvekes meewYeeie mes Jebefele veneR nesves oWies Deewj eefo heeJeehegjer kees ceeveles nQ lees efveeqMele he
mes eeeerve kegC[}hegj kees Yeer pevceYetefce ceeveW Deewj Mele eefleMele efoiecyej pewve meceepe keer ee kes meeLe efKe}Jee[ ve kejW,
DeveLee heeheyevOe kes meeLe-meeLe YeeJeer Fefleneme keYeer Deehekees ceeHe veneR kej heeSiee~

R Q

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 53 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj SJeb pevceYetefce kegC[uehegj

uesefKekee-ye. (keg.) eefvkee pewve
(mebIemLe-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)
Deveeefo keeue mes pewveOece& ceW eewyeerme leerLekej nesles jns nQ Deewj Deeies Yeer neWies~ Jele&ceeve egie ceW Deeefo leerLekej YeieJeeve
$e+<eYeosJe eLece leerLekej ceeves iees nQ~ efpevekee GuuesKe ve kesJeue mecemle pewve hegjeCeeW ceW Deelee nw, efkevleg $e+iJeso Deeefo Jewefoke
ebLeeW ceW Yeer keF& peien Deeee nw~ $e+<eYeosJe mes ueskej ceneJeerj heele eewyeermeeW leerLekejeW kes eefj$e pewve hegjeCeeW ceW efJeefOeJeled
JeefCe&le nQ~ YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes eewyeermeJeW leerLekej Les~ pewve Ssefleneefmeke hejchejevegmeej ve lees Jes pewveOece& kes Deeefo
eJele&ke nQ Deewj ve ner mebmLeeheke~
Fme mebmeej ceW eleske eeCeer pevce ueslee nw Deewj cejCe kees eehle nes peelee nw efkevleg keg ner efoveeW ceW Gmekeer eeo efJemce=le
nes peeleer nw~ efyejues ner Jeefe Ssmes nesles nQ pees Deheves peerJeve ceW keg Ssmes keee& kej peeles nQ pees cejves kes yeeo eeo efkees
peeles nQ, Ssmes Jeefe ceneheg<eeW keer esCeer ceW Deeles nQ~ Gvekes DeeoMe& egieeW-egieeW leke Fefleneme yevekej nj ceeveJe kees esjCee
eoeve kejles jnles nQ leLee Jes cejkej Yeer Decej nes peeles nQ~
nceejs YeejleJe<e& ceW Deveske ceneheg<eeW ves pevce ueskej Fme Oejleer kees heeJeve/heefJe$e efkeee nw~ GveceW mes pewveOece& ceW
24 leerLekejeW ves Yeer pevce ueskej Fme Oejleer kees hetpe yeveeee nw leLee eleske eeCeer kes efueS Deefnbmee Oece& kee GheosMe efoee~
DeYeer 3 Je<e& hetJe& Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kee 2600JeeB pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& ceveeee ieee nw~ Deepe mes
2603 Je<e& hetJe& Gvekee pevce ngDee Lee leLee 2530 Je<e& hetJe& GvneWves efveJee&Ce heo kees eehle efkeee nw leye mes Deepe leke YeieJeeve
ceneJeerj kee Meemevekeeue eue jne nw~
YeieJeeve ceneJeerj kee pevce efyenej eevle kes kegC[uehegj veiej ceW ngDee Lee pees Jele&ceeve ceW veeueboe efpeues ceW nw~ en veiejer
yengle ner megvoj SJeb JewYeJehetCe& Leer~ nefjJebMehegjeCe ceW eer efpevemesveeeee& ves efleere meie& kes Mueeske 5 mes 24 leke YeieJeeve
ceneJeerj kes ieYe&keueeCeke kee ekejCe efueKeles ngS kegC[uehegjer kee efJemle=le JeCe&ve efkeee nw leLee Gme veiejer keer ceefncee
ceneJeerj kes pevce mes ner meeLe&ke yeleeles ngS kene nw efke-
SleeJelewJe heee&hleb, hegjme iegCeJeCe&veced~ mJeiee&JelejCes leerjmeeOeejleeb ieleced~~
Fme kegC[uehegj veiej kes iegCeeW kee JeCe&ve lees Fleves mes heee&hle nes peelee nw efke Jen veiej mJeie& mes DeJeleej uesles mecee
YeieJeeve ceneJeerj kee DeeOeej yevee DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj JeneB mJeie& mes Deekej DeJeleerCe& ngS~
leerLekej YeieJeeve kes pevce mes Gme veiejer kee keCe-keCe heefJe$e nes ieee Gmeves leerLe& kee he ues efueee efpemes veceve kej
Deepe Yeer eeueg peve Deheves kees Oeve ceeveles nQ~
efkemeer Yeer ceneheg<e kes peerJeveJe=e kees eeo kejles mecee Gvekes pevceYetefce, kegue, ceelee-efhelee Je heefjJeej kee Yeer ieewjJe
kes meeLe veece efueee peelee nw~ Gvekees pevce osves Jeeues ceelee-efhelee Yeer Jeboveere nes peeles nQ~
ueeske ceW metefe kener peeleer nw-
peveveer pevceYetefcee mJeiee&oefhe iejeremeer
DeLee&led-peveveer Deewj pevceYetefce mJeie& mes Yeer ceneve nesleer nQ~
hegve: leerLekej pewmes ceneheg<e kes efveefcee mes pevceYetecf e leerLe&mJehe nes peeS leLee Gvekes ceelee-efhelee keer mJeeb Fvjepe DemebKe
osJeeW kes meeLe Deekej hetpee-Yeefe kejW lees keesF& DeefleMeeesef e keer yeele veneR nw~
efJeosn osMe kes ceOe ceW efmLele kegC[uehegj Ske efJeMeeue (96 ceerue efJemle=le) veiej Lee efpemekes jepee meJee&Le& cenejepe
Les Deewj Gvekeer cenejeveer kee veece eerceleer Lee~ Fvekes heg$e kee veece efmeeLe& Lee efpevekeer jeveer JewMeeueer vejsMe cenejepee
eske keer heg$eer ef$eMeuee LeeR efpevekee otmeje veece efeekeeefjCeer Lee~
kegC[uehegj veiejer kes yeereeWyeere efmLele vebeeJele& cenue Lee efpemeceW 7 Keve Les efpevekeer Ghecee meeeo Meemeve ceW JeefCe&le
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 54 le=leere KeC[

mehleYebieer mes keer peeleer nw~ Gme cenue ceW ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes MegYe efove ceelee ef$eMeuee ves leerLekej heg$e kees pevce efoee~
efpevekee meewOece& Fv ves megces heJe&le hej ues peekej 1008 keueMeeW mes vnJeve efkeee Lee hegve kegC[uehegj veiejer ceW Yeer ceneve
GlmeJe efkeee~ Fv ves yeeueke kee veece Jeerj Deewj JeOe&ceeve jKee~
Jele&ceeve FeflenemekeejeW ves YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes mLeeve hej JewMeeueer efueKe efoee nw~ peyeefke
JewMeeueer YeieJeeve ceneJeerj keer veefveneue nw~ ceelee ef$eMeuee keer pevceYetefce nw~ JewMeeueer kes efJe<ee ceW GejhegjeCe ceW kene nw-
efmebOJeeKes efJe<ees YetYe=wMeeueer veiejsYeJeled~ eskeeKeesefleefJeKeelees efJeveerle: hejceen&le:~
efmebOegosMe kes JewMeeueer veiej ceW eske veece kes eefme jepee Les~ Fvekeer jeveer kee veece megYee Lee~ Fvekes oMe heg$e Les
efpevekes veece Oeveoe, OeveYe, Ghesv, efMeJeoe, nefjoe, kecyeespe, kecheve, eebie, eYebpeve Deewj eYeeme Les~ es oMeeW heg$e
oMeOeceeX kes meceeve efvece&ue iegCeeW mes efJeYetef<ele Les~ FvneR jepee eske keer cenejeveer ves meele $e+efeeW kes meceeve ner meele hegef$eeeW
kees pevce efoee Lee pees eceMe: efeekeeefjCeer, ce=ieeJeleer, megeYee, eYeeJeleer, esefueveer, pese Deewj ebovee LeeR~
efJeosn osMe ceW kegC[uehegjer veiejer ceW veeLeJebMe kes jepee efmeeLe& kes meeLe eske ves Deheveer ye[er heg$eer efeekeeefjCeer
ef$eMeuee kee efJeJeen efkeee Lee~
JeerjefpeefCeboeefjG veeceke ebLe ceW Yeer Deeee nw efke-
pecyeterhe kes efJeosnosMe ceW kegC[uehegj veiej ceW jepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eMeuee mes YeieJeeve ceneJeerj pevces nQ leLee
efmebOegosMe keer jepeOeeveer JewMeeueer kes jepee eske Les~
es oesveeW mJeleb$e jepe Les ve efke kegC[uehegj JewMeeueer kee Gheveiej Lee~ ceeueJe osMe ceW Gppeefeveer, keewMeueosMe ceW
DeeesOee, JelmeosMe ceW keewMeecyeer veiejer Deeefo kes JeCe&ve mes ye[s-ye[s eevleeW ceW jepeOeeveer kes he ceW YeieJevleeW keer veiejer
ceeveveer eeefnS ve efke Deepe kes meceeve ess mes ieeBJe kees leerLekejeW keer pevceYetefce kenvee eeefnS~ eneB efJeosn osMe mes hetje
efyenej eevle mecePevee eeefnS~
ueieYeie oes npeej Je<e& hetJe& Deeeee& eefleJe=<eYe eje jefele efleueeseheCCeefe ebLe ceW, Deeeee& heg<heoble-Yetleyeueer efJejefele
<edKeC[eiece ebLe ceW, GejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe Deeefo Deveske eeeerve iebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj nesves
kee JeCe&ve Deelee nw~ JewMeeueer Gvekeer ceelee keer pevceveiejer nw~ leerLekej pewmes ceneheg<e kee veefveneue ceW pevce veneR neslee~
meewOece& Fv keer Dee%ee mes kegyesj ceelee kes Deebieve ceW ner 15 cenerveeW leke jlveeW keer Je=ef kejlee nw efpevnW Gvekes efhelee mebhetCe&
epee ceW efJeleefjle kejles nQ~
eleske heg$e Deheves efhelee kes heeeled Gvekeer ieer mebYeeuekej jepe kejlee nw Dele: YeieJeeve ceneJeerj ves kegC[uehegj kes
egJejepe heo kees eehle efkeee Lee~ JewMeeueer kee jepe mebYeeueves Jeeues lees Gvekes 10 ceecee Les GvneWves eehle efkeee~ eeefhe
keeueheefjJele&ve kes keejCe 2600 Je<eeX yeeo Gme kegC[uehegj keer meercee henues mes keeheer eser nes ieF& nw lees Yeer nce Gmekes
DeefmlelJe kees vekeej veneR mekeles~ meJe&eLece lees ceneJeerj keer Gme JeemleefJeke pevceYetefce kegC[uehegj veiejer kee peerCeexej
efJekeeme Deeefo kejkes Gmes Ketye GVele yeveevee eeefnS, Gmes efJeueghle kejves kee ogmmeenme lees keoeefhe veneR kejvee eeefnS~
kegC[uehegj efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele nw~ eneB YeieJeeve ceneJeerj kes ieYe&, pevce Deewj lehe keueeCeke ngS
Les~ Fme ekeej keer ceevelee keF& MeleeefyoeeW mes eueer Dee jner nw~ eneB hej Ske efMeKejyevo cebefoj nw efpemeceW YeieJeeve ceneJeerj
keer esleJeCe& keer mee{s eej heg DeJeieenve Jeeueer Ske heeemeve eeflecee efJejepeceeve nw~
nce YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve eefj$e kees osKeW lees yeeuekeeue mes ner ceneJeerj ceefle, egle, DeJeefOe%eeve mes efJeYetef<ele
Les~ ye[s-ye[s cenef<e& Gvekes lespehegbpe Mejerj kes heeme Deekej Dehevee meceeOeeve eehle kej uesles Les~ mebpee Deewj efJepee cegefveeeW
ves heueves ceW Petueles ngS eYeg kes oMe&ve kej Deheveer Mebkee kee meceeOeeve eehle kej Gvekees mevceefle veece eoeve efkeee~
MewMeJe DeJemLee ceW yeeueke JeOe&ceeve ves yeeue-eer[e kes mecee mJeie& mes hejer#ee kes efueS DeeS ngS mebiece osJe kees hejemle
efkeee pees Yeebkej mehe& yevekej Je=#e mes efuehe kej GvnW [jeves Deeee Lee efkevleg eYeg keer Meefe kes Deeies hejemle neskej GvnW
ceneJeerj veece mes efJeYetef<ele efkeee~
eewJeve DeJemLee ceW ceelee-efhelee kes eje efJeJeen kee emleeJe jKeves hej JeOe&ceeve ves GvnW JeeveeW mes mebleg kej pewvesejer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 55 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

oer#ee uesves kee efveee efkeee~ cenejepe efmeeLe& ves Gme mecee eYeg mes kene-
eLeeke&me mecegodYetleew efveefceecegoeeeue:~ mJelemleg YeejJeevegeefle leLewJeemceodYeJeeveefhe~~
pewmes mete& kes Goe ceW Goeeeue efveefcee cee$e nw~ mete& lees mJeeb ner Gefole neslee nw, Fmeer ekeej Deehekeer Glheefe ceW nce
efveefcee cee$e nQ~ Deehe mJeeb ner GlheVe ngS nQ~
30 Je<e& keer DeJemLee ceW peeeflemcejCe nesves mes YeieJeeve osJeeW eje ueeF& ieF& eveYee heeuekeer hej Dee{ nes %eele=
veeceke Jeve ceW Deees Deewj ceieefmej ke=<Cee oMeceer kees meeueJe=#e kes veeres oer#ee OeejCe keer~
leheeee& kejles ngS Ske yeej Gppeefeveer veiejer kes Deeflecegeke veeceke Jeve ceW ves Ghemeie& efkeee leye Deeefuele
eYeg kees osKekej Deheveer Yeeee& meefnle hetpee mlegefle kej cenefle ceneJeerj veece jKee~
Ske mecee eYeg ceneJeerj Deenej kes efueS efJeejCe kejles ngS keewMeecyeer veiejer ceW DeeS~ peneB mes"eveer Yee ves evovee
kees (pees ceneJeerj keer ceewmeer Leer) yeboer yeveekej jKee Lee~ efkevleg cenecegefve ceneJeerj kes Deeieceve mes, eYeg keer Yeefe SJeb Meerue
kes eYeeJe mes Gmekes meejs yebOeve t iees Deewj keesoeW kee Yeele Keerj yeve ieee~ veJeOeeYeefe mes Deenej osves hej hebeeee& keer
Je=ef ngF&~ cenemeleer ebovee ves eYeg ceneJeerj kes meceJemejCe ceW oer#ee ueskej ieefCeveer heo kees eehle efkeee~
leheeee& kejles ngS 12 Je<e& Jeleerle nes ieS leye Ske efove pe=befYekeeeece kes efveke $e+pegketuee veoer kes le hej ceveesnj
veeceke Jeve ceW JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove eYeg kees kesJeue%eeve keer eeefhle ngF&~ lel#eCe ner Fb keer Dee%ee mes kegyesj ves
meceJemejCe keer jevee kej oer efkevleg ieCeOej kes DeYeeJe ceW 66 efove leke eYeg keer efoJeOJeefve veneR efKejer~ leye Fv ves egefe
mes FvYetefle veeceke ieewlece iees$eere yeeeCe kees GheefmLele efkeee~ efpevneWves eYeg kes meceerhe ceW pewvesejer oer#ee kees OeejCe
kej cevehee&e %eeve kes meeLe Deveske $e+efeeW kees eehle efkeee~ Jes YeieJeeve kes eLece ieCeOej yeves~
eeJeCe ke=. Skeced kes efove jepeie=ner ceW efJehegueeeue heJe&le hej YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer efpemes Deepe Jeerj Meemeve
peebleer kes he ceW ceveeee peelee nw~ jepeie=ner kee Jen heJe&le Yeer eYeg keer efoJeOJeefve efKejves mes leerLe& yeve ieee~ jepeie=ner
kes jepee esefCeke (pees YeieJeeve kes ceewmee Les) Gvekes meceJemejCe kes cegKe eeslee Les~
YeieJeeve ves 30 Je<e& leke hetjs Deee&Keb[ ceW efJenej kej Deveske peerJeeW kees efoJeOJeefve kes eje OeceexheosMe efoee Deble ceW
heeJeehegjer ceW mejesJej kes ceOe meJe& DeIeeefleee keceeX kee veeMe kej keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kees T<ee yesuee ceW efveJee&Ce heo
kees eehle efkeee~ leye osJeeW ves Deekej eYeg kee efveJee&Ce keueeCeke ceveekej oerheceeefuekeeSB mepeeF&~ leYeer mes en (oerheeJeueer
heJe&) ekeeMe heJe& nce ceveeles Dee jns nQ Ssmee nefjJebMe hegjeCe ceW Deeee nw~ Deepe Yeer Deveske Yeepeve oerheeJeueer kes efove heeJeehegjer
peekej YeieJeeve ceneJeerj kes ejCeeW ceW efveJee&Ce uee[t e{ekej hegCeepe&ve kejles nQ~
nce meyekees YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW jnles ngS en mebkeuhe kejvee eeefnS efke nce Deheves eleske leerLekejeW
keer pevceYetefceeeW Je hebekeueeCeke YetefceeeW kes efJekeeme ceW eesieoeve eoeve kejWies~ YeieJeeve ceneJeerj keer Dee<e& ebLeeW keer SJeb
eeeerve hejbheje mes ceeve pevceYetecf e SJeb Deve keueeCekeYetecf eeeW kee efJeMes<e efJekeeme kej Fvekeer Deefmcelee kees veneR Keesves osvee eeefnS
veneR lees Ske efove es Yeer keeue kes ieeue ceW meceeefnle neskej kesJeue Fefleneme kes heVeeW hej jn peeSbieer, Ssmee cesje kenvee nw Deewj
leYeer nce Deheves pewveOece& kes DeefmlelJe kees keeece jKekej Deheves Oece& kee eeej-emeej kej mekeless nQ~
Deble ceW 4 ueeFveW kenkej ceQ Deheveer yeele meceehle kejleer ntB-
ceneJeerj kes mebie efmeeLe& Deewj ef$eMeuee kee veece peg[e nw~
Gve ef$eMeuee vebove mes nce meyekee ieewjJe meoe ye{e nw~~
neB ieewjJe meoe ye{e nw~
Gme kegC[uehegj keer heeJeve jpe veceves kee DeJemej Deeee~
efpeveOece& kee OJepe uenjeee~~

R Q

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 56 le=leere KeC[

pevceYetefce kegC[uehegj kee efJekeeme

(Ske ueIeg heke)
emlegefle-egJeejlve Dekeuebke pewve (eefleeeee&)
[eueeriebpe-ueKeveT
-: eLece Me :-
Ske yeeefuekee eje cebieueeejCe he Yepeve hej ve=le kejeJeW~ (Yepeve-euees kegC[uehegj euevee nw..........)
-: efleere Me :-
-met$eOeej-
megvees megvees megvees, cesjs heejs YeeF&eeW, yenveeW Deewj vevnW cegVes yeeeW megvees~
Deepe ceQ Deehekees Ske yengle megvoj Me efoKeeves pee jne ntB, keee hete! keee efoKeeves pee jne ntB, ceQ Deehekees efoKeeTBiee
vebeeJele& cenue, peneB nceejs 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves pevce efueee Lee~ ceQ Deehekees efoKeeTBiee, ceelee ef$eMeuee Deewj
cenejepee efmeeLe& kes heg$e, YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj keer YeJelee kees~ ceQ Deehekees ues peeTBiee Deepe mes 2600
Je<e& hetJe& keer kegC[uehegj veiejer ceW Deesj Deepe kes heefjhes#e ceW hejcehetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes eje efkees iees
efJekeeme keee& kees Yeer efoKeeTBiee~ keee hete? yeVeer kees keneB es[ Deeee, Dejs Yewee, ceQ Gmes keneB es[tBiee~ Deeeer nw cesjs
meeLe ner Deeeer nw~ nesieer eneR keneR Deehe ueesie Fme Me kees osKees cew DeYeer Gmes {tb{kej ueelee ntB, eneR keneR yew"er keg Kee
heer jner nesieer~ efoveYej keg ve keg Keeleer jnleer nw, peye keg Keeves kees veneR neslee lees cesje Yespee Keeleer jnleer nw~
-: le=leere Me :-
(keg eeJeke Dehevee meeceeve yeebOes keneR peeves keer leweeefjeeB kej jns nQ~ keg eeJeke otmejer Deesj mes Deeles nQ)~
eeJeke 1- YeeF& peer, pee efpevesv! keneB peeves keer leweeefjeeB nes jner nQ~
eeJeke 2- keneR veneR YeeF&! yeme, yeeeW keer gefeeB LeeR ceQves meesee meyekees meccesoefMeKej keer ee$ee keje ueeTB~
eeJeke 3- es lees Deeheves yengle Dee meesee, YeeF& pee jns nes lees cesjer Deesj mes YeieJeeve heee&veeLe kes ejCeeW ceW Ske oerheke
peuee osvee Deewj kegC[uehegj pej peevee~
eeJeke 2- Yewee kegC[uehegj lees ceQ keF& yeej ieee ntB, JeneB Ske ter cespe Deewj kegmeea kes DeueeJee keg veneR efceuelee~ JeneB
keer efmLeefle pewmeer 15 meeue henues Leer Jewmes ner Deepe Yeer nw~ JeneB keesF& efJekeeme lees neslee veneR, efhej peeves kee
keee heeeoe~ JeneB lees YeieJeeve kes ejCeeW ceW oerheke peueeves Jeeuee Yeer keesF& veneR nw~
eeJeke 3- Dejs YeeF&! keee legce ueesieeW ves megvee veneR efke pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kee efJekeeme kejves kegC[uehegj hengBe egkeer nQ~
eeJeke 1- uesefkeve YeeF& hetpe ceeleepeer lees jepeOeeveer efouueer ceW LeeR, kegC[uehegj keye hengBeer?
eeJeke 4- YeeF& hetpe ceeleepeer 20 HejJejer 2002 kees efouueer mes efJenej kejkes 29 efomecyej 2002 kees kegC[uehegj hengBe
egkeer nQ, Gvekes meeLe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej
cenejepe, #egefuuekee eer eeceleer ceeleepeer SJeb kece&"lee kes peerJevle eleerke kece&eesieer ye. jJeerv kegceej YeeF&
peer nQ Deewj Dee" efokekeveeDeeW kes meceeve Dee" yeeueyeeeeefjCeer yenve peer nQ~ Gme mebIe kes heeJeve meeefveOe
ceW kegC[uehegj kee efJekeeme yengle lespeer mes eue jne nw~ 7 hejJejer mes 12 hejJejer 2003 leke JeneB YeJe
hebekeueeCeke eeflee nesves Jeeueer nw~
eeJeke 2- Deiej hetpe %eeveceleer ceeleepeer kegC[uehegj ceW efJejepeceeve nQ leye lees ceQ Gvekes oMe&ve kejves DeJeMe peeTBiee~ DeYeer
heet&<eCe heJe& ceW nceejs eneB hetpe ceeleepeer eje jefele FbOJepe efJeOeeve ngDee Lee, leye mes cesjer Fe Leer efke Ssmes

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 57 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceneve efJeOeeve kees efueKeves Jeeueer hetpe ceeleepeer kes oMe&ve keB~
eeJeke 3- YeeF&! peye legceves kegC[uehegj peeves kee ceve yevee ner efueee nw lees cesje Ske keece keje osvee, JeneB hej cesjs veece
mes en 2601 hees keer jeefMe oeve ceW os osvee~
eeJeke 2- pej kej otBiee YeeF&! uesefkeve Ske yeele veneR mecePe ceW Deeeer ueesie 2100, 2500 kee oeve lees kejles nQ hej
en 2601.....Fmekee celeueye veneR mecePe ceW Deeee~
eeJeke 4- Dejs YeeF&! nceejs Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngS 2601Je<e& nes iees nQ~ Deepe mes 2601 Je<e& hetJe&
Fme hejce heeJeve kegC[uehegj veiejer ceW ceelee ef$eMeuee ves meesuen mJehve osKes Les, kegyesj ves jlve yejmeeS Les Deewj
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves pevce efueee Lee~
eeJeke 1- mecePe ieee~ FmeerefueS legceves 2601 hees keer jeefMe oer nw~ leye lees uees Yewee! cesjer Deesj mes Yeer 2601 hees
oeve ceW os osvee~
eeJeke 4- Yewee, mee kentB lees en kegC[uehegj veiejer elegLe& keeue keer Debeflece jlveieYee& veiejer nw keeeWefke Debeflece yeej Fmeer
veiejer ceW kegyesj ves jlve yejmeeS Les Deewj eYet ceneJeerj Fmeer kegC[uehegj ceW heueves ceW Petues Les (efJeeejceive neslee
nw) efkelevee megvoj jne nesiee Jen Me ? Gmekes yeeo mes lees DeYeer leke efkemeer leerLekej kee pevce ngDee veneR nw~
(eneB hej YeieJeeve kes heeuevee Petueves kee Me efoKeeJeW, yeere ceW heeuevee, Deieue-yeieue ceelee ef$eMeuee SJeb jepee efmeeLe&
yew"s nQ, Fv SJeb veiejJeemeer heeuevee Peguee jns nQ Ske yeeefuekee kee ve=le, heeueves kes ieerle hej)
keewve eYeg kees heuevee PegueeJes, keewve megcebieue ieeJes,
osefJeeeB PegueeJeW, ieerle megveeJeW, osJe megceve nj meeJeW
ef$eYegJeve heefle peer heuevee Petues, ceeB ef$eMeuee kes Debievee Dees.............
heuevee, heuevee, heuevee
cesjs ceneJeerj Petues heuevee, mevceefle Jeerj PetueW heuevee
heuevee, heuevee, heuevee Dees.........heuevee, heuevee, heuevee
cesjs ceneJeerj Petues heuevee, mevceefle Jeerj PetueW heuevee
keens kees lesjes yevees js heeuevees, keens kes ueeies hebgovee
jlveeW kee heuevee, ceesefleeve hebgovee, peieceie kej jne Debievee
ueuevee kee cegKe efvejKe kes Yetues kej, metjpe eebo efvekeuevee Dees........
heuevee, heuevee, heuevee, cesjs ceneJeerj PetueW heuevee
eeJeke 1- Jeen YeeF& Jeen! legceves lees mee#eeled kegC[uehegj kes ceneJeerj kes oMe&ve keje efoes, YeFee Ske yeele hettB~
eeJeke 4- neB, neB keeeW veneR, pej hetes Yewee, pej hetes~
eeJeke 1- nceves yengle meer efkeleeyeeW ceW he{e nw Deewj yengle ueesieeW kes cegKe mes megvee nw efke ceneJeerj YeieJeeve kes heebe veece
Les~ Jeerj, JeOe&ceeve, DeefleJeerj, mevceefle Deewj ceneJeerj~ YeieJeeve kes Fleves meejs veece efkemeves jKes~
eeJeke 4- Dejs Yewee! legceves lees ye[er Deer yeele heter Ske yeej ceQ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes eJeeve megve jne
Lee leye GvneWves yeleeee Lee efke YeieJeeve kee pevce nesles ner meewOece& Fv YeieJeeve kee megces heJe&le hej pevceeefYe<eske
kejves ues ieee Lee~ leye 1008 keueMeeW mes DeefYe<eske kes yeeo Gmeves oes veece jKes Les Jeerj Deewj Je&ceeve~
eeJeke 2- uesefkeve Yewee! keg #eCe hetJe& pevces yeeueke kee npeejeW keueMeeW mes DeefYe<eske kewmes nes mekelee nw?
eeJeke 4- YeeF&! leerLekej YeieJeeve pevce mes ner Devebleyeue mes meefnle nesles nQ leYeer lees Fleves ye[s-ye[s npeejeW keueMeeW mes
DeefYe<eske neslee nw lees Jen nbmeles-cegmkegjeles jnles nQ~ neB! Ske yeele Deewj eeo Deeeer~
eeJeke 3- keee Yewee keee! peje peuoer yeleeDees~ legcnejer yeeleeW ceW lees ye[e Deevebo Dee jne nw, Ssmee ueie jne nw efke legceves
nceW 2600 meeue henues keer kegC[uehegj veiejer ceWs ner hengBee efoee nw~
eeJeke 4- Yewee ceQ lees legcnW JeneR yelee jne ntB pees ceQves Deheveer kegueieg ieefCeveer efMejesceefCe %eeveceleer ceeleepeer kes eercegKe
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 58 le=leere KeC[

mes megvee nw~ hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceW meYeer YeeeW kees megces heJe&le hej
pevceeefYe<eske kejves keer esjCee oer Leer~
eeJeke 3- hetpe ceeleepeer keer lees yeele ner efvejeueer nw, pewmee veece Jewmee keece~ ceeleepeer kes %eeve kee lees JeCe&ve ner veneR efkeee
pee mekelee~ Dee en yeleeDees efke ceneJeerj mJeeceer kee mevceefle veece kewmes he[e?
eeJeke 4- Yewee! legceves ye[e ner megvoj eMve hete~ en Ievee Yeer YeieJeeve keer pevceYetefce kegC[uehegj mes peg[er nw~ mebpee
Deewj efJepee veeceke eejCe $e+efOeejer cegefveeeW kes ceve ceW Ske Mebkee ngF&~ DeekeeMeceeie& mes ieceve kejles ngS Gvekeer
ef heeueves ceW Kesueles JeerjeYet hej he[er yeme Gvekes ceve keer Mebkee otj nes ieF& Gveves JeerjeYet kee veece jKee Lee
mevceefle~
eeJeke 2- legce lees ye[er Deer-Deer yeeleW yelee jns nes YeeF&! Dee Ske yeele Deewj yeleeDees YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee
ceneJeerj veece kewmes he[e?
eeJeke 4- YeeF&! ngDee etB efke Ske yeej yeeheve ceW ceneJeerj mJeeceer Deheves osJeheer yeeue meKeeDeeW kes meeLe Kesue jns Les
(efJeeej ceive neslee nw) (eneB hej YeieJeeve ceneJeerj kes yeeuehe kees efoKeeJeW efke Jen meKeeDeeW kes eMveeW kee Gej
os jns nQ Fleves ceW Ske efJekejeue mehe& Deelee nw yees [j peeles nQ hejvleg ceneJeerj Gme mehe& kes cemleke hej e{kej
eer[e kejles nQ)~
osJemeKee- ns Je&ceeve! nce en peevevee eenles nQ mebmeej ceW Dee efce$e keewve nw?
Je&ceeve- efce$eJej! pees heehe kejves mes jeskes, Jener Fme mebmeej ceW meee Deewj Dee efce$e nw~
osJemeKee- ns Jeerj! Fme mebmeej ceW keewve DebOee nw, keewve yenje nw Deewj keewve ietBiee?
Je&ceeve- ns meKee! pees efove-jele heeheeefo keee& kejlee nw Jen DebOee, pees Oece& keer yeeleeW kees ve megves Jen yenje Deewj pees
efnle-efcele-efee-ceOegj Jeeve veneR yeesues Jen ietBiee neslee nw~
(yeeueke JeOe&ceeve keer osJe yeeuekeeW kes meeLe eee& eue jner nw hegve: Jes efce$eeW kes meeLe yeieeres ceW Kesueves eues peeles nQ
leYeer Ske osJe Yeeeveke efJekejeue mehe& kee he jKekej heggbkeejles ngS JeneB hej hengBelee nw, efpemes osKekej meejs yees yeeeDees,
yeeeDees kejles ngS Yeeiekej FOej-GOej peekej efhe peeles nQ uesefkeve yeeueke Je&ceeve JeneR lemLe cegmkejeles jnles nQ)~
osJe yeeueke 1-Je&ceeve! peuoer DeeDees, Yeeie DeeDees FOej, veneR lees en mehe& legcnW [me uesiee~
osJe yeeueke 2-Je&ceeve! legce Dee keeeW veneR jns nes, en yengle ner efJe<eOej mehe& nw en lees legcnW hetje ner efveieue peeSiee~
peuoer DeeDees Je&ceeve, FOej DeeDees~
osJeyeeueke 3-ns eYet! Deye keee nesiee! Je&ceeve lees JeneR Ke[s nQ, n ner veneR jns Deewj en efJekejeue mehe& lees GvneR keer
Deesj ye{lee euee pee jne nw~
osJeyeeueke 4-mecePe ceW veneR Deelee keee keB? Deiej Je&ceeve kees keg nes ieee lees nce ceelee ef$eMeuee kees keee peJeeye
oWies? meKeeDeeW, osKees osKees! mehe& lees Je&ceeve kes efyeukegue heeme Dee ieee Deye keee nesiee?
(yeeueke Je&ceeve Deheves meKeeDeeW keer yeeleeW kees Devemegvee kejkes cegmkejeles ngS efveYeeake Ke[s jnles nQ Deewj mehe& kes Thej
e{kej eer[e kejves ueieles nQ~ en osKe meejs osJe yeeueke Je&ceeve keer pee-peekeej kejves ueieles nQ Deewj Jen mehe& osJe kes
he ceW Deekej yeeueke Je&ceeve kes ejCeeW ceW efiej peelee nw)~
mebieceosJe- $eeefn ceeced eYees $eeefn ceeced! cegPes #ecee kej oes, eYees cegPes #ecee kej oes~ ceQ mebiece veece kee osJe ntB~ ceQ Deehekeer
Meefe keer hejer#ee kejves kes efueS Deeee Lee~ ceQ veemecePe Lee uesefkeve Deye ceQ mecePe ieee ntB Deehe Deveble yeueMeeueer
nQ Deehe Jeerj ner veneR ceneJeerj nQ~ Deepe mes ceQ Deehekees ceneJeerj kes veece mes Deuebke=le kejlee ntB~
(meYeer ceneJeerj keer pee-peekeej kejles nQ) (eejeW eeJeke efhej Ske$e nesles nQ)
eeJeke 4- lees Yewee! Fme ekeej mebiece osJe ves JeerjeYet kee ceneJeerj veece jKee Lee~
eeJeke 1-Jeen YeeF& Jeen! legce lees hetpe ceeleepeer kes meeLe jnkej ye[s %eeveer nes iees Dee es yeleeDees~ SkeeSke ceelee
peer kes ceve ceW kegC[uehegj kee efJekeeme kejves keer yeele kewmes Dee ieF&?
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 59 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eeJeke 4- Dejs YeeF&! yenlee ngDee peue Deewj meeOeg keer eJe=efe Ske pewmeer nesleer nw~ hetpe ceeleepeer kes ceve ceW efJeeej Deeee
efke YeieJeeve keer pevceYetefce kee efJekeeme nesvee eeefnS leLee JeneB cebefojeW kes meeLe-meeLe Gvekes pevcemLeue kee
eleerke vebeeJele& cenue yevevee eeefnS yeme, eue oeR hetpe ceeleepeer~
eeJeke 2- uesefkeve kegC[uehegj lees efyenej kes veeueboe efpeues ceW nw megvee nw JeneB keer efmLeefle Deer veneR nw~ keee ceeleepeer kees
efyenej peeles [j veneR ueiee~
eeJeke 4- Dejs YeeF&! hetpe ceeleepeer pewve meeOJeer nQ Deewj Jes meeOeg-meeOJeer efmehe& keceeX mes [jles nQ Deewj efkemeer mes veneR~
mecePes~ efhej peneB ceeleepeer kes ejCe he[ peeles nQ JeneB meye Deesj megefYe#e Deewj cebieue ner neslee nQ~
eeJeke 3- YeeF&! DeYeer legceves yeleeee efke ceeleepeer vebeeJele& cenue yeveJeeves pee jner nQ en Yeuee vebeeJele& cenue keee nw?
eeJeke 4- Dejs Yewee! kegC[uehegj keer Oejleer hej efpeme cenue ceW YeieJeeve ceneJeerj ves pevce efueee Lee Gme cenue kee veece
vebeeJele& cenue Lee Deewj GmeceW YeieJeeve MeebefleveeLe kee ewleeuee Yeer yevee nw~ Fmekes DeueeJee JeneB ceeleepeer keer
esjCee mes keF& efJeMeeue-efJeMeeue ceefoj Yeer yeve jns nQ~
eeJeke 1- Dee keewve-keewve mes cebefoj yeveWies kegC[uehegj ceW~
eeJeke 4- kegC[uehegj ceW ceeleepeer keer esjCee mes 108 heg TBee YeieJeeve ceneJeerj kee cebefoj, eLece leerLekej YeieJeeve
$e+<eYeosJe cebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj Deewj YeJe keerefle&mlebYe kee efvecee&Ce nes jne nw~
eeJeke 2- Fleves efJeMeeue Deewj Fleves meejs cebefoj~ Fleves lees Deheves Menj ceW Yeer veneR nw~ efhej Fve cebefojeW kees yeveeves ceW lees
yengle hewmee ueiesiee~
eeJeke 4- YeeF&! ceeleepeer keer esjCee nw efke YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngS 2600 Je<e& ngS nQ, FmeefueS nj eeJeke eYet
kes pevce kes Ske-Ske Je<e& ceW efmehe& Ske-Ske heee oeve efvekeeues Gmeer mes leerLe& kee efJekeeme nesiee~
eeJeke 3- 2600-2600 hees ceW en efvecee&Ce kewmes hetCe& nes heeSiee~ Fleveer cenbieeF& nw kewmes nes heeesiee, en meye~
eeJeke 4- YeeF&! yetBo-yetBo mes meeiej yevelee nw efhej ceeleepeer kee kenvee nw efke eleske efoiecyej pewve Jeefe kees Fme leerLe&
mes pees[vee nw~ Yee neWies lees mJeeb ner cebefojeW kee efvecee&Ce keje oWsies~
eeJeke 1- hetpe ceeleepeer efkelevee Dee meeseleer nQ~ YeieJeeve ceneJeerj Gvekes ceveesjLe kees DeJeMe hetCe& kejWies~ Ske yeele
Deewj yeleeDees, legceves YeieJeeve ceneJeerj kes eej veeceeW kes efJe<ee ceW yeleeee uesefkeve Gvekee Ske veece DeefleJeerj Yeer
nw Jen kewmes he[e?
eeJeke 4- en Yeer Ske yengle jeseke Ievee nw~ Ske yeej YeieJeeve ceneJeerj kes Thej Ghemeie& ngDee Lee Gppeefeveer veiejer ceW....~
eeJeke 2- ceneJeerj mJeeceer hej Ghemeie& ngDee Lee, es lees ceQves keYeer megvee veneR, heee&veeLe YeieJeeve hej lees megvee Lee efke kece"
ves Ghemeie& efkeee Lee~ hej ceneJeerj YeieJeeve hej efkemeves Ghemeie& efkeee?
eeJeke 4- YeeF&! YeieJeeve ceneJeerj hej mLeeCeg veece kes Ske ves Ghemeie& efkeee Lee~ YeieJeeve ceneJeerj ves oer#ee kes yeeo
DeveskeeW mLeeveeW hej efJenej efkeee~ Ske yeej efJenej kejles-kejles Jen Gppeefeveer veiejer hengBes~ ceneJeerj kes mebosMeeW
keer iettBpe hetjer JemegOee hej iegbpeeeceeve nes jner Leer, ueesie YeieJeeve ceneJeerj kes Devegeeeer yeveles pee jns Les, en
yeele Gme mLeeCeg kes keeveeW ceW Yeer hengBeleer nw (efJeeej ceive nes peelee nw)
(eneB hej Deewj eCeer kees efoKeeJeW GveceW Jeelee&ueehe neslee nw)
- (efJeeej ceive efeefvlele DeJemLee ceW yew"e nw)
eCeer- mJeeceer!mJeeceer! keee yeele nw mJeeceer Deehe yengle efebeflele efoKeeF& os jns nQ?
- neB osJeer! cesjer efevlee kee keejCe nw Ske veive eesieer, ceneJeerj veece nw Gmekee~
eCeer- mJeeceer! Ske veive eesieer Deehekeer efeblee kee keejCe nw, en yeele keg mecePe ceW veneR Deeeer~
- osJeer! Fme veive eesieer ceneJeerj keer Keeefle hetjs yeeeb[ ceW hewue jner nw ueesie pees DeYeer leke cesjer hetpee kejles Les
Deye Gme veive eesieer kees hetpeves ueies nQ, Deiej Ssmee neslee jne lees cessje keee nesiee?
eCeer- efhej lees Deeheves Fmekee keesF& Gheee Yeer meesee nesiee mJeeceer~ Deeheves keee meesee nw?
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 60 le=leere KeC[

- Ske ner jemlee nw osJeer! cegPes Gme eesieer keer eesie meeOevee kees ve kejvee nesiee, ceQ..........ceQ Gmekeer lehemee
kees Yebie kej otBiee~
eCeer- mJeeceer! Deiej Deehekeer Fe nes lees nceW Ske yeej euekej osKevee eeefnS efke Jen keewve mee eesieer nw, efpemeves
Deehekees efeefvlele kej efoee~
- DeJeMe efees DeJeMe! nce DeYeer euekej Gme eesieer keer meeOevee kees osKeles nQ~ DeeDees eueW ( peelee nw Deewj
Oeeve ceW yew"s ceneJeerj kees osKekej peesjoej Deneme kejlee nw)
- ne, ne, ne, ne, es, es nw ceneJeerj legPes ner ueesie Jeerj ceneJeerj Deewj Je&ceeve kenles nQ~ osKees kewmee {eWie jeees
yew"e nw~ ne, ne, ne, ne, efJeeeosefJeeeW, keneB nes, eke nes, eke nes efJeeeosefJeeeW eke nes~
efJeeeosefJeeeB-nce GheefmLele nQ mJeeceer, nceW Dee%ee kejW~
- efJeeeosefJeeeW! legceves DeveskeeW yeej Deheves he keewMeue mes ye[s-ye[s $e+ef<e cegefveeeW keer lehemee Yebie keer nw~ Deepe
legcnW Fme eesieer kees lehemee kees Yebie kejvee nw~ Deheves he Deewj ve=le keewMeue mes Fme eesieer keer lehemee kees
Yebie kejes~ Yebie kej oes Fmekeer lehemee kees Yebie kej oes~ (efJeeeosefJeeeB veevee ekeej kes ve=le kejkes ceneJeerj
keer lehemee Yebie kejves kee eeeme kejleer nQ hejvleg Jen meheue veneR nes heeleeR Deewj mlebefYele nes peeleer nQ en
osKekej eesefOele nes peelee nw)
- en keee efJeeeosefJeeeB Fme eesieer kees efJeeefuele veneR kej mekeeR keesF& yeele vener~ ceQ Fmekes Thej hee<eeCe keer Je<ee&
kejeTBiee~ Fleves helLej yejmeeTBiee efke en Gmekes veeres ner oye peeSiee~ efJeeeosJeer keneB nes, eke nes efJeeeosJeeW
eke nes~
efJeeeosJe- nce GheefmLele nw mJeeceer Dee%ee kejW~
- efJeeeosJeeW! legcnW Fme lehemJeer keer lehemee kees Yebie kejvee nw Fmekes Thej helLejeW keer Je<ee& kejes Deewj leye leke
kejles jnes peye leke Fmekeer lehemee Yebie ve nes peeS, Yebie kej oes Fmekeer lehemee kees, Yebie kej oes~
efJeeeosJe- pees Dee%ee mJeeceer~
(efJeeeosJe Deneme kejles ngS ceneJeerj hej helLejeW keer Je<ee& kejles nQ hejvleg Deheves Gheece ceW meheue veneR nesles nQ Deewj
ceneJeerj kes lehe kes eYeeJe mes mJeeb mJebefYele nes peeles nQ en osKekej kee eesOe meeleJeW Deemeceeve hej hengBe peelee nw)
- es keee nes jne nw, keee nes jne nw en~ cesje nj Jeej Demeheue nes peelee nw~ veneR es[tBiee ceQ legcnW veneR es[tBiee,
osKelee ntB~ let cesjs JeejeW mes keye leke yeesiee~ efJeeeosJeeW keneB nes, keneB nes efJeeeosJeeW eke nes, eke nes
efJeeeosJeeW eke nes~
efJeeeosJe- nce GheefmLele nQ mJeeceer~ Dee%ee kejW~
- efJeeeosJeeW! Fme lehemJeer kes Thej peue Deewj DeesueeW keer Je=ef kejes~ Flevee peue yejmeeDees efke en Gmeer ceW [tye
peeS~ DeeueeW kes Jeej mes Fmes meceehle kej oes~ meceehle kej oes Fmes~
efJeeeosJe- pewmeer Deehekeer Dee%ee mJeeceer~
(efJeeeosJe Yeebkej Deneme kejles ngS ceneJeerj hej peue keer Je=ef kejles nQ hejvleg ceneeesieer, cenecegefve ceneJeerj hej
keesF& heke& veneR he[lee peue keer Ske Yeer yetbo ceneJeerj kees mheMe& veneR kej heeleer nw Deefheleg efJeeeosJe mJeebcesJe mlebefYele nes peeles
nQ~ en osKekej DeebefYele jn peelee nw)~
- en keee cesje en Jeej Yeer Keeueer euee ieee~ veneR, veneR en keesF& meeOeejCe ceeveJe veneR nw en ceneceeveJe
nQ, Fme egie kes veeeke nQ (ceneJeerj kes ejCeeW ces efiejlee nw) $eeefn ceeced eYees! $eeefn ceeced, cegPes #ecee kej oW
eYeg cegPes #ecee kej os~ Deepe mes ceQ Deehekees cenefle ceneJeerj kes veece mes Deuebke=le kejlee ntB~ (YeieJeeve kes ejCeeW
ceW vecemkeej kejkes leerve heefjecee oslee nw)~
vecees vece: vecees vece: ceneJeerj mJeeceer vecees vece:~ vecees vece:, vecees vece:, ceneJeerj mJeeceer vecees vece:
hegve: leeC[Je ve=le kejkes YeieJeeve kees vecemkeej kejkes Deheveer Yeeee& kes meeLe Jeeheme euee peelee nw hegve: eeJekeeW keer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 61 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eee& eejbYe nesleer nw~

eeJeke 4- lees mecePes Yewee! Fme ekeej mes YeieJeeve ceneJeerj kee veece DeefleJeerj he[e~
eeJeke 3- mecePe ieee Yewee mecePe ieee Ssmes ceneJeerj eYet keer pevceYetefce kee efJekeeme nesvee lees yengle ner DeeJeMeke Lee~
nce DeeOeer jeser KeeSbies uesefkeve YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kee efJekeeme pej kejeSbies~
eeJeke 1- neB Yewee! cesjer IejJeeueer ken jner Leer efke cesjs heeme Fleves pesJej nQ Ske nej keece henveWies uesefkeve Deheves ceneJeerj
keer pevceYetefce kes efJekeeme ceW pej menYeeieer yeveWies~
eeJeke 2- YeeF& ceQ lees kenlee ntB efke Ssmes Jeerj eYet keer pevceYetefce Fme JemegOee kee e=bieej nw, meyemes ye[e leerLe& nw Fme JeerjYetefce
keer ceeer kees Deheves cemleke hej e{ees efyevee nceejer leerLe& ee$ee DehetCe& nw~ nceW Fme Jeerj Yetefce kes efJekeeme kes
efueS Dehevee meJe&mJe veeweJej kej osvee eeefnS~
eeJeke 4- Deehe meye efyeukegue "erke ken jns nQ YeeF&! hetpe ceeleepeer ves DeYeer leke yengle mes leerLeeX kee efJekeeme kejeee nw
Gve meejs efJekeeme keeeeX kees lejepet kes Ske heue[s hej jKeW Deewj kegC[uehegj efJekeeme kees otmejs heue[s hej lees
kegC[uehegj efJekeeme kee heue[e Yeejer nesiee~ keeeWefke ceelee peer ves en keesF& veee leerLe& veneR yeveeee yeefuke Ghesef#ele
he[s leerLe& kee efJekeeme kejeee nw~
eeJeke 2- lees yevOegDeeW! ceQ lees ee$ee hej pee ner jne ntB Deehe ueesie Yeer cesjs meeLe euees~ Deehe meyekes meeLe jnves mes ee$ee
kee Deevebo yengle ye{ peeSiee~
eeJeke 1- neB neB keeeW veneR, efhej kegC[uehegj kes meeLe ceneJeerj mJeeceer keer efoJeosMevee Yetefce jepeie=ner Deewj efveJee&CeYetefce
heeJeehegjheer leerLe& ef$eJesCeer kes oMe&ve Yeer nes peeSbies~
eeJeke 3- "erke nw YeeF& lees Deye nce meye Ske meeLe leerLe&ee$ee hej eueWies~ nce ueesie DeYeer Iej peekej Deheveer leweeefjeeB
kejkes Deeles nQ~ (meYeer eues peeles nQ hegve: Deheves-Deheves neLeeW ceW yewie, Deweer Deeefo ueskej Deeles nQ cebe kee Ske-
oes ekekej ueieeles nQ)~
eeJeke 1- es keee? keee en Jener kegC[uehegj nw~ Fme veiejer kee lees heke ner yeoue ieee~
eeJeke 2- neB YeeF&! Deye ueielee nw efke JeemleJe ceW en YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj nw~ osKees lees efkeleves
YeJe cebefojeW kee efvecee&Ce ngDee nw~ ceve kejlee nw efke yeme osKeles ner jnW~
eeJeke 3- Deewj en vebeeJele& cenue efkelevee mebgoj nw ueielee nw pewmes mee#eeled Jener cenue nw pewmee cenejepee efmeeLe& kee
jne nesiee~
eeJeke 4- YeeF& meecege! Ssmes heeJeve leerLe& keer Jebovee kejkes lees cesje ceveceetj veee G"e nw (ceeer cemleke hej ueieelee nw)
pee nes eYet ceneJeerj Deehekeer pee nes, kegC[uehegj leerLe&#es$e keer pee nes~
(meYeer Ske meeLe efceuekej ve=le kejles nQ) ~
Fefle MegYeced ~
R Q

Deefnbmee kee efmeevle meyemes henues ienve he mes YeueerYeeBefle leerLekejeW eje eefleheeefole
SJeb eeeefjle efkeee ieee~ FmeceW 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj (Je&ceeve) kee GuuesKeveere
eesieoeve nw~ YeieJeeve yeg Deewj efhej cenelcee ieebOeer ves Yeer ceve,Jeeve, keee mes Deefnbmee kes
efmeeble kees DeeejCe ceW Gleeje~
-ees. leeveegve Meeve (eerve)
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 62 le=leere KeC[

ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj Leer, nw Deewj jnsieer

(pegueeF& 2002 ceW emlegle)
-eeeee& vejsvekeeMe pewve, efhejespeeyeeo
(DeOe#e-De.Yee.efo. pewve Meem]$eer heefj<eo)
Fefleneme Deleerle kes DeJeueeskeve kee Ske ceeOece nw~ Deleerle kee mJehe hejes#e Deewj Jele&ceeve kee ele#e nw~ hejes#e keer
ele#e kes he ceW emlegefle Ske keef"ve keee& nw~ Jee kes meeLe ueesieeW kes vepeefjS yeoue peeles nQ~ osMe keer meerceeSb Yeer yeoueleer
jnleer nQ~ Fme yeoueeJe kees peye keesF& Yeer emLe ele#e keer lejn veneR osKe heelee nw lees DevegceeveeW kee meneje ueslee nw~
etBefke Devegceeve meyekes Deueie-Deueie nesles nQ, FmeefueS FeflenemeebLeeW ceW cele-efYeVeleeSb heeF& peeleer nQ~ keyeerj kees keesF& efnvot
ceevelee nw lees keesF& cegmeueceeve~ Fme lejn kes celeYeso ner Keespe kes efJe<ee yeve peeles nQ Deewj ueesie Deheveer-Deheveer DekeueeW
kes DeeOeej hej GvnW efnvot ee cegmeueceeve Ieesef<ele kejles jnles nQ~
Fefleneme uesKeve ceW Oece& SJeb meceoeeiele OeejCeeSb Yeer Yece GlheVe kejleer nQ~ YeieJeeve ceneJeerj kees ner ueW, esleecyejeW
kes ceneJeerj efoiecyejeW kees keYeer mJeerkeej veneR nes mekeles, oesveeW ceW keesF& meece veneR nw~ Yece mes yeeves kee Ske ner Gheee
nw efke nce meye efmeevlehe ceW en mJeerkeej kejW efke Fefleneme%eeW kees efpeme Oece& ee meceoee kes efJe<ee ceW efueKevee nes,
Jes Gmekes eeceeefCeke ebLeeW kee ienve DeOeeve DeJeMe kejW~ otmejs-otmejs Oece&ebLeeW mes GjCe oskej ee keneR keer F keneR
kee jes[e pees[kej eefo Fefleneme keer Fceejle Ke[er keer peeSieer lees GmeceW Deveske efJemebieefleeeB lees jn ner peeSbieer~
peye mechetCe& efoiecyej pewve meceepe kes meeLe ner nceejer efyenej mejkeej kes meYeer ekeeMeveeW ceW Yeer kegC[uehegj kees ner
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW GefuueefKele efkeee peelee jne nw, leye nceW efkemeer veF& Keespe kees ceevelee eoeve
kejves kes hee[s ceW he[vee ner veneR eeefnS Lee~ ueesieeW keer DeemLeeDeeW kes meeLe Fme lejn kee efKeueJee[ veneR efkeee pee mekelee~
Fme lejn eefo nce veF&-veF& KeespeeW kees ceeveles jnWies lees nceW keF& leerLe&mLeeve yeoueves he[ mekeles nQ~ Ske ner GoenjCe keeheer
nw, nce meYeer efoiecyej pewve en ceeveles nQ efke YeieJeeve ceneJeerj kee eLece OeceexheosMe eeJeCe ke=<Cee Skeced kees efJehegueeeue
heJe&le hej ngDee Lee~ KeeefleueyOe meent heefjJeej ves JeneB Ske YeJe osMevee mceejke Yeer mLeeefhele kej efoee nw efkevleg esleecyej
ebLeeW kes Devegmeej Gvekeer eLece osMevee JewMeeKe Megkeuee ieejme kees ceOecee heeJee ceW ngF& Leer~ keee nce Gvekes Devegmeej
efJehegueeeue hej efmLele osMevee-mceejke kees ceOecee heeJee ceW mLeeveevleefjle kejWies? JeerjMeemeve peebleer keer efleefLe ceW yeoueeJe
Yeer keee nceW F nesiee? Ssmes ner efJeJeeo keg Deve mLeeveeW kes yeejs ceW Yeer nQ~ eefo nce efkemeer Ske ner leerLe& kees oes-oes mLeeveeW
hej ceeveves kes hesj ceW he[ ieS lees en meceepe Yeer Gmeer efnmeeye mes yeblee euee peeSiee, nceW Fmemes yeevee eeefnS~
nceejs leerLekejeW keer efkemeer keueeCeke Yetefce kes yeejs ceW efkemeer veF& Keespe kees ceevelee eoeve kejves keer keesF& yeeOelee
ner eefo nceejs meeceves nes lees meJe&eLece nceW en osKevee nesiee efke Jen Keespe efoiecyej pewveeiece kes Devegmeej nw ee veneR?
ebLejepe <edKeC[eiece, efleueeseheCCeefe, JeOe&ceeveeefjle, GejhegjeCe Deeefo meYeer ebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kes efhelee efmeeLe&
kees efJeosnosMe keer jepeOeeveer kegC[uehegj leLee Gvekes veevee eske kees efmebOegosMe keer jepeOeeveer JewMeeueer kee DeefOeheefle yeleeee
ieee nw~ oesveeW kes JebMe Yeer efYeVe kens ieS nQ~ cenejepee efmeeLe& veeLeJebMeer Les lees cenejepee eske Les meesceJebMeer~ veF& Keespe
kee cetue efyevog ener nesvee eeefnS Lee efkevleg meYeer FeflenemekeejeW ves JewMeeueer keer Keespe kejles mecee Fme efoiecyej pewve he#e
keer Ieesj Ghes#ee keer nw~ GvneWves JewMeeueer kees efJeosn ceW Deewj kegC[uehegj kees ceieOe ceWs ceeve efueee nw~ efoiecyej pewveeiece mes
meceefLe&le ve nesves kes keejCe ner nceW en DemJeerkeee& nw~ nceejs DeeeeeeX kes keLeveevegmeej ceieOe Yeer efJeosnosMe kee ner Debie
jne nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer Yee<ee kes DeeOeej hej keg esleecyej efJeeveeW ves Yeer ceieOeeevle leLee Gmemes mes ngS YetYeeie kees
efJeosn osMe kes Debleie&le ceevee nw~ Ske esleecyejebLe efveMeerLeetefCe& ceW efueKee nw efke-ceien efJemee Yeemee, efveyeb
Deceeieneb DenJee Deejn osmeer Yeemee efCeeleb Deceeienb DeLee&led efpemekee DeOeeMe ceeieOeer DeLee&led ceieOe kes DeOe&Yeeie ceW
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 63 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

yeesueer peeves Jeeueer Yee<ee nes leLee Mes<e Yee<ee DeeOes Yeeie ceW yeesueer peeves Jeeueer Deve Deejn osMeer Yee<eeDeeW ceW efveele MeyoeW
mes yeveer nes, Jen kenueeleer nw De&ceeieOeer Yee<ee~ meceJeeeebiemet$e ceW Yeer De&ceeieOee kenkej DeOe&ceeieOeerMeyo keer ener
Jeglheefe keer ieF& nw~ Fmeer DeeOeej hej keg esleecyej efJeeveeW ves ceevee nw efke YeieJeeve ceneJeerj kee keee&#es$e cegKele: ceieOe
ner jne nw~ hegjelelJeefJeYeeie, efyenej kes efveosMeke eer Depeekegceej efmevne kes Fve MeyoeW mes Yeer ener OJeefve efvekeueleer nw-
YeieJeeve ceneJeerj eefo JewMeeueer mes mebyebefOele nesles lees Gvekeer Yee<ee JewieF& nesleer~ heb. njieesefJevooeme Deewj heb. yesejoeme
Yeer ceieOe kees ner Gvekeer pevceYetefce ceeveles nQ~
ceieOe keer ceeer ye[er heeJeve nw~ jepeie=n kes Deheves ee$ee efJeJejCe ceW cegefve oguenjepe eje Jee es Godieej efkeleves
ceeefce&ke nQ-efpeme eevle ceW ceneJeerj pevces, efpeve OetefuekeCeeW ceW Jes Kesues, efpeve Je=#eeW Deewj ueleeDeeW kes meceerhe mes Gvekee efJenej
ngDee, peneB Jes Je&ceeve mes ceneJeerj yeves, Jeneb Deekej nceW DehetJe& ieewjJe kee DevegYeJe nes jne nw~ nce Deefvekesle DeJeMe
nQ efkevleg YeieJeeve ceneJeerj kee en leheesJeve nceW Dehevee Iej mee ueielee nw~ (MeyoeW keer Jesoer DevegYeJe kes oerhe he=. 226)
efJeosn Meyo kees keg efJeeve peveheometeke veneR ceeveles~ keuhemet$e kes yebieuee DevegJeeoke eer yemevlekegceej
eesheeOeee ves efJeosn kee DeLe& osn ceW es nesvee ceevee nw~ [e@. Meejoevevoemeeo kes Devegmeej en Meyo YeieJeeve ceneJeerj
keer DeelcemLe ee osneleerle DeJemLee kee meteke nw~ keg ueesieeW kee kenvee nw efke efpeme eosMe ceW leerLekejesW kee efJeejCe
ngDee Gmekee veece he[ ieee efyenej Deewj etBefke Fmeer eosMe mes DeefOekeebMe leerLekej Deewj cegefveieCe osnleeiehetJe&ke osneleerle
DeJemLee kees eehle kejles jns, FmeefueS en efJeosn veece mes eefme nes ieee~ pees Yeer nes, eefo efJeosn kees peveheometeke
Yeer ceeveW lees Yeer Fme meboYe& ceW celewkee kee DeYeeJe nw~ megeefme esleecyej pewveeeee& eer nmleerceuepeer cenejepe Deheves MeesOeevLe
pewveOece& kee ceewefueke Fefleneme kes eLece Yeeie ceW efueKeles nQ-kegC[uehegj ee kegC[eece kes mebyebOe ceW efJeeved Skecele veneR
nQ~ keg Fmes ceieOe osMe ceW ceeveles nQ lees keg Fmes Deve$e~ Gvekee en keLeve efoiecyej pewveeiece keer ceevelee kes heefjes#e
ceW ner nw~ JewMeeueer veiejer YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce veneR nes mekeleer, Fme yeejs ceW efoiecyej pewveeiece mhe nw~ esleecyejeW
ee yeeweW keer ef ceW Jen efJeosnosMe kee Debie nes mekeleer nw, efkevleg efoiecyej pewve MeeeeW kes DeeOeej hej Jen efmebOegosMe
ceW Leer~
keuhevee kes DeekeeMe ceW efJeejCe kejves kes efueS efJeeeOej nesves keer DeeJeMekelee veneR nw~ keesF& meeceeve ceveg<e Yeer yegef
kes hebKe ueieekej keuheveeueeske ceW G[ mekelee nw~ GoenjCemJehe cenehebef[le jengue meebke=leeeve mejerKes ceveer<eer keer keuhevee
kee Deevevo ueerefpeS~ Jen efueKeles nQ efke yemee{-JewMeeueer kes Deemeheeme Deepe Yeer Ske eYeeJeMeeueer peeefle jnleer nw efpemes
peLeeefjee kenles nQ~ GvneWves peLeeefjee Meyo keer Jeglheefe kejles mecee Gmes YeieJeeve ceneJeerj kes %eele=JebMe mes pees[ efoee
nw~ Jen efueKeles nQ-%eele= mes %eelej, efhej peelej, Ghejevle peleeefjee Deewj Devle ceW peLeeefjee~ efueKeves kees lees Jen efueKe
ieS efkevleg mJeeb peLeeefjee peeefle kes ueesie Deheves kees ceneJeerj kee JebMepe veneR ceeveles~ ceneJeerj #eef$ee-kegueYet<eCe Les Deewj
es meYeer Yetefcenej yeeeCe nQ~ Fme lejn keer keuheveeDeeW ceW Fefleneme veneR ie{s peeves eeefnS~
keuhevee kejves ceW [e@. eekeesyeer Yeer efkemeer mes heers veneR jns~ esleecyejeW keer ieYee&henjCe keer Ievee kee KeC[ve kejves
kes efueS GvneWves Ske veF& keneveer yeveeF&~ Jen efueKeles nQ-
cesje Devegceeve nw efke efmeeLe& keer oes heeflveeeB LeeR-Ske yeeeCeer osJeevevoe, pees ceneJeerj keer JeemleefJeke ceelee LeeR
Deewj otmejer #eef$eeeCeer ef$eMeuee~ ceneve eYegleeMeeueer cenejepee eske kes Ge mechekeeX kee ueeYe G"eves kes efueS ceneJeerj
kees ef$eMeuee kee oeke heg$e ve ceevekej, Deewjme heg$e kenvee DeefOeke ueeYeoeeke mecePee ieee, keeeWefke Fmemes ceneJeerj
ceele=kegue kes mebyebOeeW kee GejeefOekeej eehle kej mekeles Les~ Oeve nQ eekeesyeer meenye! pees ve lees ceneJeerj kes Delegue yeue
mes heefjefele nQ Deewj ve ueeskeesece leerLekej eke=efle keer cenee mes ner~ eenerve ueesie peye keg efueKeWies lees keg Ssmee ner lees
efueKeWies~ efveie&bvLe ceneJeerj kes mebyebOe ceW keg Yeer Devegceeve ueieeves mes hetJe& efoiecyej pewve meeefnle keer YeeieerjLeer ceW DeJeieenve
efkeS efyevee Gvekes eefle veee veneR efkeee pee mekelee~
kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw, JewMeeueer lees nefie&pe-nefie&pe veneR~ JewMeeueer YeieJeeve ceneJeerj keer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 64 le=leere KeC[

efJenejYetefce jner nw, Fmemes nce Fbkeej veneR kejles~ keg esleecyej DeeeeeeX ves peneB #eef$ee kegC[eece kees cenejepee efmeeLe&
kee efveJeememLeeve ceevee nw, JeneB esleecyej Debiemeeefnle kes megeefme erkeekeej Deeeee& Meerueebke ves eGheVecenehegefjmeeefjeb
kee Ske GjCe emlegle kejles ngS Gmes efmeeLe& kee efJenejmLeue efueKee nw~ he=. 278 hej Debefkele cetuehee" Fme ekeej nw-
DeCCeee e ieeceeCegieeceb ieceeCees, keerueeefCeefcee ceeieDees efCeeYeefe heefjmebef"eb kegC[hegj Ceece Ceejb~ Deeeee&
Meerueebke pewmes Meee%e cegefve eje Ssmee efueKeves kes heers keesF& keejCe DeJeMe nesvee eeefnS~ Fleves ye[s efJeeved efyevee meeses-
mecePes keg efueKe [eueW, Fme hej Yeuee keewve efJeeeme kejsiee~ nceW hetCe& DeeMee Deewj Dehes#ee nw efke efoiecyej pewvekegue ceW GlheVe
keesF& Yeer eyeg Jeefe JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce mJeerkeej veneR kej mekelee~ leerLe&#es$e keceser kees Yeer
efoiecyej pewveeiece kees ner yengceeve osvee eeefnS~ JewMeeueer ceW ceneJeerj kee keesF& mceejke Ke[e kejes lees kejes, hej Gmes Gvekeer
pevceYetefce cele kenes~ pevceYetefce lees meefoeeW mes kegC[uehegj Leer, nw Deewj jnsieer~
R Q

nce&ve pewkeesyeer kee he$e

Dear Sir,
I had much pleasure in the receiving your letter dated Feb. 27 Which con-
tained good news from you and kind Wishes for me. I also beg to acknowledge
receipt of material, which contains use-
ful information of 29 ceee& 1911 kees eer nce& v e Nalanda and
Kundalpur being birth- pewkeesyeer eje esleecyej pewvecegefve place of Lord
Mahavira. It becomes eer efJepeeOece& peer cenejepe kees very useful to me, in
many ways. You have ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj- urged me to rewrite
my article on "Jainism" veeueboe efJe<eeke efueKee en he$e in the Encyclopedia
of religion & ethics. Re- mechetCe& pewve meceepe kes efueS JeemleJe garding Kundalpur
near Nalanada, there are
ceW Ske Ssefleneefmeke omleeJespe nw~ some references in
Tiloipanntti, I agree with them.
en Ssefleneefmeke omleeJespe nceW [e@.
I hope, however to DeYeeekeeMe pewve, iJeeefueej eje induce Prof. W.
Sohribring who is with- efMeJehegjer kes Ske cetefpeece mes eehle out doubt our best
Jain Scholar, historian, well groomed in
ngDee nw-
Siddhanta to undertaka a similar work. I am
sure that he will do important work for Jain world.
Mr. K.P. Modi sent me some photographs of Kundalpur.
Hoping your well.
I remain yours sincerely
(HERMANN JACOBI)

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 65 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegC[uehegj (veeuevoe) ner ceneJeerj keer pevceYetefce nw

-heb. ueeueebo pewve jekesMe, iebpeyeemeewoe
eeefhe leerLe& Meyo kes Deveske DeLe& nesles nQ efkevleg ueeske ceW leerLe& Meyo kee DeLe& heefJe$e mLeeve kes he ceW { nes ieee
nw~ leerLe& Jes mLeeve nQ efpevemes mebmeej meceg efleje peeS~ es mLeeve hejce heefJe$e nesles nQ~ Fve mLeeveeW keer Jebovee mes heehe ceue
Oegue peeles nQ, heefjCeeceeW ceW efJeMegef Deeleer nw~ FmeefueS pewveMeeeeW ceW leerLeeX keer ieCevee cebieueeW ceW keer ieF& nw~
pewveeeeeeX ves leerLe&#es$eeW kees leerve YeeieeW ceW efJeYee efkeee nw-leerLe&#es$e, efme#es$e SJeb DeefleMee#es$e~ leerLe&#es$e leerLekejeW,
meeceeve kesJeefueeeW, efJeefMe DeeeeeeX kes ieYe&, pevce, lehe, %eevekeueeCekeeW ee Gvekes cebieue efJenejeW mes heefJe$e mLeue nQ~
efme#es$e Jes nQ peneb mes leerLekejeW ee meeceeve kesJeefueeeW ves efveJee&Ce eehle efkeee nes~ DeefleMee#es$e Jes nQ efpevemes keesF& efJeMes<e
DeefleMee ee ecelkeeefjke Ievee peg[er nes~ Ssmes ner leerLe&#es$eeW ceW Ske leerLe&#es$e nw kegC[uehegj pees efke efyenej eevle ceW
veeuevoe kes heeme efmLele nw~ ener mLeeve YeieJeeve ceneJeerj kee pevcemLeeve nw~
keg ueesie Deheves n"een kes eje JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce efme kejves kee kegeeeme kej meceepe
ceW Yeeceke efmLeefle GlheVe kej jns nQ~ eefo Deeiece, leke& SJeb DevegYeJe mes osKee peeS lees veeuevoe kes efveke efmLele kegC[uehegj
ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce efme nesleer nw~ Fme DeeuesKe ceW nce eceMe Fve efyevogDeeW kes Deeueeske ceW mele kee
DeJeueeskeve kejWies~
nceejs eeeerve Dee<e&ceeieea Deeiece evLeeW eLee-efleueeseheCCeefe, JeerjefpeefCeboeefjG, heGceeefjG, peeOeJeuee SJeb cenehegjeCe
kes GuuesKeevegmeej veeuevoe kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw Dele DeeieceevLeeW kes Deeueeske ceW ner YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kee efveCe&e kejvee eeefnS~
efoiecyej pewve heewjeefCeke evLeeW kes Devegmeej JewMeeueer lees YeieJeeve ceneJeerj keer veefveneue nw Dele veefveneue ceW YeieJeeve
ceneJeerj pewmes ceneheg<e kee pevce ceevevee ueeskehejcheje kes efJehejerle nw~ Gmekes he#e ceW en leke& osvee efke keg heefjJeejeW ceW
eLece emeJe Deepe Yeer veefveneue ceW neslee nw, Gefele veneR nw keeeWefke en ceneJeerj keer eeflee kes Devegketue veneR nw~ jepee efmeeLe&
kes heeme keesF& keceer veneR Leer efke Jes helveer kee emeJe memegjeue ceW kejeles~
cesjs heeme jepesv kegceej pewve, ceneJeerj jsmesjsC, pewve keuej heeses uewye, 26-meer, kevee@ huesme, veF& efouueer eje
ekeeefMele Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe&#es$eeW kee me[ke SJeb jsueceeie& eje ee$ee kejves kee vekeMee nw FmeceW veeuevoe kee veece
lees nw hej JewMeeueer kee veece leke veneR~ Fmemes mhe nw efke JewMeeueer pewve leerLe&#es$e veneR nw efhej nce JewMeeueer kees YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kewmes ken mekeles nQ? keg JeefeeeW eje yeeo ceW Gmes ceneJeerj keer pevceYetefce yeleekej meceepe kees
Yeefcele efkeee pee jne nw~
cesjs heeme meved 1991 ceW DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve heefyueefmebie neGme, 204, ojeryeeb keuee, efouueer eje
ekeeefMele pewve leerLe& oMe&ve veece keer hegmleke nw efpemeceW he= 58 hej veeuevoe kegC[uehegj kee JeCe&ve kejles ngS efueKee nw
efke ener mLeeve YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce ceevee peelee jne nw efkevleg Deye en ese JewMeeueer kes kegC[eece kees eehle
nes ieee nw~ melelee en nw efke JewMeeueer-kegC[eece YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce veneR nw efkevleg keg eYeeJeMeeueer ueesie
Gmes n"Oeefce&lee eje ceneJeerj keer pevceYetefce efme kejves hej legues ngS nQ~
MeleeefyoeeW mes efoiecyej pewve veeuevoe-kegC[uehegj kees SJeb Jeneb kes pewve ceefvoj kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce
ceevekej Deheves eeYeeJe eke kejles jns nQ Deewj Deeies Yeer eke kejles jnWies, meceepe Yeefcele ueesieeW kes yenkeeJes ceW Deeves Jeeueer
veneR nw~
Deye nce Ske meeceeve mes leke& kee meneje uesles nQ efpememes veeuevoe-kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce efme
nesleer nw~ peneb ceneheg<e jnles nQ, Gmekes Deeme-heeme kes #es$e Gvekes peerJeve emebieeW mes peg[s jnles nQ~ veeuevoe-kegC[uehegj kes
Deemeheeme kes #es$e veJeeoe, iegCeeJee, jepeie=ner, heeJeehegjer YeieJeeve ceneJeerj kes efJeefYeVe emebieeW mes mecye nQ peyeefke JewMeeueer

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 66 le=leere KeC[

kes efveke kee keesF& Yeer #es$e Gvekes peerJeve mes peg[e ngDee veneR nw Dele JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce ceevevee
leke&mebiele veneR nw~
Deye nce DevegYeJe kes efyevog hej Deeles nQ~ mewke[eW Je<eeX mes nceejs hetJe&peeW ves veeuevoe-kegC[uehegj kees ner YeieJeeve ceneJeerj
keer pevceYetefce ceevekej Jevovee keer nw~ cegPes Deer lejn mcejCe nw efke cesjs ceelee-efhelee ves meved 1955 ceW Fmeer #es$e keer Jevovee
keer Leer~ Gvekes meeLe Deveske pewveyevOeg Deewj Yeer Les~ Gvekes Ghejevle ceQves Yeer meved 1970 kes ueieYeie Deveske eeef$eeeW kes meeLe
Fmeer mLeue keer Jevovee keer~ mechetCe& efoiecyej pewve meceepe keer YeeJeveeSb YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW Fmeer
#es$e mes peg[er ngF& nQ~ heeref{eeb iegpej ieF hejvleg efkemeer kes ceve ceW Fmekes Deefleefje Deve mLeeve kees YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce ceeveves kee efJekeuhe ner GlheVe veneR ngDee~ Deepe Yeer meeceeve pewve, efpevekeer mebKee 99 eefleMele mes DeefOeke nw
veeuevoe-kegC[uehegj kees ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce ceeveles nQ Deewj Gmeer keer Jevovee kejves peeles nQ~
keg ueesie LeesLeer oueerueW oskej, veee meeefnle heJeekej, Deheveer he$e-heef$ekeeDeeW kee meneje ueskej ee vekeMes yeoueJeekej
JewMeeueer-kegC[hegj kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce efme kejves kee eeeme kej jns nQ efkevleg -
meeeF& efhe veneR mekeleer, keYeer Pet"s GmetueeW mes~
KegMeyet Dee veneR mekeleer, keYeer keeiepe kes hetueeW mes~~

R Q

eewyeerme keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve kes MegYe DeJemej hej

eer efoefiJepee efmebn (lelkeeueerve cegKeceb$eer-ceOeeosMe) eje efoS ieS
JeeJe kee mebef#ehle DebMe
(11 Deketyej 1997, efouueer)
en cesje meewYeeie nw efke Deepe Ssmes Oeeefce&ke heJe& hej, peyeefke hetjs osMe keer pewvemeceepe eneB GheefmLele ngF&
nw, ese ceeleepeer pewmeer efoJecetefle& kes oMe&ve kee ueeYe cegPes efceuee nw~ eneB hej pees eewyeerme keuhegce efJeOeeve
kee Deeeespeve ngDee nw, ceQ mecePelee ntB efke Deepe kes otef<ele JeeleeJejCe keer Megef kes efueS mecee-mecee hej Ssmes
Deeeespeve DeeJeMeke nes peeles nQ~
ceOeeosMe ceW pewve meceepe kee Ske eyeg Jeie& nw, efpemeves Deepeeoer keer ue[eF& ceW Yeeie uesles ngS Deefleere
eesieoeve efoee nw~ nceejs ceOeeosMe ceW nceW Fme yeele kee ieJe& nw efke pewve meceepe kee Meemeve kees ncesMee
meneesie efceuelee jne nw~ peneB hetpe ceeleepeer pewmeer efJeog<eer GheefmLele neW, JeneB cesje uecyee Yee<eCe keesF& cenJe
veneR jKelee nw~ ceQ Flevee ner DevegjesOe kej mekelee ntB efke Deehe meYeer mebleeW kee Yeejle kes efueS, ceOeeosMe kes
efueS leLee mecemle ceeveJe meceepe kes efueS meowJe DeeMeerJee&o yevee jns leeefke nce meye Deheves-Deheves #es$eeW ceW heue-
hetue mekeW Deewj nceejs osMe keer efokekeleW, hejsMeeefveeeB otj neW, meyekeer mece=ef nes mekes, Deehe meYeer kes DeeMeerJee&o
keer Dehes#ee kes meeLe ceQ Deehekes ejCeeW ceW Dehevee eCeece meceefhe&le kejlee ntB~
ceOeeosMe keer jepeOeeveer Yeesheeue ceW efkemeer Yeer heeke& ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetefle& mLeeefhele kejves kes
efueS Deeheves pees esjCee oer nw, mees ceQ Deecebef$ele keBiee DeeheceW mes keg JeefeeeW kees, Jes JeneB Deekej Gheege
mLeeve kee eeve kej ueW, Gme mLeeve hej cetefle& keer mLeehevee kejJee oer peeSieer~
Fmekes meeLe ner ceQ hegve: Fve mevleeW kes eerejCeeW ceW eCeece kejlee ntB~
vees-%eeleJe nw efke Yeesheeue (ce.e.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe heeke& kes veece mes megvoj heeke& efveefce&le nes egkee nw~

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 67 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nceejer DeemLee ceW yemee kegC[uehegj

-[e@. (eerceleer) ke=<Cee pewve, iJeeefueej
Yeejleere mebmke=efle ceW leerLeeX kee ye[e cenlJe nw~ eleske Oece& kes Devegeeeer Deheves leerLeeX keer Jebovee ee$ee kes efueS YeefeYeeJe
mes peeles nQ~ pewveOece& ceW leerLeeX kee efJeMes<e cenlJe jne nw~ leerLe& mLeeve heefJe$elee, Meeefvle Deewj keueeCe kes Oeece ceeves peeles
nQ~ pewve Oecee&Jeuecyeer eefleJe<e& eeYeeJe mes leerLeeX keer ee$ee kejles nQ SJeb hegCe mebee leLee DeelceMeeefvle kee DevegYeJe kejles
nQ meccesoefMeKej kes yeejs ceW hetpee ceW kene nw-
Ske yeej Jevos pees keesF&, leeefn vejke heMegieefle veefnb nesF&
Deeeee& kegvokegvo keer eeke=le efveJee&CekeeC[ Yeefe ceW leerLe& Yetecf eeeW keer Yeso keuhevee mes efoiecyej meceepe ceW leerve ekeej kes
leerLe& eeefuele nQ-efme#es$e, DeefleMee #es$e, keueeCeke #es$e~ leerLekej YeieJeeve efpeme veiej ceW pevce uesles nQ Jen veiej Gvekeer ejCe
jpe mes heefJe$e nes peelee nw~ Deeeee& Jemegvebeof ves kene efke leerLe&#es$e kes ceeie& keer Oetue Fleveer heefJe$e nes peeleer nw efke Fmekes mebmeie&
mes Yee peve kece&ceue jefnle nes peeles nQ, leerLe&ee$ee kejves mes YeJeYeceCe meceehle nes peelee nw, leerLe&#es$e hej Je ueieeves mes De#ee
mecheoe eehle nesleer nw Deewj JeneB peekej YeieJeeve keer MejCe uesves mes Jeefe peiele hetpe yeve peelee nw~
efoiecyej pewve Jee*dcee ceW meJe&$e YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj, kegC[hegj, kegC[uehegj kees ner JeefCe&le efkeee
ieee nw~ ueieYeie 2 npeej Je<e& hetJe& eer eefleJe=<eYeeeee& eje jefele efleueeseheCCeefe1 Deeeee& hetpeheeo mJeeceer jefele
efveJee&CeYeefe2 (5JeeR Meleer F&.) Deeeee& efpevemesve ke=le nefjJebMehegjeCe3 (8JeeR Meleer F&.) Deeeee& Jeerjmesve ke=le <edKeC[eiece keer
OeJeuee erkee4 (8JeeR Meleer F&.) Deeeee& iegCeYe ke=le GejhegjeCe5 (9JeeR Meleer F&.) cenekeefJe heg<heoble efJejefele JeerjefpeCebo eefjT6
(9JeeR Meleer F&.) Yeejke mekeue keerefle& ke=le JeOe&ceeve eefjle7 (15 JeeR Meleer F&.) Deeefo ves kegC[uehegj kees ner pevcemLeueer kes
he ceW eefleheeefole efkeee nw~
Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceveiejer kes he ceW efJeKeele veeueboe efpeueevleie&le eer efoiecyej pewve leerLe&#es$e
kegC[uehegj ner efJeKeele nw~8 23 Deewue 1956 mes hetJe& leke YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj ner meJe&ceeve Leer~
ener mLeeve ueesieeW keer DeemLee, ee SJeb Yeefe kee kesv Lee~ ueeKeeW keer mebKee ceW YeeeW ves Fmeer Yetefce kees pevceYetefce kes
he ceW veceve kej Deheves kees ke=leke=le efkeee nw~ uesefkeve 23 Deewue 1956 ceW keg efJeeveeW keer MeesOe kes DeeOeej hej JewMeeueer
kees pevceYetefce ceeveves kes efueS mejkeejer cegnj ueiee oer ieF& SJeb mejkeej mes DeeefLe&ke Devegoeve eehle kej JewMeeueer kees pevceYetefce
kes he ceW efJekeefmele kejves keer eespevee leweej ngF&~ ueieYeie 50 Je<e& kee mecee yeerle peeves hej Yeer JewMeeueer kees pevceYetefce
kee ieewjJe eehle veneR nes mekee nw~ efkemeer Yeer mLeeve hej mceejke yevee osves mes ner Jen mLeeve hetpe veneR nes peelee nw~ Gmekes
meeLe peveceeveme keer eslevee, Gmekee oe SJeb Gmekes eeCeeW kee peg[vee Yeer DeleeJeMeke nw~
efyenej eeble ceW kegC[uehegj Deewj JewMeeueer oesveeW Deueie-Deueie jepeeDeeW kes Deueie-Deueie veiej Les~ JewMeeueer kes jepee eske
ves kegC[uehegj kes jepee efmeeLe& kes meeLe Deheveer yeser ef$eMeuee kee efJeJeen efkeee Lee~ Dele ceneJeerj keer heneeve veefveneue
JewMeeueer SJeb veevee eske mes veneR Jejved efhelee keer veiejer kegC[uehegj SJeb efhelee efmeeLe& mes ceevevee ner Gefele nw~
eleske ceveg<e kee pevce Ske ner mLeeve hej neslee nw efkevleg YeieJeeve ceneJeerj pewmes ceneheg<e kes pevcemLeeve kes yeejs
ceW leerve cele nceejs meeceves nQ~ efebleveere en nw efke keee efkemeer Ske ceneheg<e keer leerve-leerve pevceYetefceeeB nes mekeleer nQ~
leerLekej keer pevceYetefce hej lees 15 ceen jlveeW keer Je<ee& nesleer nw, DekegceeefjeeB ieYe& ceW ceelee keer mesJee kejleer nw, meewOece&
Fv Deekej pevcekeueeCeke ceveelee nw, Gme mLeeve kee keCe-keCe heefJe$e nes peelee nw~ Ssmes ceneheg<e keer pevceYetefce hej
npeejeW Je<eeX yeeo Gbieueer G"evee Gefele veneR peeve he[lee nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kes mebyebOe ceW Deveske DeeuesKe efJeefYeVe he$e-heef$ekeeDeeW ceW Dee jns nQ
efpemeceW efJeefYeVe ebLeeW kes GjCeeW kees efnvoer DevegJeeo meefnle eceeCe kes he ceW GoddOe=le efkeee ieee nw~ efJemleej Yee mes GvneR
kee meceLe&ve kejles ngS efmehe& Deheveer yeele kenves kee Gheece kej jner ntB~ pevceYetefce kes efveOee&jCe kes efueS nceW efvecve efyevogDeeW
hej efJeeej kejvee DeleeJeMeke nw-
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 68 le=leere KeC[

(De) JewMeeueer kes he#e ceW emlegle mee#eeW kes DeeOeej hej mejkeej kes eje JewMeeueer kees pevceYetefce Ieesef<ele kej efoee ieee
SJeb DeeefLe&ke meneelee Yeer GheueyOe keje oer ieF&~ efkevleg efmehe& hewmes mes YeeeW keer ee SJeb DeemLee veneR Kejeroer pee mekeleer
nw~ YeeeW kes ceve cebefoj ceW lees kegC[uehegj kes ceneJeerj keer ner efJe efJejepeceeve nQ~ Ske veneR keF&-keF& yeej YeeeW ves kegC[uehegj
kes ceneJeerj kees peekej veceve efkeee nw SJeb JeneB keer jpe kees Deheves cemleke hej OeejCe efkeee nw~ mceejke yeveevee SJeb Gpee[vee
lees yengle Deemeeve nw uesefkeve YeeeW kes oe keer DeemLee SJeb ee kees efkemeer otmejs mes pees[vee Delevle keef"ve nw~ ener keejCe
nw efke efJeeveeW SJeb MeesOekelee&DeeW kes yeere lees kegC[uehegj SJeb JewMeeueer kee efJeJeeo DeveJejle he mes eue jne nw en lees
yegefpeerefJeeeW kee yegefefJeueeme nw meeceeve Yee lees Deheves ceve cebefoj cesb efJejepeceeve kegC[uehegj kes ceneJeerj kees ner veceve
SJeb mcejCe kejlee nw~
(ye) pewve meceepe kes eleske Yee keer efpee hej eefleefove kegC[uehegj kes ceneJeerj kee ner mleJeve Deelee nw~ ceneJeerj
hetpeve ceW megyen-megyen Jen mcejCe kejlee nw-
pevece ewleefmele lesjme kes efove, kegC[uehegj keve Jejvee~
megjefieefj megjieg hetpe efkeees efvele, ceQ hetpeeW YeJe njvee~
veeLe ceesefn jeKees nes MejCee eer Je&ceeve efpevejee peer,
ceesefn jeKeeW nes mejvee~~
meeebkeeueerve Deejleer kes Jee Jen hegve: ieelee nw-
pee ceneJeerj eYees, mJeeceer pee ceneJeerj eYees
kegC[uehegj DeJeleejer-kegC[uehegj DeJeleejer, ef$eMeueevebo efJeYees~~ pee.~~
megyen, Meece kegC[uehegj kes ceneJeerj kee mcejCe kejves Jeeuee Yee kewmes JewMeeueer kees pevceYetefce mJeerkeej kejsiee? en
Meeseveere efJe<ee nw~
(me) JewMeeueer ceW GlKeveve kes oewjeve eehle cetefle& SJeb mJeCe&cege keer eyeue mee#e veneR nes mekeleer nw keeeWefke YeieJeeve
ceneJeerj keer veefveneue Leer~ JewMeeueer kes veeieefjkeeW ves Yeer ceneJeerj kees Gleveer ner ee SJeb DeemLee kee kesv ceevee nesiee efpelevee
efke kegC[uehegj kes efveJeeefmeeeW ves~ nes mekelee nw mce=efle mJehe keesF& mceejke Yeer yeveeee nes pees Deepe GheueyOe veneR nw~ Dele
cetefle& SJeb mJeCe&cege eehle nesvee mJeeYeeefJeke nw~
(o) en leke& Yeer Delevle meerke nw efke JewMeeueer kes efveke ner oes leerve efkeceer.keer otjer hej efmeeLe& keer jepeOeeveer efme
kejves ceW, yengle DeefOeke efJeke=efle GlheVe nes peeesieer~ Fme Deuhe otjer ceW oes jepeeDeeW keer efjeemele keYeer Yeer mJeerkeej veneR keer
pee mekeleer, veneR lees jepee efmeeLe& kees jepee eske kee Iej peBJeeF& pewmee ner mJeerkeej kejvee he[siee~ eefo ceneJeerj kees
JewMeeueer kee egJejepe ceeveWies lees jepee eske kes 10 heg$e keneB kes egJejepe neWies? en efJeeejCeere nw~
(F) en leke& Yeer efoee pee jne nw efke YeieJeeve ceneJeerj kee Ske Yeer eelegcee&me kegC[uehegj ceW veneR ngDee~ "erke ner nw
keeeWefke Ske yeej ie=n leeie osves hej hegve ueewkej Deevee mebYeJe veneR ngDee, keYeer ceg[kej osKee ner veneR~ eefo eelegcee&me kes
efueS ceneJeerj kegC[uehegj ueewkej veneR Deees lees FmeceW Deeee& kewmee? Deepe Yeer Ssmes meeOeg meble nw efpevekee Deheveer pevceYetefce
hej Ske Yeer eelegcee&me veneR ngDee nw lees keee Gvekeer Yeer pevceYetefce hej Mebkee kejvee Gefele nesiee~ Jewmes efoiecyej hejcheje kes
Devegmeej lees leerLekejeW kes eelegcee&me nesles ner veneR nw~
(F&) Dee lees ener nesiee efke n"een kees es[les ngS nceW Deeiece kes efoMee mebkesleeW kees mecePeves kee eeeme kejvee
eeefnS~
(ke) meYeer efJeeveeW SJeb elegefJe&Oe mebIe kes meeefveOe ceW Ske Kegueer yenme kee Deeeespeve nes efpememes meJe&mecceefle mes efveCe&e
nes mekes Deewj Jen meYeer kees ceeve nes~
(Ke) JewMeeueer kee GlKeveve leerve yeej ngDee, kegC[uehegj kee GlKeveve nce 6 yeej kejeeW SJeb hegve: MeesOe meboYeesX,
hegjeleeeflJeke GlKeveveeW SJeb Ssefleneefmeke mee#eeW kee DeOeeve kej pevceYetefce kee efveOee&jCe kejs~
nceeje ener hejce kele&Je nw efke keeue kes leere PebPeeJeele ceW kegC[uehegj veiejer kee DeefmlelJe SJeb meerceeSb keeheer eser
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 69 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nes ieF& nQ, Gmekee peerCeexej kej Gmekees hegve efJekeefmele kejves kee eeeme kejW~ YeieJeeve ceneJeerj keer mce=elf eeeW kees megjef#ele kej
Ssmee kesv efJekeefmele kejs efke egieeW-egieeW leke YeieJeeve ceneJeerj keer osMevee kegC[uehegj mes efJeeYej ceW Devegiegeb pf ele nesleer jns~
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee jlve eer %eeveceleer ceeleepeer ves kegC[uehegj kes peerCeexej kee mebkeuhe efueee nw SJeb
peveceeveme keer DeemLee leLee ee kees cetle&he osves keer esjCee ueieeleej eoeve kej jner nQ~ meYeer DeemLeeJeeve efoiecyej meceepe
mes en Deeen nw efke Jen mJeefJeJeske kee heefjee osles ngS pevceYetefce kegC[uehegj kes efJekeeme ceW hetCe& meneesie eoeve kejs~
meboYe&-
1. eer eefleJe=<eYeeeee&, efleueeseheCCeefe, eGlLees ceneefOeeejes, he=. 210~
2. YeejleJeemes efJeosnkegC[hegjs, hetpeheeo, efveJee&CeYeefe~
3. Deeeee& efpevemesve, nefjJebMehegjeCe, efleere meie&, Yeejleere %eeveheer", efouueer
4. <edKeC[eiece, veJeceer hegmleke, eerJeerjmesveke=le OeJeuee erkee meefnle, elegLe&KeC[, pewve mebmke=efle mebj#eke mebIe, meesueehegj
5. Deeeee& iegCeYe, GejhegjeCe, heJe& veJeced
6. cenekeefJe heg<heoble, JeerjefpeefCebo eefjG, DeheYebMe Yee<ee, heebeJeeR mebefOe, Yeejleere %eeveheer" efouueer 1974
7. Yeejke mekeuekeerefle&, ceneJeerj hegjeCe, he=. 73
8. Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe&, Keb[-yebieeue, efyenej, G[ermee kes leerLe&, heb. yeueYe pewve, nerjeyeeie, cegcyeF& 1975
9. DeYeeekeeMe pewve YeieJeeve ceneJeerj kee pevcemLeeve kegC[uehegj, DeJeOeeve, Deewue 2002 he=. 12
10. Deeeee& iegCeYe, GejhegjeCe heJe& 75~
R Q

kegC[uehegj peve DeemLee kee eleerke leerLe&

-[e@. MesKejev pewve, Denceoeyeeo
(DeOe#e-YeejleJe<eeae $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe)
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kes eefle mecemle pewve meceepe kee Je<eeX mes DeKeC[ eeve yevee ngDee
nw~ eeuegieCe YeefeYeeJe kes meeLe meccesoefMeKej Deeefo leerLe& mLeeveeW keer ee$ee kes meeLe kegC[uehegj keer ee$ee Yeer YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW Deekej kejles nQ~ nceejs efoiecyej pewve MeeeeW ceW, hetpeeDeeW ceW Deewj Deejleer Deeefo ceW eeeerve
mecee mes YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekeer pevcemLeueer kegC[uehegj kes iegCe ieees peeles jns nQ~ Fme lejn Deepe Yeer peveceeveme
kes oe ceW kegC[uehegj kes eefle meee eeve DeKeC[he mes Yeje ngDee nw~
Je<eeX mes en leerLe& nceejs osMe kes leerLe&j#ekeeW eje Ghese#f ele jne~ Fmekes efJekeeme Deewj ieewjJe kes Devegmeej Fmekeer eeflee
kes efueS keesF& keee& veneR efkeee ieee~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer pees efke Ssmes Ghese#f ele leerLeeX kes efJekeeme nsleg
DeepeerJeve keee& kejleer jneR-Gvekeer ef Fme Deesj ieF&~ hetpe ceeleepeer ves Deveske leerLeeX kee efJekeeme kejeee~ GvneWves keneR Deheves
veece mes keesF& %eeveceleer efieefj veneR yeveJeeee Deefheleg Deeefo leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer pevceYetecf e DeeesOee, DeenejYetecf e
nefmleveehegj, leheesYetecf e eeeie pewmes mLeeveeW hej cebeof jeefo kee efJekeeme kej GvnW JeemleefJeke DeLeeX ceW leerLe& mLeeve/oMe&veere mLeeve
yeveJeeee~ Deepe nefmleveehegj kee pecyeterhe Je eeeie keer lehemLeueer pewveeW kes efueS ee$eeOeece Deewj pewveslej YeeFeeW kes efueS hee&ve
kes kesv yeve iees nQ~ peneB pewveslej ueesie Yeer pewve Yetieesue kees mecePeles nQ Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe kes efJe<ee ceW peevekeejer heeles
nQ~ Fmeer ebKb= euee ceW GvneWves Debelf ece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e kegC[uehegj kees mener DeLeesX ceW leerLe&#es$e kes he ceW
efJekeefmele kejves kee YeieerjLe keee& efkeee nw~ Deepe JeneB hej veJeefveefce&le mehleKeb[ kee vebeeJele& cenue, YeieJeeve ceneJeerj kee Gegib e
efMeKej mes efPeueefceueelee OeJeue cebeof j, ef$ekeeue eewyeermeer cebeof j, veJeen Meebefleefpeve cebeof j, $e+<eYeosJe cebefoj Deeefo Gvekeer Fme
YeeJevee keer peerJevle keLee megvee jns nQ~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 70 le=leere KeC[

kegC[uehegj (veeueboe) pewmee efke nce peeveles nQ cenejepee efmeeLe& keer jepeOeeveer jner nw~ YeieJeeve ceneJeerj keer ceelee cenejepee
eske-pees JewMeeueer kes jepee Les, Gvekeer heg$eer LeeR~ Fme lejn YeieJeeve ceneJeerj keer veefveneue JewMeeueer Leer en efveefJe&Jeeo mele nw~
keg efoiecyejslej pewve uesKeke, yeew Oecee&Jeuebyeer SJeb efnvog efJeeveeW ves JewMeeueer YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e Leer en efme
kejves kee eelve efkeee~ GvneWves keg Yeewieeseuf eke leke& Yeer efoS hej Jes en Yetue iees efke eosMe keer meerceeSb Yeewieeseuf eke heefjJele&ve
Je jepekeere efJeYeepeve mes Yeer yeoue peeleer nQ~ GoenjCe kes efueS meefoeeW mes efyenej efmLele eer meccesoefMeKej peer Deepe PeejKeb[
ceW nw~ lees keee nce efMeKejpeer kes mLeeve kees yeoue oWies? Fme meboYe& ceW nceejs yegpegie& efJeeve ee. eer vejsv ekeeMe peer,
heb. efMeJeejveueeue peer SJeb [e@. DeYeeekeeMe peer Deeefo Deveske Ssefleneefmeke leLeeW kees emlegle kej egkes nQ~ hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves leLeeW kees hetCe& heewjeefCeke mee#eeW kes DeeOeej hej Yeer Fmes
ner pevceYetefce efme efkeee nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e kegC[uehegj (veeueboe) kees Mele-Mele eCeece kejles ngS hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes ejCeeW ceW Jeboeefce kenkej Flevee ner kentiB ee efke ns ceeB! Deeheves pees leerLeexej kee ele efueee nw GmeceW nce meye Deehekes
meeLe nQ~ nce Dehevee keee& Deeies ye{eeWies~
R Q

MeesOe kes veece hej Kebef[le nesleer DeemLeeSB

($e+<eYeosMevee heef$ekee mes meeYeej)
-ceesleerueeue pewve, meeiej
DeemLee Deewj efJeeeme hej ner meeceeefpeke Skelee meefn<Ceglee Deewj meodYeeJevee kee hees<eCe neslee nw Deewj %eeve kee MeesOeve
SJeb efJekeeme efvejblej neslee jnlee nw~ Fme Oeje hej peye-peye DeemLee SJeb efJeeeme kees DeeIeele hengBevee Meg ngDee leye-leye
ceneve heg<eeW ves DeJeleej ueskej tles ngS efJeeeme Deewj KeefC[le nesleer ngF& DeemLeeDeeW kees hegvepeeaefJele efkeee~
YeieJeeve Je=<eYeosJe mes ueskej Debeflece leerLekej ceneJeerj heele npeejeW efJeYetefleeeW ves pevce ueskej Fme Oeje kees meefn<Ceglee
Deewj meodYeeJevee mes mejeyeesj efkeee~ mecemle peerJeeW kee Ghekeej ngDee Deewj ceveg<e ves Deheveer Deelcee mes mee#eelkeej kej efveJee&Ce
eehle efkeee~ efJeJeeoeW mes cege JeeleeJejCe ceW ner meodYeeJevee-meefn<Ceglee heueleer-hetueleer nw Deewj meceepe ceW megKeo Meebefle kee
JeeleeJejCe efJekeefmele neslee nw~
meodYeeJevee kes DeYeeJe ceW ceveg<e kes efJeeejeW ceW ebeuelee ye{leer nw efpememes DeefmLejlee Deeleer nw Deewj efhej Oeerjs-Oeerjs meceepe
ceW efJeKeb[ve Deewj tve ye{leer nw~ Fmekes heefjCeece Yeebkej he OeejCe kej DeemLee Deewj efJeeeme kees lees[les jnles nQ~ meceepe
Yeefcele neskej keeflehee mJeeLeea lelJeeW kes ceke[peeue ceW GuePeleer jnleer nw~ cet{lee Deewj pe[lee Fmeer kee kegheue nw efpemes meceepe
kees Yegielevee he[lee nw~
Ghejese emleeJevee efueKeves kee leelhee& cee$e Flevee ner nw efke efheues keg Je<eeX mes meceepe kes keg keeflehee veeceer efiejeceer
vesleeDeeW ves ueeueeer Oeefveke Jeie& kees heo kee ueeuee oskej Gvekes Oeve-yeue hej Deheveer meee keeece kejves kes efueS keg efyekeeT
eefleeeeeeX, eJeevekelee&DeeW Deewj hebef[leeW eje Deheves-Deheves he#e ceW eeej kejevee Meg kej efoee nw~ meyeves Dehevee-Dehevee
mele eeeefjle kejvee lees Meg efkeee ner otmejeW kees Demele efme kejves ceW ner peer-peeve mes peg iees nQ~ Deye veewyele ceejheer
Deewj kees&-keenjer leke pee henBgeer nw~ Pet"s meyetle Deewj ieJeen Yeer pegeS pee jns nQ~
efJe[byevee osefKeS~ Ske Deesj lees YeieJeeve ceneJeerj keer 2600JeeR pevcepeebleer OetceOeece mes GlmeenhetJe&ke ceveeves kee
Deeeespeve meYeer meceoee kes pewefveeeW ves efJeemlej hej kejves kee mebkeuhe efueee Deewj eebleere SJeb kesvere mejkeejeW mes Yeer
meneesie uesves kee eMebmeveere eeeme efkeee~ efoiecyej, esleecyej mecesle meYeer Ghe-mebeoeeeW ves Deehemeer meneesie mes keee&ece
yeveeS Deewj Gece eeeme kej DehetJe& Glmeen meceepe ceW peeele efkeee~ Fmekes efueS mebeespeke, efJeeve Deewj eser Jeie& meYeer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 71 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eMebmee kes hee$e yeves~ en mejenveere keee& efkeee ieee~

hejvleg YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kees ueskej efpeme ekeej kee eeej keeflehee vesleeDeeW, efJeeveeW Deewj meceepe kes
eefleefle ueesieeW eje efkeee pee jne nw, Gmemes Deece peveceeveme Yeefcele nes jne nw Deewj Gmekeer DeemLee, efJeeeme kees ienje
DeeIeele ueiee nw~ mLeeve MeesOe kee efJe<ee nes mekelee nw Deewj MeesOe keee& kejvee Deer yeele nw Deewj es MeesOe keee& Deeies Yeer
nesles jnWies~ yeefmleeeW kee Gpe[vee efhej Deve$e yeme peevee Yeewieesefueke meerceeDeeW ceW heefjJele&ve nesles jnvee en lees mecee kes
meeLe neslee ner jnlee nw~ Flevee lees Oeeve efJeeveeW, vesleeDeeW Deewj meceepe kes eefleefle ueesieeW kees jKevee ner eeefnS efke
ceneheg<eeW kes Deewj osJeer-osJeleeDeeW kes hetpee mLeueeW kes efJe<ee ceW pevelee keer DeemLee Deewj efJeeeme kees "sme ve hengBeeS~ #es$eeW
hej DeefOekeej kejves Deewj Oeeefce&ke ^meW ceW heo nefLeeeves keer nes[ ceW pevelee keer Oeeefce&ke YeeJeveeDeeW kes meeLe efKeueJee[ kejvee
cee$e DeMeesYeveere ke=le ner veneR, DehejeOe Yeer nw~ efpeme kegC[uehegj kees Deepe leke ueieeleej 2600 Je<eeX mes YeieJeeve ceneJeerj
keer pevcemLeueer ceevekej pewve eehetJe&ke Jebovee, hetpee kejles eues Dee jns nQ Deewj efpeme mLeeve mes DeemLee Deewj Yeefe-YeeJe
esjCee heeles jns nQ, Gmes vekeejvee efkelevee Kelejveeke nes mekelee nw, Fme hej Yeer Fve eeejkeeW Deewj MeesOe-kelee&DeeW kees meesevee
eeefnS~ keue keesF& Deve MeesOekelee& efkemeer leermejer peien kees eceeefCele kejves ueies lees efhej keee efmLeefle yevesieer~ vees-vees
#es$eeW hej efieefjeeW, cebefojeW Deeefo kee efvecee&Ce lees nes ner jne nw~
Devle ceW efJeveehetJe&ke neLe pees[kej ceQ ener eeLe&vee keBiee efke JewMeeueer kees pevceYetefce kenkej meceepe kees Yeefcele kejves
Deewj peve-peve keer Oeeefce&ke DeemLeeDeeW kees KeefC[le kejves kee en og<eeej MeerIe ner meceehle efkeee peees~
R Q

kegC[uehegj : Ske efveefJe&Jeeefole Yetefce

-Fbpeer meguleeve efmebn pewve, [keer (G.e.)
YeieJeeve ceneJeerj kees efveJee&Ce ngS 2530 Je<e& Jeleerle nes egkes nQ Gvekes pevce kes efJe<ee ceW en eMve G"evee efke Gvekeer
pevcemLeueer kegC[uehegj (veeueboe) ve neskej JewMeeueer Leer, en Deeiece mes eueer Dee jner ceeveleeDeeW kees vekeejkej meeceeefpeke
meodYeeJe kees "sme hengBeevee nw~ keesF& Yeer ceneJeerj keer pevcemLeueer kees Deheves eneB ceevekej Fefleeer ues mekelee nw~ Deepe
ceneJeerj lees veneR nw pees Gvemes hete peelee, uesefkeve leke& keer kemeewer hej mener efveCe&e DeJeMe efueee pee mekelee nw~ keue
kees keesF& leermeje Keespekelee& mecegoee ken os efke ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj Deewj JewMeeueer Yeer ve neskej kegvove veiej
nw Deewj Fmekes Yeer heeeled keYeer meceehle ve nesves Jeeuee Keespekelee&DeeW kee efmeueefmeuee YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kees
yeouekej yeleeves ceW ueie peees lees ceneJeerj kees keesF& heke& he[ves Jeeuee veneR nw~ uesefkeve nceejs Oece&ebLeeW Deewj FeflenemekeejeW
ceW Yece Deewj Keerpe DeJeMe GlheVe nesieer~ YeieJeeve ceneJeerj lees hetjs Yeejle kes ner veneR Jejved efJee keer ceneved efJeYetefle nQ~ Fmeer
ekeej ceneJeerj keer pevcemLeueer kees JewMeeueer ceevevee keg Ssmes ceveg<eeW keer osve nw efpevekee Oece&-kece& mes keesF& efJeMes<e ueieeJe
veneR nw Deefheleg Ske veee megje& es[vee Deewj meeceeefpeke leeves yeeves kees {eruee kejvee cee$e Gvekee GsMe nw~ ceneJeerj keer
pevcemLeueer yeleeves kes Gvekes heeme keee eceeCe nQ? efkeme DeeOeej hej GvneWves Ssmee meesee? keee leke& nw Gvekes heeme Deheveer
yeele kes meceLe&ve ceW? eefo ceQ en kentB efke kegC[uehegj ner ceneJeerj keer pevcemLeueer nw lees Gmes vekeejves kes keee eceeCe nQ?
Keespee Jen mLeeve peelee nw efpemekee efkemeer kees %eeve ve nes~ kegC[uehegj kee %eeve lees hegjeCeeW Deewj FeflenemekeejeW ves meefoeeW
henues os efoee Lee~ efhej keewve mes keejCe Les Keespeves kes? eefo Ssmes DeeOeejnerve keLeve hej jeske ve ueieer lees Jen efove otj
veneR efke peye hegjeves Fefleneme kee Yeer Keespekelee& hegvepe&vce kejkes en kenbsies efke Yeejle keYeer hejleb$e veneR jne~ npeej oes
npeej Je<e& heeeled Ssmeer yeele kener pee mekeleer nw~ ceger Yej ueesieeW eje JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer yeleevee
Deewj mejkeej kee mJeerkeej kej uesvee Fme yeele kee meteke nw efke mejkeej kees pewve DeuhemebKeke mecegoee ceW keesF& efe veneR
nw~ DeveLee hetjs ekejCe kees mecePeves kes efueS mecemle pewve MeeeeW, meboYeeX, efJeeveeW Deewj FeflenemekeejeW keer mebieeser nesveer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 72 le=leere KeC[

eeefnS Leer~ "esme eceeCe emlegle efkees peeles~ pewve meceepe ceW DeueieeJeJeeoer hebLe nesves kes heLe efveefce&le nesves kes Yeer ener keejCe
nQ efke Oece& kes JeemleefJeke lelJe kees Debieerkeej ve kejkes Deheveer yeele kees cenlJe osles nQ~ Deepe efmLeefle en nw efke ceneJeerj
keer heneeve lees veneR kej hee jns nQ uesefkeve Gvekeer pevcemLeueer hej peesj os jns nQ~ hetjs leLeeW kes meeLe efme efkeee pee mekelee
nw efke ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj (veeueboe) ner nw JewMeeueer vener nw~ en meeseves keer DeeJeMekelee nw efke Jes keewve
mes keejCe jns neWies efke Keespekelee& yeleeves Jeeues ueesieeW ee mecegoee keer ef ceneJeerj kes DeeejCe hej ve peekej Gvekeer
pevcemLeueer hej keer? eefo ceneJeerj kes DeeejCe kees Yeueer ekeej mecePe efueee ieee neslee lees mebYeJele en efJeJeeo ve GlheVe
neslee~ efkemeer Jeefe keer pevcemLeueer keer ceevelee Gmekes meeef#eeeW kes DeeOeej hej lee nesleer nw~ ceneJeerj keer pevcemLeueer
kes mee#eer Meee, hegjeCe Deewj Fefleneme nQ Deewj hejchejeiele eueer Dee jner ceevelee Je ee nw~ efpeve ueesieeW ves ceneJeerj keer
pevcemLeueer JewMeeueer kees ceevee nw efveee ner GvneWves Yetue keer nw~ Devepeeves ceW Yetue kee megOeej nes peelee nw uesefkeve peeveyetPekej
Yetue kee keesF& megOeej veneR nw~ veS DeefleMee #es$eeW keer Keespe kejvee, lesue kes kegbDeeW keer YeeBefle Ske eeeme ve neskej Deeeveke
efkemeer mLeeve hej KegoeF& kes mecee leerLekejeW keer eeflecee ee Gvekes DeJeMes<eeW kees eehle kejvee nw~ keg Ske ueesieeW ves efkemeer
eeflecee kee he=LJeer ceW nesves kee mJehve osKee Deewj Gmeer kes DeeOeej hej JeneB KegoeF& kejves hej eeflecee eke nes ieF&~ Deye eMve
G"lee nw JewMeeueer kee efke keee Jen YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer nw~ DeLee&led Gvekeer pevcemLeueer kegC[uehegj veneR nw~ eefo
en kesJeue kene peelee efke Gvekeer pevcemLeueer JewMeeueer Yeer nes mekeleer nw lees keg mecePe kej heefjee efceue peelee~ hejvleg
oesveeW ceW Ske kees mJeerkeejvee Deewj otmejs kees vekeejvee Ske megefveeesefpele eeue oMee&lee nw~ JewMeeueer efvemebosn DeefleMee #es$e
lees nes mekelee nw~ uesefkeve 2600 Je<e& yeeo Gmes pevcemLeueer yeleevee Keespe kee keee& ve neskej MeeeeW Deewj Fefleneme kees lees[
cejes[ kej hesMe kejvee nw, efpememes Keespekelee& kee veece Gpeeiej nes mekes~ Keespe Gme eerpe keer ee leLe keer nesleer nw efpemekeer
Keespe ve ngF& nes~ uesefkeve eneB Keespekelee&DeeW kee oeJee mJeeb ceW nemeemheo efmLeefle ceW nw~ Keespekelee& Fme leLe kees Yetue
jns nQ leLee Gme Demele oes<e kes Yeer Jes Yeeieer nQ pees ceneJeerj keer pevcemLeueer JewMeeueer kees ceevekej GvneWves eeeefjle efkees
nQ~ Ske Jeefe efkemeer veF& Jemleg kee DeeefJe<keej kejlee nw, otmeje Jeefe Gmekes DeeefJe<keej keer efkemeer Yeer he ceW vekeue veneR
kej mekelee nw~ en hessv kee efveece nw~ JewMeeueer efkemeer Deve egieheg<e keer pevcemLeueer nes mekeleer nw~ Gmekee veece Yeer
ceneJeerj nes mekelee nw hejvleg Jen ceneJeerj vener, efpevekeer pevcemLeueer kegC[uehegj nw~
efkemeer Yeer veece kee keYeer keesF& DevegJeeo veneR neslee~ Ske Jeefe kes keF& veece nes mekeles nQ~ uesefkeve Jes Deeheme ceW Ske-
otmejs kes DevegJeeo veneR nesles~ kegC[uehegj ee kegC[hegj kees kegC[eece Fme DeeOeej hej ceeve uesvee efke GmeceW kegC[ ueiee ngDee
nw, hegj kee DeLe& eece veneR nw~ kegC[uehegj kemyee ee veiej Yeer nes mekelee nw~ hejvleg kegC[eece meowJe eece ner jnsiee Ssmee
keYeer veneR megvee nesiee efke efkemeer kemyes ee veiej mes hetJe& eece ueiee nes~ keevehegj Deheveer hetJe& efmLeefle ceW Ske eece Lee Deewj
Deepe Ske mece=Meeueer veiej nw~ eefo keesF& keeveeece kenkej Gmekeer eeeervelee kee yeKeeve kejves ueies Deewj Deepe keeveeece
kens lees ueesie Gmes keee mecePeWies~ Gmekee Deboepee Deehe mJeeb ueiee mekeles nQ~ GejeosMe ceW Meenhegj (kemyee efpe. cegpehehejveiej
ceW nw Deewj Meenhegj (ceew.) ieesjKehegj ceW Yeer nw~ jepemLeeve Deewj Deve mLeeveeW hej Yeer Meenhegj efceue peeeWies Deewj yengle mes Ssmes
Deewj Yeer veece nQ pees peeW kes leeW Deueie-Deueie mLeeveeW hej efceue peeeWies~ uesefkeve Fmekee DeLe& en veneR nw Meenhegj he{kej
efkemeer efJeMes<e Jeefe kes pevce kee oeJee kejkes Gmes Keespe kee he os efoee peees~ hejvleg ceneJeerj pevcemLeueer kes meeLe Ssmee
ner ngDee~ Dehemeesme keer yeele lees en nw efke kegC[uehegj Deewj kegC[eece oesveeW kes DeLe& Deueie-Deueie nesves hej Yeer GvnW meceeveeLe&
osves kee eeeme efkeee ieee nw pees Fefleneme kes meeLe GC[lee kee meteke nw~
cenejepee eske JewMeeueer kes jepee Les Deewj JewMeeueer YeieJeeve ceneJeerj keer veefveneue Leer~ Ssmee JeCe&ve Deelee nw efke
cenejepe eske kes ome heg$e Je efeekeeefjCeer Deeefo meele hegef$eeeB LeeR~ yeleeee ieee nw efke efeekeeefjCeer YeieJeeve ceneJeerj keer
ceelee LeeR~ hejvleg Deeieceevegmeej Gvekeer ceelee kee veece ef$eMeuee nw pees eske keer heg$eer Leer~ hegjeCeeW kes Devegmeej kegC[uehegj Ske
mJeleb$e jepe Lee, efpemekes cenejepee efmeeLe& Les~ en lees efveefJe&Jeeo nw efke jepee eske keer ue[keer jepee efmeeLe& keer helveer
LeeR~ jepee efmeeLe& kes eneB jepee eske keer ue[keer kee efJeJeen nesvee mJeeb ceW en oMee&lee nw efke jepee efmeeLe& eske
mes DeefOeke eYeeJeMeeueer Les keeeWefke eYeeJeMeeueer Jeefe kes eneB ner ue[keer kee efJeJeen kejves keer hejcheje Leer, pees Deepe Yeer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 73 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nw~ efoiecyej hejcheje ceW mhele: ef$eMeuee cenejepee eske keer heg$eer Leer~ Fme leLe mes Yeer Fbkeej veneR efkeee pee mekelee nw
efke ceneJeerj keer peveveer keer pevcemLeueer JewMeeueer Leer pees mele nw~ hejvleg peveveer nekej ceneJeerj keer pevcemLeueer JewMeeueer
Leer en Demele nes ieee~ cenlJeMeeueer Jeefe kees efkemeer ve efkemeer he ceW meYeer Gmes Dehevee mebyebOeer kenueeves ceW ieJe& kee
DevegYeJe kejles nQ~ ener keejCe Lee efke emeVelee keer cege ceW jepee eske ves ceneJeerj kees eefo JewMeeueer kes jepekegceej keer
meb%ee os oer lees Gmekee DeLe& en lees veneR efke Jen JeemleJe ceW eske kes ome heg$eeW kee DeefOeheefle Lee~ ceneJeerj keeeW nesves ueiee
JewMeeueer kee DeefOeheefle? eefo Jen DeefOeheefle neslee, lees kegC[uehegj kee ner DeefOeheefle neslee pees JewMeeueer mes es Lee~ uesefkeve
ceneJeerj kee Jewjeie mJeYeeJe nesves kes keejCe GvneWves Deheves kegC[uehegj kes jepe mes ner mebeeme ues efueee Lee~
JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer yeleevee Deheves ceW ueewefkeke ef mes Yeer mJeerke=le veneR nw~ Deepe Yeer ceeleeSb
Deheves yeeeW kees Deheves heefle kes Iej ner pevceleer nQ~ kegske DeheJeeo nes mekeles nQ~ Jen Yeer leYeer nesles nQ peye heefle kee Iej
yees kes pevceles mecee efkevneR Yeer keejCeeW mes Gheege JeJemLee kejves ceW DemeceLe& neslee nw~ uesefkeve jepee efmeeLe& lees jepee
eske mes nj ekeej mes DeefOeke meceLe& Les~ jepeIejeves ceW efMeMeg kes pevce kees ueskej cenerveeW henues jepecenueeW ceW ceenewue ner
yeoue peelee nw~ efpeme keeue keer en yeele kener pee jner nw efke JewMeeueer ceneJeerj keer pevcemLeueer Leer, Gme keeue cesb Ssmee
Yeer GuuesefKele veneR efceuelee nw efke efkemeer ceelee ves Deewj Jen Yeer jepeIejeves keer ceelee ves efMeMeg kees Deheves ceeekes ceW pevce efoee
nes~ efMeMeg kees ceeekes ceW pevce osvee peneB ceeekes JeeueeW kes efueS keg Mece& kee keejCe nw JeneB memegjeue JeeueeW keer Deeesielee
Yeer oMee&lee nw~ Je&ceeve kes pevce mes hetJe& ef$eMeuee kees meesuen mJehve efoKes Les~ Gve hej Yeer efJeeej kejvee DeeJeMeke nw~ es
Je&ceeve kes pevce mes keg mecee hetJe& ef$eMeuee kees kegC[uehegj ceW ner efoKes Les~ ieYee&JemLee ceW kegC[uehegj mes JewMeeueer peevee ee mehej
lee kejvee Jees Yeer Gme keeue ceW efpemeceW ee$ee kejvee yengle keef"ve neslee Lee, keesF& Yeer yege f ceeve Fmemes mencele veneR nesiee~
Fefleneme ceW Fme ekeej keer keesF& Yeer Ievee osKeves kees veneR efceueer nw~ ceneJeerj ves kegC[uehegj kee ner jepe mJeerkeej
veneR efkeee, efhej Yeuee Jes Jen jepee eske kes ome heg$eeW kes jnles ngS JewMeeueer kee jepe keeeW ueWies Deewj ve ner eske kes
ome heg$e Dehevee jepe osves oWies~ efkemeer Keespe kee DeeOeej Jew%eeefveke met$eeW hej Fefleneme, mebmke=efle, jerefle-efjJeepe Deewj mebmkeejeW
hej Keje Glejvee eeefnS~ Keespe Gmekeer keer peeleer nw pees ve nes, Deewj pees nw, Gmekeer Keespe kewmeer? eefo keesF& Fmemes efJehejerle
kenlee nw lees en [gefhuekes oeJee nw pees De#ece nw~ Keespekelee& kens peeves Jeeues kees Dehevee cele kenves mes hetJe& hejchejeiele
cele hej efebleve kej uesvee eeefnS Lee~ eefo efyevee meeses mecePes keesF& veee megje& es[ves mes meceepe ceW ojej Deeves keer mebYeeJevee
nesleer nw lees Jen Keespekelee& kes ceeveefmeke DeheefjhekeJelee kees oMee&lee nw~
kegC[uehegj cegPes meheefjJeej peeves kee ceewkee efceuee, Ske meeceeve ieeBJe, JeneB kes ueesieeW mes efceuekej, JeneB kes ueesieeW keer
ceneJeerj kes eefle ee osKekej Ssmee ueiee peye es Fleves Oece&esceer nQ lees ceneJeerj efveee ner Deheves efevleve ceW Deefleere efoJe
efJeYetefle jns neWies~ efJeeejOeeje kees Ske yeue efceuee,nce meye ehegefuuele nes iees~ Gve ueesieeW ves yeleeee efke ceneJeerj yeeyee eneR
pevces Les~ nce Oeve nQ~ eefo en keLeve Demele neslee lees kegC[uehegj kes ueesie Ssmee keYeer Yeer ve kenles efke ceneJeerj yeeyee
eneR pevces Les~ JewMeeueer kes ueesieeW ves keeeW veneR ken efoee efke ceneJeerj yeeyee eneR pevces Les~ Ssmee %eele ngDee nw efke JeneB
pevceles leYeer lees hejchejeiele ueeskeesefe mes keg lees helee euelee~ mhe nw efke ceneJeerj YeieJeeve JewMeeueer ceW veneR pevces Les~
en kesJeue ueesieeW kes ceefmle<ke keer Ghepe nw pees Deheves kees Keespekelee& kenueeves keer JeenJeener yeesjves kes Glmegke nQ~ kegC[uehegj
kes efJe<ee ceW lees ceneJeerj keer pevcemLeueer mJeebefme nw, pewmes Ske yees keer ceeB~ uesefkeve 2600 Je<e& yeeo JewMeeueer kees kenvee
efke en ceneJeerj keer pevcemLeueer nw~ Fmekee otmeje DeLe& en Yeer nw keee JewMeeueer ceneJeerj keer pevcemLeueer nw? pewmes Oeesyeer
mes en kenvee en cesje kees nw Fmekes oes DeLe& nQ~ en cesje keee kees nw? keee en cesje kees nw? en kenves Jeeues kes
neJeYeeJe kees osKekej %eele nes peelee nw~ JewMeeueer kees ceneJeerj keer pevcemLeueer kenves keer Gvekeer cebMee Yeceelceke efJeeejOeeje
nw~ "esme eceeCeeW keer DevegheefmLeefle ceW Ssmee ner neslee nw efke ueesieeW ves Gvekeer yeele ceeveer lees "erke Deewj eefo veneR ceeveer lees "erke~
Keespekelee& ves ceneJeerj kees mecePee ner veneR, Jes yeseejs keee mecePeWies Gvekeer pevcemLeueer kees~ henues Jes Deheves DevlekejCe kees
essueW efke Jes pewveoMe&ve Deewj Oece& kes efkeleves heejKeer Deewj Devegeeeer nQ~ efkemeer lelJe Deewj leLe keer Keespe ceW Kees peevee he[lee
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 74 le=leere KeC[

nw~ Keespe Jener nesleer nw~ efpemeceW Deve kees Keerpe ve nes DeLeJee ogKe ve nes~ efkemeer Yeer DeeefJe<keej kee efveece nw efke Gmemes
meceepe ceW meblegueve yevee jns, megKe Meebefle jns~ eefo keesF& vekeueer vees ehekej kenlee nw efke cesje DeeefJe<keej nw lees Jen
oC[veere DehejeOeer nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kees ueskej efJeefYeVe ceveeref<eeeW ves Deheveer-Deheveer efJeeejOeeje kees ner cetue ceevee nw~
esleecyej meceoee efuegDee[ kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer yeleelee nw~ uegDee[ cegbiesj efpeues ceW nw~ keg efJeeve efJeosn
osMe kes kegC[uehegj, kegC[hegj Deewj kegC[eece kees Ske ner ceeveles nQ~ pees Fme mecee JeemegkegC[ ee JeemeeskegC[ veece mes eefme
nw leLee cegpehehejhegj efpeues kes mejwee eKeC[ ceW nw, eneB mes eeeerve JewMeeueer (yemee{) ueieYeie heeBe efkeceer. keer otjer hej nw~
ceveere<f eeeW eje en kenvee efke YeieJeeve ceneJeerj kee Je<ee&keeueerve eelegcee&me jepeie=n Deewj JewMeeueer Deeefo ceW yengle mes Je<eeX ceW ngDee
nw Deewj #eef$ee kegC[hegj ceW Ske Yeer Je<ee&keeue eelegcee&me veneR ngDee Lee Fme DeeOeej hej pevcemLeueer lee veneR keer peeleer~ ceveere<f eeeW
ves YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer JewMeeueer efme kejves ceW pees Yeer eeeme efkeS nQ Jes hetjer lejn Yeceelceke nQ~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj yeleeves kes eceeCe 2000 Je<e& hetJe& kes MeeeeW ceW JeefCe&le nw eefo FveceW keesF&
Yece ngDee neslee lees Gmeer mecee neslee, hejvleg pees mele nw Jen mele ner jnlee nw~ Deye mes heeeme Je<e& hetJe& YeieJeeve ceneJeerj
keer pevcemLeefueeeW kees Keespe kenkej mLeeve yeoues peeves kee eeeme efveefele he mes Ske <e[eb$e nw~ YeieJeeve ceneJeerj kes
Glke= leeie, meJeexe eeflee Deewj mecceeve-efjef-efmeef kes Oeejke GvneWves ueesieeW kes oe ceW Dehevee mLeeve yevee efueee
Lee~ Gmeer mes DeefYeYetle neskej ueesieeW ves ceneJeerj kees Ske efJeMeeue he mes mJeerkeej efkeee Lee~ Fme efJeMeeuehe kees 20JeeR
meoer kes kegske keefJeeeW ves GvnW efJemeeefueee, JewMeeefuees Deheveer ieeLeeDeeW ceW hegkeeje, keefJelee ceW YeeJeeLe& uesles mecee eefo MeyoeW
kees lees[-cejes[ kej efueee peelee nw lees Jen efkemeer meercee leke #ece nw hejvleg Gmekee DeLe& en keoeefeled Yeer veneR nw efke
efJemeeefuees efueKeves hej JewMeeueerJeemeer nes iees~ ceneJej Yeer Yeejle ceW Ske mLeeve nw, keue kees ceneJeerj keer pevcemLeueer kees
keesF& ceneJej efueKeves ueies lees keee en mJeerke=le nw? keoeefhe veneR~ Fmeer ekeej JewMeeueer Yeer ceneJeerj keer pevcemLeueer mJeerkeej
veneR nw~ pees ceveer<eer ceneJeerj keer pevcemLeueer JewMeeueer ceeveles nQ, GvnW keefJeleeDeeW kee meneje ve ueskej ee efkemeer meble kes
keLeve cee$e kees eceeCe he ceW mJeerkeej ve kejkes en efJeeejvee nesiee efke Jes keewve mes "esme leLe Je eceeCe nQ efpevemes meYeer
mencele neW~ JewMeeueer kees ceneJeerj keer pevcemLeueer yeleeves JeeueeW kees en meesevee eeefnS efke pees ceneJeerj keer pevcemLeueer
efuegDee[ yeleeles nQ keee Jes Gvemes mencele nQ? peye ceneJeerj keer pevcemLeueer kes Keespekelee& kens peeves Jeeues efJeo Skecele veneR
nw lees FveceW mele keesF& Yeer veneR nw~ Keespe Gmekeer keer peeleer nw efpemekee keg Delee helee ve nes uesefkeve helee nesles ngS Jes keewve
mes leLe GYejs nQ efpevneWves oes Yeceelceke efJeeejOeejeDeeW kees pevce efoee nw, Fmes peevevee Yeer DeeJeMeke nw~ hejvleg Gve efJeoeW
ves Fme hej uesMe cee$e Yeer Oeeve veneR efoee nw~ JewMeeueer kees ceneJeerj keer pevcemLeueer kenkej GvneWves Ske efJe<ewueer efJeeejOeeje
kees pevce efoee nw~ efuegDee[ kees ceneJeerj keer pevcemLeueer yeleekej Oece& keer Dee[ ceW efhekej efoiecyejlJe keer eeeervelee pees
Gvekes Dee[s Dee jner Leer Gme hej enej efkeee ieee nw~ ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj ee kegC[hegj kees kegC[eece ceevevee
"erke veneR nw Deewj ve ner lekee&lceke keLeve nw~ Meee, ueeskeesefe Deewj cesues ner efkemeer mLeeve efJeMes<e kes eceeCe nesles nQ~ pees
ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj ceW Je nQ, JewMeeueer ceW veneR nw Deewj ve ner efuegDee[ ceW nw~

R Q
mee lees Fme veejer keer Meefe, vej ves heneeve ve heeF& nw~
ceb e f o j ceW ceer j e nw lees Jen jCe ceW Yeer ue#ceer y eeF& nw ~ ~
nQ %eeve#es $ e ceW %eeveceleer , veejer keer keuee ef v ejeueer nw ~ ~
mee het es veejer kes keejCe, en Oejleer ieew j JeMeeueer nw ~ ~

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 75 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

pewefveeeW keer Ssefleneefmeke Oejesnj YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe)

-kegC[uehegj kee Ssefleneefmeke mJehe-
(hejJejer 2003 ceW emlegle)
-[e. yepesMekegceej Jecee&, veeueboe (efyenej)
pewefveeesb kee mebyebOe kegC[uehegj mes Deefleeeeerve keeue mes ner jne Lee Deewj jnsiee en kegC[uehegj veiejer ner pewveOece&
kes eewyeerme leerLekejeW ceW mes YeieJeeve ceneJeerj keer heeJeve pevceYetefce nw~ Jele&ceeve ceW keF& DeeOegefveke FeflenemekeejeW leLee
hegjelelJeefJeoeW ves Fme mLeue kees efoiYeefcele yeveees jKee efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj veneR nw JewMeeueer nw
efkevleg pewve meeefnle ebLeeW, hegjeCeeW leLee efJeosMeer eeef$eeeW kes eje leweej efkees iees efJeJejCeeW kes DeeOeej hej leLee hegjeleeeflJeke
DeJeMes<eeW kes eceeCe kes DeeOeej hej pewve meceepe kes Jeefj<" efJeeveeW kees hetCe& efJeeeme nw efke nceejs pewve leerLekejeW ceW YeieJeeved
ceneJeerj keer heeJeve pevceYetefce kegC[uehegj ner nw~
Fme kegC[uehegj ceW Deefle YeJe vebeeJele& cenue yevee ngDee Lee peneB YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee Lee~ keeue kes Lehes[eW
ves Fme heefJe$e Yetefce kes DeefmlelJe kees efceeves kee veevee eeeme kejvee eene efkevleg pewve mebleeW SJeb eleske efpeve Oecee&vegeeefeeeW
kes eje DeemLee SJeb efJeeeme kegC[uehegj ceW ncesMee yeveees jnves kes keejCe Deepe Yeer Jen pevceYetefce ee kee kesv yeveer
ngF& nw~ Jele&ceeve mecee ceW kegC[uehegj ceW pewvemeceepe keer meJeexe meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer
%eeveceleer ceeleepeer keer esjCee eje YeJe vebeeJele& cenue SJeb efJeMeeue efpevecebefojeW kee hegve: efvecee&Ce keee& peejer nw~
hegjelelJeefJeoeW kes Devegmeej Yeer en %eele neslee nw efke kegC[uehegj kes efoiecyej pewve cebefoj kes heefece ceW erueeW ceW pewve leerLekej
YeieJeeve ceneJeerj kee eeeerve SJeb heeJeve YeJe cenue peceerve kes ieYe& ceW peerCe&-MeerCe& DeJemLee ceW he[e ngDee nw~
Deveske eceeCeeW kes Devegmeej en %eele neslee nw efke JeemleJe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ner Leer~ Fmekes
Deewj yengle meejs eceeCe veeueboe hegjeleeeflJeke mebeneuee mes eehle pewve leerLekejeW keer cetefle&eeW mes peeves pee mekeles nQ efke veeueboe
hetJe& ceW pewefveeeW kee ner kesvefyevog Lee efkevleg Deve Oece& kes meceoeeeW ves Deeies euekej jepeveerefleke mebj#eCe kes keejCe Fme
Oece& kes YeeJe-Yebefiece he kees heefjJeefle&le kej efoee~
Jele&ceeve mecee ceW pees veeueboe efJeeefJeeeuee yevee ngDee nw Jen keg Keespekelee&DeeW kes Devegmeej pewve leerLekej YeieJeeved
ceneJeerj kes eeeerve jepecenue kes hegjeleeeflJeke DeJeMes<e kes he ceW peevee pee jne nw~ pewve Oece& Deveeefo efveOeve nw Deewj YeieJeeve
ceneJeerj mes hetJe& 23 leerLekej FmeceW nes egkes nQ, cenelcee yeg YeieJeeve ceneJeerj kes mecekeeueerve Les Gme mecee leke pewveOece&
kee Ske Jeeheke he Lee Gme efpeveOece& kes Devegeeeer ceieOe eeble kes jepee Goeve, DepeeleMe$eg, efyecyemeej Deewj evieghle ceewe&,
efyevogmeej Deeefo Deveske jepeeieCe Les~ efpevekes eje ceieOe eeble Je Deveske eebleeW ceW pewve iegheeDeeW, ce"eW, leLee pewve mebmke=efle
kees eleejesefhele kejves kee efJeJejCe meeefnle ebLeeW ceW efceuelee nw~ efoiecyej pewefveeeW keer hejchejeDeeW kes Devegmeej kegC[uehegj
ner pewefveeeW kes 24 JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer heeJeve pevceYetefce kes he ceW DeemLee kee mLeue nw~ DeleSJe eneb keF&
oMekeeW hetJe& mes ner pewve ueesie YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW oMe&ve kes efueS Deeee kejles nQ~
Ghejese leLeeW kes DeeOeej hej mhe nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer heeJeve pevceYetefce kegC[uehegj ner nw~
pewveOece& kee Ssefleneefmeke mJehe-pewveOece& Deveeefo efveOeve nw Fmekee keesF& efvecee&lee veneR nw, en egieeW-egieeW mes eeefCecee$e
kes efueS efnlekeejer nw~ pewveOece& kes leerLekejeW ceW $e+<eYeosJe eLece, heee&veeLe 23JeW leLee YeieJeeve ceneJeerj 24JeW leerLekej nQ~
FvneWves pewveOece& kees eqJeMes<e he mes hegef<hele SJeb heuueefJele efkeee~ YeieJeeve ceneJeerj kes mecee efnbmee kee DeleefOeke yeesueyeeuee
nesves mes pewvecele keer efyeKejer he[er eeeerve hejcheje, Gmekes Deefnbmeke mJehe SJeb meebmke=efleke Fefleneme kees Ske ceeuee kes he
ceW ietBLekej GvneWves mepeeee Deewj mebJeeje~ Fvekee pevce efJeosn osMe (efyenej eosMe) keer jepeOeeveer kegC[uehegj ceW F&.het. 599
ceW Deepe mes 2600Je<e& hetJe& ceelee ef$eMeuee osJeer (efeekeeefjCeer) kes heefJe$e ieYe& mes YeJe vebeeJele& cenue ceW ngDee Lee~ veeLeJebMeere
jepee efmeeLe& Fvekes efhelee Les~ Jele&ceeve ceW kegC[uehegj (veeueboe) efpeuee (efyenej eosMe) ceW efmLele nw~ pewveOece& kes Devegeeeer
kegC[uehegj veeueboe kees 2600 Je<eeX mes pevcekeueeCeke mes heefJe$e Yetefce kes he ceW hetpeles Dee jns nQ~ uesefkeve FOej keg oMekeeW
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 76 le=leere KeC[

mes keg DeeOegefveke FeflenemekeejeW ves Deheves MeesOeeW SJeb KegoeF& ceW eehle cee$e keg DeJeMes<eeW kes ceeOece mes JewMeeueer ceW Ske
kegC[eece yeveekej Gmes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce yeleueeee nw~ Fme ece ceW pewve meceoee kes keg Devegeeeer Yeer
efoiYeefcele neskej JewMeeueer efmLele kegC[eece kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce yeleueeves ueies nQ Deewj keeflehee MeesOekelee&DeeW
SJeb DeeOegefveke FeflenemekeejeW kes MeesOeeW kes DeeOeej hej ner efyenej mejkeej Meemeve ves Yeer 1956 ceW JewMeeueer kees YeieJeeved
ceneJeerj keer pevceYetefce mJeerkeej kej hee"e-hegmlekeeW ceW Yeer ekeeefMele kej efoee efpememes pevemeeOeejCe Yeer Fme efoMee ceW
efoiYeefcele nes ieS efkevleg en pewveOece& ebLeeW kes DeeOeej hej efveleevle ieuele Je efvejeOeej nw~
Dele: DeeJeMekelee Fme yeele keer nw efke YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj keer JeemleefJekelee kees mhe efkeee peees
efpememes ceeveJe peeefle Je pewve Devegeeeer ceneJeerj keer pevceYetefce kes yeejs ceW efJemle=le he mes mele kee oMe&ve kej mekeW leLee
pewveOece& mes mebyebefOele YeefJe<e ceW nesves Jeeues MeesOeeW ceW JeemleefJeke meleeW kees GodIeeefle kej mekeW eefo Ssmee veneR efkeee ieee
lees YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kes mebyebOe ceW ceeveJe-peeefle Je pewve DevegeeefeeeW kes meeceves Ske efJeke mecemee GlheVe nes
peeesieer~ Fme meboYe& ceW en kene pee mekelee nw efke peye leke ceneJeerj pevceYetefce kees mhe veneR efkeee peeesiee leye leke
mebmeej kee keueeCe nesvee yengle ner cegefMkeue nw~ peye nce pewveOece& kes eeeerve ebLeeW kee DeOeeve kejles nQ lees ceneJeerj keer
pevceYetefce kee heee&hle eceeCe GheueyOe neslee nw~ pewveOece& kes meej-leJe kees enCe kej nce ceneJeerj keer pevceYetefce kees
efJeJeeoemle nesves mes yeee mekeles nQ~ Gheeg&e heefjhes#e ceW pewefveeeW keer Ssefleneefmeke Oejesnj YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce
kegC[uehegj keer eemebefiekelee SJeb cenlJe heefjueef#ele neslee nw~
pewveOece& ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj mes mebyebefOele meeceeer kee yeengue nw~ Fme efmeueefmeues ceW en kene
pee mekelee nw efke pewefveeeW kee meJe&eeeerve ebLe efleueeseheCCeefe nw efpemeceW efJeefYeVe emebieeW ceW ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj
kee emebie e$e-le$e efyeKeje he[e nw~ DeeJeMekelee Fme yeele keer nw efke nce kegC[uehegj mes mebyebefOele Gve efyeKejs he[s emebie heer
heg<heeW kees egvekej Ske ceeuee kes he ceW iegefchele kejW efpememes Fmekes meewvoe&JeOe&ve kee keee& nes mekes~ cee$e efleueeseheCCeefe
ceW ner veneR yeefuke OeJeuee, peeOeJeuee, GejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe, ceneJeerj hegjeCe, JeOe&ceeve eefj$e Deeefo Deveske ebLeeW
kes DeJeueeskeve mes Yeer Gheeg&e leLeeW keer hegef nesleer nw~
Fve ebLeeW kes Deefleefje <edKeC[eiece, JeerjefpeefCevoeefjG Deeefo ceneebLeeW kes DeOeeve mes Yeer leLe mes mebyebefOele leJeeW
keer GheueefyOe nesleer nw~ ceeefCekeeev pewve, KeC[Jee eje efueefKele Life of Mahavira' leLee hebef[le yeueYe pewve eje
efueefKele Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& hegmleke ceW Fme efJe<ee mes mebyebefOele eegj meeceeer eehle nes mekeleer nw~ eeeerve veeueboe
efJeeefJeeeuee keer KegoeF& ceW eehle DeJeMes<eeW mes Yeer YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kee mhe mebkesle efceuelee nw~
Fmekee DeeMee en nw efke eeeerve veeueboe efJeeefJeeeuee keer KegoeF& ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe, YeieJeeve heee&veeLe Deewj YeieJeeve
ceneJeerj keer cetefle&eeW kes meeLe-meeLe eeke=le Yee<ee ceW GlkeerCe& DeefYeuesKe kee Yeer eceeCe %eele nw Deewj pewveOece& mes mebyebefOele keF&
Deveske ekeej keer meeceeer Yeer efceueer nw~ efpememes hegjelelJeefJeoeW ves en eceeefCele efkeee nw efke veeueboe yeeweW mes hetJe& pewveeW kee
heefJe$e veiej Lee peneB YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee Lee~ keg hegjelelJe-efJeoeW kes Devegmeej en DevegeceeefCele nw efke veeueboe
efJeeefJeeeuee keer Gej efoMee ceW, pees Deepe kegC[uehegj kes veece mes pewve meceoee ceW Keeefleye nw, Fmekes Deemeheeme
Ssefleneefmeke mLeueeW, erueeW Deeefo kee hegjelelJeefJeoeW eje DevJes<eCe kejeee peees lees Ssmee Devegceeve nw efke YeieJeeve ceneJeerj
kes YeJe jepecenue vebeeJele& kes DeJeMes<e kees GlKeveve kejekej eoefMe&le efkeee pee mekelee nw~ uesefkeve Jele&ceeve ceW keg pewve
Devegeeeer veeueboe efJeeefJeeeuee keer KegoeF& ceW eehle DeJeMes<eeW SJeb pewveOece& kes ebLeeW kes DeOeeve kes DeeOeej hej en yeleueeles
nQ efke veeueboe efJeeefJeeeuee ner keYeer vebeeJele& cenue kee DeJeMes<e jne nesiee~
Fme ekeej en kene pee mekelee nw efke eeeerve veeueboe efJeeefJeeeuee kes KegoeF& ceW eehle DeJeMes<eeW, hegjelelJeefJeoeW kes
eceeefCele omleeJespeeW, pewve DevegeeefeeeW SJeb pewveOece& mes mebyebOe jKeves Jeeues efJeeveeW keer meneelee mes Yeer Fme efJe<ee mes mebyebefOele
meeceeer GheueyOe nes mekeleer nw~ Flevee ner veneR, pewveOece& kes efoiecyej meceoee kes ebLeeW ceW Yeer ceneJeerj pevcemLeueer kegC[uehegj
kes leLeeW kee DeJeueeskeve efkeee pee mekelee nw~
Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes heefjes#e ceW nceW efJemle=le #es$e efieesej neslee nw~ eneB hej

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 77 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eeeme efkeee ieee nw efke pewve Oece& kes 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj mes mebyebefOele efJemle=le #es$e
kee Deekeueve efkeee peees efpememes nce Jele&ceeve egie kees meb$emle ceeveJelee SJeb pewve DevegeeefeeeW kee heefj$eeCe kej eLeeLe&
kees mhe kej mekesb, Fmekes DeeOeej hej nce kesJeue Jele&ceeve pewve meceoee kee ner keueeCe kejves ceW me#ece veneR neWies yeefuke
YeefJe<e ceW Yeer ceeveJelee kes mebj#eke kes he ceW keee& kejves ceW me#ece nes mekeWies~ Deepe DevegmebOeeve SJeb DevJes<eCe keer Deveske
heefleeeW kee eeueve nw~ Gve heefleeeW ceW uesKee-peesKee emlegle kejves Jeeueer heefle, legueveelceke heefle, Deeueeseveelceke
heefle, efJeMues<eCeelceke heefle, hegjeleeeflJeke meJex#eCe heefle nw~ emlegle emleeefJele MeesOe kes Devegece ceW Fve efJeefYeVe
ieJes<eCeelceke heefleeeW kee DeJeuecyeve Je meneesie efueee peeJes keeeWefke efkemeer Ske ner heefle mes en keece mebYeJe veneR nw~
etBefke pewveOece& kes ebLeeW ceW Deveske ekeej keer meeceeer eegjlee kes meeLe GheueyOe nw Dele Gheeg&e efJeefYeVe ieJes<eCeelceke
heefleeeW kes DeJeuecyeve kes DeeOeej hej Jele&ceeve MeesOekelee& uesKeke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj mes mebyebefOele
Ske efJeefMe ke=efle kee GoenjCe emlegle kejves kee Fgke nw~ Fme keee& kes efueS efJeefYeVe hee"e-ebLeeW kes DeOeeve keer Dehes#ee
kes meeLe ner meeLe Fme efJe<ee kes %eeve jKeves Jeeues efJeefYeVe efMe#eeefJeoeW mes efJeeej-efJeceMe& keer Yeer kece Dehes#ee veneR nw~ Fme
ekeej emlegle MeesOe-eyebOe Ske efJeefMe he ceW GheefmLele neskej, ceeveJe-keueeCe ceW SJeb pewvecele kes hees<ekeeW kes yeere eesieoeve
kejves kee keee& kej mekesiee~ FmeceW efkemeer ekeej keer Mebkee veneR keer pee mekeleer nw~
YeieJeeve ceneJeerj kee JeefelJe efJeMues<eCe- 1. kebevekeeee 2. kece&eesieer 3. DeodYegle meenmeer 4. ueeske-eoerhe
5. keCeecetefle& 6. efoJe-lehemJeer 7. ueeske keueeCe Deewj ueeskeefeelee 8. mJeeJeuecyeer 9. Deefnbmee kes DeJeleej
10. eeefvlee 11. heg<eesece 12. efvemJeeLe&
Jemlegle leerLekej ceneJeerj kes JeefelJe ceWs Ske ceneceeveJe kes meYeer iegCe efJeeceeve Les~ Jes mJeebyeg Deewj efveYeeake meeOeke
Les Deewj DeeEnmee ner Gvekee meeOeve met$e Lee~ Gvekes ceve ceW ve kegv"eDeeW kees mLeeve eehle Lee Deewj ve leveeJeeW kees~ eLece oMe&ve
ceW ner Jeefe Gvekes JeefelJe mes eYeeefJele nes peelee Lee~ ener keejCe nw efke FvYetefle ieewlece pewmes leuemheMeea %eeveer hebef[le
Yeer YeieJeeve ceneJeerj kes oMe&vecee$e mes eYeeefJele ngS Deewj Gvekes efMe<e yeve ieS~
en meeJe&peefveke mele nw efke eefo Jeefe kes cegKe hej lespe, efJe ceW meewvoe&, DeeBKeeW ceW DeeYee, Dees"eW hej cebo cegmkeeve,
Mejerj ceW eelee, Deblejbie ceW efveMue esce nes lees Jen menpe ceW ner Deve JeefeeeW kees Deeke= kej ueslee nw~ ceneJeerj kes
yeee Deewj Deblejbie oesveeW ner JeefelJe Deveghece Les~ Gvekee Meejerefjke ie"ve, mebmLeeve Deewj Deekeej efpelevee Gece Lee Glevee
ner Jeerlejeielee kee lespe Yeer oerefhle ege Lee~
Je=<e kes meceeve ceebmeue mkevOe, eeJeleea kes ue#eCeeW mes ege heokeceue, uecyeer YegpeeSb, Deeke<e&ke meewce esnje Gvekes
yeee JeefelJe kees YeJelee eoeve kejles Les~ meeLe ner lehemeeOevee, mJeeJeuecyeve Je=efe, eceCelJe kee Deeeej, leheesheueefyOe,
mebece, meefn<Ceglee, DeodYegle meenme, DeelceefJeeeme Deeefo Deblejbie iegCe Gvekes DeeYevlej JeefelJe kees Deeueesefkele kejles Les~
ceneJeerj Oece&veslee, leerLekej, GheosMeke SJeb mebmeej kes ceeie&oMe&ke Les~ pees Yeer Gvekeer MejCe ee $e eee ceWs hengBee Gmes ner
Deeeflceke Meebefle GheueyOe ngF&~
efvemmebosn Jes efJee kes Deefleere eebeflekeejer, leJeesheosMeke Deewj peveveslee Les~ Gvekeer eebefle Ske #es$e leke meerefcele veneR
Leer~ GvneWves meJe&leescegKeer eebefle kee MebKeveeo efkeee, DeeOeeeflceke oMe&ve, meceepe-JeJemLee, Oecee&vegeve-leheejCe eneB leke
efke Yee<ee kes #es$e ceW Yeer DehetJe& eebefle keer~ lelkeeueerve leehemeeW keer lehemee kes yeeehe kes mLeeve cesb DeeYevlej he eoeve
efkeee~ heejmheefjke KeC[ve-ceC[ve ceW efvejle oeMe&efvekeeW kees DeveskeebleJeeo kee ceneceb$e eoeve efkeee~ Fme ekeej ceneJeerj
kee JeefelJe Deeevle eebefle, leeie, lehemee, mebece, Deefnbmee Deeefo mes DevegeeefCele nw~ Ssmes cenecevee leerLekej kees heekej
efveefelehe mes kegC[uehegj veiejer Ske Ssefleneefmeke Deewj hegjeleeeflJeke Oejesnj nw~ mewke[eW Je<eeX mes Ghesef#ele Fme leerLe& kee meved
2003 ceW pewve meceepe eje nes jne efJekeeme veeueboe efpeues ner veneR, hetjs efyenej eeble kes efueS ceneve ieewjJe keer yeele nw~ hetpe
%eeveceleer ceeleepeer pewmeer meJeexe meeOJeer kes nce DeeYeejer nQ Deewj hegjeleJe efJeYeeie eje nce ueesie keg Yeer meneessie osves ceW
Dehevee DenesYeeie mecePeWies~
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 78 le=leere KeC[

pees Yeer yeesuetBiee mee-mee yeesuetBiee, mee kes efmeJeee keg veneR yeesuetBiee
(leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& eeeie-Fueeneyeeo ceW Deeeesepf ele
kegC[uehegj je^er e cenemeccesueve kes DeJemej hej 20 Dekeyt ej 2002 kees emlegle)
-eeeee& vejsvekeeMe pewve, efhejespeeyeeo
(DeOe#e-De.Yee.efo. pewve Meeeer heefj<eod)
cesjer en ceevelee nw efke nj #es$e kee efJekeeme nesvee eeefnS~ JewMeeueer kee Yeer efJekeeme nes Deewj kegC[uehegj kee Yeer efJekeeme
nes, FmeceW nceejer keesF& Demenceefle veneR nw~ uesefkeve JewMeeueer kee efJekeeme ceneJeerj mceejke kes he ceW nes Deewj kegC[uehegj kee
efJekeeme ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW nes~ ceQ mecePelee ntB heeeme meeue henues peye JewMeeueer ceW YeieJeeve ceneJeerj keer
pevcepeebleer mejkeej keer meneelee mes ceveevee Meg ngDee Lee Gmekes yeeo 54-55 meeue yeerle ieS hej Fve 55 meeueeW ceW JewMeeueer
kee efJekeeme veneR ngDee~ Gmekee keejCe ceQ en meeselee ntB etbefke JewMeeueer kes Deeme-heeme keesF& Oeeefce&ke #es$e efJekeefmele veneR
ngS Deewj Jees efyeukegue Ske keesves ceW he[ ieee~ YeieJeeve ceneJeerj mes peg[er ngF& IeveeSb Deewj YeieJeeve ceneJeerj mes peg[e ngDee
keesF& Yeer heefJe$e #es$e Gmekes Deeme-heeme veneR jnves mes ueesie JewMeeueer veneR ieS Deewj etBefke kegC[uehegj (veeueboe) kes heeme heeJeehegjer,
iegCeeJee, veJeeoe, meccesoefMeKej es meejs kes meejs #es$e yemes ngS nQ, FmeefueS pees Yeer efMeKej peer keer Jebovee kees peelee jne nw
Jen Fve meejs #es$eeW keer Jevovee kees Yeer peelee jne nw~ FvYetefle ieewlece eneR ngS, ceneJeerj mes mebyebefOele Deve meejer IeveeSb
Fmeer heefj#es$e ceW ngF, FmeefueS Fme #es$e kees pevelee keer ee ceW pevceYetefce kes he ceW ceevelee efceue ieF& Deewj mewke[eW Je<eeX
mes pees eerpe ueesieeW keer ee ceW jce peeleer nw Gmekes efJe Deiej keesF& veee #es$e pevceYetefce kes veece mes nce efJekeefmele kejvee
eenles nQ lees pevelee kee eskevee, efJeeveeW kee eskevee mJeeYeeefJeke nw~
Fme yeere ceW Deiej keesF& Deeheefe kee mJej veneR G"e lees Gmekee Ske ner keejCe nw efke JeneB hej eeke=le Fvmerett Kegueer
Deewj Jen ceneJeerj mceejke kes he ceW Kegueer FmeefueS meyekee Oeeve en jne efke en lees mceejke yeve jne nw Deewj mceejke
lees ceneJeerj kee keneR Yeer yeve mekelee nw veefveneue ceW Yeer yeve mekelee nw FmeefueS ueesieesW ves Gme hej efJeMes<e Oeeve veneR efoee~
otmejer Ske Yetue cesjer ef ceW lees ye[er Yetue nw Jees en nw efke nceejs Gme mecee kes pees leerLe&#es$e keceser kes heoeefOekeejer Les
Gvemes peeves ee Devepeeves ngF& nw~ ceQ veneR ceevelee efke meJe&Lee Devepeeves ner ngF& nesieer keg ve keg Gvekee ceveesYeeJe JewMeeueer
kees pevceYetefce kes he ceW mLeeefhele kejves kee pej jne nesiee, DeveLee leerLe&#es$e keceser keer en efpeccesoejer Leer efke JewMeeueer
kees pevceYetefce kes he ceW ceevelee osves mes henues meeOeg mebieerefle yegueeF& peeleer, meye meeOegDeeW kee DeefYecele peevee peelee, efJeeveeW
kee meccesueve yegueekej Fme hej Gefele yenme kejeF& peeleer Deewj Gmekes yeeo keesF& efveCe&e neslee lees ceQ mecePelee nBt efke Deepe
pees Lees[er meer efJeJeeo keer efmLeefle GlheVe nes ieF& nw Jen veneR nesleer~ en etke ngF& nw nceejs Gve heoeefOekeeefjeeW mes, efpevekes
Thej JewMeeueer kees pevceYetefce kes he ceW efJekeefmele Deewj mLeeefhele kejves kee Deheves meheves kees hetje kejves kee oeefelJe Lee~ Fme
oeefelJe kees GvneWves veneR efveYeeee Deewj eghekes-eghekes efkeleeyeW efueKeeR ieF, uesKe efueKes ieS Deewj Deeeveke JewMeeueer kees pevceYetefce
kes he ceW efJekeefmele kejves kee veeje Deye 56 meeue kes yeeo efoee ieee~ Ske yeele ceQ oeJes kes meeLe kenlee ntB Deewj es yeele
Deheves DevegYeJe keer kemeewer hej kemekej peye ceQ Gmekees mener heelee ntB lees Deepe Deehekes meeceves jKevee eenlee ntB eqke JewMeeueer
ceW ome kejes[ ueieekej Deiej keesF& mceejke yevesiee Deewj Gmekeer leguevee ceW kegC[uehegj ceW ome ueeKe ueieekej Deiej pevceYetefce
kees efJekeefmele efkeee peeesiee lees Deece pevelee keer menevegYetefle Deewj Deece pevelee keer ee kegC[uehegj ceW nesieer JewMeeueer ceW
veneR nesieer keeeWefke JeeleeJejCe kee ye[e eYeeJe he[lee nw~ JewMeeueer kes Deeme-heeme Jewmee JeeleeJejCe veneR nw~
Deye leke kesJeue leerve eeeme Ssmes ngS nQ, efpevneWves Fmekees efJeJeeoemheo yeveeee nw~ henuee eeeme JewMeeueer meefceefle ves
pevceYetefce JewMeeueer kes veece mes mceeefjkee kee ekeeMeve efkeee Deewj GmeceW pewveslej efJeeveeW kes SJeb keg pewve efJeeveeW kes uesKe
hes Deewj Gve uesKeeW ceW pewve Deeiece keer, pewve MeeeeW keer, pewvehegjeCeeW keer efpeleveer Ghes#ee nes mekeleer Leer Gleveer Ghes#ee keer ieF&

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 le=leere KeC[ 79 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Deewj yeew meceepe, esleecyej meceepe Deewj Yetieesue kes DeeOeej hej JewMeeueer kees pevceYetefce efme kejves keer keesefMeMe keer ieF&
Deewj Yetieesue kes DeeOeej hej peye nce pevceYetefce efme kejWies lees nce ceneJeerj kes efmeebleeW mes ome keoce heers nWies, keeeWefke
Yetieesue ceW lees pees efueKee nw Jener nceW mJeerkeej nesiee~ efoiecyejslej meeefnle ceW ef$eMeuee kes yeehe kee veece veneR efueKee nw lees
ceQ hetvee eenlee n@tB cenejepee efmeeLe& keee Fleves ieS yeerles jepee Les efke efpeme helveer kees Jes yeenkej ueeS Gmekee keesF& efhelee
ner veneR jne nesiee, kesJeue YeeF& jne nesiee? Deepe nce eske keer yenve kes he ceW ef$eMeuee keer eee& kejles nQ peyeefke nceejs
hegjeCeeW ceW Gmes eske keer heg$eer yeleeee ieee nw~ Fme efJemebieefle kees pevce keeeW efoee ieee? nceves Deheves DeeieceeW kee es
DeJeCe&Jeeo keeeW efkeee? Deewj Deiej DeJeCe&Jeeo efkeee lees cesjs eMve kee Gej keeeW vener os jns nQ? ceQ en eMve oes cenerves
mes G"e jne nBt efke ef$eMeuee kes efhelee kee veece yeleeFes~ Ssmee veneR nes mekelee efke YeieJeeve ceneJeerj keer ceeB Deewj jepee efmeeLe&
keer helveer Deveeceyeehe keer yeser nes Ssmee keYeer leerve keeue ceW veneR nes mekelee Deewj en DeJeCe&Jeeo nes jne nw, keeeWefke nce
JewMeeueer kees pevceYetefce Yetieesue kes DeeOeej hej, yeew ebLeeW kes DeeOeej hej efme kejves keer keesefMeMe kej jns nQ~ peye Yeer nce
Gme Yetieesue kes DeeOeej hej JewMeeueer keer yeele kees ye{eSbies lees GmeceW meJee cegefe kee ekejCe DeeSiee, Gmes nce jeske veneR
mekeles, eens Gmes ceQ G"eTB Deewj eens otmejs efJeeved G"eSb~ Yetieesue ceW peye ceneJeerj Deeies ye{les ieS Deewj keesuueeie meefVeJesMe
kes efveke hengBes Deewj Deevevo veeceke ie=nmLe ves GvnW osKee lees Gmes kesJeue%eeve nes ieee Deewj nceejer JewMeeueer meefceefle pees
efoiecyejeW keer meefceefle nw Gmeves Fme Ievee kees efyevee efhheCeer kes ehe efoee lees keee nce YeieJeeve ceneJeerj kee eefj$e Yeevegceleer
kes kegveyes keer lejn Skeoce uemle-hemle SJeb Demle-Jemle eefj$e yeveevee eenles nQs? keee Deheves hegjeCeeW ceW ceneJeerj kes yeejs
ceW pees efueKee nw Gme hej nce efJeeeme kejves kees leweej veneR nw? ceneJeerj kee JebMe efueefefJe nceejs MeeeeW ceW keneR veneR
nw Yetieesue ceW, yeew ebLeeW ceW nw~ uesefkeve Deye yeew evLeeW ceW GvnW keg Yeer efueKe efoee peees Deewj nceejs evLeeW ceW Gme veece
mes Gmekee mecyeesOeve veneR nes lees nce Gmes keYeer leerve keeue ceW mJeerkeej veneR kej mekeles~
lees GmeceW yengle meer efJemebieefleeeB nQ, Gme hej ceelee evoveeceleer peer ves Yeer Deeiece keer ef mes uesKe efueKee nw Gmes Fme
Dehes#ee mes veneR osKevee eeefnS efke evoveeceleer ceeleepeer, pees %eeveceleer ceeleepeer keer ie=nmLeeJemLee keer eser yenve nw, Gvekes
eje oeref#ele nQ, FmeefueS ceeleepeer ves pees kene GvnW lees Gmekeer hegef kejveer ner kejveer nw, Fme ef mes Gmes Deehe keeeW osKeles
nQ? mewke[eW efJemebieefleeeB nes ieF JewMeeueer kees pevceYetefce efme kejves kes ekekej ceW Gme mceeefjkee ceW Deewj GmeceW Gvekee he#e
kecepeesj ngDee ceQ en peevelee ntB keeeWefke pewve Deeiece kes Ske Yeer eceeCe veneR os mekes Jees GmeceWs? otmeje eeeme ngDee efouueer
mes ekeeefMele nesves Jeeueer eeke=le efJeee kes Ske efJeMes<eebke ceW Deewj Fme efJeMes<eebke ceW Gmemes Yeer leerve iegveer YetueW nes ieF~ lees
Gve YetueeW kes yeejs ceW Deehe he{les jnW~ nceejs heb. efMeJeejCe ueeue peer ves efueKee nw hej efkemeer kes efueKeves mes Deehe Gmes cele
ceeefvees~ Deehe lees efo. pewve Deeiece ebLeeW kees meeceves jKekej Gme efueKeeJe kees Gvemes efceueeFes Deewj Deiej Jen efueKeeJe
mener nes lees Deeiece keer j#ee kes oeefelJe kee efveJee&n kejves kes efueS Deewj effpeveJeeCeer kee yese nesves kee DeefOekeej eehle kejves
kes efueS Deehekees Jen yeele kenveer eeefnS Deewj kenveer nesieer pees nceejs pewveeeeeeX ves efpeveJeeCeer ceW efueKeer nw, Gmemes hejs keer
keesF& Yeer yeele nceW leerve keeue ceW mJeerkeej veneR nw~
pees heex efceues nQ, kegC[hegj kee pees vekeMee hee nw veee veneR nw~ meent peer ves cegPes he$e efueKee efke meved 1975 ceW efyenej
leerLe& #es$e keceser keer lejhe mes pewve leerLeeX kee Fefleneme hee, lees Gmekes otmejs Keb[ ceW Jen vekeMee efoee ieee nw Deewj Gme
vekeMes ceW heeJeehegjer nw, iegCeeJee nw, veJeeoe nw, veeueboe nw, veneR nw lees kesJeue kegC[uehegj veneR nw~ lees ceQ veneR ceevelee efke es
efyevee eeespeve kes ngDee nesiee~ cegPes pees metevee efceueer nw Jen ener nw efke peye JewMeeueer kees pevceYetefce kes he ceW mLeeefhele
kejves keer eee& Ske ieeser ceW DeeF& lees keg efJeeveeW ves Ke[s neskej Gmekee efJejesOe kej efoee Deewj Gme efJejesOe kees osKekej
GvnsW ueiee efke Deiej nce peveeee& ceW Fme efJe<ee kees ueeSbies, meyekes meeceves Fmekees hejesmeWsies, efJeeveeW SJeb meeOegDeeW keer mebieerefle
Fme hej efye"eSbies lees nceejer oeue ieueves Jeeueer veneR nw keeeWefke efpeveJeeCeer ceW Ske Yeer eceeCe veneR nw pees JewMeeueer kees pevceYetefce
efme kej os~ FmeefueS GvneWves ieeser yegueeves kee efJeeej leeie efoee, meeOegDeeW mes hejeceMe& kejves kee efJeeej leeie efoee Deewj
eghekes-eghekes Gme vekeMes kes DeeOeej hej JewMeeueer kees pevceYetefce kenvee Meg kej efoee~ es meyemes ye[e Ieeleke nw~ ceQ efkemeer
Yee mes, efkemeer mvesn mes, efkemeer ueesYe-ueeuee mes kegC[uehegj kee meceLe&ve veneR kej jne ntB~ pevceYetefce kegC[uehegj ceW yeves ee
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 80 le=leere KeC[

JewMeeueer ceW yeves cesjer ef mes Fme hej keesF& heke& veneRb he[lee~ es lees peceerve kee gke[e nw, efpeme peceerve kes gke[s kees nce
pevceYetefce ceeve ueW, efpemeceW Deheveer ee pecee ueW, Gmekees nce eCeece kejWies, peneB Yeer cebefoj yevesiee JeneB peekej eeJeue
e{eSbies Deewj ceeLee PegkeeSbies Fmemes keesF& heke& veneR he[lee~ uesefkeve Deiej keneR ieuele peien hej nceves pevceYetefce yevee ueer
Deewj Gmemes ceneJeerj kes efmeevleeW kee ueeshe nesves ueiee lees nceejs efueS meyemes peeoe efeblee keer yeele nesieer~ efeblee nceW peceerve
kes gke[s keer veneR nw, efeblee nceW YeieJeeve ceneJeerj kes efmeebleeW kees megjef#ele jKeves keer nw Deewj Fme megj#ee ceW Deiej keesF&
yeeOee he[leer nw, lees nceW keYeer mJeerkeej veneR nesieer~ FmeefueS yevOegDeesW! ceQ efveJesove kejvee eenlee ntB efpeveJeeCeer kes cebLeveeW kees
efkemeer heeea yeboer kes DeeOeej hej nceW veneR kenvee eeefnS, efkemeer ieghe kes DeeOeej hej veneR kenvee eeefnS, efkemeer mebIe ee
mebie"ve kes kenves mes nceW Gmes veneR ceevevee eeefnS~ nceW lees Deheveer DeebKeeW kes meeceves Deeiece jKevee eeefnS, efpevesv YeieJeeve
keer JeeCeer jKeveer eeefnS Deewj ceQ egveewleer hetJe&ke Deehe meyemes es efveJesove kejvee eenlee ntB efpeleves Yeer YeeF& eneB yew"s nQ
efpeveJeeCeer keer Ske hebefe ceW pevceYetefce kes he ceW Deiej Jen JewMeeueer kee JeCe&ve efoKeeJeW lees ceeleepeer kee meeLe Deepe es[
otbiee Deewj Gvekes meeLe efceue peeTBiee cesjer egveewleer mJeerkeej kejW~ keesF& egveewleer mJeerkeej kejves kees leweej veneR nw Deewj pees
efpeveJeeCeer ceW veneR efueKeer, pees yeew ebLeeW ceW efueKee nw, esleecyej ebLeeW ceW efueKee nw, Yetieesue ceW efueKee nw Gmekees pees Deeeee&
hetpeheeo Deewj Dee. Jeerjmesve keer JeeCeer kenkej eeeefjle efkeee pee jne nw en lees Deewj peeoe Kelejveeke yeele nw~ pees nceejs
Deeeee& ves kene ner veneR Gmekee Gue kejkes Deheveer lejhe mes GmeceW JewMeeueer pees[kej Gmes DeeeeeeX keer JeeCeer kenvee cesjer
ef ceW DehejeOe nw, efpeveJeeCeer kee DeJeCe&Jeeo nw Deewj es DeJeCe&Jeeo nce efJeeve keYeer kejvee veneR eenWies~
Fleveer meer Yetecf ekee kes yeeo ceQ meeselee ntB efke hetjs osMe ceW kegC[uehegj kes eefle pees ee nw, JewMeeueer ceW ome kejes[ ueieekej
Yeer Gme ee mes YeeeW kees efJeeefuele veneR efkeee pee mekesiee~ meefoeeB yeerle peeeWieer uesekf eve kegC[uehegj efpemekees npeej meeue mes
nce Jevoles jns nQ, meew meeue mes Deiej efkemeer pebieue ceW he[er ngF& efkemeer Deeefleefle eeflecee kees ueesie eeJeue e{eles jnW Yeeer mes,
lees Gmekeer hebekeueeCeke kejves keer pejle veneR nesleer Deewj peneB veew meew meeue mes ueesie YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e ceevekej
JeneB Gvekeer keueeCeke efleefLe ceveeles jns neW Jen mLeeve Yeues ner Yetieesue keer ef mes pevceYetecf e veneR Yeer nes, lees Yeer veew meew meeue
keer hetpee-eeflee kes yeeo mLeehevee efve#eshe mes Jen pevceYetecf e yeve egkeer nw~ Ske ese mee meJeeue hetvee eenlee ntB meee-meee
yeesue oW efke 50 meeue kes kegC[uehegj ceW pees YeeeW kee oeve Deelee jne, Jen kegC[uehegj ceW veneR ueiekej keneB ueie ieee? keeeW
veneR Fmekee efJekeeme ngDee? yeme Fleveer meer efpe%eemee kes meeLe kenvee eenlee ntB efke ceeleepeer ves lees Ske Deeieceefve meJeeue G"eee
nw Gmekes efueS ceeleepeer kes eefle ceQ vele ntB keeeWekf e keesF& ese-ceese Deeoceer eefo Fme meJeeue kees G"elee lees Gmes egefkeeeW ceW nJee
ceW G[e efoee peelee~ Deye ceeleepeer pewmee MeefeMeeueer Deewj Deeieceefve JeefelJe peye Fme meJeeue kees G"elee nw lees efnvogmleeve
Gvekes heers eue he[lee nw~ ceeleepeer ves en meJeeue G"eee FmeefueS nce Fvekes meeLe nQ Deewj eefo nceejs eerceeved meent jcesMeev
peer leerLe& #es$e keceser kes eje es Iees<eCee kej oW efke kegC[uehegj kee efJekeeme ceneJeerj pevceYetecf e kes he ceW Jees kejeeWies lees ceeleepeer
mes meyemes henuee efveJesove kejves Jeeuee vejsvekeeMe nesiee efke Deehe Deye n peeFes FvneWves oeefelJe ues efueee nw Fvekees Fmekee
efJekeeme kejves oerepf ees FmeceW keesF& yeeOee veneR nw, uesekf eve Jees efJekeeme kejles veneR Deesj otmeje kejs lees JewMeeueer keer ebie yeere ceW
De[ekej Gmekees efiejeves keer keesefMeMe kejles nQ, en oes keece Deye eueves Jeeues veneR nw~
kegC[uehegj kee meJeeue G" egkee nw, hetjer efmele mes G" egkee nw, hetjer leekele mes G" egkee nw Deewj ogefveee keer ye[er
mes ye[er nmleer kegC[uehegj kees pevceYetefce keer ceevelee Deewj ee mes he=Leked veneR kej mekeleer~ ceQ mees oeJes kes meeLe, Deheveer
hetjer Devlekee&cevee kes meeLe Ssueeve kejvee eenlee ntB efke ceeleepeer ves Deewj efpeleves leerLe& yeveeS Dee efkeee~ meeOegDeeW kee es
keece ner veneR nw efke meeOeg Fve ekekejeW ceW he[W uesefkeve peye eeJeke uegbpe-hegbpe nes peees, eeJeke Deheves kele&Je kees Yetue peeeW,
Deheves oeefelJe kees Yetue peeeW lees efhej meeOeg eghe Yeer lees veneR yew" mekelee keeeWefke meceepe keer, Oece& keer, ceee&oe keer j#ee
kee eMve Gvekes meeceves nw~ efpeleves Yeer leerLe& efJekeefmele efkees ceeleepeer ves, Jes lejepeg kes Ske heue[s ceW Deewj en kegC[uehegj
lejepet kes otmejs heue[s ceW~ Deewj en Fvekee meyemes Yeejer keece nesiee, en Yeer ceQ kenvee eenlee nBt, OeveJeeo~
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 81 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegC[uehegj-kegC[uehegj-kegC[uehegj
-jecepeerle pewve (S[Jeeskes)
ueMkej (iJeeefueej) ce.e.
meved 1963 keer yeele nw, nceves kemeeue ieueer, oeveeDeesueer ueMkej iJeeefueej ceW Ske hegjevee cekeeve ee efkeee Lee~
Fmemes hetJe& efkejees kes cekeeve ceW jnles Les~ cekeeve hegjevee nesves mes megOeej SJeb cejccele Deeefo kee keece eue jne Lee~ ueke[er
kee keece ye{F& kej jne Lee~ ye{F& kees keg ceb$e efmeef Leer ee keg Deveeeeme ner Lee, nceejer helveer mes yeesuee-yeewnjer, Deehe
keneR yeenj leerLe&ee$ee hej DeefleMeerIe peeves Jeeueer nes~ nceejer helveer ves kene-Yewee! nceejs Ssmes Yeeie keneB? nceejs heeme
hewmee veneR nw, leerLe&ee$ee kewmes peeJeWies? ye{F& {lee mes yeesuee-cesjer yeele ieeB" yeeBOe uees, Deehe pej leerLe&ee$ee kees peeSbieer~
Gve efoveeW DeeefLe&ke efmLeefle Yeer veneR Leer Deewj keYeer Yeer leerLe&ee$ee keer keesF& keuhevee Yeer veneR Leer Deewj Gme mecee leke keesF&
leerLe&ee$ee keer Yeer veneR Leer~ yeele DeeF& ieF& nes ieF&~
keuekees ceW keeBiesme kee DeefOeJesMeve Lee~ cesjs hejce efce$e mJe. eer ceoveueeue ceesoer-Dee@ue Fbef[ee keebesme keceser kes meome
Les Deewj ceQ Deheves Jee[& keceser kee ceb$eer Lee~ eer ceoveueeue ceesoer yeesues-Ske jsueJes keer efjpeJe& iee[er DeeJesieer GmeceW mLeeveeW kes
keebiesme peve keuekeee peeSbies~ henues ceQ mekegeeee-hejvleg ekeeeke heees keer JeJemLee nes ieF&~ Ske kesme keefceMvej
efveege ngDee Lee Deewj Ske Deve ekejCe ceW hebe efveCe&e Deve DeefYeYee<eke hebeeW kes meeLe hebe efveege ngDee Lee Dele: heeeW
keer JeJemLee nes ieF&~ nceves eer ceesoer mes neB kej oer Deewj lee ngDee efke peeles ceW Deeles ceQ nce eer meccesoefMeKej peer keer ee$ee
Jevovee nsleg heee&veeLe msMeve peeJesbies~
meeebkeeue nce Iej Deees Deewj helveer mes kene efke nce keuekeee peeJeWies Deewj jemles ceW efMeKej peer keer ee$ee kejWies~
helveer kee ceve keg heerkee efke legce Dekesues peeDeesies, nceW Yeer meeLe ues euees~ nceves kene efke heeeW keer JeJemLee lees nw hejvleg
heefjJeej kes meeLe peeves ceW keg keceer he[sieer~ efJeeej-efJece&Me ngDee Deewj Ske efkejeesoej ves heeeW keer JeJemLee kej oer~
nce, nceejer helveer kehetjer osJeer, nceejer oes ue[efkeeeB eerefle SJeb cebpet leLee nceejs ye[s meeues meenye eer nscejepe peer ee$ee
kees jJeevee ngS~ iee[er kee ef[yyee efjpeJe& Lee~ Dele: efke efueee, yew" iees~ Gme ef[yyes ceW nceejs iJeeefueej kes Deewj Yeer keebiessmeer
DeefYeYeeJeke Deewj ceesoer peer Yeer Les~
nce heee&veeLe msMeve Glej he[s~ efMeKejpeer keer Jebovee keer Deewj Gme mecee meerOeer iJeeefueej kes efueS keesF& ^sve ve nesves
kes keejCe nce ieee peer Dee iees~ pewve Oece&Meeuee ceW kes~ pewve cebefoj kes oMe&ve kejves kes yeeo yeesOeieee Yeer iees efhej
iJeeefueej kes efueS eueves kees ngS lees Oece&Meeuee kee cewvespej yeesuee-Jekeerue meenye! Deehe Fleveer otj Deees nes, vepeoerke ceW
jepeie=ner nw efpemes hebe hene[er kenles nQ, JeneB kes oMe&ve veneR kejesies? Gme mecee leke ncekees leerLeeX kes yeejs ceW keesF& peevekeejer
veneR Leer Dele: GlmegkeleeJeMe yeme eje jepeie=ner iees~ JeneB oMe&ve Jebovee kejves kes yeeo hegve: Iej Jeeefheme Deeves kees Les efke
Oece&Meeuee kee cewvespej yeesuee-Jekeerue meenye! YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj Deewj efveJee&CeYetecf e heeJeehegj kes
oMe&ve veneR kejWies? efpe%eemee ngF& Deewj hete-peeves keer keee JeJemLee nw? cewvespej yeesuee-eneB mes peerheW peeleer nQ Deewj
veeueboe efJeeefJeeeuee efpemekes KegoeF& ceW DebMe efvekeues nQ, efhej kegC[uehegj SJeb heeJeehegjer kes oMe&ve kejekej Meece kees eneR
Dee peeSieer~ Dele: peerhe keer . 45 Gme mecee lee ngS~ peerhe keer Deewj nce jJeevee ngS~ veeueboe efJeeefJeeeuee keer leerve
cebefpeue KegoeF& ceW efvekeueer Leer Deewj keece eue jne Lee, Gmes osKee~ kegC[uehegj hengBes~ ieeBJe ceW Yeerlej Iegmes Deewj Ske peien
hengBes JeneB Ske efpeveeuee ese mee Deewj Gmekes Deeies ejCe yeves Les~ JeneB mes heeJeehegjer ceW peekej oMe&ve efkees Deewj meeebkeeue
leke Jeeheme jepeie=ner Dee iees~ otmejs efove hevee msMeve mes yeveejme nesles ngS Deeieje iees Deewj Deeieje mes iJeeefueej Deees~
Fleveer Yetefcekee efueKeves kee DeeMee kesJeue Flevee ner nw efke meved 1963-64 leke veeueboe efJeeefJeeeuee kes efveke
kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer mecemle pewve peiele ceW ceevelee eehle Leer Deewj Deepe Yeer nw Deewj Deeies Yeer
jnsieer~ Deye Deeies eueles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 82 le=leere KeC[

veeueboe Deewj ieghle JebMe-$e+<eYeosJe kes ye[s heg$e Yejle Fme DeJemeefhe&Ceer keeue kes eLece eeJeleea meceed Les Deewj FvneR
kes veece mes osMe kee YeejleJe<e& veece he[e~ Yejle eeJeleea kes Deke&keerefle& veeceke heg$e ngDee efpemeves mete&JebMe keer mLeehevee keer~
Fme hejcheje ceW jepee meiej eeJeleea ngS Deewj meiej eeJeleea keer hejcheje ceW DeeesOee kes jepee jIeg Je Depe ngS~ Depe kes
heg$e oMejLe leLee oMejLe kes jece, ue#ceCe, Yejle Deewj Me$egIve eej heg$e ngS~
Fmeer hejcheje ceW Ssefleneefmeke ieghleJebMe kee eLece jepee eerieghle Lee efpemeves veeie-JekeekeeW eje ceieOe mes Meke Meemeve
kee Gso kej efoS peeves kes mecee veeueboe mes 40 eespeve hetJe& keer Deesj Ske ese mee jepe mLeeefhele kej efueee Lee~ Gmekee
GejeefOekeejer Ieeslkeeieghle Lee efpemeves cenejepee keer GheeefOe OeejCe keer~ Fmekee heg$e evieghle eLece Lee Deewj Gmeves
cenejepeeefOejepe keer GheeefOe OeejCe keer~ ieghleJebMe kee Jener eLece mecee Lee Deewj meved 319-20 ceW Fmekes jepeeefYe<eske mes
ner ieghle mebJeled keer eJe=efe ngF& ceeveer peeleer nw~ Fmeves meved 315-328 leke jepe efkeee~
mecegieghle (328-378 F&.) Ske hejeeceer, efJepeslee, evieghle eLece kee GejeefOekeejer SJeb meceed Lee~ Fmeves Deveske
ess-ye[s jepeeDeeW kees hejemle efkeee~ ceeueJe, Depegveeeve, eesOese, ceeke, Deeceerj Deeefo ieCejepeeW mes DeeOeervelee mJeerkeej
kejeF&~ mechetCe& Yeejle ceW Deheveer efJepeeheleekee henjeF&~ veJeerve efmekekes eueees~
evieghle efleere efJeeceeefole (379-414 F&.) Deheves pes Yeelee jeceieghle keer ce=leg kes heeeled ieer hej yew"e~ Gmeves
YeejleJe<e& mes MekeeW kee Gso efkeee Deewj efJeeceeefole keer GheeefOe OeejCe keer leLee Gppewveer kees jepeOeeveer yeveeee~ eerveer
ee$eer heeeeve (399-414 F&.) ves Fmeer kes mecee ceW Yeejle ee$ee keer~
Jen meeefnle jefmeke Deewj iegCeerpeveeW kee Deeeeoelee Lee~ keeefueoeme Deeefo Gmekeer meYee kes veJejlve Les~ meeceepe ceW
megKeMeebefle Deewj mece=ef Leer~ %eeve-efJe%eeve Deewj keuee keer DeYetlehetJe& GVeefle ves Fme egie kees Yeejleere Fefleneme kee mJeCe&egie
yevee efoee~ lelheeeled evieghle efleere kes heg$e kegceejieghle eLece censveefole (414-455 F&.) ieer hej yew"e~ ieghleJebMe keer
Meefe Fme mecee ejce meercee hej Leer~ Fmekes keeue ceW veeueboe efJeeefJeeeuee kee Goe ngDee~
Fve ceneve GheueefyOeeeW keer eefmeef kes keejCe ner kegC[uehegj keer heneeve veeueboe kes efveke kegC[uehegj mes ngF&~
heefjCeecele: Deepe mes 1500-1600 Je<e& hetJe& mes lees kegC[uehegj keer eefmeef veeueboe kes efveke jner nw~ Fmemes hetJe& ve peeves
efkeleves Je<eeX mes ener kegC[uehegj keer ceevelee eueer Dee jner nw Deewj nceeje hetCe& efJeeeme nw efke YeieJeeve ceneJeerj kee pevce
Fmeer kegC[uehegj ceW ner ngDee nw~ Fmekes heeeled Deepe leke ener ceevelee eueer Dee jner nw efpemes efke JewMeeueer kes meceLe&ke Yeer
ceeveles nQs efke meved 1945 mes henues leke veeueboe kes vepeoerke Jeeues kegC[uehegj kees ner pewve meceepe keer ceevelee Leer~
nce petve 1953 keer Deveskeeble he{ jns Les~ Gmekes he= 23 hej [e@. kemletjebo keemeueerJeeue (peehegj) kee Ske uesKe he{
jns Les~ FmeceW 14JeeR Meleeyoer keer Ske jevee efceueer~ jevee kee veece eGJeermeer nw~ FmeceW pewveeW kes Jele&ceeve 24 leerLekejeW kee
Deefle mebe#f ehle heefjee efoee nw~ Fmekes jeefelee Jesun keefJe nw~ mJeeb keefJe ves Dehevee heefjee efoee nw~ Jes hejJeej peeefle ceW hewoe
ngS Les~ Gvekes Oece&Meen, hewletmeen Deewj Gowmeen leerve YeeF& Les~ Jes efn[e veiejer kes jnves Jeeues Les~ keefJe ves jevee kees mebJeled 1371
JewMeeKe megoer 3 iegJeej jesenf Ceer ve#e$e SJeb yeeeesie ceW meceehle keer Leer~ keefJe ves ceneJeerj kee heefjee efvecve ekeej efoee nw-
kegb[uehegj megj JeueG efmeejLe leefn jeG~
efeekeeefjCeer lemeg jeCeer SJe osun heceCese~~
Jeerj efpevesej vevoveCeg efpeefn kebheeeG ces~
meele neLe keeee heceeCe ue#eCeg meeRng megCesng~
yejefme yeneefj peemeg DeeG mees keefnG efCeeg~
heeJeehegjer GpeeCeceebefn efCeJJeeCeg henbleg~
keefJeJej Je=voeJeve ves eewyeermeer hetpeve efueKeer nw~ keefJeJej Je=voeJeve kee Meeneyeeo efpeues kes yeveejme Je Deeje kes ceOe
yeeje veece kes eece ceW efJe. 1842 ceW pevce ngDee~ es DeeJeeue JebMe kes ieeseue iees$eere Les~ heers efJe. meb. 1860 ceW yeeje es[kej
keeMeer jnves ueies~ Yee<ee kes eefme keefJe Les~ keefJeJej ves JeOe&ceeve hetpeve ceW efueKee nw-
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 83 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

pevece ewleefmele lesjme kes efove, kegC[uehegj keve Jejvee~

megjefiej megieg hetpe jeeees, ceQ hetpeeW YeJe njvee~~
veeLe ceesefn jeKees nes mejvee~~
nefjJebMe hegjeCe mebmke=le ebLe keer efnvoer Yee<ee-heb. oewuejece peer peehegj (efJeece keer 19JeeR meoer) ekeeMeke ie=nefJejefle
yeeeejer eerueeue pewve keeJeleerLe& ceneceb$eer eer Meebeflemeeiej pewve efmeevleekeeefMeveer mebmLee, eer ceneJeerj peer, ekeeMeve Je<e&
ceee& 1963-eLece DeefOekeej he= 16 mes~
pecyeterhe kes Yejle #es$e efJe<ew ye[er efJeYetefleeeW mes Yeje efJeosnveecee osMe nw mees osMe ue#ceerkej mJeie& kes meceeve
nw............Gme osMe efJe<ew kegC[uehegj veecee veiej ceevees megKe kee meeiej nw..............eneB Debeflece leerLekej TOe&ueeske
mes eekej ceelee kes ieYe& ceW DeeS~ Gme veiej efJe<ew jepee efmeeLe& neslee Yeee~ Gme jepee kes efeekeeefjCeer veecee hejeCeer
efpemekee otpee veece ef$eMeuee~ ew$e megoer lesjme Geje heeuiegveer ve#e$e efJe<es pevces~
hegjeveer efpeveJeeCeer ceW yeermeJeeR Meleeefyo kes keefJeeeW ves DeveskeeW Yepeve efueKes nQ efpeveceW YeieJeeve kes pevceeslmeJe hej
kegC[uehegj ceW yeOeeF& keer DeveskeeW jeveeSb nQ~ npeejeW Je<eeX keer DeemLee Yeefe Ske Pekes ceW ceerefbie yegueeF& peekej ceelee
%eeveceleer kes eefle Yelme&vee kee heeme kejkes efceeF& pee mekesieer? Dejs! Fmemes lees efJeeeme ceW {lee DeeSieer keeeWefke emleeJe
heeme kejves JeeueeW kee %eeve kees<e Keeueer ngDee peeve he[lee nw~
heewjeefCeke meboYe&-efpevesv JeCeea-pewvesv efmeevle kees<e-Yeeie-1 #eguueke efpevesv JeCeea-ekeeMeke-Yeejleere %eeve heefyuekesMeve
hebece mebmkejCe-1997 he=. 379
eceeCe veece Jele&ceeve YeJe keer pevcemLeueer efJeMes<e veece
ceneJeerj kegC[uehegj kegC[uehegj
heehegjeCe (F&. 677) Deeeee& jefJemesve kee Yee<ee heevlej efnvoer Yee<eekej heb. oewuelejece peer (efJe. meb. keer 19JeeR meoer)
heehegjeCe-ekeeMeke memleer ebLeceeuee keceser, ekeeMeve Je<e&-6 hejJejer 1974 le=leere yeej-efJebMeeefvle heJe&, he=. 235-238~
kegC[uehegj veiej, efmeeLe& efhelee, efeekeeefjCeer ceelee~
Geje heeuiegve ve#e$e, Meeue Je=#e, heeJeehegj, ceneJeerj legPes
cebieue kejng, Deehe meceeve kejng 24
hee hegjeCe kee mebe#f ehle heevlej-efmebIeF& hejceevevo ceemj meeiej-veJece heefjso he=. 84-90 JeOe&ceeve ceneJeerj, he=. 90~
YeieJeeve heee&veeLe kes cees#e peeves kes De{eF& meew Je<e& yeerleves hej eer JeOe&ceeve leerLekej ves kegC[uehegj (efyenej) ceW efhelee
efmeeLe& kes ie=n ceelee efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) mes pevce efueee~
iJeeefueej ceW cenelcee ieebOeer peer keer eeflecee nw~ Fme hej hetue ceeueeSb henveeF& peeleer nQ~ oes Deketyej kees eeLe&vee kejles
nQ~ meleeen kes efueS Guueeme Yeer kejles nQ~ keee cenelcee iebeOeer keer pevceYetefce iJeeefueej ceeve efueee peeJes? nce pees kenvee
eenles nQ-
en efJeJeeo YeieJeeve ceneJeerj kes yyeerme meeQJes pevceefoJeme hej keeeW? eser ke#eeDeeW ceW ceneJeerj kees pewveOece& kee
mebmLeeheke he{eee pee jne nw, keesF& efJejesOe veneR?
neej mewkesv[^er keer hegmlekeeW ceW 23 leerLekej keeuheefveke yeleees peeles nQ, keesF& efJejesOe veneR? leerLe&#es$e efiejveej kee
DeefmlelJe ve efkeee pee jne nw, keesF& efJejesOe veneR? keesF& Yelme&vee emleeJe veneR-keeeW?
Deiej efkemeer kees JewMeeueer kes kegC[eece kees pevcemLeeve ceevevee nw lees ceeves, keewve jeske jne nw hejvleg otmejeW keer YeeJevee
kees "sme hengBeeves kee Deehekees keesF& DeefOekeej veneR~ DeLee&led nce lees Deeiece kes Deeueeske ceW kegC[uehegj (veeueboe) kees ner YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce ceeveles nQ keeeWefke Jener pevceYetefce Leer nw, Deewj meoe jnsieer~
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 84 le=leere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer mes ietbpeWies Gvekes mebosMe

-kewueeMeebo pewve meje&he, ueKeveT
(cegKe mebeespeke-G.e. meje&hee SmeesefmeSMeve)
hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer (memebIe) efouueer mes heo ee$ee kejles ngS kegC[uehegj #es$e hej pebieue ceW
cebieue kee Me GheefmLele kej jner nQ~ hetpe ceeleepeer ves Ske meeue kes Devoj Fueeneyeeo (lehemLeueer), yeveejme, meejveeLe,
ieee SJeb jepeie=ner Deeefo mLeeveeW hej YeieJeeve ceneJeerj keer JeeCeer kee eeej kejles ngS Gej eosMe Je efyenej keer pevelee kees
Ske veee Deeeece efoee~
efpeve ceneJeerj mJeeceer kes Meemevekeeue ceW nce ueesie eue jns nQ, Gvekes pevce mLeeve keer Deesj ve lees efkemeer mebmLee kee
Oeeve ieee Deewj ve efkevneR meeOeg-meeefOJeeeW kee~ meefoeeW mes leerLekej keer pevcemLeueer keeeW Ghesef#ele jner, Fmekee peJeeye efkemeer
kes heeme Yeer veneR nw~ nceveW ye[s-ye[s leerLeeX kee peerCeexej kejeee, leerLeexej keer Deveske eespeveeSb yeveeF& ieF&, vees-vees leerLeeX
kee efvecee&Ce kejeee ieee, efkevleg peneB hej eeef$eeeW kes "njves SJeb Keeveheeve kes efueS JeJemLee ve Leer Jeneb hej meceepe kes
efkemeer Yeer Jeefe kee Oeeve ner veneR ieee~ en lees hetpe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kee eeeme SJeb YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer kee ecelkeej keefnS pees Fleves efJeMeeue cebefoj Fleves kece mecee ceW YeieJeeve keer pevceYetefce ceW efveefce&le nes iees,
peneB Deye keesF& Yeer ee$eer Deekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes heeocetue ceW yew"kej Meebefle kee DevegYeJe kej mekelee nw~ GejcegKeer
efJejepeceeve Ke[dieemeve ceneJeerj mJeeceer ceevees lees eneb keer Oejleer mes mechetCe& efJee kees ceeveJelee, keCee, oee, esce kee mebosMe
emeeefjle kej jns nQ~ ceneJeerj ves kene efke Oece& OeejCe kejves keer oes hejchejeSB nQ-Ske lees eceCe hejcheje Deewj otmejer ie=nmLe
hejcheje~ oesveeW kee ue#e Ske ner nw~ nceW mebmeej ceW jnles ngS Yeer FmeceW Deemeefe veneR kejveer eeefnS~ meowJe meodefJeeej
jKeves eeefnS, ceve ceW oee Deewj oeve keer YeeJevee eleske ie=nmLe kees jKeveer eeefnS~ mebece Deewj efveece ceeveJe peerJeve kees
TBeeFeeW leke ues peeves ceW meceLe& meeOeve nQ Deewj Dehevee ue#e meowJe Oece&Oeeve ceW ueieeves mes hejcheje mes cees#e megKe keer eeefhle
nesleer nw~ eceCe hejcheje kees DeveskeeW kesJeueer, eglekesJeueer SJeb DeeeeeeX ves De#egCCe jKee~ Gej Yeejle ceW pewveeeeeeX kee
Deeieceve Oeerjs-Oeerjs kece nesles-nesles ueghle ner nes ieee~ Fme yeermeJeeR meoer ceW Deeeee& Meebeflemeeiej cenejepe ves oef#eCe Yeejle
mes Gej Yeejle ceW Deheves mebIe meefnle heoehe&Ce efkeee~ eeJekeeW kees GheosMe osles ngS Deeeee&eer ves yeleeee efke eeJeke kees jeef$e
Yeespeve veneR kejvee eeefnS, heeveer evekej heervee eeefnS, mehle JemeveeW leLee heebeeW heeheeW mes otj jnvee eeefnS~ Deheveer
DeelceMegef kes efueS mJeeOeee, mebece, lehe, oeve Deeefo n efeeeSb kejveer eeefnS~ mejue efee kes Oeejke eeJekeeW ves Fmes
Deheveeee~ keg ves leeieer yeve kej peerJeve kee keueeCe kej efueee lees yengleeW ves ie=nmLe mes meodie=nmLe yevekej Dehevee YeefJe<e
mebJeeje~ GvneR kes efJeeve efMe<e Deeeee&eer Jeerjmeeiej cenejepe ves eceCe hejcheje kee efvejefleeej heeueve efkeee Deewj Deeeee&
Meebeflemeeiej cenejepe keer Dee%eevegmeej Gvekes meceeefOecejCe kes heeeled #egefuuekee Jeerjceleer ceeleepeer kees Gvekee %eeve osKekej
Deeefe&kee oer#ee eoeve keer, veece efoee Deeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer Deewj kene efke mebece DeYetlehetJe& jlve nw leLee %eeve mes ye{kej
Fme mebmeej ceW keesF& Jemleg veneR nw~ hetpe %eeveceleer ceeleepeer peer ves ieg mes leceece efMe#eeSb enCe keeR Deewj eesie efMe<ee yevekej
meeOeg-meeefOJeeeW kees %eeveepe&ve kejeves ueieeR~ Fme keefuekeeue ceW efkemeer Yeer Deeefe&kee ceeleepeer ves ee efkemeer efoiecyej meeOeg ves
Fleves efJehegue pewve meeefnle keer jevee veneR keer~ ueieYeie oes meew heeeme mes peeoe ebLeeW kees efueKekej Ske keerefle&ceeve mLeeefhele
efkeee~ pewve-peiele SJeb efJeled Jeie& ceW n<e& keer uenj oew[ ieF&~ eefo ceeleepeer ves veee kes ebLeeW kee me=peve efkeee lees JeekejCe
Yeer Detlee veneR jne~ ie=nmLeeW kes ceeie& kee JeCe&ve efkeee lees meeOegeee& hej Yeer Deheveer uesKeveer eueeF& pees meceepe ceW ceeve
ngF&~ yeoueles heefjJesMe kes Devegmeej mebmke=le kes efJeOeeveeW kes yeeo efnvoer kes hetpeve efJeOeeveeW keer jevee kee pees ece hetpe ceeleepeer
eje Meg ngDee, Jen DeefJejle eue ner jne nw~ Deepe efpeleves efJeOeeve Yeejle keer JemegvOeje hej nes jns nQ, GmeceW DeefOekeebMe
hetpe Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer eje ner jefele nQ~ FvneR keer efMe<ee SJeb ie=nmLeeJemLee keer eser yenve Deeefe&kee
DeYeeceleer ceeleepeer leceece mebkeeW Deewj GheJeeW kees Pesuekej Yeer efveoex<eeee& kee heeueve kej jner nQ Deewj mecee-mecee hej
uesKeve keeeeX kees Yeer Deeeece os jner nQ~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 85 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer mes pewve meceepe Deewj efJeeve Jeie& yengle heefjefele nw, efpevekeer ceOegj Deewj DeespemJeer JeeCeer
ves Ske Deueie ner heneeve yevee ueer nw~ Flevee ner veneR uesKeve keee& cesW efvejvlej DeYeeme mes Deepe Gvekeer jeveeSb Deleble
ueeskeefee nQ~ Ssmes ner mebIemLe hetpe #eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe, kece&eesieer ye. jJeerv kegceej keer GheefmLeefle SJeb
efvejeyeeOe eefleceen megee he mes mecei%eeve kee mecheeove, Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes ebLeeW kee ekeeMeve kece cenlJe veneR
jKelee~
hetpe ceeleepeer ves Deheveer otjoefMe&lee mes Deheves efMe<eeW kees esefjle efkeee Deewj Gmeer esjCee mes es cenlJehetCe& keee& Deepe
efyenej keer Oejleer SJeb YeieJeeve ceneJeerj kes heeocetue ceW mecheVe nes jns nQ~
hetpe eboveeceleer ceeleepeer ves Fme ceneve keee& ceW Deheveer eesielee kee Yejhetj Gheeesie efkeee~ Fme keejCe Fme jevee
ceW eejeebo ueie iees~ hetpe #eguueke ceesleermeeiej cenejepe ves DeLeke heefjece kejkes Fme efvecee&Ce keee& kees ieefle eoeve keer
lees YeeF& kece&eesieer ye. jJeerv kegceej ves jele-efove Ske kejkes Ssmee megvoj efvecee&Ce kejeee efke hebekeueeCeke eeflee ceW Deeves
Jeeues oMe&veeLeea peneb YeeJeefJeYeesj neskej Petce G"s, JeneR cegKe DeefleefLe kes he ceW efyenej kes jepeheeue, jsueceb$eer eer efveleerMe
kegceej SJeb Yeejle kes j#eeceb$eer eer peepe& hevee[erpe ves Deheves kees Oeve ceevee Deewj kene efke efyenej keer es Oejleer pees ceeveJeere
cetueeW keer mLeehevee ceW DeeCeer Leer, Deeefe&kee ceeleepeer keer Jepen mes hegve Oeve nes ieeer Deewj nce meyekee en kele&Je nw efke
meye efceue-peguekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes keueeCekeejer GheosMeeW kees peve-peve leke hengBeees~ nce Deheveer efJejemele kees
Yetue iees Les, efpemess ceeleepeer ves hegve eeo efoueekej efyenej kes ieewjJe kees ye{eee nw~ efyenej meowJe mes pewve leerLekejeW SJeb meeOeg-
meeefOJeeeW kes efJenej kee mLeeve jne nw Deewj FmeerefueS Fmekee veece efyenej he[e~
Fme hegveerle keee& ceW mebIe keer meYeer yenveeW ves efouueer mes kegC[uehegj (veeueboe) leke yengle ye[e meneesie efoee, efpemeves
meheuelee kes efueS veeRJe kes helLej pewmee keee& efkeee nw~ hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves yengle ye[e meenme kej kegC[uehegj leerLe&
kees yeeeee Deewj Deye eneb hej eelegcee&me mLeehevee Jen Deheves mebIe meefnle eej ceen ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce keer heeJeve
ceeer hej Jeleerle kejWieer~ Fefleneme mee#eer nw efke meefoeeW mes efkemeer Deeeee& ee efkemeer Deeefe&kee ceeleepeer ves Fme pevceYetefce
ceW eelegcee&me veneR efkeee, etbefke ese mee ieebJe kegC[uehegj nw hejvleg eneb keer heefJe$e ceeer ceW Jen megiebOe Deepe Yeer ceewpeto nw~
kegC[uehegj kes eeceerCe Debeue kes efveJeeefmeeeW eje ceeleepeer kees osJeer kee he ner ceevee peelee nw, ye[er ee Deewj YeeJevee mes
Jes GvnW hetpeles nQ~ leceece ueesieeW ves ceebme, ceefoje SJeb pegDee Deeefo JemeveeW kees ncesMee-ncesMee kes efueS leeie efoee nw~ #eguueke
peer cenejepe SJeb kece&eesieer jJeerv peer kees eneb keer pevelee ves Dehevee efJeMes<e mvesn efoee nw Deewj Gvekee Ketye Deeoj kejles
nQ~ mJeeceer peer ner kenkej mebyeesefOele kejles nQ~
efveee ner eej ceen yengle MeebeflehetJe&ke Oece&Oeeve, mJeeOeee, uesKeve, efevleve Deewj ceveve kes neWies~ eleske Deeves Jeeues
eeuegDeeW kes efueS Deye eneb Yeespeve SJeb megvoj DeeJeeme keer JeJemLee keceser eje kejeves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw ~
Ske yeej hegve ceneJeerj keer pevcemLeueer mes ceneJeerj kes mebosMeeW keer ietbpe meejs efJee kees peeSieer~

R Q

leeie lehemee keer cetjle, legce %eeve Oeeve keer eeflecee nes~
keefueegie keer megkegceej lehemJeer, veejer keer iegCe ieefjcee nes~~
ye e eer ceeB kes heoef evneW hej, euekej ueg e jneR evove~
ieef C eveer ceelee %eeveceleer peer , mJeer k eejes ces j e Jevove~~

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 86 le=leere KeC[

kegC[uehegj
(YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer-hetpee SJeb YepeveeW kes Devleie&le )
-eerceleer G<ee heeveer, Fboewj
(menmecheeefokee-$e+<eYeosMevee)
ve=he efmeeLe& mete& kes Iej peveceW ev meueesves,
ef$eMeuee keer cecelee kes kej ceW esleve yeves efKeueewves~
kegC[uehegj kee peveceeveme Deevebefole nes n<ee&ee,
vebeeJele& cenue ceW peye ceneJeerj ves pevece nw heeee~~
en efveefJe&Jeeo mele nw efke Fefleneme kes heefjes#e ceW ner Jele&ceeve kees osKee pee mekelee nw~ eens uesKe nes ee hetpee-
hee", mlegefle nes ee Deejleer, peye Yeer keesF& jevee nesleer nw, ceveie{ble veneR nesleer nw, Deefheleg eemebefieke nesleer nw efpemes nce
efpeveJeeCeer kes he ceW eeveJele neskej mJeerkeej kejles nQ~ YeieJeeve ceneJeerj kee pevce Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& kegC[uehegj
ceW ngDee Lee en meJe&efJeefole nw~ kegC[uehegj pewve Oecee&JeueefcyeeeW keer ceeveleevegmeej Jen mLeeve nw pees efke efyenej Mejerhe mes
13 efkeceer. SJeb jepeie=ner mes 16 efkeceer. otj nw~ veeueboe mes 3 efkeceer. otj ye[ieeBJe kes yeenj Ske efpevecebefoj kes #es$e kees YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes veece mes peevee peelee nw pees efke meefoeeW mes nceejer DeemLee kee kesv nw~ leerLe&jepe
meccesoefMeKejpeer keer ee$ee kejves Jeeues Mele-eefleMele Oecee&Jeuecyeer ceeie& ceW YeieJeeveceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes oMe&ve
kejves DeJeMe ner peeles nQ~ JeneB Ske hejkeess ceW efpevecebefoj ceW YeieJeeve ceneJeerj keer cetueveeeke eeflecee nw leLee cebefoj kes
yeenj eyetlejs hej Ske $eer yeveer nw efpemeceW YeieJeeve ceneJeerj kes ejCe efevn nQ~ en ogYee&ie nw efke nceejs keF& leerLe& nceejer
DeJensuevee keer Jepen mes Deepe peerCe&-MeerCe& DeJemLee ceW Dee iees nQ Deewj nceejer peeiekelee kes DeYeeJe ceW Gve hej Deve
Oecee&JeueefcyeeeW kee DeefOekeej neslee pee jne nw~
Jele&ceeve ceW Deeefe&kee ieefCeveerecegKe 105 eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeLeke eeemeeW mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer
kegC[uehegj (veeueboe) kee efJekeeme keee& leere ieefle mes eue jne nw~ leerLe& efJekeeme kes eLece ejCe ceW keerelf e& mlebYe keer megvojlece jevee
keer ieF& nw leLee YeieJeeve ceneJeerj keer meele neLe DeJeieenvee Jeeueer eeflecee kees mLeeefhele kejkes vebeeJele& cenue veece mes Deefle megvoj
leerLe& kee efvecee&Ce ngDee nw~ Fme leerLe&mLeue hej meeceeefpeke meneelee Je hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe eeemeeW mes vebeeJele&
cenue keer eefleke=efle efveefce&le ngF& nw peneB hej YeieJeeve ceneJeerj kee peerJeveoMe&ve DeefleDeeke<e&ke SJeb hegjeleeefJeke ef mes eoefMe&le
efkeee pee jne nw~ e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves meYeer kees Deeeve kejles ngS efueKee nw-
euees kegC[uehegj euevee nw, Jeerj kee Jevove kejvee nw,
ceneJeerj keer pevceYetefce kees, efJekeefmele kejvee nw~
Deepe Yeejle Je<e& kes mecee pewve meceepe kee oeefelJe nw efke nceejs eeeervelece leerLe&#es$eeW kes mebj#eCe SJeb mebJe&ve ceW
meefee Yetefcekee Deoe kejW Deewj nceejs hejce ese iegpeveeW kes meeefveOe ceW jnkej veJeerve leerLe& efvecee&Ce kes mLeeve hej eeeerve
leerLe& efJekeeme ceW meneesie kejW~
peye nce nceejs eeeervelece ebLeeW-peeOeJeuee, OeJeuee, efleueeseheCCeefe, GejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe Deeefo kee hee" kejles
nQ lees mhe he mes ener mJeerkeejesefe nesleer nw efke efpeme kegC[uehegj hej nce Deepe eeJevele nQ Jener JeemleefJeke he mes
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw~ nce meYeer peye YeieJeeve ceneJeerj keer hetpeekejles nQ lees Gvekes pevcekeueeCeke kee DeIe&
e{eles mecee ener kenles nQ-
pevece ewle megle lesjme kes efove kegC[uehegj keve Jejvee,
megjefieefj, megjieg hetpe jeeees, ceQ hetpeeW YeJe njvee~
veeLe ceesns jeKees nes MejCee~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 87 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ener veneR, meebOekeeue ceW peye cebefojeW ceW Deejleer kes mJej iebgpeeeceeve nesles nQ lees Yeer nce megveles nQ-
Deesced pee ceneJeerj eYees, mJeeceer pee ceneJeerj eYees~
kegC[uehegj DeJeleejer, ef$eMeueevebo efJeYees~ Deesced pee.........
Deepe nceeje keee kee&Je nw? en peeveves kes efueS nceW eer leejeeb pewve Meeeer eje jefele peerJeve Peebkeer-leerLekej
ceneJeerj kes eLece hee kee DeJeueeskeve kej leoveghe keee& kejvee nesiee, efpemeceW kene ieee nw-
DeeDees efoKeeeW peerJeve Peebkeer ceneJeerj YeieJeeve keer,
efmeejLe kes jepeogueejs, ef$eMeuee ceeB kes eeCe keer~
#eef$ee veeLeJebMe eeeer kes, efovekej eer ceneJeerj,
kegC[uehegj ceW pevce efueee Lee, pevcepeele ceneJeerj Les~
ew$e Megkeue lesjme kes efove keer MeesYee Demeerce efvejeueer Leer,
jepecenue, hegjpeve, heefjpeve kes cegKe hej eF& ueeueer Leer~
jlveheg<he keer Je<ee& ngF& Leer, Je=ef ngF& Oeve Oeeve keer,
DeeDees efoKeeeW peerJeve Peebkeer ceneJeerj YeieJeeve keer,
Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& ceW uesKeke heb. yeueYe pewve ves mhe MeyoeW ceW efueKee nw-
kegC[uehegj efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele nw~ eneB kee heesm Deeefheme Yeer veeueboe nw Deewj efveke kee jsueJes
msMeve Yeer veeueboe nw~ eneB YeieJeeve ceneJeerj kes ieYe&, pevce Deewj lehe keueeCeke ngS Les, Fme ekeej keer ceevelee MeleeefyoeeW
mes eueer Dee jner nw~ eneB hej Ske efMeKejyebo cebefoj nw efpemeceW YeieJeeve ceneJeerj keer esle JeCe& keer mee{s eej heg DeJeieenvee
Jeeueer YeJe heeemeve eeflecee efJejepeceeve nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kees ieuele efme kejves kee eeeme keg ueesieeW keer eeue nw,
efpevneWves leerLekej ceneJeerj keer pevceYetefce hej eMveefevn ueieekej nceejer DeemLee SJeb efJeeeme hej ienjer ees keer nw~
nceeje kele&Je nw efke nce Fmekes otjieeceer heefjCeeceeW hej efJeeej kejkes DeLeen cee$ee ceW e$e-le$e efyeKejer hegjelelJe meeceeer
kee efoiecyej pewve Deeiece kes heefjes#e ceW efJeeveeW kes efJeeejeW kee DeOeeve kejW leLee mele kees GodIeeefle kejW~ nceW hetpe
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes eeemeeW hej keoce oj keoce meneesie osvee nesiee leLee eeCe-eCe mes leerLe& j#ee Je
mebJe&ve kes eeemeeW ceW peg peevee nesiee~ leYeer kegC[uehegj ner veneR, Jejved nceejs mecemle leerLe& #es$e Deheveer cetue ee
kes kesv jn heeSbies~ Deble ceW ceQ ener kentBieer-
peeiees peeiees meye pewveer peve, kejes eeeme meoe Yejhetj~
mele eceeefCele kejvee nesiee, Jeerj pevcemLeueer nw kegC[uehegj~~
R Q
YeieJeeve ceneJeer j ef n voer - Deb es p eer pew v e Meyokees M e
DeeOegefveke meceepe nsleg Decetue Ghenej
je^ieewjJe hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue esjCee SJeb efveoxMeve ceW e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer kes eje mebkeefuele efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
eje ekeeefMele pewve MeyokeesMe kee ueeskeehe&Ce kegC[uehegj ceneslmeJe-2004 kes DeJemej hej efkeee pee jne nw~
Fme MeyokeesMe ceW DeefOekeeefOeke pewve heeefjYeeef<eke MeyoeW kes Debespeer Je efnvoer DeLe& efoes iees nQ, pees Debespeer
ceW DevegJeeefole pewveOece& kes ebLeeW kee mJeeOeee kejves JeeueeW SJeb pewveeiece kes ebLeeW kees Debespeer ceW DevegJeeefole kejves
Jeeues MeesOeeefLe&eeW kes efueS efJeMes<e ueeYeeo efme neWieW Dele: pewve Deeiece mes mebyebefOele MeyoeW kee heefjhetCe& SJeb
efve<he#e %eeve eehle kejves nsleg DeJeMe ner Fme MeyokeesMe kee eeesie kejW~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 88 le=leere KeC[

YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer: kegC[uehegj

-[e@. nscevlekegceej, jepeieerj (efyenej)
mecemle efoiecyej pewve meeefnle ceW GheueyOe eceeCe kes DeeOeej hej en efveefJe&Jeeo efme nw efke pecyeterhe kes
Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW efmLele Yeejle kes efJeosn osMe ceW kegC[uehegj/kegC[hegj ceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee Lee~
kegC[uehegj/kegC[hegj kes cenejepee efmeeLe& SJeb cenejeveer efeekeeefjCeer Gvekes ceelee-efhelee Les~ keF& ebLeeW ceW efJeosn kees mhehe
mes osMe kene ieee nw~ efJeosn efJeKeele osMe Lee Deewj kegC[uehegj efJeosn ceW efmLele Lee~ efJeosn osMe kes meboYe& ceW peye ceQves keF&
pewve SJeb pewveslej ebLeeW kee DeOeeve efkeee lees GheueyOe ebLeeW ceWs efJeosn peveheo veeceke efkemeer mJeleb$e osMe ee peveheo kee JeCe&ve
veneR efceuee~ Fme meboYe& ceW keg cenlJehetCe& GoenjCe emlegle nQ-
pewve meeefnle-Dee"JeeR Meleeyoer kes eefme pewveeeee& efpevemesve ves nefjJebMehegjeCe kes ieejnJeW meie& ceW mechetCe& Yejle#es$e
kes nj KeC[eW ceW efJeYee peveheoeW kee efJemleejhetJe&ke JeCe&ve efkeee nw~ pees Deye leke GheueyOe mecemle pewve meeefnle ceW meyemes
eeeerve SJeb efJemle=le JeCe&ve nw~ Mueeske 64 mes 75 leke kee JeCe&ve efvecve ekeej nw-kegpeebieue, hebeeue, metjmesve, heej,
legefuebie, keeMeer, keewMeue, cekeej, Je=keeLe&ke, meesuJe, DeeJe=, ef$eiele&, kegMeee, celme, kegCeereeve, keesMeue, YeJeve, Deeceerj,
Yeke, keJeeLeleese, Metj, JeeJeeve, kewkee, ieevOeej, efmebOeg, meewJeerj, Yeejepe, oMeske, eemLeeue Deewj leerCe&keCe& es osMe
Gej keer Deesj efmLele Les~ Ke[bie, Debieejke, heewC[^, ceuue, eJeke, cemleke, eeeesefle<e, yebie, ceieOe, ceeveJee|le&ke, ceueo Deewj
Yeeie&Je es osMe hetJe& efoMee ceW efmLele Les~ JeeCeYege, yewoYe&, ceeCeJe, cetueke, DeMceke, oeC[erke, keefuebie, Deewefmeke, kegvleue,
veJeje^, ceeefn<eke, heg<e Deewj YeesieJeOe&ve es oef#eCe efoMee kes osMe Les~ ceeue, keuueerJeveesheevle, otie&, methee&j, keyeg&ke, keeef#e,
veemeeefjke, Deiele&, meejmJele, leeheme, ceefnce, Yeke#e, megje^ Deewj vece&o es meye heefece efoMee ceW efmLele Les~ oMeeCe&ke,
efke<kevOe, ef$ehegj, DeeJele&, vew<eOe, vewheeue, GeceJeCe&, JewefoMe, Devlehe, keewMeue, heeve Deewj efJeefveneue es osMe efJevOeeeue kes
Thej efmLele Les~ Ye, Jelme, efJeosn, kegMe, Yebie, mewleJe Deewj JeeKeefC[ke es osMe ceOeosMe kes Deeefele Les~ FmeceW efJeosn osMe
kee keesF& mJeleb$e DeefmlelJe veneR yeleeee ieee nw~ peyeefke mJeeb efpevemesveeeee& ves Fmeer ebLe kes otmejs meie& ceW YeieJeeve ceneJeerj
keer pevceYetefce kee JeCe&ve kejles ngS efueKee nw efke Fme pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW ue#ceer mes mJeie&KeC[ keer leguevee kejves Jeeuee,
efJeosn veece mes eefme Ske ye[e efJemle=le osMe nw~ Gme efJeosn osMe ceW kegC[hegj veece kee Ske Ssmee megvoj veiej nw, pees Fv
kes ves$eeW keer hebefeheer peue kee ceevees kegC[ ner nw~
heeueer meeefnle-heeueer meeefnle kes eefleefle ebLe Debiegej efvekeee ceW meesuen peveheoeW kee JeCe&ve efceuelee nw pees efvecve
ekeej nw-Debie, ceieOe, keeMeer, keesMeue, Jeefppe, ceuue, esefo, Jelme, keg, hebeeue, celme, Metjmesve, Demceke, DeJeefvle,
keecyeespe SJeb ieebOeej~ FmeceW Yeer efJeosn peveheo kee keesF& JeCe&ve veneR nw~
heeefCeveer keer DeeOeeeer-FmeceW veew peveheoeW kes veeceeW kee GuuesKe efceuelee nw pees efvecve ekeej nw-ceieOe, keeMeer,
keesmeue, Je=efpe, keg, DeMceke, DeJebefle, iebOeej Deewj kecyeespe~ FmeceW Yeer efJeosn veeceke efkemeer osMe kee GuuesKe veneR efkeee
ieee nw~
DeMeeske kes efMeueeuesKe-FmeceW efpeve osMeeW kee JeCe&ve efceuelee nw Jes efvecve ekeej nQ-ees[e (eesue), hee[e (heeb[ee),
meefeeheg$e (meleheg$e), kesjueerheg$eeW (kesjue), eesve (YeJeve), kebyeespe, iebOeej, Dehejeble, ceieOe, keefuebie, Yeespe, hegefuebo, veeYehebefe
(veeYee) DeejefJeke, efjefmke Deewj hesleefveke~ FmeceW Yeer efJeosn osMe kee keesF& JeCe&ve veneR efceuelee nw~
Ghejese efJeJejCeeW mes mhe eleerle neslee nw efke efJeosn osMe veeceke keesF& mJeleb$e osMe ee peveheo veneR Lee yeefuke Ske
yengle ye[s YetYeeie kes efueS efJeosn osMe kes veece kee eeesie efkeee peelee Lee~ pewveOece& kes Fefleneme ceW YeejleJe<e& kee efyenej
eevle Delevle cenlJehetCe& SJeb heefJe$e mLeeve nw~ cegefvemebIe kes efJenej SJeb ef$eYegJeve-efleueke leerLekejeW kes meceJemejCe emeej mes
Fme eevle kee mecemle YetceC[ue leheesJeve Deewj hejcehetpe mLeeve jne nw~ eeeerve keeue ceW Fme hetjs eeble kees efJeosn ee efceefLeuee
kene peelee Lee~ Gme mecee efJeosn ee efceefLeuee veece kee keesF& mJeleb$e osMe veneR jne nesiee~ FmeefueS efJeosn kee mJeleb$e osMe
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 89 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nesves kee JeCe&ve veneR efceuelee nw~en meJe&ceeve nw efke jepevewefleke keejCeeW mes ceOeosMe keer meerceeDeeW ceW efJeefYeVe egieeW ceW heefjJele&ve
neslee jne nw~ pewmes DeYeer ner osKee peees efke pees leerLe&jepe eer meccesoefMeKej keue leke efyenej eevle kee meyemes cenlJehetCe&
leerLe&mLeue SJeb heejmeveeLe heJe&le meyemes TBee heJe&le Lee Jen Deepe PeejKeb[ eosMe kee ecegKe leerLe&mLeue SJeb hee&ve kesv yeve
ieee~ YeefJe<e ceW Jen PeejKeb[ eevle kee leerLe& kenueeesiee ve efke efyenej eevle kee, efkevleg Fmekee DeLe& en keoeefhe veneR
nw efke heejmeveeLe heJe&le keYeer efyenej eevle ceW Lee ner veneR~ Fmeer ekeej mechetCe& efyenej eevle pees keYeer efJeosn kenueelee Lee
Jen ceieOe, Debie, yeefppe, meejCe, echeejCe, eflejngle SJeb efceefLeuee Deeefo YeeieeW ceW yeB ieee Deewj Jen efJeMeeue efJeosn ee
efceefLeuee Deepe kesJeue ojYebiee, ceOegyeveer SJeb mecemleerhegj efpeueeW leke ner efmece kej jn ieee nw~ FmeefueS en kenvee efke
efJeosn osMe keer meercee ieC[keer, iebiee Deewj keesMeer veefoeeW kes yeere ceW ner nw Gefele veneR nw~ eeeerve keeue ceW mechetCe& efyenej
eevle efJeosn Yetefce kes veece mes efJeKeele Lee FmeefueS pewveeeeeeX ves kegC[uehegj (veeueboe) kees efJeosn ceW efmLele yeleeee~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj (veeueboe) pees mechetCe& efoiecyej pewve meceepe ceW meJe&ceeve nw, efJeosn osMe
kee ner Ske ceneveiej Lee~ pewve meeefnle ceW GheueyOe eceeCeevegmeej en efme nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce
kegC[uehegj/kegC[hegj Ske mJeleb$e, efJeMeeue SJeb mece= veiej Lee Deewj JeneB kes cenejepee efmeeLe& veeLeJebMe kes efMejesceefCe,
efmeefeeW mes mecheVe SJeb mece=Meeueer jepee Les~ Deye leke efkemeer pewve meeefnle ceW Gvekes JeefppemebIe kes ieCeheefle ee JewMeeueer
ieCeleb$e kes meYeemeo kes he ceW efJeKeele nesves keer yeele veneR efceueer nw~ eefo cenejepe efmeeLe& meYeemeo nesles lees Fmekee JeCe&ve
pewve meeefnle ceW DeJeMe efceuelee~ Fmemes mhe nw efke cenejepe efmeeLe& Deewj Gvekee kegC[uehegj veiej Ske mJeleb$e SJeb JewMeeueer
mes otjmLe Les vee efke JewMeeueer kes Deeefele ee DeOeerve Les~ Deepe keg efJeeved Jele&ceeve ceW cegpehehejhegj efpeues kes JeemeeskegC[ ieebJe
kees lelkeeueerve kegC[uehegj veiej ceeve jns nQ Deewj Gmes efme kejves kes efueS leke& emlegle kej jns nQ, efkevleg Jes en veneR osKe
jns nQ efke JewMeeueer Deewj JeemeeskegC[ keer Jele&ceeve otjer efkeleveer nw Deewj Gmeer ceW JewMeeueer SJeb kegC[hegj oes Deueie-Deueie
mece=Meeueer veiejeW kes nesves keer yeele kejles nQ~ helee veneR Jes efkelevee ye[e veiej yeveeles nQ efke leerve efkeueesceerj kes Deboj ner
oes ye[s-ye[s veiejeW kees yemee ngDee ceeveles nQ Deewj lees Deewj meeLe ner JeeefCepe eece, keesuueeeece SJeb kecee&jeece keer Yeer eee&
ye[s-ye[s veiejeW kes he ceW keer peeleer nw Deewj Deepe kes yeefveee, keesungDee SJeb kecceveheje ieeBJe kees lelkeeueerve veiej yeleeles
nQ~ cegPes ueielee nw efke Jes efJeeved keYeer Fve ieeBJeeW ceW iees veneR neWies~ eefo peeles lees DeJeMe ner en efJeeej kejles efke Jele&ceeve
kee JewMeeueer, yeefveee, keesungDee, JeemeeskegC[ SJeb kecceveheje Flevee vepeoerke-vepeoerke yemee ngDee ieeBJe keYeer ye[s-ye[s veiej
kewmes jns neWies~ Deepe pees Ghejese heeBeeW ieeBJeeW keer otjer nw eefo Fve meYeer kees Ske veiej keer meercee ceW jKee peees lees meYeer
MeeeeW ceW JeefCe&le kegC[uehegj veiej ese ner vepej Deeesiee~ efhej kewmes Jes mJeleb$e SJeb Deueie-Deueie eece/veiej Les~ en yeele
mecePe ceW veneR Deeleer nw~ Deepe pees JeemeeskegC[ SJeb JewMeeueer nQ Jes oesveeW Deueie-Deueie veiej kes he ceW yemes neW en Gefele
eleerle veneR neslee nw Deewj efhej Gmeer yeere ceW ieC[keer veoer kes nesves keer yeele keer peeleer nw FmeefueS Yeewieesefueke ef mes Yeer
JeemeeskegC[ lelkeeueerve kegC[uehegj veneR nes mekelee nw~ veeueboe kes meceerhe kee kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer
nw Ssmee ceevevee ner Gefele nw~ kegC[uehegj/kegC[hegj veiej kee pees JeCe&ve MeeeeW ceW GefuueefKele nw GmeceW keg cenlJehetCe& JeCe&ve
efvecve ekeej nQ-Je&ceeveeefjle ceW kegC[uehegj veiej kee JeCe&ve kejles ngS efueKee nw efke Gme efJeosn osMe ceW kegC[hegj veece kee
Ske peiele eefme veiej Lee, pees Deheveer MeesYee mes mecheVe neslee ngDee DeekeeMe kes meceeve megMeesefYele nes jne Lee, DeekeeMe
efpeme ekeej mecemle heoeLeeX kees mLeeve eoeve kejlee nw DeLee&led peerJe, DepeerJe, Oece&, DeOece& Deewj keeue kees DeJeieen oslee nw
Gmeer ekeej kegC[uehegj veiej ceW Yeer mebmeej kes mecemle heoeLe& GheueyOe Les~ efpeme ekeej DeekeeMe mete&, evcee, yegOeeneW mes
DeefOeefle nw Gmeer ekeej kegC[uehegj veiej Yeer Deveske keueeDeeW SJeb efmeefeeW kes Oeejke efJeeveeW kee efveJeeme mLeue Lee~ efpeme
ekeej DeekeeMe Je=<e jeefMe mes meefnle neslee nw Gmeer ekeej kegC[uehegj veiej Yeer meJe=<e-Oece& mes meefnle Lee~ efpeme ekeej DeekeeMe
leejeDeeW mes ege nw, Gmeer ekeej kegC[uehegj veiej Yeer meleej-eeboer, leCe, ceesefleeeW Deeefo keer Megef mes meefnle Lee~ Deeeee&
efpevemesve ves nefjJebMehegjeCe ceW kegC[uehegj veiej kees mece= SJeb efJemle=le veiej yeleeee nw~ efJeyegOe eerOej ves JeceeCeeefjG ceW
kegC[uehegj veiej kee JeCe&ve kejles ngS efueKee nw efke efJeosn osMe ceW kegC[hegj veeceke Ske veiej nw, efpemeves Deheves OJepeemecetn
mes leere mete& kees {ke efoee Lee~ kegC[uehegj/kegC[hegj kes mebyebOe ceW pewve meeefnle ceW pees JeCe&ve efceuelee nw Gmemes mhe nw efke
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 90 le=leere KeC[

cenejepee efmeeLe& Deheves mecee kes MeefeMeeueer jepee Les Deewj Gvekee ceneveiej kegC[uehegj Ske mece=, Oeveer Deeyeeoer Jeeuee
SJeb efJeKeele veiej Lee Deewj Deepe pees efJeeved JeemeeskegC[ kees pevceYetefce nesves Deewj MeeeeW ceW JeefCe&le veiej kees Gme mLeue mes
pees[les nQ lees en nemeemheo ner ueielee nw~ MeeeeW ceW JeefCe&le kegC[uehegj keer meercee keer Ske ieueer Yeer JeemeeskegC[ ceW veneR
mecee mekeleer nw~ FmeefueS Jele&ceeve kegC[uehegj (veeueboe) ner YeieJeeve keer pevcemLeueer nw~
esleecyej ebLe met$eke=leebie ceW YeieJeeve ceneJeerj kees JewMeeefueke kene ieee nw~ Fmekee en DeLe& efvekeeuevee Gefele veneR
nw efke YeieJeeve ceneJeerj JewMeeueer kes efveJeemeer Les FmeefueS GvnW JewMeeefueke kene ieee~ cenejepe oMejLe kes heg$e Yejle kees kewkese
Yeer kene ieee nw, lees keee Deepe meYeer en ceeve ueWies efke Yejle kewkese osMe kes efveJeemeer Les~ Gmeer ekeej ceneYeejle keeue
ceW heeC[JeeW ceW Depeg&ve kees keewvlese Yeer kene ieee nw, lees keee Deepe GvnW kegvleue osMe kee jepekegceej mJeerkeej kej efueee
peeesiee~ Ssmee keYeer veneR nesiee, keeeWefke Yejle keer ceelee kewkeseer kewkese osMe keer jepekegceejer Leer FmeefueS Gvekes heg$e kees
kewkese kene ieee nw Deewj Depeg&ve keer ceelee kegvleer kegvleue osMe keer jepekegceejer Leer FmeefueS Gmekes heg$e kees keewvlese kene
ieee nw~ "erke Gmeer ekeej YeieJeeve ceneJeerj keer ceelee efeekeeefjCeer JewMeeueer keer jepekegceejer LeeR FmeefueS YeieJeeve ceneJeerj
kees Yeer JewMeeefueke kene ieee nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW kegC[uehegj (veeueboe) kees keF& efJeeveeW ves ceevee nw~ ye. Deefpele emeeo peer
pewve, Deefpeleeece, ueKeveT ves osJesv eefjle veeceke ebLe kes he=. 12 ceW efueKee nw efke heeJeehegjer kes efveke ner eer Je&ceeve
mJeeceer kee MegYe pevce-mLeeve kegC[uehegj nw Deewj Gmekes heeme ner veeueboe kes eeeerve Deewj peieled efJeKeele efJeeefJeeeuee kes
Keb[nj Deye Yeer Gmekee ceenelce eke kej jns nQ~ Yeejleere %eeveheer" eje ekeeefMele Yeejle kes efo. pewve leerLe& Yeeie-2
ceW ebLe kes mecheeoke mJe. heb. yeueYe peer ves mhe efueKee nw efke MeleeefyoeeW mes efpeme kegC[uehegj keer Ske pewve leerLe& kes
he ceW ceevelee jner nw Gmekees YeefJe<e ceW Yeer leerLe& ceevee peelee jnsiee~ Gvekee en efueKevee Deepe efkelevee mecemeeceefeke eleerle
nes jne nw en nceejs meeceves nw~ Deveske efJeeved Deepe Yeer YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer JewMeeueer kees ceeveves kees leweej
veneR nw~ Jes meefoeeW mes veeueboe kes efveke efmLele kegC[uehegj kees ner eefleefle kejles nQ~
Gheeg&e efJeJeseveeW kes DeeOeej hej YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj (veeueboe) ner Deeiece meccele SJeb
egefemebiele nw keeeWefke pewve meeefnle ceW kegC[uehegj/kegb[hegj kees Ske mJeleb$e SJeb eYeeJeMeeueer veiej kes he ceW JeefCe&le efkeee
ieee nw Gmekes JewYeJe kee eegj JeCe&ve efceuelee nw meeLe ner kegC[uehegj kes jepee efmeeLe& Yeer Ske MeefeMeeueer, eleeheer, veeLeJebMe
kes efMejesceefCe SJeb mJeleb$e cenejepee kes he ceW JeefCe&le nQ~ kegC[uehegj kees JewMeeueer kes meefVeJesMe kes he ceW mJeerkeej kejves mes
MeeeeW ceW JeefCe&le efJe<ee hej ner eMveefevn ueie peelee nw Deewj cenejepee efmeeLe& efkemeer ieeBJe kes cegefKeee keer lejn ueieWies
Deewj Gvekee Dehevee keesF& DeeYeeceb[ue veneR Lee Ssmee ceevevee nesiee~
Dele: Meee, hegjeCe SJeb Jele&ceeve Yeewieesefueke efmLeefle meYeer efJe<eeeW hej efJeeej kejves kes Ghejeble cesje efJeeej nw efke meefoeeW
mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW ieewjJeeefvJele kegC[uehegj (veeueboe) ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer nw~
R Q

GVeeve eceCe mebmke=efle kee kejves Jeeueer ceelee vecetB legcnW~

9 ns leerLeexejke! egieeJeefle&kee! ef$ekeeue Jevove keB legcnW~~

en eceCe mebmke=efle egie-egie leke Ghekeej lesje veeEn Yetuesieer~
mebmke=leer nsleg meJe&mJe efveeJej kejves keer efMe#ee osieer~~
9
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 91 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eMve YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kee

(peveJejer 2003 ceW emlegle)
-ceeefCekeebo pewve heeveer, Fboewj
keeeW pewve Devegeeeer pewveslej SJeb efJeosMeer efJeeveeW kes keLeveeW kee DevegmejCe efyevee Dehevee efoceeie ueieees kejves ueies?
pees pewveslej Je efJeosMeer pewve Oece& kes cece& kees veneR peeveles, pewve MeeeeW kes yeejs ceW pees hetCe&le: DeveefYe%e nQ Jes yeleeles nQ
efke nceejs leerLekejeW keer pevceYetefce eneB veneR JeneB nQ Deewj nceejs pewve vesleeieCe pees efJeeved kece uesefkeve jepeveerefle%e Je
Oevee{e DeefOeke nQ, legjble meefoeeW hegjeveer DeemLee Deewj efJeeeme kees Kebef[le kejles ngS veF& Keespe kes veece hej Gmes ceeveves
Deewj eeeefjle kejves kee kegeeeme kejles nQ~ 2550 Je<eeX leke efpemes YeieJeeve ceneJeerj kee pevcemLeeve ceevee peelee jne
Gmes cee$e 50 Je<e& hetJe& Yeejle kes meJeexe mLeeve hej yew"s veslee keg pewveslej Je efJeosMere efJeeveeW keer Keespe kes yeneves yeoueves
kees leweej nes iees~ Deye Yeer Gmes ceeve kejeves leLee kesv Je jepe mejkeej keer cegnj ueieJee kej peve meeOeejCe kees
Yeefcele kejves kee kegeeeme peejer nw~
Deepe Ske lejhe meYeer ekeej kes leke&-keglekeeX kes meeLe JewMeeueer kees efmebOeg osMe keer yepeee efyenej ceW yeleekej Gmes ceefncee
cebef[le kejves kee eeeme eue jne nw lees otmejer lejhe ceneJeerj kee pevcemLeeve JewMeeueer yeleekej kegC[uehegj kees vekeejves keer
veekeece keesefMeMe keer pee jner nw~ eMve kegC[uehegj kees vekeejves kee ner veneR nw eneB lees ceneJeerj kees JewMeeueer kes eece, cegnuues
kes Ske Yeeie ceW pevcee yeleekej Gvekes efhelee, oeoe ee hetjer JebMe hejcheje kees Ske meeceeve #eef$ee heefjJeej yeleeves kee eeeme
nes jne nw~ ceneJeerj kees JewMeeueer kes Ske ceesnuues ceW pevces yeleeves ee mJeerkeejves hej keee Gvekes leerLekejlJe, meJe&%elee Deewj
Denlelee hej eMve veneR Ke[s neWies? keeeWefke Deiej cenejepe efmeeLe& JewMeeueer kes efkemeer ceesnuues ee Gheveiej kes efveJeemeer Les
lees Jen Ske mJeleb$e Deewj meeJe&Yeewce Meemeke lees nes ner veneR mekeles~ pewveeiece ceW leerLekejeW kes ieYe&, pevce Deeefo meYeer efeeeDeeW
kees efkemeer meeceeve Ievee ceW veneR, keeue keer efJeMes<e IeveeDeeW kes he ceW oMee&ee ieee nw, efpemes vekeeje veneR pee mekelee~
kegC[uehegj kees vekeejves kee ner Ske eeeme nw-YeieJeeve ceneJeerj mceejke meefceefle hevee mes ekeeefMele YeieJeeve ceneJeerj
mce=efle leerLe& mceeefjkee-JewMeeueer Fme mceeefjkee kes uesKeke efnvoer meeefnle, hegjelelJe Deeefo efJeeeDeeW kes efJeeved lees nQ efkevleg
Jen efoiecyej pewveeiece, Gvekeer ceeveleeDeeW Deeefo kes cece&%e efJeeve Yeer nQ, Ssmee DeeYeeme Gvekes DeeuesKeeW mes veneR efceuelee~
neueebefke GvneWves efoiecyej pewve DeeeeeeX kes keLeveeW kee DeJeuecyeve Deheves DeeuesKeeW ceW efueee nw efkevleg efoiecyej pewve DeeeeeeX
ves keneR JewMeeueer kees ceneJeerj keer pevcemLeueer veneR yeleeee~ ebLejepe <edKeb[eiece, efleueeseheCCeeer, JeOe&ceeveeefjle, GejhegjeCe
Deeefo meYeer ebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kes efhelee efmeeLe& kees efJeosn osMe keer jepeOeeveer kegC[uehegj leLee Gvekes veevee eske
kees efmebOeg osMe keer jepeOeeveer JewMeeueer kee DeefOeheefle yeleeee ieee nw~ veF& Keespe kee cetue efyebog ener nesvee eeefnS Lee~
es pewveslej Je efJeosMeer efJeeved [e@kej, eeshesmej, Fefleneme%e, Yetieesue%e Deewj hegjelelJeJesee ner nceejs pewve Meemeve kes
eeeerve ceveer<eer DeeeeeeX kees egveewleer oskej vees-vees cele mLeeefhele kej jns nQ~ [e@. jbpeve metefj osJe eje efueefKele DeeuesKe
ceW ceneJeerj keer ceelee ef$eMeuee kees efueefJejepe eske keer yenve efueKee nw~ Fmeer ekeej Deeeee&eer efJepeesv metefj ves Yeer
ceelee ef$eMeuee kees jepee eske keer yeefnve Je YeieJeeve ceneJeerj kes efhelee efmeeLe& kees JewMeeueer kes keesuueeie veeceke ceesnuues
ceW yemeves Jeeueer veeLe peeefle kes #eef$eeeW kee mejoej ceevee nw~ yengeefe&le efJeeved [e@. eesiesv efcee ves nce&ve pewkeesyeer, neve&ues
Deewj efJemeW efmceLe Deeefo efJeosMeer efJeeveeW kes cele kees heg kejves ceW Deheves eje efueefKele Sve Deueea efnm^er Deehe JewMeeueer
kees ner DeeOeej yeveeles ngS kegC[uehegj veece kees lees[-cejes[ kej JewMeeueer kes kegC[eece kees ceneJeerj kee pevcemLeeve yeleeee
nw~ peyeefke mJeeb pewkeesyeer kegC[uehegj (veeueboe) kees 1911 kes Deheves he$e ceW ceneJeerj pevceYetefce mJeerkeej kejles nQ~ Fve keLeveeW
ceW GvneWves esleecyej Je yeew ebLeeW kee meneje efueee nw~ Fme ekeej Yece keer efmLeefleeeB efveefce&le kej efoiecyej mecegoee kees
oes Oe[eW ceW efJeYee kejves kee keee& efkeee nw~
cesjer ceevelee nw efke eefo es meYeer eeeerve DeeeeeeX keer JeeCeer eehetJe&ke he{les lees eeeerve keeue mes eueer Dee jner YeeeW
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 92 le=leere KeC[

keer ee keer keYeer DeJensuevee veneR kej heeles Deewj YeieJeeve ceneJeerj keer Demeueer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) efJenej kees
ner ceeveles pees efke Gvekes pevce kes yeeo mes ner mechetCe& meceepe keer ee kee kesv jner nw Deewj meowJe ee kee kesv jnsieer~
en Ske Dekeee mele nw efke kegC[uehegj Ske meeJe&Yeewce Meefe mecheVe jepe keer jepeOeeveer Leer~ Jen efkemeer veiej kee
ceesnuuee ee Gheveiej veneR Leer~ efyenej mejkeej kes iepesefej ceW kegC[uehegj-veeueboe kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer
kes he ceW ceevelee eehle jner nw~ meeLe ner peveceeveme keer ee Yeer JeneB meefoeeW mes vele nesleer jner nw, Gmes keg ueesieeW
eje yeouee pee veneR pee mekelee Deewj ve yeouee peevee eeefnS~ JeefeeeW kes Jeefeiele mJeeLe&JeMe ee ceeve-mecceeve kee eMve
yeveekej eeDeeW Deewj ceeveleeDeeW mes efKeueJee[ veneR nesvee eeefnS leLee meYeer keer ee kes kesv kegC[uehegj (veeueboe) kees
ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer mJeerkeej kejvee eeefnS~
R Q

YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj

-[e@. jeceosJe efmebn (je^heefle hegjmke=le hetJe& eeeee& )
kegC[uehegj (veeueboe)
eeeerve ebLeeW kes DevegMeerueve mes en mhe nes peelee nw efke pewveOece& kes 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kee pevce
kegC[uehegj (veeueboe) ceW ngDee Lee~ 2600 Je<e& hetJe& YeieJeeve ceneJeerj ves efJeosn osMe (efyenej eevle) kes kegC[uehegj veiejer ceW pevce
efueee Lee~ ew$e Megkeue he#e $eeesoMeer keer jeef$e ceW veeLeJebMe kes cenejepee efmeeLe& ves ceelee ef$eMeuee kes ieYe& mes Ske heg$e jlve
eehle efkeee, pees meceeevlej ceW Oece& Deewj DeemLee kes eleerke, yeee Deewj DeeYeblej Megef, Deefnbmee, ce=oglee, mele, Deheefjen,
meebmeeefjke ceeee kees leeiekej Deelcee kees cees#e kee ceeie& eMemle kejves Jeeues YeieJeeve ceneJeerj kes he ceW Jewefeke heue hej
GYejs~ YeieJeeve ceneJeerj kes pevce mes hetJe& 15 ceen leke mJeie& mes meewOece& Fv eje Yespes iees Oevekegyesj ves ceelee ef$eMeuee kes
vebeeJele& cenue ceW DemebKe jlveeW keer Je<ee& keer Leer~ pevce kes heeeled meewOece& Fv ves FvnW Deheves SsjeJele neLeer hej yew"ekej
megces heJe&le ues ieS Deewj JeneB heeC[gkeefMeuee hej Gvekee pevceeefYe<eske efkeee~ lelheeeled efJeMeo he mes Fvekee pevceeslmeJe
ceveeee ieee~
eeeerve Deeiece ebLeeW efleueeseheCCeefe, GejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe, OeJeuee, peeOeJeuee, ceneJeerj hegjeCe, JeOe&ceeve
eefj$e Deeefo ebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kees Jeerj, JeOe&ceeve, mevceefle, DeefleJeerj Deewj ceneJeerj kes hebeveeceeW mes efJeYetef<ele
efkeee ieee nw~
yenjneue, YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj Jele&ceeve mecee kes efyenej jepe kes veeueboe ceW DeJeefmLele nw~ Fme
leLe kees efoiecyej pewve Oecee&Jeuebyeer, hegjeleeeflJeke eesle leLee eeeerve ebLeeW kes DevegMeerueve mes mJele: mhe nes peelee nw~
efleueeseheCCeefe ebLe ceW eer eefleJe=<eYeeeee& kes keLeve mes lees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kees efveefJe&Jeeo
yevee efoee nw~ efpemeceW G=le nw efke-
efmelLejeeefheekeeefjCeerefnb, Ceejefcce kebg[ues Jeerjes~
GejheiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~549~~
(eGlLees ceneefOeeejes he=. 210)
DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj kegC[uehegj ceW efhelee efmeeLe& Deewj ceelee efeekeeefjCeer mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove
Gejeheeuiegveer ve#e$e ceW GlheVe ngS~
Fmeer ekeej eerJeerjmesveeeee& jefele OeJeuee erkee ebLe ceW kene nw-
Dee<ee{ peesCCe hekeKe erS kegC[uehegj CeiejeefnJe CeenJebMe efmelLe Ceefjvomme efleefmeuee osJeerS ieyYeceeiebletCe
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 93 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

lelLe DeefoJemeeefne CeJeceemes Deefce eFe megkeke hekeKe lesjmeerS jeerS GejeheiiegCeer CekeKees ieyYeeoes efCekeKeblees~
peye YeieJeeve ceneJeerj he=LJeer hej DeJeleerCe& nesves Jeeues Les leye meewOece& Fv ves ceeveJe kes keueeCe keer esjCee mes DeefYeYetle
neskej kegyesj mes kene Fme pecyeterhe kes Yejle #es$e ceW efJeosn osMe kes kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& keer jeveer efeekeeefjCeer
kes MegYe ue#eCeeW mes ege heg$e eewyeermeJeeB leerLekej nesiee~ efpevekes ejCeeW ceW Fv Yeer veceve kejWies~ DeleSJe ns kegyesj! Fve oesveeW
kes efveJeeme mLeeveeW kees mJeCe&ceeer keeefvleceeve Je osJeeW kes efJeueemeeesie yevee oes~
Fme meboYe& ceW eer ceeefCekee ev pewve eje 1908 ceW efueefKele hegmleke ceneJeerj eefj$e ceW kegC[uehegj kes efJe<ee ceW
Yeer efJeMeo eee& keer ieF& nw~ Gme hegmleke ceW GuuesefKele nw efke cenejepee efmeeLe& kes cenue keer YeJelee, ceneJeerj kes pevceeslmeJe
keer KegefMeeeB SJeb Gvekes jepe ojyeej kes JewYeJe kee JeCe&ve Fme leLe kees Deewj mhe kejlee nw efke efmeeLe& Deheves mecee kes
MeefeMeeueer jepee Les Deewj Gvekee ceneveiej kegC[uehegj Ske ye[e Ieveer pevemebKee Jeeuee veiej Lee~
GvneWves kegC[uehegj kees meebmke=efleke SJeb Oeeefce&ke eslevee peeie=le kejves kee mLeue ceeveles ngS Gmes jepeOeeveer ceevee nw~
eer ceeefCekeeebo peer kee kenvee nw efke jepee eske Deheveer heg$eer ef$eMeuee pewmeer leerLekej pevceoe$eer kevee kee efJeJeen efkemeer
ess-ceess peceeRoej mes lees veneR kej osles yeefuke Deheves meceeve DeLeJee Deheves mes Yeer Gemlejere jepe Iejeves ceW ner kejles~
Gheeg&e meYeer eceeCe YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj mes mebyebefOele nQ~ Fmekes meeLe ner Gvekes veefveneue
JewMeeueer kes efJe<ee ceW peevekeejer eehle kejvee Dehesef#ele SJeb DeeJeMeke nw~
JeerjefpeefCeboeefjG ebLe keer heebeJeeR mebefOe ceW eer heg<heoble cenekeefJe kenles nQ efke jepee esefCeke ves meceJemejCe ceW ieewlece
ieCeOej mes hete, ns YeieJeeve! cegPes Fme Deeefe&kee ebovee kee eefj$e megveeeW, efpemekes Mejerj ceW ebove keer megiebOe nw leLee efpemeves
efceLeelJe DebOekeej kees otj kej efoee nw~ jepee kes Fme eMve kees megvekej Gej ceW ieewlece mJeeceer ves kene-
efmebOeg-efJemeF& JeFmeeueer-hegjJeefj~ Iej-efmeefj Deesneefcee-megj-Jej-Oeefj~~
DeLee&led efmebOeg veeceke osMe ceW JewMeeueer veeceke veiej nw peneB kes Iej Deheveer MeesYee mes osJeeW kes efJeceeveeW keer MeesYee kees Yeer
peerleles nQ~ Gme veiej ceW eske veeceke vejsej efveJeeme kejles nQ~
Gvekeer Delevle heJeleer meele hegef$eeeB LeeR, pees efeekeeefjCeer, ce=ieeJeleer, megeYeeosJeer, eYeeJeleer, esefueveer, pese Deewj
evovee kes veece mes peeveer peeleer Leer~ FveceW mes efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) kee efJeJeen es veeLeJebMeer kegC[uehegj vejsMe efmeeLe&
mes kej efoee ieee Lee~
Gheeg&e leLeeW mes en mhe neslee nw efke pewveOece& kes 24JeW leerLebkej YeieJeeve ceneJeerj kee pevce kegC[uehegj (veeueboe)
ceW ngDee~ hegjeleve mecee ceW Fme kegC[uehegj kees Fv mes ueskej kegyesj leke ves mepeeves-meBJeejves kee keece efkeee~ kegC[uehegj
mele, DeeEnmee, lehe Deeefo kee heee&e yeve egkee Lee~ Yeues ner keeueeblej ceW Fmekeer cenee Fefleneme kes heVeeW leke ner efmeceer
jner~ hejvleg Deye en hegve: Deheveer eeeerve ieefjcee kees hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe mes eehle kej
jne nw~
R Q

9
yeeyeevees mebece OeejCe keje, efYeT vekee~
YeJeelceeDeeW! mebece OeejCekejes, [jes cele~ 9
-eeefj$eeeJeleea Deeeee&
eer Meebeflemeeiej peer cenejepe

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 94 le=leere KeC[

eeeee& eer vejsv ekeeMe peer kee Yee<eCe

(kegC[uehegj je^ere cenemeccesueve cebs 8 hejJejer 2003 kees emlegle)
kegC[uehegj Jen heefJe$e Yetefce nw, peneB pewveOece& kes 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves pevce efueee Lee~ meefoeeW mes Fme
kegC[uehegj keer Keeefle YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW jner nw Deewj kenvee eeefnS efke ceieOe kee en hetje heefj#es$e
YeieJeeve ceneJeerj kes GheosMeeWs Deewj Gvekes DeeejCe mes eYeeefJele jne nw~ jepeie=ner, iegCeeJeeb, heeJeehegjer, meccesoefMeKej pewmes ye[s-
ye[s #es$e Fmeer Debeue ceW jns nQ~ 17JeeR meoer ceW esleecyej DeeeeeeX ves Yeer YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW kegC[uehegj
keer ee$ee kee JeCe&ve efkeee nw~ nceejs efoiecyej pewve meeefnle ceW Ssmee Ske Yeer iebLe veneR nw efpemeceW kegC[uehegj kes Deefleefje
efkemeer Deve mLeeve kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW GefuueefKele efkeee ieee nes, JewMeeueer kes he ceW lees Ske
Yeer Deeeee& ves efheues 2000 Je<eeX ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce veneR yeleeF& nw~ neB! JewMeeueer kee Yeer cenlJe nw, YeieJeeve
ceneJeerj keer ceelee ef$eMeuee JewMeeueer kes cenejepee eske keer heg$eer LeeR Deewj kegC[uehegj kes jepee efmeeLe& kes meeLe Gvekee efJeJeen
ngDee Lee~ ef$eMeuee ceelee JewMeeueer mes euekej eneB kegC[uehegj ceW DeeF& LeeR~ kegC[uehegj ceW YeieJeeve kes ieYe& ceW Deeves kes 6 cenerves
henues mes jlveeW keer Je=ef ngF& Leer, en heewjeefCeke GuuesKe nw, meye peeveles nQ~
efheues keg Je<eeX mes nceejs keg efjmee& mkee@uej efJeeveeW ves JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW
efveefhele kejvee Meg kej efoee~ en mener nw efke Deepe kee Fefleneme Deewj Yetieesue pees GheueyOe nw DeLeJee yeew ebLeeW ceW pees
JeCe&ve nceW efceueles nQ Gmekes Devegmeej ueesieeW ves en OeejCee yeveeF& efke JewMeeueer ceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee Lee uesefkeve
en yeele FmeefueS egefemebiele veneR ueieleer keeeWefke cenejepe eske kes 10 eleeheer yess Les Deewj GveceW mes Gvekee pes heg$e
lees Gvekee mesveeheefle Lee~ efYeVe-efYeVe efJeYeeieeW kes DeefOekeej cenejepee eske ves Deheves omeeW heg$eeW kees yeeBs Les~ Ssmee Fefleneme
ceW nceves keYeer veneR megvee efke eesie heg$eeW kes jnles ngS keesF& OesJeles kees jepekegceej yeveeS~ YeieJeeve ceneJeerj lees cenejepee
eske kes OesJeles Les, JewMeeueer YeieJeeve ceneJeerj keer veefveneue Leer, Gvekes ome ceecee Les, ceeceeDeeW kes jnles ngS Yeevpes kees
jepeieer efceues Ssmee keYeer nceves megvee veneR nw, uesefkeve Fme lejn kee Ske Yece hewueeee ieee Deewj Gmemes pees meefoeeW mes
ceeveleeeehle kegC[uehegj kees ueesie pevceYetefce kes he ceW hetpeles jns nQ Gvekes ceve ceW Ske nueeue GlheVe ngF&~ Gvekes ceve ceW
en yeele keeesleer Leer efke nceejs hetJe&peeW ves Deewj nceves meccesoefMeKej keer ee$ee kejles mecee nj yeej ceneJeerj keer pevceYetefce
kes he ceW efpeme kegC[uehegj keer hegCeYetefce ceW peekej ceeLee skee nw, Deye Gmekeer Ghes#ee nes jner nw~
hetpe ceeleepeer, pees efke YeieJeeve ceneJeerj kes Fve {eF& npeej Je<eeX ceW henueer Ssmeer ceele=Meefe nQ, efpevneWves {eF& meew mes
DeefOeke evLeuesKeve kee keee& efkeee nw, eejeW DevegeesieeW ceW leuemheMeea heebef[le eehle efkeee nw, mecemle MeeeeW Deewj hegjeCeeW
kees eve-evekej Fefleneme kes ueghle leLeeW kee DevJes<eCe kejkes pevelee kes meeceves efpevneWves jKee nw, Gvekee Oeeve peye Fme
Ghes#ee keer Deesj ieee lees Gvekes ceve ceW Yeer Fmemes Jesovee ngF& Deewj GvneWves en mebkeuhe efkeee efke meefoeeW mes efpemekees nce
pevceYetefce ceeveles jns nQ, hetpeles jns nQ, efpemekee keCe-keCe heefJe$e nw Gmekee efJekeeme nesvee eeefnS~ hetjs ceieOe keer Oejleer ceW
YeieJeeve ceneJeerj kee efJenej ngDee, YeieJeeve ceneJeerj kes efpeleves Yeer ieCeOej Les Jees meye Fmeer ceieOe kes Les~ meyemes ye[e Gvekee
Yee pees ceieOe kee cenejepee esefCeke Lee, YeieJeeve ceneJeerj kes efpeleves Yeer GheosMe ngS, Gve GheosMeeW kes efueS eMve het-hetkej
GvnW esefjle kejves kee keece cenejepee esefCeke ves efkeee~ nceejs pewve Deeiece ebLeeW ceW en GuuesKe nw efke mee" npeej eMve
cenejepee esefCeke ves YeieJeeve ceneJeerj mes hets Deewj YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes pees Gej efvekeuekej DeeS, FvYetefle
ieewlece ves Gve meyekees efueefheye efkeee Deewj Deepe Jener meye MeeeeW kes he ceW ncekees he{ves kees efceue jns nQ FmeefueS Fme
pevceYetefce kes efJekeeme kee Ske efmeueefmeuee hetpe ceeleepeer kes ceve ceW peiee Deewj etBefke ceeleepeer kee eYeeJe Deewj JeefelJe Ssmee
nw efke Ske yeej pees yeele Jen ceve ceW "eve uesleer nQ ogefveee keer ye[er mes ye[er leekele Deewj ye[s mes ye[e efJejesOe Gvekees Gvekes
mebkeuhe mes ef[iee veneR heelee~ DeYeer 29 efomecyej kees ceeleepeer kegC[uehegj ceW DeeF Gme mecee leke eneB keg Yeer veneR Lee Deewj
Fme meJee cenerves kes Deuhekeeue ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee 72 heg TBeeF& Jeeuee Ske cebefoj yeveeves kes mebkeuhe ves Deekeej
enCe kejvee Meg kej efoee~ 43 meeref{eeB e{kej peye nce Gme efoJe cetefle& kes oMe&&ve kejles nQ lees ueielee nw efke en Yeer
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 95 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Fme efceer kee eleehe nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer cetefle& kes efueS pees efMeuee efceueer GmeceW efmej mes ueskej hewj leke keneR Ske
oeie-Oeyyee leke veneR Deeee~ Ssmeer efvece&ue, cevees%e, egcyekeere Deeke<e&Ce Jeeueer eeflecee efke efpemekes meeceves Ke[s nes peeSB, lees
nves kee ceve ner veneR neslee, en Yeer Fme Oejleer kes hegCehejceeCegDeeW kee ner eleehe nw Deewj kesJeue meJee cenerves kes Deuhekeeue
ceW Fme hebekeueeCeke kes Deeeespeve kee pees he Deepe nce osKe jns nQ en Yeer YeieJeeve ceneJeerj keer Fme efceer kes ecelkeej
kee ner eYeeJe ceevevee eeefnS~
peveJejer 2002 ceW egJee heefj<eo kee Ske DeefOeJesMeve efouueer ceW ngDee Lee meyemes henues ceeleepeer ves JeneB hej en eMve
G"eee~ JeneB hej nceejs efoiecyej pewve meceepe Deewj esleecyej pewve meceepe kes Debleje&^ere Keeefle kes ueesie Yeer GheefmLele Les~
eer efmebIeJeer peer, pees Deepe Debleje&^ere Keeefle kes JeefelJe nQ~ je^heefle heo kes efueS Yeer efpevekee veece yengle efoveeW leke
DeKeyeejeW ceW eee& ceW Deelee jne Jen Yeer Gme meYee ceW GheefmLele Les~ nceejs je^ere veslee meent jcesMeebo peer Yeer Gme ceerefbie
ceW GheefmLele Les~ Gve meyekes meeceves ceeleepeer ves en eMve G"eee Deewj Gme mecee cebe hej Ssmee ueiee efke Ske Deece menceefle
Fme efmeueefmeues ceW nw efkemeer ves Yeer efJejesOe veneR efkeee yeefuke peye Gvekes yeesueves kee vecyej Deeee lees eens MeyoeW kee Lees[e
IegceeJe-efhejeJe Yeues nes uesefkeve meyeves en mJeerkeej efkeee efke meYeer MeeeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj
ner yeleeF& ieF& nw~ Deiej Lees[e yengle mebkeese ceW Lee lees ceQ Lee~ ceQves kene efke Fme ef mes ceQves Deeiece kes heVes heuekej osKee
veneR nw FmeefueS en lees ceQ veneR ken mekelee uesefkeve Flevee ceQ pej ken mekelee ntB efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce
efheues 40 meeue ceW efJekeefmele veneR nes heeF&~ Deiej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYettefce kees efJekeefmele kej efoee ieee neslee, pewmes
Deve #es$eeW kee efheues 20 Je<eeX ceW yengle lespeer mes efJekeeme ngDee nw Gme lejn kee efJekeeme Deiej Fme pevceYetefce kee nes ieee
neslee lees Deepe en meJeeue, Deepe en Devle&v hewoe ner veneR neslee~ ceeleepeer kees en Devle:esjCee ngF& efke Fmekee efJekeeme
kejvee eeefnS, FmeceW osjer veneR nesveer eeefnS~ ceQves Yeer meesee efke Deiej Fme eMve kees nceves eue efoee, Ghese#f ele kej efoee
ee ebo ueesieeW keer Demenceefle kes keejCe nce ceewve jn ieS lees nce mecePeles nQ efke en Fme egie keer Ske Ssmeer keceer nesieer
efke efpemekes efueS Deeves Jeeueer heeref{eeB en kenWieer efke Fme keeue kes efJeeveeW ceW keesF& ieceea veneR Leer Jees Deheveer mebmke=efle,
mJeeefYeceeve Deewj Deheves hegCeheg<eeW keer Fme efceer keer megj#ee kejves kee YeeJe Deheves ceW veneR jKeles Les~ leye ceQves Yeer kene efke
ceeleepeer! eens keg nes peeS kegC[uehegj kes emebie ceW ceQ Deehekee meceLe&ke ntB Deewj Debeflece mecee leke Fmekes meeLe cegPemes pees
Yeer eesieoeve yeve mekelee nw yejeyej oslee jntBiee~
yebOegDeeW! Fme ess mes mecee ceW Deepe nce osKe jns nQ efke nceeje hegjevee JewYeJe ueewves keer Deesj Deemej nes jne nw~
ceQ meyemes henues yeOeeF& osvee eenlee ntB nceejs efyenej eevle kes meeleeW hegCe#es$eeW kes cenecebef$elJe kee kegMeueleehetJe&ke pees efveJe&nve
kej jns nQ Ssmes eerceeved Depeekegceej peer kees, pees Deeje kes Ske mecheVe, meceLe& Deewj megmebmke=le heefjJeej mes mebyebOe jKeles nQ
Deewj meeLe ner DeefKeue YeejleJe<eeae leerLe&#es$e keceser kes meeLe Yeer Gvekee Glevee ner peg[eJe nw~ ceQ Gvekes meenme kees, Gvekes
mebkeuhe kees, Gvekeer efvee kees Deewj Fme #es$e kes eefle Gvekes oeefelJe kes efveJee&n keer YeeJevee kees OeveJeeo oslee ntB GvneWves
Fve oesnjer efmLeefleeeW ceW Yeer hetjs 15 efove leke kee mecee Fme Oejleer hej efoee Deewj ceneceb$eer kes oeefelJe kee efpeme kegMeuelee
kes meeLe Fve efJe<ece heefjefmLeefleeeW ceW GvneWves efveJee&n efkeee Gmekes efueS ceQ Yeejle kes mecemle efJeeveeW keer Deesj mes Gvekeer efvee
kees OeveJeeo osvee eenlee ntB~ ceQ OeveJeeo osvee eenlee ntB eer jeceieesheeue peer kees, pees efyenej Deewj PeejKeC[ kes mecemle
efoiecyej pewve leerLeeX kes veeme kes mejkeejer eefleefveefOe nQ, Gmekes DeOe#e nQ Deewj cegPes Fme yeele kee Yeer ye[e ieJe& nw efke Jen
nceejs efhejespeeyeeo kes nQ~
ceQ kenvee eenlee ntB efke Fme Oejleer kee Yeer en hegCe eleehe nesiee efke Fmekee efJekeeme Deye lespeer mes nesiee~ pees yeele
ceQves eeeie kes meccesueve ceW kener Leer Deepe Ske yeej efhej oesnjevee eenlee ntB efke JewMeeueer ceW 10 kejes[ hees ueieekej nce
Meeveoej cebefoj Ke[e kej oW Deewj kegC[uehegj ceW 10 ueeKe hees ueieekej Ske kegefee yevee oW lees efnvogmleeve kee 99
eefleMele Deeoceer kegC[uehegj ceW ceeLee skeves DeeSiee, JewMeeueer ceW veneR peeSiee keeeWefke JewMeeueer ceW YeieJeeve ceneJeerj kes
GheosMeeW keer esjCee osves Jeeuee JeeleeJejCe ner veneR nw~ JeneB Ssmee Ske Yeer ceenewue veneR nw, Ske Yeer Ssmee JeefelJe veneR
nw pees ceneJeerj mes eYeeefJele neskej hegjeCeeW ceW mLeeve hee mekes~ FmeefueS Deiej ceneJeerj JeneB pevces Les, Gvekee hetje yeeheve
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 96 le=leere KeC[

JeneB yeerlee Lee, YeieJeeve ceneJeerj ves JeneR lehe efkeee Lee, JeneR meeOevee keer Leer lees kece mes kece Gvemes eYeeefJele nesves Jeeuess
25-50 ueesie lees Ssmes nesles pees Gvekes meeLe ner oeref#ele nes peeles Deewj efpevekee nceejs hegjeCeeW ceW GuuesKe neslee Deewj es pees
ceieOe kee Debeue nw FmeceW 100-200 veneR npeejeW ueesieeW kes veece hegjeCeeW ceW nQ efpevneWves ceneJeerj kes oer#ee uesles ner Gvekes
meceJemejCe ceW yew"kej Gvekee GheosMe megvee Deewj Gvekes meeLe ner oer#ee ueskej Gvekes efMe<e yeve ieS~ Gvekes meYeer ieCeOej pees
yeeeCe kegue mes mebyebOe jKeles Les Jen Yeer ceneJeerj kes cegKe efMe<e yevekej eneB hej yew"s Les~ ceneJeerj pewve veneR Les ceneJeerj
kees pewve lees nceves yevee efoee, ceneJeerj lees efpeve Les~ efpeve Deewj pewve ceW Devlej nw efpeve kenles nQ Gmes pees FefveeW kees peerlelee
nw, pees ke<eeeeW kees peerlelee nw, pees JeemeveeDeeW kees peerlelee nw, peerleves Jeeues kees efpeve kenles nQ Deewj pewve kenles nQ Gmes pees
peerleves Jeeues keer pee yeesuelee nw~ nce ueesie lees ceneJeerj keer pee yeesueves Jeeues nQ, pewve nQ, ceneJeerj lees efpeve Les~
ceQ Deehemes kenvee eenlee ntB Deiej kesJeue pewve yevekej Deehe cegef e heevee eenesies lees leerve keeue ceW efceueves Jeeueer veneR nw~
pewve kees Yeer Deiej cege nesvee nw lees efpeve yevekej ner cege ngDee pee mekelee nw~ pees Deheveer ke<eeeeW kees veneR peerlesiee, pees Deheveer
JeemeveeDeeW kees veneR peerlesiee Jen keYeer efpeve veneR yeve mekelee~ en ceeie& YeieJeeve ceneJeerj ves ncekees efoee~ Gvekeer meYee ceW, Gvekes
meceJemejCe ceW No Admission Without Permission kee keesF& yees[& veneR uekee Lee~ meYeer peeefleeeW kes ueesie eneB leke
efke heMeg-he#eer Yeer Gvekeer meYee ceW efyevee jeske-eske eJesMe heeles Les Deewj meye Deheveer-Deheveer Yee<ee ceW Gvekes cevleJe kees mecePe peeles
Les~ npeejeW ueesieeW ves Gvekes GheosMeeW kees megvekej Dehevee keueeCe efkeee FmeefueS ceneJeerj efkemeer Ske peeefle kes veneR Les, ceneJeerj
efkemeer Ske Jeie& kes veneR Les, ceneJeerj Fme Oejleer kes ueeue Les Deesj ceeveJelee kes cemeerne Les Deewj Gme cemeerne ves Fme Oejleer hej pevce
efueee Lee FmeefueS en Oejleer Jeboveere nw, hetpeveere nw Deewj Fmekee efJekeeme nesvee eeefnS~ ceQ lees Ske yeele Deewj kenlee ntB efke
Deepe kee Fefleneme Deewj Yetieesue Deiej en kenlee Yeer nes efke Gvekeer pevceYetecf e eneB veneR JewMeeueer ceW Leer lees DeYeer ceQ Gmes ceeveves
kees FmeefueS leweej veneR ntB efke 12 meeue leke Deiej Ske Deeefleefle eeflecee kees ueesie eeJeue e{eles jnW, Oeeske osles jnW lees Gmekeer
hebekeueeCeke kejves keer pejle veneR nesleer Jen eefleefle ceeve ueer peeleer nw Deewj peneB meefoeeW mes ueesie Deekej ceneJeerj kes cebeof j
ceW ceeLee skeles jns neW Gmekees pevceYetecf e veneR ceevevee en lees keYeer leervekeeue ceW mebYeJe veneR nw~
hegve: ceQ Ske yeele Deewj kenlee ntB efke Deiej Fefleneme SJeb Yetieesue kes DeeOeej hej nce Deheveer ee kees yeoueves kee
DeefYeeeve eueeSBies lees meccesoefMeKej Yeer en meccesoefMeKej veneR nw en Yetieesue kenlee nw, meesveeefiej en meesveeefiej veneR nw,
en Yetieesue kenlee nw~ nceejs veeLetjecepeer esceer efJeefMe efJeeved Les Gvekeer efJeee kes meeceves nce lees yeewves nQ, leg nQ~ GvneWves
ope&veeW leerLeeX hej eMveefevn G"e efoS~ iepehebLee en iepehebLee veneR nw, meesveeefiej en meesveeefiej veneR nw, efJehegueeeue keer Ske
esCeer kee veece eJeCeefieefj Lee Jener efyeie[les-efyeie[les meeceCeefieefj ngDee, efhej eceCeefieefj ngDee Deewj Gmekee veece meesveeefieefj
nes ieee uesefkeve ueesie Gmes Yetue ieS Deewj GvneWves oefleee kes heeme meesveeefiej ceW efme#es$e Ieesef<ele kej efoee lees Deye meesveeefiej
kees JeneB mes nekej ues peeDees efJehegueeeue heJe&le hej! keee en leervekeeue ceW mebYeJe nw? efpeme Yetieesue kes DeeOeej hej nce
JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce yelee jns nQ JeneR Yetieesue en ken jne nw efke ceneJeerj keer eLece osMevee, ceneJeerj
kee eLece GheosMe efJehegueeeue heJe&le hej veneR ngDee Lee, ieesjKehegj kes heeme heeJee ceW ngDee Lee lees keee efJehegueeeue heJe&le hej
12 ueeKe . Deepe mes 30 meeue henues meent heefjJeej ves ueieekej pees mceejke yeveeee nw Gme mceejke kees Deye JeneB mes Shift
kejkes ieesjKehegj ceW mLeeefhele efkeee peeSiee? Deiej Yetieesue kes efnmeeye mes nce eueWies lees meye yeoue peeSiee~ Deye leke nce
YeieJeeve ceneJeerj keer eLece osMevee efleefLe eeJeCe ke=. 1 kees ceeveles nQ uesefkeve Yeewieesefueke JeCe&veeW ceW efueKee nw efke JewMeeKe Meg.
10 kees Gvekeer henueer osMevee efKejer Leer lees keee nce Deheveer osMeveeefleefLe ceW heefjJele&ve kejkes JeerjMeemeve peebleer kee heJe& ceveeves
keer efleefLeeeW ceW heefjJele&ve kejvee eenWies? Deiej Yetieesue kes DeeOeej hej nceves Deheveer ee kees yeoueves kee Gheece efkeee lees
keneR keesF& leerLe& megjef#ele veneR jnsiee FmeefueS peneB pees leerLe& mLeeefhele nes ieee Jener leerLe& nw, Jener heefJe$e mLeeve nw Deewj Gmekees
efkemeer Yeer keercele hej yeouee veneR pee mekelee~
Devlele: kegC[uehegj (veeueboe) ner YeieJeeve ceneJeerj kee pevcemLeue nw Fmeer efveCe&e kees ceeveles ngS nce meYeer efJeeved Deeiece
keer j#ee, pevceYetefce keer j#ee ceW meowJe meneesie osles jnW, ener cesjer Deevleefjke YeeJevee nw~
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 97 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegC[uehegj kes ceneJeerje ! MeleMe: Jebove

-meew. meceer#ee veeboieebJekej, veeiehegj (cene.)
Yeejle keer hegCeYetefce ceW eneB keer efceer kees ebove pewmee ieewjJe eoeve kejves kes efueS ceneJeerj YeieJeeve kee pevce ngDee
Lee~ henueer yeej eeCeercee$e ceW mecelee, oee, cecelee Deewj Deefnbmee kee YeeJe efvecee&Ce kejves kes efueS ceneJeerj YeieJeeve kee
Deeieceve ngDee Lee~ efpeDees Deewj peerves oes kee efmeevle eefleheeefole kejves kes efueS, eEnmee kees DeeEnmee mes peerleves kes efueS,
Deefnbmee hejcees Oece&: kes eCeslee YeieJeeve ceneJeerj 24JeW leerLekej kes he ceW kegC[uehegj ceW DeJeleefjle ngS Les~ YeieJeeve ceneJeerj
keer hegCe peerJeveieeLee oerve-nerve ceW veJepeerJeve, Demebeceer Deewj keecegke peerJeeW ceW mebece Deewj efvee GlheVe kej osleer nw~ ceneJeerj
YeieJeeve keer mce=efle kee eMeesieeve kejves Jeeues leerLe#es$e Depej-Decej nes iees~ pewmes eeboKes[er, eebovehegj, heeJeehegjer~ heeJeehegjer
mes ceneJeerj YeieJeeve kees efveJee&Ceheo eehle nes ieee~
Deepe Yeer ueesie keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kes efove efveJee&Ceuee[t e{ekej JeneB efveJee&CeeslmeJe ceveeles nQ~ jepeie=ner ceW Gvekeer
eLece osMevee ngF& Leer~ kegC[uehegj ceW lees GvneWves pevce ner efueee Lee~ keeue heefjJele&ve kes keejCe Jele&ceeve ceW efyenej eevle kes
veeueboe efpeues ceW efmLele kegC[uehegj veiejer Deuhe#es$e Jeeueer neskej JewYeJenerve yeve ieF& nw~ hejvleg eneB kes keCe-keCe ceW ceneJeerj
YeieJeeve kes pevce keer heefJe$elee Deepe Yeer efJeeceeve nw~ FmeefueS eneB keer jpe eehle kejves nsleg osMe kes keesves-keesves mes pewve
meceepe kes npeejeW-ueeKeeW eeueg kegC[uehegj hengBeles nQ Deewj kegC[uehegj DeJeleejer, ef$eMeueevebo efJeYees, pee ceneJeerj
eYees Deeefo hebefeeeW eje YeieJeeve ceneJeerj keer peesj-peesj mes ieekej, Iebe yepeekej, oerheke peueekej Deejleer kejles nQ~
ceneJeerj mJeeceer kee Yeejle kes Fefleneme cebW Ske mJeefCe&ce he= yeve ieee nw~ JeOe&ceeve ceneJeerj Yeejleere meeefnle ceW Ske
Ssefleneefmeke Jeefe nQ~
ceneJeerj YeieJeeve kee ieYee&JelejCe-peye mJeie& ceW Deeglesv keer Deeeg n cenerves Mes<e jn ieF& Leer Deewj Jen mJeie& mes
n cenerves yeeo DeJeleej uesves Jeeuee Lee~ Gme mecee mes kegC[uehegj kes jepee efmeeLe& kes vebeeJele& cenue kes eebieCe ceW eefleefove
mee{s meele kejes[ jlveeW keer Je<ee& nesves ueieer Leer~
JewMeeueer ceW jepee eske kes eneB DeLee&led veevee-veeveer kes Iej YeieJeeve ceneJeerj pevce ues mekeles Les~ hejvleg leerLekej kes
pevce kes n cenerves henues mes ner kegC[uehegj ceW jlveJe=ef nesvee Meg nes ieF& Leer Deewj Jen 15 cenerves leke nesleer jner~ Fmekes
Deeiece ceW eceeCe efceues nQ Jes jlve keee veevee-veeveer kes Iej ceW yejme mekeles Les?
nefjJebMehegjeCe ceW Yeer efpevemesveeeee& ves efueKee nw efke-
efnjCe Je=efefjeYetod ieYe&mLesefhe elemlJeefe,
efnjCeieYe& FlegewieeaJeeCewieeaemes lele:~~206~~ meie& 8~~
ceneJeerj hegjeCe ceW Yeer en jlveJe=ef jepee efmeeLe& kes jepecenue ceW nesleer Leer, Ssmee GuuesKe nw~
Demeie keefJe kes JeOe&ceeve eefj$e ceW Yeer kegC[uehegj kes eejeW Deesj eflee&efiJepe=bYeke veece kes osJeieCe kegyesj keer Dee%ee mes
jlveJe<ee& kejles Les Ssmee efueKee nw~ keneR Yeer jepee eske kes eneB JewMeeueer ceW jlveJe=ef ngF& Ssmee GuuesKe veneR efceuelee~ peneB
jlveJe=ef ngF& JeneB DeLee&led kegC[uehegj ceW ner ceneJeerj YeieJeeve kee pevce ngDee Ssmee ceevevee he[siee~
Ske mecee jeef$e ceW efeekeeefjCeer peye kegC[uehegj kes jepeYeJeve ceW vebeeJele& cenue ceW Meebleefee mees jner LeeR leye jeef$e
kes efheues enj ceW GvneWves megvoj meesuen mJehve osKes Les~ jepee efmeeLe& ves efveefceeMeee peevekej yeleeee efke ns jeveer! legcnejs
ieYe& mes Oece&leerLe&eJele&ke, YeeJeer leerLekej kee pevce nesiee~ meJeeie megboj, ef$eueeskehetpe heg$e eeefhle kee MegYe meceeeej megvekej
keewve meer ceelee emeVe veneR neWieer? Fme ekeej ceneJeerj YeieJeeve kee Deeieceve megefveefele ngDee Lee~
meesuenkeejCe YeeJeveeSb Yeekej leerLekej eke=efle kee yebOe yeebOeves Jeeues jepeevebo kee peerJe meesuenJeW mJeie& mes euekej
Dee<ee{ Megkeuee <eer kes efove ceeB ef$eMeuee kes ieYe& ceW Deeee~ ceelee-efhelee kes Glmeen, emeVelee Deewj Oeve-Oeeveeefoke JewYeJe kes
meeLe-meeLe yeeueke Yeer ceeB kes ieYe& ceW efove-eefleefove ye{ves ueiee~
nefjJebMe hegjeCe ceW efueKee nw efke-ceelee ef$eMeuee keer mesJee kejves eer, er, Oe=efle, keerefle& Deeefo efokekegceeefjeeB ye[s Deevevo
mes Fv keer Dee%ee mes lelhej Leer~ eLeeLe& ceW Jen efeekeeefjCeer ceelee kee meewYeeie veneR Lee-Gve osefJeeeW kee ner meewYeeie Lee
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 98 le=leere KeC[

efke Gvekees ef$eueeskeerveeLe kes ceelee keer mesJee meget<ee kejves kee es eesie eehle nes ieee Lee~
efejeleer#ee kes yeeo ew$e Megkeuee $eeesoMeer kee MegYe efove Deeee~ kegC[uehegj keer pevelee kes efueS en efove efejmcejCeere
nes ieee~ kegC[uehegj kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer nesves kee meewYeeie eehle ngDee, kegC[uehegj keer ceeer YeieJeeve
ceneJeerj keer $e+Ceer nes ieF&~ ef$eMeuee ceelee keer kegef#e Oeve nes ieF&~
eerCeeb Meleeefve MeleMees peveebelf e heg$eeved~
veevee megleb leogheceb peveveer emetlee~~
en ceevelegbie Deeeee& ves eLeeLe& ner efueKee nw~ ceneJeerj YeieJeeve keer ceelee nesves kee ieewjJe Fmeer ceneve veejer ef$eMeuee
kees efceuee Lee~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ner nw Ssmee JeCe&ve eer eefleJe=<eYe Deeeee&osJe ves Deefleeeeerve ebLe
efleueeseheCCeefe ceW efkeee nw-
efmelLejeeefheekeeefjCeerefn, Ceejefcce kegC[ues Jeerjes~
GejheiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~549~~
DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj kegC[uehegj ceW cenejepee efmeeLe& Deewj cenejeveer efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) mes ew$e Megkeuee
$eeesoMeer kes efove Geje heeuiegveer ve#e$e ceW GlheVe ngS~
ceneJeerj hetpee ceW-
pevece ewleefmele lesjme kes efove, kegC[uehegj keve Jejvee~
megjefieefj megjieg hetpe jeeees, ceQ hetpeeW YeJe njvee~~
Ssmee efueKee nw Deewj YeeieCe Ssmee yeesuekej ner ceneJeerj YeieeJeve kes pevcekeueeCeke kee DeIe& e{eles nQ~ Fme ekeej Deeiece
eje ceneJeerj YeieJeeve keer pevceYetecf e efyenej eosMe ceW jepeefieefj mes 16 efkeceer. otj kegC[uehegj ner nw~ en eceeefCele neslee nw~
leerLekej meeceeve Jeefe veneR nesles, Jes Fb eje hetpeveere nesles nQ~ Gvekes pevce keer Fefleneme ceW Deewj pevceYetefce keer
Fefleneme Deewj Yetieesue oesveeW ceW mce=efle nw~ ceneJeerj YeieJeeve kees lees Ssefleneefmeke cenlJe eoeve nw hejvleg Gvekeer pevceYetefce kes
yeejs ceW efJeJeeo eue jne nw~ pewve Fefleneme Deewj pewve Yetieesue kees megjef#ele jKeves kes efueS Deeiece eje eceeefCele ceneJeerj
YeieJeeve keer pevceYetefce kegC[uehegj kee efJekeeme nesvee DeeJeMeke Lee~ vebeeJele& cenue ceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee
Lee en pewve Fefleneme ceW efueKee ieee nw~ hejvleg vebeeJele& cenue kee veece Jele&ceeve ceW kegC[uehegj ceW efJeeceeve nw~ kegC[uehegj
pewveOece& keer Oejesnj, pewveOece& kee Godiece mLeeve nw~ Gmekee efJekeeme kejvee eeves pewve mebmke=efle kee mebj#eCe kejvee ner nw~
peye ceneJeerj ves efJeJeen eesie Deeeg ceW heoehe&Ce efkeee lees ceelee-efhelee ves Gvekees ie=nmLeer kes yebOeve cesW yeebOeves kee Ketye
eelve efkeee hejvleg GvneWves Deelcee kee Deeee ueskej mebmeej kes meJe& yebOeveeW mes cege nesves kee efveee kej efueee Lee~ ceelee-
efhelee kee heej Gvekees Deheves ceeie& mes efJeeefuele veneR kej mekee~ leerme Je<e& keer Yejer peJeeveer ceW Jes Iejyeej es[kej meeOeg peerJeve
Jeleerle kejves ueies Les~ Fme ekeej ceneJeerj YeieJeeve Jeerlejeie ceeie& hej-cees#eceeie& hej eue jns Les~ Deble ceW efJenej kejles ngS
Jes heeJeehegj hengBes~ JeneB GvneWves efJenej Deewj GheosMe mes efJejece efueee~ eesie efvejesOekej, MegkeueOeeve kes ceeOece mes Mes<e eej
DeIeeefleee keceeX kee veeMe kej Debeflece osn kee hetCe& heefjleeie kejkes efveJee&Ceheo eehle efkeee~
en Ievee keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee keer Leer~ eejeW Deesj jeef$e kee ienve DebOekeej eee ngDee Lee~ eYeele nesves ceW keg
ner mecee yeekeer Lee~ mete& keer eLece efkejCe efieefj efMeKejeW hej emhegg efle veneR nes heeF& Leer efke ceneJeerj eYeg kee efveJee&Ce nes ieee~
eYeg kes efveJee&Ce kee meceeeej heekej osJeeW ves heeJeehegjer Deekej oerheeW keer hebef eeeB ueieekej Gvekee efveJee&CeeslmeJe ceveeee Lee~ ueesie
eYeg kes efye[ves mes peneB ogefKele Les lees JeneR Gvekees efveJee&Ce heo eehle nes ieee FmeefueS nef<e&le Yeer Les~ en heeJeve emebie Meeskecee
n<e& kee Deewj n<e&cee Meeske kee Lee~ YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce mes keeueer DeceeJemee keer jeef$e Yeer ekeeMecee nes ieF& Leer~
Deepe leke ueieeleej Ske Jener keeefle&ke DeceeJemee keer Meece keeueer neskej Yeer DeveskeeW oerheeW kes eje peieceieeleer nw~
Dele: en ceneve heJe& oerheeJeueer kes veece mes efJeKeele nes ieee Deewj ceneJeerj YeieJeeve efJeeJebe nes iees~
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 99 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceneJeerj keer heneeve kegC[}hegj mes kejW ve efke JewMee}er mes

-he%eeeceCeer Deee|ekee evoveeceleer
pewvejeceeeCe heodcehejegCe keer efvecve hebeqkeleeeb Jele&ceeve kes meboYe& ceW De#ejMe meeLe&ke efme nes jner nQ-
DeeeejeCeeb efJeIeelesve, kego=erveeb e mecheoe~
Oece&i}eefveheefjheehleceg^evles efpeveesllecee~~
DeLee&led peye-peye Oejleer hej meoeeej ve nesves }ielee nw, meeer Meem$eere o=ef efvejeOeej efJe<eeeW mes yeo}ves }ieleer
nw, Oece& neefve kees heehle nesves }ielee nw, leye-leye keesF& ve keesF& efpeveesllece DeLeJee efpeveceeie& kes hees<eke ceneheg<e Fme Oejleer
hej DeJeleefjle nesles nQ DeLee&led ncesMee Fme osMe ceW yeef} kes meeLe efJe<Cegkegceej, jeJeCe kes meeLe jece, methe&CeKee kes meeLe meerlee,
kebme kes meeLe ke=<Ce pewmeer ceneve DeelceeDeeW ves pevce }skej DeOece& Deewj Deleeeej hej Oece& Deewj meoeeej keer efJepeeheleekee
HenjeF& nw~
Jele&ceeve keef}egie ceW Yeer pewvemebmke=efle kes heleve Deewj GlLeeve oesveeW kee efceefele he e} jne nw~ peye mebmke=efle mes De%eele
DeeOegefveke FeflenemeJesllee ceveceeveer MeesOe kejves ceW Deheveer Denb Yetefcekee efveYee jns nQ leye keeeW ve nce Deheves heeeerve Fefleneme
kee DeJe}eskeve kej Deheveer OejesnjeW hej keg"ejeIeele nesves mes GvnW yeeeves SJeb mebj#eCe kejves ceW Dehevee meJe&mJe veeseJej kej
oW~ Ske heeeerve efJeeve ves kene nw efke-
Fefleneme kes me=e lees e}s ieS, hej me= Fefleneme kees Ske$e kejves Jee}s Yeer Glhevve veneR nesles~ Deheveer ner efceer ceW
Deheves jlve oyes he[s nQ, Gvekees nceves Deheves hewjeW mes jeQoe Deewj Gvekees egveves kes ef}S mecego kes Gme heej mes e@[, Heeyme&, ieesme,
keeEveIece Deeefo DeeS~ Jes Fefleneme ieJes<eCee kes ef}S efveegkele veneR ngS Les hejvleg Jes Deheves jepekeere keee& kes yeeo DeJekeeMe
kes mecee eneb keer hesceieeLeeSb Je Meewe&keLeeDeeW mes heYeeefJele ngS~ Fvekee mJej Gvekes keeveesW ceW he[e Deewj Gmeer hekeej ves Gvekes
oe ceW MeesOeke yegef Glhevve kej oer~ eer melekeslegefJeee}bkeej ves Yeejle kee Fefleneme veeceke hegmleke kes he=. 506 hej
Fefleneme kee }#eCe ef}Kee nw-
Fefleneme heoerhesve, ceesneJejCe Ieeeflevee~
meJe&}eskeOe=leb ieYex, eLeeJelmebhekeeMeesled~~
DeLee&led Fefleneme Ske Ssmes oerheke kes meceeve nw pees ceesnheer DeLee&led Yeceheer DebOekeej kees ve kejlee nw efpemekee
heeespeve en nw efke mebmeej keer IeveeDeeW keer DeeOeejYetle yeeleeW Je leLeeW hej mener-mener he mes hekeeMe [e}e peeS~ oerheke
eje kee}er Jemleg kee}er efoKeeF& osleer nw Deewj meHeso, Jen efkemeer mes he#eheele veneR kejlee~ Fefleneme kee Yeer ener heeespeve nw~
ceneJeerj kes Meemeve ceW pevce }sves Jee}s ceneJeerj kes YekeleeW!
Fefleneme kee }#eCe yeleeves Jee}er es heeeerve hebeqkeleeeb Deepe kes}Je Fefleneme keer ner Oejesnj yeve ieF& nQ, Fve hej Dece}
kejves Jee}s Jele&ceeve ceW keesF& Feflenemekeej Meeeo Mes<e veneR jns nQ Fmeef}S Deepe kee Fefleneme Yeejlemejkeej keer yeo}leer
jepeveerefleeeW mes peg[kej Fefleneme }sKekeeW keer Oece&efJeoesner veerefleeeW kee heefjeecee$e heoeve kejves Jee}e jn ieee nw~ Fve otef<ele
FeflenemeeW kees he{ves mes #egefYele neskej ner Ske }sKeke ves ener heef$ekee kes mecheeokeere ceW ef}Kee nw-
heeiewefleneefmeke kee} ceW ngS Deeefo leerLekej $e+<eYeosJe, jece, ke=<Ce Deeefo keer pevceYetefce kes mebyebOe ceW peneb keesF& celeYeso
veneR nw JeneR Ssefleneefmeke egie ceW ngS YeieJeeveceneJeerj keer pevceYetefce kee meJe&ceeve efveCe&e ve nes heevee DeeMee&peveke nw~
efkemeer veereflekeej ves kene nw efke-
mJepeeeflehetJe&peeveeb leg, ees ve peeveeefle mecYeJeced~
me YeJesled hegMe}erheg$e, meo=Me: heg$eJesoke:~~
DeLe&-Deheves hetJe&peeW kes efJe<ee ceW pees peevekeejer veneR jKelee Jen Gme keg}e heg$e kes meceeve nw efpemes Deheves efhelee kes
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 100 le=leere KeC[

efJe<ee ceW helee veneR DeLee&led Deleerle ner Jele&ceeve kee meebmke=efleke DeeOeej nw Deewj Fme Deleerle kees ve peeveves Jee}e Deheveer meveeleve
efveefOe kes heefj%eeve efyevee efvejeOeej meo=Me nw~
efpeve leerLekej YeieJevleeW keer efoJeosMevee mes Jele&ceeve ceW pewveMeemeve efJeeceeve nw, Gvekes peerJeve kee heefj%eeve jKevee
nceeje hejce hegveerle kele&Je nw~ Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& peye eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj jepee efmeeLe& keer cenejeveer
ef$eMe}e mes pevce }sves Jee}s Les leye Fvo ves kegC[}hegj veiejer keer YeJe jevee keer Leer~ 96 ceer} efJemle=le Gme veiejer kee JewYeJe
ceevees mJeie&hegjer kes meceeve ner MeesYelee Lee~ leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kes pevce mes Jen veiejer meowJe-meowJe kes ef}S hetpeveere
yeve ieF& Leer pees meewYeeie mes Deepe Yeer efyenej heosMe ceW vee}voe kes efveke efJeeceeve nw~ eeefhe kee} kes heYeeJe Deewj meceepe
keer meghlelee ves Gmekee JewYeJe Deheves Deebe} ceW meceskej nceejer DeebKeeW mes DeesPe} kej efoee nw hejvleg Gmekeer hetpelee efvejbleve
yeveer jner nw~ mecei%eeve kes efhe}s DebkeeW ceW keF& heeeerve Deeiece heceeCeeW eje ceQves kegC[}hegj kee YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce
kes he ceW efoioMe&ve kejeee nw efpemekes cet} ceW efJe[cyevee efheer nw Deewj Jen nw keg DeeOegefveke MeesOeeW kes DeeOeej mes JewMee}er
kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kenves kee og<heeeme kejvee~
en keef}egie keer yesyegefveeeoer MeesOe kee ner heYeeJe ceevevee he[siee efke ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce nesles ngS Yeer
Gmekes efvejeOeej efJekeuhe nceejs mece#e Dee jns nQ~ keg Ssmes leLeeW keer Deesj megOeer hee"keeW kee Oeeve Deeke= kejvee eenleer
ntb pees efvejvlej MeesOe keer heefeee ceW cesjs meeceves Gpeeiej ngS nQ~
heb. ye}Yeo pewve eje ef}efKele Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe&-ceneje^ ceW he= 203 hej iepehevLee #es$e keer DeJeeqmLeefle
kes efJe<ee ceW ef}Kee nw-keg efJeeve Jele&ceeve iepehebLe #es$e kees JeemleefJeke ve ceevekej DeeOegefveke Keespe ceeveles nQ Gvekee leke&
nw efke Fme #es$e hej ve lees keesF& heeeerve cebefoj nw Deewj ve hegjelelJe ner, efkevleg heeeerve meeefnle ceW keg hemebie ee mLe} Ssmes
Yeer heehle nesles nQ efpevemes Fme yeele kee efveCe&e nes peelee nw efke en #es$e keneb hej DeJeeqmLele Lee~ DemeiekeefJe ke=le MeeeqvleveeLe
eefjle ceW Ske hemebie nw- Deefcelelespe Deewj eerefJee ves Deheveer efJeMee} Jeeefnveer kees }skej DeMeefveJesieeefJeeeOej kee heere efkeee
leye Jen Deheveer j#ee kee keesF& Gheee ve osKekej Yeeie Ke[e ngDee Deewj veeefmekee veiej kes yeenj iepeOJepeheJe&le hej pee hengbee~
GuuesKe Fme hekeej nw-
Gpe&evle-Me$egbpeeveeefmekeeveiejmeceerheJee|le
iepeOJepeiepehebLe-efmeket leerLekejhebekeueeCemLeeveeefve~
Gheeg&kele GuuessKe ceW veeefmekeemeceerheJeleea iepeOJepe iepehebLe veece oskej meejer MebkeeDeeW kee meceeOeeve kej efoee nw
Fmekee DeLe& en ner nw efke iepehebLe veeefmeke veiej kes meceerhe Lee Deewj Gmekee Dehejveece iepeOJepe Yeer Lee~ Jele&ceeve ceW Yeer
iepehevLe #es$e veeefmeke Menj mes kesJe} 6 efkeceer. otj nw~
eneb hej Fme GoenjCe kees }sves kee leelhee& ener nw efke peye-peye DeeOegefveke Feflenemekeej SJeb MeesOekelee&DeeW ves efkemeer
JeemleefJekelee hej heMveefevn }ieeee leye-leye Deheves-Deheves heeeerve efoiecyej pewve DeeieceievLeeW kes DeeOeej mes ner efveCe&e ngS
nQ DeveLee heleske leerLe& SJeb Oece& keer yeeleW efJeJeeo keer keesef ceW Dee peeSbieer~
heeMJe&veeLe, efJeeeheer", JeejeCemeer eje hekeeefMele YeceCe heef$ekee Dehew}-efmelecyej 2001 pevceYetefce kes meboYe& ceW keg
Deewj DeefOeke hekeeMe [e} jner nw~
Fme heef$ekee ceW hekeeefMele }sKe JewMee}er-Deeeee& efJepeesvometefj he= 20-49 eje en mhe nw efke JeemleJe ceW
MJesleecyej hejcheje eje heejbYe ceW JewMee}er kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce ceevee ieee nw Deewj efoiecyej pewve mecheoee
vee}voe kes efveke kegC[}hegj kees ceneJeerj keer pevceYetefce ceevelee nw~
eneb hej efJeMes<e efJeeejCeere leLe en nw efke Fmeer heef$ekee ceW hekeeefMele otmejs Dee}sKe ceneJeerj kes pevcemLeeve hej
veee hekeeMe he= 50.54 ceW hegjelelJe efJeYeeie, efyenej kes efveosMeke eer Depee kegceej efmevne ves efJeefYevve YetieYeeae,
Yeewieesef}ke, Ssefleneefmeke leLee Yee<eeeer mee#eeW kes DeeOeej mes JewMee}er kee YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW hetCe&leee
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 101 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efJejesOe efkeee nw~ Jen ef}Keles nQ efke YeieJeeve ceneJeerj eefo JewMee}er mes mebyebefOele nesles ner Gvekeer Yee<ee JewieF& nesleer GvneWves
en Yeer ef}Kee nw efke keesF& heeeerve pewve Yei>eeJeMes<e JewMee}er kes efveke heehle veneR ngDee nw efpememes Gvekeer pevceYetefce kee leLe
meeceves Dee mekesFleeefo~
hegjelelJe mecyeIeer Directory of Bihar Archaeology by B.P. Sinha kee ceQves DeJe}eskeve efkeee~ GmeceW he=
223 hej JewMee}er kes meboYe& ceW ef}Kee nw-
It is still more significant that Vaishali known as the birth place of Mahavira Kundgrama
and also as the place which Mahavira visited several times has not yided nany clear Jaina
antiquity. Nor the various sites of Yaksha worship; Sarandada; Capala; Vdena; Bahupujiya and
the last visited by Mahavira have been indentified. Even Vasukunda believed to be the birth-
place of Mahavira has not been excavate.............while Vasukunda has not been touched by
archaeologists spade. Thus even Vaishali needs further excavation.
DeLee&led en Deewj Yeer DeefOeke cenlJehetCe& nw efke JewMee}er efpemes ceneJeerj keer pevceYetefce-kegC[ieece kene peelee nw Deewj
peneb ceneJeerj keF& yeej ieS Jeneb mes keesF& mhe heeeerve pewve DeJeMes<e heehle veneR ngS nQeneb leke efke JeemeeskegC[, efpemes
ceneJeerj kee pevcemLeeve ceevee peelee nw, keer Yeer KegoeF& keer ieF& nwpeyeefke JeemeeskegC[ kees hegjelelJeMeeeqm$eeeW eje mheMe& Yeer
veneR efkeee ieee nw~ Fme hekeej JewMee}er ceW Yeer Deeies KegoeF& efkees peeves keer DeeJeMkeelee nw~ meej en nw efke hegjelelJe
SJeb heeeerve Yei>eeJeMes<eeW kes DeeOeej hej JewMee}er keer eqmLeefle YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW lees keYeer mego={ nes
ner veneR mekeleer yeequke en JewMee}er Yeer JeemleefJeke JewMee}er veneR nw keeeWefke meved 1950 mes 1960 kes ceOe Gme veiej kee
veece yemee{ Lee Deewj keg }esieeW ves efce}kej Gmekee veece JewMee}er jKe efoee~ Fme lejn mes lees jepeOeeveer efouuee ceW
Yeer Ske kee@}esveer kee veece nw JewMee}er, JeneR hej efveke ceW keewMeecyeer veeceke Ske efJeMee} kee@}esveer nw efkevleg es meYeer
mLe} ceneJeerj mes keesF& mebyebOe veneR jKeles, Gmeer hekeej heeeerve yemee{ Deepe keer JewMee}er Yeer kesJe} veece yeo} osves mes ceneJeerj
keer veefvene} veneR nes mekeleer nw~ Meem$eeW ceW Jee|Cele JewMee}er efmevOegosMe ceW ceeveer ieF& nw Deewj kegC[}hegj veiejer efJeosnosMe ceW
kener nw~ efJeosMeosMe lees Jele&ceeve kee efyenej heosMe nw lees Jeneb efmevOegosMe nes ner veneR mekelee nw Dele DeYeer lees efmevOegosMe keer
Deme}er JewMee}er veiejer keer Keespe nesveer eeefnS SJeb 50 Je<e& mes mLeeefhele JewMee}er kees heeeerve veece yemee{ kes he ceW ner
ceeveveer eeefnS~
Fmeer Directory of Bihar Archaeology kee DeJe}eskeve kejves hej ceQves osKee efke he= 264 hej ef}Kee nw-
Besides being located in Basukunda-Vaishali; Kundalpur-baragaon near Nalanda is the
considered belief of Digamber Jainas as Mahaviras birthplace while many Svetamvara Jains
take Lacchuar; near the Lakhisarai railway station as his birthplace-
DeLee&led-vee}voe kes efveke kegC[}hegj-ye[ieebJe efoiecyej pewveeW keer ceeveleevegmeej ceneJeerj keer pevceYetefce nw~~
The site earlier was known as baragaon; which is even today a village adjacent to Nalanda
ruins and formed a part of Nalanda complex; who according to Buchanan belonged to he
dynasty of the Andhras wo began their rule 80 years after christ and continued for 200 years.
But Jains priests told Buchanan that the site represents the residence of Raja Shrenik and
his oncesores; who preceded the establishment of the Andhra dynasty here and lived about
six or seven centrues earlier.
DeLee&led vee}voe kes efveke ye[ieebJe-kegC[}hegj kees yegkevewve kes Devegmeej Andhra dynasty kes ceie jepee eje
mLeeefhele ceevee ieee nw~ Fme dynasty kee Meemevekee} F&mee kes 80 Je<e& yeeo heejbYe neskej 200 Je<e& leke e}e hejvleg pewve
hegpeeefjeeW ves yegkevewve kees yeleeee efke Fme mLeeve hej JeemleJe ceW jepee esefCeke Deewj Gvekes mebyebefOeeeW kee efveJeeme Lee pees
Andhra dynasty kes hetJe&Jeleea Les Deewj Gvemes n ee meele Meleeyoer hetJe& ngS Les~
hegjelelJe keer Fve hebeqkeleeeW mes kegC[}hegj keer pees heneeve vee}voe Deewj ye[ieebJe keer efvekelee mes ngF& nw Jener
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 102 le=leere KeC[

heeceeefCekelee efoiecyej pewve hegmlekee}e eerceneJeerjpeer-jepe. mes efome. meved 1962, Jeer.efve.meb. 2486 ceW hekeeefMele Je=nod
ceneJeerj keere|leve kes he= 904 hej efvecve hebeqkeleeeW kes eje leerLe&eeef$eeeW kees metevee oer peeleer jner nw~
kegC[}hegj
eneb kee msMeve ye[ieebJe nw~ Fme oMe&veere mLe} hej peceerve kes Deboj Ske efJeMee} veiejer Deewj pewvecete|leeeb efveke}er nQ~
Ske efJeMee} YeJeve yeewOece& kee Yeer efveke}e nw~ Fmekes mebyebOe ceW kene peelee nw efke en vee}voe efJeMJeefJeee}e Deewj
e$ee}e nw~ efoiecyejer Oece&Mee}e ceW Ske cebefoj nw efpemeceW ceneJeerj mJeeceer keer heeflecee ye[er megvoj nw~ en ceneJeerj mJeeceer
kee pevcemLeeve nw~ ye[ieebJe msMeve Jeeheme Deekej jepeie=ner keer efke }W~
Fve hebeqkeleeeW mes Skeoce mhe nes peelee nw efke meYeer }esie F&mee mes n-meele Meleeyoer hetJe& vee}voe kes efveke kegC[}hegj
kees ner ceneJeerj kee pevce Deewj efveJeememLe} ceeveles nQ~
peneb leke hee&ve efJeYeeie kee heMve nw- efyenej mejkeej kes hee&ve efJeYeeie eje hekeeefMele Heesu[j jepeefiej ceW
Kundalpur kees efoiecyej pewve ceeveleevegmeej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce ef}Kee ieee nw~
Kundalpur-
The Digamber sect of the Jains believe that Lord Mahavir was born at Kundalpur, 18 km
from Rajgir. A Jain temple and two lotus lakes-the Dirga Pushkarni and Pandava Pushkarni
mark the spot.
efyenej mes hekeeefMele mehleleerLe& oMe&ve veeceke jbieerve efe$e Jee}er hegmleke ceW Yeer kegC[}hegj Deewj ef}Jee[ Fve oes
pevceYetefceeeW kes efe$e hekeeefMele nQ efpemeceWs mes kegC[}hegj efoiecyej pewveeW kes Devegmeej Deewj ef}Jee[ MJesleecyej pewveeW kes Devegmeej
ceneJeerj pevceYetefce nw~
}e}evo SC[ mebme, oefjeeiebpe-efouueer eje hekeeefMele efyenej leLee PeejKeC[ kes hecegKe pewve leerLe& ceW he= 47 hej
JewMee}er-kegC[ieece kes ef}S ef}Kee nw efke GllejeOeeve met$e, YeieJeleer met$e Deeeejebie met$e Deeefo mes en efme neslee nw efke
efJeosn#es$e ceW eqmLele kegC[ieece-JewMee}er YeieJeeve ceneJeerj kee pevce mLe} nw~ Fmeer keejCe YeieJeeve ceneJeerj kees efJeosn,
efJeosnovle, efJeosnmegkegceej Deewj JewMeeef}ke Yeer kene ieee nw~
mhe nw efke es ceeveleeSb MJesleecye iebLeeW hej ner DeeOeeefjle nQ Ske Yeer efoiecyej pewve DeeieceievLe JewMee}er kee meceLe&ve
ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW vener kejlee~ Jele&ceeve keer JeemleefJekelee en nw efke JewMee}er kees es[kej Deye MJesleecyej meceepe
ef}Jee[ kee pevceYetefce kes he ceW meceLe&ve kej jne nw~ Fmeef}S JewMee}er Deewj ef}Jee[ lees MJesleecyej ceeveleevegmeej
pevceYetefceeeb ngF&, leLee efoiecyej ceeveleevegmeej lees Skecee$e pevceYetefce kegC[}hegj-vee}voe ner nw~ Fmeef}S kegC[}hegj kes
efJekeeme ceW ner Yeejle kes mechetCe& efoiecyej pewve meceepe kees Deheves leve-ceve-Oeve kees mecee|hele kejvee eeefnS Deewj FeflenemekeejeW
keer yeeleeW ceW Deekej keoeefhe efoiYeefcele veneR nesvee eeefnS~
Ghejeskele hegmleke ceW he= 32 hej MJesleecyej hejchejevegmeej ner YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes ieCeOej FvoYetefle, Deefie>Yetefle
Je JeeegYetefle kee pevce kegC[}hegj-vee}boe ceW ceevee nw peyeefke efoiecyej pewveeiece kes Devegmeej ieewlece ieCeOej kee kegC[}hegj mes
keesF& mebyebOe ner veneR nw Jen lees yeeeCe veeceke Ske ieebJe ceW pevces Les~ leelhee& ener nw efke nceW JeemleefJekelee kee efveCe&e kejves
kes ef}S efoiecyej pewve Deeiece ievLeeW kes DeeFves ceW osKevee nesiee DeveLee nceejer ceeveleeSb yeew SJeb esleecyej Deecveee kees
ner heg kejWieer Deewj efoiecyej pewve meceepe keer mecemle meebmke=efleke OejesnjW Ske efove efJeveeMe kes keieej hej hengBe peeSbieer~
Ske Deve cenlJehetCe& leLe keer Deesj Yeer hee"keeW kee Oeeve Deekeef<e&le kejvee DeeJeMeke mecePe jner nt-B eer YeejleJe<eeae
efoiecyej pewve leerLe& mebjef#eCeer cenemeYee-ueKeveT eje ekeeefMele Debiekeesj kes hebeces cebeof j hegmleke kes he= 49 hej Ske meejCeer
oer ieF& nw~ efpemekes Devegmeej DeefOekelej leerLekej YeieJevleeW keer pevceYetecf eeeW kees Deve osMeeW ceW DeJeefmLele ceevee ieee nw-
Jele&ceeve leerLekejeW kes pevce veiejeW mes efceueles-pegueles veece pees oef#eCe-hetJeea SefMeeeF& osMeeW ceW heeS peeles nQ-
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 103 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

e.meb. leerLekej veece pevceveiejer osMe kee veece peneB en veiej DeJeefmLele nw
1. $e+<eYeveeLe DeeesOee LeeF&uewC[
2. DeefpeleveeLe DeeesOee LeeF&uewC[
3. DeefYeveboveveveeLe DeeesOee LeeF&uewC[
4. megceefleveeLe DeeesOee LeeF&uewC[
5. eveYe evhegjer LeeF&uewC[
6. eseebmeveeLe efmebnhegj LeeF&uewC[
7. Jeemeghetpe echee oef#eCe efJeeleveece Je Jecee&
8. DevevleveeLe DeeesOee LeeF&uewC[
9. Oece&veeLe jlvehegj kecyeesef[ee
10. MeebefleveeLe nefmleveeiehegj yecee&
11. kegbLegveeLe nefmleveeiehegj yecee&
12. DejveeLe nefmleveeiehegj yecee&
13. veefceveeLe efJeosn oef#eCe eerve
14. JeOe&ceeve kegC[uehegj efJeosn kee 10Jeeb veiej
eneB efJeeejCeere yeele en nw efke keee DeeOegefveke MeesOe kes DeeOeej hej DeeesOee kees LeeFuewC[ ceW, jlvehegj kees kecyeesef[ee
ceW, echeehegj kees efJeeleveece ceW Deewj nefmleveehegj kees Jecee& ceW ceevevee eeefnS Deewj Fve leerLeeX keer ee$ee kejves meYeer kees efJeosMe
ceW peevee eeefnS leLee Yeejle kes meYeer leerLekejeW keer pevceYetefceeeW kees efleueebpeefue os osvee eeefnS~ Fmeer hegmleke ceW he= 48
hej uesKeke ves efueKee nw efke-ceQ lees mecemle cegefveeeW kees efJevece ener emleeJe osvee eentBiee efke Ske yeej efmehe& Ske efove kes
efueS efveece lees[kej Jeeegeeve ceW yew"kej Fve cebefojeW kes oMe&ve DeJeMe kejW~........Deiej cegefvemebIe Fme YeceCe kes efueS
mJeerke=efle oW lees kecyeesef[ee mejkeej mes yeeleeerle keer pee mekeleer nw~
Fme hegmleke kes uesKeke mes cesje eMve en nw efke keee kejes[eW-DejyeeW hees oskej Yeer DeeesOee kes keejmesJekeeW kees
YeieJeeve jece keer pevceYetefce LeeF&uewC[ ceW ceeveves kes efueS jepeer efkeee pee mekelee nw, peje efnvot meceepe kees Ske yeej en
kenkej lees osKeW? Jele&ceeve ceWs efkeee pee jne MeesOe lees Deheveer ceelee hej ner eMveefevn ueieeS os jne nw Dele: Ssmes MeesOekelee&DeeW
mes lees meeJeOeeve jnvee ner Dee nw DeveLee nceW ve peeves keee-keee Keesvee he[siee?
Deble ceW ener kenvee nw efke efpe. veeueboe-efyenej efmLele kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce nw~
mecemle efoiecyej pewve Deeiece ebLeeW, eeeerve ceeveleeDeeW Fleeefo kes Devegmeej efoiecyej pewve meceepe kees eefo YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kees mecceeve eoeve kejvee nw lees Jen kegC[uehegj-veeueboe kees kejvee nw~ DeeOegefveke MeesOeeW hej peeSbies lees Meeele
efme#es$e meccesoefMeKej kees hegjefueee-heb. yebieeue ceW Deewj Deefn$e kees efyepeewefueee-jepemLeeve ceW ceevevee he[siee keeeWefke
esleecyej ebLeeW, yeew eceeCeeW SJeb DeeOegefveke KeespeeW kes DeeOeej hej ner JewMeeueer kees pevceYetefce yeleeee pee jne nw~
Debble ceW mecemle efoiecyej pewve meceepe mes cesjer en esjCee nw efke keneR Yeer Deehe ceneJeerj pevcemLeue kegC[uehegj kes meeLe
JewMeeueer kee GuuesKe ve kejW keeeWefke Jen YeieJeeve keer veefveneue Leer~ kegC[eece, #eef$eekegC[, JeemeeskegC[ Fleeefo veeceeW kes
mLeeve hej Skecee$e kegC[uehegj ner eege kejW~ ve ner YeieJeeve ceneJeerj kees JewMeeefueke, efJeosnovle, efJeosnmegkegceej, veeLeheg$e,
efCeieC"hege Deeefo efueKeW Jejved Gvekes Jeerj, JeOe&ceeve, ceneJeerj, DeefleJeerj Deewj mevceefle es heeBe veece ner efoiecyej meceoee ceW
ceeve nQ~ Fvekes Deefleefje efmeeLe&heg$e, ef$eMeueevebove SJeb veeLeJebMeer efJeMes<eCe Yeer eege efkeS pee mekeles nQ~ Deehe Deheveer
eeeerve hejcheje kee DevegkejCe kejW Deewj pewveOece& keer Meeele meee kes mebJeOe&ve ceW meneesieer yevesW~

R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 104 le=leere KeC[

Jeerj pevceYetefce-Ske efebleve

-[e@. DeYeeekeeMe pewve, iJeeefueej
kegC[uehegj (veeueboe) YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw-heeJeve Oeje nw~
eneB vebeeJele& cenue nw-eneB Ske efJeMeeue pewve cebefoj, efoJe efJejemele Deewj Jele&ceeve Jeemlegkeuee kee peerefJele DeeoMe& nw~
DeeDees, Fmes veceve kejW~ eneB Deekej mecemle efJekeejeW kee Meceve nes peelee nw~ en mLeeve meblegueve yeesOe kee ele#e mee#eer
nw~ eneB nceW YeieJeeve ceneJeerj kes eefle ke=le%elee %eeheve kee mebosMe efceuelee nw~ Jeerj pevceYetefce keesF& meeOeejCe Yetefce veneR nw
efke Gmekeer j#ee Deewj megj#ee kes efueS yeenj kes [b[s keer DeeJeMekelee he[s~ Jen gF&cegF& kee heewOee Yeer veneR nw efke tves mes cegjPee
peees Deewj Gmes nj mecee uet uehe mes yeeeles jnves ceW nceejer meceteer Meefe ueieeveer he[s~ Gmes lees JeJe=#e keer Yeebefle Deheves
yeue hej ner Ke[s jnvee nw Deewj meceteer peerJejeefMe kees eee Yeer osvee nw~
YeieJeeve ceneJeerj ves kene-ceQves kegC[uehegj ceW pevce ueskej Deheveer peerJeve ee$ee DeejbYe keer nw, ieefle cesje hebLe, Deefnbmee
cesje peerJeve nw Deewj ue#e cesjer cegefe nw, ceQ Ske ee$eer ntB~ cegPes Fefleneme Deewj Fefleneme kes meeef#eeeW mes cele yeebOees~ ceQ Jele&ceeve
ntB Deewj efpeme hej ceQ DeefYecegKe ntB Jen YeefJe<e nw~ ener pewveOece& nw~ hejbhejeiele ee, DeemLee Deewj efJeeeme hej G"ves Jeeues
eMve Devegeefjle veneR jnles, Gvekeer eefleOJeefveeeB Gvekes meceeOeeveeW keer heeuekeer yevekej ueewleer nQ~ DeemLee Deewj efJeeeme keer
ve peeves efkeleveer cetefle&eeB eefle#eCe lees[er pee jner nQ~ Dee<e& hejcheje keer efJejemele osJeMeee ieg keer efvele veF& heefjYee<eeSb ie{er
pee jner nQ~ Fmes DeeOegefvekelee SJeb eieefleMeeruelee kee efevn ceeve efueee ieee nw~ keee en mee nw?
nceejs peveceeveme ceW egieeW mes efpeme Jeerj pevceYetefce keer DeemLee keer cetefle& eefleefle nw Gmes JeneB mes neves kes heeeled pees
efJeJeeo GlheVe nesiee Gmes legce Yejesies efkeme Jemleg mes? keYeer meesee nw?
hejbhejeiele efveefce&le leerLe& kees Fefleneme keer DevemetPe hensefueeeW mes efJeeefuele veneR efkeee pee mekelee~ eefo Ssmee neslee nw
lees efnuej Fme egie kee meyemes ye[e efvecee&lee efme nes peelee~
ceneJeerj keer efoJe peesefle keer meyemes DeefOeke DeeJeMekelee JeneR nw peneB DebOekeej keer pe[lee meyemes DeefOeke IeveerYetle
nw~ hegjeves leerLeeX keer megj#ee kejkes ner YeieJeeve ceneJeerj kee eMemle mebosMe efJeeJeeheer yeveeee pee mekelee nw~
nce Yetue peeles nQ efke mecevJee kee leb$e ner Fme meejs ee kees meblegefuele kejlee nw~ efpemeceW efJejemele kees mebYeeueves keer
#ecelee nw, Ske ye[s heefjJesMe ceW Deheves kees DeefYeJee kejves kee yeue Yeer Gmeer kes yeebs ceW Deelee nw~
meleled meeOevee ceW jle es mejmJeleer heg$e YeefJe<e e nQ, es egie kes eefleefveefOe Yeer nw, ceeie&oMe&ke Yeer nQ~ es vecemkejCeere
Deewj eCece nQ~
ekeeMe DebOekeej kees meceehle veneR kejlee, GveceW mebIe<e& ner veneR neslee Deewj veneR nesleer nw pee-hejepee~ ekeeMe Deewj DebOekeej
Ske efJeMes<e mecee ceW Ske efJeMes<e mLeue hej Ske meeLe keYeer nesles ner veneR~ FmeefueS Gvekes yeere mebIe<e& Deewj pee-hejepee kee
eMve Yeer keneB G"lee nw~ efpeme mecee mete& eneB ceOeevn ceW neslee nw, leye keee lenKeeveeW Deewj yebo oerJeejeW kes heers DeOebkeej veneR
one[lee? Deewj peye DebOekeej Deheves ejce hej neslee nw leye keee oerheeW kes eYee #es$eeW ceW ekeeMe veneR efJejepelee?
eMve kesJeue Dehevee-Dehevee DeefmlelJe yeveeS jKeves kee nw~ jeef$e kee DebOekeej efhej Deeves hej keee nce en kenles nQ
efke mete& kee DeJelejCe JeLe& nes ieee?
peye-peye ekeeMe DemeeJeOeeve nes peelee nw, DebOekeej Dehevee heve hewuee oslee nw~ en DebOekeej keer efJepee veneR kener
pee mekeleer~
Fefleneme kes keeueKeC[ mee#eer nQ, ekeeMe keer Ssmeer DemeeJeOeeefveeeB yengle cebnieer he[leer nw~
eeeerve pewve Deeiece kes %eeveheer ekeeMe kes eje Deheves De%eeve kee DebOekeej efceeSb Deewj mevceeie& hej euekej Deheveer
ee { kejW, ener cesjer YeeJevee nw~
R Q
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 105 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceQ mecee ntB

mecee kes veece mes kegC[uehegj kee Fefleneme
Ske Jeelee&
(hejJejer 2003 kegC[uehegj ceW hebekeueeCeke ceneslmeJe kes DeJemej hej cebefele Ske heke)
(hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mes keeflehee YeeeW keer en Jeelee& nw~ hetpe ceeleepeer kes eje mecee kes veece
mes Meeeere leLe kenueeS ieS nQ~ ke=heee Fmes he{W Deewj veeke cebeeW hej Fmekee cebeve kejJeekej meceepe kees mele leLeeW
mes heefjefele kejeJeW)-
(mecee keg hebefeeeB iegveiegveeles ngS cebe hej eJesMe kejlee nw~ Jen esleJee, nej, cegkeg mes megmeefppele nw~ meeLe ner
Deveske eserieCe Je ceefnueeSb Deeefo Yeer eJesMe kejles nQ~)
mecee-
Mesjbo - en Oece&ee meJe&oe euelee ner jnsiee~
pees Fmekeer MejCe ues, Jees meguePelee ner jnsiee~~
meguePelee ner jnsiee, meguePelee ner jnsiee~
Dene ne!! ceQ mecee ntB mecee, cesje otmeje veece keeueee nw~ keee Deehe ueesie cegPes peeveles nQ? eeefhe cegPes pevce ueskej
Deveble keeue Jeleerle nes ieee nw efhej Yeer ceQ yet{e veneR ngDee ntB, ceQ hetCe& peJeeve ntB (efKeueefKeueekej nbmeves ueielee nw)~
ceQves Fme ceOeueeske ceW Deveble-Deveble leerLekejeW kes pevceeefYe<eske osKes nQ~ ceQves keee veneR osKee nw? meye keg osKee nw~
ceQ ef$ekeeueoMeea meJe&%e ntB~
DeeDees, DeeDees! efpemes pees keg hetvee nw cesjs mes hetes, ceQ meye keg yeleeves ceW meceLe& ntB~ mebmeej ceW keesF& Yeer Ssmeer Jemleg
veneR nw efke efpemes ceQves veneR osKee nes~
ceneJeerj emeeo (mebIeheefle)-ns mecee! leye lees Deehe cegPes yeleueeFes efke meyemes henues Fme Oejleer hej keee Lee? Deewj keewve Les?
mecee-mes"peer! legceves yengle Dee eMve efkeee nw~ megvees, megvees Deewj vebeeJele& ceb[he ceW GheefmLele cenevegYeeJeeW megvees!
meyemes henues Fme Oejleer hej pees Lee Deepe Yeer Jener nw, cee$e ceveg<eeW keer Deeeg, Mejerj keer TBeeF& Deeefo ceW Devlej Deeee nw~
kewueeMeebo (ueKeveT)-Dejs js mecee! Ssmee ueielee nw efke legcnW keg ceeuetce veneR nw~ henues lees Fme Yetleue hej yebboj
Les, Jener yeboj lees ceveg<e yeve iees nQ~
kewueeMeebo (efouueer)-Dejs veneR! Deehe ueesieeW kees keg ceeuetce veneR nw~ meyemes henues lees eneB yeeepeer ves me=ef keer
jevee keer Leer~
mecee-Dejs megvees! Deehe ueesie Deeheme ceW keeeW Peie[ves ueie iees~ osKees! pewveOece& kes Devegmeej en me=ef Deveeefo Deewj
Deveble nw, mecePes! ve Fmekee Deeefo Lee Deewj ve Deble ner nesiee~
yeme cee$e <edkeeue heefjJele&ve nesles jnves mes eneB keer JeJemLee yeoueleer jnleer nw~
oerheke-Jen heefjJele&ve keee nw?
mecee-mecee kes oes Yeso nw-DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer, hegve: oesveeW kes Yeer n-n Yeso ceeves nQ~
1. meg<ecee meg<ecee 2. meg<ecee 3. meg<eceeog:<ecee 4. og:<eceemeg<ecee 5. og:<ecee Deewj 6. og:<eceeog:<ecee~
es ner neW keeue Glmeefhe&Ceer ceW Gus nes peeles nQ DeLee&led og:<eceeog:<ecee mes Meg neskej meg<eceemeg<ecee leke hengBeles nQ~
eerceleer megYeeef<eveer-Yeuee en <edkeeue heefjJele&ve keneB-keneB neslee nw?
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 106 le=leere KeC[

mecee-megYeeef<eveer! legceves yengle ner Dee eMve efkeee nw~ megvees, mJeieeX ceW en keeue heefjJele&ve veneR nw, vejkeeW ceW Yeer
veneR nw, ceOeueeske ceW {eF&erhe mes hejs DemebKe erhe mecegeW ceW Yeer veneR nw~ en keeueheefjJele&ve cee$e {eF& erhe kes heebe Yejle
#es$e Deewj heebe SsjeJele #es$eeW kes Deee&KeC[eW ceW ner neslee nw~
oerheke-neb, neb, ceQves ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje efueefKele pewve Yeejleer ceW Fme <edkeeue heefjJele&ve kees he{e nw~
ceneJeerj emeeo-ceQves lees DeeefohegjeCe ceW he{e nww~
Deveghece-ceQves Fmes efleueeseheCCeefe ebLe ceW he{e nw~
mecee-leye lees Deehe meYeer ueesie Fme heefjJele&ve kees peeveles ner nQ, Dele: Deye ceQ Fmekee efJemleej veneR keBiee~
jekesMe pewve-ns mecee cenejepe! lees keee Deeheves YeieJeeved $e+<eYeosJe kees osKee nw?
mecee-keeeW veneR, ceQves lees eYeg $e+<eYeosJe kes hetJe& kes oMeeJeleejeW kees eeveer oMeeW YeJeeW kees Yeer osKee nw~
oerheke-Dee-Dee mecee cenejepe! Deye Deehe nceW en yeleueeFes efke YeieJeeve ceneJeerj keneB pevces Les?
mecee-(efKeueefKeueekej nbmeles ngS) Jeen js Jeen! lees DeYeer leke Deeheves keg mecePee ner veneR~ lees Deehe eneB Yeuee
efkemeefueS DeeS nes?
kewueeMeebo (efouueer)-Dejs YeFee! Deehe veejepe cele nesFS~ nce lees eneB kesJeue kegletnue mes Dee iees nQ efke Yeuee eneB
nes keee jne nw?
eerceleer megYeeef<eveer-Dejs YeeF& mecee! ceQ lees eneB legcnejer megveves Deeeer ntB Deewj mener efmLeefle mecePeves Deeeer ntB etBefke
nceW efJeeeme nw efke legce mecee nes legceves meye keg osKee nw, legce meJe&%e nes Dele: legce Pet" keYeer veneR yeesueesies~
ceneJeerj emeeo-neB, neB Pet" lees nceejer ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer Yeer keYeer veneR yeesueer nQ~ nceW lees Gvekes JeeveeW hej
Yeer hetCe& efJeeeme nw, Jes peneB Debiegueer Oej oWieer en YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw lees ceQ JeneR ceeLee ske otBiee~
efJepee kegceej pewve-osKees, YeeF&! cegPes lees heb. megcesjebo efoJeekej peer keer ceneeceCe ceneJeerj hegmleke kes JeeveeW hej
Yeer yengle efJeeeme nw GvneWves Yeer kene nw efke JewMeeueer pevceYetefce keLeceefhe veneR nes mekeleer kegC[uehegj ner pevceYetefce nw~
mecee-osKees YeeFeeW! megvees, ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer Yeer lees pees keg yeesueleer nQ, Jees pewve MeeeeW kes DeeOeej mes ner
yeesueleer nQ~ FmeefueS Gvekes Jeeve meejs Yeejle keer pewve meceepe kees eeceeefCeke ceeve nQ~
mlegefle pewve-osKees mecee! Deehe lees meye keg peeveles nes "erke nw, efkevleg ieefCeveer ceeleepeer Yeer ener kenleer nQ efke Deeiece
ekeKet meent DeLee&led meeOeg kes heeme pewve Deeiece veece kee Ske leermeje ves$e ceewpeto nw~
mecee-neB, en yeele lees ceQ Yeer ceevelee ntB~
oerheke-mecee cenejepe! keg efJeeved Yetieesue mes JewMeeueer kees pevceYetefce efme kejves ceW ueies nQ~ en keee nw?
mecee-oerheke peer! en Yetieesue kegC[uehegj kes yeejs ceW nceejs efo. pewve ebLeeW ceW nw ner veneR~ en cee$e yeew ebLeeW kes
DeeOeej mes ner nw~
Deveghece-Dejs YeFee! Deiej Yetieesue mes legce pevceYetefce kees FOej keer GOej kejvee eenesies lees Decesefjkee Deewj pece&ve kees
efJeosn#es$e ceevevee he[siee Deewj JeneB meercebOej Deeefo YeieJebleeW kes meceJemejCe Yeer {tb{ves neWies~
oerheke-keeeW? Ssmee keeeW? Decesefjkee efJeosn#es$e kewmes yeve peeesiee?
mecee-YeeF&! efleueeseheCCeefe Deeefo MeeeeW ceW efueKee nw efke peye eneB efove neslee nw leye efJeon#es$e ceW jele Deewj peye
JeneB efove neslee nw leye eneB jele, en lees Deehe meYeer osKekej ner Deees nes~
eerceleer megYeeef<eveer-en lees ceeleepeer ves Deheveer pewve peesefleueexke hegmleke ceW Yeer efueKee nw efke Decesefjkee Deeefo efJeosn#es$e
veneR nw~ efJeosn#es$e eneB mes yengle otj nw~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 le=leere KeC[ 107 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

jekesMe pewve-FmeefueS Decesefjkee kees lees efJeosn#es$e veneR ceevee peeesiee~

mecee-FmeefueS lees ceQ ken jne ntB efke Deehe ueesie Yetieesue kee ekekej es[ oes Deewj cesjer yeele megvees etBefke ceQ mecee
ntB ceQves lees meye keg osKee nw vee!
eerceleer megYeeef<eveer pewve-Dee, Dee mecee! lees Deye Deehe ner yeleeDees Deeheves eneB keee-keee osKee nw?
mecee-ceQves eneR Fmeer Yetefce hej 96 ceerue eeveer meJee meew efkeceer. efJemle=le kegC[uehegj veiejer osKeer nw~ keye? 2600
Je<e& hetJe& Deewj eneR hej kegyesj ves jlveeW kees yejmeeee Lee, Jees Yeer ceQves osKee nw~
oerheke-Deewj keee-keee osKee nw? (nbmekej) cegPes osKee Lee keee? ceQ eneB Yeuee efkemeefueS Deeee Lee legcnW lees ceeuetce
ner nw, yeleueeFes vee!
mecee-Dee (nbmekej)! ueielee nw Deeheves Deheves kees mee#eeled meewOece&Fv ner ceeve efueee nw, "erke nw, "erke nw~
Fmeer YeeJevee mes Deehe lees meewOecexv kee hegCe mebee kej ueesies~ megvees, Deehe eneB leerLekej YeieJeeve kes ieYe&, pevce keueeCeke
ceveeves lees Deees ner Les, YeieJeeve keer yeeueeer[ e osKeves Je eYeg kes meeceves Yeefe, ieerle, mebieerle kejves Yeer Deeles jnles Les~
ceneJeerj emeeo-Dejs mecee! es meewOecexv cesjs heeme ner lees Deeles Les, en Yeer lees Deehevess osKee nesiee?
mecee-neB, neB keeeW veneR? ceQves osKee nw efke cenejepe, jepeeefOejepe efmeeLe&jepe keer hetpee kejves lees es ner meewOecexv
Deeles Les Deewj DeYeer Deees nQ~
ceneJeerj emeeo-(KegMe neskej) mecee! leye lees ceQ yengle ner YeeieMeeueer ntB~
keceueebo-Dejs mecee! Deeheves en lees yeleeee ner veneR efke pees eneB keerefle&mlebYe yeveeee pee jne nw Jen keeeW yeveeee
pee jne nw?
mecee-Dejs keceueebo peer! Deeheves YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer Demeueer pevceYetefce keer keerefle& kees meejs efJee ceW hewueeves
kes efueS en keerefle&mlebYe efveefce&le kejeee nw~
keceueebo-YeFee mecee! ceQ meese jne ntB efke cesje hegCe Yeer lees hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves ner peieeee nw leYeer lees ceQ
Fve Des-Des keeeeX ceW peg[ peelee ntB DeveLee hewmes Jeeues lees ogefveeeB ceW yengle nQ~
mlegefle pewve-Dee mecee! eneB legceves Deewj keee-keee osKee nw?
mecee-ceQves eYeg Je&ceeve keer meejer yeeue eer[eSB eneR osKeer nQ~ eneB eYeg kee mevceefle veece mebpee-efJepee veece kes
cenecegefve ves jKee Lee~
meew. megYeeef<eveer-mecee! pewmes Gme mecee Gve cenecegefveeeW keer Mebkee kee meceeOeeve nes ieee Lee Dele: Jes hegueefkele nes
iees Les, Ssmes ner ieefCeveer ceeleepeer ken jner nQ efke cegPes Yeer eneB 29 efomecyej kees Deeves kes yeeo Deveske mecemeeDeeW kee meceeOeeve
efceuee nw Dele: eYeg keer Demeueer pevceYetefce ener nw~
mecee-neB, neB en Yeer ceQves osKee nw~
Deveghece-Jele&ceeve Meleeyoer ceW Deeheves Yeuee Deewj keee-keee osKee nw?
mecee-(KesoefKeVe neskej) ceQves Fme kegC[uehegj keer Jeerjeefveele Yeer osKeer nw Deewj megvees (nef<e&le neskej) ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer eje Fme veiejer kes, Fme pevceYetefce kes GlLeeve keer SJeb j#ee keer esjCee Yeer osKeer nw~
oerheke-mecee cenejepe! en lees yeleeDees efke leerLekej YeieJevleeW keer pevceYetefceeeB efpevekeer ceefncee, efpevekeer hetpee,
efpevekeer Jebovee osJeeW ves Yeer keer Leer, Jes Deepe Ssmeer ogjJemLee ceW keeeW nQ?
mecee-Deesn! ye[s Keso keer yeele nw, oerheke! Deehe mecePees! en hebecekeeue nw hebecekeeue! en Fmeer keer meye ceefncee
nw~ YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce yeveejme ceW pevces ngS ueesie lees Deheves Deehekees ieewjJeeefvJele cenmetme kej jns nQ, uesefkeve
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 108 le=leere KeC[

yeveejme kes heeme efmLele evhegjer Deeefo leerLeeX kees lees Yetue ner ieS nQ?
oerheke-mecee! Deeheves lees en Yeer osKee nesiee efke cesjs oeoepeer, cesjs efheleepeer Deewj cesjs yeveejme kes meYeer pewve yebOeg
yeveejme ceW pevceW YeieJevleeW kee Deewj Gvekeer pevceYetefce mLeueeW kee yengle ner cetueekebve kej jns nQ efkevleg Deve pevceYetefceeeB
Ghesef#ele lees nQ~
mecee-leye Fme efJe<ee ceW Deehe keee meese jns nQ?
oerheke-hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer Dee%ee mes Deepe ceQ Yeer lees leerLekej ceneJeerj keer pevceYetefce keer ceefncee kees Deelcemeeled
kej jne ntB~
meew. megYeeef<eveer pewve-Dee mecee! Deehe nceW eneB keer keg Deewj efJeMes<eleeSB yeleueeFes?
mecee-megvees, megvees! eneR lees ceelee ef$eMeuee mJeie& mes osJeeW eje ueees iees JeeeW kees eYeg kees henveekej yeeheve ceW GvnW
mepeekej hetueer veneR meceeeer LeeR Deewj eneR hej lees yeieeres ceW Kesueles ngS Je&ceeve keer mebieceosJe ves hejer#ee ueer Leer~ peye eYeg
Gme mehe&heOeejer kes heCe hej eer[e kej jns Les, Jen Me ceQves pees Yeer osKee Lee Deepe cesjer ef ceW Jen Me peeW keer leeW
Dee jne nw~
efJepee kegceej pewve (efhebket)-mecee cenejepe! nce&ve pewkeesyeer ves meved 1911 ceW Ske esleecyej Deeeee& kees he$e efueKee
Lee efke ceQ efleueeseheCCeefe kes DeeOeej mes veeueboe Jeeues kegC[uehegj kees ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce mJeerkeej kej jne
ntB~ Gvekee en FbieefueMe ceW efueKee he$e mecei%eeve kes efomebyej-2002 Debke ceW he egkee nw~ Fmes Yeer Deeheves osKee nesiee?
mecee-neB, neB! en meye keg ceQves osKee nw Deewj Deye osKe jne ntB, en kegC[uehegj kee Ssefleneefmeke hebekeueeCeke
eeflee ceneslmeJe~
efJepee kegceej pewve (efhebket)-Denes mecee! en eeflee Ssefleneefmeke keeeW nQ?
mecee-Deehe ueesie megvees! en cee$e hebekeueeCeke eeflee ee leerLe& kee peerCeexej DeLeJee leerLe& kee efJekeeme ner veneR
nw~ ceeleepeer kesJeue leerLe&efJekeeme kejves veneR DeeF& nQ~ (Deeefnmles-Deeefnmles) en mebmke=efle keer megj#ee nw, YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce keer megj#ee nw, ueghle efkees pee jns Fefleneme kees hegvepeeaefJele efkeee pee jne nw~
mecePes vee!
ceneJeerj emeeo-neB, neB, mecePe iees, mecePe iees~
mecee cenejepe! yengle-yengle OeveJeeo Deehekee~
Deye euees eueW, YeieJeeve ceneJeerj kes keueeCeke keer Deblejbie efeeeDeeW kee mecee nes jne nw~
mecee-euees eueW, eYeg keer Yeefe kejkes Decetue mecee kee meogheeesie kejvee yengle ner Gheeesieer nw~
(meye efceuekej Petceles ngS Yepeve ceW levcee nes peeles nQ)-
en Oece&ee meJe&oe euelee ner jnsiee~
pees Fmekeer MejCe ues, Jees meguePelee ner jnsiee.......~~

R Q

megF& kee keece kejes, keQeer kee veneR~

9 efpeve Jeeve keer ee ceW helLej keer lejn Deeue jnes

eflevekes keer lejn nukes-hegukes veneR~ 9
-Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-Ske Deeieceese mele

 elegLe& KeC[ 1 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

G
eewyeerme leerLekejeW keer pevceYetefceeeW kes heefjee
emlegefle-Deeefe&kee eboveeceleer
leerveueeske kes Devoj ceOeueeske kees ner Ssmee hegCe eehle nw efke efme meMe Glke= heo eehle kejves Jeeues ceveg<e eneR
pevce uesles nQ~ en vej YeJe Ske eewjens hej Ke[s heefLeke kes eje efkees peeves Jeeues efveCe&e kes meceeve nw efke cegPes efkeme efoMee
ceW peevee nw? keeeWefke ceveg<eieefle mes eejeW ieefleeeW kes ceeie& Kegues nQ leLee efveieeso ceW Yeer peeves kee jemlee meehe nw, Dele efveCe&e
mJeeb kees kejvee nw efke nceW keneB peevee nw? kewmes Oece& kejvee nw?
Fve oes hebefeeeW ceW Deehe Yeer Deheves ceveesYeeJeeW kees yeoueves kee eelve kejW-
nce DeeS nQ efveieeso mes DeeMeeSb mebpeeskes~
ceeveg<e pevece kees heekes efhej efveieeso ve ueewW~~
DeLee&led eleske ceeveJe elegie&efle he Flejefveieeso ceW mes keneR ve keneR mes Deeee nw Deewj Deye Gmes Ssmee keee& kejvee nw
efke hegve efveieeso ceW ve peevee he[s Deewj MeerIe cees#e keer eeefhle nes peeJes~
yeej-yeej Fve YeeJeveeDeeW kees Yeeves hej,
Dehevee kele&Je efveYeeves hej,
efJeYeeJe kees Yeieeves hej,
mJeYeeJe kees Oeeves hej,
leerLekej heoJeer efceueleer nw,
meceJemejCe ue#ceer efceueleer nw~
Gme heoJeer kees veceve,
meceJemejCe ue#ceer kees veceve~~
lees neB, yeme GvneR leerLekejeW kes pevce mes heefJe$e veieefjeeW, leerLe&YetefceeeW keer Deesj ceQ Deheves hee"keeW kees ues eue jner ntB,
peneB keer jpe cemleke hej ueieeves kees ceve ueueeeves ueiesiee~ uesefkeve en keefuekeeue kee ogYee&ie ner kenvee nesiee efke Deepe
nceejs eewyeerme leerLekejeW keer pevceYetefce ceW mes keg leerLeeX kes Deefleefje eee meYeer Ghesef#ele nes ieF& nQ~ efmeevlele meowJe
Yejle#es$e kes mecemle leerLekej DeeesOee ceW pevce uesles Les Deewj YeefJe<e ceW Yeer ueWies leLee meccesoefMeKej heJe&le mes cees#e eehle kejles
Les, efkevleg ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kes oes<e mes Fme yeej eewyeerme leerLekejeW ceW mes kesJeue heeBe kee pevce DeeesOee ceW ngDee, Mes<e
19 kee pevce Deve-Deve mLeeveeW ceW ngDee nw~ pees meesuen pevceYetefceeeW kes veece mes eefme leerLe& nQ~ Gve meYeer kee eneB meb#eshe
ceW JeCe&ve emlegle efkeee pee jne nw-
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 2 elegLe& KeC[

leerLekej $e+<eYeosJe pevceYetefce

DeeesOee leerLe&
(Deveeefokeeue mes leerLekejeW keer Meeele pevceYetecf e leerLe& SJeb Jele&ceevekeeueerve heeBe leerLekejeW keer pevceYetecf e kes he ceW eefme )
en leerLe& hetJeea GejeosMe kes hewpeeyeeo peveheo ceW DeJeefmLele nw~ DeeesOee ceW YeieJeeved DeeefoveeLe, DeefpeleveeLe,
DeefYevevoveveeLe, megceefleveeLe Deewj DevevleveeLe Fve heebe leerLekejeW kes pevce ngS leLee Deepe mes 9 ueeKe Je<e& hetJe& ceee&oe
heg<eesece eer jeceev peer ves pevce ueskej Deheves DeeoMeeX kes eje veiejer kees jececee yevee efoee~
pewveOece& kes Devegmeej Devevle leerLekejeW keer pevceYetefce nesves mes en DeeesOee veiejer Meeele SJeb Deveeefo leerLe& lees nw ner,
Jele&ceeve ceW JeneB meYeer OeceeX kes Devegeeeer Deheves-Deheves {bie mes Gmes heefJe$e leerLe& ceeveles nQ~ efnvot Oecee&vegeeefeeeW kes JeneB ueieYeie
15000 ess-ye[s cebefoj nQ leLee eewyeerme Iebs jece veece keer OJeefve JeneB kes JeeleeJejCe kees heefJe$e yeveeS ngS nw~
Jele&ceeve kes efoiecyej pewve cebefoj-
1. Fme Meeele pewve leerLe& hej keje cegnuues ceW Ske eeeerve pewve cebefoj nw~ JeneB meved 1952 ceW hejce hetpe Deeeee&jlve
eer osMeYet<eCe cenejepe keer esjCee mes YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle, yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeSb efJejepeceeve ngF& LeeR~ Fme
cebefoj heefjmej ceW 4 JesefoeeB nQ leLee eebieCe kes yeereeWyeere ceW leerLekej megceefleveeLe kes pevcemLeue kee eleerke megceefleveeLe keer
eWke nw efpemeceW YeieJeeve megceefleveeLe kes ejCe mLeeefhele nQ~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves hejJejer 1993 ceW Fmekee
peerCeexej kejJeeles ngS Ske efMeueehe hej megceefleveeLe YeieJeeved kee hetCe& heefjee leLee DeIe& GlkeerCe& kejekej ueieJeeee nw~
2. leerLekej$ee eWke-eneB heeme ceW ner (keje ceW) Ske mLeue hej heeb[gkeefMeuee yeveer nggF& nw~ ceee& 1995 ceW
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes eneB leerLekej eer MeebefleveeLe, kegbLegveeLe Deewj DejnveeLe kes ejCe efJejepeceeve
efkeS ieS nQ~ Dele Yeepeve nefmleveehegj kee mcejCe kejles ngS Fme eWke keer Jebovee kejles nQ~
3. YeieJeeve $e+<eYeosJe eWke-mJeie&ej ceesnuues ceW YeieJeeved $e+<eYeosJe kes pevcemLeue kes eleerke ceW Gvekeer eWke nw
peneB 16 meer{er Thej e{kej YeieJeeve kes eeeerve ejCe nQ~ eneB kee eeeerve Fefleneme lees ecelkeeefjke jne ner nw, vees mee#eeled
ecelkeej ves Gmes meecege DeefleMeekeejer efme kej efoee nw~ 19 petve 1993 kees hetpe ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer
ceeleepeer peye JeneB Deheves mebIe meefnle oMe&ve kejves ieF, leye Dekemceeled JeneB Gvekeer DeeBKeeW mes DeegOeeje yen eueer Deewj keg
#eCeeW kes heeeled Jes eYeg kes ejCeeW cebW Oeeve ceive nes ieF hegve peeves keee DevleexjCee efceueer efke GvneWves DeeesOee ceW ner Dehevee
eelegcee&me kejves kee hekekee efveCe&e ues efueee efpememes leerLe& kee Gej nes ieee~ Fme Ssefleneefmeke eWke hej ejCeeW kes heeme
ner oerJeej ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kes peerJeve heefjee Deewj DeIe& mes GlkeerCe& Ske efMeueehe ueieJeeee ieee nw leLee yeenj yejeceos
ceW YeieJeeve keer mlegefle kee Ske efMeueehe SJeb ceeleepeer keer mce=efle kees efejmLeeF& yeveeves nsleg cesjs (evoveeceleer) eje jefele
Gvekeer Ske mebmke=le keer mlegefle kee helLej ceee& 1994 ceW ueieeee ieee nw~
4. ueIeg kewueeMeheJe&le-Fmeer ekeej mes Ske efove hetpe ceeleepeer ceeIe ke=<Cee elego&Meer (meved 1994) kees $e+<eYeosJe
efveJee&Ce efoJeme hej JeneB efveJee&Ceuee[t e{Jeeves kes efueS ieF, lees Deveeeeme Gvekes ceve ceW efJeeej Deeee efke eneB kewueeMeheJe&le yeveevee
eeefnS~ Gvekeer esjCee kes heuemJehe JeneB yejeceos ceW 4 Deewue 1994 kees ner Ske ueIeg kewueeMeheJe&le kee efvecee&Ce kejkes Gme hej
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ejCe efJejepeceeve efkees iees~ Gmekes yeeo mes JeneR efveJee&Ceuee[t kee keee&ece ceveeee peelee nw~
5. DeefpeleveeLe eWke-yesiecehegje cegnuues ceW en eWke nw peneB YeieJeeve DeefpeleveeLe kes ejCe efJejepeceeve nQ~ eneB
keeheer Keguee mLeeve nw Deewj hejJejer meved 1994 ceW Fmekee peerCeexej ngDee leLee DeefpeleveeLe YeieJeeve kee hetCe& heefjee
DeIee&Jeueer kee Ske efMeueehe eneB ieefCeveer ceeleepeer keer esjCee mes ueieeee ieee nw~
6. DeefYevevoveveeLe eWke-keje mketue leLee TBeer mejkeejer bkeer kes heeme en eWke nw, peneB Ske kecheeGb[ kes
Yeerlej DeefYeveboveveeLe YeieJeeve kes ejCe efJejepeceeve nQ~ eneB hej hejJejer 1994 ceW YeieJeeve kes hetCe& heefjee SJeb DeIe& kee
Ske efMeueehe ueieeee ieee nw~ Fme eWke hej eee ncesMee yeboj DeJeMe yew"s efceueles nQ~
7. Yejle-yeengyeueer eWke-DeefYevevoveveeLe eWke kes heeme ner en eWke nw peneB DeeesOee ceW pevceW eLece eeJeleea Yejle
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 3 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

leLee eLece keeceosJe yeengyeueer kes ejCe efJejepeceeve nQ~

8. DevebleveeLe eWke-mejet veoer kes le hej jepekeere Geeve kes heers Ske ye[s heefjmej ceW YeieJeeve DevevleveeLe kes
ejCe efJejepeceeve nQ~ eneB kes meYeer yejeceoeW ceW Dejepeke lelJeeW kee meeceepe hewue ieee Lee~ Dele hetpe ceeleepeer keer esjCee
mes hejJejer 1994 ceW DeeesOee ceW pevceW heeBe leerLekejeW kes Deefleefje 19 leerLekejeW kes ejCe efJejepeceeve kej Gvekes heefjee
SJeb DeIe& kes efMeueeheueke ueieeS iees nQ~ heeke ceW Iegmeves hej yeeF Deesj kes yejeceos ceW 7 ejCe nQ leLee oeefnveer Deesj
12 YeieJeeve kes ejCe nQ~ yejeceoeW kees peeueer kes ojJeepes mes yebo kej megvoj mJehe eoeve efkeee ieee nw~
eneB hej Ske kecejs ceW mehle$e+ef<e eejCe$e+efOeejer cegefveeeW kes ejCe leLee Ske kecejs ceW $e+<eYeosJe keer heg$eer Deeefe&kee
eer yeeeer-megvojer ceeleepeer kes ejCe efJejepeceeve kej Gvekes Fefleneme kees efMeueehe hej Peuekeeee ieee nw~ peerCeexej kes
heeeled Fme mLeue hej Delevle efveKeej Deeee nw~ mejet veoer keer eeeervelee mes mebyebefOele Ske Ssefleneefmeke efMeueehe Yeer eneB
meeceves yejeceos ceW ueieeee nw leLee DevebleveeLe kes heefjee kee efMeueehe eWke kes Devoj Jeeues kecejs ceW ueiee nw~ heefjmej kes
Devoj Ske kegbDee leLee nQ[heche nw~
9. ye[er cetefle&-DeeesOee kes jeeiebpe ceesnuues ceW meved 1965 ceW Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe cenejepe keer esjCee mes Gvekes
meeefveOe ceW Ske 31 heg TBeer Ke[dieemeve eeflecee YeieJeeve $e+<eYeosJe keer mLeeefhele ngF&~ hegve Ske efJeMeeue cebefoj kee efvecee&Ce
ngDee~ ye[er cetefle& kes oeSb-yeeSb DeefpeleveeLe, DeefYevevoveveeLe, Oece&veeLe leLee megceefleveeLe-DevebleveeLe, eveYe keer 5-5 heg
TBeer Ke[dieemeve eefleceeSb efJejepeceeve nQ leLee Thej oesveeW Deesj 1-1 Jesoer yeveer nQ~
10. leerve eewyeermeer cebefoj-meved 1993-94 ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeesOee eJeeme kes ceOe
1994 ceeIe Meg. 12 kees 72 hebKeg[er kes Ske iegueeyeer keceue hej hebekeueeCeke eefleehetJe&ke $eekeeefueke eewyeermeer keer
72 efpeveeefleceeDeeW kees efJejepeceeve efkeee ieee~ es mecemle eefleceeSb meJee heg keer heeemeve nQ~ FmeceW Yetle-YeefJe<eled keeue
mes mebyebefOele esle hee<eeCe keer cetefle&eeB nQ leLee yeere ceW Jele&ceeve keeue keer eewyeermeer nQ efpemeceW heeBe JeCe& keer eefleceeSb Deheves-
Deheves JeemleefJeke jbie kes DeeOeej hej yeveer nQ~
11. meceJemejCe cebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes cetue cebefoj kes yeeF Deesj Fme cebefoj kee veJeefvecee&Ce ngDee
nw~ FmeceW 22 22 heg keer ieesueekeej efMeuee hej Meeeese efJeefOe mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe kee efe$eCe
Deeflemegvoj {bie mes oMee&ee ieee nw~ 20 hejJejer 1995 (heeuiegve ke=. 5) kees Fme cebefoj ceW 152 efpeveefyebye eefleefle kejkes
efJejepeceeve efkees ieS nQ~
12. Meemeve osJeleeDeeW keer Jesoer-jeeiebpe kes ye[s cebefoj ceW ieefCeveer ceeleepeer keer esjCeemJehe YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
Meemeve osJe ieescegKe e#e SJeb MeemeveosJeer eesejer ceelee keer JesefoeeB yeveJeeF& ieF& nQ leLee leoekeej #es$eheeue SJeb heeeJeleer
ceelee keer oes JesefoeeB yeveeF& ieF& nQ~ Fmeer ekeej mes leerve eewyeermeer cebefoj ceW #es$eheeue-heeeJeleer keer oes JesefoeeB nQ SJeb meceJemejCe
cebefoj ceW ieescegKe e#e Deewj eesejer osJeer keer oes JesefoeeB efveefce&le ngF& nQ~
es mecemle MeemeveosJe efpeveOece& keer j#ee kejW leLee Meeele leerLe& DeeesOee kee Deveblekeeue leke DeefmlelJe yeveeS jKeW ener
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ejCeeW ceW eeLe&vee nw~
13. ieg cebefoj-jeeiebpe cebefoj kes heefjmej ceW meceJemejCe cebefoj kes "erke meeceves Ske YeJeve ceW keefuekeeue meJe&%e
Deeeee& eer kegbokegbo mJeeceer keer cetefle& leLee Gmekes Ske Deesj yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej
cenejepe kes ejCe SJeb otmejer Deesj $e+<eYeosJe eeflecee efvecee&Ce kes esjCeeeesle Yeejle ieewjJe Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe cenejepe
kes ejCe 23 ceee& 1995 kees efJejepeceeve efkees iees nQ~
14. $e+<eYeosJe keer Gegbie heeemeve eeflecee-mejet le hej yeves mejkeejer jepekeere Geeve (YeieJeeve $e+<eYeosJe
jepekeere Geeve) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Ske 21 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heeemeve eeflecee mLeeefhele nQ~
20 hejJejer 1995 kees Gme cetefle& kee DeveeJejCe ngDee Lee~ nj peeefle kes vej-veeefjeeW keer ee kes kesv Jes YeieJeeve meyekes
ceveesjLe efme kejles nQ~
DeeesOee kes Jevoveere mLeueeW kes he ceW Fve eeeerve SJeb veJeerve efpevecebefojeW kee efoioMe&ve ceQves kejeee nw efkevleg JeemleJe
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 4 elegLe& KeC[

ceW lees eneB kee keCe-keCe heefJe$e nw~ eeef$eeeW kes efueS Yeer eneB Deye DeeOegefveke megefJeOeeDeeW mes ege 20 heueweW kee mes
%eeveceleer efveuee veece mes yevee ngDee nw~ 16 heueweW kee Ske mes Deeeee& osMeYet<eCe efveuee kes veece mes nw SJeb 16 heueweW
kee Ske mes Deeeee& Meebeflemeeiej efveuee kes veece mes yevekej leweej nes egkee nw~ Ske ye[er YeespeveMeeuee kee efvecee&Ce Yeer
ngDee nw~ Jeneb peekej leerLe& heefjee kes meeLe-meeLe Deheveer Deelcee kees Yeer Deehe leerLe& yeveeves keer YeeJevee kejW, ener leerLe&ee$ee
keer meeLe&kelee nw~
YeieJeeve $e+<eYeosJe ves$e efeefkelmeeuee-hetpe ceeleepeer keer esjCee mes GejeosMe mejkeej eje meved 1994 mes Fme
efeefkelmeeuee kee mebeeueve efkeee pee jne nw~ pevekeueeCeeLe& efkeee ieee en Demheleeue DeeesOeeJeeefmeeeW keer DeeJeMekeleehetefle&
ceW mebueive nw~
efJeeefJeeeuee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe pewve heer"-GejeosMe mejkeej kes eje ner hetpe ceeleepeer keer esjCeevegmeej
hewpeeyeeo kes [e. jececeveesnj ueesefnee efJeeefJeeeuee ceW Fme pewveheer" kes YeJeve kee veJeefvecee&Ce ngDee nw~ Fme YeJeve kes Thej
pewveOece& kes eleerke kes he ceW $e+<eYeosJe leerLekej keer Ske eeflecee mLeeefhele nw leLee pewveOece& mes mebyebefOele efJe<eeeW hej MeesOekeee&
eneB mes mebeeefuele neslee nw~ Fme ekeej DeeesOee leerLe& hej Oeeefce&ke keee&keueeheeW kes meeLe-meeLe mesJee SJeb efMe#ee kes #es$e ceW
Yeer efvejvlej eieefle eue jner nw~
leerLekej mebYeJeveeLe pevceYetefce
eeJemleer leerLe&
le=leere leerLekej YeieJeeve mebYeJeveeLe kes pevce SJeb eej keueeCekeeW mes heefJe$e eeJemleer leerLe& Gej eosMe kes
yeuejecehegj-yenjeFe jes[ hej DeJeefmLele nw~ DeeesOee mes en 110 efkeceer. nw leLee ueKeveT mes ueieYeie 160 efkeceer. nw~
eeeerve pewve leerLe& kes meeLe-meeLe en yeeweW kee Yeer eefme leerLe& yeve ieee nw eneB yeeweW kes Deveske cebefoj leLee oMe&veere mLeue
yeves ngS nQ~
pewve leerLe& mLeue-eneb Ske yengle eeeerve KeC[nj nw pees YeieJeeve mebYeJeveeLe keer pevcemLeueer (cenue) kee eleerke ceevee
peelee nw~ hegjelelJe efJeYeeie kes DeefOekeej cesb en KeC[nj nw Dele Fme mLeue hej keesF& ejCeheeogkee Deeefo kee efvecee&Ce Yeer veneR
nes mekee nw, cee$e eeJeMe pewve ee$eer JeneB peekej erues kee oMe&ve kejles nQ Deewj Gmes mebYeJeveeLe kee eeeerve cenue ceevekej
cemleke Pegkee kej eues peeles nQ~
Jele&ceeve ceW JeneB GejeosMe hegjelelJe efJeYeeie eje Gme erues keer Jeeheke mlej hej KegoeF& eue jner nw, peneB mes ye[er mebKee
ceW pewve leerLekejeW keer SJeb e#e-eef#eCeer keer cetelf e&eeB GheueyOe nes jner nQ efpevnW mebeneuee ceW mLeeefhele efkeee pee jne nw~
yeuejecehegj mes yenjeFe peeves Jeeueer me[ke kes efkeveejs meved 1966 ceW Ske eqoiecyej pewve cebefoj kee efvecee&Ce ngDee Lee~
en efMeKejyevo cebefoj nw~ FmeceW Ske neue ceW Ske Jesoer yeveer ngF& nw efpemeceW YeieJeeve mebYeJeveeLe keer esleJeCe& heeemeve heewves
eej heg DeJeieenvee Jeeueer YeJe eeflecee efJejepeceeve nw~ Fme cetueveeeke eeflecee kes Deefleefje Jesoer ceW keg Deewj Oeeleg keer
eefleceeSb Yeer efJejepeceeve nQ~ heefjmej kes Devoj Oece&Meeuee Yeer nw efpemekee Deye peerCeexej nes egkee nw leLee keg vees kecejs
Yeer yeves nQ~
meved 1995ceW eneB veJeerve cebefoj kee efvecee&Ce Yeer ngDee nw efpemeceW meeceves yeere keer Jesoer ceW YeieJeeve mebYeJeveeLe kes Deefleefje
oes heeemeve leLee oes Ke[dieemeve eefleceeSb nQ leLee leerve Deesj oerJeej ceW eewyeerme leerLekejeW keer heeemeve eefleceeSb Deueie-Deueie
JesefoeeW ceW efJejepeceeve nQ~ cebefoj kee efMeKej megvoj vees {bie kee nw efpemeceW meyemes Thej eej efoMeeDeeW ceW eej eefleceeSb
efJejepeceeve nQ~
eeJemleer keceser kes keee&kelee&DeeW ves keF& Je<eeX kes heefjece mes Fme efJeMeeue efpevecebefoj kee efvecee&Ce kejeee leLee ceee&
1995 ceW Gmekeer hebekeueeCeke eeflee Yeer mecheVe kejeF& nw efkevleg JeemlegMeee kes Devegmeej Jeneb Ske keceer jn ieF& efpemekes
yeejs ceW 4 Deewue 1995 kees hetpe ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves eeJemleer hengBeves hej JeneB kes keg ueesieeW kees
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 5 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

DeJeiele kejeee Lee~ cetue cebefoj kes yeeF Deesj Fme eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce nesves mes oeF Deesj kee efnmmee hetje Keeueer nw~
Dele JeemlegMeem$e kes Devegmeej otmejer Deesj Yeer Ske cebefoj kee efvecee&Ce MeerIe nesvee eeefnS leeefke oes<e otj neskej #es$e keer GVeefle
ceW eej eebo ueieW~ Fme ye[s oes<e kes Deefleefje Jeneb Ske keceer Deewj osKeves kees efceueer efke pewve cebefoj heefjmej kes eJesMeej
kes Thej jepee megnsueosJe kee leueJeej efueS ngS Iees[s hej yew"e mset yeveeee ieee nw~ Fme efJe<ee ceW Yeer hetpe ceeleepeer ves
keee&kelee&DeeW kees yeleeee efke Fme mLeeve hej YeieJeeve mebYeJeveeLe kee heeemeve mset nesvee eeefnS~ DeeEnmee kes kesv pewve
cebefojeW kes cegKe ej hej efnbmee kes eleerke leueJeej Deeefo Mee veneR efoKeeS peeves eeefnS~ megnsueosJe eeefhe eneb kes pewve
jepee Les Dele Gvekee en mset efkemeer heeke& ceW ueieekej megnsueosJeheeke& yevee oW efkevleg eJesMe ej hej en MeesYeemheo veneR
nw~ Fmeer ekeej 1-2 eser-eser $egefeeb Yeer nQ efpevemes #es$e kes efJekeeme ceW yeeOee hengBeves keer hetCe& mebYeeJevee nw~ Dele
heoeefOekeeefjeeW kees MeerIe Fme Deesj Oeeve osvee eeefnS~
JeemleJe ceW leerLeeX kees Deheveer Jeefeiele mecheefe ve mecePekej Kegues ceve mes Jeneb kes keee&kelee&DeeW kees eefleeebLe SJeb
efMeuheMeee kes peevekeej eeeerve meeOegDeeW SJeb efJeeveeW mes meueen ueskej ner cebefoj Deeefo kee efvecee&Ce kejJeevee eeefnS leYeer
leerLe&#es$eeW kee engbcegKeer efJekeeme mebYeJe neslee nw DeveLee Jes Ghesef#ele ner yeves jnles nQ~
eeJemleer leerLe& kes efoiecyej pewve cebefoj heefjmej kes yeieue ceW ner esleecyej pewve meceepe kee Yeer cebefoj yevee ngDee nw~ Fme
ekeej en leerLe& pewefveeeW kee ecegKe leerLe& nw~ YeieJeeve mebYeJeveeLe kee meceJemejCe Yeer meJe&eLece eneR jee ieee Lee, eneR mes
GvneWves Oece&leerLe& kee eJele&ve efkeee Lee~ Ssmeer heeJeve leerLe& Yetefce kees eehetJe&ke Mele-Mele veceve~
leerLekej heeeYe pevceYetefce
keewMeecyeer leerLe&
GejeosMe ceW Fueeneyeeo mes 60 efkeceer. otj efmLele "s leerLekej YeieJeeve heeeYet kes pevce mes heeJeve Fme keewMeecyeer leerLe&
kees peneB leerLekej pevceYetefce kee ieewjJe eehle nw JeneR eneB YeieJeeve kes eej keueeCeke Yeer MeeeeW ceW ceeves iees nQ~ eer heeeYeg
leerLekej kes ieYe&-pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW kees ceveeves nsleg Fv-osJe meYeer ves Fme veiejer ceW Deekej DeieefCele jlveeW
keer Je<ee& keer Leer~ en veiejer Gve efoveeW efJee kes Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieF& Leer~
eefme Dee<e&evLe GejhegjeCe ceW JeCe&ve Deeee nw-
leerLekej heeeYeg ves keewMeecyeerhegjer ceW efhelee OejCejepe Deewj ceelee megmeercee mes keeefle&ke ke=<Cee $eeesoMeer kes efove efe$eeve#e$e
ceW pevce efueee Lee~
Jele&ceeve keer hetpeeDeeW ceW keneR keeefle&ke Megkeuee $eeesoMeer efleefLe Yeer Deeleer nw~
Fefleneme yeleeles nQ efke Gme mecee keewMeecyeer Delevle mece= ceneveiejer Leer efkevleg ogYee&ieJeMe Deepe lees Jen KeC[njeW
kes he ceW he[er ngF& nw~ kenles nQ efke Jele&ceeve heeueer, efmebnyeue, keesmece, heYeesmee es meye ieebJe henues keewMeecyeer kes Devleie&le
Les~ JeemleJe ceW lees keewMeecyeer ceW YeieJeeve kes ieYe&-pevce keueeCeke ner ngS Les Deewj heYeesmee pees keewMeecyeer kes Geeve kee heJe&le
kenueelee Lee JeneB oer#ee Deewj %eeve keueeCeke ngS Les~ Dele es oesveeW mLeeve Ske-otmejs mes DeefYeVe ner nQ, keewMeecyeer mes efYeVe
heYeesmee kee Dehevee keesF& mJeleb$e DeefmlelJe veneR nw~ Jele&ceeve ceW oesveeW ner mLeeveeW kees leerLe& ceevee peelee nw keeeWekf e Deepe en
keewMeecyeer mes 8-10 efkeceer. otj ecegvee le hej DeJeefmLele nw~ eneB Ske eeeerve efkeuee Yeer Lee~ kenles nQ Fmes heeC[JeeW ves yeveJeeee
Lee~ en Deepekeue KeC[nj he[e ngDee nw~ Fme efkeues kes keejCe Fme mLeeve kee veece Yeer keewMeecyeerie{ nes ieee nw~
evoveyeeuee keer yesef[eeB eneR ter LeeR-keewMeecyeer veiejer kee Ske cenlJehetCe& Ieveeee YeieJeeve ceneJeerj kes keeue
mes mebyebefOele nw peye ceneJeerj oer#ee kes keg efoveeW heeeled eneB heOeejs Les~ Jes Deenej eee& kes efueS YeceCe kej jns Les efke
mebeesieJeMe Gme mecee JewMeeueer kes DeefOeheefle jepee eske keer heg$eer kegceejer evovee ogYee&ie kes ee ceW he[kej mes" Je=<eYemesve
keer mes"eveer eje yevOeve ceW [eue oer ieF& Leer~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 6 elegLe& KeC[

Pet"er meewle keuhevee keer F&<ee& mes mes"eveer ves Gmes pebpeerjeW mes yeeBOe jKee Lee Deewj Keeves kes efueS keesoeW kee Yeele osleer LeeR~
evovee ves peeW ner eYeg ceneJeerj kees osKee leeW ner he[ieenve kes efueS Deeies ye{les ner Gmekes meejs yebOeve t iees Deewj
Mejerj Gece JeeeYet<eCeeW mes Deuebke=le nes ieee~ Gmekes Meerue kes eYeeJe mes efceer kee mekeesje mJeCe& hee$e yeve ieee, keesoeW kee
Yeele Gece Meeefue Oeevehe Keerj ceW heefjJeefle&le nes ieee~ veJeOeeYeefe hetJe&ke evovee ves leerLekej eYeg kees Deenej efoee Jen
Deheves meye Meeske mebleehe kees Yetue ieF&~ FveW ves Fme Gheue#e ceW hebeeee& keer Je=ef kej oer~
YeieJeeve cenecegefve lees Deenej kes heeeled Jeve keer Deesj eues iees Deewj mes"eveer Gmemes #eceeeeevee kejleer ngF& heeeleehe
kejves ueieer~ keewMeecyeer kes veeieefjke Deekej evovee kes hegCe keer mejenvee kej jns Les~ en hegCeeee& jepecenueeW ceW Yeer hengB eer~
keewMeecyeer vejsMe Meleeveerke keer hejeveer ce=ieeJeleer ves megvee lees Jen Yeer jepekegceej Goeve kes meeLe mJeeb Gme ceefncee kees osKeves Dee
ieF& efkevleg Gmes en osKekej Deeee& ngDee efke en kevee lees Deewj keesF& veneR, cesjer eser yenve evovee ner nw~ ce=ieeJeleer ves meejer
efmLeefle %eele keer Deewj evoveyeeuee kees ye[s DeeojhetJe&ke jepecenue efueJee ues ieeer efkevleg evoveyeeuee kees lees Deye mebmeej mes Demeueer
Jewjeie nes ieee Lee Dele Gmeves jepemegKeeW kees "eskej ceejkej YeieJeeve ceneJeerj keer MejCe eehle kej ueer~ meceJemejCe ceW Gmeves
Deeefe&kee oer#ee OeejCe kej 36000 Deeefe&keeDeeW ceW ecegKe ieefCeveerheo kees megMeesefYele efkeee~
Jele&ceeve ceW keg ueesie kenles nQ efke keewMeecyeer kes yeepeejeW ceW evovee kees oemeer kes he ceW yesee ieee Lee keeeWefke Gme
mecee oemeer eLee kee eeueve Lee efkevleg efoiecyej pewve hejchejevegmeej en keLeve hetCe& Demele nw~ Fme efJe<ee ceW JeemleefJeke
leLe ener nw efke JewMeeueer kes Geeve mes Ske efJeeeOej eje DehenjCe keer ieF& jepekevee evovee Deheves Meerue keer j#ee kejleer
ngF& Ske Yeerue kes eje keewMeecyeer kes veiej mes" Je=<eYeoe kees meeQheer ieeer Deewj JeneB heg$eer yeveekej jKeer ieF& efkevleg mes"eveer
ves DekeejCe ner Gmekes eeefj$e hej mebosn kejkes Gmekee efmej cegb[Jeekej lenKeeves ceW [eue efoee Deewj Gmes Keeves kes efueS keesoeW
kee Yeele osves ueieer~ DevleleesielJee evovee keer heefJe$elee YeieJeeve ceneJeerj kes efveefcee mes eie ngF& Deewj Jen Ske Ssefleneefmeke
meeOJeer kes he ceW hejcehetpe yeve ieF&~ Dele eneB en esjCee enCe kejvee nw efke Deehe ueessie Deheves uesKeeW ceW ebovee kees keYeer
oemeer kes he ceW efyeeer kee GuuesKe ve kejW Deewj ve ner veekeeW ceW Gmekee Fme ekeej efoioMe&ve kejeJeW, yeefuke GejhegjeCe kes
DeeOeej mes Gve meleerebovee kee JeemleefJeke peerJeve ner emlegle kejW leeefke hegCeyebOe keer efeee ceW heeheyebOe kee keee& ve nesves heeJes~
efJeefOe keer kewmeer efJe[cyevee nw efke pees veieefjeeB keYeer pewveOece& kee ecegKe kesv jneR, Deepe JeneB Ske Yeer pewve kee Iej
veneR efceuelee nw~ ener oMee keewMeecyeer veiejer keer Yeer nw~ JeneB Ske efoiecyej pewve cebefoj nw~ JeneB keer Jele&ceeve efmLeefle efevleveere
nw Deewj en mLeue Deheves Gej SJeb efJekeeme kee Fblepeej kej jne nw~
keewMeecyeer mes 10 efkeceer. otj eYeemeefieefj leerLe& hej efveefce&le efpevecebeof j kee hebekeueeCeke meved 1996 ceW ngDee hegve meved 2001
ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeLe nce meYeer kees keewMeecyeer SJeb eYeemeefieefj leerLe& kes oMe&veeW kee meewYeeie eehle ngDee~
leerLe&oMe&ve kes meeLe-meeLe hetpe eer keer esjCee mes keewMeecyeer kes cebeof j cebW YeieJeeve heeeYeg kes eej keueeCeke kes eleerke ceW elegce&Kg eer
eej ejCeefevneW kee Ske efMeueeheueke efJejepeceeve efkeee ieee nw~ Gmeer mecee ceF& 2001 ceW eYeemeefieefj ceW ceevemlecYe kee
hebekeueeCeke ngDee, YeieJeeve heeeYeg keer efJeMeeue heeemeve eeflecee, heJe&le kes cebeof j nsleg meJee oes heg heeemeve eeflecee leLee
keewMeecyeer kes Fefleneme mes mebyebeOf ele Deenej cege keer YeieJeeve ceneJeerj keer SJeb cenemeleer ebovee keer eeflecee mLeeefhele ngF& nw~
YeieJeeve heeeYeg kes pevce mes heeJeve Gme keewMeecyeer veiejer kee Ketye efJekeeme nes leLee heYeewmee (eYeemeefieefj) leerLe& kes eje
Deefnbmee kee mebbosMe efJee ceW emeeefjle neslee jns ener cebieue keecevee nw~
leerLekej megheee&veeLe SJeb heee&veeLe pevceYetefce
JeejeCemeer leerLe&
keeMeer Deewj JeejeCemeer veece mes eKeele yeveejme veiejer kece&Yetefce kes eejbYe mes ner Fv kes eje yemeeF& ieF& Leer~ eneB
meeleJeW leerLekej YeieJeeve megheee&veeLe leLee lesF&meJeW leerLekej YeieJeeve heee&veeLe kes (pevce leLee Gve oesveeW kes eceMe) eej
SJeb leerve keueeCeke ngS nQ~ peye JeneB kes cenejepee megeefle Deheveer he=LJeer<esCee veeceke cenejeveer kes meeLe jepe kej jns
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 7 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Les leye megheee&veeLe kes ieYe& ceW Deeves kes n ceen hetJe& mes ueskej pevce nesves leke kegyesj ves ueieeleej hevn ceen leke jeveer
he=LJeer<esCee kes cenue ceW jlveeW keer Je<ee& keer Leer~ Jes YeeoeW megoer <eer efleefLe kees ceelee kes ieYe& ceW DeeS leLee pes Megkeuee
eoMeer kes efove efJeMeeKee ve#e$e ceW Gvekee pevce ngDee~ hegve pevceefleefLe ceW GvneWves oer#ee OeejCe keer SJeb heeuiegve ke=. <eer
ceW GvnW kesJeue%eeve GlheVe ngDee Lee~ meccesoefMeKej heJe&le mes YeieJeeve megheee&veeLe ves heeuiegve ke=. mehleceer kees efveJee&Ce eehle
efkeee Lee~ Fvekes Mejerj keer TBeeF& 800 neLe Leer, JeCe& nje Lee~
Fmekes heeeled YeieJeeve heee&veeLe kes mebyebOe ceW JeCe&ve nw efke-
YeieJeeve heee&veeLe JeejeCemeer veiejer ceW efhelee Deemesve Deewj ceelee Jeecee mes heew<e ke=<Cee SkeeoMeer kes efove GlheVe ngS~
Gej hegjeCe ceW Fvekeer ceelee kee veece yeeeer Yeer Deeee nw~ leerLekej heee&kegceej ves efJeJeen veneR efkeee Lee, leerme Je<e& keer
DeJemLee ceW Ske efove jepemeYee ceW DeeesOeevejsMe peemesve kes otle eje YeieJeeve $e+<eYeosJe kee eefj$e megveles-megveles GvnW Jewjeie
nes ieee Lee leye GvneWves DeeJeve ceW peekej pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer~ GvneWves heew<e ke=. 11 Deheveer pevceefleefLe kees oer#ee
ueer SJeb mebJej veeceke peesefle<eer osJe (kece" veeceke hetJe& YeJe kee Jewjer) kes oeCe GhemeieeX kees menvekej ew$e ke=. elegLeea1 efleefLe
kees Deefn$e ceW kesJeue%eeve eehle efkeee leLee eeJeCe Megkeuee mehleceer kes efove meccesoefMeKej heJe&le mes cees#eOeece kees heOeejs
nQ~ Gvekes yeeo meccesoefMeKej heJe&le mes efkemeer Yeer leerLekej ves cees#e keer eeefhle veneR keer nw~ Dele Jen heJe&le Jele&ceeve ceW
heejmeveeLe efnue kes veece mes peevee peelee nw~
Jele&ceeve ceW yeveejme veiejer efnvogDeeW kes leerLe&Oeece mes DeefOeke eefmeef kees eehle nw efkevleg eeeerve Fefleneme osKeves hej %eele
neslee nw efke efpeveOece& keer eYeeJevee kes Deveske keLeeveke eneB mes peg[s ngS nQ~ meJe&eLece keeMeervejsMe Dekecheve ves Deheveer heg$eer
megueesevee kee mJeebJej jekej Fme Oejleer hej mJeebJej eLee eejbYe keer Leer~ nefmleveehegj kes jepekegceej leLee meceed Yejle
kes ecegKe mesveeheefle peekegceej kes ieues ceW Jejceeuee [euekej megueesevee ves keveeDeeW kees kegue hejbheje kee Oeeve jKeles ngS
mJeeOeervelee-hetJe&ke Dehevee heefle egveves kee Fefleneme yeveekej keveeDeeW keer cenee eoefMe&le keer Leer~
Ske Deve heewjeefCeke GuuesKe kes Devegmeej YeieJeeve ceefuueveeLe kes leerLe& ceW veeQJes eeJeleea hee kee pevce yeveejme cesb
ngDee Lee~ leye GvneWves eejlve kes eje n Keb[ kees peerlekej yeveejme kees ner Deheveer jepeOeeveer yeveeee Lee~
Fmekes heeeled eneB Fefleneme keer meJee&efOeke cenlJehetCe& Ievee Ieer Leer, Jen Leer mecebleYe keer~ keLeeveke Deelee nw efke
mecebleYe peer kees cegefve DeJemLee ceW Yemceke JeeefOe nes ieF& Leer efpemekeer GheMeebefle kes efueS GvneWves ieg Dee%ee mes cegefveJes<e kee
heefjleeie kej oef#eCe Yeejle mes Gej keer yeveejme veiejer ceW Deekej Ske efMeJecebefoj ceW Deekej efMeJepeer keer eeflecee kees mee#eeled
vewJese efKeueeves keer yeele kener Leer~ Gme mecee JeejeCemeer kes jepee efMeJekeesef Les~ GvnW Ske yeej cebefoj kes hegpeeefjeeW mes %eele
ngDee efke mecebleYe ceneosJe peer kes Yeesie kee meeje vewJese mJeeb Keeles nQ~ leye jepee kees ye[e eesOe Deeee Deewj GvneWves
mecevleYe mes efMeJeefheC[er kes mece#e ieueleer mJeerkeej kejkes vecemkeej kejves kees kene~ mecevleYe keer Yemceke JeeefOe leye
leke Meevle nes egkeer Leer, GvneWves YeeJehetJe&ke eewyeermeeW leerLekej keer mlegefle jevee kejkes Gmes he{vee Meg kej efoee~ peye Jes
YeieJeeve eveYeg keer mlegefle he{ jns Les leYeer efMeJeefheC[er he ieF& Deewj eveYe keer eeflecee GmeceW mes eie nes ieF&~ en
ecelkeej osKekej jepee efMeJekeesef Yeer Gvekes Devegeeeer yeve ieS~ mecevleYe ves hegve cegefveoer#ee ueskej mJe-hej keueeCe efkeee~
efnvoer kes eefme keefJe yeveejmeeroeme Yeer ee$ee kes efveefcee keeMeer ceW DeeS Les~ Gvekes efueKes ngS De&keLeeveke veeceke
Deelceeefjle ebLe mes helee euelee nw efke Jes Jeeheej Deeefo kes efmeueefmeues ceW JeejeCemeer keF& yeej Deeles Les~
yeveejme kes mLeeveere Yeejle-keuee YeJeve ceW hegjelelJe mebyebOeer yengcetue meeceeer mebenerle nw~ eneB jepeIee leLee Deve
mLeeveeW hej KegoeF& ceW pees hegjelelJe meeceeer GheueyOe ngF& Leer, Jen Fme keuee YeJeve ceW megjef#ele nw~ en meeceeer efJeefYeVe egieeW
mes mebyebefOele nw~ FmeceW hee<eeCe Deewj Oeeleg keer Deveske pewve eefleceeSb Yeer nQb es keg<eeCe keeue mes ueskej ceOekeeue leke keer nQ~
yeveejme ceW Yeowveer pewve Iee veece mes Ske mLeeve nw pees YeieJeeve megheee&veeLe kee pevcemLeeve ceevee peelee nw~ eneB
Deepekeue meeeo ceneefJeeeuee veeceke eefme efMe#ee mebmLee nw~ Fme YeJeve kes Thej YeieJeeve megheee&veeLe kee cebefoj nw~
en iebiee le hej DeJeefmLele nw, Me Deleble megvoj nw~ cebefoj ese ner nw efkevleg efMeKejye nw~ eneB hetpe ieefCeveerecegKe
1. GejhegjeCe ceW ewleke=<Cee elego&Meer efleefLe ceeveer nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 8 elegLe& KeC[

eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes 10 heg TBeer megheee&veeLe YeieJeeve keer eeflecee peveJejer 2005 ceW efJejepeceeve neskej
Gvekeer hebekeueeCeke nesves Jeeueer nw pees efke YeeeW kees pewveIee hej otj mes ner efoKeeF& osieer~
YeieJeeve heee&veeLe kee pevcemLeue Jele&ceeve kes Yesuethegj ceesnuues kees ceevee peelee nw~ Gvekes pevcemLeeve hej yengle efJeMeeue
megvoj cebeof j yevee ngDee nw~ Gmeer kecheeGv[ kes Yeerlej Oece&Meeuee Yeer yeveer ngF& nw~ efpemeceW meYeer efoiecyej pewve yebOegDeeW kes "njves
keer mecegef ele JeJemLee nw~ Yesuethegj ceW Ske Deewj efoiecyej pewve cebeof j Yeer nw GmeceW cetueveeeke heee&veeLe YeieJeeve keer eeflecee nw~
efnvogDeeW keer ceeveleevegmeej DeeesOee, ceLegje, nefjej, keeMeer, DeJeefvle Deewj ejkee es meele cenehegefjeeB nQ FveceW keeMeer
cegKe ceeveer ieF& nw~ keeMeeb efn cejCeevcegefe en efnvot MeeeeW kee Jeekee nw~ keeMeer ceW cejves mes cegefe nesleer nw Fme
efJeeeme kes keejCe ner eeeerve keeue ceW eneB osneslmeie& kejves kes efueS efnvot ueesie Deeee kejles Les~ keeMeer kee mebyebOe cenejepee
nefjev, keyeerj Deewj leguemeer mes Yeer peg[e jne nw~
yeveejme meneeW Je<eeX mes efJeee kee kesv jne nw~ eneB Yeejleere Jee*dcee-oMe&ve Deewj meeefnle kes DeOeeve-DeOeeheve
keer eeeerve hejcheje Deepe leke megjef#ele nw~
eqouueer mes kegC[uehegj (veeueboe) keer Deesj mebIe kes cebieue efJenej kes ceOe hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee 19
veJebyej 2002 kees yeveejme ceW heoehe&Ce ngDee~ JeneB ueieYeie 1 mehleen eJeeme kes ceOe yeveejme efnvot efJeeefJeeeuee ceW
eLece yeej pewve meeOegDeeW kes cebieue eJeeve kee keee&ece Yeer ngDee~ efpemeceW yeer.Se.et. leLee [e. mechetCee&vebo mebmke=le
efJeeefJeeeuee kes kegueheefleeeW meefnle Deveske Jeefj eJeeeDeeW ves hetpe ceeleepeer keer mebmke=le Yee<eepeefvele eefleYeeMeefe kee
keesefMe DeefYevebove efkeee leLee Deheves efJeeefJeeeueeeW ceW efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-nefmleveehegj eje eoe
meeefnle kees memecceeve efJejepeceeve efkeee~
6 peveJejer 2005 kees heew<e ke=. 11 kes efove hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee eje yeveejme ceW
YeieJeeve heee&veeLe le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve meceejesn nesves pee jne nw pees Ske Je<e& hetjs osMe kes Devoj
Jeeheke mlej hej ceveeee peeSiee~
leerLekej e keer Gme heeJeve pevceYetefce yeveejme kees Mele-Mele veceve~
leerLekej eveYe pevceYetefce
evhegjer leerLe&
iebiee kes megjce le hej efmLele pewveOece& kes Dee"JeW leerLekej eveYe YeieJeeve keer pevceYetefce evhegjer JeejeCemeer mes
ueieYeie 24 efkeceer. otj nw~ eneB keer Jevovee mes Demeerce DeevevoevegYetefle nesleer nw~ eneB eveYe leerLekej kes ieYe&, pevce, lehe
Deewj %eeve es eej keueeCeke ngS Les FmeefueS en Delevle eeeerve leerLe&mLeeve ceevee peelee nw~
eneB Ske eeeerve efoiecyej pewve cebefoj nw SJeb efveke ceW ner Ske esleecyej pewve cebefoj nw~ efoiecyej pewve cebefoj otmejer
cebefpeue hej efveefce&le nw leLee Fmekes eejeW Deesj hegjeveer Oece&Meeuee Yeer nw~
cebefoj ceW ieYe&ie=n kes ej hej FOej-GOej DeeueeW ceW efJepee e#e Deewj DeYegpeer eef#eCeer pJeeueeceeefueveer keer megvoj
cete|leeeB efJejepeceeve nQ~
iebiee kes le hej efmLele nesves kes keejCe Fme cebefoj kee efJenbiece Me Delevle ceveesnejer nw~ efkebleg Fme leerLe& keer
Jeerjeefveele osKekej ceve Delevle ogKeer nes peelee nw, Fmekes peerCeexej SJeb efJekeeme keer Delevle DeeJeMekelee nw~
evhegjer leerLe& yeveejme Deewj ieepeerhegj ceeie& hej efmLele nw~ Fme heeJeve leerLe& kees Mele-Mele veceve~
leerLekej heg<heoble pevceYetefce
keekevoer leerLe&
GejeosMe ceW ieesjKehegj Menj kes efveke pewveOece& kes veJeceW leerLekej eer heg<heovleveeLe kes pevce mes heefJe$e keekevoer
veiejer Jele&ceeve ceW KegKegvot veece mes Yeer eefme nw~ hetJeea GejeosMe kes osJeefjee efpeues ceW KegKegvot veece kee Ske kemyee
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 9 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nw, en vetveKeej jsueJes msMeve mes oef#eCe-heefece keer Deesj 3 efkeceer. otj nw~ Fme kemyes kes heeme ner keF& eeeerve leeueeye Deewj
leerme erues nQ peneB eeeerve cebefojeW Deewj YeJeveeW kes YeiveeJeMes<e ueieYeie Ske ceerue ceW efyeKejs he[s nQ~ es ner erues eeeervekeeueerve
keekevoer kenueeles nQ~
pewve hejcheje ceW Delevle eeeerve keeue mes keekevoer kee veece ye[er ee mes efueee peelee nw~ eneB YeieJeeve heg<heoble
kes ieYe&-pevce keueeCeke lees ngS ner nQ leLee Fmeer veiej kes heg<heke Jeve ceW Gvekee oer#ee keueeCeke Yeer ngDee Lee hegve keYeer
efkemeer keeue ceW en heg<heke Jeve ner kekegYe veece mes kenueeves ueiee Deewj Ske Deueie leerLe&Oeece yeve ieee~ Oeerjs-Oeerjs keeue
kes Lehes[eW ves oesveeW ner leerLeeX kees KeC[njeW kes he ceW heefjJeefle&le kej efoee pees eeeerve mebmke=efle kees Deheveer cetke JeeCeer ceW yeleuee
jns nQ~
peejecee ceelee Deewj megeerJe efhelee kes eneB keekevoer veiejer ceW ceieefMej Megkeuee eefleheoe kees cetue ve#e$e ceW YeieJeeve heg<heovle
kee pevce ngDee~ FveW ves JeneB hevn ceen leke jlveJe=e f keer Deewj Gvekee ieYe&-pevce keueeCeke ceneslmeJe ceveeee Lee~
heg<heke Jeve ceW oer#ee kes heeeled Yeer JeCe&ve Deelee nw efke eej Je<eeX kes YeceCe kes heeeled Jes hegve efJenej kejles ngS keekevoer
kes heg<heke Jeve ceW heOeejs Les Deewj JeneR GvnW veeieJe=#e kes veeres keeefle&ke Megkeuee efleeree kees kesJeue%eeve keer eeefhle ngF& Leer
Dele keekevoer Gvekes eej keueeCekeeW mes hejce heeJeve veiejer yeve ieF& nw~ kesJeue%eeve GlheVe nesves hej Fv keer Dee%ee mes kegyesj
ves meceJemejCe keer jevee keer leye YeieJeeve kee eLece keueeCekeejer efoJe GheosMe eneR ngDee Lee~ kekegYe eece kees Yeer Jele&ceeve
ceW keneTB veece mes peevee peelee nw, Deepe keekevoer eneB mes 16 efkeceer. otj nw~
keueeCeke Yetefce nesves kes meeLe-meeLe eneB kee Ske eeeerve Fefleneme Yeer ebLeeW ceW Deelee nw efke en ceneheg<eeW keer Ghemeie&
SJeb efveJee&CeYetefce Yeer nw~ YeieJeleer DeejeOevee (ieeLee-1559) Deewj DeejeOevee keLee kees<e (keLee 67) kes DeeOeej hej Yeejle kes
efoiecyej pewve leerLe& Yeeie-1 ceW keekevoer veiejer kes heefjee ceW Deveske Ssefleneefmeke leLeeW kee GuuesKe kejles ngS eneB mes
mebyebefOele DeYeeIees<e cegefvejepe kee keLeeveke Yeer emlegle efkeee nw~ pees efvecve ekeej nw-
DeYeeIees<e keekevoer kes jepee Les~ GvneWves Ske yeej Ske kegS keer eejeW eBies leueJeej mes kee oeR efpememes Jen le[he-
le[he kej cej ieee Deewj cejkej Gvekee ner heg$e nes ieee~ keg efoveeW yeeo DeYeeIees<e ves evenCe osKekej cegefve oer#ee ues
ueer~ Ske yeej Jes keekevoer kes Geeve ceW lehemee ceW ueerve Les~
Gvekee heg$e eb[Jesie YeceCe kejles ngS JeneB mes efvekeuee~ pewmes ner Gmeves cegefve DeYeeIees<e kees osKee Gmekes ceve cesb hetJe&pevce
mebyebOeer mebmkeejeW kes keejCe eesOe keer Deefive Ye[ke G"er~ Gmeves Deheves Jewj kee yeouee egkeeves kes efueS en Gheege DeJemej
mecePee keeeWefke Jen peevelee Lee efke Oeeve kes mecee cegefvejepe efkemeer Deleeeej kee eleerkeej lees kejWies veneR~ Gmeves leer#Ce
Oeej Jeeues MeeeW mes efveo&elee hetJe&ke Gvekes neLe-hewj Deeefo DebieeW kees keevee eejbYe kej efoee~ Oeeveueerve cegefvejepe Deelceefve
Les, Fme Ghemeie& kees GvneWves leere Jewjeie YeeJe mes menve efkeee Deewj Oece&Oeeve mes MegkeueOeeve DeJemLee ceW Deekej eej Ieeefleee
keceeX kees ve kej kewJeue DeJemLee eehle kej ueer~ Devleke=lkesJeueer yevekej DeYeeIees<e cegefvejepe ves keekevoer kes Geeve mes
cees#eOeece kees eehle efkeee FmeefueS en veiejer efme#es$e kes he ceW Yeer peeveer peeleer nw~
Ge efJe<eeke eneB efJeefYeVe ebLeeW kes GoenjCe emlegle nQ-
keeFbefo DeYeeIeesmees efJeeb[JesiesCe efCCemeJJebiees~
leb JeseCeceefOeeeefmee heef[JeCCees Geceb Deb~~1559~~
DeLee&led keekevoer veece veiejer efJe<ew DeYeeIees<e veecee cegefvent eb[Jesie veece keesT Jewjerkeefj meJe& Debie see ngJee efleme Ieesj
Jesovee ketB eehle nese keefjkes Gece DeLe& pees jlve$ee leeketb eehle nesle Yeee~
Fmeer ekeej cejCekebef[kee ceW JeCe&ve Deeee nw-
keekebeeb eb[Jesiesve efVeefveMes<e efJeen~
efJe<eeeYeeIees<eesefhe heer[eceejeOeveeb iele~~1628~~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 10 elegLe& KeC[

DeLe&-keekeboer veiejer ceW eb[Jesie veecekes og Jeefe eje meeje Mejerj yeeCeeW mes Ieeeue nesves hej Yeer DeYeeIees<e veece
kes eeflejepe ves Gme Ge heer[e kees menvekej DeejeOevee kees eehle efkeee~
Je=nled meceeefOecejCe ceW Yeer efueKee nw-
DeYeeIees<e cegefve keekevoerhegj ceneJesovee heeF&~
JewjereC[ ves meye leve sees ogKe oervee DeefOekeeF&~~
en Ghemeie& meees Oej efLejlee DeejeOeve efeleOeejer~
lees legcejs efpee keewve ogKe nw ce=leg ceneslmeJe Yeejer~~
es meYeer eceeCe keekevoer veiejer kees efme#es$e keer meb%ee eehle kejeves ceW nsleg nQ~
Jele&ceeve ceW JeneB KesleeW kes yeere ceW efoiecyej pewve cebefoj yevee ngDee nw~ ueesieeW kee efJeeeme nw efke YeieJeeve heg<heoble kee
pevce eneR ngDee Lee~ ceQves keekevoer leerLe& kee ele#e oMe&ve lees veneR efkeee nw efkevleg efJeeveeW kes eje efueefKele Fefleneme mes
%eele neslee nw efke cebefoj ceW Ske ner Jesoer nw pees eej mlecYeeW hej ceC[hevegcee yeveer ngF& nw~ Ske efMeueeheueke ceW YeieJeeve vesefceveeLe
keer ke=<Ce hee<eeCe keer heeemeve eeflecee efJejepeceeve nw pees eneB keer cetueveeeke eeflecee kenueeleer nw~ Fmekes Deefleefje Ske
esle hee<eeCe keer 11 Fbe TBeer heeemeve eeflecee YeieJeeve heg<heoble keer Yeer nw pees efJeece mebJeled 1548 keer nw~ Fmeer ekeej mes
keg leerLekej eefleceeSb Deewj e#e-eef#eCeer keer cetefle&eeB Yeer efJejepeceeve nQ~
Deve leerLeeX keer Dehes#ee DeYeer en leerLe& efyeukegue Ghesef#ele nw efpemekes peerCeexej SJeb efJekeeme keer DeeJeMekelee nw~
heeJeve leerLe& keekevoer kees MeleMe veceve kejles ngS Gmekes MeerIe efJekeeme keer cebieue keecevee nw~
leerLekej MeerleueveeLe pevceYetefce
Yeefuehegj leerLe& (Yeefkeehegjer)
efoiecyej pewve MeeeeW ceW 10JeW leerLekej YeieJeeve MeerleueveeLe keer pevceYetecf e Yeefuehegj, Yeefkeehegjer SJeb Yehegjer veeceeW mes
GefuueefKele nw~ Jele&ceeve ceW PeejKeC[ eeble kes eleje efpeues ceW efmLele F&Keesjer kes Yeefuehegj (Yekeeueer) eece kees YeieJeeve keer
pevceYetecf e kes he ceW mJeerkeej efkeee pee jne nw, efpemekes efJekeeme keer esjCeehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves eoeve
kejles ngS Fme mLeue hej YeieJeeve MeerleueveeLe keer 10 heg Gegib e eeflecee efJejepeceeve kejeves keer Iees<eCee keer nw~
keg ueesie Yeefuehegj kes efvekeJeleea keesuegDee hene[ kees YeieJeeve keer pevceYetefce kenles nQ~ hejvleg hetpe %eeveceleer ceeleepeer
kee kenvee nw efke leerLekejeW kes pevce hene[ hej ceevevee leke& mebiele veneR nw, Gvekes oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke lees hene[
hej ceeves pee mekeles nQ hej pevce veneR~ GoenjCeeLe&-YeieJeeve heodceeYe keer pevceYetefce keewMeecyeer (G.e.) ceeveer peeleer nw Deewj
efvekeJeleea eYeemeefieefj hene[ kees Gvekeer oer#ee SJeb kesJeue%eeve mLeueer kes he ceW hetpee peelee nw, Fmeer ekeej jepeie=ner
(veeueboe) YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce nw Deewj efvekeJeleea hene[er jlveeefieefj Gvekeer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke
Yetefce nw~
Yeefuehegj ceW YeieJeeve MeerleueveeLe kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve es eej keueeCeke ngS nQ leLee meccesoefMeKej mes GvneWves
cees#e eehle efkeee nw~ YeieJeeve MeerleueveeLe kes pevce kee GuuesKe kejles ngS pewve hegjeCeeW ceW JeCe&ve nw efke-
MeerleueveeLemJeeceer Yeefuehegj (Yeefkeehegjer) ceW efhelee {jLe Deewj ceelee megvevoe mes ceeIe ke=<Cee eoMeer kes efove GlheVe ngS~
es YeieJeeve F#JeekegJebMeer Les, peye es eewJeve DeJemLee kees eehle ngS lees Fvekee efJeJeen nes ieee Deewj efhelee ves oer#ee OeejCe
mes hetJe& Fvekee jepeeefYe<eske kej efoee~ jepe kejles-kejles Ske yeej keg efveefcee mes Jewjeie nes ieee leye ceeIeke=<Cee eoMeer
kes efove ner DehejeCn mecee cebW cetue ve#e$e kes jnles ngS Jeve ceW oer#ee OeejCe kej ueer~
en menslegke Jeve Yeer Jele&ceeve Yeefuehegj kes meceerhe (35 efkeceer.) keesuegDee hene[ hej ceevee peelee nw~ Fmeer Jeve ceW Gvekee
kesJeue%eeve Yeer ngDee Lee leye heew<e ke=<Cee DeceeJemee kes efove osJeeW ves Gvekee meceJemejCe jekej kesJeue%eeve ceneslmeJe ceveeee Lee~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 11 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Fme Meleeyoer ceW mej efJeefueece nCj, [e@. msve Deeefo FeflenemekeejeW ves keesuegDee heJe&le leLee Gmekes Deemeheeme efvejer#eCe
kejkes Deewj MeesOe eje en efme efkeee efke keesuegDee hene[ pewve leerLe& nw leLee Gmekee efvekeJeleea Yeefueeece ner MeerleueveeLe
keer pevceYetefce nw~
Fme pevcekeueeCeke Yetefce kee Gej Deewj efJekeeme efveke YeefJe<e ceW peye hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee
mes mecheVe nes peeesiee, leye eeef$eeeW kees YeieJeeve MeerleueveeLe keer pevceYetefce heefJe$e leerLe& hej peekej oMe&ve kejves kee meewYeeie
megueYeleee efceue mekesiee~
Deepekeue keg ueesie efJeefoMee (ce.e.) kes efveke Yeer YeieJeeve MeerleueveeLe keer pevceYetefce ceeveles nQ~ Fme efJe<ee ceW hetpe
ceeleepeer kee kenvee nw efke meceepe kes eyeg meeOegJeie&, efJeie& SJeb eeJekeJeie& kees Tneheesn kejkes efveCe&e kejvee eeefnS~
leerLekej eseebmeveeLe pevceYetefce
efmebnhegjer leerLe&
efmebnhegjer JeejeCemeer efpeues ceW JeejeCemeer mes me[keceeie& eje 6 efkeceer. otj Gej ceW DeJeefmLele nw~ YeieJeeve eseebmeveeLe
leerLekej kes pevce SJeb eej keueeCekeeW kes keejCe en eeiewefleneefmeke keeue mes pewve leerLe& jne nw~ eneB Gvekes ieYe&, pevce,
oer#ee Deewj kesJeue%eeve es eej keueeCeke ngS Les~ efJeeveeW kee cele nw efke leerLekej eseeBmeveeLe peer kee pevce mLeeve nesves
kes keejCe ner Fme mLeeve kee veece meejveeLe he[ ieee nw~
meejveeLe ceW YeieJeeve eseeBmeveeLe kee Ske eeeerve efoiecyej pewve cebefoj nw~ cebefoj kes ieYe&ie=n ceW leerLekej eseebmeveeLe
peer keer {eF& efhe TBeer Meece JeCe& keer cevees%e eeflecee efJejepeceeve nw Gmeer Jesoer ceW Deeies Ske eser esleJeCe& keer eseebmeveeLe
keer eeflecee nw~ YeieJeeve keer Jesoer Delevle keueehetCe& nw~ cegKeJesoer kes yeieue ceW vevoerej efpeveeuee kee heueke nw efpemeceW 60
eefleceeSB yeveer ngF& nQ en YetieYe& mes eehle ngF& Leer~
cebeof j kes kecheeGv[ mes yeenj Yeejle mejkeej keer Deesj mes heg<heeseeve yevee nw~ en meejer Yetecf e henues efoiecyej pewve cebeof j keer
Leer efkevleg meceepe keer ueehejJeener SJeb DemeeJeOeeveer kes keejCe Fme efJeMeeue Yetecf e hej Deye mejkeejer DeefOekeej nes ieee nw~
pewve cebefoj kes efveke ner 103 efhe TBee Ske mlethe nw, Fmes mecee DeMeeske eje efvecee&efhele kene peelee nw~ YeieJeeve
eseeBmeveeLe keer pevceveiejer nesves kes keejCe meceed ves YeieJeeve keer mce=efle ceW Fmes efveefce&le kejeee nesiee en ceevelee Yeer eeefuele
nw~ mlethe kes "erke meeceves efmebnej yevee ngDee nw efpemekes oesveeW mlecYeeW hej efmebneleg<ke yevee ngDee nw~ efmebneW kes veeres Oece&ee
nw efpemekes oeF Deesj yewue Deewj Iees[s keer cetefle&eeB Debefkele nQ ej kee Deekeej Yeer ye[e keueehetCe& nw~ ueeske ceW en ceevelee
nw efke Fmeer mlebYe keer efmebn$eeer kees Yeejle mejkeej ves jepeefevn kes he ceW ceevelee eoeve keer nw~
heewjeefCeke ceeveleevegmeej Fme mLeeve hej ieejnJeW leerLekej eseebmeveeLe ves Oece&ee eJele&ve efkeee Lee~ eneB hej osJeeW
ves Gvekes meceJemejCe keer jevee keer Leer~
meejveeLe Jele&ceeve ceW cenelcee yeg keer eLece GheosMemLeueer kes he ceW peie efJeKeele nw SJeb eneB yeg kes DeveskeeW cebefoj
Deeefo nQ~ eneB hegjelelJe keer KegoeF& ceW DeveskeeW yeg mebyebOeer DeJeMes<e SJeb pewve cetefleeeB Fleeefo eehle ngF& pees eneB kes mebeneuee
ceW megjef#ele nQ~
meejveeLe Devleje&^ere hee&ve mLeue nw Dele pewveOece& kes eeej-emeej nsleg Yeer en Delevle Gheeesieer mLeue nes mekelee
nw~ keeMeer kes pewve meceepe keer YeeJeveeDeeW kes DeeOeej hej meejveeLe kes eebieCe ceW meJee ieejn heg TBeer heeemeve ecelkeeefjke
eeflecee YeieJeeve eseebmeveeLe keer mLeeefhele nes egkeer nw~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves veJebyej 2002 ceW meejveeLe
heoehe&Ce kes DeJemej hej Fme heefjmej kee veece YeieJeeve eseebmeveeLeOece&mLeue eoeve efkeee nw~
leerLekej eseebmeveeLe peer kee cebefoj Delevle jceCeerke mLeeve hej efmLele nw cebefoj kes eejeW lejhe SJeb yeenj keer nefjeeueer
kee Me veeveeefYejece nw~ Jewmes eneB "njves kes efueS pewve Oece&Meeuee yeveer ngF& nw efhej Yeer DeefOekelej efmebnhegjer keer Jebovee

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 12 elegLe& KeC[

kejves Deeves Jeeues ee$eer yeveejme ceW ner keles nQ~ yeveejme mes wchees, yeme Deeefo mecee-mecee hej Deemeeveer mes GheueyOe jnles
nQ~ efmebnhegjer keer ee$ee kes meeLe ner evhegjer leerLe& keer ee$ee Yeer ueesie kejles nQ Dele Ske efove ceW oesveeW leerLeeX keer Jebovee
nes peeleer nw~
leerLekej Jeemeghetpe pevceYetefce
echeehegj leerLe&
echeehegj Yeejle keer eeeerve meebmke=efleke veieefjeeW ceW mes nw~ YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Dee%ee mes Fv ves efpeve 52 peveheoeW
keer jevee keer Leer, GveceW Ske Debie peveheo Yeer Lee efpemekeer jepeOeeveer echeeveiejer ceeveer peeleer nw~ yeejnJeW leerLekej YeieJeeve
Jeemeghetpe keer pevceYetefce nesves kee lees Fmes meewYeeie eehle nw ner, efkevleg eneB Gvekes heeBeeW keueeCeke Yeer ngS nQ FmeefueS en
heeJeve efme#es$e Yeer kenueelee nw~ efkemeer leerLekej kes heeBeeW keueeCeke Ske ner peien nesves kee Fefleneme cee$e echeehegj ceW
ner efceuelee nw, Deve$e keneR veneR~
jepee Jemeghetpe SJeb jeveer peeeJeleer mes heeuiegve ke=<Cee elego&Meer kes efove leerLekej Jeemeghetpe kee pevce ngDee Lee~ heeBe
yeeue yeeeejer leerLekejeW ceW mes Jeemeghetpe YeieJeeve eLece yeeueeefle ngS nQ efpevneWves efJeJeen ve kejkes mebmeej mes Jewjeieer neskej
oer#ee OeejCe kej ueer Leer~ Fvekes hetJe& kes ieejn leerLekejeW ceW mes meYeer ves efJeJeen kejkes jepe mebeeueve kejves kes heMeeled
oer#ee OeejCe keer Leer~
YeieJeeve Jeemeghetpe ves echeehegj kes ceveesnj Geeve ceW peekej efpeveoer#ee enCe keer Leer Deewj JeneR Gvekees kesJeue%eeve SJeb
cees#e ngDee pees Deepekeue cevoejefieefj kes he ceW ceevee peelee nw~ en cevoejefieefj Gme keeue ceW echeeveiejer kes ner yeee Geeve
kee heJe&le Lee Dele echeehegj ceW ner meefcceefuele Lee~ Fme efJe<ee ceW GejhegjeCeebLe keer ceevelee en nw efke Jeemeghetpe YeieJeeve
kes ieYe& Deewj pevcekeueeCeke echeeveiejer ceW ceveeS ieS Deewj cevoejefieefj kes ceveesnj Geeve ceW oer#ee SJeb %eeve keueeCeke ngS
leLee ceboejefieefj mes ner YeieJeeve ves efveJee&Ce heo eehle efkeee Lee~
GejhegjeCe ceW JeCe&ve nw-
me lew men efJeleeefKeueee&#es$eeefCe lehe&eved ~
Oece&Je=ee eceeleehe echeeceyomenekeced ~~50~~
efmLelJee$e efveef<eeb ceemeb veeejepeleceeefuekee-~
me_%eeeeefeeneefjCee hee&vleeJeefveJeefle&efve~~51~~
DeecevojMewueme meevegmLeeveefJeYet<eCes~
Jeves ceveesnjeseeves heuebkeemeveceeefele~~52~~
ceemes Yeeheos peeslmveeelego&MeehejeCnkes~
efJeMeeKeeeeb eeew cegefeb elegCe&Jeeflemebelew~~53~~
DeLee&led YeieJeeve ves Fve meyekes (cegefve, Deeefe&kee Deeefo) meeLe mecemle Deee&#es$eeW ceW efJenej kej GvnW Oece&Je=ef mes meble=hle
efkeee Deewj ece-ece mes echeeveiejer ceW Deekej Ske npeej Je<e& leke jns~ peye Deeeg ceW Ske ceeme Mes<e jn ieee leye eesie
efvejesOe kej jpeleceeefuekee veeceke veoer kes efkeveejs keer Yetefce hej Jele&ceeve cevoejefieefj kes efMeKej kees megMeesefYele kejves Jeeues
ceveesnj Geeve ceW heekeemeve mes efmLele ngS leLee Yeeheo Megkeuee elego&Meer kes efove meeebkeeue kes mecee efJeMeeKee ve#e$e ceW
eewjeveJes cegefveeeW kes meeLe cegefe kees eehle ngS~
Jele&ceeve ceW cevoejefieefj echeehegj mes ueieYeie 50 efkeceer. otj DeJeefmLele nw, meYeer leerLe&ee$eer oMe&ve kejves kes efueS ye[er
ee mes JeneB peeles nQ~
echeehegj leerLe& Yeeieuehegj jsueJes msMeve mes leerve efkeueesceerj otj veeLeveiej ceW he[lee nw~ peehegj kes nJeecenue keer Mewueer
hej yeves #es$e kee Deeeflece efJeMeeue YeJe ej Deeiele eeuegDeeW Deewj YeeeW kee mJeeiele kejlee nw~ cebefoj kes hetJe& Yeeie ceW
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 13 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

meneeefyoeeW hegjeves oes eeeerve keerefle&mlebYe efJeeceeve nQ~ kenles nQ efke Fve mlebYeeW kes veeres mes megjbie ceboejefieefj leLee
meccesoefMeKej peer keer eveYe eWke leke peeleer Leer~ Ssmes ner oes mlecYe cebeof j kes hetJe&Yeeie ceW Les pees keeueece ceW ve nes iees~
Deeefokeeue mes ner echeehegj Deveskeeveske cenlJehetCe& IeveeDeeW SJeb Ssefleneefmeke keLeevekeeW kee Fefleneme Deheves Devoj ceW
mebpeesS ngS nw, efpemekes keejCe echeehegj kee keCe-keCe heefJe$e SJeb hetpeveere nw~
eneB cebefoj keer cetueJesoer ceW YeieJeeve Jeemeghetpe keer ueeue ceeefCekee JeCe& keer Deefle cevees%e heeemeve eeflecee efJejepeceeve
nw~ Fmeer cetueJesoer ceW Ske DeOeeleg keer cetefle& leLee YeieJeeve Jeemeghetpe kes eeeerve ejCe Yeer efJejepeceeve nQ~ eej keesveeW hej
eej Jesoer yeveer ngF& nQ GveceW esle hee<eeCe SJeb DeOeeleg keer ceveesnejer eefleceeSb nQ~ cetuecebefoj keer heefjecee kes yeenj oef#eCe
keer Deesj kes cebefoj ceW oes mes eej npeej Je<e& hegjeveer kegMeeCekeeueerve, ieghlekeeueerve SJeb heeueegieerve eefleceeSb hegjelelJe keer Oejesnj
kes he ceW mLeeefhele nQ~ heeme ceW ner Ske Deve Jesoer ceW ueeueJeCe& keer Jeemeghetpe YeieJeeve keer Ske heg Gegbie heeemeve eeflecee
efJejepeceeve nQ~
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes 2500JeW efveJee&Ce ceneslmeJe kes heeeled echeehegj leerLe& kes vees keee&kelee&DeeW ves Fme leerLe& kee
Dee efJekeeme Deewj Gej efkeee nw~ vees efpevecebefojeW ceW Ske Deesj efJeosn #es$e ceW efJeeceeve eLece leerLekej meercevOej mJeeceer
kee meceJemejCe cebefoj nw lees otmejer Deesj keeBe kee YeJe keueelceke cebefoj nw~
cebefoj peer kes hetJe& ceW cetueJesoer kes meccegKe 71 heg Gegbie ieieveegcyeer ceevemlebYe nw, ceevemlebYe kes leerveeW Deesj 24 leerLekejeW
keer 24 eWke nw~ Meg ceW YeieJeeve yeengyeueer kee efpeveeuee SJeb Debeflece ceW YeieJeeve Jeemeghetpe kes eLece efMe<e cevoj ieCeOej
keer ejCeheeogkee nQ~ Fmeer Deneles ceW YeieJeeve MeebefleveeLe efpevecebefoj, YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj SJeb OeevemLe cege ceW Ke[s
YeieJeeve heee&veeLe keer meele heCeeW kes mehe& Jeeueer keeues hee<eeCe keer eeflecee Jeeuee jceCeere keeBe cebefoj nw~ Fmeer kes heej ke=ef$ece
venj mes efIejs YeJe peuecebefoj ceW YeieJeeve Jeemeghetpe keer ome ve Jepeve Jeeueer meJee hevn Heg Ke[dieemeve eeflecee efJeMeeue
keceue hej efJejepeceeve nw~
leerLe&eeef$eeeW kes efueS DeeOegefveke megefJeOee mecheVe Oece&Meeuee nw~ peveefnle ceW efJeeeuee, efeefkelmeeuee SJeb Jeeeveeuee nw~
Fme cebefoj kes meeceves Ske yeermehebLeer cebefoj cetueveeeke YeieJeeve Jeemeghetpe kee nw~
leerLekej Jeemeghetpe kes heeBeeW keueeCekeeW mes heeJeve leerLe& echeehegj SJeb cevoejefieefj efme#es$e kees cesje Mele-Mele veceve~
leerLekej efJeceueveeLe pevceYetefce
keefcheue peer leerLe&
GejeosMe kes he&Keeyeeo peveheo ceW efmLele keefcheue veiejer iebiee veoer kes efkeveejs yemeer ngF& nw~ keefcheue ee
keeefcheuehegjer Yeejle kes Deefleeeeerve Jeboveere Deewj oMe&veere mLeeveeW ceW mes Ske nw~ pewve MeeeeW ceW lees Fmekee Fefleneme Deelee ner
nw, Jesos eW ceW Yeer keeefcheuedehegjer kes veece mes Fmekeer eefmeef nw~ keneR-keneR Fmekee veece YeesieJeleer Deewj ceekevoer Yeer Deeee nw~
Jele&ceeve kes eewyeerme leerLekejeW ceW mes 13 JeW leerLekej 1008 YeieJeeve efJeceueveeLe keer pevceYetefce kes meeLe-meeLe eneB
Gvekes eej keueeCeke ngS nQ~ efhelee eer cenejepe ke=leJecee& kes jepecenue SJeb ceelee peeMeecee kes Deebieve ceW JeneB 15 ceen
leke kegyesj ves jlveJe=ef keer leLee meewOece& Fv ves keefcheue veiejer ceW ceeIe Meg. 4 kees Deekej leerLekej kes pevcekeueeCeke kee
ceneceneslmeJe ceveeee Lee~ hegve egJeeJemLee ceW efJeceueveeLe leerLekej kee efJeJeen ngDee Deewj oerIe&keeue leke jepe mebeeueve kej
GvneWves ceeIe Meg. elegLeea kees ner DehejeCn keeue ceW menslegke Jeve ceW pewvesejer oer#ee ueskej cees#eceeie& kee eJele&ve efkeee Lee~
Gmekes yeeo Gmeer keefcheue kes Geeve ceW ner ceeIe Megkeuee <eer kees kesJeue%eeve GlheVe nesves hej meceJemejCe keer jevee ngF& Leer~
leye GvneWves efoJeOJeefve kes eje mebmeej kees mecyeesOeve eoeve efkeee Lee~ keefcheuee ceW Ske DeIeeefleee eruee nw efpemekes yeejs
ceW en Devegegefle nw efke eneR hej efJeceueveeLe ves Ieeefleee keceeX kee veeMe kej kesJeue%eeve eehle efkeee Lee~ en eruee efkemeer
eeeerve pewve cebefoj kee OJebmeeJeMes<e nw~ KegoeF& nesves hej eneB keYeer-keYeer pewve cetefleeeB efceue peeleer nQ~ kenles nQ efke YeieJeeve
DeeefoveeLe, heee&veeLe SJeb ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe mes Yeer en Oejleer hejce heeJeve nes egkeer nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 14 elegLe& KeC[

cenemeleer ewheoer kee pevce SJeb mJeebJej Yeer eneR ngDee Lee efpemekeer mce=elf e ceW Deepe Yeer JeneB ewheoer kegC[ yevee ngDee nw~
eeeerve efoiecyej pewve cebefoj-eneB 1400 Je<e& mes Yeer eeeerve osJeeW eje efveefce&le Ske efoiecyej pewve cebefoj nw~ efpemeceW
iebieeveoer kes ieYe& mes eehle elegLe&keeueerve MeeceJeCeea YeieJeeve efJeceueveeLe keer eeflecee efJejepeceeve nw Deewj efoiecyej pewve
efMeuhekeuee keer eeeervelee kee efoioMe&ve keje jner nw~ eeef$eeeW kes "njves nsleg eneB leerve efoiecyej pewve DeefleefLe ie=n GheueyOe
nQ~ Fmekes Deefleefje hee&ve efJeYeeie keer Deesj mes hee&keeW kes efueS Ske DeeOegefveke Oece&Meeuee yeveer nw~ vetleve he ceW JeneB Ske
esleecyej cebefoj Deewj Gvekeer Oece&Meeuee Yeer nw~ efnvogDeeW leLee pewefveeeW kes Ssefleneefmeke Oeeefce&ke mLeeveeW mes eYeeefJele neskej Yeejle
mejkeej ves keefcheue peer kees hee&ve kesv Ieesef<ele kej efoee nw leLee Gmekes efJekeeme nsleg mejkeejer mlej hej keF& eespeveeSb
eue jner nw~ JeneB YeieJeeve efJeceueveeLe keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nw~
Jele&ceeve mecee ceW keefcheue peer leerLe&#es$e hej pewve Deeyeeoer ve nesves mes en #es$e pewvelJe mlej hej efJekeeme keer Deesj GvcegKe
veneR nes mekee nw efkevleg JeneB keer keee&keeefjCeer ves keg vetleve eespeveeSB eejbYe keer nw leeefke leerLe&#es$e kee efJekeeme Deewj efJemleej
neskej Devet"e SJeb Deveghece Oeeve DeejeOevee kee mLeue yeve mekes~
keefcheueeveiejer eefme mLeeve DeLeJee meebmke=efleke kesv nesves kes keejCe eneB Deveske cenlJehetCe& Oeeefce&ke Deewj meebmke=efleke
IeveeSb Ieer nQ~ leerLekej kes keueeCekeeW kes Deefleefje eneB njer<esCe eeJeleea Yeer ngS efpevekes efhelee heeveeYe ves veiej kes
ceveesnj Geeve ceW DevevleJeere& efpevesv mes cegefve oer#ee ueer Deewj oer#ee Jeve ceW ner lehe kejkes kesJeue%eeve eehle efkeee~ Deeeee&
jefJe<esCe ves nefj<esCe eeJeleea kes mebbyebOe ceW heehegjeCe ceW kene nw efke-keebefheue veiej ceW F#JeekegJebMeer jepee nefjkeslet keer jeveer
kes nefj<esCe veece kee omeJeeB eefme eeJeleea ngDee~ Gmeves Deheves jepe keer mecemle he=LJeer kees efpeveeefleceeDeeW mes Deuebke=le efkeee
Lee leLee YeieJeeve cegefvemegeleveeLe kes leerLe& ceW efme heo eehle efkeee Lee~
Fmeer ekeej eneR hej yeejnJeW eeJeleea yeeoe Yeer ngS efpevneWves mechetCe& Yejle#es$e hej efJepee eehle kej keefcheuee kees
jepeveerefleke kesv yeveeee Lee~ YeieJeeve vesefceveeLe Deewj heee&veeLe kee DevleJe&leea keeue yeeoe kee ceevee peelee nw~
efJe<eeuecheer nesves kes keejCe Fme eeJeleea kes vejke ceW peeves kee GuuesKe nw~
YeieJeeve efJeceueveeLe keer pevceYetefce Ssefleneefmeke veiejer keeefcheuehegjer kees Mele-Mele veceve~
leerLekej Oece&veeLe pevceYetefce
jlevehegjer leerLe&
hevnJeW leerLekej eer Oece&veeLe YeieJeeve keer pevceYetefce jlevehegjer leerLe& DeeesOee kes meceerhe JeneB mes 24 efkeceer. otj nw~
Fmekes jsueJes msMeve kee veece meesneJeue nw~ leerLe& kee Ske veece jewveener Yeer nw, Fmeer veece mes Jele&ceeve ceW leerLe& keer eefmeef
meeLe&ke nw~ eneB efoiecyej pewve kes oes cebefoj nQ leLee Oece&Meeuee Yeer nw~
Fme heefJe$e Yetefce hej Oece&veeLe YeieJeeve kes eej keueeCeke ngS nQ-ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve~ kesJeue%eeve nesves kes heeeled
YeieJeeved kee eLece meceJemejCe eneR ueiee Lee, Gvekeer eLece efoJeOJeefve eneR efKejer Leer Deewj Oece&ee kee eJele&ve Yeer eneR
mes ngDee Lee~
heefJe$e veece keer meeLe&kelee-leerLekej YeieJeeve kes pevce ceW hevn ceen leke jlveJe=ef nesves mes Gmekee jlevehegjer veece
meeLe&ke lees ngDee ner, Ske kevee ceveesJeleer keer oMe&ve eefle%ee kes keejCe Gme leerLe& ves Deheves veece keer eefmeef Deewj Yeer hewuee
oer nw~ nefmleveehegj kes mes" cenejLe keer heg$eer ceveesJeleer ves Ske yeej efoiecyej cegefve mes efveece efueee Lee efke peye ceQ efpevecebefoj
ceW YeieJeeve kes mece#e iepeceesleer e{ekej oMe&ve keBieer leye Yeespeve keBieer~ heernj ceW lees Gmekee efveece Deer lejn heue
ieee efkevleg yeuueYehegj kes mes" nsceoe kes heg$e yegefmesve mes peye Gmekee efJeJeen nes ieee leye Gmekes efveece kes heeueves mes
mecemee GlheVe nes ieF&~ Ske yeej Jen heernj ieF& ngF& Leer efke FOej memegjeue JeeueeW ves Gmekes heefle kees Iej mes efvekeeue efoee
hegve yegefmesve ves nefmleveehegj Deekej Deheveer helveer ceveesJeleer kees Skeevle ceW meeje neue yeleeee Deewj oesveeW Deheves Yeeie keer
hejer#ee kejves nsleg Jeve keer Deesj eue he[les nQ~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 15 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eueles-eueles eej efove yeeo es ueesie jlevehegjer ceW Dee iees~ ceveesJeleer yejeyej GheJeeme kejleer jner Deewj heefle kees keg Yeer
%eele ve ngDee~ Fmeer ekeej mes Gmekes 7 efove GheJeeme ceW efvekeue iees leye Ske efove Jen eYeg kee Oeeve ueieekej eeLe&vee kejves ueieer-
eYees! peye Deehekeer Yeefe mes mechetCe& ceveesjLe meheue nes peeles nQ leye keee cesjer eser-meer eefle%ee hetCe& veneR nesieer?
keg osj yeeo Gmekee hewj veeres kees Oebmee Deewj Gmeves efMeuee G"eF& lees meere{f eeW mes veeres Glejves hej Gmes efJeMeeue efpevecebeof j
efoKeeF& efoee, JeneR hej iepeceesleer kes hegpb e osKekej ceveesJeleer yengle emeVe ngF& Deewj Gmeves Deheveer eefle%ee hetCe& kej Dee"JeW efove DeVepeue
enCe efkeee~ Fmekes yeeo Gmeves yege f mesve mes Fme owJeer ecelkeej kes yeejs ceW yeleeee Deewj yeej-yeej YeieJeeved keer mlegelf e kejves ueieer-
Mesj bo-
eYeg Deehekeer ke=hee mes ceQ efveneue nes ieF&~
es oMe& keer ceefncee Yeer Fke efceMeeue nes ieF&~~
ns veeLe! ceQ iepeceesefleeeW kes hegbpe e{eTb~
kejkes eefle%ee hetCe& meJe&efmeef kees heeTb~~
Fme ekeej oMe&ve eefle%ee kes Deefevle ceenelce mJehe ceveesJeleer keer esjCee mes yegefmesve ves Fmeer jlevehegjer veiejer
ceW Ske npeej Dee" efMeKejeW Jeeuee efJeMeeue cebefoj yeveJeeee Lee efkevleg Jele&ceeve ceW Jeneb Gme Fefleneme kes keesF& Yeer DeJeMes<e
GheueyOe veneR nQ, ve ner JeneB keesF& pewve Iej nw~ yemleer ceW Ske ese-mee cebefoj nw peneB YeieJeeve Oece&veeLe keer meheso hee<eeCe
keer 3 heg Tbeer heeemeve eeflecee nw~ efpemekeer eeflee efJeece meb. 2007 ceW ngF& Leer~
hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves 12 petve 1993 kees Gme leerLe& kes oMe&ve efkees lees GvnW 45 Je<e& hetJe&
keer yeele eeo Dee ieF& efke Fme eeflecee kes hebekeueeCeke ceW cesjs efhelee eer essueeue peer ves Jesoer kes Jee DeveeJejCe keer yeesueer
ueskej cegPemes DeveeJejCe kejJeeee Lee, Gme mecee Jee Keesueles ner Jesoer ceW mes DeodYegle ekeeMe efvekeuee Lee pees Deepe Yeer cegPes
Deeuneefole kej jne nw~ Gme #eCe Deeeee& eer osMeYet<eCe cenejepe SJeb eefleeeee& efJeeved yengle ner emeVe SJeb eYeeefJele ngS
Les~ JeneB hetpe ceeleepeer ves Meeeere efJeefOe mes Jesoer leLee cebefoj kes ojJeepes kee ceehe kejeee pees ieuele efvekeuee hegve Gme yeejs
ceW efoMeeefveoxMe efoee Deewj efkewleveiej eelegcee&me kes ceOe #es$e kes heoeefOekeeefjeeW eje Deeen kejves hej mebIemLe ye. kece&eesieer
jJeerv peer kees Yespekej ojJeepes kee mener ceehe yeleueeee leye keee&kelee&DeeW ves Jewmee ner yeveJee efoee Deye Jeneb eceMe GVeefle
eue jner nw~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves eneB kes keee&kelee&DeeW kees meleer ceveesJeleer keer oMe&ve eefle%ee mes
mebbyebefOele Fefleneme keer meekeejlee nsleg Ske ieghee ceW cebefoj yeveeves keer esjCee eoeve keer nw~
jewveener veece keeeW he[e?
kenles nQ efke Deepe mes 9 ueeKe Je<e& hetJe& ceee&oe heg<eesece jeceev peye ue#ceCe Deewj meerlee kes meeLe JeveJeeme kees peeves
ueies Les leye eneb Deekej GvneWves DeeesOee keer meejer pevelee kees Jeeheme peeves kee DeeosMe oskej Gvemes efJeoe ueer Leer FmeefueS Gme
mecee jece kes efJeeesie kes ogKe mes meye ueesie eneb Flevee DeefOeke jesS Les efke Fme mLeeve kee veece ner leyemes jewveener he[ ieee~
Deveske FeflenemeeW kees Deheves ieYe& ceW mebpeesS Jen jlevehegjer leerLe& Ketye Oece& keer GVeefle kejs Deewj YeJeeW kes efueS leerLe& kee
heLe eMemle kejlee jns, ener cebieue YeeJevee nw~ Yetefce keer jpe cemleke hej OeejCe kej YeieJeeve Oece&veeLe kes eerejCeeW ceW veceve~
leerLekej MeeefvleveeLe, kegvLegveeLe SJeb DejnveeLe pevceYetefce
nefmleveehegj leerLe&
Ssefleneefmeke leerLe&#es$e nefmleveehegj DeeesOee kes meceeve ner Delevle eeeerve SJeb heefJe$e ceevee peelee nw~ efpeme ekeej pewve
hegjeCeeW kes Devegmeej DeeesOee veiejer keer jevee osJeeW ves keer Leer Gmeer ekeej egie kes eejbYe ceW nefmleveehegj keer jevee Yeer osJeeW
eje keer ieeer Leer~ DeeesOee ceW Jele&ceeve kes heeBe leerLekejeW ves pevce efueee lees nefmleveehegj kees MeeefvleveeLe, kegvLegveeLe,
DejnveeLe Fve leerve leerLekejeW kees pevce osves kee meewYeeie eehle ngDee nw~ Flevee ner veneR, Fve leerveeW efpeveJejeW kes eej-eej

