Manas Sosyal Aratrmalar Dergisi 2015 Cilt: 4 Say: 5

Manas Journal of Social Studies 2015 Vol.: 4 No: 5

TRK SYAS DNCESNDE GUSTAVE LE BON ETKS:

ABDULLAH CEVDET RNE

Yrd. Do. Ferihan POLAT

Pamukkale niversitesi BF, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm,
fyildirim@pau.edu.tr.

Ar. Gr. Ayegl Durmu

Gediz niversitesi, BF, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm,
aysegul.durmus@gediz.edu.tr.

z
19. yy Fransz dnr Gustave Le Bon, Ahmed Rza Bey, Mizanc Murat, Abdullah Cevdet
ve Enver Paa'dan balayarak, Atatrk ve Fuad Kprl'ye kadar ulaan pek ok Trk aydn,
asker ve devlet adamn derinden etkilemeyi baarmtr. Sekinci bir anlayla halka
gvenmeyen ve temsil mekanizmasnn ilevsiz olduunu savunan Le Bon, sekinlerin
inandklar programlar halk onayn almakszn uygulamalar gerektiini savunmutur. Le
Bonun bata Kitleler Psikolojisi olmak zere pek ok eseri Trk aydn ve devlet adamlarnn
sekinci tutumlarna esin kayna olmutur.
Ancak bu almada, Le Bonun etkisi Abdullah Cevdet zerinden irdelenecektir. nk
Abdullah Cevdet, Le Bonun birok eserini Trkeye evirmitir. Hilmi Ziya lkene gre o
dnemde Abdullah Cevdet denildiinde akllara ilk gelen Bat dnr Gustave Le Bon
olmutur. alma boyunca, Le Bonun kitle psikolojisine ait tezlerine yer verildikten sonra,
Abdullah Cevdetin aydn kimlii tantlacak ve Le Bonun Abdullah Cevdetin dnceleri
zerindeki etkisi deerlendirilmeye alnacaktr.

Anahtar kelimeler: Gustave Le Bon, Jn Trkler, Batclk, Abdullah Cevdet

THE INFLUENCE OF GUSTAVE LE BON ON TURKISH POLITICAL THOUGHT:

THE EXAMPLE OF ABDULLAH CEVDET
Abstract
19th century French thinker Gustave Le Bon has achieved to deeply influence many Turkish
intellectuals, soldiers and statesmen, from Abdullah Cevdet and Enver Pasha to Atatrk and
Fuad Kprl. Le Bon, who had no trust to the common people and who advocated the
uselessness of the representative mechanisms, backed the exigency of the application of the
programs that elites supported without taking the consent of the public. Crowd Psychology
coming ahead oodles of Le Bons books had given inspiration to elitism manners of Turkish
intellectual and statesmen.
As Abdullah Cevdet translated plenty of Le Bons works, on this study the influence of Le Bon
is going to be examined via Abdullah Cevdet. As said by Hilmi Ziya lken, at that time, when
somebody mentioned Abdullah Cevdet, western thinker Le Bon was the first name coming into
peoples minds. In this study, after giving place to Le Bons thesis on crowd psychology,
Abdullah Cevdets intellectual identity is going to be introduced and the influence of Le Bon on
Abdullah Cevdets going to be evaluated.

Keywords: Gustave Le Bon, The Young Turks, Abdullah Cevdet, Westernism

Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 311

Giri

Avrupa Devletler sistemine uyum salayabilmek amac ile Tanzimattan itibaren

Avrupann nemli merkezlerine gnderilen renciler, daha sonra Osmanl
modernlemesinin ve siyasi hayatnn nemli aydnlarn ve devlet adamlarn oluturmutur.
mparatorluun uluslar aras ekonomik ve siyasi dzene uyum gsterebilmesini salamak iin
gerekli reformlar yapmak zere Avrupada eitim gren bu ilk dnem aydnlar Gen
Osmanllar olarak bilinir. Gen Osmanllarn lkenin dn hayatnda balatt ve devlet
politikalar ile destekledii sosyal reformlar bir kuak sonras, Osmanl iinde batl ve laik
eitim alan bir aydn ve devlet adam grubunun yetimesini salamtr ki bu kuaa da Jn
Trkler ad verilir.

Batclk Osmanl modernlemesinin ilk dnemlerinde olduka tevecch gren bir

yaklamdr. zellikle ilk dnem Osmanl aydnlarnn bat tipi ve laik eitim kurumlarnda
ald eitim ve Avrupann ilerlemesi karsnda duyduklar hayranlk pek ok Osmanl aydn
ve devlet adamnn Batnn fikirlerini anlama konusundaki isteklerini arttrmtr. Batnn
gcn bilim ve dnce dnyasndaki ilerlemeleri ile e tutan bu aydn grubu da btn
entelektel urasn bu fikirleri anlamaya ve imparatorluk iinde hayata geirmeye
adamtr.

Batclk akmnn dnrlerinin ortaya att birinci tez, geleneksel deerlerin

nemini kaybettii, an gereklerine ters den deerlerden toplumu kurtarmak gerektiidir.
kinci tezleri din kurumu ve onun evredeki etkinlii toplumsal gelimenin nndeki temel
engeldir ve imparatorluun yegne kurtulu aresi olan batllamann gerekleebilmesi iin
dinin toplumda kesin olarak ikincil bir role geirilmesi gerekmektedir. Batcln ortaya att
nc bir tez ise geleneksel deerlerden kaynaklanan bir giriim eksikliinin varldr.
Toplumun dnyevi deerleri kmseyen kanaatleri deitirilmeden bu alanda gelimeyi
beklemenin anlamsz olduudur (Haniolu, 2007, 1384).

Batllk ile gll bir tutan Osmanl aydnlarnn banda Abdullah Cevdet
gelmektedir. Abdullah Cevdet, batcla douraca mahsurlar nedeniyle kar kanlar
eletirirken, bu kimselerin sorununu krupp gllesiyle arpmaya alan balkabann
arzusuna benzetmektedir. Dolaysyla batcla kar kn ho ama bo bir hlya olduunu
belirtmektedir (Haniolu, 2007: 1384) .
312 Manas Journal of Social Studies

Avrupada geirdii yllar boyunca bu dncenin etkisi altnda kalan Abdullah

Cevdet, 1880lerin Fransasnda yaanan siyasal skandallar sebebiyle demokrasiye kar
gveni sarslm, sekinci bir anlaya ynelmitir. Bu dnemde, 19. yzyln sonlarnda
dnceleri ile olduka geni bir etki alanna sahip olan Gustave Le Bon, kitle psikolojisine
ait tezleri ile Jn Trklerden olan Ahmed Rza Bey, Mizanc Murat, Abdullah Cevdet, Enver
Paa'dan, Atatrk ve Fuad Kprl'ye kadar ulaan asker, devlet ve fikir adamlarn derinden
etkilemeyi baarmtr.

Haniolu, Trk sosyal ve siyasal dncesi zerine yaplan almalarn, genellikle

Frdric Le Play ile mile Durkheimin tezlerinin Osmanl mparatorluu ve Trkiye
Cumhuriyetine nasl yansd zerine odaklandn syler. Fakat, ona gre, kuramlarn
kalitesinden ziyade sosyal ve siyasal pratiklere yansmas asndan bakldnda, Gustave Le
Bonun isminin Trk siyasi ve sosyal dncesine etkisinin ilk sralarda yer almas gerektiini
ileri srmektedir (Haniolu, 2002).

