Jerzy Danielewicz BIESIADNE INICJACJE
litarnej, ktra opieraa si na biesiadach zasuo
JERZY DANIELEWICZ
Biesiadne inicjacje
Rozwaania o greckim -
sympozjonic
S
two sympozjum", inaczej sympozjon", ktre
przejlimy - w pierwszym wypadku poprzez aci
n - z greckiego sympsion, budzi w naszych cza
sach prawie jednoznaczne skojarzenia z konferencj
lub dyskusj naukow. N a takie rozumienie sympozjo-
nu wpyn niewtpliwie fakt, e w ten sposb wanie
zatytuowa jeden ze swoich najsynniejszych dialogw
Platon, a za n i m i n n i autorzy (np. Ksenofont, Plutarch,
Lukian); wspln cech owych literackich sympozjo-
nw" byo imitowanie prowadzonej przy uczcie rozmo
wy na tematy filozoficzne, moralne, literackie, a take
praktyczne lub zabawowe . W naszych rozwaaniach
1
gatunek zwany sympozjonem nie stanowi gwnego te
matu, pozostanie jednak jednym z wanych rde po
mocnych w badaniu sympozjonu jako instytucji cha
rakterystycznej dla ycia spoecznego i kultury greckiej
poczwszy od okresu archaicznego
W sensie cile etymologicznym sympsion (wspl
ne picie") okrela t cz uczty, ktra nastpowaa po
posiku. Znaczenie etymologiczne nazwy jest t u jednak
o wiele wsze ni realne, gdy sympozjon bynajmniej
nie ograniczao si do prostej konsumpcji wina. Jego
rnorodne funkcje, a t y m bardziej odniesienia symbo
liczne, nie daj si uj w krtkiej definicji. W niniej
szym wykadzie pragn powici szczegln uwag
tym aspektom, ktre czyniy z sympozjonu oryginalne
zjawisko religijne, spoeczne i kulturowe.
Sympozjon trzeba rozpatrywa na szerszym tle zwy
czaju wspbiesiadowania". Jak zauwaa Oswyn M u r -
ray , w spoeczestwie archaicznej Grecji, nie posiada
2
jcym formalnej kasty kapaskiej ani scentralizowanej
struktury wadzy, wsplne spoywanie posikw pod
krelao rwno praw i suyo ugruntowywaniu po
dzielanych przez spoeczno wartoci. W epoce p-
noarchaicznej uczony angielski wyodrbnia cztery pod
stawowe typy wspbiesiadowania: wito religijne,
wsplny posiek onierski, posiek publiczny fundowa
ny przez polis jako wyraz wyrnienia oraz majce spra
wi przyjemno sympsion.
Znana nam z literatury tradycja wsplnych uczt si
ga swymi korzeniami opisanej w epice organizacji m i
nych", urzdzanych przez kast naczelnikw plemion
(basilees). Zmodyfikowan kontynuacj tego systemu
w epoce hoplitw byy syssitia i sympozja klasy hopli
tw. Dwie te instytucje powstay ze wsplnego rda,
lecz w wyniku rnej drogi rozwojowej. W wikszoci
pastw-miast (poleis) stworzono organizacj militarn,
opart na fylach (phylai) i fratriach (phratriai). Arysto
kratyczne sympozjon nie stanowio tam ju centrum
ycia politycznego, lecz lokowao si obok nowych i n
stytucji polityczno-militarnych, a jego funkcj w coraz
wikszym stopniu stawao si dostarczenie rozrywki.
Niemniej trzeba powiedzie, e pozostao jedn z do
minujcych form wspbiesiadowania. Inaczej wygl
daa sytuacja w Sparcie, gdzie obowizujce wszyst
kich penoprawnych obywateli skadkowe syssitia su 3
yy stworzeniu struktury zmilitaryzowanego spoe
czestwa .4
Zwyczaj wsplnego biesiadowania charakteryzuje
oczywicie wiele kultur, ale u Grekw posiada swoj
specyfik. Wspomniany wyej Murray podkrela trzy
5
jego cechy do tego stopnia charakterystyczne, e mog
suy jako wyznaczniki zasigu k u l t u t y greckiej
w rdziemnomorzu i Europie Pnocnej.
Po pierwsze, wsplne posiki byy zajciem zasadni
czo zarezerwowanym dla mczyzn. Sympozja odbywa
y si w andrn, mskiej sali", a kobietom nie pozwa
lano w nich uczestniczy, przynajmniej na rwnych
z mczyznami prawach.
Po drugie, w Grecji bardzo wczenie podzielono
uczt na dwie czci: powicon jedzeniu (deipnon)
i powicon piciu {sympsion), przy czym znacznej ry-
tualizacji ulega nie tyle ta pierwsza cz, ile druga.
Po trzecie, ju w wieku V I I I p.n.e. ustali si w Gre
cji zwyczaj, przejty chyba z Bliskiego Wschodu, spo
czywania na sofach zamiast siedzenia w czasie uczty.
Wymienione wyej cechy specyficzne greckiego
sympozjonu nie daj oczywicie penego jego obrazu;
trzeba je skomentowa i uzupeni szeregiem dalszych
obserwacji. ; =- ;
Fakt, e biesiadowano w mskim gronie, uwiadamia
nam wyranie podrzdny status spoeczny kobiet. Do
puszczano je do uczt jedynie w instrumentalnej roli wy
konawczy muzyki, kochanek lub posugaczek. Wspl
nota sympozjonu, podktelana przedrostkiem we
sp", sym- ( = syn-), bya wsplnot mczyzn i tylko
z t y m zastrzeeniem mona mwi o przestrzeganiu za
sady rwnoci praw podczas uczt.