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 16 elegLe& KeC[

keueeCeke (ieYe&, pevce, lehe, %eeve) nefmleveehegj ceW FveW ves ceveeS nQ Ssmee JeCe&ve pewve ebLeeW ceW nw~
Deepe mes ueieYeie heewve heue 66 ueeKe 86 npeej 529 Je<e& hetJe& nefmleveehegj kes jepee efJeemesve keer cenejeveer SsjeosJeer
keer heefJe$e kegef#e mes pes ke=<Cee elego&Meer kes efove meesuenJeW leerLekej YeieJeeve MeebefleveeLe ves pevce efueee Lee~ hegve jepee
metjmesve keer cenejeveer eerkeeblee ves JewMeeKe Megkeuee Skece efleefLe ceW me$enJeW leerLekej kegvLegveeLe kees pevce efoee leLee jepee
megoMe&ve keer ceneosJeer efce$emesvee kes heefJe$e ieYe& mes ceieefMej Meg. 14 kees 18JeW leerLekej YeieJeeve DejnveeLe kee pevce ngDee Lee~
Fme ekeej leerve yeej eneB hej 15-15 ceeme leke kegyesj ves DeieefCele jlveeW keer Je=ef keer Leer~ Dele jlveieYee& veece mes meeLe&ke
en Yetefce eeefCecee$e kees jlve$ee OeejCe kejves keer esjCee eoeve kejleer nw~ es leerveeW leerLekej eeJeleea Deewj keeceosJe heoJeer
kes Oeejke Yeer Les~ eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Ske Je<e& 39 efove kes GheJeeme kes heeeled nefmleveehegj ceW ner egJejepe
eseebme SJeb jepee meesceeYe ves F#egjme kee eLece Deenej efoee Lee~ Gme mecee Yeer JeneB hej osJeeW eje hebeeee& Je=ef keer ieF&
Leer SJeb meceed eeJeleea Yejle ves DeeesOee mes nefmleveehegj peekej jepee eseebme kee mecceeve kejkes GvnbW oeveleerLe& eJele&ke
keer heoJeer mes Deuebke=le efkeee Lee~ hegjeCe ebLeeW ceW JeCe&ve Deelee nw efke Yejle ves Gme eLece Deenej keer mce=efle ceW nefmleveehegj
keer Oejleer hej Ske mlethe kee efvecee&Ce kejJeeee Lee~ Deepe lees Gmekee keesF& DeJeMes<e osKeves kees veneR efceuelee nw efkevleg Fmemes
en %eele neslee nw efke Oece&leerLe& SJeb oeveleerLe& keer eMeefmle kee GuuesKe GmeceW DeJeMe nesiee~ keeue kes Lehes[eW ceW Jen Fefleneme
Deepe meceehle eee nes ieee efkevleg nefmleveehegj SJeb Gmekes Deemeheeme ceW F#eg-ieVes keer njer-Yejer Kesleer Deepe Yeer Fme yeele kee
heefjee kejeleer nw efke kees[ ekees[ er Je<e& hetJe& YeieJeeve kes eje Deenej ceW efueee ieee ieVes kee jme JeemleJe ceW De#ee nes ieee nw~
Fmeereuf eS Gme #es$e ceW Deveske Megiej hewkee^ r leLee esMej ieg[, Keeb[ Deewj eerveer yeveekej osMe kes efJeefYeVe veiejeW ceW Yespeles nQ~
Fmeer ekeej mes nefmleveehegj keer heeJeve JemegvOeje hej j#eeyevOeve keLeeveke, ceneYeejle kee Fefleneme, ceveesJeleer keer oMe&ve
eefle%ee keer eejefcYeke keneveer, jepee DeMeeske Je jesefnCeer kee keLeeveke Deeefo eeeerve Fefleneme eefme ngS nQ~ efpevekee JeCe&ve
eeeerve ebLeeW ceW eehle neslee nw Deewj nefmleveehegj veiejer keer Ssefleneefmekelee efme nesleer nw~
nefmleveehegj keer DeJee&eerve efmLeefle-kenles nQ efke meved 1948 ceW Yeejle kes eOeeveceb$eer mJe. hebef[le peJeenjueeue vesn
ves Gpe[s ngS nefmleveehegj kees hegve yemeeee Lee pees efke nefmleveehegj mesv^ue eGve kes veece mes peevee peelee nw~ JeneB Deepe ueieYeie
20 npeej keer pevemebKee nw SJeb efMe#ee, mJeemLe, megj#ee, [eke JeJemLee, DeeJeeieceve megeJf eOee Deeefo kes mecemle meeOeve JeneB
mejkeej keer Deesj mes GheueyOe nQ~ eGvesejf ee keer meefeelee mes nefmleveehegj kemeyes keer meejer pevelee emeVeleehetJe&ke Dehevee peerJeve
eeheve kejleer nw~ eneB efnvot-cegmeueceeve, hebpeeyeer-yebieeueer meYeer peeefle kes ueesie peeleere Skelee kes meeLe Deheves-Deheves Oece& SJeb F&ej
keer Gheemevee kejles nQ~ keeflehee efoiecyej pewve eeJekeeW kes Iej Yeer eneB nQ leLee Ske ie=n ewleeuee Yeer nQ~
leerLe&#es$e keer DeJeefmLeefle-mesv^ue eGve mes ueieYeie [s{ efkeceer. otj pewve leerLe& #es$e kee DeJemLeeve nw~ cesj" mes jecejepe
peeleer ngF& cegKe me[ke mes yeeF Deesj ueieYeie 400 Je<e& hegjevee eeeerve efoiecyej pewve cebefoj nw~ JeneB kes heefjmej ceW
meceJemejCejevee, veboerej erhejevee Deeefo Deve keF& vees cebefojeW kee efvecee&Ce ngDee nw leLee Fme cebefoj kes meeceves Ske
esleecyej pewve cebefoj Yeer nw~ Fvekeer hejcheje kes mLeevekeJeemeer leLee lesjnhebLeer Deecveee kes mLeue Yeer JeneB efveefce&le nQ~ cebefoj
mes pecyeterhe kes Deeies pebieueeW ceW eej leerLekejeW kes pevce keer eleerke eej veefmeeeSb efo. pewve meceepe keer leLee Ske esleecyej
meceepe keer nw peneB YeeieCe eehetJe&ke oMe&ve kejves peeles nQ~
nefmleveehegj ceW efo. pewve meceepe eje efJeMeeue kewueeMeheJe&le kee efvecee&Ce Yeer efkeee pee jne nw pees ueieYeie hetCe&lee keer
Deesj nw~
pecyeterhe jevee leerLe&#es$e keer eieefle kee cegKe keejCe nw-meved 1974 ceW peye mes nefmleveehegj keer Oeje hej hejcehetpe
ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer ves pecyeterhe jevee kee efMeueeveeme kejJeeee leye mes lees JeneB keer
Keeefle osMe-efJeosMe ceW hewue ieF& nw~ 91 heg TBes megces heJe&le mes meceefvJele pecyeterhe keer jevee ceW efJejepeceeve 205 efpeveefyecye
peneB eeuegDeeW kes heehe#ee ceW efveefcee nQ, JeneR iebiee-efmebOeg Deeefo veefoeeB, efnceJeve Deeefo heJe&le, Yejle-SsjeJele Deeefo #es$e,
ueJeCe meceg peveceeveme kes efueS ceveesjbpeve kes meeOeve Yeer nQ~ efyepeueer-heewJJeejeW keer leLee nefjeeueer keer eeke=efleke MeesYee
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 17 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

osKeves nsleg otj-otj mes ueesie peekej JeneB mJeie& megKe pewmeer DevegYetefle kejles nQ~
pecyeterhe kes Gme heefjmej ceW keceue cebefoj, Oeevecebefoj, leervecetefle& cebefoj, MeeefvleveeLe cebefoj, Jeemeghetpe cebefoj, cebefoj,
meneket cebefoj, efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, $e+<eYeosJe keerefle&mlebYe, Ssefleneefmeke kewueeMeheJe&le
YeJeve , %eeveceleer keuee cebefoj, pecyeterhe hegmlekeeuee, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Deeefo nQ pees YeeeW kees Yeefe Deewj Oeeve,
DeOeeve keer esjCee eoeve kejles nQ~
ceOeueeske Deke=ef$ece efpeve cebefoj efvecee&CeeOeerve-hetpe ceeleepeer keer esjCee mes peneB pecyeterhe jevee kee Kegues he ceW
efvecee&Ce ngDee nw~ JeneR Gvekeer hegjeveer hejsKeevegmeej meved 1990 ceW lesjn erhe kes 458 Deke=ef$ece efpeveefyecyeeW keer hebekeueeCeke
eeflee ngF& Leer hegve Ske efJeMeeue efpevecebefoj kee efvecee&Ce ueieYeie 5 hejJejer 1993 mes eejbYe ngDee~ cebefoj kee efvecee&Ce
ueieYeie hetCe& nes ieee nw~ Dele Gmekes Devoj Meeeere efJeefOe mes ceOeueeske kes lesjn erheeW keer megvoj Deke=ef$ece jevee yeveles
ner mecemle efpeve eefleceeSb GmeceW efJejepeceeve neWieer Deewj meved 1965 ceW keer ieF& hetpe ceeleepeer keer Oeeve meeOevee meekeej he
ueskej osMe kes mece#e DeeSieer~
DeeJeemeere megefJeOee DeeOegefveke heefjes#e ceW-nefmleveehegj leerLe&#es$e hej hengBeves Jeeues eleske leerLe&ee$eer kes efueS
pecyeterhe mLeue hej ueieYeie 200 kecejs nQ efpeveceW mes DeefOekelej [eruekeme heuew Deewj Deveske keesef"eeB DeeOegefveke megefJeOeeege
nj mecee leweej jnles nQ~
DeeJeeme megefJeOee kes meeLe-meeLe Meg efveMeguke efJeMeeue Yeespeveeuee Deheves DeefleefLeeeW keer megyen mes Meece leke mesJee ceW
lelhej nQ~ peien-peien heeveer keer megefJeOee nsleg peuehejer, Jeejketuej, nwC[heche, veue Deeefo GheueyOe nQ~
Fve meyekes Deefleefje JeneB efvele ner veJeefvecee&Ce kee keee& eeuet jnlee nw~ megvoj hekekeer me[keW, njs-njs uee@ve, hetueeW
kes Geeve, Petues, veeJe, Kesue kes cewoeve, yeeeW keer jsue, SsjeJele neLeer Deeefo heefjmej keer MeesYee ceW eej eeBo ueieeles nQ~ keYeer-
keYeer efyepeueer ve nesves hej ee$eer osj jele leke kekej pecyeterhe kes ueeF-heewJJeejs keer MeesYee osKekej ner Jeeheme peeves keer
Fe jKeles nQ~
eneB keer mJelee meyekees ceesn uesleer nw-pecyeterhe kes ecegKe ej leke eefleefove efouueer Deewj cesj" keer 10-15
jes[Jespe yemeW megyen mes Meece leke eeef$eeeW kees ueeleer Deewj JeneB mes ues peeleer nQ~ JeneB Glej kej keuheJe=#e ej ceW Iegmeles ner
nj vej-veejer kes cegBn mes meJe&eLece ener efvekeuelee nw efke-Ssmee ueielee nw mJeie& ceW Dee ieS~ hegve JeneB YeceCe kejves kes heeeled
Jes ueesie heefjmej keer mJelee kee iegCeieeve kejles veneR Lekeles nQ~ hetjs mLeue hej keneR keeiepe kee Ske gke[e Yeer he[e veneR
efoKelee pees JeneB kes meewvoe& ceW yeeOeke nes~
Fve meyemes eYeeefJele neskej ner GejeosMe mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe jevee kes efe$e mes nefmleveehegj keer
heneeve yeveeles ngS efJeYeeie eje ekeeefMele heesu[j ceW efueKee nw-
Jambudweep is the.......has today blossomed into a man-made heaven of unparallel super-
latives and natural wonders.
#es$e hej nesves Jeeues ceneslmeJe-cesues-nefmleveehegj leerLe& hej Je<e& ceW efoiecyej-esleecyej meceepe kes keF& cesues Deeeesefpele
nesles nQ~ efpeveceW mes keeefle&ke hetefCe&cee kee cesuee meJe&ecegKe nw efpemeceW pewve meceepe mes Deefleefje Depewve meceepe Yeer Yeejer mebKee
ceW hengBekej iebiee mveeve kejlee nw FmeefueS Fme cesues kees iebieemveeve cesuee kes veece mes Yeer peevee peelee nw~
Fmeer ekeej ew$e ke=<Cee Skece (nesueer cesuee), De#eele=leeree , pes Jeoer eewome es nefmleveehegj kes ecegKe cesues nQ leLee
mecee-mecee hej Deve Deeeespeve Yeer JeneB nesles ner jnles nQ~ Jele&ceeve ceW nefmleveehegj hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer
lehemeeOevee kee kesv yevekej mebmeej keer ef ceW yeme ieee nw~ Gvekes heeJeve meeefveOe ceW kesvere SJeb eeosefMeke mlej kes Deveske
Gekeesef kes jepeveslee heOeej egkes nQ ener keejCe nw efke cesj" keefceMvejer kee eMeemeve pecyeterhe kes veece mes ner eeJevele
nw Deewj JeneB kes ueIeg mebkesle hej mecemle megefJeOeeSb osves kees leweej jnlee nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 18 elegLe& KeC[

ceQves nefmleveehegj leerLe& kee en Deefle mebef#ehle heefjee emlegle efkeee nw, JeemleefJeke heefjee lees JeneB mee#eeled hengBeves Jeeues
eeef$eeeW kees mJeecesJe DevegYeJe ceW Deelee nw~ Fme heeJeve leerLe& Yetecf e kees Mele-Mele veceve kejles ngS ceQ uesKeveer kees Deeies ye{eleer nt~B
leerLekej ceefuueveeLe SJeb veefceveeLe pevceYetefce
efceefLeueehegjer leerLe&
GVeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceefuueveeLe Deewj FkekeermeJeW leerLekej YeieJeeve veefceveeLe keer pevceYetefce efceefLeueehegjer nw pees
Jele&ceeve ceW vesheeue kes Deboj ceeveer pee jner nw~ GejhegjeCe ebLe ceW efceefLeuee veiejer yebie osMe (yebieeue) ceW JeefCe&le nw~ jepeveerefleke
vekeMes kes Devegmeej en ojYebiee kes efveke efyenej eevle ceW ceeveer pee jner nw Dele: en Jele&ceeve ceW Keespe kee efJe<ee nw~
Fme efceefLeuee veiejer ceW Fve oesveeW leerLekejeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve es eej-eej keueeCeke ngS nQ~ YeieJeeve
ceefuueveeLe ves ceelee epeeJeleer Deewj efhelee kegcYejepe mes ceieefMej Megkeuee SkeeoMeer kees pevce efueee Lee~ FvneWves efJeJeen veneR
efkeee Deewj yeeueyeeeejer jnkej efoiecyejer oer#ee enCe kej ueer Leer~ hegve meccesoefMeKej heJe&le mes cees#e eehle efkeee Lee Deewj YeieJeeve
veefceveeLe ves efhelee efJepee Deewj ceelee Jeefce&uee mes Dee<ee{ ke=<Cee oMeceer kes efove Deefeveer ve#e$e ceW pevce ueskej efceefLeueehegjer kees heefJe$e
efkeee Lee leLee GvneWves Yeer meccesoefMeKej heJe&le mes cees#e eehle efkeee Lee~ keg ueesieeW ves Fme efceefLeueeveiejer kee DeefmlelJe kee"ceeC[t
(vesheeue) ceW ceevekej JeneB pewvecebeof j kee efvecee&Ce Yeer efkeee nw efkevleg Gmekee efveefJe&Jeeo DeefmlelJe pevelee kes mece#e DeJeMe Deevee
eeefnS~ oes leerLekejeW keer Fme heeJeve pevceYetecf e efceefLeueehegjer leerLe& kees keesef Me veceve~
leerLekej cegefvemegeleveeLe pevceYetefce
jepeie=ner leerLe&
yeermeJeW leerLekej cegevf emegeleveeLe kes pevce mes heefJe$e jepeie=ner veiejer efJenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele nw~ pewve Jee*dcee
Je Deve meeefnle ceW Fme jepeie=ner veiejer kes efieefjepe, yemegceleer, $e+<eYehegj Je kegMeeehegj Deeefo Deveske veece efceueles nQ~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe jepeie=n ceW ceelee meescee Deewj efhelee megefce$e jepee mes JewMeeKe ke=. eoMeer kes efove GlheVe ngS~
YeieJeeve cegefvemegele kes ieYe&, pevce, lehe, %eeve Fve eej keueeCekeeW mes heeJeve jepeie=ner leerLe& eefme nw~ peerJevOej kegceej,
eslemevoerJe, efJeegej, ievOeceeueve Deeefo Deveske cenecegefveeeW ves Fmeer jepeie=ner veiejer ceW hebehene[er mes efJeKeele efJehegueeeue,
$e+ef<eefieefj Deeefo heJe&leeW mes Ieeefleee-DeIeeefleee keceeX kee veeMe kej cees#e eehle efkeee nw efpemekes keejCe en leerLe&#es$e kes meeLe-
meeLe efme#es$e Yeer ceevee peelee nw~ jepeie=ner veiejer kee efJehegueeeue heJe&le Fme ef mes DeleefOeke ee kee kesv yeve ieee
efke YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve meJe&eLece eneR efKejer Leer, meeLe ner Gvekes eje Oece&ee eJele&ve Fmeer heeJeve Yetefce hej
nesves mes en Oece&ee eJele&ve #es$e kes he ceW eefmeef kees eehle ngDee Deewj Jen efove (eeJeCe ke=. Skece) Jeerj-Meemeve peevleer
efoJeme kes he ceW heJe& yeve ieee~
megkeewMeue cegefve, veeieoe mes", jepee esefCeke, heg<he{eue Je Jeeefj<esCe cegefve Deeefo kes peerJeve mes mebyebefOele Deveskeeveske
heewjeefCeke IeveeDeeW kees Deheves YetieYe& ceW efheeS ngS en veiejer peneB Ske Deesj Oeeefce&ke ef mes hetpe jner JeneR Ssefleneefmeke
Je jepevewefleke ef mes Yeer Delevle cenlJehetCe& jner nw~ Jele&ceeve ceW Yeer Gmekeer Oeeefce&ke cenee Deye Yeer De#egCCe nw~ DeeOegefveke
jepeie=ner veiejer ceW jepeefieefj msMeve mes heefece ceW oes heueeie otj efoiecyej pewve Oece&Meeuee Deewj oes efJeMeeue efpevecebefoj nQ~
Jele&ceeve ceW Fme leerLe& kee Dee efJekeeme ngDee nw~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes jepeie=ner leerLe&
hej efo. pewve ueeue cebefoj kes yeenj Geeve ceW YeieJeeve cegefvemegele keer meJee yeejn heg TBeer Ke[dieemeve ke=<CeJeCeea eeflecee
efJejepeceeve ngF& nQ~ Gmekee keceueekeej vetleve efpevecebefoj Yeer yeve egkee nw~ jepeie=ner ceW efJehegueeeue heJe&le kes veeres leuener
cesW 31 heg TBee ceevemlebYe efveefce&le nes egkee nw efpemeceW 17 veJecyej 2004 ceW YeieJeeve ceneJeerj keer 4 eefleceeSb (iegueeyeer jbie
keer) efJejepeceeve nesves Jeeueer nQ leLee efJehegueeeue heJe&le hej efveefce&le ne@ue ceW hetpe ceeleepeer ves 14 pegueeF& 2003 kees JeerjMeemeve
peebleer kes efove YeeeW keer OeevemeeOevee nsleg er B keer eeflecee efJejepeceeve keer nw SJeb JeneR hej YeieJeeve ceneJeerj efe$e eoMe&veer

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 19 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kee GodIeeve Yeer 14 pegueeF& 2003 kees ngDee nw efpemekes eje YeeeW kees ceneJeerj mJeeceer kee peerJeve heefjee eehle nesiee~
Fme Oeeefce&ke Je Ssefleneefmeke heeJeve Yetefce jepeie=ner kes oMe&ve kej nce Deheves peerJeve kees Gve ceneheg<eeW kes meceeve yevee mekeW,
Ssmeer YeeJevee kejles ngS jepeie=ner veiejer kees Mele-Mele veceve~
leerLekej vesefceveeLe pevceYetefce
Meewjerhegj leerLe&
pewveOece& kes yeeFmeJeW leerLekej YeieJeeve vesefceveeLe keer pevcemLeueer Meewjerhegj Gej eosMe kes Deeieje efpeues ceW nw~ en
leerLe& ecegvee le hej yemee ngDee nw~ en mLeue efme#es$e kes he ceW eefmeef kees eehle ngDee nw keeeWefke eneB mes Deveske cegefveeeW
ves efveJee&CeOeece kees eehle efkeee Lee~
Meewjerhegj ceW ceelee efMeJeeosJeer Deewj efhelee mecegefJepee mes eeJeCe Megkeuee <eer ceW eer vesefceefpevesv GlheVe ngS Les~
nefjJebMehegjeCe ceW Yeer keLeve Deeee nw-
efpeveme vesefceefeefoJeeJeleejle, hegjwJe <eCceemehegjmmeje megjw~
eJeefle&lee leppeveveeJeefOeie=ns, efnjCeJe=ef hegntleMeemeveeled ~~
DeLe&-YeieJeeved vesefceveeLe kes mJeiee&Jeleej mes n ceen henues mes ueskej pevce heele hevn ceeme leke Fv keer Dee%ee mes
Meewjerhegj efveJeemeer jepee mecegefJepee kes Iej osJeeW ves jlveeW keer Je<ee& keer Leer~
Gheeg&e GuuesKeeW mes mhe nw efke yeeFmeJeW leerLekej eer vesefceveeLe ves Meewjerhegj veiej ceW jepee mecegefJepee kes eneB pevce
efueee, Fmekes Gheue#e ceW FveW Deewj osJeeW ves YeieJeeve kes ieYe& Deewj pevcekeueeCekeeW kee ceneved GlmeJe Meewjerhegj ceW ceveeee
Lee~ YeieJeeve kes Fve oes keueeCekeeW kes keejCe eneB keer Yetefce Delevle heeJeve nes ieF&, efpememes Deepe Fmes leerLe& kes he ceW
ceevee peelee nw~
YeieJeeve kes Fve oes keueeCekeeW kes Deefleefje ene@b hej keF& Deve cegefveeeW kees kesJeue%eeve Deewj efveJee&Ceeeefhle kes GuuesKe
Yeer heewjeefCeke meeefnle ceW GheueyOe nesles nQ~
Meewjerhegj ceW ievOeceeove veeceke heJe&le hej jeef$e kes mecee megeefle veeceke cegefvejepe Oeevecege ceW efJejepeceeve Les~ megoMe&ve
veeceke Ske e#e ves hetJe& pevce kes efJejesOe kes keejCe cegefvejepe hej Ieesj Ghemeie& efkeee~ cegefvejepe DeefJeeue jns, Devevlej GvnW
kesJeue%eeve keer eeefhle nes ieF&~
nefjJebMehegjeCe ceW JeCe&ve Deeee nw efke keg mecee heeeled Meewjerhegj vejsMe DevOekeJe=ef<Ce Deewj ceLegje vejsMe YeespekeJe=ef<Ce
ves FvneR kesJeueer YeieJeeved kes efveke cegefve oer#ee ues ueer~
Fmeer ekeej mes DeejeOevee keLee kees<e ceW Ske keLee DeeF& nw-
DeceuekeC"hegj kes jepee efvemesve kes heg$e Oeve ves YeieJeeve vesefceveeLe kes GheosMe mes cegefveoer#ee OeejCe kej ueer~ Ske efove
efJenej kejles ngS cegefve Oeve Meewjerhegj heOeejs, JeneB ecegveele hej Jes Oeevee{ nes iees~ Meewjerhegj kee jepee efMekeej mes ueewe,
efMekeej ve efceueves kes keejCe Jen ceve ceW ye[e efKeVe nes jne Lee~ cegefvejepe kees osKeles ner Gmes ueiee efke nes ve nes, Fme veive
cegefve kes keejCe ner cegPes meejs efove Yekeves hej Yeer efMekeej veneR efceue heeee~ en meesekej Deheves efvejeMeepeveke eesOe kes
keejCe Gme cetKe& ves Gve Jeerlejeie cegefve kees leer#Ce yeeCeeW mes yeeROe efoee~ cegefve Oeve Megkeue Oeeve eje keceeX kees ve kej
efmeheo kees eehle ngS~ Gme mecee FveW ves Gvekee efveJee&Ce ceneslmeJe ceveeee~
Ske Deuemelkegceej veece kes cegefve ves Yeer Meewjerhegj mes cees#eheo eehle efkeee leLee YeieJeeve ceneJeerj kes mecee ece
cegefvejepe Yeer Devleke=le kesJeueer neskej eneR mes cees#e ieS nQ~ en mLeeve oeveer keCe& keer pevceYetefce nw~ eefme oeMe&efveke efJeeved
Deeeee& eYeeev kes ieg Deeeee& ueeskeev eneR ngS Les~ Deeeee& eYeeev ves pewve veee kes megeefme ebLe ecesekeceue
ceele&C[ keer jevee eneR hej keer Leer Fme ekeej keer Devegegefle nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 20 elegLe& KeC[

eer Meewjerhegj keer eeeerve mece=ef efveefJe&Jeeo nw~ Feflenemejlve [e. peesefleemeeo kes Devegmeej 19JeeR meoer kes hetJee&& ceW
keve&ue e@[ Deewj Gmeer meoer kes Deefvlece ejCe ceW pevejue keefvebIece Deewj Gvekes meneesieer keeuee&eue ves eneB kes KeC[njeW kee
meJex#eCe efkeee Lee Deewj efme efkeee Lee efke eeeerve keeue ceW en veiejer Delevle mece=Meeueer Leer~ eneB hej Deveske yeej nerjs
kes veie leLee Ssefleneefmeke cegeSb Deeefo efceueves keer yeele megveer Je efueKeer ieF& nQ~ Deveske efoiecyej pewve cetefle&eeB Deewj efevn eneB
eehle ngS nQ~ ceOekeeue ceW 19JeeR meoer leke eneB efoiecyej pewve YeejkeeW keer ieer jner nw~ Gvekeer Oeeefce&ke eee&DeeW Deewj
efmeefeeW mes pevelee yengle eYeeefJele Leer~
cetuele en efoiecyej pewve leerLe& nw~ efpeleves eeeerve cebeof j, cetelf e&eeB Deewj ejCe nQ meYeer efoiecyej hejcheje kes nQ~ Deemeheeme
kes pewve eerheg<e eneB cegC[ve, keCe&yesOeve Deeefo mebmkeej kejeves Deeles nQ~ en #es$e cetue mebIeecveeeer YeejkeeW kee mLeeve jne nw~
Yeejke peieleYet<eCe Deewj efJeeYet<eCe keer hejcheje ceW De"ejnJeeR Meleeyoer ceW efpevesv Yet<eCe Yeejke ngS nQ, es ceb$eJesee efmeheg<e
Les~ Fvekes ecelkeejeW kes mebyebOe ceW Deveske efkebJeoefvleeeB Deye leke eeefuele nQ~ GvneWves efYeC[, iJeeefueej, Deeje,hevee, meccesoefMeKej,
meesveeefieefj, cemee[ Deeefo keF& mLeeveeW hej efJeMeeue cebeof j leLee Oece&MeeueeSb yeveJeeF, pees Deye leke efJeeceeve nQ~
Jele&ceeve ceW Meewjerhegj Deewj yesej oes Deueie-Deueie leerLe& nQ~ en Meewjerhegj mes cee$e 3 efkeceer. otj nw leLee eneB eece
hebeeele kee cegKeeuee nw~
yesej kes efoiecyej pewve cebefoj kes efJe<ee ceW kene peelee nw efke peye Meewjerhegj ecegvee veoer kes le mes DeefOeke keves
ueiee Deewj yeern[ nes ieee, leye Ge Yeejke peer ves yesej ceW efJeMeeue cebefoj Deewj Oece&Meeuee yeveJeeF&~ en cebeof j cenejepe
yeoveefmebn eje efvecee&efhele Iee kes Thej efJe. meb.1838 ceW leerve cebefpeue kee yeveJeeee ieee Lee~ Gmekeer oes cebefpeueW peceerve
kes veeres nQ~ Fme cebefoj ceW cenesyee mes ueeF& ngF& YeieJeeved DeefpeleveeLe keer heebe heger TBeer ke=<Ce hee<eeCe keer meeefleMee heeemeve
eeflecee efJejepeceeve nw~ Gmekeer eeflee mebJeled 1224 JewMeeKe Jeoer 7 meesceJeej kees heefjceeue jepe ceW Deeune Toue kes efhelee
peun[ ves kejeeer Leer~
en peveegefle eneB keer eefme nw efke Gheeg&e DeefpeleveeLe keer efJeMeeue eeflecee peer cenesyee mes heeuekeer ceW efJejepeceeve
neskej DeekeeMeceeie& mes yesej heOeejer LeeR~ eneB Deveske eeeerve cetefle&eeB Yeer efJejepeceeve nQ~ FveceW YeieJeeved eer MeebefleveeLe keer
meb. 1150 (F&. 1093) keer eefleefle Ske Ke[dieemeve cetefle& Yeer nQ, efpemekeer efJe ye[er ceveesnejer nw~
pewve ceeveleevegmeej Meewjerhegj kee Fefleneme ceneYeejle keeue mes Yeer keg hetJe& mes eejbYe neslee nw~ Fme pewve ceevelee kee
meceLe&ve Yeejleere hegjelelJe meJex#eCe efJeYeeie keer Deesj mes ceee& meved 1972 ceW efkees iees meJex#eCe mes Yeer neslee nw pees efke eer
peieoerMemenee efveiece ves efkeee Lee~ Ske yeej #es$e keceser ves Deeefo cebefoj kes oef#eCe keer Deesj Ske erues keer KegoeF& kejeF&
Leer, heuele GmeceW Deveske meebieesheebie leLee KeefC[le pewve eefleceeSb efvekeueer LeeR~
Jele&ceeve ceW eneB Deeieje kes meefee keee&kelee&DeeW eje #es$e kes peerCeexej SJeb efJekeeme keer Deer eespeveeSb eue jner nQ~
ceee& 2002 ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebIe meefnle Fme leerLe& hej cebieue heoehe&Ce ngDee, Gme mecee GvneWves
keceser kes ueesieeW kees Meewjerhegj leerLe& efJekeeme keer megvoj hejsKee yeleeF& Leer~ mebYeJele leovegmeej JeneB kee efvecee&Ce eue jne nesiee~
Fme heeJeve leerLe& Meewjerhegj kees Mele Mele veceve~
leerLekej ceneJeerj pevceYetefce
kegC[uehegj leerLe&
efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele kegC[uehegj veiejer meefoeeW mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e kes he ceW eefme nw~
eneB Ske eeeerve efoiecyej pewve cebeof j nw peneB cetueJesoer ceW YeieJeeve ceneJeerj keer meJee eej heg esleJeCeea hee<eeCe keer heeemeve
eeflecee efJejepeceeve nw leLee cebeof j kes Deepet-yeepet ceW Meemeve osJe-osJeer keer cetelf e& efJejepeceeve kejves nsleg ueIeg cebeof j yeves nQ~ leerLe&
heefjmej ceW eer ieewleceieCeOej SJeb eer Dekeuebke mJeeceer keer ejCe $eer nQ leLee cebeof j kes meeceves YeieJeeve ceneJeerj kes ieYe&keueeCeke
kes eleerke ceW ejCe efevn nQ~ meved 2002-2003 ceW eneB hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes keerelf e&mlebYe kee efvecee&Ce ngDee nw~
pewve Meemeve keer leerLekej hejchejevegmeej Fme egie kes eewyeerme leerLekejeW ceW mes Debelf ece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kee pevce Deepe
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 21 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

mes ueieYeie 2600 Je<e& hetJe& efyenej eevle kes kegC[uehegj veiej ceW ngDee Lee~ pewmee efke efleueeseheCCeefe ebLe ceW kene nw-
efmelLejeeefheekeeefjCeerefnb, Ceejefcce kegC[ues Jeerjes~
GejheiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~
DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj kegC[uehegj ceW cenejepee efmeeLe& SJeb cenejeveer efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer
kes efove Gejeheeuiegveer ve#e$e ceW GlheVe ngS~ <edKeC[eiece kes elegLe& KeC[ SJeb veJeceer hegmleke keer OeJeuee erkee ceW
eerJeerjmesveeeee& ves Yeer kene nw-
Dee<ee{ peesCCe hekeKe erS kegC[uehegj CeiejeefnJe CeenJebMe efmelLe Ceefjbomme efleefmeuee osJeerS ieyYeceeiebletCe lelLe
DeefoJemeeefne CeJeceemes Deefe eFe megkeke hekeKe lesjmeerS jeerS GejeheiiegCeer CekeKees ieyYeeoes efCekeKeblees~
DeLee&led kegC[uehegj veiej kes DeefOehe-jepee veeLeJebMeer efmeeLe& vejsv keer jeveer ef$eMeuee kes ieYe& mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer
kees ceneJeerj leerLekej kee pevce ngDee~
Fmeer ekeej mechetCe& eeeerve efoiecyej pewveeiece ebLeeW (GejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe, peeOeJeuee, ceneJeerj hegjeCe, JeerjefpeefCevoeefjG,
JeOe&ceeve eefjle Deeefo) ceW YeieJeeve ceneJeerj kes pevceeslmeJe kee FveW eje kegC[uehegj ceW Deekej ceveees peeves kee megvoj JeCe&ve nw~
2600 Je<eeX ceW ngS keeueheefjJele&ve kes keejCe Jele&ceeve ceW efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele en kegC[uehegj veiejer
Yeues ner Deefle Deuhe#es$e Jeeueer neskej JewYeJenerve yeve ieF&, efkevleg eneb kes keCe-keCe ceW ceneJeerj kes pevce keer heefJe$elee Deepe
Yeer efJeeceeve nw FmeerefueS Fmekeer jpe eehle kejves nsleg osMe kes keesves-keesves mes efoiecyej pewve meceepe kes npeejeW eeueg
kegC[uehegj hengBeles nQ leLee kegC[uehegj DeJeleejer, ef$eMeueevevo efJeYees Deeefo hebefeeeW kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer YeeJeYeerveer
Deejleer kejles nQ~
2600JeW pevcekeueeCeke kes DeJemej hej Meg nes ieee pevceYetefce kee efJekeeme-etB lees eleske veiej SJeb eece ceW
eefleefove Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj kes veece keer Devegietbpe jnleer ner nw Deewj kegC[uehegj kes ceneJeerj kes DeefleMee mes efJeKeele
eebovehegj ceneJeerj peer leerLe& hej Yeepeve Deheveer ceveeskeecevee efmeef kes ue#e mes npeejeW oerheke peueeles nQ, meesves-eeBoer
kes $e ueieeles nQ leLee Ketye e{eJee e{eles nQ efkevleg efkemeer kee Oeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce keer Deesj veneR ieee
efke JeneB Ske oerheke Yeer jespe peuelee nw ee veneR? JeneB leerLe&eeef$eeeW kes "njves Deeefo keer JeJemLee Yeer nw ee veneR? SJeb
kegC[uehegj keer heefJe$e Oetefue peiele kes efueS efkeleveer keueeCekeejer nw? FmeerefueS ceneJeerj kee veece hetpee,eeueermee, Deejleer
Deeefo kes eje efpevecebefojeW leke meerefcele nesves ueiee efkevleg DeeefKej lees keYeer ve keYeer, keesF& ve keesF& ceneheg<e efpeveMeemeve
keer j#ee nsleg Deemej neslee ner nw~ Fmeer ece ceW YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kee emebie Deeee
Deewj esjCee efceue ieF& pewvemeceepe keer meJeexe meeOJeer je^ieewjJe hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer, efhej lees ceevees kegC[uehegj kes efJekeeme keer mJeefCe&ce Ieef[eeB ner Dee ieF Deewj peveJejer meved 2002 mes en efJekeeme ue#e
Meg kejkes meJe&eLece 24 ceee& 2002 kees eeeerve cebefoj heefjmej ceW 36 heg Gegbie YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe kee
efMeueeveeme efkeee ieee hegve efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.kes Debleie&le YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes veece mes Ske keceser kee ie"ve ngDee efpemekes ceeOece mes efoveeBke
14 Deiemle 2002 eeJeCe Megkeuee <eer kees kegC[uehegj ceW ueieYeie 2 Ske[ peceerve (GejcegKeer) ee keer ieF&, peneB 29
efomecyej 2002 kees hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes memebIe cebieue heoe&heCe kes DeJemej hej YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj kes
efMeueeveemehetJe&ke leerLe& kee efJekeemekeee& eejbYe ngDee~
kegC[uehegj kes efJekeeme nsleg efkees iees cebefojeW kes veJeefvecee&Ce Deeefo kee hetje JeCe&ve Fmeer DeefYevebove ebLe kes heebeJeW KeC[
ceW emlegle efkeee ieee nw, JeneB mes Je nw~ Gvekes meeLe-meeLe Fme vetleve leerLe& heefjmej ceW eeef$eeeW kes efueS DeeJeeme nsleg
DeeOegefveke megefJeOeeege heuewdme, YeespeveMeeuee, heeveer keer bkeer Deeefo kee efvecee&Ce nes egkee nw~
Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kees Mele-Mele veceve~
R Q
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 22 elegLe& KeC[

BRIEF INTRODUCTION OF BIRTHPLACES OF 24 TIRTHANKARS

- Jeevan Prakash Jain, Indore
In all the three worlds (Teen Loks) only Middle World (Madhya Lok) deserves virtuously for the
birth of great human beings Viz. 24 Tirthankars (Jain Lords), who can achieve state of salvation for
becoming free from the birth & death cycle. Specially, in accordance with supreme Jain religion,
usually all 24 Tirthankars of Bharat Kshetra take birth in "Ayodhya" and attain salvation from the holy
mountaineous place of pilgrimage Sammedshikhar in all the periods of time. But, unfortunately in this
period of time due to the bad effect of 'Hundavasarpini Kal' ( a period of time), only 5 Tirthankars took
birth in Ayodhya and another 19 Tirthankars took birth at different places. Therefore, totally there are
16 birth places of Tirthankars. 16 birthplaces of 24 Tirthankars are being described here-
The birth place of Lord Rishabhdev etc. 5 Tirthankars
Ayodhya (U.P.)
An eternal city of Bharat Kshetra which will never be destroyed, and for this only, it is called
'Shashvat' (Eternal) place of pilgrimage. It is situated in the Faizabad district of eastern Uttar Pradesh.
In the auspicious land of this city, only five Tirthankars-Adinath, Ajitnath, Abhinandannath, Sumatinath
& Anantnath took birth. Also before 9 lacs of years the great being Ramchandra ji was born here and
made this city ideal in the world.
In the reverence of Tirthankars, a huge construction of auspicious points (Tonks) & temples has
been constructed in this city. Specially in the Raiganj of Ayodhya, a 31 feet high grand idol of Lord
Rishabhdev has been installed and on the auspicious inspiration of Ganini Aryika Shri Gyanmati Mataji,
another 21 feet high idol in sitting posture of Lord Rishabhdev has been installed in a public park.
Moreover, on the inspiration of Pujya Mataji a lot of reverential places have been redeveloped
here. Some of them are-Teen Chaubisi Mandir (temple), Samavasaran, Guru Mandir, Laghu
Kailashparvat, Lord Rishabhdev tonk, Tirthankartray Tonk, Ajitnath Tonk, Abhinandannath Tonk, Bharat-
Bahubali Tonk, Anantnath Tonk etc.
The birth place of Lord Sambhavnath
Shravasti (U.P.)
The holy land of Shravasti is the birth place of the third Jain Lord Sambhavnath and also it is
purified with the four Kalyanaks of Lord. It is situated at the Balrampur-Baharaich Road, U.P. and it is
110 Kms. far from Ayodhya. There is a ruined building which is considered as the ruins of the palace
of Lord Sambhavnath. It is actually under the authority of archealogical department, for this only no
other construction of temples or 'Charanpaduka' (auspicious feet of Lord) could possible there. But,
number of devotees reach there with deep devotion to pay reverence in regard with the birth place of
Lord Sambhavnath. Presently, the process of excavation is going on there at extensive scale and as
its result, the idol of the demigods of Jain Tirthankars are being found, which are being collected in the
Museum. Besides the birth place of Lord Sambavnath, it is also the place of first resonant preaching
(Divya-Dhvani) of Him. Beautiful Jain temples have also been constructed here, where attractive idols
of Lord Sambhavnath etc. have been installed. Also in the campus area, nice facilities are available for
the pilgrims.

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 23 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

The birth place of Lord Padmaprabh

Kaushambi (U.P.)
The city Kaushambi is not only adorned with the birth of the 6th Tirthankar Lord Padmaprabh but
also four Kalyankas (Grabh, Janma, Tap & Gyan) of Lord occurred there. At the time of celebration of
all four Kalyankas, Indras came to create auspicious rain of innumerable jewels at this place. Actually,
Kaushambi is the place of getting Garbh (incarnation into the womb) & Janma (birth) by the Lord and
Pabhosa, which was called as the mountain in the park of Kaushambi, is the place of getting Diksha
(initiation) and Gyan (omniscience) by the Lord. But because of the small distance of 8-10 Kms.
between both the places, they are togetherly called as a place of pilgrimage.
The birth place of Lord Suparshvanath & Parshvanath
Varanasi (U.P.)
Varanasi city, which is famous by the names Kashi & Banaras, was established by the Indra in the
beginning of 'Karmabhumi'. In this city the 7th Tirthankar Lord Suparshvanath & the 23rd Tirthankar Lord
Parshvanath were born. Also it is the land of 4 & 3 'Kalyanaks' of both Lords respectively. The place
Bhadaini in Banaras is considered as the birth place of Lord Suparshvanath and Bhelupur as that of Lord
Parshvanath. At both places beautiful Jain temples are constructed and all nice facilities are available
there for the staying of pilgrims. Varanasi has also a highly respected place in accordance with Hindus.
The birth place of Lord Chandraprabh
Chandrapuri (U.P.)
Chandrapuri is the birth place of the 8th Tirthankar Lord Chandraprabh. It is only 24 Kms. far from
Varanasi. Four Kalyanaks-Garbh, Janma, Tap & Gyan were also occurred at the same place, there-
fore it is considered as a very ancient place of pilgrimage. At the bank of Ganga river, a temple is
constructed there and all kinds of facilities for pilgrims are available in its campus.
The birth place of Lord Pushpadantnath
Kakandi (U.P.)
Kakandi is the place which is sacred with the birth of the 9th Tirthankar Lord Pushpadantnath.
Presently it is famous by the name Khukhundu. It is situated in the Devariya district of Uttar Pradesh.
Kakandi is a very reverential place in the Jain history. The Garbh & Janma Kalyanaks of Lord
Pushpadantnath occurred here but again in the Pushpak forest of Kakandi, which is presently known
by the name Kahaum and 16 Kms. far from Kakandi, Diksha & Gyan Kalyanaks of Lord occurred. A
Jain temple is constructed there in the reverence of Lord Pushpadantnath.
The birth place of Lord Sheetalnath
Bhaddilpur or Bhadrikapuri (U.P.)
The birth place of the 10th Tirthankar Lord Sheetalnath is Bhaddilpur and its another name is
Bhadrikapuri. Presently, it is situated is at Etkhori of Chatara district of Jharkhand state and is known
as Bhaddilpur or Bhadrakali. Besides the Janma (birth) of Lord, the land of Bhadrikapuri is also adorned
with the Garbh, Tap & Gyan Kalyankas.
The birth place of Lord Shreyansnath
Sinhpuri (U.P.)
The city Sinhpuri is situated in the Varanasi district and it is just 6 Kms. far from Varanasi. Sinhpuri
is the birth place of Lord Shreyansnath and also it is the land of all 4 Kalyanaks-Garbh, Janma, Tap &

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 24 elegLe& KeC[

Gyan of Lord. Scholars say that, because of the birth place of Lord, name of this city has been changed
to Sarnath. There is an ancient Jain Temple and near to it, a 103 feet high Stup has been is con-
structed in regard of Lord's birth place, it was got built by king Ashok.
The birth place of Lord Vasupujyanath
Champapur (Bihar)
Champapur is one of the ancient cultural city of India. Fortunately along with being the birth place
of Lord Vasupujyanath, Champapur city is adorned with the occurrences of all his five Kalyanakas-
Garbh, Janma, Tap, Gyan & Moksh. It is only the city where all five Kalyanaks of any Tirthankar oc-
curred at one place. Garbh & Janma Kalyanaks of Lord occurred in Champapur and Diksha, Tap &
Moksh Kalyankas occurred at Mandargiri, which was a mountain in the garden of Champapur in that
time. But now-a-days Mandargiri is about 50 Kms. far from Champapur. Champapur is just 3
Kms. away from the Bhagalpur Railway station. A number of beautifully constructed temples are
there, in which attractive metallic & stony idols of Tirthankars have been installed. Also all facilities for
the staying of pilgrims are available there.
The birth place of Lord Vimalnath
Kampila (U.P.)
It is a very ancient city situated at the bank of Ganga river in the Farrukhabad district, U.P. It is also
called as Kampilyapuri. With the birth place of the 13th Tirthankar Lord Vimalnath, it is also the land of
Garbh, Janma, Tap & Gyan Kalyanaks of Lord. A 1400 years old ancient Jain temple is constructed
there, in which, an idol of the 4th period of time (Kal), which was obtained from the depths of Ganga
river, is installed. All the modern facilities are also available here for the staying of pilgrims.
The birth place of Lord Dharmanath
Ratanpuri (U.P.)
A city which is 24 Kms. far from Ayodhya (U.P.). It is the birth place of the 15th Tirthankar Lord
Dharmanath. The land of Ratanpuri is also sacred with the 4 Kalyanaks-Garbh, Janma, Tap & Gyan of
Lord. Presently it is famous by the name Raunahi. There are two Digambar Jain temples and also all
facilities are available there in the campus for the staying of pilgrims.
The birth place of Lord Shantinath, Kunthunath & Arahnath
Hastinapur (U.P.)
A very sacred historical & ancient place of pilgrimage. According to Jain scriptures it was estab-
lished by deities in the beginning of the era. Such a reverential place is adorned with the births as well
as all 4-4 Kalyanaks of such great personalities who were enlightening with the three supreme ranks
'Tirthankar, Chakravarti & Kamdev'-Lord Shantinath, Lord Kunthunath & Lord Arahnath. On the auspi-
cious inspiration of Ganini Shri Gyanmati Mataji a very beautiful & great place of pilgrimage 'Jambudvip'
has been constructed there. Specially, on looking at the beauty of 'Jambudvip' the tourism department
U.P. has declared it as a man made heaven.
At the place all the modern facilities are also available for pilgrims.
The birth place of Lord Mallinath & Naminath
Mithilapuri
Mithilapuri is the birth place of the 19th Tirthankar Lord Mallinath and the 21st Tirthankar Lord
Naminath. Presently the existence of it, is considered at Nepal. But in a Jain scripture 'Uttarpuran' its
existence is described in the Bang country (Bengal). Therefore, it is the subject of research. In this city
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 25 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

all 4-4 Kalyanaks-Garbh, Janma, Tap & Gyan of both Lords occurred. Some people have got con-
structed a Jain temple at Kathmandu (Nepal) by considering it as the birth place of Lord.
The birth place of Lord Munisuvratnath
Rajgrihi (Bihar)
The city Rajgrihi is situated at the Nalanda district of Bihar state. It is the birth place of the 20th
Tirthankar Lord Munisuvratnath. Many other names like Girivajra, Basumati, Rishabhpur & Kushagrapur
etc. are found in the Jain and other scriptures. It is also the land of 4 Kalyanaks-Garbh, Janma, Tap &
Gyan of Lord. There are five great & reverential mountains, where devotees reach to climb up with
great reverence. Although from all the five mountains many great beings Jivandhar Svami, Vidyuchchar,
Gandhmadan etc. got salvation but specially, because of the place of first resonant preaching
(Divyadhvani) of Lord Mahavir, the first mountain 'Vipulachal' is the main cetnre of reverential attrac-
tion of devotees. In the city area two Digambar Jain temples have also been constructed, where in the
campus, all kinds of best facilities are available for the pilgrims.
The birth place of Lord Neminath
Shauripur (U.P.)
It is the birth place of the 22nd Tirthankar Lord Neminath. It is situated in the Agra district (U.P.).
The Garbh & Janma Kalyanaks of Lord occurred here but the pride of getting salvation by number of
great saints also goes to the land of Shauripur. There are Jain temples constructed at Shauripur as
well as at Bateshvar, which is just 3kms. far from the Shauripur.
The birth place of Lord Mahavir
Kundalpur (Nalanda-Bihar)
The birth place of Lord Mahavir Kundalpur, a place which is situated in Nalanda district of Bihar
state. Lord Mahavir took birth in Kundalpur 2600 years ago and at that time Indras came to celebrate
the birth of Lord Mahavir. The Land of Kundalpur is also sacred with the Garbh, Janma & Diksha
Kalyanaks of Lord Mahavir. On the inspiration of Ganini Aryika Shri Gyanmati Mataji, a great place of
pilgrimage 'Nandyavart Mahal' has been constructed in Kundalpur, in which with the huge construc-
tions of temples & a beautiful grand model of the royal palace of Lord Mahavir has been also con-
structed. At the place all kinds of modern facilities are also available for the staying of pilgrims. An
ancient temple has also been constructed here in the remembrance of the birth place of Lord Mahavir.

BRIEF ABOUT THE LAND OF KALYANAKS OF LORDS BESIDES THE BIRTH PLACES
Prayag (U.P.)
An ancient city having a very great & auspicious place in the world. It is situated in U.P. It is the
land of Diksha & Kevalgyan Kalyanaks of Lord Rishabhdev. On the inspiration of Ganini Aryika Shri
Gyanmati Mataji, a great place of pilgrimage 'Tirthankar Rishabhdev Tapasthali' has been constructed
in regard of Lord Rishabhdev. In the city area also attractive Jain temples are situated.
Ahichchhatra (U.P.)
A city where a super and auspicious event of getting omniscience by Lord Parshvanath took
place. Once, a stellar deity Shambar Dev, the soul of Kamath, caused terrible afflictions over
Parshvanath, who was deeply engrossed in meditation, and then deities Dharnendra & Padmavati
came there to protect Parshvanath by expanding the sanke-hood. Since then only, this place is known
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 26 elegLe& KeC[

as Ahichchhatra. Ultimately Lord Parshvanath got omniscience here and the super creation of the first
Samavasaran was created by Indras. Presently this city is situated in the Bareli district of U.P.
Kailash Parvat
A reverential mountain, which is the salvation land of Lord Adinath. Presently it is situated in
China country and famous by the name 'Kailash Man Sarovar'. It is said that, on this mountain, 72
temples of 72 Tirthankars related to past, present & future time, got constructed by Bharat Chakravarti
and the 72 jewel-idols of Lords got installed.
Sammedshikhar (Jharkhand)
It is an eternal (Shashvat) place of pilgrimage, It is the land of salvation of infinite Tirthankars as
well as 20 Tirthankars among all 24 of present era. All the devotees reach here with intense spiritual
devotion and reverentially climb up the mountain to verify their 'Bhavyatva' (greatness). There are
24 adorable foot prints of 24 Tirthankars installed in the 24 Tonks (spiritual points) on the mountain.
And also at the basement area of the mountain number of temples have been constructed by the aid
of many trusts, devotees worship there to attain spiritual merits.In the development & protection of this
place of pilgrimage many great saints Viz. Acharya Aryanandi, Acharya Vimalsagar, Acharya
Sambhavsagar, Acharya Sumatisagar & Ganini Aryika Shri Suparshvamati have applied their full ef-
fort & got constructed there many great temples & other constructions too. Presently it is situated in
the Jharkhand state and all the facilities for the comfort of pilgrims are available here.
Girnar (Gujarat)
A great place of pilgrimage, which is the land of getting initiation (Diksha), omniscience (Kevalgyan)
& salvation (Nirvan) by Lord Neminath. It is situated near Junagarh (Gujarat).
Jrimbhika
It is the place of getting omniscience (Kevalgyan) by Lord Mahavir. According to Digambar Jain
scriptures, Lord Mahavir got omniscience at the bank of Rijukula river near a village named Jrimbhika.
Presently by considering a village 'Jammui' in Bihar state as the land of getting omniscience, a scheme
of developing it as the 'Kevalgyan Tirth, is being prepared by 'Bihar Prantiya Digambar Jain Tirthkshetra
Committee'.
Pavapuri (U.P.)
A great place of pilgrimage. At the age of 72, Lord Mahavir got final emancipation, Viz. Nirvan,
from the holy land of Pavapuri near Patna (Bihar). The celebration during the Diwali, the festival of
lights, is performed to commemorate Lord's liberation, since Tirthankar Mahavir attained salvation
2500 years ago. Then a Mahavira Nirvan era started reminding the world of the most auspicious event
of Nirvan. Nearby the holy pond of Pavapuri, a Digambar Jain temple has been constructed, where all
facilities are available for the staying of pilgrims .
R Q

Life is a Challenge............Meet it.

Life is a sorrow.................Overcome it.

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 27 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

leerLekej pevceYetefceeeB mebmke=efle keer GodiecemLeue nQ!

-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
osMeYeefe kes ieerle keer oes hebefeeeW mes efJe<ee kees eejbYe kejlee ntB-
Yeje veneR pees YeeJeeW mes, yenleer efpemeceW jmeOeej veneR~
Jen oe veneR nw helLej nw, efpemeceW mJeosMe kee heej veneR~~
DeLee&led Yeejle keer Oejleer hej pevces mecemle ceeveJepeeefle kes oeeW kees Pebke=le kejves Jeeueer keefJeleeSb mecee-mecee hej
FmeerefueS jeer ieF& nQ efke eefo efkemeer keejCeJeMe mJeosMe kes eefle Deheves kele&Je kee efveJee&n ve kejkes ceeveJe efoiYeefcele nes
jne nes lees GmeceW osMeesce SJeb Gmekeer j#ee kee YeeJe peeie=le nes mekes~ "erke Fmeer ekeej mes eeCeercee$e kee efnle kejves Jeeues
Meeele SJeb eeke=efleke pewveOece& kes eefle Yeer mecemle pewveOecee&JeueefcyeeeW kees ncesMee meesle jnves keer esjCee Oecee&eeeeX ves eoeve
kejles ngS meceioMe&ve kes eYeeJevee Debie ceW kene nw-
De%eeveefleefcejJeeefhleceheeke=le eLeeeLeced ~
efpeveMeemeve ceenelceekeeMe meeleYeeJevee~~
DeLee&led pewveMeemeve keer ceefncee kee ekeeMe hewueevee-eeej-emeej kejvee eYeeJevee Debie nw~ Gme pewveMeemeve ceW Jeerlejeieer
osJe-Meee-ieg keer Yeefe kes meeLe-meeLe leerLekej YeieJeeve pewmes ceneved osJeeW kes pevce SJeb hebekeueeCekeeW mes heeJeve
leerLe&YetefceeeW kee efJekeeme SJeb Gvekee eeej kejvee Yeer eYeeJevee Debie kee ner heefjeeeke nw~
pevceYetefce leerLe& mebmke=efle kes Godiece mLeue nQ-
etB lees YeejleYetefce hej mewke[eW leerLe& nQ efpevekes oMe&ve kejkes ueesie ceeveefmeke Meebefle eehle kejles nQ efkevleg efpeme Oejleer hej
Oece&leerLe& kee eJele&ve kejves Jeeues leerLekej YeieJeeve pevce uesles nQ Gvekeer hetpelee lees uesKeveeriece nes ner veneR mekeleer nw~ hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keF& yeej eJeeveeW ceW kene kejleer nQ-
leerLekej YeieJevleeW keer pevceYetefceeeB JeemleJe ceW Yeejleere mebmke=efle keer GodiecemLeueer nQ, keeeWefke JeneB 15 cenerves leke
osJelee DemebKe jlveeW keer Je=ef kejles nQ, Fv Yeer Gme veiejer keer ye[er YeefehetJe&ke eoef#eCee kejlee nw, cenecegefvejepe Yeer JeneB
efpevesv yeeueke kees osKeves kes efueS Deeles nQ Deewj Deheves ceve keer eleske Mebkee kee meceeOeeve menpe hee peeee kejles nQ~ peneB
mes ie=nmLe Oece& SJeb jepeveerefle kes mebeeueve kes meeLe-meeLe cees#eceeie& Yeer meekeej neslee nw Gme Yetefce mes DeefOeke heefJe$e Yeuee
Deewj otmeje mLeeve keewve nes mekelee nw? DeLee&led eeLeefceke he mes nce meyekes efueS leerLekej pevceYetefceeeB hetpe nQ~ pevce kes
heeeled ner lehemee Deewj %eeve kes eceevegmeej efmeheo keer eeefhle nesleer nw Dele Gvekes efveJee&CemLeue efme#es$e kes he ceW heeJeve-
hetpe nes peeles nQ~ Fve efme#es$eeW hej peekej Jebovee kejves SJeb efveJee&Ceuee[t e{eves keer hejcheje Deepe Yeer eueer Dee jner nw,
GveceW meccesoefMeKej SJeb heeJeehegjer ceW efJeMes<ehe mes eeef$eeeW kee leejlece peg[e ngDee nw~
keee keYeer pevceYetefce hej Ske oerhe Yeer peueeves kee ceve yeveeee nw?
efee yevOegDeeW! Jele&ceeve ceW eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeB nQ, nes mekelee nw efke FveceW mes Deveske kes oMe&ve
Yeer Deeheves efkees neW efkevleg keee Gvekes yeejs ceW keYeer Deeheves Ssmee keg meesee nw efke es leerLe& meebmke=efleke Oejesnj kes he ceW
efJee kes mece#e DeeSb~ JeemleJe ceW Jen #eCe ye[e jesceeBeke Deewj oo&veeke Lee peye hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves Deheveer Devlejelcee
keer DeeJeepe YeeeW leke hengBeeves kes ue#e mes Ske meYee ceW kene Lee-
Deepe kee egie ecelkeej kee egie yeve ieee nw, ueesie Yeewefleke ceveeskeeceveeDeeW keer hetefle& kes efueS DeefleMee#es$eeW keer Deesj
Yeeie jns nQ~ Gve DeefleMee#es$eeW ceW eebovehegj kes ceneJeerj, eflepeeje kes eveYe, heocehegje kes heoceeYeg YeieJeeve kes meceerhe
eefleefove npeejeW-npeej oerheke YeeeW eje peueees peeles nQ, meesves-eeBoer kes $e e{ees peeles nQ efkevleg keee keYeer YeeeW ves
Gvekes meeceves Ke[s neskej efevleve efkeee nw efke eer ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj ceW, eveYe keer pevceYetefce
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 28 elegLe& KeC[

evhegjer ceW ee heoceeYeg keer pevceYetefce keewMeecyeer ceW keYeer Ske oerheke Yeer peuelee nw ee veneR? JeneB ekeeMe nw ee DebOekeej?
JeneB megj#ee JeJemLee Yeer nw ee veneR? JeneB eYeg keer Jesoer Yeer "erke mes yeveer nw ee veneR? SJeb Gve pevceYetefceeeW kes eefle nceeje
keg oeefelJe Yeer nw ee veneR? eefo Ssmes eMveeW kes eefle keg meeseves kees ceve cepeyetj neslee nw leye lees DeJeMe DeYeer ceeveJelee
kes Debkegj Mes<e nQ Deewj Gvekees emhegefle kejles ner hetue Deewj heue Deeles osj veneR ueiesieer~ Dele cesjer Deehemes ener esjCee nw
efke henues YeieJevleeW keer Ghesef#ele pevceYetefceeeW kees mees leerLe& kes he ceW meekeej kejes~ Deve mLeeveeW hej cebefoj ee vees leerLe&
yeveeves keer Dehes#ee leerLe& kees ner leerLe& yeveeves ceW meneiegCee hegCe DeefOeke nw~
hetpe eer keer Gheeg&e esjCee ceW ener DevleJexovee efveefnle nw efke meceepe Deheves kele&Je kes eefle peeieke nes leLee peveveer
pevceYetefcee mJeiee&oefhe iejeremeer kes Devegmeej Deheveer pevceYetefce mes Yeer DeefOeke cenlJe leerLekej pevceYetefceeeW kees eoeve kejW
lees Jen efove otj veneR jnsiee peye pewveOece& hegve Deheveer ieewjJe ieefjcee kees eehle neskej efoiedefoievle Jeeheer yevesiee~
Fve pevceYetefce leerLeeX kes yeejs ceW peevekej efkemeer Yeer veiej keer eeueg efoiecyej pewve meceepe DeLeJee keesF& oeveer heefjJeej
Ske-Ske leerLe& kes Gej SJeb efJekeeme kee mebkeuhe eefo ues ues lees DeefleMeeesefe keer yeele veneR nw~ efpeme ekeej mes Deheves hewle=ke
cekeeve, ogkeeve SJeb Jeeheej kee eesie heg$e meowJe mebj#eCe, mebJeOe&ve kejvee ner kele&Je mecePelee nw Gmeer ekeej leerLekej
YeieJevleeW kes DeYeeejCe Meemeve ceW jnkej meYeer YeeeW kee Yeer kele&Je nw efke Gvekes peerCe&-MeerCe& leerLe&mLeueeW kee peerCeexej
kej Gvekee eLeeeesie efJekeeme kejW leLee efJekeeme kejves JeeueeW kes eefle meowJe JeelmeueYeeJe jKekej Oece&Je=ef keer Devegceesovee
kejW leeefke hegCe kee yebOe nes~
pevceYetefce leerLeeX kes efJekeeme keer eB=Keuee ceW Jele&ceeve meneeefyo keer Ssefleneefmeke GheueefyOe kes he ceW YeieJeeve ceneJeerj
keer pevceYetefce kee efJekeeme keee& lespeer mes ngDee nw~ peneB 8 mes 10 Deketyej 2003 leke kegC[uehegj ceneslmeJe Deeeesefpele
ngDee~ pevceYetefce meefceefle SJeb efyenej mejkeej hee&ve efJeYeeie kes mebege leJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele Fme ceneslmeJe ceW osMeYej
mes YeeeW ves heOeejkej efJeefYeVe Oeeefce&ke, meeceeefpeke, meebmke=efleke keee&eceeW ceW Yeeie efueee~

R Q

heejs yeees! legcnW osMe ceW, ceneJeerj egie ueevee nw~

keYeer ve DeC[e keske hesmer, eekeues veefnb Keevee nw~~
oerhe peueeDees pevceefoveeW hej, Yeespeve KeeDees Keerj kee~
nj yees ceW efhee ngDee nw, lespe eYeg ceneJeerj kee~~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 29 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb %eevekeueeCeke Yetefce

heeeie-Fueeneyeeo
emlegefle-Deefveue kegceej pewve (keceue cebefoj),
eerleefJenej-efouueer
heeeie leerLe& keer heeeervelee-YeejleosMe keer JemegvOeje hej MeeMJele leerLe& DeeesOee Deewj meccesoefMeKej kes meceeve ner
kece&egie keer Deeefo mes heeeie leerLe& kee heeeerve Fefleneme jne nw~ Deepe mes kejes[eW Je<e& hetJe& pewveOece& kes heLece leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe ves DeeesOee ceW pevce }skej jepe mebee}ve efkeee hegve mebmeej mes Jewjeie nes peeves hej GvneWves efpeme
efmeeLe& veeceke Jeve ceW peekej JeJe=#e kes veeres pewvesMJejer oer#ee OeejCe keer Leer, Jener mLeeve heeeie kes veece mes heefmeef
kees heehle ngDee, Ssmee pewve iebLeeW ceW JeCe&ve Deelee nw~
pewmee efke nefjJebMehegjeCe ceW kene nw-
SJecegkelJee hepee e$e, hepeeheeflecehetpeeled~
heosMe me heeeieeKees, ele hetpeeLe&eesiele~~
DeLee&led peneB oer#ee kes mecee YeieJeeve mes meevlJevee kees heehle kejkes hepee ves Deewj megj-DemegjeW ves Yeer YeieJeeve keer efJeMes<e
hetpee keer, Gmeer hetpee kes efveefcelle mes Gme mLe} kee heeeie en veece heefme ngDee~
pewve jeceeeCe heodcehegjeCe ceW Yeer Deeee nw-
heke=es Jee ke=lemleeie heeeiemlesve keere|lele
DeLee&led he-Glke= he mes leeie kejves mes Gme mLe} kee veece heeeie he[ ieee~ Fme keLeve kes Devegmeej kejes[eW Je<e&
hetJe& Gme heeeie leerLe& hej efpeme JeJe=#e kes veeres YeieJeeve ves oer#ee OeejCe keer Leer, hegve Ske npeej Je<e& leke leheMejCe kejkes
Gmeer JeJe=#e kes veeres kesJe}%eeve heehle efkeee Lee~ Deepe Yeer Jen De#eeJeJe=#e kes veece mes heeeie ceW efJeeceeve nw~
Jele&ceeve ceW Jen heeeie veiej F}eneyeeo kes veece mes Gllej heoMs e ceW cenekegb Ye veiejer kes he ceW efJeMJeheemf e leerLe& nw~
Fefleneme hegve meekeej ngDee-heeeie kee pees heeeerve pewve Fefleneme }ghleheee nes ieee Lee, egieeefo kee Jener heeeerve veiej
heeeie pewve leerLe& kes he ceW hegve veF& meneeeqyo kee Jejoeve yevekej Deheves Fefleneme mes mebmeej kees heefjefele keje jne nw~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveer heceggKe Deee|ekee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer hesjCee heehle kej
efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-neqmleveehegj (cesj"-GllejheosMe) veeceke mebmLee kes eje HejJejer 2001 ceW
F}eneyeeo-yeveejme neFJes hej leerLekej $e+<eYeosJe lehemLe}er heeeie efoiecyej pewve leerLe& kee DeYetlehetJe& efvecee&Ce ngDee nw~
Gkele mebmLeeve kes eje 4 HejJejer meved 2000 kees jepeOeeveer efouueer cesW YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce
ceneceneslmeJe kee heOeeveceb$eer eer De} efyenejer Jeepeheseer mes GodIeeve kejeee ieee Lee~ Gmeer ceneslmeJe Je<e& kee meceeheve
8 HejJejer 2001 kees Fme lehemLe}er leerLe& kes efvecee&CehetJe&ke efkeee ieee~ He}mJehe HejJejer 2001 ceW leerLe& keer heCes$eer hetpe
ieefCeveer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe SJeb Deveske jepevesleeDeeW, meceepevesleeDeeW keer ieefjceeceeer GheeqmLeefle ceW Debleje&^ere mlej
hej hebekeueeCeke heeflee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe mechevve ngDee~ leye mes lehemLe}er
leerLe& hej efvejvlej meeOeg mebIeeW SJeb ee}g YekeleeW kes DeeJeeieceve kee leeblee }iee jnlee nw~
leerLe& hej efvee|cele Jevoveere mLe}eW keer peevekeejer-
1. YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee keueeCeke leheesJeve-leerLe& heefjmej kes Fme heLece cebefoj ceW Oeeleg mes efvee|cele 15 Heg TBes
JeJe=#e kes veeres YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meJee heeBe Heg Gllegbie Ke[ieemeve (efheer-keceb[}g meefnle) heeflecee kece&egie keer heLece
oer#ee kee Fefleneme oMee& jner nw~ meceioMe&ve, %eeve, eeefj$emJehe jlve$ee ef$eJesCeer keer mce=efle ceW ner ceevees heeeie ceW iebiee,

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 30 elegLe& KeC[

ecegvee Deeswj mejmJeleer veefoeeW kee mebiece heeee peelee nw~

Fme leheesJeve kes meeceves leceece YekeleieCe Deheves yeeeW kee cegb[ve mebmkeej kejJeekej GveceW efJeeeyegef SJeb meoeeej
kes mebmkeej Deejesefhele kejles nQ~
2. kesJe}%eeve keueeCeke meceJemejCe jevee-efpeme hegefjcelee}hegj kes Geeve ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kees kesJe}%eeve ngDee
Lee Gmes heeeie kee ner hetJe&lee}hegj ceevee peelee nw~ Gmeer Fefleneme kees oMee&ves kes ef}S leheesJeve kes meceeve ner otmejs kece}ekeej
YeJeve ceW meceJemejCe keer jevee efvee|cele nw~
Fme meceJemejCe jevee kee Yeer Ssefleneefmeke cenlJe efvecve ekeej nw-
ceee& 1998 ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes Gvekes mebIe meeefveOe ceW jepeOeeveer efouueer kes
ueeueefkeuee cewoeve mes lelkeeueerve kesvere efJee jepeceb$eer eer Jeer.Oevebpee kegceej pewve keer DeOe#elee ceW GodIeeefle leLee
eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje eJeefle&le YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe SJeb efJeMeeue SsjeJele
neLeer jLe kee mebmLeeve eje osMe kes efJeefYeVe DebeueeW ceW eYeeJeveehetCe& eJele&ve ueieYeie 3 Je<e& leke ngDee~
Gme eJele&ve mes eehle efoiecyej pewve eeuegDeeW keer OevejeefMe kee meogheeesie mebmLeeve ves Fme lehemLeueer leerLe& kes efvecee&Ce
ceW efkeee leLee Gmeer Ssefleneefmeke meceJemejCe keer mLeeF& he mes mLeehevee Fme leerLe& hej keer ieF& nw~ Oeeleg mes efveefce&le Fme
ueIegkeee meceJemejCe kees hetCe&he mes Meeeese efJeefOe Devegmeej oMee&ee ieee nw~ YeieJeeve kes efoJe%eeve kee eleerke en
meceJemejCe meYeer kes oe ceW %eeve keer peesefle emhegefjle kejs ener MegYese nw~
3. kew}eMe heJe&le-lehemLe}er heefjmej kes yeereeWyeere ceW efJeMee} kew}eMeheJe&le kee efvecee&Ce ngDee nw~ pewveMeem$eeW kes Devegmeej
kew}eMeheJe&le kes Deeheo efMeKej hej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Debeflece lehemee kejkes mecemle kecee&W mes jefnle cees#e DeJemLee heehle
efkeee Lee~ Jele&ceeve ceW Jen kew}eMe ceevemejesJej kes veece mes eerve osMe keer meercee ceW nw~ Dele Yeejle ceW Gmekeer heefleke=efle kee
efoioMe&ve kejeves nsleg heLece yeej Fme heJe&le kee efvecee&Ce heeeie ceW efkeee ieee nw, pees Gllej heosMe kes hee&ve kesvo kee Ske
Deeke<e&ke mLe} yeve ieee nw~
heJe&le hej meeceves mes ner ef$ekee} eewyeermeer kes 72 efpevecebefojeW SJeb YeieJevleeW kes oMe&ve mes peneB pewve ee}g meceed Yejle
ekeJeleea eje efvee|cele 72 cebefojeW kes heewjeefCeke Fefleneme kees mcejCe kejves }ieles nQ, JeneR mecemle mebheoee kes yevOeg heJe&le
mes efveke}les Pejves, Peer} SJeb heMeg-heef#eeeW kes heeke=efleke meeQoe& kees osKekej Het}s veneR meceeles nQ~ 108 Heg }cyes, 72 Heg
eew[s Deewj 50 Heg TBes kew}eMe heJe&le kes Deeheo efMeKej hej 14 Heg Gllegbie }e}JeCeea YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heodceemeve
heeflecee kes oMe&ve mes YekeleieCe ceveJeeefle He} keer heeefhle kejles nQ~
4. iegHee cebefoj-kew}eMeheJe&le kes veeres 50 Heg kee iees}ekeej iegHee cebefoj nw, efpemeceW meJee leerve Heg keer heodceemeve
Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer DeefleMeekeejer heeflecee efJejepeceeve nw~ YekeleeW kes ef}S hetpee-Dee&vee SJeb Oeeve meeOevee
kee en heeJeve mLe} meowJe YeieJeeve kes veece mcejCe mes iegbpeeeceeve jnlee nw~
5. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere|lemlecYe-kew}eMeheJe&le kes F&Meeve keesCe SJeb meceJemejCe jevee kes "erke meeceves 31 Heg TBee
"esme iegueeyeer helLej mes efvee|cele keere|lemlecYe Deheves Deehe ceW Ske Devet"er ke=efle nw~ GmeceW meyemes Thej kes eej ewlee}eeW ceW
heLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meJeeHeg heodceemeve heeflecee efJejepeceeve nwW leLee Gmekes veeres eej cebefojeW ceW Debeflece
leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer 1 Heg heodceemeve heeflecee nQ~ Fme ke}elceke keere|lemlecYe ceW $e+<eYeosJe peer kee efe$ecee eefj$e,
Gvekes heefjee kes efMe}e}sKe SJeb pewveOece& kes cet} efmeevleeW kee GuuesKe nw~
6. eJeeve ne@ue-meved 2002 ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe eelegcee&mekeeueerve eJeeme kes ceOe
lehemLeueer leerLe& hej 30 50 heg kes eJeeve ne@ue kee efvecee&Ce ngDee pees leerLe& keer ieefjcee kees Je=efbiele kej jne nw~
Fmeer hekeej mes kew}eMeheJe&le kes otmejer Deesj leheesJeve kes meeceves 21 Heg TBee DeKeC[ Oece&OJepe nw, efpemeceW mJeeqmleke
efevn mes meceeqvJele kesMeefjee OJepe meowJe DeeEnmee Oece& SJeb efJeMJeMeebefle keer keere|leheleekee kees Henje jne nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 31 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

7. DeeJeeme SJeb Yeespeve keer megefJeOee-lehemLe}er leerLe& efvecee&Ce kes meeLe-meeLe heefjmej ceW ieefCeveer %eeveceleer efve}e kes
veece mes DeeOegefveke megefJeOeeegkele 26 [er}keme heuew keer oescebefpe}er megboj Oece&Mee}e yeve egkeer nw leLee oes eser Oece&Mee}eSb
Yeer efvee|cele nQ~ heeveer keer megefJeOee nsleg #es$e hej ye[er bkeer kee efvecee&Ce nes egkee nw~ Meg pe} kes ef}S kegDeeb SJeb pesheche
keer JeJemLee nw leLee Deeievlegke eeef$eeeW kes ef}S Meg Yeespeve keer Yeer mecegefele JeJemLee nw~ mejkeejer efyepe}er kes meeLe-
meeLe leerLe& hej pevejsj Yeer Ghe}yOe nw, efpememes efyepe}er-heeveer keer megefJeOee kes meeLe HeewJJeejs, Pejves SJeb efJeegle hekeeMe Deeefo
kes o=Me heefleefove oMe&veee|LeeeW kes ef}S meg}Ye jnles nQ~ leerLe& hej Ske SsjeJele neLeer kee jLe nw efpeme hej yew"kej ee$eer
kewueeMeheJe&le keer eoef#eCee ueieeles ngS Demeerce Deevevo kee DevegYeJe kejles nQ leLee nbmeer kee heJJeeje osKekej SJeb ess-ye[s
PetueeW ceW Petuekej leerLe&ee$ee kes hegCe kes meeLe-meeLe efhekeefveke pewmee ceveesjbpeve Yeer kejles nQ~
Fme hekeej Deefleheeeerve heeeie leerLe& ceW veF& jewveke kes meeLe yeveejme neFJes hej efvee|cele GllejcegKeer leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLe}er leerLe& osMeYej kes eeef$eeeWs kee Deeke<e&Ce kesvo nw~ leerLe& kes Ske Deesj js}Jes }eFve hej e}leer js}ieeef[eeb Deewj otmejer
Deesj (Gllej ceW) peer.er.jes[ hej e}leer keejeW, yemeeW SJeb ^keeW ceW yew"s ee$eer Yeer Deveeeeme ner otj mes efoKe jns YeieJeeve
$e+<eYeosJe kee oMe&ve kejkes hegCe heehle kejles nQ~ Deveske Ssefleneefmeke OejesnjeW mes meceefvJele en lehemLeueer leerLe& egieeW-egieeW
leke peve-peve kes keueeCe kee ceeOece yeves ener cebieuekeecevee nw~

R Q

DeefleMee #es$e eer eYeemeefieefj (heYeewmee) keewMeecyeer

-heb. heVeeueeue pewve, Fueeneyeeo
Jele&ceeve eewyeermeer kes "JeW leerLekej YeieJeeve heeeYeg kee ieYe& SJeb pevcekeueeCeke leerLe& #es$e keewMeecyeer nw pees efke
Fueeneyeeo (G.e.) mes 52 efkeceer. keer otjer hej nw, Fmeer keewMeecyeer mes 15 efkeceer.hekekeer me[ke kes jemles mes Deewj ueieYeie n
ee meele efkeueesceerj keer otjer hej ecegvee veoer kes efkeveejs YeieJeeve heeeYeg kee lehe SJeb %eeve keueeCeke #es$e eer eYeemeefieefj
(hetJe& veece heYeewmee) efmLele nw~ en leerLe&#es$e Fueeneyeeo mes 67 efkeceer. he[lee nw~ #es$e keer leuener leke hekekee [ecej jes[
nw~ hene[er keer leuener ceW efJeMeeue Oece&Meeuee, DeefleefLe YeJeve, meye DeeOegefveke megefJeOeeDeeW meefnle GheueyOe nQ~ Oece&Meeuee
heefjmej ceW leerve efpevecebefoj, Ske ceevemlebYe leLee Ske heejCe cebefoj efveefce&le nw heejCee cebefoj ceW meleer eboveyeeuee kes eje cegefve
ceneJeerj kees Deenej osles ngS oMee&ee ieee nw~
cenejepee heeveeLe kee pevce ceneslmeJe Deye mes DemebKeele Je<e& hetJe& keeefle&ke ke=<Cee $eeesoMeer kes efove keewMeecyeer veiejer
ceW OetceOeece mes ceveeee pee jne Lee~ pevceeslmeJe kes DeJemej hej cenejepee heeveeLe neLeer hej efJejepeceeve neskej epeepeveeW
keer yeOeeF&eeB mJeerkeej kejves nsleg cenue mes veeres Deees Deewj neLeer kees Ske meeOeejCe-meer meebkeue mes Ske mlebYe ceW yeBOee ngDee
osKekej ceve ceW efJeeej kejves ueies Flevee ye[e Deewj yeueJeeve heMeg (cesjs Deboepe mes Deye mes DemebKeele Je<e& hetJe& ceveg<eeW keer TBeeF&
kes Devegheele ceW heMegDeeW kes Mejerj Yeer keF& iegvee ye[s SJeb yeueMeeueer nesles neWies) Deheves De%eeve mes Ske meeOeejCe yebOeve mes yeBOee
ngDee nw~ Ssmes ner cegPe mJeeb meefnle mebmeej kes mecemle peerJeeW keer ener oMee nw~ Deheves De%eeve kes keejCe meYeer mebmeejer peerJe
kece&yebOeve ceW peke[s ngS YeJe YeceCe kej jns nQ, Ssmee efJeeej kejles ngS GvnW Jewjeie GlheVe ngDee~ ueewkeeefvleke osJeeW ves Deekej
Gvekeer mlegefle keer Deewj cenejepee hee ves jepehee SJeb cenueeW kes meYeer megKe JewYeJe es[kej keewMeecyeer kes efveke pebieue ceW
iebiee Deewj ecegvee veoer kes yeere oesDeeyee ceW efmLele Ske cee$e hene[ eer eYeemeefiejer kes efMeKej hej efveeLe cegefve nes lehe OeejCe
efkeee~ keeueevlej ceW ew$e Megkeuee hetefCe&cee kees Gmeer hene[ hej GvneWves kesJeue%eeve eehle efkeee~ YeieJeeve kee eLece meceJemejCe
Jener eYeemeefieefj cesW efveefce&le ngDee Deewj YeieJeeve keer efoJe osMevee JeneR ngF&~ eLeemecee FveW SJeb osJeeW ves Gvekes oesveeW
keueeCekeeW keer hetpee DeleefOeke Glmeen SJeb OetceOeece mes keer~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 32 elegLe& KeC[

YeieJeeve heeeYeg kee DeJelejCe Fme peieleer hej DemebKeele Je<eeX hetJe& ngDee Lee~ Gme keeue ceW eefo leerLekejeW keer cetefle&eeB
ee cebefoj Deeefo yeveles jns neWies lees helee veneR efkeleves yeej cebefojeW SJeb cetefle&eeW kee efvecee&Ce Fme #es$e hej ngDee nesiee Deewj ve
ngDee nesiee~ Jele&ceeve ceW hene[ keer eeser hej leerve cebefojeW kes DeefOeeve efieesej nesles nQ~ ieghlekeeue keer ye[er FeWs kes gke[s
Deer cee$ee ceW JeneB DeYeer Yeer efyeKejs nQ~ eceJeej FW Yeer cebefoj keer eeeerj SJeb veerbJe kes he ceW efoKeleer nQ~ GvneR mLeeveeW
hej Deueie-Deueie oes ejCe heeogkeeSb leerme eeueerme Je<e& hetJe& YeieJeeve kes keueeCeke mLeeveeW kes he ceW efJejepeceeve keer ieF&
nQ~ GvneR DeefOeeveeW kes Ske erues hej Ske meJe&leesYe eeflecee heeemeve eefleceeDeeW meefnle Kebef[le DeJemLee ceW eehle ngF& Leer
peneB mebYeJele: ceevemlebYe jne nesiee~ otmejs erues hej1 Ske efmej efJenerve Deefjnble eeflecee eehle ngF& Leer pees Deepe Yeer JeneR
efJejepeceeve nw en cetefle& ueieYeie eej heg DeJeieenvee keer heeemeve cege ceW nw~ keeue kes Lehes[eW mes es cebefoj peceeRoespe ngS
ee DeeleleeFeeW eje ve efkees iees kene veneR pee mekelee~ Deewj Yeer yengle meer eeeerve Kebef[le cetefle&eeB Deemeheeme ee hene[
mes eehle ngF& nQ pees mebeneuee ceW jKeer nQ~
heJe&le keer eeser mes ueieYeie meew meer{er veeres Deewj leuener mes Ske meew Demmeer meer{er keer TBeeF& hej oes cebefoj peer hene[
hej efJeeceeve nQ~ hegjeves cebefoj kes yeejs ceW kene peelee nw efke Deye mes ueieYeie heewves oes meew Je<e& hetJe& JeejeCemeer keer keesF&
Oece&heejeeCe ceefnuee eerceleer meesvee osJeer ves eneB kes oMe&ve efkees, leerLe& Jebovee keer~ eeser kes cebefojeW keer OJemle DeJemLee osKekej
GvneWves cebefoj peer kee efvecee&Ce kejeee Lee pees hetje osMeer hee<eeCe mes efveefce&le Lee~ Je<e& mebJeled 1881 ceW #es$e hej YeJe
hebekeueeCeke eeflee Yeer mecheVe ngF&~ Gme mecee keer eefleefle mebiecejcej keer OeJeue SJeb MeeceJeCe& eefleceeSb JeneR
eYeemeefiejer leerLe& hej, heeueer eece kes cebefoj ceW, Fueeneyeeo kes cebefoj peer ceW, JeejeCemeer kes Yesueghegj (YeieJeeve heee&veeLe kes
pevcekeueeCeke leerLe&) cebefojpeer ceW SJeb meejveeLe (JeejeCemeer) YeieJeeve eseebmeveeLe kes pevcekeueeCeke leerLe& kes cebefojeW ceW
cetueveeeke kes he ceWs efJejepeceeve nQ~
eer eYeemeefieefj #es$e kes heJe&le efmLele eeeerve cebefoj peer ceW YeieJeeve heeeYeg keer ieghlekeeueerve cetueveeeke eefleceepeer, Gvekes
heee& ceW YeieJeeve vesefceveeLe meefnle heeBe yeeueeefle keer eefleceepeer-mebJeled 1508 ceW eefleefle SJeb otmejer Deesj meheso mebiecejcej
keer mebJeled 1881 ceW eefleefle YeieJeeve heeeYeg peer keer cetefle& efJejepeceeve Leer~ ieghlekeeueerve cetueveeeke YeieJeeve heeeYeg keer
cetefle& kes mebyebOe ceW efkebJeovleer nw efke Jen cetefle& DeefleMeehetCe& {bie mes keewMeecyeer kes kegSB mes eehle ngF& Deewj JeneB Gme mecee keesF&
cebefoj ve nesves mes eYeemeefieefj kes hene[ hej efJejepeceeve keer ieF& Leer~ Deye mes ueieYeie eej Je<e& hetJe& cetueveeeke eefleceepeer kees
nesueer keer jeef$e ceW cetefle&-eesj egjekej ues iees efpemekee DeYeer leke helee veneR euee~ YeieJeeve vesefceveeLe keer cetefle& kees Yeer eesjeW
ves mLeeve mes ne efoee Lee efkevleg Yeejer nesves mes pee veneR mekeer Dele: Gme cetefle& kees veeres Oece&Meeuee kes cebefojpeer ceW efJejepeceeve
kej efoee nw Deewj eeeerve cebefoj peer ceW cetueveeeke he ceW esle hee<eeCe keer YeieJeeve heoceeYeg keer eeflecee mebJeled 1881 ceW
eefleefle keer ngF& efJejepeceeve keer ieF& nw leLee oesveeW Deesj heee& ceW YeieJeeve eveYeg SJeb YeieJeeve MeebefleveeLe keer cetefle&eeB F&meJeeR
meved 1996 ceW eefleefle efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Ghejese heewves oes meew Je<e& hetJe& efveefce&le eeeerve cebefojpeer kes Thej Yeeheo Jeoer
veJeceer Jeerj efve. mebJeled 2457 kees hene[ kee Ske efJeMeeue efMeueeKeC[ leere iepe&vee kes meeLe efieje Deewj cebefojpeer leLee JesefoeeB
KeefC[le nes ieF~ Jesoer ceW efJejepeceeve cetefle&eeB hetCe&hesCe megjef#ele jneR GvnW G"ekej yeieue ceW Ske kecejs ceW DemLeeeer Jesoer
yeveekej efJejepeceeve kej efoee ieee~ efMeueeKeC[ efiejves mes hetJe& Yeer YeieJeeve oef#eCecegKe efJejepeceeve Les Deewj yeeo ceW DemLeeeer
Jesoer hej Yeer oef#eCecegKe ner efJejepeceeve jns~ 20-22 Je<e& hetJe& GvnW hetJe&cegKe efJejepeceeve kejves kee eeeme efkeee ieee efkevleg
GmeceW meheuelee veneR efceueer~ Gmekes yeeo oes leerve Je<e& hetJe& cebefoj peer kes peerCeexej keer eespevee yeveer~ cebefoj peer mes meele-
Dee" meer{er veeres Ske eewjme cewoeve ceW Ske kecejs kee efvecee&Ce kej GmeceW Yeer Jesoer yeveekej meYeer cetefle&eeW kees hetJe&cegKe efJejepeceeve
efkeee ieee~ efpeme kecejs ceW eerpeer efJejepeceeve Les Gmekeer le efvekeeuekej kecejs keer TBeeF& leke eeeerve oerJeeueeW kees efiejekej
SJeb eeeerve OJemle cebefoj peer keer Yetefce kees pees[kej hegve: oerJeejW efveefce&le kej Deej.meer.meer. keer le, efMeKej SJeb ceb[he kee
efvecee&Ce kej Deer Jesoer efveefce&le keer ieF&~ cebefoj peer ceW eehetJe&ke oes YeeeW ves efceuekej keeBe kee megvoj keee& Yeer keje efoee
Deewj eerpeer kees efJeefOe efJeOeevehetJe&ke veJeerve Jesoer ceW hetJe&cegKe efJejepeceeve kej efoee~ leye mes pees #es$e kee peerCeexej kee keece
eejbYe ngDee nw mees Deye leke yebo veneR ngDee nw~ yeerme Je<e& hetJe& peneB leerLe& #es$e kes veece hej Ske peerCe&-MeerCe& enejoerJeejer,
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 33 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eeeerve KeC[nj SJeb peerCe&-MeerCe& meeref{eeB heJe&le hej peeves nsleg yeveer LeeR JeneB meceepe kes meneesie mes ueieYeie [s{ kejes[ heeeW
keer jeefMe Fve yeerme Je<eeX ceW Jee kejkes #es$e kee yengle megvoj {bie mes efJekeeme efkeee ieee nw~
mee" kecejeW keer DeeOegefveke megefJeOeeDeeW meefnle Oece&Meeuee, Ske DeefleefLe YeJeve, Ske ye[e neue, leerve ess neue, Ske
efJeMeeue ieieveegcyeer leerve efMeKejeW mes ege veJeerve cebefoj leLee eerpeer kes meeceves ieesueekeej efJeMeeue ceC[he Ske meQleerme heg
Gegbie ceevemlebYe efveefce&le ngDee nw~ YeespeveMeeuee kee efvecee&Ce Ske ewleeuee pees Oece&Meeuee eJesMe ej hej peerCe& nes egkee Lee
Gmekee peerCeexej keee& veJeerve efMeKej SJeb meeceves Ske ye[e neue yeveekej efkeee ieee nw~ F&meJeer meved 1996 ceW Deeeee&
heg<heoble meeiej cenejepe kes memebIe meeefveOe ceW ueyOe eefleefle mebefnleemetefj eefleeeee& hebef[le iegueeyeebo peer heg<he erkeceie{
(ce.e.) eje 4 YeieJeeve heeeYeg keer mee{s eej heg Gegbie heeemeve nuekes iegueeyeer JeCe& keer Deefle cevees%e eefleceepeer leLee
Deieue-yeieue keer oesveeW JesefoeeW ceW YeieJeeve eveYeg SJeb YeieJeeve MeebefleveeLe keer MegYe hee<eeCe mes efveefce&le {eF& heg DeJeieenvee
keer Deefle cevees%e efpeve eefleceeSb Deewj Deve eser eefleceeDeeW meefnle eefleefle kejekej meceejesnhetJe&ke efJejepeceeve keer ieF& nQ~
meYeer efpeveefyecye cevees%e SJeb DeefleMee ege nQ~ #es$e kee efJekeeme peejer nw~
F&meJeer meved 2001 ceW ceF& kes cenerves ceW ieefCeveerecegKe Deeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW hegve: Ske
hebekeueeCeke ceneslmeJe Deeeesefpele ngDee, GmeceW ueeue hee<eeCe mes efveefce&le mee{s eej heg Gegbie YeieJeeve heeeYeg keer heeemeve
eefleceepeer, {eF& heg DeJeieenvee keer Ske Deewj ueeue hee<eeCe mes efveefce&le YeieJeeve heeeYeg keer eefleceepeer eesjer ngF& eefleceepeer
kes mLeeve ceW efvecee&Ce kejeee leLee ceevemlebYe keer eeflee mecheVe ngF&~ Fmeer DeJemej hej cegefve ceneJeerj peer kees Deenej osles
ngS evoveyeeuee keer cetefle& Yeer efJejepeceeve keer ieF& nw~ ye[er cetefle& eerceeve esceebo peer lesueJeeues cesj" SJeb cegefve ceneJeerj SJeb
eboveyeeuee keer cetefle& ueeuee ceneJeerj emeeo peer yebieeueer mJeerdme efouueer JeeueeW eje #es$e kees meceefhe&le keer ieF& nw~ ye[er cetefle&
ueeuee esceebo peer lesue JeeueeW eje eoeve keer ieF&~ en cetefle& DeYeer leke Kegues cewoeve ceW Ske TBeer Jesoer hej efJejepeceeve keer
ieF& nw pees ieceea, meoea SJeb Je<ee& kes keejCe peuoer ner jbie heefjJele&ve, keeF& ueie peevee pewmes keejCeeW mes Kejeye nesves ueieer nw
Dele: Gvekes efueS Yeer Ske efJeMeeue cebefoj peer yeveeves kes YeeJe ngS nQ~
"JeW leerLekej YeieJeeve heeeYeg kes oes keueeCeke mecheVe nesves kes keejCe #es$e DemebKeele Je<eeX mes hetpelee kees eehle
nw, Dele: mecee-mecee hej cegefveieCe eneB lehe Deewj Oeeve nsleg efyenej SJeb eJeeme kejles jns nQ~ keeefuevoer kee eMeevle ketue
megjce heJe&le keer njereflecee Deewj iegne keer Skeevle Meeefvle en meeje JeeleeJejCe cegefveeeW kes Oeeve DeOeeve nsleg Gheege nw~
eeeerve meeefnle ceW Ssmes GuuesKe efceueles nQ efpevemes helee ueielee nw efke eneB hej cegefvepeve lehemee kejles Les~ ueefuele Ie Deeefo
yeeerme jepekegceej eneB cegefve oer#ee ueskej Deees Deewj ecegvee le hej efJeefJeOe ekeej kes lehe kejves ueies~ Ske efove Yeebkej
yee{ DeeF& Deewj Jes meYeer cegefve yee{ ceW yen iees~ Gvekeer peue meceeefOe ngF&~ Gvekeer mce=efle ceW eneB yeeerme meceeefOeeeB yeveer LeeR
efpeve hej Deye pewveslej meceepe kee DeefOekeej nw Deewj Jes Yeer peerCe&-MeerCe& nQ~
YeieJeeve vesefceveeLe keer efoJeOJeefve ceW pewmee yeleeee ieee Lee efke veejeeCe eer ke=<Ce kee cejCe pejlkegceej kes neLeeW
keewMeecyeer kes Jeve ceW nesiee mees ngDee~ ceesn kes JeMeerYetle neskej yeuejece n ceen leke ce=leke osn kees efueS Ietceles jns Devle
ceW Ske osJe kes mecePeeves hej legbieerefiej hej peekej GvneWves oen mebmkeej efkeee~ Fme keuhekeeue kes Debeflece veejeeCe eer ke=<Ce
kee Fefleneme Yeer ener eYeemeefieefj (heYeewmee) keer efceer ceW efueKee ieee~
hegjelelJe keer ef mes Yeer en #es$e yengle ner cenlJehetCe& nw~ F&mee hetJe& meew-oes meew meeue kes efMeueeuesKe eneB keer heJe&le
keer iegheeDeeW ceW lelkeeueerve efueefhe ceW GlkeerCe& efJeeceeve nQ efpevemes %eele neslee nw efke ceLegje kes jepee Dee<ee{mesve ves Fve iegheeDeeW
kes efvecee&Ce pewve cegefveeeW keer lehemee nsleg kejeee Lee~ Fve efMeueeuesKeeW kee efJemle=le efJeJejCe Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe&
GejeosMe kes KeC[ keeMeer Deewj Jelme peveheo ceW efceuelee nw~ en hetjer uesKe ceeuee heb. yeueYe peer eje mecemle Yeejle kes
pewve #es$eeW keer Deer peevekeejer nsleg Deveske KeC[eW ceW efueKeer ieF& nw Deewj Fmekee ekeeMeve YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e
keceser cegcyeF& eje mecheVe ngDee nw~
hene[ hej peneB Deye mes mee" meej Je<e& hetJe& pees yengle ye[e efMeueeKeC[ leere iepe&vee kes meeLe efieje Lee Gmekes heeme Ke[s
neskej osKeves mes Thej hene[ hej Ske efMeuee ceW eej Ke[dieemeve efoiecyej pewve cetefle&eeB mhe efieesej nesleer nQ, efpevekes
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 34 elegLe& KeC[

efveke leke hengBeves kee Deye keesF& jemlee veneR nw efkevleg efMeueeKeC[ efiejves kes hetJe& jne nesiee~
Fmeer ekeej efMeueeuesKe ege iegheeDeeW ceW Yeer hengBeves kee jemlee veneR nw~ Jele&ceeve ceW ueesie hes[ keer [eue Deewj pe[ heke[
kej ieghee kes ej hej hengBeles nQ pees meJe&meeOeejCe kes efueS yengle keef"ve nw~
hene[ Yeer oes YeeieeW ceW yeBe nw~ oeeW neLe keer Deesj hene[er hej pewve cebefoj Yeer efmLele nw, hene[er kes veeres hegjeleJe efJeYeeie
kee yees[& ueiee nw Dele: #es$e kes efJekeeme nsleg pewve mecegoee keesF& efvecee&Ce veneR kej mekelee~
ieghlekeeue keer FeW mes efveefce&le veeRJe ee oerJeeue kes KeC[ cebeof j kes veeres Peebkeles nQ~ Fme hene[er hej Yeer Ske eeeerve ieghee
nw Gmekes cegnB kees JeneB kes eyebOekelee& meeOeg ves Peeef[ eeW mes {ke jKee nw~ peevekeejer efceueer nw yeerme-heeerme ueesieeW kes meesves kes eesie
mLeeve Gme ieghee kes Deboj nw~ cesje efJeeeme nw efke Gme ieghee ceW Yeer keesF& efMeueeuesKe nesvee eeefnS Deewj eeeerve oyes ngS cebeof j kes
DeJeMes<e Yeer pewve cebeof j kes DeJeMes<e nesves eeefnS~ #es$e ceW eJesMe kes hetJe& ueieYeie oes heueeie heefnues me[ke kes efkeveejs yeeeW neLe
keer Deesj Ske iegceer yeveer ngF& nw efpemeceW keYeer YeieJeeve heoceeYeg keer Meemeve osJeer keer eeeerve cetelf e& efJejepeceeve Leer efpemes Yeer ueesie
egjekej ues iees~ Deye Gmekes mLeeve hej efkemeer Deewj osJelee keer veF& cetelf e& ieeBJe kes ueesieeW ves mLeeefhele kej oer nw~
ieeBJe ceW ee Deemeheeme peneB Yeer eeeerve cebefoj ee cekeeve Deeefo yeves nQ GveceW eeeerve cebefojeW kes DeJeMes<e mhe efieesej
nesles nQ peneB Yeer KegoeF& nesleer nw JeneB mes cetefle& KeC[ mecetes cebefoj efvekeueles nQ~ helee veneR efkelevee eeeerve JewYeJe SJeb mebmke=efle
kes efe Yetefceiele oyes he[s nQ~
Jele&ceeve ceW pees Yeer meeceves efoKe jne nw Gmekes mener cetueekebve SJeb megj#ee keer JeJemLee Yeer nce Deheveer De%eevelee ee
eceeo kes keejCe veneR kej hee jns nQ~ en efeblee kee efJe<ee nw Fme hej meceepe kee Oeeve peevee eeefnS~
R Q
efoiecyej pewve hejchejevegmeej
jepeie=ner leerLe& kee cenJe
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
YeJeelceeDeeW!
ceieOe osMe ceW Delevle eeeerve jepeie=ner veiejer nw pees egieevegegie mes eefme nw~ Jele&ceeve ceW Gme veiejer ceW efJehegueeeue heJe&le
hej YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe kes eleerke ceW meceJemejCe keer jevee yeveer ngF& nw pees efke Delevle TBeeF& hej nw, Jen hetje
meceJemejCe lees veneR Deefheleg Gmekeer ievOekeger kee he nw efpemeceW efJeMeeue 4 eefleceeSb efJejepeceeve nQ~ YeieJeeve ceneJeerj kee
meceJemejCe jepeie=ner ceW efJehegueeeue heJe&le hej DeveskeeW yeej Deeee, Fme yeele keer eefmeef mechetCe& pewve meceepe ceW nw~
ceQves peye mes meYeer leerLekej YeieJevleeW keer pevceYetefceeeW kes efJekeeme hej ekeeMe [euee lees efkeleves ner ueesieeW mes ceQves en
eMve efkeee efke jepeie=ner keewve mes YeieJeeve keer pevceYetefce nw? uesefkeve keesF& Yeer Gmekee Gej veneR os mekee efke en YeieJeeve
cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce Yeer nw~ ueesie hegjeCe Yeer he{les nQ Deewj eewyeermeeW leerLekejeW keer hetpee Yeer kejles nQ efhej Ssmee keeeW
ngDee? leerLekejeW keer pevceYetefce keer pees Fleveer Ghes#ee ngF& nw Jele&ceeve ceW Jen Meeseveere efJe<ee nw~ kesJeue meeOegDeeW, efJeeveeW
kes efueS ner veneR Deefheleg eserJeie& kes efueS Yeer yengle ner efJeeejCeere efJe<ee nw~
Deepe mes ueieYeie 12 ueeKe Je<e& hetJe& YeieJeeve cegefvemegeleveeLe ngS nQ, Meeeere ef mes osKee peeS lees Jele&ceeve ceW Jeerj
efveJee&Ce mebJeled 2530 eue jne nw Gme efnmeeye mes 11 ueeKe 86 npeej 529 Je<e& hetJe& YeieJeeve cegefvemegeleveeLe Gmeer jepeie=ner
veiejer ceW Jeneb kes #eef$eeJeCeea cenejepe megefce$e keer cenejeveer meescee keer heefJe$e kegef#e mes pevces Les, Gvekes JebMe kees heee&eJeeeer
MeyoeW ceW eogJebMe Deewj nefjJebMe Yeer kenles Les~
cenevegYeeJeeW! peye leerLekej YeieJeeve mJeie& mes eekej ceelee kes ieYe& ceW DeJeleerCe& nesves kees nesles nQ lees Fv keer Dee%ee
mes kegyesj cenerves hetJe& ner ceelee kes Deebieve ceW jlveeW keer Je<ee& kejlee nw~ jepeie=ner ceW Deepe Yeer hebe heneef[eeW ceW otmeje hene[
jlveeefieefj kes veece mes eefme nw Gmes ueesie YeieJeeve keer pevceYetefce kenles nQ hejvleg en efveefele nw efke pevceYetefce keYeer Yeer
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 35 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hene[ hej veneR nesleer nw, heJe&le hej oer#ee uesvee, kesJeue%eeve nesvee lees ceevee ieee nw hejvleg pevceYetefce lees veiej ceW jepeOeeveer
ceW nesleer nw~ etBefke pevceYetefce jepeie=ner nw Dele ceQves eneb 12 heg Gegbie YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer eeflecee efJejepeceeve kejves
keer esjCee oer, cegPes emeVelee nw efke JeneB cebefoj kee efvecee&Ce nes egkee nw Deewj GmeceW YeieJeeve cegefvemegeleveeLe efJejepeceeve nes
egkes nQ~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe kee efevn kegDee nw, Fvekeer Deeeg 30 npeej Je<e& keer Leer, Jew[te&ceefCe (veeruececeefCe) kes meMe
Gvekee JeCe& Lee~ Gme JeCe& kes yeejs ceW megvekej Deepe ueesie ken osles nQ efke Jen kewmes ueieles neWies? hej nce Deewj Deehe lees keuhevee
Yeer veneR kej mekeles nQ~ kenles nQ efke Fv oes ves$eeW mes osKekej Yeer peye le=hle veneR ngDee lees npeej ves$e yevee efuees leye Yeer
eYeg keer ceveesnejer efJe osKekej le=hle veneR nes heeee lees Gvekeer megvojlee kee JeCe&ve lees nce Deewj Deehe kej ner veneR mekeles
Ssmee YeieJeeve kee megvoj Jew[te&ceefCe meMe veerueJeCe& Lee~ YeieJeeve keer TBeeF& 80 neLe Leer Deewj Jen eeJeCe ke=<Cee otpe kees
ceelee kes ieYe& ceW DeJeleerCe& ngS~ leerLekej YeieJeeve kes ieYe& ceW Deeves mes hetJe& ceelee meesuen mJehve osKeleer nQ, ceelee meescee ves Yeer
meesuen mJehve osKes Les~ Gvekee pevce JewMeeKe ke=<Cee eoMeer kees ngDee, mees JewMeeKe ke=<Cee eoMeer (28 Deewue, 03 leLee
16 Deewue 04 kees) kees ceQves kegC[uehegj mes jepeie=ner veiejer ceW mJeeb peekej YeieJeeve kee pevceceneslmeJe ceveeves keer esjCee meYeer
kees oer Deewj JeneB OetceOeece mes pevceeslmeJe ceveeee ieee~ ceQves GvnW en Yeer esjCee oer nw efke Deehe eefleJe<e& YeieJeeve cegefvemegeleveeLe
kee pevceeslmeJe Fme efleefLe ceW OetceOeece mes ceveeSb~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe ves efJeJeen efkeee Deewj jepe Yeer efkeee~ Devevlej Gvekes Jewjeie kee efveefcee keg Fme ekeej
efceuee efke Gvekee pees neLeer Lee Gmes peeeflemcejCe nes peeves mes Gmeves Keevee-heervee es[ efoee, peye YeieJeeve kes meeceves en
yeele DeeF& lees GvneWves Gmekes hetJe& YeJeeW kes yeejs ceW DeJeefOe%eeve mes peeve efueee Deewj Gme neLeer kees mecyeesefOele efkeee, neLeer kees
YeieJeeve kee GheosMe megvekej yeesOe nes ieee Deewj Gmeves meceioMe&ve enCe kej efueee~ ener efveefcee Lee efke YeieJeeve kees Jewjeie
nes ieee Deewj GvneWves JewMeeKe ke=<Cee oMeceer kees echeke Je=#e kes veeres Deheveer jepeOeeveer kes Geeve ceW oer#ee ues ueer~ en efveece
nw efke leerLekej YeieJeeve Deheveer jepeOeeveer kes Geeve ceW ner peekej oer#ee uesles nQ~ oer#ee kes heeeled jepeie=ner veiejer kes jepee
$e+<eYemesve kes eje GvnW Keerj kee eLece Deenej kejeee ieee~ keeueevlej ceW YeieJeeve mecemle Deee&KeC[ ceW efJenej kejles ngS
jepeie=ner veiejer ceW DeeS Deewj JeneR veerue Jeve ceW echeke Je=#e kes veeres GvnW kesJeue%eeve eke nes ieee Deewj Jes meccesoefMeKej
mes cees#e ieS nQ~
Fve YeieJeeve kes eerceefuue veece kes eLece ieCeOej Les leLee Deve 118 ieCeOej Les, 30 npeej cegefve Les, ieefCeveer Deeefe&kee
eer heg<heoee LeeR peesefke 50 npeej Deeefe&keeDeeW ceW ieefCeveer LeeR, 1 ueeKe eeJeke, 3 ueeKe eeefJekee Deeefo meceJemejCe ceW
elegefJe&Oe mebIe Lee~ YeieJeeve kes Meemeve e#e JeCe osJe Deewj e#eer yengefheCeer osJeer LeeR~ en lees ceQves Deehekees YeieJeeve
cegefvemegeleveeLe kes yeejs ceW meb#eshe ceW yeleeee Deewj efJemleej mes peevekeejer Deehe GejhegjeCe mes eehle kej mekeles nQ~
jepeie=ner kee Fefleneme yengle ner megvoj nw~ 2600 Je<e& hetJe& keer Ievee nw, jepee eske keer Ske heg$eer Deewj cenejeveer
ef$eMeuee keer eser yenve esuevee, meceed cenejepe esefCeke keer hejeveer LeeR, jepee esefCeke Gme mecee jepeie=ner kes cenejepe
Les~ YeieJeeve ceneJeerj kees peye JewMeeKe megoer oMeceer kees kesJeue%eeve eke ngDee leye DeOe&efveefce<e ceW Fv keer Dee%ee mes kegyesj
ves meceJemejCe keer jevee kej oer, eneR keneR $e+pegketuee veoer jner nesieer~ Gmeer kes le hej YeieJeeve kees kesJeue%eeve ngDee Lee,
YeieJeeve meceJemejCe ceW efJejepeceeve Les, yeejn meYee, meejer jevee, meeje JewYeJe Lee, peye YeieJeeve eerefJenej kejles leye
meceJemejCe efJeIeefle nes peelee Deewj-
ejCe keceue leue keceue nQ veYe leW pee peeJeeve
YeieJeeve DeekeeMe ceW DeOej ner eueles Les Deewj osJeieCe Gvekes ejCeesW kes veeres efoJe keceueeW keer jevee kejles peeles Les
GmeceW efoJe megieefvOe efvekeueleer Leer, peneB YeieJeeve ke peeles JeneR DeOe&efveefce<e cesW meceJemejCe keer jevee leweej nes peeleer Leer
Ssmes eerefJenej kejles-kejles ueieYeie 66 efove heeeled YeieJeeve jepeie=ner veiejer hengbes Ssmee nefjJebMehegjeCe ceW efJemle=le JeCe&ve nw-
<ed<eef efoJemeeved eYet efJenjved ~ Gmekes yeejs Dekemceeled Fv kees efevleve euee efke YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer
mees keee keejCe nw? 66 efove efvekeue ieS, efoJe DeJeefOe%eeve mes GvneWves efevleve efkeee Deewj mecePe efueee efke ieCeOej kee
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 36 elegLe& KeC[

DeYeeJe nw~ Gmekeer hee$elee efkemeceW nw? en efevleve kejles ngS JeneR yeeeCe veiej veeceke Ske eece Lee JeneB yeeeCe kes JesMe
ceW hengBes~ JeneB Meebef[ue veece kes yeeeCe keer oes heeflveeeB LeeR mLeefC[uee Deewj kesMeer, Gvekes leerve heg$e Les~ henueer kes oes heg$e
FvYetefle Deewj JeeegYetefle leLee otmejer kes DeefiveYetefle, FveceW FvYetefle yengle efJeeved Les~ 14 ekeej keer efJeeeDeeW kes heejbiele,
Jeso-JesoebieeW kes %eelee, JeekejCe voeefo, JesoMeeeeW (ueewefkeke MeeeeW) kes heejieeceer, hetCe&hesCe efve<Ceele Les~ Fvekeer
GheeOeeeMeeuee ceW 500-500 efJeeeLeea DeOeeve kejles Les, es leerveeW yeeeCe ieewlece iees$eere Les, mecemle Deee&KeC[ ceW efJeKeele
Les, DeefYeceeveer Les~ pewveOece& kes veece mes efJes<e veneR kejles Les Deefheleg heje*dcegKe Les~ yeeeCe JesMeOeejer Gme Fv ves JeneB hengBekej
Ske yengle ner megvoj Mueeske he{e Deewj kene ns efJeeved heefC[le! nce Deehemes keg meerKeves DeeS nQ, etBefke cesjs ieg DeYeer ceewve
nQ GvneWves cegPes en Mueeske he{eee Lee ceiej ceQ Gmekee DeLe& Yetue ieee ntB Dele ke=heee Deehe Gmekee DeLe& yeleeSb~ leye FvYetefle
ves kene efke Deehe nceW Jen Mueeske yeleeSb~ en megvekej Fv ves kene-
Oece&eced ef$eefJeOekeeue meceekece&, <edJe keee meefnlee meceewe uesMee~
leJeeefve mebeceieleer meefnleb heoeLez, jbieeJesoceefveMeb JeoeeefMlekeeeced ~~
DeLee&led oes ekeej kee Oece& keee nw? leerve ekeej kee keeue keee nw? n Je keee nQ? <edkeee keee nQ? mecee keee
nw? Deefmlekeee keee nw? heoeLe& keee nQ? uesMeeSb keee nQ? leJe keee nQ? mebece keee nw? ieefle efkeleveer nQ? Fleeefo kees
hetles ngS Jen Debie-hetJe& kes yeejs ceW hetves ueies~
FvYetefle ieewlece en Mueeske megvekej efevleve kejves ueies efke keneR Fmes en ve helee ueie peeS efke cegPes Fmekee DeLe&
veneR ceeuetce nw Dele yeesues efke "erke nw ceQ Deehekes ieg kes heeme euekej Gvemes ner MeeeeLe& kebiee~ MeeeeW ceW Deeee nw efke
Fv ves Ske Mele& kejeF& Leer efke Deiej Deehekees nceejs ieg ves hejeefpele kej efoee lees Deehe nceejs ieg kes efMe<e yeve peevee
Deewj Deiej Deeheves GvnW peerle efueee lees ceQ Deehekee efMe<e yeve peeTbiee~ Fv ves FmeefueS Ssmee kene keeeWefke Jen peeveles Les
efke meJe&%e YeieJeeve efJee ceW efkemeer kes eje veneR peerles pee mekeles nQ~ peye Gvekee Meemeve Deewj Gvekee meeeoceeer Oece& ner
efkemeer kes eje veneR peerlee pee mekelee nw lees GvnW keewve peerle mekelee nw~ FvYetefle ieewlece Gve yeeeCeheer Fv kes meeLe
Deheves YeeFeeW Deewj 1500 efMe<eeW kes meeLe hengBeles nQ~ Deeies-Deeies FvYetefle Les heers Gvekeer efMe<e ceb[ueer, jepeie=ner kes efveke
hengBeles ner Skeoce otj mes ceevemlecYe osKeles nQ Deewj oMe&ve mes ner Gvekee ceeve ieefuele nes peelee nw, heefjCeeceeW ceW Meebefle Dee
peeleer nw Deewj en ceefncee leerLekej kes efJeeceeve jnves keer nw~ Deiej meceJemejCe ceW leerLekej YeieJeeve efJeeceeve ve neW lees en
ceefncee veneR Dee heeleer nw efhej Yeer Deehe osKeles nQ efke nefmleveehegj ceW kewmee Yeer Oece& kee efJes<eer, kewmee Yeer efvevoke Jeefe hengBe
peeS, pecyeterhe ceW megces heJe&le kees osKeles ner Gmekee ceeve ieefuele nes peelee nw, Skeoce emeVecevee nes YeieJeeve kes oMe&ve kejves
ueie peelee nw efhej Jen lees mee#eeled leerLekej YeieJeeve Les, Gvekes meceJemejCe ceW ceevemlebYe kees osKekej ceeve ieefuele nesvee keesF&
ye[er yeele veneR nw~ ieewlece lel#eCe yeesue G"s-
peeefle YeieJeeved nsceecYeespe eeej efJepe=efcYelee..........
ieewlecemJeeceer eje jefele en ewleYeefe nce ueesie ef$ekeeue meeceeefeke ceW he{les nQ~ kenles nQ efke peeW ner FvYetefle ves
ewleYeefe kee GeejCe kejles ngS YeieJeeve keer emeVecevee neskej mlegefle keer GvnW meceioMe&ve eke nes ieee Deewj JeeeYejCe
leeiekej YeieJeeve kes ejCeeW ceW oer#ee ues ueer, efoiecyej cenecegefve yeve ieS~ Gmeer mecee Devleceg&ntle& ceW GvnW kesJeue%eeve eke
nes ieee, Deveske $e+efeeB eke nes ieeeR, ieCeOejheo eehle nes ieee~ GvneWsves meceJemejCe ceW YeieJeeve mes neLe pees[kej eMve
efkeee, YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKej he[er, en Deepe mes 2560 Je<e& hetJe& keer yeele nw~ Jen ceneve efove eeJeCe Megkeuee Skece
kee Lee peye YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer~ Gme mecee 12 meYeeDeeW ceW DemebKeele eeCeer yew"s Les GvnW Gme Oece&ceeer Dece=le
keer Je<ee& kee heeve kej efkeleveer KegMeer ngF& Leer en JeCe&veeleerle nw~ YeieJeeve keer efoJeOJeefve Ske eespeve leye meyekees megveeF&
osleer nw, en 718 Yee<eeDeeW ceW heefjCele nes peeleer nw~
<edKeC[eiece veeceke ebLe ceW yeleeee nw efke Jen efoJeOJeefve meJe&Yee<eeceeer nw, efpeleves peerJe JeneB yew"s nQ Jen meye Deheveer-
Deheveer Yee<ee ceW mecePe peeles nQ Ssmeer YeieJeeve keer efoJeOJeefve efvej#ejer neskej Yeer meye Yee<ee ceW efKejleer nw FmeefueS mee#ej
nw~ Gmeer efove eeJeCe ke=<Cee Skece keer jeef$e ceW ieCeOej osJe ves Devlece&gntle& ceW eoMeebie keer jevee kej oer~ <edKeC[eiece ebLe
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 37 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceW JeCe&ve nw efke-yeejn DebieeCeb, eesmehegJJeeCeb e obmeCeced SkekesCe esJe cegngesCe jeCee keoe~
YeeJeegle heee&e mes heefjCele neskej Jen FvYetefle ieewlece iees$e mes eefme nes ieS~ Fme ekeej Gme jepeie=ner veiejer ceW
eLece yeej YeieJeeve keer osMevee efKejer, Gmekee JeneB mceejke yeveeee ieee Deewj ceQ mecePeleer ntB efke YeieJeeve ceneJeerj ves mecemle
Deee&KeC[ ceW 30 Je<e& leke efJenjCe efkeee lees DeefOekelej meceJemejCe jepeie=ner ceW efJehegueeeue heJe&le hej ner Deeee nesiee~ en
cegKe eeslee jepee esefCeke kee hegCe Lee, efyenej eosMe kee hegCe efJeMes<e Lee~
jepeie=ner mes Deewj Yeer DeveskeeW IeveeSb peg[ er nQ pewmes Ske yeej jepee eseCf eke YeieJeeve kes meceJemejCe ceW pee jns Les, Dekemceeled
Ske ces{ ke pees efke keceue heebKeg[er ueskej YeieJeeve kes meceJemejCe ceW oMe&ve kes efueS pee jne Lee jepee kes neLeer kes hewj kes veeres
oyekej cej ieee Deewj MegYe YeeJeeW mes cejkej osJe nes ieee~ Jen jepee eseCf eke mes henues ner meceJemejCe ceW hengB e ieee Deewj JeneB
Yeefe ceW megvoj ve=le kejves ueiee~ jepee eseCf eke ves meceJemejCe ceW hengB ekej YeieJeeve kees vecemkeej kej Gme osJe kes cegkeg ceW ces{ ke
kee efevn osKekej eMve efkeee leye YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer-YeJeelceved! en ces{ ke DeYeer-DeYeer legcnejs neLeer kes hewj kes veeres
oyekej ceje Deewj oMe&veeW kes YeeJeJeMe mJeie& ceW osJe ngDee Deewj Fmemes hetJe& kee JeCe&ve en nw efke en jepeie=ner veiejer ceW Ske mes"
Lee, helveer kes ceesn ceW cejkej ces{ ke nes ieee~ lees en mebmeej keer efmLeefle nw efke ie=nmLeeece cesb jnkej helveer Deeefo heefjJeej kes
ceesn ceW cejkej efleeeieefle efceue peeleer nw Deewj YeieJeeve keer Yeefe mes efleee kees Yeer osJeieefle efceue peeleer nw, Ssmes DeveskeeW GoenjCe
Meem]$eeW ceW Yejs he[s nQ~ Jele&ceeve ceW efpelevee GheueyOe %eeve nw, egle nw, ieg ebLe nQ, Jen meye jepee eseCf eke kes eMve kes Devegmeej
nQ Deewj ye[-s ye[s ceneve DeeeeeeX kes eje jes ieS nQ FmeefueS Yeer jepeie=ner kee Dehevee efJeMes<e cenJe nw~
Jele&ceeve ceW JeneB kee JeeleeJejCe Flevee heefJe$e Deewj megvoj nw peye nce ueesie oMe&ve kejves hengB eles nQ lees ceve Flevee emeVe neslee
nw Deewj Ssmee ueielee nw efke YeieJeeve keer efoJeOJeefve kes hejceeCeg JeneB Ietce jns neWies~ Ssmes leerLe& lees pewve meceepe kes efueS Oejesnj
nQ, ceneve nQ Gvekeer Jevovee kejves mes, Gvekes oMe&ve mes, Gvekes veece cee$e mes DemebKe heeheeW kee veeMe nes peelee nw~ jepee eseCf eke
kee eefj$e, jeveer esuevee kee Fefleneme Gme Yetecf e mes peg[ e nw~ YeieJeeve ceneJeerj Fme DeJemeefhe&Ceer keeue kes Debelf ece leerLekej nQ uesekf eve
Deeies keer leerLekej hejcheje kees GvneWves eeuet kej efoee nw~ Gvekes ner heeocetue ceW leerLekej eke=efle kee yebOe kejves Jeeues SJeb meceJemejCe
kes cegKe eeslee jepee eseCf eke Deieueer Deeves Jeeueer Glmeefhe&Ceer ceW DeeesOee veiejer ceW eLece leerLekej neWies~ DeeesOee eewyeermeeW leerLekejeW
keer Meeele pevceYetecf e nw~ ngC[eJemeefhe&Ceer keeueoes<eJeMe Fme egie kes kesJeue 5 leerLekej DeeesOee veiejer ceW pevceW nQ Deewj Mes<e meYeer
leerLekej Deueie-Deueie pevceW nQ~ uesekf eve Deeies Deeves Jeeueer Glmeefhe&Ceer ceW meYeer eewyeerme leerLekej DeeesOee ceW pevce ueWies Deewj
meccesoefMeKej mes cees#e eehle kejWies~ Meeele leerLe& Fme Oejleer hej oes ner nQ-DeeesOee Je meccesoefMeKej~ efpemeceW DeeesOee Meeele
pevceYetecf e leLee meccesoefMeKej Meeele efveJee&Ce Yetecf e nw~ uesekf eve Jele&ceeve ceW jepeie=ner, kegC[uehegj Deeefo pevceYetecf eeeb Deewj heeJeehegjer,
echeehegjer Deeefo efveJee&CeYetecf eeeb nQ Gvekeer ceefncee kece veneR nw~ Gvekee efevleve kejW lees nce heeSbies efke en pees ceneve leerLe& nQ Deepe
Fvekeer Ghes#ee nes jner nw Deewj vees-vees leerLe& ueesie yevee jns nQ~ peneB keg Yeer veneR nw JeneB kejes[ eW keer jeefMe Jeeues leerLe& yeveeS
pee jns nQ~ ceQ keF& yeej eeJekeeW mes esjCee Je meeOegDeeW mes efveJesove kejleer ntB efke Jen Fme yeele kees meeseW efke nceW leerLe& kees leerLe&
yeveevee eeefnS~ peien-peien leerLe& yeveevee Flevee cenJe kee veneR nw efpelevee leerLe& kees leerLe& yeveeves kee, leerLe& kes peerCeexej kee
hegCe DeefOeke nw~ Deiej Deehe DeefJekeefmele leerLe& kees, peerCe&-MeerCe& leerLe& kees leerLe& kee he oWies, pewmes jepeie=ner, heeJeehegjer, kegC[uehegjer
Deeefo pees leerLe& nQ Fvekee efpelevee efJekeeme kejWies Deehekee hegCe meew iegCee veneR, npeej iegCee Je=e f ib ele nesiee~ Fme yeele kees Yeer Deehekees
Oeeve ceW jKevee nw efke Jele&ceeve ceW jepeie=ner kees efme#es$e Yeer kenles nQ~ GejhegjeCe ceW ye[e ner megvoj ekejCe Deeee nw efke peerJevOej
kegceej Yeer JeneB mes leheeee& kejkes cees#e ieS nQ~ peerJevOej mJeeceer kee Fefleneme ye[e eefme nw $eet[ eceefCe, ieeefevleeceefCe,
peerJevOej echet Deeefo ceW Fmekee efJemle=le JeCe&ve nw~ megOecee&eeee&eof Deveske cegevf e eneB mes cees#e ieS nQ FmeefueS Gmes efme#es$e Yeer
kenles nQ uesekf eve henues en pevceYetecf e nw hegve efme#es$e nw efhej YeieJeeve keer eLece osMeveeYetecf e nw~ Jele&ceeve ceW eneb pewve, efnvot,
yeew Deeefo hee&ke ueesie yengleeele mebKee ceW Deeles nQ~
en leerLe& YeieJeeve cegefvemegele pevceYetefce kes veece mes efyenej eosMe ceW ner veneR, hetjs Yeejle SJeb efJee ceW eefmeef kees eehle
nes~ Ssmes es heeJeve leerLe& nceejs Deewj Deehekes meYeer kes ceve kees heefJe$e kejW, peerJeve kees heefJe$e kejW~ ener cebieue keecevee nw~
R Q
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 38 elegLe& KeC[

YeieJeeve heee&veeLe keer kesJeue%eeve Yetefce

Deefn$e leerLe& kee heefjee
-ye. (keg.) Fvog pewve
(mebIemLe-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)
GejeosMe kes yejsueer efpeues keer DeebJeuee lenmeerue ceW efmLele Deefn$e Deepekeue jeceveiej kee Ske Yeeie nw efpemes eeeerve
keeue ceW mebKeeJeleer veiejer kene peelee Lee~ lesF&meJeW leerLekej YeieJeeve heee&veeLe keer kesJeue%eevekeueeCeke Yetefce Deefn$e
kes yeejs ceW Deeeee& efpeveeYemetefj efJejefele efJeefJeOe leerLe&keuhe kes Deefn$e keuhe ceW efueKee nw efke mebKeeJeleer veiejer ceW
YeieJeeve heee&veeLe keeeeslmeie& cege ceW Oeevee{ Les~ hetJe& efveye Jewj kes keejCe Demegj kece" ves Gve hej veevee ekeej kes Ghemeie&
efkees leye veeiekegceej osJeeW kes Fv, OejCesv Deewj heeeJeleer YeieJeeve eje efJeiele pevce ceW efkees iees Ghekeej kee mcejCe kej
JeneB Deees Deewj YeieJeeve kes Thej mene heCe hewueekej Ghemeie& efveJeejCe efkeee~ en Jener OejCesv Deewj heeeJeleer Les efpevnW
leehemeer veevee cenerheeue kes eje hebeeefive lehe nsleg ueke[er eerjles osKekej YeieJeeve heee&veeLe ves GmeceW efmLele veeie-veeefieve kees
peevekej GvnW ve ceejves keer yeele kener efkevleg leehemeer eje eesOeeJesMe ceW ueke[er keeles ner Yeerlej jnves Jeeues mehe&-meefhe&Ceer
kes oes gke[s nes iees~ leye hejce keCeeMeerue heee&eYeg ves Demee Jesovee ceW le[heles ngS Gve mehe&-meefhe&Ceer kees Ceceeskeej ceb$e
megveeee Deewj ceb$e kes heuemJehe Meevle YeeJe mes cejkej Jes ner OejCesv-heeeJeleer ngS~
pewvesejer oer#ee uesves kes heeeled peye heee&veeLe Ieesj lehemee ceW ueerve Les leye Fve OejCesv-heeeJeleer kes eje Ghemeie& otj
kejles ner Gvekees kesJeue%eeve GlheVe nes ieee, Jen efleefLe ew$e ke=<Cee elegLeea Leer (Gej hegjeCe kes Devegmeej en efleefLe ew$e ke=<Cee
elego&Meer nw), leye FveW Deewj osJeeW ves Deekej YeieJeeve kes kesJeue%eeve keueeCeke keer hetpee keer~ leye Jen mebJej osJe Yeer eYeg
kes ejCeeW ceW efiej he[e Deewj YeieJeeve mes yeej-yeej #eceeeeevee kejves ueiee~ heeeled Fv keer Dee%ee mes Oevekegyesj ves meceJemejCe
keer jevee kej oer Deewj eYeg kee eLece peiele keueeCekeejer GheosMe JeneB hej ngDee~ veeiesv eje YeieJeeved kes Thej $e ueieeee
ieee Lee, Fme keejCe Fme mLeeve kee veece mebKeeJeleer kes mLeeve hej Deefn$e eefme ngDee~
eeeerve efMeKejyevo cebefoj-#es$e hej Ske eeeerve efMeKejyebo cebefoj nw GmeceW Ske nefjle heVee keer heee&veeLe YeieJeeve
DeLee&led efleKeeue Jeeues yeeyee keer cetefle& nw~ Jen eeflecee efkemeer DeMe Meefe eje yeveeF& ieF& leLee ceveeskeecevee hetjke yeleeF&
peeleer nw~ eneB kes kegSb kes peue kees heerves mes Deveske jesie Meeble nes peeles nQ Ssmee kene peelee nw~
meebmke=efleke cenlJe-heee&veeLe mebyebOeer Ievee kee Ske meebmke=efleke cenlJe Yeer nw efpemeves pewve cetefle&keuee kees eYeeefJele
efkeee~ Jen nw heee&veeLe YeieJeeve keer cetefle& hej mehe&heCe kee nesvee leLee OejCesv heeeJeleer kee Gvekes Yee e#e-eef#eCeer kes
he ceW efJeMes<e GefuueefKele nesvee~
efkeuee-#es$e mes oes efkeceer. otj Ske eeeerve efkeuee nw pees ceneYeejlekeeueerve kene peelee nw~ Fme efkeues kes efveke ner
keejerKes[e veeceke erues mes eeeerve mlebYe efceuee nw pees efke YeiveeJemLee ceW nw Deewj ceevemlebYe ceevee peelee nw~ pevemeeOeejCe
ceW efkebJeovleer nw efke eneR eeeervekeeue ceW meneket ewleeuee Lee~ keg ueesie De%eeveleeJeMe Fme hee<eeCe mlebYe kees Yeerce keer
ieoe kenles nQ~ kene peelee nw efke Deheves JewYeJekeeue ceW Deefn$e veiej 48 ceerue keer heefjefOe ceW Lee~ eneB kes YeiveeJeMes<eeW
ceW 18 Fbe leke keer FW efceueleer nQ~
#es$e oMe&ve-me[ke mes keg heg TBeeF& hej leerLe& #es$e kee cegKe ej nw~ Yeerlej Ske efJeMeeue Oece&Meeuee leLee yeere ceW
hekekee kegDeeb nw~ yeeeeR Deesj cebefoj kee ej nw~ ej ceW eJesMe kejles ner #es$e kee keeee&uee nw, pees keeheer uecyee eew[e nw~
meeceves yeeeeR Deesj Ske ess ieYe&ie=n ceW Jesoer ceW efleKeeue Jeeues YeieJeeve heee&veeLe keer meeefleMee nefjleheVee keer heeemeve cege
ceW 9 Fbe DeJeieenvee keer meewce, mehe&ueebve ege eeflecee efJejepeceeve nQ~ Jesoer kes oeeeR Deesj otmejs kecejs keer Jesoer ceW cetueveeeke
heee&veeLe keer MeeceJeCeea 1 heg 10 Fbe DeJeieenvee keer Delevle ceveesnj heeemeve eeflecee nw~ cetefle& kes veeres efmebnemeve heer"
kes meeceves Jeeues Yeeie ceW 24 leerLekej eefleceeSb GlkeerCe& nQ~ eeflecee kes yeeeeR Deesj esle hee<eeCe ege heee&veeLe eeflecee leLee
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 39 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

oeeeR Deesj ieYe&ie=n keer oes Jesoer ceW DeeOegefveke eefleceeSb efJejepeceeve nQ~ Debeflece heebeJeeR Jesoer ceW yetboer (jepe.) ceW YetieYe& mes eehle
eewLeer mes veewJeeR Meleeyoer kes ceOe keer eefleceeSB nQ~ eneB Ske meceJemejCe Yeer yevee ngDee nw~ cebefoj kes efveke ner jeceveiej
ieebJe ceW Ske efMeKejyebo cebefoj nw efpemeceW heCeeceefC[le MeeceJeCe& heeemeve heee&veeLe (4 heg DeJeieenvee) keer cevees%e eeflecee
nw efpeme hej hee$ekesMejer keer Mebkee kees otj kejves Jeeuee Mueeske Yeer Debefkele nw leLee oes hee<eeCe SJeb oes Oeeleg eefleceeSb Yeer nQ~
cebefoj kes yeenj Gej keer Deesj hee$ekesMejer kes ejCe yeves nQ~
Jeeef<e&ke cesuee-#es$e kee Jeeef<e&ke cesuee ew$e ke=<Cee Deceer mes ew$e ke=<Cee $eeesoMeer leke neslee nw~
Deefn$e leerLe& keer vetleve ke=efle-meved 1993 ceW Deefn$e leerLe&#es$e kees Ske vetleve ke=efle keer eeefhle leye ngF& peye
nefmleveehegj leerLe&#es$e mes DeJeOeeevle keer Deesj cebieue efJenej kej jner hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mebIe
meefnle Deefn$e leerLe&#es$e hej heOeejeR~ mebeesieJeMe Fve efoveeW eneb kee Jeeef<e&ke cesuee Yeer eejbYe nes egkee Lee~ Dele leerLe&#es$e
keer eeeerve SJeb vetleve oesveeW mebmLeeDeeW ves hetpe ceeleepeer kes heeJeve meeefveOe kee hetje-hetje ueeYe G"eee~ 13 ceee& mes 16 ceee&
leke kes Fme eJeeme ceW %eeveleerLe& heefjmej kes heeC[eue ceW hetpe ceeleepeer kes eJeeve kes meeLe 15 ceee& kees eeeerve cebefoj kes
eebieCe ceW hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW cesues kee MegYeejbYe ngDee~ 16 ceee& kees YeieJeeve DeeefoveeLe keer pevcepeebleer kes heeJeve
efoJeme eelekeeue hetpe ceeleepeer kes ejCe meeefveOe ceW Deefn$e keceser kes ceneceb$eer eer megcesjebo pewve SJeb (DeOe#e)
eer esceebo pewve lesue Jeeues (cesj") yew"s ngS leerLe&#es$e kes GlLeeve nsleg DeeMeerJee&o ceebie jns Les leYeer ceeleepeer kes cegKe mes efvekeuee
efke eneb Ske efJeMeeue leerme eewyeermeer leerLekej cebefoj keer jevee yeveJeeDees Deewj GmeceW meele meew yeerme efpeveefyecye efJejepeceeve
kejes~ esceebo peer ves eespevee kees legjble mJeerkeej efkeee hegve: ceOeevnkeeueerve eJeeve meYee ceW Fme YeeJeer efvecee&Ce keer Iees<eCee
nesles ner legjble 24 oeleejeW ves eeflecee efJejepeceeve kejves keer mJeerke=efle efueKeJeeF&~ Fme ekeej DehetJe& Glmeen kes meeLe hetpe
ceeleepeer ves Fme vetleve eespevee kees YeieJeeve heee&veeLe kes ejCeeW ceW eLece YeW kes he ceW meceefhe&le efkeee Deewj Gvekes kece&"
Yee keee&kelee&DeeW ves Gmes MeerIe ner cetle&he osves kee mebkeuhe efueee~
Deepe mes kees[ekees[er Je<e& hetJe& meceed Yejle eeJeleea ves kewueeMeheJe&le hej leerve eewwyeermeer kes jlveeW kes 72 cebefoj yeveJeeS
Les~ leerve eewyeermeer keer eefleceeSb lees Deepe Yeer keF& peien hej mLeeefhele nQ efkevleg leerme eewyeermeer jevee keer eLece esjCee ceeleepeer
ves eneb oer Leer~ en Jen eLece leerme eewyeermeer cebefoj nw efpemekeer eespevee keeheer mecee mes hetpe ceeleepeer kes ceefmle<ke ceW Leer
Deewj efpemes efeeevJeeve kejves kee meewYeeie eer Deefn$e leerLe&#es$e keceser kees eehle ngDee~ Gmekee ecegKe ese eer esceebo
pewve (lesue Jeeuess) cesj" kees peelee nw~
efJeefYeVe DeefleMeeeW mes ege en eeeervelece leerLe& leLee GmeceW efveefce&le eeeerve SJeb vetleve jeveeSB oMe&veeLe& heOeejves Jeeues
eleske ee$eeryevOeg kees YeieJeeve heee&veeLe kes peerJeve mes #ecee, menveMeeruelee SJeb lehemee keer esjCee eoeve kejW SJeb Devlej
ceW %eevepeesefle kees emhegefle kejs ener cebieue keecevee nw~
R Q

nw efkeme efeef[ee kee esce veece, en kewmeer yeele efvekeeueer nw?

Gmekeer lees Deblesef efeee, peeveW keye keer kej [eueer nw~
efmLeefle Deepe Fme ogefveeeb keer Yeeweflekelee ceW heefjJeefle&le nw;
eYeg Jeerj keer JeeCeer kes mebie Deye lekeeX keer he[er pejle nw~~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 40 elegLe& KeC[

eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce kewueeMeheJe&le

-ees. erkeceebo pewve, veJeerveMeenoje, efouueer
DeveeefoefveOeve pewveOece& ceW oes Meeele leerLe&#es$e ceeves iees nQ-1. DeeesOee 2. meccesoefMeKej~ DeeesOee leerLe& kees peneB
Devevleevevle leerLekejeW keer pevceYetefce nesves kee ieewjJe eehle nw JeneR meccesoefMeKej Devevleevevle leerLekejeW SJeb cegefveeeW keer
efveJee&CeYetefce kes veece mes peevee peelee nw~
Jele&ceeve ceW ngC[eJemeefhe&Ceer keeueoes<eJeMe kesJeue 5 leerLekejeW ves DeeesOee veiejer ceW pevce efueee Deewj Mes<e leerLekej Deueie-
Deueie mLeeveeW hej pevceW, Fmeer ekeej yeerme leerLekej meccesoefMeKej mes cees#e ieS Deewj Mes<e eej leerLekej Deueie-Deueie mLeeveeW
mes cees#e ieS efpeveceW mes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves kewueeMeheJe&le mes cees#e eehle efkeee~ Fme heefJe$e heJe&lejepe kees
Deeheo kes veece mes Yeer peevee peelee nw~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cees#eieceve kes heeeled Gvekes heg$e meceed Yejle eeJeleea ves YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce
keswueeMeheJe&le hej ef$ekeeue eewyeermeer (Yetle, Jele&ceeve SJeb YeefJe<eledkeeuemebyebOeer eewyeermeeW leerLekej) keer yenej jlveeefleceeSB
yeveJeekej yenej efpevecebefojeW ceW efJejepeceeve keer LeeR Ssmee JeCe&ve ebLeeW ceW Deelee nw~
GejhegjeCe ceW he= 10 hej Deeeee& eer iegCeYe ves meiej eeJeleea eje Deheves heg$eeW mes kewueeMeheJe&le kes eejeW Deesj KeeF&
Keesoves kee JeCe&ve kejles ngS kene nw-
je%eehee%eeefhelee eteb kewueemes YejlesefMevee~ ie=ne: ke=lee cenejlvewelegefJeMeeflejn&leeced ~~107~~
les<eeb ieeb ekegJeeaOJeb heefjKeeb heefjlees efieefjced~ Fefle lesefhe leLee kegJe&ved oC[jlvesve melJejced ~~108~~
DeLee&led jepee meiej ves Deheves heg$eeW eje keesF& keee& ceebieves hej meesee efke DeYeer Oece& kee Ske keee& yeekeer nw~ GvneWves
nef<e&le neskej Dee%ee oer efke Yejle eeJeleea ves kewueeMeheJe&le hej cenejlveeW mes Dejnvle osJe kes eewyeerme cebefoj yeveJeeSB nQ, legce
ueesie Gme heJe&le kes eejeWs Deesj iee veoer kees Gve cebefojeW keer heefjKee yevee oes~ Gve jepeheg$eeW ves Yeer efhelee keer Dee%eevegmeej
oC[jlve mes Jen keece MeerIe ner kej efoee~
kejes[eW-kejes[eW Je<e& hetJe& efveefce&le Gve efpevecebefojeW kee peerCeexej Deepe mes veew ueeKe Je<e& hetJe& DeeesOee kes cenejepee oMejLe
ves kejJeeee Lee Ssmee keLeve pewve jeceeeCe (heehegjeCe) ceW Deelee nw~ heehegjeCe kes yeeF&meJeW meie& ceW Deeeee& jefJe<esCe ves efueKee nw-
es Yejleeewve=&heefleefYee: keeefjlehetJee& efpeveJejJeemee:~
Yeceghesleeved keJeefeoefhe jceeved meesveeosleeveefYeveJeYeeJeeved~~179~~
Fvvegleeveeb mJeeceefhe jceeved leerLekejeCeeb hejcedevf eJeemeved~
jlvemecetnw: mhegjogYeeme: meblelehetpeeceIeeos<e:~~180~~
DeLee&led Yejleeefo jepeeDeeW ves pees henues efpevesv YeieJeeve kes Gece cebefoj yeveJeeS Les Jes eefo keneR YeiveeJemLee kees eehle
ngS Les lees Gve jceCeere cebefojeW kees jepee oMejLe ves cejccele kejekej hegve: veJeervelee eehle kejeF& Leer~ ener veneR, Gmeves mJeeb
Yeer Ssmes efpevecebefoj yeveJeeS Les efpevekeer efke Fv mJeeb mlegefle kejlee Lee leLee jlveeW kes mecetn mes efpevekeer efJeMeeue keeefvle
mhegjeeceeve nes jner Leer~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cees#eieceve kes heeeled Gme heJe&le mes Deveske cegefve cees#e ieS nQ Ssmee JeCe&ve hegjeCe ebLeeW ceW Deelee
nw~ efveJee&CekeeC[ ceW Yeer efueKee nw-
yeeue ceneyeeue cegefve oese, veeiekegceej efceues $ee nese~
eer Deeheo cegefe cebPeej, les JeboeQ efvele megjle mebYeej~~16~~
heehegjeCe iebLe ceW Deeeee& eer jefJe<esCe ves yeeefue cegefve keer keLee kee ye[e ner jesceebekeejer JeCe&ve efkeee nw efke-cenecegefve

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 41 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

yeeefue og&j lehe kejles ngS kewueeMeheJe&le hej OeevemLe Les~ Ske mecee oMeeveve DeLee&led jeJeCe efveleueeske veiej kes jepee
efveleeueeske keer heg$eer jlveeJeueer mes efJeJeen kej uebkee keer Deesj pee jne Lee~ ceeie& ceW kewueeMeheJe&le kes Thej mes G[les ngS Gmekee
heg<heke efJeceeve Jeeegceeie& ceW SkeeSke DekeejCe ner mleefcYele nes ieee~ efJeceeve kees keerefuele osKe jeJeCe ves Deheves ceb$eer ceejere
mes Fmekee keejCe hete leye ceejere ves kene-ns mJeeceer! en Delevle heefJe$e kewueeMeefieefj nw~ eneB hej ner eLece leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efveJee&Ce keueeCeke ngDee Lee~ Fme hej efpevesv YeieJeeve kes Deveske DeefleMeeege cebefoj nQ leLee osefKeS,
heJe&le hej keesF& cene$e+ef kes Oeejke cegefvejepe Oeevee{ keeeeslmeie& Ke[s nQ~ DeleSJe eefueS, veeres Glejkej ewleeueeesW keer
Jebovee kejW leLee cegefvejepe kees vecemkeej kej Deeies ye{W DeLeJee efJeceeve kees heers ueewekej efkemeer Deve ceeie& mes neskej eueW~
eefo n"hetJe&ke eneB mes peeves kee Gece efkeee peeesiee lees efJeceeve KeC[-KeC[ neskej he=LJeer hej efiej he[siee~
en megvekej ieJeexvcee jeJeCe veeres Glejkej kewueeMeefieefj keer megjcelee kee DeJeueeskeve kejves ueiee~ keg otj Deeies peeves
hej cenecegefve yeeefue kees osKe Jen JewjYeeJe kes keejCe Gvekees ee-lee kenles ngS heJe&le kees GKee[kej meceg ceW heskeves kes
DeefYeeee mes Dehevee efJeje he kej eesOeeJesMe ceW heJe&le keer leueer ceW Iegmee Deewj ngbkeej kej oesveeW yeengDeeW mes efieefjjepe kewueeMe
kees G"eves ueiee~ efieefj kes efkebefeled eueeeceeve nesves mes Gme hej jnves Jeeues heMeg-he#eer Deekegefuele nes G"s, Jeveeer[e kej jns
osJeieCe Deeee&eefkele nes DeekeeMe ceW G[ ieS Deewj ye[s-ye[s hes[ efiejves ueies leye Oeerj-Jeerj, eesOejefnle, hetJe&Jeled efveeue Ke[s
cenecegefve meeseves ueies efke Fme heJe&lejepe hej Yejle eeJeleea kes eje efveefce&le Deveske Gece ewleeuee nQ, peneB efvejvlej megj-
Demegj SJeb efJeeeOej Jevovee kees Deeles nQ~ keoeefeled heJe&le kes eueeeceeve nesves mes Jes efpeveeuee ve ve nes peeSb leLee heJe&le
hej jnves Jeeues DemebKe peerJeeW keer eeCe neefve ve nes peees, Fme nsleg cenecegefve yeeefue ves Deheves ejCe kee Debieg efkebefeled oyeeee
leye lees oMeeveve ceevees Yeej mes oyeves ueiee Deewj keCe ove kejves ueiee leye Gmekeer jeveer ves cenecegefve kees kejye vecemkeej
kej heefle kes eeCeeW keer efYe#ee ceeBieer Deewj Gve hejce oeeueg cenecegefve ves Dehevee Debieg efkebefeled {eruee kej efoee~ leye jeJeCe
kee ieJe& etj-etj nes ieee Deewj Gmeves cegefve mes yeej-yeej #eceeeeevee kej Gvekeer leerve eoef#eCee ueieekej mlegefle keer~ cenecegefve
yeeefue ves pees oMeeveve hej efkebefeled #eesYe efkeee Lee DeleSJe ieg kes efveke peekej Gmekee eeeefele efkeee efhej Ge leheeee&
kej kece& Me$egDeeW kees hejemle kej Gme heJe&le mes efveJee&Ce heo eehle efkeee~
leelhee& en nw efke veew ueeKe Je<e& hetJe& leke kewueeMeheJe&le hej vej-veejer Gve cebefojeW kes oMe&ve nsleg meccesoefMeKej keer YeeBefle
peeles jnles Les Deewj jlve eefleceeDeeW kee mechetCe& Fefleneme leye leke ceewpeto Lee~ Jele&ceeve ceWs eeefhe kewueeMeheJe&le hej keneR Yeer
Jes eeeerve DeJeMes<e veneR heeS pee jns nQ efhej Yeer jeceeeCe kes veeeke jece, meerlee, ue#ceCe Deeefo Fefleneme heg<eeW keer YeeBefle
Gve cebefojeW Deewj cetefle&eeW kee Fefleneme Yeer nceW mJeerkeej kejvee he[siee~ Jen kewueeMeheJe&le Deepe Yeer eeefhe nceejs efueS
meccesoefMeKej heJe&le kes meceeve ner hetpe nw efkevleg Deepe Gmekes mee#eeled oMe&ve ve nesves mes eeueg Gme eLece efveJee&CemLeue keer
Jebovee kes hegCe mes Jebefele FmeefueS jnles nQ keeeWefke keF& Je<eeX mes osMe kee Jen YetYeeie otmejs osMe eerve keer meercee ceW ceevee pee
jne nw peneB hengBe heevee Delevle keef"veeF& Yeje nw~ Meeeo ener keejCe jne nw efke pewve meceepe lees hetCe&hesCe Gme Deesj
mes Ghesef#ele nes ieF& Deewj leerLekej keer keueeCeke YetefceeeW ceW mes Fme eLece efveJee&CeYetefce kees meye ueesie Yetue ner ieS efkevleg
FeflenemekeejeW mes %eele neslee nw efke kewueeMe ceevemejesJej kes veece mes peevee peeves Jeeuee mLeeve (heJe&le) ner Jen Demeueer
kewueeMeheJe&le nw peneB mes YeieJeeve $e+<eYeosJe ves efveJee&Ce eehle efkeee Lee~
keg pewve yebOeg 2-3 Je<e& hetJe& kewueeMeee$ee kes efueS ieS Deewj JeneB mes Deekej GvneWves he$ekeejeW kees yeleeee efke-peye
nce kewueeMe kes Base Camp hej hengBes lees nceeje efleyyeleer-eerveer ceeie&oMe&ke (Guide) nceejs veeceeW kes heers pewve
osKekej nceejs heeme Deeee Deewj yeesuee efke Gmekes efhelee-oeoe-he[oeoe kenles DeeS nQ efke JeneB mes 3 IeCs hewoue e{eF& kes
yeeo pees hene[ nw Jen Deeheo nw Deewj JeneB mes pewveeW kes Ske YeieJeeve kees efveJee&Ce eehle ngDee nw~ JeneB hej Ske ieghee
nw, efpemeceW GvneWves Debeflece lehemee keer Deewj Dee" meeref{eeB e{kej Deueeshe nes ieS~ [s{-oes meew Je<e& hetJe& lees JeneB Thej cebefoj
ceW pewve-cetefle&eeB LeeR Deewj leerLe&ee$eer Deeles Les, hej yeeo ceW Jen yeew cebefoj yeve ieee Deewj cetefle&eeB keneR Yeejle ceW ues peeeer
ieeeR~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 42 elegLe& KeC[

Gve pewve eeef$eeeW kee ceevevee nw efke JeneB mes eehle leLeeW kes Devegmeej Jener kewueeMeheJe&le eeeerve Deeheo nw~ ieesueeueejs
pewve peeefle kee Fefleneme veeceke hegmleke kes he= 126-134 hej yeeeejer ueeceeeroeme peer eje Yeer kewueeMeleerLe& keer ee$ee
kee ekejCe Je nw~ pees Yeer nes, Deeehle eLece efveJee&Ce#es$e Demeueer kewueeMeheJe&le Keespe kee efJe<ee lees nw ner, nce meYeer
keer ee kee kesv Yeer nw~ hegCes (ceneje^) kes Fbpeerefveej eer meer.Deej. pewve heeefue Fme kewueeMe ceevemejesJej keer ee$ee
oes yeej kej egkes nQ pees Deheves mee#eeled DevegYeJe Yeer nceW yeleeles jnles nQ efke efkeleveer keef"veeF& mes JeneB hengBee peelee nw~
hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes ceveeS iees YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce
ceneceneslmeJe kes DeJemej hej jepeOeeveer efouueer kes ueeueefkeuee cewoeve ceW 4 hejJejer 2000, ceeIe ke=<Cee elego&Meer kes MegYe
efove Ske Ssmee ner DemLeeeer kewueeMeheJe&le efveefce&le ngDee pees JeemleefJeke kewueeMeheJe&le kee efoioMe&ve keje jne Lee~ Gmeer ekeej
kes GheJeve Deewj yeieeres, Pejves Deewj iegheeSB peneB heJe&le kes eeke=efleke meeQoe& kees oMee& jns Les JeneR heJe&le kes efJeefYeVe mLeueeW
hej eeJeleea Yejle eje yeveeS ieS yenej cebefojeW ceW ef$ekeeue eewyeermeer keer yenej (72) jlveeefleceeDeeW keer eefleke=efle kes he
ceW efveefce&le eneB Yeer yengcetue jlveeefleceeSB elegLe&keeue kee Me GheefmLele kej jner LeeR efpemekes mece#e 1008 efveJee&Ceuee[t
e{eS ieS Deewj eLece efveJee&Ceuee[t e{eves kee meewYeeie Yeejle kes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves eehle
efkeee Lee, meeLe ner mJeeb kees ieewjJeeefvJele cenmetme kejles ngS Gme Oece&meYee ceW kene Lee-efke DeYeer hetpe ceeleepeer ken jner
LeeR efke keF& ueesie lees en mecePeles nQ efke pewveOece& keer mLeehevee YeieJeeve ceneJeerj ves keer nw, peyeefke meeeF& en nw efke Jes
24JeW leerLekej Les Gvekes henues 23 leerLekej Deewj ngS nQ~ cessjs mejkeejer ohelej kes kecejs ceW lesF&meJeW leerLekej YeieJeeve heee&veeLe
peer keer cetefle& jKeer ngF& nw~ en Ssefleneefmeke kewueeMeheJe&le Jele&ceeve ceW nefmleveehegj-pecyeterhe mLeue hej Ske efJeMeeue YeJeve
kes Devoj efJejepeceeve nw~
Gmekes heeeled Yeer hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes eerleefJenej-efouueer ceW cebieue eelegcee&me kes Debleie&le
kewueeMeheJe&le ceevemejesJej ee$ee kee meheue Deeeespeve ngDee efpemeceW efouueer kes efJekeemeceeie& hej kewueeMe heJe&le keer eefleke=efle
yeveekej ueesieeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce SJeb JeneB efJejepeceeve 72 efpeveeefleceeDeeW keer eefleke=efle he leerve
eewyeermeer eefleceeDeeW kes oMe&ve kejeS ieS, Gme mecee Yeer Gme ee$ee kees kejves kes efueS Deheej pevemecetn Gce[ he[e Lee Deewj
pees ueesie JeemleefJeke kewueeMeheJe&le keer ee$ee kes DeefveJe&eveere megKe mes Jebefele jns nQ GvneWves Gmekeer keF&-keF& (108-108)
Jevovee kej Gme heJe&lejepe kees hejes#e ceW ner vecemkeej efkeee Lee~
efveJee&Ce ceneslmeJe kes meceeheve DeJemej hej meved 2001 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve Yetefce eeeie ceW
yeveejme neFJes hej hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer esjCee mes leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee efvecee&Ce ngDee nw~ JeneB Yeer
oer#eekeueeCeke leheesJeve SJe meceJemejCejevee kes meeLe ner efJeMeeue kewueeMeheJe&le efveefce&le efkeee ieee nw pees hee&keeW kes
Deeke<e&Ce kee kesv nw~
Fmeer ekeej Deve Deveske mLeeveeW (nefmleveehegj, KesjJee[e-jepe., Deef[boe heee&veeLe) ceW Yeer pewvemeceepe eje ke=ef$ece
kewueeMeheJe&le kes Je=nled efvecee&Ce ngS nQ leLee yeerveeLe kes Deboj Yeer Deeheo kewueeMeheJe&le keer ceevelee kees oMee&ves Jeeuee efvecee&Ce
Yeer Je nw~
Jemlegle: Deepe Yeer Gme eLece efveJee&CeYetefce kewueeMeheJe&le kes eefle peve-peve keer DeemLee, ee Je Det Yeefe nw Deewj en
Yeefe ner Ske efove hejce heo efveJee&Ce keer eeefhle kejeves ceW me#ece nw~ nce Yeer Gme heefJe$e heJe&lejepe kewueeMeheJe&le keer hejes#e Jevovee
kej ele#e Jevovee keer meowJe ceve ceW YeeJevee jKeW Deewj en leerLe& meYeer eeuegDeeW keer ee kee kesv yevee jnkej Deelcee ceW
kesJeue%eeve keer peeself e peueeJes, ener eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes heeJeve ejCe keceueeW ceW cebieuekeecevee nw~
R Q
LIFE IS A MYSTERY.......UNFOLD IT.
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 43 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eer efiejveej peer leerLe&#es$e kee heefjee

uesKeke-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
iegpejele eevle ceW efmLele efiejveej heJe&le Ske efveJee&Ce#es$e kes he ceW megeefme leerLe& nw~ <edKeC[eiece efmeevleMeee keer
Deeeee& Jeerjmesve ke=le OeJeuee erkee ceW Fmes #es$e cebieue ceevee nw~ Fmes Tpe&evle efieefj Yeer kenles nQ~ Deeeee& eefleJe=<eYe ves
Yeer efleueeseheCCeefe veeceke ebLe ceW Fmeer DeeMee keer hegef kejles ngS Fmes #es$e cebieue ceevee nw~
Tpe&evle #es$e hej yeeF&meJeW leerLekej vesefceveeLe kes leerve keueeCeke ngS Les-oer#ee, kesJeue%eeve Deewj efveJee&Ce~ efpeme #es$e
hej efkemeer leerLekej kee Ske ner keueeCeke nes Jen keueeCeke #es$e ee leerLe&#es$e kenueelee nw Deewj peneB efkemeer leerLekej
kes leerve keueeCeke ngS neW Jen #es$e lees Jemlegle: Delevle heefJe$e yeve peelee nw Dele: efiejveej #es$e Delevle heeJeve leerLe&Yettefce
nw~ YeieJeeve vesefceveeLe kee efveJee&CemLeue nesves mes Fmes efme#es$e kene peelee nw~
efiejveej heJe&le kee veece uesles ner cenemeleer jepegue kee veece Yeer mce=elf e ceW Dee peelee nw peye YeieJeeve vesecf eveeLe petveeie{ mes
efiejveej keer Deesj jepegueceleer mes yeen kejves kes efueS eues lees JeneB hengB eles ngS ceeie& ceW yee[s ceW yebo heMegDeeW keer keCe eerlkeej
ves GvnW efJele kej efoee leye Jes Jewjeie GlheVe nes peeves mes efJeJeen yebOeve ceW ve hebmekej efiejveej heJe&le hej peekej oer#ee ues Ieesj
leheejCe ceW ueerve nes ieS leye cenemeleer jepegue ves Yeer YeieJeeve vesecf eveeLe kes heLe kee DevegmejCe kejles ngS Deeefe&kee oer#ee enCe
kej Fmeer heJe&le hej Ieesj leheejCe efkeee Lee~ Fmeer heJe&le hej YeieJeeve vesecf eveeLe kes leerve keueeCekeeW kee JeCe&ve efleueeseheCCeefe
veeceke ebLe ceW efJemleejhetJe&ke efoee ieee nw~ YeieJeeve kes efveJee&Ce keer efleefLe Deeefo kee GuuesKe kejles ngS GvneWves efueKee nw-
yengueceer heoesmes Deemee{s pecceYeefcce Gppebles~
eermeeefOee heCemeemeefnoes Cesceermejes efmees~~
DeLee&led YeieJeeve vesceerej Dee<ee{ ke=<Cee Deceer kes efove eoes<ekeeue ceW Deheves pevce ve#e$e kes jnles 536 cegefveeeW kes meeLe
Tpe&evle efieefj mes efme ngS~
YeieJeeve kee efveJee&Ce nesves hej DemebKe osJeeW, FveW Deewj ceveg<eeW ves efveJee&CekeueeCeke ceneslmeJe ceveeee~ leye mes Fme
heJe&le keer Keeefle Ske eefme efme#es$e kes he ceW nes ieF& nw~
Fme #es$e hej YeieJeeve vesefceveeLe kes Deefleefje eegcve, Mecyegkegceej, Deefve kegceej Deeefo 72 kejes[ 700 cegefveeeW ves
Tpe&evle efieefj mes efmeefheo eehle efkeee~ Tpe&evle efieefj mes Deveske cegefve cees#e ieS nQ Fmekee meceLe&ve nefjJebMehegjeCe mes Yeer
neslee nw~ Fme mebyebOe ceW Deeeee& efpevemesve ves cegefveeeW kes keg veece oskej en Yeer metefele efkeee nw efke Fve cegefveeeW Deeefo kes
efveJee&Ce kes keejCe ner Tpe&evle kees efveJee&Ce #es$e ceevee peeves ueiee Deewj Deveske YeJepeve leerLe&ee$ee kes efueS Deeves ueies~ Deeeee&
iegCeYeke=le GejhegjeCe ceW eegcve Deeefo cegefveeeW kes mebyebOe ceW Tpe&evle efieefj mes efveJee&Ceeeefhle kes meeLe efpeve keteW mes GvneWves
efveJee&Ce eehle efkeee Lee Gmekeer Yeer metevee oer ieF& nQ~
Fmeer heJe&le mes iepekegceej cegefve ves efveJee&Ce keer eeefhle keer~ nefjJebMehegjeCe ceW JeefCe&le keLee ceW iepekegceej cegefve kes cegefemLeeve
kee GuuesKe veneR efkeee ieee efkevleg nefj<esCeke=le Je=nlkeLeekees<e ceW mLeeve kee mhe GuuesKe efceuelee nw~ Fme ekeej efiejveej
heJe&le mes kejes[eW cegefveeeW kees efveJee&Ce eehle ngDee Dele: Jen efveJee&Ce#es$e ee efme#es$e nw~
YeieJeeve vesefceveeLe efpeme mLeeve mes cege ngS Les Jen mLeeve Delevle heefJe$e Deewj ueeskehetpe Lee~ Gme mLeeve kes ieewjJe
kees meoekeeue kes efueS De#egCCe yeveeS jKeves kes efueS Fv ves Jee mes efmeefMeuee kee efvecee&Ce efkeee Deewj Gme hej YeieJeeve
kes ejCe efevn GlkeerCe& efkeS~ Fme DeeMee keer metevee Deeeee& efpevemesve ves nefjJebMehegjeCe (meie& 65, Mueeske 14) ceW oer
nw~ GvneWves efueKee nw-
Tpe&evleefiejew Jeeer JeesCeeefueKee heeefJeveerced~
ueeskes efmeefefMeueeb ees efpeveue#eCehe*defeefYe:~~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 44 elegLe& KeC[

Fmekes Deefleefje Deeeee& oecevevoer ke=le hegjeCemeejmeben SJeb Deeeee& mecevleYe mJeeceer jefele mJeebcYetmlees$e ceW Fme
yeele kee GuuesKe efkeee ieee nw~
Fv ves efpeme ekeej YeefeJeMe Jee mes YeieJeeve kes efevn Debefkele efkeS Les Gmeer ekeej Gmeves YeefeJeMe efiejveej heJe&le
hej YeieJeeve vesefceveeLe keer YeJe cetefle& Yeer mLeeefhele keer Leer efpemekee JeCe&ve Deeeee& ceovekeerefle& eefleheefle ves Meemeve
elegefebMeeflekee ceW efkeee nw~ Fv eje mLeeefhele Gme cetefle& kee keee ngDee, Fmekee keg helee veneR euelee efkevleg esleecyej
Deeeee& jepeMesKejmetefjke=le eyevOekees<e (efJe.meb. 1405) ceW jlveeeJeke mebyebOeer Ske eyebOe ceW keeMceerj osMe kes veJenguue heeve
efveJeemeer jlve veeceke pewve eerceble eje mebIe meefnle ee$ee kejves kee JeCe&ve Deelee nw efpevneWves vesefceveeLe YeieJeeve keer Deefle
eeeerve cetefle& kes oMe&ve kes meeLe Gvekee peueeefYe<eske efkeee~ eeflecee ueshe keer nesves mes Jen ieue ieF& efpememes GvnW ye[e heeeleehe
ngDee, GvneWves GheJeeme efkeee~ leye jeef$e ceW Deefcyekee osJeer ves eke neskej GvnW Deve eeflecee mLeeefhele kejves kee DeeosMe efoee
leoveghe jlve ves 18 meesves keer, 18 eeboer keer Deewj 18 hee<eeCe keer eefleceeSb yeveJeeF~ eefo Fme ekejCe kees eeceeefCeke mJeerkeej
efkeee peeS lees ceovekeerefle& (efJe.me.1285) ves vesefceveeLe keer efpeme YeJe efoiecyej cetefle& kee GuuesKe efkeee nw Jen efJe.meb. 1405
ceW efueefKele eyebOekees<e kes Devegmeej jlve veeceke ee$eer kes neLeeW ve ngF&~ Fmemes ueielee nw efke ceovekeerefle& kes eje GefuueefKele
cetefle& efJe.meb. keer 14-15 JeeR Meleeyoer leke DeJeMe efJeeceeve Leer~ mebYeJe nw, ceovekeerefle& ves Gmekes oMe&ve Yeer efkeS neW efkevleg
Flevee lees efveefele nw ner efke Jen cetefle& efoiecyej Leer Deewj Delevle Deeke<e&ke Leer~
efiejveej kes otmejs efMeKej hej Decyee ee Deefcyekee osJeer kee cebefoj nw~ Fme cebefoj keer ceevelee pewveeW Deewj efnvogDeeW oesveeW
ceW ner nw~ cebefoj hej Deepekeue efnvogDeeW kee DeefOekeej nw~ The Report on the Antiquities of Kathiawad and
Kachha, P. 129 ceW Mr. Burgess ves cetuele: Fme cebefoj kees pewveeW kee yeleeee nw~ Deefcyekee osJeer kes keF& veece pewve MeeeeW
ceW efceueles nQ-ket<ceeC[er, ket<ceeefC[veer, Deecee osJeer, Decyee osJeer, Deefcyekee osJeer~ en osJeer leerLekej vesefceveeLe keer Meemeve
osJeer kenueeleer nQ~ Deeeee& efpevemesve ves nefjJebMehegjeCe (meie& 66, Mueeske 44) ceW efiejveej keer Deefcyekee osJeer kes mebyebOeceW
efJeMes<e GuuesKe efkeee nw~ Deefcyekee osJeer keer cetefle&eeB yengmeKbee ceW eehle nesleer nQ~ Fme osJeer kee cegKe efevn en nw-
efmebne{ osJeer keer ieeso ceW Ske yeeueke neslee nw leLee Ske yeeueke yeieue ceW Ke[e neslee nw~ osJeer DeeceJe=#e kes veeres yew"er
nesleer nw DeLeJee Je=#e veneR neslee lees neLe ceW DeecemleJeke jnlee nw~ osJeer kes efMejesYeeie hej YeieJeeve vesefceveeLe keer heeemeve
eeflecee yeveer nesleer nw~
efiejveej hej Deveske heewjeefCeke Deewj Ssefleneefmeke IeveeSb Ieefle ngF& nQ, efpevekee efJeMes<e cenlJe nw~ elegLe& eglekesJeueer
ieesJeOe&veeeee& efiejveej keer ee$ee kes efueS ieS Les~ Debeflece eglekesJeueer Yeyeeng ves Yeer eneB keer ee$ee keer Leer~ Fvekes heeeled
Ske cenlJehetCe& Ievee kee efiejveej kes meeLe mebyebOe nw, efpemekes eje pewve Jee*dcee kee Fefleneme peg[e ngDee nw~ Jen Ievee
Fme ekeej nw-
efiejveej keer evieghee ceW efmLele Oejmesveeeee& veefvomebIe keer eeke=le heeJeueer kes Devegmeej Deeeejebie kes hetCe& %eelee Les~
GvnW Fme yeele keer efeblee ngF& efke Gvekes heeeled egle%eeve kee ueeshe nes peeSiee, Gme mecee ceefnceeveiejer ceW cegefve meccesueve nes
jne Lee~ GvneWves cegefve meccesueve kees Deheveer efevlee Jee kejles ngS Ske he$e efueKee heuemJehe JeglheVe Deewj efJeveeer oes cegefve
heg<heoble Deewj Yetleyeefue efJeee enCe nsleg Gvekes heeme hengBes, leye Deeeee&eer ves Gvekeer hejer#ee ueskej GvnW efmeevle meerKeves eesie
mecePekej iebLe he{e efoee efpemekes heuemJehe <edKeC[eiece veeceke ceneve ebLe keer jevee ngF&, Fme ekeej efmeevle ebLeeW
keer efJeeeYetefce efiejveej ner nw~ heg<heoble Deewj Yetleyeefue ves efiejveej keer efmeefMeuee hej yew"kej, peneB YeieJeeve vesefceveeLe kees
cegefe eehle ngF& Leer, ceb$e efmeef keer Leer~ Deeeee& kegvokegvo Yeer efiejveej keer Jebovee kejves DeeS Les Ssmee JeCe&ve %eeve eyeesOe
SJeb heeC[JehegjeCe ebLe ceW Deelee nw~
Fmekes Deefleefje megiebOeoMeceer ele kee keLeeveke Yeer eneR mes peg[e nw~
Tpe&evle heJe&le efoiecyej hejcheje ceW leerLe&jepe ceevee ieee nw~ Devevleeveble leerLekejeW SJeb cegefveeeW keer efveJee&CeYetefce nesves
mes peneB meccesoefMeKej kees leerLee&efOejepe keer meb%ee oer ieF& nw JeneR Tpe&evleefieefj mes 72 kejes[ 700 cegefveeeW keer cegefe Deewj
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 45 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

leerLekej vesefceveeLe kes leerve keueeCeke nesves mes meccesoefMeKej kes yeeo Fme leerLe& kee veece Deelee nw~
eer efoiecyej pewve efme#es$e efiejveej heJe&le kes Thej heeBe eWkes nQ~ ueieYeie oes ceerue keer e{eF& e{ves hej efoiecyej cebefoj
Deewj Oece&Meeuee mes keg henues jepegue ieghee nw~ Fme ieghee mes Deeies ye{ves hej efoiecyej pewve Oece&Meeuee nw Fmekes Deeies Deneles
ceW 3 cebefoj Deewj Ske lejer nw~ Ske cevoefjee ceW 4 heg TBeer Ke[dieemeve YeieJeeve yeengyeueer keer eeflecee nw~ heee& ceW Ske
lejer ceW kegvokegvoeeee& kes ejCe nQ, meeceves oerJeej ceW hebehejceser keer 5 cetefle&eeB yeveer nQ~ lejer kes heee& ceW Ske efpevecebefoj
nw~ Deneles kes eebieCe ceW ye[e cebefoj yevee ngDee nw~ efoiecyej cebefoj mes Lees[e Deeies ye{ves hej ieescegKeer iebiee nw, Ske ieescegKe mes
peueOeeje efvekeueles jnves mes peue mes keF& kegC[ yeve ieS nQ~ ieescegKe kes he= Yeeie ceW Ske Jesoer hej leerLekejeW kes 24 ejCeefevn
yeves ngS nQ~ en eLece eWke kenueeleer nw~ Fme heefJe$e keueeCeke mLeeve hej efnvogDeeW ves DeefOekeej kej jKee nw~ Fme ieescegKe
iebiee kes efveke ner meneeceJeve (YeieJeeve vessefceveeLe keer oer#ee Yetefce) kees ceeie& peelee nw~ eneB mes keg Deeies eueves hej jeKebieej
kes ogie& kee ej efceuelee nw~ ej kes yeeeeR Deesj vesefceveeLe kee efJeMeeue Deewj oMe&veere cebefoj nw pees efke cetuele: efoiecyej Deecveee
kee Lee efkevleg Deye Gme hej esleecyejeW kee DeefOekeej nw~ 900 meer{er e{kej efleere eWke nw peneB Deefve kegceej kes ejCe
nQ, Fmekes efveke ner Decyee osJeer kee efJeMeeue cebefoj nw~ leermejer eWke Mecyegkegceej keer nw~ leermejer eWke mes 1500 meeref{eeB
e{ves Deewj Glejves hej eewLee eWke nw~ Fme heJe&le hej e{ves kes efueS meeref{eeB veneR nQ, Ke[e hene[ nw~ e{eF& keef"ve nw efkevleg
ee$eer meenme Je heefjece mes Lees[e ke menkej e{ mekeles nQ~ heJe&le keer eeser hej efMeuee ceW eegcve kegceej kes ejCe yeves
nQ, ejCeeW kes efveke ner Ske heg TBeer cetefle& yeveer ngF& nw~ heeBeJeer eWke hej YeieJeeve vesefceveeLe kes ejCe nQ efpevnW efnvot
ueesie oee$ese kenles nQ, ejCeeW kes heers YeieJeeve vesefceveeLe keer YeJe efoiecyej eeflecee efJejepeceeve nQ, en heeBeeW eWke Je
vesefceveeLe cebefoj mejkeej kes hegjeleJe efJeYeeie kes DeefOekeej ceW nw~
eneB mes iees ngS ceeie& mes ner Jeeheme ueewkej meneeceJeve (eLece eWke) kes efueS meeref{eeB peeleer nQ~ Fme oer#eeJeve ceW
Ske lejer kes veeres ejCe yeves nQ, eneB mes keee ceeie& Oece&Meeuee kes efueS peelee nw pees efke kekej nw Dele: meeref{eeW eje
ner cegKe ceeie& mes veeres Deevee eeefnS~
veeres leuener ceW efoiecyej pewve Oece&Meeuee ceW Ske efpeveeuee nw, Oece&Meeuee ceW Deveske kecejs nQ Deewj eeef$eeeW keer megefJeOee
nsleg mecegefele JeJemLee nw~ hejcehetpe Deeeee&eer efvece&uemeeiej cenejepe keer esjCee mes efiejveej leerLe& kee efJekeeme ngDee nw~
Jele&ceeve ceW Yeer JeneB efvece&ueOeeve kesv veeceke mebmLee kes eje veJeefvecee&Ce Deeefo keee& eue jns nQ~ hene[ kes Thej eLece
eWke hej yeveer Oece&Meeuee ceW 6 kecejs nQ~ Fmeer ekeej petveeie{ ceW Yeer Thej kees kes efveke #es$e keer Ske Oece&Meeuee nw FmeceW
Yeer ee$eer nsleg meYeer megefJeOeeSb nQ~ #es$e keeee&uee petveeie{ kes peieceeue eewke ceW nw~ Fme ekeej YeieJeeve vesefceveeLe keer
$eekeueeCeke Yetefce Je Deveske cegefveeeW keer efmeYetefce meYeer kes efueS keueeCekeejer nesJes ener YeeJevee nw~

RQ

Oevee e ceelee pevekee Oeve:,

Oevee e Yet e& $ e yeYet J e pevce~
Oevee e cew v ee meMee meg h eg $ eer ,
ee eeef e& k ee %eeveceleer yeYet J e~~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 46 elegLe& KeC[

YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeYetefce-heeJeehegjer peue cebefoj

emlegefle-ieefCeveer %eeveceleer
heeJeehegjer ceW mejesJej kes ceOe efmLele peue cebefoj ner YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw~
eer hetpeheeo Deeeee& ves efveJee&CeYeefe ceW kene nw-
heeJeveoerefIe&keekegue-efJeefJeOegceKeC[ceefC[les jces~ heeJeeveiejeseeves JeglmeiexCe efmLele me cegefve~~16~~
keeefle&keke=<Cemeevles mJeeleeJe=#es efvenle kece&jpe~ DeJeMes<eb mebeeheod-Jepejecejce#eeb meewKeced ~~17~~
heefjefveJe=&leb efpevesvb, %eelJee efJeyegOee eLeeMeg eeiece~ osJelejeebove - keeueeiegmegjefYeieesMeer<ez ~~18~~
Deiveerveefppeveosnb cegkegeveuemegjefYeOetheJejceeuew~ DeYee& ieCeOejeveefhe, ielee efoJeb Keb e JeveYeJeves~~19~~
hegvee-
heeJeehegjme yeefnVeleYetefceosMes, heeeslheueekegueJeleeb mejmeeb efn ceOes~
eerJe&ceeveefpeveosJe Fefle eleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved eefJeOetleheehcee~~24~~
eeriegCeYe Deeeee& ves GejhegjeCe ceW kene nw-
eceelheeJeehegjb eehe ceveesnjJeveevlejs~ yentveeb mejmeeb ceOes ceneceefCeefMeueeleues~~509~~
efmLelJee efoveeb JeerleefJenejes Je=efvepe&j~ ke=<Cekeeefle&kehe#eme elego&Meeb efveMeelees~~510~~
mJeeefleeesies le=leeres-MegkeueOeevehejeeCe~ ke=leef$eeesiemebjesOe mecegefVeefeeb efele~~511~~
nleeIeeefleeleg<ke meVeMejerjes iegCeelceke~ ievlee cegefvemenesCe efveJee&Ceb meJe&Jeeef_leced ~~512~~
leosJe heg<eeLe&me hee&vleesvevlemeewKeke=led ~ DeLe meJexefhe osJesve Jeervceggkegmhegjled ~~513~~
ngleeMeveefMeKeevemle-lesne ceesnefJeef<eced ~ DeYee& ievOeceeueeefo-Jewefo&Jewe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeefvo<evles YeJeeleerleceLezJe&voejJe mleJew~ JeerjefveJe=&eflemeceehleefove SJeemleIeeefleke~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve~ YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele~~516~~
(GejhegjeCe, heJe& 76)
eneb DeefYeeee en nw efke heeJeehegjer kes ceveesnj veece kes Geeve ceW keceueeW mes Jeehle mejesJej kes ceOe ceneceefCeceeer efMeuee
hej YeieJeeve efJejepeceeve ngS Gme mecee meceJemejCe efJeIeefle nes egkee Lee~ eerefJenej yebo kej oes efove leke Oeeve ceW ueerve
ngS ceneJeerj mJeeceer ves keeefle&ke ke=<Cee elegoM& eer keer jeef$e kes Deble ceW DeIeeefleee keceeX kees ve kej efveJee&Ceheo eehle kej efueee~
leYeer meewOecexv Deeefo FveW ves Deefivekegceej Fv kes cegkeg kes DeeYeeie mes efveie&le Deefive hej eYeg kee Mejerj mLeeefhele kej efoJe evove
Deeefo kes eje hetpee kejkes mebmkeej kej efoee~ Gmeer efove ieewlecemJeeceer kees JeneR hej kesJeue%eeve eie ngDee nw~
nefjJebMehegjeCe ceW Yeer ener efueKee nw SJeb oerheeJeueer HeJe& leYeer eejbYe ngDee, Ssmee kene nw-
efpeveWJeerjesefhe efJeyeesOe mebleleb, mecevlelees YeJemecetnmevleefleced ~
ehee heeJeeveiejeR iejeremeeR, ceveesnjeseeveJeves leoerekes~~15~~
elegLe&keeuesOe&elegLe&ceemekew - efJe&nerveleeefJeelegjyoMes<ekes ~
me keeefle&kes mJeeefle<eg ke=<CeYetlemeg-eYeelemevOeemecees mJeYeeJele~~16~~
DeIeeeflekecee&efCe efveeesiekees, efJeOete IeeleervOeveJeod efJeyebOeve~
efJeyevOevemLeeveceJeehe Mebkejes, efvejvlejeeesmegKeevegyevOeveced ~~17~~
me heekeueeCecenecensej, eefmeefveJee&Cecens elegefJe&Oew~
MejerjhetpeeefJeefOevee efJeOeevele, megjw meceYee&le efmeMeemeve~~18~~
pJeueleoerheeefuekeee eJe=ee, megjemegjwoeaefheleee eoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele, eoerefheleekeeMeleuee ekeeMeles~~19~~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 47 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

leLewJe e esefCekehetJe&YetYegpe, eke=le keueeCecenb menepee~

epeicegefjvee megjwe&LeeeLeb, eeeeceevee efpeveyeesefOeceefLe&ve~~20~~
lelemleg ueeske eefleJe<e&ceeojeled, eefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~
mecegele hetpeefelebg efpevesejb, efpeveWefveJee&CeefJeYetefleYeefeYeeked~~21~~
(nefjJebMehegjeCe meie& 66)
meej ener nw efke YeieJeeve ceneJeerj heeJeehegjer kes ceveesnj Geeve ceW efJejepeceeve ngS~ peye elegLe&keeue ceW leerve Je<e& mee{s Dee"
ceeme yeekeer jns leye mJeeefle ve#e$e ceW keeefle&ke DeceeJemee kes efove eele-G<eekeeue kes mecee mJeYeeJe mes eesie efvejesOekej MegkeueOeeve
kes eje meJe&kece& ve kej efveJee&Ce kees eehle nes iees~ Gme mecee eej efvekeee kes osJeeW ves efJeefOehetJe&ke YeieJeeve kes Mejerj keer hetpee
keer~ Devevlej megj-DemegjeW eje peueeeer ngF& yengle Yeejer osoerheceeve oerhekeeW keer hebef e mes heeJeeveiejer kee DeekeeMe meye Deesj mes
peieceiee G"e~ eseCf eke Deeefo jepeeDeeW ves Yeer epee kes meeLe efceuekej YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke keer hetpee keer hegve jlve$ee
keer eeevee kejles ngS meYeer Fv, ceveg<e Deeefo Deheves-Deheves mLeeve eues iees~
Gme mecee mes ueskej YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke keer Yeefe mes ege mebmeej kes eeCeer Fme Yejle#es$e ceW eefleJe<e&
DeeojhetJe&ke eefme oerheceeefuekee kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee kejves kes efueS Gele jnves ueies DeLee&led YeieJeeve kes
efveJee&CekeueeCeke keer mce=efle ceW oerheeJeueer heJe& ceveeves ueies~
Fv ves eYeg kes ejCe GlkeerCe& efkeS-
Ske ekejCe nefjJebMehegjeCe ceW Deeee nw efke-
peye YeieJeeve vesefceveeLe efiejveej heJe&le mes efveJee&Ce eehle kej egkes leye FveW ves YeieJeeve keer efveJee&CekeueeCeke hetpee kes
yeeo efiejveej heJe&le hej Jee mes ejCe GlkeerCe& kej Fme ueeske ceWs heefJe$e efmeefMeuee kee efvecee&Ce efkeee leLee Gmes efpevesv
YeieJeeve kes ue#eCeeW kes mecetn mes ege efkeee~ eLee-
Tpe&evleefiejew Jeeer JeesCeeefueKe heeJeveerced ~ ueeskes efmeefMeueeb ees efpeveue#eCe he*defeefYe~~14~~
(nefjJebMe hegjeCe meie& 65)
eer mecevleYemJeeceer ves Yeer mJeebYetmlees$e ceW efueKee nw-
kekegob YegJe Keejeesef<eogef<eleefMeKejwjuebke=le~ cesIeheueheefjJeerle lemleJe ue#eCeeefve efueefKeleeefve JeefeCee~~127~~
Jenleerefle leerLe&ce=ef<eefYee, meleleceefYeiecelese e~ eerefleefJeleleoew heefjlees, Ye=Mecetpe&evle Fefle efJeegleeseue~~128~~
yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee& eeefj$eeeJeleea eerMeebelf emeeiej peer cenejepe kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe kenles Les efke-Fmeer ekeej mes heeJeehegjer mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMeuee mes YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo FveW ves Jee
mes eneB hej Yeer ejCeefevn GlkeerCe& kejkes Fme efMeuee kees efmeefMeuee kes meceeve hetpe heefJe$e yeveeee Lee~
Ske yeele en Yeer Oeeve osves eesie nw efke YeieJeeve kesJeue%eeve nesves kes yeeo heeBe npeej Oeveg<e-yeerme npeej neLe eceeCe
Thej DeekeeMe ceW DeOej hengbe peeles nQ~ DeOej ceW ner kegyesj eje meceJemejCe keer jevee keer peeleer nw~ peye YeieJeeve eerefJenej
kejles nQ leye meceJemejCe efJeIeefle nes peelee nw Deewj YeieJeeve DeekeeMe ceW DeOej eueles nQ leLee osJeieCe eYeg kes ejCeeW kes
veeres mJeCe&ceeer efoJe keceueeW keer jevee kejles jnles nQ~ efveJee&Ceeeefhle kes hetJe& Yeer peye YeieJeeve eesie efvejesOe kejles nQ leye
Jes DeekeeMe ceW DeOej ner jnles nQ efhej Yeer Gvekes "erke veeres keer Yetefce YeieJeeve keer efveJee&CeYetefce ceeveer peeleer nw etBefke efme
YeieJeeve efmeefMeuee hej Yeer "erke Gmeer Yetefce kes Thej efJejepeceeve nQ~
Fmemes en mhe nw efke YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer peneB mes cees#e iees nQ "erke JeneR hej Gvekes Mejerj kee mebmkeej efkeee
ieee nw Deewj JeneR hej mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMeuee hej FveW ves ejCe GlkeerCe& efkees Les~ Ssmes ner meccesoefMeKej heJe&le
kes meYeer eskeeW hej FveW eje ejCe GlkeerCe& efkees iees nQ Ssmee ceevevee eeefnS~
Ssmeer efmeYetefce heeJeehegjer kees cesje Devevle-Devevle yeej vecemkeej nesJes~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 48 elegLe& KeC[

heeJeehegjer efme#es$e hej peuecebefoj mes Ske heueeie Deeies peekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee Ske efJeMeeue efoiecyej pewve
cebefoj nw, Gmeer cebefoj heefjmej ceW veeres eej efpeveeuee nQ leLee Thej Yeer eej efpeveeuee efveefce&le nQ efpeveceW efJejepeceeve efJeefYeVe
leerLekejeW keer eefleceeSb eeeerve pewve mebmke=efle kee efoioMe&ve kejeleer nQ~ yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee& eeefj$eeeJeleea
eer Meebeflemeeiej cenejepe keer esle hee<eeCe keer ceveesnejer eeflecee Yeer #es$e hej efJejepeceeve nw~
Fvekes Deefleefje heeJeehegjer leerLe& hej eJesMe kejles ner peuecebefoj mes henues heeC[gkeefMeuee Geeve heefjmej hej cesjer esjCee
mes YeieJeeve ceneJeerj keer DeJeieenvee eceeCe 7 neLe Ke[dieemeve ueeueJeCeea eeflecee efJejepeceeve kejkes vetleve efpevecebefoj kee
efvecee&Ce meved 2003 ceW ngDee nw~
#es$e kes efoiecyej pewve cebefoj heefjmej ceW ye[er-ye[er Oece&MeeueeSb Yeer nQ, peneB meccesoefMeKej mes Deeves Jeeues ee$eer "njles
nQ Deewj YeieJeeve ceneJeerj keer Jevovee-Dee&vee kejkes Deeies kegC[uehegj, jepeie=ner leerLe&ee$ee kes efueS emLeeve kej peeles nQ~

R Q
PAWAPURI JALMANDIR- THE SALVATION LAND OF LORD MAHAVIRA
By - Ganini Gyanmati
Translated by - Komalchand Jain, Damoh
The Jal Mandir, situated in the centre of pond abounding in lotuses in Pawapuri, is the Salvation
Land of Lord Mahavira.
Shri Pujyapad Acharya has described in Nirvan Bhakti-
heeJeveoerefIe&keekegue-efJeefJeOegceKeC[ceefC[les jces~
heeJeeveiejeseeves JeglmeiexCe efmLele: me cegefve: ~~16~~
keeefle&keke=<Cemeevles mJeeleeJe=#es efvenle kece&jpe:~
DeJeMes<eb mebeeheod-Jepejecejce#eeb meewKeced ~~17~~
heefjefveJe=l& eb efpevesvb, %eelJee efJeyegOee eLeeMeg eeiece~
osJelejeebove - keeueeiegmegjefYeieesMeer<ez: ~~18~~
Deiveerveefppeveosnb cegkegeveuemegjefYeOetheJejceeuew:~
DeYee& ieCeOejeveefhe, ielee efoJeb Keb e JeveYeJeves~~19~~
And furthur-
heeJeehegjme yeefnVeleYetefceosMes, heeerlheuee kegueJeleeb mejmeeb efn ceOes~
eer Je&ceeveefpeveosJe Fefle eleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved eefJeOetleheehcee~~24~~
Shri Gunbhadra Acharya has described in Uttar Puran-
eceelheeJeehegjb eehe ceveesnjJeveevlejs~
yentveeb mejmeeb ceOes ceneceefCeefMeueeleues~~509~~
efmLelJee efoveeb JeerleefJenejes Je=efvepe&j~
ke=<Cekeeefle&kehe#eme elego&Meeb efveMeelees~~510~~
mJeeefleeesies le=leeres-MegkeueOeevehejeeCe~
ke=leef$eeesiemebjesOe mecegefVeefeeb efele~~511~~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 49 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nleeIeeefleeleg<ke meVeMejerjes iegCeelceke~

ievlee cegefvemenesCe efveJee&Ceb meJe&Jeeef_leced ~~512~~
leosJe heg<eeLe&me hee&vleesvevlemeewKeke=led ~
DeLe meJexefhe osJesve Jeervceggkegmhegjled ~~513~~
ngleeMeveefMeKeevemle-lesne ceesnefJeef<eced ~
DeYee& ievOeceeueeefo-Jeweof J& ewe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeefvo<evles YeJeeleerleceLezJe&voejJe mleJew~
JeerjefveJe=&eflemeceehleefove SJeemleIeeefleke~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve~
YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele~~516~~
(Uttar Puran, Parva 76)
Here, it means that when Lord Mahavira gets seated on the great Gem-Rock in the middle of
pond, abounding in lotuses in Manohar garden of Pawapuri, at that time, the holy assembly of Lord
was dissolved. Then, by ceasing the walking activity, He engrossed into the deep meditaiton for two
days and destroying all non-destructive Karmas, Lord Mahavira got salvation at the last period of the
night of Kartik Krishna Chaturdashi (the 14th day of dark half of the 8th lunar Hindu month). Then,
Saudharma Indra with other Indra consecrated the holy body of Lord, after worshipping with divine
sandalwood etc. by the lustrous fire, coming out from the crown of the Agnikumar Indra. On the same
day Gautam Swami got omniscience.
This has also been described in Harivansh Puran & It is said that Deepawali festival was started then.
efpeveWJeerjesefhe efJeyeesOe mebleleb, mecevlelees YeJemecetnmevleefleced~
ehee heeJeeveiejeR iejeremeeR, ceveesnjeseeveJeves leoerekes~~15~~
elegLe&keeuesOe&elegLe&ceemekew - efJe&nerveleeefJeelegjyoMes<ekes ~
me keeefle&kes mJeeefle<eg ke=<CeYetlemeg-eYeelemevOeemecees mJeYeeJele~~16~~
DeIeeeflekecee&eCf e efveeesiekees, efJeOete IeeleervOeveJeod efJeyebOeve:~
efJeyevOevemLeeveceJeehe Mebkejes, efvejvlejeeesmegKeevegyevOeveced ~~17~~
me heekeueeCecenecensej:, eefmeefveJee&Cecens elegefJe&Oew:~
MejerjhetpeeefJeefOevee efJeOeevele:, megj:w meceYee&le efmeMeemeve:~~18~~
pJeueleoerheeefuekeee eJe=ee, megjemegjwoeaefheleee eoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele:, eoerehf eleekeeMeleuee ekeeMeles~~19~~
leLewJe e esefCekehetJe&YetYegpe:, eke=le keueeCecenb menepee:~
epeicegejf vee megjw e&LeeeLeb, eeeeceevee efpeveyeeseOf eceefLe&ve:~~20~~
lelemleg ueeske: eefleJe<e&ceeojeled, eefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~
mecegele: hetpeefelebg efpevesej, efpeveWefveJee&CeefJeYetelf eYeefeYeeked~~21~~
(Harivansh Puran, Sarg 66)
The conclusion is that Lord Mahavira got seated in the Manohar garden of Pawapuri. When
3 years and 8 & half months were remaining in the completion of Long 4th Kal, then, in the morning, at
the day of Kartik Amavasya of Swati lunar at the dawn period, Lord Mahavira got salvated by destroy-
ing all the Karmas by absolute deep meditation. At that time the body of Lord was worshipped by
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 50 elegLe& KeC[

deities of 4 different classes. After that with the rows of illuminating lamps lighted by infinite Sur & Asur
(deities), the sky of Pawapuri was lit with the dazzling light in all the direction. Many great kings with
Shrenik and with their subjects worshipped the holy event of salvation of Lord Mahavira and then all
Indras, kings returned to their respective places with repeating wishes for Ratnatraya.
From that time, worldly beings started to celebrated the auspicious event of the salvation of Lord
Mahavira with heartly devotion and great reverence, by illuminating the rows of lamps and worshipping
the Lord Mahavira every year in Bharat kshetra. It means, people started to celebrated great festival
Deepawali in the remembrance of great & auspicious event of Lord Mahavira.
Indra engraved the sacred foot-print of Lord-
There is a reference in Harivansh Puran-
When Lord Neminath got salvated from Girnar mountain, then, Indras worshipped the great sal-
vation event of Lord & then created a holy Siddhashila (Super Salvation Rock) by engraving the sa-
cred foot-print of Lord Neminath. And they enriched the Siddhashila with the auspicious virtues of Lord
Jinendra.
Tpe&evleefiejew Jeeer JeesCeeefueKe heeJeveerced~
ueeskes efmeefMeueeb ees efpeveue#eCe he*def eefYe:~~14~~
(Harivansh Puran, Sarg 65)
Also Shri Samantabhadra Swami has written in Svayambhu Stotra.
kekegob YegJe: Keejeesef<eogef<eleefMeKejwjuebke=le:~
cesIeheueheefjJeerle lemleJe ue#eCeeefve efueefKeleeefve JeefeCee~~127~~
Jenleerelf e leerLe&ce=e<f eefYee, meleleceefYeiecelese e~
eerelf eefJeleleoew: heefjlees, Ye=Mecetpe&evle Fefle efJeegleeseue:~~128~~
Shri Virsagarji Maharaj, the first chief disciple of the first Acharya of 20th centuary Charitra
Chakravarti Shri Shantisagarji Maharaj told that-In the same way, the Indras engraved the sacred foot-
print of Lord Mahavira with the Vajra (thunderbolt) in the middle of the Pawapuri pond after getting the
salvation by Lord from the great Gem-Rock and they consecrated the same Gem-Rock like Siddhashila
(Super Salvation Rock).
An another important thing, to be noted here, is that after getting omniscience the Lord reaches in
the sky at the height of 5000 Dhanush (bow)-measure of 20000 hands. The holy assembly is also
created by Kuber (Indra) in the sky. When Lord moves from the destination, then the holy assembly is
dissolved, and as soon as the Lord moves in the sky, the deities start to create the golden divine
lotuses under the feet of Lord. Also when Lord, before getting salvation, stops His meditation, He
remains above in the sky, at that time also the land under Him is considered to be the Salvation Land
of Lord, as because of Lord Siddha is also seated on the Siddhashila exactly above the same land.
So it is clear by this reference that the land from where Lord Mahavira got salvation, at the same
place, the consecration of his body was got done. And also, at the same place the Indra engraved the
sacred foot-print on the great Gem-Rock in the middle of the pond abounding in lotuses. In the same
way, it must be considered that the holy foot-prints of Lord are engraved on all the summits of Sammed
Shikhar mountain by the Indras.
To such a great & sacred land of salvation, Pawapuri, I pay my infinite reverential bowing.