Haniolunun iddiasndan yola kan bu almada, ilk olarak Gustave Le Bonun en

nemli tezlerinden biri olan Kitleler Psikolojisi incelenecektir. Le Bonun kitle
psikolojisine ilikin ortaya koyduu tezlerin temsili demokrasiye ve bireye gvenmeyen
argmanlarnn, onun sekinci yaklamna ne trden etkilerde bulunduu vurgulanmaya
allacaktr. Ancak bu almann esas odak noktas Le Bonun ortaya att fikirlerin Trk
aydn ve siyaset adamlarn nasl etkiledii ve Osmanl modernlemesinde devlet adamlarnn
taknd sekinci tutumu ne lde etkiledii olacaktr. Olduka geni bir tartma konusunu
oluturan alma, tek bir makale konusu olamayacandan Jn Trkler iinde zellikle
Abdullah Cevdet rnei zerinde durulacaktr. lkenin ifadesi ile Gustave Le Bon isminin
Osmanlda zdeletii bir isim olan Abdullah Cevdet, tm dnsel yaam boyunca Le
Bonun eserlerini Trkeye kazandrm ve onun etkisi altnda kalmtr. Bu nedenle,
almada, Le Bonun kitle psikolojisine ait tezleri verildikten sonra genel hatlar itibariyle
Abdullah Cevdetin kim olduuna dair bilgiler verilip, Le Bonun Abdullah Cevdetin
dnceleri zerindeki etkisi deerlendirilmeye alnacaktr.

1. Gustave Le Bon: Kitleler Psikolojisi ve Kitlelerin nderleri

1841-1931 yllar arasnda yaayan nl Fransz sosyolou Gustave Le Bon Tp
alannda tamamlad eitiminden sonra, sosyal psikoloji ile ilgilenmeye balamtr. 1894te
yaymlad Uluslarn Evriminin Psikolojik Yasalar adl yapt ile tarihin rksal ya da ulusal
zelliklerinin bir rn olduu dncesini gelitirmi, toplumsal evrimi etkileyen en nemli
Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 313

gcn zek deil, duygular olduunu ileri srmtr. 1895te kaleme ald Kitleler
Psikolojisi adl eserinde dnyada kitle hareketlerinin giderek artan nemine vurgu yapp,
bireysel bilincin kitle bilinci iinde kaybolduundan kitle bilincinin kiiliksiz, duygusal ve
entellektel adan zayf olduunu ortaya koymaktadr. Kitlelere ve dolaysyla insan aklna
duyulan gvensizliin temsilcisi olarak karmza kan Le Bon, kolektif bilinteki zek ve
ahlak dzeyinin dklne vurgu yaparak, halk egemenlii dncesine kkten kar
kmtr. Bu dnceler Le Bonu entelektel elitizme gtrm, hatta rkla ve faizme
giden yolu amasn salamtr (Le Bon, 2011: 11-13).

Gustave Le Bona gre kitle, uluslar, cinsiyetleri, meslekleri ve kendilerini bir araya
toplayan rastgele oluan bireyler topluluudur. Ayrca Le Bon, sadece belli durumlarda
insanlar topluluunun yani kitlelerin bnyesinde bulunan her bir bireyin sahip olduu
zelliklerden farkl yeni niteliklere sahip olduunu iddia etmektedir. Kitlelerin olumasyla
bilinli kiilik yok olmaya balar ve bnyesindeki tm bireylerin dnceleri ve duygular
sadece tek bir yne doru geliir. Bunun sonucunda ise kollektif bir uur, bilin ortaya kar.
Le Bon bu kollektif bilince psikolojik kitle demektedir ( Le Bon, 1997: 19-20).

Le Bona gre psikolojik kitlenin en ok gze arpan zellii Kitleyi meydana

getiren bireyler kimler olursa olsun; yaama biimleri, igleri, karakterleri yahut zeklar
ister benzer, ister ayr olsun, kalabalk haline gelmi olmalarnn onlara alad kollektif
ruhtur. Le Bona gre, kitleler halinde olan bireylerde bilinli ekilde hareket eden kiilik yok
olur, bununla birlikte, bilinalt ile hareket eden kiiliin hakimiyeti ortaya kar. Dnce ve
duygularn sirayet yolu ile ayn yne doru ynelmesi ve telkin edilen dnce ve duygularn
uygulamasna hemen balamak istemeleri de kitle psikolojisi iindeki bireyin
zelliklerindendir (Le Bon, 1997: 23, 28):

Yukarda saylan zellikleri tayan bireyler artk kendi zelliklerini sergilemezler,

kendileri deildirler ve kendi iradelerini kullanmazlar. radesine hakim olamayan bireyler
kitleye balandnda ise medeniyet basamaklarnda gerilemeye balar. Le Bon, bireylerin,
kendi balarna iken terbiyeli ve aydn bir kiilie brndklerini ancak kitle halinde
olduklarnda ise akln devreden kt, igdleriyle hareket eden vahi bir yarata
dndklerini iddia etmektedir. ocuk ve olgun olmayan bireylerde grebileceimiz hemen
kkrtlmak, kzgnlk, muhakeme yeteneksizlikleri, hkm verme ve eletiri yeteneklerinin
olmamas, duygulardaki mbalaa gibi zellikler kitlelerde gzlemlenebilmektedir. Ayrca
Le Bon, kitlelerin zeka bakmndan mnferit bireylerden daha da aada olduunu
314 Manas Journal of Social Studies

belirtirken, duygular ve bu duygularn davet ettii hareketler bakmndan kitlelerin durum ve

artlara gre daha iyi ya da aksi ekilde daha kt olabileceklerini ileri srmektedir. Bu da
kitlelere kar yaplan telkinlerin tr ve nasl yapld ile ilikilidir (Le Bon, 1997: 23, 31,
29). Le Bon tek bana olan bir adamn saray atee vermeye ya da maazay yamalamay
cesaret edemeyeceini iddia ederken, bireylerin bal olduklar kitlelerin ise okluun
kendisine verdii gle bir saray atee de verebileceini ya da maazay da
yamalayabileceini hatta kitleye yneltilen ilk telkine kanabileceini ileri srmektedir (Le
Bon, 1997: 34). Bunun sebebi ise bireylerin tek balarna yapacaklar eylemlerden sorumlu
olacan dnmeleri ve ancak bir kitleye dhil olduklarnda kitlenin cezasz ve sorumsuz
kalacan dnmeleridir (Le Bon, 1997: 51).

Kitlelerin zekca sradan insanlardan daha altta yer aldn iddia eden Le Bon, bu
nedenle yksek zek isteyen ilerde kitlelerin baarl olamayacan syler. Kitleler hibir
zaman nceden dnlm iler yapmazlar. Ayn zaman diliminde kart duygu perdeleri
arasnda rahatlkla dolaabilmektedirler. Devaml dnceye yeteneksiz olduklar gibi
devaml iradeye de yeteneksiz olduklarndan, istediklerini lgnca bir istekle elde etmeyi
arzulayan kitlelerin bu srarcl uzun srmez. Kitleler daima bilinaltnda dolaarak btn
telkinlere maruz kaldklarndan fazla bir safdillik ve her eye kolay inanrlk gsterir. Onlar
iin olmayacak hi bir ey yoktur. Kitleler arasnda kolayca kabul olunan hikyelerin ortaya
kmas btnyle bir saflk eseri deildir. Kitle hayallerle dndnden, kitle tarafndan
basbaya grlen bir olay ok gemeden ekli deimi bir olay haline girer. Akl ve
muhakeme byle hayallerin ilgisizliini ferde gsterir fakat kitle bunu grmez. Kitlelerin
hayal gc, btn ilkel kimselerde olduu gibi yarglamann ve akln kontrolnden uzak
bulunduu iin etki altnda braklmaya uygundur. Sbjektifi objektiften ayrmaktan aciz
olduu iin, zihninde uyanan, ou defa grlen olay ile hi bir yaknl bulunmayan
hayalleri gerek diye kabul eder. Kitleyi oluturan bireylerin zihni dzeydeki farkllklar bu
gerei deitirmez. Bilgisiz ve bilgin, bir kere kitle iinde bulununca olaylar objektif olarak
gzlemlemek bakmndan ayn yetenek dzeyine inerler. nk Le Bona gre, kollektif
gzlemler, gzlemlerin en fazla yanl olandr ve ou defa sirayet yoluyla bakalarna
telkinde bulunan bir bireyin sadece vehim ve hayalinden baka bir ey deildir (Le Bon, 1997:
25, 29, 33,36-37,43) .