Bogaty rytua sympozjonu mia swoje odniesienia re
ligijne . A k t e m wyranie sakralnym byo ofiarowanie
6
bogom czstki przeznaczonego do konsumpcji wina
przez ulanie paru jego kropel z pucharu (sponde, liba
cja). Jak stary to by zwyczaj, wiadczy formua epicka
z Iliady 9,177, powtrzona kilkakrotnie w Odysei: autar
56
 Jerzy Danielewicz BIESIADNE INICJACJE
epei speisan t' epion th' hoson ethele thymos (Gdy na
cze bogw uleli, co dusza zapragnie, wypili" - przel.
K. Jeewska). Z czasem ustali si zwyczaj, e winem za
czerpnitym z pierwszego mieszalnika skadano libacj
Zeusowi i bogom olimpijskim, z drugiego - herosom,
z trzeciego - Zeusowi Zbawcy lub temu Zeusowi
z ptzydomkiem Teleios, doprowadzajcy do szczliwe
go koca" lub alternatywnie - z pierwszego mieszalni
ka Dobremu Demonowi (agatho daimonos) a z trzecie
go Hermesowi . 7
Peter v o n der Mhll wyraa pogld, e libacja wo
8 cze boga i wykonalimy pozostae czynnoci rytualne,
tywna bya pocztkowo obrzdkiem majcym przea
ma tabu zwizane z winem, gdy picie oznacza pene
tracj, wniknicie w to, co demoniczne. Aspekt dani
ny ofiarnej jest czym wtrnym, pierwotnym elemen
tem pozostaje element magiczny.
Sympozjon w odczuciu uczestnikw byo obrzdem
kolektywnym, czcym ich z bogiem; wieczc mie
szalniki (kratery) i dzbany dokonywali o n i symbolicz
nego aktu jego uwieczenia. W i n a nie traktowano bo
wiem po prostu jako daru boga, lecz czsto identyfiko
wano je z n i m samym, std popularnym okreleniem
boskiego napoju byy uyte metonimicznie imiona:
Bakchos, Bromios, Dionizos. Wieszczek Tejresjas
w Bakchantkach Eurypidesa (ww. 284-285)' wypowia
da znamienne sowa, i w pynnej ofierze z wina ska
dany jest sam Dionizos:
Jego to, boga, ofiaruj bogom,
Tak e mu ludzie zawdziczaj dobra.
(Prze. Jerzy anowski)
Rwienik Eurypidesa, on z Chios, w jednym z zacho
wanych fragmentw (744 PMG) przechodzi niepo
strzeenie od pochway Dionizosa do pochway wina:
[Sawi] dzieci nieujarzmione
Byczogowe, mode - i niemode,
Najsodszego miostek
Haaliwych sug,
Wino - wadc wiata,
Co ludziom dodaje otuchy.
(Prze. Jerzy Danielewicz)
Kolejnym wybitnie sakralnym aktem byo wsplne
odpiewywanie peanu biesiadnego przez wszystkich
uczestnikw. Zdaniem badacza gatunku peanicznego
lana Rutherforda funkcj peanu wykonywanego pod
czas sympozjonu mona okreli jako apotropaiczn,
czyli nastawion na odwrcenie nieszczcia czy szko
dy, a zarazem celebracyjn . Bardzo wczesnym po
10
wiadczeniem omawianego t u zwyczaju jest fragment
98 PMGF poety spartaskiego z drugiej poowy V I I
wieku Alkmana : 11
Na ucztach, przy wsplnym posiku
Wrd biesiadnikw wszcz pean wypada.
(Prze. J. Danielewicz)
Wzmianki o wspomnianych wyej czynnociach rytual
nych s w pimiennictwie greckim liczne; przypomnij
my t u jednak tylko zdanie z Platoskiej Uczty : 12
A gdy Sokrates uoy si na sofie i, podobnie jak inni,
spoy posiek, spenilimy libacj, zapiewalimy pie na
a nastpnie zabralimy si do picia.
Znaczenie sakralne - nie tylko higieniczne - ma tak
e mycie rk przed uczt. Zasad t zna ju Homer.
W V I ksidze Iliady opisuje znamienne zachowanie
Hektora, ktry wiedzc, e ma wpierw speni pynn
ofiar na cze Zeusa i innych niemiertelnych", nie
chce przyj wina od matki, gdy czuje si zabrudzony.
Wypowiada wtedy sowa (ww. 266-268): .
Boj si wino ulewa Zeusowi ciemne, nie myjc
Przedtem rk, jestem zbrukany posok i kurzem bojowym.
Jakebym mg do Kronidy czamochmurego wznie mody!
(Prze. Kazimiera Jeewska)
Problem czystoci fizycznej przed przystpieniem do
kontaktw z bstwem analizuje Wodzimierz Len-
gauer , dochodzc do wniosku, e zabrudzony czo
13
wiek nie moe przystpi do modlitwy lub ofiary, po
niewa brud jest ladem jego czynnoci ze sfery pro/a-
num, od ktrego sacrum musi by wyranie oddzielone.
Take zdobienie gowy wiecem podczas sympozjo
nu jest elementem zwizanym z obrzdowoci, nawi
zujcym do rytw inicjacyjnych, czyli praktyk, ktrych
celem jest przyjcie do nowej spoecznoci . N a tej za
14
sadzie nakadano wiece wtajemniczonym w misteria
i np. pannie modej czy zmaremu.
