H.M.HSEYNOV, N.R.

NRMANOV
S.M.RZAYEVA

NEFT-QAZ
GEOLOGYASININ
SASLARI
DRSLK

Azrbaycan Respublikas Thsil

Nazirliyinin 22.12.2010-cu il tarixli
1690 sayl mri il (protokol 73)
drslik kimi tsdiq olunmudur.

BAKI - 2011
 Azrbaycan MEA-nn akademiki fat Frhad olu Mehdiyevin
xatirsin ithaf olunur.

Mlliflr: H.M.Hseynov,
Geologiya-mineralogiya elmlri doktoru, professor

N.R.Nrimanov,
Geologiya-mineralogiya elmlri namizdi, dosent

S.M.Rzayeva,
Geologiya-mineralogiya elmlri namizdi, dosent

Elmi redaktor: A.M.Aayev,

Geologiya-mineralogiya elmlri namizdi, dosent

Ryilr: S.A.Pnahi,
Geologiya-mineralogiya elmlri doktoru, professor

.M.Xlifzad,
Geologiya-mineralogiya elmlri doktoru, professor

X.Yusifov,
SOCAR, geologiya-mineralogiya elmlri namizdi

.Sleymanov,
SOCAR, geologiya-mineralogiya elmlri namizdi

Neft-qaz geologiyasnn saslar. Bak, Azrnr, 2011, sh 268.

H-96 2503010400 Qrifli nr

M-651(07)2011

. H.Hseynov, 2011
. N.Nrimanov, 2011
. S.Rzayeva, 2011
 MNDRCAT

I Fsil Neft snayesinin inkiaf tarixindn.......................................7

II Fsil Tbii yanar faydal qazntlar...............................................16
II.1. Neft v karbohidrogen qazlarnn mnyi..............................17
II.1.1. Neft v karbohidrogen qazlarnn mnyinin elmi v .
tcrbi hmiyyti................................................................................17
II.1.2. Neft v karbohidrogen qazlarnn qeyri-zvi (abiogen)
mnin aid nzriyylri...................................................................18
II.1.3. Neft v karbohidrogen qazlarnn abiogen mnin
dair masir tdqiqatlar..........................................................................22
II.1.4. Neft v karbohidrogen qazlarnn zvi (biogen)
mnin aid nzriyylr.....................................................................26
II1.5. Neft v karbohidrogen qazlarnn zvi mnin
dair masir nzriyylrin inkiaf.......................................................30
II.1.6. Neft v karbohidrogen qazlarnn drinlik-biogen
mnin aid nzriyy........................................................................41
III Fsil zvi sxurlar.......................................................................55
III.1. zvi sxurlar haqqnda mumi mlumat................................55
III.2. Yanar zvi maddlr (kaustobiolitlr).....................................56
III.2.1. Sapropel nv zvi maddlr..................................................60
III.2.2. Humus nv zvi maddlr......................................................62
III.3. zvi maddlrin neft sras karbohidrogenlr
evrilmsi..............................................................................................64
III.4. Karbohidrogen qazlar..............................................................66
III.4.1. Karbohidrogen qazlarnn kimyvi trkibi..........................68
III.4.2. Karbohidrogen qazlarnn fiziki xasslri............................72
III.5. Kondensat haqqnda mumi mlumat.....................................75
III.6. Qazhidratlar..............................................................................76
III.7. Neft haqqnda mumi mlumat................................................77
III.7.1. Neftin fiziki xasslri.............................................................77
III.7.2. Neftin kimyvi v qrup trkibi.............................................83
III.8. Slb bitumlar (naftidlr)...........................................................91
IV Fsil Neftli-qazl formasiyalar.....................................................95
IV.1. Regional neftli-qazl komplekslr...........................................97
IV.2. Regional neftli-qazl komplekslrin trkib hisslri............104
IV.2.1. Neftana v neftqaztrdn qatlar........................................104
IV.2.2.- Neftqaztoplayan (kollektor) sxurlar..................................113
IV.2.3. Neftqazmhafizedn v ya qeyri-keirici sxurlar.........136
V Fsil Tbii rezervuarlar v tllr...............................................145
V.1. Kollektor v qeyri-keirici sxurlarn km qatnda

3
 formalamasnn litoloji v paleocorafi xsusiyytlri...........145
V.2. Tbii rezervuarlarn tsnifat...................................................145
V.3. Tllr v onlarn tsnifat.......................................................146
V.4. Tbii rezervuarlarn termobarik xsusiyytlri.....................150
V. 4.1. Lay tzyiqi...........................................................................154
V.4.2. Temperatur...........................................................................164
V.5. Neft v qaz yataqlarnn parametrlri.....................................166
VI Fsil Miqrasiya haqqnda mumi mlumat..............................171
VI.1. Karbohidrogenlrin emiqrasiyas v miqrasiyas................174
VI.2. Kollektor v neftana sxurlarn km
qatnda yerlm xsusiyytlri........................................................175
VI.3. Karbohidrogenlrin neftana komplekslrdn
kollektorlara ilkin miqrasiyas (emiqrasiyas)..................................177
VI.4. Karbohidrogenlrin trm (tkrar) miqrasiyas.................182
VI.6. - Neft v qazn miqrasiyasnn nvlri.....................................193
VI.7. Karbohidrogenlrin miqrasiyasnn istiqamti v
hrkt yollar....................................................................................197
VII Fsil Neft v qaz yataqlarnn formalamas...........................200
VII.1. Neft v qaz yataqlarnn formalamasnda
geoloji amillrin rolu..........................................................................201
VII.2. Neft-qaz yataqlarnn formalamasnn mumi sxemi.......206
VII.3. Neft v qaz yataqlarnn formalamasnda ya,
srt v mddt...................................................................................209
VII Fsil Neft v qaz yataqlarnn dalmas..................................213
IX Fsil Karbohidrogen ymlar...................................................216
IX.1. Neftli-qazl razilrin rayonladrlmas.................................217
IX. 3. Sedimentasiya hvzlrinin neft-geoloji
rayonladrlmas.................................................................................220
IX.4. Neft-qaz ymlarnn tsnifat...............................................225
IX.4.1. Neftli-qazl zonalar..............................................................227
IX.4.2. Neft-qaz yataqlar................................................................231
IX.4.3. Frdi neft-qaz yataqlar.......................................................249
IX.5. Azrbaycann frdi neft-qaz yataqlarnn stratiqrafik,
geostruktur v aquli zonall...........................................................265
dbiyyat............................................................................................268

4
Bu drslik Azrbaycannn grkmli alimi, akademik fat Frhad olu
Mehdiyevin unudulmaz xatirsin hsr olunur

(SEKL VAR)
Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn hqiqi zv, akademik fat
Frhad olu Mehdiyev neft v qaz yataqlarnn geologiyas elmini inkiaf
etdirn aparc alim, gzl pedaqoq, bacarql tkilat v air qlbli bir
insan idi. Onun pedaqoji faliyytinin bir hisssi Azrbaycan Neft v Kimya
nstitutunun (indiki Azrbaycan Dvlt Neft Akademiyas) geoloji-kfiyyat
fakltsi il bal olub. fat mllim neft-qaz geologiyas elminin
problemli msllrini ox drindn duyan, yrnn v bu sahd z szn
deyn tdqiqatlardan idi. fat mllim z pedaqoji faliyytind hmin
problemli msllri olduqca maraql v aydn kild tlblrin atdra
bilirdi. fat mllimin neftin drinlik-biogen yolla ml glmsi
nzriyysinin ilnib tkmilldirilmsind xsusi xidmtlri olub. O, neftin
mnyin aid msllri tlblr el sad v aydn kild atdrrd ki,
onlar bu mhazirlri hvsl dinlyirdilr. lbtt, bu, ilk nvbd fat
mllimin drin biliyindn, ustadlndan v byk natiqlik qabiliyytindn
irli glirdi. Ham .Mehdiyevin gzl, vzedilmz mhaziri olduunu
sylyirdi. O, mhazirni tmkinl v ox aydn kild izah edrk
yazdrard. fat mllimin mhazirlrind ninki tlblr, aspirantlar v
htta mllimlr d byk hvsl itirak edrdilr. Auditoriyada sakitlik
hkm srrdi. Yalnz mhazirinin ssi eidilrdi. Mhazir vaxt
.Mehdiyev tkc neft-qaz geologiyasnn saslarna dair problemlri deyil,
yeri gldikc, bu problemlri douran sbblri d izah edirdi. O, ox drin
v hrtrfli hazrla malik alim v pedaqoq idi.

5
 fat mllim ox geni qlbli, mdrik insan idi. Onun zahiri grkmi
hmi ox sliqli olmaqla brabr, yksk intellektuallq v nuranilik
tcssm idi. Xeyirxah bir insan kimi o, hmi alard ki, insanlara
yaxlq etsin. Onun sbi halda olduunu grmmidik, adtn astadan v
tmkinl danard. Kafedraya gln kimi mkdalarla salamlaar v
kabinetin kerdi. mkdalarda olan xrda atmamazlqlara hmiyyt
vermzdi. Kafedrann iclaslar igzar raitd ker v xo hval-rhiyy il
yekunlaard.
Bir df kafedrada namizdlik dissertasiyasnm mzakirsi gedirdi.
in keyfiyytli olmana baxmayaraq, mzakir bir qdr solun keirdi.
Lakin, fat mllimin xndan sonra mkdalar da rkl x etmy
baladlar. Sonra hmin i sas mdafid ox mvffqiyytl kedi.
Professor H.M.Hseynovun xatirlrindn: fat mllimin mniml
he vaxt aq shbti olmamd. Amma hr df bizim kafedraya glnd
(onda o, kafedra mdiri ilmirdi, yalnz mhazir aparrd) hal-hvalmz
soruard. Nvbti df o kafedraya glnd ona yaxnladm v dedim ki,
istyirm doktorluq iimi gtirm, baxasnz. Onun znd tbssm aq-
aydn grdm. Hkmn by gtir, baxarq - dedi. fat mllim iimin
mzakirsind xsn z itirak etdi v mnim doktorluq iimin opponenti
olmasna razlq verdi.fat mllimin 60 illik yubileyind kafedrann
btn mkdalar itirak edirdi. Ona 60 nvandan tbriklr glmidi. Sonra
Geologiya nstitutunda onun 70 illik yubileyini gedib otanda tbrik edib,
xeyli shbt etdik. Biz onun hrsind hyatnn 60-c v 70-ci illri
arasnda demk olar ki, bir frq grmdik. 70 illik yubileyind o, zn biz
tutub dedi ki, mn 80 illiyimi d qeyd edcym. Sonra n olacaq bilmirm.
Dorudan da bel oldu. 80 illiyi d oldu. Lakin tssf ki, 85 illik yubileyini
gr bilmdi.
fat mllim szn hqiqi mnasnda ziyal idi. Akademik fat
Frhad olu Mehdiyev bizim yaddamzda bel qalb.
Akademik .F.Mehdiyev haqqnda xatirlrimizi ulu ndrimiz Heydr
liyevin onun haqqnda dediyi szlrl bitiririk. Akademik fat
Mehdiyev byk alim, byk ziyal, byk xsiyyt olmaqla yana, hm d
yax kii idi. O zamanlar yax kii olmaq ox tin idi.

Mlliflrdn

6
 I FSL

NEFT SNAYESNN NKAFI TARXNDN

Neftin ox zaman qara qzl adlandrlmas onun insan hya-

tnda byk hmiyyt ksb etmsindn xbr verir.
nsanlarda neft maraq qdim zamanlardan mlumdur. ntiq
dvrlrd neftdn tbabtd, tikinti ilrind, hrbd v mitd
mxtlif mqsdlr n istifad edilirdi. Buna misal olaraq
Azrbaycanda, Misird, ind v baqa lklrd neftin hasil edilib
mxtlif mqsdlr n istifadsini gstrmk olar. Bu baxmdan qdim
Misird neft mlhm maddlrin lav edilirdi. Neftin anmasndan
yaranan qat qtranl madd- asfalt 5 min il bundan vvl Babil (Vavilon)
qllsinin tikilmsind, Frat ay vadisind bndlrin qurulmasnda
istifad edilirdi.
Yunanlarn mhariblrd istifad etdiklri yunan odu-nun
trkibi uzun mddt sirr olaraq qalrd. Yalnz XII srd misir alimlri
onun sasn neft tkil etdiyini, lav kimi is kkrd v oradan istifad
edildiyini myyn etdilr.
Lakin neft hr yerd eyni cr qiymtlndirilmirdi. 1840-c ild
Baknn rus qubernatoru Bak neftinin nmunlrini Peterburq
akademiyasna gndrib onun snaye mqsdlr n yararl olmasn
tyin etmyi xahi edirdi. Xahiin cavab ox ibrtamiz idi : Bu pis iyli
madd yalnz arabalarn tkrlrini yalamaa yarayr.
Azrbaycanda neftin tarixin gldikd qeyd etmk lazmdr ki, hl
334 - 331 il bizim eradan wl Makedoniyal skndrin tarixilri burada
srkrdnin adrnn ya vzin neft lampas il iqlandrlrdn
yazrdlar. Ya lampasndan frqli olaraq neft lampas daha yax
iqlandrr v az his verir.
Nizami Gncvi ( 1141 - 1209 ) Naftalan neftinin malicvi
hmiyyt dadn yazrd. XIII srd rb tarixisi Mhmmd bn
Nsib Bakrani z kitabnda Balaxanda quyular vasitsil neftin hasil
edilmsini qeyd edirdi. XIII srin birinci yarsnda is mhur italiyan
syyah Marko Polo neftin Bakdan Yaxn rq ixrac olunduunu
yazrd. Deyilnlrl bal qeyd etmk lazmdr ki, 1825-ci ild
Azrbaycanda 125 l quyusundan neft hasil edilirdi v illik hasilat 3200
t. tkil edirdi. Quyularn 82-si Balaxanda, 22-si Bibi- Heybtd, 16-s
Suraxanda, 5-i is Binqdid yerlirdi.

7
 Bu dvrd Azrbaycann neft ustalar da onun srhdlrindn
uzaqlarda hrt qazanmdlar. Bununla bal tarixi qaynaqlardan
mlumdur ki, 1833- c ild Qara dniz Kazak komandanl Bakya
mktubla mracit edrk xahi edirdi ki, Taman yarmadasnda neft
axtarnn v l il neft quyularnn qazlb tikilmsini tkil etmk n
ora Bakdan bir ne neft ustas gndrilsin. Taman yarmadasna Hac
Nbi Yusif v Yaar mirbyov adl ustalar gndrilmidi v onlar
Kubanda neft tapb, hasilatn tmin etmidilr. Bununla laqdar Kazak
qounlar komandan Bak ustalarn gm medalla tltif etmidi. O
vaxtdan uzun mddt sonra, da Taman yarmadasnda neft axtar v
hasilat mhz azrbaycan ustalarnn ttbiq etdiklri sul il aparlrd.
Bu dvrd Bakda 1837-ci ild Voskoboynikov trfindn daha
tkmillmi sul il tbii neftdn a neft almaq cn tcrblr
aparlmdr. 1848-ci ild AB-dan 11 il vvl Bibi-Heybtd texnik
F.A.Semyonov trfindn dnyada ilk df olaraq snaye sulu il ilk
neft quyusu qazlmdr.
1859-cu ild Suraxanda atprstlr mbdi yannda a neft emal
zavodu tikilmidir v faliyyti D..Mendeleyev trfindn idar
olunurdu. 1871-ci ild bir quyudan gnd 700 pud (11,2t) neft alnrd.
1870-ci illrin vvlrind Bakda 47 a neft zavodu faliyyt
gstrirdi. 1899-cu ild is Bakda 100 neft emal zavodu ilyirdi.
Onlarn 88-i a neft, 4- benzin, 5-i ya, 3- is asfalt, qudron istehsal
edirdi.
Neft snayesinin inkiaf tarixin gldikd, qeyd etmk lazmdr ki,
o ilk df XIX srin ortalarnda Azrbaycanda v AB-n Pensilvaniya
tatnda yaranmaa balamdr v srtl inkiaf edirdi. Bel ki, gr
dnyada 1860-c il kimi cmi 2000-dn 5000 t-na qdr neft, onun
yardan oxu Aberonda, hasil edilirdis, artq 1880-ci ild-3,8 mln.t,
1900-c ild is 20 mln.t neft xarlrd v onun da yarsndan oxu -10,6
mln, t Aberonda hasil edilirdi. O dvrd bu hasilat Rusiyann hasil etdiyi
neftin 95%-ni tkil edirdi.
Neftxarmann srtl inkiaf texnikann intensiv inkiaf il bal
idi.
Neftxarma snayesinin inkiafnn birinci mrhlsind - XIX
srin sonuna kimi xarlan neftin sas hisssi a neftin (kerosin) is-
tehsal n istifad olunurdu.

8
 Neft snayesinin inkiafnn ikinci mrhlsi XIX srin sonu - XX
srin ortalarna qdr olan dvr hat edir. Bu dvr daxili yanacaq
mhrriklrinin yaradlmas v srtl inkiaf il sciyylnir. Bu
sbbdn d artq daxili yanacaa, yni benzin, tlbat yaranaraq srtl
artmaa balad. Benzinin sas istehlaks avtonqliyyat, digr yerst
texnika v aviasiya idi. Misal n, mlumdur ki, ikinci dnya
mharibsi mhrriklr mharibsi adlanrd v orada 40 mln.
avtomobil v trtl, 150 min tank, 200 min tyyar itirak edirdi. Onu da
qeyd etmk lazmdr ki, ikinci dnya mharibsi dvrnd SSR
trfindn istifad ediln texnikann yanacann 75%-ni Azrbaycan
tmin edirdi. O mharibd Azrbaycann 600 min oul v qzlar
(halinin txminn 20%-i) itirak edirdi. Onlarn 360 mini qlb
urunda zlrini qurban verdilr.
Neft snayesinin inkiafnn nc mrhlsi neft v qazn baqa
istilik enerjisi mnblri il mqayisd daha yksk effektivliy malik
olmas il laqdar idi. Nefti, hqiqtn d, qatlam enerji hesab et-
mk olar. Cmi 1 sm neft bir vedr suyu 1 C qdr qzdra bilr. Bir
0

vedrlik samovar qaynatmaq n is cmi 100 q neft kifayt edir.

Vahid hcmd olan enerji miqdarna gr neft baqa tbii yanacaqlarla
mqayisd birinci yeri tutur. Bu chtdn neft v qaz enerjisi yalnz
atom enerjisi il mqayis oluna bilr. Buna gr d ksr inkiaf etmi
lklrd istilik enerjisin olan tlabatn yardan oxu mhz neft v qazn
hesabna dnilir. 1975-ci ilin mlumatna gr kemi SSR-d bu
tlbat 44,1 % neft, 23,3 % tbii qaz , 29,5 % da kmr v 3,1 % baqa
istilik enerjisi mnblrinin hesabna dnilirdi. Lakin unutmaq lazm
deyil ki, dahi kimya alim D..Mendeleyev istilik enerjisi almaq n
nefti sobalarda yandrma cinayt sayrd. O, hesab edirdi ki, istilik
sobalarnda nefti yandrmaq, onlarda pul skinazlarn yandrmaa
brabrdir.
Neft snayesinin inkiafnn drdnc mrhlsi ikinci dnya
mharibsindn sonrak illrl laqdardr. Bu mrhl neft v qazn
kimya snayesi n sas xammal olmas il sciyylnir. Hqiqtn d,
neft ninki qatlam enerjidir, o elc d mxtlif kimyvi birlmlr
univermadr. Bir damla neftd 900-dn artq mxtlif mrkkblikd
kimyvi birlmlr v Mendeleyev cdvlin daxil olan kimyvi
elementlrin yardan oxu itirak edir. Xalq tsrrfatnda v mitd
istifad ediln sintetik kauuklar, spirtlr, inaat materiallar, yuyucu
maddlr, herbisidlr, insektisidlr, bir ox

9
baqa maddlr v materiallar tbii neft v qazdan istehsal edilir. Hazrki
dvrd neft v tbii qazdan txminn 3000-n yaxn mxtlif mhsullar
istehsal olunur. Bu sbbdn XX srd neft v qaz hasilat srtl artrd.
Bunu aadak cdvllrd veriln mlumatlardan (cdvl. 1.1, 1.2 v
1.3 ) grmk olar.

SSR zr neft v qaz hasilat

Cdvl 1.1
llr Hasilat
Neft ,mln.t Qaz ,mlrd.m3
1930 18,4
1940 31,1
1950 37,8
1960 148,0
1970 353,0 198,0
1980 603,0 435,0
1985 628,0 630,0
1990 552,0 815,0

Dnyada XX srin ikinci yarsndak onilliklr zr neft hasilat

aadak kimidir:
Cdvl 1.2
llr Neft ,mln.t
1950 520,0
1960 1053,5
1970 2400,0
1979 3225,0
1980 3060,0
1985 2152,0
1990 2800,0
2002 3584,0

10
 Azrbaycanda mstqillik ld edildikdn sonra neft hasilat
aadak kimi olubdur:

llr Neft, mln.t

1999 13,8
2000 14,1
2001 14,5
2002 15,3
2003 15,2
2008 30-dan ox
2009 40
2010 50

1980-ci illrin ortalarnda dnya neft hasilatnn azalmas neft xaran

lklrin tbii srvtlrin daha qnatil yanamas v bir sra lklrd
atom energetikasnn inkiaf il laqdar idi. Lakin buna baxmayaraq, bir
ox inkiaf etmi lklrd mnimsniln enerji miqdar il qalm mineral
srvt ehtiyat arasnda qeyri mtnasiblik mvcuddur v daima artmaqda-
dr.
XX srin ikinci yarsnda dnyada enerjinin istifadsi zr birinci yerd
imali Amerika lklri dururdu. Onlar dnyada hasil olunan enerjinin az
qala yarsn istifad edirdilr. Bunun da ox hisssi AB-n payna drd.
Birlmi Milltlr Tkilatnm mlumatna gr hmin dvrd bir
amerikalnn payna dn enerji 2 Qrbi Almaniya sakininin, 3 isverlinin
yaxud yaponiyalnn, 9 meksikalnn yaxud kubalnn, 16 iliyalnn, 53
hindistanlnn yaxud 1072 Nepal sakinin payna drd. Enerji resurslar
dedikd, yalmz neft, qaz v da kmr nzrd tutulmur, bura elc d yanar
istlr, hidroenergetik v atom enerjilri d daxildir. Lakin XX srin
sonunda dnyann enerji balansnda birinci yeri neft (45%) v karbohidrogen
qazlar (19%) tuturdular. Bzi lklrd bu gstrici 70%, AB-da is 75%
tkil edirdi. AB enerjiy tlb olunan ehtiyacnn 26%-dn oxunu, Fransa
51,5%-ni, Almaniya is 59,8%-ni mdaxil hesabna dyirlr. Yaponiyann
is xammal bazas olmadndan neft v qaza olan tlbatn, demk olar ki,
btvlkd idxal hesabna dyir. Bununla bal Yaponiya enerjiy olan
tlbatnn hmiyytli hisssini atom enerjisi hesabna tmin edir.

11
 Neft v qaz istniln lknin snayesinin varlnn, inkiafnn v
btvlkd iqtisadiyyatnn sas mineral-xammal bazasn tkil edir. Bu
baxmdan hr neft xaran lk n ehtiyatn uzunmrlly byk
hmiyyt ksb edir. Ehtiyatn uzunmrllyn tyin etmk n onun
davamll anlayndan istifad edilir. Sonuncunu tyin etmk n tsdiq
edilmi xarla biln dnya ehtiyatnn illik dnya hasilatna olan nisbti
gtrlr. Lakin bu gstrici btn neftxaran lklr n eyni deyildir.
Misal n, ken srin sonuna olan mlumata sasn o vaxta olan dnya
ehtiyatnn davamll 40 il tkil edirdi. Bu o demk idi ki, gr dnyada
he bir yataq almasayd bel, o vaxta olan ehtiyat mvafiq illik dyimz
hasilatla 40 il atard. Lakin bu gstrici Yaxn v Orta rq lklri n
orta hesabla 50 ildn ox, Kveyt n-100 ildn artq, Meksika n 60 il,
Liviya n 40, ngiltr n 35 il tkil edirdi.
Bununla bel, ksr inkiaf etmi lklrin bu gstricisi ox aa idi
v gr ehtiyatlar artrlmasayd, onlarn hmin dvr olan ehtiyatlar AB
n 11 il, Kanada n 13, Fransa n 8, Almaniya n is 7 il atard.
Yaponiya is bu gstricidn mumiyytl mhrumdur,onun illik neft
hasilat orta hesabla 1-0,51 mln.t. arasnda dyiir. Deyilnlrl laqdar hr
neft xaran lk, ehtiyatn davamll gstricisini lazm sviyyd
saxlamaq n hr hasil ediln 1 t. neft mvafiq olaraq 1,1 t. neft kf
etmlidir. Hazrki dvrd Azrbaycan bu rtin hdsindn glmy
qadirdir. Bel ki, gr 1995-ci ild onun xarla biln neft ehtiyat txminn
700 mln.t. tkil edirdis, yuxarda qeyd edildiyi kimi, 2001-ci il onun
tsdiq olunmu xarla biln neft ehtiyat artq 939 mln. t.-a brabr idi. Bu
gn is hmin gstrici 1000 mln.t.-nu kemidir. Mtfkkirlrdn biri
demidir ki, siyast qatlam iqtisadiyyat demkdir. Bu baxmdan dnya
iqtisadiyyatnn el bir sahsi yoxdur ki, orada neft, qaza yaxud onun
mhsullarna tlbat olmasn. Mhm iqtisadi v hrbi-strateji hmiyyt
ksb edn neft v qaz lklr arasnda mxtlif mnaqilr d sbb olur.
Bununla bal misal n, AB neft v qazla ox zngin olan Yaxn v Orta
rqi z strateji sferasnn maraq dairsi elan etmidir. Grndy kimi, neft
v qaz bu gn hm dnya iqtisadiyyatnda, hm d siyastd, demk olar ki,
eyni hmiyyt ksb edir.
Hazrki dvrd neft ehtiyatlarnn artrlmas n bir sra yollar
mvcuddur. Misal n, amerikan alimi Helbutiy gr

12
dnyada mlum olan 600 knttoplanma hvzlrindn yalnz 400-
mxtlif drcd yrnilmidir, qalan 200- is nefti geoloqlarn
xritsind a lk klinddir. Bu baxmdan Afrika, Alyaska, Cnubi
Amerikann mrkzi rayonlar indiy kimi ox zif yrnilmidir.
Antarktidada tbii neft, qaz nianlrinin mvcud olmasna baxmayaraq,
hazrki vaxta kimi geoloji chtdn slind yrnilmmi bir qitdir.
Htta yax yrnilmi razilrd bel mxtlif ll yeni neft-qaz
ymlarnn almas perspektivi tknmmidir. Bu fikrin inkiafnn
davam, neft v qaz ymlarnn formalamasnn yeni qanunauyun-
luqlarnn yrnilmsi il baldr. Misal n, yeni qlobal tektonika
nzriyysin sasn iri neft v qaz ymlarnn yaranmas litosfer plitlrin
kemi konvergent (subduksiya) srhdlr, yni daqars kkliklrin
formalad sahlrl laqdardr. Hazrki dvrd kf edilmi neft v qaz
ehtiyatlarnn 75%- qdri mhz hmin daqars kkliklrd, yaxud
onlarla yana olan platforma yamaclarnda yerlirlr. Misal n, imali
Amerika v Sakit okean litosfer plitlrin toqqumas nticsind yaranm
Qayal dalarn rtk zonalarmda Kordilyerqars kklikd ox geni neft
v qaz toplanma zonas kf edilmidir. Amerikan geoloqlar hesab edirlr
ki, Qayal dalar altnda basdrlm neft v qaz ymlar he d Alyaskann
nhng neft v qaz ymlarndan kiik deyil.
Dnya neft ehtiyatlarnn artrlmas yollarndan biri d daha drind
yatan mhsuldar v ya perspektivli horizontlarn mnimsnilmsidir.
yrnilmi ksr neftli-qazl hvzlrd qazma vasitsi il sasn 3-4 km
drinlikd yatan sxur komplekslri nisbtn yax yrnilmidir. Bu
sbbdn d hazrki dvr kimi akar edilmi karbohidrogen ehtiyatlarndan
neftin 90%-i, qazn is 82%-i 4 km- qdr olan drinliklrd myyn
edilmidir. Dnyada alm 43000- yaxn neft v qaz yataqlarndan yalnz
1000- dn bir qdr art 4,5-8 km drinlikd yerlir.
Ehtiyatn artrlmasnn baqa bir yolu da mhsuldar laylarn neftverm
msalnn artrlmasdr. Neftxarma snayesinin masir dvr n
neftxarma msalnn orta qiymti 0,35-0,45 arasnda dyiir. Bu msaln
orta qiymtinin htta 0,01 qdr artrlmas dnyada bir ne nhng neft,
qaz yataqlarnn almasna brabrdir.

13
 Bitumlu qumdalarnn v ar neftlrin xalq tsrrfatnda istifadsi
d, dnya neft ehtiyatnn artrlmasnda byk rol oynaya bilr.
Mtxssislr hesab edirlr ki, neftli (bitumlu) qumdalarnn v yanar
istlrin mumdnya ehtiyat 800 mlrd.t.-dan artqdr, o cmldn, hasil
edil bilni 125 mlrd.t. tkil edir.
Byk neft ehtiyatlar Dnya okeannn elf v qit yamac
akvatoriyalar il laqdardr.
Amerika alimi Helbutiy gr dnyann neftli-qazl razilrinin mumi
sahsi 77,64 mln.km2 tkil edir v onun 26,4 mln. km2-i okean
akvatoriyalarnn payna dr. Hazrki dvrd neft v qaz Fars, Meksika v
Marakaib krfzlrindn Xzr, Qara, Aralq v imal dnizlrindn,
Atlantik okeanndan, Afrikann, Hindistann, Avstraliyann, Hindinin v
ndoneziyann sahilyan akvatoriyalarndan hasil edilir. Dnya okean
elfind 2000-dn artq neft v qaz yata kf edilmidir. Ken srin
sonuna Dnya okeannn neft ehtiyat 40 mlrd.t., qaz ehtiyat is 20
trln.m3- dn ox qiymtlndirilmidir. Azrbaycan alimlrinin mlumatna
gr Cnubi Xzrin Azrbaycan blmsinin neft ehtiyat 8 mlrd.t., qaz
ehtiyat is 13 trln.m3 tkil edir. Bu baxmdan hazrda Azrbaycanda hasil
ediln neftin 90%-dn oxu dniz yataqlarndan alnr. Briti Petrolium (BP)
irktinin 2001-ci il olan mlumatna sasn tsdiq olunmu dnya neft
ehtiyat 142303 mln.t., qaz ehtiyat is 150190 mlrd.m3 tkil edirdi.
Neft v qazn stratiqrafik ksili v geostrukturlar zr paylanmas
cdvl 1.4 v 1.5-d verilmidir. (2000-ci il qdr olan mlumat).

Cdvl 1.4

Stratiqrafik ksili zr Neft Karbohidrogen qaz

Faizle Faizle
Paleogen-Neogen 25,4 11,8
Mezozoy:
Tbair 39,2 45,5
Yura 28,5 4,0
Trias 0,1 12,9
Cmi mezozoy zr: 67,8 62,4
Paleozoy:
st paleozoy 3,7 0,5
Alt paleozoy 3,1 25,3
Cmi paleozoy zr: 6,8 25,8
Cmi: 100 100

14
 Cdvl 1.5
Platforma Mthrrik sahlr

Geostruktur Neft, % Qaz, % Geostruktur Neft, % Qaz, %

elementlr elementlr
Qalxmlarda 43,0 26,5 Da qars 17,0 8,5
kkliklrd
Platforma 31,0 56,2 Da qars 9,0 8,8
nv kk- kkliklrd
liklrd
Cmi: 74,0 82,7 Cmi: 26,0 17,3

Neft v qazn ilkin xarla biln ehtiyatnn mxtlif nv tllrd

(kollektorlarda) paylanmas cdvl 1.6-da verilmidir.

Cdvl 1.6

Tllrin nvlri Dnya karbohidrogen ehtiyatnn yerlmsi,

%-l
Neft Qaz
1. Struktur 64* 76
2. Litoloiji v stratiq- 36 24
rafik
*
- (mlumatlar txminidir)

Drinliklr zr neftin v karbohidrogen qazlarnn ehtiyatlarnn paylanmas

cdvl 1.7-d verilmidir.

Cdvl 1.7

Drinlik, m Ehtiyat, %-l

Neft Qaz
500 m qdr 0,4 -
500-1000 6,0 5,6
1000-2000 50,0 52,0
2000-3000 36,0 32,0
3000-4000 7,0 10,0
4000 0,6 0,4

15
 II FSL
TB YANAR FAYDALI QAZINTILAR
Tbii yanar faydal qazntlara neft sras karbohidrogenbr, onlarn
trmlri, yanar karbohidrogen qazlar v digr kaustobiolitlr aid edilir.
Mlumdur ki, tbii yanar faydal qazntlar geoloji dbiyyatda bitum
adlanr. Mxtlif tdqiqatlar bitum terminini mxtlif mnada ildirlr:
genetik, fiziki-kimyvi, bzn is htta texniki. Neft geologiyasnda bitum
dedikd, neft mnli tbii maddlr baa dlr. Rus tdqiqats B.Mu-
ratov neftl genetik laqdar olan maddlri naftidlr, A.Kartsev is birbaa
neftl laqdr olan bitumlar neft bitumlar, neftl laqdar olan digr zvi
maddlri is neft sras kaustobiolitlr adlandrmdr. Bzi tdqiqatlar
kaustobiolit (yunanca yanar zvi da) terminin daha geni mna
verrk, bura btn tbii yanar zvi mnli maddlri aid edirlr.
Kaustobiolitlrin aadak nvlri seilir:
-bitum (neft) sras kaustobiolitlr,
-humus sras kaustobiolitlr,
-liptobiolit sras kaustobiolitlr.
Bitum sras kaustobiolitlr karbohidrogen qazlar, neftlr, malta,
asfaltlar, asfaltitlr, ozokerit, bitumoidlr v s. daxildir.
Humus sras kaustobiolitlr torf, qonur kmr, da kmr v antrasit
aid edilir. Bu nv faydal qazntlarn ml glmsi bilavasit bitki (flora)
mnli zvi maddlrl laqdardr.
Liptobiolitlr is bzi bitki mnli zvi maddlr aiddir, misal n,
qtran, sterin, khraba v s.

16
 II.1. Neft v karbohidrogen qazlarnn mnyi

II. 1.1. Neft v karbohidrogen qazlarnn mnyinin elmi v tcrbi

hmiyyti

Neft v karbohidrogen qazlarnn mnyi ox aktual msldir v

indiy kimi mbahislidir. Onun yrnilmsinin byk elmi v tcrbi
hmiyyti vardr.
Bu v ya digr faydal qazntnn mnyi (ml glmsi) mslsi
mahiyyt etibari il elmi problem olaraq qalr. .M.Qubkin yazrd ki, neftin
mnyi haqqnda elmi msllrin dzgn hlli yer qabnda ba vern bir
sra proseslr haqqnda hqiqi tsvvr yarada bilr.
mumiyytl, neft v karbohidrogen qazlarnn mnyi il laqdar
olan elmi v tcrbi problemlri dzgn aydnladrmaq n yer qabnda
uzun geoloji zaman rzind davam edn bir sra mrkkb proseslri
kompleks kild (geoloji, kimyvi, fziki v bioloji baxmdan) yrnmk
lazmdr.
Faydal qazmtlarn ml glm raitlri haqqnda tam tsvvr
malik olmadan onlarn elmi saslandrlm axtarn aparmaq mmkn
deyildir.
Tbitd neftin ml glmsinin dzgn izah ninki tkc elmi-
nzri, hminin, birinci drcli tcrbi hmiyyt malikdir. Yalnz neft v
qazn ml glmsi haqqnda dzgn tsvvr malik olduumuz halda biz
yer qabnda onun yataqlarnn nec yaranmas haqqnda fikir yrd
bilrik.
Mlumdur ki, faydal qaznt yataqlar akar edildikdn sonra onlarn
kfiyyatna v daha sonra istismarna balanlr. Yer qabnda faydal
qazntlarn yatma raitlri mlum olduqda onlarn kfyyatn, sonra is
ilnmsini dzgn tkil etmk mmkndr. Faydal qazntlarn mnyini
bilmdn, onlarn yatma raitini tsvvr etmk tindir.
Faydal qazntlarn mnyinin yrnilmsi mrkkb xsusiyyt
dadndan, ox zaman z hllini tam, yaxud dz tapa bilmir.

17
 Neft v qazn ml glmsinin yrnilmsinin elmi hmiyyti ondan
ibartdir ki, bu mslnin dzgn hlli il yer qabnda neft yataqlarnn
harada v nec yaranmas haqqnda dzgn anlay ld edilir, tbitd ba
vern hadislrin mumi qanunauyunluqlar aydnladrlr. Mslnin
tcrbi hmiyyti is, neft v qaz yataqlarnn axtar, kfiyyat, smrli
ilnmsi v istismar ilrinin elmi chtdn dzgn istiqamtlndirilmsi
il sx laqdardr.
Neft v qazn ml glmsini dzgn izah etmk n ilk nvbd
aadak msllri aydnladrmaq lazmdr:
-neftin ml glmsi n zruri olan neftmlgtirn maddlrin
tbitini;
-bu maddlrin toplanmas v dyimsinin kimyvi, fziki, geoloji,
paleocorafi, bioloji v s. raitini;
-neftmlgtirn maddlrin neft evrilmsi n ona tsir edn
amillrin v prosesin davam etmsini;
-ml glmi karbohidrogenlrin neftqazmlgtirn sxurlardan
kollektor sxurlara kemsin (miqrasiya etmsin) tsir edn amillri,
onlarn struktur, litoloji v baqa nv tllrd toplanmasnn v s.
Neft v qazn mnyi problemi bu gn kimi tam aydnla-
drlmamdr. Bu problem haqqnda mxtlif tdqiqat v nzriyylr
mvcuddur. Bunlar sasn qrupa ayrlr: neft v karbohidrogen qazlarnn
qeyri-zvi (abiogen), zvi (biogen) v zvi-qeyri-zvi (drinlik-biogen)
mnli nzriyylri.

II.1.2. Neft v karbohidrogen qazlarnn qeyri-zvi (abiogen)

mnin aid nzriyylri

Neft v karbohidrogen qazlarnn qeyri-zvi mnin aid

nzriyylri aadaklardr:
1)Neft v qazn ml glmsi haqqnda karbid nzriyysi;
2)Neft v qazn ml glmsi haqqnda vulkanogen nzriyy;
3)Neft v qazn ml glmsi haqqnda kosmik nzriyy.
Neft v qazn ml glmsi haqqnda karbid nzriyysi.
Bu nzriyyni 1877-ci ild byk rus kimyas D.l.Mendeleyev irli
srmdr. Hmin nzriyyy gr tektonik proseslr nticsind yer
qabnda mxtlif drinlikli tektonik qrlmalar yaranr. Bu qrlmalarla
yerst sular (dnizlrin, gllrin sular, axar sular v s.) yerin drinliklrin
szr v yksk temperatur raitind dyimir

18
v digr metallarn karbidlrin tsir edir. D..Mendeleyev gr bu tsir
nticsind mxtlif karbohidrogen birlmlri ml glir:

2 FeC + 3 H2O Fe2O3 + C2H6

3 FeC + 4H2O Fe3O4 + C3H8

A14C3 +12 H2O 4 A1(OH)3 +3CH4

ml glmi karbohidrogenlr qaz halnda olduundan hmin
qrlmalar vasitsil yer qabnn yuxar qatlarna qalxaraq, lverili rait
olduqda toplanr v neft-qaz ymlar ml gtirirlr. Bu prosesd
karbohidrogenlrin st qatlara hrkt etmsi n sas amil onlarn yksk
tzyiqli buxar halnda olmasdr. Karbid nzriyysin lav olaraq
karbohidrogenlrin qeyri-zvi sintezini izah etmk n 250 C temperatur
raitind ba vern Fier-Trop reaksiyas da tklif olunur:
CO2 + 4H2 CH4 + 2H2O
CO + 3H2 H2O + CH4
Hmin nzriyyy gr neft ninki kemi geoloji dvrlrd, htta
hazrda da bu yol il ml glir.
Neftin mnyi haqqnda karbid nzriyysi kimyvi nqteyi nzrdn
yax ilnib hazrlanmdr. Lakin bu nzriyy, geoloqlar trfindn ox
dzgn olaraq kskin etiraza sbb olmudur. Bel ki, bu nzriyynin
trfdarlar yerin byk drinliklrin gedib atan sular konkret olaraq izah
ed bilmmilr. Drin qatlarda sxurlarn fiziki vziyyti, hminin,
drinlikdn asl olaraq lay tzyiqinin artmas suyun drin qatlara szma
ehtimalna bh yaradr. Bundan baqa D..Mendeleyevin sxemi sasnda
laboratoriya raitind alnan neftbnzr maddlr optik xasslr v azot
birlmlrin malik olmamalar il tbii neftdn tamamil frqlnirlr.
Neft v qazn ml glmsi haqqnda vulkanogen nzriyy
(N.A.Kudryavtsev gr). Bu nzriyy karbohidrogenlrin snm v fal
vulkanlarn kklrind yerln maqma ocaqlarnda olmas il saslandrlr.
Hmin nzriyyy gr, maqmadan ayrlan qaz v buxarlarda olan
karbohidrogenlr yer qabnn st

19
qatlarnda kondens olunaraq, boluq v atlarda ylr. Maye halnda olan
maqma yuxar qalxdqda, bitumlu sxurlar (da kmr, yanar istlri v s.)
yarb keir v onlarn distill mhsullarnn yaranmasma sbb olur.
Nzriyynin trfdarlar bzi pskrm mnli sxurlarda neft ymlarnn
mvcud olmasn sas gtrrlr. Hqiqtn d Etna (taliya) v Krakatau
(Havay arxipelaq) vulkanlarnn pskrm mhsullarnda maye neft
nianlrin rast glinmidir. Mrkzi And dalarnda yerln Tolima v
Yeni Zellandiyadak Eqmont vulkanlarnn pskrm mhsullarnda daha
ox neft nianlri mahid edilmidir.
Myyn edilmidir ki, maqmann trkibind CH3, CH2, CH, H
radikallar itirak edirlr. Maqma yer sthin doru qalxdqda, tzyiq v
temperaturun azalmas raitind srbst radikallar birlrk
karbohidrogenlr ml gtirirlr:

CH2+ H2 CH4
CH4+CH4 C2H6 + H2

Bu sxem zr ml glmi karbohidrogenlr sonradan, kollektor sxurlara

miqrasiya edrk, neft ymlarn ml gtirirlr.
Neft v qazn ml glmsi haqqnda kosmik nzriyy
(V.A.Sokolova gr). Neftin kosmik mnli olmasn ilk df 1892-ci ild
rus geoloqu V.A.Sokolov irli srmdr.
Spektral analiz sullarndan istifad edrk kosmik cisimlrin bir
oxunda hidrogen v karbon birlmlrinin mvcud olmas sbut
edilmidir. Yupiter, Saturn, Neptun v digr planetlrd metan qaz v baqa
karbohidrogenlr myyn edilmidir. Meteoritlrd is bitumlar v amin
turular taplmdr.
Misal n, spektral mahidlr gstrir ki, nhng syyarlrin
Yupiter, Saturn v elc d Uran v Neptunun atmosferi metandan ibartdir,
Yupiter v Saturunun atmosferind is metandan lav ammoniak da itirak
edir. Spinrad v L.Treftonun (1964) mlumatlarna gr Yupiterin buludst
atmosferind txminn 60% hidrogen, 36% helium, 3% neon v 1% metan
il ammoniak itirak edirlr. Bununla bel nisbtn soyuq ulduzlarn
spektrlrind CH, CN mahid edilir. Ulduzlararas mkan dolduran qaz-
toz mhitind d CH v CN radikallar kf edilmidir, kometlrd is CN,
CH, OH, NH, NH2, CO v N2 molekullarnn

20
olmas myyn edilmidir. Bununla bal Orgey meteoritinin mineral
dnciklrind itirak edn qazlarn tdqiqi gstrdi ki, onlarn trkibind H2,
CH4, N2, C3H8, C4H8, C6H5, CH3, C6H6, C2H5, C6H4 (CH3)2, C6H5 (CH3)2,
C6H4 (C2H5)2 v s. maddlr itirak edirlr. Bu mlumatlar 1965-ci ild
Moskvada Kimyalarn Beynlxalq konqresind X.Studper, R.Xayants v
E.Anders trfindn tqdim edilmidi. Bununla bel xondrit nv
meteoritlrin yrnilmsi nticsind myyn edilmidir ki, onlarn
trkibind yalar, neytral v tur qtranlar, elc d, humin komponentlr
mvcuddur.
V.A.Sokolov da yksk temperaturda hidrogenin karbon v dm
qazlarna tsiri nticsind karbohidrogenlrin alnmasn Fier-Trop
reaksiyas kimi tklif etmidir.
V.A.Sokolov, yuxarda gstrilnlr saslanaraq, yer krsi hl yanar
maye halnda olduu zaman onun qaz rtynd karbohidrogenlrin
mvcud olmas fikrin glmidir. Hmin karbohidrogenlr oradan yanar
maqmaya daxil olmudur. Sonralar soyuyan maqma yenidn karbohid-
rogenlri zndn xaric etmidir. Karbohidrogenlr yer qabnda ml
gln yarlmalar vasitsil onun st hisssin hrkt etmi v kondens
olunaraq, karbohidrogen yataqlarn yaratmlar.
Venera planeti zr d maraql mlumatlar alnmdr:
Venerann sthind temperatur 280 C, tzyiq is 15-22 atm tkil edir.
Onun atmosferi sasn aadak trkib malikdir :

CO2 - 90 -95 %
O2-0,4%
H2O -1,6%

Neftin abiogen mnyi haqqnda nzriyynin trfdarlar son dvrd

d onu inkiaf etdirmy alrlar (N.A.Kudryavtsev, V.B.Porfiryev,
P.N.Kropotkin, E.Mak-Dermot, F.Xoyl, v b.).
Neftin qeyri-zvi mnin aid nzriyynin bzi sas mddalar
aadaklardan ibartdir:
- Neftin qeyri-zvi mni haqqnda nzriyy el mlumatlara
saslanr ki, onlarn yoxlanlmasna hl d ehtiyac vardr. Bel ki, htta
maqmann znd d karbohidrogenlrin mlglm prosesin
baxlmamdr. V.B.Porfiryev qeyd edir ki, karbohidrogenlr,

21
maqmada dyiikliy mruz qalmayaraq, ox qzm halda mantiyann
tavanna doru hrkt edirlr.
V.B.Porfiryev astronom F.Xoylun tdqiqatlarna saslanaraq, Ve-
nerada karbohidrogenlrdn ibart dnizlrin mvcud olduunu qeyd edir.
- Neftin qeyri-zvi mnli nzriyysinin sbutlarndan biri kimi
N.A.Kudryavtsev neft v ya onun tzahrlrinin maqmatik v metamorfik
sxurlarda mvcudluunu sas gtirir. Hal-hazrda maqmatik v metamorfik
sxurlarla laqdar 30-a yaxn lkd neft v qaz hasil edilir. Buna misal
olaraq Rusiyan, Vyetnam, Qrbi Avropan, Venesuelan, AB- v s.
gstrmk olar.
-Kimyvi laboratoriyalarda qeyri-zvi yol il karbohidrogenlrin
mmkn sintezi il onlarn tbitd ml glmsi bir-birin uyun glmir.
 Neft v karbohidrogen qazlarnn abiogen mnin dair
masir tdqiqatlar
Neft v karbohidrogen qazlarnn abiogen mnin aid nzriyynin
trfdarlar son zamanlar yenidn onu saslandrmaa balamlar. Onlardan
AB-da E.Mak-Dermot (1939), R.Robinson (1963), kemi SSR-d is
N.A.Kudryavtsev, P.N.Kropotkin, V.B.Porfiryev v b. tdqiqatlar
gstrmk olar. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, bu nzriyynin trfdarlar z
fikirlrini tsdiq etmk n maqmatik v metamorfik sxurlarda rast gln
neft v qaz ymlarn ld sas tuturlar. Bununla laqdar olaraq, yer
qabnm ayr-ayr sahlrind kristallik (qrqlq) bnvrd maqmatik v
metamorfik sxurlarda rast gln mxtlif nv v mxtlif ll neft-qaz
ymlar hrtrfli yrnilmidir.
N.A.Kudryavtsev v baqalarnn da tdqiqatlarnda neft v qazn
qeyri-zvi yolla yaranmas haqqnda mxtlif dlillr irli srlmdr.
Lakin bunlarn ksryiyyti kifayt qdr sasl olmadndan tdqiqatlar
trfindn birmnal qbul edilmirdi.
F.M.Van Tayl v R.Maklaren (1932) gstrmilr ki, Kolorado
tatnda (AB) kristallik sxurlardak neft yataqlar hmin sxurlarla
tmasda olan km sxur qat il laqdardr.
V.Blekborn (1935) Xilbi (Texas tat) yatan tsvir edrkn gs-
trmidir ki, neft msamli serpentinit tipli maqmatik sxurlarda yayl-
mdr. Onun fikrinc neft serpentinitlr onu rtn km sxur forma-
siyasndan daxil olmudur.
Misal n, .Bi (1948) gstrir ki, Edison yatanda (AB)
maqmatik v metamorfik sxurlarn atlarnda yerln neft avtoxton
olmayb, onlar transqressiv rtn Miosen yal istlrd toplanan zvi
maddlrd ml glrk, hmin sxurlara miqrasiya etmidir. Yni
nefttrdn ana madd Miosen yal istlr hesab edilir.
R..Uolters (1953) Kanzas tatnda (AB) bnvr sxurlarnda
yaylan nefti onlar rtn v neft trd biln maddlrl zngin olan
Pensilvaniya yal istlr v hngda il laqlndirir.
Grndy kimi, Amerika tdqiqatlarnn bir qismi maqmatik v
metamorfik sxurlarda rast gln neft yataqlarn, zvi maddlrl zngin
olan v onlar rtn km sxurlarla laqlndirirlr. Onlar neft v qazn
maqmatik v metamorfik sxurlarda ml glmsini tam inkar edirlr.
Neftin qeyri-zvi mnin aid nzriyynin trfdarlar 1951-ci ild
yeni tdqiqatlarla x etmy baladlar. Bel tdqiqatlardan biri d
yuxarda istinad etdiyimiz N.A.Kudryavtsev idi . O gstrirdi ki, neft
drinlikd yerln maqmatik ocaqlarla genetik laqdardr. Maqma
soyuduu zaman ondan ayrlan karbohidrogen radikallar (CH, CH2, CH3)
srbst hidrogenl birlrk polimerlib, mxtlif karbohidrogenlr ml
gtirirlr.
N.A.Kudryavtsevin ardnca, vvllr zvi nzriyynin trfdarlar
olan, V.B.Porfiryev, P.N.Kropotkin, Z.L.Maymin, V.A.Qorin,D..Vdrin,
E.B.ekalyuk, Q.N.Dolenko, S..Subbotin, .V.Qrinberq v b. neftin abiogen
yolla ml glm nzriyysini inkiaf etdirmy baladlar.
V.B.Porfiryev gr neft Yerin drinliyindn yer qabna karbo-
hidrogen radikallar v aamolekulyar birlmlr klind deyil, yk-
skmolekulyar birlmlrdn ibart tbii neft v asfaltl-qtranl kom-
pleks xas olan btn xsusiyytlri il glib atr (daxil olur). Flidlr
yksk drcd qzdrlm halda laylarda hidravlik paralanma effekti
yarada biln v su il tutulmu msamli laylara daxil olma tmin edn
ox yksk tzyiq altnda drinlik yarlmalar il qalxrlar. V.B.Porfiryevin
fikrinc btn neft yataqlar bu yolla ml glmidir. Lakin miqrasiyadan
vvl neftin hans drinliklrd yerldiyi aydnladrlmr. Yalniz o
bhsizdir ki, neft qabalt zonalarda yerlir. Neftin ox yksk tzyiq v
1000 C temperatur raitind qala bilmsin aid fkirlr yalnz mlahiz
xsusiyytinddir. V.B.Porfiryev bel nticy glmidir ki,Yer tkind
mlum olan btn neft yataqlar yaxn zamanlarda, yni Miosen il
Drdnc dvr arasnda ml glmilr. Lakin neftin yer sthin doru
miqrasiyasnn n n mhz Miosend balamas mslsi aydn deyildir.
lbtd, problem bel yanama dzgn sayla bilmzdi.
Q.N.Dolenko da (1956) neftin qeyri-zvi mnli olduunu
gstrir. Onun tklif etdiyi sxem gr neft-qaz mlglm prosesi bel
gedir.

CH4 + CH4 C2H6 + H2

C2H6 + CH4 C3H8 + H2

C3H8 + CH4 C4H10+H2 V S.

Onun fikrinc neft sras karbohidrogenlr aadak prosesd d

ml glir:

CO + 3H2 CH4 + H2O

CO2 + 4H2 CH4 + 2H2O

2 C (qrafit) + 2H2O C4H10 + H2 v.s.
Tdqiqat ehtimal edir ki, bu proseslr mantiyann drin qatlarnda ba
verirlr. Mantiyann nisbtn yuxar zonalarnda is metaln karbid
birlmlri il su arasnda kimyvi reaksiya gedir:

Fe2C + 2H2O CH4 + 2FeO

Q.N.Dolenko neftin endotermik proseslr nticsind ml glmsi
fikirini irli srr. O gstrir ki, neft istilik srf olunan proses yolu il ml
glir. Bel istilik ancaq mantiyann drinlik zonalarnda mvcuddur. ml
glmi karbohidrogenlrin miqrasiya etmsi is drinlik yarlmlar v lokal
tektonik qrlmalarla laqdardr.

.V.Qrinberq karbohidrogenlrin ml glmsi n drinlikd ba

vern vakuum-karbohidrat sintezi prosesini irli srr. Bu proses bel
tsvvr edilir: vvlc karbonat v hidrat birlmlri drinlik (piroliz-
vakuum) sintezi nticsind CO, CO, H2O v s. karbon v hidrogen
birlmlrin keir. Hmin birlmlr is, sonrak mrhld dyiilrk,
neft sras karbohidrogenlri ml gtirir.
E.B.ekalyuk mvcud olan mlahizlri thlil edrk, bel nticy
nticy glmidir ki, neftin drinlikd ml glmsi ancaq kimyvi
termodinamikann qanunlar il saslandrla bilr. E.B. ekalyuka gr
mantiyann st hisssind yngl karbohidrogenlr rast glirs, drinlik
artdqca karbohidrogenlrin ar komponentlri oxalr.
L.N.Yelanski (1966) z tdqiqatlarnda D..Mendeleyevin karbid
nzriyysini mdafi edir. O, gstrir ki, tbitd dmir v karbon ele-
mentlri geni yaylmlar. Maqmatik vulkanlarm pskrm mhsullarnda
rast gln dmir v karbon hkmn karbidlm mrhlsi keir.
L.N.Yelanski hminin gstrir ki, CO v suyun yaxud srbst
hidrogenin qarlql tsiri il d metan ml gl bilr:

2CO + 5H2O 2CH4 + H2O + 3O2

CO + 3H2 CH4 + H2O

V.A.Qorin d neftin ml glmsind drinlik nzriyysini sas
tutur. Bu nticy o, yer qabnda neft v qazn myyn qanunauy-
unluqla paylanmasna sasn glmidir. V.A.Qorin gstrir ki, neftli-qazl
razilr drinlik yarlmalar inkiaf edn zonalarda yerlirlr. Demli neft
v qaz hmin drinlik yarlmalar il Yerin drin qatlarndan yuxarya doru
qalxaraq, ymlar ml gtirirlr.
Metan v digr neft sras karbohidrogenlrin tbii qeyri-zvi sintez
yolu il ml glmsi fikirini Y.Y.Voronova (1967) da mdafi edir.
Y.Y.Voronova z tdqiqatlarn bel saslandrr: metan v digr
karbohidrogenlrin drinlikd sintez yolu il ml glmsi n sas mnb
karbon qaz, maqmatik v metamorfik sxurlardak sulardr.
 Abiogen nzriyynin trfdar olan P.N.Kropotkin gstrirdi ki, gr
neft v qaz yolla ml glirs, bs onda n n yanar istlrd, kmr
hvzlrind v traf razilrd onlarn yataqlar yoxdur?
 II.1.4. Neft v karbohidrogen qazlarnn zvi (biogen) mnin
aid nzriyylr

Neft v qazn zvi mnin aid nzriyylr hazrda ksr

tdqiqatlar trfindn mdafi edilir. Neftin zvi mnli olmasnn sas
sbutlarndan biri kimi neft v qaz ymlarnn 90%-dn oxunun km
sxurlarla laqdar olduunu gstrilir. Neftin zvi yolla ml glmsi
haqqnda ilk fikir vaxt il (1763-c ild) M.V.Lomonosov trfindn irli
srlmdr. M.V.Lomonosovun fikrin gr neft, da kmrdn yeralt
istilik enerjisinin tsiri nticsind alnan bir mhsuldur. XX srin vvllin
qdr tdqiqatlar neftin zvi mnyi haqqnda mxtlif nzriyylr irli
srmlr. Bel ki, bir sra amillr neftin bitki qalqlarndan ml glmsini,
digrlri is heyvan mnli zvi maddlrdn ml glmsini ehtimal
edirlr. Karbohidrogenlrin zvi yol il ml glmsi nzriyysinin btn
variantlarn bir amil birldirir ki, o da, neftin ml glmsi n sas
material kimi zvi maddnin hesab olunmasdr.
Neft v karbohidrogen qazlarnn ml glmsi eyni bir tbii prosesin
yni bitki v heyvan orqanizmlrinin zvi qalqlarnn subakval raitd,
yni oksigendn mhrum olan raitd, brpaedici mhitd paralanmasnn
mxtlif mhsullardr. Karbohidrogenlrin mxtlifliyi, ninki zvi
maddlrin paralanma raiti il, hminin, ilkin orqanizmlrin nvlri il
laqdardr.
Eksperimental yol il bitki v heyvan mnli zvi materiallardan
neftbnzr maddlr alnmdr. zvi madd demk olar ki, hm masir
hm d qdim kntlrin (sasn d subakval mnli) trkibind geni
itirak edn komponentlrindn biridir. Misal n, orqanizmlrin hyat
faliyyti nticsind Xzr dnizind ild txminn 134 mln. ton madd
toplanr (suda hll olunmu zvi madd nzr alnmazsa).

26
Karbohidrogenlrin ml glmsi zvi maddnin hl kntlr d
basdrlmaqdan vvl zvi lild paralanmas il balayr v basdrldqdan
sonra kntlrin btn diagenetik dyiikliklri rzind anaerob
bakteriyalarn hyat faliyyti nticsind davam edir.
 Masir fikirlr gr zvi maddlrin neft sras karbohidrogenlr
evrilmsi prosesi v bu prosesin inkiafnn sas sbblri kimi brpaedici
anaerob bakteriyalar, sxurlarn katalitik xsusiyytlri (alminium
silikatlar, gilli mlglmlr), temperatur, tzyiq, zvi maddlri saxlayan
sxurun radioaktivliyi v geoloji zaman sas gtrlr. zvi maddlrin neft
sras karbohidrogenlr evrilmsi prosesind zvi maddnin z enerji
potensial da byk hmiyyt ksb edir. zvi maddnin daxili kimyvi
enerjisinin fallamas onun molekulyar strukturunun dyimsi il d
laqdar ola bilr.
Neft v karbohidrogen qazlarnn heyvan qalqlarndan ml
glmsi. Bu nzriyynin trfdarlar bel hesab edirlr ki, neft v qaz
ktlvi srtd tlf olmu canllarn (balqlar, molyuskalar, foraminiferlr,
iyinayaqllar, dniz kirpilri, suitlri, balinalar v s.) yalarndan ml
glmilr v hmin yalar myyn tzyiq v temperaturda neft evrilirlr.
Neft v tbii qazn heyvan qalqlarndan ml glmsi nzriyysi XIX
srin 80-ci illrind K.Enqler v H.Hefer trfindn irli srlmdr. Bzn
bu nzriyyni Enqler-Hefer nzriyysi d adlandrrlar. H.Hefer bu
nzriyyni 1888-ci ild laboratoriya raitind heyvan orqanizmlrinin
yalarndan sni yol il neft aldqdan sonra irli srmdr. K.Enqler is
dniz heyvanlarnn yalarm laboratoriya raitind tdqiq edrk, neft v
qazn mnyi mslsini hll etmy almdr. K.Enqler 492 kq balq
yan 10 atm. tzyiq v 400 C temperaturda qapal raitd emal edrk,
myyn miqdarda neftbnzr maye almdr. Bu mayenin sxl 0,911
q/sm3 olmudur. K.Enqler neftoxar mayey protopetroleum ad vermidir.
Tcrb nticsind alnan neft v qazn heyvan qalqlarndan ml
glmsi fikri elmd myyn dvr hakim nzriyy olmudur. Hmin
nzriyyy gr su hvzsinin bionomik raitinin kskin dyimsi
nticsind heyvanlar ktlvi surtd qrlm

27

v dnizin dibin kmlr. Zaman kedikc dnizin dibin km heyvan

qalqlar hvzy gtiriln kntlrl rtlmdr. Sonralqca hvz
dibinin enmsi raitind tzyiq v temperaturun artmas il laqdar heyvan
qalqlar ryrk, neft v qaz ml gtirmilr.
 Neft v karbohidrogen qazlarnn bitki qalqlarndan ml glm-
si. M.V.Lomonosov, Q.Potonye, D.Uayt v onlarn davamlar zvi
maddnin yksk temperaturda paralanmasna neftmlglmnin yegan
amili kimi baxrdlar.
Da kmrn bitki qalqlarndan ml glmsi qti sbut edilmidir.
Neftin d da kmr kimi kaustobiolitlrdn ibart olmas mlumdur. Bzi
tdqiqatlar bunu ld sas tutaraq, neftin d bitki qalqlarndan ml
gldiyini iddia edirlr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, neftin bitki
qalqlarndan ml glmsi nzriyysinin trfdarlar arasnda
(Q.Stadnikov, K.Kreq, Y.Binney v b.) vahid fikir yoxdur. lbtt, bu da
bitki qalqlarnn mxtlifliyi il laqdardr. Ona gr d bu nzriyy z
bir ne qola ayrlr:
-neft v qazn da kmrdn ml glmsi;
-neft v qazn quruda bitn bitki qalqlarndan ml glmsi;
-neft v qazn dniz bitkilrindn ml glmsi.
Neft v qazn da kmrl sx laqdar olduunu Q.Stadnikov irli
srmdr.
Yer krsinin ayr-ayr razilrind (msln, Kanzas, Trinidad,
Bruney, Venesuela, Rumniya v s.) neftl da kmrn birlikd rast gl-
msin saslanan bzi tdqiqatlar, onlarn mn etibaril laqdar ol-
duqlarn qeyd edirlr.
Q.Stadnikov gstrirdi ki, tbii raitd toplanan bitki qalqlar par-
alanaraq, qazabnzr birlmlr ml gtirirlr. Bu birlmlr kar-
bohidrogenlr, qtran v maltalar, sporoninlr v poleninlr, sterinlr,
mumlar v s. daxildirlr.
Qtran v maltalar bitkilrdn ml glirlr. Onlar kimyvi chtdn
karbon v oksikarbon turularnn v mrkkb efrlrin qarndan
ibartdir.
Sterinlr ox davaml maddlr olub, trkib etibaril qtranlara v
mlhmlr yaxndrlar. Bitkilrd onlarn miqdar o qdr d ox deyildir v
gman edilir ki, onlar yanar qazntlarn ml glmsind tin ki, sas rol
oynasnlar.