R Q
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 51 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve heee&veeLe keer efveJee&CeYetefce

eer meccesoefMeKej peer efme#es$e kee heefjee
-Deeefe&kee DeYeeceleer
pewve Jee*dcee ceW DeeesOee SJeb meccesoefMeKej es oes leerLe& DeveeefoefveOeve SJeb Meeele ceeves iees nQ~ DeeesOee ceW meYeer
leerLekejeW kee pevce neslee nw Deewj meccesoefMeKej mes meYeer leerLekej efveJee&Ce eehle kejles nQ efkevleg ngC[eJemeefhe&Ceer kes keeueoes<e
mes Fme Meeele efveece ceW Jeefleece nes ieee Dele DeeesOee ceW kesJeue heeBe leerLekejeW kee ner pevce ngDee Deewj meccesoefMeKej
mes kesJeue yeerme leerLekejeW ves ner efveJee&Ce eehle efkeee efkevleg Fvekes Deefleefje Yeer DemebKe cegefveeeW ves eneR hej leheejCe kejkes
cegefe eehle keer~
Meeele efme#es$e nesves mes mechetCe& leerLe&#es$eeW ceW en meJe&ecegKe leerLe&#es$e nw FmeerefueS Fmes leerLe&jepe kene peelee nw~ eeke=le
efveJee&CekeeC[ ceW meccesoefMeKej mes yeerme leerLekejeW kes efveJee&Ce eeefhle kee GuuesKe kejles ngS GvnW vecemkeej efkeee ieee nw, pees
Fme ekeej nw-
yeermeb leg efpeCeJeeEjoe Decejemegj-Jebefooe Oego-efkeuesmee~
meccesos efieefj-efmenjs efCeJJeeCe ieee Cecees lesefmeb~~2~~
etBefke lesF&meJeW leerLekej YeieJeeve heee&veeLe kes yeeo mes eneB mes keesF& leerLekej cees#e veneR ieS FmeefueS en heejmeveeLe
efnue kes veece mes peevee peelee nw~ efleueeseheCCeefe veeceke ebLe ceW Deeeee& eefleJe=<eYe ves yeerme leerLekejeW eje meccesoefMeKej
heJe&le mes cegefe eehle kejves kee JeCe&ve kejles ngS YeieJeeve heee&veeLe kes yeejs ceW yeleeee nw efke-
efmeo meeceerheoermes meeJeCeceemeefcce pecceCekeKees~
meccesos heemeefpeCees eermepegoes ieoes ceeskeKeb~~
DeLee&led heee&veeLe efpevesv eeJeCe ceeme ceW Megkeue he#e keer mehleceer kees eoes<ekeeue ceW Deheves pevce ve#e$e kes jnles eerme
cegefveeeW kes meeLe meccesoefMeKej mes cege ngS~
GejhegjeCe veeceke ebLe ceW meiej eeJeleea kee jeseke keLeeveke yeleeles ngS meiej eeJeleea SJeb Gvekes mee" npeej heg$eeW
kes meccesoefMeKej mes cegefe eehle kejves kee megvoj JeCe&ve Deeee nw~ Yeejke eer %eevekeerefle& peer eje jefele eMeesOej eefjle
ceW efueefKele eMeefmle ceW jepee ceeveefmebn kes ceb$eer veevet eje meccesoefMeKej hej yeerme cebefojeW (eskeeW) kes efvecee&Ce kee GuuesKe nw~
efoiecyej ceeveleevegmeej leerLekej YeieJeeve efpeme mLeeve mes cege ngS, Gme mLeeve hej meewOecexv ves efevn mJehe mJeefmleke
yevee efoee hegve Yee eeJekeeW ves Gve mLeeveeW hej leerLekejeW kes ejCe mLeeefhele efkeS~ ceneceele veevet ves efpeve cebefojeW DeLee&led
eskeeW kee efvecee&Ce efkeee Lee, Jes hegjeves peerCe& cebefojeW kes mLeeve hej ner yeveeS ieS Les Jes ner eskeW Deye leke JeneB efJejepeceeve
nQ efpevekee Jele&ceeve ceW hegve peerCeexej keee& eue jne nw~ ceefv$eJej veevet kes henues eneB cebefoj Deewj cetefle&eeB LeeR Fme ekeej
kes GuuesKe nceW keF& evLeeW ceW efceueles nQ~ lesjnJeeR Meleeyoer kes efJeeve eefle ceovekeerefle& ves Meemeve elegefebefMekee ceW efueKee
nw efke-
meesheeves<eg.....................efoiJeememeeb Meemeveced~~11~~
DeLee&led meewOece& Fv ves yeerme leerLekejeW keer eefleceeSb peneB eefleefle keer nQ leLee pees eefleceeSB Deheves Deekeej keer eYee
mes legueveejefnle nQ, Gme meccesoheer Je=#e hej YeJepeve ke G"ekej Yeer meeref{eeW eje e{kej hegCeesoe mes Gve eefleceeDeeW
keer Jebovee kejles nQ~ YeJe kes Deefleefje Gvekes oMe&ve keesF& veneR kej mekelee~ en efoiecyej Oece& Meeele nw DeLee&led eneB meoe
mes jne nw~ Fme JeCe&ve mes en heefueleeLe& efvekeuelee nw efke henues meccesoefMeKej kes Thej yeerme cebefoj yeves ngS Les Deewj GveceW
meewOecexv eje eefleefle yeerme leerLekejeW keer cetefle&eeB efJejepeceeve LeeR~ es cebefoj efkeleves ye[s Les Deewj Fvekee keee ngDee, en
lees helee veneR euelee~ uesefkeve Ssmee ueielee nw efke es cebefoj veneR, yeefuke eskeeW kes he ceW Les Deewj henues FvneR ceW cetefle&
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 52 elegLe& KeC[

efJejepeceeve neWieer heeeled Demegj#ee Deeefo keejCeeW mes Fve cetefle&eeW kes mLeeve hej ejCe efJejepeceeve kej efoes iees neWies Deewj
peerCe& nesves hej ceneceele veevet ves Fvekes mLeeve hej ner yeerme eskeW ee cevoefjeeB yeveJee oer neWieer~
eefleJee& ceovekeerefle& kes keeue ceW meccesoefMeKej hej Ske Dece=leJeeefhekee Yeer Leer, efpemeceW Yee ueesie DeJeeW mes yeerme
leerLekejeW kes efueS DeIe& e{eles Les, en Dece=leJeeefhekee ner Jele&ceeve ceW peuecebefoj kenueelee nw~ YeeieCe Delevle eeeerve keeue
mes ner efme#es$e meccesoefieefj keer hegCeeoeefeveer ee$ee kes efueS peeles jns nQ~ Fve ee$eeDeeW kes efJeJejCe hegjeCe ebLeeW, keLeekees<eeW
Deewj efJeefJeOe Yee<eeDeeW ceW efveye ee$ee-efJeJejCe-keeJeeW leLee evLe-eMeefmleeeW ceW efceueles nQ~ GejhegjeCe ebLe ceW ner meccesoefMeKej
ee$ee kes meboYe& ceW YeieJeeve heee&veeLe kes ome YeJe hetJe& kes jepee heesovehegj vejsMe DejefJevo (ceYetefle Fvekes ceb$eer Les) kee JeCe&ve
Deelee nw efpevneWves oer#ee uesves kes yeeo meccesoefMeKej ee$ee kes efueS peeles mecee ceYetefle kes peerJe ceoesvcee neLeer kees mecyeesOeve
eoeve kej DeCegele oskej meeefJeke yevee efoee Lee~ ener neLeer kee peerJe Deeies peekej ke"esj meeOevee mes lesF&meJeeB leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe yevee efpevneWves Fmeer meccesoefMeKej mes cegefe eehle keer~ cegefvejepe DejefJevo ves Yeer Fme heJe&le mes ceesn kee
#eekej Ieeefleee keceeX kee veeMe kej kesJeue%eeve eehle efkeee Deewj JeneR mes cees#e eehle efkeee~
leerLe&jepe meccesoefMeKej (heejmeveeLe efnue) Jele&ceeve ceW PeejKeb[ eosMe kes efieefj[ern efpeues ceW efmLele nw~ eneB hengBeves kes
efueS jsueJes kes keF& ceeie& nQ, Yeejle mejkeej eje YeieJeeve heee&veeLe kes veece mes Ske ^sve Yeer heejmeveeLe Skemeesme eueeeer
ieeer nw~ heejmeveeLe msMeve kes meeceves ner Ske heueeie keer otjer hej F&mejer ceW oes efoiecyej pewve Oece&MeeueeSb yeveer ngF& nQ, Ske
lesjehebLeer Deewj otmejer yeermehebLeer, oesvees efveke-efveke nQ~ lesjehebLeer Oece&Meeuee ceW megefJeOeepeveke kecejs, kegbDee Deeefo kes meeLe
Ske efJeMeeue eewke nw, cegKe ej mes heeke keer oeeeR Deesj efMeKejyebo cebefoj nw, cebefoj kes yejeyej ceW Ske lejer kes veeres
ejCe efJejepeceeve nQ~ oesveeW keesef"eeW kes yeere keer ieueer ceW Goemeerveeece kee eJesMeej nw~ Fme mebmLee kee veece eer heee&veeLe
efoiecyej pewve Meeefvle efvekesleve Goemeerveeece nw efpemekeer mLeehevee hetpe #eguueke eer ieCesMeemeeo peer JeCeea ves keer Leer~ FmeceW
efJeje leeieer, yeeeejer Deeefo Oece&meeOevee keer YeeJevee mes jnles nQ~ mebmLee ceW leeieerYeJeve, mJeeOeeeMeeuee, mejmJeleer YeJeve,
Oece&Oeeveeece Deeefo nQ~ eJesMe ej kes yeeF Deesj leeieer YeespeveMeeuee nw~ eebieCe ceW 25 heg TBee JeCeea peer kee meceeefOemlethe
nw, mlethe mes Deeies heee&veeLe efpeveeuee kee YeJe YeJeve nw~ cebefoj kes yeieue ceW cegceg#eg ceefnueeece kees ceeie& peelee nw~ ceefnueeece
kes efpeveeuee ceW Ske efJeMeeue ne@ue nw efpemeceW mee{s 4 heg DeJeieenvee Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer eeflecee efJejepeceeve nw~
F&mejer mes ueieYeie 22 efkeceer. hej ceOegyeve nw~ ceOegyeve heJe&le kes Gejer Yeeie keer Deesj nw~ ceOegyeve ceW lesjehebLeer Deewj
yeermehebLeer oes keesef"eeB DeLee&led Oece&MeeueeSb nQ~
hene[ hej Thej e{ves hej meJe&eLece ieewlece mJeeceer keer eWke nw, eWke kes yeeeW neLe keer Deesj ceg[kej hetJe& efoMee keer
lejhe hevn eWke nQ pees ket kenueeles nQ Jess eceMe Fme ekeej nQ-
1. kegbLegveeLe kee %eeveOej ket 2. veefceveeLe kee efce$eOej ket 3. DejnveeLe kee veeke ket 4. ceefuueveeLe kee mebyeue
ket 5. eseebmeveeLe kee mebkegue ket 6. heg<heoble kee megeYe ket 7. heeeYeg kee ceesnve ket 8. cegefvemegeleveeLe kee efvepe&j
ket 9. eveYeg kee ueefuele ket 10. DeeefoveeLe YeieJeeve kee ket 11. MeerleueveeLe kee efJeegle ket 12. DevevleveeLe kee mJeebcYet
ket 13. mebYeJeveeLe kee OeJeue ket 14. Jeemeghetpe ket (eneB 5 ejCe yeves nQ) 15. DeefYevevoveveeLe kee Deevevo ket~
Fve eskeeW ceW eveYeg eWke yengle TBeer nQ, DeefYeveboveveeLe keer eWke mes Glejkej peuecebefoj Deeles nQ, eneB Ske efJeMeeue
cebefoj yevee ngDee nw, efpemekes eejeW Deesj peue Yeje nw, henues Fme cebefoj ceW efoiecyej Jeerlejeie eefleceeSb efJejepeceeve LeeR, oesveeW
meceoee kes ueesie eneB oMe&ve-hetpeve kejles Les efkevleg Oeerjs-Oeerjs esleecyejeW ves cebefoj hej Dehevee DeefOekeej kej efueee nw~
eneB mes ieewlece mJeeceer keer eWke hej hengBeles nQ~ Fme mLeeve mes eejeW Deesj jemles peeles nQ, efkevleg ee$ee hetjer kejves nsleg
eneb mes heefece efoMee keer Deesj peekej veew eskeeW keer Jevovee meYeer ueesie kejles nQ~ FveceW-1. Oece&veeLe kee megoeJejket
2. megceefleveeLe kee DeefJeeue ket 3. MeebefleveeLe kee MeebefleeYe ket 4. ceneJeerj kee ket 5. megheee&veeLe kee eYeeme ket
6. efJeceueveeLe kee megJeerj ket 7. DeefpeleveeLe kee efmeJej ket 8. veefceveeLe kee efce$eOej ket SJeb 9. heee&veeLe kee

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 53 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

megJeCe&Ye ket nw~

Fve eskeeW ceW YeieJeeve heee&veeLe keer en eWke meyemes TBeer nw~ Fme eWke hej Ke[s neskej eejeW Deesj keer DeeuneohetCe&
MeeJeueer ceW ceve Oeeve, meeceeefeke Deewj hetpee-mlees$e ceW mJele efveceive nes peelee nw~
eWke kes peerCeexej kes yeejs ceW en Yeer kene peelee nw efke meceed esefCeke ves peerCe& eskeeW kes mLeeve hej YeJe eskeeW
kee efvecee&Ce kejeee Lee~ Jele&ceeve ceW meccesoefMeKej peer efme#es$e hej efoiecyej SJeb esleecyej oesveeW meceoee kes ueesieeW kee
meceeve DeefOekeej nw~ DeLee&led oesveeW mebeoee kes ueesie Gvekeer hetpee-Dee&vee Deheveer-Deheveer Deecveee Devegmeej kejles nQ~
MeeeleleerLe& meccesoefMeKej ceW cegKehe mes yeermehebLeer-lesjnhebLeer kees"er kes meeLe-meeLe efheues 25-30 Je<eeX mes Deveske
veJeefvecee&CeeW kes eje Yeejer efJekeeme keee& ngDee nw~ hetpe Deeeee&eer efJeceuemeeiej peer cenejepe keer esjCee mes meceJemejCe
cebefoj, leerme eewyeermeer cebefoj Deeefo kes efJeMeeue efvecee&Ce, Deefe&kee eer Fvogceleer ceeleepeer keer esjCee mes ceOeueeske jevee,
Deeeee&eer mebYeJemeeiej cenejepe keer esjCee mes ef$eeesie Deeece, Deeeee&eer megceeflemeeiej cenejepe keer esjCee mes leeieer-eleer
Deeece Deeefo efvecee&CeeW kes meeLe JeneB Deveske mebmLeeSB Deheves-Deheves veJeefvecee&Ce Deeefo keee&keueeheeW kes eje efme#es$e keer
ieefjcee Je=ef ceW Dehevee meefee eesieoeve eoeve kej jner nQ~ Fmeer e=BKeuee ceW heJe&lejepe kes eewhe[e kegC[ hej efmLele efoiecyej
pewve cebefoj SJeb Oece&Meeuee eeef$eeeW kes efueS efJeMes<e megefJeOee eoeve kejles ngS ee$ee kes Deevebo kees efiegefCele kej osles nQ~
efheues Je<e& ceee& 2003 ceW pewve meceepe keer Jeefjlece meeOJeer hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe
meccesoefMeKej hengBeer Deewj JeneB Deveske mebmLeeDeeW eje keer pee jner eieefle osKekej Deleble emeVe ngF~ hetpe ceeleepeer ves
leerLe&jepe keer meele Jevovee kejves kes meeLe-meeLe JeneB YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee SJeb cebefoj kes he ceW Deheveer Ske
ueIeg YeW meceefhe&le keer~ pees efke eewyeermeer cebefoj-yeengyeueer Jeeues eebieCe ceW keceueeke=efle efpevecebefoj kes he ceW efveefce&le neskej
pewveOece& keer Deefleeeeerve mebmke=efle kee efoioMe&ve keje jns nQ~
Fme ekeej mebef#ehle he ceW nceW en peevevee nw efke Fme efme#es$e mes yeerme leerLekejeW kes Deefleefje DemebKe cegefvejepe
mecee-mecee hej cege ngS nQ FmeefueS en #es$e Delevle heefJe$e nw~ Fmekee keCe-keCe heefJe$e nw ener keejCe nw efke Fme leerLe&
hej efmebn, JeeIe, efnjCe Deeefo DeveskeeW peeefle efJejesOeer Deewj efnbmeke eeCeer efJeejles osKes ieS nQ efkevleg keYeer efkemeer kee Deefnle
veneR ngDee en meye leerLe&jepe kee eYeeJe nw~ eneB kes JeeleeJejCe ceW heefJe$elee Deewj Megefelee keer YeeJevee meowJe yeveer ngF& nw~
ee$eer kes ceve ceW Jee DeLeJee DeJee he ceW keer en hebefe meoe Debefkele jnleer nw-
Ske yeej Jevos pees keesF&,
leeefnb vejke-heMeg ieefle veneR nesF&~
MeeeeW ceW lees efMeKejpeer keer Jebovee kejves kee heue yeleeee nw efke Jen Jeefe efhej mebmeej ceW DeefOeke mes DeefOeke
49 YeJe OeejCe kejves kes yeeo cees#e eehle kej ueslee nw~ Ssmes heeJeve leerLe&jepe kees Mele-Mele veceve~
R Q

peneB DevevleeW leer L e k ej ves ef m eOeece heeee nw ~

ef m e#es $ e mecces o ef M eKej ef m ejceew j leer L e& ieeee nw ~ ~
Gme ef y enej eevle ves heeJevelee kee OJepe uenjeee~
%eeveceleer ceelee ves efpemekee Devedleme DeueKe peieeee~~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 54 elegLe& KeC[

efoiecyej pewve DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer

emlegefle-kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve
efoiecyej pewve mebmke=efle keer Decetue efJejemele DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer leerLe& Jele&ceeve ceW pewvemeceepe kes efueS mechetCe& Yeejle
kee ieewjJe mLeue nw~ en jepemLeeve eevle kes kejewueer efpeues kes efnC[ewve GheKeC[ ceW iebYeerj veoer kes heefeceer le hej eebove ieeBJe ceW efmLele
nw~ YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeeege eeflecee kes keejCe en mLeeve eer ceneJeerj peer kes veece mes megeJf eKeele nw~
eebovehegj kes ceneJeerj keer Meevle, cevees%e, lespeescetefle&, DeefleMeekeejer efoiecyej eeflecee kes oMe&ve ner Yee kes ceve kees yeebOe
uesleer nw Deewj Jen kekeer ueieeS Gme Deevevo ceW Kees peelee nw, yejyeme DeeBKeeW mes Deevevoeeg yenves ueieles nQ~ Debie-Debie
jesceebefele nes G"lee nw, mecehe&Ce, ee Deewj efJeeeme kes hetue efKeue G"les nQ~ Jeelmeueceeer cetefle& mes Deveyeesuee mebJeeo neslee
nw~ Yee kees Ssmee DeeYeeme neslee nw efke meceJemejCe ceW efJeeceeve leerLekej kes meejs DeefleMee Gmes DevegYetle nes jns nQ Deewj Gmekes
ceve ceW efoJeOJeefve kee emeej nes jne nw~ DeeOeeeflceke peve eneB mes DeOeelce kees heefjheg kejles nQ leLee ueewefkeke peve Deheveer
ueewefkeke FeDeeW keer hetefle& kejles nQ~
meJe&Oece& meceYeeJe kee eleerke en meJeexoe leerLe&, leerLekejeW keer hejcheje ceW 24JeW leerLekej eer ceneJeerj mJeeceer keer eeflecee
kee GodYeJe mLeue nw~ efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele kegC[uehegj ceW Deepe mes 2602 Je<e& hetJe& ew$e Megkeuee $eeesoMeer
efleefLe cesW ceelee ef$eMeuee keer heefJe$e kegef#e mes pevces ceneJeerj ves peveceeveme ceW Deefnbmee, Deheefjen Deewj Deveskeeble kes cetueeW keer
eeflee kej eeCeercee$e kes keueeCe kee ceeie& eMemle efkeee nw~
Fme leerLe&#es$e kes eeogYee&Je kes yeejs ceW Ssmee yeleeee peelee nw efke ueieYeie 400 Je<e& hetJe& eebove ieebJe ceW efJeejCe kejves
Jeeueer Ske ieee kee otOe iebYeerj veoer kes heeme Ske erues hej mJele: ner Pej peelee Lee~ ieee peye keF& efoveeW leke efyevee otOe
kes Iej hengBeleer jner lees iJeeues ves keejCe peeveves kes efueS ieee kee heere efkeee~ peye iJeeues ves en ecelkeej osKee lees
GlmegkeleeJeMe Gmeves erues keer KegoeF& keer~ JeneR YeieJeeve ceneJeerj keer en efoiecyej eeflecee eie ngF&~ cetefle& kes ecelkeej Deewj
DeefleMee keer ceefncee lespeer mes mechetCe& #es$e ceW hewue ieF&~ meYeer Oece&, peeefle Deewj meceoee kes ueesie Yeejer mebKee ceW otj-otj
mes oMe&veeLe& Deeves ueies, Gvekeer ceveeskeeceveeSb hetCe& nesves ueieeR, #es$e cebieuecee nes G"e~ mecee kes eJeen ceW efJekeefmele neslee
en leerLe& Deepe mechetCe& Yeejle kee ieewjJemLeue yeve ieee nw~
DeefleMeekeejer YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee mes eYeeefJele neskej yemeJee efveJeemeer eer Decejebo efyeueeuee ves eneB Ske
cebefoj kee efvecee&Ce kejJeeee~ Fme cebefoj kes eejeW Deesj oMe&veeefLe&eeW kes "njves kes efueS kecejeW kee efvecee&Ce YeepeveeW kes
meneesie mes kejeee ieee efpemes keuee kene peelee nw~ keues kes ceOe ceW efmLele nw cegKe cebefoj~ Fme efJeMeeue efpeveeuee
kes ieieveegcyeer OeJeue efMeKej SJeb mJeCe& keueMeeW hej henjeleer pewveOece& keer OJepeeSB jlve$ee (meceioMe&ve, %eeve Je eeefj$e)
kee mebosMe osleer eleerle nesleer nQ~ cebefoj keer heee&Jesoer ceW cetueveeeke kes he ceW YetieYe& mes eehle YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee
efJejeefpele nw leLee oeeeR Deesj leerLekej heg<heoble SJeb yeeeeR Deesj leerLekej DeeefoveeLe keer eefleceeSb efJejepeceeve keer ieF& nQ~ cebefoj
kes Yeerlejer SJeb yeenjer ekeeseW ceW mebiecejcejer oerJeejeW hej yeejerke KegoeF& mes leLee mJeefCe&ce efe$eebkeve kejekej cebefoj keer e
kees Deeke<e&ke Je eYeeJeMeeueer yeveeee ieee nw~ cebefoj keer yeee heefjecee ceW keueelceke YeeJe GlkeerCe& efkees ieS nQ~ cebefoj kes
cegKe eJesMe ej keer meeref{eeW kees megefJeOeepeveke SJeb Deeke<e&ke mJehe efoee ieee nw~ eer ceneJeerj peer ceW cegKe cebefoj kes
DeueeJee iele Je<eeX ceW 4 Deewj cebefojeW kee efvecee&Ce ngDee~ 1. MeebefleJeerj veiej ceW efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee SJeb Deve leerLekej
eeflecee 2. keerefle& Deeece ewleeuee 3. mevceefle Oece&Meeuee kes meeceves ye. keceueeyeeF& eje YeieJeeve heee&veeLe efpeveeuee (keeBe
kee cebefoj) 4. ye. ke=<CeeyeeF& eje mebeeefuele cegceg#eg ceefnueeece kee efpevecebefoj~
Jele&ceeve ceW cegKe cebefoj ceW peneB YeieJeeve ceneJeerj keer cetueveeeke eeflecee efJejepeceeve nw, Gmekes veeres keer cebefpeue ceW
ner eeeerve ueeue hee<eeCe mes efveefce&le keueelceke cebefoj efJeeceeve nw efpemes Oeeve kesv kes he ceW efJekeefmele efkeee ieee nw~
eneB YeieJeeve ceneJeerj kee Ske efJeMeeue efe$e MeesYeeeceeve nw~ Yeepeve efveefJe&keej, Skeeelee mes cetueveeeke YeieJeeve ceneJeerj
kes efe$e kes mece#e yew"kej Oeeveceive nes mekeW Fme YeeJevee kes meeLe Oeeve kesv kees leweej efkeee ieee nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 55 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee kes GodYeJe mLeue hej Ske keueelceke $eer ceW YeieJeeve kes ejCe efevn eefleefle nQ~ Deepe
Yeer eneB ogiOeeefYe<eske kejves keer nes[ meer ueieer jnleer nw~ eneB e{ves Jeeueer meeceeer Deewj jeefMe Deepe Yeer Gmeer iJeeues kes JebMepe
kees eehle nesleer nw, efpemeves eefleceepeer kees Yetefce mes efvekeeueves kee meewYeeie eehle efkeee Lee~ Fme $eer kes eejeW Deesj Deeke<e&ke
Geeve efJekeefmele efkeee ieee nw~ Fme Geeve ceW ejCeefevn $eer kes meeceves Jeeues Yeeie ceW 29 heer TBee ceneJeerj mlethe nw
efpemekes heuekeeW hej YeieJeeve ceneJeerj kes GheosMe Debefkele nQ~ en mlethe YeieJeeve ceneJeerj kes 2500JeW efveJee&CeeslmeJe kes heeJeve
Gheue#e ceW efveefce&le efkeee ieee Lee~ ejCeefevn $eer kes heers Jeeues Yeeie kees DeeOegefveke yeeueJeeefkee kee mJehe efoee
ieee nw, FmeceW Ske Deeke<e&ke yeejnojer Yeer yeveeF& ieF& nw~ otj-otj mes DeeS Yeepeve ejCeefevn $eer kes yeenj ner yeeuekeeW
kee heejcheefjke cegC[ve mebmkeej Deeefo kejJeekej Deheveer DeemLee Deewj efJeeeme eie kejles nQ~
cebefoj kes ceggKe ej kes meccegKe 52 heg TBee mebiecejcej mes efveefce&le keueelceke ceevemlebYe nw efpemekes Meer<e& hej eej
leerLekejeW keer eefleceeSB nQ~ en YeJe ceevemlebYe eeef$eeeW kees otj mes ner Deekeef<e&le kejlee nw~
#es$e hej efJeefYeVe veeceeW keer 7 Oece&MeeueeSB DeJeefmLele nQ~
#es$e hej Deve keF& mesJeeYeeJeer mebmLeeSB nQ-
1. cebefoj kes heefece keer Deesj ueieYeie Ske heueeie keer otjer hej ke=<CeeyeeF& peer eje mebeeefuele ceefnuee efJeeeuee nw
efpemeceW Ske efJeMeeue cebefoj nw~
2. cebeof j mes hetJe& keer Deesj veoer keer lejhe DeeoMe& ceefnuee efJeeeuee nw~ FmeceW neF&mketue leke keer efMe#ee oer peeleer nw, Jele&ceeve
ceW #es$e Deewj meceepe kes meneesie mes Deeece kee efJeMeeue YeJeve efveefce&le nes egkee nw~ Fmekeer mebeeefuekee ye. keceueeyeeF& peer nQ~
3. MeeefvleJeerjveiej-en veoer kes otmejer Deesj hetJeea efkeveejs hej efmLele nw~ Fmekeer mLeehevee eeefj$e eeJeleea Deeeee&eer
Meebeflemeeiej cenejepe kes efleere heeeee& mJe. Deeeee&eer efMeJemeeiej peer cenejepe keer esjCee mes Deeeee&eer Meebeflemeeiej
peer cenejepe Deewj Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes veece hej keer ieF& nw~ eneB 28 heer TBeer MeebefleveeLe YeieJeeve keer
efJeMeeue cetefle& kes Deefleefje 24 leerLekejeW Deewj Gvekes Meemeve osJeer-osJeleeDeeW keer cetefle&eeB efJejepeceeve nQ~ cebefoj kes mece#e
ceevemlebYe yevee ngDee nw~ cebefojkes Ske Deesj MeeefvleJeerj pewve iegkegue nw~ Fmekes meeceves ner #es$e mes mebyebefOele keerefle& Deeece
nw peneB Ske ewleeuee nw efpemekeer mLeehevee ye. keerefle&ueeue peer ves kejeF& Leer~
eneB kes Jeeef<e&ke cesuee keer efJeMes<e eefmeef nw~ ceneJeerj peebleer kes DeJemej hej eneB eefleJe<e& ew$e Megkeuee lesjme mes JewMeeKe ke=<Cee
efleeree leke 5 efoJemeere uekeKeer cesuee ueielee nw~ Fme cesues ceW meeceoeefeke, je^er e SJeb YeeJeveelceke Skelee kes ele#e oMe&ve nesles
nQ~ Yeejle ceW en efoiecyej pewve leerLe& Ssmee Oeeefce&ke mLeue nw peneB pewve ner veneR Deefheleg meYeer Jeie& kes ueesie meefcceefuele neskej YeieJeeve
kee oMe&ve-Jevove-peekeej kej ceveewelf eeeB ceveeles nQ~ Jeeef<e&ke cesues kee cegKe Deeke<e&Ce JewMeeKe ke=<Cee eefleheoe kees efvekeueves Jeeueer Deeke<e&ke
SJeb YeJe jLeee$ee nesleer nw~ jLe kee mebeeueve hejchejevegmeej efnC[ewve kes Gheefpeuee keueskej jepemejkeej kes eefleefveefOe kes he ceW
meejLeer yevekej kejles nQ~ Fme ekeej Oeeefce&ke YeeJeveeDeeW mes Deesle-eesle Fme cesues kees jepekeere eeflee SJeb ceevelee eehle nesleer nw~
efpeuee keueskej eje cesues kes efove mechetCe& efpeues ceW jepekeere DeJekeeMe Ieese<f ele efkeee peelee nw~
eneB eueleer ^vs e mes YeieJeeve kes oMe&ve nesles nQ DeLee&led efouueer, cegcyeF& yee[@ iespe ueeFve hej efmLele eer ceneJeerj peer jsueJes msMeve
hej eueleer ^vs e mes YeieJeeve kes oMe&ve keer JeJemLee nw~ msMeve kes huesheece& hej 15 heer TBes efJeMeeue efe$e mlebYe kee efvecee&Ce
efkeee ieee nw~ Fme mlebYe ceW mLeeF& he mes YeieJeeve ceneJeerj kes 4 6 heer meeFpe kes ye[s efe$e, leerLe& #es$e kes efJenbiece efe$eeW
kes meeLe ueieeS ieS nQ~ mlebYe kes oesveeW Deesj efe$e nQ Deewj ee$eer efyevee huesheece& hej Glejs yew"-s yew"s ner ^vs e mes YeieJeeve ceneJeerj
kes oMe&ve kej Deheves Deehekees meewYeeieMeeueer mecePeles nQ~ jepemLeeve kes kelLeF& jbie kes esveeF helLej mes yeves Fme mlebYe kes yeere
eEkeeue iueeme ceW peef[ le ye[s efe$e ueieeS ieS nQ~ jeef$e ceW Fmes mhe osKeves nsleg jesMeveer kee DeeJeMeke eyebOe Yeer nw~
eer ceneJeerj peer cebefoj Deewj #es$e kee eyebOe eejbYe mes ner peehegj kes efoiecyej pewefveeeW keer hebeeele keer Deesj mes cetuemebIe
Deecveee kes Deecesj ieer kes efoiecyej pewve YeejkeeW eje neslee Lee~ Fve YeejkeeW keer efveegefe efoiecyej pewve hebeeele kejleer
Leer Deewj peehegj jepe keer mejkeej ceevelee osleer Leer~ meved 1998 ceW Yeejke eer censvkeerefle& peer kes efveOeve kes yeeo peehegj
keer efoiecyej pewve hebeeele ves hejchejevegmeej Yeejke eer evkeerefle& peer kees heomLeeefhele efkeee~ meved 1923 ceW peye ieebJe kes
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 56 elegLe& KeC[

peceeRoej neefmeue osves ceW Deeveekeeveer kejves ueies lees peehegj keer efo. pewve hebeeeleeW kes Deeen hej peehegj jepe kes kees& Dee@he
Jee[d&me eje eyebOe efkeee ieee leLee efoiecyej pewve hebeeeleeW keer Deesj mes #es$e hej Ske ceesleefceo efvejvlej ceveesveerle jne~ meved
1923 mes 1930 leke #es$e kee eyebOe kees& Dee@he Jee[&dme ves efkeee~ meved 1930 ceW efoiecyej pewve hebeeeleeW kees Gvekes DeeJesove
hej eyebOe Jeeefheme mebYeuee efoee ieee~ leYeer mes efvejvlej jepe keer ceevelee eehle efoiecyej pewve hebeeW keer keceser #es$e kee mechetCe&
eyebOe kej jner nw~ efoiecyej pewve DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer, jepemLeeve meeJe&peefveke eveeme DeefOeefveece kes Debleie&le
jefpem[& eveeme nw Deewj Fmekeer eyebOekelee& eyebOekeeefjCeer keceser, efoiecyej pewve DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer
meesmeeFerpe jefpem^sMeve Ske kes Debleie&le jefpem[& mebmLee nw~ mechetCe& efoiecyej pewve meceepe SJeb YeepeveeW kes meneesie mes
en #es$e efvejvlej eieefle heLe keer Deesj Deemej nw~
R Q

YeieJeeve ceneJeerj keer Ghemeie& efJepeeYetefce Ssefleneefmeke leerLe& Gppewve

-GcesMe pewve, efhejespeeyeeo
Yeejleere YetYeeie kes Jele&ceeve ceW ceOe eosMe ceW ef#eee veoer kes le hej yemeer Gppewve veiejer Yejle #es$e kes Fme Deeee&Jee& keer
Deefleeeeerve veieefjeeW ceW mes Ske nw~ Fmekes Deleerle keer eceeefCekelee heewjeefCeke ebLeeW Deewj Fefleneme ceWs JeefCe&le keLeevekeeW, IeveeDeeW
mes eceeefCele nw~ pewve, MewJe, Jew<CeJe hegjeCeeW ceW Fmekee Deewj Fmemes peg[ s IeveeeceeW kee eegjlee mes JeCe&ve nw~ Deeeee& efpevemesve ke=le
DeeefohegjeCe, Deeeee& iegCeYe ke=le GejhegjeCe, nefj<esCe keLeekees<e Deeefo pewve ebLeeW ceW Fmekee JeCe&ve Deveske yeej Deeee nw~
Deeefoyeee YeieJeeve $e+<eYeosJe ves peye hetjs Deeee&Jee& keer eMeemeefveke JeJemLee keer leye GvneWves 52 peveheoeW ceW Fme osMe
keer meerceeDeeW kee efJeYeepeve efkeee~ Ssmee keLeve Deeeee& efpevemesve ke=le DeeefohegjeCe ceW heJe& 16-keeJe ieeLee 152 mes 156
ceW JeefCe&le nw~ FvneR peveheoeW ceW DeJevleer veece mes efpeme peveheo kee ie"ve ngDee, GmeceW ceeueJee mes ueskej efmebOe leke kee YetYeeie
mecceefuele Lee~ DeJevleer keer jepeOeeveer DeJeefvlekee Leer pees yeeo ceW Gppeefeveer ee Gppewve kenueeF&~ Gppewve kee Yeejleere
Fefleneme ceW DeeflecenlJehetCe& mLeeve jne nw~
Gppewve keer jepeveerefleke he=Yetefce-
YeieJeeve ceneJeerj kes mecee ceW Gppewve Ske efJeMeeue Deewj JewYeJeMeeueer meeceepe keer jepeOeeveer Lee~ Fme efJe<ee hej efoiecyej-
esleecyej ebLeeW mes ueskej Deveske ebLeeW ceW Fme efJe<ee ceW eegj cee$ee ceW efueKee ieee nw~ FveceW ecegKe nw DeeefohegjeCe, GejhegjeCe,
megkegceeue eefj$e, cenekeefJe heg<heovle ke=le pemenjeefjG, kejkeC[eefjG leefceuejevee efmeuedheeefokeejced, keuhemet$e Yee<e, meceemegvoj
ke=le keefuekeeeee& keLee, ceewe&keeue kee Yeejleere Fefleneme Deeefo Deveskeeveske ebLeeW ceW Gppewve kee keLeve yeej-yeej Deeee nw~
F&mee mes ueieYeie mee{s leerve meoer hetJe& ceewe& meceed evieghle kes eje Ske efJeMeeue meeceepe keer jevee Yeejleere YetYeeie
ceW ngF& efpemeceW Jele&ceeve mechetCe& Yeejle mes ueskej keeyegue kebOeej leke kee YetYeeie meefcceefuele Lee~ ceewe& meeceepe keer jepeOeeveer
heeefueerheg$e Jele&ceeve ceW hevee Leer~ ceewe& MeemekeeW kees Fme efJeMeeue meeceepe kees mebeeefuele kejves kes efueS Gppewve Deewj
le#eefMeuee oes GhejepeOeeefveeeW keer mLeehevee keer~ Gppewve ceW GheMeemeke kes he ceW egJejepe (meeceepe kee YeeJeer Meemeke) ecegKe
Meemeke kes he mes mLeeF& he mes jnles Les~ en JeJemLee evieghle mes ueskej efJevogmeej, DeMeeske, kegveeue Je meceefle leke
efveeefcele eueleer jner~ mecee-mecee hej meceed Gppewve Deekej Yeer keg mecee leke efveJeeme kejles Les~ meceed evieghle kes
mecee Deveske Ssefleneefmeke IeveeSb Ieer en mecee Deefvlece egle kesJeueer Deeeee& Yeyeeng mJeeceer kee Lee~ meceed evieghle
Ssmes Debeflece cegkegOeejer Meemeke Les efpevneWves efoiecyej oer#ee OeejCe keer~
Fmekes yeeo ieo&efceuue JebMe kee Meemeve Gppewve ceW jne~ Gme mecee esleecyej Deeeee& keeuekeeeee& mes keg Fme ekeej
kee Ieveeece Iee efke GvneWves ieo&efceuue kes efJe MekeeW kees Gppewve hej DeeeceCe kejves kes efueS kene Deewj Gppewve hej
MekeeW kee DeefOekeej nes ieee~ ieo&efceuue kes heg$e efJeeceeefole ves MekeeW kees hejemle kejkes hegve: Gppewve hej DeefOekeej efkeee
leLee Fme efJepee kes he ceW efJeece mecJeled kee eeueve efkeee en mecee F&mee mes hetJe& henueer meoer kes ceOekeeue kee Lee~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 57 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Fmekes kejerye 135 Je<e& yeeo MekeeW ves hegve: Gppewve hej DeefOekeej kejkes Meke mecJeled eejbYe efkeee~ Fme ekeej efJeece mecJeled
leLee Meke mecJeled keer pevceYetefce Gppewve veiejer ner nw~
meeleJeeR meoer ceW Gppewve kes MeemekeeW hej Mebkejeeee& kee Yejhetj eYeeJe jne~ Gppewve vejsMe megIevJe >es leke yeeweW kees
Deheves jepe mes hetCe&hesCe Yeiee efoee Lee~ hejceej JebMe kes MeemekeeW ceW cebgpe SJeb Yeespe kee Meemevekeeue Fefleneme ceW mJeCe& De#ejeW
ceW Debefkele nw~ cegbpe kes mecee jepeOeeveer Oeeje veiejer ceW mLeeefhele keer ieF& Leer~ meceed Yeespe ves Gmes hegve: Gppewve ceW mLeeefhele
efkeee~ Yeespe kes mecee ceW Yeer pewveOece& kee eneB hetCe& eYeeJe Lee Deveske Ssefleneefmeke IeveeDeeW Deewj Deveske pewve efJeeveeW,
eceCepeveeW keer eee& Fme Fme keeue ceW Fefleneme eefme nw leLee Jen Deveske ebLeeW ceW JeefCe&le nw~ mLeeveeYeeJe mes Fve meyekeer
eee& eneB kejvee mebYeJe veneR nw~ eneB nce YeieJeeve ceneJeerj mes mebyebefOele Je Ske oes ecegKe IeveeDeeW keer ner eee& kejWies~
YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gppewve-
Deeeee& YeieJevle iegCeYe ke=le GejhegjeCe kes heJe& 74 ceW keeJeieeLee 331 mes 337 ceW JeefCe&le Ievee ece Fme ekeej
nw~ kewJeue eeefhle mes hetJe& Ske yeej YeieJeeve Je&ceeve efyenej kejles ngS Gppewve DeeS Deewj Jen Gppewve kes Deeflecegeke MceMeeve
ceW eefleceeeesie ceW OeevemLe neskej lehe kejves ueies~ Gmeer mecee JeneB Ske ves GvnW osKekej Gvekee Oeeve Yebie kejves kes
efueS Deveske ekeej mes GheJe kejvee eejbYe efkeee~ Yeebkej cegKeeke=efle kejkes SJeb YeeYeerle kejves Jeeueer DeeJeepeeW Je eerlkeej eje
Gmeves Ieesj GheJe efkeee~ Deefive keer Yeebkej pJeeueeDeeW kes meeLe lespe nJeeDeeW Deeefo YeeYeerle kejves Jeeueer efeeeDeeW mes peye YeieJeeve
kee Oeeve Yebie veneR ngDee leye Jen Deheves ceelmee& YeeJe mes nkej Gvekes ejCeeW ceW velecemleke nes ieee~ YeieJeeve keer {lee, iebYeerjlee
osKe Gmeves GvnW cenefleceneJeerj kenkej Gvekeer Dee&vee keer Deewj Deheves mLeeve kees Jeeheme euee ieee~
Jele&ceeve ceW Gppewve kee Jen mLeeve peeefmebnhegje leerLe& kes veece mes peevee peelee nw~ ceee& meved 1996 ceW hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee Gppewve ceW heoehe&Ce ngDee leye GvneWves YeieJeeve ceneJeerj keer Fme Ghemeie& efJepeeYetefce
hej eeeerve Fefleneme kees meekeej kejves keer Deveskeeveske esjCeeSb eoeve keer LeeR, pees JeneB eLeeece meekeej nes jner nQ~ GveceW
mes YeieJeeve ceneJeerj lehemeejle Ke[dieemeve eeflecee MeerIe ner efJejepeceeve nesves Jeeueer nQ~
mebIe efJeso keer he=Yetefce Deewj Debeflece meceed keer oer#ee keer mee#eer Gppewve-
F&mee mes ueieYeie 350 Je<e& hetJe& peye ceewe& meeceepe keer GhejepeOeeveer Gppewve Leer~ meceed evieghle Gve efoveeW Gppeefeveer eJeeme
hej Les~ meceed kes ieg leLee Debelf ece egle kesJeueer Deeeee& YeieJevle Yeer Deheves efJeMeeue mebIe kes meeLe Gppewve #es$e ceW ner Les~ Gme
keeue ceW oes ecegKe IeveeSb Ske meeLe ceW Ieer, Ske Ievee ceW Ske efove jeef$e kes Debelf ece enj ceW meceed evieghle ves 16 mJehve
osKes efpeveceW GvnW Deveske IeveeSB mebkesle he Ieefle efoKeeF& oeR~ otmejer Ievee mJeeb Deeeee& YeieJevle kes meeLe Ieefle ngF~& Jen
Deeeee&eee& kes efueS veiej ceW Deees Deewj he[ieenve kes mecee oelee kes Iej ceW eJesMe kej jns Les leye JeneB heeueves ceW uess Ske veJepeele
efMeMeg kes cegnB mes peeDees peeDees kes Meyo megveeF& he[~s Deeeee&eer efyevee Deenej efkees Jeeheme Deheves mLeeve ueew ieS~ JeneB GvneWves
Fme Ievee hej efJeeej efkeee Deewj Deheves efveefcee %eeve mes peevee efke Gej Yeejle ceW Deeies Deeves Jeeues mecee ceW Ieesj ogeYf e&#e he[is ee
Deewj en 12 Je<e& leke eYeeJeer jnsiee~ GOej meceed Yeer Deheves mJehve kee eefleheue %eele kejves Gvekes ejCeeW ceW hengB es~ meceed kes
mJehve megvekej Deeies YeefJe<e ceW Ieefle nesves Jeeueer IeveeDeeW kes mebkesle ceW mJehveeW kee YeefJeleJe GvneWves meceed kees yeleeee~ meceed
kees GvneWves Deeves Jeeues ogeYf e&#e kes yeejs ceW yeleekej mecemle mebIe kees oef#eCe keer lejhe efJenej kejves keer yeele kener~
Deeeee& keer yeele megvekej meceed ves Dehevee jepeYeej Deheves heg$e kees meeQhe kej mJeeb YeJeleejCeer pewvesejer oer#ee enCe
kejves keer Iees<eCee keer Deewj Debeflece egle kesJeueer Deeeee& Yeyeeng mJeeceer mes oer#ee OeejCe kej ueer~ Deeeee&eer ves mecemle
efoiecyej eceCeeW mes oef#eCe keer lejhe efJenej kejves keer metevee Yespeer Deewj mJeeb veJeoeref#ele Deheves efMe<e meceed evieghle (cegefve
eYeeev) Je yeejn npeej eceCeeW kees meeLe ueskej oef#eCe keer Deesj efJenej efkeee~ Fme hej Yeer Deveske efoiecyej eceCe Gej
ceW jn ieS~ ogefYe&#e keer Yeebkejlee kes eueles Jen Deheveer eee& heefjMeg veneR jKe mekes~ esle Jee, ob[ Deeefo OeejCe kejkes
Jen Dehevee keee& eueeves ueies~ ogefYe&#e meceehle nesves kes yeeo Yeer Jen efMeLeueeeej mes cege nesves kee ceeveme veneR yevee mekes
Deewj Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj kes mebIe ceW en mebIeYeso ngDee~ Fme Ievee kee Deveske ebLeeW ceW efJemleej mes keLeve nw~ Fme
ekeej Gppeefeveer Debeflece cegkegOeejer meceed keer oer#ee Je mebIe Yeso kee mee#eer yevee~ efJeMeeKeeeee& kes ceOeosMe ceW Deeves Deewj
Gvekes eje GvnW hegve: efveoex<e efoiecyejeee& ceW mLeeefhele kejves kes eeeme Yeer megefJeOeeceeie& Deheveees Fve meeOegDeeW kees mevceeie&
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 58 elegLe& KeC[

ceW ueeves kes efueS meceLe& veneR nes mekee~

Dekecheveeeee& kes mebIe hej Ghemeie& keer he=Yetefce Gppewve-
nefmleveehegj ceW cegevf e efJe<Cegkegceej eje efveJeeefjle Dekecheveeeee& kes mebIe kes Gme Ieesj Ghemeie& keer pevceYetecf e Gppewveveiejer ner
nw~ Gvekee mebIe peye Gppewve ceW efJejepeceeve Lee leye Gppewve vejsMe eer Oecee& kes Jen eej ceb$eer yeefue, ye=nmheefle, enueeo Deewj vecegef e
ves eeeme kej jepee kees cegevf e oMe&ve mes jeskeves hej Yeer ve keves hej Gvekes meeLe peevee he[e~ GOej Deeeee& eer ves Deeiele Ievee
kees peevekej mechetCe& mebIe kees ceewve jnves kee DeeosMe efkeee, eglemeeiej veeceke cegevf ejepe Deenej kes efueS veiej ceW Les Dele: GvnW
Fme Dee%ee keer peevekeejer veneR Leer~ jepee Deewj cebe$f eeeW kes Jeeheme Deeles mecee Gvemes Gvekee mee#eelkeej nes ieee~ cegevf ejepe ves cebe$f eeeW
keer Jebie yeeleeW kee egef ehetJe&ke Gej oskej Gmes efveej kej efoee~ Deeeee& eer kees peye en Ievee %eele ngF& leye GvneWves cegevf e
eglemeeiej peer kees Gmeer mLeeve hej keeeeslmeie& Oeeve kee DeeosMe efoee~ ieg Dee%ee mJeerkeej kej Jen Gmeer mLeeve hej keeeeslmeie&
OeevemLe ngS~ eejeW Deheceeefvele cebe$f eeeW ves jele ceW JeneB Deekej Gve hej leueJeej mes Jeej kejves keer ese keer~ owJeeesie mes Jeve osJeer
ves GvnW Gmeer cege ceW keereuf ele kej efoee~ eele: en Ievee meYeer kees %eele ngF~& leye Gppewve vejsMe ves Deekej JeveosJeer mes eeLe&vee
kejves hej Jen ceb$eer cege ngS~ jepee ves GvnW Gmeer mecee Deheceeefvele kej osMe mes efvekeue peeves keer Dee%ee oer~ eejeW Deheceeefvele
ceb$eer nefmleveehegj vejsMe keer MejCe ceW Deekej JeneB ceb$eer yeve ieS~ GvneWves efkeme ekeej nefmleveehegj vejsMe hej Dehevee eYeeJe yeveekej
Dekecheveeeee& kes mebIe kees JeneB Deeves hej Deheves Deheceeve kee yeouee uesves kes efueS Ghemeie& efkeee, en meJe&eJf eefole nw~ Gppeefeveer
mes eejbYe Fme Ievee ves nefmleveehegj ceW efJe<Ceg kegceej cegevf e eje Ghemeie& efveJeejCe kes keejCe ner j#eeyebOeve heJe& kee pevce ngDee~
cenekeeue Jeve Deewj megkegceeue-
hegjeCe eefme megkegceeue cegevf e kee leerve efove leke eieeefueveer kee Deheves yeeeW meefnle Mejerj Ye#eCe kes ceneIeesj Ghemeie& keer
Ievee kee mebyebOe Fmeer Gppeefeveer veiejer mes nw~ megkegceeue eefj$e ceW Fmekee efJemleej mes JeCe&ve nw~ megkegceeue Gppewve veiej kes eser
megjvs oe Je eMeesYee kes heg$e Les~ heg$e pevce kes yeeo efhelee pewvesejer oer#ee enCe kej eues iees~ ceesn emle ceeB kees peye en %eele
ngDee efke heg$e efoiecyej eceCe kes oMe&ve nesles ner ie=nleeie osiee leye Gmeves Deheves cenue kes ej efoiecyej eceCeeW kes efueS meowJe
kes efueS yebo keje efoS~ megkegceeue kee ueeueve heeueve jepemeer JewYeJe mes Yeer DeefOeke Gece efJeefOe mes efkeee ieee~ yeeerme megvoj
keveeDeeW mes Gvekee efJeJeen kejekes GvnW mebmeej peeue ceW hebmeees jKeves kee Gheece ceeB ves efkeee, efkevleg YeefJeleJelee kes Deeies meye
JeLe& jne~ Ieefle Ieveeece ceW Jen Deheves cenue kes heers Je<ee&eesie kej jns cegevf e mebIe kes eje e%eefhlekee hee" kes mJej megvekej
Deheves ke#e keer efKe[keer mes Glej kej cegevf eejCeeW ceW pee hengB es~ Deheveer Deeeg kes leerve efove Mes<e peevekej cegevf ejepe mes oer#ee enCe
kej meYeer ekeej kes Deenej kee leeie kej Jeve ceW OeevemLe ngS~ heg$eceesn kes Deele&Oeeve mes cejkej ngF& eieeefueveer eje Mejerj
Ye#eCe kee Ieesj Ghemeie& menve kej megkegceeue cegevf e ves Mejerj leeie efkeee Deewj Deegle mJeie& ceW cenefk& e osJe ngS~
Gppewve Je Deve heewjeefCeke keLeeveke-
eC[e%e, keeuemevoerJe, {mete& eesj, iegCeheeue eser Je meesceoe ceefCeheefle veeceke jepee keer cegefve DeJemLee Je efpeveoe
mes" Deeefo Deveske keLeeveke Gppewve kes efJe<ee ceW eehle nesles nQ~ eneB kes cenekeeue Jeve ceW Deveske cegefvejepeeW ves lehe kejkes
kesJeue%eeve eehle efkeee nw~ Fme mLeeve kees meJee&efOeke eefmeef YeieJeeve ceneJeerj hej ngS Ghemeie& mes eehle ngF&~
Gppewve kee Fefleneme Deepe Yeer Deheves Devoj Deveskeeveske IeveeDeeW kees mepeesSb ngS nQ~ en mLeeve pewveOece& keer Deveske
IeveeDeeW kee mee#eer nw Deewj Fvekes keejCe Fme mLeeve kee cenlJe Ske leerLe& keer lejn nw~ YeieJeeve ceneJeerj mes mebyebefOele Gve
meYeer mLeeveeW hej peneB Gvekee efyenej ngDee ee Gvekes cees#e peeves kes yeeo peneB-peneB Gvekes DeefleMee eie ngS Gve meYeer mLeeveeW
ceW Gppewve kes Deeflecegeke MceMeeve kes Ghemeie& keer Ievee DeeflecenlJehetCe& nw~ Fme Ghemeie& kes yeeo en mLeeve efoiecyej meeOekeeW
kees Deheveer Deelce meeOevee kes efueS meyemes hebmeoeroe mLeeve yeve ieee Lee~
meboYe& ebLe-
(1) DeeefohegjeCe-Deeeee& efpevemesve (2) GejhegjeCe-Deeeee& iegCeYe (3) megkegceeue eefj$e-cegefve hetCe&evo (4) DeJeefvlekee-
[e@. meefJelee pewve
RQ
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 59 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Yeejle kes ecegKe efoiecyej pewve leerLe&#es$e

emlegefle-jcesMeev pewve ceveeeB, Yeesheeue (ce.e.)
Yetefcekee-
Jele&ceeve ceW efoiecyej pewve meceepe keer meJee&efOeke Jeefj, meJee&efOeke ceeve meeOJeer, %eeve, uesKeve, iegCeeenkelee,
Oece&Jeelmeue, jeveelceke meese Deewj Deeese leLee DeodYegle eMeemeefveke #ecelee keer Oeveer ieefCeveerecegKe heeret<eJeef<e&Ceer Deeefe&keejlve
105 eer %eeveceleer ceeleepeer Deheveer leheeshetle Deewj %eeve Je=keeee kes yeeJepeto egJekeesefele efeeeMeeruelee mes efoiecyej pewve
mebmke=efle kes vees-vees DeOeee efueKe jner nQ~ Deehe DeOeelce-Deeiece meeefnle keer ogn Deewj efJemce=leeee: ke=efleeeW keer erkee,
DevegJeeo Deewj pevemeeceeve kees megheee Deewj meghee"e Mewueer ceW emlegle kejves ceW leLee %eeve kes ekeeMe kes emeej ceW oerheefMeKee
keer YeeBefle mJeeb peue kej efpeveJeeCeer kees peveJeeCeer ceW emlegle kej jner nQ~ Deehe efJeefJeOe efJe<eeeW hej ueieYeie 200 mes DeefOeke
ceewefueke, DevegJeeo, erkee Deeefo evLeeW kee eCeeve kej egkeer nQ Deewj meceefe Jes pewve Deeiece kes DeeOeej evLe <edKeC[eiece
kes kegue 16 ceW mes 13 evLeeW hej mebmke=le erkee efueKeves kee keee& hetCe& kejkes Mes<e 4 KeC[eW hej erkee efueKe kej mecee kes
efMeueeKeC[ hej Deheveer keerefle& Deefce De#ejeW ceW efueKeves pee jneR nQ~
hetpe Deeefe&keejlve kes jlveeW mes peepJeueceeve jlvehe JeefelJe kee Ske Deewj lespeescee Deewj eoerhle henuet nw pewve
leerLekejeW Deewj leerLe& mLeeveeW kes eefle Gvekeer DeieeOe ee Deewj mecehe&Ce YeeJe, Deeieceefve ef leLee Deheves Ghesef#ele, efJeueghle
DeLeJee efJemce=le JewYeJeMeeueer meebmke=efleke efJejemele/Oejesnj keer j#ee kejkes GvnW Gvekes mechetCe& JewYeJe kes meeLe Gpeeiej kejves
keer ueueke ee yesewveer Deewj keg Unheard, Unseen kej iegpejves keer Deoce Deekeeb#ee~ hetpe ceeleepeer keer Fmeer meodJe=efe
kee megheefjCeece nw nefmleveehegj keer pecyeterhe mebjevee SJeb ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pees pewve kejCeevegeesie iebLeeW ceW JeefCe&le
MeesOehetCe& Keieesue efJe%eeve Cosmology kees hegve: eefleefle kejves kee Ske Skeue DehetJe& eeeme nw~
Gvekes Fme DeeOeeeflceke DeJeoeve kees Yeer keYeer efJemce=le veneR efkeee pee mekelee~ GvneWves kesJeue ese uesves kes efueS
peerCeexej/megOeej/mebMeesOeve veneR efkeS/kejeS Jejved heefjhekeJe ceefmle<ke mes, hetJee&-hej meblegefuele efJeeej kes heeeled keee& keer
JeJenee&lee leLee Deewefele kee hetCe& Oeeve jKeles ngS Ske mecee ceW Ske heefjeespevee kees neLe ceW ueskej leerLekej pevceYetefceeeW/
keueeCekeYetefceeeW/efme#es$eeW keer KeesF& ngF& eeflee ceW veJeefvecee&Ce keer esjCee oskej, Gvekeer hegvee&eflee kej ceefnceeceefC[le
efkeee nw~ GoenjCeeLe&-
DeeesOee veiejer kees pewve Jeecee ceW meJeexe mLeeve eehle nw ener veneR Jewefoke ceevelee kes Devegmeej heeBe Meeele
veieefjeeW ceW Yeer DeeesOee kee eLece mLeeve nw~ pewve peiele ves Deheves ieewjJe leerLe&jepe DeeesOee kees Yeguee efoee~ nce Yetue iees
efke DeeesOee $e+<eYeosJe, DeefpeleveeLe, DeefYevevoveveeLe, megceefleveeLe Deewj DevevleveeLe YeieJeeve Fve heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce
Deewj Gvekes 18 keueeCekeeW keer heefJe$e Yetefce nw~ DeefJeefpele DeeesOee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes heg$e eLece eeJeleea Yejle keer
kece&Yetefce jner nw efpevekes veece hej Fme osMe kee veece Yeejle eefme ngDee~
JeneR DeeesOee kesJeue jece keer DeeesOee DeLeJee jecepevceYetefce cebefoj kes efJeJeeoemheo efvecee&Ce keLee ceW GuePeer veiejer jn
ieF& Leer~ Yeuee nes hetpe %eeveceleer ceeleepeer kee efpevneWves Deheveer eyeue mebkeuheMeefe mes je^ere Geeve DeeesOee ceW 17 heer
DeJeieenvee Jeeueer YeieJeeve $e+<eYeosJe keer MegYeesle cevees%e cetefle& mLeeefhele kejkes leLee [e. jececeveesnj ueesefnee efJeeefJeeeuee
hewpeeyeeo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe pewve heer" keer mLeehevee kejekes DeeesOee keer meJeexe JewYeJeMeeueer efkevleg efJemcejCeesvcegKe
hejcheje kees hegvepeeaefJele kej efoee~
Fmeer ekeej Ske Deve egieeefoleerLe& leerLe& veiejer eeeiejepe Deepe leke kesJeue Deheveer iebiee-ecegvee-mejmJeleer kes eefme
mebiece kes keejCe peevee peelee Lee~ keg Ske efJeeveeW, meeOegDeeW kees es[kej DeefOekeeBMe pewve meceepe Deewj veF& heer{er lees efyeukegue
vener, Fve heeBe leLeeW mes heefjefele nw efke Deeefoyeee $e+<eYeosJe YeieJeeve ves eLeceyeej kesMeueeWe hejcheje kee met$eheele,

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 60 elegLe& KeC[

oer#eekeueeCeke, kesJeue%eeve keueeCeke, eLece meceJemejCe Deewj eLece osMevee Yetefce kes ieewjJe mes ceefC[le efkeee nw~ ener veneR
YeieJeeve keer oesveeW hegef$eeeW yeeeer Deewj megvojer ves eneB hetpe Deeefe&kee oer#ee ueskej Deeefe&kee hejcheje kee met$eheele efkeee Deewj
veejerpeeefle kes efueS cees#e kee ceeie& eMemle efkeee~
hetpe ceeleepeer ves eeeie ceW lehemLeueer kes he ceW JeneB ke=ef$ece kewueeMeheJe&le keer mebjevee kejJeeF& leLee JeneB JeJe=#e
kes veeres OeevemLe YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eeflecee Yeer mLeeefhele keer ieeer nw pees mecemle pewve meceepe kees egieeW-egieeW leke YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer oer#ee leLee efveJee&CeYetefce kewueeMeheJe&le kee mcejCe kejeleer jnsieer~
ceeBieerlegbieer ceW Yeer YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 108 heg keer efJee keer meyemes ye[er Ke[dieemeve eeflecee MeerIe ner efveefce&le neskej
eefleeefhele nesves pee jner nw, pees %eeveceleer ceeleepeer keer keerefle&heleekee kees egieeW-egieeW leke henjeleer jnsieer~
Ske jeseke leLe en nw efke YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevcekeueeCeke Yetefce nesves hej Yeer jepeie=ner kes Meeeo ner
efkemeer leerLe&ee$eer kees Fme leLe kee Oeeve nes, Dele: Fmekeer Deesj meYeer kee Oeeve Deeke= kejeves kes efueS JeneB Yeer YeieJeeve
cegefvemegeleveeLe keer MeeceJeCeea mee{s yeejn heg Gegbie eeflecee efJejepeceeve kejJeeF& ieF& efpemekeer esjCeeeesle ener mJeveece Oeve
%eeveceleer ceeleepeer nQ~
efpevekes Meemevekeeue ceW nce meYeer efJejepeles nQ Ssmes YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj (veeueboe) Deheveer Ghes#ee Deewj
JewMeeueer efJeJeeo kes keejCe ueghle JewYeJe nes eueer Leer leLee efJee eefme yeewleerLe& veeueboe keer eceke keer leguevee ceW Deheveer eceke
Keesves ueieer Leer efkevleg Deeefe&keejlve %eeveceleer ceeleepeer kes mepeie, meleke& %eevee#egDeeW mes en leLe ghee veneR jn mekee, heuemJehe
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj ceW YeieJeeve ceneJeerj cebeof j, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebeof j, vebeeJele& cenue, ef$ekeeue eewyeermeer
cebeof j, veJeenMeebelf e efpevecebeof j kes efvecee&Ce keer eespevee yeveeF&~ Fme veJeefvecee&Ce mes kegC[uehegj pevceYetecf e kes ieewjJe kees veJepeerJeve
efceuesiee~ en efvecee&Ce eespevee 29-12-2002 mes Deepe leke kes DeefJeemeveere Deuhe mecee ceW gleieefle mes meekeejhe ues jner nw~
eneB Fme yeele kee GuuesKe kejvee DeeJeMeke ueielee nw efke eespeveeSB lees meYeer meeOeg, mebmLeeSB leLee meppeve Jeefe
jespe-jespe yeveeles nQ efkevleg GveceW mes yengle Lees[er ner hetjer nes heeleer nQ Mes<e ee lees Deheveer DeJeJenee&lee kes keejCe ee Deheves
mepe&venej keer YeeJeesske ee ese uesves keer nes[ ceW, JeemlegMeeeere oes<e, pevemeeceeve keer ee kes Deenle nesves kes oes<e/efJejesOe
kes keejCe Deheveer hetCe&lee keer yee peesnleer jnleer nQ~ keYeer-keYeer Oeve/peve/ esjCeemheo Meefehegbpe kes DeYeeJe ceW Yeer en
eespeveeSB Oejer keer Oejer jn peeleer nQ Deewj DeeefleMeyeepeer kes Deveej keer lejn Yeejer ekeeMe/eeej/ekeeMeve kes meeLe eejbYe
nesleer nw Deewj MeerIe ner hegmme nes peeleer nQ~
hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer keee&Mewueer keer efJeMes<elee nw efke Jes Ske mecee ceW Ske ner heefjeespevee kees neLe ceW uesleer nQ
Gme hej Deheves mJeeb kes oerIe& DevegYeJe, Gme #es$e kes efJeMes<e%eeW mes hetCe& hejeceMe& kejkes Deewj Deheves { Deelceyeue leLee heg<keue
eYeeJekeeefjlee kee meceeesefele eeesie kejkes hetCe&lee eoeve kejleer nw~ Gvekeer en keee&Mewueer ve kesJeue DevegkejCeere nw
Devegceesoveere Yeer nw~
eeefhe eer jece mJeeb ceW mechetCe& nw efkevleg pewmes Gvekee DeeKeeve-mcejCe eerue#ceCe peer kee GuuesKe efkeS efyevee heefjhetCe&
veneR neslee, Deeueehe kes efyevee jeefieveer heefjhetCe&lee kees eehle veneR nesleer Deewj Deuebkeej kes efyevee Yee<ee ceW yeesOe iecelee-emeeo
iegCe veneR Deelee "erke Gmeer lejn cesjs efJeeej mes hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer kes GuuesKe kes efyevee
Deeefe&kee jlveeer %eeveceleer ceeleepeer kee JeCe&ve-efJeJejCe heefjhetCe& vener neslee~
en mee nw efke pewve meeOeg Skeekeer SkelJe efueS mJeeb ceW ueerve mJeleb$e neslee nw efhej Yeer meebmeeefjke mJehe ceW Gmes eeJeke
Deewj megMeerue meneeke keer Yeer DeeJeMekelee he[leer nw~ Deeefe&kee evoveeceefle peer kee pevce ner ceevees Fmeer mLeeve keer hetefle&
kes efueS ngDee nw~ Jes eer %eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee, meneefekee, menesoje, mego Deewj megcevle nQ Deewj YeeF& jJeerv peer jlve
cebpet<ee nw pees Fme jlvepeefle cegef kee kees Deheves mecheg ceW megjef#ele jKeles nQ~ %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&keehe jlve nw lees evoveeceleer
ceeleepeer Ssmeer mJeCe& cegef kee nQ pees jlve keer megj#ee, eYeefJe<Ceglee kes meeLe-meeLe eerJe=e f ceW Yeer meneeke nesleer nw~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 61 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

cesjer mce=efle heue hej Ske oesne omleke os jne nw-

heejme ceW Deewj ieg ceW ener Devlejes peeve~
heejme lees meesvee kejs ieg kejs Deehe meceeve~~
heejme lees ueesns kees kesJeue mJeCe& yeveelee nw heejme vener efkevleg ieg lees Deheves efMe<e kees Deheves meceeve ner yevee ueslee
nw~ "erke Fmeer keLe kes Deveghe efJeiele 33 Je<eeX kes meeefveOe efMe<elJe Deewj keef"ve eeefj$eke meeOevee mes evoveeceleer ceeleepeer
Yeer Deheveer ieg kes heoefevneW hej euekej mJeeb ieglee kees eehle nes jner nQ~ efJeue#eCe yegef lespemJeer Jee=lJe-Meefe, DeeMeg
keefJelJe, DeespehetCe& uesKeve Deewj YeeeW kees Deeeokeejer YegJeveceesefnveer cegmkeeve keer Oeveer evoveeceleer ceeleepeer ves Deeies-Deeies
jnkej kegC[uehegj pevceYetefce kes mecemle efvecee&CeeW, meeefnle me=peve leLee Deheveer ieg kes meYeer Oeeefce&ke-jeveelceke mebeespeveeW
ceW meefee Yetefcekee kee efveJee&n efkeee nw Deewj kej jner nQ~
%eeve jLe kes OJepe Jeenke ee %eeve meeceepe keer De#eewefnCeer mesvee kes eOeeve mesveeheeefle kece&eesieer, ie=nleeieer Deewj
vewefke eeJeke es YeeF& jJeerv peer pewmes meleke&, meVe Deewj meg{ oesveeW efkeveejeW kes yeere %eeve keer heeJeve Oece& meefjlee
efveyee&Oe, Deheves DeYeer ue#e keer Deesj efvejblej eJenceeve nw~
peneB Ske efMe<ee %eeve-kees<e keer DeOeelce mebheoe keer efveiejeveer kej jner nQ, lees otmejs efMe<e heer"eOeerMe #eguueke eer
ceesleermeeiej cenejepe Gvekes ceeveme mes GodYetle JejoeveeW keer Yeewefleke mebheoe keer osKe-Yeeue ceW Dehevee peerJeve Oeve efkees pee
jns nQ~ YeeF& jJeerv peer nefmleveehegj kee efJeMeeue ef$eueeske MeesOe mebmLeeve nes, DeeesOee kee YeieJeeve $e+<eYeosJe mebmLeeve nes,
eeeie keer veJe efveefce&le lehemLeueer nes ee kegC[uehegj (veeueboe) keer YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce vebeeJele& mLeue keer jevee
nes, hetpee iegCeJeOe&veer kes ceeveme eb$e mes DeefOeefveefce&le Oece&jLe kes eevesefce nQ ee jLe keer Oegjer ner nQ, kenvee keef"ve nw~
YeeF& peer keer DeodYegle keee&-#ecelee, Goejlee, otjef, ueieve Deewj mecehe&Ce YeeJe kees nceejs Mele-Mele eCeece~
leerLe&
kevelmJeCee& Y eemees Jeheiele-leveg % ee& v e ef v eJenes
efJeefe$eelceehes kees ve=heefleJej efmeeLe& levee~~
Depevceeefhe eerceeved efJeiele-YeJe-jeieesodYegle-ieeflejd
ceneJeerj mJeeceer veeveheLe ieeceer YeJeleg ces~~
Deeeee& efpevemesve mJeeceer Deheves DeeefohegjeCe ebLejepe ceW leerLe& keer heefjYee<ee osles ngS kenles nQ-
mebmeejeyOes heejme lejCes leerLe&ecf e<eles~ ese
f leb efpeveveeLeeveeb lemeesef emleerLe& mebkeLee~~
(DeeefohegjeCe 4/8)
mebmeej meceg/YeJemeeiej mes pees heej ueiee os Jener leerLe& nw, Dele: efpevesv YeieJeeve kee eefj$e, Gvekee Oeeve, mlegefle hetpee
Deewj mebmcejCe Yeer leerLe& nQ~ Gvekee iegCeevegJeeo ner leerLe& keer Jebovee nw~ etBefke es leerLe& hejceeiece Yeer nw Dele: ener Oece& nw~
(Deeeee& mecevleYe mJeeceer ke=le mJeebYet-mlees$e ceW mes YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer mlegefle KeC[)
<edKeC[eiece (eLece KeC[ he= 28) ceW leerLekej YeieJevleeW kes heeBeeW keueeCekeeW kees Yetefce kees leerLe& kene nw-
le$e #es$e cebieueb iegCe heefjCeleemeve-heefjefveef<eceCe kesJeue%eeveeslheefe, heefjefveJee&Ce #es$eeefo:
eeefhe he=LJeer kee keCe-keCe heefJe$e/hetpe nw keeeWefke en Oejleer nceejer pevceoe$eer Oee$eer Oeefj$eer-heeuevenej nw Dele: ceelee
kes meceeve ner hetpe nw, efhej Yeer leerLekejeW kes ieYe&, pevce, lehe, kesJeue%eeve Deewj efveJee&Ce-heeBeeW keueeCekeeW, Gvekes Deenej-
efJenej, osMevee (GheosMe) Deewj meceJemejCe Deeefo kes keejCe #es$e efJeMes<e Deewj DeefOeke hetpe nes peeles nQ~
leerLekej YeieJeeve kes peerJeve keer heeBeeW ecegKe IeveeDeeW kees keueeCeke FmeefueS kenles nQ efke Gve IeveeDeeW mes
ueeskekeueeCe neslee nw~ Gvekes ieYe& ceW Deeles ner Deemeheeme keer 12 eespeve keer Yetefce ceW megefYe#e kes ue#eCe eke nes peeles nQ,
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 62 elegLe& KeC[

osJeleeDeeW kes Oeveheefle kegyesj leerLekej kes ieYe& ceW Deeves kes n ceeme henues mes ner pevcehee&vle DeLee&led 15 ceeme leke jlveeW keer
Je<ee& kejles nQ~ Fme ekeej leerLekejeW kes pevce meefnle eleske Ievee ueeske keueeCekeejer cees#eceeie& kees eMemle kejleer nw Dele:
DeeeeeeX ves GvnW keueeCeke kene nw~ efpeme hegCe Yetefce Jen keueeCeke nesles nQ Jen Yetefce Yeer leerLe& nw~
Jew%eeefveke leLeeW kes Devegmeej he=LJeer Deheveer ieglJeeke<e&Ce Meefe kes keejCe DeJeefmLele nw~ ceveg<e, peerJejeefMe JevemheefleeeB
Deewj Yeewieesefueke heee&JejCe Yeer Fmeer ieglJeeke<e&Ce Meefe/efmeevle kes keejCe Deheveer-Deheveer peien jnles nQ~ he=LJeer ceW mes efJeegle
egcyekeere lejbieeW Electro Magnetic Waves kee vetveeefOeke efvejvlej efJeefkejCe neslee jnlee nw "erke Jewmee ner efJeefkejCe
ceveg<e kes Mejerj ceW mes Yeer neslee jnlee nw~ Fme efJeefkejCe kees nce Tpee& Yeer kenles nQ~
#es$e efJeMes<e Deewj ceeveJe ceve keer Meglee-DeMeglee kes Deveghe kece ee peeoe MegYe-DeMegYe heefjCeeceeW Jeeuee efJeefkejCe
(Jeie&CeeSb) Ske Jew%eeefveke leLe nw~ ceneheg<eeW Deewj efmeef eehle #es$eeW mes MegYeeJeeW kee mhegjCe neslee nw Jes lejbieW JeeleeJejCe
ceW Jeehle neskej Megefelee, meewcelee, efveJezj, efveYe&elee Deewj efveJexielee kee JeeleeJejCe efveefce&le kejleer nw~ leerLekejeW keer meefVeefOe
ceW hejmhejhe mes vewmeefie&ke efJejesOeer eeCeer efmebn-ieee, vesJeuee-mehe& Deeefo Yeer Gme JeeleeJejCe kes keejCe Dehevee Jewj es[kej
efveYe&elee kee DevegYeJe kejles nQ~ Fmeer ekeej leerLe& mLeeveeW keer efmeef, eefmeef, eYeeJekeeefjlee Deewj osn leLee ceve kees mJeecesJe
Meeefvle efceueves kes cetue ceW ener Tpee& kee efJeefkejCe nw~ peye oes ceveg<eeW ee heoeLeeX mes efveme=le nesves Jeeueer Tpee& keer lejbie owIe&
Wave lenght efceue peeleer nw lees GveceW hejmhej Deeke<e&Ce Deewj eerefle hevehe peeleer nw~ Tpee& efkejCeeW kee Jesie (Speed), yeue
(Strength), meevlee (Solidity), meewYelee (Serenity), mLeeefelJe (Existence) Deewj oerIe& peerefJelee (Stability) Gme
Deeke<e&Ce-efJeke<e&Ce kee efveOee&jke leJe ceevee pee mekelee nw~
ueeske ceW Yeer eee: osKee peelee nw efke keesF&-keesF& mLeeve Deeeveke ekeeMe ceW Dee peelee nw Deewj Fmeer efJeMes<elee kes keejCe
ueeskeefee Yeer nes peelee nw~ pecyeterhe-nefmleveehegj pewmes leerLe& Fmekee GoenjCe nw~ Je, #es$e, keeue, YeeJe kes heefjCeceve mes
#es$eke=le eYeeJe, keeueiele heefjJele&ve Deewj eejeW Deesj kes JeeleeJejCe mes eYeeefJele nesves kes keejCe YeeJeeW ceW heefjJele&ve mes Yeer Fve
#es$eeW kes eYeeJe ceW heefjJele&ve neslee jnlee nw~
cesjs efJeeej mes meYeer leerLe&YetefceeeB/#es$e Deewj meeOeg/ceneheg<e Fmeer Meeele Tpee& kes mLeeeer eesle nesles nQ Deewj Gvekeer Jener
Tpee& ceveg<eeW kees Meefe Meeefvle Deewj meceeOeeve eoeve kejleer nQ~ leerLekej YeieJeeve Deewj ceneheg<eeW kee meerOee mebyebOe, meefVeefOe
ee memebie& peye Fve mLeeveeW kees eehle nes peelee nw lees Gve #es$eeW keer Meefe Deewj eYeeJekeeefjlee ceW GuuesKeveere Je=ef nes peeleer
nw~ leerLekej YeieJeeveeW keer pevcekeueeCeke Yetefceeeb Gvekeer efJenej leLee osMevee YetefceeeB Fmeer meebmeefie&ke efJeMes<elee, vewmeefie&ke
Tpee& keer eesle nesves kes keejCe heefJe$e Deewj keueeCekeejer nes peeleer nw~
pewve efmeevle kes Devegmeej Deefjnvle DeJemLee kes heeeled peye Deelcee efme ieefle kees eehle nesleer nw lees Thej keer Deesj
efyeukegue meerOeer peekej efme ueeske ceW peekej DeJeefmLele nes peeleer nw~ efme #es$eeW keer peye nce Jevovee kejles nQ Deewj Gme
mLeeve hej peye Dehevee efmej Pegkeeles nQ lees nce efme YeieJeeve kes "erke veeres nesles nQ Deewj nceeje mecheke& meerOee Gve hegCe
hejceeCegDeeW mes nes peelee nw pees Gve efme DeelceeDeeW mes efvejvlej eJenceeve yeves jnles nQ~ leerLe& #es$eeW keer Jebovee Gmekes ele#e
keueeCekeejer eYeeJe kee en Ske cenlJehetCe& keejCe nw-
Dees cesjs efvemmeerce, efvejekeej
Deehekeer GheefmLeefle, efvekelee kee Snmeeme
Yej osleer nw cegPeceW Ske veF& eslevee, vees eeCe
osleer nw cegPes veF& ef veee ekeeMe
cesjer eser meer Oejleer ese mee DeekeeMe
nesves ueielee nw Devevle, bves ueielee nw DebOesje
efoKeves ueielee nw ceeie&

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 63 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efoiecyej pewve meceepe ceW leerve ekeej kes leerLe&#es$eeW keer hetpelee nw 1. efme#es$e (efveJee&Ce#es$e), 2. keueeCeke#es$e
3. DeefleMee#es$e~ DeefYevevoveebLe kes Fme hebece KeC[ ceW eewyeerme leerLekejeW keer pevceYetefceeeW kee heefjee, leerLekejeW keer
oer#eeYetefce, efveJee&CeYetefce, leerLe&#es$eeW kee heefjee, Yeejle kes ecegKe efoiecyej pewve leerLe& Deewj YeieJeeve ceneJeerj mes mebyebefOele leerLe&
#es$e, DeefleMee #es$e Deewj DeveLee mecye #es$eeW kee heefjee efoee pee jne nw pewmes keewMeecyeer, Gppeefeveer jepeie=ner, eebovehegj-
ceneJeerj peer, efouueer keer DeeEnmeemLeueer pees YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue heeemeve cetefle& kes keejCe efoveeWefove eefme nesleer
pee jner nw~
JeemleJe ceW nce Deheves leerLekejeW, efmeDeelceeDeeW, DeeeeeeX, ceneheg<eeW kes eefle, efpevneWves nceW cegefe kee ceeie& efoKeeee,
nceW meebmeeefjke ogKeeW, yeeOeeDeeW mes cegefe efoueekej megKe, Meeefvle Deewj mecheVelee eoeve keer, Gvekes Fve GhekeejeW kes eefle Deheveer
ke=le%elee %eeheve kes efueS, Gvekes heeJeve mebmeie& mes hetpe yeveer Gme hegCe Yetefce hej Ieefle keueeCekeeW, IeveeDeeW keer mce=efle kees
peerJevle yeveeS jKeves kes Deewj Gvekes DeeoMeeX mes DevegeeefCele neskej DeelcekeueeCe Deewj Deeeflceke Meebefle eehle kejves kes Fme
ceeOece mes Gvekes pewmes yeveves keer esjCee meefoeeW leke eehle nesleer jns, FmeefueS Yeer, nce mceejke yevee osles nQ~ nce mebmeejer
peerJeeW kees Deheveerebeuee ue#ceer kees Deeuee yevee osves kee en meJeexece, megueYe Deewj megiece Gheee jne nw~
es cebefoj
FmeefueS efke nce Dee mekeW
yeenj mes Deheves Yeerlej
Deewj ee mes Pegke kej ieueeles peeeW
Dehevee ceeve, Dehevee ceo, hele& oj hele&
efpememes kece neslee peeS
nceejs Deewj eYeg kes yeere kee Devlej
YeejleJe<e& kes efJeefYeVe leerLe& mLeeve
GejeosMe
elegLe&keeue ceW pecyeterhe kes Yejle#es$e kee Deee&KeC[ Yeejleere mebmke=efle efJeMes<ekej pewve mebmke=efle kee Godiece mLeue Deewj
Deee& mebmke=efle keer cegKe eer[e Yetefce jne nw~ YeieJeeve $e+<eYe osJe kes heg$e eeJeleea Yejle ves mechetCe& Yeejle kees 52 peveheoeW
ceW efJeYeeefpele efkeee Lee, efpeveceW mes Jele&ceeve GejeosMe ceW kegpeebieue (cesj") heebeeue (yejsueer, hekeKeeyeeo) keewMeue
(DeeesOee) Jelme (Fueeneyeeo-keeMeer) Deewj Metjmesve (ceLegje) veece kes heeBe peveheo meceeefnle nQ~ Fme hegCe Yetefce kees en ieewjJe
eehle nw efke Yeejle ceW efpeleves leerLekej DeJeleej DeLeJee efme heg<e DeJeleefjle ngS GveceW mes DeefOekeebMe ves Fmeer hegCe Yetefce hej
pevce efueee~ eens Jes YeieJeeve $e+<eYeosJe neW, YeieJeeve jece, ke=<Ce ee yeg meYeer Fmeer mJeiee&oefhe iejeremeer Yetefce hej
DeJeleefjle ngS~ Fmeer eosMe kees Jele&ceevekeeue kes eewyeerme leerLekejeW ceW mes 18 keer pevceYetefce nesves kee ieewjJe eehle nw~ eneR
Yeejle kes heg$e Deke&keerefle& ves mete&JebMe Deewj yeengyeueer kes heg$e meesceeMe ves ebJebMe keer mLeehevee keer~
Fmeer hegCe kes eleehe mes Fme #es$e ceW meJee&efOeke keueeCe YetefceeeB, efme#es$e Deewj DeefleMee #es$e nQ~ Meeele leerLe&jepe
meccesoefMeKej peer Deewj DeeesOee leLee Deve cenlJehetCe& leerLe& JeejeCemeer, eeeie, nefmleveehegj, ceLegje Deeefo meYeer Fmeer #es$e keer
MeesYee nQ~ DeeesOee ceW 5, keeMeer ceW 2 nefmleveehegj ceW 3, leerLekejeW kee pevce ngDee, Deve leerLekejeW kes efJenej Deewj meceJemejCe
Yeer Fme #es$e ceW ngS~
DeeFes, nce Fve leerLe& #es$eeW keer YeeJe Jebovee kejles ngS YeeJevee YeeeW efke nceW MeerIe ner Fve leerLeeX keer ele#e Jevovee
kejves kee hegCe DeJemej eehle nes~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 64 elegLe& KeC[

ceLegje (eewjemeer)-
Debeflece kesJeueer pecyet mJeeceer kee efveJee&Ce #es$e nesves kes keejCe efme#es$e ceLegje Metjmesve peveheo keer jepeOeeveer nw~ ceLegje
kee mLeeve pewve leerLeeX ceW efJeefMe nw~ eneB hej pecyet mJeeceer keer 18 heer TBeer, 65 ve Jepeveer heeemeve cetefle& mLeeefhele nesves
pee jner nw~ "er Meleeyoer ceW ntCe mejoej efceefnjkegue ves ceLegje kees uetkej mechetCe& efJeOJebme kej efoee~ ceLegje kes kebkeeueer
erues keer KegoeF& ceW eehle ogue&Ye hegjeleeeflJeke pewve cetefle&eeB Deewj DeJeMes<e mebenerle nw~ ceLegje YeieJeeve ke=<Ce keer pevce leLee
ueeruee Yetefce nesves mes pewve-pewveslej mechetCe& Yeejleere efnvot meceepe keer hegCe veiejer kes he ceW efJeKeele nw~
eewjemeer #es$e hej YeieJeeve DeefpeleveeLe keer meved 1438 Deewj YeieJeeve heee&veeLe keer meved 1112 heeemeve eeflecee efJeeceeve
nw~ JeneB kes mebeneueeeW ceW F&mee hetJe& Meke SJeb keg<eeCe keeue keer pewve cetefle&eeB cegefvemegeleveeLe, DeeefoveeLe, vesefceveeLe, MeebefleveeLe,
DejveeLe Deeefo leerLekejeW keer cetefle&eeB nQ~ eneB YeieJeeve heee&veeLe leLee YeieJeeve ceneJeerj kee meceJemejCe Deeee Lee~ YeieJeeve
ceneJeerj kes ieCeOej ieewlece mJeeceer kes efveJee&Ce kes yeeo megOecee&eee& Deewj Gvekes efveJee&Ce kes yeeo Gvekes hecegKe efMe<e pecyet mJeeceer
kees efJehegueeeue (jepeie=ner) ceW kesJeue%eeve eehle ngDee Deewj ceLegje kes pecyetJeve ceW efveJee&Ce eehle efkeee~
ceLegje ceW eewjemeer Jeve Les~ 12 ye[s Deewj 72 ess Jeve Gvekes veece hej yemes eece Je=voeJeve, ceOegJeve, pecyetJeve, kegcegoJeve,
keeceJeve Deeefo DeYeer Yeer heees peeles nQ~ YeieJeeve jeceev kes ess YeeF& Me$egIve ceLegje kess jepee Les~ meceked oMe&ve kes Dee"
DebieeW ceW mes Decet{ ef kes efueS efJeKeele eefme jeveer jsJeleer Yeer ceLegje keer ner cenejeveer Leer~ yepeYetefce kes Jemeg Pet" mesleer
vejke hengBee megjie ceW veejo ieee kes jepee Jemeg Yeer ceLegje mes mebyebefOele Les~ pewve hegjelelJe keer ef mes ceLegje kee mebeneuee
meyemes mece= nw~ eneB F&mee hetJe& mes yeejnJeeR Meleeyoer leke keer pewve, efnvot, yeew, Meke Deewj keg<eeCe keeue keer, Jeeemeve
Deewj keeeeslmeie& cege ceW cetefle&eeB, efMeueeuesKe, leesjCe, mlethe, Oece&ee, efmebn mlecYe, Deeeeiehe, mJeefmleke Jesefokee, mlecYe,
mlethe, pewve, efnvot leLee yeew cetefle&eeB ewle mlecYe, ewle Je=#e mebenerle nQ~ 14JeeR Meleeyoer kes Deeeee& efpeveeYemetefjke=efle
efJeefJeOe leerLe&keuhe ceW ceLegje kee JeCe&ve efceuelee nw~ kebkeeueer erues kes Deefleefje mehle$e+ef<e eruee pewveeW mes mebyebefOele nw~ eneB
keer cetefle&eeW kee keuee leLee e=bieej he#e Delevle mecegVele nw~ eneB GheueyOe pewve efMeueeuesKeeW keer mebKee 110 nw~ eneB GheueyOe
meeceeer mes helee euelee nw efke ieghlekeeue mes leerLekejeW keer eefleceeDeeW hej ueebve (efevn) yeveees peevee eejbYe ngDee~ kebkeeueer
erues pewve mejmJeleer keer eeeervelece cetefle& eehle ngF& nw~ ceLegje veiejer keer efJeMes<elee nw efke JeneB ceeveJe efveefce&le ke=ef$ece cebefojeW
kes Deefleefje osJeke=le Deke=ef$ece cebefojeW keer mebjeveeDeeW kes DeJeMes<e Yeer eehle nesles nQ~ pecyetmJeeceer cegKe cebefoj, efouueer ceLegje
jes[ hej ceLegje-ieesJeOe&ve me[ke kes efkeveejs ueieYeie 20 heer TBeer eewkeer hej efmLele nw~ Fme cebefoj ceW helLej kes efJeMeeue mlecYeeW
hej ye[s-ye[s yejeceos, ieYe&ie=n, eoef#eCee heLe Deeefo mes meefppele cetue Jesoer hej 14JeeR Meleeyoer kes eefleefle DeefpeleveeLe keer
cetefle& efJejepeceeve nw~ meeceves pecyetmJeeceer kes ejCe eefleeefhele nQ~ ieYe&ie=n ceW YeieJeeve heee&veeLe, ebeYeg meefnle Oeeleg Deewj
hee<eeCe keer 88 eefleceeDeeW Deewj cevJeeefo mehle $e+ef<eeeW keer meele cetefle&eeB Ke[dieemeve nQ~ #es$e hej Ieeree ceC[er keer efJeMeeue
Oece&Meeuee nw~ owJeer DeefleMee kesMej Je<ee& kes keejCe en DeefleMee #es$e Yeer nQ~
hengBe ceeie& leLee helee-ceLegje pebkeMeve yecyeF& efouueer ceeie& hej Deeieje mes 54, efouueer mes 145, yeme mes jes[ efvepeer Jeenve
mes meYeer meeOeve GheueyOe nQ~
helee-eer efoiecyej pewve efme #es$e,
eewjemeer ke=<Ceeveiej
ceLegje (G.e.)-281004
heesve (0565) 2420983
yegvosueKeb[-
eefo G.e. DeJeOe Deewj Jele&ceeve efyenej keer Yetefce kees leerLekejeW Deewj ceneheg<eeW jece, ke=<Ce keer pevceYetefce nesves kee ieewjJe
eehle nw, lees yegbosueKeC[ (G.e.-ce.e.) keer Oece&eeCe jlveieYee&, JeerjeYet Yetefce kees Yeejle kes meJee&efOeke leerLe& mLeeveeW kees Deheves
Deebeue ceW mecess jKeves kee ieewjJe eehle nw~ yegvosueKeC[ kees leerLekejeW eje oMee&es iees cees#eceeie& hej eueves Jeeues MeleeefOeke
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 65 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efoiecyej pewve Deeeee&, cegefvejepe, Deeefe&keeDeeW, pewmes Deeeee& eer efJejeiemeeiej heg<heoble meeiej, cegefve eer megOee meeiej, #ecee
meeiej, mecelee meeiej, eKej Jeee eer leCe meeiej, e%ee meeiej, hegueke meeiej Fmeer hegCe Yetefce kes mehetle nQ~ Fme #es$e ves
DeeOegefveke hebef[leeW keer Ske hetjer heer{er kes efvecee&lee, heeefC[le kes De#ee Yeb[ej efJeMes<eCeeW kees Yeer JewefMee eoeve kejves Jeeues
hetpe #eguueke ieCesMe emeeo peer JeCeea (yeeo ceW cegefve eer ieCesMe keerefle& peer cenejepe), heb. ojyeejer ueeue keesef"ee, veee
efoJeekej heb. megces eb efoJeekej, heb. KegMeeueeb ieesjeJeeuee, heb. peieveceesnve ueeue Meeeer veee leerLe&, heb. heVeeueeue peer
meeefnleeeee& pewmes peepJeueceeve ve#e$e GlheVe efkees, efpevekes efoJe ekeeMe mes pewve peiele ceW Gefpeeeje nw~ Fme #es$e kees
kegC[uehegj, osJeie{, heheewje, ebojs er, meesveeefiej (peneB ebeYeg YeieJeeve kee meceJemejCe Deeee Lee) Kepegjenes, Deenej peer, esCeeefiejer,
vewveeefiejer leLee jsMevoereif ejer pewmes hejceheeJeve efme #es$eeW, DeefleMee #es$eeW keer hegCe Yetecf e nesves kee Yeer ieewjJe eehle nw~
yegbosueKeC[ ceW eeeerve pewve cebefojeW Deewj leerLe& mLeeveeW leLee pewve hegjelelJe mebheoe keer eegjlee mes Ske yeele lees efme nw
efke keYeer eneB pewveeWs keer heee&hle mebKee, Gvekee Jee&mJe leLee Goej oeveMeeruelee jner nesieer~ yegbosueKeC[ kes Gme mJeefCe&ce keeue
ceW keuee kes efJeefJeOe heeW kee Kegue kej efJekeeme ngDee~ yebog us eKeC[ keer Ske Deve efJeMes<elee en nw efke eneB leerLekej, eeJeleea
leLee keeceosJe YeieJeeve Meebelf eveeLe, kegb LegveeLe leLee DejveeLe mJeeceer keer cetelf e&eeB eee: DeefOekeebMe leerLe& mLeeveeW hej heeeer peeleer nw~
GejeosMe Deewj ceOeeosMe kes ueieYeie 30 efpeueeW kees Deheves Deebeue ceW mecess yegbosueKeC[ kee pewve meceepe mecetes Yeejle
ceW pewve Oece& Deewj Deeieceefve Meg efeeeDeeW mes mecheVe ceevee peelee nw~ pewve Oece& kee eYeeJe #es$e eeefhe mebhetCe& Yeejle Je<e&
ceW nw, efkebleg yegbosueKeC[ ceW pewveOece&, pewve Deeeej-efJeeej mebmkeej Deheves efJeMeg he ceW Deepe Yeer efJeeceeve nw~ hetpe ieCesMe
emeeo peer JeCeea keer pevceYetefce leLee kece&Yetefce nesves kes meeLe ner yegbosueKeC[ kees hejcehetpe eeefj$e eeJeleea Deeeee&eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe mes DeejbYe efoiecyej pewve meeOeg hejcheje kes ueieYeie meYeer DeeeeeeX, cegefve cenejepeeW Deewj Deeefe&kee
ceeleeDeeW keer ejCe jpe mes Oeve neskej Deepe Yeer meJee&efOeke meeOegDeeW keer efJenej Yetefce nesves kee ieewjJe eehle nw~ yegbosueKeC[
keer jlve ieYee& Oejleer ves heie-heie hej leerLe& mebpeeses nQ~ YeejleJe<e& kee Ssmee Ske Yeer pewve leerLe&ee$eer veneR nesiee efpemeves Deheves
peerJevekeeue ceW oes-leerve yeej eneB keer leerLe& Jebovee kejves kee hegCe Deefpe&le ve efkeee nes~ DeeFes osJeeW keer ueerueeYetefce osJeie{
mes yegbosueKeC[ keer hegCe ee$ee DeejbYe kejW~
osJeie{-
G.e. kes efpeuee cegKeeuee ueefuelehegj mes kesJeue 33 efkeceer. otj hej efmLele osJeie{ ieghlekeeue Deewj Gmekes hejJeleea iegpe&j
eeflenej leLee ebosue keeueerve mLeehele keer emlej keuee Deewj efMeuhe kee DeodYegle mebiece nw~ osJeie{ keer eser meer hene[er hej
efveefce&le 40-50 pewve cebefoj Deheveer yeejerke Deewj ceveceesnke efMeuhekeuee kes efueS efJeKeele nQ~ osJeie{ ceW cetue veeeke MeebefleveeLe
keer cevees%e cetefle& nw, Fmeer cebefoj keer oeueeve ceW Ske %eeveefMeuee efmLele nw, efpeme hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heg$eer yeeeer eje
DeeefJe<ke=le 18 efueefheeeB GlkeerCe& nQ~ meeLe ner eneB keer eef#eefCeeeW keer cetefle&eeW kes efJeefJeOe heeW ceW kesMe efJeveeme ogue&Ye Deewj
efJeeeefme nQ~ keefJeeeW keer Yee<ee ceW helLej kees ceesce yevee kej wveer nLees[er mes mJeeb efJeekecee& ves efoJe osJeie{ kes cebefojeW
kee efvecee&Ce efkeee nw~ efJeeeefme Deewj Yeejle keer Skecee$e eeeerve GheeOeee keer cetefle& osJeie{ ceW ner nw~ hegjelelJe Deewj pewve
cetefle& keuee kee Flevee ye[e efJeefJeOelee hetCe& meben mebYeJele: Yeejle ceW Deve keneR veneR nw~ osJeie{ keer pewve cetefle&keuee hej DeveskeeW
ueesie heer.Se.[er. kej egkes nQ~
hengBe ceeie& leLee helee-ueefuelehegj jsueJes msMeve mes 32 efkeceer. peeKeueewve jsueJes msMeve mes 12 efkeceer. hekekes me[ke
ceeie& mes neskej eefleefove efveeefcele yemes nQ, wkemeer Deewj eeFJes keej eje Deemeeveer mes hengBee pee mekelee nw~ #es$e hej meYeer
JeJemLeeSB nQ~
1. eer osJeie{ cewvesefpebie efo. pewve keceser, hees.-ueefuelehegj (G.e.)
2. eer efo. pewve DeefleMee #es$e, hees.-osJeie{ (ueefuelehegj) G.e.-284403
heesve-05176-272146

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 66 elegLe& KeC[

ueefuelehegj-#es$eheeue peer-
yegbosueKeC[ kee ecegKe veiej Deewj pewve meceepe keer meJee&efOeke Oece&eeCe veiejer ueefuelehegj ueieYeie 20 leerLe& #es$eeW kee
kesvefyebog nw~ meW^ue jsueJes kes yeervee-Peebmeer pebkeMeve kee ceOeJeleea jsueJes msMeve ueefuelehegj pewve leerLe& #es$eeW kee Yeer pebkeMeve
kene peelee nw~ en osJeie{, heheewje, Deenej, LetJeesve, ebosjer, mesjesve, heJee, ogIeF&, yeebvehegj, kejiebgJee, vewveeefiejer, esCeefiejer
Deeefo kes efueS Skecee$e jsueJes msMeve nw~ ueefuelehegj efpeues keer Oece&jlve ieYee& Yetefce ves peneB yeveejme kes meeoJeeo ceneefJeeeuee
kes peveke hetpe ieCesMe emeeo peer JeCeea pewmes Deveghece Deewj ceneve pewve efMe#eeMeeeer efoes, JeneR DeeOegefveke egie kes eueles-
efhejles leerLe& cegefvejepe SJeb Deeefe&kee ceeleeSb Deewj meeOeg mecemle yegbosueKeC[ keer keerefle& ceW mes ueieYeie 50 eefme pewve meeOeg,
10 je^ere Keeefle kes pewve efJeeve, keefJe Deewj 10 leerLe& Dekesues ueefuelehegj efpeues kes efnmmes ceW Deeles nQ~
heebe efMeKej ege YeJe efpeveeueeeW mes cebef[le ueefuelehegj kee #es$eheeue peer cebefoj ueieYeie 5 Ske[ kes hejkeess ceW efmLele
DeodYegle Meebefle eoeeke mLeeve nw~ eneB hej cetue veeeke YeieJeeve DeefYevebove veeLe keer MeeceJeCeea 4 efhe TBeer meb. 1234
keer cetefle& eefleefle nw~ eeeerve JesefoeeB Deewj eefme YeeQeje nw, peneB DeefleMeekeejer cetefle&eeB mLeeefhele nQ~ cebefoj eebieCe ceW
meecege kes neLeer kes yejeyej keer helLej keer neLeer keer cetefle& yeeeW kes Deeke<e&Ce kee kesv nw~ efkeJeobleer nw efke en #es$eheeue
peer keer meJeejer nw Deewj Jes jeef$e ceW Fmeer hej meJeej neskej cebefoj peer keer heefjecee Deewj megj#ee kejles nQ~
#es$eheeue peer cebefoj kes eebieCe ceW efJeMeeue eJeeve neue, eer JeCeea efoiecyej pewve ceneefJeeeuee, leeueeye, Geeve Deewj
Oece&MeeueeSb nQ~ ueefuelehegj veiej ceW henuee iepejLe 1706 ceW euee Lee~ Gmekes yeeo 1894, 1955, 1987 Deewj 1989 ceW Ske
meeLe 9 iepejLe eueJeeves kee ieewjJe Fme veiej kees eehle nw~ eneB eer efoiecyej pewve ye[e cebefoj, veee cebefoj Deewj Dee cebefoj
Deheveer efJeMeeue Deewj cevees%e cetefle&eeW, yengmebKeke JesefoeeW, eewyeermeer Deewj keueelceke keeBe hej mJeCe& Keefele efe$ekeejer mes ege
cebefoj peerJeve ceW Ske yeej DeJeMe oMe&veere nwb~
hengB e ceeie& leLee helee-DeefKeue Yeejleere leerLe& oMe&ve ee$eeDeeW kes DeeJeMeke Deewj Deheefjnee& kesv ueefuelehegj ceW eee: meYeer
jsueieeef[ eeB keleer nQ~ peer.er. je^er e jepe ceeie& hej efmLele nesves mes iJeeefueej, Peebmeer, meeiej, erkeceie{, ebojs er Deeefo mes meerOee
hekekeer me[ke ceeie& mes peg[ e nw~ eneR mes efiejejefiejer, yeeueeyesn, eebohegj penepehegj, ogOeF&, yeevehegj, osJeie{ Deeefo kes oMe&veeW kees
peevee eeefnS, pees 12JeeR Meleeyoer kes Yeer henues kes JewYeJe keer ieewjJeMeeueer keLee Deepe Yeer Deheves cetke mJejeW ceW megvee jns nQ~
helee-eer efoiecyej pewve cebefoj #es$eheeue peer
msMeve jes[, hees.-ueefuelehegj (G.e.)
ceOeeosMe
iJeeefueej-ceOeeosMe kes eefme efmebefOeee jepeIejeves keer jepeOeeveer iJeeefueej yepeceC[ue keer meercee hej efmLele nw~
iJeeefueej veiej ceW eej ye[s eeeerve leLee oes Deve pewve cebefoj nQ~ Yeejle kes eeeerve ogieeX ceW mes Ske iJeeefueej efkeues kes heeme
ieesheeeue heJe&le hej YeieJeeve heee&veeLe keer 42 heg TBeer 30 heg eew[ er efJeMeeue heeemeve cetelf e& mebmeej keer meyemes ye[er heeemeve
pewve cetelf e& nw~ 1398 mes 1536 kes ceOe heJe&lekee kej en cetelf e&eeB yeveeF& ieF& LeeR~ iJeeefueej ceW Yeejke peer keer ieer Yeer Leer~
efkeues hej ner eefme ceeve cebeof j, ietpejer, cenue, mete& cebeof j, meeme-yent kee cebeof j, lewuebie (leseuf eeeW kee) cebeof j leLee uee[&
keefvebIece eje Keespee ieee Ske Deve pewve cebeof j efmLele nw, eneB kes mebeneuee ceW pewve hegjelelJe kee mece=Meeueer meben nw~
hengBe ceeie& leLee helee-yecyeF& efouueer mesC^ue jsue ceeie& hej iJeeefueej eefme pekeMeve nw pees me[ke Deewj Jeeegceeie&
mes peg[e nw~
helee-eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e
ieesheeeue heJe&le mebj#eke veeme
hetueyeeie kes heeme iJeeefueej, (ce.e.)
heesve veb.-0751-242777
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 67 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efme#es$e meesveeefieefj peer-

YeieJeeve eveYe kes meceJemejCe keer heeJeve Yetefce Deewj vebie-Devebie kegceej cegefvejepeeW kes meeLe mee{s heeBe kejes[ cegefvejepeeW
keer efveJee&CeYetefce meesveeefiej kee cenlJe Yeejle kes ceOe #es$e ceW ueIeg mecceso efMeKejpeer kes yejeyej ceevee peelee nw~ eeeervekeeue
ceW mJeCe&efieefj ee eceCe efieefj kes veece mes eefme meesveeefiej ceW 105 cebefoj leLee leefjeeB nQ leLee ueieYeie 15 Oece&MeeueeSB
nQ~ ess mes heJe&le hej 77 cebefoj nQ efpeveceW YeieJeeve eveYe kee meyemes efJeMeeue cebefoj nw efpemeceW cetue veeeke YeieJeeve eveYeg
keer DeefleMee hetCe& Ke[dieemeve cetefle& efJejepeceeve nw~ heJe&le kes Thej peue cebefoj, yepeves Jeeueer efMeuee, veeefjeuekegC[ Deeefo
oMe&veere nQ~ heJe&le kes cebefojeW leke hekekeer meeref{eeB Deewj IegceeJeoej jemleeW kes keejCe en #es$e ye[e ner oMe&veere yeve ieee nw~
eneB kee #es$e efheuceeW keer Metefbie kes efueS Yeer ueeskeefee nw~ eneB eefleJe<e& nesueer hej ye[e Yeejer cesuee ueielee nw~ hetjs heJe&le
keer heefjecee kee Oeeefce&ke cenlJe ceevee peelee nw pees 5 efkeceer. nw~
hengBe ceeie& leLee helee-Peebmeer leLee iJeeefueej kes yeere meesveeefiej jsueJes msMeve nw~ oefleee iJeeefueej Peebmeer mes yemeW
Yeer eefleefove GheueyOe jnleer nQ~ eeFJes keej mes ee$ee Yeer megefJeOeepeveke jnleer nw~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e mesveeefieefj peer,
eece meesveeefieefj efpeuee-oefleee ce.e.
heesve-07522-2622222
Letyeewve peer-
ceOeeosMe kes iegvee efpeues kes Debleie&le DeefleMee #es$e Letyeewve peer DeJeefmLele nQ~ cetueveeeke MeebefleveeLe YeieJeeve keer
18 heer meceelegje Ke[dieemeve DeefleMee keejer cevees%e cetefle& nw~ mebyebefOele cebefoj mecetn ceW 25 cebefoj nQ~ YeieJeeve DeeefoveeLe
keer 30 heg TBeer cetefle& Yeer Deeke<e&Ce kee kesv nw, pees ye[e cebefoj kenueelee nw~ eneB hej Ske Deve cebefoj ceW mLeeefhele YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer kesMejeefMe ege cetefle& nw, efpemekeer heeoegbyeer peeeW Fmes efJeefMe Deewj ogue&Ye yeveeleer nQ~ Yeejle ceW Deheves ekeej
keer en Ske ner cetefle& nw~
hengBe ceeie& leLee helee-yeervee-keese ueeFve hej DeMeeske veiej jsueJes msMeve mes 32 efkeceer. me[ke ceeie& mes ebosjer mes
22 efkeceer.
helee- eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e Letyeewve peer
eece-Letyeewve, lenmeerue-ebosjer, efpeuee-iegvee (ce.e.)-473446
heesve veb.-07547-256212
ebosjer (eewyeermeer)-
pewve hegjeCeeW Deewj Yeejleere eeeerve Fefleneme kee esefopeveheo Deeefo hegjeCekeeueerve 52 peveheoeW ceW mes Ske ebosjer veiej
Jele&ceeve ceW ce.e.kes iegvee efpeues kee meJee&efOeke eeeerve pewve leerLe& #es$e nw, pees Deheveer eewyeermeer kes efueS osMe-efJeosMe ceW eefme
jne nw~ eneB keer eewyeermeer YeejleJe<e& keer meyemes henueer eewyeermeer nw~ ieejnJeeR mes 13JeeR Meleeyoer kes efMeKejege 24 JesefoeeW
hej heodceemeve ceW efmLele eewyeermeer keer efJeMes<elee en nw efke hegjeCeeW ceW JeefCe&le leerLekejeW kes Mejerj kes JeCe& kes ner helLejeW mes en
cetefle&eeB efveefce&le nQ~ Fmeer ekeej YeieJeeve yeengyeueer peer leerve heg TBeer SJeb ogue&Ye DeodYegle cetefle& nw, efpemekes Mejerj hej uelee
peeue, efyet, efhekeueer ieues ceW kecej ceW mehe& efuehes nQ Deewj Deve keer-helebie Gkesjs iees nQ, pees hejbhejeieled cetefle&eeW mes efYeVe
nQ~ veiej ceW 3 efkeceer. yet{er ebosjer Deewj ebYeeiee hene[er hej Keboej peer (Meyo kevoje mes yevee) hej eeeerve cetefle&eeW kes YeC[ej
heeS peeles nQ~ ceneYeejle kes eefme hee$e leLee veejeeCe ke=<Ce kes ceewmesjs YeeF& efMeMegheeue Fmeer ebosjer kes jepee Les~ ebosjer kee
eeeerve cenJe Fme yeele mes mecePee pee mekelee nw efke eneB eer mekeue keerefle& veece kes Yeejke keer ieer Leer~ ebosjer keer cenerve
meeef[eeB osMe-efJeosMe ceW eefme nQ, pees 500 mes 5000 cetue leke keer nesleer nQ~
eneB 1000 ee$eer "njves ueeeke Oece&MeeueeSB nQ~ eneB Jeeef<e&ke cesuee Yeer Yejlee nw~ Meemekeere Devegoeve mes eneB
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 68 elegLe& KeC[

cetefpeece yeveeves keer mJeerke=efle efceue egkeer nw~

hengBe ceeie& leLee helee-ueefuelehegj jsueJes msMeve mes36 efkeceer. yeervee-keese ueeFve hej cebgieeJeueer, DeMeeske veiej, jsueJes
msMeve mes 58 efkeceer. me[ke ceeie& mes 38 efkeceer. Ghejese mLeeveeW mes Deeves-peeves keer megefJeOee nw~
helee- eer efoiecyej pewve eewyeermeer ye[e cebefoj
ebosjer efpeuee-iegvee (ce.e.)-473446
heesve veb.-07547-243058
heheewje-
efJebOe #es$e keer pewve mebmke=efle kes Glke<e& keer De#ee keerefle& kee JeCe&ve kejves kes efueS osJeie{ kes Ghejeble heheewje leerLe&
yegbosueKeC[ kee otmeje cenlJehetCe& leerLe& ceevee peelee nw pees erkeceie{ mes 5 efkeceer. otj efmLele nw~ Ske hejkeess ceW efveefce&le 108
cebefojeW keer ceeuee Deewj megces kes he ceW YeieJeeve yeengyeueer, YeJe meceJemejCe leLee megces heJe&le efpeveeueeeW kes oMe&ve cee$e
mes Yeewefleke DeeefOe-JeeefOe Deewj GheeefOeeeW mes $emle ceveg<e meleced efMeJeced megvojced keer Deueewefkeke Yetefce ceW Deekej Deueewefkeke
megKe Deewj Meebefle kee DevegYeJe kejlee nw~ eefo efkebJeobefleeeW hej efJeeeme efkeee peees lees eneB Yeer eeJeke es heeCeeMeen ves
108 cebefojeW keer e=bKeuee kee efvecee&Ce kejeee~ cebefoj mebKee 35, 58 Deewj 75 keer cetefle&keuee meeQoe& Deewj efMeuhe kes #es$e ceW
yespees[ nQ~ 11JeeR Meleeyoer mes eejbYe ngDee efvecee&Ce SJeb GmeceW eege wveer, nLeew[er keer ceOegj OJeefve ves Deepe leke efJeeece veneR
efkeee nw~ osMe kee Ssmee keesF& Yeer Oeeefce&ke efe Jeeuee pewve Deewj osMeer-efJeosMeer hee&ke veneR nesiee, efpemeves Ske yeej heheewje
Deekej eneB bceve Deewj DeeBKeeW kees le=hle ve efkeee nes~ Deveske pewve efJeeveeW ves efkemeer ve efkemeer he ceW Deheveer mesJeeSb oskej
Dehevee mecee eneB jnkej meeLe&ke efkeee nw~
osMe kes eLece je^heefle meeOegcevee [e@. jepesv emeeo peer ves 29-5-53 kees Fme megjce mLeeve Deewj cebefojeW kes oMe&ve kej
mJeeb kees Oeve ceevee~ eeeerve DeJee&eerve keeue ceW cebefojeW keer efpeleveer MewefueeeB eeefuele LeeR, eee: meYeer MewefueeeW kes cebefoj
eneB efJeeceeve nQ~ De hebKegef[eeW mes ege cegkegefuele keceue jLeekeej, JejeC[eege Deeefuekee meMe oes cebepf eues ce" ces,
ceevemlebYe, ieghee, YeeQejs Deeefo efJeefJeOe MewefueeeW kes oMe&ve eneB nesles nQ~ meYeer cebefoj efMeKej ege nQ~ Je=nle eJesMe ej kes
Thej efJeMeeue jLe kes Deekeej kee cebefoj Deewj Gmekeer 70 heg TBeer le keer mewj Deehekee ceve ceesn uesieer~ hetpe eer ieCesMe
emeeo peer JeCeea eje mebmLeeefhele efJeeeuee Deewj Goemeerve Deeece Deepe Yeer eneB DeOeelce kee ceeie& megiece kejles Dee jns nQ~
eefleJe<e& keeefle&ke Megkeuee 13 mes hetefCe&cee leke meceejesn kes meeLe Jeeef<e&ke cesuee Yejlee nw~
heheewje, hebheehegj Deewj jceVee (jeceDejCe) leLee keceue heesKejer kegb[ kes keejCe Jew<CeJe Oeeefce&ke peve Fmes YeieJeeve jece
Deewj nvegceeve peer kee eLece efceueve mLeue Yeer ceeveles nQ~
hengBe ceeie& leLee helee-ueefuelehegj jsueJes msMeve mes 55 efkeceer. erkeceie{ Deewj JeneB mes 5 efkeceer. otj efmLele heheewje
hengBee pee mekelee nw~ heheewje, Deenej, esCeefiejer, vewveeefiejer Ske meeLe Ske hebefe ceW oMe&veere #es$e nQ~
helee- eer efoiebyej pewve DeefleMee #es$e heheewje peer
eece heheewje, efpeuee-erkeceie{ (ce.e.)
heesve veb.-07683-244378
Deenej peer-
en eeeerve leerLe& #es$e mebJeled 1884 mes hegve: ekeeMe ceW Deeee~ ieejnJeeR Meleeyoer mes 15JeeR Meleeyeoer leke Fme #es$e kee
Glke<e& keeue ceevee pee mekelee nw~ ce.e. kes erkeceie{ efpeues ceW DeJeefmLele Deenej peer DeefleMee #es$e efpeuee-cegKeeuee mes
20 efkeceer. nw~ en #es$e Yeer hee[eMeen eje efveefce&le ceevee peelee nw~ cetueveeeke MeebefleveeLe YeieJeeve kee efJeMeeue cebefoj YeieJeeve
ceefuueveeLe kes Meemeveegie kes ceovekegceej kesJeueer leLee YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve egie kes efJeekeceue veece kes kesJeueer eneB
mes efme ngS Dele: en efme#es$e kes he ceW Yeer ceevee peelee nw, efkevleg Deve efkemeer DeeuesKe mes Fme leLe keer hegef veneR
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 69 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nesleer~ ceoveJecee& eje yemeees iees ceove meeiejhegj ceW 11JeeR MeleeyoeR keer cetefle&eeB GheueyOe nQ~ eke=efle meg<ecee Meeble JeeleeJejCe
ceveesnj MeeJeueer mes ege Deenej leerLe& #es$e eeeerve keeue ceW YeejkeeW keer ieer Yeer jner nw~ eneB kes efMeueeuesKeeW ceW YeejkeeW
keer hejbheje mebyebOeer uesKe leLee MeesOe eesie meeceeer eegj cee$ee ceW GheueyOe nw~ 15JeeR Meleer leke kes YeejkeeW kes veece kes meeLe
ner efkemeer Yeer mebIe, ieCe, ie, Deecveee, DevJee MeeKee Deeefo kee GuuesKe veneR nw efkevleg 15JeeR Meleer kes heeeled meYeer
YeejkeeW kes meeLe cetuemebIe, yeueelkeejieCe, mejmJeleer ie, kegbokego Deecveee Deeefo kee GuuesKe efceuevee eejbYe nes peelee
nw, efpememes en Yeer efme neslee nw efke 15JeeR Meleeyoer kes heeeled ner en hejbheje eejbYe ngF&~ eneB YeejkeeW kes meeLe Deewj
mJeleb$e he mes Yeer Deeefe&keeDeeW kes veeceeW kee GuuesKe henueer yeej osKee ieee Deewj Fme #es$e keer en efJeMes<elee Leer efke
Deeefe&keeDeeW ves Yeer mJeleb$e he mes cetefle&eeW keer eeflee kejJeeF& Leer~ 12JeeR meoer keer cetefle&eeW ceW efJeMes<e he mes Deeefe&keeDeeW
kee GuuesKe nw, Gmekes yeeo veneR~ Deenej peer Deewj heheewje ceW eehle efMeueeuesKeeW keer Yee<ee heefjceeefpe&le mebmke=le Deewj keefJelJehetCe&
Mewueer FvnWs efJeefMelee eoeve kejleer nw~ pewve GhepeeefleeeW kes efJeefYeVe veece, JebMe, YeejkeeW kes veece, Gvekeer hejbheje kes he,
Deeefe&keeDeeW kee Jewog<e, efJeefOeefJeOeeve ceW Gvekee vewhegCe Deewj efmeevle MeeeeW keer cece&%elee mebyebOeer DeeuesKe eegj cee$ee ceW
MeesOeeefLe&eeW keer eleer#ee kej jns nQ~ eneB kee mebeneuee Yeer mece= leLee megjef#ele nw, efpemeceW Kebe[f le leerLekej, e#e, e#eer, leesjCe
mlebYe, Jeseof kee ke[s ieeshegj ieescegKe cekejeke=efleeeB meYeer keg nQ~ efJeiele 115 Je<eeX ceW eneB 25 hebekeueeCeke ngS, efpememes Fme leerLe&
kes cenlJe kee helee euelee nw~ en mele ueielee nw efke Fme #es$e ves Glke<e& kee Ske uebyee mJeCe&egie osKee nw~
hengBe ceeie& Je helee-jsue mes ueefuelehegj mes 83 efkeceer. ceTjeveerhegj mes 162, Peebmeer mes 120 efkeceer. me[ke mes-erkeceie{
mes yeuosJeie{ jes[ hej 35 efkeceer. yeueosJeie{ mes 10 efkeceer.~
helee- eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e Deenej peer
eece Deenej peer, lenmeerue yeueosJeie{, efpeuee-erkeceie{ (ce.e.)
heesve veb.-07683-224474, 242634
Kepegjenes-
ce.e.kes lejhegj efpeues ceW cetelf e&keuee kee Deefleere kesv, eosMe Deewj osMe kee ieewjJe Kepegjenes #es$e efmLele nw~ Yeejle ceW
leepecenue kes yeeo meyemes DeefOeke efJeosMeer hee&keeW kees Deekeef<e&le kejves Jeeuee efJee Oejesnj #es$e Kepegjenes Deheveer Ssevf ke cetelf e&
keuee kes efueS efJee eefme nw~ en pewveOece& kee Yeer mece= #es$e nw~ Kepegjenes kes cebeof j mecetn ceW cebeof j veb. 3 leLee cebeof j veb.
4 hetJeea mecetn kees pewve cebeof j mecetn kes he ceW peevee peelee nw~ Ske npeej Je<e& hegjeveer ebous e keeueerve efMeuhekeuee SJeb Jeemlegkeuee
ceneosJe cebeof j, ue#ceCe cebeof j Deheves ceW Glke= leLee meJe&es he ceW heeeer peeleer nw~ Deeyett ceW mebiecejcej hej efMeefuheeeW ves pees
keuee efyeKesjer nw, Kepegjenesb kes efMeefuheeeW ves Gmemes Yeer ye{kej cetelf e& keuee kee eoMe&ve osMeer ueeue helLej hej (mesC[ mesve) hej kej
efoKeeee nw~ Ssmee cetelf e&keuee, meben efJee ceW Deve$e keneR veneR nw~ Sself eneefmekelee Deewj keueelcekelee keer ef mes DeeefoveeLe,
heee&veeLe, Meebelf eveeLe SJeb IebeF& cebeof j DehetJe& nQ~ mebeneuee ceW Deveske cetelf e&eeB mebenerle nQ~ eneB keer eefme kes Deeke<e&Ce mes efJeosMeer
Feflenemekeej Yeer veneR yee mekes~ F&jeveer Feflenemekeej Deyet jsneve Deewj Fyveyeletlee ves Yeer Fmekeer ceefncee ieeeer nw~
eneB kes ueieYeie 30 cebefojeW kees leerve YeeieeW ceW yeebe ieee nw~ heefeceer mecetn, hetJeea mecetn Deewj oef#eCeer mecetn ~
heefece ceW-eewme" eesefieveer, kevoefjeeceneosJe cebefoj, ue#ceCe cebefoj~
hetJeea mecetn ceW DeeefoveeLe cebefoj, heee&veeLe cebefoj, MeebefleveeLe cebefoj leLee IeCF& cebefoj eefme nQ, efpemekes mlebYeeW hej
efJeefYeVe ekeej keer IebefeeB Deewj pebpeerjW Glke=lee mes Gkesjer ieF& nQb~ heee&veeLe cebefoj meyemes ye[e cebefoj nw~ Fme mecetn ceW
kegue 25 cebefoj nQ~
mebhetCe& KepegjeneW ceW heee&veeLe cebefoj Deheves keueeieled JewefMee Deewj efMeKej mebeespevee keer ef mes meJe&es nw~ JeneB
kes keboefjee ceneosJe Deewj ue#ceCe cebefoj kes peiele eefme efceLegve egieue cetefle& mebheoe keer leguevee ceW Yeer en cebefoj efJeMes<e%eeW
keer jee ceW Gve meyemes es nw~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 70 elegLe& KeC[

Jeeef<e&ke cesuee-ew$e Megkeuee he#e ceW Jeeef<e&ke cesuee Yejlee nw~

hengBe ceeie& leLee helee-efouueer mes Kepegjenes eefleefove efveeefcele nJeeF& G[eve Peebmeer, melevee (yebyeF& neJe[e ueeFve)
njheeuehegj mes efveeefcele yemeW leLee hekekeer me[ke "erke cebefoj mecetn leke nesves mes efvepeer JeenveeW mes Yeer peeee pee mekelee nw~
helee- eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e Kepegjenes
heesm-Kepegjenes, lenmeerue-jepeveiej, efpeuee-lejhegj (ce.e.)-471606
heesve veb.-0786-274148
esCeefiejer-
heuenes[er ye[ieece Devethe heefece efoMee, esCeefiejer he
iegoeeefo cegveerej peneB, cegefe iees Jeboes efvele leneB
yegbosueKeC[ kes ueIeg meccesoefMeKej kes veece mes eefme esCeefiejer (meWOehee) efme#es$e lejhegj efpeues keer Oejesnj nQ~ en
iegoe cegefvejepe meefnle mee{s Dee" kejes[ cegefvejepeeW keer efveJee&CemLeueer nw~ hekekeer meeref{eeW meefnle ess mes heJe&le hej keg
pewve cebefoj JeJeefmLele veee he oskej mebJeejs iees nQ~ heJe&le hej leerve iegheeeW nQ leLee oes kegC[ Yeer nQ, efpevekee peue ieefce&eeW
ceW "b[e Deewj meefo&eeW ceW iece& efceuelee nw~ ebYeeiee Deewj Meeceuee veefoeeB esCeefieefj heJe&le kes ejCe heKeejleer jnleer nQ~ esCeefieefj
heJe&le megjce nefjeeueer Deewj eke=efle kee Jejoeve eleerle neslee nw, peneB ceve ceW Meebefle Deewj Jeerlejeielee mJeeb GlheVe nesves ueieleer
nw~ heJe&le hej YeieJeeve DeeefoveeLe kee ye[e cebefoj nw~ Debeflece cebefoj heee&veeLe mJeeceer kee nw~
esCeefieefj keer otmejer efJeMes<elee nw hetpe ieCesMe emeeo peer JeCeea kee Fme mLeeve mes efJeMes<e Devegjeie~ F&mejer heee&veeLe
(efMeKejpeer) kes yeeo JeCeea peer esCeefieefj ceW ner Dekemej DeOeeve uesKeve keee& kejles Les~ eneB leerLe& #es$e eyebOeke eefMe#eCe
mebmLeeve nQ~ ieeBJe ceW Yeer Oece&Meeuee Deewj leerve pewve cebefoj nQ~
Jeeef<e&ke cesuee-heeuiegve ke=<Ce 1 mes 5 leke Jeeef<e&ke cesuee Yejlee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-meeiej-erkeceie{ ceeie& hej ye[e ceuenje ieeBJe mes mebsOehee me[ke ceeie& mes peg[e ngDee nw~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e esCeefieefj
eece meWOehee, lenmeerue-ye[e ceuenje, efpeuee-lejhegj (ce.e.)
vewveeefiejer efme#es$e (jsMevoerefiejer)-
heheewje, Denej, esCeefieefj Deewj vewveeefieefj Fve eej leerLeeX keer e=bKeuee kes Debeflece he[eJe vewveeefieefj (jsMevoerefieefj) hej
YeieJeeve heee&veeLe kee meceJemejCe Deeee Lee~ Jejoeeefo heebe $e+ef<ejepe keer efveJee&Ce Yetefce jsMevoerefieefj kees pewve-Depewve meYeer
meceepeeW ceW Ske pewmeer ceevelee eehle nw~ ess mes heJe&le hej mJehve heue kes he ceW KegoeF& kejves hej cetueveeeke YeieJeeve
heee&veeLe kee cebefoj eke ngDee~ 11JeeR Meleer kes Fme cebefoj ceW 13 eeeerve cettefle&eeB mLeeefhele nQ Deewj kegue 37 efMeKej ege
cebefoj nQ~ Ske cebefoj eeke=efleke meg<ecee Deewj heJe&le cetue ceW yeves mejesJej kes ceOe ceW yevee nesves mes ueIeg heeJeehegjer peuecebefoj
keer DevegYetefle kejelee nw~ eeke=efleke meg<ecee Deewj DeOeeeflceke meeOevee kee kesv vewveeefiejer Je<eeX mes Oeeefce&ke eeef$eeeW kees Deheveer
Deesj Deekeef<e&le kejlee Dee jne nw~
Jeeef<e&ke cesuee-Deienve megoer 11 mes hetefCe&cee leke Jeeef<e&ke cesuee Yejlee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-meeiej jsueJes msMeve mes 55 efkeceer.me[ke eje meeiej mes ouehelehegj neskej 15 efkeceer. oceesn
mes leLee ye[e ceuenje mes me[ke ceeie& mes peg[e nw~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e vewveeefiejer
eece vewveeefiejer, len.-yekemeJeene, efpeuee-lejhegj (ce.e.)-471318
heesve veb.-07583-252020

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 71 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegC[uehegj efme#es$e (oceesn)-

ce.e. kes oceesn efpeues ceW DeJeefmLele kegC[uehegj leerLe& kes oe ceW ye[s yeeyee YeieJeeve DeeefoveeLe kee Jeeme nw~ kegC[ueekeej
ceveesjce heneef[eeW mes MeesefYele kegC[uehegj ceW Debeflece Devegye kesJeueer eerOej keer efveJee&CeYetefce nw~ heJe&le e=bKeuee kes heeocetue
ceW efmLele mejesJej Deewj Gmekes ceOe efveefce&le efpeve cebefoj, veJeefveefce&le 4 YeJe efpeve cebefoj Deewj heJe&le hej 65 cebefoj nQ~ efove
kes Meeble JeeleeJejCe ceW DeLeJee jele ceW cebefojeW keer efPeueefceueeleer jesMeveer keer hejeFeeB peye mejesJej ceW he[leer nQ lees Ske efoJe
JeeleeJejCe efveefce&le nes peelee nw~ Thej YeieJeeve DeeefoveeLe keer 15 heg TBeer 7 efhe eew[er cetbieeJeCeea heeemeve efJeMeeue cetefle&
nw, efpemes ueesie ee mes ye[s yeeyee kes veece mes peheles-hetpeles efvenejles cegiOe nesles Deewj pevce kees Oeve mecePeles nQ~
cetefle& kes DeefleMee keer npeejeW efkebJeobefleeeB #es$e kes DeeefoJeeefmeeeW, veiej peveeW, oMe&veeefLe&eeW Deewj yegpegieeX kes meeLe-meeLe
Fefleneme kes heVeeW hej Debefkele nw~ eneB heVee kes cenejepee yegbosueKeC[ kesMejer $emeeue ves Deheves jepeegle nes peeves hej Ieesj
efJeheefe ceW ye[s yeeyee kes ejCe-MejCe ceW Deees Deewj veF& Tpee&, mhetefle& ueskej Me$eg mesvee kees hejemle kejkes Deheveer hetJe& eeflee
heekej kegC[uehegj #es$e kee hegveefve&ceeCe kejeee~ Fme DeeMee kee Meemekeere cegeege mebJeled 1757 meved 1700 F&. kee Ske
efMeueeuesKe cegKe cebefoj kes ej hej ueiee nw~
henues en cetefle& YeieJeeve ceneJeerj keer ceeveer peeleer Leer, efkevleg cetefle& hej Debefkele efevneW, kesMe jeefMe, Meemeve e#eer
eesejer leLee ieescegKe e#e keer GheefmLeefle ceW efme kej efoee efke cetefle& YeieJeeve DeeefoveeLe keer nw~ #es$e kes 15 meew Je<e& hetCe&
nesves hej eLece yeej 21 mes 27 hejJejer 2001 ceW efJeMeeue meceejesnhetJe&ke cenecemlekeeefYe<eske kee Deeeespeve meble efMejesceefCe
Deeeee& eer efJeeemeeiej peer cenejepe keer esjCee Deewj meeefvveOe ceW efkeee ieee~
meved 1142 ceW vebefo mebIe kes Deeeee& heevebefo cenejepe kee eneB memebIe Deeieceve ngDee~ eneR GvneWves etefuekee efmeeble
Je=efe keer 1200 Mueeske eceeCe ebLe keer jevee keer Leer~
hengBe ceeie& leLee helee-yeervee-ceeefvekehegj ueeFve kes oceesn jsueJes msMeve mes 38 efkeceer. me[ke ceeie& mes peyeuehegj, meeiej,
lejhegj, erkeceie{, keveer Deeefo mes meerOee ceeie&~ efvepeer Jeenve mes Yeer peevee Gheege nw~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e kegC[uehegj
eece kegC[uehegj, len.-hesje, efpeuee-oceesn (ce.e.)-470773
heesve veb.-07602-272227, 272230
ceef{ee peer (peyeuehegj)-
ce.e. keer mebmkeejOeeveer peyeuehegj ceW peneB Ske Deesj mebiecejcejer eeveeW mes megMeesefYele Yes[eIee vewmeefie&ke meeQoe& ege
vece&oe kee OegbDeeOeej peueeheele nw, JeneR Jeefeiele ee Deewj ece keer Deeeflece efcemeeue ceef{ee peer kee pewve cebefoj nw~ Deepe
mes ueieYeie 600 Je<e& hetJe& Ske efveOe&ve Demenee ceefnuee ves otmejeW kes Iej ekekeer heerme-heerme kej pees Oeve Deefpe&le efkeee Gmemes
peyeuehegj kes Ske keesves ceW Ske efJeMeeue efMeueeKeb[ hej Ske cebefoj yeveJeeee~ ener mLeeve Deepe efJekeefmele neskej Ske leerLe&,
Ske ece leerLe& kes he ceW ece keer Depese keerelf e& ieeLee megvee jne nw~ eneB hej veJeefveefce&le eer veboerej erhe cebeof j, yeengyeueer cebeof j,
eer JeCeea iegkegue nw peneB mJe. heb. heVeeueeue peer meeefnleeeee& pewmes pewve efJeeved DeepeerJeve Deheveer mesJeeSb oskej pewve efJeeveeW
keer heer{ er leweej kej iees~ yeeeer efJeeeece ceW eJesMe heekej yenveW efMe#ee-oer#ee eehle kej DeelcekeueeCe kes ceeie& hej Deeies ye{ peeleer
nQ~ Thej efMeuee hej eewyeerme leLee Deve ome cebeof j nQ~ ye[er Oece&Meeuee nw, efpemeceW 1000 ee$eer "nj mekeles nQ~
pewveeW kes ecegKe kesv peyeuehegj veiej ceW uee[&iebpe kee Deefleeeeerve YeJe pewve cebefoj nw, efpemeceW cevees%e cetefle&eeB Deewj
Delevle mece= mejmJeleer Yeb[ej efpeveJeeCeer keer mesJee kej jne nw~ veiej ceW ueieYeie 20 ye[s Deewj 26 ess cebefoj nQ~ ce.e.
Ge veeeeuee Deewj DeeegOe keejKeevee (Deeef[&veWme hewke^er) jeveer ogiee&Jeleer kee cenue efJeMes<e Deeke<e&Ce kes kesv nQ~
hengBe ceeie& Je helee-yebyeF&-keuekeee ceeie& kee ye[e pebkeMeve peyeuehegj jsue ceeie& mes leLee meeiej, keveer, efboJee[e,
veeiehegj Deeefo mes me[ke ceeie& mes peg[e ngDee nw~ nJeeF& ceeie& Yeer megueYe nw~ efvepeer Jeenve mes Yeer peeee pee mekelee nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 72 elegLe& KeC[

helee- eer heee&veeLe efoiecyej pewve cebefoj efhemevenejer keer ceef{ee

ef$ehegjer Jee[&, hegjJee, peyeuehegj (ce.e.)
heesve veb.-0761-2370827
cekemeer heee&veeLe-
YeieJeeve heee&veeLe keer DeefleMeekeejer Deewj cevees%e cetefle& ves cekemeer eece kees eefme kej efoee~ Gvekes ecelkeej mes
eYeeefJele efoiecyej Deewj esleecyej Deecveee kes pewve yebOeg #es$e hej Dehevee-Dehevee Jee&mJe peceeves kes efueS yesewve nQ~ efheueneue
eele: 6.00 yepes mes 9.00 yepes leke efoiecyej Deewj efhej efove Yej esleecyej pewve Yepeve-hetpeve kejles nQ~ etB lees efoiecyej Deewj
esleecyej mecegoee kes Peie[s eee: meYeer leerLeeX hej nw, hej mebYeJele: cekemeer keer Ske ner cetefle& hej oMe&ve hetpeve kes efueS mecee
efJeYeepeve kee GoenjCe Deve$e veneR nw~
Deye efoiecyej mecegoee ves Ske veee YeJe cebefoj yevee efueee nw, efpemeceW YeieJeeve heee&veeLe keer MeeceJeCeea cevees%e cetefle&
eefleefle nw~ Ske cebefoj megheee&veeLe YeieJeeve kee Yeer nw pees efoiecyej mecegoee kes heeme henues mes ner nw~ eneB JeJemLee yengle
Deer nw~
hengBe ceeie& leLee helee-Yeesheeue-Gppewve (heefece jsueJes) ceeie& hej cekemeer jsueJes msMeve nw, cebefoj JeneB mes 3 efkeceer. otj
nw~ eneB #es$e keer yeme eleske ^sve hej GheueyOe jnleer nw~ Yeesheeue mes 150 efkeceer., Gppewve mes 38 Deewj Fboewj mes 72 efkeceer.
otj nw~ Fboewj, Gppewve, Yeesheeue, osJeeme Deeefo mes eneB me[ke ceeie& mes Yeer hengBee pee mekelee nw~
helee- eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e cekemeer heee&veeLe
eece cekemeer, efpeuee-Meepeehegj (ce.e.)-465106
heesve-07363-233028, 233829
Gppewve efme#es$e-
ce.e. kee Oece&#es$e, eeeerve Meeele veieefjeeW ceW mes Ske Gppeefeveer ceW YeieJeeve ceneJeerj kee meceJemejCe Deeee Lee, Fme
keejCe Gppeefeveer kee efJeMes<e cenlJe nw~
ef#eee veoer kes le hej yemee Gppewve hejceej keeueerve pewve hegje mecheoe kees Deheves Deebeue ceW mecess ngS nQ~ eneB mes
Devleke=le kesJeueer DeYee Iees<e ves efveJee&Ce heeee Lee, Dele: en efme#es$e nw~ veiej ceW peeefmebnhegje Deewj vecekeceC[er ceW hegjeves
efJeMeeue efpevecebefoj nQ~ vees hegjeves ueieYeie 20 cebefojeW Jeeues Gppewve ceW ner egle kesJeueer Yeyeeng efveefcee %eeve mes YeeJeer og<keeue
keer yeele peevekej meceed ebieghle kes meeLe Deheves efJeMeeue mebIe kees ueskej oef#eCe keer Deesj emLeeve kej iees~ Gppewve ceW Mes<e
jns cegefveeeW ceW efMeefLeueeeej hewue ieee Deewj eneR mes esleecyej mebeoee kee eejbYe ngDee~
Jewefoke hejchejevegmeej Gppewve ceW 12 peesefleefue&ieeW ceW mes Ske cenekeeue kee cebefoj nw, peneB 12 Je<e& ceW Ske yeej eefme
efmebnmLe cesuee Yejlee nw~ meceed efJeeceeefole keer jepeOeeveer Deewj peehegj kes cenejepee mebJeeF& peeefmebn eje efveefce&le
JesOeMeeuee Yeer eneB oMe&veere nw~ efJeeceefJee-efJeeeuee Deewj Deve cenue Yeer oMe&veere nw~ veejeeCe eer ke=<Ce ves eneB meboerheveer
Deeece ceW efMe#ee eehle keer Leer~
hengBe ceeie& leLee helee-ce.e. kee mebYeeieere cegKeeuee Gppewve heefece jsueJes kes Yeesheeue-Gppewve ceeie& kee Gppewve
pebkeMeve eefme nw~ Fboewj mes 82 efkeceer. Yeesheeue mes 180 efkeceer. keese-jleueece mes Yeer jsueceeie& mes peg[e nw~
me[ke ceeie& mes Fboewj, Yeesheeue, jleueece, osJeeme, keese Deeefo mes peg[e nw~ efvepeer Jeenve mes Deevee Gefele nw~
efmeJejket-efme#es$e-
jsJee veoer efmeJejket heefece efoMee osn peneB t~
w eeer oMe keecekegceej Tb" keesef[ JevoeW YeJeleej

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 73 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

jsJee (vece&oe) Deewj keeJesjer kes mebiece mLeue hej heJe&le esefCeeeW keer Ghelekee ceW yemee efmeJejket eke=efle keer megjce ieeso
Deewj ceveesjce MeeJeueer mes ege nw~ eneB keer heefJe$e Yetefce mes Jeerlejeielee kee efJeefkejCe neslee nw~ eneB Fboewj ceW YeejkeeW
keer ieer kes mJeeceer censv keerefle& Deewj meescemesve mJeeceer ves 1545 efJe.meb. ceW Fme mLeeve keer Keespe keer Gmekes yeeo eneB 10
efpeve cebefoj ceevemlebYe Deeefo kee veJeefvecee&Ce lespeer mes ngDee~
cebefoj eceebke 5 ye[e cebefoj nw, eneB 10 veb. cebefoj ceW keecekegceejeW keer 10 cetefle&eeB, oes eeJeefle&eeW keer leLee cetueveeeke
YeieJeeve mebYeJeveeLe YeieJeeve keer ceveesjce cetefle&eeB eefleefle nQ~ eeef$eeeW kes "njves kes efueS Deer Oece&MeeueeSB nQ~
eeef$eeeW kees veewkee efJenej kee Deevebo efceuelee nw~ eneR DeeWkeejsMJej hej peesefleefueie mLeeefhele nw~ eneB mes 15 efkeceer.
otj hej meerlee Jeeefkee nw, kenles nQ eneB yeeuceerefke $e+ef<e kee Deeece Lee, peneB meerleepeer ves ueJe-kegMe veece kes oes heg$eeW kees
pevce efoee~
Jeeef<e&ke cesuee-heeuiegve Megkeue 15 mes ew$e ke=<Ce 1 leke cesuee ueielee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-Fboewj-KeC[Jee jsueceeie& hej Fboewj mes 77 efkeceer., ceesj kekee (DeeWkeejsej jes[) msMeve mes 12
efkeceer., ye[Jeen yeme mwC[ kes heeme efo. pewve Oece&Meeuee nw~ ye[Jeen mes yeme eje hengBee pee mekelee nw~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e efmeJejket
heesm-ceevOeelee (DeeWkeejsej) efpeuee-Keb[Jee (ce.e.)-450554
heesve veb.-07280-271229
ye[Jeeveer efme#es$e etueefiejer-
ye[Jeeveer ye[veej megebie, oef#eCe efoMeefiejer etue Gebie~
Fvpeerle De kegbYe peg keCe&, les JeboeW YeJemeeiej leCe&~~
ye[Jeeveer yeeJeveiepee etueefiejer kes veece mes eefme nw, peneB mes jeJeCe kes YeeF& kegbYekejCe Deewj heg$e Fbpeerle efveJee&Ce kees
eehle ngS~
vece&oe le kes meleheg[e heJe&le esCeer keer 4000 heg TBeer eeser hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve cetefle& Gkesjer ieF&
nw, pees 84 heg kes Ske ner helLej hej yeveeeer ieeer nw~ Jeerlejeie meewcelee, keueehetCe& Deewj YeeJeeJeCe cetefle& npeejeW Je<eeX mes
leerLe&eeef$eeeW Deewj hee&keeW kees ceveJeebefle meblegef eoeve kejleer Dee jner nw~
eneB 19 cebefoj nQ~ YeieJeeve ceefuueveeLe eveYe keer cetefle&eeB Fvpeerle leLee kegbYekejCe kes ejCeefevn Debefkele nQ~ eneB
Deveske nmleefueefKele MeeeeW kee Yeb[ej nw~ heeme ceW Tve efme#es$e 40 efkeceer. nw~
hengBe ceeie& leLee helee-Fboewj mes jsue eje 160 efkeceer., cent mes 138 efkeceer. ye[Jeeveer yeme mwC[ mes 8 efkeceer., Fboewj-
Keb[Jee ye[ewoe (iegpe.) me[ke ceeie& eje~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e etueefiejer yeeJeveiepee
heesm-yeeJeveiepee, efpe.-ye[Jeeveer (ce.e.)-451551
heesve veb.-07290-222084, 282084
cegeeefiejer efme#es$e-
Deeueehegj keer efoMe F&Meeve peneB ces{^efiejer veece eOeeve mes eefme ce.e. Deewj ceneje^ keer meercee Deewj meleheg[e keer
megjce heJe&le esCeer hej efmLele 100 heg TBes keF& veeveeefYejece peue eheeleeW ves cegeeefiejer #es$e kees ceveesnejer leerLe&#es$e yevee
efoee nw~ eejeW lejhe hewueer meIeve Jeve jeefMe ves heg<heeW kee pewmes efJeleeve leeve efoee nw Deewj ceOegceefkeKeeeW keer keCe&efee iegveiegve
cegeeefiejer ceW hee&keeW kees yejyeme ceesn uesleer nQ~
heJe&le keer leuener ceW oes efpeveeuee nQ~ Ske ceW YeieJeeve DeeefoveeLe Deewj otmejs cesW YeieJeeve ceneJeerj keer cetueveeeke
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 74 elegLe& KeC[

eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ eheele kes oesveeW Deesj heJe&le hej 52 efpeveeuee nQ~ eneB kee cebefoj eceebke 10 meyemes eeeerve nw,efpemes
YeieJeeve ceneJeerj kes mecekeeueerve cenejepe esefCeke efyebyemeej ves yeveJeeee kenles nQ~ YeeQejs ceW Ske ner emlej heueke hej 24
leerLekejeW keer eefleceeSb Gkesjer ieF& nQ~ YeieJeeve heee&veeLe kee henuee cebefoj efMeuhekeuee kee Gece GoenjCe nw~ leeW leLee KebYeeW
hej megboj vekekeeMeer kee keee& nw~
Jeeef<e&ke cesuee-keee|leke hetefCe&cee kees eefleJe<e& cesuee ueielee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-ce.e. kes yewletue mes 100 efkeceer. Deekees mes 60 efkeceer. jsue mes me[ke ceeie& mes hejleJee[e mes
14 efkeceer. DecejeJeleer (cene.) leLee hejleJee[e mes Deees efjkeMee GheueyOe jnles nQ~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e cegeeefiejer
hees.-Lehees[e, len.-YeQmeosner (yewletue) ce.e.
heesve veb.-07223-221402

jepemLeeve
yegbosueKeC[ kes heeeled meJee&efOeke pewve leerLeeX keer heefJe$e Yetefce jepemLeeve Meewe&, meewvoe& Deewj mebmke=efle keer ef$eJesCeer
nw~ osMeYeefe, yeefueoeve Deewj Deeve-yeeve jepemLeeve keer Meeve nw~
peehegj-
mece=ef, Meee Deewj mebmke=efle keer ef$eJesCeer nw, osMe kee iegueeyeer Menj peehegj/jepemLeeve keer jepeOeeveer peehegj Deheves
365 pewve cebefojeW kes efueS ogefveeeYej ceW Gleveer ner eefme nw efpeleveer Deheves ceesefleeeW Deewj heVee pewmes jlveeW kes JeJemeee kes
efueS~ osMeYej ceW pewve cetefle&eeB yeveeves kes efueS Skecee$e mLeeve Yeer peehegj nw~ peehegj Dekesues cesW 27000 pewveeW keer pevemebKee
nw, heeesoer kee cebefoj "esefueeeve cebefoj ceW efyeuueewj keer cetefle&eeB, oerJeeve yeIeerev kee ceefvoj efpemekes iegcyepe ceW meesves keer
keejeriejer nw, yewjeef"ees kee Deewj keee mebIe kee cebefoj Deewj ceguleeve JeeueeW kee keebe kee cebefoj peneB heeefkemleeve kes ceguleeve
Menj mes cetefle&eeB ueeF& ieF& nQ~
en veiej eefme pewve efJeeved heb. es[jceue, heb. oewuelejece peer, heb. peeevueeue peer, heb. meoemegKeueeue peer, heb.
ewvemegKeoeme peer, heb. Fvueeue peer, heb. peeevo peer eye[e, [e@. kemletjbeo keemeueerJeeue keer keee&mLeueer jner nw, efpevneWves
efpeveJeeCeer kee YeC[ej Yejves ceW Deheves peerJeve kees nesce kej efoee~ eneB Yeejkeesb keer ieer Leer Deewj npeejeW ogue&Ye nmleefueefKele
heeC[gefueefheeeB ekeeefMele Deewj DeekeeefMele Yejer he[er nw~ lee[he$e hej efueKes pewve ebLe, ogue&Ye eeeerve efe$e Deewj leecehe$e, keeiepe
Deeefo hej efueKes peesefle<e SJeb ecelkeejer eb$e peehegj keer mece=ef kee Ske efnmmee nw~
etueefieefj-
Deeeee& osMeYet<eCe peer cenejepe keer meeOeveemLeueer etueefiejer Keeefveeeb peer peehegj Menj mes 10 efkeceer. otj nw~ eneB
4 4 heg kes 50 efkeuees. Jepeveer leecehe$e hej Debefkele ceneeb$e Ske Deefleere Meeeere Oejesnj nw efpeme hej Deveske
mebkeceeseve Deewj $e+ef-efmeef eb$e Debefkele nQ~ ess mes heJe&le hej efvepeer Jeenve leLee #es$e keer yeme Thej leke peeleer nw~
meebieevesj-
peehegj mes 13 efkeceer. otj meebieevesj ceW eefleefle YeieJeeve DeeefoveeLe keer [s{ heg TBeer eeflecee Deheveer megbojlee Deewj
Debie meewJe ceW Deeeflecese nw~ mebOeerpeer kes cebefoj kes veece mes efJeMeeue efMeKejege cebefoj keer efYeefeeeW hej eejeW Deesj helLej
hej KegoeF& kejkes eer Yeeecej peer kes 48 keeJeeW keer efe$eelceke DeefYeJeefe keer ieF& nw~
ecelkeej peer (meJeeF& ceeOeeshegj)-
meJeeF& ceeOeeshegj veiej mes ueieYeie 5 efkeceer. otj YetieYe& mes eehle YeieJeeve $e+<eYeosJe keer mheefke keer eeflecee kes ecelkeej

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 75 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Deewj ceveeskeecevee hetjs nesves kes DeveskeeW %eele-De%eele GoenjCeeW kes keejCe #es$e kee veece ner ecelkeej peer he[ ieee nw~ pewve-
Depewve, efnbot-cegmeueceeve meYeer Fme cetefle& mes Jeebefle Jejoeve eehle kej egkes nQ~ oes cegefmuece meppeveeW ejesW efveefce&le leefjeeB
eefleceeSB oMe&veere nQ~
hengBe ceeie& leLee helee-meJeeF& ceeOeeshegj (jepe.) msMeve mes 3 efkeceer. eWke me[ke ceeie& mes peehegj, keese, efouueer,
Depecesj meYeer Deesj mes
helee- eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e ecelkeej peer
eece-Deeuevehegj efpeuee-meJeeF&ceeOeeshegj (jepe.)-322021
heesve-07462-233816
eeboKes[er DeefleMee #es$e-
jepemLeeve kes ner Peeuejeheeve-yeejeb me[ke hej 34 efkeceer. Keevehegj kemyes ceW eeboKes[ er DeefleMee #es$e efJeeceeve nw~ YeieJeeve
DeeefoveeLe keer 6 6 heg TBeer 5 heg eew[ er ueeue hee<eeCe keer Fleveer cevees%e cetelf e& Deve$e osKeves ceW veneR DeeF&~ efkeJeoefvleeeB lees
npeejeW nQ, hej cetelf e& kee meceelegje mebmLeeve, JeerlejeieYeeJe veemee ef Deewj leerKes veeke-vekeMes mJeeb ceW Ske DeefleMee nw, efpemes
meowJe Deewj ele#e DevegYeJe efkeee pee mekelee nw mebJeled 512 keer en cetelf e& Yeejle keer es cetelf e&keuee kee GoenjCe nw~ cebeof j
keer jevee ceW efkemeer efleefuemceer Gheveeme keer lejn Iesj-IegceeJe keer Yetue-Yeguewee kee eeesie efkeee ieee nw~
efJeMeeue Oece&Meeuee leLee meYeer meeOeve GheueyOe~
hengBe ceeie& Je helee-jsue-jeceiebpe ceb[er mes 50 efkeceer., keese mes 110 efkeceer.~ me[ke-Keevehegj yeme mwC[ mes 1 efkeceer.
jeceiebpe ceC[er, keese, PeeueeJee[, iegvee, Fboewj mes efveeefcele yemeW~
helee- eer DeeefoveeLe efoiecyej pewve ceneefleMee #es$e eeboKes[er
heesm-Keevehegj efpeuee-PeeueeJee[ (jepe.)-326038
heesve veb.-07430-261358
heehegje-
YeieJeeve heehegje keer ecelkeejer [s{ heer DeJeieenvee ege essnjs hej Demeerce le=efhle Deewj Deeeefmle kes YeeJeeWJeeueer yee[e
kes heoceeYeg keer eeflecee Deepe mes 60 Je<e& hetJe& ner cetuee pee eje YetieYe& mes eke keer ieF&~ osMeYej mes osefnke, owefJeke Deewj
Yeewefleke leeheeW mes meb$emle npeejeW ogKeer eeCeer efJeMes<ekej esleyeeOee kes jesieer Deepe Yeer heoceeYeg kes meeceves osKes pee mekeles nQ
efpevekes Deboj keer Jevlej yeeOee YeieJeeve kes meeceves efmej Pegkee kej heueeeve kej peeleer nw Deewj jesieer Yee Yeuee-ebiee neskej
Iej ueew peelee nw~
esle mebiecejcej mes efveefce&le veJeerve ieesueekeej efJeMeeue cebefoj Deheveer DeodYegle efMeuhekeuee kes efueS osMeYej ceW eefme nQ
Devoj kes efJemle=le ieYe&ie=n ceW 11 JesefoeeB nQ, efpeveceW YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle Deewj yeengyeueer meefnle Deve leerLekej cetefle&eeB
efJejepeceeve nQ~ Ske Deueie cebefoj ceW 28 heg TBeer YeieJeeve heeeYeg keer cevees%e keeeeslmeie& cege ceW cetefle& mLeeefhele nw~
veJeefveefce&le cebefoj kes eejeW Deesj efJeMeeue Oece&MeeueeSB nQ~ meyesjs-meyesjs Oece&Meeuee kes Deebieve ceW ceetjeW kes ve=le Deewj OJeefve-
megvekej ee$eer kee ceve-ceetj Yeer veee G"lee nw~
hengB eceeie& leLee helee-peehegj mes efMeJeoemehegj neskej jsueceeie& (yee@[iespe) 7 efkeceer. me[ke ceeie& peehegj mes efveeefcele yeme mesJee~
helee- eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e, heocehegje Jee[e,.
len. eekemet, efpeuee-peehegj (jepe.)-309909
heesve veb.-01429-277225, 277210

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 76 elegLe& KeC[

Depecesj (Depeeces)-
jepemLeeve kee ecegKe veiej Depecesj Deheves Meewe& Deewj mebmke=efle kes efueS eefme jne nw~ efouueer kes DeefOeheefle he=LJeerjepe
eewneve keer jepeOeeveer Depecesj ceW 25 efpeve cebefoj nQ~
pewve peiele kes meJe&ceeve eser mej mes" Yeeieeb peer meesveer keer keee&mLeueer Depecesj ceW meesveer peer keer veefMeee efJeeefJeKeele
pewve cebeof j nw, efpemekes cetueveeeke YeieJeeve DeeefoveeLe keer eeflecee keer eeflee 1865 ceW keer ieF&~ cebeof j oes YeeieeW ceW efMeKejpeer
#es$e keer YeeBelf e YeieJeeve DeeefoveeLe kes peerJeve keer 28 PeeefkeeeB eeef$eeeW kee ceve Deewj Lekeeve oesveeW nj uesleer nw~Q eneB kes Meee
Yeb[ej ceW mJeCe&, veeruece, heVee, neLeer oeble SJeb leecehe$eeW keer heefkeeSb ueieer nQ~ ye[e Oe[e cebeof j, ese Oe[e cebeof j, {eF& efove kee
Peeshe[e Deeefo meYeer cebeof j Oece&, DeLe&, keece leLee cees#e heg<eeLeeX keer mepeerJe Peebkeer emlegle kejles nw~Q
cegmeueceeveeW keer eefme KJeepee cegF&vegerve efeMleer keer ojieen leLee heeme ner efnvogDeeW kee heg<kej leerLe& heefJe$e mejesJej
nw, efpemekes efveke Yeer Ske pewve cebefoj nw~
Depecesj eejeW Deesj mes jsue leLee me[ke ceeie& mes peg[e nw~
helee-eer efoiecyej pewve cebefoj, meesveer peer keer veefMeee, Depecesj (jepe.)
kesMeesjeeheeve-
keese mes 14 efkeceer. otj hej YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer MeeceJeCeea eeflecee Deveske ecelkeejeW SJeb efkeJeobefleeeW kes keejCe
eefme nw~ eneB Yee veJeeneW Deewj efJeMes<e mes Meefveen keer Meebefle kes efueS Je<e& Yej Deeles nQ~
otmejer efJeMes<elee nw efke eeeerve efoiecyej pewve Deeeee& efmeeble eeJeleea vesefceeb ves eneR yew"kej Je=nod Je meben ebLe
keer jevee keer Leer~
hengBe ceeie& leLee helee-keese jsueJes msMeve mes 14 efkeceer., kesMeesjeeheeve msMeve mes 3 efkeceer.
helee- eer cegefvemegeleveeLe efoiecyej pewve DeefleMee #es$e kesMeesjee heeve
heesm-kesMeesjee heeve, efpeuee-yetboer (jepe.)
heesve veb.-07438-264323
efeeew[ie{-
ie{ lees efeeew[ie{ Deewj meye ie{Qee nw, jeveer lees heefeveer Deewj meye ieOeweeb nw~
Meewe& Deewj yeefueoeve kee peerJevle eleerke efeeew[ie{ Deveske osMeYee Deewj yeefueoeveer JeerjeW keer pevceYetefce nw~ cenejeCee
eleehe, jeCee kegcYee, jeCee meebiee Deewj he meewvoe& keer eleerke cenejeveer heefeveer, efpevneWves peewnj efkeee, heVeeOeee efpevneWves
jepe kes efueS Deheves heg$e kee yeefueoeve efkeee Deewj ceerje pees Deepe leke esce kee eleerke nw, Fmeer efeeew[ keer jlveieYee& Oejleer
kes Ssmes GoenjCe nQ, efpevekeer eceke mete& Deewj ebcee mes nes[ kejleer nw~ en Yeejle kee eefme hee&ve mLeue nw~
pewve keuee Deewj mebmke=efle keer ef mes jeCee kebgbYee eje efveefce&le 75 heer TBee, meele cebefpeuee TBee pewve keerefle&mlebYe
Deheveer leLee Deheves efvecee&lee keer keerefle& kees De#egCCe yeveees ngS nw~ Ske cebefoj 10JeeR Meleeyoer kee nw, efpemeceW YeieJeeve DeeefoveeLe
Deewj MeebefleveeLe keer YeJe eefleceeSB nQ~
hengBe ceeie& Je helee-Depecesj mes 189 efkeceer. Goehegj mes 175 efkeceer. nw~ me[ke ceeie& mes eejeW Deesj mes peg[e nw~
$e+<eYeosJe (kesMeefjee peer)-
Goehegj mes 65 efkeceer. otj jepemLeeve kee meyemes eeeerve leerLe& YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj Ske efkeues kes hejkeess ceW efmLele
nw~ MeeceJeCe& keer 3.6 heg DeJeieenvee Jeeueer ecelkeejer cetefle& kee kesMej e{eves keer hejbheje nesves mes Fmes kesMeefjee peer
kes veece mes DeefOeke peevee peelee nw~ cekemeer peer keer lejn eneB Yeer efoiecyej-esleecyej mebeoee kee efJeJeeo nw~
mLeeveere YeerueeW eje hetefpele keefjee yeeyee kee Flevee eYeeJe nw efke ueesie Fvekes oMe&ve kes yeeo efyeukegue mee yeesueles
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 77 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nQ, eens efkelevee Yeer vegkemeeve keeeW ve nes peees~ cebefoj keer efMeuhekeejer Devet"er nw~
hengBe ceeie& Je helee-Goehegj mes jsueceeie& 65 efkeceer. $e+<eYeosJe jsueJes msMeve mes 12 efkeceer. hej nw~ eejeW Deesj mes en #es$e
me[ke ceeie& mes Yeer peg[e nw~ Ske yeme mwC[ Yeer nw~
helee- eer $e+<eYeosJe efoiecyej pewve DeefleMee #es$e (kesMeefjee peer)
$e+<eYeosJe lenmeerue-KesjJee[e, efpeuee-Goehegj (jepe.)-313802
heesve veb.-02907-230744
ceeGC Deeyet (efoueJee[e)-
efoueJee[e Deeyet kes pewve cebefoj mebiecejcej hej efueKeer keefJelee nw DeLeJee mebiecejcej kees ceesce yeveekej mJeeb efJeOeelee ves
ecehetJe&ke jevee keer nw, kenvee keef"ve nw~
mebiecejcej keer jeveeDeeW ceW leepecenue kee veece efJee eefme nQ, efkevleg efpemeves efoueJee[e kes pewve cebefoj keer leeW hej
yeejerke efMeuhekeuee kee peeot osKe efueee nw, Jen leepecenue kees Yetue peeSiee~ cegKe me[ke hej Deeueie{ ceW ner Lees[er TBeeF&
hej 500 Je<e& eeeerve heerleue keer 1500-1500 ceve keer oes efoiecyej pewve leerLekejeW-YeieJeeve DeeefoveeLe leLee YeieJeeve kegbLegveeLe
keer cetefle&eeB lelkeeueerve Oeeleg efMeuhe Deewj cetefle&keuee kes es GoenjCe nQ pees YeeeW kees cegiOe kej osleer nQ~
efoueJee[e ceW esleecyej cebefoj mecetn ceW efJeceueJemeefo efMeuhekeuee ceW Deeeflece Deewj meJe&es nw~ iegpejele vejsMe YeerceosJe
eLece kes ceb$eer Deewj mesveeheefle efJeceue Deewj uetCekejCe oes YeeFeeW eje mebJeled 1031 ceW 1500 efMeefuheeeW leLee 1200 eefcekeeW
kes 14 Je<eeX kes DeLeke heefjece Deewj Gme mecee 18 kejes[ 53 ueeKe heeeW keer ueeiele mes efveefce&le cebefojeW keer le iegbyeo,
KecYes, eJesMe ej, leesjCe meYeer Ske mes ye{kej Ske Deewj DeodYegle nQ~ efoueJee[e kes cebefojeW kees osKekej menmee efJeeeme veneR
neslee efke en cebefoj ceveg<eeW ves yeveeS neWies~ en osJeke=le ceeee ner ueieleer nw~
cebefoj hej yeveer efJeefJeOe hetueeW keer mebjevee kees keesF& kegMeue efe$ekeej Yeer keeiepe hej veneR yevee mekelee~ en vekekeeMeer
Deveghece, DeodYegle Deewj DeefJeemeveere nw, hej mee nw~
cebefoj kes 12 mlebYeeW hej efkee efJeMeeue iegbyepe Gme hej Dehmeje, vele&efkeeeW keer ceesnke YeeJe-YebefieceeSb le mes uekeles
ngS De&efJekeefmele keceue hebKegef[eeB oMe&ke kees Ske mJehve ueeske Deewj keuhevee ueeske ceW ues peeleer nQ~
Deeyet kee peeot YeeJe eJeCe Deewj mebJesoveMeerue oMe&ke kees mecceesefnle kej oslee nw Deewj Jen Je<eeX-Je<eeX Gme meeQoe& efMeuhe
kees Yegueeves ceW meceLe& veneR neslee~ Deeyet kee metee&mle, vekekeer Peerue, es[jeke, yeee-kegceeefjeeW kee efJeMJekesv cegKeeuee
oMe&veere mLeue nQ~
hengBe ceeie&-heefece jsueJes keer eser ueeFve kes Deeyet jes[ msMeve mes 29 efkeceer. otj Deeyet heJe&le hetjs jepemLeeve mes me[ke
ceeie& mes peg[e nw~
eflepeeje (osnje eflepeeje) DeefleMee #es$e-
DeueJej mes 55 efkeceer. otj DeefleMee #es$e eflepeeje osnje jepemLeeve kee Ske veee-veee Gpeeues ceW Deeee #es$e nw~ eeefhe en
Ske Deleble eeeerve heee&veeLe YeieJeeve kes DeefleMee #es$e kes he ceW iegceveeceer kes DebOesjs ceW Keesee #es$e Lee, efkevleg efheues 50 Je<e&
mes YeieJeeve eveYeg keer YetieYe& mes efvekeueer DeefleMeekeejer cetelf e& ves Fme #es$e hej peeot kejkes Gmekeer keeee ner heue oer~
hengBe ceeie& leLee helee-DeueJej msMeve mes 55 efkeceer. leLee efouueer DeueJej efYeJee[er mes eefleefove megefJeOeepeveke efveeefcele
yemeeW eje eflepeeje hengBee pee mekelee nw~
eebovehegj ceneJeerj peer-
YeieJeeve ceneJeerj mes mebyebefOele leerLeeX keer yeele eueles ner eebovehegj Jeeues ceneJeerj YeieJeeve keer eeo henues Deeleer nw~ eer
ceneJeerj peer DeefleMee #es$e jepemLeeve keer Meeve nw~
efoiecyej pewve Oecee&JeuebefyeeeW kes eej OeeceeW ceW mes Ske Oeece eer ceneJeerj peer DeefleMee #es$e nw~ osMe ceW Ske Yeer Ssmee
pewveer veneR nesiee, efpemeves peerJeve ceW Ske yeej YeieJeeve ceneJeerj keer cebtieeJeCeea cevees%e cetefle& kes oMe&ve ve efkeS neW, efkeJeoefvleeeW
keer yeele peeves oW lees YeieJeeve ceneJeerj keer cetefle& ves eleske YeejleJeemeer kess oe hej Ssmeer Deefce ehe es[er nw efke Gmes efJeeeme
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 78 elegLe& KeC[

nes ieee efke ener YeieJeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke efJe nw~ DeefleMee Deewj Det ee keer kesv YeieJeeve ceneJeerj keer cetefle&
DeodYegle nw efpemes osMe kee pewve-Depewve Ske yeej oMe&ve heekej Oeve nes peevee eenlee nw~ eneB kes ceerCee ietpej, pee ueesieeW
kes ceve ceW eebovehegj kes ceneJeerj efJeefYeVe heeW mes oe ceW mLeeeer he mes efJejepeceeve nQ~
eeefhe kegC[uehegj YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer Deewj heeJeehegj efveJee&Ce #es$e nQ, efkevleg eer ceneJeerj peer iebYeerj veoer
kes le hej kesJeue 250 Je<e& mes ekeeMe ceW Deeee #es$e Deheveer menpe hengBe Deewj DeJeefmLeefle kes keejCe YeieJeeve ceneJeerj kes
meJee&efOeke ueeskeefee leerLe&#es$eeW ceW efievee Deewj ceevee peelee nw~ Ssmee ueielee nQ efke eer ceneJeerj peer #es$e kee JeCe&ve efkees efyevee
YeieJeeve ceneJeerj kee JeCe&ve hetje veneR neslee~ #es$e hej efJeMeeue Oece&MeeueeSB nQ pees Ske meeLe ome npeej eeef$eeeW kees mLeeve
os mekeleer nQ~ veiej ceW ome cebefoj nw~ veoer kes Gme heej MeebefleJeerj veiej nw~ peveJejer meved 1996 ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer peye ceebieerlegbieer ee$ee kes ceOe ceneJeerj peer DeefleMee #es$e hej hengBeer lees Deheveer #egefuuekee oer#ee keer Gme
Yetefce kees keg YeW meceefhe&le kejves keer YeeJevee mes JeneB Ske cevoej keuheJe=#e efveefce&le kejves keer esjCee oer~ ceneJeerj peer
kes MeebefleJeerjveiej veeceke vetleve leerLe& hej ueeuee esceebo pewve, KeejeryeeJeueer-efouueer kes meewpeve mes eej efpeveeefleceeDeeW mes
meceefvJele Jen cevoej keuheJe=#e efveefce&le neskej peve-peve kees keuheJe=#e kes meceeve Fefle heue eoeve kej jne nw~ heeeer
yeeeeefjCeer keceueeyeeF& keer efvemJeeLe& mesJee ves osMe keer DeveskeeW yeeefuekeeDeeW, efJeOeJeeDeeW Deewj peerJeve mes Tye egkeer ceefnueeDeeW kees
efMe#ee, oer#ee Deewj mebmkeej eoeve efkees~ Gvekes Deeece ceW efveefce&le keebe kee cebeof j keueelceke meeQoe& kee eleerke nw~ Jeeef<e&ke cesuee
ew$e Megkeue 13 mes JewMeeKe ke=<Ce 2 leke eefleJe<e& oerheeJeueer hej efveJee&Ce uee[t e{eves osMeYej mes eeueg Deeles nQ~
hengbe ceeie& leLee helee-efouueer, keese, cegbyeF& ceeie& keer eee: meYeer eser-ye[er jsueieeef[eeB eer ceneJeerj peer msMeve hej
keleer nQ, peneB mes 7 efkeceer. #es$e nw~ efouueer, peehegj mes me[ke ceeie& eje peg[e nw~ #es$e keer yemeW efveeefcele he mes eleske
iee[er kes mecee Deeleer peeleer nw~
efvepeer JeenveeW mes Yeer megefJeOeeege hekekeer me[ke nw~
helee- eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer
heesm-eer ceneJeerj peer, len.-efnC[esve, efpeuee-kejewueer (jepemLeeve)-322201
heesve veb.-(07469) 224323

iegpejele
leejbiee efme#es$e-
Jejoeeefo mee{s leerve keesef cegevf ejepeeW kee efveJee&Ce #es$e leejbiee iegpejele kee ecegKe pewve leerLe& #es$e nw~ leejbiee heJe&le keer leuener
ceW pewve Oece&Meeuee leLee keceser kee keeee&uee nw~ JeneR mes eser meer hene[er hej e{kej Ske ieghee kes oMe&ve nesles nQ, efpemeceW YeieJeeve
vesecf eveeLe keer 5 heer TBeer eeflecee nw~ ieghee mes ueewkej heee&veeLe eWke hej Deeles nQ peneB YeieJeeve heee&veeLe keer 1 heg TBeer
eeflecee nw~ Fmes keesef efMeuee kenles nQ~ keesefMeuee mes veeres Glej kej efmeefMeuee hej e{les nQ, peneB vesecf eveeLe YeieJeeve Deewj
yeengyeueer YeieJeeve keer cetelf e&eeB nQ~ leuener ceW 13 efoiecyej pewve cebeof j nQ, peneB cetueveeeke mebYeJeveeLe peer kee cebeof j Deewj DeeefoveeLe
cebeof j cegKe nQ~ veiej ceW nerje keer keeF& kee ie=n Geesie nw, pees ogevf eeeYej ceW eefme nw~
peveJejer meved 1997 ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee memebIe heoehe&Ce leejbiee peer efme#es$e hej ngDee~
leye GvneWves efouueer efveJeemeer Denceoeyeeo eJeemeer efceuveiegghe kes ceeefueke eer ceefnheeue efmebn pewve kees leejbiee ceW Ske YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejves keer esjCee oer~ heuemJehe JeneB esveeF keer eeflecee efJejepeceeve nes egkeer
nw~ MeerIe ner hebekeueeCeke eefleehetJe&ke Jen YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eeflecee eefleefle neskej YeJeeW kees pewveOece& keer
eeeervelee kee efoioMe&ve kejeSbieer~
Jeeef<e&ke cesuee-keeefle&ke Megkeuee 15 YeieJeeve mebYeJeveeLe kes pevcekeueeCeke efoJeme kees Jeeef<e&ke cesuee Yejlee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-leejbiee jsueJes msMeve mes cesnmeeCee leLee heevehegj jsueJes msMeve 80 efkeceer. me[ke ceeie& mes Yeer
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 79 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hengBee pee mekelee nw~

helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e leejbiee peer
kees"er leejbiee peer, heesm-leejbiee scheue
len.-meleueemeCee, efpeuee-cesnmeeCee (iegpe.)-384350
heesve veb.-02761-253439
Me$egbpee efieefj (heeueerleeCee) efme#es$e-
egefOeefj, Yeerce Deewj Depeg&ve leLee Dee" keesef efJe[ jepeeDeeW ves eneB mes cees#e heeee~
Me$egbpee efieefj hej kesJeue oes efoiecyej pewve cebbefoj nQ, heJe&le hej ueieYeie 3500 ess-ye[s esleecyejeW kes cebefoj nQ~ pees
cenlJe efoiecyej pewve meceoee ceW eer efMeKej peer heJe&le kee nw, "erke Jener efmLeefle Deewj hetpelee esleecyej meceepe ceW Me$egbpee-
efieefj keer nw~ veiej ceW Yeer oes efoiecyej pewve cebefoj nQ~ Ske efJeMeeue efoiecyej pewve Oece&Meeuee nw~ cebefojeW ceW Gece keejeriejer
leLee efMeuhe meeQoe& nw~
hengBe ceeie& leLee helee-YeeJe veiej mes jsueJes mes 40 Deewj me[ke ceeie& mes 45 efkeceer. heeueerleeCee veiej nw~ efvepeer Jeenve
mes Yeer peeee pee mekelee nw~
helee- eer efoiecyej pewve peer Oece&Meeuee, YewjJehegje Me$egbpee, heesm-heeueerleeCee, efpeuee-YeeJeveiej (iegpejele)-364270
heesve veb.-02848-252547
heeJeeie{-
en #es$e jeceeb peer kes oesveeW heg$e Devebie ueJeCe (ueJe) leLee ceoveebkegMe (kegMe) Deewj Deve heeBe keesef cegefveeeW keer
efmeYetefce heeJeeie{ iegpejele kes hebeceneue efpeues ceW efmLele nw~ hene[ hej hegjevee efkeuee Deewj Keb[nj nw~ eneB 7 pewve cebefoj
nQ~ YeieJeeve heee&veeLe leLee ceneJeerj YeieJeeve kes eefme pewve cebefoj Menj ceW nw~ Menj kees eebheevesj kes veece mes peevee peelee
nw, pees mewefveke ef mes cenlJehetCe& nw~
heeJeeie{ kes efoiecyej pewve cebefoj ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes veJeefveefce&le Oeeveke#e
kes Devoj eewyeerme leerLekejeW mes meceefvJele er B yeerpee#ej keer eeflecee efJejepeceeve ngF& nQ pees Deeievlegke YeeeW kees
DeelceMeebefle kee Decej mebosMe eoeve kejleer nQ~
hengBe ceeie& leLee helee-ye[ewoe jsueJes msMeve mes 50 efkeceer. eser ueeF hej eebheevesj msMeve ieesOeje leLee ye[ewoe mes
me[ke ceeie& eje~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e heeJeeie{
len.neueesue, efpeuee-hebeceneue (iegpe.)-389360
heesve veb.-02676-245624
Debkeuesej DeefleMee #es$e-
Yee efpeues kee Debkeuesej Deheveer efevleeceefCe heee&veeLe keer cevees%e SJeb keueeeCekeejer eeflecee kes efueS eefme nw~
eneB 4 efpeveeuee nQ~ Debkeuesej keer eefmeef kee ecegKe keejCe en nw efke Deebie kes efveefcee%eeveer Deeeee& Oejmesve kes efMe<e
heg<heoble leLee Yetleyeueer cegefvejepeeW ves OeJeuee ebLe kes uesKeve keer Yetefcekee ener Deheves henues eelegcee&me ceW mecheVe keer Leer~
Deepe Debkeuesej Deheves lesue MeesOeke keejKeeves kes efueS peevee peelee nw, meeLe ner Deveske Geesie eneB ueies nQ~
GheeOeee Oece&keerefle& ves eMeesOej eefj$e keer jevee eneR keer Leer~ eneB cetuemebIe leLee keee mebIe kes YeejkeeW keer
ieefeeB LeeR, efpevekes ejCe efevn Deepe Yeer Debkeuesej ceW eefleefle nQ~
hengB e ceeie&-heefece jsueJes kes metjle leLee ye[ewoe msMeve kes yeere Debkeuesej me[ke ceeie& mes Yeer eejeW Deesj mes peg[ e nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 80 elegLe& KeC[

ceneje^
iepehebLee efme#es$e (veeefmeke) cene.-
veeefmeke efpeues ceW efmLele Fme #es$e mes meele yeueYe Deewj Dee" keesef eogJebMeer jepee oer#ee ueskej cees#e heOeejs~ veeefmeke
Menj mes 6 efkeceer. otj heJe&le hej 3 ieghee cebefoj leLee 2 veJe efveefce&le efpeveeuee nQ~ 400 heg TBes heJe&le hej heee&veeLe ieghee
oMe&veere nw~ cnmeue eece ceW efmLele heJe&le kes veeres Oece&Meeuee ceW cetueveeeke YeieJeeve ceneJeerj kee efpeveeuee nw~ heJe&le hej
peeves kes efueS hekekeer meeref{eeB nQ~ veeefmeke Menj ieesoeJejer veoer kes efkeveejs efmLele nw, eneB hebeJeer efmLele nw, peneB eerjece
JeveJeeme keer DeJeefOe ceW "njs Les~
Jeeef<e&ke cesuee-ceeIe Meguke 14 kees Jeeef<e&ke cesuee Yejlee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-veeefmeke jes[ jsueJes msMeve mes 16 efkeceer. veeefmeke Menj mes 6 efkeceer. me[ke eje eejeW Deesj
mes megefJeOee~
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e iepehebLee peer
eece cnmeue efpeuee-veeefmeke (cene.)-422004
heesve veb.-0253-2530215, 2533986
ceebieerlegbieer efme#es$e-
hejceheeJeve #es$e ceebieerlegbieer mes jece, nvet, megeerJe, ieJe-ieJee#e, veerue, ceneveerue Deeefo Meueekee heg<e cees#e kees eehle
ngS nQ~ Fmes oef#eCe Yeejle kee efMeKej peer pewmee cenlJe Deewj ceevelee eehle nw~ meerleepeer eneR mes lehemee kejkes 16Jesb mJeie&
ceW eleerv ngF&~ kenles nQ efke yeueYe ves veejeeCe ke=<Ce kee oen mebmkeej Yeer Fmeer mLeeve hej efkeee Lee~ heJe&le keer leuener
ceW Oece&Meeuee Deewj efJeMeeue eebieCe nw JeneR ceevemlebYe leLee oes efpeveeuee Yeer nQ~ ceF& meved 1996 ceW eneB mJe. Deeeee&eer
eseeBmemeeiej cenejepe keer esjCee mes efveefce&le YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer efJeMeeue cetueveeeke eeflecee mes meceefvJele eewyeerme
leerLekej cebefoj kee hebekeueeCeke ceneslmeJe mecheVe ngDee~ efme#es$e ceebieerlegbieer kee en meyemes ye[e cebefoj nw~
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes heJe&le hej 108 heer TBeer YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
cetefle& yeveeF& pee jner nw~ FvneR keer esjCee mes megboj Geeve kes ceOe meneket keceue cebefoj ceW 1000 cetefle&eeB eefleefle nQ~
ceebieer hene[er hej 7 Deewj legbieer hene[er hej 4 cebefoj nQ~
hengBe ceeie& leLee helee-cevecee[ jsueJes msMeve mes 100 efkeceer.~ ceeuesieebJe, veeefmeke Deewj cevecee[ mes me[ke ceeie& eje
yeme mwC[~ lenejeyeeo mes 11 efkeceer. me[ke mes~
helee- eer ceebieerlegbieer peer pewve efme#es$e
leeuegkee-me"eCee, efpeuee-veeefmeke, ceneje^-423302
heesve veb.-02555-242519
heesovehegj (yeesjerJeueer cegcyeF&)-
osMe keer DeeefLe&ke jepeOeeveer cegcyeF& etB lees ogefveee kes eLece : veiejeW ceW mes Ske nw Deewj DeveskeeW YeJe pewve cebefoj leLee
oMe&veere mLeue Dejye meeiej kes efkeveejs yemeer cegcyeF& ceW osKeves kees efceueles nQ, efkevleg neue ner ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer
Meebeflemeeiej cenejepe keer heeJeve mce=efle ceW Gvekes efMe<e hejcelehemJeer Deeeee&eer vesefcemeeiej peer keer esjCee mes Gheveiej yeesjerJeueer
ceW efveefce&le heesovehegj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe osJe, Yejle Deewj yeengyeueer keer eceMe: 31 efhe Deewj 29-29 heer keer cetefle&eeB
efJejepeceeve nQ~ en pewveeW kee veJeerve leerLe& yeve ieee nw~
eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ejCe efevn Deewj eewyeermeer oMe&veere nw~ Deve DeeeeeeX kes
Yeer ejCe efevn mLeeefhele nQ~ Ske efJeMeeue Oece&Meeuee nw, efpemeceW yeejn cenerves meeOeg-meble efveJeeme kejles nQ~ Gece JeJemLee

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 81 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ege Oece&Meeuee ceW cegefveeeW kes eelegcee&me Deeefo nesles ner jnles nQ~
cegcyeF& kes Yeewefleke Deewj efJeueeefmeleecee peerJeve mes Tye kej eneB Deeves hej ceeveefmeke Deewj DeeOeeeflceke Meebefle kee DevegYeJe
neslee nw~
helee- eer Deeeee& Meebeflemeeiej mceejke ^m
leerve cetefle& heesovehegj, ee hee@Jej neGme kes heeme
yeesjerJeueer (hetJe&) cegcyeF&-400066
kegcYeespe yeengyeueer (keesunehegj) cene.-
Fmeer keeue kes Deeeee&eer mecebleYe eje efJekeefmele Dehes#eeke=le veJeerve leerLe& kegcYeespe-yeengyeueer Ske ceveesjce Deewj
efJeefJeOeleeDeeW mes Yeje leerLe& nw~ YeieJeeve yeengyeueer keer 28 heer TBeer cevees%e eeflecee kes keejCe Fme #es$e kee veece kegcYeespe
yeengyeueer eefme nes ieee~ Fmekes Deefleefje meceJemejCe cebefoj, mJeebYet cebefoj, meneket efpeveeuee, megboj GheJeve, efJeMeeue
efJeeeheer" Deewj Deveske eefme leerLe& efMeKej peer, efiejveej peer, meesveeefiejer, kewueeMeheJe&le, leejbiee, iepehebLee Deeefo keer ueIeg
Devegke=efleeeB mepeerJe meer ueieleer nQ Deewj Ske mLeeve hej ner Yeejle kes meYeer leerLeeX kes YeeJehetCe& hejes#e oMe&ve nes peeles nQ~
cegKehe mes en leerLe& iegkegue eCeeueer mes efMe#ee kes Deveghece kesv kes he ceW eefmeef kees eehle nw~
hengBe ceeie& leLee helee-jsueJes msMeve neLekeCebieues mes 8 efke.ceer. yeme mwC[ neLekeCebieue
helee- eer yeengyeueer yeeee&hegje leLee efJeeeheer" DeefleMee #es$e yeengyeueer (kegcYeespe)
leeuegkee-neLekeCebieues efpeuee keesunehegj (ceneje^)-416110
heesve veb.-0230-2584422
kegbLeueefieefj-
eeefhe Fme #es$e mes kegueYet<eCe Deewj osMeYet<eCe >eeceke oes cegefvejepeeW kees cees#e eehle ngDee nw efkevleg oef#eCeer ceneje^
ceW kegbLeueefiejer eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOemLeueer kes keejCe DeefOeke eee& ceW nw~ efkevleg
ese mee heJe&le efpeme hej peeves kes efueS meeref{eeB yeveer ngF& nQ~ JeneB meele efpeveeuee nQ~
cegKe cebefoj ceW kegueYet<eCe osMeYet<eCe cegefvejepeeW kes eeeerve ejCe efevn mLeeefhele nQ~ otmeje cebefoj MeebefleveeLe YeieJeeve
kee nw, peneB Jen ke#e Yeer nw, peneB hej Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe ves meuuesKeveehetJe&ke meceeefOe ueskej cegefveeee& kee
DeeoMe& mLeeefhele efkeee~ 18 efmelecyej 1955 kees Gvekee meceeefOecejCe ngDee~ en ke#e Deye Ske leerLe&he yeve ieee nw~ Fvekes
Deefleefje yeengyeueer cebefoj, DeeefoveeLe cebefoj, efJeosn #es$e kes yeerme leerLekejeW kee ewleeuee, veboerej efpeveeuee nQ~ leuener
ceW eej ye[s YeJe cebefoj nQ~ eneB iegkegue yeeeee&ece Deewj Deer megefJeOeeege ye[er Oece&Meeuee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-jsueJes msMeve keg[t&Jee[er mes 60 efkeceer.~ yeme mwC[ Yetce mes Gmceeveeyeeo neskej
helee- eer efoiecyej pewve efme#es$e kegbLeueefiejer
heesm-kegbLeueefiejer leeuegkee Yetce, efpeuee-Gmceeveeyeeo
heesve veb.-02478-276860
keevesj-
efebleeceefCe heee&veeLe keer DeefleMeekeejer eeflecee ves keevesj leerLe& kees YeeeW keer MejCemLeueer yevee efoee nw~ eer ceneJeerj
peer pewmeer eneB kes efebleeceefCe heee&veeLe keer Keeefle nw~ KeefC[lecetefle& ecelkeejer {bie mes peg[ peeves mes ueesie ecelke=le ngS~
Jele&ceeve ceW en veJeefJekeefmele DeefleMee#es$e kes he ceW eefme nw~
hengBe ceeie& leLee helee-jsueJes msMeve Deewjbieeyeeo mes 33 efkeceer. #es$e kee Jeenve eefleefove 7.00 yepes eele:, Meece 5.00
yepes GheueyOe jnlee nw~
helee- eer efebleeceefCe heee&veeLe efoiecyej pewve DeefleMee #es$e keevesj
heesm-keevesj, efpeuee-Deewjbieeyeeo (ceneje^)-431002
heesve veb.-0240-2644108
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 82 elegLe& KeC[

Sueesje Depeblee-
efJee eefme Sueesje keer iegheeSb Depevlee kes efYeefeefe$e Yeejle keer meebmke=efleke SJeb efMeuhekeuee-efe$ekeuee kes ieewjJe nQ~
eneB meleced efMeJeced megvojced kes JeemleefJeke oMe&ve nesles nQ~ Deewjbieeyeeo efpeues mes 29 efkeceer. otj Sueesje keer 34 eefme iegheeSb
nQ, efpeveceW yeew, efnvot leLee pewve iegheeSB nQ~ efMeJepeer DeLeJee YeieJeeve DeeefoveeLe mes mebyebefOele 1-12, 13-29, 30-34 iegheeSB
nQ~ 16 veb. kewueeMe ieghee leerve cebefpeue Ske ner heJe&le kees keekej jLevegcee yeveeF& ieF& nw~ ieghee veb. 32 kees Fb meYee kenles
nQ, pees Ske ner heJe&le kees keekej oes cebefpeuee ieghee nw~ oerJeejeW hej ve=le cege ceW Fb leLee DehmejeSb oMe&ke kee ceve ceesn
uesleer nQ~ leeW hej Depeblee pewmeer efe$ekeuee Yeer nw~ ese kewueeMe Deewj peieVeeLe iegheeSb meJe&es iegheeSb nQ~ mebhetCe& cetefle&eeW
ceW cekej Jeeefnveer iebiee keer cetefle& efJee keer megbojleced cetefle&eeW ceW mes Ske nw~ Fmeer ekeej ieghee veb. 30 ese kewueeMe ieghee mes
yeejn Yegpeer meeQoe& Fv keer cetefle& nw, efpemekeer meYeer YegpeeDeeW hej DehmejeSb ve=le cege ceW Gkesjer ieF& nw~
ieghee veb. 32 ceW YeieJeeve heee&veeLe keer cetefle& nw, efpeme hej meele heCe Jeeues hejCesv keer eee nw~ oeeeR Deesj keer oerJeej
hej YeieJeeve yeengyeueer keer eeflecee nw, efpeme hej mes osefJeeeB uelee he$e neleer ngF& o&MeeF& ieF& nw, FmeceW Debefkele e#e-eef#eeeW
kes efJeefYeVe DeeYet<eCe cegeSb Deewj kesMe-meppee leLee JeeeW keer egVes leke efieveer pee mekeleer nQb~
ieghee veb. 33 peieVeeLe ieghee kenueeleer nQ, en oes cebefpeue nw~ Thej keer cebefpeue ceW peeves kes efueS meeref{eeB hene[ keekej
yeveeF& ieF& nQ~
ieghee veb. 34 kes yeenj Ske peuekegC[ nw, efpemekes Thej heJe&le mes Pejves kee peue Skeef$ele neslee nw~
ieghee veb. 30 mes Gej keer Deesj ueieYeie 3 heueeie hej heee&veeLe cebeof j yevee nw~ veJeefveefce&le Fme cebeof j ceW 16 heg TBeer De&
heeemeve YeieJeeve heee&veeLe keer MeeceJeCe& eeflecee nw~ veew heCe Jeeues mehe& keer Deeke=efle ves cetelf e& kees oMe&veere yevee efoee nw~
#es$e hej mes ner Depevlee peeves kee ceeie& nw, peneB YeieJeeve yeg mes mebyebefOele efYeefeefe$e efJee keuee peiele kes efmejceewj
nQ~ cesIeotlece, heeheeefCe Deewj cejCeemeVe jepeheg$eer kes efe$e ogefveee ceW yespees[ nQ~ Deewjbieeyeeo ceW yeeryeer kee cekeyeje keeues helLej
hej leepecenue keer Deeke=efle ceW FmeceW iegkegue kee efJeJejCe Yeer pees[vee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-Deewjbieeyeeo jsueJes msMeve mes 30 efkeceer., eeueerme ieeBJe mes 200 efkeceer. Deewjbieeyeeo yeme mwC[
mes Yeer efveeefcele yemeW Deewj ieeef[eeB leLee efvepeer Jeenve efceueles nQ~
helee- eer heee&veeLe efoiecyej pewve hene[ Ssueesje (yesue)
len.-Kegueleeyeeo, efpeuee-Deewjbieeyeeo (ceneje^)-431102
heesve veb.-02437-244590, 244432
hew"Ce DeefleMee #es$e-
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer eeeerve cetefle& kes keejCe eefleevehegj veeceke #es$e hew"Ce kes veece mes eefme nw~ MeeceJeCe&
keer Fme cetefle& kes ecelkeejeW ves Fmes ueeskeefee #es$e yevee efoee nw Deewj Meefve DeceeJemee kees eneB ee$ee Deewj cenecemlekeeefYe<eske
neslee nw, Meefveen kes oes<e efveJeejCe nsleg yengle meejs YeeieCe eneB mes Meebefle eehle kejles nQ~ ieesoeJejer veoer kes le hej keeheer
TBeeF& hej cebefoj yeves nesves kes keejCe veoer ceW yee{ Deeves hej Yeer megjef#ele jnlee nw~ #es$e hej Deer Oece&Meeuee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-jsue mes Deewjbieeyeeo mes 50 efkeceer.~ me[ke-Deewjbieeyeeo leLee Denceoveiej mes~
helee- eer 1008 cegefvemegeleveeLe efoiecyej pewve DeefleMee #es$e hew"Ce
pewvehegje heesm-hew"Ce, efpeuee-Deewjbieeyeeo (cene.)-431107
Devleefj#e heee&veeLe efMejhegj-
Dekeesuee efpeues kes efMejhegj ieeBJe ceW efmLele YeieJeeve heee&veeLe keer DeOej ceW mLeeefhele cetefle& ves Fmes esleecyej Deewj efoiecyej
mecegoee kes Peie[s ceW eefme kej efoee nw~ YeieJeeve heee&veeLe keer efoiebyej eeflecee Yeejle Yej ceW oMe&veeefLe&eeW keer ee Deewj
Deeee& kee efJe<ee nw~ eneB keejbpee kes Yeejke keer ieer Leer~
efMejhegj ieeBJe keer ieueer ceW efmLele cebefoj kes DeeBieve ceW mes YeeQejs ceW peeves kes efueS meeref{eeB nb~ leueIej ceW MeeceJeCe&ea 3
her 8 Fbe TBeer YeieJeeve heee&veeLe keer cevees%e eeflecee mLeeefhele nw efpeme hej mehle heCeeJeeueer MeesefYele nw~ cetefle& Yetefce mes 4
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 83 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Debiegue TBeeF& hej DeOej ceW efmLele nw~ kesJeue yeeF Deesj peje mee efnmmee Yetefce kees mheMe& kejlee nw, cebefoj ceW Deve 16 JesefoeeB
nQ~ oeeeR Deesj YeieJeeve ceneJeerj keer esle Ke[dieemeve eeflecee nw~ cebefoj Deneles ceW kegBS kee peue Yeer jesieveeMeke iegCeeW Jeeuee
yeleeee peelee nw~ en efMejhegj kee eeeerve hebeeeleer cebefoj nw~
hebeeele cebefoj-Gme cebefoj kees kenles nQ peneB cetueveeeke DeejeOe osJe, MeemeveosJe-osJeer, ieg keer ieer, #es$eheeue Deewj
efmeeble Meee efJejepeceeve neW~
Fme cebefoj kes heeme ner Ske veJeerve cebefoj nw, GmeceW Yeer YeieJeeve heee&veeLe cetueveeeke nQ~
Jeeef<e&ke cesuee-keeefle&ke Megkeuee 13 mes 15 leke jLe ee$ee Deewj cesuee Yejlee nw~
hengBe ceeie& leLee helee-jsue JeeefMece mes 30 efkeceer. Dekeesuee mes 60 efkeceer.~ me[ke ceeie&-efMejhegj yeme mwC[ mes 600
ceerj otj cebefoj nw~
helee- eer Debleefj#e heee&veeLe mJeeceer efoiecyej pewve mebmLeeve
heesm-efMejhegj leeuegkee ceeuesieebJe, efpeuee-JeeefMece (cene.)-444504
heesve veb.-07254-234006
keejbpee-
ceneje^ eosMe kes efJeoYe& Debeue kee eefme mece= veiej leLee Jeeheeefjke kesv keejbpee eeeerve keeue ceW mesveieCe,
keeemebIe Deewj cetuemebIe yeueelkeejieCe leerve-leerve YeejkeeW keer ieer nesves mes Fme #es$e kee cenlJe oMee&les nQ~
leerveeW mebIeeW kes Deueie-Deueie eceMe: heee&veeLe efoiecyej pewve mesveieCe cebefoj eer cetuemebIe evveeLe cebefoj leLee
yeueelkeejieCe efoiecyej pewve cebefoj cenlJehetCe& nw~ heee&veeLe cebefoj Deheveer 101 cetefle&eeW kes keejCe eefme nw~ keeemebIe kee
ueke[er mes yevee 42 KecYeeW Jeeuee oe ceC[he oMe&veere nw~ mesveieCe kes cebefoj keer efJeMes<elee 400 Je<e& hegjeveer hebekeueeCeke
efe$eeJeueer nw pees 41 heer uebyeer Deewj 3.1/4 heer eew[er kehe[s hej yeveer nw~
jeceske-
kene peelee nw efke eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e jeceske ceW 20JeW leerLekej YeieJeeve cegefvemegeleveeLe kes mecee ceW eer
jece-ue#ceCe SJeb meerleepeer Fme #es$e ceW Deees Deewj "njs Les~ Deye mes ueieYeie 400 Je<e& henues eneB kes Jeve eevlej ceW 15 heg
TBeer YeieJeeve MeebefleveeLe peer keer YeJe eeflecee Ske Je=#e kes veeres eehle ngF& Leer, lelkeeueerve Meemeke YeeQmeues JebMe kes ceb$eer pees
pewve Oece& kes Devegeeeer Les, GvneWves jepekees<e mes MeebefleveeLe cebefoj leLee efveke keer hene[er hej jece cebefoj kee efvecee&Ce kejeee~
jeceske kee JeCe&ve keeefueoeme kes cesIeotle ceW efceuelee nw~
Fme #es$e ceW DeveskeeW DeefleMee megves peeles nQ Deewj efoiecyej pewve cegefveeeW kes efJenej kes mecee efmebn keer GheefmLeefle Deveske
eeJekeeW ves osKeer nQ
Deveske DeefleMee mecess YeieJeeve MeebefleveeLe keer cevees%e eeflecee hejkeess mes efIejs 10 YeJe cebefojeW ceW efJejepeceeve nQ~
eeef$eeeW kes "njves keer Gece JeJemLee Oece&Meeuee Deeeee&eer efJeeemeeiej peer cenejepe keer esjCee mes eewyeermeer leLee hebe
yeeueeefle cebefoj yeve jns nQ~
hengBe ceeie& leLee helee-veeiehegj mes 40 efkeceer. otj me[ke ceeie& mes eejeW Deesj mes peg[e ngDee nw~
helee- eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e jeceske
heesm-jeceske, efpeuee-veeiehegj (cene.)-441106
heesve veb.-07114-255117
eJeCeyesueieesuee ieesccesMe yeengyeueer-
kevee&ke kes nemeve efpeues ceW evefieefj heJe&le hej YeieJeeve yeengyeueer keer 57 heer TBeer esveeF helLej keer meJeeie megvoj
meevegheeefleke meewce cevese%e Deewj ecelke=le kej osves Jeeueer cetefle& mLeeefhele nw~ en cetefle& efJee keer meyemes megvoj Ske ner helLej
mes yeveer cetefle& nw~ Fmes Yeejle keer efJee Oejesnj cetefle& keer ceevelee eehle nw~ kevee&ke jepe ceW Yeer Fmes jepe keer heneeve
ceevee peelee nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 84 elegLe& KeC[

Yeejle kes efo. pewve leerLe& ee$eer keer eejeW Oeece keer ee$ee oef#eCe ceW ieesccesMe yeengyeueer kes ceveesnejer oMe&ve kes yeeo ner
hetjer nesleer nw~ hetJe& efoMee ceW eer meccesoefMeKej peer heefece ceW eer efiejveej peer Gej ceW eer ceneJeerj peer Deewj oef#eCe ceW
eJeCeyesueieesue en eej leerLe& ceveg<e pevce kees meeLe&ke kejves kes efueS heee&hle nw~
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes heg$e Delegueveere Meejerefjke Deewj Deelce yeue kes Oeejer, hejce mJeeefYeceeveer
DeelcemJeeleb$e kes eyeue he#eOej mJeleb$elee Deewj DeefOekeejeW keer j#ee kes efueS jepehee efJeYetefleeeB JewYeJe kees le=CeJele leeie
lehemee ceW ueerve, eLece keeceosJe, cees#eieeceer YeieJeeve yeengyeueer keer keeeeslmeie& cege ceW Deeeflece eeflecee efkemeer keefJe kes MeyoeW
ceW en ueeKeeW ceW Ske veneR nw ogefveee Yej ceW Ske nw~
Fme ceneve DeefleMeekeejer cetefle& kes efvecee&Ce keer keLee Yeejle kes yees-yees keer pegyeeve hej nesieer~ nesemeue vejsMe
efJe<CegJeOe&ve kes meecevle iebbiejepe jeeceuue kes ceb$eer leLee eOeeve mesveeheefle eecegC[jee peer ves Deheveer ceelee keeueuee osJeer kee
ele hetCe& kejves kes GsMe mes Fme YeJe cetefle& kee efvecee&Ce kejeee~ cetefle& kes oMe&ve kejkes Fme yeele hej menpe ner efJeeeme
nes peelee nw efke eecegC[jee ves efMeuhekeej kees Jeeve efoee efke cetefle& kees megvoj meebieesheebie yeveeves kes efueS efpelevee Deefleefje
helLej efvekeeueesies Glevee ner mJeCe& eehle nesiee~ cetefle&keej ves Yeues ner heeefLe&Je mJeCe& heeee nesiee~ efkevleg Jen Yeer Deheveer DeheeefLe&Je
keuee keLee Deewj keerefle& keer efejmLeeeer mJeCe& mce=efle efJee kees Fme eeCeeefOeke efee YeW kes he ceW os ieee~
Debeflece eglekesJeueer Deeeee& Yeyeeng ves Deheves efveefcee %eeve mes en peevekej efke Gejer Yeejle ceW 12 Je<eeX kee Yeer<eCe
Dekeeue he[ves Jeeuee nw~ Deheves efMe<e mecee evieghle ceewe& leLee 12 npeej meeOegDeeW kes mebIe kes meeLe oef#eCe keer Deesj efJenej
kej iees~ Jener meceed evieghle ves cegefveoer#ee enCe keer Deewj Deeeee& eYeeev veece meeLe&ke efkeee~ eecegC[jee FvneR Deeeee&
eYeeev peer kes efee efMe<e Les, efpevneWves Fme cetefle& kee efvecee&Ce kejeee~
YeieJeeve vesefceveeLe keer Meemeve e#eer keg<ceeC[e osJeer ves iegefuuekeeeppeer kes he ceW Deekej eLece cemlekeeefYe<eske hetCe&
kejeee~ eneB eehle 573 efMeueeuesKeeW kes Devegmeej 13 ceee& 981 kees cetefle& keer mLeehevee ngF& Deewj eefle 12 Je<eeX kes Devlejeue
mes cenecemlekeeefYe<eske keer hejcheje Deepe leke De#egCCe eueer Dee jner nw~ 12 ceee& 1981 kees Ske npeej Je<e& hetCe& nesves hej
Ske Ssefleneefmeke cenecemlekeeefYe<eske kee Deeeespeve Deeeee& es efJeeevebo peer keer osKejsKe ceW ceveeee ieee efpememes osMe kes
1000 mes DeefOeke Meer<e& hebefe kes Deeeee&cegefve meeOeg meeefOJeeeB Deewj 10 ueeKe mes DeefOeke eeueg eeef$eeeW ves meceejesn ceW Yeeie
efueee lelkeeueerve eOeeveceb$eer mJe. eerceleer FefvojeieebOeer peer ves Yeer meceejesn ceW hengBekej mJeeb kees Oeve ceevee~
Jele&ceeve ceW pewvece" kes Yeejke peer mJeefmle eer eekeerefle& peer heefC[leeeee& kes megeesie ceeie&oMe&ve SJeb mebj#ekelJe ceW
eJeCeyesueieesue efoveeWefove eieefle kes ceeie& hej Deemej nw~
hengBe ceeie& Je helee-kevee&ke eosMe keer jepeOeeveer yeQieueesj mes 142 efkeceer cewmetj mes 80 efkeceer., nemeve mes 48 Deewj
Deejmeerkesjs jsueJes msMeve mes 70 efkeceer. otjer hej efmLele nw~ me[ke ceeie& mes eVejeeheve mes efveeefcele yemeW GheueyOe nQ~ #es$e
eneB mes kesJeue 13 efkeceer. otjer hej efmLele nw~
helee- eer efoiecyej pewve ce"
eer eJeCeyesueieesue, efpeuee-nemeve (kevee&ke)
kevee&ke eosMe ceW eegj pewve MeeeeW keer lee[he$eeW hej heeC[gefueefheeeB, leerLe& mLeeve SJeb pewve meeefnle GheueyOe nQ~ Jemlegle:
GejYeejle ceW ogefYe&#e kes mecee meejs pewve meeOegDeeW ves oef#eCe keer lejhe efJenej efkeee Lee Deewj DeefOekeeefOeke meeefnle Yeer oef#eCe
ues peeee ieee Lee, efpemekeer JeneB Des mes megj#ee Deewj DeefYeJe=ef ngF&~
kevee&ke, leefceuevee[g, DeebOe leLee kesjue mes Deveske leerLe& mLeeve Deewj pewveOece& mebbyebOeer oMe&veere mLeeve nw, efpevekes veeceeW
kee GuuesKe Yej efkeee pee jne nw~
yeeroj, iegpeyeiee&, yeerpeehegj, meneheefCe heee&veeLe, yesueieebJe, keejkepe, Oece&mLeueer, ngccee heeeJeleer, cebpesej (kesjue),
nwuesefJe[, kegvokegvoeef Fleeefo~
R Q
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 85 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efme#es$e iegCeeJeeb peer

-Depee kegceej pewve, Deeje
YeieJeeve ceneJeerj kes eLece ieCeOej ieewlece mJeeceer keer efveJee&CeYetefce SJeb YeieJeeve ceneJeerj kes Deveske efJenejeW mes heefJe$e,
eefme iegCeMeerue ewle (efyenej eevle efmLele Jele&ceeve iegCeeJeeb peer) kes oMe&ve kee Deehekees DeJeMe megeesie efceuee nesiee~ leye
JeneB hej efmLele Devet"s efpeve ceevemlebYe kes Yeer Deeheves DeJeMe oMe&ve efkeS neWies~ keF& oMeke hetJe& efveefce&le Fme YeJe Gegbie
ceevemlebYe kee efvecee&Ce ieee efveJeemeer eerceleer kesmejerceue ueuuetceue peer eje kejJeeee ieee Lee~
meyemes efJeefe$e SJeb Devet"er yeele pees Fme ceevemlebYe kes mebyebOe ceW Deehekees ueiesieer, Jen nw, Fmekes Meer<e& kes eejeW keesveeW
hej yew"s eej leesles (megiies)~ eefleeeeeeX ves GvnW eneB keeeW eefleefle efkeee? Gvekee keee cenlJe nw? en meye Devepeeve
jnme ner nw, hej Flevee pej nw efke Gve hej vepej he[les ner Ske iepeye mecceesnke eYeeJe Deehekes JeefelJe hej he[lee nw
Deewj hetje efpeveeuee heefjmej nefjle, megneJevee, Deeke<e&ke SJeb peerJevle nes peelee nw~
Fme heefJe$e efme#es$e hej Ske yeele Deewj Deehekee Oeeve Deheveer Deesj Deekeef<e&le kejsieer~ Deehekees cebefoj kes Fo&-efieo& mewke[eW
keer mebKee ceW megiies (leesles) G[les ngS vepej DeeeWies~ Flevee ner veneR, Deehekees Gvekeer DeveJejle enenen megvekej Ssmee
ueiesiee, ceeveeW Jes Yeer YeieJeeve keer mlegefle ceW Ceceeskeej ceb$e kee hee" kej Deevoesefuele nes jns nQ~
DeeefKej Jes Fleves KegMe SJeb megKeer keeeW nw? Gvekeer Tpee& kee, Gvekes efvece&ue DeeejCe kee keee Deeeeleesle nw? Deehekeer
vepej cebefoj kes OeJeue efMeKej keer Deesj Yeer peeesieer, peneB hej cebefoj kes efvecee&Cekeee& ves Deeee&peveke {bie mes, cebefoj kes
efMeKej-iegcyepe ceW peeveyetPe kej mewke[eW Ssmes mLeeve yevee jKes nQ, peneB es peerJe megKe SJeb Meebefle mes efveJeeme kej mekeW~ peerDees
Deewj peerves oes kee Fmemes yeef{ee keesF& otmeje GoenjCe Deehekees veneR efceuesiee~ Meeeo ner keneR efkemeer efpeveeuee ceW, efkemeer
ves Fleveer yeef{ee meerke yeele meeseer nes, pees efpeve Meemeve kes Skeoce Deveghe nw~
efhejeefce[ Deekeej kes yeves iegcyepe, ueeskeekeeMe ceW eJeeefnle Tpee& kees Deekeef<e&le kej, Deheves #es$e kes Deboj meceeefnle peerJe
hej Deeee&peveke mekeejelceke eYeeJe [eueles nQ~ en Jew%eeefveke ef mes eceeefCele nw Deewj Meeeo Gme #es$e ceW efveJeeme kej
jns leesles Yeer Fme eYeeJe mes Detles veneR nw~
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer, efpevekee cebieue eJeeme kegC[uehegj peer ceW nes jne ns, ves Ske eee& kes oewjeve
leesles kes cenlJe kees nceW yeleeles ngS kene efke efleueeseheCCeefe ceW ekejCe Deeee nw-
leeslee e{ ceneMege megjheefle, hetueeW keer ceeuee kees ueeles DeLee&led ceneMege veece kes Fv, vevoerej erhe ceW leesles kes
efJeceeve hej e{kej peeles nQ, hetueeW keer ceeuee ueeles nQ Deewj Deke=ef$ece ewleeueeeW ceW efpevesv eYeg keer hetpee-Dee&vee Deleble Yeefe
mes kejles nQ~
Gme iegCeeJeeb peer efme#es$e hej hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCeevegmeej Ske ueIegkeee cebefoj yeveekej
GmeceW ieewleceieCeOej keer meJee heebe heg Ke[dieemeve esle JeCeea eeflecee efJejepeceeve keer ieF& nQ~ eneB kee eeeerve peue cebefoj
Yeer eefme nw peneB YeieJeeve ceneJeerj keer Ske hee<eeCe eeflecee efJejepeceeve nQ~ efoiecyej-esleecyej oesveeW Deecveee kes pewve
eeueg Gme peuecebefoj ceW peekej hetpee-Dee&vee kejles nQ~
RQ

LIFE IS AN OPPORTUNITY..........TAKE IT.

LIFE IS A BEAUTY.........PRAISE IT.
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 86 elegLe& KeC[

JAIN DHARMA AND LORD RISHABHDEVA

- Ganini Gyanmati
Translated by - Aryika Chandnamati

vece: eerhegosJeee, Oece&leerLe&eJeefle&ves~

meJee& efJeee-keuee, emcee-oeefJeYet&lee cenerleues~~1~~
Where this "Jeev" (soul) wanders, goes round and round in four Gatis, that is called as "Samsar"
(Universe). This Samsar is also called by the name of "Lok"-
ueeskeevles DeJeueeskeevles peerJeeefo<e[dJeeefCe DeefmceefVeefle ueeske:
Where, Jeev (soul), Pudgal (substance), Dharma (medium of motion), Adharma (principle or
rest), Aakash (space) and Kal (time), these six Dravyas are seen, that is called as Lok. That Lok is
original, eternal and is made by its nature only i.e. it has not been made by any body.
Shri Nemichandra Siddhant Chakravarti says:
ueesiees Deefkeefcees Keueg, DeCeeFefCenCees meneJeefCeJJeees~
peerJepeerJesefnb heg[es, meJJeeieemeJeeJees efCeees1~~4~~
This 'Lok' is divided into 3 parts-Adho Lok, (lowest), Madhya Lok (Middle) and Urdhva Lok (Up-
per). The height of 3 Lokas is 14 Raju and a universal thickness is 7 Raju. At the base of the 'Lok' the
breadth is 7 Raju and upto Madhya Lok its height is 7 Raju and abvoe Madhya Lok upto Siddha Shila,
the height of Urdhva Lok is also 7 Raju. Decreasing from the base of the Adho Lok, the breadth has
been reduced to 1 Raju near Madhya Lok, further increasing from Madhya Lok the breadth had be-
come 5 Raju upto Brahma swarga 3 Raju; again decreasing upwards upto 3 Raju Siddha Shila, it
has been reduced to 1 Raju, so this Lok appears in the form of a humanbeing (Purushakar), who is
standing with his hands on the sides of his back and legs apart. Here, one probable doubt may crop up
that in 14 Raju high Lok, there is Adho Lok in 7 Raju and Urdhva Lok in next 7 Raju then what part the
Madhya Lok will have?
The answer to this query is that 1 Raju comprises innumerable Yojans and in 14 Raju high Lok,
lower 7 Raju contain hells (Narkas) and upper 7 Raju have heavens (Swargas). Between these two,
there is Sumeru Parvat (mountain) which is 1 lac 40 Yojans high. Madhya Lok is actually in corre-
sponding height with this Sumeru Parvat and it is some part of Urdhva Lok and is almost negligible in
comparison with a Raju, that's why it has not been described in 14 Raju height.
Madhya Lok-
This Madhya Lok is 1 Raju wide. In the middle of it, there is a "Trasanali', measuring 14 Raju in
height, 1 Raju in breadth and 1 Raju in thickness. Tras Jeevas having two to five Indriyas or senses
reside in this "Trasanali'. Madhya Lok contains innumerable Dweeps and Samudras (islands and
oceans).
Among these the first Dweep is Jamboodweep. It is rounded like a Thali (plate), having a diam-
eter of 1 Lac Yojans (400000000 miles). Surrounding it, there is "Lavansamudra' (salt ocean), with a
diameter of 2 lacs Yojans. Further surrounding it, there is Dhatkikhand with a diameter of 4 lacs

1. Triloksar Gatha 4.

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 87 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Yojans; surrounding which there is Kalodadhi ocean. The next surrounding is of Pushkardweep. In the
exact middle of it, there is the Manushottar Parvat, which is of the size of a bangle. Upto here,
Jambodweep, Dhatkikhand Dweep and half Pushkardweep are known as Adhaei (two and a half-2)
Dweep. Similarly due to being one Dweep surrounded by one Samudra (ocean), there are as many
Dweeps as many Samudras (oceans). The succeeding Dweeps-Samudras are of double measure-
ment than the preceding ones.
Jamboodweep-
In the just middle of the Jamboodweep, there is Sumeru Parvat, which is of one lac Yojans height.
Its foundation is one thousand (1000) Yojans below the Chitra Prathvi and it is 99 thousand Yojans
above it, its vertex (peak) is 40 Yojans high.
In this rounded Dweep, from the South to the North, lengthened in the East-West direction, there
are six Kul Parvatas (mountains) named as Himvan, Maha Himvan, Nishadh, Neel, Rukmi and Shikheri.
There are 7 regions divided by these 6 Parvats-Bharat, Hemvat, Hari, Videh, Ramyak, Hairanyavat
and Airavat. In each region there are two rivers as Ganga-Sindhu, Rohit-Rohitasya etc. thus 14
Mahanadis (large rivers) are there.
Videh Kshetra-
Due to the presence of Sumeru Parvat in the middle of Videh, there are Devkuru and Uttarkuru
Bhogbhumis in its South and North respectively. And there are Purva Videh (East Videh) and Pashchim
Videh (West Videh) in the East and the West respectively. Sita Nadi (river) has divided East Videh into
South and North regions, again in the South, 8 regions have originated by 4 Vakshar mountains and
3 Vibhanga rivers, in the same way, the North is also divided into 8 rigions. In West Videh also, 4
Vakshar and 3 Vibhanga rivers have formed 8 regions in both South & North sides thus a total of 32
Videh Kshetras (regions) have been originated.
"In a single Videh Desh, there are 96 crore Grams (villages), 26 thousand Nagars (cities), 16
thousand Khets, 24 thousand Kharvats, 4 thousand Matambs, 48 thousand Pattans, 99 thousand
Drones, 14 thousand Samvah and 28 thousand Durgatavis. Each Videh contains one sub-ocean
(Upsamudra) each of it contains one Island. There are 56 Antardweeps, 26 thousand Ratnakars and
700 Kukshivases there and these are the places for the business (purchase & sale) of jewels."1
170 Karmabhumis-
In Jamboodweep, there are one Bharat, one Airavat and 32 Videh Kshetras. And Dhatkikhand
dweep has been divided into East Dhatkikhand and West Dhatkikhand, while Pushkarardhdweep has
East-Puskharardhdweep and West-Pushkarardhdweep such two parts. These contain Vijay, Achal,
Mandar and Vidyunmali such four Merus (parvats) and due to being one Bharat, one Airavat and thirty
two Videh regions, there becomes 5 Bharats, 5 Airavats and 32 x 5 = 160 Videh regions. As each
contains six parts, the middle Aryakhand has Karmabhumi arrangement. Thus, these 170 Karmabhumis
have been accepted to exist.
The Maximum Tirthankars are 170 while the Minimum are 20-
In Aryakhands of these 170 Karmabhumis, if there happens maximum Tirthankars or Chakravartis
or Narayans, Pratinarayans and Balbhadras together, they can be maximally 170 and minimally in
each Videh related with one Meru, there remains 4 Tirthankars i.e. at least 4 x 5 = 20 Tirthankars.
It has been said also-
eflelLemeeueekekeer meefmeeb hegn JejsCe DeJejsCe~
Jeermeb Jeermeb meeues Keses meeefjmeeb Jejoes2~~681~~
(1) Triloksar Gatha 674-675-677. (2) Triloksar Gatha 681.
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 88 elegLe& KeC[

"Tirthankars, Ardhchakris and Sakalchakris are maximally 160 and minimally 20 in reference with
Videh Kshetras. By adding from Bharat-Airavat also, maximum becomes 170.
It is evident from this Gatha that Tirthankars like Shri Rishabhdev and Shri Mahavir Swami have
been existed in infinite numbers in these Karmabhumis and will be existing in future also.
elegLe&keeuees efJeosns eeJeefmLele SJe1~
According to this rule, there remains the Chaturth (fourth) Kal always in Videh Kshetras. No Shat
Kal Parivartan (Six-Kal Changes) take place.
Where occurs Shat Kal Parivartan (Six-Kal Changes)-
YejlewjeJeleeesJe=&efemeew <edmeceeeYeeceglmeefhe&CeJemeefhe&CeerYeeced ~~27~~
leeYeeceheje YetceeesJeefmLelee2~~28~~
In Bharat and Airavat Kshetras, there happens increase and decrease in the age, height, happi-
ness etc. respectively by Utsarpini and Avsarpini, each having six Kals. Here, Bharat indicates all the
five Bharat Kshetras and Airavat signifies all the five Airavat Kshetras.
Again, in Kshetras except these-Videh Kshetras, Hemvat, Hari, Ramyak and Hairanyavat, the
arrangement remains as such. In Videhas, 160 Videh regions have been accepted. Hemvat and
Hairanyavat have Jaghanya (lowest quality) Bhogbhumi, Hari and Ramyak have Madhyam (middle
quality) while Devkuru-Uttarkuru, which are in South-North of Sumeru, have the arrangement of Uttam
(highest quality) Bhogbhumis consistently.
First Karmabhumi-
In the middle of the Bharat Kshetra of Jamboodweep, there happens six Khandas or parts by the
rivers Ganga-Sindhu originating from Vijayardh Parvat, lengthened in the middle Aryakhand. In Avsarpini,
there remains six Kals in series as Sushma-Sushma, Sushma, Sushma-Dushma, Dushma-Sushma,
Dushma and extreme Dushma (Ati-Dushma) and in Utsarpini, the reverse series of 6 Kals continues
from extreme Dushma to Sushma-Sushma. Among these, Sushma-Sushma etc. 3 Kals have
Bhogbhumi arrangement while Dushma-Sushma etc. 3 Kals have Karmabhumi arrangement.
According to this arrangement, the Karmabhumi which comes in the Aryakhand of the first Bharat
Kshetra of the first Jamboodweep, is considered to be the first Karmabhumi.
Bhogbhumi-
In Bhogbhumi, there remains 10 types of Kalpavrikshas, named as Madyang, Vaditrang,
Bhusanang, Malang, Deepang, Jyotirang, Grihang, Bhojanang, Bhajnang and Vastrang to provide the
respective desired product.
Origin of Kulkars-
In this present Avsarpini, in the Aryakhand of this Bharat Kshetra, when the 8th part of the Palya
remained in the third Kal, than Kulkars started to exist bearing the names as-Pratishruti, Sanmati,
Kshemankar, Kshemandhar, Seemankar, Seemandhar, Vimalvahan, Chakshushman, Yashaswi,
Abhichandra, Chandrabh, Marudev, Prasenjit and Nabhiraj.
It has been written in 'Harivanshapuran' that the 12th Kulkar named as Marudev gave birth to the
only son "Prasenjit", so from here the tradition of the double birth (son's and daughter's birth together)
had come to an end. The marriage of Prasenjit was performed with the girl of some main Kul.
(1) Triloksar Gatha 882's Teekansh. (2) Tatvartha Sutra, Chapter 3.