Niemal religijn atmosfer sympozjonu dobrze odda
je elegia Ksenofanesa (1 W . - 1 G.-P.), opisujca etap
wstpny uczty. Zacytujmy z niej kilkanacie pietwszych
wersw w przekadzie Wodzimierza Appela:
Teraz bowiem podoga jest czysta, czyste s rce
wszystkich, a take kielichy; jeden nakada nam wiece,
inny w czaszy roznosi dokoa wonny olejek,
krater mieszalny czeka peen i rado sposobi,
5 wino jest ju gotowe i zda si zapewnia, e nigdy
w dzbanach go wdzicznych nie zbraknie kwieciem
woniejcego,
Pord nas i kadzida unosi si zapach odwitny,
stoi te woda rdlana wiea, czysta i chodna,
obok s chleby rumiane, a st wspaniay, od sutych
10 gnc si ciarw, dwiga sera i miodu dostatek,
57
 Jerzy Danielewicz BIESIADNE INICJACJE
otarz w rodku komnaty skrywaj kwietne girlandy,
gwar biesiady i pieni w krg wypeniaj domostwo.
Trzeba atoli, by najpierw rozsdni ludzie sawili
boga w swych hymnach podaniem zbonym i sowy
czystymi;
15 kiedy speni libacj i mody zanios, by mogli,
kroczy drog susznoci - t wszak wybiera naley
zamiast pychy - do woli niech pij, byleby suga
wie ich do domu nie musia, chyba e kto ju sdziwy.
W przytoczonej t u czci elegii Ksenofanes koncen
truje si na przygotowaniach do uczty, rytuale sympo-
zjonu (obmywanie rk, nakadanie wiecw, libacja,
modlitwa, hymn do boga) i wskazwkach dotyczcych
picia; elegia ma zatem, by uy modnego ostatnio ter
minu, charakter metasympozjalny" . Zwraca uwag
15
nacisk, jaki poeta kadzie na aspekt motalny: ustalone
przez niego normy biesiadnych zachowa, oparte na
przestrzeganiu zasady zbonoci i sprawiedliwoci,
obowizywa maj rwnie w innych dziedzinach y
cia. Uczta jest sui generis mikrokosmosem, rzdzonym
podobnymi prawami co makrokosmos otaczajcego
wiata . 16
Elementem podkrelajcym niemal sakralny charak
ter uczty jest u Ksenofanesa m.in. pokryty kwiatami o
tarz porodku sali. Zwolennik dosownej interpretacji
Hans Herter uwaa, e jest to otarzyk przenony, jaki
znajdowa si w kadym domu, specjalnie na ten czas
tam ustawiony . Poniewa jednak zestawienie otarza
17
z kraterem zdarza si na malowidach wazowych nie
zwykle rzadko i w innych kontekstach, Francois Lissa-
rague sugeruje, e Ksenofanes przedstawia tu idealizo
18
wany obraz sympozjonu, nadajc konkretom znaczenie
przenone dla wyeksponowania zwizku libacji z modli
tw. Odejcie od dosownoci opisu wydaje si potwier
dza epitet mieszalnika - w oryginale mwi si o nim, e
jest peen nie tyle wina, co podanego nastroju (mestos
euphrosynes, peen radoci") - niemniej sprawa, otarza
jest trudna do definitywnego rozstrzygnicia.
Wspomniana przez Ksenofanesa euphrosyne, rado,
dobre samopoczucie kadego uczestnika, to istotny wa
runek udanego sympozjonu, jego arete, jak wyrazi si
autor anonimowej elegii z I V wieku p.n.e. (27 W . = 12
G.-P.). Nie naley tego pojcia utosamia jedynie
z przyjemnoci ucztowania. Elitarni sympozjaci nie
oczekiwali wycznie konsumpcji czy rozrywki, lecz
take zaspokojenia wyszych potrzeb duchowych. Plu
tarch w Uczcie siedmiu mdrcw (2, 147e) ujmuje to
nastpujco: Czowiek rozumny nie przychodzi na
biesiad, jakby by tylko garnkiem do napchania, ale
po to take, eby uy i powanej rozmowy, i artw,
i posucha czego, i samem. u. opowiedzie w towarzy
stwie co stosownego w danych okolicznociach - jeli
zebranie ma stanowi dla obecnych przyjemno".
Wan rol w wypenieniu celw sympozjonu odgry
wa wybierany kadorazowo przez biesiadnikw mistrz
ceremonii", zwany bardzo rnie, nie tylko sympo-
starches lub symposiarchos , ale rwnie np. basileus
19 20 21
lub drchon . Wszystkie wymienione nazwy podkrelaj
12
jego wadz i , rzeczywicie, wadz tak posiada. Mg
m.in. zaproponowa program poetycko-muzyczny ub
temat dyskusji. By te odpowiedzialny za nastrj przy
jcia. W t y m celu ustala, ile mieszalnikw rozcieczo
nego wina zostanie wypitych, oraz jaka bdzie proporcja
wody i w i n a . Ideaem byo utrzymywanie si w stanie
23
porednim midzy niepodan trzewoci (nephein)
a kompletnym upojeniem (methyesthai) . Pewien pro
2
cent upojenia by potrzebny po to, aby nie zachowywa
si sztywno, mie odwag prezentowania si przed i n
nymi oraz uwolni si od zmartwie . Temu ostatnie
25
mu celowi patronowa Dionizos z przydomkiem Lyaios,
Uwalniajcy od trosk". W charakterze antidotum na
troski mona bvo zastosowa silniejsza mieszank wo
dv i wina i szvbciei wvchvlac kielichv W e fragmencie
346 (L -P = V o m t Alkaiosa nodmiot lirvcznv wvste-
nuie w roli sympozjarchy i daje takie oto zalecenia:
Pijmy! Dlaczego na lampy czekamy wieczorne?
Dnia odrobina zostaa do zmroku.
Signij po kubki - te wiksze, misternej roboty!