28
Sporoninlr v poleninlr sasn ykskmolekulyar birlmlr olub,
ox davamldrlar - havann, oksigenin, zvi hlledicilrin, mineral turularn
v qlvilrin tsirindn paralanmrlar. Onlar yalnz 300 C -dn yuxar
temperaturda qzdrldqda paralanrlar. Sporoninlr v poleninlr km
sxurda geoloji dvrlr rzind saxlanla bilrlr.
Mumlar srbst ykskmolekulyar turularn efirlri il yk-
skmolekulyar spirtlrin qarndan ibartdirlr. Bundan baqa, onlar ox
zaman zlrind karbohidrogenlr saxlayrlar. Mumlar ox davamldrlar v
tbii raitd sasl dyiikliy mruz qalmayaraq, geoloji zaman rzind
uzun mddt saxlanla bilirlr.
Neft v karbohidrogen qazlarnn qu - ruda
b i t n b i t k i l r d n ml glmsi. Bu fikrin ilk tdqiqats
Y.Binney olmudur. Y.Binney ngiltrd torf yataqlarnn birind alt
laylarda bitumlam maddnin olduunu qeyd etmidir. O gstrirdi ki, bu
madd torfun, sonradan yanaraq, dyimsi nticsind ml glmidir.
Qeyd edk ki, quruda v bataqlqda bitn bitkilr, o cmldn, torf
kmrlmy (metamorfizm) mruz qalaraq, mxtlif nv kmr sras
yanar qazntlar ml gtir bilr.
Neft v qazn quruda bitn bitkilrdn ml glmsi fikri K.Kreq
trfindn daha geni inkiaf etdirilmidir. Onun fikrin gr, quruda bitn
bitkilrin qalqlar gil v qumlarda toplanb, ayr-ayr geoloji dvrlrd ba
vern tbii proseslr nticsind dyirk, kaustobiolitlri ml gtirirlr.
K.Kreqin fkrinc neft v kmr sras birlmlrinin ml glmsi n
lazm olan trdici maddlr eyni trkiblidir. Onlarn hr ikisinin km,
toplanma v dyim raitlri d uyundur.
Neft v karbohidrogen qazlarnn dniz
b i t k i l r i n d n ml glmsi. Su hvzlrind mxtlif makro v
mikroflorann znginliyi neftin bitki qalqlarndan ml glmsi frziy-
ylrinin yaranmasna sbb olmudur.
K.P.Kalitski neftin dnizlrin diblrini rtn v geni sahd sualt
mnliklr ml gtirn dniz yosunlarndan ml glmsi frziyysini
irli srmdr. O, dniz yosunlarndak bir sra maddlrin neftin ml
glmsi n sas material olduunu qeyd edirdi. K.P.Kalitskinin fikrinc
dniz yosunlar dnizlrin v duzlu hvzlrin zngin mhsuludurlar.
Mlumdur ki, neft yataq-

29

lar da hmin hvzlrin kntlri il laqdardr. O, qumlu rait dm

dniz yosunlarnn myyn geoloji vaxt rzind neft, qaza v suya
evrildiyini frz edirdi. Bellikl, neftin dniz yosunlar - diatomit, balxait
v s. ml glmsi haqqnda zvi nzriyy yaranmdr.
 Neftin v tbii qazn bitki v heyvan qalqlarndan ml glmsi.
Bu nzriyy masir nzriyy hesab olunur. Onu 1930-cu ild
.M.Qubkin irli srm v hazrda ksr tdqiqatlar trfindn inkiaf
etdirilir.
.M.Qubkin neft v onun yataqlarnn ml glmsinin mrkkb,
lakin tbii tarixi (geoloji tarix nzrd tutulur) proses hesab etmkl bel
izah edir: heyvan v bitki qalqlar su hvzlrind, yni subakval raitd
ylr, enmy mruz qalan hvzlrd hmin qalqlar lilli kntlrl
rtlr v daxili dyimlr mruz qalrlar. Bu dyimlr lverili geoloji,
geokimyvi v termobarik raitd inkiaf etdikd, neft sras
karbohidrogenlr ml glirlr.
 Neft v karbohidrogen qazlarnn zvi mnin aid
nzriyylrin inkiaf
Neftin zvi mnin aid nzriyylri hazrda ksr alimlr t-
rfindn qbul olunur. .M.Qubkin neftin mnyi v onun ymlar haq-
nda nzri aspektlri ilyib hazrlamdr. O, vaxtil gstrirdi ki, neftin
mnyin aid hll olunmam msllr oxdur. .M.Qubkin qeyd edirdi ki,
neftin mnyi prosesinin v formalamasnn istiqamti v geoloji raiti az-
ox yrnilmi hesab edils d, zvi birlmlrin neft evrilmsi prosesi
(xsusil onun geokimyvi v biokimyvi chtlri) ardcl v dqiq
yrnilmmidir. Bununla laqdar olaraq mvcud mlahizlrin gstriln
chtlri laboratoriyada eksperimental yol il (l mahidlri il
laqlndirilmkl) dqiqldirilmlidir.
Neftin biogen mnin aid nzriyysinin ilnib hazrlanmasnda
V..Vernadski ox dyrli tdqiqatlar aparmdr. O, ilk df olaraq neft
geokimyasnn sasn qoymudur (1924-1936-c illr). V..Vernadski
gstrdi ki, karbon sas kimyvi elementlrdn olub, neftlrin trkibind
itirak edir v ox mrkkb geokimyvi tarix malikdir.
Yuvenil (drinlik) mnli karbon birlmlri stratisfer,
hidrosfer, atmosfer karbon qaz (CO2) v metan qaz (CH4) klind daxil
olurlar. Atmosferd karbon qaznn myyn hisssi bitkilr trfindn
udulur (assimilyasiya olunur) v fotosintez nticsind canl orqanizmlrin
trkibind mrkkb zvi birlmlr (karbon qaz, karbohidrogenlr v s.)
ml gtirir:
iq
6CO2 + 6H2O 6H12O6 + 6O2
xlorofil

Digr trfdn, mlumdur ki, ksr canllar bitkilrl qidalanaraq

yaayr v inkiaf edir. Bellikl, karbon birlmlrinin myyn hisssi
canl alm trfindn qbul edilir. Bu birlmlrin bir hisssi is, hyat
prosesinin saxlanmasna srf olunur v sonra yenidn karbon qaz klind
atmosfer v hidrosfer daxil olur. Bitki v heyvan orqanizmlri mhv
olduqdan sonra da onlarda olan karbon birlmlri paralanma nticsind
yenidn karbon qaz klind hidrosfer v atmosfer qaydr. Karbon
birlmlrinin digr daha davaml hisslri kntlrin, xsusil
karbonatl v gilli sxurlarn, ml glmsind itirak edir. Hmin zvi
birlmlrin az bir hisssi is knttoplanma prosesind ciddi dyiikliy
mruz qalb, biokimyvi raitdn v kimyvi diferensiallamann
tbitindn asl olaraq, kaustobiolitlrin bu v ya digr nvnn (kmr,
neft v s.) ml glmsi n xammal rolunu oynayr.
Bellikl, V..Vernadskiy gr tbii neftin trkibin daxil olan
kimyvi birlmlr, yni karbohidrogenlr, zvi qalqlarn karbon
birlmlrinin dyimsindn ml glir, yni zvi mnlidir. O, z
tdqiqatlar sasnda tsdiq etdi ki, neft v kmr vahid prosesin ayr-ayr
mhsullardr. V..Vernadski neft sras karbohidrogenlrin ml glmsi
haqqnda drinlik mnli mlahiznin qti leyhin idi.
.M.Qubkin trfindn sas qoyulan zvi nzriyynin ilnib
hazrlanmasnda V..Vernadski v N.D.Zelinskinin byk xidmtlri ol-
mudur. Onlar neftin mnyi haqqnda tdqiqatlarn aadak istiqa-
mlrd aparmlar:
- neft sras karbohidrogenlrin ml glmsind xammal rolunu
oynayan zvi maddlrin knt irisind saxlanmas;
- km sxurlarn irisind saxlanlan zvi maddlrin neft sras
karbohidrogenlr kemsi n lazm olan geoloji v geokimyvi rait;
- neftqazmlgtirn v neftli-qazl komplekslr, onlarn ml-
glm raitlrinin genetik xsusiyytlri;
- karbohidrogenlrin neftmlgtirn komplekslrdn kollektorlara
ilkin miqrasiya etmsi;
- neft v qaz ymlarnn ml glmsind hidrogeoloji amilin rolu;
- neft v karbohidrogen qazlarnn geokimyas.
Bu istiqamtlrin bir nesi zrind dayanaq:
Neft sras karbohidrogenlrin ml glmsind xammal rolunu
oynayan zvi maddlrin knt irisind saxlanmas.
1. Masir v Drdnc dvr dniz mnli kntlrd rast gln
zvi maddlrdn neft sras karbohidrogenlrin mlglm prosesinin
yrnilmsi v kntlrin saxlanma drcsindn asl olaraq, onlarn
miqdarnn artmas. Bu tdqiqat 1977-ci ild V.V.Veber v A.N.Qorskoy
balamlar. V.V.Veber v A.N.Qorskoy myyn etmilr ki, masir v
qdim Drdnc dvr kntlrind saxlanlan heyvan v bitki qalqlarnn
zvi maddlrindn mnasib (lverili) fasial raitd, anaerob v
termokatalitik mhitd neft sras karbohidrogenlr alnr. Drinlik artdqca
zvi maddlrd kerogen nv komponentlrin, elc d karbohidrogenlrin
miqdar oxalr.
Analoji tdqiqat P.Smit trfindn aparlmdr. P.Smit d Meksika
krfzindki masir kntlrd neft sras karbohidrogenlrin olduunu
myyn etmidir.
P.Smit v V.V.Veber gr Yerin bir metr drinliyind myyn ediln
zvi qalqlarn 7,5%-ni karbohidrogenlr tkil edir, onun is 92,5%-i
asfaltl-qtranl v digr mrkkb zvi maddlrdir. 30 m drinlikdn
gtrln nmunlrd karbohidrogenlrin miqdar 31%, asfaltl-qtranl v
digr mrkkb birlmlrin miqdar is azalaraq 69% olmudur.
1934-c ild T.L.Ginzburq-Karaqieva v K.F.Rodionova trfindn
Qara dnizin masir kntlrind d karbohidrogenlr myyn
edilmidir. Bu kf o zamanlar ox da hmiyyt verilmmidi.
 Sonralar masir kntlrd singenetik karbohidrogenlr (bzn maye
halnda) S.P.Mironov, O.K.Bordovskaya, ..lizad, .N.lixAnov,
P.A.oyxet, A.Kidell, C.Xant, K.Emeri v b. trfindn ayr-ayr
akvatoriyalarn kontinental elflrind myyn edilmidir.
Neftin qeyri-zvi mnin aid nzriyysinin sas trfdarlarndan biri
olan N.A.Kudryavtsev biogen nzriyysinin ksin xaraq, yazrd ki,
gr bu nzriyy dz olsayd, onda zvi birlmlrdn neftmlglm
izlri masir kntlrd d taplard. Masir kntlrd he yerd v
he vaxt neftmlglm myyn edilmmidir. Lakin, masir
kntlrd neft n sciyyvi olan karbohidrogenlrin mahid
edilmsi (bu msl hl 50-ci illrd V.A.Sokolov trfindn qeyd
edilmidi) N.A.Kudryavtsevin bu fikrinin doru olmadn gstrdi. 1962-
ci ild M.Danton v C.Xant V.A.Sokolovun bu nticsini z tdqiqatlar il
tsdiq etdilr. Onlar gstrdilr ki, neft km sxurlarda saxlanan zvi
maddlrin daha drind, sonrak mrhllrd dyimsindn ml glir.
Bu fikir N.B.Vassoyevi, S.Q.Neruev, A.A.Kartsev v b. trfindn
mdafi edilirdi.

2. Neft sras karbohidrogenlrin zvi maddlrdn ml glmsinin

eksperiment yolu il tsdiq edilmsi. Qeyd edildiyi kimi, laboratoriya
raitind bitki qalqlarndan sintez yolu il neft hl 40-c illrd ilk df
N.D.Zelinski trfindn alnmdr. Bir qdr sonra A.V.Frost v B.Bruks
tsdiq etdilr ki, zvi qalqlar gil v almosilikat katalizatorlarnn itirak
il qzdrdqda neft sras karbohidrogenlr ml glir. Bu cr
eksperimentlr bir ox tdqiqatlar trfindn aparlm v laboratoriya
raitind sintez yolu il neft sras karbohidrogenlrin alnmas tsdiq
edilmidir (A..Boqomolov, K..Panina, S.D.Pustilnikov, A.A.Petrov,
T.V.Tixomolova, C.Xant, D.Veltye, R.Mak-Ayver, M.Lui, B.Tisso v b. bu
tdqiqatla mul olmular).
3. Mxtlif litoloji-stratiqrafk vahidlrd paylanan zvi mnli neft
karbohidrogenlri il sxurlarda splnmi halda rast gln bitumlarn
qurulularnn oxarlnn myyn edilmsi. 1968-ci ild neftin mnyi
haqqnda mumittifaq konfransnda dinlniln ksr mruz v xlarda
(N.B.Vassoyevi, A.A.Petrov, J.A.Qlebovskaya, V.A.Uspenski v b.) eyni
stratiqrafik ksilid rast gln neft v bitumlarn genetik chtdn laqdar
olduqlar gstrilmidir.
4. km sxurlarda yaylan zvi maddlrin v neftlrin karbon
izotoplarnn trkibinin genetik uyunluu, oxarl v effuziv
sxurlarda olan qeyri-zvi maddlrin izotop trkiblrindn onla- rn
sasl frqinin myyn edilmsi. Bel tdqiqatlar A.P.Vinoqradov,
E.M.Qalimov, N.A.Yerymenko, S.Silverman, K.Kvenvolden, R.Skuayrs
(AB) v b. trfindn aparlm v bel frqin olmas tsdiq edilmidir.
 5. Neftlrd v bitumlarda kkrdn izotop birlmlri ara-
smdak oxarln myyn edilmsi. Bu tdqiqatlar N.A.Yerymenko,
V.Q.Pankina, X.Todl, X .Danford (AB) v b. aparmlar.
km sxurlarda saxlanlan zvi qalqlarn neft sras kar-
bohidrogenlr evrilmsin tsir edn geoloji, fiziki v geokimyvi
amillrin yrnilmsi. Son zamanlar zvi qalqlarn neft sras
karbohidrogenlr evrilmsind geoloji, fiziki v geokimyvi amillrin rolu
haqqnda yeni mlumatlar ld edilmidir. Mikrobioloqlarn (T.A.Ginzburq-
Karagieva, J.M.Brusalovsk, B.L.saenko, E.A.Reynfeld, V.O.Tauson v
b.) tdqiqatlar sasnda myyn edilmidir ki, km sxurlarda saxlanlan
zvi maddlrin paralanmasnn balanc mrhlsind biokimyvi amil
byk rol oynayr.
km sxurlarda saxlanlan zvi maddlrin paralanmasnn
balanc mrhlsi V.A.Sokolovun biokimyvi zona adlandrd yerd ba
verir. Sxurlarn yatma drinliyi artdqca, biokimyvi zona termokatalitik
zonaya keir. Ona gr d zvi qalqlarn sonrak paralanmasnda
termokatalitik amil sas rol oynayr (kil II. 1.). V.A.Sokolova gr
yuxarda qeyd ediln biokimyvi v termokatalitik zonalarda karbo-
hidrogenlrin ml glmsi aadak amillrl myyn edilir:
-temperaturla (temperatur hm drinlikdn, hm d geotermik
qradiyentdn asldr);
-myyn temperaturda zvi maddlrin uzun mddt saxlanlmas,
sxurlarn drind yerlmsi v geoloji inkiaf tarixi (qalxma v enm) il;
-sxurlarn katalitik xsusiyyti il.
1971-ci ild Moskvada keiriln mumdnya neft konqresind
N.B.Vassoyevi, A.A.Kartsev, S.Q.Neruev v V.A.Sokolovun mruz-
sind gstrilirdi ki, termokatalitik zonada zvi maddlrin trkibind
mhm dyiikliklr gedir, xsusil onlarda bitum fraksiyalar oxalr.

N.B.Vassoyevi gr neftmlglm litogenezin diagenez, katagenez

v metagenez mrhllrini mayt edirs d, neftmlglm ancaq
katagenez mrhlsind ba verir. O, bu mrhlni ba zona
adlandrmdr. N.B.Vassoyevi gr neftmlglmnin ba zonas 1,5-2
km drinlikd v 701150C temperatur intervalnda yerlir. Qeyd etmk
lazmdr ki, N.B.Vassoyeviin bu fikrini ksr tdqiqatlar qbul etmirlr.
M.Lui v B.Tissoya (1967) gr Paris hvzsinin Leyas mrtbsinin
kntlrind saxlanlan zvi maddlrdn neftmlglmnin
fallamasnn aa temperatur hddi 60 C tkil edir. Q.Filippinin
mlumatna gr Kaliforniyann (AB) Los-Anjeles v Ventura
kkliklrinin Miosen kntlrind neftmlglmnin aa temperatur
hddi 115C tkil etmidir. V.A.Sokolova gr yer tkind neft
karbohidrogenlrinin maye fazasnda ola bilmlrinin maksimal temperatur
hddi 180C, N.B.Vassoyevi gr 80C-dn 135C-y, .. Amosova gr
is neftmlglmnin ba zonas 70-800-dn 180-2000C temperatur
intervalna uyun glir. .M.Qubkin, N.O.Brod, V.A.Uspenski, ..lizad,
V.V.Veber, .N.lixanov, O.A.Radenko v b. gstrmilr ki, km
sxurlarda saxnlan zvi maddlrin paralanmas (neft sras
karbohidrogenlr kemsi) mnasib fasial v geokimyvi raitd diagenez
mrhlsindn balanr v katagenezd davam edir. mumiyytl, qeyd
etmk lazmdr ki, neftmlglmnin ba zonasnn aa drinlik hddi hr
bir neftli-qazl hvznin geotemperatur rejimindn, ba zonann temperatur
interval is sasn zvi maddnin trkibindn asldr.
Bununla bel, bzi tdqiqatlar gstrirlr ki, zvi maddlrin
paralanmasnda xarici amillrdn ox onlarn daxili kimyvi enerjisi daha
byk rol oynayr.
Neftmlglmnin bir istiqamtini d O.Q.Soroxtin yeni qlobal
tektonika nzriyysi sasnda aadak kimi izah edir.
Onun fikrinc litosfer plitlrin qarlad subduksiya zonasnda
okean plitsi qit plitsinin altna srrk, mantiyaya batd zaman
zrind yatan okean kntlrini dayan bir mexanizm faliyyt
gstrmlidir. O.Q.Soroxtin gr bel bir mexanizm plitlrin subduksiya
zonasnda okean kntlrinin hmin zonaya v oradan da mantiyaya
sovrulmas prosesidir. kntlrin subduksiya zonasna bel sovrulmas
mxtlif texniki quru v manlarda srtnn hisslrin aralarna srtg
yalarnn daxil olmas, yni sovrulmas, prinsipin uyun olaraq ba verir.

Litosferin subduksiya v spredinq zonalarnda ba vern proseslr, demk

olar ki, sinxron xsusiyyt dayr. Bel ki, spredinq zonasnda (kil II.2.B.)
mantiya maddsinin (bazalt rintisinin) okean dibin xd zaman litosfer
plitlrin aralanmas, eyni vaxtda subduksiya zonasnda (kil II.2.A.) okean
plitsinin qit plitsi altna srmsin sbb olur. z nvbsind bu hr iki
proses O.Q.Soroxtin gr karbohidrogenlrin ml glmsi il mayt
olunur. O.Q.Soroxtin myyn etmidir ki, spredinq zonalarnn hidrotermal
sahlrind, misal n, Orta Atlantik Dalar Silsilsinin suayrc xtti boyu
uzanan rift, yni spredinq zonasna mxsus hidrotermal sahlrind dyin
valentli metaln, sasn dmirin, itirak il okean suyu (H2O), karbon qaz
(CO2) v hidrogen (H2) arasnda termokatalitik yolla (200-400 C raitind)
klli miqdarda metan qaz (CH4) ml glir.
Subduksiya zonasnda is okean plitsinin zrind toplanm
kntlrin st gln qit plitsi trfindn tam yaxud qismn syrlmas
nticsind qit plitsinin nnd akkresiya linzas yaxud prizmas
formalar, bu zaman O.Q.Soroxtin gr hmin zonada aadak yolla
neftqazmlglm prosesi ba verir (kil II.2.A).
Hesablamalar gstrir ki, gr subduksiya zonasnn nnd
plitlraras boluq gtiriln kntlrin qalnlndan 2-3 df ox olursa,
onda hmin kntlr plitlr arasna sovrularaq mantiyaya dckdir.
Subduksiya zonasnn nnd plitlraras boluq kiik olduqda, kntlr
syrlb, yni akkresiyaya mruz qalb, drinlik novunun qit yamac trfind
toplanaraq, akkresiya linzas yaxud prizmas v htta adalar ml
gtircklr.
Hrktd olan plitlr arasna dn kntlr yksk sxlmaya,
tzyiq v isinmy mruz qalrlar. Bu sbbdn d onlarda diagenez v
katagenez proseslri adi raitdkindn daha tez v srtl ba verir.
O.K.Bordovskiy gr okean kntlrind olan zvi maddnin yalnz
5%-i sapropel trkiblidir. Qalan biogen madd 55- 65% zvi karbon v 4%
hidrogendn ibartdir. Bellikl, O.Q.Soroxtin gr okean kntlrinin
biogen maddlrinin neftqaztrtm potensial 30%- ata bilr. Ona gr d
gr plitlrin subduksiyas zonasnda okean kntlrinin trkibind 30%-
qdr zvi madd itirak edirs, okean dibi kntlrind zvi maddnin
orta miqdar 0,5%- qdr tkil edir.
Subduksiya zonasnda zvi madd yksk temperatur rejimin dr.
O.Q.Soroxtinin hesablamalarna gr litosfer plitlri, subduksiya zonasnda
bir-birilri il srtnmsi nticsind okean qabn 1000 C temperatura
qdr qzdra bilr. Bel bir temperatur rejimin malik sahd alta srn
plitnin gtirdiyi kntlrd olan zvi maddnin termolizi v
karbohidrogenlr evrilmsi n n lverili rait yaranr. Bel rejim
malik zonada 100-400C temperatur raitind kntlr 1-2 mln.il qala
bilirlr. Bellikl, subduksiya zonasnn n hisssind zvi maddnin
karbohidrogenlr evrilmsi n znmxsus tbii mkanlar yaranm
olur. O zonalarda srt temperatur rejimi raitind nisbtn qsa geoloji
zaman rzind splnmi halda olan zvi maddnin karbohidrogenlr
evrilmsi ba verir. Subduksiya
zonasna gtiriln okean kntlri hmi msam v kristallama sular il
doldurulmu olur. Bu sular qzdrlanda 200 atmosfer tzyiq v 400 C
temperatura malik buxar halnda olan termal fluidlr evrilirlr. Bu fluidlr
subduksiya zonasndan daha az temperatur v tzyiq malik zonaya kemy
alrlar. Bu zaman onlar qarlarna xan neft damlalarn sxdraraq hll
edib zlri il aparrlar. Nefttrdn sxurlardan nefti xaran n sas v
mhm amil mhz bu prosesdir. nki qzdrlm su buxarlar lav tzyiql
splnmi halda olan mikronefti sxurdan sxdrb xararaq, onun
emiqrasiyasn tmin etmy qadirdir. Hll olmu yaxud srbst halda nefti
z il atlar v msamlr vasitsil qaldran termal sular, qit litoslen
daxilind v ada qvs sistemind neft ymlarnn formalamasna sbb
olurlar. O.Q.Soroxtin gr bu yolla neftmlglm mexanizminin gcn
aadak kimi hesablamaqla qiymtlndirmk mmkndr.
Frz edk ki, masir rait gr, okean kntlrinin qalnl 0,5
km-dir. Okean plitsinin alta srm (batma) srti 7 sm\ildir, fal
altasrm (subduksiya) zonasnn mumi uzunluu is 40 min km-dir. Bel
halda 1 mlrd. il rzind ada qvslri v qit knarnn altna 2,81024 q.
knt udulmu olacaqdr. gr bu kntlrd zvi maddnin orta
miqdarn 0,5% gtrsk (slind bu ox azaldlm qiymtdir), onda baxlan
variantda subduksiya zonasna 7-1021 qeyri-zvi madd daxil olmu olur.
Bunun 30%-i karbohidrogenlr evrildikd 2 1021 q. neft ml glmi
olur. Bu kmiyyt is kf edilmi karbohidrogenlrin dnyada btn
ehtiyatlarndan 1000 df oxdur. O.Q.Soroxtin qeyd edir ki, gr
neftqazmlglmnin tsvir edilmi mexanizminin faydal i msaln, htta
0,1 d qbul etsk, bu mexanizmin vasitsil bir ox yataqlarn (mikroneft
halnda olandan nhng ymlara qdr) yaranmasn izah etmk
mmkndr. Karbohidrogenlrin ml glmsi, miqrasiyas v yataqlarn
for- malamas, sasn, termal sular vasitsil kntlrin fal yuyulmas
hesabna ba verir. O.Q.Soroxtinin (1984) hesablamalarna gr Yerin geoloji
tarixi rzind subduksiya zonalarnda 16 mlrd.km3 su szlmdr. Bu da
suyun hal-hazrdak hidrosfer v atmosferl birlikd olan miqdarndan 7 df
oxdur.

O.Q.Soroxtin gr neftmlglm prosesin gtirib xaran iki nv

subduksiya mexanizmi mvcuddur. Onlardan biri okean plitsinin ada
qvslri v ya qit plitsi altna batmas, yni bilavasit subduksiya
prosesidir. kinci mexanizm ada qvsnn, yaxud alta batan okean plit-
sinin, qit plitsinin passiv knar zrin irlilmsi prosesidir (obduksiya
prosesi). Tdqiqatnn fikrinc, ikinci mexanizm il nefttrm daha
mhsuldardr. nki qitnin passiv knar hmi byk qalnlqda knt
linzasna malik olur. Qit yamacnn aa hisssind yerln bu knt
linzasnn qalnl 10-15 km-dn ox ola bilr. Nzr alsaq ki, qit knarlar
boyu okean sularnn biomhsuldarl hmiyytli drcd yksk olur,
onda knt linzasnda zvi maddnin miqdarnn ox olmas da aydn olur.
Neftin zvi yolla ml glmsinin klassik konsepsiyasndan frqli
olaraq, neft v qazn yuxarda tsvir edilmi mlglm mexanizmi
vasitsil vvllr izah ox tin, yaxud he mmkn olmayan, faktlarn
izah taplm oldu.
1. Yer krsinin bir sra razilrind nhng neft v qaz yataqlarnn
formalamas (Fars krfzi, Venesuela, Qrbi Kanada, Qrbi Sibir v s.)
2. Maqmatik vulkanlarn pskrmlrind (mhsullarnda)
karbohidrogen qazlarnn v htta maye neftin olmas hallar zvi maddnin
subduksiya zonasnda mantiyaya sovrulmasnn gstricisidir. nki, ora
sovrulmu zvi maddlr termoliz mruz qalaraq, karbohidrogenlr evrilir
v termal sular vasitsil litosferin st qatlarna qaldrlr. Bu zaman
karbohidrogenlrin bir qismi vulkan zonalarna drk, vulkan qazlar il
(fumarollarla) yer sthin atdrlrlar.
3. O.Q.Soroxtinin tklif etdiyi neft v qazn mlglm mexanizmi
Yerin mantiyasna zvi maddnin dmsi yolunu izah edrk, gstrir ki,
karbohidrogenlr mantiyadan yer qabna yox, ksin, yer qabndan
mantiyaya zvi maddlrin kemsi il laqdar olaraq, orada ml glirlr
v srt termobarik raitd radikallara, htta karbon v hidrogen atomlarna
paralanrlar. Karbohidrogenlrin qalan czi bir hisssi is maqmatik
vulkanlar vasitsil yer sthin atdrlrlar. Bellikl, eyni zamanda bu yol
il mantiya biogen mnli karbonla doydurulur.
4. O.Q.Soroxtinin tklif etdiyi neft v qazn mlglm mexanizmi
mikroneftin nefttrdn ana sxurlardan sxdrlb xarlmasn v nisbtn
uzaq msaflr, bzi hallarda subduksiya zonasna yana olan
platformalarn knarlarna kimi miqarsiyasn da saslandrr.
Neftqazmlgtirn v neftli-qazl komplekslr, onlarn m-
lglm raitlrinin yrnilmsi. Neftin zvi mnin aid nzriyynin
inkiaf etdirilmsind neftmlgtirn lay dstlrinin yrnilmsinin byk
hmiyyti vardr.
Neftmlgtirn lay dstlri nzriyysinin sasn Q.P.Mixay-
lovski (1906) v N..Andrusov qoymular. Onlara gr neftin ml glmsi
n xammal rolunu oynayan zvi maddlr bitki-heyvan qalqlarnn
qardr v dniz raitind gilli-karbonatl kntlrd toplanr.
Neftmlgtirn kntlrl laqdar tdqiqat ilrini bir qdr sonra
A.D.Arxangelski (1925-1927), 1932-1938-ci illrd is amerikan alimlri
P.Trask v X.Petnod aparmlar.
A.D.Arxangelski imali Qafqazn neftli-qazl kntlrini yrnrk
bel nticy glmidir ki, neftmlgtirn maddlr ancaq gillr olur.
A.D.Arxangelskiy gr gillrd zvi karbonun miqdar orta hesabla 2%-dn
azdr. Bununla bel, A.D.Arxangelski gstrirdi ki, hidrogen-sulfidli (H2S),
yni brpaedici raitd sedimentasiya hvzsind toplanan gillrd
neftmlglm prosesi ged bilr.
Azrbaycanda neftmlgtirn lay dstlrinin tdqiqi il
.F.Mehdiyev mul olmudur.
Neftmlgtirn maddlrin trkibin dair tdqiqatlarn fikri
birmnal deyil. Bir qrup tdqiqatlar ancaq gillri neftana sxur hesab
edirlr. Baqa qrup, gillrl yana karbonatl sxurlar da sas gtrrlr.
nc qrup tdqiqatlar is btn mxtlif nv km sxurlar neft-
mlgtirn lay dstsi kimi qbul edir. A.Sokolov, S.Q.Neruev,
V.A.Uspenski, .A.Yurkevi, U.Kolombo v b.).
 II.1.6. Neft v karbohidrogen qazlarnn drinlik-biogen mnin
aid nzriyysi (.F.Mehdiyev gr)

Drinlik-biogen v ya abiogen-biogen nzriyysi neftin mnyi

haqqnda yeni nzriyy kimi qbul edilir.
N.N.ebonenko bu nzriyyni km-qeyri zvi nzriyy adlandrr
v onu zvi, qeyri-zvi nzriyylrl birlikd sxem klind aadak kimi
tsvir edir (k.II.3.).
kil II. 3. zvi (a), maqmatik-abiogen (b) v km-abiogen (c)
nzriyylrin sasn neft v qaz yataqlarnn formalamasnn prinsipial
sxemlri: J.J.Cebonenkoya gr:
1-kristallik sxurlar; 2- kristallik sxurlarda olan abiogen neft;
3- qumlu-gilli sxurlar; 4- qumlu-gilli sxurlarda olan abiogen neft; 5-
hngda; 6- qumlu kollektor; 7- neft ym;
8- gil trkibli qeyri- keirici sxur

kil (a)-da neftin zvi yolla mlglm nzriyysinin sas

mddalarna uyun neft v qaz yataqlarnn prinsipial sxemi gs-
trilmidir.
kil (b)-d neftin qeyri-zvi yolla mlglmsi sasnda neft v qaz
yataqlarnn ml glmsinin prinsipial sxemi gstrilmidir.
kil (c)-d yer sthin yaxn sahlrd hidrogen v karbonun birg
sintezinin mhsulu kimi neft v qaz yataqlarnn nzri tsvvrlr sasnda
formalama sxemi gstrilmidir.
Drinlik-biogen nzriyysinin ilk mlliflrindn biri
.F.Mehdiyev olmudur.
Hazrda bu nzriyynin trfdarlar xeyli artmdr.
Yuxarda deyilnlri nzr alaraq, neftin drinlik-biogen n-
zriyysini aadak kimi tsvvr etmk olar.

41
Neftmlglmnin drinlik-biogen nzriyysini irli srrkn
.F.Mehdiyev, V.A.Sokolovun (1956), M.F.Dvalinin (1963), Q.A.Mo-
gilyovun (1960) v b. drinlik qazlar trfindn km sxurlarda olan zvi
maddlrin hll ola bilmlri barsind olan fikirlrini d nzr almdr,
baxmayaraq ki, bzi tdqiqatlar (Z.L.Maymin (1963) v b.) sxlm qazlar
vasitsi il km sxurlarda olan zvi maddnin hll edilrk, xarla
bilmsinin realln bh altna almdrlar.
.F.Mehdiyevin bu fikrinin digr hipotez v nzriyylrdn sas frqli
mqamlarndan biri tbii istilik sahlrind zvi maddlrin neft evrilmsi
mmknlyn inkar etmsidir.
Digr trfdn, o hesab edirdi ki, neftlrin karbohidrogen hisslrinin
ml glmsind mantiyann qazlar v yer qabnn aa qatlarnda
mxtlif reaksiyalar nticsind ml gln qazlar, sasn d stratisferin
qazlar itirak edir.
Sxurlarda neft v slb halnda olan bitumlarn hll olmalar zr
aparlm laboratoriya tdqiqatlar gstrdi ki, metan n zif hlledicidir.
Lakin hlledici kimi istifad ediln sxlm qazlarn trkibin myyn
miqdar ar karbohidrogenlrin daxil edilmsi onlarn hlletm qabiliy-
ytini hmiyytli drcd artrr v neftin d daha tam hll olmasna sbb
olur. Bu baxmdan myyn edilmidir ki, karbon qaz daha gcl
hlledicidir. V.A.Sokolov (1956) vulkan qazlarnda karbon qaznn
miqdarnn bzn 80-90%, daha ox hallarda is 60% olmasn qeyd edir.
S..Mironova v M.N.Sokolova qbul edirlr ki, Yer tkind el bir rait ola
bilr ki, orada karbohidrogenlr v neftin baqa komponentlri (su-qaz
sistemi) qaz halnda olacaqdr. Onlar hminin km sxurlarda olan zvi
maddnin yksk tzyiqli qazlarn tsiri altnda neft karbohidrogenlrinin
dflrl ayrlmas n mnb ola bilmsini qbul edirlr.
Sxurlarda olan zvi maddnin sonradan neft-qaza evrilmsi laylarn
byk drinliklr, yni tbii istilik sahsinin v ya lokal istilik ocaqlarmm
faliyyt gstrdiyi zonalara enmsi il laqdardr (kil.II.4.).
.F.Mehdiyevin fikrinc, neftqazmlglm km sxurlara lokal
istilik ocaqlarnn (maqmatik v bzi hallarda hidrotermal), mantiyadan
ayrlan qazlarn, yaxud sxurlarn zvi maddsin lokal

42
istilik ocaqlarnn tsiri nticsind ml gln qazlarn tsiri il
laqdardr.
Mantiyann fasilsiz qazszlamas, yaxud maqmann yerin km
qatna daxil olmas hesabna yaranm lokal istilik ocann tsiri nticsind
yaranan karbon qaz, metan v blk baqa qazlar da drinlik yarlmalar
zr qalxaraq, karbohidrogenlri hll edib yer qabnn st qatlarna
atdrrlar. Hmin qazlar elc d km v bzi hallarda metamorfik
sxurlarn da hll olunmayan zvi maddsinin qismn termik destruksiyaya
mruz qalm qaz klind olan hisssini d yer qabnn st qatlarna
atdrm olurlar.
.F.Mehdiyev, S.S.Nametkin (1939), Q.L.Stadnik (1937), V.B.
Porfiryev, J.V.Qrinberq (1957), Q.Kreq (1953) v b. tdqiqatlarnn v
fikirlrini thlil edrk, onlarn bel bir fikirlri il razlar ki, neft-
qazmlglmd itirak edn zvi maddd hm yerst bitki almi, hm
mumiyytl mnyi dnizl laqdar olmayan zvi maddlr itirak edir.
Amerika alimlrinin terminologiyasna gr neftmlglmd
sxurlarda olan hll olunmayan kerogen adlanan zvi madd d itirak edir.
Mlum olduu kimi, kerogen anlay altnda bzi amerika tdqiqatlar hll
olan v hll olmayan zvi maddnin cmini nzrd tuturlar v mnasib
olaraq kerogeni hll ola biln, yni bitum v hll olunmayan hisslr
ayrrlar. Kerogenin termik paralanmas v destruktiv hidrogenlmsi
neftin trkibin daxil olan karbohidrogenlrin ml glmsin sbb olur.
lkin zvi madd kerogen mrhlsin atana qdr mxtlif
evrilmlr mruz qalr. Bel evrilmnin ilk dvrnd kimyvi ok-
sidlm v bakteriyalarn faliyyti nticsind zvi maddnin myyn
paralanmas ba verir.
Lokal istilik ocann, sxlm qazlarn v yksk temperaturun tsiri
altnda olan kerogen termik paralanmaya mruz qalr. Nticd CO, CO2,
CH4, H2, H2S v su buxarlar ml glir. Maqmatik istiliyin tsiri altnda
olan sxurlardan v kerogendn N2, S elc d baqa elementlr ayrlr.
Bununla brabr, neftin trkibind sni istilik ocaqlarnn yaxnlnda
yaranan qaz-buxar qarqlarnda mahid ediln, misal n, As, Se, Te,
Sb, Sn, Pb, Ni, Zn, Bi v s. elementlrin d rast glinir.

43

Bir sra tdqiqatlar trfindn bu elementlrin sni istilik ocaqlar

yaxnlnda olan qaz-buxar qarnda (QBQ) olmas tsdiqlnmidir.
Bundan baqa, sxlm qazlarn v istilik ocaqlarnn kerogen tsiri
onun hll olunmayan hisssinin d paralanmasna sbb olur.
Pirolizin btn bu mhsullar - zvi maddlrin QBQ - yni: mxtlif
karbohidrogenlr, asfaltl-qtranl maddlr v digr zvi birlmlr, elc
d istilik ocann tsiri altnda sxurlarn kerogenindn ml gln qazlar
maqmatik eksqalyasiyalarla (ayrlmalarla) birlikd drinlik yarlmalar v
baqa qrlmalarla yuxarya doru hrkt edirlr. Bu zaman onlar z
aralarnda, demk olar ki, dqiqlikl nzr alna bilinmyn, mxtlif
reaksiyalara daxil olurlar. Burada reduksiyaedici, oksidldirici, vzedici v
digr reaksiyalar gedir.
QBQ, yuxarya doru hrkti boyunca sulu laylar zvi maddlr v
mineral duzlarla doydurur. Suyun pirogenetik paralanmas aadan
yuxarya doru fasilsiz hidrogen v oksigen axnn tmin edir. Hidrogen
bura maqmadan da daxil olur, oksigen is daha yuxar laylarda CO il
reaksiya vasitsil birlrk, 2CO+O2=2CO2 karbon qazn ml gtirir.
Bundan baqa, oksigen sxurlarda qrafit klind yerln v ola bilsin ki,
metann paralanmas nticsind ml gln karbonu da karbon qazna
evirir C+O=CO2
Bellikl, zvi maddnin karbohidrogen qdr reduksiyaedici
reaksiyalarda itirak etmsi n hmiyytli miqdarda hidrogen balans
yaranm olur.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, neft yataqlarnn sularnn hid-
rokimyvi zonall neft v qazn ml gldiyi zaman onlarn duz trkibinin
formalamas raiti il laqdardr.
Sulu laylara dn dm v karbon qazlarnn bir hisssi lav
metannn yaranmasna, digr hisssi is qlvi sularn karbonat v
bikarbonatlarn ml glmsin srf olunur. Bundan baqa, karbon qaz
hmiyytli miqdarda sulu laylarda hll olmu halda da qalm olur. QBQ-
da v elc d, yksk temperatur raitind sulu layda halogenlrin itirak
il metann vz olunma reaksiyalar v mxtlif karbohidrogen
birlmlrinin ml glmsi ba verir.
Eyni zamanda QBQ-ya sxurlarda olan zvi maddnin termik par-
alanmas hesabna yaranan karbohidrogen radikallar da daxil olur.

44
Bellikl, demk olar ki, QBQ-ni "ilkin neft" oxatmaq mmkndr.
QBQ-da, bu v ya digr trkib hisssinin stnlyndn asl olaraq,
mnasib nv neftlr ml glmlidir. gr neftqazmlglm prosesind
zvi madd itirak etmsydi, bu zaman hr yerd qeyri-zvi yolla ml
gln neftlr eyni trkibd olard. Neftlrin mxtlif trkib malik olmas
sxurlarda olan v neftmlglmd itirak edn kerogenin
mxtlifliyindn asldr. Neftin ml glmsind zvi madd il yana,
eyni zamanda, mantiyann qazlar v elc d, yer qabnda mxtlif
kimyvi reaksiyalar nticsind yaranan qazlar da itirak edirlr.
Mlum olduu kimi, km sxurlarn bitumlarnda heterogen
birlmlr kimi asfaltl-qtranl maddlr itirak edir. ox ar neftlrd
bzn yalarn qtranlara olan nisbti vahiddn kiik olur. Yni, bu
baxmdan, neft kerogenin bitumuna yaxnlar. Bel halda neftin heterogen
komponentlri (asfaltl-qtranl maddlr) sxurlarda toplanm zvi madd
il genetik laqddirlr.
Karbohidrogenlrin v digr zvi birlmlrin QBQ fazasnda yuxar
istiqamtd miqrasiyasnda drinlik yarlmalarn mayt edn qrlmalar v
atlar bksi mhm rol oynayr. Qrlmalarn miqrasiya n n kimi rol
oynadndan asl olaraq qaz klind olan karbohidrogenlr yuxarda yatan
laylar istiqamtind hrkt edirlr.
Yuxarya doru hrkt edn qaz-buxar rnaqlar zvi maddlrl
znginlir v onlar yer qabnn st qatlarna dam olurlar. Orada is
onlar trkiblrind byk miqdarda hll olmu karbohidrogenlr, digr zvi
v mineral birlmlrin itirak il, kondens olunaraq, hidrotermal
mhlullar ml gtirirlr. Neftqazmlglmni hidrogenlm,
polimerlm v elc d, baqa fziki-kimyvi proseslr tamamlam olur.
Qazvari v elc d, hidrotermal mhlullarda hll olmu karbohidrogenlr
yer qabnn st hisslrind, nisbtn aa temperatur v tzyiq raitind,
kondens olunaraq, struktur rait mvafiq (struktur, tl, kollektor, qeyri-
keirici rtk) ym ml gtirmi olurlar. Bununla neftqazmlglmnin
v neft-qaz yataqlarnn formalamasnn birinci fazas tamamlanm olur.
Bu yolla onlarn ilkin yataqlar yaranr.
Grndy kimi, yerin drinliklrind qazmlglm proseslri hm
tbii istilik sahsind, hm d lokal istilik sahlrind ba ver bilr. ox
ehtimal ki, neftqazmlglm proseslri n mantiya-

45
dan ayrlan, yaxud lokal istilik ocaqlarnn tsiri altnda yaranan qazlar daha
hmiyytli rol oynayrlar. Tbii istilik sahlrind zvi maddnin
uzunmddtli v lng metamorfizmlmsi yolu il ml gtirdiyi qazlar
is, grnr, bu prosesd o qdr d byk effekt malik deyillr.
Neftin drinlik-biogen yolla ml glmsi baxmndan nzr almaq
lazmdr ki, platforma razilrind, grnr, lokal istilik ocaqlarndan ayrlan
drinlik mnli sxlm qazlar trfindn sxurlarn zvi maddlrinin hll
olmas yolu il neftin ml glmsi nadir hallarda ba verir.
Bu yolla neftmlglm prosesi platformann yalnz n drin
hisslrind ba ver bilr. Hmin hisslrd km kompleksinin daban
hisssind drinlik qazlarnn tzyiqi hl d kifayt qdr yksk
olduundan, onlar zvi maddni znd hll edib z il yuxar istiqamtd
apara bilrlr. Platforma razilrind neftqazmlglm prosesi, xsusn
d, lokal istilik ocaqlarnn faliyyti il bal olub stratisferin aa
qatlarnda, yaxud kristallik bnvrd, sasn qeyri-zvi, yaxud da az
miqdarda zvi maddlrin itirak il ml glmi metan v baqa
karbohidrogen qazlarnn faliyyti il laqdardr.
Yalnz platformann km qatnda olan zvi maddnin
miqdarna sasn nhng neft-qaz ehtiyatlarnn formalamasn ehtimal
etmk ox tindir. Neftin baqa rayonlardan platformaya daxil olmas haln
ehtimal etsk, bu proses pillvari aquli miqrasiya yolu il ba ver bilr. Bu
baxmdan geosinklinal v platforma razilrind izlniln v onlar
birldirn drinlik yarlmalar karbohidrogenlrin miqrasiyasn tmin ed
bilrlr.
Rus platformasnn qaz-neft yataqlarnda yngl neftlrin Devon, daha
ar neftlrin is ksiliin yuxar hisssind - Karbon v Perm kntlrind
yerlmsi onu gstrir ki, onlar sonrak metamorfizmlm prosesi il
yana, Devon neftlri, sasn, geosinklinal nv depressiya zonalarndan
miqrasiya etmi, karbohidrogen qazlarndan yaranmlar. Qazvari
karbohidrogenlr uzun aquli v lateral (pillvari) miqrasiya yolu kediklri
zaman, aa tzyiq v temperatur raitind nefti kdrrk, daha yngl
trkib hisslrini n uzaq sahlr atdrrlar. Rus platformasnn cnub
rayonlarnda yerln byk qaz yataqlar deyilnlr misal ola bilr.
Bununla brabr geni inkiaf etmi tektonik qrlmalar bksi raitind
ninki qaz-kondensat yataqlar yarana bilmz, htta ox hallarda neft
yataqlarn

46

da lap kiik bel qaz papa da ml glmzdi. Lakin Azrbaycanda neft v

qazn lateral miqrasiyas msaf etibaril daha mhduddur. gr glck
tdqiqatlar neft v qazn depressiya zonalarndan lateral miqrasiya yolu il
uzaq msaflr, yni platformalara miqrasiyasnn mmknlyn
saslandra bilmslr, bu zaman hmin razilrd neft v qazn mnyin
aid qbul edil biln yalnz bir yol qalr ki, o da platformalarda neft v qazn
abiogen-biogen yol il ml glmsidir. nki yalnz platformalarn
knt qatnda olan zvi madd nhng neft v qaz ymlarnn ml
glmsini ox tin ki, tmin ed bilsin.
Neftin drinlik-biogen mnyin aid fikrin rhini sas gtrrk,
neftana lay dstlrin aid bir sra etiraz douran v aydn olmayan
mddalarn izah etmk mmkndr.
Hr eydn vvl, km qatn bazal horizontlarnda neft v qaz
yataqlarnn v neft-qaz tzahrlrinin mumiyytl varl, bu horizontlarn
litoloji trkibindn asl olmayaraq, qeyd ediln nzriyy rivsin
tamamil uyun glmsidir. Yerd hyatn yarand zamandan su
hvzlrind mskunlam v sonradan sxurlara evriln heyvan v bitki
qalqlar kntlrd toplanan zvi maddlrin mnbyi olmular.
Sedimentasiya raitindn asl olaraq km sxurlarda bu v ya digr
miqdarda zvi madd itirak edir. zvi madd, hminin, km sxurlarn
fziki-kimyvi dyimsi nticsind yaranan bnvrnin metamorfik
sxurlarnda da mahid edilir. Onlar kontinental v mumiyytl dnizl
laqdar olmayan km mlglmlrind d itirak edirlr. Buna gr d
km qatn bazal horizontlarndak neft v qaz yataqlar, km sxurlarn
karbohidrogenlri v bnvrnin altnda yatan sxurlarn zvi maddlri
aadan gln sxlm qazlarn vasitsil hll edilib yuxarya qaldrlmaqla
(sahlr enmi olduqlar halda), yaxud lokal istilik ocaqlarnn tsiri vasitsi
il, formalaa bilrlr.
Mlum olduu kimi, A.Q.Voloqdinin tdqiqatlar (1962) nticsind
Kembriyqdr metamorfik istlrd xeyli miqdarda zvi madd myyn
edilmidir. Bak hrind 1966-c ilin oktyabrnda keiriln SSR Elmlr
Akademiyasnn syyar sessiyasnda A.Q.Voloqdin mlumat verdi ki, bir sra
Kembriyqdr sxurlarda bitumun miqdar 1,5%-dn oxdur. Bellikl,
Kembriyqdr sxurlarn zvi maddlri d, hminin, neftmlglm
mnbyi ola bilrlr.

47
km qatn bazal (daban) horizontlarnda olan neft v qaz yataqlar,
elc d, neftin trkibin daxil olan karbohidrogenlr v digr birlmlr
sulu mhlullardan ayrlmas yolu il d ml gl bilrlr. Mantiyadan
gln qaz-buxar ayrlmalan km sxurlarda olan zvi maddni hll edirlr
v sulu horizontlardan kediklri zaman onlann sularnda hll olaraq, zvi
maddlrl znginlirlr. Yer qabnn geoloji inkiaf bir vaxt durunluq
raitind olan sularn mxtlif istiqamtlrd dvr etmsi n rait
yaradr. Sularn bu cr dvr etmsi ml gln yeni geoloji quruludan v
fiziki-kimyvi raitdn asldr.
Bellikl, z trkiblrini hll olmu karbohidrogenlrl zngin-
ldirmi hrkt edn mhlullar neftin, qazn v elc d, slb halnda olan
bitumlarn km qatn daban horizontlarnda toplanmasna sbb olacaqdr.
Kristallik qalxan v massivlrd, pskrm v metamorfik sxurlarda neft-
qaz tzahrlrinin, htta neft v qazn ayr-ayr toplantlarnn mvcudluu
onlarn drinlik-biogen nzriyysi sasnda yaranmasn ehtimal etmy
sas verir.
Kristallik bnvrni tkil edn kristallik qalxanlarn, qdim kristallik
massivlrin, efftziv sxurlarn zrind km mnli sxurlar kompleksi
olduu halda, onlarda neft-qaz tzahrlri daima zn gstrir v bu da
km qatn daban horizontlar il kristallik bnvrni tkil edn sxurlar
arasnda qarlql laqnin olduuna dlalt edir.
.F.Mehdiyev gr drinlik qrlmalarnn hr yerd mvcud
olmalarna baxmayaraq, neft yataqlar yalnz km qat inkiaf etmi
sahlrd yaranr. km qat olmayan razilrd drinlik yarlmalarnn
mvcudluu kristallik bnvrnin sxurlarnda snaye hmiyytli byk
yataqlarn ml glmsin dlalt etmir.
Mlumdur ki, bzi tdqiqatlarn fkrinc, sxurlarn normal
msamliyi 20 km drinliy qdr, aq atlarla laqdar olan msamlik is
27 v daha ox km- qdr yaylm olur.
Neft v qaz yataqlarnn formalamasnda v corafi paylanmasnda
drinlik yarlmalarnn rolunu neftin zvi mnli olmasnn trfdarlar da
inkar ed bilmirlr.
Bu yarlmalar onlarn uzanmalar boyu neft v qaz ymlarnn masir
paylanmasn tmin edirlr.
Biz maqmatik ocaqlardan neft karbohidrogenlrinin drinlik ya-
rlmalar il miqrasiyas nticsind yataq mlglmni laqlndirmk
meylind deyilik. oxdan mlumdur ki, vulkan qazlarnn trkibind
karbohidrogenlrdn yalnz metan qaz itirak edir. Demli,

48
drinlik yarlmalar zr yalnz metan ayrla bilr. Neft yataqlarnn ml
glmsini is biz, tkc mantiyadan ayrlan metanla laqlndirmk
meylind d deyilik, baxmayaraq ki, o, neft, qaz v qaz-kondensat yataq-
larnn, elc d palq vulkanlarnn qazlarnn trkibin daxil ola bilr.
Bizim n drinlik yarlmalar st mantiyadan v yer qabndan ayrlan
mxtlif qazlarn qalxma yollardr. Qazlarn yuxarya doru hrkti qismn
drinlik yarlmalar, qismn is onlar mayt edn atlar bksi il ba
verir. Drinlik yarlmalar zr qaz-buxar rnaqlar da qalxrlar. Sxurlarda
yerln zvi maddnin hlledicisi rolunu hm qazlar, hm d qaz buxar
rnaqlar oynayrlar. zvi madd il zngin, ninki km mnli, elc d,
bzi hallarda metamorfik sxurlar da ola bilr.
 Drinlik yarlmalar, elc d, maqmann qalxma (hrkt etm)
yoludur. Bu zaman maqma km sxurlar kompleksin daxil olaraq, lokal
istilik ocaqlar yaratm olur. Bu ocaqlar is sxurlarda olan zvi madddn
qaz rmaqlarn yaradrlar. Drinlik yarlmalar yer qabnn n yuxar
hisslrind, elc d, damlavari-maye nefitin hrkt etm yolu rolunu
oynaya bilr.
Neftqazmlglmnin, mn etibaril, drinlik yarlmalar il
laqdar olmasn qbul etmkl brabr, biz onlarla mantiyadan hazr neftin
ayrlmasn laqlndirmirik.
Pskrm mnli sxurlarda bitumlarn bir sra metallarla para-
genezisi, elc d asfaltit v neft damarlarnn mvcudluu, neftin drinlik-
biogen nzriyysi baxmndan asan izah edilir. lk nvbd biz
N.A.Kudryavtsevl tam razyq ki, pskrm mnli sxurlarda yerln
mxtlif bitum v nefitlr onlarla singenetik yox, epigenetik
mnasibtddirlr v hmin sxurlarda dvr edn hidrotermal mhlullardan
kmlr.
Karbohidrogenlrin bir sra elementlrl "paragenezisi" birincilrin
hkmn maqmadan ayrlmasnn gstricisi deyil. Karbohidrogenlr lokal
istilik ocann km sxurlara tsiri nticsind d yarana bilrlr.
Yuxarda deyilnlri nzr alaraq, neftin drinlik biogen mnli
nzriyysini aadak kimi tsvvr etmk olar.
Neftin drinlik-biogen mnin aid nzriyyd neftqazm-
lglmd hm zvi, hm d qeyri-zvi proseslrin itirak etmsi z ksini
tapmdr. Bu nzriyyy gr neftmlglmd bir trfdn maqmann
qazszladrlmas nticsind yaranan qaz-buxar qar (QBQ), digr
trfdn is QBQ il rastlaan splnmi z-

49
vi maddlr sas gtrlr, neftqazmlglm prosesi is drin
ocaqlarda km qatnda ba verir.
Bu nzriyyy gr neftqazmlglm ocaqlar
yer qabnn sx qrlmalar bksi il mrkkblmi (ovulmu)
sahlridir (drinlik yarlmalar v mxtlif digr qrlmalar). Bu
sahlr neft ml gtir biln ilkin maddnin toplanb,
karbohidrogenlr evrilmsi n byk imkanlara malikdirlr.

Mantiyadan gln maqmann faliyyti nticsind mxtlif

trkibli qaz v buxarlarn yeni-yeni miqdar fasilsiz olaraq ayrlr
v onlarn sas hisssini, V..Vernadskinin dediyi kimi, CO 2 tkil
edir. Ondan baqa mantiyadan CO, CH4, H2S, NH3, HCl, su
buxarlar v digr qazlar da ayrlrlar. Digr trfdn, lokal termik
ocaqlarn (maqmatik v ya hidrotermal) tsiri nticsind
nefttrdn zvi madd termik dyiikliy mruz qalr. Bu zaman
CO2, CO, CH4, H2, su buxarlar ml glir. Bellikl, hm
mantiya qazlar v buxarlar, hm d drin hvzlrd zvi
maddlrdn ayrlan qazlar qaz-buxar qarn (QBQ) ml
gtirirlr ki, bu da neftmlglmnin balancn tkil edir.
QBQ knt qatnn drin zonalarnda toplanr v
orada sonrak dyiikliy mruz qalrlar. Demk olar ki,
neftqazmlglm genetik chtdn drinlik qrlmalar il v ya,
mumiyytl qrlma tektonikas il laqdardr. Yer qabnn lokal
istilik ocaqlar (maqmatik v ya hid- rotermal sular, qrlma
tektonikas v s.) yerln v faliyyt gstrn hisssind QBQ
toplanr v orada onun dyimsi n rait yaranr (k.II.4.).
QBQ
topland yer - mxtlif reaksiyalar gedn ocaqlardr. Onun ayr-
ayr komponentlri bir-birlri il reaksiyaya girir, z trkibind olan
splnmi zv maddlrl tmasda olaraq, assimilyasiya olunur
v oxlu miqdar metan, onun homoloqlarnn, digr
karbohidrogenlrin v onlarn trmlrinin ml glmsini tmin
edirlr. QBQ topland yer
doru hrkt etdiyi zaman neftlrin trkibinin v digr
xsusiyytlrinin formalamasnda mhm rol oynayan zvi
maddnin fraqmentlri il znginlir.
Drinlik yarlmalar zonalarnda neftli-qazl
mhlullar ml glrk tllr daxil olur v burada neft-qaz
ymlarnn formalama prosesi sona atr. Mhz tllrd QBQ v
ya neftli-qazl mhlulun arlq qvvsin gr differensiallamas
ba verir, qaz,

50 kondensat v neft
sistemlri formalar. Neftqazmlglm ocaqlarnda zvi maddlr QBQ-
da uzun mddt mvafq evrilmlr mruz qalr v ml glmi yeni
QBQ qrlma zonalarna daxil olur. Neftqazmlglm ocaqlar byk
drinlikd yerldikd v temperatur yksk olduqda QBQ-da daha ox
splnmi zvi maddlr assimilyasiya olunur. Temperatur yksk
olmadqda QBQ-da yalnz tez hll olan komponentlr itirak edirlr.
Bellikl, neftqazmlglm ocaqlarnda toplanan QBQ tektonik
qrlmalarla yuxar trlmkl, ocaqda yeni QBQ toplanmas n rait
yaranr. Demli, QBQ sistemi v yataqlarn formalamas fasilli-fasilsiz
xsusiyyt dayr.
Tbitd karbohidrogen sistemi saddn mrkkb doru dyiir:
Qaz (metan) - qazkondensat - neft - epinaftid. Bu, qaz-buxar qarnn
qravitasiya differensiallamas nticsind ba verir.
QBQ, sistemind prosesin ba verm xsusiyytindn asl olaraq,
yataqda ya tmiz metan qaz, ya da qaz-kondensat v neft itirak edir.
Tllr tektonik qrlmalara yaxn yerldikd onlarn llri byk
olur v daha drind yerlir. QBQ tektonik qrlmalarla hrkt etdikd
km sxurlarda olan zvi komponentlrl znginlir.
Deyilnlrdn bel nticy glmk olar ki, ml glmi neft abiogen
sintez hesabna zvi maddlrin fraqmentlrinin evrilmsindn ibartdir.
Neftin trkibind olan splnmi zvi maddlr ox az olsa da, onlar byk
hmiyyt dayrlar.
Lakin neftin zvi maddlrdn knar ml glmsi mmkn deyil.
Onu tsdiq edn amillrdn biri neftd porfirinin itirakdr. Porfirinlr QBQ
sisteminin drind assimilyasiyas raitind ml glirlr. kinci amil
neftin optik falldr. Neftin bu xasssi splnmi zvi maddlrin QBQ-
da assimilyasiyas nticsind yaranr. Yuxarda gstriln hr iki amil ox
byk drinlikd formalar.
Bellikl, bu nzriyynin trfdarlar neftmlgtirn maddlr
haqqnda trafl mlumat verslr d, neftmlglmnin modeli (sxemi)
izahsz qalmaqdadr. Digr trfdn neftmlglm ocaqlarnda v tllrd
neftmlglm hans sxem zr ba verir v neft nec ml glir sualna
dqiqlikl cavab vermk hl tindir. Mlumdur ki, QBQ-nn sas
komponentlrindn biri

51
olan metan (CH4) v onun homoloqlar sasn mantiyadan ocaqlara
daxil olur. Bununla yana, QBQ-da hminin CO, CO2, H2 v su
buxar da ml glir. El ona grdir ki, neft ymlarnn
ksriyyti metan qrupu neftlr aid edilir. ksr hallarda
karbohidrogen qaznn 95-98%-ni metan tkil edir. Cnubi Xzr
hvzsind QBQ 10-12 km drinlikd v 300- 400 C temperaturda
formalar. Formalaan qaz-buxar qar sasn aadak trkibd
olur: CO, CO2, H2, su buxar, kkrdl birlmlr, ammonyak,
splnmi halda mvcud olan zvi maddlrdn fraqmentlr v
sair. Bu qarqda ba vern reaksiya nticsind oxlu miqdarda
metan ml glir. 250-350 C temperatura uyun drinlikd
temperaturla yana yksk tzyiq d mvcuddur ki, bu da metann
homoloqlarnn ml glmsin sbb olur.
Bellikl, QBQ sistemind
baqa evrilmlr v elc d metann znn evrilmlri abiogen
karbohidrogenlrin ml glmsin sbb olur. Demli, metan el
bir ilkin birlmdir ki, ondan neft ml gl bilr. Onu
da lav edk ki, yer qabnn yuxar hisslrind ym halnda
toplanan v uzun mddt qalan metan yataqlar neft evrilmir. Bu
da onu gstrir ki, hr metan ymlar neft evril bilmz.
Neftmlglm ocaqlarndan xan qaz-buxar qar tly
daxil olduqda qravitasiya differensiallamas prosesi balayr.
Metan srbst v ya qaz papa klind yataq ml gtirir.
Metan qaz, neft v suda hll olmu
halda uzun geoloji zaman rzind saxlanla bilir v bu mddt
rzind o he bir reaksiyaya daxil olmur. Ancaq qaz-buxar
qarnda metann baqa qazlarla v digr birlmlrl
reaksiyaya daxil olmaq qabiliyyti ox artr v nticd ondan
neftin trkibind itirak edn karbohidrogenlr ml glir.
Neftin metandan ml glmsini hl 1936-c ild N.D.Zelinski
sylmidir. Metan Cnubi Xzrd v
digr neftli-qazl hvzlrd biogen v abiogen mnlidir. Fier v
Tropa gr dmir v kobalt katalizatorlarnn itirak il 250-300
C-d v nisbtn yksk tzyiq altnda CO v H2-dn metann ar
homoloqlar alnr: etan, propan, butan v s. yaranr. Fier v Tropa
gr metan aadak sxem zr ml glir:

52

nCO + (2n+1)H2 CnH2n + H2O

 2nCO + (n+1)H2 CnH2n + nCO2

Axrda bir vacib mslni d izah edk. gr mantiyann

qazszlamas v qaz-buxar qar sistemi btn sah zr ba verirs,
tektonik yarlmalar v qrlmalar geni yaylbsa, bs n n neft v qaz
yataqlar hr yerd ml glmir?
zah beldir: mantiyadan ayrlan qazlarn, reaksiyaya girrk, yeni
birlmlr ml gtirmsi n, onlar uzun mddt byk ll tbii
ymlarda toplanmal v dyimy mruz qalmaldrlar. gr QBQ-nn
uzun mddt toplanmas v qalmas n rait yoxdursa mantiyadan ayrlan
qazlar yer qabnda splnir, diffuziya olunur, myyn hisssi suda hll
olur, digr hisssi is atmosfer xr v dalr.

k. II.4. Qaz-neft v neft yataqlarnn ml glm sxemi (.F.Mehdiyev

gr)
palq vulkanlarnn brekiyas; 2- qaz-neft; 3- mxtlif maqmatik
materiallar; 4- qaz-buxar qar; 5- km qat.