Kitleler telkinle kanat oluturduundan, onlara alanan grler ve inanlar genel

olarak ya kabul veya reddolunur ve kesin gerekler veya kesin hatalar olarak kabul edilir.
Hakikat veya dalalet olduuna inand eyler hakknda hi phesi bulunmadndan, dier
Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 315

taraftan da kendi kuvveti hakknda ak bir bilgisi olduundan, kalabalk, tahakkm edici ve
tahakkm edici olduu kadar da mutaassptr. Kitleler iin bask ve taassup, kolayca
katlandklar gibi uyguladklar gayet ak duygular oluturur. Gce kar sayg beslerler ve
zayfln bir ekli gibi anladklar iyilie kar pek az-ilgili grnrler. Kitlelerin eilim ve
sevgisi hi bir zaman iyi hkmdarlara deil, kendilerini iddetle bask altnda bulunduran
baskclara kar olmutur. Sorgucu onlar eker, gc ve egemenlii onlara sayg alar, klc
onlar korkutur (Le Bon, 1997: 46-48).

Le Bon, zayf bir hkmete kar ayaklanmaya her zaman hazr olan kitlenin gl bir
hkmet karsnda esir gibi eildiini belirtir. Eer hkmetin etki gc deiiklikler
gsterirse kitle daima en takn hislerine bal olduundan, birbiri ardnca esirlikten anariye
ve anariden esirlie geer. Kitlelerde devrimci igdler olmadnn ispat isyan ve ykm
patlamalarnn abuk gemesidir. Bilinaltnn ynetiminde fazla kaldklar ve dolaysyla
asrlar boyunca birikmi irs etkilere fazla bal olduklar iin son derece tutucudurlar.
Kitlelerin fazla muhafazakr olan igdleri, kendi hallerine brakldklar zaman igdl
olarak klelie ynelmelerine sebep olur. Kitlelerin hareketlilikleri yzeyseldir ve
zayflamayan muhafazakrlk igdlerine sahip olduklarndan geleneklerine puta taparcasna
sayg duyarlar. Kitleler messeselerinin isimlerini deitirmek iin iddetli devrimler yapsalar
da hayatlarnn gerek artlarn deitirecek her yenilikten, bilinsiz olarak nefret ederler (Le
Bon, 1997: 49).

Kitlelerin ou defa aa bir ahlk dzeyinde bulunduklarn ifade eden Le Bon,

bunun sebebini insann iindeki ykc gaddarlk igdlerinde bulur. Her bireyin ruhunda
uyuyan, ilkel devirlere ait bu i gd kiinin tek bana iken tatmin etmesi g bir i gddr.
Ancak, bireyin sorumsuz ve cezasz kalacandan emin bulunduu bir kitleye karmas,
kendisine bu igdlere uymak iin uygun zemini vermektedir. Le bon, kitlenin, ldrme,
yangn ve her nevi cinayet yapmaya kabiliyetli olduu gibi, fedakr ve sadk fiiller icrasna
da, bireyden ok daha yetenekli olduunu belirtir. Ona gre, an, eref, din ve vatan
duygularna hitap edilerek kitle halindeki bireyin duygularndan yardm beklenir. Byk
sadakatlere ve dier gamlklara yalnz kalabalklar yeteneklidir (Le Bon, 1997: 49).

Kitle duygularnn abartlmas ve sadelii, onlar pheden ve kararszlktan uzak

bulundurur. Tek bana bulunan bir bireyde pek az belli olacak bir nefret duygusu, kitle iinde
bulunan bir bireyde vahi ve yrtc bir kine evirebilir. Sorumluluk duygusuna sahip
olmadklar iin, kitleyi oluturan bireylerin okluunun ortaya getirdii geici kudret,
316 Manas Journal of Social Studies

kuvvetli olann cezasz kalma kanaatini beslemektedir. Bu durum, tek bana birey iin
mmkn olmayan duygu ve fiilleri, kitle iin mmkn klar. Kitle iinde bulunan budala,
cahil ve haris olan bireyler, hiliklerinin ve iktidarszlklarn, geici fakat byk bir ykc
kuvvete sahip olduklar duygusu ile bastrrlar. Le Bona gre, bu ruh hali, kitle bireylerinde,
atalarndan yadigr kalan ilkel, rs igdlerin ortaya kmasna sebebiyet verir (Le Bon,
1997: 45-46).

Kitlenin kkrtlma yeteneinde, hareketliliinde ve yapsndaki fkesinde daima rkn

esas yapsnn byk rol vardr. Bu karakterler, zerinde duygularmzn filizlendii dei-
mez yeri oluturur (Le Bon, 1997: 33) .Kitleler ancak iirilmi ve ar duygulardan
etkilendiklerinden, onlar etkilemek ve elde etmek isteyen hatibin, iddetli iddialar, ateli
ifadeler sarfetmesi gerekir. Kitle, kahramanlarnn duygularnda da ayn abarty ve arl
grmek ister. Grnrdeki zellik ve stnlkleri her zaman iirilmeli ve bytlmelidir (Le
Bon, 1997: 46).

Kitlelerin kanaatleri, kr krne itaat, korkun hogrmezlik, din duygulara bal

iddetli propaganda ihtiyacn tar. Bu bakmdan denebilir ki, onlarn btn inanlar bir dini
ekle sahiptir. Dini ve politik inanlar ortaya koyanlar, insana mutluluunu ancak tapmakta
bulduran ve tapt iin onu cann fedaya ynelten bu dini tutuculuun duygularn kitlelere
alamasn bilmek sayesinde ancak bu inanlar yerletirmeyi baarmlardr.

Le Bon bireylerin toplum iine girmesine paralel olarak bir nderlik yasasnn yargs
altna girdiini savunmaktadr. ou birey yukarda da deinildii zere kendi uzmanlklar
dnda baka bir dnceye ya da yarglamaya sahip olmadklar iin kendi kendilerini
ynetme yeteneine sahip deillerdir. Kitlelerde nderler byk bir neme sahiptirler.
nderin iradesi kitlenin dncesi iin bir kaynak olmakta ve kitleye rehberlik etmektedir. Bu
adan Le Bon kitleyi, obanndan vazgemeyen bir sr olarak betimlemektedir (Le Bon,
1997: 106-108).

nderler bir dnce adamndan ziyade aksiyon adamdrlar. Kitlelerin nderleri bir
anlamda yar aydnlardr. Yar aydnlardr, nk aydn olmak hareketsizlie ve tereddde
ynelttiinden tam aydn olamazlar. Le Bona gre nderler zellikleri itibariyle nevrozlular
ve heyecanl olanlar ya da deliliin kenarnda dolaan yar deliler arasndan karlar (Le Bon,
1997: 106).
nderlerin kitleleri inandrmada kullandklar yntem ise iddia, tekrar ve
sirayettir. ddia kitlelerin ruhuna bir fikri yerletirmede kullanlan en etkili aratr. Ancak
Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 317

ne srlen iddia ak ve sade olmaldr. ddiann kitleler zerinde tesirini glendirecek olan
ey ise iddiann mmkn olduu kadar ayn kelimeler ile tekrar edilmesidir. Tekrar edilen
iddialar ise fikir cereyann oluturur ve daha da geni kitlelere sirayet etmektedir (Le Bon,
1997: 112-114).
Le Bon byk nderlerin en nemli zelliklerinin inan meydana getirmek olduunu
savunmaktadr. Kitlenin ruhuna hkim olan zgrlk gereksinimi deil, esirlik olduundan,
balla susam kitleler, kendilerinin yneticisi olduunu syleyen kimseye igdsel olarak
balanrlar. Kitlelerin delil ve kantlarla deil, modellerle ynlendirildiini ileri sren Le
Bon, her dnemde saylar az olan baz kiilerin, hareketlerinin izlerini braktn ve onlar
bilinsiz kitlelerin taklit ettiini belirtir. Ancak, Le Bona gre, taklit edilmeleri ve etkilerinin
gl olmas iin bu kiilerin, kabul edilmi dncelerden pek de ayrlmamalar
gerekmektedir. Le Bon, dnemlerinin stnde bulunan insanlarn, kendi dnemleri zerinde
genellikle etkili olamamalarn da bu taklit mekanizmasna balar (Le Bon, 1997: 107-109,
115).
Dnyaya hakim olanlar, dinlerin ve imparatorluklarn kurucular, btn inanlarn
peygamberleri, mehur devlet adamlar ve bunun yannda daha mtevazi insan topluluklarnn
reisleri Le Bona gre kitlelerin ruhlar hakknda igdsel olarak bilgiye sahip insanlar
olmulardr. Bu nderleri dierlerinden ayran kitlelerin ruhunu iyi tanmalarndan ve bu ruha
kolaylkla sahip olmalarndan gelir. Le Bon, kitlelerin psikolojisini anlamann onlar idare
etmek anlamna gelmediini, ancak kitleler tarafndan ynetilmek istemeyen devlet
adamlarna iyi bir klavuzluk yapabileceini belirtmektedir (Le Bon, 1997: 15).

2. Siyaset Adam ve Bir Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet

Abdullah Cevdet, 9 Eyll 1869 tarihinde Arapkir'de domutur. Babas mer Vasfi
Efendi, Diyarbakr Birinci Tabur Ktibidir. Cevdet ilkrenimini Hozat ve Arapkir'de
yapmtr ve sonrasnda ise Ma'mretlaziz Askeri Rdiyesi ile Kuleli Askeri Tbbiye
dadisi'ni bitirmitir. Liseden sonra Cevdet Mekteb-i Tbbiye'ye kayt olmutur. Cevdetin
kaydolduu dnemde Mekteb-i Tbbiyede biyolojik materyalist dnceler hkimdir.
Biyolojik materyalist dnceye kart Cevdetin ailesinde dini eilim olduka yksektir
(Haniolu, Abdullah Cevdet Maddesi, 90). Peygambere yazlan bir Naat- erifin de yer
ald kitaplardaki iirlerde, Abdullah Cevdetin dnce yapsnda, aileden ald din
eitiminin etkisi aka grlmektedir (Akar, 2009).
318 Manas Journal of Social Studies

Osmanl ve Trkiye'de Batclk akmnn nde gelen isimlerinden biri olan Abdullah
Cevdet, II. Merutiyet dnemi dnce yapsnn ekillenmesinde etkili olan Osmanl
aydnlarndandr. Sonradan ttihat ve Terakkiye dnecek ttihd- Osmn Cemiyeti adl
gizli rgt kuran be tbbiyeliden birisi olan Abdullah Cevdetin yaants, siyasal alanda
etkin grevler alarak deil, bir dnce reticisi olarak devam etmitir. Dnemindeki ana
dnce akmlarnn erevesinde kendine zg grler gelitirerek dnce tarihinde zel
bir yer edinen Abdullah Cevdet, Trkiyenin ilk kadn ve ii haklar savunucularndan biri
olarak bilinir. Okul sralarnda edebiyata merak salan ve iirlerini kitap haline getiren
Abdullah Cevdet, ayn zamanda tp, felsefe, sosyoloji ve siyaset alanlarnda yetmiten fazla
eserin yazar veya evirmenidir (Akin, 2014: 49, Burak, 2003: 297, Akar, 2009).

Abdullah Cevdet, Askeri Tbbiyedeyken dare-yi Hamidiye ye kar yaynlad iir

ve yazlaryla okul idaresine kar tepkilerini younlatrmtr. Mamuretle-Aziz Askeri
Rtiyesi ve Kuleli Askeri Tbbiyesi dadisini bitirdikten sonra, Mektebi Tbbiyeyi
ahaneye girmitir. Dindar bir kii olarak yetimesine karn, o dnemler tp rencileri
arasnda yaygn olan doa bilimlerinden etkilenerek mekanik materyalist grlere
balanmtr. Biyolojik materyalist grleri vulgarize ederek Avrupada byk ilgi gren
Ludvik Bchnerin Kraft und Stoff adl yaptnn bir blmn baz eklerle evirdi ve
1892de Fizyolociya-i Tefekkr adyla yaymlamtr. Bu almasn, dnemin ansiklopedist
eilimli dergilerinden Maarif, Resmi Gazete ve Musavve Cihanda yazd yazlar izlemitir.
1893te, Cenevrede Fnun ve Felsefe adl felsefe ansiklopedisi nitelii tayan kitabnda,
slam limleri ile biyolojik materyalist dnrlerin grlerini badatrmaya almtr
(Akar, 2009).

Biyolojik materyalist grlerden hareketle toplumsal gelimeyi salayarak sekin

bir topluluun oluturulmas gerektii dncesine varan Abdullah Cevdet, Rusyadan gelen
poplist akmn etkisiyle siyasete de ilgi duymaya balamtr. 1889da brahim Temo, shak
Skuti, Mehmed Reit ve Hikmet Emin ile birlikte daha sonra Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyeti adn alacak olan ttihad- Osman Cemiyetini kurmutur. 1893te okuldan
uzaklatrlma ve mebbet kalebentlik cezasna arptrldysa da affa urayarak renimini
srdrmtr. Temmuz 1894te Tbbiyeyi bitirerek Haydarpaa Hastanesinde greve
balam, kolera salgn nedeniyle ayn yl geici grevle Diyarbakra gnderilmitir. ttihat
ve Terakki Cemiyetinin Diyarbakr ubesinin kuruluunda nemli rol oynayan Abdullah
Cevdet, burada tant Baytar Mektebi rencisi Mehmet Ziyay (Gkalp) etkileyerek
rgte girmesini salamtr. Ekim 1895te, Ermeni olaylarnn gndemde olduu gergin
Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 319

dnemde yazd beyannameler sebebiyle, bozguncu eylemlere katld gerekesiyle

tutuklanm ve Ocak 1896da Trablusgarpa srlmtr (Akar, 2009). Cevdet yayn hayatna
srgnde de devam etmitir. evket Bey tarafndan kurulan yedi numaral ttihat ve Terakki
ubesi'ne yazlar gnderen Cevdet adeta bu ubenin faal bir yesi haline gelmitir. Ahmed
Rza ve Mizanc Murad beylerle bu ube adna srekli temas halinde olan Cevdet, Mizan,
Meveret ve Mechveret Supplement Franais dergilerine imzasz ya da "Bir Krd" takma
adn kullanarak gizli bir ekilde yazlar gndermitir. Ancak, rgtsel almalarn
srdrd anlalnca, Fizana srgn edilmesi kararlatrlan Cevdet, bu karara uymayarak
Tunus ve Marsilya zerinden Parise geerek, ttihat ve Terakki nderleriyle iliki kurmutur.
Nihayetinde, 1897 yl ierisinde Cenevrede Jn Trklere katlmtr (Haniolu, 1988: 90-
91).

Cevdet, Osmanl Mecmuas adl yayn organnn ynetici kesimi ierisinde yer alm
ve II. Abdlhamide kar yazlar yaynlamtr. Ancak Cevdet, sarayn ajanlarndan biri
olduu dnlen Abdlhalim Hikmet ve II. Abdlhamid ile devlet erknn eletirirken
uygunsuz ifadelerde bulunduu Bir Rya isimli yazsnn yaymlanmasyla 1904 yl
ierisinde svireden snr d edilmi ve Osmanl Mecmuas kapanmtr. svireden snr
d edilen Cevdet, 1905 ylnda Msra gemi ve tihad Dergisini burada yaymlamaya
balamtr. 1910da stanbula dnen Cevdet, 24. saysndan itibaren dergisini artk burada
yaymlayacaktr. Dergi, garp ve biyolojik materyalizmi savunan kiilerin topland bir
yayn organ haline gelmitir (Haniolu, 1988: 91-92).

Trk fikir ve siyaset adam olan air Cevdet 29 Kasm 1932 tarihinde lmtr. Cevdet
yaam sresince birok telif ve tercme kitap yaynlamtr. Telif eserlerinin says toplamda
krk alt, tercme eserlerinin says ise otuzdur. Tercme eserlerinden bazlar ise u
ekildedir: Ludwig Bchnere ait olan Kraft und Stoff isimli eserin bir blmn
Fizyolociya-i Tefekkr (1890) olarak, Felix lsnardn Spiritualisme et Materialisme
(1879) adl eseri, R. Dozy'nin Essai sur l'histoire de l'Islamisme isimli eserini Tarih-i
slamiyyet olarak, Schillerden Guillaume Tell isimli eseri, Shakespeareden Ode,
Hamlet, Julius Caesar, Macbeth, Romeo ve Julliet, Kral Lear isimli eserleri, en ok
etkilendii Gustave Le Bon21dan ise Ruhl-akvam, Asrmzn Nsus- Felsefiyyesi,
Dilmesti-i Mevliina'y, Rubiiiyyat- ve Trke'ye Tercmeleri adl eserlerini, Baran
Holbach'dan ise Akl- Selim eserini, Voltaire'in Rahib Meslier'nin Vasiyetnamesi mer

21
Le Bondan evirdii eserlerin Trke isimleri verilmitir.
320 Manas Journal of Social Studies

Hayyam Hakknda isimli eserini, Weberden Asrlarn Panoramas adl eseri tercme
etmitir22 (Haniolu, 1988: 90-93).

Abdlhamid, Merutiyet ve erken Cumhuriyet dneminin nemli fikir adamlarndan

biri olan Abdullah Cevdet, gerek yaad dnem gerekse lmnden sonra, kamuoyunda
materyalist, Krt milliyetisi, dinsiz, yurtdndan damzlk insan getirmek isteyen vs. gibi
dncelerle tannmaktadr. Abdlhamid dneminde yurtdnda kan tihad Dergisi II.
Merutiyetin ilanyla birlikte stanbulda kmaya balam, fakat dergi ttihatlarn icraatlar
ve fikirlerini eletirdii iin sk sk kapatlmtr. Abdullah Cevdetin stanbula gelmesinden
1918e kadar hemen hemen her faaliyeti, syledikleri ve yazdklar tenkit edilmitir. Shhiye
Mdrl grevindeyken bir Fransz dergisine Anadolunun yoksul ve cahil halknn
eitilebilmesi iin Balkanlardan gelen eitimli gmenlerin uygun yerlere yerlemesini
neren ierikte verdii deme, dneminde byk tepki ile karlanmtr. Abdullah Cevdet,
onlarca yldr yanl olarak bilinmesine yol aan damzlk insan getirmek fikri gibi bir
dncesi olmadn beyan etse de slamclarn ve Milliyetilerin boy hedefi olmaktan
kurtulamamtr (Arkan, 2006).

3. Gustave Le Bonun Abdullah Cevdet zerindeki Etkisi

Abdullah Cevdet tpk Gustave Le Bon gibi nce tp eitimi alm, mesleini
yrtrken sosyal psikolojiye ynelmitir. Ayn tarihler arasnda yaayan Gustave Le Bon ve
Abdullah Cevdet, ayn tarih kesitleri ierisinde Avrupa, Kuzey Afrika ve Asyada dolam ve
dnsel faaliyetlerde bulunmulardr. Cevdetin almalar, Bat ve Dou edebiyatnn
klasiklerini Trkeye evirdii almalar23; slamiyet ve dini geleneklere ait olan eserlerin
evirileri24 ve sosyal reformlarla ilgili almalar olmak zere kategoriye ayrlabilir
(lken, 2013: 355-356).
Abdullah Cevdetin almalarn kategoriye ayrdmzda nc aya oluturan
sosyal reformlarla ilgili almalarnn kaynan, Batl dnr Gustave Le Bonun
tezlerinin oluturduu grlr. Abdullah Cevdet, Le Bonun fikirlerini, grlerini
Trkiyenin o dnemdeki koullarna uyarlamak istemitir. tihat dergisinde yaynlad
yazlarn birounda da Le Bonun fikirlerinden etkilendii sezilmektedir. Ayrca Cevdetin

22
Cevdet, yukarda verilenlere ek olarak Le Bondan Avrupa Harbinden Alnan Psikolociyai Dersler, Dn ve
Yarn, lm-i Ruh-i timai, Ameli Ruhiyat isimli eserlerini de evirmitir ( lken, 2013: 350-354).
23
Bu almalarn isimlerinin bir ksm yukarda verilmitir.
24
Cevdet sadece Bat klasiklerini tercme etmemi ayn zamanda dini gelenekleri ilgilendiren meselelerdeki
eserleri de tercme etmitir. Bunlardan bir tanesi Dr. Dozynin slamiyet Tarihi adl eseridir (lken, 2013: 356).
Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 321

evirdii eserlere bakldnda ounlukta olan Le Bonun eserleridir. Hilmi Ziya lkenin
ifadesiyle o dnemde Abdullah Cevdet denildiinde akllara ilk gelen isim Gustave Le Bon
olmutur (lken, 2013: 356).
Abdullah Cevdetin tihat Dergisini kurma amac halk eitmektir (Mardin, 2011:
225). erif Mardin, Jn Trklerin Osmanl Dergisi ile dncelerini halka kabul
ettiremediklerini ve bunun Jn Trkler arasnda oka neden olduunu belirtmektedir. Ayrca
Mardin, Abdullah Cevdetin materyalizm ve felsefe gibi konular ile ilgilenirken tm dikkatini,
almalarn halk psikolojisi incelemelerine ve bu alanda nde gelen sosyologlardan Gustave
Le Bona ynelttiini iddia etmektedir (Mardin, 2011: 151). nk Cevdet, kltr
konusundaki mevcut problemlerin zlmeden politikann gerekleemeyeceine
inanmaktadr (Mardin, 2011: 226). Gustave Le Bonun gl ulus diye bahsettii halin
ancak kuvvetli olmak, alim ve fazl olmak ve zengin olmakla gerekleeceini dnen
Abdullah Cevdet, Avrupa medeniyeti ve onun ilim dnyas ile hem hal olunmasnn nemini
her frsatta dile getirir. Abdullah Cevdet, Batcln niin iar haline getirilmesi gerektiini
ime-i Muhabbet ve Mutmain Deilim adl makalelerinde yle dile getirmektedir:

En byk ve en daimi hasmmz bizim kendi kanmzdadr, kendi kafamzdadr.

Bizimle yabanclar arasndaki mnasebet kuvveti ile zayf, alim ile cahil, zengin ile fakir
arasndaki mnasebettir. Biz gl iken zayflar barmza basp gzlerinden pmyorduk.
Toplumsal faydalar iin, ferdi hatalar mubah addedilmitir. Gustave Le Bonun dedii gibi,
devam eden kuvvettir. Gl ve kuvvetli olann hakl olmaya ihtiyac yoktur. Bir ikinci
medeniyet yoktur. Medeniyet Avrupa medeniyetidir. Bunu glyle dikeniyle kabul etmeye
mecburuz (Gndz, 2008: 197).

.Varlmas lazm olan gaye: kuvvetli olmaktr, ideal sahibi olmaktr, zengin
olmaktr, yksek nfuzlu olmaktr, mrana, afiyete, irfana, vicdana, istiklale, malik olmaktr.
dealin ne demek olduunu bilmeyenler Avrupann ortaya koyduu mran ve medeniyetini
yakndan ve senelerce mtalaa ve tetkik etmemi ve o kavga ve amansz yar iinde ak
gzle, ak yrekle yaamam olanlar bu cokun selin ve bu sillenin kuvvet ve iddetini taktir
edememekte pek mazurdurlar(Gndz, 2008: 133).

Abdullah Cevdet, Ahmet Rza ve Mizanc Murat gibi dneminin dier Batc
aydnlarna hkim olan kanaate katlarak halka gvenmemektedir. Ahmet Rza, kitlelerin
gerek karlarn bilemedikleri iin bu karlarn kitlelere nderler araclyla retilmesini
savunmaktadr. Mizanc Murat da halkn var olan sorunlar anlamadn ve ncesinde
322 Manas Journal of Social Studies

karlan yaynlarn sadece stanbul halknn anlayabilmesine karlk halkn bu yaynlardan

faydalanamadn belirtmi ve Mizan dergisini kartarak halka seslenmeyi hedeflemitir.
Ayrca Mizanc Murat, Abdullah Cevdete paralel olarak halkn genel eitim dzeyi ve
kltrnn ykselmesi ile ancak Osmanl mparatorluunda temsili sistemin
gerekleeceine inanmaktadr (Mardin, 2011: 223, 114-130). Fransz Ernest Renann bir
makalesini tercme ederek tihat Dergisinde yaynlayan Abdullah Cevdet, bu makaleden
esinlenerek yazd Hrriyet-i rtica Yok adl yazsnda hrriyetin hkim olduu bir temsilin
hayata geirilebilmesi iin vatandalarna hrriyetin ne olduunu reten bir eitimin olmas
gerektiini ileri srmektedir. Abdullah Cevdet hrriyetin ne olduunu bilen vatandalarn
varl sayesinde bylesi bir siyasi yapnn gerekleebilecei grn bahsedilen
makalesinde yle dile getirmektedir:
Hrriyet; btn ilerinin, meru eilimlerinin ve insan tabiatnn kanunlar ile
snrlanmas ve temin edilmi olduu halde eitim-retim serbestliinin salanmasndan
ibarettir.Evvela btn iler ve tabii eilimler olacak; sonra bunlar meru olacak; sonra,
kanunlar ile snrlandrlacak ve kanunlar ile haklar temin edilmi olacak.
Her ferdin hrriyeti, sonrasnda gelenin hrriyeti ile snrldr. Hrriyet adna ve
hrriyet hakk iin yaplacak her hareket o hareketi icra edene ve bu hareketin
gereklemesine sahne olan sosyal evreye faydal olacak ve herhalde zararl olmayacak. te
bunlar hakiki hrriyet iin arttr. Hrriyet, herhangi cins ve ekilde olursa olsun, fayda ve
zararn, hayr ve erri fark olmayan kimselerde ortaya kmaya ve var olmaya malik deildir.
Ortaya kmaya ve var olmaya malik olmakszn mevcut ve mamul olan hrriyettir ki, ben
hrriyet-i irtica kelimeleri ile tabir ediyorum ve byle bir hrriyetin gerek manada
olmadn ve olmamak lazm geldiini pek yksek sesle sylyorum. 13 Nisan, 31 Mart
Vakas, Lankaza facias, Eskiehir facias hep hrriyet-i irticann ortaya kmasna
meydan verilmi olmasnn kt birer neticeleridir.
.bence meru hkmetin temel sfat, umum halkn topluca ilerini halletmeye hazr
ve memur olmas deil, belki hkmetin bereket ve icraatn bihakkn murakabe ve tenkit
edecek sekin insanlarn oalmasna ve inkiafna yollar ak ve mnevver tutmasdr.
(Gndz, 2008: 108-113).
Mardin, Abdullah Cevdetin Osmanl Dergisinde imzasz olsa da Le Bonun etkisinde
kalarak yazlar yazdn belirtmektedir (Mardin, 2011: 151). Bu dnem asndan
deerlendirildiinde, Gustave Le Bonun, 19. yzyln sonlarndan itibaren halkn
gvenilmeyecek bir unsur olmas ve halkn sekinlerin ynetiminde olmas konularnda Jn
Trklerin dncelerine kaynaklk eden bir isim olduu grlmektedir. Dnemdeki hkim
Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 323

dnce, yneticilerin biyolojik stnlklere sahip olan dhi bireylerden oluan bir elit
kadronun iinden olmas gerektiidir. Eitim ise bu dhileri kefedecek olan bir ara
konumundadr (Kutlu, 2008: 4).
Kitleler Psikolojisini aklayan blmde de deinildii zere kitleler bilind,
mantkd bir ekilde hisleriyle hareket etmektedirler. Tekrarlanan bir fikir ok sama da olsa
kitlelere gerekmi gibi gelebilir. Bireylerin kendi bana harekete gemesi kolay olmasa da
verilmek istenen duygu kitlelere verildiinde kitle harekete geer ve bireyler kendi
benliklerini kaybederek kitlenin bir paras haline gelir. Abdullah Cevdet de kitlelerin bu
zelliklerinden hareketle, yneticilerin geni kitleleri kendine balayabilmesinin tek yolunun,
bu kitlelerin psikolojisini anlamak olduunu savunmaktadr. Abdullah Cevdet, Jn Trklerin
kitleyi ele geirici tekniklere bavurmalar gerektiini ak olarak sylemese de bunu ima
etmitir (Mardin, 2011: 152).
Abdullah Cevdet, aydnlanm elitin kitleleri slam aracl ile deiimin ve
modernlemenin gerekliliine ikna edebileceini syler. Le Bonun kitlelerin taklit yoluyla
rendii, bu nedenle byk nderlerin inan yaratmak iin kabul edilmi dncelerden pek
de ayrlmamalar gerektii savn Trk sekinlerine uyarlayan Abdullah Cevdet, yneticilerin
slamn halk ynlendirici bir unsur olarak kullanabileceini belirtir. Kitlelerin delil ve
kantlarla deil, modellerle ynlendirildiini ileri sren Le Bonun bu iddiasna katlan
Abdullah Cevdet, modernleme srecinde kitlenin iknas iin slamiyetin bir ara olarak
kullanlabileceine dikkat ekmitir. Ancak Cevdet aydnlanm elit iin bilimin, dinin ve
inancn statsne sahip olduunu belirtir ve elitlerin din yerine bilimi feyz almalar
gerektiini syler (Haniolu, 1997: 136). Abdullah Cevdetin modernleme srecinde kitlenin
iknas iin slamiyetten faydalanabileceine dair dncelerini naklettii ve tihat
Dergisinde kaleme ald Cihan- slama Dair adl makalesini eitli hadis ve ayetlerle
bezeyerek, slam dnyasnn neden medenileemediini ve medenileme yolunda
Mslmanlarn neler yapmas gerektiini yle anlatmaktadr:
Alem-i slamdaki umumi gerileme ve k, gz trmalayc, fakat dikkat gerektiren
bir olaydr Son asr zarfnda otuzu gekin slam Devletinden tek bir hkmet kalamad
ki istiklal ve hrriyetine kesin bir surette malik bulunsun ran ve Trkiye bile, gizli, ak,
maddi ve manevi farkl snrlamalarn etkisi altndadr. Hele Avrupann siyasi ve ekonomik
hakimiyeti ve altnda bulunduklar itiraz kabul etmez hakikatlerdendir slamiyet, ilim ve
rfan tahsil etmek, renmek, erkek ve kadn her Mslim zerine farzdr der ve ilim
renmenin emir ve gerekliliklerinde erkekleri kadnlardan katiyen ayr tutmaz; byle bir
yce ve aydnlatc dinin mensuplar geinenlerin, kz ocuklarna adam sen de kzlar iin
324 Manas Journal of Social Studies

ulum ve fnun tahsiline ne lzum var, namaz surelerini rensin yeter gibi hezeyan,
hezeyandar bir ekilde tekrar ederek ve Mslman olarak, slamn sadrnda yetimi
aireleri, Edibeleri, faziletli kimseleri ve hatta cengaverleri bilmeyerek, Mslman kadnlarn
cehalet ve gaflet iinde brakmak gibi rm, bozulmu ve kokumu byk bir cinayeti
ileme cretlerini nereden alabilirler?..... Kardelerim! Mslmanlk yalnz oru ve namaz ile
Allahn isimlerini saymakla olup bitmez. Bunlar islamiyetin grnen taraflaryla ibadet
ekilleridir. Bunlar hi Mslman olmayan kimse yapabilir. Mslmanlk, -bunlar icra ile
beraber- insanlk demektir. Mslmanlk rahim olmak ama gerektii yerde de sert, kat ve
iddetli olabilmektir. Mslmanlk: alim, fazl, servet sahibi, evket sahibi ve himmet sahibi
olmak veya olmaya btn hayatn harcamak bu yolda gayret etmek demektir.
Biz cahiliz, fakiriz, kuvvetsiziz, himmetsiziz, gafiliz, slam davasnda ise ashab- kiram
geiyoruz. Bizi ikaz iin samimi bir ekilde bize nasihat verenleri kafirlikle, mnafklkla
suluyoruz. Dnmyoruz ki, ed-dinu en-nasihatu buyuran bizim messes dinimizdir.
Pek ok eyler kaybettik, fakat cesaret ve midimizi asla kaybetmeyelim. Bizde kalan
henz oktur. Namaz gibi her Mslman kadn ve erkee farz olan ilim tahsil etmeye ve sanat
renmeye sratle koalm. Dier kitap ehli olanlardan (Hristiyan ve Yahudiler) neden geri
kalyoruz?
.Bizde Mslmanln ancak zahir olan ve itibarsz bir ksm kalmtr. Fazilet
sahibi ve anlayl aydnlarla, mnevverlerle aydnlanalm, cehaletimizi giderelim ve
aydnlmz eserlerle gsterelim. Faziletin iddiasn deil icraatn yapalm.(Gndz,
2008: 72-85)
Le Bona gre kitleler kendileri iin iyinin ne olduunu bilemediklerinden bir ndere
ihtiya duyarlar ve bu nderler kitleye sade, anlalr bir fikir alayp, ayn fikri tekrarlayarak
kitleyi harekete geirmektedir. Ahmet Rza, Mizanc Murat ya da Abdullah Cevdete
baktmzda bu yntem aslnda fiiliyata gemitir. Ahmet Rza halk eitmek istemi, halka
karlarn anlatmak amacyla daha sade bir dil kulland Meveret yayn organn, ayn
ekilde Mizanc Murat da halkn anlayabilecei sadelikte yaynn olmadn ileri srerek
Mizan yayn organn ve Abdullah Cevdet ise dierleri gibi tihad yayn organn
kullanmtr. Abdullah Cevdet, problemi ncelikle bir kltr sorunu olarak ele alm, halkn
eitim ve kltr seviyesinin artmasyla gelimenin gerekleeceine inanm ve yaynlarnda
bu gayeyi gerekletirmeyi amalamtr.
Birok dnemde benimsenen Le Bon temelli sekincilik, siyasetin katlmdan
soyutlanp bir tr toplum mhendislii halini almtr. Jn Trklerden sonra Kemalist
dnemde de aydn ve devlet adamlarnn fikirleri ve icraatlarnda bu toplum mhendislii
Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 325

dncesinin etkisi rahatlkla gzlemlenebilmektedir (Haniolu, 2006: 75). Haniolu bu

noktada ttihat Terakki ve CHPnin halka ramen ama halk iin uyguladklar
politikalarnn fikir babasnn Le Bon olduunu savunmaktadr (Haniolu, 2011). Toplum
mhendislii yapan sekinlerin temel savunmas ise, halk kendi karna neyin iyi olduunu
anlayamayacandan; halkn geleceini hazrlayacak, yaplmas gerekli olan dnmleri
gerekletirecek mhendislere ihtiya vardr ve buna itiraz ise toplumu geriye gtrecektir
(Haniolu, 2006: 75).

Gustave Le Bonun melezleme ve sekincilik tezinden hareketle, toplumsal

gelimeyi elit snfn varlna balayan Abdullah Cevdet, elit snfnn dierlerinden farkl
biyolojik zelliklere sahip olmas gerektiini savunur. II. Merutiyet boyunca zerinde en ok
durduu konulardan biri, Anadolu insannn mahrumiyeti, cehaleti ve sefilliidir. Bu sorun
karsnda srekli zm retmeye alan Abdullah Cevdet, Balkan Savalar srasnda
Anadoluya hzla akn eden gmenlerin iskn ve onlardan yararlanmay bir zm olarak
nerir. 1913te bu konu hakknda kaleme ald bir yaz Cumhuriyet dnemimde aleyhine
gelien damzlk isteyen adam nitelemesine yol aacak grlerinin ilk nvesi olarak
karmza kmaktadr (Gndz, 2008:49).

Abdullah Cevdet, sosyal psikolojinin erken dnemindeki iddias olan biyolojik-

materyalist bak asnn sosyal psikolojinin gelimesinde nemli olduunu dnmektedir.
Bu konuda Le Bonun eserlerinden etkilenen Abdullah Cevdet, Le Bondan yapt bir
evirisini tihad Dergisinde yaymlar. Bu yazda Le Bon, nasl ki anatomi ve fizyoloji
bilgisine sahip olmadan tp yaplamazsa belli sosyal kurallardan haberdar olunmadan lkeye
ve ulusa dair nemli konularda reform yapmann zararl ve ocuka olduunu belirtir
(Mardin, 1969: 19). Le Bon, uluslarn ruhunu rk zelliklerinin belirlediini ve bu zelliklerin
ise ok uzun bir zaman ierisinde deiebileceini iddia etmektedir. Sonrasnda Le Bon zayf
rklarn gl rklar ile melezleme yoluyla zayf rklarn glenebileceini ileri
srmektedir (Kutlu, 2008: 4-5). Abdullah Cevdet, Le Bonun Trklerin etnik adan yetersiz
olduu, ancak Germenler ile yaplacak izdivalarn sayesinde medeniyet seviyesinin
artacana dair dncelerinden etkilenmitir (Erdem, 2015: 14). Tevhid-i Efkr gazetesine
Trkiyenin kalknmasna ilikin verdii demete bu grlerini yle dile getirmektedir:

...dier bir olumlu tedbir, kanmza kan ilave etmektir. Trkiye iine bir g sistemi
oluturmaldr. Ben bu sistemi inceliyorum. Sonucu Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna
sunacam. Bunun ana izgileri, talya, Almanya gibi mthi derecede artan ve taan
326 Manas Journal of Social Studies

milletler vardr... Bunlar Trkletirmek artyla arazi veririz. Sosyal durumlar layk olan
bu adamlar Trklerle evlenerek shriyyet [akrabalk] ve karlkl ilikiler kurarak, Trk
rk iinde kaynar, dier art da Anadolu iine gelecek ve kanlarn kanlarmza katacak
bu gmenlerin ziraat ve ziraat sanayiinde bilgili olmalar ve bir miktar sermayeye sahip
bulunmalar gerekir.(Gndz, 2008: 237-239).
Abdullah Cevdete gre Trk rk stn bir rk ile karmal ve melezlemelidir. Ancak
Hilmi Ziya lken, Abdullah Cevdetin rk hakkndaki dncelerinin sonularnn ne kadar
sapk bir yere ulatnn farknda olmadn iddia etmektedir (lken, 2013: 366). Nitekim
Abdullah Cevdet, 17 Ocak 1925te, Trkiye'nin kalknmasna ilikin verdii demecin yanl
anlalmas zerine Akam gazetesine bir aklama daha yapma gerei hissetmitir:

Geen pazar kan Son Telgrafn benden ald seyahatime ait baz beyanatm
arasnda memleketin mthi nfus boluu hakknda Trkletirmek artyla kaydn
ak bir ekilde ve katiyen koyduktan sonra Almanya ve talya gibi her sene bir
milyona yakn miktarlarda artan memleketlerin gmen aknn, istediimiz takdirde
Anadolunun bo olan ve hazineler vermek iin g, kuvvet ve ilim ve sanat bekleyen
topraklar zerine aabiliriz anlamna gelen bir aklama ortaya koymutum. Aynen
bu ekilde olan ifadem, hi mana ve mahiyeti olmad halde Reis-i Cumhur
tarafndan kabul edilen Doktor Abdullah Cevdet Beyin damzlk insan celbi hakknda
fikri gibi garip bir balk altna alnmtr. Hi iyi niyete delalet etmeyen bu
muameleye hayret ederken, Tevhid-i Efkarn hakikati ve deitirmesine, byk bir
evk ve hararetle giritii ve halkn asabiyetine hakkyla dokunacak neriyatna ahit
oldum.(Gndz; 2008: 237-239)
Sonu

Osmanl modernlemesinde nemli bir milad kabul edilen Tanzimat devri, ayn
zamanda Batclk dncesinin Osmanl aydnlar arasnda grecei tevecchn balangcn
oluturur. Osmanl aydnlar arasnda Batcln en etin savunucularndan biri hi phesiz
ki Abdullah Cevdettir. Lewis'in "tutarl bir batc olarak tanmlad Abdullah Cevdet
(Lewis, 1970: 235), 1911'de deil; ok daha nce kaleme ald yazlarnda medeniyetin
Avrupa kaynakl olduunu yazmtr. Abdullah Cevdet, 1904te yaymlamaya balad
ctihad Dergisinin nsznde Dou ve Bat balamnda ift ynl bir alveri yaratmak
istediini vurgulamaktadr.
Trk Siyasi Dncesinde Gustave Le Bon Etkisi: Abdullah Cevdet rnei 327

Her eit tutuculua, banazla kar olan Dr. Abdullah Cevdet, yaynlarnda
savunduu grler sebebiyle, II. Merutiyetten itibaren hem slamclarn hem de
Trklerin boy hedefi olmaktan kurtulamamtr. Ancak yakn tarihimizin en nemli dnr
ve siyasilerinden biri olan Abdullah Cevdet, Bat uygarlnn btnyle alnmas gerektiini
savunmu, bu nedenle Batdan yapt evirilerde siyasi grlerinden en ok etkilendii
dnrlerden biri de Le Bon olmutur. Le Bonun pek ok eserini Trkeye kazandran
Abdullah Cevdet bu srada siyasi ve dn hayat boyunca savunaca pek ok iddiay Le
Bonun etkisi altnda ekillendirmitir.

Abdullah Cevdetin Le Bondan en ok etkilendii hususlarn banda, sekinci bir

yaklamla halka gvenmemek gelir. zellikle Le Bonun Kitleler Psikolojisi adl eserinde
ortaya att dncelerden oka etkilenen Abdullah Cevdet, halkn kendi karn bilemeyen
bireylerden olutuunu iddia eder. Le Bonun iddia ettii gibi halk cahil olduundan ncelikle
halkn eitilmesi gerektiini dnr ve bu amala uzun ve meakatli bir yayn hayatna sahip
olan tihad Dergisini kurar. Halk eitmek ve batc dnceleri halka benimsetmek amacyla
yazd yazlar burada yaynlayan Abdullah Cevdet, Osmanl aydnlarna ve daha sonra
Trkiye Cumhuriyetini kuran kadrolara ilham verecek laik ve batl bir yaam tarznn
kurulmas iin gerekli olan uygulamalardan bahsetmi, Latin alfabesine geilmesi, kadn
haklar gibi pek ok uygulamann dn kaynan oluturmutur.

Abdullah Cevdetin Le Bondan etkilendii bir ikinci nokta, Le Bonun kendi

karlarn gzetmeyi bilmeyen halkn liderlerine tledii halkn yararna olan
uygulamalar halka ramen sekinlerin uygulamaya koymas gerektiine ilikin
dnceleridir. Bu sekinci bak as Abdullah Cevdette de yansmasn bulmu,
dnemindeki dier dnr ve devlet adamlarnn sekinci tutumlarnn olumasnda etkili
olmutur. nk Abdullah Cevdet hrriyetin ve bilimin faziletlerinin ne olduunu bilmeyen
bir halkn varln yazlarnda sklkla dile getirmekte ve halka da bilimle aydnlanm
sekinlerin sesine kulak vermesi gerektiini tlemektedir. Ayrca, halkn belli bir ama iin
nasl harekete geirileceine dair Le Bonun dncelerinden etkilenen Abdullah Cevdet,
Trk yneticilerinin batllama projesini hayata geirmek iin slamiyetin ara olarak
kullanlmas gerektiini de ima etmitir. Abdullah Cevdet, halkn iknas iin slamiyetin ilim
renme konusundaki hassasiyetinin vurgulanmasn, buna karlk sekin snf iin ise
bilimin yol gstericiliinin tek lk olmas gerektiini ileri srmtr.
328 Manas Journal of Social Studies

Abdullah Cevdetin Le Bondan etkilendii bir nc nokta ise, Trk rknn stn
bir konuma gelmesi iin melezlemesi gerektii iddiasdr. Le Bon Trk rknn glenmesi
iin daha gl rklarla melezlenmesi gerektiini sylemitir. 1913 ylnda Balkan Harbi
sonras nfus yapsndaki deiimler ve erkek nfus kaybnn yaratt nfus azalmas ile ilgili
ortaya att zm, Anadoluda kaybolan erkek nfusu ve den nfus orannn arttrlmas
iin nfusu hzla artan lkelerden Anadolunun bo topraklarna gmen kabul edilebilecei
ve bunlarla akrabalk kurulabileceidir. Le Bonun gl olmak iin zayf rklarn stn
rklarla melezlemesi dncesinden etkilenen Abdullah Cevdetin bu dncesi, yllar yl
damzlk adam celbi ile sulanp siyaset ve dnce dnyasnda grmezden gelinmesine
sebep olmutur.

KAYNAKA
Akar, Hseyin (2009). Abdullah Cevdet, http://www.akarhuseyin.com/?page_id=514, eriim tarihi: 15 temmuz
2015.
Akin, Sina (2014), Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Ankara: mge Kitabevi.
Arkan Zeki (2006), Dr. Abdullah Cevdet, Radikal 26.02.2006,
http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=5589&tarih=09/09/2009&ek_tarihi=yok
B. Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, (ev. Metin Kratl), TTK, Ankara 1970, s. 235, 267.
Burak, M. Durdu (2003), Osmanl Devletinde Jn Trk Hareketinin Balamas ve Etkileri,
Say: 14 Sayfa: 291-318 DOI: 10.1501/OTAM_0000000502, eriim adresi:
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1271/14637.pdf, eriim tarihi: 01.10.2015.
Erdem, E. (2015). Jn Trkler'den Cumhuriyet'e Osmanl-Trk Siyasal Dncesi'nde Fransz Etkisi Ve
Kuramsal Perspektifler: Liberalizm, Pozitivizm, Solidarizm, PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve
Politika Dergisi, 11(1), ss. 5-20.
Gndz, Mustafa (2008). tihadn tihad: Abdullah Cevdetten Seme Yazlar. Ankara: Lotus Yaynevi.
Haniolu, M. . (1981). Bir siyasal dnr olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi (Doctoral dissertation,
dal Neriyat).
Haniolu, M.. (1988), Abdullah Cevdet maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, ss. 90-93,
http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c01/c010099.pdf , Eriim Adresi: 09.05.2015.
Haniolu, M.. (2002). Osmanl-Trk Sekinciliinin Unutulan Kuramcs, Zaman,
http://arsiv.zaman.com.tr/2002/12/19/yorumlar/default.htm , Eriim Tarihi: 21.05.2015.
Haniolu, M.. (2006). Osmanl'dan Cumhuriyet'e Zihniyet, Siyaset Ve Tarih, Balam Yaynclk, stanbul,
http://eds.b.ebscohost.com/eds/detail/detail?vid=1&sid=22aebc62-4c56-441e-b050-
3a7f3f618616%40sessionmgr114&hid=120&bdata=JnNpdGU9ZWRzLWxpdmU%3d#db=nlebk
&AN=578237 , Eriim Tarihi: 15.05.2015.
Haniolu, M.. (2011). Hem Halk Hem Sekinci, Sabah,
http://www.sabah.com.tr/yazarlar/hanioglu/2011/01/09/hem_halkci_hem_seckinci , Eriim Tarihi:
21.05.2015.
Haniolu, M.kr (2007). Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Batclk, stanbul: stanbul, s: 1382-1388.
Haniolu, kr (1997). Garbclar: Their Attitudes Towars Religion and Their mpact on The Official deology
of The Turkish Republic, Studia slamica 1997/2, s: 133-149)
Kutlu, S. (2008). kinci Merutiyet Dneminin Dnce Akmlar, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma
Merkezi, http://www.obarsiv.com/pdf/sacit_kutlu.pdf , Eriim Tarihi: 15.05.2015.
Le Bon, G. (1997). Kitleler Psikolojisi, (ev. Hasan lhan), Hayat Yaynclk, stanbul. (http://m.friendfeed-
media.com/9a23250d7c7d6825f384c20e82390e0190cf1b98 Eriim Tarihi: 20.04.2015).
Le Bon, G. (2011). Devrimin Psikolojisi, stanbul: Scala Yaynclk.
Mardin, . (2011), Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, 17. Bask, letiim Yaynlar, stanbul.
Mardin, erif (1969). Contnuty and Change in the ideas of the youngs Turks, Robet Collage, stanbul.
lken, H.Z. (2013). Trkiyede ada Dnce Tarihi, I. Basm, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul.
Zrcher, E. J. (1996). Modern Trkiyenin Tarihi. stanbul: letiim Yaynlar.
Zrcher, Erik Jan. "Kemalist Dncenin Osmanl Kaynaklar." Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm 2
(2001).