Po to da przecie Semeli i Zeusa syn ludziom
Wino, by mogli o troskach zapomnie.
Zmieszaj wic jedn cz wody, dwie wina - i nalej!
A do krawdzi lej miao! Niech jeden za drugim
Kr kielichy
(Prze. Jerzy Danielewicz)
Nie poddane kontroli pijastwo odrzucano jako nie
godne Greka i typowe dla barbarzycw. Anakreont
w jednym ze swych utworw o tematyce sympotycznej
(356 P M G = 33 Gentili) rozwija problem podanej
rwnowagi midzy pragnieniem wyzwolenia si z wizw
racjonalnoci a obowizkiem przestrzegania decorum.
W drugiej czci utworu ostrzega przed czym, co mona
by byo nazwa antysympozjonem. Wezwanie do zaprze
stania pijatyki na mod Scytw ssiaduje z zacht do
kulturalnego sposobu biesiadowania, model barbarzy
ski przeciwstawiony jest modelowi greckiemu:
Dalej, pora ju porzuci
Zwyczaj uczt na mod Scytw
Wrd okrzykw, dzikiej wrzawy:
Gdy sczymy wino z wolna
Pikny hymn niech kto zanuci!
(Prze. Jerzy Danielewicz)
Natur tego przeciwstawienia ustali precyzyjnie
Giovanni C e r r i , zauwaajc, e polega ono na rnym
26
58
 Jerzy Danielewkz * BIESIADNE INICJACJE
podejciu do picia. Scytom mianowicie obca bya eks
cytacja bakchiczna jako przeycie religijne, ktre
u Grekw znajdowao swoje naturalne ujcie w ryt
micznej dyscyplinie muzycznej i piknej pieni; w re
zultacie zamiast uporzdkowanej chorei panowaa
u nich barbarzyska ywioowo, wyraajca si nie
kontrolowanymi krzykami.
Sympozjon odbywao si w sali mieszczcej za
mknite grono sympozjastw. Francois Lissarague
nazwa je obrazowo, od zajmujcego centralne miejsce
mieszalnika, przestrzeni krateru". Przestrze ta bya
troskliwie zagospodarowana. Sympozjaci spoczywali
na sofach (pojedynczo lub po dwch na jednej), opie
rajc lew rk o podgwek. K o n t a k t wzrokowy i go
sowy midzy kadym z n i c h zapewniao odpowiednie
ustawienie sof i ograniczenie ich liczby. Jak wynika
z bada archeologicznych, standardem byo 7 lub
9 sof, umieszczonych wok sali pod cianami . Obok
kadej sofy ustawiano osobny stolik, na ktrym ka
dziono zakski. Obraz sali biesiadnej z siedmioma so
fami i tyloma stolikami zarejestrowa A l k m a n we
fragmencie 19 PMGF.
Dobr uczestnikw nie by przypadkowy, cho ist
niaa kategoria goci przybywajcych bez zaproszenia
(dkletoi) lub przyprowadzanych przez osob zaproszo
n ; tych ostatnich zwano dowcipnie cieniami"
29
(skiai) . Zalenie od okolicznoci sympozjon gromadzi
i0
o rodzin lub grono przyjaci. Kryterium stanowi zbli
ony styl ycia, zbieno pogldw i celw politycz
nych, wyrwnany poziom k u l t u r y . Formalne sympo-
31
M u z y k grecki grajcy na lirze
zjon zwizane byo od pocztku z arystokracj i w znacz
nym stopniu pozostawao jej domen nawet w Atenach
V wieku, gdy budowano ju jadalnie publiczne i stwa
rzano okazje do zbiorowego witowania . 32
Powizanie sympozjonu z elit spoeczn owocowa
o ustaleniem pewnych standardw zachowania. M
wilimy ju o oglnej kulturze picia i funkcji sympozjar-
chy w regulowaniu temperatury" sympozjonu. Pora
27
wspomnie o jego inspirujcej roli w procesie tworze
nia i przekazywania poezji. Ju u Homera, jak wykaza-
za K. Bielohlawek , picie wina byo tylko tem dla
33
waniejszej przyjemnoci (okrelanej czasownikiem
terpesthai), jak stanowio wysuchiwanie pieni aoj-
dw - obok wzajemnego zabawiania si opowieciami
(mythoi, epea, lgoi) . W epoce l i r y k i " wanie syn i po-
34
zjon stwarzao to i okazj do wykonania dawnej i no
wej poezji , przyczyniajc si do jej transmisji, prze
35
28
chowania dla nastpnych pokole.
N a uwag zasuguje osobiste zaangaowanie sympo
zjastw w ksztatowanie programu spotkania. Joachim
Latacz nazwa sympozjon rodzajem intymnego te
36
atru kameralnego", w ktrym role aktora i widza/su
chacza mogy ulec odwrceniu. I cho z oczywistych
wzgldw nieczsto mogli si na przecitnym sympo-
zjonie pojawi uznani i powszechnie podziwiani poeci,
ich poezja znajdowaa tam trwae miejsce dziki po
nownemu jej wykorzystywaniu w nadajcym si do te
go kontekcie (tzw. przez Wochw riuso). Siganie po
dobre wzory poetyckie wystawia wysokie wiadectwo
gustom greckich sympozjastw. W a r t o sobie uwiado
mi, e jedn z rozrywek intelektualnych wprowadza
nych podczas sympozjonu byo wzywanie wsptowa
rzysza biesiady do zacytowania z pamici fragmentu
wiersza zadanego" poety. W komedii Arystofanesa
Daitales (fr. 235 K . - A . ) jeden z uczestnikw dialogu
prosi drugiego: Zapiewaj m i jak piosenk biesiadn
z Alkajosa albo Anakreonta" Dziki takim sympozjal
wiczeniom literackim" moliwe bvo ' n o w a
nie nokaneeo reoertuaru ooetyckieeo wiadczy o tvm
znw Arvsmfanes ktry w komedii Pokoi fww
774-779J zakada a nrzykad e widzowie teatralni
a Z i n i r i mkana ich cze roznoznaia wnlecio'
n r e W rei komedii rvwek L e m a t dawno mare'7
ny t e K s t t e j o ea rywe poe a t u aa o a e
go poety^tesicnorosa LV r i i u r ; , a w nycerzacn
Pindara (fr 89a Maeder) ' ' P 1 C S m ?