53

Bellikl, hesab etmk olar ki, razinin neft-qaz perspektivliyini

myyn etmk baxmndan bilavasit kristallik bnvrnin zrind yatan
bazal horizontlarndan n cavanlarna kimi btn stratiqrafik kompleks
maraq ksb edir.
Deyilnlrl bal olaraq biz neftqaztrdn laylara aid tsvvrmz
yenidn baxmalyq. Neftmlglmnin drinlik-biogen mnin aid
nzriyysi baxmndan karbohidrogenlr v kerogen sxlm qazlar vasitsi
il hll edilib yer qabnn yuxar qatlarna qaldrla bilrlr
Bu sbbdn d, litoloji trkibdn asl olmayaraq, trkibind zvi
madd olan, byk drinliklr enmi v onlarn zvi maddsini asanlqla
hll edn sxlm qazlarn tsirin mruz qalan btn nv km sxurlar
(dniz, irin su, qit mnli) karbohidrogenlr ml gtir bilrlr v
onlarn hesabna neft v qaz ymlar yarana bilr.
Bu nqteyi-nzrdn byk drinliklrd yatan, hazrda az zvi
maddy malik olan sxurlar bel nefttrdn hesab edilmlidir. Nzr
almaq lazmdr ki, epigenetik bitumlar neftli-qazl rayonlarn sxurlarnda
itirak edirlr.

54
 III FSL.
ZV SXURLAR
III.1.zvi sxurlar haqqnda mumi mlumat
Yer qab myyn fziki-kimyvi v geoloji raitlrd formalaan
mxtlif mnli sxurlardan tkil olunmudur. Hmin sxurlar irisind km
qat neft v qazllq chtdn daha ox diqqti clb edir. Aada km sxurlarn
tsnifat sxemi verilmidir. Subakval raitd (su raitind) toplanan zvi sxurlar
neft v qaz mlglmd xsusi yer tuturlar.

Sxem III. 1.
km sxurlarn genetik tsnifat.
zvi sxurlar bitki v heyvan alminin zvlrinin tlf olduqdan sonra slb
halnda olan qalqlarnn kll miqdarda toplanmas nticsind yaranan
sxurlardr. Subakval raitd heyvan v bitki almi (biosferin) zvlrinin tlf
olduqdan sonra yaranan zvi mnli qalqlara zvi maddlr deyilir.
Aada zvi maddlrin tsnifat sxemi verilir:

55
 Sxem III.2
zvi maddlr yanma qabiliyytlrin gr iki qrupa ayrlr:
1) kaustobiolitlr;
2) akaustobiolitlr
zvi maddlrin yanma qabiliyytin malik olan qrupuna kaustobiolitlr
deyilir. Kaustobiolit yunanca "kaustos"- yanan, "bios"- zvi "litos"- da
szlrindn ml glmi v "yanan zvi da" demkdir.
Yanmayan zvi maddlr qrupu is akaustobiolitlr adlanr. Msln,
mrcan riflri, zvi hngda v s.

III. 2. Yanar zvi maddlr (kaustobiolitlr)

zvi maddlrin yanma qabiliyyti onlarda olan C -nn trkibi v miqdar

il myyn edilir. Neft sras karbohidrogenlrin ml glmsi zvi maddlrl
laqdardr. zvi maddlr mxtlif raitlrd ml glirlr. Onlarn trkibi v
miqdar mlglm raitindn asl olaraq dyiir. Kaustobiolitlrin trkibind
qeyri-zvi birlmlr klind mineral maddlr d itirak edirlr. Kausto-
biolitlrin genetik tsnifat haqqnda mxtlif fkirlr vardr. Fransz alimi
Q.Potonye kaustobiolitlr qrupuna trkibind oxlu yanar zvi qalqlar olan
maddlri aid edir. O, zvi maddlri sapropel, humus v sapropel-humus
qruplarna ayrr. Sapropel qrup zvi maddlr plankton v ibtidai bitkilrin lipid
v polimerlipid, humus sras zvi maddlr is ali v ibtidai bitkilrin sulu karbon
komponentlrindn ml glmidir.
56
 Biologiya elmindn mlumdur ki, bitki v heyvan orqanizmlrini

tkil edn hceyrlrin trkibind zvi maddlri yaradan hissciklr

mvcuddur. raitdn asl olaraq hmin hissciklr zvi maddlrin iki

sas nvn: karbohid-rat v karbohidrogenlri ml gtirirlr. Bzi

tdqiqatlar (B.Tisso v D.Velte) gstrirlr ki, zvi maddlr fotosintez

prosesi nticsind ml glir:

CO2+2H2O CH2O+H2O+O2

6CO2+12H2O C6H12O6+6H2O+6O2

Fotosintez prosesind iq enerjisinin kimyvi enerjiy evrilmsi

nticsind oksigen, su v qlkoza ml glir. Yerin geoloji

inkiafndan vvlki mrhld fotosintez prosesi, gymtl yal

yosunlarn v bakteriyalarn faliyyti nticsind ba verirdi. Devon

dvrn qdr zvi maddlrin formalamasn dniz fitoplanktonu,

bakteriya, bentos yosunlar v ox az miqdarda zooplanktonlar tkil

edirdi. Devon dvrnd daha bir mnb - su hvzlrind toplanan quru

bitki qalqlar ml gldi. Bellikl, zvi maddlrin trkibinin

biosferin tkaml il sx laqdar olmas aydn izlnilir.

Yerin geoloji inkiaf zaman zvi maddlrin (C) fosillm srti

orta hesabla 0,1%, oksigensiz mhitli hvzlrd is bzn 4% v daha

ox olur. zv maddlrin dniz v okeanlarda n ox topland

drinlik 80-100 m hesab olunur. C autogen v allotogen olur. zvi

maddlrin balca mnbyi fitoplanktonlardr. Dnya okeanna v

dnizlrin ild tmiz halda 21 mlrd. t ftoplankton mhsulu daxil olur.

Yaranm C - nn 50% -i dniz yosunlarnn payna dr. zvi madd-

lrin okeanlarda toplanma srti ild 300 q/m2-dir. Bu cr srtl

toplanma okeanla qurunun srhddind gedir. Daxili okean sahlrind

toplanma srti ild 50 q/m2- atr.

Alloxton nv C okeanlara sasn ay arteriyalar v yeralt drin

su axnlar vasitsil gtirilir. Okeanlara aylar hll olmu formada 363

mln. t zvi madd gtirir. Yeralt sular vasitsil danan zvi maddnin

5 % - qdri nql edilir, asl vziyytd olan slb material il okean

sularna ild 460 mln. t daxil

olur k i , onun da 1 / 3 hisssi elf zonasnda, qalan is ondan knarda

toplanr.
57
A.P.Lisitsn v Y.A.Romankevi gr okeanlara gtiriln eol materiallar
irisind 8,7- 50% C olur. Bu yolla ild okeanlara 320 mln.t C daxil olur. Baqa
mnblrl okeanlara gln C miqdar 18 mln.t-dur.
zvi maddlr hidrosferd qeyri-brabr yaylmdr. Onlarn miqdar
iqlim, fziki-coraf raitlrl yana kntlrin litoloji trkibindn d asldr.
C -nn maksimum miqdar dayaz hvzlrd, laqunlarda, krfzlrd, limanlarda,
qapal dnizlrd, okeann elf zonalarnda mahid olunur. Trkibind zvi
qalqlar olan laylarda oksidlm prosesi gedrs zvi maddlr paralanr v bu
da hmin laylarn qalnlqlarnn azalmasna sbb olur. Drin su raitind ml
gln karbonat v silikat sxurlarnda toplanan C daha yax saxlanlr. Bu nv
kntlr zvi maddlri hll olmaqdan qoruyur. Ancaq bel mhafz 4-5 km
drinliy kimi davam edir. Daha drin su qatlarnda kalsium-karbonat v onun
trkibind olan C d hll olur v drin qatlardak sularn trkibin daxil olur.
zvi maddlrin miqdarna knttoplanmann srti d tsir gstrir.
Burada knttoplanma il C-nn toplanma srtlri arasnda dz mtnasib
laq mahid edilir.
N.B.Vassoyevi gr: kiik srtl (1000 ild 2-6 mm) toplanan
kntlrd C-nn miqdar 0,01%, orta srtl (1000 ild 20-130 mm) toplanan
kntlrd C-nn miqdar 0,1-2 % , yksk srtl (1000 ild 660-1400 mm)
toplanan kntlrd C-nn miqdar is 11-18 % olur. Demli, C-nn knt-
lrd saxlanlma drcsi knttoplanmann srti artdqca oxalr. Lakin bu
mtnasiblik daimi xsusiyyt damr, bel ki, knttoplanmann srti daha
ox olarsa, (1400-1500 mm-dn ox) bu zaman kntlrd toplanan zvi mad-
dnin qatlnn azalmas ba verir. Bu hal knttoplanma su hvzsinin zvi
madd trd bilm imkanlar il baldr. zvi maddlrin saxlanlmasna,
hminin, onlarn uzun mddt suda qalmas v kntlrin litoloji trkibi d tsir
Sxurlar C-nn orta ktl miqdar, %

Qumda 1,79
Alevrolit 1,80-2,0
Gil 2,0-5,0 v daha ox
Narn gillr 6

gstrir.
km sxurlarda C - nn orta miqdar aadak cdvllrd (III.1.,III.2.)
gstrilmidir:

Cdvl III. 1
km sxurlarda zvi maddnin orta miqdar

58

zvi maddlrin miqdar mxtlif nv kntlrd mxtlifdir. Msln,

duz qatlarnda bir ne q/m3 olduu halda, yanar istlrd onun miqdar 6 kq/m3-
atr.
Cdvl III.2
km suxurlarda zvi maddnin orta miqdar
 Sxurlar C-nn orta miqdari,kq/m3
Gil 0,3-0,5
Alevrolit 0,2
Qumda 0,1
hngda 0,25

Dniz mnli kntlrd C mrkkb qarqdan ibartdir. Bu qarqda

aadak komponentlr itirak edirlr: zlallar, lipidlr, karbohidratlar, liqninlr
v s.
Kaustobiolitlrin humus v sapropel nv aidliyindn asl olmayaraq
onlarn trkibind hmi karbon olur. Bu kimyvi element tbitd srbst halda
almaz, qraft v antrasit formalarnda rast glir. Bundan lav, karbon tbitd
geni yaylan mxtlif birlmlrin d trkibind itirak edir. Kaustobiolitlrin
kimyvi trkibi karbon, hidrogen v oksigen birlmlrindn ibartdir. Kausto-
biolitlrd karbonun miqdar 50-90%, hidrogen 2,5-14%, oksigen is 1,5-8%
arasnda dyiir.
59
Karbonun, hidrogenin v oksigenin miqdar neftlrd nisbtn az dyiir.
Neftlrd karbonun miqdar orta hesabla 83-87%, hidrogenin miqdar 12-14 % v
oksigenin miqdar is 1,5 %- qdr dyiir.
Kmr sras kaustobiolitlrd is bu gstricilr daha byk intervalda
dyiirlr. Bel ki, karbonun miqdar orta hesabla kmr sras kaustobiolitlrd
57,48- 94,37 %, hidrogen 2,19- 6,14%, oksigen 2,59-34,63 % arasnda dyiir
(V.N.Muratova gr).
V.N.Muratova gr zvi almin v kaustobiolitlrin element trkiblri
cdvl III.3-d verilmidir.
Cdvl III.3
zvi almin v kaustobiolitlrin element trkiblri (V.N.Muratova gr)
 Maddlr Element trkibi C/H
C H N S O
zvi alm:
Yksk bitkilr 49,7 6,1 - - 44,2 8,4
btidai 50,08 7,32 8,29 1,22 33,0 6,9
orqanizmlr
Kmr sras
kaustobiolitlr:
Torf 57,48 6,14 1,55 0,20 34,63 9,4
Qonur kmr 71,64 5,33 1,57 0,38 21,61 13,4

Da kmr 83,71 5,12 1,68 0,52 8,97 16,3

Antrasit 94,37 2,19 0,60 0,25 2,59 45,0
Neft sras
kaus-tobiolitlr:
Sapropel 59,07 7,84 3,61 2,63 26,85 7,5
Neft 85,4 12,81 0,22 1,16 0,46 6,6

III.2.1. Sapropel nv zvi maddlr

Trkibind xeyli zvi maddlr olan lillr sapropel deyilir (sapropel yunan
sz olub, rm gil (lil) mnasm dayr). Su hvzlrind sapropel nv zvi
maddlr oksigensiz mhitd bituma evrilir. Bituma qdr sapropel nv maddlr
60
kerogen ml gtirir.
Sapropel - gl xsusiyytli su hvzlrind zvi-mineral kntlr deyi-
lir. Sapropelin zvi maddsi sasn hvzd yaayan canl v bitki almin qalq-
larnn oksigensiz mhitd paralanma mhsuludur.
nnvi olaraq Q.Potonyenin dvrndn sapropel, humus v sapropel-
humus nv zvi maddlr seilir. Onlar kimyvi trkiblrin v ilkin mlglm
raitlrin gr frqlnirlr.
Sapropel nv zvi madd planktonun v bsit bitkilrin 10%- qdr
hidrogenl znginlmi lipoid v polimerlipoid trkib hisslrindn yaranr.
Lipoidlr lipidlrin trkib hisssidir. Sonuncular bzi hallarda piylr v piybn-
zr maddlr, yni lipoidlr blrlr. Lipoid dedikd, piy bnzr strukturu,
tbiti v bioloji funksiyalarna gr frqlnn mxtlif birlmlr (mumlar,
terpenlr, sterinlr, fosfatitlr v s.) nzrd tutulur.
Canl maddd lipidlrin orta miqdar onlarn ktllrinin 10%- qdrini
tkil edir, bzi bsit orqanizmlrd (bzi su yosunlarnda, zooplanktonda) lipid-
lrin miqdar 20%- qdr ola bilr.
Lipidlrin trkibin daxil olan karbon turularna qaznt halnda olan
splnmi zvi maddnin ilkin hal kimi baxlr. Masir kntlrd lipidlrin
ox hisssi qeyri-polyar hlledicilrd (karbohidrogenlr, xloroform, efir v s.)
hllolma qabiliyytini saxlayrlar. Diagenez prosesind lipidlr demk olar ki, b-
tvlkd kerogenin (polimer lipidlr) sas ktlsini tkil edn hll olunmayan
trkib hisssin evrilirlr. Masir tsvvrlr gr maye karbohidrogenlrin
katagenez prosesi zaman yaranmas, sasn, kerogenin lipid trkib hisssi
hesabna ba verir.
Hvzlrd toplanma zaman ylm sapropel nv zvi maddlr singenez
v diagenez mrhllrind qismn trkib dyiikliyin mruz qalrlar. Onlar
yetirk neft v qaz trtm qabiliyytin malik olurlar. Bu cr sapropel mnli
zvi maddlr d kerogen adlanr. Drinliy getdikc kerogenin miqdar neft-qaz

61
trd biln ana maddlrd artr. Kerogen alkan v izoprenoid zncirvari
birlmlrindn ibartdir. Kerogen katagenez mrhld zvi maddlrin sas
hisssi olub, oxlu miqdarda maye karbohidrogenlr generasiya edir. Karbohid-
rogenlr v onlarn mhsullar bitum birlmlri adlanr.
Bitumlar karbohidrogenlrdn v onlardan mxtlif raitd ml gln
trmlrinin qarndan ibart zvi mnli maddlrdir. Baqa szl, zvi
maddlrdn zvi hlledicilr vasitsil ayrlan hiss bitum adlanr. Bitumlar
tbitd geni yaylmaqla brabr neft v onlarn trmlrindn tbii yanar qazla-
ra qdr btn kaustobiolit nvlrini znd birldirirlr. Bitumlarn sas sciyy-
vi xsusiyytlrindn biri (humuslardan frqli olaraq) zvi hlledicilrd hll
olmalardr.
Bituma qtranl birlmlr (20-30%), asfaltl birlmlr (60- 70%) v az
miqdarda neft sras maye karbohidrogenlr daxildir.
III.2.2. Humus nv zvi maddlr
Kaustobiolitlrin nvlrindn biri d humuslardr. Trkibind 5%-dn az
hidrogen olan humus nv madd mrkkb bitkilrin (liqnin-sellloza) v bsit
bitkilrin karbohidrat komponentlrindn ml glirlr.
Qarq nv zvi madd trkibind hm sapropel, hm d humus
komponentlrin malikdir.
N.B.Vassoyevi sapropel v humus nv zvi maddlri molekulyar qurulu-
undan asl olaraq alinlr (alifatik v alitsiklik strukturlar il zngin olanlar,
H/C- 1,2) v arkanlara (kondens olunmu politsiklik aromatik madd il zngin
olanlar, H/C- 0,6 ) ayrr. Qarq nvlri is alin-arkan yaxud arkan-alin adlandrr.
Humuslar qrupuna daxil olan yanar qazntlar zvi maddlrin diagenez
mrhlsinin vvlind oksigenli mhitd paralanmalar nticsind ml
glirlr. Bzi tdqiqatlar neft v tbii qazn ml glmsind da kmr trdi-
ci material hesab edirlr. Eyni zamanda onlar, neftl da kmr arasnda sx gene-
tik laq olduu fkrini d irli srrlr. Bu baxmdan humuslu maddlri yrn-

62
mk maraqldr. Humuslar qrupuna vvl qeyd edildiyi kimi torf, qonur kmr, da
kmr, antrasit daxildir. Antrasitin metamorfzmlmsi is, onun artq kaustobio-
litlr srasndan xaraq, almaz kimi trkibi yalnz karbondan (C) ibart olan qra-
fit mineralna evrilmsidir.
Humuslarla zngin olan yanar qazntlardan torfu v da kmr gstrmk
olar.
Torf - kvrk, aq qonur v qaraya alan rngd olub, mxtlif bitki
qalqlarnn oksigenli mhitd rmsi nticsind ml glmi yanar madddir.
 Torf, humus qrupunun balanc, yni nisbtn zif ilkin metamorfzm
urad mrhld ml glir. Torfun ml glmsind quruda v suda bitn
bitkilr itirak edirlr. Kklri rtubtli torpaqda inkiaf edn gl (bataqlq) bitki-
lri torfun yaranmasnda mhm rol oynayrlar. Humuslar ml gtirn mate-
riallar bataqlqlarda v gllrd toplanr. Kklri sulu mhitd inkiaf edn bel
bitkilr yosunlar misal gstrmk olar. Torfun ml glmsind bu nv bitkilr
daha fal rol oynayrlar. Bundan baqa, torfun yaranmasnda bataqlqlarda kll
miqdarda bitn kollar da az hmiyyt damrlar.
Su hvzlrinin bataqla evrilmsi oradak bitkilrin faliyyti il laq-
dardr. Hvznin mxtlif drinliklrind mxtlif nv bitkilr inkiaf edir. Bu
sbbdn d hr zonada ml gln torfun znmxsus xsusiyyti olur. Bitki
qalqlarnn (torfun) miqdar artdqca suyun dibi il laq ksilir v nticd torf
bataql yaranr. Torfun kimyvi trkibi, onu ml gtirn bitkilrin trkiblrin-
dn asldr.
Torfun kimyvi trkibinin faizl miqdar drinlikdn asl olaraq dyiir
(cdvl III.4).
Cdvl III.4
Torfun kimyvi trkibinin drinlikdn asll (A.A. Qapayev gr)

Drinlik, m Elementlr, %
karbon hidrogen oksigen
Yer sthind 57,7 5,4 36,9
2,5 62,0 5,2 32,8
4,6 64,7 5,0 30,3

63
Cdvldn grndy kimi, drinlik artdqca torfun trkibind karbonun
miqdar artr, hidrogen v oksigenin miqdar is azalr.
Torfda azot da itirak edir, onun orta miqdar 2,08 %- atr.
Torfun qonur kmr evrilmsi bitki mnli zvi maddlrin tam
rmsi il laqdardr. Torfun hr hans nvnn ml glmsind v onun
kmr evrilmsind torf bataqlnda olan suyun sviyysi v miqdar mhm
rol oynayr. Bataqlqda suyun miqdar azaldqca bataqln zri mineral maddlr-
l rtlr v ml glmi torfda dehidratasiya - susuzlama balayr. Susuzlama
artdqca torf sxlar, oksigenin v hidrogenin miqdar azalmaa balayr, karbonun
miqdar is ksin artr. Torflama prosesi kmrlm prosesin keir. Bellikl,
vvld qeyd edildiyi kimi, demk olar ki, myyn geoloji dvrd temperatur v
tzyiqin tsiri altnda torf qonur kmr, qonur kmr da kmr, da kmr is
antrasit evrilir. Demli, humuslar qrupu maddlri eyni bir prosesin metamor-
fizmlmnin ayr-ayr mrhllrinin mhsullardr.
Humus sras kaustobiolitlrin kimyvi trkiblri mlglm raitlrindn
asl olaraq dyiir (cdvl III.5).
Cdvl III.5
Humus sras kaustobiolitlrin kimyvi trkiblrinin dyimsi.

Humuslar C,% H, % o,% Digr birlmlr, %

Torf 59 6,0 33 2,0

Qonur kmr 69 5,5 25 0,5
Da kmr 82 4,7 13 0,3
Antrasit 95 2,0 2,5 zlri

III. 3. zvi maddlrin neft sirasi karbohidrogenlr evrilmsi

km sxurlarda saxlanlan zvi qalqlarn neft sras karbohidrogenlr

evrilmsinin ilk sxemini, vvld qeyd edildiyi kimi, 1948- ci ild V.A.Sokolov
vermidir (kil II.l). km qatn ksiliind o, drd zona ayrmdr. 50 m
drinliy qdr olan zonan V.A.Sokolov biokimyvi zona adlandrmdr. Bu
zonada zvi maddlrin evrilmsind yalnz biokimyvi proseslr sas rol oynayr
v bu proseslr nticsind CO2 v CH4 ml glir.

64
50-1000 m drinlikd olan zonan o, katalitik zona adlandrmdr. Bu
zonada zvi maddlr sasn katalizatorlar (alminium-silikat v s.) tsir gstrir
v ox miqdarda CH4 v az miqdarda CO2 ml glir.
1000-6000 m drinlikd olan zonan o, termokatolitik zona adlandrmdr.
Bu zonada sasn zvi maddlrin termokatalitik evrilmlri fal inkiaf edir. Bu
proseslr karbohidrogenlrin intensiv mlglmsin gtirib xarr.
6000 m-dn byk drinliklrd sasn metan qaz ml glir v bu
zonan o, termik zona adlandrmd.
1949-cu ild V.A.Uspenski srbst karbohidrogenlr mnbyi seirdi:
1. Canl maddd itirak edn v onunla knty ken karbohid-
rogenlr.
2. kntnn ilkin evrilmsi nticsind yaranan karbohidrogenlr.
3. ml glmi sxurun metamorfzmlmsi nticsind yaranan
karbohidrogenlr.
N.B.Vassoyevi is hesab edirdi ki, karbohidrogenlrin mlglm
"mnblrindn" yox, litogenezin mrhllrin uyun olan karbohidrogenlrin
ml glm mrhllrini nzr almaq daha dzgndr. Bu mnblr litogenezin
aadak mrhllrin uyun glirlr:
1. Sedimentogenez
2. Diagenez
3. Katagenez

65
III. 4. Karbohidrogen qazlar
Tbitd mlum olan btn qazlar tbii qazlara aid edilir. Yer qabnda
qazlar ya srbst ymlar halnda, ya yeralt sularda v neftlrd hll olmu halda,
ya da, su molekullar il birlrk, brk halda ( qazhidrat ) rast glir. Bzi hallarda
is eyni kimyvi trkibli qazlar mxtlif mny malik olur. Tbii qazlar
mnlrin gr biokimyvi, termokatalitik, vulkanogen v radioaktiv olurlar.
 Tbii qazlar irisind yanar qazlarn mhm xalq tsrrfat hmiyyti
vardr. Tbii yanar qazlar neft yataqlarndan neftl birlikd v ya tmiz halda qaz
yataqlarndan xarlr.
V..Vernadski, tbitd mlum olan btn qazlar tapnt formalarna gr
aadak qruplara ayrr:
- srbst qazlar (v ya atmosfer qazlar);
- sxurlarda yerln qazlar;
- vulkan v ya tektonik qrlmalarla yer sthin xan qazlar;
- okeanlarn, dnizlrin, gllrin v s. sularnda hll olmu qazlar;
- sxurlar v minerallar trfindn udulmu qazlar.
Kimyvi trkiblrin gr is V..Vernadski qazlar aadak qruplara
blr:
- atmosfer qazlar; bu qrup qazlarn trkibind srbst oksigen v azotun
olmas sciyyvidir;
- yksk temperaturlarla laqdar olan qazlar (CO2, CH4, H2S v s.);
- yer qabna daxil olan qazlar: azot, karbon, metan v hidrogen qazlar.
V.A.Sokolov (1930), qazlarn kimyvi trkibindki frqi nzr alaraq
onlar qrupa blr: karbohidrogenli, karbonlu v azotlu qazlar.
A.L.Kozlov (1950) qazlarn taplmas v kimyvi trkibi zrindki
tdqiqatlarn mumildirrk, onlarn yeni tsnifatn vermidir. Bu id o,
qazlarn mnyin v kimyvi trkibin saslanmdr (cdvl III.6.).
66

Cdvl III.6
Qazlarn mnyin v kimyvi trkibin gr tsnifat
(A.L.Kozlova gr)
 Qrup Sinif Mn Kimyvi trkibi
I.Biokimyvi qazlar zvi maddlrin v CH45 H2, H2S, NH2,
mikroorqanizmlrin paralanmas CO2, O2 v s.
nticsind ml gln qazlar

II.Tbii kimyvi vzolunma, paralanma, H2S, CO2 v s.

qazlar reaksiyalar nticsind ml
Yer qabnda
gln q a z l a r
ml gln qazlar
III.Metamorfik qazlar Sxurlarda yksk temperaturun CH4, H2,N2, NH3, H2S,
tsiri nticsind ml gln CO2, HCl v s.
qazlar
IV.Radioaktiv qazlar Radioaktiv elementlrin z-zn HF, SO2 CO2, He,
paralanmas nticsind ml Ar v s.
gln qazlar
V.Radiokimyvi Radioaktiv alanma (kimyvi H2, CH4, CO, CO2 v s.
qazlar birlmlrin paralanmas)
nticsind ml gln qazlar
VI.Nv Btn bsit qazlar
reaksiyalarnn _
qazlar
Miqrasiya VII.Kosmik qazlar Planet yarand vaxtdan qalan Btn tsirsiz qazlar
etmi qazlar qazlar
VIII. Atmosfer qazlar Yer qabna atmosferin daxil Tsirsiz qazlar
olmas nticsind ml gln
qazlar

IX.Maqmatik qazlar Maqma vasitsil yerin Ehtimal ki, metamorfik

drinliklrindn qalxan v ya szan qazlarla eyni mn-
qazlar lidirlr

67
 Karbohirogen qazlarnn kimyvi trkibi
Neft v qaz yataqlarnn qazlar tbii yanar qazlara aiddir. Onlarn sas
trkibi ksr hallarda karbohidrogenlrdn ibartdir. Karbohidrogenlr irisind
metan byk stnlk (90 %- qdr v daha ox) tkil edir. Yanar qazlarn
trkibind metann homoloqlar, azot, hidrogen-sulfid, tsirsiz qazlar (arqon, neon),
karbon qaz v s.- tsadf olunur.
Neft yataqlarndan baqa tbitd xalis qaz yataqlarna da tsadf edilir.
Neft yataqlarnn qazlar z kimyvi trkibin gr xalis qaz yataqlarnn
qazlarndan frqlnmir. Bzi qazlarn trkibind azot v karbon qazlarnn miqdar
metandan artq ola bilir. Qazlarn sas trkib hisssi metan v onun homoloqlar-
ndan ibart olduu n bu qazlarn tsviri zrind dayanaq.
Metan rngsiz qaz olub, zif sarmsaq iyi verir. Havadan xeyli yngldr.
1 m3 metann 150 C temperaturda v normal tzyiqd l m3 kisi 0,677 kq-dr.
Metann istiliktrtm qabiliyyti da kmrdn 2,5 df artqdr. Metan qaz
tbitd geni yaylmdr. Misal n, hesablamalara gr Kuznetsk da kmr
hvzsind (Kuzbas) metan qaznn ehtiyat 12 trln.m3 tkil edir. Metan, bataqlq-
larda da yaranr, buna gr d onu hm d bataqlq qaz adlandrrlar. Metan xalis
qaz v neft yataqlar qazlarnn trkibind sas yer tutur .
Karaqanda da kmr hvzsinin formalamas prosesind ox byk
miqdarda karbohidrogen qazlar ml glmidir ki, bunlar da aadak kimi
paylanmdr:
\ 1800 m drinliy qdr, mlrd.m3 /
ml glmi qazlarn O cmldn mlrd. m3 Suxurlarda v Atmosfer
mumi miqdar, mlrd. yeralt sularda kemidir
m3 Kmr Nazik kmr Splnmi zvi
laylarnda laycqlarnda maddd

24340 1099 223 695 4300 18023

Etan rngsiz qazdr. Sxlna gr havadan ardr. 1 m3 etann 150C

temperaturda v normal tzyiqd kisi 1,27 kq-dr. Etan 200 C temperaturda v 38
atm. tzyiqd (v ya 3,8 MP) sxl 0,446 q/sm3 olan mayey evrilir. Etan zif
alovla yanr. O, neft yataqlar qazlarnn trkibind metan il birlikd rast glir.
Etann srbst ymlarna tsadf edilmir.
Propan rngsiz v ar qazdr. Onun normal raitd 1 m3- nin kisi 1,966
kq-dr. 200 C temperaturda v 8,5 atm-dn yuxar tzyiqd mayey evrilir. Propan
tbitd tmiz halda tsadf edilmir, o, adtn neft yataqlar qazlarnn trkibind
olur.
Butan ar qazdr. 1 m3 butann normal raitd kisi 2,454 kq-dr. 150C
temperaturda v 1,8 atm. tzyiqd butan sxl 0,582 q/sm3 olan mayey evrilir.
Butan neft yataqlar il laqdar olan qazlarn trkibin daxildir.
Pentan n ar qaz olub, neft yataqlarnn qazlarnn v benzinlrin trki-
bind rast glir.
Aada V.A.Sokolovun neft v xalis qaz yataqlar qazlarnn kimyvi
trkiblrinin tdqiqin dair mlumatlar verilir (cdvl III.7. v III.8.).
Trkibind metann miqdar 90%-dn ox olan qazlara quru qazlar, 90%-
dn az olanlara is yal qazlar deyilir. Benzin buxarlarnn miqdarna gr qazlar
aadak nvlr blnrlr:
1. Quru qazlar --benzin buxarnn miqdar-----10 q/m3-dn az olanlar;
2. Az yal qazlar -------------- 100-11 q/m3-dan ox olanlar;
3. Yarm yal qazlar -------------- 200-101 q/m3 olanlar;
4. Yal qazlar ---------------- 200 q/m3-dan ox olanlar;
Yal qazlarn trkibind metandan lav ar karbohidrogenlr d (etan,
propan, butan, pentan v s.) itirak edirlr. Bataqlq qaz, kmr yataqlarnn bzi
qazlar v xalis qaz yataqlarnn qazlar quru qazlara misal ola bilr. Neft
yataqlarnn qazlar is yal qazlara aiddir.
 Cdvl III.7
V.A.Sakalova gr neft v xalis qaz yataqlar qazlarnn kimyvi trkibi
Miqdar, %
Metan Etan CH2 Karbon Azot Hidrogen Helium
Yataqlarn adlar CH4 v daha qaz CO2 N2 sulfid H2S He
ar qazlar
1 2 3 4 5 6 7
AZRBAYCAN
Aberon yanmadas - 0,1
Mhsuldar qat (orta hesabla) 89,1 3,9 7,0 - - -
Siyzn (Maykop seriyas) 75,9 15,9 8,2 -
Pirsaat (mhsuldar qat) 90,6 9,4 - -
Naftalan (Maykop seriyas) - -
EEN-NQU: - -
Qrozn 94,3 4,4 1,0 -
Qorski
Malqobek 47,0 51,3 1,7 - -
Oysunqur 90,3 8,5 2,2 - - -
KUBAN-QARA dniz : 86,6 6,6 6,8 - - -
Neftyano - irvansk 70,9 28,5 1,6 - - -
v Xainsk rayonlar
DAISTAN:
Maha-Qala - -
Dakin - -
TRKMNSTAN: 55,2 42,0 4,8 - - -
Nebit-Da: -
GRCSTAN: 60,9 39,1 2,0 -
Mirzaani 87,2 3,0 7,8 - -
RUS PLATFORMASI: - -
imbay 90,7 6,3 3,0 -
Tuymaz (Karbon)
Tuymaz (Devon) 87,2 12,4 0,4 4,8 4,6 0,03
Buquruslan-Kalinovka 42,9 47,3 0,3 29,5 1,0 -
Krasnokamsk 38,3 29,6 1,6
uovski-Qorodki
Szran 61,4 25,4 0,2 14,0 - -
Glsar
Makat 69,2 13,9 0,8 14,3 1,8 -
s kn 19,4 48,6 0,4 21,2 0,4 -
ZBKSTAN:
Frqan drsi 55,4 35,0 0,2 9,4 - 0,014
32,0 26,0 1,6 39,0 1,4 0,05
83,7 13,3 1,5 1,5 - 0,04
91,4 4,4 0,4 3,8 - 0,003
59,6 39,8 0,4 1,2 - 0,002
63,0 27,3 3,0 6,0 0,7 -
 Neft v xalis qaz yataqlar qazlarnn kimyvi trkibi
(V.A.SokoIova gr)
Cdvl III.8
Yataqlarn adlar CH4 Daha ar CO2 N2 H2S
karbohidrogenlr
Yelanka 93,2 3,4 - 3,4 zlri
Krdym 92,2 1,8 - 6,0
Daava 97,8 0,8 - 1,3 -
Kalu 95,7 - 0,05 4,0 -
Sed-lsk 87,9 2,4 0,3 9,4 -
Melnikov (qrb hisssi) 55,0 - 0,2 44,8 -
Melnikov (rq hisssi) 88,0 0,2 0,1 11,7 -
Melitopol 98,0 - 0,2 1,8 -

Neft yataqlar qazlarnda karbon qaznn miqdar orta hesabla 7-8% tkil
edir. Nadir hallarda onun miqdar 18-20%- ata bilr. Aberon yarmadas
yataqlarnn qazlarnda karbon qaznn miqdar nisbtn yksk olub, 7-20%
arasnda dyiir.
Karbohidrogen qazlarnn trkibind az miqdarda da olsa helium qaznn
itirak sciyyvidir. Onun miqdar 0,001-0,005% arasnda dyiir v ox nadir
hallarda 0,8 -1,8 %- atr. Heliumun miqdarnn artmas azotun miqdarnn
artmas il laqdardr. Azotun miqdar byk hdudda dyiir v bzi hallarda
69%- atr.
Tsirsiz qazlarn ar nmunlrinin miqdar (msln, arqon, neon,
kripton) karbohidrogen qazlarnn trkibind 0,5%)- dn artq olmur.
Oksigen - karbohidrogen qazlarnn trkibind nadir hallarda rast glir.
Onun miqdar 2,5-7% arasnda dyiir. Oksigenin karbohidrogen qazlarnn
trkibind itirak etmsin baxmayaraq, onun miqdar o qdr d yksk olmur.
Palq vulkan qazlarnn trkibind hidrogenin miqdar yksk olub, 8-15%-
atr.
 III.4.2. Karbohidrogen qazlarnn fiziki xasslri
Karbohidrogen qazlarnn fziki xasslri sasn onlarn kimyvi
trkibindn asldr. Bu qazlarn sas fziki xasslrin sxlq, nisbi sxlq, molekul
kisi, zllk, bhran temperaturu v tzyiqi, istilik tutumu, istilikverm
qabiliyyti, diffuziya v s.daxildir.
Qazn sxl 1 m3 qazn 00 C temperaturda v 0,1 MPa atmosfer
tzyiqindki kisidir (l vahidi kq/m3).
Qazn nisbi sxl eyni tzyiq v temperaturda qazn vahid hcm kisinin
havann vahid hcm kisin olan nisbtin deyilir. Msln, 0 0 C temperaturda v
bir atmosfer tzyiqind 1 m3 metann kisi 0,715 kq, havann sxl is 1,293 kq-
dr. Buradan metann nisbi sxl ( havaya gr) 0,715:1,293 =0,554 olacaqdr.
Ar karbohidrogenlrin miqdar artdqca qazlarn nisbi sxl da artr.
Qazn molekul kisi onun trkibind itirak edn atomlarn kilrinin
cmindn ibartdir. Msln, etann (C2H6) molekul kisi (2x12)+(6x1,01)=
30,06-dr. Burada 12 karbonun, 1,01 is hidrogenin atom kisidir.
Qazn zlly onun hrkti zaman yaranan daxili srtnm qvvsin
deyilir v zllk msal il sciyylndirilir. Qazlarn zllk msal suyun
zllk msalndan yz dflrl kiikdir. Tzyiq artdqca qazlarn zlly artr.
Qazlarn zlly azdr v 110-5 Pa s -dn artq deyildir.
Qazn hllolma qabiliyyti onun hlledicilrd mxtlif kild hll olmas
il sciyylnir. Karbohidrogen qazlar neftd suya nisbtn daha yax hll olur.
Msln, metan neftd suya nisbtn on df artq hll olur. Hll olan qazn
miqdar neftin xasssindn v hminin qazn xsusiyytindn asldr. Yal
qazlar quru qazlara nisbtn daha yax hll olur. Yngl neftlr is z nvbsind
ar neftlr nisbtn daha ox qaz hll edir. Sxl 0,820- 0,830 q/sm3 olan
neftlrd yal qazlarn hllolma msal 0,9-a qdr v daha artq ola bilr.
Qazlarn neftd hll olmas Henri qanununa tabedir. Bu qanuna gr sabit
temperatur raitind qazn mhluldak konsentrasiyas onun parsial tzyiqin
mtnasibdir, yni:
q=k-p
72
 Burada: q - mhlulda hll olmu qazn ki miqdar, p - qazn parsial
tzyiqi, k - mtnasiblik msaldr .
Sabit temperaturda hll olmu qaz hcminin mayenin hcmin olan
nisbtin qazn hllolma msal deyilir.
Qaz neftd hll olaraq onun hcmini artrr, sxln v zllyn azaldr.
Lakin tzyiq 70-200 atm v temperatur 60-950 C-y qdr yksldikd ks hadis
ba verir, yni neft qazda hll olmaa balayr. Bu hadis retroqrad hadissi v ya
ksbuxarlanma adlanr. Tzyiqin dmsi il qazdan kondensat ayrlmaa balayr
ki, bu da ks-kondens hadissi adlanr. Tzyiq v temperaturun artmas il
kondensat buxarlanb yenidn qaz halna keir.
Hr bir qazn fziki halnn dyimsi n myyn istilik hddi vardr. Bu
el temperatur hddidir ki, bundan yuxar temperaturlarda tzyiqin artmasndan
asl olmayaraq qaz maye halna kemir. Tamamil buna oxar olaraq, hr bir qaz
n el tzyiq hddi vardr ki, bu hddn aa tzyiqlrd temperaturun
azalmasndan asl olmayaraq qaz mayey evrilmir. Hmin tzyiq v temperatur
hdlri bhran (kritik) hdlr adlanr. (E.A.Bakirov)
Metan n bhran temperaturu -82,10C -y brabrdir. Yer tkind ox da
byk olmayan drinlikd artq temperatur 00 C- dn yksk olduu n metan
yer qabnda maye halnda ola bilmz. Metann homoloqlar (etan, propan) yer
qab raitind bhran hddindn yuxar tzyiqd maye halnda ola bilrlr. Bu
el tzyiqdir ki, temperaturun azalmasndan asl olmayaraq qaz maye halna
kemir.
Diffuziya - molekullarn hrkti nticsind bir maddnin digr maddy
nfuz etmsidir. Tbii raitd km qatnda qazlarn diffuziyas, sasn, su il
doymu msamlrl v sxurlarn atlar vasitsil ba verir.
Qazlarn sas xasslri haqqnda mlumat III.9-cu cdvld verilir.
Neft v qaz yataqlarnda tzyiqin 20-200 v daha ox atmosfer,
temperaturun 30-900 C arasnda dyidiyini nzr alsaq, asanlqla grmk olar ki,
cdvld gstriln doymu karbohidrogenlrin arasnda yalnz metan qaz halnda
ola bilr.
73
 Cdvl III.9
Karbohidrogen qazlarnn kimyvi trkibi v fiziki xasslri

Qazlar Kimyvi rim 1 atm. tzyiqd Bhran Bhran Nisbi

trkibi temperaturu,C qaynama temperaturu,C tzyiq, MPa sxlq
temperaturu,C
Metan CH4 -183 -16,0 +95,5 5,01 0,554
Etan C2H6 -172,1 -84,1 + 35 4,53 1,038
Propan C3H8 -189,9 -44,1 +97 4,51 1,523
Butan C4H10 -135 +0,3 + 153 3,65 2,007
Pentan C5H12 -131 +36,4 +197,2 3,31 2,491
Heksan C6Hl4 - 91 -69,0 +234,5 3,01 2,975
Heptan C7H16 -97 +98,4 +263,3 2,59 3,495
Oktan C8H18 -56,6 +125,5 +2,64 2,52 3,914
Nonan C9H20 - 51 +15,5 - - 4,428
Dekan C10H22 - 32 +173,0 - - 4,912

Qazn istilikverm qabiliyyti dedikd onun yanarkn trtdiyi istiliyin

kalorilrl miqdar nzrd tutulur. Adtn, qazlarn trkibind su olduundan iki
cr: yksk v aa istilikverm qabiliyyti qeyd edilir.
Aa istilikverm qabiliyyti yksk istilikverm qabiliyytindn, qazn
trkibindki suyu buxara evirmk n srf olunan istilik qdr az olur. Tbii
qazlarda, adtn, su olduundan onlarn istilikverm qabiliyyti aadr.
Yal karbohidrogen qazlar maksimal istilikverm qabiliyyti il
sciyylnirlr.
Qazn istilik tutumu 1 qram qazn 10 C qzdrlmas n lazm olan
istilik miqdarna deyilir. Qazn istilik tutumu kkal /q 0C il ifad olunur.
Karbohidrogen qazlarnn istilik tutumu 0,300- 0,600 kkal / q 0C arasnda dyiir.
Qazn istilikkeiriciliyi onun xaricdn ald istiliyi trm qabiliyytin
deyilir. Qazlarn istilikkeirm qabiliyyti aadr. Temperatur artdqca
istilikkeirm qabiliyyti d artr.
74
 III.5. Kondensatlar haqqnda mumi mlumat

Kondensatlar - qaz ymlarnn maye hisssidir. Kondensat aq rngli

neftlr d adlandrrlar. Kondensatlarn sxl 0,698- 0,840 kq/m3 arasnda dyiir.
Yksk tzyiqlrd neft karbohidrogen qazlarnda hll olur v buxar halna
keir.
Bu hadis qaz fazasnn neft fazas zrindki kmiyytc stnly
raitind tzyiq artdqda neftin qazda hll olunmas il izah olunur.
Artq qeyd edildiyi kimi, tzyiqin artmas il qaz qarnn maye fazadan
buxar halna kemsi v yenidn tzyiqin aa dmsi il qaz qarnn maye
halna qaytmas retrograd hadissi adlanr. Retrograd kondensasiyas bir ox neft
yataqlarnda mahid olunur. Bu o yataqlarda ba verir ki, onlarda neft buxar
halnda olsun, bel yataqlar kondensat yataqlar adlanr (Qarada, Zir v b.).
Kondensatlarn v ya qazda hll olmu neftlrin mnyi hl dqiq yrnil-
mmidir.
Kondensatlar neftdn onunla frqlnirlr ki, onlarda neftlrin ar
fraksiyalar itirak etmir. Kondensatlar 350 C-y qdr temperaturda qaynayrlar.
Bundan baqa, onlar neftlrdn ayr-ayr frdi komponentlrin nisbtin
gr d frqlnirlr. Bel ki, onlar daha sad birlmlrdn tkil olunmular.
Neftlrd tsiklopentan, kondensatlarda is tsikloheksan karbohidrogenlri
stnlk tkil edir. Sonuncularn struktur quruluu aadak kimidir:

Tsiklopenton Tsikloheksan
75
 Aromatik karbohidrogenlr neftlrin yksk temperaturda qaynayan
fraksiyalarnda, kondensatlarda is ksin, alaq temperaturda qaynayan
fraksiyalarnda stnlk tkil edirlr.
Kondensatlarn kimyvi trkibi myyn drcd ilkin neftlrin
trkibindn asldr.
Kondensatlarn mnyi mxtlifdir. Bel ki, onlar ilkin v ya birbaa
qazkondensat ymlarna v trm (ikinci) - yni qaz-neft sistemindn ml
gln kondensatlara ayrrlar. lkin kondensatlar ana zv maddlrin evrilmsi
nticsind birbaa neft v qazla yana ml glirlr.
Trm (ikinci) kondensatlar is qaz-neft sistemlrin aid olub yataqlarn
drind olmas v tzyiqin artmas il sxlm qazlarda neftin yngl
fraksiyalarnn hll olmas nticsind ml glirlr.
III. 6. Qazhidratlar
Bir ox qazlar ( CH4 , C2H6, C3H8, He, H2 v s.) aa temperaturlarda v
yksk tzyiqd su il birlrk, slb madd olan, qazhidratlar ml gtirirlr.
imal rayonlarda aa temperatur raitind karbohidrogenlrin v digr
qazlarn hidratlar sxurlarda ml glir.
Qazhidratlarn aadak empirik formullar vardr: metan n CH47H2O,
etan n - C2H68H2O, propan n - C3H8 18 H2O.
Hr bir karbohidrogen qaz n el bir temperatur (hidratmlglmnin
bhran temperaturu) sciyyvidir ki, hmin temperaturda tzyiqin artmasndan asl
olmayaraq hidratmlglm ba vermir. Bu temperatur metan n 21,5 C, etan
n 14,5 C, propan n 5,5 C, izobutan n 2,5 C, hidrogen-sulfld n is
15 C-dir.
Tbii qazlar brk hidratlar klind yer sthin nisbtn yaxn yatan
sxurlarda, ox da yksk olmayan temperatur v mvafiq tzyiqd mahid
olunurlar. Drinliy doru temperaturun artmas il qaz hidratlar z fziki hallarn
artq saxlaya bilmirlr. Onlarn ktllrinin byk hisssi suda hll olur.

76
 Qazhidrat ymlar Cnubi Xzr hvzsinin ayr-ayr sahlrind (Abix v
Buzda qalxmlarnda) myyn edilmidir. Bu qazhidratlarn mlglmsi dniz
sular il yox, palq vulkan sular il laqdardr.
Bir sra tdqiqatlarn hesablamalarna gr hidratmlglm zonalarnda
qazhidrat klind olan metann miqdar btn litosferd v hidrosferd olan
metann miqdarndan 6 df oxdur v 1013 m3 tkil edir. Timoti S.Kollet (2002)
gr is, txmini hesablamalara sasn, dnya dnizlrind qazhidratlarn ehtiyat
20 000 trln. m3 tkil edir.
III.7. Neft haqqnda mumi mlumat
Neft insanlara qdim zamanlardan mlumdur. Neft, adtn, tnd qhvyi v
ya qara (bzn yal v ya yal-sar) rngli yal maye halnda olur. Neft zn-
mxsus iy malik olmaqla, mxtlif karbohidrogenlrin mrkkb qarndan
ibartdir. Neftin trkibi sasn karbon, hidrogen, oksigen, azot v kkrd element-
lrindn ibartdir.
Neftin kimyvi trkibi, molekul kisi, sxl, zlly, sthi grilmsi,
istilik tutumu, donma v qaynama temperaturu, istilikverm, hllolma v hlletm,
istilik v elektrikkeirm qabiliyyti, optik fall v s. onun sas fziki-kimyvi
xsusiyytlrindndir .
Neftlr trkibind bu v ya digr karbohidrogen qrupunun oxluq tkil
etmsin gr: metan (v ya parafn) sras, naften sras, aromatik sras v qarq
nvlr blnr. Sonuncular txminn brabr nisbtd gstriln iki v yaxud
nv neftin qarndan ibart olur. Neftlrin oxunun trkibind myyn qdr
hll olmu qaz vardr. Bu qazlarn bzilri (msln, butan) nefti qzdrdqda bel
onun trkibindn tinlikl ayrlr.
III.7.1 Neftin fiziki xasslri
Neftin sxl. Neftin sxl onun sas xasslrindn biridir v kimyvi
trkibi il sx laqdardr. Neftin sxl 0,750-1,00 q/sm3 arasnda dyiir. Bzn
sxl 0,750 q/sm3-dn az v vahiddn ox olan neftlr d tbitd tsadf edilir.
Msln, Suraxan yatanda Mhsuldar qatn tavanna yaxn tbqlrdn xarl-
77
m a neftin sxl 0,710 q/sm3-dir. Sxl vahiddn ox olan qat, asfaltl
neftlr Orta Asiyada, randa (1,016) v AB-da Kaliforniyada (1,010) tsadf
edilir.
Neftin sxl trkibindki qarqlardan asldr. Asfaltl-qtranl birlmlr
v baqa komponentlr neftin sxln xeyli artrr. Metan sras neftlrin sxl
naften sras neftlrin sxlna nisbtn azdr. Qeyd etmk lazmdr ki, neftlrin
sxl azaldqca rngi d ffaflar. Ar neftlrin rngi is tnd olur.
Neftlri sxlqlarna gr yngl v ar nvlr ayrrlar. Sxl 0,900
q/sm3-dn az olan neftlr yngl, ox olanlar is ar nvlr aid edilir. Yataqlarda
ylan neftin sxl dyikn olur. Eyni yataqda mxtlif sxlql neft rast gl
bilrik.
Aberon yarmadasnda Qrmkialt lay dstsindn xarlan neftlri ar
nv misal gstrmk olar. ox yngl neft tbitd nadir hallarda rast glmk
olur. Ta hisssi denudasiyaya uramam, yni bal tllrd neftin sxl tadan
qanadlara doru artr. Ta hisssi pozulmu (dalm-aq) tllrd is neftin
sxl tadan qanada doru azalr. Sxln bu cr dyimsin sbb ta
yuyulmam qapal tlnin tbii rezervuarlarnda qravitasiya differensiallamas il
laqdar neftin yngl fraksiyasnn qanaddan taa doru artmasdr. Ta
yuyulmu v rezervuarlar alm tllrin mhsuldar laylarnda is, tada neftin
yngl fraksiyasnn anmas il laqdar olaraq, onun sxl tadan qanadlara
doru azalacaqdr.
Laylarn stratiqrafk drinliyindn asl olaraq, neftin sxlnn
dyimsind qanunauyunluq mahid olunur.
Neftin sxl dnya neft yataqlarnn ksriyytind stratiqrafk drinlik
artdqca azalr (dnya neft yataqlarnn 70%-dn oxunda). Bzn yataqlarda
hmin qanunauyunluq ksin ba verir. Bu hal, xsusil, Aberon yarmadasnn
neft yataqlarna aiddir. Aberon razisind stratiqrafik drinlikdn asl olaraq,
neftin sxlnn dyimsi btn neft yataqlarnda qanunauyun deyil. Msln,
Suraxan v Qala neft yataqlarnda bu asllq yuxar horizontlarda saxlanlr, yni
78
drinlik artdqca sxlq artr, aa horizontlara kedikc is bu qanunauyunluq
pozulur v sxln azalmas mahid olunur.
Qrozn rayonunun neft yataqlarmda is ayr-ayr horizontlarda neftin sxl
txminn bir-birin yaxn olub 0,840-0,853 q/sm3 arasnda dyiir.
Neftin nisbi sxl onun 1 atm. tzyiqd v 20 C temperaturdak sx-
lnn suyun 4 C temperaturdak sxlna olan nisbtin deyilir.
Neftin molekul kisi onun trkibindki elementlrinin atom kilrinin
cmi il tyin olunur.
Neftin zlly mayeni tkil edn hissciklrin mxtlif qvvlrin tsiri
nticsind bir-birin nisbtn yerdyimsin gstrdiyi mqavimt deyilir.
zllk nv olur: mtlq, kinematik v nisbi.
Maye irisind sahlri 1 sm2, aralarndak msaf 1 sm olan v bir-birin
nisbtn 1 sm/san srtl hrkt edn iki hisscik arasnda ml gln
mqavimt qvvsin mtlq zllk deyilir. Mtlq zllyn vahidi puaz v
santipuazdr (1 santipuaz = 0,01 puaz). 1 sp=10 Pa san=1 MmPasan, 1 puaz = 0,1
Pasan. Mtlq zllk aadak dsturla tyin edilir:

Burada: -mayenin zllk msal, dnsan/sm2; P- kapilyarn giri v

xndak tzyiqlr frqi, dn/sm2; r - kapilyarn radiusu, sm; V - T zaman rzind
axan mayenin hcmi, sm3; L- kapilyarn uzunluu, sm; T- zaman, san.
Mtlq zllyn mayenin sxlna olan nisbtin kinematik zllk
deyilir v aadak dsturla tyin edilir:

=

Burada: V - kinematik zllk ; d - sxlq, q/sm3 ; mtlq zllk .
Kinematik zllyn vahidi stoksdur (st). Stoksun ls sm2/san -dir.
1 st = 100 santistoks

79
 Verilmi mayenin mtlq zllynn suyun hmin temperaturdak mtlq
zllyn olan nisbtin nisbi zllk deyilir v aadak dsturla ifad olunur:
n = m/ s
burada m - mayenin mtlq zlly; s - suyun hmin temperaturda mtlq
zlly; n - nisbi zllk.
Tcrbd, adtn, nisbi zlly tyin edirlr. Bunun n viskozimetrin
kapillyarndan axan eyni hcmli neft il suyun axma mddtlri tutudurulur.
Mxtlif nv viskozimetrlr vardr. MDB- d n ox Enqler viskozimetrindn
istifad edilir.
Neftlrin zlly onlarn kimyvi trkibindn v yatm raitindn asl
olaraq byk hdudda dyiir. Neftin molekul kisi artdqca onun zlly d
artr, temperaturu artdqca zlly azalr. zlly ks olan kmiyyt axclq
adlanr.
Neftlrin rngi v lminessensiyas. vvl qeyd edildiyi kimi, tbitd
ffafdan tutmu tnd qara-qhvyi rng qdr neftlr vardr. Neftlrin rngi,
onlarn trkibind olan asfalt v qtran maddlrin miqdarndan asldr. Bu
maddlrin miqdar oxaldqca neftin rngi tndlir.
Ultra-bnvyi alar altnda neftin soyuq alanmas xasssi
lminessensiya adlanr. alanmann spektri v intensivliyi neftin trkibindn v
onda olan bitumun miqdarndan asldr. Misal n yngl neftlr intensiv mavi,
ar neftlr - sardan mixyi rng, qtranlar is mixyidn tnd mixyi rng
qdr alanrlar. Bellikl, ultra-bnvyi alar altnda sxur nmunsinin
trkibindn, onun sthind lminessensiyann intensivliyindn v formasndan asl
olaraq sxurda bitumun faizl miqdarn tyin etmk mmkndr (cdvl III. 10 ).
Floressensiya dedikd madd hycanlandrldqda onun alanmas,
yaxud hycanlandrlma dayandrldqdan sonra 10-7 san rzind alanmas
nzrd tutulur.
Maddnin hycanlandrldqda 10 -7 san-dn d artq alanmas hadissi
fosforosensiya adlanr.
80
 Cdvl III.10
Mxtlif sxur nmunsinin neftl doymasndan asl olaraq sthind
lminessent parltsnn intensivliyi v formas
Sxur nmunsi Nmunl hngda, Qumda, qum Gil, mergel
sthind -rin fiziki gips v
lminessent hal anhidrit
parltsnn
formas
Vahid lk Konsolid olunmu >110-1 >510-1 >1
Enli dair; 110-1510-2 510-1510-2 1510-1
Qeyri brabr
(yumaq)

dair
Qrq-qrq ensiz 510-2510-3 510-1110-2 510-1110-1
dair
Nqtvari <510-3 <110-2 <110-1
alanma
Vahid lk >110-1 >110-1 >510-1
Konsolid olunmam

Enli dair; 110-1110-4 110-1110-2 510-1110-2

Qeyri brabr
(yumaq)

dair
Qrq-qrq ensiz <110-4 110-2110-3 110-2110-3
dair
Nqtvari <110-5 <110-3 <110-3
alanma

Sthi grilm. Mayenin z sthini bytmsin gstrdiyi mqavimt

sthi grilm deyilir. Sthi grilm qvvsi iki mhit srhddind llr. Ayr-
ayr yataqlarn neftlrinin sthi grilm qvvlri d mxtlif olur. Emulsiyal
neftlri ayrmaq n sthi grilm byk hmiyyt malikdir. Sthi grilm
tzyiqin artmas il artr, temperaturun artmas il kskin azalr. Suyun sthi gril-
msi neftinkin nisbtn bir ne df oxdur. Bu, neftin layda quyudibin hrkt
etmsi n lverili rait yaradr.
Mayey sthi aktiv maddlr lav etmkl neftin sthi grilmsini
dyimk mmkndr.
Neftin buxarlanmas v qaynamas. Neftlrin trkibi mxtlif olduun-
dan onlarn qaynama temperaturu da mxtlifdir. Bel ki,vvl yngl karbohidro-
81
genlr, sonra is onlarn ar homoloqlar qaynayr. Ona gr d neft v onun
mhsullarnn qaynama temperaturu qaynamann balanmas v sonu il gstrilir.
Neft yngl olduqca onun qaynama temperaturu da aa olur. n yngl
neftlr 100 C -dn aa, ar neftlr is 100 C- dn yksk temperaturda qayna-
yrlar.
Neftin alma v alovlanma temperaturu. Alma temperaturu el tempe-
raturdur ki, bu temperaturda neftin buxarlar il hava qarna od yaxnladqda
qarq alr. Daha yksk temperaturda yanma tkc buxarlarda deyil, btn
mayed gedir. Bu temperatur is alovlanma temperaturu adlanr. Demli, alma
temperaturunda yalnz neftin buxarlar, alovlanma temperaturunda is buxarla
yana btn maye ktlsind yanma ba verir.
Benzinin alma temperaturu 20-250 C, kerosininki 40-500 C, srtk yalar-
nn alma temperaturu is 2000 C v daha yksk olur.
Neftin istilik tutumu. 1 q nefti 10C qzdrmaq n srf ediln istiliyin miq-
darna deyilir. stilik tutumu ox kiik hdd (0,4 - 0,5 kal arasnda) dyiir. Neftin
sxl artdqca onun istilik tutumu azalr.
Neftin istilikverm qabiliyyti. Vahid hcmd v ya kid yanan neftdn
ayrlan istiliy deyilir. stilikvermnin vahidi (kkal/m3, kkal /kq v ya kkal/q) qbul
edilir. Neftin sxl n qdr az olursa, istilikverm qabiliyyti bir o qdr ox
olur. Msln, sxl 0,793 q/sm3 olan Suraxan neftinin istilikverm qabiliyyti
10916 kkal/kq, sxl 0,923 q/sm3 olan Binqdi neftininki is 10430 kkal/kq -dr.
mumiyytl, neft v neft mhsullarnn istilikverm qabiliyyti 10000 -
11250 kkal/kq arasnda dyiir.
Neftin hllolma v hlletm qabiliyyti. Neft bzi hlledicilrd (benzin,
xloroform, benzol, efir v s.) hll olduu kimi z d bir sra maddlr n hlle-
dici rolunu oynayr. Neft qazlar znd hll edir. Neft suda hll olmur, yodu,
kkrd, kauuku, qtran, elc d bitki v heyvan yalarn znd hll edir.
Neftin elektrikkeirm qabiliyyti. Neftlr dielektrik olduundan elektrik
cryann keirmirlr. Neftin bu xasssindn istifad edrk sxurlarn mqavi-
82
mtinin llmsi sulu yaradlmdr.
Neftin optik fall onun iq uasnn polyarizasiya mstvisini frlatma
qabiliyytin deyilir. Frlanma sasn sa trf olur. Ar qtranl neftlr n b-
yk optik falla malikdir. Neftin optik fall sasn onun stratiqrafk yandan
asldr.
III.7.2. Neftin kimyvi v qrup trkibi
vvld qeyd edildiyi kimi, neft mxtlif trkibli karbohidrogen birlm-
lrin qarndan ibartdir v sasn iki elementdn - karbon (C) v hidrogendn
(H) tkil olunmudur. Neftlrin trkibind karbonun miqdar 83-87 % , hidrogenin
miqdar is 12-14 % arasnda dyiir. Karbonun hidrogen nisbti (C/H) 5,07-8,5-
brabrdir. Msln, yngl Suraxan neftind bu nisbt 5,9-a brabrdir. Rus plat-
formasnn usovskiye Qorodki yatandan xarlan neftd hmin nisbt 8,5-
atr. Karbon v hidrogendn baqa neftin trkibind oksigen (O), kkrd (S), azot
(N) v s. elementlr d itirak edir. Lakin bunlarn birlikd miqdar 1-2%- dn artq
deyildir.
V.A.Sokolova gr neftin elementar kimyvi trkibi III.11-ci cdvld
verilmidir.
Cdvl III.11
Neftin elementar kimyvi trkibi (V.A.Sokolova gr)
Neft yataqlar Neftin trkibi, %
C H S N O
Suraxan 85,34 14,14 0,03 - 0,49
Balaxan 87,01 12,15 0,40 - 0,44
Binqdi 87,01 12,30 0,15 - 0,54
Bibiheybt 86,72 12,72 0,20 - 0,36
Qrozn 85,95 13,00 0,14 0,07 0,74
Uxta 85,30 12,46 0,88 0,14
Saxalin 87,74 12,04 0,20 - 0,22
Mraznitsa 84,60 14,00 0,14 - 1,25
Butenari(Rumniya) 86,30 13,32 0,18 - -
Hannover(Almaniya) 86,50 11,60 1,20 - 0,70
Poelbroni (Elzas) 86,00 12,00 0,80 - 1,20
Oyl-Siti (Pensilvaniya AB) 85,80 14,00 - 0,06 -
Findley (Ohayo, AB) 84,57 13,62 0,72 0,11 -
Bionit (Texas, AB) 85,00 12,30 1,75 - 0,92
Ventura(Kaliforniya AB) 84,00 12,70 0,40 1,70 1,20
Panuko (Meksika) 83,00 11,00 4,30 1,70 1,70
Saravak (Borneo adas) 86,47 12,37 0,35 0,13 0,68
Amatse (Yaponiya) 84,66 13,22 0,22 0,35 1,32
Meydani-Nftun (Iran) 85,40 12,80 1,06 - 0,76
Hmzah (Misir) 85,15 11,71 2,25 0,89

83
III .12 c i cdvld mxtlif neft yataqlarnn karbohidrogen trkibi verilmidir
(V.A. Sokolova gr).
Cdvl III.12
Mxtlif neft yataqlarnn karbohidrogen trkibi (V.A.Sakolov)
Neft yataqlar Neft yata kollek- 300C-y qdr qaynayan
v rayonlar torlarnn litoloji fraksiyalarda karbohidrogenlrin
trkibi miqdar, %
Parafin Naften Aromatik
Aberon yarmadas
(sas yataqlara gr
orta hesabla)
Qrozn
Qum, gil 29 51 20
Kuban-Qara dniz Qum, gil 43 39 18
Nebit-da Qum, gil 37 43 20
Saxalin Qum, gil 35 56 9
imbay Qum, gil 28 62 10
Tuymaz hngda,dolomit v s. 53 23 16
Krasnokamsk hngda, dolomit, 62 25 13
gillr, gipslr, da 55 32 13
Szran
duz, anhidritlr 68 27 5