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 89 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

It has also been said-

emesveefpeleceeeespe emJesoueJeYetef<eleced ~
efJeJeenefJeefOevee Jeerj: eOeevekeguekeveee~~1
From Prasenjit also, Nabhiraj was also born alone. Indra wedded him with Kumari Marudevi.
It has also been said-
lemeemeervceosJeerefle, osJeer osJeerJe mee Meeer~~
lemee: efkeue mecegodJeens, megjjepesve eesefolee~
megjesecee: ceneYetlee, eeg: keueeCekeewlegkeced2~~56~~
It has been said in Harivanshapuran also-
DeLe veeYesjYetodosJeer ceosJeerefle JeuueYee~
osJeer MeeerJe Meeme MegmebleevemebYeJee3~~6~~
Marudevi, who was born in a pure Kul (Lineage), became the wife of Raja Nabhiraj.
Formation of Ayodhya Nagari-
When Kalpavrikshas became extinct at the place, made sacred by the presence of Marudevi and
Nabhiraj then by their great Punya, Indra formed a Nagari and named it as 'Ayodhya'.
"When annihilation (final destruction of the universe) happens at the end of the sixth Kal, then
here in Aryakhand, the land below upto 1000 Yojans is destroyed. In that Kal, Devas form 24 lotuses
below the place indicating the position of Ayodhya Nagari.4"
On the basis of these symbols Devtas again form Ayodhya Nagari on the same place. That's why
"Ayodhya Nagari" has been consisdered to be eternal.
In Vedik literature also, Ayodhya has been given a lot of importance as-
Deeee veJeeje osJeeveeb hetjeesOee5~
This Ayodhya Nagari of Devtas is beautified with 8 Chakras and 9 Dwars (doors). In Rudrayamal
Grantha, Ayodhyapuri has been called as the forehead of Bhagwan Vishnu as-Sleod yeeefJeoes Jeoefvle
cevegeeseesOeehegjer-cemlekeced~
In Valmiki Ramayan, it has been considered 12 Yojans in length, formed by Manu.
In Harivanshanpuran, the palace of Raja Nabhiraj has been described as 81 floors in height,
made of jewels and called as "Sarvatobhadra".
Descent of Shri Rishabh Deva from heaven-
Knowing that Bhagwan Rishabh Deva is about to come here in the womb of Mata Marudevi after
being detached from "Sarvartha Siddhi" Viman after six month, Saudharama Indra ordered Kuber-Oh
Dhanpate! Start showering jewels in the courtyard of Mata Marudevi in Ayodhya. From the same day,
Kuber started the showering of 3 crores precious Panchvarni (five coloured) jewels each day.
One day Maharani Marudevi saw Airavat Hathi (White elephant) etc. sixteen best dreams in the
last phase of night, in the morning, listening from Her Husband that "Tirthankar son will descend in
your womb", she was filled with great joy.
When 84 lacs Purva, 3 years and 8 months remained in the third Kal of Avsarpini, then on
(1) Harivansha Puran Sarg 7. (2) Mahapuran Parva 12. (3) Harivansha Puran Sarg 1. (4) Bhaktyadikriyasangreh
(Tippan) Pg. 162. (5) Atharva Veda Dashamscandh.
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 90 elegLe& KeC[

Asharh Krishna Dwitiya, Bhagwan came in the womb. At the same day, knowing this by his Divyagyan,
Indra along with his innumerable Devas, celebrated the Garbhakalyanak Mahotsava (festival of com-
ing in womb) by doing the Abhishek (showering of water) and welcoming with garments, jewellery etc.
of Maharaja Nabhiraj and Maharani Marudevi. By the permission of Indra, Shree, Hree etc. Devies
started serving Mata.
If Bhagwan incarnates-
According to Jain Dharma, no Bhagwan incarnates again and again but any worldly person like
you and me, by gradually upgrading self, attain Nirvana or Moksha by receiving Tirthankar Prakriti and
attaining Panchkalyanaks (five major phases of life). They never incarnate in this world again as by
reading the description of ten Bhavs (birth) i.e. "Dashavatar", the "Garbhavatar" (coming in womb)
episode of Bhagwan Rishabhdeva becomes clear.
In the Videh Kshetra of this Jamboodweep in the Vijayardha series of Gandhila Desh, there was
a Vidyadhar king named "Mahabal". Once he accepted the Jain religion through his minister
'Swayambuddha' and dying with Sallekhna (method for accepting death according to Jain Agam or
Shastra) attained the Dev form named 'Lalitang' in heaven. Detached from there, he became king
'Vajrajangh' in Videh Kshetra, where once he, along with his wife 'Shrimati', gave Ahardan (giving
meals according to the method of Jain Shastra) in a forest to a pair of Munis (Jain Digambar Sadhus).
As a consequence of it, he became "Arya" in Uttam Bhogbhumi. There he accepted Samyakdarshan
by the address of Charanriddhidhari Munis and became "Shridhar Dev" in Second Swarga (heaven)
dying at the end of his life. Being detached from there, he became 'Raja Suvidhi' in Suseema Nagari
of Videh Kshetra.
Here also, after adopting Shravak Dharam (Religious practices mentioned in Jain Shastras for a
family person) and Kshullak Deeksha and then becoming a 'Muni' and leaving the body by Samadhi
(according to Jain Shastras), he again became 'Indra' in sixteenth Swarga. Coming from there, he
became 'Vajranabhi' Chakravarti in Pundarikini Nagari of Videh of Jamboodweep. In this Bhav (birth)
also, becoming Mahamuni, in the holy feet of father Tirthankar Bhagwan Vajrasen, by adopting the
feelings of Solahkaran (sixteen specific bhavnas) in heart, he received Tirthankar Prakriti. Conse-
quently, at last dying by Samadhidhyan, he became "Ahmindra" in Sarvarthasiddhi.
Thus, by elevating step by step in nine births i.e. 1. Mahabal 2. Lalitangdev 3. Raja Vajrajangh 4.
Bhogbhumij Arya 5. Shridhar Dev 6. Raja Suvidhi 7. Achyutendra 8. Vajranabhi Chakravarti 9. Ahmindra,
by the patronage of Jain Dharma, this Jeev (soul) of Ahmindra being detached from Sarvarthasiddhi
came in the womb of Mata Marudevi. When Bhagwan Rishabhdeva will attain Nirvan or Moksha, He
will never incarnate in this world again.
Janmakalyanak (Birth) Mahotsav-
After jewel showering for fifteen months by Kuber, on Chaitra Krishna Navmi, at the time of
Sun-rise, Mata Marudevi gave birth to a son. At that moment only, the Asan (throne) of Indras in
heaven started shaking, their crowns bowed down, flowers started being showered from
Kalpavrikshas and musical instruments were being sounded themselves in the living places of all
the four types of Devas. As-
keuhes<eg IeCe YeJeves<eg MebKees, peesefleefJe&ceeves<eg e efmebnveeo:~
oOJeeve Yesjer Jevepeeuees<eg, eppevceefve Keele efpeve: me S<e:1~~~
Bells started ringing at the places of Kalpavasi Devas, bugle sound started at the places of
(1) Pratishtha Tilak Chap. 9.

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 91 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Bhawanvasi Devas, Simhnad (roar of lion) started on Jyotishka Devas places and Bheri (kettledrum)
started ringing on the places of Vyantar Devas. All this happened at the birth of whom, He was actually
Jin Bhagwan.
As today, the switch of a Television or a Radio is made on, sight and music from thousand of
kilometers come in view but there was no need to push any button of such type because instead of it,
the switch of the Punya of Tirthankar Prakriti was pushed on itself and Atishaya (Amazements) be-
came prevalent in heaven, placed at a height of more than 40 crore milles. At the same moment only,
Saudharma Indra came in Madhya Lok along with innumerable Dev families and performed the
Janmabhishek (bathing at the time of birth) by 1008 Kalshas (vessels) by taking the new born baby on
Sumeru Parvat.
Some scholars usually say that those Tirthankars were common persons like us but the truth is
not this, they can be considered common till they received Tirthankar Prakriti but after receiving such
Prakriti, special amazements (Atishayas) appeared in them, that's why Shri Samantra Bhadra Swami
has said-
ceeveg<eeR eke=efleceYeleerleJeeved, osJeleemJeefhe e osJelee ele:~
lesve veeLe! hejceeefme osJelee, esemes efpeveJe=<e! emeero ve:1~~
"Oh Nath! you have, however, taken birth as a humanbeing but you have superseded the human
nature, so you are the Devta above Devtas or you are the Paramdevta. Oh Jindharma Tirthankar!
Please by happy on us for our upliftment".
Karmabhumi Arrangement by Shri Rishabh Deva-
Shri Nabhiraja married Bhagwan with Yashaswati and Sunanda with the permission of Indra.
Yashawati gave birth to Bharat etc. 100 sons and Brahmi daughter, while Sunanda had the son Bahubali
and the daughter Sundari.
Bhagwan made his daughters and sons perfect in all Vidyas and arts.
At the prayer of the public, he taught them the way to live life by giving the knowledge of six basic
activities as Asi (Warfare), Masi (Writing), Krishi (Agriculture), Vidya (Education), Shilp (Craftwork)
and Vanijya (Business). He initiated Varna arrangement and marriage practice and it was also after
knowing the eternal arrangment of Videh Kshetra by Avadhigyan. So He was also called as Prabhu
Shrashta, Vidhata, Brahma etc.
Shri Nemichandracharya has said-
hegjieeceheCeeoer, ueesefnemelLees e ueeseJeJenejes~
Oeccees efJe oeecetuees, efJeefCeefcceDees DeeefoyeesCe2~~
As Indra made the arrangement of Desh (country), Nagar (city), Gram (Village) etc. by the order
of Bhagwan, so it is only Adi Brahma Bhagwan Rishabh Deva, who is the founder of Pur, Gram, Nagar
etc., wordly Shastras-Vyakaran (grammer) etc., worldly norms and traditions and compassionate
Dharma.
Once Indra performed the coronation ceremony of Bhagwan Rishabh Deva after taking the per-
mission from Maharaja Nabhiraj. Later, Bhagwan appointed and guided a number of Raja, Maharaja
etc. about justified politics.

1. Swayambhustotra. (2) Triloksar Gatha 802.

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 92 elegLe& KeC[

Deeksha Kalyanak-
One day Bhagwan developed the feeling of non-attachment with the world (asceticism) seeing
the completion of the age of Neelanjana while dancing. He reached Siddhartha Van (forest) sitting in
the Palki (palanquin) brought by Indras and there, after performing his Keshlonch (hair plucking), took
up the Digamberi Deeksha (Jain Muni Deeksha) and that place became famous by the name of
Prayag. After one year and 39 days, in Hastinapur, Yuvraj Shreyans became Daantirthpravartak (who
initiated the tradition of aan according to Jain norms) by giving the juice of sugarcane (lkshuras) in
Ahar on Vaishakh Shukla 3.
Kevalgyan Kalyanak-
After the penance of one thousand years, Prabhu Rishabhdeva got Kevalgyan. At the same
moment only, Bhagwan reached in the mid sky, 5000 Dhanush-20000 Hands above the earth and with
in Ardhnimish only, Kuber formed the "Samavasaran" (a uniqe preaching assembly place of jain
Tirthankars). It was a circle of 12 Yojans-96 miles. Its brief description is as follows:
There remain 8 Bhumis and 3 Katnis in Samavasaran and 4 roads surrounding from 4 sides. In
the midst of these roads, in the beginning only, there are 4 Manasthambhs, one in each of the four
directions. There are 12 times higher than the height of Bhagwan. As the height of Bhagwan
Rishabhdeva was 500 Dhanush or 2000 hands so 2000 x 12 = 24000 hands was the height of
Manasthambs. By the Darshan of these Manasthambs, the proud of a proudy individual used to be
washed out and by being converted into a pious soul-Samyakdrishti, he used to minimise his world
wandernig to the least.
In this Samavsaran, from one hand above the earth, there remain 20 thousand steps of stair,
each one hand high. By ascending these, humanbeings, Tiryanchas (animals) etc. all pious crea-
tures-younger ones, old aged, patients, blinds, etc. handicaps used to reach upstairs only in 48 min-
utes, this Atishaya was of Bhagwan only.
There remain 8 Bhumis in the space interval of 4 Perkotas (surroundings) and 5 Vedis (where
Bhagwan is consecrated) as a serial arrangement of Dhulisal Perkota, Chaityaprasadbhumi, Vedi,
Khatikabhumi, Vedi, Latabhumi, Parkota, Upvanbhumi, Vedi, Dhwajabhumi, Parkota,
Kalpavrikshabhumi, Vedi, Bhawanbhumi, Parkota, Shrimandapbhumi and Vedi. Further, going 16 steps
after 8 steps, Bhagwan remains seated in Gandhkuti on third Katni.
In each Parkota and Vedi, in all the four directions, one Gopur war (gate) was present. In these,
there were placed theatre halls, Mangalghat, Dhupghat and Navnidhi Bhandar on both the sides; the
defenders of these gates were devas.
In first Bhumi, there were 5 Prasads (palaces) one each in between two Jinmandirs.
In second Bhumi, there were swans, ducks and lotuses etc. in pure water.
In third Bhumi, flowers of all the six seasons were blooming. In fourth Bhumi, in four directions,
there were the forests of Ashoka, Saptachhad, Champak and Mango respectively; in these, in all the
four directions, idols of Jinendra Bhagwan remain placed on one Chaityavriksha in each. In fifth Bhumi,
there were flags (Dhwajas) having ten types of symbols each. In sixth Bhumi, there were ten types of
Kalpavrikshas and the idols of Siddha Bhagwans were placed on Siddhartha Vrikshas namely Nameru,
Mandar, Santanak and Parijaat respectively in four directions. In seventh Bhumi, Bhawans were made
and 9 Stupas (pillars) with the idols of Arhant and Siddha Bhagwans on both the sides each. In eighth

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 93 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Bhumi, tweleve Sabhas (Assemblies) were made.

Serially, in these 12 Sabhas 1. Munis 2. Kalpavasini Devis 3. Aryikas and Shravikas 4. Jyotishi
Devis 5. Vyantar Devis 6. Bhawanwasini Devis 7. Bhawanwasi Devas 8. Vyantar Devas 9. Jyotishi
Devas 10. Kalpavasi Devas 11. Human beings and 12. Tiryanchas (animals) used to sit down.
The effect of Samavasaran in such that animals like lion, deer, cow, tiger, snake, mongoose etc.,
which have natural behavioural enemity, leave the same and by becoming friendly for each other,
listen to the preachings of Bhagwan together.
In the world, the samavasaran of Tirthankar Bhagwan is the only place where al Kotha (sitting
place) is also settled for Tiryanchas similary as for Devas and humanbeings. By sitting in that Kotha,
numerous animals-birds are benefitted in real sense by listening to the sermon of Bhagwan. Lacs of
animals reach heaven after death by adopting Ahimsanuvrata, Satyanuvrata, Achoryanuvrata,
Brahamcharya-anuvrata and Parigrahparimananuvrata and Dikkumaris place mangal Dravya in their
hands.
By the movement of Bhagwan, there appears a phase of plently and prosperity in about an area
of 800 miles around. All become friendly with each other. All diseases, distress accidents etc. distur-
bances are washed out. Earthquakes, floods, five wrath, untimely deaths etc. are also vanished.
In reality, only those great souls, who practice full Ahimsa Dharma in their lives by having com-
passion for all the creatures, develop such speciality that even cruel animals leave their cruelity and
enemity in their presence.
By preaching Ahimsa, Truth, Non-stealing, celibacy and minimising possessions (Parigrah
Praman), Bhagwan poured the nectar of Dharma in innumerable creatures, When Bhagwan be-
comes Kevalgyani, then due to the full lack of Moh (delusion), Raag (passion) Dwesh (malice) and
desires, His sermon also happens without any wish, only due to the Punyodaya (great fortune) of the
present holy creatures, as the clouds shower without any wish.
Moksha Kalyanak-
Bhagwan Rishabh Deva moved around for lacs of years and saturated innumerable creatures
with dharma. Later, by performing Yog-nirodh (stopping of all his yogas) after going on Kailash Parvat,
attained Nirvan at the end of his lifetime. When 3 years and eight & a half months were remaining in
the third Kal, Bhagwan attained Moksha. Due to the defect of Hundavasarpini, the first Tirthankar was
born at the end of third Kal and attained Nirvan in the third Kal only. There He will remain immersed in
absolute pleasure for infinte time to come and will never incarnate on this earth again.
It has also been said-
keeues keuheMelesefhe e, ieles efMeJeeveeb ve efJeefeee ue#ee~
Glheeleesefhe eefo meeled, ef$eueeskemebYeeeflekejCeheg:1~~
Even on passing of hundreds of Kalpakals, it is not possible that the souls, who have attained
Nirvan, migrate into the world again, no matter such a tumult occurs as to produce disturbance in all
the three Lokas.
Existence of infinite Gods-
At the peak of three lokas, such infinite Siddha Parmatma are present and all of them have been
liberated from the wandering of the four Gatis (Dev, Human being, Narki, Tiryanch). Any great soul
(1) Bhartiya Darshan.
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 94 elegLe& KeC[

amoun us can become a Tirthankar by undertaking the feelings of Darshanvishuddhi, Vinyasampanta

etc. Solahkaram Bhavnas in heart or by Ratnatraya, destroying the Karmas and becoming a general
Kevali, becomes Siddha Parmatma as Bharat-Bahubali etc.
Is Jain Dharma an atheist religion?
It is written in Indian Philosophy-"In non aceptance of Vedik authority and in having no faith in God,
Jain Darshan comes after Charvak Darshan in Indian Darshans or philosophies".
But, this fact is completely incorrect. In Jain dharma, God has not been accepted as the creator
of the Universe because by doing so, a number of defects appear, as, God is kind for the creatures of
the world and is the Supreme father, then, why He makes some creatures to undergo the distreses of
Hell, Nigod, Tiryancha etc. And if you say that the result of doing Paap (sins) will be bitter only then why
the Supreme Father originated Himsa (Violence), falsehood, unchastity etc.
It has been said also :
efJeefe$eYegJeve$eeb eefo keoeefeoerMe: me=pesled~
peieef mekeueb MegYeb efveefKeueoes<eMetveb ve efkeb~~
efveieesovejkeeefo-ogie&efleke=eflee ogee esled~
keLeb hegvejOeefce&Ceeb efJeefnleme=efjveeefeveer1~~1~~
If God has produced the three Lokas then why He did not make the world full of goodness &
pleasure only without any defects. And if it is argued that Hell, Nigod etc. distressful places have been
designed for wicked persons only, then why such persons have been produced?
ve egpele Feb ke=efle: mekeuepebleg-keeCele:~
kegletnueefOeeeefhe esVe cenleeb efn mebYeeJeles~~
Deheefjkeuheveeefhe efpeve! vees YeJesJeodef<eeb~
Delee YeJelees efJevee keJeefeoheerejlJeb keLeb2~~20~~
God is to have compassion for the whole creature world so such type of pleasure mixed distress-
ful world formation is not suitable for Him. If it is said that He does all this just out of His curiousity then
such type of a curiosity is also unacceptable on the part of a great soul. And, if said that all this
happens according to the fate of those creatures then this imagination of unseen fate is also not
possible for others, so Oh Bhagwan! Veetrag Jinendra Prabhu, Godship appears in you only.
According to Jain principle, each creature is the creator of own world and when it ends the same,
then it becomes Siddha Bhagwan itself. As said also :
Shikharini Chhand-
Mejerjer eleskeb YeJeefle YegefJe JesOee: mJeke=eflele:~
efJeOees veeveeYetheJevepeueJeefvngcelevegced~~
$emees YetlJee YetlJee keLeceefhe efJeOeeee$e kegMeueced~
mJeeb mJeefmceVeemles YeJeefle ke=leke=le: efMeJecee:3~~18~~
Each creature, according to the Paap-Punya (sins-holy acts) done by self, is born in different
types of forms as Prithvi (land), water, fire, wind and plant world-trees etc. Sometimes, this creature
only, after becoming Tras-two Indriya (senses), three Indriya, four Indriya, five indriya etc. by doing
some Punya, becomes stable in own soul to become Bhagwan.
By all these examples, it is proved that Jains consider the sermons of Arhant Kevali as "Vedas"
(1)-(2)-(3) Chandraprabh Stuti.

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 95 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
and do not take it to be 'Apaurusheya'. By not considering the God as the creator of the world, they
take Him as Anant (infinite) Ishwar (God). They accept the existence of soul, the next Lok, Paap-
Punya and their result also. So, "Jain dharma" is not an atheist religion like Charvak.
Jain Dharma is Eternal-According to the explanation, kecee&jeleerved peeleerefle efpeve: those who
have won the Karmaenemies are Jin or Jinendra Bhagwan and efpevees osJelee Demesefle pewve: Jin Bhagwan
is the God of whom, they are the Jains. So this Jain Dharma is eternal, beneficial for each creature
and "universal" giving the right to each creature to become God. At present, 24 Tirthankars from
Bhagwan Rishabh Deva to Mahavir Swami has been considered in Jain dharma.
Shri Rishabh Deva in Vedas also-
The name of Rishabh Deva has apperard in Rigvdea,Atharvaveda etc.
$ewueeskeeeefleefleeved elegefJeMeefleleerLe&kejeved $e+<eYeeeeved Je&ceeveevleeved efmeeved MejCeb ehees1~
vecees Den&lees $e+<eYeee2~
It has been said in Manusmriti also-
oMe&eved Jelce& JeerjeCeeb megjemegjvecemke=le:,
veerefleef$eleekelee& ees egieeoew eLecees efpeve:3~~
It has been said in Bhagwat also :
YeieJeeved hejceef<e&efYe: emeeefolees veeYes: efeeefekeer<e&ee leoJejesOeeeves cesosJeeb Oecee&voMe&efelegkeecees JeelejMeveeveeb
eceCeeveece=<eerCeecetOJe&cebefLeveeb Megkeueee levegJeeJeleej4~
By being pleased in such a way by Maharshis in Yajnas, Shri Bhagwan Maharaj was born from
the womb of Marudevi to the pleasure of Nabhiraj to guide for the Dharma of Digamber Sadhus.
efveleevegYetefleefvepeueeYeefveJe=ele=<Ce:, eseme leodjeveee efejmeghleyegs:~
ueeskeme e: keCeeeYeeceelceueeske-ceeKeeved vecees YeieJeles $e+<eYeee lemcew5~~
According to Jain Shastras, such Bhagwan Rishabh Deva has become the first Tirthankar in the
beginning of the Yug in this Avsarpini and according to Vedik texts, He has been considered as the 8th
incarnation.
As- kegueeefoyeerpeb meJex<eeb eLeceesefJeceueJeenve:~
e#eg<ceevedeMemJeer Jee-efYeebesLeemesveefpeled~
ceosJeer e veeefYee Yejles keguemeecee:~
Decees ceosJeeb leg veeYespee&le: Gjece:6~~
Bharat Varsha at the name of Bharat-
On the name of Bharat Chakravarti, the first son of Rishabh Deva, our country got the name
Bharat Varsha. This has been said in "Adipuran". It has been said in Vedic Shastras also as :
es<eeb Keueg ceneeesieer Yejlees pes: esiegCe Deemeerod esvesob Je<e Yeejleefceefle JeheefoMeefvle7~~
$e+<eYeeod Yejlees pe%es Jeerj: heg$eMeleeepe:~
meesefYeef<eeeLe Yejleb heg$eb eeyeepeceeefmLele:8~~
efnceeb oef#eCeb Je<e Yejleee veJesoeled~
lelceeod Yeejleb Je<e leme veecvee efJeogyeg&Oee:~~
(1) Rigvdea. (2) Yjurveda. (3) Manusmriti. (4) Bhagwat Scandh 5, Chap. 6. (5) Bhagwat Scandha 5, Chap. 6
(6) Manusmriti. (7) Bhagwat Scandh, Chap. 4 (8) Vayu Puran.
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 96 elegLe& KeC[
Bharat was born from Bhagwan Rishabh Deva and he was the leading brave in 100 sons. Rishabh
Deva took Deeksha after coronating the son Bharat. The land or the state, which Bharat acquired
from Himvan upto South, is being called as Bharat Varsha by scholars.
The dignified effect of the time of all the 24 Tirthankars-
In this Bharat Desh, this Jain Shashan from Bhagwan Rishabh Deva to Bhagwan Mahavir, is
establishing peace among the whole creature world by Ahimsa Dharma. Today also, there is a stern
need of Ahimsa Dharma of these Tirthankars. Because in this sacred Shashan "Three" live in full
harmony with each other i.e. without any difference among themselves.
This has been narrated by Shri Samant Bhadra Swami as follows :
veemeJele&Je: meJex ieJeves eehemebielee1~
Naya (which knows one aspect of a thing), Satva (which exists) and Seasons, the "three" al-
though are against each other, but leaving this difference, they become harmonius in Jain Shashan.
According to Jain Dharma, Dravyarthik Naya says that Soul or Atma is Nitya (ever existing), free from
birth & death, while the Paryayarthik Naya says that soul is not ever existing but by the means of birth
& death it acquires the Paryayas (bodily forms) of Dev, Human being, Tiryancha and Narki (inhabitants
of hell). By some aspect, both of these facts are correct, as soul is Nitya also because it exists from
times unknown to the infinite time to come. It is Anitya (non ever existing) also in reference with
Paryayas because it takes birth in Dev leaving the body of a humanbeing and so on. Similarly, crea-
tures having natural mutual enemity also become friendly with each other by taking the patronage of
Mahamunis and Tirthankar Bhagwans.
meejbieer efmebnMeeJeb mhe=Meefle megleefOeee veefvoveer JeeIeheesleced~
ceepee&jer nbmeyeeueb eCeehejJeMee kesefkekeeblee Yegpebieerced~~
JewjeCeepevcepeeleeveefhe ieefueleceoe pevleJeesves lepeefvle~
efelJee meecewke{b eMeefcelekeueg<eb eesefieveb #eerCeceesnced2~~
The female deer touches the lionet with the loving heart as for own kid, the cow does the same
with the young one of a tiger, the cat with the young one of a swan and the peahen starts loving a
young snake. Such animals, having enemity since their birth, leave their cruel feelings against each
other. When ? As soon as they come in the patronage of Mahayogis, who are completely void of
universal drawbacks as Anger, Pride, Delusion, Avarice etc.
In the same way, fruits and flowers of all the six seasons bloom together upto a large distance in
the presence of such great souls.
Present Relevance-
In Present time also, to disseminate the principles of such a great soul as Tirthankar Bhagwan
Rishabh Deva, to establish mutual love and understanding and for the refinement of the environment,
the 'Shrivihar (travelling) of the "Samvasaran" of Shri Rishabh Deva' is being done in whole of India.
To guide about the actual from of 'Krishi' (Agriculture) activity, and to evaluate Ahimsa, Truth, Non-
stealing etc. Dharmas "Bhagwan Rishabh Deva National Vice Chancellors' Conference" was organ-
ized from 4th to 6th October, 1998 in Hastinapur. In this conference, all participating Vice-Chancellors
propounded that the founder of Jain Dharma is not Bhagwan Mahavir but among 24 Tirthankars, the
first Tirthankar is Bhagwan Rishabh Deva and the last one is Bhagwan Mahavir Swami. So, the an-
cientness of Jain dharma is proved itself.

R Q
(1) Stuti Vidya (2) Gyananrav.
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 97 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ieewlece mJeeceer kee heefjee

-ieefCeveer %eeveceleer
Deee&Keb[ ceW Ske yeeeCe veece kee veiej Lee~ JeneB Ske Meebef[ue veece kee yeeeCe jnlee Lee~ Gmekeer Yeeee& kee veece
mLebef[}e Lee, Jen yeeeCeer yengle ner megvoj Deewj meJe& iegCeeW keer Keeve Leer~ Fme ocheefe kes ye[s heg$e kes pevce kes mecee ner
peesefle<eer ves kene Lee efke en ieewlece mecemle efJeeeDeeW kee mJeeceer nesiee~ Gmeer mLebef[}e yeeeCeer ves efleere ieeie& heg$e kees
pevce efoee Lee, Jen Yeer meJe&ke}e ceW heejbiele Lee, FvneR yeeeCe keer otmejer helveer kesMejer kes heg$e kee veece Yeeie&Je Lee~ Fme
ekeej es leerveeW YeeF& meJe& Jeso-Jesoebie kes %eelee Les~ Fve leerveeW YeeFeeW kes FvoYetefle, Deefi>eYetefle Deewj JeeegYetefle veece Yeer heefme
nQ~ Jen ieewlece yeeeCe efkemeer yeeMee}e ceW heeBe meew efMe<eeW kee GheeOeee Lee~ ceQ eewon ceneefJeeeDeeW kee heejieeceer ntB,
cesjs efmeJeee keesF& Deewj efJeeve veneR nw~ Ssmee DeefYeceeveer Lee~
YeieJeeved ceneJeerj kees kesJe}%eeve eie neskej meceJemejCe keer jevee nes egkeer Leer, efkevleg efoJeOJeefve veneR efKej jner
Leer~ 66 efove Jeleerle nes iees~ leYeer meewOece& Fv ves meceJemejCe ceW ieCeOej kee DeYeeJe mecePekej Deheves DeJeefOe%eeve mes
ieewlece kees Fme eesie peevekej Je= kee he yeveeee Deewj JeneB ieewleceMee}e ceW hengBekej kenles nQ-
cesjs ieg Fme mecee Oeeve ceW nesves mes ceewve nQ Dele ceQ Deehekes heeme Fme M}eske kee DeLe& mecePeves Deeee ntB~ ieewlece
ves efJeee kes ieJe& mes iee|Je nes hete-eefo ceQ Fmekee DeLe& yelee otbiee lees legce keee oesies? leye Je= ves kene-eefo Deehe Fmekee
DeLe& kej osbies, lees ceQ meye }esieeW kes meeceves Deehekee efMe<e nes peeTbiee Deewj eefo Deehe DeLe& ve yelee mekes lees Fve meye efJeeee|LeeeW
Deewj Deheves oesveeW YeeFeeW kes meeLe Deehe cesjs ieg kes efMe<e yeve peevee~ cene DeefYeceeveer ieewlece ves en Mele& cebpetj kej }er
keeeWefke Jen mecePelee Lee efke cesjs mes DeefOeke efJeeve Fme Yetle} hej keesF& nw ner veneR~ leye Je= ves en keeJe he{e-
Oece&eb ef$eefJeOekee}meceiekece&, <e[dJekeeemeefnlee meceewMe }sMee~
leJeeefve mebeceieleer meefnleb heoeLe&w-jbieeJesoceefveMeb Jeo eeeqmlekeeeb~~
leye ieewlece ves keg osj meesekej kene-Dejs yeeeCe! let Deheves ieg kes heeme ner e}~ JeneR ceQ Fmekee DeLe& yeleekej lesjs
ieg kes meeLe Jeeo-efJeJeeo keBiee~ Fv lees eenlee ner en Lee, Jen Je= JesOe<eejer Fv ieewlece kees meceJemejCe ceW }s Deeee~
JeneB ceevemlecYe kees osKeles ner ieewlece kee ceeve ieef}le nes ieee Deewj Gmes mecekelJe eie nes ieee~ ieewlece ves Deveske
mlegefle kejles ngS YeieJeeved kes ejCeeW kees vecemkeej efkeee leLee Deheves heeBe meew efMe<eeW Deewj oesveeW YeeFeeW kes meeLe YeieJeeved
kes heeocet} ceW pewvesMJejer oer#ee OeejCe kej }er~ Devleceg&ntle& ceW ner eLece ieCeOej nes iees~ Gej hegjeCe ceW ef}Kee nw-
leovevlej meewOecexv ves cesjer hetpee keer Deewj ceQves heeBe meew yeeeCe heg$eeW kes meeLe eer JeOe&ceeve YeieJeeved kees vecemkeej kej
mebece OeejCe kej ef}ee~ heefjCeeceeW keer efJeMes<e Megef nesves mes cegPes Gmeer mecee meele $e+efeeB eehle nes ieF~ leovevlej Yeejke
JeOe&ceeve mJeeceer kes GheosMe mes cegPes eeJeCe Jeoer eefleheoe kes efove hetJee&Cn kee} ceW mecemle DebieeW kes DeLe& leLee heoeW kee Yeer
mhe yeesOe nes ieee hegve eej %eeve mes meefnle ceQves jeef$e kes hetJe& Yeeie ceW DebieeW keer leLee jeef$e kes efhe}s Yeeie ceW hetJeexb keer
jevee keer, Gmeer mecee mes ceQ ievLekelee& ntB~
eer ieewlecemJeeceer kes eje jefele heebe cenecetueJeeve jeveeeW efoiecyej pewve meceoee ceW Deepe Yeer Ghe}yOe nQ Deewj eefme nQ~
1. ewleYeefe 2. JeerjYeefe 3. owJeefmeke eefleeceCe 4. heeef#ekeeefleeceCe 5.eeJekeeefleeceCe
ewleYeefe-ewleYeefe kes yeejs ceW Ssmeer eefmeef nw efke ieewlece yeeeCe peye YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe
ceW hengBeles nQ Deewj ceevemlecYe osKekej Gvekee ceeve ieef}le nes peelee nw, leye Yeeqkele ceW ieodieod neskej YeieJeeved keer mlegefle kejles
nges GeejCe kejles nQ peeefle YeieJeeved Fleeefo~
Fme yeele kee mheerkejCe mJeeb erkeekeej eer eYeeeveeee& kes MeyoeW ceW osefKees-
eerJeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer peeleerleeefo mlegefleceen1'-

1. efeeekeueehe~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 98 elegLe& KeC[

eer JeOe&ceeve mJeeceer kee ele#e oMe&ve kejkes eer ieewlece mJeeceer peeefle Fleeefo mlegefle kejles nQ~ Gmekes oes Mueeske
eneB emlegle nw-
peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYelee-JecejcegkegeeeserCe&eYeeheefjegeqcyeleew~
ke}g<eoeeceeveesodYeevlee hejmhejJewefjCees, efJeieleke}g<ee heeoew eme ehee efJeMeMJemeg~~1~~
Jes YeieJeeved peeJevle neWJes efke efpevekes ejCeeW kee Deeee }skej ke}g<e ceveJee}s, ceeve mes ieefmele Ssmes hejmhej ceW Ske
otmejs kes yewjer Yeer pevleg etj YeeJe kees es[kej hejmhej efJeMJeeme kees eehle nes iees nQ~ YeieJeeved kes ejCe egie} kewmes nQ?
osJeeW eje jefele megJeCe&ceeer kece}eW hej efJenej kejves mes MeesYee kees eehle nQ leLee FveW kes cegkegeW keer ceefCeeeW keer efveke}leer
ngF& keebefle keer eYee mes mhee|Mele nQ~
en ewleYeeqkele Deveske vocee nw, 35 M}eskeeW ceW yengle ner ceOegj, mejme Deewj Gece nw~ Devle ceW heeBe M}eske pees he=LJeer
vo ceW nQ Gvekee vo Deewj JeCe& }eef}le DeJeCe&veere nw~ GveceW YeieJeeved keer Jeerlejeie efJe Deewj Deveske MegYe }#eCeeW kee JeCe&ve
nw~ eLee-
Deleeceveeveeslhe}b meke}keesheJevnspe&eeled, kee#eMejcees#enerveceefJekeejleesskele~
efJe<eeoceoneefvelee enefmeleeeceeveb meoe, cegKeb keLeeleerJe les oeMegefceeleeqvlekeerced~~31~~
ns YeieJeved! Deehekes ves$ekece} }eef}cee jefnle nQ keeeWefke Deeheves meke}eesOeheer Deefive kees peerle ef}ee nw~ Deehekes ves$e
kee#e yeeCeeW mes Yeer jefnle nQ keeeWefke Deehe ceW efJekeej kee Gske nw ner veneR~ Deehekee cegKe meoe cevo-cevo cegmkeeve kees ef}es
nges nw DeLee&led emeVe cege egkele nw, keeeWefke Deehe ceW efJe<eeo Deewj ceo kee DeYeeJe nes egkee nw~ Fmeef}es ns veeLe! Deehekee
cegKe ner ceeveeW Deehekes oe keer Deeleeqvleke Megef-efvece&}lee kees ken jne nw~
Fme ekeej mes yengle ner iet{ Deewj ceneved DeLe& kees ef}es ngS en ewleYeefe Deheves Deehe ceW Deveghece efveefOe nw~
Gmeer ekeej mes cegevf e-Deee|ekee Deeefo efpeme eefleeceCe kees eefleefove eele Deewj meeebkee} ceW kejles nQ Jen owJeefmeke-jeef$eke
eefleeceCe leLee hevn efove ceW nesves Jee}e ee eej cenervee ee Je<e& ceW nesves Jee}e ye[e eefleeceCe leLee Deceer Deeefo ceW nesves Jee}er
Dee}esevee es leerveeW eefleeceCe eer ieewlece mJeeceer eje jefele nQ~ en jeveeeW mee#eeled Gvekes cegKekece} mes efJeefveie&le nQ~
owJeefmeke eefleeceCe keer erkee kejles ngS eer eYeeeveeee& kenles nQ-
eerieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekee}s og<heefjCeeceeefoefYe eefleefovecegheee|peleme kece&Cees efJeMegd eLe eefleeceCe}#eCecegheeeb
efJeoOeevemleoeoew cebie}eLe&efceosJeleeefJeMes<eb vecemkejesefle-
eerceles JeOe&ceeveee vecees Fleeefo~
efve<eerefOekee oC[ke-Fme owJeefmeke eefleeceCe kes Devleie&le eefleeceCe Yeeqkele ceW efve<eerefOekee oC[ke Deelee nw pees efke
nceW yengle ner efee nw, FmeceW eLece heo pees Cecees efCemeerefneeS nw, Gmekee DeLe& erkeekeej ves 17 ekeej mes efkeee nw~
Fme efve<eerefOekee oC[ke ceW eerieewlecemJeeceer ves DeeheoheJe&le, meccesoefMeKej, echeehegjer, heeJeehegjer Deeefo keer Yeer Jebovee
keer nw~
peye eej%eeveOeejer meJe&$e+ef meceeqvJele ieewlece ieCeOej Fve leerLe& #es$eeW keer Jebovee kejles nQ, leye Deepe pees DeOeelce keer
veke} kejves Jee}e keesF& en kens efke eefo meeOeg kes leerLe& Jebovee kee YeeJe nes peees lees Gmes eeeeqMele }svee eeefnS~ Ssmee
keLeve meJe&Lee Devegefele nw~ eer ieewlecemJeeceer jefele ieCeOejJeuee ceb$e-
ieCeOejJeueeceb$ee:
(1) Cecees efpeCeeCeb, (2) Cecees DeesefnefpeCeeCeb, (3) Cecees hejceesefnefpeCeeCeb,
(4) Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb, (5) Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb, (6) Cecees keesyegerCeb,

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 99 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

(7) Cecees yeerpeyegerCeb, (8) Cecees heeoeCegmeejerCeb, (9) Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb,

(10) Cecees meebyegeCeb, (11) Cecees heeseyegeCeb, (12) Cecees yeesefneyegeCeb,
(13) Cecees GpegceoerCeb, (14) Cecees efJeGueceoerCeb, (15) Cecees omehegJJeerCeb,
(16) Cecees eGomehegJJeerCeb, (17) Cecees Deie-cene-efCeefcee-kegmeueeCeb, (18) Cecees efJeGJJe1-Fef-heeeCeb,
(19) Cecees efJeppeenjeCeb, (20) Cecees eejCeeCeb, (21) Cecees heCCemeceCeeCeb2,
(22) Cecees Deeieeme-ieeceerCeb, (23) Cecees DeemeerefJemeeCeb, (24) Cecees efoefefJemeeCeb,
(25) Cecees GiieleJeeCeb, (26) Cecees efoeleJeeCeb, (27) Cecees leeleJeeCeb,
(28) Cecees ceneleJeeCeb, (29) Cecees IeesjleJeeCeb, (30) Cecees IeesjiegCeeCeb,
(31) Cecees Ieesj-hejkekeceeCeb, (32) Cecees IeesjiegCe-yebYeeejerCeb,3
(33) Cecees Deeceesmeefn-heeeCeb,
(34) Cecees Kesuueesmeefn-heeeCeb, (35) Cecees peuueesmeefnheeeCeb, (36) Cecees efJehheesmeefnheeeCeb,
(37) Cecees meJJeesmeefnheeeCeb, (38) Cecees ceCeyeueerCeb, (39) Cecees JeefeyeueerCeb,
(40) Cecees keeeyeueerCeb, (41) Cecees KeerjmeJeerCeb, (42) Cecees meefhhemeJeerCeb,
(43) Cecees cengjmeJeerCeb, (44) Cecees DeefceemeJeerCeb ,
4
(45) Cecees DekeKeerCe-ceneCemeeCeb,
(46) Cecees yeceeCeeCeb, (47) Cecees efmeeeoCeeCeb (48) Cecees YeeJeoes cenefo-ceneJeerj-
JeceeCe-yegefjmeerCees5 esefo~
pemmebefleeb Oeccehenb efCees6 lemmebefleeb JesCeFeb heGbpes~
keeSCe Jeeee ceCemeeefJe efCeeb, mekekeejS leb efmej-hebecesCe~~1~~
-ieCeOejJeuee ceb$e-
(efnvoer heeevegJeeo-MebYeg bo)
ceQ vecetB efpeveeW7 kees pees Den&ved DeJeOeerefpeve8 cegefve kees vecetB vecetB~
hejceeJeefOeefpeve kees vecetB leLee, meJee&JeefOe efpeve kees vecetB vecetB~~
ceQ vecetb DevebleeJeefOeefpeve9 kees, De keesyegefegle meeOeg vecetB~
ceQ vecetB yeerpeyegereglecegefve, heeoevegmeeefjegle meeOeg vecetB~~1~~
mebefYeVe eesle=egle meeOeg vecetB, ceQ mJeebyeg cegefvejepe vecetB~
eleske yeg $e+ef<ejepe vecetB, hegefve yeesefOele yeg cegveerMe veceBt~~
$e+pegceeflecevehee&e meeOeg vecetB, ceQ efJehegueceleeregle meeOeg vecetb~
ceQ vecetb DeefYeVe10 megoMehetJeea, eewoMehetJeea cegefvejepe vecetb~~2~~
DeebieceneefveefceekegMeueer, vecetb vecetb efJeefeee$e+ef eehle~
efJeeeOej$e+ef<e kees vecetb vecetb ceQ, mebele eejCe$e+ef11 eehle~~
ceQ e%eeeceCecegveerMe vecetb, DeekeeMeieeefce cegefvejepe vecetb~
DeeMeerefJe<eegle $e+ef<ejepe vecetb, erefJe<eeglecegefvejepe vecetb~~3~~
ceQ GelehemJeer vecetb oerhleleefhe vecetB lehlelehemeeOeg vecetb~
ceQ vecetB ceneleheOeejer kees, De Ieesjleheesegle meeOeg vecetb~~
1. efJeGJJeCeFefheeeCeb Fefle hee":~ 2. heCCeemeceCeeCeb Fefle hee":~ 3. IeesjiegCeyebYeeejerCeb Fefle hee":~ 4. DeceemeJeerCeb Fefle hee":~ 5. efjefmeCees
Fefle hee":~ 6. efCeies Fefle hee": evLe$eeer<eg~ 7. eqpeve-Denle YeieJeeved DeLeJee Dejnble, efme mekeueefpeve nQ Deewj Deeeee&, GheeOeee, meeOeg osMeefpeve
nQ (OeJeuee hegmleke 9, he=. 10)~ 8. jlve$eemeefnle DeJeefOe%eeveer cegefve DeJeefOeefpeve nQ (OeJeuee heg. 9, he=. 40) ~ 9. Deble Deewj DeJeefOe mes jefnle kesJeueer
YeieJeeve DevebleeJeefOe efpeve nQ (OeJeuee heg. 9, he=. 52) ~ 10. erkee kes DeeOeej mes DeefYeVeheo nw~ 11. eejCe$e+ef kes Dee" Yeso nQ-peueeejCe, pebIeeeejCe,
leblegeejCe, heueeejCe, heg<heeejCe, yeerpeeejCe, DeekeeMeeejCe Deewj esCeereejCe (erkee mes)~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 100 elegLe& KeC[

ceQ vecetb IeesjiegCeegle meeOeg, ceQ Ieesjhejeece meeOeg vecetb~

ceQ vecetb IeesjiegCeyeeeeefj, Deeceew<eefOeeehle cegveerMe vecetb~~4~~
#Jesueew<eefOeeehle cegveerMe vecet,b peuueew<eefOe eehle cegveerMe vecet~b
efJeeg<e Deew<eefOeegle meeOeg vecetb, meJeeQ<eefOeeehle cegveerMe vecettb~~
ceQ vecetB ceveesyeefue cegevf eJej kees, ceQ Jeeveyeueer $e+erMe vecet~b
ceQ keeeyeueer cegefveveeLe vecetb, ceQ #eerjeeJeer meeOeg vecetb~~5~~
ceQ Ie=leeeJeer cegefvejepe vecetb, ceQ ceOegjeeJeer meeOeg vecetb~
ceQ Dece=leeeJeer meeOeg vecetb, De#eerCeceneveme meeOeg vecetb~~
ceQ JeOe&ceeve $e+erMe vecetB, ceQ efmeeeleve mecemle vecetb~
ceQ YeieJeled cenefle ceneJeerj, eer Je&ceeve yegef<e& vecetb~~6~~
Mesj bo- efpevekes efveke ceQ Oece&heLe kees eehle efkeee nt~B
Gvekes efveke ner efJeveeJe=efe Oeej jne nttB~~
efvele keee mes Jeeve mes Deewj ceve mes GvneR kees~
hebeebie vecemkeej keB YeefeYeeJe meeW~~7~~
Fve ieCeOejJeuee ceb$e kes efJe<ee ceW ye[s eefleeceCe ceW pees efke heeef#eke, eelegcee&efmeke Deewj Jeee|<eke he ceW efkeee peelee
nw~ Gmekeer erkee kes eejcYe ceW erkeekeej (eefleeceCe ebLe$eeer ceW eer eYeeeveeee&) kenles nQ-
Je=nlheeflekeceCe}#ecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebie}eLe&efceosJeleeefJeMes<eb vecemkegJe&vveen Cecees efpeCeeCeefceleeefo~~
eerieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYee|vejekeleg&ceMekeeeveeb oes<eeveeb efvejekejCeeLe Je=nlheefleeceCe}#ecegheeeb
efJeoOeevemleoeoew cebie}eeLe&efceosJeleeefJeMes<eb vecemkegJe&vveen CeceesefpeCeeCeefceleeefo~
es Cecees efpeCeeCeb, Cecees DeesefnefpeCeeCeb Deeefo 48 ceb$e ieCeOejJe}e cev$e kens peeles nQ~~ ye=nleefleeceCe hee" ceW
eefleeceCeYeeqkele ceW Fvekee eeesie nw~
Fve ceb$eeW kee cebie}eejCe OeJe}e keer veJeceer hegmleke ceW nw~ JeneB kee ekejCe osefKees-
Cecees efpeCeeCeb-efpeveeW kees vecemkeej nes~
Mebkee-en met$e efkemeef}es kene peelee nw?
meceeOeeve -en cebie} kes ef}es kene peelee nw~
Mebkee -cebie} efkemes kenles nQ?
meceeOeeve -hetJe& mebefele keceeX kes efJeveeMe kees cebie} kenles nQ~
Mebkee -eefo Ssmee nw lees efpevemet$eeW kee DeLe& YeieJeeved kes cegKe mes efveke}e ngDee nw, pees efJemebJeeo jefnle nesves
kes keejCe kesJe}%eeve kes meceeve nwb leLee Je=<eYemesve Deeefo ieCeOej osJeeW eje efpevekeer Meyo jevee keer ieF& nw, Ssmes Je met$eeW
mes Gvekes he{ves Deewj ceveve kejves he efeee ceW eJe=e ngS meye peerJeeW kes eeflemecee DemebKeele iegefCele esCeer he mes hetJe&mebefele
keceeX keer efvepe&je nesleer nw~ Fmeer ekeej efJeOeeve nesves kes en efpeve vecemkeejelceke met$e JeLe& he[lee nw~1 DeLeJee eefo en
met$e meHe} nw lees met$eeW kee DeOeeve JeLe& nesiee, keeeWefke Gmemes nesves Jee}e efvepe&jeheHe} Fme efpeve vecemkeejelceke met$e
ceW ner heeee peelee nw~
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw keeeWefke met$eeOeeve mes lees meeceeve keceeX keer efvepe&je keer peeleer nw Deewj cebie} mes
1. ............efpeCeJeeCeefJeefCeiieelLeeoes DeefJemebJeeosCe kesJeueCeeCemeceeCeeoes GmenmesCeeefoieCenjosJesenf efJejFemeoojeCeeoes oJJemegeeoes
lehhe{CeiegCeCeefkeefjeeJeeJeoeCeb heef[ mecemecemebKesppeiegCemes{erS hegJJemebef eokecceefCeppeje neseof efeefCehheueefceob megeefceefo~~ (OeJeuee hegmleke 9)~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 101 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

met$eeOeeve ceW efJeIve kejves Jee}s keceeX kee efJeveeMe efkeee peelee nw, Fme ekeej oesveeW kee efJe<ee efYevve nw~
Deeies otmejs met$e keer GlLeeefvekee ceW efJeMes<e mheerkejCe nes jne nw~ Fme ekeej Jeee|Leke vee mes peveeW kes DevegieneLe& ieewlece Yeejke
cenekece& eke=efle eeYe=le kes Deeefo ceW vecemkeej kejkes heee&eee|Leke vee egkele efMe<eeW kes DevegieneLe& Gej met$eeW kees kenles nQ1-
Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~2~~ DeJeefOeefpeveeW kees vecemkeej nes~~2~~
eneB DeefYeeee en nw efke cenekece&eke=efle eeYe=le ievLe kees jeles ngS Yeejke eer ieewlecemJeeceer cebie}eejCe ceW
meJe&eLece Cecees efpeCeeCeb met$e kee GeejCe kejles nQ~ eeefhe Gleves Ske met$e mes cebie} nes ieee nw, efHej Yeer heee&eee|Lekepeve
kes Devegien kes ef}es Deeies kes Deve met$eeW keer jevee kejkes cebie} kejles nQ~
eneB en yeele efJeMes<e mecePeves keer nw efke OeJe}e kes met$e mee#eeled efpevesv YeieJeeved kes cegKe mes efJeefveie&le nesves mes yengle
ner eeceeefCeke nQ~
Fme OeJe}e ievLe ceW es ieCeOej Je}e ceb$e 44 nQ Deewj ye=nleefleeceCe ceW 48 nQ~ FmeceW Cecees meebyegeCeb Cecees
heeseyegeCeb Cecees yeesefneyegeCeb leLee Cecees ye[d{ceeCeeCeb~ es eej ceb$e DeefOeke nQ~
eneB Cecees efpeCeeCeb ceW "ss iegCemLeeve mes }skej Den&vle YeieJeeved leke kes meYeer efpeveeW kees ef}ee nw DeJeefleeeW kees veneR
ef}ee nw, Ssmee mecePevee eeefnS~ Ske-Ske cev$e kes DeLeeX keer efkeleveer efJeMes<elee nw, mees efnvoer heeevegJeeo ceW eEkeefeled Jee
keer ieF& nw~ efJeMes<e FgkeeW kees Fvekes erkee ievLeeW kees he{vee eeefnS~ eneB Ske cev$e kes DeLe& kees efoKeeles nQ-
Cecees efoeleJeeCeb~~23~~
oerefhle kee keejCe nesves mes lehe oerefhle kene peelee nw~ oerhle nw lehe efpevekee, Jes oerefhle lehe nQ~ elegLe& Je <e Deeefo
GheJeemeeW kes kejves hej efpevekee Mejerj lespe lehe peefvele }eqyOe kes cenelce mes eefleefove Megkeue he#e kes evo kes meceeve ye{lee
peelee nw, Jes $e+ef<e oerhlelehe ken}eles nQ~ Gvekeer kesJe} oerefhle ner veneR ye{leer nw Deefheleg ye} Yeer ye{lee nw, keeeWefke Mejerj ye},
ceeBme Deewj efOej keer Je=ef kes efyevee Mejerj oerefhle keer Je=ef veneR nes mekeleer nw, Fmeef}es Gvekes Deenej Yeer veneR neslee, keeeWefke
Gmekes keejCeeW kee DeYeeJe nw~ eefo kene peees efke YetKe kes ogKe kees Meeble kejves kes ef}es Jes Yeespeve kejles nQ, mees Yeer "erke
veneR, keeeWefke Gvekes YetKe kes ogKe kee DeYeeJe nw~
OeJe}e erkee mes en efveeqMele nw efke ieewlece mJeeceer eej %eeve kes Oeejke meJe& $e+efeeW mes meceeqvJele ceneved lehemJeer
YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOej Les~ YeieJeeved kees kesJe}%eeve nesves kes yeeo Yeer 66 efove leke Gvekeer efoJeOJeefve veneR
efKejer Leer, efHej peye Fv ves Fme FvYetefce ieewlece kees YeieJeeved kes meceJemejCe ceW eJesMe kejeee Lee, leye Gvekes pewvesMJejer
oer#ee }sves kes yeeo ner 66 efove kes Deveblej YeieJeeved keer efoJeOJeefve efKejer Leer~ hegve eer ieewlecemJeeceer ves oer#ee }sles ner
Devleceg&nte& yeeo cevehee&e %eeve kees eehle kej ef}ee Lee Gmeer efove meeebkee} ceW Debie-hetJe& keer jevee kej }er Leer~
FvnW OeJe}e ceW Yetleyeef} Deeeee& ves kewmes ef}ee nw, mees Fmeer OeJe}e ceW mhe nw~ eLee-
en efveye cebie} lees nes veneR mekelee, keeeWefke ke=efle Deeefoke eewyeerme Devegeesieejhe DeJeeJeeW Jee}s cenekece& eke=efle
eeYe=le kes Deeefo ceW ieewlece mJeeceer ves Fmekeer eheCee keer nw Deewj Yetefleyeef} Yedejke kes Jesovee Keb[ kes Deeefo ceW cebie} kes
efveefcee Fmes JeneB mes }ekej mLeeefhele efkeee nw, Dele Fmes efveye cebie} ceeveves ceW efJejesOe nw~2
-JeerjYeeqkele-
(eer ieewlece mJeeceer efJejefele)
e: meJee&eCf e ejeejeefCe efJeefOeJeod JeeefCe les<eeb iegCeeved~
heee&eeveefhe YetleYeeefJeYeJele: meJee&ved meoe meJe&Lee~~

1. SJeb oJJeefe peCeeCegiienb Ceceeskekeejb ieesoceYe[ejDees cenekecheheeef[heeng[mme Deeefoefcn keeTCe heppeJeefeeCegiiencegej megeeefCe YeCeeefo~ (OeJeuee
he=. 9, he=. 12)~ 2. OeJeuee hegmleke 9, he=. 13~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 102 elegLe& KeC[

peeveerles egieheled eefle#eCecele: meJe&%e Flegeles~

meJe&%eee efpevesMJejee cenles Jeerjee lemcew vece~~1~~
pees ceneJeerj YeieJeeve ej-peerJe, hegodie} Deewj Deej-Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj kee} Fve meYeer JeeW kees leLee Fve
JeeW kes meYeer iegCeeW kees Deewj Yetle, YeefJe<eled, Jele&ceeve meJe& heee&eeW kees Yeer eLeeJeled- pewmes kee lewmee meJe&kee} DeMes<e efJeMes<ehe
mes egieheled Deewj eefle#eCe peeveles nQ-osMe, kee}, mJeYeeJe kes ece mes ee FeqveeW kes JeJeOeeve mes veneR, elegled Ske meeLe
meye keg peeveles nQ~ kene Yeer nw-
meJe efn Jemleg egieheod eLeeJeppeeveeleerefle meJe&%e~
mebhetCe& Jemleg kees-leerveeW }eskeeW kees Ske meeLe peeW keer leeW peeveles nQ, Dele Jes meJe&%e ken}eles nQ~ Gve meJe&iegCeeW mes
Glke=, meJe&%e, efpevesMJej Deeqvlece leerLekej Jeerj YeieJeeve kees cesje vecemkeej nes~
Jeerj meJe&megjemegjsvceefnlees Jeerjb yegOee mebefelee~
JeerjsCeeefYenle mJekece&efveeees Jeerjee Yekelee vece~~
JeerjeeerLe&efceob heJe=eceleg}b Jeerjme Jeerjb lehees,
Jeerjs eeregefle-keebefle-keere|le-Oe=leees ns Jeerj ! Yeob lJeefe~~2~~
DeLe&-Fme hee ceW mehle efJeYeeqkeleeeW eje Jeerj YeieJeeve keer mlegefle keer ieF& nw~ Jeerj YeieJeeve meJe& megjsvo-keuheJeemeer
osJesvo Deewj Demegjsvo-YeJeveJeemeer Deeefo osJeeW kes FboeW mes hetpe nQ~ ieCeOej osJeeefo yegefceeve heg<eeW ves Ssmes Jeerj YeieJeeved kee
mebmeej mecego mes heej nesves kes ef}es Deeee ef}ee nw~ Jeerj YeieJeeve ves Deheves SJeb YeJeeW kes Yeer kece&mecetn kee veeMe kej efoee
nw~ Ssmes Jeerj YeieJeeve kes ef}es cesje vecemkeej nes~ Jeerj YeieJeeve mes Fme leerLe& keer heJe=efe ngF& nw~ leere&les mebmeej mecegoes esve
leeerLe efpemekes eje mebmeej mecego efleje peelee nw Jen leerLe& ken}elee nw en Debie Deewj Debieyeee egle%eevehe nw en leerLe&
efveyee&Oe nesves mes Deewj efJeefMe DeLe& kee heefleheeoke nesves mes Deleg} nw-Deveghece nw~ Jeerj YeieJeeve kee lehe Ieesj nw-og<kej
nw leLee yeee Deewj DeYeblej kes Yeso mes oes Yesohe nw~ Fve Jeerj YeieJeeve ceW Deveble elegeeefo Deblejbie }#ceer Deewj meceJemejCe
efJeYetefle Deeefo yeefnjbie }#ceerhe eer egefle-osnkeer peesefle, keebefle-megbojlee ee }eJeCeefJeMes<e, keere|le-meJe&$e Jeehle nesves
Jee}er Keeefle ee JeeCeer-efpemekes eje peerJeeefoheoeLe& kens peeles nQ Ssmeer efoJeJeeCeer SJeb Oe=efle-Oewe&-efvejekeeb#ee efJeMes<e iegCe
efJeeceeve nQ~ Ssmes ns Jeerj! Deehe ceW hejcekeueeCe nw~
es Jeerjheeoew heCeceeqvle efveleb, OeeveeqmLelee mebeceeesieegkelee~
les JeerleMeeskee efn YeJeeqvle }eskes, mebmeejogie efJe<eceb lejeqvle~~3~~
DeLe&-pees Oeeve ceW eqmLele leLee peerJeoee}#eCe Deewj Fbefoeceve kes efveienhe mebece mes ceve, Jeeve, keee kes Jeeheej
kees jeskekej Skeeieef ee nges efvele ner Jeerj YeieJeeve kes ejCeeW ceW vecemkeej kejles nQ Jes YeJeelcee Meeskejefnle nesles nges mebmeejheer
efJe<ece ogie& mes heej nes peeless nQ~ YeieJeeve kees heCeece kejves mes efJeMes<e Oece& keer Glheefe nesleer nw Deewj DeOece& kee #ee nes peeves mes
Meeske kee DeYeeJe nes peelee nw~ eneb mebmeej kees ogie&-ceneved Jeve keer meb%ee oer nw, efJe<ece-jewo Deveske hekeej kes ogKeeW kees osves
Jee}e nesves mes en mebmeej Yeeeveke nw~ Ssmes efJe<ece mebmeej kees Jeerj YeieJeeve kes vecemkeej mes heej kej }sles nQ~
Jelemecegoecet}: mebecemkebOeyebOees, eceefveeceheeesefYeJe&e|Oele: Meer}MeeKe:~
meefceeflekeef}keYeejes iegefhleieghleheJee}es, iegCekegmegcemegiebefOe: meeheefe$ehe$e:~~4~~
efMeJemegKeHe}oeeer ees oeeeeeesod e:, MegYepeveheefLekeeveeb Kesoveesos meceLe&:~
ogejf lejefJepe-leeheb heeheevvevleYeeJeb, me YeJeefJeYeJenevew veesmleg eeefj$eJe=#e:~~5~~
DeLe&-YeieJeeve kes eje Gheefo eeefj$eJe=#e nce meYeer kes YeJe kees ve kejves Jee}e nesJes~
JeleesW kee mecegoee Fme eeefj$eJe=#e keer pe[ nw, mebece ner Fme Je=#e kee mkevOe-levee nw, efveecehe pe} kes eje en
Je=#e Je=efieble neslee jnlee nw-peerJeveheele kes ef}es ienCe efkees iees Jele ece ken}eles nQ Deewj keg meerefcele kee} kes ef}es

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 103 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ienCe efkees Jele efveece ken}eles nQ~ Jele kes heefjj#eCehe Meer} DeLeJee De"ejn npeej Meer} kes Yeso ner Fme Je=#e keer MeeKeeeW
nQ~ meefceefleeeb ner Fme Je=#e keer keef}eeb nQ~ iegefhleheer heJee} keeWhe} Fme Je=#e ceW efveke}s nges nQ~ iegCe-eewjemeer }eKe
GejiegCe Jes ner heg<he Deheveer megjefYe efyeKesj jns nQb~ mecekeleheejCeheer Deveske hekeej kes hees Fme Je=#e ceW }ies nges nQ~ Ssmee
en eeefj$eheer Je=#e cees#emeggKeheer Deveble He} kees osves Jee}e nw~
mete& kes leehe mes meblehle heefLekeeW kes Keso-ece kees otj kejves ceW meceLe& Ssmee en Je=#e oeeheer eee kees heoeve kejves
Jee}e nw~ heeheheer mete& mes Glhevve ngDee pees leehe-elegie&efle kee ogKe Gmekees en ve kejves Jee}e nw~ Ssmee en eeefj$eheer
Je=#e nce meYeer kes mebmeej ceW Glhevve nesves Jee}s veevee hekeej kes YeJeeW kees ve kejves Jee}e nesJes~
eeefj$eb meJe&efpeveweefjleb heeskeleb e meJe&efMe<esYe:~ heCeceeefce hebeYesob hebece eeefj$e}eYeee~~6~~
DeLe&-meYeer leerLekejeW ves keceexb kee #ee kejves kes ef}es mJeeb Fme eeefj$e kees hee}e nw Deewj meYeer efMe<eeW kes ef}es-
meYeer YeJeeW kes ef}es Fmeer eeefj$e kee heefleheeove efkeee nw~ Ssmes meeceeefeke, soeshemLeehevee, heefjnej efJeMegef, met#cemeebhejee
Deewj eLeeKeele Fve heebeYesohe eeefj$e kees ceQ mebhetCe& keceexb kee #ee kejves Jee}s Ssmes heebeJeW eLeeKeele eeefj$e keer heeefhle
kes ef}es vecemkeej kejlee ntB~
Oece&: meJe&megKeekejes efnlekejes Oece yegOeeefevJeles~ OecexCewJe meceeheles efMeJemegKeb Oecee&e lemcew vece~~
Oecee&vveemlehej megn=od YeJeYe=leeb Oece&me cet}b oee~ Oecex efeecenb oOes heefleefoveb ns Oece& ! ceeb hee}e~~7~~
DeLe&-eneb eeefj$e kees ner Oece& en veece oskej GmeceW meeleeW efJeYeeqkeleeeb Ieefle kejkes Gme Oece& keer heMebmee kejles nges
Gme Oece& mes Deheveer j#ee keer heeLe&vee kejles nQ-
en Oece&-eeefj$e Deewj Gece #eceeefohe Oece& mJeie&-cees#e Deeefo mebhetCe& megKeeW keer Keeve nw-GlheefemLeeve nw~ heefjCeece
ceW heLemJehe nw, hegCe kee peveke nw Dele meYeer kee efnle kejves Jee}e nw~ hejceefJeJeskemebhevve leerLekej Deeefo ceneheg<e Fmeer
Oece& kee mebee kejles nQ-cees#e keer heeefhle kes ef}es Fmeer Oece& kee Devegeve kejles nQ keeeWefke Oece& mes ner mecekehekeej mes cees#e
megKe keer heeefhle nesleer nw~ Ssmes Oece& kes ef}es cesje vecemkeej nes~
mebmeejer heeefCeeeW kes ef}es Fme Oece& mes ye{kej Deewj keesF& efce$e-Ghekeejke veneR nw~ Fme Oece& kee cet} oee nw keeeWefke
efveo&eer kes Oece& kee DebMe Yeer DemebYeJe nw~ Ssmes Oece& ceW ceQ heefleefove Deheves efee kees eqmLej kejlee ntB-meeJeOeeve neskej Oece& ceW
efee kees }ieelee ntB~
Ssmes Oece& mes ceQ heeLe&vee kejlee ntB efke ns Oece& ! Deehe mebmeej mecego ceW efiejles nges Ssmes cesjer j#ee kejes-cesje hee}ve kejes~
Oeccees cebie}cegeqkeked"b DeeEnmee mebpecees leJees~ osJee efJe lemme heCecebefle pemme Oecces meee ceCees~~8~~
DeLe&-en Oece& cebie} mJehe nw-pees ce} kees, heehe kees ie}eJes, ve kejs DeLeJee cebie hejcemegKe kees }eJes-heoeve
kejs Jen cebie} ken}elee nw~ Ssmee en cebie} Glke= nw-Devegheeefjle nw, hejce-es nw~ en Oece& ner cebie}mJehe nw Ssmee
veneR helegled DeeEnmee, mebece Deewj lehe Yeer cebie}mJehe nQ, hetpeeefo kes ef}es nsleg nQ~ efpemekee ceve meoe Oece& ceW eqmLele nw Gmes
osJeieCe Yeer vecemkeej kejles nQ~
eneb heefleeceCe ievLe$eeer ceW osJee efJe lemme heCecebefle hee" nw Fmemes en heleerle neslee nw efke erkeekeej heYeeeboeeee&
leke ener hee" ceeve jne nw~ Deepeke} keg efJeeve osJee efJe leb Cecemmebefle hee" ef}Keves }ies nQ~ cesjer mecePe ceW hetJee&eeeeX
keer jevee ceW Ssmee mebMeesOeve Gefele veneR nw~
-eefleeceCe Yeeqkele-
(owJeefmeke eefleeceCe kes Debleie&le)
Cecees efpeCeeCeb 3, Cecees efCeeqmmenerS 3, CeceeslLeg os 3,
Dejnble! efme! yeg! Ceerje! efCecce}! mececeCe! megceceCe! (megceCe) megmecelLe! mecepeesie! meceYeeJe! meuueIeeCe
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 104 elegLe& KeC[

meuueIeeeCe! efCeyYee! Ceerjee! efCeodoesme! efCecceesn! efCeccece! efCemmebie! efCemmeuue! ceeCeceeeeceesmecetjCe! leJehheneJeCe!
iegCejeCemeer}meeej! DeCeble! Dehhecese! cenefoceneJeerj-Je[d{ceeCe-yegefjefmeCees esefo CeceeslLeg os CeceeslLeg os CeceeslLeg os~
DeLe&-efpevesveW kees vecemkeej nes, efpevesveW kees vecemkeej nes, efpevesveW kees vecemkeej nes~ efve<eerefOekeeDeeW kees vecemkeej
nes, efve<eerefOekeeDeeW kees vecemkeej nes, efve<eerefOekeeDeeW kees vecemkeej nes~ Deehekees vecemkeej nes, Deehekees vecemkeej nes, Deehekees
vecemkeej nes, ns Denle! ns efme! ns yeg! ns veerjpe! ns efvece&}! ns mececeve! ns MegYeceve! ns megmeLe&! ns meceeesie! ns meceYeeJe!
ns Meueheeref[le kes MeueIeeleke! ns efveYe&e! ns veerjebie! ns efveoex<e! ns efveceexn! ns efvece&ce! ns efvemebie! ns efveMeue! ns ceeve-
ceeee-ce=<ee kes ceo&ke! ns leheeYeeJeke! ns iegCejlve Deewj Meer} kes meeiej! ns Deveble! ns Deecese! ns cenefleceneJeerj Je&ceeve
yege|<e YeieJeved! Deehekees vecemkeej nes, vecemkeej nes, vecemkeej nes~
efJeMes<eeLe&-eneB efpevesv osJe kees leerve yeej vecemkeej kejves mes Deefle Yeeqkele metefele nesleer nw~ efve<eerefOekee kees Yeer leerve
yeej vecemkeej efkeee nw~ efve<eerefOekee Meyo mes meeceeveleee leerLekejeW keer hebekeueeCeke Yetefceeeb }er peeleer nQ DeLeJee meeceeve
kesJe}er Deeefo kes Yeer efveJee&Ce mLeeve efve<eerefOekee ken}eles nQ~ erkeekeej eer eYeeebeeee& ves eneb efve<eerefOekee kes me$en-
17 ekeej yele}ees nQ-
efCemeerefneeS-efve<eerefOekee MeyoesveskeeLee&efceOeeeer~ leLeeefn (1) efpeveefme eefleefyecyeeefve cegvee (2) leLee leoe}ee~
(3) yegeeefo-}eqyOemebhevvee cegvee~ (4) lewjeefeleeefve #es$eeefCe~ (5) DeJeefOeceve hee&e-kesJe}%eeefveve~ (6) %eeveeslheefeeosMee~
(7) lewjeefele#es$eeefCe~ (8) efmepeerJee~ (9) leeqvveJee&Ce#es$eeefCe~ (10) lewjeefeleekeeMeeosMee~ (11) mecekelJeeefoelegieg&Ce-
egkeleemleheeqmJeve~ (12) lewjeefele#es$eced~ (13) leekeleMejerjeefeleeosMee~ (14) eesieeqmLeleemleheeqmJeve (15) lewjeefele#es$eced
(16) levcegkeleMejerjeefeleeosMee~ (17) ef$eefJeOeheeqC[lecejCeeqmLelee cegvee~ Fleeefo~1
DeLe&-(1) efpeve Deewj efme keer ke=ef$ece - Deke=ef$ece eefleceeeW~ (2) Gvekes cebefoj, (3) yegef Deeefo $e+ef mes meefnle
cegefveieCe, (4) Gvemes Deeefele #es$e, (5) DeJeefOe, cevehee&e Deewj kesJe}%eeveer, (6) Gvekes %eeveeslheefe kes eosMe, (7) Gvemes
Deeefele #es$e, (8) efmepeerJe (9) Gvekes efveJee&Ce #es$e, (10) Gvemes Deeefele DeekeeMeeosMe, (11) mecekelJe, %eeve, eeefj$e Deewj
lehe Fve eej mes egkele lehemJeer, (12) Gvemes Deeefele #es$e, (13) Gvekes eje es[s iees Mejerj kes Deeefele eosMe, (14) eesie
ceW eqmLele lehemJeer, (15) Gvemes Deeefele #es$e, (16) Gvekes eje es[s iees Mejerj kes Deeefele eosMe, (17) Deewj leerve ekeej
kes hebef[lecejCe ceW eqmLele cegefveieCe~ es meYeer efve<eerefOekee Meyo mes kens iees nQ Dele Fve meyekees eneB vecemkeej nes peelee nw~
Ieeeflekece& efJejefnle Denle osJe nQ~ Dee"eW keceeX mes jefnle efme YeieJeeve nQ~ kesJe}%eeve meefnle yeg ken}eles nQ~
%eeveeJejCe oMe&veeJejCeheer jpe mes jefnle veerjpe nwb~ Je Deewj YeeJehe kece& ke}bke mes jefnle efvece&} nQ~ le=Ce Deewj mJeCe&
leLee Me$eg-efce$e ceW meceYeeJe-jeies<e jefnle efeeJee}s mececeve nQ~ MeesYeve-Deele&, jewOeeve mes jefnle ceve Jee}s megceve
ee MegYeceve Jee}s nQ~ keeekeuessMe lehe kes Devegeve ceW Deewj hejer<eneW kes menve kejves ceW Deer lejn meceLe& nesves mes megmeceLe&
ken}eles nQ~ hejce GheMece YeeJe mes meefnle nesves mes meceeesie nesles nQ~ mebmeej kee GheMece kejves kes ef}es DeLeJee jeie s<e
kee heefjnej kejves kes ef}es eoMe Deveges#ee keer YeeJeveehe mes heefjCele meceYeeJe ken}eles nQ~
Fme ekeej pees meeceeve he mes Denle Deeefo nQ GvnW vecemkeej kejkes eneB efJeMes<ehe mes Debeflece leerLekej keer mlegefle
kejles nges kenles nQ-meuueIeeeCeb-elegie&efle mebmeej ceW pees peerJeeW kees e=Ceeqvle ke osles nQ-Meejerefjke, ceeveme Deewj
Deeieblegke ogKeeW eje heer[e hengBeeles nQ Jes Meue ken}eles nQ Jes ceeee, efceLee, efveoeve es leerve Meue nQ leLee eesOeeefo Yeer
keoeefeled Meue ken}eles nQ pewmes efke JeeCeeefo Meue kes meceeve~ Gve MeueeW mes heeref[le eeCeer MeueIe ken}eles nQ~ Gve
Meueheeref[le peerJeeW kes Meue Ieeleke nQ DeLee&led Gve elegie&efle kes ogKe kes ef}S keejCeYetle pees Meue nQ Gvekes efJeveeMeke nQ~
meele YeeeW mes jefnle nesves mes efveYe&e nQ~ jeie mes jefnle nesves mes veerjeie nQ~ De"ejn oes<eeW mes jefnle nesves mes efveoex<e ken}eles
nQ~ ceesn Deewj De%eeve mes jefnle nesves mes DeLeJee oMe&veceesn Deewj eeefj$eceesn kees ve kej osves mes YeieJeeve efveceexn ken}eles
nQ~ meYeer meebmeeefjke efJe<eeeW ceW cecelJe jefnle nesves mes efveYe&e nQ~ yeene-DeYeblej heefjieneW mes jefnle nesves mes efvemebie nQ~
1. eefleeceCe evLe$eeer he=. 20~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 105 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceeee Deeefo MeueeW mes efJejefnle nesves mes efveMeue nQ~ iegCe eewjemeer }eKe nQ, jlve meceioMe&ve, %eeve Deewj eeefj$ehe leerve
nQ Deewj Meer} kes Yeso De"ejn npeej nesles nQ, Fve iegCe, jlve Deewj Meer} kes Deehe meeiej nQ-efveJeeme mLeeve nQ Dele Deehe
iegCejlveMeer}meeiej ken}eles nQ~ Deveble kesJe}%eeve oMe&ve Deeefo mes egkele nesves mes Deveble ken}eles nQ~ Feqve %eeve mes-
nce meYeer odcemLe peveeW kes Feqve%eeve eje veneR peeves pee mekeles Dele: Deecese ken}eles nQ~ Fve efJeMes<eCeeW mes efJeefMe
cenefleceneJeerj Deewj Je&ceeve Fve oes veeceeW mes efJeYetef<ele Deehe cenefleceneJeerj Je&ceeve ken}eles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj kes ieYee&Jeleej Deeefo ceW ceelee-efhelee keer FveW eje cenleer hetpee keer ieF& Leer Deewj jlveJe=ef Deeefo keer
ieF& Leer, Fmeeref}es yebOegpeveeW ves YeieJeeve kee JeOe&ceeve en veece jKee Lee~ DeJe-mecebleeled meye lejHe mes $e+-ceeve DeLee&led
hetpee nesves mes Je&ceeve-JeOe&ceeve ken}eles nQ~ YeieJeeve JeOe&ceeve peye oer#ee }skej Oeeve ceW Ke[s Les leye ves ceneved Ghemeie&
efkeee Lee eEkeleg peye Jen GvnW Oeeve mes e}eeceeve veneR kej mekee leye Gmeves emevve neskej cenefle ceneJeerj veecekejCe
efkeee Lee~ yegefjefmeCees-efpevneWves mebhetCe& heoeLeeX kees pewmes kee lewmee peeve ef}ee nw Ssmes $e+ef<e DeLee&led kesJe}%eeve Deeefo
#eeefeke veJekesJe} }eqyOeeeW mes mebhevve nesves mes YeieJeeve ceneJeerj yege|<e ken}eles nQ~ Fve meYeer efJeMes<eCeeW mes meceeqvJele Ssmes
Denle, efme Deeefo efJeMes<eCeeW mes efJeefMe ns ceneJeerj mJeeefceved! Deehekes ef}es vecemkeej nes, vecemkeej nes, vecemkeej nes~
cece cebie}b Dejnblee e efmee e yege e efpeCee e kesJeef}Cees DeesefnCeeefCeCees ceCeheppeJeCeeefCeCees eesodomehegJJebieefceCees
megomeefceefomeefcee e leJees e yeejmeefJenes leJemmeer, iegCee e iegCeJeblees e cenefjmeer eflelLeb eflelLebkeje e, heJeeCeb heJeeCeer
e, CeeCeb CeeCeer e, obmeCeb obmeCeer e, mebpecees mebpeoe e, efJeCeDees efJeCeeroe e, yebYeesjJeemees JebYeeejer e, iegeerDees esJe
iegeqlleceblees e, cegeerDees esJe cegeqlleceblees e, meefceoerDees esJe meefceefoceblees e, memecee hejmeceeefJeot KebeflekeKeiee1 e KebefleJeblees
e KeerCeceesne e KeerCeJeblees e, yeesefneyege e yegefceblees e, esefoekeKee e esefoeeefCe~
DeLe&-Dejnble, efme, yeg, efpeve, kesJe}er, DeJeefOe%eeveer, cevehee&e%eeveer, eewoMe hetJe&ieeceer, eglemeefceefle mes mece=, yeejn
ekeej kes lehe Deewj lehemJeer, iegCe Deewj iegCeOeejer, cene|<e, leerLe& Deewj leerLekej, eJeeve Deewj eJeeve Jee}s, %eeve Deewj %eeveer, oMe&ve
Deewj oMe&veer, mebece Deewj mebele cegevf e, efJevee Deewj efJeveerle cegevf e yeeee&Jeeme Deewj yeeeejer, iegehf leeeb Deewj iegehf leceeve, cegekq ele Deewj
cegekq eleceeve, meefceefleeeb Deewj meefceefleJeeved, mJemecee-hejmecee kes %eelee, #eebelf e-#eheke Deewj #eebelf eceeve, #eerCeceesn Deewj #eerCeceesnJeeved,
yeeseOf eleyeg Deewj yege f ceeve, ewleJe=#e Deewj ewle-efpeveeefleceeeW es meye cesjs cebie} kes ef}es nesJeW~
efJeMes<eeLe&-es Deefjnble efme Deeefo meye cesjs cebie} kes ef}es-ce}iee}ve kejves Jee}s nesJeW~ dee}erme iegCe meefnle
YeieJeeve Denle ken}eles nQ~ mebmeejheer efJe<ece ke kees osves ceW keejCeYetle kece& nQ Fve keceeX kees pe[cet} mes ve kejves Jee}s
efpeve ken}eles nQ~ kesJe}er YeieJeeve DeJeefOe%eeveer cenecegefve, cevehee&e %eeveer cenecegefve, elego&Me hetJe& Deewj eoMebie kes %eeveer,
egle-Debieyeene DeLee&led keeef}ke, Glkeeef}ke Deeefo YesoeW kee pees meefceefle-mecetn Gvemes mece=-Debieyeene egle kes %eeveer
yeejn ekeej kes lehe-DeveMeve Deeefo YesoeW meefnle Deewj lehemJeer cenemeeOeg, ieCe-cet}iegCe SJeb GejiegCe DeLeJee eewjemeer }eKe
Gej iegCe Deewj Gvekes iegCeeW mes egkele cenecegefve~ cene|<e-keesyegef, yeerpeyegef, Deeefo hejce$e+ef egkele cegefveieCe es meye cesjs
cebie} kes ef}es nesJeW~
leerLe&-Deeiece Deewj Gme Deeiece kes DeeOeejYetle mebIe es leerLe& ken}eles nQ~ leerLekej YeieJeeve cesjs ef}S cebie}keejer nesJeW~
hetJee&hej efJejesOe Deeefo oes<eeW mes jefnle Jeeve eJeeve ken}eles nQ Ssmes eJeeve Deewj eJeeve Jee}s cenecegefve, ceefle Deeefo hebeefJeOe
%eeve Deewj %eeveOeejer cenemeeOeg, ef$eefJeOe mecekelJe Deewj meceioMe&ve cenecegefve, yeejn ekeej kee mebece Deewj mebeceOeejer mebele,
%eeve, oMe&ve, eeefj$e Deewj Gheeej Fve eej Yesohe efJevee Deewj efJeveeiegCe egkele cegefveieCe es cebie}keejer nesJeW~
yeeee&Jeeme-yee-iegkeg}-cegefvemebIe DeLeJee JeleeW ceW pees eee& keer peeleer nw-Gvekee Devegeve efkeee peelee nw
Gmekee veece yeeee& nw Gmekes meeLe efpevekee Jeeme nw DeLee&led pees yeeee& egkele nQ Deewj pees yeeee& mes meefnle Deelcee-
cegefve nQ~ ef$eefJeOe iegefhleeeB Deewj iegefhleceeve cenecegefve nQ~ yeene Deewj Deblejbie heefjien kee leeie cegeqkele nw Deewj cegeqkele kes heefjien
kes leeieer DeLeJee cees#e eehle Deelcee cegeqkeleceeve ken}eles nQ~ heebe meefceefleeeB Deewj meefceefleOeejer cenemeeOeg nesles nQ~ mJemecee-
1. KebeflekeKeJeiee e KeerCeceesne e eefleeceCeevLe$eeer ceW Ssmee hee" nw~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 106 elegLe& KeC[

pewvecele, hejmecee-pewve mes Deefleefjkele Jewefoke, yeew Deeefo cele Fve meyekes %eelee pees cenecegefve nQ~ #eebefle-#eceeMeer},
#ehekeesCeer hej Dee{ cenecegefve Deewj #eceeJeeve cegefve, #eerCeceesn-ceesnjefnle heefjCeece-yeejnJeeb iegCemLeeve Deewj Gme
iegCemLeeve Jee}s #eerCeceesnJeeved efveieLe cenemeeOeg nesles nQ~ mebmeej, Mejerj, efJe<ee Deeefo ceW GheosMe mes Jewjeie kees eehle
yeesefOeleyeg ken}eles nQ~ keesyegef Deeefo yegef $e+ef mes meefnle cenecegefve yegefceble ken}eles nQ~
ewle-efpeveeefleceeeW Deewj ewleJe=#e-efpeveJe=#eeW ceW efpeveeefleceeeW efJejepeceeve jnleer nQ Ssmes Deke=ef$ece efpevecebefojeW ceW
leLee meceJemejCe ceW DeMeeske, mehleo, ebhee Deewj Deece kes JeveeW ceW es ewleJe=#e ceeves iees nQ~ Fme ekeej ke=ef$ece-osJe, ceveg<eeW
eje yeveJeeeer ieeer efpeveeefleceeDeeW Deewj DeveeefoefveOeve-MeeMJele efpeveeefleceeeW, ewle Meyo mes kener peeleer nQ~
es Denle, efme Deeefo ewleJe=#eheele meYeer hetpe-Jebe iegCe Deewj iegCeOeejer ceneheg<e nce meYeer kes ef}es cebie}keejer nesJeW~
G[d{cenefleefje}esS efmeeeoCeeefCe Cecebmeeefce efmeefCemeerefneeDees DeeJeeheJJeS meccesos Gppebles ebheeS heeJeeS
ceeqpPeceeS neqlLeyeeef}emeneS peeDees DeCCeeDees keeDees efJe efCemeerefneeDees peerJe}eseeqcce, FefmeheyYeejle}iieeeCeb efmeeCeb
yegeCeb kecceekekecegkekeeCeb CeerjeeCeb efCecce}eCeb, ieg-Deeeefje-GJepPeeeeCeb heJJeefelLesjkeg}ejeCeb eeGJeCCees e
meceCemebIees e YejnsjeJeSmeg omemeg, hebemeg ceneefJeosnsmeg~ pes }esS mebefle meenJees mebpeoe leJemmeer Sos cece cebie}b heefJeeb~ Sosnb
cebie}b kejsefce YeeJeoes efJemeges efmejmee DeefnJebefoTCe efmes keeTCe DebpeeE} celLeeeqcn efleefJenb efleejCemeges~
DeLe&-ceQ TOJe&}eske kes, DeOees}eske kes Deewj eflee&i}eske-ceOe}eske kes efmeeeleve kees vecemkeej kejlee nt~B Deeheo heJe&le,
mecceso efMeKej, Tpe&eble, ebheehegj, heeJeehegj, ceOeceeveiejer, neqmleyeeef}kee ceb[he keer efmeefve<eereOf ekeeDeeW kees vecemkeej kejlee nt~B
Deve pees Yeer efve<eerefOekeeeW Fve {eF& erhe ceW nQ~ F&<eleeiYeej-efmeefMe}e hej eqmLele efme yeg, kece&ee mes cegkele veerjpe,
efvece&} nQ~ pees ieg, Deeeee&, GheeOeee, eJele&ke, mLeefJej Deewj keg}kej nQ~ eelegJe&Ce& Deewj eceCemebIe nQ~
heeBe Yejle Deewj heeBe SsjeJele Ssmes {eF& erheeW keer es oMe kece&YetefceeeB nQ~ heeBe ceneefJeosneW ceW pees kece&YetefceeeW ceW es ieg
Deeefo mebIe heJe&le nQ~ es meye cesjs ef}es cebie}keejer nesJeW~ }eske ceW pees Yeer meeOeg mebele Deewj lehemJeer neW Jes meye cegPes heefJe$e
kejW Deewj cebie}eo neW~ ceQ YeeJe mes efJeMeg neskej cemleke Pegkeekej nmleebpeef} kees cemleke hej Oejkej ceve Jeeve keee keer
MegefhetJe&ke vecemkeej kejlee ntB~
efJeMes<eeLe&-ces kes Thej kes Yeeie kees TOJe&}eske, ces kes veeres kees DeOees}eske Deewj ces keer TBeeF& eceeCe eflee&i}eske
ceW pees Yeer efmeeW kes-cegkeleelceeDeeW kes efve<eerefOekee-efveJee&Ce#es$e nQ Gve meyekees ceQ vecemkeej kejlee ntB~
es efmeefve<eerefOekeeeW keneB-keneB nQ?
DeeheoheJe&le-kew}eMeheJe&le, meccesoefMeKejheJe&le, Tpe&ebleheJe&le-efiejveej, ebheehegjer, heeJeehegjer, ceOeceeveiejer Deewj
neqmleJeeef}kee ceb[he es efmeefve<eerefOekeeeW nQ~ Fve efveJee&Ce#es$eeW mes Deefleefjkele efpevekes veece efvee|o veneR efkees iees nQ Ssmeer
pees keesF& Yeer efve<eerefOekeeeW Fme {eF& erhe Deewj oes meceg kes Devleie&le nQ Gve meyekees ceQ vecemkeej kejlee ntB~
es efve<eerefOekeeeW efkeve efkevekeer nQ?
es efmeeW keer efve<eerefOekeeeW nQ~
F&<eleeiYeej-cees#eefMe}e-efmeefMe}e ken}eleer nw~ Gmekes Thej kes le}-Yeeie hej eqmLele pees efme #es$e YeieJeeve nQ
GvneR kes efJeMes<eCe yele}eles nQ~ yegeCeb-mebhetCe& heoeLeeX kes mJehe kees peevevesJee}s nQ Jes efme pe[he veneR nQ~ kecceekekecegkekeeCeb-
%eeveeJejCeeefocet} Deewj Gej eke=efleeeW kes Yeso mes Deveske Yesohe keceeX mes jefnle nQ~ CeerjeeCeb-jpe-%eeveeJejCe, oMe&veeJejCe
DeLeJee heehe, Fvemes pees jefnle nQ~ efCecce}eCeb-meceioMe&veeefo kes Deefleeej-oes<e Deewj YeeJekece&heer ce}eW mes jefnle nes egkes
nQ~ Fve efmeefMe}e kes Gheefjce Yeeie ceW efJejepeceeve efmeeW kees vecemkeej nes~
iegDeeeefjeGJepPeeeeCeb-ieg-oer#eeieg, efMe#eeieg Deeefo ieg ken}eles nQ~ heeBe ekeej kes DeeeejeW kes hee}ve kejves
Jee}s Deewj kejeves Jee}s Deeeee& ken}eles nQ Fvekeer pees efve<eerefOekeeeW nQ leLee-heJJeefelLesjkeg}ejeCeb-mevceeie& kes eJele&ke
eJee|lele nQ~ JeeesJe= meeOeg mLeefJej nQ DeLeJee iegCeeW ceW pes Yeer mLeefJej ken}eles nQ~ vebefomebIe, osJemebIe, mesvemebIe Deewj
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 107 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eEmenmebIe es mebIe ken}eles nQ~ osefMeieCe, ye}elkeejieCe, keeCetjieCe Deewj metjmLeieCe es ieCe Meyo mes kens peeles nQ~ Fve mebIe
Deewj ieCeeW kes Yeso Jee}s cenecegefveeeW keer pees keesF& Yeer efve<eerefOekeeeW nQ~ Fve meye efve<eerefOekeeDeeW kees ceQ vecemkeej kejlee ntB~
Jeefleke-mebeefceeeW kes eej Yeso ceeves nQ-$e+ef<e, eefle, cegefve Deewj Deveieej, FvnW eelegJe&Ce& eceCemebIe kenles nQ DeLeJee
$e+ef<e, Deee|ekee, eeJeke Deewj eeefJekee kes Yesohe eelegJe&Ce& mebIe ee elege|JeOemebIe ken}elee nw~
en mebIe keneB-keneB heeee peelee nw?
{eF& erheeW ceW heeBe Yejle Deewj heeBe SsjeJele Ssmes oMe #es$e ceeves nQ leLee heeBe ceneefJeosn ceeves nQ~ Fve hebn kece&YetefceeeW
ceW en elege|JeOe mebIe jnlee nw en mebIe cesjs ef}es cebie}keejer nesJes~
}eske ceW-ceeveg<eesej heJe&le Je}eekeej nw pees efke {eF& erhe keer meercee hej nw Gve {eF& erhe #es$e kes Deboj ceW pees Yeer
meceioMe&ve-%eeve-eeefj$e kes eje cees#e keer meeOevee kej jns nQ Deewj kej egkes nQ Jes meYeer efoiecyej pewve meeOeg, mebele,
lehemJeer cesje cebie} kejW Deewj cegPes heefJe$e kejW-ce}iee}ve kes ef}es pees efveefcee nw Gmes cebie} kenles nQ DeLeJee megKe kees eehle
kejeves ceW pees efveefcee nw Gmes Yeer cebie} kenles nQ~
Fve meyekee ceQ YeeJe mes efJeMeg neslee ngDee efMej Pegkeekej cebie} kejlee ntB DeLee&led mlegefle kejlee ntB~ kene Yeer nw-
Deeoew ceOesJemeeves e cebie}b Yeeef<eleb yegOew~ leefppeveWiegCemlees$e-efceleengceg&efvehegbieJee~~
ievLe jevee kes Deeefo, ceOe Deewj Devle ceW yegefceeveeW kees cebie} kejvee eeefnes~ Jen efpevesv YeieJeeve kes iegCeeW kee mlees$e
ner nw Ssmee cenecegefveeeW ves kene nw-
efkeme efJeefOe mes ceQ cebie}-mlegefle kejlee ntB?
ceQ osJeJebovee, eefleeceCe Deewj mJeeOeee Fve leerve ekeej keer efeeeDeeW kes Devegeve ceW ceve, Jeeve, keee keer MegefhetJe&ke
Debpeef} kees cemleke hej jKekej efMej Pegkeekej efmeeW keer Jebovee kejkes Gheeg&kele meYeer efmeefve<eerefOekeeDeeW, efmeeW kees,
efme#es$eeW kees, ieg-Deeeee&-GheeOeee Deeefo cenecegefveeeW kees vecemkeej kejlee ntB~
megob ces DeeGmmeblees
(eer ieewlecemJeeceer jefele heeef#eke eefleeceCe mes G=le)
he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees~
ns Deeeg<cevleesb YeJeeW! ceQves heLece ner megvee nw~
keee megvee nw?
efienlLeOecceb-ie=nmLe Oece& megvee nw~ efkevemes megvee nw?
YeeJeoe cenefoceneJeerjsCe-YeieJeeve cenefle ceneJeerj kes eercegKe mes megvee nw~ Jes YeieJeeve ceneJeerj kewmes nQ?
meceCesCe cenekemmeJesCe meJeCnCeeCesCe meJJe}eseojefmeCee-pees eceCe nQ, cenekeeMehe iees$e ceW pevces nQ, meJe&%eeveer nQ
Deewj meJe&oMeea nQ Ssmes YeieJeeve ceneJeerj ves GheosMe efoee nw Deewj nceves megvee nw~
efkemekes ef}es GheosMe efoee nw? meeJeeeCeb meeefJeeeCeb Keg[d[eeCeb Keg[d[ereeCeb keejCesCe-
eeJeke Deewj eeefJekeeDeeW kes ef}es leLee #eguueke Deewj #egefuuekeeDeeW kes ef}S GheosMe efoee nw~
keee GheosMe efoee nw? hebeeCegJJeoeefCe efleeqCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe yeejmeefJenb efienlLeOecceb mecceb GJeosemf eoeefCe-
heebe DeCegJele, leerve iegCeJele Deewj eej efMe#eeJele Ssmes yeejn hekeej kes ie=nmLeOece& kee meceked GheosMe efoee nw~
eer ieewlecemJeeceer pees YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes heLece ieCeOej nges nQ~ Gve eer ieewlece mJeeceer kes eje yeveees iees
met$ehe heefleeceCe hee" Deepe Ghe}yOe nQ efpevnW cegefve, Deee|ekeeeW Deewj #eguueke-#egefuuekeeeW leLee Jeleer eeJekeJeie& heefleefove
he{les nQ~ Ssmes eefleeeW kee Deewj eeJekeeW kee owJeefmeke-jeef$eke heefleeceCe hee" leLee heeef#eke heefleeceCe veece mes heefme
heeef#eke heefleeceCe ceewpeto nw~ efpemeceW heeke=le kes efpeleves Yeer oC[ke hee" Je met$ehee" nQ Jes meye eer ieewlecemJeeceer eje jefele
nQ~ en yeele erkeekeej eer heYeeevoeeee& ves kener nw leLee Deve Yeer DeeeeeeX ves Fve heefleeceCe oC[ke kees eer ieewlecemJeeceer
jefele ner ceevee nw~ Jes ieewlecemJeeceer Gme heeef#eke eefleheefleeceCe ceW Gheeg&e hebefeeeW kees ken jns nQ efke-

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 108 elegLe& KeC[

ns Deeeg<cevleeW! ceQves megvee nw cenekeeMehe iees$eere, meJe&%e, meJe&oMeea, eceCe YeieJeeved ceneJeerj ves eeJeke, eeefJekee,
#eguueke Deewj #egefuuekee Fvekes ef}es heeBe DeCegJele, leerve iegCeJele Deewj eej efMe#eeJele Ssmes yeejn hekeej kes ie=nmLe Oece& kee
meceked GheosMe efoee nw~
eneB hej es hebefeeeB yengle ner cenlJe keer nQ keeeWefke eer ieewlecemJeeceer ceefle, egle, DeJeefOe Deewj cevehee&e Fve eejeW %eeve
mes meefnle Les~ yegef, $e+ef Deeefo meele hekeej keer $e+efeeW mes meceeqvJele Les~ efpevneWves keg efove kece leerme Je<e& leke yejeyej
eer ceneJeerj mJeeceer keer efoJeOJeefve kees megvee Lee leLee efpevneWves mJeeb ner ieejn Debie Deewj eewon hetJe&he mes ievLe jevee
keer Leer Ssmes ceneved ieCeOej hetCe& heeceeefCeke eer ieewlecemJeeceer ieewjJehetCe& MeyoeW ceW mJeeb ken jns nQ efke ceQves megvee nw leLee DeleerJe
keesce} Deewj efhee MeyoeW ceW YeeeW kees mebyeesefOele kejles ngS ken jns nQ efke ns Deeeg<cevleeW! ceQves megvee nw~ Fve MeyoeW mes eer
ieCeOej osJe ie=nmLe Oece& kees YeieJeeved ceneJeerj eje keefLele efme kej jns nQ, pees efke yeejnJelehe nw~
Ssmes ner cegefveeeW kes Oece& kes yeejs ceW Yeer eer ieewlece mJeeceer ves kene nw-
megob1 ceW DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoes2 cenefo-ceneJeerjsCe3 cene-kemmeJesCe meJJeCngCee meJJeueesieoefjefmeCee
meosJeemegj-ceeCegmemme ueesemme Deeieefo-ieefoeJeCees-JeJeeob yebOeb ceeskeKeb Fef[db{ ef"efob pegefob DeCegYeeieb lekekeb keueb ceCees-
ceeCeefmeeb Yetleb4 keeb heef[mesefJeeb Deeefokecceb Den-kecceb5 meJJeueesS meJJepeerJes meJJeYeeJes meJJeb meceb peeCeblee hemmeblee
efJenjceeCesCe meceCeeCeb hebecenJJeoeefCe jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe meYeeJeCeeefCe meceeGie-heoeefCe meGej-heoeefCe mecceb Oecceb
GJeosefmeoeefCe~ leb pene-
he{ces cenJJeos heeCeeefoJeeoeoes JesjceCeb, efJeefoS cenJJeos cegmeeJeeoeoes JesjceCeb, efleefoS cenJJeos DeefoCCeoeCeeoes
JesjceCeb, eGlLes cenJJeos cesngCeeoes JesjceCeb, hebeces cenJJeos heefjiieneoes JesjceCeb, s DeCegJJeos jeFYeeseCeeoes JesjceCeb esefo~
Oece&leerLe& keer Glheefe-
JeOe&ceeve YeieJeeve ves leerLe& keer Glheefe keer nw~6' De"ejn Yee<ee Deewj meele meew ueIeg Yee<ee mJehe eoMeebieelceke Gve Deveske yeerpe
heoeW kes eheke DeLe&kelee& nQ leLee yeerpe heoeW ceW }erve DeLe& kes eheke yeejn DebieeW kes kelee& ieCeOej Yedejke ievLekelee& nQ~7
mebheefn Je[d{ceeCeeflelLeiebLekeeejes Jegeos-
Deye JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ievLekelee& kees kenles nQ-
Ge heeBe Deeqmlekeeeeefoke keee nQ? Ssmes meewOecexv kes eMve mes mevosn kees eehle ngS, heeBe meew-heeBe meew efMe<eeW
mes meefnle leerve YeeleeDeeW mes Jesefle, ceevemlecYe kes osKeves mes ieJe& jefnle ngS, yegef kees eehle nesves Jee}er efJeMegef mes mebegkele
JeOe&ceeve YeieJeeved kes oMe&ve kejves hej DemebKeele YeJeeW ceW Dee|pele ceneved keceeX kees ve kejves Jee}s, efpevesvosJe keer leerve
eoef#eCee kejkes heeBe DebieeW eje YetefcemheMe&hetJe&ke Jebovee kejkes SJeb oe mes efpeveYeieJeeved kee Oeeve kej mebece kees eehle
ngS, efJeMegef kes ye} mes cegntle& kes Yeerlej Glhevve ngS mecemle ieCeOej kes }#eCeeW mes mebege leLee efpevecegKe mes efveke}s ngS
yeerpeheoeW kes %eeve mes meefnle Ssmes ieewlece iees$e Jee}s FvYetefle yeeeCe eje etbefke Deeeejebie Deeefo yeejn DebieeW leLee meeceeefeke,
elege\JeMeeflemleJe, Jebovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeef}ke, GejeOeeve, keuheJeJenej, keuheekeuhe, cenekeuhe,
hegC[jerke, cenehegC[jerke Je efveef<eefkee, Fve Debieyeee eewon ekeerCe&keeW keer eeJeCe ceeme kes ke=<Ce he#e ceW egie keer Deeefo ceW
eefleheoe kes hetJe& efove ceW jevee keer Leer, DeleSJe FvYetefle Yedejke JeOe&ceeve efpeve kes leerLe& ceW ievLekelee& ngS~
kene Yeer nw-Je<e& kes eLece ceeme Je eLece he#e ceW eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes hetJe& efove ceW DeefYeefpeled ve#e$e cesb leerLe& keer
Glheefe ngF&8~
Fme hekeej meb#eshe ceW eer ieewlecemJeeceer kee heefjee efoee ieee nw~
RQ
1. megOecces Fefle hee":~ 2. YeeJeoe Fefle hee":~ 3. ceneFceneJeerjsCe Fefle hee":~ 4. Yegeb Fefle hee":~ 5. Dejnkecceb Fefle hee":~ 6. JeceeCe
Ye[ejSCe eflelLeceghheFob~ (OeJeuee heg. 9 he=. 113)~ 7. Jener hegmleke, he=. 127~ 8. Jeememme he{ceceemes he{ces hekeKeefcce meeJeCes yengues~ heef[JeoghegJeefoJemes
eflelLeghheeer og DeefYeefpeefcce~~40~~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 109 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj Meemeve keer Deeeee& hejcheje

-GcesMe pewve, efhejespeeyeeo
YeieJeeve ceneJeerj kee efveJee&Ce 526 F&mee hetJe& ceW ngDee~ Gvekees cees#e ieS Deye 2530 Je<e& nes jns nQ~ pewve oMe&ve ceW en
keeue YeieJeeve ceneJeerj kee Meemeve keeue ceevee peelee nw~ ceneJeerj kee en Meemeve keeue Deeiele eewyeermeer kes eLece leerLekej
kes kesJeue%eeve eehle nesves leke euelee jnsiee~
mebmeej kes Fme Yeso-efJe%eeve kees efpevneWves peevee Deewj mecePee leLee mecePekej Gmes Deheves peerJeve ceW Gleej kej heefjYeeef<ele
efkeee, peve-peve kees Gmes peeveves mecePeves keer esjCee oer Jen leerLekej kenueeS~ Jen mJeeb Fme YeJemeeiej kees heej kej ieS
leLee Gvekes yeleeS ceeie& hej euekej Devevle peerJe efmeheo kees eehle ngS Deewj nesles jnWies~
eneB efJeeejCeere nw efke keesF& oMe&ve, efebleve meYeer De#egCCe jn heelee nw peye Gmekees efveehetJe&ke Deewj mecehe&Ce YeeJe
mes heeueve kejves Jeeues peve nesles nQ~ YeieJeeve ceneJeerj Jele&ceeve eewyeermeer kes Debeflece leerLekej Les~ Gvekes efveJee&Ce kes yeeo Gvekes
oMe&ve, efmeevleeW kees Deye leke efpevneWves De#egCCe jKee Jen Gvekes eceCe efMe<e Gvekeer Deeeee& hejcheje kenueeF&~
Fve 2530 Je<eeX ceW YeieJeeve ceneJeerj keer Deeeee& hejcheje ceW Deveskeeveske eYeeJeMeeueer Deewj Fefleneme eefme Deeeee&
Je eceCe peve ngS nQ, Gve meyekee Je=eebvle eneB efueKevee mebYeJe veneR nw~ Fme DeeuesKe ceW F&mee hetJe& mes yeermeJeeR meoer mes eejbYe
leke ngS Gve ecegKe DeeeeeeX kee mebef#ehle JeCe&ve kejves kee eeeme efkeee ieee nw efpevneWves Deheves DehetJe& %eeve mes ceneJeerj kes
heefjMeesefOele efevleve kees menspe kej efpeveJeeCeer kee Meeele he eoeve efkeee leLee Deveske efJehejerleleeDeeW kes yeeo Yeer ceneJeerj
kes oMe&ve kees peerJeble yeveeS jKee~
YeieJeeve ceneJeerj kes yeeo F&mee hetJe& keer Deeeee& hejcheje-
eer eefle Je=<eYeeeee& ves YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce kes yeeo kesJeueer, egle, kesJeueer, 11 DebieOeejke, oMe Debie kes Ske
osMeOeejke leLee Deeeejebie Oeejke DeeeeeeX kee keLeve efleueeseheCCeefe KeC[ oes ceW ieeLee 1488 mes 1504 leke efJemleej mes
efkeee nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce eehle kejles ner ieCeOej ieewlece mJeeceer kees kesJeue%eeve keer eeefhle ngF& ieewlece mJeeceer kes cees#e
peeles ner megOecee& mJeeceer kees kesJeue%eeve eehle ngDee~ megOecee& mJeeceer kes efveJee&Ce eehle nesves hej pecyet mJeeceer kees kesJeue%eeve
eehle ngDee~ pecyet mJeeceer Fme Yejle #es$e kes Debeflece kesJeueer Les~ Gvekes yeeo keesF& ele#e %eeveOeejke kesJeueer Yejle #es$e ceW
veneR ngDee~ YeieJeeve ceneJeerj kes yeeo Fve leerveeW kesJeefueeeW kee mecee 62 meeue jne~ pecyet mJeeceer kes cees#eieceve kes yeeo
Fme Yejle #es$e mes kesJeefueeeW kee DeYeeJe nes ieee~ Fmekes yeeo Yeer eglekesJeefueeeW kes jnles efpeveJeeCeer kee ieejnDebie Deewj
eewonhetJe& kee %eeve eneB De#egCe yevee jne~
egglekesJeueer-heebe eglekesJeueer ceW eceMe: efJe<Cegveefvo, veefvo efce$e, Dehejeefpele, ieesJeOe&veeeee&, Je Deefvlece YeyeengmJeeceer
ngS~ Fve meYeer kee keeue efleueeseheCCeefe ceW 100 Je<e& kee yeleeee ieee nw~ Debeflece eglekesJeueer YeyeengmJeeceer kes mecee ceW
keF& Ssefleneefmeke IeveeSb IeeR~ Gej Yeejle keer ogefYe&#e keer Deeiele Ievee kees Deheves efveefcee %eeve mes peevekej GvneWves mecemle
eceCe mebIe kees oef#eCe keer Deesj efyenej kejves keer metevee Yespeer~ Gvekee DeeosMe eehle kej DeefOekeebMe eceCe peve Fvekes ner
meeLe efJenej kej oef#eCe Yeejle eues iees~ efhej Yeer efkeleves ner eceCe Gej ceW ner jn ieS~ Jen ogefYe&#e kes eueles Deheveer eee&
efveoex<ehe mes heeueve veneR kej mekes~ Gej ceW jns eceCepeve ve lees Deheveer oer#ee sove kej eeJeke (ie=nmLe) ner yeves Deewj
ve YeieJeeve ceneJeerj kes heefjheeefuele ceeie& hej { jn mekes~ eneR mes YeieJeeve ceneJeerj keer hejcheje oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele
nes ieF& efpevnW Deeies efoiecyej (cetue hejcheje) Je esleecyej hebLeer kene peeves ueiee~ otmejer Ievee meceed evieghle ceewe& kee
efoiecyejer oer#ee enCe kej Deheves oer#ee ieg kes meeLe ner oef#eCe peeves keer nw~ evieghle ceewe& Ssmes Debeflece meceed Les efpevneWves
pewvesejer oer#ee enCe keer, Gvekes yeeo efhej efkemeer Meemeke, vejsMe ee jepee ves oer#ee veneR ueer~ Debeflece eglekesJeueer Yeyeeng

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 110 elegLe& KeC[

mJeeceer ves eJeCeyesueieesue ceW Deheves efMe<e efJeMeeKeeeee& kees mebIeYeej meeQhe kej GvnW mebIe meefnle efyenej keer Dee%ee oer Deewj
mJeeb veJeoeref#ele efMe<e evieghle (cegefve eYeemeev) kees Deheves heeme jeskekej JeneR meceeefOehetJe&ke cejCe mebkeuhe efkeee~ Yeyeeng
mJeeceer kes mJeie&mLe nesves kes meeLe ner eglekesJeefueeeW kee Yeer eneB DeYeeJe nes ieee~
ieejn Debie Je oMehetJe&Oeejke-eglekesJeefueeeW kes DeYeeJe kes yeeo hejes#e egle kee Yeer DeYeeJe nes ieee~ mechetCe& eoMeebie
kes %eeleeDeeW kes DeYeeJe ceW leye ieejn Debie oMe hetJe& kes %eelee Deeeee& ner jn ieS~ Fve DeeeeeeX ceW ecegKe nQ efJeMeeKeeeee&,
eesefue, #eef$ee, peemesve, efmeeLe&, Ie=eflemesve, efJepee, yegefue, iebieosJe Je megOece&~ mecee ee Deeies ye{ jne Lee Deewj
egleOeeje Oeerjs-Oeerjs #eerCe nes jner Leer~ Fmeer ece ceW Yeyeeng mJeeceer kes mecekeeueerve Deeeee& oesueeceme Je keueeCe cegefve kes
yeejs ceW Fefleneme ceW eegjlee mes JeCe&ve nQ~ efmekevoj kes Yeejle hej DeeeceCe kes mecee hebevebo #es$e (hebpeeye) ceW leye Deveske
efoiecyej cegefvejepe Les~ efmekevoj ves peye Gvekes efJe<ee ceW megvee lees Gmekeer Fe Gvemes efceueves kes efueS ngF&, Gmeves Deheves Deceele
(ceb$eer) Deesvesmeeresdme kees GvnW mecceeve meefnle ueeves Yespee~ Gmeves Deeeee& oesueceme kes heeme Deekej meceed kee mebosMe GvnW
yeleeee Deewj kene efke Gmekee meceed emeVe nesves hej GvnW eegj mesvee Deewj jlve YeW kejsiee Dele: Jen meceed mes euekej YeW
kejW~ Deeeee& ves kene efke Fme meyekeer GvnW keesF& DeeJeMekelee veneR nw Deewj Jen efkemeer ekeej keer Fe veneR jKeles, GvnW
efkemeer meceed ee jbke mes keee uesvee~ Deheves Deceele mes en meye peeveves hej meceed efmekevoj mJeeb Gvekes heeme hengBee~ meceed
Gve eceCepeveeW mes Delevle eYeeefJele ngDee Deewj Gvemes etveeve eueves kes efueS kene~ Feflenemekeej ceeveles nQ efke keueeCe
veeceke cegefve efmekevoj kes meeLe etveeve iees JeneB efmekevoj keer ce=leg etveeve hengBeves mes hetJe& JewJeerueesve ceW nes ieF&~ meceed keer
Fevegmeej etveeveer keueeCeYetefce kees Deeoj meefnle etveeve ues iees~ JeneB GvneWves keg Je<eeX leke Oece& eeej efkeee leLee Devle
ceW meceeefOecejCe efkeee~ Gvekees jepekeere mecceeve kes meeLe efeleehej jKe kej peueeee ieee~ kenles nQ efke Gvekes hee<eeCe ejCe
SLeWme ceW efkemeer eefme mLeeve hej yeves nQ~
ieejn Debie SJeb eewon hetJe& kes SkeosMe Oeejer-egle%eeve kes Ske osMe Oeejke DeeeeeeX ceW eceMe: ve#e$e, peeheeue,
heeC[g, OegJemesve, kebMe kee GuuesKe Yeer eefleJe=<eYeeeee& ves Deheves ebLe efleueeseheCCeefe ceW efkeee nw~ Fvekes yeeo Deeeejebie
DebieOeejke, meceg, eMeesOej, eMeesyeeng, ueesnee& kee GuuesKe nw~ Fve meyekeer keeuemeercee ieCeOej ieewlece mJeeceer mes
Deeeee& ueesnee& leke GvneWves 683 Je<e& yeleeF& nw efkevleg efkeleves ner efJeeved Fme mecee meercee mes Skecele veneR nQ~ Gvekee
ceevevee nw efke en meYeer Deeeee& F&mee hetJe& kes ner nesves eeefnS~ keejCe Deiej 683 Je<e& kee mecee mJeerkeej efkeee peees
lees Jen F&mee keer otmejer meeoer leke neslee nw~ Fmekes yeeo kes Deeeee& Oejmesve kegvokegvo Deeefo kee mecee eehle efMeueeuesKeeW
Deeefo mes henueer meoer kee "njlee nw~ Fmeer mes en mecee meercee hetJe& keer ceeveer ieF& nw Fmekee Devegceeefvele mecee F&mee
hetJe& keer henueer meoer kee GejeOe& yeleeee peelee nw~ Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj keer en F&mee hetJe& keer Deeeee& hejcheje
ebLeeW ceW eehle nesleer nw~
F&meeJeeo henueer meoer mes eewLeer meoer leke
Deeeee& Den&odyeueer-Fvekee otmeje veece iegefhleieghle Yeer Lee en hegC[^JeOe&vehegj kes efveJeemeer Les Deewj DeeBie ceneefveefcee
kes %eelee mebIe kes efveen-Devegen kejves ceW meceLe& Deeeee& Les~ Fvekes mebIe ceW Gme mecee ye[s efJeeved Deewj lehemJeer eceCe Les~
Deeeee& Den&odyeueer heeBe Je<eeX kes Deble ceW meew eespeve ceW eJeeme kejves Jeeues eceCepeveeW kees egie eefleeceCe kes efueS yegueeles
Les~ Ske yeej Fve eceCeeW kes Deeves hej GvneWves hete efke keee eceCepeve Dee ieS lees Deeves Jeeues eceCeeW ves kene efke nce Deheves-
Deheves mebIe kes meeLe Dee ieS~ Fme Gej mes Deeeee& cenejepe ves Devegceeve ueieeee efke en meye Deheveer-Deheveer heneeve he=Leked
he mes mLeeefhele kejvee eenles nQ~ leye GvneWves pees eceCe efpeme eosMe mes Deees Les GvnW Gmeer Deveghe efkemeer kees vevoer, Jeerj,
Dehejeefpele, osJe, mesve, Ye, iegCeOej, ieghle, efmebn, ev Deeefo veeceeW mes mebIe mLeeefhele efkeS~ Deeeee& Den&odyeueer kees cegefvemebIe
eJele&ke kene peelee nw~
Deeeee& Oejmesve pees Gme mecee efiejveej keer kevojeDeeW ceW efveJeeme kejles Les, Gvekes eje Deeeee& Den&odyeueer kes oes eesie
kegueerve Deewj efJeeved egJee eceCe Deheves heeme yegueeves kee mebosMe Yespee ieee Lee~ Fme mebosMe kes efceueves hej GvneWves heg<heovle
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 111 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Deewj Yetleyeueer veeceke Deheves oes eesielece efMe<eeW kees efiejveej Yespee~
Deeeee& Oejmesve-cegefve hebgbieJe Deeeee& Oejmesve meewje^ kes efiejveej heJe&le keer eviegne veeceke ieghee ceW efveJeeme kejles
Les~ en Deebie ceneefveefcee kes heejieeceer efJeeved Les~ peye FvneWves peevee efke Gvekee keeue mecee Yeer DeefOeke veneR nw Deewj
pees %eeve GvnW hejcheje mes eehle nw Jen Deeies euekej efJeueghle neslee peeSiee~ en efJeeej kej GvneWves Dehevee %eeve eesie efMe<e
kees oskej Gvekes eje efueefheye kejeves kee megefJeeej efkeee~ GvneWves Ske yeeeejer kes eje oef#eCe ceW eJeeme kej jns Deeeee&
Den&odyeueer kes oes eesie eceCeeW kees Deheves heeme yegueeves kes efueS mebosMe Yespee~ Gvekeer Fe kees mecePekej Deeeee&eer ves oes
eesie eceCe heg<heoble Deewj Yetleyeueer Gvekes heeme Yespe efoS~ oesveeW ves Deekej Gvekes ejCeeW ceW efJeveehetJe&ke veceve kej Deheves Deeves
keer metevee oer~ Deeeee& Oejmesve ves Gve oesveeW kees YeueerYeeBefle hejKe kej en mecePe efueee efke en oesveeW egJee eceCe Gvekeer
kemeewer hej hetCe&hesCe Kejs Glejs nQ~ leye GvneWves GvnW Deheves mecemle %eeve keer efMe#ee oer Deewj Gme eehle%eeve kees efueefheye
kejves keer Dee%ee oer, efpememes en efpeveJeeCeer Deeies meoe-meoe kes efueS peerJevle jns~ efpeveJeeCeer kee en uesKeve Deeeee& Oejmesve
kes %eeve Deewj Gvekeer Fe efveoxMeve mes ngDee, FmeefueS GvnW egle-Meee kee eCeslee kene peelee nw~
Deeeee& heg<heoble Deewj Yetleyeueer-osMe, kegue, peeefle mes efJeMeg, Meyo-DeLe& kes enCe, OeejCe kejves ceW meceLe& en oesveeW
ner eceCe es Deeeee& Den&odyeueer kes efMe<e Les~ oef#eCe Yeejle kes DeebOeeosMe kes yesCeele veiej ceW egie eefleeceCe kes mecee
efiejveej mes Deeeee& Oejmesve kee mebosMe eehle nesves hej en Deheves ieg keer Dee%ee mes efiejveej Deeeee& Oejmesve kes heeme DeeS~
Deeeee&eer ves Fvekeer eesielee mes hetCe& mebleg neskej FvnW MegYe efleefLe, MegYe ve#e$e, MegYe Jeej ceW kece& eke=efle eeYe=le he{evee
DeejbYe efkeee~ Fmekes yeeo oesveeW eceCepeveeW ves ieg Dee%ee mes Debkeuesej (iegpejele) ceW Je<ee&eesie efkeee~ Je<ee&eesie ceW Fve oesveeW
ner DeeeeeeX ves jeies<e-ceesn mes jefnle nes efpeveJeeCeer kee eeej-emeej efkeee Deewj <edKeC[eiece keer jevee keer~
<edKeC[eiece-: YeeieeW ceW efJeYeeefpele en ebLe (1) peerJemLeeve (2) KegeyevOe (3) yebOe mJeeefcelJe (4) Jesovee (5)
kece&Cee kes Deefleefje Deeeee& Yetleyeefue ves ceneyebOe veece kes "JeW KeC[ ceW eke=efleyebOe, efmLeefleyebOe, DevegYeeieyebOe, eosMe yebOehe
eej ekeej kes yebOe kee efJemleej mes JeCe&ve efkeee nw~ Fme ebLe kes hetCe& nesves hej pes Megkeuee hebeceer kees Fmekeer YeefehetJe&ke
hetpee Dee&vee keer ieF&~ Gmeer mecee mes egle hebeceer heJe& eeefuele ngDee~ Fme ebLe keer cenee FmeefueS Yeer nw efke Fmekee meerOee
mebyebOe eoMeebie JeeCeer mes nw~
Deeeee& kegvokegvo-Yeejleere pewve eceCe hejcheje ceW cegefve kegvokegvoeeee& kee veece YeieJeeve ceneJeerj leLee ieewlece
ieCeOej kes yeeo eehetJe&ke efueee peelee nw~ GvneWves DeeOeeeflceke eesieMeefe kee efJekeeme kej DeOeelce efJeee keer DeefJeefVe
Oeeje kees pevce efoee, efpemekeer efvee SJeb DevegYetefle Deelceevevo keer peveke Leer~ Deelce efJekeeme keer Fme Keespe ves pees DeOeelce
keer DeeOeejefMeuee nw Deewj Fmeer kes keejCe Yeejleere eceCe hejcheje kee eMe ueeske ceW efJeegle ngDee~ Deeeee& kegvokegvo kees
YeieJeeve ceneJeerj keer Deeeee& hejcheje Ske efJeefMe mLeeve Gvekeer efevleve Oeeje mes eehle nw~
efJeMeg jlve$ee kes heeueke, #eceeiegCe mes ege, ke"esj meeOeke meYeer ekeej keer keuce<e YeeJeveeDeeW mes jefnle,
eceCekeguekeceueefoJeekej Deeeee& kegvokegvo kees cebieueeejCe ceW YeieJeeve ceneJeerj leLee ieewlece ieCeOej kes yeeo cebieueb
kegvokegvoeeeW kes meeLe Gvekes veece kees cebieuekeee& ceevee peelee nw~ Deeeee&eer kes efueS Deeiece ebLeeW, efMeueeuesKeeW Deeefo ceW
Flevee DeefOeke efueKee ieee nw efpemecesW Gvekeer cenevelee kee menpe Devegceeve nes peelee nw~ eejCe $e+ef kes Oeejke Deeeee&
kegvokegvo kes efJeosn ieceve kes yeejs ceW efkeleves ner DeeeeeeX ves efueKee nw eneB nce meb#eshe ceW Gvekeer jeveeDeeW keer eee& kej jns nQ~
hebeeefmlekeee-Fme ebLe ceW peerJe, DepeerJe (hegodieue) Oece&, DeOece& Deewj DeekeeMehe heebe Deefmlekeee JeeW kes keLeve
kee en eeceeefCeke ebLe nw~ Fme ebLe keer mebmke=le erkee Deeeee&eer Dece=leev leLee Deeeee&eer peemesve mJeeceer eje keer
ieF& nw~
eJeevemeej-275 ieeLee eceeCe en ebLe leerve mkebOe ceW efJeYeeefpele nw~ eLece mkebOe keer 62 ieeLeeDeeW ceW %eeve keer
eee& nw~ efleere eselelJe mkebOe 108 ieeLee eceeCe nw leLee leermeje egle mkebOe 75 ieeLee eceeCe nw~ en Deefle cenlJehetCe&

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 112 elegLe& KeC[

ke=efle nw~
meceemeej-eeke=leYee<ee keer 415 ieeLee eceeCe oMe DeOeeeeW ceW efJeYeeefpele en pewveeiece kee meJee&efOeke cenlJehetCe& ebLe
nw~ Fme iebLe ceW Meg DeelcelelJe kee eefleheeove efkeee ieee nw Fme efJe<ee kee eefleheeoke ebLe DeefKeue Jee*dcee ceW otmeje veneR
nw~ (1) hetJe&jbie (2) peerJeepeerJe DeefOekeej (3) kele=&kecee&efOekeej (4) hegCeheeheeefOekeej (5) DeeeJeeefOekeej (6) mebJejeefOekeej
(7) efvepe&jeefOekeej (8) yevOeeefOekeej (9) cees#eeefOekeej (10) meJe&efJeMeg%eeveeefOekee~
ome DeOeeeesW ceW efJeYeeefpele Fme ebLe keer keF& erkeeSb GheueyOe nQ~
Fme meceemeej iebLe kes ieeLee met$eeW hej Deeeee& eer Dece=le ev metefj SJeb Deeeee& eer peemesve mJeeceer keer mebmke=le erkee
(eceMe: DeelceKeeefle SJeb leelhee&Je=efe) yengle eefme nQ~ Deveske meeOeg SJeb efJeeveeW (heb. peeebo eye[e, Deeeee& %eevemeeiej
cenejepe, #eguueke ieCesMe emeeo JeCeea, #eguueke ceveesnj ueeueJeCeea Deeefo) ves Fvekeer 1-1 erkeeDeeW hej efnvoer erkeeSb efueKeer
nQ~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves meceemeej keer oesveeW mebmke=le erkeeDeeW keer %eevepeesefle efnvoer erkee efueKeer
nw pees veJeefJeJe#eeDeeW kees mhe kejves ceW DeefleefJeefMe nw~
efveecemeej-eeke=le Yee<ee kes 187 ieeLee eceeCe Fme ebLe ceW meceioMe&ve, mecei%eeve, mecekedeeefj$e kes meeLe lelJeeW,
n Je, hebeeefmlekeee kes keLeve kes meeLe heeBe ceneele, hebe meefceefle, leerveiegefhle, eefleeceCe, eleeKeeve, Deeueesevee,
keeeeslmeie&, meeceeefeke, hejceYeefe (n DeeJeMeke) keer efJemleej mes eee& nw~ en Deefle cenlJehetCe& Deewj Gheeesieer jevee nw~
Deeeee&eer heeeYeceueOeejer osJeke=le Fmekeer mebmke=le erkee nw leLee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Yeer Fme
efveecemeej ebLe keer meeeo ebefkee mebmke=le erkee-efnvoer erkee efueKekej yeermeJeeR meoer ceW hegve: peemesve mJeeceer kee
mcejCe kejeee nw, en efJeMes<e he"veere ebLe nw~
Deheeng[ -oMe&veheeng[ , 37 ieeLee, met$eheeng[ 27 ieeLee, eeefj$eheeng[ 45 ieeLee, yeesOeheeng[ 61 ieeLee, YeeJeheeng[ 161,
cees#eheeng[ , 106 ieeLee, efuebieheeng[ 22 ieeLee, Meerueheeng[ 40 ieeLee~ Fve meYeer heeng[ eW ceW Gvekes efJe<ee kees efJemleej mes oMee&ee
ieee nw~ Fvekes Deefleefje Deeeee& kegvokegvo keer JeejmeeCegheskeKee, oMeYeefe meben ceW eceMe: eewyeerme leerLekej, efme, egle, eeefj$e,
eeseif e, Deeeee&, efveJee&Ce, vevoerej, Meeefvle, meceeefOe leLee hebeieg Yeefe Deeefo jeveeSb Yeer Fvekeer eefme nQ~
Deeeee& kegvokegvo kee ke=eflelJe Deewj JeefelJe Flevee efJeMeeue Deewj es nw efke Gmes MeyoeW ceW mecesvee menpe keee&
veneR nw~
Deeeee& GceemJeeceer (ie=efheeeee&)-cetuemebIe keer heeJeueer ceW Deeeee& GceemJeeceer veefvomebIe kes he hej kejerye 40
Je<e& Deemeerve jns~ Gme mecee ie=efheeeee& kes meceeve mecemle heoeLeeX kees peeveves Jeeuee otmeje keesF& efJeeved veneR Lee~
eJeCeyesueieesue, veiejleeuuegke Deeefo kes Deveske efMeueeuesKeeW ceW ie=eefheeeee& GceemJeeceer kee GuuesKe efceuelee nw~ yeeo
kes Deveske DeeeeeeX ves Gvekee Deheveer jeveeDeeW ceW eehetJe&ke GuuesKe efkeee nw~
GceemJeeceer keer jeveeDeeW ceW Gvekeer Ske ner jevee lelJeeLe&met$e Dehejveece cees#eMeee Ske keeuepeeer jevee nw~ pewveeiece
kes eej DevegeesieeW ceW mes kejCeevegeesie, ejCeevegeesie, Jeevegeesie kee mechetCe& meej GmeceW efveefnle nw~ iet{ DeLeeX kees mebmke=le
kes met$eeW ceW efueKes ieS Fme ebLe kes cenlJe kee Devegceeve Fme hej efueKeer ieF& erkeeDeeW Deewj erkee hej hegve: keer ieF& erkeeDeeW
mes menpe ceW nes peelee nw~ ome DeOeeeeW ceW efJeYeeefpele Fme ebLe ceW eceMe: 33, 53, 39, 42, 42, 27, 39, 26, 47, 9
kegue 357 met$e nQ~ Fve met$eeW kes ceeOece mes cees#e eeefhle kee Gheee mes eejbYe kej %eeve, %eeve kes Yeso, peerJe kes YeeJe, YeeJe
kes Yeso, peerJe keer Glheefe kes Yeso, Gvekes GlheVe nesves kes mLeeve, DepeerJe lelJe kee keLeve, Gmekes Yeso, DeMegYe DeeeJe, MegYe
DeeeJe, yebOe, efvepe&je Deewj Debeflece DeOeee ceW cees#e lelJe kee keLeve efJemleej mes meceeefnle nw~
leJeeLe& met$e hej GheueyOe-DevegheueyOe erkeeSB-ievOe nmleer ceneYee<e (Deeeee& mecevleYe DevegheueyOe) meJee&Le&efmeef
(Deeeee& hetpeheeo) leJeeLe& jepeJeefle&ke (Deeeee& DekeuebkeosJe) leJeeLe&MueeskeJeeefle&keeuebkeej (Deeeee& efJeeevebeof ) lelJeeLe&Je=ef eYeemkejer
erkee (Deeeee& Yeemkeejvebefo) leJeeLe&Je=efe (Deeeee& eglemeeiej eLece), lelJeeLe&megKeyeesOeveer erkee (Deeeee& Dece=leev) DeLe&
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 113 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ekeeefMekee (heb. meoemegKeoeme) heb. ceeefCekeeb peer keewvose keer efnvoer erkee~ Fve erkeeDeeW mes ebLe kee cenlJe menpe mecePe
ceW Dee peelee nw~
Deeeee& mecevleYe-#eef$ee kegue GlheVe jepeheg$e Deeeee& mecevleYe kee pevce oef#eCe Yeejle kes Gjiehegj kes jepeheefjJeej
cebW ngDee Lee~ Gvekes pevce kee veece MeeefvleJecee& Lee~ en Deheves mecee kes eefme leeefke&ke efJeeved, keefJe, JeeeficelJeeefo MeefeeeW
kes mJeeceer Les~ pewveOece& ceW Det DeemLee kes keejCe pewvesejer oer#ee enCe kej FvneWves eceCe ceeie& egvee~ lesjn ekeej kes
eeefj$e, DeeF&me cetueiegCeeW Deewj GejiegCeeW kee heefjheeueve kejves Jeeues en ceneve lehemJeer meeOeke Les~
keceexoe JeMe GvnW YemcekeJeeefOe kee jesie nes ieee, jesie keer leerelee mes ye{ves hej GvneWves Deheves ieg mes meceeefOecejCe
keer Dee%ee eener~ efveefcee%eeveer ieg Gvekeer eee& mes heefjefele Les, GvneWves GvnW oer#ee sove kej jesie Gheeej keer Dee%ee oer~
en mechetCe& keLeve meYeer pewve Oecee&vegeeF& YeueerYeebefle peeveles nQ~ nce eneB Gvekeer jeveeDeeW kee meb#eshe ceW JeCe&ve kej jns nQ~
Gvekeer lelJeeLe& met$e keer erkee ebLenmleerceneYee<e DevegheueyOe jevee nw, Fmekes yeejs ceW %eele ngDee nw efke en Deeefm^ee kes
efJeeevee kes efkemeer mebeneuee ceW megjef#ele nQ~ Fmekes Deefleefje osJeeiece (Deelceceerceebmee) mJeebYetmlees$e egkelevegMeemeve,
efpeveMeleke leLee jlvekejC[ eeJekeeeej Gvekeer cenevelece jeveeSb nQ~
Deeeee& efmemesve-Fvekeer ieCevee oMe&ve eYeeJeke DeeeeeeX ceW keer peeleer nw~ en Deheves mecee kes efJeefMe efJeeved Jeeoer
Deewj keefJe Les, leke&Meee ceW efvehegCe Deewj Gmekes %eelee Les~ hetJe&Jeleea Deeeee& efJeeevevo ves FvnW esme"JeeefoeeW kee efJepeslee Deewj
peuheefveCe&e iebLe kee kelee& yeleeee nw~ Fvekee GuuesKe Deeeee& hetpeheeo (osJevevoer) ves Deheves pewvesv JeekejCe ceW efkeee nw~
Fve ecegKe DeeeeeeX kee keeue F&mee keer henueer meoer mes eewLeer meoer leke kee nw~
heebeJeer Meleeyoer mes Dee"JeeR Meleeyoer kes ecegKe Deeeee&-lecyeguetjeeee&-Deeeee& iegCeveefvo kes yeeo ceW en mebYeJele:
eewLeer Meleeyoer kes Deeeee& Les~ FvneWves <edKeC[eiece kes eLece heebe KeC[eW ceW et[eceefCe veeceke eewjemeer npeej Mueeske eceeCe
erkee efueKeer Leer~
Deeeee& osJevebefo (hetpeheeo)-Yeejleere pewve hejcheje ceWs pees ueyOe eefle ebLekeej ngS nQ~ GveceW Deeeee& hetpeheeo
osJevebefo kee veece efJeMes<e leewj hej GuuesKeveere nw~ Deeeee& mecevleYe leLee Deeeee& efmemesve kes yeeo Deeeee& hetpeheeo mJeeceer
kees ner en cenlJe eehle nw~
meeefnlepeiele kes ekeeMeceeve mete& Deeeee& osJeveefvo Deheves mecee kes cenelehemJeer eceCe jlve Les~ Fvekee oer#eeveece
osJevebefo Lee~ Deheveer yegef eKejlee mes en efpevesv yegef kenueeS Deewj osJeeW eje Fvekeer ejCe hetpee mes en hetpeheeo veece
mes peiele eefme ngS~ Ssmee keLeve eJeCeyesueieesue kes efMeueeuesKe ceW Debefkele nw~
Deeeee& hetpeheeo keer jeveeSb-Fvekeer ecegKe jeveeDeeW ceW meJee&Le&emf eef, meceeefOeleb$e, FesheosMe, oMeYeefe, pewvesvJeekejCe,
JewekeMeee, voebLe, Meevleke, meejmeben Deewj pewveeefYe<eske Deeefo nQ~ peerJeve IeveeDeeW ceW ecegKe nQ-efJeosn ieceve,
Ieesjlehe kes keejCe veeve peesefle kee euee peevee leLee Meevleke kes efvecee&Ce Deewj hee" mes hegve: veeve peesefle kee Deevee,
osJeleeDeeW kes eje ejCeeW kee hetpee peevee, Deew<eefOe$e+ef keer GheueefyOe, heeomhe= peue mes ueesns kee mJeCe& ceW yeoue peevee,
Ssmeer Deveske IeveeDeeW kee keLeve Fvekes efJe<ee ceW ebLeeW mes eehle neslee nw~
Deeeee& eefleJe=<eYe-Deeeee& Deee&ceb#eg Je Deeeee& veeienefmle oesveeW ner mecekeeueerve Deewj Deeeee& hejcheje mes eehle
kemeeeheeng[ kes %eelee Les~ Deeeee& eefleJe=<eYe ves oesveeW iegDeeW kes meceerhe iegCeOejeeee& kes kemeeeheeng[ kee DeOeeve efkeee
Deewj Gvekes jnmeeW kees peevee~ Gve met$e ieeLeeDeeW kes DeeOeej hej Deeeee& eefleJe=<eYe ves npeej etefCe&met$eeW keer jevee keer~
Deeeee& Jeerjmesve ves GvnW Je=efemet$e kee kelee& yeleeee nw~ Fvekeer otmejer jevee efleueeseheCCeefe nw~
hee$ekesmejer-Deefn$e efveJeemeer en Ske yeeeCe efJeeved Les~ Jesoeble ceW efvehegCe JeneB kes jepee kes jepekeeue ceW meneesieer
Les~ keYeer-keYeer keewletnueJeMe heee&veeLe cebefoj ceW YeieJeeve keer eMeevlecege kee oMe&ve kejves peeles jnles Les~ Ske yeej
eeefj$eYet<eCe veeceke cegefvejepe kees cebefoj ceW osJeeiece mlees$e kee hee" kejles megvee~ mlees$e mes eYeeefJele nes cegefvejepe mes hegve: hee"
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 114 elegLe& KeC[

kejves kees kene Deewj Gmes megvekej ke"mLe eeo kej efueee~ Iej Deekej Gvekes DeLeeX kees mecePekej peerJeeefoke heoeLeeX kee
pees mJehe GmeceW JeefCe&le Lee Jen GvnW mele ueiee~ JemlegmJehe mecePeves hej mebmeej mes Goemeervelee ye{ ieF& Deewj efoiecyej cege
OeejCe kej Jeerlejeie eceCe yeve ieS~ Fvekeer jeveeDeeW ceW ef$eue#eCe keoMe&ve leLee efpevesv iegCe mebmlegefle Dehej veece cee$e
kesmejer mlees$e nw~
ceevelegbieeeee&-meeleJeeR meoer kes en ceneeYeeJeer Deeeee& Les~ Yeeecej mlees$e mebmke=le kes yemebleefleuekee bo ceW 48
keeJeeW keer Fvekeer keeuepeeer jevee nw~ eeke=le Yee<ee ceW Yeenj mlees$e 29 heeeW ceW efueKeer ieF& jevee nw~ Fvekees efoiecyej
Je esleecyej oesveeW ner meceoeDeeW ceW meceeve ceevelee eehle nw~
Deeeee& Dekeuebke osJe-ceeveKes kes jepee MegYelebie kes ceb$eer heg<eesece kes heg$e Dekeuebke Je efvekeuebke pewve peiele ceW
Ssmes veece nQ efpevnW keYeer Yegueeee veneR pee mekelee~ Yeejle Yet hej Gme keue ceW yeew Oece& jepeOece& kes he ceW mLeeefhele nes
egkee Lee~ yeew& mebIe ceW jnkej Fve oesveeW YeeF&eeW ves yeew Oece& kes DeOeeve kee efJeeej efkeee Deewj Dehevee Oece& efheekej
yeew ce" ceW peekej efJeeeOeeve kejves ueies~ JeneB Ieefle Ievee Deewj efvekeuebke kee yeefueoeve Deepe Yeer ee mes mcejCe efkeee
peelee nw leLee meoe mcejCe efkeee peelee jnsiee~
Dekeuebke osJe ves efoiecyej oer#ee enCe kej efpeveMeemeve keer eYeeJevee keer~ yeew efJeeveeW mes Deveske yeej Gvekes MeeeeLe&
ngS~ keefuebie osMe kes jlvemebeehegj kes MeeeeLe& keer eee& Deveske ebLeeW ceW JeefCe&le nw~
Deveske efMeueeuesKeeW leLee evLeesuuesKeeW ceW Dekeuebke osJe kee JeCe&ve efceuelee nw~ efkemeer efJeeve ceW Gvemes MeeeeLe& keer #ecelee
Gme keeue ceW veneR Leer~ Gme keeue ceW Gvekes meceeve Jeeoerej Deewj Jeeiceer efJeeve otmeje veneR Lee~ hetJee&eeeeX keer efkeleveer ner
jeveeDeeW keer erkee Gvekes eje oer ieF& nw~ Gvekes ebLeeW ceW ecegKe nQ~ (1) lelJeeLe&eJeeefle&ke meYee<e-en lelJeeLe&met$e hej Jeeefle&ke
Mewueer hej efueKee ieee eLece ebLe (2) DeMeleer-Deeeee& mecevleYe ke=le Deehleeceerceebmee (osJeeiece mlees$e) keer erkee (3)
ueIeereeemeefJeJe=efe-eceeCe eJesMe, vee eJesMe, eJeeve eJesMe, leerve ekejCeeW hej efueKee ieee ebLe nw (4) veee efJeefveee
meJe=efe (5) efmeef efJeefveee (6) eceeCe meben mJeeshe%e~
veee, oMe&ve, efmeevle, eceeCe, vee Deeefo efJe<eeeW hej efueKeer ieF& Fvekeer efJeee eceeefCele nesleer nw~ Fvekee keeue
meeleJeeR meoer kee Devle Je Dee"JeeR meoer kee eejbYe ceevee ieee nw~
veJeceer Je oMeceer meoer kes Deeeee&
jefJe<esCeeeee&-heocehegjeCe (jeceev-meerlee keLeeveke) kes jeveekeej Deeeee& jefJe<esCe mesvemebIe kes efJeeve eceCe Les~
ceee&oe heg<eesece eerjece kee eefj$e Fme jevee ceW yengle megvoj {bie mes emlegle efkeee ieee nw~ Fme ebLe ceW 123 heJe& Je Mueeske
mebKee yeerme npeej nw~
yeeoerYe efmebn-FvneWves Deheveer jevee iee efeeeceefCe ceW Deheves ieg heg<hemesve keer eee& Jevovee kejles ngS efueKee nw efke
GvneWves cegPe pewmes cet{ yegef kees Ske es cegefve yevee efoee~ Fvekeer jevee #e$e et[eceefCe Gekeesef kee veereflekeeJe nw~
meeeo efmeef Deewj iee efevleeceefCe Fvekeer Deve oes ke=efleeeB Deewj nQ~
Deeeee& Jeerjmesve-Deee&veoer kes efMe<e Deeeee& Jeerjmesve efmeevle kes leuemheMeea efJeeve heeefC[le kes Oeveer, ieefCele,
peesefle<e, veee, JeekejCe Deewj eceeCe MeeeeW ceW efvehegCe efmeevle SJeb vo kes DeYetlehetJe& %eelee Les~ Deveske DeeeeeeX ves Gvekeer
eeflecee keer eMeefmle efueKeer Leer~ <edKeC[eiece hej efueKeer Gvekeer erkeeDeesW OeJeuee, peeOeJeuee Gvekes ke=eflelJe Deewj %eeve kee
eceeCe nQ~ Fvekee keeue veJeceeR meoer kee ceevee peelee nw~
Deeeee& peemesve-mesve mebIe kes Meee%e Deeeee& peemesve, nefjJebMehegjeCe kes kelee& Deeeee& efpevemesve kes ieg Les~ Fvekee
keeue Yeer veJeceeR meoer nw~ Fvekes efMe<e Deefcelemesve, keerefle&<esCe oesveeW ner eYeeJeer eceCe Deeeee& Les~ Gvekee GuuesKe Deeeee&
efpevemesve ves nefjJebMe hegjeCe ceW efkeee nw~
Deeeee& efpevemesve-nefjJebMehegjeCe kes kelee& Deeeee& efpevemesve mesve mebIe (Dehej veece hegVee mebIe) kes ceneeYeeJeer Deeeee&
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 115 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Les~ Deheveer jevee nefjJebMe hegjeCe ceW nefjJebMe keer Ske MeeKee eeoJe kegue Deewj GmeceW pevces oes Meueekee heg<eeW kee eefj$e JeefCe&le
nw~ 22JeW leerLekej YeieJeeve vesefceveeLe leLee veejeeCe eer ke=<Ce kee GvneWves megvoj keLeve efkeee nw~ FvneWves Deheveer jevee ceW
hetJe&Jeleea Deveske DeeeeeeX Deewj efJeeveeW kees mcejCe efkeee nw~ FveceW ecegKe nQ-Deeeee& mecevleYe, efmemesve, osJeveefvo,
Jeemetefj, cenemesve, jefJe<esCe, peeefmebn veefvo, Meeefvle<esCe, kegceejmesve, peemesve Deeefo ecegKe nQ~ Fmeer ebLe kes Debeflece 66JeW
meie& ceW, efleueeseheCCeefe, OeJeuee peeOeJeuee keer egleeJeleej hejcheje Yeer JeefCe&le nw~
efpevemesveeeee& (efleere)-OeJeuee peeOeJeuee kes ke=eflekeej Deeeee& Jeerjmesve kes efMe<e Deeeee& efpevemesve efJeMeeue yege f kes
Oeejke keefJe, efJeeve Deewj Jeeiceer Les~ Deeeee& iegCeYe ves Fvekes eefle efueKee nw efke efpeme ekeej efnceeuee mes iebiee, meJe&%e kes eercegKe
mes efoJeOJeefve Deewj hetJe& efoMee mes Yeemkej Goe neslee nw, Gmeer ekeej Jeerjmesve mes efpevemesve Goe kees eehle ngS~
Fvekeer jeveeSB heeee&YegoekeeJe Deefleere mecemeehetefle&ke keeJe nw~ 63 Meueekee heg<eeW hej efueefKele DeeefohegjeCe
efpemes cenehegjeCe kes DeeOeej hej efueKevee eejbYe efkeee Lee Jen Fvekes mJeie&Jeeme kes keejCe DeOetje jn ieee, efpemes Fvekes efMe<e
iegCeYe mJeeceer ves hetCe& efkeee~ DeeefohegjeCe Gekeesef kee mebmke=le cenekeeJe nw~ Fvekes ieg eje ke<eee eeYe=le kes eLece
mkebOe keer peeOeJeuee erkee pees yeerme npeej Mueeske eceeCe Leer Gmekes Mes<e Yeeie hej eeueerme npeej Mueeske eceeCe erkee
efueKekej Gmes hetCe& efkeee~ Deeeee& efpevemesve kee keeue veJeceer meoer kee ceevee peelee nw~
Deeeee& iegCeYe mJeeceer-Deeeee& efpevemesve kes iegYeeF& oMejLe ieg kes efMe<e leLee efmeevle Meee kes heejieeceer
efJeeve Les~ Deeeee& efpevemesve kes mJeie&Jeeme kes yeeo Gvekes DehetCe& DeeefohegjeCe kees 1620 MueeskeeW keer jevee kej Gmes hetCe&
efkeee~ GejhegjeCe veeceke Fme ebLe ceW YeieJeeve DeefpeleveeLe mes ueskej YeieJeeve ceneJeerj leke 23 leerLekejeW, 11 eeJeleer,
veJe veejeeCe, veJe eefleveejeeCe, veJe yeueYe meefnle peerJeOebj mJeeceer Deeefo efJeefMe ceneheg<eeW kes keLeeveke efoS nQ~
efleere jevee DeelceevegMeemeve ceW 266 MueeskeeW ceW Deelcee kes DevegMeemeve kee megvoj efJeJeseve nw~ efpeveoe eeefj$e Yeer
Fvekeer ner jevee yeleeF& peeleer nw~
Geeefoleeeee&-eer vevoercegefve kes efMe<e Geeefoleeeee& ceneveleced efJeeved cegefvejepe Les~ Fvekeer 25 DeefOekeej ceW hetCe&
heeBe npeej Mueeske eceeCe Jeweke ke=efle keueeCekeejke Jeweke keer cenevelece ke=efle nw~
ceneJeerjeeee&-ieefCelemeej kes jefeelee ceneJeerjeeee& efJeeveeW ceW eLece ieefCele%e Les~ ieefCele kes efueS Gvekee keLeve nw
efke ueeske ceW efpeleves Yeer ueewefkeke, Jewefoke Deewj meeceefeke keee& nQ Gve meyeceW ieefCele mebKeeve kee Gheeesie nw, keeceMeee,
DeLe&Meee, ievOeJe&Meee, veeeMeee, heekeMeee, DeeegJexefokeMeee, JeemlegefJeee bo, leke& JeekejCe, Deeefo meYeer ceW ieefCele
Gheeesieer nw~ Fme ebLe ceW Ske, oMe, Mele mene mes ueskej #eesYe, cene#eesYe leke keer mebKee kee GuuesKe nw~ DebkeeW kes efueS
MeyoeW kee eeesie efkeee nw pewmes leerve kes efueS jleve, 6 kes efueS Je, meele kes efueS lelJe~
ueIegece meceeheJele&ke kes efJe<ee ceW ceneJeerjeeee& efJeeveeW ceW eLece efJeeve Les~ jsKee ieefCele, yeerpe ieefCele Deewj heeer
ieefCele keer ef mes en ebLe cenlJehetCe& nw~ [e@. DeJeOesMe veejeeCe efmebn ves Fmes yeeieghle, eerOejeeee&, Yeemkej Je Deve
efnvot ieefCele%eeW kes ebLeeW mes yengle meer yeeleeW ceW Gvemes hetCe&le: Deeies yeleeee ieee nw~
Deeeee& DeYeeveefvo-JeekejCe Meee kes efve<Ceele efJeeve efpevesv JeekejCe keer erkee ceneJe=efe kes jeveekeej nQ~
en efpevesv JeekejCe ceW ner veneR heeefCeveere JeekejCe Deewj heblepeefue ceneYee<e ceW Yeer Deeleenle ieefle jKeles Les~
Deeeee& DevevleJeere&-efmeef efJeefveee erkee kes kelee& Deeeee& DevevleJeere& Dekeuebke Jee*dcee kes cenevelece efJeeve Les~
Deeeee& efJeeevevo-DeveskeeW iebLeeW kes erkeekeej Je mJeevOeeW kes jeveekeej Deeeee& efJeeevebo veJeceer meoer kes cenevelece
Deeeee& Les~ Deeeee& GceemJeeceer ke=le lelJeeLe&met$e Deeeee& mecebleYe ke=le osJeeiece leLee egkeleevegMeemeve hej Fvekeer erkeeSb
lelJeeLe& MueeskeJeeefle&ke Demeneer Je egkeleevegMeemeveuebkeej kes yeeo Fvekeer ceewefueke jeveeSB efJeeevevocenesoe (DevegheueyOe)
Deehlehejer#ee eceeCe hejer#ee he$e hejer#ee mele Meemeve hejer#ee, eer heee&veeLe mlees$e nQ~
Deefceleieefle (eLece)-oMeJeeR meoer kes Debeflece ejCe kes DeeeeeeX ceW eesiemeej kes jeveekeej Deeeee& Deefceleieefle Deefleere
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 116 elegLe& KeC[

efJeeve eceCejepe Les~ peerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, mebJej, cees#e kes meeLe-meeLe eeefj$e Deewj etefuekeeOeej kes efJeJeseve kes
meeLe Fvekeer jevee eesiemeej Ske yeesOeiece ebLe nw~
Deeeee& Dece=leev-YeieJeeve ceneJeerj keer Deeeee& hejcheje ceW oMeJeeR meoer kes GejeOe& kes DeeeeeeX ceW Deeeee&
Dece=leev kee veece mete& efkejCeeW kes meceeve meowJe ekeeMeJeeve jnsiee~ Deeeee& kegvokegvo keer leerve cenevelece ke=efleeeW
meceemeej eJeevemeej Je hebeeefmlekeee kes erkeekeej Deeeee& Dece=leev heg<eeLe& efmeegheee (efpeveJeeve jnmekees<e)
Je leJeeLe&meej kes jeveekeej nQ~
Deeeee& jeceosJe-veeiemesve kes efMe<e leLee lelJeevegMeemeve kes jeefelee Deeeee& jeceosJe DeOeelce kes %eelee efJeeve Les~
258 mebmke=le heeeW ceW efueefKele ebLe Yee<ee Deewj efJe<ee ceW Deefle cenlJehetCe& ebLe nw~
Fvvevoer-oer#ee ieg yehhevevoer, cebeMeee ieg iegCevevoer Deewj efmeevle Meee kes ieg DeYeevevoer kes efMe<e Fvvevoer
pJeeefueveerkeuhe ceb$e Meee kes jeveekeej nQ~ Fvekee mecee omeJeeR meoer kee Debeflece ejCe ee ieejnJeeR meoer kes hetJee&Oe& kee
Devegceeefvele nw~
Deeeee& cenemesve-eegcve eefj$e kes jeefelee leLee efmebOegjepe kes ceneceele hehe& eje hetefpele Deeeee& cenemesve Deeeee&
mesvemetefj kes efMe<e Les~ efmeevle%e, Jeeoer, Jeeiceer Deewj keefJe cenemesve keer en jevee Ske megvoj keeJe ebLe nw~
Deeeee& meesceosJe-ueeske eefme osJemebIe keer hejcheje ceW vesefceosJeeeee& kes efMe<e Deeeee& meesceosJe Ske ceneve veerefle%e
Deeeee& Les~ jepee eMeesOej kes eefj$e hej efueKee cenekeeJe eMeefmlekeeechet eeJekeOece& heefjheeueve keer Ske ceneve jevee
nw~ veerefleJeekeeece=le jepeveerefle hej efueKee Ske cenlJehetCe& ebLe nw~ en mebmke=le meeefnle kee Ske Deveghece jlve nw~ Fvekeer
leermejer jevee DeOeelcelejbefieCeer ee OeeveefJeefOe nw~
Devevlekeerefle&-ueIeg meJe&%eefmeef leLee Je=nlmeJe&%e efmeef evLeeW kes jeveekeej Deeeee& Devevlekeerefle& keer ieg hejcheje kee
GuuesKe eehle veneR nw efkevleg yeeo ceW DeeeeeeX ves Gvekee ee mes GuuesKe efkeee nw~
11JeeR Je 12JeeR Meleeyoer kes Deeeee&
Deeeee& Jeeefojepe-heee&veeLe eefjle, eMeesOej eefjle, SkeerYeeJe mlees$e, veee efJeefveee efJeJejCe, eceeCe efveCe&e,
DeOeelceeke, $ewueeskeeoerefhekee kes jeveekeej ceneveJeeoer, efJepeslee Deewj keefJe Les~ eewuegkee vejsMe peeefmebn osJe hetefpele
cenevelece Deeeee& Les~
Deeeee& Jeerjveefvo efmeevle eeJeleea-eveYeeefjle kes jeveekeej Deeeee& Jeerjveefvo Deeeee& DeYeeveefvo kes eLece
efMe<e Les~ 18 meieeX ceW efJeYee en jevee 1691 Mueeske ceW hetCe& ngF& nw~
Deeeee& vesceerev efmeevle eeJeleea-iebieJebMeere jepee jeeceuue kes eOeeveceb$eer Deewj mesveeheefle eecegC[jee kes ieg
efJee eefme ieesccesej (YeieJeeve yeengyeueer) keer cetefle& efvecee&Ce kes esjCeeeesle Deeeee& vesceerevo ceneve efmeeefvleke efJe<ee
kes %eelee Deeeee& Les~ Fvekeer efJelee Gvekeer ke=efleeeW ieesccemeej (peerJekeeC[ Deewj kece&keeC[) ueefyOemeej, #eheCeemeej Je
ef$eueeskemeej mes heefjueef#ele nesleer nw~ Gvekes ieesccemeej ebLe hej 6 erkeeSb yeeo ceW DeeeeeeX Deewj efJeeveeW ves keer nQ~
Deeeee& heeveefvo-2427 ieeLee eceeCe pecyeterhe e%eefhle kes jeveekeej Deeeee& heeveefvo yeuevebefo kes efMe<e Les~ en
ebLe ueewefkeke, Deueewefkeke, ieefCele, #es$eeefo, hewceeFMe Deewj eceeCeeefo keLeveeW kes meeLe pecyeterhe kes meYeer #es$e, heJe&le, veefoeeW
Deewj mecegeW kee JeCe&ve kejlee nw~ Oece&, DeOece& kes efJeJeske kees efveoxMeve kejves Jeeueer Fvekeer otmejer jevee Oecce jmeeeCe nw~
cegefve eerev-Deeeee& efMeJekeesef keer YeieJeleer DeejeOevee, cenekeefJe heg<heovle kes GejhegjeCe hej efhheCe, Deeeee&
jefJe<esCe kes heoce eeefjle kees erkee SJeb hegjeCemeej kes jeveekeej cegefve eerev 11JeeR meoer kes eejbYe keeue kes eceCe Les~
Fvekee DeefOekeebMe mecee Oeeje veiejer ceW Jeleerle ngDee, Jener Fvekeer en efpeveJeeCeer DeejeOeveehetCe& ngF&~
ceeefCekeevevoer-pewve veee kes Deeemet$e ebLe hejer#ee-cegKe kes jeveekeej Deeeee& ceeefCekeevevoer cenejepe Yeespe kes

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 117 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

mecekeeueerve SJeb pewve veee kes ekeeC[ efJeeve Deeeee& Les~ Fme jevee mes hetJe& meebKe Deeefoke Deve oeMe&efvekeeW keer jeveeSb
lees LeeR efkevleg pewveoMe&ve ceW veee efJe<eeke keesF& jevee veneR Leer~ Fme ebLe kes cenlJe kee Devegceeve yeeo ceW ngF& Fmekeer erkee
ecese keceue ceele&C[ leLee ecese jlveceeuee mes menpe nes peelee nw~ Deeeee& ceeefCekeevevoer kes efMe<e veevevoer megbomeCe
eefjG kes kelee& Les~
Deeeee& eYeeev-Deeeee& ceeefCekeevevoer kes efMe<e Deeeee& eYeeev oMe&ve SJeb efmeevle kes heejieble efJeeved Les~ Oeeje
veiejer kes DeefOeheefle meceed Yeespe kes eje yengceeve eehle Deeeee& eYeeev ves Deveske ebLeeW keer erkeeSB keer Deewj keF& oeMe&efveke
ebLeeW keer jevee keer~ Fvekeer jeveeDeeW ceW ecegKe nQ, lelJeeLe& Je=efe (meJee&Le&efmeef kes efJe<ee heoeW kee efhheCe), eJeevemejespeYeemkej
(eJeevemeej erkee), ecese keceue ceele&C[ (hejer#ee cegKe JeeKee), veee kegcegoevo (ueeereee JeeKee), hebeeefmlekeee
eoerhe (hebeeefmlekeee erkee), MeyoecYeespe Yeemkej, cenehegjeCe efhheCe, ieekeLee keesMe (DeejeOevee keLee eyebOe), efeee
keueehe erkee, jlvekejC[ eeJekeeeej erkee leLee meceeefOeleb$e erkee, oMe&ve leLee efmeevle ebLeeW keer en e=bKeuee Gvekes pewve
oMe&ve kes leuemheMeea %eeve kee eleerke nw~ Fvekee mecee keeue 11JeeR meoer ceevee peelee nw~
Deeeee& Deefceleieefle (efleere)-ceeLegj mebIe Deeeee& vesefce<esCe kes eefMe<e Deewj ceeOeJemesve kes efMe<e Deefceleieefle efleere
11JeeR meoer kes efJeeved SJeb cenevelece Deeeee& Les~ Fvekeer jeveeDeeW mes Fvekes %eeve kee Devegceeve menpe nes peelee nw~
megYeeef<elejlve mevoesn, Oece& hejer#ee, Gheemekeeeej (Deefceleieefle eeJekeeeej) hebe meben, DeejeOevee, lelJe YeeJevee leLee YeeJevee
eef$ebMeeflekee Fvekeer jeveeSB nQ~
Deeeee& ceefuue<esCe-en ceb$e-leb$e kes ceneve efJeeved Les, OeejJee[ efpeues keer ieoke lenmeerue kes cetueiegvo veiej kes Deveske
efpeveeueeeW ceW FvneWves Deveske ebLeeW keer jevee keer, Ssmee GuuesKe JeneB kes efMeueeuesKeeWs mes eehle neslee nw~ Fvekeer ecegKe jeveeSB
nQ-cenehegjeCe (Fmekeer keve[er eefle keesunehegj Yeejke ce" ceW nw) veeiekegceej keeJe, YewjJe heeeJeleer keuhe, mejmJeleer keuhe
(oesveeW ner mebmke=le erkeeDeeW kes meeLe ekeeefMele) pJeeueeceeefueveerkeuhe, mJe. mes" ceeefCekeev peer kes ebLe YeC[ej ceW GheueyOe,
keeceeC[eueer keuhe, pewve mejmJeleer YeJeve JeeJej ceW GheueyOe, meppeve efee JeuueYe efnvoer heeevegJeeo Je efnvoer erkee meefnle
ekeeefMele nw~
Deeeee& MegYeev-%eeveeCe&Je kes jeveekeej Deeeee& MegYeev ves Ge ebLe ceW Deheveer ieg hejcheje lees veneR oer nw efkevleg
Deeeee& mecevleYe, hetpeheeo, Dekeuebke osJe, efpevemesveeeee& kee mcejCe ee mes efkeee nw~ %eeveeCe&Je ebLe ceW yeejn YeeJevee,
hebe ceneele Oeeve Deeefo kee efJemle=le keLeve nw~
Deeeee& heocevevoer-Deheveer jeveeDeeW ceW Deheves kees Jeerjvevoer kee efMe<e yeleeles ngS Deeeee& heocevevoer ves Deheves ieg
kee iegCeieeve keF& mLeeveeW hej efkeee nw~ Deeeee& Jeerjvevoer Je Deeeee& cesIeev kes efMe<e Deewj Deeeee& eYeeev kes iegYeeF&
yeleees iees nQ~ Deeeee& Jeerjvevoer meweefvleke efJeeved Les GvneWves Deeeejmeej Je Gmekeer erkeeSb yeveeF& LeeR~ Jeerjvevoer kes efMe<e
Deeeee& heevevoer keer 26 jeveeDeeW keer efJeMeeue e=bKeuee efceueleer nw~
OeceexheosMeece=le, oeveesheosMe, DeefvelehebeeMele, SkeJe mehleefle, eefleYeeJeveeke Gheemeke mebmkeej, osMeeleeseesleve,
efmemlegefle, Deeueesevee, meodyeesOeevesoe, efveee-hebeeMele, yeeee& j#eeJeefle&, $e+<eYemlees$e, efpeveoMe&ve mleJeve, egleosJelee
mlegefle, mJeebYet mlegefle, megeYeeleeke MeeefvleosJe mlees$e, efpeve hetpeeke, keCeeke, efeeekeeC[ etefuekee, SkelJe YeeJevee
oMeke, hejceeLe& efJebMeefle, Mejerjeke, jveeveeke, yecneee&ke kes jeveekeej Deeeee& heevevoer kee mecee keeue 12JeeR
meoer kee nw~
Deeeee& heeeYeceueOeejer osJeer-kegvokegvo kes efveecemeej kes erkeekeej leelhee&Je=ef e kes jeefelee Deeeee& heeeYe ceueOeejer
Deeeee& Jeerjvevoer kes efMe<e Les~ FvneWves Deheveer leelhee&Je=ef e erkee ceW Deveske DeeeeeeX kees eehetJe&ke mcejCe efkeee nw~
ceeFuueOeJeue-Je mJeYeeJe veeee kes jeefelee ceeFuueOeJeue Deeeee& osJemesve kes efMe<e Les~ Fvekee keeue yeejnJeeR
meoer kee Debeflece mecee yeleeee ieee nw~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 118 elegLe& KeC[

Deeeee& kegcegoev-keueeCecebefoj mlees$e kes jeefelee Deeeee& kegcegoev kee esleecyej cegefve JeeefometefjosJe mes iegpejele
kes Meemeke peeefmebn efmejepe keer meYee ceW efJe.meb. 1181 ceW Jeeo ngDee Lee~ en yeejnJeeR meoer kes Deeeee& Les~
Deeeee& eerev-keLee kees<e leLee jlvekejC[ eeJekeeeej kes jeveekeej Deeeee& eerevo Deeeee& Jeerjev kes efMe<e
Les~ Fvekee keeue Yeer yeejnJeeR meoer yeleeee nw~
Deeeee& Jemegvevoer meweefvleke-eervevoer kes efMe<e veevevevoer kes efMe<e vesefceevo leLee vesefceevo kes efMe<e Jemegvevoer
Deheves mecee kes efJeKeele cegefvejepe Les~ Jemegvevoer eeJekeeeej, GheemekeeOeeve, DeehleceerceebmeeJe=efe, efpeveMeleke erkee,
cetueeeej Je=efe Deewj eefleeeej meben Fvekeer jeveeSb nQ~ meeieej Oecee&ce=le ceW heb. DeeMeeOej peer ves Fvekee DeeojhetJe&ke mcejCe
efkeee nw~
Deeeee& DevevleJeere&-hejer#eecegKe keer erkee heefj#eecegKe hebefpekee veeeMeee keer menpe, mejue Deewj eee jevee nw,
GvneWves Deeeee& eYeeev keer jevee kees Deheveer jevee ceW Goej eefvkee keer Ghecee oer nw Deewj Deheveer jevee kees Keeesle (pegievet)
kes meceeve yeleeee nw~
Deeeee& vejsvmesve-Deeeee& GceemJeeceer kes leJeeLe&met$e keer eieerkejCe erkee efmeevle meej meben Je eeflee eoerhe
kes jeveekeej Deeeee& vejsvmesve Deeeee& iegCemesve kes efMe<e Les~
Deeeee& efieefjkeerefle&-ieesccemeej hebefpekee kes jeveekeej Deeeee& efieefjkeerefle& Deeeee& evkeerefle& kes efMe<e Les~ emlegle
ebLe ceW ieesccemeej kes meweefvleke efJe<ee hej megvoj JeeKee keer ieF& nw~
lesjnJeeR Deewj eewonJeeR Meleeyoer kes Deeeee&-megueesevee eefj$e kes jeveekeej Deeeee& osJemesveieCeer Deeeee& efJeceuemesve
kes efMe<e, meceemeej, hebeeefmlekeee Deewj eJeevemeej hej leelhee&Je=efe kes jeveekeej Deeeee& peemesve, Deeeee& meescemesve kes
efMe<e Les~
#eheCemeej kes jeveekeej cegefve ceeOeJeev $ewefJee Meyoeefvkee kes kelee& cegefvemeesceosJe, megvoj keeJe Mewueer ceW efueefKele
ebohhen eefjle kes jeveekeej cegefve eMekeerefle& lesjnJeeR meoer kes eceCe jlve Les~
efJeelelJeekeeMe, eceeecese, keelev$eheceeuee meefnle meele DevegheueyOe ke=efleeeW kes jeveekeej YeeJemesve $eweJf eeleke& oMe&ve,
veee, JeekejCe kes Deheves mecee kes ceeve efJeeve Deeeee& Les~ Fvekee mecee keeue eewonJeeR meoer kee yeleeee ieee nw~
megkegceeue eefj$e kes jeveekeej cegefve hetCe&Ye cegefve iegCeYe kes efMe<e Les~ ieesccemeej peerJekeeb[ keer cevo eyeesOeveer erkee
kes jeefelee DeYeeev efmeevle eeJeleea 13JeeR Je 14JeeR meoer kes cegefvejepe Les~
ebieej cebpejer kes kelee& mesveieCe kes Deeeee& Deefpelemesve, YeeJe ef$eYebieer, DeeeJe ef$eYebieer leLee hejceeiecemeej kes
jeveekeej eglecegefve eewonJeeR meoer kes Deeeee& nQ~ Fme keeue ceW Deveske eYeeJeer Yeejke Yeer ngS nQ~
hebnJeer meoer mes De"ejnJeeR meoer leke pewve Fefleneme ceW Deveskeeveske efJeeved YeejkeeW keer eee& lees eehle nesleer nw efkevleg
pewveeeeeeX kee keLeve eehle veneR neslee, en YeieJeeve ceneJeerj keer Deeeee& hejcheje kee Ssmee keeue KeC[ nw efpemeceW efoiecyej
eceCe hejcheje cee$e efoiecyej he jn ieF& Leer~ eceCeeW ceW Deveske ekeej kee efMeefLeueeeej Jeehle nes egkee Lee~ Fme ce=leheee
eceCe Oece& kees leye yeermeJeeR meoer kes eejbYe ceW Deekej veJe peerJeve eehle ngDee peye Gmes Fme meoer kes ceneve lehemJeer, efveoex<e
eee& kes heeueke kes he ceW Deeeee& Meeefvlemeeiej pewmee eceCe jlve efceuee~
eeefj$e eeJeleea Deeee& Meeefvlemeeiej peer cenejepe-yeermeJeeR meoer kes hetJee&Oe& leke ueesieeW ceW en OeejCe Dehevee mLeeve
yevee egkeer Leer efke Deye Fme efJe<ece keeue ceW efoiecyej cegefve nes ner veneR mekeles~ efoiecyej eceCe lees eewLes keeue ceW ner nesles
nQ~ Jen mecee keg Fmeer ekeej Lee~ efoiecyej eceCe yeveves kes YeeJe lees ceve ceW Deeles Les YeJepeve oer#ee Yeer mJeeb ee Gme
mecee kes Jele&ceeve cegefvejepe mes ueskej Gme ceeie& hej eue he[les Les~ meceepe ceW Jeehle De%eevelee, mJeeb oer#eeLeea keer meese Gmes
efveoex<e eee& kes heefjheeueve ceW yeeOeke yeve peeleer Leer Gme efJehejerle keeue ceW efoiecyej eceCeekeeMe ceW Ske ve#e$e kee Goe ngDee~
kevee&ke eevle kes yesueieebJe efpeues kes efekees[er lenmeerue kes Yeespeeece kes heeefue eer Yeerceiees[e keer Oece&efve Yeeee&
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 119 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

meleJeleer ves Deheves ceele=ie=n esueiegue ceW De<ee{ ke=<Cee 6 efJe.me.1929 meved 1862 kees yegOeJeej keer jeef$e ceW Ske yeeueke kees
pevce efoee~ Fme ceneYeeie yeeueke kee veece meeleieeQ[e jKee ieee~ heefjJeej ceW meeleieeQ[e mes ye[s DeeefoieeQ[e, osJeieeQ[e Je Gvemes
ess kegceieeQ[e Je Ske kevee ke=<Cee yeeF& kees ueskej heeBe YeeF&-yeefnve Les~ Gme mecee Meeeo efkemeer kees en Devegceeve Yeer veneR
jne nesiee efke YeerceieeQ[e kes Iej ceW efkemeer yeeueke kee veneR Deefheleg Fme egie kes eceCe Fefleneme kee pevce ngDee nw~
YeerceieeQ[e Deewj Gvekeer helveer Oece&efve meodie=nmLe Les~ Gvekeer peerJeve eee& Ske heefjMeg eeJeke keer eee& Leer~ peerJeve
kes Debeflece 16 Je<e& GvneWves Ske mecee Yeespeve kejkes Je hetCe& yeeee& kes meeLe Jeleerle kej Iej ceW ner meceeefOehetJe&ke cejCe
efkeee Lee~
meeleieeQ[e kee efJeJeen Gme mecee keer eLee kes Devegmeej 9 Je<e& keer Deuheeeg ceW kej efoee ieee Lee~ GvneWves helveer kee
cegbn Yeer veneR osKee Lee efke Meeoer kes 6 ceen ner Fvekeer helveer kee efveOeve nes ieee~ Fmekes yeeo GvneWves Deheves ogyeeje efJeJeen
kes efueS {leehetJe&ke Fbkeej kej efoee~ ceelee-efhelee keer ce=leg leke meeleieeQ[e ves Iej ceW jnkej eleerpeerJeve eeheve efkeee~ Meee
mJeeOeee cegefvepeveeW keer heefjeee& ner Gvekes peerJeve kee Oese jne~ efhelee kes mJeie&Jeeme kes yeeo GvnW Iej Deye veneR megnelee
Lee~ pes" megoer lesjme efJe.me. 1972 meved 1915 ceW eer osJesvkeerefle& cegefvejepe (osJehhee mJeeceer) mes #eguueke oer#eeenCe kej
GvneWves ie=nleeie efoee~ #eguueke oer#ee kes mecee GvneWves Deheves ceve ceW mebkeuhe ues efueee efke Jen Deheveer nj eee& Deeieceevegketue
ner hetCe& kejWies keeue oes<e Deewj De%eevelee JeMe DeeS eceCe hejcheje ceW oes<eeW kees Jen Deheves Devoj veneR Deeves oWies~ hebef[le eJej
eer megcesjebo peer efoJeekej ves Deeeee& eer Meeefvlemeeiej peer kee peerJeve eefj$e eeefj$e eeJeleea ceW yengle efJemleej Deewj
eeceeefCekelee mes efueKee nw~
#eguueke DeJemLee kee eLece eelegcee&me keesieveesueer ceW efkeee~ Gme mecee GvnW Deenej Deeefo kes efueS efveoex<e eee&
heefjheeueve kes eueles yengle JeJeOeeve Pesueves he[s~ efiejveej ee$ee mes Jeeheme Deekej efiejveej #es$e ceW YeieJeeve vesefceveeLe kees mee#eer
yeveekej Ssueke heo enCe kejves kes yeeo kee eLece eelegcee&me vemeueehegj ceW efkeee Deewj JeneR Jeenve leeie kee efveece ueskej
heoYeceCe kee efveece efueee~ heeuiegve Megkeuee 14 efJe.meb.1976 meved 1920 ejveeue hebekeueeCeke kes mecee #eguueke oer#ee
eoelee cegefve eer osJesvkeerefle& mes YeJe leejCeer pewvesejer oer#ee enCe kej Jen efoiecyej eceCe yeves~
cegefveoer#ee kes yeeo Gvekeer leheeee& kee eMe hetjs osMe ceW hewueves ueiee mece[esueer ceW #eguueke Jeerjmeeiej peer Je
vesefcemeeiej peer kees oer#ee eoeve kejves kes DeJemej hej efJe.meb. 1981 meved 1972 Deeefeve Megkeuee 11 kees elegefJe&Oe mebIe
ves GvnW Deeeee&heo mes efJeYetef<ele efkeee~ Deeeee& heoejesnCe kes yeeo hetpe Deeeee&eer kes eje eceCe hejcheje, Deeiece
j#ee Deewj meceepe kes megmebmkeejeW kes efueS pees keee& efkeS ieS Jen Deepe Fefleneme keer Oejesnj yeve egkes nQ~ keF& meefoeeW
leke Gej Yeejle ceW efoiecyej cegefve ceeie& yebo jne~ hetpe Deeeee& Meebeflemeeiej peer kes mebIe kees mebIeheefle mes" hetveceveebo
Ieemeerueeue peJesjer oef#eCe mes leerLe&jepe meccesoefMeKejpeer keer ee$ee kees ueskej ieS leye meefoeeW yeeo efkemeer efoiecyej eceCe
mebIe ves oef#eCe mes yeenj efvekeuekej osMe kes otmejs YeeieeW ceW eJesMe efkeee~ eer meccesoefMeKej ceW hetpe Deeeee&eer kes
meeefveOe ceW ngS hebekeueeCeke ceneslmeJe Je GmeceW Skeef$ele osMe kes meYeer YeeieeW ceW hengBee peve mecetn Ske Ssefleneefmeke
Ievee nw~ heb. vevoveueeue peer Meeeer (heb. cekeKeveueeue peer cegjsvee kes Yeelee) pees yeeo ceW Deeeee& cenejepe mes oer#ee
ueskej Deeeee& megOece& meeiej yeves~ es mebIe ceW jnkej meye cegefvepeveeW kees he{eles Les, Gvekes eeemeeW kes eueles meccesoefMeKej mes
ueewkej mebIe ves ceOeeosMe ceW keveer Je<ee&eesie kes yeeo GejYeejle keer Deesj efJenej efkeee, GejeosMe kes Deveske veiej-eeceeW
ceW YeceCe kes yeeo mebIe ves efme#es$e ceLegje ceW eelegcee&me efkeee~ eneB mes osMe keer jepeOeeveer osnueer Je jepemLeeve kes Je<ee&eesie
hetpe Deeeee&eer Deewj Gvekes mebIe kes eje Gej Yeejle ceW efJenej Deewj YeceCe ueghle eceCe hejcheje kees hegve peerefJele kejeves
kee efveefcee yeves~ eneB mes efyenej kej peye mebIe meved 1937 ceW iepehebLee hebekeueeCeke ceneslmeJe ceW hengBee leye leke hetpe
Deeeee&&eer kee YeejleJe<e& kes DeefOekeebMe Yeeie ceW YeceCehetCe& nes egkee Lee~ Deeeee&eer keer mechetCe& eee& Deeieceevegketue Leer~ Gvekes
GVele eeefj$e kee eMe efoiedefoievle ceW Jeehle nes egkee Lee Dele: iepehebLee ceW GvnW elegefJe&Oe mebIe ves eeefj$e eeJeleea heo eoeve
kej mJeeb Fme heo kees mecceeefvele efkeee~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 120 elegLe& KeC[

Deeeee& Meebeflemeeiej peer kee ke=eflelJe SJeb ueeskeeshekeej-

Deeeee& Meebeflemeeiej peer ves efpeme mecee oer#ee enCe keer Jen Ssmee keeue Lee peye Yeejle ceW meefoeeW mes eceCe hejcheje
efJeueghle nes egkeer Leer~ oef#eCe ceW Jen DeebefMeke he mes eceCeeYeeme he ceW ner osKeves kees efceueleer Leer~ Gve efoveeW efoiecyej eceCe
veiej-eece ceW Deheveer eLeepeele cege ceW eJesMe veneR kej heeles Les~ GvnW Deenej kes efueS eece ceW peeves hej Ske DeOeesJee kecej
ceW uehes kej peevee he[lee Lee~ Deenej Yeer efoiecyej eceCeeee& kes Deveghe veneR efceuelee Lee~ eece kee GheeOeee (efo. pewve
cebefoj kee hegpeejer) efkemeer eeJeke kees Deenej JeJemLee kejves keer kenkej Gmekes eneB meeOeg keer Deenej eee& kes mecee Gvekes
Deeies eue kej efveefele eeJeke kes ojJeepes hej peekej ke peelee Lee~ meeOeg kes efueS en mebkesle Lee efke Gmekee Deenej
Fmeer Iej ceW nesvee nw~ en meye Meee efJehejerle eueve hetpe Meebeflemeeiej peer kees mJeerkeej veneR Lee~ GvneWves Deheveer #eguueke
oer#ee kes mecee ner Meeeevegketue eee& kee mebkeuhe Jee kej Deeieceevegketue eee& keer Iees<eCee keer~ GvnW Deenej Deeefo ceW
yeeOee Deeesieer~ Deeeee& Meebeflemeeiej peer kees eslevee SJeb eee& kes efJeueghle heLe kees hegve: mebeeefuele kejvee Lee Dele: Jen Deheves
mebkeuhe hej { jns, yeeOeeSB Deeleer jneR ceiej Jen GvnW veneR Pegkee mekeeR~ efoiecyej eceCe YeeJeMe Deheveer jen heefjJeefle&le
kejles nQ, GvneWves oef#eCe mes efvekeuekej efveYeeakelee mes mebhetCe& osMe ceW heo efJenej kej Fme mele kees eceeefCele efkeee~
efpeveJeeCeer kes eefle Jen efkeleves meceefhe&le Les en efpeveJeeCeer kes mebj#eCe Deewj Gmekes mebJeOe&ve kes Gvekes keee& mes ueeske
efJeefole nw~ cet[yeer kes Meee YeC[ej ceW OeJeuee, peeOeJeuee kes lee[he$e hej efueKes ebLeeW kees leecehe$e hej KegoJeekej GvnW efejlee
eoeve kejeF&~ osMe kes Deveske Meee YeC[ejeW kes eeeerve ebLeeW kees megjef#ele kejves keer eslevee peve-peve leke eoeve keer~
Dekeuetpe (ceneje^) ceW jepe mejkeej kes MeemeveeosMe kes Devleie&le JeneB kes efpeueeOeerMe ves peye eneB kes pewve cebeof j ceW leeuee
leg[ Jeekej nefjpeveeW kees eJesMe keje efoee leye hetjs osMe kee pewve meceepe Gseuf ele nes G"e~ en Jeeo uecyes mecee leke yecyeF& neF&kees&
ceW euee, Gme hetjer meceeeJeefOe ceW Deeeee&eer ves DeVe kee leeie kej peve-peve kees Oece&j#ee keer esjCee eoeve keer~
Deeeee& Meebeflemeeiej peer keer efveoex<e Deeieceevegketue eee& kee eYeeJe Fme ekeej kee Lee efke ueesie Gvekes oMe&ve kejles ner
Gvekes heoevegieeceer yeve peeles Les~ Fme eee& kee eYeeJe Gvekes oer#ee eoelee cegefve, osJesvkeerefle& peer (osJehhee mJeeceer) hej Yeer he[s
efyevee veneR jne Lee~ yeeo ceW GvneWves Yeer Deheveer eee& efveoex<e yeveeF&~ FmeerefueS eer Meebeflemeeiej cenejepe iegCeebieg kes
he ceW eefme ngS nQ~
Fme egie kes ke"esj meeOeke kes he ceW Meebeflemeeiej peer cenejepe kees peevee peelee nw~ 36 Je<e& kes Deheves cegefve peerJeve
ceW Gvekes 25 Je<e& 9 ceen kes GheJeeme Fme ceevelee kes eceeCe nQ~ Jele&ceeve ceW nceejs hetpe eceCepeve SJeb eeJeke Gve hetpe
eer kes GhekeejeW mes Gheke=le nQ efke GvneWves Deheveer meeOevee mes GvnW Ske jepeceeie& eoeve efkeee~
36 efove keer efveece meuuesKevee enCekej en egie heg<e peye efoveeBke 18 efmelecyej meved 1955 kees Deheves veej Mejerj
kee leeie kej ceneeceeCe kej ieS leye hetjs osMe kes pewve meceepe ceW Ske efjelee Jeehle nes ieF& Leer~
Meeefvlemeeiej cenejepe ves efoiecyejlJe kee Keesee melJe hegve: mLeeefhele efkeee eceCe eee& kees hegve: mLeeefhele kej Gmes
eceeefCekelee eoeve keer~ Gvekes Fve GhekeejeW kees meefoeeB mcejCe kejleer jnWieer~
meboYe& ebLe-
1. efleueeseheCCeefe
2. DeeefohegjeCe
3. pewveOece& kee eeeerve Fefleneme
4. GejhegjeCe
5. eeefj$e eeJeleea
R Q

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 121 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe keer Deeefe&keeDeeW ceW ecegKe

ieefCeveer Deeefe&kee evovee cenemeleer
-ieefCeveer %eeveceleer
JewMeeueer veiej kes jepee eske keer jeveer megYee kes oMe heg$e Deewj meele hegef$eeeB LeeR~ Oeveoe, OeveYe, Ghesv, megoe,
efmebnYe, megkegbYeespe, Dekebheve, helebieke, eYebpeve Deewj eYeeme es heg$eeW kes veece Les Deewj efeekeeefjCeer (ef$eMeuee), ce=ieeJeleer,
megeYee, eYeeJeleer, esueveer, pese Deewj evovee es keveeDeeW kes veece Les~ ye[er heg$eer efeekeeefjCeer efJeosn osMe kes kegC[uehegj
veiej kes jepee efmeeLe& keer jeveer ngF&~ FvneWves ner YeieJeeved ceneJeerj kees pevce efoee Lee~ Deve keveeSb Yeer jepeheg$eeW mes yeener
ieeer LeeR~
esueveer kee efJeJeen jepeie=ner kes jepee esefCeke kes meeLe ngDee Lee~ pese ves eMemJeleer Deeefe&kee kes heeme oer#ee ues ueer
Leer~ evovee ves yeeueeJemLee ceW GvneR eMemJeleer Deeefe&kee mes meceioMe&ve Deewj eeJeke kes ele ues efueS Les~ en evovee
egJeeJemLee kees eehle ngF&~ leYeer Ske efove Deheves yeieeres ceW eer[e kej jner Leer~ Dekemceeled efJepeeeOe& heJe&le kee Ske ceveesJesie
veece kee efJeeeOej jepee Deheveer jeveer kes meeLe DeekeeMeceeie& mes peelee ngDee GOej mes efvekeuee~ Gmeves evovee kees osKee leye
Gmeves Deheveer jeveer kees Iej Yespekej ebovee kee DehenjCe kej efueee~ Gmeer mecee ceveesJesiee jeveer jepee kes ceveesYeeJe kees
peevekej Gmekee heere efkeee Deewj lepe&vee keer~ Gme ceveesJesie efJeeeOej ves jeveer mes [jkej Gme kevee kees heCe&ueIJeer efJeee kes
yeue mes efJeceeve mes veeres efieje efoee~ kevee ebovee YetlejceCe Jeve ceW SsjeJeleer veoer kes efkeveejs efiej ieF&~
hebe vecemkeej ceb$e kee peehe kejles ngS ebovee ves Jeve ceW jeef$e ye[s ke mes efyeleeF&~ eelekeeue JeneB Ske keeueke veece
kee Yeerue Deeee~ ebovee ves Gmes Deheves yengcetue DeeYet<eCe os efoS Deewj OeceexheosMe Yeer efoee efpememes Jen yengle mebleg ngDee~
leye Gme Yeerue ves ebovee kees ues peekej Deheves YeerueeW kes jepee efmebn kees os efoee~ efmebn Yeerue kevee mes keece mebbyebOeer Jeelee&ueehe
kejves ueiee~ ebovee keer {lee kees osKe Gme Yeerue keer ceelee ves Gmes mecePeekej ebovee keer j#ee keer~
Devevlej Yeerue ves ebovee kees keewMeecyeer veiejer kes Ske efce$eJej kees meeQhe efoee~ Fmeves Deheves mJeeceer mes" Je=<eYemesve
kes heeme ebovee kees ues peekej os efoee~ mes" ves evovee kees Gece kegueerve kevee mecePekej Gmes Deheveer heg$eer kes meceeve
jKee Lee~ Ske efove ebovee mes" kees peue efheuee jner Leer~ Gme mecee Gmekes kesMeeW kee keueehe t ieee Lee Deewj peue
mes Yeeriee ngDee he=efLeJeer hej ueke jne Lee~ Gmes Jen elve mes Ske neLe mes mebYeeue jner Leer~ mes" keer eer Yee ves peye
ebovee kee Jen he osKee lees Mebkee mes Yej ieF&~ Gmeves ceve ceW mecePee efke cesjs heefle kee Fmekes meeLe mebheke& nw~ Ssmee
ceevekej Jen yengle ner kegefhele ngF&~
Gme oge ves ebovee kees meebkeue mes yeebOe efoee leLee Gmes Keeves kes efueS efceer kes mekeesjs ceW keebpeer mes efceuee ngDee keesoeW
kee Yeele efoee kejleer Leer~ lee[ve-ceejCe Deeefo kes eje Jen Gmes efvejblej ke hengBeeves ueieer Leer~ hejvleg evovee efvejvlej
DeelceeEveoe kejleer ngF& kece&efmeevle kee efJeeej kejleer jnleer Leer~ Gmeves en meye meceeeej JeneR keewMeecyeer keer cenejeveer
Deheveer ye[er yenve ce=ieeJeleer kees Yeer veneR kenueeee~
efkemeer Ske efove leerLekej ceneJeerj mJeeceer cegefve DeJemLee ceW JeneB Deenej kes efueS Dee ieS~ Gmeer mecee evovee YeieJeeve
kes meeceves peeves kes efueS Ke[er ngF&~ lel#eCe ner Gmekes meebkeue kes yebOeve t iees~ Gmekes cegB[s ngS efmej hej ye[s-ye[s kesMe
efoKeves ueies Deewj GmeceW ceeueleer heg<he keer ceeueeSb ueie ieF~ Gmekes Jee DeeYet<eCe megvoj nes iees~ Gmekes Meerue kes ceenelce
mes efceer kee mekeesje megJeCe& hee$e yeve ieee Deewj keesoeW kee Yeele Meeueer eeJeueeW keer Keerj yeve ieF&~1 Gme mecee yegefceleer ebovee
ves yengle ner YeefeYeeJe mes YeieJeeved kee he[ieenve efkeee Deewj veJeOeeYeefe kejkes efJeefOeJeled YeieJeeve kees Keerj kee Deenej efoee~
Gmeer mecee osJeieCe Dee ieS, DeekeeMe mes hebeeee& Je=ef nesves ueieer~ pee-peekeej keer OJeefve mes meeje veiej ietBpe G"e~ JeneB

1. MeerueceenelcemebYetlehe=Legncs eMejeefJekee~ MeeueVeYeeJeJelkeesJeesoveb efJeefOeJelmegOeer~~-GejhegjeCe, heJe& 74, he=. 466~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 122 elegLe& KeC[

yesMegceej Yeer[ Fkeer nes ieF&~ jeveer ce=ieeJeleer Deheves heg$e Goeve kes meeLe JeneB Dee ieF&~ Deheveer yenve ebovee kees heneeve kej
Gmes Deheveer eleer mes efehekee efueee hegve mvesn mes Gmekes efmej hej neLe hesj kej meeje meceeeej hete~ ebovee ves Yeer DehenjCe mes
ueskej Deepe leke kee meye neue megvee efoee~ megvekej ce=ieeJeleer yengle ogKeer ngF& hegve ebovee kees Deheves Iej ues DeeF&~
en osKe Yee mes"eveer Deewj Je=<eYemesve oesveeW ner Yee mes IeyejeS Deewj ce=ieeJeleer keer MejCe ceW Dee ieS~ oeeueg jeveer ves
Gve oesveeW kees #ecee kej efoee~ leye Jes yengle ner emeVe ngS Deewj Deveske ekeej mes ebovee keer eMebmee kejles ngS eues ieS~
JewMeeueer ceW en meceeeej hengBeles ner Gmekes efJeeesie mes ogKeer ceelee-efhelee, YeeF&-YeeJepe Deeefo meYeer ueesie JeneB Dee iees Deewj
ebovee mes efceuekej yenggle ner mebleg ngS~1
YeieJeeved ceneJeerj kees JewMeeKe megoer 10kes efove kesJeue%eeve eie nes ieee~ Fv ves meceJemejCe keer jevee kej oer~ efkevleg
ieCeOej kes DeYeeJe ceW YeieJeeved keer efoJeOJeefve veneR efKejer~ eeJeCe Jeoer Skece kees 66 efove yeeo Fv ieewleceiees$eere FvYetefle
yeeeCe kees JeneB ueeS~ GvneWves YeieJeeve kes oMe&ve mes eYeeefJele nes pewvesejer oer#ee ues ueer Deewj YeieJeeve kes eLece ieCeOej nes
ieS~ ebovee ves Yeer leYeer Deekej YeieJeeved kes heeme Deeefe&kee oer#ee ues ueer Deewj meJe& Deeefe&keeDeeW ceW ieefCeveer nes ieF~
YeieJeeve kes meceJemejCe ceW 11 ieCeOej, eewon npeej cegefve, eerme npeej Deeefe&keeSb, Ske ueeKe eeJeke Deewj leerve
ueeKe eeefJekeeSb LeeR~ Gme mecee meYeer Deeefe&keeDeeW ves ebovee mes ner oer#ee ueer Leer~ eneB leke efke Gvekeer ye[er yenve esuevee
ves Yeer GvneR ebovee mes ner oer#ee ueer Leer~ Deepekeue pees evoveyeeuee kes veeke ceW mesveeheefle eje efhelee kees ceejvee, ceelee kees
ceejvee Deewj ebovee kees ke osvee Deeefo efueKee nw mees ieuele nw Deewj ebovee kes yeejs efueKee nw efke Jen mes" kes hewj Oees jner
Leer~ mes" peer Gmekes kesMeeW kees neLe mes G"e jns Les~ en Yeer ieuele nw~ ebovee kee efJeeeOej eje DehenjCe ngDee leye Gmekes
ceelee-efhelee Deeefo ogKeer ngS nQ Jeneb Ske mes" kes eneB jnleer ngF& mes" kees peue efheuee jner Leer~ Fmeer eeeerve keLeeveke kees
meekeej he eoeve kejves nsleg DeYeer keewMeecyeer-eYeemeefieefj leerLe& hej YeieJeeve ceneJeerj keer meJee meele heg Gegbie Ke[dieemeve
eeflecee SJeb cenemeleer eboveyeeuee keer eefleke=efle efJejepeceeve kej JeneB Gvekee mLeeF& mceejke yeveeee ieee nw~ leeefke ueesie
YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevceeslmeJe Je<e& ceW YeieJeeve ceneJeerj kes meeLe ner cenemeleer eboveyeeuee kes DeeoMe&ceeer Fefleneme
mes heefjefele nes mekeW~

R Q

emee: eehe ke=heekee#euenjeR otjerYeJevleeheoes,

oerveeveeceefhe nmleees: ecegefolee OeeJeefvle mebefmee:~
jesiee eeefvle Yeebkeje Deefhe ce=iee Yeerlee ce=iesveefoJe~
eYlee %eeveceleeR veceeefce efJeog<eeefceeoeceeefe&keeced~~

1. GejhegjeCe, he=. 486~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 123 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efoiecyej-hejcheje ceW ieewlece mJeeceer

-[e@. Deefveue kegceej pewve
pewveeW keer efoiecyej SJeb esleecyej oesveeW hejchejeDeeW ceW ieewlece mJeeceer kee cenlJehetCe& mLeeve nw~ es YeieJeeve ceneJeerj kes
eLece ieCeOej Les~ ieewlece mJeeceer Jele&ceeve pewve Jee*dcee kes Deee-eCeslee Les~ efoiecyej Dee<e& ebLeeW ceW YeieJeeved ceneJeerj kees YeeJe
keer Dehes#ee mecemle Jee*dcee kee DeLe&kelee& DeLeJee cetueleb$e kelee& DeLeJee Je egle kee kelee& yeleueeee nw Deewj ieewlece ieCeOej
kees Ghelev$e kelee& DeLeJee Je egle kee kelee& kene ieee nw~ YeieJeeve ceneJeerj keer efoJe OJeefve kees megvekej Deeheves eoMeebie
keer jevee keer~ efpeveJeeCeer keer hetpeve ceW efvecve ekeej kene ieee nw1-
leerLekej keer Oegefve, ieCeOej ves megefve, Debie jes egefve %eeveceeer~
mees efpeveJej JeeCeer, efMeJemegKeoeveer, ef$eYegJeve ceeveer hetpe Yeeer~~
FmeerefueS ieewlece ieCeOej kees cebieueeejCe ceW Yeer YeieJeeved ceneJeerj kes legjble yeeo ner mcejCe efkeee peelee nw-
cebieueced YeieJeeved Jeerjes cebieueced ieewlecees ieCeer~
cebieueced kegvokegvoeees, pewve Oeceexmleg cebieueced ~~
uesefkeve en yengle ner Deeee& keer yeele nw efke Flevee meye nesves hej Yeer ieewlece mJeeceer kes yeejs ceW efJemle=le peevekeejer eehle
veneR nesleer nw~ efoiecyej DeecveeDeeW kes Deeiece ebLeeW-efleueese heCCeefe (4/1475-1496), nefjJebMe hegjeCe (60/476-481),
OeJeuee (9/4,1 44/230), ke<eee heeng[ (1/64/84) leLee cenehegjeCe (2/134-150) ceW Gvekes kesJeue%eeve eehle kejves leLee
cees#e peeves mebyebOeer lees peevekeejer nw, uesefkeve efJemle=le peerJeve Je=leevle kee eneB Yeer DeYeeJe nw~2 meesuenJeeR Meleeyoer kes
ceC[ueeeee& Oece&ev eje efJejefele ieewlece eefj$e veeceke Ske ebLe ceW Gvekes peerJeve kes mebyebOe ceW Lees[e mee ekeeMe [euee
ieee nw~3
hetJe&YeJe
ieewlece mJeeceer kes hetJe&YeJeeW keer keg peevekeejer ueefyOe efJeOeeve ele keLee mes eehle nesleer nw~ Fmekes jeefelee efmebIeF&
efkeMeveefmebn heeveer nQ pees efke yejJee[e (meJeeF& ceeOeeshegj) kes heeme jecehegje eece kes efmebIeF& megKeosJe peer heeveer kes heg$e Les~
jevee mebJeled 1782 ceW heeuiegve Megkeuee Deceer meesceJeej kees Deeieje kes ceesleer keues kes cebefoj ceW yevekej leweej ngF& nw~ keefJe
ves Fme efnvoer heecee keLee keer jevee hebef[le DeYe eje mebmke=le ceW jefele keLee kes DeeOeej hej keer~ Fme keLee ceW yeleeee
ieee nw efke ieewlece mJeeceer ves hetJe& YeJe ceW ueefyOe efJeOeeve ele efkeee Lee~ Fmeer ele kes eYeeJe mes Jes $e+efOeejer osJe neskej ieCeOej
heo kes Oeejke ngS~ Gvekes hetJe& YeJeeW kee efJeJejCe efvecve ekeej nw-
Fme Yejle #es$e ceW keeMeer veece kee Ske osMe Lee~ Gmekes veiej yeveejme ceW efJeeueeseve veece kee Ske jepee jepe kejlee
Lee~ Fme jepee keer Ske yengle ner megvoj jeveer Leer efpemekee veece ves$e-efJeMeeuee Lee~ (ener jeveer ieewlece mJeeceer kee hetJe& YeJe
nw) jeveer yengle ner heJeleer SJeb iegCeJeleer Leer~ jepee Yeer Gmes yengle eenlee Lee~ Ske efove keer yeele nw efke jepee Deheves ke#e
ceW yew"e Ske vele&keer kee ve=le osKe jne Lee~ jepee ve=le osKeves ceW yengle ner ceieve nes ieee~ jele yengle Jeleerle nes egkeer Leer~
mebieerle keer ceOegj DeeJeeme Dee jner Leer~ jeveer mes jne ve ieee~ Gmeves Deheves PejesKes mes Peebkekej vele&keer nes osKee~ vele&keer
Deheves neJe-YeeJe efoKeekej jepee kees emeVe kej jner Leer~ Fmes osKekej jeveer kes ceve ceW efJekeej GlheVe ngDee Deewj Deekegue-
Jeekegue nesves ueieer~ Jen ceve ceW efevleve kejves ueieer efke ceQ lees Fleveer megvoj ntB, uesefkeve cee$e Fme cenue keer neskej jn
ieF& ntB~ cesjer oMee lees Ske kewoer kes meceeve nw~ Gmeves ceve ner ceve efJeeej efkeee efke Jen Fme yeboerie=n mes cegkele neskej ner
jnsieer leLee Deheveer megvojlee mes meyekees ceesefnle kejsieer~
jeveer ves Deheveer en ogYee&Jevee Deheveer oemeer mes Jee keer~ Fme oemeer kee veece eecejer Lee~ oemeer kes Ske yeser Leer Jen
ogjeeeefjCeer Leer~ Fmekee veece ceoveJeleer Lee~ Fve leerveeW ves efceuekej cenue mes yeenj efvekeue peeves keer Ske eespevee yeveeF&~
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 124 elegLe& KeC[

jeveer kes Deekeej kee Ske hegleuee yeveeee Deewj Gmes megvoj lejerkes mes mepeekej jeveer kes heuebie hej yew" efoee~ efhej es leerveeW
vekeueer Jes<e OeejCe kej cenue mes efvekeue ieF&~
FOej jepee ve=le Deewj mebieerle meceehle nesves hej keeceelegj nes jeveer kes cenue pee hengBee~ Jen Flevee keeceevOe nes ieee
Lee efke Jen jeveer leLee Gmekes hegleues ceW Yeer Deblej ve mecePe heeee~ Jen meerOee ner hegleues kes efveke hengBekej keece ese kejves
ueiee~ uesefkeve pewmes ner Gmeves mheMe& efkeee lees Jen mecePe ieee efke keg ie[ye[ nw~ Gmeves oemeer eecejer kees DeeJeepe ueieeF&~
uesefkeve Jen JeneB Leer ner keneB~ Gmeves eneB-eneB jeveer keer Keespe keer, uesefkeve Jen Gmes veneR efceueer~ jepee efevleecege jnves
ueiee~ mecee yeerleves ueiee uesefkeve Jen jeveer kees Yeguee ve heeee~ jeveer kes efJeeesie mes ogKeer jepee Deele& Oeeve kejlee ngDee
keg efoveeW ceW cej ieee~
FOej Jes leerveeW mJeseeej kejleer ngF& FOej-GOej YeceCe kejleer jneR~ jeveer kes Ske ome Je<e& kee heg$e Yeer Lee, uesefkeve
jeveer kees Gmekeer Yeer keYeer eeo veneR DeeF&~ jeveer Deewj oemeer peesieveer kee Jes<e OeejCe kej FOej-GOej Yekeleer jneR~ es jele-
efove ceefoje heerves ueieeR leLee ceebme Yeer Keeves ueieeR~ ceoveJeleer lees Deheveer hetjer peJeeveer hej Leer~ Jen Yeer yeeeCe Deewj eeC[eue
meyekes meeLe JeefYeeej kejves ueieer~ Ske yeej es leerveeW DeJebleer osMe hengBeer~ JeneB GvneWves Ske cegefve kees Deenej kes efueS peeles
osKee~ jeveer keer Fe Gmekes meeLe efJe<ee mesJeve keer ngF&~ Jes leerveeW Gme cegefve kes meeLe s[e[ kejves ueieeR~ cegefve cenejepe
Devlejee mecePe kej Jeeheme eues iees Deewj pebieue ceW Oeeve ueieekej yew" iees~ Fve leerveeW mes jne ve ieee~ es leerveeW Meece
kees pebieue hengBe ieF leLee jeleYej kegese kejleer jneR efke cegefve Fvekes meeLe efJe<ee mesJeve kejW~ es efveJe&e neskej cegefve mes
efueheves ueieeR~ uesefkeve cegefve cenejepe efyeukegue Yeer efJeeefuele ve ngS~ es leerveeW jeleYej cegefve cenejepe kees eelevee osleer jneR~
jeveer kes kenves, Gkemeeves hej oemeer lees Deewj Yeer DeefOeke keges kejves ueieer~ cegefve cenejepe Fmes Ghemeie& ceevekej efveeue
jns~ jele meceehle nesves ueieer~ Deheves cevleJe ceW meheue ve nesves kes yeeo es leerveeW JeneB mes Yeeie ieF~
Fve leerveeW kes Debeflece mecee yengle ke ceW Jeleerle ngS~ oemeer kees hetjs Mejerj ceW kees{ nes ieee Deewj cejkej Jen vejke
ceW ieF&~ vejke ceW veevee ekeej keer eeleveeSb menves kes yeeo Jen mecee hetje kejkes efleee heee&e ceW GlheVe ngF&~ henues Jen
ceepee&jer ngF&, efhej Metkej, efhej ketkej Deewj efhej kegkeg&~ GOej Jes oesveeW Yeer efleee ieefle ceW YeceCe kejleer ngF& kegke&g nes ieF~
kece&eesie mes es leerveeW efhej Ske meeLe efceue ieF~ Fvekeer en oMee Deheveer kegeseDeeW leLee cegefve cenejepe kees ke eeleveeSB
osves kes keejCe ner ngF&~
DeJevleer osMe ceW Gppewveer veiejer kes efveke Ske eece ceW Ske efkemeeve heefjJeej jnlee Lee~ kece&eesie mes Jes leerveeW kegkeg&
cejkej Fme efkemeeve kes Iej hegef$eeeW kes he ceW hewoe ngF~ uesefkeve es leerveeW yengle ner DeheMeiegveer LeeR~ peye es ceeB kes ieYe& ceW
DeeF lees meeje Oeve ve nes ieee Deewj peye Fvekee pevce ngDee lees ceelee eue yemeer~ yeeheve ceW he[ewefmeve Yeer cej ieF& Deewj
peye es Lees[e-Lees[e eueves ueieeR lees meeje ieebJe ner Gpe[ ieee~ ye[er nesves hej leerveeW keveeDeeW ves yengle ogKe Yeesies~ YetKe-
heeme keer Jesovee menleer ngF& es veiej Deewj eece ceW Yekeleer jneR~ es YeceCe kejleer ngF& hegnhehegj (heg<hehegj) pee hengBeeR~
Gve efoveeW JeneB Ske cegefvejepe efJejepeceeve Les~ es cenejepe yengle efJeeve Les Deewj DeJeefOe%eeveer Yeer Les~ veiej kes meYeer
ueesie Fvekes oMe&ve kes efueS Dee jns Les~ heg<hehegj kes jepee cenerevo Yeer cegefve cenejepe kes oMe&ve kes efueS heOeejs~ efpeme mecee
jepee cenerevo cenejepe kes ejCeeW ceW yew"s Les Gmeer mecee Jes leerveeW keveeSb Yeer JeneB Dee hengBeeR~ Gvekeer oeveere DeJemLee osKe
jepee kes ceve ceW keCee YeeJe peeie=le ngS~ cegefve cenejepe meyekees kegJemeve es[ves kee GheosMe jns jns Les~ peye Jes Dehevee
GheosMe hetjekej egkes leye jepee ves efJevece neskej cenejepe mes efveJesove efkeee efke cenejepe! Fve leerveeW keveeDeeW kees osKekej
cesjs ceve ceW yeej-yeej oee kee YeeJe peeele nes jne nw~ cesjs efnle ceW ke=heee yeleeeW efke Ssmee keeeWs nes jne nw? leye cenejepe
ves hetJe& YeJe kee meeje Je=leevle JeCe&ve efkeee~ cenejepe ves kene-ns jepeved! legce hetJe& YeJe ceW yeveejme veiej kes jepee efJee-
ueeseve Les~ en legcnejer jeveer ves$e-efJeMeeuee Leer leLee otmejer eecejer oemeer Leer~ en leermejer kevee ceoveJeleer nw~ es leerveeW
eseeej Deewj cegefve kees eeleveeSb osves kes keejCe vejke Deewj efleee ieefle ceW YeceCe kejleer ngF& Fme heee&e ceW DeeF& nQ Deewj
jepee legce Yeer keF& YeJe OeejCe kejles jns~ Ske YeJe ceW megeesie mes legcnW meodyegef DeeF&~ cegefve cenejepe kes oMe&ve ngS Deewj
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 elegLe& KeC[ 125 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Gvekes GheosMe mes eeJeke Jes<e OeejCe efkeee~ efhej meveeme OeejCe kej Deheves eeCe lepe efoes Deewj eLece efJeceeve ceW osJe yevekej
hewoe ngS~ JeneB mes ee kej Fme YeJe ceW legce hewoe ngS nes~ keg mecee yeeo legce efveee ner cees#e peeDeesies~
cegefve cenejepe kes es Jeeve megvekej Jes leerveeW keveeSB Gvekes ejCeeW kes efveke DeeF Deewj efJevece neskej hetves ueieeR efke
Fme ke mes cege nesves kee keg Gheee nw? leye cenejepe ves keCee OeejCe kej kene efke legce leerveeW ueefyOe efJeOeeve ele
OeejCe kejes~ Fmemes legcneje keueeCe nesiee~ cenejepe kes es Jeeve megvekej Jes nef<e&le ngF leLee hetjer ee kes meeLe pewmeer
cegefve cenejepe ves efJeefOe yeleueeF& Gmekes Devegmeej ele OeejCe efkees~ ceve-Jeeve-keee mes ele efJeOeeve hetCe& efkeee Deewj efhej
Geeheve efkeee~ DeepeerJeve Meerue ele OeejCe efkeee~ keg mecee yeeo Fve leerveeW ves Deeefe&kee oer#ee OeejCe kej ueer~ Devle ceW
meceeefOehetJe&ke cejCe efkeee Deewj heeBeJeW mJeie& ceW osJe ngF~ en meye cegefveYeefe Deewj ueefyOe efJeOeeve ele kee ner cenelce nw~
cenehegjeCe (74/357) ceW Yeer JeCe&ve Deelee nw efke ieewlece mJeeceer Deheves hetJe&YeJe ceW Deeefole efJeceeve cebs osJe Les~ JeneB mes Deeeg
hetCe& kejves kes yeeo Jes leerveeW eceMe: FvYetefle, DeefiveYetefle Deewj JeeegYetefle veece mes eefme ngS~
ieewlece mJeeceer
Yejle #es$e kes ceieOe osMe ceW efpehegj veece kee Ske veiej Lee~ Fme veiej ceW Deveske efJeeved yeeeCe jnles Les~ eneB meoe
JesoeW keer OJeefve ietbpee kejleer Leer~ Fmeer veiej ceW meoeeej hejeeCe, yengegle Deewj mecheVe ieewlece iees$eere Meebef[ue veeceke Ske
yeeeCe efveJeeme kejlee Lee~ Gmekes he Deewj Meerue mes mecheVe mLeefC[uee Deewj kesmejer veeceke oes heeflveeeB LeeR~ Ske efove jeef$e
kees meesles ngS Debeflece enj ceW mLeefC[uee yeeeCeer ves MegYe mJehve osKes~ leYeer heeBeJeW mJeie& mes Ske osJe kee peerJe Deeeg hetCe& nesves
hej ceelee mLeefC[uee kes ieYe& ceW Deeee~ ieYee&JemLee ceW ceelee keer efe Oece& keer Deesj efJeMes<e ye{ ieF&~
veew ceen Jeleerle nesves hej ceelee ves Ske megvoj heg$e kees pevce efoee~ Gme hegCeMeeueer heg$e kes GlheVe nesles ner Iej ceW Deewj
yeenj Yeer KegMeer kee JeeleeJejCe e ieee~ Ske efveefcee%eeveer mes heg$e kes enueive osKekej YeefJe<eJeeCeer keer en yeeueke ye[e
nesves hej mecemle efJeeeDeeW kee mJeeceer nesiee Deewj meejs mebmeej ceW Fmekee eMe hewuesiee~
yeeueke Delevle heJeeved Lee~ Gmekes cegKe hej Deueewefkeke lespe Lee~ Gmes pees Yeer osKelee Lee, Jen osKelee ner jn peelee
Lee~ ceelee-efhelee ves Gmekee veece ieewlece jKee~ ener yeeueke Deeies euekej FvYetefle kes veece mes efJeKeele ngDee~
yeeueke ieewlece peye leerve Je<e& kee Lee, leye ceelee mLeefC[uee ves efleere heg$e kees pevce efoee~ en peerJe Yeer heeBeJeW mJeie&
mes Deeee Lee~ Jewmee ner hegCeelcee Deewj eYeeJeMeeueer~ Fmekee veece ieeie& jKee Deewj yeeo ceW en heg$e DeefiveYetefle veece mes efJeKeele
ngDee~
Fmekes keg mecee yeeo yeeeCe keer otmejer helveer kesmejer kes Yeer Ske megvoj heg$e ngDee Deewj en peerJe Yeer heeBeJeW mJeie&
mes Deeee Lee~ Fmekee veece jKee Yeeie&Je~ yeeo ceW en JeeegYetefle veece mes eefme ngDee~
leerveeW YeeFeeW ves mechetCe& Jeso Deewj JesoebieeW kee DeOeeve efkeee Deewj Jes heejbiele nes iees~ Gve leerveeW ves Deheves-Deheves iegkegue
Keesues Deewj e$eeW kees efJeeeOeeve kejves ueies~ FvYetefle kes heeme heeBe meew efMe<e he{les Les~ Fleves efJeeved neskej Yeer FvYetefle
kees Deheveer efJeee kee ye[e DeefYeceeve Lee~ Jes mecePeles Les efke Gvekes meceeve efJeeve Fme mebmeej ceW Deve keesF& veneR nw~
Ske efove YeieJeeve ceneJeerj emLe DeJemLee ceW efJenej kejles ngS $e+pegketuee veoer kes le hej Deees Deewj JeneB MeeueJe=#e
kes veeress Ske efMeuee hej Oeeve ueieekej yew" iees~ GvneWsves JewMeeKe Megkeuee omeceer kees eejeW Ieeefleee keceeX kees veeMe kej efoee
Deewj GvnW kesJeue%eeve eehle nes ieee~ eejeW ekeej kes osJeeW Deewj FveW ves Deekej YeieJeeved kees vecemkeej efkeee~ meewOece& Fv
ves kegyesj kees lelkeeue meceJemejCe efvecee&Ce kejves keer Dee%ee oer~ osJeleeDeeW ves MeerIe ner meceJemejCe keer jevee kej oer~ GmeceW
yeejn ke#e Les~ osJe, ceveg<e Deewj efleee eLeeefveefele ke#eeW ceW Deekej yew" iees~ YeieJeeve iebOekeger ceW efmebnemeve hej efJejepeceeve
nes iees efkevleg Gvekeer efoJeOJeefve veneR efKejer~
en osKekej meewOece& Fv ves Deheves DeJeefOe%eeve mes peevee efke eefo FvYetefle ieewlece Dee peeeW lees YeieJeeved keer efoJeOJeefve
efKejves ueiesieer~ en efJeeej kej Fv ves Ske Je= yeeeCe kees ieewlece kes heeme hengBee efoee~ JeneB hej Yeer Gmeves Jener yeele