Do rutynowego programu naleao przejcie - wraz
z wrczon gazk mirtu - roli kolejnego wykonawcy
i odpiewanie jakiego utworu z klasycznego repertu
aru pieni biesiadnych, takich jak np. Theognidea czy
skolia attyckie. Teksty dobierano pod rnym ktem.
Obok utworw typowo okazjonalnych, nawizujcych
do programu sympozjonu, wykorzystywano ca gam
innych. Cel by rny: rozrywka, ganienie przeciwni-
59
 K n i r j i u ftmoi PAIDEIA POETW
lerzy poafci<M*3 BIESIADNE INICJACJE
kw (ktre zreszt mogo samo w sobie by rwnie
rdem rozrywki), pochwaa przyjaci, bezporednie
lub zawoalowane propagowanie wzorw zachowa,
przypominanie wanych wydarze z przeszoci.
W epoce ograniczonego przekazu pisemnego oralnie
prezentowana poezja penia wan funkcj spoeczn
i kulturow. Grecy docenili rol pamici w sztuce so
wa, czynic Muzy crkami Zeusa i Mnemosyne - to
znaczy Pamici. Wolfgang Rosier piszc o sympozjalnej
mnemnsyne, wyrazi si , e oznaczaa ona przede
57
wszystkim kolektywn pami gtupow. Podkrelibym
cel normatywny, dydaktyczny, widoczny w rewokacji
przeszoci. Nieprzypadkowo poet ttadycyjnie recyto
wanym podczas uczt w spartaskich obozach by Tyr-
tajos \ ktry nie tylko tworzy pomienne wezwania do
3
boju, ale take przypomina Spartanom - potomkom
Heraklesa" - o ich pochodzeniu i pradawnym ustroju;
nie przypadek te sprawi, i w demokratycznych A t e
nach znaczn popularnoci cieszyy si skolia wysa
wiajce tyranobjcw Wrmy w rym miejscu jeszcze
do Ksenofanesa, ktry w zakoczeniu zacytowanej ju
mnie czciowo elegii stwierdza wprost, e nie
wszystkie tradycyjne tematy nadaj si do przedstawie
nia podczas sympozjonu. Potrzebne s szlachetne
wieci" i dlatego naley chwali tych poetw, ktrzy je
przedstawiaj, pamici powinna towarzyszy dno
do doskonaoci". W sowach Ksenofanesa, jak wyka
za Giovanni C e r r i , widoczny jest zalek kontroli
59
spoecznej nad produkcja poetycka rozwinity pniej
przez Platona w Pastwie w postulat cenzury pastwo-
wei W a r t o doda e to co postulowa ooeta filozof
realizowano od dawna podczas svmpoziw kieruiac sie
intuicvinie interesem spoecznym elementy norma
tvwnei parenezy daia sie w lirvce oreckiei zauway od
iei noczatkw i to nawet w tak e L t v c z n v m gatunku
jakim by j a m b * .
Ciekaw spraw jest wiek adresatw przybierajcej
rne formy sympozjalnej paidei. W sytuacji gdy wia
dectwa archeologiczne i literackie wyranie potwier
dzaj obecno na ucztach chopcw i modziecw,
mona sobie zada uzasadnione pytanie, czy owa paideia
dotyczya tylko dorosych mczyzn, czy moe take
owych modych ludzi. W i a d o m o , ze w kreteskich
41
aiidreia siedzca na ziemi u stp ojcw modzie przy
suchiwaa si dyskusjom starszych, koczcych si kie
rowanymi do mej wskazwkami. Podobnie w Sparcie:
napeniajcy dorosym biesiadnikom kielichy chopcy
mieli obowizek przysuchiwa si dysputom politycz
nym i opowiadaniom o heroicznych dokonaniach oby
wateli, mogli te zadawa pytania, na ktre doroli m u
sieli odpowiedzie.
Szczeglnie charakterystyczna dla arystokratw
epoki archaicznej jest poezja sympotyczna tworzona
pod wpywem uczucia erotycznego, lecz tematycznie
wykraczajca poza erotyk; jej adresatami s modzie
cy z tej samej klasy spoecznej. W elegiach biesiadnych
Teognisa w kontekcie rozmaitego typu refleksji i po
rad a kilkadziesit razy pada imi modzieca Kyrno-
sa. Zacytujmy dla ilustracji jeden urywek, ujawniajcy
bardzo charakterystyczny dla tego poety, arystokra
tyczny punkt widzenia (ww. 69-72):
Nigdy z ufnoci, Kymie, nie szukaj u czeka podego
Rady, kiedy zamierzasz czynu wanego dokona.
Ale do szlachetnego czowieka si zwr, choby nawet
Trud to by wielki i drogi musiaby, Kyrnie, nadoy.