Bununla bel neftin trkibind 900-dn ox kimyvi birlmlr v

D..Mendeleyevin dvr sistemin daxil olan elementlrin yardan oxuna rast
glmk mmkndr.
Karbon v hidrogenin nisbi miqdarndan asl olaraq neftin sxl dyiir.
Neftd hidrogenin miqdar artdqca onun sxl azalr. Aydndr ki, karbon v
hidrogen neftin trkibind srbst halda deyil, karbohidrogen birlmlri
kilinddir. Neftdki karbohidrogenlr aadaklara ayrlrlar:
Metan sras, naften sras v aromatik sras.
Metan (doymu v ya parafin) sras karbohidrogenlrin mumi kimyvi
dsturu beldir :
CnH2n+2
Bu karbohidrogenlr eyni zamanda doymu karbohidrogenlr adlanrlar
(yni hr bir karbon atomu drd elektron ct il hat olunur). Bel karbohidro-
genlr kimyvi chtdn ox davaml olub, bilavasit, reaksiyaya girmir, ancaq
vzetm reaksiyalarnda itirak edirlr.
84
 Metan sras neftlrin trkibin metandan (CH4) balayaraq oktadekana
(C18H38) qdr btn homoloji sra daxildir ( karbohidrogen srasnn hr bir zv
ayr-ayrlqda homoloq adlanr). Buraya neftl birlikd xan metandan (CH4)
butana (C4H10) qdr tbii qazlar, neftin sas trkibini tkil edn C5H12-dn
C15H32-y qdr maye karbohidrogenlr v nhayt, C 16H34-dn C18H38 - qdr
neftin brk parafin hisssi olan homoloqlar aiddir.
Metan sras karbohidrogenlr, demk olar ki, btn neftlrin trkibind
itirak edirlr. Lakin neftlrin nvlrindn asl olaraq, onlarn miqdar mxtlif
olur. Metan sras neftlr, sasn neftin yngl fraksiyalarnda (msln, benzin v
kerosin) toplanr.
Aberon yarmadasnn neft yataqlarnda neftlrin trkibind benzinin
miqdar st horizontlarda nisbtn ox olur.
Naften sras karbohidrogenlr doymam olub (mumi dsturu - CnH2n)
trkibind hidrogenin nisbtn azl il frqlnir. C6H12-dn balayaraq C12H24-
qdr olan birlmlr naften sras neftlr aid edilir.
Aberon yarmadas neftlrinin benzinlrind naftenlrin miqdar orta he-
sabla 50 % olur. Suraxan neftlrindn alnan benzinlrin trkibinin 72 %-i naften-
lrdn ibartdir.
Aromatik sras karbohidrogenlr (arenlr). mumi kimyvi dsturu
CnH2n-6 -dr.
Bu qrup karbohidrogenlr benzol (C6H6) sras il balayaraq, toluol v ksi-
loldan ibartdir. Aromatik karbohidrogenlrin miqdar benzin fraksiyasnda - 0,5%,
kerosin (a neft) fraksiyasnda is 8-10 % olur. Bzi hallarda aromatik karbohidro-
genlrin miqdar daha az olur. mumiyytl, neftin yngl fraksiyalarndan ar
fraksiyalarna doru aromatik karbohidrogenlrin miqdar artr. Aromatik birl-
mlr bir-birind yax hll olduu kimi neft qtranlarn da zlrind yax hll
edirlr.
Bir qayda olaraq, tbitd tmiz metan, naften v aromatik qruplarna aid
olan neftlr tsadf edilmir. Neftlr adtn bu qrupun mxtlif qarndan
85
ibart olurlar. Bu qruplarn mxtlif neftlrdki nisbti neftin yarand raitdn
asl olaraq mxtlif olur.
Neft v qazlarn trkibind karbohidrogen radikallar il yana azot,
oksigen, kkrd birlmlri d itirak edir v uyun olaraq azotlu, oksigenli v
kkrdl birlmlr adlanrlar. mumi halda bu elementlrin neftlrd miqdar
2%-dn artq olmur v ox nadir hallarda 3% v bir qdr artq ola bilir.
Neftin trkibind olan qeyri-karbohidrogen birlmlrin sas hisssini
asfaltl-qtranl maddlr tkil edirlr.
Asfaltl-qtranl maddlr. Analitik tdqiqatlara gr asfaltl-qtranl
maddlr bir ne qrupa blnr: qtranlar, asfaltenlr, karboidlr v s.
Qtranlarn mnyi hl tam myyn edilmmidir. Lakin mlumdur ki,
qtranlarn trkibin aromatik v naften-aromatik radikallar daxildir. Oksigen,
azot v kkrd onlarn sas trkib hisssini tkil edir. Qtranlarda oksigenin
miqdar 2-8 % , kkrd 0,5-5 % v azot 2 % tkil edir.Qtranlarn empirik formu-
lu bel ifad olunur:
CmH2n-nOp
Burada m= 1535 ; n= 3070; p=13 arasnda dyiirlr.
Qtranl maddlrin miqdar naften v aromatik neftlrd daha oxdur.
Asfaltl-qtranl maddlrin n yksk molekulyar hisssini asfaltenlr
tkil edir. Asfaltenlr qara v ya tnd qonur rngli amorf madddir.
Asfaltenlr qtranlardan molekul kilrinin ox olmas il frqlnirlr.
Onlarn sxl 1,14 q/sm3-dir. Qtranlardan frqli olaraq onlarn molekulunda
hidrogen azlq, aromatik tsikllr is oxluq tkil edir. Neftlri havada saxladqda
qtranl maddlr sxlaaraq asfaltenlr ke bilrlr. Asfaltl-qtranl birlmlr
mxtlif mny malikdirlr. Onlarn bzilri relikt xsusiyytlidirlr, digrlri
is yksk molekullu karbohidrogenlrin oksidlm mhsullardr. Onlar spirtd
v benzind deyil, yalnz aromatik karbohidrogenlrd hll olurlar.
Asfaltl-qtranl maddlrin trkibind oksigen itirak edir v o, neftin
trkibind olan oksigenin 93%-ni tkil edir.
86
 Neftlrd oksigen v kkrd birlmlrinin itirak onlarn oksidlmsin-
dn v mumiyytl kimyvi anmasmdan xbr verir. Hidrogenin oksigen nis-
btindn is (H/O) zvi maddnin oksidlm drcsini tyin etmk n istifad
edirlr.
Kkrdl birlmlr. Kkrd neftlrd hm zvi, hm d mineral, yni
qeyri-zvi kild itirak edir, miqdar is adtn 0,03-4,3 % arasnda dyiir.
Lakin, nadir hallarda onun miqdar 7-8 %- ata bilr. Qeyri-zvi kkrdl birl-
mlr elementar kkrd v hidrogen-sulfd (H2S) aiddir. Elementar kkrd neft-
lrd ox az miqdarda itirak edir. Neftlri havada saxladqda onlarda sasn
hidrogen-sulfdin oksidlmsi hesabna elementar kkrdn miqdar artr. H2S
turusu 59,6 0C temperaturda qaynayr, metallarla birlm xsusiyytin malikdir
v onlarn korroziyasna sbb olur. Lay raitind hm qazlarda, hm d hll
olmu kild neftlrin trkibind itirak ed bilr.
zvi kkrdl birlmlrdn neftlrd v neft mhsullarnda merkaptanlar,
sulfdlr, disulfidlr v tiofanlar myyn edilmidir. Merkaptanlar (v ya tiollar)
SH qrupu il karbohidrogen radikallarnn birlmsindn ml glirlr.
Bir hidrogen atomu atmayan karbohidrogen birlmsi radikal adlanr.
Bellikl, istniln karbohidrogen birlmsind hidrogenin bir atomu SH qrupu
il vz olunarsa karbohidrogen merkaptana evrilmi olur. Misal n, metan
radikal (CH3-) + (SH) metilmerkaptan (CH3 SH) adlanan birlm verir.
Merkaptanlar ox pis v kskin qoxuya malikdirlr. Metilmerkaptann
(CH3 SH) itirakn onun iyi il bilmk olar. Misal n onu milyonda bir nisbtd
su il qardrdqda bel qoxusuna gr hiss etmk olur. Metilmerkaptan v etil-
merkaptan hidrogen-sulfdl yana qazlarda itirak ed bilmirlr. Merkaptanlar
parafnli, naftenli v aromatik karbohidrogenlrdn ml gl bilrlr. Misal n
etilmerkaptan CH3 CH2 SH; tsiklpentanmerkaptan C5H9SH; tiofenol C6H5SH.
Sulfidlr. Quruluu R-S-R - dir, burada R- metan, naften v aromatik sras
karbohidrogenlrin istniln radikal ola bilr.
n aa molekulyar sulfidin (CH3-S-CH3) qaynama temperaturu +360C dir.
87
 Disulfidlr. mumi quruluu R-S-S-R - dir. Bunlar pis qoxulu mayelrdir.
Onlardan n aa molekul kisi olan dimetil-sulfd (CH3-S-S-CH3) +1180C-d
qaynayr. Gman edilir ki, lay raitind disulfidlr rast glinmir, onlar neft xa-
rldqdan sonra merkaptanlarn havann oksigeni il oksidlmsi nticsind
ml glirlr.
Tiofanlar tsiklik formaya malikdirlr. Bir CH2 qrupu kkrd atomu il vz
olunmaqla ml glirlr.
Sulfid, disulfid v tiofanlar neftlrin trkibind sas kkrd birlmlridir.
Bunlar neftlrin qeyri-fal kkrd birlmlri adlanr, nki onlar metallarla
reaksiyaya daxil olmurlar. Kkrd birlmlri qtranlarda da mhm rol
oynayrlar. Kkrdl birlmlrin nisbtn yksk faizi il sciylnn neftlr
Tacikistan, Qazaxstan, fqanstan, raq, Suriya, Sudiyy rbistanndan kerk
Misir qdr uzanan bir zola tkil edir. Zif kkrdl neftlr is Azrbaycanda,
Ukraynada, Polada, Rumniyada, Macarstanda, Avstriyada v b. lklrin
razisind rast glinir. Respublikamzda hasil ediln neftlrd kkrdn miqdar
0,5 % -dn ox olmur. Msln, Bibiheybt yatanda xarlan neftd kkrdn
miqdar 0,15-0,25 %, Balaxan-Sabunu-Ramana yatanda 0,13-0,32 %, Suraxan
yatanda 0,13-0,20 % arasnda dyiir. Trkibind kkrdn miqdar ox olan neft
Baqrdstann imbay yatanda hngdandan hasil edilir. Bu neftin trki-bind
kkrdn miqdar 2,95% - atr.
Neftin trkibind kkrdl birlmlrin olmas zrrli hesab edilir. Bel ki,
onlar neft avadanln korroziyaya uradrlar.
Oksigenli birlmlr. Neftlrd oksigen naften turular, fenollar, efirlr
v qtranl maddlr klind itirak edir, miqdar is adtn 1-2 %-dn ox olmur.
Naften turular - bu birlmlrd demk olar ki, eyni zamanda hm naf-
ten tsikli, hm d karboksil qrupu itirak edir. Karboksil qrupundak hidrogen
atomu metallarla vz oluna bilr.
Kerosin fraksiyalarnn naften turular molekulunda yalnz bir naften tsikli,
ya fraksiyalarnda is iki v ya tsikl ola bilr. Naften turularndan baqa neft-
88
lrd, hminin, yal turular da itirak edir.
Texas v Luiziana tatlarnn qazkondensat yataqlarnn qazlarnda sirk
turusu CH3COOH (qaynama temperaturu +118,50C) itirak edir. Bir sra neftlrd
mxtlif yal turular, yni qarqa turusu HCOOH (qaynama temperaturu
+100,80C), araxin turusu C19H39COOH (qaynama temperaturu + 2000C) myyn
edilmidir.
Fenollar - neftlrd 0,1-0,2 %, efirlr is ox az miqdarda myyn
edilmidir. Bu birlmlr aromatik karbohidrigen radikallarnn (OH) qrupu il
birlmsin-dn ibartdir. Bzi neftlrd fenol efirlri itirak edir. Hidroksidlrdki
hidrogen karbohidrogen radikallar il vz olunur. Oksigen neftlrdki sad (R-O-
R) v mrkkb (R- O-X) efirlrin trkibind d itirak edir (burada R -
karbohidrogen, X is zvi yaxud mineral turunun radikaldr).
Spirtlr karbohidrogenlrd bir, yaxud bir ne hidrogen atomunun hid-
roksil qrupu (OH) il vz olunmas nticsind ml glir: CnH2n-1OH;
CnH2n+1OH; CnHn-1OH. Spirtlrdn xolesterol (C27H55OH) neftlr birbaa canl
orqanizmlrdn keir.
Oksigen hminin qtran v asfaltenlrin molekullarnda da itirak edir.
Azotlu birlmlr. Bu birlmlr neftlrin trkibind hmi itirak edir.
Onlarn miqdar ox az olub 0,06-0,35 % tkil edir. Lakin bzn onun miq-dar
1% -dn ox olan neftlr d rast glinir. Neftlrd olan azotlu birlmlr
znmxsus xsusiyytlri il seilirlr: metallar kimi turularla qarlql laqy
girrk, onlarda hidrogen atomunu vz edib, nticd zvi duzlar ml gtirirlr.
Azotlu birlmlr sasn neftin yksk qaynama fraksiyalar il laq-
dardr.
Azotlu birlmlrin n mhm nmayndsi kimi porfrinlri misal gs-
trmk olar. Porfirinlr sasn bitki v heyvan mnli piqmentlrdn trmi
mrkkb birlmlrdir. Onlar xlorofll v hemoqlobinlrin metallik birlm-
lridir.
Porfrinlrd sasn V v Ni elementlri itirak edirlr. Neftlrd akar edi-
89
ln azotlu birlmlr ox gman ki, zvi maddlrin mrkkb politsiklik mole-
kullarnn tbii metamorfzmi nticsind yaranan mhsuldur.
Neftin distillsind fosfora da rast glinir.
Neftlrin klnd Si, Al, Fe, Ca, Mg v demk olar ki, hmi V, Ni, Cu,
Sr, Ba, Mn, Cr, Co, B elementlrin rast glinir.
Neftlrin tsnifat. Trkibindki mxtlif karbohidrogen qruplarnn
miqdarna gr neftin siniflr blnmsi n sas tsnifat hesab edilir. III.13-c
cdvld Aberon yarmadas neftlrinin trkibi (V.A. Sokolova gr) verilmidir.
Cdvl III.13
Aberon yarmadas neftlrinin trkibi (V.A. Sokolova gr)
Neft yataqlar, lay dstlri v Qtran, Kkrd 300C-y qdr qaynayan fraksiya-
horizontlar % % larda karbohidrogenlrin trkibi, %
parafin naften aromatik
Qala (MQ2) 15 0,26 24,4 60,8 14,8
Qala (MQ) 18 0,35 34,9 46,1 19,0
Qala (MQ) 27 0,36 29,5 50,0 20,5
Suraxan, Suraxan lay dstsi (MQ2) 1,4 - 29,7 61,3 9,0
Suraxan, Sabunu lay dstsi (MQ2) 8,0 0,12 33,7 50,6 15,7
Suraxan QaD-QD (MQ) 21,0 0,31 30,9 41,2 24,9
Bibiheybt (MQ) 18,0 0,16 29,5 45,8 24,7
27,0 0,31 29,7 47,3 23,0
Qarauxur (MQ2) 8 0,12 35,5 45,5 19,0
Qarauxur (MQ) 18 0,14 35,0 41,0 23,0
Neftin snaye tsnifat onlarn trkibind olan kkrdn, parafinin, qtra-
nn v benzinin miqdarna gr qruplara ayrlmasna saslanr. Trkiblrindki
kkrdn miqdarna gr xarlan neftlr sasn iki qrupa ayrlr:
az kkrdl neftlr (kkrdn miqdar 0,5%-dn az olur);
kkrdl neftlr (kkrdn miqdar 0,5%-dn artq olur).
Trkibindki qtrann miqdarna gr neftlr qrupa ayrlr:
az qtranl neftlr (qtrann miqdar 5%- qdr olur);
qtranl neftlr (qtrann miqdar 5-15% olur);
ox qtranl neftlr (qtrann miqdar 15%-dn ox olur).
Trkiblrindki parafinin miqdarna gr neftlr qrupa blnr:
parafinsiz neftlr (parafinin miqdar 1% -dn az olur);
az parafnli neftlr (parafnin miqdar 1-2% olur);
parafnli neftlr (parafnin miqdar 2%-dn artq olur).
Benzinin miqdarna v keyfyytin gr neftlr aadak qruplara ayrlr:
yksk oktanl (oktan ddi 72-dn artq olan) benzinli neftlr;
orta oktanl (oktan ddi 65-71 arasnda dyiir) benzinli neftlr;
90
 aa oktanl (oktan ddi 65-dn az olan) benzinli neftlr.
Neftlrin mxtlif nvd olmas neftmlgtirn zvi maddlrin mxtlif-
liyindn v onlarn neft evrilmsinin fziki-kimyvi v geoloji raitindn
asldr.
III.8. Slb bitumlar (naftidlr)
Slb bitumlar neftin fziki-kimyvi proseslr nticsind tbii dyim mh-
sullar hesab olunurlar. Onlara geoloji dbiyyatda naftidlr d deyilir. Naftidlr
malta, asfalt, kerit, ozokerit, antraksolit v digr birlmlr daxildir. Bunlar naften
v aromatik nv ar qtranl neftlrin anma mhsuludur.
Bitumlarn trkibi indiy qdr yax yrnilmmidir. Bunlarn trkibind
yalar, qtranlar, asfaltenlr, karbenlr, karboidlr, parafnlr v serezinlr itirak
edir. mumiyytl, bitumlar bir kildn baqa kl ddkc onlarn trkibind
yalarn v qtranlarn miqdar azalr, buna mvafq olaraq asfaltenlrin miqdar
artr.
Bitumlara tbitd mxtlif kild rast glinir. Onlar sxurlarn msam v
boluqlarn dolduraraq layl yataqlar, bzn tektonik atlar dolduraraq damar-
killi yataqlar ml gtirir. Bitumlar szlb yer zrin xdqlar hallarda is qr
rtklri v ya asfalt gllri ml gtirir. Bitumlarn ayr-ayr nvlrin aiddirlr:
Malta naftidlrdn neft n yaxn olandr. O yarmmaye olub, axma qabi-
liyytin malikdir. Maltann lay v damar formal yataqlarna tsadf edilir. Malta
neftin oksidlmsi v yngl fraksiyalarnn uub getmsi nticsind ml glir.
Yksk zllkl malta oksigen v kkrdl zngindir. Maltada kkrdn
miqdar 7-9 %- atr. Sxl 0,96-1,0 q/sm3 olan maltaya Azrbaycanda, Uxtada,
Saxalind, Trinidadda, Meksikada v s. razilrd rast glmk olur.
Asfalt amorf madd olmaqla, trkibi sasn karbon (88 %- qdr) v hid-
rogen (12 %- qdr), azot, kkrd v oksigendn ibartdir (5-10 %- qdr).
Asfalt adi temperaturda brk olub, 0 0C-d yumalr v +100 0C-d riyir. Rngi
tnd qaraya qdr dyiir. Sxl 1,0-1,2 q/sm3 -dir, suda zif hll olur, turu v
qlvilrd hll olmur, spirtd yax hll olur.
91
 Asfaltlar trkiblrind asfaltl komponentlr stnlk tkil edn neftlrin
anma mhsuludur. Bunlar asfaltl neftlrin yngl fraksiyalarnn buxarlanb it-
msi, yerd qalan qtran v asfalten qalnn qarmas nticsind ml glir. z
nvbsind qtranlar v asfaltenlr yksk molekulyar karbohidrogenlrin yer
sthind oksidlmsi v kondens olunmas nticsind ml glirlr. Asfaltlar
yer zrind asfalt gllri ml gtirir. Bel gllr Aberon yarmadasndak Xr-
dalan hri yaxnlnda, Saxalind, Venesuelada, Trinidad adasnda v baqa yer-
lrd rast glmk olar.
Saxalin adasndak Oxa neft yatanda I, II v III neftli horizontlarn (Neo-
gen yal) yer zrin xmas il laqdar olaraq neft anm v asfalt gl ml
gtirmidir. Bu gl bir ne hektar sahni hat etmkl, brk asfalt rty yaradr.
rtyn qalnl 0,5-1,5 m-dir.
Trinidad adasndak asfalt gl d ox mhurdur. Diametri 600 m olan
dairvi drd yerln bu gln mrkzi hisssind drinliyi 40 m-dn artqdr.
Mrkzi hissdn asfalt xarlr. Bel frz edilir ki, gldn 25 mln. t asfalt istehsal
edilckdir. Bu ehtiyatn artq yardan oxu xarlmdr.
Asfalt xalq tsrrfatnda geni istifad edilir. Yol rty kimi asfalt daha
ox ildilir. Asfaltdan texnikada, xsusn elektrotexnikada izoledici material
kimi, rezin v kimya snayesind is xammal kimi istifad edirlr.
Qr bitumlardan asfalta n yaxndr. Az qtranl v parafinli neftlr yer
zrind yngl komponentlrini itirdikd qr ml glir. lkin neftin qtran-asfalt
komponentlri il znginlmsindn asl olaraq asfalt qra v qr asfalta evril
bilr.
Asfaltit. Kimyvi trkibi yax yrnilmmidir. Kmrbnzr yal as-
faltlar ox vaxt asfaltit adlandrrlar. Bzi tdqiqatlar sthi ox hamar, zvi hlle-
dicilrd tam hll olan kvrk v brk bitumlar asfaltit adlandrrlar. Asfaltitlr iki
qrupa ayrlr: gilsonit v qrahemit.
Gilsonit nisbtn tez riyir v tez paralanr. Gilsonitin sxl 1,05-1,15
q/sm3 olan brk asfaltitdir, qara v parltl ktldn ibart olub, kvrkdir. Rngi
92
bozdan qaraya qdr dyiir. Trkib etibaril asfalta yaxnlaan gilsonit Barbados
adasnda menecek adlanr. Gilsonit yataqlarna Uxtada (RF), AB-da rast glinir.
AB-dak gilsonit yata Yuta tatnda yerlib, 96 km msafy uzanr.
Qrahemit brk v kvrk asfaltit olub, sxl 1,15-1,18 q/sm3 -dir. sasn
asfaltenlrdn ibart olur. O, gilsonitdn trkibind hidrogenin nisbtn az olmas
il frqlnir.
Asfaltitin trkibind itirak edn sas kimyvi elementlrin miqdar
aadak intervallarda dyiir:
C=7686 % , H= 5 , 7 1 1 %, N+S+O=510%.
Kerit bitumun sas xasslrini (hllolma v rim) itirmi nvdr. Xarici
grnn gr bitumlu kmrlr bnzyir (damarl kerit yataqlar ox vaxt
damar kmr adlanr). Bundan baqa, keritlrin trkibind az miqdarda asfal-
tenlr, yalar, qtran v karboid d itirak edir. Keritlrin sxl 1,10-1,30 q/sm3 -
dir. Qzdrldqda rimir, lakin paralanr. Keritlrin elementar trkibi beldir:
C=80-90%, H= 4-10%, N+S+O = 2,5 -10%.
Antraksolit bitumlarn yksk drcd metamorfizlmi mhsuludur.
Xarici grnn v fiziki xasslrin gr antrasit bnzyir. Karboiddn v
srbst kmrdn ibartdir. Qara rngli, yksk parltl istlr ungit adlanrlar.
ungitlr kimyvi trkibin gr kmr ox yaxn olub, 98-99 % karbondan
ibartdir. Bunlarn srtliyi 3-4-dr. ungitlr adtn, tbitd kvars v kalsitl
birlikd rast glirlr.
mumiyytl, antraksolitin elementar trkibi aadak kimidir: C=90-99%,
H=0,2-4%, N+S+0=0,5-5%-dir. Sxl 1,4-1,7 q/sm3-dir. Qzdrldqda rimir.
Ozokerit muma oxayan mineral madd olub, mn etibaril parafinli
neftlrl laqdardr. Ozokerit parafin sras yksk molekulyar kili karbohidro-
genlrin (CnH2n+2), az miqdarda maye v qazvari karbohidrogenlrl qarndan
ibartdir. Ozokeriti quru distill etdikd aadak miqdarda (%) maye v qaz
halnda karbohidrogenlr, srtk yalar, parafin v koks alnr:
Benzin 3,67 - 4,32 % , kerosin 5,67 - 25,63 % , parafin 55,84 - 82,33 % ,
93
qtran 2,00 % , qaz v koks 6,00 % .
Ozokerit, trkibindki elementlr gr, parafinli neftlr oxayr. Onun
trkibind karbonun miqdar 84,44-86,15 %, hidrogenin miqdar is 13,71- 15,30%
arasnda dyiir. gr ozokeritin trkibind asfaltenli maddlr itirak edirs, onun
trkibind oksigenin miqdar 4-5%- atr.
Ozokeritin trkibind maye v qaz halnda olan karbohidrogenlrin
miqdarnn dyimsindn asl olaraq onun brkliyi d dyiir; maye v qaz haln-
dak karbohidrogenlr az olduqda ozokerit kvrk v brk, ox olduqda is yumaq
(vazelin kimi) olur. Ozokeritin 20C temperaturda sxl 0,845-0,930 q/sm3, rim
temperaturu is 75-100C arasnda dyiir. rim temperaturu v srtliyi artdqca
ozokeritin keyfyyti d artr.
Ozokeritin rngi aq sardan qaraya qdr dyiir. Trkibind qtrann
miqdar artdqca rngi tndlir. Ozokerit suda, spirtd v qlvilrd hll olmad
halda benzind, kerosind, benzolda, xloroformda hll olur, yax dielektrikdir,
asanlqla hisli alovla yanr.
Yer qabnda ozokerit damarkilli v layl yataqlar ml gtirir. Damar-
killi yataqlar ozokeritin mxtlif atlara dolmas, layl yataqlar is onun msam-
li sxurlar (msln, qumu, qumdan, hngdan v s.) doldurmas nticsind
ml glir.
Son zamanlar snayed ozokeritdn geni istifad edilir. Ozokeritdn
snaye n ox qiymtli mhsul - serezin alnr. Serezin, ozokeritdn distill edil-
mdn ayrlan brk karbohidrogendir.
Serezin parafnlrin qar olub, trkibi C37H76-dan C53H108- qdr
dyiir, o adtn amorf halda olur.
Ozokerit yax izoledici material olduundan radiotexnikada, hminin
toxuculuq, gndri v baqa snaye sahlrind geni ttbiq edilir. Texniki serezin
malic vasitsi kimi tbabtd, triyyat snayesind, metal aparatlar v qablar
turu v qlvi korroziyasndan qorumaq n ildilir.
Mhur ozokerit yataqlar Rusiya Federasiyasndadr. Bundan baqa
lkn (Trkmnistan) adasnda, zbkistanda (Frqan), Ukraynada (Borislav)
v s. zngin ozekerit yataqlar yerlir.

94
 IV FSL.
NEFTL-QAZLI FORMASYALAR
Formasiya szn geoloji dbiyyatda alman geoloqu A.Verner
iltmidir. vvllr formasiya ad altnda trkibc v ksilic uyun olan
sxurlar kompleksi baa dlrd. Sonralar formasiya terminindn daha geni
mnada istifad etmy baladlar. Bzi tdqiqatlar fasiya v formasiya
terminlri arasnda frq qoymurdular. Halbuki fasiya (facies-latnca zahiri g-
rn, sima demkdir) - eyni fiziki-corafi, litoloji v bioloji raitd formalaan
kntlr deyilir. Fasiya n tektonik mhdudiyyt yoxdur, yni eyni fasiya
(psefit, psammit, pelit v s.) mxtlif tektonik zonalarda (geosinklinal, platforma
v s.) formalaa bilr, formasiyada is tektonik mfhum mvcuddur v bu sbb-
dn d hr bir tektonik zona (geosinklinal, platforma v s.) znmxsus formasi-
yalara malik olur. Eyni paleotektonik, paleocorafi raitd formalaan, eyni v ya
mxtlif trkib, yaa malik bu v ya digr faydal qazntnn mvcudluu il
sciyylnn sxurlar kompleksin formasiya deyilir. Formasiya geotektonik
rejimdn asl olaraq platforma, keid v geosinklinal tip olur.
Trkibin, rngin, qurulu xsusiyytlrin gr d formasiyalar mxtlif
olurlar. Msln fli, molass v s. formasiyalar.
Bellikl, formasiya myyn zaman v mkan daxilind inkiaf edn sxur
komplekslrinin eyni paleocoraf v paleotektonik mlglm raiti il sciy-
ylnn iri geoloji cisimlr deyilir.
Fasiya eyni stratiqrafk intervalda olan, lakin, qeyd edildiyi kimi, paleo-
corafi, bioloji v litoloji mlglm raitlrin v trkiblrin gr bir-birindn
ayrlan knt komplekslrin deyilir.
Fasiya v formasiyalar uyun olaraq neftli-qazl fasiya v neftli-qazl
formasiyaya ayrlrlar.
Neftli-qazl formasiyaya (NQF) aid bir mnal anlay yaxud trif yoxdur.
..Bakirova gr NQF dedikd geoloji zaman v mkanda eyni paleotektonik,
paleocorafi v geokimyvi raitd formalaan, neftqazmlglm v neftqaz-
95
toplanma n lverili olan sxurlar kompleksi nzrd tutulur.
fqi (lateral, yan) istiqamtd NQF 100, bzn is 1000 km- qdr
yayla bilr. Bir ox hallarda is bir ne iri geostruktur elementlrin razilrini
hat ed bilr. Ksilid onlarn qalnlqlar bir ne 100 m-dn 1000 m- qdr
olur.
Ksili zr NQF bir v yaxud bir ne iri litoloji-stratiqrafq vahidlri
hat ed bilr. Trkiblrinin, paleocorafi v paleotektonik mlglm rait-
lrinin yaxnlna gr NQF fqi v aquli sralarda birldiril bilrlr.
NQF litoloji chtdn sasn bir nv sxurdan, yaxud mxtlif litoloji
trkib malik sxurlarn nvblmsindn ibart ola bilr.
Tektonik rejim gr neftli-qazl formasiyalar: platforma, keid v geo-
sinklinal nvlrd olurlar. Hr nv is z nvbsind subformasiyalara blnr.
Birinci drcli mxtlif tektonik elementlr (plit, meqantekliz, meqasinekliz,
meqaantiklinori, meqasinklinori, antiklinori, sinklinori, daqars kkliklr,
knar tiki zonalar sistemi v s.) mxsus olmasndan, ksiliinin formalamasnn
paleocorafi raitindn, bu v ya digr litoloji trkibinin stnlyndn v elc
d trkiblrind olan karbohidrogelrin faza halndan asl olaraq vahid NQF-y
daxil olan subformasiyalar seil bilr.
Subformasiya formasiya daxilind litoloji, tektonik, hminin karbohid-
rogenin toplanma xsusiyytin gr myyn edilir. Msln, qdim platfor-
malarda myyn geoloji intervallarda daimi kmy mruz qalan sineklizlrd
byk qalnlqda knt toplanr ki, onlar da subformasiyalar adlandrrlar.
Subformasiyalarda enm v qalxma hadislrinin nvblmsi mahid olunur.
Neftli-qazl formasiyalar paleocorafi raitlrin gr dniz, kontinental v s.
kimi nvlr ayrlrlar.
Litoloji xsusiyytlrin gr NQF sasn terrigen, karbonat, karbonatl-
terrigen, rifogen, karbonatl - sulfatl, karbonatl-halogen, terrigenli-kmr, fli,
molass v s. nvlrd olurlar (cdvl IV. 1).

96
 Cdvl IV. 1
Tektonik zonadan v litofasial trkibdn asl olaraq neftli-qazl
formasiyalarn nvlri (..Bakirova v b. gr)
Formasiyalar
Platforma razilrind Keid razilrd Geosinklinal razilrd
Dniz v sahilyan-dniz Dniz v sahilyan- dniz Dniz v sahilyan-dniz
Terrigen (qumlu gil) Terrigen (qumlu-gilli) Terrigen (qumlu gil)
Karbonatl (hngda, Terrigenli karbonat (qumda, gil,
dolomit) hngda)

Karbonatl (hngda, Rifogenli karbonat

dolomit)
Rifogenli karbonat Molasl terrigen
Terrigenli karbonat Molasl terrigenli karbonat Karbonatl terrigen

Karbonatl terrigen Flili terrigen

Gil (Bajenov v Maykop Terrigenli karbonat
tipli)
Laqun v kontinental Laqun v kontinental Kontinental
Terrigen (bozumtul) Duz qatl molass Terrigen bozumtul

Terrigen kmrl

Terrigenli karbonatl
halogen mnli sxur
araqatlar il Terrigen (qumlu-gilli) Kmrl terrigen (qumda,
alevrolit, kmr)
Karbonatl terrigen
halogen mnli sxur
araqatlar il

Duz qatl terrigen

Duz qatl karbonatl

IV. 1. Regional neftli-qazli komplekslr

Neftli-qazl formasiyalarn ksiliind adtn qeyri-keirici qatlarla ayrlan
bir ne neftli-qazl kompleks tsadf edilir ki, onlar da yaylma miqyasna gr
regional, subregional, zonal v lokal olurlar. n ox diqqti clb edn regional
neftli-qazl komplekslrdir (RNQK).
97
 RNQK dedikd davaml enmy mruz qalan cknttoplanma hvzsinin
subakval raitind anaerob, brpaedici geokimyvi mhitd formalaan kn-
tlr kompleksi nzrd tutulur.
Regional neftli-qazl komplekslri sciyylndirn balca lamtlr
aadaklardr:
kntlrin v onlarn trkibind olan zvi maddlrin su raitind,
anaerob mhitd, dibi nisbtn uzun geoloji zaman rzind enmy mruz qalan
hvzlrd toplanmas.
RNQK-n tkil edn ksilid lay sularnn fal hrktinin olmamas;
hvzd msbt tektonik fazann ba vermmsi;
ksilid ekran (qeyri-keirici) sxurlarn olmas;
RNQK-nn ksiliind neft-qazmlgtir biln qatn itirak.
Regional neftli-qazl komplekslr misal olaraq Volqa-Ural neftli-qazl
razisind Devon sisteminin Jivet, Frans mrtblrinin terrigen v Famen mrt-
bsinin karbonat sxurlar kompleksini, Skif v Turan Epipaleozoy platformlarnda
orta Yura v Tbairin terrigen v karbonat komplekslrini, Qrbi-Sibird - orta v
st Yura, alt v st Tbair sistemlrinin terrigen komplekslrini, Cnubi Xzr
hvzsind erkn Pliosen yal (Mhsuldar qat) terrigen kompleksini, imali Qaf-
qazda Maykop seriyasnn terrigen kompleksini v rbistan yarmadasnda
Hnif, rb, smri karbonat v Zubeyr, Burhan, Vara kimi terrigen lay dstl-
rini v s. gstrmk olar.
Regional neftli-qazl komplekslr, adtn, neftli-qazl yalt daxilind
inkiaf edirlr.
Subregional sxur kompleksi neft-qaz ymlarn hr hans bir yaltin bir
vilaytind saxlayrlar.
Zonal komplekslr dedikd, rayon v ya neft-qaz toplanma zonalarnda
mhsuldar olan kntlr nzrd tutulur.
Lokal komplekslr dedikd, yalnz ayr-ayr yataq daxilind mhsuldar olan
sxur qat nzrd tutulur.
98
 Regional neftli-qazl komplekslrin ml glmsind paleocorafi,
fasial v paleotektonik raitlr. Regional neftli-qazl komplekslr litofasial
chtdn hm terrigen, hm d karbonatl sxurlardan ibart ola bilrlr. Qeyd
olunduu kimi, sxurlar kontinental laqun, sahilyan v dniz mnli olurlar. Bzi
rayonlarda neftli- qazl komplekslr kontinental mnli sxurlarda da rast glir.
Regional neftli-qazl komplekslr litoloji trkiblrinin v fasial raitlrinin mxt-
lifliyin baxmayaraq, eyni diagenetik xsusiyytd, anaerob geokimyvi mhitd,
subakval raitd, dibi davaml enmy mruz qalan hvzd ml glirlr. Bzi
regional qazla doymu komplekslr bu qanunauyunluqlardan bir qdr knara
xrlar. Yni qazla doymu kntlr ninki subakval-anaerob mhitd, hm d
kontinental raitd d ml glirlr (Hollandiyada, Hindistanda). Tdqiqatlar
bu cr qaz yataqlarnn miqrasiya nticsind ml gldiyi fkrini irli srrlr.
Kontinental mnli kntlrl laqdar olan zngin qaz yataqlar Dnepr-
Donetsk neftli-qazl yaltind d qeyd alnr. Bu qazn, kmr qatlarndan
miqrasiya olunmas nticsind topland ehtimal olunur .
Ayr-ayr neftli-qazl litostratiqrafik komplekslrin hans geoloji v
geokimyvi raitlrd formalamasnn genetik asll yer qabnn mxtlif
yalt v vilaytlrind mahid edilir.
Neft v qaz ymlarnn mlglm raitinin hrtrfli mqayisli yr-
nilmsi gstrir ki, RNQK-da neft v qaz ymlarnn formalamas btn hallarda
ba vermir. Neft-qaz ymlarnn RNQK-da formalamas prosesi knttop-
lanmann paleocorafi, litofasial raitlri il yana, paleotektonik raitl d sx
laqdardr. mumiyytl, tektonik amil neft v qazn ml glmsi, forma-
lamas, miqrasiyas v digr proseslrin ba vermsind hlledici rol oynayr.
Neft v qaz ymlarnn eyni litoloji stratiqrafk komplekslrd v eyni
knttoplanma hvzsind ml glmsi n mvafiq paleocorafi v fasial
(eyni zamanda geokimyvi) toplanma v zvi maddlrin dyim raitlri il
yana, hmin geoloji tarixd tektonik qvvlrin bir istiqamtd (byk ampli-
tudlu enm) tsiri d tlb olunur.
99
 Dediklrimizi ..Bakirova gr AB razisi n trtib olunmu
xritlrd mahid etmk olar (kil IV. 1.2.3.4.5.).

kil IV.1 imali Amerika platformasnda Kembri-Ordovik kompleksinin

paleocorafi, paleotektonik v regional neftlilik-qazllq sxemi:
1-qrn inkiaf zonas; 2-geosinklinal v keid vilaytlr; 3- platforma
vilaytlri; 4- kiik amplitudlu enm v qalxma nv tektonik hrktlrin nv-
blmsi il sciyylnn vilaytlr; 5- kiik amplitudlu qalxma il sciyylnn
platforma vilaytlri; 6- ksr sahlri byk amplitudlu qalxmaya mruz qalan
platforma vilaytlri; 7- Kembriyqdr yal qalxan; 8- paleotektonik v pa-
leocoraf raitlri mlum olmayan vilaytlr; 9- laqun v kontinental kn-
tlr toplanan geosinklinal v keid vilaytlr; 10- laqun v kontinental -
kntlr toplanan platforma vilayti; 11- bu yal kntlrin regional neftli- qazl
olduu vilaytlr; 12- dniz, laqun v kontinental fasiyalarn nvbldiyi aralq
massivlr vilayti.
Gstrdiyimiz xritlrd mxtlif geoloji dvrlrd geotektonik inkia-
fna v knttoplanmann paleocoraf raitin gr bir-birindn frqlnn
vilaytlr ayrlr, o cmldn:
enmy mruz qalan v knt qatnn byk qalnl il sciyylnn
vilaytlr;
100
 regional enmy mruz qalan vilayt daxilind nisbtn zif enn zonalar;
qalxma v enm hadislrin mruz qalan vilaytlr. Bel vilaytlrd
uyun stratiqrafk vahidd kntlrin qalnlnn nisbtn azl nzr
arpr;
yksk amplitudlu qalxma prosesin mruz qalan vilaytlrd uyun
stratiqrafk dvrd ya knt toplanmr, ya da az miqdar toplanan kn-
tlr sonrak dvrlrd yuyulmaya mruz qalr;
yrniln razinin mxtlif hisslrind knttoplanmann paleocorafi
raiti;
uyun stratiqrafk kompleksd yaylan neftli-qazl razilr.
imali Amerika platformasnn ayr-ayr stratiqrafik vahidlri zr trtib
olunmu paleotektonik v paleocorafi xritlrin mqayissi gstrir ki, hmin
platformann, elc d digr platformalarn geotektonik inkiafnda sas yeri
mrhllr (tsikllr) zr inkiaf edn dyin iarli aquli tektonik hrktlr
tutur.

kil IV.2 imali Amerika platformasnda Devon kompleksinin paleocorafi,

paleotektonik v regional neftlilik - qazllq sxemi (rti iarlr bax: kil IV. 1.)

Regional neftqazmlglm v neftqaztoplanma aquli tektonik hrktlrin

sciyysi il genetik surtd laqdardr. Hr geoloji dvrd neftqazmlglm v
101
neftqaztoplanma mrhllrinin say eyni olmayb yer qabnda ba vern aquli
tektonik hrktlrin rejimi v istiqamti il myyn edilir.
Hr bir neftli-qazl yalt v vilaytd myyn geoloji tarixd regional
neftqazmlglmni v neftqaztoplanman yaradan aquli tektonik hrktlrl
yana, hmin proseslri doura bilmyn raitlr d qeyd olunur. Bu raitlr
nticsind toplanan kntlrd ya neft-qaz ymlar olmur, ya da ox az ma-
hid edilir.
Ayr-ayr geoloji dvrlr gr trtib olunmu paleotektonik sxemlrin,
neft v qaz ymlar raitlrinin mqayisli yrnilmsi gstrir ki, imali
Amerika platformasnn razisind uyun kntlrl neftlilik-qazllq v neft-qaz
ymlarnn yaylma areal (areal - latn sz olub, sah mnasn dayr) mxtlif
geoloji dvrlrd mxtlif olur. Yni bir geoloji vilaytd onlarn yaylma areal
uyun, digrlrind is yerini dyimi (qeyri-uyun) olur. Bu iri geotektonik
elementlrd aquli tektonik hrktlr bir istiqamtliliyi v rejimin eyni olmas il
sciyylnir (kil IV.3, IV.4. v IV.5.).

kil IV. 3. imali Amerika platformasnda Missisipi kntlrinin paleocorafi,

paleotektonik v regional neftlilik-qazllq sxemi
(rti iarlr bax: kil IV.1.).
102
 kil IV.4. imali Amerika platformasnda Trias kntlrinin paleocorafi,
paleotektonik v regional neftlilik-qazllq sxemi (rti iarlr bax: kil IV.1.)

kil IV.5. imali Amerika platformasnda Yura yal kntlrin paleocorafi,

paleotektonik v regional neftlilik-qazllq sxemi (rti iarlr bax: kil IV.1.)
103
 IV. 2. Regional neftli-qazl komplekslrin trkib hisslri
Regional neftli-qazl komplekslrd mxtlif funksiyan yerin yetirn
lay dstlri (qatlar) ayrlr: neftqazmlgtirn, neftqaztoplayan, yni kollektor
v neftqazekranladran yaxud qeyri-keirici. Tbitd bzn bu qatlardan biri
digr ikisini vz edir, ya da iki sistem mlgtirn elementdn ibart olur. Ms-
ln, st Yura yal Bajenov lay dstsi (Qrbi Sibir ) hm neftmlgtirn, hm d
kollektor rolunu oynayr. Bu baxmdan Cnubi Xzr hvzsindki erkn Pliosen
yal RNQK-da olan Mhsuldar qat kntlri tdqiqatlarn fkrin gr iki cr
izah edilir: birinci - alt Pliosenin ksiliindki gil qatlar hm neftqazmlgtirn,
hm d qeyri-keirici v ya neftqazekranladrc rolunu oynayr; ikinci - ksili-
dki gil qat ancaq ekranladrc rolunu oynayr, neft-qaz yataqlar is bu RNQK-
da epigenik hesab edilir.
IV.2.1. Neftana v ya neftqaztrdn qatlar
Dniz v qit mnli, subakval raitd toplanan zvi maddlrl zngin
olan, snaye hmiyytli karbohidrogenlr trdn sxurlarn assosiasiyas neft-
qaz mlgtirn qat adlanr. Tcrb gstrir ki, n ox zvi maddlr gil, alevrit
v bzi karbonat (zvi hngda) sxurlarnda toplanb saxlanlr (cdvl IV.2)
Cdvl IV .2
km sxurlarda zvi maddnin orta paylanma hddi
Sxur Orta miqdar, %
C Karbohidrogen
Gil 0,90 0,02
Alevrit 0,45 0,01
Qumda 0,20 0,005
hngda 0,20 0,012
Duz, sulfat 0,10 0,003

Bu sxurlarda toplanan C sasn sapropel nvldr. Qarq v humus

trkibli komplekslr zif nefttrdn olurlar. zvi maddlrin ilkin dyimsi il

104
bal kerogen evrilmsi sasn diagenez v protokatagenezd ba verir. Bu
zaman neftana qat nefttrdn qata evrilir. Diagenez v erkn katagenez mrhl-
lrin zvi maddlrin fiziki-kimyvi transformasiyas kimi baxmaq olar. Bu d-
yim vvlc biokimyvi, sonra is termobarik raitlrd ba verir v zvi madd
kerogen keir. zvi maddlrin kerogen kemsi prosesi neftana qatn kamill-
msi demkdir. Neftana qatn kamillmsi zvi maddlrin sapropel trkibind ol-
masndan v geotermik qradiyentdn ox asldr. Neftana qat mxtlif tektonik
qurululu (platforma v geosinklinal vilaytlr) sedimentasiya hvzlrind geni
yaylmdr. Uzun mddtli davaml enmy mruz qalan knttoplanma
hvzlrind mlglm raitindn asl olaraq knt qatnda bir v ya bir ne
neftana qat formalar. Neftana qatlar fanerozoyun btn dvrlrind ml
glmilr. Lakin stratiqrafik drinlik boyu onlarn mahid olunmas azalr.
zvi maddlrin neftana sxurlarda faizl miqdar C.Xanta gr 0,5-5%,
K.D.Man-Oliffey gr is 0,1-13% arasnda dyiir .
mumiyytl, C-nn orta qiymti gillrd karbonat sxurlarna nisbtn
daha ykskdir. Alevritlrd is karbonatl sxurlara nisbtn daha az olur
(cdvl IV. 2 ) .
zvi maddlrd bitumun (karbohidrogenlrin -CH) miqdar 0,1-0,2%-dn
artq olmur. Bu chtdn neftana sxurlar qrupa ayrlr: n yax - CH-nin
miqdar 150-500 mq/kq, orta - CH- nin miqdar-50-150 mq/kq v pis - CH-nin
miqdar 10-50 mq/kq.
Gil kntlri, adtn, zvi maddlrl nisbtn zngin olmaqla brabr,
tbitd km qatnda inkiaf edn sxurlarn 50%-dn oxunu tkil edirlr.
Gillr mxtlif mineral trkibli olur v onlarda gil minerallarndan baqa kvars,
feldpatlar, zvi maddlr d itirak edirlr. Msln, bentonit gillrinin 85%-i
montmorillonit, 10%-i kvars, 5%-i is feldpatlardan ibartdir.
knttoplanmann ilk anlarnda gillr (lillr), qeyd etdiyimiz kimi, 90%
sudan, 8-9% mineral birlmlrdn ibart olur. Hvz dibinin enmsinin davam
etmsi il laqdar olaraq, gil kntlrind sxlama gedir v onlarda suyun faiz-
105
l miqdar azalmaa balayr. Gil sxurlarnn sxlamasna mxtlif amillr d
tsir edir: mineraloji trkib, mineral hissciklrinin l v formalar, dzm, -
knttoplanmann srti, toplanan gil kntlrinin mumi qalnl v s.
Sxlama o vaxt intensiv gedir ki, gil kntlrini tkil edn mineral hisscik-
lrinin llri daha xrda olsun. lbtt, gil kntlrinin sxlamasna geodina-
mik amil d byk tsir gstrir. Msln, eyni drinlikd, eyni mineraloji trkib
malik olan gil qat tektonik fal zonada daha ox sxlamaya mruz qalr. Gil
kntlrind sxlama iki cr gedir: brabr v qeyri-brabr. Brabr sxla-
mada geostatik tzyiqin artmas il susuzlama uyun gedir. Bel halda gil qatn-
dak tzyiq hidrostatik tzyiq brabr olur. Qeyri-brabr sxlamada is
susuzlama geostatik tzyiq uyun glmir, susuzlama zif gedir. Ona gr d gil
hissciklri arasnda olan qalq su artan geostatik tzyiqi z zrin gtrr, sxla-
ma ziflyir. ml gln tzyiq is artaraq geostatik tzyiq yaxnlar. Buna gilin
sxlaa bilmmsi hal kimi baxrlar. ml gln tzyiq is anomal yksk
msam tzyiqi (AYMT) deyilir.
Laboratoriyada aparlan tdqiqatlar gstrir ki, 400-600 m drinlikd gil
kntlrind olan srbst sularn hams sxlama nticsind ixrac olunur.
Minerallarn strukturlarndak bal sular is yalnz byk tzyiq altnda xa
bilirlr. gr gil qat byk qalnla malik olursa, onun susuzlamas ox pis gedir
(qeyri brabr sxlama ba verir). Bzn d gil qat stdn v altdan msamli s-
xurlarla laqdar olur. Bel halda sxlama vvlc gil qatnn msamli qatlarla
tmasda olduu zonada getdiyindn gil tbqsind susuzlama lngiyir. Bzn is
gil qatnda baqa iridnli qarqlar da olur (kvars, feldpatlar v s.). Sxlamaya
daha davaml olduqlarna gr onlar gil qatnn tez susuzlamasnn qarsn
alrlar.
Neftqazmlgtirn qat karbonat sxurlar n d sciyyvidir. Bel
xsusiyyt hngda, dolomit v tbair nv sxurlarndan ibart laylar
malikdirlr.
Karbonat kntlrinin sxlamas gillr nisbtn baqa cr gedir. Onlar
106
1,5 m drinlikd artq susuzlam olur. Karbonat kntlrind sasn allotogen
zvi maddlr toplanr. Onlarn trkib gstricilri beldir (%): C=8,5, H = l l ,
O=1,6 , H/C=l,6.
Neftqazmlgtirn gil qat mxtlif tektonik xsusiyytlri il seiln
sedimentasiya hvzlrind geni yaylmdr. Adtn, enm prosein mruz qalan
sedimentasiya hvzlrind zvi maddlrl zngin olan bir, bzn is iki- neft-
qazmlgtirn qat formalar. Ya nqteyi-nzrindn d neftana qat geni stra-
tiqrafik diapazonu hat edir: Proterozoydan Drdnc dvr qdr. zvi madd-
lrin (M) miqdarna gr neftana qat bir ne nv ayrlr (cdvl IV. 3).
Cdvl IV.3
zvi maddlrin %-l miqdarna gr neftana kntlrinin tsnifat
(N.B.Vassoyevi v A.E. Kontorovi gr lavlrl)
Sxurlarda M- Alin v qarq M Arkon M
in itiraketm M-nm
Gilli sxurlarda Karbonatl sxurlarda Gilli
drcsi miqdar,
sxurlarda
%
ox splnmi 0,5 Az bitumlu Az bitumlu Az kmrlmi
Az splnmi 0,5-2,5 Orta bitumlu Orta bitumlu Orta kmrlmi
Az toplanm 2,5-10 Yksk bitumlu Yksk bitumlu ox kmrlmi
Orta toplanm 10-40 Dolomit
Domanikit Yanar mergellr
ox toplanm >40 (yanar ist q a t ) Kmrl istlr
Kmr (sapropel nv) Kmr (sapropel nv)
Kmr
(humus n v )

km qatn ksiliind neft v qazn ml glmsi baxmndan bir ne

genetik zona ayrlr: biokimyvi, katalitik, termokatalitik v termik. Bu zonalarn
drinlik srhdlri geotermik qradiyentdn, M-in trkibindn, sxurlarn katalitik
xsusiyytindn v baqa amillrdn asl olaraq dyiir.
Mxtlif tdqiqatlar km qatnda aquli ksili zr zvi maddlrin
dyim sxemini vermilr (cdvl IV. 4 v cdvl IV.5).
Diagenez mrhlsind zvi maddlrin paralanmas prosesi balayr.
107
Burada ninki zvi maddlr, hminin, onlarn yerldiyi kntlr d sxur-
mlglm istiqamtind dyimy mruz qalrlar. Dyim nisbtn aa
temperatur (20C) raitind bioloji, fiziki v kimyvi amillrin tsiri nticsind
ba verir.
Cdvl IV.4
zvi maddlrin km qatnda dyimsi
1 2 3 4 5
Qatlarn Yuxardan aaya Sxlq, q/sm3 Seysmik C-nn
nmrsi doru Yer qabnn dalalarn srti, genera- siya
laylarnm siyyln- km/san. zonas
dirilmsi
km qatn ksilii
1 Yumaq k- ntlr 2,0 1,8-2,2 Biokimyvi
qaz mlgl-
m, qazhidrat
2 Zif konsolida- siya 2,2 2,2-2,8 st neft-
olunmu kntlr qazmlglm
3 Konsolidasiya olunmu 2,4 2,8-4,5 sas neft
kntlr- sxurlar mlglm
4 Yksk konsoli- dasiya 2,6 4,5-5,0 Alt neft-qaz
olunmu suxurlar mglm;
termal
qazmlglm
Kristallik bnvr
5 Qranit- qneys qat 2,7 5-5,8 -
6 Bazalt qat 2,7-3,0 5,7-7,2 -
Mantiya
7 st mantiya 3,1-3,3 7,2-8,2 -

108
 Cdvl .5

Drinlik v temperaturdan asl olaraq

zvi maddlrin km qatnda dyimsi

Litogenez V.A.Sokolovun C.Xan N.B.Vassoyeviv

tn V.A.Uspenskinin sxemi
1 2 Sxemi 3 4 5 6 7
Diagenez 1000 m Bio- sxemi
Qaz- Protokata- *R0% Diage-
kimyvi Genez
ml- 0-0,25 netik
qazml-
glm qazm-
glm
Protokata- 2000- Ust 50C l glm
Katage-
genez 3000 m
neft qaz 0,25- netik
0,5
ml- qaz m-

glm l glm

Mezokata- 4000 m sas Kateg Mezokata- Neft-

genez e- Genez
neftm- nez 0,5-2,0 ml-

glm glm

Apokata- 5000- Qaz m- 200C Qaz-

2,0-
genez 6000 m 11,0
konden
l glm - sat
m- l
lglm glm
Metamor- 7000 m Meta- Apokatage- >11,0 Qaz
8000 m morfiz nez
fizm 9000 m m ml-
>200 glm
C
*R0- vitrinitin parlaqlq drcsi, % - l.

Diagenezin yuxar temperatur hddi 20C-y uyun gln drinlikdn

keir. Diagenezin balanc mrhlsind kntlrd oxlu miqdarda su
olduundan oksidlm raitind biokimyvi proseslr daha intensiv
 gedir. Bu zaman zvi maddlr anaerob raitd ox az paralanrlar. Bel
raitd gedn az-ox paralanma is bakteriyalarn C-nn oksidlm
komponentlrindn (molekulyar oksigen vzin) - karbohidratdan
istifad etmlri hesabna ba verir. zvi maddlrd olan sellloz da
bakteriya- larn itirak il paralanr. Paralanma mhsullar metan,
karbon qaz, azot, kkrd kimi qaz halnda olan birlm v
elementlrdn ibartdir. lbtt, bu mhsullarda metan qaz (CH4) daha
ox, onun homoloqlar is daha az olur .

Diagenez M-dn biokimyvi yol il qazmlglm mrhlsidir (kil

IV.6.). Diagenez prosesind bakteriyalarn fall mxtlif trkibli
potensial neftqaztrdbiln qatlarda mxtlifdir. Msln, tdqiqatlar
gstrir ki, bakteriyalar karbonat sxurlarndak zvi maddlri 1,5 m
drinlikdn paralamaa balayrlar. Gil sxurlarnda is onlarn fall
daha drind balayr. CH4 qaznn bioloji v termokatalitik yolla ml
glmsi onun izotop trkibi il tyin olunur. Biogen mnli metan
yataqlar terrigen sxurlarda (kontinental mnli) daha ox rast glir.
zvi mad- dlrin zvi hlledicilrd emal nticsind hll olan v hll
olmayan maddlr alnr.Hll olan maddlr bitum qrupuna, hll
olunmayan maddlr is kerogen aid edilir. Kerogen zvi maddlrin
diagenez mrhlsind dyimsindn ml glir. Neftqazmlgtirn
laylar knt qatnn drin zonalarna endikc trkiblrindki kerogenin
miqdar da artr.

Katagenez mrhlsi zvi maddlrin diagenez mrhlsindn sonra

kediklri prosesdir. Katagenez prosesi, V.A. Sokolova gr 20-250C
arasnda ba verir. Yuxar temperatur hddinin qiymti bzn 300-350C-y
atr. Tzyiq is bu temperatur intervalnda orta hesabla 30-100 MPa arasnda
dyiir. Katagenez prosesinin balama drinliyi geotermik qradiyentdn v
yuxarda qeyd ediln baqa amillrdn asldr. Platforma razilrind
geotermik qradiyent 2-5C/100 m, geosinklinal razilrd is, xsusil,
tektonik fal rayonlarda, bu gstrici daha yksk olur. Cnubi Xzr
hvzsind geotermik qradiyentin orta qiymti 2,1C/100 m myyn
edilmidir.
Katagenez prosesind onun mrhllrindn asl olaraq, zvi maddlr
mxtlif dyiikliklr mruz qalrlar. V.A.Sokolova gr katagenezin ba
verdiyi temperatur intervalndan asl olaraq onun aadak mrhllri
mmkndr. n aa temperatur intervalnda (20-60C) M protokatagenez
mrhlsini (zonasn) keirlr. Bu mrhl st neftqazmlglm zonas
adlanr. Bu zona termokatalitik yolla qazneftmlglm prosesinin balanc
(ilk) mrhlsidir.
 Katagenezd kerogenin struktur quruluunda byk dyiikliklr ba
verir, yeni karbohidrogen birlmlri ml glir. Neft sras
karbohidrogenlr, sasn, kerogenin termokatalitik krekinqi zaman
generasiya olunurlar. Katagenez prosesind vitrinitin ksetm qabiliyyti
0,25 - 11 % arasnda dyiir.
Termokatalitik prosesin ikinci mrhlsi mezokatagenez (MK) zonas
adlanr v be yarmmrhllr blnr (MK, MK2, MK3, MK4, MK5). M-
in n fal neft evrilmsi prosesi mhz MK1-MK3 yarmmrhllrind ba
verir v bu mezokatagenez interval neft pncrsi d adlanr. Bu proses
B.A.Sokolova gr (kil IV.6.) 60-150 C temperatur intervalna uyun
gln, orta hesabla 2000-5000 m drinliklrd ba verir. Misal n, Cnubi
Xzr kkliyinin mrkz hisssind bu temperatur interval 2500-8000 m
drinliklrd yerlir.

A.F.Dobryanskiy gr (1948) neftmlglmnin ba zonasna, elc d

xemofosillr, yaxud, relikt karbohidrogenlr d aiddir.
Generasiya olunan neftin miqdar v trkibi kerogendn, ona tsir edn
temperaturdan v zamandan asldr. Katagenez mrhlsind maye neftl
yana qaz halnda karbohidrogenlr d ml glirlr.
 Mezokatagenezin sonunda neftmlglm prosesi tknir,
qazmlglm prosesi is, ksin, gclnir v MK4, MK5
yarmmrhllrind n yksk hdd atr. Bu sbbdn d knt qatnn
150-250 C temperatur intervalna uyun gln drinliklr qazmlglmnin
ba zonas, yaxud qaz pncrsi adlanr.Lakin neftmlglmdn
qazmlglmy keidd myyn mtkillik mahid edilir. Bel ki,
MK4, MK5 yarmmrhllrind neftmlglm prosesinin snmsi il
yana ninki quru qazn, elc d ilkin qazkondensatn v yal qazlarn
ml glmsi d ba verir v mezokatagenezin sonuna apokatagenezin
vvlin son iki mhsulun yaranmas tknir. Cnubi Xzr kkliyind
qazmlglmnin ba zonasna onun mrkz hisssind txminn 8000-
13000 m drinlik interval uyun glir.
Apokatagenez katagenezin n yksk mrhlsidir v nisbtn yksk
temperaturlarda (>250 C) ba verir.
Katagenezin bu mrhlsi drd yarmmrhllr (AK, AK2, AK3, AK4
) blnr. AK AK3 yarmmrhllrind artq qalq zvi maddnin, sasn,
quru qaza evrilmsi ba verir. Bu proses AK3 yarmmrhlnin sonuna kimi
davam edir v apokatagenezin bu yarmmrhlsi termokatalitik
qazmlglm zonas adlanr. Cnubi Xzr kkliyinin mrkz hisssind
13000 m-dn artq olan drinliklr bu zonaya uyun glir. Apokatagenezin
sonunda qalq zvi madd kmrlmy mruz qalr.
Apokatagenezin son yarmmrhlsind (AK4) kmrlmi zvi
maddnin metamorfzmlmsi ba verir v o, artq kaustobiolitdn
akaustobiolit, yni, yanar madddn yanmayan qraft mineralna evrilir. Bu
proses, eyni zamanda, CO, CO2,H2S v s. qazlarn mlglmsi il mayt
olunur v metagenez mrhlsi yaxud zonas adlanr. Vitrinitin ksetm
qabiliyyti bu mrhld 11%- atr.
Bu mrhld sasn quru CH4, yni metan qaz ml glir. zvi
maddlrin son mhsulu olan quru metan qaz il yana kmr d ml
glir.
Hal-hazrda yer tkind neft v qazn ml glmsin knttoplanma
hvzsinin bir xsusiyyti kimi, onun inkiafnn v daxilind ba vern
litogenezin ayr-ayr mrhllrind yaranan keyfiyyt hal kimi baxlr.
Bellikl, neftli-qazl hvz knttoplanma hvzsi olub, inkiafnn
myyn mrhllrind neftqazmlgtirn hvzy evrilir. Buna sbb
potensial neftana laylarnn neftmlglmnin ba zonasna (NBZ) drk,
nefttrdn ocaq kimi snaye hmiyytli neft hasil etmlridir. Bellikl, bu
proses hvzd neftqazmlglm ocann yaranmasna sbb olur. Bu
baxmdan, neftqazmlglm oca neftana sxurlarn NBZ-y v QBZ-y
dn (daxil olan) hisssi hesab olunur (B.A.Sokolova gr).