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 126 elegLe& KeC[

oesnjeeer~ ieewlece DeefYeceeve keer cege ceW yeesues-legcnW pees hetvee nes het mekeles nes~ Je= yeesuee-efeeJee&! eefo Deehe cesjs keeJe
kee DeLe& yelee oWies lees ceQ Deehekee efMe<e yeve peeTBiee Deewj eefo ve yelee mekes lees Deehekees cesjs ieg kee efMe<elJe mJeerkeej kejvee
nesiee~ Fme yeele hej ieewlece mencele nes iees~
leye Je= ves Mueeske yeesuee-$ewkeeueb Je<edkeb Fleeefo~ Mueeske megvekej FvYetefle Gmekee DeLe& efJeeejves ueies uesefkeve
DeLe& veneR kej heees~ n Je, veew heoeLe&, n uesMee, heeBe Deefmlekeee keewve mes nQ? efkevleg DeefYeceeve JeMe Je= kes mece#e
en yeele keg Yeer ve mekes~ GvneWves yeele efheeles ngS kene-ceQ legcnW keee yeleeTB, euees legcnejs ieg kes mece#e ner DeLe&
yeleeTBiee~ Fv Yeer ener lees eenlee Lee~ Jen FvYetefle kees Gvekes efMe<e heefjJeej meefnle ueskej eue efoee~
peye meceJemejCe kes ej kes Yeerlej Iegmeles ner ceevemlebYe osKee lees FvYetefle kes ceve kee DeefYeceeve ieefuele nes ieee Deewj
ceve ceW keesceuelee peeieer~ meceJemejCe keer efJeYetefle osKekej Jes eefkele jn iees Deewj efJeeejves ueies-efpemekeer Ssmeer ueeskeesej
efJeYetefle nw, Jes keee efkemeer kes eje peerles pee mekeles nQ? peye Jes YeieJeeved kes mece#e hengBes lees Devlej mes Yeefe keer efnueewjW-
meer G"er Deewj Jes neLe pees[kej YeieJeeve keer mlegefle kejves ueies~ efhej GvneWves YeieJeeved kees vecemkeej efkeee Deewj Deheves oesveeW
YeeF&eeW Deewj heeBe meew efMe<eeW meefnle YeieJeeved kes ejCeeW ceW pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer~ Gme mecee Gvekes heefjCeece Fleves
efvece&ue Les efke GvnW lelkeeue yegef, efJeefeee, efeee, lehe, yeue, Deew<eefOe, jme, Deewj #es$e es Dee" $e+efeeB eehle nes ieF~ yegef
$e+ef eehle nesves hej DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve, kees ceefle, yeerpeyegef, mebefYeVe, mebeesle= Deewj heoevegmeejer %eeve Yeer eehle
nes iees Deewj efhej eeJeCe ceeme ceW ke=<Ce he#e keer eefleheoe kes efove DeefYeefpeled ve#e$e kes Gefole jnves hej YeieJeeved ceneJeerj
keer efoJeOJeefve efKejer~ Fme mecee DeJemeefhe&Ceer kes elegLe& keeue kes Debeflece Yeeie ceW leerve Je<e& Dee" ceen Deewj hevn efove Mes<e
jn iees Les~
Fme ekeej FvYetefle ieewlece YeieJeeved ceneJeerj kes eLece ieCeOej yeves~ YeieJeeved ceneJeerj ves ieewlece ieCeOej kees GheosMe
efoee Deewj GvneWves Devleceg&ntle& ceW eoMeebie kes DeLe& kee DeJeOeejCe kejkes Gmeer mecee yeejn Debiehe ebLeeW keer jevee keer Deewj
iegCeeW mes Deheves meceeve eer megOecee&eee& kees Gmekee JeeKeeve efkeee~ keeefle&ke ke=<Cee 15 keer megyen YeieJeeved ceneJeerj kees cees#e
eehle ngDee Deewj Gmeer efove Meece kees ieewlece ieCeOej kees kesJeue%eeve eehle ngDee~ yeejn Je<e& heeeled eer ieewlece mJeeceer kees iegCeeJeeb
leerLe& mes cees#e eehle ngDee~ Fvveefvo ke=le egleeJeleej keer iegJee&Jeueer kes Devegmeej ieewlece mJeeceer YeieJeeved ceneJeerj kes heeeled
eLece kesJeueer ngS nQ~
meboYe&-
1. mejmJeleer hetpeve, jeefelee-heb. eevelejee, De"ejnJeeR Meleeyoer~
2. pewvesv efmeeble keesMe, Yeeie-1, he=. 316~
3. eer ieewlece ieCeOej eefj$e, jeefelee-efmebIeF& efkeMeveefmebn heeveer (meb. 1782), mebheeoke-#eg. Meerleue meeiej peer
cenejepe (Jeerj efveJee&Ce meb. 2492)~
R Q

ef$eMeueevevove Jeerj kee Meemeve Deepe yevee efpeveMeemeve nw~

efpeDees Deewj peerves oes kee evovee peneB eefleheeove nw~~
Fme Meemeve kee oMe&ve Deye mees iegDeeW ceW heeSb nce~
eewyeermeeW leerLekej keer, JeeCeer peie ceW hengBeeSB nce~~

hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe

 elegLe& KeC[ 127 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ye[er keceser, ye[s ueesie Deewj ye[s efJeeej

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kes heefjes#e ceW
-Depee kegceej pewve, Deeje
(ceeveod ceb$eer-efyenej jepe efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser)
YeejleJe<eeae leerLe&#es$e keceser kes GheeOe#e heo kes efueS Deehekee veece Deeee Lee~ hej keg ueesieeW kee kenvee nw efke
Deehe hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer kegC[uehegj meefceefle kes ceneceb$eer nQ efpemekee leerLe& #es$e keceser efJejesOe kejleer nw~ Dele:
Deehekees veneR..........~ en megvekej nceW ye[e Dehee mee ueiee~ FmeefueS veneR efke nce YeejleJe<eeae keceser kes
heoeefOekeejer yevevee eenles Les~ ope&veeW mLeeveere, je^ere SJeb eebleere kecesefeeW ceW Deleble Jemlelee kes keejCe, ve lees nceejs
heeme mecee nw Deewj ve nJeeF& mehejeW ceW yeyee&o kejves kes efueS hewmee, yeefuke FmeefueS efke Fme lejn keer mebkegefele meese
YeejleJe<eeae keceser kes meeLe hetjs pewve meceepe kes efueS DeelceIeeleer SJeb ogYee&iehetCe& nesieer SJeb nceejs efoiecyej YeeF&eeW kees Deewj
ess-ess gke[eW ceW yeeB osieer~
keee YeejleJe<eeae keceser kees en DeefOekeej nw efke Jen hetpe DeeeeeeX/cegefveeeW eje efveOee&efjle ceeveleeDeesb, hetpee-
heefleeeW ee #es$e efveCe&e kees mener/ieuele kejej kej mekes Deewj eefo nw Yeer lees keee yeewefke ef mes Fmekes meome Deeiece
%eeve ceW hetCe& heefjhekeJe SJeb meJe&ceeve nQ, efke ueesie DeeBKe yebo kej Gvekes efveCe&e kees mJeerkeej kej ueW~
nceW eeo nw efke keF& Je<e& hetJe&, efpeme mecee YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce heeJeehegjer (veeueboe) kes mLeeve hej, GejeosMe
efmLele heeJeeveiej kees efveJee&CeYetefce kes he ceW ceevelee osves kes efueS efJeJeeo ngDee Lee~ Gme mecee YeejleJe<eeae keceser kes
keCe&OeejeW ves, efpemeceW meent Meebefle emeeo peer ecegKe Les, ves efJeJeskehetCe& efveCe&e uesles ngS heeJeehegjer kes meeLe-meeLe heeJeeveiej kees
Yeer leerLe&#es$e kes he ceW mebyelee SJeb ceevelee eoeve keer Leer~ leeefke oesveeW he#e kes ueesie Deheveer-Deheveer ceevelee kes Devegmeej
efveJee&Ce#es$e peekej hetpee-hee" kej mekeW SJeb leerLe&#es$e keceser mes peg[s jnW~ efhej en Deye keeeW veneR nes mekelee, en meeseves
keer yeele nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes heceW kegC[uehegj mener nw, efke JewMeeueer mener nw, ee efueJee[ mener nw~ Fme hej Iebbes
leke& efkees pee mekeles nQ, DeveskeeW eceeCe efoes pee mekeles nQ~ uesefkeve hetpe hebe hejceser kes eefle, hetpe DeeeeeeX/Deeefe&keeDeeW
kes eefle, yeeheve mes pees hetCe& mecehe&Ce SJeb Deeoj kes mebmkeej nceejs/Deehekes Deboj Yejs nQ, Gme hej peje-mee Yeer eMveefevn,
hetjs Oece& keer veeRJe kees efnuee kej jKe osiee Deewj Oeeefce&ke JeJemLee efVe-efYeVe kej osiee, en nceW mecePevee eeefnS~
Deye nce Jele&ceeve efmLeefle hej vepej [eueW~ en mener nw efke ueieYeie 50 Je<e& hetJe&, YeejleJe<eeae keceser ves SJeb keF& efJeeveeW
ves JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce Ieesef<ele efkeee Lee~ hej Gmekes yeeo nceves keee efkeee? ve lees JeneB #es$e mLeeefhele
kej mekes Deewj ve leerLe& eeef$eeeW kees ner JeneB hengBee heees~ ye[s ueesieeW mes yeveer mceejke meefceefle Yeer meesleer jner~ ueppee mes Gyejves
kes efueS efyenej leerLe& keceser kees, YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcepeebleer kes DeJemej hej yeeOe neskej JewMeeueer efmLele Ske
hegjeves cebefoj kes peerCeexej kee efpeccee ueskej #es$e mLeeefhele kejvee he[e~ Deepe JeneB eeef$eeeW kees meYeer megefJeOeeSb GheueyOe nQ~
hej yeej-yeej DevegjesOe kejves hej Yeer YeejleJe<eeae keceser ves DeYeer leke efJekeeme/eyebOe kes efueS efkemeer ekeej kee meneesie veneR
efoee nw~ Fmeer mes JewMeeueer kes eefle Gvekeer Goemeervelee kee helee euelee nw~ mceejke meefceefle keer yew"keW Deye hevee/JewMeeueer
ceW kejves keer ueesieeWs kees hegme&le veneR nw~ Jes efouueer ceW nesleer nQ~
Fmekes efJehejerle kegC[uehegj ceW YeieJeeve ceneJeerj kes pevcemLeeve kes he ceW mewke[eWs Je<e& hetJe& mLeeefhele cebefoj- Oece&Meeuee,
nceejs efyenej keceser kes meghego& nw~ Deiej meceepe kee Ske Jeie& Yeer Gmes pevceYetefce ceevelee nw lees Gmekeer megee JeJemLee, GVeefle
kejvee nceeje kele&Je nw~ Fme #es$e kes efJekeeme keer ieefle, JewMeeueer keer Iees<eCee kes heeeled yengle Oeerceer nes ieF& Leer, hej Fme
yeere Yeer npeejeW ee$eer eefleJe<e& eneB Deekej hetpee-hee" kejles Les, pevceYetefce kees DeIe& e{eles Les SJeb eues peeles Les~ meye eghe
Les, nce meye Yeer eghe Les~ Fme eghheer kees Deketyej 2001 ceW hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves lees[e Deewj efouueer mes Iees<eCee keer efke
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 128 elegLe& KeC[

Jes kegC[uehegj (veeueboe) kees hetJe& Oeeefce&ke ceeveleevegmeej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce ceeveleer nQ Deewj efouueer mes Gvekes mebIe
kes meeLe Gvekes efJeMeeue DevegeeefeeeW kee pelLee kegC[uehegj kes efJekeeme kes efueS eue he[e~ cee$e Ske Je<e& kes Deboj meceepe
eje eoe kejes[eW hees keer ueeiele mes 3 efJeMeeue pewve cebefoj, vebeeJele& cenue SJeb Oece&Meeuee yevekej leweej nw~ efheues Je<e&
hetpe ceeleepeer kes memebIe eJeeme kes mecee DeveskeeW ceneslmeJe, meceejesn SJeb jLeee$ee Deeefo keee&ece ngS, efpemeceW ueeKeeW keer
mebKee ceW Deekej pewve meceepe ves GvnW meceLe&ve eoeve efkeee~
Deepe pewve meceepe kee yengle ye[e Jeie& oesveeW he#eeW kes meeLe nw~ keee nce Deehe GvnW mecePeeves keer Yetue kej mekeles nQ~
efveeehetJe&ke nce ken mekeles nQ efke Deye en oesveeW ceeveleeSB Jele&ceeve heefjes#e ceW DeheefjJele&veere nw~ Dele meye peevekej DeeBKeW
yebo jKevee, nesefMeeejer veneR ceeveer pee mekeleer nw~
YeejleJe<eeae keceser keer mLeehevee leerLe&#es$eeW keer megj#ee, mebJe&ve SJeb efJekeeme kes GsMeeW kes efueS ngF& Leer~ keee nce
cetueYetle GsMeeW kes efJehejerle veneR eue jns nQ~ keee nceW efyevee efJeJeeo ceW he[s, meYeer ceeve mLeeefhele leerLe& #es$eeW kes eefle, efpememes
meceepe kes efkemeer Jeie& keer ceevelee peg[er nw, kes efJekeeme kes efueS, eeef$eeeW keer cetueYetle megefJeOeeDeeW keer ye{eslejer kes efueS,
efyevee YesoYeeJe kes, Oeeve veneR osvee eeefnS~ Deepe Deiej leke& keer kemeewer hej YeejleJe<eeae keceser kee vesle=lJe JewMeeueer kees
ceevelee nw, lees Fme yeele keer keee ieejber nw efke Deeies Deeves Jeeuee vesle=lJe Fmeer kemeewer hej kegC[uehegj kees mener veneR ceevesiee~
DeeefKej keye leke nce kegC[uehegj/JewMeeueer kes meceLe&keeW kes Thej oes<eejesheCe kejles jnWies~ Ske-otmejs kees YeejleJe<eeae
keceser mes neles jnWies, ee neves keer hejbheje keer MegDeele kejWies~ nceW en Yeer mecePevee eeefnS efke efJejesOeer he#e kees veF&
YeejleJe<eeae keceser keer mLeehevee kejves ceW efkelevee mecee ueiesiee? nce GvnW keeeW Gkemee jns nQ? leerLe& mebj#eCeer meYee, kegbo-
kegbo keneve leerLe& ^m kes he ceW meceepe kee efJeYeepeve keee keeheer veneR nw?
nceW meceepe mes, efJeMes<ekej meceepe kes keCe&OeejeW, ye[er keceser, ye[s ueesieeW mes, Deheerue nw efke osJeMeee ieg hej hetjer ee
jKeles ngS Ghejese yeeleeW hej GvnW iebYeerjlee mes efJeeej cebLeve kejvee eeefnS Deewj otjieeceer heefjCeeceeW kees DeYeer mes heneeve kej meceepe
kees Ske met$e ceW yeebOeves kee Gheee kejvee eeefnS, leYeer mener DeLeeX ceW efpeve Meemeve keer meheuelee ceeveer pee mekeleer nw~
R Q

b ceneJeerj kes pevceeslmeJe hej, jleve uegeDees ieueer ieueer~

b
Deeee nw en mJeefCe&ce DeJemej, Oetce ceeeDees ieueer ieueer~~
jleve uegeves Jeeuee ceeveJe, Oevekegyesj kenueeSiee~
Fme YeJe ceW Oevenerve Yeues nes, Oeveheefle Jen yeve peeSiee~
ceve KegMe kej uees jleve yeebkej, veeees ieeDees ieueer-ieueer~

b Deeee nw en mJeefCe&ce DeJemej.............................~~

b
hebekeueeCeke leerLe& SJeb pewve Ssefleneefmeke GuuesKe
 hebece KeC[ 1 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

G
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes efpevecebefoj
(YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue heefjmej ceW efJeeceeve efpevecebeof jeW kes heefjee)
emlegefle-ieefCeveer %eeveceleer

efJeeMeebefle leerLekej ceneJeerj pewve cebefoj

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj leerLe& kes efJekeeme keer eee& eue jner Leer~ JeneB eeeerve cebefoj heefjmej ceW
keerefle&mlebYe kes efMeueeveeme kes efueS heeuiegve Meg. 10 (24 ceee& meved 2002) efveefele nes egkeer Leer~ Fmeer ceOe efouueer ceW jnles
ngS ceeIe Meg. 1 (13 hejJejer) kees ceQves mJeeb memebIe kegC[uehegj kes efueS efJenej kejves kee efveCe&e ues efueee~ leovegmeej ceeIe
Meg. 8 (20 hejJejer 2002) kees jepeeyeepeej (kevee@ huesme-veF& efouueer) efoiecyej pewve cebefoj mes efJenej kejkes Fbef[ee ies
nesles ngS efouueer mes kegC[uehegj kes efueS ye{ eueer~ Fme cebieue efJenej ceW ye.jJeerv kegceej, mebIeheefle ceneJeerj emeeo, efvece&ue
kegceej mes"er Deeefo eefleefle cenevegYeeJe hebejbieer OJepe SJeb kesMeefjee OJepe ueskej YeieJeeve ceneJeerj SJeb Gvekeer pevceYetefce
kegC[uehegj keer pee-peekeeje kes meeLe eLece efoJeme hewoue eue jns Les~
ceOe ceW ceLegje leerLe&, Deeieje Deeefo nesles ngS pes Meg. 2 (12 petve) kees cesje eer $e+<eYeosJe lehemLeueer, eeeie (Fueeneyeeo)
kes vetleve leerLe& hej cebieue heoehe&Ce ngDee~ Deveske Oece&eYeeJevee kes meeLe-meeLe eneR hej en 2002 kee Je<ee&eesie mecheVe ngDee~
Fmeer ceOe kegC[uehegj ceW Yetefce ee keer eee& SJeb eeeme eue jns Les~
peye ceQves kegC[uehegj leerLe& efJekeeme kes efueS efJenej kee efveCe&e efueee Lee leYeer YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee YeieJeeve
keer DeJeieenvee eceeCe meele neLe keer (meJee oMe heg) Gegbie Ke[dieemeve esleJeCeea kes efueS Dee[&j peehegj os efoee ieee Lee~
10 efomecyej kees ceQ Deeje (efyenej) Dee egkeer Leer, leye leke esle yeef{ee helLej veneR efvekeue heeee Lee~ ceve ceW efeblee nes jner
Leer efke eeflee keer efleefLe ceQves Ieesef<ele kej oer, heesmj he egkes nQ~ efJeMeeue Gegbie eeflecee kee cenecemlekeeefYe<eske Yeer Ieesef<ele
kej efoee nw efkebleg DeYeer leke eeflecee nsleg helLej ner GheueyOe veneR ngDee nw~
Fmeer ceOe 15 efomebyej kees ye. jJeerv kegceej ves kene efke peehegj mes metjpe veejeeCe vee"e ves kene nw efke Ske helLej
yengle ner megvoj efceue jne nw Jen Delevle cenbiee nw, Gmekeer cetefle& megvoj yeveeeer pee mekeleer nw~ ceQves Gmeer #eCe kene-
efkelevee ner cenbiee helLej keeeW ve nes, YeieJeeve-leerve ueeske kes veeLe ceneJeerj mJeeceer kes efueS Fmeer #eCe mJeerke=efle kej oes~ keeeWekf e
efpeveeefleceeSb Decetue nesleer nQ Gvekee cetue veneR nes mekelee nw~ eer metjpe veejeeCe vee"e ves Ske cenerves ceW eeflecee yevee osves kee Deeeemeve
os efoee~ ceQ heew<e Meg. 10 (29 efomecyej 2002) kees kegC[uehegj Dee ieF& Gmeer efove veJeeerle mLeue hej YeieJeeve ceneJeerj cebeof j keer Jesoer
kee efMeueeveeme mecheVe ngDee~ Deveblej yeenj Deeles ner neLeer meeceves Ke[e osKekej leLee Deveske MegYe-MekegveeW mes ceve ceW { efveee nes
ieee efke hetJe& efveOee&ejf le mecee kes Devegmeej ner meejs keee& efme nes peeJeWies~ ceQves eeflee SJeb efvecee&Ce keeeeX keer efveefJe&Ivelee nsleg vetleve
mLeue hej ner eefleefove Meebelf e efJeOeeve Deeefo efJeOeeve kejves kee yeeeeefjCeer yenveeW kees DeeosMe os efoee~
FOej ceeIe Meg. 4 (5 hejJejer 2003) kees jeef$e ceW YeieJeeve ceneJeerj keer cetefle& Fme vebeeJele& cenue heefjmej cesW Dee ieF&~
YeieJeeve kes eLece cegKeeJeueeskeve ceW jlveJe=ef, heg<heJe=ef Deeefo keer ieF&~ ceeIe Meg. 6 (7 hejJejer 2003) kees eele: eeflee
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 2 hebece KeC[

nsleg PeC[ejesnCe ngDee~ ceOeevn 1 yepes mes 21 heg Gegbie le hej keceue jKekej Gme hej YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee kees
esvehegueer mes Ke[er kej jns Les~ ceQ ceb$e peehe kej jner Leer~ meeeb 7.50 hej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer Deheves mLeeve hej
keceueemeve hej efJejepeceeve nes iees~ Gme mecee ceQves Deheveer ee$ee kees meheue ceevee, Gme #eCe keer emeVelee kee lees keesF& heej
ner veneR Lee~ meYeer YeeieCe Yeer n<ee&eflejske mes ieodieo nes jns Les~ YeieJeeve hej jlveJe=ef, heg<heJe=ef Deeefo keer pee jner LeeR~
FOej heeb[eue ceW ieYe& keueeCeke keer efeeeSb eejbYe nes ieF Deewj hetjer hebekeueeCeke eeflee n<eexuueemecee JeeleeJejCe
ceW efveefJe&Ive mecheVe ngF& SJeb ceeIe Meg. 10 (12 hejJejer) kees ceOeevn ceW YeieJeeve ceneJeerj kee cenecemlekeeefYe<eske mecheVe ngDee~
en Me Yeer Deheves Deehe ceW Ske DeYetlehetJe& ner Lee~
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer en cetefle& esle JeCe& mebiecejcej keer Fleveer megboj nw efke eer ieewlece mJeeceer kee en hee
mce=efleheLe ceW DeJeMe Dee peelee nw-
Deleeceveeveeslheueb mekeuekeesheJespe&eeled ~
kee#eMejcees#enerve-ceefJekeejleesskele:~~
efJe<eeoceoneefvele: enefmeleeeceeveb meoe~
f ceelebelf ekeerced1 ~~31~~
cegKeb keLeeleerJe les oeMege
eesOeeefive kees peerle efueee veefnb, ves$e keceue ueeefuecee eYees!
veefnb efJekeej Gske lele: eYeg, ef kee#e jefnle legce nes~~
ceo efJe<eeo mes jefnle Dele:, efmcele cegKe meoe jns YeieJeved~
kenlee nw en ceboneme leJe, Devle:kejCe Megef hetjCe~~31~~
efpeleves Yeer YeeieCe eneB Deeles nQ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee oMe&ve kejles ner YeeJe efJeYeesj nes peeles nQ~ cetefle& keer eMebmee
kejles-kejles Deleble mJe esle hee<eeCe keer Yeer eMebmee kejves ueieles nQ SJeb efMeuheer keer keuee keer Yeer mejenvee kejves ueieles
nQ~ metjpeceue vee"e ves Yeer kene Lee-efke ceQves Fleveer efJeMeeue SJeb megvoj eeflecee cee$e Ske ceen ceW DeYeer leke veneR yeveeeer Leer~
en keesF& ecelkeej ner ngDee nw~ GvneWves mJeeb Yeer Fme cetefle& kee cegKeeJeueeskeve veneR efkeee Lee, Jes yeesues-ceQves efveece efkeee
Lee efke ceQ hetpe ceeleepeer kes mece#e ner Fve YeieJeeve kee cegKeeJeueeskeve keBiee~ Jes Yeer mJeeb eeflecee kes mece#e veeeves ueies
Les~ en efJeeMeebefle YeieJeeve ceneJeerj cebefoj yevekej hetCe& nes egkee nw~ heeuiegve Meg. 3 (23 hejJejer 2004) kees YeieJeeve
ceneJeerj keer meJee heg keer eej eefleceeSb hebekeueeCeke mes eefleefle kejkes Fme cebefoj kes efMeKej ceW eejeW efoMeeDeeW ceW
efJejepeceeve kejeeer ieF SJeb Fme cebefoj kes keueelceke efMeKej hej keueMeejesnCe Deewj OJepeejesnCe mecheVe nes egkee nw~ veeres
mes 43 meer{er e{kej Fve YeieJeeve ceneJeerj kes oMe&ve kejkes ueeKeeW YeeieCe Deheves ceveesjLeeW keer efmeef kej jns nQ~
ceQves (1 peveJejer 2001) kees eeeie vetleve leerLe& hej eJesMe kej efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve hetCe& kejkes YeieJeeve kes
eerejCeeW ceW meceefhe&le efkeee Lee~ FmeceW 2600 DeIe& nQ~ FveceW eleske DeIe& ceW jlve e{eles ngS efJeOeeve hetCe& neslee nw hegve:
1008 ceb$eeW kee Ske JeerjiegCemebheod efJeOeeve yeveeee nw leLee 108 ceb$eeW kee ueIeg ceveeskeecevee efmeef ceneJeerj efJeOeeve
yeveeee~ FmeceW heejevee Deeefe&kee eboveeceleer ves yeveeeer nw~
YeieJeeve ceneJeerj ceb$e-
1. eR Den eerceneJeerjefpevesvee efJeeMeebeflekejee meJe&meewKeb keg keg eR vece:~
2. eR efJeeMeebeflekejee eerceneJeerjefpevesvee vece:~
3. eR eerceneJeerjefpevesvee vece:~
ceveeskeeceveeefmeef ceneJeerj ele-
Fme ele ceW efleefLe kee keesF& yebOeve veneR nw~ Deceer-elegoM& eer ee efkemeer Yeer efleefLe ceW kej mekeles nQ~ FmeceW 108 ele nQ~
Glke=efJeefOe lees GheJeeme, ceOeceefJeefOe Ske yeej Deuheenej SJeb peIeveefJeefOe ceW Ske yeej Meg Yeespeve/SkeeMeve kejvee nw~ Fme
ele kees npeejeW vej-veeefjeeW ves leerve Je<e& kes Debleie&le ceW efueee nw SJeb Deheves-Deheves Deveske ceveesJeebe
f le meheue efkees nQ~
1. ewleYeefe~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 3 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegC[uehegj ceW veeLeJeve ceW oer#eecege keer eeflecee

eer ceneJeerj cebefoj kes veeres kes ceneJeerj peesefle YeJeve ceW YeieJeeve ceneJeerj keer oer#ee cege keer cetefle& efJejepeceeve nw~
Fvekes oeefnveer lejhe ceetj hebKeeW keer efheefkee SJeb yeeeeR lejhe keceb[ueg nQ~ es efheer mebece kee GhekejCe SJeb keceb[ueg Meewe
kee GhekejCe nw~ eeefhe leerLekej eYeg kes oer#ee uesles ner ceve:hee&e%eeve eie nes peelee nw leLee pevce mes ner Gvekes ceuecet$e
veneR neslee nw efhej Yeer es Denle cege/efpevecege kes efevn nQ Dele: Fvekeer mLeehevee keer peeleer nw~
YeieJeeve ceneJeerj ves leerme Je<e& leke kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue ceW efveJeeme efkeee Lee~ efJeJeen kes efueS efkees iees ceelee-
efhelee kes DeleefOeke Deeen kees mJeerkeej ve kejkes jepeYeej kees Yeer veneR mJeerkeeje Lee~
Ske efove GvnW ceefle%eeveeJejCe kes #eeesheMece efJeMes<e mes Deelce%eeve1 eie nes ieee Deewj hetJe&YeJe kee mcejCe nes Deeee,
Gmeer #eCe YeieJeeve yeejn YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejves ueies~ ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej mlegefle keer~ osJeeW ves eveYee heeuekeer
ceW eYeg kees efye"eee~ Gme heeuekeer kees henues Yetefceieesejer jepeeDeeW ves, efhej efJeeeOej jepeeDeeW ves hegve: FbeW ves G"eee Lee~ oesveeW
Deesj ebJej {gj jns Les~ FbieCe YeieJeeve kees <eC[Jeve ceW ues iees~ efleueeseheCCeefe ceW efueKee nw-
ceiieefmejyengueomeceer DeJejCns Gejemeg CeeOeJeCes~ leefoeKeJeCeefcce ieefnob cenJJeob JeceeCesCe2~~
DeLee&led JeOe&ceeve YeieJeeve ves ceieefmej ke=<Cee oMeceer kes efove Deheje keeue ceW veeLeJeve ceW oer#ee ueer~
JeneB hengBekej YeieJeeve jlveceeer efMeuee hej yew" iees~ kesMeueeWe kejkes Jee, DeeYet<eCe leeie efoes SJeb vece: efmesYe:
ceb$eeseejCe kejkes efmeeW keer mee#eerhetJe&ke pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~ YeieJeeve kee eLece Deenej ketueeece kes
jepee ketue/Jekegue kes eneB ngDee Lee~
Gme cege keer en cetefle& ieYe&, pevce Deewj oer#ee Fve leerve keueeCekeeW mes (23 hejJejer 04 kees) eefleefle kejkes eneB
efJejepeceeve keer ieF& nw~

Deenej cege ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj

GejhegjeCe ceW efueKee nw-
efkemeer Ske efove jepee eske keer heg$eer yeieeres ceW Kesue jner Leer, Gmes osKe keesF& efJeeeOej keeceyeeCe mes eefmele nes efkemeer
Gheee mes Gmes ueskej efJeceeve ceW efye"e kej euee efkevleg Deheveer eer kes [j mes Gmes ceneJeve ceW es[ efoee~ JeneB efkemeer Yeerue
ves Gmes Iej ueekej jKee hegve: keewMeecyeer kes mes" Je=<eYeoe kees os efoee~
keYeer Je=<eYeoe mes" kees ebovee heeveer efheuee jner Leer, Gmekes kesMekeueehe efiej he[s, GvnW Jen ebovee mJeeb Deheves neLe mes
Thej G"e jner Leer~ mes"eveer Yee ves Gmes Mebkee keer ef mes osKekej Gmekee efMej cegb[Jeekej Gmes meebkeue mes yeebOe efoee SJeb
Keeves kees efceer kes mekeesjs ceW keebpeer mes efceuee keesoeW kee Yeele efoee kejleer Leer~
efkemeer mecee YeieJeeve ceneJeerj Deenejeee& nsleg Fmeer Jelme osMe keer jepeOeeveer keewMeecyeer ceW Dee iees~ GvnW veiejer ceW eJesMe
kejles osKekej meleer ebovee Gvekes meeceves peeves ueieer~ Gmeer mecee Gmekes meebkeue kes meye yebOeve t iees, efMej hej megboj kesMe
Dee iees, GveceW ceeueleer heg<he keer ceeueeSb uekeves ueieeR, Gmekes Jee-DeeYet<eCe megboj nes iees~ Gmeves eYeg kee he[ieenve efkeee~
Gmeer #eCe Gmekee efceer kee mekeesje megJeCe&hee$e yeve ieee Deewj keesoeW kee Yeele Meeueer eeJeueeW keer Keerj yeve ieee~ Gme yegefceleer
cenemeleer ves efJeefOeJeled veJeOeeYeefehetJe&ke YeieJeeve kees Deenej efoee~ leYeer osJeeW ves Gmekes eneB jlveJe=ef, heg<heJe=ef Deeefo
hebeeeeeX keer Je=ef keer~3 Devevlej Gmekes YeeF&-yenve Deeefo meYeer Gmemes efceueves Dee iees~
eer ceneJeerj cebefoj kes veeres ne@ue ceW keewMeecyeer ceW YeieJeeve kes Deenej kee Me efoKeueeles ngS en Deenej cege keer cetefle&
eneB efJejepeceeve keer ieF& nw SJeb heeme ceW Deenej osves keer cege ceW cenemeleer ebovee keer eeflecetefle& efoKeueeF& ieF& nw~
es YeieJeeve ieYe&, pevce Deewj oer#ee Ssmes leerve keueeCekeeW mes (10 hejJejer 2003 kees) eefleefle ngF& nQ~ mecee-mecee
1. GejhegjeCe he=. 463~ 2. efleueeseheCCeefe he=. 226~ 3.GejhegjeCe he=. 466~ hegve: 482 mes 493~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 4 hebece KeC[

hej veJeOeeYeefehetJe&ke FvnW Keerj kee Deenej oskej meYeer YeJepeve leerLekej YeieJeeve kees Deenej osves kee hegCe mebefele kejles
jnW, ener YeeJevee nw~

meJe&efmeef leerLekej $e+<eYeosJe pewve cebefoj

YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heeemeve efJeMeeue cebit es JeCe& Jeeueer DeefleMee cevees%e eeflecee nefmleveehegj hengB e egkeer LeeR~ peye eneB
YeieJeeve $e+<eYeosJe cebeof j kee efveCe&e ngDee~ leye ceQves kene-DeefleMeerIe ner nefmleveehegj mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kees eneB ues DeeJees~
heew<e Meg. 11 (14 peveJejer 2003) kees ceOeevn ceW efJeefMe ^euee mes eeflecee eneB Dee ieF~ Fve 14 heg Gegbie eeflecee
kee ye[s n<eexuueeme kes meeLe jlveJe=ef kejles ngS cegKeeJeueeskeve efkeee ieee~ hegve: efveefele efkees iees mLeeve hej Jesoerkee
efMeueeveeme kejekej Ske eyetleje yeveJeeee ieee~ Fme kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue heefjmej ceW meJe&eLece YeieJeeve $e+<eYeosJe
ner Deees nQ~ Dele: pees Yeer eneB ecelkeej efieesej nes jns nQ ceQ FvneR Deeefoyeee eer $e+<eYeosJe kee ner ceeveleer ntB~
ceeIe Meg. 6 kees meJe&eLece esve mes efveOee&efjle Jesoer/eyetlejs hej YeieJeeve $e+<eYeosJe efJejepeceeve ngS nQ~ Fme eeflecee kes veeres
Deeueeb$e jKekej Fve YeieJeeve kees eneB ceneJeerj pevceYetefce ceW efJejepeceeve efkeee ieee~ ceeIe Meg. 6 mes 10 (7 mes 12 hejJejer
leke) ngS hebekeueeCeke ceneslmeJe ceW Fve YeieJeeve kee hebekeueeCeke mecheVe ngDee hegve: ceeIe Meg. 10 kees YeieJeeve kee hebeece=le
DeefYe<eske ngDee~ Fve eeflecee hej otOe keer Oeeje keer efJe DeodYegle ner efoKe jner Leer~
Yeejle ceW ner keee meJe&$e Yeer pewveOece& kes mebmLeeheke YeieJeeve ceneJeerj ceeves peeves ueies Les, hee"e hegmlekeeW ceW Yeer ener
he{eee pee jne Lee~ leYeer ceQves meved 1993 ceW DeeesOee hengBekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 31 heg Gegbie Ke[dieemeve eeflecee
kee cenecemlekeeefYe<eske ceeIe Meg. 13 (24 hejJejer 1994) kees kejeee Lee~ leye mes ueskej Deepe leke efMe#eeceb$eer Deeefo kees
esjCee osles ngS hee"e hegmlekeeW ceW Yeer mebMeesOeve kejeee ieee~
9 Deewue 1998 kees efouueer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee Yeejle kes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer
Deue efyenejer Jeepeheseer kes kejkeceueeW mes Yeejle YeceCe nsleg eJele&ve kejeee ieee hegve: 4 hejJejer 2000 kees YeieJeeve
$e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe kee GodIeeve Yeer eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer mes ner kejeee ieee~
Gme efJeMeeue meYee ceW eOeeveceb$eer ves kene-keewve kenlee nw YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ~ Fvemes hetJe& eer
$e+<eYeosJe Deeefo lesF&me leerLekej nes egkes nQ~ nceejs keeee&uee ceW Deepe Yeer lesF&meJeW leerLekej YeieJeeve heee&veeLe keer eeflecee
efJejepeceeve nw, efpevekee heefjee eer Oevebpee peer pewve (efJeeceb$eer) kejeles jnles nQ~
FvneR GsMeeW kees ueskej eneB YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Ske cebefoj yeveJeeee ieee nw~ Fme cebefoj kee efMeueeveeme De#ee
le=leeree 4 ceF& 2003 kees ngDee~ Fve efJeMeeuekeee YeieJeeve $e+<eYeosJe kee oMe&ve kejkes YeeieCe Fme kegC[uehegj mes pewveOece&
keer eeeervelee kee heefjee eehle kejles jnWies~
Fme efJeMeeue cebeof j kes efMeKej hej heeuiegve Meg. 3 (23 hejJejer 2004) kees keueMeejesnCe SJeb OJepeejesnCe mecheVe nes egkee nw~
DeeesOee ceW ceQves YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeOeeve keer jevee keer Leer, pees efke Ske efove ceW efkeee peelee nw~ yengle ner megvoj jevee nw~
Fme cebefoj ceW eJesMe kejles ner YeeefekeieCe YeeJeefJeYeesj nes Skeoce yeesue he[les nQ~ Denes! efkeleveer megvoj eeflecee nw~ leYeer
en hebefeeeB efvekeue he[leer nQ-
lesjer eeflecee Fleveer megboj let efkelevee megboj nesiee~
$e+<eYeosJe ceb$e-
1. $e+<eYeee vece:~
2. $e+<eYeee Dece=leefJeboJes ": ": ": mJeene~
3. eR Den eer$e+<eYeosJeee meJe&efmeefkejee meJe&meewKeb keg keg eR vece:~
YeieJeeve $e+<eYeosJe ele-
Deeeee&eer efpevemesve eje jefele efpevemeneveece kes 1008 veece kes ceb$eeW kes 1008 ele efkees peeles nQ leLee Yeeecej
mlees$e kes 48 keeJeeW kes 48 ele efkees peeles nQ~ efpeveceW peehe $e+efceb$eeW keer peheer peeleer nw~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
hebece KeC[ 5 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 6 hebece KeC[

veJeen eb$e
Meefveen
1 2 3 7 8 5 9 4 6
4 5 6 1 2 8 3 7 9
7 8 9 4 5 2 6 1 3
2 9 7 4 8 6 8 5
3 1 6
9 8 7137 29 14 61 3

3 1 7 2 9 en 3 4 2 9 1 4 8
4 6

6 4 5 g

1 3 9

e
kes l 1 8 7 5 3 2
2 9 8658 37 29 8

1 5 3 2
ej ng

6 4
5 2 14 6 3 7 9

9 7 8
5 4
4 6 58 75 94 2

8 9 6 7 5 9 4
en

2 3 1
3 2 9 4 6 1 5 veeL

5 4 69 86 75 93
8 7 4

7
7 5

5 6 4 2 3 9 1 8
6 3 2
3 9 82 61

1 3 2 vees cf

8 7
8 9 7 5 6 3 4 2 2 1 7 53 42 14 6 5 1
8 7
2 1 3

7 9 8218 7 5 2 1
6

cegevf emegele
6 5

5 4
3 7 9469 18 37 9
7

6 5
1 3 7 5 4 2 6 ev& eeL
e
8 6
2 1 3 hee
e
8

9 8
5 4

heeeYe
4

9
2
4
5
7
3
1
6
8
4 8 1 3 6 9 7 5 2
6
5
3
7
1
8
2
9
4

1
6
8
9
2
4
5
7
3
7 5 2 4 8 1 3 6 9
2
9
4
6
5
3
7
1
8

3 8 4 7 6 2 5
5 1 9 3 8 4 7
7 6 2 5 1 9 3
8 4 3 6 2 7 1
1 9 5 8 4 3 6
6 2 7 1 9 5 8
4 3 8 2 7 6 9
9 5 1 4 3 8 2
2 7 6 9 5 1 4
3 6 9 7 5 2 4 8 1
7
1
8
2
9
4
6
5
3

JeOe&ceeve

iegen
8 1 4 6 9 3 5 2 7
Jeemeghetpe
cebieueen
5
3
6
1
8
7
9
4
2

5 2 7 8 1 4 6 9 3
6 9 3 5 2 7 8 1 4
9
4
2
5
3
6
1
8
7

1 4 8 9 3 6 2 7 5
1
8
7
9
4
2
5
3
6

2 7 5 1 4 8 9 3 6
3
6
5
8
7
1
4
2
9

9 3 6 2 7 5 1 4 8
4
2
9
3
6
5
8
7
1

mete&en
8
7
1
4
2
9
3
6
5

9
6 5 2 9 8 5 37 9

2 1
7 4 6 1 7 9 42
5

4 6 5
1 8 7 4 eb e
e
5 4 2 8 7 eveeL
9 8 6 3 25 94 61

9 8 7 3 2 1

6 5 3 9 8 Ye
4 2 1 71 3 2

yeOg 1 5 3 2 9 1 4 8 6
3 7 9 6 u

2 1 3 5 4 6 8

8 7 9 2 1 3
6 5 4 ceeuf

een 4 6 5

5 3 2 8 6 5 2
heg<heoble
8 7

7 9 4 1 3 7 4 6
3

3 2 1 6 5 4 9 8 7
1 3

4 6 3 7 9 6 1 3 2 7 6 4 3 8 9 5 1
8

7 9 8

8 5 4 2 8 7 5 9 5 1 2 7 6 4 3 8
7 9 8 1 3 2 4 3 8 9 5 1 2 7 6
mee 2 6 1 3 7 2 5 9 4 7 6 2 3 8 4 5 1 9
cs ee 5 4 6 5 1 9 7 6 2 3 8 4
n 9 8 3 8 4 5 1 9 7 6 2
1 6 2 7 8 4 3 1 9 5
1 9 5 6 2 7 8 4 3
8 4 3 1 9 5 6 2 7
Megeen

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 7 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

veJeenMeeb e f l e ef p eve ceb e f o j

veJeenmlees$e kees he{ves keer SJeb veJeen efJeOeeve kees kejves keer hejbheje pewve meceepe ceW ncesMee mes eueer Dee jner nw~
peesefle<eer hebef[leeW kes kens Devegmeej efkemeer keer pevcekegb[ueer ceW keewve mes eneW kee DeMegYe eesie eue jne nw, en peevekej
pewve yebOeg Yeer iegDeeW kes heeme Deekej Meebefle kee Gheee hetles nQ leye GvnWs Gve-Gve eneW kes mJeeceer leerLekej YeieJebleeW keer
hetpee kejves kee SJeb ceb$e peheves kee Gheee yeleeee peelee nw~ en JeJemLee eeeerve nw Deepe keer veneR nw~ eeefhe es en-
mete&, ebcee, Meefve Deeefo efkemeer kee keg Yeer efyeiee[ ee megOeej veneR kejles nQ~ es meye Deheveer-Deheveer ieefle mes ieceve kej
jns nQ~ efhej Yeer es mebmeejer ueesieeWs kes megKe-ogKe ceW efveefcee DeJeMe yeve peeles nQ~ pewmes keesF& eser Jeeheeefjke keee&
kes efueS emLeeve kej jns nQ, meeceves eefo ceesj veeeles ngS efoKe peeS ee cebieue keueMe Deeefo Mekegve efoKe peeJes lees Jeeheej
ceW ueeYe nes peelee nw, efpeme keee& kes efueS emLeeve nw Gme keee& keer efmeef nes peeleer nw~ eefo Fmemes efJehejerle efkemeer
kes emLeeve kes mecee meeceves efyeuueer Dee peeJes, jesves ueies Deeefo, lees emLeeve kejves JeeueeW kes keeeeX keer efmeef ve neskej
neefve osKeer peeleer nw~ FmeceW ve lees ceesj ves keg meesee, ve keg efkeee~ ve efyeuueer ves keg meesee, ve efkeee~ es efveefcee
cee$e nQ~ Jewmes ner Fve eneW keer ieefle kee eesie mecePevee eeefnS~ efhej Yeer DeMegYe eesie keer Meebefle kes efueS leerLekej YeieJebleeW
keer hetpee ner me#ece nw~
ueieYeie oMe Je<e& hetJe& cesjs ceve ceW veJeenMeebefle efpevecebefoj kees yeveJeeves keer YeeJevee peeele ngF& Leer~ leye ceQves Fme
efJe<ee ceW ebLeeW kee DeJeueeskeve Meg efkeee~ Ske ebLe ceW veJeen eb$e GheueyOe ngDee pees efke veJe YeieJebleeW kee Lee, osKekej
emeVelee ngF&~ leYeer ceQves Gme DeeOeej mes leecehe hej veJeenMeebefleeb$e ceW veJe YeieJebleeW kes ejCe yeveJeees pees efke Deveske
cebefojeW ceW efJejepeceeve efkees iees~ hegve: nefmleveehegj ef$ecetefle& cebefoj ceW Ske De oue kee keceue yeveJeekej Gme hej keefCe&kee
mecesle Oeeleg kes 5-5 Fbeer kes veJe YeieJeeve efJejepeceeve kejees~ ceebieerlegbieer ceW megOeyegOe ieghee kes heeme Yeer cesjer esjCee mes
veJeen kes YeieJebleeW kes veJe ejCe efJejepeceeve ngS nQ~
hegve: YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue heefjmej ceW Ske veJeenMeebefle efpeve cebefoj
yeveeee ieee~ FmeceW veJe YeieJeeve efJejepeceeve efkees iees nQ~ meeLe ner eelve kejves hej oef#eCe mes >eJeen kes mJeeceer
veJe eefleceeDeeW kee Ske efe$e Yeer eehle ngDee~ en efe$e Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& Yeeie-5, kevee&ke hegmleke
ceW Yeer GheueyOe ngDee nw~ efpemes eneB os jns nQ~ FvneR veJe YeieJevleeW kes veJe-veJe ceb$e Yeer GheueyOe ngS nQ~ GvnW Yeer
eneB os jns nQ~
ceQves meved 1999 ceW Fve veJeeneW kes veJeYeieJebleeW kee veJeenMeebelf e efJeOeeve Yeer Deeefe&kee eboveeceleer mes yeveJeeee nw pees efke
ekeeefMele nes egkee nw~
veJeen Meebeflekej veJeleerLekej YeieJeeve-
eer efpevemeeiejmetefj jefele veJeenMeebefle efJeOeeve nw~ GmeceW Yeer Ske-Ske eneW keer Meebefle nsleg Ske-Ske leerLekej kes veece
nQ~ eLee-
Dekex heeeYeewJe, meesces eveYemleLee~ cebieues Jeemeghetpee yegOes ceefuueefpevesej:~~1~~
iegjew leg JeOe&ceevee Meges heg<heefpevesej:~ jenew vesecf eefpeveW: meeveew e cegevf emegele:~~2~~
kesleew leg heee&veeLeeslesles veJeeneefOehee:~ keueeCeb mebleleb kegeg:& YeJeb YeJewkemebnles:~~3~~
mete& en kes efueS heeeYe, meesceen kes efueS ebeYe, cebieueen nsleg Jeemeghetpe, yegOeen kes efueS ceefuueveeLe, iegen
nsleg JeOe&ceeve, Megeen nsleg heg<heobleveeLe, Meefveen nsleg cegefvemegeleveeLe, jengen nsleg vesefceveeLe SJeb keslegen kes efueS heee&veeLe
YeieJeeve nQ~ es Fve veJeeneW kes mJeeceer ceeves nQ~
Fvekes ye=nod veJeceb$e Deve$e GheueyOe nQ-
1. veceesn&les YeieJeles eerceles heeeYeleerLekejee kegmegcee#eceveesJesieee#eermeefnleee Deeb eeQ eR : Deeefoleceneen!
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 8 hebece KeC[

cece (..........1) meJe&ogenjesiekeefveJeejCeb keg keg meJe&Meebefleb keg keg meJe&mece=efb keg keg Fmebheoeb keg
keg DeefveefveJeejCeb keg keg OeveOeevemece=efb keg keg keececeebieueeslmeJeb keg keg nB hed mJeene~ (7000 peehe)
DeLeJee-
1. veceesn&les YeieJeles eerceles heeeYeleerLekejee kegmegcee#eceveesJesieee#eermeefnleee Deeb eeQ eR : Deeefoleceneen
cece (.........) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg ntB hed mJeene~ (7000 peehe)
2. veceesn&les YeieJeles eerceles eveYeleerLekejee efJepeee#epJeeueeceeefueveere#eermeefnleee Deeb eeQ eR :
meesceceneen! cece (......) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg ntB hed mJeene~ (11000 peehe)
3. veceesn&les YeieJeles eerceles JeemeghetpeleerLekejee <eCcegKee#eieebOeejere#eermeefnleee Deeb eeQ eR : kegpeceneen!
cece (......) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg nBt hed mJeene~ (10000 peehe)
4. veceesn&les YeieJeles eerceles ceefuueveeLeleerLekejee kegyesje#eDehejeefpeleee#eermeefnleee Deeb eeQ eR :
yegOeceneen! cece (......) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg ntB hed mJeene~ (14000 peehe)
5. veceesn&les YeieJeles eerceles JeOe&ceeveleerLekejee ceelebiee#eefmeeefeveere#eermeefnleee Deeb eeQ eR :
iegceneen! cece (......) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg ntB hed mJeene~ (19000 peehe)
6. veceesn&les YeieJeles eerceles heg<heobleveeLeleerLekejee Deefpelee#ecenekeeueere#eermeefnleee Deeb eeQ eR :
Megeceneen! cece (......) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg ntB hed mJeene~ (16000 peehe)
7. veceesn&les YeieJeles eerceles cegefvemegeleveeLeleerLekejee JeCee#eyengefheCeere#eermeefnleee Deeb eeQ eR :
Meefveceneen! cece (......) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg ntB hed mJeene~ (23000 peehe)
8. veceesn&les YeieJeles eerceles vesefceveeLeleerLekejee meJee&Cne#eket<ceeC[ere#eermeefnleee Deeb eeQ eR :
jengceneen! cece (......) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg ntB hed mJeene~ (18000 peehe)
9. veceesn&les YeieJeles eerceles heee&veeLeleerLekejee OejCesve#eheeeJeleere#eermeefnleee Deeb eeQ eR :
keslegceneen! cece (......) ogenjesiekeefveJeejCeb meJe&Meebefleb e keg keg ntB hed mJeene~ (7000 peehe)
Fvekes ueIeg ceb$e Yeer Fme ekeej nQ-
1. eR mete&eneefjMeeefvlekejee eerheeeYeefpevesvee vece:~
2. eR meesceeneefjMeeefvlekejee eereveYeefpevesvee vece:~
3. eR cebieueeneefjMeeefvlekejee eerJeemeghetpeefpevesvee vece:~
4. eR yegOeeneefjMeeefvlekejee eerceefuueveeLeefpevesvee vece:~
5. eR iegeneefjMeeefvlekejee eerceneJeerjefpevesvee vece:~
6. eR MegeeneefjMeeefvlekejee eerheg<heovleveeLeefpevesvee vece:~
7. eR MeefveeneefjMeeefvlekejee eercegefvemegeleveeLeefpevesvee vece:~
8. eR jengeneefjMeeefvlekejee eervesefceveeLeefpevesvee vece:~
9. eR keslegeneefjMeeefvlekejee eerheee&veeLeefpevesvee vece:~
Ceceeskeej ceneceb$e kes Ske-Ske heo Yeer Ske-Ske en keer Meebefle kes efueS ceeves iees nQ, pees efke mete&, ev Deeefo kes vebyej
mes efoes iees nQ-
1. eR Cecees efmeeCeb~ (7000 peehe)
1. eneB efpevekes efueS ceb$e pehevee nw, <eer efJeYeefe ueieekej Gvekee veece uesvee eeefnS~ pewmes ekeeMeevme Deeefo~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 9 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

2. eR Cecees DeefjnbleeCeb~ (11000 peehe)

3. eR Cecees efmeeCeb~ (10000 peehe)
4. eR Cecees GJepPeeeeCeb~ (14000 peehe)
5. eR Cecees GJepPeeeeCeb~ (19000 peehe)
6. eR Cecees GJepPeeeeCeb~ (10000 peehe)
7. eR Cecees ueesS meJJemeentCeb~ (23000 peehe)
8. eR Cecees ueesS meJJemeentCeb~ (18000 peehe)
9. eR Cecees ueesS meJJemeentCeb~ (10000 peehe)
meJe&$e efpeveJeeCeer SJeb hetpee hee" eoerhe Deeefo ceW veJeeneW kes mJeeceer eewyeermeeW leerLekej ceeves nQ~ FvnW efYeVe-efYeVe eneW
ceW efJeYee efkeee nw-

DeLe veJeenMeebefle mlees$eced

peieodiegb vecemke=le eglJee meodiegYeeef<eleced~
enMeebefleb eJe#eeefce ueeskeeveeb megKensleJes~~1~~
efpevesve: Keseje %esee:, hetpeveeree efJeefOeeceeled~
heg<hewefJe&ueshevewOe&thewvezJesewmlegefnsleJes~~2~~
heeeYeme ceele&C[ev: eveYeme e~
Jeemeghetpeme Yetheg$ees yegOeeeefpevesefMeveeced ~~3~~
efJeceueevevleOecee&je:-Meebefle:kegbLegve&efcemleLee~
JeOe&ceeveefpevesvme heeoheeb yegOees vecesled ~~4~~
$e+<eYeeefpelemegheeee&: meeefYeveboveMeerleueew~
megceefle: mebYeJemJeeceer, esemee Je=nmheefle:~~5~~
megefJeefOe: keefLele: Meges, megelee Meefveejs~
vesefceveeLees YeJesod jenes: keslegeceefuueheee&ees:~~6~~
pevceueiveb e jeefMee, eefo heer[ebefle Keseje:~
leoe mebhetpeesled Oeerceeved, Kesejeved men leeved efpeveeved ~~7~~
Deeefolemeescecebieue-yegOeiegMegee: Meefve:~
jengkeslegcesjJeees1 ees efpevehetpeeefJeOeeeke:~~8~~
efpeveeieejs iele: ke=lJee, eneCeeb legefnsleJes~
vecemkeejMeleb Yekelee pehesoesejb Meleced ~~9~~
YeyeengiegJee&iceer hebece: eglekesJeueer~
efJeeeemeeole:2 hetJe enMeebefle: efJeefOe: ke=lee~~10~~
e: he"sled eelelLeee MegefeYet&lJee meceeefnle:~
efJeheefelees YeJesebefle: #esceb leme heos heos~~11~~
YeeJeeLe&-mete&en keer Meebeflensleg heeeYe, meesceen kes efueS eveYe, cebieueen Meebefle nsleg Jeemeghetpe, yegOeen kes efueS
eer efJeceue, Deveble, Oece&, Meebefle, kegbLeg, Dej, veefce SJeb JeOe&ceeve es Dee" leerLekej nQ~ iegen nsleg eer $e+<eYeosJe, Deefpele, mebYeJe,
DeefYevebove, megceefle, megheee&, Meerleue Deewj eseebme es Dee" leerLekej nQ~ Megeen nsleg heg<heobleveeLe, Meefveen Meebefle nsleg
1. en hee" mecePe ceW veneR Deeee nw~ 2. efJeeevegJeeole: Fleefhe hee": ueYeles~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 10 hebece KeC[

cegefvemegeleveeLe, jengen nsleg vesefceveeLe leLee keslegen nsleg ceefuueveeLe SJeb heee&veeLe es oes leerLekej kens iees nQ~ eefo mete&, meesce
Deeefo es en Deefvekeejke neW lees Gheeg&e leerLekejeW keer hetpee kejvee eeefnS~
eerYeyeeng cenecegefve heebeJeW eglekesJeueer ngS nQ~ Gvekes emeeo mes en enMeebefle efJeefOe eehle ngF& nw~ pees YeJe eele: Fme
enMeebefle mlees$e kees he{les nQ, Jes efJeheefe mes gkeeje heekej heo-heo hej #esce-keueeCe eehle kejles nQ~
veJeenMeebefle kes nsleg veJeceb$e-
1. eR keueeR eeR mete&eneefjefveJeejke eer heeeYeefpevesvee vece: Meebefleb keg keg mJeene~ (7000 peehe)
2. eR eeQ eeR keueeR eveneefjefveJeejke eer eveYeefpeveWee vece: Meebefleb keg keg mJeene~ (11000 peehe)
3. Deeb eeQ eR eeR keueeR YeewceeneefjefveJeejke eer JeemeghetpeefpeveWee vece: Meebelf eb keg keg mJeene~ (10000 peehe)
4. eR eeQ Deeb eeR yegOeeneefjefveJeejke-eerefJeceueevebleOece&Meebefle-kegbLeg-DejveefceJeOe&ceeveeefpeveWsYees vece: Meebefleb
keg keg mJeene~ (8000 peehe)
5. Deeb eeQ eR eeR keueeR SW iegeneefjefveJeejke-$e+<eYeeefpelemebYeJeeefYevebovemegceefle megheee&MeerleueeseebmeeefpeveWYs ees
vece: Meebefleb keg keg mJeene~ (19000 peehe)
6. eR eeR keueeR eR MegeeneefjefveJeejke eerheg<heobleefpevesvee vece: Meebefleb keg keg mJeene~ (11000 peehe)
7. eR eeQ : eeR MeefveeneefjefveJeejke-eercegefvemegeleveeLeefpevesvee vece:~ (23000 peehe)
8. eR keueeR eeR : jengeneefjefveJeejke eervesefceveeLeefpeveWee vece:~ (18000 peehe)
9. eR eeR keueeR SW keslegeneefjefveJeejke eerceefuueveeLeheee&veeLeefpevesveYeeb vece:~ (7000 peehe)
Fme ekeej Fve oesveeW-veJeen mlees$e, ceb$e Je efJeOeeve kees eceeCeerke ceevekej hetpee, ceb$e Deeefo kejles jnvee eeefnS~
veJeen ele efJeefOe-
Je<e& ceW leerve yeej Deeeefvnke heJe& Deelee nw~ GvneR heJeeX ceW Ske efove henues mes en ele efkeee peelee nw~ pewmes efke Dee<ee{
Megkeuee mehleceer mes Dee<ee{ Meg. hetefCe&cee leke~ keeefle&ke Meg. mehleceer mes hetefCe&cee leke SJeb heeuiegve Meg. 7 mes hetefCe&cee leke Ssmes
Je<e& ceW leerve yeej en ele kejvee eeefnS~ DeefOekelece en ele veJe Je<e& leke 27 yeej DeLeJee kece mes kece leerve Je<e&
339 yeej en ele efkeee peelee nw~ Fme ele ceW hetJe& ceW kens iees ceb$eeW keer ece mes peehe kejvee eeefnS SJeb veJeen hetpee
efJeOeeve mes Ske-Ske hetpeeSb kejvee eeefnS~ ele hetCe& nesves hej eLeeMeefe Geeheve kejvee eeefnS~
Fme ekeej pees Fve veJeeneW keer Meebefle kes efueS peehe, hetpee SJeb ele Deeefo kejles nQ Jes efveefele ner Deheves meJe& eneW kees
Devegketue, efmeefkeejke yeveekej mebmeej kes meJe&megKeeW kees eehle kej hejbheje mes cees#e kees Yeer eehle kejWies~
Fme cebefoj kee efMeueeveeme 9 hejJejer 2003 kees SJeb YeieJevleeW keer hebekeueeCeke eeflee Dee<ee{ Meg. 10 (9 pegueeF&
2003) kees ngF& nw hegve: veJeenMeebefle cebefoj ceW YeieJeeve efJejepeceeve neskej cebefoj kes efMeKej hej keueMeejesnCe 23 hejJejer
2004 kees ngDee nw~
kegC[uehegj ceW efmLele en veJeenMeebelf e efpevecebeof j meYeer YeJepeveeW keer megKe, Meebelf e kejves Jeeuee nesJes, ener cebieuekeecevee nw~

ef$ekeeue eewyeermeer leerLekej cebefoj

pewveOece& Meeele nw, DeveeefoefveOeve nw, meeJe&Yeewce nw SJeb efJeeOece& nw~ keeeWefke-kecee&jeleerved peeleerefle efpeve: pees kece&
Me$egDeeW kees peerleles nQ Jes efpeve kenueeles nQ leLee efpevees osJelee Demesefle pewve: Fme Jeglheefe kes Devegmeej pees efpeveYeieJeeve
kes Gheemeke nQ Jes pewve kenueeles nQ~
Fmeer ekeej mes Oece&leerLe kejesleerefle leerLekej: Oece&leerLe& kes kejves Jeeues leerLekej kenueeles nQ~ meceioMe&ve, %eeve Deewj
eeefj$e ner Oece& nw-meodef%eeveJe=eeefve Oece Oecexeje: efJeog:~ DeLeJee-

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 11 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Deefnbmee hejcees Oece&:~ Deefnbmee Yetleeveeb peieefle efJeefoleb yee hejceced~

Fme JeeKee kes Devegmeej leerLekej hejbheje Yeer Meeele nw~ Deveeefokeeue mes eueer Dee jner nw Deewj Deveblekeeue leke eueleer jnsieer~
Fme efJe<ee kees efme kejves kes efueS eneB en ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj yeveJeeee ieee nw~
eeefhe {eF& erhe kes Ske meew mee" (160) efJeosneW ceW ncesMee leerLekej nesles jnles nQ keeeWefke JeneB meowJe elegLe&keeue ner
jnlee nw~ efhej Yeer Yejle#es$e SJeb SsjeJele #es$eeW ceW <edkeeue heefjJele&ve nesles jnves mes eleske elegLe&keeue ceW eewyeerme-eewyeerme
leerLekej nesles nQb~
keeue kes oes Yeso nQ-DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer~ FveceW mes eleske kes n-n Yeso nesles nQ-meg<eceemeg<ecee, meg<ecee,
meg<eceeog:<ecee, og<eceemeg<ecee, og<ecee Deewj Deefleog:<ecee~ Fmemes Gus eLece Deefleog:<ecee mes ueskej meg<eceemeg<ecee leke n keeueeW
kee heefjJele&ve Glmeefhe&Ceer keeue ceW neslee nw~ hetJe& ceW Glmeefhe&Ceer kes elegLe& keeue ceW eewyeerme leerLekej ngS nQ~
Yetlekeeueerve eewyeerme leerLekejeW kes veece-
1. eer efveJee&CeveeLe 2.eer meeiejveeLe 3. eer cenemeeOegveeLe 4. eer efJeceueeYeveeLe 5. eer eerOejveeLe 6. eer megoeveeLe
7. eer DeceueeYeveeLe 8. eer GjveeLe 9. eer DebefiejveeLe 10. eer mevceefleveeLe 11. eer efmebOegveeLe 12. eer kegmegceebpeefueveeLe
13. eer efMeJeieCeveeLe 14. eer GlmeenveeLe 15. eer %eevesejveeLe 16. eer hejcesejveeLe 17. eer efJeceuesejveeLe 18. eer
eMeesOejveeLe 19. eer ke=<CeceefleveeLe 20. eer %eeveceefleveeLe 21. eer MegceefleveeLe 22. eer eerYeveeLe 23. eer DeefleeebleveeLe
24. eer MeebefleveeLe~
hegve: DeJemeefhe&Ceerkeeue Deeee, Fmes ngb[eJemeefhe&Ceer meb%ee nw~ FmeceW keg DeIeefle IeveeSb Yeer ngF& nQ~ eLee-le=leere keeue
kes Deble ceW ner eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe nes iees nQ~
Jele&ceevekeeueerve eewyeerme leerLekejeW kes veece-
1. eer $e+<eYeosJe 2. eer DeefpeleveeLe 3. eer mebYeJeveeLe 4. eer DeefYeveboveveeLe 5. eer megceefleveeLe 6. eer heeeYeveeLe
7. eer megheee&veeLe 8. eer eveYeveeLe 9. eer heg<heobleveeLe 10. eer MeerleueveeLe 11. eer eseebmeveeLe 12. eer JeemeghegpeveeLe
13. eer efJeceueveeLe 14. eer DevebleveeLe 15. eer Oece&veeLe 16. eer MeebefleveeLe 17. eer kegbLegveeLe 18. eer DejveeLe 19. eer
ceefuueveeLe 20. eer cegefvemegeleveeLe 21. eer veefceveeLe 22. eer vesefceveeLe 23. eer heee&veeLe 24. eer ceneJeerj mJeeceer~
FveceW mes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves kece&Yetefce kes Deeefo ceW epee kees Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj
efMeuhe Fve <edefeeeDeeW kee GheosMe oskej epee kees peerves keer keuee efmeKeeF& hegve: Deefnbmee Oece& kee GheosMe oskej cees#eceeie&
efoKeueeee Dele: es Deeefoyeee, egieee Deeefo kenueees nQ~ Fve eLece leerLekej kes DeeefoveeLe, $e+<eYeosJe, Je=<eYeosJe, hegosJe
Deeefo Deveske veece eefme nQ~
Fme Jele&ceeve DeJemeefhe&Ceer kes elegLe&keeue kes Deble ceW DeLee&led 2602 Je<e& hetJe& Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ngS
nQ~ es Yeer Fme keeue keer Dehes#ee Debeflece nQ efkevleg FvneWves Deeies keer leerLekej hejbheje eeuet kej oer nw DeLee&led Fvekes meceJemejCe
kes cegKe eeslee jepeie=ner kes meceed cenejepee esefCeke ves eYeg kes meceJemejCe ceW ner meesuen keejCe YeeJeveeDeeW kees Yeekej
leoveghe heefjCeefle kejkes leerLekej eke=efle kee yebOe kej efueee nw~ Deeies Jes Glmeefhe&Ceer kes elegLe& keeue ceW eLece leerLekej cenehee
veece kes nesJeWies~ Fmeer ekeej eerke=<Ce veejeeCe meesuenJeW efvece&ueveeLe SJeb ceneosJe eewyeermeJeW leerLekej DevebleJeere&veeLe neWies~
YeefJe<elkeeueerve eewyeerme leerLekejeW kes veece-
1. eer ceneheeveeLe 2. eer megjosJeveeLe 3. eermegheee&veeLe 4. eer mJeebeYeveeLe 5. eermeJee&lceYetleveeLe 6. eerosJeheg$eveeLe
7. eer kegueheg$eveeLe 8. eer GobkeveeLe 9. eer eesefueveeLe 10. eer peekeerefle&veeLe 11. eer cegefvemegeleveeLe 12. eer DejveeLe
13. eer efve<heeheveeLe 14. eer efve<ke<eeeveeLe 15. eer efJehegueveeLe 16. eer efvece&ueveeLe 17. eer efe$eieghleveeLe 18. eer
meceeefOeieghleveeLe 19. eer mJeebYetveeLe 20. eer DeefveJele&keveeLe 21. eer peeveeLe 22. eer efJeceueveeLe 23. eer osJeheeueveeLe
24. eer DevebleJeere&veeLe~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 12 hebece KeC[

Fme cebefoj kee efMeueeveeme JewMeeKe Meg. 10, 11 ceF& 2003 kees ngDee leLee Dee<ee{ Meg. hetefCe&cee, 2 pegueeF& 2004 kees
YeieJeeve efJejepeceeve efkees iees~
kegC[uehegj kes vebeeJele& cenue heefjmej ceW en ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj Deheves Deehe ceW Ske efJeMeeue leerve KeC[ kee yevee
nw~ FmeceW eJesMe kejles ner Ske meeLe hetjs eewyeermeeW YeieJeeve kes oMe&ve nes peeles nQ~ veeres Yetlekeeueerve eewyeermeer YeieJeeve
efJejepeceeve nQ~ efleere Keb[ ceW Jele&ceevekeeueerve eewyeermeer kes oMe&ve nes jns nQ SJeb le=leereKeb[ ceW YeefJe<elkeeueerve YeieJebleeW kes
oMe&ve nes jns nQ~
efpevesvosJe kes oMe&ve keer ceefncee kee JeCe&ve <edKeC[eiece ebLe ceW Fme ekeej nw-
keOeb efpeCeefyebyeobmeCeb he{cemecceeghheeerS keejCeb?
efpeCeefyebyeobmeCesCe efCeOeeefCekeeefeomme efJe efceeeefokeccekeueeJemme KeeobmeCeeoes1~
efpeveefyebye kee eLecemecekelJe keer Glheefe ceW keejCe efkeme ekeej mes nw? efpeveefyebye kes oMe&ve mes efveOee Deewj efvekeeefele
he Yeer efceLeelJe Deeefo kece&mecetn kee #ee osKee peelee nw, efpememes efpeveefyebye kee oMe&ve eLece mecekelJe keer Glheefe kee keejCe
neslee nw~ kene Yeer nw-
oMe&vesve efpeveWeCeeb heehemebIeelekegbpejced ~ MeleOee Yesoceeeeefle efieefjJe&enlees eLee~~
efpevesvosJe kes oMe&ve mes heehe mecetnheer kegbpej kes meew gke[s nes peeles nQ, pewmes efke Jee kes efiejves mes heJe&le kes meew-meew
gke[s nes peeles nQ~
efpeveeeflecee efJejepeceeve kejves kee ceenelce-
ele%eeveleheesoevewee&vegheeeeefve osefnve:~ meJezefe<Jeefhekeeues<eg hegCeeefve YegJeve$ees~~
Skemceeoefhe pewveWefyebyeeod YeeJesve keeefjleeled~ elhegCeb peeeles leme ve mebceevleeflecee$ele:~~2
leerveseb ueeskeeW Deewj leerveeW keeueeW ceW ele, %eeve, lehe Deewj oeve kes eje ceveg<e kes pees hegCe kece& mebefele nesles nQ Jes YeeJehetJe&ke
Ske eeflecee kes yeveJeeves mes GlheVe ngS hegCe keer yejeyejer veneR kej mekeles~
efpeveoMe&ve kee heue-
heueb OeeveeelegLe&me <emeesececee$ele:~ Deceme leoejbYes ieceves oMeceme leg~~
eoMeme lele: efkebefevceOes he#eesheJeemepeb~ heueb ceemeesheJeememe ueYeles ewleoMe&veeled ~~
ewleebieCeb meceemeee eeefle <eCceeefmekeb heueb~ Heueb Je<eexheJeememe eefJeMe ejceMvegles~~
heueb eoef#eCeerke=le Yegbes Je<e&Meleme leg~ dJee efpeveemeceehveesefle heueb Je<e&menepeb~~
Devebleheueceehveesefle mlegefleb kegJe&ved mJeYeeJele:~ veefn Yeesefpe&veWeCeeb efJeeles hejcegececed ~~3
pees ceveg<e efpeveeeflecee kes oMe&ve kee efebleJeve kejlee nw Jen yesuee kee, pees eueves kee Gece kejlee nw Jen lesuee kee, pees peeves
kee DeejbYe kejlee nw Jen eewuee kee, pees peeves ueielee nw Jen heebe GheJeeme kee, pees keg otj hen@Bg e peelee nw Jen yeejn GheJeeme
kee, yeere ceW hengB eves hej hebn GheJeeme kee, cebeof j kes oMe&ve mes ceemeesheJeeme kee, cebeof j kes Deebieve ceW eJesMe kejves mes nceeme kes
GheJeeme kee, ej ceW eJesMe kejves mes Je<eexheJeeme kee, eoef#eCee osves mes meew Je<e& kes GheJeeme kee, efpevesvosJe kes cegKe kee oMe&ve kejves
mes npeej Je<e& kes GheJeeme kee Deewj Yeefe mes mlegelf e kejves mes Deveble GheJeeme kes heue kees eehle kejlee nw~ eLeeLe& ceW efpeveYeefe
mes ye{kej Gece hegCe veneR nw~ Ssmee eer egelf e Deeeee& ves DeeesOee ceW eerjeceeb kes YeeF& Yejle cenejepe kees kene Lee~
meeceeveleee efpevecebefojeW ceW efJejepeceeve efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve keer peye Fleveer ceefncee nw leye leerLekejeW kes keueeCeke
leerLeeX hej yeves ngS efpevecebefojeW keer ceefncee lees Fmemes npeejeW iegCee DeefOeke nw~ Ssmee efJeeeme kejkes YeJeeW kees oMe&ve, hetpeve,
Jebove Deeefo kejkes meeefleMee hegCe mebefele kejvee eeefnS~
1. <edKeC[eiece, OeJeuee erkee meceefvJele heg. 6, he=. 427~ 2-3. heehegjeCe Yeeie 2, Mueeske 174-175~ 178 mes 182 he=. 98~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 13 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Fve ef$ekeeue eewyeermeer kes ceb$e efvecve ekeej nQ-

1. eR $ewkeeefuekeelegefJeMeefleleerLekejsYees vece:~
2. eR eerefveJee&CeveeLeefpevesvee vece:~
Ssmes ner eleske leerLekej kes veece kes meeLe eejbYe ceW eR SJeb Deble ceW efpevesvee vece: pees[ osves mes 72 ceb$e yeve
peeles nQ~
ef$ekeeue eewyeermeer ele efJeefOe-
leerveeW keeue kes eewyeermeeW leerLekejeW kes ele 72 nes peeles nQ~ FveceW efleefLe kee keesF& efveece veneR nw~ ele kes efove
Gve-Gve leerLekej keer peehe kejveer eeefnS SJeb ef$ekeeue eewyeermeer hetpee kejveer eeefnS~ ele hetCe& kejkes eLeeMeefe Geeheve
kejvee eeefnS~
eleefJeefOe ceW Gece lees GheJeeme nw, ceOece efJeefOe ceW otOe Deeefo Deuheenej Ske yeej uesvee eeefnS SJeb peIeve efJeefOe ceW Meg
SkeeMeve kejvee eeefnS~

veb eeJele& cenue

pewve Deeiece ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cenue kee veece meJe&leesYe Deeee nw en Fkeeemeer Keb[ kee Lee~ eLee-
meJe&leesYemeb%eesmeew eemeeo: meJe&lees cele:~ mewkeeMeerefleheo: MeeueJeehegeeveeeuebke=le:1~~4~~
jepee veeefYejepe kee eemeeo/cenue meJe&leesYe Lee~ Jen mJeCe&cee KebYes, ceefCeceeer oerJeeue, hegKejepe, cetbiee, ceesleer Deeefo
ceeueeDeeW mes Deuebke=le, Fkeeemeer KeC[ kee Lee SJeb hejkeese, Jeeheer, yeeie-yeieereeW mes MeesYeeeceeve Lee~
Ssmes ner GejhegjeCe ceW YeieJeeve ceneJeerj kes cenue kee veece vebeeJele& cenue Deeee nw~ eLee-
Dee<ee{me efmeles he#es <edeeb MeefMeefve eeseje-<ee{s mehleleueeemeeomeeYeblejJeefle&evf e~~253~~
vebeeJele&ie=ns jlveoerefhekeeefYe: ekeeefMeles~ jlveheekekes nbmeletefuekeeefoefJeYetef<eles2~~254~~
Dee<ee{ Megkeuee <eer kes efove peye efke ebcee Geje<ee{e ve#e$e ceW Lee leye jepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eMeuee ves meele
KeC[ Jeeues jepecenue kes Yeerlej jlvecee oerhekeeW mes ekeeefMele vebeeJele& veeceke jepeYeJeve ceW nbmeletefuekee Deeefo mes megMeesefYele
jlveeW kes heuebie hej mees jner LeeR leYeer GvneWves efheueer jeef$e ceW meesuen mJehve osKes~
Fmeer keuhevee kees ueskej eneB pevceYetefce #es$e kee veece vebeeJele& cenue jKe efoee ieee nw~ eneB hej eej cebefojeW kes
meeLe Ske vebeeJele& cenue Yeer yeveeee ieee nw~ yeenj mes en meele KeC[ kee efoKelee nw~
jepee-cenejepeeDeeW kes cenueeW ceW efpevecebefoj ceeves iees nQ~ Gmeer kes Devegmeej eneb hej Yeer Fme vebeeJele& cenue kes Thejer
KeC[ ceW eer MeebefleveeLe ewleeuee yeveeee ieee nw~ FmeceW MeebefleveeLe YeieJeeve keer Oeeleg keer efJeMeeue 24 Fbe keer heeemeve
eeflecee efJejepeceeve nQ~ Deepet-yeepet ceW YeieJeeve eveYe SJeb YeieJeeve heee&veeLe keer 18 keer eefleceeSb efJejepeceeve nQ~
meJe&eLece Fme cenue ceW keueelceke megvoj Oeeleg kes ej ceW eJesMe kejles ner
eLece jlveJe=e f ke#e ceW ceelee kes Deebieve ceW-kegyesj eje jlveJe=e f kees efoKeeves nsleg kegyesj kee efJeceeve efoKeeee ieee nw~
hegve: efleere Meeveke#e ceW-jlveceeer heuebie hej meesles ngS ceelee ves 16 mJehve osKes Les~ Fme efJe<ee kees yeleeves kes efueS
megboj keueelceke jlvepeefle heuebie jKee ieee nw~
le=leere jepeojyeej ke#e ceW-efhelee Deewj ceelee kes efmebnemeve jKes nQ~ pewmee efke cenejeveer ves jepeojyeej ceW hengBe kej
heefleosJe eje Fbefiele heeme kes efmebnemeve hej yew"kej 16 mJehveeW kes heue hets Les~
elegLe& emetefleie=n ke#e ceW-ceelee kee emetefleie=n ceW heuebie efoKeeee ieee nw~ peneB hengBekej FbeCeer ves ceelee kees ceeeeceeer
1. nefjJebMehegjeCe he=. 146~ 2. GejhegjeCe he=. 460~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 14 hebece KeC[

veeRo ceW megueekej efpeveyeeueke kees ueskej yeenj Deekej meewOece& Fv kees efoee Lee~ Deewj Fb ves SsjeJele neLeer hej yew"kej
megcesheJe&le hej ues peekej heeb[gke efMeuee hej yeeueke kees efye"ekej 1008 keueMeeW mes YeieJeeve kee pevceeefYe<eske efkeee Lee~
hegve: Jeerj Deewj JeOe&ceeve es oes veece jKes Les~
hebece heeuevee ke#e ceWs-ceelee ef$eMeuee yeeueke JeOe&ceeve kees heeuevee Peguee jner LeeR Dekemceeled DeekeeMe ceeie& mes $e+efOeejer
mebpee cenecegefve Deewj efJepee cenecegefve JeneB vebeeJele& cenue ceW Dee iees Gvekes ceve ceW keg met#ce Mebkee Leer~ efpeveyeeueke kee
DeJeueeskeve kejles ner Gvekeer Mebkee kee meceeOeeve nes ieee~ leerLekej yeeueke kee en eYeeJe osKekej cenecegefveeeW ves Gve eYeg
kee mevceefle veecekejCe efkeee Lee~ Gmeer Me kee mcejCe kejeves kes efueS heeuevee jKee ngDee nw Deewj oes cenecegefveeeW keer
cetefle& Ke[dieemeve cege ceW efJejepeceeve nQ~
Thej keer cebefpeue ceW "s heefjOeeve ke#e ceW-JeOe&ceeve kes henveves kes efueS osJeieCe mJeie& mes pees Jee-DeeYet<eCe ueeles Les~
meewOece& mJeie& ceW ceevemlebYe yeves ngS nQ~ Gve hej jlveeW kes efheejs ueke jns nQ~ JeneR hej leerLekejeW kes henveves kes efueS Jee
SJeb DeeYet<eCe GlheVe nesles jnles nQ~ Fb keer Dee%ee mes osJeieCe JeneR mes leerLekejeW kes henveves nsleg Jeeeefo meeceeer ueeles nQ~ Fmekee
mcejCe efoueeves nsleg Fme ke#e ceW Jee-DeeYet<eCe jlveeW kes Leeue ceW jKes efoKeees iees nQ~
mehlece Yeespeveke#e ceW-jlve LeeueeW ceW Yeespeve meeceeer efoKeeF& ieF& nw~ mJeie& ceW GlheVe ngS GvneR jlve efheejeW mes
leerLekej eYeg kes efueS Yeespeve meeceeer osJeieCe ueeles Les~ YeieJeeve ie=nmLeeece ceW Iej kee Yeespeve veneR kejles Les~ Fmeer
kee mcejCe efoueeves kes efueS hee<eeCehe hej ceelee ef$eMeuee, efhelee efmeeLe& kes meeLe JeOe&ceeve yeeueke kees Yeespeve kejles
ngS efoKeeee ieee nw~
Dece eer[e ke#e ceW-peye yeeueke Jeerj Deheves kegC[uehegj kes Geeve ceWs osJe yeeuekeeW kes meeLe Kesue jns Les leYeer mebiece
osJe Gvekes Oewe& keer hejer#ee nsleg yengle ye[s veeie kee he ueskej Je=#e kes leves mes efuehe ieee Deewj heCe G"ekej hebgkeejves ueiee~
keg veeieefjke yeeueke [j kej Yeeieves ueies~ efkebleg yeeueke JeOe&ceeve ye[s Glmeen Je Deevebo mes hes[ mes Glejles ngS mehe&jepe kes
heCe hej hewj jKekej Ke[s nes iees Deewj Gue-Gue kej heCe hej ner Kesueves ueies~ ceeveeW Jes ceelee kes heuebie hej ner Gue
jns neW~ en osKekej osJe ves yengle Yeefe-mlegefle kejkes Jeerj kee veece ceneJeerj jKe efoee~
veJece mebieerle ke#e ceW-yeeuekeeW keer meYee ceW mebieerle-ieerle Deeefo kee Me efoKeeee ieee nw~ hegvee yeeue meYee ceW osJe
yeeueke SJeb veeieefjke yeeuekeeW kes Deveske eMveeW kee Gej osles ngS efkeMeesjeJemLee ceW YeieJeeve ceneJeerj kees efoKeeee ieee nw~
oMece eee& ke#e ceW-ceelee ef$eMeuee SJeb efhelee efmeeLe& egJee ceneJeerj mes yeej-yeej efJeJeen kejves kes efueS Deeen kejles
nQ~ efkevleg ceneJeerj mJeerkeej ve kejkes GvnW meevlJevee os osles nQ~ hegvee osJe egJee meeefLeeeW SJeb veeieefjke egJekeeW kes meeLe
leJe eee& efoKeeF& ieF& nw~
le=leere KeC[ ceW ieejnJeW GodyeesOeve ke#e ceW-osJe yeeueke SJeb veeieefjke yeeuekeeW kees meJe& efJeeeDeeW kee %eeve kejeles
ngS leerve ueeske kes efJe<ee ceW efJemleej mes mecePee jns nQ~ Fmekes eleerke ceW leerve ueeske jevee efoKeeF& ieF& nw~ FmeceW Thej ceW
efmeefMeuee hej efmeYeieJeeve efJejepeceeve nQ Gvekes oMe&ve kejkes Deheves ceeveJe pevce kees meheue kejvee eeefnS~
YeJeeW kees, YeeeW kees mecePevee eeefnS efke nce efmeefMeuee hej peekej efme YeieJeeve kes oMe&ve kejkes Dee egkes nQ~ nceW
Fme kegC[uehegj Deeefo leerLe& ef$eJesCeer kes oMe&ve kejkes Ssmeer ner efmeefMeuee hej hengBekej efme hejceelcee kes he ceW Deveble efmeeW
kes ceOe efJejepeceeve nesvee nw~ Fme ceveg<e heee&e ceW Ssmee ner heg<eeLe& kejvee nw~ en GodyeesOeve ke#e nw~
yeejnJeW Jewjeie ke#e ceW-YeieJeeve ceneJeerj kes Jee-DeeYet<eCe Gleejs ngS jKes nQ leLee heeuekeer jKeer nw~ Fvemes en
efoKeueevee nw efke peye ceneJeerj eYeg kees Jewjeie nes ieee leye ceelee-efhelee kes mecePeeves hej Yeer Jes veneR ceeves~ Gmeer mecee
ueewkeebefleke osJeeW kee Deeieceve nes ieee~ hegvee osJeeW eje ueeF& ieF& eveYee heeuekeer ceW yew"kej veeLeJeve ceW hengBekej
meeueJe=#e kes veeres kesMeueeWe kejkes pewvesejer oer#ee ues ueer Deewj Oeeve ceW Ke[s nes iees~ efleueeseheCCeefe ceW YeieJeeve ceneJeerj
kes oer#ee Jeve kees veeLeJeve kene nw~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 15 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj ves oer#ee enCe kej yesuee kejkes meJe&eLece ketueeece kes jepee Jekegue kes eneB Deenej efueee Lee~
Deveblej yeejn Je<e& kes ceOe keewMeecyeer veiejer ceW cenemeleer ebovee eje DeenejenCe SJeb Gppeefeveer kes Deeflecegeke Jeve ceW
eje efkees iees Ghemeie& kes efJepee ceW eje Yeefe mes eoe cenefle ceneJeerj ee DeefleJeerj veece mes eefme ngS Les~
yeejn Je<e& kes yeeo pe=befYekee eece kes efveke $e+pegketuee veoer kes efkeveejs meeueJe=#e kes veeres OeevemLe ngS~ leYeer
kesJeue%eeve eehle kej efueee~ deeme" efoveeW leke meceJemejCe jevee nesleer jner efkebleg YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer~
hegve: meewOecexv eje egefe mes ueees iees ieewlece iees$eere FvYetefle kes Deeves hej leLee Gvekes eje oer#eeenCe kej ieCeOej heo
eehle nesves hej YeieJeeve keer eLece osMevee/efoJeOJeefve jepeie=ner ceW efJeheggueeeue heJe&le hej efKejer Leer~ en Me Yeer efoKeeee ieee
nw~
Deble ceW kesJeueer DeJemLee ceW leerme Je<e& leke eer efJenej kes Deveblej heeJeehegjer kes mejesJej kes ceOe mes YeieJeeve ves
keeefle&keke=<Cee DeceeJemee kees cees#e eehle kej efueee, en Me efoKeeee ieee nw~
YeieJeeve MeebefleveeLeDeeefo kes ceb$e-
1. eR eerMeebefleveeLe efpevesvee vece:~ 2. eR eer ebeYe efpevesvee vece:~
3. eR eer MeebefleveeLeee peieledMeebeflekejee meJeexheJeMeebefleb keg keg eR vece:~
4. eR eer heee&veeLe efpeveWee vece:~
5. eR eeR keueeR SW Den OejCesvheeeJeleermeefnleee eer heee&veeLe efpeveWee vece:~
MeebefleveeLe ele-(efveoex<emehleceer ele)
Yeeheo Megkeuee mehleceer kees efveoex<e mehleceer ele efkeee peelee nw~ FmeceW efJeefOeJeled DeefYe<eske hetpee kejkes YeieJeeve
MeebefleveeLe keer hetpee kejkes MeebefleveeLe kee ceb$e pehevee eeefnS~
peehe- eB er B meJe&efJeIveefveJeejkeee eerMeebefleveeLemJeeefceves vece: mJeene~
en ele meele Je<e& leke efkeee peelee nw~
ele keer efJeefOe-
eveYeele-Yeeheo Megkeuee <eer kees ebove<eer ele efkeee peelee nw FmeceW YeieJeeve eveYe keer DeejeOevee kener ieF& nw~
heee&veeLe ele-
jefJeJeej ele yengle ner eefme nw~ Dee<ee{ Megkeuee ceW Debeflece jefJeJeej kees ele kejkes eeJeCe kes eej Je Yeeheo kes eej
Ssmes veJe jefJeJeej kees ele efkeee peelee nw~ en veJe Je<e& leke neslee nw hegve: Meefe kes Devegmeej Geeheve efJeefOe keer peeleer nw~
ele kee ceb$e- eR Den eerheee&veeLeee vece:~
cees#emehleceer-eeJeCe Megkeuee mehleceer kees en ele efkeee peelee nw~
vebeeJele& cenue kee efMeueeveeme-Dee<ee{ Jeoer Deceer (22 petve meved 2003) kees vebeeJele& cenue kee efMeueeveeme mecheVe ngDee~
Fme cenue ceW MeebefleveeLe keer Jesoer kee efMeueeveeme pes Meg. 9 (28 ceF& meved 2004) kees kejeee ieee~
hegve: Dee<ee{ Megkeuee 10 kees YeieJeeve MeebefleveeLe Deeefo leerve eefleceeDeeW kee eLece cegKeeJeueeskeve kejkes Jesoer ceW YeieJeeve
kees mLeeefhele kejkes Fmeer efove Dee<ee{ Meg. 10 kees ieYe& keueeCeke efJeefOe kejkes (28 petve mes 2 pegueeF& meved 2004 leke)
ueIeg hebekeueeCeke eeflee eejbYe neskej Dee<ee{ Meg. 15 kees mecheVe ngF& nw~ Fme vebeeJele& cenue ceW efJejepeceeve meYeer YeieJeeve
meejs efJee keer Meebefle kes efueS nesJeW, ener cebieuekeecevee nw~
peye leke Fme efJee ceW Oece& kee DeefmlelJe jns leye leke en YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce, eneB hej efmLele meJe&
efpevecebefoj SJeb meJe& efpeveeefleceeSb efmLej jnW, meJe& peieled kes efueS cebieuekeejer nesJeW~ Fve meJe&efpeve eefleceeDeeW kees keesef-keesef
veceve~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 16 hebece KeC[

YeieJeeve ceneJeer j mJeeceer keer e f l e& m leb Y e

(eeeerve cebeof j heefjmej ceW efveefce&le)
kegC[uehegj ceW efveefce&le Fve cebefojeW mes Deefleefje meJe&eLece eeeerve cebefoj heefjmej ceW cesjer esjCee mes 24 ceee& 2002 kees
36 heg Gegbie keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme ngDee~ Gmekee efvecee&Ce hetCe& neskej efoveeBke 12 hejJejer 2003 kees efJeMeeue
hebekeueeCeke eeflee kes meeLe keerefle&mlebYe ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer meJee heg heeemeve 8 eefleceeSb efJejepeceeve keer
ieF& nQ~
cesjer esjCee mes kegC[uehegj efJekeeme kes eLece ejCehe ceW eejbYe ngS efvecee&Cekeee& kee eleerke Fme keerefle&mlebYe kes eje
YeieJeeve ceneJeerj keer keerefle& oMeeW efoMeeDeeW ceW meoe emeeefjle nes, ener cebieue keecevee nw~
keerelf e&mlebYe ceW veeres mes Thej leke iegueeyeer helLej ceW GlkeerCe& pees cewj nw, Jen eneB peeW kee leeW emlegle efkeee pee jne nw-

eLece (heefece efoMee)

YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe

ew$e Meg. $eeesoMeer, Jeerj efve. meb. 2527, F&meJeer meved 6 Deewue 2001 kees Yeejle keer jepeOeeveer efouueer mes eOeeveceb$eer eer Deue
efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve ceneJeerj 2600JeeB pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& kee GodIeeve efkeee~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer ves Fme Je<e& ceW YeieJeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetecf e-kegC[uehegj (veeueboe) kee efJekeeme kejves keer esjCee eoeve keer~
jepeOeeveer efouueer mes cebieue efJenej kejkes hetpe ceeleepeer (memebIe) 29 efomecyej 2002 kees kegC[uehegj hengB eeR~
hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer esjCee, e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes ceeie&oMe&ve leLee heer"eOeerMe
#eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve kes efveoxMeve ceW pevceYetefce efJekeeme keer eLece
eb=bKeuee kes he ceW 24 ceee& 2002 kees Fme YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme efkeee ieee hegve:
mebIe kes meeefveOe ceW 7 mes 12 hejJejer 2003 leke Deeeesefpele FkekeermeJeeR meoer ceW Fme pevceYetefce hej eLece Ssefleneefmeke
hebekeueeCeke eeflee SJeb cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe ceW Fme keerefle&mlebYe ceW efJejepeceeve YeieJevleeW keer eeflee
mecheVe keer ieF&~ Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kes efoJe efmeevleeW SJeb Fme pevceYetefce keer eMeesieeLee kees en
keerefle&mlebYe egieeW-egieeW leke efoiedefoievleJeeheer yeveelee jns, ener cebieueYeeJevee nw~

eLece leue (oef#eCe efoMee)

pewveb peeleg Meemeveced

efJeosn osMe keer jepeOeeveer kegC[uehegj (efveke veeueboe) kes jepee meJee&Le& keer jeveer eerceleer kes heg$e jepekegceej
efmeeLe& kes meeLe efmebOeg osMe keer jepeOeeveer JewMeeueer kes jepee eske SJeb jeveer megYee keer heg$eer ef$eMeuee kee efJeJeen
ngDee Lee~ jepee eske kes oMe heg$e SJeb meele hegef$eeeb LeeR, efpeveceW mes ef$eMeuee ye[er heg$eer LeeRb~ 2600 Je<e& hetJe& kegC[uehegj
ceW YeieJeeve ceneJeerj ves pevce efueee Lee~ Jele&ceeve DeJemeefhe&Ceer kes eewyeerme leerLekejeW ceW es Debeflece leerLekej ngS nQ~
Fme pecyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW eleske DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer ceW eewyeerme-eewyeerme leerLekej nesles
jns nQ Deewj Deeies nesJeWies Dele: Devebleeveble leerLekej nes egkes nQ Deewj nesJeWies~ FmeefueS en pewveOece& SJeb leerLekej hejbheje
Deveeefo Deveble-Meeele nw~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 17 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efleere leue (hetJe& efoMee) efleere leue (oef#eCe efoMee)

BHAGWAN MAHAVIR :
A BRIEF INTRODUCTION 2. SHRI SANJAY & SHRI VIJAY MUNI
GAVE THE NAME 'SANMATI' AND
1. QUEEN TRISHLA, THE WIFE OF THE
KING OF KUNDALPUR-MAHARAJA SANGAMDEV GAVE THE NAME
SIDDHARTHA GAVE BIRTH TO 'MAHAVIR' DUE TO HIS COURAGEOUS
TIRTHANKAR MAHAVIR ON CHAITRA PLAY WITH THE MOST POISONOUS
SHUKLA 13. AFTER PERFORMING HIS SNAKE. AFTER DEEKSHA, RUDRA GAVE
JANMABHISHEK (ANNOINTMENT AT THE NAME 'MAHATIMAHAVIR' ON
BIRTH) AT SUMERU MOUNTAIN, INDRAS TESTING HIS PATIENCE AT THE CREMA-
GAVE HIM TWO NAMES-'VEER' &
TION GROUND OF UJJAYINI.
'VARDHAMAN'.
efleere leue (heefece efoMee) efleere leue (Gej efoMee)
3. AFTER 66 DAYS OF ATTAINING 4. AFTER COMPLETION OF THE AGE OF
KEVALGYAN, INDRABHUTI BRAHMIN SOME LESS THAN 72 YEARS, BHAGWAN
OF GAUTAM GOTRAATTAINED THE BECAME SIDDHA AT THE DAWN OF
RANK OF FIRST GANDHAR AFTER KARTIK KRISHNA AMAVASAY FROM
TAKING DEEKSHA FROM BHAGWAN, THE POND OF PAVAPUR 2529 YEARS BE-
THEN DIVVADHVANI OF BHAGWAN FORE, SINCE THEN DEEPAWALI FESTI-
ORIGINATED ON SHRAVAN KRISHNA VAL IS BEING CELEBRATED.
EKAM AT VIPULACHAL PARVAT.
le=leere leue (hetJe& efoMee) le=leere leue (oef#eCe efoMee)

YeieJeeve ceneJeerj : Ske mebef#ehle heefjee
1. kegC[uehegj kes cenejepee efmeeLe& keer cenejeveer
ef$eMeuee ves ew$e Meg. 13 kees leerLekej ceneJeerj kees
pevce efoee~ FbeW ves megces heJe&le hej Gvekee pevceeefYe<eske
kejkes Jeerj Deewj Je&ceeve es veece jKes~
2. eer mebpee SJeb eer efJepeecegefve ves mevceefle
SJeb mehe& kes Thej efveYe&e eer[e kejves mes mebieceosJe ves
ceneJeerj veece jKee~ oer#ee kes Deveblej Gppeefeveer kes
MceMeeve ceW eYeg hej Ghemeie& kejkes Gvekes Oewe& keer
hejer#ee kes yeeo ves cenefleceneJeerj veece jKee~

le=leere leue (heefece efoMee) le=leere leue (Gej efoMee)

3. kesJeue%eeve kes deeme" efove yeeo ieewlece
iees$eere FvYetefle yeeeCe ves eYeg mes oer#ee ueskej eLece
ieCeOej kee heo eehle efkeee, leye efJehegueeeue heJe&le
hej eeJeCe ke=. Skece kees YeieJeeve keer efoJeOJeefve
efKejer Leer~
4. keg efove kece 72 Je<e& keer Deeeg hetCe& nesves
hej YeieJeeve ves heeJeehegj kes mejesJej mes 2529 Je<e& hetJe&
keeefle&ke ke=. DeceeJemee kes eYeele ceW efmeheo eehle
kej efueee, leYeer mes oerheeJeueer heJe& euee nw~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 18 hebece KeC[

elegLe& leue (hetJe& efoMee) elegLe& leue (oef#eCe efoMee)

pewveOece& kee cetueceb$e BASIC MANTRA OF

Cecees JAIN DHARMA
DeefjnbleeCeb AMO
Cecees ARIHANTAAM
AMO
efmeeCeb
SIDDHAAM
Cecees
AMO
DeeeefjeeCeb
AAIRIYAAM
Cecees AMO
GJepPeeeeCeb UVAJJHAYAAM
Cecees AMO
ueesS meJJe meentCeb LOE SAVVA SAHUAM

elegLe& leue (heefece efoMee) elegLe& leue (Gej efoMee)

pewveOece& kes eewyeerme leerLekej 13. eer efJeceueveeLe peer

1. eer $e+<eYeosJe peer 14. eer DevebleveeLe peer
2. eer DeefpeleveeLe peer 15. eer Oece&veeLe peer
3. eer mebYeJeveeLe peer 16. eer MeebefleveeLe peer
4. eer DeefYevevoveveeLe peer 17. eer kegbLegveeLe peer
5. eer megceefleveeLe peer 18. eer DejveeLe peer
6. eer heodceeYeveeLe peer 19. eer ceefuueveeLe peer
7. eer megheee&veeLe peer 20. eer cegefvemegeleveeLe peer
8. eer eveYeveeLe peer 21. eer veefceveeLe peer
9. eer heg<heobleveeLe peer 22. eer vesefceveeLe peer
10. eer MeerleueveeLe peer 23. eer heee&veeLe peer
11. eer eseebmeveeLe peer 24. eer ceneJeerj mJeeceer peer
12. eer JeemeghetpeveeLe peer

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 19 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ceneJeerj leerLe& ef$eJesCeer mebiece

YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ceW jnles ngS cegPes leerLe& ef$eJesCeer mebiece ceW DeJeieenve kejves kee Ske DehetJe&
megeesie eehle ngDee nw~
kegC[uehegj-cenejepee efmeeLe& keer Fme jepeOeeveer kegC[uehegj ceW 2603 Je<e& kes hebn ceefnves hetJe& Fv keer Dee%ee mes kegyesj
ves jlveeW keer Je<ee& keer Leer~ YeieJeeve ceneJeerj kee pevceeslmeJe, Gvekes mevceefle ceneJeerj Deeefo veece Fmeer Yetleue hej eefme
ngS nQ Dele: leerLekejeW keer pevceYetefceeeB FveW eje lees hetpe ngF& ner nQ, cenecegefveeeW eje Yeer mlegle jner nQ~
jepeie=ner-Deepe mes keg DeefOeke yeejn ueeKe Je<e& hetJe& eneB hej pewve Oece& kes yeermeJeW leerLekej YeieJeeve cegefvemegele ves
pevce efueee Lee~ eneR hej eYeg ves oer#ee ueer Leer SJeb eneR hej kesJeue%eeve eehle efkeee Lee Dele: eneB hej jepeie=ner ceW meJe&eLece
cegefvemegele>eeLe YeieJeeve kee meceJemejCe jee ieee Lee, hegve: YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe kees jee ieee SJeb YeieJeeve keer
eLece efoJe OJeefve efKejer efpemekes Gheue#e ceW 2561 Je<e& hetJe& mes eeJeCe ke=<Cee Skece kee cebieue efoJeme JeerjMeemeve peebleer
heJe& kes he ceW ceevee pee jne nw~ 30 Je<e& kes kesJeueerkeeue ceW YeieJeeve ceneJeerj kee meceJemejCe eneB npeejeW yeej Deeee nesiee~
eneR mes ieCeOejosJe eer megOecee&eee& ves, eer peerJebOej mJeeceer ves efveJee&Ce eehle efkeee nw Deewj Yeer Deveske ceneheg<eeW keer
efveJee&CemLeueer ceeveer ieF& nw~ eneR hej eer ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOej ieewlece mJeeceer ves oer#ee uesles ner ceve:hee&e%eeve eehle
efkeee Lee~ eneR hej meceJemejCe ceW jepee esefCeke ves leerLekej eke=efle kee yebOe efkeee nw pees efke Deeies YeefJe<elkeeue kes eLece
leerLekej cenehee neWies~
eneR hej ieewlece mJeeceer ves ieCeOejJeuee ceb$e, ewleYeefe, JeerjYeefe, eeJeke, cegefve eefleeceCe kes met$eeW keer jevee keer
Leer pees efke Deepe Yeer GheueyOe nQ~
heeJeehegjer-eneB hej ceneJeerj mJeeceer kee Debelf ece meceJemejCe ueiee Lee, hegve: YeieJeeve ves 2530 Je<e& hetJe& keeefle&ke ke=<Cee lesjme kees
eesieefvejesOe efkeee leye meceJemejCe efJeIeefle nes ieee Lee, hegve: YeieJeeve ves keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kees G<eekeeue keer yesuee ceW efveJee&CeOeece
kees eehle efkeee~ Gmeer efove meeebkeeue ceW eer ieewlece mJeeceer kees kesJeue%eeve eehle ngDee Lee, leye Gvekeer iebOekeger keer jevee ngF& Leer~
Ssmeer es YeieJeeve ceneJeerj keer leerveeW leerLe&Yetefce leerLe& ef$eJesCeer mebiece kes he ceW eefme nQ~ Fve leerveeW leerLeeX hej yew"kej
cegPes <edKeC[eiece keer 12JeeR-13JeeR hegmleke keer mebmke=le erkee efueKeles ngS ye[e Deeuneo neslee Lee~
Fve leerLeeX keer Jebovee kejves Jeeues Fme ef$eJesCeer mebiece ceW Yeefe jme ceW efveceive nes mveeve kejkes DemebKe YeJeeW kes mebefele
heeheceueeW kees Oeeskej heefJe$e, Meg nes peeles nQ~ en leerLe& ef$eJesCeer mebiece meYeer YeJeeW kes kece&cewue kees otj kej GvnW heefJe$e
kejlee jns, ener cebieuekeecevee nw~
R Q
BRIEF INTRODUCTION OF NEWLY DEVELOPED KUNDLPUR
- Jeevan Prakash Jain, Indore
Infinite great souls like Tirthankars have been born on the pious land of India in the Tirthankar
tradition of Jain Shasan. The names of several of these Tirthankars have been mentioned in the
ancient Jain Scriptures. Greatmen, who propagate the Dharmatirth (Religious path) are known as
"TIRTHANKARS" . In that Tirthankar tradition, the last of the 24 Tirthankars of the present age-Lord
Mahavir was born at the city Kundalpur of Bihar state about 2600 years ago from today. As stated in
Tiloypannatti Grantha-
Siddhattha rai piykarinihim, Nayarammi Kundaley Veero.
Uttarphaggunirikhey, Chittsiaterseyai Uppanno.
efmelLejeeefheekeeefjCeerefnb, Ceejefcce kegC[ues Jeerjes~
GejheiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~
i.e. Bhagwan Mahavir was born to mother Priyakarini (Trishla), the queen of Maharaja Siddhartha,

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 20 hebece KeC[
at Kundalpur on Chaitra Shukla Trayodashi in Uttaraphalguni Star. Shri Veersenacharya has also said
in the Dhavla Teeka of the fourth division & the 9th book of Shatkhandagam-
"Aasarh Jonna Pakkha Chhatthiyae Kundalpur Nagrahiv Nahvansha Siddhattha Narindassa Tisila
Deviyae Gabbhamagantanesu Tattha Atthadivsahiya Navmasae Achhim Chaita Sukka Pakkha Terseyai
Uttaraphagguni Gabbhado Nikkhanto."
Dee<ee{ peesCCe hekeKe erS kegC[uehegj CeiejeefnJe CeenJebMe efmelLe Ceefjbomme efleefmeuee osJeerS ieyYeceeiebleCesmeg
lelLe DeefoJemeeefne CeJeceemes Deefce eFe megkeke hekeKe lesjmeerS GejeheiiegCeer ieyYeeoes efCekeKeblees~
i.e. Mahavir Tirthankar was born from the womb of queen Trishla of Nathvanshi King Siddhartha,
the ruler of Kundalpur Nagar, on Chaitra Shukla Trayodashi.
Similarly, all the ancient Digamber Jainagam Scriptures (Uttarpuran, Harivanshapuran, Jaidhavla,
Mahavir Puran, Veerjinindchariu, Vardhman Charit etc.) describe beautifully the celebration of the birth
festival of Bhagwan Mahavir by Indras after coming to Kundalpur.
Although due to the passage of the time of 2600 years, this Kundalpur Nagri situated at the district
Nalanda of Bihar state has shrinked to a minimal area after losing all its past glamour, yet the
sacredness of the birth of Mahavir is engrossed in each & every particle of this place and this is the
reason due to which thousands of devotees of Digambar Jain Samaj reach Kundalpur from the
nook & corner of the country to rub this poius dust on their foreheads and do Arati of Bhagwan
Mahavir with the emotion-filled lines of "Kundalpur Avtari, Trishlanand Vibho".

THE BEGINNING OF THE DEVELOPMENT OF JANMABHUMI ON THE OCCASION OF

2600TH BIRTH-ANNIVERSARY-
Although each city & village echo with the name of Shasanpati Bhagwan Mahavir always and
to fulfil own wishes, devotees illuminate thousands of Deepaks, offer the chhatras of gold & silver
and a lot of money at "Chandanpur Mahavir Ji" Tirth (Rajasthan), famous for the Atishaya (Miracle)
of Mahavir, yet nobody paid any attention to the real birthplace of Mahavir that if a single Deepak is
lighted there or not daily? If there is any arrangement for the stay of pilgrims there or not? & how
much beneficial is the pious dust of Kundalpur for the world? That's why gradually, the name of
Mahavir's birthplace started to be restricted within the boundaries of Jinmandirs (Jain Temples)
through Pooja, Chaleesa, Arati etc. but ultimately some great personality always emergs out to
defend Jinshasan. In the same series, the occasion of "Bhagwan Mahavir 2600th Birth Anniversary
year" appeared and the inspiration was obtained from the supreme Sadhvi of Jain Samaj-Pujya
Ganini Pramukh Aryika Shiromani Shri Gyanmati Mataji and thus the golden moments of the
development of Kundalpur became realistic. The aim of the development was initiated from the year
2001 and at first the foundation stone of 36 feet high KIRTISTAMBH was laid down in the premises
of the old temple of Kundalpur on 24th Mar. 2002. Again a committee named "Bhagwan Mahavir
Janmabhumi Kundalpur Digamber Jain Samiti " was formed under "Digamber Jain Trilok Shodh
Sansthan, Jamboodweep-Hastinapur" (Meerut) U.P. The committee bought 2 acres of land (facing
the North) at Kundalpur on Shravan Shukla Saptami, 15th Aug. 2002. At the occasion of the arrival of
Pujya Ganini Mataji (with sangh) at Kundalpur on 29th Dec. 2002, the foundation stone of "Bhagwan
Mahavir Temple" was laid down at the bougth land to begin the development of the Tirth.
As per the earlier announcement, "Panchkalyanak & Mahakumbh Mastakabhishek Mahotsava"
was successfully performed from 7th Feb. to 12th Feb. 2003 at this newly developing "NANDYAVARTA
MAHAL" campus at Kundalpur. 7 hands high (10 feet) standing postured, white stone, miraculous
Bhagwan Mahavir idol (exaclty same in size with the real Mahavir), placed at the Jinmandir being con-
structed at a height of 25 feet from the land, was consecrated & anointed in this Panchkalyanak. Since
then, devotees & tourists are coming to this tirth in large numbers continuously.
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 21 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

INFORMATION OF TEMPLES & VISITING SITES UNDER CONSTRUCTED AT THE TIRTH-

1- BHAGWAN MAHAVIR JINMANDIR- The major attraction of the tirth is Moolnayak (Main)
Temple of Lord Mahavir. It is of the height of 72 feet from the land upto the summit (top). The miracu-
lous standing postured idol of Bhagwan Mahavir is consecrated inside this temple, built at the height of
25 feet from the land.
One has to go up 43 stairs to enter this north facing temple. People of all castes fulfil their wishes
by the darshan of Bhagwan Mahavir even from the front road.
2- BHAGWAN RISHABHDEV JINMANDIR-At this Janmbhumi Tirth of Mahavir Swami, 11
feet high lotus postured (sitting) idol of the first Tirthankar-Lord Rishabhdev is consecrated in this
temple on the right hand side of the Mahavir Mandir. This temple will surely prove to be a testimony of
the ancientness of the Jain Dharma and the history of the previous Tirthankars before Mahavir for all
the devotee spectators for ages to come.
3- SHRI NAVGRAHSHANTI JINMANDIR-On the left hand side of Mahavir Mandir, the idols of 9
Tirthankars who pacify 9 Grahas (Planets), have been consecrated on 9 different Lotuses in this temple, first
of its kind in India and being built according to the concept of Digamber Jain tradition . Devotees will worship
these Tirthankars to avoid the harmful effects of Shani (Saturn), Mangal (Mars), Guru (Jupiter) etc. grahas.
4- TRIKAL CHAUBEESI JINMANDIR-3 storeyed Trikal Chaubeesi Jinmandir with 24 Tirthankars
of the past age, 24 Tirthankars of the present age and 24 Tirthankars of the future age thus 72 Tirthankars
of Trikal Chaubeesi out of the infinite Tirthankars born on the land of India, has been built here.
The Panchkalyanak Pratishtha of all these idols have been performed.
May this Jinmandir, signifying the eternal existence of Jainsim, spread the illumination of the
eternal religion from the birthplace of Mahavir always.
5. Nandyavarta Mahal & Shantinath Jinalaya- The 7 storeyed Nandyavarta palace, which
was beautified by the Indra and where Bhagwan Mahavir was born, has also been built in the campus
of the tirth. This palace, showing 7 floors, will demonstrate the Palna (Cradle) of Bhagwan Mahavir
and the ancient artistic models related with His life.
There is a Jinalaya (Jin Temple) in the uppermost floor of this palace. The auspicious idols of
Bhagwan Shantinath, Chandraprabh and Parshvanath have been consecrated in this temple. On the
name of this palace only, this newly developed entire tirth has been named as-NANDYAVARTA MAHAL.
Undoubtedly this palace will prove to be a great centre to glorify the Shasan of Mahavir Swami
and to fulfil the wishes of the devotees.
6. Bhagwan Mahavir Swami Kirtistambh-36 feet high this Kirtistambh has been constructed
in the campus of the old temple. In the Chaityalayas of the 2 upper floors of the Kirtistambh, 8 idols of
Bhagwan Mahavir are consecrated and in the lower floors the life history etc. of Mahavir has been
engraved. This Kirtistambh will always work as a "Glorious Flag" to disseminate the dignity of Kundalpur.
Along with the upper stated religious & historic constructions, the Deeksha-postured idol of
Bhagwan Mahavir (6 feet standing idol with Pichhi-Kamandalu) and the idol related with his historic
Ahar at Kaushambi (Mahavir Swami accepting Ahar & Sati Chandna giving Ahar) have also been
consecrated at this newly developled tirth of Kundalpur. Atithi Bhawan (3 storeyed Dharmashala),
water tank & main gate etc. have been constructed.
An enlarged dining hall has also been constructed, where pilgrims may have meals, prepared
purely on the Kshetra. 'Kundalpur Dwar (gate) has been built 4 kms. away from the Tirth on the road
joining the national highway with the Tirth.

R Q
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 22 hebece KeC[

vebeeJele& cenue keer heeJevelee

-ye. (keg.) Fvog pewve
(mebIemLe-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)
pewveOece& kes eewyeermeJeW SJeb Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& efyenej eevlemLe kegC[uehegj veiejer
ceW cenejepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eMeuee osJeer keer heefJe$e kegef#e mes efpeme meele KeC[ Jeeues vebeeJele& cenue ceW pevce efueee
Lee Gmekes yeejs ceW GejhegjeCe ebLe ceW Deeee nw efke-
vebeeJele&ie=ns jlveoerefhekeeefYe ekeeefMeles~ jlveheekekes nbmeletuekeeefoefJeYet<eles~~254~~ he=. 460~~
DeLee&led meele KeC[ Jeeues jepecenue kes Yeerlej jlvecee oerhekeeW mes ekeeefMele vebeeJele& cenue veeceke jepeYeJeve ceW nbme-
letefuekee Deeefo mes megMeesefYele jlveefveefce&le heuebie hej jeveer ef$eMeuee mees jner LeeR DeLee&led leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer ceelee kee
lees Meeve kejves Jeeuee heuebie ner mJeCe& Deewj jlveefveefce&le Lee~ jeleefove mJeie& keer osefJeeeB Gvekeer mesJee kejleer LeeR,mee#eeled Fv
Deewj osJeieCe YeieJeeve kes mece#e efkebkej yevekej Ke[s jnles Les, efpeme veiejer ceW ueieeleej 15 ceefnves leke eefleefove mee{s meele
kejes[ jlveeW keer Je=ef mJeeb kegyesj kejlee Lee, Jen kegC[uehegj veiejer Delevle mece= Leer peneB Jeerj eYeg kee pevce ngDee Lee~
JeemleJe ceW leerLekej ceneheg<e eseW ceW Yeer es ceneheg<e nesles nQ Gvekee pevcemLeeve ner hetpe veneR neslee, Jen efleefLe,
Jen mecee, Jen cenue, Jen keeue Yeer cebieue SJeb heeJeve nes peelee nw peye Deewj peneB Gvekes hebekeueeCeke ngS neW keeeWefke
ceevemejesJej kes keejCe nbme kees ieewjJe veneR efceuelee nw, nbme kes keejCe ceevemejesJej mevceeve kee hee$e yevelee nw, nbme peneB jnlee
nw Jener mLeue cenlJehetCe& neslee nw~
Gmeer heefJe$e kegC[uehegj ceW YeieJeeve ceneJeerj kes efhelee cenejepee efmeeLe& jepe kejles Les Deewj YeieJeeve ceneJeerj jepeheg$e
Les~ YeieJeeve kee ceele=he#e Yeer jepeJebMe Lee~ Fme ekeej peeefle leLee kegue keer ef mes Jes ceneve Les~ YeieJeeve kes efheleecen (yeeyee)
kee veece Lee meJee&Le& leLee meJee&Le& cenejepe keer cenejeveer kee veece eerceleer Lee~ nefjJebMehegjeCe ceW efueKee nw-
meJee&Le&-eerceleer-pevcee leefmceved-meJee&Le&oMe&ve~ efmeeLeexYeJeokee&Yees Yethe efmeeLe&-heew<e~~13-2~~
DeLee&led kegC[uehegj kes mJeeceer jepee meJee&Le& SJeb jeveer eerceleer mes GlheVe mecemle heoeLeeX kee oMe&ve kejves Jeeuee, mete& kes
meceeve lespemJeer leLee mecemle heg<eeLeeX kees efme kejves Jeeuee jepee efmeeLe& Lee~ efmeeLe& jepee DeeoMe& Meemeke Les~ efpevemesve
Deeeee& kenles nQ-
e$e heeefle Oeefj$eere-ceYetoske$e-oesef<eCeer~ Oecee&efLe&veesefhe mebege-hejueeskeYeee epee~~14-2~~
DeLee&led efpeme mecee efmeeLe& vejsMe ves he=LJeer keer j#ee keer Leer, Gme mecee epee ceW keesF& oes<e veneR Lee, neB! Ske oes<e
DeJeMe Lee efke epee hejueeske mes [jleer Leer DeLee&led Jen Deeieeceer peerJeve megOeej kes efJe<ee ceW hetCe& meeJeOeeve Leer~ cenekeefJe
kes es Meyo eLeeLe& Deewj cenlJehetCe& nQ-
kemleme leeved iegCeevegeeVejmlegueefelebg #ece~ JeOe&ceeve-ieglJeb e eeefhele me vejeefOehe:~~15-2~~
DeLe&-Ssmeer meeceLe& efkeme heg<e ceW nw pees jepee efmeeLe& kes GVele iegCeeW keer leguevee kej mekes, keeeWefke Deheves iegCeeW keer
ceefncee mes jepee efmeeLe& ef$eueeskeerveeLe JeOe&ceeve ceneJeerj kes efhelee yeve ieS Les~
cenevegYeeJeeW! efyenejeeble ceW efpeme kegC[uehegj veiejer kees Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& Fv SJeb osJeleeDeeW ves mepeeee Lee, peneB
meele cebefpeue kee megvoj mJeCe&ceeer vebeeJele& cenue osJe keejeriejeW ves yeveeee Lee~ peneB veeLeJebMeer jepee meJee&Le& Deewj jeveereerceleer
kes heg$e jepee efmeeLe& Deheveer jeveer ef$eMeuee kes meeLe jne kejles Les~ efpeme vebeeJele& cenue ceW jeveer ef$eMeuee ceefCeeeW kes heuebie
hej Meeve kejleer LeeR~ peneB GvneWves meesuen meheves osKes Deewj Deheves heefle jepee efmeeLe& mes Gvekes heue ceW leerLekejheg$e keer ceelee
yeveves keer peevekeejer eehle keer Leer~ peneB 2600Je<eeX hetJe& ueieeleej 15 cenerves leke Oevekegyesj ves eefleefove mee{s meele kejes[
jlve yejmeeS Les~ peneb ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees ceneJeerj kee pevce nesles ner jepee efmeeLe& ves efkeefceke oeve yeeBe Lee Deewj
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 23 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

FveW ves ye[s JewYeJe kes meeLe henues megces heJe&le hej heeeled kegC[uehegj ceW Deekej pevceeslmeJe ceveeee Lee~ peneb yeeueke JeerjeYet
kees heeueves ceW Petueles osKeves cee$e mes oes cenecegefveeeW keer met#ce Mebkee otj ngF& efpememes GvneWves yeeueke Jeerj eYet kees mevceefle
veece mes Deuebke=le efkeee Lee~ peneb yeeueeJemLee ceW JeOe&ceeve kees yeieeres ceW Kesueles osKekej mebiece osJe ves Gvekes yeue keer hejer#ee
nsleg mehe& kee he yeveeee efkevleg hejeefpele nes eYeg keer mlegefle kej ceneJeerj en meeLe&ke veece jKee Lee~ peneb ceneJeerj ves
osJeleeDeeW eje ueeS efoJe Yeespeveeefo meeceeer kees enCe kej lespemJeer mete& keer Yeebefle egJeeJemLee kees eehle efkeee Lee~ peneB
ceelee ef$eMeuee kes meebmeeefjke DejceeveeW kees "gkejekej ceneJeerj ves Yejs eewJeve ceW leueJeej keer Oeej kes meceeve pewvesejer oer#ee
enCe kejves kee mebkeuhe efueee Lee~ peneb Ske YeJeeJeleejer ueewkeeefvleke osJeeW ves Yeer heOeejkej ceneJeerj kes JewjeieYeeJe keer Yetefj-
Yetefj eMebmee SJeb Devegceesovee keer Leer leLee efpeme kegC[uehegj veiejer keer heefJe$e Yetefce kes keCe-keCe YeieJeeve ceneJeerj kes leeie-
Jewjeie kee mebosMe os jns nQ Jen vebeeJele& cenue Deewj Jen veiejer Deepe keeue kes Lehes[eW mes 2600 Je<eeX kes yeeo JewYeJenerve Yeues
ner nes ieeer efkevleg eneB keer Ssefleneefmekelee SJeb heefJe$elee keer eefmeef kes keejCe hetjs osMe keer efoiecyej pewve pevelee Deheves eYeg
keer pevceYetefce keer Jebovee nsleg Deepe Yeer eehetJe&ke Deeleer nw Deewj Jele&ceeve ceW pewve meceepe kes meewYeeie mes Gme leerLe& kee efJekeeme
keee& hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes eue jne nw~ MeerIe ner Meemeveheefle eYeg ceneJeerj keer en
pevceYetefce Deheves 2600 Je<e& hetJe& kes Fefleneme kee meekeej he ueskej Gve cenecevee kes efmeevleeW keer Devegietbpe mes Deefnbmee SJeb
meoeeej kee mebosMe efJee kees eoeve kejsieer~

R Q

ceveeskeecevee efmeef YeieJeeve ceneJeerj eleefJeefOe

-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
pewveMeemeve ceW heJeexb keer Yeebefle ner Deveeefokee} mes JeleeW keer hejcheje Yeer e}er Dee jner nw efpeveceW oes ekeej kes Jele eeef}le
nQ 1. mees}nkeejCe, oMe}#eCe, hebeces, Dee<eeqvnkee, jlve$ee Deeefo heJeexb ceW efkeS peeves Jee}s Jele Deveeefo ken}eles nQ leLee
jesefnCeer, jefJeJele, hebekeueeCeke Deeefo Jele meeefo ken}eles nQ~ FveceW ner Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kes veece mes
ceveeskeecevee efmeef ceneJeerj Jele Yeer efJeMes<e ceefnceeMee}er Jele nw~ heg$eeeefhle leLee Deve Feqle He} keer eeefhle nsleg Fme Jele
kees efkeee peelee nw~ Fme Jele ceW 108 GheJeeme efkeS peeles nQ leLee Jele Jee}s efove 1-1 ceb$e keer peehe keer peeleer nw~ Jele keer
Gece efJeefOe GheJeemehetJe&ke nw, ceOece ceW pe} Deeefo hese Jemleg efove ceW Ske yeej }er peeleer nw leLee efove ceW Ske yeej Meg Yeespeve
kejvee SkeeMeve ken}elee nw en peIeveefJeefOe nw~
Fme Jele kees kejves ceW efleefLe kee keesF& yevOeve veneR nw, Deheveer megefJeOee kes Devegmeej cenerves ceW kece mes kece Ske Jele DeJeMe
kejW leLee DeefOeke mes DeefOeke efpeleves Jele eenW, kej mekeles nQ~
Jele kees m$eer-heg<e, yee}ke-yeeef}keeSB meYeer kees Deheveer Meefe kes Devegmeej kejvee eeefnS~ Jele Jee}s efove YeieJeeve
ceneJeerj kee DeefYe<eske -hetpeve kejW leLee YeieJeeve ceneJeerj kee mebef#ehle peerJeveoMe&ve Deeefo he{kej Oece&Oeeve ceW efove kees Jeleerle
kejvee eeefnS~
Jele kes Geeheve ceW YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee yeveJeekej cebefoj ceW efJejepeceeve kejW, efJeMJeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kee
Deeeespeve kejW, cebefoj ceW eLeesefele GhekejCe Deeefo oeve oW, YeieJeeve ceneJeerj mes mecyeeqvOele meeefnle heekej efJeleefjle kejW
leLee 108 }esieeW kees ee kece mes kece 24 }esieeW kees 3-3 He} efJeleefjle kejW~
ele Jeeues efove YeieJeeve ceneJeerj keer hetpeve kejW~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 24 hebece KeC[

eer leerLekej ceneJeerj hetpee

mLeehevee-ieerleebo
heYegJeerj kee yyeerme meewJeeb, pevce GlmeJe peie heefLele~
meye efJee ceW }nje jne, ceneJeerj heYeg kee Oece& OJepe~~
Fve ceneJeerj efpevesvo keer, mLeehevee efJeefOe nce kejW~
efvepe meewKe nslet Yeeqkele mes, DeeX pevece ogKe heefjnjW~~1~~
eR DeeqvleceleerLekej eerceneJeerjefpevesv ! De$e DeJelej DeJelej mebJeew<ed Deeeveveced~
eR DeeqvleceleerLekej eerceneJeerjefpevesv ! De$e efle efle ": ": mLeeheveced~
eR DeeqvleceleerLekej eerceneJeerjefpevesv ! De$e cece meeqvveefnlees YeJe YeJe Je<ed meeqvveOeerkejCeced~
DeLe Deke-eewyees}bo
iebiee ecegvee mejmJeleer kes, mebiece kee pe} }eee ntB~
ceneJeerj heYeg kes heo ceW $ee, Oeeje osves Deeee ntB~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe&Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nw~~1~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee pevcepejece=legefJeveeMeveee pe}b efveJe&heeceerefle mJeene~
ebove kesMej megjefYele efIemekej, heYeg ejCeeW ceW eet ceQ~
peie mebleehe otj kejves kees, heYeg ejCeeW ceW heCecetb ceQ~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe& Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nw~~2~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee mebmeejleeheefJeveeMeveee eboveb efveJe&heeceerefle mJeene~
GppeJe} Meeef} megiebefOele }skej, hegbpe e{eTB heYeg Deeies~
De#eeheo keer heeefhle megKeo nes, hegvepe&vce kes ogKe YeeieW~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe& Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nw~~3~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee De#eeheoheehlees De#eleb efveJe&heeceerefle mJeene~
yes}e pegner eces}er megjefYele, heg<he e{eTB ejCeeW ceW~
keeceosJeceoefJepeeer heYeg keer, hetpee kej }tB megKekej ceQ~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe& Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nw~~4~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee keeceyeeCeefJeOJebmeveee heg<heb efveJe&heeceerefle mJeene~
Hesveer iegefPeee Keepes leepes, Yejkej Lee} e{eTB ceQ~
#egOee Jesoveer otj kejes heYeg, Yekeleer mes iegCe ieeTB ceQ~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe& Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nw~~5~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee #egOeejesieefJeveeMeveee vewJeseb efveJe&heeceerefle mJeene~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 25 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

Ie=leoerheke ceW peeself e pe}ekej, keB Deejleer Yekeleer mes~

efvepe Ie kee De%eeve otj nes, mecei%eeve peesefle heies~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe& Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nw~~6~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee ceesnevOekeej efJeveeMeveee oerheb efveJe&heceerefle mJeene~
Deiej leiej ebove mes efceefele, Oethe megiebefOele KesJetb ceQ~
DeMegYe kece& kees Yemcemeeled kej, Deelece DevegYeJe }sJetb ceQ~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe& Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nw~~7~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee Dekece&onveee Oetheb efveJe&heeceerefle mJeene~
mesJe Deece Debietj mejmeHe}, Yej kej Lee} e{eTB ceQ~
efpeveJej meeqvveOe Dehe&Ce kejkes, mJeelcemegOeejme heeTB ceQ~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe& Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nw~~8~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee cees#eHe}eehlees He}b efveJe&heeceerefle mJeene~
pe} ebove De#ele kegmegceeJeef}, Deeefoke DeIe& yeveeTB ceQ~
GmeceW jlve efce}ekej Dehet, efvepeiegCe ceefCe kees heeTB ceQ~~
Jeerj heYet kee pevcekeueeCeke, peie ceW cebie}keejer nw~
meJe& Decebie} otj Yeieekej, meye peve kees megKekeejer nes~~9~~
eR DeeqvleceleerLekejeerceneJeerjefpevesvee DeveIe&heoheehlees DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
meesj"e - ceneJeerj DeefleJeerj, legce heo hebkepe ceW meoe~
efce}s YeJeesoefOe leerj, MeebleerOeeje ceQ keB~~10~~
Meeblees MeebefleOeeje~
njeEmeieej ieg}eye, megjefYele kejles oMe efoMee~
ceneJeerj heeoeype, heg<heebpeef} Dehe&Ce keB~~11~~
efoJe heg<heebpeef}:~
peehe- eR Den eerceneJeerjefpevesvee efJeMJeMeebeflekejee meJe&meewKeb keg keg eR vece~
(megieeqvOeleheg<he, }Jebie ee heer}s eeJe} mes 108 ceb$eeW kee peehe kejW)

peecee}e
Mesjbo-
pee Jeerj ceneJeerj Deehe pevce peye ef}ee~ mebhetCe& }eske ceW cene DeeMee& Yej efoee~~
mJeieeX ceW keuheJe=#e heg<heJe=ef kej PegkeW~ FvoeW kes eEmenemeve Yeer Deehe-Deehe efn} G"W~~1~~
Meerle} megiebOe Jeeeg cebo cebo yener Leer~ he=LJeer Yeer lees DeeveboYejer veee jner Leer~~
mebhetCe& efoMeeeW ieieve Yeer mJe nges Les~ meeiej Yeer lees }nje jne n<ee&eflejske mes~~2~~
Jeblej ie=neW ceW YesefjeeW kes Meyo nes G"s~ YeJevee}eeW ceW MebKeveeo ietbpeves }ies~~
peesefle<e ie=neW ceW eEmenveeo mJeeb nes G"e~ megj keuheJeeefme YeJeve ceW Iebe Yeer yepe G"e~~3~~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 26 hebece KeC[

Fboe W kes cegkeg Deie Yeer mJeecesJe Pegke iees~ efpeve pevce peeve DeemeveeW mes meye Glej iees~~
leye Fvo kes DeeosMe mes megjhebeqkele e} he[er~ meyekes oe ceW n<e& keer veefoeeb Gce[ he[eR~~4~~
megjheefle heYeg kees ieeso ceW }s iepe hes e{s nQ~ F&Meeve Fbo heYeg hes $e leeve Ke[s nQ~~
meevelkegceej Deew ceensvo ebJej {esjles~ meye osJe osefJeeeB yengle Yekeleer efJeYeesj Les~~5~~
#eCe ceW megcesefieefj hes peekes heYeg kees efye"eee~ heeb[kg e efMe}e hes veeLe kee DeefYe<eske jeeee~~
meewOece& Fvo ves npeej neLe yeveees~ mebhetCe& mJeCe& ke}Me Ske meeLe G"ees~~6~~
Gvemes heYet kee vnJeve Ske meeLe kej efoee~ pee pee OJeveer mes osJeeW ves DeekeeMe Yej efoee~~
meye Fvo Deewj Fboe efCeeeW ves vnJeve efkeee Lee~ meye osJe Deew osJeebieveeDeeW ves Yeer efkeee Lee~~7~~
DeefYe<eske pe} mes #eCe ceW heeeseEmeOeg yevee Lee~ osJeeW keer mesvee [tye jner n<e& Ievee Lee~~
pevceeefYe<eske efpeve kee mJeeb Fbo kej jns~ GlmeJe efJeMes<e Deewj keer efHej yeele keee kenW~~8~~
megjheefle ves hegve heYeg kees }ekes peveke kees efoee~ yeng osJe Deewj oseJf eeeb mesJee ceW jKe efoee~~
megj Oeve Jes pees veeLe mebie Kes} Kes}les~ mebmeej kes ogKe mebkeeW kees Jes ve Pes}les~~9~~
ceQ Yeer keB mesJee heYet keer Yeeqkele YeeJe mes~ efceLeelJe kee efvecet}
& nes meceefkele heYeeJe mes~~
yeme Ske heeLe&vee hes veeLe ! Oeeve oerefpees~ mep%eeveceleer hetCe& nes es oeve oerefpees~~10~~
oesne- JeOe&ceeve iegCejlve kees, efievele ve heeJeeEn heej~
leerve jlve kes nsleg ceQ, vecetb DevebleeW yeej~~11~~

eR DebefleceleerLekejeerceneJeerjefpeveWee peecee}e hetCee&Ie efveJe&heeceerefle mJeene~

oesne- Je&ceeve efpeve JeerjeYeg, eermevceefle ceneJeerj~
cenefle ceneJeerj Deehekees, pepele efce}s YeJeleerj~~1~~
~~ FleeMeerJee&o: ~~
Fme Jele keer peehe efvecve ekeej nw-
eRR Den eerceneJeerjefpevesvoee efJeMJeMeebeflekejee meJe&meewKeb keg keg eR vece~
ceneJeerjJele ceb$e
(eleske ele ceW efvecve ceb$eeW keer ece-ece mes 1-1 peehe kejW)
1. eR oMe&veefJeMegefYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
2. eR efJeveemebhevveleeYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
3. eR Meer}Jeles<eg DeveefleeejYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
4. eR DeYeer#Ce%eeveesheeesieYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
5. eR mebJesieYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
6. eR MeeqkelelemleeieYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
7. eR MeeqkelelemleheesYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
8. eR meeOegmeceeefOeYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
9. eR JeweeJe=lekejCeYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
10. eR Den&odYeeqkeleYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 27 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

11. eR Deeeee&YeeqkeleYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~

12. eR yengegleYeeqkeleYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
13. eR heJeeveYeeqkeleYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
14. eR DeeJeMeke-DeheefjneefCeYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
15. eR ceeie&heYeeJeveeYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
16. eR heJeeveJelme}lJeYeeJeveeye}sve leerLekejheoheehle eerceneJeerjefpeveWee vece~
17. eR ceeleg: SsjeJeleneqmlemJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
18. eR ceeleg: ceneJe=<eYemJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
19. eR ceeleg: eEmenmJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
20. eR ceeleg: cee}eegie}mJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
21. eR ceeleg: }#ceermJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
22. eR ceeleg: evomJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
23. eR ceeleg: mete&mJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
24. eR ceeleg: ke}Meegie}mJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
25. eR ceeleg: ceerveegie}mJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
26. eR ceeleg: mejesJejmJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
27. eR ceeleg mecegomJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
28. eR ceeleg eEmenemevemJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
29. eR ceeleg osJeefJeceevemJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
30. eR ceeleg OejCeWoYeJevemJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
31. eR ceeleg jlvejeefMemJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
32. eR ceeleg efveOet&ce-Deefie>mJehveheoMe&keee eerceneJeerjefpeveWee vece~
33. eR mJesojefnlepevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
34. eR ce}jefnlepevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
35. eR #eerjmeceefOejpevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
36. eR Jepe$e+<eYeveejeemebnvevepevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
37. eR meceelegjemebmLeevepevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
38. eR DeveghecehepevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
39. eR megiebOeMejerjpevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
40. eR Deesllejmene}#eCepevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
41. eR Devebleye}pevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
42. eR efheeefnleceOegjJeevepevceeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
43. eR ieJetefleMeleelegemegefYe#eleekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
44. eR DeekeeMeiecevekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
45. eR heeefCeJeOeeYeeJekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
46. eR keJe}enejeYeeJekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
47. eR Ghemeiee&YeeJekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
48. eR elegceg&KekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
49. eR eeejefnlekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
50. eR ves$eefveceer}vejefnlekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 28 hebece KeC[

51. eR meJe&efJeeemJeeefcekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~

52. eR veKekesMeJe=efjefnlekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
53. eR efoJeOJeefvekesJe}%eeveeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
54. eR meJe&-$e+legHe}heg<heeefoosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
55. eR Oetef}kebkeeefoefveJeejCeosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
56. eR meJe&pevecew$eerYeeJeosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
57. eR jlveceeerYetefceosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
58. eR iebOeesokeJe=efosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
59. eR He}YeejveceMeeef}osJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
60. eR meJe&pevehejceeveboosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
61. eR Devegket}JeeegosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
62. eR pe}YeefjleketheeefoosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
63. eR efvece&}ekeeMeosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
64. eR meJe&pevejesieMeeskeyeeOeejefnleosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
65. eR Oece&ekeelegeosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
66. eR ejCekece}le}mJeCe&kece}jeveeosJeke=leeefleMeemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
67. eR DeMeeskeJe=#eheeeflenee&meefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
68. eR $e$eeheeeflenee&meefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
69. eR eEmenemeveheeeflenee&meefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
70. eR eoMeieCeJesefleheeeflenee&meefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
71. eR osJeogbogefYeheeeflenee&meefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
72. eR megjheg<heJe=efheeeflenee&meefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
73. eR Yeeceb[}heeeflenee&meefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
74. eR eleg<eefeecejheeeflenee&meefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
75. eR Deveble%eeveiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
76. eR DevebleoMe&veiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
77. eR DeveblemeewKeiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
78. eR DevebleJeere&iegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
79. eR #egOeeceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
80. eR le=<eeceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
81. eR Yeeceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
82. eR eesOeceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
83. eR eEeleeceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
84. eR pejeceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
85. eR jeieceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
86. eR ceesnceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
87. eR jesieceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
88. eR ce=legceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
89. eR mJesoceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
90. eR efJe<eeoceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 29 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

91. eR ceoceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~

92. eR jefleceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
93. eR efJemceeceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
94. eR efveoeceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
95. eR pevceceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
96. eR Dejefleceneoes<ejefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
97. eR Fvoke=leJeerj-Je&ceeveveeceheehleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
98. eR cegefveeke=lemevceefleveeceheehleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
99. eR mebieceosJeke=leceneJeerjveeceheehleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
100. eR oke=lecenefleceneJeerjveeceheehleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
101. eR ceneeesieerMJejiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
102. eR oJeefmeiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
103. eR DeosniegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
104. eR DehegveYe&JeiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
105. eR %eevewkeefeodiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
106. eR peerJeIeveiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
107. eR mJeelceeshe}eqyOeheefmeveecemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~
108. eR }eskeeieieecegkeiegCemeefnleee eerceneJeerjefpeveWee vece~

R Q
YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Debleie&le
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes efJeefJeOe keee&keueehe
emlegefle-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
6 Deewue 2001 kees YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kee GodIeeve jepeOeeveer efouueer
mes eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje ngDee~ hegve: Je<e& Yej mejkeej SJeb meceepe eje Deveskeeveske eYeeJeveelceke
keee&ece mecheVe ngS nQ~ Fmeer ceOe pewvemeceepe keer Jeefjlece meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes pees efvecee&Ce, meeefnleme=peve Deeefo keee& ngS nQ, Gvekee mebef#ehle heefjee eneB emlegle efkeee pee
jne nw-
(ke) mLeeF& efvecee&Ce keee&-
Deeves Jeeues egieeW-egieeW leke leerLekej ceneJeerj SJeb 2600JeW pevce ceneslmeJe Je<e& keer keerefle& kees Decej yeveeves Jeeues hetpe
ceeleepeer eje esefjle efJeefYeVe mLeeeer efvecee&Ce keee& Fme ekeej nQ-
1. 2568 Je<e& hetJe& kes Fefleneme kees meekeej kejles ngS efJee ceW eLece yeej Deenej enCe keer cege ceW cenecegefve ceneJeerj
keer eeflecee SJeb Gvekees Deenej eoeve kejles ngS cenemeleer ebovee keer eefleke=efle keer mLeehevee keewMeecyeer (G.e.) efmLele eer
eYeemeefieefj efoiecyej pewve leerLe&#es$e hej ceF& 2001 ceW keer ieF& SJeb 6 ceF& kees Deheej pevemecetn kes ceOe hetpe ceeleepeer kes
memebIe meeefveOe ceW cenecegefve ceneJeerj kes Deenejoeve kee keee&ece mecheVe ngDee~
meeLe ner Fme #es$e hej "s leerLekej YeieJeeve heeeYe keer meJee meele heg Gegbie ueeueJeCeea ceveesnejer heeemeve eeflecee,
hene[ hej {eF& heg Gegbie ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee veJeefveefce&le ceevemlebYe ceW elegceg&Keer eefleceeSb efJejepeceeve kej Fme
Je<e& ceW YeieJeeve ceneJeerj keer hejcheje kes mecemle hetJe& leerLekejeW keer pevceYetefceeeW SJeb hebekeueeCeke YetefceeeW kes efJekeeme kee

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 30 hebece KeC[

keee& Yeer efkeee ieee~

YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie kes efvecee&Ce kes
he ceW YeJe meceeheve kej hetpe ceeleepeer kes keewMeecyeer-eYeemeefieefj efJenej kes ceOe en Deeeespeve mecheVe ngDee~
2. YeieJeeve heeeYe keer pevceYetefce keewMeecyeer ceW vetleve efoiecyej pewve leerLe& kee efMeueeveeme efkeee ieee, efpemeceW
heeeYe YeieJeeve kes ejCeeW keer mLeehevee keer ieF&~ keewMeecyeer kes eeeerve efoiecyej pewve cebefoj ceW Yeer elegceg&Keer ejCeeW keer mLeehevee
keer ieF&~ efvekeJeleea ebhene veeceke eece ceW YeieJeeve ceneJeerj kes efJenej keer heefJe$e Yetefce nesves mes JeneB YeieJeeve kes ejCe
efJejepeceeve efkees iees~
3. lesjnJeW leerLekej YeieJeeve efJeceueveeLe peer kes ieYe&, pevce, lehe SJeb %eevekeueeCeke mes heefJe$e Yetecf e eer kebefheuee peer efoiecyej
pewve leerLe&#es$e (efpeuee-he&Keeyeeo) hej 8 petve 2001 kees hetpe ceeleepeer ves Fme leerLe& kee oMe&ve kejkes Fmekes efJekeeme nsleg leerLekej
hejcheje keer eeeervelee kees oMee&ves nsleg Deveske ekeej keer efJekeeme eespeveeDeeW kees meekeej kejves keer esjCee oer~
4. YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kee vebeeJele& cenue leerLe& kes he ceW veJeefJekeeme pevcekeueeCeke ceneslmeJe
keer Deefce GheueefyOe kes he ceW meceepe kees eehle ngDee nw~
5. YeieJeeve ceneJeerj keer eLece osMeveeYetefce jepeie=ner kes efJehegueeeue heJe&le hej pegueeF& meved 2003 ceW mLeeF&& efe$e eoMe&veer,
eewyeerme leerLekej mes meceefvJele er B yeerpee#ej keer eeflecee efJejepeceeve keer ieF& SJeb ieewlece mJeeceer leLee pecyetmJeeceer kes
ejCeefevn mLeeefhele ngS~
6. jepeie=ner ceW 12 ueeKe Je<e& hetJe& pevces yeermeJeW leerLekej YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer meJee 12 heg Gegbie Ke[dieemeve
eeflecee efJejepeceeve kejkes vetleve cebefoj kee efvecee&Ce~ (hejJejer 2002 ceW Ieesef<ele SJeb efomecyej 2003 ceW hebekeueeCeke ngDee)
7. jepeie=ner leerLe& hej efJehegueeeue keer leuener ceW 31 heg Gegbie ceevemlebYe kee efvecee&Ce SJeb GmeceW YeieJeeve ceneJeerj keer
heeemeve eej eefleceeSB efJejepeceeve~ (pegueeF& 2003 ceW Ieesef<ele SJeb veJebyej 2004 ceW mLeeefhele)
8. jepeie=ner ceW peJeenj veJeesoe efJeeeuee kes eebieCe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer meJee heeBe heg heeemeve eeflecee keer
mLeehevee~ (pegueeF& 2003 ceW)
9. heeJeehegj efme#es$e hej meJee 11 heg Gegbie YeieJeeve ceneJeerj keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve SJeb vetleve cebefoj
kee efvecee&Ce~ (hejJejer 2002 cesW Ieesef<ele SJeb efomecyej 2003 ceW hebekeueeCeke ngDee)
10. YeieJeeve ceneJeerj kes eLece ieCeOej eer ieewlece mJeeceer keer efveJee&CeYetefce iegCeeJeeb peer efme#es$e hej meJee heebe heg
Ke[dieemeve ieewlece ieCeOej keer eeflecee mLeeefhele kej vetleve cebefoj kee efvecee&Ce~ (pegueeF& 2004 ceW)
11. Meeele leerLe& meccesoefMeKej efme#es$e hej eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meJee veew heg heeemeve eeflecee
efJejepeceeve kejkes vetleve cebefoj efvecee&Ce ngDee~
12. YeieJeeve MeerleueveeLe keer pevceYetefce Yeefuehegj-FKeesjer (PeejKeb[) ceW YeieJeeve MeerleueveeLe keer 10 heg Geggbie
eeflecee mLeehevee keer Iees<eCee~ en eeflecee MeerIe ner efJejepeceeve nesves pee jner nQ~
13. 7JeW leerLekej eer megheee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer (Yeowveer efmLele veoer kes efkeveejs pewve Iee hej) ceW efJeMeeue
eeflecee efJejepeceeve nesves pee jner nQ~ (peveJejer 2005 ceW)
14. pecyeterhe-nefmleveehegj ceW meneket cebeof j, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebeof j, yeerme leerLekej cebeof j, Sself eneefmeke kewueeMeheJe&le
YeJeve SJeb $e+<eYeosJe keerelf e&mlebYe kee efvecee&Ce leLee YeieJevleeW keer hebekeueeCeke eefleeSB mecheVe~ (meved 2002 SJeb 2003 ceW)~
15. kevee@huesme-efouueer kes DeeJeeue efoiecyej pewve cebefoj eebieCe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keerefle&mlebYe SJeb heeJeehegj-peue
cebefoj kee efvecee&Ce~ (meved 2001 ceW)~
16. hejewueer (efpe.-cesj", G.e.) ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe kee efvecee&Ce~ (meved 2002 ceW)~
17. meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece leerLe& hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meJee meele heg heeemeve eeflecee efJejepeceeve~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 31 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

(meved 2003 ceW)

18. meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meJee meele heg heeemeve eeflecee efJejepeceeve ~ (meved 2003 ceW)
19. YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes eeeerve cebefoj ceW 36 heg Gegbie keerefle&mlebYe kee efvecee&Ce SJeb GmeceW ceneJeerj
mJeeceer keer 8 eefleceeSB efJejepeceeve~ (hejJejer 2003 ceW)~
20. uebove cetefpeece ceW mLeeefhele YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer egieue cetefle& keer eefleke=efle mJehe
6 Fbe Deekeej Jeeues 500 eefleefle pees[s osMeYej kes efJeefYeVe cebefojeW ceW efJejepeceeve efkees iees nQ~
(Ke) meeefnle efvecee&Ce-
1. YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcepeebleer Je<e& ceW hetpe ceeleepeer ves efpeme Deeeflece YeW kees YeieJeeve kes eerejCeeW
ceW meceefhe&le efkeee nw-Jen nw YeieJeeve kes 2600 iegCeeW kees 2600 ceb$eeW ceW Deeye kej jee ieee Ske Devet"e hetpeve efJeOeeve
efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve efpemekeer 9 hetpeeDeeW ceW megces heJe&le kes Deekeej Jeeues ceb[ue hej 2600 jlve YeieJeeve kes
eerejCeeW ceW meceefhe&le kejves kee efJeOeeve nw~
2. YeieJeeve ceneJeerj osMevee, YeieJeeve ceneJeerj kewmes yeves? leerLekej ceneJeerj Deewj Oece&leerLe&, YeieJeeve ceneJeerj
eMveesejceeefuekee, leerLekej peerJeve oMe&ve Fleeefo hegmlekeeW kes ceeOece mes peve-peve ceW ceneJeerj SJeb Gvekeer JeeCeer kees
eefleefle kejves kee heg<eeLe& hetpe ceeleepeer ves efkeee nw~ Deve keF& hegmlekeW Yeer ekeeefMele neskej peve-peve kes neLeeW ceW hengBeer
nQ~ efJeefJeOe heesu[j (ceneJeerj Deewj Gvekeer Decetue efMe#eeSb Fleeefo) Yeer ekeeefMele efkees iees nQbs~ es meYeer hegmlekeW SJeb heesu[j
efJeeeueeeW, ceneefJeeeueeeW SJeb efJeeefJeeeueeeW ceW Yeer efJeleefjle keer ieF~
3. mebIemLe efMe<ee e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves hetpe ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve ceneJeerj
kes peerJeve kes efJeefJeOe he#eeW mes mebyebefOele keF& megefehetCe& veeke efueKes nQ, efpevekee meebmke=efleke cebeve oMe&keeW hej Deefce ehe
es[ peelee nw~ eLee-cenemeleer ebovee, ceelee ef$eMeuee kes DeveesKes meheves, Oeve ngDee efJehegueeeue heJe&le, ceneJeerj keer yeeue eer[e,
kegC[uehegj kes ceneJeerj Deeefo~
4. hetpe ceeleepeer eje efueefKele pewveOece& kes eejeW DevegeesieeW kees mJeeb ceW meceeefnle efkees ngS pewveOece& keer mechetCe&
peevekeejer osves Jeeues Skecee$e ebLe pewve-Yeejleer kes Debespeer SJeb ceje"er mebmkejCe leweej nes egkes nQ SJeb ekeeMeveeOeerve nQ~
5. Fvekes Deefleefje heb. megcesjebo pewve efoJeekej eje meved 1968 ceW efueefKele ceneeceCe ceneJeerj kee hegvehe&keeMeve
kej GvnW efpeveMeemeve jlve GheeefOe mes (cejCeeshejeble) mecceeefvele efkeee ieee leLee YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce mes mebyebefOele
keg hegmlekeeW kes ekeeMeve Yeer ngS nQ~
(ie) Deve eYeeJevee keee&-
hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb meeefveOe ceW efveleeefle keF& efJeMes<e eYeeJevee keee& mecheVe ngS nQ~ eLee-
1. 2600JeW pevcekeueeCeke GodIeeve kes DeJemej hej efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kee eLece yeej Deeeespeve 1 Deewue
mes 9 Deewue 2001 leke peerjesjes[, Fueeneyeeo efmLele pewve Oece&Meeuee (ceneJeerj peebleer YeJeve) ceW efkeee ieee~ Fme DeJemej
hej Deve Oece&eYeeJevee kes keeeeX kes meeLe-meeLe YeieJeeve ceneJeerj eMveeJeueer eefleeesefielee kee Deeeespeve Yeer efkeee ieee~
2. 6 Deewue 2001 kees ceneJeerj peebleer kee heeJeve efove eelekeeue cebieue Jeee OJeefve, jlveJe=ef SJeb eYeelehesjer mes
eejbYe efkeee ieee~ lelheeeled mecheVe ngF& efJeMeeue jLeee$ee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe, YeieJeeve ceneJeerj
kes pevceeefYe<eske kes ceneslmeJe kes eleerke meewOece& Fv kes SsjeJele neLeer jLe SJeb ceneJeerj Deefnbmee jwueer he 2600 mketueer yeeeW
kee OJepee peguetme efJeMes<e Deeke<e&Ce kee kesv jne~
3. YeieJeeve ceneJeerj kes pevceeefYe<eske mes heeJeve megces keer 91 heg TBeer Skecee$e eefleke=efle (pebyeterhe-nefmleveehegj) keer
heeC[gkeefMeuee hej 6 Deewue kees ceneJeerj mJeeceer kee pevceeefYe<eske Yeer mecheVe efkeee ieee~
4. 6 Deewue kees ner ueKeveT ceW Deeeesefpele Oece&meYee ceW hetpe ceeleepeer eje esef<ele esjCee kes Devegmeej cegKeceb$eer

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

eer jepeveeLe efmebn ves JeneB kes neLeer heeke&kee veece ceneJeerj heeke& Ieesef<ele kej efoee leLee GmeceW YeieJeeve ceneJeerj keer cetefle&
keer mLeehevee keer mJeerke=efle Yeer Gmeer mecee eehle nes ieF&~ leovegmeej JeneB cetefle& mLeeefhele nes egkeer nw~
5. 22 Deewue 2001 kees Fueeneyeeo kes meer.Sce.heer. ef[eer keeuespe ceW ceneJeerj mebieeser Deeeesefpele keer ieF&, efpemeceW
mebIemLe yeeeeefjCeer yenve eje hetpe ceeleepeer kee cebieue mebosMe SJeb efoMee-efveoxMe eoeve efkeee ieee~ 22 Deewue kees ner
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer hej ceneJeerj peebleer kee efJeMes<e keee&ece Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW kece&" keee&kelee&DeeW
kee mecceeve, ef$eMeuee SJeb ceneJeerj kes mebJeeo he meebmke=efleke cebeve Fleeefo keee&ece efJeMes<e GuuesKeveere jns~
6. hetpe ceeleepeer keer esjCee hej DeeF&.DeeF&.er. keevehegj kes egJee DeOeehekeeW SJeb e$eeW kes mebie"ve pewve-cebe ves
YeieJeeve ceneJeerj kee 2600JeeB pevcepeebleer Je<e& Deehe meyekes efueS cebieuekeejer neskes 26 yees[& hetjs keevehegj Menj ceW mLeeve-
mLeeve hej ueieJeees~
7. 2 ceF& (JewMeeKe Megkeuee oMeceer) kees YeieJeeve ceneJeerj kee kesJeue%eevekeueeCeke efoJeme, 27 ceF& (pes Megkeuee
hebeceer) kees eglehebeceer heJe& (eLece pewve met$e iebLe <edKeC[eiece kee DeJeleej efoJeme), 26 petve (Dee<ee{ Megkeuee <eer) kees
YeieJeeve ceneJeerj kee ieYe&keueeCeke efoJeme efJeMes<e DeeeespeveeW SJeb Oece&eYeeJevee meefnle ceveees iees~ 6 mes 8 pegueeF& leke
JeerjMeemeve peebleer heJe& (eeJeCe ke=<Cee Skece) kes ef$eefoJemeere Deeeespeve kes Debeflece efove efJehegueeeue heJe&le keer YeJe Peebkeer
SJeb 2600 ebLeeW kee peguetme efvekeeuee ieee~
9 mes 13 pegueeF& leke ieewlece ieCeOej kes cegKe mes GodYetle ewleYeefe mes meceefvJele meeceeefeke hee" kee hetpe ieefCeveer
ceeleepeer eje SJeb heomLe Oeeve ( SJeb eR) kee e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer eje leerLekej ceneJeerj osMevee
efMeefJej ceW DeYeeme kejeee ieee~ Fme mechetCe& keee&ece kee emeejCe DeemLee-ewveue hej efkeee ieee~
23 Deiemle mes 1 efmelecyej 2001 leke ceveees iees oMeue#eCe ceneheJe& ceW hetpe ceeleepeer ves eefleefove YeieJeeve ceneJeerj
kes hetJe& YeJeeW kee Ske-Ske efove ece mes Jeeeve kejkes pevemeeOeejCe kees Gvekes peerJeveJe=e mes heefjefele kejeles ngS mebece, leeie,
mecekelJe, oMeOeceeX, meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW Fleeefo he Oecee&ce=le kee heeve kejeee~ Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje
efueefKele YeieJeeve ceneJeerj mebbyebOeer veekeeW kee megvoj meebmke=efleke cebeve efouueer keer efJeefJeOe ceefnuee mebie"ve FkeeFeeW eje
jeef$e ceW kejkes efJeMes<e Oece&eYeeJevee keer ieF&~
8. efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj eje ekeeefMele ceeefmeke heef$ekee mecei%eeve eje Yeer
eleske Debke ceW YeieJeeve ceneJeerj mebyebOeer efJeMes<e meeceeer ekeeefMele kej peveeslevee kee meeLe&ke eeeme efkeee ieee~
mebmLeeve kes eje ner 6 Deewue kees jepeOeeveer efouueer ceW ceneJeerj peebleer kes DeJemej hej eOeeveceb$eer peer keer DeOe#elee
ceW mecheVe ngS ceneJeerj peebleer kes efJeje keee&ece ceW meefcceefuele nesves nsleg hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ege heesmj mechetCe&
osMe ceW Yespes iees~ Fmekes Deefleefje YeieJeeve ceneJeerj kes ieYe&keueeCeke efoJeme SJeb JeerjMeemeve peebleer heJe& kees DeefKeue
Yeejleere mlej hej ceveeves nsleg heesmj leLee nwC[efyeue Yeer hetjs osMe ceW hengBeees iees~
9. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve eje efJeMes<e keee&kelee& ceefnueeDeeW kees
ceelee ef$eMeuee hegjmkeej oskej eeslmeeefnle efkeee ieee~ meeLe ner leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe kees Yeer leerLekej
ceneJeerj yeeueeefleYee hegjmkeej eoeve kejves nsleg esefjle efkeee ieee~
10. Oece&eYeeJevee kes eYeeJehetCe& meeOeve er.Jeer. kes DeemLee ewveue kes ceeOece mes peneB oMeue#eCe heJe& ceW eefleefove
oMeOeceeX SJeb YeieJeeve ceneJeerj kes hetJe&YeJeeW hej hetpe ceeleepeer kes cebieue eJeeveeW leLee meeceeefeke SJeb Oeeve kes DeYeeme kee
emeejCe kej Oece&eYeeJevee keer ieF&, JeneR Fmeer ewveue hej 17 efmelecyej 2001 mes ueskej ueieYeie 1 Je<e& leke eefleefove ceOeevn
3.30 yepes mes leerLekej hejcheje kee meefe$e %eeve pevemeeOeejCe kees Iej yew"s megueYe kejeves kee Delegece eeeme hetpe ceeleepeer
kes cebieue eJeeveeW kes ceeOece mes efkeee ieee~
11. efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kee efJeje je^ere Deeeespeve (Ske ner heeC[eue ceW 26 ceb[ue yeveekej Deueie-Deueie
efJeOeeve ngS) 21 mes 28 Deketyej 2001 leke YeieJeeve ceneJeerj ceC[he, efveke efouueer ies (efhejespeMeen keesuee cewoeve),
efouueer ceW mecheVe ngDee, efpemeceW jepeOeeveer efouueer meefnle efJeefJeOe eebleeW kes npeejeW YeeeW ves Yeeie efueee~
12. jepeOeeveer efouueer-kevee@ huesme ceW ner eLece yeej oerheeJeueer (15 veJecyej 2001) kes MegYe efove YeieJeeve ceneJeerj
keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer keer eefleke=efle yeveekej meecetefnke he mes 2600 efveJee&Ceuee[t e{eves kee YeJe keee&ece
Deeeesefpele efkeee ieee~
13. YeieJeeve kes pevcekeueeCeke mes heefJe$e megces heJe&le keer 91 heg TBeer Skecee$e eefleke=efle (pebyeterhe-nefmleveehegj)
hej YeieJeeve ceneJeerj kee 2600 keueMeeW mes cenecemlekeeefYe<eske keee&ece Deeeesefpele efkeee ieee~
14. 10 efomecyej 2001 kees leeuekeesje Fv[esj msef[ece, efouueer ceW pewveOece& kes eejeW meceoeeeW eje meecetefnke he
mes YeieJeeve ceneJeerj oer#eekeueeCeke meceejesn kes Deeeespeve (ceieefMej ke=. 10) ceW mebIe meeefveOe eoeve kej meeceeefpeke
mebie"ve kees cepeyetle efkeee~
15. 6 peveJejer 2002 kees efhekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo kes mLeehevee
jpele peebleer meceejesn ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes efJekeeme nsleg egJeeDeeW kee Deeeve efkeee~
16. 20 hejJejer 2002 kees mebIe meefnle efouueer mes kegC[uehegj (veeueboe) kes efueS cebieue efJenej kej efoee~ Fme ee$ee
kes ceOe ceLegje, Deeieje, efhejespeeyeeo, FeJee Deeefo mLeeveeW hej Yeejer Oece&eYeeJevee kes keee&ece mecheVe ngS leLee meved 2002
kee eelegcee&me leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer-eeeie Fueeneyeeo (G.e.) ceW ngDee~ hegve: 29 efomecyej 2002 kees mebIe kee heoehe&Ce
kegC[uehegj keer Oejleer hej ngDee leyemes kegC[uehegj kes efJekeemeejCe eejbYe nes iees Deewj 22 cenerveeW kes Devlejeue ceW vebeeJele&
cenue kes veece mes leerLe& kee pees Deeeflece he efveKej kej Deeee nw Jen Fefleneme efvecee&Ce kes meeLe-meeLe mebmke=efle mebj#eCe
kee DeYetlehetJe& keee& nw pees egieeW-egieeW leke ceneJeerj pevceYetefce kees peerJevle jKesiee~
17. kegC[uehegj SJeb Deemeheeme kes leerLe&#es$eeW ceW oer ieF& efvecee&Ce esjCee kes Deefleefje hetpe ceeleepeer SJeb mebIe ves JeneB
keer npeejeW eeceerCe pevelee kees ceebmeenej kee leeie kejJeekej Gvemes Meekeenej mebkeuhe he$e YejJeeS leLee GvnW mecceeefvele
efkeee ieee~
18. pevceYetefce ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevcepeebleer ceveeves keer pees hejcheje ueieYeie 30 Je<e& mes meceehle nes ieF& Leer Gmes
hegve: meved 2003-2004 ceW Jeeheke mlej hej ceneJeerj peebleer ceneslmeJe kes he ceW eejbYe kejJeeF& leLee pevceYetefce meefceefle kees
Deeies Yeer meowJe ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees ceneJeerj peebleer ceveeves keer esjCee oer nw~
19. Fmeer ekeej pevceYetefce meefceefle kes eje meved 2003-2004 kes Deketyej ceeme ceW MejohetefCe&cee kes MegYe DeJemej hej
kegC[uehegj ceneslmeJe ceveeee ieee~
20. YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW pevcekeueeCeke Je<e& kes Debleie&le hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 2001 ceW YeieJeeve
ceneJeerj efnvoer-Debespeer pewve MeyokeesMe kee efvecee&Ce eejbYe ngDee pees Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes DeLeke heefjece mes
meved 2004 ceW hetCe& neskej pevelee kes mece#e emlegle nes jne nw~ ceneslmeJe Je<e& keer Ske Decej GheueefyOe kes he ceW en pewve
MeyokeesMe Jele&ceeve heer{er kes efueS JeemleJe ceW Ske Decetue Ghenej nw~
21. kegC[uehegj leerLe& keer heeJevelee, Ssefleneefmekelee SJeb eeeervelee mes peve-peve kees heefjefele kejeves nsleg kegC[uehegj
DeefYevebove ebLe keer hejsKee yeveer Deewj Deuhekeeefueke eeemeeW kes heuemJehe en ebLe ekeeefMele ngDee nw~ en ebLe
Deeieceohe&Ce kes meceeve meYeer efpe%eemegDeeW keer efpe%eemee hetCe& kejsiee, Ssmee efJeeeme nw~
hetpe ceeleepeer kes heJe&le meceeve TBeeF& SJeb meeiej kes meceeve DeLeen efJemle=le JeefelJe SJeb kele=&lJe ceW mes ceQves cee$e mejmeeW
meMe keeflehee efyevogDeeW kees eneB emlegle efkeee nw~ Fmeer ekeej mes Gvekes eje efejkeeue leke Oece&eYeeJevee kes keee& nesles
jnW, ener cebieueYeeJevee nw~

R Q
 vebeeJele& cenue heefjmej ceW oerJeejeW hej ueies efMeueehe
Jele&ceeve eewyeermeer kes efMeueehe
heLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peerJeve oMe&ve otmejs leerLekej YeieJeeve DeefpeleveeLe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - DeeesOee (Gej heosMe) pevceYetefce - DeeesOee (Gej heosMe)
efhelee - cenejepe veeefYejee efhelee - cenejepe efpeleMe$eg
ceelee - cenejeveer ceosJeer ceelee - cenejeveer efJepeee
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - F#Jeekeg JebMe - F#Jeekeg
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me
efevn - yew}
efevn - neLeer
Deeeg - eewjemeer }eKe hetJe& Je<e&
DeJeieenvee - oes npeej neLe Deeeg - yenej }eKe hetJe& Je<e&
ieYe& - Dee<ee{ ke=.2 DeJeieenvee - Deejn meew neLe
pevce - ew$e ke=.9 ieYe& - pes ke=. DeceeJemee
lehe - ew$e ke=.9 pevce - ceeIe Meg. 10
oer#eeJeve - heeeie kee efmeeLe&Jeve lehe - ceeIe Meg. 9
oer#ee Je=#e - Je Je=#e (De#eeJe) oer#eeJeve - menslegke Jeve
heLece Deenej - neqmleveehegj kes jepee eseebme eje (F#egjme) oer#ee Je=#e - mehleheCe& Je=#e
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-hegejf celee}hegj Geeve (heeeie) SJeb JeJe=#e heLece Deenej - meekesleveiejer kes jepee yee eje (Keerj)
kesJe}%eeve - Heeuiegve ke=.11 kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e -menslegke Jeve SJeb mehleheCe& Je=#e
cees#e - ceeIe ke=.14 kesJe}%eeve - heew<e Meg.11
cees#emLe} - kew}eMe heJe&le cees#e - ew$e Meg.5
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
ieCeOej - eer Je=<eYemesve Deeefo 84 cegevf e meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
- eewjemeer npeej ieCeOej - eer eEmenmesve Deeefo 90
ieefCeveer - Deee|ekee yeeeer cegevf e - Ske }eKe
Deee|ekee - leerve }eKe heeeme npeej ieefCeveer - Deee|ekee hekegypee
eeJeke - leerve }eKe Deee|ekee - leerve }eKe yeerme npeej
eeefJekee - heebe }eKe eeJeke - leerve }eKe
efpeveMeemeve e#e- ieescegKe osJe eeefJekee - heebe }eKe
e#eer - eesMJejer osJeer efpeveMeemeve e#e- cenee#e osJe
YeieJeeve $e+<eYeosJe Jele&ceeve Jeerj efve.meb.2530 mes 39490 e#eer - jesefnCeer osJeer
Je<e& kece, meew }eKe kejes[ meeiej DeLee&led Ske kees[ekees[er YeieJeeve DeefpeleveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes
meeiej Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~ Fmemes eewjemeer }eKe hetJe& Je<e& 39490 Je<e& kece heeeme }eKe kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~
hen}s pevceW nQ~
DeIe&-ee}-veboerMJej hetpee DeIe& - leeske bo
pe} ebove De#ele heg<he, vesJepe Deeefo ef}ee ~ pe} iebOe heYe=efle Jemeg oJe ef}ee ~
Jej %eeveceleer efveefOe nsleg, DeIe& mecehe& efkeee~~ efvepe %eeveceleer efnle DeIe& ef}ee ~~
eer DeeefoveeLe efpevejepe, Deeoer leerLekej ~ DeefpelesMe efpevesMJej efvele vecetB ~
ceQ hetpetB Yeeqkele mecesle, legcekes #escebkej ~~ meye kece& ke<eee ke}bke JecetB ~~
eR $e+<eYeosJeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe eR eer DeefpeleveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
efveJe&heeceerefle mJeene~ efveJe&heeceerefle mJeene~
leermejs leerLekej YeieJeeve mebYeJeveeLe kee peerJeve oMe&ve eewLes leerLekej YeieJeeve DeefYeveboveveeLe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetecf e - eeJemleer (efpe}e-yenjeFe) Gej heoMs e pevceYetefce - DeeesOee (Gej heosMe)
efhelee - cenejepe o={jepe efhelee - cenejepe mJeebJejjepe
ceelee - cenejeveer meg<esCee ceelee - cenejeveer efmeeLee&
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - F#Jeekeg JebMe - F#Jeekeg
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me
efevn - Iees[e efevn - yeboj
Deeeg - mee" }eKe hetJe& Je<e& Deeeg - heeeme }eKe hetJe& Je<e&
DeJeieenvee - mees}n meew neLe DeJeieenvee - eewon meew neLe
ieYe& - Heeuiegve Meg.8 ieYe& - JewMeeKe Meg. 6
pevce - keee|leke Meg. 15 pevce - ceeIe Meg. 12
lehe - ceieefmej Meg.15 lehe - ceeIe Meg. 12
oer#eeJeve - menslegke Jeve oer#eeJeve - menslegke Jeve
oer#ee Je=#e - Meeuceef} Je=#e oer#ee Je=#e - Demeve Je=#e
heLece Deenej - eeJemleer kes jepee megjvs ooe eje (Keerj) heLece Deenej - meekesle veiejer kes jepee Fvooe eje (Keerj)
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-menslegke Jeve SJeb Meeuceef} Je=#e kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-menslegke Jeve SJeb Demeve Je=#e
kesJe}%eeve - keee|leke ke=.4 kesJe}%eeve - heew<e Meg. 14
cees#e - ew$e Meg.6 cees#e - JewMeeKe Meg.6
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
ieCeOej - eer ee<esCe Deeefo 105 ieCeOej - eer JepeveeefYe Deeefo 103
cegevf e - oes }eKe cegevf e - leerve }eKe
ieefCeveer - Deee|ekee Oecee&ee& ieefCeveer - Deee|ekee ces<esCee
Deee|ekee - leerve }eKe yeerme npeej Deee|ekee - leerve }eKe leerme npeej n meew
eeJeke - leerve }eKe eeJeke - leerve }eKe
eeefJekee - heebe }eKe eeefJekee - heebe }eKe
efpeveMeemeve e#e- ef$ecegKeosJe efpeveMeemeve e#e- e#esMJej osJe
e#eer - he%eefhleosJeer e#eer - Jepee=bKe}e osJeer
YeieJeeve mebYeJeveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes 39490 YeieJeeve DeefYeveboveveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes
Je<e& kece, yeerme }eKe kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~ 39490 Je<e& kece, ome }eKe kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~
DeIe&-eeqiJeCeer bo DeIe&-vejsvo bo
meJe&mebheefeOej veeLe ! Devecees} nes ~ pe} He} DeIe& mepeekej GmeceW, eeBoer heg<he efce}eTB~
DeIe& mes hetpeles %eeveceefle OeJe} nes~~ %eeveceleer kewJeue nsleg ceQ, heYeg kees DeIe& e{eTB ~~
leerLe& kejleej mebYeJe heYet kees pepetB~ DeefYevevove efpeve ejCekece} kees, hetpetB ceve Jee leve mes ~
kece& efvecet&} kej mJeelce Dece=le eKetB~~ hejceevevo megKeevevo heeTB, ttB YeJe YeJe ogKe mes~~
eR eer mebYeJeveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe eR eer DeefYevevoveveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees
efveJe&heeceerefle mJeene~ DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
heeBeJeW leerLekej YeieJeeve megceefleveeLe kee peerJeve oMe&ve "s leerLekej YeieJeeve heodceheYe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - DeeesOee (Gej heosMe) pevceYetecf e - keewMeecyeer (efpe}e-keewMeecyeer) Gej heoMs e
efhelee - cenejepe cesIejLe efhelee - cenejepe OejCejepe
ceelee - cenejeveer megcebie}e osJeer ceelee - cenejeveer megmeercee
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - F#Jeekeg JebMe - F#Jeekeg
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me osnJeCe& - heodcejeieceefCe meo=Me
efevn - ekeJee efevn - }e} kece}
Deeeg - ee}erme }eKe hetJe& Je<e& Deeeg - leerme }eKe hetJe& Je<e&
DeJeieenvee - yeejn meew neLe DeJeieenvee - Ske npeej neLe
ieYe& - eeJeCe Meg.2 ieYe& - ceeIe ke=.6
pevce - ew$e Meg. 11 pevce - keee|leke ke=. 13
lehe - JewMeeKe Meg.9 lehe - keee|leke ke=.13
oer#eeJeve - menslegke Jeve oer#eeJeve - ceveesnj Jeve (heYee<eefieefj)
oer#ee Je=#e - efheebie=Je=#e oer#ee Je=#e - efheebiegJe=#e
heLece Deenej - meewceveme veiej kes jepee heodce eje (Keerj) heLece Deenej - Je&ceeve veiej kes jepee meesceoe eje (Keerj)
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-menslegke Jeve SJeb efheebiegJe=#e Je=#e kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-ceveesnj Jeve (heYee<eefieefj)
kesJe}%eeve - ew$e Meg.11 SJeb efheebiegJe=#e
cees#e - ew$e Meg.11 kesJe}%eeve - ew$e Meg.15
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le cees#e - Heeuiegve ke=.4
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
ieCeOej - eer Decej Deeefo 116 meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
cegevf e - leerve }eKe yeerme npeej ieCeOej - eer Jepeeecej Deeefo 110
ieefCeveer - Deee|ekee Devebleceleer
cegevf e - leerve }eKe leerme npeej
Deee|ekee - leerve }eKe leerme npeej
ieefCeveer - Deee|ekee jefle<esCee
eeJeke - leerve }eKe
Deee|ekee - eej }eKe leerme npeej
eeefJekee - heebe }eKe
eeJeke - leerve }eKe
efpeveMeemeve e#e- legbyeg osJe
eeefJekee - heebe }eKe
e#eer - heg<eoee osJeer
efpeveMeemeve e#e- kegmegceosJe
YeieJeeve megceefleveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes 39490
e#eer - ceveesJesiee osJeer
Je<e& kece, Ske }eKe kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~
YeieJeeve heodceheYe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes 39490
DeIe&-ieerlee bo
Je<e& kece yeerme }eKe kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~
pe} iebOe De#ele heg<he ceW, yengjlve Deeefo efce}ee kes ~
DeIe&-eewheeF& bo
ceQ DeIe& Dehe&Ce keB heYeg kees, %eeveceefle n<ee&e kes~~
ns megceefle efpeve! legce heeo hebkepe, keer keB ceQ Dee&vee~ DeIe& e{ee pepetB efpevejepe, heYeg legce leejCe lejCe efpenepe~
meodyegef heeTB veeLe! Deye ceQ, keB ece keer lepe&vee ~~ heodceheYet efpeveJej heoheodce, hetpele %eeveceleer megKe meodce ~~
eR eer megceefleveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe eR eer heodceheYeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
efveJe&heeceerefle mJeene~ efveJe&heeceerefle mJeene~
meeleJeW leerLekej YeieJeeve megheeMJe&veeLe kee peerJeve oMe&ve Dee"JeW leerLekej YeieJeeve evoheYeg kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - yeveejme (Gej heosMe) pevceYetefce - evohegjer (efpe}e-yeveejme) Gej heoMs e
efhelee - cenejepe megheefleefle efhelee - cenejepe cenemesve
ceelee - cenejeveer he=LJeer<esCee ceelee - cenejeveer }#ceCee
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - F#Jeekeg JebMe - F#Jeekeg
osnJeCe& - cejkeleceefCe mece (nje) osnJeCe& - kegboheg<he mece MJesle
efevn - mJeeqmleke efevn - evocee
Deeeg - yeerme }eKe hetJe& Je<e& Deeeg - ome }eKe hetJe& Je<e&
DeJeieenvee - Dee" meew neLe DeJeieenvee - n meew neLe
ieYe& - Yeeoheo Me. 6 ieYe& - ew$e ke=. 5
pevce - pes Meg. 12 pevce - heew<e ke=. 11
lehe - pes Meg. 12 lehe - heew<e ke=. 11
oer#eeJeve - menslegke Jeve oer#eeJeve - meJe&leg&keJeve
oer#ee Je=#e - efMejer<e Je=#e oer#ee Je=#e - veeieJe=#e
heLece Deenej - meesceKes veiej kes jepee censvooe eje (Keerj) heLece Deenej - veef}ve veiej kes jepee meesceoe eje (Keerj)
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e- menslegke Jeve SJeb efMejer<e Je=#e kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-meJe&leg&keJeve SJeb veeieJe=#e
kesJe}%eeve - Heeuiegve ke=.6 kesJe}%eeve - Heeuiegve ke=.7
cees#e - Heeuiegve ke=.7 cees#e - Heeuiegve ke=.7
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
ieCeOej - eerye} Deeefo 95 ieCeOej - eer eeroe Deeefo 93
cegevf e - leerve }eKe cegevf e - {eF& }eKe
ieefCeveer - Deee|ekee ceerveeee& ieefCeveer - Deee|ekee JeCee
Deee|ekee - leerve }eKe leerme npeej Deee|ekee - leerve }eKe Demmeer npeej
eeJeke - leerve }eKe eeJeke - leerve }eKe
eeefJekee - heebe }eKe eeefJekee - heebe }eKe
efpeveMeemeve e#e- JejvebefoosJe efpeveMeemeve e#e- efJepeeosJe
e#eer - kee}er osJeer e#eer - pJee}eceeef}veer osJeer
YeieJeeve megheeMJe&veeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes YeieJeeve evoheYeg Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes 39490
39490 Je<e& kece ome npeej kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~ Je<e& kece meew kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~
DeIe&-ee}-veboerMJej hetpee DeIe&-vejsvobo
Jemeg DeIe& jpele kes heg<he, Lee} Yejee ef}ee~ pe} ebove De#ele kegmegceeJeef}, Deeefoke DeIe& yeveeTB~
heefjhetCe& %eeveceefle nsleg, DeIe& e{ee efoee~ GmeceW jlve efce}ekej Dehet, %eeveceleer efveefOe heeTB ~~
YeieJeeved megheeMJe& efpevejepe, cesjer Depe& megvees cegefve cevekegcego efJekeemeer eboe, eboheYeg kees hetpetB~
~ efvepe mecejme megKe megOee heevekej, YeJe YeJe ogKe mes t~Bt ~
os oerpes efvepe meceepe, ceQ legce ejCe veceeW~~ eR eer evoheYegleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
eR eer megheeMJe&veeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
efveJe&heeceerefle mJeene~
veJeceW leerLekej YeieJeeve heg<heobleveeLe kee peerJeve oMe&ve omeJesW leerLekej YeieJeeve Meerle}veeLe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - keekevoer (Gej heosMe) pevceYetefce - Yeohegjer
efhelee - cenejepe megieerJe efhelee - cenejepe o={jLe
ceelee - cenejeveer peejecee ceelee - cenejeveer megvevoe
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - F#Jeekeg JebMe - F#Jeekeg
osnJeCe& - kegboheg<he mece MJesle osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me
efevn - ceiej efevn - eerJe=#e (keuheJe=#e)
Deeeg - oes }eKe hetJe& Je<e& Deeeg - Ske }eKe hetJe& Je<e&
DeJeieenvee - eej meew neLe DeJeieenvee - leerve meew mee" neLe
ieYe& - Heeuiegve ke=.9 ieYe& - ew$e ke=. 8
pevce - ceieefmej Meg.1 pevce - ceeIe ke=. 12
lehe - ceieefmej Meg. 1 lehe - ceeIe ke=. 12
oer#eeJeve - heg<hekeJeve oer#eeJeve - menslegke Jeve
oer#ee Je=#e - veeieJe=#e oer#ee Je=#e - yes}Je=#e
heLece Deenej - Mew}hegj kes jepee heg<heefce$e eje (Keerj) heLece Deenej - Deefj veiej kes jepee hegveJe&meg eje (Keerj)
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e - heg<hekeJeve SJeb veeieJe=#e kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-menslegke Jeve SJeb yes}Je=#e
kesJe}%eeve - keee|leke Meg.2 kesJe}%eeve - heew<e ke=. 14
cees#e - Yeeoheo Meg.8 cees#e - DeeeqMJeve Meg. 8
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
ieCeOej - eer efJeoYe& Deeefo 88 ieCeOej - eer Deveieej Deeefo 81
cegevf e - oes }eKe cegevf e - Ske }eKe
ieefCeveer - Deee|ekee Iees<eeee& ieefCeveer - Deee|ekee OejCee
Deee|ekee - leerve }eKe Demmeer npeej Deee|ekee - leerve }eKe Demmeer npeej
eeJeke - oes }eKe eeJeke - oes }eKe
eeefJekee - heebe }eKe eeefJekee - leerve }eKe
efpeveMeemeve e#e- Deefpele osJe efpeveMeemeve e#e- yeesMJej osJe
e#eer - cenekee}er osJeer e#eer - ceeveJeer osJeer
YeieJeeve heg<heovleveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes YeieJeeve Meerle}veeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes
39490 Je<e& kece ome kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~ 39490 Je<e& kece Ske kejes[ meeiej hen}s cees#e ieS nQ~
DeIe&-vejsvobo DeIe&-MebYeg bo
pe} iebOeeefoke DeIe& yeveekej, megJejCe heg<he efce}eTB~ efvepe DeeleceefveefOe kees Yet} ieee, yeme cetue efJe<ee megKe kee Deebkee~
kesJe} %eeveceleer nslet ceQ, heYeg kees DeIe& e{eTB~~ Jej %eeveceleer efnle DeIe& e{ekej, heeTB jlve$ee meeBee ~~
heg<heoble efpeve heo hebkepe kees, hetpele efvepe megKe ns Meerle} leerLekej! legcekees, hetpele ceve Meerle} nes peeJes~
heeTB~ Jee Meerle} neW meye JeeefOe veMeW, leveg ceW Meerle}lee Dee peeJes~~
F efJeeesie Deefve eesie kes, meye ogKe MeerIe eR eer MeerleueveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
veMeeTB~~ efveJe&heeceerefle mJeene~
eR eer heg<heobleveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
efveJe&heeceerefle mJeene~
ieejnJeW leerLekej YeieJeeve eseebmeveeLe kee peerJeve oMe&ve yeejnJeW leerLekej YeieJeeve Jeemeghetpe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - eEmenhegjer-meejveeLe (efpe}e-yeveejme) pevceYetefce - ebheehegj (efpe.-Yeeie}hegj) efyenej
Gej heosMe efhelee - cenejepe Jemeghetpe
efhelee - cenejepe efJe<Cegefce$e ceelee - cenejeveer peeeJeleer
ceelee - cenejeveer vevoe JeCe& - #eef$ee
JeCe& - #eef$ee iees$e - keeMehe
iees$e - keeMehe JebMe - F#Jeekeg
JebMe - F#Jeekeg osnJeCe& - heodjeieceefCe meo=Me
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me efevn - YeQmee
efevn - ieQ[e Deeeg - yenej }eKe Je<e&
Deeeg - eewjemeer }eKe Je<e& DeJeieenvee - oes meew Demmeer neLe
DeJeieenvee - leerve meew yeerme neLe ieYe& - Dee<ee{ ke=.6
ieYe& - pes ke=. 6 pevce - Heeuiegve ke=. 14
pevce - Heeuiegve ke=. 11 lehe - Heeuiegve ke=.14
lehe - Heeuiegve ke=. 11 oer#eeJeve - ceveesnj Geeve
oer#eeJeve - ceveesnj Jeve oer#ee Je=#e - keobye Je=#e
oer#ee Je=#e - legbyeg Je=#e heLece Deenej - ceneveiej kes jepee megboj eje (Keerj)
heLece Deenej - efmeeLe& veiej kes jepee vebo eje (Keerj) kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-ceveesnj Geeve SJeb keobye Je=#e
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-ceveesnjJeve SJeb leggbyeg Je=#e kesJe}%eeve - ceeIe Meg.2
kesJe}%eeve - ceeIe ke=. DeceeJeme
cees#e - Yeeoheo Meg.14
cees#e - eeJeCe Meg. 15
cees#emLe} - ebheehegj (ceboejefieefj)
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
ieCeOej - eer Oece& Deeefo 66
ieCeOej - eer kegvLeg Deeefo 77
cegevf e - yenej }eKe
cegevf e - eewjemeer npeej
ieefCeveer - Deee|ekee OeejCee ieefCeveer - Deee|ekee mesveeee&
Deee|ekee - Ske }eKe yeerme npeej Deee|ekee - Ske }eKe n npeej
eeJeke - oes }eKe eeJeke - oes }eKe
eeefJekee - eej }eKe eeefJekee - eej }eKe
efpeveMeemeve e#e- kegceej osJe efpeveMeemeve e#e- <eCcegKe osJe
e#eer - ieewjer osJeer e#eer - ieebOeejer osJeer
YeieJeeve eseebmeveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes YeieJeeve Jeemeghetpe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes
100 meeiej 65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~ efeeef}me meeiej 65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
DeIe&-Yegpebieheeelebo DeIe&-ieerleebo
efce}s veerj iebOeeefo eeboer kegmegce Yeer~ ns veeLe! efvepe kes jlve$ee Devecees} es DeveIe& nQ~
e{eTB legcnW DeIe& nes %eeveceleer Yeer~~ cegPekees efo}eJees %eeveceleer Fme nsleg DeIe& mecehe& nw~~
efce}s hetCe&Meebefle cene %eeveOeeje ~ eer Jeemeghetpe efpevesvo eoMe leerLe&kelee& efme nQ~
meYeer ogKe veeMes efce}s meewKe meeje meew Fvo Jebeof le heo kece}, mechetCe& efmeef efveefcee nQ~~
~~ eR eerJeemeghetpeveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
eR eer eseebmeveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
efveJe&heeceerefle mJeene~
lesjnJeW leerLekej YeieJeeve efJece}veeLe kee peerJeve oMe&ve eewonJeW leerLekej YeieJeeve DevevleveeLe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - keebefheuehegjer (kebefhe}epeer) pevceYetefce - DeeesOee (G.he.)
efpe. HekeKeeyeeo (G.he.) efhelee - cenejepe eEmenmesve
efhelee - cenejepe ke=leJecee& ceelee - cenejeveer peeMeecee
ceelee - cenejeveer peeMeecee JeCe& - #eef$ee
JeCe& - #eef$ee iees$e - keeMehe
iees$e - keeMehe JebMe - F#Jeekeg
JebMe - F#Jeekeg osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me efevn - mesner
efevn - metkej Deeeg - leerme }eKe Je<e&
Deeeg - mee" }eKe Je<e& DeJeieenvee - oes meew neLe
DeJeieenvee - oes meew ee}erme neLe ieYe& - keee|leke ke=.1
ieYe& - pes ke=.10 pevce - pes ke=.12
pevce - ceeIe Meg. 4 lehe - pes ke=. 12
lehe - ceeIe Meg. 4 oer#eeJeve - menslegke Jeve
oer#eeJeve - menslegke Jeve oer#ee Je=#e - heerhe} Je=#e
oer#ee Je=#e - peecegve Je=#e heLece Deenej - meekesle hegj kes jepee efJeMeeKe eje (Keerj)
heLece Deenej - vebovehegj kes jepee kevekeheYe eje (Keerj) kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-menslegke Jeve SJeb heerhe} Je=#e
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-menslegke Jeve SJeb peecegve Je=#e kesJe}%eeve - ew$e ke=. DeceeJeme
kesJe}%eeve - ceeIe Meg.6 cees#e - ew$e ke=. DeceeJeme
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
cees#e - Dee<ee{ ke=. 8
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
ieCeOej - eer pee Deeefo 50
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe cegevf e - deeme" npeej
ieCeOej - eer eerceboj Deeefo 55 ieefCeveer - Deee|ekee meJe&eer
cegevf e - De[me" npeej Deee|ekee - Ske }eKe Dee" npeej
ieefCeveer - Deee|ekee heodcee eeJeke - oes }eKe
Deee|ekee - Ske }eKe leerve npeej eeefJekee - eej }eKe
eeJeke - oes }eKe efpeveMeemeve e#e- efkevvej osJe
eeefJekee - eej }eKe e#eer - Devebleceleer osJeer
efpeveMeemeve e#e- heelee} osJe YeieJeeve DevevleveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes
e#eer - Jewjeer osJeer meele meeiej 65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
YeieJeeve efJece}veeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes DeIe&-Deef[uue bo
mees}n meeiej 65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~ pe} iebOeeefoke DeIe&, ef}ee Yej Lee} ceW~
DeIe&- oesne %eeveceleer efveefOe nsleg, pepetB $eekee} ceW ~~
pe} iebOeeefoke DeIe& }s, jpele heg<he efJe}meble~ YeJe Devleke eer efpeve, Devevle heo kees pepetB~
DeIe& e{eves mes efce}s, %eeveceleer megKe kebo ~~ jesieMeeske Yee veeMe, menpe efvepe megKe YepetB~~
eR eerefJece}veeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe eR eerDevevleveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
efveJe&heeceerefle mJeene~ efveJe&heeceerefle mJeene~
hevonJeW leerLekej YeieJeeve Oece&veeLe kee peerJeve oMe&ve mees}nJeW leerLekej YeieJeeve MeeeqvleveeLe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetecf e - jlvehegjer (efpe}e Hewpeeyeeo) Gej heoMs e pevceYetefce - neqmleveehegj (efpe. cesj") Gej heosMe
efhelee - cenejepe Yeevegjepe efhelee - cenejepe efJeMJemesve
ceelee - cenejeveer megheYee ceelee - cenejeveer SsjeJeleer
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - F#Jeekeg JebMe - keg
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me
efevn - Jepeob[ efevn - nefjCe
Deeeg - ome }eKe Je<e& Deeeg - Ske }eKe Je<e&
DeJeieenvee - Ske meew Demmeer neLe DeJeieenvee - Ske meew mee" neLe
ieYe& - JewMeeKe Meg. 13 ieYe& - Yeeoheo ke=. 7
pevce - ceeIe Meg. 13 pevce - pes ke=. 14
lehe - ceeIe Meg. 13 lehe - pes ke=. 14
oer#eeJeve - Mee}Jeve oer#eeJeve - meneeceJeve
oer#ee Je=#e - mehleJeCe& Je=#e oer#ee Je=#e - vebeeJele& Je=#e
heLece Deenej - heeef}heg$e veiej kes jepee Oeve<esCe eje (Keerj) heLece Deenej - cebefojhegj kes jepee megefce$e eje (Keerj)
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-Mee}Jeve SJeb mehleJeCe& kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-meneeceJeve SJeb vebeeJele& Je=#e
kesJe}%eeve - heew<e Meg. 15 kesJe}%eeve - heew<e Meg. 10
cees#e - pes Meg. 4 cees#e - pes ke=. 14
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
ieCeOej - eer Deefjmesve Deeefo 43 ieCeOej - eer eeeegOe Deeefo 36
cegevf e - eeQme" npeej cegevf e - yeeme" npeej
ieefCeveer - Deee|ekee megJelee ieefCeveer - Deee|ekee nefj<esCee
Deee|ekee - yeeme" npeej eej meew Deee|ekee - mee" npeej leerve meew
eeJeke - oes }eKe eeJeke - oes }eKe
eeefJekee - eej }eKe eeefJekee - eej }eKe
efpeveMeemeve e#e- eEkeheg<eosJe efpeveMeemeve e#e- ie[osJe
e#eer - ceevemeer osJeer e#eer - ceneceevemeer osJeer
YeieJeeve Oece&veeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes leerve YeieJeeve MeebefleveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes heewve
meeiej 65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~ heue 65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
DeIe&-veejee bo DeIe&-oesne
pe}eefo DeoJe }se DeIe& kees yeveeFS~ Devecees} jlve$ee efveOeer keer, ceQ keB Deye eeevee ~
meg%eeveceleer hetCe& nsleg veeLe kees e{eFS~~ Jej DeIe& Dehe&le %eeveceefle mes, hetCe& nesieer keecevee~~
efpevesvo Oece&veeLe kes heoejeEJeo ceW vecetB~ eer MeebefleveeLe efpevesMe MeeMJele, Meebefle kes oelee
mecemle jesie Meeske ceesn jeie s<e kees JecetB~~ legcneR~
eR eerOece&veeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe heYeg Meebefle Ssmeer oerefpeS, nes efHej keYeer eebee veneR~~
efveJe&heeceerefle mJeene~ eR eerMeebefleveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
efveJe&heeceerefle mJeene~
me$enJeW leerLekej YeieJeeve kegb LegveeLe kee peerJeve oMe&ve De"ejnJeW leerLekej YeieJeeve DejveeLe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - neqmleveehegj (efpe. cesj") Gej heosMe pevceYetefce - neqmleveehegj (efpe}e cesj") Gej heosMe
efhelee - cenejepe metjmesve efhelee - cenejepe megoMe&ve
ceelee - cenejeveer eerkeeblee ceelee - cenejeveer efce$emesvee
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - kegJebMe JebMe - kegJebMe
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me
efevn - yekeje efevn - ce}er
Deeeg - hebeeveJes npeej Je<e& Deeeg - eewjemeer npeej Je<e&
DeJeieenvee - Ske meew ee}erme neLe DeJeieenvee - Ske meew yeerme neLe
ieYe& - eeJeCe ke=.10 ieYe& - Heeuiegve ke=.3
pevce - JewMeeKe Meg. 1 pevce - ceieefmej Meg.14
lehe - JewMeeKe Meg. 1 lehe - ceieefmej Meg. 10
oer#eeJeve - menslegke Jeve oer#eeJeve - menslegke Jeve
oer#ee Je=#e - efle}ke Je=#e oer#ee Je=#e - Deece Je=#e
heLece Deenej - neqmleveehegj kes jepee Oece&ecf e$e eje (Keerj) heLece Deenej - eehegj kes jepee Dehejeefpele eje (Keerj)
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-menslegke Jeve SJeb efle}ke Je=#e kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e- menslegke Jeve SJeb Deece Je=#e
kesJe}%eeve - ew$e Meg. 3 kesJe}%eeve - keee|leke Meg. 12
cees#e - JewMeeKe Meg. 1 cees#e - ew$e ke=. DeceeJemee
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
ieCeOej - eer mJeebYet Deeefo 35 ieCeOej - eer kegbYeee& Deeefo 30
cegevf e - mee" npeej cegevf e - heeeme npeej
ieefCeveer - Deee|ekee YeeefJelee ieefCeveer - Deee|ekee eef#e}e
Deee|ekee - mee" npeej leerve meew heeeme Deee|ekee - mee" npeej
eeJeke - oes }eKe eeJeke - Ske }eKe mee" npeej
eeefJekee - leerve }eKe eeefJekee - leerve }eKe
efpeveMeemeve e#e- iebOeJe& osJe efpeveMeemeve e#e- censvo osJe
e#eer - peee osJeer e#eer - efJepeee osJeer
YeieJeeve kegbLegveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes heeJe YeieJeeve DejveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes
heue Deewj 65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~ 10 Dejye 65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
DeIe&-yemebleefle}kee bo DeIe&-Deef[uue bo
veerjeefo De MegYeoJe megLee} Yej kes~ pe} ebove De#ele Deeefoke Jemeg oJe }s~
hetpetB legcnW meke} %eeveceleer meoe nes~~ DeIe& e{eTB %eeveceleer efveefOeeeB efce}W~~
eer kegbLegveeLe heo hebkepe kees pepetB ceQ~ eer DejveeLe efpevesvo, pepetB ceve }ee kes~
ttB Devevle YeJe mebke mes meoe pees~~ meceleejme heeret<e, eKetB legce heee kes~~
eR eerkegbLegveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe eR eerDejveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
efveJe&heeceerefle mJeene~ efveJe&heeceerefle mJeene~
GvveermeJeW leerLekej YeieJeeve ceefuueveeLe kee peerJeve oMe&ve yeermeJeW leerLekej YeieJeeve cegevf emegJeleveeLe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - efceefLe}eveiejer pevceYetefce - jepeie=ner (efpe}e vee}boe) PeejKeC[
efhelee - cenejepe kegbYejepe efhelee - cenejepe megefce$e
ceelee - cenejeveer hepeeJeleer ceelee - cenejeveer meescee
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - F#Jeekeg JebMe - nefjJebMe
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me osnJeCe& - Jew[te&ceefCe meo=Me
efevn - ke}Me efevn - kegDee
Deeeg - heeheve npeej Je<e& Deeeg - leerme npeej Je<e&
DeJeieenvee - meew neLe DeJeieenvee - Demmeer neLe
ieYe& - ew$e Meg. 1 ieYe& - eeJeCe ke=. 2
pevce - ceieefmej Meg.11 pevce - JewMeeKe ke=. 12
lehe - ceieefmej Meg. 11 lehe - JewMeeKe ke=. 10
oer#eeJeve - MJesleJeve oer#eeJeve - veer}Jeve
oer#ee Je=#e - DeMeeske Je=#e oer#ee Je=#e - ebheke Je=#e
heLece Deenej - efceefLe}e veiejer kes jepee vebeof <esCe eje (Keerj) heLece Deenej - jepeie=n kes jepee Je=<eYemesve eje (Keerj)
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-MJesleJeve SJeb DeMeeske Je=#e kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e- veer} Jeve SJeb ebheke Je=#e
kesJe}%eeve - heew<e ke=. 2 kesJe}%eeve - JewMeeKe ke=. 9
cees#e - Heeuiegve Meg. 5 cees#e - Heeuiegve ke=. 12
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
ieCeOej - eer efJeMeeKe Deeefo 28 ieCeOej - eer ceefuue Deeefo 18
cegevf e - ee}erme npeej cegevf e - leerme npeej
ieefCeveer - Deee|ekee yebOeg<esCee ieefCeveer - Deee|ekee heg<heoblee
Deee|ekee - heeheve npeej Deee|ekee - heeeme npeej
eeJeke - Ske }eKe eeJeke - Ske }eKe
eeefJekee - leerve }eKe eeefJekee - leerve }eKe
efpeveMeemeve e#e- kegyesj osJe efpeveMeemeve e#e- JeCe osJe
e#eer - Dehejeefpelee osJeer e#eer - yenefheCeer osJeer
YeieJeeve ceefuueveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes YeieJeeve cegefvemegJeleveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes
65,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~ 11,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
DeIe&-ieerlee bo DeIe&-yemebleeflekeebo
pe}iebOe De#ele heg<he vesJepe, oerhe Oethe He}eefo }s~ veerjeefo DeIe& Yej Lee} e{ees osTB~
efpeve keuhele hetpele cegPes, kewJeue meg%eeveceleer efce}s~~ kewJeue %eeveceleer veeLe! cegPes efo}e oes~~
eer ceefuueveeLe efpevesvo kes, ejCeeype kee Dee&ve Jebot meowJe cegefvemegJele kees efe mes~
keB~ mechetCe& eeefjle efce}s YeJe ogKe veeMeW~~
ecejepe ceuue hee[ves kees, keesefMe Jevove keB~~ eR eercegefvemegJeleveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
eR eerceefuueveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
efveJe&heeceerefle mJeene~
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 44 hebece KeC[

FkekeermeJeW leerLekej YeieJeeve veefceveeLe kee peerJeve oMe&ve yeeFmeJeW leerLekej YeieJeeve vesecf eveeLe kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - efceefLe}eveiejer pevceYetefce - MeewjerhegjyesMJej (Gej heosMe)
efhelee - cenejepe efJepee efhelee - cenejepe mecegefJepee
ceelee - cenejeveer Jeeqhhe}e (Jee|ce}e) ceelee - cenejeveer efMeJeeosJeer
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - F#Jeekeg JebMe - nefjJebMe
osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me osnJeCe& - Jew[te&ceefCe meo=Me
efevn - veer}kece} efevn - MebKe
Deeeg - ome npeej Je<e& Deeeg - Ske npeej Je<e&
DeJeieenvee - ee}erme neLe
DeJeieenvee - mee" neLe
ieYe& - keee|leke Meg. 6
ieYe& - DeeeqMJeve ke=.2
pevce - eeJeCe Meg. 6
pevce - Dee<ee{ ke=.10 lehe - eeJeCe Meg. 6
lehe - Dee<ee{ ke=.10 oer#eeJeve - meneeceJeve
oer#eeJeve - ew$eJeve oer#ee Je=#e - yeebme Je=#e
oer#ee Je=#e - Jekeg}Je=#e heLece Deenej - ejeJeleer kes jepee Jejoe eje (Keerj)
heLece Deenej - Jeerjhegj veiej kes jepee oe eje (Keerj) kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-meneeceJeve SJeb yeebme Je=#e
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-ew$eJeve SJeb Jekeg}Je=#e kesJe}%eeve - DeeeqMJeve Meg. 1
kesJe}%eeve - ceieefmej Me=. 11 cees#e - Dee<ee{ Meg. 7
cees#e - JewMeeKe ke=. 14 cees#emLe} - Tpe&ebleheJe&le (efiejveej)
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe ieCeOej - eer Jejoe Deeefo 11
ieCeOej - eer megheYeee& Deeefo 17 cegevf e - De"ejn npeej
cegevf e - yeerme npeej ieefCeveer - Deee|ekee jepeerceleer (jepeg}celeer)
ieefCeveer - Deee|ekee cebefieveer Deee|ekee - ee}erme npeej
Deee|ekee - heQlee}erme npeej eeJeke - Ske }eKe
eeJeke - Ske }eKe eeefJekee - leerve }eKe
eeefJekee - leerve }eKe efpeveMeemeve e#e- meJee&CnosJe
efpeveMeemeve e#e- eer efJeeglheYe osJe e#eer - ket<ceeC[er osJeer
YeieJeeve vesecf eveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes 86,530
e#eer - eecegC[er osJeer
Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
YeieJeeve veefceveeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes
DeIe&-lepe&-Ss ceeb lesjer metjle
5,86,530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
ns vesceerveeLe! legce Yeeqkele mes, efvepe Meeqkele ye{eves DeeS nQ~
DeIe&-eeqiJeCeer bo YeieJeeve-YeieJeeve legcnejs ejCeeW keer, nce hetpee kejves DeeS nQ~~
DeIe& Dehe&Ce keB mJeelce heo kes ef}S ~ heYeg legce iegCe keer Deee&, YeJeleejve nejer nw,
%eeveceleer hetCe& nes yeme ener keecevee~~ YeJeoefOe ceW [tyes kees, DeJe}cyevekeejer
ceQ veceerveeLe kes heeo kees hetpentB~ nw~
mJeelce efmeef efce}s Ske ner eeevee~~ efvepe %eeveceleer hetleea kes ef}S, nce DeIe& e{eves DeeS nQ~
eR eerveefceveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe YeieJeeve-YeieJeeve legcnejs ejCeeW keer, nce hetpee kejves DeeS nQ~~
efveJe&heeceerefle mJeene~ eR eervesefceveeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
efveJe&thleeceer
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees efle mJeene~
ee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 45 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

lesFmeJeW leerLekej YeieJeeve heeMJe&veeLe kee peerJeve oMe&ve eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee peerJeve oMe&ve
pevceYetefce - yeveejme (Gej heosMe) pevceYetefce - kegb[}hegj efpe}e vee}voe (efyenej)
efhelee - cenejepee DeMJemesve efhelee - cenejepee efmeeLe&
ceelee - cenejeveer yeeeer (JeeceeosJeer) ceelee - cenejeveer efheekeeefjCeer (ef$eMe}e)
JeCe& - #eef$ee JeCe& - #eef$ee
iees$e - keeMehe iees$e - keeMehe
JebMe - GieJebMe JebMe - veeLeJebMe
osnJeCe& - cejkeleceefCe meo=Me (nje) osnJeCe& - lehle mJeCe& meo=Me
efevn - mehe& efevn - eEmen
Deeeg - meew Je<e& Deeeg - yenej Je<e&
DeJeieenvee - veew neLe DeJeieenvee - meele neLe (Dejeflve)
ieYe& - Dee<ee{ Meg. 6
ieYe& - JewMeeKe ke=. 2
pevce - ew$e Meg. 13
pevce - heew<e ke=. 11 lehe - ceieefmej ke=. 10
lehe - heew<e ke=. 11 oer#eeJeve - <eC[Jeve (ceveesnjJeve)
oer#eeJeve - DeMJeJeve oer#ee Je=#e - mee} Je=#e
oer#ee Je=#e - osJeoeJe=#e heLece Deenej - ket} ieece kes jepee Jekeg} eje (Keerj)
heLece Deenej - ieguceKes veiej kes jepee Oeve eje (Keerj) efJeMes<e Deenej - keewMeecyeer ceW cenemeleer ebovee eje (Keerj)
kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-DeMJeJeve SJeb osJejeJe=#e kesJe}%eeve Jeve SJeb Je=#e-<eC[Jeve (ceveesnjJeve) SJeb mee} Je=#e
(Deefn$e leerLe&) kesJe}%eeve - JewKeeKe Meg. 10
kesJe}%eeve - ew$e ke=. 14 (4) ($e+pegket}e veoer kes le hej)
cees#e - eeJeCe Meg. 7 JeerjMeemeve peebleer- (efoJeOJeefve efoJeme) eeJeCe ke=.1 jepeie=ner
cees#emLe} - mecceso efMeKej heJe&le cees#ekeueeCeke - keee|leke ke=. DeceeJemee
meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe cees#e mLe} - heeJeehegjer
ieCeOej - eer mJeebYet Deeefo 10 meceJemejCe ceW elege|JeOe mebIe
cegevf e - mees}n npeej ieCeOej - eer FvoYetefle Deeefo 11
ieefCeveer - Deee|ekee meg}esevee cegevf e - eewon npeej
Deee|ekee - eerme npeej ieefCeveer - Deee|ekee evovee
eeJeke - Ske }eKe Deee|ekee - eerme npeej
eeefJekee - leerve }eKe eeJeke - Ske }eKe
efpeveMeemeve e#e- OejCesvo osJe eeefJekee - leerve }eKe
e#eer - heodceeJeleer osJeer efpeveMeemeve e#e- ceelebie osJe (iegekeosJe)
YeieJeeve heeMJe&veeLe Jele&ceeve Jeerj efve.meb. 2530 mes e#eer - efmeeefeveer osJeer
2603 Je<e& hetJe& YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee pevce
2780 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
ngDee~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer Jele&ceeve Jeerj efve.meb. mes
DeIe&-DeeDees yeeeW legcnW efoKeeSb ...... 2530 Je<e& hen}s cees#e ieS nQ~
DeeDees nce meye kejW Dee&vee, heeMJe&veeLe YeieJeeve keer ~ DeIe&
efpevekeer Yeeqkele mes heieefle nes, peesleer Deelece%eeve keer~~ Jebos efpeveJejced - 4 ef$eMe}e vevove, Mele Mele Jevove, Mele Mele Jevove leJe ejCeeW ceW~
pe}iebOeeefoke DeIe& mepeekej, efpeveJej ejCe e{e kejkes~ nce YeeqkeleYeeJe mes Debpeef} kej, heYeg MeerMe Pegkeeles ejCeeW ceW~~
jlve$ee egle %eeveceleer kej, yemetB cees#e ceW pee kejkes ~~ pe} ebove De#ele heg<he e Jej, oerhe Oethe He} }eS nQ~
Fmeer nsleg ef$eYegJeve pevelee Yeer, Yeeqkele kejs YeieJeeve keer~ efvepe %eeveceleer kewJeue nsleg, heYeg DeIe& e{eves DeeS nQ~~
efpevekeer Yeeqkele mes heieefle nes, peeself e Deelece%eeve keer~~ Jebos efpeveJejced-4 ns Jeerj heYees! nce DeIe& e{ekej, veceve kejW leJe ejCeeW ceW~ ef$eMe}e ...
eR eerheeMJe&veeLeleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe eR eerceneJeerjleerLekejee DeveIe&heoheehlees DeIe
efveJe&heeceerefle mJeene~ efveJe&heeceerefle mJeene~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 46 hebece KeC[

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

leerLekej $e+<eYeosJe mes ueskej Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mJehe pewveevLeeW mes eehle
leerve ueeske kee %eeve kejeves kes efueS SJeb ceOeueeske kes Deke=ef$ece efpevecebefoj mJehe lesjn erhe jevee kes efvecee&Ce
nsleg Jeerj efve.me. 2497 (F&meJeer meved 1972) oerheeJeueer kes efove ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee
mes Yeejle keer jepeOeeveer efouueer ceW efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer mLeehevee keer ieF&~ Fmeer efove
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee keer Yeer mLeehevee ngF&~
mebmLeeve eje meJe&leescegKeer keee&-
Fme mebmLeeve eje nefmleveehegj leerLe& hej Yetefce ee kejkes Jeerj efve.meb. 2499 (F&meJeer meved 1974), Dee<ee{
Meg. 3 kees megces heJe&le kee efMeueeveeme efkeee ieee~ eer ceneJeerj mJeeceer, megcesheJe&le-pebyeterhe efpeveeqyebye Deeefo
keer hebekeueeCeke eefleeeW, pebyeterhe %eeve peesefle, eer $e+<eYeosJe meceJemejCe SJeb YeieJeeve ceneJeerj peesefle
kes YeejleYeceCe, Oece&evLeeW SJeb mecei%eeve heef$ekee kes ekeeMeve, keceue cebefoj Deeefo kes efvecee&Ce, Ceceeskeej yeQke
mLeehevee, je^ere-Debleje&^ere mebieeser, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe, keuheogce
cenehetpee-eqJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeveeefo Deveske Oece&eYeeJevee kes keee& SJeb eeeie ceW $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
SJeb YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce, vebeeJele& cenue kegC[uehegj leerLe& kes efvecee&Ce Deeefo yengefJeOe meJe&leescegKeer keee&
mebmLeeve eje mebheVe ngS nQ Deewj Jele&ceeve ceW nes jns nQ~