(Prze. Wodzimierz Appel)
Wiersze, w ktrych - tak jak tutaj - wystpowa
imiennie wskazany adresat, nie miay w intencji po
etw charakteru jednorazowego, okolicznociowego;
tworzono je z myl o wielu dalszych, pniejszych wy
konaniach podczas sympozjw. Teognis przepowie
dzia swojemu ulubiecowi Kyrnosowi saw w so
wach:
Nie zabraknie ci nigdy na wszelkich biesiadach i ucztach
Twoje za imi nie bdzie z ust rozlicznych schodzio:
Ciebie uroczy modziecy przy wtrze fletw rozgonych
Bd z wdzikiem opiewa w pieniach dwicznych
i piknych.
(ww. 239 nn. - Prze. Wodzimierz Appel)
ycie potwierdzio t przepowiedni: o nieustajcej
popularnoci zbiom Theogmdea wiadczy wymownie
fakt, e przetrwa on w odpisach a do czasw nowoyt
nych.
Chatakterystyczna dla biesiadnej poezji erotycznej
bya apostrofa oglna o chopcze" , odzwierciedlaj
42
ca kierunek dziaania, specyficzny ukad midzy doro
sym, zaangaowanym uczuciowo mczyzn (erastes)
a stanowicym obiekt jego podania modziecem
(ermenos). Po przykad signijmy do drugiej ksigi
Tfieognidea (ww. 1235-1238):
Chopcze, ktry uczuciem mym wadasz, posuchaj,
Bo co powiem, nie bdzie niemie ni wstrtne.
Nie bj si sw mych przyj: nie musisz niczego
Robi, na co by nie mia w swym sercu ochoty.
(Prze. Jerzy Danielewicz)
Zacytowane wyej prbki poezji przypominaj
o dwch istotnych dla zrozumienia biesiadnych inicja
cji faktach: 1. T y m , ktry wprowadza chopca w wiat
podanych norm i wartoci jest mczyzna, 2. Zwi
zek midzy owym mczyzn a chopcem oparty jest
na zasadzie ukierunkowanego w jedn stron uczucia.
Znamienne wydaj si greckie terminy okrelajce
60
 Jerjy Qwhfawte BIESIADNE INICJACJE
obu partnerw: erasts t o kto, kto kocha, ramenos -
kto, k t o jest kochany (w jzyku greckim jest to imie
sw bierny). Claude Caame w swej ksice o Erosie
w staroytnej G r e c j i ' uznaje relacj tego typu, wyst
4
pujc zarwno w ukadach homoseksualnych, jak
i heteroseksualnych, za asymetryczn" i okrela j
mianem philia, przeciwstawiajc jej model mioci
oparty na wzajemnym uczuciu - philtes^. Poniewa
jednak zarwno do phiUa, jak i do philtes prowadzi
Eros, peni on wan rol przy wprowadzaniu modych
ludzi obojga pci w dorose ycie, stwarzajc wizy za
ufania niezbdne w dwch podstawowych instytu
cjach: pastwie (polis) i domu (oikos). Miejscem ero
tycznej inicjacji w ramach zinstytucjonalizowanej ho
mofilii (Caame woli ten termin o d pederastii) byo
m.in. sympsion.
Zwizkiem midzy sympozjonem a pederasti zaj
si niedawno Jan Bremmer , ktry skonny jest rozpa
45
trywa to zjawisko na tle inicjacyjnym. N a Krecie
i w Sparcie pederasta wizaa si z rytuaem przyjcia
w poczet penoletnich obywateli. W pierwszym z wy
mienionych miejsc tzw. philtor, czyli kochanek",
46
porywa swojego wybraca, przedstawia go w swoim
klubie (andreion), a nastpnie zabiera wraz z jego przy
jacimi na wie, gdzie spdzali czas na polowaniach
i ucztach. Po powrocie modzieniec by utoczycie
przyjmowany do grona dorosych; podczas ceremonii
otrzymywa zbroj od swojego kochanka. Identyczny
prezent dostawali w darze od dorosych mczyzn-ko-
chankw w momencie przejcia do kategorii penolet
nich obywateli modziecy tebascy. W Atenach o ro*
sncej skali zjawiska pederastii wiadcz pojawiajce
si od drugiej wierci V I wieku p n e sceny przedsta
wiane na malowidach wazowych. Bremmer zwraca
take uwag na niezwyk popularno posgw mo
dziecw kouroi, w epoce archaicznej; naliczono ich
ponad 60.000' Dodajmy, e take liryka grecka tego
okresu przepeniona jest zachwytami nad piknem
chonieceeo i modzieczeeo ciaa Cvtowanv badac^
47
holenderski widzi w tvm obiaw zmianv stvlu zvcia arv"
stokracii w en .ce hop itw a mianowicie przeniesienia
iei zainteresowa aeonistvcznvch z nola walk. na bo
ska" sportowe gdzie wystpowali pikni nadzy zawd
nicv W rodwisku arvs mamv wwcza- d .
czvnienmze
czynienia ze swoistvm
swoistym rodzaiem innei rvwalizacii
roazajem innej rywalizacji -
owzgiayatraKcyjnycnmioaaenccw.
stymulowane fizycznym podaniem Kontakty mia
y w urecji, co naley z naciskiem podkreli, wymiar
dodatkowy, mianowicie wycnowawczy. Dtarsi partne
rzy angaowali si w mora me i obywatelskie uksztato
wanie modych ludzi. Aspekt ten opracowa, szczeg
owo na materiale zaczerpnitym z I neogrudea Uaniel
b. Levine , John M . Lewis i Walter Uonlan . Bada
cze ci wykazali, ze we wspomnianym wyej zbiorze ele
gii pojawiaj si w kontekcie erotycznym terminy lo
kujce miosny zwizek dwch mczyzn w szerszym
ni prywatny kontekcie, takie jak np. pists phAos
(wierny przyjaciel) i hetahos (towarzysz), Sowami tego
rodzaju mona byo rwnie dobrze okreli sprzymie
rzecw politycznych i czonkw zczonych wizami
przyjani ugrupowa o wsplnej orientacji ideologicz
n e j " . Elegie mwice o mskiej philia, a zwaszcza pew
ne powtarzajce si w nich tematy, jak wierno, zdra
da, zaufanie, wytrwanie w przeciwnociach, daj si
w tej sytuacji interpretowa nie tylko w relacji: kocha
jcy - ukochany, ale take w relacji: obywatel - obywa
tel, wsptowarzysz z tej samej frakcji. Mona zatem
powiedzie, e wprowadzajc modego partnera w re
guy philia jego opiekun arystokrata zapoznawa go
z obowizujcym w tej warstwie spoecznej kodeksem
postpowania.
W tytule mojego wystpienia zamieciem okrele
nie inicjacje", ktre by moe niektrym z Pastwa
wydao si ryzykowne. M a m nadziej, e powysze,
z koniecznoci wyselekcjonowane uwagi i obserwacje
dostarczyy nieco argumentw uzasadniajcych tez
o inicjacyjnej roli greckiego sympozjonu. Nie ulega bo
wiem wtpliwoci, e sympsion jako instytucja czca
w sobie elementy wieckie i religijne, prywatne i pu
bliczne, rozrywkowe i ksztacce stanowio jedn z wa
nych stref wtajemniczenia w rozlege obszary greckiej
kultury i obyczajowoci.
Pozna, wrzesie-padziernik 1999 r.
Przypisy
' Zob. T . Kostkiewiczowa, Sympozjon, w : Slouruk terminw lite
rackich p o d . red. J. Sawiskiego, W r o c l a w 1976, s. 436
1
O . M u r r a y , Sympotic History, w : O . M u r r a y (red.), Sympotica:
A Symposium on the Symposion, O x f o r d 1990, s. 5
1
Dosi. wsplnoty uczt". Najbardziej znane s syssitia kreteskie
(w ramach hetairiai) i spartaskie (w ramach grup tmoio,);
dawnymi nazwami byy andrem i phiditia; por. PIu. Lyc. 12,1. D o
kilkunastoosobowej wsplnoty mogli by przyjci penoletni
modziecy wycznie w drodze glosowania. N a kreteskich
andreta spoywano posiki na siedzco, na spartaskich phiditia
- na leco, lecz bez k o m f o r t u (niewycielane drewniane sofy
bez podgwkw). W Sparcie rozrniano dwa etapy uczty:
spoywanie zasadniczego posiku (aSdon) i l e k k i c h deserw
przy winie (epaiklon); byy t o odpowiedniki zwyczajowej w i n
nych pastwach diady deipnon i sympsion.
4
Linie rozwojow sympozjonu referuj za: O . M u r r a y , War and
the Symposium, w: W . J. Slater (red.), Dinmg m a Classical Con
text, A n n A r b o r 1991, s. 94
I
O . M u r r a y , Symposion and Mannerbund, w: P. O l i v a , A . Froli-
kov (red.), Concilium Eirene, XVI/1, Praha 1982, 47-52;
tene, Sympotic History, w : Sympotica..., s. 6
II
Zob. P. Schmitt-Pantel s. v. Gastmahl, w : Der neue Pauly. En
zyklopdie der Antike, hrsg. v o n H . Cancik u n d H. Schneider,
B d . 4, S t u t t g a r t - W e i m a r 1998, k o l . 802
7
Por. K . Kircher, Die sakrale Bedeutung des Weines rm Altertum,
Gieen 1910, s. 16-21; W . Burkert, Greek Religion, Oxford
1985, s. 70 n .
61
 Jerzy Danieleuiicz * BIESIADNE INICJACJE

8
P. V o n der M u h l l , H simposio greco, w : Poesia e simposio nella 3 4
Por. E. L . Bowie, Greek Table-Talk before Plato, Rhetorica X I 4,
Grecia antka. Guida histonca e critica a cura di M. Vetta, Roma 1993,355-371.
Bari 1983, s. 11 3 5
Jak wykaza E. L . Bowie, dotyczy to nawet elegii ekshorta-
9
Przykad podany przez Lissarague' a, The Aesthetics..., s. 26. (zob c y j n o - m i l i t a r n e j , zob. tego autora Early Greek Elegy. Sympo
przyp. 18). sium and the Public Festival, J o u r n a l o f H e l l e n i c Studies 106,
1 0
I . Rutherford, Paeanic Ambiguity. A Study of the Representation 1986, s. 13-35; Miles ludens? The Problem of Martial Exhorta
of the paian in Greek Literature, Quaderni Urbinati d i Cultura tion in Early Greek Elegy, w : Sympotica..., s. 211-229. Zakres
Classica n . s. 44, 1993, s. 81 . . . . . . sympotycznych t e m a t w elegijnych o m a w i a K . B a r t o l , Elegia
1 1
Fr. 9 8 P M G F . grecka z perspektywy wykonawczej, Meander 53, 1998,
1 2
176a: Por. te X e n . Symp. 2 , 1 ; Cyrop. 4,1,6; A n a b . 6,1,4-5. s. 124n.
1 3
W . Lengauer, Religijno staroytnych Grekw, Warszawa 1994, 3 6
J. Latacz, Die Funktion des Symposions fr die entstehende grie
s. 120 n . chische Literatur, w : Erschlieung der Antike. Kleine Schriften
1 4
Zob. V o n der M u h l l , loc. cit. zur Literatur der Griechen und Rmer, hrsg. v o n F. Graf, J. v o n
1 5
Por. L . E. Rossi, ho spettacolo, w : I Greci. Storia Cultura Arte So- Ungern-Sternberg, A . Schmitt, Stuttgart-Leipzig 1994,
cita a cura d i S. Settis, G i u l i o Einaudi editore [b.m.w.] 1997, s. 372
s. 766 3 7
W . Rosier, Mnemosyne in the Symposion, w: Sympotica...,
1 6
Interpretacja K . Bartol, zob. Liryka grecka. Wybr tekstw i ko s. 230-237
mentarz p o d red. ] . Danielewicza, t. I : Jamb i elegia, opra. 3 8
Por. A t h . 14, 630c (za Filochorosem).
K. Bartol, Warszawa-Pozna 1999, s. 407 3 9
Zob. G . Cerri, Piatone socilogo, n u o v a edizione aggiornata
1 7
H . Herter, Das Symposion des Xenophanes, W i e n e r Studien 59, e ampliara, Lecce 1996, s. 55-66
1956,33-48 4 0
Por. K . Bartol, Parnetische Elemente in den lamben von Archo-
1 8
F. Lissarague, Around the Krater, w : Sympotika..., s. 205 n . ; chos, Symbolae Philologorum Posnaniensium 8, 1991, s. 29-38.
tene, The Aesthetics of the Greek Banquet. Images of Wine and 4 1
Por. Ephoros F H G 70 F 149, Pyrgion F H G 467 F 1, Dosiadas
Ritual, t r a n s l . by A . Szegedy-Maszak, Princeton 1987, F H G 458 F 2 (Kreta) i Kritias B 33 D . - K . , X e n . Resp. Lac. 3,
s. 26-28 5; 5,5, Plut. Lyc. 12 (Sparta).
1 9
Supp. Epigr. 7, 151, 168 4 2
Umieszczana na samym pocztku u t w o r u i std przez M . Vette
2 0
Por. np. X. A n . 6,1,30, Plu. Quaest. conv. 620b. (Theognis. Elegiarum liber secundus, Roma 1980, s. 40) nazwana
2 1
Plu. Quaest. conv. 622a. ,,1'apostrofe efebica iniziale".
2 2
PI. Lg. 640d, Symp. 213e. 4 3
C. Caame, LEros dans la Grce antique, Paris 1996 (przekad
2 3
Z reguy woda przewaaa w mieszance, A n a k r e o n t n p . zaleca przejrzanego drugiego wydania wersji woskiej: i Greci e 1'Eros:
stosunek 2:1 lub 5:3. Problem proporcji wody i wina omawia simboli, pratiche, luoghi, Roma-Bari 1992).
D . Page, Sappho and Alcaeus, O x f o r d 1955, s. 308 4 4
Wedug Calame'a kontrast miedzy t y m i wanie d w o m a typami
2 4
Normy dotyczce ars bibendi omawia pod tym ktem mioci, niezalenie o d pci partnerw, oddaje istot relacji m i
E. Pellizer, Outlines of a Morphology of Sympatic Entertainment, osnych w Grecji; dla K . J. Dovera (Greek Homosexuality, Lon
w: Sympotica..., s. 178 n . d o n 1978), M . Foucalta (Histoire de la sexualit, Paris 1984)
2 5
Por. rozwaania Platona w Prawach 666a-d. i i n n y c h kluczowe jest przeciwstawienie partnerw aktywnych
2 6
Zob. G . Cerri, Ebrezza dionisiaca ed ubriachezza scitica nel pen- i pasywnych.
siew greco tra VI e V secolo a. C. (Anacreonte ed Herodoto), w: 4 5
J. Bremmer, Adolescents, Symposion, and Pederasty, w : Sympoti
Studi di filologia classica in onore di Giusto Monaco I , Palermo ca..., s. 135-148, zw. 142-143
1991, s. 121-131 4 6
Por. Strabon 10,4,21; komentarz w : B. Bravo, E. Wipszycka,
2 7
F. Lissarague, The Aesthetics..., s. 19 n n . Historia staroytnych Grekw, t. I , Warszawa 1988, s. 142 n.
2 8
Zob. B. Bergquist, Sympatic Space, w : Sympotica..., s. 39-65 oraz 4 7
Zob. K . Bartol, Modzi bogowie starych poetw, Meander 51,
J. Boardman, Symposion Furniture, tame, s. 122-131 1996, s. 341-351
2 9
Por. przypadek Aristodemosa w Uczcie Platona. 4 8
D . B. Levine, Symposium and the Polis, w : T . J. Figueira, G. Na-
3 0
Plu. Quaest. conv. 707a. gy (edd.), Theognis ofMegara. Poetry and the Polis, Baltimore
3 1
M . V e t t a , I I simposio: la monodia e ii giambo, w : Lo spazio lettera- - L o n d o n 1985, s. 176-196
rio delia Grecia antka, V o l . I 1, Roma 1992, s. 177 n . 4 9
J. M . Lewis, Eros and the Polis in Theognis Book 11, w : Theognis
3 2
Zob. O . Murray, The Affair of the Mysteries: Democracy and the ofMegara..., s. 197-222
Drinking Group, w : Sympotica..., s. 149 n . 5 0
W . D o n l a n , Pistos Phos Hetairos, w : Theognis of Megara...,
3 3
K . Bielohlawek, Gastmahls- und Symposionlehren bei griecHschen s. 223-244
Dichtem. Won Homer bis zur Theognissammlung und Kritias, 5 1
Problem t e n omawia syntetycznie K . Bartol, Mhdzi bogowie..., s.
W i e n e r Studien 58, 1940, 11-30 (szczeglnie: s. 13). 349 n . ; korzystam t u z niektrych poczynionych przez ni uwag.

62