IV.2.2. Neftqaztoplayan (kollektor) sxurlar

 Kollektor sxurlarn yrnilmsi, onlarda neft, qaz v suyun (fluidlrin)
hrkt etmsi v toplantlar ml gtir bilmsi v s. proseslrin tdqiqi
neft-qaz geologiyasnn sas msllrindn hesab edilir .
Flidlri saxlayan (yerldirn) v zndn szdr biln sxurlara kollektor
deyilir.
Kollektor sxurlarn disperslik xsusiyytlri. Hissciklrinin llri 10-4
mm l mm arasnda dyin, yni bu kimi mxtlif ll hissciklrdn
ibart maddlr dispers sistem deyilir. Sxurun hissciklri n qdr kiik
olarsa, onun dispersliyi bir o qdr yksk olur. Kollektor sxurlarn
dispersliyini yrnrkn onlarn mineraloji trkiblrini v disperslik
drclrini bilmk lazmdr. Kollektor sxurlarn mineraloji trkibi ilkin
(birinci) v trm (ikinci) olur. km sxurlarn minerallar iki qrupa
blnr: autigen, yni mexaniki yerdyimy mruz qalmayan, knt
toplanan yerd ml gln v allotigen, yni baqa yerd ml glmi v
anaraq gtirilmi minerallar. Qeyd olunan bu iki minerallar qrupu, hminin
knttoplanmann fziki-kimyvi raitini, formalama v diagenez
proseslrini myyn drcd zlrind ks etdirirlr.
Autigen minerallar - mhlullardan km, mhlullarn slb faza il
qarlql tsiri altnda yenidn kristallamas nticsind hmin yerd
knt v ya sxurlarda ml glmi minerallardr. Elc d yer sthind
sxurlarn anmas nticsind onlarda ml gln minerallar da hminin
autigen minerallara aiddirlr.
Allotigen minerallar autigen minerallara nisbtn mhitin fziki-kimyvi
dyimsin daha ox davamldr. nki bu minerallarn sasn kvars v
silikatl qrntlar tkil edirlr.
Flidlr n kollektorlar olan qum, alevrit sxurlarnn kollektorluq
xsusiyytlrini sciyylndirn onlarn qranulometrik trkibidir. Sxurlar
tkil edn qranulometrik elementlrin mineraloji trkibi onlarn sxlqlarna
gr dolay sulla tyin edil bilr. Yni sxl ox olan sxurlarn ar
minerallardan tkil olduu gman edilir.
Hr hans bir sxur nmunsinin qranulometrik trkibini v fziki
xsusiyytini tyin etmk n sxur irisind yerln mayedn (neft, su)
tmizlnmlidir. Tmizlnmi sxur nmunsinin qranulometrik trkibi lif,
lk v hidravlik sullarla tyin olunur:
Qranulometrik trkiblrin tsviri v mqayissi. Qranulometrik
tdqiqatlarn nticlri cdvl, tsikloqram, histoqram, kumulyativ, yaxud
inteqral yrilri v bucaq klind tsvir edilir.
T s i k l o q r a m sektorlara blnm dairdir. Onun ii 100% qbul
olunur. Hr faiz 3,6 uyun glir. Dairnin irisind mxtlif ll
fraksiyalar faizlrl gstrilir (kil IV.7.a).
H i s t o q r a m d a mxtlif diametrli fraksiyalarn miqdar myyn
miqyasda ayr-ayr stuncuqlar klind gstrilir (kil IV.7.b.).
Kumulyativ (inteqral) yrilr v ya eynicinslilik yrisi koordinat
sistemind gstrilir (kil IV.8.)

Absis oxu zr dnciklrin ls, ordinat oxu zr fraksiyalarn faizl

miqdar gstrilir. gr inteqral yrisi dik kild alnarsa bu onu gstrir ki,
qranulometrik trkib eynicinslidir (yni dnciklrin llri eynidir). Az
maili inteqral yrisind is qranulometrik trkibin mxtlif olduu mahid
edilir.
Qranulometrik trkiblri mqayis edrkn, bucaq qrafikindn d
istifad edilir (kil IV.9).
 bucan tplrind qum, alevrit v pelit (gil) fraksiyalar v ya digr
sxur nvlri gstrilir. Hr tpd qeyd ediln sxur 100%-l gstrilir.
Hmin tplrdn uzaqladqca onlarn miqdar azalr. Msln, qum sxuru
yerln bucan tpsindn gil sxuru yerln tpy doru hrkt
etdikd sxurda qumun miqdar azalr, gilin miqdar is artr.
Qranulometrik tdqiqat nticsind alnan aadak msallar km
sxurun xsusiyytlrini sciyylndirir. msallara dnciklrin orta
diametri (median), eidlnm v asimmetriya gstricilri v s. daxildir.
Orta diametr (median) Traska gr sxuru tkil edn dnciklrin
50%-n uyun gln dnciklrin ls nzrd tutulur (kil IV.8 ).
eidlnm (mxtlifcinslilik) msal. A.A.Xanin gr 75% eyni
diametrli (Q3) dnciklrin 25% baqa diametrli (Q) dnciklr olan nisbti
il llr. eidlnm msal SCc=Q3 /Q1 nisbti il tyin edilir. Bzn:
logS0=(logQ3-logQ1)/2
dsturundan da istifad edilir.
eidlnm msal sxurlarn kollektorluq drcsini yrnmy imkan verir.
Bu msal kntlrin toplanma raitindn asldr.
eidlnm msaln sciyylndirn gstricilr cdvl IV.6- d verilmidir

Cdvl IV.6
Qumlarn
eidlnm Sc=Q3/Q1 Sc=(Q3/Q1)1/2
drcsi
Yax 1-2,5 1,0-1,08
Orta 2,5-4,5 1,08-1,12
Pis >4,5 > 1,12
L.B.Ruxin (1937) gr sahil yaxn qumlar dnizin abraziya faliyytin
daha ox mruz qaldqlarndan daha yax eidlnirlr.
Asimmetriya msal is orta diametr gr dnciklrin llrinin
simmetrik yerlmsini gstrir v gilliliyi nizamlayr.
Asimmetriya msal Traska gr aadak nisbt il tyin edilir (rti iarlr
kil IV.7 -d ):
Sk=Q1Q3/(Md)3
bzn is :
Sk=Q1Q3/(Md)3 (V.Krumbeyn v L.Slossa gr)
Kollektor sxurlarn sas xsusiyytlri. Neft v qaz sasn terrigen v
karbonatl sxurlarda toplanrlar . Lakin bzi hallarda mnasib raitd neft
v qaz yataqlar maqmatik v metamorfik sxurlarda da formalaa bilrlr.
Bel yataqlar hal-hazrda 29 lkd mlumdur. Msln, Qrbi Sibirdki
aim neft yata qranit bnvrnin anm sthind toplanmdr;
Azrbaycanda Murad- xanl neft yata bu nvdndir. AB-da bel tip
yataqlar Texas (Litton-de-Sprinqs yata msamli v atl
serpentenitlrd,yuyulmu qranitd), Kolorado (Florens, Qoukrik, Rencli
yataqlar) v Kaliforniya (Santa-Mariya, Buens-Vista-Hils yataqlar)
tatlarnda rast glir. Bundan baqa bu nv yataqlar Kanadada (Atabaska),
Liviyada (Amal-Aucilla-Nafora), Kubada, Vyetnamda v baqa lklrd
qeyd olunmular.
mumiyytl, planetimizd xarlan neft v qazn sas hisssi (90%-dn
oxu) km mnli sxurlarda rast glir. mlglm raitlrin v
petroqrafk trkiblrin gr km mnli kollektor sxurlar byk
qrupa blnrlr:
Terrigen (qum, qumda, alevrit), karbonat (hngda, mergel v dolomit) v
qarq (terrigen - karbonat).
Kollektorluq ilkin yaxud laqli trm msamliy malik btn nv
sxurlarda yaranr v bel sxurlar kollektor adlanrlar.
Kollektorlar aadak qruplara ayrlrlar: qranulyar, atl, ovuqlu v ovuqlu-
atl. Qranulyar kollektorlara msamli v dnciklraras bolua, yni
msamliy v keiriciliy malik olan qumlu-alevritli sxurlar aiddir. Oolit
v kristallik dnvri strukturlu hngda v dolomit sxurlar da qranulyar
kollektor nvn aid edilir. atllqla mrkkblmi digr qrup karbonat
sxurlar atl kollektor kimi sciylnirlr. atl kollektorlara hminin atl
alevrolitlr qumdalar, argillitlr, gilli istlr, maqmatik v metamorlik
sxurlar da daxildir. Boluqlar ovuq v atlardan ibart olan sxurlara
ovuqlu v ovuqlu-atl kollektorlar deyilir.
Sxurlarn kollektorluq qabiliyyti sasn msamlik, keiricilik v s.
xsusiyytlr il sciyylnir.
Msamlik. Istr yarandqlar zaman, istrs d sonra btn nv sxurlarda
ml glmi mxtlif boluqlar cmin msamlik deyilir. Tbii qaz v neft
is sxurlarn hmin boluqlarnda toplantlar ml gtirirlr.
Neftin yer qabnda toplanmas haqqnda vvllr he bir elmi sas
olmayan mxtlif tsvvrlr mvcud idi. Hqiqt uyun olmayan bu
tsvvrlr gr neft yer qabnda byk v geni boluqlar doldurmaqla
gllr v ya aylar ml gtirir. Sonralar neftin yeralt maaralarda
(boluqlarda) toplanmas fkri irli srld. H.B.Abix, N.V.Sokolov,
A.V.vanov v b. is neftin at v qrlmalarla laqdar olduunu sylmilr.
Deyilnlrdn grndy kimi, sxurlarn kollektor olmalar n onlarn
boluqlar olmaldr. Boluqlar tkc llrin v dnciklrin formalarma
gr yox, hminin atlarna, laylanma mstvilrin v boluqdak sement
materiallarna sasn d tyin olunur. Sxurlarda olan mxtlif boluqlarn
mumi hcmin mumi msamlik deyilir.
Sxurlarda msamlik sedimentasiya, kimyvi hllolma, elc d mexaniki
v fziki proseslrin nticsind ml glir. ksr karbonat sxurlarda
trm msamlik onlarn atll il baldr. Bel sxurlarda msamlr
atlar, kanallar v ovuqlar klind ola bilr. Hemogen mnli karbonat
sxurlarda ovuqlarn ml glmsi hmin sxurlarn qlvisizlmsi il
laqdardr.
Karbonat sxurlarn qlvisizlmsi yaxud dolomitlmsi prosesi dedikd,
hmin sxurlarda yaranm trm boluqlar (atlar) zr cryan edn su,
sxurdak Ca elementini yuyaraq Mg elementi il vz edir. Qlvisizlm
nticsind atlar genilnrk kanalcqlara v ovuqlara evrilirlr. Bu da
sxurun kollektorluq qabiliyytini artrm olur.
Sxurlarda olan msamlr bir-biril laqli v ya laqsiz olur.
Sxur nmunsind olan boluqlar hcminin onun mumi hcmin olan
nisbtin msamlik msal deyilir. Qrnt sxurlarn msamlik drcsi
dnciklrin forma v llrindn, dzmndn, cilalanmalarndan,
sxlama v sementlm drcsindn asl olaraq dyiir.
Azrbaycan neft yataqlar n orta msamlik 18-25%, Stavropol vilayti
n 30-40%, Volqoqrad vilayti n 20-27% - dir. Karbonat sxurlar n
msamlik 3-30% arasnda dyiir. Gillrd msamlik 40-50%- qdr ola
bilr, lakin bu subkapilyar v qapal msamlikdir.
Msamlr llrin gr adi superkapilyar (kapilyardan byk), kapilyar
v subkapilyar (kapilyardan kiik) olur. Superkapilyar msamlrin ls
0,508 mm-dn byk, kapilyarnk 0,508 - 0,0002 mm, subkapilyarnki is
0,0002 mm-dn kiik olur.
Msam boluu aadak hndsi xsusiyytlrl sciyylnir:
msamlri birldirn borucuqlarn daxili xsusi sthi;
msam yollarnn yriliyi.
Bellikl sxurun mumi hcmi:

Vs =V b +V d

(Vs)- sxurun mumi hcmi sxurda olan boluqlarm mumi hcmi Vb il

sxurlarm mineral dnciklrinin mumi hcminin Vd cmin brabrdir.
Demli, mumi msamlik sxurda olan boluqlarm mumi hcmin
deyilir. mumi msamlik msal sxur nmunsind olan boluqlarn
mumi hcminin sxurun hcmin olan nisbtinin faizl ifadsin deyilir:

mm=(Vb/Vs).100%

Sxurlarda, elc d , mumi msamliyin trkib hisssi olan qapal, aq v

effektiv nv msamliklr seilir.
Qapal msamlik sxurda bir-biril laqsi olmayan boluqlarm mumi
hcmi olub, mumi msamlikl aq msamliyin frqin brabrdir.Qapal
msamlik n ox gillr mxsusdur.
Aq yaxud laqli msamlik is mumi msamliyin el hisssidir ki, orada
boluqlar bir-birlril laqli olur. Aq msamlik msal laqli msamlr
hcminin sxurun hcmin olan nisbtinin faizl ifadsin deyilir:

ma=(Va/Vs).100%

Burada : ma- aq msamlik msal, Va - aq msamlrin hcmi, Vs -

sxurun mumi hcmidir .
Bzi xarici lk tdqiqatlar aq msamliyi faydal v ya effektiv
msamlik d adlandrrlar. Sxurun aq msamlrinin szlm prosesind
itirak edn hcmi effektiv (dinamik) msamlik adlanr. Demli, effektiv
msamlik aq msamliyin flidl dolmu hisssidir.
Meler (1921) gr mumi msamliliyi (mm) tyin etmk n sxurun
sxl () v hcm kisi (h) tyin olunur :
 mm=100% ( - h)/

Sxurun sxl (8) - sxur nmunsinin mineral hissciklr paralandqdan

sonra tyin ediln gstricidir.
Sxurun hcm kisi (h) - sxur nmunsinin mineral hissciklr
paralanmadan qabaq olan kisidir.
laqli msamliyi tyin etmk n .A.Preobrajenskinin tklif etdiyi
suldan istifad olunur. Hmin sula sasn: sxur nmunsindki boluqlar
tmizlnmi kerosinl doldurulur, sonra nmun hava raitind v kerosind
kilrk msamlrin v sxurun hcmi tyin edilir. Bunun n sxur
nmunsi sokslet cihaznda benzol il spirt qar vasitsil duz qalndan
v neftdn tmizlnir, hmin sxur nmunsindn 3-5 sm3 gtrlb 105 C
temperaturda quruducu dolabda qurudulur v onun sabit kisi alnr.
kiln nmun (kisi P) 30 dq. mddtind vakuumda tmiz kerosinl
doydurulur v sonra kerosind kilir. Bunun n kerosin hopdurulmu
nmun mftill trzinin qarmandan aslr v tativ zrin qoyulmu
kerosinl dolu stkanm irisin salnr (nmunnin mftill birlikd kisi
P2
il iar olunur) v kilir. Sonra nmun kerosindn xarlr, hopdurucu
kazla ynglc qurudulur v trzid kilir (P3). Mftilin kisini a il
iar etsk, laqli msamlik msalnn qiymti:

mg=100%(p1-p1)/p1(p2-a)

Sxurlardak msamlr mnlrin gr ilkin v trm, yni sxur ml

glndn sonra yaranan msamlr ayrlr. lkin msamlr sxur ml
gldiyi zaman onun daxilind yaranan boluqlara deyilir. .M. Qubkin ilkin
msamliy sxur dnciklrinin, laylanma sthlri arasndak boluqlar,
bzi pskrm sxurlarn daxilind ml gln boluqlar aid edirdi.
Trm msamlr is sxur ml glndn sonra ona mexaniki, fziki v
kimyvi proseslrin tsiri nticsind yaranan msamlrdir. .M.Qubkin
trm msamlri aadak kimi tsnif edirdi:
hllolma nticsind trnn (sularn hlledici tsiri nzrd tutulur)
msamlr;
sxurlarn yerst anmas nticsind mlgln boluq v atlar;
sxurlarn hcminin kiilmsi zaman ml gln atlar v boluqlar;
kristallama nticsind ml gln at v boluqlar;
tektonik sbblr nticsind yaranan at v boluqlar.
km mnli sxurlarn msamliyin sxuru tkil edn dnciklrin l
v formas, yuvarlaqlq drcsi, dzl v eidlnmsi, sementlnm
drcsi, sxur dnciklrinin dzm v sxlamas nticsind sxurun
hcminin kiilm drcsi, minerallarn yenidn kristallamas, tektonik
hadislr, anma proseslri v s. kimi amillr tsir edir.
D n c i k l r i n l s n n m s a m l i y t s i r i. V.V.Oxotin
sxurlarn msamliyin dnciklrin lsnn nec tsir etdiyini
eksperiment yolu il yoxlamdr. O, bu asll kvars, ortoklaz v muskovit
dnciklrindn hazrlanm ayr-ayr fraksiyalara sasn izah etmidir.
Hmin minerallardan hazrlanan dnciklr aadak fraksiyalara
ayrlmdr: 2-1, 1-0,5, 0,5- 0,25, 0,25-0,10, 0,1-0,05 v 0,05-0,01 mm. Sonra
bu fraksiyalarn msamliyi hm sxladrlm, hm d sxladrlmam
vziyytd tyin edilmidir(cdvl IV.7 ).
Cdvl IV.7 Msamliyin dnciklrin lsndn asll (V.V.Oxotin
gr)
Msamlik, %
Fraksiya- Kvars Ortoklaz Muskovit
lar, mm Sxlama- Sxla- Sxlama- Sxlam Sxlama- Sxla-
m m m m m
2,0-1,0 47,63 37,90 47,5 45,46 83,0 80,46
1,0-0,5 47,10 40,6 51,98 47,88 85,18 75,20
0,5-0,25 47,00 41,09 45,76 49,18 87,71 66,30
0,25-0,10 52,47 44,82 58,46 51,62 82,74 68,98
0,1-0,05 44,60 45,31 61,22 52,72 82,98 65,33
0,05-0,01 55,69 45,68 62,53 - - -

Cdvldn grndy kimi kvars v ortoklaz dnciklrindn tkil olunmu

sxurlarn msamliyi dnciklrin diametri kiildikc artr. Muskovitdn
tkil olunmu sxurda (qumda) is ksin, dnciklrin diametri kiildikc,
msamlik azalr. Demli, sxurlarn qranulometrik trkiblri il
msamliklri arasnda myyn asllq mahid edilir.
Mxtlif ll, yni eidlnmmi dnciklrdn tkil olunmu sxurlarm
msamliyi, eyni ll dnciklrdn tkil olunmu sxurlarm
msamliyindn az olur. nki birincilrd kiik ll dnciklr byk
ll dnciklr arasndak boluqlar dolduraraq,onlarn boluq hcmini
azaldr (kil IV. 10 ). Msln, qumlu sxurlarm trkibind gil
fraksiyalarnm miqdar artdqca onlarm msamliliyi azalr.
Bellikl, km sxurlarn eynicinslilik msalnn qiymti azaldqda,
msamlik msalnn qiymti artr. Lakin tbii raitd bu xsusiyyt
dyimz qalmr, nki km mnli sxurlarn msamliyin, dnlrin
lsndn baqa, forma v dzl d sasl tsir gstrir.
D n c i k l r i n f o r m a s n n m s a m l i y t s i r i. Sxurlar
tkil edn mineral dnciklrin formas boluqlarm yaranmasnda mhm
rol oynayr. Bununla bel, dnciklrin formasnn yrnilmsi paleocoraf
msllrin hllind hmiyyt dayr. Dnciklr formalarna gr qrupa
blnr: yuvarlaq, yarmyuvarlaq v bucaql.
Dnciklrin yuvarlaqlq drcsi onlarn lsndn, mineraloji trkibindn,
danma raitindn, danma msafsindn, danma mddtindn v s.
asldr. Dnciklrin llri byk olduqda yuvarlaqlq yax, ks halda is
pis olur. Buna Azrbaycanda Aberon yarmadasnda Mhsuldar qat (alt
Pliosen) qumla- rn misal gstrmk olar.
Qeyd etdiyimiz kimi, dnciklrin yuvarlaqlna sxurlarn mineral
trkiblri d tsir gstrir. Davaml mineral dnciklr yax yuvarlaqlanm,
az davaml mineral trkib malik olan dnciklr is pis yuvarlaqlanm
olurlar .
Yuvarlaqlanma drcsin hminin dnciklrin kdklri v yldqlar
mhit, onlarn yerdyim raiti d tsir gstrir. Misal n, sulu mhitd
yuvarlaqlanma suyun hrkt srtindn v hrkt mddtindn asldr.
D n c i k l r i n d z l n n m s a m l i y t s i ri. km
sxurun ml glmsi prosesind dnciklr birbirlrin nisbtn eyni
vziyytd dzlr. Sxurda onlarn birbirin nisbtn tutduqlar vziyyt,
ym msamliy bilavasit tsir gstrmi olur. Bel ki, onlarn ml
gldiklri raitdn asl olaraq, dnciklr mxtlif dzmd, yni bir-birin
nisbtn mxtlif vziyytd ola bilrlr (kil IV. 11).

D n c i k l r i n s x l a m a s n n m s a m l i y t s i r i.
Dnciklr tzyiqdn (drinlikdn) asl olaraq sxlar ki, bu da sxurun
msamliyin tsir edir. Sxlama artdqca msamlik azalr, nki sxlam
sxurda dnciklr bir-birin daha sx yerlirlr. Dnciklrin sxlamasnn
msamliy tsirini cdvl IV.8 - dn grmk olar.
Cdvl IV.8 Dnciklrin sxlamasmn msamliy tsiri
(E.A.Prozorovi gr)
Dnl- Tzyiqd Mxtlif tzyiqlrd msamliyin
rin n vvlkidyimsi, %
ls, m- 51 103 154 205 256
mm samlik % atm atm atm atm atm
0,500 41,1 39,2 38,9 38,4 37,9 36,1
0,208 52,8 44,4 42,8 41,4 40,0 38,9
0,175 48,1 44,9 44,3 43,4 42,9 42,5
0,147 48,1 44,8 44,2 43,3 43,1 43,0
0,104 51,5 48,0 46,5 45,8 45,4 44,6
 0,088 52,1 47,1 45,9 45,6 45,2 41,5
0,074 51,8 48,2 46,8 47,0 46,0 45,9

Cdvldn grndy kimi, ayr-ayr fraksiyadan ibart olan qum

dnciklrin gstriln tzyiq artdqca onlarn msamliyi azalr.
Ksili zr drinlik artdqca geostatik tzyiq d artr. Bu da sxurlarm
sxlamasna sbb olur, nticd msamlik azalr. Myyn drinliy qdr
msamlik ox azalr, lakin sonra drinliyin artmasna baxmayaraq sxurlarm
sxlamas o qdr d byk qiymtd dyimir (kil IV. 12).
K.S.Slixter gr krvari dnciklrdn ibart olan cismin (sxurun)
msamlik drcsi krciklrin lsndn yox, onlarn qarlql
vziyytindn v dzmndn, yni qablamasndan asldr (kil IV. 13).
n zif qabladrlm (sxladrlm) dnciklraras msamliyin nzri
hcmi 47,6 % (a), orta sxladrlm dnciklraras msamliyin nzri
hcmi 36,7 % (b) v n yksk sxladrlm dnciklraras msamliyin
nzri hcmi 25,8 % tkil edir.
Lakin qrnt sxurlarn ml gtirn dnciklr, adtn mxtlif ll
olduundan, yni pis eidlnmi olduundan dnciklr tam krvari
olmadndan v hminin ox hallarda sementlmi olduqlarndan,
msamliyin mumi hcmi onun nzri hcmindn az olacaqdr.
D n c i k l r i n s e m e n t l m s i n i n m s a m l i y t s i r i.
km sxur dnciklrinin arasndak boluqlar sementlyici materiallarla
bzn tamamil, bzn is qismn dolur. Hmin sementlyici materiallar
sxurlarn ml glmsi prosesind (singenetik), ox hallarda is onlarn
ml glmsindn sonra (epigenetik) yaranr. Bel sxurlarda hrkt edn
sular bir sra sementlyici maddlri (karbonatlar, gipsi, dmir oksidini v s.)
kdrr.
Sementlyici maddnin miqdar boluqlarda artdqca, msamliyin hcmi
azalr. Sementlyici maddlr sxurun btn hisssind brabr paylanmrlar,
onlar sxurun bzi hisssind ox, bzi hisssind is az olurlar (kil IV.
14.).
Karbonat sxurlar msamlrinin mxtlifliyin gr frqlnirlr. Tmiz
karbonat sxurlar sxlamam araqonitdn ml glmidir. Quyu
mlumatlarma gr 150-300 m drinlikd hngdann az sxlad qeyd
alnmdr.
mumiyytl, ksr tdqiqatlar diagenez prosesind hngda sxurlarnn
msamlik hcminin sasl dyidiyini gstrir. zvi qalqlardan ml gln
kobud karbonat sxurlarnn ilk msamliyi klastik (qrnt mnli)
sxurlarn msamliyin uyun glir. Lakin sonradan karbonatlarn yksk
kristallamas v dyimsi nticsind onlarda msamlr d dyiir. Bu
yolla kvrk hngda brk karbonat sxuruna evrilir.
Kalsit v araqonitdn ibart olan sxurlar Ca++ v Mg++ ionlarnn mbadilsi
nticsind dolomitlir. Dolomitlm is sxurlarda boluqlarn hcminin
dyimsin v msamliyin artmasna sbb olur.
Karbonat sxurlarnda msamlik terrigen sxurlarda olduu kimi, hm
qranulyar, hm d atl formada olur. atl kollektorlar zlrin mxsus
msamliy malik olurlar. atlar mikro v makroatlara blnr.
Mikroatlarn aql 0,01-0,1 mm, makroatlarnk is 0,1 mm-dn byk
olur v adi gzl yax seilir. Karbonat sxurlarda qranulyar v at
msamliklrindn lav karst boluqlar da mahid edilir.
atlln tdqiqi gstrir ki, onlar n ox knttoplanmada ba vern
fasil nticsind ml glir. nki yer sthind hm fiziki (eroziya), hm
d kimyvi (hllolma) anmalar daha ox ba verir. Bu cr atl sxurlar
hmi qeyri-uyun olaraq daha cavan sxurlar rtr. Msln, randa
zngin neft ehtiyatma malik olan smri hngdalarnda mahid ediln
atllq eroziya prosesi nticsind yaranmdr. Bel atl kollektorlara
Uralqars neftli-qazl vilaytindki rif hngdalarn misal gstrmk
olar.
atl kollektorlara litoloji amillr byk tsir gstrir. atlln xsusiyyti
v intensivliyi sxurlarn trkibindn, struktur v tekstur xsusiyytlrindn
asldr. Metamorfzm d atll artrr.
n ox atllq hngdanda, dolomitlmi hngdanda, dolomitd,
argillitd v qumlu-alevritli sxurlarda tsadf edilir.
Eyni mnli atlardan ibart atlar bksin atllq deyilir.
Sxurlarda tektonik atllq daha geni inkiaf etmidir. Tektonik atlar
qeyri-tektonik atlardan aadak lamtlr frqlndirir:
karbonat sxurlarn uzanma v yatm istiqamtlrind atlarn dz xtt
klind ynlmsi;
atlarn sx v bir-birin paralel olmas. Bel atlar geoloji dbiyyatda
klivaj adlanr;
atlarn hndsi bk ml gtirmlri v onlarn elementlri.
atll yrndikd onun yatm elementlrin gr xsusi diaqramlar qurulur
ki, bu da yatan ilnilmsind byk rol oynayr. Yni atllm
intensivliyini yrnmkl, sni sullarn tsiretm yerini myynldirmk
mmkn olur.
Keiricilik. Kollektor sxurlar sciyylndirn ikinci sas gstrici onlarn
keiriciliyidir.Keiricilik neftli laylarn neftverm qabiliyytini
myynldirir. Sxurlarda tbii raitd myyn tzyiq altnda maye v
qazn hrktetm xasssi keiricilik adlanr. Baqa szl, sxurun flidlri
zndn szdr bilmsi qabiliyytin keiricilik deyilir. Keiricilik msam
boluqlarnn strukturu il sx laqdardr. Demli, keiriciliyin drcsinin
tyin olunmas, msamliyi daha drindn yrnmkl mmkndr. Neft,
qaz v suyun (flidlrin) msamlr zr hrkti prosesinin yrnilmsi
neft-qaz yataqlarnm istismar v ilnilmsind byk hmiyyt malikdir.
Keiriciliyin sciyylndirilmsi fransz mhndisi A. Darsinin ad il
baldr v Darsi qanun adlanr. Bu qanuna gr:

Q=Fk(p1-p2)/L

burada Q - mayenin srf , sm3/san; F- msamli sxurun en ksiyinin sahsi,

sm2; p1-p2 - msamli sxur nmunsinin wlind v axrnda yaranan
tzyiqlr frqi, MPa; L - suxur nmunsinin uzunluu, sm; p -mayenin
zlly, sp; k keiricilik msaldr.
Keiricilik msal qranulyar sxurlar n yuxardak dsturdan bel tyin
olunur:

K=QL/F(P1-P2)

Keiricilik msal millidarsi (md), Darsi (d), 10-3 mkm2, 10-15 m2 kimi
vahidlrl llr.
atl sxurlarn keiricilik msal is :
K = 85000 b2 m olur
burada : b - atlarn orta en ksiyi; m - atlarn msamliyidir.
Sxurlarn keiriciliyi il msamliyi arasnda kmiyytc funksional asllq
yoxdur. Bunlar arasnda ancaq keyfiyyt laqsi vardr. Msln, yax
msamli sxur keirici olmaya da bilr. Gil sxurlarnn bzn yksk (40 -
50%) mumi msamliyi olduu halda, keiriciliyi yox drcsind olur.
nki bu msamlr subkapilyar olmaqla brabr, hm d qapal olurlar.
ksin, bzi qumda v elc d hngda sxurlar nisbtn kiik (8-15%)
msamlik msalna malik olduqlar halda msamlrin laqli olmas
sbbindn myyn keiricilikl sciyylnirlr. Bel sxurlar hm yksk
neftverm qabiliyytin v hm d yksk neft mhsuldarlna malik ola
bilrlr. Kollektorlarn mumi msamliyi il keiriciliyi arasnda aslln
olmamasna dair daha bir misal gstrmk olar.
Xzr dnizinin neft yataqlarnn birindn iki neftli tbqdn (qum
tbqlrindn) sxur nmunlri gtrlm v laboratoriyada tdqiq
edilmidir. Birinci tbqdn gtrln qum sxurunun mumi msamliyi
27,5%, keiriciliyi 93 md, ikinci neftli tbqnin qum sxurunun mumi
msamliyi 12,5% olduu halda, keiriciliyi 410 md olmudur. Bu iki
tbqnin qum sxurlarnn kollektorluq xsusiyytlrindn aydn olur ki,
birinci qumlu tbqnin mumi msamliyi ikinciy nisbtn xeyli ox
olmasna baxmayaraq onlarn bir-biri il laqsi, demk olar ki, ox azdr.
ksin, ikinci qumlu tbqdki boluqlar nisbtn az, lakin bir- biri il
laqli olduqlarndan msam borucuqlarnda mayenin hrkti v sxurun
keiricilik qabiliyyti ykskdir. Ona gr d ikinci tbq birinciy nisbtn
daha mhsuldardr.
mumiyytl, sxurlarn laqli msamliyi ox olduqca onlarn keiriciliyi
d yksk olur. Eyni byklkd olan dnciklrin yaratd msamlrin
hcmindn v dnciklrin dzlndn asl olaraq, sxurun keiriciliyi d
mvafiq olacaqdr. Sxurun keiricilik qabiliyyti il onun qranulometrik
trkibi arasnda myyn asllq vardr. Myyn edilmidir ki, msamlik
sabit qalmaqla dnciklrin diametri artdqca, keiricilik d artr.
Sxurun keiricilik qabiliyytin onun sementlm drcsi d tsir edir.
Sxur dnciklrinin sonradan sementlmsi, keiriciliyi tamamil lv
etms d, vvlki keiricilik qabiliyytini xeyli azaldr.
Sxurlarn daxilindki msamlrin formalar, yni borucuqlarn daxili
quruluu keiriciliy sasl tsir edir. Msam boluqlarnn forma v
strukturlar is dnciklrin yuvarlaqlq drcsindn v mineraloji
trkiblrindn asldr.
Neft v qaz yataqlarnn geoloji qurulularnda itirak edn msamli
sxurlarn keiricilik qabiliyyti sabit qalmayb, aquli istiqamtd
msamlikdn asl olaraq dyiir (kil IV. 15). killrdn grndy kimi,
msamlikdn asl olaraq, keiriciliyin qiymti d dyiir. Msamliyin
byk qiymtlrin (effektiv msamlik nzrd tutulur) keiriciliyin d
byk qiymtlri uyun glir. Drinlik artdqca msamlik azaldndan ona
uyun olaraq keiriciliyin d qiymti azalr.
Keiricilik mtlq, effektiv v nisbi olur. Sxurun eynicinsli maye v ya qaz
zndn keirmsi, szdrmsi qabiliyytin mtlq keiricilik deyilir. Bu
zaman maye v qazn axmas dzxtli hrkt qanununa tabe olur. Sxurun
effektiv keiriciliyi hr hans maye v qazn yaxud bunlarn qarnn eyni
zamanda keirmsin deyilir (cdvl IV.9).

Sxurun nisbi keiriciliyi onun effektiv keiriciliyinin mtlq keiriciliy

olan nisbtin deyilir. Bzi sxurlarn daxilindki msamlr subkapilyar
olduu halda, onlarm mumi msamlik msal myyn qiymt malik olsa
da, hmin sxurlar demk olar ki, keiriciliy malik olmurlar. Digr trfdn,
sxurun msam v boluqlarnn nisbtn byk olmasna baxmayaraq,
onlar bir- birlri il laqdar deyildirlrs, bel sxurlar pis keiriciliy malik
olurlar.
Cdvl IV.9
Neftli-qazl Mhsuldar horizont, Sxurlar Keiricilik, md
sahlr lay dstsi
Qazl IX Senoman hor. qumda 1500
ebelinski st Karbon hor. qumda 10-15
Qrmki Qrmkialt 1/d qumda 500
drsi Baqrd 1/d hnga 1-3500
Pokrovski Kazan 1/d hnga 100 - qdr
Buquruslan Qrmkialt 1/d dolomit 100
Bibiheybt Qrmki dstsi qumda 50
Nebitda Qrmz qat alevrit 1-700

Keiriciliy malik msamlr znn hndsi formas il tyin olnur. Onlar

dzxtli, radial v s. formada ola bilrlr.
Keiriciliyin laboratoriya raitind tyin edilmsi n tmizlnmi
sxurlardan silindr klind nmun hazrlanr. Sxur nmunsi yey il
hamarlanr v xsusi metal oyman daxilind yerldirilib, brkidilir, sonra
hr iki trfdn d hamarlanr v metal fra il tmizlnir.
Mtlq keiriciliyi tyin etmk n sxur qurudulur, irisindn hava v
azot buraxlr. Keiriciliyi tyin edn cihaz 15 MPa tzyiqi olan balondan,
szgcdn, reduktordan v irisind kalsium - xlorid olan borudan ibartdir.
Sxurlarn keiriciliyini tyin etdikd yoxlama mxtlif qiymtli tzyiq
altnda aparlmaldr. Yoxlamann mddti sxurun keiriciliyindn asl
olaraq myyn edilir. Yax v orta keiricilikd 2-5 dq. gzldikdn sonra
hava cryannn rejimimyynldirilir. Hava kediyi istiqamtd
tzyiqin dyimsini nzr almaq n hr 30 san-dn bir l aparmal,
sonra is orta tzyiqi hesablamaq lazmdr.
Hava v ya azotdan istifad etdikd keiricilik msal aadak dsturla tyin
olunur :

K=2LP2V2/F(P1- P2)
burada - havann zlly, sp; L - sxur nmunsinin uzunluu, sm; P2 -
sxurda yaradlan tzyiq, MPa; V2 - yoxlama rzind normal tzyiqd
sxurdan ken havann hcmi, sm3;
F=d2/4 - nmunnin en ksiyinin sahsi, m2; T - tcrbnin
aparlma mddti, san; P1 - nmunnin balancndak tzyiq; P2 -
nmunnin sonundak tzyiqdir.
Sxurlarn keiricilik sistemi (qranulyar kollektorlarn) onlarn dnciklrinin
median diametrindn v eidlnm msalndan asldr.
Kollektor sxurlarm tsnifat. Kollektorlarn ilk tsnifatn P.P.Avdusin v
M.A.Svetkova (1943) vermilr. Onlar sxurlarm struktur parametrlrini,
yni boluqlarn forma v lsn sas gtrmlr.
P.P.Avdusin v M.A.Svetokova kollektor sxurlar struktur parametrlrin
gr be sinif ayrrlar (cdvl IV. 10).
Cdvl IV.10
Kollektor sxurlarn tsnifat (P.P.Avdusin v M.A.Svetokovaya gr)
Sinifl Msamli
k Keiricilik Kollektorlarn xsusiyyti
r % (Darsi)
A Byk hcmli msamlik v ox yax
20 1,0
keiricilik
B 15- 20 1,0-0,1 Byk hcmli msamlik v yax keiricilik
C 10-15 0,1 -0,01 Orta hcmli msamlik v orta keiricilik
D 10-5
0,01 - 0,001 Orta hcmli msamlik v zif keiricilik
E 5 Kiik hcmli msamlik v zif keiricilik
0,001
Q.l.Teodorovi keiriciliyin sciyysin v petroqrafik xsusiyytin gr
kollektorlar qrupa blr: brabr ll, qeyri-brabr ll v atl.
F.A.Trebin keiricilik v laqli msamliyi yrnrkn P.P.Avdusin v
M.A.Svetkovann tsnifatn mqayis etmkl (onun obyekti Aberon,
Qobustan v Aa Kryan neftli qazl razilr olmudur) kollektorlar
sinif ayrr: A-yksk keiriciliy (300 - 500 mD v daha ox) v yksk
msamliy (15%), B- orta keiriciliy (50-350 mD) v orta msamliy (10-
15%), C- ox az keiricliy (0-50 mD) v ox az msamliy (0-10%) malik
kollektorlar.
A.A.Xaninin qumlu-alevritli kollektorlarn tsnifat (1956, 1965) cdvl IV.
11-d verilmidir.
Cdvl IV. 11 Qumlu-alevritli kollektor siixurlarm tsnifat (A.A.Xanin
gr)
Siniflr Sxurlar Faydal Keiricilik,md Kollektorl
(qranulmetrik msamlik arn
trkiblrin gr) msal,% xarakteri
I Qumda,orta 1000 ox
dnli 16,5 (1D) yksk
Qumda,xrda
dnli 20
Alevrolit,iri dnli 23,5
Alevrolit,xrda 29
dnli

II Qumda,orta 15-16,5 500-1000 Yksk

dnli (0,1-1D)
Qumda,xrda 18-20
dnli
Alevrolit,iri dnli 21,5-23,5
Alevrolit, xrda 26,5-29,5
dnli

III Qumda,orta 11-15 100-500 Orta

dnli (0,01-0,1D)
Qumda,xrda 14-18
dnli
Alevrolit,iri dnli 10,8-20,5
Alevrolit, xrda 20,5-26,5
dnli

IV Qumda,orta 5,8-11 10-100 Zif

dnli (0,001-0,01D)
Qumda,xrda 8-14
dnli
Alevrolit,iri dnli 10-16
Alevrolit, xrda 12-20,5
dnli

V Qumda,orta 0,5-5,8 1-10 Pis

dnli (<0,001D)
Qumda,xrda 2-8
dnli
Alevrolit,iri dnli 3,3-10
Alevrolit, xrda 3,6-12
dnli
 VI Qumda,orta 0,5 Snaye
dnli hmiyyt
Qumda,xrda 2,0 i
dnli olmayan,
Alevrolit,iri dnli 3,3 ox pis
Alevrolit, xrda 3,6
dnli

A.Q.liyev v V..hmdovun keiricilik v effektiv msamliy gr irli

srdkldri tsnifat, cdvl IV.12-d verilmidir.
Cdvl IV. 12
Effektiv msamlik v keiriciliy gr kollektorlarn tsnifat
(A.Q.Iiyev v V..hmdova gr )
Keiricil Keiriciliyi Effektiv Msamliyi
Sinif ik, n msamli n Kollektorun
md xsusiyyti k xsusiyyti quruluu
Yksk
I 1000 keiricilik 15 Byk A
500- Yax
II 1000 keiricilik
III 100-500 Orta keiri-
cilik
IV 10-100 Zif 5-15 Orta B
keiricilik
V 10 Pis 5 Az C
keiricilik
IV.2.3. Neftqazmhafizedn v ya qeyri-keirici sxurlar
Zif yaxud qeyri - keirici ekran sxurlar regional neftli- qazl komplekslrin
sas elementlrindn biridir. Son vaxtlar zif keirici sxurlarn
yrnilmsin ox fkir verilir, nki bu cr sxurlar neft v qazn yataqda
paylanmasn tnzimlyirlr.
Neft v qaz pis keirn sxurlar mxtlifdir: gil, evaporit, karbonatl
sxurlarn bzi nvlri, istlr, bzi hngdalar v s.
Gilli sxurlar qrnt sxurlarla kimyvi sxurlar arasnda keid tkil
edirlr. Bel sxurlar baqa sxurlarn kimyvi anmas nticsind
yaranrlar.
Gil dnciklrinin llri 0,01 mm-dn kiik olur. Gillr polidispers v
polimineral trkibd olurlar.
Gillrin tsnifat onlarn mineral trkiblrin gr verilir. Gil sxurlarna
aadak komponentlr daxildir:
Gil minerallar - kaolinit, smektit (montmorillonit), xlorit, vermikulit,
qalluizit, illit v s.
Kvarsn, feldpatlarn v ar fraksiyal minerallarn narn qrntlar.
Singenez prosesi il laqdar olaraq gillrl eyni zamanda ml gln,
lakin gil qrupu minerallarna daxil olmayan minerallar.
Qeyd etdiklrimizdn baqa gild zvi birlmlr, kimyvi yolla ml
gln duzlar, zvi qalqlar da itirak edirlr.
Gillrin xasslri onlar tkil edn minerallarn xsusiyytlrindn asldr.
Gil minerallar amorf v kristallik formada olurlar. Amorf minerallar gil
sxurlarnda sas rol oynayrlar. Kristallik minerallar zlri bir ne qrupa
ayrlr: kaolinit, montmorillonit, illit, xlorit v s. Xlorit qrupu minerallarna
gillrd az tsadf edilir.
Gillrin sas xsusiyytlrindn biri d onlarn sxlamasdr. Aparlan
tdqiqatlar gstrir ki, drinlik artdqca gillrin sxlamas da artr. Sxlama
drinliyin ilk kilometrlrind daha ox olur, sonralar is ziflyir (kil IV.
16). Gilli sxurlarn sxlma qabiliyytin onun mineraloji trkibi, litoloji
qar da tsir edir (kil IV. 17.).
IV. 16 -ci kildn grnr ki, txminn 3500 m drinlikdn sonra gilli
sxurlarn sxlamas tamamil yoxa xr.Mxtlif sxurlar n sxlama
eyni deyildir. Bel ki, 1000-2000 m drinlikd gillr 2,05 - 2,34 q/sm3, 3000
m-d 2,55 q/sm3, 4000 m-d 2,65 q/sm3 v 4500 m-d 2,70 q/sm3 sxlqlarla
sciyylnirlr.
Gillrin sxlma qabiliyytin onun mineraloji trkibi v onlarda itirak edn
qarqlarn byk tsiri vardr.
Mxtlif mineraloji trkibli gillr qrupunun drinlikdn asl olaraq
sxlqlarnn dyimsi IV.16-c kild gstrilmidir. Qrafkdn grndy
kimi, 500 - 1500 m drinlikd kaolinit 2,44 -2,48 q/sm3, mika qrupu
minerallar 2,42 q/sm3, qarq minerall gillr 2,28 - 2,30 q/sm3 v
montmorillonit 2,10 q/sm3 sxlqla sciyylnir.
2500 m drinlikd qarq minerall gillr 2,46-2,57 q/sm3, montmorillonit is
2,38 - 2,43 q/sm3 sxla malik olur. 3000-4000 m drinlikd is mika qrupu
minerallar v kaolinit gillri 2,64 - 2,70 q/sm3, qarq v montmorillonit is
2,44 - 2,61 q/sm3 sxlqla sciyylnir.
Grndy kimi, mineraloji trkibi eyni olmayan gillr mxtlif drinlikd
mxtlif sxla malikdirlr. laqli sular olan gil- lr daha az sxlmaya
mruz qalr. Bu chtdn montmorillonit gillri daha maraqldr.

Gil minerallarnn trkibi v quruluu haqqnda trafl mlumat almaq n

kompleks tdqiqatlardan istifad etmk lazm glir. Kompleks tdqiqata
rentgenstruktur, elektronmikroskop, termik v s. sullar daxildir.
Evaporit sxurlar ideal qeyri-keiriciliy n yaxn olanlardr. Onlar, kimyvi
km yolu il natrium, kalium, maqnezium v kalsiumun halogenli v
sulfatl birlmlrinin qat mhlullarndan, isti iqlim raitind nisbtn
dayaz su hvzsind intensiv buxarlanma nticsind krk ml glirlr.
Evaporitlr suda asan hll olurlar.
Zif keirici sxurlara pelitomorf hngdan v istlri d misal gstrmk
olar.
Neft v qaz znd saxlayan kollektor sxurlar fasilsiz tbq ml
gtirmirlr. Onlar keirici olmayan (duzlar) v pis keirici (gillr) sxurlarla
nvblirlr. Bu cr nvblm il sciyylnn neftli - qazl sxurlar
kompleksini mhsuldar qat, mhsuldar lay dstsi v s. adlandrrlar.
Grndy kimi, pis keirici sxurlarn mnyi, mlglm raitlri v
digr xsusiyytlrinin yrnilmsinin byk nzri v tcrbi hmiyyti
vardr. nki neft-qaz geologiyasnn bzi msllri (sxurlarn
formalamas, sxlamas, paylanmas) mhz bu problemlrin yrnilmsi il
izah oluna bilr.
Zif keirici yaxud keirici olmayan sxurlarn kollektorlar rtmsi v sah
zr paylanmas iki amill tnzim olunur:
gil v evaporit sxurlarnn mhafzedici rolu.
gil v evaporit sxurlarnn sah zr yaylmas.
Qeyri-keirici sxurlarn ekranladrc rolu sasn onlarn
litoloji-mineraloji trkiblrindn, onlarda itirak edn qumlu-alevritli
sxurlarn miqdarndan asldr. Gil sxurlarnn trkibind qum v alevrit
oxaldqca onlarn ekranladrma xsusiyyti azalr. Qeyri- keirici sxurlar
montmorillonitdn ibart olarsa, onlarn ekranladrma qabiliyyti artr; nki
montmorillonit gillri im qabiliyytin malikdirlr. Msln,
montmorillonit mineral su mhitind hcmini 20 df artra bilir.
Litoloji trkiblrin gr ekranladrc sxurlar bircinsli v mxtlifcinsli
olurlar. Bircinsli ekranladrc sxurlara gillr, duzlar v bzi karbonatl
sxurlar aid edilir. Bu sxurlar zlri d mineraloji trkiblrin gr
aadak kimi qruplarlar:
gil - smektit, kaolinit v illit,
karbonat - hngda (pelitomorf) v dolomit,
duzlar - anhidrit, gips v da duz.
Mxtlifcinsli ekranladrc sxurlar da iki nv ayrlr: qarq trkibli v
laylanan. Qarq trkibli ekranlar mxtlif litoloji trkib malik olan
kntlrdn ibart olurlar. Onlarda laylanma mahid edilmir. Bu cr
ekranladrc sxurlar qarqlq msal il sciylnirlr: Bu msal:
q=Vq/Vek dsturu il tyin edilir.

Baqa szl, qeyri keirici qat, yni rty tkil edn mumi hcmlri
cminin rtyn hcmin olan nisbti. Burada : q - qarqlq msal, Vq -
qarqlarm mumi hcmi, Vek - qeyri - keirici sxur qatnn hcmidir.
Qarqlq msalnn qiymti artdqca rtyn ekranladrma qabiliyyti
(msaln qiymti) azalr, msaln qiymti azaldqda is ekranladrma
qabilyyti artr.
Laylanan ekranlasdrc qatlar is mxtlif litoloji trkib malik laycqlardan
ibart olur v laylanma msal (L) il tyin olunur:

L=Hl/H

Yni keirici laycqlarm qalnlqlar cminin (Hl) rtyn mumi

qalnlna (H) nisbti il tyin olunur. Onun kiik qiymtind (L =0,4)
rtyn ekran rolu artr, byk qiymtind is azalr.
Neft v qazn kollektor sxurlarda saxlanlmasnda zif keirici sxurlarn
sah zr yaylmasnn, elc d qalnlnn byk olmasnn da byk
hmiyyti vardr. Sah zr yaylma drcsindn asl olaraq ekranladrc
qatlar lokal, zonal, subregional v regional olurlar.
Bellikl, neft v qazn kollektor sxurlarda saxlanlmas ekranlarn litoloji
v mineraloji trkiblrindn, fiziki xasslrindn,qalnlqlarndan, bircinslilik,
laylanma, qrlma v atlla nruz qalma drcsindn asldr. Ekran
sxurlarnn mumi tsnifat IV.13-c cdvld verilmidir.
Drinlik artdqca gillrin keiriciliyi azalr. Bel ki, sxl 2,20 q/sm3 olan
gillrd keiricilik 5.10-3 md, sxl 2,30 q/sm3 olan gillrd keiricilik8.10-4,
sxl 2,40 q/sm3 olan gillrd is 3.10-4 md keiricilik olur.
Cdvl IV. 13
Ekran sxurlarmn tsnifat (E.A.Bakirova gr)
Tsnifat A. Sah zr yaylmasna gr
Sinif Yaylma razisi
Regional Neftli-qazl yaltlr
Subregional Neftli-qazl vilaytlr
Zonal Neftli-qazl zona v rayonlar
Lokal Neftli-qazl yataqlar
B. Neftli-qazl mrtblr gr
Mrtblr Bel ekranlar neftli-qazl lay dstlrini
aras bir-birindn ayrr
Mrtbst Neftli - qazl lay stdn (tavandan)
ekranladrr
Mrtbdaxi Neftli - qazl horizontu (tbqni)
li mrtblr ayrr
V. Litoloji trkib gr
Bircinsli Gil, evaporit,Bir litoloji trkibdn
karbonat ibartdirlr
Qarq Mxtlif litoloji
 Qumlu-gilli trkib malik, lakin
ayr-ayr laylara
Mxtlif
cinsli Karbonatl-gilli ayrlmrlar
Qrmtl-evoporit
Bellikl, qeyd etmk lazmdr ki, gillrin ekranladrc qabiliyytlrin
mumi geoloji amillrdn lav gillri sciyylndirn msamlik,
keiricilik, qazn ke bilm tzyiqi v s. parametrlr d tsir edir. Mhafiz
qabiliyytin gr qeyri-keirici sxurlarn tsnifat IV.14-c cdvld
verilmidir.
Cdvl IV. 14
Ekran qabiliyytin gr qeyri- keirici sxurlarn tsnifat (A.A.Xanin
gr)
Qrup Qaza gr
Ekranladrma mtlq Qaza gr
qabiliyyti keiricilik, md tzyiq, MPa
A ox yksk 10-6 12,0
B Yksk 10-5 8,0
-4
C Orta 10 5,5
D Zif 10-3 3,3
E ox zif 10-2 0,5
Byk drinliklrd rast gln kollektor v ekran sxurlarn
xsusiyytlri. Byk drinlik dedikd drin sedimentasiya hvzlrind
km qatnn 6 km-dn kristallik bnvry qdr olan qalnl nzrd
tutulur (msln, Cnubi Xzr hvzsind hmin qalmlq 18-25 km- atr).
Bu qalnlq interval hl yax yrnilmmidir v onun neftlilik-qazll
haqqnda tdqiqatlar ancaq geofziki sullarla aparlmdr. Cnubi Xzr
hvzsind hllik tam yrnilmi orta drinlik 4,5-5 km-i hat edir. Bu gn
azrbaycan geoloqlar qarsnda byk drinliklrd mvcud ola bilck neft
v qaz ymlarm myyn etmk mslsi qoyulmudur. Bel drinliklrd
ilk nvbd rast gl bilck tllrin nvlri, onlarda yerln neft, qaz v
suyun fiziki -kimyvi xsusiyytlrinin yrnilmsi nzrd tutulur.
Neft v qaz yataqlarnn axtar v kfyyat tcrbsi gstrir ki, yataqlarda
maili neft-su konturunun mvcudluu, ksr hallarda, mnasib tld ya
hidrodinamiki tarazln yaranmamas, ya da pozulmas il laqdar olur.
Aparlan eksperimental tdqiqatlar v drin qazma mlumatlar (7544 m.)
gstrir ki, byk drinliklrd, nisbtn srt termobarik raitd (300-350
C), maye karbohidrogenlr d rast gl bilr (Cnubi Xzr hvzsi). Byk
drinlikd su-karbohidrogen sistemi zn ox mrkkb aparr.
Eksperimentlr gstrmidir ki, 160-180 C temperaturda karbohidrogenlrin
suda hll olmas ykslir v 280-350 C temperaturda is qarlql hllolma
balanr v nticd su-neft mhlulu yaranr. Byk drinlikd yatan sxurlar
is daha ox dyiikliy mruz qalrlar. Litogenez prosesind karbonat v
silikat minerallar bir ne df regenerasiyaya mruz qalrlar. Bel dyim
nticsind kollektor sxurlar, htta, msamlrini itirrk, ekran sxurlarna
evril bilrlr. ksin, vvlki ekranladrc sxurlar kollektorluq
qabiliyyti ld ed bilrlr. Tcrb gstrir ki, sxurlarda kollektorluq
xasssinin ml glmsi n lverili rait 2-3 km drinlik intervaldr,
lakin bel rait daha drind yatan qatlarda da yarana bilr (anomal yksk
tzyiqin (AYT) yaranmas, lay sularnn yksk temperaturda traf sxurlara
tsiri v s.). Hazrda byk drinliy qazlan quyularn mlumatlar bir daha
tsdiq edir ki, bel drinliklrd msamli sxurlar mvcuddur.
Byk drinliklrd karbohidrogenlri saxlaya bilck ekran sxurlar iki
qrupa blnr. Birinci qrupa daxil olan ekran sxurlarnda
karbohidrogenlrin hrkt ed bilmsi n msamliyi yaradan
dnciklrin ls kifayt qdr deyildir (sx hngdalar, alevrolitlr, bzi
qumdalar v s.). kinci qrupa daxil olan ek- ran sxurlarmda msamlik
karbohidrogenlrin hrkt etmsi n qnatbxdir, lakin lay sular il
doydurulduundan v yksk kapilyar tzyiq ml gtirdiyindn qeyri-
keirici rolunu oynayr. Hr iki qrupa daxil olan ekran sxurlar daha drind
olduqda, birinci qrupa daxil olanlar plastiklir v onlarn ekranladrc
xsusiyyti artr. kinci qrup sxurlar is bel drinlikd sxlar,
msamliklrini itirir v birinci qrupun analoquna evrilirlr. Bzn is daxili
kapilyar qvvlr hesabna ikinci qrup sxurlar sxlamr v z vvlki
msamliyini qoruyub saxlayr.
mumiyytl, sxurlarda (kollektor v ekran) byk drinlikd ba vern
sas dyiikliklr geostatik tzyiq, kinematik qvvlr, temperatur, lay sular
il sxurlarn qarlql laqsi, onlarn mineraloji trkibi kimi amillrin tsiri
altnda yaranr. Misal n, kvars qumdalar sxlmaya daha davaml
olduqlarndan, tzyiqin artmasna baxmayaraq, z msamliklrini saxlaya
bilirlr. Cavan kkliklrdki qumlarn orta msamliyi diagenez
prosesindn sonra 37-42% olur. Kollektor sxurlarn sxlama surtinin
qradiyenti cavan geosinklinal kkliklr n 4,6% /1000 m hesablanmdr.
Qdim kkliklrd terrigen kollektorlarn dyimsi mxtlif drinlikd
mxtlif cr olan katagenez prosesi il laqdardr. Ona gr d sxurlarn
msamliyi il drinlik arasndak asllq qradiyentini btn hvzlr n
tyin etmk mmkn deyildir.
Terrigen sxurlardan frqli olaraq, karbonat sxurlar diagenez prosesinin
sonunda, katagenezin vvlind ox da byk olmayan drinlikd atlla
mruz qalrlar. Ona gr d km qatn st hisssind hm msamli, hm
d atl karbonat kollektorlarna rast glirik.
Bellikl, demk olar ki, yer qabnn km qatnda kollektor sxurlar iki
qrupa ayrlrlar: az drinliklrd yerln v byk drinliklrd yerln. Az
drinliklrd yerln kollektorlar katagenezin PK MK4 intervalnda
inkiaf edirlr. Katagenezin MK5- AK4 intervalna uyun gln drinlikd is
byk drinliklrd yerln kollektorlar rast glir, yni, sasn atl terrigen
v karbonat kollektorlar mahid edilir. Bu qruplar arasndak srhd
slisdir .
Byk drinlikd olan ekran sxurlar zif yrnilmidir. Onlar haqqnda
ancaq nzri fkirlr sylmk olar.
Cnubi Xzr hvzsi, byk qalnla malik km qat il sciyylnir. Bu
hvzd 5 km-dn ox drinliy 100-dn artq quyu qazlmdr. Onlarn 60-
dan oxu 5,5 km-, 14- is 5-6 km-dn artq drinliy qazlmdr. Qazlm
56 quyuda 5 km-dn, 25-d 5,5 km-dn v ikisind is 6 km-dn ox
drinliklrd snaye hmiyytli karbohidrogenlr alnmdr.
Qazma mlumatlar gstrir ki, byk drinliklrd kollektor v ekran
sxurlar Cnubi Xzr hvzsind d sasl dyiikliy mruz qalmlar.
Lakin buna baxmayaraq, onlar lokal v zonal sahlrd neftlilik - qazllq
chtdn diqqti clb ed bilrlr.

V FSL.
TB REZERVUARLAR V TLLR
V. 1. Kollektor v qeyri- keirici sxurlarn km qatmda
formalamasnm litoloji v paleocorafi xsusiyytlri
Kollektor sxurlarn tutumu v keiriciliyi onu ml gtirn kntlrin
litoloji-fasial trkibindn ox asldr.
Dniz mnli kollektor sxurlar sasn sahilyan zona v dayaz-dniz
raitind ml glirlr. Sahilyan zona, alaq relyefdn ibart olduqda geni
razini tutmaqla brabr sahil xttinin formasnn dyimsindn asl olaraq,
ona paralel yerln imrlik kntlri ml gtirir. Bu zonada dnciklr
yksk eidlnmi v yuvarlaqlam olurlar. imrlik zonasnda kobud v
iri dnli qumlar da itirak edirlr. Qumlar sasn polimikt olub, ksr
hallarda kvarsdan ibartdirlr. Dayaz dniz raitind terrigen kollektorlarla
yana karbonat mlglmlrin d rast glinir .
Orta v drin dniz raitind ylan kntlrd kollektor sxurlar az
mahid edilir. Kollektor sxurlar keid nv delta v laqun mnli
mlglmlrd d rast glir. Deltavari mlglmlr dniz v kontinental
rejimin dyidiyi zonalarda mahid edilir. Deltavari mlglmlrd yax
kollektor sxurlar formalar. Kontinental nv kollektor sxurlar sasn
qdim paleoaylarn vadilrind v bnvrnin ekzogen proseslr nticsind
dadlm zonalarnda qeyd olunurlar.
Qeyri-kecirici (ekran) sxurlar, kollektor trmlrdn frqli olaraq, dnizin
drin hisssind formalaan kntlrdn ml glirlr. Drin dniz
raitind ml gln gillr illit v smektit trkiblri il seilirlr. Onlarda
qum qarqlarna da rast glinir. Bu gillr adtn geni sahd yaylrlar.
Dayaz dniz raitind ml gln qeyri-kecirici sxurlar yaylmasna gr
zonal olub alevrit v qum qarqlarndan ibart olur, trkibind sas mineral
kimi kaolinit itirak edir.
Evaporit trkibli ekranladrc sxurlar isti iqlim, dayaz dniz v laqun
raitlrind ml glirlr.

V.2. Tbii rezervuarlarn tsnifat

Kollektor v ekranladrc sxurlarn qarlql myyn ardcllqla

yerlmsi nticsind ml gln v daxilind qaz, neft v suyun hrkt
ed bildiyi sistemlr tbii rezervuarlar adlanrlar. Baqa szl, altdan v
stdn v ya trfdn, yaxud da hr trfdn qeyri-keirici sxurlarla hat
olunmu kollektor tbii rezervuar adlanr. Tbii rezervuarlar kollektor
sxurlarn nvlri, xsusiyytlri, ekran sxurlara nzrn yerlmlri,
yatm raitlri, trkiblri, tutumlar v digr lamtlri il seilirlr .
Geoloji dbiyyatda tbii rezervuarlar termini tdqiqatlar trfndn
birmnal qbul olunmur. O, mxtlif cr anlalr. Msln, A.Leverson
kollektor sxurlarda neft v qazn topland hissni rezervuar adlandrr.
Bununla da o, tbii rezervuar v tl anlaylar arasnda frq grmr. Y.
Brod v N.A.Yerymenkoya gr is tbii rezervuar el tbii boluqdur ki,
neft v qaz orada toplanr v hrkt ed bilir. Tbii rezervuarn formas
kollektor sxurlarla qeyri-keirici sxurlarn sah v ksili zr mnasibti
il tyin olunur.
Tbii rezervuarlar nv ayrlrlar: layvari, massiv v litoloji
mhdudlam.
Layvari nv tbii rezervuara tbitd daha ox rast glinir. Bu nv
rezervuar eynicinsli (n ox terrigen v karbonat trkibli) kollektorlardan
ibart olub, tavan v dabandan qeyri-keirici sxurlarla rtlr. Terrigen
sxurlardan ibart olan layvari rezervuarlar litoloji chtdn eynicinsli v
sabit qalnlql olurlar. Layvari rezervuarlarda ox vaxt linzavari qeyri-
keirici sxurlara rast glinir (kil V.l, a.). Layvari rezervuarlar adtn kiik
qalla, lakin byk yaylma sahsin malik olurlar. Msln, Aberon
neftli-qazl rayonunda alt pliosen yal mhsuldar qatn alt bsind itirak
edn qala v qrmkialt lay dstlri dediklrimiz misal ola bilrlr.

Massiv tbii rezervuarlar stdn v yanlardan qeyri-keirici sxurlarla

rtlm, byk qalnla malik, litoloji trkibc eyni yaxud mxtlif olan
kollektor sxurlarn nvblmsindn tkil olunurlar. Massiv rezervuarlar
struktur v errozion mnli olmaqla brabr, layvari rezervuarlardan frqli
olaraq, yalnz stdn, yni yuyulmu sthdn v bzi hallarda yanlardan da
qeyri- keirici sxurlarla rtlm terrigen, karbonat, ilkin elc d trm
msamliy malik km, metamorfk, yaxud maqmatik sxurlardan tkil
oluna bilrlr (kil V.2 v V.3). ksr hallarda massiv rezervuarlar
eynicinsli karbonat sxurlarndan ibart olurlar. Misal n, ran v raqdak
oliqosen yal karbonat sxurlarn tkil etdiklri massiv rezervuarlar. Massiv
rezervuarlar mxtlifcinsli, yni mxtlif litoloji trkib malik kollektorlarn
nvblmsindn d ibart ola bilrlr. Bel halda onlar heterogen mnli
adlanrlar.
Massiv tbii rezervuarlara xas olan sas xsusiyyt onlarn daxilind neft,
qaz ymnn btvlkl su gzgs zrind yerlmsidir.

Litoloji mhdudlam nv tbii rezervuarlar. Yax keiriciliy malik

kollektor sxurlar hr trfdn qeyri-keirici, yaxud zif keirici sxurlarla
hat olunursa, bu zaman litoloji mhdudlam nv rezervuar ml glmi
olur (kil V.4 ). ..Bakirova gr litoloji mhdudlam rezervuarlara,
elc d, eynicinsli sxurlarda ba vern lokal atl sahlr, lay sularnn
faliyyti nticsind ml gln ovuqlar, atlar v kiik boluqlar bksi,
sxurlarn keiriciliyinin pislmsi hallarnda kollektorluq xsusiyytini
saxlam olan qalq zonalar da aid edilir. Litoloji rezervuarlarn ksr hisssi
su il dolu olur.
Litoloji mhdudlam rezervuarlardan n geni yaylanlar linzavar, qolvar,
yuvavar formalardr. Bu formalar qum linzalarndan ibart olub,
paleoaylarn vadilrind, paleodnizlrin imrlik zonalarnda ml
glirlr.
Litoloji mhdudlam tbii rezervuarlara riflr, atl maqmatik ktllr v s.
d aid edilir.
Hidrodinamik raitdn asl olaraq rezervuarlar: aq, yarmaq v bal ola
bilrlr. Bununla laqdar olaraq, karbohidrogenlrin miqrasiyas v
akkumulyasiyas geoloji zaman rzind mxtlif dyimlr mruz qalr.
Hidrodinamik aq rezervuarlarda (yer sthi il birbaa laqli v keirici
sxurlarla laqd olduqda) karbohidrogen yataqlarnn formalamas yalnz
hidrodinamik ekran mvcud olduu halda ba verir. Yni neft su il
ekranlaaraq saxlanlr (kil V.5.).

Yarmbal hidrodinamik nv layvari v massiv rezervuarlarda ymlar

birbaa yer sthi il laqdar deyildir. Bel rezervuarlarda fluid geni razid
hrkt edir. Flidin ylmas n tl ya keirici laylarn yimlri, ya da
tektonik qrlmalar olmaldr. Bu cr yarmaq rezervuarlarda lay tzyiqi
hidrostatik tzyiq uyun glir.
Hidrodinamik bal rezervuarlar qeyri-myyn formada olub, linzavar
kollektorlarla v elc d sxurlarda atllq geni yaylan zonalarla
laqdardrlar. Bal hidrodinamik rezervuarlarda fluidin hrkti qeyri-
mmkndr.

V.3. Tllr v onlarn tsnifat

Neft v qaz ymlarnm formalamasnn sas v vacib rtlrindn biri d

tbii rezervuarlarda hrkt edn flidlrin rast gldiklri tlllrin
varldr. Tl dedikd, tbii rezervuarn el hisssi nzrd tutulur ki, orada
hrktsiz olan fluidlr qravitasiya qanununa sasn rezervuarn ta
hisslrind sxlqlar zr yerlmi olsunlar. Baqa szl, tl rezervuarn
el bir hisssin deyilir ki, orada flidlr arasmda hidrodinamiki tarazlq
yaranm olsun.
Neft-qaz tllrin antiklinal strukturlar, stratiqrafk uyunsuzluq zonalar,
laylarn qalxma istiqamtind litoloji pazlama v ya litoloji vzolunma
zonalar, sxurlarn msam v keiriciliklrinin dyim sahlri, riflrin
msamli zonalar, hminin strukturlarn tektonik ekranlam hisslri aid
ola bilrlr .
Tllrin mxtlif nv tsnifat mvcuddur. .M.Qubkin iki nv tl
gstrmidir: struktur v litoloji. Stratiqrafk tllri is o, struktur nv aid
etmidi, nki stratiqrafk tllrin formalamasn sasn tektonik faktorla
laqlndirirdi.
A.Levorsen is tllri nv ayrrd: struktur, stratiqrafk v qarq
(struktur- stratiqrafk). O, litoloji mhdudlam tllri stratiqrafk nv aid
edirdi.
N.A.Yerymenko tllri bel frqlndirir: qrq v qrlma il laqdar
stratiqrafk, litoloji, qarq.
N.A.Yerymenko qrqla laqdar olan tly ta qrlmalarla
mrkkblmi yaxud mrkkblmyn antiklinal strukturlar v ekran
rolunu oynayan tektonik qrlmalarn ml gtirdiyi strukturlar aid edirdi.
N.B.Vassoyevi tllri qapal, yarmqapal v qapanmam nvlr ayrr.
Onun fkrinc qapal v yarmqapal tllr kollektor sxurlarn mxtlif
pazlamas hallar il bal olur, qapanmam tllr is laylarn antiklinal
yimlrin aid edilir.
Tlllrin mnlrindn asl olaraq onlar N.A.Yerymenkaya gr geni
yaylm aadak nvlr ayrlr: struktur (tektonik ekranlam tllr daxil
olmaqla), rifogen, stratiqrafik, litoloji. Sonuncu iki nv qeyri-struktur tllr
d adlandrrlar. Elc d bir ne mxtlif nv tllrin itirak il yaranm
tl qarq nv adlanr (k.V.9.a.).
Struktur nv tllr tavari v tektonik ekranlam kild olurlar (kil
V.6.). Laylarn uzanmas boyu v ya ona perpendikulyar istiqamtd
kollektorlarla miqrasiya edn karbohidrogenlr, tl rolunu oynayan
antiklinaln tanda toplanaraq, snaye hmiyytli yataq ml gtirirlr
(kil V.6 a.). Tavari tllr tbitd geni yaylmdr.

Tektonik ekranlam tllr n ox qrqlq vilaytlrind v

platformalarn duz gnbzlrinin inkiaf etdiyi rayonlarnda rast glinir.
Tektonik ekranlam tl o zaman ml gl bilr ki, lokal qalxm tektonik
ekran rolunu oynaya biln qrlma il mrkkblmi olsun. Bu zaman
planda tbii rezervuarm izohipslri tektonik ekranla bal xtt ml gtirir
(kil V.6 b.).
Tbii rezervuarn monoklinal yatmnda (kil V.7.) tl o zaman ml gl
bilr ki, ya tektonik ekran yrixtli olsun (kil V.7 a.), ya da iki v daha ox
tektonik qrlma il ksisin (kil V.7 b.). gr struktur planda tektonik
qrlmann sthi il tbii rezervuarn tavannn izohipslrinin ksimsindn
qapal yri alnmrsa, onda tl ml glmir .
Diapir qrqlar inkiaf edn razilrd gil yaxud duz diapirinin nvsini
tkil edn duz yaxud tam sxlamam gil yuxarya doru qalxarkn onun
yarb kediyi kollektor sxurlar il tmas zonasnda yaranan tllr kontakt
traf tllr adlanrlar.

Rif mlglmlri msam boluqlarna malik olduundan litoloji nv

tllr aid edilirlr. Bel rif trmlrind neft v qaz o vaxt toplanr ki,
onlar stdn v yanlardan qeyri-keirici sxurlarla (gips, anhidrit v s.)
rtlm olsun(kil V.8)

Stratiqrafk nv tllr kollektor sxurlarn yuyulmu hisssinin zif v ya

qeyri keirici sxurlarla rtlmsi nticsind ml glir (kil V.9j.
mumiyytl bu nv tllrin ml glmsi bir qayda olaraq stratiqrafk
bucaq uyunsuzluqlar il laqdardr.
Litoloji nv tllrin formalamas kollektor sxurlarn litoloji dyiknliyi
il laqdardr:
laylarn qalxm istiqamtind kollektor sxurlarn pazlamas, yaxud
litoloji vz olunmas;
kollektorlarn msamlik v keiriciliyinin dyimsi;
 sxurlarn atll v digr sbblr nticsind ba vermsi.

Bir sra hallarda litoloji tllr qeyri-keirici gil sxurlar irisind olan qum
linzalar v paleoaylarn allvial kntlri il d laqdar olur (kil
V.10.).
Bel halda tbii rezervuarlarla tlllr bir-birin uyun glir.

Bzn tektonik qrlma v uyunsuzluq sthi zr hrkt edn lay sular

hidrodinamik ekran rolunu oynayrlar .Bu nv tllr yksk su basql
horizontlarla laqdar olduundan hidrodinamiki ekran amilini qoruyub
saxlaya bilirlr. Tllrin formalamasmda mhsuldar layn yer sthin
xd hissd neftin metamorfizmlmsi nticsind yaranan asfalt
trmlri d ekran rolunu oynaya bilr. Bzn is tllrin formalamas bir
ne amillrin tsiri nticsind ba verir, misal n, stratiqrafik v struktur;
litoloji v struktur v s. Bel halda, artq qeyd edildiyi kimi, onlar qarq nv
tllr adlanrlar (k.V.9. a. v V.10.a.).
 V.4. Tbii rezervuarlarn termobarik xsusiyytlri
V.4.1. Lay tzyiqi

Maye v qazn yerldiyi mhit gstrdiyi mexaniki tzyiq lay tzyiqi

deyilir.
Lay tzyiqini maye (neft, su) v qaz yaradr. Lay tzyiqini ml gtirn
sbblrdn asl olmayaraq onun rezervuarlarda, elc d, tllrd qiymti
hmi maye stunun hndrly v sxl il tyin olunur. Qazlan quyuda
mhsuldar lay aarkn quyuda yaranm maye stunun hndrly lay
tzyiqin mtnasibdir. Yer sthi il laqdar olan rezervuarlarda v tllrd
lay tzyiqi (suyun hrkt etmdiyi raitd) su gzgsnn sviyysi il
tyin olunur. Su gzgs dedikd, neft yaxud qazn altnda yerln su il
tmas sthi nzrd tutulur. Rezervuarlarn yer sthi il laqsi ya onlarn
kollektorlarnn yer sthin xmas il, ya da yer sthin xan qrlmalar
vasitsi il ba verir. Rezervuarda su gzgsnn vziyyti yer sthin xan
layn qalnlndan, daxil olan suyun miqdarndan v baqa amillrdn
(buxarlanmadan, szlmdn v s.) asldr.
gr layda bu v ya digr sbbdn lay tzyiqi drs, hmin rezervuarda
srbst su gzgsnn vziyyti d dyickdir
Bel rezervuarlarda lay tzyiqi, maye stununun tzyiqindn artq olmur.
Hmin rezervuar (suyun hrktsiz vziyytind) istniln yerdn oxlu
sayda quyularla asaq da, btn quyularda maye stunun hndrly eyni
sviyyd olacaqdr. Eyni sviyyli nqtlrin ml gtirdiklri sth
pyezometrik sth adlanr. Adtn, bu v ya digr layda gzlniln tzyiq
txmini hesablama yolu il tyin edil bilr. Bunun n suyun sxl vahid
qbul edilir. Onda:

P=H/10

Burada H - quyunun drinliyidir ( m).

Yerin ksr hisssind drinlik artdqca lay tzyiqinin d tdricn v
qanunauyun olaraq artmas mahid edilir. Drinlik zr vahid msafd
tzyiqin dyiilmsin hidrostatik qradiyent deyilir.
Tbii suyun sxln 1,05 qbul etsk, drinlik zr artan lay tzyiqini
aadak dsturla tyin etmk olar:

Play=H.1.05/100

Sthlrin frqi yerin relyefindn asldr. Dalq sahlrd bu frq

maksimum, dzn sahlrd is minimum olur. Bzn dalq sahlrd
drinlik zr lay tzyiqinin artmas bir laydan digrin kedikd pozulur.
Diamik tzyiq . Tbitd ksr tllrd pyezometrik sthin maili olduu
mahid edilir. Bu da layda suyun hrkti il laqdardr. Bel laylarda da
tzyiq maye stunun ykskliyi il ifad olunur (kil V.ll). kildn
grndy kimi, layn sugtrm mnbyi dalq sahnin yksklik
hisssind, su verm mnsbi is dnizd yerlir. Pyezometrik sth layn
qidalanma zonasndan, (bu zona adtn dalq razilrd yerlir), yni yer
sthin xan dalq sahsindn dniz sviyysin doru, yni boalma zonas
istiqamtind meyl edir. Boalma zonasnda layn tzyiqi pyezometrik sthin
vziyyti il (h1m) tyin olunur.
Su-qaz kontakt sthinin mailliyi laylarn yatm bucana brabr v ya byk
olsa, tlnin flidlri saxlama qabiliyyti pozulur v hmin tl sonuncular
znd saxlaya bilmir. Pyezometrik sthin mailliyindn asl olaraq
monoklinal formalar da (fleksura tipli) tl rolunu oynaya bilr.

Bu hal pyezometrik sthin mailliyi monoklinaln yatm istiqamtind

ynldikd (kil V.12) mmkndr.
Bel monoklinallarda yataq ks istiqamtd yatan qanadlar olmayan
strukturlarda ml glir. Msln, kil V.12-d A strukturunda hr iki
qanad bir istiqamtd, B strukturunda is qanadlardan biri fqi yatr.
Tbiidir ki, bel tllr uzanmalar zr qapanmaldr. Uzanma istiqamtind
qapanma is ya sxurlarn litoloji dyiknliyi, ya da qrlma vasitsil ba
vermlidir.
Lakin onu da qeyd etmk lazmdr ki, gstriln hallarn mvcudluu, ox
ehtimal, o vaxt ba ver bilr ki, istr fleksurann (A), istrs d struktur
terrasn (B) yimlri zonasnda yaranan dartlma grginliklri hesabna
kollektorda lav msamlik yaranaraq hmin yim zonalarnda onun
kollektorluq xsusiyyti frqlnsin, yni yaxlam olsun. Misal n,
Trsdllr qr- nn imal-rq qanadnda olduu kimi.
Lay tzyiqinin mnbyi. Deyilnlrdn grndy kimi, yer sthi il
laqdar olan tllrd mahid ediln tzyiq rezervuar dolduran maye
sviyysi il tnzim olunur. Lakin rezervuarda maye sviyysinin vziyyti,
hmi onun qbul mnbyi v boalma sahsi (mnsbi) il tyin olunmur
v tzyiqin artb-azalmas baqa amillrin tsiri il d laqdar ola bilr.Bel
amillrdn biri tbii rezervuar v ona aid olan tlni rtn sxurlarn arlq
qvvsidir. Sxurlarn sxln orta hesabla 2,3 q/sm3 qbul etsk, onda
onlarn tzyiqi aadak dsturla tyin olunur:

P=H.2.3/10=0.23H

burada H - tlni rtn sxurlarn qalnldr.

Adtn, sxurlarda tzyiq onlar tkil edn mineral hissciklr v ya
sxurlarn daxili quruluu vasitsil trlr. gr verilmi geostatik
tzyiqd sxurlarn daxili quruluu dyimirs, sxurlar sxlamrsa v
onlarn msamliyi azalmrsa, demli, geostatik tzyiq sxurlarn daxilind
udulur, sxuru doyduran maye v qaza tsir etmir. Arlq qvvsi artd
halda sxurlar sxlamaya mruz qalb, msamliyi azalarsa, onlardak maye
v qaz bu v ya digr drcd geostatik tzyiq qbul etmi olurlar.
Aq rezervuarlarda qbul ediln geostatik tzyiq, onlarda olan mayenin
srbst su gzgsnn vziyytin trlck v bellikl, yuxarda tsvir
olunan qanunauyunluqlara tabe olacaqdr.
Bal tllrd (rezervuarlarda) geostatik tzyiqi qbul ed bilck maye
stunu olmadndan, tld yerln maye v qaz hmin tzyiqin bir
hisssini z zrin qbul edir. Bel tllrd anomal tzyiq mahid edilir.
Anomal tzyiq, hidrostatik tzyiqdn ox olan tzyiq deyilir.
Gillr digr km sxurlara nisbtn daha ox sxlamaya mruz
qaldqlarndan, onlarn irisind yerln bal rezervuarlar daha ox anomal
tzyiq malik olurlar. Anomal tzyiq tektonik hrktlr nticsind d
yarana bilr.
Yuxarda qeyd etdiyimiz sbblrdn baqa, tllrdki yatan tzyiqin
tsir edn digr amillrdn temperaturu, kimyvi v biokimyvi proseslri v
sementlmni gstrmk olar. Temperatur iki cr tsir edir. vvla, drinlik
artdqca temperatur artr, nticd btn hisscik v maddlr genilnir.
Temperaturun artmas il yana tzyiq d artr. Bu da bal tllrd
(rezervuar- larda) anomal tzyiq yaradr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki,
temperaturun artmas il maye v qazn genilnm msal ox kiik qiymt
frqi il dyiir. Demli, temperaturun artmas layda byk qiymtli anomal
tzyiq yaratmr. Bal rezervuarlarda yerln qaz yatanda temperaturun
1C artmas il tzyiq 1/273 (Klayperon tnliyi) qdr artr.
Digr trfdn, temperaturun artmas karbohidrogenlrin
paralanmasna,yenilmsin sbb olur. Bu paralanma nticsind daha
sad molekullu birlmlr ml glir. Molekullarn saynn artmas is
tzyiqin artmasna sbb olur.
Temperatur laydak tzyiq baqa cr d tsir edir. Temperaturun dyimsi
bir ox kimyvi reaksiyalarn getmsin sbb olur. Kimyvi reaksiyalar
nticsind laylarda sementlm davam edir. Sementlm is layda
msamlrin mumi hcmini azaldr. Bu da tllrd (rezervuarlarda)
tzyiqin ykslmsin sbb olur.
Vaxtil .M.Qubkin v A.D.Arxangelski anomal lay tzyiqinin palq
vulkanlarnn yayld vilaytlr uyun gldiyini gstrmilr. Onlara gr
palq vulkanlarnn ml glmsi laydak yksk tzyiql laqdardr. Bu
fkir sonralqca baqa tdqiqatlar trfindn d tsdiq edilmidir
(..lizad, ..Yaqubov, .F.Mehdiyev, M.M.Zeynalov v s.).
Amerika tdqiqatlarndan R.Kok v .Tommer gstrirlr ki, anomal lay
tzyiqi yataqdak geostatik tzyiqin 90%-dn artq olmur. Ona gr d hmin
tdqiqatlar yataqda anomal lay tzyiqinin geostatik tzyiq hesabna ml
glmsi fkrini irli srrlr.
Yataqda lay tzyiqinin artmasna tsir edn sbblrl yana, onun
azalmasma da myyn sbblr tsir gstrir. Tzyiqin azalmasnn balca
sbbi laylarn msamlrinin oxalmasdr (msln, hllolma nticsind
ikinci, yni trm msamliyin ml glmsi). Lakin gstrmk lazmdr
ki, bal rezervuarlarda hllolma prosesi getmdiyindn, trm msamlr
d yaranmr.
Bu chtdn yenidn kristallama nticsind ml gln atlar xsusi
hmiyyt malikdir. Msln, mlumdur ki, dolomitlm (qlvisizlm)
prosesi nticsind sxurlarn hcmi kalsiumun itirilmsi hesabna 14%
azalr, msamlrin hcmi is 14% artr. Ona uyun olaraq yataqda tzyiq d
14% aa dmlidir. atlarn ml glmsi tektonik sbblrdn d ola
bilr. Bel atlarn kollektorda yaranmas onda tzyiqin dmsin sbb
olur.

Tzyiqin drinlik zr qanunauyun dyimsi

Tzyiqin drinlik zr dyimsin aid oxlu tdqiqatlar aparlmdr (kil
V.13.)kild B.A.Txostov trfindn Mezozoy kntlrind rast gln
(bir ne dnya yatanda) balanc lay tzyiqi il mhsuldar layn yatma
drinliyi arasndak asllq verilmidir. kildn grndy kimi, lay
tzyiqinin drinlikdn aslln myyn edn nqtlr hidrostatik tzyiqin
dyimsini gstrn dz xtt trafnda paylanmdr. Demli, lay tzyiqi
drinlikdn asl olaraq hidrostatik tzyiqin dyimsin uyun dyiir.
Lay tzyiqinin drinlikdn asll qanunauyunluqlarndan biri d onun
hidrostatik tzyiqinin artmas zr yox, aquli v ya dik xtt zr
dyimsidir. Tzyiqin drinlik zr bel paylanmas ox az yataqlarda v ya
yataqlarn ayr-ayr sahlrind mahid edilir. Bu qanunauyunluu
,xsusil, ebelinsk (Dnepr-Donetsk neftli-qazl yalti) qaz yatanda
grmk olar (kil V.14).
ebelinsk qaz yatanda btn laylar mxtlif drinlikd yerlmsindn asl
olmayaraq, demk olar ki, eyni balanc lay tzyiqin malikdirlr. Analoji
hal rqi Venesuelann Quarno yatanda da mahid edilir. A..Levorsen
bu hal laydak suyun yksk minerallama drcsi il, N.A.Yerymenko is
hmin qanunauyunluu istismar obyektlrinin bir-biri il laqdar olmas il
izah edirdi.
Lay tzyiqinin drinlikdn aslln gstrn baqa bir qanunauyunluq da
lln tzyiqi sciyylndirn xttin hidrostatik qradiyent xttin nisbtn
az maili olmasdr. Lay tzyiqinin, drinlikdn asl olmayaraq, bu cr
dyimsini lkn yata misalnda (kil V.15.) grmk olar. kild
tzyiqi gstrn nqtlr mrkzi hissd bir qdr qarq vziyytd
alnmdr. lbtt, bu, ilk nvbd bir trfdn quyularda sabitlmmi
tzyiqin llmsi il, digr trfdn, tzyiqin neft-su sthind llmsi il
izah olunmaldr.

nc hala aid daha mrkkb vziyyt Meksika krfzi yataqlarnda

mahid edilir (kil V.16.). Burada 2500 m drinliy qdr yataqlarda
tzyiqin dyimsi hidrostatik qradiyent uyun glir. 2500 m drinlikdn
aada is lay tzyiqi kskin dyirk, yksk anomal lay tzyiqi ml
gtirir. Analoji hal Kaliforniyada Ventura-Avenyu yatanda da mahid
edilir.
V.F.Linetski drinliy doru yksk anomal lay tzyiqinin meydana
glmsini, yata mrkkbldirn dizyunktiv pozulmalarla laqlndirir.
Bellikl, drinlikdn asl olaraq lay tzyiqinin dyimsi qrupa ayrlr
(kil V.17.).
Hr hans frdi yataq ilnrkn, onun lay tzyiqin nzart etmk n
izobar xritsindn istifad edilir. Bunun n hmin lay istismar edn hr
quyuda tzyiqi mvafq cihazlarla (drinlik manometrlri il) lrlr. Onu
da qeyd etmk lazmdr ki, bzn mdnlrd lay tzyiqini cihazla lmk
vzin, riyazi sulla hesablama stn tuturlar. Lakin, slind, quyularn
statik v dinamik tzyiqlri drinlik manometrlri il llmlidir.

V.4.2. Temperatur

Layda neft v qazn fziki-kimyvi xasslrin temperatur mhm tsir

gstrir.
Yer qabmda drinlik artdqca temperatur da artr.
Drinliy gr temperaturun dyimsini sciyylndirn iki anlay
mvcuddur:
geotermik pill;
geotermik qradiyent.
G e o t e r m i k p i l l yer sthindn drinliy doru temperaturun 1 C
artmasna uyun gln metrlrin sayna deyilir. Geotermik pill yer qabnda
razidn asl olaraq 11-120 m arasnda dyiir v orta hesabla 33 m qbul
edilir.
Geotermik pillni aadak dsturla hesablayrlar:

K=(H-h)/(T-t)
burada K - geotermik pill, m;
H - temperaturun llm drinliyi, m;
h - sabit temperatura uyun gln drinlik, m;
T - H drinlikdki temperatur, C;
t - yer sthind havann orta illik temperaturudur, C.
Sabit temperaturlu drinlik sthin izotermik sth deyilir. Bir ox hallarda
drinlik artdqca temperaturun dyimsini sciyylndirmk n geotermik
qradiyentdn istifad edilir.
G e o t e r m i k qradiyent hr 100 m drinlikd temperaturun ne C
dyimsidir.
G=100%(T2-T1)/(H2-H1)
burada : G - geotermik qradiyent, C/100 m;
H v H2- lln drinlik intervallar, m;
T - H drinliyind lln temperatur,C
T2- H2 drinliyind lln temperatur,C
Qeyd etmk lazmdr ki, havann temperaturu yer qabnn temperaturuna
20-30 m drinliy qdr tsir edir. Aberon neftli- qazl rayonunda bu rqm
10-11 m-dir. Yuxarda qeyd ediln drinliklrd btn il rzind temperatur
sabit qalr.
Neftli laylarn temperaturu haqqnda ilk mlumat 1880-ci ild Azrbaycanda
Sabunu rayonunda 100-120 m drinlikdn alnmdr. Sovet dvrnd
Azrbaycan razisind neftli laylarda temperaturun dyimsini
.F.Mehdiyev, ..Yaqubov v b. yrnmilr.
Aberon neftli-qazl rayonunda ayr-ayr neft yataqlarnda geotermik pill
mxtlif olub, 22-37 m arasnda dyiir. Aberon yarmadas n orta
geotermik pill 28-29 m-dir. Aada rayonun bir ne neft yatanda
geotermik pillnin qiymti verilir (m):
Bibiheybt....................................................................................................24,8
Suraxan.......................................................................................................24,3
Balaxan-Sabunu-
Ramana.........................................................................21,35
Qala.............................................................................................................25
Lkbatan.....................................................................................................37
Geotermik pillnin qiymti strukturun lamtlrin gr dyiir.
A..Levorsen v b. gr geotermik pill antiklinaln tanda az, qanadlarnda
v sinklinallarda ox olur. Tllrd temperaturun paylanmasna sularn
hrkti d tsir edir. Ona gr d N.M.Nikolayev tklif edir ki, yataqda
suyun hrkt istiqamtini tyin edrkn geotermik mlumatlardan istifad
edilmlidir. zoterm (planda eyni temperaturlara malik nqtlrdn ken
xtt) xritsini qurarkn antiklinaln tanda hipsometrik sviyysin gr
minimum qiymtli xtlr qeyd edilir.
.F.Mehdiyev v S..liyev z tdqiqatlar sasnda myyn etmilr ki,
mxtlif nv sxurlar (km) mxtlif istilikkeirm qabiliyytin
malikdirlr. Msln, Azrbaycann stratiqrafk kompleksind minimum
qiymt malik geotermik pill gillrd, maksimum is qum v karbonat
sxurlarnda qeyd alnr.
Yataqda temperaturun dyimsi, vvl qeyd edildiyi kimi, neft v qazn
fziki halna sasl tsir gstrir. Temperaturun artmas qapal tllrd
tzyiqin ykslmsin sbb olur. Temperatur ox yksldikd
karbohidrogenlrin daxili qurulularnda da (molekullarda) dyiiklik ba
verir.
Temperaturun dyimsi flidlrin fazalarnda: neft v suda - qazn hllolma
nisbtlrinin dyimsin d tsir gstrir. Temperatur yksldikc, suda
duzlarn hll olmas v bununla yana onlarn minerallamasnn artmas
mahid edilir. Minerallama artdqca qazn suda hllolmas azalr.
Temperaturu lmk n xsusi civ termometrlrindn v
elektrotermometrlrdn istifad edilir.

V.5. Neft v qaz yataqlarnn parametrlri

Qeyd edildiyi kimi, frdi yataq - tbii rezervuar daxilind qranulyar v atl
sxurlarda toplanan neft v qazn vahid ymna deyilir. Frdi yatan sas
parametrlrindn biri onun ehtiyatdr. Yatan ehtiyat geoloji v xarla
biln ehtiyatlara ayrlr. Geoloji ehtiyat dedikd, yataqda yerln faydal
qazntnn mumi miqdar nzrd tutulur. xarla biln ehtiyat is geoloji
ehtiyatn el bir hisssidir ki, o, yer tkindn masir texniki vasitlrin v
neftxarmann masir texnologiyasndan smrli istifad etmkl xarla
bilsin. xarla biln neft ehtiyat geoloji ehtiyatn 15-80%-i qdr ola bilr.
xarla biln ehtiyatn miqdarnn bel geni intervalda dyimsi neftin
fziki-kimyvi xasslrindn, kollektorlarn xsusiyytlrindn, layn enerji
mnbyindn, ilnmnin sulundan v texnologiyasndan asldr. Tmiz qaz
yataqlar n xarla biln ehtiyat 100%- yaxndr.
Tal yatan sas element v parametrlri aadaklardr (kil V.18.):

Neft v suyu ayran sth neft (qaz) yatann daban v ya su-neft sthi
deyilir. Layn tavan il su-neft sthinin ksidiyi xtt xarici neft srhddi v
ya neft srhddi deyilir. Su-neft sthi fqi olduqda neft srhddi layn
tavanna gr qurulmu struktur xritnin izohipslrin paralel olur, su-neft
sthi maili vziyytd olduqda is neft srhddi izohipslri ksir. Su-neft
sthinin maili vziyyti yatan formalamas davam etdikd, anmaya
mruz qald v ilnmd olduu hallarda yarana bilr. Layn daban il su-
neft sthinin ksidiyi xtt is daxili neft srhddi v ya sululuq srhddi
deyilir. Qeyd etdiyimiz kimi, su-neft sthi fqi olduqda daxili neft srhddi
izohipslr paralel yerlir, maili olduqda is izohipslri ksir.
Yataqda srbst qazn neft zrind toplanmasna qaz papa deyilir.
Uyun temperaturda lay tzyiqi qazn neftd hllolma tzyiqin ya brabr v
ya az olarsa, yataqda qaz papa ml glir. Lay tzyiqi qazn doyma
tzyiqindn yksk olduqda qazn hams neftd hll olur.
Yer qabnda srbst qaz yataqlar da ml glir. Qaz yatanda da, neft
yatanda olduu kimi, aadak elementlr ayrlr: qaz-su sthi, qazllm
daxili v xarici srhdlri. Qaz ymnn altnda neft ym rast gln halda
is qaz-neft sthi, qaz papann xarici v daxili srhdlri kimi elementlri
ayrmaq olar.
Massiv nv tld neft v qazn miqdar layn btn qalnln doldura
bilmirs, bel yataqda daxili qazllq srhddi v htta formalaan yataqlarda
daxili qazllq v neftlilik srhddi olmur (kil V.19.).
Tld neft v qazn yerlmsindn asl olaraq yata aadak hisslr
ayrmaq olar (bax: kil V.18. v V.19.):
 Yatan qaz olan hisssi, onun ancaq srbst qaz toplanan hisssidir v
daxili qazllq srhddinin daxilind yerlir.
Yatan qaz-neft olan hisssi daxili v xarici qazllq srhddi arasnda
yerlir. gr daxili qazllq srhddi yoxdursa, yatan qaz-neft hisssi
btn xarici qazllq srhddinin daxilind yerlir. Tmiz qaz yatanda is
qaz altdan su il ekranlar. Ona uyun olaraq tld yatan qaz-su hisssi
ayrlr.
Yatan neft olan hisssi, daxili neftlilik srhddi il xarici qazllq
srhddi arasnda yerlir. Tlnin hmin hisssind ancaq neft olur. Tld
qaz papa olmadqda neft btnlkd daxili neftlilik srhddi daxilind
yerlir.

Yatan su-neft olan hisssi. Xarici v daxili neftlilik srhdlri arasnda

yerlir. Hmin sahd su neftin altnda yerlir. Tld qaz papa v daxili
neftlilik srhddi olmadqda btn yataq su-neft sthi il hat olunur.
Su, neftin altnda olduundan daban suyu adlanr. Xarici neftlilik srhddinin
xaricind yerln su xarici srhd suyu adlanr. lnm zaman xarici
neftlilik srhddinin qeyri-brabr hrkt etmsi nticsind su dillri ml
glir. Daban sular istismar quyularnn dibin qdr hrkt edrk su-neft
hisssind sulama konusu yaradr.
 Yatan tmiz neft v qaz olan hisssind msamlr hcminin hams neft v qazla dolu
olmur. Hmin msamlrin myyn hisssi su il doydurulmu olur. Bel sularn ksr hisssi
sxurlarla laqdar olan sulardr. Adi raitd bel sular layda hrktsiz olur. Yatan hcmini
hesabladqda msamlrin hans hcminin neftl v hansnn su il dolu olduunu nzr almaq
lazmdr. Msamlrin neftl (qazla) doymasndan asl olaraq kollektorun neftl (qazla) doyma
drcsi myynldirilir.
Tld qaz, neft v suyun yaylma drcsi (miqdar) yatan genetik formalama
raitindn asldr. Yataqda neft v qazn nisbti sasn temperatur v tzyiql tnzimlnir.
Yataqda karbohidrogenlr faza vziyytlrin gr bel tsnif olunurlar: qaz, kondensatl
qaz, qaz-kondensat, kondensat, neft, neft-qaz, qazl neft, neftli qaz-kondensat v qaz-kondensatl
neft. Bu tsnifat 1966-c ild V.Q.Vasilyev, N.S.Yerofeyev, S.R.Korobov v b. Trfindn irli
srlmdr. Tdqiqatlar (N.A.Yerymenko v b.) hmin tsnifata sasn yataqlar neft, qaz
v kondensatn miqdarna gr yeddi sinf ayrrlar:
Qazla az doyan v ya qazsz neft yata (l neft yata).
Bel yataqlarda doyma tzyiqi lay tzyiqindn ox kiikdir v bzn atmosfer tzyiqin
yaxndr. Yataq yalnz neft v su-neft hisslrindn ibart ola bilr:
Qazla tam doymayan neft yata. Bu cr yataqda, doyma tzyiqi lay tzyiqindn bir qdr
az olur. Yataq yalnz neft v su-neft hisslrindn ibart ola bilr.
Qazla doymu neft yata. Bel yataqda doyma tzyiqi lay tzyiqin yaxndr. Yataq
yalnz neft v su-neft hisslrindn ibart ola bilr. lnm vaxt tzyiqin aa dmsi qaz
papann ml glmsin sbb ola bilr.
Qaz papa v kondensat olan neft yata. Kondensatn miqdar tzyiqdn, temperaturdan,
neft v qazn keyfiyytindn asldr. Yatan qaz, qaz-neft, neft v su-neft hisslri ola bilr.
Kondensat v neft araksmsi olan qaz yata. Qeyd etdiyimiz kimi, kondensatn qaz
yatanda olmas tzyiq, temperatur, neft v qazn keyfiyyti il laqdardr. Yatan qaz, qaz-
neft v su-neft hisslri ola bilr. Tmiz kondensat yataqlarnn neft hisssi olmur.
Qaz-kondensat yata. Qazda kondensatn miqdar tzyiq, temperatur v qazn
keyfiyytindn asldr. Bzn yataqda kondensatn maye fazada olmas da mmkndr. Yatan
yalnz qaz v su-kondensat hisslri ola bilr.
Qaz yata. Bel yataqlar yalnz quru qazdan ibartdirlr. Yatan yalnz qaz v su-qaz
hisslri ola bilr.
Qeyd etdiyimiz kimi qrup yataqlar fasilsiz sra tkil etmkl bir-birlrin ke bilrlr.
Yer qab raitind geoloji mhitin dyimsi v ya yataqlarn ilnmsi zaman bzi
yataqlarn bir qrupdan digrlrin kemsi hallar mmkndr. Msln, tzyiqin aa dmsi
qaz papann ml glmsin sbb olur, yni III qrup yataq IV qrupa keir v s.
 VI FSL.
MQRASYA HAQQINDA MUM MLUMAT

Neft qazn yer tkind hr hans bir hrktin miqrasiya deyilir. Miqrasiya mslrinin
yrnilmsin dair oxlu elmi tdqiqat ilri aparlmdr. Bzi tdqiqatlar trfindn (K.P.
Kalitski v onun hmfikirlri) neft v qazn miqrasiyas tam inkar edilir. Baqalar is, ksin,
neft yataqlarnn ml glmsinin miqrasiyadan tam asl olduu qbul edirlr. K.P. Kalitski
tbitd km sxurlarda neftin v qazn toplanmasna v yataq ml gtirmsin rait
yaradan miqrasiya hadissini qbul etmyrk, qeyd edirdi ki, neft harada ml glirs, orada
da yataq salr.
Neftin miqrasiyas, sasn, onun yerldiyi mhitin fziki-kimyvi v termobarik
raitindn asldr. Bu sbbdn d, miqrasiya hadissi mxtlif kild ba verir v davam edir.
Neft v qazn miqrasiya yollar mxtlifdir. Bel ki, neft v qaz tektonik qrlmalar, atlar,
erozion pncr, uyunsuzluq sthi, sulu lay v s. yollar vasitsil hrkt edib, yataq ml
gtir bilr yaxud da yer sthin xa bilr (kil VI. 1.).
Msamli mhitd mayelrin hrkti (su, neft) hidrodinamik qanunlar zr ba verir. Slb
halnda karbohidrogenlr is, mlum olduu kimi, msamli mhitd maye v qazlar kimi
hrkt etmir. Lakin bu maddlrin hmi hrktsiz qaldn da gman etmk olmaz. Slb
karbohidrogenlr tektonik proseslr zaman sxurlarla birlikd hrkt edirlr.
Bzn neftin trkibind hll olmu v ya splnmi halda olan slb karbohidrogenlr
yerldiklri sxurlara diffuziya ed bilirlr. Diffuziya hadissi mhitd bu v ya digr maddnin
atom v molekullarnn qatl az olan istiqamtdki hrktidir.
Neft, qaz v suyun msamli mhitd birlikd miqrasiya etmlri ox mrkkb prosesdir.
Neft v qazn tbitd ba vern miqrasiyas haqqndak ilk tsvvrlr onlarn tbii
xlar v yer zrin szmalar il bilavasit laqlndirilirdi. Sonralar aparlm tdqiqatlar
nticsind neftin miqrasiyasnn sasn temperaturun, hidravlik tzyiqin, kapilyar qvvlrin v
suyun hrktinin tsiri il ba verdiyi mlum oldu. Qaz, neft v su birlikd toplana bilcklri
yer qdr hrkt edirlr.

kil VI.1. Neft v qazn miqrasiya yollar v yer sthin xlar (V.A.Sokolova gr)

Miqrasiya yollar v xlar: a-d v f-qrlma sthlri v diapirlrl laqdar; e, -

stratiqrafik uyunsuzluq sthlri il laqdar; g-su lay il miqrasiya (lay yer sthin xr);
-atlar vaitsil miqrasiya v x. 1-duz, 2-neft (qaz) yata, 3-uyunsuzluq sthi, 4-su, 5-
qrlma sthi, x-neft v qazn yer sthin x.
 Tbitd neft v qazn aadak miqrasiya hallar mvcuddur:
Neftqazmlgtirn sxurlardan karbohidrogenlrin kollektorlara miqrasiya v ya
emiqrasiya;
atlar v qrlmalar vasitsil korbohidrogenlrin neftmlgtirn laylardan kollektorlara
miqrasiyas;
Rezervuardaxili yerdyim (miqrasiya).
Qazn is mlum olan miqrasiya hallar aadaklardr:
Kollektor sxurlarda tzyiqin aa dmsi nticsind qazn yerdyimsi;
Sxurlardak at v boluqlar vasitsil qazn miqrasiyas;
Suda, neftd v sxurlarda diffuziya il qazn yerdyimsi.
Qazn myyn tzyiq altnda ox sxlaan tbqlrdn az sxlaan tbqlr, neftin
irisind hll olmu halda v sxur hissciklrinin sthi (sorbsiya v diffuziya hadissi) il d
hrkt edir.
Neftin miqrasiyasna tzyiqin dmsi, kapillyar qvvlr, neftin suda zmsi v s.
hadislr sbb olur. mumi halda karbohidrogenlrin yer qabnda miqrasiyas aadak
fazalarda ba verir:
Trkibind az v ya ox miqdarda hll olmu tbii qaz olan karbohidrogen mhlulu
halnda;
Tzyiq v temperaturun dyimsi nticsind neftin karbohidrogen qaznda hll olmu
halda;
Karbohidrogenlrin ayr-ayr molekullar v mitsellyar (bitki v heyvan mnli kolloid
maddlri tkil edn ox xrda kristallitlr) qar halnda.
Neft v tbii qazn miqrasiyas onlarn ml glmsi il sx laqdardr. Bu hm d qaz v
maye karbohidrogenlrin ml glmsi vaxt il onlarn yerldiklri kntlrd ba vern
geoloji dyiikliklrl baldr.
Karbohidrogenlrin hans fiziki halda sxur daxilind hrkt etmsi msllri mrkkb
olduundan hllik tam aydnladrlmdr.
Tbitd karbohidrogen birlmlri faza hallarna gr aadak sran tkil edirlr:
asfalt (1) malta (2)- l neft (v ya qazsz neft) (3) qazla doymam neft (4) qazla
doymu neft (5) neftl qazn qar (6) kondensatla qazla (7) quru qaz (8). Bu srada
slb asfaltdan qaz istiqamtin doru karbohidrogenlrin mthrriklik qabiliyyti artr. Srann
birinci nv (asfalt, malta v l neft) ox az hrkt edir. Onlarn yerdyimsi ancaq
tektonik proses zaman sxurlarla birlikd ba verir. Srann drdnc v beinci zvlri nisbtn
yax hrkt edirlr. Qeyd etmk lazmdr ki, neftin zllynn v sxlnn azalmas onlarla
hll olmu qazn miqdarndan asldr. Srann altnc zv bir qdr mumi qanunauyunluqdan
knara xr. Srann bu zv n bir faza yox, iki faza mvcuddur; ona gr d onun
mthrrikliyin faza keiriciliyi tsir gstrckdir. Srann yeddinci v skkizinci zvlri bir
fazaldrlar v buna gr d onlar mvcud olan mhitd fasilsiz olaraq maksimum hrkt
etmk qabiliyytin malikdirlr.

VI.1. Karobhidrogenlrin emiqrasiyas v miqrasiyas

Karbohidrogen ymlarnn mlglmsi miqyas v mexanizmin gr mxtlif nvlr

ayrlr. Bu karbohidrogenlrin ilkin miqrasiyasindan tutmu toplanmasna qdr ba vern
yerdyimlrini hat edir:
 nefttrdn laydan miqrasiya-emiqrasiya adlanr. Emiqrasiya karbohidrogenlr generasiya
edn obyektdn balayb, onlarn kollektora qdrki yerdyimlrini nzrd tutur. Baqa szl,
emiqrasiya karbohidrogenlrin nefttrdn laydan xaraq kollektora kemsi demkdir. Buna
ilkin miqrasiya da deyilir. lkin miqrasiya hmi aquli miqrasiya klind olur.
kollektordaxili v ya trm miqrasiya. Trm yaxud tkrar miqrasiya tbii rezervuarda
karbohidrogenlrin hrkti il balayr v onlarn tllr daxil olmas il baa atr;
karbohidrogenlrin tllrd akkumulyasiyas v sonradan qazn, neftin, suyun qravitasiya
differensiallamas yolu il bir-birindn ayrlaraq, tld hidrodinamik tarazla uyun
yerlmlri.
Karbohidrogenlrin emiqrasiya v miqrasiya mexanizmi geoloji dbiyyatda mxtlif
variantlarda verilir:
karbohidrogenlrin suda hll olmu vziyytd emiqrasiya v miqrasiyas;
maye karbohidrogenlrin qazda hll olmu vziyytd miqrasiyas;
qazn maye karbohidrogenlrd hll olmu halda emiqrasiyas v miqrasiyas;
karbohidrogenlrin srbst maye v qaz halnda emiqrasiya v miqrasiyas.
Birinci halda karbohidrogenlrin emiqrasiya v miqrasiyas bel izah olunur. Splnmi
halda ml glmi karbohidrogenlr neftrdn gillrdn ayrlan sedimentasiya sularnda hll
olmu vziyytd onunla tmasda kollektor laylara keir. rait dyidikd (suyun hlletm
qabiliyyti v temperaturu azaldqca) karbohidrogenlr ayrlaraq, srbst halda tllr dolub,
yataq ml gtirirlr. Maye karbohidrogenlrin, bir ox hallarda, qazda hll olmu kild
miqrasiyas daha ox qbul olunur v eksperimental yolla tsdiq edilir.
Karbohidrogenlrin srbst emiqrasiyas v miqrasiyas neftin zvi yolla ml glmsi
nzriyysi mvcud olan vaxtdan irli srlmdr. Qeyd olunurdu ki, neft v qaz, ana
sxurlardan kiik damclar klind ayrlaraq, sedimentasiya sular vasitsil kollektora daxil
olur v srbst kild miqrasiya edir.
Tisso v Velfyenin fikirlrin gr ilkin miqrasiya mvcuddur:
suda hll olmu-3 km drinliy kimi;
srbst halda-1,0-5,0 km drinlikd;
qaz halnda -3,0-7,0 km v daha drin.
C.Xanta gr ilkin miqrasiyann mexanizmi zvi maddlrin trkibindn v genetik
nvndn asldr. Msln, zvi maddlrin trkibind splnmi halda 1% humus birlmlri
olarsa, ilkin miqrasiya diffuziya v ya qaz halnda ba verir.
Sxurlarda zvi maddlr sasn sapropel trkiblidirs emiqrasiya srbst v ya qaz
mhlulunda ba verir.
zvi maddlr qarq olduqca ml glmi karbohidrogenlrin emiqrasiyas mxtlif
mexanizmlrl hyata keirilir.
Karbohidrogenlrin akkumulyasiyas onlarn tbii rezervuarlarn ml gtirdiyi tllr
daxil olduqlar andan balayr. gr tl su il doludursa, daxil olan karbohidrogenlr suyu
tdricn tlnin aa hisssin doru sxdrrlar.
Yataqdan karbohidrogenlrin miqrasiyas is tllrin hermetikliyinin pozulmas zaman
ba verir. Bzn yataqda qaz nefti sxdrmaq qabiliyytin d malik olur.

VI.2. Kollektor v neftana sxurlarn km qatnda yerlm xsusiyytlri

Hvznin ksiliind neftana v kollektor sxurlarn qarlql vziyyti karbohidrogenlrin

miqrasiya raitini, istiqamtini v hrkt yolunu myyn edir. Neftana sxurun v kollektorun
orta effektiv qalnl ksr tdqiqatlar trfindn 40 m hesablanmdr. Lakin bu gstrici
geni intervalda dyi bilr.
 Statistik thlil gstrir ki, neftin ksr ym 20 m qalnlqda olan layl kollektorda ba
verir. Mhsuldar kollektorun n ox yaylm qalnl ana sxurlarn effektiv qalnlndan bir
qdr az olur. Onu da qeyd edek ki, fli xarakterli knttoplanma hvzlri neft-qaz n
sciyyvi deyildir.
Karbohidrogen generasiya edn qatn qalnl kollektor sxurdan ox, formas is bzn
linzavari kild olduqda, karbohidrogenlrin emiqrasiyas zif ba ver bilr. nki layda
yaranm anomal yksk lay tzyiqi emiqrasiyaya ks tsir gstrckdir.
Emiqrasiyaya nefttrdn maddlrin trkibi v genetik nv d tsir edir. Bel ki,
trkibind nisbtn az miqdarda zvi madd olan v byk qalnla malik nefttrdn ana
sxurlar karbohidrogenlrin minimum emiqrasiyasn tmin edirlr. Bzn is emiqrasiya ana
sxurlar daxilind baa atr.
Nefttrdn sxurlarn v kollektorlarn qarlql vziyyti aadak kimi ola bilr:
Kollektor nefttrdn sxurlarn daxilind yerlir. Grndy kimi kollektor nefttrdn
sxurun ayrlmaz hisssidir. Nefttrdn qatn qalnl ox bykdr. Bu nv yataqlar,
Maykopda, Miosend v Mhsuldar qatn Qrmaki lay dstsind qeyd alnr.
Nefttrdn qat kollektorda yerlir. Bu halda kollektor nefttrdn qatdan bykdr. Bel
vziyyt neftli-qazl hvzlrin km qat n sciyyvi deyildir.
Kollektor neftrdn qatda pazlanm formada rast glir. Bel halda neftmlgtirn
qatdan kollektora kem maksimum olur. Bu nv sxurlarn toplanmas deltavari paz (bucaq)
klind ba verir.
Nefttrdn sxurlar kollektoru qyri-uyun rtr. Bel halda nefttrdn sxur sasn
ekran rolunu oynayr.
Nefttrdn qat kollektor sxurla tmasda olur. Bel mnasibtd miqrasiya o vaxt yax
ba verir ki, ana v kollektor sxurlarn qalnl ya brabr, ya da neftrdn qat kollektordan
byk olsun.
Bellikl, karbohidrogenlrin miqrasiya raiti kollektor v neftrdn sxurlarn yaylma
sahlri v tmas sthlrinin xsusiyyti il tyin olunur.

VI.3. Karbohidrogenlrin neftana komplekslrdn kollektorlara ilkin miqrasiyas

(emiqrasiyas)

Neftli-qazl razilrin perspektivliyini qiymtlndirmk n karbohidrogenlrin

neftmlgtirn komplekslrdn kollektorlara ilkin miqrasiyann geoloji v geokimyvi
raitlrini, elc d, balanc miqrasiyann mexanizmini aydnladrmaq vacib msllrdn
biridir. Halbuki, neftin abiogen nzriyysinin trfdarlar karbohidrogenlrin neftmlgtirn
komplekslrdn kollektor sxurlara kemsi, yni emiqrasiya etmsi prosesini tamamil inkar
edirlr.
Bu msld karbohidrogenlrin v neftin mlglm vaxtnn da z rolu vardr. Bel ki,
gr neftin ml glmsin zvi maddd enerji evrilmlri kimi baxlarsa, bu zaman evrilm
imkanlar zvi maddnin zndn asl olacaqdr. mumi halda demk olar ki,
karbohidrogenlrin ml glmsi canl orqanizmd balayaraq onun mhv olduqdan sonra
rmy mruz qald vaxtdan btn evrilm mrhllrind enerji ehtiyatnn tam srf
olunmasna qdr davam edir. Bu, fasilsiz proses olmaqla brabr, knt v sxurlarda zvi
maddnin fosillmsi prosesinin bir hisssidir. Bel nticy bir sra grkmli tdqiqatlar
glmilr (U.O.Brod, N.B.Vassoyevi, V.A.Uspenki, N.A.Yerymenko, ..lizad,
.F.Mehdiyev v b.).
Bellikl, kntlrd ml gln karbohidrogenlri neft adlandra bilrikmi? Neft
mxtlif mrkkb kimyvi birlmlrdn ibartdir. Onun trkibi komponentlri bir-biri il v
traf mhitl fasilsiz laqdardr. Hl 1950-ci ild N.A.Yerymenko v .O.Brod bel bir fikir
sylmilr ki, karbohidrogen v qeyri-karbohidrogen trkibli mthrrik maddlr kollektorlara
miqrasiya edrk, orada toplanr, bir-birlri il kimyvi reaksiyalara girir, neft adlanan mrkkb
kimyvi birlmni ml gtirirlr. Sonralqca bu fikir N.B.Vassoyeviin srlrind d z
inkiafn tapd.
Elc d, sxurlarda olan bitumlarla neftlrin genetik yaxnl, sxurlardak
karbohidrogen v bzi qeyri-karbohidrogen komponentlrinin uyunluunun olmas gstrildi.
Bununla bel, yrniln bitumlarn komponentlri v neftlr arasnda frqlrin olmas da qeyd
edilirdi. Deyilnlrdn bel ntic xr ki, neft v bitumlarda mahid ediln eyni adl
fraksiyalarn uyunluu onlarn genetik yaxnl il izah edildiyi halda, frqlndiriln chtlr
is neftlrin bir qatdan digrin kediklri zaman onlardan ba vern dyiikliklrl laqdardr.
Qeyd edildiyi kimi, karbohidrogenlrin neftmlgtirn sxurlardan kollektorlara ilkin
miqrasiya adlandrlmdr (kil VI.2.). .M.Qubkin, ilkin miqrasiyan izah edrk, gstrirdi ki,
neft-neftmlgtirn sxurlardan sxlma drcsi il frqlnn, yni sxlma drcsi aa olan
sxurlara-kollektorlara keir. .M.Qubkin, mumiyytl, qeyd edir ki, neftin yerdyim qanunu,
slind, olduqca saddir. Bel ki, neft hr nvbti halda el istiqamt seir ki, hmin istiqamtd
onun hrkti n asan olsun. Karbohidrogenlrin ilkin miqrasiyasn yaradan sas qvv kimi
sxurlarn mxtlif drcd sxlamas hesab edilir.

kilVI.2. lkin v trm miqrasiyann sxemi:

Miqrasiyalar: 1-ilkin; 2-trm;
3-kollektor; 4-nefttrdn ana sxur

Litogenezin balanc mrhlsind karbohidrogen halna kemyn zvi madd sxur

hissciklrin bal vziyytd olur. knttoplanma davam etdiyindn sxurlarda sxlama
balanr v bu zaman sxdrlan, sasn, su olduundan onun kntlrd miqdar kskin
azalacaqdr. Sxlamann bu mrhlsind, yni kntlrin hl sxura evrilmdiyi
mrhld, sxdrlan su sasn yuxarya, yni aa tzyiqlr olan zonaya doru hrkt
edckdir. Litogenez prosesind knt sxura evrildikc sxdrlan mthrrik maddlrin
hrkt istiqamti d tdricn dyick. Sxurlarn xsusiyytlri mxtlif istiqamtlrd bir-
birindn frqlidir. Msln, sxurlarn keiriciliyi onlarn uzanma istiqamti zr daha yaxdr,
ninki normal yni enin istiqamtind. Sedimentasiya hvzlrindki laylarda tzyiq hvznin
mrkz knarlarna doru azalr. Ona gr d sxdrlan mthrrik maddlr hvznin
mrkzindn knarlarna doru hrkt etmy balayr.
Mxtlif nv sxurlar mxtlif sxlama qabiliyytin malikdirlr. Msln, qum v alevrit
gil nisbtn pis sxlr. Tbiidir ki, km sxur qatnn iind qum v alevrit laylar olduqca gil
sxurlarndak mthrrik maddlr onlara sxdrlacaq. Lilli kntlrin sxlamas onlar gil
evrilndn sonra da davam edir. Sxlama nticsind, hminin, daxili quruluun dyimsi il
bir sxur baqasna keir. Eyni zamanda N.A.Yerymenkann mahidlrin sasn gillrin
sxlamas nticsind onlarn hcmi hmiyytli drcd (35-50% qdr) azalr. Hcmin bel
dyimsi bir qayda olaraq ninki, sxurlar tkil edn hissciklrin yenidn paylanmas il,
elc d, sxlamaya mruz qalan sxurda olan mthrrik maddlrin hmiyytli miqdarda
ondan ayrlmas il mayt edilir.
N.B.Vassoyevi gr (1964) gilli sxurlarn msamliyi 1,5-2 km drinliklrd onlarn
ilkin hcminin 20%-i tkil edir v glckd d hmiyytli drcd azala bilr. mumiyytl,
sxurlar drinliy endikc sxlarlar v onlarn trkibind olan su gillri trk edir v bu zaman o
mxtlif duzlar, qazlar v ox gman ki, karbohidrogenlri d znd hll edir.
Gillrin mineraloji trkibindn asl olaraq onlarn su itirm qabiliyyti bir-birindn kskin
frqlnir. Bu baxmdan montmorillonit gillri xsusi maraq ksb edir. Sxlamann ilk
mrhlsind sularn itirn montmorillonit gillri diagenez prosesind illitlr evrilirlr. Bu
zaman onlarn strukturunun hmiyytli drcd dyimsi v mineral ktlsinin hcminin
kskin azalmas (50%- qdr) ba verir. Bunun nticsi olaraq, bal olan su srbst fazaya
ayrlr v lav (atl) msamliyin yaranmasna sbb olur. Karbonatl lillr sxlama v
konsolidasiya proseslri nticsind karbonat sxurlarna keirlr. Bu proses at v boluqlarn
ml glmsi, elc d mineral maddlrin kristallamas il mayt edilir. Sxlama
prosesinin z is knttoplanma zaman yaranan geostatik tzyiql laqdardr. kntlrin
drinliy enmlri il onlara tsir edn temperaturun qiymti d artr. Temperatur artdqca
sxurlar v trkiblrind olan mthrrik maddlr genilnirlr. Mlumdur ki, sxurlarn, qazn,
neftin v suyun genilnm msallar mxtlifdir. Temperaturdan asl olaraq neft v qazn
genilnmsi sxurlara nisbtn ox ykskdir. Ona gr d temperaturun artmas sxurlarda
yerln maddlrin hrktin sbb olur. Eyni zamanda temperaturun tsiri nticsind
mthrrik maddlrin fiziki xasslri dyiir, zlly azalr, onlar buxar v ya qaz fazasna
keirlr. Tbiidir ki, mthrrik maddlrin xasslrinin bu cr dyimsi onlarn miqrasiya
etmlrin rait yaradr.
X.Vatte (1963) hesab edirdi ki, ilkin miqrasiyann balca hrktverici qvvsi yer
qabnda temperaturun dyimsidir. Onun fikrinc ilkin miqrasiya prosesi karbohidrogenlrin
suda hll olmu kild v temperatur qradientinin dyimsi raitind ba verir.
Bzi tdqiqatlar karbohidrogenlrin ilkin miqrasiyasnn qaz fazasnda ba vermsi
fikrini irli srrlr.
.O.Brod, A.N.Snarski v A.L.Kozlovun fikrinc sxurlarn sxlamas zaman gilli
sxurlarn subkapilyar msamlrind keiriciliyin zif olmas v msamlrin laqli olmamas
gillrd anomal yksk msam tzyiqlrinin yaranmasna sbb olur. Bu tzyiqlr hmin qatn
kollektor sxurlarnda olan tzyiqlrdn tmamil frqlidirlr. Nticd gillr v kollektorlarda
yaranm tzyiqlr arasnda frq (qradiyent) yaranr. Hmin tzyiqlr frqi karbohidrogenlrin
yerdyimsin, yni nefttrdn laylardan kollektorlara kemsin ssb ola bilr. Deyilnlr
hminin, yni ml gln maddlrin hcmlrinin byk olmas hesabna tzyiqin artmasna
da lav etnk lazmdr.
Neftqazmlgtirn sxurlardan karbohidrogenlrin ilkin miqrasiyasn T.P.Jze bel izah
edir: emiqrasiyann balca tkanverici qvvsi neftqazmlgtirn sxurlar irisind qalan
sedimentasiya sulardr.
zvi maddlrin yenic ml glmi karbohidrigenlr nefttrdn qatdan sedimentasiya
sularnda molekulyar v mitsellyar (kolloidal) mhlul halnda emiqrasiya edir v
karbohidrogenlr kollektor sxurlara keir. Karbohidrogenlrin neftmlgtirn qatdan
molekulyar mhlul halnda emiqrasiya olunmas el drinlik interval n mmkndr ki,
hmin intervalda neftmlgtirn qatn sedimentasiya suyu qalm olsun. Karbohidrogenlrin
mitsellyar mhlul halnda miqrasiyas dedikd, suda karbohidrogenlrin kolloid aqreqat
birlmlrinin (ms., karbonat turusu v s.), yni neftin fal birlmlrinin ox olduu
mhitd miqrasiyas nzrd tutulur. Bu cr birlmlrd zngin olan sedimentasiya sular
(qlvi sular) karbohidrogenlrin yax ilkin daycs hesab olunur.
Neftqazmlgtirn sxurlarda olan zvi maddlr maye halnda olan neft sras
karbohidrogenlrl yana karbohidrogen qaz generasiya edirs v o srbst fazada hmin
sxurda yerlirs, termobarik rait dyidikd neft sras karbohidrogenlr qazda hll olacaq v
onunla birlikd emiqrasiya edilcklr. Bu nv miqrasiya suda hll olmu karbohidrogen qaz il
d ba verir. Tbitd qaz-kondensat yataqlarnn nisbtn geni yaylmas bu cr miqrasiyann
olmasn bir daha tsdiq edir.
vvld qeyd edildiyi kimi, karbohidrogenlrin miqrasiyas diffuziya yolu il v maye neft
halnda da ba verir. Sonuncu hal neftmlglmnin sas zonasnda mahid olunur.
N.A.Yerymenkoya gr ilkin miqrasiyaya aid bir hala da diqqt yetirmk lazmdr. Bel
ki, bir ox neftana qat kimi qbul edilmi sxurlar istlmi v mikroatlarla mrkkblmi
olurlar. Hmin mikroatlarn yarand zaman sxur ktlsi paralanr v nticd sxurda
vakuum yaranr. gr sxur kll miqdarda mikroatlarla mrkkblirs, bilavasit atlar v
onlarla tmasda olan msamlr arasnda ox yksk tzyiqlr frqi yaranacaq. Bunun
nticsind mthrrik maddlr msamlrdn atlara daxil olcaqdr. Tektonik atlar geoloji
zaman rzind fal ola bilrlr. Onlar gah qapanrlar, ga da alaraq genilnirlr, nticd
mhrrik poreninin hrktin bnzr bir effekt yaradrlar. Bel ki, atlar aldqca flidlr traf
mhitdn onlara sovrulur, qapandqda is onlar daha yax keiriciliy malik atlar zr hrkt
edirlr. Buna misal olaraq Dastanda (Atl-Bayun arm) okrak qatnn alt hisssini tmsil
edn istlmi gillri gstrmk olar, istlm sthind n vaxtsa qatlam vziyytd olmu
brkimi neft bksini mahid etmk mmkndr. Bu hal, hminin, maykop seriyasnda v
elc d baqa qatlarda da mahid edilir.
Bununla bel qeyd etmk lazmdr ki, neft sras karbohidrogenlrin neftmlgtirn
komplekslrdn ilkin miqrasiyasnn mexanizmi hl ox zif yrnilmidir. Ona gr d bu
sahd geni kompleks tdqiqat ilri aparlmas zrurti yaranr.

VI.4. Karbohidrogenlrin trm (tkrar) miqrasiyas

Trm miqrasiya dedikd, neftqazmlgtirn qatdan ayrlan karbohidrogenlrin

msamli v keirici sxurlarda, yni kollektorlarda, hrkti nzrd tutulur. Miqrasiyaya
geoloji v fiziki amillr tsir gstrir. Karbohidrogenlrin kollektor sxurlardak fiziki halda
(molekulyar, kolloidal mhlullar halnda v s.) emiqrasiya etmlrindn ox asldr.
Neftqazmlgtirn qatdan kollektora mhlul halnda ken karbohidrogenlr minerallam lay
sular v aa temperatur raitin dr. C.Xanta gr aa temperatur raiti
karbohidrogenlrin mhluldan ayrlmasna kmk edir. Bu proses, xsusil, miqrasiya aquli
(qrlma zr) v ya lateral, yni, kollektor zr qalxm istiqamtind ba verdikd daha intensiv
gedir v msamli kollektorlarda maye v qaz halnda karbohidrogenlrin oxalmasna sbb
olur.
Trm miqrasiyann balanc mrhlsind karbohidrogenlr tbii rezervuarlarda
nisbtn az v splnmi halda olurlar. Bu miqrasiya zaman onlarn tdricn toplanmas v
artmas ba verir. Birlmi karbohidrogenlr kollektor sxurun tavanna qalxr. Onlarn
hrktverici qvvlri zm qabiliyyti, kapilyar qvvlr v kollektor laylarn hidrodinamik
raitidir. mumiyytl, miqrasiyaya tsir edn sas amillr aadaklardr:
Fluidlrin diffuziyas.
Diffuziya dedikd, madnin atom v molekullarnn z hrkti hesabna yerdyimsi
nzrd tutulur. Bir madnin digrind diffuziyas diffuziya edn maddnin qatlqlar frqinin
(qradiyentinin) hesabna ba verir. Qazlarn diffuziyas Fik qanuna uyun olaraq ba verir:

(1 2 )
=

Q-diffuziyann srti;
D-diffuziya msal;
 s-en ksimi;
-hllolma yaxud sorbsiya msal;
h-layn qalnl;
C1-C2-qatlqlar frqi;

( )
1 2
Burada kmiyyti qatlq qradiyenti adlanr.

V.A.Sokolova gr tbii raitd aadak nv diffuziyalara rast glmk olar:
1. Bir qazn digrin diffuziyas;
2. Qazlarn mayelrd (suda yaxud neftd) diffuziyas;
3. Qazn slb cism (sxura) diffuziyas;
4. Qazn su il doydurulmu sxura diffuziyas;
5. Qazn nm gil diffuziyas.
Temperatur. Temperaturun tsirindn sxurlarn z v onlarn daxilindki qaz, neft v
su da genilnir. Mlumdur ki, temperatur artqca su, neft v qazn hcmi sxura nisbtn daha
ox artr ki, bu da qaz, neft v suyun hrktin sbb olur.
Geostatik v dinamik tzyiq. Karbohidrogenlrin miqrasiyasnda geostatik tzyiq mhm
rol oynayr. Geostatik tzyiq splnmi halda ml gln karbohidrogenlrin bir-biri il
birlmsin sb olur. Bu tzyiq kntlrin sedimentasiya dvrnn balancndan tsirini
gstrmy balayr. knttoplanma davam etdikc toplanan kntlrin saysind geostatik
tzyiqin qiymti d artr. Bu da sxurlarn daha ox sxlamasna v nticd onlarda mxtlif
atlarn ml glmsin sbb olur.
Lakin, sxurlarn sxlamas tkc geostatik tzyiqin (std yatan laylarn ktlsi hesabna)
tsiri nticsind deyil, hm d laylar normal vziyytdn xararaq, qrq halna salan v
qrlmalara sbb olan tektonik qvvlrin tsiri (buna dinamiki tzyiq deyilir) il d ba verir.
Bu hala dinamik tzyiq deyilir. Geostatik tzyiqdn frqli olaraq dinamik tzyiq tektonik
hrktlr nticsind ml glir. Dinamik tzyiqin tsiri altnda hm sxurlar, hm d flidlr
sxlmaya mruz qalrlar.
Tektonik qvvlrin tsiri il sxurlar qrq daxilind z vvlki vziyytlrin dyiir
nticd qrlmalar ml glir. Yer qabnn ayr-ayr sahlrind tzyiqin yenidn paylanmas
ba verir. Sxurlarda qrlma v atlarn ml glmsi qaz, neft v suyun yerdyimsin sbb
olur. Tzyiqin yenidn paylanmas flidlrin yenidn yerdyimlrin gtirib xarr. Digr
trfdn is tektonik qvvlrin tsiri nticsind laylar qrdndan, onlarn bir hisssi
myyn hndrly qaldrlr. Yer qabnn qalxmaya mruz qalan sahsind gcl eroziya
balayr, bu da z nvbsind, bir trfdn yer qabnda tzyiqin paylanmasna, digr trfdn
is neft v qaz saxlayan laylarn yuyulmasna tsir gstr bilir.
Qravitasiya amili. Bu amil neft v qazn miqrasiyasna arlq qvvsinin tsiri kimi baa
dlr. Onun tsiri altnda kollektor sxurlar daxilind qaz, neft v su hrkt etdikd, arlq
qvvsind asl olaraq, qaz v neft suyun zrin qalxr (kil VI.3.).
Miqrasiya susuz raitd gedrs, layda neft z arlq qvvsin gr tlnin nisbtn
aa hisssini, qaz is yuxar hisssini tutacaqdr. Neftin v qazn su sthin qalxaraq
miqrasiyas yalnz atlar v iri msamlr zr mmkndr. Qravitasiya myyn drinliy kimi
z tsirini saxlayr, byk drinliklrd is onun rolu itir.
Miqrasiya edn neft su vasitsi il dandqda yalnz at v iri msamlrdn ke bilr.
Arlq qvvsinin tsiri altnda hrkt edn neft v qazn hrktin srtnm qvvsi,
fazalararas srtnm (bu srtnm qaz, neft v su arasnda olub, onlarn yerdyimsini tnzim
edir), zllk v sxur divarlar il tmasda olan maddlr arasnda yaranan molekulyar qvvlr
mane olurlar.
 kil VI.3. Sulu layda neft v qaza qravitasiya v hidravlik qvvlrin tsirinin istiqamti:
1-neft damcs; 2-qaz qovuu; 3-sulu kollektor-lay; qvvlrin tsir istiqamti: 4-
qravitasiya; 5-hidravlik
Neft v qazn miqrasiya zaman su vasitsi il danmas o vaxt yax olur ki, onlar ayrca
damc halnda deyil, fasilsiz axn halnda hrkt etsin (neft v qaz msamlrd ayrca damc
yaxud rnaq halnda da hrkt ed bilr). Neft v qaz damclar hrkt edrkn hmi az
hcm sah tutan krvi forma almaa alrlar. Lakin onlar kiik diametrli msamlr rast
gldikd, krvi formadan daha byk sah ml gtirn uzunsov sferik forma alrlar. Neft v
qazn bel formaya dmsi ancaq xarici qvvnin tsiri altnda ba ver bilr. Xarici qvv is
neft v qazn sxl il onlarn kediyi mhitin sxlqlar frqidir.
Kiik ll msamlrd (pis keiricili sxurlarda) v laylarn kiik bucaq altnda yatmas
raitind arlq qvvsi, srtnm qvvlrini df ed bilmdiyindn, maddlrin (neft v
qazn) srbst hrkt ziflyir, bzn is dayanr. Onlarn hrkt etmsi n srtnm
qvvlrini df ed bilck lav xarici qvv tlb olunur. Bel qvv is suyun basqs-
hidravlik amil ola bilr.
Hidravlik amil. Yer qabnda su hmi hrktd olur. Laylarda su axn Darsi
qanununa tabedir. vvld qeyd edildiyi kimi, Darsi qanunu msamli mhtd mayenin
szlm srtinin tzyiq qradiyentindn xtti aslln ifad edir:

V=K
burada: V-szlm srti, K-szlm msal, -tzyiq qradiyentidir.
Hrkt edn su z il xrda neft damclarn v qaz qabarcqlarn apararaq, onlarn
yerdyimlrin sbb olur.
Hrkt prosesind aparlan maddlrin sxlqlarna gr differensiyas ba verir. Suyun
zrind zn ayr-ayr xrda neft damclar v qaz qabarcqlar bir-biri il birlrk iri damclar
v qabarcqlar yaradrlar, sonuncular is lverili raitd toplanaraq mxtlif neft v qaz
ymlarn ml gtirirlr. gr neft v ya qaz btv ktl klind msamlri doldurulmu
olarsa, onda su, z hidrostatik tzyiqi il onlar su sthin qaldra bilr. Burada neft-qaz
ymnn sxdrlmasnda sas rolu su sthinin basqs oynayr.
Hesablamalara gr myyn edilmidir ki, lay raitind neftli qatn qalnl 10 sm,
keiriciliyi 0,5D v msamliyi is 25% olduqda yatan dalmas n layda suyun xtti
hrkt srti 20 sm/san olmaldr. Adtn lay raitind suyun orta hrkt srti n10-7 sm/san-
dir. Karbohidrogenlr suda yax hll olmurlar. Hllolmann drcsi temperautr v tzyiqdn,
hminin suyun trkibind olan bzi komponentlrin miqdarndan asldr. Bir raitd su
karbohidrogenlri znd hll edir, digr raitd is onlar zndn ayrr.
Kapilyar v molekulyar amillr. Kapilyar qvvlrin tsiri altnda neft v qazn
yerdyim mexanizmi hl yax yrnilmmidir. Miqrasiya prosesind kapilyar qvvlrin
nec rol oynadn v yerdyimnin hans msafy qdr ba verdiyini demk tindir.
Sxurlarda kapilyar qvvlrin tsiri altnda neft v qazn hrkt etmsi tam olaraq myyn
edilmmidir v aparlm tdqiqatlar gstrir ki, kapilyar qvvlrin neft v qazn
miqrasiyasnda v yataqlarn formalamasnda balca rol oynamasn sylmk tinidr. Su,
sxurlar neft nisbtn yax islatdndan, sxur v su arasnda olan sthi grilm qvvlri
sxur v neft arasndak sthi grilm qvvlrindn ox olacaqdr. Bununla da bzi hallarda
neftin su il kiik msamlrdn iri msamlr sxdrlmas halnn mahid edilmsi izah
olunur. Aberon yarmadasnda Mhsuldar qat kntlrind xrda dnli sulu qumlardan v
qumdalarndan frqli olaraq, qravelit ken iri dnli qum v qumdalar da neft saxlayrlar.
Kapilyar tzyiqin qiymti flidlrin v sxurlarn xsusiyytlrindn v msamlrin
lsndn asldr. Msamlrd qazn, neftin, suyun v sxurun qarlql mnasibti mrkkb
xsusiyyt dayr. Bu laqlr su, neft v qazn sthi grilm msalnn mxtlifliyi il
sciyylnir. Msln, suyun sthi grilm msal neftinkindn ox olduundan (sxur divarn
yax islatdndan) divarlar kvarsdan ibart olan msamlrd onlar ayran sth qabarq
formada olmaqla brabr, qabar su trf ynlckdir. Sthin yilm drcsi sthi grilm
il laqdar olsa da, msamnin diametrindn asldr. Msamlrin ls byk olduqda
menisk yrisi kiik, ksin olduqda is byk olur. Demli, msam diametri byk, qabarq
menisk yrisi is kiik olduqda kapilyar tzyiq d kiik olur. Msam boluunun diametri 0,5
mm olarsa, kapilyar qvvlr tamamil yox olur. Msamlrin diametri 0,1 mm olduqda is
yaranan kapilyar qvvlr qravitasiya qvvsindn ox olur. Bellikl, ml gln kapilyar
qvvlr nefti kiik diametri msamlrdn iri diametri boluqlara doru hrkt etmy mcbur
edir.
Neftin yerdyimsini ayrca damclar formasnda yox, molekulyar prdciklr kilind
d ehtimal etmk olar. Yni sxur dnciklri molekulyar cazib qvvlrinin tsiri nticsind
konsentrik su laycqlar il brnm olurlar. Neft is z nvbsind molekulyar prdciklr
klind hmin su laycqlar arasnda yerlir.
Flidlrin yerdyimsi kapilyar qvvlr, hidravlik tzyiq, sxurlarn sxlamas zaman
sxdrlma yolu il d ba ver bilr. slind bura vvl qeyd edilmi mthrrik maddlrin
diffuziya yolu il yerdyimsi d aid edil bilr. Lakin yatan yaranmas prosesi
karbohidrogenlrin konsentrasiyasnn artmas il laqdardr. Bu proses diffuziya hadissi
kmk etmdiyindn, hesab etmk olar ki, diffuziya yatan yaranmasna yox, ksin
dalmasna sbb olur. Digr trfdn, diffuziyann yataq mlglmd yaradc rolunu onun
regional miqyasda ba vermsi il laqlndirmk olar. Diffuziya ox byk miqyasda ba
verdikd, bu prosesl karbohidrogenlrin ktlvi srtd bir sxurdan digrlrin kemsini izah
etmk olar, yni pis keiriciliy malik sxurlardan yax keiriciliy malik olanlara kemsini.
Yksk msamliy malik olan sxurlarda karbohidrogenlrin sonrak artm baqa amillrin
tsiri (hidravlik) nticsind ba ver bilr.
Qaz enerjisi amili. Lay raitind nefti hrkt etdirn sas qvvlrdn biri d qaz
enerjisidir. Qaz enerjisi zn iki cr gstrir:
neft v qaz yataqlarnda qazn miqdar ox olarsa v neft qazla doymusa, artq qalan qaz
neft zrind toplanaraq, qaz papa ml gtirir. Qaz papanda qaz tzyiq altnda sxlm
vziyytd olur. Tzyiq itkisi raitind (msln, lay quyu il adqda) qaz genilnir v tlnin
aa hisssind yerln nefti hrkt gtirir. Bel halda qaz enerjisi qaz-neft sthin tsir
gstrckdir;
layda tzyiq azaldqca neftd v suda hll olmu qaz ayrlr v genilnir, bu is yen d
flidlrin yerdyimsin tsir gstrmi olur.
Maye v sxurlarn elastiki genilnm xasslrini V.N.elkaov v .N.Strijov
yrnmilr. Maye (sasn su) kollektorlarda myyn tzyiq altnda sxlmaya mruz qalr.
Suyun sxlma msal olduqca kiikdir (txminn 510-5 1/atm). Lakin layda tzyiq azaldqca
byk hcmd olan su z hcmini ox hmiyytli drcd artra bilr. Mayenin hcminin
genilnmsi is onun yerdyimsin-miqrasiyasna sbb olur.
Sxurlarn sxlma msalnn kiik olmasna baxmayaraq, byk hcmli laylarda elastiklik
qvvsi mayenin layda hrktin sasl tsir gstrir. A.N.Snarski gstrir ki, gil laylarnda
yksk msam tzyiq nticsind daxili lay tzyiqi o qdr oxalr ki, htta, geostatik tzyiq
yaxn olur. Buna gr d msamlrin daxili tzyiqi sxurlarn elastiklik qvvsindn artq
olduqda laylarda at v qrlmalar ml glir; hmin at v qrlmalarda is, miqrasiya ba verir.
Bu zaman flidlrin yerdyimsi yksk tzyiq malik olan msamlrdn tzyiqi hidrostatik
tzyiq brabr olan msamlr doru ba verir. Qeyd etmk lazmdr ki, sxurlarn
msamlrinin hcminin dyimsi d mayenin bir yerdn baqa yer hrkt etmsin tsir edir.
Msln, sxurlarn daxilindki msamlrin hcmi, onlarda olan sementlyici maddlrin v
kristallamann nticsind, yeni mineral mlglm hesabna xeyli azalr. Bzn is ksin,
kristallama nticsind msamlr byyr. Tbiidir ki, msamlr hcminin bu cr dyimsi
onlarn daxilind mayenin hrktin sbb olur.
Yuxarda deyilnlrdn grnr ki, miqrasiya prosesi flidlrin fiziki-kimyvi
vziyytlrindn, onlar hrkt etdirn qvvlrdn, temperaturdan v miqrasiya yollarnn
mvcudluundan asldr. Hmin amillrdn birinin tsiri altnda miqrasiya yollar il flidlr
mxtlif msafy aparla bilr. lbtt, burada qvvnin tsir dairsi vacib msllrdn biridir.
Demli, miqrasiyann hans msafy qdr davam etmsi ona tsir edn qvvni v miqrasiya
yollarn yaradan bir ne on v htta, yz kilometrlrl uzanmas gstrir ki, lay daxilind
miqrasiya kilometrlrl d davam ed bilr. Bu hal hm s suyun sxlndan, minerallama
drcsindn v bir sra baqa xsusiyytlrdn asldr.

VI.5. Karbohidrogenlrin suda hll olmu halda emiqrasiya v miqrasiya

Karbohidrogenlrin suda miqrasiyas molekulyar v ya baqa formalarda olur. Maye

karbohidrogenlr lay sularnda hll olmu halda itirak edirlr. Bu baxmdan, myyn
edilmidir ki, 1 m3 suda bir ne qramdan bir ne kiloqrama qdr maye neft hll oluna bilr.
L.Praysa gr 25-1800C temperaturda 1 m3 suda hll ola biln neftin miqdar bir ne yz qrama
qdr artr.
Neftin suda hll olmas onun trkibindn asl olub, yngl neftdn ar neft doru azalr.
Karbohidrogenlrin suda hll olmas alkandan tsiklana v htta aren istiqamtind artr. Suda n
ox benzol hll olur, misal n 250C temperaturda 1740 q/m3 benzol hll olur.
Karbohidrogenlrin suda hll olmas temperaturdan, suyun minerallama drcsindn v elc
d, onun qazllndan ox asldr. Karbohidrogenlrin minerallam suda hll olmas tzyiqdn
d ox asldr. Suda qazn oxluu karbohidrogenlrin hll olmasn azaldr. Msln, metan
qaz il zngin olan suda karbohidrogenlrin hllolma qabiliyyti 27-47% arasnda dyiir.
Zif kollektorlarda sorbsiya olunmu lay sular msamlrin hcminin 20%-ni tuta bilirlr.
Sorbsiya-slb cisim v mayelr trfindn qazlarn v buxarlarn udulmasna deyilir. Suyun
sorbsiya olunmas prosesi 60-700C temperaturda ba verir v ox zif gedir. Gil trfindn
sorbsiya olunmu sularn ayrlmas geotermik qradiyentdn asl olaraq mxtlif drinlikd ba
verir. Msln, vvld qeyd etdiyimiz kimi, montmorillonit trkibli gillr 200C/km qradiyentd
v 3000 m drinlikd v ya 500C/km qradiyentd v 1200 m drinlikd laqli suyu znd
saxlayrlar. laqli sular itirdikd montmorillonit gillri illit evrilirlr. Demli,
montmorillonitin illit kemsi, sasn, temperatur faktoru il laqdardr. llit kem zaman
montmorillonit hcminin 15% itirir.
Montmorillonitin dehitratlamas, sasn, temperaturdan asl olduundan, mxtlif
drinliklrdn balayr. Msln, Meksika krfzind montmorillonitin evrilmsi 1830-3660 m
drinlik intervalnda v 1050C temperaturda, Bak arxipelaqnda is (Cnubi Xzr kkliyi)
5000 m drinlikd montmorillonit artq myyn edilmidir.
Temperatur artqca gil minerallar konstitusion sularn da itirirlr. Bu adtn 2500C-dn
yksk temperaturlarda ba verir. Konstitusion su-mineraln molekulunda [H2O]+ ionlar
klind olan sulara deyilir v mineraldan onun molekulunun tam paralanmas yolu il ayrla
bilr (>4000C qdr qzdrldqda yaxud kimyvi yol il).
Myyn edilmidir ki, suyun gillrdn kollektorlara kemsi gilin msamliyi 30-5%
arasnda olduqda ba verir. Msamlik 5%-dn aa olduqda, gilin sxlmas hesabna su
ayrlmr.
Btn tdqiqatlar gstrir ki, sxlma zaman gildn sedimentasiya sular ayrlr.
 Gil sxurlarnn sxlamas dinamikasnda v mvafiq olaraq suyun ayrlmasnda iki hal
qeyd olunur:
normal sxlama;
qeyri-normal sxlama.
Gilin normal sxlamas gil v kollektor qatlarnn nvblmsi raitind ba verir v bu
zaman balca qvv geostatik tzyiq hesab olunur. Sxlama gildn ayrlan suyun hesabna
gedir. Normal sxlamada ellizion (sxlama) mrhl ayrlr:
I mrhl 800-1000 m drinlik intervaln hat edir (kil VI.4., VI.5.). bu mrhld
gild olan srbst suyun 80%-i ayrlr.
II mrhld suyun ayrlmas ziflyir. Bu mrhlnin aa srhddi v III mrhlnin st
srhddi temperaturun artd v tsir etdiyi drinlikd tyin olunur.

kil VI.4. Drinlikdn asl gilin sxlama modeli

yrilr: 1-200C/km qradiyentd normal sxlama (A1-udulmu suyun ilk x, A2-

montmorillonitin dehidratlama suyunun ilk x); 2-500C/km qradiyentd normal sxlama (B1-
udulmu suyun ilk x, B2- montmorillonitin dehidratlama suyunun ilk x); 3-tinlmi
sxlama; 4-suyun ilkin udulmas; 5- montmorillonitin dehidratlamas; nqtlrd mxtlif
temperatur qradiyentlrind maye karbohidrogenlrin generasiya interval gstrilmidir.

Gilin normal sxlamasnn III mrhlsind suyun ayrlmas ox zif gedir.

Qeyri-normal sxlama ksilid gillrin quma nisbtn hmiyytli drcd ox olmas
nticsind ml glir. Bel raitd gil qatnda olan sedimentasiya sular tam azad
olmadndan, onlarda yksk sululuq mahid olunur v nticd anomal yksk msam
tzyiqi (AYMT) ml glir. Bu cr qeyri-normal sxlama, hm d yksk geotermik qradiyent
yaradr. Yksk temperautr is gilin dehitratlamasna sbb olur. Bal sistemd gilin
dehidratlamas AYLT ml glmsin sbb olur.
 kil VI.5. Sxlama drcsindn asl olaraq gillrin msamliyinin dyimsi:
1-gillr; 2-qumdalar; I,III-normal sxlama, II-tam sxlamam gil

VI.6. Neft v qazn miqrasiyasnn nvlri

Neft v qazn miqrasiya prosesi mxtlif formalarda ba verir. Miqrasiya prosesinin bir
ne tsnifat mvcddur: Msln, Kreyi-Qraf (1934) miqrasiyan intramiqrasiya v
emiqrasiya nvlrin ayrrd.
ntramiqrasiya dedikd, o, laydaxili miqrasiyan, emiqrasiya dedikd is flidlrin bir
laydan digrin kemsini nzrd tuturdu.
F.Lehi neft v qazn miqrasiyasn lateral v aquli, A.Mak-Kay v V.llinq ilkin (birinci)
v trm (tkrar) miqrasiya nvlrin ayrrdlar.
F.Van Tayl, V.Parker, U.Skiters (1954) miqrasiya v akkumulyasiya nvlrin nzri
chtdn neft-qaz ymlarnn formalamas kimi baxrdlar. Bura szlm, sxlama proseslri
d aid edilir.
V.A.Sokolov gstrirdi ki, miqrasiyann tsnifat verilrkn splnmi neft v qaz nzr
alnmr. Ona gr d o, miqrasiya prosesin-szlm, zm, diffuziya, sxlma, neft v qazn su
il aparlmas, neftin sxlm v hll olmu qazla aparlmasn v s. daxil edirdi.
.O.Brod v N.A.Yerymenko, neft v qazn miqrasiyas haqqnda btn mlumatlar thlil
edrk, miqrasiya proseslrinin yeni tsnifat vermilr. Bu tsnifata gr btn miqrasiya
proseslri kateqoriyaya blnr: neft v qazn hrktetm formasna gr, hrktin
yollarna gr.
Miqrasiya proseslrinin qarlql laqsini baa dmk n .O.Brodun v
N.A.Yerymenkonun verdiklri sxem baxaq (cdvl VI.1).
Deyilnlrdn bel nticy glmk olar ki, yer qabnda ba vern neftqazmlglm v
neftqaztoplanmann mumi prosesind miqrasiya sas hrkt formalarndan biridir.
Bununla bel V.A.Sokolov qeyd edir ki, nisbtn uzun msaflr ba vern miqrasiya
prosesi hrkt edn qaz v qaz-neft qarnn bir-birindn ayrlmas il mayt edilir. Bunu
cdvl VI.3-dn grmk olar.
atl yaxud msamli mhitd hmiyytli miqdarda neft v qazn hrktin rnaq
miqrasiyas deyilir. Trkib v faza vziyytin gr rnaq miqrasiyasnda itirak edn maddlri
qrupa ayrmaq olar:
Qaz (trkibind maye karbohidrogenlr olmamaq rtil);
Qaz-kondensat qar;
Neft, myyn miqdarda hll olmu qaz il.
 rnaq miqrasiyann srti sxurlarn kollektorluq qabiliyytindn, neftin, qazn v suyun
fiziki xasslrindn, laylarn yatm bucandan v s. asldr. V.P.Savenkoya gr myyn
raitd qazn miqrasiya srti 1000 ild 50 km- ata bilr.

Cdvl VI.1
Forma v hrkt miqyasna gr miqrasiya proseslrinin tsnifat (.O.Brod v
N.A.Yerymenkoya gr)

Hrktin miqyasna Hrktin formasna Zif v yax keirici

gr miqrasiyann sas gr miqrasiyann sas sxurlarda
qruplar nvlri rezervuardaxili
miqrasiya
Lokal miqrasiya Struktur xsusiyytlrl Ayr-ayr struktur
nzart ediln qalxmlarla laqdar
Stratiqrafik olan; monoklinal v
xsusiyytlrl nzart hemiklinallar
ediln mrkkbldirn yerli
qrlmalarla; sxurlarn
yerli litoloji dyiknliyi
il; lokal (yerli)
fasillrd uyunsuzluq
sthlri il laqdar olan
Regional miqrasiya Struktur xsusiyytlrl Laylarn regional
nzart ediln mailliyi il; regional
Stratiqrafik hmiyytli antiklinal
xsusiyytlrl nzart zonalarda; regional
ediln qrlmalarda; regional
fasillrin uyunsuzluq
sthlri il fasiyann
regional dyim
zonalar il laqdar
olan.

N.A.Yerymenko is miqrasiya proseslrinin forma v miqrasiyasna, elc d hrkt

yoluna gr tsnifatn cdvl VI.2-d olduu kimi vermidir.

Cdvl VI.2
Hrkt yollarn sasn miqrasiya proseslrinin tsnifat (N.A.Yerymenkoya gr)

Nv Rezervuarxarici Rezervuardaxili miqrasiya yax

miqrasiya zif keiriciliy malik sxurlarda
keirici
sxurlarda
Yerdyim Singenetik zvi Epigenetik Lay Yax
ba vern maddnin byk qalnla daxili laylar olan
sxur toplanb malik mxtlif qaln
qatlarna evrilmy mruz nv sxur keirici qat
nisbtn qald (neftana) qatlarndan daxilind
kntlrd ken
Hrkt Kapillyarlarda Msamlrd
yollarnn
nvn gr
Qrlma v atlarda atlarda
Hrktin Yan (fqi)
istiqamtin
gr
aquli
 Cdvl VI.3
Miqrasiyann sas mrhllriv onlarla laqdar hrkt formalar (V.A.Sokolova
gr)

Mrhl Miqrasiyann nv sas hrkt formas

Desorbsiya stniln istiqamtd Diffuziya
Su mhlullarnn aquli, kollektora atana Prd klind v
sxdrlmas kimi aquli v lateral, szlm
kollektorda
rnaq miqrasiyas Lateral v aquli Szlm, qazlar n
effuziya

Neft v qazn kollektorlarda hidrodinamik raitd miqrasiyas V.A.Krayukinin apard

eksperimentl tsdiq olunmudur. Eksperiment 20-300C temperaturda 0,5-2,0 MPa tzyiqd
100% su il doydurulmu real msamli mhitd aparlmdr. V.A.Krayukin gstrmidir ki,
hidrodinamiki amil, ksr hallarda neft v qaz yatann yaranmasnda mhm rol oynayr.
Tbitd n ox rast gln neft v qazv ymlar lateral yaxud yan v aquli miqrasiyalar
nticsind ml glir. Lateral miqrasiya hr hans bir kollektor layn laylanmas zr neft v
qazn istniln istiqamtd yerdyimsin deyilir. Baqa szl flidlrin rezervuardaxili
hrktin lateral miqrasiya deyilir.
aquli miqrasiyada is karbohidrogenlrin yerdyimsi atlar, qrlmalar zr v baqa
yollarla laylanmaya perpendikulyar istiqamtd bir rezervuardan baqasna kemk rtil ba
verir. Yni aquli miqrasiya dedikd, flidlrin rezervuarxarici miqrasiyas nzrd tutulur.
Bzi tdqiqatlar lateral miqrasiyan rezervuardaxili, aquli miqrasiyan is
rezervuarxarici kimi qiymtlndirirlr (kil VI.6.).

kil VI.6. Rezervuardaxili (a,b) v rezervuarxarici (c,d) miqrasiyalar:

1-neft (qaz) yata; 2-kollektor; 3-gillr; 4-stratiqrafik uyunsuzluq sthi; 5-qrlmalar

Statistik mlumatlar gstrir ki, sas neft v qaz ymlar, adtn, hvznin iri qalxm
sahlrind v ya onun yamac zonalarnda yerlir. ksr hallarda bel yataqlara hvznin
mrkz hisssind rast glinmir, rast glins d ehtiyat adtn, ox olmur. Bu da
karbohidrogenlrin kollektor sxurlarda byk msaf qt etdiyini gstrir.

VI.7. Karbohidrogenlrin miqrasiyasnn istiqamti v hrkt yollar

Karbohidrogenlrin miqrasiyasnn istiqamti, hrkt yolunun tyini kimi msllr hl

tam hllini tapmdr. Mlumdur ki, bzi tdqiqatlar yalnz lateral miqrasiyann trfdarlar
olub, aquli miqrasiyan qbul etmirlr. Digr tdqiqatlar is ksin, yalnz karbohidrogenlrin
aquli miqrasiyasn sas gtrrlr.
 Bel bir fikir d formalamdr ki, platforma razilrind, sasn, lateral miqrasiya
faliyyt gstrir v hrkt yolu yz kilometrlrl llr. aquli miqrasiya is qrqlq,
epigeosinklinal, epiplatforma nv hvzlr n sciyyvidir. aquli miqrasiyann sas hrkt
yolu tektonik qrlmalar, atlar bksi, erozion pncrlr, uyunsuzluq sthlri v s.-dir.
Tcrb gstrir ki, miqrasiya tlnin eni v uzanmas istiqamtlrind ba ver bilr.
Enin yaxud frontal miqrasiya tld karbohidrogenlrin axnnn onun uzanmasna
perpendikulyar olduu zaman ba verir. Ona gr d struktur nv tlnin rezervuarnn
doldurulmas qanadlar zr gedir. Antiklinal zonaya mxsus olan tllr onlarn (lokal
qalxmlarn) hndrlyndn, qanadlarnn lsndn v bir sra amillrdn asl olaraq
doldurulur.
Tllrin uzanmas boyunca karbohidrogenlrin miqrasiyas o vaxt ba verir ki,
neftqaztoplanma zonasnn uzanma istiqamti il miqrasiya axnnn istiqamti bir-birin uyun
glsin (kil VI.7., VI.8.).

kil VI.7. Neft v qaz ymlarnn formalama mexanizmi:

1-gil sxurlar; 2-kollektor;3-neft yata;
karbohidrogenlrin miqrasiyasnn istiqamti:
4-ilkin; 5-lateral; 6-tektonik ekran

kil VI.8. Paleozoyun ksiliind neftana sxurlardan miqrasiya yolu il neft yataqlarnn
formalama sxemi (K.B.Airova gr):
1-neft yata; 2-atllq v tektonik qrlma zonalar; 3-neftana dst; 4-qaz yata; 5-lay
suyu v neftin miqrasiyasnn istiqamti

Karbohidrogenlrin miqrasiya istiqamtini v hrkt yolunu tyin edrkn aadak

sullardan istifad edilir:
Hvznin ksiliind mlum olan karbohidrogen ehtiyatnn paylanmas il nefttrdn
qatn hcminin qarlql mnasibti.
 Volqa-Kama regionuna aid aparlan hesablamar gstrir ki, lateral miqrasiya regionda olan
btn neftli sahlri hat etmi v hrkt yolu 20-25 km arasnda olmudur. Bu da neft ehtiyat
il nefttrdn sxurlarn hcmi arasnda laqnin olduunu gstrir.
Generasiya sulu. Bu sulla akkululyasiya, miqrasiya istiqamti v hrkt yolu zvi
maddlrin mlglmsi v toplanmas zonalarnn yerlmsi il tyin olunur. Miqrasiyann
istiqamti v hrkti yolu miqrasiya mrkzi il neftqaztoplanma zonas arasndak msaf il
tyin olunur. Bunun n maksimum generasiya mrkzi, yni paleotemperatura gr
nefttrdn qat myynldirilir v sonra nefttrdn qatdan hvznin knarlarna doru
miqrasiya, onun istiqamti v yolu aydnladrlr.
Geokimyvi sul. Bu sulda mxtlif raitd ml gln karbohidrogenlrin oxar v
frqli genetik xsusiyytlrindn istifad edilir:
karbohidrogenlrin miqrasiya prosesind btn parametrlri dyimir. Onlarn vahid
genetik mnbdn daxil olduu gman edilir.
karbohidrogenlrin miqrasiyas zaman onlarn trkibi v digr xsusiyytlri dyiir. Ona
gr mqayis n karbohidrogenlrin izotop trkibi, hminin mikrokomponentlrin
miqdarndan istifad edilir. Msln, Orta Volqa rayonunda karbohidrogenlr aquli miqrasiya
il nefttrdn domenik fasiyadan (devon yal) yuxar lay dstlrin qalxaraq, neft yataqlarn
formaladrmlar. Bunu mxtlif yataqlardan olan neftin trkibinin oxar olmas tsdiq edir.
aquli miqrasiya ksilid geni inkiaf edn atlar, kanallar, yuyulma sthlri vasitsi il ba
verir. Bunu, hminin, at v kanallarda mahid ediln zngin bitum qalqlar da tsdiq edir.
Aadak cdvld mxtlif fazada karbohidrogenlrin miqrasiya istiqamtlrini v
miqyasn tyin etmk n kompleks parametrlr gstrilmidir:

Cdvl VI.4
Mxtlif fazalarda karbohidrogenlrin miqrasiya istiqamtlri

Geokimyvi gstricilr
Karbohidrogen qaz Kondensat Neft
CH4 Alkanlar Qtran
C2H6 v daha yksk Arenlr zo alkanlar Asfalten
C2H6 Bitsiklik
aromatik
C3H8 n-alkanlar

C3H8 Diametilalkanlar Tsiklik aromatik

C4H10 Monometilalkanlar C15-C20

i-C4H10 Tsisizomerlr

n C4H10 Transizomerlr C21-C26

Tskilopentanlar
Tsikloheksanlar
Benzin zoprenoid
neft n-alkanlar
C11-C15
C16C20
 VII FSL.
NEFT V QAZ YATAQLARININ FORMALAMASI

Yuxarda qeyd edildiyi kimi, karbohidrogen birlmlri onlarn yerldiyi kntlrin

dyiknliyi il sx laqdardr.
Msamli mhit dn karbohidrogenlr v su msamlr, atlar v qrlmalar zr
yerlrini dyiirlr. at v qrlmalarla az tzyiq olan zonalara doru hrkt edn flid nisbtn
uzaq msaf qt ed bilr. Tllr rast gln flid axn onlarla daxil olaraq hrktini
dayandrr. Bu zaman qravitasiya amili flidlri z sxlqlarna gr differensiallamaya mruz
qoyur v nticd yataq formalar.
Yataqlarn formalamasnda karbohidrogenlrin lateral v aquli miqrasiyas mhm rol
oynayr.
aquli v ya rezervuarxarici miqrasiya miqyasna gr adtn regional xsusiyyt dayr.
Bu miqrasiya geostatik v geodinamik tzyiqlr nticsind yaranr.
Platforma sahrind rezervuarxarici miqrasiya nisbtn zif olur. Bu, tektonik hrktlrin
zif ba vermsi v zif inkiaf, km sxur qatnn az qalnlql v az maili olmas il izah
edilir. Rezervuarxarici miqrasiyann zif tzahr etmsi, hminin sxurlarn fiziki xasslri il
d baldr. Ona gr d rezervuarxarici miqrasiya geosinklinallara nisbtn platformada sakit v
lng ba verir.
Yerin inkiaf tarixindn mlumdur ki, yer qabnda ba vern qrqmlglm prosesi
sonradan nisbi sakitlik dvr il vz olunur. Nisbi sakitlik dvr eyni zamanda neft v qaz
yataqlarnn formalama prosesin tsir gstrir, daha dorusu, rezervuarxarici miqrasiya
ziflyir. Yerin geoloji inkiaf tarixind tektonik v digr hadislrin bir-birini vz etmsi
miqrasiya prosesini dayandrmr. Prosesin bir formas ziflyir, baqa formas is gclnir. Bu
baxmdan demk olar ki, yerin nisbi tektonik sakitliyi dvrnd rezevuardaxili miqrasiya
rezervuarxarici miqrasiyaya nisbtn fallar v yataqlarn formalamasnda hlledici rol
oynayr (bu miqrasiya qrq mlglm dvrnd d faliyyt gstrir).
Bellikl, rezervuarxarici miqrasiya nticsind hrkt edn qarq vkarbohidrogenlr
rezevuardaxili miqrasiyada da z hrktlrini davam edirlr. Rezervuardaxili miqrasiyada
yatan ml glmsi kollektorlarn keiriciliyindn, su il doyma drcsindn v suyun
hrktindn asldr. Su il doymu (gr su hrkt etmirs) yax keirici kollektorlarda
yataqlarn ml glmsi, sasn, qravitasiya qvvlrinin faliyyti il ba verir.
Rezervuarlarda neft v qaz yataqlarnn formalama raiti geosinklinal v platformalarda
mxtlifdir. Platforma sahrind hr hans kiik yimli sxur qatlar tl rolunu oynaya bilrlr.
Tld pis keirici sxurlar is ekran rolunu oynayrlar. Msln, Buquruslan yatanda
ymlarn toplanmas n mvcud olan tllr 1 metr hndrlynd struktur yimdn
ibartdirlr.
Geosinklinal vilaytlrd is struktur nv tllr yksk hndrlklri il siyylnirlr.

VII.1. Neft v qaz yataqlarnn formalamasnda geoloji amillrin rolu

Yataqlarn ml glmsi v saxlanlmasnda ekran (qeyri-keirici) sxurlarn rolu.

Neft v qaz yataqlarnn ml glmsind v onlarn uzun mddt saxlanlmasnda ekran
sxurlarn rolu vzsizdir.
 Hermetiklik xsusiyytin gr ekran sxurlar sxlmayan v sxlan qruplara ayrlr.
Qeyri-keirici sxurlarn ekranladrc xsusiyyti onlarn sxlq v plastikliyi il tyin olunur.
Bel sxurlar neftin v qazn effuziyasnn (srbst qazn, sasn, aquli miqrasiya yolu il yer
sthin xmas) qarsn alr.
Sxlan qrupa aid olan ekranladrc sxurlar sxlma hesabna ekrana evrilirlr. Bu nv
ekran sxurlarna gil v pelitomorf hngdalarn misal gstrmk olar. Gillr sxlma
nticsind flidlrdn azad olurlar v ekranladrc sxura evrilirlr. Bellikl, gillr
nefttrdn sxurlar olmaqla brabr ekran rolunu da oynayrlar. Byk drinliklrd sxlan
ekran sxurlar sxlmayan ekranladrc sxur nvn keirlr.
Sxlan ekran sxurlarnn hermetikliyi onun inversiyaya (qalxmaya) mruz qalmasndan
asldr. Qalxmaya mruz qalan bel sxurlar z ekranladrc xsusiyytini saxlayrlar.
Geosinklinal razilrd qalxma ba verdiyi zaman qeyri-keirici sxurlarn ekranladrma
qabiliyyti azalr. Bu hal sxurlarn genilnmsi hesabna ba verir.
Halogen nv (halit, gips, anhidrit v s.) v argillit, mergel kimi km sxurlar sxlmayan
ekran sxurlarna aiddirlr. Bu ekran sxurlar yksk tzyiqli neft v qaz ymlarn
ekranladrma qabiliyytin malikdirlr.
Karbonat sxurlarn monolit nvlri neft ymlar n ekran rolunu oynaya bilr, lakin
karbohidrogen qazlarnn ymlarn bu nv sxurlar nadir hallarda mhafiz ed bilrlr.
Neft v qaz yataqlarnn formalamasnda tllrin rolu. Neft v qaz yataqlarnn ml
glmsi tllrin varl il laqdardr. Tllr bir-birindn asl olmayaraq, mxtlif vaxtlarda
v intevsivlikd, mxtlif mexanizmlrin tsiri il formalarlar. Onlarn inkiaf mxtlif srtl
ba verir v inkiaf etdiklri dvrd llrini, formalarn v fza vziyytlrini
dyidirdiklrindn, vaxtar qismn yaxud tam alb qapana bilrlr.
mlglm vaxtna v mexanizmin gr tllr konimmersion v koninversion olur.
Konimmersion nv tal tllr hvz dibinin enmy, koninversion tllr is hvz dibinin
qalxmaya mruz qald dvrd yaranrlar. Msbt iarli aquli tektonik hrktlr ox davaml
olduqda, tllr yer sthin xaraq, anmaya mruz qalrlar.
Konimmersion nv struktur tllr sedimentasiya hvzsind knttoplanma prosesinin
mxtlif mrhllrind inkiafa balaya bilrlr. Bu baxmdan, struktur tllr irsi, gmlm
v kksz nvlr ayrlrlar. rsi o tllr deyilir ki, onlar sedimentasiya hvzsind
knttoplama il eyni vaxtda inkiafa balam olsunlar. Bu sbbdn d irsi tllr knt
qatnn qatnn tam ksilii boyu inkiaf etmi olurlar.
Gmlm tllr hvzd knttoplanma prosesinin istniln mrhlsind inkiafa
balayaraq, hanssa nvbti bir mrhld inkiaflar dayandndan, sonrak, yni daha cavan
knt qatnn ksiliind ks olunmurlar.
Kksz nv struktur tllr is knttoplanma baladqdan sonra onun myyn bir
mrhlsind inkiafa balayaraq, sonra formalaan btn ksili boyu inkiaflarn davam etmi
olurlar.
Myyn edilmidir ki, Qrbi Sibird neft yataqlarnn yardan oxu irsi inkiaf edn
(fasilsiz) tllrl, qaz yataqlarnn is 64%-i fasilli, sonradan yaranan, yni kksz (nisbtn
cavan) tllrl laqdardr.
Neft v qaz ymlarnn tllrd paylanmasna strukturlarn intensiv inkiaf da tsir edir.
Msln, qaz ehtiyatnn ksr hisssi (48,5%-i) zif, 33%-i is intensiv inkiafa malik olan
struktur nv tllrd toplanr. Neft ehtiyatnn 79,5%-i is zif inkiafa malik olan struktur nv
tllrd ylr.
Tdqiqatlar gstrir ki, neftlilik v qazllq tllrin mlglm vaxt il d tnzimlnir.
Bel ki, tllr karbohidrogenlrin miqrasiyasnn sas mrhlsindn vvl yarandqda bel
tllrin neftli-qazl olmas ehtimal ox bykdr. ks halda, yni tllr karbohidrogenlrin
miqrasiyasnn sas mrhlsindn sonra yarandqda, bel tllrin perspevtivliyi, adtn, ox
aa olur. Msln, Qrbi Manqlaq neftli-qazl razisind tllr formalamalarna gr
nv ayrlrlar. Birinci nv daxil olan tllr qrupu (Jetbay-Uzen zonas) Yura dvrnn
vvlindn irsi olaraq z inkiafn axra qdr fasilsiz davam etdirmidir. kinci nv daxil olan
fasilsiz tllr d Yura dvrnn vvlindn formalamaa balamdr. Lakin tkaml
dvrnd onlardan bzilri irsi (fasilsiz), bzilri fasilli, bzilri is inkiaf dvrnd dflrl
alb-qapanmaya mruz qalmlar. Grndy kimi, bu nv tllrdn birincilr neftlilik-
qazllq chtdn xsusil diqqti clb edir.
Struktur nv tllrin knttoplanmaya nisbtn inkiaf xsusiyytlri d
(konsidimentasion v postsedimentasion yni, knttoplanma il eyni vaxtda v
knttoplanmadan sonra ml gln tllr) onlarn neft-qazllna v elc d, razi zr
neftlilik-qazlln paylanmasna tsir gstrir. Msln, Aberon v Dnepr-Donetsk neftli-qazl
yaltlrin neft ehtiyatlarnn ksr hisssi konsedimentasion nv tllrd myyn edilmidir.
Dnepr-Donetsk neftli-qazl yaltin razisind myyn edilmi 14 qaz yatandan 13-
konsedimentasion tllr qrupuna aiddir. Aberondak yataqlarn hams konsedimentasion
tllrd formalamdr.
Demli, struktur tllrin mhsuldarlna onlarn mlglm vaxt, inkiaf srti, hvz
dibinin mxtlif iarli aquli tektonik hrktlr mruz qalmas, knttoplanma prosesi v
onun intevsivliyi bilavasit tsir gstrir.
Yataqlarn formalamasnda tektonik qrlmalarn v atlarn rolu. Mxtlif tbitli
tektonik qrlmalar, hm yataqlarn formalamasnda, hm d dalmasnda hmiyytli rol
oynayrlar. Lakin, qeyd etmk lazmdr ki, yataqlarn formalamasnda qrlmalarn rolu
tdqiqatlar trfindn bir mnal qiymtlndirilmir. Msln, bzi tdqiqatlar (.F.Mehdiyev,
N.A.Kudryavtsev, Q.N.Dolenko, N.Q.Ostroqo, Y.V.German, N.Y.Uspenskaya, Y.A.Sudarikov,
V.D.Nalivkin, V.P.Qavrilov, L.Prays v b.) neft v qazn paylanmasnda tektonik qrlmalarn
rolunu yksk qiymtlndirdiklri halda, digrlri (Y.A.Qonarov, B.P.Kabev ,A.F.evenko,
..Nesterov, N.A.Krlov v b.) tektonik qrlmalarnneft v qaz yataqlarnn formalamasnda
he bir rolu olmadn qeyd edirler.
Neftlilik-qazlln tektonik qrlmalarla laqdar olmasn .V.Vsotski bel izah edir:
- regional, konsedimentasion nv tektonik qrlmalar (gr qrlmalar yer sthin xmrsa)
knttoplanma hvzlrind lokal qalxmlarda karbohidrogen ymlarnn formalamasn
tnzim edir. Bel hvzlrd iri strukturlar tektonik bloklarla hat olur.
- aquli miqrasiya neft v qaz yataqlarnn formalamasnda balca rol oynayr. Bele
miqrasiyann yollarnan biri tektonik qrlmalardr. Bele tektonik qrlmalar yer sthin atmam
snrlr, yni nisbtn cavan kntlrl rtlrlr. ks halda karbohidrogenlr ymlar ml
gtirmk vzin,yer sthin xaraq anmaya mruz qalrlar.
- tektonik qrlmalar yatan dalmasna da sbb ola bilrlr.
Karbohidrogen ymlarnn formalamasnda atl sxurlarn da rolu az deyildir. atllq
mn etibaril tektonik v atektonik, yni, qeyri-tektonik olur. Birincilr qrlma traf
zonalarda daha sx olur v bir sra hallarda lokal qalxmlarn ta boyu, fleksuralarn
laqlndirici qanadna inkiaf etmi olurlar. Atektonik(diagenetik v katagenetik ) atlar
karbonat sxurlarda hllolma kristallama,terrigen sxurlarda is onlarn formalamasnn
diagenez mrhlsind sxlama nticsind ml glirlr (kil VII.1 ). Atektonik atlar bir ox
hallarda yer sthin xan sxurlara ekzogen proseslrin tsiri nticsind ml glirlr.
Yataqlarn formalamasnda fasil sthinin rolu. Mlumdur ki, sedimentasiya
hvzlrind knttoplanma bir sra hallarda fasillrl ba verir.
 kil VII.1. Fayyan zonada neft v qaz yataqlarnn ml glmsi:
1- qaz; 2- neft; 3- su; 4- karbohidrogenlrin miqrasiyasnn istiqamti

knttoplanma uzunmddtli fasol il vvl toplanm kntlrin anmasna sbb

olur. Yuyulma sthi fiziki sth olduundan girintili-xntl olur. Sonra toplan an kntlr
bucaq uyunsuzluu il vvlki okntlr zrin yatdqca v vvlki kntlrl sonradan
toplananlar arasndak uyunsuzluq sthi ekran rolunu oynadqda o, neft v qaz yatann
formalamasna sbb ola bilr.
Yataqlarn formalamasnda litofasial dyiknliyin rolu. Karbohidrogenlrin trkibi
v kollektor sxurlarn litofasial dyiknliyi neft v qaz ymlarnn formalamasna mxtlif
cr tsir edir. Msln, neftmlgtirn sxurlarda qumlu zona mahid edilirs. O neftlilik-
qazllq chtdn diqqti clb ed bilr. Neftmlgtirn qatn qumluluu nisbtn ox
olduqda, ml gtirdiyi karbohidrogenlri ixrac etmk qabiliyyti ykskdir. Bununla bel,
qumluluq qeyri-brabr splndikd v bzn qum laycqlar yaxud linzalar ml gldikd
neftmlgtirn qatn karbohidrogenlri ixrac etm qabiliyyti pislir.
Kollektor sxurlarda litolaji dyiknlik karbohidrogenlrin miqrasiyasn v
ymlarnn formalamasn xeyli tinldirir. Lakin, bunula bel litolji dyiknlikl laqdar
olaraq litoloji pazlama, litofasial vzolunma v litoloji mhdudlama il bal tllr ml
gl bilr.
Yataqlarn formalamasnda hidrodinamiki amilin rolu. Karbohidrogen
ymlarnn formalamasnda lay sular hrktinin byk hmiyyti vardr. Bu da hvznin
hidrogeloji rejimindn, yni ellizion v ya infiltrasion inkiaf mrhlrindn asldr.
Karbohirogenlrin emiqrasiya v miqrasiya, elc d, onlarn toplanmas ellizion
rejim dvrn tsadf edir. Bu zaman karbohidrogenlrin miqrasiya istiqamti kollektor laylarn
tavan sthlrinin maillik drcsi il tnzimlnir. Mlumdur k, tllr hm karbohidrogenlrin,
hm d lay sularnn ylmas n lverilidir. Lakin lay sular bir qdr kiik srtl hrkt
etdiklrindn, karbohidrogenlrd dolmu tllr daxil olmadan. Tld olan sular is
karbohirogenlr qanadlara doru sxdrrlar.

VII.2. Neft v qaz yataqlarnn formalamasnn mumi sxemi

Karbohidrogenlrin ym miqrasiya edn karbohidrogenlrin tllr trfindn

tutulmas nticsind yaranr (kil VII.2.). Antiklinal tllrd yatan formalamas olarn
tanda karbohidrogenlrin rezervuarda toplanmas yolu il ba verir (kilVII.2,a ). vvlc bu
v ya digr mailliyi olan rezervuar daxilind karbohidrogenlr kollektorlarn tavan zr tl il
rastlaana qdr hrkt edirlr v antiklinalin arniri boyu yaylrlar (kil VII.2,b ). Sonra is
yaylma kollektor layn qalnl v tlnin qanadlar zr ba verir (kilVII.2,c ).
gr antiklinal tl asimmetrikdirs v karbohidrogenlr nisbtn dik qanad trfdn
tly daxil olursa, yatan formalamas sasn, yast qanadda tamamlanacaqdr.
Birtrfli (ekranlam) tllrd yatan formalamas karbohidrogenlrin aq
trfdn miqrasiyas il balayaraq tdricn ekrana doru irlilyck v axrda mumilmi
konturu yaradacaq.

kil VII. 2. Karabohidrogen yatann formalamasnn mumi sxemi

Tektonik qrlma zr aquli miqrasiya nticsind karbohidrogen yata aadak kimi

foemalar. vvlc qeyd edk ki, tektonik tllr yuxarya doru qrlmann snmsi il
laqdar tdricn balanmaldr.bele vziyytd tektonik qrlma aquli tlni xatrladr. Ona
grd miqrasiya vaxt formalama vvlc qrlma trafl zonada ba verir: yuxarda qaz,
aada is maye karbohidrogen ylr. Sonra is formalama qrlmann mrkkbldirdiyi
kollektorlarda gedir. Bele formalama n ox konsedimentasion, yni knttoplanma il eyni
vaxtda edn qrlmalarla laqdar olur (bax kil VII. 1).
Nefli-qazl razilrd oxlayl (oxmtbli) yataqlar geni yaylmdr. Onlarn ml
glmsi aadak amillrl laqdardr:
1) neftmlgtirn v kollektor qatlarnn nvblmsi il;
2) neftmlgtirn qat kollektor qatlardan aada yerlirs aquli miqrasiya il;
3) karbohidrogenlrin kollektor laylara tektonik qrlma, mxtlif fiziki,
hidrodinamiki v s. proseslr nticsind kemsi il.
mumiyytl, fluidlrin tllrd yataq ml gtirmsi, vvlda qeyd etdiyimiz kimi,
onlarn qravitasion differensiallama il laqdardr.
Fluidlrin, yni qazn, neftin, suyun tld qravitasion differensiallama yolu il yataq
ml gtirmsi sonuncunun differensial (qravitasion) tutulma qanunu (nzriyysi) hesabna
formalamas kimi qbul olunur.
Tllrd differensiallama yolu il neftin qazla sxdrlmasn V.Pratt v
V.P.Savenko myyn etmilr. Sonradan bu mslni (nzriyy) S.P.Maksimov v V.Qassou
daha trafl izah etmilr.
S.P.Maksimov tllr qrupunda yataq mlglm prinsipini laylarn regional qalxm
istiqamtind bir-birindn yuxarda yerln v yhrl ayrlan antiklinal strukturlarda fluidlrin
differensiasiya yolu il ba vermsini kil VII.3-dki kimi tsvir edir. Qaz neftl nisbtn daha
mthrrik olduundan, knttoplanma hvzsinin mrkzin yaxn olan struktur tly ancaq
qaz ylacaq(gr onun miqdar tlnin tutmu qdr v daha ox olarsa). gr srbst qazn
miqdar ancaq birinci iki tlni doldurmaa atrsa, onda laylarn regional qalxm boyu yuxarda
yerln nvbti tl ya neftl, ya da neft srbst qazn qal il (qaz papa klind)
dplacaqdr. Laylarn regional qalxm istiqamtind sonrak tllrd neft v neftl su
yerlckdir. Neft tllrin hamsn doldura bilmdikd, sonunculara su ylacaqdr.bu
qanunauyunluq, neft yataqlarnda lay tzyiqi qazn doyma tzyiqindn aa olan sratiqrafiq
komplekslrd qeyd olunur (kil VII.3,a).
Neft-qaz yataqlarnda qazn doyma tzyiqi lay tzyiqindn aa olduqda, tllrd neft v
qaz ayrmaq mmkn olmur. Bu halda laylarn regional qalxm istiqamtind aadak birinci
tllr hll olmu qazla zngin olan neftl dolacaq.
 kil VII.3. Zncirvari tllrd neft v qazn differensial tutulmas sxemi (S.P. Maksimova
gr)

Regional qalxm istiqamtind zncirvari dzlm sonrak tllrd is neft v qaz

vvlki qanunauyunluqla (qazn doyma tzyiqi lay tzyiqindn yksk olduqda) toplanacaqdr.
Yni nvbti tllr qazla v ya qaz papa il birlikd neftl, qalxm zr sonrak tllr is
neftl, nhayt, n axrnc tllr su il dolacaqdr. (kil VII.3,b).
Tbitd nc hal da rast glinir. Karbohidrogen qazlar suda hll olmu halda olur. Ona
gr d miqrasiya vaxt birinci tllr qazla doymu su, sonrak tllr is sudan ayrlan
srbst karbohidrogen qaz ylr.
mumiyytl, tsvir olunan hallar n mumildirilmi sxemdir. Hqiqtd is bu proses
ox mrkkb olub, hr eydn vvl, geoliji raitdn v onun zamana gr dyimsindn
asldr. sasl dyiikliklr aadak hallarda olur: tllr mxtlif vaxtlarda ml gldikc;
laylarn regional yatm istiqamtlri zr drinlik v onunla laqdar yataqlarn temperatur v
tzyiqi dyidikd; laylar yer sthin xdqca v s.

VII.3. Neft v qaz yataqlarnn formalamasnda ya, srt v mddt

Neft v qaz geologiyasnn yrnilmmi msllrindn biri neft v qaz ymlarnn

mlglm vaxt, yerldiklri sxurlara gr ya, formalama mddti v srti hesab olunur.
Neft v qaz yataqlarnn formalama mddti aadak sullarla tyin olunur:
Palestruktur sul. Myyn edilmidir ki, karbohidrogen yataqlarnn formalamas
mvcud olan tllrd balanr. Tektonik ekranlam yataqlarn nisbi ya qrlmalarn ya il
myyn edilir, yni yatan ya qrlmann yandan az olur. Stratiqrafik ekranlam yataqlarn
formalama vat is stratiqrafik uyunsuzluun ya il tyin olunur, bu halda da yatan ya
stratiqrafik uyunsuzluun yandan az olur. Stratiqrafik ekranlam yataqda neftin ar
birlmlri (qtran maddlri) itirak edirs, bu o demkdir ki, ekranlama vvl yaranm
yatan yuyulmas il mayt olunmudur. Tllrin tam formalamasn qiymtlndirmk n
onlarn geoloji inkiaf tarixini izlmk lazmdr. Bel ki, tl vvlc enmy mruz qalanda
formalama tam gedir. Sonra tektonik tsirin istiqamti dyidikd (qalxma ba verdikd)
mhsuldar laylar yer sthin xdqca, onlarn anmas nticsind karbohidrogen ymlarnn
myyn hisssi dalmaya mruz qalacaqdr. Bu da formalamann vaxtn dzgn tyin etmy
imkan vermir. Ona gr d yatan formalama vaxtn dzgn myynldirmk n
paleostruktur sul digr sullarla birlikd (mslnn, tarixi-geokimyvi sulla) ttbiq
olunmaldr. Qeyd etmliyik ki, paleotektonik sul bu v ya digr razid neft v qaz
ymlarnn paylanma qanunauyunluunu tyin etmk n n smrli v etibarl suldur. Bu
sul hm struktur tllrin, hm d tektonik qrlmalarn formalamasn myyn etmy imkan
verir.
A.N.Reznikov sulu. Bu sulla neftin v qazkondensatn mtlq ya tyin edilir. Bunun
n katagenez zonasnda neftin v qazkondensatn evrilm hddi sas gtrlr. evrilm
hddi (n) fraksiyalarda (AM) temperaturun (t=2000C) hasilinin naften karbohidrogenlr olan
nisbti il sciyylnir.

= ,

 burada A-aromatik; M-metan v N-naften karbohidrogenlr qrupunu, t-temperaturu
gstrir.
Qbul edilir ki, katagenez zonasnda neftl aromatik v metan qrupu karbohidrogenlri
naften karbohidrogenlrinin paralanmas hesabna artr. evrilm hddinin qiymti Kaynozoy
sxurlar il laqdar olan neftd ox kiik, Paleozoy sxurlarndak neftd is 10 dflrl
llr. Msln, cnubi Xzr kkliyind pliosen kntlrindn n=0,1-s, Dnepr-Donetsk
hvzsind famen mrtbsinin is kntlrind n=87,7 hesablanmdr. Bellikl, neftin
mtlq ya il n msal, yni onun evrilm hddi, arasnda dz mtnasiblik myyn
edilmidir. Bu da, neftin ya il sxurlarn ya uyun gldikd, yataqlarn singenetik, onlarn
formalamasnda is lateral miqrasiyann sas rol oynadn gstrir. Lakin, neftin ya
yerldiyi sxurlarn yandan xeyli oxdursa, demli, yatan formalamas aquli miqrasiya
nticsind ba vermidir.
Tarixi-geokimyvi sul. Bu sul karbohidrogenlrin generasiyasna balama vaxtnn v
onlarn emiqrasiya vaxtnn tyin olunmasna saslanr. Bu onu gstrir ki, yataqlarn
formalamas generasiya, emiqrasiya v miqrasiya il paralel gedir.
V.V.Kotserub sulu. Bu sula gr formalamann mddti (balanc v sonu) myyn
edilir. Mddt T aadak dsturla tyin olunur:

=
2

burada G-tld olan neftin hcmi, m3 ; b-neftin hcm msal; -neftin zlly, mPasan;
L-generasiya zonasndan tly qdr olan msaf, m; n-neftin sxl, q/sm3; Kk-tlnin
keiriciliyi, mkm3 ; P-karbohidrogenlrin tzyiqlr frqi (generasiya mnbyi il akkumlyasiya
aras), mPa; f-karbohidrogenlr axnnn qalnl, m; E-miqrasiya edn neft axn eninin yatan
uzununa olan nisbti; B-yatan uzun oxunun yars, m.
Bu sulda vacib msllrdn biri miqrasiyann nvnn v generasiya ocann yerinin
dzgn tyin olunmasdr.
Qaz yataqlarnn yann tyin olunmas n d bir ne sul mvcuddur:
Hcm sulu. Hcm sulu masir tllrin qaz dolma vaxtnn tyinin saslanr. Tutaq ki,
tllrdki masir qazn hcmi balanc qaz hcmin brabrdir. Lakin yatan mumi
enmsin uyun olaraq lay tzyiqi dyimi (artm), tlnin hcmi is dyimmidir. Bel
halda Boyl-Mariott qanununa gr:

P1 V1=P0 V0
1 1 1 1
0 = = , = ,
0 100 0

burada P1-masir lay tzyiqi, mPa; V1-P1 tzyiqd qazla dolmu tl boluqlarnn hcmi,
km ; P0-formalama vaxt lay tzyiqi, mPa; V0-P0 tzyiqd tl boluqlarnn qazla dolmu
3

hcmi, km3; H-formalama mddtind sxurlarn qalnl, km; stununun sxl, q/sm3.
P0-tyin etmk n temperatura (f) v qazn sxlmasna-z0,z1 dzli etmk lazmdr;

(273 + 0 )
= ,
(273 1 )

burada-f-masir yatan lay temperaturu, 0C; t1-yatan lay temperaturu 0C; t0-yatan
formalama vaxt lay temperaturu, 0C;, z0-yataq ml gln zaman qazn sxlma msal z1-
masir yataqda qazn sxlma msaldr.
 1001 1 0 1
= .
0 1

Qrafik sul. V.A.Kirov yataqlarn formalama vaxtn qrafiki sulla tyin etmyi tklif
edir. O, koordinatlar zr qazn hcminin (tzyiq gr) v tllrin boluqlarnn hcminin
geoloji zamandan asl olaraq dyimsini gstrn iki yri qurur. yrilrin ksim nqtsi
yatan formalama vaxtn gstrir (kil VII.4.).

kil VII.4. Terrigen Devon yal tllrin dolma vaxtn tyin edn diaqram (V.A.Kirova
gr)
Hcmi dyim yrilri: 1-qaz hcminin; 2-tlnin boluqlar hcminin

Helium-arqon sulu. Bu sulu 1935-ci ild V.P.Savenko irli srmdr. sulun

mzmununu qazda olan heliumun arqona olan nisbti tkil edir. V.P.Savenkoya gr qazn
mtlq ya aadak dstur il tyin edil bilr:

T=He/Ar.77,1 mln.il
 VIII FSL.
NEFT V QAZ YATAQLARININ DAILMASI

Mlumdur ki, karbohidrogenlrin miqrasiya nticsind neft v qaz yata hm formalaa,

hm d dalmaya mruz qala bilr. M.K. Kalinko neft v qaz yataqlarnn anmasna
dalmasna tsir edn amillrin nvn gr qrupa ayrlr: fiziki, kimyvi v biokimyvi.
M.K.Kalinko fiziki proseslr aadaklar aid edir: 1) diffuziya, 2) mxtlif nv boluqlar
zr rezervuarxarici szlm, 3) yeralt sularn hrkti yaxud yer sthin xmas il laqdar
rezervuardaxili szlm. Burada mllif iki sas hal ayrr: a) tektonik hrktlrin saysind
tllrin yoxa xmas, b) neftli-qazl laylarn Yer sthin xaraq,mruz qalmas il laqdar
tlnin yoxa xmas.
M.K.Kalinkonun fikrinc yataqlarn btn anma proseslrind duffuziya v szlm
daimi ba verir, bu sbbdn d onlar yatan btn dvrnd ona n ox tsir edn proseslrdir.
Ayr-ayr mrhllrd hidrodinamiki, kimyvi v biokimyvi proseslr diffuziya v szlm
proseslrini sndr bilrlr v ya yatan formalamasnda yaxud dalmasnda hlledici rol
oynaya bilrlr.
Yksk msamliy v keciriciliy malik olan sxurlarn daxilind toplanm neft, burada
hrkt edn lay sularnn axma srtinin artmas il yuyulub aparla bilr. Bel sularn hrkti
layn yatm istiqamti zr olduqda proses daha intensiv kil ala bilr (kil VIII.1.). Aberon
yarmadasndak bir ox yataqlarda Mhsuldar qatn fasil lay dstsinin neftsizliyini bu
nqteyi-nzrdn frz etmk olar.

kil VIII.1. Tal tld suyun mexaniki tsiri il neft yataqlarnn saxlanlma (a) v
dalma (b) raitlri.

Yeralt sularn yataqdak neft kimyvi tsiri nticsind yatan dalmas ba verir.
Layda hrkt edn sularn trkibind sulfat duzlar olduqda, bunlar karbohidrogenlr (neft)
kimyvi tsir edir. Nticd karbohidrogenlr suya v karbon qazna paralanr v hidrogen-
sulfid ml glir. Bellikl, yataqda toplanm neft, hrkt edn sulfatl sularn tsiri il
tdricn paralanaraq, tamamil yoxa xa bilr.
Neft yataqlarnn dalmasna myyn raitd bakterioloji amil d tsir edir. El
bakteriya nvlri vardr ki, onlar karbohidrogenlrl qidalanrlar. Nticd karbon qaz (CO2)
ml glir v yataqdak neftin paralanmasna sbb olur.
Hl 1925-ci ild T.L.Ginzburq Karagieva neft yataqlarnn sularnda da sulfat
bakteriyalarnn olduunu akar etmidir. Hmin bakteriyalar z hyat faliyytlri n sulfat
duzlarnn oksigenindn v neftin karbonundan istifad edir. Bu anaerob bakteriyalar lverili
ritd ox srtl inkiaf edir.
V.A.Uspeniskinin v O.A.Radenkonun sulfat duzlarnn azalmas nticsind neftin
keyfiyytinin dyimsi saysind apardqlar tdqiqatlar daha maraqldr. Onlar neftin trkibinin
dyimsinin (sxln artmas, prafinin miqdarnn azalmas v kkrdn oxalmas) onun
bakterioloji proseslr nticsind oksidlmsi il izah edirlr.
 Ozokerit yataqlarnda alqarit (bakteriyalarn ozokerit tsiri nticsind ml gln
anma mhsuludur) adlanan maddnin olmas bakterioloji amillrin, yni bakteriyalarnn hyat
faliyyti ol laqdar olan hadislrin tsiri altnda neft yataqlarnn dalmasn tsdiq edir.
Neft v qazn miqrasiyasnda sas amillrdn biri olan tektonik proseslrin neft
yataqlarnn ml glmsind mhm rol onda qeyd edilmidir. Hmin proseslr sonrak
inkiaf mrhlsind ml glmi neft v qaz yataqlarnn dalmasna da sbb ola bilr (kil
VIII.2). Ba vermi tektonik proseslr, lay dstlrind xeyli atlar v qrlmalar ml gtirir.
Sonradan bunlar neft v qazn yer zrin xmasna v anmaya mruz qalmasna sbb olur.
Bunlarla brabr tektonik hrktlrin tsiri nticsind bzn neftli sxurlarn
metamorfizmlm v yenidn kristallama proseslrin mruz qalmalar da onlarn trkiblrind
olan neftin v qazn dalmasna sbb olurlar. Bundan lav, tektonik proseslr nticsind
neftli-qazl lay dstlrininyer sthin yaxnlamas da mlumdur. Yer sthin yaxnlaan lay
dtlrinin denudasiyaya mruz qalmalar onlarn daxilindki neft v qazn anmasna gtirib
xarr. Bu da endogen v ekzogen proseslrin qarlql laqsi il muaiyt olunur.
Tektonik deyilnlrdn grndy kimi, neft v qaz yataqlarnda ba vern dalma
hadislri geosinklinal sahlrd daha geni yaylmdr.
Yuxarda deyilnlrdn grndy kimi, neft v qaz yataqlarnn ml glmsind sas
rol oynayan amillr, eyni zamanda, onlarn dalmasnada sbb olur. Bu amillrin neft v qaz
yataqlarnn ml glmsin tsiri, onlarn datma tsirindn stn olduu halda sanaye
hmiyytli yataqlar ml glir.

kil VIII.2. Yataqlarn dalmas (a,b) : Tlnin almas (c) v ya fayn ml glmsi (d)
nticsind:
neft; 2- yataqdan neftin miqrasiyasnn istiqamti

ks halda, yataqlar dalr v sanaye hmiyytini itirir. Bellikl, neft v qaz yataqlarnn
dalmasna tsir edn amillrin v onlarn xsusiyytlrinin myyn edilmsi sanaye
hmiyytli yeni yataqlarn smrli axtar n mhm rtlrdn biridir.

IX FSL.
KARBOHDROGEN YIIMLARI
 Dnyann el bir neftli-qazl razisi yoxdur ki, yalnz bir neft-qaz yata olsun. Neft-qaz
yataqlar adtn, qrup halnda yerlib neftli-qazl zonalar ml gtirirlr. Zonalar is birlrk
yer qabnn daha iri geostruktur elementlrin daxil olan neft-qaz ymlarna evrilirlr. Bu
cr ymlar km sxurlar kompleksi il laqdar olan neftli-qazl formasiyalarda toplanr.
mumiyytl neft v qazn qabnda paylanmas regional xsusiyyt dayr. Neft v qazn iri
geostruktur elementlrd toplanmas qanunauyunluqlarnn yrnilmsi ox byk elmi v
tcrbi hmiyyt dayr. Bu baxmdan yrniln hr hans bir razinin neftlilik-qazllq
chtdn sistemldirilmsinin byk hmiyyti vardr (kil IX.1).

Neftli qazl razi

Neftli-qazl quraqlar (qrqlq Neftli-qazl meqayaltlrin

sistemlrind) assosiasiyasn(platformalarda)

Neftli-qazl yalt

Neftli-qazl vilayt

Neftli-qazl rayon

Neftli-qazl rayon

Neft-qaz yata

Frdi neft-qaz yata

kil IX.1. Neftli-qazl razinin tektonik prinsip sasnda rayonladrlmas

IX.1. Neftli-qazl razilrinin rayonladrlmas

Neftgeoloji rayonladrma dedikd, razini tektonik quruluunun, km formasiyalarnn

regional neftqazllnn oxar v frqlndirici xsusiyytlrin gr ayr-ayr hisslr blmk
demkdir. Neftgeoloji rayonladrmann sas vziflri aadaklardr:
neftli-qazl razilrin genetik chtdn mxtlif qrup v kateqoriyalara ayrlmas
qanunauyunluqlarnn yrnilmsi;
ayrlm razilrin neftlilik-qazllq perspektivliyinin aradrlmas.
Hl ken srd D..Mendeleyev neft-qaz yataqlarnn daqars v datyi sahlrd
toplanmas fikrini irli srmdr. Neft-qazn datyi zonalarda toplanmasn fransz alimi
Dolonye d qeyd etmidir.
Neftgeoloji rayonladrma nzriyysinin inkiaf sasn istiqamtd ba vermidir.
Bunlar rti olaraq YALT, HVZ, OCAQ istiqamtlri adlandrmaq olar. Bu
istiqamtlr zaman etibar il axtar-kfiyyat ilrin aid tdqiqatlar tkmilldikc ardcl
olaraq yaranmlar. Bunlar bir-birindn problemin hllin yanamaq sulu il frqlnirlr.
Rayonladrmann YALT istiqamti 1920-1940- c illrd meydana glmidir v ilk
df .M.Qubkin trfindn ilnilmidir. Bu istiqamt gr rayonladrmann sasn Yer
qabnn iri geostruktur elementlrin mxsus neftli-qazl yaltlr (NQ) tkil edir.
.M.Qubkin neft-qaz ymlarnn datyi sahlrd, tektonik chtdn qrqlq
zonlarnda, hminin daaras kkliklrd yayldn gstrmidir. O, neftli-qazl razilri
yalt, vilayt v rayonlara ayrmdr. .M.Qubkin bel rayonladrmada geotektonik prinsipi
sas gtrmdr. O, neft-qaz ymlarn-Kaledon, Hersin v Alp kimi qrqlq dvrlri il
laqlndirmidir.
.M.Qubkin neftli-qazl razilrin rayonladrlmas prinsipi v tsnifat geni yaylm v
ksr tdqiqatlar trfindn qbul edilmidir.
.M.Qubkin regional neftli-qazl razilri tektonik prinsip gr rayonladrarkn onlarn
paleotektonik, paleocorafi v paleohidrogeoloji inkiaf raitlrini nzr almaqlz brabr,
genetik chtdn yaxn olanlarn uyun kild geoloji yalt, vilayt v rayondaxilind
birldirmyi vacib hesab etmidir.
.M.Qubkindn sonra neftli-qazl razilrin rayonladrlmas prinsiplri ..Bakirov,
.O.Brod, .V.Vsotski, N.A.Yerymenko, A.Y.Krems, Q.Y.Ryabuxin, A.A.Trofimuk,
N.Y.Uspenskaya, V.Y.Xain v b. trfindn trafl yrnilmidir.
1940-c illrin axrnda .O,Brod trfindn neftli-qazl yaltlr haqqnda vahid
sedimentasiya hvzsi kimi anlay irli srlmdr. Mllif gr, HVZ istiqamtind
neftgeoloji rayonladrmann sasn razinin masir struktur-tektonik kkliklr mxsus olan
neftli-qazl hvzlr adlanan razilr tkil edir. Bu istiqamtin frqlndirici xsusiyyti ondan
ibart idi ki, gr YALT anlaynda ana laylarda karbohidrogenlrin yalnz mlglm
raiti tsvvr edilirdis, artq HVZLR anlaynda neft-qaz toplanma raiti il yana
onlarn ml glmsin d byk diqqt yetirilirdi.
Neftli-qazl razilr haqqnda OCAQ istiqamti 1971-ci ildn inkiaf etmy balad
hmin dvr yer tkinin neftli-qazllnn qiymtlndirilmsind tarixi-genetik sulun ilnib
hazrlanmas il bal idi. Bu sulun yaranmas is neftmlglmnin sas zonas kimi
fundamental tsvvrn meydana glmsi il laqdardr. Bu istiqamtin sas xsusiyyti ondan
ibartdir ki, karbohidrogenlrin ml glmsi amili Yer tkinin neftli-qazllq perspektivliyinin
qiymtlndirilmsind sas gtrlr.

IX.2. Neftli-qazl razilrin tsnifat

Neftgeoloji rayonladrman elmi chtdn saslandrmaq n regional neftli-qazl

razilrin uyun tsnifatn ilyib hazrlamaq vacib msllrdn biridir.
Neftli-qazl razilri tsnif edrkn onlarn geoloji quruluuna v mlglm raitlrin
gr bir-birin yaxn olanlarn ayr-ayr kateqoriya, qrup v sinifd birldirmk lazmdr. Digr
trfdn, bel razilri kateqoriya, qrup v siniflr ayrarkn onlarn mlglm raiti v
geoloji quruluuna gr hans geostruktur element aid olmalar hkmn nzr alnmaldr.
Hazrda ..Bakirov (1959) trfindn ilnmi regional neftli-qazl razilrin vahid
tsnifat qbul edilmidir. Bu tsnifat dnyann btn neft-qaz ymlarnda mahid ediln
faktiki materiallara sasn trtib edilmidir. Tsnifat Hindistanda (Dehli hrind) 1964-c ild
keiriln XXII Beynlxalq geoloji konqresd tsdiq olunmudur. Tsnifatn sasn tektonik
prinsip tkil edir, yni regional neftli-qazl razilr ayr-ayr kateqoriyalara, qruplara ayrlarkn
v hr hans geostruktur element (platforma, keid v geosinklinal vilaytlr) daxil edlrkn,
onlarn geoloji quruluu v geoloji inkiaf tarixi sas gtrlr. Neftgeoloji rayonladrmann
tsnifat aadak kimidir: neftli-qazl quraq (geosinklinal razilrd) yaxud yaltlr qrupu v
ya asossiasiyasiyasi (platforma razilri n), neftli-qazl yalt, neftli-qazl vilayt, neftli-qazl
rayon, neftli-qazl zona
1.Neftli-qazl quraq, yaxud yaltlr qrupu
Neftli-qazl quraq, ancaq qrqlq razilrind ayrlr. Eyni qrqlq sistemlrind
yerln v mn etibari il ona bal olan neftli-qazl yaltlr birliyin neftli-qazl quraq
deyilir. Neftli-qazl quraqlara Hersin qrqlna aid Appala v Ural; Mezozoy qrqlna
aid Qayal Dalar, Cnub rqi Asiyan; Paleogen-Neogen qrqlna aid Alp-Himalay, And
v Kordilyeri misal gstrmk olar.
 Yer qabnn n iri neftli-qazl quraqlarndan biri olan imali Afrikann Atlas da
qrqlq sistemindn balayan v Himalay dalarna qdr davam edn Alp-Himalay yaxud
Aralq dniz neftli-qazl quran mrkzi seqmentind yerlir.
Neftli-qazl yaltlr qrupu is mxtlif yal kristallik bnvry malik olan
platformalarda seilir, msln, Kembriyqdr, Hersin, Mezozoy v s. Bunlara Qrbi yaxud
rqi Sibir platformalarnn neftli-qazl yaltlr qrupunu (asossiyasiyasn) aid etmk olar.
2.Neftli-qazl yalt regional xarakterli olub geotektonik xsusiyytlri mumi v oxar,
neftli-qazl komplekslrinin stratiqrafik vziyyti eyni olan neftli-qazl vilaytlrin cmidir.
Vahid yalt daxil olan neftli-qazl vilaytlr tektonik qurulularnn v knttoplanma
raitlrinin mumiliyi il sciyylnir.
Oxar v yaxn neftli-qazl vilaytlri yalt daxilind birldirrkn, regional tektonik
hrktlrin, km formasiyalarn oxarln ks etdirn sas prinsiplri, elc d regional
neftqazmlglm v toplanma raitlri nzrd tutulur. Geoloji yaltin sciyyvi xsusiyyti
orada olan litoloji-stratiqrafik vahidlrin regional neftli-qazl olmasdr.
Neftli-qazl yaltlri ayrarkn yuxarda qeyd etdiklrimizdn lav, platforma
sahlrind qrqlq bnvrnin, geosinklinallarda is qrqlqlarn yalar da nzr alnr.
Msln, Kembriyqdr, Kaledon, Hersin, Mezozoy qrqlq bnvrlri, keid zonalarnda
is knar kkliklrl laqdar olan neftli-qazl yaltlr ayrlr.
3.Neftli-qazl vilayt geoloji tarixi boyu geoloji quruluu v inkiaf, neft-qazlln
palecorafi v litofasial raitinin eyniliyi il sciyylnn vahid iri geostruktur element deyilir.
4.Neftli-qazl rayon corafi v ya geostruktur xsusiyytlrin gr ayrlan bu v ya digr
neftli-qazl zonlarn cmidir. Neftli-qazl rayonlar neftli-qazl vilaytlrin bir hisssi olub, bu v
ya digr neftli-qazl zonalar asossiasiyasn znd birldirir. Bel geoloji rayonlar geostruktur
v corafi lamtlrin gr ayrla bilr.
5. Neftli-qazl zona dedikd mn chtdn bir-birin bal olan yana v oxar lokal
tllrl laqdar yataqlar birliyi nzrd tutulur.
Neft-qaz ymlarnn ierarxiya asll sxemi kil IX.2-d verilmidir.

IX.3. Sedimentasiya hvzlrinin neftgeoloji rayonladrlmas

Mlum olduu kimi, neftqazmlglm v neftqaztoplanma litosferin geoloji inkiaf

tarixind regional v dvri xsusiyyt dayr v knttoplanma mrhllri il sx baldr.
Bu v ya digr geoloji yaltd iri geostruktur elementlrd regional neftqazmlglm v
neftqaztoplanma proseslrindki mrhllrin (dvrlrin) say ayr-ayr geoloji dvrlr uyun
gln tektonik hrktlrin rejimi v istiqamti il sx laqdardr.
 kil IX.2. Karbohidrogen ymlarnn ierarxiya asll sxemi (..Bakirov, E..Bakirov
v L.P.Mstislavskaya gr myyn dzlilrl)

Mxtlif stratiqrafik vahidlrl laqdar olan neftlilik-qazllq sahsinin srhdlri (areal)

bzn uyun, bzn is razi zr yerini dyimi olur.
Bu v ya digr neftli-qazl yaltlrd ayr-ayr stratiqrafik vahidlrdki regional neft-
qazlln sah zr yerlm areallar aadak rtlrdn asldr:
tdqiq olunan sedimentasiya hvzsindki iri tektonik elementlrdn;
geoloji zamandan asl olaraq ba vern tektonik hrktlrin rejim v istiqamtindn;
tdqiq olunan neftli-qazl mrtblrd tbii rezervuarlarla laqdar olan kollektor
sxurlarn xsusiyytindn;
regional nefli-qazl komplekslri had edn ekran sxurlarn qurulu v qalnlqlarndan.
gr bu v ya digr neftli-qazl yaltdki iri tektonik elementlrd ayr-ayr geoloji
zamanda ba vern tektonik hrktlrin rejim v mumi istiqamtlri bir-birin yaxndrsa,
hmin elementlrd itirak edn neftli-qazl komplekslrin sah zr srhdlri uyun v onlarn
kollektor sxurlar bir-birin yaxn olur. ks tqdird is bunun ksi mahid edilir. Demli,
ayr-ayr stratiqrafik komplekslrd neftlilik-qazlln sah zr yaylma areallar paleotektonik
rekonstruksiya il sciyylndiril bilr.
Deyilnlr misal olaraq, rbistan platformasnn rq hisssind Yura v Tbair
sistemlrinin kntlri il laqdar olan regional neftlilik-qazlln yaylma areallar bu
chtdn maraqldr. Bu kntlrin qalnlqlar, elc d, onlarla laqdar olan regional
neftlilik-qazlln thlili gstrir ki, Yura dvrnd n ox enmy platformann cnub-rq
qurtaraca mruz qalmdr (kil IX.3). Ona gr d Yura kntlri il laqdar olan
neftlilik-qazllq platformann bu hisssi il baldr.
 Tbair dvrnn balancnda tektonik hrktlrin rejim v istiqamti dyidiyindn
maksimum enm platformann Bsr-Kveyt sahsin, yni Yura dvrndkin nsibtn bir
qdr imaka kemidir. Ona gr d karbohidrogenlrin yerlm areallar da bu istiqamtd
yerdyimy mruz qalmlar (kil IX.4.).

kil IX.3. Yaxn neftli-qazl razisind st Yura kntlrinin qalnlqlarnn paylanmas

sxemi:
1-Kembriyqdr trmlr; 2-st Yuraya qdr komplekslrin yer sthin xan sahlri;
3-st Yura kompleksinin yer sthind yaylma sahlri; 4-yuyulma sahlri; 5-brabr qalnlq
izoxtlri; 6-yataqlar
 kil IX.4. Yaxn rq neftli-qazl razisind Alb-Senoman kntlrinin qalnlqlarnn
paylanmas sxemi:
1-Kembriyqdr trmlr; 2-Albaqdr komplekslrin yer sthin xan sahlri; 3-Alb-
Senoman kompleksinin yer sthind yaylma sahlri; 4-yuyulma sahlri; 5-brabr qalnlq
izoxtlri; 6-yataqlar

Deyilnlrdn bel nticy glmk olar ki, neft-qazlln dzgn rayonladrlmas n

vvlc mxtlif geoloji tarix gr sedimentasiya hvzsinin ayr-ayr hissslrinin
paleotektonik, paleocorafi, paleogeotermik, litofasial v paleohidrogeoloji raitlri
yrnilmlidir.
Hvznin mxtlif hisslrind paleotektonik raitdn asl olaraq aadak
xsusiyytlri il sciyylnn neftli-qazl razilr ayrlr:
aquli tektonik hrktlrin rejimin gr.
Paleocorafi v litofasial raitlrin sasn:
paleocorafi (laqun, dniz, kontinental v qarq raitlr) v litofasial xsusiyytlr
(terrigen-dniz, karbonat-dniz, terrigen-karbonat, hemogen-laqun nvlri v s.) gr.
Paleohidrodinamik rait sasn sedimentasiya, infiltrasiya mrhllrin v onlarn
nvblmsin gr.
Paleogeotermik rait sasn:
Ksilid tdqiq ediln neftqazmlgtirn km qatlarn qiymtlndirmk n yer
tkind geotermik prosesi d yrnmk lazmdr. zvi maddlrin paralanmasnda bu gstrici
ox hmiyytlidir.
Geokimyvi raitd sasn: (zvi maddlr, reduksiyaedici mhit, zvi maddlrin
xsusiyyti v metamorfizlm drcsi v s.).
Hidrokimyvi mlumatlara, sularn mumi minerallamasna, ar karbohidrogenlrin hll
olmasna, mikroelementlrin (yod, ammonium v s.) v zvi maddlrin miqdarna gr.
Regional neftli-qazl komplekslrin formalama raitlrini izah edrkn qeyri keirici v
keirici sxurlarn xsusiyytlrini znd dayan regional razilr qeyd alnr.
Sedimentasiya hvzlrin gr rayonladrmann sonunda tdqiq olunan knttoplanma
dvr n neftlilik-qazlln sah zr paylanmasn ks etdirn perspektivlik xritsi trtib
olunur. Perspektivlik xritsi trtib edilrkn yuxarda qeyd olunan v regional neftli-qazl
razilrd mahid ediln geoloji, geokimyvi, hidrogeoloji v s. amillr nzr alnmaldr.

IX.4. Neft-qaz ymlarnn tsnifat

Tbitd neft-qaz ymlarnn mxtlif kateqoriya v nvlrin rast glinir. Neft v qaz
ymlarnn nvlr gr tsnifat haqqnda mxtlif tdqiqatlar aparlmdr. Lakin ksr
tdqiqatlarda neft v qaz ymlarnn yalnz lokal tsnifat verilmidir. Neft-qaz ymlarnn
regional tsnifatna dair tdqiqat ilri is az aparlmdr. Karbohidrogen ymlarnn regional
tsnifat .M.Qubkin, ..Bakirov, .O.Brod, .V.Vstski, N.A.Yerymenko, N.Y.Uspenskaya,
V.Y.Xain v b. trfindn verilmidir. Buna baxmayaraq, neft v qaz ymlarnn vahid tsnifat
mvcud deyildir. Bununla bel, ..Bakirovun neftli-qazl razilrin hm regional, hm d lokal
tsnifat sasn nefti geoloqlar trfindn qbul olunmudur.
Bu tsnifat yer qabnda rast gln btn neft v qaz ymlarnn sas xsusiyytlrini
nzr aldndan, axtar-kfiyyat ilrind geni istifad edilir. ..Bakirova gr neft v qaz
ymlar iki kateqoriyaya ayrlr: regional v lokal.
Regional kateqoriyaya neftli-qazl yaltlr asossiasiyas yaxud birliyi (platforma
razilrind), neftli-qazl quraq (geosinklinal razilrd) v hr iki tektonik elementd yalt,
vilayt, rayon v zona daxil edilir. Regional neftli-qazl razilrin tsnifat haqqnda vvld
izahat verilmidir.
z nvbsind lokal neft-qaz ymlar iki nv: neft-qaz yatana v neft-qaz frdi
yatana ayrlrlar.
..Bakirov, .M.Qubkinin tsnifat sxemini inkiaf etdirrk neft v qaz ymlarn
mnlrin gr aadak siniflr (nvlr) ayrr.
Struktur nv yataqlar. Bu sinf daxil olan karbohidrogen ymlarn ayrarkn struktur
amil sas gtrlr. Karbohidrogen ymlar n tl rolunu mxtlif mnli lokal antiklinal
struktur v hminin neft-qaz ym n ekran ola biln qrlmalar oynayr.
Litoloji nv yataqlar. Bu yataqlarn formalamasnda sas rolu litoloji amil oynayr. Neft-
qaz ymlar n tlnin xsusiyyti, knttoplanma raiti, kollektor sxurlarn quruluu,
onlarn fiziki xasslri, laylarn qalxm istiqamtind pazlamas, litofasial vzolunmas
kollektorlarn linzavari yatm formalar il laqdar olur.
Riflrl laqdar yataqlar. Bel neft v qaz yataqlarnn formalamasnda kollektor
rolunu sasn rif trmlri oynayrlar. Bel halda qeyri-keirici sxurlarla hat olunmu rif
massivlri tl rolunu oynayrlar. Bzi tdqiqatlar bu nv neft ymlarn litoloji sinif aid
edirlr.
Stratiqrafik nv yataqlar. Bu yataqlarn ml glmsind stratiqrafik bucaq
uyunsuzluu sas rol oynayr, platforma razilrind is, htta corafi uyunsuzluq da. Tl,
yuyulma sthi zr kollektorlar qeyri-uyun rtn qeyri-keirici, nisbtn cavan yal kntlr
hesabna yaranr. Neft-qaz ymlar is uyunsuzluq sthin rtn nisbtn cavan qeyri-keirici
kntlrin altnda yatan rezervuarlarda formalaacaqdr.
Qarq nv yataqlar. Bu cr karbohidrogen ymlar struktur, litoloji, stratiqrafik v s.
amillrin qarql itirak il formalarlar.

IX.4.1. Neftli-qazl zonalar

Artq qeyd edildiyi kimi, neft-qaz yataqlarnn yer qabnda paylanmas, bir qada olaraq
regional xsusiyyt dayr. Bu baxmdan regional neftli-qazl razilrin tsnifatna gr n kiik
vahid saylan v znd bir sra eyni mnli tllr mxsus yataqlar cmldirn razi neftli-
qazl zona adlanr. Neftli-qazl zonalarn mxtlif tsnifatlar mvcuddur. Neftli-qazl zonalar
bzi tdqiqatlar, digr amillri nzr almadan, ancaq struktur amil gr ayrrlar. Hqiqtd
is, bzn neftli-qazl zonalarn genetik qruplar struktur yox, litoloji v stratiqrafik elementlrl
sciyylnir. Digr qrup tdqiqatlar is neftli-qazl zonalar ancaq corafi razi blglrin
gr ayrrlar. Bu blg d zn tamamil dorultmur.
Mlum olan tsnifatlardan n ox mtxssis v tdqiqatlar trfindn qbul olunmu,
..Bakirovun tsnifatdr. Bu tsnifat, neftli-qazl zonalarn mnyin saslandndan, daha
mkmml saylr.
Qeyd edildiyi kimi, geoloji qurulularna gr uyun v yaxn olan, eyni mnli tllr
qrupuna mxsus neft-qaz yataqlarnn cmin neftli-qazl zona deyilir (kil IX.5, IX.6, IX.7,
IX.8.).
 kil IX.5. Jiqulyov v Kinelqalxmlar il laqdar olan neftli-qazl zonalar

kil IX.6. Qafqazqars rayonu il laqdar olan neftli-qazl zonalar

kil IX.7. Balkones-Meksiya rayonunda tektonik qrlma il laqdar olan neftli-qazl

zona:
 1-tektonik qrlmalar; 2-mhsuldar sahlr

kil IX.8.Baynas kkliyind yerln neftli-qazl zonalar: 1-duz gnbzlri; 2-alt

albn izoxtlri
Neftli-qazl zonann genetik chtdn sas tsnifat cdvl IX.1-d verilmidir.
Cdvl IX.1

Sinif Qrup Yarmqrup

Regional sturukturlarla laqdar olan
Regional qrlmalarla laqdar olan
Regional atllqla laqadar olan
Dz tektonikas il laqdar olan
Struktur
Platforma vilaytlrind (valabnzr
qalxmlarda); inkiaf davam edn (irsi)
inversiya mnli
Qrqlq vilaytind
(antiklinoriumlarda; inkiaf davam edn
(irsi) inversiya mnli
Dz gnbzi il laqdar olan
Gnbzlraras sahlrd gmlm
qalxmlarla laqdar olan

Kollektorlarn litoloji trkiblrinin v fiziki Keirici sxurlarn zyif keirici

xsusiyytlrinin regional dyimsi il (qalxm suxurlara kemsi, ayr-ayr qalxm v
istiqamtind pazlama v s.)laqdar olan kkliklrin yamaclar boyu litoloji-
Litoloji Paleodnizlrin sahillrind qumlu mlglmlrd stratiqrafiq komplekislrin regional
laqdar olan pazlamas v litofasial vzolunmas

Regional v lokal uyunsuzluq Paleodnizlrin imrlik sahlrind

sthlrind kollektorlarn zif keirici sxurlarla valabnzr, paleoaylarn delta v
Stratiqrafiq rtlmsi il laqdar olan vadilrind qum mlglmlri v s.

Rifogen Rifogen trmlrl laqdar olan

Litoloji-stratiqrafiq Litoloji-stratiqrafiq komplekislrin pazlamas il

laqdar olan

IX.4.2. Neft qaz yataqlar

Lokal sturukturda yaxud sxurlarn baqa yatm formalarnda yaranm bir v ya bir ne
frdi qaz yataqlarnn cmin neft-qaz yata deyilir. Tbitd neft v qazn oxlu sayda v
mxtlif nv lokal ymlar mvcuddur.
Lokal neft-qaz ymlar ttqiqatlar trfindn iki nv blnr. Rus dilind onlarn biri
mestorojdeniye yaxud mestoskopleniye adlanr. Azrbaycan dilind mestorojdeniye yaxud
mestoskopleniye terminin uyun gln anlay yataqdr .
Lokal neft-qaz ymlar daha sadsi bir layda (yegan) tk bir neft-qaz ymdr. Rus
dilind bel neft-qaz ym zalej adlanr. Azrbaycan dilind o anlayda termin
olmadndan, mestorojdeniye (yataq) anlayn zalej anlayndan frqlndirmk n
zalej anlayn, azrbaycan dilind mnasn saxlamaq mqsdi il, onu frdi yataq anlay
kimi trcm etmk daha mqsduyundur.
 Yataq, sturuktrun bir v ya bir ne tllrind toplanan lokal neft-qaz ymlarnn (frdi
yataqlarn) cmin deyilir. Yataqda bir v ya daha ox ferdi neft-qaz ym (yata) ola bilr.
Neft-qaz yataqlarnn sas genetik nvlri IX.2-ci cdvld verilmidir.
Tbitd rast gln neft-qaz yataqlarnn nvlri haqqnda mlumat aada olduu kimidir.
Sturuktur nv yataqlar. Sad qurululu, qlrlmaya mruz qalmayan yataqlar. Bunlar
sad qurululu antiklinal strukturlarla laqdardrlar. Sturuktur mrtblr mvcud deyil.

Cdvl IX.2

Neft-qaz yataqlarnn sas genetik nvlri

Sinif Yatan qruplar v yarmqruplar

1.Sad qurululu antiklinallarla (qrlmaya mruz qalmayan) laqdar
2.Ayr-ayr stratiqrafiq sthlr gr bsturuktur planlar uyun olmayan antiklinal sturukturlarla
laqdar;
3.Qrlmalarla mrkkbln antiklinal sturukturlarla laqdar;
4.Dz gnbzlri il laqdar;
Sturuktur 5.Gil diapirizmi v palq vulkanizmi il laqdar;
6.Vulkan (maqmatik) trmlri il mrkkbln qalxmalarla;
7.Monoklinallarla laqdar;
8.Sinklinallarla laqdar;
1.Litoloji ekranlam (kollektor sxurlarn laylarn qalxm istiqametind zif keirici sxurlara
kemsi );
Neftli kollektorlarn neftin anma mhsulu olan asfalt trfindn ekranlamas il laqdar;
Litoloji 2.Qdim dniz sahillri v ay vadilrind yaranan qum trmlri il laqdar
3.Yuvavari qum mlglmlri il laqdar;
4.Rif trmlri il laqdar: tk rif massivlri v rif qrupu masivvlri
1.Antiklinal sturukturlarla stratiqrafik uyunsuzluqlarla laqdar;
2.Monoklinal yatmda stratiqrafik bucaq uyunsuzluqlar il laqdar;
Stratiqrafik 3.Msbt formal qdim paleorelyefin yaratd stratiqrafik bucaq uyunsuzluu il laqdar;

Litoloji-stratiqrafik Yuyulma il ksiln kollektor sxurlarn qeyri-keirici sxurlarla qeyri-uyun trlmsi il laqdar;

Bu cr yataqlarla Manqlaqdaki Uzen, Tmen vilaytindki st-Balk v Mamontovsk

(RF) (kil IX.9.), Santa-fe-Spirinqs (AB) v s.misal gstrmk olar;

kil IX.9. Struktur nv st-Balk yata (struktur xrit)

 ta dyin antiklinal sturukturlarla laqdar olan yataqlar. Bu nv sturukturlarda
ayr-ayr stratiqrafik intervallarda tmsil olunan talar s-st dmrlr. Bu sbbdn d aquli
mstvid qrn oxu yri, yaxud qvsvari olur. Msln, Qarada yatanda Pliosen
sxurlarna gr sturuktur forma Miosen gr bir qdr cnuba trf yerini dyimidir.
Yerdyim amplitudu 1,6 km- qdrdir. Bu chtdn Gzdk qalxm daha maraqldr. Burada
qrn tann stratiqrafik intervalda yerdyimsi qeyd olunur: birinci intervala Maykop
seriyas v ondan aada yatan knt kompileksi; ikinci intervala-Orta miosendn pliosen
kimi btn stratiqrafiq vahidlr; nc intervala is-pliosen yal kntlr daxildir (kil
IX.10.). Birinci halda Gzdk sahsi antiklinal, ikincid-sturuktur burun, ncd is zn
monoklinal yatm klind biruz verir.

kil IX.10. Gzdk yata

1-pazlama xtti; 2-izoxtlr; 3-neft

Qrlmalarla mrkkbln sturuktur nv yataqlar. Bel yataqlar daha ox qrqlq

v keid zonalarda rast glir (kil IX.11.);
Qeyd ediln yataqlar bzn stglm nv qrlmalarla mrkkblmi olurlar. Bel
yataqlara Azrbaycann Abneron neftli-qazl rayonundak Pirallah, ilov, Lkbatan,
Qarauxur v s. yataqlar misal ola bilr.Qeyd etmk lazmdr ki, gr yataq ekran rolunu
oynamayan qrlmalarla mrkkblibs v yataqda su-neft (su-qaz v s.) sthi tektonik
bloklarn hamsnda eyni hipsometrik sviyyddirs, yni yataqda vahid hidrodinamik sistem
mvcuddursa, bu zaman qrlmalarn sayndan asl olmayaraq , yataq qrlmalarla zyif
pozulmu hesab olunur. Lakin, gr yataq ekran rolunu oynayan he olmasa bir qrlma il
mrkkblrs v hmin qrlma zr tektonik bloklarda su-neft (su-qaz v s.) sthi mxtlif
hipsometrik sviyyddirs, yni hr tektonik blokun zn mvafiq hidrodinamik sistem
mvcuddursa, bel halda yataq qrlma il (yaxud qrlmalarla) kskin pozulmu hesab olunur.
 kil IX.11. Qarauxur neft yata (V.Q.Babazady gr)

Gmbzvari yataqlar platforma v keid zonalar n daha sciyyvidir.

Duz tektonikas il laqdar olan bzi yataqlar. Bu cr yataqlarn ml glmsi duz
tektonikasnn ml gtirdiyi duz gnbzlri il laqdardr v sasn platporma yaxud keid
zonalarda inkiaf edirlr (kil IX.12.). Bel yatqlar n ox Rusiyada, Ukraynada (Dnepr-
Donetsk, Ural Emba v s.), Rumniyada, Almaniyada, AB-da (Texas, Luiziana v Missisipi
tatlarnda) yaylmdr. Duz gnbzind formalaan yataq bir sra mxtlif nv frdi yataqlarn
mvcudluu il sciyylnir.

kil IX.12. Duz gnbzi il mrkkbln Moreni yata (Rumniya)

Gil diapirizmi v palq vulkanizmi il laqdar olan yataqlar sasn AlpHimalay v

Sakit okean mthrrik quraqlar razisind inkiaf etmilr. Bu cr tllrin ml glmsind
sas rolu diaprizim v palq vulkanizmi oynayr. Bele yataqlar Azrbaycanda, Qrbi
Trkmnistanda, Tamanh v Ker yarmadalarnda, Rumniyada geni yayilmdr (kil IX.13.,
IX.14.).
 kil IX.13. Lkbatan yata (V.Q.Babazady gr)

kil IX.14. Bibiheybt yata (V.Q.Babazady gr)

Gil diapirizminin v palq vulkanizminin yaranmasna sbb razinin knt qatnn

byk qalnla v yksk grginliy malik olmas, ksilid tam sxilmam realoji fal gil
ktlsinin mvcudluu v elec d, v razinin sxlma gerginliklrin mruz qalmasdr. Gillr
yer qabnn knt qatnda n geni yaylm neftana suxurudur. Bu sbbdn d knt
qatnn neftqazl gil diapirizmi v palq vulkanizmi il laqdardr.
Azrbaycann razisinin sas hisssini Alp-Himalay da-qrqlq qurann mrkzi
seqmentind yerln Cnubi Xzr meqakkliyi tkil edir. Bu sedimentasiya hvzsind
okntqat yksk gilliliy v boyk qalnla
(24 km- qdr) malikdir. Cnubi Xzr meqakkliyi cnubdan Kiik Qafqaz, Tal, lburus,
imaldan is Byk Qafqaz, Kiik Balxan, Byk Balxan v Kopetda kolliziyalar (kolliziya
litosfer piltlrinin toqqumasdr) il hdudlandndan, sxlma grginliklrin mruz qalan bir
razidir. Bel litofasial, tektonik v geodinamik rait gil diapirizmi, palq vulkanizmi v
neftqazmlglm n ox lverili olduundan, dnyann palq vulkanlarnn d birindn
oxu, o cumldn n irilri,mhz Azrbaycann razisind inkiaf etmilr. Bu hal eyni zamanda
razinin yksk neft-qazlla malik olmasn gstrir.
Tllrin mnyin gldikd is, qeyd etmliyik ki. Azrbaycann razisind yaylm
msbt iarli sturuktur tllrin ksriyyti mhz mxtlif drcd inkiaf etmi gil
diapirlridir. Gil diapirlrini z inkiaf drclrin gr yarm qrupa ayrmaq olar (kil
IX.15.).
Nisbtn zif inkiaf etmilr sad kriptodiapir nv aiddirlr. Kriptodiapirlrd tam
sxlmam gildn ibaret nvnin enerji potensial, ona zrind yatan laylardan kerk ,yer
sthin xmaa imkan vermir. knt qatnda bu nv sturukturlar zlrini gmlm qalxm
kimi biruz verirlr. Buna misal olaraq 8 Mart, Buzovna- Mataa, Qala, Trkan, Zir, Cnub,
Cnub-2 v s. gmlm qalxmlar gstrmk olar.
Bel qalxmlar, ksr hallarda, qrlmalarla zyif mrkkblm olduqlarndan, bir tl
kimi nisbtn yksk hermetikliyi il sciyylnirlr. Bu xususiyyt onlarda sasn tavari, az
hallarda is tektonik ekranlami, qarq yaxud kiik nv yataqlarn formalamas n daha
lverili olur.

kil IX.15. nkiaf drclrin gr gil diaperlrinin nvlrinin prinsipial sxemi

(mlliflr gr)

Baslma nv sturukturlarn ikinci yarm qrupuna gil diapirlri aiddir. Kriptodiapirlrdn

frqli olaraq, gil diapirlrinin enerji potensial onlarn nvsinin yer sthin cxmasna imkan
verir. Buna misal olaraq, Bibiheybt sturukturunu gstrmk olar. Bu nv lokal qalximlar,
adtn, regional uzununa v bir sra enin, ndioqanal (p), radial, elc d, uzununa lokal
qrlmalarla mrkkblmi olurlar. Bel sturuktur tllrd ksr hallarda tavari, zif v
kskin pozulmu, yni ayr-ayr hidrodinamik sahlr blunm, tektonik ekranlam nv frdi
yataqlar formalar.
Nvsi tam sxlmam gildn ibart baslma nv qrqlqlar yksk enerji potensialna
malik olduqda, onlar inkiafnn son mrhlsind palq vulkan il mrkkblirlr. Bel ki,
gr inkiafda olan qrn ta hisssi ksin qrlmalar sistemi il mrkkblrs, yksk
enerji potensialna malik realoji fal gil ktlsi v onu mayt edn fldlr nisbtn yksk
keiriciliy malik olan qrlmalarn ksimsind yaranan ovulma zonas vasitsiyl yer sthin
ataraq, atmosfer vulkan klind pskrlcklr.
Ksin qrlmalarn ml gtirdiyi ovulma zonas tam sxlamam gil qatnn altnda da
inkiaf etmi olarsa, hmin zonada byk tziq altnda tbii qaz toplana bilr (kil IX.15.). Bel
ovulma zonasi zrind formalaan palq vulkannn faliyyti zaman, baqa palq
vulkanlarndan frqli olaraq, atmosfer klli miqdarda qaz pskrlr.
Palq vulkannn yaranmasna sbb olan yksk realoji fallqla sciyylnn tam sxlmam
gil vulkann kk hesab olunur. Bu baxmdan Cnubi Xzr v onun quruda davam olan Aa
Kr kkliyind inkiaf etmi palq vulkannn kkn, sasn, yksk gilliliyi v realoji
fall il sciyylnn oliqosen- miosen (maykop seriyas, orta v st miosen ) yal kntlr
tkil edir. Bu da onu gstrir ki, bu razinin palq vulkanlarnn pskrm mhsullarnn ya
oliqosen- miosemdn qdim ola bilmz. Bununla bel, burada el palq vulkanlar var ki,onlarn
pskrm mhsullarnda ninki oliqosen miosen, elc d eosen, paleosen v htta tbair,
yura yal sxur qrntlarna da rast glinir. Misal n, Aa Kr kkliyind Hamamda
(K2), qalmaz (J2 K2),Krsng (K), Durovda (K); Cnubi Xzr akvotoriyasnda is Duvann
(K2),Gil adas (K) Hamamda dniz (J-K) v s. misal gstrmk olar. Lakin bu o demk deyil
ki, bu vulkanlarn kk hmin yaa malik kntlrd yerlir. slind, bu vulkanlarn da kk
oliqosenmiosendn qdim deyil. nki eosen, paleosen v mezozoy kntlri Cnubi Xzr
kkliyind litoloji trkib gr yksk gilliliy malik deyillr. Digr trfdn, onlarn
yatdqlar drinlik interval nisbtnsrt termobarik rait malik olduundan, orada tam
sixlamam hr hans bir sxur ktlsinin mvcudluunu ehtimal etm k qeyri mmkndr.
slind is oliqosen-miosendn qdim yal sxur qrntlarnn bzi vulkanlarn pskrm
mhsullarnda rast rast glmsi, hmin vculkanlarn kklri altnda anomal yksk tziq malik
qaz il dolyurulmu ovulma zonasnn mvcudluudur. Bel hallarda vulkan pskrmy
baladqda, onun kknn altndak ovulma zonasnda toplanm yksk mthrrikliy v
enerji potensialna malik qaz , vulkann kkn tkil edn gil ktlsindn kerk, yer sthin
birinci atm olur. Bu zaman qaz ovulma zonasndan vulkann kkn tkil edn tam
sxlamam gil ktlsin daxil olduu zaman, reaktiv effekt hesabna ovulma zonasnda olan
vulkann kkndn d daha qdim yaa malik sxur qrntlarn gil ktlsin trckdir.
Sonuncu is hmin qrntlar z il brabr yer sthin atdrm olur.
Bellikl, palq vulkannn pskrm mhsulunda bonun onun kkn tkil edn tam
sxlamam gildn d qdim olan sxur qrntlarnn mvcudluu, vulkan kknn altnda
anomal yksk tziq malik tbii qazla doymu ovulma zonasnn varln gstrir.
Neftmlglm il palq vulkanizmi arasnda genetik elaqnin olmasna baxmayaraq,
lokal qalxmn palq vulkan il mrkkblmsi, slind onda formalam olan neft v qaz
ymlarnn qismn ya da tam dalmasna v ya yenidn formalamkasna sbb olur. Bununla
bel, palq vulkan il mrkkblmi sturukturlar bir qayda olaraq, neft-qazllq chtdn
yksk perspektivliy malik olurlar. Bel sturukturlarda formalaan yataqlar, sasn tavari,
qrlmalarla zif, yaxud kskin pozulmu tektonik ekranlam, qarq (keid), litoloji pazlam
nv frdi yataqlar eidindn ibart olurlar.
Monoklinal v sinklinallarla laqdar olan yataqlar. Bel yataqlar AB-da
Azrbaycanda (Siyzn monoklinal) v baqa lklrd inkiaf etmilr. (kil IX.16.).

kil IX.16. Zyli-Zeyv yata. Geoloji profil:

1-yunusda lay dstsi; 2-aburun lay dstsi; 3-ilxda lay dstsi; 4-sumqayt-qovunda
lay dstlri; 5-alt maykop yermseriyas; 6-st maykop yarmseriyas; 7-okrak horizontu; 8-
karaqan horizontu; 9-sarmat mrtbsi; 10-masir kntlr; 11-qrlma xtti

Sinklinal qurulula laqdar olan frdi neft v qaz yata tbitd ox nadir hallarda rast
glir. Bel neft qaz ymlar AB-n bir ox yaltlrind, xsusiyl Appala neftli-qazl
yaltind qeyd alnr. Azrbaycanda is buna Sulutp yatan misal gstrmk olar (kil
IX.17.).
 kil IX. 17. Sulutp yata. Qrmadaki lay dstsind (QD) sinklinal qurululu v litofasial
frdi yataq

Litoloji nv yataqlar. Laylarn qalxm istiqamtind kollektor sxrlarnn litofasial

vzolunmas yaxud pazlamas saysind qeyri-keirici suxurlara kemsi il laqdar olan
yataqlar. Bu qurup yataqlar platporma kkliklrinin knar hisslrind, qrqlq razilrd is
daaras kkliklrin yamaclarnda rast glir. Litoloji yataqlara Kanadada, AB-da,
Venesuelada v bir sra baqa lklrd rast glinir. Bu baxmdan Kanadadak pembina yatan
gstrmk olar (kil IX.18., IX.19., IX.20.).

kil IX.18. Pembina yata. (Kanada):

1-qum v qumda; 2-giilr v gilli ist; 3-qum v gil; 4-hngda; 5-neft
 kil IX.19. Kirkir yatann (Orinoko neftli-qazl vilayti) geoloji profili:
1-neft yata; 2-mhsuldar tbq; 3-qrlmalar

kil IX.20. Litofasial dyiiklikl laqdar olan yataq (Qay-Spenser-Riardson zonas): 1-neft;
2-qaz; 3-izohipslr

Bu cr yataqlar, hminin Rusiya Federasiyasnda da rast glinir. Azrbaycanda Aberon

neftli-qazl rayonundak Sulutp, Hvsan yataqlarn buna misal gstrmk olar. Sulutp
yatanda qrmkialt qrmaki lay dstlri onlarn qalxm istiqamtind zyif keiriciliy malik
sxurlara (gillr) keirlr, nticd kollektorlarn qeyri-keirici sxurlara keid zonas ekran
rolunu oynadndan, hmin kallektorlarda neft-qaz ymlar formalar.
Qdim dnizlrin sahil zonalarnda toplanan qum trmlri il laqdar olan
yataqlar. Bel yataqlar AB-da (Kanzas v Oklaxoma tatlarnda) v baqa olklrd rast
glirlr.
Qdim ay vadi v deltalar il laqdar olan yataqlar. Bunlara misal Maykop
rayonunun qolvar yatan gstrmk olar. Bu qrup yataqlar Timan-Peora kkliyind
(RF), AB-da v baqa lklrd rast glinir.
Linzavar kolektorlarla laqdar olan yataqlar. Linzavar kollektor hr trfdn pis
keirici sxurlarla hat olunur. Neft-qaz qum linzasnn doldurursa, linzavari yataq ml glir.
Bel yataqlar yuvakillid olur. Qrbi Aberonda Gzdk sahsindki yataq buna misal ola bilr
(bax kil IX.10.). Yuvavari yataqlar Ab-da mlumdur (Vaymiq tatndak Oseydj yata).
Linzavari yataqlarn bir nv d hr trfdn su il hat olunmu (mhdudlam)
yataqlardr. Bu nv yataq o vaxt formalar ki, yax keiriciliy malik olan linzavari sxur
nisbtn zif keiriciliy malik sxur qatnda yerlmi olsun. Bel hallarda suyun sthi grilm
qvvsi neftinkindn daha yksk daha yksk olduundan o nefti v qaz daha yax
keiriciliy malik olan sxurlara (iri, orta dnli qum, qumda, linzalarna) sxdraraq, z
nisbtn az keiriciliy malik (narn dnli qum, qumda, alevrit, alevrolit v s. ) olan
sxurlarda yerlir. Buna misal olaraq AB-n Apala neftli vilaytindki karbon yal 100 fut
qalnlnda olan narn dnli sulu qumda qatndak iri dnli qumda linzalarda yerln neft
ymlarn gstrmk olar.
Stratiqrafik nv yataqlar: antiklinal formaya malik sturukturlarn yuyulmu tann
qeyri-keirici suxurlarla qeyri uyun trlmsi il laqdar olan yataqlardr (kil IX.21.).
Monoklinal yatmn qalxm istiqamtind tbii rezervuar anmaya mruz qaldqdan
sonra qeyri-keici sxurlarla rtlm olarsa, bele halda da stratiqrafiq nv yataq formalaa
bilr:
 kil IX.21. Oklaxoma-Siti yatann (AB) enin ksilii (J.Ferqusona gr):

1-qumdalar v qumlar, 2-hndalar v dolomitlr, 3- neftlaylarn monoklinal yatma

malik olduqlar sahlrd qalxmlar boyukollektor sxurlarnn qeyri-keirici suxurlarla bucaq
uyunsuzluu il qeyri-uyun trlmsi nticsind ml gln;
- stratiqrafiq ekranlama il laqdar olan. Bu qurup yataqlar AB-da, Kanadada, RF-da v
s. geni yaylmdr.
Rif trmlri (biogermalar) il laqdar olan yataqlar. Bu nv yataqlar aadak
xsusiyytlri il sciyylnirlr: tk rif massivi il laqdar olan; rif massivi qrupu il
laqdar olan yataqlar. Bu nv neft-qaz yataqlarnn formalamasnda tl rolunu rif massivlri
oynayrlar.
Rifmlgtirn orqanizimlr yalnz myyn duzlulua, temperatura, ffafla,
drinliy malik sularda mvafiq paleocorafi v paleotektonik raitlrd inkiaf edirlr.
Tk rif massivlrin linzavari kild olan biostromlar v konusvari formaya malik
biostellr aiddirlr. Sonuncular slind biostromlarn st-st formalamasndan yarandqlarna
gr yamaclar di-di, zlri is konusvari form ada olurlar.
Rif massivlri qrupuna is sahil xtii v qit yamac boyu formalaan, adtn btov yaxud
qrq-qrq kild xtti uzanm sahil, sdd (baryer) v knar riflr adlanan v elc d hvznin
dayazlqlarnda btv yaxud qrq-qrq halqavari kild inkiaf edn atollar aiddirlr.
Bel yataqlar RF-da (Uralqars kklikd), Meksikada (Tampiko-Tukspan vilayti)
geni yaylmlar. Kanadada, AB-da v baqa lklrd rast glinir (kil IX.22., IX.23.).
 kil IX.22. Stolyarovsk rif yatann :
a-struktur xritsi; b- AB xtti
zr profili ;
1-izohipslr; 2-neftlilik konturu; 3-
neft vern quyular;
4- konturdan knar quyular; 5- neft
yata
kil IX.23. Ledyuk rif
yata(Link gr)
Qarq yaxud keid(litoloji-stratiqrafik)nv yataqlar.Bu
nv yataqlardan nisbtn tez-tez rast gln eroziya il ksilmi
pazlaan kollektor laylarn qetri-uyun olaraq qeyri-keirici
laylarla rtldy halda formalaan yataqlardr.Qarq yaxud
keid nv yataqlar massiv v layvari ,elc d litoloji
mhdudlam yataqlarn itirak il d yaranan bilr.Bu
yataqlar aadaklar misal gstrmk olar.(kil
IX.24.,IX.25.).

kil IX.24. Monro qaz

yata ( AB)
kil IX.25. st-Texas neft yata
,AB(Ver-Vibey gr):
1-tbair,hngda; 2-gi; 3- qum; 4-
neft; 5- uyunsuzluq;
a,b,v,q- mxtlif trkibli laylar
v qatlar

IX.4.3 Frdi neft-qaz

yatalar
Tlnin msamli v atl bir kollektorunda
(rezervuarnda) formalam yegan (tk) neft- qaz ymna
frdi neft- qaz yata deyilir.
Neft v qazn frdi yata mn,struktur v morfoloji
xsusiyytlrin gr mxtlif nvlr ayrlr.Struktur
xsusiyytlrin gr frdi neft v qaz yataqlarnn ilk
tsnifatn F.Klapp,sonra is .M.Qubkin vermilr.
Frdi neft- qaz yataqlarnn morfoloji tsnifatn .
V.Abramovi(1933),V.Vilson(1934) v .O.Brod(1935) vermilr. Bu
tsnifat tllrin morfoloji xsusiyytlrin saslanr.Frdi
yataqlarn mnyin gr is tsnifat A.Xelkvist,
M.F.Mirink, N.Y.Uspenskaya, V.Y.Xain, N.V.Vassoyevi v b.
Trfindn verilmidir.
.O.Broda gr frdi yataqlarn tsnifat. Tbii
rezervuarlarn nvn gr frdi yataq qrupa ayrlr.
Layl,massiv v litoloji.Laylrezervuarlarla laqdar olan
yataqlar zlri d aadaklara blnr:
-tal - sadv mrkkb;
-ekranlam tektonik,stratiqrafik v litoloji;
 -massiv;
-litoloji mhdudlam v ekranlam.
Frdi yataqlarn mnyin gr tsnifat ..Bakirov
trfindn daha mkmml ilnmidir.
..Bakirovun frdi yataqlarn mnyin gr tsnifat.
Bu tsnifata sasn neft v qazn frdi yataqlar aadak
siniflr ayrlr. struktur,
rifogen,litoloji,stratiqrafik,qarq v ya litoloji
stratiqrafik(cdvl IX.3).
Struktor nv frdi yataqlar. Antiklinal,sinklinal v
monoklinal formalara malik tbii rezervuarlarda
yaranrlar.Birinci qrup tavari (antiklinal),tektonik
ekranlam v kontaktyan kimi yarmqruplara ayrlr.
 T a v a r i f r d i y a t a q l a r: sad
qurululu,tektonik qrlmalarla,gil diapirizmi v palq
vulkanizmi il mrkkbln antiklinal,duz gnbzi il laqdar
olan strukturlarda rast gln frdi yataqlardr(kil IX.26.).
Pozulmam tavari frdi yataqlara misal olaraq
Bibiheybt yatanda qrmakist qumlu(QQ) lay dstsind olan
frdi yata misal gstrmk olar.
..Bakirovun ayrd asl frdi
yataqlar,slind,tld flidlraras hidrostatik tarazln
yaranmas tamamlanmam neft- qaz ymlar kimi qbul
edilmlidir.
 Qeyd etmk lazmdr ki,bel hal formalam yataqlarn
qrlmalarla pozularaq,anmaya mruz qald fal su-neft
srhddin malik frdi neft yaxud neft-qaz yatann ilnmsi
dvrnd d yarana bilr.Bunlar slind frdi yataq anlaynn
trifin cavab vermy neft-qaz ymlar dir.

kil IX.26.
Tavari frdi yataqlar :
a sad; b zif mrkkblmi; v
vulkonogen sxurlarla mrkkbln;
c duz gnbzli; 1 neft ym ksiliid; 2
neft ym planda; 3 stratoizohips;
4 tektonik qrlma; 5 - hng da; 6
vulkanogen mlglm; 7 duz; 8 qum;
9 gil; 10
vulkanogen materiallar; 11 mergel
Normal frdi yataqdan frqli olaraq asl yataqda
su-neft srhddi bir qayda olaraq struktur xritnin
stratoizohipslrini ksmi olur.Bu hal is su- neft sthinin
normal frdi yataqlarda olduu kimi fqi yox,maili olduunu
gstrir.Su- neft sthinin maili olmas is frdi
ymda,normal frdi yataqdan frqli olaraq,hl hidrostatik
tarazln brqrar olmadna dlalt edir.(kil IX.27.). Bu
sbbdn d,bel frdi neft-qaz ymlar bir frdi yataq kimi
formalama v ya yenidn formalama,yaxud da dalma
mrhlsind olmasn gstrir.Yuxarda qeyd edildiyi kimi yataq
ml gldikdn sonra ba vern tektonik qrlmalarda da neft-
qaz ymnn vziyytin tsir ed bilr.
 kil IX.27. Suraxan
yata.Qrmakalt lay dstsind
(QAD) asl
frdi yataq
T e k t o n i k e k r a n l a m f r d
i y a t a q:
- qrlma (fy,ks fay v stglm)il mrkkbln
antiklinal strukturlarla laqdar olan
- gil diapirizmi v palq vulkanizmi il mrkkbln
antikinal formalarla laqdar olan
- duz gnbzlri il laqdar olan
Tektonik ekranlam frdi yataa misal olaraq
Snqaal dniz Duvann,Cilov,Binqdi,Neft Dalar v.s.
strukturlarda uzununa v eninin qrlmaarn yaratdqlar
tektonik ekranlam tllrd yerln frdi yataqlar
gstrmk olar.(kil IX.28.).

kil IX.28. Tektonik

ekranlam nv frdi yataqlar:
a fay il laqdar; b - ks- fay il
laqdar; v diaprizm v palq
vulkanizmi il laqdar; c duz
gnbzlri il laqdar;
d- stglm
il laqdar
K o n t a k t y a n f r d i y a t a q.Bel frdi
yataqlar duz,gil diapiri v elc d vulkanogen (maqmatik)
trmlrin km mnli sxur qatlar il bilavasit tmas
zonasnda ml glirlr.Bu sbbdn d frdi yataqlar hmin
trmlr sxlm yni, syknmi vziyytd olurlar(kil
IX.29.).
Palq vulkan nticsindml gln kontaktyan frdi
yataa Binqdi sahsind mhsuldar qatda olan frdi
yata,gmlm diapirin nvsiil laqdar olan frdi yataa
is Buzovna Mataa frdi yatan misal gstrmk olar.

kil IX.29. Kontaktyan

frdi yataq:
a duz gnbzi il laqdar; b diapir v
palq vulkan il laqdar;
c maqmatik intruziv
mlglmlri il laqdar
M o n o k l i n a l y a t m i l l a q d a r
o l a n f r d i y a t a q l a r(kil IX.30.). Monoklinal
yatmla bal frdi yataa misal olaraq Quba- Xzryan
neftli-qazl rayonununda Siyzn monoklinal il bal frdi
yataqlar gstrmk olar. Burada 70-80 bucaq altnda
monoklinal vziyytd yatan Maykop yal sxurlarda frdi neft
v qaz yataqlarrast glinir.(kil IX.16.).

kil IX.30. Monoklinallarla

laqdar olan frdi yataqlar
 a- monoklinallarda qrlmalarla ekranlama
b- monoklinallarda fleksura il laqdar
c- monoklinallarda struktur burunla laqdar
S i n k l i n a l s t r u k t u r l a r l a l a q d
a r o l a n f r d i y a t a q.Sinklinal qurulula laqdar
olan frdi neft v qaz yata ox az hallarda mahid
olunur.(kil IX.31.).Bel ymlar,vvl qeyd edildiyi kimi,
AB-n bir ne neftli- qazl yaltlrind,xsusil Appala
neftli-qazl yaltind,qeyd alnmdr.Bu cr frdi yataq
imali Qafqazda Jukovsk yatanda mvcuddur.Sinklinal yatmla
laqdar olan frdi yataq Aberon neftli- qazl rayonunda da(
Sulutp sahsind) myyn edilmidir.

kil IX.31. Sinklinal

strukturla laqdar olan frdi yataq
Litoloji nv frdi yataqlar. Bu nv frdi yataqlar
litoloji ekranlama v litoloji mhdudlam yarmqruplara
ayrlr.
L i t o l o j i e k r a n l a m n v frdi
yataqlara aiddirlr(kil IX.32.).
- laylarn qalxm istiqamtind kollektor sxurlarn
pazlamas il laqdar olan frdi yataqlar
- laylarn qalxm istiqamtind kollektor sxurlarn
qeyri- keirici kntlrl vz olunmas il laqdar olan
frdi yataqlar.
- mhsuldar layn Yer sthin xd sahd neftin
anma mhsullar olan bitum v asfalt rtklri il
ekranlam olan frdi yataqlar.
 kil IX.32. Litoloji ekranlam
nv frdi yataq
a - kollektor laylarn qalxm istiqamtind
pazlamas,b kollektor laylarn qalxm istiqamtind qetri-
keirici sxurlarla vz olunmas, c kollektor sxurlarda
olan neftin yer sthin xan yerd anmas nticsind
yaranm asfalt rty
Qum laylarnn qalxm istiqamtind pazlamasna misal
olaraq Aberon arxipelann Palq Pilpilsi yatanda QLD-nn
aa hisslrind olan frdi yata gstrmk olar.
L i t o l o j i m h d u d l a m f r d i
y a t a q l a r (kil IX.33.).
-qdim aylarn sahilyan delta,avandelta zonalar v
vadilri il laqdar olan qolvari v ya qaytanvari terrigen
mnli (qum,qumda,alevrit v.s.)sxurlarla bal frdi
yataq.
Gdim ay vadilri v sahilyan- delta qum, qumda
mlglmlri il laqdar olan qaytanvari qolvari
trmlr.Bu nv trmlrin en ksimind tavan sthi nisbtn
dz,daban sthi is aaya doru qabarm olur.

kil IX.33. Litoloji mhdudlam nv

frdi yataq
a- qolvari; b- valabnzr ;c- yuvavari
-qdim su hvzlrinin sahil zonalarnda qum,qumdalarnn
v.s. terrigen kntlrin ml gtirdiklri valabnzr
yatm formalarnda yaranan frdi yataqlar.
sasn qumdan ibart olan bu nv terrigen trmlrin eni
3,6km,uzunluu is 10-15 km- ata bilr, onlarn daban sthi
yast,tavan sthi is qabarq kild olur. Bu nv
mlglmlr asimmetrikqurulua malikdirlr.laqun kntlri
istiqamtind qalnlnn kskin azalmas,tavann dik yatm
v dniz trf is tavan sthinin az mailli olmas,terrigen
materialn nisbtn yax eidlnmsi il sciyylnirlr.
Planda,bir qayda olaraq,paleohvznin sahil xttin paralel
yerlir.
-yuvaya bnzr frdi yataq hr trfdn zif yaxud qeyri-
keirici sxurlarla hat olunur.
Rif mlglmlri il laqdar olan frdi yataqlar
(kil IX.34.).
Bu nv frdi neft-qaz yataqlar biogermalarda,yni rif
massivlrind ml glirlr.
Hr bir rif massivi,adtn vahid, yni frdi neft v ya
qazneft yatan formaladrr. Bel frdi yataa misal olaraq
imbay rayonunun rif massivlrind olan frdi yataqlar
gstrmk olar.
Rif mnli frdi yataqlar aadak nvlrd olurlar:
- tk riflrd formalaan frdi yataqlar.Bunlar biostrom v
biostell kimi, adttn tk inkiaf edn biogermalarda formalaan
frdi yataqlardr;
-qrup halnda olan rif trmlrind formalaan frdi
yataqlar.Bunlar atollarda,sahil v knar nv rif
mlglmlrind formalaan frdi yataqlardr.

kil IX.34. Rif mlglmlri il

laqdar olan frdi yataqlar.
a- tk rif massivi il laqdar olan frdi yataq,b- qrup
halnda inkiaf etmi riflrl
laqdar olan frdi
yataq.
Stratiqrafik nv frdi yataq (kil IX.35.). Bel frdi yataq
sasn bucaq uyunsuzluu v st qeyri- keirici
sxurlarlartlm zonalarnda ml glir.
a- antiklinal strukturlarn talarnn yuyularaq,sonra qeyri-
keirici sxurlarla qeyri- uyun rtlmsi il laqdar
formalaan frdi yataq,bu eyni zamanda qarq,yaxud keid
nvlridir.Bzn yataq kimi d qbul oluna bilr.
- monoklinal yatma malik rezervuarn Yer sthin xm
hisssinin qeyri-uyun olaraq qeyri- keirici sxurlarla
ekranlamas ml gln stratiqrafik nv frdi yataq.
- Paleorelyefin girintili-cntl sthi il laqdar olan v
yer sthin xan kollektorun cavan sxurlarla qeyri-uyun
rtlmsi saysind yaranan stratiqrafik nv frdi yataq
- Kristallik massivin qeyri- keirici sxurlarla rtlm
xnts il laqdar olan stratiqrafik nv frdi
 yataq.Buna AB-dak Litton-Sprinqs yatan misal gstrmk
olar.
Qarq nv frdi yataq. Bzi rayonlarda el frdi yataqlara
rast glinir ki,onlar hm litoloji,hm d stratiqrafik amillr
nticsind formalar.

kil IX.35. Stratiqrafik

nv frdi yataqlar
a- yuylma il kskinln v qeyri- keirici sxurlarla
rtln kollektorda
b- monoklinal yatmda stratiqrafik bucaq uyunsuzluu il
laqdar olan yataq
c- paleorelyefin qeyri- uyun rtlm girintili-xntl
sthi il laqdar olan yataq
d- krisstallik massivl laqdar olan frdi yataq
Onlarn arasnda n ox rast glni eroziya il ksilmi v
stratiqrafiq uyunsuzluqla daha cavan qeyri keirici
kntlrl rtln kollektor laylarn ekranlamas il
laqdar olan frdi yataqdr.Bel frdi yataqlara
sciyyvi nmun kimi st-Teksas(AB)rayonundak frdi
yataqlar misal gstrmk olar.(bax kil IX.35.).
Azrbaycann neftli-qazl razisi n frdi neft-qaz
yataqlarnn ilk genetik tsnifatn B.K.Babazad tklif
etmidir.Bu tsnifat aada cdvl IX.4-d verilmidir.