DIGAMBER JAIN TRILOK SHODH SANSTHAN

"DIGAMBER JAIN TRILOK SHODH SANSTHAN" WAS ESTABLISHED AT DELHI
ON THE DAY OF DEEPAWALI IN 1972 BY THE INSPIRATION OF GANINI PRAMUKH
SHRI GYANMATI MATAJI FOR GIVING THE KNOWLEDGE OF THREE LOKAS AS TOLD
BY THE DIVYADHVANI OF TIRTHANKARS FROM BHAGWAN RISHABHDEV UPTO THE
LAST TIRTHANKAR-BHAGWAN MAHAVIR & FOR BUILDING THE STRUCTURE OF
TERAH (13) DWEEP-ETERNAL JAIN TEMPLES OF MADHYALOK. "VEER GYANODAYA
GRANTHMALA" WAS ALSO FOUNDED ON THIS DAY.
GLORIOUS ACHIEVEMENTS OF SANSTHAN- AFTER BUYING THE LAND AT
HASTINAPUR TIRTH, THIS SANSTHAN LAID DOWN THE FOUNDATION STONE OF
SUMERU MOUNTAIN THERE IN 1974. PANCHKALYANAK PRATISHTHAS OF SHRI
MAHAVIR SWAMI & IDOLS OF JINENDRA BHAGWANS OF SUMERU MOUNTAIN &
JAMBOODWEEP, ALL INDIA TOUR OF JAMBOODWEEP GYAN JYOTI & SHRI
RISHABHDEV SAMAVSARAN & BHAGWAN MAHAVIR JYOTI CHARIOT, PUBLICATION
OF RELIGIOUS TEXTS & SAMYAKGYAN MAGAZINE, BUILDING OF LOTUS TEMPLE
ETC., NAMOKAR BANK, NATIONAL-INTERNATIONAL SEMINARS, BHAGWAN
RISHABHDEV INTERNATIONAL NIRVAN MAHAMAHOTSAVA, KALPADRUM
MAHAPOOJA-VISHWASHANTI MAHAVIR VIDHAN ETC. AND ESTABLISHMENT OF
'RISHABHDEV TAPASTHALI' TIRTH AT PRAYAG & BHAGWAN MAHAVIR BIRTHPLACE,
'NANDYAVARTA MAHAL' KUNDALPUR TIRTH ARE THE VARIOUS GLORIOUS ACHIEVE-
MENTS OF THE SANSTHAN AND MANY MORE ARE STILL CONTINUING.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

hebece KeC[ 47 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nefmleveehegj ceWs pebyeterhe jevee

ceOe ueeske ceW DemebKe erhe-mecegeW ceW meJe&eLece erhe kee veece pebyeterhe nw~ Fmekee efvecee&Ce
nefmleveehegj efpe. cesj" (G.e.) ceW efkeee ieee nw~ en pewve Yetieesue jevee nw~ Jeerj. efve. meb.
2505 JewMeeKe Meg. 7 kees megces heJe&le kes efpeveefyebyeeW keer SJeb Jeerj efve. me. 2511 Jew. Meg. 12
kees pebyeterhe kes efpeveefyebyeeW keer hebekeueeCeke eeflee ceneceneslmeJe hetJe&ke mebheVe ngF& nQ~ Fme
pebyeterhe jevee ceW megcesheJe&le mecesle 78 efpevecebefoj keer, 123 osJeYeJeveeW keer efpeveeefleceeSb SJeb
Yejle-SsjeJele leLee efJeosneW kes Ssmes n meceJemejCe kes eleerke ceW 6 elegceg&Keer eefleceeeW efJejepeceeve
nb~w
pebyeterhe mLeue hej meved 1975 ceW YeieJeeve ceneJeerj efJejepeceeve ngS nbw~ hegve keceuecebefoj,
Oeevecebefoj, leervecetefle& cebefoj, lesjnerhe jevee cebefoj Deeefo Deveske cebefojeW kes efvecee&Ce nes egkes nQ
SJeb Jele&ceeve ceW nes jns nQ~ Fme pebyeterhe kes oef#eCe ceW Yejle kes n Keb[eW ceW ceOe kee Deee&Keb[
nw, Deepe kee GheueyOe meeje efJee Fmeer Deee&Keb[ ceW nw~ en pebyeterhe jevee efJee ceW eLece yeej
yeveeF& ieeer nw~ oMe&keieCe Fmes Oejleer kee mJeie& kenles nQ~ Fme pebyeterhe kee oMe&ve kej Deheves
peerJeve kees meheue kejkes Demeerce Deevebo kee DevegYeJe kejW~

JAMBOODWEEP STRUCTURE AT HASTINAPUR

THE FIRST DWEEP AMONGST THE INNUMERABLE DWEEPS-
OCEANS OF THE MADHYALOK IS JAMBOODWEEP. ITS MODEL HAS
BEEN BUILT AT HASTINAPUR DISTT. MEERUT (U.P.). IT IS A STRUCTURE
OF JAIN GEOGRAPHY. PANCHKALYANAK PRATISHTHAS OF THE IDOLS
OF JINENDRA BHAGWAN OF SUMERU MOUNTAIN & JAMBOODWEEP
WERE ORGANIZED ON 3RD MAY 1979 & 2ND MAY 1985 RESPECTIVELY.
IN THIS JAMBOODWEEP STRUCTURE, JINENDRA IDOLS OF 78 JAIN TEM-
PLES INCLUDING THOSE OF SUMERU, 123 IDOLS OF DEV-BHAWANS
AND 6 FOUR- FACED IDOLS REPRESENTING 6 SAMAVSARANS OF
BHARAT-AERAVAT & VIDEHAS ARE CONSECRATED.
LORD MAHAVIR WAS CONSECRATED AT JAMBOODWEEP IN 1975.
LATER LOTUS TEMPLE, MEDITATION TEMPLE, TEEN-MOORTI TEMPLE,
TERAHDWEEP TEMPLE ETC. MANY TEMPLES HAVE BEEN BUILT AND
ARE BEING BUILT PRESENTLY. IN THE SOUTH OF JAMBOODWEEP,
THERE IS MIDDLE ARYAKHAND BETWEEN THE SIX DIVISIONS OF BHARAT
KSHETRA. THIS ARYAKHANDA CONSISTS OF THE PRESENT WORLD.
THIS JAMBOODWEEP STRUCTURE HAS BEEN BUILT FOR THE FIRST
TIME IN THE WORLD. SPECTATORS CALL IT AS 'THE HEAVEN OF THE
EARTH'. ASSIMILATE GREAT PUNYA BY THE DARSHAN OF THIS
JAMBOODWEEP.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 48 hebece KeC[

pebyeterhe %eeve peesefle kee Yeejle YeceCe

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer hesjCee mes GvneR kes memebIe meeefveOe ceW 4 petve 1982
kees efouueer kes ueeue efkeuee cewoeve ceW pebyeterhe kee Deleeke<e&ke YeJe cee[ue he
pebyeterhe %eeve peesefle jLe kee eJele&ve lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer kes
kej keceueeW mes ngDee~ meejs Yeejle ceW veiej-veiej kes YeceCe ceW Deveske pewveeeee& Deeefo
meeOegmebIe, ieefCeveermebIe, Deeefe&kee, #eguueke, #egefuuekee, Yeejke Deeefo kes meeefveOe eehle
ngS leLee jepeheeue, cegKeceb$eer, meebmeo, keefceMvej, [er.Sce., Sme.[er.Sce. Deeefo Deveske
jepekeere DeefOekeeefjeeW ves mLeeve-mLeeve hej mJeeiele kej Deheves kees mejene! ueeKeeW-
ueeKeeW pewve-pewveslej vej-veeefjeeW ves pewveYetieesue kees osKekej SJeb Deefnbmeeceeer Oece& kee
ueeYe ueskej Deheves peerJeve kees Oeve efkeee~ leerve Je<e& kes 1045 efoveeW leke Yeejle YeceCe
kes Deveblej 28 Deewue 1985 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeMeeue hebekeueeCeke eeflee
kes DeJemej hej lelkeeueerve j#eeceb$eer eer vejefmebnjeJe kes kej keceueeW mes Fme %eeve peesefle
keer DeKeb[ mLeehevee keer ieF& nw~

ALL INDIA TOUR OF JAMBOODWEEP GYAN JYOTI

AN ATTRACTIVE MODEL OF JAMBOODWEEP IN THE FORM OF
'JAMBOODWEEP GYAN JYOTI' WAS INAUGURATED BY THE THEN
PRIME MINISTER SMT. INDIRA GANDHI FOR ALL INDIA TOUR AT THE
RED FORT GROUND OF DELHI ON 4TH JUNE, 1982 BY THE INSPI-
RATION & AUSPICIOUS PRESENCE OF GANINI GYANMATI MATAJI
(WITH SANGH). IT TRAVELLED THROUGHOUT THE COUNTRY IN
THE AUSPICIOUS PRESENCE OF VARIOUS JAIN SADHU SANGHS,
GANINI SANGH, ARYIKA, KSHULLAK, KSHULLIKA, BHATTARAKS ETC.
IN DIFFERENT CITIES ALONG WITH THE WELCOME BY A NUMBER
OF STATE OFFICIALS LIKE GOVERNOR, CHIEF MINISTER, M.P.,
COMMISSIONER, D.M., S.D.M. ETC. LACS OF JAINS & NON-JAINS
WERE ACQUAINTED WITH THE JAIN-GEOGRAPHY AND AHIMSA
(NON VIOLENCE) DHARMA THROUGH IT. AFTER ALL INDIA TOUR
OF 1045 DAYS OF THREE YEARS, THIS GYAN JYOTI WAS PERMA-
NENTLY PLACED AT JAMBOODWEEP-HASTINAPUR BY THE THEN
DEFENCE MINISTER-SHRI NARSIMHRAV ON 28TH APRIL 1985 ON
THE OCCASION OF GRAND PANCHKALYANAK PRATISHTHA.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 49 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

mebmLeeve eje efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej SJeb mebieesefeeb

efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-
Fme mebmLeeve eje Deketyej 1978 ceW nefmleveehegj ceW Yeejle kes cetOe&ve pewve
efJeeveeW kee eefMe#eCe efMeefJej efkeee ieee~ Gmekes heMeeled Deveske efMe#eCe-eefMe#eCe
efMeefJej, Oeeve meeOevee efMeefJej Deeefo mebheVe efkees pee egkes nQ~
je^ere-Debleje&^ere mebieesefeeb-
pebyeterhe, pewveieefCele, ef$eueeske efJe%eeve Deeefo veece mes Deveske je^ere-Debleje&^ere
mebieesefeeb keer ieF& nQ~ YeieJeeve ceneJeerj pewve Oece& kes mebmLeeheke nQ Fme Yeeefvle kees
otj kejves kes efueS 4 mes 6 Deketyej 1998 ceW pebyeterhe mLeue hej YeieJeeve $e+<eYeosJe
je^ere kegueheefle meccesueve efkeee ieee, Fmekes ceeOece mes efJeeefJeeeueeeW ceW pewve Oece&
kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe mes ueskej YeieJeeve ceneJeerj heele eewyeerme leerLekejeW
kes Deefnbmeeceeer efmeebleeW kees emeeefjle efkeee ieee~
pewve Oece& Meeele SJeb meeJe&Yeewce Oece& nw~ eeCeercee$e ceWb cew$eerYeeJe keer mLeehevee kejves
Jeeuee nw~ en efmeeble peve-peve leke hewueeee ieee~

TEACHING-TRAINING CAMPS AND SEMINARS BY SANSTHAN

TEACHING-TRAINING CAMPS- SANSTHAN ORGANIZED A
'TRAINING CAMP' OF HIGH LEVELLED JAIN SCHOLARS OF INDIA
AT HASTINAPUR IN OCTOBER 1978. AFTER THAT VARIOUS TEACH-
ING-TRAINING CAMPS, MEDITATION CAMPS ETC. HAVE BEEN OR-
GANIZED FROM TIME TO TIME.
NATIONAL-INTERNATIONAL SEMINARS- A NUMBER OF NA-
TIONAL-INTERNATIONAL SEMINARS ON THE SUBJECTS LIKE
JAMBOODWEEP, JAIN MATHEMATICS, COSMOLOGY ETC. HAVE
BEEN ORGANIZED. TO ERADICATE THE WRONG NOTION THAT
'BHAGWAN MAHAVIR IS THE FOUNDER OF JAINISM', "BHAGWAN
RISHABHDEV NATIONAL VICE CHANCELLORS' CONFERENCE"
WAS ORGANIZED AT JAMBOODWEEP FROM 4TH TO 6TH OCT.
1998. THE NON-VIOLENCE PRINCIPLES OF 24 TIRTHANKARS
FROM LORD RISHABHDEV TO LORD MAHAVIR WERE DISSEMI-
NATED IN UNIVERSITIES THROUGH THIS CONFERENCE.
"JAIN DHARMA IS ETERNAL AND UNIVERSAL & IT ESTABLISHES
FRIENDLINESS BETWEEN ALL THE CREATURES", THIS PRINCIPLE
WAS PREACHED TO MASSES.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 50 hebece KeC[

eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer pevcepeebleer Deeefo keee&ece

Yeejle keer jepeOeeveer efouueer ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes ew$e ke=. 9, meved 1997
keer $e+<eYepeebleer kes efove eer $e+<eYeosJe peebleer Je<e& Ieesef<ele efkeee ieee SJeb Fme Je<e& Deveske keee&ece mebheVe
efkees iees~ Fmeer Je<e& Deketyej ceW pewveOece& keer DeveeefoefveOevelee efme kejves nsleg efouueer efjbiejes[ hej efJeMeeuelece
keuheogce ceb[he ceW eewyeerme keuhegce ceneceb[ue efJeOeeve ceW 3000 mes DeefOeke vej-veeefjeeW ves eeJeleea Deeefo
yevekej kesMeefjee heefjOeeve ceW hetpee efJeOeeve efkeee leLee ueeKeeW eeuegDeeW ves oMe&veeefo kee ueeYe efueee~
Deveblej $e+<eYepeebleer Je<e& meceeheve kes mecee YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee MegYeejbYe,
Fmeer Je<e& 4 mes 6 Deketyej leke nefmleveehegj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve, 4 hejJejer
meved 2000 kees YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneslmeJe kee GodIeeve Deeefo keee& mebheVe ngS~
hegve meved 2000 ceW eerleefJenej-efouueer kes Je<ee&eesie ceW Deketyej ceW kewueeMe heJe&le ceevemejesJej ee$ee
kee DeYetlehetJe& Deeeespeve eerleefJenej pewve meceepe eje efkeee ieee~ Fve meYeer DeeeespeveeW ceW YeieJeeve ceneJeerj
pewveOece& kes mebmLeeheke veneR nQ elegled pewveOece& Meeele, meeJe&Yeewce SJeb eeke=efleke nw, eeCeercee$e kee efnle kejves
Jeeuee nw leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe mes ueskej YeieJeeve ceneJeerj leke leerLekej YeieJebleeW kes efmeeble meejs efJee kes
efueS efnlekeejer nQ, ener GsMe jne nw~

BIRTH ANNIVERSARY ETC. PROGRAMMES OF

THE FIRST TIRTHANKAR-LORD RISHABHDEV
BY THE INSPIRATION OF GANINI PRAMUKH SHRI GYANMATI MATAJI "SHRI
RISHABHDEV JAYANTI" YEAR WAS ANNOUNCED ON THE DAY OF RISHABH JAYANTI-
CHAITRA KRISHNA 9, 1997 AT DELHI AND A NUMBER OF PROGRAMMES WERE
ORGANIZED DURING THIS YEAR. IN OCTOBER, "CHAUBEES KALPADRUM
MAHAMANDAL VIDHAN" WAS PERFORMED IN GRAND KALPADRUM MANDAP AT RING
ROAD-DELHI TO ESTABLISH THE ETERNITY OF JAIN DHARMA. 3000 DEVOTEES
PARTICIPATED IN THIS VIDHAN AND LACS OF PEOPLE CAME TO VISIT THE EVENT.
LATER AT THE END OF THIS RISHABH JAYANTI YEAR, PROGRAMMES LIKE IN-
AUGURATION OF "BHAGWAN RISHABHDEV SAMAVSARAN SHRIVIHAR" (9TH APR.
1998), "BHAGWAN RISHABHDEV NATIONAL VICE-CHANCELLORS' CONFERENCE"
(4TH TO 6TH OCT. 1998) AT HASTINAPUR, INAUGURATION OF "BHAGWAN RISHABHDEV
INTERNATIONAL NIRVAN MAHOTSAVA" ON 4TH FEB. 2000 ETC. WERE PERFORMED.
AFTERWARDS, PREET VIHAR JAIN SAMAJ-DELHI ORGANIZED GRAND"KAILASH
PARVAT MANSAROVAR YATRA" AT PREET VIHAR, DELHI IN OCT. 2000 DURING THE
VARSHAYOG. ALL THESE ACTIVITIES WERE AIMED AT PREACHING TO THE MASSES
THAT "BHAGWAN MAHAVIR IS NOT THE FOUNDER OF JAIN DHARMA" BUT THIS
DHARMA IS ETERNAL , UNIVERSAL, NATURAL & BENEFICIAL FOR ALL THE CREA-
TURES AND THE PRINCIPLES OF TIRTHANKAR BHAGWANTS FROM LORD
RISHABHDEV TO LORD MAHAVIR ARE ADVANTAGEOUS FOR THE WHOLE WORLD.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

hebece KeC[ 51 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

evLe leLee heef$ekee kes ekeeMeve SJeb Ceceeskeej ceneceb$e yeQke

evLeceeuee ekeeMeve-
mebmLeeve kes Debleie&le Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee mes hetpe ieefCeveer ecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer eje DevegJeeefole, efueefKele SJeb Devegceesefole Ssmes 200 mes DeefOeke Demeneer,
<edKeb[eiece Deeefo mes ueskej yeeue efJekeeme leke ueeKeeW-ueeKeeW evLe ekeeefMele nes egkes nQ~
mecei%eeve heef$ekee-
eejeW DevegeesieeW mes meceefvJele mJeeOeeeesheeesieer Ssmeer mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee
meved 1974 mes pewveOece& keer eYeeJevee kej jner nw~
Ceceeskeej ceneceb$e yeQke-
8 Deketyej 1995 kees Mejod hetefCe&cee kes efove Ceceeskeej ceneceb$e yeQke keer mLeehevee
keer ieF&~ pewve-pewveslej, Deeyeeue Je= ves ueeKeeW ueeKe ceb$e efueKekej Fme yeQke ceW pecee efkees nQ,
pees efke kejes[eW keer mebKee ceW pebyeterhe mLeue hej DeueceeefjeeW ceW megjef#ele jKes nQ~ Fvekeer
efkejCesb meejs Yeejle ceW Meebefle keer mLeehevee kej jner nQ~ es meYeer meJe&leescegKeer ekeeMeve Deewj uesKeve
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ner nes jns nQ~

PUBLICATION OF SCRIPTURES-MAGAZINE AND

NAMOKAR MAHAMANTRA BANK
PUBLICATION OF GRANTHMALA- "VEER GYANODAYA
GRANTHMALA" OF SANSTHAN HAS PUBLISHED LACS OF COPIES OF
ABOVE 200 SCRIPTURES LIKE ASHTSAHASTRI, SHATKHANDAGAM, BAL-
VIKAS ETC., WRITTEN & TRANSLATED BY PUJYA GANINI PRAMUKH SHRI
GYANMATI MATAJI.
SAMYAKGYAN MAGAZINE- 'SAMYAKGYAN MONTHLY MAGAZINE'
CONSISTING OF ALL THE FOUR ANUYOGS IS BEING PUBLISHED BY
SANSTHAN FROM 1974. IT IS QUITE USEFUL FOR SWADHYAYA (RELI-
GIOUS STUDIES).
NAMOKAR MAHAMANTRA BANK-THIS BANK WAS ESTABLISHED
ON THE DAY OF SHARAD POORNIMA-8TH OCTOBER IN 1995. JAINS-
NONJAINS, CHILDREN-OLD AGED ALL HAVE WRITTEN & SUBMITTED
LACS OF MANTRAS IN THIS BANK AND THUS CRORES OF MANTRAS
HAVE BEEN ASSIMILATED AT JAMBOODWEEP. BY THE RAYS OF THESE
MANTRAS PEACE IS ESTABLISHED ALL AROUND. ALL THESE ACTIVI-
TIES ARE THE RESULT OF THE INSPIRATION OF PUJYA MATAJI.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 52 hebece KeC[

ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje Deveske leerLeeX kes efJekeeme

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deveske leerLeeX hej efJekeeme nsleg pees
veJeefvecee&Ce keer esjCeeeW oer nQ, GveceW mes keg efJeMes<e veece eneb emlegle nQ-
nefmleveehegj ceW pebyeterhe jevee, Deefn$e ceW leerme eewyeermeer efpeveeeflecee mLeehevee,
DeeesOee ceW leerve eewyeermeer SJeb $e+<eYeosJe meceJemejCe cebefoj, efkewleveiej ceW eewyeermeer cebefoj,
ef$eueeskehegj ceW heeefjpeele efmeeLe&Je=#e mLeehevee, efouueer-eerleefJenej ceW $e+<eYeosJe keceuecebefoj,
efouueer jepeeyeepeej ceW $e+<eYeosJe keerefle&mlecYe SJeb heeJeehegjer jevee, cesj" (G.e.)-keceueeveiej
ceW keceue-keceue hej yeerme leerLekej SJeb eewyeerme leerLekej efpeve eeflecee mLeehevee, ceneJeerj peer
(DeefleMee #es$e) MeebefleJeerjveiej ceW ceboej efmeeLe&Je=#e mLeehevee, meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej
Oeece jevee, ceebieerlegbieer ceW DeesejMele keceuehe$eeWs hej 1008 efpeveeeflecee mLeehevee SJeb heJe&le
hej 108 heg Gegbie eer$e+<eYeosJe cetefle& efvecee&Ce esjCee, keJeueevee (ceneje^) ceW efJeMeeue
efpevecebefoj esjCee, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj esjCee, yeerveeLe-Deeheo ceW
eewyeerme leerLekej ejCemLeehevee esjCee, eeeie#es$e hej leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
mLeehevee, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegb[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj,
YeieJeeve $e+<eYeosJe efpevecebefoj, veJeen Meebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer efpevecebefoj SJeb
vebeeJele& cenue Deeefo kes efvecee&Ce keer efJeMes<e esjCeeeW oer nQ~ es leerLe& meowJe efpeveMeemeve keer
eYeeJevee kejles jnW, ener cebieue YeeJevee nw~

DEVELOPMENT OF VARIOUS TIRTHS BY

GANINIPRAMUKH SHRI GYANMATI MATAJI
PUJYA GANINI PRAMUKH SHRI GYANMATI MATAJI HAS INSPIRED FOR
THE NEW DEVELOPMENT AT VARIOUS TIRTHS, SOME SPECIFIC ARE
AS FOLLOWS-
JAMBOODWEEP CREATION AT HASTINAPUR, RISHABHDEV LOTUS
TEMPLE AT PREET VIHAR-DELHI, RISHABHDEV KIRTISTAMBH &
PAWAPURI MODEL AT CONNAUGHT PLACE-DELHI, INSPIRATION FOR
BUILDING 108 FT. HIGH IDOL OF SHRI RISHABHDEV AT MANGITUNGI
(MAHARASHTRA) MOUNTAIN, INSPIRATION FOR THE CONSECRATION
OF THE FEET OF 24 TIRTHANKARS AT BADRINATH-ASHTAPAD, ESTAB-
LISHMENT OF TIRTHANKAR RISHABHDEV TAPASTHALI TIRTH AT
PRAYAG, SPECIAL INSPIRATION FOR THE CONSTRUCTION OF BHAGWAN
MAHAVIR JINMANDIR , BHAGWAN RISHABHDEV JINMANDIR,
NAVGRAHSHANTI JINMANDIR, TRIKAL CHAUBEESI JINMANDIR &
NANDYAVART PALACE ETC. AT LORD MAHAVIR BIRTHPLACE-
KUNDALPUR (NALANDA, BIHAR)ETC. MAY THESE TIRTHS SPREAD THE
ILLUMINATION OF JAIN DHARMA FOR ALL TIMES TO COME, THIS ONLY, IS
THE HEARTY WISH.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 53 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj kes eefle eeefuele YeevleOeejCeeDeeW kees otj kejW!

ueseK
f ekee-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
pewveOece& keer Meeele melelee kes Devegmeej Jele&ceeve kece&egie ceW eewyeerme leerLekej ceneheg<eeW ves Yeejle keer
Oejleer hej pevce ueskej Oece&leerLe& kee eJele&ve efkeee nw~ GveceW mes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe ngS Deewj
Debeflece YeieJeeve ceneJeerj nQ, Gvekes meJeexoeer efmeevleeWW ceW Deefnbmee Deewj Deveskeeble ecegKe efmeeble nQ~ Jele&ceeve
ceW YeieJeeve ceneJeerj kee Meemeve eue jne nw efkevleg ceneJeerj kes eefle keg DeeOegefveke MeesOekelee&DeeW ves Yeebefle hewoe
kej oer efke ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ SJeb Gvekee pevce JewMeeueer ceW ngDee Lee~
nceejs mJeleb$e Yeejle kes eLece eOeeveceb$eer mJe. heb. peJeenj ueeue vesn ves Yeer DepeevekeejerJeMe Deheveer
hegmleke ef[mkeJejer Dee@he Fbe[f ee ceW efueKe efoee efke "MAHAVIR WAS THE FOUNDER OF JAINISM."
DeLee&led ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke Les~ Fmeer Jeekee kee DevegmejCe kejkes efueKeer ieF& FeflenemekeejeW keer
hegmlekeeW ceW mebMeesOeve kejves kee lespe DeefYeeeve hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves eueeee~ leye Yeejle
kes Jele&ceeve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer SJeb ceeveJe mebbmeeOeve efJekeeme ceb$eer [e. cegjueer ceveesnj peesMeer
ves mejkeejer mlej hej hee"ehegmlekeeW ceW Gme $egef kee mebMeesOeve kejJeeee~ 4 hejJejer 2000 kees ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes efkees iees YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneslmeJe kes GodIeeve
DeJemej hej efouueer ceW eOeeveceb$eer eer Jeepeheseer peer ves efJeMeeue meYee kees mecyeesefOele kejles ngS kene Lee efke
keewve kenlee nw efke YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke Les~ Gvemes hetJe& 23 leerLekej Deewj nes egkes nQ GveceW
mes 23JeW leerLekej heee&veeLepeer keer eeflecee nceejs eOeeveceb$eer keeee&uee ceW Deepe Yeer efJeeceeve nw~
Fmeer ekeej Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& kegC[uehegj (efveke veeueboe-efyenej) kes cenejepee efmeeLe& keer
cenejeveer ef$eMeuee mes pevces YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kees Jele&ceeve ceW efJeJeeefole kejves kee ece Meg ngDee
nw efkevleg Gme mebyebOe ceW efoiecyej pewve Deeiece kes eeeervelece ebLeeW (efleueeseheCCeefe, GejhegjeCe, OeJeuee,
peeOeJeuee, JeerjefpeefCevo eefjG, ceneJeerjhegjeCe Deeefo) kes DeeOeej mes JeemleefJekelee peevevee DeeJeMeke nw~
efmelLejeeefheekeeefjCeerefnb Ceejefcce kegC[ues Jeerjes~
GejheiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~549~~
(ef l euees eheCCeef e, eGlLees
ceneefOeeejes, he=. 210)
DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj kegC[uehegj (veeueboe) efyenej ceW efhelee efmeeLe& Deewj ceelee efeekeeefjCeer mes ew$e
Megkeuee $eeesoMeer kes efove Gejeheeuiegveer ve#e$e ceW hewoe ngS~
Fme ekeej kes leuemheMeea Deeiece%eeve mes DeveefYe%e mJeleb$e Yeejle kes eLece je^heefle mJe. eer jepesv emeeo
peer ves meved 1956 ceW MeesOekelee&DeeW eje efyenej eeble kes yemee{ eece ceW yemeeF& ieF& JewMeeueer ceW Ske mceejke
kee efMeueeveeme kej Gmes yeew SJeb esleecyej ceeveleevegmeej ceneJeerj keer pevceYetefce Ieesef<ele kej efoee~ efoiecyej
pewve meceepe kes Jeefjlece meeOeg-meeefOJeeeW SJeb Deeieceefve efJeeveeW kees Fme efJeJeeefole efJe<ee mes heefjefele
kejees efyevee efueS iees Ge efveCe&e kees meceepe keer eeueg pevelee ves keYeer mJeerkeej veneR efkeee Deewj
JeemleefJeke eeeerve kegC[uehegj keer ner pevceYetefce kes he ceW Jebovee kejleer jner, hegve YeieJeeve ceneJeerj 2600JeeB
pevcekeueeCeke ceneslmeJe (meved 2001 mes 2002 leke eeefuele) kes meboYe& ceW mejkeej eje JewMeeueer ceW ceneJeerj
pevceYetefce kes efJekeeme ceW kejes[eW hees keer jeefMe kee Devegoeve Ieesef<ele nesves hej pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 54 hebece KeC[

hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Yeejle keer mechetCe& efoiecyej pewve meceepe kees
YeieJeeve ceneJeerj keer meeer pevceYetefce kegC[uehegj kes peerCeexej SJeb efJekeeme keer esjCee eoeve keer~ Gmeer esjCee
kes heuemJehe pevceYetefce ceW 11 efomecyej 2002 mes efJekeeme keee& eejbYe ngDee~ kegC[uehegj kes vebeeJele& cenue
ceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee Lee FmeefueS Fme mLeue kee veece vebeeJele& mLeue nw~
Fme efJe<ee ceW JeemleefJekelee en nw efke DeeOegefveke FeflenemekeejeW eje ceeve YeieJeeve ceneJeerj kes mecee
ieCeleb$e Meemeve, ceneJeerj kes JewMeeefueke, efJeosnoe Deeefo veece, Gvekee efueefJeJebMe SJeb JeefppeefJeosn peveheo
Deeefo Meyo efkemeer Yeer efoiecyej pewve Deeiece ebLeeW ceW veneR nQ~
eeeerve pewve ebLeeW keer eceeCelee SJeb eeueg pevelee keer YeeJeveeDeeW kes DeeOeej hej Yeejle mejkeej kes
hegjelelJe efJeYeeie ves Yeer hegjelelJe mee#eeW kes Devegmeej kegC[uehegj (veeueboe) kees ner YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce yeleeee nw-
"KUNDALPUR-BARAGAON NEAR NALANDA IS THE CONSIDERED BELIEF OF
DIGAMBER JAINAS AS MAHAVIR'S BIRTH PLACE..........(Directory of Bihar Archae-
ology Pg. 264). hee&ve efJeYeeie kes jepeieerj heesu[j ceW Yeer mhe efueKee nw-
KUNDALPUR-THE DIGAMBER SECT OF THE JAINS BE-
LIEVES THAT LORD MAHAVIR WAS BORN AT KUNDALPUR,
18 KM FROM RAJGIR.
YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve mes mebyebefOele Deveske ekeej keer YeebefleeeW kes Debleie&le keg efJeosMeer SJeb Yeejleere
FeflenemekeejeW ves yeew SJeb esleecyej ebLeevegmeej JewMeeueer kees pevceYetefce kene efkevleg peye Jes Yeer efoiecyej pewve
eeeerve ebLeeW mes heefjefele ngS lees GvneWves Deheveer ceevelee kees heefjJeefle&le efkeee~ Fmekee Ske pJeueble GoenjCe
[e. nce&ve pewkeesyeer eje Ske esleecyej pewveeeee& kes heeme 29 ceee& meved 1911 kees efueefKele Gme he$e kee vecetvee
eneB emlegle nw-
Dear Sir,
I had much pleasure in the receiving your letter dated Feb. 27 Which contained
good news from you and kind Wishes for me. I also beg to acknowledge receipt of mate-
rial, which contains useful information of Nalanda and Kundalpur being birthplace of Lord
Mahavira. It becomes very useful to me, in many ways. You have urged me to rewrite my
article on "Jainism" in the Encyclopedia of religion & ethics. Regarding Kundalpur near
Nalanada, there are some references in Tiloipanntti, I agree with them.
I hope, however to induce Prof. W. Sohribring who is without doubt our best Jain
Scholar, historian, well groomed in Siddhanta to undertaka a similar work. I am sure that
he will do important work for Jain world.
Mr. K.P. Modi sent me some photographs of Kundalpur.
Hoping your well.
I remain yours sincerely
29 March 1911 (HERMANN JACOBI)
Fme ekeej eeeerve efoiecyej pewve DeeieceebLe, MeleeefyoeeW mes eueer Dee jner heejcheefjke ee, hegjelelJe
SJeb hee&ve Deeefo mejkeejer ceeveleeDeeW kees osKeles ngS meved 1968 ceW pewve meceepe kes Gekeesef kes efJeeved
efpeveMeemevejlve hebef[le eJej Yeer megcesjebo pewve efoJeekej, efmeJeveer, ceOeeosMe ves Deheveer hegmleke ceneeceCe
ceneJeerj ceW efueKee nw-
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 55 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

keg ueesie kegC[uehegj efpeues kees JewMeeueer veiejer kee Ske DebMe kenles nQ~ Jes cegpehehejhegj kes nepeerhegj meye-
ef[Jeerpeve ceW efmLele yemee{ kees JewMeeueer ceeveles nQ Deewj Gmekes Debleie&le Jele&ceeve JeemegkegC[ kees kegC[eece kenles
nQ~ efoiecyej pewve Deeiece ceW ceneJeerj kee veneR, Gvekeer peveveer efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) kee JewMeeueer mes mebyebOe
heeee peelee nw~
YeieJeeve ceneJeerj keer ceelee DeJeMe efJeMeeueehegjer keer heg$eer LeeR, efkevleg efoiecyej Deeieceevegmeej YeieJeeve kee
pevcemLeeve kegC[uehegj (kegC[hegj) veiej Lee~
en megYeeef<ele iebYeerj leLee DeLe&hetCe& nw-
Gecee Deelcevee Keelee: efheleg: Keeleee ceOecee:~
DeOecee ceelegueKeelee: emegjeeeOeceeOecee:~~
Geceheg<e Deheves iegCeeW kes keejCe eefme nesles nQ~ ceOece heg<e Jes nQ pees Deheves efhelee kes keejCe eefmeef
heeles nQ, DeOece esCeer kes Jeefe Deheves ceecee kes keejCe efJeKeele nesles nQ, Deheves emegj kes keejCe pees eeflee
heeles nQ Jes ceneDeOece esCeer kes Jeefe nbQ efkevleg leerLekej lees eseW ceW Yeer es heg<e nesles nQ~
meejebMe en nw efke YeieJeeve ceneJeerj kee pevce kegC[uehegj kes vebeeJele& cenue ceW ngDee Lee~ efleueeseheCCeefe,
OeJeuee, peeOeJeuee, ebLe ceW Gme veiej kee veece kegC[uehegj Deeee nw leLee GejhegjeCe ceW Gmeer kees kegC[hegj
veece mes mecyeesefOele efkeee nw efkevleg JeemegkegC[, #eef$eekegC[, kegb[eece ee yeeeCekegb[ Deeefo veece efoiecyej pewve
Deeiece ceW veneR Deeles nQ Dele: pevcemLeue kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kees ceneve heefJe$e leerLe& kes he ceW ceevekej
meYeer leerLe&ee$eer Fmekeer eehetJe&ke Jebovee kejW Deewj JewMeeueer kees cee$e ceneJeerj keer veefveneue ceevevee eeefnS~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 56 hebece KeC[

YeieJeeve ceneJeerj kee 2600 JeeB pevcekeueeCeke Je<e&

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves memebIe efouueer mes efJenej kej 1 peveJejer 2001 kees leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer, eeeie efoiebyej pewve leerLe& hej eJesMe kejkes 2600 ceb$eeW mes meceefvJele efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve hetCe&
efkeee~ 6 Deewue 2001 kees YeieJeeve ceneJeerj peebleer kes je^ere GodIeeve kes DeJemej hej Fueeneyeeo Menj ceW en
efJeOeeve kejeee ieee~
hegve YeieJeeve heeeYe kes eej keueeCeke mes heefJe$e keewMeebyeer-eYeemeefieefj ceW YeieJeeve heeeYe keer 2 heg SJeb
7 heg keer Ssmeer eefleceeDeeW keer eeflee leLee YeieJeeve ceneJeerj keer Deenej uesles cege ceW eeflecee SJeb meleer ebovee keer
Deenej osles ngS cetefle& kees mLeeefhele kej GvnW Keerj kee Deenej oskej eeJeke-eeefJekeeDeeW ves ueieYeie 2565 Je<e& hetJe& keer
mce=efle kees ognjeee~
Deveblej eYeemeefieefj mes efJenej kej efouueer ceW Je<ee&eesie kes Debleie&le Deketyej 2001 ceW YeieJeeve ceneJeerj kes
2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Gheue#e ceW efJeMeeue ceneJeerj ceb[he ceW 26 ceb[ue yeveekej 2600-2600 jlveeW
kees e{eles ngS npeejeW YeeeW ves efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve mebheVe efkeee~
oerheeJeueer, 15 veJebyej 2001 kees kevee@ huesme ceW DeeJeeue efoiebyej pewve cebefoj kes heefjmej ceW heeJeehegjer jevee
yeveJeekej 2600 YeeeW ves 2600 efveJee&Ce uee[t e{ekej cenleer Oece&eYeeJevee keer~ Fmeer ekeej Deveske efJeeeuee-
ceneefJeeeueeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj mebyebOeer meeefnle hengbee kej eJeeve, eMvecebe, mebieeser Deeefo Deveske Oece&eYeeJevee
kes keee& hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mebheVe ngS nQ~
2600TH BIRTH-ANNIVERSARY YEAR OF LORD MAHAVIR
GANINI GYANMATI MATAJI COMPLETED "VISHWASHANTI (WORLD PEACE) MAHAVIR
VIDHAN" OF 2600 MANTRAS AFTER ENTERING "TIRTHANKAR RISHABHDEV TAPASTHALI",
PRAYAG DIGAMBER JAIN TIRTH ON 1ST JANUARY 2001 AFTER VIHAR (ON FOOT JOUR-
NEY) FROM DELHI WITH HER SANGH. THIS VIDHAN WAS PERFORMED AT ALLAHABAD
CITY ON THE OCCASION OF NATIONAL INAUGURATION OF BHAGWAN MAHAVIR JAYANTI
ON 6TH APRIL 2001.
THEN PANCHKALYANAK PRATISHTHA OF 2 & 7 FT. HIGH IDOLS OF LORD
PADMAPRABH WAS PERFORMED AT KAUSHAMBI-PRABHASGIRI, THE PIOUS LAND OF 4
KALYANAKS OF LORD PADMAPRABH. AT THE SAME TIME, THE IDOLS OF BHAGWAN
MAHAVIR AND SATI CHANDNA IN THE POSTURES OF TAKING AHAR (MEALS) & GIVING
AHAR RESPECTIVELY WERE ESTABLISHED THERE AND DEVOTEES REVIVED THE HIS-
TORY OF 2565 YEARS BACK BY GIVING THE AHAR OF KHEER TO BHAGWAN.
LATER PUJYA MATA JI REACHED DELHI WHERE DURING THE VARSHAYOG,
'VISHWASHANTI MAHAVIR VIDHAN' WAS PERFORMED BY THOUSANDS OF DEVOTEES
WITH OFFERING 2600-2600 JEWELS AT 26 MANDALS IN GRAND MAHAVIR MANDAP IN
OCT. 2001.
ON DEEPAWALI, 15TH NOV. 2001, 2600 DEVOTEES OFFERED 2600 NIRVAN LADOOS
AT PAWAPURI STRUCTURE BUILT IN THE CAMPUS OF AGRAWAL DIGAMBER JAIN TEM-
PLE AT CONNAUGHT PLACE, DELHI. VARIOUS QUIZ-SEMINARS ETC. WERE ORGANIZED
IN A NUMBER OF SCHOOLS & COLLEGES AFTER DISTRIBUTING THE JAIN LITERATURE
THERE. SIMILARLY A LOT OF RELIGIOUS ACTIVITIES WERE PERFORMED BY THE INSPI-
RATION OF PUJYA MATAJI IN 2600TH BIRTH ANNIVERSARY YEAR.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 57 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hebekeueeCeke eeflee SJeb cenekegcYecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe eMeefmle

YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW heew<e ke=<Cee 10, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2529,
efoveeBke 29.12.2002 kees ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee memebIe cebieue heoehe&Ce ngDee~ Fmeer efove ceOeevn
ceW yeveejme kes eser eer $e+<eYeoeme pewve kes megheg$e eer oerheke kegceej pewve ves ceneJeerj ceefvoj kee efMeueeveeme efkeee~
heew<e Megkeuee 3 kees $e+<eYeosJe ceefvoj kee efMeueeveeme ngDee~ ceeIe Megkeuee 5 kees YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meJee ieejn
heg Tbbeer heeemeve eeflecee Jesoer hej efJejepeceeve keer ieF SJeb ceeIe Megkeuee 6 kees YeieJeeve ceneJeerj keer meJee ome heg
Gegbie Ke[dieemeve eeflecee Jesoer hej efJejepeceeve keer ieF~
ceeIe Megkeuee 6 mes 11, efoveeBke 7 mes 12 hejJejer 2003 leke hebekeueeCeke eeflee mecheVe ngF&~
PeC[ejesnCe eer yeeyetueeue pewve hene[s nwojeyeeo ves efkeee~ ceeIe Megkeuee 8 kees YeieJeeve keer jepemeYee ceW Yeejle kes
j#eeceb$eer eer peepe& hevee[erpe DeeS~ ceeIe Megkeuee 9 kees leerLekej pevceYetefce efJekeeme cene DeefOeJesMeve keer meYee ceW
jsueceb$eer eer efveleerMe kegceej DeeS~
Deenejcege Jeeueer YeieJeeve ceneJeerj eeflecee kees cenemeleer evovee eje efoveeBke 11.2.2003 kees Keerj
kee Deenej oskej efJeMes<e DeenejefJeefOe efoKeueeF& ieF&~ Fmeer efove ceOeevn meceJemejCe meYee ceW efyenej eosMe kes
jepeheeue eer efJeveeso eb heeb[s DeeS~
ceeIe Megkeuee 11 kees cees#ekeueeCeke efJeefOe kes Devevlej DemLeeeer ke#e ceW ef$ekeeue eewyeermeer kes 72
YeieJeeve keer eefleceeSb SJeb hegjeves cebefoj ceW eer keceueebo pewve Keejer yeeJeueer- efouueer meheefjJeej kes meewpeve mes
veJeefveefce&le keerefle&mlecYe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer 8 heefleceeSb efJejepeceeve keer ieF~ ceOeevn ceW YeieJeeve ceneJeerj heeflecee
kee otOe, oner Deeefo mes hebeece=le DeefYe<eskehetJe&ke 1008 cenekegcYeeW mes cenekegcYecemlekeeefYe<eske mecheVe ngDee~
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW, Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer kes
ceeie&oMe&ve ceW SJeb heer"eOeerMe #egguueke ceesleermeeiej cenejepe kes efveoxMeve ceW leLee kece&eesieer ye. eer jJeerv kegceej pewve
kes meleeemeeW mes mecheVe Fme hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe ceW pecyeerhe-nefmleveehegj efveJeemeer mebefnleemetefj eefleeeee&
eer vejsMe kegceej pewve SJeb efkewleveiej efveJeemeer egJeejlve heb. Dekeuebke pewve eefleeeee& ves Meeeese efJeefOehetJe&ke
mecemle eefleceeDeeW keer eeflee keer~
Fme eeflee ceW ceelee-efhelee yeveves kee meewYeeie meeGLe Skeme-efouueer kes es<"er (mebIeheefle) eer ceneJeerj
emeeo pewve Je meew. kegmegceuelee pewve, meewOece& Fv-FveCeer yeveves kee meewYeeie yeveejme kes oerheke kegceej pewve Je meew.
megYeeef<eveer pewve, kegyesj yeveves kee hegCe Deeje efveJeemeer eer keceue kegceej pewve Je meew.Deveghecee pewve ves eehle efkeee~
ceneje^ kes ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue ves 7 efove eerefleYeespe kejekej 13.2.2003 kees Deeme-heeme
keer pevelee kee YeC[eje (Yeespeve) kejeee~
Fme vebeeJele& cenue heefjmej kes cebefojeW ceW efJejepeceeve eefleceeSb mebhetCe& efJee kes efueS cebieuekeejer nesJeW~
emlegefle-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej cenejepe
PANCHKALYANAK PRATISHTHA WAS PERFORMED FROM 7TH FEB. TO 12TH FEB.
2003 AT NANDYAVARTA PALACE OF BHAGWAN MAHAVIR BIRTHPLACE-KUNDALPUR
(NALANDA) AND MAHAKUMBHMASTAKABHISHEK OF LORD MAHAVIR IDOL WAS
PERFORMED ON 12TH FEB. 2003 IN THE AUSPICIOUS PRESENCE & BY THE INSPI-
RATION OF PUJYA GANINI SHRI GYANMATI MATAJI (WITH SANGH).

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj efo. pewve meefceefle, vebeeJele& cenue

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 58 hebece KeC[

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW

kegC[uehegj ceneslmeJe (eLece)
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes
Gvekes memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle SJeb hee&ve efJeYeeie-efyenej
mejkeej kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Jeerj efve. meb. 2529 ceW Deeefeve Meg. $eeesoMeer mes hetefCe&cee leke (efo. 8 mes 10
Deketyej 2003) kegC[uehegj ceneslmeJe Deeeesefpele efkeee ieee~
Fme ef$eefoJemeere ceneslmeJe ceW leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe SJeb De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve kes
vewefceefeke DeefOeJesMeve ngS~ efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes DeefOeJesMeve ceW mebmLeeve eje
eefleJe<e& efoes peeves Jeeues hegjmkeej (pecyeterhe hegjmkeej SJeb Deeefe&kee jlveceleer hegjmkeej) eoeve efkees iees~
10 Deketyej MejohetefCe&cee kes efove hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer 70JeeR pevcepeebleer kes DeJemej hej mebmLeeve eje
meebmeo eer Oevebpee kegceej pewve (hetJe& efJeejepeceb$eer) kees YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue SJee[& (YeieJeeve $e+<eYeosJe
Debleje&^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& 2000 ceW Ieesef<ele) mes mecceeefvele efkeee ieee~
ceneslmeJe ceW kesvere ueIeg Geesieceb$eer eer meer.heer. "ekegj leLee efyenej eevle kes ceneceefnce jepeheeue veeecetelf e& eer Sce.jecee
peesef eme cegKe DeefleefLe kes he ceW heOeejs leLee osMeYej mes npeejeW eeueg YeeeW ves heOeejkej ceneslmeJe ceW Yeeie efueee~
hetpe ceeleepeer ves Fme DeJemej hej DeefKeue Yeejleere leerLekej pevceYetefce efJekeeme meefceefle keer Iees<eCee kejles
ngS mechetCe& efoiecyej pewve meceepe kees eewyeermeeW YeieJeeve keer pevceYetefceeeW kes peerCeexej SJeb efJekeeme nsleg esjCee eoeve
keer~ ceneslmeJe ceW mecheVe ngS DeefOeJesMeveeW ceW pewve meceepe kes cetOe&ve efJeeveeW ves heOeejkej YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce
kegC[uehegj kes eefle Deveve ee Jee kejles ngS hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW Deheveer efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
KUNDALPUR MAHOTSAVA(FIRST)
On the valuable inspiration and presence of the most venerable Jain Sadhvi Pujya Ganini
Pramukh Aryika Shiromani Shri Gyanmati Mataji, Bhagwan Mahavir Janmabhumi Kundalpur
Digambar Jain Samiti & Tourism Department, Bihar togetherly conducted a three days Kundalpur
ceremonial programme Kundalpur Mahotsava from 8th to 10th Oct. 2003.
During this programme executive meetings of Tirthankar Rishabhdev Jain Vidvat Mahasangh
and Akhil Bhartiya Digambar Jain Mahila Sangathan were organized. And in one of the sessions,
Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan, Jambudvip-Hastinapur distributed its annual awards
(Jambudvip award & Aryika Ratnamati award).
On the occasion of the 70th birth-day ceremony of Pujya Mataji on 10th Oct., the Member of
Parliament-Shri Dhananjay Kumar Jain (Former Finance Minister) was awarded by the institute
(Jambudvip-Hastinapur) with Bhagwan Rishabhdev National Award.
In the crowd of thousands of devotees Shri C.P. Thakur, the central minister of small scale
industries and the governor of Bihar State-Justice Shri M. Rama Jois took part as the chief guests.
On this occasion, with declaring about Akhil Bhartiya Tirthankar Janmabhumi Vikas Samiti,
Pujya Mataji gave an inspiration for the development & restoration of the birth-places of all 24
Tirthankars. Many learned personalities of Jaina community also participated in this programme
and expressed their humble feelings for Pujya Mataji with expressing their deep devotion for
Kundalpur, the birth-place of Lord Mahavir.

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj efo. pewve meefceefle, vebeeJele& cenue

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 59 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer memebIe meccesoefMeKej efme#es$e ee$ee

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) mes heeuiegve ke=<Cee 3, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2529, efoveeBke
19.2.2003 kees ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves memebbIe meccesoefMeKej efme#es$e ee$ee kes efueS cebieue efJenej efkeee~
meJe&eLece YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner hengbekej YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer 12 heg Gegbie eeflecee
efJejepeceeve kejves keer Iees<eCee kejkes efJehegueeeue heJe&le keer Jebovee keer~ Devevlej heeJeehegjer efme#es$e hengbekej YeieJeeve
ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce peuecebefoj ceW efJejepeceeve ejCeeW keer Jebovee kejkes efo. pewve heeb[gkeefMeuee heefjmej ceW meJee
ieejn heg Gegbie YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee efJejepeceeve kejves keer esjCee oer SJeb iegCeeJeeb efme#es$e hej JeneB mes
cege ngS eer ieewleceieCeOejmJeeceer keer eeflecee efJejepeceeve kejves keer esjCee eoeve keer~
eceMe kees[jcee, meefjee ceW Oece&eYeeJevee kejles ngS heeuiegve Megkeuee 9 efoveeBke, 12.3.2003 kees meccesoefMeKej
hengbe ieF~ Deieues efove kesMeueese kejkes heJe&le hej peekej eeshe[e kegC[ ceW efJeeece efkeee~ heeuiegve Megkeuee 11, efoveeBke
14.3.2003 kees leerLe&jepe keer eLece Jebovee keer~ 16 ceee& kees le=leere Jebovee ceW ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e-
pecyeterhe-nefmleveehegj), oerheke kegceej pewve (yeveejme) ves ceeleepeer kes meeLe Jebovee keer~ Devevlej veeres Deekej cebefojeW
kes oMe&ve efkeS SJeb leerLe& kes meJe&leescegKeer efJekeeme kees osKekej DeleefOeke emeVelee Jee keer~
heeuiegve Megkeuee 15 kees meccesoefMeKej efme#es$e hej ceeleepeer keer esjCee mes eeJeke cenemeccesueve efkeee ieee
efpemeceW ceeleepeer ves leerLekejeW keer pevceYetefce-efveJee&CeYetefce Deeefo leerLeeX kes efJekeeme SJeb leerLeeX kes mebj#eCe hej efJeMes<e
ekeeMe [euee~
ew$e ke=<Cee 1 kees YeieJeeve yeengyeueer eeflecee kes cene DeefYe<eske kes Devevlej ieefCeveer ceeleepeer ves eneR eewyeerme eWke
yeengyeueer cebeof j heefjmej ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meJee veew heg Gegib e heeemeve eeflecee efJejepeceeve kejeves keer Iees<eCee keer~
hetpe ceeleepeer ves hegve heJe&lejepe hej peekej eeshe[e kegC[ hej jnkej 4 JeboveeSb Deewj keerb~ ceeleepeer keer esjCee
mes ew$e ke=<Cee 9, efoveeBke 26.3.2003 kees YeieJeeve $e+<eYeosJe peebleer kes Gheue#e ceW eLece jLeee$ee efvekeeueer ieF&~
Devevlej Gmeer efove $e+<eYeosJe cebefoj kee efMeueeveeme [e@. heVeeueeue pewve heehe[erJeeue hew"Ce (ceneje^) heefjJeej kes eje
mecheVe ngDee~ JeneB Jele&ceeve ceW eeflecee efJejepeceeve nes egkeer nQ~
ew$e ke=<Cee 12, efoveeBke 29 ceee& 2003 kees meccesoefMeKej mes kegC[uehegj keer Deesj ceeleepeer ves memebIe efJenej kej efoee~
meccesoefMeKej mes efmeheo eehle meYeer leerLekej Deeefo YeieJeeve SJeb $e+<eYeosJe YeieJeeve nce meyekes efueS cebieuekeejer nesJeW~
Fme meccesoefMeKej ee$ee kes ceOe mebkeefuhele eespeveeDeeW ceW mes heeJeehegjer ceW veJeefveefce&le YeieJeeve ceneJeerj cebefoj
kee 28-11-2003 mes 3-12-2003 leke efJepee kegceej pewve-oefjeeiebpe, efouueer SJeb megYee<eebo pewve-$e+<eYe efJenej,
efouueer ves hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe mecheVe kejkes hegCe eehle efkeee~ jepeie=ner ceW Yeer veJeefveefce&le YeieJeeve
cegefvemegele cebefoj kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe Deefveue kegceej pewve, keceuecebefoj-eerleefJenej, efouueer meheefjJeej
ves 3-12-2003 mes 8-12-2003 leke mecheVe efkeee~ Fve meYeer eYeeJeveelceke keeeeX ceW hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes
DeeMeerJee&o SJeb memebbIe meeefveOe kes meeLe ner Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee ceeie&oMe&ve SJeb kece&eesieer ye. jJeerv
kegceej pewve kee DeLeke heefjece mejenveere jne nw~
emlegefle-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej cenejepe
PUJYA GANINI SHRI GYANMATI MATAJI (WITH SANGH) STARTRD HER ON-FOOT JOUR-
NEY FOR SAMMED SHIKHERJI ON 19TH FEBRUARY 2003 FROM BHAGWAN MAHAVIR
JANMABHUMI-KUNDALPUR (NALANDA).
IN BETWEEN, PUJYA MATAJI GAVE THE INSPIRATION FOR THE CONSTRUCTIONS
OF BHAGWAN MUNISUVRATNATH TEMPLE AT RAJGRAHI, BHAGWAN MAHAVIR TEMPLE
AT PAWAPURI, BHAGWAN RISHABHDEVA TEMPLE AT SAMMED SHIKHERJI AND FOR THE
CONSECRATION OF THE IDOL OF BHAGWAN GAUTAM SWAMI AT GUNAVAJI.
CONSEQUENTLY, THE CONSECRATION CEREMONY (PRATISHTHA) OF THE IDOLS
OF LORD MUNISUVRATNATH & LORD MAHAVIR HAS BEEN PERFORMED ALONG WITH
THE CONSTRUCTION OF BEAUTIFUL TEMPLES AT BOTH THE PLACES.
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj efo. pewve meefceefle, vebeeJele& cenue
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 60 hebece KeC[

kegC[uehegj- jepeie=ner- heeJeehegjer ceW YeieJeeve ceneJeerj keer

hebekeueeCeke efleefLeeeW ceW ceneslmeJe SJeb ceneJeerj peevleer meceejesn
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj, vebeeJele& cenue (veeuevoe) efyenej ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer esjCee mes GvneR kes memebIe meeefveOe ceW Deveske Je<eeX yeeo ew$e Megkeuee 13, efoveeBke 15 Deewue 2003 kees
ceneJeerj peevleer ceveeF& ieF&~ eYeg keer jLeee$ee ceW veeuevoe leke Deece pevelee kees efceeVe SJeb jlve yeebs ieS~ hegve
YeieJeeve kee cene DeefYe<eske kejeee ieee~ Fmeer MegYe efoJeme YeieJeeve ceneJeerj peesefle kee GodIeeve efkeee ieee~ Oeeleg
kee Ske megvoj vebeeJele& cenue meele KeC[ kee efveefce&le nw FmeceW yeeueke ceneJeerj heeuevee Petueles ngS nQ SJeb jepee
efmeeLe& kes cenue kes Thejer Yeeie ceW YeieJeeve MeebefleveeLe kee ewleeuee nw~Fme ceneJeerj peesefle kee eJele&ve meejs Yeejle
ceW nes jne nw~
Fme kegC[uehegj ceW YeieJeeve ceneJeerj keer eejeW keueeCeke efleefLeeeW ceW GlmeJe ceveeS ieS nQ~ Dee<ee{ Megkeuee 6,
efoveeBke 5.7.03 kees ieYe&keueeCeke efleefLe kes efove veJeen efpeveeeflecee hebekeueeCeke eeflee kes DeJemej hej
efJeefOeveeeke ceneJeerj mJeeceer kee ieYe&keueeCeke GlmeJe ceveeee ieee~
JewMeeKe Megkeuee 10, efoveeBke 11.5.03 kees YeieJeeve kes kesJeue%eeve efoJeme hej meceJemejCe efJeOeeve kejJee kej
ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efMeueeveeme kejeee ieee~
eeJeCe ke=<Cee 1, efoveeBke 14.7.03 kees jepeie=ner ceW efJehegueeeue heJe&le hej Jeerj eYeg keer eLece efoJeOJeefve efKejves
kes Gheue#e ceW YeieJeeve kee cemlekeeefYe<eske, jLeee$ee Deeefo Deeeespeve hetJe&ke JeerjMeemeve peebleer meceejesn ceveeee ieee~
ceeie&Meer<e& ke=<Cee 10, efoveeBke 19.11.03 kees JeerjeYeg keer oer#eekeueeCeke kes Gheue#e ceW heeuekeer ceW YeieJeeve
efJejepeceeve kej MeesYeeee$ee efvekeeuekej YeieJeeve ceneJeerj kee 1008 keueMeeW mes cene DeefYe<eske kejeee ieee~ Fmemes
hetJe& veeueboe efpeuee kes keeflehee efJeeeueeeW kes yeeuekeeW kees efceeVe efJelejCe, pewvemeceepe eje efJeOeeve, Oece&meYee Deeefo
keee&ece mecheVe ngS~
keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2529, efoveeBke 25.10.03 kees heeJeehegjer ceW ieefCeveer ceeleepeer
kes memebIe meeefveOe ceW 2529 efveJee&Ceuee[t e{eS ieS~ Fme DeJemej hej 24 efkeuees kee eLece uee[t (efmeef efveJee&Ceuee[t)
e{eves kee meewYeeie eer kewueeMeebo pewve meje&he efkewleveiej-ueKeveT JeeueeW (cegKe mebeespeke G.e.meje&hee SmeesefmeSMeve)
ves eehle efkeee~
YeieJeeve ceneJeerj keer es hebekeueeCeke efleefLeeeb leLee kegC[uehegj, jepeie=ner Deewj heeJeehegjer efme#es$e mechetCe& efJee
kes efueS cebieuekeejer nesJeW~
emlegefle-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej cenejepe
BY THE INSPIRATION AND IN AUSPICIOUS PRESENCE OF PUJYA GANINI SHRI
GYANMATI MATAJI (WITH SANGH), MAHAVIR JAYANTI WAS CELEBRATED GRACIOUSLY
AFTER A GAP OF SEVERAL YEARS AT BHAGWAN MAHAVIR BIRTHPLACE-KUNDALPUR
(NALANDA) ON 15TH APR. 2003 ALONG WITH THE INAUGURATION OF BHAGWAN MAHAVIR
JYOTI RATH FOR ALL INDIA TOUR, VEER SHASAN JAYANTI WAS CELEBRATED ON 14TH
JULY 2003 AT RAJGRAHI AND NIRVAN KALYANAK OF LORD MAHAVIR WAS CELEBRATED
ON 25TH OCT. 2003 WITH OFFERING NIRVAN LADOO AT JAL MANDIR, PAWAPURI.

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj efo. pewve meefceefle, vebeeJele& cenue

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 61 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

leerLekej pevceYetefceeeW kes efJekeeme keer DeeJeMekelee

Jele&ceevekeeueerve 24 leerLekejeW keer pevceYetefceeeB pewve mebmke=efle keer Oejesnj nQ SJeb Oece& keer GodiecemLeueer
nQ~ Gvekee efJekeeme Je peerCeexej kejvee mebmke=efle SJeb Fefleneme kee mebj#eCe nw~
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee mecemle efoiecyej pewve meceepe kees Deeeve nw efke Deehe meYeer
ueesie efceuekej 24 leerLekejeW kes ceneve meJeexoeer DeeoMe& SJeb Gvekeer pevceYetefceeeW kes megmeefppele mJehe kees
efJee kes mece#e ueeJeW efpememes YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke ee eJele&ke nQ, Fme YeevleOeejCee kee
efvejmeve neskej pewveOece& keer eeeervelee efJee kes mece#e emlegle nes mekes~
Jele&ceevekeeueerve eewyeerme leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW kes veece Fme ekeej nQ-
1. DeeesOee (hewpeeyeeo-G.e.) -5 leerLekej AYODHYA - 5 TIRTHANKARAS
LORD RISHABHDEV,
eer $e+<eYeosJe
LORD AJITNATH,
eer DeefpeleveeLe LORD ABHINANDANNATH,
eer DeefYeveboveveeLe LORD SUMATINATH,
eer megceefleveeLe LORD ANANTNATH
eer DevebleveeLe SHRAVASTI -LORD SAMBHAVNATH
KAUSHAMBI -LORD PADMAPRABHU
2. eeJemleer (yenjeFe-G.e.) -eer mebYeJeveeLe VARANASI -LORD SUPARSHVANATH
3. keewMeecyeer (G.e.) -eer heeeYeg LORD PARSHVANATH
4. JeejeCemeer (G.e.) -eer megheee&veeLe CHANDRAPURI - L O R D
eer heee&veeLe CHANDRAPRABHU
KAKANDI - L O R D
5. evhegjer (JeejeCemeer) -eer eveYeg
PUSHPADANTNATH
6. keekevoer (G.e.) -eer heg<heobleveeLe BHADRIKAPURI (BHADDILPUR) -
7. Yeefkeehegjer (Yeefuehegj) -eer MeerleueveeLe LORD SHEETALNATH
8. efmebnhegjer (JeejeCemeer) -eer eseebmeveeLe SINHPURI (VARANASI)-LORD SHREYANSNATH
9. echeehegjer (Yeeieuehegj-efyenej) -eer JeemeghetpeveeLe CHAMPAPURI -LORD VASUPUJYANATH
KAMPILPURI -LORD VIMALNATH
10. keefcheuehegjer (he&keKeeyeeo-G.e.)-eer efJeceueveeLe
RATNAPURI -LORD DHARMANATH
11. jlvehegjer (hewpeeyeeo-G.e.) -eer Oece&veeLe HASTINAPURI -3 TIRTHANKARAS
12. nefmleveehegj (cesj"-G.e.) -3 leerLekej- LORD SHANTINATH,
eer MeebefleveeLe LORD KUNTHUNATH,
eer kegvLegveeLe LORD ARANATH
MITHILAPURI -LORD MALLINATH,
eer DejveeLe LORD NAMINATH
13. efceefLeueehegjer -eer ceefuueveeLe RAJGRIHI -LORD MUNISUVRATNATH
eer veefceveeLe SHAURIPUR -LORD NEMINATH
14. jepeie=ner (veeueboe-efyenej) -eer cegefvemegeleveeLe KUNDALPUR (NALANDA)-LORD MAHAVIRA
15. Meewjerhegj (yesej-G.e.) -eer vesefceveeLe
16. kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) -eer ceneJeerj YeieJeeve emlegelf e-Deeefe&kee evoveeceleer
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 62 hebece KeC[

leerLe& efvecee&Ce mecesefjkee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

SJeb mebIe kee heefjee
DeeesOee kes efveke efkewleveiej eece (efpe.-yeejeyebkeer) ceW DeeJeeue peeleere ieeseue iees$eere eer essueeue pewve
keer Oece&helveer ceesefnveer osJeer ves Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2460, Deeefeve Megkeuee 15, MejohetefCe&cee 22 Deketyej 1934 keer
jeef$e ceW Ske keveejlve kees pevce efoee, efpemekee veece cewvee jKee ieee~ hebeveefvohebeefJebMeeflekee Deeefo pewve ebLeeW
kes mJeeOeee mes Jewjeie eehle kej keg. cewvee ves MejohetefCe&cee 1952 kes efove Deeeee& eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes
Deepevce yeeee& ele ueskej ie=nleeie kej efoee hegve: ew$e ke=<Cee 1, meved 1953 ceW ceneJeerj peer efme#es$e hej
Deeeee& eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes #egefuuekee oer#ee ueskej Jeerjceleer veece eehle efkeee~ eeefj$e eeJeleea Deeeee&
eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer Dee%ee mes GvneR kes heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW
mes JewMeeKe ke=<Cee 2, meved 1956 ceW ceeOeesjepehegje (jepemLeeve) ceW Deeefe&kee oer#ee ueskej %eeveceleer veece eehle
efkeee~ Deehe kes eje 250 ebLeeW kee efJehegue meeefnle osKekej DeeesOee (hewpeeyeeo) efJe.efJe. kes kegueheefle kes.heer.
veewefeeue ves meved 1995 ceW Deehekees efJe.efJe. keer [er.efued keer ceeveod GheeefOe mes Deuebke=le kej Deheves efJe.efJe. kees
ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee~ Deehekes eje Deveske leerLeeX kes efvecee&Ce ngS nQ~ Deveske efMe<eeW kees ebLeeW kees he{ekej SJeb
Oece& mebmkeejeW mes mebmkeeefjle kej cegefve oer#ee efoueeeer nw~pees efke efoiecyej pewve hejcheje ceW Deeeee&heo hej Yeer
eefleefle nes egkes nQ~ Deveske efMe<eeSb Deeefe&kee heeeJeleer, Dee. efpeveceleer, Dee. Deeefoceleer, Dee. DeYeeceleer Deeefo
ves Deveske GheJeeme, ele, ebLe kes uesKeve Deeefo mes Oece&eYeeJevee kejles ngS eefmeef eehle keer nw~
Jele&ceeve ceW Deeefe&kee eer evoveeceleer-ceelee ceesefnveer ves pes ke=<Cee DeceeJemee meved 1958 kees Fme kevee
kees pevce oskej ceeOegjer veece jKee~ keg. ceeOegjer ves Yeeheo Meg. 10, meved 1971 ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer mes
Depecesj ceW yeeee& ele ueskej mebIe ceW Oecee&jeOevee kejles ngS eceMe eeJeCe ke=<Cee 11 meved 1989 kees nefmleveehegj
ceW Deeefe&kee oer#ee enCe kej eboveeceleer veece eehle efkeee~
heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe-meveeJeo (ce.e.) ceW heesjJee[ peeleere mes" Deceesuekeebo
keer Oe.he. heeyeeF& ves Deeefeve ke=. 14, meved 1940 ceW ceesleerebo kees pevce efoee~ meved 1967 ceW meveeJeo kes Je<ee&eesie
mes ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes mebIe ceW jnles ngS heeuiegve Meg. 9, meved 1987 ceW nefmleveehegj (pecyeterhe)
ceW Deeeee& eer efJeceuemeeiej peer mes #eguueke oer#ee ueskej ceesleermeeiej veece eehle efkeee hegve: eeJeCe Meg. 7, meved
1987 ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves FvnW pecyeterhe kes heer"eOeerMe heo hej eefleefle efkeee nw~
#egefuuekee eer eeceleer ceeleepeer-ye. MeeceeyeeF& pewve-efkewleveiej ves Deheves heg$e-heew$eeefo heefjJeej kees
es[kej 65 Je<e& keer Gce ceW hetpe ceeleepeer mes meved 1989 ceW keeefle&ke ke=. 1 kees #egefuuekee oer#ee ueskej eeceleer
veece eehle efkeee~ (23 efmelecyej 2004 Yeeheo Meg. veJeceer kees kegC[uehegj ceW Fvekee meceeefOecejCe nes egkee nw~)
kece&eesieer ye. eer jJeerv kegceej pewve-ye. eer jJeerv kegceej pewve ves pes Meg. 5, meved 1950 ceW pevce efueee
Lee~ pevceoe$eer ceeB ceesenf veer (Deeefe&kee jlveceleer) leLee ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW yeeee&
ele ueskej eceMe mehlece eeflecee ueskej ie=nleeie kej efoee~ Jele&ceeve ceW kece&eesieer GheeefOe mes meefnle efo. pewve ef$eueeske
MeesOe mebmLeeve Deeefo Deveske leerLeeX kes DeOe#e nQ~ meved 2000 ceW Decesejf kee ceW efJeeMeebelf e efMeKej meccesueve ceW pewve Oecee&eee&
kes he ceW peekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes efmeevleeW kee efJee kes Oecee&eeeeX kes yeere ceW eeej-emeej efkeee nw~ Fve
Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe SJeb kece&eesieer ye. eer jJeerv kegceej
pewve ves hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer esjCee mes eleske keeeeX kees cetle&he oskej pewveOece& keer DeefleMee eYeeJevee kes keee&
mebheVe efkees nQ leLee Jele&ceeve ceW kej jns nQ~
mebIemLe yeeeeefjCeer yenveW-keg. yeervee, DeemLee, meeefjkee, eefvkee, Fvot, Deuekee, eerefle Deewj keg. mJeeefle
Yeer ieefCeveer mebIe keer cebieue efJenej ee$ee Deeefo mebIe mebeeueve ceW kegMeueleehetJe&ke Deheves kele&Je kee heeueve kejles ngS
Oece&ueeYe ues jner nQ~ meYeer mebIe kegMeueleehetJe&ke Oece&eYeeJevee kejlee jns, ener cebieue keecevee nw~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
hebece KeC[ 63 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

pewveOece& SJeb leerLekej hejcheje Meeele nw

pewveOece& kes evLeeW ceW ueeske kees-mebmeej kees DeveeefoefveOeve-Meeele ceevee nw~ pewmes efke-

ueesiees Deefkeefcees Keuegg DeCeeFefCenCees meneJeefCeJJeees~

ueeske Deke=ef$ece nw, DeveeefoefveOeve nw Deewj mJeYeeJe mes yevee ngDee nw~

Fme ueeske kes DeOeesueeske, ceOeueeske Deewj TOJe&ueeske Ssmes leerve Yeso nQ~ DeOeesueeske ceW
veejkeer, ceOeueeske ceW ceveg<e, efleee Deeefo Deewj TOJe& ueeske ceW osJe jnles nQ~ Gmekes Thej
efmeefMeuee hej Devebleeveble efme YeieJeeve efJejepeceeve nQ~

ceOeueeske ceW DemebKeele erhe-meceg nQ~ meJe&eLece erhe kee veece pebyeterhe nw~ en
ieesueekeej nw~ Fmes eejeW Deesj mes Iesj kej Deeies-Deeies kes erhe-meceg nQ~ Fme pebyeterhe kes
Yejle#es$e Deewj SsjeJele#es$e ceW <edkeeue heefjJele&ve neslee jnlee nw~ eLecele keeue kes DeJemeefhe&Ceer-
Glmeefhe&Ceer veece mes oes Yeso nQ~ GveceW eleske kes DeLee&led DeJemeefhe&Ceer kes meg<ecee meg<ecee, meg<ecee,
meg<eceeog<ecee, og<eceemeg<ecee, og<ecee Deewj Deefleog<ecee es n Yeso nQ leLee Glmeefhe&Ceer keeue kes Yeer
Deefleog<ecee, og<ecee, og<eceemeg<ecee, meg<eceeog<ecee, meg<ecee Deewj meg<eceemeg<ecee es n Yeso nQ~

Jele&ceeve kes DeJemeefhe&Ceer keeue ceW le=leere keeue kes Deble ceW heue kee Dee"Jeeb Yeeie Mes<e jnves
hej eewon keguekej GlheVe nges nQ~ Gvekes veece eceMe 1. eefleegefle, 2. mevceefle, 3. #escebkej,
4. #escebOej, 5. meercebkej, 6. meercebOej, 7. efJeceueJeenve, 8. e#eg<ceeve, 9. eMemJeer,
10. DeefYeeb, 11. ebeYe, 12. ceosJe, 13. emesveefpeled Deewj 14. veeefYejepe nQ~

FveceW mes Deefvlece keguekej veeefYejepe keer cenejeveer ceosJeer mes eLece leerLekej YeieJeve
$e+<eYeosJe GlheVe ngS~ Deveblej DeefpeleveeLe Deeefo ceneJeerj heele eewyeerme leerLekej nges nQ~

DemebKeeleeW DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer kes yeerle peeves hej Ske ngb[eJemeefhe&Ceer Deelee nw~ GmeceW
keg DeIeefle IeveeeW nes peeleer nQ~ Jele&ceeve ceW nggb[eJemeefhe&Ceer kes efveefcee mes YeieJeeve $e+<eYeosJe
kee pevce le=leere keeue kes Deble ceW neskej Gmeer keeue kes Deble ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen Mes<e
jnves hej efveJee&Ce Yeer nes ieee nw~

Jele&ceeve ceW Fme DeJemeefhe&Ceer kee heebeJeeb keeue eue jne nw~ Fme DeJemeefhe&Ceer mes hetJe&
Glmeefhe&Ceer kes elegLe&keeue ceW Yeer eewyeerme leerLekej nes egkes nQ~ Deeies Deeves Jeeueer Glmeefhe&Ceer ceW Yeer
eewyeerme leerLekej nesJeWies~

Ssmes Devebleeveble DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer keeueeW ceW Devebleeveble leerLekej nes egkes nQ Deewj Deeies
nesles jnWies Gve $ewkeeefueke meYeer YeieJevleeW kees cesje vecemkeej nesJes~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 64 hebece KeC[

pewveOece& kes cetue efmeevle

pewveOece& kes cetueefmeevleeW ceW 1. Deelcee kee DeefmlelJe, 2. kece&Jeeo, 3. meeeo, 4. Deefnbmee Deewj
5. Deheefjen es ecegKe he mes nQ-
Deelcee kee DeefmlelJe-leerve ueeske ceW Devevleevevle peerJe nQ~ eleske peerJe kee DeefmlelJe he=Leke-he=Leke nw~
ceQ megKeer ntB, ceQ ogKeer ntB Fleeefo DevegYeJe ceW pees ceQ Meyo mes Denbelee-mJeeb kee %eeve neslee nw, Jener Deelcee
kee DeefmlelJe nw~ Deelcee %eeve-oMe&vemJeYeeJe Jeeuee nw Deewj Deveeefo Deveble-Meeele nw~
kece&Jeeo-Fme peerJe kes meeLe keceeX kee mebyebOe Deveeefokeeue mes euee Dee jne nw~ en peerJe mJeeb jeie-
s<e Deeefo YeeJeeW mes keceeX kees enCe kejlee nw Deewj Gve keceeX kee Goe Deeves hej megKe-ogKe Deeefo heue kees
Yeesielee nw~ pewveOece& kes Devegmeej keesF& Yeer F&ej efkemeer kees megKe-ogKe veneR oslee nw~ elegle MegYe-DeMegYe
heefjCeeceeW mes peerJe mJeeb hegCe-heehe kee yebOe kejkes mebmeej ceW YeceCe kejlee jnlee nw, peye heg<eeLe& mes keceeX
kees ve kej oslee nw leye mJeeb efme YeieJeeve yeve peelee nw~
meeeo-eleske Jemleg Deveble Oece&mJehe nw~ Gve OeceeX kee vee-eceeCeeW mes keLeve kejvee ner meeeo
nw~ pewmes peerJe meeled-eqkemeer Dehes#ee mes efvele nw, ceveg<e ner cejkej osJe yeve peelee nw~ Jener peerJe meeled-efkemeer
ef mes Deefvele nw-pevce-cejCe kes ogKe G"e jne nw~ Fmeer kee veece meeled-Jeeo-meeeo nw~
Deefnbmee Deewj DeheefjenJeeo-meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e Fve leerveeW keer Skelee ner
cegefe kee Gheee nw~ Fvekeer eeefhle Deewj hetefle& ner Deefnbmee-DeheefjenJeeo keer ejcemeercee nw~
mees osJe, Meee, ieg kee eeve kejvee Deewj DenleosJe eje keefLele peerJe-DepeerJe Deeefo leJeeW kee
eeve kejvee meceioMe&ve nw~
Denle eje keefLele pewve evLeeW kee he"ve-hee"ve kejkes meceereerve %eeve eehle kejvee mecei%eeve nw~
heehe efeeeDeeW mes nkej MegYe efeeeDeeW ceW eJe=ef e kejvee mecekedeeefj$e nw~ Fmekes mekeue-efJekeue oes Yeso nQ~
efnbmee, Pet", eesjer, kegMeerue Deewj heefjen Fve heebe heeheeW kee hetCe&leeie kej osvee heebe ceneele he cegefveeeW
kee eeefj$e mekeue eeefj$e nw Deewj FvneR heeheeW kee SkeosMe leeie kejvee heebe DeCegele he ie=nmLeeW kee efJekeue
eeefj$e nw~ en eeefj$e ner Deefnbmee Deewj Deheefjenhe nw~
Fmeer efJekeueeeefj$e ceW DecetueiegCe Deeefo Yeso nQ-
1. ceeleeie, 2. ceebmeleeie, 3. ceOegleeie, 4. jeef$eYeespeve leeie, 5. ye[, heerhej, heekej, Tcej Deewj
ke"tcej Fve heebe Gogbyej heueeW kee leeie kejvee, 6. peerJeoee heeueve kejvee, 7. peue eve kej heervee Deewj
8. Dejnble, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg Fve heebe hejcesefeeW kees vecemkeej kejvee es eeJeke kes Dee"
cetueiegCe nQ~
1. pegDee Kesuevee, 2. ceebme Keevee, 3. ceefoje heervee, 4. JesMee mesJeve kejvee, 5. efMekeej Kesuevee,
6. eesjer kejvee Deewj 7. hejeermesJeve kejvee es meele Jemeve ceneogKeoeeer nQ~ Fvekee leeie kejvee ie=nmLe
kee kele&Je nw~
ie=nmLe keer <edefeeeSb-1. osJehetpee, 2. ieg keer Gheemevee, 3. mJeeOeee, 4. mebece, 5. lehe Deewj
6. oeve Fve efeeeDeeW kees efvele ner kejvee eeefnS~
keesF& Yeer vej-veejer ie=nmLe Oece& kee heeueve kej hegve cegefveOece& kees OeejCe kej hejbheje mes cees#e eehle kej
uesles nQ, ener pewveOece& keer ceefncee nw~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 65 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efoiecyej pewveeeee& eer Meebelf emeeiej peer cenejepe SJeb Gvekeer Deeeee& hejbheje
eercetuemebIe ceW kegbokegboecveee, mejmJeleer ie, yeueelkeejieCe ceW yeermeJeeR Meleeyoer ceW eLece efoibeyej pewveeeee&-
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe nges nQ~
Gvekee heefjee-ceneje^ kes efpeuee keesunehegj ceW Yeespe efveke esUiegU eece kes YeerceieeQ[e heeerue keer Oece&helveer
meleJeleer ves Dee<ee{ ke=. 6, meved 1872 ceW meeleieeQ[e heg$e kees pevce efoee~ Oece& mebmkeej mes meeleieeQ[e ves pes. Meg.
13, meved 1914 ceW Getjeece (efpe. kees.) ceW eer 108 cegefve osJesvkeerefle& peer mes #eguueke oer#ee ueer, hegve ejveeue (efpe.
yesueieebJe-kevee&ke) ceW heeuiegve Meg. 14, meved 1920 ceW eerosJeWkeerefle& cegefvejepe mes ner cegefveoer#ee ueskej Meebeflemeeiej
veece mes eefme ngS, Deveblej mece[esueer (efpe. meebieueer) ceW hebekeueeCeke kes mecee meved 1924 ceW elegefJe&Oe mebIe eje
Deeeee& heo eehle kej meved 1937 ceW iepehebLee efme#es$e hej eeefj$e eeJeleea heo mes efJeYetef<ele nges nQ~
Deeeee&osJe ves Deveske cegefve, Deeefe&kee Deeefo oer#eeeW oeR~ Deveske leerLeeX hej efpeveeefleceeDeeW keer mLeehevee,
<edKeb[eiece evLe kees leecehe hej GlkeerCe& kejevee, Deveske pewve evLe ekeeefMele kejevee Deeefo yengefJeOe Oece&eYeeJevee
kes keee& efkees iees nQ~
Deeeee&eer kes eLece efMe<e Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer cenejepe-
Deewjbieeyeeo(ceneje^) kes efveke F&j eece kes eser jecemegKe pewve iebieJeeue keer Oece&helveer YeeietyeeF& ves Dee<ee{
Meg. hetefCe&cee, meved 1876 kes efove nerjeueeue heg$e kees pevce efoee~ heeuiegve Meg. 7, meved 1923 ceW ye. nerjeueeue ves cegefve
eerMeebeflemeeiej peer mes #eguueke oer#ee ueskej Jeerjmeeiej veece eehle efkeee, hegve mece[esueer ceW meved 1924 ceW cegefve oer#ee
enCe kej iegosJe kes eLece efMe<e kenueees~ eceMe es efJeMeeue elegefJe&Oe mebIe kee mebeeueve kejves ueies~
kegbLeueefieefj (ceneje^) efme#es$e hej Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer ves ece meuuesKevee enCe kej Dehevee
Deeeee&heo 24-8-1955 kees Deeeee&keuhe cegefve Jeerjmeeiej kes efueS efJeMeeuelece meYee ceW Ieesef<ele kejkes ecegKe eeJekeeW
mes he$e efueKee efoee~ peehegj (Keeefveee) ceW efJejepeceeve Dee.keuhe Jeerjmeeiej kees ef. Yeeheo ke=. 7 kees elegefJe&Oe mebIe
ves efJeefOeJeled Deeeee&heo eoeve kej efoee~
FOej ef. Yeeheo Meg. 2, meved 1955 kees ee. e. Dee. eer Meebeflemeeiej peer ves meceeefOecejCehetJe&ke Mejerj kees
es[kej mJeie&Oeece eehle kej efueee~
oes Je<e& leke Deeeee& heo ceW Oece&eYeeJevee kejles nges Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe ves Deeefeve ke=.
DeceeJemee, meved 1957 kees meceeefOecejCe kejkes osJeheo eehle efkeee~
Fme Deeeee& hejbheje kes eLeceheeeee& eer Jeerjmeeiej peer kes yeeo Dee. eer efMeJemeeiej peer, Dee. eer Oece&meeiej
peer, Dee. eer Deefpelemeeiej peer, Dee. eer eseebmemeeiej peer nges nQ~
Jele&ceeve ceW Fme heeeee& hejbheje kes Deeeee& eer DeefYevebove meeiej peer efJeeceeve nQ~
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe ner ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#ee ieg nQ~
THE FIRST DIGAMBER JAIN ACHARYA OF THE TWENTIETH CENTURY WAS ACHARYA
SHRI SHANTISAGAR JI, HIS DISCIPLE WAS THE FIRST PATTACHARYA-SHRI VEERSAGAR
JI, THEN FOLLOWED ACHARYA SHRI SHIVSAGAR JI, ACHARYA SHRI DHARMASAGAR JI,
ACHARYA SHRI AJITSAGAR JI, ACHARYA SHRI SHREYANSSAGAR JI AND PRESENTLY
ACHARYA SHRI ABHINANDAN SAGAR JI IS THE ACHARYA OF THIS TRADITION.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 66 hebece KeC[

YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeYetefce-heeJeehegjer peue cebefoj

emlegefle-ieefCeveer %eeveceleer
heeJeehegjer ceW mejesJej kes ceOe efmLele peue cebefoj ner YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw~
eer hetpeheeo Deeeee& ves efveJee&CeYeefe ceW kene nw-
heeJeveoerefIe&keekegue-efJeefJeOegceKeC[ceefC[les jces~ heeJeeveiejeseeves JeglmeiexCe efmLele me cegefve~~16~~
keeefle&keke=<Cemeevles mJeeleeJe=#es efvenle kece&jpe~ DeJeMes<eb mebeeheod-Jepejecejce#eeb meewKeced ~~17~~
heefjefveJe=&leb efpevesvb, %eelJee efJeyegOee eLeeMeg eeiece~ osJelejeebove - keeueeiegmegjefYeieesMeer<ez ~~18~~
Deiveerveefppeveosnb cegkegeveuemegjefYeOetheJejceeuew~ DeYee& ieCeOejeveefhe, ielee efoJeb Keb e JeveYeJeves~~19~~
hegvee-
heeJeehegjme yeefnVeleYetefceosMes, heeeslheueekegueJeleeb mejmeeb efn ceOes~
eerJe&ceeveefpeveosJe Fefle eleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved eefJeOetleheehcee~~24~~
eeriegCeYe Deeeee& ves GejhegjeCe ceW kene nw-
eceelheeJeehegjb eehe ceveesnjJeveevlejs~ yentveeb mejmeeb ceOes ceneceefCeefMeueeleues~~509~~
efmLelJee efoveeb JeerleefJenejes Je=efvepe&j~ ke=<Cekeeefle&kehe#eme elego&Meeb efveMeelees~~510~~
mJeeefleeesies le=leeres-MegkeueOeevehejeeCe~ ke=leef$eeesiemebjesOe mecegefVeefeeb efele~~511~~
nleeIeeefleeleg<ke meVeMejerjes iegCeelceke~ ievlee cegefvemenesCe efveJee&Ceb meJe&Jeeef_leced ~~512~~
leosJe heg<eeLe&me hee&vleesvevlemeewKeke=led ~ DeLe meJexefhe osJesve Jeervceggkegmhegjled ~~513~~
ngleeMeveefMeKeevemle-lesne ceesnefJeef<eced ~ DeYee& ievOeceeueeefo-Jewefo&Jewe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeefvo<evles YeJeeleerleceLezJe&voejJe mleJew~ JeerjefveJe=&eflemeceehleefove SJeemleIeeefleke~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve~ YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele~~516~~
(GejhegjeCe, heJe& 76)
eneb DeefYeeee en nw efke heeJeehegjer kes ceveesnj veece kes Geeve ceW keceueeW mes Jeehle mejesJej kes ceOe ceneceefCeceeer
efMeuee hej YeieJeeve efJejepeceeve ngS Gme mecee meceJemejCe efJeIeefle nes egkee Lee~ eerefJenej yebo kej oes efove leke
Oeeve ceW ueerve ngS ceneJeerj mJeeceer ves keeefle&ke ke=<Cee elegoM& eer keer jeef$e kes Deble ceW DeIeeefleee keceeX kees ve kej efveJee&Ceheo
eehle kej efueee~ leYeer meewOecexv Deeefo FveW ves Deefivekegceej Fv kes cegkeg kes DeeYeeie mes efveie&le Deefive hej eYeg kee Mejerj
mLeeefhele kej efoJe evove Deeefo kes eje hetpee kejkes mebmkeej kej efoee~ Gmeer efove ieewlecemJeeceer kees JeneR hej kesJeue%eeve
eie ngDee nw~
nefjJebMehegjeCe ceW Yeer ener efueKee nw SJeb oerheeJeueer HeJe& leYeer eejbYe ngDee, Ssmee kene nw-
efpeveWJeerjesefhe efJeyeesOe mebleleb, mecevlelees YeJemecetnmevleefleced ~
ehee heeJeeveiejeR iejeremeeR, ceveesnjeseeveJeves leoerekes~~15~~
elegLe&keeuesOe&elegLe&ceemekew - efJe&nerveleeefJeelegjyoMes<ekes ~
me keeefle&kes mJeeefle<eg ke=<CeYetlemeg-eYeelemevOeemecees mJeYeeJele~~16~~
DeIeeeflekecee&efCe efveeesiekees, efJeOete IeeleervOeveJeod efJeyebOeve~
efJeyevOevemLeeveceJeehe Mebkejes, efvejvlejeeesmegKeevegyevOeveced ~~17~~
me heekeueeCecenecensej, eefmeefveJee&Cecens elegefJe&Oew~
MejerjhetpeeefJeefOevee efJeOeevele, megjw meceYee&le efmeMeemeve~~18~~
pJeueleoerheeefuekeee eJe=ee, megjemegjwoeaefheleee eoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele, eoerefheleekeeMeleuee ekeeMeles~~19~~
leLewJe e esefCekehetJe&YetYegpe, eke=le keueeCecenb menepee~
epeicegefjvee megjwe&LeeeLeb, eeeeceevee efpeveyeesefOeceefLe&ve~~20~~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 67 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

lelemleg ueeske eefleJe<e&ceeojeled, eefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~

mecegele hetpeefelebg efpevesejb, efpeveWefveJee&CeefJeYetefleYeefeYeeked~~21~~
(nefjJebMehegjeCe meie& 66)
meej ener nw efke YeieJeeve ceneJeerj heeJeehegjer kes ceveesnj Geeve ceW efJejepeceeve ngS~ peye elegLe&keeue ceW leerve Je<e& mee{s
Dee" ceeme yeekeer jns leye mJeeefle ve#e$e ceW keeefle&ke DeceeJemee kes efove eele-G<eekeeue kes mecee mJeYeeJe mes eesie efvejesOekej
MegkeueOeeve kes eje meJe&kece& ve kej efveJee&Ce kees eehle nes iees~ Gme mecee eej efvekeee kes osJeeW ves efJeefOehetJe&ke YeieJeeve
kes Mejerj keer hetpee keer~ Devevlej megj-DemegjeW eje peueeeer ngF& yengle Yeejer osoerheceeve oerhekeeW keer hebef e mes heeJeeveiejer
kee DeekeeMe meye Deesj mes peieceiee G"e~ eseCf eke Deeefo jepeeDeeW ves Yeer epee kes meeLe efceuekej YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke
keer hetpee keer hegve jlve$ee keer eeevee kejles ngS meYeer Fv, ceveg<e Deeefo Deheves-Deheves mLeeve eues iees~
Gme mecee mes ueskej YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke keer Yeefe mes ege mebmeej kes eeCeer Fme Yejle#es$e ceW eefleJe<e&
DeeojhetJe&ke eefme oerheceeefuekee kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee kejves kes efueS Gele jnves ueies DeLee&led YeieJeeve
kes efveJee&CekeueeCeke keer mce=efle ceW oerheeJeueer heJe& ceveeves ueies~
Fv ves eYeg kes ejCe GlkeerCe& efkeS-
Ske ekejCe nefjJebMehegjeCe ceW Deeee nw efke-
peye YeieJeeve vesefceveeLe efiejveej heJe&le mes efveJee&Ce eehle kej egkes leye FveW ves YeieJeeve keer efveJee&CekeueeCeke
hetpee kes yeeo efiejveej heJe&le hej Jee mes ejCe GlkeerCe& kej Fme ueeske ceWs heefJe$e efmeefMeuee kee efvecee&Ce efkeee leLee
Gmes efpevesv YeieJeeve kes ue#eCeeW kes mecetn mes ege efkeee~ eLee-
Tpe&evleefiejew Jeeer JeesCeeefueKe heeJeveerced ~ ueeskes efmeefMeueeb ees efpeveue#eCe he*defeefYe~~14~~
(nefjJebMe hegjeCe meie& 65)
eer mecevleYemJeeceer ves Yeer mJeebYetmlees$e ceW efueKee nw-
kekegob YegJe Keejeesef<eogef<eleefMeKejwjuebke=le~ cesIeheueheefjJeerle lemleJe ue#eCeeefve efueefKeleeefve JeefeCee~~127~~
Jenleerefle leerLe&ce=ef<eefYee, meleleceefYeiecelese e~ eerefleefJeleleoew heefjlees, Ye=Mecetpe&evle Fefle efJeegleeseue~~128~~
yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee& eeefj$eeeJeleea eerMeebelf emeeiej peer cenejepe kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej
peer cenejepe kenles Les efke-Fmeer ekeej mes heeJeehegjer mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMeuee mes YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo
FveW ves Jee mes eneB hej Yeer ejCeefevn GlkeerCe& kejkes Fme efMeuee kees efmeefMeuee kes meceeve hetpe heefJe$e yeveeee Lee~
Ske yeele en Yeer Oeeve osves eesie nw efke YeieJeeve kesJeue%eeve nesves kes yeeo heeBe npeej Oeveg<e-yeerme npeej neLe
eceeCe Thej DeekeeMe ceW DeOej hengbe peeles nQ~ DeOej ceW ner kegyesj eje meceJemejCe keer jevee keer peeleer nw~ peye
YeieJeeve eerefJenej kejles nQ leye meceJemejCe efJeIeefle nes peelee nw Deewj YeieJeeve DeekeeMe ceW DeOej eueles nQ leLee
osJeieCe eYeg kes ejCeeW kes veeres mJeCe&ceeer efoJe keceueeW keer jevee kejles jnles nQ~ efveJee&Ceeeefhle kes hetJe& Yeer peye
YeieJeeve eesie efvejesOe kejles nQ leye Jes DeekeeMe ceW DeOej ner jnles nQ efhej Yeer Gvekes "erke veeres keer Yetefce YeieJeeve keer
efveJee&CeYetefce ceeveer peeleer nw etBefke efme YeieJeeve efmeefMeuee hej Yeer "erke Gmeer Yetefce kes Thej efJejepeceeve nQ~
Fmemes en mhe nw efke YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer peneB mes cees#e iees nQ "erke JeneR hej Gvekes Mejerj kee mebmkeej
efkeee ieee nw Deewj JeneR hej mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMeuee hej FveW ves ejCe GlkeerCe& efkees Les~ Ssmes ner
meccesoefMeKej heJe&le kes meYeer eskeeW hej FveW eje ejCe GlkeerCe& efkees iees nQ Ssmee ceevevee eeefnS~
Ssmeer efmeYetefce heeJeehegjer kees cesje Devevle-Devevle yeej vecemkeej nesJes~
(MejohetefCe&cee, 10 Deketyej 2003)
meewpeve-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle
vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
vees-en efMeueeuesKe heeJeehegjer kes heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW veJeefveefce&le YeieJeeve ceneJeerj cebeof j ceW ueieeee ieee nw~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 68 hebece KeC[

PAWAPURI JALMANDIR-THE SALVATION

PLACE OF LORD MAHAVIR
{PRESENTED BY GANINI GYANMATI MATAJI ON THE BASIS OF ANCIENT
DIGAMBER JAIN SCRIPTURES}
THE JAL MANDIR, SITUATED IN THE CENTRE OF POND ABOUNDING IN
LOTUSES AT PAWAPURI, IS THE SALVATION PLACE OF LORD MAHAVIR. IT
HAS BEEN DESCRIBED BY PUJYAPAD ACHARYA IN NIRVAN BHAKTI AND BY
SHRI GUNBHADRA ACHARYA IN UTTAR PURAN. WHEN LORD MAHAVIR GOT
SEATED ON THE GREAT GEM-ROCK IN THE MIDDLE OF POND AT MANOHAR
GARDEN OF PAWAPURI,HE ENGROSSED INTO DEEP MEDITATION FOR TWO
DAYS AND DESTROYING ALL NON-DESTRUCTIVE (AGHATIYA) KARMAS, HE GOT
SALVATED IN THE LAST PHASE OF THE NIGHT OF KARTIK KRISHNA
CHATURDASHI. AFTER WORSHIPPING WITH DIVINE SANDALWOOD
ETC.SAUDHARMA INDRA WITH OTHER INDRAS PERFORMED THE HOLY CRE-
MATION OF THE HOLY BODY OF LORD BY THE LUSTROUS FIRE, COMING
OUT FROM THE CROWN OF THE AGNIKUMAR INDRA.IN THE EVENING OF THE
SAME DAY GAUTAM SWAMI GOT OMNISCIENCE.
THE HOLY CREMATION OF THE BODY OF LORD MAHAVIR WAS GOT DONE
AT THE SAME PLACE FROM WHERE HE GOT SALVATION. AND ALSO, AT THE
SAME PLACE INDRA ENGRAVED THE SACRED FOOT-PRINT ON THE GREAT
GEM-ROCK IN THE MIDDLE OF THE POND.
ACCORDING TO THE DESCRIPTION IN HARIVANSH PURAN, AFTER THE
NIRVAN OF LORD,THE SKY OF PAWAPURI WAS BRIGHTENED WITH THE DAZ-
ZLING LIGHT IN ALL THE DIRECTIONS WITH THE ROWS OF ILLUMINATING
LAMPS LIGHTED BY INFINITE CELESTIAL DEITIES.
THUS THE FESTIVAL OF DEEPAWALI STARTED.
TO SUCH A GREAT & SACRED PLACE OF SALVATION- PAWAPURI, I PAY
MY INFINITE REVERENTIAL BOWINGS.

(SHARAD POORNIMA, 10TH OCTOBER 2003)

BHAGWAN MAHAVIR JANMABHUMI KUNDALPUR

DIGAMBER JAIN SAMITI, NANDYAVARTA MAHAL,
P.O.-KUNDALPUR (NALANDA) BIHAR

NOTE - THE ABOVE SHILALEKH HAS BEEN PLACED AT BHAGWAN MAHAVIR

TEMPLE BUILT AT THE PANDUKSHILA CAMPUS OF PAWAPURI.

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

hebece KeC[ 69 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

leerme eewyeermeer leerLekej

pebyeterhe ceW Ske Yejle #es$e, Ske SsjeJele #es$e nw~ Oeelekeer Keb[ erhe ceW oes Yejle, oes
SsjeJele nQ~ heg<kejeOe& erhe ceW oes Yejle, oes SsjeJele nQ, Fme ekeej {eF& erhe ceW heebe Yejle
#es$e SJeb heebe SsjeJele #es$e Ssmes oMe #es$e nQ~ Fve Yejle-SsjeJele #es$eeW ceW Deee&Keb[eW ceW
<edkeeue heefjJele&ve neslee jnlee nw~ Fve <ed keeueeW ceW eleske elegLe&keeue ceW eewyeerme-
eewyeerme leerLekej nesles nQ~ Fve oMe Deee&Keb[eW kes Yetlekeeueerve, Jele&ceevekeeueerve Deewj
YeefJe<elkeeueerve Ssmeer $ewkeeefueke leerme eewyeermeer nes peeleer nQ, Fve leerme eewyeermeer kes meele
meew yeerme (720) leerLekej YeieJebleeW kees cesje vecemkeej nesJes~
ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve heee&veeLe keer kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce Deefn$e leerLe& hej oMe cebefojeW ceW Fve leerme eewyeermeer keer 720 efpeve
eefleceeSb efJejepeceeve keer ieF& nQ~
Jele&ceeve eewyeerme leerLekejeW keer pevceYetefce
pebyeterhe kes Yejle #es$e kes Deee&Keb[ keer DeeesOee veiejer ner eewyeerme leerLekejeW keer
pevceYetefce jner nw Deewj Deeies Yeer jnsieer~ Fme yeej ngb[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes DeeesOee ceW Yeer
$e+<eYeosJe, DeefpeleveeLe, DeefYeveboveveeLe, megceefleveeLe Deewj DevebleveeLe es heebe leerLekej ner
pevceW nQ~ eer mebYeJeveeLe eeJemleer ceW, eer heeeYeveeLe keewMeecyeer ceW, eer megheee&veeLe SJeb
heee&veeLe JeejeCemeer ceW, eer ebeYeveeLe ebhegjer ceW, eer eseebmeveeLe efmebnhegjer (meejveeLe) ceW,
eer heg<heobleveeLe keekeboer ceW, eer MeerleueveeLe Yeefuehegj ceW, eer JeemeghetpeveeLe ebheehegj ceW,
eer efJeceueveeLe kebefheueehegjer ceW, eer Oece&veeLe jlvehegjer (jewveener) ceW, eer MeebefleveeLe, kegbLegveeLe
Deewj DejveeLe nefmleveehegj ceW, eer ceefuueveeLe SJeb veefceveeLe efceefLeueehegjer ceW, eer cegefvemegeleveeLe
jepeie=ner ceW, eer vesefceveeLe Meewjerhegj ceW SJeb eer ceneJeerj mJeeceer kegb[uehegj (efpe.veeuebboe) ceW pevceW
nQ~
Jele&ceeve eewyeerme leerLekejeW keer efveJee&CeYetefce
Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW pevces meYeer leerLekej Meeele leerLe& meccesoefMeKej mes
ner cees#eheo eehle kejles nQ~ efkebleg Jele&ceeve ceW keeueoes<e mes eej leerLekej Deve$e mes cees#e
iees nQ~
eer $e+<eYeosJe Deeheo-kewueeMeheJe&le mes, eerJeemeghetpe YeieJeeve ebheehegj (cevoejefieefj)
mes, eervesefceveeLe efiejveej heJe&le mes, eer ceneJeerj mJeeceer heeJeehegjer kes mejesJej mes cees#e iees nQ~
Mes<e yeerme leerLekej mecceso efMeKej heJe&le mes cees#e iees nQ~
Fve meYeer leerLekejeW kees SJeb Fvekeer pevceYetefce, efveJee&CeYetefce leLee hebekeueeCeke YetefceeeW
kees cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
leerve eewyeermeer leerLekej kes veece
Yetlekeeue kes eewyeerme leerLekej Jele&ceevekeeue kes eewyeerme leerLekej YeefJe<eledkeeue kes eewyeerme leerLekej
1. eer efveJee&CeveeLe peer
2. eer meeiejveeLe peer
3. eercenemeeOegveeLe peer
4. eer efJeceueeYeveeLe peer
5. eer eerOejveeLe peer
6. eer megoeveeLe peer
7. eer DeceueeYeveeLe peer
8. eer GjveeLe peer
9. eer DebefiejveeLe peer
10. eer mevceefleveeLe peer
11. eer efmevOegveeLe peer
12. eer kegmegceebpeefueveeLe peer
13. eer efMeJeieCeveeLe peer
14. eer GlmeenveeLe peer
15. eer %eevesejveeLe peer
16. eer hejcesejveeLe peer
17. eer efJeceuesejveeLe peer
18. eer eMeesOejveeLe peer
19. eer ke=<CeceefleveeLe peer
20. eer %eeveceefleveeLe peer
21. eer MegceefleveeLe peer
22. eer eerYeveeLe peer
23. eer DeefleeevleveeLe peer
24. eer MeebefleveeLe peer
70 hebece KeC[
eer $e+<eYeosJe peer eer ceneheeveeLe peer
eer DeefpeleveeLe peer eer megjosJeveeLe peer
eer mebYeJeveeLe peer eer megheee&veeLe peer
eer DeefYeveboveveeLe peer eer mJeebeYeveeLe peer
eer megceefleveeLe peer eer meJee&lceYetleveeLe peer
eer heeeYeveeLe peer eer osJeheg$eveeLe peer
eer megheee&veeLe peer eer kegueheg$eveeLe peer
eer eveYeveeLe peer eer GobkeveeLe peer
eer heg<heobleveeLe peer eer eesefueveeLe peer
eer MeerleueveeLe peer eer peekeerefle&veeLe peer
eer eseebmeveeLe peer eer cegefvemegeleveeLe peer
eer JeemeghetpeveeLe peer eer DejveeLe peer
eer efJeceueveeLe peer eer efve<heeheveeLe peer
eer DevevleveeLe peer eer efve<ke<eeeveeLe peer
eer Oece&veeLe peer eer efJehegueveeLe peer
eer MeebefleveeLe peer eer efvece&ueveeLe peer
eer kegbLegveeLe peer eer efe$eieghleveeLe peer
eer DejnveeLe peer eer meceeefOeieghleveeLe peer
eer ceefuueveeLe peer eer mJeebYetveeLe peer
eer cegefvemegeleveeLe peer eer DeefveJele&keveeLe peer
eer veefceveeLe peer eer peeveeLe peer
eer vesefceveeLe peer eer efJeceueveeLe peer
eer heee&veeLe peer eer osJeheeueveeLe peer
eer ceneJeerjmJeeceer peer eer DevebleJeere&veeLe peer
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
hebece KeC[ 71 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efJeeMeebefle leerLekej ceneJeerjcebefoj eMeefmle:

eerceles JeOe&ceeveee vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
eR eeR keueeR SW Den Deeeeveeceees pebyeterhes Yejle#es$es Deee&Keb[s YeejleosMes efyenejeosMes
kegC[uehegjleerLe&#es$es YeieJevceneJeerjpevceYetefcevebeeJele&cenueheefjmejs ieefCeveerecegKe %eeveceleer ceeleg: esjCeee
e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej-#egefuuekee eeceleer Deeefo memebIe
meeefVeOes e kece&eesieer yeeeejer jJeerv kegceej meleeemesve JeerjefveJee&CemebJeled 2529 leces ceeIeMegkeuee<edee
DeejYe oMeceerheeleb Deefmceved DeJemeefhe&Ceerkeeues pewveOece&me DebefleceleerLekejme YeieJele: eer ceneJeerjmJeeefceve:
mehlenmle-DeJeieenveeeceeCee Feb meheeooMeheg-GegbieKe[dieemeveeeflecee hebekeueeCekew: eefleeefhelee:~
hegvee Jeerj efve.meb. 2530 leces heeuiegveMegkeueele=leereeeeb ceneJeerjmJeeefceve: elegeeqlecee: eefleehe Deme
efJeeMeebefleleerLekej-ceneJeerjmJeeefcecebefojme keueelceke efMeKejs elegefo&#eg efJejepeceeveb ke=lJee efMeKejmeesheefj
keueMeejesnCeb OJepeejesnCeb e keeefjleefceob efpevecebefojb efpeveeeflecee e meJe&ueeskeme keueeCeee Yeteeefoefle
eeLe&les~
pebyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW YeejleosMe kes efyenej eosMe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& hej vebeeJele& cenue heefjmej ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer
esjCee mes GvneR kes memebIe meeefveOe ceW Jeer.efve.meb. 2529, ceeIe Meg. 10 kees pewveOece& kes Debeflece leerLekej
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer meele neLe DeJeieenveeeceeCe (meJee oMe heg keer) Ke[dieemeve eeflecee keer
hebekeueeCeke eeflee ngF&~ hegve: Jeer.efve.meb. 2530 ceW heeuiegveMegkeuee 3 kees YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer
keer meJee heg keer eej eefleceeSB eefleefle kejkes cebefoj kes efMeKej ceW eejeW efoMeeDeeW ceW efJejepeceeve
kejekej efMeKej hej keueMeejesnCe SJeb OJepeejesnCe kejeee ieee nw~ en efJeeMeebefleceneJeerj cebefoj SJeb
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer eeflecee meJe&peieled kes efueS cebieuekeejer nesJeW~

THE PANCHKALYANAK PRATISHTHA OF THE 10 FT. HIGH STANDING

POSTURED IDOL OF LORD MAHAVIR WAS PERFORMED ON 12TH FEB. 2003
AT 'NANDYAVARTA MAHAL' CAMPUS OF LORD MAHAVIR BIRTHPLACE-
KUNDALPUR (BIHAR) BY THE INSPIRATION & IN THE AUSPICIOUS PRESENCE
OF GANINI PRAMUKH SHRI GYANMATI MATAJI. KALSHAROHAN AT THE SUMMIT
OF THIS 'VISHWASHANTI TIRTHANKAR MAHAVIR TEMPLE' WAS DONE ON 23RD
FEB. 2004.

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 72 hebece KeC[

eer meJe&efmeef $e+<eYeosJecebefoj eMeefmle:

eerveeefYemetvegYeg&Jevewkemete&:, eerOece&leerLe&me eJele&kees e:~
YeJewkeyebOegpeieoskeveeLe:, leceeefoosJeb eCeceeefce efveleced ~~1~~
eR eeR keueeR SW Den Deeeeveeceees pebyeterhes Yejle#es$es Deee&Keb[s YeejleosMes
efyenejeosMes kegC[uehegjleerLe&#es$es YeieJevceneJeerjpevceYetefcevebeeJele&cenueheefjmejs ieefCeveerecegKe
%eeveceleer ceeleg: esjCeee e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej-
#egefuuekee eeceleer Deeefo memebIe meeefVeOes e kece&eesieer yeeeejer jJeerv kegceej meleeemesve
JeerjefveJee&CemebJeled 2529 leces ceeIeMegkeuee<edee DeejYe oMeceerheeleb Deefmceved DeJemeefhe&Ceerkeeues
pewveOece&me eLeceleerLekejme YeieJele: eer $e+<eYeosJeme Feb elegoM& eheg-Gegib eheeemeveeeflecee
hebekeueeCekew: eefleeefhelee:~ hegvee Jeerj efve.meb. 2530 leces heeuiegveMegkeueele=leereeeeb
Deme meJe&efmeef$e+<eYeosJecebefojme keueelcekeefMeKejmeesheefj keueMeejesnCeb OJepeejesnCeb
e keeefjleefceob efpevecebefojb efpeveeeflecee e meJe&ueeskeme keueeCeee Yeteeefoefle eeLe&les~
pebyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW YeejleosMe kes efyenej eosMe ceW YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& hej vebeeJele& cenue heefjmej ceW ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes GvneR kes memebIe meeefveOe ceW Jeer.efve.meb. 2529, ceeIe Meg.
10 kees pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 heg keer heeemeve eeflecee
keer hebekeueeCeke eeflee ngF&~ hegve: Jeer.efve.meb. 2530 ceW heeuiegveMegkeuee 3 kees cebefoj
kes efMeKej hej keueMeejesnCe SJeb OJepeejesnCe kejeee ieee nw~ en $e+<eYeosJe cebefoj SJeb
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eeflecee meJe&peieled kes efueS cebieuekeejer nesJeW~
THE PANCHKALYANAK PRATISHTHA OF THE 14 FT. HIGH LO-
TUS POSTURED IDOL OF LORD RISHABHDEV WAS PERFORMED
ON 12TH FEB. 2003 AT 'NANDYAVARTA MAHAL' CAMPUS OF LORD
MAHAVIR BIRTHPLACE-KUNDALPUR (BIHAR) BY THE INSPIRATION
& IN THE AUSPICIOUS PRESENCE OF GANINI PRAMUKH SHRI
GYANMATI MATAJI. KALSHAROHAN AT THE SUMMIT OF THE TEM-
PLE WAS DONE ON 23RD FEB. 2004. MAY THIS IDOL AND THIS
'SARVASIDDHI RISHABHDEV TEMPLE' BE BLISSFUL FOR THE
WHOLE WORLD.

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

hebece KeC[ 73 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eerveJeenMeebefleefpevecebefojeMeefmle:
heeeYeeefoheeee&vlee:, veJe leerLekeje YegefJe~
veJeeneCeeb MeevleLe, Yekeleeveeb megMe efmees~~1~~
eR eeR keueeR SW Den Deeeeveeceees pebyeterhes Yejle#es$es Deee&Keb[s YeejleosMes
efyenejeosMes kegC[uehegjleerLe&#es$es YeieJevceneJeerjpevceYetefcevebeeJele&cenueheefjmejs ieefCeveerecegKe
%eeveceleer ceeleg: esjCeee e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej-
#egefuuekee eeceleer Deeefo memebIe meeefVeOes e kece&eesieer yeeeejer jJeerv kegceej meleeemesve
JeerjefveJee&CemebJeled 2529 leces Dee<ee{Megkeuee<edee DeejYe oMeceerheeleb Deefmceved
DeJemeefhe&Ceerkeeues pewveOece&me leerLekejhejbhejeeeb veJeeneefjefveJeejke-eerheeeYe-eveYe-
Jeemeg h et p e-ceef u ueveeLe-ceneJeer j mJeeef c e-heg < heob l eveeLe-ceg e f v emeg eleveeLe-ves e f c eveeLe-
heee&veeLeleerLekejeeflecee: hebekeueeCekew: eefleeefhelee:~ hegvee Jeerj efve.meb. 2530 leces
heeuiegveMegkeueele=leereeeeb Deme veJeenMeebefleefpevecebefojme keueelcekeefMeKejmeesheefj
keueMeejesnCeb OJepeejesnCeb e keeefjleefceob efpevecebeof jb efpeveeefleceeMe meJe&ueeskeme keueeCeee
Yeteemeg: Fefle eeLe&les~
pebyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW YeejleosMe kes efyenej eosMe ceW YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& hej vebeeJele& cenue heefjmej ceW ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes GvneR kes memebIe meeefveOe ceW Jeer.efve.meb. 2529, Dee<ee{
Meg. 10 kees veJeeneefjefveJeejke eerheeeYe Deeefo veJe eefleceeDeeW keer hebekeueeCeke
eeflee ngF&~ hegve: Jeer.efve.meb. 2530 ceW heeuiegveMegkeuee 3 kees cebefoj kes efMeKej hej
keueMeejesnCe SJeb OJepeejesnCe kejeee ieee nw~ en veJeenMeebefle efpevecebefoj SJeb veJe
efpeveeefleceeeW meJe&peieled kes efueS cebieuekeejer nesJeW~

THE PANCHKALYANAK PRATISHTHA OF THE 9 IDOLS OF

'NAVAGRAHSHANTI JIN TEMPLE'- LORD PADMAPRABH,
CHANDRAPRABH, VASUPUJYA, MALLINATH, MAHAVIR SWAMI,
PUSHPADANTNATH, MUNISUVRATNATH, NEMINATH &
PARSHVANATH FOR THE PACIFICATION OF 9 GRAHAS (PLANETS)
WAS PERFORMED ON 9TH JULY 2003 AT 'NANDYAVARTA MAHAL'
CAMPUS OF LORD MAHAVIR BIRTHPLACE-KUNDALPUR (BIHAR) BY
THE INSPIRATION & IN THE AUSPICIOUS PRESENCE OF GANINI
PRAMUKH SHRI GYANMATI MATAJI. KALSHAROHAN AT THE SUMMIT
OF THE TEMPLE WAS DONE ON 23RD FEB. 2004.

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 74 hebece KeC[

eer ef$ekeeueelegefJeMeefleefpevecebefoj eMeefmle:

eR pebyeterhes Yejle#es$es Deee&Keb[s YeejleosMes efyenejeosMes kegC[uehegjleerLe&#es$es
YeieJevceneJeerj-pevceYetefcevebeeJele&cenue-heefjmejs cetuemebIes kegbokegboecveees mejmJeleeries
yeueelkeejieCes efJebMeefleleces Meleeyoew eeefj$eeeJeleea eLeceeeee&: eerMeebeflemeeiejmleme
eLeceheeeee&: eerJeerjmeeiejmleme efMe<eeieefCeveer-ecegKe%eeveceleerceeleg:esjCeee memebIe-
Deeefe&keeeboveeceleer-heer"eOeerMe#eguueke-ceesleermeeiej-#egefuuekeeeeceleer Deeefo meeefveOes e
kece&eesieeryeeeejerjJeervkegceejmeleeemesve Jeerj efve. mebJeled 2529 leces ceeIeMegkeueeoMeceeb
hebekeueeCekeeefleeeeb ef$ekeeueelegefJeMeefleleerLekejeCeeb efpeveeeflecee: eefleeefhelee:~ lelee
Jeerj efve. meb. 2530 leces Dee<ee{MegkeueeheteCf e&ceeeeb Deefmceved efpevecebeof js efpeveeeflecee: mLeeefhelee:~
Fob ef$eKeC[efpevecebefojb Slee: emehleefleefpeveeefleceee meJe&me efnleee meJe&$e megKeMeevlees
e Yeteemeg: Fefle eeLe&les~
pebyeterhe kes Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW YeejleosMe kes efyenejeosMe ceW YeieJeeve ceneJeerj
keer pevceYetefce kegC[uehegj (efpe.-veeueboe) ceW vebeeJele& cenue heefjmej ceW yeermeJeeR meoer kes
eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiejeeee& kes eLece heeOeerMe eerJeerjmeeiejeeee&
keer efMe<ee ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes GvneR kes memebIe
meeefveOe ceW Jeerj efve. meb. 2529 ceeIe Megkeuee oMeceer kes Je=nlhebekeueeCekeeeflee ceW
ef$ekeeue eewyeermeer YeieJevleeW keer eeflee mecheVe ngF&~ Deveblej Jeerj efve. meb. 2530 Dee<ee{
Megkeuee hetefCe&cee kes efove Fme leerveKeC[ kes cebefoj ceW efpeveeefleceeSB efJejepeceeve keer ieF~
en efpevecebefoj SJeb es efpeveeefleceeSb meoe keeue efmLej jnW SJeb mebhetCe& efJee ceW megKe Meebefle
kes efueS nesJeW~
THE PANCHKALYANAK PRATISHTHA OF THE 72 IDOLS OF
TRIKAL CHAUBEESI (24 TIRTHANKARS OF EACH OF THE PAST,
PRESENT & FUTURE AGES) WAS PERFORMED ON 12TH FEB. 2003
AT 'NANDYAVARTA MAHAL' CAMPUS OF LORD MAHAVIR BIRTH-
PLACE-KUNDALPUR (BIHAR) BY THE INSPIRATION & IN THE AUS-
PICIOUS PRESENCE OF GANINI PRAMUKH SHRI GYANMATI MATAJI.
LATER THESE IDOLS WERE CONSECRATED IN 'SHRI TRIKAL
CHAUBEESI CHATURVINSHATI JIN TEMPLE' ON 2ND JULY 2004. MAY
THIS TEMPLE AND 72 IDOLS BE BLISSFUL FOR THE WHOLE
WORLD.

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

hebece KeC[ 75 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

vebeeJele& cenue ewleeuee eMeefmle

Deefmceved Deee&Keb[s YeejleosMes efyenejeosMes YeieJevceneJeerj pevceYetefce
kegC[uehegjleerLex cetuemebIes kegvokegvoecveees leerLekej pevceYetefce efJekeemeesefjkee
ieefCeveerecegKe Deeefe&kee%eeveceleerceeleg: esjCeee memebIe meeefveOes e kece&eesieer yeeeejer
jJeervkegceej meleeemesve Jeerj efve. meb. 2530 leces Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&ceeeeb
hebekeueeCekeeefleeeeb eerMeebefleveeLe-eveYe-heee&veeLeefpeveeeflecee: eefleehe
Deef m ceved veb eeJele& eemeeos eer Meeb e f l eveeLe ew l eeuees mLeeef h elee:~ Fob
MeceevemehleKeC[eemeeob De$e efmLele-eejCeefm& eceefvJelemebpeeefJepeecenecegveescet& eea
$ewueeskeeees efmeefMeueeee Gheefj efmeeeflecee Slee: meJe&efpeveeefleceee elegefJe&OemebIeme
efJeeme e megKeb Meebefleb #esceb keueeCeb eeefhe eevleg Fefle keeceles~
Fme Deee&KeC[ ceW YeejleosMe kes efyenej eosMe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& hej efpe. veeueboe ceW leerLekej pevceYetefce efJekeeme
esefjkee-ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes GvneR kes
memebIe meeefveOe ceW Jeerj efve. meb. 2530 Dee<ee{ Meg. 15 kees hebekeueeCeke
eeflee ceW eer MeebefleveeLe-ebeYe-heee&veeLe efpeveeefleceeDeeW keer eeflee kejekej
Fme vebeeJele& cenue ceW eer MeebefleveeLe ewleeuee ceW mLeeefhele keer ieF~ en
Meceeve mehleKeC[ kee vebeeJele& cenue, eneB hej efmLele eejCe$e+efmeceefvJele
mebpee-efJepee cenecegefve, leerve ueeske kes DeeYeeie ceW efmeefMeuee hej efJejepeceeve
efme YeieJeeve SJeb eer MeebefleveeLe YeieJeeve mebhetCe& efJee kees megKe-Meebefle eoeve
kejW, ener cebieuekeecevee nw~
THE PANCHKALYANAK PRATISHTHA OF THE 3 IDOLS OF
SHRI SHANTINATH, CHANDRAPRABH & PARSHVANATH OF
'SHRI SHANTINATH CHAITYALAYA' OF NANDYAVARTA MAHAL
WAS PERFORMED ON 2ND JULY 2004 AT LORD MAHAVIR
BIRTHPLACE-KUNDALPUR (BIHAR) BY THE INSPIRATION & IN
THE AUSPICIOUS PRESENCE OF GANINI PRAMUKH SHRI
GYANMATI MATAJI. MAY THIS TEMPLE AND THE 3 IDOLS BE
BLISSFUL FOR THE WHOLE WORLD.

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 76 hebece KeC[

YeieJeeve ceneJeerj peesefle kee Yeejle YeceCe

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) mes hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve
esjCee, e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes ceeie&oMe&ve SJeb #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer
cenejepe kes efveoxMeve ceW Yeejle YeceCe nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle kee ceneJeerj peebleer, 15 Deewue 2003
kees GodIeeve efkeee ieee~ Fme peesefle jLe ceW YeieJeeve ceneJeerj kes 7 cebefpeue TBes pevce cenue-vebeeJele& kee
Oeeleg kee cee@[ue mLeeefhele efkeee ieee Lee, efpemekes Gheefjce Yeeie ceW YeieJeeve MeebefleveeLe keer eeflecee SJeb eLece
leue hej heeuevee ceW efMeMeg JeOe&ceeve efJejepeceeve Les~
eceMe: ceOeeosMe, jepemLeeve, GejeosMe, nefjeeCee, efouueer, hetJeeeue DeLee&led yebieeue-efyenej-PeejKeb[-
jepeie=ner-heeJeehegjer Fleeefo kes ueieYeie 800 ieeBJeeW ceW 28 Deketyej 2004 leke ueieYeie 50,000 efkeueesceerj
keer otjer lee kejkes Fme peesefle jLe kes ceeOece mes peve-peve kees YeieJeeve ceneJeerj keer heeJeve pevceYetefce SJeb
Gvekes meJeexoeer efmeevleeW mes heefjefele kejeee ieee~ Jele&ceeve ceW efJeeceeve Deeeee& eer DeefYevebovemeeiej peer,
Deeeee& eer JeOe&ceevemeeiej peer, Deeeee& eer yeengyeueermeeiej peer, Deeeee&eer jeCemeeiej peer, Deeeee& eer
eesieervmeeiej peer, GheeOeee eer Deefcelemeeiej peer, GheeOeee eer efvepeevebomeeiej peer cenejepe Deeefo ves peesefle
ceW efJejepeceeve YeieJeeve MeebefleveeLe kes oMe&ve kejles ngS kegC[uehegj efJekeeme SJeb jLe eJele&ve kes keee&kelee&DeeW
kees MegYe DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
Yeejle Je<e& keer efoiecyej pewve meceepe kee Jeeheke meceLe&ve Fme jLe kees eehle ngDee SJeb jLeee$ee kes ceeOece
mes eehle DeLeepeefue kee eeesie pevceYetefce kegC[uehegj kes veJeerve mJehe-vebeeJele& cenue leerLe& kes efvecee&Ce ceW efkeee
ieee~ peesefle jLe eJele&ve kes kesvere DeOe#e-kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve (nefmleveehegj) SJeb kesvere
ceneceb$eer-eeeee& vejsv ekeeMe pewve (efhejespeeyeeo) kes vesle=lJe ceW ngS meheue Yeejle eJele&ve ceW egJee mebeespeke
eer efJepee kegceej pewve efhebket (keevehegj) SJeb mebeeueke heb. megOece&ebo Meeeer (efleJejer-ce.e.) kee meneesie
efJeMes<e eMebmeveere jne~
'BHAGWAN MAHAVIR JYOTI' CHARIOT WAS INAUGURATED FROM BHAGWAN
MAHAVIR BIRTHPLACE-KUNDALPUR (NALANDA) ON 15TH APRIL 2003 BY THE INSPI-
RATION & IN THE AUSPICIOUS PRESENCE OF PUJYA GANINI SHRI GYANMATI MATAJI
(WITH SANGH). THE METTALIC MODEL OF LORD'S BIRTH-PALACE 'NANDYAVARTA'
WAS PLACED IN IT. UPTO 28TH OCT. 2004, THE JYOTI RATH PREACHED THE MASSES
ABOUT BIRTHPLACE-KUNDALPUR & THE UNIVERSAL PRINCIPLES OF BHAGWAN
MAHAVIR.

MejoheteCf e&cee, Jeer.efve.meb. 2530 28 Deketyej 2004

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 77 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekej YeieJeeve

-ieefCeveer %eeveceleer
pewve MeeeeW ceW veJeenDeefj efveJeejCe nsleg eewyeerme leerLekejeW keer veJe hetpeeSb SJeb veJe ceb$e peehe Deefle
eeeerve keeue mes eefme nQ~ Gmeer ekeej mes veJeeneW ceW mes Ske-Ske eneW keer Meebefle nsleg Ske-Ske leerLekej
YeieJebleeW kes eb$e, ceb$e SJeb hetpeeSb Yeer GheueyOe ngF& nQ~ pewmes efke-
Dekex heeeYeewJe meesces eveYemleLee~ cebieues Jeemeghetpee yegOes ceefuueefpevesej:~~1~~
iegjew leg Je&ceevee, Meges heg<heefpevesej:~ jenew vesefceefpevesv: meeMeew e cegefvemegele:~~2~~
kesleew leg heee&veeLeeslesles veJeeneefOehee:~ keueeCeb mevleleb kegeg&-Ye&Jeb YeJewkemebnles:~~3~~
(eer efpevemeeiejmetefj)
DeLee&led metee&efo eneW kes ekeeshe kees otj kejves kes efueS eer heeeYe Deeefo leerLekej eefme nQ, efpevekes ceb$e
eceMe: efoes pee jns nQ~
1. eR Den mete&eneefjefveJeejke eerheeeYeefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
2. eR Den meesceeneefjefveJeejke eereveYeefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
3. eR Den YeewceeneefjefveJeejke eerJeemeghetpeefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
4. eR Den yegOeeneefjefveJeejke eerceefuueveeLeefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
5. eR Den iegeneefjefveJeejke eerceneJeerjefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
6. eR Den MegeeneefjefveJeejke eerheg<heobleveeLeefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
7. eR Den MeefveeneefjefveJeejke eercegefvemegeleveeLeefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
8. eR Den jengeneefjefveJeejke eervesefceveeLeefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
9. eR Den keslegeneefjefveJeejke eerheee&veeLeefpevesvee vece: meJe&Meebefleb keg keg mJeene~
FvneR eceeCeeW kes DeeOeej mes eneB en veJeen Meebefleefpevecebefoj yeveeee ieee nw~ en cebefoj YeejleJe<e& ceW
eLece yeej efveefce&le ngDee nw~
en cebefoj efejkeeue leke eneB efJeeceeve jns SJeb meYeer leerLekej YeieJeeved meYeer YeeeW kees ceveJeebefle heue
eoeve kejW, ener cesjer eeLe&vee nw~
IN JAIN SCRIPTURES, 9 TIRTHANKARS HAVE BEEN MENTIONED FOR THE PACIFI-
CATION OF UNFAVOURABLE CONDITIONS OF 9 GRAHAS (PLANETS) SUCH AS-LORD
PADMAPRABH FOR SURYA (SUN) GRAH, LORD CHANDRAPRABH FOR SOM (MOON)
GRAH, LORD VASUPUJYANATH FOR MANGAL (MARS) GRAH, LORD MALLINATH FOR
BUDH (MERCURY) GRAH, LORD MAHAVIR FOR GURU (JUPITER) GRAH, LORD
PUSHPADANTNATH FOR SHUKRA (VENUS) GRAH, LORD MUNISUVRATNATH FOR SHANI
(SATURN) GRAH, LORD NEMINATH FOR RAHU GRAH & LORD PARSHVANATH FOR
KETU GRAH. THE IDOLS OF THESE 9 TIRTHANKARS HAVE BEEN CONSECRATED IN
THE 'NAVAGRAHSHANTI JIN TEMPLE' AT NANDYAVART MAHAL TIRTH, KUNDALPUR. MAY
THIS TEMPLE BE BLISSFUL FOR THE WHOLE WORLD.

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 78 hebece KeC[

ceneJeerj leerLe& ef$eJesCeer mebiece

-ieefCeveer %eeveceleer
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ceW jnles ngS cegPes leerLe& ef$eJesCeer mebiece ceW DeJeieenve kejves kee Ske
DehetJe& megeesie eehle ngDee nw~
kegC[uehegj-cenejepee efmeeLe& keer Fme jepeOeeveer kegC[uehegj ceW 2603 Je<e& kes hebn ceefnves hetJe& Fv keer Dee%ee mes
kegyesj ves jlveeW keer Je<ee& keer Leer~ YeieJeeve ceneJeerj kee pevceeslmeJe, Gvekes mevceefle ceneJeerj Deeefo veece Fmeer Yetleue hej
eefme ngS nQ Dele: leerLekejeW keer pevceYetecf eeeB FveW eje lees hetpe ngF& ner nQ, cenecegevf eeeW eje Yeer mlegle jner nQ~
jepeie=ner-Deepe mes keg DeefOeke yeejn ueeKe Je<e& hetJe& eneB hej pewve Oece& kes yeermeJeW leerLekej YeieJeeve cegefvemegele
ves pevce efueee Lee~ eneR hej eYeg ves oer#ee ueer Leer SJeb eneR hej kesJeue%eeve eehle efkeee Lee Dele: eneB hej jepeie=ner
ceW meJe&eLece cegefvemegele>eeLe YeieJeeve kee meceJemejCe jee ieee Lee, hegve: YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe kees jee
ieee SJeb YeieJeeve keer eLece efoJe OJeefve efKejer efpemekes Gheue#e ceW 2561 Je<e& hetJe& mes eeJeCe ke=<Cee Skece kee cebieue
efoJeme JeerjMeemeve peebleer heJe& kes he ceW ceevee pee jne nw~ 30 Je<e& kes kesJeueerkeeue ceW YeieJeeve ceneJeerj kee
meceJemejCe eneB npeejeW yeej Deeee nesiee~
eneR mes ieCeOejosJe eer megOecee&eee& ves, eer peerJebOej mJeeceer ves efveJee&Ce eehle efkeee nw, Deewj Yeer Deveske ceneheg<eeW
keer en efveJee&CemLeueer ceeveer ieF& nw~
heeJeehegjer-eneB hej ceneJeerj mJeeceer kee Debeflece meceJemejCe ueiee Lee, hegve: YeieJeeve ves 2530 Je<e& hetJe& keeefle&ke
ke=<Cee lesjme kees eesieefvejesOe efkeee leye meceJemejCe efJeIeefle nes ieee Lee~ hegve: YeieJeeve ves keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee
kees G<eekeeue keer yesuee ceW efveJee&CeOeece kees eehle efkeee~ Gmeer efove meeebkeeue ceW eer ieewlece mJeeceer kees kesJeue%eeve
eehle ngDee Lee, leye Gvekeer iebOekeger keer jevee ngF& Leer~
Ssmeer es YeieJeeve ceneJeerj keer leerveeW leerLe&Yetefce leerLe& ef$eJesCeer mebiece kes he ceW eefme nQ~ Fve leerveeW leerLeeX hej
yew"kej cegPes <edKeC[eiece keer 12JeeR-13JeeR hegmleke keer mebmke=le erkee efueKeles ngS ye[e Deeuneo neslee Lee~
Fve leerLeeX keer Jebovee kejves Jeeues Fme ef$eJesCeer mebiece ceW Yeefe jme ceW efveceive nes mveeve kejkes DemebKe YeJeeW
kes mebefele heeheceueeW kees Oeeskej heefJe$e, Meg nes peeles nQ~ en leerLe& ef$eJesCeer mebiece meYeer YeJeeW kes kece&cewue kees otj
kej GvnW heefJe$e kejlee jns, ener cebieuekeecevee nw~
AT KUNDALPUR, LORD MAHAVIR WAS BORN 2603 YEARS AGO.
AT RAJGRAHI, THE 20TH TIRTHANKAR LORD MUNISUVRATNATH WAS BORN ABOUT
12 LAC YEARS AGO. LATER THE FIRST DIVYADHVANI OF 24TH TIRTHANKAR LORD MAHAVIR
WAS PRONOUNCED AT RAJGRAHI 2561 YEARS AGO ON SHRAVAN KRISHNA EKAM I.E.
VEER SHASAN JAYANTI.
AT PAVAPURI, LORD MAHAVIR GOT SALVATED 2530 YEARS AGO ON KARTIK KRISHNA
CHATURDASHI.
WITH GREAT REVERENCE, I HAVE GIVEN THE NAME 'MAHAVIR TIRTH TRIVENI SANGAM'
TO THE ABOVE THREE TIRTHS.
MejoheteCf e&cee, Jeer.efve.meb. 2530 28 Deketyej 2004
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle
vebeeJele& cenue, hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

hebece KeC[ 79 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

JeerjMeemeve peebleer ceneslmeJe

yeermeJeW leerLekej YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce SJeb eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj
keer eLece osMeveemLeueer jepeie=ner veiejer ceW pewvemeceepe keer meJeexe meeOJeer hejcehetpe 105 ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes efJehegueeeue heJe&le hej 2560 JeeB JeerjMeemeve
peebleer heJe& kee ceneslmeJe eeJeCe ke=. 1, 14 pegueeF& 2003 kees ceveeee ieee~
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer, e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, heer"eOeerMe
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe, #egefuuekee eer eeceleer ceeleepeer, kece&eesieer ye. jJeerv kegceej
pewve (DeOe#e-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj) SJeb yeeeeefjCeer yenveeW
meefnle mecemle mebIe kes meeefveOe ceW Deeeesefpele JeerjMeemeve peebleer kes ef$eefoJemeere keee&ece kes Debleie&le
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes meewpeve mes efJehegueeeue heJe&le hej
er B ceb$e keer eeflecee efJejepeceeve keer ieF& leLee ceneJeerj mJeeceer kes peerJeve mes mebyebefOele eehle efe$eeW
keer eoMe&veer kee GodIeeve mecheVe ngDee~
eneB meceJemejCe kes eleerke ceW efJejepeceeve eej efpeveeefleceeDeeW kee cenecemlekeeefYe<eske ngDee leLee
jepeie=ner Menj ceW 2560 iebLeeW kee peguetme efvekeeuee ieee~
YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes heefJe$e en osMeveemLeue egie-egie leke ceneJeerj efpeveMeemeve keer
eYeeJevee kee kesv yevee jns ener cebieueYeeJevee nw~

VEERSHASAN JAYANTI CELEBRATION

2560 TH VEERSHASAN JAYANTI CELEBRATION WAS PERFORMED ON
SHRAVAN KRISHNA EKAM, 14TH JULY 2003 ON VIPULACHAL MOUNTAIN
AT R A J G R I H I , T H E B I R T H P L A C E O F 2 0 T H T I R T H A N K A R L O R D
MUNISUVRATNATH AND THE 1ST SERMON (DESHNA) PLACE OF THE
24 TH TIRTHANKAR LORD MAHAVIR SWAMI, BY THE INSPIRATION OF
PUJYA GANINI PRAMUKH ARYIKA SHIROMANI SHRI GYANMATI MATAJI.
IN THE SERIES OF THE 3 DAYS PROGRAMME, " er B " (HREEM) IDOL
WA S C O N S E C R AT E D AT T H E V I P U L A C H A L M O U N TA I N B Y T H E
SP0NSORSHIP OF "BHAGWAN MAHAVIR JANMBHUMI KUNDALPUR
DIGAMBER JAIN SAMITI" AND AN EXHIBITION OF PAINTINGS RELATED
WITH THE LIFE OF LORD MAHAVIR WAS INAUGURATED.
MAHAMASTAKABHISHEK (ANNOINTMENT) OF THE 4 IDOLS CONSE-
C R AT E D AT T H E M O U N TA I N A S T H E R E P R E S E N TA I O N O F T H E
SAMAVSARAN, WAS PERFORMED AND A PROCESSION OF 2560 SCRIP-
TURES WAS ORGANIZED AT RAJGRIHI.

efyenej ms efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser

eer jepeie=ner peer efme#es$e efoiecyej pewve keeee&uee, jepeieerj (veeueboe)
vees-Ghejese efMeueeuesKe efJehegueeeue heJe&le (jepeie=ner) hej efveefce&le meceJemejCe jevee kes eJesMe ej
hej ueieeee ieee nw~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 80 hebece KeC[

JeerjMeemeve peebleer heJe&

YeieJeeve ceneJeerj cenecegefve kes Jes<e ceW emLe DeJemLee kes yeejn Je<e& Jeleerle kej pe=befYeke eece kes meceerhe
$e+pegketuee veoer kes efkeveejs hengBes~ JeneB ceveesnj veeceke Jeve kes ceOe meeueJe=#e kes veeres jlveceeer Ske efMeuee
hej yesuee kee efveece ueskej Oeeve ceW ueerve nes iees~ JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove Ieeefleee keceeX kee veeMe
kej eYeg ves kesJeue%eeve eehle kej efueee~ Gmeer mecee Jes he=LJeerleue mes heeBe npeej Oeveg<e-yeerme npeej neLe Thej
DeekeeMe ceW DeOej hengBe iees~ lel#eCe ner Fbesb kes Deemeve kebefhele nesves mes FveW kee Deeieceve nes ieee~ DeOe&efveefce<e
cee$e ceW ner kegyesj ves DeekeeMe ceW DeOej meceJemejCe keer jevee kej oer efkevleg YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer~
peye eYeg kee eerefJenej neslee Lee leye meceJemejCe efJeIeefle nes peelee Lee~ eYeg kee efJenej DeekeeMe ceW DeOej
ner neslee Lee~ Gme mecee osJeieCe eYeg kes eerejCeeW kes veeres mJeCe&ceeer keceueeW keer jevee kejles jnles Les~ hegve
peneB YeieJeeve keles JeneR meceJemejCe keer jevee yeve peeleer Leer~
<ed<eefefoJemeeved Yetees ceewvesve efJenjved efJeYeg~ Deepeieece peielKeeleb efpevees jepeie=nb hegjced~~61~~
Deejesn efieefjb le$e efJehegueb efJehegueefeeced ~ eyeesOeeLe me YeJeeveeb Yeevegceevegoeb eLee~~62~~
(nefjJebMehegjeCe meie& 2)
leoveblej eeme" efoJeme leke ceewve mes efJenej kejles ngS ceneJeerj mJeeceer jepeie=ner veiejer kes efJehegueeeue
heJe&le hej Dee{ ngS~
eneb Fv keer esjCee mes ieewlece iees$eere FvYetefle yeeeCe Deheves YeeFeeW Deewj efMe<eeW kes meeLe Deees~
ceevemlebYe kes oMe&ve mes ceevejefnle neskej meceier nes iees~ YeieJeeve kee oMe&ve kej Jem$eeeffo kee leeie kej
efoiebyej cenecegefve yeve iees~ Gmeer #eCe GvnW ceefle, egle, DeJeefOe SJeb cevehee&e Ssmes eej %eeve eie nes iees~
Deveske $e+efeeW mes meceefvJele Jes YeieJeeve kes eLece ieCeOej heo kees eehle nes iees~ Gme mecee Gve ieewlece mJeeceer
kes eMve kes Devegmeej YeieJeeve keer efoJe OJeefve efKejves ueieer~
DejmeceneYeemee KeguueeYeemee efJe meemeemebKee~
DekeKejDeCekeKejhhee meCCeerpeerJeeCe meeueYeemeeDees~~61~~ (efleueeseheCCeefe)
YeieJeeve keer efoJeOJeefve De"ejn ceneYee<ee SJeb meele meew ueIeg Yee<eehe nesleer ngF&~ meb%eer peerJeeW keer De#ej-
Deve#ejelceke mekeue Yee<eehe Yeer ceeveer ieF& nw~
hegCees lesefCeboYetefoCee YeeJemegoheppeeheefjCeosCe JeejnbieeCeb eesmehegJJeeCeb e iebLeCeceskekesCe esJe cegngesCe
jeCee keoe~~ (<edKeC[eiece, OeJeuee erkee)
hegve Gve FvYetefle ieewlecemJeeceer ves YeieJeeve keer efoJeOJeefve megvekej YeeJeegleheee&e mes heefjCele neskej Gmeer
efove yeejn Debie Deewj eewon hetJeeX keer jevee Ske Devleceg&ntle& (48 efceve) ceW kej oer~
elegLe&keeue ceW leQleerme Je<e& n ceen, veJe efove Mes<e jnves hej eeJeCe ke=<Cee Skeced kees YeieJeeve keer
efoJeOJeefve efKejer Leer~
Fme eeJeCe ke=<Cee Skeced kees egieeefoefoJeme-egie kee eLece efove SJeb Oece&leerLe& keer Glheefe kee efove ceevee
ieee nw~ Jele&ceeve ceW en JeerjMeemeve peebleer heJe& kes he ceW eefme nw~ Deepe mes 2560 Je<e& hetJe& Fmeer
efJehegueeeue heJe&le hej YeieJeeve ceneJeerj keer eLece osMevee ngF& Leer~ Dele Fme heJe&lejepe kees SJeb JeerjMeemeve
peebleer efoJeme kees cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~
eeJeCe ke=. 1, (14-7-2003) emlegefle-ieefCeveer %eeveceleer

vees-Ghejese efMeueeuesKe efJehegueeeue heJe&le (jepeie=ner) hej efveefce&le meceJemejCe jevee kes eJesMe ej
hej ueieeee ieee nw~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
hebece KeC[ 81 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eer $e+<eYeosJe mlegefle

jeefe$eer-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
ns DeeefoveeLe! ns Deeoerej! ns $e+<eYe efpevesej! veeefYeueueve!
hegosJe! egieeefo heg<e ! yeee, efJeefOe Deewj efJeOeelee cegef ekejCe~~
ceQ DeieefCele yeej vecetB legcekees, JevotB OeeGB iegCeieeve keB~
mJeelcewke hejce Deevevoceeer, meg%eeve megOee kee heeve keB~~1~~
Dee<ee{ yeoer ogefleee efleefLe Leer, ceosJeer ieYe& heOeejs Les~
eer er Oe=efle Deeefo osefJeeeW ves, ceelee kes ejCe heKeejs Les~~
MegYe ewleyeoer veJeceer efleefLe Leer, YeieJeeve eneB peye Les pevceW~
leye ces megoMe&ve kes Thej, DeefYe<eske efkeee Lee FveW ves~~2~~
Jees Ie[er Oeve Leer Oeve efoJeme, Oeve Oeve DeeesOee veiejer Leer~
eer veeefYejepe Yeer Oeve leLee, leye Oeve epee Yeer meiejer Leer~~
eYeg ves Deefme ceefme Deeefoke efkeefjee, GheosMeer Deeefo efJeOeelee Les~
Les egie kes Deeefoheg<e yeee, eeJeke cegefve ceeie& efJeOeelee Les~~3~~
Les keveke JeCe& Oeveg hebe Meleke, leveg Jes egie kes DeJeleejer Les~
Deeet eewjemeer ueeKe hetJe&, Oeejke Je=<e ue#eCe Oeejer Les~~
meye heefjen ebLeer kees lepekej, efveieL e efoiecyej he Oeje~
Jen ew$e Jeoer veJeceer MegYe Leer, efpeme efove eYeg ves keeueeWe keje~~4~~
<ed ceeme eesie ceW ueerve jns, uebefyele Yegpe veemeeer Leer~
efvepe Deelce megOeejme heerles Les, leve mes efyeukegue efvece&celee Leer~~
efhej Oeeve meceehle efkeee eYeg ves, Deenej efJeOeer yeleueeves kees~
YeJeefmebOet ceW [tyes peve kees, cegefveceeie& mejue mecePeeves kees~~5~~
<ed ceeme YeceCe kejles-kejles, eYeg nefmleveeiehegj ceW Deees~
meesceeYe ve=he eseebme leYeer, Deenej oeve os n<ee&es~~
jlveeW keer Je<ee& ngF& ieieve mes, megjieCe efceue peekeej efkeee~
Oeve-Oeve ngF& JewmeeKe megoer, De#ee le=efleee Deenej ngDee~~6~~
peye Deehe #eheke esCeer e{kej, Ieeleer hej Oeeve ee es[ e~
SkeeoefMe heeuiegve ke=<Cee Leer, kesJeueeer mes veelee pees[e~~
ef$eYegJeve ceW %eeve uelee hewueer, YeefJepeve kees eee megKeo efceueer~
efhej ceeIe ke=<Ce eewoMe kes efove, cegefeeer eYeg kes ieues efceueer~~7~~
eesOeeefoke efjheg kees peerle eYees, mJeelcee mes peefvele megKeece=le kees~
heerkej DeleLe&leee efveMeefove, YeJe mes meg efvekeeuee Deelcee kees~~
ef$eYegJeve kes cemleke hej peekej, Deye leke Je Devebles keeueeW leke~
"njWies Jes hegosJe! cegPes, MegYe %eeveceleer eer osJeW Pe~~8~~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 82 hebece KeC[

eer ceneJeerj mlegefle

jeefe$eer-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
ceneJeerj Jeerj mevceefle YeieJeved ! DeefleJeerj meoe cebieue keefjes~
ns JeOe&ceeve! YeJe JeeefjefOe mes, Deye cegPekees heej legjle keefjes~~
Jen kegb[uehegefj peie hetpe ngF&, efmeeLe& ogueejs pevces Les~
efeekeeefjefCe ceeB keer ieesoer ceW, ef$eYegJeve kes iegJej Kesues Les~~1~~
Dee<ee{ megoer " hetpe ngF&, peye ieYe& ceW eYeg DeJeleej efueee~
ceelee ef$eMeuee keer mesJee kee, megj ueueveeDeeW ves Yeej efueee~~
MegYe ew$e megoer lesjme kee efove, nw Oeve Oeve Jen megKeo Ie[er~
peye Je&ceeve ves pevce efueee, veYe mes megj hebefe Gce[ he[er~~2~~
eYeg MewMeJe ceW Deefnheefle heCe hej, e{kej mebiece megj peerlee Lee~
veefnb yeen efkeee veefnb jepe efkeee, pevelee kee ceve Yeer heerkee Lee~~
ceieefmej Jeefo oMeceer Oeve ngF&, peye kesMeueeWe keervee legceves~
ve=heketue ves eLece Deenej efoee, hebeeee& efkeee osJeeW ves~~3~~
keewMeecyeer ceW evoveyeeuee, efmejcegbef[le peke[er yes[er cesb~
eYeg oMe&ve mes yesef[eeB Pe[eR, leveg megboj ngDee Ske #eCe ceW~~
keesoeW Yeespeve nes ieee Keerj! eYeg kees Deenej os Oeve ngF~
en ceefncee leerLekej eYeg keer, hebeeeeeX keer Je=ef ngF&~~4~~
Deeflecegeke Jeve ceW Oeeve ueerve Les, YeJe ves Dee Ghemeie& efkeee~
leye Deeefuele eYeg kees osKe mJeeb, Yeeee& men hetpee Yeefe efkeee~~
yewMeeKe megoer oMeceer efleefLe ceW, kesJeue jefJe efkejCeW eke ngF~
MegYe meceJemejCe Lee jee ngDee, efoJeOJeefve efhej Yeer efKejer veneR~~5~~
eeJeCe Meecee Skece Gece, ieewlece ieCeOej peye DeeS nQ~
efJehegueeeue hej OJeefve eie ngF&, cegefveieCe megj vej n<ee&S nQ~~
ns Jeerj eYees! leJe Meemeve ceW, cegPekees jlve$ee efveOeer efceueer~
ceQ Yeefe meefnle eCecetB legcekees, cesjer ceve keefueeeB Deepe efKeueeR~~6~~
leveg meele neLe keebeve keebefle, Deeet yeenej Je<e& kener~
nw efevn ce=iesv eYees! lesje, pees OeeJes heeJes cees#e cener~~
keeefle&ke Jeefo eewome jeef$e Deble, DeeceeJeme kee elet<e kene~
meye kece& veeMe eYeg cees#e ieS, mJeelceeslLe menpe Deevebo uene~~7~~
heeJeehegefj kes GheJeve ceW pees, mejJej nw keceue efKeues GmeceW~
eYeg kes efveJee&Ce keueeCeke mes, Deye leke Yeer keceue efKeues mee ceW~~
osJeeW ves Deekej hetpee keer, ceneJeerj eYet ef$eYegJeve heefle keer~
DebefOeeejer ceW oerheke pJeeues, leye mes ner oerheeJeueer ngF&~~8~~
ns Jeerj eYees! cebieuecee legce, ueeskeesece MejCeYetle legce ner~
YeJe YeJe kes mebefele heehe hegBpe, Fke #eCe ceW ve kejes meye ner~~
ceQ yeejcyeej vecetB legcekees, YeieJeved~ cesjs YeJe $eeme njes~
mep%eeveceleer efmeer oskej, mJeeefceved ! Deye cegPes ke=leeLe& kejes~~9~~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

hebece KeC[ 83 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

veJeenMeebefle mlees$e
jeefe$eer-Deeefe&kee evoveeceleer
MebYeg vo-
efmeeW kee Jebove Fme peie ceW, Deelece efmeef kee keejCe nw~
Fvekeer Yeefe mes Yee kejW, ogie&efle kee menpe efveJeejCe nw~~
meye leerLekej YeieJeble Ske efove, efmeef efeee kees heeles nQ~
FmeefueS meYeer en keer Meebefle ceW, Jes efveefcee yeve peeles nQ~~1~~
veYe ceW pees mete&, ev, cebieue, yegOe, ieg Je Mege, Meefve en ceeves~
jent keslet efceuekej veJeen, peesefle<eer osJe kes en ceeves~~
ceeveJe kes pevce mecee mes es, meye pevcekegC[ueer ceW jnles~
MegYe-DeMegYe Deeefo heue osves ceW, jeMeer Devegmeej efveefcele yeveles~~2~~
peye en Deefvekeejer nesJes, leye eYeg Yeeer j#ee kejleer~
efpevemeeiej metefj ves yeleueeee, veJeen ceW veJe eYeg keer Yeeer~~
eerheodceeYe YeieJeeve mete& en, kes Deefj kees Meeble kejW~
en meesce kee peye nesJes ekeeshe, leye Yee eveYeg eeo kejW~~3~~
efvepe cebieue en keer Meebelf e nsleg, eYeg Jeemeghetpe kees veceve kejes~
yegOeen peye osJes ke legjle, eYeg ceefuueveeLe Dee&ve kej uees~~
ceneJeerj eYet ieg en mes nesves, Jeeues ke efceeles nQ~
efvepe iegyeue lespemJeer kejves efnle, JeOe&ceeve kees Oeeles nQ~~4~~
eer heg<heoble YeieJeeve Mege en, kes Meebeflekeejke ceeves~
Meefveen Deefle Ge ngDee lees Yeer, cegefvemegele eYeg Gmekees neveW~~
en jeng Deiej nesJes Deefj, lees vesefceveeLe kee ceb$e pehees~
eYeg heee&veeLe kes ejCeeW ceW, en kesleg Meebefle nslet eCecees~~5~~
es veJe leerLekej veJeen keer, Meebefle ceW nslet ceeves nQ~
nw ogKe kee cetue Demeelee ner, hej yeee efveefcele en ceeves nQ~~
efpeve Yeefe Demeelee keceeX kees, meelee ceW heefjJeefle&le kejleer~
en mes GlheVe meYeer yeeOee, leye ner lees Meeble ngDee kejleer~~6~~
hetpeve-Dee&ve kes meeLe-meeLe, enMeebefle ceb$e kee peehe kejes~
efpeleveer mebKee efpeme ceb$e keer nw, Gmekees kej ceve mebleehe njes~~
Deheves eYeg kes Deefleefje keneR, efceLeecele ceW cele Yejceevee~
ogKe mebke Deeves hej Yeer keYeer, efpeveOece& kees Yetue veneR peevee~~7~~
veJeenMeebefle keer hetpeve kej, veJeen kee keYeer efJeOeeve kejes~
leerLekej eYeg kes iegCe ieekej, efvepe Deelece iegCe Yeb[ej Yejes~~
efvepe pevcekegC[ueer ceW efmLele, en kees Yeer GemLeeve kejes~
efhej mete&-ev mece MegYe ekeeMe mes, peerJeve kee GlLeeve kejes~~8~~
yeermeJeeR meoer keer eLece yeeuemeefle, ieefCeveer ceelee %eeveceleer~
Gvekeer efMe<ee Deeefe&kee evoveeceefle ves en mlegleer jeer~~
heefeme meew leerme Jeerj mebJeled, efleefLe heeuiegve ke=<Cee elego&Meer~
efvepeMeebefle nsleg enMeebefle nsleg, eYeg heo ceW Deefhe&le keeJeke=leer~~9~~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 84 hebece KeC[

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) keer meJe&ceeve hejcheje

kes meceLe&ve ceW osMe keer efJeefYeVe pewve mebmLeeDeeW eje heeefjle emleeJe
DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve Meeeer heefj<eo kes DeOe#e eeeee& vejsvekeeMe
pewve, efhejespeeyeeo keer DeOe#elee ceW ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes meboYe& ceW
kebefheue peer ceW heeefjle emleeJe
efoveeBke-9 efomecyej 2002
DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve Meeeer heefj<eo keer keee&keeefjCeer keer en yew"ke JewMeeueer kees YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce mJeerkeej veneR kejleer keeeWefke nceejs efkemeer Yeer Deeiece ebLe ceW pevceYetefce kes he ceW
JewMeeueer kee GuuesKe veneR nw~ Deeiece ebLeeW ceW pevceYetefce kes he ceW kegC[uehegj, kegC[hegj (efJeosn) kee GuuesKe
nw, efkevleg efJeosn keer meerceeDeeW kee JeCe&ve efoiecyej pewve Deeiece ebLeeW ceW veneR efceuelee~ meefoeeW mes kegC[uehegj
(veeueboe) kees pevceYetefce kes he ceW ceeveves keer ee peve-peve ceW nw~ FmeefueS Yetieesue ee pewveslej ebLeeW keer
ceevelee kes Devegmeej pevceYetefce kes meboYe& ceW keesF& efveCe&e uesvee Gefele veneR nw~
hejchejeiele he mes ceeve keueeCeke #es$eeW kees efJeJeeoemheo veneR yeveevee eeefnS~ meceepe ceW pevceYetefce
ekejCe kees ueskej eue jns efJemebJeeo kees efJejece osves kes efueS ener Gefele nw efke meefoeeW mes pevceYetefce kes yeejs
ceW ueesie efpemes ceeveles jns nQ, Gmes nce Deeoj osles jnW~

DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo kes

jpelepeebleer meceejesn ceW heeefjle emleeJe
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e kegC[uehegj-efyenej Jele&ceeve ceW veeueboe efpeues ceW efmLele nw, peneB hej efheues
2600 Je<e& mes mecemle efoiecyej pewve Devegeeeer ee mes ee$ee kejkes hegCe Deefpe&le kejles Dee jns nQ leLee mechetCe&
efoiecyej pewve Deeiece ebLeeW SJeb hetpeve Deeefo ceW kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e yeleeF& nw, keneR hej
Yeer JewMeeueer kees pevceYetecf e kes he ceW veneR ceevee ieee nw~ JewMeeueer lees jepee eske keer jepeOeeveer SJeb ceelee ef$eMeuee
keer pevceYetecf e nw~ keesF& Yeer leerLekej veefveneue ceW pevce veneR uesles nQ, ceelee kes Deebieve ceW ner hevn cenerveeW leke jlveeW
keer Je<ee& nesleer nw~
DeYeer efheues ueieYeie 45 Je<e& hetJe& mes keg DeefOeke DeeOegevf eke FeflenemekeejeW keer meese kes DeeOeej hej keg ueesie
JewMeeueer kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e yeveevee eenles nQ Fme meboYe& ceW DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve
egJee heefj<eo en emleeJe kejleer nw efke Fme Je<e& mejkeej SJeb meceepe eje YeieJeeve ceneJeerj kee 2600JeeB
pevcekeueeCeke ceneslmeJe je^er e mlej hej ceveeee pee jne nw Dele: kegC[uehegj, pees efheues 2600 meeue mes Deye
leke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e kes he ceW DeemLee kee kesv yevee ngDee nw Gmes kesJeue DeeOegevf eke meese kes DeeOeej
hej efJeJeeo ceW veneR [euee peeJes~ mecemle efoiecyej pewve meceepe keer ceevelee kes Devegmeej kegC[uehegj kees ner pevceYetecf e
kes he ceW mejkeej SJeb meceepe kes eje efJekeefmele efkeee peeJes~ JewMeeueer Deeefo Deve mLeeveeW hej YeieJeeve ceneJeerj
keer mce=elf e ceW mceejke yeveeS peeJeW uesekf eve 2600 meeue keer pevceYetecf e keer Oejesnj kees ve Kees efoee peeJes~
efouueer, 6 peveJejer 2002
emleeJeke-Deefveue kegceej pewve, eerleefJenej-efouueer (DeOe#e-efouueer eosMe)
Devegceesoke-GoeYeeve pewve, Yejlehegj-jepe. (DeOe#e-jepemLeeve)
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 85 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

leerLekej eeeerve pewve efJeled cenemebIe keer keee&keeefjCeer keer Fboewj ceW
efoveeBke 24-2-2004 kees mecheVe yew"ke ceW heeefjle emleeJe
mecemle efoiecyej pewve eeeerve ebLeeW ceW JeefCe&le YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ner nw~ efyenej
eeble kes Debleie&le veeueboe efpeues ceW efmLele kegC[uehegj ner meefoeeW mes peve-peve keer DeemLee kee kesv jne nw SJeb
meYeer efo. pewve Oecee&Jeuecyeer hejchejeiele he mes Fmeer pevceYetefce kegC[uehegj keer Jebovee kejles jns nQ~
cenemebIe keer je^ere keee&keeefjCeer mejkeej mes DevegjesOe kejleer nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce
kes he ceW pewve hejchejeceeve kegC[uehegj efpeuee veeueboe-efyenej kees ner ceevelee eoeve kejles ngS Fmekes efJekeeme
ceW meneesie eoeve kejs~
emleeJeke-[e@. DeYeeekeeMe pewve, iJeeefueej eeej ceb$eer
meceLe&ke-meJee&vegceefle

DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve keer kesvere keee&keeefjCeer keer
efoveeBke 24 hejJejer 2002 kees Fboewj ceW mecheVe yew"ke ceW heeefjle emleeJe
eeeerve pewve hegjeCeeW, efleueeseheCCeefe, OeJeuee Deeefo eeeerve ebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce,
kegC[uehegj keer Jebovee kej nce mJeeb kees Oeve kejles jns nQ~ keesF& Yeer leerLe&ee$eer pevceYetefce keer Jebovee nsleg
JewMeeueer veneR peelee jne~ efkevleg efJeiele 3-4 oMekeeW ceW keeflehee MeesOekelee&DeeW ves YeebefleJeMe ceneJeerj keer
veefveneue JewMeeueer kees pevceYetefce yeleevee Meg kej efoee~ en meceepe kes efueS Delevle Ieeleke SJeb <e[eb$ekeejer
efJeeej nw~
DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve keer en meYee meceepe SJeb mejkeej mes DevegjesOe kejleer
nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW veeueboe efpeues ceW efmLele kegC[uehegj kees ner ceevelee eoeve kejves
kee ke kejs~
emleeJeke-eerceleer G<ee heeveer
ceb$eer-efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve, Fboewj
-meceLe&ke-
1. eerceleer efvece&uee pewve, efouueer DeOe#e 2. eercele megceve pewve, Fboewj ceneceb$eer
3. eerceleer DeeMee pewve, efouueer 4. eerceleer oMe&ve pewve, efouueer
5. eerceleer keebefle pewve, iJeeefueej 6. eerceleer jcee pewve, lejhegj
7. eerceleer Jebovee pewve, MeenpeneBhegj 8. eerceleer ceervee efJeveeekee, Fboewj
9. eerceleer G<ee heeveer, Fboewj 10. eerceleer esceuelee Jeso, Fboewj
11. eerceleer ueeruee pewve, Fboewj 12. eerceleer leeje pewve, Fboewj
13. eerceleer ceeuee yegKeeefjee, Fboewj

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 86 hebece KeC[

vebeeJele& cenue ceW YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeveoMe&ve kees oMee&les

efMeueehe hej GlkeerCe& efe$e

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

hebece KeC[ 87 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 88 hebece KeC[

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes efpevecebefoj

(YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue heefjmej ceW efJeeceeve efpevecebeof jeW kes heefjee)
emlegefle-ieefCeveer %eeveceleer

efJeeMeebefle leerLekej ceneJeerj pewve cebefoj

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj leerLe& kes efJekeeme keer eee& eue jner Leer~ JeneB eeeerve cebefoj heefjmej ceW
keerefle&mlebYe kes efMeueeveeme kes efueS heeuiegve Meg. 10 (24 ceee& meved 2002) efveefele nes egkeer Leer~ Fmeer ceOe efouueer ceW jnles
ngS ceeIe Meg. 1 (13 hejJejer) kees ceQves mJeeb memebIe kegC[uehegj kes efueS efJenej kejves kee efveCe&e ues efueee~ leovegmeej ceeIe
Meg. 8 (20 hejJejer 2002) kees jepeeyeepeej (kevee@ huesme-veF& efouueer) efoiecyej pewve cebefoj mes efJenej kejkes Fbef[ee ies
nesles ngS efouueer mes kegC[uehegj kes efueS ye{ eueer~ Fme cebieue efJenej ceW ye.jJeerv kegceej, mebIeheefle ceneJeerj emeeo, efvece&ue
kegceej mes"er Deeefo eefleefle cenevegYeeJe hebejbieer OJepe SJeb kesMeefjee OJepe ueskej YeieJeeve ceneJeerj SJeb Gvekeer pevceYetefce
kegC[uehegj keer pee-peekeeje kes meeLe eLece efoJeme hewoue eue jns Les~
ceOe ceW ceLegje leerLe&, Deeieje Deeefo nesles ngS pes Meg. 2 (12 petve) kees cesje eer $e+<eYeosJe lehemLeueer, eeeie (Fueeneyeeo)
kes vetleve leerLe& hej cebieue heoehe&Ce ngDee~ Deveske Oece&eYeeJevee kes meeLe-meeLe eneR hej en 2002 kee Je<ee&eesie mecheVe ngDee~
Fmeer ceOe kegC[uehegj ceW Yetefce ee keer eee& SJeb eeeme eue jns Les~
peye ceQves kegC[uehegj leerLe& efJekeeme kes efueS efJenej kee efveCe&e efueee Lee leYeer YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee YeieJeeve
keer DeJeieenvee eceeCe meele neLe keer (meJee oMe heg) Gegbie Ke[dieemeve esleJeCeea kes efueS Dee[&j peehegj os efoee ieee Lee~
10 efomecyej kees ceQ Deeje (efyenej) Dee egkeer Leer, leye leke esle yeef{ee helLej veneR efvekeue heeee Lee~ ceve ceW efeblee nes jner
Leer efke eeflee keer efleefLe ceQves Ieesef<ele kej oer, heesmj he egkes nQ~ efJeMeeue Gegbie eeflecee kee cenecemlekeeefYe<eske Yeer Ieesef<ele
kej efoee nw efkebleg DeYeer leke eeflecee nsleg helLej ner GheueyOe veneR ngDee nw~
Fmeer ceOe 15 efomebyej kees ye. jJeerv kegceej ves kene efke peehegj mes metjpe veejeeCe vee"e ves kene nw efke Ske helLej
yengle ner megvoj efceue jne nw Jen Delevle cenbiee nw, Gmekeer cetefle& megvoj yeveeeer pee mekeleer nw~ ceQves Gmeer #eCe kene-
efkelevee ner cenbiee helLej keeeW ve nes, YeieJeeve-leerve ueeske kes veeLe ceneJeerj mJeeceer kes efueS Fmeer #eCe mJeerke=efle kej oes~ keeeWekf e
efpeveeefleceeSb Decetue nesleer nQ Gvekee cetue veneR nes mekelee nw~ eer metjpe veejeeCe vee"e ves Ske cenerves ceW eeflecee yevee osves kee Deeeemeve
os efoee~ ceQ heew<e Meg. 10 (29 efomecyej 2002) kees kegC[uehegj Dee ieF& Gmeer efove veJeeerle mLeue hej YeieJeeve ceneJeerj cebeof j keer Jesoer
kee efMeueeveeme mecheVe ngDee~ Deveblej yeenj Deeles ner neLeer meeceves Ke[e osKekej leLee Deveske MegYe-MekegveeW mes ceve ceW { efveee nes
ieee efke hetJe& efveOee&ejf le mecee kes Devegmeej ner meejs keee& efme nes peeJeWies~ ceQves eeflee SJeb efvecee&Ce keeeeX keer efveefJe&Ivelee nsleg vetleve
mLeue hej ner eefleefove Meebelf e efJeOeeve Deeefo efJeOeeve kejves kee yeeeeefjCeer yenveeW kees DeeosMe os efoee~
FOej ceeIe Meg. 4 (5 hejJejer 2003) kees jeef$e ceW YeieJeeve ceneJeerj keer cetefle& Fme vebeeJele& cenue heefjmej cesW Dee ieF&~
YeieJeeve kes eLece cegKeeJeueeskeve ceW jlveJe=ef, heg<heJe=ef Deeefo keer ieF&~ ceeIe Meg. 6 (7 hejJejer 2003) kees eele: eeflee
nsleg PeC[ejesnCe ngDee~ ceOeevn 1 yepes mes 21 heg Gegbie le hej keceue jKekej Gme hej YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee kees
esvehegueer mes Ke[er kej jns Les~ ceQ ceb$e peehe kej jner Leer~ meeeb 7.50 hej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer Deheves mLeeve hej
keceueemeve hej efJejepeceeve nes iees~ Gme mecee ceQves Deheveer ee$ee kees meheue ceevee, Gme #eCe keer emeVelee kee lees keesF& heej
ner veneR Lee~ meYeer YeeieCe Yeer n<ee&eflejske mes ieodieo nes jns Les~ YeieJeeve hej jlveJe=ef, heg<heJe=ef Deeefo keer pee jner LeeR~
FOej heeb[eue ceW ieYe& keueeCeke keer efeeeSb eejbYe nes ieF Deewj hetjer hebekeueeCeke eeflee n<eexuueemecee JeeleeJejCe
ceW efveefJe&Ive mecheVe ngF& SJeb ceeIe Meg. 10 (12 hejJejer) kees ceOeevn ceW YeieJeeve ceneJeerj kee cenecemlekeeefYe<eske mecheVe ngDee~
en Me Yeer Deheves Deehe ceW Ske DeYetlehetJe& ner Lee~
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer en cetefle& esle JeCe& mebiecejcej keer Fleveer megboj nw efke eer ieewlece mJeeceer kee en hee
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 89 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

mce=efleheLe ceW DeJeMe Dee peelee nw-

efpeleves Yeer YeeieCe eneB Deeles nQ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee oMe&ve kejles ner YeeJe efJeYeesj nes peeles nQ~ cetefle& keer eMebmee
kejles-kejles Deleble mJe esle hee<eeCe keer Yeer eMebmee kejves ueieles nQ SJeb efMeuheer keer keuee keer Yeer mejenvee kejves ueieles
nQ~ metjpeceue vee"e ves Yeer kene Lee-efke ceQves Fleveer efJeMeeue SJeb megvoj eeflecee cee$e Ske ceen ceW DeYeer leke veneR yeveeeer Leer~
en keesF& ecelkeej ner ngDee nw~ GvneWves mJeeb Yeer Fme cetefle& kee cegKeeJeueeskeve veneR efkeee Lee, Jes yeesues-ceQves efveece efkeee
Lee efke ceQ hetpe ceeleepeer kes mece#e ner Fve YeieJeeve kee cegKeeJeueeskeve keBiee~ Jes Yeer mJeeb eeflecee kes mece#e veeeves ueies
Les~ en efJeeMeebefle YeieJeeve ceneJeerj cebefoj yevekej hetCe& nes egkee nw~ heeuiegve Meg. 3 (23 hejJejer 2004) kees YeieJeeve
ceneJeerj keer meJee heg keer eej eefleceeSb hebekeueeCeke mes eefleefle kejkes Fme cebefoj kes efMeKej ceW eejeW efoMeeDeeW ceW
efJejepeceeve kejeeer ieF SJeb Fme cebefoj kes keueelceke efMeKej hej keueMeejesnCe Deewj OJepeejesnCe mecheVe nes egkee nw~ veeres
mes 43 meer{er e{kej Fve YeieJeeve ceneJeerj kes oMe&ve kejkes ueeKeeW YeeieCe Deheves ceveesjLeeW keer efmeef kej jns nQ~
ceQves (1 peveJejer 2001) kees eeeie vetleve leerLe& hej eJesMe kej efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve hetCe& kejkes YeieJeeve kes
eerejCeeW ceW meceefhe&le efkeee Lee~ FmeceW 2600 DeIe& nQ~ FveceW eleske DeIe& ceW jlve e{eles ngS efJeOeeve hetCe& neslee nw hegve:
1008 ceb$eeW kee Ske JeerjiegCemebheod efJeOeeve yeveeee nw leLee 108 ceb$eeW kee ueIeg ceveeskeecevee efmeef ceneJeerj efJeOeeve
yeveeee~ FmeceW heejevee Deeefe&kee eboveeceleer ves yeveeeer nw~
kegC[uehegj ceW veeLeJeve ceW oer#eecege keer eeflecee
eer ceneJeerj cebefoj kes veeres kes ceneJeerj peesefle YeJeve ceW YeieJeeve ceneJeerj keer oer#ee cege keer cetefle& efJejepeceeve nw~
Fvekes oeefnveer lejhe ceetj hebKeeW keer efheefkee SJeb yeeeeR lejhe keceb[ueg nQ~ es efheer mebece kee GhekejCe SJeb keceb[ueg Meewe
kee GhekejCe nw~ eeefhe leerLekej eYeg kes oer#ee uesles ner ceve:hee&e%eeve eie nes peelee nw leLee pevce mes ner Gvekes ceuecet$e
veneR neslee nw efhej Yeer es Denle cege/efpevecege kes efevn nQ Dele: Fvekeer mLeehevee keer peeleer nw~
YeieJeeve ceneJeerj ves leerme Je<e& leke kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue ceW efveJeeme efkeee Lee~ efJeJeen kes efueS efkees iees ceelee-
efhelee kes DeleefOeke Deeen kees mJeerkeej ve kejkes jepeYeej kees Yeer veneR mJeerkeeje Lee~
Ske efove GvnW ceefle%eeveeJejCe kes #eeesheMece efJeMes<e mes Deelce%eeve1 eie nes ieee Deewj hetJe&YeJe kee mcejCe nes Deeee,
Gmeer #eCe YeieJeeve yeejn YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejves ueies~ ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej mlegefle keer~ osJeeW ves eveYee heeuekeer
ceW eYeg kees efye"eee~ Gme heeuekeer kees henues Yetefceieesejer jepeeDeeW ves, efhej efJeeeOej jepeeDeeW ves hegve: FbeW ves G"eee Lee~ oesveeW
Deesj ebJej {gj jns Les~ FbieCe YeieJeeve kees <eC[Jeve ceW ues iees~ efleueeseheCCeefe ceW efueKee nw-
ceiieefmejyengueomeceer DeJejCns Gejemeg CeeOeJeCes~ leefoeKeJeCeefcce ieefnob cenJJeob JeceeCesCe2~~
DeLee&led JeOe&ceeve YeieJeeve ves ceieefmej ke=<Cee oMeceer kes efove Deheje keeue ceW veeLeJeve ceW oer#ee ueer~
JeneB hengBekej YeieJeeve jlveceeer efMeuee hej yew" iees~ kesMeueeWe kejkes Jee, DeeYet<eCe leeie efoes SJeb vece: efmesYe:
ceb$eeseejCe kejkes efmeeW keer mee#eerhetJe&ke pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~ YeieJeeve kee eLece Deenej ketueeece kes
jepee ketue/Jekegue kes eneB ngDee Lee~
Gme cege keer en cetefle& ieYe&, pevce Deewj oer#ee Fve leerve keueeCekeeW mes (23 hejJejer 04 kees) eefleefle kejkes eneB
efJejepeceeve keer ieF& nw~

Deenej cege ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj

GejhegjeCe ceW efueKee nw-
efkemeer Ske efove jepee eske keer heg$eer yeieeres ceW Kesue jner Leer, Gmes osKe keesF& efJeeeOej keeceyeeCe mes eefmele nes efkemeer
Gheee mes Gmes ueskej efJeceeve ceW efye"e kej euee efkevleg Deheveer eer kes [j mes Gmes ceneJeve ceW es[ efoee~ JeneB efkemeer Yeerue

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 90 hebece KeC[

ves Gmes Iej ueekej jKee hegve: keewMeecyeer kes mes" Je=<eYeoe kees os efoee~
keYeer Je=<eYeoe mes" kees ebovee heeveer efheuee jner Leer, Gmekes kesMekeueehe efiej he[s, GvnW Jen ebovee mJeeb Deheves neLe mes
Thej G"e jner Leer~ mes"eveer Yee ves Gmes Mebkee keer ef mes osKekej Gmekee efMej cegb[Jeekej Gmes meebkeue mes yeebOe efoee SJeb
Keeves kees efceer kes mekeesjs ceW keebpeer mes efceuee keesoeW kee Yeele efoee kejleer Leer~
efkemeer mecee YeieJeeve ceneJeerj Deenejeee& nsleg Fmeer Jelme osMe keer jepeOeeveer keewMeecyeer ceW Dee iees~ GvnW veiejer ceW eJesMe
kejles osKekej meleer ebovee Gvekes meeceves peeves ueieer~ Gmeer mecee Gmekes meebkeue kes meye yebOeve t iees, efMej hej megboj kesMe
Dee iees, GveceW ceeueleer heg<he keer ceeueeSb uekeves ueieeR, Gmekes Jee-DeeYet<eCe megboj nes iees~ Gmeves eYeg kee he[ieenve efkeee~
Gmeer #eCe Gmekee efceer kee mekeesje megJeCe&hee$e yeve ieee Deewj keesoeW kee Yeele Meeueer eeJeueeW keer Keerj yeve ieee~ Gme yegefceleer
cenemeleer ves efJeefOeJeled veJeOeeYeefehetJe&ke YeieJeeve kees Deenej efoee~ leYeer osJeeW ves Gmekes eneB jlveJe=ef, heg<heJe=ef Deeefo
hebeeeeeX keer Je=ef keer~3 Devevlej Gmekes YeeF&-yenve Deeefo meYeer Gmemes efceueves Dee iees~
eer ceneJeerj cebefoj kes veeres ne@ue ceW keewMeecyeer ceW YeieJeeve kes Deenej kee Me efoKeueeles ngS en Deenej cege keer cetefle&
eneB efJejepeceeve keer ieF& nw SJeb heeme ceW Deenej osves keer cege ceW cenemeleer ebovee keer eeflecetefle& efoKeueeF& ieF& nw~
es YeieJeeve ieYe&, pevce Deewj oer#ee Ssmes leerve keueeCekeeW mes (10 hejJejer 2003 kees) eefleefle ngF& nQ~ mecee-mecee
hej veJeOeeYeefehetJe&ke FvnW Keerj kee Deenej oskej meYeer YeJepeve leerLekej YeieJeeve kees Deenej osves kee hegCe mebefele kejles
jnW, ener YeeJevee nw~

meJe&efmeef leerLekej $e+<eYeosJe pewve cebefoj

YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heeemeve efJeMeeue cebit es JeCe& Jeeueer DeefleMee cevees%e eeflecee nefmleveehegj hengB e egkeer LeeR~ peye eneB
YeieJeeve $e+<eYeosJe cebeof j kee efveCe&e ngDee~ leye ceQves kene-DeefleMeerIe ner nefmleveehegj mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kees eneB ues DeeJees~
heew<e Meg. 11 (14 peveJejer 2003) kees ceOeevn ceW efJeefMe ^euee mes eeflecee eneB Dee ieF~ Fve 14 heg Gegbie eeflecee
kee ye[s n<eexuueeme kes meeLe jlveJe=ef kejles ngS cegKeeJeueeskeve efkeee ieee~ hegve: efveefele efkees iees mLeeve hej Jesoerkee
efMeueeveeme kejekej Ske eyetleje yeveJeeee ieee~ Fme kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue heefjmej ceW meJe&eLece YeieJeeve $e+<eYeosJe
ner Deees nQ~ Dele: pees Yeer eneB ecelkeej efieesej nes jns nQ ceQ FvneR Deeefoyeee eer $e+<eYeosJe kee ner ceeveleer ntB~
ceeIe Meg. 6 kees meJe&eLece esve mes efveOee&efjle Jesoer/eyetlejs hej YeieJeeve $e+<eYeosJe efJejepeceeve ngS nQ~ Fme eeflecee kes veeres
Deeueeb$e jKekej Fve YeieJeeve kees eneB ceneJeerj pevceYetefce ceW efJejepeceeve efkeee ieee~ ceeIe Meg. 6 mes 10 (7 mes 12 hejJejer
leke) ngS hebekeueeCeke ceneslmeJe ceW Fve YeieJeeve kee hebekeueeCeke mecheVe ngDee hegve: ceeIe Meg. 10 kees YeieJeeve kee hebeece=le
DeefYe<eske ngDee~ Fve eeflecee hej otOe keer Oeeje keer efJe DeodYegle ner efoKe jner Leer~
Yeejle ceW ner keee meJe&$e Yeer pewveOece& kes mebmLeeheke YeieJeeve ceneJeerj ceeves peeves ueies Les, hee"e hegmlekeeW ceW Yeer ener
he{eee pee jne Lee~ leYeer ceQves meved 1993 ceW DeeesOee hengBekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 31 heg Gegbie Ke[dieemeve eeflecee
kee cenecemlekeeefYe<eske ceeIe Meg. 13 (24 hejJejer 1994) kees kejeee Lee~ leye mes ueskej Deepe leke efMe#eeceb$eer Deeefo kees
esjCee osles ngS hee"e hegmlekeeW ceW Yeer mebMeesOeve kejeee ieee~
9 Deewue 1998 kees efouueer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee Yeejle kes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer
Deue efyenejer Jeepeheseer kes kejkeceueeW mes Yeejle YeceCe nsleg eJele&ve kejeee ieee hegve: 4 hejJejer 2000 kees YeieJeeve
$e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe kee GodIeeve Yeer eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer mes ner kejeee ieee~
Gme efJeMeeue meYee ceW eOeeveceb$eer ves kene-keewve kenlee nw YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ~ Fvemes hetJe& eer
$e+<eYeosJe Deeefo lesF&me leerLekej nes egkes nQ~ nceejs keeee&uee ceW Deepe Yeer lesF&meJeW leerLekej YeieJeeve heee&veeLe keer eeflecee
efJejepeceeve nw, efpevekee heefjee eer Oevebpee peer pewve (efJeeceb$eer) kejeles jnles nQ~
FvneR GsMeeW kees ueskej eneB YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Ske cebefoj yeveJeeee ieee nw~ Fme cebefoj kee efMeueeveeme De#ee
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 91 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

le=leeree 4 ceF& 2003 kees ngDee~ Fve efJeMeeuekeee YeieJeeve $e+<eYeosJe kee oMe&ve kejkes YeeieCe Fme kegC[uehegj mes pewveOece&
keer eeeervelee kee heefjee eehle kejles jnWies~
Fme efJeMeeue cebeof j kes efMeKej hej heeuiegve Meg. 3 (23 hejJejer 2004) kees keueMeejesnCe SJeb OJepeejesnCe mecheVe nes egkee nw~
DeeesOee ceW ceQves YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeOeeve keer jevee keer Leer, pees efke Ske efove ceW efkeee peelee nw~ yengle ner megvoj jevee nw~
Fme cebefoj ceW eJesMe kejles ner YeeefekeieCe YeeJeefJeYeesj nes Skeoce yeesue he[les nQ~ Denes! efkeleveer megvoj eeflecee nw~ leYeer
en hebefeeeB efvekeue he[leer nQ-
lesjer eeflecee Fleveer megboj let efkelevee megboj nesiee~
veJeenMeeb e f l e ef p eve ceb e f o j
veJeenmlees$e kees he{ves keer SJeb veJeen efJeOeeve kees kejves keer hejbheje pewve meceepe ceW ncesMee mes eueer Dee jner nw~
peesefle<eer hebef[leeW kes kens Devegmeej efkemeer keer pevcekegb[ueer ceW keewve mes eneW kee DeMegYe eesie eue jne nw, en peevekej
pewve yebOeg Yeer iegDeeW kes heeme Deekej Meebefle kee Gheee hetles nQ leye GvnWs Gve-Gve eneW kes mJeeceer leerLekej YeieJebleeW keer
hetpee kejves kee SJeb ceb$e peheves kee Gheee yeleeee peelee nw~ en JeJemLee eeeerve nw Deepe keer veneR nw~ eeefhe es en-
mete&, ebcee, Meefve Deeefo efkemeer kee keg Yeer efyeiee[ ee megOeej veneR kejles nQ~ es meye Deheveer-Deheveer ieefle mes ieceve kej
jns nQ~ efhej Yeer es mebmeejer ueesieeWs kes megKe-ogKe ceW efveefcee DeJeMe yeve peeles nQ~ pewmes keesF& eser Jeeheeefjke keee&
kes efueS emLeeve kej jns nQ, meeceves eefo ceesj veeeles ngS efoKe peeS ee cebieue keueMe Deeefo Mekegve efoKe peeJes lees Jeeheej
ceW ueeYe nes peelee nw, efpeme keee& kes efueS emLeeve nw Gme keee& keer efmeef nes peeleer nw~ eefo Fmemes efJehejerle efkemeer
kes emLeeve kes mecee meeceves efyeuueer Dee peeJes, jesves ueies Deeefo, lees emLeeve kejves JeeueeW kes keeeeX keer efmeef ve neskej
neefve osKeer peeleer nw~ FmeceW ve lees ceesj ves keg meesee, ve keg efkeee~ ve efyeuueer ves keg meesee, ve efkeee~ es efveefcee
cee$e nQ~ Jewmes ner Fve eneW keer ieefle kee eesie mecePevee eeefnS~ efhej Yeer DeMegYe eesie keer Meebefle kes efueS leerLekej YeieJebleeW
keer hetpee ner me#ece nw~
ueieYeie oMe Je<e& hetJe& cesjs ceve ceW veJeenMeebefle efpevecebefoj kees yeveJeeves keer YeeJevee peeele ngF& Leer~ leye ceQves Fme
efJe<ee ceW ebLeeW kee DeJeueeskeve Meg efkeee~ Ske ebLe ceW veJeen eb$e GheueyOe ngDee pees efke veJe YeieJebleeW kee Lee, osKekej
emeVelee ngF&~ leYeer ceQves Gme DeeOeej mes leecehe hej veJeenMeebefleeb$e ceW veJe YeieJebleeW kes ejCe yeveJeees pees efke Deveske
cebefojeW ceW efJejepeceeve efkees iees~ hegve: nefmleveehegj ef$ecetefle& cebefoj ceW Ske De oue kee keceue yeveJeekej Gme hej keefCe&kee
mecesle Oeeleg kes 5-5 Fbeer kes veJe YeieJeeve efJejepeceeve kejees~ ceebieerlegbieer ceW megOeyegOe ieghee kes heeme Yeer cesjer esjCee mes
veJeen kes YeieJebleeW kes veJe ejCe efJejepeceeve ngS nQ~
hegve: YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue heefjmej ceW Ske veJeenMeebefle efpeve cebefoj
yeveeee ieee~ FmeceW veJe YeieJeeve efJejepeceeve efkees iees nQ~ meeLe ner eelve kejves hej oef#eCe mes >eJeen kes mJeeceer
veJe eefleceeDeeW kee Ske efe$e Yeer eehle ngDee~ en efe$e Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& Yeeie-5, kevee&ke hegmleke
ceW Yeer GheueyOe ngDee nw~ efpemes eneB os jns nQ~ FvneR veJe YeieJevleeW kes veJe-veJe ceb$e Yeer GheueyOe ngS nQ~ GvnW Yeer
eneB os jns nQ~
ceQves meved 1999 ceW Fve veJeeneW kes veJeYeieJebleeW kee veJeenMeebelf e efJeOeeve Yeer Deeefe&kee eboveeceleer mes yeveJeeee nw pees efke
ekeeefMele nes egkee nw~
YeeJeeLe&-mete&en keer Meebeflensleg heeeYe, meesceen kes efueS eveYe, cebieueen Meebefle nsleg Jeemeghetpe, yegOeen kes efueS
eer efJeceue, Deveble, Oece&, Meebefle, kegbLeg, Dej, veefce SJeb JeOe&ceeve es Dee" leerLekej nQ~ iegen nsleg eer $e+<eYeosJe, Deefpele, mebYeJe,
DeefYevebove, megceefle, megheee&, Meerleue Deewj eseebme es Dee" leerLekej nQ~ Megeen nsleg heg<heobleveeLe, Meefveen Meebefle nsleg
cegefvemegeleveeLe, jengen nsleg vesefceveeLe leLee keslegen nsleg ceefuueveeLe SJeb heee&veeLe es oes leerLekej kens iees nQ~ eefo mete&, meesce
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 92 hebece KeC[

Deeefo es en Deefvekeejke neW lees Gheeg&e leerLekejeW keer hetpee kejvee eeefnS~
eerYeyeeng cenecegefve heebeJeW eglekesJeueer ngS nQ~ Gvekes emeeo mes en enMeebefle efJeefOe eehle ngF& nw~ pees YeJe eele: Fme
enMeebefle mlees$e kees he{les nQ, Jes efJeheefe mes gkeeje heekej heo-heo hej #esce-keueeCe eehle kejles nQ~
Fme ekeej pees Fve veJeeneW keer Meebefle kes efueS peehe, hetpee SJeb ele Deeefo kejles nQ Jes efveefele ner Deheves meJe& eneW kees
Devegketue, efmeefkeejke yeveekej mebmeej kes meJe&megKeeW kees eehle kej hejbheje mes cees#e kees Yeer eehle kejWies~
Fme cebefoj kee efMeueeveeme 9 hejJejer 2003 kees SJeb YeieJevleeW keer hebekeueeCeke eeflee Dee<ee{ Meg. 10 (9 pegueeF&
2003) kees ngF& nw hegve: veJeenMeebefle cebefoj ceW YeieJeeve efJejepeceeve neskej cebefoj kes efMeKej hej keueMeejesnCe 23 hejJejer
2004 kees ngDee nw~
kegC[uehegj ceW efmLele en veJeenMeebelf e efpevecebeof j meYeer YeJepeveeW keer megKe, Meebelf e kejves Jeeuee nesJes, ener cebieuekeecevee nw~

ef$ekeeue eewyeermeer leerLekej cebefoj

pewveOece& Meeele nw, DeveeefoefveOeve nw, meeJe&Yeewce nw SJeb efJeeOece& nw~ keeeWefke-kecee&jeleerved peeleerefle efpeve: pees kece&
Me$egDeeW kees peerleles nQ Jes efpeve kenueeles nQ leLee efpevees osJelee Demesefle pewve: Fme Jeglheefe kes Devegmeej pees efpeveYeieJeeve
kes Gheemeke nQ Jes pewve kenueeles nQ~
Fmeer ekeej mes Oece&leerLe kejesleerefle leerLekej: Oece&leerLe& kes kejves Jeeues leerLekej kenueeles nQ~ meceioMe&ve, %eeve Deewj
eeefj$e ner Oece& nw-meodef%eeveJe=eeefve Oece Oecexeje: efJeog:~ DeLeJee-
Deefnbmee hejcees Oece&:~ Deefnbmee Yetleeveeb peieefle efJeefoleb yee hejceced~
Fme JeeKee kes Devegmeej leerLekej hejbheje Yeer Meeele nw~ Deveeefokeeue mes eueer Dee jner nw Deewj Deveblekeeue leke eueleer jnsieer~
Fme efJe<ee kees efme kejves kes efueS eneB en ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj yeveJeeee ieee nw~
eeefhe {eF& erhe kes Ske meew mee" (160) efJeosneW ceW ncesMee leerLekej nesles jnles nQ keeeWefke JeneB meowJe elegLe&keeue ner
jnlee nw~ efhej Yeer Yejle#es$e SJeb SsjeJele #es$eeW ceW <edkeeue heefjJele&ve nesles jnves mes eleske elegLe&keeue ceW eewyeerme-eewyeerme
leerLekej nesles nQb~
keeue kes oes Yeso nQ-DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer~ FveceW mes eleske kes n-n Yeso nesles nQ-meg<eceemeg<ecee, meg<ecee,
meg<eceeog:<ecee, og<eceemeg<ecee, og<ecee Deewj Deefleog:<ecee~ Fmemes Gus eLece Deefleog:<ecee mes ueskej meg<eceemeg<ecee leke n keeueeW
kee heefjJele&ve Glmeefhe&Ceer keeue ceW neslee nw~ hetJe& ceW Glmeefhe&Ceer kes elegLe& keeue ceW eewyeerme leerLekej ngS nQ~
Yetlekeeueerve eewyeerme leerLekejeW kes veece-
1. eer efveJee&CeveeLe 2.eer meeiejveeLe 3. eer cenemeeOegveeLe 23. eer DeefleeebleveeLe 24. eer MeebefleveeLe~
hegve: DeJemeefhe&Ceerkeeue Deeee, Fmes ngb[eJemeefhe&Ceer meb%ee nw~ FmeceW keg DeIeefle IeveeSb Yeer ngF& nQ~ eLee-le=leere keeue
kes Deble ceW ner eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe nes iees nQ~
Jele&ceevekeeueerve eewyeerme leerLekejeW kes veece-
1. eer $e+<eYeosJe 2. eer DeefpeleveeLe 3. eer mebYeJeveeLe 4. eer DeefYeveboveveeLe 5. eer megceefleveeLe 6. eer heeeYeveeLe
7. eer megheee&veeLe 8. eer eveYeveeLe 9. eer heg<heobleveeLe 10. eer MeerleueveeLe 11. eer eseebmeveeLe 12. eer JeemeghegpeveeLe
13. eer efJeceueveeLe 14. eer DevebleveeLe 15. eer Oece&veeLe 16. eer MeebefleveeLe 17. eer kegbLegveeLe 18. eer DejveeLe 19. eer
ceefuueveeLe 20. eer cegefvemegeleveeLe 21. eer veefceveeLe 22. eer vesefceveeLe 23. eer heee&veeLe 24. eer ceneJeerj mJeeceer~
FveceW mes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves kece&Yetefce kes Deeefo ceW epee kees Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 hebece KeC[ 93 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

efMeuhe Fve <edefeeeDeeW kee GheosMe oskej epee kees peerves keer keuee efmeKeeF& hegve: Deefnbmee Oece& kee GheosMe oskej cees#eceeie&
efoKeueeee Dele: es Deeefoyeee, egieee Deeefo kenueees nQ~ Fve eLece leerLekej kes DeeefoveeLe, $e+<eYeosJe, Je=<eYeosJe, hegosJe
Deeefo Deveske veece eefme nQ~
Fme Jele&ceeve DeJemeefhe&Ceer kes elegLe&keeue kes Deble ceW DeLee&led 2602 Je<e& hetJe& Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ngS
nQ~ es Yeer Fme keeue keer Dehes#ee Debeflece nQ efkevleg FvneWves Deeies keer leerLekej hejbheje eeuet kej oer nw DeLee&led Fvekes meceJemejCe
kes cegKe eeslee jepeie=ner kes meceed cenejepee esefCeke ves eYeg kes meceJemejCe ceW ner meesuen keejCe YeeJeveeDeeW kees Yeekej
leoveghe heefjCeefle kejkes leerLekej eke=efle kee yebOe kej efueee nw~ Deeies Jes Glmeefhe&Ceer kes elegLe& keeue ceW eLece leerLekej cenehee
veece kes nesJeWies~ Fmeer ekeej eerke=<Ce veejeeCe meesuenJeW efvece&ueveeLe SJeb ceneosJe eewyeermeJeW leerLekej DevebleJeere&veeLe neWies~
YeefJe<elkeeueerve eewyeerme leerLekejeW kes veece-
1. eer ceneheeveeLe 2. eer megjosJeveeLe 3. eermegheee&veeLe 23. eer osJeheeueveeLe 24. eer DevebleJeere&veeLe~
Fme cebefoj kee efMeueeveeme JewMeeKe Meg. 10, 11 ceF& 2003 kees ngDee leLee Dee<ee{ Meg. hetefCe&cee, 2 pegueeF& 2004 kees
YeieJeeve efJejepeceeve efkees iees~
kegC[uehegj kes vebeeJele& cenue heefjmej ceW en ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj Deheves Deehe ceW Ske efJeMeeue leerve KeC[ kee yevee
nw~ FmeceW eJesMe kejles ner Ske meeLe hetjs eewyeermeeW YeieJeeve kes oMe&ve nes peeles nQ~ veeres Yetlekeeueerve eewyeermeer YeieJeeve
efJejepeceeve nQ~ efleere Keb[ ceW Jele&ceevekeeueerve eewyeermeer kes oMe&ve nes jns nQ SJeb le=leereKeb[ ceW YeefJe<elkeeueerve YeieJebleeW kes
oMe&ve nes jns nQ~
pees ceveg<e efpeveeeflecee kes oMe&ve kee efebleJeve kejlee nw Jen yesuee kee, pees eueves kee Gece kejlee nw Jen lesuee kee, pees peeves
kee DeejbYe kejlee nw Jen eewuee kee, pees peeves ueielee nw Jen heebe GheJeeme kee, pees keg otj hen@Bg e peelee nw Jen yeejn GheJeeme
kee, yeere ceW hengB eves hej hebn GheJeeme kee, cebeof j kes oMe&ve mes ceemeesheJeeme kee, cebeof j kes Deebieve ceW eJesMe kejves mes nceeme kes
GheJeeme kee, ej ceW eJesMe kejves mes Je<eexheJeeme kee, eoef#eCee osves mes meew Je<e& kes GheJeeme kee, efpevesvosJe kes cegKe kee oMe&ve kejves
mes npeej Je<e& kes GheJeeme kee Deewj Yeefe mes mlegelf e kejves mes Deveble GheJeeme kes heue kees eehle kejlee nw~ eLeeLe& ceW efpeveYeefe
mes ye{kej Gece hegCe veneR nw~ Ssmee eer egelf e Deeeee& ves DeeesOee ceW eerjeceeb kes YeeF& Yejle cenejepe kees kene Lee~
meeceeveleee efpevecebefojeW ceW efJejepeceeve efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve keer peye Fleveer ceefncee nw leye leerLekejeW kes keueeCeke
leerLeeX hej yeves ngS efpevecebefojeW keer ceefncee lees Fmemes npeejeW iegCee DeefOeke nw~ Ssmee efJeeeme kejkes YeJeeW kees oMe&ve, hetpeve,
Jebove Deeefo kejkes meeefleMee hegCe mebefele kejvee eeefnS~

veb eeJele& cenue

pewve Deeiece ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cenue kee veece meJe&leesYe Deeee nw en Fkeeemeer Keb[ kee Lee~ eLee-
jepee veeefYejepe kee eemeeo/cenue meJe&leesYe Lee~ Jen mJeCe&cee KebYes, ceefCeceeer oerJeeue, hegKejepe, cetbiee, ceesleer Deeefo
ceeueeDeeW mes Deuebke=le, Fkeeemeer KeC[ kee Lee SJeb hejkeese, Jeeheer, yeeie-yeieereeW mes MeesYeeeceeve Lee~
Ssmes ner GejhegjeCe ceW YeieJeeve ceneJeerj kes cenue kee veece vebeeJele& cenue Deeee nw~ eLee-
Dee<ee{ Megkeuee <eer kes efove peye efke ebcee Geje<ee{e ve#e$e ceW Lee leye jepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eMeuee ves meele
KeC[ Jeeues jepecenue kes Yeerlej jlvecee oerhekeeW mes ekeeefMele vebeeJele& veeceke jepeYeJeve ceW nbmeletefuekee Deeefo mes megMeesefYele
jlveeW kes heuebie hej mees jner LeeR leYeer GvneWves efheueer jeef$e ceW meesuen mJehve osKes~
Fmeer keuhevee kees ueskej eneB pevceYetefce #es$e kee veece vebeeJele& cenue jKe efoee ieee nw~ eneB hej eej cebefojeW kes
meeLe Ske vebeeJele& cenue Yeer yeveeee ieee nw~ yeenj mes en meele KeC[ kee efoKelee nw~

DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 94 hebece KeC[

jepee-cenejepeeDeeW kes cenueeW ceW efpevecebefoj ceeves iees nQ~ Gmeer kes Devegmeej eneb hej Yeer Fme vebeeJele& cenue kes Thejer
KeC[ ceW eer MeebefleveeLe ewleeuee yeveeee ieee nw~ FmeceW MeebefleveeLe YeieJeeve keer Oeeleg keer efJeMeeue 24 Fbe keer heeemeve
eeflecee efJejepeceeve nQ~ Deepet-yeepet ceW YeieJeeve eveYe SJeb YeieJeeve heee&veeLe keer 18 keer eefleceeSb efJejepeceeve nQ~
meJe&eLece Fme cenue ceW keueelceke megvoj Oeeleg kes ej ceW eJesMe kejles ner
eLece jlveJe=e f ke#e ceW ceelee kes Deebieve ceW-kegyesj eje jlveJe=e f kees efoKeeves nsleg kegyesj kee efJeceeve efoKeeee ieee nw~
hegve: efleere Meeveke#e ceW-jlveceeer heuebie hej meesles ngS ceelee ves 16 mJehve osKes Les~ Fme efJe<ee kees yeleeves kes efueS
megboj keueelceke jlvepeefle heuebie jKee ieee nw~
le=leere jepeojyeej ke#e ceW-efhelee Deewj ceelee kes efmebnemeve jKes nQ~ pewmee efke cenejeveer ves jepeojyeej ceW hengBe kej
heefleosJe eje Fbefiele heeme kes efmebnemeve hej yew"kej 16 mJehveeW kes heue hets Les~
elegLe& emetefleie=n ke#e ceW-ceelee kee emetefleie=n ceW heuebie efoKeeee ieee nw~ peneB hengBekej FbeCeer ves ceelee kees ceeeeceeer
veeRo ceW megueekej efpeveyeeueke kees ueskej yeenj Deekej meewOece& Fv kees efoee Lee~ Deewj Fb ves SsjeJele neLeer hej yew"kej
megcesheJe&le hej ues peekej heeb[gke efMeuee hej yeeueke kees efye"ekej 1008 keueMeeW mes YeieJeeve kee pevceeefYe<eske efkeee Lee~
hegve: Jeerj Deewj JeOe&ceeve es oes veece jKes Les~
hebece heeuevee ke#e ceWs-ceelee ef$eMeuee yeeueke JeOe&ceeve kees heeuevee Peguee jner LeeR Dekemceeled DeekeeMe ceeie& mes $e+efOeejer
mebpee cenecegefve Deewj efJepee cenecegefve JeneB vebeeJele& cenue ceW Dee iees Gvekes ceve ceW keg met#ce Mebkee Leer~ efpeveyeeueke kee
DeJeueeskeve kejles ner Gvekeer Mebkee kee meceeOeeve nes ieee~ leerLekej yeeueke kee en eYeeJe osKekej cenecegefveeeW ves Gve eYeg
kee mevceefle veecekejCe efkeee Lee~ Gmeer Me kee mcejCe kejeves kes efueS heeuevee jKee ngDee nw Deewj oes cenecegefveeeW keer
cetefle& Ke[dieemeve cege ceW efJejepeceeve nQ~
Thej keer cebefpeue ceW "s heefjOeeve ke#e ceW-JeOe&ceeve kes henveves kes efueS osJeieCe mJeie& mes pees Jee-DeeYet<eCe ueeles Les~
meewOece& mJeie& ceW ceevemlebYe yeves ngS nQ~ Gve hej jlveeW kes efheejs ueke jns nQ~ JeneR hej leerLekejeW kes henveves kes efueS Jee
SJeb DeeYet<eCe GlheVe nesles jnles nQ~ Fb keer Dee%ee mes osJeieCe JeneR mes leerLekejeW kes henveves nsleg Jeeeefo meeceeer ueeles nQ~ Fmekee
mcejCe efoueeves nsleg Fme ke#e ceW Jee-DeeYet<eCe jlveeW kes Leeue ceW jKes efoKeees iees nQ~
mehlece Yeespeveke#e ceW-jlve LeeueeW ceW Yeespeve meeceeer efoKeeF& ieF& nw~ mJeie& ceW GlheVe ngS GvneR jlve efheejeW mes
leerLekej eYeg kes efueS Yeespeve meeceeer osJeieCe ueeles Les~ YeieJeeve ie=nmLeeece ceW Iej kee Yeespeve veneR kejles Les~ Fmeer
kee mcejCe efoueeves kes efueS hee<eeCehe hej ceelee ef$eMeuee, efhelee efmeeLe& kes meeLe JeOe&ceeve yeeueke kees Yeespeve kejles
ngS efoKeeee ieee nw~
Dece eer[e ke#e ceW-peye yeeueke Jeerj Deheves kegC[uehegj kes Geeve ceWs osJe yeeuekeeW kes meeLe Kesue jns Les leYeer mebiece
osJe Gvekes Oewe& keer hejer#ee nsleg yengle ye[s veeie kee he ueskej Je=#e kes leves mes efuehe ieee Deewj heCe G"ekej hebgkeejves ueiee~
keg veeieefjke yeeueke [j kej Yeeieves ueies~ efkebleg yeeueke JeOe&ceeve ye[s Glmeen Je Deevebo mes hes[ mes Glejles ngS mehe&jepe kes
heCe hej hewj jKekej Ke[s nes iees Deewj Gue-Gue kej heCe hej ner Kesueves ueies~ ceeveeW Jes ceelee kes heuebie hej ner Gue
jns neW~ en osKekej osJe ves yengle Yeefe-mlegefle kejkes Jeerj kee veece ceneJeerj jKe efoee~
veJece mebieerle ke#e ceW-yeeuekeeW keer meYee ceW mebieerle-ieerle Deeefo kee Me efoKeeee ieee nw~ hegvee yeeue meYee ceW osJe
yeeueke SJeb veeieefjke yeeuekeeW kes Deveske eMveeW kee Gej osles ngS efkeMeesjeJemLee ceW YeieJeeve ceneJeerj kees efoKeeee ieee nw~
oMece eee& ke#e ceW-ceelee ef$eMeuee SJeb efhelee efmeeLe& egJee ceneJeerj mes yeej-yeej efJeJeen kejves kes efueS Deeen kejles
nQ~ efkevleg ceneJeerj mJeerkeej ve kejkes GvnW meevlJevee os osles nQ~ hegvee osJe egJee meeefLeeeW SJeb veeieefjke egJekeeW kes meeLe
leJe eee& efoKeeF& ieF& nw~
le=leere KeC[ ceW ieejnJeW GodyeesOeve ke#e ceW-osJe yeeueke SJeb veeieefjke yeeuekeeW kees meJe& efJeeeDeeW kee %eeve kejeles
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 hebece KeC[ 95 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ngS leerve ueeske kes efJe<ee ceW efJemleej mes mecePee jns nQ~ Fmekes eleerke ceW leerve ueeske jevee efoKeeF& ieF& nw~ FmeceW Thej ceW
efmeefMeuee hej efmeYeieJeeve efJejepeceeve nQ Gvekes oMe&ve kejkes Deheves ceeveJe pevce kees meheue kejvee eeefnS~
YeJeeW kees, YeeeW kees mecePevee eeefnS efke nce efmeefMeuee hej peekej efme YeieJeeve kes oMe&ve kejkes Dee egkes nQ~ nceW
Fme kegC[uehegj Deeefo leerLe& ef$eJesCeer kes oMe&ve kejkes Ssmeer ner efmeefMeuee hej hengBekej efme hejceelcee kes he ceW Deveble efmeeW
kes ceOe efJejepeceeve nesvee nw~ Fme ceveg<e heee&e ceW Ssmee ner heg<eeLe& kejvee nw~ en GodyeesOeve ke#e nw~
yeejnJeW Jewjeie ke#e ceW-YeieJeeve ceneJeerj kes Jee-DeeYet<eCe Gleejs ngS jKes nQ leLee heeuekeer jKeer nw~ Fvemes en
efoKeueevee nw efke peye ceneJeerj eYeg kees Jewjeie nes ieee leye ceelee-efhelee kes mecePeeves hej Yeer Jes veneR ceeves~ Gmeer mecee
ueewkeebefleke osJeeW kee Deeieceve nes ieee~ hegvee osJeeW eje ueeF& ieF& eveYee heeuekeer ceW yew"kej veeLeJeve ceW hengBekej
meeueJe=#e kes veeres kesMeueeWe kejkes pewvesejer oer#ee ues ueer Deewj Oeeve ceW Ke[s nes iees~ efleueeseheCCeefe ceW YeieJeeve ceneJeerj
kes oer#ee Jeve kees veeLeJeve kene nw~
YeieJeeve ceneJeerj ves oer#ee enCe kej yesuee kejkes meJe&eLece ketueeece kes jepee Jekegue kes eneB Deenej efueee Lee~
Deveblej yeejn Je<e& kes ceOe keewMeecyeer veiejer ceW cenemeleer ebovee eje DeenejenCe SJeb Gppeefeveer kes Deeflecegeke Jeve ceW
eje efkees iees Ghemeie& kes efJepee ceW eje Yeefe mes eoe cenefle ceneJeerj ee DeefleJeerj veece mes eefme ngS Les~
yeejn Je<e& kes yeeo pe=befYekee eece kes efveke $e+pegketuee veoer kes efkeveejs meeueJe=#e kes veeres OeevemLe ngS~ leYeer
kesJeue%eeve eehle kej efueee~ deeme" efoveeW leke meceJemejCe jevee nesleer jner efkebleg YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer~
hegve: meewOecexv eje egefe mes ueees iees ieewlece iees$eere FvYetefle kes Deeves hej leLee Gvekes eje oer#eeenCe kej ieCeOej heo
eehle nesves hej YeieJeeve keer eLece osMevee/efoJeOJeefve jepeie=ner ceW efJeheggueeeue heJe&le hej efKejer Leer~ en Me Yeer efoKeeee ieee
nw~
Deble ceW kesJeueer DeJemLee ceW leerme Je<e& leke eer efJenej kes Deveblej heeJeehegjer kes mejesJej kes ceOe mes YeieJeeve ves
keeefle&keke=<Cee DeceeJemee kees cees#e eehle kej efueee, en Me efoKeeee ieee nw~
vebeeJele& cenue kee efMeueeveeme-Dee<ee{ Jeoer Deceer (22 petve meved 2003) kees vebeeJele& cenue kee efMeueeveeme mecheVe ngDee~
Fme cenue ceW MeebefleveeLe keer Jesoer kee efMeueeveeme pes Meg. 9 (28 ceF& meved 2004) kees kejeee ieee~
hegve: Dee<ee{ Megkeuee 10 kees YeieJeeve MeebefleveeLe Deeefo leerve eefleceeDeeW kee eLece cegKeeJeueeskeve kejkes Jesoer ceW YeieJeeve
kees mLeeefhele kejkes Fmeer efove Dee<ee{ Meg. 10 kees ieYe& keueeCeke efJeefOe kejkes (28 petve mes 2 pegueeF& meved 2004 leke)
ueIeg hebekeueeCeke eeflee eejbYe neskej Dee<ee{ Meg. 15 kees mecheVe ngF& nw~ Fme vebeeJele& cenue ceW efJejepeceeve meYeer YeieJeeve
meejs efJee keer Meebefle kes efueS nesJeW, ener cebieuekeecevee nw~
peye leke Fme efJee ceW Oece& kee DeefmlelJe jns leye leke en YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce, eneB hej efmLele meJe&
efpevecebefoj SJeb meJe& efpeveeefleceeSb efmLej jnW, meJe& peieled kes efueS cebieuekeejer nesJeW~ Fve meJe&efpeve eefleceeDeeW kees keesef-keesef
veceve~
YeieJeeve ceneJeer j mJeeceer keer e f l e& m leb Y e
(eeeerve cebeof j heefjmej ceW efveefce&le)
kegC[uehegj ceW efveefce&le Fve cebeof jeW mes Deefleefje meJe&eLece eeeerve cebeof j heefjmej ceW cesjer esjCee mes 24 ceee& 2002 kees 36
heg Gegib e keerelf e&mlebYe kee efMeueeveeme ngDee~ Gmekee efvecee&Ce hetCe& neskej efoveeBke 12 hejJejer 2003 kees efJeMeeue hebekeueeCeke
eeflee kes meeLe keerelf e&mlebYe ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer meJee heg heeemeve 8 eefleceeSb efJejepeceeve keer ieF& nQ~
cesjer esjCee mes kegC[uehegj efJekeeme kes eLece ejCehe ceW eejbYe ngS efvecee&Cekeee& kee eleerke Fme keerefle&mlebYe kes eje
YeieJeeve ceneJeerj keer keerefle& oMeeW efoMeeDeeW ceW meoe emeeefjle nes, ener cebieue keecevee nw~
DeekeeMe keer TBeeF&eeW kees tlee kegC[uehegj
 <e KeC[ 1 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

G
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee Yeejle YeceCe
emlegefle-efJepee kegceej pewve (eEheket), keevehegj
(mebeespeke-peesefle jLe eJele&ve)
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje efueefKele Fme cebieueeejCe mes ceQ Deheveer yeele eejbYe kejlee ntB-
ee kegC[uehegjer efveleb, cebieueb kegleeod YegefJe~
pevceYetefce: eefmeeefmle, ceneJeerjme mebeefle~~1~~
jepeOeeveern efmeeLe&-YetheleseexefieefYeveg&lee~
vebeeJele e eemeeob, jlveJe=dee megcebieueced ~~2~~
Fme efJemle=le YetceC[ue kes ieYe& ceW keye, keneB, keee efhee nw Fmes meJe&%e osJe kes DeueeJee keewve peeve mekelee nw? neB!
hetJee&eeeeX eje kens iees Jeeve he Deeiece ner Deepe kes egie ceW Gmekee eceeCe nQ efpevekes eje nce Deheveer eeeerve mebmke=efle
SJeb meYelee mes heefjefele nes mekeles nQ Deewj en Yeer efveefele nw efke efkemeer Yeer lejn kes keee& ee efJekeeme kee Ske mecee efveefele
neslee nw Gmeer ece ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kes efJekeeme kee mecee Yeues ner npeejeW Je<e& yeeo Deeee
uesefkeve Ssmee Ssefleneefmeke keee& SJeb #eCe Meeeo keYeer efkemeer ves Deheveer DeeBKeeW mes osKee nes~ mecee mJeeb ceW Deeee&eefkele
nesiee efke keee ceQ JeemleefJekelee osKe jne ntB ee mJehve nw~ ceQ Ssmeer yeele FmeefueS ken jne ntB efke cee$e 18 cenerves ceW hetjs leerLe&
kee mJehe yeoue ieee SJeb keF& eespeveeSB meekeej nes ieeeR~ keneB lees keg mecee hetJe& keg Yeer veneR Lee Deewj keneB Deepe heeBe-
heeBe ieieveegcyeer efpevecebefoj Gme heefJe$e mLeue keer ieewjJeieeLee ieeles veneR Lekeles nQ~ Deepe Fleves Deuhe mecee ceW pewve meceepe
keer meJeexe meeOJeer ieefCeveerecegKe Deeefe&kee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee SJeb cebieue DeeMeerJee&o mes Flevee
keee& nes egkee nw efke Deemeheeme kes ueesie ner veneR Deefheleg meejs osMe keer pewve meceepe nleeYe nw efke ceeleepeer ves keee peeot kej
efoee nw? en Fme hegCeYetefce kes hejceeCegDeeW kee ner keg ecelkeej Lee efke Ske kes yeeo Ske ke[er Ssmeer peg[leer eueer ieeer
efke mJeeb keee& eieefle kes heLe hej Deemej nes ieee~
29 efomecyej 2002 kee Jen efove peye hetpe ceeleepeer kes ejCe pevceYetefce hej he[s, efJekeeme kes eLece ejCe kes he ceW
FkekeermeJeeR meoer kee eLece Sself eneefmeke hebekeueeCeke SJeb cenekegb Ye cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe 7 hejJejer mes 12 hejJejer 2003
leke Debleje&e^ r e mlej hej mecheVe efkeee ieee~ lelheeeled meejs osMe keer pewve meceepe kees efkeme ekeej mes #es$e mes pees[ e peeS SJeb
peve-peve kee eesieoeve Fme pevceYetecf e efJekeeme ceW nes mekes Fme YeeJevee kees Oeeve jKeles ngS hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj
peesefle jLe kee eehe leweej kejJeeee, Oeerjs-Oeerjs Jen MegYe efove Yeer Dee ieee efpeme efove jLe kee eJele&ve nesvee Lee~ en Ske
Devenesvee SJeb megKeo mebeesie ner Lee peye ew$e Megkeuee $eeesoMeer 15 Deewue 2003 ceneJeerj peebleer kes MegYe efoJeme YeieJeeve
ceneJeerj peesefle jLe kee eJele&ve Yeejle YeceCe nsleg YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj mes ner ngDee~
meJe&eLece eJe&leve kee meewYeeie ceOeeosMe kees eehle ngDee~ 4 ceF& De#ee le=leeree heJe& kes heeJeve efove Fboewj-megoeceeveiej mes

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 2 <e KeC[

Fmekee MegYeejbYe ngDee~ eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebelf emeeiej peer keer hejbheje kes Jele&ceeve heeeee& Deeeee&jlve eer DeefYevebovemeeiej
peer cenejepe kes memebIe meeefveOe ceW megoeceeveiej ceW jLe keer mJeeiele meYee kee Deeeespeve efkeee efpemeceW jLe eJele&ve meefceefle kes
kesvere DeOe#e ye. jJeerv kegceej pewve, ceneceb$eer eeeee& eer vejsv ekeeMe pewve-efhejespeeyeeo, efJedle cenemebIe kes DeOe#e [e@.
MesKejebo pewve-Denceoeyeeo, mes" osJekegceej efmebn keemeueerJeeue, [e@. Deveghece pewve-Fboewj Deeefo efJeledJeie& leLee DeveskeeW ese f eeW keer
GheefmLeefle ceW Deeeee&eer ves mJeefmleke yeveekej Fmekee eJele&ve efkeee~ megoeceeveiej hebekeueeCeke kes hee$eeW ves ner jLe hej yew"ves kee
meewYeeie eehle efkeee~ eeflee kes ceelee-efhelee ner ceelee-efhelee yeve iees Je meewOece& Fv-meewOece& Fv yeve iees, kegyesj-kegyesj yeve iees~
eeflee kes e%eveeeke ves cebieue Deejleer Gleejer Fmeer kes meeLe eJele&ve kee MegYeejbYe nes ieee~
yese[f ee, heerheueieewve, KeeceKes[ e nesles ngS nce meveeJeo veiej hengB es~ eneB hej Glmeen "erke Lee~ meYee Oece&Meeuee eebieCe ceW ngF~&
meYee keer DeOe#elee eer ceeefCekeebo heeveer, Fboewj ves keer~ cegKe DeefleefLe ye. eer jJeerv kegceej pewve (DeOe#e-kesvere eJele&ve
meefceefle) Les~ meYee ceW ye. meeefjkee pewve, ye. mJeeefle pewve, ceveespe pewve-cesj", GoeYeeve pewve (peehegj), eerceleer DeeMee pewve (DeOe#e-
ceefnuee mebie"ve) GheefmLele LeeR meYee kes heeeled MeesYeeee$ee kee eJele&ve meejs veiej ceWs ngDee~ hetjs keee&ece ceW eer ekeeMeebo pewve
meje&he kee Dee eesieoeve jne~ ye[Jeen, kemejeJeo, censej, yeeuemecegvo, Oeeceveeso, Oece&hegjer, yeekeevesj, ceveeJej, iebOeJeeveer,
efmebIeevee, uegnejer, yeg[er, ye[Jeeveer, Debpeo, TveheeJeeefieefj, Kejieewve, YeerkeveieebJe, Delej nesles ngS keeuecegKeer hengB es~ keeuecegKeer kee
keee&ece nceejer efuem ceW veneR Lee~ uesekf eve nj Jemleg kee eesie Deheves Deehe Gmes KeeRe ues peelee nw~ eece ceW hengB eles ner Ssmeer Yeer[
pecee nes ieF& pewmes keesF& efveefOe efceue ieF& nes~ ueesieeW ves Ketye Yeefe mes jLe keer MeesYeeee$ee mecheVe keer~
Keb[Jeeveiej ceW meYee Ieemehegje cebefoj kes yeenj ngF&, GheefmLeefle Deer Leer~ meYeeOe#e eer Oeveheeue pewve Je cegKe DeefleefLe
eer megjsMeebo uegneef[ee Les~ jLe kee heefjee heb. eJeerCe ebo Meem]$eer ves eoeve efkeee~ MeesYeeee$ee kes ceeOece mes meejs veiej
ceW Ketye eeej-emeej efkeee ieee~ keee&ece kees meheue yeveeves ceW Meebefleueeue peer kee meneesie eehle ngDee~
njmeto nesles ngS efKejefkeee veiej ceW cebieue eJesMe ngDee~ ese mee veiej nesles ngS Yeer yengle Dee Glmeen Lee~ MeesYeeee$ee
ceW meYeer veeieefjke esle Jee ceW SJeb ceefnueeSb kesmeefjee mee[er ceW eue jner Leer~ nj lejhe hebejbieer OJepeeSb uenje jner Leer~
peien-peien Meerleue peue SJeb Mejyele keer JeJemLee Leer~ eneB mes jLe njoe, KeelesieebJe, Depeveeme, ueesnejoe, meleJeeome,
keVeewo, Deee nesles ngS peeJej hengBee~ eneB hej meYeer pewve IejeW kes Ghej hebejbieer OJepeeSb uenje jner LeeR~ meYee peerefvebie hewke^er
kes meeceves ceekex ceW ngF&~ meYeeOe#e eer megceleueeue pewve Je cegKe DeefleefLe eer jepesv efmebn hejsKee (veiejheeefuekee GheeOe#e)
Les~ cesnleJee[e, meesveke nesles ngS osJeeme veiej hengBes~ eneB hej Deuekeehegjer ceW keee&ece ngDee~
Fmeer ece ceW Gppewve, cekemeer, meejbiehegj, yeeJej, yeerveeiebpe, DeeJeve, kegbYejepe, jeIeesie{, Deejesve, lejvee, mee{ewje mes
DeMeeskeveiej hengBes eneB hej ceeveveere DeOe#e cenesoe ves mJeeb meYee eueekej peve-peve keer YeeJeveeDeeW kees Ske$e kejkes
kegC[uehegj efJekeeme ceW eesieoeve efoee~ yeoveeJej, F&meeie{, Keleewje, yeojJeeme, keesueejme nesles ngS efMeJehegjer veiej ceW cebieue
eJesMe ngDee~ meYeer veiejJeemeer jLe kees uesves kes efueS veiej kes yeenj Deees SJeb yeQ[-yeepes mes mJeeiele kejkes ues iees~ meYee $eer
cebefoj kes eebieCe ceW ngF&~ meYeeOe#e eer DeeWkeejueeue pewve Deeekej DeefOekeejer Je cegKe DeefleefLe eer Deej.kes. pewve veeeeOeerMe
Les~ GheefmLele yengle Deer Leer~ hetJe& jeef$e ceW ner jLe hej yew"ves JeeueeW kee eeve nes ieee~ eele: 8 yepes efJeMeeue MeesYeeee$ee
kee veiej eJele&ve ngDee~ Ketye Yeefe mes ueesie OJepeeSb ueskej veejs ueieeles ngS eue jns Les~ MeesYeeee$ee ceeOeJe eewke, ceneJeerj
ceeie&, keesleJeeueer jes[, ebeYet efpeveeuee mes meoj yeepeej nesleer ngF& DeeefoveeLe efpeveeuee hej meceehle ngF&~ hetjs keee&ece kees
meheue yeveeves ceW eer megjsMe pewve ceejewje kee meneesie mejenveere jne~
efMeJehegjer kes heeeled nce jLe ueskej leeueyesn, KeefveeeOeevee, yeceewjkeueeb, cebgieeJeueer, efhehejF&, peKeewje, ueefuelehegj,
cenjewveer mes mewohegj hengBes~ eneB hej Deeefe&kee ce=ogceleer ceeleepeer kes mebIe meeefveOe ceW meYee ngF&~ mee{tceue ceW mJeeielemeYee JeCeea
efoiecyej pewve mebmke=le ceneefJeeeuee eebieCe ceW ngF&~ meYee yengle megvoj ngF&~ ceb[eJeje ceW Deeefe&kee eer efJe%eeveceleer ceeleepeer
kes memebIe meeefveOe ceW meYee ngF&~ erkeceie{, efoieew[e, he=LJeerhegj, efveJee[er, mekejej, jeveerhegj, ceTjeveerhegj, iegjmejee, peleeje,
cebpevee, ceJeF&, Yesuemeer, yeueosJeie{, Kejieehegj, veewieeBJeeb nesles ngS lejhegj veiejer ceW jLe kee cebieue eJesMe ngDee~ jeef$e efJeeece
[sje hene[er hej ngDee~ eele: meYee veiej ceW ngF&~ eneB hej Deeefe&kee eer hetCe&celeer ceeleepeer memebIe efJejepeceeve LeeR~ iegueiebpe,
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 3 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ye[e ceuenje, esCeefieefj, YeieJeeb IegJeeje, ye[eieeBJe Iemeeve, jeceesefjee, Meenie{, ce[ossJeje, nerjehegj, yekemeJeene, megveJeene,
yecnewjer, vewveeefiej, ouehelehegj keje&hegj, ye[eyeJee[ nesles ngS meeveesOee hengBes~ yengle ese mee veiej nesles ngS Yeer yengle Yeefe
Leer~ ess-ess yees Yeer Ketye Yeefe mes yew"s Ske kes yeeo Ske ece mes Deejleer kej jns Les~ eele: hetpeve ceW meYeer ueesie Deees
Deer jLeee$ee efvekeueer~ heejmeesefjee nesles ngS heLeefjee hengBes~ eneB hej Gme efove eeleg&ceeme mLeehevee efoJeme Lee~ cegefve eer
Deefpelemeeiej peer Je Ssueke eer efveYe&emeeiej peer cenejepe efJejepeceeve Les~ oesveeW keee&ece meeLe-meeLe ngS~ yengle Dee
keee&ece Lee~ cegefve eer MeesYeeee$ee ceW jLe kes Deeies-Deeies eue jns Les, Gvekes meeLe Deheej pevemecetn eue jne Lee, efpeOej Yeer
vepej peeleer Leer efmehe& Deeoceer ner Deeoceer efoKelee Lee~ eneB mes ie{ekeese, jnueer nesles ngS osJejer hengBes~ eneB hej cegefve eer
ceeo&Jemeeiej peer cenejepe kee meeefveOe eehle ngDee~ nj Iej keer le hej hebejbieer OJepeeSb uenje jner LeeR~
cenejepehegj pewmee veece Jewmee ner keece Lee~ meYeer veiejJeemeer cesvejes[ hej Ke[s Fblepeej kej jns Les~ yengle Yeefe SJeb Glmeen
Lee ueesieeW ceW~ heeveer yejme jne Lee uesekf eve efhej Yeer keee&ece Dee ngDee~ ieewjPeecej veiej ceW Deeefe&kee eer efJe%eeeer ceeleepeer,
Deeefe&kee eer efJeefJe#eeceleer ceeleepeer Je Deeefe&kee eer efJeefOeeer ceeleepeer kee meeefveOe eehle ngDee~ Deeefe&kee eer efJe%eeeer ceeleepeer
ves Deheves eJeeve ceW kene efke efpeme ekeej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer Deheves cees#ecenue kes efueS cepeyetle meer{ er yevee jner
nQ, Jewmes ner nce meyekees Yeer Jen Ssmee DeeMeerJee&o oW efke nce Yeer mebece keer meeOevee kejles ngS Gvekes ceeie& kee DevegmejCe kej mekeW~
[e eece ceW hengB eves mes henues ner keg otjer hej jLe efceer ceW Oebme ieee~ nce meye ueesie yengle hejsMeeve Les efke keee kejW~ Ketye eeeme
efkeee uesekf eve meye yeskeej jne~ helee veneR efkeme ekeej eeceJeeefmeeeW kees metevee efceue ieeer~ Jes meYeer ueesie 3 efkeceer. leke Deees~
meejs ieebJe kes ^kw ej Dee hengB es osKeles ner osKeles nes[ ueie ieF& efke kewmes jLe efvekeues Ketye Yeefe kee heefjee osles ngS jLe kees efvekeeuee
Deewj peguetme yeveekej veiej ceW ues iees~ eneB mes kesmeueer, megjKeer, nesles ngS cekejesevf eee hengB es~ Debkegj keeueesveer kes meceerhe efJeeeYeJeve
ceW meJe&Oece&meYee ngF~& meYeer mebeoee JeeueeW ves meYee ceW Yeeie efueee~ MeesYeeee$ee Yeer Deheves Deehe ceW Devet"er efceMeeue Leer~ hetjs keee&ece
ceW YeeF& mebpeerJe meje&he-meeiej kee meneesie mejenveere jne~
{evee veiej ceW yengle megob j keee&ece ngDee~ meYee ceW Deeefe&kee eer Deeueeskeceleer ceeleepeer Je Deeefe&kee eer megveeceleer ceeleepeer
kee meeefveOe eehle ngDee~ KegjF& eercebleeW SJeb mes"eW keer veiejer nw eneB meYee ceW GheefmLeefle yengle Deer Leer~ cegevf eeer eMeeblemeeiej peer
cenejepe Je cegevf e eer efveJexie meeiej peer cenejepe kes meeefveOe ceW meYee ngF~& MeesYeeee$ee hetjs veiej ceW IegceeF& ieF&~ Meece kees jLe
iegkegue ceW oMe&veeLe& Ke[e jne~ peDeeKes[ e, vejeeJeueer nesles ngS meeiej veiej ceW jLe kee cebieue eJesMe ngDee~
es Jen mLeeve nw peneB hetjs eosMe keer efveieenW ueieer ngF& LeeR efke meeiej Jeeues kegC[uehegj kes efueS keee kejWies~ eejbefYeke
meYee ceesje peer efmLele JeCeea YeJeve ceW ngF&~ meYeeOe#e eer esceebo pewve keje&hegj Jeeues Les~ cegKe DeefleefLe Les-ye. jJeerv kegceej
pewve (DeOe#e-YeieJeeve ceneJeerj peesefle)~ ceOeevn ceW MeesYeeee$ee ecesueer eewke mes eejbYe neskej keje cebefoj leke ieeer~ eneB
hej Ske efJeMeeue meYee kee Deeeespeve efkeee ieee~ meYee kee mebeeueve eer DeMeeske heeb[ee peer kej jns Les~ efJeeveeW keer veiejer
ceW meYeer ves Ketye ye{-e{kej Deheves-Deheves JeeJe jKes~ ceesjepeer kes ^mer kes.kes. pewve ves meYeer DeefleefLeeeW kee mJeeiele Debie
Jee SJeb eerheue oskej efkeee~ efJeOeeefekee megOee pewve ves Yeer Deheves Godieej Jee efkees~ efmebIeF& kewueeMeebo ves kene efke meeiej
keer pewve meceepe lees Dekesues ner kegC[uehegj kee efvecee&Ce kejves ceW meceLe& nw, nce meYeer Deheveer Deesj mes DeefOekelece meneesie eoeve
kejves kee hetje eeeme kejWies~ efmebIeF& peerJeveueeue peer ves Deheves JeeJe ceW kene efke ceQ jJeerv YeeF& peer DeLee&led ieewlece ieCeOej
kes eje hetpe ceeleepeer DeLee&led ceneJeerj leke es mebosMe hengBeevee eenlee ntB efke mecemle pevelee keer ener ceebie nw efke Ske yeej
Jes yegvosueKeb[ keer Oeje hej DeJeMe heOeejW~ jele efJeoeF& leke Ketye Yeer[ jner~
jenleie{ ceW esleecyej meeefOJeeeW kes meeefveOe ceW meYee ngF~& pewmeerveiej, Meenhegj, yeebmee leejKes[ e nesles ngS oceesn hengB es~
yejmeele Ketye Leer uesekf eve Ssmes ceW Yeer meYee ngF& SJeb peguetme efvekeuee~ JeveieebJe, ne, hesje nesles ngS kegC[uehegj hengB es~ eneB hej
yejmeele nesves kes yeeJepeto Yeer ye[s yeeyee kes oMe&ve kej meYeer kee ceve Deeuneefole nes G"e~ hegve: DeYeevee nesles ngS veewne eece hengB es~
Deeoerejefieefj ceW meYee ngFg ~& Deeefe&kee eer meleceleer ceeleepeer Je Deeefe&kee eer mekeueceleer ceeleepeer kes meeefveOe ceW meYee ngF~& peyesje
eece ceW meYee cebeof j peer ceW ngF~& meYee ceW jeceke=<Ce kegmeceeefjee meebmeo oceesn #es$e heOeejs~ kebieer, eEmeeecehegj, heeve, lesvotKes[ e,
Menhegje, menpehegj nesles ngS peyeuehegj hengB es~ jeef$e efJeeece ceef{ ee peer ceW ngDee~ eele: meYee uee[iebpe cebeof j ceW ngF~& GheefmLeefle yengle
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 4 <e KeC[

Deer Leer~ osKeles ner osKeles meskesC[eW ceW heeBees yeeseuf eeeB nes ieeer~ Ketye "e" mes MeesYeeee$ee veiej YeceCe kes efueS efvekeueer, eejeW
lejhe ueesie LeeefueeeB efuees Ke[s Les~ Ketye mJeeiele ngDee~ heveeiej eece ceW meYee hetpe Deeefe&kee eer eMeevleceleer ceeleepeer kes memebIe
meeefveOe ceW ngF~& hetpe ceeleepeer Deheves Jeee ceW kenves ueieeR efke Deeefe&kee-Deeefe&kee ceW Deblej nw, nceejer leguevee ceW %eeveceleer ceeleepeer
kes %eeve #eeesheMece yengle DeefOeke nw, hetpe ceeleepeer Ske nerjs kes meceeve nQ~ keneB %eeveceleer ceeleepeer efpevekes %eeve kee #eeesheMece
yengle nw Deewj keneB nce ueesie~ ieesmeuehegj, efKeleewueeyeepeej, meernesje nesles ngS hene[er hengB es~ ess mes eece ceW Yeeer osKeles ner yeveleer
Leer~ eneB mes jLe efleJejer hengB ee~ en veiej mebeeueke heb. eer megOece&ebo peer kee pevceveiej Lee~ efleJejer eeceJeemeer henues mes leweejer
efkees ngS Les~ Ketye YeefehetJe&ke keee&ece ngDee~ eser meer meceepe nesles ngS Yeer yengle Glmeen mes keee&ece ngDee~ keveer JeeueeW ves
Yeer ceneJeerj peeself e kes mJeeiele ceW keesF& kemej veneR es[ er Leer~
jer"er, ye[ieeBJe, jwhegje, kebgJejhegj, efmeceefjee, heJeF&, Deceeveiebpe, censJee, iegVeewj, meuesne, osJesvveiej, heVee, Jeehegj,
efmebnhegj, veeieewj, melevee, Decejheeve, jerJeeb, osJeueeWo, yeesnejer, Men[esue, yeg{ej, eeeF&, keeslecee, cevesvie{, hesv[^e, ieesjsuee
nesles ngS efJeueemehegj, Dekeueleje, Yeeeheeje, Depeg&veer, yeueesoe yeepeej, jeehegj, veJeeheeje nesles ngS Oecelejer hengBes~ eneB hej
eer ebotueeue peer keer DeOe#elee ceW veJeerve cebefoj ceW meYee ngF&~ meceepe ese nw uesefkeve keee&ece GlmeenhetJe&ke efkeee~
efYeueeF& veiej ceW ef$eJesCeer leerLe& hej Deeeee&eer efJejeiemeeiej peer cenejepe kes memebIe meeefveOe ceW meYee ngF&~ eneB hej
Deemeheeme ceW eej mLeeveeW hej meYeeSB ngF& hegve: JewMeeueer veiej, ogie&, heeveeYehegj, jepeveeBoieeBJe, [eWiejieeBJe, [eWiejie{, osJejer,
DeeceieebJe, ieeWefoee (cene.) Je yeeueeIee nesles ngS yeejeefmeJeveer hengBes~ yeeje efmeJeveer veiej ceW jLe keer mJeeiele meYee kee
Deeeespeve ye. eoerhe peer efheet<e peyeuehegj kes meeefveOe ceW ngDee~
ueeueyeje&, yejIee nesles ngS efmeJeveer hengBes, efmeJeveer veiej kee cebefoj yengle efJeMeeue SJeb megvoj nw, Ssmee cebefoj Meeeo
hetjs osMe ceW 10-15 mLeeveeW hej ner nes~ eneB hej meYee Deeefe&kee eer efJeefMeceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW ngF~& meYee kee
MegYeejbYe heb. eer eseebme kegceej efoJeekej kes cebieueeejCe mes ngF~& lelheeeled hetpe Deeefe&kee eer efJeefMeceleer ceeleepeer ves Dehevee
cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee Deewj jLe ee$ee ceW meeLe-meeLe eueer~ meYee keer DeOe#elee eer vejsMe peer efJeOeeeke, efmeJeveer kej jns
Les~ JeneB mes kesJeueejer ceb[uee neskej Iebmeewj hengB es~ Iebmeewj veiej JeeueeW ves hetJe& mes ner jLe kes mJeeiele keer leweejer kej jKeer Leer~ uesekf eve
yejmeele ves keejCe Jen efpelevee eenles Les Glevee kej veneR heees~ efhej Yeer egJeeDeeW ves nej veneR ceeveer Deewj yejmeles heeveer ceW Yeer
MeesYeeee$ee efvekeeueer~ Iebmeewj mes ueKeveeoewve neskej heeje hengB es~ heeje ceW cegevf e eer keguebkejvebeof peer cenejepe kes meeefveOe ceW
meYee ngF~& vejefmebnhegj ceW cegevf e eer meccesomeeiej peer cenejepe kee meeefveOe eehle ngDee~ Fmeer ekeej mes meYeer ueesieeW kees Deheves mes
pees[ lee ngDee jLe efvejvlej Deeies ye{lee pee jne Lee~ Ske mLeeve hej Ske meppeve kenves ueies es jLe efmehe& hewmee Ske$e kejves kee
meeOeve nw ueesieeW ves Fmes JeJemeee yevee efueee nw~ elegej ceW ceQves kene efke-YeeF& meenye Deehe "erke ken jns nQ eefo nce Ske$e
veneR kejWies lees Kee& keneB mes kejWies Deewj eefo nce leve-ceve mes Fmes JeJemeee veneR yeveeeWies lees nceeje eespeske meheue veneR nesiee~
lelheeeled cewves hete Deeheves Deepe leke nceejs eespeske ceW efkelevee hewmee efoee, Gej ceW Jes ceneMee mej Pegkeekej Deeies ye{ iees~
JeemleJe ceW Deepe meceepe ceW kejves Jeeues kece nQ keceer efvekeeueves Jeeues peeoe nw~
vejefmebnhegj mes iee[jJeeje, efheheefjee, eeBoecese, hejeefmeee, efboJee[e, yewletue, Fejmeer, efmeJeveer ceeueJee, yeeveehegje,
nesMebieeyeeo, yeeyeF&, Deesyesoguueeiebpe, yee[er, yejsueer, yecnewjer, efmeueJeeveer, iewjleiebpe, ie{er, yesieceiebpe, jeemesve, meueecelehegj
nesles ngS efJeefoMee hengBes~
efJeefoMeeveiej JeeueeW ves jLe kee yengle megvoj mJeeiele kej yengle Deer MeesYeeee$ee efvekeeueer~ ceeveveere oeceesnve peer ves Ketye
ece Je Meefe ueieekej leerLe& kes efueS peve-peve kee eesieoeve kejJeeee~ iebpeyeemeewoe veiej JeeueeW ves hetjs ceOeeosMe eJele&ve ceW meyemes
megvoj keee&ece efkeee~ meYee efJeefOeJele Peb[ejesnCe mes eejbYe ngF~& meYeeOe#e eer kevsoerueeue pewve DeOe#e-veiejheeefuekee Les Je
cegKe DeefleefLe eer Depee efmebn jIegJebMeer (hetJe& mebmeoere ceb$eer ce.e. Meemeve), efJeefMe DeefleefLe eer Jeerjefmebn peer jIegJebMeer (efJeefOe
efJeOeeeer ceb$eer) Les~ eer kevsoerueeue peer ves Deheves Yee<eCe ceW kene efke JeemleefJekelee ener nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e
kegC[uehegj nw pees veneR ceeveles nw GvnW Yeer Ske ve Ske efove Fme mele kees mJeerkeej kejvee nesiee~ eer kevsoerueeue DeOe#e
veiejheeefuekee ves Oevekegyesj yeveves kee meewYeeie eehle efkeee~
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 5 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegjJeeF& ceW ceeveveere kegueoerhe peer veeeeOeerMe cenesoe ves jLe kee mJeeiele efkeee~ ceb[eryeeceewje, efmejeWpe, yewjeefmeee,
hebeMeerueveiej efheheueeveerveiej nesles ngS ye[veiej hengBes, eneB hej Deeeee& eer heeveboer peer cenejepe kes memebIe meeefveOe ceW meYee
ngF&~ jleueece, peeyeje, oeueesoe nesles ngS cebomeewj ceW hengBes~ eneB hej cegefve eer nscevlemeeiej cenejepe Je cegefve eer efJejeiemeeiej
peer cenejepe kee meeefveOe eehle ngDee~ hegve: ceunejie{ Je veejeeCeie{ nesles ngS ceveemee, peeJeo Je veercee hengBes~ Gme efove
JeneB hej ce.e. eJele&ve kee meceeheve Lee~ ueieYeie 250 veiejeW ceW YeceCe kes heeeled meceeheve kee keee&ece cegevf eeer ecegKemeeiej
peer cenejepe Je cegefve eer eeLe&veemeeiej peer cenejepe kes meeefveOe ceW ngDee~ cegefvee kee yengle-yengle DeeMeerJee&o nce meYeer
kees eehle ngDee~ Fmeer kes meeLe ceOeeosMe eJele&ve kee keee&ece Oece&eYeeJeveehetJe&ke DeeMeeleerle meheuelee kes meeLe mecheVe ngDee
Deewj nceves jepemLeeve eJele&ve nsleg emLeeve efkeee~

Yepeve
jeefe$eer-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer

Jeerj peesefle, ceneJeerj peesefle, peieYej kees ekeeMes~

nce ener keecevee kejles nQ.........
keecevee kejles nQ, mebmeej ceW Ssmee eMe hewues~
ceneJeerj eYet keer pevceYetefce, kegC[uehegj leerjLe Decej jns~~
nce ener keecevee kejles nQ~~ ske.~~
efpeme meele cebefpeuee vebeeJele&, cenue ceW eYeg ves pevce efueee~ cenue ceW....
ceneJeerj kees oskej pevce peneB, ef$eMeuee ves efvepe kees Oeve efkeee~~ef$eMeuee...
Gme kegC[uehegj keer hegCeYetefce kee, veece egieeW leke Decej jns
nce ener keecevee kejles nQ..........~~1~~
ceneJeerj pevceYetefce hej peye, ceneJeerj peevleer heJe& cevee~ceneJeerj....
ceneJeerj peesefle kee efkeee eJele&ve, %eeveceleer ceelee ves JeneB~
ceneJeerj keer pee-peekeej kes mebie, Oejleer-Decyej meye efJevele jnW~
nce ener keecevee kejles nQ........~~2~~
Fme peesefle kes vebeeJele& cenue ceW, ceneJeerj kee heuevee nw~ ceneJeerj..
meyemes Thej eYeg MeebefleveeLe kee, oMe&ve-Jebove kejvee nw~~
Ssmee ner cenue kegC[uehegj ceW, eboveeceleer mee#eeled yeves~
nce ener keecevee kejles nQ..........~~3~~

RQ

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 6 <e KeC[

jepemLeeve eJele&ve keee&ece

jepemLeeve keer Deeweesefieke veiejer keese mes peesefle eJele&ve kee YeJeleehetJe&ke MegYeejbYe ngDee~ ieerlee YeJeve ceW mJeeiele meYee
kee Deeeespeve efkeee ieee~ Ssmee ueielee Lee ceevees hetje keese veiej ner YeieJeeve ceneJeerj peesefle kes mJeeiele kes efueS Gce[
he[e nes~ veiej kes ecegKe cenevegYeeJe jLe kes oMe&veeLe& heOeejs~ keee&ece keer DeOe#elee eer jIegJeerj efmebn peer keewMeue ves keer,
ceggKe DeefleefLe eer Meebefleueeue peer OeejerJeeue (hee&ve SJeb meebmke=efleke ceb$eer) Je ceneheewj eer F&ejueeue meent Les leLee efJeefMe
DeefleefLe eerceleer hetvece ieeseue efJeOeeefekee-mejoejhegje LeeR~
Fme DeJemej hej peesefle eJele&ve kes kesvere DeOe#e-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve, ceneceb$eer-eer Deefveue kegceej pewve
(keceue cebefoj) efouueer, kees<eeOe#e-eer kewueeMeebo pewve, efouueer, ceOeeosMe eJele&ve ceneceb$eer-[e@.Deveghece pewve (Fboewj),
eer efyepesv pewve-Meenoje (efouueer), jepemLeeve egJee heefj<eo kes eosMe DeOe#e SJeb ceneceb$eer-eer GoeYeeve pewve (Yejlehegj)
leLee eer efoueerhe pewve-peehegj Deeefo cenevegYeeJeeW keer GheefmLeefle ceW Delevle eYeeJehetCe& GodIeeve keee&ece mecheVe ngDee~
meYee kee MegYeejbYe mebeespeke efJepee pewve (cesjs) kes cebieueeejCe mes ngDee~ Fme DeJemej hej kece&eesieer ye.eer jJeerv kegceej
pewve ves Deheves meejieefYe&le eJeeve kes eje kegC[uehegj efJekeeme keer yeele kener~ [e@. Deveghece pewve (Fboewj) kee oemheMeea JeeJe
ngDee~ meceejesn kes DeOe#e ves kene efke eefo pevceYetefceeeW kee efJekeeme mebmke=efle keer megj#ee nw lees meyemes henues Deehe Gme
efJekeeme keee& ceW cesje veece efueKeW~ ceneheewj F&ejueeue meent ves kene efke YeieJeeve ceneJeerj efmehe& pewefveeeW kes veneR peve-peve
kes nQ~ FvnW Oece& keer meerceeDeeW mes ve yeebOes~ Deefnbmee meYeer kes efueS nw FmeefueS ceQ Yeer pevceYetefce kes eesieoeve ceW heers vener jntBiee,
cesje veece Yeer efueefKees~ Fmeer ekeej mes cebeemeerve meYeer ueesieeW ves Dehevee eesieoeve efkeee~ ceeveveere ceb$eer peer kenves ueies efke
ceQ hetCe&he mes eeeme keBiee efke jepemLeeve kes eleske efpeues ceW jLe kees jepekeere mecceeve eehle nes~ Fme keee&ece kee
mebeeueve eer jcesMe eflepeeefjee ves efkeee Je keee&ece kees meheue yeveeves ceW jepeceue heeesoer (DeOe#e-efo. pewve meceepe) Je
Geceebo peer efveKeea kee mejenveere meneesie jne~ keese keer heeBe keeueesveer ceW jLe eJele&ve ngDee~ efJe%eeveveiej, ceneJeerj veiej
eLece, leueJeb[er, oeoeJee[er Deeefo mLeeveeW mes nesles ngS jepemLeeve eJele&ve eejbYe nes ieee~ kewLetve, jepemLeeve, osJeueerceebPeer,
meebieeso nesles ngS eeboKes[er hengBes~ eneB hej ceneJeerj heeke& ceW Dee heb[eue yevee ngDee Lee~ Gmeer ceW mJeeiele keee&ece ngDee~
MeesYeeee$ee Menj mes #es$e leke ieeer~ PeeueeJee[ nesles ngS Peeuejeheeve veiej ceW jLe Deeieceve ngDee~ en mLeeve DeefleMee #es$e
nw cebefoj kee heefjmej keeheer ye[e nw Deefle GlmeenhetJe&ke keee&ece ngDee~
efhe[eJee, megmevesj, YeJeeveerceb[er nesles ngS jLe jeceiebpeceb[er hengBee~ cegefve eer #eceemeeiej peer cenejepe Je cegefve eer
YeJemeeiej peer cenejepe kes meeefveOe ceW keee&ece ngDee~ jeJeleYeee nesles ngS yeesjeJe veiej ceW Deeieceve ngDee~ Ssueke eer
efJeveerlemeeiej cenejepe Je #eguueke eer efJeepeerle meeiej peer cenejepe kee meeefveOe eehle ngDee~ [eyeer nesles ngS efyepeewefueee
#es$e hej Deeieceve ngDee, eneB hej ueesie yengle veejepe Les~ heoeefOekeejer ueesieeW kee kenvee Lee efke ceeleepeer #es$e kees esleecyej
#es$e kenleer nQ leye ceQves mecePeeee efke Ssmeer keesF& yeele ner veneR nw Deewj Deiej nce Ssmee mecePeles lees Deehe kes eneB keeeW Deeles~
keYeer Yeer pees Yeebefle nes Deehe meye hetpe ceeleepeer kes heeme peekej otj kej uees lelheeeled meYeer ueesie ceeve iees Deewj #es$e keceser
keer Deesj mes mJeeiele efkeee~ leues[e nesles ngS kesMeJejeeheeve hengBes~ eneB hej Gme mecee yetBoer GlmeJe eue jne Lee Meece
kees #es$e ceW Ketye Yeer[ nesleer nw~ #es$e hej meYee ngF& SJeb MeesYeeee$ee hetjs veiej ceW Iegceeeer ieeer~
keehejsve, ueeKesjer, Fvie{, osF& nesles ngS vewveJee hengBes~ meYee ie{eewke cewoeve ceW ngF&~ efJeMeeue heeb[eue yevee Lee~ jLe
hengBeles ner Ketye pee-peekeej kes meeLe mJeeiele ngDee~ efpeOej vepej peeleer Leer GOej Deeoceer ner Deeoceer efoKelee Lee~ yengle
megvoj keee&ece ngDee~ yetBoer, yeejeb nesles ngS De veiej ceW hengBes eneB hej jLe kee mJeeiele eer hetueebo mewveer Ghe efpeuee
keueskej SJeb eer Jeer.[er. ieeseue efJekeemeKeC[ DeefOekeejer ves efkeee~
erheeye[ewo, Dekeuesje, efnv[ewueer, heWe keer yeeJe[er, osJeueer, penepehegj, Kepetjer, Oeeceefveee, cengDee, ceevehegje, ceeb[ueie{,
yesiet, eseer, keekeefjeeleueeF& nesles ngS efeeew[ie{ hengBes~ meYee kesMeJe ceeOeJe meYeeieej ceW ngF&~ meYeer Jeefj ueesieeW ves efceuekej
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 7 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

jLe kee mJeeiele efkeee~ MebYetveiej, efvecyeens[e, YeerueJee[e, kees[er, heejesueer, jeshee, heC[sj, Meenhegje nesles ngS keesef"ee hengBes~
eneB hej cegefve eer ieewlece $e+ef<e peer cenejepe kee meeefveOe meYee ceW eehle ngDee~ iegueeyehegje, efJepeeveiej nesles ngS vemeerjeyeeo
hengBes~ eneB hej cegefveeer %eevemeeiej peer cenejepe kee meceeefOemLeue nw~ mejJee[, petefveee, keske[er nesles ngS meeJej,
cesnkeueeb, yeIesje, esj[emeeiej hengBes~ eneB hej henueer yeej keesF& jLe Deeee nw FmeefueS osKeves JeeueeW keer Ketye Yeer[ Leer~
es[ejeeefmebn, ceeuehegje, heesJej, ef[iieer, ueeJee, Pejevee, heerheuet, yeie[er, efveJeeF& nesles ngS eWke Deeieceve ngDee, eneB
hej Glmeen "erke Lee~ jLe kes mJeeiele kes efueS ceneJeerj emeeo pewve efJeOeeeke heOeejs~ DeeJeeb eece ceW eer eYetueeue mewveer ke=ef<e
jepe ceb$eer jepemLeeve ves jLe kes meboYe& ceW yengle megvoj efJeeej jKes~ otveer nesles ngS yeves"e eece ceW Deeieceve ngDee~ yeves"e
JeeueeW ves kegC[uehegj kes efueS Ketye eesieoeve efoee Deewj yengle Dee mJeeiele efkeee~ Gefveeeje, eewLe kee yejJee[e, meJeeF&
ceeOeesjepehegj nesles ngS ecelkeejpeer #es$e hengBes~ eneB hej Yeer jLe kee mJeeiele ngDee~
Fve mLeeveeW ceW vewveJee ceW ueesie jLe kees uesves kes efueS 1 efkeceer. henues mes Dee ieS Les, ueieYeie 500 ueesieeW keer Yeejer Yeer[
kes ceOe pee-peekeejeW mes jLe kee DeefYeJeeove meYeemLeue hej efkeee ieee~ Meeveoej MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~ efvecyeens[e
ceW cegKe DeefleefLe eer Meebefleueeue ye[peelee (GheeOeee-cenemeYee) ves hetpe ceeleepeer keer eMebmee kejles ngS kene efke Deepe
ceeleepeer kegC[uehegj efJekeeme kee pees keee& kej jner nQ, Jen Delevle mejenveere nw, Gvekes meceeve keesF& otmejer meeOJeer veneR
nQ efpevneWves Flevee meeefnle efueKee nes~ Meenhegje ceW meceepe DeOe#e ves kene efke hetpe ceeleepeer Ske veneR 11 nQ, pees keee&
11 Jeefe veneR kej heeS Jen ceeleepeer ves kej efoKeeee nw~ es[ejeeefmebn ceW GheeOeee eer mebecemeeiej peer cenejepe kes
meeefveOe ceW Yeejer Yeer[ kes ceOe meYee mecheVe ngF&~ hetpe cenejepe peer ves kene efke ceefnueeSB Ske mee[er kece henveW uesefkeve
kegC[uehegj kes efJekeeme ceW DeJeMe eesieoeve oW~ cenejepe peer hetjer MeesYeeee$ee ceW meeLe-meeLe eues~
jepemLeeve keer jepeOeeveer peehegj ceW YeJe mJeeiele-
Deye yeejer Leer peehegj JeeueeW keer~ iegueeyeer veiejer kenueeves Jeeuee en mLeeve pewefveeeW kee ie{ nw~ jepeOeeveer JeeueeW kee
ceve Ske efove ceW keneB Yejlee, heeBe efove leke heeBe keeueesefveeeW ceW keee&ece ngDee~ ceeveeW meejer veiejer kegC[uehegjcee yeve ieeer
nes~ henues efove Sce.DeeF&.jes[ efmLele ewcyeme& Deehe keeceme& kes efJeMeeue heeb[eue ceW meYee ngF&~ GheefmLeefle Deer Leer~ meYeeOe#e
eer kes.Sue. pewve Je cegKe DeefleefLe eer ceneJeerj emeeo pewve efJeOeeeke, eWke Les~ efJeefMe DeefleefLe eer ceesnveueeue ieghlee hetJe&
ceneheewj Jele&ceeve efJeOeeeke Les~
Fme DeJemej hej heOeejs Les ye.eer jJeerv kegceej pewve (DeOe#e kesvere meefceefle), eer Deefveue pewve (ceneceb$eer-kegC[uehegj
meefceefle) peehegj mes eer %eeveebo PeebPejer (DeOe#e-jepemLeeve eJele&ve meefceefle), GoeYeeve pewve (ceneceb$eer-eebleere meefceefle)
efoueerhe pewve (ceb$eer-eJele&ve meefceefle jepemLeeve) eer jepesv pewve-ieesOee (DeOe#e-peehegj Deeeespeve)~
meYee kee MegYeejbYe mecelee yeesefOekee kes cebieueeejCe mes ngDee~ lelheeeled cegKe DeefleefLe eje oerhe epJeueve ngDee~ meYeer
kee mJeeiele Debie Jee henveekej ngDee~ Fme DeJemej hej heOeejs meYeer DeefleefLeeeW kee mJeeiele eer %eeveebo PeebPejer ves efkeee
leLee meYeer kes eefle ke=le%elee Yeer %eeefhele keer~ Fmeer ece ceW meefceefle kes DeOe#e ye.jJeerv kegceej pewve ves kegC[uehegj leerLe& mes
meYeer kees heefjefele kejJeeee~ meYeer cebeemeerve JeeeDeeW ves Ketye ye{-e{kej Deheves efJeeej jKes~ Deble ceW eer ceesnveueeue ieghlee
efJeOeeeke peer ves kene efke nceejs peehegj ceW kece mes kece 25000 Iej pewve meceepe kes nQ eefo ceeleepeer kenW lees nce eneR
mes kegC[uehegj kee efvecee&Ce kej oW~ lelheeeled MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~ eneB keer MeesYeeee$ee ceW neLeer, Iees[s, TB Deeefo Yeer
eue jns Les~
Fmeer ece ceW ceeueJeere veiej, peJeenj veiej, ceneJeerj veiej, ceevemejesJej Je jepeeJele heece& Fve keeueesefveeeW ceW eYeeJevee
hetJe&ke keee&ece mecheVe ngS~ jepeeJele heece& kee keee&ece nceejer efuem ceW veneR Lee~ uesefkeve eneB kes ceb$eer cenesoe
eer keceue keeuee peer kes efJeMes<e eeeme mes nce jLe ueskej hengBes eneB hej cebefoj efvecee&CeeOeerve nw efhej Yeer keee&ece GlmeenhetJe&ke
ngDee~ meYeer ueesie jLe kees Fleveer "b[ ceW Yeer meebieevesj leke hengBeeves iees~ meebieevesj, eleeheveiej, heocehegje nesles ngS keesKeeJeoe

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 8 <e KeC[

hengBes~ eneB hej yengle Dee Glmeen Lee~ Deepe eneB kegvokegvo neue kee GodIeeve Yeer nesvee Lee~ Jewmes lees oes efove yeeo
GodIeeve nesvee Lee uesefkeve JeneB kes keee&keee&DeeW ves meesee efke Fmemes megvoj DeJemej keye Deeesiee? Deewj cegPemes leLee
heb. peer mes heerlee keJee kej GodIeeve efkeee leLee yengle emeVe ngS~ ese mee ieeBJe nw uesefkeve Yeefe Ketye nw~ Ske Jeefe
ves meYee ceW Ke[s neskej kene efke meyemes henues 9 veece cesjs Iej kes efueKees kegC[uehegj kes efueS~ ueeuemeeW" nesles ngS iebieehegj
efmeer hengBes~ eneB hej jLe kee mJeeiele kejves Deees Sme.[er.Sce.eer ueefuele DeeJeeue~ ceneJeerj peer DeefleMee#es$e nesles ngS
efnC[esve efmeer hengBes~ kece meceepe nesles ngS Yeer jLe kes mJeeiele kes efueS yewC[ yeepes kes meeLe hetjer meceepe Fblepeej kej jner
Leer~ hengBeles ner Ketye mJeeiele ngDee~ yeeevee ceW jLe kes mJeeiele kes efueS Ghe efpeuee keueskej eer Deefveue pewve heOeejs SJeb
Deeefe&kee eer kevekeeer ceeleepeer ves Dehevee meeefveOe eoeve efkeee~ Oeewuehegj ceW #eguueke eer eew{meeiej peer cenejepe jLe kes
meeLe-meeLe hetjer ee$ee ceW eues~ ceefveeeb, jepeeKes[e, [eRie, kegcnsj, Yejlehegj, keecee, pegjnje, hene[er, meerkejer, ieesefJevoie{
nesles ngS jeceie{ hengBes~ jeceie{ ceW jLe kes mJeeiele kes efueS Sme.[er.Sce. eer jepesMe Jecee& Je lenmeerueoej eer ceosjCee veeeye
Deees~ veewieebJe nesles ngS efhejespehegj efPejkee hengBes~ eneB hej jLe kes mJeeiele kes efueS meYeer ves eefleeve yebo jKes~ jLe kes
MeesYeeee$ee ceeie& ceW 50 mLeeveeW hej ies ueies Les~ cegKe DeefleefLe eer leejeebo peer esceer Les~
eflepeeje peer #es$e JeeueeW ves Yeer MeesYeeee$ee efvekeeueer~ DeueJej veiej JeeueeW ves Ketye eeej-emeej efkeee ngDee Lee, yengle
eYeeJeMeeueer keee&ece mecheVe ngDee~ MeesYeeee$ee ceW keF& PeeBefkeee Leer SJeb yewC[ yengle Dee Lee~ hetjs keee&ece ceW heoceebo
ve=helee peer kee yengle meneesie jne~ ye[ewoecesJe, ue#ceCeie{, ke"tcej, Kes[ueer nesles ngS cenJee hengBes~ cenJee meYee ceW cegKe
DeefleefLe eer osJes<e osJeue GheKeC[ DeefOekeejer Je jepesv efmebn je"ewj GheeOeer#eke hegefueme Les~ jepeie{, yeeboerkegF&, efmekevoje,
oewmee, ejs[e, jwveJeeueefeeew[e, ceeOeesjepehegje, heeieer nesles ngS eew hengBes~ eneB hej cegefve eer iegCemeeiej peer cenejepe,
Deeefe&kee eer Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer Je Deeefe&kee eer megyeesOeceleer ceeleepeer efJejepeceeve LeeR~ heeieer
ceW Deeefe&kee eer megheee&celeer ceeleepeer kes meeefveOe ceW meYee ngF&~
ceewpeceeyeeo, otot, vejsvee, meebYejueske, efkeMeveie{ jwveJeeue, peesyevesj nesles ngS heguesje hengBes~ Fve meYeer mLeeveeW hej eleske
Jeefe ceW Ketye Glmeen Lee~ meYee ceW Ketye GheefmLeefle Leer~ MeesYeeee$eeSb yengle Deer efvekeueeR~ heguesje ceW eer meewYeeieceue peer
jebJekee kee yengle eesieoeve jne~ meYeer ceefnueeSB kesMeefjee Jee SJeb heg<e meheso JeeeW ceW Les "erke meebYejueske pewmee Me
Lee~ MeesYeeee$ee ceW yees Deeies-Deeies hebejbieer OJepee ueskej eue jns Les, ceefnueeSB ieyee& ve=le kejleer ngF& eue jner LeeR~ eewcet,
efJejeveiej nesles ngS meerkej veiej ceW jLe kee Deeieceve ngDee~ meYee oerJeeve peer keer veefMeee ceW ngF&~ eer %eeveebo peer PeebPejer
(DeOe#e-jepe. eJele&ve meefceefle) heOeejs Je eer eYet oeeue heneef[ee, eer MeefMe oerJeeve, eer ceneJeerj emeeo (ueeueeme Jeeues)
efJeefMe DeefleefLe Les~ Fve meYeer ves efceuekej Ketye eYeeJeveehetJe&ke keee&ece kejJeeee~ eer %eeveebo peer PeebPejer ves kegC[uehegj
efJekeeme kees hetpe ceeleepeer keer megvoj eespevee yeleeles ngS nce meYeer kes eefle OeveJeeo %eeefhele efkeee~ eer ceneJeerj emeeo
peer ves kene efke ceQ lees ceeleepeer kes Deveve YeeeW ceW mes ntB, Gvekes pewmeer otjoefMe&lee efkemeer Deve ceW veneR nw~ Fme ekeej keer
jLeee$ee kes ceeOece mes pevceYetefce efJekeeme kee pees megvoj keee& ceeleepeer mecheVe keje jner nQ Jen Delevle eMebmeveere nw~
OeeQle, oeblee, megjsje, KeeeefjeeJeeme, yeee, keesesj, jeveesueer, et, helesnhegj MesKeeJeer, megpeeveie{, uee[vet, [sn nesles ngS
veeieewj veiej ceW Deeieceve ngDee~ keF& yeej cevee kejves kes yeeJepeto Yeer ceQ jLe kees veiej ceW ueskej hengBee~ jeef$e ceW ceerefbie ngF&,
Ketye yenme ngF&, uesefkeve ceQves meYeer kees mebleg kej efoee~ Devevlej Meeveoej keee&ece ngDee~ ces[leejes[ ceW Deeefe&kee
eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer Je Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer efJejepeceeve LeeR~ ces[leeefmeer nesles ngS kegeeceve efmeer
Deees~ eneB hej Gme efove Ske me$e kee meceeheve Lee FmeefueS mehe kes meYeer ueesie yengle KegMe Les~ meYee ceW eer megjsMe DeeJeeue
(DeOe#e-veiej heeefuekee), eer nefjMe kegceeJele (efJeOeeeke) Je eer Meecemegvoj peer keeyeje (efpeueeOe#e-Yeepehee) Les~ meYeer
ves jLe kes meboYe& ceW yengle Des efJeeej jKes~ ceeveveere eer efJeOeeeke peer ves kene efke eefo ceneJeerj pevceYetefce ceW cesje keg
Yeer eesieoeve nes mekes, lees ceQ Deheves Deehekees meewYeeieMeeueer mecePetBiee~
ceer[er, veeJeeB efmeer, cekejevee, Depecesj, peesOehegj, ceoveiebpe, efkeMeveie{, heermeebieve, yeeJej nesles ngS Deevebohegj keeuet
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 9 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

hengBes~ eneB JeeueeW ves Ketye GlmeenhetJe&ke keee&ece efkeee SJeb meJee&efOeke jeefMe kegC[uehegj kes efueS eoeve keer~ veerceepe, heeueer,
Deeyetjes[ mes Goehegj efpeues kee eJele&ve eejbYe nes ieee~ DeesieCee, KeeKe[, Pee[esue (he.) keesueejer, efJeerJee[e, heueeefmeee,
yeeJeueJee[e, veeeieebJe, eCeer, KewjJee[e nesles ngS $e+<eYeosJe kesMeefjee peer hengBes~ eneB hej keee&ece Dee ngDee~ iegkegue
ceW meYee ngF&~ eer veeveeueeue peer Deenjer efJeOeeeke ves jLe kee mJeeiele kej Deheveer MegYekeeceveeSb Jee keer~ eneB keer eeflecee
yengle eeeerve nw nce meyeves Gme efove DeefYe<eske efkeee~ hejmeeo, eeJeC[, meje[e, ye[ieeBJe nesles ngS osJehegje hengBes~ eneB hej
Gme efove ceneJeerj peebleer Leer, keeheer ye[e heb[eue ueiee ngDee Lee~ efove ceW meYee ngF&~ Ketye GheefmLeefle Leer~ hetjer meceepe kee
meecetefnke Yeespe Lee~ jeef$e ceW keefJe meccesueve Lee~ keee&ece yengle GlmeenhetJe&ke ceveeee ieee~ MeesYeeee$ee yengle Deer
efvekeueer~ efheueeoj, Pee[esue (me.), meuuee[e nesles ngS yemmeer hengBes~ cegefve eer efveJee&Cemeeiej peer cenejepe ves jLe kee
DeJeueeskeve efkeee~ peeJeo, DeoJeeme, veF& Pej, peiele, GLejoe, Kejkee, DeesKeeef[ee, ieeRieuee, ieg[sue, kejeJeueer nesles ngS
meuegcyej veiej ceW hengBes~
meuegcyej ceW Deeeee& eer mevceeflemeeiej peer cenejepe kes memebIe meeefveOe ceW jLe keer mJeeiele meYee ngF&~ mesefjee, [eue,
es[e, ye[eJeueer, FveueerKes[e, [ieej, je"ew[e, kebg[e, mesceejer, keueeCehegj, eskej, ieg[e, nLeeF&, jeceie{ nesles ngS Deemehegj
hengBes~ FOej ueieYeie 50 ieebJeeW ceW jLe kee YeceCe ngDee~ Peuueeje, cegbies[, meeyeuee nesles ngS heeueesoe hengBes~ heeueesoe eece
ceW hetpe Deeefe&kee eer megekeeMeceleer ceeleepeer kes meeefveOe ceW meYee ngF&~ Gme efove De#eele=leeree kee peguetme Yeer jLe kes meeLe
ner efvekeeuee hegve: ueesneefjee mes ievees[e hengBes~ ievees[e ceW Deeeee& eer efJeheguemeeiej peer Je cegefve eer jefJemeeiej cenejepe kes
meeefveOe ceW meYee ngF&~ Yeercehegj, ebotpeer kee ie{e, yeebmeJee[e neskej Keebotkeeueesveer hengBes~ Keebotkeeueesveer ceWs yeeueeeee& eer
eesieerv meeiejpeer cenejepe kes memebIe meeefveOe ceW hetJe& ceW meYee ngF&~ eele: hetpe cenejepe peer ves jLe kes oMe&ve efkees~
Keebotkeeueesveer mes leueJee[e, ie{er, hejleehegj, Deebpevee, yeesjer, DejLetvee, [[tkee, veewieecee nesles ngS nce jLe ueskej yeeieeroewje
hengBes~ yeeieeroewje veiej ceW hetJe& jeef$e ceW ieewMeeuee ceW meYee ngF&~ jeef$e efJeeece Yeer eneR hej ngDee~ eele: efJeMeeue MeesYeeee$ee
ves veiej YeceCe efkeee~ efpemeceW cegefve eer Dee%eemeeiej peer cenejepe oMe&ve kes efueS heOeejs Deewj jLe keer meejer erce kees Ketye
DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
cegKeceb$eer eerceleer JemegvOeje jepes ves efkeee jLe kee oMe&ve-
Deepe eneB hej cegKeceb$eer peer kees Ske meYee kees mecyeesefOele kejves Deevee Lee, ceQves Yeer meesee efke peye ceeveveere cegKeceb$eer
eneB Dee jner nQ lees jLe hej Yeer DeeeW, cee$e Fme YeeJevee kees ueskej peneB hej meYee Leer JeneB hej ceQ hengBe ieee, ceQves peye
keefceMvej meenye mes kene lees keefceMvej meenye kenves ueies efke efcemj pewve! Deehe keee ken jns nQ Deehekees helee nw? ceQves
kene mej! 99 eefleMele vee nw ner hejvleg 1 eefleMele Gcceero lees nw Deewj Gmeer Ske eefleMele Gcceero kes yeue hej ceQ cegKeceb$eer
peer mes efceuevee eenlee ntB~ keefceMvej meenye yeesues cegPes lees keesF& Slejepe veneR nw Deehe [er.Sce. mes efceue ueW~ ceQ [er.Sce. mes
efceuee~ JeneB hej Yeer mJeerke=efle efceue ieF&~ ceQ cegKeceb$eer kes heer.S. mes efceuee, keee& nes ieee~ ceQ meYeer ewveueeW mes neslee ngDee
DeebOes Iebbs kes Deboj cegKeceb$eer cenesoee mes efceue efueee Deewj jLe hej Deeves keer mJeerke=efle Yeer efceue ieeer~ osKeles ner osKeles heesme&
ves jLe kees Iesj efueee~ Pes[ hueme efmekeeesefjer kes eje jLe Deheves keypes ceW ues efueee ieee~ meYeer heejcesuer nesves ueieer~ cegPes
lees DeYeer leke efJeeeme veneR nes jne Lee efke cegPes mJeerke=efle efceue ieF& nw, Ssmee ueie jne Lee pewmes mJehve osKe jne ntB~ cegPes
cebe hej Deecebef$ele efkeee ieee Deewj cesjs eje cegKeceb$eer peer kee mJeeiele kejJeeee ieee~ lelheeeled cegKeceb$eer peer kes Yee<eCe
ngS, Gmekes heeeled ceeveveere ceb$eer peer jLe hej heOeejeR~ ceQves neLe heke[kej jLe hej e{eee SJeb ceeveveere ceb$eer peer ves mJeefmleke
yeveeee, Deejleer keer SJeb heeuevee Pegueeee~ lelheeeled jlveeW keer Je=ef keer Deewj eosMe keer pevelee keer KegMeneueer nsleg
cebieuekeecevee keer Deewj kenves ueieeR efke Deepe kes Fme efnbmeeJeeoer egie kes efueS en peesefle jLe JejoevemJehe nw~ Fmeer
MegYekeecevee kes meeLe Jes emLeeve kej ieeeR~ Deepe Ssmee eesie Lee efke peneB hej ceQ ieee legjble keee& nes ieee, Meeeo en hetpe
ceeleepeer kee DeeMeerJee&o ner Lee~
keefuebpeje ceW cegefve eer Deefcelemeeiej peer cenejepe kes memebIe meeefveOe ceW meYee ngF&~ Debosej heee&veeLe, kegMeueie{,
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 10 <e KeC[

ye[ewefoee, Kecesje, Ieeesue nesles ngS vejJeeueer hengBes~ eneB hej Deeeee& eer kevekeveboer peer cenejepe jLe kes oMe&ve kees heOeejs~
heejmeesuee veiej ceW Deeeee& eer Je&ceevemeeiej peer cenejepe memebIe, Deeeee& eer jeCemeeiej cenejepe Je ieefCeveer Deeefe&kee
eer megheee&celeer ceeleepeer memebIe oMe&veeW kes efueS jLe kes mece#e Deees~ Meece kees mJeeiele meYee ngF&~ Deeeee&eer jeCemeeiej
peer cenejepe ves kene efke ceeleepeer ves Deveske Ssefleneefmeke keee& efkees nQ, kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme GvneR keeeeX ceW mes
Ske nw~ ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes efmeJee Deewj keneR nes ner veneR mekeleer nw~ Fmeer ece ceW Deeeee&eer
Je&ceevemeeiej peer cenejepe ves Deheves eJeeve ceW kene efke ceeleepeer kes he ceW meceepe kees Ssmee ceef<le<ke eehle ngDee nw
pees Deeiece kee Kepeevee nw, ceQves Deepe leke kegC[uehegj veneR osKee nw uesefkeve cegPes KegMeer nw efke Deye efJekeefmele kegC[uehegj
osKetBiee~ meYeer meeOegDeeW ves jLe kee oMe&ve efkeee~ jLe cegbieeCee, Ketblee nesles ngS OeefjeeJeo hengBee~ hetJe& jeef$e ceW jes[ hej meYee
ngF&, GheefmLeefle Deer Leer~ heb. nmecegKe peer keer DeOe#elee ceW meYee mecheVe ngF&~
eleeheie{, heeoj[er ye[er, mejewoe, meeieJee[e, Yeeruet[ e, pes"eCee, hee[Jee, Yeemeesj, keeskeehegj, yevekees[ e, keeflemeesj, hegveJee&me
keeueesveer, [tib ejhegj nesles ngS efelejer eece ceW hengB es~ eneB hej cegevf e eer jefJeveboer peer cenejepe Je Deeefe&kee eer mebece eer ceeleepeer
kee heeJeve meeefveOe eehle ngDee~ kegb Dee, heer", Deesyejer, Ieee kee ieeBJe, "ekej[e, Deeblejer, yejoe, meeueeLeevee, keveyee, eheer,
efyeerJee[e, osJeue nesles ngS 280 veiejeW kes YeceCe kes heeeled 23 ceF& 2004 kees PeerueeW keer veiejer Goehegj hengB es~ eneB hej jepemLeeve
eJele&ve kee meceeheve kee keee&ece Lee~ meceepe ceW yengle Glmeen Lee~ meYee megKeeef[ ee jbiecebe kes Dee@e[f esejf ece ne@ue ceW ngF~&
meYeeOe#e eer Peccekeueeue eee Les~ cegKe DeefleefLe eer iegueeyeeb peer keeefjee (meeJe&peefveke efvecee&Ceceb$eer jepemLeeve mejkeej)
Les~ efJeefMe DeefleefLe eerceleer efkejCe ceensejer (veJeefveJee&ef ele meebmeo-Goehegj) Je eer Jeerjvs kegceej yeeseof kee (DeeF&.heer.Sme.hegeuf eme
ceneefvejer#eke Goehegj jWpe), eer leejeebo pewve (DeOe#e Yeepehee-Goehegj Menj) Les~ GheefmLeefle "erke Leer~ eer ceneJeerj peer efceC[e
ves Deheves Yee<eCe eje meYeer kee mJeeiele efkeee SJeb kene efke Deepe nce efpeme ekeej mes eevelejee peer kee veece hetpeeDeeW ceW uesls es
nQ keg mecee yeeo Gmeer ekeej mes ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kee veece efueee peeesiee~ meebmeo eerceleer ceensejer ves meejs veiej keer
pevelee keer lejhe mes jLe kee mJeeiele efkeee~ ceeveveere keeefjee peer ves jLe hej mJeeefmleke Debekf ele kej Deheveer MegYe keeceveeSb Jee
keer~ Deble ceW mebeespeke efJepee pewve ves (ceQves) meejs eosMe keer pevelee kees OeveJeeo efoee~ mechetCe& jepemLeeve eJele&ve kee yeveJeeves
kee keee& YeeF& efoueerhe peer SJeb GoeYeeve peer ves efkeee pees OeveJeeo kes hee$e nQ GvneWves Dehevee keerceleer mecee efoee Gmekes efueS
meefceefle keer lejhe mes OeveJeeo~ Goehegj keee&ece kees meheue yeveeves ceW eer Meebelf eueeue veeieoe (DeOe#e), eer osJesv ehee (ceb$eer),
hebkepe kees"ejer (DeOe#e-Goehegj egJee heefj<eo) kee Yeer keeheer meneesie eehle ngDee~ Fme ekeej mes ueieYeie 280 veiejeW ceW ceneJeerj
peeself e eJele&ve ngDee Deewj jepemLeeve eJele&ve kee Delevle GlmeenhetJe&ke meceeheve nes ieee~

Oejleer kes mJeie&-pecyeterhe jevee kee oMe&ve kejW

hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes nefmleveehegj (cesj"-G.e.) ceW efveefce&le pewve Yetieesue keer
Deefleere jevee pecyeterhe kee oMe&ve DeJeMe kejW~ G.e. hee&ve ves Fme jevee kees nefmleveehegj keer efJeefMe heneeve yeleeles
ngS Fmes Delegueveere ceeveJe efveefce&le mJeie& keer meb%ee eoeve keer nw~
ef$ecetelf e& cebeof j, keceue cebeof j, Oeeve cebeof j, cebeof j, meneket cebeof j, kewueeMeheJe&le cebeof j Fleeefo jeveeDeeW mes
meceefvJele pecyeterhe heefjmej ceW heOeejves Jeeues eeef$eeeW kes DeeJeeme SJeb Yeespeve Fleeefo keer mecegef ele JeJemLee GheueyOe nw~
njs-Yejs heekeeX kes yeere eeke=efleke meewvoe& kee jmeemJeeove kejles ngS Deelce meewvoe& kee heeve kejves nsleg DeJeMe heOeejW~
-helee-
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
pecyeterhe-nefmleveehegj(cesj")G.e.250404
heesve-(01233) 280184, 280236
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 11 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

GejeosMe eJele&ve keee&ece

GejeosMe kees ieewjJe eehle nw Devevleeveble leerLekejeW keer pevceYetefce nesves kee keeeWefke Gmeer kes Deebeue ceW yemee nw Meeele
leerLe& DeeesOee Deewj meeLe ner Ske efJeMes<e yeele en Yeer nw efke efpeve hetpeveere ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Fme peesefle jLe
kee eJele&ve nes jne nw Gve ceeleepeer keer pevceYetefce Yeer Fmeer GejeosMe keer efkewleveiej (efpe. yeejeyebkeer ceW) veeceke Oece&hejeeCe
veiejer nw peneB mes Deepe Yeer leeieceeie& keer hejcheje eeuet nw Deewj efpemekee eejbYeerkejCe yeermeJeeR Meleeyoer keer eLece yeeue
yeeeeefjCeer hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves efkeee nw~ Gme ieewjJeMeeueer eosMe ceW peye nceW jLe ueskej peeves
kee DeJemej eehle ngDee lees nce Deewj nceeje me@he meYeer Deeveefvole nes G"s efke DeYeer peye YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe
eerefJenej jLe kee eJele&ve ngDee lees nceW Gve heefJe$e YetefceeeW keer ejCejpe ceeLes hej ueieeves kee meewYeeie eehle ngDee Lee Deewj
Ske yeej efhej mes nceW ener meewYeeie eehle ngDee nw~ YeieJeeve ceneJeerj peesefle kee GejeosMe eJele&ve ceLegje eewjemeer efme#es$e
pecyetmJeeceer kee oMe&ve kejkes eejbYe efkeee ieee~ keesmeerveiej kees eLece eJele&ve kee meewYeeie eehle ngDee~ Deueerie{ nesles ngS
nce meye Deeieje hengBes~ Deeieje efoiecyej pewve kee eLece keee&ece Meeueerceej SvkeuesJe ceW ngDee~ eneB mes YeJe MeesYeeee$ee efvekeeueer
ieF&~ Deeieje efoiecyej pewve heefj<eo kes leJeeJeOeeve ceW oes efove kee keee&ece jKee ieee~ Deeieje ceW nce ueesie jepee ceb[er keee&ece
kes efueS JeneB kes DeOe#e mes efceueves iees~ yengle osj {t{ ves kes yeeo Jes efceues~ nce ueesie yew"s lees GvneWves heefjee hete, nceves yeleeee
efke kegC[uehegj mes jLe ueskej Deees nQ~ keue eele: Gmekeer MeesYeeee$ee Deehekes eneB nw~ DeOe#e cenesoe kenves ueies-hebe[f le peer!
jLeee$ee kes ekekej ceW De[Jeeveer cej ieee Deewj Deehe ueesieeW kee Yetle DeYeer Yeer veneR Gleje~ hebe[f le peer yeesues-Dejs! YeieJeeve Gmekeer
Deelcee kees Meebelf e os~ Yewee nceejs jLe hej lees eej mLeeve nQ efpevekeer yeeseuf eeeB keue meYee ceW ueieWieer~ DeOe#e peer yeesues-hebe[f le
peer! nceW lees efmehe& en yeleeee nw efke Deehekes heeme Ske ye[e jLe nw Deewj 40 Deeoceer kee yewC[ nw pees cenejepe kes efJenej ceW Deeies-
Deeies eueWies~ hebe[f le peer Lees[ e mee cegmkejekej yeesues-nceejs heeme 11 Deeoceer kee mehe nw Ske mebeeueke, Ske mebeespeke Fme
ekeej mes 13 Deeoceer nQ~ 40 lees nQ veneR, uesekf eve Deehekees pees-pees yepeJeevee nw es yepee oWies~ pewmes kenesies Jewmes yepee oWies Deewj
yepeekej eues peeeWies~ Deepe Yeer Jen Ievee eeo Deeleer nw lees nce Ketye nBmeles nQ~ meeje mehe nBmeles-nBmeles ueeshees nes peelee
nw~ eele: efyevee yeeseuf eeeW kes ner MeesYeeee$ee efvekeueer~ cegevf e eer efJeke<e&meeiej peer cenejepe Je cegevf e eer efJeMeeskemeeiej peer cenejepe
jLe kes Deeies-Deeies eue jns Les~ Ketye GheefmLeefle Leer~ jLeee$ee kee meceeheve heeueieueer ceW ngDee~ eneB mes jLe efhejespeeyeeo hengB ee~
hetJe& mebOee ceW meYee eboeeYet efo. pewve cebeof j ceW ngF~& GheefmLeefle "erke Leer~ meYeeOe#e eer megjvs kegceej pewve Je cegKe DeefleefLe ees.
eer heer.kes. pewve, S[Jeeskes eer Devetheebo pewve SJeb efJeefMe DeefleefLe eeeee& eer vejsvekeeMe pewve Les~ jeef$e ceW ner jLe hej yew"ves
JeeueeW kee eeve nes ieee~ eele: eboeeYet cebeof j mes MeesYeeee$ee eejbYe ngF~& ceveer<e Deemeerpee veiejheeefuekee DeOe#e ves jLe kees njer
Peb[er efoKeekej eJele&ve efkeee~ MeesYeeee$ee oeceerueeue pewve cebeof j leke ieeer~ efJepee pewve (osJelee iueeme) kee Dee meneesie
eehle ngDee~ Slceeohegj, peuesmej, keemeiebpe nesles ngS Se hengB es~ eneB hej cegevf e eer meceleeYet<eCe peer Je #eguueke efveMebkemeeiej peer
cenejepe kes meeefveOe ceW keee&ece ngDee leLee peuesmej ceW cegevf e eer iegueeyeYet<eCe peer cenejepe kes meeefveOe ceW keee&ece ngDee~
kegjeJeueer, YeesieebJe nesles ngS cewvehegjer hengB es~
cewvehegjer ceW eele: 8 yepes meYee ye[s cebefoj peer ceW yeves efJeMeeue heb[eue ceW ngF&~ meYee kee MegYeejbYe Peb[ejesnCe mes ngDee~
Peb[ejesnCe eer esceceesnve peer ves efkeee~ heb. eer efMeJeejCeueeue peer pewve ves meYeer kee mJeeiele Deheves JeeJe eje efkeee~
[e. megMeerue pewve ves cebe mebeeueve efkeee~ meYee kee ceenewue yengle Dee Lee~ eer censMeeb Jecee& (veiejheeefuekee DeOe#e)
ves njer Peb[er efoKeekej MeesYeeee$ee kee MegYeejbYe efkeee~ MeesYeeee$ee ceW meYeer meceepe ves jLe kee mJeeiele efkeee~ peien-peien
jLe kee Ketye mJeeiele ngDee~ efIejesj, DejeJe, efMekeesneyeeo, efmejmeeiebpe, pemeJebleveiej, FeJee, kejnue Fve meYeer mLeeveeW hej
jLe kee YeeJeYeervee mJeeiele ngDee hegve: keVeewpe nesles ngS jLe keevehegj ceneveiej hengBee~
keevehegj ceneveiej ceW eJesMe keekeeosJe cebefoj mes ngDee~ eneB hej jLe keer Deejleer nesveer Leer uesefkeve meYeer ves yeesefueeeB ueskej
hetje keee&ece efkeee~ Deieues efove pevejueiebpe ye[e cebefoj ceW meYee ngF&~ meYee keer DeOe#elee eer heoceebo pewve ves keer Je cegKe
DeefleefLe eer ef$eYegJeve pewve Je Deefveue pewve Les~ MeesYeeee$ee pevejueiebpe mes kejebeer Keeves leke ieeer~ eneB hej jefJeyeeyet ves Deejleer
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 12 <e KeC[

kej leerLe& efJekeeme ceW eesieoeve efoee~ otmejs efove Deevebohegjer cebefoj ceW jLe keer meYee ngF&~ eer censv keeefjee ves meYee keer
DeOe#elee keer~ MeesYeeee$ee ceW keF& ueesieeW ves Deheves ej hej Deejleer kej 2601. keer jeefMe eoeve keer~ ceOeevn ceW meermeeceT
cebefoj Je cesjs efveJeeme heer.jes[ hej jLe kee mJeeiele kej Deejleer keer ieF& Je leerLe& efJekeeme ceW eesieoeve eehle ngDee~ Meece kees
ueeueyebieuee ceW jLeee$ee mecheVe ngF&~ hetjs keee&ece ceW eer eerheeue pewve kee keeheer eesieoeve eehle ngDee~ yeejeyebkeer ceW ceeveveere
eer Sme.heer. meenye ves njer Peb[er efoKeekej MeesYeeee$ee kee MegYeejbYe efkeee~ megcesjiebpe nesles ngS jLe hetpe ceeleepeer keer
pevceYetefce efkewleveiej hengBee~ eneB hej jLe kee YeJe mJeeiele ngDee~ Gme efove meJe&$e efkewleveiej ceW KegMeer kee ceenewue Lee~
meYeer kes esnjs emeVelee mes Yejs ngS Les, Ssmee ueie jne Lee ceevees mee#eeled ceeleepeer ner Deheves mebIe meefnle Fme veiej ceW Dee
ieF& nQb~ mecemle pewve meceepe ves Gme efove Deheves eefleeve yebo kej jKes~ Yejlemesvee efkewleveiej kes egJee keee&kelee& YeeF& eer
efvekeuebke keggceej pewve ves yeleeee efke efpeme efove mes ncekees jLeeJele&ve keer metevee efceueer Leer~ nceves yengle megvoj hejsKee yeveeF&
Leer~ hejvleg 5-6 efove mes ueieeleej nes jner yeeefjMe ves nceejs meejs cevemetyeeW hej heeveer hesj efoee Lee~
yeme! ceve ceW Ske ner Fe Leer efke efpeme ekeej nceves YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee YeJe mJeeiele efkeee
Lee Jewmee ner mJeeiele Fme yeej Yeer kejW uesefkeve yeeefjMe Leer efke keves kee veece ner veneR ues jner Leer~ efhej nce meyeves Ske
mJej mes YeieJeeve ceneJeerj SJeb hetpe ceeleepeer mes eeLe&vee kejveer Meg kej oer efke nce meye keer meeKe yeveer jns Deewj nce Yeer
Fme eJele&ve ceW Dehevee keg meneesie eoeve kej hegCe kes Yeeieer yeve mekeW, yeme! efpeme jeef$e ceW jLe Deeieceve nesvee Lee Gmekeer
mebOee hej 5 efove leke YeeF& ieF& YeeJevee heueerYetle ngF& Deewj mete& osJelee ves eke neskej ceevees nceW Deeeemeve os efoee efke
Deye keesF& efevlee cele kejes, meye "erke nesiee Deewj JeemleJe ceW Deieues efove meye "erke-"eke Lee, efove Kegue ieee Lee~
Yejle mesvee JeeueeW ves DeLeke heefjece kej jele keer jele ceW eejeW heeke hej DeveskeeW ies yeveJee efoes efkevleg Je<ee& kes keejCe
ngF& DemegefJeOeeDeeW kes eueles meYee cebefoj peer kes eebieCe ceW ngF&~ DeleerJe Glmeen kes meeLe ueesieeW ves peeseflejLe keer DeieJeeveer kejkes
veiej eJesMe kejeee~
eele:keeueerve meYee kes meYeeOe#e Les-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve (je^ere DeOe#e ceneJeerj peesefle) SJeb efJeefMe
DeefleefLe Les-JeemlegMeeeer eer heJeve heehe[erJeeue-Deewjbieeyeeo (ceneje^)~
en Yeer Ske mebeesie ner Lee efke Fme jLe eJele&ve ceW hetpe ceeleepeer keer mebIemLe yenveeW ceW mes DeYeer leke efkemeer Yeer meYee
kees efkemeer Yeer yenvepeer kee meeefveOe veneR eehle ngDee Lee efkevleg mebeesieJeMe eneB ye. keg. Fvog yenve peer GheefmLele LeeR Dele:
nce meYeer kes Deeen mes Jen Yeer meYee ceW heOeejeR Deewj meYee kee MegYeejbYe keg. Fvog yenve peer kes cebieueeejCe mes ngDee~ Fmemes
hetJe& peye meceJemejCe jLe Ietcee Lee leye mebIemLe yenveW 15-20 efove meeLe ceW jnkej Deveske veiejeW ceW Deheves Oece&eJeeveeW mes
Yeefeiebiee eJeeefnle kej meYeer kees meceJemejCe keer ceefncee yeleeleer LeeR Deewj Deveske ueesie Gvemes ueeYeeefvJele nesles Les efkevleg
ceeleepeer kes efvejvlej efJenej SJeb Deveske DeeeespeveeW kes keejCe Fme eJele&ve ceW nceW mebIemLe yenveeW kee meeefveOe veneR eehle nes
mekee efpemekee keYeer-keYeer nce ueesieeW kees Keso Yeer jne nw~
MeesYeeee$ee ueieYeie 4 Iebs leke veiej kes eejeW heekeeW ceW IegceeF& ieF&~ hetjs jemles pewve-pewveslej meYeer ceW emeeo he ceW
4 kegbleue nuegJee efJeleefjle efkeee ieee Deewj peien-peien heue Deeefo Yeer yeebs iees~
mecemle keee&ece ceW Yejlemesvee-efkewleveiej kee efJeMes<e meneesie eehle ngDee Deewj Deefle eYeeJevee kes meeLe megvoj keee&ece
mecheVe ngDee hegve: oefjeeyeeo nesles ngS jLe lenmeerue helesnhegj henBgee~
helesnhegj ceW meYee DeMeeske pewve keer jeFme efceue hej ngF&~ GheefmLeefle Deer Leer~ meYeeOe#e ye. jJeerv kegceej pewve
(DeOe#e ceneJeerj peesefle jLe) Les, cegKe DeefleefLe eer GcesMe efceee (efpeueeefOekeejer), efJeefMe DeefleefLe eer efiejerMeebo (cegKe
hegefueme DeOeer#eke) SJeb eer heJeve pewve heehe[erJeeue (Deewjbieeyeeo) Les~ eer mejespe pewve (eOeeve ceb$eer-DeeesOee leerLe&#es$e keceser)
ves hetjs DeJeOe kee meyemes Dee keee&ece efkeee Je jLe kee Ketye mJeeiele kej efJeMeeue MeesYeeee$ee efvekeeueer~ ef$eueeskehegj,
meerleehegj, efmeOeewueer, efyemeJeeb, cencetoeyeeo, hewleshegj, yesuenje, ieCesMehegj, pejJeuejes[ nesles ngS yenjeFe hengBes~ eneB hej [e@.
yeekej Denceo Meen (DeOe#e-GejeosMe efJeOeevemeYee) ves jLe eJele&ve efkeee ~ eeJemleer YeieJeeve mebYeJeveeLe keer pevceYetefce
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 13 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

nw JeneB hengBeves hej keceser kes ueesieeW ves jLe keer Deejleer keer SJeb #es$e keceser keer lejhe mes jLe kee mJeeiele efkeee~ FefeeLeeske,
ieeQ[e nesles ngS hewpeeyeeo hengBes~ eneB hej $e+<eYeosJe heeke& ceW meYee ngF&~ meYee ceW cegKe DeefleefLe eer Deej.[er. efceee (YetlehetJe&
kegueheefle mebhetCee&vebo mebmke=le efJeeefJeeeuee, yeveejme) SJeb efJeefMe DeefleefLe eer efJepee kegceej ieghlee (veiej heeefuekee DeOe#e)
Les~ keee&ece kee kegMeue mebeeueve ees. efJepee kegceej pewve ves efkeee~ DeeesOee YeieJeeve $e+<eYeosJe meefnle heeBe leerLekejeW keer
pevceYetefce nw eneB Yeer keee&jle keceser eje jLe kee YeeJeYeervee mJeeiele ngDee~ jeeyejsueer, peeeme, keje cesoveeriebpe,
eleeheie{ nesles ngS cesj" ceW jLe kee Deeieceve ngDee~ meoj yeepeej efmLele efoiecyej pewve cebefoj ceW meYee ngF&~ MeesYeeee$ee hetjs
veiej ceW Iegceeeer ieeer~ Fmekes heeeled jLe pecyeterhe nefmleveehegj hengBee~ eneB hej hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer Je
#egefuuekee Meebefleceleer ceeleepeer ves jLe kes oMe&ve kej Deheveer MegYekeeceveeSb Jee keer~ #es$e JeeueeW ves jLe kee mJeeiele efkeee~
GejeosMe keer jepeOeeveer ueKeveT ceW MeesYeeee$ee eewke meje&hee yeepeej mes euekej pewve cebefoj [eueeriebpe Deeeer~ eneB hej
efJeMeeue meYee kee Deeeespeve ngDee~ efpemeceW meYee keer DeOe#elee ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e-kegC[uehegj leerLe&#es$e) ves keer~
cegKe DeefleefLe Les-eer DeeMeg pewve (keefceMvej kemce SJeb veejkeesefkeme) SJeb Fbpeer. eer Oece&Jeerj pewve~ meYee ceW GheefmLeefle "erke
Leer~ hetjs keee&ece ceW efmeeLe& pewve kee keeheer eesieoeve jne~ hetjer meceepe kee meecetenf ke Yeespe Lee~ mecemle keee&ece peeefpevesv
mesJee meefceefle kes leJeeJeOeeve ceW meeveo mecheVe ngDee~ Fueeneyeeo ceW peerjesjes[ hej efmLele efo. pewve cebeof j ceW meYee ngF~& GheefmLeefle
"erke Leer~ meYeeOe#e eer Deej.kes. pewve Fbpeer., cegKe DeefleefLe [e@. eer esceebo pewve Les~ meYee kee kegMeue mebeeueve eer megveerueebo
pewve (Yeepehee veiej DeOe#e) ves efkeee~ meYee kee MegYeejbYe eerceleer efveefOe pewve kes cebieue ieerle mes ngDee~ lelheeeled cesjs Je heb. peer
kes Yee<eCe ngS~ leoghejeble efJeMeeue MeesYeeee$ee ves veiej YeceCe efkeee~ leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer hej keee&jle keceser eje jLe
kee mJeeiele ngDee SJeb Deejleer keer ieF&~ yeveejme ceW Yesuethegj cebeof j ceW cegevf e eer mecevJee meeiej peer cenejepe kes memebIe meeefveOe
ceW meYee ngF~& meYeeOe#e eer Deefveue emeeo pewve Je cegKe DeefleefLe eer $e+<eYeoeme peer pewve Les~ GheefmLeefle "erke Leer~ MeesYeeee$ee
Deer efvekeueer~ eer oerheke pewve kee Dee meneesie eehle ngDee~ ueieYeie G.e. kes 55 veiejeW ceW YeceCe ngDee~

Yepeve
lepe&-peneB [eue-[eue hej.........
leerLekej eer ceneJeerj peesefle kee veJeekeeMe nw Deeee,
kegC[uehegj kee eMe eee~~ske.~~
efyyeme meew Je<eeX hetJe& peneB, ceneJeerj ves pevce efueee Lee~
Deheves efmeevleeW mes eYeg ves, efpeme Yet kees Oeve efkeee Lee~~ efpeme......
Deye Gmeer Oeje hej %eeveceleer peer ves, efhej mes oerhe peueeee,
kegC[uehegj kee eMe eee~~1~~
efpeme vebeeJele& cenue kee JeCe&ve, iebLeeW ceW Deeee nwb~
Fme peesefle eJele&ve kes ceeOece mes, Gmekees oMee&ee nw~~ Gmekees...
Gme cenue ceW meyeves efpeveyeeueke kee, heuevee Ketye Pegueeee,
kegC[uehegj kee eMe eee ~~2~~
ceneJeerj peesefle kee YeJe heoehe&Ce, nesJes cebieuekeejer~
nj veiej ieueer ceW kegC[uehegj kee, nes eeej DeefleYeejer~ nes....
eboveeceleer Fve YeeJeeW kees ues, peesleerjLe nw Deeee,
kegC[uehegj kee eMe eee~~3~~

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 14 <e KeC[

nefjeeCee eeble efJeJejCe

3 pegueeF& 2004 mes YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe ves nefjeeCee eeble ceW YeceCe efkeee, emlegle nw Gmekee mebef#ehle efJeJejCe-
ieg[ieeJeeB (nefj.) 3.7.04-nefjeeCee eeble ceW peesefle jLe kee MegYeejbYe ieg[ieeBJee mes ngDee, Gme mecee Deeefvnke heJe&
kes ceOe eer efmeee efJeOeeve meceejesn eue jne Lee~ meYee YeieJeeve ceneJeerj heeke& ceW ngF&~ meYeeOe#e kebJejmesve pewve Les~
heb. megOece&ebo Meeeer ves eJele&ve keer peevekeejer osles ngS yeesefueeeB mecheVe kejeF~ MeesYeeee$ee yengle Deer efvekeueer~ heewJJeeje
eewke mes yeejeojer hej MeesYeeee$ee mecheVe ngF&~ Fmeer kes meeLe nefjeeCee eJele&ve eejbYe nes ieee~ eneB hej meceepe kes 800
Iej Je eej cebefoj Je Ske #es$e nw~ jLe efmeevle #es$e hej ieee, keceser ves kegC[uehegj efJekeeme ceW eesieoeve oskej #es$e keer lejhe
mes jLe kee mJeeiele kej Deejleer keer~
Oeens[e (jsJee[er)-5.7.04-eneB hej meceepe kes 20 Iej Je Ske cebefoj leLee veefmeee peer nw~ meYee cebefoj peer ceW ngF&~
meYeeOe#e eer osMeyevOeg pewve Je cegKe DeefleefLe eer kewueeMeebo pewve Les~ MeesYeeee$ee hetjs veiej ceW Iegceeeer ieeer~ meYeer ves Deefle
Glmeen mes mJeeiele kej jLe keer ee$ee mecheVe keer~
jsJee[er (nefj.) 6.7.04-eneB hej meceepe kes 200 Iej Je 6 cebefoj nQ~ meYee cebefoj peer ceW ngF&~ meYee ceW GheefmLeefle Deer
Leer~ meYeeOe#e eer Deefpele emeeo meje&he Je cegKe DeefleefLe DeesceekeeMe meje&he, efJeefMe DeefleefLe eer Depee kegceej peer SJeb
eer jepekegceej peer Les~ Glmeen yengle Dee Lee~ MeesYeeee$ee yengle efJeMeeue Leer, Deeies-Deeies eej mketueeW kes yees hebejbieer
OJepeeSb ueskej eue jns Les, keF& yewC[ yeepes Je mebhetCe& pewve meceepe Lee~
efYeJeeveer (nefj.)-7.7.04-meceepe kes 33 Iej Je oes cebeof j nQ~ meYee jecekegb pe ceW ngF~& meYeeOe#e eer jekesMe kegceej peer Je
cegKe DeefleefLe eer jepeerJe kegceej pewve Les~ meYee ceW GheefmLeefle "erke Leer~ MeesYeeee$ee ceOece mlej keer jner~ keee&ece "erke jne~
nebmeer (efnmeej) nefj.8-7-04-meceepe kes 60 Iej Je 4 cebefoj nQ~ meYee pewve cebefoj veeieesjer ies ceW ngF&~ meYeeOe#e eer
efpevesv kegceej pewve, cegKe DeefleefLe eer meleYet<eCe peer pewve Je efJeefMe DeefleefLe eer megjsv kegceej pewve S[Jeeskes Les~ meYee
ceW GheefmLeefle ceOece mlej keer jner~ meYee kee MegYeejbYe mebeespeke eer efJepee kegceej pewve kes (cesjs) cebieueeejCe mess ngDee~
lelheeeled megjsv kegceej pewve S[Jeeskes ves Deheves efJeeej kegC[uehegj kes meboYe& ceW jKes Deewj jLe veiej YeceCe kes efueS efvekeuee~
MeesYeeee$ee Deer jner~
efnmeej (nefjeeCee) 8.7.04-ceOeevn ceW veiej eJesMe ngDee~ eneB hej 500 Iej keer meceepe Je 3 cebefoj nQ~ Glmeen
Dee Lee~ jLe heee&veeLe efJeeeuee ceW Ke[e ngDee~ Meece 7 yepes meYee cebefoj peer ceW ngF&~ mketue kes yees yengle meejs Les~ meceepe
keer GheefmLeefle Yeer Deer Leer~ meYeeOe#e eer peeemeeo pewve Je cegKe DeefleefLe eer efvece&ue pewve Les~ meYeer ves efceuekej meecetefnke
jeefMe eoeve kej Deejleer keer Je heeueves kee keee&ece ngDee~ jLe jesnleke kes efueS emLeeve kej ieee~
jesnleke (nefj.) 9.7.04-eneB hej meceepe kes 300 Iej Je 8 cebeof j nQ~ eele: 8 yepes keceser kes meome cesjs heeme Deekej
kenves ueies~ mebeespeke peer nceejer YeW (5100) kegC[uehegj leke hengB ee oerepf eSiee~ ceQves kene Fleveer otj mes nce Deees nQ lees kece
mes kece peevekeejer lees os oW~ lelheeeled cebeof j peer ceWs meYee ngF~& meYeeOe#e eer keecejs[ efJeveeso kegceej pewve Je cegKe DeefleefLe eer
oerheebo pewve (GheeOe#e-pewve meesmeeFer) Les~ efJeefMe DeefleefLe eer vejsMe pewve (ceneceb$eer-pewve meYee (jefpe.) Les~ osKeles ner osKeles
5 veece Dee iees ueieYeie 3 Iebs leke MeesYeeee$ee eueer~ Ketye GlmeenhetJe&ke meYeer keee&kelee&DeeW eje efyevee yeQC[ yeepes kes MeesYeeee$ee
efvekeeueer ieF&~ meYeer keee&kelee& Ketye KegMe jns~ meYeer kenves ueies efke en YeieJeeve ceneJeerj kee ner ecelkeej nw~
yeneogjie{ (Peppej) nefj.10.1.04-meceepe kes 125 Iej Je 2 cebefoj nQ~ meYee eeeerve cebefoj peer ceW ngF&~ meYee ceW
GheefmLeefle kece Leer~ meYeeOe#e eerceeve peeveejeeCe pewve, cegKe DeefleefLe eer ceesnveueeue pewve Je efJeefMe DeefleefLe eer megjsv
kegceej pewve eeheea [eruej Les~ MeesYeeee$ee eeeerve cebefoj mes ceb[er pewve cebefoj leke ieeer~ eneB hej meYee ngF&~ meYee esleecyej
meeOJeer megefe ce.mee. SJeb jepesMe ce.mee. kes meeefveOe ceW ngF&~ megefe peer ves Deheves eJeeve ceW kene efke hetpe ceeleepeer mes
1982 ceW nefmleveehegj ceW heefjee ngDee Lee~ ceeleepeer kee mvesn Je kece&"lee nceves yengle heeme mes jnkej osKeer nw~ Deepe
nefmleveehegj kees Yeejle kes vekeMes hej ueeves Jeeueer hetpe %eeveceleer ceeleepeer nQ~ lelheeeled jepesMe peer ce.mee. ves Ske megvoj Yepeve
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 15 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

emlegle efkeee~ meYeer ueesieeW ves Deejleer Je heeueves kee keee&ece mecheVe efkeee~ eneB hej peueheeve keer JeJemLee Leer~
meesveerhele (nefj.) 11.7.04-meceepe kes 1600 Iej Je 7 cebefoj nQ~ nce meYeer ueesie efceMeve jes[ efmLele pewve cebefoj ceW
kes~ keeheer ye[e heefjmej nw, Glmeener meceepe Leer~ eneB hej eR keer eeflecee efJejepeceeve nw~ eele: cebefoj peer ceW Yeeecej ceb[ue
efJeOeeve eue jne Lee~ 9 yepes meYee ngF&~ meYeeOe#e eer Sme.kes. pewve S[Jeeskes Je cegKe DeefleefLe eer efJeceue emeeo pewve
Les~ osKeles ner osKeles 5 yeesefueeeB nes ieF~ MeesYeeee$ee cebefoj kes Deemeheeme ner IegceeF& ieF&~ eneB hej owefveke he$eeW keer keJejspe
yengle Deer Leer~ keeheer ye[er esme keebebsme ngF&~ hetjer keebebsme kees mecyeesefOele kejves Jeeuee ceQ Dekesuee ner Jeee Lee~ meYeer
ves Ketye meJeeue hets~ eeej Ketye Dee ngDee~
ieVeewj (meesveerhele) nefj.12.7.04-hetJe& mebOee hej ieVeewj hengB es~ 3 efkeceer. henues cesve jes[ hej iegehf leOeece hej GheeOeee
eer iegehf lemeeiej peer cenejepe kee eelegcee&me eue jne Lee~ nce ueesie oMe&ve kejves iees~ cenejepe peer kes oMe&ve efkees, ueieYeie 15 efceve
jns lelheeeled Deboj cebeof j ceW hengB es~ jeef$e efJeeece eneR hej efkeee~ eele: meYee cebeof j ceW ngF~& GheefmLeefle kece Leer~ keee&ece kegue efceueekej
"erke Lee~ pewve mketue kes yees Deeies-Deeies eue jns Les~ MeesYeeee$ee mketue hej peekej mecheVe nes ieeer~ hegve: Decyeeuee keQ hengB es~ meYee
hetpe Deeeee&eer efveMeevlemeeiej peer cenejepe kes meeefveOe ceW mecheVe ngF~& MeesYeeee$ee ueieYeie 3 Iebs eueer~ hetpe Deeeee& cenejepe
ves jLe kes efueS Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ kejveeue ceW Yeer eYeeJevee hetCe& keee&ece jne~
heeveerhele (nefj.) 13.7.04-meceepe kes 160 Iej nQ Je cebefoj 7 nQ~ nce ueesie pewveieueer Oece&Meeuee ceW kes~ Oece&Meeuee
Deer nw~ meYee eele: heee&veeLe efo. pewve cebefoj ceW ngF&~ meYeeOe#e eer jekesMe pewve, cegKe DeefleefLe eer megjsMe pewve Je efJeefMe
DeefleefLe heb. eer heoceebo peer Meeeer Les~ meYee kee MegYeejbYe heb. heoceebo Meeeer kes cebieueeejCe mes ngDee~ lelheeeled mebeespeke
efJepee pewve ves jLe kes meboYe& ceW mebef#ehle heefjee efoee~ Fmeer ece ceW heb. megOece&ebo Meeeer ves Deheves eJeeve ceW kegC[uehegj
efJekeeme kes meboYe& ceW ekeeMe [euee~ meYeer ueesieeW ves jLe keer Deejleer keer SJeb heeueves kee keee&ece mecheVe efkeee~ MeesYeeee$ee
veneR efvekeueer~ eneB ieefueeeB eser-eser nQ FmeefueS peguetme veneR efvekeue heeee~ Fme ekeej nefjeeCee kes ueieYeie 13 veiejeW
ceW peesefle jLe kee meheue eJele&ve ngDee~

ieerle
-Deeefe&kee DeYeeceleer
Deees ceneJeerj YeieJeeve, ef$eMeuee ceelee kes Deebieve ceW,
peye ieYe& keueeCeke DeeS, leye meye vej cegefve n<ee&es~
yejmeer jlve jeefMe lelkeeue-ef$eMeuee..............~~1~~
peye pevce keueeCeke DeeS, leye SsjeJele mepeJeeS~
leye keueMe efoes {gjJeee, ces efMeKej hej ues pee kejkes~~
DeeS ceneJeerj YeieJeeve-ef$eMeuee.................~~2~~
peye lehe keueeCeke DeeS, leye jlveheeuekeer ueeS~
efkeee kesMeueeWe efpeveJej ves, MegYe %eele=Jeveer ceW peekes~~
DeeS ceneJeerj YeieJeeve-ef$eMeuee.................~~3~~
peye %eeve keueeCeke DeeS, leye efoJe OJeefve efKej peeS
efhej JeeCeer keF& efceueJeee, ceneJeerj peer kes meceJemejCe ceW
DeeS ceneJeerj YeieJeeve-ef$eMeuee.................~~4~~
peye cees#e keueeCeke DeeS, leye heeJeehegjer megnees
keeefle&keer DeceeJeme peeve, oerheke peesefle peues Iej-Iej ceW
DeeS ceneJeerj YeieJeeve-ef$eMeuee.................~~5~~

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 16 <e KeC[

efouueer eosMe
Yeejle keer jepeOeeveer efouueer kes yeejs ceW kene peelee nw efke en efoue JeeueeW keer veiejer nw~ Deepe Yeer Delevle DeeOegefvekelee
nesles ngS Yeer Oece& keer iebiee eneB melele eJeeefnle jnleer nw pees efke nceW mecee-mecee hej Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes osKeves
kees efceueleer nw~
ce.e., jepemLeeve, G.e. Deewj nefjeeCee eevle ceW YeceCe kes heeeled peeself ejLe Yeejle kes efoue jepeOeeveer efouueer ceW hengB ee~
eneB jLe kes mJeeiele keer leweejer ueieYeie 20 efove mes eue jner Leer hejvleg nce 4 ner peien keee&ece kej heeS keeeWekf e Gmekes Deeies
nceeje hetJeeeue keer Deesj keee&ece kee yeve egkee Lee~ jLe kee meJe&eLece mJeeiele meceejesn $e+<eYeefJenej ceW ngDee~
$e+<eYeefJenej (efouueer) 18.7.04-meJe&eLece $e+<eYeefJenej JeeueeW ves jLe kee mJeeiele meceejesn Deeeesepf ele efkeee~ $e+<eYeefJenej
efo. pewve cebeof j ceW efmLele efJeMeeue meYeeieej ceW Deeeee&jlve eer yeengyeueer peer cenejepe kes memebIe meeefveOe ceW meYee ngF~& meYee kee
MegYeejbYe mebeespeke efJepee pewve (cesj)s kes cebieueeejCe mes ngDee~ Fmeer ece ceW meefceefle kes DeOe#e ye. jJeerv kegceej pewve ves kegC[uehegj
efJekeeme keer ieefleefJeefOeeeW mes meYeer kees heefjefele kejJeeee~ lelheeeled Deeefe&kee eer meg%eeveer ceeleepeer ves meYeer kees leerLe& kegC[uehegj
kee cenlJe yeleeee~ Deye yeejer Leer Deeeee&eer keer, Dele: meyekeer efveieenW Gvekeer Deesj ueieer LeeR~ Deeeee& yeengyeueer cenejepe ves Deheves
meejieefYe&le eJeeve ceW kene efke hetpe ceeleepeer veejer nesles ngS Yeer heg<e kes heg<elJe kee heg<eeLe& kej jner nQ~ Deeeee&eer ves
hetpe ceeleepeer eje efkees pee jns DevegJeeo SJeb uesKevekeee& keer eMebmee kejles ngS kene efke ceeleepeer ves hetpee kes #es$e ceW SJeb
DevegJeeo Deeefo kes #es$e ceW Fme egie ceW pees keee& efkeee nw, Jen yengle ner eMebmeveere nw~ kegC[uehegj kes efJekeeme kes meboYe& ceW
Deeeee&eer ves Dehevee cebieue DeeMeerJee&o osles ngS kene efke efpeme ekeej mes meccesoefMeKej heJe&le leerLekejeW SJeb kejes[ eW cegevf ejepeeW
keer efveJee&CeYetecf e nw, Gmeer ekeej ener kegC[uehegj YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e nw~ Fmeer kegC[uehegj kes nceves Yeer oes-leerve yeej
oMe&ve efkeS nQ leLee cesjs ceve ceW Yeer JeneB kes ess mes cebeof j kees osKekej es YeeJevee ngF& Leer efke Fme #es$e kee efJekeeme nesvee eeefnS,
pees Deepe hetpe ceeleepeer ves kesJeue YeeJevee ner veneR keer Jejved Fme YeeJevee kees meekeej kejkes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetecf e
kees Des he ceW efJekeefmele kej efoee nw~ Fme keee& kes efueS Fme meefceefle kes meYeer keee&kelee&DeeW kees Deeeee&eer ves Dehevee yengle-
yengle cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ Deeeee&eer ves jLe hej mJeefmleke Debekf ele kej Deheveer MegYe keeceveeSb ese<f ele keer~ meYeeieej hetje
Yeje ngDee Lee~ keee&ece kee meheue mebeeueve eer nsceebo pewve ves efkeee~ meYee ceW eer ceneJeerj emeeo pewve (yebieeueer mJeer), ueeuee
eer esceebo pewve-KeejeryeeJeueer, eer Deevebo ekeeMe pewve (meesjce Jeeues), eer kewueeMeebo pewve (kejesueyeeie), eerceleer DeeMee pewve
(DeOe#e-kesvere ceefnuee mebie"ve), eerceleer eYee pewve-eeBoveer eewke (ceb$eer-ceefnuee mebie"ve), eer Deefveue pewve-keceue cebeof j,
eerleefJenej (ceneceb$eer-kegC[uehegj meefceefle) Deeefo ieCeceeve cenevegYeeJe GheefmLele Les~ leoghejevle efJeMeeue MeesYeeee$ee kee eJele&ve
$e+<eYeefJenej Je yeengyeueer SvkeuesJe ceW ngDee~
Meeefvle ceesnuuee 19.7.04-meYee 9 yepes eejbYe ngF~& meYee keueeCe Meeefvle ceb[he ceW ngF~& eneB hej Ceceeskeej ceb$e Devegeve
kes esjke hejcehetpe Deeeee&eer 108 Meebelf emeeiej peer cenejepe kes mebIe meeefveOe ceW meYee ngF~& meYeemLeue hetje Yeje ngDee Lee~
ueieYeie 1000 ueesieeW keer GheefmLeefle Leer~ Deees ngS meYeer DeefleefLeeeW kee mJeeiele Meebelf e ceesnuuee pewve meceepe keer lejhe mes Debie
Jee henveekej efkeee ieee~ Fmeer ece ceW ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e kegC[uehegj) ves meYeer kees kegC[uehegj ceW eue jns efJekeeme
keeeeX mes DeJeiele kejeee~ leoghejevle Deeeee& eer ves Deheves meejieefYe&le eJeeve ceW kegC[uehegj leerLe& kee Keguee meceLe&ve kejles ngS
meYeer kees oeve osves kes efueS kene SJeb ceeleepeer kes efueS DeveskeMe: meeOegJeeo ese<f ele efkeee~ GvneWves Deheves GodyeesOeve ceW kene efke
%eeveceleer ceeleepeer Ske ceneve Deeefe&kee nQ, Gvekes eje efkeee pee jne YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kee efJekeeme egie-egieeW
leke efejmLeeeer jnsiee~ Fme MegYekeee& kes efueS mecemle meceepe kees leve-ceve-Oeve mes pegkej meneesie osvee eeefnS~ Deeeee&eer
ves meYeer YeeeW kees meneesie osves keer esjCee Yeer eoeve keer leLee kegC[uehegj mes heOeejs ngS meefceefle kes DeOe#e kece&eesieer ye.jJeerv
kegceej pewve kees SJeb meefceefle kes mecemle heoeefOekeejer SJeb meomeeW kees leLee jLe ceW eue jns mecemle keee&kelee&DeeW kees Dehevee
cebieue DeeMeerJee&o eoeve kejles ngS kene efke Deehe meyekes meeLe eueeee ngDee en DeefYeeeve meheuelee kes meeLe efveefJe&Ive mecheVe
nes, ener YeieJeeve ceneJeerj kes ejCeeW ceW nceejer cebieuekeecevee nw~ meYee kee kegMeue mebeeueve eer efJepesv pewve (ceneceb$eer-egJee
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 17 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

heefj<eo efouueer eosMe) ves efkeee~ Deeeee&eer ves jLe hej mJeefmleke yeveekej eJele&ve efkeee~ MeesYeeee$ee ceW jLe kes meeLe npeejeW
eer-heg<eeW ves euekej pee-peekeej kes veejeW mes JeeleeJejCe kees megjefYele SJeb iegbpeeeceeve kej efoee~ MeesYeeee$ee jIegJejhegje
leke ieeer~ peien-peien Ketye mJeeiele ngDee~
eerleefJenej 20.7.2004-eerleefJenej ceW Oece&meYee GheeOeee eer keecekegceejveboer cenejepe kes meeefveOe ceW ngF&~ meYee She
yueeke ceW efmLele pewve cebefoj ceW ngF&~ ye. jJeerv peer kes DeespemJeer Yee<eCe mes leerLe& efJeJejCe hej ekeeMe [euee ieee~ GheeOeee
eer keecekegceejveboer peer cenejepe ves Deheves GodyeesOeve ceW kene efke hetpe %eeveceleer ceeleepeer mes meved 1988 ceW nefmleveehegj eJeeme
kes mecee nceeje efceueve ngDee Lee, Gme mecee Deeeee&eer kegbLegmeeiej peer cenejepe kes mebIe kee meJe&eLece Fme Fueekes ceW
pecyeterhe mLeue hej Deeieceve ngDee Lee~ GheeOeee cenejepe ves leerLe& efvecee&Ce kes meeLe-meeLe kegC[uehegj mes heOeejs ye. jJeerv
peer SJeb mecemle keee&kelee&DeeW kees pevceYetefce kes efJekeemekeee& ceW meheue nesves nsleg cebieueYeeJevee eie keer~
Fme MegYe DeJemej hej ees. erkeceebo pewve (efouueer) ves Yeer Deheves efJeeej Jee kejles ngS meceepe kees efoMeeefveoxMe eoeve
kejles ngS hetpe ceeleepeer keer meceemetekelee kees meJeexheeesieer SJeb kegC[uehegj efvecee&Ce kee cenlJe yeleueeee~ hetpe GheeOeee
peer ves jLe hej mJeefmleke yeveeee SJeb meYeer keee&kelee&DeeW kees Ketye-Ketye DeeMeerJee&o efoee~ jLe eJele&ve neskej hetjer keeueesveer
ceW Ietcee~ leerveeW efove jLe jepeeyeepeej DeeJeeue efo. pewve cebefoj ceW jne~ meYeer keee&kelee&DeeW kee yengle meneesie jne~ eneB
hej Yeer cebieue Deejleer ngF&~
jesenf Ceer-jepeOeeveer efouueer ceW meefceefle eje Ghejese 3 keee&ece efveOee&ejf le efkeS ieS Les, efhej Yeer eerceleer DeeMee pewve
(DeOe#e-ceefnuee mebie"ve) kes Deeen hej efouueer keer jesenf Ceer keeueesveer ceW Yeer ueieYeie 5 meskejeW ceW meeebkeeue jLe keer Deejleer SJeb
heeueves kee keee&ece jKe ieee, efpemeceW ueesieeW ves meefcceefuele neskej Oece&ueeYe uesles ngS leerLe&eJf ekeeme ceW meneesie eoeve efkeee~
jepeOeeveer efouueer ceW leerve efoveeW leke kegC[uehegj keer iebtpe jner~ Fme keee& ceW mecemle meceepe kee meneesie eehle ngDee~
efJeMes<e he mes meYeer DeeeeeeX Deewj mebleeW kee DeeMeerJee&o eehle ngDee~ meejs keee&ece keer hejsKee yeveeves ceW eer kewueeMeebo
pewve, kejesueyeeie JeeueeW kee efJeMes<e meneesie jne~

pecyeterhe %eevepeesefle eJele&ve kes MegYe DeJemej hej

eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer kes Yee<eCe DebMe
(ueeueefkeuee cewoeve, efouueer-4-6-1982)
hetpe %eeveceleer ceeleepeer Deewj GheefmLele meppeveeW, YeeF&eeW Deewj yenveeW!
cegPes emeVelee nw efke Fme MegYe DeJemej hej Deeheves cegPes yegueeee nw~ peye Ssmee DeJemej neslee nw efJeMes<e kejkes
Oeeefce&ke DeJemej, peye osMe kes keesves-keesves mes YeeF&-yenve Deeles nQ, leye Yeejle keer Skelee kee Me osKeves kees efceuelee
nw~ nceeje Yeejle Ske Ssmee osMe nw, peneB eee: efJee kes meYeer Oece& nQ~ nceejer veerefle jner nw efke meYeer OeceeX kee Deeoj
nes, efkemeer kee Yeer efkemeer ekeej mes Deheceeve ve nes~
pecyeterhe kee JeCe&ve nceejs meYeer MeeeeW ceW nw pewmes yeew, pewve SJeb Jewefoke Oece& kes~ en emeVelee kee efJe<ee nw
efke hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves en pecyeterhe kee cee@[ue yeveJeekej leLee pees nefmleveehegj ceW yeveeee pee jne nw, Fmemes
ueesie Fmekes yeejs ceW DeefOekeeefOeke peevekeejer eehle kej mekeWies~ en %eevepeesefle peneB-peneB Yeer peeSieer, JeneB Ske veF&
Oeeefce&ke YeeJevee peeie=le nesieer~
pewveOece& keer ecegKe efJeMes<elee Gmekes Deefnmb ee Oece& mes nw~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves Deefnmb ee, menveMeeruelee, meeoieer
Deeefo Ge yeeleW yeleeF, es yeeleW osMe kees cepeyetle yeveeleer nQ, Thej G"eleer nQ~ eteB kf e ceQ Yeer Ske Oeeefce&ke heefjJeej mes DeeF&
nt,B Ske Ssmeer hejcheje ceW cesje heeueve-hees<eCe ngDee efpemeceW Oece&, mebmke=efle, meYelee kee Deeoj kejvee efmeKeueeee ieee Dele:
cegPes Oeeefce&ke DeeeespeveeW ceW Deeves hej ye[er emeVelee cenmetme nesleer nw~ Deehekes meeceves ceQ DeeYeej eke kejleer ntB efke Fme
peeself ejLe kee eJele&ve kejves nsleg Deeheves cegPes yegueeee Dele: ceQ OeveJeeo osleer ntB SJeb hetpe ceeleepeer kees veceve kejleer nt~B

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 18 <e KeC[

hetJeeeue eJele&ve
yebieeue, efyenej, PeejKeb[ (hetJeeeue) kes efueS jLe kee MegYeejbYe Oece&veiejer Deeje mes efkeee ieee~ Deeje JeeueeW ves hetJe& mes
ner leweejer kej jKeer Leer~ Ske nheles mes efvejvlej owefveke he$eeW ceW Fmekeer metevee meYeer ueesieeW leke hengBeeeer pee jner Leer~ meYeer
ueesie YeieJeeve ceneJeerj kee vebeeJele& cenue osKeves kes efueS ueeueeefele Les, Fme lejn mes jLe kes Deeves kee Fblepeej kej jns
Les pewmes Decetue efveefOe efceueves Jeeueer nw~ Oeerjs-Oeerjs Fblepeej keer Ieef[ee meceehle nes ieF~ Ceceeskeej ceb$e keer OJeefve iegbpeeeceeve
kejlee ngDee jLe keee&ece keer hetJe& mebOee hej Deeje veiejer hengBe ieee~ jLe hengBeles ner meYeer ueesieeW ves DeefYeJeeove efkeee~
eneB hej efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve eue jne Lee~ meeefveOe Yeejke eer YegJevekeerefle& peer cenejepe, kevekeefieefj (kevee&ke)
JeeueeW kee Lee~ efJeOeeveeeee& egJeejlve heb. eer Dekeuebke pewve (ueKeveT) Les~
meYee eele: 10 yepes efJeOeeve kes ceOe ngF&~ Deepe kes cegKe DeefleefLe ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e-kegC[uehegj) Les~
meJe&eLece Deeje ceW ueeskeefee YeeF& peer jJeerv peer kee meejieefYe&le Yee<eCe ngDee~ lelheeeled Yeejke peer ves Deheves JeeJe ceW
jLe kees kevee&ke Deecebef$ele kejles ngS hetpe ceeleepeer keer metPeyetPe keer eMebmee kejles ngS kegC[uehegj efJekeeme kees Ske
mejenveere keee& yeleeee~ Fmeer kes meeLe heb. eer megOece&ebo Meeeer Je heb. eer Dekeuebke pewve ves yeesefueeeB mecheVe kejeeer~
yeesefueeeB Deer jneR~ MeesYeeee$ee ceOeevn ceW efvekeeueer ieeer~ Deheej pevemecetn kes meeLe jLe eJele&ve ngDee~ keF& mLeeveeW hej
jLe kee YeJe mJeeiele kej Deejleer keer ieeer~ Fmeer kes meeLe hetJeeeue eJele&ve eejbYe nes ieee~ hevee veiej JeeueeW ves Yeer Ketye
Yeefe kes meeLe jLe kee eJele&ve efkeee~ jLe keocekegbDee mes keebesme YeJeve leke ieee~ MeesYeeee$ee ceW ceefnueeDeeW keer mebKee
DeefOeke Leer~ veJeeoe veiejer Jeeues Yeer ceeleepeer keer Fme eespevee kes mJeeiele kes efueS jele mes ner heueke heebJe[s efyeekej Fblepeej
kej jns Les~ jLe kee mJeeiele kejves kes efueS S.[er.Sce. eer jepekegceej pewve heOeejs~ Ketye Yeefe mes jLe efvekeeuee~ efnmegJee
JeeueeW ves vebeeJele& cenue ceW efJejepeceeve MeebefleveeLe YeieJeeve keer yengle Yeefe mes Deejleer keer~ ieee meceepe ves YeJe MeesYeeee$ee
efvekeeuekej jLe kee mJeeiele efkeee~ jheeriebpe ceW yengle Glmeen Lee~ hetJe& mebOee hej meYee efJeeeuee ceW ngF&~ ess-ess yeeeW
ves Yepeve kes ceeOece mes Deheveer Yeefe eoefMe&le keer~ Ske Dee" Je<e& kes yees ves yengle Dee Yee<eCe efoee~ eele: 8 yepes YeJe
MeesYeeee$ee efvekeueer~ Deewjbieeyeeo ceW ese meceepe nesles ngS Yeer jLe kee Dee mJeeiele ngDee~ Pegcejerleuewee ceW cegefve eer
kece&efJepeeveboer cenejepe Je cegefve YeJemeeiej peer cenejepe kes meeefveOe ceW meYee ngF&~ cegefve eer ves Deheves eJeeve ceW kene efke
Deeiece lees pevceYetefce kegC[uehegj kees ceevelee nw~ ceQ Deeiece kees ceevelee nBt uesefkeve efpemekees peneB ceevevee nw Jen ceeves hej efJeJeeo
ve kejW~ MeesYeeee$ee ceW cegefvee mebie-mebie eues~ Deheej pevemecetn kes meeLe veiej YeceCe ngDee~ npeejeryeeie ceW Deeefe&kee
eer mejmJeleerYet<eCe ceeleepeer Je #egefuuekee eer MeebefleYet<eCe ceeleepeer kes meeefveOe ceW meYee ngF&~ eneB mes kegC[uehegj kes efueS
Dee eesieoeve eehle ngDee~ Ketye Glmeen mes yeesefueeeB ngF&~ 2601 JeeueeW kes ome veece eehle ngS~ MeesYeeee$ee ceW mewke[eW mLeeveeW
hej Deejleer ngF&~ meefjee JeeueeW ves meecetefnke jeefMe eoeve keer~ ieesefceee, mee[ce, hesjJeej eneB hej meceepe eser nw uesekf eve
Glmeen yengle Lee, kece meceepe nesles ngS Yeer YeefehetJe&ke keee&ece ngS~ jeceie{ kewv JeeueeW ves Ske nhelee hetJe& mes leweejer kej
jKeer Leer~ meceepe kee meecetenf ke Yeespe Lee~ jebeer ceW eer meer.heer. efmebn efJeOeeeke ves jLe hej mJeefmleke yeveekej mJeeiele efkeee~
yejmeele ceW Yeer MeesYeeee$ee Deer efvekeueer~ hegjefueee meceepe ves Yeer YeefehetJe&ke jLe kee mJeeiele efkeee~ eeme yeeskeejes merueefmeer
ceW meceepe kes Iej kece nw uesekf eve jLeee$ee Deer efvekeueer~ hegve: kelejemeie{ nesles ngS KejKejer hengBes~ eneB kee eeseece nceejer
efuem ceW veneR Lee, uesefkeve ueesieeW kes efJeMes<e DeeenJeMe nce jLe ueskej JeneB iees, hegve: Oeveyeeo nesles ngS efceefnpeece hengBes~
eneB hetJeeeue kee meyemes Dee keee&ece mecheVe ngDee~ 8 efkeceer. henues mes ner ueesie jLe keer DeieJeeveer kes efueS hengBe iees
Les~ meYeeOe#e-eer hetueebo eWiee Je cegKe DeefleefLe-eer ceeefCekeebo keeuee Les, GheefmLeefle yengle Deer Leer, MeesYeeee$ee kes
heeeled meceepe kee meecetefnke Yeespe Lee~ ogceeveer ceW Glmeener meceepe nw, kece meceepe nesles ngS Yeer YeeJevee yengle Deer Leer~
jeveeriebpe nesles ngS keuekeee hengBes~ eneB yesueieefee cebefoj kes efJeMeeue eebieCe ceW Oece&meYee ngF&~ Ssueke eer ieesmeuemeeiej
cenejepe kee meeefveOe eehle ngDee, GvneWves kene efke eefo nce efkemeer Yeer hegCekeee& ceW meeOeke veneR yeve mekeles lees yeeOeke
Yeer veneR yevevee eeefnS, Deepe kegC[uehegj efJekeeme ceW meYeer kees meeOeke yevevee nw, meYee ceW eer Yeeieebo heneef[ee,
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 19 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

eer jepekegceej peer mes"er, eer DeYee pewve, eer ceneJeerj iebieJeeue, eerceleer eefceuee pewve SJeb eer Depeerle heeveer Yeer GheefmLele
Les~ MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&, efpemeceW Ssueke eer jLe kes meeLe-meeLe eues~ keekeg[keeer ceW Deer eYeeJevee ngF&~ eneB mes 120
veece leerLe& efJekeeme nsleg eehle ngS, eneB GuuesKeveere yeele en jner efke nce ueesie eneB mes keee&ece kejkes peye neJe[e kes
efueS efvekeue jns Les efke Ske hegue kes veeres 4 heg heeveer ceW peekej jLe yebo nes ieee Deewj kesefyeve ceW Yeer heeveer Yej ieee~ nce
ueesie nj lejn mes eeeme kejkes efvejeMe nes iees lees j#eeceb$e keer Ske peehe kejkes ceQves ceeleepeer eje oer ieF& cebef$ele mejmeeW
eejeW lejhe Je kesefyeve ceW [eue oer Deewj ueieeleej ceb$e he{lee jne~ yeme ecelkeej nes ieee Deewj nceejer iee[er yewke nesleer eueer
ieF&, hegve: neJe[e hengBes~ eneB hej eYeeJeveehetJe&ke keee&ece mecheVe ngDee~
ye[e yeepeej (keuekeee) ceW peien-peien jLe kee mJeeiele ngDee Deewj 30 veece leerLe& efJekeeme kes efueS eehle ngS~ Depeerle
heeveer kee efJeMes<e meneesie eehle ngDee~ eneB mes eewjbieer sjsme hengBes, keuekeee eJele&ve kee en DeeefKejer eeseece Lee~ eer
jepekegceej peer mes"er ves Deheves Yee<eCe ceW hetpe ceeleepeer eje efkees ieS keeeeX keer mejenvee kejles ngS meYeer kees leerLe& efJekeeme
mes peg[ves keer esjCee eoeve keer~
Deye jLe eJele&ve heb. yebieeue ceW eejbYe ngDee, meJe&eLece keesueeIee hengBes, yejmeele kes keejCe veiej ceW heeveer Yeje nesves
mes veiej kes yeenj hes^esue heche hej meYee ngF&, yejmeele nesves kes yeeo Yeer ceenewue Dee Lee, hegve: yesuoe, Ke[diehegj nesles ngS
efj<e[e hengBes, eneB jLe kee mJeeiele Jee[& keefceMvej eer Fvpeerle veejeeCe ves efkeee~ eneB mes yeb[sue yeepeej, Keie[e,
yenjecehegj, efpeeeiebpe, ueeueieesuee, mevceefleveiej, pebieerhegj, efcepee&hegj, De[bieeyeeo nesles ngS Oegefueeeve hengBes~ meceepe ceW Deefle
Glmeen nw, GheefmLeefle Deer jner~ eneB mes leerLe& efJekeeme nsleg oes cenevegYeeJeeW ves mebj#eke yevevee mJeerkeej efkeee, hegve: jeeiebpe
nesles ngS keevekeer hengBes~ meYee ye. jepesvo YeFee SJeb ye. Jeerjsv YeFee kes meeefveOe ceW ngF&, eneB Yeer Glmeen Dee Lee~
efkeMeveiebpe neskej "ekegjiebpe hengBes~ eneB jLe kes hengBeles ner ueesieeW ves yewC[ yeepes kes meeLe DeieJeeveer keer Deewj GlmeenhetJe&ke
keee&ece efkeee, meeLe ner MeesYeeee$ee Yeer Deer efvekeueer~ ceeLeeYeeiee, oervenee, efmeueerieg[er, Yeeieuehegj nesles ngS osJeIej Je
efiejer[ern hengBes~ eneB mes jLe Devevleevevle leerLekejeW keer efveJee&CeYetefce Meeele leerLe&jepe meccesoefMeKej hengBes~ efme#es$e hej
Yeer mebleeW kes meeefveOe ceW mJeeiele meYee ngF&~ lelheeeled eewheejCe, FKeesjer nesles ngS [euveiebpe hengBes~ eneB Deefle Glmeen
kes meeLe yejmeele ceW Yeer MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~ Fmeer kes meeLe Ske me$e kee meceeheve nes ieee~
Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj peesefle kee je^ere meceeheve hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes heeJeve meeefveOe
ceW efleere kegC[uehegj ceneslmeJe kes Debleie&le efkeee ieee~
efvejvlej 542 efoveeW leke meejs osMe ceW Fme peeseflejLe kee meheueleehetJe&ke YeceCe ngDee Deewj ueieYeie 51000 efkeceer. keer
ee$ee mecheVe ngF&~ Yeejle kes 750 veiejeW ceW peesefle epJeefuele ngF& Deewj peve-peve ceW YeieJeeve ceneJeerj SJeb Gvekeer pevceYetefce
kee JeemleefJeke mJehe eieeleer ngF& Gvekes Deefnbmeeceeer-meeJe&Yeewce efmeevleeW kee eeej-emeej kejleer ngF& en peesefle
kegC[uehegj ceW 13 efmelebyej 2004 kees hengBeer Deewj JeneR hej YeieJeeve ceneJeerj peeseflejLe eJele&ve kee meceeheve ngDee~
Fme eJele&ve kes ceOe cesjs keg Jeefeiele DevegYeJe Yeer jns nQ, efpevnW ceW emebieesheee hee"keeW kes mece#e emlegle kejlee nt- B
meJe&eLece hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW veceesmleg kejles ngS Deheveer yeele eejbYe kejlee ntB ceQ en veneR peevelee ntB efke efpeme
efpeccesoejer kees cegPes meeQhee ieee Lee ceQ Gmes efveYeeves ceWs meheue jne ntB ee Demeheue~ hejvleg peneB leke ceQ mecePelee ntB efke ceQves
hetjer F&ceeveoejer Je efvee kes meeLe ceneJeerj peesefle jLe kee eJele&ve kejeee nw~ kebOes ess Les efpeccesoejer ye[er Leer uesekf eve Deepe
leke keneR Yeer nej veneR ceeveer etBefke hetpe ceeleepeer pewmeer hejce leheefmJeveer meeOJeer kee Jejonmle cesjs efmej hej Lee~ peneB
leke meceepe kes peJeeyeeW kee Gej os mekelee Lee efoee Deewj ieefjceehetCe& keee&ece efkeee~
cegPes mJeeb veneR helee efke cesje ceve ve nesles ngS Yeer keewve meer Ssmeer egcyekeere Meefe Leer pees cegPes Deheveer Deesj KeeReleer
Leer~ cegPe pewmes egJeke kes efueS en meye kejvee efkelevee keef"ve keee& Lee keeeWefke ve lees ceQ heb. yeeyetueeue peceeoej peer pewmee
efJeeve Lee ve ye. ceesleerebo pewve pewmee cesje leeieer JeefelJe Lee~ Ske meeOeejCe mes egJeke kes efueS meceepe kee meecevee kej

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 20 <e KeC[

heevee efkelevee keef"ve keee& nw ceQves Deye peevee~ eejbYe ceW eJele&ve keer efuem yevekej Deeeer GmeceW 39 veiejeW kee keee&ece Lee~
efpemeceW mes 32 veiejeW kee keee&ece j nes ieee~ eejbYe ceW oes-leerve cenerves meheuelee veneR efceueer uesefkeve Oeerjs-Oeerjs keee& keg
yevelee vepej Deeee~ Deepe meceepe ceW 90 eefleMele efvecee&Ce keee& nj mLeeve hej eue jns nQ~ nj Jeefe keer vepejW meJeeue
ner hetleer jnleer Leer~ eejbYe ceW ceve ceW [j ueiee jnlee Lee, pewmes Yeer nes ueesieeW keer vepejs yeee kej efvekeue uees~ uesefkeve keye
leke, yeeo ceW ceQves efmehe& Ske ner yeele ue#e ceW jKeer efke nce eesjer lees kej veneR jns nQ efpemekees nceeje eespeske mecePe ceW
Deeesiee Jees ncemes peg[siee veneR mecePe ceW Deeesiee veneR eesieoeve osiee~ keeeWefke henues mJeeb ceW Deelceyeue pejer nw~ Gmeer kes
eje en eJele&ve mebYeJe nes mekelee nw Deewj efhej en eJele&ve Oeve Ske$e kee meeOeve lees nw veneR Deefheleg peve-peve kees YeieJeeve
keer pevceYetefce kegC[uehegj kee JeemleefJeke mJehe mecePeekej Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kees yeeeves kes Ske
meodeeeme cee$e nw Deewj ceeleepeer Deve meeOegDeeW keer lejn keesF& vetleve leerLe& kee efvecee&Ce veneR kej jner nQ Deefheleg leerLe& kees yeee
jner nQ, mebmke=efle kee mebj#eCe SJeb mebJeOe&ve ner kej jner nw~
eejbYe ceW efvecee[ mes eJele&ve eejbYe ngDee~ Gme mecee ceF& cenerves ceW ieceea ejce meercee hej Leer Meeeo ner keneR ueeF ee
hebKee eehle neslee Lee~ uesefkeve Gme mecee Yeer Depeg&ve kes meceeve kesJeue Ske ue#e efoKelee Lee~ mekejej keer Jen jele peye
nce yejmeele ceW hetjer jele yew"s jns~ DebOesjs ceW yeme kesJeue heeveer ner heeveer meye Deesj efoKelee Lee Deewj hetjer jele yeeves kee mLeeve
veneR efceuee Lee~ meefo&eeW ceW keF& mLeeveeW hej Fleveer "b[ jner efke yeoe&Mle kejvee cegefMkeue neslee Lee~ Fme ekeej meoea, yejmeele,
ieceea Deeefo kes Kes-ceer"s DevegYeJeeW kees Pesueles ngS Yeer nce Deheves ue#e hej Deef[ie Les~
hetJe& ceW meceJemejCe kee eJele&ve ngDee lees Fleveer hejsMeeveer meeceves veneR Deeeer~ uesefkeve Deyekeer yeej keYeer-keYeer lees DeeBKeeW
ceW DeeBmet Dee peeles Les~ meeselee Lee efke keee Fleveer keef"ve hejer#ee Yeer osveer he[leer nw~ uesefkeve Meeeo keesF& Meefe Leer pees nj
cegefMkeueeW mes efveheves keer Meefe osleer Leer~ en cesje meewYeeie ner nw efke kegC[uehegj ceW jnves JeeueeW ves efove Yej ceW Meeeo Fleveer
yeej kegC[uehegj Deewj YeieJeeve ceneJeerj kee veece veneR efueee nesiee efpeleveer yeej nce ueesieeW ves kegC[uehegj kee veece kegC[uehegj
mes otj jnkej efueee nw ~ heb. peer keer Gce 78 Je<e& nw Jen efpelevee kej mekeles Les Gmemes peeoe efkeee uesefkeve keYeer-keYeer
Mejerj kes Deeies efJeJeMe nes peeles Les~ Deye henues pewmeer leekele veneR Leer uesefkeve efhej Yeer nj mecee Ke[s jnles Les~
hetpe Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer Je #eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe keer yeleeF& Ievee eeo Deeleer nw efke
henues keYeer pecyeterhe %eevepeesefle kes mecee Fcheeue ceW cegKeceb$eer peer ves Deheves GodyeesOeve ceW kene Lee efke en efoefiJepee
kes efueS efvekeuee Iees[e nw~ uesefkeve cegPes ueielee nw efke JeemleefJeke efoefiJepee lees es nw peye nj mLeeve mes kegC[uehegj meceLe&ve
kee OJepe Deeies ye{ jne nw, nj mLeeve mes pevecele eehle nes jne nw~ hewmee lees kegC[uehegj ceW Yeer Dee mekelee Lee Deewj keesF&
1-2 Jeefe efceuekej ner hetje leerLe& yeveJee mekeles Les uesefkeve jLe kes ceeOece mes nceW yeue SJeb pevecele eehle ngDee nw Deewj
ener nceejer efJepee nw~
eneB ceQ meyekee Oeeve kece&eesieer ye. eer jJeerv peer keer Deesj Yeer Deeke= kejvee eenlee ntB keeeWefke YeeF& peer pewmee
JeefelJe Meeeo ner keneR osKeves kees efceues~ Flevee Jemle jnles ngS Yeer eefleefove nj Jeefe keer kegMeuelee hetvee veneR
Yetueles Les~ Deepe leke ceQves pees Yeer keee& kej efoee Gmekes efueS cegPes keYeer Yeer keg veneR kene~ ncesMee cesjs Glmeen kee Je&ve
ner efkeee nw~ Deepe cegPes mJeeb Snmeeme neslee nw efke eleske Jeefe YeeF& peer keer eMebmee keeeW kejlee nw~ ceQ lees ncesMee ener
keecevee kejlee ntB efke ceQ peneB Yeer keee& keB-ncesMee YeeF& peer kee neLe cesjs mej hej nes, Gvekes veeres jnkej keee& keB~
Meeeo cesjs Iej Jeeues cesjer Fleveer efeblee veneR kejles neWies efpeleveer efeblee mebIe kes meYeer ueesieeW kees jnleer Leer~ peje meer leefyeele
Kejeye nes peeves hej meYeer ueesie hejsMeeve nes peeles Les~ nj yeej heesve hej kegMeuelee ner hetles jnles Les~ hetpe eser ceeleepeer
cesjs efueS cesjer ceeB mes Yeer ye{kej nQ efpevekeer esjCee mes ceQves jLe eJele&ve kes efueS neB kejer Leer~ Gvekee mvesn, Deewj Jeelmeue
cegPes ncesMee eehle neslee jne pees cesjs efueS Fme keee& ceW FOeve kee keee& kejlee Lee~ Deepe efpeleveer Yeer eesielee cesjs Deboj
Deeeer, Yee<eCe kejves keer, ueesieeW kes eMveeW kee Gej osves keer, meYeer kee meecevee kejves keer, meye Gvekeer ner osve nw~ YeieJeeve
mes ener eeLe&vee nw efke ncesMee ceeleepeer kee Jener mvesn yevee jns Deewj ye[er ceeleepeer lees cesjs efueS YeieJeeve kee he nQ~ Flevee
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 21 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

mejue mJeYeeJe Fleveer ye[er meeOJeer nesles ngS Yeer nj efkemeer ceW mebYeJe veneR nw~ Jeefe kee JeJenej ner Gmekee heefjee neslee
nw~ en hebefe eneB hej eefjleeLe& nesleer nQ, ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes Flevee keef"ve keee& mejue nes ieee~ cegPes {bie mes
oMe&ve kejvee Yeer veneR Deelee Lee Deewj ceeleepeer ves meejs osMe keer pewve meceepe kes meeceves Yespe efoee uesefkeve ceeleepeer kes
DeeMeerJee&o mes cegPes ncesMee meheuelee ner efceueer nw~ Gvekee mvesnege Jejonmle meowJe nce meye yevee jns, ener JeerjeYet mes
cebieue eeLe&vee nw~
Deble ceW ceQ hetjs mehe kee OeveJeeo Yeer kejvee eentBiee efpevekes ceeOece mes ceQves en efJepee eehle keer nw~ mehe kes meYeer
meomeeW ves keYeer efkemeer keee& kes efueS cevee veneR efkeee~ nce ueesie hetjer-hetjer jele eueles jns, uesefkeve meYeer ves meowJe nBmeles
ngS cesje meeLe efoee Deewj eleske keee& ceW hetje-hetje ece efkeee~ efkemeer ves Yeer jele kees jele Je efove kees efove veneR mecePee,
nj Jee leweej jnles Les~ Deepe Flevee keef"ve efoKeves Jeeuee keee& FmeerefueS mecheVe ngDee nw~
Devle ceW Flevee ner kenles ngS ceQ Deheveer uesKeveer kees efJejece oslee ntB efke.........
cegefMkeueW Deemeeve mes Deemeevlej nesleer ieF
Meeeo otj mes keesF& cegPekees ogDee oslee jne~~
R Q
G ceQves ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe)
G
kees yeveeee veneR yeeeee nw
26 meefoeeW hetJe& efJeosneevle kes efpeme kegC[uehegj veiej kees YeieJeeve ceneJeerj kes pevce osves nsleg mJeeb FveW
ves mepeeee Lee, peneb 7 cebefpeuee Delevle YeJe mJeefCe&ce vebeeJele& cenue Lee, efpemeceW ceefCeeeW kes heuebie hej Meeve
kejles ngS ceneJeerj kes ieYee&JelejCe kes mecee ceelee ef$eMeuee ves meesuen mJehve osKes Les, Ssmes ceneve hegCe leerLe&
kegC[uehegj (veeuevoe) keer Jele&ceeve efmLeefle kees osKekej YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe
Je<e& (meved 2001-2002) ceW ceQves Gmekes peerCeexej SJeb efJekeeme keer esjCee oer~
ceQves kegC[uehegj veece kes efkemeer veS leerLe& kees yeveeves kee mebkeuhe veneR efueee nw Jejved meefoeeW mes yemeer ngF& pees
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce Leer, Gmes Yegueeves kee peye eeeme efkeee ieee leye Fmekes hegveefJe&keeme kes heg<eeLe& keer esjCee
ceQves eoeve keer nw~ nceves veS leerLe& kees yeveeee veneR Jejved eeeerve leerLe& kees veee he oskej Gmes yeeeee nw~
Deepe leerLekej YeieJevleeW keer pevceYetefceeeb lees Ghesef#ele he[er nQ Deewj Gvekes veece kes DeefleMee#es$e npeejeW-ueeKeeW
oerhekeesb mes MeesYeeeceeve nes jns nQ, en efkeme ekeej kee veee nw? Deepe heehegjer peieceiee jner nw lees YeieJeeve heeeYeg
keer pevceYetefce keewMeecyeer Jeerjeve nw, eflepeeje (DeueJej) meJe&hetpe nes jne nw lees YeieJeeve eveYeg keer pevceYetefce evhegjer
Jeerjeve nw, ceneJeerjpeer (jepe.) Yeer[ mes Yeje ngDee nw lees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj DeefJekeefmele nw~
cesje celeueye nw efke DeefleMee #es$e Yeer hetpes peeSb hejbleg pevceYetefceeeW kes efJekeeme kes eefle pewvemeceepe kees meJe&eLece mepeie
nesvee eeefnS~ eeLeefcekelee kes meeLe meYeer eeJekeeW kees leerLekej pevceYetefceeeW kes efJekeeme kee Gece kejvee eeefnS
keeeWefke pevce efueS efyevee ve DeefleMee #es$e yeve mekeles nQ Deewj ve efveJee&CeYetefceeeB yeme mekeleer nQ~ leerLekej pevceYetefceeeb
nceejer mebmke=efle keer Gce mLeueer nQ, Gvekeer megj#ee Yeejleere mebmke=efle keer megj#ee nw~
pevceYetefce megj#ee kes Fme hegveerle keee& ceW efpeve hegCeelceeDeeW ves leve-ceve-Oeve mes meneesie eoeve efkeee nw Jes meYeer
yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o kes hee$e nQ~
G G
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 22 <e KeC[

YeieJeeve ceneJeerj peve-peve kes nQ

hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer efpevekee veece ner mJeeb ceW Gvekee heefjee nw, Deueie mes
Gve hetpe ceeleepeer kee heefjee osves keer Meeeo DeeJeMekelee ner veneR nw~ Jele&ceeve egie keer ceelee mejmJeleer, efpevneWves 275
ebLeeW keer jevee kejkes meceepe kees Decetue efveefOe eoeve keer nw Gvekeer uesKeveer Deepe Yeer yebo vener nw, <edKeC[eiece veeceke
ceneve efmeevleebLe keer efmeevleefevleeceefCe erkee kee uesKeve Jele&ceeve ceW Gvekeer uesKeveer mes eue jne nw~ 16 hegmlekeeW ceW mes
13 hegmlekeeW keer erkee ceeleepeer hetCe& kej egkeer nQ~ kegC[uehegj efJekeeme keer e=Kb euee ceW efpeme mecee jLe eJele&ve keer yeele eueer
lees meYeer ueesie kenves ueies ceeleepeer! ueesie keee kenWies efke henues Ske jLe, efhej otmeje jLe Deewj Deye leermeje jLe~ meYeer ueesie
mebkeeseJeMe keg ken veneR hee jns Les~ ceeleepeer kenves ueieer efke YeieJeeve ceneJeerj Dekesues cesjs ee keceser kes veneR nw YeieJeeve ceneJeerj
peve-peve kes nQ Deewj peve-peve kees efceuekej ner Gvekeer pevceYetefce kees efJekeefmele kejvee nw leLee pevceYetefce mes peg[vee nw~
Deepe nceejs osMe ceW Ske npeej efheerOeejer meeOeg efJeeceeve nQ~ Gve meyeceW meyemes eeeerve oeref#ele Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer
SJeb DeeeeeeX ceW meble efMejesceefCe eer efJeeemeeiejpeer cenejepe nQ~ oesveeW Meer<e&mLe mebleeW ves Ske-Ske kegC[uehegj mebYeeue efueee~
Deye kegC[uehegj lees efJekeefmele nesiee ner nesiee efpemekee hegCe nes Jen Fmekes meeLe peg[kej eMe Deewj hegCe kecee ues~ ceeleepeer
pewmes meble kes efueS efkemeer leerLe& kees efJekeefmele kej osvee yengle ye[er yeele veneR nw uesefkeve hetpe ceeleepeer keer meowJe mes Fe
jner nw efke keee& keesF& Ssmee nes, efpemeceW peve-peve keer YeeJevee peg[s, peve-peve kee neLe Gme hegCe keee& ceW ueies~ cee$e Fmeer
YeeJevee kes meeLe Fmekee eJele&ve meejs osMe ceW efkeee ieee~ nce jLe kees ueskej meeiej hengBes~ meeiej Jeeues yeesues eefo ceeleepeer
Dee%ee os lees nce meeiej keer lejhe mes ner hetjs kegC[uehegj kee efJekeeme kejJee oW~ peehegj veiej ceW JeneB kes efJeOeeeke peer
kenves ueies efke nceejs eneB 25000 Iej pewefveeeWs kes nQ, eefo peehegj Jeeues eenW lees kegC[uehegj Dekesues ner yevee oW~ Fmeer
ece ceW keese, peyeuehegj SJeb Deveske veiej JeeueeW ves Deheveer YeeJeveeSB Jekele kejeR~ uesefkeve ceeleepeer keer meowJe ener YeeJevee
jner nw efke meejs osMe keer pewve meceepe kegC[uehegj mes peg[s Deewj Fmekes efueS jLe eJele&ve mes peeoe Dee SJeb meMee
ceeOece Deewj keesF& veneR nes mekelee Lee~
Deye leke ceeleepeer keer esjCee mes leerve jLeeW kee YeceCe meejs osMe ceW ngDee efpemekes eefleheue ceW nceves pecyeterhe-nefmleveehegj,
YeieJeeve $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie-Fueeneyeeo SJeb yengle ner Deuhe mecee ceW (cee$e 18 cenerves ceW) YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce
kegC[uehegj-vebeeJele& cenue leerLe& kees heeee nw Deepe eefo hewmes kee meogheeesie osKevee nes lees Fve #es$eeW kee YeceCe kejW~ Deehekees
ieJe& nesiee efke nceeje Ske heee meew hees ceW eue ieee nw~ YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kes ceeOece mes nceW pees Yeer
Je eehle ngDee nw Gmekee Ske-Ske hewmee #es$e hej ueiee ngDee nw~ pees Yeer osKevee eens Jees #es$e kee DeJeueeskeve mJeeb
kegC[uehegj Deekej kej mekeles nQ~
ceQves Fme jLe kes meeLe ueieYeie 750 ieeBJeeW Je veiejeW ceW YeceCe efkeee nw~ meYeer mLeeveeW hej nceW ueieYeie "erke ner efjmheeBme
eehle ngDee nw~ keneR kece Je peeoe lees jne nw uesefkeve efJejesOe Jeeueer yeele Deepe leke keneR Yeer veneR ngF&~ yengle peeoe jeefMe
veneR eehle ngF& uesefkeve ueesieeW kee mvesn SJeb heej Ketye eehle ngDee meeLe ner Oece& kee eeej-emeej SJeb mebmke=efle kes mebj#eCe
ceW pees eslevee peeie=le ngF& Jen nceejs efueS efkemeer Yeer jeefMe mes peeoe cenlJehetCe& nw~ #es$e kees yeveeves kes efueS meYeer eerpeeW
keer DeeJeMekelee nesleer nw meyemes cenlJehetCe& yeele Fme ee$ee kes ceeOece mes pevecele keer eeefhle ngF& nw~ Fme ee$ee ves efoefiJepee
eehle keer nw~ Fme Oece&ee kees jeskeves kee meenme efkemeer ves veneR efkeee nw~ Fme efjhees& ceW ceQves meYeer ieeBJeeW Je veiejeW kee efJeJejCe
osves kee eeeme efkeee nw eefo Yetue mes efkemeer eece kee efJeJejCe t ieee nes lees Deehe meYeer mes #ecee eentBiee~ meejs osMe keer
pewve meceepe ves Fme ee$ee kes ceeOece mes leve-ceve-Oeve mes pees meneesie kegC[uehegj kees eoeve efkeee nw meefceefle meYeer keer
DeeYeejer nw SJeb meYeer kees neefo&ke OeveJeeo osleer nw~
R Q

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 <e KeC[ 23 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

ee$ee kes keg Keeme mebmcejCe

hetpe ceeleepeer keer meowJe mes es Fe jner efke Fme ee$ee kes ceOe ngS keg efJeMes<e mebmcejCeeW kees ceQ Fme uesKe kes ceeOece
mes Deehe meYeer leke hengBeeTB~ etBefke en Yeejleee$ee nw Dele: Fme ee$ee ceW keg Kes, keg ceer"s DevegYeJe jns neueeBefke nj yeele
Deheves Deehe ceW cegPes keg meerKe os ieF&~ nj jele kes yeeo efove Deelee nw nj efove kes yeeo oeshenj Deewj nj oeshenj kes meeLe
Meece Deeleer nw Gmeer ekeej mes keg ueesie yengle Des nesles nQ~ efpevekeer mce=efle ceevemeheue hej meowJe kes efueS Debefkele nes peeleer
nw Deewj Deefce jnleer nw~ Meg ceW yengle peeoe Kejeye DevegYeJe jne~ ieceea yengle Leer Deewj jeef$e ceW 10 mes 16 IeCs leke ueeF
keer keewleer jnleer Leer~ heeveer yengle kece efceuelee Lee~ 2-3 efove ceW Ske yeej veueeW ceW heeveer Deeves keer Jepen mes heeveer efceueves
ceW keef"veeF& nesleer Leer~ eefo efkemeer Iej ceW heeveer kes efueS peevee nes lees meesevee he[lee Lee~ efhej Yeer ee$ee keer keg efJeMes<e
mce=efleeeB nQ efpevnW Deehe meYeer kes meccegKe jKekej ceQ GvnW leepee kejvee eenlee ntB~
jepemLeeve ceW ceQ Ske mLeeve hej hengB ee~ meYee ngF&, nceejs Yee<eCe ngS, Ske Jeefe cesjer lejhe yengle osj mes osKe jne Lee~
Yee<eCe meceehle nesles ner cesjs heeme Deeee Deewj yeesuee pewmee Deehekes pecyeterhe JeeueeW ves efkeee eefo ceQ Deehekes meeLe keB lees kewmee
ueiesiee~ ceQves hete YeFee keee efkeee nceejs ueesieeW ves Deehekes meeLe? Jen meppeve yeesues cegPes Keevee yeebOekej veneR efoee, ceQ yeepeej
kee veneR Keelee Lee uesekf eve cesjs yengle yeej kenves hej Yeer cegPes Keevee yeebOe kej veneR efoee eefo cew Yeer Deehe ueesieeW kees veneR efKeueeTb
lees! Jen Jeefe yengle iegmmes ceW Lee~ ceQves menpeYeeJe mes ken efoee efke nceW lees keesF& heke& veneR he[is ee uesekf eve nceejs Ske kece&eejer
keer ieueleer kees Deehe DeYeer leke eeo jKes nQ lees nceejs 12 Jeefe Deehekees keye leke eeo jKeWies Deewj eefo efhej Yeer Deehe Gme
kece&eejer pewmee yevevee eenW lees Deehe keer cepeea efhej veewkej lees veewkej ner neslee nw Deiej Deeheves en yeele Gme kece&eejer keer yepeee
JeneB kes cewvespej ee YeeF& peer kees yeleeF& nesleer lees Meeeo Deehekeer mecemee kee meceeOeeve legjble nes ieee neslee leye Jen Jeefe
yengle Meefce&voe ngS yeesues keesF& Yeer efyevee Keevee Keees veneR peeesiee Deewj mJeeb Ke[s neskej Keevee efKeueeee~
Ske eece ceW nce meye ueesie meYee kes heeeled jLe hej hengBes, heeuevee Pegueeves kee keee&ece ngDee~ MeesYeeee$ee eueer
ieeer~ Ske yebOeg cesjs heeme Deekej yeesues ceneJeerj yeeueke lees Ske Les uesefkeve Deehe lees jespe ceneJeerj yeveeles nQ ceQves kene YeeF&
meenye! nceejer ceeleepeer kee JeMe eues lees Jen meejs efJee kees ceneJeerj yevee oW Deewj Deehe Fve 100/200 yeeeW keer yeele kej
jns nes Deewj efhej ceneJeerj ner lees yevee jns nQ keesF& eesj-[eket lees veneR yevee jns nQ~ en megvekej Jen meppeve ye[s eYeeefJele
ngS Deewj efveej nes egheeehe eues ieS~
nce ueesie GejeosMe kes Ske veiej keemeiebpe ceW hengBes~ Oece&Meeuee ceW hengBeles ner cewvespej kenves ueiee Deehe ueesieeW kees
cevee efkeee Lee, keeeWs Dee iees, Ske meceepe kes Jeefe Yeer iece& neskej kenves ueies cevee kejves hej keeeW Deees, ceQves kene
YeeF&meenye nce Deehekeer Oece&Meeuee kee efkejeee os oWies Keesue lees oes, Kewj Gmeves Keesue efoee nce meyeves Dehevee Keevee yeveeee
Deewj Keeee~ cebefoj kes meeceves ogkeeve Jeeues Ske meppeve Deees yeesues kejes[eW heee pecyeterhe ceW nw Gmekes yeeJeyepeto Deehe
ueesie ceebieles nQ~ ceeleepeer mes keefnes Demheleeue yeveeeW, Deew<eOeeuee yeveeeW Deewj yengle meer yeeleW FOej-GOej keer kejves ueies yeesues
cebefoj ceW hetpee kejves Jeeues veneR efceueles nQ~ ceQves kene-ueeuee peer! pecyeterhe lees kejes[es kee veneR DejyeeW kee nes ieee nw~ Deehekees
cetueekebve kejvee veneR Deelee nw~ 65/70 Je<e& keer Gce ceW ogkeeve kee ceesn veneR tlee nw~ ceeleepeer ves kegC[uehegj kee eespeske
efueee lees efkemeer ves Ske heee efoee, efkemeer ves Ske ueeKe efoes, efkemeer ves ieeueer oer hej GvnW keesF& heke& veneR he[lee keeeWefke
Jen lees Jeerlejeieer meeOeg nQ Ske keece kejes-Deehe Iej mes efvekeuees, Demheleeue yeveeDees ceQ 5000 hees Deehekees oslee ntB DeeefKej
meejer Dehes#eeSb ceeleepeer mes keeeW? Ske heg<e neskej veejer mes Dehes#ee, ueeueepeer yeesues ceQ lees mepesMeve os jne Lee~ ceQves kene
ueeuee, keesjer yeeleW ve kejes euees nceejs meeLe leye Jes meppeve nbmeves ueies~ ceQves kene-Deiej Fleves ner Demheleeue esceer nQ lees Deheves
cebefoj ceW ner KegueJee ueerefpeS~ Deepe leke Deheveer ogkeeve mes keYeer efkemeer iejerye kees 100 hees keer Yeer oJeeF& oer, Gvekee mej
Meefceoieer mes Pegke ieee~ ceQves hegve: hete Deepe leke Deeheves nceejs pecyeterhe ceW efkelevee hewmee efoee leye lees ueeueepeer ceevees peceerve
ceW ner ie[s pee jns Les Deewj Gvekes lees cegBn mes yeesue ner veneR efvekeues~ ceQves kene-ueeuee peer! mepesMeve keesje-keesje cele oes~ Fleveer
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 24 <e KeC[

ceeser-ceeser efkeleeyeW he{les nes, mJeeOeee kejles nes, Jeelmeue Deewj esce kes Meyo veneR he{s~ Deeoceer Deehekeer ogkeeve hej eeyeer
hetves Deeee Deeheves efye"e kej heeveer veneR hete, kewmee mehej jne es veneR hete, yeekeer meejer yeeleW het ueeR~ yeseejs ueeuee kee
mej Pegkee kee Pegkee jn ieee, G"kej eues iees~ leye Ske yeele ceve ceW DeeF& efke nj mLeeve hej kejves Jeeues kece kenves Jeeues
peeoe efceueles nQ Deewj mee lees en nw efke Deepekeue ueesie megveer-megveeF& yeeleeW hej peeoe efJeeeme kejles nQ Deiej Jen hetpe
ceeleepeer keer eee& Je Gvekee peerJeve keg mecee Gvekes vepeoerke jnkej osKe ueW lees Jele&ceeve ceW Gvekes pewmee Deeieceefve Deewj
efveoex<e eee&jle meeOeg Meeeo ner keesF& efceue heeSiee, Ssmee cesje eyeue efJeeeme nw~
jepemLeeve kes yeeieeroewje veiej ceW ceeveveere cegKeceb$eer peer kee keee&ece efmehe& DeeOes Iebs ceW efceuevee Jees Yeer efmehe& cesjs
Lees[s mes eeeme cee$e mes, Fmes ceQ Ske yengle ye[er GheueefyOe ceevelee ntB Deewj ceeleepeer kee DeeMeerJee&o ner ceevelee ntB keeeWefke efyevee
keee&ece kes cegKeceb$eer kee Deevee Ske efoJeemJehve pewmee nw~ Gme mecee peye ueesieeW mes yeele Yeer kejes lees cepeeke ceW G[e osles
Les efke Yeuee cegKeceb$eer peer keneB Dee heeSbieer uesefkeve JeemleJe ceW mebleeW kee DeeMeerJee&o Deewj ueieve Je cesnvele mes efkeee ieee keef"ve
keee& Yeer Ske ve Ske efove meheue nes ner peelee nw~
etB lees mebmcejCe yengle mes nw hejvleg Ske DeeefKejer yeele kes meeLe meceehle kejlee ntB Ske efove nce ueesie jLe ueskej eues
Dee jns Les jemles ceW yengle lespe DeebOeer Deeeer osKeles ner osKeles DebOesje nes ieee~ [^eFJej yeesuee-YeFee! keg efoKeeF& veneR os
jne nw~ ceQves hetpe ceeleepeer eje cebef$ele mejmeeW Ceceeskeej ceb$e he{kej Thej heWke oer efpeleves ceW jLe Ke[e Lee Gme mLeeve hej
keg veneR ngDee Deeies-heers meye Deesj DeebOeer ner DeebOeer Leer en lees Skeoce ecelkeej mee nes ieee~
ceQves ee$ee kes eleske #eCe ceW en DevegYeJe efkeee nw efke ee$ee kes ceOe peye Yeer keesF& mebke Deelee Lee DeeBKes yebo kejkes
YeieJeeve kee Je ceeleepeer kee veece uesles ner mebke otj nes peelee Lee~ Fleveer ye[er ee$ee ceW keesF& Ievee ve nesvee en mebleeW kee
ner DeeMeerJee&o nw~ ceve ceW ncesMee Ske efJeeeme jne efke YeieJeeve kes meeLe eue jns nQ keee nesiee Deewj pees Yeer nesiee Dee
ner nesiee Deewj Jener ngDee~ DeeefKej neslee Yeer keeeW veneR efpeve ceeleepeer kee DeeMeerJee&o ueskej nce efvekeues Les Gvekes 52 Je<eeX
kes oeref#ele peerJeve keer lehemee kee hegCe eleehe kee keg bDebMe lees Gvekes Jejonmle kes he ceW meowJe nce meye hej yevee ner
jne nw~
R Q

pees Meee efueKes legceves ceelee, Gmekees he{ keF& efJeeve yeves~
efpevekees legcemes efMe#eeSb efceueeR, efJeeveeW ceW efMejceewe& yeves~~
efJeeveeW keer legce peveveer nes, meye kenW JeeiosJeer nes legce~
ns efJeledpeveveer %eeveceleer ceeB, legce ejCeeW ceW Mele Jevove~~

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 <e KeC[ 25 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee eJele&ve efpeve eosMeeW SJeb

veiejeW ceW ngDee Gvekes veeceeW keer meteer eneB emlegle nw-
ceOeeosMe eJele&ve keer meteer
(4-5-03 mes 17-10-03 )
e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke
1. Fboewj Fboewj 4-5-2003 35. peeJej efmenesj 28-5-2003
2. Jesef[ee Kejieesve 6-5-2003 36. cesleJee[e efmenesj 28-5-2003
3. heerheueieesve Kejieesve 6-5-2003 37. meesveke osJeeme 29-5-2003
4. KeeceKes[e Kejieesve 6-5-2003 38. osJeeme osJeeme 30-5-2003
5. meveeJeo Kejieesve 7-5-2003 39. Gppewve Gppewve 31-5-2003
6. ye[Jeen Kejieesve 8-5-2003 40. cekemeer Gppewve 1-6-2003
7. kemejeJeo Kejieesve 9-5-2003 41. meejbiehegj jepeie{ 2-6-2003
8. yeeuemecego Kejieesve 9-5-2003 42. JeeJeje jepeie{ 2-6-2003
9. censMJej Kejieesve 10-5-2003 43. yeerveeiebpe iegvee 3-6-2003
10. Oeeceveebso Oeej 11-5-2003 44. DeeJeve iegvee 3-6-2003
11. Oece&hegjer Oeej 11-5-2003 45. kegbYejepe iegvee 4-6-2003
12. yeekeevesj Oeej 12-5-2003 46. jeOeewie{ iegvee 5-6-2003
13. ceveeJej Oeej 12-5-2003 47. Deejewve iegvee 6-6-2003
14. ievOeJeeveer Oeej 13-5-2003 48. iegvee iegvee 7-6-2003
15. efmebIeevee Oeej 13-5-2003 49. Mee{ewje iegvee 7-6-2003
16. uegnejer Oeej 14-5-2003 50. DeMeeskeveiej iegvee 8-6-2003
17. keg#eer Oeej 14-5-2003 51. yeceveeJej iegvee 8-6-2003
18. ye[Jeeveer ye[Jeeveer 15-5-2003 52. F&Meeie{ iegvee 8-6-2003
19. Debpe[ ye[Jeeveer 16-5-2003 53. Keleewje efMeJehegjer 9-6-2003
20. Tve heeJeeefieefj Kejieesve 16-5-2003 54. yeojyeeme efMeJehegjer 9-6-2003
21. Kejieesve Kejieesve 17-5-2003 55. keesueejme efMeJehegjer 10-6-2003
22. YeerkeveieebJe Kejieesve 18-5-2003 56. efMeJehegjer efMeJehegjer 11-6-2003
23. Delej Kejieesve 18-5-2003 57. heesnjer efMeJehegjer 12-6-2003
24. keeuecegKeer Kejieesve 18-5-2003 58. yewje[ efMeJehegjer 12-6-2003
25. Keb[Jee Keb[Jee 19-5-2003 59. ceesnvee iJeeefueej 12-6-2003
26. njmeto Keb[Jee 20-5-2003 60. iJeeefueej iJeeefueej 13-6-2003
27. efKejefkeee njoe 21-5-2003 61. [yeje iJeeefueej 14-6-2003
28. njoe njoe 22-5-2003 62. efYelejJeej iJeeefueej 14-6-2003
29. KeelesieebJe osJeeme 23-5-2003 63. ceiejewveer efMeJehegjer 14-6-2003
30. Depeveeme osJeeme 24-5-2003 64. kejwje efMeJehegjer 15-6-2003
31. ueesnejoe osJeeme 25-5-2003 65. Peebmeer Peebmeer 16-6-2003
32. meleJeeme osJeeme 25-5-2003 66. B.H.E.L. Peebmeer 16-6-2003
33. keVeewo osJeeme 26-5-2003 67. yeyeervee keQ iJeeefueej 17-6-2003
34. Deee efmenesj 27-5-2003 68. leeueyesn ueefuelehegj 17-6-2003
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 26 <e KeC[

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

69. KeefveeeOeevee efMeJehegjer 18-6-2003 106. nerjehegj meeiej 7-7-2003
70. yeeceewjkeuee efMeJehegjer 18-6-2003 107. yekemeJeene lejhegj 8-7-2003
71. ebosjer iegvee 19-6-2003 108. megveJeene lejhegj 8-7-2003
72. mesnjeF& iegvee 19-6-2003 109. yecnewjer lejhegj 8-7-2003
73. cegbieeJeueer iegvee 20-6-2003 110. vewveeefiej lejhegj 9-7-2003
74. efhehejF& iegvee 21-6-2003 111. ouehelehegj meeiej 9-7-2003
75. peKeewje ueefuelehegj 22-6-2003 112. keje&hegj meeiej 10-7-2003
76. ueefuelehegj ueefuelehegj 22-6-2003 113. yeb[eyesueeF& meeiej 10-7-2003
77. cenjewveer ueefuelehegj 23-6-2003 114. meeveesOee meeiej 11-7-2003
78. mewohegj ueefuelehegj 23-6-2003 115. hejmeesefjee meeiej 11-7-2003
79. mee{tceue ueefuelehegj 23-6-2003 116. heLeefjee oceesn 12-7-2003
80. ce[eJeje ueefuelehegj 24-6-2003 117. ie{ekeese meeiej 13-7-2003
81. erkeceie{ erkeceie{ 25-6-2003 118. jnsueer meeiej 13-7-2003
82. efoieew[e erkeceie{ 26-6-2003 119. osJejer meeiej 14-7-2003
83. he=LJeerhegj erkeceie{ 26-6-2003 120. cenejepehegj meeiej 14-7-2003
84. efveJee[er erkeceie{ 26-6-2003 121. ieewjPeecej meeiej 15-7-2003
85. mekejej Peebmeer 27-6-2003 122. [ e meeiej 15-7-2003
86. jeveerhegj Peebmeer 27-6-2003 123. kesmeueer meeiej 16-7-2003
87. ceTjeveerhegj Peebmeer 28-6-2003 124. megjKeer meeiej 16-7-2003
88. iegjmejee Peebmeer 29-6-2003 125. cekejesefveeeb meeiej 17-7-2003
89. peleeje erkeceie{ 30-6-2003 126. {evee meeiej 17-7-2003
90. cebpevee erkeceie{ 30-6-2003 127. KegjF& meeiej 18-7-2003
91. ceJeF& erkeceie{ 1-7-2003 128. peDeeKes[e meeiej 19-7-2003
92. Yesuemeer erkeceie{ 1-7-2003 129. vejeeJeueer meeiej 19-7-2003
93. yeueosJeie{ erkeceie{ 1-7-2003 130. meeiej meeiej 20-7-2003
94. Kejieehegj erkeceie{ 2-7-2003 131. jenleie{ meeiej 21-7-2003
95. veewieebJe lejhegj 2-7-2003 132. pesmeerveiej meeiej 21-7-2003
96. lejhegj lejhegj 3-7-2003 133. Meenhegj meeiej 22-7-2003
97. iegueiebpe lejhegj 3-7-2003 134. yeebmee leejKes[e meeiej 22-7-2003
98. ye[eceuenje lejhegj 4-7-2003 135. oceesn oceesn 23-7-2003
99. esCeefieefj lejhegj 4-7-2003 136. JeveieebJe oceesn 23-7-2003
100. YeieJeeb lejhegj 5-7-2003 137. ne oceesn 24-7-2003
101. IegJeeje lejhegj 5-7-2003 138. hesje oceesn 24-7-2003
102. ye[eieebJe Oemeeve lejhegj 6-7-2003 139. kegb[uehegj oceesn 24-7-2003
103. jeceewefjee lejhegj 6-7-2003 140. DeeYeevee oceesn 25-7-2003
104. Meenie{ meeiej 7-7-2003 141. veewne oceesn 26-7-2003
105. ce[osJeje lejhegj 7-7-2003 142. peJesje oceesn 26-7-2003
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 27 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

143. kebieer peyeuehegj 27-7-2003 180. hesv[^e efJeueemehegj 17-8-2003
144. efmebeecehegj oceesn 27-7-2003 181. ieesjsuee efJeueemehegj 17-8-2003
145. Heeve peyeuehegj 28-7-2003 182. efJeueemehegj efJeueemehegj 18-8-2003
146. lesotbKes[e oceesn 28-7-2003 183. Dekeueleje peebpeieerj 19-8-2003
147. peyeuehegj peyeuehegj 30-7-2003 184. Yeeeheeje jeehegj 20-8-2003
148. heveeiej peyeuehegj 31-7-2003 185. Depeg&veer (Deejleer) jeehegj 20-8-2003
149. ieesmeuehegj peyeuehegj 31-7-2003 186. yeueesoe yeepeej jeehegj 20-8-2003
150. efKeleewuee yeepeej peyeuehegj 31-7-2003 187. jeehegj jeehegj 21-8-2003
151. meernesje peyeuehegj 31-7-2003 188. veJeeheeje jeehegj 21-8-2003
152. hene[er keveer 1-8-2003 189. Oecelejer Oecelejer 22-8-2003
153. efleJejer keveer 1-8-2003 190. efYeueeF& ogie& 16-9-2003
154. keveer keveer 3-8-2003 191. JewMeeueerveiej ogie& 16-9-2003
155. jer"er keveer 4-8-2003 192. ogie& ogie& 17-9-2003
156. ye[ieebJe keveer 4-8-2003 192. heeveeYehegj ogie& 17-9-2003
157. jwhegje heVee 5-8-2003 194. jepeveeboieebJe jepeveeboieebJe 18-9-2003
158. kegbJejhegj heVee 5-8-2003 195. [eWiejieebJe jepeveeboieebJe 19-9-2003
159. efmeceefjee heVee 5-8-2003 196. [eWiejie{ jepeveeboieebJe 19-9-2003
160. heJeF& heVee 6-8-2003 197. osJejer ieeWefoee 19-9-2003
161. Deceeveiebpe heVee 6-8-2003 198. DeeceieebJe ieeWefoee 19-9-2003
162. censJee heVee 7-8-2003 199. ieesefoee cene. ieeWefoee 20-9-2003
163. iegVeewj heVee 7-8-2003 200. yeeueeIee yeeueeIee 21-9-2003
164. meuesne heVee 8-8-2003 201. JeejeefmeJeveer yeeueeIee 21-9-2003
165. osJesvveiej heVee 8-8-2003 202. ueeueeJeje& yeeueeIee 22-9-2003
166. heVee heVee 9-8-2003 203. JejIee efmeJeveer 22-9-2003
167. epehegj heVee 9-8-2003 204. efmeJeveer efmeJeveer 23-9-2003
168. efmebnhegj melevee 10-8-2003 205. kesJeueejer efmeJeveer 23-9-2003
169. veeieewo melevee 10-8-2003 206. ceb[uee ceb[uee 24-9-2003
170. melevee melevee 11-8-2003 207. Ievmeewj efmeJeveer 24-9-2003
171. Decejheeve melevee 12-8-2003 208. ueKeveeoewve ueKeveeoewve 25-9-2003
172. jerJee jerJee 12-8-2003 209. heeje efmeJeveer 25-9-2003
173. osJeueeWbo Men[esue 13-8-2003 210. vejefmebnhegj vejefmebnhegj 26-9-2003
174. yeesnejer Men[esue 13-8-2003 211. iee[jJee[e vejefmebnhegj 26-9-2003
175. Men[esue Men[esue 14-8-2003 212. efheheefjee nesMebieeyeeo 27-9-2003
176. yeg{ej Men[esue 15-8-20031 213. eeboecese efvoJee[e 27-9-2003
177. eeeF& Men[esue 15-8-2003 214. hejeefmeee efvoJee[e 27-9-2003
178. keeslecee Men[esue 16-8-2003 215. efvoJee[e efvoJee[e 28-9-2003
179. cevesvie{ (keesefjee) efe.16-8-2003 216. Jewletue Jewletue 29-9-2003
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 28 <e KeC[

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

217. Fejmeer nesMebieeyeeo 30-9-2003 234. kegjJeeF& efJeefoMee 8-10-2003
218. efmeJeveer ceeueJee nesMebieeyeeo 30-9-2003 235. ceb[er yeeceewje meeiej 9-10-2003
219. yeeveehegje nesMebieeyeeo 30-9-2003 236. efmebjespe efJeefoMee 9-10-2003
220. nesMebieeyeeo nesMebieeyeeo 1-10-2003 237. yesjeefmeee Yeesheeue 10-10-2003
221. yeeJeF& nesMebieeyeeo 1-10-2003 238. hebeMeerueveiej Yeesheeue 10-10-2003
222. DeesJesoguueeiebpe jeemesve 2-10-2003 239. efheheueeveer Yeesheeue 11-10-2003
223. yee[er jeemesve 2-10-2003 240. ye[veiej Gppewve 12-10-2003
224. yejsueer jeemesve 3-10-2003 241. jleueece jleueece 13-10-2003
225. yecnewjer jeemesve 3-10-2003 242. peeJeje jleueece 14-10-2003
226. efmeueJeeveer jeemesve 4-10-2003 243. oeueesoe cebomeewj 14-10-2003
227. yesieceiebpe jeemesve 4-10-2003 244. cebomeewj cebomeewj 15-10-2003
228. iewjleiebpe jeemesve 5-10-2003 245. ceunejie{ cebomeewj 15-10-2003
229. ie{er jeemesve 5-10-2003 246. ceveemee veercee 16-10-2003
230. jeemesve jeemesve 6-10-2003 247. peeJeo veercee 16-10-2003
231. meueecelehegj jeemesve 6-10-2003 248. veercee veercee 17-10-2003
232. efJeefoMee efJeefoMee 7-10-2003
233. iebpeyeemeewoe efJeefoMee 8-10-2003

jepemLeeve eJele&ve keer meteer

(19-10-03 mes 23-5-04 )
e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke
1. keese (ieerlee YeJeve) keese 19-10-03 16. yeesjeJe efeeew[ie{ 8-11-03
2. keese keese 20-10-03 17. [eyeer yetboer 9-11-03
3. keese keese 21-10-03 18. efyepeewefueee YeerueJee[e 10-11-03
4. keese keese 22-10-03 19. leeues[e yetboer 11-11-03
5. kewLetve keese 30-10-03 20. kesMeJejeeheeve yetboer 12-11-03
6. osJeueerceebPeer keese 30-10-03 21. keehejsve yetboer 13-11-03
7. meebieeso keese 31-10-03 22. ueeKesjer yetboer 14-11-03
8. eeboKes[er PeeueeJee[ 31-10-03 23. Fvie{ yetboer 14-11-03
9. PeeueeJee[ PeeueeJee[ 1-11-03 24. osF& yetboer 15-11-03
10. Peeuejeheeve PeeueeJee[ 2-11-03 25. vewveJeeb yetboer 15-11-03
11. efhe[eJee PeeueeJee[ 3-11-03 26. yetboer yetboer 16-11-03
12. megmevesj (ce.e.) Meepeehegj (ce.e.) 4-11-03 27. yeejeb yeejeb 17-11-03
13. YeJeeveerceb[er PeeueeJee[ 5-11-03 28. Dee yeejeb 17-11-03
14. jeceiebpe ceb[er keese 6-11-03 29. erheeye[ewle yeejeb 18-11-03
15. jeJeleYeee efeeew[ie{ 7-11-03 30. Dekeuesje PeeueeJee[ 18-11-03
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 29 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

31. efnC[esueer yetboer 19-11-03 69. heerheuet eWke 12-12-03
32. heWe keer yeeJe[er yetboer 20-11-03 70. yeie[er eWke 12-12-03
33. osJeueer eWke 20-11-03 71. efveJeeF& eWke 13-12-03
34. penepehegj YeerueJee[e 21-11-03 72. eWke esske 14-12-03
35. Kepetjer YeerueJee[e 21-11-03 73. DeebJee eWke 15-12-03
36. Oeeceefveee YeerueJee[e 21-11-03 74. otveer esWke 15-12-03
37. cengDee YeerueJee[e 22-11-03 75. yeves"e eWke 16-12-03
38. ceevehegje YeerueJee[e 22-11-03 76. keekees[ eWke 16-12-03
39. ceeb[ueie{ YeerueJee[e 23-11-03 77. veiejhees& eWke 17-12-03
40. yesiet efeeew[ie{ 23-11-03 78. Deueerie{ eWke 17-12-03
41. eweer efeeew[ie{ 24-11-03 79. Gefveeeje eWke 18-12-03
42. keekeefjee leueeF& veercee (ce.e.) 24-11-03 80. eewLe kee yejJee[e eWke 19-12-03
43. efeeew[ie{ efeeew[ie{ 25-11-03 81. meJeeF& ceeOeeshegj meJeeF& ceeOeeshegj 20-12-03
44. MecYetveiej efeeew[ie{ 25-11-03 82. meJeeF& ceeOeeshegj meJeeF& ceeOeeshegj 21-12-03
45. efvecyeens[e efeeew[ie{ 26-11-03 DeJekeeMe 22-12-03 mes 17-1-04 leke
46. YeerueJee[e YeerueJee[e 27-11-03 83. peehegj peehegj 18-1-03
47. kees[er YeerueJee[e 28-11-03 84. ceeueJeere veiej peehegj 19-1-03
48. heejesueer YeerueJee[e 28-11-03 85. peJeenj veiej peehegj 20-1-03
49. jesheeB YeerueJee[e 29-11-03 86. ceneJeerj veiej peehegj 21-1-03
50. hev[sj YeerueJee[e 29-11-03 87. ceevemejesJej peehegj 22-1-03
51. Meenhegje YeerueJee[e 30-11-03 88. jepeeJele heece& peehegj 22-1-03
52. keesef"ee YeerueJee[e 30-11-03 89. meebieevesj peehegj 23-1-03
DeJekeeMe egveeJe kes keejCe 90. eleeheveiej peehegj 23-1-04
53. iegueeyehegje YeerueJee[e 2-12-03 91. heocehegje peehegj 24-1-04
54. efJepeeveiej Depecesj 2-12-03 92. keesKeeJeoe peehegj 24-1-04
55. vemeerjeyeeo Depecesj 3-12-03 93. ueeuemees" peehegj 25-1-04
56. mejJee[ Depecesj 4-12-03 94. iebieehegj efmeer meJeeF&ceeOeeshegj 26-1-04
57. petefveee Depecesj 4-12-03 95. eer ceneJeerj peer kejewueer 27-1-04
58. keWke[er Depecesj 5-12-03 96. efnC[esve efmeer kejewueer 27-1-04
59. meeJej Depecesj 6-12-03 97. yeeevee Yejlehegj 28-1-04
60. cesnkeueeb Depecesj 6-12-03 98. Oeewuehegj Oeewuehegj 29-1-04
61. yeIesje eWke 7-12-03 99. ceefveeeb Oeewuehegj 29-1-04
62. esj[er eWke 7-12-03 100. jepeeKes[e Oeewuehegj 30-1-04
63. es[ejeeefmebn eWke 8-12-03 101. [eRie Oeewuehegj 31-1-04
64. ceeuehegje eWke 9-12-03 102. kegcnsj Yejlehegj 31-1-04
65. heesJej eWke 10-12-03 103. Yejlehegj Yejlehegj 1-2-04
66. ef[iieer eWke 10-12-03 104. kee@cee Yejlehegj 2-2-04
67. ueeJee eWke 11-12-0 105. pegjnje Yejlehegj 3-2-04
68. efPejevee eWke 11-12-03 106. hene[er Yejlehegj 3-2-04
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 30 <e KeC[

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

107. meerkejer Yejlehegj 4-2-04 144. jeveesueer meerkej 26-2-04
108. ieesefJevoie{ DeueJej 4-2-04 145. helenshegj MesKeeJeer meerkej 27-2-04
109. jeceie{ DeueJej 5-2-04 146. et et 27-2-04
110. veewieebJee DeueJej 5-2-04 147. megpeeveie{ eg 28-2-04
111. efhejespehegj efPejkee ieg[ieeBJee 6-2-04 148. uee[vetB veeieewj 29-2-04
112. eflepeeje DeueJej 7-2-04 149. [sn veeieewj 1-3-04
113. DeueJej DeueJej 8-2-04 150. veeieewj veeieewj 2-3-04
114. ye[ewoecesJe DeueJej 9-2-04 151. ces[lee jes[ veeieewj 3-3-04
115. ue#ceCeie{ DeueJej 9-2-04 152. ces[lee efmeer veeieewj 3-3-04
116. ke"tcej DeueJej 10-2-04 153. kegeeceve efmeer veeieewj 4-3-04
117. Kesjueer DeueJej 10-2-04 154. ceer"[er veeieewj 12-3-04
118. cenyee oewmee 11-2-04 155. veeJeeb efmeer veeieewj 12-3-04
119. jepeie{ DeueJej 11-2-04 156. ceejes" veeieewj 13-3-04
120. yeeBoerkegF& oewmee 12-2-04 157. cekejevee veeieewj 13-3-04
121. efmekevoje oewmee 12-2-04 158. Depecesj veeieewj 14-3-04
122. oewmee oewmee 13-2-04 159. eebheevesjer Depecesj 15-3-04
123. ejs[e oewmee 13-2-04 160. ieg{e Kego& Depecesj 15-3-04
124. efeeew[e jwveJeeue peehegj 14-2-04 161. heveie{ Depecesj 16-3-04
125. ceeOeesjepehegje peehegj 15-2-04 162. peesOehegj peesOehegj 17-3-04
126. heeieer peehegj 16-2-04 163. ceoveiebpe-efkeMeveie{ Depecesj 18-3-04
127. eew peehegj 16-2-04 164. pes"evee Depecesj 19-3-04
128. ceewpeceeyeeo peehegj 17-2-04 165. heermeebieve Depecesj 19-3-04
129. otot peehegj 17-2-04 166. yeeJej Depecesj 20-3-04
130. vejeevee peehegj 18-2-04 167. Deevevohegj keeuet heeueer 21-3-04
131. meebYej ueske peehegj 18-2-04 168. efveceepe heeueer 21-3-04
132. efkeMeveie{ jwveJeeue peehegj 19-2-04 169. heeueer heeueer 22-3-04
133. peesyevesj peehegj 19-2-04 170. Deeyet jes[ efmejesner 23-3-04
134. heguesje peehegj 20-2-04 171. DeesieCee Goehegj 24-3-04
135. eewcet peehegj 21-2-04 172. Pee[esue (he.) Goehegj 25-3-04
136. efJejeveiej peehegj 21-2-04 173. KeeKe[ Goehegj 25-3-04
137. meerkej meerkej 22-2-04 174. keesueejer Goehegj 26-3-04
138. OeeQle meerkej 23-2-04 175. efyeerJee[e Goehegj 26-3-04
139. oeblee meerkej 23-2-04 176. heueeefmeee Goehegj 27-3-04
140. megjsje meerkej 24-2-04 177. yeeJeueJee[e Goehegj 28-3-04
141. KeeeefjeeJeeme meerkej 24-2-04 178. veeeieeBJe Goehegj 28-3-04
142. yee@e meerkej 25-2-04 179. eCeer Goehegj 29-3-04
143. keesesj meerkej 25-2-04 180. KewjJee[e Goehegj 30-3-04
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 31 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

181. kesmeefjee peer Goehegj 31-3-04 217. cegbies[ [tbiejhegj 21-4-04
182. hejmeeo Goehegj 1-4-04 218. meeyeuee [tbiejhegj 22-4-04
183. eeJeC[ Goehegj 1-4-04 219. heeueesoe yeebmeJee[e 22-4-04
184. meje[e Goehegj 2-4-04 220. ueesneefjee yeebmeJee[e 23-4-04
185. ye[ieeBJe Goehegj 2-4-04 221. ievees[e yeebmeJee[e 23-4-04
186. osJehegje Goehegj 3-4-04 222. Yeercehegj yeebmeJee[e 24-4-04
187. Pee[esue Goehegj 4-4-04 223. evog peer kee ie{e yeebmeJee[e 24-4-04
188. meuuee[e Goehegj 4-4-04 224. yeebmeJee[e yeebmeJee[e 25-4-04
189. yemmeer Goehegj 5-4-04 225. Keevotkee@ueesveer yeebmeJee[e 26-4-04
190. peeJeo Goehegj 6-4-04 226. leueJee[e yeebmeJee[e 27-4-04
191. DeoJeeme Goehegj 6-4-04 227. ie{er yeebmeJee[e 27-4-04
192. peiele Goehegj 7-4-04 228. hejleehegj yeebmeJee[e 28-4-04
193. GLejoe Goehegj 7-4-04 229. Deebpevee yeebmeJee[e 29-4-04
194. ieeRieuee Goehegj 8-4-04 230. yeesjer yeebmeJee[e 29-4-04
195. iegb[sue Goehegj 8-4-04 231. DejLetvee yeebmeJee[e 30-4-04
196. Kejkee Goehegj 9-4-04 232. [[tkee yeebmeJee[e 30-4-04
197. Deesjyeeef[ee Goehegj 9-4-04 233. veewieecee yeebmeJee[e 1-5-04
198. kejeJeueer Goehegj 10-4-04 234. yeeieeroewje yeebmeJee[e 2-5-04
199. meuetcyej Goehegj 11-4-04 235. keefuebpeje yeebmeJee[e 3-5-04
200. mesefjee Goehegj 12-4-04 236. kegMeueie{ yeebmeJee[e 3-5-04
201. [eue Goehegj 12-4-04 237. ye[ewefoee yeebmeJee[e 4-5-04
202. es[e Goehegj 13-4-04 238. Kecesje yeebmeJee[e 4-5-04
202. ye[eJeueer Goehegj 13-4-04 239 egveeJe kes keejCe efJeeece 5-5-04
203. Fveueer Kes[e Goehegj 14-4-04 240. Ieeesue yeebmeJee[e 6-5-04
204. [ieej Goehegj 14-4-04 241. vejJeeueer yeebmeJee[e 7-5-04
205. j"ew[e Goehegj 15-4-04 242. heejmeesuee Goehegj 7-5-04
206. kegC[e Goehegj 15-4-04 243. cegbieeCee Goehegj 8-5-04
207. mewceejer Goehegj 16-4-04 244. Kegblee Goehegj 8-5-04
208. keueeCehegj Goehegj 17-4-04 245. OeefjeeJeo Goehegj 9-5-04
209. eskej Goehegj 17-4-04 246. eleeheie{ efeeew{ie{ 10-5-04
210. ieg[e Goehegj 18-4-04 247. heeoj[er ye[er [tbiejhegj 11-5-04
211. nLeeF& [tbiejhegj 18-4-04 248. mejewoe [tbiejhegj 11-5-04
212. jeceie{ [tbiejhegj 19-4-04 249. meeieJee[e [tbiejhegj 12-5-04
213. Deemehegj [tbiejhegj 20-4-04 250. Yeeruet[e [tbiejhegj 12-5-04
214. Peuueeje Goehegj 21-4-04 251. pes"eCee [tbiejhegj 12-5-04
215. Mes<ehegj Goehegj 21-4-04 252. hee[Jee [tbiejhegj 13-5-04
216. OeesueefieefjKes[e Goehegj 21-4-04 253. Yeemeesj [tbiejhegj 13-5-04
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 32 <e KeC[

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

254. keeskeehegj [tbiejhegj 13-5-04 264. "ekej[e [tbiejhegj 19-5-04
255. yevekees[e [tbiejhegj 14-5-04 265. Deeblejer [tbiejhegj 19-5-04
256. keeflemeesj [tbiejhegj 14-5-04 266. yejoe [tbiejhegj 19-5-04
257. meeieJee[e ke. [tbiejhegj 15-5-04 267. meeueeLeeCee [tbiejhegj 20-5-04
258. [tbiejhegj [tbiejhegj 16-5-04 268. keveyee [tbiejhegj 20-5-04
259. efelejer [tbiejhegj 17-5-04 269. eheer [tbiejhegj 21-5-04
260. kegDeeb [tbiejhegj 17-5-04 270. efyeerJee[e [tbiejhegj 21-5-04
261. heer" [tbiejhegj 18-5-04 271. osJeue [tbiejhegj 22-5-04
262. Deesyejer [tbiejhegj 18-5-04 272. Goehegj Goehegj 23-5-04
263. Ieee kee ieebJe [tbiejhegj 18-5-04
GejeosMe eJele&ve keer meteer
(26-5-04 mes 1-7-04 )
e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke
1. keesmeerkeuee ceLegje 26-5-04 23. kejnue cewvehegjer 14-6-04
2. nes[ue hejeroeyeeo (nefj. 27-5-04 24. keVeewpe keVeewpe 16-6-04
3. heueJeue hejeroeyeeo 28-5-04 25. keevehegj (keekeeosJe)keevehegj 16-6-04
4. Deueerie{ Deueerie{ 29-5-04 26. pevejue iebpe keevehegj 17-6-04
5. Deeieje (Meeueerceej Fve.)Deeieje 30-5-04 27. Deevebohegjer keevehegj 18-6-04
6. Deeieje (jepeeceb[er) Deeieje 31-5-04 28. meermeeceT keevehegj 18-6-04
7. efhejespeeyeeo efhejespeeyeeo 1-6-04 29. ueeueyebieuee keevehegj 18-6-04
8. tC[uee efhejespeeyeeo 2-6-04 30. yeejeyebkeer yeejeyebkeer 19-6-04
9. Slceeohegj Deeieje 2-6-04 31. megcesjiebpe yeejeyebkeer 19-6-04
10. peuesmej Se 3-6-04 32. efkewleveiej yeejeyebkeer 20-6-04
11 . DeJeeie{ Se 4-6-04 33. oefjeeyeeo yeejeyebkeer 20-6-04
12. keemeiebpe Se 5-6-04 34. helesnhegj yeejeyebkeer 21-6-04
13. Se Se 6-6-04 35. ef$eueeskehegj yeejeyebkeer 21-6-04
14. kegjeJeueer cewvehegjer 7-6-04 36. meerleehegj meerleehegj 22-6-04
15. YeeQieeJe cewvehegjer 7-6-04 37. efmeOeewueer meerleehegj 23-6-04
16. cewvehegjer cewvehegjer 8-6-04 38. efyemeJee meerleehegj 24-6-04
17. efIejesj cewvehegjer 9-6-04 39. cencetoeyeeo meerleehegj 25-6-04
18. DejeJeB efhejespeeyeeo 9-6-04 40. hewleshegj meerleehegj 25-6-04
19. efMekeesneyeeo efhejespeeyeeo 10-6-04 41. efyeuenje meerleehegj 25-6-04
20. efmejmeeiebpe efhejespeeyeeo 11-6-04 42. ievesMehegj yeejeyebkeer 26-6-04
21. pemeJebleveiej FeJee 12-6-04 43. pejJeue jes[ yenjeFe 26-6-04
22. FeJee FeJee 13-6-04 44. yenjeFe yenjeFe 27-6-04
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 33 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

45. eeJemleer yenjeFe 27-6-04 52. eleeheie{ jeeyejsueer 1-7-04
46. FefeeLeeske yenjeFe 28-6-04 52. keje cesoveeriebpe jeeyejsueer 1-7-04
47. ieeW[e yenjeFe 28-6-04 54. cesj" cesj" 17-7-04
48. hewpeeyeeo hewpeeyeeo 28-6-04 55. ueKeveT ueKeveG 22-7-04
49. DeeesOee hewpeeyeeo 28-6-04 56. Fueeneyeeo Fueeneyeeo 23-7-04
50. jeeyejsueer jeeyejsueer 29-6-04 57. yeveejme yeveejme 24-7-04
51. peeeme jeeyejsueer 30-6-04

nefjeeCee Je efouueer eJele&ve keer meteer

(4-7-04 mes 20-7-04 )
e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke
1. ieg[ieebJee ieg[ieebJee 4-7-04 9. meesveerhele meesveerhele 11-7-04
2. Oeens[e jsJee[er 5-7-04 10. ieVeewj meesveerhele 12-7-04
3. jsJee[er jsJee[er 6-7-04 11. heeveerhele heeveerhele 13-7-04
4. efYeJeeveer jsJee[er 7-7-04 12. kejveeue kejveeue 14-7-04
5. nebmeer efnmeej 8-7-04 13. Decyeeuee Menj Decyeeuee 15-7-04
6. efnmeej efnmeej 8-7-04 14. $e+<eYe efJenej efouueer 18-7-04
7. jesnleke jesnleke 9-7-04 15. Meebefle ceesnuuee efouueer 19-7-04
8. yeneogjie{ Peppe[ 10-7-04 16. eerleefJenej efouueer 20-7-04

hetJeeeue eJele&ve keer meteer

(28-7-04 mes 16-9-04 )
e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke
1. Deeje Yeespehegj 25-7-04 12. mee[ce yeeskeejes 3-8-04
2. hevee hevee 26-7-04 13. hesjJeej yeeskeejes 4-8-04
3. veJeeoe veJeeoe 27-7-04 14. jeceie{ keQ npeejeryeeie 5-8-04
4. efnmegDee veJeeoe 27-7-04 15. jeBeer jeBeer 6-8-04
5. ieee ieee 28-7-04 16. hegefueee hegefueee 7-8-04
6. jheeriebpe Deewjbieeyeeo 29-7-04 17. eeme yeeskeejes yeeskeejes 8-8-04
7. Deewjbieeyeeo Deewjbieeyeeo 30-7-04 18. kelejemeie{ Oeveyeeo 9-8-04
8. Pegcejerleuewee kees[jcee 31-7-04 19. KejKejer Oeveyeeo 9-8-04
9. npeejeryeeie npeejeryeeie 1-8-04 20. Oeveyeeo Oeveyeeo 10-8-04
10. meefjee efiejer[ern 2-8-04 21. efceefnpeece peeceleeje 11-8-04
11. ieesefceee yeeskeejes 3-8-04 22. oggceeveer JeOe&ceeve 12-8-04
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 34 <e KeC[

e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke e.meb. mLeeve efpeuee efoveebke

23. jeveeriebpe JeOe&ceeve 13-8-04 42. Oegefueeeve cegefMe&oeyeeo 27-8-04
24. yesueieefee keesuekeelee 15-8-04 43. jeeiebpe G. oerveepehegj 27-8-04
25. keekegjkeePeer keesuekeelee 16-8-04 44. keevekeer G. oerveepehegj 28-8-04
26. neye[e keesuekeelee 16-8-04 45. efkeMeveiebpe G. oerveepehegj 29-8-04
27. ye[e yeepeej keesuekeelee 17-8-04 46. "ekegjiebpe G. oerveepehegj 30-8-04
28. eewjbieer sjsme keesuekeelee 18-8-04 47. efovenee kege efyenej 31-8-04
29. keesueeIee keesuekeelee 18-8-04 48. kete efyenej kete efyenej 2-9-04
30. yesueoe efceoveehegj 19-8-04 49. efmeueerieg[er oeefpe&efuebie 3-9-04
31. Ke[iehegj efceoveehegj 19-8-04 50. Yeeieuehegj Yeeieuehegj 5-9-04
32. efj<e[e ngyeueer 20-8-04 51. ebheehegj Yeeieuehegj 5-9-04
33. yeb[sue yeepeej ngyeueer 21-8-04 52. osJeIej osJeIej 6-9-04
34. Keie[e yenjecehegj cegefMe&oeyeeo 22-8-04 53. efiejer[ern efiejer[ern 7-9-04
35. efpeeeiebpe cegefMe&oeyeeo 23-8-04 54. meccesoefMeKej efiejer[ern 8-9-04
36. ueeueieesuee cegefMe&oeyeeo 24-8-04 55. eesheejve npeejeryeeie 10-9-04
37. mevceefleveiej cegefMe&oeyeeo 24-8-04 56. FKeesjer eleje 11-9-04
38. pebieerhegj cegefMe&oeyeeo 25-8-04 57. [euveiebpe [euveiebpe 12-9-04
39. efcepee&hegj ievekej cegefMe&oeyeeo 25-8-04 Fmekes heeeled peesefle jLe kegC[uehegj hengBee, JeneB
40. De[bieeyeeo cegefMe&oeyeeo 26-8-04 28 Deketyej 2004 kees Fme eJele&ve kee meceeheve nesvee
41. heekeg[ cegefMe&oeyeeo 26-8-04 Ieesef<ele efkeee ieee~

efpevekes Gj ceW keue-keue yenleer,

iebiee keer efvece&ue Oeeje ~
leeie Deewj MegYe %eeveceefCe mes,
efpeveves efvepe kees e=bieeje ~
JeeveeW kes ceesleer efyeKejeleer,
egie keer henueer yeeuemeleer ~
cesje Mele Jebove mJeerkeejes,
ieefCeveer ceelee %eeveceleer ~

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 <e KeC[ 35 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

kegC[uehegj efJekeeme, YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve SJeb kegC[uehegj DeefYevebove
iebLe ekeeMeve keer heeJeve esefjkee hejce hetpe je^ieewjJe, ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees ekeerefCe&le
kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee eeefhe
DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes leeieceeer peerJeve kes 52 Je<eeX
keer hetCe&lee hej efJevece efJeveeebpeefue he cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-
22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe. yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer essueeue pewve
keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB
ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie
mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe
mes meved 1952 ceW Deepevce yeeee&elehe mehlece eeflecee SJeb ie=n leeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~
pewvesejer oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved 1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner
ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee Jeerjceleer kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW
eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes mecee kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes
meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved
1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegj-jepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer
veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-
%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ket-ket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner
mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe
cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes
hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpeme hej pees hees, hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej
kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee, ecesekeceueceele&C[, Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke,
meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees
he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le %eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW
hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-
YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2500 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue
efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye #egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008
ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees
TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 1969-70 ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer
Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 36 <e KeC[

DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW Deveske ceewefueke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe 250keer mebKee kees heej kej egkes nQ~ hetpe
ceeleepeer eje efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe,
ef$eueeske Yeemkej, eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve
Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme, yeeueYeejleer,
veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve
kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme eejeW DevegeesieeW he efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes Deefleefje hetpe
ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce, meJe&leesYe, leerve ueeske, efmeee,
efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw,
Jen Delegueveere nw~
Oeve nwb Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-
Jele&ceeve ceW het. ceeleepeer pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble
efebleeceefCe kes uesKeve ceW mebueive nQ~ 13 hegmlekeeW keer erkee efueKe egkeer nQ, efpemeceW mes eLece hegmleke efnvoer erkee meefnle
ekeeefMele nes egkeer nw SJeb efleere hegmleke MeerIe ner ekeeefMele nesves Jeeueer nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe& Deeeee& eer
vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[ he eoMeebie he efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele kejkes meej he
ceW Je meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer keer
ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCe he mebmke=le
erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~ 1000 Je<e& hetJe& Deeeee& eer Jeerjmesve
mJeeceer eje efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee uesKeve kee keee& eLece yeej nes jne nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-
pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe
ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj eelegcee&me kes ceOe pewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej
Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~
Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb. cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle
pewve meceepe kes Gekeesef kes ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe
ceeleepeer ves efJelmecegoee kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe leke en eb=Keuee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-
meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mesefceveej pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee
hegve Deveske mebieesefeeb mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe
Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb
pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~ 11 petve 2000 kees pewveOece& keer
eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej
kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke hengbeees iees~ Fvekes
Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes mece#e mecee-mecee
hej meeefnefleke ke=efleeeB emlegle nes egkeer nQ~

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

 <e KeC[ 37 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

7. efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele ngDee-

cee$e ke#ee leerve leke kes ueewefkeke DeOeeve kees eehle efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer
efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee, Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995
kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee~
8. Fefleneme Yeer heefjJele&ve kes efueS yeeOe ngDee-
meved 1992 mes hetpe ceeleepeer keer ef DeeOegefveke efMe#eepeiele ceW he{eeer peeves Jeeueer hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer
Yeevle efJe<ee Jemleg hej ieeer lees YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ Fleeefo YeebefleeeW kees JeneB osKekej Gvekee oe
Deleble Gsefuele nes G"e~ heuemJehe eOeeveceb$eer, ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer, efveosMeke-NCERT Fleeefo mes Gvekeer
ele#e Jeelee& eje efMe#eepeiele leke en mebosMe hengBee Deewj ome Je<eeX kes DeLeke eeeme eje hee"e hegmlekeeW ceW mebMeesOeve kee
ece eejbYe nes mekee nw~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-
leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer
efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke nceejer mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es
keueeCeke YetefceeeB nceejer ceneve mebmke=efle keer Oejesnj nQ Dele Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes efveefce&le
pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw, G.e. mejkeej kes hee&ve
efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe efveefce&le mJeie& (A Man Made
Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders) keer meb%ee eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke
Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer
eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer
ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer kee YeJe efvecee&Ce hetpe
ceeleepeer keer ner esjCee kes megheue nQ~ efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje
mecheVe ngS Deewj nes jns nQ~
Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer
keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeien Meebefleefpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb YeieJeeve
ceneJeerj kes pevcecenue-vebeeJele& cenue meefnle vebeeJele& cenue leerLe& kee efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej ngDee nw~ cee$e
[s{ Je<e& kes Deuhe mecee ceW ngS Fme YeJe SJeb DeodYegle efvecee&Ce mes meYeer Deeee&eefkele nQ SJeb mebmke=efle-mebj#eCe keer efoMee ceW
meceepe Fme efvecee&Ce kees hetpe ceeleepeer kes Deeeflece Ghekeej kes he ceW mJeerkeej kej jne nw~ YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer
pevceYetefce jepeie=ner ceW YeieJeeve keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee keer mLeehevee, YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer efveJee&CeYetefce
heeJeehegjer (veeueboe) efmLele heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee keer mLeehevee, eer
iegCeeJeeb peer efme#es$e hej ieewlece ieCeOej mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee keer mLeehevee Yeer kegC[uehegj efJekeeme kes meeLe-meeLe
hetpe ceeleepeer kes esjCee eje mecheVe keer ieeer nQ~
Fmeer e=bKeuee ceW YeieJeeve MeerleueveeLe keer pevceYetefce-Yeefuehegj (PeejKeb[) ceW YeieJeeve MeerleueveeLe keer 10 heg Gegbie
Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve kejeves keer Iees<eCee Yeer hetpe ceeleepeer eje keer pee egkeer nw~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-
efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee&
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 38 <e KeC[

ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe ceeleepeer keer esjCee mes eejbYe nes egkee nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees
efJekeefmele kejves Jeeueer en eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-
efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves nsleg ceneje^ kes keee&kelee&DeeW eje JeneB hej
%eeveleerLe& kes efvecee&Ce keer eespevee cetle& he ues jner nw, efpemeceW efMej[er kes heejmeveeLe keer efJeMes<e eefleehevee hetpe ceeleepeer
kes efveoxMeevegmeej mecheVe keer peeesieer~
12. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-
pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer
efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve efkeee ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX
kee efve<heeove efkeee nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW
kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB
efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer ceW
GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee Deewj
Deble ceW en peesefle DeKeC[ he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue hej mLeeefhele
kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe
meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled Mejo hetefCe&cee,
21 Deketyej 2002 kees lehemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le kesJeue%eeve keueeCeke cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW leke
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efoueelee jnsiee~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kes
eefle peveceeveme keer YeeJeveeDeeW kees {lee mes pees[ves nsleg hetpe ceeleepeer keer esjCee eje kegC[uehegj mes 15 Deewue 2003 kees
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee eJele&ve efkeee ieee~ efmelecyej 2004 leke osMe kes efJeefJeOe eevleeW ceW Fme jLe ves
meheueleehetJe&ke ceneJeerj pevceYetefce SJeb Gvekes meJeexoeer efmeevleeW kee eeej-emeej efkeee~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS hetpe ceeleepeer
ves jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele kejeee, meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe
pevcepeebleer Je<e& leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&e^ r e efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue peer eje
GodIeeefle) Yeer Gvekeer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ DeemLee ewveue SJeb pewve er.Jeer. ewveue
eje hetpe ceeleepeer kes leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle efkees
iees~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW F&keeFeeW eje
efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le efkees ngS nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& Fve 52 Je<eeX ceW hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB
uesKeve lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he
ceW heneevelee nw~
13. mebIe<e& efJepes$eer-
hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner kejvee~ hegve Gve keeeeX kes
efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes meeLe Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee
Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej
efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~ efkemeer Yeer mebmLee, leerLe&, ebos Deeefo keer oevejeefMe kees Deheveer
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve
 <e KeC[ 39 kegC[uehegj DeefYevebove ebLe

mebIe JeJemLee ceW meceeefnle ve kejves kee Gvekee efveece nw~ 52 Je<eeX mes Fme efveece kee heeueve kejles ngS Deheves kele&Je heLe
hej Jes Deef[ie nQ~ ener keejCe nw efke GvnW uecyeer-uecyeer ee$eeSb kejeves ceW Dehevee kele&Jeheeueve kejves Jeeues mebIeheefle eeJeke
Yeer Dehevee meewYeeie mecePeles nQ~
14. Dece=lecee neW Je<e& legcnejs-
efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&, cegefve, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees
kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee Deeeg
nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves keoce jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes
meeLe&ke kej efueee~ ener keejCe nw efke 21 Deketyej 2002 keer MejohetefCe&cee lehemLeueer eeeie leerLe& hej mJeefCe&ce Mejo hetefCe&cee
yevekej DeeF& peye Deeheves Deheves leeieceeer peerJeve kes 50 Je<e& hetCe& efkees~
hegve meewYeeie Gefole ngDee meefoeeW mes Ghesef#ele YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) kee, peneB Je<e& 2003
ceW hetpe ceeleepeer (memebIe) kes mJeefCe&ce (51JeeB) eelegcee&me kes Debleie&le Gvekee 70JeeB pevcepeebleer efoJeme 8 mes 10 Deketyej leke
kegC[uehegj ceneslmeJe kes ceOe ceveeee ieee~ hee&ve efJeYeeie-efyenej mejkeej SJeb kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes
mebege leJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele kegC[uehegj ceneslmeJe keer Fme Ssefleneefmeke e=bKeuee kee MegYeejbYe hetpe ceeleepeer kes efJeje
JeefelJe kee ner eefleefyecye nw~ hegve: 27 mes 29 Deketyej 2004 leke efleere kegC[uehegj ceneslmeJe ceveeee pee jne nw, efpemekes
Debleie&le emlegle DeefYevebove iebLe kee efJeceeseve mecheVe neskej en meejer meeceeer Deehekes neLeeW leke hengBeer nw~ 28 Deketyej 2004
kees hetpe ceeleepeer kee 71JeeB pevcepeebleer efoJeme Yeer OetceOeece mes ceveeee pee jne nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe keer esjCee-
20JeW leerLekej YeieJeeve cegefvemegele keer pevceYetefce SJeb YeieJeeve ceneJeerj keer eLece osMeveeYetefce jepeie=ner leerLe& hej
3 efomecyej 2003 mes 8 efomecyej 2003 leke Deeeesefpele eer cegefvemegeleefpeveefyecye hebekeueeCeke eeflee kes DeJemej hej
efoveeBke 5 efomecyej, ceieefmej Meg. 12 kees hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke
le=leere meneeefyo ceneslmeJe ceveeves nsleg meeJe&peefveke esjCee eoeve keer ieF&~ hegve 19 efomecyej 2003, heew<e ke=. 11 kees
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke efoJeme hej pevceYetefce yeveejme, kegC[uehegj SJeb Deveske mLeeveeW hej hetpe ceeleepeer keer
esjCeevegmeej ceneslmeJe kee mebkeuheoerhe epJeefuele ngDee~ %eeleJe nw efke Fme ceneslmeJe kee GodIeeve 6 peveJejer 2005 kees
je^ere mlej hej neskej Fmes hetjs 1 Je<e& leke osMe-efJeosMe ceW Yeejer eYeeJeveehetJe&ke ceveeee peeSiee~
Ssmeer elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW YeeJeYeerveer efJeveeebpeefue nw leLee YeieJeeve efpevesv mes ener
eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Dece=le ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes leLee Deehekes eje
Fmeer ekeej mes veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

R Q

efkemeer Yeer keee& kees kejves ceW ceOece ceeie& kee DevegmejCe kejes, ve DeefOeke
meesees ve efyevee meeses kejes~,
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve

kegC[uehegj DeefYevebove ebLe 40 <e KeC[

je^heefle [e@. S.heer.pes.Deyogue keueece ves eehle efkeee

DeeMeerJee&o ceeleepeer kee
Yeejle Je<e& kes eLece veeieefjke-je^heefle [e.S.heer.pes. Deyogue keueece ves 30 ceF& 2003
kees YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeYetefce-heeJeehegjer (veeueboe-efyenej) ceW pewve meceepe keer meJeexe
meeOJeer hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mes efJeMes<e cebieue DeeMeerJee&o eehle
efkeee~ en DeJemej Lee-ceneceefnce je^heefle peer keer ef$eefoJemeere efyenej ee$ee kee~ 30 ceF&
kees ceOeevn 1 yepes heeJeehegjer kes eefme peuecebefoj DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer
kee oMe&ve kej ieeBJe cebefoj kes eJeeve neue ceW Deeeesefpele Oece&meYee ceW heOeejs ceneceefnce peer ves
meJe&eLece Delevle efJevece YeeJe mes hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW veeefjeue e{ekej cebieue
DeeMeerJee&o eehle efkeee~
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Fme DeJemej Deheves GodyeesOeve ceW je^heefle
peer keer Meekeenej he Deefnbmeelceke eJe=efe keer neefo&ke eMebmee kejles ngS kene efke en ceneve
ieewjJe SJeb Deelcelegef kee efJe<ee nw efke Deefnbmee kes DeJeleej YeieJeeve ceneJeerj kes efmeebleeW kees
Deelcemeele kejles ngS YeejleJe<e& kes eLece veeieefjke DeLee&led je^heefle kes he ceW Deehe hetCe&leee
Meekeenejer peerJeve kee heefjheeueve kejves Jeeues nQ, peerJeoee keer Fme YeeJevee nsleg Deehekes efueS
cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw leLee ener cebieue keecevee nw efke YeieJeeve ceneJeerj kes
meJeexoeer Meemeve keer $eeee meowJe Deehe hej yeveer jns SJeb ceele=Yetefce keer efveMue YeeJe mes
mesJee kejles ngS Deehekee eMe efoefioievle Jeeheer yeves~
ceneceefnce je^heefle peer ves hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJe&eve mes Delevle eYeeefJele neskej hetpe
ceeleepeer kees efJeMes<ehe mes Fbeif ele kejles ngS Deheves Debespeer GodyeesOeve ceW kene efke Deepe peye ceQves
peuecebeof j kes oMe&ve efkees lees en meesekej efke Fmeer jpe hej keYeer mJeeb YeieJeeve ceneJeerj eues
neWies ceQ Delevle jesceebef ele nes ieee efpeme ekeej pewmes-pewmes mejesJej ceW heeveer ye{lee peelee nw Jewmes-
Jewmes GmeceW efKeues keceue Deewj Thej G"les peeles nQ Gmeer ekeej nceW Yeer Deheves efJeeejeW kees TOJe&ieeceer
yeveevee nw, nce Meebelf e kees Deheveer meebme kes meeLe Devoj ues peeSb Deewj mecemle efnmb ee, Deveee SJeb
yegjeFeeW kes efJeeejeW kees yeenj Deeves Jeeueer meebme kes meeLe efvekeeue oW~ Deehe pewmes meble Deheveer
meeOevee mes mecemle pevelee kees KegMeer eoeve kejW ener cesjer cebieue YeeJevee nw~ DeeEnmee hejceeCegyece
mes Yeer MeefeMeeueer Dee nw~ Gmekes eje mebmeej kee keueeCe nes, ener cesje kenvee nw~

R Q

YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve