ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κεφάλαιο 1. Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΡΟΒΟΛΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ

ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΨΥΧΟΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗΣ

Κεφάλαιο 2. ΤΟ ΤΕΣΤ ΚΗΛΙΔΩΝ ΜΕΛΑΝΗΣ (RORSCHACH INKBLOT TEST)

2.1. Γενικές έννοιες

2.2. Κύριο ή βασικό στάδιο ή στάδιο συνειρμών
2.3. Στάδιο ερωτήσεων ή εξακρίβωσης ή στάδιο εντόπισης
2.4. Στάδιο ερμηνείας του Rorschach test

Κεφάλαιο 3. Η ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ-ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ

3.1. Ερωτήσεις για την εντόπιση των απαντήσεων

3.2. Η εντόπιση των απαντήσεων
3.3. Τα σύμβολα κωδικοποίησης και η ερμηνεία τους
3.4. Η σημασία της εντόπισης
3.5. Αντιληπτικός Τύπος

Κεφάλαιο 4. ΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ

Ή ΟΡΙΖΟΥΣΕΣ

4.1. Η μορφή ή το σχήμα (F)

Η σημασία της μορφής
4.2. Η κίνηση (Μ)
Η σημασία της κίνησης
4.3. Η φωτοσκίαση (Κ)
Η σημασία των απαντήσεων φωτοσκίασης
4.4. Απαντήσεις με βάση τα χρώματα
4.5. Παράγοντας εσωστρέφειας-εξωστρέφειας

Κεφάλαιο 5. ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ

5.1. Συνηθισμένες απαντήσεις (P)

5.2. Απαντήσεις αντικειμένων (Obj)
5.3. Ανατομικές απαντήσεις (At, Ats)
5.4. Άλλες κατηγορίες περιεχομένου

Κεφάλαιο 6. ΟΙ ΚΑΡΤΕΛΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ-ΣΥΝΕΙΡΜΟΙ

Κεφάλαιο 7. Ο ΟΡΙΑΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ (TESTING THE LIMITS, T.T.L.)

Κεφάλαιο 8. ΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΩΝ ΤΙΤΛΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΡΟΤΙΜΉΣΕΩΝ

Κεφάλαιο 9. ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΤΕΣΤ

5
 ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΤΕΛΙΚΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

9.1.Αριθμητική επεξεργασία των δεδομένων

9.2.Ερμηνεία
9.3. Ποσοτικές μεταβλητές
9.4. Ποιοτική ανάλυση
9.5. Ποιοτική ανάλυση της απάντησης (DQ)
9.6. Κατηγορίες του προσδιορισμού των οριζουσών
9.7. Η συνείδηση της ερμηνείας
9.8. Η σύνθεση και η τελική έκθεση

Κεφάλαιο 10. ΤΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΣΟΤΙΚΗ

ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ

10.1. ΝΕΥΡΏΣΕΙΣ

10.1.1. Ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση

10.1.2. Φοβία
10.1.3. Φοβία με παρανοϊκό συντελεστή
10.1.4. Υστερική νεύρωση
10.1.5. Νευρώσεις του χαρακτήρα
10.1.6. Αγχώδης νεύρωση
10.1.7. Ναρκισσιστική διαταραχή
10.1.8. Αλκοολισμός-Τοξικομανία

10.2. ΨΥΧΩΣΕΙΣ

10.2.1. Σχιζοφρένεια
10.2.2. Μανιοκαταθλιπτική ψύχωση
10.2.3. Αντιδραστική κατάθλιψη
10.2.4. Μανία
10.2.5. Σχιζοφρένεια με καταθλιπτικά στοιχεία
10.2.6. Νευρωσική κατάθλιψη

10.3. ΨΥΧΑΣΘΕΝΕΙΑ

10.4. ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΣ ΨΥΧΟΠΑΘΗΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ

10.5. ΣΧΙΖΟΕΙΔΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

10.6. ΝΕΥΡΩΣΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

10.7. ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ

10.8. ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΗΛΙΚΙΕΣ ΣΤΟ RORSCHACH TEST

10.8.1. Τα παιδιά
10.8.2. Προγεροντική και γεροντική ηλικία

10.9. ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ

6
Κεφάλαιο 11. ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ
ΤΟΥ ΤΕΣΤ ΤΩΝ ΚΗΛΙΔΩΝ ΜΕΛΑΝΗΣ RORSCHACH

Κεφάλαιο 12. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΚΑΙ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ

12.1. Η σημασία των απαντήσεων W

12.2. Η σημασία των απαντήσεων D, Dd και d
12.3. Η σημασία των άλλων παραγόντων
12.4. Η ερμηνεία των απαντήσεων FC
12.5. Η ερμηνεία των απαντήσεων σκιερής λεπτομέρειας LD
12.6. Ο έλεγχος της συναισθηματικότητας
12.7. Η σημασία του shock χρώματος και φωτοσκίασης
12.8. Ερμηνεία διαφόρων φαινομένων
12.8.1. Φαινόμενα χρώματος
12.8.2. Φαινόμενα αφηρημένων εννοιών
12.8.3. Ασυνείδητες ψυχικές αναστολές
12.8.4. Φαινόμενα επεξεργασμένων απαντήσεων
12.8.5. Φαινόμενα ειδικών απαντήσεων
12.8.6. Φαινόμενο της λογοκρισίας του Εγώ
12.8.7. Φαινόμενα απαντήσεων με ειδικό περιεχόμενο
12.8.9. Παθολογικά φαινόμενα
12.8.10. Ερμηνεία ειδικών φαινομένων

12.9. Η ερμηνεία των απαντήσεων ανθρώπινης φιγούρας

12.10. Η ερμηνεία των απαντήσεων ζώου
12.11. Η ερμηνεία του περιεχομένου των αφηρημένων εννοιών
12.12. Η ερμηνεία του περιεχομένου των απαντήσεων ανατομίας
12.13. Η ερμηνεία του περιεχομένου των απαντήσεων ακτινογραφίας
12.14. Η ερμηνεία των απαντήσεων με διάφορο περιεχόμενο
12.15. Η ερμηνεία των απαντήσεων με περιεχόμενο γεωγραφίας
12.16. Ψυχαναλυτική ερμηνεία σε θέματα του περιεχομένου των απαντήσεων

ΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ

ΦΥΛΛΟ ΠΟΣΟΤΙΚΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ -ΨΥΧΟΓΡΑΜΜΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σε πείσμα των συνεχών επικρίσεων τόσο μέσα όσο και έξω από τον καθαυτό χώρο
της ψυχολογίας, τα ψυχολογικά κριτήρια (τεστ και δοκιμασίες) έχουν καταφέρει όχι

7
μόνο να επιβιώνουν, αλλά, να ευημερούν, να προτείνονται ως χρήσιμα εργαλεία από
πολλούς. και να εξελίσσονται
Διαρκώς νέα τεστ, όλο και νεότερα κριτήρια και προϊόντα των τεστ κάθε είδους
συνδυάζονται, με μεθοδολογικό και ουσιαστικό στόχο την πρόοδο στην κατασκευή,
παρουσίαση και οργάνωση του υλικού, στην αξιολόγηση και στην ερμηνεία τους. Αυτό
επιμαρτυρεί για το δυναμισμό που παρατηρείται σήμερα στον τομέα της
ψυχοδιαγνωστικής.
Πολλοί παράγοντες έχουν συμβάλει σε αυτή την ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένων:
της αστικοποίησης του πληθυσμού, της ανόδου του βιοτικού επιπέδου και της
συνακόλουθης διάδοσης των κοινωνικών υπηρεσιών, γεγονότα που δημιουργούν τις
αναγκαίες προϋποθέσεις για να χρησιμοποιηθούν περισσότερο αποτελεσματικές μέθοδοι
ως προς τον καταμερισμό, την επιλογή, την τοποθέτηση και την αξιολόγηση του
ατόμου, τόσο στο πεδίο της εργασίας και της εκπαίδευσης, όσο και σε αυτό της
κλινικής.
Η ανάπτυξη των τεστ έχει λοιπόν σηματοδοτήσει και διευκολύνει την πρόοδο και την
εξέλιξη στη διαγνωστική εκτίμηση της προσωπικότητας, που χαρακτηρίζεται στις μέρες
μας από μεγαλύτερη εγκυρότητα και αξιοπιστία.
Αν και σήμερα η επιστήμη της πληροφορικής δεν αφήνει πολλά περιθώρια αντίστασης
απέναντι στην εισβολή της στους διάφορους επιστημονικούς κλάδους και οι
ηλεκτρονικοί υπολογιστές έχουν ήδη εισβάλει στη διαδικασία της επεξεργασίας, της
ανάλυσης και της αξιολόγησης των αποτελεσμάτων για ένα πλήθος κριτηρίων και τεστ
ψυχολογίας, εντούτοις, το πεδίο των προβολικών δοκιμασιών φαίνεται να αντιστέκεται
πεισματικά. Ενδεχομένως, η απαιτούμενη πολιτιστική τους συγχρονικότητα παροπλίζει
τη δυνατότητα παγίωσης των χαρακτηριστικών τους ως προς την κατασκευή, οργάνωση,
αξιολόγηση και ερμηνεία του υλικού τους μέσα στο χρόνο, ακόμη για αυτόν το
σύγχρονο ελκυστικό χώρο των ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Το βιβλίο αυτό είναι το αποτέλεσμα μιας πολύχρονης θεωρητικής και πρακτικής
εργασίας και μελέτης με το ψυχοδιαγνωστικό τεστ των κηλίδων μελάνης του Rorschach.
Προορίζεται να συνοδεύσει την παρουσίαση του τεστ Rorschach, ως ένα εγχειρίδιο που
αφορά τη χορήγηση και αξιολόγηση ενός πρωτοκόλλου, συμπεριλαμβανομένων και
στοιχείων ποιοτικής ερμηνείας των καθοριστικών παραγόντων των απαντήσεων στο
τεστ. Προσφέρεται επίσης ως εισαγωγικό διδακτικό εγχειρίδιο για ένα στοιχειώδες
μάθημα για τους κλινικούς ψυχολόγους, τους σπουδαστές ή και τους επαγγελματίες
ειδικούς που θα θελήσουν να διδαχτούν την τεχνική αυτού του προβολικού τεστ.
Η σειρά παρουσίασης του περιεχομένου αντανακλά τη συνειρμική μέθοδο που έχει
αποδειχτεί περισσότερο επιτυχής ως προς τη μετάδοση δεξιοτήτων, την κατάρτιση και
την προπαρασκευή του σπουδαστή για επίγνωση των προβλημάτων της ερμηνείας.
Αναμφίβολα, χωρίς τη θεωρητική γνώση και την εμπειρία μιας πλούσιας πρακτικής
πάνω στη χορήγηση και ερμηνεία του τεστ, δεν είναι δυνατόν ο κλινικός να θεωρηθεί
επαρκής γνώστης του, ικανός να στηρίξει τη διαγνωστική του σκέψη αποκλειστικά και
μόνο σ’ αυτό.
Η μοναδική συνεισφορά αυτού του εγχειριδίου έγκειται στη λεπτομερή παρουσίαση
των διαφόρων σταδίων που αποτελούν τα απαραίτητα βήματα που ακολουθεί κανείς
κατά την επεξεργασία των απαντήσεων στο τεστ των κηλίδων μελάνης.

Οι συστάσεις και οι υποδείξεις που παρέχονται εδώ πιθανόν να αφήνουν χώρο στον
επαγγελματία και το σπουδαστή που χρησιμοποιούν αυτό τον οδηγό για να μάθουν τη
μέθοδο, να σκεφτούν ότι τίποτε δεν έχει αφεθεί στην τύχη. Όμως τίποτε απ’ όσα
λέγονται δεν είναι δογματικό, καθώς ο εξεταστής μαθαίνει μέσα από τη θεωρητική
κατάρτιση και την εμπειρία του να τροποποιεί τα ερμηνευτικά δεδομένα, να

8
επεξεργάζεται και να αφαιρεί, όσο μεγαλύτερη πείρα αποκτάει με το υλικό του τεστ και
με τις συνθήκες χορήγησής του.
Η πρώτη εντύπωση του χρήστη αυτού του εγχειριδίου ίσως να επικεντρωθεί γύρω από
τη φαινομενική του ακαμψία και τυπικότητα, μια τακτική που είναι εκ διαμέτρου
αντίθετη με τη φιλοσοφία του τεστ που πρόκειται να παρουσιαστεί. Εντούτοις η
περιορισμένη δομή του υλικού και η παρεπόμενη πρόσκληση για υποκειμενικές κρίσεις
στη μέθοδο του Rorschach δεν αποτελεί δικαιολογία για έναν μη τυπικό, απρόσεκτο ή
ανεπαρκή τρόπο εξέτασης. Αντίθετα, η δομή αυτής της συγκεκριμένης επιστημονικής
μεθόδου απαιτεί αυστηρό έλεγχο και κατάλληλη επεξεργασία των απαντήσεων. Έτσι, το
εγχειρίδιο αυτό επιχειρεί να υπογραμμίσει στον αρχάριο την ανάγκη ύπαρξης
ελεγχόμενων συνθηκών κατά την εξέταση και ολοκληρωμένων παρατηρήσεων κατά την
καταγραφή των απαντήσεων στο Rorschach.
Άλλωστε, το υλικό με το οποίο ασχολείται το Rorschach test, η προσωπικότητα,
εμφανίζει μεγάλη ρευστότητα, γι’ αυτό και οι μέθοδοι αξιολόγησής της υφίστανται
συνεχώς κριτική εξέταση. Γι’ αυτό ο εξεταστής του Rorschach test πρέπει να
καλλιεργήσει την ανάλογη επιστημονική στάση, ώστε να αντιμετωπίζει το πρόβλημα της
αξιολόγησης της προσωπικότητας όπως ένας φυσικός αντιμετωπίζει το πείραμά του.
Αυτοί είναι οι λόγοι που στάθηκαν η αφορμή να γραφτεί αυτό το εγχειρίδιο καθώς και η
απουσία κάτι ανάλογου στο πεδίο της σύγχρονης ελληνικής βιβλιογραφίας.
Ασφαλώς θα ήταν παρακινδυνευμένο για το/τη συγγραφέα στο χώρο των προβολικών
τεχνικών να υποστηρίξει ότι το δικό του/της σύστημα (ανάλυσης-ερμηνείας) είναι το
σωστό. Η πείρα μου ως κλινικού ψυχολόγου έχει επιβεβαιώσει το γεγονός ότι δεν
υπάρχει ένας και μοναδικός δρόμος για τις απαντήσεις που ψάχνουμε σ’ ένα τόσο
ευαίσθητο πεδίο, όπως αυτό των προβολικών δοκιμασιών, που προκαλεί τόσες
αμφιθυμικές κρίσεις και επικρίσεις.
Η εποικοδομητική συμβολή στην επιστημονική πρόοδο όσον αφορά την ακρίβεια και
τη λεπτότητα των ψυχολογικών μετρήσεων προϋποθέτει:
 το σαφή καθορισμό του αντικειμένου, των γεγονότων ή των φαινομένων που
πρόκειται να μετρηθούν,
 την ακρίβεια του οργάνου των μετρήσεων και
 την ευσυνειδησία αυτού που θα κάνει τις μετρήσεις.
Στο βαθμό που ο πρώτος απ’ αυτούς τους όρους δεν είναι δυνατόν να
πραγματοποιηθεί απόλυτα, ο δεύτερος, ο οποίος απορρέει από τον πρώτο, θα είναι
αναπόφευκτα ελλιπής. Για να επιτευχθεί ο τρίτος, απαιτείται η προσεκτική μελέτη και
λογική επεξεργασία όλων όσων λέγονται στο εγχειρίδιο ενός ψυχομετρικού εργαλείου
ως προς την οργάνωση του υλικού, τη μέθοδο χορήγησης, την επεξεργασία και την
αξιολόγηση των απαντήσεων σ’ αυτό.
Για τον εμπειρικό κλινικό που θεωρεί ότι ένα τεστ "κάνει τη δουλειά του", τα δύο
πρώτα σημεία δεν αποτελούν σοβαρό πρόβλημα. Αυτός είναι υποχρεωμένος εκ των
πραγμάτων να παραδεχτεί προς το παρόν το όργανο, τη θεωρία ή και τ’ αξιώματα,
ώσπου να επινοηθεί κάτι καλύτερο. Ωστόσο, είναι επίσης απαραίτητο να είναι στο
μέγιστο βαθμό εξοικειωμένος με τη μεθοδολογία του κάθε εργαλείου που χρησιμοποιεί

Η δομή του εγχειριδίου αυτού αποτελείται από τέσσερα βασικά μέρη. Στο πρώτο
συζητούνται μερικές από τις θεωρητικές αρχές που πρέπει να τεθούν υπόψη του
αρχάριου σχετικά με τις προβολικές δοκιμασίες, στο δεύτερο παρουσιάζεται το τεστ, τα
στάδια χορήγησής του και ανάλυσης των απαντήσεων σ’ αυτό. Στο τρίτο μέρος
συζητείται ξεχωριστά καθένας από τους καθοριστικούς παράγοντες.
Ο έλεγχος της πραγματικότητας είναι το υλικό του κεφαλαίου: Καθοριστικοί
παράγοντες που αποτελεί ένα είδος ελέγχου της πραγματικότητας πριν την ερμηνεία των

9
απαντήσεων. Οι καθοριστικοί παράγοντες ή ορίζουσες της αντίληψης των καρτελών
εξετάζονται εδώ με ιδιαίτερα αναλυτικό τρόπο. Κι αυτό γιατί η χρήση των συμβόλων
και των αριθμών διευκολύνει τόσο τον ερμηνευτή που δεν έχει εξασκηθεί, όσο και αυτόν
που έχει μεγάλες προκαταλήψεις και κινδυνεύει «να βγει από τα όρια» έχοντας το
περιεχόμενο ενός πρωτοκόλλου στα χέρια του, ιδιαίτερα εξαιτίας της ρευστότητας του
υλικού των απαντήσεων.
Τα τελευταία τρία κεφάλαια που αποτελούν και το τέταρτο μέρος, παρουσιάζουν τα
στατιστικά δεδομένα διάγνωσης για τις τρεις μεγάλες κατηγορίες των περιστατικών, των
νευρωσικών, των ψυχωσικών και των φυσιολογικών, σκιαγραφείται ο τρόπος σύνθεσης
για την τελική έκθεση του εξεταστή και, τέλος, ερμηνεύονται, ψυχαναλυτικά, καθένας
ξεχωριστά από τους παράγοντες της εντόπισης, των οριζουσών, του περιεχομένου
φυσιολογικών και παθολογικών απαντήσεων καθώς και των διαφόρων φαινομένων που
παρουσιάζονται κατά την ποιοτική αξιολόγηση των πρωτοκόλλων Rorschach.

Παρόλο που το τεστ Rorschach στοχεύει στο να μπορεί να δει κανείς ολόκληρη την
προσωπικότητα του ατόμου να ανταποκρίνεται σε ερεθίσματα που προέρχονται τόσο
μέσα όσο και έξω από τον εαυτό του, οι επιμέρους ιδέες μπορούν να παρουσιαστούν
μόνο μία-μία και με τη σειρά.
Αν είναι να γίνει η ικανοποιητική σύνθεση των εννοιών και των συμπερασμάτων, έτσι
ώστε να σχηματιστεί μια συνολική εικόνα για τον εξεταζόμενο, αυτό θα γίνει γιατί ο
εξεταστής είναι εκείνος που θα εργαστεί ως τόπος και παράγοντας αυτής της
ολοκλήρωσης, και όχι το βιβλίο από το οποίο μαθαίνεται η τεχνική. Επομένως, για
καθεμία από τις τρεις βασικές πλευρές της εξέτασης με το Rorschach εξέταση,
κωδικοποίηση των απαντήσεων, ερμηνεία ο σπουδαστής μπορεί εδώ να εξοικειωθεί με
τη μεθοδολογία του τεστ: με την τεχνική της χορήγησης, με τις μεθόδους και ερωτήσεις
που οδηγούν στην αξιολόγηση και τελικά με τα στοιχεία της ερμηνείας των μεταβλητών
του τεστ, δηλαδή, με το κλινικό νόημα των καθοριστικών παραγόντων και του
περιεχομένου ενός πρωτοκόλλου, έτσι ώστε, αποκτώντας με την εξάσκησή του την
απαραίτητη κλινική πείρα, να μπορεί να προβαίνει σε όλο και αρτιότερες συνθετικές
εκτιμήσεις των υποκειμένων που μελετάει.

1. Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΡΟΒΟΛΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ

ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΨΥΧΟΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗΣ

Πάνω από μισό αιώνα η εισαγωγή των πολιτών σ’ ένα ονομαστό σχολείο ή κολέγιο ή
σε ειδικές μονάδες του στρατού, αλλά και η επιλογή των εργαζομένων σε ορισμένες
θέσεις εργασίας γίνονται στην Αμερική μέσα από γενικές ή ειδικές μετρήσεις που
αφορούν ψυχολογικές ή και παιδαγωγικές αξιολογήσεις τους. Έτσι λοιπόν, η

10
ψυχομετρική εκτίμηση παίζει σπουδαίο ρόλο στη ζωή των πολιτών σήμερα, όχι μόνο
στην Αμερική, αλλά και σε πολλές άλλες χώρες.
Η χρήση των κριτηρίων, των τεστ, των δοκιμασιών, των κλιμάκων, των
ερωτηματολογίων -καθώς όλα αυτά αποτελούν το υλικό της ψυχομετρίας- είναι σήμερα
πολύ διαδεδομένη, τόσο στην επιστήμη της Ψυχολογίας όσο και σ’ αυτήν της
Παιδαγωγικής. Χρησιμοποιούνται ευρέως σε σχολεία, σε κλινικές και νοσοκομεία, σε
εργαστήρια ψυχολογίας, σε εργοστάσια και οργανισμούς, σε υπηρεσίες του στρατού και
της πολιτείας, με σκοπό τη διαγνωστική εκτίμηση, την επιλογή, την τοποθέτηση και την
προαγωγή των πολιτών.
Το γεγονός ότι οι άνθρωποι παρουσιάζουν ατομικές διαφορές ως προς τις ικανότητες,
την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά τους και ότι αυτές οι διαφορές μπορούν να
εκτιμηθούν και να αξιολογηθούν έχει αναγνωριστεί απ’ αρχής της ιστορίας. Ο Πλάτωνας
και ο Αριστοτέλης έγραψαν για τις ατομικές διαφορές και υποστήριξαν τις θέσεις τους
πάνω σ’ αυτό. Άλλωστε και στην αρχαία Κίνα οι Μανδαρίνοι τοποθετούνταν ως οι
"εκλεκτοί" κατόπιν μιας γενικής και ειδικής εκτίμησης των ικανοτήτων τους, και είναι οι
πρώτοι που ξεκίνησαν ένα πρόγραμμα εκτίμησης των ικανοτήτων και της
προσωπικότητας των ατόμων που θα υπηρετούσαν την κυβέρνηση της χώρας. Η
ιστορική διαδρομή της Ψυχομετρίας είναι αρκετά μεγάλη, θα έλεγε κανείς ότι ξεκινά
από την αρχαιότητα και φτάνει ως σήμερα, που πλέον αποτελεί ξεχωριστό επιστημονικό
κλάδο με ένα σημαντικά ευρύ πεδίο δράσης.

Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η ταξινόμηση των τεστ εξαρτάται τόσο από τον
επιδιωκόμενο σκοπό, όσο και από τον τρόπο της κατασκευής τους, δηλαδή από τον τύπο
τους και το σκοπό της μεθοδολογίας τους. Έτσι, εκ των πραγμάτων, προκαθορίζεται και
η ανάγκη στάθμισης ή μη στάθμισής τους.
Γνωρίζοντας, λοιπόν, ότι υπάρχουν τεστ τα οποία έχουν τη μορφή ενός απλού
ερωτηματολογίου και άλλα ερωτηματολογίου που συνοδεύεται και από άλλου είδους
υλικό, σε μερικά από αυτά είναι απαραίτητη η στάθμισή τους και σε μερικά όχι. Η
στάθμιση γίνεται όταν το χρησιμοποιούμενο υλικό του τεστ (προφορικό-λεκτικό ή
πρακτικό) πρέπει να συγκρίνεται με την κοινή ή και ειδική γνώση (εκπαιδευτική,
πολιτιστική και κοινωνική) ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος ατόμων από το γενικό
πληθυσμό τους, ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, την εθνικότητα, την κοινωνική και
κοινωνιολογική δομή (φυλή). Μέσα από τη στάθμιση ορίζονται τα μέτρα σύγκρισης
(standards) και οι κανόνες της επεξεργασίας κωδικοποίησης και της αξιολόγησης
(βαθμολογίας) των επιδόσεων των ατόμων με τρόπο σταθερό, ισότιμο και ισοδύναμο για
όλους. Παράλληλα σταθεροποιείται η αξιοπιστία και η εγκυρότητά τους.
Αν και υπάρχει σεβαστή διχογνωμία αναφορικά με το θέμα της ανάγκης στάθμισης ή
μη στάθμισης των τεστ, εντούτοις υπάρχουν τεστ που μπορούν να "σταθούν" στο πεδίο
της Ψυχοδιαγνωστικής χωρίς την τυπική διαδικασία της στάθμισης, τα οποία μέσα από
το γενικό τύπο τους, την εμπειρία της εφαρμογής τους, τη μελέτη και την έρευνα
εξασφαλίζουν την εγκυρότητα και την αξιοπιστία τους. Τέτοια είναι τα τεστ σχεδίου, οι
κλίμακες τύπου Life-Style, οι δοκιμασίες που χρησιμοποιούν το παιγνίδι κ.ά.
Είναι ευκολονόητο ότι οι κλίμακες ή τα τεστ που αποβλέπουν στην αυστηρή
μέτρηση-εκτίμηση, σε ποσοτική αναλογία, του νοητικού επιπέδου του ατόμου χρωστούν
την εγκυρότητα και αξιοπιστία τους αποκλειστικά και μόνο στη στάθμισή τους σ’ ένα
αντιπροσωπευτικό δείγμα του γενικού πληθυσμού του κάθε λαού.
Είναι επίσης αυτονόητο πως ο τρόπος και η διαδικασία μιας στάθμισης είναι ανάλογη
με τον τύπο του τεστ. Για παράδειγμα, η στάθμιση των προβολικών τεστ (των τεστ των
εικόνων ή των κηλίδων μελάνης) γίνεται μέσα από την έρευνα και μελέτη της
εμπειρικής εφαρμογής τους στη διαδρομή του χρόνου. Έτσι, μέσα από τις κοινές ή μη

11
κοινές απαντήσεις των ατόμων σημειώνονται, καταγράφονται και ερμηνεύονται τα
στοιχεία εκείνα που θα καθορίσουν τη στάθμιση, δηλαδή τον τρόπο ανάλυσης και
αξιολόγησης της κάθε τεχνικής ή δοκιμασίας. Ένα πλήθος από δραστηριότητες και
τεχνικές παρατήρησης της συμπεριφοράς, όπως π.χ. σχέδιο, ζωγραφική, προβολικές
εικόνες κ.ά., αποτελούν το υλικό των τεστ αυτής της κατηγορίας.

Γνωρίζουμε ασφαλώς ότι η ψυχολογική εξέταση ενός ατόμου, παιδιού ή ενήλικα,

επιχειρείται μέσα από δύο κυρίως διαδρομές: αυτή της μελέτης της συμπεριφοράς και
αυτή της διερεύνησης του συγκινησιακού πεδίου, όπου μπορούν να ανιχνευτούν τα αίτια
των συμπτωμάτων του, που πηγάζουν από τις αναταραχές του εσωτερικού ή εξωτερικού
περιβάλλοντος.
Η ψυχολογική εξέταση πρώτα απ’ όλα στοχεύει να σκιαγραφήσει το βασικό αίτιο των
συμπτωμάτων ενός ατόμου, ώστε να κατανοηθεί η πραγματική αιτία της ύπαρξής τους
στη δυναμική της προσωπικότητας. Η ίδια πορεία ακολουθείται κι αν η συναισθηματική
του κατάσταση δεν είναι αυτή καθαυτή η πηγή των συμπτωμάτων του, γιατί αυτά
κινδυνεύουν πάντα να έχουν στη συναισθηματικότητα επιπτώσεις συχνά περισσότερο
σοβαρές απ’ όσο φαίνεται.
Από τις δοκιμασίες ή τα τεστ εκτίμησης της νοητικής λειτουργίας του ατόμου και την
ανάλυση των εργαλείων αυτών φαίνεται ότι η συναισθηματικότητα του υποκειμένου
εκδηλώνεται μέσα από πολυάριθμα σημεία. Αλλά τα εργαλεία που έχουν κατεξοχήν το
προνόμιο να ρίχνουν φως στη συναισθηματικότητα είναι οι προβολικές δοκιμασίες.
Η λήψη του ιστορικού, η κλινική εξέταση και η άμεση παρατήρηση είναι και οι τρόποι
εξέτασης του κλινικού, που τον οδηγούν γενικά να ορίσει τις υποθετικές προβληματικές
περιοχές και τα ερωτήματα που θα γίνουν αντικείμενα επεξεργασίας και θεωρητικών και
κλινικών εκτιμήσεων, και θα τον οδηγήσουν στη διαγνωστική και προγνωστική του
εκτίμηση. Οι απαντήσεις στα αρχικά ερωτήματα του εμπειροτέχνη ειδικού τον οδηγούν
σε πιο ειδικούς προβληματισμούς, που με τη σειρά τους καταλήγουν στον καθορισμό
συγκεκριμένων υποθέσεων, οι οποίες θα επιβεβαιωθούν ή θα διαψευστούν μέσα από τα
προβολικά τεστ. Αυτά είναι τα βήματα μιας προοδευτικής διαγνωστικής εκτίμησης.

Η εμπειρική προσέγγιση στην εκτίμηση της προσωπικότητας άρχισε με το σχεδιασμό

σύμφωνα με τις ειδικές θεωρίες της προσωπικότητας μερικών εργαλείων εκτίμησης της
προσωπικότητας που κατάφεραν να κατασκευαστούν πάνω σε μια καθαρά εμπειρική
βάση. Για παράδειγμα, τα θέματα (Items) για τις διάφορες κλίμακες του ΜΜΡΙ
επιλέχτηκαν βάσει της αποτελεσματικότητάς τους να διακρίνουν ανάμεσα στις δύο
ομάδες πληθυσμού: των φυσιολογικών της ομάδας ελέγχου και των ψυχιατρικών
ασθενών της πειραματικής ομάδας. Μη ειδικές θεωρίες της προσωπικότητας
υπονοούνταν ή ήταν περίπλοκα μπλεγμένες μέσα σ’ αυτή την εμπειρική διαδικασία.
Έτσι, τα στοιχεία του ΜΜΡΙ σε αντίθεση με τα ειδικά κριτήρια της ψυχιατρικής
διάγνωσης επικυρώθηκαν εύκολα και απλά μέσα από τις ποικίλες περιπτώσεις των
ψυχικά αρρώστων.
Ένας αριθμός εργαλείων εκτίμησης της προσωπικότητας έχει αναπτυχθεί με σκοπό τη
διερεύνηση της προσωπικότητας και ένας άλλος για τη μελέτη των διαταραχών της
συμπεριφοράς. Αυτά τα εργαλεία, παρόλο που δεν είναι εντελώς απαλλαγμένα από
θεωρητικές θέσεις, ανήκουν στην περιορισμένη περιοχή μιας ιδιαίτερης θεωρητικής
θέσης, δηλαδή της εμπειρικής προσέγγισης. Επεξηγηματικές είναι οι έρευνες τόσο των
προσωπολόγων και των ψυχολόγων του Harvard, όσο και των ερευνητών του
Ινστιτούτου για την ερευνητική εκτίμηση της προσωπικότητας στο Berkeley της
California πάνω στο πεδίο των προβολικών προσεγγίσεων.

12
 Τα αποτελέσματα των εκτιμήσεων της προσωπικότητας χρησιμοποιούνται στο σχολείο,
στις κλινικές, στα νοσοκομεία, στις φυλακές και σε άλλους οργανισμούς, όπου μπορούν
να συνεισφέρουν στη λήψη αποφάσεων που αφορούν την κατάσταση συγκεκριμένων
ατόμων ή, του γενικού πληθυσμού, καθώς και στην έρευνα. Εκπαιδευτικοί, managers και
άλλοι μη ψυχολόγοι μπορούν όπως συχνά συμβαίνει να εφαρμόζουν κλίμακες εκτίμησης
ή ερωτηματολόγια εξειδικευμένα και λεπτά στη μεθοδολογία, αλλά η ανάλυση και η
ερμηνεία της συνολικής προσωπικότητας, τόσο διαμέσου των ερωτηματολογίων όσο και
διαμέσου των προβολικών τεχνικών, είναι αυστηρά περιορισμένες στη χρήση των
ψυχολόγων ή των ατόμων με εξειδικευμένες και σε βάθος σπουδές.
Τα τεστ προσωπικότητας έχουν κατασκευαστεί για να συνεισφέρουν στην εκτίμηση και
στην κατανόηση της προσωπικότητας του ατόμου, και εστιάζουν πολύ συχνά και
περισσότερο στην αιτία της διαταραχής ή της ψυχικής νόσου, προσέγγιση που
χρησιμοποιείται ευρέως στο πεδίο της ψυχικής υγείας, καθώς όλες οι προβολικές
δοκιμασίες προέρχονται από τον κλινικό και συμβουλευτικό χώρο της ψυχολογίας. Ο
σχεδιασμός και οι εφαρμογές αυτών των τεστ επεκτείνονται διαρκώς για να
συμπεριλάβουν την εκτίμηση και τη διερεύνηση της φυσιολογικής προσωπικότητας. Και
στην ψυχοπαθολογία όμως συνεχίζεται η επινόηση περισσότερο σύγχρονων εργαλείων
για την εκτίμηση της προσωπικότητας.

Υπάρχουν ασφαλώς ανομοιότητες στον σχεδιασμό και στις εφαρμογές ανάμεσα στα
ερωτηματολόγια (invetories) και στις προβολικές τεχνικές. Οι σχεδιαστές στον πρώτο
τύπο δίνουν περισσότερη σημασία στην ψυχομετρική ποιότητα των μετρήσεών τους,
ενώ για τις προβολικές τεχνικές προτεραιότητα του σχεδιασμού δεν αποτελεί τόσο η
μέριμνα για αξιοπιστία και εγκυρότητα με βάση σταθερές νόρμες, αλλά ο εμπλουτισμός
των ερμηνειών της συναισθηματικότητας και η κλινική ανάλυση των απαντήσεων.
Παρ’ όλα ταύτα, τα ερωτηματολόγια της προσωπικότητας και οι προβολικές τεχνικές
αποβλέπουν στην πρόκληση τεχνητών ερεθισμών και κυρίως οπτικών, με σκοπό να
παραγάγουν αντιδράσεις ή και να εκπαιδεύσουν τον εξεταζόμενο, και περισσότερο
συχνά με σκοπό να διαγνώσουν τους πελάτες των ψυχολογικών κλινικών ή των
συμβουλευτικών κέντρων.
«Προβολικές τεχνικές» είναι ένας όρος που εισήχθη από τον Lawrence Frank (1939)
λόγω της αμφιλογίας των ερεθισμών που προκαλούνται από την εικόνα ή το στοιχείο
που παρουσιάζεται, μέσα στα οποία οι εξεταζόμενοι μπορούν να προβάλουν τα
ενδόμυχα συναισθήματα και τις ανάγκες τους, καθώς και τις καταστάσεις του ατομικού,
οικογενειακού και κοινωνικού τους περιβάλλοντος.
Οι προβολικές τεχνικές συνίστανται σε μη ή σε σχετικώς δομημένα ερεθίσματα, και η
κατάστασή τους προϋποθέτει να τεθούν ερωτήσεις που θα διευκολύνουν τη διερεύνηση
είτε μέσα από τη διήγηση μιας ιστορίας είτε και μέσα από τη συμπλήρωση προτάσεων
όσο το δυνατόν περισσότερων πτυχών της προσωπικότητας.
Ασφαλώς όλοι οι τρόποι κλινικής προσέγγισης και διερεύνησης του ατόμου αποτελούν
εργαλεία ψυχολογικής εξέτασης, που οδηγούν γενικά στο σχηματισμό υποθέσεων και
συγκεκριμένων συμπερασμάτων ικανών να διαψεύσουν ή να επιβεβαιώσουν αυτές τις
υποθέσεις, τόσο μέσα από την πραγματική πειραματική κατάσταση μιας ψυχολογικής
δοκιμασίας, όσο και μέσα από την "εν τω βάθει" ερμηνεία των δεδομένων της από έναν
καλά εκπαιδευμένο επαγγελματία. Αλλά, φαίνεται τουλάχιστον, χωρίς αυτό να μπορεί
κανείς να το ισχυριστεί απόλυτα, ότι οι προβολικές δοκιμασίες είτε επιβεβαιώνουν τις
αρχικές υποθέσεις είτε αποκαλύπτουν νέα προβλήματα. Αυτό χωρίς αμφιβολία
εξαρτάται από την ικανότητα να τεθούν επιτυχημένες υποθέσεις σχετικά με τις
απαντήσεις που έχουν δοθεί από το υποκείμενο στην προβολική δοκιμασία.

13
Η προβολική προσέγγιση μπορεί όμως να μείνει στατική, στην περίπτωση που απλά
τοποθετήσει το άτομο σε μία ορισμένη διαγνωστική κατηγορία, όπου θα εντάσσονται
και θα παρουσιάζονται όλα τα στοιχεία της προσωπικότητάς του.
Επειδή όμως διαπιστώνεται η επιβεβαίωση των υποθέσεων ή η εμφάνιση νέων
προβληματικών (όπου η μελέτη και η επεξεργασία των νέων δεδομένων θα επιτρέψουν
συνεχή βήματα προς την ολοκλήρωση της διάγνωσης), η προβολική προσέγγιση μπορεί
να μην μείνει στατική, αν δεν περιοριστεί στο να οριοθετήσει μια ορισμένη
διαγνωστική κατηγορία για το άτομο ή στο να επιβεβαιώσει τις υποτιθέμενες
αποκλίσεις ή και τα μεροληπτούντα σφάλματα της προσωπικότητάς του. Η διάγνωση
δηλαδή μπορεί να γίνει σε ένα πρώτο επίπεδο και σε έναν πρώτο χρόνο, αλλά με την
προϋπόθεση η διερεύνηση να προχωρήσει μέσα από τη δυναμική των κατάλληλων
ερωτημάτων πάνω στα λεκτικά ή μη λεκτικά δεδομένα του πρωτοκόλλου. Αυτή η
θεώρηση είναι το κλειδί μιας αποτελεσματικής κατανόησης του ζητήματος της
διερεύνησης της προσωπικότητας και του τι μπορεί κανείς να διαβλέψει, να συζητήσει
και να προσδοκά από το πλαίσιο μιας διαγνωστικής συνέντευξης.

Για κάθε ψυχολογική δοκιμασία υπογραμμίζεται καταρχήν ο τρόπος της

συνηθισμένης ερμηνείας της. Ωστόσο, για μια δυναμική αντίληψη της διάγνωσης
χρειάζεται αυτή να μελετηθεί και να εμπλουτιστεί η ερμηνεία και με τις γενετικές και
ψυχαναλυτικές αναφορές που προτείνονται από τους επαγγελματίες ειδικούς για τη
συγκεκριμένη δοκιμασία. Τα ειδικά ερεθίσματα ενός εργαλείου διερεύνησης της
προσωπικότητας ευνοούν την προβολή φαντασιακών στοιχείων, τα οποία θα
διαπλέκονται με τις λογικές διαδικασίες μέσα από ποικίλες και συνεχείς
αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στο τεστ και στο άτομο. Αυτή η έφοδος των ερεθισμών στον
ψυχισμό κινητοποιεί περισσότερο ή λιγότερο αμυντικούς μηχανισμούς, ανάλογα με την
ένταση των ερεθισμών και την έκταση της αποσταθεροποίησης που προκαλούν, και οι
προβολές θα παραχθούν με αντίτιμο ίσως και την κινητοποίηση, μερικές φορές, άλλων,
λιγότερο έκδηλων στην προσωπικότητα αμυντικών αντιστάσεων ή άλλων αντιδράσεων
στη συμπεριφορά του ατόμου. Έτσι, επειδή η ανάπτυξη των προβολικών δεδομένων
είναι σύνθετη, απαιτείται και μια σε βάθος ανάλυσή τους, η οποία θα πραγματοποιηθεί
αργότερα.
Αυτό το ζήτημα είναι πολύ ειδικό και δεν αποτελεί αποκλειστικά άποψη της
ψυχαναλυτικής θεωρίας και πρακτικής, αλλά κοινό τόπο των ερευνών που μελετούν στη
διαδρομή του χρόνου την ανάπτυξη της συναισθηματικότητας.
Υπενθυμίζεται η ιδιαιτερότητα της κάθε προβολικής δοκιμασίας ως προς το σχεδιασμό
της, πάντοτε όμως επιχειρείται να παρακαμφθεί το επίπεδο της άμυνας και να ευνοηθεί
η λεπτομερής προβολή, η οποία πάντοτε και ερμηνεύεται. Έτσι, τα λανθάνοντα
περιεχόμενα των απαντήσεων, τα οποία καθίστανται πιο σαφή και καθαρά μέσα από τον
έλεγχο και την παρατήρηση, μπορούν να συγκριθούν κατάλληλα με το έκδηλο
περιεχόμενο των πρωτοκόλλων.
Πολύ σχηματικά, διακρίνονται προβολικές δοκιμασίες με υποχρεωτική ή με
προαιρετική χρήση του λόγου, όπου ο προφορικός ή ο γραπτός λόγος αποτελούν το
βασικό εργαλείο πάνω στο οποίο θα στηριχθούν οι προβολές.
Οι συνθήκες μιας δοκιμασίας αντιληπτικο-προφορικής επιτρέπουν καλύτερη
«πολιορκία» του ψυχικού κόσμου από ό,τι μια γραπτή δοκιμασία, γιατί, μέσα από την
πορεία της συζήτησης, και τα λανθάνοντα ακόμη περιεχόμενα εμβαθύνονται, και
μπορούν να βγουν συμπεράσματα με βάση πιο ποικίλα ερεθίσματα. Για τις δοκιμασίες
που δεν εμπλέκουν καθόλου ή μόνο προαιρετικά το λόγο, υποστήριξη των προβολών
αποτελεί το ίδιο το τεστ, μέσα από το οποίο εξάγονται περισσότερες υποθέσεις και
συμπεράσματα για το λανθάνον περιεχόμενο των απαντήσεων.

14
 Η βασική προϋπόθεση πάνω στην οποία στηρίζονται οι ερμηνευτικές εκτιμήσεις των
πρωτοκόλλων έχει διατυπωθεί με σαφήνεια από τον Frank το 1948 ως εξής: "Αυτό που
έχει πρωταρχική σημασία για να καταλάβουμε την ατομική προσωπικότητα είναι ότι το
άτομο οργανώνει τις εμπειρίες του, τα βιώματά του, καθώς διαστρέφει, περιπλέκει και
διαστρεβλώνει, δηλαδή μ’ άλλα λόγια προσαρμόζει κάθε κατάσταση, γεγονός ή
πρόσωπο μέσα στα πλαίσια του ατομικού του κόσμου, δίνοντάς τους τη συναισθηματική
σημασία που πρέπει να έχουν γι’ αυτόν στο δικό του ατομικό κόσμο".
Ένα πρωτόκολλο είναι μια στιγμιαία εικόνα της ρέουσας δυναμικής πορείας του
ψυχισμού. Αυτή η πορεία απεικονίζει τον τρόπο με τον οποίο το άτομο ζει τις διάφορες
καταστάσεις και εμπειρίες, πώς τις χειρίζεται και ποιους μηχανισμούς χρησιμοποιεί και
εφόσον αυτό χρειάζεται για να διατηρήσει το δυναμικό της ομοιόστασής του.
Εντούτοις κάθε θεωρία που εφαρμόζει τη συμπερασματική χρήση των απαντήσεων
στα προβολικά τεστ (αυτό δηλαδή που μόλις πιο πάνω περιγράψαμε) πρέπει να έχει ως
αφετηρία της την κατανόηση των γνωστικών διαδικασιών που ενυπάρχουν στο
φαινόμενο "αντίληψη". Εδώ και αρκετά χρόνια η έρευνα έχει προχωρήσει σε
καινούριους προσανατολισμούς, και ενδιαφέρεται πλέον βασικά για τη δυναμική του
φαινομένου της καθημερινής αντίληψης.
Οι πειραματικοί σχεδιασμοί της προσπαθούν να εξερευνήσουν τη μοριακή σύνθεση του
καθολικού αντιληπτικού φαινομένου, καθώς αυτό αντικατοπτρίζεται στη συμπεριφορά
του οργανισμού, τόσο στο βιο-κοινωνικό, όσο και στο βιο-φυσιολογικό του
φαινομενολογικό πεδίο.
Έτσι λοιπόν, έχει παρατηρηθεί ενός είδους εκλεκτισμός στη διαδικασία της αντίληψης
και στη συμπεριφορά, που προέρχεται από την ίδια τη μοριακή σύνθεση του
αντιληπτικού φαινομένου, έτσι που να προσαρμόζονται στις ανάγκες και στις πιέσεις του
οργανισμού τόσο η επίδραση των παρελθόντων εμπειριών, όσο και οι βλέψεις για το
μέλλον.

Εκτός από τα παραπάνω, και οι ίδιες οι συνθήκες κάτω από τις οποίες διεξάγονται οι
προβολικές δοκιμασίες, είτε πρόκειται για κηλίδες μελάνης, είτε για εικόνες, ή για
κάποια στάση προερχόμενη από οδηγίες, είτε ακόμη και για τον ίδιο τον εξεταστή, είναι
όλα επιπρόσθετες μεταβλητές που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην ερμηνεία των
αποτελεσμάτων και που είναι συχνά καθοριστικής σημασίας.
Όλα αυτά γίνονται ακόμα πιο σημαντικά όταν πρόκειται για πρωτόκολλα που αφορούν
τις εικόνες του ΤΑΤ ή τις κηλίδες μελάνης του Rorschach. Ο ερμηνευτής θα πρέπει να
καταπιάνεται με το ζήτημα της αξιολόγησης του πρωτοκόλλου παίρνοντας υπόψη του τι
σημαίνει το ερέθισμα για το υποκείμενο, και όχι τι θα μπορούσε να σημαίνει για τον ίδιο
τον εξεταστή.
Το υλικό του τεστ Rorschach και η ποικιλία των ερεθισμάτων που προσφέρει
εκφράζουν: τις ανάγκες του ατόμου, τους στόχους του, την ερμηνεία που δίνει στις
κοινωνικές πιέσεις, τις οργανικές πιέσεις, τους φόβους, το άγχος, τις φιλοδοξίες και
αρκετές άλλες διαστάσεις της προσωπικότητας, που μπορεί να παρατηρηθούν και να
περιγραφούν.
Με βάση αυτές τις παραμέτρους της συμπεριφοράς, οι αντιδράσεις απέναντι στους
ερεθισμούς των κηλίδων, των ιστοριών σε εικόνες, της συμπλήρωσης των προτάσεων,
της σχεδίασης των μορφών κ.λπ. θα επιτρέψουν στον κλινικό να κάνει τις υποθέσεις που
θα τον οδηγήσουν σταδιακά στις εκτιμήσεις του.
Συμπερασματικά, η ερμηνεία για τις αντιδράσεις του ατόμου στους λεκτικούς ή μη
λεκτικούς ερεθισμούς πρέπει να βασίζεται στις θεωρίες της προσωπικότητας, της
αντίληψης, της μάθησης και της δυναμικής της συμπεριφοράς.

15
 Ο Rorschach το 1942, γράφοντας για τις θεωρητικές απόψεις του σχετικά με το τεστ
που φέρει και το όνομά του, είχε πει: "Η θεωρητική θεμελίωση του πειράματος, για το
μεγαλύτερό της μέρος, είναι ακόμα αρκετά ατελής...". Ενώ ο White το 1946, που
αντιπροσωπεύει τη σημερινή κοινά αποδεκτή άποψη σχετικά με τη θεωρία του
Rorschach τεστ, ανέφερε ότι: "... Η αρχή ερμηνείας για το καθετί που κάνει ο άνθρωπος
είναι πως πρόκειται για μια έκφραση της συνολικής προσωπικότητάς του..." και λίγο
αργότερα το 1948 ο Bruner συμπλήρωσε δυο λέξεις πάνω σ’ αυτό:
"...συμπεριλαμβανομένης και της αντίληψης...". Ασφαλώς μια θεωρία σαν κι αυτή
επιστρέφει πίσω στον ορισμό του Frank, για τον οποίο αυτή η αφηρημένη έννοια (της
προβολής) εκφράζεται ως μια διαδικασία με την οποία το άτομο "καθιερώνει, διατηρεί
και υπερασπίζει τον ιδιαίτερο ιδιοσυγκρασιακό του κόσμο".
Έτσι, μια θεωρία για την αντίληψη βασισμένη σε αξιώματα σχετικά με την αντίληψη
πρέπει να αφήνει χώρο και για αυτές τις δραστηριότητες χάρη στις οποίες το άτομο
λειτουργεί πάντα μέσα σ’ ένα οργανωμένο περιβάλλον, του οποίου η δομή προέρχεται
τόσο από την κοινωνία (έξω από το υποκείμενο), όσο και από τις ανάγκες του ίδιου του
υποκειμένου (μέσα στο υποκείμενο).

Το άτομο παλεύει συνέχεια να δημιουργήσει αρμονία στο βιο-κοινωνικό και φυσικό

πεδίο μέσα στο οποίο ενεργεί. Η άμυνα μέσα στον ιδιωτικό κόσμο που έχει το ίδιο
δημιουργήσει και η ιδέα που έχει για τη δική του θέση μέσα σ’ αυτόν θα καθορίσουν τις
αντιλήψεις και τις αντιδράσεις του.
Η ομαλή αντίληψη είναι μια λειτουργία που προϋποθέτει την πάντα από την πλευρά του
προσώπου ελάχιστη δυνατή απειλή εκ μέρους των ερεθισμάτων για το πρόσωπο που τα
δέχεται.
Η ελαττωματική ή η διαστρεβλωμένη αντίληψη γενικά περιλαμβάνει τις αντιδράσεις σε
ερεθίσματα που είναι κατάφορτα με πραγματικό ή πιθανό κίνδυνο για την ακεραιότητα
της προσωπικότητας του ατόμου που τα δέχεται. Αυτό που είχε πει ο Stern εξακολουθεί
ακόμα να είναι αληθινό: "Δεν υπάρχει καμιά μορφή χωρίς αυτόν που τη φτιάχνει..."
Παρά τη βασική αρχή στην οποία στηρίζονται τα προβολικά τεστ, ότι δηλαδή
απευθύνονται στις βασικές και μόνιμες διαστάσεις της προσωπικότητας, δεν
αμφισβητείται και η βασική γνώμη ότι είναι καθ’ όλα ευαίσθητα στις αλλαγές που
συμβαίνουν στο ρεύμα των αντιλήψεων και της κατανόησης των γεγονότων ανάλογα με
την εποχή. Επιπλέον, δεν αμφισβητείται και η θέση ότι: η διερεύνηση του υποκειμένου
μέσα από τη διαδικασία της προβολικής δοκιμασίας δεν είναι αδιάφορη στην πρόκληση
της διαπροσωπικής σχέσης που δημιουργείται ανάμεσα σ’ αυτό (το υποκείμενο) και
στον εξεταστή. Η σημασία του γοήτρου του εξεταστή για το υποκείμενο κατά τις
συνθήκες της εξέτασης αντανακλά το σύστημα των αξιών του υποκειμένου. Αυτό
επιδρά τόσο στον τρόπο που τα υποκείμενα αντιλαμβάνονται τα ερεθίσματα, όσο και
στον τρόπο που αντιδρούν σ’ αυτά.
Ο Vernon το 1964 διέκρινε και υπέδειξε διάφορα χαρακτηριστικά των προβολικών
μεθόδων, που και σήμερα αξίζουν να τα σκεφτούμε και να τα επαναλάβουμε. Θεώρησε
ότι η έλλειψη δομής στους ερεθισμούς των εικόνων ενθαρρύνει την εκδήλωση των
ατομικών διαφορών και του αυθορμητισμού στις αντιδράσεις του υποκειμένου. Δίνεται
έμφαση στο γεγονός ότι το υποκείμενο δεν έχει γνώση για το πώς θα ερμηνευτούν οι
αντιλήψεις του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια σειρά από αντιδράσεις λιγότερο
επιφυλακτικές από ό,τι αν του δινόταν η εντολή να χρησιμοποιήσει χαρτί και μολύβι για
να κάνει μία αναφορά στον εαυτό του. Η ατελής οργάνωση των ερεθισμάτων, και
ιδιαίτερα στις κηλίδες μελάνης, τείνει να αποσπά την προσοχή από την ανάγκη για
αμυντικές αντιδράσεις, γιατί τα ερεθίσματα δεν προδιαθέτουν ούτε προς τη μια ούτε
προς την άλλη κατεύθυνση.

16
 Ο Vernon προχωρεί περισσότερο, υποστηρίζοντας τη θέση ότι η απουσία
προδιαγραμμένων κατευθυντήριων απαντήσεων δίνει στον εξεταζόμενο την ευκαιρία
και την ευχέρεια να επιτρέψει στις ιδεολογικές του διαθέσεις, όπως και στις διαθέσεις
της προσωπικότητάς του, να φανερώσουν τις ισχυρότερες καθώς και τις ασθενέστερες
τάσεις του. Αυτό εκδηλώνεται μέσα από τα επαναλαμβανόμενα θέματα των τεστ, που
ζητούν προβολές για τις εικόνες ή για τη συσσώρευση των σημείων στις κηλίδες
μελάνης. Με λίγα λόγια, κάθε φορά που το υποκείμενο αξιολογείται μέσα από ένα τεστ,
δίνει τον εαυτό του με λιγότερες ή περισσότερες επιφυλάξεις, οι οποίες μπορεί να
εκφράζονται σε συνειδητό ή μη συνειδητό επίπεδο. Προβάλλει σε διάφορους βαθμούς
το ρόλο που η αυτοεκτίμησή του επιβάλλει να παίξει. Αυτός ο προβαλλόμενος ρόλος
περιλαμβάνει τη βασική δομή της προσωπικότητάς του, συν την αντίδρασή του στο
ρεύμα που του προκαλεί η ίδια η κατάσταση της εξέτασης. Η εμπειρία έχει δείξει ότι οι
παράγοντες αυτοί αποτελούν τα ακατέργαστα δεδομένα που ο ερμηνευτής καλείται να
χρησιμοποιήσει για την ερμηνεία του. Ίσως εδώ έχει μεγάλη σημασία να δοθεί
απάντηση στο ερώτημα που είχε θέσει ο Hanfamant: "...Τι είναι αυτό που κάνει μια
ορισμένη τεχνική προβολική;". Η ανάγκη για απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι
καθοριστικής σημασίας, αν σκεφτεί κανείς πόσο η κακή χρήση αυτών των μεθόδων
μπορεί να διαστρεβλώσει την έρευνα. Την ίδια ερώτηση θα μπορούσε να κάνει κανείς
και ενδόμυχα, εφόσον η απάντηση δεν βρίσκεται ούτε στο υλικό της τεχνικής ούτε στο
τι το υποκείμενο προτρέπεται να κάνει.
Όπως είπαμε και πιο πάνω, η λεπτότητα και ακρίβεια στη μέτρηση και αξιολόγηση
εξαρτάται από τον καθορισμό του φαινομένου που πρόκειται να μετρηθεί, από την
ακρίβεια του οργάνου μέτρησης και από την ευσυνειδησία και την προσοχή του ατόμου
που κάνει τη μέτρηση. Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα φαίνεται να βρίσκεται στον
τρίτο παράγοντα: δηλαδή, η "προβλητικότητα" ενός τεστ προέρχεται από τον τρόπο με
τον οποίο ο εξεταστής καταπιάνεται με τις απαντήσεις. Σύμφωνα με αυτή την κεντρική
έννοια, κάθε σειρά από ερεθίσματα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως προβολική τεχνική,
και αυτό εξαρτάται από τη μέθοδο με την οποία διαβάζουμε και ερμηνεύουμε τα
ακατέργαστα δεδομένα της συμπεριφοράς και τα σημεία ως ενδείξεις.

Σε κάθε διερευνητική εξέταση γίνεται χρήση μεθόδων και τεχνικών για να

προσεγγίσουμε το αντικείμενο της μελέτης μας, για να αντλήσουμε και να μελετήσουμε
τις πληροφορίες και τα δεδομένα αυτής της έρευνας. Σε κάθε εξέταση με τα τεστ, τα
σημεία αυτά είναι παρόντα. Το κυριότερο που χρειάζεται είναι να έχουμε τη βαθιά και
πλήρη γνώση για να τα διαβάσουμε. Έτσι, ακόμα και ένα ερωτηματολόγιο της
προσωπικότητας, για παράδειγμα, θα μπορούσε, χωρίς αυτό να φανεί παράξενο, να
εκτιμηθεί τόσο προβολικά όσο και ψυχομετρικά.
Η προϋπόθεση είναι ο εξεταστής να έχει την πείρα, τη γνώση και την ικανότητα να
διαβάζει και να ερμηνεύει τα σημεία. Κεντρική σημασία πάνω σ’ αυτά έχουν και όσα
είπαν μαζί οι White και Bruner: "...καθετί που κάνει ένα πρόσωπο είναι μια έκφραση
της συνολικής προσωπικότητάς του, συμπεριλαμβανομένης και της αντίληψης...".
Ένα τελικό σημείο στο οποίο ο ερμηνευτής των πρωτοκόλλων πρέπει απαραίτητα να
δείξει ευαισθησία είναι το πρόβλημα της εσωτερικής αμοιβαίας σχέσης, που υπάρχει
ανάμεσα στους διακεκριμένους καθοριστικούς παράγοντες του τεστ και στις
αλληλοεξαρτήσεις μεταξύ των διαφόρων παραγόντων.
Αν και η σύγχρονη βιβλιογραφία είναι γεμάτη από παρατηρήσεις σχετικές με τη
σημασία και την αξία της θεωρίας των προβολικών δοκιμασιών, εντούτοις η πιο
περιεκτική και άμεση είναι η παρατήρηση που προέρχεται από μια πολύ παλιά εργασία
του Hertz σχετικά με το Rorschach τεστ: "...Είναι αλήθεια ότι αυτή η μέθοδος είναι
ακόμα χωρίς θεωρητική βάση,... αλλά αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο μέτρησης".

17
Αντίθετα, την ίδια εποχή, ο Shofield χρησιμοποίησε έντονη γλώσσα για να περιγράψει
τη διαδεδομένη χρήση των διαφόρων μορφών προβολικής τεχνικής: "...Μερικοί κλινικοί
ψυχολόγοι προτιμούν να είναι περισσότερο τεχνίτες παρά επιστήμονες στην εξάσκηση
του επαγγέλματός τους...". Ενώ ο George Kelly είχε πει ότι τα προβολικά τεστ συχνά
λένε περισσότερα για τον εξεταστή, παρά για τον εξεταζόμενο.
Οι προβολικές επινοήσεις, στο σημερινό τους στάδιο ανάπτυξης, ενθαρρύνουν
συνεχώς τη δημιουργικότητα του εξεταστή, ακόμα και αν δεν καταφέρνουν να
διεγείρουν αυτήν του εξεταζόμενου. Ίσως αυτό είναι μια καλή προειδοποίηση για να μην
αφηνόμαστε σε πετάγματα της φαντασίας, αλλά πέρα από αυτό μια τέτοιου είδους
επίκριση των προβολικών τεστ είναι πολύ φτωχή. Κανένα τεστ δεν είναι καλύτερο από
το υποκείμενο που το χρησιμοποιεί χωρίς να έχει δηλαδή σημασία ο τύπος του οργάνου
που χρησιμοποιείται. Γι’ αυτό, εγγύηση της επάρκειάς του αποτελεί μόνο η καλύτερη
εκπαίδευση και έρευνα πάνω σ’ αυτό και στα εν γένει αντικείμενα-εργαλεία της
ψυχοδιαγνωστικής.

Η άποψη του Beck έχει μεγάλη αξία: "Η ακριβής περιγραφή της ανθρώπινης
συμπεριφοράς αναφέρεται σε μια συμπεριφορά που έχει σημασία. Για την αντίληψη του
εξασκημένου, η φανερά σημαντική συμπεριφορά, είτε εκδηλώνεται με τις συνηθισμένες
μεθόδους με τις οποίες οι άνθρωποι εκφράζονται είτε στη γλώσσα του τεστ, μιλάει για
την ψυχοδυναμική που υπάρχει στο ψυχικό του πεδίο. Όταν δίδεται μια περιγραφή της
προσωπικότητας μέσω της συμπεριφοράς, δεν είναι αναγκαίο να πιεζόμαστε να
τοποθετήσουμε διαγνωστικές ταμπέλες".
Αυτή είναι μια καλή συμβουλή για τον καθένα που βρίσκεται μπροστά στο δίλημμα της
επιλογής του κατάλληλου υλικού για μια ψυχοδιαγνωστική εκτίμηση.

2. ΤΟ ΤΕΣΤ ΚΗΛΙΔΩΝ ΜΕΛΑΝΗΣ

(RORSCHACH INKBLOT TEST)

2.1. Γενικές έννοιες

Το τεστ των Κηλίδων Μελάνης του Rorschach περιγράφτηκε για πρώτη φορά από
τον Ελβετό ψυχίατρο Hermann Rorschach το 1921. Αυτό το ψυχοδιαγνωστικό τεστ είναι
γνωστό με τη σύντομη ονομασία "Rorschach", δοσμένη από τον κατασκευαστή του, ο
οποίος ήταν και ο πρώτος που χρησιμοποίησε τις κηλίδες της μελάνης ως
ολοκληρωμένο υλικό διερεύνησης της προσωπικότητας. Οι κηλίδες της μελάνης
σχεδιάστηκαν και τυπώθηκαν σκόπιμα επάνω σε καρτέλες, και επιλέχτηκαν ως προς τον
αριθμό και την τελική τους μορφή μετά από έρευνες και μελέτες.
Ήταν τόσο σημαντικά αυτά που ο ίδιος ο Rorschach παρουσίασε εκείνη την εποχή
για την τεχνική του και το σύνθετο τρόπο αξιολόγησής τους, που πολλοί από τους
αρχικούς όρους χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα. Πολλοί ψυχολόγοι της εποχής
γοητεύτηκαν από τις «μελανιές» και έκαναν τις δικές τους έρευνες πάνω στη

18
σπουδαιότητα των απαντήσεων που είχαν τα άτομα προς το ερέθισμα των κηλίδων. Οι
περισσότεροι ερευνητές, πριν και ταυτόχρονα με τον Rorschach, θεωρούσαν τη
χρησιμότητα των κηλίδων ως μια μέθοδο για τη μελέτη της οπτικής φαντασίας μέσω της
ανάλυσης του περιεχομένου των απαντήσεων του υποκειμένου. Ο Rorschach κατάφερε
να πάει πιο πέρα από αυτή τη χρησιμότητα και να θεωρήσει ότι εκτός από το
περιεχόμενο υπάρχει ενδιαφέρον για τα σχηματικά και δομικά μέρη των αντιδράσεων
του υποκειμένου στα ερεθίσματα των κηλίδων, έτσι ώστε να αποκαλύπτονται βασικές
πτυχές της προσωπικότητάς του.
Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται η πρακτική εκπαίδευση και εξοικείωση του κλινικού
με το τεστ αυτό. Η ανάλυση και η αξιολόγηση της δοκιμασίας αυτής παρουσιάζονται με
τον πλέον εύχρηστο τρόπο, χωρίς να επιδιώκεται, ωστόσο, η παρουσίαση ενός ανώτερου
επιπέδου ερμηνείας και ολοκλήρωσης του τεστ.
Άλλωστε και ο Rorschach πιστεύει πως το ανώτερο επίπεδο ερμηνείας και συνθετικής
γνώσης του τεστ δεν μπορεί να διδαχτεί μέσα σ’ ένα βιβλίο: "Οι γνώσεις που βγαίνουν
από την πείρα με αυτό και με άλλα τεστ, από τις κλινικές συνεντεύξεις και από την
κατάλληλη χρήση των δεδομένων της ιστορίας ζωής του αρρώστου είναι μία λειτουργία
χρόνου, ελέγχου και οξύνοιας του παρατηρητή της ανθρώπινης σκηνής...". Γι’ αυτό το
λόγο, μόνο οι βασικές ερμηνευτικές απόψεις θα παρουσιαστούν σ’ αυτό το κεφάλαιο.
Η μοναδική συνεισφορά αυτού του κεφαλαίου έγκειται στη λεπτομερειακή αναφορά
των σταδίων που ακολουθούνται κατά τη διαδικασία της χορήγησης του τεστ των
κηλίδων μελάνης του Rorschach: βασικό στάδιο, στάδιο των ερωτήσεων ή της
εντόπισης και στάδιο της κωδικοποίησης των απαντήσεων.
Ο κλινικός ψυχολόγος ή ο εκπαιδευόμενος φοιτητής που θα συμβουλευτεί αυτόν τον
οδηγό για το τεστ των κηλίδων μελάνης, θα πρέπει εκ των προτέρων να γνωρίζει ότι η
εντατική εξάσκηση στο περίπλοκο σύστημα κωδικοποίησης των απαντήσεων και
ερμηνείας ενός πρωτοκόλλου του τεστ Rorschach δεν μπορεί να επιτευχθεί, παρά μόνο
μέσα από επιμελημένη κλινική εφαρμογή και έρευνα.

Τα σχέδια που υπάρχουν στις καρτέλες δεν είναι τυχαία, αλλά έχουν επιλεγεί μετά
από έρευνα και μελέτη. Το υλικό αυτού του τεστ το αποτελούν 10 καρτέλες λευκές (Ι, ΙΙ,
ΙΙΙ, ΙV, V, VI, VII, VIII, IX, X) που επάνω τους έχουν σχήματα από κηλίδες μελάνης. Σε
πέντε από αυτές τις καρτέλες, τις I,IV,V,VI,VII, οι κηλίδες είναι γκρίζες και μαύρες, γι’
αυτό λέγονται αχρωματικές καρτέλες, ενώ στις υπόλοιπες περιέχουν και άλλα χρώματα,
και λέγονται χρωματικές καρτέλες.
Για τη χορήγηση του τεστ Rorschach χρειάζονται οι καρτέλες, χαρτί και ένα
χρονόμετρο. Καλό είναι ο εξεταστής να κάθεται σε θέση τέτοια που να του επιτρέπει να
παρατηρεί όλες τις κινήσεις και τις αντιδράσεις του εξεταζόμενου, όπως την έκφραση
του προσώπου, τις χειρονομίες κ.λπ.
Διάφοροι παράγοντες πρέπει να ληφθούν υπόψη για την ετοιμασία του υποκειμένου
προς εξέταση:
α) Η φύση της εξεταστικής ατμόσφαιρας: Ησυχία, χωρίς ενοχλήσεις, καλός φωτισμός,
γνώση της οπτικής ικανότητας του εξεταζόμενου, καρτέλες καθαρές και σε καλή
κατάσταση τοποθετημένες ανάποδα από την πλευρά του εξεταστή.
β) Ο τρόπος καθίσματος εξεταστή και εξεταζόμενου: Θέση ορθής γωνίας χωρίς μεγάλη
απόσταση μεταξύ τους και
γ) Οι αρχικές οδηγίες: Λόγος καθαρός και προσαρμοσμένος στο επίπεδο του
εξεταζόμενου. Γίνεται αναφορά στον όρο καρτέλα και ποτέ κάρτα, ζωγραφιά, μελανιά ή
εικόνα.
Οι οδηγίες προς το άτομο που εξετάζεται δεν μπορούν να τυποποιηθούν, αλλά είναι
δυνατόν να μεταβάλλονται ανάλογα με τις ειδικές περιστάσεις. Σε γενικές γραμμές, οι

19
οδηγίες είναι απλές και σύντομες. Προτρέπουμε το άτομο να μας πει τι βλέπει στην
καρτέλα, τι θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει γι’ αυτό η κηλίδα. Τις περισσότερες φορές
όμως οι οδηγίες είναι λιγότερο μονολεκτικές και αναφέρονται στα ακόλουθα σημεία, τα
οποία και αποτελούν τα στάδια της χορήγησης του τεστ.

2.2. Κύριο ή βασικό στάδιο ή στάδιο συνειρμών

Πληροφορούμε το άτομο που εξετάζεται για τη φύση του τεστ, την αιτία και τη
σκοπιμότητα της εξέτασής του. Συνήθως εξηγούμε ότι πρόκειται για ένα τεστ
προσωπικότητας, εκτός αν ειδικοί λόγοι, όπως η δυσπιστία ή η αρνητική στάση του
ατόμου, το απαγορεύουν. Ακόμη πρέπει να του εξηγήσουμε ποια είναι η χρησιμότητα
αυτής της εξέτασης, δηλαδή πώς η ανάλυση των απαντήσεών του θα το βοηθήσει κατά
τον έναν ή τον άλλο τρόπο.
Περιγράφουμε το έργο, δηλαδή την εργασία που έχει και που αναμένουμε να κάνει
κάθε εξεταζόμενο με αυτό το τεστ άτομο. Μια συνηθισμένη διατύπωση των οδηγιών θα
ήταν η ακόλουθη: "Εδώ έχω 10 καρτέλες, που η καθεμία τους έχει επάνω ένα σχήμα από
μελάνι. Θα σας τις δείχνω μία-μία και θέλω να μου πείτε τι βλέπετε κάθε φορά σε κάθε
καρτέλα (με τι μοιάζει, τι σας θυμίζει κ.ά.). Σε αυτό το τεστ δεν υπάρχουν σωστές ή
λανθασμένες απαντήσεις, και κάθε άτομο λέει ό,τι νομίζει. Μερικοί βλέπουν πολλά
πράγματα σε κάθε καρτέλα, άλλοι λιγότερα. Όταν θα τελειώνετε με κάθε καρτέλα, θα τη
βάζετε επάνω στο τραπέζι ανάποδα... Εντάξει;".
Αν το εξεταζόμενο άτομο, βλέποντας τις καρτέλες, θυμηθεί ότι έχει περάσει ξανά αυτό
το τεστ, πρέπει να το καθησυχάσουμε ότι αυτό δεν μειώνει την αξία της τωρινής
εξέτασης και να του ζητήσουμε να μην κάνει προσπάθεια να θυμηθεί τις απαντήσεις που
είχε δώσει παλιά, αλλά να απαντήσει σαν να έβλεπε για πρώτη φορά τις καρτέλες.
Δίνουμε τις καρτέλες στο άτομο με τη σειρά τους, σύμφωνα με τους αριθμούς που
αναγράφονται στο πίσω μέρος και ποτέ ανακατεμένες. Το μέρος που είναι γραμμένο
πίσω από την καρτέλα, και που είναι ο αριθμός της, προσδιορίζει και το επάνω της
μέρος, δηλαδή την όρθια θέση του σχήματος. Όταν διαπιστώσουμε ότι έχει καταλάβει
καλά τις οδηγίες και τον τρόπο εργασίας του, τότε δίνουμε στον εξεταζόμενο την πρώτη
καρτέλα και τον αφήνουμε μόνο του να επιλέξει τον τρόπο που θα την κρατήσει.
Μερικά άτομα ρωτούν αν κάνει να γυρίσουν την καρτέλα ανάποδα ή πλάγια. Η
απάντηση είναι πως είναι ελεύθερα να κάνουν ό,τι θέλουν.
Από τη στιγμή που δίνουμε στο άτομο τις καρτέλες και μέχρι να μας δώσει την
τελευταία του απάντηση, πρέπει να τηρούμε αυστηρά ουδέτερη στάση, αποφεύγοντας
συστηματικά να σχολιάσουμε τις απαντήσεις του και ελέγχοντας όσο καλύτερα
μπορούμε τις μη λεκτικές αντιδράσεις μας, όπως την έκφραση του προσώπου και τις
κινήσεις μας. Αυτό επιβάλλεται, για να μην υποβάλουμε στο εξεταζόμενο άτομο τίποτε
με τη στάση μας, κάτι που θα είχε ως πιθανό αποτέλεσμα να αλλοιωθούν η γνησιότητα
και αυθορμητισμός των αντιδράσεών του.
Μια εξαίρεση μπορεί να γίνει στην πρώτη καρτέλα, και στην ακόλουθη περίπτωση:
όταν το άτομο δώσει μία μόνο απάντηση, κι επειδή αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι δεν
κατάλαβε καλά ότι μπορεί να δώσει και περισσότερες της μιας απαντήσεις, του λέμε και
πάλι: "Μερικοί άνθρωποι βλέπουν περισσότερα πράγματα σε αυτή την καρτέλα. Μήπως
και εσείς μπορείτε να δείτε κάτι ακόμα σε αυτή την καρτέλα;".
Αν το άτομο συνεχίζει να δίνει μόνο μία απάντηση σε κάθε καρτέλα, παρά την υπόδειξή
μας, δεν επιμένουμε, γιατί ο μικρός αριθμός των απαντήσεών του έχει συγκεκριμένη
ερμηνευτική αξία.

20
 Η καταγραφή των απαντήσεων του εξεταζόμενου μπορεί να γίνει σε φύλλα ειδικά
τυπωμένα γι’ αυτόν το σκοπό, που έχουμε ετοιμάσει εκ των προτέρων. Κάθε φύλλο
πρέπει να περιλαμβάνει πέντε στήλες. Στη πρώτη στήλη από αριστερά γράφουμε τον
αριθμό της καρτέλας (Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, ΙV, V, VI, VII, VIII, IX, X) και αμέσως μετά τον
προσανατολισμό που την κρατά το άτομο, σημειώνοντας ένα ενδεικτικό σύμβολο (δηλ.
Π, Κ, Α, Δ ή Λ V < >). Αρχικά η καρτέλα δίνεται με το επάνω μέρος προς τα επάνω,
αλλά μπορεί το άτομο να τη γυρίσει ανάποδα ή στα πλάγια (δεξιά ή αριστερά). Στην
πρώτη περίπτωση γράφουμε το σύμβολο [Π (Πάνω)], στη δεύτερη το σύμβολο [Κ
(Κάτω)]. Αν γυρίσει στα πλάγια την εικόνα, τότε καταγράφουμε τα σύμβολα Δ ή Α,
ανάλογα με την κατεύθυνση (δεξιά ή αριστερά) που είναι γυρισμένη η καρτέλα.
Μερικά άτομα στριφογυρίζουν πολύ την καρτέλα πριν καταλήξουν σε μια θέση. Τότε
καταγράφουμε το σύμβολο (∂), και στη συνέχεια εκείνο που ανταποκρίνεται στη θέση
της καρτέλας τη στιγμή που δίνει την απάντηση. Στη δεύτερη στήλη καταγράφουμε
πρώτα το χρόνο αντίδρασης (Τ) του ατόμου. Αυτός είναι ο χρόνος που πέρασε από τη
στιγμή που τοποθετήσαμε την καρτέλα μπροστά στον εξεταζόμενο, μέχρι τη στιγμή που
έδωσε την πρώτη του κατανοητή απάντηση, και τον μετράμε με τη βοήθεια
χρονομέτρου. Στο τέλος καταγράφουμε το συνολικό χρόνο των απαντήσεων για την
κάθε καρτέλα, που περιλαμβάνει όλο το χρονικό διάστημα από τη στιγμή που
τοποθετήσαμε την καρτέλα μπροστά του μέχρι την ώρα που εκείνο την έβαλε
ανεστραμμένη πάνω στο τραπέζι.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ

Αριθμός Θέση Χρόνος Βασικό Στάδιο ερωτήσεων Οριακός Κωδικοποίηση

καρ/λας καρ/λας αντίδρασης στάδιο ή εντόπισης έλεγχος απαντήσεων

Ι Λ 3'' α) Πεταλούδα (πού;) όλη η κηλίδα W, A

(πώς;) από το σχήμα F+, P
β) Μάσκα (πού;) όλη η κηλίδα W, Obj
(πώς;) από το σχήμ α F+, P
(W, A, F+, P)
(W, Obj, F+, P)
2.3. Στάδιο ερωτήσεων ή εξακρίβωσης ή στάδιο εντόπισης

Το στάδιο της εξέτασης με το Rorschach, όπου το άτομο μας δίνει μία-μία τις
απαντήσεις του, λέγεται βασικό στάδιο ή στάδιο συνειρμών. Ύστερα από αυτό ακολουθεί
το στάδιο των ερωτήσεων ή στάδιο εξακρίβωσης. Οι απαντήσεις που δόθηκαν από τον
εξεταζόμενο στο κύριο στάδιο καταγράφονται στην τρίτη από αριστερά στήλη, ενώ οι
ερωτήσεις που του κάνουμε, αλλά και οι απαντήσεις του, γράφονται στην τέταρτη στήλη
και η κωδικοποίηση των απαντήσεών του στην τελευταία.
Μερικές φορές φαίνεται στον εξεταστή πως είναι εύκολο να κωδικοποιήσει αμέσως
τις απαντήσεις του ατόμου. Συνιστάται όμως η κωδικοποίηση των απαντήσεων να μη
γίνεται την ώρα της εξέτασης για δύο λόγους: πρώτα γιατί ο εξεταστής δεν έχει στην
διάθεσή του τόσο χρόνο για να σκεφτεί και μπορεί να κάνει λάθος, με κίνδυνο να
αλλοιωθούν τα αποτελέσματα της αξιολόγησης, και δεύτερον γιατί πολλά άτομα
ανησυχούν και δυσπιστούν βλέποντας τα άγνωστα και χωρίς νόημα γι’ αυτά σύμβολα
της κωδικοποίησης των απαντήσεων.
Το στάδιο των ερωτήσεων - εντόπισης είναι η κύρια πηγή για την κωδικοποίηση των
απαντήσεων, αλλά οι ερωτήσεις θα περιγραφούν αργότερα, στο κεφάλαιο της
κωδικοποίησης των απαντήσεων, με σκοπό να γίνουν περισσότερο κατανοητές.

21
Απαραίτητη είναι η εκπαίδευση του ειδικού τόσο στην επεξεργασία όσο και στην
ερμηνεία του τεστ, η οποία προϋποθέτει μακρόχρονη εμπειρία, και κυρίως καλή γνώση
της ποιοτικής ανάλυσης της δοκιμασίας.

2.4. Στάδιο ερμηνείας του Rorschach test

Το τεστ των κηλίδων μελάνης του Rorschach ανήκει στις προβολικές τεχνικές, και η
ερμηνεία του στηρίζεται στις αντίστοιχες θεωρητικές βάσεις. Όπως είναι γνωστό, οι
προβολικές τεχνικές χρησιμοποιούν ερεθίσματα με ασαφή και χαλαρή δομή καθώς και
ελαστικές οδηγίες, που αφήνουν μεγάλη ελευθερία στο άτομο να εκφραστεί. Ως
αποτέλεσμα, οι απαντήσεις που είναι δυνατόν να δοθούν είναι πάρα πολλές και
διαφορετικές μεταξύ τους. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι, αφού παρέχεται τέτοια
ελευθερία αντίδρασης στο άτομο, ο τρόπος με τον οποίο εκείνο θα αντιληφθεί το
ερέθισμα θα είναι αποκαλυπτικός για τη δομή της προσωπικότητάς του. Με άλλα λόγια
το ερέθισμα, και στην προκειμένη περίπτωση οι κηλίδες μελάνης, χρησιμεύουν σαν μία
οθόνη όπου το άτομο προβάλλει τον τρόπο που σκέφτεται, τις ανάγκες και τις επιθυμίες
του, τις συγκρούσεις και τους φόβους του.
Η ανάλυση των απαντήσεων του Rorschach περνάει από δύο φάσεις:
α) την ποσοτική ανάλυση και
β) την ποιοτική ανάλυση,
για να καταλήξει στη σύνθεση των στοιχείων από αυτές τις δύο φάσεις και στη
διατύπωση της τελικής έκθεσης. Η ποσοτική ανάλυση είναι δυνατή χάρη στη χρήση των
συμβόλων κωδικοποίησης και στη μέτρηση των σχέσεων μεταξύ τους. Κάθε κατηγορία
συμβόλων κωδικοποίησης έχει και μια ποιοτική ερμηνεία. Δηλαδή, δεν μας ενδιαφέρει
μόνο πόσες απαντήσεις α ή β κατηγορίας έχει ένα πρωτόκολλο, αλλά και τι σημαίνουν
γενικά οι α ή β απαντήσεις. Υπάρχουν διάφορα συστήματα κωδικοποίησης των
απαντήσεων του Rorschach, αλλά εδώ θα περιοριστούμε στην παρουσίαση εκείνου που
είναι πιο εύχρηστο και που χρησιμοποιείται συνήθως στη χώρα μας.

3. Η ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ

3.1. Ερωτήσεις για την εντόπιση των απαντήσεων

Όταν ένα άτομο κοιτάζει μία καρτέλα του τεστ και δίνει μια απάντηση, ο εξεταστής
ενδιαφέρεται κυρίως για τα ακόλουθα τρία στοιχεία:
1. Πού βλέπει την απάντηση;
2. Πώς βλέπει την απάντηση; Δηλαδή, ποια χαρακτηριστικά της κηλίδας τού
φέρνουν στο μυαλό αυτή την απάντηση;
3.Τι βλέπει στην κηλίδα; Δηλαδή, ποιο είναι το περιεχόμενο της απάντησης;

Το πρώτο στοιχείο είναι η εντόπιση της απάντησης επάνω στην καρτέλα. Το στάδιο
αυτό λέγεται και στάδιο εντόπισης, όπου το άτομο θα αναφερθεί στο "πού" είδε την
απάντησή του, σε ολόκληρη την κηλίδα, σε ένα μεγάλο μέρος της, σε μια μικρή
λεπτομέρεια ή σε συνδυασμό των παραπάνω;
Το δεύτερο στοιχείο αφορά τους καθοριστικούς παράγοντες της απάντησης. Δηλαδή,
"πώς" είδε την απάντησή του. Στην αντίληψη του ατόμου μπορεί να έπαιξαν
καθοριστικό ρόλο το σχήμα της κηλίδας, το χρώμα της, η φωτοσκίαση κ.λπ.

22
Το τρίτο στοιχείο αφορά το φανερό ή λανθάνον περιεχόμενο της απάντησης. Η
απάντηση που έδωσε αφορά άνθρωπο, ζώο, φυτό ή κάτι άλλο;
Η εντόπιση, οι διάφοροι καθοριστικοί παράγοντες ή οι ορίζουσες και το περιεχόμενο
σημειώνονται σε διαφορετικές κατηγορίες κατά την κωδικοποίηση, και η καθεμία τους
χαρακτηρίζεται από ξεχωριστά σύμβολα.
Η κωδικοποίηση της εντόπισης και των καθοριστικών παραγόντων γίνεται με βάση το
στάδιο των ερωτήσεων. Δεν μπορούμε να ξέρουμε ούτε πού είδε το άτομο την απάντησή
του ούτε τι το βοήθησε να τη δει, αν δεν το ρωτήσουμε. Μερικές φορές, ο εξεταστής
πιστεύει πως ξέρει την εντόπιση και τους καθοριστικούς παράγοντες χωρίς να ρωτήσει
τον εξεταζόμενο και κάνει τις κωδικοποιήσεις κατευθείαν. Αυτό είναι πηγή βέβαιων
σφαλμάτων, αφού στην ουσία ο εξεταστής κωδικοποιεί τις δικές του εντυπώσεις, και όχι
τις απαντήσεις του εξεταζόμενου.

3.2. Η εντόπιση των απαντήσεων

Μετά το κύριο στάδιο παίρνουμε ξανά μία-μία τις καρτέλες με τη σειρά και
ξαναδιαβάζουμε στο άτομο τις απαντήσεις του. Αφού διαβάσουμε την πρώτη του
απάντηση, του κάνουμε διάφορες ερωτήσεις κι ύστερα περνάμε στη δεύτερη, την τρίτη
κ.ο.κ. απάντηση.
Τις ερωτήσεις τις κάνουμε με σκοπό να διαπιστώσουμε την εντόπιση των απαντήσεων
και τις ορίζουσες, δηλαδή τους καθοριστικούς τους παράγοντες. Αφού τελειώσει το
κύριο στάδιο, λέμε στον εξεταζόμενο: "Τώρα θα κοιτάξουμε ξανά μαζί τις απαντήσεις
σας. Σε αυτή την καρτέλα (του δείχνουμε την καρτέλα Ι ) μου έχετε πει ότι βλέπετε (π.χ.,
"μια πεταλούδα"). Θα ήθελα τώρα να μου δείξετε πού βλέπετε το... (π.χ., "την
πεταλούδα").
Συνήθως, το άτομο καταλαβαίνει αμέσως και αναφέρει πού είδε την απάντησή του
είτε σε ολόκληρη την κηλίδα είτε σε ένα τμήμα της. Αν, όμως, η απάντησή του δεν είναι
σαφής, τότε του ζητάμε να κάνει με το μολύβι έναν κύκλο γύρω από το κομμάτι που
περιέλαβε στην απάντησή του. Για το σκοπό αυτό είναι χρήσιμο να μεταχειριζόμαστε
ένα φύλλο χαρτί με σμικρυμένες τις εικόνες των καρτελών και να σημειώνουμε εκεί
επάνω με έναν κύκλο την εντόπιση. Αφού μάθουμε πού είδε την απάντησή του ο
εξεταζόμενος, κάνουμε και άλλες ερωτήσεις για τους καθοριστικούς παράγοντες. Είναι
απαραίτητο να γίνονται όλες οι ερωτήσεις για όλες τις απαντήσεις του ατόμου, χωρίς να
παραλείπουμε ποτέ καμία.
Αφού τελειώσουν οι απαντήσεις σε κάθε καρτέλα, ρωτάμε τον εξεταζόμενο μήπως
τώρα που ξαναβλέπει την καρτέλα έχει να συμπληρώσει καμία απάντηση που δεν είχε
πει στο κύριο ή βασικό στάδιο. Αυτές οι απαντήσεις καταγράφονται μέσα σε παρένθεση
ή με άλλο χρώμα μολυβιού, για να τις ξεχωρίζουμε από τις απαντήσεις του κύριου
σταδίου.
Πολλοί ερευνητές δεν τις κωδικοποιούν καθόλου. Όμως, βοηθάει στην ερμηνεία να
κάνουμε ερωτήσεις και να κωδικοποιήσουμε και αυτές τις συμπληρωματικές
απαντήσεις. Τους παράγοντες που παίρνουμε έτσι, δεν τους προσθέτουμε, πάντως, στους
αντίστοιχους παράγοντες του κύριου σταδίου. Συνήθως, οι απαντήσεις που δίνονται στο
στάδιο των ερωτήσεων είναι απαντήσεις που το άτομο από την αρχή είχε σκεφτεί, αλλά
δεν τόλμησε να πει εξαιτίας αναστολών, ή είναι εντελώς καινούριες. Πάντως, μας
δείχνουν το πώς μεταβάλλονται οι αντιδράσεις του όταν το περιβάλλον αρχίζει να του
γίνεται περισσότερο οικείο.
Μερικές φορές, άτομα με φτωχές ή παθολογικές απαντήσεις κατά το κύριο στάδιο
δίνουν ομαλές απαντήσεις στο στάδιο των ερωτήσεων. Αυτό δείχνει ότι αντιδρούν

23
ομαλά όταν εξοικειωθούν με τις καταστάσεις, ενώ εμφανίζονται αναχαιτισμένα σ’ ένα
καινούριο ή ξένο περιβάλλον. Άλλες φορές, πάλι, οι απαντήσεις του σταδίου των
ερωτήσεων αποκαλύπτουν ότι το άτομο έχει προβλήματα, ενώ αυτό δεν φαινόταν τόσο
καθαρά στο κύριο στάδιο. Σε αυτές τις περιπτώσεις η εξοικείωση με τις καταστάσεις
χαλαρώνει τις αντιστάσεις του ατόμου.

3.3. Τα σύμβολα κωδικοποίησης και η ερμηνεία τους

Η απάντηση του ατόμου μπορεί να εντοπίζεται στα ακόλουθα σημεία:

1. Σε ολόκληρη την κηλίδα. Τότε λέγεται απάντηση "συνόλου" και συνήθως
κωδικοποιείται με το σύμβολο W (Whole).
Ειδικές κατηγορίες συνόλων είναι οι εξής:
α) Κομμένο Σύνολο, Ŵ. Μια απάντηση κωδικοποιείται έτσι, όταν περιλαμβάνει σχεδόν
ολόκληρη την κηλίδα, εκτός από μία μικρή λεπτομέρεια. Στους υπολογισμούς
κωδικοποιείται μαζί με τα W.
β) Φτιαχτό Σύνολο, DW ή συνολικές μυθοπλαστικές απαντήσεις. Το άτομο ξεκινάει
από μια λεπτομέρεια, για να δώσει νόημα σε ολόκληρη την κηλίδα. Π.χ., στην καρτέλα
V: "αυτό είναι το πόδι ενός ζώου, άρα όλη η κηλίδα δείχνει ένα ζώο...".
γ) Οριακό Σύνολο, D-W, ή σύνολο διά διπλασιασμού. Το άτομο ξεχωρίζει την κηλίδα
σε δύο συμμετρικά μέρη και δεν τα συνδέει σε ένα σύνολο με νόημα. Π.χ., στην καρτέλα
ΙΙΙ το: "αυτό είναι μια γυναίκα δεξιά και μια γυναίκα αριστερά" κωδικοποιείται με D-W.
Ενώ η απάντηση: "...είναι δύο γυναίκες που συζητούν..." κωδικοποιείται με W.

Η δομή των κηλίδων κάνει μερικές από αυτές να προσφέρονται περισσότερο για
απαντήσεις W, ενώ σε άλλες αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο. Έτσι, τη μεγαλύτερη
συχνότητα απαντήσεων W παρουσιάζουν οι καρτέλες: I, II, V, VI, αμέσως μετά έρχονται
οι καρτέλες ΙΙΙ, IV, VII, ενώ πιο δύσκολα εμφανίζονται απαντήσεις συνόλου (W) στις
τρεις τελευταίες καρτέλες, VIII, IX και X.

2. Μπορεί όμως η απάντηση του ατόμου να εντοπίζεται σε ένα μεγάλο μέρος της
κηλίδας. Τότε η απάντηση λέγεται Μεγάλη Λεπτομέρεια και κωδικοποιείται με το
σύμβολο D (Detail).Τις περισσότερες απαντήσεις D τις παίρνουμε στην καρτέλα Χ.
Αρκετές απαντήσεις D συναντώνται και στις καρτέλες VIII και IX. Στις υπόλοιπες, I, II,
III, VI, IV και V, η συχνότητα εμφάνισης απαντήσεων D ελαττώνεται προοδευτικά.
Οι μεγάλες λεπτομέρειες είναι συνήθως κομμάτια της κηλίδας που το περίγραμμά τους
ξεχωρίζει αρκετά καθαρά από την υπόλοιπη κηλίδα και γι’ αυτό διαλέγονται συχνά από
τα εξεταζόμενα άτομα για τις απαντήσεις τους. Εκτός, λοιπόν, από το σχετικό μέγεθος
της κηλίδας στην οποία αναφέρεται, χαρακτηρίζουμε μια απάντηση ως μεγάλη
λεπτομέρεια βάσει της συχνότητας εκλογής του συγκεκριμένου τμήματος της κηλίδας
για απάντηση, αλλά και με την προϋπόθεση ότι αυτό διαχωρίζεται με φυσικότητα ως
σχήμα από την υπόλοιπη κηλίδα.

3. Τμήματα των κηλίδων που είναι μικρότερα από τις μεγάλες λεπτομέρειες και
επιλέγονται λιγότερο συχνά για απαντήσεις λέγονται Μικρές Λεπτομέρειες και
κωδικοποιούνται με Dd, ενώ οι συνηθισμένες μικρές λεπτομέρειες συμβολίζονται με d.

4. Υπάρχουν μερικές περιοχές στις κηλίδες που επιλέγονται εξαιρετικά σπάνια για να
εμπνεύσουν απαντήσεις. Αυτές λέγονται Σπάνιες Λεπτομέρειες και κωδικοποιούνται με

24
Dr (Rare Detail). Επίσης, μπορεί να πρόκειται είτε για πολύ μεγάλες είτε για πολύ
μικρές λεπτομέρειες.

5. Όταν μια απάντηση αναφέρεται μόνο στο περίγραμμα, στην περιφέρεια δηλαδή της
κηλίδας και όχι σε ό,τι περικλείει, αυτό τότε χαρακτηρίζεται ως Περιφερειακή
Λεπτομέρεια και συμβολίζεται με De (Detail Edges).

6. Αντίθετα, όταν μια λεπτομέρεια βρίσκεται στο εσωτερικό και προς το κέντρο της
κηλίδας, χαρακτηρίζεται ως Εσωτερική Λεπτομέρεια και κωδικοποιείται με Di
(Interior Detail). Είναι φανερό πως ο χαρακτηρισμός μιας απάντησης σαν Di είναι
ανεξάρτητος από το μέγεθος της περιοχής της κηλίδας που περιλαμβάνεται στην
απάντηση.

7.'Οταν κάποιος βλέπει σε μια καρτέλα ένα μέρος ζώου ή ανθρώπου, ενώ τα
περισσότερα άτομα βλέπουν στην ίδια περιοχή ολόκληρο το ζώο ή τον άνθρωπο, η
απάντησή του χαρακτηρίζεται ως Ολιγοφρενική Λεπτομέρεια και συμβολίζεται με το
σύμβολο Do ή Dx.

8. Η Φτιαχτή Λεπτομέρεια είναι αντίστοιχη του Φτιαχτού Συνόλου. Δηλαδή, το άτομο

ξεκινάει από μια μικρή λεπτομέρεια και χαρακτηρίζει με βάση αυτήν μια μεγαλύτερη
λεπτομέρεια. Κωδικοποιείται με D-D.

9. Η Φτιαχτή έννοια λεπτομέρειας, DD, αποτελεί μιας άλλης μορφής εντόπιση (βλ.
Πίνακα εντόπισης) η οποία καθορίζεται και από τις ορίζουσες.

10. Απαντήσεις Διαστήματος. Κάθε καρτέλα παρουσιάζει ένα έγχρωμο ή γκρίζο σχήμα
σε άσπρο φόντο. Μερικές φορές τα άτομα χρησιμοποιούν για την απάντησή τους αυτό
το φόντο, μόνο του ή σε συνδυασμό με την κηλίδα.
Απαντήσεις που χρησιμοποιούν το διάστημα συναντώνται συχνότερα στις καρτέλες Ι, ΙΙ,
IV, VIII, IX και X. Κάθε τέτοια απάντηση που αφορά μόνο το λευκό κομμάτι της
κηλίδας κωδικοποιείται με S (Space). Όταν, αντίθετα, το λευκό τμήμα έχει
δευτερεύουσα σημασία, τότε η απάντηση κωδικοποιείται προτάσσοντας το σύμβολο που
αφορά την κηλίδα: WS, DS ή DdS. Στην καρτέλα ΙΙ, για παράδειγμα, η απάντηση: "το
κεντρικό λευκό κομμάτι είναι μία σβούρα", βλέποντας την καρτέλα από τη θέση Λ, είναι
μια απάντηση S. Ενώ η απάντηση "... το άσπρο είναι η είσοδος μιας σπηλιάς, και γύρω-
γύρω είναι τα τοιχώματά της, το γκρίζο..." κωδικοποιείται με SD.
Στον Πίνανα 1 παρουσιάζονται, συνοπτικά, όλα τα σύμβολα της εντόπισης, η ερμηνεία
και το κριτήριο της κωδικοποίησης.

3.4. Η σημασία της εντόπισης

Η κάθε καρτέλα με την κηλίδα της αποτελεί ένα αντιληπτικό πρόβλημα για το άτομο.
Επίσης, το καλεί να δώσει ένα προσωπικό νόημα σε αυτό το οπτικό ερέθισμα. Γι’ αυτό
το λόγο, γενικά γίνεται αποδεκτό ότι ο τρόπος αντίδρασης του ατόμου στο τεστ
αποκαλύπτει τόσο τον αντιληπτικό τύπο του, όσο και τη δομή της προσωπικότητάς του.
Ειδικά για την εντόπιση των απαντήσεων δεχόμαστε ότι αποκαλύπτει το γενικό τρόπο
και τη μέθοδο που το άτομο προσεγγίζει τα προβλήματα και τις καταστάσεις της
πραγματικότητας γενικότερα.
Μας ενδιαφέρουν κυρίως τα τρία ακόλουθα σημεία:
α) ο συνήθης αντιληπτικός τύπος

25
β) η σχέση και η αλληλουχία μεταξύ των διαφόρων τύπων εντόπισης στην κηλίδα της
ίδιας καρτέλας και
γ) ο τύπος και η σύγκριση των εντοπίσεων σε ολόκληρο το πρωτόκολλο.

Κάθε τύπος εντόπισης έχει τη δική του σημασία. Οι απαντήσεις που αναφέρονται στο
σύνολο της κηλίδας αντιπροσωπεύουν την ικανότητα και την προθυμία του ατόμου να
συλλαμβάνει και να αντιμετωπίζει τα προβλήματα και τις καταστάσεις στο σύνολό τους.
Το άτομο που είναι νοητικά και ψυχοσυναισθηματικά επαρκές δίνει απαντήσεις συνόλου
(W) που χαρακτηρίζονται από ακρίβεια και δημιουργικότητα. Ακόμη, μπορεί να δώσει
απαντήσεις W και στις καρτέλες που δύσκολα δίνονται τέτοιες απαντήσεις (βλέπε τη
συχνότητα των W).
Το άτομο με περισσότερο συγκεκριμένη νοημοσύνη και λίγη δημιουργικότητα δίνει
απαντήσεις συνόλου που φτιάχνονται προσθέτοντας τις επιμέρους λεπτομέρειες, π.χ.
στην καρτέλα Χ: "...εδώ είναι ένα ψάρι, εκεί ένα καβούρι, όλο είναι μια σκηνή από το
βυθό της θάλασσας...". Αυτό είναι ένα προσθετικό σύνολο. Το πιο εύκολο σύνολο είναι
το οριακό. Πολλά τέτοια οριακά σύνολα D-W δείχνουν άτομο που θέλει να επιτύχει και
να διακριθεί, αλλά διανοητικά δεν είναι επαρκές, είτε λόγω χαμηλής νοημοσύνης είτε
εξαιτίας συναισθηματικών διαταραχών.
Το φτιαχτό σύνολο (DW) είναι παθολογική ένδειξη, ενδεικτική είτε οργανικότητας
είτε συναισθηματικών διαταραχών. Η απόδοση του ατόμου ως προς κάθε παράγοντα του
Rorschach, συνεπώς και ως προς τα σύνολα, παρουσιάζει διακυμάνσεις κατά την
εξέταση. Δεχόμαστε ότι η άριστη απόδοση απεικονίζει το ανώτερο (maximum) των
δυνατοτήτων του ατόμου, ενώ η συνηθέστερη απόδοση δείχνει την τρέχουσα
(καθημερινή) λειτουργική επάρκειά του. Είναι ευνόητο ότι η σύγκριση αυτών των δύο
στοιχείων δίνει και ενδιαφέροντα στοιχεία για την τωρινή ψυχική του κατάσταση.
Οι απαντήσεις που αφορούν μεγάλες λεπτομέρειες εκφράζουν την ικανότητα και την
προθυμία του άτομου να συλλάβει και να αντιμετωπίσει τις βασικές (ουσιώδεις) πλευρές
που συνθέτουν μία κατάσταση. Αντικατοπτρίζει επίσης τον "κοινό νου" και τη
στοιχειώδη επαφή του ατόμου με την πραγματικότητα.
Οι μικρές λεπτομέρειες (Dd) δείχνουν την παρατηρητικότητα, που επιτρέπει το
σχηματισμό πλήρων και απακριβωμένων αντιλήψεων, χωρίς ωστόσο η έλλειψη τέτοιων
απαντήσεων σε ένα πρωτόκολλο να θεωρείται παθολογική. Οι σπάνιες λεπτομέρειες
(Dr) είναι είτε το προϊόν γόνιμης φαντασίας είτε δείγμα διανοητικής καθυστέρησης,
μανίας ή σχιζοφρένιας, ανάλογα με την ποιότητά τους.
Οι περιφερειακές λεπτομέρειες (De) αντικατοπτρίζουν την τάση να αποφύγει το
άτομο την ουσία του προβλήματος και την προσωπική συμμετοχή σε αυτό. Δείχνουν
επίσης το ψυχρό άτομο, που απαντά λογικά στους συναισθηματικούς ερεθισμούς.
Οι εσωτερικές λεπτομέρειες (Di) δείχνουν, αντίθετα, ότι το άτομο εξετάζει με ένταση
τον πυρήνα του προβλήματος. Πολλές τέτοιες απαντήσεις υπάρχουν στους νευρωσικούς.
Η εσωτερική λεπτομέρεια, και ιδιαίτερα η απάντηση "...μάτια...", απεικονίζει το
παρανοειδές στοιχείο, δηλαδή το γεγονός ότι το άτομο αισθάνεται να το
παρακολουθούν.
Οι ολιγοφρενικές λεπτομέρειες (Do ή Dx) δηλώνουν περιορισμένη νόηση που
οφείλεται είτε σε διανοητική καθυστέρηση ή οργανικότητα είτε σε ψύχωση, οπότε και
παίρνουν συχνά το νόημα της απόρριψης του παραλειπόμενου μέρους του σώματος.
Οι φτιαχτές λεπτομέρειες (DD),όπως και τα φτιαχτά σύνολα, συναντώνται κυρίως
στην ψύχωση, αλλά και στην οργανικότητα ή τη διανοητική καθυστέρηση.
Για τις απαντήσεις διαστήματος (S) οι περισσότεροι ερευνητές δέχονται ότι
απεικονίζουν μία τάση για εναντίωση, που μπορεί να κυμαίνεται από την
ισχυρογνωμοσύνη και την ανάγκη ανεξαρτησίας μέχρι τον αρνητισμό.

26
 Περιμένουμε περίπου 4% απαντήσεις S σ’ ένα πρωτόκολλο ή μία σε κάθε 25
απαντήσεις. Μεγάλο ποσοστό απαντήσεων S σε μια εσωστρεφή προσωπικότητα δείχνει
αυτοκριτική και πιθανόν αυτοϋποτίμηση, ενώ σε μια εξωστρεφή προσωπικότητα
πείσμα, εχθρότητα ή και αρνητισμό. Αν υπάρχουν παράλληλα πολλές απαντήσεις
καθαρού χρώματος (C), αυτό δείχνει ευέξαπτο και εκρηκτικό χαρακτήρα.
Η ποσοτική σχέση μεταξύ των διαφόρων εντοπίσεων σ’ ένα πρωτόκολλο είναι επίσης
συνάρτηση διαφόρων παραγόντων, όπως της ηλικίας και του τύπου της εκπαίδευσης.
Για τους ενήλικες περιμένουμε γενικά ο πυρήνας του πρωτοκόλλου να αποτελείται
από μεγάλες λεπτομέρειες και τα σύνολα να είναι περισσότερα από τις υπόλοιπες (εκτός
των μεγάλων λεπτομερειών D) κατηγορίες των απαντήσεων. Συνήθως υπολογίζουμε την
αναλογία σε ποσοστά:
α) των συνόλων (W) όλων των τύπων,
β) των μεγάλων λεπτομερειών (D) και
γ) των υπολοίπων απαντήσεων, που ονομάζουμε περιληπτικά Dd+S.
Από διάφορες μελέτες που έγιναν προκύπτει ότι σ’ ένα πρωτόκολλο 20-60 απαντήσεων
περιμένουμε να υπάρχουν οι ακόλουθες ποσοστιαίες αναλογίες σε σύνολα, μεγάλες και
μικρές λεπτομέρειες: W=20-25%, D=65%, Dd+S=10-15% .
Πολλές απαντήσεις συνόλου (W) μπορεί να προέρχονται είτε από παρωθητικότητα
και μεγάλη φιλοδοξία είτε από υψηλή νοημοσύνη (αν διαπιστωθεί η ύπαρξη
δημιουργικότητας).
Όταν αυξάνονται οι μικρές λεπτομέρειες, έχουμε να κάνουμε με άτομο σχολαστικό,
αγχώδες και ιδεοψυχαναγκαστικό.
Η διαδοχή των εντοπίσεων στις απαντήσεις του ατόμου στην ίδια καρτέλα μπορεί να
ακολουθεί μια συγκεκριμένη σειρά (τάξη), που προσδιορίζει και τον τρόπο που
σκέφτεται.

Η Διαδοχή των εντοπίσεων

Ανάλογα με τη σειρά εντόπισης των απαντήσεων, (πού;) στην κάθε καρτέλα, μπορεί
να διακρίνονται οι ακόλουθες κατηγορίες:

α) Ομαλή ή κανονική διαδοχή: όταν ο εξεταζόμενος δίνει απαντήσεις που αντιστοιχούν

στη σειρά: σύνολο της κηλίδας, μεγάλη λεπτομέρεια, μικρή λεπτομέρεια. Δηλαδή, οι
απαντήσεις του εκφράζουν έναν απαγωγικό τρόπο σκέψης. Εκφράζεται από την τάξη W-
D-Dd (επαγωγική) και Dd-D-W (απαγωγική) και συμβολίζεται με το R (Regular). Όταν
συναντάται στις περισσότερες καρτέλες, εκφράζει το άτομο με καλό νοητικό επίπεδο
που ακολουθεί τη συστηματική εργασία, επιτρέπει την εναλλαγή διαφορετικών και
εύκαμπτων τρόπων αντιμετώπισης των προβλημάτων.

β) Άκαμπτη διαδοχή. Εκφράζεται με την ίδια τάξη, W-D-Dd, και εμφανίζεται σε όλες
τις καρτέλες. Συμβολίζεται R(άκαμπτη). Δεν αποτελεί πάντοτε θετικό στοιχείο.
Χαρακτηρίζει τα άτομα που έχουν έναν άκαμπτο τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς. Η
έλλειψη ψυχικής ευκαμψίας ή ύπαρξη νευρωσικής συνδρομής πιθανόν να αποτελούν
τον κύριο παράγοντα έκφρασης της άκαμπτης και πείσμονος στάσης και συμπεριφοράς
τους.

γ) Ακανόνιστη ή αντίστροφη διαδοχή: αναφέρεται σε απαντήσεις που εκφράζονται

κατά μια επαγωγική σειρά, δηλαδή αρχίζουν από μία πολύ μικρή λεπτομέρεια για να
φτιάξουν μία μεγάλη και στο τέλος να φτιάξουν ένα σύνολο. Εκφράζεται με την τάξη

27
Dd-D-W στις περισσότερες καρτέλες. Χαρακτηρίζει τα άτομα που είναι συνεσταλμένα,
διστακτικά ή αγχωτικά, τα οποία αντιμετωπίζουν δειλά τις λεπτομέρειες ενός
προβλήματος πριν το αντικρίσουν στο σύνολό του. Συχνά εύστροφα άτομα με
απαγωγικό τρόπο σκέψης, πλούσια και δημιουργική φαντασία δίνουν απαντήσεις του
τύπου D-W.

δ) Στερεότυπη διαδοχή. Όταν όλες οι απαντήσεις ανήκουν στην ίδια κατηγορία ή όταν
υπάρχει μία μόνο απάντηση. Συμβολίζεται με το F (Fixed) και

ε) Συγκεχυμένη ή ακανόνιστη διαδοχή. Όταν δεν υπάρχει καμιά τάξη στη διαδοχή των
απαντήσεων, π.χ., W-Dd-D-W-D. Η διαδοχή αυτή συμβολίζεται με το I (Irregular).
Στο φυσιολογικό άτομο πρέπει να κυριαρχούν οι απαντήσεις με διαδοχή R (ομαλή ή
κανονική), ενώ οι απαντήσεις με διαδοχή F (στερεότυπη) κυριαρχούν στο ιδεοληπτικό.
Σαφώς οι απαντήσεις του τύπου διαδοχής I (συγκεχυμένη ή ακανόνιστη)
παρουσιάζονται στο ψυχωσικό άτομο. Όταν υπάρχει μία μόνο σειρά διαδοχής για όλες
τις καρτέλες (π.χ. η διαδοχή W-D-D), αυτό θεωρείται δείκτης ακαμψίας ενδεικτικός
άγχους, ακόμη και αν η διαδοχή ανήκει στην ομαλή ή κανονική κατηγορία (R).
Όταν σε ένα κατά τ’ άλλα φυσιολογικό, ως προς τη διαδοχή, πρωτόκολλο, αλλάξει
ξαφνικά η διαδοχή και γίνει συγκεχυμένη για μια καρτέλα, αυτό δείχνει πως εκεί το
άτομο συνάντησε κάποιο πρόβλημα και η καρτέλα αυτή πρέπει να εξεταστεί μεθοδικά.
Πιθανόν το πρόβλημα να έχει να κάνει με τον ερεθισμό που του προκάλεσε το
συμβολικό θέμα της όλης καρτέλας ή κάποιου μέρους της κηλίδας της.

Η θέση της καρτέλας

Σημειώνεται πάντα ο τρόπος που κρατείται η καρτέλα από τον εξεταζόμενο, όταν δίνει
την απάντησή του. Στην αρχή κάθε απάντησης ο προσανατολισμός αυτός της καρτέλας
παριστάνεται με τα ακόλουθα σύμβολα:
Π ή  ή Λ. Όταν ο εξεταζόμενος δίνει την απάντησή του κρατώντας την καρτέλα όρθια
(όπως του την δίνουμε).
Κ ή  ή V. Όταν ο εξεταζόμενος δίνει την απάντησή του κρατώντας την καρτέλα
ανάποδα.
Δ ή  ή > Όταν ο εξεταζόμενος κρατά την καρτέλα με το επάνω μέρος της στραμμένο
δεξιά.
Α ή  ή < Όταν ο εξεταζόμενος κρατά την καρτέλα με το επάνω μέρος της στραμμένο
αριστερά.

3.5. Αντιληπτικός τύπος

Ο τύπος αντίληψης καθορίζεται από την αναλογία που παρουσιάζει σε ένα

πρωτόκολλο ο τρόπος με τον οποίο ένα άτομο αντιλαμβάνεται τα ερεθίσματα που του
προσφέρουν οι κηλίδες και αντιδρά σε αυτά. Δηλαδή, ο τρόπος με τον οποίο φτάνει στην
παραγωγή απαντήσεων: συνόλου, μεγάλης και μικρής λεπτομέρειας, σε κάθε καρτέλα
και η ποσοστιαία αναλογία τους σε ολόκληρο το πρωτόκολλο. Με βάση την αναλογία
του 1/3 των απαντήσεων W έναντι των απαντήσεων D και Dd σε ένα πρωτόκολλο, η
οποία θεωρείται η ιδανική, υπολογίζονται οι διάφοροι αντιληπτικοί τύποι. Ο
φυσιολογικός τύπος αντίληψης παρουσιάζει σε ένα πρωτόκολλο 30 περίπου απαντήσεων
τις ακόλουθες αναλογίες:
1. W=20-30%
2. D=60-70% (περίπου 20 στις 30 απαντήσεις)

28
3. Dd=6-10% (τα 2/3 του συνόλου των απαντήσεων)
4. DS=0-2 απαντήσεις
5. Do=0 απαντήσεις
Αυτός ο αντιληπτικός τύπος σημειώνεται W-D-Dd. Με τον ίδιο τρόπο σημειώνεται ο
αντιληπτικός τύπος, ως τύπος διαδοχής, σε κάθε καρτέλα υπογραμμίζοντας τον τρόπο
αντίληψης που εμφανίζεται περισσότερο. Ο τρόπος αυτός βοηθά στην εύκολη
καταμέτρηση για την τελική αξιολόγηση, λαμβάνοντας υπόψη και τους
συναισθηματικούς παράγοντες που επηρεάζουν την τακτική και τον τύπο της αντίληψης.
Ο φυσιολογικός τύπος αντίληψης παρουσιάζεται με τη σειρά W-D-Dd ή W-D-(Dd),
εφόσον δεν παραμελείται η παραγωγή απαντήσεων W, με ελάχιστες Dd και έμφαση
στις D. Ακολουθείται πάντοτε η διαδρομή από το σύνολο στη λεπτομέρεια. Δείχνει την
πρακτική και δημιουργική νοημοσύνη του ατόμου και την ικανότητά του να
αντιμετωπίζει με θετικό τρόπο τις δυσκολίες και να επιλύει τα προβλήματα..
Ο θεωρητικός προσανατολισμός παρουσιάζεται με τη διαδοχή W-D-Dd ή W-D (Dd)
και διέπει τη νοημοσύνη της θεωρητικής επίλυσης των προβλημάτων περισσότερο παρά
της πρακτικής αντιμετώπισης των καταστάσεων. Και οι δύο αντιληπτικοί τύποι,
φυσιολογικός και θεωρητικός, αποτελούν ένδειξη καλής επαφής του ατόμου με την
πραγματικότητα. Το άτομο ενεργεί με βάση την κοινή λογική και εφαρμόζει την
αφαιρετική ή πρακτική του ικανότητα προκειμένου να αντιμετωπίσει τις καταστάσεις.
Ο καθαρός θεωρητικός αντιληπτικός τύπος εμφανίζεται με τη διαδοχή W ή W-D
κατά την οποία το άτομο παράγει κυρίως απαντήσεις συνόλου, δυνατόν και δέκα
απαντήσεις συνόλου σε κάθε μία καρτέλα. Ο θεωρητικός αυτός τύπος αφορά άτομα με
φιλοδοξίες, τα οποία έχουν μια καθαρή θεωρητική σκέψη, προσπερνούν τα καθημερινά
προβλήματα δίνοντας προτεραιότητα στους στόχους τους. Όταν οι παραγωγές τους
αφορούν απαντήσεις W+ , τότε δείχνουν άτομα που μπορούν να πετύχουν τους στόχους
τους και να πραγματοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους.
Ο αντιληπτικός τύπος W-D-Dd, με έμφαση τις μικρές λεπτομέρειες, υποδεικνύει τον
αντιληπτικό τύπο των λεπτολόγων και καταναγκαστικών ατόμων. Το νόημα και η
ουσία του προβλήματος χάνεται στη διύλιση της λεπτομέρειας. Αναλώνεται με τρόπο
καταναγκαστικό στην παρατήρηση και λεπτολόγηση ενός προβλήματος
αποδυναμώνοντας την αφαιρετική σκέψη. Η διαδοχή της αντίληψης W-D-Dd, με
έμφαση στις απαντήσεις συνόλου και μικρής λεπτομέρειας, δείχνει άτομο που αδυνατεί
να πράξει, καθώς προσέχει μόνο τις μεγάλες ή μικρές όψεις ενός προβλήματος και χάνει
την ουσία του. Συναντάται σπάνια σε ένα φυσιολογικό πρωτόκολλο.

29
 ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΣΥΜΒΟΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΤΟΠΙΣΗ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ
ΣΥΜΒΟΛΟ ΕΡΜΗΝΕΙΑ
W Απάντηση συνόλου
Ŵ Κομμένο σύνολο
D Συνηθισμένη μεγάλη λεπτομέρεια
Dd Μικρή μη συνηθισμένη λεπτομέρεια
d Μικρή συνηθισμένη λεπτομέρεια
Dr Σπάνια μεγάλη λεπτομέρεια
Di Εσωτερική μεγάλη λεπτομέρεια
De Εξωτερική μεγάλη λεπτομέρεια
Do Ολιγοφρενική μεγάλη λεπτομέρεια
Dx Κομμένη μεγάλη λεπτομέρεια
S Διάστημα
WS Απάντηση συνόλου με διάστημα
SW Απάντηση διαστήματος με σύνολο
DS Μεγάλη λεπτομέρεια με διάστημα
SD Διάστημα με μεγάλη λεπτομέρεια
DdS Μικρή λεπτομέρεια συν διάστημα.
ΚΡΙΤΗΡΙΟ
Η κηλίδα περιλαμβάνεται ολόκληρη
στην απάντηση.
Η κηλίδα περιλαμβάνεται σχεδόν
ολόκληρη στην απάντηση.
Μεγάλο μέρος της κηλίδας
περιλαμβάνεται στην απάντηση.
Μικρό μέρος της κηλίδας συχνά
απομονωμένο.
Μικρό συνηθισμένο μέρος της
κηλίδας.
Μεγάλο μέρος της κηλίδας που
δίνεται σπάνια ως απάντηση.
Μεγάλη λεπτομέρεια που αφορά το
εσωτερικό μέρος της κηλίδας.
Μεγάλη λεπτομέρεια που αφορά το
εξωτερικό μέρος της κηλίδας.
Μεγάλο μέρος της κηλίδας που δεν
στοιχειοθετεί απάντηση.
Μεγάλο μέρος της κηλίδας που
αφαιρείται ένα ελάχιστο μέρος.
Απάντηση που περιλαμβάνει μόνο τα
λευκά μέρη της κηλίδας.
Η κηλίδα και μέρος ή ολόκληρο το
διάστημα περιλαμβάνεται στην
απάντηση.
Μέρος ή ολόκληρο το διάστημα και το
σύνολο της κηλίδας περιλαμβάνεται
στην απάντηση.
Μεγάλη λεπτομέρεια που αφορά
μέρος της κηλίδας και διάστημα.
Μέρος ή ολόκληρο το διάστημα και
μέρος της κηλίδας.
Μικρή μη συνηθισμένη λεπτομέρεια
και διάστημα.
30
SDd Διάστημα και μικρή λεπτομέρεια Μέρος ή ολόκληρο το διάστημα και
μη συνηθισμένο μέρος της κηλίδας.
DSDs Συνδυασμός Λεπτομέρειας και Συνδυασμός μεγάλης και μικρής
διαστήματος λεπτομέρειας με μέρος ή ολόκληρου
του διαστήματος
D-D Φιαχτή μεγάλη λεπτομέρεια Από μια λεπτομέρεια δημιουργείται
μια άλλη μεγάλη.
DD Φιαχτή έννοια λεπτομέρειας Από μια έννοια ή ορίζουσα της
κηλίδας δημιουργείται μια μεγάλη
λεπτομέρεια.
D-W Φτιαχτό σύνολο Από μια μεγάλη λεπτομέρεια
δημιουργείται απάντηση συνόλου.
Dd-D Φτιαχτή μικρή λεπτομέρεια Από μια μικρή δημιουργείται μια
μεγάλη λεπτομέρεια.
DdD Φτιαχτή έννοια μικρής λεπτομέρειας Από μια έννοια ή ορίζουσα της
κηλίδας δημιουργείται μια μικρή
λεπτομέρεια.

31
ΠΙΝΑΚΑΣ 2. ΣΗΜΕΙΑ ΕΝΤΟΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ

32
33
 4. ΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ Ή ΟΡΙΖΟΥΣΕΣ

Κάθε κηλίδα μελάνης είναι ένα σχέδιο και σαν τέτοιο έχει διάφορα χαρακτηριστικά.
Αυτά είναι:
α) το σχήμα της κηλίδας, που δίνεται από το περίγραμμά της,
β) τα επιμέρους κομμάτια που την αποτελούν,
γ) το χρώμα της ή τα χρώματά της και
δ) η φωτεινότητα ή η σκοτεινότητα των χρωμάτων, δηλαδή οι ποικιλία των
φωτοσκιάσεων.
Επειδή για την ίδια απάντηση μπορεί να έχουν παίξει ρόλο διαφορετικά από τα
παραπάνω επιμέρους χαρακτηριστικά για κάθε άτομο, χρειάζεται να κάνουμε στο άτομο
διάφορες ερωτήσεις, έτσι ώστε να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο παράγοντας που
επηρέασε την αντίληψη και την απάντησή του.
Τα χαρακτηριστικά αυτά τα ονομάζουμε καθοριστικούς παράγοντες ή ορίζουσες, γιατί
καθορίζουν την αντίληψη του ατόμου όσον αφορά τα ερεθίσματα που δέχεται από το
περιβάλλον, πώς τα επεξεργάζεται (νοητικά, συναισθηματικά) και πώς προσαρμόζεται
σε αυτά, δηλαδή το είδος της προσαρμοστικότητάς του στις καταστάσεις.

4.1. Η μορφή ή το σχήμα (F)

Μερικές φορές η απάντηση του ατόμου ταιριάζει πραγματικά στο σχήμα της κηλίδας
στο οποίο εντοπίστηκε, όπως π.χ. η απάντηση "αρκούδες" στην καρτέλα VIII. Τότε μετά
το F σημειώνουμε και "συν" (δηλαδή F+), που δηλώνει ότι η απάντηση έχει καλή
μορφή.
Αν, όμως, το σχήμα της κηλίδας δεν μοιάζει καθόλου με αυτό που υποστηρίζει το άτομο,
τότε σημειώνουμε "πλην" μετά το F (δηλαδή F-). Όταν δεν είμαστε βέβαιοι για την
ακρίβεια της μορφής ή όταν η απάντηση αφορά αντικείμενο με ακαθόριστο σχήμα, όπως
σύννεφα, ατμό, νησιά στο χάρτη, χάρτες κ.ο.κ., τότε αφήνουμε το σύμβολο F σκέτο,
χωρίς το "συν" ή το "πλην".
Διαφορετικό νόημα έχουν οι απαντήσεις που βασίζονται στο σχήμα της κηλίδας το
οποίο ανταποκρίνεται στο F+ και διαφορετικό το νόημα στο F-.
Για να επιτευχθεί ένα μεγάλο ποσοστό F+ σε ένα πρωτόκολλο προϋποθέτει το άτομο να
έχει:

34
α) έναν συγκεκριμένο αριθμό οπτικών παραστάσεων, οι οποίες βασίζονται σε μια καλή
παρατηρητικότητα,
β) την ικανότητα ανάκλησης των παραστάσεων αυτών στη φάση της εξέτασης, που
σημαίνει την καλή συνδυαστική του ικανότητα,
γ) την ορθή επιλογή των οπτικών παραστάσεων που ταιριάζουν στην κηλίδα και αυτό
σημαίνει την κριτική του ικανότητα, και
δ) το βαθμό της επιμονής, ώστε να διατηρεί την προσοχή και επομένως τη δύναμη της
συγκέντρωσής του.
Το F+% δηλώνει το δείκτη της γενικής νοημοσύνης ενός ατόμου και ένα εύστροφο
άτομο δίνει ένα F+%=80 εκτός εάν παρεμβαίνουν συγκινησιακοί παράγοντες, οι οποίοι
μπορούν να αλλοιώσουν τους δείκτες του αντιληπτικού του πεδίου. Αντίθετα, το υψηλό
ποσοστό του F- αποτελεί ένδειξη χαμηλής νοημοσύνης ή συναισθηματικών διαταραχών.

Η σημασία της μορφής

Η μορφή είναι το πλέον αντικειμενικό και σαφές χαρακτηριστικό μιας απάντησης. Γι’
αυτό οι μελετητές δέχονται πως η μορφή εκφράζει το βαθμό κριτικής ερμηνείας και
λογικής αντιμετώπισης της πραγματικότητας, καθώς επίσης και το πώς και κατά πόσον
το άτομο είναι ικανό να κάνει αντικειμενικό έλεγχο των καταστάσεων, δηλαδή να
βρίσκεται μέσα στην πραγματικότητα. Σε ένα πρωτόκολλο με 20-60 απαντήσεις,
περιμένουμε ότι το 30% έως 60% των απαντήσεων θα καθορίζεται μόνο από τη μορφή
και ότι το F+% θα είναι τουλάχιστον 90% των απαντήσεων F. Το F+% υπολογίζεται από
τον ακόλουθο τύπο:

(F+) + F
F+% =--------------------
(F+)+(F-) + F

Κάθε απόκλιση από το κανονικό F+%, όταν το F% είναι φυσιολογικό, είναι αποτέλεσμα
παρεμβολής συγκινησιακών παραγόντων.
Όταν το F+% είναι από 65% έως 100%, δηλώνει πως το άτομο υπερβάλλει στη χρήση
της λογικής κατά την εκτίμηση των καταστάσεων, δεν έχει φαντασία και είναι
υπερβολικά προσκολλημένο στην αντικειμενικότητα, συνεπώς δεν έχει εσωτερική ζωή.
Από τη σκοπιά της ψυχοδυναμικής, αυτό χαρακτηρίζει άτομο που έχει άγχος, φοβάται
τους συναισθηματικούς ερεθισμούς που προκαλεί το περιβάλλον και αμύνεται
χρησιμοποιώντας τη λογική και τη σκέψη.
Η αναλογία F+%=0%-30% δηλώνει υπερβολική απομάκρυνση από την
πραγματικότητα και τη ρεαλιστική εκτίμησή της και συνεπάγεται ότι κάποιος άλλος
καθοριστικός παράγοντας είναι αυξημένος. Τότε, πρέπει να εξετάσουμε ποιος είναι και
τι εκφράζει ο παράγοντας ο οποίος υποκαθιστά τη μορφή (F+).
Σε άτομα με οργανική βλάβη του νευρικού συστήματος υπάρχουν πολλές απαντήσεις F-,
όπως και στα διανοητικά καθυστερημένα άτομα.
Οι νευρωσικοί συνήθως έχουν F+ και εμφανίζουν F- στις απαντήσεις που σχετίζονται με
τις προσωπικές δυσκολίες τους.
Οι σχιζοφρενικοί έχουν ανάμεικτα F+ και F-, ενώ η παρανοϊκή μορφή κάπως
περισσότερα F+. Η μανιακή φάση της μανιοκαταθληπτικής ψύχωσης έχει και λίγο F%
και λίγο F+, ενώ η μελαγχολική φάση μεγάλο F%, αλλά ανάμεικτο με F+ και F-.Όσο

35
πιο πολύ χρησιμοποιεί το άτομο τη μορφή, τόσο πιο άκαμπτος είναι ο τρόπος της
σκέψης του. Για τον έλεγχο της ακαμψίας χρησιμοποιείται ο Δείκτης "Α" [ΔΑ], που
υπολογίζεται από τον ακόλουθο τύπο.
Είναι ευνόητο ότι, όσο μεγαλύτερος είναι ο Δείκτης Α, τόσο μικρότερη είναι η ακαμψία.
Τα φυσιολογικά πλαίσια για το Δείκτη Α είναι από 0.68% έως 2.20% των απαντήσεων.

όλες οι απαντήσεις που δεν χρησιμοποιούν αποκλειστικά τη μορφή (F)

Δείκτης Α=---------------------------------------------------------------------------------
ή F% F + (F+) +(F-)

4.2. Η κίνηση (Μ)

Μερικές φορές ο εξεταζόμενος αναφέρει στην απάντησή του ή στο στάδιο των
ερωτήσεων πως νομίζει ότι αυτό που βλέπει κινείται, π. χ., "...μια πεταλούδα που
πετάει", "...ένας άνθρωπος που υποκλίνεται" (καρτέλα ΙΙΙ), "...μια πέτρα που πέφτει"
(καρτέλα Χ). Σε αυτές τις περιπτώσεις, μετά την ερώτηση "τι σας δίνει την εντύπωση ότι
είναι...", κάνουμε ιδιαίτερες ερωτήσεις για τον παράγοντα κίνηση. Μπορούμε να πούμε,
δηλαδή: "Τι σας δίνει την εντύπωση ότι είναι μία πεταλούδα που πετάει (...κινείται,
τρέχει, πέφτει κ.λπ.);".
Αν ο εξεταζόμενος μπορέσει να εξηγήσει την αντίληψη της κίνησης αναφερόμενος
στο σχήμα, στη στάση ή σε άλλα αντικειμενικά χαρακτηριστικά της κηλίδας, τότε
σημειώνουμε στη βαθμολογία και τον παράγοντα κίνηση. Αν δεν μπορέσει να εξηγήσει
την αντίληψη με αυτόν τον τρόπο, τότε δεν σημειώνουμε καθόλου την κίνηση. Για
παράδειγμα, στην καρτέλα Ι : το "...μια πεταλούδα που πετάει", "...γιατί το σχήμα των
φτερών δείχνει πως είναι ανοιγμένα, σαν να πετάει", κωδικοποιείται για την κίνηση, ενώ
η απάντηση "...ένα άτομο που τρέχει", "...δεν ξέρω, έτσι μου φαίνεται", χωρίς να δοθεί
καμιά άλλη επεξήγηση, δεν κωδικοποιείται με κίνηση.
Υπάρχουν τρία ξεχωριστά σύμβολα για την κίνηση:

Α. Η κίνηση ανθρώπου, με σύμβολο το Μ, σημειώνεται όταν το άτομο βλέπει μία

ανθρώπινη φιγούρα κινούμενη ή και ένα ζώο να εκτελεί δραστηριότητες ανθρώπινες.
Ακόμη, η στάση του σώματος και οι εκφράσεις του προσώπου συμβολίζονται με Μ,
όταν οι ερωτήσεις αποδείξουν ότι υπάρχει μυϊκή τάση. Για παράδειγμα, στην καρτέλα ΙΙ
το "ένα αρκουδάκι που χορεύει..." κωδικοποιείται Μ, καθώς και το "ένας θυμωμένος
άνθρωπος...", αν στην ερώτηση "τι σας δίνει την εντύπωση ότι είναι θυμωμένος; "
πάρουμε την απάντηση ότι "...είναι θυμωμένος γιατί έχει ζαρωμένα φρύδια, κι όλο το
πρόσωπο φαίνεται συνοφρυωμένο".

Β. Η κίνηση ζώου, με σύμβολο το FM, σημειώνεται όταν το άτομο βλέπει μια φιγούρα
ζώου να είναι σε κίνηση. Παράδειγμα, στην καρτέλα VIII : "...μια αρκούδα που
ανεβαίνει στο βουνό". Το F του συμβόλου FM στη περίπτωση αυτή δεν σημαίνει τη
μορφή F.
Τόσο στην ανθρώπινη κίνηση όσο και στην κίνηση ζώων, η μορφή F δεν σημειώνεται
χωριστά ως καθοριστικός παράγοντας κατά την κωδικοποίηση. Αυτό γίνεται επειδή, για
να δει το άτομο κίνηση, πρέπει να έχει δει προηγουμένως τη μορφή. Η κίνηση δεν είναι
σύμφυτος παράγοντας για τις κηλίδες, μια και οι ίδιες είναι ακίνητες. Είναι ένας

36
καθοριστικός παράγοντας που τον προσθέτει το άτομο, δίνοντας μια υποκειμενική του
εντύπωση.
Προηγείται, λοιπόν, η χρήση της μορφής, μέσω της οποίας καθορίζεται συνήθως και η
κίνηση, π.χ.: "...μια γυναίκα που σκύβει...". Την εντύπωση ότι είναι γυναίκα τη δίνει το
σχήμα της κηλίδας και την εντύπωση ότι σκύβει τη δίνει και πάλι το σχήμα της κηλίδας,
που δείχνει ακριβώς μια σκυφτή στάση. Συμβολίζεται με M, και όχι F+.

Γ. Η κίνηση μικρότερης σημασίας συμβολίζεται με m. Γενικά, το σύμβολο m δίνεται

σε όλα τα κινούμενα που δεν είναι ζώα ή άνθρωποι, καθώς και σε ζώα ή σε ανθρώπους
που κάνουν ακούσιες κινήσεις.
Επειδή όμως η κίνηση μικρότερης σημασίας μπορεί να αναφέρεται και σε αντικείμενα
που δεν έχουν ως ουσιώδες χαρακτηριστικό το σχήμα, γι’ αυτό εδώ ειδικά αναφέρεται
ξεχωριστά η παρουσία ή η απουσία του παράγοντα της μορφής. Τα σύννεφα, π.χ.,
μπορεί μεν να κινούνται, αλλά επειδή παίρνουν διάφορα σχήματα η απάντηση
«σύννεφα» δεν καθορίζεται πρωταρχικά από τη μορφή, το ίδιο και το «μια πέτρα που
πέφτει» ή «μια κηλίδα αίμα που στάζει...τρέχει».
Το σύμβολο για την κίνηση μικρότερης σημασίας γράφεται μόνο του, όταν
απουσιάζει εντελώς ως καθοριστικός παράγοντας η μορφή, προτάσσεται του F όταν η
μορφή είναι δευτερεύουσα και έπεται του F όταν η μορφή είναι πρωτεύουσα. Π.χ., η
απάντηση "...αίμα που τρέχει, από το κόκκινο χρώμα, το σχήμα δείχνει τη ροή..."
βαθμολογείται με CF (χρώμα και μορφή) και Fm.
Αντίθετα, η απάντηση "...φωτιά..., κυρίως από το χρώμα, που είναι κάτω πιο σκούρο
και επάνω πιο ανοικτό και μοιάζει να πετάγεται..." κωδικοποιείται με C (χρώμα), K
(φωτοσκίαση) και m (κίνηση μικρότερης σημασίας).

Η σημασία της κίνησης

Επειδή η κίνηση είναι ένας παράγοντας επιπρόσθετος, που δεν αποτελεί αντικειμενικό
χαρακτηριστικό της κηλίδας, γι’ αυτό γενικά είναι αποδεκτό ότι εκφράζει την ικανότητα
του ατόμου να πηγαίνει πιο πέρα από την αντικειμενική πραγματικότητα, με τη βοήθεια
της δημιουργικότητας και της φαντασίας. Κατ’ επέκταση, η χρήση της κίνησης δείχνει
πόσο ελεύθερο αισθάνεται το άτομο να δεχτεί συμβιβαστικές λύσεις, πόσο είναι
ελαστικό και προσαρμοστικό.
Η ειδική σημασία της κίνησης, όπως δέχονται οι περισσότεροι μελετητές,
τροποποιείται ανάλογα με την κατηγορία της έννοιας στην οποία αναφέρεται. Έτσι
έχουμε:
A. Κίνηση ανθρώπου, Μ. Η κίνηση μιας ανθρώπινης φιγούρας δίνει κατεξοχήν το
μέτρο, τις δυνατότητες προσαρμογής και ανοχής των μεταβολών των καταστάσεων.
Ακόμη χρησιμεύει ως προβολή του ρόλου που το άτομο παίζει στη ζωή (συνήθως σε
συνειδητό επίπεδο).
Όταν η κίνηση είναι προς το κέντρο της καρτέλας, λέγεται κίνηση κάμψεως και
πιστεύεται ότι αντανακλά τις τάσεις παθητικότητας και υποταγής του ατόμου καθώς και
μια εσωστρεφή διάθεση. Αντίθετα, οι εκτατικές κινήσεις δείχνουν δραστηριότητα και
εξωστρέφεια.
Η ερμηνεία μιας απάντησης Μ εξαρτάται ακόμη από την ακρίβεια της μορφής καθώς
και από το περιεχόμενο της ανθρώπινης αντίληψης. Όταν αναφέρεται σε τρομακτικές ή
και υποτιμητικές ανθρώπινες φιγούρες, δηλώνει ότι το άτομο έχει κακές διαπροσωπικές
σχέσεις. Γενικά περιμένουμε τουλάχιστον 2 Μ σε 30 απαντήσεις. Η μεγαλύτερη
συχνότητα Μ βρίσκεται στις καρτέλες ΙΙΙ και VII, ύστερα στις καρτέλες ΙΧ,ΙΙ και Ι, ενώ
η μικρότερη συχνότητα συναντάται στις καρτέλες IV,VI και V.

37
B. Κίνηση ζώων, FM. Επειδή η παραγωγή αντιλήψεων με ζώα είναι εξαιρετικά εύκολη
στο τεστ, γι’ αυτό η υπεροχή των FM δείχνει μάλλον ανώριμη διοχέτευση της
δημιουργικότητας και μια προσαρμογή που χαρακτηρίζει ένα προγενέστερο στάδιο της
ψυχοσυναισθηματικής εξέλιξης. Πολλές τέτοιες απαντήσεις συναντάμε στα παιδιά
καθώς και σε άτομα ανώριμα και με σημάδια παλινδρόμησης.
Τα FM είναι, δηλαδή, δυνάμει Μ. Έτσι, στο φυσιολογικό ενήλικα χρησιμεύουν για να
προβάλουν τις θεμελιώδεις παρορμήσεις και τις πηγές ενεργητικότητας, όπως και τις
επιθετικές και σεξουαλικές παρορμήσεις.
Η ερμηνεία τους εξαρτάται επίσης από το αν οι φιγούρες είναι εκτατικές ή καμπτικές
καθώς και από το είδος και τα χαρακτηριστικά του κινούμενου ζώου. Η πλήρης απουσία
τους σε ένα πρωτόκολλο δείχνει συνήθως ότι οι αντίστοιχες δυνάμεις της
προσωπικότητας απωθούνται. Η κίνηση ζώων εμφανίζεται συχνότερα στις καρτέλες V,
VIII, IX και X, ενώ η κίνηση αψύχων στις διάφορες καρτέλες δεν έχει σταθερή
συχνότητα εμφάνισης.
Γ. Κίνηση αψύχων, m. Για το νόημα αυτής της κίνησης οι ερευνητές δέχονται ότι
εκφράζει τις βαθύτερες συγκρούσεις του ατόμου, που είναι συνήθως πλήρως
απωθημένες οι ίδιες, αλλά πιθανόν να εκφράζονται έμμεσα. Και πάλι, είναι σημαντικό
να εξεταστεί η φύση του αντικειμένου και η μορφή της κίνησης, που μπορούν να
διαφωτίσουν για τη φύση των συγκρούσεων που αντιμετωπίζει το άτομο. Γενικά, δεν
περιμένουμε πολλές τέτοιες απαντήσεις σε φυσιολογικά άτομα. Η χρήση της μορφής
μαζί με την κίνηση δείχνει σε ποιο μέτρο οι συγκρούσεις ελέγχονται ή κατά πόσον το
άτομο διατηρεί την επαφή του με την πραγματικότητα, όταν βρίσκεται υπό την επήρεια
των συγκρούσεων.

4.3. Η φωτοσκίαση (Κ)

Με τον όρο φωτοσκίαση χαρακτηρίζουμε τις διαφορές στη φωτεινότητα της κηλίδας.
Καθένα από τα χρώματα, τόσο το γκρίζο όσο και τα υπόλοιπα, είναι, στην ίδια κηλίδα,
σε ένα σημείο σκοτεινότερο, περισσότερο σκούρο, και σε άλλο περισσότερο ανοιχτό.
Όταν κάποιος κοιτάξει μία εικόνα, συνήθως ερμηνεύει και ορισμένες από τις
φωτοσκιάσεις, που τις αντιλαμβάνεται είτε ως προσπάθεια του ζωγράφου να αποδώσει
την τρίτη διάσταση των υλικών σωμάτων είτε ως έκφραση της υφής μιας επιφάνειας ή
κάποιου άλλου χαρακτηριστικού του εικονιζόμενου αντικειμένου.
Όταν, για παράδειγμα, θέλουμε να ζωγραφίσουμε μία μπάλα, ξεκινάμε με το κυκλικό
σχήμα. Όμως αυτό δεν αρκεί για να δώσει σε έναν τρίτο να καταλάβει πως πρόκειται για
μπάλα. Μπορεί να πρόκειται και για έναν κρίκο ή για την κάτοψη ενός κυλίνδρου. Αν
όμως χρωματίσουμε το εσωτερικό του κύκλου και κάνουμε σκουρότερη τη μία πλευρά
του, τότε δίνουμε την τρίτη διάσταση, τον όγκο της σφαίρας. Επίσης, αν σχεδιάσουμε
ένα πλάγιο παραλληλόγραμμο και θέλουμε να απεικονίσουμε έτσι ένα γούνινο χαλί,
πρέπει να συμπληρώσουμε το σχέδιό μας με ποικιλίες στη φωτοσκίαση του εσωτερικού
του παραλληλόγραμμου, που να δίνουν την αντίληψη του τριχωτού.
Στις καρτέλες του τεστ συμβαίνει, επίσης, τα άτομα να χρησιμοποιούν μόνο τη
φωτοσκίαση για να δώσουν νόημα στην κηλίδα. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άτομο, που
μπορεί να αναφέρεται και στη μορφή ή να την αγνοεί, λέει: "...η φωτοσκίαση (ή η σκιά
ή το σκούρο-ανοιχτό) δίνει την εντύπωση του...". Οι απαντήσεις που χρησιμοποιούν τη
φωτοσκίαση μπορούν να χωριστούν στις ακόλουθες τρεις κατηγορίες:

α) Φωτοσκίαση ως διάχυση, Κ

38
 Το άτομο μερικές φορές λέει πως η φωτοσκίαση του φέρνει στο μυαλό έννοιες, όπως
σύννεφα, ατμούς, σταγόνες νερού από σιντριβάνι.
Τότε η φωτοσκίαση είναι εκείνη που έδωσε την εντύπωση του διάχυτου υλικού και η
απάντηση κωδικοποιείται με Κ. Αλλά, αν έχει αναφερθεί και η μορφή ως ουσιώδες
χαρακτηριστικό της έννοιας, ο συμβολισμός είναι FK ή KF.

β) Φωτοσκίαση ως τρίτη διάσταση, k

Όταν το άτομο ερμηνεύει τις διαφορές στη φωτοσκίαση ως διάχυση, κωδικοποιούμε

την απάντηση με το σύμβολο k. Αν συνυπάρχει και η μορφή, κωδικοποιούμε με kF ή Fk,
ανάλογα με το αν αυτή παίζει πρωτεύοντα ή δευτερεύοντα ρόλο στη δημιουργία της
αντίληψης του ατόμου.
Οι απαντήσεις που αναφέρονται στη μακρινή προοπτική συμβολίζονται πάντα με Fk,
ανεξάρτητα από το αν σχηματίζονται με τη βοήθεια της φωτοσκίασης ή όχι.

γ) Φωτοσκίαση ως υφή επιφάνειας, c

Όταν ο εξεταζόμενος αναφέρεται στην υφή επιφανειών βασιζόμενος στη φωτοσκίαση,

κωδικοποιούμε την απάντηση με c, και αν συνυπάρχει η μορφή με cF ή Fc, ανάλογα με
το αν αυτή παίζει ή όχι πρωτεύοντα ρόλο στη δημιουργία της αντίληψης του ατόμου.

Τα παραδείγματα που ακολουθούν βοηθούν να γίνει κατανοητή η κωδικοποίηση με τα

σύμβολα της φωτοσκίασης.
Καρτέλα VIII : "...το ροζ κομμάτι μοιάζει σαν ατμοί από χημικό εργαστήριο...από το
χρώμα, τη φωτοσκίαση και το σχήμα". Αυτή η απάντηση συμβολίζεται με D, KF, CF.
Καρτέλα VII : "...μοιάζει με σύννεφο...από τη φωτοσκίαση μόνο" .Αυτή η απάντηση θα
κωδικοποιηθεί με W, K.
Καρτέλα VII : "...μοιάζει σαν δύο γυναικεία πρόσωπα...από το σχήμα και τις διαφορές
των σκιών, που δίνουν την πλαστικότητα στο πρόσωπο". Συμβολίζεται με , W, FK.
Καρτέλα VII : "...μοιάζει με χάρτη νησιού, τα σκουρότερα μέρη είναι οι κοιλάδες, τα
ανοιχτότερα είναι τα βουνά, και μοιάζει κάπως με το σχήμα". Μπορούμε να
συμβολίσουμε την απάντηση με W, KF.
Καρτέλα VI : "...μοιάζει με λασπωμένο έδαφος...από τη φωτοσκίαση". Συμβολίζεται με
W, K.
Καρτέλα IV : "...μοιάζει με γούνα, οι σκιές δίνουν την αίσθηση του τριχωτού".
Συμβολίζεται με W, c. Ενώ, η απάντηση στην καρτέλα IV: "...ένα μαλλιαρό τέρας...το
σχήμα και η σκιά" συμβολίζεται με W, Fc.
Καρτέλα X : "...είναι ένας δρόμος, και στο βάθος μακριά ένας πύργος...από το σχήμα
και την προοπτική". Συμβολίζεται με W, Fk, F.

Η σημασία των απαντήσεων φωτοσκίασης: K, ΚF και FK

Οι απαντήσεις Κ και ΚF εκφράζουν το άγχος στην καθαρή μορφή του. Το άτομο δεν
μπορεί να προσδιορίσει την πηγή του άγχους του, που συνήθως είναι συγκρούσεις
μεταξύ παρορμήσεων και Υπερεγώ. Το KF δείχνει πως υπάρχει μία προσπάθεια του Εγώ
να ελέγξει το άγχος, αλλά δεν είναι απόλυτα επιτυχημένη.
Οι απαντήσεις προοπτικής (FK) εκφράζουν την προσπάθεια του ατόμου να
εξισορροπήσει το άγχος με τη βοήθεια της αυτοκριτικής και της ενδοσκόπησης.

39
Το άτομο προσπαθεί να βρει τις αιτίες του άγχους του και να λύσει τις συγκρούσεις του
με τρόπο παραδεκτό. Πολλές απαντήσεις FK, περισσότερες από 3 σε ένα ομαλής
έκτασης πρωτόκολλο, δείχνουν τάσεις αυτοκριτικής και αυτομομφής παθολογικής
φύσης. Όταν συνδυάζονται με απαντήσεις Μ, δείχνουν την τάση να προβληθούν προς τα
έξω οι αιτίες του άγχους, όπως συμβαίνει στον παρανοϊκό.

Όταν τα Κ και τα KF συνδυάζονται με απαντήσεις καθαρού χρώματος C ή CF,

δείχνουν ότι το άγχος παίρνει τη μορφή του πανικού ή της απελπισίας και εκφράζεται
με έντονη συμπεριφορά και δραστηριότητα προς τα έξω. Αν τα Κ και ΚF συνοδεύονται,
εκτός από C και CF, και με M και FM, δείχνουν ότι το άτομο δεν θέλει ή δεν μπορεί να
κυριαρχήσει στην απελπισία και τον πανικό του. Τότε, μπορεί να εμφανιστούν
επιθετικές αντιδράσεις προς το περιβάλλον. Στην περίπτωση, αντίθετα, που το άτομο δεν
μπορεί να στραφεί προς τα έξω (απουσία C), είτε το άγχος θα υποστεί μετατροπή και
σωματοποίηση είτε, αν υπάρχουν πολλά Μ, το άτομο θα τείνει να ξεφύγει με τον
αυτισμό και τη ζωή στη φαντασία.

Η σημασία των απαντήσεων Φωτοσκίασης: k, kF και Fk

Η αντίληψη της φωτοσκίασης ως βάθος ή τρίτη διάσταση εικονίζει την προσπάθεια

του ατόμου να αντικειμενοποιήσει και να ελέγξει το άγχος με τη λογική. Ο βαθμός
λογικού ελέγχου αυξάνει με την αύξηση της σημασίας της μορφής (δηλαδή, από το k
στο kF και Fk ) και συνεπάγεται την προσκόλληση στις αντικειμενικές πλευρές της
ζωής. Όταν σε ένα πρωτόκολλο υπάρχουν περισσότερες από δύο απαντήσεις k ή Fk,
τότε το άτομο έχει άγχος μεγαλύτερο από το φυσιολογικό.

Η σημασία των απαντήσεων Φωτοσκίασης: c, cF και Fc

Η αντίληψη της φωτοσκίασης ως υφής εκφράζει την ανάγκη και την εξάρτηση από το
περιβάλλον καθώς και την αναζήτηση ασφάλειας μέσα σε αυτό.
Το άτομο προσπαθεί να έχει στενή επαφή με τους άλλους, για να βεβαιώνεται συνέχεια
ότι είναι αποδεκτό.
Οι απαντήσεις c είναι σπάνιες στους υγιείς και χαρακτηρίζουν το άτομο που αναζητά
επαφή και προσαρμογή, αλλά είναι εγωκεντρικό και (αν υπάρχουν c και λείπουν τα Μ)
αισθησιακό.
Η αντίληψη και της μορφής σε μια τέτοια απάντηση δείχνει ότι ο εγωκεντρισμός
ελέγχεται και οι επιθυμίες και οι απαιτήσεις αναστέλλονται, σε μια προσπάθεια
προσαρμογής, ώστε το άτομο να γίνει αποδεκτό.
Η πιο κοινωνικοποιημένη μορφή προσαρμογής εκφράζεται με το Fc, που στον
εξωστρεφή δείχνει τακτ και ευγένεια, ενώ στον εσωστρεφή επιφυλακτικότητα.

4. 4. Απαντήσεις με βάση τα χρώματα

Η κάθε κηλίδα έχει διάφορους χρωματισμούς: αποχρώσεις του γκρίζου, λευκό,

πράσινο, κόκκινο κ.ο.κ. Μερικές από τις απαντήσεις των ατόμων στηρίζονται μερικά ή
ολικά στο χρωματισμό της κηλίδας, π.χ. (καρτέλα V): "...μοιάζει με νυχτερίδα, γιατί έχει
σχήμα νυχτερίδας και είναι μαύρο, όπως μαύρη είναι και η νυχτερίδα" ή (καρτέλα ΙΙΙ):
"...είναι ένας φιόγκος, εδώ στη μέση, έχει ακριβώς αυτό το σχήμα και είναι κόκκινος".
Οι απαντήσεις με βάση τα χρώματα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:
α) τις απαντήσεις που αφορούν το άσπρο, μαύρο και γκρίζο και

40
β) τις απαντήσεις που αφορούν τα υπόλοιπα χρώματα.

Α. Απαντήσεις με βάση το Μαύρο, Γκρίζο και Άσπρο : C'

Οι απαντήσεις αυτές εμφανίζονται σπάνια στις καρτέλες VIII, ΙX και X. Μπορεί να

σχηματίζονται με βάση μόνο το χρωματισμό, οπότε κωδικοποιούνται C', ή να παίρνει
μέρος στην αντίληψη και η μορφή, οπότε συμβολίζονται με C'F και FC', ανάλογα με τη
σημασία της μορφής.
Όλες οι απαντήσεις που στηρίζονται στα χρώματα θεωρείται ότι καθρεφτίζουν τον
τύπο των συναισθηματικών αντιδράσεων του ατόμου. Οι απαντήσεις της κατηγορίας C'
δείχνουν πως το άτομο έχει τη βασική τάση να ανταποκρίνεται στους συναισθηματικούς
ερεθισμούς που προέρχονται από το περιβάλλον, αλλά είναι επιφυλακτικό. Δηλαδή, οι
συναισθηματικές αντιδράσεις του ατόμου στις σχέσεις του με τους άλλους είναι
επιφυλακτικές και ελεγχόμενες.
Μία ή δύο απαντήσεις, κατά προτίμηση FC', μπορεί να αναμένονται στο ομαλό
πρωτόκολλο και δείχνουν ότι το άτομο έχει ένα βαθμό ανασφάλειας, που προσπαθεί να
ελέγξει με το να γίνεται επιφυλακτικό.
Περισσότερες απαντήσεις, και μάλιστα του τύπου C' ή C'F, δείχνουν ένα νοσηρό
μάλλον βαθμό επιφύλαξης, πιθανόν μαζί με μελαγχολικά ή και επιθετικά στοιχεία (αν
υπάρχουν π.χ. και απαντήσεις S). Συχνά συναντάμε στα άτομα που έχουν υποστεί
πολλές στερητικές εμπειρίες να αντιδρούν και με απόσυρση (σύμπλεγμα του καμένου
παιδιού).

Η σημασία των απαντήσεων με βάση τα άλλα χρώματα: C, CF, FC.

Οι απαντήσεις αυτές (C όταν μόνο το χρώμα παίζει ρόλο στην αντίληψη, CF και FC
όταν το χρώμα συνδυάζεται με τη μορφή) δείχνουν τον τρόπο που το άτομο
επεξεργάζεται τις συναισθηματικές εμπειρίες του.

α) Καθαρό χρώμα, C. Το παράδειγμα στην καρτέλα ΙΧ "...ένα λιβάδι, επειδή είναι

πράσινο" κωδικοποιείται D, C. Οι απαντήσεις C δείχνουν τη χωρίς έλεγχο, παρορμητική
συναισθηματικότητα. Η ερμηνεία του τροποποιείται ανάλογα με τους άλλους
παράγοντες που συνυπάρχουν στην απάντηση, όπως το περιεχόμενο, η κίνηση κ.ο.κ. Αν
επικρατούν οι απαντήσεις C σε βάρος των απαντήσεων FC και CF, τότε έχουμε να
κάνουμε με άτομο ανίκανο να ελέγξει τις συγκινήσεις του και να έχει σωστές
διαπροσωπικές σχέσεις. Όταν το C εμφανίζεται σε απαντήσεις, όπως "φωτιά", "αίμα"
κ.λπ., η σημασία του είναι μάλλον αρνητική.

β) CF και FC: και τα δύο δείχνουν ότι η καθαρή και αυθόρμητη

συναισθηματικότητα ελέγχεται από τη λογική. Οι απαντήσεις CF αντιπροσωπεύουν το
αυθόρμητο άτομο, που επιθυμεί να έχει θερμούς διαπροσωπικούς δεσμούς, ενώ οι
απαντήσεις FC δείχνουν τις πλήρως ελεγχόμενες συναισθηματικές αντιδράσεις του
προσαρμοσμένου κοινωνικά ατόμου.
Μερικές φορές το άτομο χρησιμοποιεί το χρώμα με τρόπο τέτοιο, που δεν μπορεί να
κωδικοποιηθεί ούτε με το σύμβολο C ούτε με το CF, ή το FC. Οι συνηθέστερες τέτοιες
απαντήσεις είναι:

41
Άρνηση του χρώματος, C-. Το άτομο αρνείται την πιθανή σημασία του χρώματος. Π.χ.,
στην καρτέλα ΙΙ: «Δεν ξέρω τι είναι το κόκκινο». Αυτό δείχνει την απροθυμία του
ατόμου να ανταποκριθεί συναισθηματικά στο περιβάλλον.
Αναφορά του χρώματος, Cn. Το άτομο απλά αναφέρει το χρώμα. Π.χ., στην καρτέλα
ΙΙ.: «Αυτό είναι κόκκινο». Αυτό είναι ενδεικτικό ρηχού συναισθήματος και ενός βαθμού
συναισθηματικής αποδιοργάνωσης: το άτομο αναγνωρίζει την παρουσία των
συναισθηματικών ερεθισμών, αλλά δεν μπορεί να τους αφομοιώσει με ώριμο τρόπο. Με
την αναφορά του χρώματος προσπαθεί να απομονώσει τον εαυτό του από αυτές τις
περιβαλλοντικές επιδράσεις.
Απαντήσεις ως αναφοράς του χρώματος (Cn) είναι συχνές στους σχιζοφρενείς, τους
επιληπτικούς και οργανικούς ασθενείς.
Συμβολική χρήση του χρώματος, C Symb., π.χ., «... το κόκκινο εδώ συμβολίζει τη
χαρά». Τέτοιες απαντήσεις είναι φυσιολογικές σε άτομα που ασχολούνται με την τέχνη.
Σε άλλα άτομα δείχνει μια υπερβολική ανάμειξη της φαντασίας στην εκτίμηση της
πραγματικότητας.

4.5. Παράγοντας εσωστρέφειας και εξωστρέφειας

Οι μελετητές του Rorschach test πρότειναν έναν αντικειμενικό τρόπο για να

διαφωτίσουν τις τάσεις των ατόμων ως προς την εσωστρέφεια και την εξωστρέφεια.
Ξεκινώντας με την προϋπόθεση ότι οι απαντήσεις Μ δείχνουν την τάση του ατόμου να
ανταποκρίνεται στις εσωτερικές ανάγκες του, ενώ οι απαντήσεις C, FC και CF δείχνουν
την τάση να στρέφεται στο περιβάλλον, επινόησαν έναν δείκτη εσωστρέφειας/
εξωστρέφειας και ο οποίος δίνεται από το κλάσμα:

Μ Μ εσωστρέφεια
--------------- = ------------------------------ = ---------------------
Σύνολο C ½ FC + 1 CF + 1½ C εξωστρέφεια

Στον αριθμητή παρουσιάζεται ο απόλυτος αριθμός των απαντήσεων Μ, και στον

παρανομαστή ½ FC συν 1 CF συν 1½ C, π.χ., εάν υπάρχουν 6 απαντήσεις FC, 4
απαντήσεις CF και 2 απαντήσεις C, ο παρανομαστής είναι ίσος με 3+4+3=10.
Όταν ο αριθμητής είναι μεγαλύτερος από τον παρανομαστή, αυτό δείχνει πως
υπερτερούν οι τάσεις Μ, επομένως το άτομο είναι μάλλον εσώστρεφο, ο άνθρωπος που
σκέφτεται περισσότερο παρά αυτός που δρα προς τα έξω. Όταν είναι μεγαλύτερος ο
παρανομαστής, η ερμηνεία είναι η αντίθετη, ενώ η ισοδυναμία του αριθμητή και του
παρανομαστή δείχνει ότι οι δύο τάσεις είναι επίσης ισοδύναμες.
Προσέτι, ο αριθμός των Μ και του Συνόλου C δείχνουν την ένταση των τάσεων αυτών,
π.χ., το κλάσμα 2/3 και το 9/11 δείχνουν και τα δύο εξωστρέφεια, αλλά το πρώτο
χαρακτηρίζει μια πιο χαλιναγωγημένη έκφραση των συναισθηματικών αναγκών απ’ ό,τι
το δεύτερο.
Επειδή τα σύμβολα FM και m δείχνουν την ανεπεξέργαστη μορφή των Μ, τα δυνάμει
Μ, ενώ οι απαντήσεις με βάση το C’ και c δείχνουν την πιο κοντινή στα C μορφή
συναισθηματικότητας, δέχονται πως το κλάσμα:

FM + m + Fm + mF
C’ + C’F + FC’ + c + Fc + cF

42
Παρουσιάζει την ισορροπία εμπειριών σε μια προηγούμενη φάση της ψυχο-
συναισθηματικής ανάπτυξης, δηλαδή την εσωστρέφεια ή την εξωστρέφεια στο
παρελθόν. Θεωρείται επίσης ότι αποκαλύπτουν τις τάσεις, που θα εμφανίσει ένα άτομο,
εάν καταργηθεί ή ελαττωθεί ο φλοιώδης έλεγχος στη συμπεριφορά, όπως μπορεί να
συμβεί στη νάρκωση, υπό την επίδραση τοξικών ουσιών ή αλκοόλ κ.ο.κ.
Για τον υπολογισμό αυτού του κλάσματος, προσθέτουμε τα σύμβολα FM, m, Fm, και
mF και βάζουμε αυτό το άθροισμα ως αριθμητή, και προσθέτουμε τα σύμβολα C’, C’F,
FC’, c, cF και Fc, και γράφουμε το άθροισμα στον παρανομαστή.
Η ένταση των τάσεων αυτών και πάλι θεωρείται ότι δίνεται από το μέγεθος αριθμητή
και παρανομαστή.
Συνήθως το ενδιαφέρον στρέφεται στο να συγκριθούν οι πρόσφατες και οι
προηγούμενες τάσεις του ατόμου και να διερευνηθεί η πιθανή αιτία της μεταβολής τους
σε ένταση και σε κατεύθυνση.

43
 5. ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ

5.1. Συνηθισμένες απαντήσεις (P)

Όταν κανείς έχει στη διάθεσή του περισσότερα από 100 πρωτόκολλα, θα δει ότι
υπάρχουν απαντήσεις που εμφανίζονται συχνότερα από άλλες μέσα σε αυτά. Με άλλα
λόγια, υπάρχουν απαντήσεις που εμφανίζονται οι ίδιες στα περισσότερα άτομα.
Αυτό έδωσε βάση να δημιουργηθούν κατάλογοι με τέτοιες απαντήσεις, που
ονομάστηκαν κοινές ή συνηθισμένες, P (Popular).Το κριτήριο για την κατάταξη μιας
αντίληψης ως P είναι η συχνότητα εμφάνισής της, που πρέπει να είναι περίπου 1/6.
Περιμένουμε, λοιπόν, περίπου 20%-30% των απαντήσεων κάθε πρωτοκόλλου να είναι
απαντήσεις Ρ, δηλαδή κοινές απαντήσεις. Αυτό δείχνει την προσαρμογή του ατόμου
στον κατεστημένο κώδικα σκέψης και επικοινωνίας, στην κοινωνική ομοιομορφία.
Όταν το Ρ% είναι πολύ μεγαλύτερο, δείχνει άτομο χωρίς δημιουργικότητα, που
σκέφτεται με τετριμμένα καλούπια και δεν έχει ελαστικότητα. Λίγες ή καθόλου Ρ
απαντήσεις δεν είναι οπωσδήποτε σημάδι παθολογίας, μια και μπορεί να δείχνουν
δημιουργικότητα και πρωτοτυπία. Όμως, μπορεί επίσης να δείχνουν τέλεια αδιαφορία
για τις κοινωνικές επιταγές και έλλειψη επαφής με την πραγματικότητα.
Ενίοτε, αυτά τα άτομα δίνουν απαντήσεις Ρ στο στάδιο των ερωτήσεων ή στον
οριακό έλεγχο. Αυτό επίσης δείχνει πόση πίεση πρέπει να ασκηθεί στο άτομο, για να
εκδηλώσει τυπικές αντιλήψεις ή να έλθει σε επαφή με την πραγματικότητα. Λίγες
απαντήσεις Ρ μπορεί να εμφανιστούν γενικά στον ψυχωσικό ασθενή, στο αγχώδες ή
στο νοητικά υπολειπόμενο άτομο. Η ερμηνεία του Ρ% εξαρτάται από την όλη εικόνα
που δίνει το πρωτόκολλο.
Μερικές από τις συνηθισμένες απαντήσεις σε όλες τις καρτέλες καταγράφονται στη
συνέχεια, μαζί με τα σύμβολά τους:

Καρτέλα Ι : Νυχτερίδα, πεταλούδα (όλη

η κηλίδα, W).
Γυναικεία φιγούρα (η κεντρική μεγάλη
λεπτομέρεια της κηλίδας, D).
Κεφάλια λύκων ή σκύλων (οι δύο
μεγάλες λεπτομέρειες δεξιά και αριστερά
της κηλίδας, D).

44
Καρτέλα ΙΙ : Δύο σκυλιά ή άλλα ζώα (η
γκρίζα περιοχή της κηλίδας, D).
Πεταλούδα (η κόκκινη περιοχή στο κάτω
μέρος της κηλίδας, Dd).
Σβούρα ή ιπτάμενος δίσκος (το διάστημα
της κηλίδας στην ορθή ή ανάποδη θέση
της, DS).

Καρτέλα ΙΙΙ : Ανθρώπινες φιγούρες (η

γκρίζα περιοχή της κηλίδας, D).
Πεταλούδα ή φιόγκος (κόκκινη κεντρική
μικρή λεπτομέρεια, Dd). Ακτινογραφία
λεκάνης ( η γκρίζα κεντρική μικρή
λεπτομέρεια, Dd ). Κηλίδες αίματος ( οι
κόκκινες περιοχές δεξιά και αριστερά στο
επάνω μέρος της κηλίδας).

Καρτέλα ΙV : Χαλί, προβιά, γίγαντας (στο

σύνολό της η κηλίδα, W). Παπούτσια,
μπότες (οι μεγάλες λεπτομέρειες δεξιά και
αριστερά της κηλίδας, χωρίς δηλαδή το
κεντρικό γκρίζο μέρος της, D).
Ο χάρτης της Ιταλίας (οι μεγάλες
λεπτομέρειες δεξιά και αριστερά της
κηλίδας, D).

45
Καρτέλα VI : Προβιά ζώου (στο σύνολό
της η κηλίδα, W).
Ξόανο, σκιάχτρο ή τοτέμ (στο επάνω
κεντρικό μέρος, D).
Πατημένη γάτα (στο σύνολό της η κηλίδα,
W).
Χαλί από προβιά ζώου (στο σύνολό της η
κηλίδα, W).

Καρτέλα VII : Ανθρώπινες φιγούρες

(πλαϊνές μεγάλες λεπτομέρειες της κηλίδας
στην ορθή θέση της καρτέλας, D).
Ανθρώπινες φιγούρες (μεσαίες μεγάλες
λεπτομέρειες της κηλίδας στην ορθή θέση
της καρτέλας, D).

Καρτέλα VIII : Ζώο τετράποδο (οι πλαϊνές

μεγάλες ροζ λεπτομέρειες της κηλίδας, D).
Δένδρο ή θάμνος (οι επάνω κεντρικές
πρασινωπές λεπτομέρειες της κηλίδας).
Ανατομικές απαντήσεις (Ats, πνεύμονες,
συκώτι) για την κάτω κεντρική μεγάλη
λεπτομέρεια.

46
 Καρτέλλα ΙΧ : Δεν φαίνεται να δίνει
συνηθισμένες απαντήσεις αυτή η καρτέλα.
Ένας αριθμός ατόμων δίνουν ερμηνείες
που αφορούν το σύνολο της κηλίδας,
όπως: καπνοί, έκρηξη ηφαιστείου.
Επίσης, χρωματιστά σύννεφα και στις
μικρές (επάνω κεντρικά της κηλίδας)
λεπτομέρειες ως δαγκάνες οστρακοειδούς
ή κέρατα ελεφάντων.

Καρτέλλα Χ : Κάβουρας, αράχνη (η

πλαϊνή μπλε μεγάλη λεπτομέρεια της
κηλίδας, D).
Κεφάλι λαγού (στο κάτω κεντρικό μέρος
της κηλίδας, D).
Κάμπια, φίδι (στο ροζέ μέρος της κηλίδας).
Καβούρια (τα με καφέ χρώμα μέρη της
κηλίδας).
Βυθός της θάλασσας (στο σύνολό της η
κηλίδα, W).

5.2. Απαντήσεις Αντικειμένων (Obj)

Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζουμε καθετί που είναι κατασκευασμένο από άνθρωπο,
όπως: σκεύη, έπιπλα, διακοσμητικά κ.λπ. Ειδική κατηγορία είναι τα αντικείμενα που
προέρχονται από ζώα, κυρίως χαλιά ή διακοσμητικά από γούνα, που αναφέρονται συχνά
στις καρτέλες IV, VI, VII. Έχουν την ίδια σχεδόν ερμηνεία με τις απαντήσεις ζώων, μόνο
που εκφράζουν λιγότερο καθαρά τις αντίστοιχες τάσεις. Στους υπολογισμούς
αριθμούνται μαζί με τα ζώα.

5.3. Ανατομικές Απαντήσεις (At και Ats)

Απαντήσεις που αναφέρονται σε εσωτερικά όργανα ή μέρη του ανθρώπινου σώματος

ή σπανιότερα ζώων χαρακτηρίζονται ως ανατομικές απαντήσεις και κωδικοποιούνται
με τα σύμβολα Αt για τις απαντήσεις που αναφέρονται στα σκληρά μέρη του σώματος
(π.χ., σκελετός, κρανίο, οστά κ.λπ.) και Ats για τα μαλακά μέρη (π.χ., εγκέφαλος,
νεφροί, συκώτι, καρδιά κ.λπ.).
Τέτοιες απαντήσεις είναι: νεφροί, σκελετός, εγκέφαλος κ.λπ. Η ερμηνεία τέτοιων
απαντήσεων έχει γίνει αντικείμενο συζήτησης, γιατί μερικοί συγγραφείς υποστηρίζουν
ότι δείχνουν υποχονδριακές τάσεις, ενώ άλλοι τις θεωρούν απλώς δείκτες άγχους που
περιορίζει τη διανοητική απόδοση του ατόμου.

47
 Συχνά, ανατομικές απαντήσεις δίνουν άτομα που θέλουν να δώσουν καλή εντύπωση
στον εξεταστή, ως απόδειξη γνώσεων, εφόσον, κατά την αντίληψή τους, θεωρούνται
εξειδικευμένες ή δύσκολες απαντήσεις. Εκφράζουν την προσπάθεια υπεραναπλήρωσης
του ατόμου στο αίσθημα πνευματικής κατωτερότητας.
Περιμένουμε, οπωσδήποτε, λίγες ανατομικές απαντήσεις σε ένα πρωτόκολλο, λιγότερες
από το 15% του συνόλου των απαντήσεων. Περισσότερες απαντήσεις από τις
αναμενόμενες δείχνουν περιορισμό της διανοητικής λειτουργίας, οφειλόμενο είτε σε
οργανικότητα ή καθυστέρηση είτε σε συναισθηματικές διαταραχές και άγχος.
Αυτό δεν αποκλείει μερικές φορές να εκφράζουν είτε υποχονδριακές ενασχολήσεις είτε
και σωματοποιημένες αντιδράσεις, αλλά το συμπέρασμα αυτό εξαρτάται από την όλη
εικόνα του πρωτοκόλλου. Περισσότερο παθολογικές είναι όταν ερμηνεύονται
στερεότυπα ή και με κακή μορφή. Συνηθέστερα απαντώνται στις καρτέλες: I, II, III,
VIII.

5.4. Άλλες κατηγορίες περιεχομένου

Υπάρχουν πολλές ακόμη δυνατότητες να ομαδοποιήσει κανείς τις κατηγορίες

περιεχομένου, π.χ., χάρτες, αρχιτεκτονικές κατασκευές, σχέδια κ.λπ.. Ο πλούτος των
περιεχομένων σε ένα πρωτόκολλο εκφράζει και τον πλούτο των ενδιαφερόντων του
ατόμου. Σημαντικές μπορεί να θεωρηθούν οι ακόλουθες κατηγορίες:
α) Σύννεφα, Cl (Clouds), συνήθως ερμηνείες με σύννεφα δίνονται στην καρτέλα VII.
Πολλές τέτοιες απαντήσεις θεωρούνται δείκτες διάχυτου και χωρίς αντικείμενο άγχους
(ύπαρξη ή όχι αγχογόνας πηγής), όπως επίσης και οι απαντήσεις με τον ακαθόριστο
παράγοντα Κ.
β) Αίμα, Bl (Blood), συναντάται στις χρωματικές καρτέλες, και μάλιστα στις ΙΙ και ΙΙΙ.
Είναι παθολογική απάντηση, γιατί δείχνει ότι το άτομο έχει συναισθηματικές
διαταραχές.
Η νοσηρότητα μιας τέτοιας απάντησης αυξάνει, αν λείπει το στοιχείο της μορφής, και
επίσης εξαρτάται από την όλη δομή της απάντησης και την παρουσία ή την απουσία της
κίνησης. Ακόμη, μερικές φορές οι απαντήσεις που αναφέρονται σε έκρηξη, φωτιά και
βεγγαλικά είναι ενδεικτικές επιθετικότητας και θεωρούνται παθολογικές.
γ) Σεξουαλικό περιεχόμενο, Sex.Aπαντήσεις με σεξουαλικό περιεχόμενο προσφέρονται
στις καρτέλες ΙΙ, IV, VI, VII. Τα φυσιολογικά ενήλικα άτομα χωρίς προβλήματα και
αναστολές δίνουν καλές απαντήσεις με σεξουαλικό περιεχόμενο. O υψηλός αριθμός
τέτοιων ερμηνειών είναι ένδειξη προβλημάτων: σεξουαλική καταπίεση, νευρωτικές
συγκρούσεις ή αναστολές. Συχνά, σε νευρωτικά και καταπιεσμένα άτομα αυτές οι
ερμηνείες παράγονται καλυμμένες (π.χ., φαλλικά σύμβολα ή ανατομίες) είτε λόγω της
«λογοκρισίας» του συνειδησιακού φραγμού είτε ενός αυστηρού Υπερεγώ.
Πολλά περιεχόμενα προσφέρονται για συμβολικές ερμηνείες ψυχαναλυτικού τύπου,
αλλά η τεχνική του Rorschach βασίζεται κυρίως: α) σε πολλά άλλα στοιχεία που
προσφέρει το πρωτόκολλο, β) στην ορθή συμβολική ερμηνεία από επαγγελματίες με
καλή ψυχαναλυτική εκπαίδευση και γ) στην καλή γνώση του ιστορικού του ατόμου.

6. ΟΙ ΚΑΡΤΕΛΕΣ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ - ΣΥΝΕΙΡΜΟΙ

48
 Έχει παρατηρηθεί ότι, εκτός από τις κοινές απαντήσεις που συναντάμε στα
πρωτόκολλα, υπάρχουν και κοινοί συνειρμοί ως προς το νόημα των καρτελών.
Δηλαδή, βλέποντας διάφορα άτομα τις καρτέλες, τους γεννώνται μερικές
χαρακτηριστικές ιδέες και συναισθήματα, ανεξάρτητα από τις επιμέρους απαντήσεις που
έχουν δώσει. Αντιδρούν, δηλαδή, στην καρτέλα ως σύνολο με τον ίδιο περίπου τρόπο.
Επάνω σε αυτό το θέμα έγιναν πειράματα και μελέτες, και ζητήθηκε από διάφορες
ομάδες ατόμων να εκφράσουν την ιδέα ή τις ιδέες που τους γεννούσε κάθε καρτέλα.
Βρέθηκε να υπάρχει μεγάλη συμφωνία ως προς το νόημα των περισσότερων καρτελών.
Έχουμε λοιπόν τα ακόλουθα στοιχεία:

Καρτέλα Ι: Καταρχήν η αντίδραση σε αυτή την καρτέλα, που αντιπροσωπεύει μια

ασφαλώς καινούρια κατάσταση για τον εξεταζόμενο, μπορεί να θεωρηθεί ένα δείγμα
του τρόπου αντίδρασής του στις νέες καταστάσεις, αν λάβουμε υπόψη το χρόνο
αντίδρασης και την ποιότητα της πρώτης απάντησης.
Μικρός χρόνος αντίδρασης και καλή απάντηση δείχνουν την πλέον εποικοδομητική
αντιμετώπιση των νέων καταστάσεων και προβλημάτων, ενώ μεγάλος χρόνος
αντίδρασης και κακή απάντηση δείχνουν ανεπάρκεια. Όταν η απάντηση είναι καλή και ο
χρόνος αντίδρασης μεγάλος, πρόκειται είτε για άτομο γενικά αργό στις αντιδράσεις του
είτε για άτομο με αναστολές. Όταν μία κακή απάντηση δίνεται σε μικρό χρόνο
αντίδρασης, το άτομο είναι αυθόρμητο και επιπόλαιο ή και διανοητικά υπολειπόμενο.
Η καρτέλα αυτή προκάλεσε στα άτομα συνειρμούς όπως: εξουσία, οικογένεια κ.λπ.
Συνήθως, η μεσαία λεπτομέρεια της καρτέλας γίνεται αντιληπτή σαν ανθρώπινη
φιγούρα και χρησιμεύει για να προβάλει το άτομο το ρόλο του στη ζωή.
Όμως, γενικά δεν υπάρχει μεγάλη συμφωνία των ερευνητών ως προς το νόημα της
καρτέλας Ι.

Καρτέλα ΙΙ: Συνήθως εδώ γίνονται συνειρμοί σχετικοί με ανθρώπινα πλάσματα, ζώα
και τη συναισθηματική ασφάλεια. Σε μερικά, όμως, άτομα η καρτέλα αυτή δημιουργεί
άγχος, εξαιτίας των κόκκινων περιοχών, που η θέση τους και ο συνδυασμός τους με την
υπόλοιπη κηλίδα μπορεί να ξυπνήσει σεξουαλικές συγκρούσεις.

Καρτέλα ΙΙΙ: Στην καρτέλα αυτή επικρατούν συνειρμοί που αναφέρονται σε

ανθρώπινες φιγούρες. Απουσία τέτοιων συνειρμών δείχνει την ύπαρξη κάποιου σοβαρού
εμποδίου στις διαπροσωπικές σχέσεις του ατόμου. Οι ανθρώπινες φιγούρες στην
καρτέλα αυτή εκφράζουν την εικόνα του εαυτού καθώς και την ταύτιση του φύλου.
Επειδή αυτές οι ανθρώπινες φιγούρες έχουν τόσο γυναικεία όσο και ανδρικά
χαρακτηριστικά, το άτομο που έχει κάποιο σχετικό πρόβλημα μπορεί να το εκδηλώσει
μέσα από τη δυσκολία του να καθορίσει το φύλο τους.

Καρτέλα ΙV: Στις περισσότερες έρευνες βρέθηκε ότι αυτή η καρτέλα αντιπροσωπεύει
την εξουσία και την πατρική φιγούρα. Αν οι απαντήσεις του ατόμου δείχνουν κάποια
διαταραχή, μπορεί αυτή να ξεκινάει από τη σχέση με την πατρική φιγούρα και την
εξουσία.

Καρτέλα V: Γι’ αυτή την καρτέλα δεν έχει διαπιστωθεί ότι έχει δικό της συμβολικό
νόημα. Πάντως, είναι για τα περισσότερα άτομα μία καρτέλα που προσφέρει μια
καθησυχαστική εμπειρία και γι’ αυτό η απόρριψή της ή διαταραχή στις απαντήσεις
είναι κακό σημάδι για την προσαρμοστική ικανότητα του ατόμου.

49
Καρτέλα VI: Σε αυτή την καρτέλα υπάρχουν έντονα τα στοιχεία της ανδρικής και της
γυναικείας σεξουαλικότητας, πράγμα που μπορεί να προκαλέσει διαταραχή σε μερικά
άτομα. Ωστόσο, συνήθως οι σεξουαλικές έννοιες εκφράζονται συμβολικά και όχι
άμεσα. Μερικές φορές, επίσης, η καρτέλα VI θεωρήθηκε κι αυτή ως καρτέλα εξουσίας ή
και πατρικής φιγούρας.

Καρτέλα VII: Οι δύο επικρατέστερες έννοιες που εμπνέει αυτή η καρτέλα είναι:
"μητέρα" και "συναισθηματική ασφάλεια/ ανασφάλεια". Η έννοια της μητρικής
φιγούρας προκαλείται κυρίως από τις δύο λεπτομέρειες που μοιάζουν με γυναικεία
κεφάλια. Συνυφασμένη με αυτή την έννοια είναι και η έννοια της γυναικείας
σεξουαλικότητας και θηλυκότητας (που φαίνεται να προκαλείται από την κάτω κεντρική
λεπτομέρεια, η οποία θυμίζει γυναικεία γεννητικά όργανα, αλλά και από το σύνολο της
κηλίδας, που θυμίζει λεκάνη). Η έννοια της συναισθηματικής ασφάλειας εμπνέεται
μάλλον από τη μητρική φιγούρα, που υποτίθεται ότι είναι η πηγή των συναισθημάτων
ασφάλειας. Όμως, η νεφελώδης υφή της κηλίδας, που ευνοεί την έκφραση του άγχους
(παράγοντας Κ ή c), προκαλεί την έννοια της "συναισθηματικής ανασφάλειας" και σε
άτομα που παρουσιάζουν σύγκρουση αναφορικά με τη μητρική ή και τη θηλυκή
φιγούρα.
Γενικά, το περιεχόμενο, ο πιθανός συμβολισμός των απαντήσεων ή οι καθοριστικοί
παράγοντες στην καρτέλα VII μπορούν να μας αποκαλύψουν τη στάση ή τα πιθανά
προβλήματα του ατόμου απέναντι στη μητρική ή στη θηλυκή φιγούρα και στη γυναικεία
σεξουαλικότητα.

Καρτέλα VIII: Γι’ αυτή την καρτέλα φαίνεται να μην υπάρχουν χαρακτηριστικές
έννοιες. Υπάρχουν μόνο οι δύο πλαϊνές ροζ λεπτομέρειες της καρτέλας, που μοιάζουν
με μορφές ζώων και είναι πολύ συνηθισμένες απαντήσεις. Γι' αυτό, όταν αυτές οι
απαντήσεις λείπουν ή αυτή η καρτέλα απορρίπτεται ολότελα από τον εξεταζόμενο
λέγοντας: "δεν μπορώ να δω τίποτα...", αυτό είναι ενδεικτικό κάποιου σοβαρού
προβλήματος, διανοητικού ή συναισθηματικού.
Αιτία της απόρριψης ή των κακώς οργανωμένων απαντήσεων εδώ είναι ότι, στις
διάφορες περιοχές της κηλίδας, φαίνεται εξαιρετικά δύσκολο να συνδυαστεί το χρώμα
με τη μορφή. Π.χ., στη λεπτομέρεια του ζώου το χρώμα είναι ροζ, ενώ δεν υπάρχουν
στην πραγματικότητα ζώα τέτοιας μορφής σε ροζ χρώμα.
Τα άτομα που είναι υπολειπόμενα διανοητικά δεν μπορούν να ξεπεράσουν το
πρόβλημα της ασυμβατότητας μορφής-χρώματος, και γι’ αυτό απορρίπτουν την
καρτέλα αυτή ή δίνουν κακώς οργανωμένες απαντήσεις. Από την άλλη μεριά, άτομα με
προβλήματα συναισθηματικής προέλευσης παρουσιάζουν χρωματικό shock, με
αποτέλεσμα πάλι την απόρριψη ή κακές σε οργάνωση απαντήσεις.

Καρτέλα ΙΧ: Ούτε και γι’ αυτή την καρτέλα έχουν παρατηρηθεί χαρακτηριστικοί
συνειρμοί. Ως προς το συνδυασμό χρώματος και μορφής της κηλίδας ισχύουν τα ίδια
με την καρτέλα VIII και η έλλειψη "εύκολων" λεπτομερειών κάνει το οργανωτικό
πρόβλημα απάντησης δυσκολότερο. Έτσι, παρατηρούμε πάλι απορρίψεις ή κακώς
οργανωμένες απαντήσεις, στις ίδιες ακριβώς περιπτώσεις με την προηγούμενη καρτέλα.

Καρτέλα Χ: Μερικοί μελετητές βρήκαν ότι η καρτέλα αυτή προκαλεί τους συνειρμούς
"οικογενειακό σύμβολο", "μητέρα", "συναισθηματική ασφάλεια". Οι περισσότεροι,
όμως, από τους μελετητές κατέληξαν ότι δεν υπάρχει χαρακτηριστικός συνειρμός για
την καρτέλα αυτή. Το κύριο γνώρισμά της είναι ότι αποτελείται από πολλές
λεπτομέρειες αρκετά ευδιάκριτες, ώστε να προσφέρουν πολλές δυνατότητες

50
απαντήσεων. Γι’ αυτό, η απόρριψη της καρτέλας αυτής ή η παραγωγή κακώς
οργανωμένων απαντήσεων θεωρείται αρκετά κακό διαγνωστικό στοιχείο.

7. Ο ΟΡΙΑΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ (TESTING THE LIMITS, T.T.L.)

Ο οριακός έλεγχος είναι μια τεχνική που σκοπεύει να εμπλουτίσει τις πληροφορίες
που λήφθηκαν από τη χορήγηση του τεστ και να διαφωτίσει τις βαθύτερες πλευρές της
προσωπικότητας του εξεταζόμενου. Τα αποτελέσματά του ερμηνεύονται μόνο ποιοτικά,
και έτσι ο εξεταστής έχει απόλυτη ελευθερία στις ερωτήσεις. Περισσότερο τον
χρησιμοποιούμε όταν το πρωτόκολλο είναι πολύ φτωχό ή υπάρχουν παράγοντες που

51
έχουν συστηματικά παραλειφθεί (π.χ., όταν σε ένα πρωτόκολλο δεν υπάρχουν καθόλου
W ή καθόλου Η ή Ρ απαντήσεις κ.ο.κ.).
Κατά την πραγματοποίηση του οριακού ελέγχου, τοποθετούμε τις καρτέλες στο τραπέζι
με την ακόλουθη διάταξη:

I V VIII
II VI IX
III VII X
IV

Αμέσως μετά, λέμε στο άτομο περίπου τα εξής: «Κοιτάξτε πάλι τις καρτέλες. Τώρα θα
σας ζητήσω το εξής: πολλοί άνθρωποι μπορούν να δουν κάτι... π.χ., σε ολόκληρη την
κηλίδα (αν ανιχνεύσουμε έλλειψη του W), ή κάτι που μοιάζει με άνθρωπο (αν
ανιχνεύσουμε έλλειψη του Η κ.ο.κ.). Εσείς μπορείτε να δείτε τέτοιες απαντήσεις;».
Όταν ψάχνουμε για W, Η ή D, υποδεικνύουμε στην αρχή εμείς μία καρτέλα όπου
υπάρχει W, Η ή D, λέγοντας: «Εδώ πολλοί άνθρωποι βλέπουν... (π.χ., μια πεταλούδα).
Εσείς μπορείτε να τη δείτε;». Αν η απάντηση είναι καταφατική, προτρέπουμε το άτομο να
δει κι άλλες τέτοιες απαντήσεις. Αν είναι αρνητική, του δείχνουμε τα μέρη του W, Η ή D
(«εδώ είναι τα φτερά της πεταλούδας, εδώ οι κεραίες» κ.λπ.).
Αν και πάλι δεν δεχτεί την απάντηση, του δείχνουμε μια άλλη απάντηση W, Η ή D (π.χ.,
στην καρτέλα V): «Εδώ είναι μια νυχτερίδα, να τα φτερά της, να το κεφάλι της» κ.λπ.).
Δηλαδή, του περιγράφουμε την απάντηση. Αν και τότε αρνηθεί αυτή την απάντηση, του
δείχνουμε στη συνέχεια ακόμη μία απάντηση W, Η ή D και μετά σταματούμε, αν και
πάλι δεν την παραδεχτεί. Αν αντίθετα παραδεχτεί την απάντηση, ενθαρρύνουμε το άτομο
να βρει κι άλλες τέτοιες απαντήσεις.
Αν αναζητούμε καθοριστικούς παράγοντες,ρωτάμε: «Μερικοί άνθρωποι
χρησιμοποιούν κι άλλους παράγοντες, εκτός από το... (π.χ., σχήμα, αν έχουμε διαπιστώσει
ότι το άτομο μας έχει δώσει απαντήσεις μόνο με τη μορφή) ...για να οργανώσουν μια
απάντηση. Εδώ, π.χ, (δείχνουμε μια απάντηση με χρώμα), όπου εσείς βλέπετε (π.χ., μια
πεταλούδα) βασισμένος μόνο στο σχήμα της, άλλοι βλέπουν π.χ., μία κόκκινη
πεταλούδα, χρησιμοποιώντας και το...(χρώμα). Μπορείτε τώρα εσείς να βρείτε κι άλλες
απαντήσεις με χρώμα;». Αν αρνηθεί ο εξεταζόμενος ή πει ότι δεν κατάλαβε, του λέμε και
άλλο ένα παράδειγμα.
Για να ελέγξουμε τις κοινές απαντήσεις Ρ, αρχίζουμε τον έλεγχο για τις απαντήσεις Ρ
των καρτελών Ι ή ΙΙ, αν σε αυτές δεν έχουν δοθεί απαντήσεις Ρ, λέγοντας: «Οι
περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν σε μια απ’ τις καρτέλες δύο ανθρώπινες φιγούρες ή δύο
ζώα, π.χ. σκυλιά ή αρκούδες. Μπορείτε εσείς να τα δείτε;». Αν αποτύχει, του λέμε ότι οι
απαντήσεις αυτές βρίσκονται στην πρώτη στήλη των καρτελών. Αν και τότε δεν τις βρει,
του δείχνουμε εμείς ότι βρίσκονται στην καρτέλα ΙΙ. Αν και πάλι αρνηθεί, του δείχνουμε
στη συνέχεια τα μέρη π.χ., της ανθρώπινης φιγούρας, στην καρτέλα ΙΙ: « ...εδώ είναι δύο
άνθρωποι, να το κεφάλι τους, τα χέρια, τα πόδια κ.λπ.». Το ίδιο γίνεται και για κάθε
απάντηση Ρ. Σταματάμε μετά από συνεχιζόμενη εμμονή του να μη βλέπει τις
υποδεικνυόμενες απαντήσεις.
Ο βαθμός πίεσης που χρειάζεται να ασκηθεί στο άτομο για να μας δώσει απαντήσεις
Ρ, εικονίζει την ισχύ με την οποία απωθούνται αυτές οι απαντήσεις. Το ίδιο ισχύει
γενικά και για την πίεση που χρειάζεται για να παραδεχτεί ο εξεταζόμενος τις υπόλοιπες
απαντήσεις του οριακού ελέγχου.
O οριακός έλεγχος μπορεί να γίνει για οποιονδήποτε παράγοντα μας ενδιαφέρει.
Μερικές φορές γίνεται και για να διαπιστωθεί η αντίληψη των σεξουαλικών εννοιών.
Εδώ, πάντως, πρέπει η διερεύνηση να γίνει με πολλή προσοχή και διακριτικότητα, γιατί

52
εγκυμονείται ο κίνδυνος να δημιουργηθεί άγχος στον εξεταζόμενο που έχει κάποιο
πρόβλημα με το σεξ, οπότε ίσως η ζημιά που μπορεί να προκληθεί με τον οριακό έλεγχο
να είναι μεγαλύτερη από το όφελος.

8. ΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΩΝ ΤΙΤΛΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΩΝ

Ως συμπέρασμα της εξέτασης με το Rorschach χρησιμοποιούνται αρκετά συχνά και οι

τεχνικές του τίτλου και των προτιμήσεων.
Στην τεχνική των τίτλων, ζητούμε από το άτομο να δώσει ένα γενικό τίτλο σε κάθε
εικόνα, ανεξάρτητα από τις ειδικές απαντήσεις, που έχει δώσει. Πολλά άτομα
αποτυχαίνουν, και απλώς επαναλαμβάνουν ως τίτλο μια από τις απαντήσεις τους, είτε
εξαιτίας διανοητικής αδυναμίας είτε επειδή έχουν αναστολές. Σε όσους δίνουν τίτλους,
προσπαθούμε να τους συσχετίσουμε με το νόημα της καρτέλας και με τις απαντήσεις

53
τους με σκοπό να διαφωτιστούν πιθανά προβλήματα. Π.χ., στην καρτέλα ΙV κάποιος
έδωσε την απάντηση «Γορίλας» και «Άνθρωπος με σκήπτρο», είχε καθυστερημένο
χρόνο αντίδρασης, και έδωσε ως τίτλο «Ο φόβος». Ο συνδυασμός αυτών των στοιχείων
είναι ενδεικτικός ότι το άτομο αισθάνεται ως αγχογόνα πηγή την εξουσία ή/και την
πατρική φιγούρα.
Η τεχνική των προτιμήσεων συνίσταται στο να ζητήσουμε από το άτομο να επιλέξει
δύο καρτέλες οι οποίες του αρέσουν, ή δύο καρτέλες που δεν του αρέσουν. Η
αξιολόγηση των προτιμήσεών του γίνεται κι αυτή σε συνδυασμό με τα στοιχεία που
προαναφέρθηκαν σχετικά με τους τίτλους. Π.χ., το συμπέρασμα στο παραπάνω
παράδειγμα θα ενισχυόταν, εάν το άτομο είχε κατατάξει την καρτέλα ΙV σε εκείνες που
δεν του αρέσουν.

9. ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΤΕΣΤ

ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΤΕΛΙΚΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Το τεστ του Rorschach έχει μελετηθεί από πολλούς επιστήμονες και οι συζητήσεις
γύρω από τον τρόπο ερμηνείας του και την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων του έλαβαν
μεγάλη έκταση. Σε αναφορά με τη μέθοδο ανάλυσης και ερμηνείας των πρωτοκόλλων,
αναπτύχθηκαν διάφορες τεχνικές, από τις οποίες σήμερα ορισμένες είναι πολύ
διαδεδομένες. Οι συζητήσεις γύρω από αυτές αναφέρονται κυρίως στο ποιες θεωρητικές
βάσεις χρησιμοποιούν και σε ποιο βαθμό τυποποιούν τα αποτελέσματά της.
Η εμπειρία, πάντως, έδειξε ότι η τυποποίηση και η εισαγωγή στην ανάλυση ποσοτικών
μεταβλητών μειώνει τον κίνδυνο υποκειμενικότητας και αυξάνει την εγκυρότητα των
αποτελεσμάτων.
Οι θεωρητικές βάσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται το τεστ αναφέρονται κατά κύριο
λόγο στις θεωρίες ανάλυσης της προσωπικότητας από τη σκοπιά της ψυχοδυναμικής. Οι
απαντήσεις στο Rorschach είναι ένα δείγμα των αντιδράσεων του ατόμου σε ερεθίσματα
που έχουν επιλεγεί κατάλληλα για να απευθύνονται σε συγκεκριμένους τομείς της
προσωπικότητας. Έτσι, εξετάζοντας τις απαντήσεις του ατόμου ως προς τον τρόπο που:
τις επιλέγει, τις εκφράζει και τις οργανώνει, παίρνουμε μία αρκετά ολοκληρωμένη
εικόνα για την προσωπικότητά του. Αλλά, το βάθος και η ακρίβεια της εικόνας αυτής
της προσωπικότητας εξαρτάται κυρίως από τον τρόπο της ερμηνείας μας. Μπορεί κανείς
απλώς να σταματήσει στα πρώτα, περισσότερο τυποποιημένα αποτελέσματα, ή να
εξετάσει το πρωτόκολλο στο φως των συμπερασμάτων που έχει να δώσει η διεξοδική
μελέτη του τεστ. Για να καταλάβει κανείς τη βαθύτερη δομή της εξεταζόμενης
προσωπικότητας, τη δυναμική βάσει της οποίας αυτή δημιουργήθηκε και τις τάσεις που
θα αναπτύξει στο μέλλον, η χρήση του Rorschach γίνεται εξαιρετικά κοπιαστική, αλλά
μας εφοδιάζει με ένα εξαιρετικά έγκυρο και αξιόπιστο διαγνωστικό μέσο.

9.1 Αριθμητική επεξεργασία των δεδομένων

Πριν από τη διαγνωστική εκτίμηση ενός πρωτοκόλλου μετράμε τα δεδομένα τα οποία

προκύπτουν από όλες τις απαντήσεις.
1. Ο αριθμός των απαντήσεων.

54
 2. Ο χρόνος αντίδρασης, (Τ): η συνολική διάρκεια της δοκιμασίας και ο μέσος
χρόνος αντίδρασης σε δευτερόλεπτα.
3. Οι Τοποθετήσεις.
4. Οι Καθοριστικοί παράγοντες (θετικοί και αρνητικοί, συν και μείον).
5. Τα περιεχόμενα ανά κατηγορία.
6. Οι συνηθισμένες και οι πρωτότυπες απαντήσεις.
7. Τα ποσοστά των: F%, F+%, A%, H%, At%, P%, Org%.
8. Ο τρόπος αντίληψης.
9. Η διαδοχή.
10. Ο βιωματικός τύπος Ι και ΙΙ.
11. Το ποσοστό των απαντήσεων στις καρτέλες VIII, ΙΧ και Χ.
12. Τα F+% στις καρτέλες VIII, ΙΧ και Χ (το ποσοστό των F+ στο σύνολο των F
στις τρεις τελευταίες καρτέλες).

9.2. Ερμηνεία

Η ερμηνεία βασίζεται:
1. Στη γενική εντύπωση που προκύπτει από το πρωτόκολλο.
2. Στον επιστημονικό έλεγχο όλων των στοιχείων.
3. Στη σύνθεση των στοιχείων αυτών.

Κάθε στοιχείο αξιολογείται σε σχέση με τα άλλα και με τις πληροφορίες του

ιστορικού. Σημαντικό είναι να αποφύγουμε «τυφλές» διαγνώσεις. Όταν γνωρίζουμε τα
κλινικά δεδομένα και το ιστορικό του ατόμου μπορούμε να διατυπώσουμε μια υπόθεση
για την προσωπικότητά του που θα μας επιτρέψει να εντάξουμε τα σημαντικά στοιχεία
του τεστ σε ένα πλαίσιο.

9.3. Ποσοτικές μεταβλητές

Εφόσον έχουν ήδη καταγραφεί με πολλή προσοχή οι απαντήσεις του εξεταζόμενου, οι

χρόνοι αντίδρασης, οι θέσεις των καρτελών κ.ο.κ., αρχίζει η ποσοτική ανάλυση του
τεστ.

Ποσοτικά δεδομένα- Φυσιολογικές τιμές

R=15-20 M=1-2 τουλάχιστον
Μέσος χρόνος αντίδρασης=30΄΄-60΄΄ FC=2-3 τουλάχιστον, CF=0-1, C=0
W=6-10, W%=20-30 A%=35-50 (Ad<A)
D%=60-70, Dd%=0-10 (,15) H%=10-30 (Hd<H)
DS=0-2 At%=0-13 (συμπεριλαμβάνονται και οι
F%=50-70 (>20) Ats)
F+%=80-95 (>70) Ρ=4-9, P%= 20

55
 Τα δεδομένα της ποσοτικής αξιολόγησης αποτελούν σημαντικούς διαγνωστικούς
παράγοντες. Κάθε στοιχείο αλλά και ομάδες αυτών σχετίζονται σε διαγνωστικά σημεία.
Π.χ., Το F+%, ο αριθμός των W και του W+% σχετίζεται με τον τρόπο αντίληψης ή το H
% και A% με τον παράγοντα ωριμότητας-ανωριμότητας κ.ο.κ.

α) Ο αριθμός των απαντήσεων

Κατά τον Rorschach η παραγωγικότητα του ατόμου σε ερμηνείες των κηλίδων

επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Για παράδειγμα, σε ένα πρωτόκολλο με 10 μόνο
απαντήσεις, όσες και οι καρτέλες, μπορεί να οφείλεται σε μια φιλοδοξία της ποιότητας
(10 απαντήσεις W) ή σε μια συναισθηματική αναστολή ή σε αδιαφορία ή σε αρνητισμό.
Αντίθετα, πάνω από 50 απαντήσεις δίνουν άτομα με φιλοδοξία της ποσότητας ή
καταναγκαστικές τάσεις ή απλώς αρέσκονται από την ερμηνεία. Στην ψυχοπαθολογία, ο
αριθμός των απαντήσεων είναι συνήθως μικρός (κάτω των 15 απαντήσεων), εκτός από
τα πρωτόκολλα των παιδιών. Αντίθετα, είναι υπερβολικός στα πρωτόκολλα των ατόμων
με ψυχαναγκαστική νεύρωση, μανία ή επιληψία.
Για να βρούμε τον αριθμό των απαντήσεων προσθέτουμε όλες τις απαντήσεις που
έχουν δοθεί από το άτομο κατά το βασικό στάδιο της εξέτασης. Επίσης, προσθέτουμε
και όλες τις απαντήσεις που τυχόν έδωσε στο στάδιο της εξακρίβωσης. Τέλος
σημειώνουμε το αριθμητικό αποτέλεσμα όπως στο ακόλουθο παράδειγμα:

Καρτέλα Κύριο Στάδιο Στάδιο των

Ερωτήσεων
Ι 3 1
ΙΙ 1 1
ΙΙΙ 2 0
ΙV 4 0
V 3 1
VI 4 0
VII 1 1
VIII 3 0
IX 2 1
X 1 0
R: 24 5

Υπάρχουν λοιπόν στο παράδειγμα 24 κύριες απαντήσεις και 5 συμπληρωματικές,

δηλαδή, R= 24:5. Οι περισσότεροι ερμηνευτές του τεστ δεν προσθέτουν τις
συμπληρωματικές απαντήσεις (οπότε θα είχαμε 29), αλλά τις σημειώνουν ξεχωριστά
(R=24:5).
Ο αριθμός των απαντήσεων είναι ένας δείκτης για τον έλεγχο της ελευθερίας της
έκφρασης και της αντίληψης του ατόμου. Ο ομαλός αριθμός απαντήσεων συνήθως
κυμαίνεται από 20 έως 65 απαντήσεις σε ολόκληρο το πρωτόκολλο. Το άτομο που δίνει
πολύ λίγες απαντήσεις έχει κάποιον παράγοντα μη ανεπτυγμένο σχετικά με την
έκφραση, την αντίληψη ή και με τα δύο. Μπορεί δηλαδή οι λίγες απαντήσεις να
οφείλονται σε χαμηλό δείκτη νοημοσύνης ή σε αναστολές που εμποδίζουν το άτομο να
εκφράζεται ελεύθερα δηλαδή σε φτωχό ή περιορισμένο Εγώ.
Η διαφορική διάγνωση για το αν ο μικρός αριθμός των απαντήσεων οφείλεται σε
νοητικό ή συγκινησιακό παράγοντα γίνεται αν εξετάσουμε και άλλους παράγοντες του
τεστ: το άτομο με νοητικό πρόβλημα θα δίνει απαντήσεις με κακή μορφή, στερεότυπες

56
κ.λπ., ενώ το άτομο με συναισθηματικό πρόβλημα θα δίνει απαντήσεις με φυσιολογικά F
% και F+%, αλλά θα παρουσιάζει δείκτες συναισθηματικών διαταραχών, όπως μικρή
δημιουργικότητα (χαμηλό Μ), λίγη συναισθηματική ελευθερία (χαμηλό m) κ.λπ.
Η πλούσια παραγωγή, πάλι, απαντήσεων πάνω από τις 65 μπορεί να χαρακτηρίζει είτε
άτομα με συνειρμικό πλούτο, αυθορμητισμό και ελευθερία σκέψης, είτε υπομανικά,
ψυχαναγκαστικά ή υστερικά άτομα. Στο υπομανικό άτομο, το πλήθος των απαντήσεων
οφείλεται στην ελαττωματική κρίση του και στην αδυναμία του να συγκεντρωθεί, οι
απαντήσεις του χαρακτηρίζονται από φτωχή μορφή, παράξενο περιεχόμενο και σπάνιες
λεπτομέρειες, ενώ ο αριθμός των κατηγοριών περιεχομένου είναι πολύ μικρός. Ο
ψυχαναγκαστικός δίνει συνήθως πολύ καλή μορφή στις απαντήσεις του, πολλές
κατηγορίες περιεχομένου και αρκετές μικρές λεπτομέρειες, ενώ στον υστερικό
συνυπάρχουν καλές και κακές απαντήσεις, με φανερή την επιθυμία να εντυπωσιάσει τον
εξεταστή με την εξυπνάδα και τις γνώσεις του.

β) Απορρίψεις

Η αδυναμία ή η άρνηση του ατόμου να δώσει απάντηση σε μία ή περισσότερες

καρτέλες λέγεται "απόρριψη" της καρτέλας και, όπως ακριβώς ο καθυστερημένος
χρόνος αντίδρασης, μπορεί να προκληθεί είτε από νοητική αδυναμία είτε από κάποιο
συναισθηματικό παράγοντα, είτε από συνδυασμό τους.
Συνήθως δεν παρατηρούνται απορρίψεις στα φυσιολογικά άτομα. Τα άτομα με χαμηλή
νοημοσύνη απορρίπτουν μερικές φορές την καρτέλα ΙΧ, που είναι εξαιρετικά δύσκολο
να ερμηνευτεί, αλλά μπορεί να απορρίψουν κι άλλες καρτέλες για τον ίδιο λόγο. Τα
άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη συχνότερα απορρίπτουν τις χρωματιστές καρτέλες,
ενώ για τις απορρίψεις των σχιζοφρενών δεν υπάρχει κανόνας. Οι νευρωσικοί
περισσότερο απορρίπτουν τις αχρωματικές καρτέλες, χωρίς όμως αυτό να αποκλείει την
απόρριψη και των χρωματικών.
Η καρτέλα που απορρίπτεται λιγότερο συχνά από όλες είναι η V, επειδή το σχήμα
της είναι πάρα πολύ εύκολο να εμπνεύσει μια απάντηση, ακόμη και στα πολύ
διαταραγμένα άτομα. Από τις χρωματικές καρτέλες, συνήθως απορρίπτονται οι ΙΙ και
ΙΧ, η πρώτη επειδή η έντονη και άξαφνη παρουσία του κόκκινου τρομάζει το
διαταραγμένο άτομο και η δεύτερη επειδή ο συνδυασμός χρώματος και μορφής είναι
δύσκολος. Από τις αχρωματικές καρτέλες, συνηθέστερα απορρίπτονται οι IV, VI και VII,
εξαιτίας του ειδικού περιεχομένου της καθεμιάς.

γ) Ο Χρόνος αντίδρασης και ο χρόνος απάντησης

Συγκρίνοντας τους χρόνους αντίδρασης στις διάφορες καρτέλες μπορεί να

διαπιστώσουμε μικρές ή μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ τους. Αυτό είναι μερικές φορές
φυσιολογικό, άλλες όχι.
Βρέθηκε ότι στα φυσιολογικά άτομα η καρτέλα Ι έχει συνήθως το μικρότερο χρόνο
αντίδρασης, που είναι σχεδόν ίσος με τον χρόνο αντίδρασης στην καρτέλα ΙΙ. Ακόμη,
μικρούς χρόνους αντίδρασης έχουν συνήθως και οι καρτέλες ΙΙ, ΙΙΙ και VIII. Οι
υπόλοιπες καρτέλες έχουν συνήθως μακρύτερο (μέχρι και διπλάσιο) χρόνο αντίδρασης.
Αν η απάντηση στην καρτέλα Ι είναι καθυστερημένη, μπορεί αυτό να εικονίζει τη
δυσκολία του ατόμου να τα βγάλει πέρα σε νέες καταστάσεις. Αν η V έχει μεγάλο χρόνο
αντίδρασης, αυτό είναι κακό προγνωστικό σημείο, αφού πρόκειται για μία καρτέλα τόσο

57
εύκολη να οργανωθεί. Στις καρτέλες ΙΙ, ΙΙΙ και VIII μπορεί να παρουσιαστεί
καθυστερημένη αντίδραση εξαιτίας της δυσκολίας να συνδυαστεί το χρώμα με τη
μορφή.
Τον πιο μεγάλο χρόνο αντίδρασης έχουν οι καρτέλες VI και ΙΧ, η πρώτη εξαιτίας του
σεξουαλικού shock που προκαλεί και η δεύτερη εξαιτίας της μεγάλης δυσκολίας να
συνδυαστεί χρώμα και μορφή.
Ο χρόνος αντίδρασης είναι, λοιπόν, το διάστημα ανάμεσα στην παρουσίαση της
καρτέλας και την πρώτη απάντηση. Ο χρόνος αντίδρασης μεγαλώνει φυσικά τον χρόνο
ερμηνείας, μας προσφέρει όμως, πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με ποιες καρτέλες
προκαλούν ενόχληση, ανακόπτοντας προσωρινά τον συνειρμό του ατόμου ή με την
ικανότητα του ατόμου να παραμένει συγκεντρωμένο. Παρόμοιοι χρόνοι αντίδρασης σε
όλες τις καρτέλες σημαίνουν παρόμοια ικανότητα αντίδρασης σε καινούριες
καταστάσεις καθώς και τη διατήρηση της προσοχής. Αντίθετα, ανομοιογένεια των
χρόνων αντίδρασης εκδηλώνει μια αστάθεια στον τρόπο ανταπόκρισης σε μια
κατάσταση. Ο χρόνος αντίδρασης είναι συνήθως μικρότερος στις εύκολες καρτέλες
(ΙΙΙ,V,VII), ενώ μεγαλώνει στις δύσκολες (ΙΧ). Μια καθυστέρηση στην καρτέλα ΙΧ
μπορεί να οφείλεται απλώς σε περιορισμένες νοητικές ικανότητες.
Ο χρόνος απάντησης είναι ο συνολικός χρόνος που κάνει το άτομο για να παράγει
ερμηνείες στους ερεθισμούς που του προσφέρει μια καρτέλα. Ο μέσος χρόνος
απάντησης υπολογίζεται διαιρώντας τη συνολική διάρκεια της εξέτασης (προσθέτοντας
τους χρόνους απάντησης σε κάθε καρτέλα) με τον αριθμό των απαντήσεων (ερμηνειών).
Φυσιολογικός χρόνος απάντησης είναι ίσος με 30έως 60 δευτερόλεπτα. Μεγαλύτερο
χρόνο απάντησης παρουσιάζουν τα καταθλιπτικά, διστακτικά ή τα ψυχαναγκαστικά
άτομα. Μικρότερο παρουσιάζουν οι υπομανιακοί και μανιακοί.

δ) Χρωματικό και αχρωματικό shock

Το άτομο που έχει πρόβλημα στο συναισθηματικό τομέα, μπορεί να εμφανίσει

χρωματικό ή αχρωματικό shock στο τεστ του Rorschach.Το χρωματικό είναι η γενική
καθυστερημένη αντίδραση στις χρωματικές καρτέλες: το άτομο έχει αισθητά
μακρύτερο χρόνο αντίδρασης στις χρωματικές καρτέλες και πιθανόν να εμφανίζει κι
άλλα σημάδια διαταραχής στις απαντήσεις του. Συνήθως αυτό παρουσιάζεται στο
νευρωσικό άτομο, που είναι δεκτικό στους περιβαλλοντικούς ερεθισμούς και επιθυμεί
να συνάψει θερμές σχέσεις με το περιβάλλον, συγχρόνως όμως, έχει συγκρούσεις που
του δημιουργούν αναστολές. Υπάρχουν διάφορες μορφές χρωματικού shock: γενικού,
που ισχύει για όλες τις χρωματικές καρτέλες, shock από το κόκκινο χρώμα μόνο στις
καρτέλες ΙΙ και ΙΙΙ ή καθυστερημένου χρωματικού shock όπου η επιβράδυνση της
αντίδρασης παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην καρτέλα VIII.
Το σκούρο ή αχρωματικό shock οφείλεται στη φωτοσκίαση (στις αχρωματικές
καρτέλες) που ξυπνά το άγχος και την ανασφάλεια. Εξαιτίας τους, το άτομο ταράζεται
και παρουσιάζει επιβράδυνση στις αντιδράσεις του, κυρίως στις καρτέλες IV και VΙ.
Συχνότερα εκδηλώνεται στην αγχώδη και καταθλιπτική δομή της προσωπικότητας.
Το χρωματικό shock, σε κάποιες περιπτώσεις, κινητοποιεί το άτομο να βελτιώσει την
απόδοση των ερμηνειών του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή καλών
πρωτότυπων απαντήσεων στο πρωτόκολλό του κυρίως στις χρωματικές καρτέλες. Αυτό
σημαίνει ότι κινητοποιείται ο μηχανισμός της υπεραναπλήρωσης, εφόσον έχει
προηγηθεί κάποιου χρωματικού shock. Τα άτομα που παρουσιάζουν αυτό το φαινόμενο
δείχνουν ότι έχουν την τάση να αντιστέκονται στις εσωτερικές τους συγκρούσεις ή
απωθούν τις ενδείξεις που υποδηλώνουν τις ενδόμυχες συγκρούσεις τους. Εάν

58
παράλληλα υπάρχει ένα καταπιεστικό και υπερβολικά αυστηρό περιβάλλον, μπορεί να
εκδηλωθούν και ψυχωτικές καταστάσεις.

ε) Βιωματικοί Τύποι (Β.Τ.)

Ο πρωτεύων βιωματικός τύπος υπολογίζεται από την αναλογία των απαντήσεων

κίνησης και χρώματος. Μας πληροφορεί για τον παράγοντα εσωστρέφειας και
εξωστρέφειας του ατόμου καθώς και για το συναίσθημα και τον χαρακτήρα του.
Η υπεροχή των απαντήσεων Μ δηλώνει την τάση του ατόμου για εσωστρέφεια ενώ η
υπεροχή των C την τάση για εξωστρέφεια. Θεωρείται σπάνιο να συναντήσουμε αμιγείς
χαρακτηρολογικούς τύπους, γι’ αυτό και χρησιμοποιείται ο όρος τάση. Συνήθως οι δύο
αυτές τάσεις (εσωστρέφειας – εξωστρέφειας) συνυπάρχουν και ο Β.Τ. είναι δείκτης
ισορροπίας ανάμεσα στις ψυχικές δυνάμεις που ωθούν το άτομο να ενδοβάλλει, δηλαδή
να εσωτερικεύει, και εκείνες που τον κατευθύνουν να εξωτερικεύει και να στρέφεται
προς το περιβάλλον του. Η εσωστρέφεια και η εξωστρέφεια είναι απλά διαφορετικοί
τρόποι αντίδρασης στα ερεθίσματα που δέχεται το Εγώ από το περιβάλλον.
Ένα άτομο που χαρακτηρίζεται ως εσωστρεφές παρουσιάζει μια υπεροχή των Μ στο
πρωτόκολλό του και διακρίνεται από μια πιο διαφοροποιημένη νοημοσύνη, μεγαλύτερη
εσωτερική παραγωγικότητα και δημιουργικότητα, ικανότητα να ενδοβάλλει στον
εσωτερικό του κόσμο και να προκαλεί εσωτερικό διάλογο, περισσότερο σταθερό
συναίσθημα, μειωμένη προσαρμοστικότητα στο περιβάλλον, λίγες αλλά στενές
διαπροσωπικές σχέσεις.
Ένα άτομο που χαρακτηρίζεται ως εξωστρεφές παρουσιάζει μια υπεροχή των
απαντήσεων C στο πρωτόκολλό του και διακρίνεται από μια περισσότερο στερεότυπη
νοημοσύνη, δείχνει τάση για αναπαραγωγή παρά για δημιουργικότητα, προσανατολισμό
προς το περιβάλλον, ευμετάβλητο συναίσθημα, καλύτερη προσαρμογή στην
πραγματικότητα, πολλές αλλά ρηχές διαπροσωπικές σχέσεις.
Σημαντικό παράγοντα αποτελεί το είδος των παραγωγών απαντήσεων C. Για
παράδειγμα, ένας Β.Τ.=5Μ/3C εκφράζει ένα ισορροπημένο συναίσθημα, όταν η
αναλογία προέρχεται από 5Μ/6FC ή τουλάχιστον 4FC+1CF. Εάν η αναλογία οφείλεται
σε 2 παραγωγές C, τότε εκδηλώνει την απόλυτη έλλειψη συναισθηματικής επαφής.
Ο Βιωματικός τύπος υπολογίζεται από την αναλογία του συνόλου (Σ ή Sum) των
απαντήσεων Μ και C. Πολλά Μ και λίγα C δείχνουν τον παράγοντα εσωστρέφειας και
αντίθετα λίγα Μ και πολλά C της εξωστρέφειας. Όταν το ΣΜ είναι μεγαλύτερο του ΣC,
έχουμε τη μεικτή εσωστρέφεια και αντιθέτως, όταν το ΣΜ είναι μικρότερο του ΣC, τη
μεικτή εξωστρέφεια. Η ισορροπία ανάμεσα στην εσωστρέφεια και εξωστρέφεια, ο
ισότιμος Β.Τ., υπολογίζεται από την ισότιμη σχέση: ΣΜ=ΣC. Στον περισφιγμένο Β.Τ.
ο παράγοντας εσωστρέφειας και εξωστρέφειας έχουν ελαχιστοποιηθεί ή απουσιάζουν
και αυτό συμβαίνει είτε λόγω αναστολής ή απώθησης της συναισθηματικής ζωής είτε
λόγω του συνειδητού συναισθηματικού ελέγχου, εξαιτίας της υπερβολικής τυπικότητας
του ατόμου και της ψυχικής του ακαμψίας. Ο ισότιμος Β.Τ. διακρίνεται σε «πλούσιες»
προσωπικότητες στις οποίες συνδέονται με ισορροπία στοιχεία τόσο των εσωστρεφών,
όσο και των εξωστρεφών προσωπικοτήτων.
Ο δευτερεύων βιωματικός τύπος υπολογίζεται από τη σχέση: FM+m/Σ (C). Αφορά
τον τρόπο της συμπεριφοράς ενός ατόμου που δεν εκφράζει τις πραγματικές του τάσεις.
Για παράδειγμα, ένα εσωστρεφές άτομο μπορεί να εξαναγκάζεται από τις καταστάσεις
και τα βιώματά του να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα παρά τις ενδόμυχες
επιθυμίες του και ένα εξωστρεφές εξαιτίας των τραυματικών εμπειριών του να κλειστεί
στον εαυτό του.

59
 Η αναλογία Σ (FM+m)/Σ (C) συγκρίνει τις λανθάνουσες δυνάμεις που επενεργούν έτσι
ώστε να μην αναπτυχθούν στο ακέραιο τάσεις για ενδοστρέφεια με εκείνες που
εκφράζουν τις μη αναπτυγμένες, επίσης, εξωστρεφείς τάσεις. Όταν και οι δύο τάσεις,
εσωστρέφειας και εξωστρέφειας, ακολουθούν την ίδια διαδρομή, επιβεβαιώνεται η
πρώτη. Δηλαδή, όταν ο πρώτος Β.Τ. είναι περισφιγμένος, ενώ ο δεύτερος είναι
διασταλμένος, αυτό σημαίνει ότι πάνω σε μια αρχικά «πλούσια» προσωπικότητα
επέδρασαν αρνητικά οι αναστολές και ο υπερβολικός συναισθηματικός έλεγχος. Όταν οι
δύο αυτές τάσεις ακολουθούν αντίθετη διαδρομή, υπάρχει μια σύγκρουση ανάμεσα στις
πρωταρχικές και τις παρούσες τάσεις του ατόμου.
Το ποσοστό των παραγωγών στις τελευταίες τρεις καρτέλες σε σχέση με το συνολικό
αριθμό των απαντήσεων εκφράζει την ανταπόκριση του ατόμου στα χρώματα, δηλαδή
στα εξωτερικά ερεθίσματα. Το φυσιολογικό ποσοστό απαντήσεων χρώματος είναι 30-
40% του συνόλου των απαντήσεων. Όταν υπερέχουν οι απαντήσεις Μ, με μια
περιορισμένη παραγωγικότητα στις τρεις τελευταίες καρτέλες (VIII, IX και Χ),
επιβεβαιώνεται απλώς η εσωστρέφεια του ατόμου. Εάν όμως, το ΣΜ είναι μικρότερο
του ΣC, η μειωμένη παραγωγικότητα μπορεί να οφείλεται σε μια αρνητική επίδραση του
χρώματος. Ένα ποσοστό απαντήσεων πάνω από το 40%, επιβεβαιώνει τον παράγοντα
εξωστρέφειας που επικρατεί στον Β.Τ. του ατόμου. Εάν έχουμε το ΣΜ μεγαλύτερο του
ΣC, τότε το άτομο φαίνεται να αντιστέκεται στην τάση ανταπόκρισης στα εξωτερικά
ερεθίσματα, γεγονός που δηλώνει την καταπίεση της εξωστρέφειάς του.

στ) Δείκτης Πραγματικότητας (Δ.Π.)

Ο Δείκτης Πραγματικότητας προκύπτει από τον αριθμό των κοινότυπων

(συνηθισμένων) απαντήσεων που παράγονται κυρίως στις καρτέλες: ΙΙΙ (π.χ., άνθρωποι
σε κίνηση), V (π.χ., νυχτερίδα), VΙΙΙ (π.χ., ζώα που αναρριχώνται δεξιά και αριστερά της
κηλίδας) και Χ (οποιαδήποτε καλή μορφή ζώου ή εντόμου). Οι απαντήσεις αυτές
αξιολογούνται με 2 βαθμούς, όταν δίνονται πρώτες (στο στάδιο των απαντήσεων) και με
1 βαθμό, όταν ακολουθούν άλλες. Η ανώτατη βαθμολογία είναι ίση με 8 βαθμούς, ενώ η
ιδανική είναι ίση με 7.
Ένας Δ.Π. = 0-4 απαντήσεις Ρ αφορά άτομα με ελαττωμένο έλεγχο της
πραγματικότητας και αποτελεί ένδειξη διαταραγμένης σχέσης με το χώρο, το χρόνο και
τις αξίες. Επίσης, είναι ένδειξη και μιας απομόνωσης του ατόμου από τον εξωτερικό του
κόσμο. Ενδεχομένως, ένδειξη ενός αδύναμου Εγώ που ξεφεύγει σε μια φανταστική
πραγματικότητα ή ενός δυνατού Εγώ που δεν υπολογίζει τα όρια της πραγματικότητας.
Ο Δ.Π. = >8Ρ είναι φυσιολογικός σε παιδιά και άτομα κάτω των 18 χρόνων. Συναντάται
επίσης, σε άτομα που χαρακτηρίζονται ως λεπτολόγοι, κοινότυποι, καταναγκαστικοί και
καταθλιπτικοί. Δεν το συναντούμε ποτέ σε άτομα που είναι υστερικά, επιληπτικά ή
έχουν οργανικά σύνδρομα ή και έκδηλη σχιζοφρένεια.

ζ) Άλλες παράμετροι

Κατά την ανάλυση του τεστ, εξετάζουμε επίσης όλες τις ποσοτικές σχέσεις που
έχουμε περιγράψει μέχρι τώρα. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στην κατανομή συνόλων-
λεπτομερειών, στη σειρά διαδοχής και στον τύπο της αντίληψης.
Ακόμη, εξετάζουμε το κλάσμα W/M, που σε κάποιο μέτρο μπορεί να μας δώσει
πληροφορίες για το επίπεδο φιλοδοξίας του ατόμου και τις πιθανότητες επιτυχίας του. Ο
αριθμός και η ποιότητα των απαντήσεων W εικονίζει τη διανοητική ανάπτυξη, την τάση
για ολοκλήρωση και τη φιλοδοξία, και βρίσκεται σε θετική σχέση με τους στόχους, τις
επιθυμίες και τους σκοπούς του ατόμου. Οι απαντήσεις Μ, δείχνουν την ικανότητα για

60
εσωτερική ζωή και την προσαρμοστικότητα. Η αναλογία W/Μ περιμένουμε να είναι
περίπου 2/1.
Αν τα Μ και τα FΜ είναι πολύ λιγότερα ή και ποιοτικά κατώτερα, αυτό σημαίνει ότι
το άτομο δεν έχει προσαρμοστικότητα και οι πιθανότητες να πραγματοποιήσει τους
στόχους και τις επιθυμίες του είναι λίγες. Ενώ πάρα πολλά Μ, έστω και καλής
ποιότητας, δείχνουν ότι μάλλον το άτομο περνά τον καιρό του κάνοντας όνειρα ή ζώντας
με τη φαντασία, ενώ οι ευκαιρίες να πραγματοποιήσει τους στόχους του πάνε χαμένες.
Η μεγάλη υπεροχή των W δείχνει υπερβολικές φιλοδοξίες και ανάγκη διάκρισης,
υψηλότερα από αυτό που το άτομο είναι ικανό να πραγματοποιήσει. Ενώ λίγα και κακώς
οργανωμένα W δείχνουν άτομο είτε διανοητικά υπολειπόμενο είτε τόσο διαταραγμένο
ψυχικά, που το επίπεδο φιλοδοξίας του έχει περιοριστεί στο ελάχιστο.
Τελειώνοντας το κεφάλαιο για τους ποσοτικούς υπολογισμούς, πρέπει να
σημειώσουμε ότι στην ερμηνεία τους πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η ηλικία του
εξεταζόμενου, γιατί η κάθε φάση της ψυχοδιανοητικής ανάπτυξης εκφράζεται
διαφορετικά στο Rorschach. Αν, π.χ., πολλές απαντήσεις W ή FM θεωρούνται
παθολογικές για τον ενήλικα, δεν ισχύει το ίδιο και για το παιδί, γιατί η σκέψη και το
συναίσθημά του έχουν τέτοια μορφή και ανάπτυξη που εκφράζονται ακριβώς με τα
πολλά W ή FM. Είναι λοιπόν, φυσιολογικές για ένα παιδί. Γι’ αυτό, αν όντως αγνοούμε
την ηλικία του εξεταζόμενου, πρέπει να εκφράζουμε τα συμπεράσματά μας με μεγάλη
επιφύλαξη.

9.4. Ποιοτική ανάλυση

Αφού πάρουμε όσες πληροφορίες μπορούν να μας δώσουν οι ποσοτικές μεταβλητές,

μπορούμε να τις εμπλουτίσουμε με την ποιοτική ανάλυση του πρωτοκόλλου.
Καταρχήν, εξετάζουμε το περιεχόμενο της κάθε απάντησης, για να απομονώσουμε
εκείνες τις απαντήσεις που θα είχαν κάποιο ιδιαίτερο ψυχοδυναμικό ενδιαφέρον.
Εξετάζουμε αν υπάρχουν και πού κοινές ή πρωτότυπες απαντήσεις, αν υπάρχουν
απαντήσεις που δηλώνουν συμπλέγματα ή συγκρούσεις και συνδυάζουμε την ερμηνεία
και το συμβολισμό τέτοιων απαντήσεων με τη σημασία της καρτέλας όπου
συναντώνται.
Με αυτά συνδυάζουμε, επίσης, τους καθοριστικούς παράγοντες που χαρακτηρίζουν
κάθε απάντηση. Ακόμη, εξετάζουμε τη συνέχεια των συνειρμών του ατόμου,
προσέχοντας ιδιαίτερα τα σημεία εκείνα όπου διαφοροποιείται το ύφος των
απαντήσεών του. Αν, π.χ., όλες οι απαντήσεις είναι W ή D με καλή μορφή και ξαφνικά
διακόπτονται από ένα Dο, πρέπει να ανιχνεύσουμε τι προκάλεσε αυτή τη μεταβολή, και
ακόμη πώς γίνεται η επάνοδος του ατόμου στο συνηθισμένο τύπο αντιδράσεών του: το
Do το ακολουθούν πάλι W και D με καλή μορφή ή παρεμβάλλονται και άλλες
απαντήσεις ποιοτικά κατώτερες (οπότε, ένα πιθανό συμπέρασμα είναι πως το άτομο,
όταν συγχυστεί, δυσκολεύεται να ξαναβρεί την ισορροπία του);
Η ανάλυση του περιεχομένου των απαντήσεων γίνεται συνήθως με βάση την
ψυχοδυναμική ερμηνεία των συμβόλων: π.χ., η απάντηση "σκήπτρο" θεωρείται φαλλικό
σύμβολο και κατεπέκταση σύμβολο της ανδρικής εξουσίας. Αν, μάλιστα, τη
συναντήσουμε στην καρτέλα IV μπορούμε να συμπεράνουμε πως πρόκειται για την
πατρική εξουσία. Αν η δημιουργία της αντίληψής της περιλαμβάνει μόνο τη μορφή και
μάλιστα είναι F+, τότε δεν έχουμε λόγους να σκεφτούμε πως το άτομο έχει κακή σχέση
με την εξουσία. Όταν, όμως, στην απάντηση υπάρχει στοιχείο διαταραχής, όπως:
καθυστερημένος χρόνος αντίδρασης, υπεκφυγές, χαρακτηρισμοί του τύπου "άσχημος",
"φοβερός" κ.λπ. ή δείκτες άγχους, όπως KF, K, FK, αυτά είναι σημεία ενδεικτικά κακής

61
σχέσης με την εξουσία. Με αυτόν τον τρόπο πρέπει να συνδυάζονται τα στοιχεία μιας
απάντησης σε μια ψυχοδυναμική ερμηνεία.
Πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη όμως, πως δεν είναι όλοι οι συμβολισμοί καθολικοί:
για κάθε άτομο, πιθανό να υπάρχουν προσωπικοί συμβολισμοί, που το νόημά τους
δύσκολα θα το μαντέψουμε, αν δε μας βοηθήσει το ίδιο το άτομο. Γι’ αυτό, η ερμηνεία
των συμβολισμών πρέπει να γίνεται με κάποια ελαστικότητα και χωρίς ακραίους
αφορισμούς για την προσωπικότητα του εξεταζόμενου. Αν, π.χ., κάποιος χρησιμοποιεί
υπερβολικά, κατά τη γνώμη μας, την απάντηση: "μικρόβιο" ή "μικρο-οργανισμός",
πρέπει να μάθουμε μήπως ασχολείται επαγγελματικά με αυτά (π.χ., γιατρός,
μικροβιολόγος, χημικός κ.ά), πριν καταλήξουμε σε συμπεράσματα. Όταν αναφέρει
σεισμούς, η ψυχοδυναμική ερμηνεία θα τροποποιηθεί ανάλογα με το αν το άτομο,
ζώντας ίσως σε περιοχή με σεισμούς, έχει ή όχι βιώματα με αυτούς.

9.5. Ποιοτική ανάλυση της απάντησης (DQ)

Τα σύμβολα της εντόπισης εάν σημειωθούν ως έχουν, W, D, Dd, δεν παρουσιάζουν

καμιά ένδειξη πάνω σε ποιες ποιοτικές ποικιλίες διακρίνονται, γι’ αυτό ο ερευνητής θα
πρέπει να σημειώσει και μια δεύτερη αξιολόγηση. Οι αξιολογήσεις για την ποιοτική
ανάπτυξη της απάντησης (Development Quality, DQ) είναι τέσσερις. Στον Πίνακα 2
παρουσιάζονται τα χρησιμοποιούμενα σύμβολα και τα κριτήρια της αξιολόγησής τους.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3: ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ

ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Σύμβολο Προσδιορισμός Κριτήριο

+ Απάντηση σύνθεσης Διακρίνονται στην απάντηση περισσότερα του

ενός αντικείμενα σχετιζόμενα μεταξύ τους.
Ένα τουλάχιστον αντικείμενο πρέπει να ορίζεται
με φόρμα (F+) ή να περιγράφεται με ειδικό τρόπο.

Όλο ή μέρος της κηλίδας το οποίο είναι

p (popular) ή Συνηθισμένη απάντηση ταυτισμένο ως ένα μόνο αντικείμενο και το οποίο
o (Ordinaire) έχει ουσιαστικά μια συγκεκριμένη φόρμα ή να
περιγράφεται έτσι ώστε να βεβαιώνεται η ύπαρξη
ορισμένης φόρμας.

Περισσότερα διακριτά αντικείμενα είναι

v/+ (vague/+) Απάντηση σύνθεσης τοποθετημένα σε σχέση. Κανένα από τα
αντικείμενα δεν έχει ιδιαίτερη φόρμα.

62
 Το αντικείμενο δεν συμπεριλαμβάνει ιδιαίτερη
v (vague) Αόριστη απάντηση φόρμα και η διαμόρφωση της απάντησης δεν
επιτρέπει την ερμηνεία μιας ιδιαίτερης φόρμας.

Προσδιορισμένη φόρμα: Τα κριτήρια της κωδικοποίησης + και ο ή p απαιτούν έναν

προσδιορισμό φόρμας. Αυτό προϋποθέτει ότι το αναφερόμενο αντικείμενο έχει ένα
ορισμένο σχήμα. Με άλλα λόγια, το ουσιαστικό που αναφέρει το υποκείμενο στην
απάντησή του έχει δεδομένη τη φόρμα. Για παράδειγμα, στην καρτέλα Ι: «Αυτό είναι
μια πεταλούδα» ή «Μια μάσκα» ή «Μια νυχτερίδα» ή «Μια πολυθρόνα» κ.ο.κ. Επίσης,
στην ίδια καρτέλα: «Αυτό, στο μέσον της κηλίδας, είναι μια γυναίκα ή μία ανθρώπινη
φιγούρα». Οι λέξεις πεταλούδα, νυχτερίδα, γυναίκα κ.λπ. προσδιορίζονται απαραίτητα
από ένα σχήμα, μια φόρμα, για να δώσουν και τη σημασία της λέξης. Ενώ,
“πολυθρόνες”, ως ουσιαστικό, μπορεί να έχουν διαφορετικές φόρμες, όμως, όλες
χαρακτηρίζονται από ένα κοινό σχήμα. Δηλαδή, μια πολυθρόνα έχει απαραίτητα ένα
συγκεκριμένο σχήμα, κοινό με όλες τις πολυθρόνες για να προσδιοριστεί η σημασία του
ουσιαστικού. Επομένως, όλα τα αντικείμενα τα οποία προσδιορίζονται άμεσα από ένα
κοινό σχήμα (ο) ή η σύνθεσή τους σχετίζεται με προσδιορισμένη φόρμα (+) άλλου
αντικειμένου θα πρέπει να κωδικοποιηθούν με τα αντίστοιχα σύμβολα.
Η εντόπιση της κάθε απάντησης προσδιορίζεται υποχρεωτικά από δύο σύμβολα. Το
ένα υποδεικνύει το μέρος της καρτέλας που έχει χρησιμοποιηθεί, την εντόπιση (W, D ή
Dd) συνοδευόμενο ενδεχομένως και με S και το άλλο την ποιότητα της ανάπτυξης, DQ,
(+ ή o ή v/+ ή v). Έτσι, για παράδειγμα, έχουμε W+ ή Wο ή Wv/+ ή Wv κ.λπ. Το ίδιο
και για την εντόπιση D (D+ ή Do ή Dv/+ ή Dv) και Dd (Dd+ ή Ddo ή Ddv/+ ή Ddv).

9.6. Κατηγορίες του προσδιορισμού των οριζουσών

Υπάρχουν επτά κατηγορίες της οριοθέτησης. Αυτές παρουσιάζονται με τρόπο του

οποίου το πεδίο των ερεθισμάτων μπορεί να ερμηνευθεί από το υποκείμενο. Μέσα σε
αυτή την αντίληψη κάθε μια αντιδρά σύμφωνα με την άποψη της γνωστικής διαδικασίας
συμπεριλαμβανόμενη μέσα στη σχηματοποίηση της απάντησης. Μερικές συνθέτονται
σε υποκατηγορίες οι οποίες και τις προσδιορίζουν.
1. Η Φόρμα. Αυτή ορίζεται από κοινού σχεδόν σε όλες τις απαντήσεις και η
μοναδική που συνδυάζεται με μία άλλη.
2. Η κίνηση. Αυτή η κατηγορία κατανοείται σε τρεις υποκατηγορίες. (1) Κίνηση
Ανθρώπου (2) Κίνηση ζώου και (3) Κίνηση δευτερεύουσας σημασίας ή αντικειμένου.
Όλες οι απαντήσεις κίνησης είναι ορισμένες ως θετικές (+) ή αρνητικές (-), εκτατικές
(κίνηση έκτασης) ή καμπτικές (κίνηση κάμψης).
3. Χρώμα (αχρωματικό). Κατανοείται με τρία σύμβολα. Η επιλογή καθορίζεται από τη
θέση της φόρμας μέσα στην απάντηση.
4. Χρώμα (χρωματικό). Κατανοείται επίσης με τρία σύμβολα. Η επιλογή τους
καθορίζεται από τη θέση της φόρμας μέσα στην απάντηση.
5. Φωτοσκίαση. Αυτή η κατηγορία καθορίζεται σε τρεις υποκατηγορίες όπου η κάθε
μία συνθέτεται από τρία σύμβολα τα οποία χρησιμοποιούντα για τρεις διαφορετικές
χρήσεις της φωτοσκίασης: (1) Φωτοσκίαση ως διάχυση, (2) φωτοσκίαση ως
προοπτική ή βάθος (τρίτη διάσταση) και (3) φωτοσκίαση ως υφή.

63
6. Διάσταση της φόρμας: Ένα σύμβολο για τις απαντήσεις μέσα στις οποίες η
αποτύπωση της προοπτικής ή της διάστασης είναι δεδομένη από τη λεπτομέρεια ή το
περίγραμμα.
7. Ζεύγος και συμμετρία: Η απάντηση περιλαμβάνει πάντοτε τη χρήση της φόρμας και
είναι βασισμένη στη συμμετρία της κηλίδας.

Οι επτά αυτές κατηγορίες συμπεριλαμβάνουν 24 σύμβολα για την κωδικοποίηση των

καθοριστικών παραγόντων ή των οριζουσών. Ο Πίνακας 4 παρουσιάζει τον κατάλογο
των συμβόλων και τα κριτήρια της κωδικοποίησης.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4: ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΤΩΝ ΟΡΙΖΟΥΣΩΝ

Κατηγορία Σύμβολο Κριτήριο

Φόρμα/Σχήμα F Απάντηση φόρμας ή σχήματος

F+, F- Απάντηση βασισμένη αυστηρά πάνω στο σχήμα
και τη μορφή του αντικειμένου

M Ανθρώπινη κίνηση
Ma, Mp Απάντηση που προσδιορίζει κίνηση ή ενέργεια
ή M+, M- κίνησης ανθρώπου.

Κίνηση FM Κίνηση ζώου

FMa, FMp Απάντηση που προσδιορίζει κίνηση ή ενέργεια
ή (FM+, FM-) κίνησης ζώου.

m Κίνηση δευτερεύουσας σημασίας ή κίνηση

αντικειμένου
Απάντηση προσδιορίζει με κίνηση ή ενέργεια
κίνησης κυρίως αντικειμένου.

64
 C΄ Χρώμα μαύρο γκρίζο και άσπρο
Απάντηση προσδιορίζεται με χρώμα (μαύρο,
άσπρο, γκρίζο) χωρίς να εμπεριέχεται η μορφή.

C΄F Χρώμα με Μορφή

Χρώμα (αχρωματικό) Απάντηση που προσδιορίζεται πρώτα το χρώμα
και εμπεριέχεται η μορφή.

FC΄ Μορφή με Χρώμα

Απάντηση που προηγείται ο προσδιορισμός της
μορφής και έπεται αυτός του χρώματος.

C Καθαρό Χρώμα
Η απάντηση προσδιορίζεται από καθαρό χρώμα
χωρίς να εμπεριέχεται η μορφή.

CF Χρώμα με Μορφή.
Η απάντηση προσδιορίζεται με καθαρό χρώμα με
Χρώμα (χρωματικό) τη μορφή ως δευτερεύοντα προσδιορισμό.

FC Μορφή με Χρώμα.
Απάντηση που προσδιορίζεται από τη μορφή ως
πρωτεύοντα και το χρώμα ως δευτερεύοντα
προσδιορισμό.

Cn Αναφορά στο χρώμα.

Χρησιμοποιείται όταν τα χρώματα της κηλίδας
ονοματίζονται για να οργανώσουν την απάντηση.

K Φωτοσκίαση ως διάχυση
Απάντηση που προσδιορίζεται μόνο από τη
φωτοσκίαση ως διάχυση.

Φωτοσκίαση KF Φωτοσκίαση ως διάχυση με μορφή

ως διάχυση Απάντηση που προσδιορίζεται από τη φωτοσκίαση
ως διάχυση με δευτερεύουσα τη μορφή.

Μορφή με φωτοσκίαση ως διάχυση

FK Απάντηση που προσδιορίζεται από τη μορφή με
δευτερεύουσα τη φωτοσκίαση ως διάχυση.

Φωτοσκίαση ως βάθος ή τρίτη διάσταση

k -Προοπτική
Απάντηση που προσδιορίζεται από την εντύπωση
του βάθος, της απόστασης και της διάστασης
βασισμένη πάνω σε στοιχεία της φωτοσκίασης.

Απάντηση προοπτικής της μορφής

Απάντηση που προσδιορίζεται από την εντύπωση
Φωτοσκίαση kF του βάθος, της απόστασης και της διάστασης και τη
ως βάθος ή τρίτη μορφή.
διάσταση
Απάντηση μορφής ως προοπτική
Απάντηση που προσδιορίζεται από την εντύπωση
Fk της μορφής βασισμένη πάνω σε στοιχεία της

65
 λεπτομέρειας του βάθος, της απόστασης και της
διάστασης.

Απάντηση υφής
Απάντηση που προσδιορίζεται από την εντύπωση
c της υφής βασισμένη σε στοιχεία της φωτοσκίασης.

Απάντηση υφής με μορφή

Απάντηση που προσδιορίζεται από την εντύπωση
της υφής βασισμένη πρώτα σε στοιχεία της
cF φωτοσκίασης και μετά της μορφής.

Φωτοσκίαση Απάντηση υφής

ως υφή Απάντηση που προσδιορίζεται από τη μορφή
πρώτα και μετά από την εντύπωση της υφής
Fc βασισμένη σε στοιχεία της φωτοσκίασης.

Απάντηση διάστασης φόρμας

Απάντηση που προσδιορίζεται από την εντύπωση
της προοπτικής ή της διάστασης βασισμένη πάνω
Διάσταση Φόρμας FD σε στοιχεία της μορφής της λεπτομέρειας ή του
περιγράμματος.
Καμιά φωτοσκίαση δεν περιλαμβάνεται.

Απάντηση ζεύγους - αντανάκλαση

Υποδεικνύονται δύο ξεχωριστά αντικείμενα (2) από
(2), r το ένα και το άλλο μέρος του άξονα της συμμετρίας
ή ένα αντικείμενο που αντανακλάται και φαίνεται
το είδωλό του (r).

Ζεύγος- Απάντηση αντανάκλασης με μορφή

Αντανάκλαση Υποδεικνύονται δύο ξεχωριστά αντικείμενα
rF βασισμένα στη συμμετρία και τη μορφή.

Απάντηση μορφής με αντανάκλαση

Απάντηση που προσδιορίζεται η μορφή πρώτα και
Fr έπεται ο προσδιορισμός της συμμετρίας.

Α. Ενεργητική και παθητική κίνηση (Actif-Passif)

Όλα τα σύμβολα της κίνησης πρέπει να συνοδεύονται από τη βαθμολογία της

ενεργητικής (a) ή/και παθητικής (p) κίνησης. Ο προσδιορισμός του ακριβούς κριτηρίου
για την κωδικοποίηση ενεργητικής ή παθητικής κίνησης αποτελεί ένα από τα πιο καυτά
ερωτήματα της ακεραιότητας του ενδοψυχικού συστήματος. Δεν είναι πάντοτε εύκολο
να βρει κανείς έναν ικανοποιητικό προσδιορισμό. Φαίνεται ότι είναι εύκολο τις
περισσότερες φορές για τους ανθρώπους να τοποθετούνται πάνω σε αυτό που θα
μπορούσε κανείς να θεωρήσει ενεργητική ή παθητική κίνηση. Το σημείο αυτής της
τοποθέτησης γίνεται με μία και μόνο αναφορά σε ένα ρήμα που μπορεί να δηλώνει
ενέργεια ή όχι ή ακόμη μια μέση κατάσταση. Ένα καλό παράδειγμα είναι το ρήμα
«μιλώ». Στην κωδικοποίησή του καταγράφεται πάντοτε παθητική κίνηση. Τα ρήματα:

66
μουρμουρίζω, ψιθυρίζω, σκέφτομαι, βλέπω, είναι όρθιος/α/ο, γογγύζω, αναστενάζω
κ.λπ., κωδικοποιούνται ευχερώς με παθητική κίνηση. Αντίθετα, φωνάζω, θυμώνω,
καυγαδίζω, παλεύω κ.λπ., προϋποθέτουν ενεργητική κίνηση.
Οι κινήσεις οι οποίες είναι στατικές ή έσω κάμψης ή επιτιμημένες και εμποδισμένες
είναι πάντοτε βαθμολογημένες ως παθητικές. Το ίδιο υπολογίζονται και οι κινήσεις οι
οποίες αναπαριστώνται σε σκιές, καρικατούρες, σχέδια, ζωγραφιές κ.λπ. Σε αυτές τις
περιπτώσεις, ανάλογα με τον τύπο της εκδηλούμενης ενέργειας, το σύμβολο που θα
πρέπει να σημειώσουμε δίπλα σε αυτό της κίνησης θα πρέπει να είναι το p (passif). Για
παράδειγμα, «Μια ζωγραφιά που δείχνει φλόγες να ξεπηδούν από κάπου...» ή «Το
σχέδιο δυο ανθρώπων που παλεύουν...». Αυτή η κίνηση κωδικοποιείται ως Μp με το p
δίπλα ή ως δείκτη στο Μ. Το ίδιο αντίστοιχα θα πρέπει να σημειωθεί και για τις
ενεργητικές ή έκτασης κινήσεις, π.χ., Μa ή Μ+.
Είναι σημαντικό να διασφαλίσει ο ερευνητής την καταλληλότητα της απάντησης όσον
αφορά την ποιότητα της κίνησης (ενεργητικής ή παθητικής). Συχνά συμβαίνει τα παιδιά
να ταυτίζουν το σχέδιο με την πραγματική εικόνα, π.χ., «Ο πίνακας...», «Η εικόνα...»,
«Το σχέδιο...», όπου η αναφορά στην ποιότητα της κίνησης να είναι ιδιαίτερα δύσκολη.
Όταν ο εξεταστής δεν είναι απόλυτα σίγουρος, τότε θα πρέπει να κάνει ερώτηση ή να
προσέξει τον τρόπο που ο εξεταζόμενος απαντά σε όλο το πρωτόκολλο. Για παράδειγμα,
«αυτό εδώ είναι το σχέδιο ενός άγριου ζώου που αναρριχάται». Εάν ο εξεταζόμενος
συνηθίζει να απαντά με τη φράση: «αυτό εδώ είναι το σχέδιο...», τότε σημαίνει ότι δεν
εννοεί το σχέδιο στην καθαρή του σημασία, αλλά την παράσταση μιας φιγούρας. Για να
είναι όμως απόλυτα διασφαλισμένος ο εξεταστής, θα πρέπει να θέσει την ερώτηση:
«...Τι εννοείτε όταν λέτε αυτό εδώ είναι ένα σχέδιο;».

Β. Ενεργητική και παθητική κίνηση μέσα στην ίδια απάντηση

Μερικές φορές συμβαίνει να έχουμε τον προσδιορισμό της κίνησης ενεργητικής και
παθητικής μέσα στην ίδια την απάντηση. Για παράδειγμα, «Δυο άνθρωποι που χορεύουν
γύρω από μια γυναίκα που κάθεται στο έδαφος...». Σε αυτή την απάντηση έχουμε
κίνηση η οποία προσδιορίζεται με διαφορετικό τρόπο. Έχουμε, δηλαδή, ενεργητική (οι
δύο άνθρωποι που χορεύουν) και παθητική (γυναίκα που κάθεται στο έδαφος) κίνηση.
Επίσης, στην απάντηση, «Μια γυναίκα που σκύβει και ανατάσσεται σαν να κάνει
γυμναστική». Στις περιπτώσεις αυτές θα πρέπει ο εξεταστής να κωδικοποιήσει την
κίνηση και με τα δύο σύμβολα (a-p) τοποθετώντας τα δίπλα ή ως δείκτη στο σύμβολο
της κίνησης (Μa-p ή Μ+/-). Επομένως, όταν το περιεχόμενο της απάντησης
προσδιορίζεται από διαφορετική κίνηση σε ξεχωριστά πρόσωπα ή ζώα, τότε η
κωδικοποίηση δεν θα αφορά τη μία αντίληψη κίνησης, αλλά και την άλλη και
κωδικοποιηθούν ξεχωριστά (π.χ. Μ+/-, FM ή Ma/p, FM).

9.7. Η συνείδηση της ερμηνείας

Ένα φυσιολογικό άτομο γνωρίζει καλά, συνειδητοποιεί, ότι οι απαντήσεις του

αποτελούν ερμηνείες κάποιων ασαφών μορφών. Η συνείδηση αυτή αποδυναμώνεται ή
απουσιάζει στα άτομα με οργανικά προβλήματα και στους ηλικιωμένους. Απουσία
συνείδησης της ερμηνείας παρατηρούμε, επίσης, στους μανιακούς, σε πολλούς
σχιζοφρενείς και σχεδόν σε όλες τις νοητικές υστερήσεις. Τα άτομα αυτά πιστεύουν ότι
κατονομάζουν συγκεκριμένες εικόνες και συχνά επιζητούν επιβεβαίωση από τον
εξεταστή, γιατί αμφιβάλλουν για το σωστό της απάντησής τους. Στα φυσιολογικά άτομα
η απουσία συνείδησης χαρακτηρίζει εκείνα τα άτομα που έχουν έντονη ανάγκη

67
επιβεβαίωσης και ασφάλειας μέσω της «φυγής από την ελευθερία». Αντίθετα, άτομα
καταθλιπτικά ή και ψυχαναγκαστικά έχουν μια υπερβολική συναίσθηση της ερμηνείας
και τονίζουν πάντοτε ότι η κηλίδα «μοιάζει» ή «θυμίζει» κάτι. Καταθλιπτικοί,
ψυχασθενείς και άτομα με συναισθήματα αποξένωσης: επαναλαμβάνουν ότι η καρτέλα
δεν αντιπροσωπεύει αυτό που δίνουν ως απάντηση, αλλά φαίνεται σαν έτσι.

9.8. Η σύνθεση και η τελική έκθεση

Η συλλογή των παραπάνω στοιχείων έχει σκοπό να καταλήξει σε μία λίγο ως πολύ
πλήρη εικόνα της προσωπικότητας, που θα συμπεριληφθεί στην τελική έκθεση. Μας
ενδιαφέρει να μάθουμε ποια δομή, ποιες τάσεις και ποιες δυνατότητες έχει σήμερα η
προσωπικότητα του εξεταζόμενου, πώς έγινε έτσι, δηλαδή ποιες καταβολές είχε και τι
επέδρασε πάνω της, μέσω ποιας εξέλιξης έφτασε στη σημερινή εικόνα.
Για τα άτομα που είναι διαταραγμένα, μας ενδιαφέρει να τα κατατάξουμε σε μια
ψυχοπαθολογική κατηγορία, δηλαδή να κάνουμε διάγνωση. Ακόμη, είναι σημαντικό να
ξέρουμε πώς, κατά πάσα πιθανότητα, θα εξελιχτεί το άτομο μελλοντικά. Όλα αυτά θα
τα συμπεράνουμε από την ανάλυση της προσωπικότητας.
Η σύνταξη της τελικής έκθεσης είναι μία συνοπτική, αλλά εμπεριστατωμένη
καταγραφή των παραπάνω στοιχείων. Βέβαια ο τύπος της τελικής έκθεσης
μεταβάλλεται ανάλογα με το άτομο για το οποίο προορίζεται. Μια γενική συμβουλή
είναι να μη περιλαμβάνει ποτέ η τελική έκθεση συγκεκριμένα και λεπτομερή στοιχεία
από το στάδιο της ανάλυσης των απαντήσεων, γιατί αυτά βαραίνουν την έκθεση και
κουράζουν τον αναγνώστη, που, άλλωστε, ενδιαφέρεται για το συμπέρασμα. Μια
μονάχα εξαίρεση υπάρχει, όταν δηλαδή η έκθεση γράφεται για διδακτικούς σκοπούς,
οπότε ο τρόπος ανάλυσης ενδιαφέρει εξίσου με το συμπέρασμα.
Αν η έκθεση προορίζεται για άτομο με πλήρεις γνώσεις ψυχολογίας ή ψυχιατρικής,
τότε η σύνταξή της θα περιλαμβάνει απλά τη σύνθεση των στοιχείων που πήραμε από
το τεστ. Αν, όμως, προορίζεται για άτομο που δεν έχει τις απαραίτητες γνώσεις και δεν
ασχολείται επαγγελματικά με την ψυχοδυναμική (γονέας, εκπαιδευτικός, εργοδότης),
τότε καλό είναι να περιλαμβάνει όσο το δυνατόν λιγότερη ειδική ορολογία, για να είναι
περισσότερο κατανοητή.
Επίσης, η έκθεση πρέπει να απαντάει στο συγκεκριμένο πρόβλημα ή ερώτημα εξαιτίας
του οποίου το άτομο πέρασε το τεστ και να μην επεκτείνεται στα άλλα στοιχεία της
προσωπικότητας, γιατί αυτό ίσως είναι μια υπέρβαση του δικαιώματος που μας έδωσε το
άτομο, όταν δέχτηκε να εξεταστεί με το τεστ για το συγκεκριμένο σκοπό. Αν, π.χ., το
τεστ δίνεται για να διαπιστωθούν οι διανοητικές και οργανωτικές ικανότητες ενός
υποψηφίου διευθυντή, τότε στην έκθεση για τον εργοδότη δεν πρέπει να περιληφθούν
τα στοιχεία για τη σεξουαλική ζωή του εξεταζόμενου, γιατί αυτό δεν αφορά τον
εργοδότη και ξεφεύγει από το σκοπό της επίδοσης του τεστ.
Ακολούθως παρουσιάζονται τα στοιχεία τα οποία αναφέρονται συνήθως στην τελική
έκθεση καθώς και τα σημαντικότερα σημεία -ενδείξεις που μας οδηγούν σε αυτά.

Α. Οι Διανοητικές πλευρές της προσωπικότητας

Το άτομο που εξετάζουμε έχει φυσιολογική νοημοσύνη ή ανώτερη ή μήπως είναι

υπολειπόμενο άτομο; Αυτό φαίνεται από την ποιότητα των απαντήσεών του, τις κοινές ή
πρωτότυπες απαντήσεις, το ποσοστό F+% και την παρουσία ή απουσία ενδείξεων
οργανικότητας. Όμως, δεν μας ενδιαφέρει μόνο μια γενική κατάταξη του ατόμου ως
προς τη νοημοσύνη του. Μπορούμε να δούμε αν ο τρόπος σκέψης είναι συνήθως

68
απαγωγικός ή επαγωγικός (διαδοχή: σειρά W, D, Dd ή S μέσα σε κάθε καρτέλα), πόσο
άκαμπτος ή ελαστικός είναι (F, R, I, δείκτης Α ), πόσο επαρκής είναι η αντίληψη της
πραγματικότητας και, εάν δεν είναι, τι την εμποδίζει (ποσοστό F%, F+%, ποιότητα των
W, D, σημεία όπου χαλάει η παραγωγή του ατόμου). Ακόμη, μπορεί μερικές φορές να
παρατηρήσουμε ότι το άτομο σήμερα δεν εκμεταλλεύεται σωστά τη νοημοσύνη του,
γιατί εμποδίζεται από συναισθηματικούς παράγοντες, εμφανίζει δηλαδή ασυνέχεια στη
διανοητική του παραγωγή ή κάποια έκπτωση των ψυχοδιανοητικών λειτουργιών. Αυτό
φαίνεται από την αναλογία W/M, που αποδίδει και το επίπεδο φιλοδοξίας του ατόμου.
Εδώ, θα ήταν σημαντικό να μπορέσει ο εξεταστής να αναλύσει τους μηχανισμούς που
μεταχειρίζεται το άτομο σήμερα και που έχουν ως αποτέλεσμα την πτώση του
διανοητικού του επιπέδου.
Το Rorschach test δεν μας προσφέρει έναν ακριβή δείκτη νοημοσύνης, αλλά μας δίνει
πληροφορίες που δυνατόν να ολοκληρώνουν ή και να διορθώνουν εκείνες ενός τυπικού
τεστ νοημοσύνης. Δίνει τη δυνατότητα μιας εξέτασης της νοημοσύνης ανεξάρτητα από
το μορφωτικό επίπεδο του ατόμου, αλλά και το επίπεδο της μνήμης του και σε
περιπτώσεις νοητικής καταστολής εξαιτίας συναισθηματικής διαταραχής ή νοητικής
έκπτωσης μπορεί να μας δώσει πληροφορίες για τη διαφορά ανάμεσα στην παρούσα και
την παρελθούσα (πρωταρχική) διανοητική ικανότητα.

α) Φυσιολογική νοημοσύνη

Οι ενδείξεις φυσιολογικής και ανώτερης νοημοσύνης, στους ακόλουθους Πίνακες,

προϋποθέτουν την απουσία συναισθηματικής διαταραχής, η οποία μπορεί να επηρεάσει
κατά το μάλλον ή ήττον τις νοητικές λειτουργίες.

Υψηλό F+% (80-95)  Παρατηρητική και κριτική ικανότητα,

W>7 και όλες να είναι W+
Πλούσιος τρόπος αντίληψης
Διαδοχή Regular
Τουλάχιστον 2 απαντήσεις Μ
Χαμηλό Α%<50
Πλούσιο περιεχόμενο
Κάποιος αριθμός απαντήσεων Orig+
Ρ%=20
ικανότητα συγκέντρωσης και προσοχής.
 Καλή συνθετική ικανότητα που να
εμπεριέχει απαντήσεις W.
 Συστηματική σκέψη.
 Δημιουργικότητα και φαντασία.
 Ευκαμψία της σκέψης.
 Ποικιλία ενδιαφερόντων, ευστροφία.
 Πρωτοτυπία σκέψης και ατομικά
ενδιαφέροντα.
 Ικανότητα νοητικής προσαρμογής στο
περιβάλλον.

β) Ανώτατη νοημοσύνη

F+%>85 αλλά <100

W%>30
Τρόπος αντίληψης W ή W-D ή W-D-Dd
Οι W κατά προτίμηση να είναι κατασκευαστικές  Εποικοδομητική σκέψη.
Ο αριθμός των Μ>4
Βιωματικός τύπος: διασταλμένος και ισότιμος
Α%=35
Orig% υψηλό (όχι κάτω από 50)

γ) Κατώτερη νοημοσύνη

69
F%<60
Ελάχιστες W (όχι πάνω από 5)
Πολλές Dd και ίσως Do
Τρόπος αντίληψης (W)-D-Dd ή D-Dd
Χαλαρή διαδοχή  Μη συστηματική σκέψη, τυχαίες
προσπάθειες.
Κανένα Μ ή μόνο το Μ της καρτέλας ΙΙΙ
Α%>70 και Hd>H
Οι Orig, αν υπάρχουν, δεν είναι καλές
Το Ρ% είναι συνήθως χαμηλό, εκτός εάν
υπάρχει μια ικανοποιητική προσαρμογή
Μειωμένη συνείδηση της ερμηνείας
Στερεοτυπία του περιεχομένου-εμμονή

δ) Νοητική καταστολή συναισθηματικής αιτιολογίας

Όταν υπάρχουν διαταραχές του συναισθήματος είτε λόγω νεύρωσης είτε κατάθλιψης,
η νοητική απόδοση μειώνεται σημαντικά. Η νοητική καταστολή αναγνωρίζεται λόγω
της διαφοροποίησης των δεικτών που προσδιορίζουν τη νοημοσύνη (χαμηλό F+% και
πολλές Orig+). Όταν η νοητική καταστολή προέρχεται από μια νευρωσική συνδρομή, θα
συνυπάρχουν διάφοροι παράγοντες που την χαρακτηρίζουν: shock και παράγοντες
άγχους (FK, Dd, Do). Όταν προέρχεται από μια καταθλιπτική συνδρομή, η επιβράδυνση
των νοητικών λειτουργιών εμποδίζει τη ροή της σκέψης (βλ. ακόλουθο Πίνακα).

Μείωση των W  Ελάττωση της έντασης της συναισθηματικής

φόρτισης που διευκολύνει την παραγωγή
απαντήσεων συνόλου.
Μείωση των Μ
Περισφιγμένος Β.Τ.
Υψηλό F+% =100
Υψηλό Α%  Ακαμψία σκέψης.
Ελαττωμένο Orig%  Ακαμψία σκέψης.

F+%=100, W% χαμηλό  Καταναγκασμός, σχολαστικότητα και άκαμπτες

Αρκετές Dd και υψηλό Α% πνευματικές διεργασίες.
Διαδοχή Fixed

Β. Ποιοτική αξιολόγηση της νοημοσύνης

1. Θεωρητική νοημοσύνη

Πολλές W+  Συνολική αντίληψη των καταστάσεων.

Διαδοχή σχεδόν Fixed  Ανάποδη για τον επαγωγικό τύπο.
Μερικές Μ και Orig+  Δημιουργικότητα.
Πρωτότυπες επεξεργασίες
Α% και Ρ% χαμηλό
Ελάχιστα περισφιγμένος Β.Τ.

70
1. Πρακτική νοημοσύνη

Τρόπος αντίληψης W-D-(Dd) πρωτότυπες

απαντήσεις είναι συνήθως D
Εξωστρεφής Β.Τ.

Πρακτική νοημοσύνη δημιουργικού τύπου

Μερικές Μ  Τοποθετημένες συχνά, σε D.
W+ κατασκευαστικού τύπου
Κάποιο ιδιαίτερα ακριβές Dd
Ισότιμος Β.Τ.

3. Καλλιτεχνικός τύπος

Μεγάλος αριθμός Μ και Orig+

Διασταλμένος Β.Τ. με επικράτηση των Μ  Σχεδόν πάντα.
Α% και Ρ% χαμηλό
Χαλαρή ή αντίστροφη διαδοχή

Γ. Οι συναισθηματικές πλευρές της προσωπικότητας

Εδώ μας ενδιαφέρουν τα συναισθήματα, οι ορμές, οι ενδοπροσωπικές και

διαπροσωπικές σχέσεις, η ικανότητα προσαρμογής. Το άτομο είναι εσωστρεφές ή
εξωστρεφές ή πώς ήταν στο παρελθόν; Αν άλλαξε κατεύθυνση αντίδρασης, για ποιο
λόγο και με ποιους μηχανισμούς έγινε αυτή η αλλαγή;
Η δομή του Εγώ είναι φυσιολογική, περιορισμένη, χαλαρωμένη; Πώς είναι η αντίληψη
του ατόμου για τον εαυτό του και για τους άλλους (από το περιεχόμενο και τους
καθοριστικούς παράγοντες των απαντήσεων που αφορούν ανθρώπινες φιγούρες);
Ακόμη, εξετάζουμε την ικανότητα προσαρμογής του (κυρίως από τα Μ και FM), την
ύπαρξη βασικών ορμών, την ένταση, την κατεύθυνση και τον τρόπο χειρισμού των
επιθετικών τάσεων, καθώς και γενικά τους προσαρμοστικούς και αμυντικούς
μηχανισμούς του ατόμου. Οι απαντήσεις χρώματος και υφής, σε συνδυασμό με την
αντίληψη για το περιβάλλον και τα άλλα άτομα, θα μας δώσουν μία εικόνα της
συναισθηματικής ανταπόκρισης του ατόμου προς το περιβάλλον του.
Από τα προαναφερόμενα και από όσα άλλα στοιχεία έχουμε συλλέξει, θα
προσπαθήσουμε στο τέλος να περιγράψουμε τη σημερινή δομή της προσωπικότητας
του ατόμου, τα δυνατά και τ’ αδύνατα σημεία του, τη δυναμική δημιουργίας αυτής της
δομής προσωπικότητας, καθώς επίσης και να κάνουμε κατά το δυνατόν μία πρόβλεψη
για τη μελλοντική εξέλιξή του. Στην περίπτωση που διαπιστώσαμε σημεία ψυχικής
διαταραχής, θα προσπαθήσουμε να κάνουμε διάγνωση, να διατυπώσουμε μία υπόθεση
για τη γένεση της διαταραχής και να προβούμε, αν είναι επίσης δυνατόν, σε πρόγνωση
για την εξέλιξή της. Αν έχουμε χορηγήσει και άλλα τεστ, συνήθως κάνουμε μία ενιαία
έκθεση, όπου συνθέτουμε όλα τα στοιχεία που συγκεντρώσαμε από το κάθε τεστ.
Η αξιολόγηση του συναισθήματος υπολογίζεται από την εξέταση των τριών
αναλογιών του βιωματικού τύπου (βιωματικός τύπος Ι και ΙΙ) και το ποσοστό των
απαντήσεων από τις τρεις τελευταίες χρωματικές καρτέλες (VIII, IX και Χ). Αυτό θα
μας οδηγήσει στην ορθή εκτίμηση για την ισορροπία ανάμεσα στις εσωστρεφείς και

71
εξωστρεφείς τάσεις του ατόμου και για τις πιθανές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις
τωρινές και πρωταρχικές δυνάμεις.
Το είδος των απαντήσεων που αφορούν το χρώμα (C, FC και CF) καθώς και η μεταξύ
τους αναλογία προσδιορίζουν εάν το συναίσθημα είναι ισορροπημένο και ικανοποιητικά
προσαρμοσμένο, με την υπεροχή των FC ή όταν η βούληση συναισθηματικής
προσαρμογής βασίζεται σε έναν ανεπαρκή νοητικό έλεγχο (FC-).
Όταν το συναίσθημα είναι ασταθές και εγωκεντρικό, έχουμε την υπεροχή των CF ή καθ’
όλα παρορμητικό με την υπεροχή των C.
Η ένδειξη μιας πιο διαφοροποιημένης συναισθηματικής προσαρμογής εκτιμάται από
την παρουσία ερμηνειών F(C) και τη συνύπαρξη των FC. Εάν, όμως, οι F(C) ξεπερνούν
σε αριθμό τις FC και ο βιωματικός τύπος είναι εσωστρεφής, τότε διαπιστώνουμε τον
παράγοντα υπερευαισθησίας. Στην περίπτωση που οι FC απουσιάζουν, τότε η βούληση
της συναισθηματικής προσαρμογής δεν συνοδεύεται από μια πραγματική ικανότητα.
Οι κοινότυπες απαντήσεις, Ρ, που παράγονται από το διάστημα της κηλίδας, S,
σημαίνουν εναντίωση και επιθετικότητα. Όταν η εναντίωση συνοδεύεται με έναν
εξωστρεφή βιωματικό τύπο, τότε στρέφεται προς τα έξω, προς το περιβάλλον. Αντίθετα,
όταν συνοδεύεται με έναν εσωστρεφή βιωματικό τύπο μετατρέπεται σε ανασφάλεια και
αυτοκριτική, ενώ με έναν ισότιμο Β.Τ. γίνεται αναποφασιστικότητα και σκεπτικισμός.
Οι ερμηνείες Μ αποτελούν καθοριστικό παράγοντα σταθεροποίησης του
συναισθήματος. Ένα ασταθές και εγωκεντρικό συναίσθημα είναι ελεγχόμενο στις
εκδηλώσεις του, όταν υπάρχουν Μ, χωρίς να είναι πάντα καλά οργανωμένο και
προσαρμοσμένο. Ωστόσο, το F+% αποτελεί σημαντική ένδειξη ισχυρού νοητικού
ελέγχου του συναισθήματος. Οι ερμηνείες Μ κάμψης και ανάτασης δείχνουν τη στάση
ενός εσώστρεφου ατόμου απέναντι στην πραγματικότητα: Μ κάμψης στάση φυγής και
Μ ανάτασης ενεργή δράση. Η παρουσία των FM και η σχέση τους με το ποσοστό των Μ
μας πληροφορεί για τον παράγοντα συναισθηματικής ωριμότητας.
Την καταστολή του συναισθήματος εκφράζουν οι καθοριστικοί παράγοντες: της
φωτοσκίασης Κ και KF καθώς και τα shock στο σκούρο (άγχος), στο χρώμα (καταπίεση
των συναισθηματικών αντιδράσεων), στο κόκκινο (καταπίεση της επιθετικότητας με
ανάδυση άγχους) και στην κίνηση (αμφιθυμία μπροστά στην εσωστρέφεια) καθώς και ο
υψηλός αριθμός των Dd, Do, DS, Ad>A, Hd>H.
Επιπλέον, για την αξιολόγηση του συναισθήματος η ψυχοδυναμική ανάλυση του
περιεχομένου των ερμηνειών μπορεί να μας προσφέρει πλούσιο υλικό για να
κατανοήσουμε τις λεπτότερες, αλλά και βαθύτερες πτυχές της κινητικότητάς του.

Δ. Η κοινωνικότητα

Η κοινωνική προσαρμογή του ατόμου αξιολογείται από ορισμένους καθοριστικούς

παράγοντες και από την ποιοτική ανάλυση του περιεχομένου των ερμηνειών. Ο
παράγοντας της κοινωνικότητας και σαφώς της κοινωνικής προσαρμογής βασίζεται: α)
στον αριθμό των απαντήσεων Ρ που δείχνει την ικανότητα του ατόμου για κοινωνική
επαφή και την αποδοχή του ομαδικού τρόπου σκέψης, β) τον βιωματικό τύπο που
σημαίνει το ενδιαφέρον για τον έξω κόσμο, γ) το D%, την τάση προσκόλλησης στην
πραγματικότητα, δ) τις απαντήσεις Η, το ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο και ε) το είδος
των απαντήσεων Μ (κάμψης-ανάτασης) που δείχνουν τη τάση φυγής ή προσκόλλησης
του ατόμου στην πραγματικότητα.

72
 10. ΤΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ

10.1. ΝΕΥΡΩΣΕΙΣ

Η γενική επίδοση ενός νευρωσικού ατόμου στο Rorschach είναι σχετικά καλή, αλλά,
παρατηρούνται ποιοτικές διαφορές εξαιτίας των shock που προτρέπονται κατά διάφορο
τρόπο από τα ερεθίσματα που προκαλούν οι κηλίδες.
Γενικός δείκτης νεύρωσης είναι το shock στο χρώμα, ενώ ο κεντρικός πυρήνας είναι
το άγχος. Δύο βασικοί παράγοντες οι οποίοι επεμβαίνουν σε όλους τους τύπους των
νευρώσεων.

10.1.1. Ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση

1. Απαγορευτικό, αυστηρό Υπερεγώ: υψηλό F+%, ως και 100%. Παραγωγή Do, ως

αποτέλεσμα της υπερβολικής αυτοκριτικής.
2. Σύμπλεγμα Ευνουχισμού: απαντήσεις ακρωτηριασμού, σεξουαλικό shock, κυρίως των
ανδρών από τη θέα των αρσενικών γεννητικών οργάνων.
Φυγή από οιδιπόδεια προβλήματα και επαναγωγή στο πρώιμο σαδιστικό στάδιο,
απώθηση συναισθημάτων: χρωματικό ή shock στο κόκκινο, συχνά μαζί με shock στο
μαύρο, που δείχνει την απειλή των ασυνειδήτων ορμών, κακές χρωματικές απαντήσεις
CF, και C, που δείχνουν πιθανή έλλειψη ελέγχου και ανάδυση των ορμών.
3. Απώθηση σαδιστικών στοιχείων: αποφυγή και άρνηση των κόκκινων περιοχών.
Πρωκτικό το περιεχόμενο των απαντήσεων.
4. Βιωματικός τύπος : ο λόγος της εσωστρεφειας/εξωστρέφειας, περίπου ισοδύναμος και
με μικρές αξίες (1/1, 2/2 κ.ο.κ.).
Όταν το άτομο είναι εσωστρεφές, τείνει να εμφανίζει περισσότερο ιδεοληψίες, ενώ όταν
είναι εξωστρεφές εμφανίζει κυρίως ψυχαναγκασμούς και ψυχαναγκαστικές πράξεις.
5. Διαδοχή: σε πρώιμο στάδιο της νεύρωσης καλή έως άκαμπτη, W-D, σε προχωρημένο
στάδιο χαλαρή, ακανόνιστη (Ι).
6. Μηχανισμοί άμυνας: προβολή, απομόνωση, εκλογίκευση, διανοητικοποίηση.
Χαρακτηριστική είναι η τελειοθηρία μέσα από την εκλογίκευση και η αμφιβολία, μέσα
από την προσεκτικότητα, παράγοντες οι οποίοι δεν επιτρέπουν το βίωμα του
συναισθήματος. Το υψηλό Α% και Ρ% δείχνει την προσεκτικότητα και τον περιορισμό.
Δείχνει επίσης, την κριτική σε πνεύμα μεγάλης αμφιβολίας.
Η ακαμψία στις συμπεριφορές αυτών των ατόμων δεν τους επιτρέπει να ζήσουν το
συναίσθημα. Καταστρέφουν τις συνδέσεις ανάμεσα στις ιδέες τους. Η libido
παλινδρομεί στο προγεννητικό στάδιο. Πολλές φαινομενικές αντιδράσεις και μαγική
σκέψη.

73
7. Στην ποσοτική αξιολόγηση διακρίνονται:
 Το σύνολο των απαντήσεων εμφανίζεται υψηλό: R >35
 Πολλές απαντήσεις μικρών λεπτομερειών (Dd)
 Απαντήσεις διαστήματος (S) και απαντήσεις Dd >15%
 F % > 80
 F+% >80
 Πολλές απαντήσεις κίνησης (Μ)
 Μ>C
 Απαντήσεις ζώων Α% >50
 Συνηθισμένες απαντήσεις Ρ% > 30
 Κριτική απέναντι στην ακρίβεια των απαντήσεων
 Περιγραφή της καρτέλας σε σχέση με την συμμετρία ή την ασυμμετρία, το χρώμα
και τη φωτοσκίαση
8. Πολλές απαντήσεις με ψυχαναγκαστικά χαρακτηριστικά.

Όταν υπάρχουν R <20, είτε υποδηλώνουν καταθλιπτικά στοιχεία είτε ότι η

τελειοθηρία είναι τόσο μεγάλη, ώστε να αφήνει τα περιθώρια για λίγες απαντήσεις.
Όταν υπάρχουν σπάνιες λεπτομέρειες και απαντήσεις S, τότε αυτό υποδηλώνει έντονη
αμφιβολία, ενώ η επιμονή σε μικρές λεπτομέρειες σημαίνει ιδεοληψία.
Συχνά υπάρχουν ολιγοφρενικές απαντήσεις (Do) οι οποίες υποδηλώνουν το «διυλίζειν»,
λόγω της διανοητικοποίησης ή της αμφιβολίας. Το υποκείμενο, αφού δώσει μια ορθή
απάντηση, μετά την αλλάζει λέγοντας, για παράδειγμα, «Το κεφάλι αφορά ένα είδος
πτηνού, τα φτερά ενός άλλου, τα πόδια ενός τρίτου κ.λπ..».
Όταν το F% είναι υψηλό, τότε σημαίνει ότι κινητοποιείται ως μηχανισμός άμυνας η
διανοητικοποίηση απέναντι στα συναισθήματα και το άγχος. Αντίθετα, όταν είναι
χαμηλό, φαίνεται ότι δεν λειτουργεί πια η άμυνα της διανοητικοποίησης.
Η υπερβολή του F+% σημαίνει την τελειοθηρική διάθεση, την ακρίβεια και την
τυπολατρία.
Όταν το Μ είναι σημαντικά μεγαλύτερο του C, αυτό σημαίνει ιδεοληψία ή ότι υπάρχουν
φοβίες ή αυταπάτες.
Όταν διακρίνεται ένα υψηλό C είτε ως FC (σημαίνει παθητικότητα) είτε ως CF
(σημαίνει συναισθηματική αστάθεια), τότε φαίνεται ότι υπάρχει κάποια προδιάθεση για
σωματοποίηση.
Το υψηλό Α% και Ρ% δείχνει την προσεκτικότητα και τον περιορισμό. Κριτική υπό το
κράτος μεγάλης αμφιβολίας.
Το πρωκτικό περιεχόμενο διακρίνεται μέσα από απαντήσεις ζώων και ανθρώπων τα
οποία βλέπει το υποκείμενο πισώπλατα.

10.1.2. Φοβία

1. Συγκέντρωση του χρωματικού ή του shock στο κόκκινο στις καρτέλες ΙΙ και ΙΙΙ, σε
ευθείες ή λανθάνουσες απαντήσεις "αίμα". Απαντήσεις του συνδυασμού "μορφή-
φωτοσκίαση"(FΚ), απαντήσεις CF ή C για το κόκκινο χρώμα: ανώριμο συναίσθημα του
προφαλλικού σταδίου. Σημειώνεται ότι το στοιχείο "μορφή" προηγείται της
φωτοσκίασης, γιατί το άγχος έχει καθηλωθεί σε ένα αντικείμενο).
2. Shock στο μαύρο ή αχρωματικό: μεγάλος χρόνος αντίδρασης, Dd, Do, F-,
στερεοτυπίες, «μόλυνση» της διαδοχής, παράξενες απαντήσεις κυρίως στην καρτέλα IV,
αλλά και στις υπόλοιπες αχρωματικές (η μορφή στο αχρωματικό shock είναι συνήθως
δευτερεύουσα).

74
3. Hd περισσότερα από τα Η: παιδική αντίληψη, συνήθως στερεότυπες απαντήσεις που
αφορούν πρόσωπα.
4. Συμπλεγματικές απαντήσεις: απειλητικά πρόσωπα, διάβολοι κόκκινοι, άγρια ζώα, που
δείχνουν την ενδοβολή της επιθετικότητας. " Μάσκα" σε D ή Dd, συνήθως σε προφίλ,
που δείχνουν το φόβο για τους άλλους ανθρώπους. Σαδιστικού περιεχομένου
απαντήσεις, συνήθως ζώα πατημένα από αυτοκίνητο.

10.1.3. Φοβία με παρανοϊκό συντελεστή

1.'Ολα τα στοιχεία που αφορούν τη φοβία και επιπλέον:

2. Ψευδαίσθηση ομοιότητας: ότι δύο ή περισσότερες καρτέλες μοιάζουν. Εκφράζεται το
συνειρμικό κενό, που είναι αποτέλεσμα της απώθησης των απαράδεκτων ιδεών και
συναισθημάτων.
3. "Μάτια" με έντονο βλέμμα, να κοιτάζουν εχθρικά, μερικές φορές σε μάσκες:
υπερευαισθησία στις διαπροσωπικές σχέσεις, έως και ιδέες καταδίωξης.
4. "Κίνηση-Φωτοσκίαση": προβολή του άγχους στο περιβάλλον.

Βιωματικός τύπος φοβικού

1. Έντονη εσωστρέφεια: πανικός, "παράλυση", αντίδραση-βραχυκύκλωμα.

2. Ισοδύναμος: ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση με δευτερογενή φοβικά χαρακτηριστικά.
3. Εξωστρέφεια: μεικτή νεύρωση, φοβική και υστερική νεύρωση, ισοδύναμα φοβικά και
υστερικά στοιχεία και με μετατροπές του άγχους: διάρροια, εφίδρωση, έμετος, ζάλη
κ.ο.κ.

10.1.4. Υστερική νεύρωση

1. Βιωματικός τύπος: εξωστρεφής με συναισθηματική αστάθεια, που φαίνεται στην

κυριαρχία των CF και C, δηλαδή με επιθυμία διαπροσωπικών σχέσεων και
αυθορμητισμό, αλλά ανωριμότητα, συναισθηματικές διακυμάνσεις, αμφιθυμία,
εξάρτηση.
2. Χρωματικό shock: δείγμα απώθησης των συναισθημάτων.
3. "Δραματοποίηση" των χρωμάτων: κατά Merei και Neiger, δηλαδή συμβολική σημασία
και χρήση των χρωμάτων.
4. Σεξουαλικό shock: κυρίως των γυναικών από τα ανδρικά όργανα (φόβος του σεξ).
5. Μηχανισμοί άμυνας: απώθηση, συναισθηματική αστάθεια. Αποκλείεται η
διανοητικοποίηση.
6. Στην ποσοτική αξιολόγηση έχουμε:
 C>M
 ή Μ=0 : Αυτό σημαίνει ότι το υποκείμενο απωθεί.
 Εάν το M>2, τότε έχουμε μεικτή νεύρωση: με φοβικά συμπτώματα.
 CF>FC
 Οι χρωματικές απαντήσεις πρέπει να δίνονται πρώτες στην καρτέλα και να
εμφανίζονται στις καρτέλες ΙΙ και ΙΙΙ. Εάν υπάρχουν περισσότερες απαντήσεις FC,
τότε αυτό δείχνει την ανώριμη εξάρτηση. Πολλές φορές δίνουν απαντήσεις καθαρού
χρώματος (C), στις καρτέλες ΙΙ και ΙΙΙ, ενώ στις τρεις τελευταίες (VIII, IX και X)
δίνουν απαντήσεις που αφορούν λουλούδια, σύννεφα, φύση, ζωγραφική.
 Μερικές φορές δεν δίνουν απαντήσεις στις καρτέλες VI, VII και IX ή αντίθετα θα
δώσουν 5-6 απαντήσεις.

75
 Εμφανίζεται shock στις φωτοσκιάσεις ή στις πολύ χρωματικές απαντήσεις. Αυτό
δείχνει ότι αυτά τα άτομα δεν αντέχουν το άγχος και τότε εξαρτώνται από το
μηχανισμό της απώθησης. Μπορεί να υπάρχουν απαντήσεις υφής, c και cF, σε μορφή
Ακτινογραφιών (X-ray), χαρτών (Map) και σύννεφων ( Cl).
 Συνήθως περιγράφουν τις καρτέλες παράξενες, άσχημες, νοσηρές.
 Το περιεχόμενο των απαντήσεων περιλαμβάνει δράκους, αράχνες, φίδια. Αυτό δείχνει
φόβους που συχνά μοιάζουν με αυτούς των παιδιών.
 Το σύνολο των απαντήσεων σε όλο το πρωτόκολλο δεν ξεπερνά τις 30 απαντήσεις
(R<30), ενώ το σύνολο των απαντήσεων συνόλου (W) είναι πάντοτε χαμηλό.
 Πολλές απαντήσεις ζώων (Α) σημαίνουν την υπερβολική ενασχόληση με σωματικά
συμπτώματα, ενώ οι σεξουαλικές απαντήσεις (Sex) την ενασχόληση με σεξουαλικά
συμπτώματα.
 Όταν το F+ περιλαμβάνει το 50-60% των απαντήσεων, τότε το άγχος επηρεάζει
σημαντικά το άτομο και συνήθως έχουμε ασαφείς απαντήσεις.

10.1.5. Νευρώσεις του χαρακτήρα

Πρόκειται για ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, που δεν εμφανίζουν συνηθισμένα

συμπτώματα ψυχικά ή σωματικά, αλλά χαρακτηρίζονται από ένα ιδιαίτερο, στερεότυπο,
απρόσφορο και παράλογο τρόπο αντιδράσεων και αντιμετώπιση των προβληματικών
καταστάσεων.
Κατά τον Reich: είναι ο χαρακτήρας που οδηγείται από παρορμήσεις και προσπαθεί
χωρίς αναστολές να τις ικανοποιήσει (αιτιολογία του Reich: η ομαλή ψυχο-
συναισθηματική ανάπτυξη διακόπηκε από τραυματισμούς, το άτομο αμύνθηκε με
μόνωση και καταπίεση του Υπερεγώ, που εκδηλώνεται με μαζοχισμό και ανάγκη
τιμωρίας).
Στο Rorschach διερευνάται:
1. Συνήθως πολύ μικρός χρόνος αντίδρασης, ιδιαίτερα στις χρωματικές καρτέλες.
2. Προτίμηση στις κόκκινες περιοχές των εικόνων, συνήθως με απαντήσεις που
αναφέρονται σε φαγητό.
3. Σχετικά πολλά CF και C.
4. Σε νυμφομανείς γυναίκες, ταύτιση με την ανδρική φιγούρα και απαντήσεις που
δείχνουν "φθόνο του πέους".
Το πρώτο, δείχνει αυθόρμητες αλλά επιπόλαιες αντιδράσεις, το δεύτερο δείχνει τη
θετική τοποθέτηση του Εγώ κατά το φαλλικό στάδιο και την τάση να ικανοποιούνται οι
ορμές.
Ο ιστριονικός χαρακτήρας, μοιάζει εξωτερικά με τα χαρακτηριστικά του υστερικού,
δηλαδή, εμφανίζει φόβο του σεξ, ψυχρότητα, υπερβολική ευγένεια και μαλθακότητα
στον άνδρα, αστάθεια συναισθηματικών αντιδράσεων, υποβολιμότητα κ.ο.κ.
Στο Rorschach, δύσκολα διαχωρίζεται από την υστερία. Παρουσιάζει περισσότερα Μ,
πιθανόν σταθερότερες χρωματικές αξίες, σεξουαλικό shock των γυναικών από τα
ανδρικά όργανα, θηλυκές ταυτίσεις στους άνδρες, χαμηλό F%, και, αν υπάρχει
ψευδολογία, και δραματοποίηση των χρωμάτων.

10.1.6. Αγχώδης νεύρωση

Δύσκολα ξεχωρίζει από τη φοβία, γιατί συνήθως εμφανίζονται συμπτώματα

ανάμεικτα. Συνήθως εμφανίζεται το φοβικό σύνδρομο χωρίς όμως στερεότυπες
απαντήσεις με πρόσωπα και μαζί με πολλά C, που δείχνουν τη συσσώρευση της libido.

76
Τυπικά Συμπτώματα Άγχους:

 Μεγάλος χρόνος αντίδρασης.

 Ελάττωση του αριθμού απαντήσεων.
 Ελάττωση W, αύξηση Dd,Do.
 Αντιληπτικός τύπος D-Dd.
 Ελάττωση κίνησης και χρώματος, μείωση βιωματικού τύπου.
 Αύξηση απαντήσεων φωτοσκίασης.
 Αύξηση του Α% και του Ρ%.
 Μείωση των Η, Ηd μεγαλύτερο των καθαρών H.
 Αύξηση των At, Pl, Obj.
 Αιφνίδιες αλλαγές στη διαδοχή.
 Απορρίψεις.
Το λιμπιντικό άγχος χαρακτηρίζεται περισσότερο από τα C (χωρίς να συνοδεύονται από
άλλα σύμβολα). Τα φοβικά στοιχεία χαρακτηρίζονται περισσότερο από το shock στο
μαύρο.

10.1.7. Ναρκισσιστική διαταραχή

Άτομα που τα διακρίνει η εγωκεντρικότητα, η συναισθηματική αστάθεια. Έχουν

χαμηλή αντοχή στο άγχος και αποφεύγουν τις καταστάσεις που το προκαλούν.
Εκφράζουν επιθετικότητα καλυμμένη από ψυχρότητα και αποστασιοποίηση.
 Οι απαντήσεις τους σπάνια ξεπερνούν τον μέσο όρο σε όλο το πρωτόκολλο.
 Το F+ είναι περίπου στο 50-60%.
 Το περιεχόμενο των απαντήσεων περιλαμβάνει πεταλούδες, χάρτες, έντομα
που υποδηλώνει παθητικότητα. Επίσης, οι απαντήσεις που αφορούν
φορέματα, κοσμήματα, διακοσμητικά αντικείμενα, τροφές συχνά
καθορίζονται από την υφή.
 Δίνεται χαμηλό ποσοστό απαντήσεων συνόλου (W) ή πολλά W% που έχουν
ασαφές περιεχόμενο.
 Τα περισσότερο ψυχρά ναρκισσιστικά άτομα δίνουν μια απάντηση χρώματος
CF ή 1C), το CF>FC και μία ή καθόλου απαντήσεις ανθρώπινης κίνησης (Μ).

10.1.8. Αλκοολισμός-Τοξικομανία

Δεν υπάρχει ιδιαίτερο σύνδρομο. Πέρα από τις ενδείξεις για οργανικότητα,
διαφαίνονται συνήθως στοματικές ανάγκες, ανάγκη τιμωρίας ή ενοχή, ασθενικό εγώ και
πιθανά ομοφυλοφιλικά στοιχεία.

10.2. ΨΥΧΩΣΕΙΣ

10.2.1. Σχιζοφρένεια

1. Κοινά Χαρακτηριστικά:

 Πολύ συχνά, απαντήσεις περισσότερες από τον μέσο όρο.

 Χρόνος αντίδρασης συχνά μικρός.

77
  Πολλές απορρίψεις.
 Λείπει η απάντηση Ρ στην καρτέλα V.
 Συχνά η απόρριψη των καρτελών VIII, IX, X.
 Μεγάλη διακύμανση από F+ σε F-, από C+ σε C-
 Διαδοχή συνήθως ακανόνιστη.
 Αν υπάρχουν πολλά W, τα πιο πολλά είναι W-.
 Συχνά μολυσμένες απαντήσεις, DW, DdW.
 Αύξηση Dd, ελάττωση Μ, ασταθείς χρωματικές απαντήσεις.
 Απαντήσεις αριθμού και θέσεως.
 Αφηρημένες έννοιες, αριθμοί, σύμβολα.
 Μαύρο και άσπρο σαν χρώματα.
 Περιεχόμενο σπασμένο, χαλασμένο, κατεστραμμένο, απομονωμένο.
 Αναφορές στον εαυτό τους.
 Στερεοτυπίες-περιγραφές.
 Απαντήσεις Do.

2. Ηβηφρένεια:

 Εξωστρέφεια.
 Χαμηλό F+%.
 Μεγάλο Α%.
 Αντιληπτικός τύπος D-Dd.
 Διαδοχή ακανόνιστη.
 Ηd > H.

3. Κατατονία:

α. Σε φάση αβουλίας.

 Περίπου 10 απαντήσεις.
 Βιωματικός τύπος σχεδόν C.
 Ελάχιστο F+%.
 Πολλά C-.
 Συχνά 10 W και στις 10 απαντήσεις.
 Στερεοτυπία.

β. Σε φάση ψυχοκινητικής διέγερσης.

 Συναισθηματικός εγωκεντρισμός (λίγο FC).

 Χαμηλό F+%.
 Λίγο Α%.
 Πολλά πρωτότυπα C+.
 Αντιληπτικός τύπος W-D-Dd (+).
 Συνδυασμός, συμφυρμός (η αναφορά ή η σκέψη σε δύο πράγματα μαζί, με
αποτέλεσμα να τα πει ο εξεταζόμενος σε μια σύνθετη λέξη. Π.χ., τραπέζι,
μήλο...τραπεζόμηλο κ.ο.κ..), νεολογισμός, μόλυνση των απαντήσεων.

78
γ. Σε φάση απομόνωσης στον εαυτό.

 Βιωματικός τύπος ισοδύναμος (εσωστρέφεια-εξωστρέφεια).

 Συναισθηματικός εγωκεντρισμός (λίγο FC ή καθόλου CF).
 Λίγο F+% και πολύ Α%.
 Πολλά πρωτότυπα C+, C-.
 Διαδοχή ακανόνιστη.
 Αντιληπτικός τύπος W-D-D (+).
 Συνδυασμοί, συμφυρμοί.

3. Παρανοϊκή Μορφή:

 Εσωστρέφεια.
 Συναίσθημα ασταθές ή Κ' προσαρμοστικό.
 Κάπως μειωμένο F+%, ποικιλία από F- έως F+.
 Σύνηθες A%, καλό C%.
 Διαδοχή κανονική έως ελαφρά ακανόνιστη.
 Αντιληπτικός τύπος: απαγωγικός με πολλά W και λίγα D.
 Παράδοξα Dd.
 Έλλειψη απαντήσεων συμπλέγματος.
 Σε σχετικά χαμηλό F+%, πολλά M.
 Μερικές απαντήσεις "κίνηση-φωτοσκίαση".

4. Απλή Σχιζοφρένεια:

 Βιωματικός τύπος σχεδόν ισοδύναμος (εσωστρέφεια-εξωστρέφεια).

 Μικρό F+%, μεγάλο A%, πολλά Hd, κανένα ή ελάχιστα H.
 Μικρή πρωτοτυπία, αντιληπτικός τύπος D-Dd.
 Διαδοχή ακανόνιστη (Ι).

10.2.2. Μανιοκαταθλιπτική ψύχωση

1. Καταθλιπτική φάση

 Τα F+% (80%-100%).
 Λίγα (0-3) W, διαδοχή στερεότυπη.
 Λίγες κατηγορίες περιεχομένου (Α%=60%-80%)
 Φτωχός αντιληπτικός τύπος, D-Do.
 Ελάχιστη πρωτοτυπία, σχεδόν καθόλου Μ, καμιά χρωματική απάντηση.
 Λίγες απαντήσεις (R<20) και μακρύς χρόνος αντίδρασης.
 Έντονο το στοιχείο της αυτοκριτικής.
 F+% αντίστροφα ανάλογο με το M και Hd > H.
 Απαντήσεις ανθρώπινης κίνησης δεν είναι περισσότερες της μίας (M=0-1).
 Ελάχιστες απαντήσεις χρώματος (C=1-5) και ίσως έχουμε απαντήσεις C που
αφορούν αίμα στις καρτέλες II και III.

79
2. Mανιακή Φάση

 F+% περίπου στο 60%-70%.

 Χαλαρή διαδοχή, 8-10 απαντήσεις W, καλύτερος αντιληπτικός τύπος W (+)-D
(+).
 Περισσότερες κατηγορίες περιεχομένου, το Α% φυσιολογικό και αρκετές
χρωματικές απαντήσεις (1-2FC, 2-3 CF, 1-2 C).
 Αρκετές απαντήσεις με F+% αντίστροφα ανάλογα με το Μ, Η > Ηd.

10.2.3. Αντιδραστική κατάθλιψη

Εκτός από τα καταθλιπτικά γνωρίσματα, έχει ακόμη:

 Λιγότερες κατηγορίες περιεχομένου (περίπου 20% Α).
 Μακρύτερο χρόνο αντίδρασης και σχεδόν φυσιολογικό αριθμό απαντήσεων.
 Πολλά Hd, σχεδόν κανένα H, πολλά Obj.

10.2.4. Μανία

Όταν εμφανίζεται μόνη της διαφέρει στα εξής:

 F+% = 50%-60%, W= 4-7R, χειρότερος αντιληπτικός τύπος: DW+, D+, Dd+.

 Περισσότερα Α% (50-70R), περισσότερη κίνηση, περισσότερο χρώμα: (1-3 FC,
2-3 CF, 1-3 C), μικρότερος χρόνος αντίδρασης.

10.2.5. Σχιζοφρένεια με καταθλιπτικά στοιχεία

Εκτός από τα κοινά χαρακτηριστικά της σχιζοφρένειας, επιπλέον:

 Βιωματικός τύπος ισοδύναμος.
 Καταθλιπτικά χαρακτηριστικά.
 Ο χρόνος αντίδρασης δεν είναι μεγάλος.
 Το F+% είναι χειρότερο από αυτό των καταθλιπτικών.
 Αρκετές απαντήσεις Η.

10.2.6. Νευρωσική κατάθλιψη

 Εσωστρέφεια.
 Υψηλό F+%.
 Πολλά Μ και συχνά πολλά W+ και Dd.
 Περιγραφές, ως απαντήσεις και με περιεχόμενο στοματικής επιθετικότητας.
 Πιθανές απαντήσεις Do.
 Shock στο κόκκινο, λίγες ή καθόλου χρωματικές απαντήσεις.
 Ελάχιστες απαντήσεις φωτοσκίασης.
 Αρκετά Hd και H.

10.3. ΨΥΧΑΣΘΕΝΕΙΑ

80
 Οι ψυχασθενείς είναι παθητικά άτομα και εγωιστές. Εργάζονται πολύ και συνήθως το
βράδυ. Κουράζονται εύκολα, αλλά δουλεύουν καλά. Γρήγορα γίνονται νευρικοί, όταν
δεν είναι απασχολημένοι. Διακατέχονται από αμφιβολίες και αναποφασιστικότητα.
Μπορεί να έχουν φοβίες και δευτερογενή ψυχαναγκαστικά συμπτώματα. Συχνά
διακατέχονται από υποχονδριακές ιδέες. Η ενεργητικότητά τους καθορίζεται από
εξωτερικούς παράγοντες. Ξεχνούν, είναι αφηρημένοι και λαθεύουν στις αντιδράσεις
τους. Δεν μπορούν να πετύχουν μεγάλους στόχους γι’ αυτό αισθάνονται διαρκώς
ανασφάλεια και δεν έχουν αρκετή εμπιστοσύνη στον εαυτό τους.
Στο πρωτόκολλό τους διακρίνονται απαντήσεις με έντονο το shock της φωτοσκίασης,
του χρώματος και του καθαρού κόκκινου.
Κάνουν έντονη αυτοκριτική και δίνουν έμφαση στη συμμετρία. Συχνά δίνουν
απαντήσεις διάζευξης (ή αυτό ή το άλλο) ή αρνούνται να απαντήσουν σε καρτέλα ή
δίνουν ελλιπείς απαντήσεις. Πολλές φορές δίνουν απαντήσεις με την καρτέλα ανάποδα.
Όλα αυτά δείχνουν το μέγεθος της ανασφάλειάς τους. Περιγραφές γύρω από μάσκες
δείχνουν την ελάχιστη συναισθηματική επαφή τους με τους άλλους.

10.4. ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΣ ΨΥΧΟΠΑΘΗΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ

Οι ευαίσθητοι ψυχοπαθητικοί τύποι διακρίνονται από έλλειψη αυτοπεποίθησης.

Έντονη ευαισθησία και συνειδητή προσπάθεια για να κρατήσουν τη συναισθηματική
φαντασίωση που δεν μπορούν να εκφράσουν. Υπερβάλλουν σε θέματα ηθικής και δεν
συγχωρούν τίποτε στον εαυτό τους. Προβάλλουν σε σημείο που γίνονται παρανοϊκοί.
Στο πρωτόκολλό τους διακρίνονται πολλές απαντήσεις DD ή Dd που δείχνουν
δυσφορική διάθεση με έμφαση στην αντικειμενικότητα.

10.5. ΣΧΙΖΟΕΙΔΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

Στο πρωτόκολλο των ατόμων με σχιζοειδή προσωπικότητα υπάρχει ικανοποιητικό

ποσοστό στο F+% και καλό W%.
Συνήθως το σύνολο των απαντήσεων είναι πάνω από το μέσο όρο. Μερικές φορές
δίνουν απαντήσεις με τη συνοδεία έντονης αυτοκριτικής. Έχουν μικρό χρόνο
αντίδρασης, αλλά όταν υπάρχει κατάθλιψη, ο χρόνος είναι μεγαλύτερος.
Οι απαντήσεις τους στην καρτέλα Ι είναι συνήθως DWS ή SW. Αυτό δείχνει την
παρανοϊκή στάση απέναντι στο περιβάλλον. Παρουσιάζουν υψηλό ποσοστό απαντήσεων
DW, DdW και DdD και όταν υπάρχει υποχονδρία αυξάνεται το ποσοστό των
απαντήσεων Α. Οι πολλές απαντήσεις Sex (σεξουαλικές) και Bl (αίμα) αποτελούν κακό
προγνωστικό σημάδι. Δείχνουν ότι το άτομο οδηγείται στη σχιζοφρένεια. Οι απαντήσεις
H είναι περισσότερες των Hd.
Υπάρχει άρνηση του χρώματος σε απαντήσεις μη καθαρής μορφής, F(C) και λίγα ή
καθόλου FC ενώ ο αριθμός των CF και C είναι μεγάλος. Αυτό δείχνει εσωτερική
ευαισθησία και έλλειψη εξωτερικής επαφής.
Ο παράγοντας M έχει διπλή σημασία.(splitting) και αυτό αποτελεί κακό προγνωστικό
σημάδι.. Αυτό το στοιχείο καθώς και απαντήσεις με μπερδεμένη σειρά είναι δύο
συμπτώματα που βοηθούν τον κλινικό να κάνει τη διαφορική διάγνωση από τη
σχιζοφρένεια. Απαντήσεις DS, F δείχνουν αισθήματα εσωτερικής αστάθειας, ενώ το
περιεχόμενο απαντήσεων με σύννεφα θυμίζουν ανθρώπους ή ζώα. Κάνουν αναφορές
στον εαυτό τους και την αξιολόγησή του. Απαντήσεις φωτοσκίασης με περιεχόμενο

81
«μάτια που κοιτάζουν» αποτελούν συχνές αναφορές των σχιζοειδών, παρανοϊκών τύπων.
Το M>C ή C>M και Shock του σκούρου και του χρώματος στις αχρωματικές και
χρωματικές καρτέλες αντίστοιχα.

10.6. ΝΕΥΡΩΣΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

α) Μελαγχολία: Παλινδρόμηση στο στοματικό ναρκισσιστικό στάδιο (στοματικό και

πρώτο πρωκτικό στάδιο).
β) Παράνοια: Παλινδρόμηση στο πρωκτικό-σαδιστικό στάδιο με ναρκισσιστικό
αντικείμενο.
γ) Ψυχαναγκαστικοί: Παλινδρόμηση στο δεύτερο πρωκτικό στάδιο. Σύγκρουση του
Εκείνο-Υπερεγώ.Οι παρορμήσεις κριτικάρονται από το Υπερεγώ και παραμορφώνονται.
Το Εγώ παλινδρομεί στο φαντασιωτικό - προλογικό στάδιο. Το Εκείνο στο πρωκτικό-
σαδιστικό στάδιο. Το Υπερεγώ στρέφει το σαδισμό ενάντια στον εαυτό και η ενοχή, ως
επιθετικότητα, που αρχικά κατευθυνόταν σε άλλους γυρνάει σε αυτοκαταστροφή.
Μηχανισμός άμυνας η απομόνωση. Καταστρέφει τις συνδέσεις ανάμεσα στις ιδέες του.
Η libido παλινδρομεί στο προγεννητικό στάδιο, έντονη προβολή και μαγική σκέψη.

δ) Υστερικοί: Παλινδρόμηση στο φαλλικό στάδιο. Σύγκρουση μεταξύ Εγώ και Εκείνου.
Το Εγώ απωθεί τη γεννητικότητα και το Εκείνο βρίσκει διέξοδο στη φυσική
μεταστροφή. Απώθηση της libido. Η παλινδρόμηση συμβαίνει στη φαντασία και στην
έκφραση, αλλά η παρόρμηση παραμένει στο γεννητικό επίπεδο.
Στα άτομα με νευρωσική προσωπικότητα η επιθετικότητα δεν μπορεί να
απελευθερωθεί στη θετική της μορφή και μετατρέπεται σε κούραση, κατάθλιψη,
δυσφορία, ντροπαλότητα και απώλεια ενεργητικότητας. Βρίσκουν διαρκώς λάθη σε
όλους και σε όλα και δεν κάνουν τίποτε για να βελτιώσουν τη ζωή τους.
Απομακρύνονται από το αντίθετο φύλο, καταφεύγουν στη φαντασία που είναι σαδιστική
ή μαζοχιστική.

10.7. ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ

Γενικά Χαρακτηριστικά:

 Συνεργασιμότης (επιθυμία ίασης).

 Δυσκολία στην ερμηνεία (ανασφάλεια-αυτοκριτική).
 Λίγες απαντήσεις, έως 15 (πτώση παραγωγικότητας).
 Χρόνος αντίδρασης πάνω από 1΄ (διαταραχές συνειρμού).
 Πολλά W(-) και DW (βλάβη της αφαιρετικής ικανότητας).
 Λίγα D (δυσκολία επαφής).
 Πολλά Dd (δυσκολία σύνθεσης).
 Σχεδόν καθόλου κίνηση (ασυνέχεια συναισθήματος).
 Μικρό F+% (έλλειψη λογικού ελέγχου), F ή F- (διαταραχές μνήμης).
 Πολλά Α% (στερεοτυπία, λίγο P% έλλειψη κοινωνικής προσαρμογής).
 Πολλά C-, στερεότυπες εκφράσεις, συμφυρμοί, πολλές απορρίψεις (άγχος,
chock).

82
Διάφορες οργανικές παθήσεις

1. Γεροντική Άνοια 2. Αρτηριοσκληρωτική Άνοια

 Σχεδόν μόνο W  F+% χαμηλό

 F+% χαμηλό  Σχεδόν ισοδύναμος βιωματικός τύπος
 Εξωστρέφεια  Διαδοχή: D-Dd-Do
 Διαδοχή: κανονική, ακανόνιστη  Χρόνος αντίδρασης
 Χρόνος αντίδρασης μεγάλος  Υψηλό C-
 Πρωτότυπα C-  Υψηλό Α%
 Παιδισμός  Ηd > H
 Η > Ηd  Συμφυρμοί
 Συμφυρμοί

4. Προϊούσα Γενική Παράλυση

3. Εγκεφαλίτιδα
Τυπικό οργανικό σύνδρομο
 Πολλά Do
 Ακαθόριστα (F-) 5. Χρόνιος Αλκοολισμός
 F+% = 50%-70%
Τυπικό οργανικό σύνδρομο
 Μερικά Μ
 Εξωστρέφεια
 Ακανόνιστη διαδοχή
 Μερικά Μ
 Μακρύς χρόνος αντίδρασης
 Συμφυρμοί

10.8. ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΗΛΙΚΙΕΣ ΣΤΟ RORSCHACH TEST

10.8.1. Τα παιδιά

Το Rorschach μπορεί να χορηγηθεί και σε παιδιά από την ηλικία των 3 χρόνων
περίπου, αρκεί να μπορούμε να συνεννοηθούμε προφορικά με το παιδί.
Μεγάλη σημασία έχει η δημιουργία καλής επαφής με το παιδί πριν και κατά τη διάρκεια
της εξέτασης.
Θα πρέπει να γνωρίζουμε επαρκώς τον διαφορετικό τύπο ερμηνείας των απαντήσεων
και του περιεχομένου τους. Οι νόρμες του τεστ που αφορούν τις συνηθισμένες
απαντήσεις (Ρ) των παιδιών έχουν σημαντικές διαφορές με αυτές των ενηλίκων.

Κύριες τροποποιήσεις στην ερμηνεία των απαντήσεων

1. Αντιληπτικός τύπος σε σχέση με την ηλικία:

83
  3-5 χρόνων: Πολλές απαντήσεις W, συνήθως κακής μορφής και σημαντική
έλλειψη επεξεργασίας λεπτομερειών.
 5 χρόνων και άνω: Λιγότερες απαντήσεις W, περισσότερες Dd και μερικές φορές
απαντήσεις Do.
 7-10 χρόνων: Η μορφή των απαντήσεων W βελτιώνεται.
 10 χρόνων και άνω: Οι απαντήσεις W έχουν καλύτερη μορφή και καθαρό
περιεχόμενο. Επίσης, οι απαντήσεις Dd και d βελτιώνονται σταδιακά με την
ηλικία. Αντικείμενα καλών απαντήσεων D εκφράζουν την ύπαρξη
πειθαρχημένης λογικής.

2. Η Διαδοχή στα μικρά παιδιά είναι ακανόνιστη (Ι) και σταδιακά, με την ηλικία,
τακτοποιείται σε κανονική (R) ή και σταθερή (F).

3. Καθοριστικοί παράγοντες:

 Μέχρι την ηλικία των 6 χρόνων δεν έχουμε σχεδόν καθόλου κίνηση και χρώμα.
Επίσης, εμφανίζονται πρώτα οι καθοριστικοί παράγοντες του CF και
του C, ύστερα του FC.
 Απαντήσεις Μ αυξάνονται με την ανάπτυξη της νοημοσύνης.
 Μέχρι την ηλικία των 8 χρόνων εμφανίζονται συχνά ονομασίες χρώματος C'
ή C στις χρωματικές και αχρωματικές κηλίδες και μετά εξαφανίζονται στα
μεγάλα φυσιολογικά παιδιά.
 Από τις ηλικίες των 7 έως 12 χρόνων έχουμε σταδιακή αύξηση των κινήσεων
(Μ), εκτός από τα νοητικά υστερημένα παιδιά. Επίσης, διακρίνουμε
περισσότερες
έκτασης παρά κάμψης κινήσεις M και FM.

4. Βιωματικός τύπος: Έχει λιγότερη σημασία από ό,τι στους ενήλικες, είναι ασταθής,
γιατί η στιγμιαία διάθεση φαίνεται έντονα στο πρωτόκολλο των παιδιών.

 Συνήθως είναι εξωστρεφής.

 Όταν αριθμητής και παρανομαστής είναι ίσοι, αυτό δείχνει πρόωρη
ωρίμανση.
 Όταν συνδυάζεται με χρωματικό shock, δείχνει νευρωσικά χαρακτηριστικά.

5. Περιεχόμενο: Η ποικιλία του αυξάνεται με την ηλικία, καθώς και το Η%.

 Στα παιδιά επικρατεί αρκετά το Α%.

 3-5 χρόνων: Πολλές απαντήσεις με άγρια ζώα.
 5-10 χρόνων: Απαντήσεις με άγρια ζώα, αλλά και άλλα είδη.
 Μέχρι 12 χρόνων περίπου, το περιεχόμενο των απαντήσεων δεν έχει και
τόσο μεγάλη σημασία.
 Σε μικρά παιδιά, υπάρχουν πολλές απαντήσεις τροφής.
 Το σύμπλεγμα ευνουχισμού, φαίνεται σε απαντήσεις όπως: «σπασμένο»,
«κομμένο» κ.ο.κ.
 Οι απαντήσεις του τύπου: «άγγελοι», «διάβολοι», «φαντάσματα», μορφές
από τα παραμύθια, ανθρωπόμορφα ζώα κ.ά. απεικονίζουν τον προλογικό
τρόπο σκέψης των μικρών παιδιών.

84
  Οι έφηβοι με συναισθήματα ενοχής από αυνανισμό, δίνουν απαντήσεις,
όπως λακκούβες με νερό, βρομόνερα, βρομιά, γενικά νερό που πέφτει κ.ο.κ.

6. Ποσοστά: Το F+% είναι σχεδόν πάντα μικρότερο στα παιδιά από ό,τι στους ενήλικες
και αυξάνεται με την ηλικία, όπως και το C% και οι απαντήσεις κίνησης.

 Κάτω από τα 5 έτη, συχνά υπάρχουν πολλά C-. Επίσης, το Ρ% είναι μικρό
στα παιδιά και αυξάνει με την ηλικία.

7. Απορρίψεις: είναι σπάνιες στα παιδιά, αντίθετα όμως, μέχρι τα 4-5 έτη είναι συχνή η
απουσία των ερμηνειών, γιατί το παιδί συγχέει ακόμη τη φαντασία με την
πραγματικότητα.

8. Το χρωματικό shock: Είναι το ίδιο συχνό στα νευρωσικά παιδιά, ανεξάρτητα από την
ηλικία, όσο και στους ενήλικες.

 Το αχρωματικό shock είναι συχνότερο, γιατί στην παιδική ηλικία είναι συχνές
οι φοβίες.
 Στην προσχολική ηλικία, θεωρούνται φυσιολογικές οι μολυσμένες (Do)
απαντήσεις, οι συμφυρμοί, οι ονομασίες χρωμάτων κ.λπ.

10.8.2. Προγεροντική και γεροντική ηλικία

Μεμονωμένες έρευνες για το Rorschach σε γηροκομεία, ιδρύματα ηλικιωμένων κ.λπ.,

έδωσαν διαφορετικά αποτελέσματα τα οποία, ωστόσο, παρουσιάζουν κοινά γνωρίσματα.
Το κυριότερο είναι ότι, όσο προχωρούν τα χρόνια, τόσο το πρωτόκολλο αρχίζει να
μοιάζει με εκείνο των παιδιών.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι ο ισοδύναμος και φτωχός βιωματικός τύπος (λίγες
απαντήσεις χρώματος, λίγες απαντήσεις κίνησης). Αυτό δείχνει την πτώση της
παραγωγικότητας και της ικανότητας για αντίδραση, την έλλειψη αυθορμητισμού και
ικανότητας για εσωτερική δημιουργία.
Η νοητική κάμψη φαίνεται περισσότερο στο χαμηλό F+% και στις απορρίψεις
(ιδιαίτερα μειώνεται, η παρατηρητικότητα, η συγκέντρωση και η ικανότητα προσοχής).
Μεγάλο Α% δείχνει την τάση για στερεότυπη και περιορισμένη αντίληψη και σκέψη.

10.9. ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ

Α. Άτομο ανεξάρτητο με πρωτοβουλία

Γενικά, ο εσωστρεφής χαρακτήρας είναι πιο ανεξάρτητος, ενώ ο εξωστρεφής πιο

ευέλικτος. Τα ανεξάρτητα και με πρωτοβουλία άτομα συνήθως παρουσιάζουν :

85
 α) Αντιληπτικό τύπο: W-D ,τουλάχιστον 10 W+. Δείχνει τη συστηματική σκέψη, την
τάση για διάκριση και ποιότητα, την υγιή παρώθηση.
β) Υψηλό F+% (90%-100% των απαντήσεων). Εγγυάται τη συγκέντρωση της
προσοχής, την παρατηρητικότητα και την ποιότητα της επαφής με την πραγματικότητα.
γ) Μικρό ποσοστό Α%, περίπου το 10%-20% των απαντήσεων. Εγγυάται την απουσία
στερεοτυπίας και μεγάλης συμβατικότητας.
δ) Το C+% καλύπτει το 30%-50% των απαντήσεων.

 Ο εσωστρεφής τύπος μπορεί να διαμορφώνει, να σχεδιάζει τη δουλειά του,

και να είναι δημιουργικός. Είναι κατάλληλος για θέση ερευνητού ή διευθυντού.
 Ο εξωστρεφής τύπος μπορεί να είναι πιο κατάλληλος για έμπορος, πολιτικός,
διπλωμάτης κ.λπ.

Β. Το προσαρμοστικό και ευέλικτο άτομο

Ο αποτελεσματικός υφιστάμενος

Συνήθως είναι εξωστρεφής τύπος, με υγιείς χρωματικές αξίες και αρκετά FC, που
δείχνουν την ανταπόκριση στο περιβάλλον, την παραγωγικότητα, την προσαρμογή.

 Λίγα Μ, απαραίτητο να υπάρχουν, για να υπάρχει προσαρμογή.

 Υψηλό F+% για να μπορεί το άτομο να φέρει σε πέρας την εργασία του.
 Μεγάλο Α%, γιατί η ρουτίνα της εργασίας επηρεάζει.
 Συνήθως λείπουν τα πολλά C+.

Γ. Άτομα με έλλειψη πρωτοβουλίας και παρώθησης

Βιωματικός τύπος C/c, πιθανόν μαζί με ψυχαναγκαστικά και καταθλιπτικά

χαρακτηριστικά. Λίγα W και συνήθως μεγάλο Α%.

Δ. Άτομα της ακρίβειας

Μεγάλο F+%, αντιληπτικός τύπος W-D-Dd ή W, D-Dd, επειδή επικρατεί η πρακτική

νοημοσύνη ή και η προσκόλληση στις λεπτομέρειες.

Ε Άτομα επίμονα και εργατικά

Συνήθως πολλές απαντήσεις με σταθερά καλό το F+%.

ΣΤ. Ευσυνείδητα

Βιωματικός τύπος C/c ή ίσος, αρκετά Η, αρκετά FC. A% και Ρ% όχι λίγα σε αριθμό.
Συνήθως πολλές απαντήσεις με σταθερά καλό το F+%.

86
 11. ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ
ΤΟΥ ΤΕΣΤ ΤΩΝ ΚΗΛΙΔΩΝ ΜΕΛΑΝΗΣ RORSCHACH

W (Whole) Σύνολο: όταν η απάντηση περιλαμβάνει όλο το σκιασμένο μέρος της

κηλίδας χωρίς να παραλείπει κάτι, αλλά και όταν ο εξεταζόμενος δεν βλέπει κάτι στο
λευκό χώρο της εικόνας.

Ŵ Κομμένο σύνολο: όταν η απάντηση περιλαμβάνει όλα τα σημεία που αναφέρονται

παραπάνω, αλλά παραλείπει μόνο μια μικρή λεπτομέρεια.

87
D (Detail) Μεγάλη λεπτομέρεια: όταν η απάντηση περιλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος της
καρτέλας ή της κηλίδας.

Dd Ασυνήθιστη μικρή λεπτομέρεια: το κομμάτι της καρτέλας ή της κηλίδας που είναι
μικρότερο σε μέγεθος από τη μεγάλη λεπτομέρεια (D) και δεν δίνεται πολύ συχνά ως
απάντηση.

d Συνηθισμένη μικρή λεπτομέρεια: το κομμάτι της καρτέλας ή της κηλίδας που είναι
μικρότερο της D και δίνεται συχνά ως απάντηση.

DW Φτιαχτό σύνολο: μη τυπική απάντηση συνόλου που δίνεται κυρίως από ψυχικά
ελαττωματικό ή ψυχωσικό άτομο. Χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει την απάντηση
όπου ένα μικρό μέρος της κηλίδας δίνει νόημα σε ολόκληρη την κηλίδα. Αυτό κυρίως
διαπιστώνεται στο στάδιο των ερωτήσεων, γιατί ο εξεταζόμενος δεν μπορεί να
δικαιολογήσει την απάντησή του παρά μόνο λέγοντας ότι κατάλαβε τι παριστάνει η
κηλίδα από αυτή τη λεπτομέρεια.

Dr (Rare Detail) Σπάνια λεπτομέρεια: όταν η απάντηση αναφέρεται σε κάτι πολύ σπάνιο.

Di (Interior Detail) Εσωτερική λεπτομέρεια: όταν η απάντηση αναφέρεται σε κάτι που

βρίσκεται στο κεντρικό ή εσωτερικό μέρος της κηλίδας, δηλαδή, μέσα στο σκιερό
μέρος της κηλίδας.

De (Exterior-Edge Detail) Εξωτερική λεπτομέρεια: η περιφερική απάντηση που

αναφέρεται στο περίγραμμα της κηλίδας και όχι σε όλη την έκτασή της.

Dο Ολιγοφρενική λεπτομέρεια: εκεί που θα αναμενόταν ο εξεταζόμενος να βλέπει το

σύνολο, βλέπει μόνο ένα μέρος του.

Dx Ολιγοφρενική απάντηση μεγάλης λεπτομέρειας: ενώ δημιουργεί το σύνολο,

απορρίπτει ένα κομμάτι από αυτό.
Μερικοί ερευνητές υπολογίζουν το ίδιο τις Do και Dx ως ολιγοφρενικές απαντήσεις.

DdD Φτιαχτή έννοια: στην οποία μια σπάνια λεπτομέρεια δίνει το νόημα σε μια μεγάλη
λεπτομέρεια, π.χ., «αυτό το πορτοκαλί είναι ολόκληρο ένα βουβάλι, εδώ είναι το κεφάλι,
και έτσι θα πρέπει ολόκληρο να είναι το σώμα του».

Dd-D Φτιαχτή λεπτομέρεια: ξεκινά από μια πολύ μικρή λεπτομέρεια για να φτάξει μια
μεγάλη λεπτομέρεια.

D-W Οριακό σύνολο: όταν χωρίζει την κηλίδα σε δύο όμοια μέρη.

Positional Απαντήσεις θέσεως: δημιουργεί στην καρτέλα οριζοντιακά σημεία, δηλαδή,

προσανατολίζεται από τη θέση της κηλίδας στην καρτέλα.

S (Space) Διάστημα: όταν η απάντηση αναφέρεται στο λευκό χώρο στο μέσον της
κηλίδας.

88
SD Διάστημα και μεγάλη λεπτομέρεια: όταν προτάσσεται το διάστημα και έπεται ο
χαρακτηρισμός μιας μεγάλης λεπτομέρειας.

DS Μεγάλη λεπτομέρεια και διάστημα: όταν προτάσσεται η μεγάλη λεπτομέρεια και

έπεται ο χαρακτηρισμός του διαστήματος. Λέγονται και λευκές λεπτομέρειες.

SW Διάστημα και σύνολο: όταν η απάντηση περιλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος του
διαστήματος και ένα μεγάλο μέρος της κηλίδας.

WS Σύνολο και διάστημα: όταν η απάντηση περιλαμβάνει την κηλίδα και ένα μικρό
μόνο μέρος από το διάστημα.

SDo Διάστημα και απάντηση ολιγοφρενικής λεπτομέρειας.

SDd Διάστημα και μη συνηθισμένη μικρή λεπτομέρεια: όταν η απάντηση αφορά κατά
πρώτο λόγο το λευκό χώρο της κηλίδας, δηλαδή το διάστημα, και κατά δεύτερο μια
μικρή λεπτομέρεια. Βαθμολογείται επίσης και σαν SD, αν η δευτερεύουσα λεπτομέρεια
περιλαμβάνει ολόκληρη την κηλίδα. Λέγονται και μικρές λευκές λεπτομέρειες.

DdS Μη συνηθισμένη μικρή λεπτομέρεια και διάστημα: όταν αντίθετα το λευκό μέρος,
δηλαδή το διάστημα, παίρνει δευτερεύουσα σημασία στην απάντηση και πρωταρχική
σημασία έχει η λεπτομέρεια, π.χ. " αυτή είναι η είσοδος μιας σπηλιάς και τα
τοιχώματά της είναι το γκρίζο γύρω-γύρω...".

DSDd Απαντήσεις που αφορούν μια λευκή λεπτομέρεια σε συνδυασμό με μια μεγάλη ή
μικρή λεπτομέρεια.

F (Form) Μορφή, σχήμα. Η ερμηνεία είναι σαφώς προσδιορισμένη από το περίγραμμα

της κηλίδας.

F+ Θετική μορφή ή σχήμα: όταν η έννοια ταιριάζει στην περιοχή της κηλίδας που
επιλέχθηκε για απάντηση.

F- Αρνητική μορφή ή σχήμα: όταν η έννοια δεν ταιριάζει στην περιοχή της κηλίδας που
επιλέχθηκε για απάντηση.

F Μορφή ή σχήμα όταν η απάντηση είναι γενική, δηλαδή, χρησιμοποιεί για έννοιες που
έχουν σχήμα ακαθόριστο, π.χ. χάρτες, έντομα, τοπία, νησιά, κ.ά., ή όταν ο εξεταστής δεν
μπορεί να αποφασίσει τι από τα δύο F (F+ ή F-) να βάλει στη βαθμολογία του,
ενδεχομένως και επειδή ούτε ο ίδιος ο εξεταζόμενος είναι πεισμένος για την καλή μορφή
της απάντησής του.

M Κίνηση: για τους ανθρώπους, αλλά και για τα ζώα που μέσα στις απαντήσεις των
υποκειμένων εκτελούν ανθρώπινες κινήσεις ή δραστηριότητες.

M+, M- Κίνηση θετική ή αρνητική. Βαθμολογείται ανάλογα με το αν ταιριάζει ή δεν

ταιριάζει αυτή η κίνηση ή η δραστηριότητα στο τμήμα της κηλίδας που διαλέχτηκε.

FM Κινήσεις για ζώα που προϋποθέτουν απαραίτητα και το απόλυτον του σχήματος.

89
m Κινήσεις για άψυχα (αντικείμενα), όταν απουσιάζει η μορφή.

Fm Κίνηση αψύχων, όταν είναι πρωτεύουσα η μορφή και δευτερεύουσα η κίνηση.

mF Κίνηση αψύχων, όταν είναι πρωτεύουσα η κίνηση και δευτερεύουσα η μορφή.

Κ Φωτοσκίαση, όταν απουσιάζει το σαφές περίγραμμα στις απαντήσεις, όπως π.χ.,

σύννεφα, καπνός, ομίχλη κ.λπ.

KF Φωτοσκίαση, όταν η απουσία περιγράμματος συνδυάζεται και με μορφή, δηλαδή,

πυκνά σύννεφα, σωροί από σύννεφα κ.λπ.

FK Φωτοσκίαση όταν η παρουσία περιγράμματος καθορίζεται με τη μορφή κατά πρώτο

και με τη φωτοσκίαση κατά δεύτερο λόγο, όπως για παράδειγμα στην καρτέλα VII
«Δυο κυρίες με κότσο τα μαλλιά τους μοιάζουν να χαμογελούν...». Την εντύπωση των
δύο γυναικών την δίνει το σχήμα τους, το περίγραμμα, ενώ τα μαλλιά και το χαμόγελο
διαφαίνεται από τη φωτοσκίαση.

k Φωτοσκίαση που δίνει την εντύπωση του βάθους.

Fk Φωτοσκίαση ως προοπτική ή απόσταση, όπως με την απάντηση, π.χ., στην καρτέλα

Χ: «αυτά εδώ είναι τα Ιλίσια πεδία και εκεί ο Πύργος του Άιφελ».

Fk Φωτοσκίαση που δίνει την εντύπωση του βάθους, αλλά με πρωτεύουσα τη μορφή.

Fk- Φωτοσκίαση που δίνει την εντύπωση του βάθους, αλλά με πολύ φτωχή τη μορφή.

c Υφή: η απάντηση με αντίληψη της υφής (π.χ. ογκόλιθοι φαγωμένοι) ως μιας ιδιότητας
της επιφάνειας οφείλεται στη διαφορά της απόχρωσης των κηλίδων.

Fc Όταν προηγείται η μορφή και έπεται η υφή για την αντίληψη.

cF Όταν προηγείται η υφή και έπεται η μορφή για την αντίληψη.

Fc+, Fc- Δίνονται ανάλογα με την ποιότητα της αντίληψης για την περιοχή της
κηλίδας, που σχολιάζεται (αν πρόκειται για F+ ή F-), εφόσον είναι πρωτεύουσα για την
αντίληψη η μορφή.

cF+, cF- Δίνονται ανάλογα με την ποιότητα της αντίληψης για την περιοχή της
κηλίδας, που σχολιάζεται (αν πρόκειται για F+ ή F-), εφόσον είναι πρωτεύουσα για την
αντίληψη η υφή.

C Χρώμα: όταν στην απάντηση καθορίζεται το ποιόν της έννοιας από το χρώμα και
μόνο. Π.χ. «αυτό είναι αίμα, από το χρώμα του...» ή «αυτό μου θυμίζει από το χρώμα
ωκεανό...».

FC Όταν η μορφή και το χρώμα ενώνονται σε μια έννοια, με τη μορφή ως αφετηρία για
την αντίληψή της.

90
CF Όταν το χρώμα παίζει πρωτεύοντα ρόλο στο σχηματισμό της έννοιας, ενώ η μορφή
έχει δευτερεύοντα ρόλο.

FC+, FC- Ανάλογα με την ακρίβεια στο επίπεδο της μορφής F+ και F, δηλαδή, με το αν
καθορίζεται επακριβώς ή όχι η πρωταρχικής σημασίας μορφή.

C' Το χρώμα μέσα στα τρία βασικά: άσπρο, μαύρο, γκρίζο.

FC' Όταν η μορφή παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην αντίληψη και μετά το χρώμα, άσπρο
ή μαύρο ή γκρίζο.

C'F Όταν ένα από τα προαναφερόμενα χρώματα παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην
αντίληψη και έπεται η μορφή.

C-, FC-, CF- Άρνηση του χρώματος: αποκαλύπτεται από την απλή αναφορά του
εξεταζόμενου στο χρώμα και την ανικανότητά του να το αφομοιώσει μέσα σε μια
αντίληψη.

H (Human) Σύνολο ανθρώπινης φιγούρας: όταν ορίζεται με ακρίβεια μια ανθρώπινη

μορφή (π.χ. “εδώ είναι ένας άνθρωπος... αυτός είναι άνθρωπος”).

(H) Παράγωγα της ανθρώπινης φιγούρας και ευτελείς παραμορφώσεις του ανθρώπου ή
σπάνια είδη ανθρώπων.

Hd Ανθρώπινες λεπτομέρειες, δηλαδή, εξωτερικά μέρη του ανθρώπινου σώματος (χέρι,

μύτη, κεφάλι κ.ά.).

Hdx Ολιγοφρενική ανθρώπινη λεπτομέρεια: αναφέρεται σε λεπτομέρειες ανθρώπινου

σώματος που αποδίδονται σε περιοχές της κηλίδας, ενώ θα μπορούσε να έχει ειδωθεί
ολόκληρη η ανθρώπινη φιγούρα.

A (Animal) Ζώο: η φιγούρα ολόκληρου του ζώου.

Ad Λεπτομέρεια ζώου, δηλαδή, εξωτερικά μέρη του σώματος ενός ζώου (μάτι, αυτί,
κεφάλι κ.ά.).

Adx Ολιγοφρενική λεπτομέρεια που αναφέρεται σε ζώο (σωματικά μέρη ζώου)... εκεί
που συνήθως φαίνεται ολόκληρο το ζώο.

Aobj Έννοιες που δηλώνουν αντικείμενα που προέρχονται από ζώα, όπως: γούνινο
παλτό, προβιά ζώου, χαλί, δέρμα κ.λπ.

At Ανατομικές έννοιες: έννοιες που αναφέρονται στο εσωτερικό και αφορούν τα σκληρά
μέρη του σώματος (θώρακας, σκελετός κ.λπ.).

Ats Ανατομικές έννοιες που αφορούν τα μαλακά μέρη του σώματος (σπλάχνα, καρδιά,
πνεύμονας, μύες κ.λπ.

X –ray Ακτινογραφία γενικά: έννοιες που αναφέρονται στο καθαρό αντικείμενο της
ακτινογραφίας (ακτινογραφία λεκάνης, θώρακος κ.λπ.).

91
Bl Αίμα γενικά: έννοιες που αναφέρονται σε αίμα ανθρώπου ή ζώου.

Obj Αντικείμενα γενικά: έννοιες που αφορούν άψυχα στοιχεία.

Arch Aρχιτεκτονική: κτίρια, κάστρα, γέφυρες κ.ά.

Des (Desin) Συμμετρία: σχεδιάσματα, σχέδια, σχήματα κ.ά.

N (Nature) Φυσικά φαινόμενα και γεγονότα, καθώς επίσης και μέρη ή στοιχεία της φύσης
(βροχή, λιβάδι, σπηλιά, κ.ά.).

Pl (Plant) Φυτά γενικά (δένδρα, λουλούδια, θάμνοι κ.ά.).

Cl (Clouds) Σύννεφα γενικά.

Org (Original) Πρωτότυπη απάντηση: έννοιες που στοιχειοθετούν πρωτότυπες

απαντήσεις.

P (Popular) Συνηθισμένη απάντηση: όταν η απάντηση δίνεται από τους περισσότερους

εξεταζόμενους.

Geog (Geography) Γεωγραφικές απαντήσεις (νησιά, χώρες, χάρτες κ.λπ.).

Emb (Emblem) Έμβλημα: απαντήσεις που εμπεριέχουν την έννοια του εμβλήματος,
όπως σύμβολα, σήματα, σημαίες κ.ά.

Sex (sexuality) Σεξουαλικές απαντήσεις. αφορούν σεξουαλικά θέματα ή γεννητικά,

γυναικεία και ανδρικά, όργανα.

Bl (Blood) Αίμα: γενικά απαντήσεις που αφορούν αίμα.

Tr (Travel) Ταξίδια. Αναφορές σε ταξίδια με κάθε μέσο μεταφοράς. Συνήθως, ερμηνείες

με αφηρημένες έννοιες.

Art Τέχνη. Κάθε απάντηση που αφορά έργα τέχνης (πίνακες ζωγραφικής, αγάλματα,
αντικείμενα τέχνης).

Sc (Sceance) Επιστήμη. Απαντήσεις που αναφέρονται στην επιστήμη (μικροσκοπική

εξέταση, τομή οστού, επιστημονική έρευνα).

Myth (Mythology) Μυθολογία. Αναφορές σε θέματα της μυθολογίας.

Abst (Abstraction). Αφηρημένες έννοιες.

Imp (Implement) Εργαλεία: χειρουργικά εργαλεία ή τανάλια, πένσα, πριόνι κ.λπ.

Per (Personal) Σημαίνοντα πρόσωπα. Αναφορές σε πρόσωπα που έχουν ή είχαν στο
παρελθόν κάποιο αξίωμα ή σημαίνουσα θέση στην κοινωνία.

92
Rec (Recreation) Απαντήσεις που αφορούν διασκέδαση ή ψυχαγωγία.

Map/Landspace Χαρτογράφηση τόπου: νησιά, βουνά, λίμνες, παράλια κ.λπ.

12. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΚΑΙ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ

12.1. Η σημασία των απαντήσεων, W

Η σημασία των απαντήσεων συνόλου συνδέεται με την ικανότητα του ατόμου για μια
ολοκληρωμένη εικόνα του κόσμου. Συνδέεται επίσης, με τη θεωρητική νοημοσύνη και
τη συστηματική σκέψη. Όταν όλες οι απαντήσεις W είναι συνηθισμένες (Ρ) αυτό
σημαίνει ότι το άτομο έχει την έκφραση του κοινού αισθήματος. Οι απαντήσεις W
δείχνουν ότι το άτομο έχει πνευματικά ενδιαφέροντα και φιλοδοξία. Στο ψυχοπαθητικό
άτομο θα συναντήσουμε μικρό ποσοστό απαντήσεων συνόλου που δεν προσδιορίζεται
καθαρό (W +/-).
Η αναλογία απαντήσεων συνόλου και ανθρώπινης κίνησης (W/Μ) σημαίνει το πόσο
μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει τις δημιουργικές του ικανότητες για πνευματικά
ενδιαφέροντα και φιλοδοξία. Για παράδειγμα, στην αναλογία W/Μ=2/1 ή 6/3 υπάρχει
μια ισορροπημένη φιλοδοξία του ατόμου σε σχέση με τις προσωπικές του ικανότητες.
Η αναλογία W>2Μ δείχνει ότι η φιλοδοξία ξεπερνάει τις προσωπικές ικανότητες, ενώ
αυτή του 3/1 είναι αρνητικό σημάδι. Εάν έχουμε υψηλό W+ και κανονικό Μ (Μ=3),
αυτό σημαίνει ότι το άτομο έχει πολλές φιλοδοξίες, τα καταφέρνει, αλλά θυσιάζει

93
άλλους τομείς της ζωής του. Εάν οι απαντήσεις καλού συνόλου (W+) είναι περισσότερες
και οι απαντήσεις Μ είναι λίγες έως ελάχιστες, τότε η φιλοδοξία ξεπερνά τις ικανότητες,
ενώ περισσότερες καλές ή κακές απαντήσεις συνόλου W(+/-) και λίγες απαντήσεις
κίνησης (Μ) δείχνουν ότι το άτομο δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τις νοητικές του
ικανότητες εξαιτίας μπλοκαρισμάτων, οι προσπάθειές του αποτυγχάνουν και αισθάνεται
μεγάλη δυσαρέσκεια.
Στην αναλογία W<2Μ φαίνεται ότι υπάρχουν ικανότητες στο άτομο χωρίς να μπορεί
να τους δώσει μια κατεύθυνση. Αυτό μπορεί να συμβαίνει με τα πολύ έξυπνα άτομα που
είτε οι συνθήκες δεν τους επιτρέπουν να προχωρήσουν είτε δεν το επιθυμούν για να μη
θυσιάσουν άλλα πράγματα.
Εάν οι απαντήσεις Μ, που δηλώνουν δημιουργικότητα, έχουν χροιά φαντασίας και
συνδέονται με μερικά είδη ανθρώπινων φιγούρων (Η), τότε σημαίνει φυγή του ατόμου
στη φαντασία που αντικαθιστά την ικανότητά του να καταφέρει κάτι.
Απαντήσεις DW- δείχνουν την τάση του ατόμου για συζήτηση, τη δυσκολία του να
ανακαλεί στη μνήμη του αυτά που έχει συζητήσει και την αναξιοπιστία της σκέψης του.
Αντίθετα, απαντήσεις DW+ μπορεί να σημαίνουν και δημιουργική σκέψη. Πολλές φορές
το συναντάμε σε ονειροπόλους, σε άτομα με καλλιτεχνικές ικανότητες στους οποίους
υπάρχει κάτι που εμποδίζει την ικανότητά τους για παραγωγικότητα.
Οι απαντήσεις DdW έχουν την ίδια ερμηνεία με τις απαντήσεις DW, αλλά τις
συναντάμε κυρίως σε παιδιά και σχιζοφρενείς.
Οι απαντήσεις DSW δηλώνουν ένταση μεταξύ του ατόμου με το περιβάλλον του
(εργασία, οικογένεια) και την εικόνα του ανικανοποίητου που το οδηγεί στο πείσμα και
την ισχυρογνωμοσύνη (χωρισμένοι γονείς, ανασφάλεια). Αντίθετα, εσωτερική ένταση
και νευρωσικά συμπτώματα δηλώνουν οι απαντήσεις SW.
Το WS υποδηλώνει το ανικανοποίητο που εκφράζεται με πολιτικά και ιδεολογικά
ενδιαφέροντα.

12.2. Η σημασία των απαντήσεων D, Dd και d

Οι απαντήσεις D υποδηλώνουν την πρακτική νοημοσύνη και την κοινωνικότητα. Το

άτομο είναι κοινωνικό και αντιλαμβάνεται το απλό, το άμεσο και το πρακτικό. Οι
απαντήσεις Dd υποδηλώνουν την παρατηρητικότητα, την ευαισθησία στα ασήμαντα και
ευτελή. Πολλά Dd σε βάρος του D υποδεικνύουν κατάθλιψη, ψυχαναγκαστική νεύρωση,
απογοήτευση με το περιβάλλον, επιθετικότητα (πρωκτική) και προκλητική στάση και
συμπεριφορά.
Οι απαντήσεις DS δηλώνουν αντιδραστικότητα, έκφραση επιθετικότητας. κριτική
ικανότητα ή εξυπνάδα. Ο συνδυασμός του S με C σημαίνει την εξωτερικευμένη
επιθετικότητα, κριτική στους άλλους, καταστροφικότητα, ενώ αυτός του Sm με Μ
σημαίνουν επιθετικότητα στραμμένη προς τον εαυτό. Δηλαδή, μπλοκαρισμένη
επιθετικότητα που οδηγεί στην κατάθλιψη, ντροπαλότητα, πολύ μεγάλη ευγένεια,
συναισθήματα κατωτερότητας, ανασφάλεια, χαμηλή αυτοπεποίθηση και υψηλή
αυτοκριτική. Όταν έχουμε απαντήσεις S αλλά το άτομο έχει σταθερή
συναισθηματικότητα και εξωτερικευμένη επιθετικότητα, τότε έχουμε την τάση κριτικής
για τους άλλους. Εάν υπάρχουν απαντήσεις Μ και C σε ίση αναλογία Μ/C, τότε το
άτομο παρουσιάζει μεγάλη δυσκολία στο να αποφασίζει, και διακρίνεται από
απαισιοδοξία και αμφιβολία.
Εάν έχουμε ψηλό W και F και καθόλου Μ ή C ή ένα με δύο μόνο σε ολόκληρο το
πρωτόκολλο, τότε σημαίνει απωθημένη επιθετικότητα. Πολλά S συν παράγοντας

94
εξωστρέφειας δηλώνουν επικίνδυνη αντικοινωνική συμπεριφορά, ενώ πολλά S συν
παράγοντας εσωστρέφειας την απωθημένη επιθετικότητα που οδηγεί στην τάση για
ατυχήματα.
Οι απαντήσεις Do υποδεικνύουν καθυστέρηση, χαμηλή νοημοσύνη. Ο συνδυασμός
των Do με πολλά F υποδηλώνουν άγχος, νευρικότητα, αδυναμία στη συγκέντρωση,
παρεμπόδιση των παρορμήσεων και κατάθλιψη.
Από την ψυχοδυναμική άποψη οι απαντήσεις W συνδέονται με τη στοματικότητα, οι
D με τη γεννητικότητα, οι Dd με την πρωκτικότητα, τάσεις οι οποίες είναι συνδεδεμένες
με τα αντίστοιχα ψυχοσεξουαλικά στάδια του ατόμου.

12.3. Η σημασία των άλλων παραγόντων

Οι απαντήσεις διαστήματος (S) που συνδυάζονται με καθαρό χρώμα (C) δείχνουν την
εξωτερικευμένη επιθετικότητα του ατόμου, την τάση κριτικής στους άλλους και την
καταστροφικότητα.
Οι απαντήσεις S που προσδιορίζονται και από κίνηση M δείχνουν την επιθετικότητα που
στρέφεται προς τον εαυτό. Κατάθλιψη, ντροπαλότητα, πολύ συγγένεια προς τους
άλλους, συναισθήματα κατωτερότητας, ανασφάλειας, έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό
και αυτοκριτική. Όταν υπάρχει S με M και C δείχνει τη δυσκολία του ατόμου να
αποφασίζει, διακατέχεται από αμφιβολία και αναποφασιστικότητα.
Το υψηλό F+ δείχνει πάντοτε υψηλό δείκτη παρατηρητικότητας και δύναμη
συγκέντρωσης, ενώ το χαμηλό F+ διαταραχή στη μνήμη. Το F- απαντάται συχνά σε
νευρωτικούς και καταθλιπτικούς χαρακτήρες.
Το F νευρικότητα και αδυναμία στη συγκέντρωση.
Το M δείχνει δημιουργικότητα, εσωτερική ζωή, θρησκευτικό συναίσθημα και εμπειρία,
εσωστρέφεια-εξωστρέφεια.
Απαντήσεις συνόλου όπου κυριαρχούν πολλά M και H δείχνει άτομο που δεν έχει
αγαπηθεί και αναζητά την τρυφερότητα και τη στοργή. Συχνά τέτοιες απαντήσεις δίνουν
άτομα που έχουν ζήσει σε ιδρύματα ή παιδιά που έχουν την εμπειρία ενός θανάτου
αγαπημένου τους προσώπου. Διακρίνουμε αυτού του τύπου τις απαντήσεις, σε σχέση
και με άλλους παράγοντες, την φαντασία του ατόμου βασισμένη στην πραγματικότητα
με σκοπό αλλαγής του εξωτερικού του κόσμου. Φαντασία σαν φυγή από την
πραγματικότητα.
Μ με παράγοντα εξωστρέφειας δείχνει την τάση του ατόμου προς τα έξω, προς τον
κόσμο είτε με τη μορφή φιλίας και συνεργασίας είτε με τη μορφή μίσους και
επιθετικότητας. Μ με παράγοντα εσωστρέφειας δείχνει την τάση φυγής του ατόμου και
ψυχρότητα.
Απαντήσεις με Μ- δίνουν συνήθως οι επιληπτικοί, οι μανιακοί και οι σχιζοφρενείς.
Επίσης, οι αλκοολικοί με σύνδρομο Korsakoff δείχνουν τάση παραγωγικότητας που δεν
λαμβάνει υπόψη της την πραγματικότητα. Το Μ- στους νευρωτικούς δείχνει διαταραχή
της σκέψης.
Το m δείχνει την ανάγκη του ατόμου για ανακαλύψεις και δημιουργικότητα και
ικανότητα για διδασκαλία. Διακρίνεται σε πρωτόκολλα ιδιαίτερα δημιουργικών ατόμων
με καλλιτεχνικές ικανότητες. Το βλέπουμε επίσης και σε άτομα με παρανοϊκά στοιχεία ή
σε νευρωτικούς με έντονα απωθημένες ασυνείδητες τάσεις.

12.4. Η ερμηνεία των απαντήσεων FC

95
Σε αυτές τις απαντήσεις κυριαρχεί η λογική. Σε εξωστρεφή άτομα που δίνουν πολλές
απαντήσεις με FC είναι θετικό και δείχνει λεπτά συναισθήματα. Δεν ισχύει το ίδιο και
για τα άτομα που δίνουν απαντήσεις με πολλά C. Σε εσωστρεφή άτομα που είναι
ντροπαλά το F(C) δείχνει υπερευαισθησία, έλλειψη σιγουριάς, άτομα που πληγώνονται
εύκολα. Απαντήσεις από τις αχρωματικές καρτέλες, το σκιερό μέρος, το FC΄ δείχνει
αγχώδη καταθλιπτικά άτομα ή ιδιαίτερα προσεκτικά που επιλέγουν το σκούρο μέρος για
να φτιάξουν την αντίληψή τους, ενώ τα παθητικά άτομα που βρίσκουν ευχαρίστηση
στην τρυφερότητα επιλέγουν το πιο ανοικτό μέρος της κηλίδας.

12.5. Η ερμηνεία των απαντήσεων σκιερής λεπτομέρειας LD

Οι απαντήσεις αυτές αφορούν το σκιερό μέρος της κηλίδας (Shading Detail

Responses). Μέσα στην περιοχή που έχει επιλέξει το άτομο, βρίσκει σε ένα κομμάτι
γκρίζο, μια φωτεινή μικρή λεπτομέρεια (Light Dark, LD), όπου δίνει έμφαση σε όλο το
ασπρόμαυρο μέρος της κηλίδας για να φτιάξει την αντίληψή του. Συνήθως,
στοιχειοθετούνται απαντήσεις φωτοσκίασης (Κ) και κωδικοποιούνται με τα αντίστοιχα
σύμβολα, αλλά όταν η απάντηση διαμορφώνεται από την αντίληψη ενός μικρού
φωτεινού μέρους της κηλίδας για να δώσει νόημα στη γύρω σκιερή περιοχή, τότε έχουμε
απάντηση σκιερής λεπτομέρειας. Για παράδειγμα, «αυτές οι φωτεινές κουκίδες μοιάζουν
με μάτια…εδώ είναι ένα πρόσωπο» (εσωτερική λεπτομέρεια φωτοσκίασης). Αυτού του
τύπου τις απαντήσεις μερικοί ερευνητές τις κωδικοποιούν ανάλογα με τα σύμβολα LD,
με πρωτεύουσα τη μορφή FLD ή δευτερεύουσα LDF.
Απαντήσεις καθαρής αντίληψη LD υποδηλώνει, γενικά, το συναίσθημα δυσφορίας
χωρίς να υπάρχει συναισθηματικός έλεγχος. Το άτομο κάνει μεγάλη προσπάθεια να
προσαρμοστεί στον εσωτερικό του κόσμο. Πολλά LDF σε ένα πρωτόκολλο
υποδηλώνουν την έντονη συναισθηματική δυσφορία του ατόμου. Αντίθετα, απαντήσεις
με FLD δείχνουν τον συνειδητό έλεγχο στη διάθεση. Ο έλεγχος γίνεται με συνειδητή
επιλογή και όχι με απώθηση. Το άτομο κάνει εσωτερική προσπάθεια για
συναισθηματικό έλεγχο χωρίς να μπορεί να το καταφέρνει πάντα.
Απαντήσεις με MLD δείχνουν τους φόβους του ατόμου με κάποιες ιδέες καταδίωξης
που πιθανόν το κατακλύζουν.

12.6. Ο έλεγχος της συναισθηματικότητας

Η συναισθηματικότητα σε ένα πρωτόκολλο Rorschach ελέγχεται από τους

καθοριστικούς παράγοντες κυρίως της φωτοσκίασης και του χρώματος. Έτσι, όταν
έχουμε στο πρωτόκολλο υψηλό Κ χωρίς C, αυτό δείχνει ότι το υποκείμενο προσπαθεί να
αντικαταστήσει την άμεση συναισθηματική του προσαρμογή με έναν ψυχρό διανοητικό
τρόπο, έμμεση προσαρμογή με στάσεις και τρόπους συμπεριφοράς που έχει μάθει.
Αντίθετα, όταν υπάρχει FΚ και FC δείχνει ικανότητα για μέθεξη. Χαρακτηρίζει
ευαίσθητα άτομα.
Όταν υπάρχει FΚ και είναι μεγαλύτερο από FC αυτό δείχνει υπερευαισθησία και
δυσφορική διάθεση. Γίνεται μεγαλύτερη η συναισθηματική δυσφορία, όταν τα Μ είναι
περισσότερα των C.
Το FΚ+ στο πρωτόκολλο μαζί με CF και C με απουσία του FC αυτό δείχνει τον
συνειδητό αγώνα που δίνει το άτομο εναντίον της συναισθηματικότητας splitting. Το
βλέπουμε συχνότερα στη σχιζοειδή προσωπικότητα.

96
Α. Καθοριστικοί παράγοντες ελέγχου έκφρασης των συναισθημάτων

Οι καθοριστικοί παράγοντες που δείχνουν ότι υπάρχει έλεγχος στην έκφραση των
συναισθημάτων είναι η κίνηση, η μορφή και οι απαντήσεις συνόλου (M, F+, W+).
Λίγα M με F+ = 60-70 και φτωχό W δείχνουν έλλειψη ή παντελή απουσία
συναισθηματικού ελέγχου. Αρκετά M, C ή M>C και καλό F+ δείχνουν ότι το άτομο έχει
επαρκή έλεγχο των συναισθημάτων του.

Β. Παρεμπόδιση της συναισθηματικότητας

Το άτομο δεν μπορεί να κάνει, να αισθανθεί και να σκεφτεί μερικά πράγματα και
αποφεύγει το άγχος που θα προκαλούσαν.
Αυτή η παρεμπόδιση φαίνεται από τα εξής:
1. Κ, FΚ, ΚF, k, Fk, kF και c, Fc, cF, δείχνουν ότι παρεμποδίζουν τη
συναισθηματική έκφραση. Εκφράζουν το νευρωτικό άγχος: το άγχος ως άμυνα
για τα πιο επώδυνα συναισθήματα.
2. Απαντήσεις DS συνδυασμένες με χρώμα C δείχνουν την έκφραση
αντιδραστικότητας προς το περιβάλλον. Συχνά διακρίνεται μεταξύ των DS και C
αμφιθυμικά συναισθήματα. Δηλαδή, την αντίθεση μεταξύ αγάπης και μίσους. Οι
απαντήσεις D, F δεν παρεμποδίζουν τη συναισθηματική έκφραση, αλλά τη
συνδέουν με επιθετικότητα: Σαδιστική επιθετικότητα, άρνηση, αντιδραστικότητα
και απόρριψη του έξω κόσμου χωρίς απόσυρση. Αυτό δείχνει μια δύναμη του
εγώ στο πείσμα και την ισχυρογνωμοσύνη.
3. Το shock χρώματος δείχνει την παρεμπόδιση του συναισθήματος μέσω του
μηχανισμού της απώθησης. Τα συναισθήματα δεν είναι συνειδητά. Όταν το
shock του χρώματος συνοδεύεται με CF αυτό δείχνει συναισθήματα που
κυμαίνονται μεταξύ αγάπης και μίσους. Την παρεμπόδιση των συναισθημάτων
την δείχνει επίσης, ο αργός χρόνος αντίδρασης, το υψηλό ποσοστό των F, M, C,
DS και FΚ.
4. Το shock της φωτοσκίασης δείχνει έντονο σύμπτωμα άγχους που παρεμποδίζει
σημαντικά την έκφραση του συναισθήματος.
Η νευρωτική παρεμπόδιση, «απαγόρευση» διακρίνεται μέσα από τη μερική ή
ολική απώθηση των M και C. Σε ένα ψυχαναγκαστικό άτομο θα έχουμε
απαντήσεις με λίγα Μ, όπου δείχνουν ότι η παρεμπόδιση είναι στο σώμα, στους
μυς, ενώ η απουσία των C δείχνουν πολύ έντονη συναισθηματική απώθηση.

Γ. Πρωτόκολλα χωρίς απαντήσεις χρώματος, C

Πρωτόκολλα χωρίς απαντήσεις καθαρού χρώματος, C, τα συναντούμε συνήθως σε

σχιζοφρενείς στους οποίους δεν λειτουργούν τα συναισθήματα. Σε άτομα με πολύ
χαμηλό δείκτη νοημοσύνης και σε άτομα με καταθλιπτική συνδρομή εξαιτίας των
απαγορεύσεων (νευρωτική παρεμπόδιση). Γενικός παράγοντας στη νεύρωση είναι το μη
αφομοιώσιμο άγχος και το άγχος ως άμυνα.

12.7. Η σημασία του shock χρώματος και φωτοσκίασης

Α. Shock του κόκκινου

97
 Αιτία της ενόχλησης είναι μόνο το κόκκινο χρώμα, το οποίο συνήθως συναντά ο
εξεταζόμενος στις καρτέλες ΙΙ και ΙΙΙ. Πολλές φορές είναι δύσκολο για τον εξεταστή να
κατανοήσει εάν το shock οφείλεται στο κόκκινο ή γενικά στο χρώμα. Αυτό μπορεί να
διακριθεί, όταν το shock εμφανίζεται και σε άλλες καρτέλες, οι οποίες έχουν κάποιο
χρώμα εκτός από το μαύρο χωρίς να κατονομαστεί το κόκκινο ως ιδιαίτερο
χαρακτηριστικό. Σε περιπτώσεις συνύπαρξης χρωματικού και κόκκινου shock, συνήθως
το κόκκινο shock αναγνωρίζεται ως το πιο ενοχλητικό, καθώς παρουσιάζεται και στις
καρτέλες ΙΙ και ΙΙΙ.
Το shock του κόκκινου συνδέεται με λιβιδινικές και επιθετικές ή σαδιστικές
παραστάσεις, «κόκκινο ως αίμα». Υποδηλώνει την απώθηση της επιθετικότητας για την
οποία το άτομο δυσφορεί και ενοχλείται. Σπανιότερα εκφράζει το φόβο για την
επιθετικότητα των άλλων. Το μέγεθος της απώθησης της επιθετικότητας γίνεται φανερό
όσο το άτομο αποφεύγει τον καθορισμό του κόκκινου στις ερμηνείες του. Εάν μετά από
ένα shock στο κόκκινο χρώμα ακολουθεί απάντηση με τη χρήση του κόκκινου, τότε
έχουμε είτε την αμφιθυμική τάση του ατόμου απέναντι στην επιθετικότητα, όταν το
κόκκινο δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα στην απάντηση, είτε μια επιθετικότητα
που διαφεύγει του ελέγχου και είναι έτοιμη να συνειδητοποιηθεί, όταν το κόκκινο
χρησιμοποιείται ως καθοριστικός παράγοντας.
Αντίθετα, η έλξη για το κόκκινο δείχνει την τάση των παρορμητικών ατόμων σε
αισθήματα ιδιαίτερης και έντονης ευχαρίστησης. Συνήθως, παράγουν εντυπωσιακές
ερμηνείες που εμπεριέχουν το έντονο κόκκινο χρώμα.

Β. Shock στο σκούρο της κηλίδας

Ο σκούρος χρωματισμός, του μαύρου και του γκρίζου, των αχρωματικών κυρίως
καρτελών (π.χ., καρτέλα IV) μπορεί να προκαλέσει αμηχανία και ενόχληση. Αυτό
εκδηλώνεται είτε με άρνηση στα ερεθίσματα της κηλίδας είτε με φαινόμενα
διαταραγμένων ερμηνειών, όπως απαντήσεις Dd, Do, F, και αλλαγή του τύπου της
διαδοχής. Shock στο σκούρο εμφανίζουν τα νευρωτικά, αγχώδη και φοβικά άτομα. Οι
ερμηνείες που καθορίζονται από το διάχυτο σκούρο χρώμα εκφράζουν ανησυχία και
άγχος. Το shock στο σκούρο ερμηνεύεται ως «άγχος του άγχους» ή «άγχος του
άγνωστου», δηλαδή, κάτι σαν κρίση άγχους σε μικρογραφία.
Η αρνητική επίδραση του σκούρου μπορεί να ερμηνευθεί σαν το υπόλειμμα του
παιδικού φόβου του σκοταδιού. Ο φόβος για το σκούρο συνδέεται επίσης με τη
συμβολική σημασία του μαύρου χρώματος που εκφράζει αρχέγονες φαντασιώσεις, αλλά
υπάρχει και η πένθιμη σημασία του μαύρου που παραπέμπει στο θάνατο. Μια θετική
σημασία του μαύρου χρώματος είναι το αναλλοίωτο, το επιβλητικό, το επίσημο
(επίσημα ρούχα) που συνδέεται με την εξουσία. Είναι ένας συμβολισμός που
παραπέμπει στη συνένωση φόβου και θαυμασμού. Η αρνητική σημασία μάς παραπέμπει
στην ανταρσία, το άγχος και την κριτική διάθεση. Έχει βρεθεί ότι αυτή η σημασία
συναντάται περισσότερο σε άτομα που βρίσκονται σε έντονη σύγκρουση με την πατρική
φιγούρα και εν δυνάμει με την εξουσία. Στις γυναίκες το shock στο μαύρο (καρτέλα IV)
μπορεί να δηλώνει σεξουαλικό φόβο ή γενικά συγκρούσεις με την ανδρική φιγούρα. Η
έλξη για το σκούρο χρώμα εμφανίζεται σε άτομα με χρόνια δυσθυμία. Μια ανεπαρκής
απόδοση στην καρτέλα Ι, συνήθως δεν οφείλεται σε shock, αλλά σε μια απλή δυσκολία
στο ξεκίνημα (το shock της αρχής). Σημαίνει κυρίως ανασφάλεια, στην οποία κύριο
λόγο παίζει το άγχος του άγνωστου.

98
 Το shock του σκούρου ως υπεραναπλήρωση προηγείται μιας σειράς πρωτότυπων και
καλών απαντήσεων. Σε αυτή την περίπτωση το άγχος είναι περισσότερο δημιουργικό,
γιατί κινητοποιεί και δραστηριοποιεί το άτομα.
Η άρνηση του shock στο σκούρο παρατηρείται κυρίως ως συνέπεια του shock στο
μαύρο χρώμα. Το άτομο που παρουσιάζει σαφείς ενδείξεις ενός shock στο σκούρο
διακρίνεται από τη μείωση του αριθμού των απαντήσεων, απαντήσεις Do, αλλαγές στη
διαδοχή, κακές μορφές (F-) κ.ά. Συνήθως εκφράζει ευχαρίστηση για τις αχρωματικές
καρτέλες. Π.χ., στην καρτέλα IV μπορεί να δώσει ως απάντηση: «…κάτι ανάλαφρο, σαν
να χορεύει…» ή στην καρτέλα VI, «…να…κάποιες διασκεδαστικές εικόνες…». Στην
περίπτωση αυτή, ένα δυσφορικό συναίσθημα, που είναι φανερό, αρνείται να εκδηλωθεί
παρουσία του εγώ και του περιβάλλοντος. Το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται κυρίως στους
χρόνιους υπομανιακούς ή σε κυκλοθυμικούς. Είναι ένδειξη αδύναμου εγώ, αντίθετα με
το shock της υπεραναπλήρωσης.

Γ. Άλλα φαινόμενα shock

Το shock στο χρώμα μπορεί να επηρεάσει την εκδήλωση του σοκ στο σκούρο και
αντιστρόφως. Τα άτομα που παρουσιάζουν και τα δύο είδη shock, ένα πολύ έντονο σοκ
στο σκούρο μπορεί να καθυστερήσει την εμφάνιση του σοκ στο χρώμα με αποτέλεσμα
να μην εκδηλωθεί στην καρτέλα VII, αλλά στην ΙΧ και στην Χ. Η εμφάνιση μιας
χρωματικής καρτέλας, μετά από ένα δυνατό σοκ στο μαύρο, προκαλεί ένα αίσθημα
ανακούφισης και τα χρώματα γίνονται αντιληπτά με καθυστέρηση. Όταν το σοκ στο
σκούρο αναστέλλει το σοκ στο χρώμα, στην καρτέλα VII, έχουμε το φαινόμενο
παρεμβολής VII. Σπανιότερα, είναι το σοκ στο κόκκινο ή στο χρώμα που εκδηλώθηκε
στην καρτέλα ΙΙ που καθυστερεί το σοκ στο σκούρο, συνηθισμένο στην καρτέλα IV.
Αυτό λέγεται φαινόμενο παρεμβολής IV.
Το φαινόμενο παρεμβολής εκφράζει το είδος ισορροπίας που υπάρχει ανάμεσα στην
επίδραση των περιβαλλοντικών παραγόντων (σοκ χρώματος) και στους ενδογενείς,
βαθύτερους παράγοντες. Στο φαινόμενο παρεμβολής VII οι ενδογενείς παράγοντες (σοκ
του σκούρου) παίζουν σημαντικό ρόλο από τους εξωτερικούς. Στο φαινόμενο
παρεμβολής IV, μεγαλύτερη επίδραση έχουν οι περιβαλλοντικοί παράγοντες.

1. Shock στο μπλε, πράσινο και λευκό χρώμα

Στις χρωματικές καρτέλες, κυρίως στις VIII, ΙΧ και Χ μπορεί να εκδηλωθεί το

φαινόμενο του shock στο μπλε ή πράσινο χρώμα. Αυτό γίνεται φανερό με τη λεκτική
αναφορά του εξεταζόμενου σε αυτά τα χρώματα. Για παράδειγμα, « Αυτό εδώ το μπλε
(ή πράσινο) δεν ξέρω τι είναι…δεν ξέρω πώς να το ερμηνεύσω» ή «Αυτό εδώ το μπλε
(ή πράσινο) με ενοχλεί…δεν μου αρέσει». Αυτή η δυσαρέσκεια ή η δυσφορία του
εξεταζόμενου σε ένα συγκεκριμένο χρώμα ισοδυναμεί με το shock στο σκούρο χρώμα.
Μέσα από τις έρευνές του σε πρωτόκολλα ανδρών ο F. Salomon, εντόπισε ότι το
shock στο μπλε χρώμα εμφανίζεται σε άνδρες οι οποίοι στη διάρκεια της συνουσίας
είχαν έντονο άγχος (άγχος ευνουχισμού) και που παρουσίαζαν ανοργασμικότητα λόγω
της ασυνείδητης επιθυμίας ευνουχισμού.
Το shock στο μπλε και στο πράσινο χρώμα υποδηλώνουν την καθήλωση της
λιβιδινικής ανάγκης στο στοματικό στάδιο.Το φαινόμενο αυτού του shock
παρουσιάζεται στα πρωτόκολλα των νευρωσικών ατόμων που έχουν αναστολές στην
παραγωγή ιδεών, των καταθλιπτικών, των ψυχωτικών και των γυναικών με έκδηλη ή
λανθάνουσα ομοφυλοφιλία.

99
 Το shock στο λευκό είναι μια άλλη μορφή σεξουαλικού σοκ. Συμβολίζει την αμηχανία
του ατόμου, κυρίως των ανδρών, μπροστά στη μορφή που παρουσιάζουν τα λευκά μέρη
της κηλίδας (το διάστημα). Παρατηρεί γρήγορα τα λευκά μέρη στην καρτέλα, σαν να
έλκεται από αυτά, που, ενώ του θυμίζουν «οπή» (shock οπής), δεν μπορεί να τα
ερμηνεύσει. Π.χ., « Τι μπορεί να είναι αυτό; Μου αρέσει, μα δεν μπορώ να καταλάβω τι
είναι…». Περιφέρει την αντίληψή του γύρω από τα λευκά στοιχεία της κηλίδας (δεν
αρνείται τις ασυνείδητες αναπαραστάσεις της οπής ως γυναικείου κόλπου), χωρίς να
είναι σε θέση να παράγει μια καλή ερμηνεία. Πιθανόν, εκφράζεται σεξουαλικό άγχος
μπροστά στη «θέα» των γυναικείων οργάνων που του προκαλεί φόβο. Συχνά, αυτά τα
άτομα εκδηλώνουν φόβο στην επαφή τους με γυναίκες, με συνέπεια την αποφυγή
σεξουαλικών επαφών, είτε κρατώντας μια αμφιθυμική στάση απέναντί τους είτε
μπαίνοντας σε μια νευρωτική εναντίωση των φύλων. Σε ακραίες περιπτώσεις, στον
παρανοειδή μισογυνισμό. Το μίσος για τις γυναίκες είναι αυτή η προβολή του μίσους για
την ενδοβλημένη εικόνα της γυναίκας. Στην καρτέλα VI (στο κάτω μέρος της κηλίδας)
το λευκό μέρος προκαλεί shock στο λευκό. Συνδέεται με το ασυνείδητο «φάντασμα» του
οδοντωτού κόλπου.
Και στα δύο φύλα το shock στο λευκό σχετίζεται με την άρνηση της θηλυκότητας.
Συμβολίζει την εναντίωση του ατόμου απέναντι στο καθαρό γυναικείο στοιχείο. Στις
γυναίκες, το shock στο λευκό δείχνει την έκδηλη απόρριψη της θηλυκότητάς τους και η
ταύτισή τους με το ανδρικό στοιχείο.

2. Shock στην κίνηση

Το shock στην κίνηση προκαλείται σε κάποια άτομα κυρίως στην καρτέλα ΙΙΙ η οποία
προσφέρεται, συνήθως, για ερμηνείες με κίνηση. Η συναισθηματική δυσφορία ή η
ενόχληση που εκδηλώνουν μπορεί να συνδέεται με αυτής της μορφής το σοκ, όταν αυτά
τα άτομα αδυνατούν να παράγουν κοινότυπες απαντήσεις (παραγωγή Dd, Do, F-) που
αφορούν ανθρώπινες φιγούρες ή δίνουν καθυστερημένα, μετά από άλλες, απαντήσεις ή
αντικαθιστούν έμψυχες φιγούρες με άλλες άψυχες (κούκλες, σκιές) ή και
παραμορφωμένες (ανθρωποειδή).
Συχνά, στην καρτέλα ΙΙΙ, δυνατόν να προκαλούν ενόχληση οι ανθρώπινες φιγούρες της
κηλίδας, γι’ αυτό έχουμε απαντήσεις Do με F- στο σκούρο μέρος της κηλίδας, ενώ τα
κόκκινα μέρη ερμηνεύονται καλύτερα με FC. Αυτό σημαίνει ότι η αίσθηση της κίνησης,
δηλαδή η εσωστρέφεια, απωθείται. Το shock στην κίνηση σημαίνει την άρνηση ή την
αμφιθυμία της εσωστρέφειας. Η απώθηση της κίνησης μπορεί να είναι αποτέλεσμα του
shock στο κόκκινο χρώμα και συνδέεται με την άμυνα κατά του άγχους. Δηλαδή, το
άτομο μένει άκαμπτο και ακινητοποιημένο να αντιδράσει εν όψει όποιας μορφής
κινδύνου ή απειλής. Το shock στην κίνηση, ανάτασης ή κάμψης, εκφράζει μια
νευρωτική αμφιθυμία σχετικά με την αντίδραση ενέργειας. Όταν υπάρχουν απαντήσεις
κίνησης κάμψης στην καρτέλα ΙΙΙ, αλλά και σε άλλες προηγούμενες καρτέλες, τότε το
shock κίνηση που εμφανίζεται στην ΙΙΙ συνδέεται με την αμφιθυμία του ατόμου
απέναντι στην παθητικότητά του (Piotrowski).
Η κίνηση ως απλή περιγραφή, σε οποιαδήποτε καρτέλα, παραπέμπει στις ασαφείς και
αφαιρετικές έννοιες, οι οποίες δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένο περιεχόμενο, αλλά σε
μια αίσθηση κίνησης. Π. χ., «…κάτι που περιστρέφεται ή στροβιλίζεται γύρω από ένα
κέντρο ή έναν άξονα…». Το φαινόμενο των κινητικών περιγραφών συναντάται κυρίως
στους σχιζοφρενείς και στις σχιζοειδείς προσωπικότητες.

100
3. Shock στο περιεχόμενο

Το shock στο περιεχόμενο γίνεται φανερό από το αίσθημα δυσφορίας ή ενόχλησης

που παρουσιάζει ο εξεταζόμενος και προέρχεται από τον συμβολικό χαρακτήρα που
έχουν κάποιες καρτέλες.

4. Shock στην πατρική και μητρική καρτέλα

Στην καρτέλα IV, κάποια άτομα και των δύο φύλων, παρουσιάζουν shock στη θέα
της κηλίδας η οποία αντιπροσωπεύει την πατρική φιγούρα και την εξουσία γενικότερα.
Η καρτέλα αυτή δίνει συνηθισμένες παραγωγές γύρω από την ανδρική φιγούρα, η οποία
διακρίνεται ικανοποιητικά στην κηλίδα. Έτσι μπορεί να συμβεί να έχουμε shock στην
πατρική φιγούρα παρότι η κηλίδα μπορεί να υποκινήσει και shock στο σκούρο ως
αχρωματική και με έντονο το σκούρο χρώμα.
Τα άτομα που έχουν συγκρουσιακές σχέσεις με τον πατέρα ή και με κάθε μορφής
εξουσία δυνατόν να ενοχληθούν και να ταραχθούν από την επιβλητική ή απειλητική
ανδρική μορφή της κηλίδας. Μπορεί επίσης να αναδυθούν ασυνείδητες συγκρούσεις
σχετικές με αισθήματα ανταγωνισμού προς τον πατέρα.
Η πιθανή αμφιβολία που μπορεί να δημιουργηθεί στην καρτέλα αυτή σχετικά με το
σοκ στην πατρική φιγούρα ή το shock στο σκούρο διαλευκαίνεται από τη συμβολική
σημασία του περιεχομένου της απάντησης. Στο ενδεχόμενο ενός σοκ στο σκούρο στη
συγκεκριμένη καρτέλα, είναι πιθανόν επίσης να οφείλεται στην έννοια μιας σύγκρουσης
με τον πατέρα, δεδομένου ότι το μαύρο χρώμα συμβολίζει την εξουσία και ο πατέρας
είναι η πρώτη μορφή εξουσίας με την οποία συγκρούεται ένα άτομο.
Η καρτέλα VII θεωρείται «μητρική» ή «γυναικεία» καρτέλα τόσο γιατί το άτομο
μπορεί να παράγει συνηθισμένες απαντήσεις που αφορούν τη μητρική φιγούρα, όσο και,
γιατί, το μεγάλο διάστημα (S) που παρουσιάζει στο επάνω κεντρικό μέρος της, ανάμεσα
στις δύο γυναικείες φιγούρες της κηλίδας, συμβολίζει τη μήτρα.Ένα shock στην καρτέλα
αυτή μπορεί να σημαίνει δύο καταστάσεις: α) σύγκρουση με τη μητρική φιγούρα:
πιθανές διαταραγμένες συναισθηματικές σχέσεις στο παρελθόν με τη μητέρα ή αρνητική
και απορριπτική μητρική φιγούρα και β) απώλεια αγάπης με τις συνέπειές της: τη
μειωμένη ικανότητα του ατόμου να αγαπήσει.
Στην ίδια καρτέλα καθώς και στην ΙΧ οι οποίες παρουσιάζουν ένα μεγάλο διάστημα
(S) μπορεί να εμφανιστεί μιας άλλης μορφής σοκ. Το shock του κενού.
Το shock του κενού εκδηλώνεται με: την αμηχανία ή και άρνηση του ατόμου να δώσει
ερμηνείες, τον μεγάλο χρόνο αντίδρασης, τις συχνές περιστροφές της καρτέλας, την
τάση κριτικής ή αυτοκριτικής, τις πολύ φτωχές ερμηνείες, τον αντικατοπτρισμό, τις
αναφορές αναμνήσεων από παιδιά βιβλία ή παιχνίδια κ.ά. Στην καρτέλα VII, μπορεί να
παραχθούν απαντήσεις με περιεχόμενο ζώα, φυτά ή αντικείμενα αντί για τις
συνηθισμένες απαντήσεις «γυναίκες». Συχνά παράγονται ποιοτικά υποβιβασμένες
ερμηνείες ή ερμηνείες με απονεκρωμένες φιγούρες που σημαίνει ότι το άτομο
καταφεύγει σε μια δραστική άμυνα θέτοντας ένα άψυχο αντικείμενο στη θέση του
έμψυχου. Το shock του κενού στην καρτέλα ΙΧ έχει την ίδια σημασία με το σοκ στην
καρτέλα VII και από την ψυχοδυναμική άποψη με το shock της μητρικής φιγούρας.
Η διάκριση των δύο αυτών φαινομένων (shock μητρικής φιγούρας και shock του
κενού) είναι μια δύσκολη υπόθεση για τον εξεταστή. Θα πρέπει, καταρχήν, να κάνει τον
διαχωρισμό ανάμεσα στο πιθανό σοκ χρώματος στην καρτέλα ΙΧ και από τις πιθανές
προεκτάσεις του σοκ στο σκούρο στην καρτέλα VII, υπολογίζοντας τον χρόνο
αντίδρασης, την ποιότητα των ερμηνειών και το περιεχόμενο των απαντήσεων που έχει

101
δώσει το άτομο σε προηγούμενες καρτέλες που υποκινούν αυτά τα σοκ. Ακολούθως, θα
πρέπει να λάβει υπόψη του το έκδηλο ή συμβολικό περιεχόμενο των απαντήσεων στις
καρτέλες VII και IX. Με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να ερμηνεύσει και τις απαντήσεις του
ατόμου στις καρτέλες IV και VIII προκειμένου να διερευνήσει τις σχέσεις του με τις
γονεϊκές φιγούρες.

12.8. Ερμηνεία διαφόρων φαινομέων

12.8.1. Φαινόμενα χρώματος

Οι περιγραφές χρωμάτων ή αποχρώσεων στις χρωματικές ή αχρωματικές καρτέλες

θεωρούνται συνέπεια κάποιου shock. Τα άτομα που ερμηνεύουν περιγράφοντας τα
χρώματα στην ουσία εμφανίζουν shock στο χρώμα, αλλά χρησιμοποιούν την αισθητική
μορφή ή τη διανοητικοποίηση ως μηχανισμό άμυνας απέναντι στα απωθημένα
συναισθήματα. Καταφεύγει στην περιγραφή, κόντρα στην εσωτερίκευση.
Όταν επισυμβαίνει περιγραφή στο καθαρό χρώμα (C), δυνάμει shock στο χρώμα,
αυτό συνδέεται με την καταστολή της επιθετικότητας, ενώ η περιγραφή του C΄, δυνάμει
shock στο σκούρο, συνδέεται με την καταστολή του άγχους. Σε αυτή την περίπτωση το
άτομο χρησιμοποιεί, ως μηχανισμό άμυνας, τη μετάθεση, επειδή το σκούρο προκαλεί
άγχος μπροστά στη θέα των φωτοσκιάσεων. Συχνά αυτό αποτελεί και ένδειξη
δυναμικού άγχους που οδηγεί σε μια καταθλιπτική συνδρομή. Γενικά, οι περιγραφές
των χρωμάτων (C και C΄) συνδέονται με την προσήλωση του ατόμου στο επιφανειακό,
χρησιμοποιώντας τη διανοητικοποίηση ή την αισθητική αντίληψη ως άμυνα.
Η άρνηση στο χρώμα γίνεται φανερή από την απουσία του χρώματος ως
καθοριστικού παράγοντα σε ερμηνεία που το δικαιολογεί. Π.χ., στην καρτέλα Χ, «…
λουλούδια…από το σχήμα και όχι από το χρώμα…». Σημαίνει την προσπάθεια του
ατόμου να απωθήσει τα συναισθήματά του από φόβο απόρριψης ή απογοήτευσης.
Πιθανόν, να συνδέεται με τη νευρωτική διαστρέβλωση της πραγματικότητας ή να είναι
ένδειξη συναισθηματικής ανωριμότητας.
Η κατονομασία των χρωμάτων (π.χ., «κόκκινο», «πράσινο», «γκρίζο», «μαύρο» κ.ά)
εμφανίζεται σε απαντήσεις ατόμων με νοητική υστέρηση, στα οργανικά σύνδρομα, στις
άνοιες και στις επιπωματικές ψυχώσεις. Το φαινόμενο αυτό είναι φυσιολογικό στα
πρωτόκολλα των παιδιών κάτω των 5 χρόνων.
Το φαινόμενο, χρώματα στις αχρωματικές καρτέλες, παραπέμπει σε περιπτώσεις
των ατόμων με ψυχοπαθολογία τα οποία εισάγουν χρώμα (C) στις ερμηνείες τους για
καρτέλες που είναι αχρωματικές. Π.χ., στην καρτέλα Ι, «αίμα». Πρόκειται για το
στοιχείο της μυθοπλασίας. Ακόμη, συνδέεται, και με την προσπάθεια φυγής του ατόμου
από την κατάσταση της απελπισίας και της απαισιοδοξίας υιοθετώντας τρόπους
καλύτερης και ευχάριστης διάθεσης.Το φαινόμενο εισαγωγής χρώματος στις
αχρωματικές καρτέλες συναντάται κυρίως στους ψυχωτικούς, στους νευρωσικούς και σε
άτομα με οργανικά ψυχοσύνδρομα.
Η απάντηση που καθορίζεται από λάθος χρώμα αποτελεί σπάνιο φαινόμενο και
υποδεικνύει την τάση του ατόμου για μίμηση συναισθημάτων. Π.χ., στην καρτέλα VIII,
«Κόκκινες αρκούδες, μπλε φύλλα». Όταν μια ερμηνεία εμπεριέχει λάθος στο χρώμα,
σημαίνει την προσπάθεια του ατόμου να προσαρμοστεί συναισθηματικά χωρίς να
κατέχει την πραγματικότητα. Συναντάται σε άτομα με δυσκολία συναισθηματικής
ανταπόκρισης ή σε άτομα που έχουν αχρωματοψία.
Ο συμβολισμός ή ο δραματικός ρόλος που αποδίδεται σε κάθε χρώμα, π.χ., «Μαύρο
και πένθος», «Κόκκινο και χαρά» ή «Αυτό το κόκκινο θέλει το γκρί, αλλά δεν του το

102
επιτρέπει το πράσινο». Το φαινόμενο, δραματοποίηση του χρώματος, συμβολίζει τη
μετουσίωση των έντονων συγκινήσεων. Συναντάται σε καλλιτέχνες και σε υστερικές
προσωπικότητες που προκαλούν το περιβάλλον με εντυπωσιακές παραστάσεις ανάλογα
με τη συναισθηματική τους κατάσταση.

12.8.2. Φαινόμενα αφηρημένων εννοιών

Τα φαινόμενα περιγραφών αφορούν απαντήσεις οι οποίες παράγονται από την

αντίληψη της αίσθησης του ατόμου. Π.χ., «Αίσθηση χαράς», «το χάος», «ανοιξιάτικα
χρώματα», «Χρώματα χαράς» κ.ά. Η εντύπωση που δημιουργείται στο άτομο με την
εμφάνιση της καρτέλας προκαλεί την αντίληψή του να ερμηνεύσει συναισθηματικά το
ερέθισμα της κηλίδας. Δυνατόν, να εκφράζουν ένα shock στο χρώμα (C ή C΄).
Συναντάται σε καλλιτέχνες ή σε άτομα ονειροπόλα με υπερευαισθησίες, όταν υπάρχουν
πολλές τέτοιες ερμηνείες, που επεξεργάζονται συναισθηματικά τα ερεθίσματα, συχνά
ξεφεύγουν από την πραγματικότητα με το να ασχολούνται με τις ψυχικές τους
διαθέσεις.

12.8.3. Ασυνείδητες ψυχικές αναστολές

Οι ασυνείδητες ψυχικές αναστολές συναντώνται κυρίως στις αχρωματικές καρτέλες και

οφείλονται στις άμυνες του ατόμου, ως λογική αντίδραση στις τάσεις δυσφορίας που
είτε αρνείται είτε αναπληρώνει. Η άρνηση της δυσφορίας ξεκινάει από το εγώ και
συμμαχεί με μια ισχυρή διανοητική προσπάθεια, δηλαδή με ασυνείδητες ψυχικές τάσεις.
Η επιθυμία αυτοκυριαρχίας δημιουργεί τάσεις αναπλήρωσης, οι οποίες εκδηλώνονται
στο περιεχόμενο των ερμηνειών και αφορούν τις αποχρώσεις και το σκούρο χρώμα.
Στις ερμηνείες που βασίζονται στις αποχρώσεις F(C), το περιεχόμενο χαρακτηρίζεται
από υπερβολικό ρεαλισμό, π.χ., «στην καρτέλα ΙΙΙ (το μεσαίο κάτω μέρος της κηλίδας),
«Μια χύτρα με γάλα που χύνεται καθώς βράζει» ή απομακρύνεται στο χώρο, π.χ.,
καρτέλα IV (σε ολόκληρη την καρτέλα) «ηλιοβασίλεμα σε μια οροσειρά στον
ορίζοντα». Στις ερμηνείες FK που βασίζονται στις φωτοσκιάσεις, στις αχρωματικές
καρτέλες, η άρνηση του ατόμου να αφεθεί στα συναισθήματά του εκδηλώνεται ως εξής:
α) με απαντήσεις που δείχνουν απόσταση, π.χ. « σεληνιακό τοπίο», β) με συμβολική
αξιολόγηση της απόστασης, π.χ., « άτομο που φεύγει από έναν τόπο που τον
καταθλίβει», γ) με λογικοφανή ρεαλισμό, δηλαδή οι φωτοσκιάσεις δείχνουν τα
γεωγραφικά επίπεδα ενός γεωγραφικού χάρτη, δ) με απότομη εμφάνιση μιας ερμηνείας
DS ή μιας εξεζητημένης ερμηνείας F.Οι αναστολές αυτές συνδυάζονται με
χαρακτηρολογικούς παράγοντες αντοχής και δύναμης (ισχυρό εγώ) και είναι ένδειξη
καλής πρόγνωσης.

12.8.4. Φαινόμενα επεξεργασμένων απαντήσεων

α) Επεξεργασμένες απαντήσεις CF και KF. Πρόκειται για απαντήσεις που έχουν

προσδιοριστεί από τον εξεταζόμενο ως FC και FK στο στάδιο των οριζουσών, ενώ θα
έπρεπε να είχαν προσδιοριστεί CF ή KF. Για παράδειγμα, στην καρτέλα ΙΙΙ οι δύο
κόκκινες κηλίδες (άνω άκρο της κηλίδας) αναγνωρίζονται ως κηλίδες αίματος (CF),
αλλά συνθέτονται σε μια ερμηνεία επεξεργασμένη, με περισσότερο καθορισμένη μορφή:

103
«Δυο άνθρωποι κάποιας φυλής κάνουν θυσία ένα ζώο και το αίμα του πιτσιλάει», (FC).
Στην καρτέλα VI, η ερμηνεία «Καπνός», λόγω της φωτοσκίασης,(ΚF), επεξεργάζεται με
FK με την ερμηνεία «εκπυρσοκρότηση όπλου» (ο καπνός στο κύριο μέρος της κηλίδας
και η κάνη του όπλου στο επάνω μέρος). Το φαινόμενο των επεξεργασμένων
απαντήσεων υποδηλώνει την τάση του ατόμου να ελέγχει τις ψυχικές του διαθέσεις και
τις παρορμήσεις του. Συναντάται σε άτομα με υψηλό δείκτη αυτοελέγχου. Μπορούν να
κυριαρχούν στις παρορμήσεις και στα πάθη τους, προσπάθεια προσαρμογής στην
πραγματικότητα, προκειμένου να τύχουν αποδοχής.

β) Καταπιεσμένες και απωθημένες απαντήσεις κίνησης (Μ)

Πρόκειται για απαντήσεις στις οποίες οι ερμηνείες εμπνεύστηκαν από μια αντίληψη
κίνησης, αλλά στην τελική τους μορφή δεν παρουσιάζονται με τον ίδιο χαρακτήρα. Η
αίσθηση της κίνησης απομακρύνεται από τη συνείδηση, η εσωτερική αντήχηση δεν
αναγνωρίζεται και το ζωντανό στοιχείο της ερμηνείας «νεκρώνεται». Στις καταπιεσμένες
απαντήσεις Μ η κιναισθητική αντήχηση έχει ήδη εξαφανιστεί, όταν το άτομο εκφράζει
λεκτικά την απάντησή του. Για παράδειγμα, «Ένα άγαλμα που παριστάνει ένα άτομο,
ρήτορας, ανατάσσει τα χέρια του, αγορεύει».
Στις καταπιεσμένες απαντήσεις Μ υπάρχει αρχικά μια κιναισθητική αντίληψη, η
οποία στην εκφορά της ερμηνείας εξαφανίζεται. Αντίθετα, στις απωθημένες Μ δεν
προϋπάρχει η κίνηση στην αντίληψη. Για παράδειγμα, στην καρτέλα IV (άνω κεντρική
μεγάλη λεπτομέρεια), «Ξόανο», «Τοτέμ», «Σκιάχτρο» και στην καρτέλα ΙΙΙ,
«Καρικατούρες ανθρώπων με μακρύ λαιμό».
Στην καρτέλα ΙΙΙ, πολλές απαντήσεις F είναι απωθημένες απαντήσεις Μ, αλλά, μπορεί
και καταπιεσμένες Μ. Π.χ., «Σκιά δυο ανθρώπων που σηκώνουν ένα καλάθι». Στην
καρτέλα VII, η απάντηση «Δυο γυναίκες που κάνουν μορφασμούς» εκτρέπεται σε «Οι
προτομές δύο γυναικών που κάνουν μορφασμούς».
Το φαινόμενο αυτών των απαντήσεων δείχνει ότι υπάρχει μια σύγκρουση ανάμεσα σε
δύο ενδοψυχικές τάσεις. Η μία τάση είναι αυτή της αναγνώρισης μιας στάσης ή της
ταύτισης με κάποιον άλλον και η άλλη της αντίστασης που απαιτεί να παραμείνει στο
ασυνείδητο ή η ταύτιση.
Οι απωθημένες Μ συνδέονται με το παρελθόν και δείχνουν μια καταστολή που διαρκεί.
Δηλαδή, το αποτέλεσμα μιας νευρωτικής διεργασίας Αντίθετα, οι καταπιεσμένες Μ
υποδηλώνουν την αδυναμία χαλάρωσης των αμυνών που αποκαλύπτουν παλιές
αναστολές. Δείχνουν μια ανακάλυψη γι’ αυτό συνδέονται με το μέλλον. Δηλώνουν την
αποθεραπεία ή την αλλαγή της στάσης εν τω γίγνεσθαι. Συνδέονται με το άγχος που
προέρχεται από τις διαπροσωπικές σχέσεις. Οι καταπιεσμένες Μ είναι ένδειξη καλής
πρόγνωσης.

12.8.5. Φαινόμενα ειδικών απαντήσεων

α) Απαντήσεις Μ διπλής έννοιας

Οι απαντήσεις με διπλή έννοια υποδηλώνουν τις διασχιστικές τάσεις που έχουν

κινητοποιηθεί σε άτομα που αποκρύπτουν από τον εαυτό τους αυτό που τους συμβαίνει
ενδόμυχα. Για παράδειγμα, στην καρτέλα ΙΙΙ, «Δυο άνθρωποι ή δίνουν τα χέρια ή τα
τραβάνε πίσω» και στην καρτέλα VΙΙ, «Δυο γυναίκες, η μια προσκαλεί και η άλλη
αρνείται». Όταν η ερμηνεία υποδηλώνει δύο ανταγωνιστικές τάσεις (π.χ., γέλιο-κλάμα,
αποδοχή-άρνηση κ.λπ.) δείχνει την αμφιθυμική τάση του ατόμου. Απαντήσεις με διπλή

104
έννοια συναντούνται σε πρωτόκολλα νευρωτικών ατόμων και στις σχιζοειδείς
προσωπικότητες.

β) Απαντήσεις ΜC με σωματικά βιώματα

Οι απαντήσεις κίνησης και χρώματος με σωματικά βιώματα στην ίδια ερμηνεία δείχνουν
την τάση του ατόμου να εκμηδενίζει μέσα από την αίσθηση που προκαλεί η εικόνα. Στο
παράδειγμα της καρτέλας ΙΙΙ, «Δυο φτωχοί και κουρελιασμένοι καπνοδοχοκαθαριστές
ζεσταίνονται στη φωτιά», διακρίνεται μια τάση ενθουσιασμού που φτάνει ως την
έκσταση, είτε με την αρνητική είτε με τη θετική έννοια (καλλιτεχνική διέγερση). Κατά
βάθος υπάρχει η έννοια του εκμηδενισμού. Συνδέεται με τις μαζοχιστικές τάσεις του
ατόμου.

γ) Απαντήσεις με ανατομικό περιεχόμενο

Στο τεστ των κηλίδων μελάνης οι ερμηνείες με ανατομικό περιεχόμενο είναι ιδιαίτερα
εύκολες γι’ αυτό υπάρχει περίπτωση να καλύπτουν όλες τις καρτέλες. Βέβαια, ένα
μεγάλο ποσοστό τέτοιων απαντήσεων σε ένα πρωτόκολλο, 60%-100%, το καθιστά
αναξιοποίητο, δεδομένου ότι περιορίζονται σημαντικά οι καθοριστικοί παράγοντες. Ο
ίδιος ο Rorschach θεωρούσε ότι η ανατομική στερεοτυπία ήταν ανάγκη επίδειξης
γνώσεων. Στην έρευνά του την είχε συναντήσει σε νευρωτικά άτομα με τάσεις για
ατυχήματα. Άλλοι ερευνητές βρήκαν ότι οι ερμηνείες αυτές εμφανίζονται άτομα με
παθολογικά προβλήματα και στις νευρώσεις αποζημίωσης. Στους σχιζοφρενείς οι
απαντήσεις αυτές εκφράζουν ναρκισσιστικά στοιχεία. Συνδέονται, επίσης, και με
πιθανές διαταραχές του σωματικού εγώ.

δ) Ερμηνείες μάσκας

Οι ερμηνείες με περιεχόμενο «μάσκα» είναι το αποτέλεσμα μιας άκαμπτης αντίληψης

του κόσμου και δηλώνουν έλλειψη συναισθηματικής επαφής.
Διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες:
α) Απαντήσεις WS που περιγράφουν ένα προσωπείο. Συνήθως είναι κακές μορφές και
τις συναντούμε σε άτομα μέχρι 30 χρόνων. Υποδηλώνουν την έντονη ενασχόληση του
ατόμου με την έκφραση του προσώπου και συνδέονται με την ατελή διαφοροποίηση
μεταξύ του εγώ και του έξω κόσμου. Συνδέονται, επίσης, στενά με τη μαγική σκέψη.
β) Απαντήσεις D και Dd που περιγράφουν μάσκα σε προφίλ. Αντίθετα με την
προηγούμενη κατηγορία, αυτές οι απαντήσεις υποδηλώνουν την ελάχιστη ενασχόληση
του ατόμου με το πρόσωπο. Παρατηρούνται σε περιπτώσεις όπου υπάρχει
διαφοροποιημένη συνείδηση του εγώ και συνδέονται με την αντικειμενική, αφηρημένη,
θεωρητική, ορθολογιστική σκέψη. Υποδηλώνουν το φοβικό άγχος.
γ) Απαντήσεις W που περιγράφουν μεταμφιεσμένες μορφές σε κίνηση. Σε αυτή την
κατηγορία συμπεριλαμβάνονται και οι κλόουν. Υποδηλώνουν την αίσθηση
κατωτερότητας του ατόμου και την ανευθυνότητα.

ε) Συνένωση κηλίδας-διαστήματος

Το φαινόμενο αυτό αφορά τη συγχώνευση της κηλίδας και του διαστήματος, δηλαδή,
της εικόνας με το φόντο. Τα στοιχεία της κηλίδας και του λευκού μέρους της καρτέλας
συνδυάζονται και τοποθετούνται στο ίδιο επίπεδο και μια νέα μορφή τοποθετείται
μπροστά σε ένα νέο φόντο. Π.χ., στην καρτέλα IV (άνω πλάγια λεπτομέρεια), «Το

105
κεφάλι ενός γλάρου», όπου το ενδιάμεσο μέρος της κηλίδας, δηλαδή το ενδιάμεσο
διάστημα, γίνεται λευκή κηλίδα πάνω στο κεφάλι του γλάρου. Αυτές οι απαντήσεις
αντιπροσωπεύουν πρωτότυπες αντιλήψεις και εκφράζουν ψυχική κινητικότητα
(συνοδεύονται, συνήθως, και από ένα υψηλό Α%). Η αρνητική τους σημασία αφορά τη
μειωμένη επαφή με την πραγματικότητα.
Το φαινόμενο αυτό το συναντάμε σε καλλιτέχνες, σε άτομα με διαταραχές
προσωπικότητας, σε άτομα με τάσεις μυθομανίας, σε νευρωσικούς όπου εκφράζει
συμπλέγματα και συγκρούσεις, στους σχιζοφρενείς όπου η ψυχική κινητικότητα
μετατρέπεται σε δομική αλλοίωση με άρση του ελέγχου της πραγματικότητας. Π.χ.,
στην καρτέλα ΙΙΙ, «Ένα ανθρώπινο πρόσωπο με μαλλιά (τα άνω κόκκινα τμήματα της
καρτέλας) στους κροτάφους».
Βέβαια, όλες οι απαντήσεις DSD δεν οφείλονται σε συνένωση κηλίδας και διαστήματος.
Στις συνηθισμένες (Ρ) απαντήσεις DSD και WS F (C)+ , που χρησιμοποιούν τις λεπτές
αποχρώσεις του σκούρου της κηλίδας, το λευκό μέρος αποτελεί απλώς στοιχείο κάποιας
εικόνας, συνήθως ενός τοπίου που τοποθετείται σε διαφορετικό επίπεδο ή που
απομονώνεται σε σχέση με τις άλλες λεπτομέρειες. Για παράδειγμα, στην καρτέλα VII,
«Μια λίμνη στο εσωτερικό ενός κρατήρα και γύρω έχει βουνά από λάβα».

12.8.6. Φαινόμενο της λογοκρισίας του Εγώ

Το φαινόμενο της λογοκρισίας του εγώ παρεμβαίνει στο Rorschach τεστ όπως συμβαίνει
στο όνειρο. Παρατηρείται σε ένα πρωτόκολλο που συνυπάρχουν διάφορες απαντήσεις
που το περιεχόμενό τους συνδέεται με κάποιο σύμπλεγμα. Όταν η πρώτη απάντηση
παρουσιάζει ένα σκοτεινό συμβολισμό, ο οποίος γίνεται περισσότερο σαφής στο
περιεχόμενο των απαντήσεων που ακολουθούν, επισημαίνεται η ενεργοποίηση της
αρχικής λογοκρισίας. Αντίθετα, εάν η πρώτη απάντηση εμπεριέχει μια ξεκάθαρη
σημασία, ενώ οι επόμενες είναι δυσνόητες, τότε έχει ενεργοποιηθεί η τελική λογοκρισία.
Το φαινόμενο της λογοκρισίας θεωρείται ένας ικανοποιητικός δείκτης της σχέσης
ανάμεσα στις δυνάμεις του εγώ και σε αυτές των ενορμήσεων. Με την προσπάθεια
ανάδυσης ενός απωθημένου συμπλέγματος, το εγώ θα ενδυναμώσει την απώθηση για να
εμποδίσει την εισβολή. Στην περίπτωση επιτυχίας, οι συμπλεγματικές απαντήσεις θα
είναι πιο ενεργά καλυμμένες (τελική λογοκρισία). Η τελική λογοκρισία εκφράζει ένα
δυνατό εγώ και είναι ένδειξη νεύρωσης. Όταν η απώθηση αποτυγχάνει, τα συμπλέγματα
εισβάλουν στη συνείδηση (αρχική λογοκρισία). Η αρχική λογοκρισία είναι ένδειξη ενός
αδύναμου εγώ και στη διαφορική διάγνωση αποτελεί στοιχείο υπέρ της ψύχωσης ή της
προδιάθεσης για ψύχωση. Επίσης, μπορεί να εκφράζει κάποια σεξουαλική διαστροφή
όπου, και σε αυτή την περίπτωση, το εγώ είναι αδύναμο.

12.8.7. Φαινόμενα απαντήσεων με ειδικό περιεχόμενο

α. Απαντήσεις τρισδιάστατες ή με ενδογενείς ιδιότητες. Πρόκειται για απαντήσεις

που δίνουν συνήθως άτομα με ιδιαίτερες αφαιρετικές και συνθετικές ικανότητες. Το
περιεχόμενο των απαντήσεών τους αφορά θέματα που διαθέτουν ενδογενείς ιδιότητες ή
χαρακτηρίζονται τρισδιάστατες: βάρος, όγκος, στερεότητα κ.ά.
β. Απαντήσεις συγκινησιακής διάστασης. Άτομα με καλλιτεχνικές τάσεις ή ιδιαίτερα
ταλέντα μπορούν να δώσουν απαντήσεις H ή Hd και A ή Ad με περιεχόμενο
συγκινησιακών καταστάσεων. Π.χ., « Πρόσωπα που γελούν», «Μάτια βλοσυρά», «Ζώα
τρομαγμένα», «Κεφάλι ζώου με αγριεμένη έκφραση». Οι ίδιες απαντήσεις μπορούν να
εκφράζουν την προβολή των ψυχικών διαθέσεων ή και παρανοϊκότητα, ιδιαίτερα, σε
ερμηνείες με περιεχόμενο πρόσωπα απειλητικά, μοχθηρά, καχύποπτα κ.ά.

106
γ. Απαντήσεις κριτικής ή αυτοκριτικής. Όταν η κριτική αφορά το χρώμα είναι ένδειξη
shock στο χρώμα. Υποκινείται έντονο άγχος μπροστά σε ένα συναισθηματικό ερέθισμα.
Σε άτομα διστακτικά ή ανασφαλή, αγχώδη ή σχολαστικά μπορεί το ερέθισμα της
κηλίδας να τα δυσκολεύει να μορφώσουν μια απάντηση που να ανταποκρίνεται στο
περιεχόμενο, γι’ αυτό καταφεύγουν στην κριτική της κηλίδας είτε στο σχήμα είτε στο
χρώμα ή στην αυτοκριτική, π.χ., «Δεν έχω μόρφωση», «Δεν έχω φαντασία» κ.ά.
Απαντήσεις κριτικής δίνουν συνήθως οι φοβικοί και ψυχαναγκαστικοί ή άτομα με
διαταραχές της προσωπικότητας ή οργανικά ψυχοσύνδρομα.
δ. Απαντήσεις με μορφή ερώτησης, άρνησης ή διάζευξης. Όταν το άτομο δίνει την
απάντησή του σε μορφή ερώτησης, π.χ., «Είναι πεταλούδα;» ή άρνησης, π.χ., «Δεν είναι
πεταλούδα». Υπολογίζονται ως κανονικές απαντήσεις, γι’ αυτό θα πρέπει να τις
αξιολογήσουμε το ίδιο στο στάδιο των ερωτήσεων. Οι απαντήσεις αυτής της μορφής
είναι ένδειξη ανασφάλειας ή ψυχαναγκασμού.
Όταν ταυτόχρονα εκφράζουν μια κριτική της ερμηνείας, τότε είναι ένα στοιχείο
διαφορικής διάγνωσης ανάμεσα στις καταστάσεις ανοιακών συνδρόμων και νοητικής
υστέρησης. Αλλά, όταν η αρνητική ή ερωτηματική απάντηση καθορίζεται και από ένα
F- ή ιδιόμορφο σχήμα, τότε μπορεί να υποδηλώνει κάποια συμπλέγματα με μερική
άρση της απώθησης όπως αυτό εκδηλώνεται και στις καταπιεσμένες απαντήσεις Μ.
Οι απαντήσεις που δίνονται με τη μορφή της διάζευξης, π.χ., «Μια πεταλούδα ή μια
νυχτερίδα», υπολογίζονται χωριστά και αξιολογούνται το ίδιο με τις κανονικές, ακόμη
και εάν είναι συνηθισμένες απαντήσεις. Οι διαζευκτικές απαντήσεις, όταν είναι
κοινότυπες, δείχνουν την ανασφάλεια και την έλλειψη σιγουριάς του ατόμου. Αντίθετα,
εάν είναι πρωτότυπες και λεπτομερείς δείχνουν φαντασία και πλούτο ιδεών.

12.8.9. Παθολογικά φαινόμενα

α. Απαντήσεις συμμετρίας. Είναι ένα συχνό φαινόμενο. Πολλά άτομα προσέχουν τη

συμμετρία της κηλίδας. Μπορεί να τη διακρίνουν και αυτό να αποτελέσει στοιχείο της
αντίληψης που θα μορφώσουν ή να την αναζητούν σε κάθε κηλίδα ή, επίσης, να την
αρνηθούν. Η περιστασιακή παρατήρηση της συμμετρίας σε μια κηλίδα μπορεί να
σημαίνει ένα shock που υποκινείται από ερεθίσματα που προσφέρει η κηλίδα. Στην
περίπτωση που το άτομο παρατηρεί τη μια μόνο από τις δύο συμμετρικές πλευρές της
κηλίδας σημαίνει ότι υπάρχει ένα ναρκισσιστικό Εγώ που το δυσκολεύει να αναπτύξει
αντικειμενοτρόπες σχέσεις. Η προσεχτική αναζήτηση της συμμετρίας υποδηλώνει την
ενδόμυχη ανασφάλεια ενός ατόμου, τον ψυχαναγκασμό ή τον φόβο της παρορμητικής
του έκφρασης. Η στερεότυπη αναζήτηση της συμμετρίας σε κάθε κηλίδα και η συνεχής
αναφορά σε αυτή δεν είναι καλό προγνωστικό σημάδι. Μπορεί να είναι ένδειξη
ψυχοοργανικής διαταραχής. Η διαμαρτυρία για την έλλειψη της συμμετρίας στην κηλίδα
χαρακτηρίζει τις σχιζοειδείς προσωπικότητες και τους σχιζοφρενείς.
Απαντήσεις που αφορούν το κεντρικό ή τα πλαϊνά τμήματα της κηλίδας έχουν τον
συμβολισμό του χώρου. Οι ερμηνείες που δίνονται για τον κάθετο άξονα της κηλίδας
εκφράζουν την ανάγκη στήριξης από την πατρική φιγούρα, ενώ αυτές για τον οριζόντιο
άξονα τη στήριξη και προστασία από τη μητρική φιγούρα. Οι ερμηνείες που δίνονται
για τις περιφερειακές λεπτομέρειες (προεξοχές ή εσοχές) ή για το κεντρικό τμήμα της
κηλίδας είναι ένδειξη αμφιθυμικών συναισθημάτων προς τον πατέρα. Ερμηνείες με
μικρές ή μεγάλες λεπτομέρειες που αφορούν τα άνω ακραία μέρη της κηλίδας είναι
ένδειξη πνευματικής αναζήτησης ή δηλώνουν ιδέες μεγαλείου. Αντίστοιχα, αυτές των
κάτω τμημάτων είναι ένδειξη καταθλιπτικών στοιχείων ή έντονων καταθλιπτικών
τάσεων. Σπανιότερα μπορούμε να συναντήσουμε απαντήσεις που αφορούν τα πλαϊνά

107
τμήματα της κηλίδας, αλλά συχνά άτομα που παρουσιάζουν έντονη συναισθηματική
ανασφάλεια προτιμούν ερμηνείες που αφορούν το κεντρικό μέρος της κηλίδας.
Οι απαντήσεις προοπτικής, ένα φαινόμενο μετατόπισης του ερεθίσματος στο βάθος,
συναντάται σε ανασφαλή, επίσης, άτομα τα οποία διακατέχονται από εσωτερική
συναισθηματική ανασφάλεια με τάσεις υπεραναπλήρωσης ή αποφυγής ή απώθησης ενός
δυσάρεστου συναισθήματος.
Οι απαντήσεις αντανάκλασης εκφράζουν τη ναρκισσιστική υπεροχή.

β. Συμπύκνωση, μεταμορφώσεις και νεολογισμοί. Φαινόμενο, φυσιολογικό στα μικρά

παιδιά, που παρατηρείται στους χρόνιους σχιζοφρενείς οι οποίοι παρουσιάζουν κυρίως
νεολογισμούς (σύνθετες αυθαίρετες λέξεις, π.χ., «τραπεζοκάρεκλο»), ενώ στις
σχιζότυπες και σχιζοειδείς προσωπικότητες η συμπύκνωση είναι περισσότερο ήπια,
δεδομένου ότι είναι περισσότερο προσαρμοσμένη στην πραγματικότητα. Π.χ., στην
καρτέλα VI, «Ένας ελέφαντας, με φτερά πουλιού, ένα προϊστορικό ζώο». Σε αυτή την
περίπτωση, φαίνεται ότι ο έλεγχος της πραγματικότητας είναι ακόμη υπαρκτός, ενώ το
άτομο έχει επίγνωση ότι αυτές οι αναμείξεις είναι φανταστικές. Άλλοτε, σε πιο βαριές
περιπτώσεις, παρουσιάζονται φαινόμενα συμπύκνωσης και μεταμόρφωσης ταυτόχρονα.
Π.χ., «Νόμιζα ότι είναι ελέφαντας, αλλά τώρα μεταμορφώθηκε σε πουλί με μια ουρά
προϊστορικού ζώου». Το φαινόμενο των μεταμορφώσεων παρουσιάζεται στα
πρωτόκολλα των ατόμων με σχιζοφρενικόμορφες διαταραχές της σκέψης και θεωρείται
κακό προγνωστικό σημάδι.
Εμμονές. Συναντούνται σε ψυχο-οργανικά σύνδρομα και διακρίνονται πέντε τύποι
εμμονών: 1) Ο πρωτόγονος τύπος. Η ίδια ερμηνεία με το αυτό περιεχόμενο που μπορεί
να δοθεί και στις δέκα καρτέλες. Συναντάται στους επιληπτικούς, στους σχιζοφρενείς
και στα άτομα με νοητική υστέρηση ή ψυχο-οργανικά σύνδρομα. 2) Εμμονή ως κύριο
θέμα. Εναλλάσσεται η ερμηνεία αλλά το περιεχόμενο (π.χ., ζώα) είναι το ίδιο, με
ελάχιστες παραλλαγές, και στις δέκα καρτέλες. 3) Εμμονή-αναμάσημα. Η επανάληψη
μιας απάντησης που ενδιάμεσα παρεμβαίνουν και πολλές άλλες ερμηνείες. Μερικές
φορές, ο τύπος αυτής της εμμονής μπορεί να συνδέεται και με κάποιο σύμπλεγμα, π.χ.,
απαντήσεις με σεξουαλικό ή ανατομικό περιεχόμενο. 4) Εμμονή σε ένα μέρος της
καρτέλας. Η καθήλωση του ατόμου σε ένα συγκεκριμένο μέρος της κηλίδας από το
οποίο παράγει τις ερμηνείες του. 5) Αντιληπτική εμμονή. Η καθήλωση σε ένα μέρος της
κηλίδας, και η παραγωγή ερμηνειών το οποίο επαναλαμβάνεται στο ίδιο μέρος κάθε
καρτέλας αρκεί να έχουν περίπου το ίδιο σχήμα με το προηγούμενο.
Εμμονές κάθε τύπου συναντώνται σε πρωτόκολλα ολιγοφρενικών ατόμων,
ψυχαναγκαστικών, σχιζοφρενών και ατόμων με ανοιακές διαταραχές. Σπανιότατα, θα τις
συναντήσουμε σε πρωτόκολλα ατόμων με σοβαρά προβλήματα ανασφάλειας και
καταναγκασμού.
Οι απαντήσεις με ανάποδη θέση καρτέλας χαρακτηρίζει τα πρωτόκολλα των παιδιών.
Στους ενήλικες συναντάται σε άτομα με ανοιακά σύνδρομα ή με έντονες παιδαγωγικές
αρχές. Συνδέεται με το στοιχείο του ναρκισσισμού ή μιας βαθιάς παλινδρόμησης σε
πρώιμα συναισθηματικά στάδια.
Οι απαντήσεις θέσης αφορούν τις ερμηνείες που δίνει το άτομο, κυρίως σχιζοφρενείς,
καθορίζοντας ταυτόχρονα τη θέση σημείου που έχει στην αντίληψή του το περιεχόμενο.
Π.χ., «Εδώ είναι το στομάχι, γιατί είναι κάτω από τους πνεύμονες και πάνω από το παχύ
έντερο». Αυτές οι απαντήσεις έχουν συνήθως κακή μορφή (F-) και ανατομικό
περιεχόμενο.
Αυτοαναφορές, αίσθηση ομοιότητας και ακουστικοί συνειρμοί. Φαινόμενα που
παρουσιάζονται σε πρωτόκολλα ατόμων με ψυχοπαθολογία. Απαντήσεις αυτοαναφοράς
ή προσωπικών εμπειριών που εμφανίζονται σε σχιζοφρενείς και άτομα με νοητική

108
υστέρηση ή ψυχο-οργανικές διαταραχές διακρίνονται από πρωτογονισμό και αδεξιότητα
(π.χ., «Δυο ζώα, όπως είμαι εγώ»). Περισσότερο διακριτικές και επεξεργασμένες, κατά
κάποιον τρόπο, αυτοαναφορές γίνονται από άτομα ανώριμα με έντονες εγωκεντρικές
τάσεις (π.χ., «Ένα κόσμημα παρόμοιο ,ε αυτό που έχω κι εγώ»).
Η εντύπωση του ατόμου μέσα από μια ψευδή αίσθηση ότι μια ή περισσότερες καρτέλες
παρουσιάζουν ομοιότητες (π.χ., «Μα αυτή την καρτέλα την έχω ξαναδεί», «Αυτή η
καρτέλα μοιάζει με την προηγούμενη», «Όλες οι καρτέλες μοιάζουν») δεν είναι σπάνιο
φαινόμενο σε πρωτόκολλα ηλικιωμένων και σε άτομα που διακατέχονται από αμηχανία.
Η αίσθηση της ομοιότητας μπορεί να προκαλέσει τη δυσαρέσκεια του ατόμου, αλλά,
συχνά η βαθύτερη αιτία της προβάλλεται, μέσω της διανοητικοποίησης, στο
περιεχόμενο της ερμηνείας. Όταν η αίσθηση της ομοιότητας οδηγεί σε ένα πρόσκαιρο
συνειρμικό κενό, πιθανόν να είναι το αποτέλεσμα κάποιου shock, το οποίο στη συνέχεια
θα επιβεβαιωθεί είτε από το περιεχόμενο της ερμηνείας είτε και από τους καθοριστικούς
παράγοντες που την διέπουν. Όταν σε ένα πρωτόκολλο τέτοιες απαντήσεις είναι
περισσότερες από 4-5, αυτό δείχνει την τάση του ατόμου να προβάλλει τις αιτίες των
προβλημάτων και δυσκολιών του στους άλλους. Χαρακτηρίζει άτομα ευθυνόφοβα και
θρασύδειλα καθώς και άτομα με παρανοειδή ή παρανοϊκή αντίληψη.

12.8.10. Ερμηνεία ειδικών φαινομένων

α) Απόρριψη καρτέλας. Σημαίνει το συναισθηματικό μπλοκάρισμα ή την

αναισθησία. Σε άτομα με χαμηλό νοητικό επίπεδο είναι πολλές φορές αποτέλεσμα
του συμπλέγματος κατωτερότητας. Οι σχιζοφρενείς συνήθως δεν απαντούν στους
καρτέλες ΙΙΙ και V.
β) Η συνειδητοποίηση στης ερμηνείας. Καταθλιπτικοί, ψυχασθενείς και άτομα με
συναισθήματα αποξένωσης: επαναλαμβάνουν ότι η καρτέλα δεν αντιπροσωπεύει
αυτό που δίνουν ως απάντηση, αλλά φαίνεται σαν έτσι.
γ) Κριτική Υποκειμένου και Αντικειμένου. Για παράδειγμα, «…δεν έχω καλή
φαντασία….» κ.λπ. Δείχνουν συναισθήματα κατωτερότητας και εσωτερική
ανασφάλεια. Απαντήσεις που δίνουν συνήθως οι φοβικοί, οι αγχώδεις, οι
ανασφαλείς και οι ψυχοπαθητικοί. Η κριτική τους στη φόρμα ή το σχήμα δηλώνει το
άγχος και την προσεκτικότητα των ψυχασθενικών.
δ) Χρωματικό shock. Αντίδραση στη συναισθηματική επίδραση των χρωμάτων.
Π.χ., «Ωχ, ο διάβολος, φοβικό, τρομερό, αρρωστημένο κ.λπ.», «άσχημη καρτέλα…»
ή «πω, πω, τι ωραία χρώματα!». Καθυστερημένος χρόνος αντίδρασης.
α) Άμεσο Χρωματικό shock
 Αρνητικά συναισθήματα
 Θετικά συναισθήματα που εκφράζονται λεκτικά
β) Έμμεσο Χρωματικό shock
 Καθυστέρηση χρόνου
 Αρνητικές εκφράσεις στο πρόσωπο
 Αλλαγή στη σειρά, αποφυγή των χρωμάτων και εναλλακτικές
απαντήσεις λεπτομέρειας (D) στις καρτέλες ΙΙ, VΙΙΙ και ΙΧ
 CF ή C ή Κ στην καρτέλα ΙΙ αντί για Μ που το δίνουν αργότερα
 Απόρριψη
 Απάντηση με αίμα ή γυναικείο γεννητικό όργανο στην καρτέλα ΙΙ
 Στην καρτέλα VΙΙΙ δεν δίνεται ω πρώτη απάντηση ζώο (Α, Ρ)
 Η φόρμα δεν είναι πάντοτε καλή (F +/-)

109
  Οι απαντήσεις στις χρωματικές καρτέλες είναι εξαιρετικά λίγες.
γ) Εντυπωσιασμός στο χρώμα
Πολλές τέτοιες απαντήσεις δίνονται στις καρτέλες VΙΙΙ, ΙV και V οι
οποίες συνοδεύονται με F-, CF και C. Δείχνει άτομα που προσπαθούν να
αντιμετωπίσουν τη συναισθηματική τους απουσία με τη φλυαρία.
δ) Εντυπωσιασμός στο κόκκινο
Δείχνει την τάση του ατόμου να προτιμά τα κόκκινα χρώματα ή τον
ενστικτώδη χαρακτήρα του.
ε) Shock φωτοσκίασης:
Δηλώνει το άγχος για το άγχος. Άγχος για το άγνωστο και το καινούριο
(καρτέλα Ι). Τέτοιες απαντήσεις τις συναντούμε στους ψυχασθενείς,
νευρωσικούς (αγχώδη νεύρωση).
στ) Shock του κόκκινου χρώματος
Από τη μια μεριά δείχνει την αγάπη, την καλοσύνη και την ευαισθησία
του ατόμου και από την άλλη την επιθετικότητα και το σαδισμό.
Δηλώνει την απωθημένη επιθετικότητα που εκφράζεται με τον έναν ή
άλλο τρόπο.

12.9. Η ερμηνεία των απαντήσεων ανθρώπινης φιγούρας

Ανθρώπινη φιγούρα, Η. Σε ένα φυσιολογικό πρωτόκολλο αναμένονται τρεις ή

τέσσερις αναφορές σε ανθρώπινη φιγούρα. Λίγες ή καθόλου απαντήσεις Η παραπέμπουν
σε ψυχοπαθολογία. Στην ψυχωσική κατάθλιψη, σε ένα πρωτόκολλο με λιγότερες από 10
απαντήσεις (R=10 ή R<10) συνήθως δεν υπάρχουν απαντήσεις Η. Το ίδιο βλέπουμε και
στις πολύ σοβαρές αγχώδεις συνδρομές. Οι ψυχαναγκαστικοί και οι παρανοϊκοί
σχιζοφρενείς δίνουν φυσιολογικό αριθμό απαντήσεων Η.
Όταν έχουμε απαντήσεις με περιεχόμενο κίνησης και έχουμε την αναλογία Μ>Η,
αυτό υποδηλώνει έντονη φαντασία και περιορισμένη κοινωνική κινητικότητα. Αντίθετα,
όταν έχουμε Η>Μ δείχνει έντονο άγχος. Γενικά, οι απαντήσεις Η δείχνουν το
ενδιαφέρον και την ευαισθησία του ατόμου για τους άλλους. Αυτό όμως, δεν σημαίνει
απαραίτητα και εμπλοκή ή ενασχόληση με τους άλλους. Κάποιο άτομο που δίνει
απαντήσεις Η μπορεί να είναι ευαίσθητο και παρατηρητικό παρότι ασκεί κριτική στους
άλλους. Όταν το Η είναι πολύ υψηλό, τότε σημαίνει ότι είναι άτομο ευαίσθητο, αλλά με
υπερβολικά έντονο το πνεύμα της κριτικής προς τους άλλους. Αντίθετα, όταν το Η είναι
χαμηλό, δείχνει ότι τα άτομα αυτά δεν καταλαβαίνουν τους άλλους, δεν έχουν
ευαισθησίες και διατηρούν εξαιρετικά λίγες στενές και ζεστές σχέσεις. Όσο λιγότερα Η
αναφέρονται σε ένα πρωτόκολλο, τόσο περισσότερο δείχνει πως φτιάχνει κανείς ένα
τείχος μεταξύ εαυτού και των άλλων και τόσο μεγαλύτερη η κοινωνική του αποξένωση.
Οι ομοφυλόφιλοι δίνουν τις εξής απαντήσεις:
α) Με διπλή ταυτοποίηση: Και τα δύο φύλα προβάλλονται στην ίδια περιοχή ή σε άλλη
της ίδιας καρτέλας. Π.χ., "δύο γυναίκες μεταφέρουν κάτι", " δύο άντρες κάνουν κάτι"
δύο ανεξάρτητες απαντήσεις στο θέμα της ίδιας καρτέλας.
β) Με αστάθεια: Το άτομο δεν μπορεί να αποφασίσει ποιο είναι το φύλο. Π.χ., "…
μπορεί να είναι δύο άνδρες ή δύο γυναίκες…"
γ) Με αδυναμία να προβάλει το φύλο: Π.χ., στην καρτέλα VII, "άτομα που
κοιτάζονται…δεν είμαι σίγουρος τι είναι…".
δ) Με την τάση να βλέπουν ανθρώπους ως χορευτές, άγριους, ιθαγενείς χωρίς να
προσδιορίζεται το φύλο.
Στην καρτέλα Ι, η μεγάλη λεπτομέρεια (στο μεσαίο μέρος της κηλίδας) η απάντηση
«άνδρας» αφορά τον θηλυκό τύπο ομοφυλόφιλου, ενώ τον αρσενικό τύπο, «μυώδης

110
γυναίκα». Γενικά, όταν υπάρχει πρόβλημα στην ταυτότητα, δίνονται περισσότερες
θηλυκές απαντήσεις.

Α. Παραποιημένη ανθρώπινη φιγούρα (Η).

Απαντήσεις του τύπου, "η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων", "Ταρζάν", "Μίκυ Μάους",
"Ανθρώπινο είδωλο", "άγαλμα", "μάγισσα", "φάντασμα", "κλόουν" κ.λπ., αποτελούν
παραμορφωμένες ή παραποιημένες ή διακωμωδημένες ανθρώπινες φιγούρες. Δεν
αναμένονται περισσότερες της μίας τέτοιες απαντήσεις σε ένα φυσιολογικό
πρωτόκολλο. Περισσότερες δυνατόν να δείχνουν ψυχοπαθολογικά σημάδια.
Απαντήσεις (Η) υποδηλώνουν το ενδιαφέρον και την ευαισθησία στους άλλους, το
άγχος στις διαπροσωπικές σχέσεις και την κοινωνική απομόνωση. Οι σχιζοφρενείς με
παρανοϊκά συμπτώματα, με ιδέες επηρεασμού ή αναφοράς δίνουν απαντήσεις (Η)
κυρίως στην καρτέλα Ι (D ή Dd). Π.χ., «φάντασμα που προχωράει…». Τα άτομα με
σχιζοειδή προσωπικότητα δίνουν στην καρτέλα ΙΙΙ απαντήσεις, όπως: «μαριονέτες»,
«κούκλες» κ.λπ. Υποδηλώνει την αίσθηση ότι παρακινούνται από εχθρικές δυνάμεις που
δεν μπορούν να ελέγξουν. Αισθάνονται ότι καθοδηγούνται, επηρεάζονται και χειρίζονται
εύκολα από τους άλλους.
Οι ομοφυλόφιλοι που δίνουν απαντήσεις (Η) δείχνουν τη δυσκολία τους να
ταυτιστούν με τους πραγματικούς ανθρώπους. Π.χ., στην καρτέλα ΙΧ (εντόπιση D ή
Dd), «μάγισσες», «τέρας με όπλα» κ.λπ. και στην καρτέλα V (εντόπιση D), «Μπακς
Μπάνυ».
Οι περισσότερες απαντήσεις (Η) είναι αντενδείξεις για εκδραμάτιση με
αντικοινωνικούς τρόπους. Δείχνουν επίσης ανωριμότητα και παιδομορφισμό.

Β. Στάσεις και ρόλοι στον τύπο των απαντήσεων Η και (Η)

Απαντήσεις (H). Όταν γίνονται αναφορές περισσότερο σε γυναικείες φιγούρες, αυτό

σημαίνει θηλυκή ταυτοποίηση και συνδέεται με παθητικές και εξάρτησης τάσεις.
Υπάρχουν τρεις τύποι απαντήσεων που δίνουν τα άτομα που αισθάνονται αδύναμα, και
παιδικά υπό τον έλεγχο των ενηλίκων: α) Απαντήσεις με αναφορές σε μωρό, παιδί,
νεογνό κ.λπ. β) Υποκοριστικά ή αναφορές σε νεράιδες, κούκλες, μαριονέτες κ.λπ. και γ)
Ανώριμες αντιδράσεις με αντιλήψεις, όπως: Άγιος-Βασίλης, Ντόναλντ Ντακ, Μπακς
Μπάνυ κ.λπ.
Η ευαισθησία στο μέγεθος και στο περιεχόμενο των απαντήσεων συνδέεται με
αδυναμία και κατωτερότητα που τις περισσότερες φορές εκφράζεται και στα μεγάλα
μεγέθη π.χ., «γίγαντες» κ.λπ.. Αντίθετα, στα φυσιολογικά άτομα που έχουν καλή
προσαρμογή και ευαισθησία στην εξουσία μπορούμε να δούμε απαντήσεις με αναφορές
σε πρόσωπα που έχουν δημόσια ή αρχής θέση (αστυνομικός, δικαστής, αρχηγός των
Ινδιάνων, παίχτης ποδοσφαίρου, στρατιώτης, αλεξιπτωτιστής κ.λπ.).
Οι φιγούρες που καθρεπτίζουν καλλιτεχνικά και αισθητικά ενδιαφέροντα (μπαλαρίνα,
σχοινοβάτης κ.λπ.) συνδέονται με άτομα με ενασχόληση στο σεξ και το εκφράζουν
ανοικτά, ενώ οι αναφορές, όπως: σάτυρος, στριπτιζέζ, κ.λπ., εκφράζουν την κοινωνικά
αποδεκτή και κόσμια σεξουαλική ενασχόληση.
Οι απαντήσεις Η ή (Η) με θρησκευτικό περιεχόμενο καθρεπτίζουν την ενασχόληση
του ατόμου με τα θρησκευτικά και δίνονται συνήθως από τους ιδεοληπτικούς
χαρακτήρες. Η ενασχόληση με την εκκλησία συνδέεται με τη συνειδητή σύγκρουση
μεταξύ πίστης, αφοσίωσης, προσαρμογής και ηθικής. Αναδύονται παρορμήσεις για
βλασφημία, για απόρριψη κοινωνικών αρχών και επανάστασης κατά της εξουσίας.
Συχνά, αυτή η ενασχόληση με τα θρησκευτικά κρύβει και σεξουαλικές συγκρούσεις. Τα

111
άτομα αυτά προσπαθούν να μειώσουν το ενδιαφέρον και να παρεμποδίσουν την
σεξουαλικότητα την οποία αντιλαμβάνονται ως ασέλγεια, ανηθικότητα και ακολασία. Οι
άνδρες προσπαθούν να παρεμποδίσουν την έκφραση της τάσης τους να επαναστατήσουν
από την εξουσία. Συμπεριφέρονται με αδύναμο, αβοήθητο, υποχωρητικό και
αμοραλιστικό τρόπο. Η σύγκρουση των γυναικών συνήθως είναι η έκφραση των
σεξουαλικών παρορμήσεων. Τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες υποφέρουν από ενοχές
και νιώθουν ότι θέλουν να εξιλεωθούν για τις αμαρτίες τους.
Απαντήσεις με θορυβώδη θρησκευτικό περιεχόμενο Η (R:=1), ή [(Η) (R:=1)],
συνδέονται με παραληρήματα ψύχωσης, π.χ., «Θεός», «Χριστός στο σταυρό», «Σταυρός
με τον Εσταυρωμένο με κάποιο άτομο δίπλα του» κ.λπ. Ενώ, απαντήσεις H (R=1), [(H),
R=1] που βρίσκουμε στα φυσιολογικά άτομα έχουν περιεχόμενο: «παππούς»,
«καλόγρια», «προσευχόμενος», «Βούδας», «Ρωμαϊκός θεός», «είδωλο», «θεά». Τα
περιεχόμενα, άγγελος, σατανάς, διάβολος, δίνονται από φυσιολογικά άτομα χωρίς να
έχουν ενασχόληση με τα προβλήματα του καλού και του κακού.
Μια άλλη ομάδα απαντήσεων με περιεχόμενο Η και (Η) συνδέεται με την πρωτόγονη
αίσθηση ότι μια μυστηριώδης τύχη ελέγχει τη ζωή και δεν είναι υπεύθυνος κανείς για τη
συμπεριφορά του. Συνήθως είναι μια απειλητική τύχη από την οποία πρέπει κάποιος να
προστατευθεί. Σε μερικά άτομα αυτό είναι το βασικό θέμα ζωής τους που μπορεί να μην
είναι και πολύ συνειδητό γι’ αυτό. Π.χ., «μάγος», «μάγισσα», «Κουν Κλουξ Κλαν»,
«Άγιος Βασίλης», «φάντασμα» κ.λπ. Επίσης, δύο ομάδες απαντήσεων με περιεχόμενο Η
και (Η) που καθρεπτίζουν την ευαισθησία για την κοινωνική θέση και μια γενική
κατάσταση χλευασμού και συγκατάβασης είναι: «ζητιάνος», «χήρα κληρονόμος»,
«αξιοπρεπής κυρία», «μπάτλερ», «νέγρος», «γεωργός», «εργάτης», «μαθητούδι».
Δείχνουν χλευασμό οι απαντήσεις με περιεχόμενο: «ζητιάνος», «φαλακρός
επιχειρηματίας» κ.λπ.
Απαντήσεις μέρους ανθρώπινου σώματος, Hd, αντιπροσωπεύουν το κοινωνικό άγχος,
συνείδηση και ευαισθησία για τους ανθρώπους και άγχος στις σχέσεις. Δείχνει άτομα
που εμπλέκονται με τους ανθρώπους, αλλά δεν τα καταφέρνουν στην καθημερινότητα.
Μεγάλος αριθμός σε πρωτόκολλα που εμπεριέχουν πολλές τέτοιες απαντήσεις
εμφανίζονται σε άτομα που έχουν αντιδραστική κατάθλιψη, αγχώδη νεύρωση,
ψυχαναγκαστικές διαταραχές.
Οι απαντήσεις που έχουν ως περιεχόμενο Ηd και αναφορά σε πρόσωπα συνδέονται με
τον ιδεοληπτικό χαρακτήρα. Οι ψυχαναγκαστικοί, συνήθως, δίνουν απαντήσεις με
πρόσωπα που τα βλέπουν στην άκρη της κηλίδας ή ως σπάνιες λεπτομέρειες. Όταν
αυτές οι απαντήσεις είναι περισσότερες των δύο σε όλο το πρωτόκολλο, σημαίνει ότι
πρόκειται για άτομα ιδιαίτερα καχύποπτα. Στην καρτέλα V, όταν δίνονται απαντήσεις
που αφορούν πρόσωπα σε προφίλ και τα βλέπουν σε ακραία σημεία της κηλίδας ή της
καρτέλας, τότε δείχνει άτομα καχύποπτα με παρανοειδή και ψυχαναγκαστικό
χαρακτήρα. Όταν, αντίθετα, τα βλέπουν καταπρόσωπο, τότε πρόκειται για παρανοειδή
και σχιζοφρενικά άτομα. Μερικές φορές οι εκκεντρικοί ή οι παράξενοι φυσιολογικοί
δίνουν ολόκληρο πρόσωπο στην καρτέλα ΙΧ (DdS). Γενικά, απαντήσεις με περιεχόμενο
«το κεφάλι» ή το πρόσωπο» είναι παρανοϊκό-σχιζοφρενικό σημάδι. Όταν οι απαντήσεις
αυτές δίνονται στη λευκή περιοχή (S) της καρτέλας, δηλώνει περίεργες διεργασίες και
σκέψεις και υπάρχει πιθανότητα παρανοϊκής σχιζοφρένειας. Η έμφαση στα άκρα (χέρι,
πόδι) καθρεπτίζουν την ευαισθησία για την ολοκλήρωση της σωματικής εικόνας και
αντιπροσωπεύει την προσπάθεια του ατόμου για αυτοεπιβεβαίωση κατά του φόβου του
πληγώματος από τους άλλους. Συνδέονται με έναν αυτοπεριορισμό στις κινήσεις και
αντενδείξεις για καταστροφικό acting out.
Όλες οι υπόλοιπες απαντήσεις με περιεχόμενο Ηd, υποδηλώνουν ψυχολογική
διαταραχή. Για παράδειγμα, η απάντηση «μάτια», δίνεται από τα παρανοειδή άτομα, ενώ

112
στα φυσιολογικά πρωτόκολλα σημαίνουν καχυποψία για τα κίνητρα των άλλων. Στην
καρτέλα IV (απάντηση D): «δύο μάτια» δίνεται από άτομα με έντονες παρανοϊκές
τάσεις, ιδέες επηρεασμού και συσχέτισης. Τα άτομα αυτά έχουν και έντονο το αίσθημα
της κατωτερότητας. Συχνά, απαντήσεις, όπως: «χέρι», «δάκτυλο», «δακτυλικό
αποτύπωμα» κ.λπ. δείχνουν έναν πολύ έντονο περιορισμό.
Το περιεχόμενο «στόμα» δείχνει εξάρτηση ματαίωσης και αντεκδικητική εχθρότητα.
Πολλές φορές έχουμε απαντήσεις όπως, π.χ., πουλιά με ανοικτά ράμφη. Το περιεχόμενο
«στόματα» δίνονται από καχύποπτα άτομα και παρανοϊκούς τύπους ή
καταναγκαστικούς. Όταν δίνεται σκέτο το περιεχόμενο «στόμα» είναι ένδειξη πως το
άτομο οδεύει προς τη σχιζοφρένεια.

12.10. Η ερμηνεία των απαντήσεων ζώου

1. Πρωτόκολλο με πολλές απαντήσεις, ενώ το Α% φτάνει στο 50 ή 60%.

Αυτό σημαίνει ότι το υποκείμενο διαθέτει έναν μέσο δείκτη νοημοσύνης, αλλά
προσπαθεί να εντυπωσιάσει τον εξεταστεί με την παραγωγικότητά του.
2. Πολλά Α% δείχνει στερεοτυπία, άγχος, κατάθλιψη, έντονη αυτοσυγκράτηση και
ανωριμότητα.
3. Λίγα Α% που φτάνουν στο 10% δείχνουν υπομανία.
4. Το Α% ίσο με το 50% σε φυσιολογικά άτομα δείχνει μικρό επίπεδο
ενσυναίσθησης στη συμπεριφορά του. Δέχονται συμβατικά τους κανόνες και τις
αξίες της ζωής. Έχουν μια ζωή ρουτίνας και δεν απασχολούνται ιδιαίτερα με το
μέλλον.
Η αξιολόγηση ενός ατόμου που έχει την ικανότητα συναισθηματικού ελέγχου και
μπορεί να ισοφαρίζει οποιαδήποτε ανώριμη συμπεριφορά ή παρεκκλίνοντα κίνητρα
ή τάσεις προσδιορίζεται από τις συνηθισμένες απαντήσεις (Ρ), οι οποίες δίνονται σε
συνδυασμό με κάτι άλλο. Για παράδειγμα, «αυτό είναι ένα ζώο, ένας σκύλος…», «
ένα είδος θαλάσσιου όντος, ένα καβούρι,…», «έντομο, μια περίεργη αράχνη…»
κ.λπ. Συχνά, αυτές οι απαντήσεις υπερτερούν των συνηθισμένων απαντήσεων (Ρ)
ζώων.

Α. Ανώριμη συμπεριφορά

Οι απαντήσεις με πολλά ζώα δείχνουν την παρορμητικότητα, την

προσβλητικότητα και τον χαλαρό φραγμό. Δηλαδή, δεν έχουν ενδοβληθεί στο άτομο
οι περιορισμοί: οι κοινωνικοί κανόνες. Αντίθετα, απαντήσεις με λίγα και μεγάλα
ζώα δείχνουν νευρασθένεια, παρεμπόδιση συμπεριφοράς, απάθεια, ανικανότητα για
δουλειά, πολύ αυστηρό έλεγχο.
Η αντίληψη πολύ μικρών ή μικροσκοπικών ζώων (π.χ., λαγός, ποντίκι, μικρά
γατάκια, προβατάκια κ.λπ.) συνδέεται με την ανωτερότητα ενός ατόμου με πολύ
αυστηρό έλεγχο. Φαίνεται ότι στα άτομα, με αυτές τις απαντήσεις, τους είχαν
επιβληθεί πολλά όρια και περιορισμοί, ώστε να παρεμποδίζεται η ενήλικη
συμπεριφορά τους. Έτσι, ο εαυτός αντιπροσωπεύεται από αυτά τα ζώα.
Απαντήσεις με ζώα, όπως: αστακός, βάτραχος, έντομο, κατσαρίδα, καβούρι, μικρή
μαϊμού κ.λπ. δείχνουν παθητική επιθετικότητα, χαμηλό επίπεδο εκφραστικότητας
και ψυχοπάθεια.

Β. Ψυχαναλυτική ερμηνεία του περιεχομένου των ζώων

113
Αγελάδα. Υποδεικνύει τη σχέση του ατόμου με τη μητρική φιγούρα που είναι
ευγενική, τρυφερή, παθητική και ευκολόπιστη.
Αετός. Υποδηλώνει την άλυτη σχέση του ατόμου με μια δυνατή και πατριαρχική
πατρική φιγούρα και την τάση του να δίνει στις φιγούρες εξουσίας παρόμοιο ρόλο.
Αλεπού. Εκφράζει μια αρνητική στάση που συνδέεται με μια δραστήρια και
καταστροφική προσέγγιση όπου το άτομο χρησιμοποιεί περίεργα μέσα για να
επιτευχθούν οι σκοποί του.
Αράχνη. Δηλώνει την αντίδραση στη μητρική υπερπροστατευτικότητα. Τα άτομα
αυτά προσπαθούν ενεργά να απαγκιστρωθούν, αλλά δεν καταφέρνουν να
ανεξαρτητοποιηθούν από μια εξουσιαστική και κτητική μητρική φιγούρα.
Άβακας. Η μητρική φιγούρα είναι σαν να έχει και πέος. Στο ασυνείδητο, η
σεξουαλική επαφή με τέτοια φιγούρα απειλεί με την καταστροφή του εαυτού.
Αρκούδα. Υποδεικνύει άλλοτε την άλυτη σχέση με μια δυνατή πατριαρχική
φιγούρα και άλλοτε συνδέεται με μια συμπαθητική πατρική φιγούρα ως ο «καλός
δεσπότης».
Αρουραίος. Έχει την ίδια ερμηνεία με τον κροκόδειλο.
Αστακός. Απάντηση που δίνουν, συνήθως, οι ψυχοπαθητικοί, οι αλκοολικοί και τα
άτομα με ενούρηση. Υποδηλώνει την απορριπτική και καταστροφική μητρική
φιγούρα και την αδυναμία για ικανοποιητική κοινωνική προσαρμογή. Τα άτομα αυτά
έχουν την τάση να αμύνονται στο χρόνιο άγχος για απόρριψη με τη στάση: «δεν
βαριέσαι, θα περάσει», ενώ κατά βάθος, έχουν μεγάλες ανάγκες για εξάρτηση.
Βακτήρια, μικρόβια. Απαντήσεις που σπάνια δίνουν τα φυσιολογικά άτομα, εκτός
εάν έχουν σχέση με το ιατρικό επάγγελμα. Υποδηλώνει μεγάλη παλινδρόμηση και
παθολογία.Συνήθως τέτοιες απαντήσεις δίνουν οι σχιζοφρενείς και οι
υποχονδριακοί.
Βάτραχος. Υποδεικνύει την ανώριμη προσωπικότητα. Τέτοιες απαντήσεις δίνουν οι
ψυχοπαθητικοί, οι αλκοολικοί και τα άτομα με ενούρηση.
Βίσονας. Υποδεικνύει την άλυτη σχέση με τη δυνατή πατρική φιγούρα την οποία
προβάλει και σε άλλες σχέσεις εξουσίας.
Βουβάλι. Έχει την ίδια ερμηνεία με τον Βίσονα.
Γαλοπούλα. Υποδεικνύει την ανώριμη προσωπικότητα. Την απάντηση αυτή δίνουν
συχνά τα άτομα που έχουν στερηθεί την αγάπη και στο ιστορικό τους κυριαρχεί η
απόρριψη.
Γάτα. Υποδηλώνει την ανωριμότητα, αλλά όχι τη διαστρέβλωση της
προσωπικότητας. Χαρακτηριστικό των ενηλίκων που δεν έχουν καταφέρει να
επιλύσουν πρόσφατα προβλήματα και έχουν επιστρέψει νοσταλγικά στην παιδική
ηλικία, όπου η φαντασία είναι πολύ ικανοποιητική και ανατροφοδοτική.
Γορίλας. Υποδεικνύει την άλυτη σχέση με τη δυνατή και πατριαρχική πατρική
φιγούρα. Η φιγούρα ήταν απειλητική στο παρελθόν ή δυναμικά καταστροφική.
Υποδηλώνει μια τάση διακωμώδησης και περιφρόνησης της πατρικής φιγούρας.
Δράκος. Υποδηλώνει την ανωριμότητα χωρίς αλλαγή στην προσωπικότητα.
Ενήλικες που δεν έχουν καταφέρει να επιλύσουν πρόσφατα προβλήματα και έχουν
παλινδρομήσει στην παιδική ηλικία, όπου η φαντασία προσφέρει βαθιά
ικανοποίηση.
Ελάφι. Υποδηλώνει μια σχέση ευγενική, τρυφερή, παθητική και χειριστική μητρική
φιγούρα.
Ελέφαντας. Υποδεικνύει την ανωριμότητα. Τα άτομα αυτά δεν καταφέρνουν να
επιλύσουν τα πρόσφατα προβλήματά τους και παλινδρομούν στην παιδική τους
ηλικία.

114
Έντομο. Δείχνει μια ανώριμη, μη καλά δομημένη προσωπικότητα. Τέτοιες
απαντήσεις δίνουν οι ψυχοπαθητικοί. Υποδηλώνει μια απορριπτική και
καταστροφική μητρική φιγούρα. Αδυναμία για μια αποδεκτή κοινωνική ζωή.
Δυσκολία κοινωνικής προσαρμογής, ενώ η συνήθης αντίδραση στην αναμενόμενη
απόρριψη είναι το καμουφλάζ στις βαθύτερες ανάγκες για εξάρτηση με την αγέρωχη
στάση τού «δεν πειράζει».
Ιππόκαμπος. Υποδεικνύει την ανωριμότητα χωρίς σημαντικές αλλαγές στην
προσωπικότητα. Ενήλικες που δεν καταφέρνουν να λύσουν τα άμεσα προβλήματά
τους και παλινδρομούν στην παιδική τους ηλικία. Συνηθισμένες απαντήσεις στους
αλκοολικούς και στα άτομα με ενούρηση.
Κατσαρίδα. Υποδεικνύει την ανώριμη προσωπικότητα. Απαντήσεις που συναντάμε
στους ψυχοπαθητικούς.
Καβούρι. Συνηθισμένες απαντήσεις των ψυχοπαθητικών ατόμων. Υποδηλώνει μια
απορριπτική και καταστροφική σχέση με τη μητρική φιγούρα και την αδυναμία
ικανοποιητικής κοινωνικής προσαρμογής. Άτομα που έχουν την τάση να αναμένουν
συνεχώς την απόρριψη των βαθύτερων αναγκών τους για συναισθηματική κάλυψη
υιοθετώντας τη στάση τού «δεν βαριέσαι…θα περάσει». Επίσης, υποδηλώνει μια
λανθάνουσα εχθρότητα και μνησικακία..
Κοτόπουλο. Υποδεικνύει την ανώριμη και ακατάλληλα ανεπτυγμένη
προσωπικότητα. Απαντήσεις που συνήθως δίνουν άτομα που έχουν στερηθεί την
αγάπη και την αποδοχή και που στο ιστορικό τους υπάρχει έντονο το στοιχείο της
απόρριψης.
Κουνέλι. Ανωριμότητα χωρίς αλλαγές στην προσωπικότητα. Ενήλικες που δεν
καταφέρνουν να λύσουν τα τρέχοντα προβλήματά τους και καταφεύγουν σε
παλινδρόμηση στην παιδική τους ηλικία. Συνδέεται με συναισθήματα αδυναμίας,
κατωτερότητας, ανεπάρκειας, έλλειψη κινήτρου και καθρεπτίζει έναν παθητικό
προσανατολισμό που μπορεί να είναι άμυνα απέναντι στην έκφραση καταστροφικών
παρορμήσεων. Τα άτομα αυτά δεν καταφέρνουν να προβάλλουν τον εαυτό τους σε
μια ανταγωνιστική κοινωνία.
Κροκόδειλος. Εκφράζει τη γενικευμένη αρνητική στάση που συνδέεται με μια
δραστήρια και καταστροφική τάση που υιοθετεί κανείς ύπουλα μέσα για να επιτύχει
τους σκοπούς του.
Λύκος. Συνδέεται με μια αρνητική στάση απέναντι στον κόσμο. Το άτομο
χρησιμοποιεί υποχθόνια μέσα για να πετύχει κάτι. Έμφαση στην πανούργα, εχθρική
και πολλές φορές άσπλαχνη επιθετικότητα.
Μαϊμού, Πίθηκος. Υποδεικνύει την άλυτη σχέση με την πατριαρχική πατρική
φιγούρα και δίνεται ο ίδιος ρόλος σε οποιαδήποτε άλλη φιγούρα εξουσίας. Επίσης,
συνδέεται με μάταιες στάσεις περιφρόνησης, εχθρότητας και περίγελου που είναι
αντιδράσεις προς τους άλλους για να καλύψουν τους φόβους τους, όταν είναι
καταβεβλημένοι. Απαντήσεις που συναντάμε σε πρωτόκολλα ψυχοπαθητικών
ατόμων με δεσποτική προσωπικότητα, που φοβούνται την εξουσία και
συμπεριφέρονται περιφρονητικά και σαδιστικά σε αυτούς που θεωρούν
υποδεέστερους. Οι άνδρες ψυχοπαθητικοί, αυτού του τύπου, επιλέγουν γυναίκες για
θύματά τους.
Μέλισσα. Παλινδρόμηση που υποδηλώνει παθολογία. Απαντήσεις που δίνουν
συνήθως τα παιδιά και είναι φυσιολογικές. Αντίθετα, είναι παθολογικές απαντήσεις
σε άτομα που παρουσιάζουν σοβαρή ψυχοπαθολογία (παρανοϊκοί, σχιζοφρενείς).
Μέδουσα. Απαντήσεις που συναντούνται στους αλκοολικούς και σε άτομα με
ενούρηση. Συνδέεται με συναισθήματα αδυναμίας, κατωτερότητας, ανεπάρκειας,
έλλειψη κινήτρου και υποδηλώνει την παθητική στάση που κρατά το άτομο για να

115
αμυνθεί στην παρόρμηση των καταστροφικών του τάσεων. Τα άτομα αυτά δεν
μπορούν να υποστηρίξουν τη γνώμη τους και τους λείπει η πρωτοβουλία.
Μοσχάρι. Υποδηλώνει το συμπληρωματικό ρόλο στην πατριαρχική πατρική
φιγούρα. Παραπέμπει σε μια ανώριμη και παιδιάστικη συμπεριφορά. Συνδέεται με
την απάθεια, την έλλειψη προσπάθειας και την αίσθηση αδυναμίας. Αυτό συμβαίνει
γιατί εσωτερικά παρεμποδίζεται η έκφραση της επιθετικότητας. Τέτοιες απαντήσεις
δίνουν πιο συχνά οι γυναίκες, οι ομοφυλόφιλοι άνδρες και συνδέεται με μια
δεκτική, παθητική και θηλυκή στάση.
Μύγα. Υποδηλώνει την παλινδρόμηση. Συναντάται σε πρωτόκολλα παιδιών (και
αυτό είναι φυσιολογικό), παρανοϊκών και σχιζοφρενών.
Νυχτερίδα. Η παρουσία της, εκτός από τις καρτέλες Ι και V, υποδηλώνει μια
επώδυνη και πιεστική πρόβλεψη δυσαρέσκειας. Δηλαδή, το άτομο διακατέχεται
βασανιστικά από την ιδέα μιας ενδεχόμενης μελλοντικής δυσαρέσκειας, χωρίς
βάσιμη πρόβλεψη.
Νεογνό ζώου. Υποδηλώνει τον συμπληρωματικό ρόλο αυτού του πατριαρχικού
πατέρα όπως και μια ανώριμη και παιδόμορφη στάση. Συνδέεται με την απάθεια,
την έλλειψη μαχητικότητας και την αίσθηση αδυναμίας. Συμβαίνει εκεί που
υπάρχουν εσωτερικά εμπόδια για την έκφραση της επιθετικής συμπεριφοράς.
Απαντήσεις που δίνουν πιο συχνά οι γυναίκες από τους άνδρες καθώς επίσης και οι
ομοφυλόφιλοι άνδρες. Υποδηλώνει την παθητική, δεκτική και θηλυκή συμπεριφορά.
Ποντίκι. Συνδέεται με συναισθήματα αδυναμίας, κατωτερότητας, ανεπάρκειας,
έλλειψης κινήτρου και καθρεπτίζει την έντονη παθητική στάση, η οποία μπορεί να
είναι άμυνα προς την έκφραση των καταστροφικών παρορμήσεων. Τα άτομα αυτά
δεν μπορούν να υποστηρίξουν τη γνώμη τους για να επιβιώσουν σε μια
ανταγωνιστική κοινωνία.
Παιχνίδι σκύλου. Υποδηλώνει το συμπληρωματικό ρόλο του δεσποτικού πατέρα
όπως και μια ανώριμη παιδόμορφη συμπεριφορά. Συνδέεται με την απάθεια, την
έλλειψη μαχητικότητας και την αίσθηση αδυναμίας. Συμβαίνει όταν υπάρχουν
εσωτερικά εμπόδια για την έκφραση της επιθετικής συμπεριφοράς. Τέτοιες
απαντήσεις δίνουν συχνά οι γυναίκες.
Πεταλούδα. Όταν δεν είναι μια συνηθισμένη απάντηση (Ρ), υποδηλώνει μια θηλυκή
στάση και ουσιαστικά μια θηλυκή προσέγγιση. Σημαίνει και την αίσθηση του ότι
περνάει κανείς καλά. Τα φτερά συμβολίζουν τα θηλυκά γεννητικά όργανα.
Πρόβατο. Υποδεικνύει τη σχέση με μια ευγενική, τρυφερή, παθητική και εύκολα
οδηγούμενη μητέρα. Συνδέεται με συναισθήματα κατωτερότητας, αδυναμίας,
ανεπάρκειας, έλλειψη κινήτρου και καθρεπτίζει την παθητική προσέγγιση των
πραγμάτων που μπορεί να είναι μια άμυνα στην έκφραση των καταστροφικών
παρορμήσεων. Τα άτομα αυτά δεν καταφέρνουν να υποστηρίζουν τη γνώμη τους.
Πίθηκος. Υποδηλώνει την άλυτη σχέση με μια δυνατή πατριαρχική πατρική
φιγούρα και το άτομο δίνει αυτόν το ρόλο σε οποιαδήποτε φιγούρα εξουσίας. Η
πατρική φιγούρα γίνεται αντιληπτή ως απειλητική ή δυναμικά καταστροφική.
Πουλί. Υποδηλώνει μια ανώριμη και όχι καλά ανεπτυγμένη προσωπικότητα.
Απάντηση που δίνουν συχνά οι ψυχοπαθητικοί. Επίσης, είναι χαρακτηριστική
απάντηση των ανδρών που είναι ανώριμοι και απρεπείς σεξουαλικά. Συνήθως,
αποτυγχάνουν να δημιουργούν διαρκείς ετεροσεξουαλικές σχέσεις.
Σαύρα. Δείχνει την έκφραση μιας γενικευμένης αρνητικής στάσης. Συνδέεται με την
ενεργητική και καταστροφική στάση του ατόμου να χρησιμοποιεί έμμεσους τρόπους
επίτευξης των σκοπών του.
Σαλιγκάρι. Δίνεται ως απάντηση συχνά από τους αλκοολικούς και τους
ενουρητικούς. Συνδέεται με συναισθήματα αδυναμίας, κατωτερότητας, ανεπάρκειας,

116
έλλειψη κινήτρου και καθρεπτίζουν την παθητική προσέγγιση που μπορεί να είναι
μια άμυνα στην έκφραση καταστροφικών παρορμήσεων. Επίσης, υποδηλώνει το
συμπληρωματικό ρόλο μιας πατριαρχικής πατρικής φιγούρας και την ανώριμη και
παιδιάστικη συμπεριφορά. Συνδέεται με απάθεια, έλλειψη μαχητικότητας και μια
αίσθηση αδυναμίας και συμβαίνει όταν υπάρχουν εσωτερικές συγκρούσεις της
έκφρασης της επιθετικής συμπεριφοράς. Συναντάται στα πρωτόκολλα των ανδρών
που φοβούνται την ψυχοσεξουαλική ανεπάρκεια και συνήθως αποτυχαίνουν να
έχουν μόνιμες ετεροσεξουαλικές σχέσεις.
Σκαθάρι, Σκορπιός. Υποδηλώνει την αντίδραση στη μητρική υπερπροστασία.
Χαρακτηριστικό των ατόμων που ενεργά προσπαθούν, ανεπιτυχώς, να βρουν την
ανεξαρτησία τους από μια κυριαρχική μητρική φιγούρα. Το δίνουν ως απάντηση
επίσης, τα άτομα με ανώτερη νοημοσύνη.
Σκουλήκι. Υποδηλώνει το συμπληρωματικό ρόλο μιας πατριαρχικής πατρικής
φιγούρας, όπως και την ανώριμη και παιδομορφική προσέγγιση στις καταστάσεις.
Συνδέεται με την απάθεια, την έλλειψη προσπάθειας και το αίσθημα της αδυναμίας.
Συμβαίνει όταν υπάρχουν εσωτερικά εμπόδια για την έκφραση επιθετικής
συμπεριφοράς. Το δίνουν στις απαντήσεις τους πιο συχνά οι γυναίκες και οι
ομοφυλόφιλοι άνδρες που έχουν μια παθητική θηλυκή στάση. Συνδέεται με
συναισθήματα αδυναμίας, κατωτερότητας, ανεπάρκειας, έλλειψης κινήτρου και
αντικατοπτρίζει μια παθητική προσέγγιση η οποία μπορεί να είναι άμυνα στην
έκφραση καταστροφικών παρορμήσεων. Το δίνουν επίσης ως απάντηση οι άνδρες
που φοβούνται την ψυχοσεξουαλική ανεπάρκεια και αποτυχαίνουν στις
ετεροσεξουαλικές τους σχέσεις.
Σκώρος. Έχει την ίδια ακριβώς ερμηνεία με τη Μέδουσα.
Ταύρος. Υποδηλώνει τη συμπληρωματική φιγούρα του πατριαρχικού πατρικού
ρόλου. Ανώριμη και παιδομορφική προσέγγιση στις καταστάσεις. Συνδέεται με
απάθεια, έλλειψη προσπάθειας και αίσθημα αδυναμίας που συμβαίνει όταν
υπάρχουν εσωτερικά εμπόδια για την έκφραση της επιθετικής ενόρμησης. Το δίνουν
οι ομοφυλόφιλοι άνδρες και συνδέεται με την παθητική και δεκτική θηλυκή
προσέγγιση.
Τίγρης. Άλυτη σχέση με την πατρική πατριαρχική φιγούρα. Φόβος ότι η δύναμη του
άλλου ή η εξουσία θα καταστρέψει.
Υποκοριστικά σε ζώα. Απαντήσεις όπως: μοσχαράκι, αρνάκι, πουλάρι, αρκουδάκι
κ.λπ. ερμηνεύονται το ίδιο με το μοσχάρι.
Χταπόδι. Αντίδραση στη μητρική υπερπροστασία. Τα άτομα αυτά προσπαθούν
ενεργά να ξεφύγουν, αλλά δεν τα καταφέρνουν. Η μητέρα είναι κυριαρχική και
κτητική.
Χελώνα. Συνδέεται με τον αλκοολισμό και την ενούρηση.
Ψάρι. Αντίδραση στη μητρική υπερπροστασία. Συνδέεται με παθητικότητα,
προσκόλληση και εξάρτηση.

12.11. Η ερμηνεία του περιεχομένου των αφηρημένων εννοιών

117
 Απαντήσεις με αφηρημένες έννοιες (Abs), όπως: «κατάθλιψη», «φόβος»,
«εξουσία», «φθινόπωρο», υποδηλώνουν ανώτερη νοημοσύνη. Τέτοιες απαντήσεις
δίνουν τα άτομα που ζουν στον κόσμο των ιδεών παρά στην πράξη. Μία ή δύο
απαντήσεις αυτού του τύπου είναι αντένδειξη σε άμεση αντικοινωνική εκδραμάτιση.
Γενικά, το δίνουν τα άτομα με καλό προσαρμοστικό παράγοντα. Σε άτομα με
νευρωτικό προφίλ φαίνεται να είναι καλό προγνωστικό σημάδι. Απαντήσεις με
αφηρημένες έννοιες δεν τις συναντάμε συχνά σε ανώριμα άτομα, στους σχιζοφρενείς
ή στα άτομα με διαταραχές της προσωπικότητας. Οι απαντήσεις αυτές
αντικατοπτρίζουν επίσης το συναισθηματικό ύφος του ατόμου απέναντι στις
καταστάσεις που αντιμετωπίζει. Απαντήσεις, όπως: «χάος», «εφιάλτης», «θάνατος»,
«φόβος», «κατάθλιψη», «ταραχή» συνδέονται με αγχώδη, καταθλιπτική και
δυσφορική διάθεση. Απαντήσεις, όπως: «άνοιξη», «ζωή σε τσίρκο», «ευθυμία»,
κυμαίνονται από το συναίσθημα του «είμαι καλά» έως την υπομανία. Έτσι, οι
απαντήσεις αυτές δείχνουν, ως προς έναν βαθμό, και το επίπεδο διάθεσης.
Εξαιρούνται από τις απαντήσεις αυτές εκείνες των ψυχωτικών, των καταθλιπτικών
και των υπομανιακών.
Αλφάβητο: Αναφορές ή απαντήσεις στα σύμβολα του αλφάβητου ή αριθμούς είναι
φυσιολογικά στα πρωτόκολλα των παιδιών από 10 χρόνων και πάνω. Στους ενήλικες
συνδέονται με βαριά ψυχοπαθολογία και συχνά σχιζοφρένεια.

12.12. Η ερμηνεία του περιεχομένου των απαντήσεων ανατομίας

Οι απαντήσεις ανατομίας υποδηλώνουν ευαισθησία και ενδιαφέρον για την

έκφραση των καταστροφικών παρορμήσεων. Τα άτομα που εκδραματίζουν την
καταστροφικότητά τους δεν δίνουν τέτοιες απαντήσεις. Παρ’ όλα αυτά, δίνουν
τέτοιες ή και παρόμοιες απαντήσεις τα άτομα που κινητοποιούνται από
καταστροφικές παρορμήσεις, αλλά δεν μπορούν να τις εκφράσουν άμεσα. Οι
καταστροφικές παρορμήσεις οδηγούν στην ανησυχία και το ενδιαφέρον για
ολοκληρωτικότητα του σώματος και των μερών του. Οδηγούν στην πρόβλεψη της
αντεκδίκησης. Η καταστροφικότητα και η αντεκδίκηση γίνονται αντιληπτά ως
σωματικό τραύμα. Έτσι, το δίνουν συνήθως τα υποχονδριακά άτομα. Σε ένα
φυσιολογικό πρωτόκολλο αναμένεται μία τέτοια απάντηση στις καρτέλες ΙΙΙ και VIII.
Στις απαντήσεις γενικής ανατομίας διακρίνουμε δύο τύπους περιεχομένου:
Τύπος Ι, (At). Απαντήσεις με περιεχόμενο τα σκληρά ανατομικά μέρη του
σώματος, όπως: «οστό», «νευροανατομικά σχήματα», «νευροανατομικές ζωγραφιές»,
«κομμάτι ιστού με κόκαλο», «οργανική κατασκευή», «ανατομικό κομμάτι», και
Τύπος ΙΙ, (Ats). Απαντήσεις με περιεχόμενο τα μαλακά ανατομικά μέρη του
σώματος, όπως: «τα σωθικά», «το εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος», «τα
εσωτερικά του σώματος ενός ζώου», «ένα είδος οργάνου του σώματος».
Στον τύπο Ι , οι απαντήσεις εκφράζονται συνήθως σε μια διανοητική γλώσσα, ενώ
στον τύπο ΙΙ οι απαντήσεις είναι αόριστες.
Τύπου Ι απαντήσεις δίνουν τα φυσιολογικά άτομα, οι νευρωτικοί και σπάνια οι
ψυχωτικοί. Υποδηλώνουν ανώτερη νοημοσύνη, εκπαίδευση και επιτυχία μέσω των
νοητικών ικανοτήτων. Τα άτομα αυτά έχουν υψηλή νοημοσύνη και στις
διαπροσωπικές τους σχέσεις χρησιμοποιούν πάντοτε τις νοητικές τους ικανότητες
και τα υψηλά τους ενδιαφέροντα. Είναι άτομα πολύ εχθρικά αλλά αυτό εκφράζεται
έμμεσα και διανοητικά. Γίνονται κριτικοί, ποταποί, κατηγορηματικοί και
προσβλητικοί. Αυτή η εχθρότητα συνοδεύεται και από έντονο άγχος. Η διανοητική

118
επιθετικότητα διατηρείται αμείλικτα, διότι είναι ο τρόπος για να μετριάσει τη διαρκή
και μόνιμη προβλέψιμη για διανοητική επίθεση. Στις κοινωνικές τους σχέσεις είναι
ψυχροί και η οποιαδήποτε συναισθηματική αντίδραση θεωρείται άνευ νοήματος.
Τύπου ΙΙ απαντήσεις συναντούμε κυρίως στους σχιζοφρενείς. Στο πρωτόκολλό
τους συμπεριλαμβάνονται πάντοτε απαντήσεις με περιεχόμενο «σπλάχνα και
εντόσθια».

12.13. Η ερμηνεία του περιεχομένου των απαντήσεων ακτινογραφίας

Στις απαντήσεις ακτινογραφίας (Χ-Ray) διακρίνουμε τρεις τύπους περιεχομένου:

Τύπος Ι. Πολλές ανατομικές απαντήσεις περιλαμβάνουν μόνο νευρικό ιστό.
Υπάρχουν τρεις τύποι απαντήσεων νευροανατομίας: α) αντιπροσωπευτικό δείγμα, β)
γενικές έννοιες, όπως για παράδειγμα, «εμβρυϊκό νευρικό σύστημα», «βαμμένος
νευρικός ιστός» κ.λπ. και γ) νευροανατομικοί όροι, όπως για παράδειγμα,
«υπόφυση», «υποθάλαμος» κ.λπ.
Άτομα που δίνουν απαντήσεις σχετικά με την ανατομία του εγκεφάλου, π.χ.,
«μυαλό», «μεδούλι», δείχνουν ότι φοβούνται τη σωματική βλάβη. Ο φόβος της
βλάβης επικεντρώνεται στην περιοχή του εγκεφάλου και το νοητικό μέρος της
ανθρώπινης υπόστασης έχει μεγάλη σημασία στην ψυχολογία τους και στη
συμπεριφορά τους. Η βλάβη στον εγκέφαλο ή η απώλεια της διανοητικής
ικανότητας ισοδυναμεί με θάνατο.
Τύπος ΙΙ. Αφορά απαντήσεις με περιεχόμενο οστεώδους ανατομίας. Τέτοιες
απαντήσεις αναμένεται να δοθούν στην καρτέλα VIII.
Τα άτομα αυτά είτε προσπαθούν να εμποδίσουν την έκφραση επιθετικών
παρορμήσεών τους είτε φοβούνται ότι θα χάσουν τον έλεγχο. Λύνουν τα
προβλήματα που τους παρουσιάζονται από την ενδόμυχη επιθετικότητα με τον
μηχανισμό της απώθησης. Τα διακρίνει η παρεμπόδιση της συναισθηματικής τους
έκφρασης με ελεγχόμενες αντιδράσεις ή με την άρνηση της εχθρικότητάς τους. Στις
διαπροσωπικές τους σχέσεις δεν εκδραματίζουν και είναι άκαμπτοι και αγχώδεις.
Απαντήσεις αυτού του τύπου δίνουν συνήθως άτομα με ψυχοσωματικές διαταραχές
ή γιατροί. Φαίνονται αφελή άτομα όσον αφορά τα κίνητρά τους.
Όταν οι γιατροί δίνουν περισσότερες, από όσες αναμένονται, απαντήσεις αυτού του
τύπου, δεν δικαιολογούνται. Τα επαγγέλματα υγείας λύνουν το πρόβλημα της μη
αποδεκτής επιθετικότητας με δύο τρόπους: α) η θεραπεία αντιπροσωπεύει την
ελεγχόμενη αντίδραση στην επιθυμία να πληγώνεις, και β) πολλές φορές η θεραπεία
παράγει πόνο. Οι γιατροί αφοσιώνονται στο επάγγελμά τους, γίνονται άκαμπτοι και
τους λείπει η ζεστασιά στις σχέσεις τους.
Οι ψυχοσωματικοί δίνουν πολλές απαντήσεις οστεώδους ανατομίας. Σε αυτούς η
επιθετικότητα μπλοκάρεται ως προς την έκφραση, αλλά εκφράζεται με τη
φυσιολογική-σωματική αντιδραστικότητα. Οι αντιδράσεις, «σπονδυλική στήλη ή
σπόνδυλος», συναντώνται περισσότερο στα πρωτόκολλα των μεσήλικων γυναικών
οι οποίες υπήρξαν αρκετά ανταγωνιστικές και διανοητικά καταστροφικές. Οι άνδρες
που δίνουν αυτές τις απαντήσεις είναι αδύναμοι και φοβούνται τις γυναίκες. Επίσης,
δεν τα καταφέρνουν καλά στην οικονομική προσαρμογή ανάλογα με τις νοητικές
τους ικανότητες.
Τύπος ΙΙΙ. Απαντήσεις εντοσθιακής ανατομίας συνδέονται με ανοικτές
προφορικές εκφράσεις της επιθετικότητας, αλλά τα άτομα δεν εκδραματίζουν άμεσα.
Η επιθετικότητα και η εχθρικότητά τους κατευθύνεται προς τη μητρική φιγούρα και
εκφράζεται με παράπονα, μνησικακία, δυσαρέσκεια και καβγάδες. Τέτοιες

119
απαντήσεις δίνουν τα ανώριμα άτομα, οι ψυχοπαθητικοί και οι σχιζοφρενείς. Οι
ψυχοπαθητικοί που δίνουν απαντήσεις αυτού του τύπου, έχουν σχέσεις με πολλές
γυναίκες και είναι σαδιστικοί. Η επιθετικότητα κατευθύνεται προς τη μητρική
δοτική φιγούρα, αλλά γενικεύεται προς όλες τις γυναικείες φιγούρες. Οι απαντήσεις
αυτές συνδέονται και με το φόβο της σωματικής βλάβης και ίσως κάποιας μορφής
παράνοια. Απαντήσεις όπως: «καρκίνος», «έλκος», «πληγή» κ.λπ. δίνονται κυρίως
από σχιζοφρενείς.
Ούλα και δόντια. Οι απαντήσεις με περιεχόμενο τα ούλα έχουν την ίδια σημασία
όπως οι ανατομικές απαντήσεις που αφορούν εντόσθια. Συνδέονται όμως με τη
μνησικακία που προέρχεται από την ένταση που προκαλούν οι ανάγκες για
εξάρτηση, και αν όχι απαραίτητα, από την απόρριψή τους στη σχέση μάνας-παιδιού.
Μια τέτοια απάντηση, για παράδειγμα, μπορεί να δώσει μια γυναίκα-μητέρα που
έχει πρόσφατα γεννήσει και βλέπει στο παιδί της την πιθανή απειλή για
συνειδητοποίηση των δικών της αναγκών.
Κατά την ψυχαναλυτική ερμηνεία, τα δόντια συμβολίζουν: α) παιδιά, αδέλφια,
γέννηση ή φροντίδα παιδιού, β) ενοχές από τον αυνανισμό. Ταυτόχρονα,
συμβολίζουν μια μνησίκακη και επιθετική στάση προς τα παιδιά ή τα αδέλφια που
ματαιώνουν τις ανάγκες για εξάρτηση. Επίσης, συνδέονται με τη μνησικακία για το
ότι δεν έχει αγαπηθεί, αντίδραση που εκφράζεται στον αυνανισμό ως συνέπεια της
ανικανοποίητης εξάρτησης. Στην περίπτωση αυτή ο αυνανισμός δεν αντιπροσωπεύει
ετεροσεξουαλικό ενδιαφέρον. Αντίθετα, είναι μια προσπάθεια να αποζημιώσει, να
ισοφαρίσει κανείς με τον αυτοερωτισμό: με την αγάπη στον εαυτό του αμβλύνοντας
την αίσθηση ότι έχει απορριφθεί και δεν έχει αγαπηθεί από τους άλλους. Η
απάντηση στην καρτέλα ΙΙ, (D), «…βγαλμένο δόντι…» δίνεται από χρόνιους
αυνανιζόμενους και από άτομα που έχουν πολλές συγκρούσεις πάνω στον
αυνανισμό.
Οι απαντήσεις με δόντια δίνονται πιο συχνά από παιδιά και εφήβους. Συνδέονται
με αυνανισμό ή με ανταγωνιστικότητα προς τα αδέλφια, ως αντίδραση στις
ματαιωμένες ανάγκες εξάρτησης. Η απόρριψη γίνεται επιθετικότητα. Και στις δύο
περιπτώσεις προκαλούνται ενοχές από: α) μνησικακία και εχθρικότητα και β) άμυνα
που υιοθετεί κανείς κατά των ματαιωμένων αναγκών εξάρτησης.
Στους ενήλικες, απαντήσεις με περιεχόμενο «δόντια» δίνονται κυρίως από τις
γυναίκες που πάντα εξαρτώνται από τους άλλους και παραμένουν χρόνια
εξαρτημένες. Συνδέεται με ανωριμότητα και αντιπροσωπεύουν τη μνησικακία και
αισθήματα κατωτερότητας και απόρριψης. Σε λίγα, εξαιρετικά, άτομα οι απαντήσεις
αυτές δείχνουν μια συνειδητή, για τις ανικανοποίητες ανάγκες τους, εξάρτηση.
Τυπικά βλέπουν ως επίκεντρο του προβλήματός τους μια σύγκρουση που
επικεντρώνεται σε κάτι άλλο παρά στην απόρριψη. Συχνά, όταν δίνουν απαντήσεις
«δόντια» αυτό το πρόβλημα αφορά τη σεξουαλικότητα ή την αναπαραγωγή. Για
παράδειγμα, μια χρόνια εξαρτημένη και ανώριμη ενήλικη γυναίκα που είχε
σεξουαλικές ψευδαισθήσεις μετά από το θάνατο της μητέρας της έδινε απαντήσεις
με ούλα και με δόντια. Στους εφήβους δίνεται έμφαση στις συγκρούσεις γύρω από
τον αυνανισμό.

12.14. Η ερμηνεία των απαντήσεων με διάφορο περιεχόμενο

Ανθρωπολογία (Anth). Απαντήσεις με αναφορές σε: “ξόανο”, «πρωτόγονη μάσκα»,

«τοτέμ» κ.λπ. δίνονται από φυσιολογικά άτομα, έξυπνα, ικανά για καλές και ώριμες
σχέσεις και με ικανοποιητική κοινωνική προσαρμογή.

120
 Αίμα (Bl). Απαντήσεις με περιεχόμενο «αίμα» συνήθως δίνονται στις καρτέλες ΙΙ
και ΙΙΙ. Δείχνουν σαδιστικές και καταστροφικές παρορμήσεις. Τέτοιες απαντήσεις τις
δίνουν τα άτομα που δεν μπορούν να αποδεχτούν αυτές τις παρορμήσεις τους και
διαταράσσονται στην έκφρασή τους. Επομένως, το να δώσει κανείς αυτή την
απάντηση, δείχνει ότι δεν εκδραματίζει παρότι θα το ήθελε. Εάν δοθεί η απάντηση
«αίμα» στην καρτέλα VI, υποδηλώνει υστερικά χαρακτηριστικά στην
προσωπικότητα και συνδέεται είτε με συμπτώματα μετατροπής είτε με τον ιστρονικό
χαρακτήρα του υστερικού ατόμου.
Απαντήσεις αντικειμένου (Im). Απαντήσεις με περιεχόμενο «πολεμικά εργαλεία»,
«όπλο», «βόμβα», «χειροβομβίδα» κ.λπ. καθώς και απαντήσεις με περιεχόμενο
δευτερεύουσας αξίας ως προς την επιθετική ενέργεια, π.χ., «πόλεμος», «ψαλίδι»,
«τσιμπίδα» κ.λπ. μπορούν να δοθούν σε ένα πρωτόκολλο φυσιολογικά το πολύ μια
απάντηση. Συνδέονται με άνδρες αγωνιστές κα με δραστήρια προσέγγιση.
Υποδηλώνει, μερικές φορές, άμυνα κατά ή άρνηση των συναισθημάτων αδυναμίας
και ανεπάρκειας. Στην καρτέλα ΙΙ (D), η απάντηση «τανάλια», «τσιμπίδα», δηλώνει
τη διστακτικότητα του ατόμου να αντιμετωπίσει ένα λανθάνον σεξουαλικό
πρόβλημα. Το περιεχόμενο: «κυνήγι», «πόλεμος», «κυνηγετικό όπλο», «μαχαίρι»
κ.λπ. δηλώνει επιθετική και σαδιστική προσέγγιση. Όταν δίνονται τέτοιες
απαντήσεις και άλλες εκφράσεις σαδισμού, όπως: «ένας κροκόδειλος που τρώει
κοτόπουλο», το άτομο δείχνει ανοικτά τη σαδιστική του τάση και ενέργεια
ψυχοπαθητικού τύπου ή δηλώνει το εύθραυστο του έφηβου.
Αρχιτεκτονική (Arch). Οι αναφορές σε: «κτίριο», «πύργος», «γέφυρα»,
«παράθυρα», «πύλη» προσδιορίζουν απαντήσεις με καθαρό αρχιτεκτονικό
περιεχόμενο. Το περιεχόμενο «κτίριο» και «πύργος» δείχνουν ανδρική ταυτοποίηση
και δίνονται από άτομα που είναι ώριμα με πολύπλοκη προσωπικότητα. Έχουν
υψηλές βλέψεις και σκοπούς. Τα άτομα αυτά έχουν κάνει μια ταυτοποίηση με μια
δυνατή και επιτυχή πατρική φιγούρα με την οποία αισθάνονται ανίκανοι να
ανταγωνιστούν και που δέχονται την υπεροχή της σαν γεγονός. Έτσι, έχουν έντονα
συναισθήματα ανεπάρκειας και κατωτερότητας που δεν δικαιολογούνται στην
κοινωνική τους θέση. Ιδέες εσωτερικού κενού καθρεπτίζονται στο περιεχόμενο της
αναφοράς «πύργοι», «κτίρια» κ.λπ. όπου φαίνεται να εξισορροπούν τα
συναισθήματα ανεπάρκειας.
Αστρονομία (Astr). Το περιεχόμενο: «φεγγάρι», «άστρα», «πλανήτες» κ.λπ. είναι
συνήθως σε απαντήσεις που δίνουν τα άτομα που έχουν υψηλή ευφυΐα και
προσαρμογή. Όταν όμως το F+ στη συγκεκριμένη καρτέλα της απάντησής τους
είναι χαμηλό, τότε δείχνει άσχημη παλινδρόμηση.
Γέφυρα (Bridge). Υποδηλώνει διαταραγμένη σχέση με τις δοτικές γονεϊκές
φιγούρες. Οι απαντήσεις αυτές δίνονται από άτομα ανασφαλή που αισθάνονται ότι
δεν υπάρχει κανείς από τον οποίο θα μπορούσαν να εξαρτηθούν, αλλά παρ’ όλα
αυτά ψάχνουν διαρκώς για ασφάλεια.
Δένδρο (Tree). Περιεχόμενο των απαντήσεων που δίνουν κυρίως άτομα με
αμφιλεγόμενο το σεξουαλικό τους ρόλο. Δηλαδή, έχουν παράλληλα και
ομοφυλοφιλικές και ετεροσεξουαλικές τάσεις.
Διασκέδαση (Rec). Απαντήσεις που αφορούν τη διασκέδαση (Rec), όπως «γάντια
μποξ», «μπαλόνι», «μάσκα», «σερπαντίνες», ή ό,τι συνδέεται με τους κλόουν ή
γελωτοποιούς, υποδηλώνουν ανωριμότητα, μικρή αντοχή στην ένταση, έλλειψη
προγραμματισμού, έλλειψη υπομονής, παρορμητικότητα, ανικανότητα να
αντιμετωπίζει τα καθημερινά προβλήματα και να σκεφτεί ρεαλιστικά. Γενικά τα
άτομα είναι ανώριμα με φτωχή κριτική και έκφραση συναισθημάτων. Είναι σαν να
ζουν για το παρόν. Τους λείπει η ενεργητικότητα και η υπευθυνότητα. Εκφράζουν

121
ανάγκες εξάρτησης με το να επιζητούν τη φροντίδα. Παραπονιούνται συχνά και
καυγαδίζουν. Αν και είναι παθητικοί, αντιδρούν παρορμητικά και βίαια, όταν
αναχαιτίζονται.
Έμβλημα (Emb). Απαντήσεις με περιεχόμενο το έμβλημα ή άλλα παρόμοια
σύμβολα δίνουν τα άτομα που είναι εξαρτημένα από τις εξωτερικές εμφανίσεις για
να επιβιώσουν κοινωνικά. Τέτοιες απαντήσεις στους άνδρες υποδηλώνουν την
ανάγκη τους να βασίζονται στις εξωτερικές εικόνες ανδροπρέπειας παρά στα
πραγματικά ανδρικά χαρακτηριστικά. Συνδέεται με μια εμφάνιση ανδρισμού που
πίσω της κρύβεται φόβος. Είναι αγχώδεις και ανασφαλείς, γιατί πείθουν τους άλλους
αλλά όχι τους εαυτούς τους. Έχουν συναισθήματα κατωτερότητας και ανώριμη
προσαρμογή. Συνήθως, τέτοιες απαντήσεις δίνονται από άνδρες που υποτάσσονται
στην εξουσία και έχουν έντονο ενδιαφέρον διάκρισης.
Επιστήμη (Scien). Απαντήσεις με περιεχόμενο την επιστήμη, όπως: «μικροσκόπιο»,
«εικόνα από μικροσκόπιο», «καλειδοσκόπιο» κ.λπ. δηλώνουν τη διανοητικοποίηση
ως την κύρια ψυχική άμυνα του ατόμου.
Θάνατος (Death). Απαντήσεις με περιεχόμενο «φέρετρο», «νεκρός» κ.λπ.
υποδηλώνουν έντονο άγχος, καταθλιπτική διάθεση και ένταση πρόβλεψης ότι θα
πάθει κανείς κάτι κακό.
Θρησκεία (Rel). Απαντήσεις που συνδέονται με το καλό και το κακό και που
σημαίνουν την ενασχόληση του ατόμου με θέματα θρησκευτικού περιεχομένου ως
μετάθεση των ενοχών για την ενασχόλησή του με τη σεξουαλικότητα. Άλυτα
προβλήματα σεξουαλικότητας. Συχνά τέτοιες απαντήσεις δίνουν οι σχιζοφρενείς με
θρησκευτικό παραλήρημα.
Καπνός (Sm). Υποδηλώνει χαμηλή νοημοσύνη, κακή κοινωνική προσαρμογή,
αίσθηση του εσωτερικού, δυσαρμονία και κατάθλιψη.
Κηλίδα (Blot). Οι απαντήσεις με περιεχόμενο «κηλίδα», «μπογιά», «παλέτα
καλλιτέχνη» κ.λπ. δείχνουν εχθρότητα, καταστροφική διάθεση, σαδισμό. Τις δίνουν
οι ψυχοπαθητικοί και τα άτομα τα οποία εκδραματίζουν. Σπάνια τις βλέπουμε σε
πρωτόκολλα φυσιολογικών ατόμων. Το περιεχόμενο «λεκές», «πιτσίλισμα», «λέρα»,
υποδηλώνει καταστροφικές παρορμήσεις που εκφράζονται συχνά. Απαντήσεις, όπως:
«κηλίδα», «στίγμα», «μουτζούρα», υποδηλώνουν την προσπάθεια του ατόμου να
παρεμποδιστεί η έκφραση των εχθρικών παρορμήσεων και να ελεγχθεί η
εκδραμάτιση. Η παρεμπόδιση γίνεται για να αποφευχθεί η αναμενόμενη τιμωρία για
τις εχθρικές παρορμήσεις.

Λουλούδι και φύλλο (Flow). Συνηθισμένο περιεχόμενο στις απαντήσεις που δίνουν
τα παιδιά. Στους ενήλικες, υποδηλώνουν μεγάλη εξάρτηση και παθητική
ομοφυλοφιλική στάση στους άνδρες. Τα φυσιολογικά άτομα δίνουν τέτοιες
απαντήσεις στις καρτέλες VIII, IX και X. Στην ψυχαναλυτική ερμηνεία το λουλούδι
συμβολίζει το στήθος.
Μουσική (Mus). Απαντήσεις με περιεχόμενο τη μουσική, όπως: «νότες», «βιολί»,
«κουδούνι», «καμπάνα», «μουσικές νότες» κ.λπ., είναι φυσιολογικές και δεν
υποδηλώνουν τίποτε το παθολογικό.
Μυθολογία (Μyth). Απαντήσεις με περιεχόμενο τη μυθολογία συνδέονται με
περιορισμό από άμεσες διαπροσωπικές σχέσεις. Τις δίνουν άνδρες ομοφυλόφιλοι.
«Δράκοι», «κένταυροι», «νεράιδες», «νάνοι» κ.λπ., που δίνονται από γυναίκες
εφήβους, συνδέονται με φόβους που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν στην ενήλικη
σεξουαλικότητα και δείχνουν παιδική στάση, αποφεύγουν τους αδιάκριτους,
ονειροπολούν και διαβάζουν πολύ αυτά που επιθυμούν πολύ αντί να το κάνουν

122
 πράξη. Στους ενήλικες υποδηλώνει την επιθυμία να παλινδρομούν σε ανήλικους
ρόλους.
Μυθολογία, Επιστήμη (Myth/Scien). Απαντήσεις με αναφορές, σε: «αιγυπτιακό
σκαθάρι», «παλιά κοσμήματα», «αμμωρολόγιο» κ.λπ., δίνονται από ώριμα άτομα με
πολλά ενδιαφέροντα.
Νοικοκυριό (House). Αναφορές σε εργαλεία ή εξαρτήματα νοικοκυριού, όπως:
"δοχείο", "κατσαρόλα", "τραπέζι", "έπιπλα", "λάμπα" κ.λπ., κάνουν συνήθως οι
νοικοκυρές με οικιακή προσέγγιση ζωής. Πάνω από δύο απαντήσεις αυτού του τύπου
σε ένα πρωτόκολλο δεν είναι φυσιολογικό.
Ορυκτά (Min), όπως: «βράχοι», «πέτρες», «χαλαζίας», «πολύτιμος λίθος» κ.λπ.,
δίνονται συνήθως από οργανικούς ασθενείς.
Προσωπικά αντικείμενα (Per/Obj). Απαντήσεις με περιεχόμενο προσωπικά
αντικείμενα, όπως: «παπιγιόν», «γραβάτα», «κολάρο», « κολιέ», «κόσμημα» κ.λπ.,
συνδέονται με θηλυκά ενδιαφέροντα και το ενδιαφέρον για την εξωτερική εμφάνιση.
Στις γυναίκες συνδέονται με τον υγιή ναρκισσισμό, ενώ στους άνδρες με θηλυκές
τάσεις που παρεμποδίζουν την κοινωνική και σεξουαλική ζωή.
Ρουχισμός (Clooth). Αφορούν απαντήσεις με περιεχόμενο «παλτό», «καπέλο»,
«σμόκιν» κ.λπ. Μία μόνο απάντηση σε ένα πρωτόκολλο είναι φυσιολογική. Πιο
συχνά τέτοια απάντηση δίνουν οι γυναίκες. Το περιεχόμενο υποδηλώνει: α)
ευαισθησία στις εξωτερικές κοινωνικές νόρμες, π.χ., κοινωνική θέση, κοινωνική
τάξη κ.λπ., β) ενασχόληση με τις σεξουαλικές διαφορές και άλυτα προβλήματα με το
σεξουαλικό ρόλο. Η τελευταία ερμηνεία ισχύει περισσότερο με τις έννοιες που έχουν
σημασία επικάλυψης, όπως, π.χ., «μανδύας», «ένδυμα», «κουκούλα», «κασκόλ»,
«βέλο» κ.λπ.
Όταν αυτό το περιεχόμενο δίνεται, στην καρτέλα VI ως απάντηση συνόλου (W),
π.χ., «παλτό κρεμασμένο σε καλόγερο», «κουβέρτα» ή «σάβανο», σημαίνει την
έντονη καχυποψία που διακατέχει το άτομο που έχει μια μυστικιστική
προσωπικότητα. Οι άνδρες που δίνουν ως απάντηση «μανδύας» είναι ιδεολογικοί
χαρακτήρες, ιδεοληπτικοί και με δυσκολίες στη σεξουαλική προσαρμογή. Συχνά
είναι χυδαίοι και αδιάκριτοι για να καλύψουν τη σεξουαλική τους ανεπάρκεια, ενώ
συχνά εκλογικεύουν τα προβλήματά τους. Οι γυναίκες που δίνουν την ίδια
απάντηση είναι θηλυκές, αλλά επιθετικές και ανταγωνιστικές με τους άνδρες. Είναι
άτομα επαρκή και ικανά που διατηρούν τη θηλυκότητά τους. Εκφράζουν τη
σύγκρουσή τους για το σεξουαλικό ρόλο επαγγελματικά και χωρίς να υποδύονται
υιοθετούν τα ανδρικά χαρακτηριστικά. Έχουν ετεροσεξουαλικές σχέσεις με α)
μεγαλύτερους άνδρες, β) άνδρες που τους συμπεριφέρονται απορριπτικά και
σαδιστικά. Σε περίπτωση ψύχωσης, δίνουν παρανοϊκό υλικό.
Οι ομοφυλόφιλοι δίνουν περιεχόμενο με γυναικεία ρούχα. Αυτή η έμφαση, όπως
και στη γυναικεία σεξουαλική ανατομία, είναι μια άμυνα απέναντι στα
ομοφυλοφιλικά στοιχεία ή απλώς υποδηλώνει θηλυκή ταυτοποίηση. Απαντήσεις που
δίνουν συνήθως οι ομοφυλόφιλοι στην καρτέλα Ι: «γυναικείο φόρεμα» (μεσαία D),
στην καρτέλα ΙΙΙ: «κόκκινο στηθόδεσμο», (μεσαία D) στην καρτέλα IV «γυναικείο
καπέλο με φτερά» (άνω μεσαία D), και στη καρτέλα VIII «γυναικείο κορσέ» (μεσαία
D).
Οι γυναίκες δίνουν γυναικείο περιεχόμενο στα ρούχα. Όπως τα κοσμήματα έτσι και
τα ρούχα υποδηλώνουν υγιή, θηλυκό ναρκισσισμό και καλή προσαρμογή. Πολλές
φορές δίνουν απαντήσεις με εσώρουχα που αυτό υποδηλώνει μια νευρωσική
προσαρμογή στη σεξουαλική περιοχή.
Σεξουαλικές απαντήσεις (Sex). Είναι σπάνιες και συνδέονται με την
ψευδοελευθερία του ατόμου στην προσπάθειά του να ξεπεράσει μια κυρίαρχη

123
 γονεϊκή φιγούρα, η οποία ήταν στο παρελθόν απαγορευτική για σεξουαλικά θέματα
και από τη γενική αρνητική υποβολή γι’ αυτά.
Η διαταραχή στη σεξουαλικότητα φαίνεται από σχετικές απαντήσεις που δίνονται
στην καρτέλα VI (D, το μεσαίο, κάτω ή άνω κομμάτι της κηλίδας). Τα άτομα με
χαοτική σεξουαλική ζωή και οι αγχώδεις νευρωτικοί βλέπουν αυτή την περιοχή της
κηλίδας ως μια γυναικολογική ή ανδρολογική εξέταση. Βλέπουν, δηλαδή, ως
άρρωστα τα γεννητικά όργανα, ενώ μερικοί άνδρες, αγχώδεις και με δυσκολία
προσαρμογής σε μια φυσιολογική σεξουαλική ζωή, δεν βλέπουν το ανδρικό
γεννητικό όργανο στο επάνω μέρος της κηλίδας αλλά στο κάτω. Συνήθως, τέτοιες
απαντήσεις δίνουν οι άνδρες με έντονη και χαοτική σεξουαλική ζωή, με
μπλοκάρισμα της σεξουαλικότητάς τους ή με ομοφυλοφιλικές τάσεις. Στους
σχιζοφρενείς αυτή η επιθυμία για ομοσεξουαλική φιλία μετατρέπεται σε φόβο για
τους άνδρες. Κλασικός παρανοϊκός φόβος. Όταν έχουν πολλές σεξουαλικές
απαντήσεις στο πρωτόκολλό τους, υποδηλώνει παρανοϊκή ιδεοληψία και
παραισθήσεις.
Οι άνδρες που δίνουν απαντήσεις με πολλά θηλυκά σεξουαλικά περιεχόμενα
σημαίνει ότι προσπαθούν να κρύψουν τα ομοφυλοφιλικά τους ενδιαφέροντα και να
δείξουν ότι είναι ικανοί. Οδηγούνται στην ομοφυλοφιλία, γιατί φοβούνται έντονα
την ετεροσεξουαλικότητα και οι σχέσεις τους με τις γυναίκες είναι σαδισμός και
χλευασμός.
Το πρωκτικό περιεχόμενο δίνεται όταν υπάρχει δυνατή τάση προς την
ομοφυλοφιλική δραστηριότητα και από τους ψυχαναγκαστικούς άνδρες που δεν
εμπλέκονται ενεργά, αλλά νιώθουν επηρεαζόμενοι να δράσουν ομοφυλοφιλικά.
Στην καρτέλα VII (D) κρυφοί ομοφυλόφιλοι δίνουν την απάντηση «γλουτοί».
Υποδηλώνει την αμφιθυμική τους διάθεση. Από τη μια μεριά επιθυμούν την
ομοφυλοφιλική δράση και από την άλλη φοβούνται την ομοφυλοφιλική επίθεση.
Σύννεφα (Cl). Σε ένα φυσιολογικό πρωτόκολλο δεν αναμένονται περισσότερες από
δύο απαντήσεις με περιεχόμενο «σύννεφα». Υποδηλώνεται η αποφευκτικότητα ως ο
μοναδικός τρόπος για να αποφύγει κανείς τις ανάγκες για εξάρτηση και την επιθυμία
για επανασύνδεση με σχέσεις που παρέχουν φροντίδα και προστασία. Αυτή η
νοσταλγία συνδέεται με συναισθήματα ανησυχίας και ανασφάλειας, έτσι που βλέπει
κανείς το παρελθόν σαν παραμύθι.
Ταξίδι (Travel). Το περιεχόμενο των απαντήσεων «αεροπλάνο», «πλοίο», «κανό»
κ.λπ., δίνεται από ανώριμα άτομα ή λάτρεις της υγιεινής ζωής ή εφήβους ή
σχιζοφρενείς.
Επάγγελμα: Οι απαντήσεις που έχουν ως περιεχόμενο το επάγγελμα, όπως:
«καπετάνιος», «στηθοσκόπιο» κ.λπ., υποδηλώνουν την άρνηση των
συναισθημάτων, την ανασφάλεια και την ανεπάρκεια.
Τέχνη (Art). Απαντήσεις με περιεχόμενο: «σχέδιο», «ζωγραφική», «διακόσμηση»
κ.λπ. συνδέονται με μια στάση λεπτολόγησης των πραγμάτων και των αισθητικών
ενδιαφερόντων. Υποδηλώνει λεπτότητα στις συμπεριφορές. Τα άτομα αυτά τα
διακρίνει η έλλειψη σθένους, δύναμης και έντασης. Συμπεριφέρονται ιδιαίτερα
ευγενικά, καθωσπρέπει, και είναι συχνά σεμνότυφα. Αποφεύγουν οποιαδήποτε
ταραχή ή συναισθηματική φόρτιση. Τέτοιες απαντήσεις δίνονται πιο συχνά από
γυναίκες που αντιπροσωπεύουν έναν αποδεκτό θηλυκό ρόλο. Οι άνδρες που δίνουν
τέτοιες απαντήσεις δεν αντέχουν να εμπλέκονται σε προβλήματα και αντιμετωπίζουν
τις δυσκολίες τους με κάποιον αόριστο, μη ρεαλιστικό και διανοητικό τρόπο. Από
την ίδια στάση χαρακτηρίζεται και η σεξουαλική τους ζωή και οι περισσότεροι είναι
ομοφυλόφιλοι. Στη θεραπεία δυσκολεύονται να φανερώσουν τα προβλήματά τους

124
 και υιοθετούν έναν ψευδή διανοητικό τρόπο, γιατί δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν
την πραγματικότητα. Είναι δυνατοί στη φόρμα, αλλά αδύνατοι στην ουσία.
Τοπογραφικές απαντήσεις (Ls). Απαντήσεις με περιεχόμενο: «βαθύ φαράγγι»,
«βράχος, γκρεμός», «σπηλιά», «παραλία», «δρόμος», «ογκόλιθος» κ.λπ. είναι
φυσιολογικές μία με δύο το περισσότερο σε ένα φυσιολογικό πρωτόκολλο.
Η απάντηση με περιεχόμενο «βουνό» δείχνει συναισθήματα κατωτερότητας. Τα
άτομα κρίνουν τον εαυτό τους συγκρίνοντάς τον με κάποια πιο δυνατή φιγούρα.
Συνήθως αυτή είναι η φιγούρα του πατέρα. Το περιεχόμενο «λόφοι», δείχνει
ανεπάρκεια και κατωτερότητα, αλλά συνδέεται με ανάγκες εξάρτησης παρά τις μη
αποδεκτές προσπάθειες για ανταγωνισμό. Κατά την ψυχαναλυτική ερμηνεία
συμβολίζουν το μαστό και αντανακλούν ανάγκες για φροντίδα. Στην καρτέλα V,
(εντόπιση D στα φτερά της νυχτερίδας) οι απαντήσεις, όπως: «λόφοι», «κοιλάδα»,
«στήθη» κ.λπ. δίνονται συνήθως από τους αλκοολικούς και τους νευρωσικούς. Το
περιεχόμενο, «ποτάμι», «λίμνη», «στέπα» κ.λπ. δίνεται από τους αλκοολικούς που
δείχνουν αδράνεια και τους άνδρες με σεξουαλική ανεπάρκεια. Στην καρτέλα VI,
τέτοιες απαντήσεις δίνουν έμφαση στην ερμηνεία της σεξουαλικής ανεπάρκειας και
υποδηλώνουν κάποιο ετεροσεξουαλικό γεγονός και πανικό. Αυτό επιβαρύνεται όταν
δεν δίνεται απάντηση στο επάνω μέρος της κηλίδας. Όταν υπάρχουν πολλές
απαντήσεις με περιεχόμενο «λίμνη», αυτό δηλώνει αισθήματα ανασφάλειας,
απομόνωσης, αποξένωσης και αποστέρησης. Το περιεχόμενο «γκρεμός», «χάσμα»,
«φαράγγι» κ.λπ. υποδηλώνει την αίσθηση της απόρριψης, της μοναξιάς και της
ανασφάλειας. Τα άτομα που δίνουν τέτοιες απαντήσεις μπορεί να έχουν
προσπαθήσει να αυτοκτονήσουν με την αιτιολογία «τι άλλο μου μένει για να
ζήσω;». Το περιεχόμενο «κοράλλι» που δίνεται από άνδρες σημαίνει τις
ετεροσεξουαλικές σχέσεις που είναι επικίνδυνες και απειλητικές.
Φαγητό (Food). Μία μόνο απάντηση σε ένα πρωτόκολλο είναι φυσιολογική.
Πολλές απαντήσεις που σχετίζονται με φαγητό δίνουν συνήθως οι σχιζοφρενείς και
οι νοητικά ανεπαρκείς. Υποδηλώνουν τις πολλές απαιτήσεις που έχει το άτομο για
φροντίδα. Πολλές φορές χειρίζονται τους άλλους για να ικανοποιηθούν αυτές οι
ανάγκες. Οι σχιζοφρενείς κυρίως ασχολούνται με αυτό. Όταν υπάρχουν πολλές
τέτοιες απαντήσεις σε ένα πρωτόκολλο σχιζοφρενούς είναι κακό προγνωστικό
σημάδι.
Φύλλο (Leaf). Σπάνια δίνεται ως απάντηση από φυσιολογικά άτομα. Συνδέεται με
παθητική εξάρτηση, απάθεια και αδράνεια. Όταν γίνεται αναφορά σε φύλλο
σχισμένο ή χαλασμένο, αυτό συνδέεται με το άγχος θανάτου και την καταθλιπτική
διάθεση. Αυτές τις απαντήσεις τις δίνουν συνήθως οι σχιζοφρενικοί ή οι ψυχωτικοί
καταθλιπτικοί. Εάν μια τέτοια απάντηση δίνεται από άνδρες, με εντόπιση
λεπτομέρειας (D) στο κάτω μέρος της καρτέλας VI, αποφεύγοντας το επάνω μέρος
της, αυτό δείχνει ότι έχουν δυσκολίες στις ετεροσεξουαλικές σχέσεις και ο
σεξουαλικός τους ρόλος είναι αυτός του αδύνατου και παθητικού.
Φύση (Na). Απαντήσεις με περιεχόμενο τη φύση, όπως «ουρανός», «καταιγίδα»,
«ανατολή», «χιόνι», «πάγος» κ.λπ. δίνονται, το πολύ μία, από φυσιολογικά άτομα.
Απαντήσεις, όπως «καταιγίδα», «αστραπή», «κεραυνός» κ.λπ. υποδηλώνουν τη
δύναμη. Τα άτομα που δίνουν τέτοιες απαντήσεις νιώθουν στη δουλειά τους ως
παντοδύναμες δυνάμεις πάνω στις οποίες δεν έχουν έλεγχο και που μπορούν να
καθορίσουν την τύχη τους. Αισθάνονται ανικανότητα να ελέγξουν το έξω, αλλά και
τις δικές τους παρορμήσεις. Απαντήσεις, όπως: «νιφάδες χιονιού», «πάγος»,
«παγάκια» κ.λπ. σημαίνουν λεπτά και ευαίσθητα συναισθήματα. Συνδέονται με
θηλυκό προσανατολισμό, ευαίσθητο και με έντονη την αισθητική. Δείχνει καλό

125
 προσαρμοστικό παράγοντα. Το περιεχόμενο «πάγος» και «χιόνι» δηλώνει την
απόρριψη του ατόμου από τη δοτική μητρική φιγούρα.
Φυτολογία (Phyto). Απαντήσεις με αναφορές σε φρούτα δεν περιλαμβάνονται σε
αυτή την κατηγορία. Αντίθετα, απαντήσεις όπως, «γρασίδι», «λουλούδια», «φύλλα»,
«δένδρα» κ.λπ. είναι συνηθισμένες σε φυσιολογικά άτομα. Το 50% των
φυσιολογικών ατόμων δίνουν μια τέτοια απάντηση και πολλά πρωτόκολλα έχουν
τρεις και τέσσερις απαντήσεις με περιεχόμενο από τη φυτολογία. Το περιεχόμενο
αυτό συνδέεται με δύο στάσεις: α) παθητικότητα και θηλυκότητα, β) εξάρτηση.
Πολλές τέτοιες απαντήσεις στο πρωτόκολλο ενός ατόμου δείχνουν πως αυτά είναι τα
κυρίαρχα χαρακτηριστικά στην προσωπικότητά του.
Φωτιά (Fire). Απαντήσεις με περιεχόμενο τη φωτιά δίνουν περισσότερο συχνά οι
πυρομανείς και οι ενουρητικοί. Επίσης, τα άτομα που είναι αδύναμα, αδρανή,
παθητικά και που τα εκμεταλλεύονται εύκολα οι άλλοι. Προκαλούν με τη
συμπεριφορά τους να τους «στριμώχνουν» οι άλλοι και μετά να τους μισούν για το
πόσο άσχημα τους φέρονται. Εχθρότητα που εκφράζεται έμμεσα. Όταν το
περιεχόμενο είναι «κάποιος βάζει φωτιά», πιθανόν να είναι η απάντηση για μια
υποτιθέμενη προσβολή. Παθητικά άτομα τέτοιου τύπου δεν έχουν ευαισθησία για τη
συμπεριφορά τους και τις συνέπειές της. Αισθάνονται θύματα των παρορμήσεών
τους που δεν καταφέρνουν να τις ελέγξουν. Αυτοί οι έμμεσοι τρόποι επιθετικότητας,
από τη μια μεριά αντιπροσωπεύουν την έκφραση της εχθρικότητας και της
μνησικακίας και από την άλλη τυχαίνουν προσοχής.

12.15. Η ερμηνεία των απαντήσεων με περιεχόμενο γεωγραφίας

Απαντήσεις με περιεχόμενο γεωγραφίας, (Geo), όπως: "Νότια Αμερική", "χάρτης",

"νησί", "χερσόνησος" κ.λπ. είναι συνηθισμένες σχεδόν σε όλες τις καρτέλες του τεστ.
Χάρτης. Αναφορές που κάνουν συχνά οι ψυχοπαθητικοί και οι αλκοολικοί.
Υποδηλώνει αποφευκτικότητα, αναποφασιστικότητα και επιφυλακτικότητα. Σημαίνει
ανικανοποίητη εξάρτηση, που συνδέεται με στάσεις μνησικακίας, έλλειψη
ενδιαφέροντος και ζωντάνιας. Συχνά τα άτομα αυτά είναι δυστυχή και υποφέρουν από
χρόνια κατάθλιψη. Άτομα που πιστεύουν ότι ποτέ δεν θα μπορέσουν να ικανοποιήσουν
την ανάγκη τους για μια σχέση εξάρτησης. Στις σχέσεις τους δεν είναι καθόλου άνετα,
συμπεριφέρονται «σφιγμένα» και είναι κοινωνικά αποσυρμένα.
Χάρτης από ψηλά ή νησί. Υποδηλώνει συναισθήματα ανικανότητας και ανεπάρκειας.
Αίσθηση μοναξιάς και απόρριψης. Ο ελεύθερος συνειρμός, "κανείς δεν με αγαπάει…",
"Είμαι το παιδί που απορρίπτουν…", δείχνει τις ιδέες ανασφάλειας και την αποξένωση
που διακατέχει αυτά τα άτομα.
Χερσόνησος. Το περιεχόμενο τέτοιων απαντήσεων παραπέμπει σε άτομα επιτυχημένα
που υποστηρίζουν τη γνώμη τους, αλλά που η προσπάθειά τους είναι η άμυνα για
κάποιο προβλέψιμο κτύπημα, κακό ή πλήγωμα. Προσπαθούν να σιγουρευτούν ότι δεν
θα τους συμβεί το πραγματικό ή φανταστικό κακό.
Λιμάνι. Ένδειξη καλής νοημοσύνης, εάν έχουμε και απάντηση συνόλου (W) στην
καρτέλα VII. Υποδηλώνει την καλή κοινωνική προσαρμογή αυτών των ατόμων, αλλά
τους λείπει η ζωντάνια.

12.16. Ψυχαναλυτική ερμηνεία σε θέματα του περιεχομένου των απαντήσεων

126
 Η ερμηνεία και η ανάλυση των απαντήσεων στις προβολικές δοκιμασίες ακολουθεί
συνήθως τις κλασικές ή τις σύγχρονες ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις. Τα θέματα του
περιεχόμενου των απαντήσεων στο Rorschach τεστ προσφέρονται σε ψυχοδυναμική
ανάλυση, προκειμένου να διαφωτίσουν λεπτές πτυχές κάποιων παραμέτρων της
προσωπικότητας.
Τα θέματα που επιλέγει το υποκείμενο για να συνθέσει την απάντησή του δεν είναι
τυχαία. Συμβολίζουν ασυνείδητες ανάγκες, αιτήματα ενορμήσεων, ενδόμυχες επιθυμίες
και προσανατολίζουν σε ποιο πεδίο ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης κινείται ο
ψυχισμός του ατόμου.
Η κατηγοριοποίηση που ακολουθεί έχει γίνει από την ψυχαναλυτική μελέτη των
ονείρων, των φαντασιώσεων, των ελεύθερων συνειρμών, της τέχνης και των συμβόλων.

Α. Εξαρτώμενος Προσανατολισμός

Στοματικότητα: Συνεχής απασχόληση με την προσφορά και την απαίτηση:

α) Προσφορά: στοματικός-δεκτικός προσανατολισμός.

1. Φαγητό (κρέας, λαχανικά, γλυκά, παγωτό, βρασμένος αστακός κ.λπ.).

2. Πηγές φαγητού (στήθος, θηλή, μαστός ζώου, πεδιάδα δημητριακών, σιτάρι,
καλαμπόκι κ.λπ.).
3. Προμηθευτές τροφής (σερβιτόροι, μάγειροι, φούρναροι κ.λπ.).
4. Αντικείμενα τροφής (τηγάνι, κατσαρόλα, καράφα ποτού, το κέρας της
Αμάλθειας ως ένδειξη αφθονίας, φρουτιέρα κ.λπ.).
5. Παθητικοί δέκτες τροφής (κοτοπουλάκια με ανοικτά ράμφη, αρνάκια που
θηλάζουν, έμβρυο, παχύς άνθρωπος κ.λπ.).
6. Όργανα τροφής ( στόμα, χείλη, γλώσσα, στομάχι, λαιμός, ομφάλιος λώρος,
ομφαλός κ.λπ.).
7. Ικέτες, ζητιάνος ικετευτικός (όταν το περιεχόμενο είναι στοματικό), άτομο
που προσεύχεται, χέρια σηκωμένα για ικεσία κ.λπ.
8. Τροφοί, προστάτες (νοσοκόμες, αγελάδα, πουλί πάνω στη φωλιά του, η καλή
νεράιδα, άγγελος προστάτης, μάνα χήνα κ.λπ.).
9. Δώρα και αυτοί που τα προσφέρουν (Άγιος Βασίλης, Χριστουγεννιάτικο
δένδρο κ.λπ.).
10. Καλή τύχη (εκτός από το κοκαλάκι της καλής τύχης στο κοτόπουλο, (Dd),
καρτέλα Χ), πέταλο αλόγου, φυλαχτό, γούρι κ.λπ.
11. Στοματικός ερωτισμός (φιγούρες που φιλιούνται ή τρίβουν τις μύτες τους,
χείλη, κραγιόν κ.λπ.

β) Αίτημα, Απαίτηση: Στοματικός επιθετικός προσανατολισμός

1. Καταβροχθίζοντες (πουλιά, κτήνη και άτομα της λείας καθώς και τα

στοματικά και ραμφώδη μέρη τους, όπως τα: λιοντάρι, τίγρης, καρχαρίας,
κροταλίας, κροκόδειλος, δράκουλας, λύκος, βρικόλακας, όρνεα, σαγόνια,
κανίβαλοι, κάβουρας (εκτός από την απάντηση αυτή στην καρτέλα Χ στο επάνω
μέρος (D, P) της κηλίδας), μακρύ μυτερό δόντι, ιστός αράχνης κ.λπ. Τα έντομα
μπορεί να θεωρηθούν σαν αμυντικά στοιχεία, μειωμένοι «καταβροχθίζοντες».
2. Ψοφίμι, ζώα που δαγκώνουν ή νυχιάζουν ή τρώνε άλλα ζώα ή άτομα.

127
 3. Κυριαρχικές και δεσποτικές φιγούρες και αντικείμενα. Γυναίκες με μανδύα
σαν φάκελο, μάγισσα, χταπόδι, αράχνη, παγίδα, λάκκος, βίτσιο.
4. Αποστερητικά αντικείμενα και φιγούρες. Σουτιέν (σε στενό στοματικό
πλαίσιο παίζουν το ρόλο του εμποδίου προς το δρόμο για το επιθυμητό στήθος),
γυναίκα χωρίς στήθος, μάγισσα.
5. Στέρηση. Ζητιάνος, σκιάχτρο, κοκαλιάρικο πρόσωπο, έρημος.
6. Ελαττωμένη ή αναχαιτισμένη στοματική ικανότητα: Πρόσωπο χωρίς στόμα,
πρόσωπο χωρίς δόντια, ψεύτικα δόντια, οδοντιατρικά εργαλεία κ.λπ.
7. Στοματική προφορική προσβολή: Άτομα ή ζώα που μαλώνουν, φτύνουν,
βγάζουν έξω τη γλώσσα τους, ουρλιάζουν, σαρκάζουν.
8. Βάρη, φορτία: Αυτά μαζί με στοματικά θέματα συνδέονται με συναισθήματα
αδειάσματος κ.λπ., βόδι, ζυγός μεταφοράς, καμήλα, μουλάρι, Άτλαντας κ.λπ.

Β. Πρωκτικός προσανατολισμός και ενασχόληση

1. Άμεση πρωκτική αναφορά: Πρωκτός, ορθό έντερο, κόλον, γλουτοί,

περιττώματα, κάθισμα τουαλέτας, άτομα που αφοδεύουν, μαξιλαράκι ή
υποστήριγμα για να φουσκώνει το πίσω μέρος της φούστας, τα οπίσθια άκρα.
2. Πρωκτική επαφή και προοπτική: (Τρόπος αντίληψης των πραγμάτων),
φιγούρες που βλέπονται από πίσω ή με πλάτες γυρισμένες, άτομα πλάτη με
πλάτη κ.λπ.
3. Βρομιά: λεκές, λάσπη, βρομιά, λαδιά, μουτζούρα, πιτσίλισμα κ.λπ.
4. Προσβολή, βίαιη επίθεση, έκρηξη: αιμορραγούντα μέλη, πλάσμα με νύχια
γύρω από τον πρωκτό, λάβα που είναι έτοιμη να εκραγεί, ουρά αεροπλάνου που
έχει πάρει φωτιά, μάσκα αερίων.

Γ. Σαδο-μαζοχιστικός προσανατολισμός

α) Σαδισμός: Έμφαση στην κακία, επίθεση, βία, καταστροφικότητα.

1. Στοματική επίθεση: καταβροχθίζω, δαγκώνω, κεντρίζω, αγκυλώνω κ.λπ.
2. Πρωκτική επίθεση: Βόμβες, εκρήξεις, δηλητήριο, ηφαίστειο, αέριο, μάσκες
αερίου κ.λπ.
3. Φαλλική επίθεση: Τρυπώ, κόβω, ξυλοκοπώ, εκτοξεύω αντικείμενα (τόξο,
λόγχη, καμάκι, καραμπόλα, μπιλιάρδο, μαχαίρι, τσεκούρι, πριόνι, τανάλια,
ψαλίδι, ρόπαλο, κέρατα, ρινόκερος, κένταυρος διαταραγμένος ταύρος κ.λπ.
4. Επιθετικοί πρωτόγονοι άνδρες: Άνθρωποι των σπηλαίων, Κου Κλουξ Κλαν,
δαίμονες, King Kong, Στάλιν, άγριοι, διάβολος κ.λπ.
5. Επιθετικές πρωτόγονες γυναίκες: Μάγισσα, αμαζόνα, μέδουσα, μαχαίρι,
στρίγγλα κ.λπ.

β) Μαζοχισμός:
1. Καταπιεσμένος: Δούλος, ζώο που αναρριχάται και παρεμποδίζεται, βόδι,
ζυγός βοδιών.
2. Τιμωρημένος: Κόλαση, φωτιά και πυρ κολάσεως, άτομο σε σχάρα,
κρεμάστρα, ράφι.
3. Μαζοχισμός (βλ., Ζ 4).

Δ. Εξουσιαστικός προσανατολισμός

α) Εξουσία:

128
 1. Δύναμη: Θεός, βασιλιάς, βασίλισσα, θρόνος, στέμμα, σκήπτρο, στρατηγός
κ.λπ. Ναπολέων, αστυνομικός, σφραγίδα εξουσίας ή πολιτείας ή άρχοντα,
σκληρή, μεγάλη ή φοβιστική φιγούρα, άτομο που δίνει διαταγές.
2. Υψηλή κοινωνική θέση: Αναφορά στην υπερηφάνεια, λεπτότητα, γούνινο
παλτό, πλουσιότητα και τυπικότητα των φιγούρων και αντικειμένων, παλάτι.
β) Υποδούλωση, υποταγή:
1. Υποταγή, υποχώρηση: Δούλος, υπηρέτης, γονατιστή στάση, συμπιεσμένη ή
λιωμένη ή στριμωγμένη φιγούρα, αλυσίδες, φυλακή, σίδερα φυλακής, ρομπότ,
παπαγάλος, εκπαιδευμένη φώκια ή μαϊμού, μαριονέτα.
2. Χαμηλή κοινωνική θέση: Σχισμένα ή κουρελιασμένα ρούχα, αντικείμενα,
καλύβα, ζητιάνος, δούλος, φτωχός, υπηρέτης, αναφορά στη σκληρότητα,
προστυχιά, χυδαιότητα, βρομιά και αδεξιότητα των φιγούρων και των
αντικειμένων.
γ) Επαναστατικότητα: Φιγούρες και φυλές επαναστατικές (εκτός από τα ιστορικά
κινήματα), γκάνγκστερ, άτομο που βγάζει έξω τη γλώσσα, λυμένες αλυσίδες.

Ε. Υπερεγώ:
1. Ενοχή: Κόλαση, σατανάς, πυρ της κόλασης, μαύρο πρόβατο, λεκές.
2. Ηθική: Προφήτης, πουριτανός, αστυνομικός, δεκάλογος, Ιεχωβάς κ.λπ.
3. Προβαλλόμενο υπερεγώ: Το δάκτυλο που δείχνει, μάτια, αυτιά.
4. Αθωότητα: Άρνηση της ενοχής, Ιησούς, Μαντόνα, Άγιος, άγγελος, καλόγρια,
καλόγερος, καλή νεράιδα, Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, πρόβατο, λαγουδάκι,
Χιονάτη, χιονοστιβάδες.

ΣΤ. Αδυναμία και Δύναμη

α) Αδυναμία
1. Ανεπάρκεια, ανικανότητα: Σκιάχτρο, μέδουσες, σώμα χωρίς σπονδυλική στήλη,
«φάντασμα χωρίς μυς», φτερά πολύ μεγάλα και βαριά για το σώμα, πουλιά χωρίς φτερά,
έμφαση στην κακή όψη, προετοιμασία και κατασκευή, κακοδεμένη γραβάτα,
κακοψημένο κέικ, ταλαντευόμενα πόδια κ.λπ.
2. Φοβικότητα: Άτομο που παίρνει την αδύναμη ή απελπισίας θέση, άσχημος, περίεργος,
τεράστιος, φοβερές ή απελπιστικές φιγούρες, γορίλας, δράκουλας, δράκοντας, τέρας,
σκοτάδι, σκοτεινή σπηλιά, νυχτερίδα που έρχεται προς το μέρος μου κ.λπ.
3. Ανάγκη για στήριξη και καθοδήγηση: Πυρσός, χερούλι, πιάσιμο, μπαστούνι, φάρος,
δεκανίκι κ.λπ.
β) Δύναμη: Αυτές οι αναφορές συνήθως παραπέμπουν σε παθητικές, υποταχτικές
επιθυμίες απέναντι σε αυτές τις φιγούρες ή μεγαλομανιακή άρνηση αυτών των
επιθυμιών.
1. Φυσική δύναμη, ικανότητα: Δυνατά φτερά, μυώδεις φιγούρες, οδηγός
φορτηγού, Άτλαντας, Ηρακλής, φορτισμένος ταύρος, έμπορος ξυλείας.
2. Σοφία: Σωκράτης, Βούδας, Χριστός, Σαίξπηρ, Αϊνστάιν.
3. Ηγετικότητα, ηρωισμός: Ναπολέων, Ρούσβελτ, βασιλιάς, στέμμα,
επαναστάτης.
4. Αντιφοβική στάση: Παιχνίδι γορίλα, τέρας των κόμικς, μια αρχαία μάσκα
φυλής που τότε ήταν τρομακτική, και άλλες παρόμοιες φιγούρες που έχουν
σμικρυνθεί.
γ) Προστασία, άμυνα: Ασπίδα, πανοπλία, κέλυφος, καμουφλάρισμα, προσωπείο,
κράνος κ.λπ.

129
δ) Μαζοχισμός: Έμφαση στη θυματοποίηση. Καταστροφή, τιμωρία, ήττα.
1. Αποστερημένος: Καταβροχθισμένος, εμποδισμένος (βλ, Α β1).
2. Ακρωτηριασμός: πόδι που αιμορραγεί, αιδοίο που αιμορραγεί, ακέφαλη γυναίκα,
κομμένο ανοικτό κρανίο, άτομο κομμένο στα δύο, παραμορφωμένα ή κατεστραμμένα ή
κομμένα φτερά.
3. Τσακισμένο, άρρωστο, ερειπωμένο, πεθαμένο: Κουρελιασμένα ρούχα, πουλί που
πέφτει, αφού έχει σκοτωθεί στη μάχη, μούμια, αμφιλεγόμενα ρούχα, ερειπωμένος
τοίχος, βομβαρδισμένο κτίριο, καλοφαγωμένη λεκάνη, φθινοπωρινό φύλλο, μαραμένο ή
ξεραμένο φύλλο, λιμνάζον νερό.

Ζ. Φόβος απόρριψης και απορριπτική στάση απέναντι στην ανδρική ταυτότητα.

Θηλυκή ταυτοποίηση στους άνδρες
1. Αντιστροφή, συνδυασμός, θόλωση και αυθαίρετη απόδοση σεξουαλικών
χαρακτηριστικών.
Στην καρτέλα Ι, μεσαία φιγούρα: «Άνδρας». Στην καρτέλα ΙΙΙ, «γυναικείες φιγούρες
ή ερμαρφρόδυτοι». Στις καρτέλες Ι, ΙΙ, VII, ΙV «ερωτίλοι και ομοφιλόφυλοι», «σαν
πέος», «lover middle», στην «upper middle», στην ΙΙ «σαν αιδοίο», «upper middle»,
στην IV «σαν αδιαφοροποίητο σεξουαλικό όργανο», άνδρες μανδαρίνοι, καλόγεροι,
συμμετρικές φιγούρες βλέπονται σαν ένας άνδρας και μια γυναίκα ή γοργόνες,
κένταυροι. Αναφέρονται μπερδεμένες ιδιαίτερες φιγούρες και συναισθήματα του να
είναι εν μέρει άνδρας και γυναίκα. Μπορεί να αρνούνται τη σεξουαλική ταυτότητα
με το να παραλείπουν τα σεξουαλικά όργανα. Αυτές οι αναφορές μπορεί να
παραπέμπουν σε ένα πιο γενικό θέμα σχετικά με τις παρορμήσεις, όπως: «μισός
άνθρωπος και μισός όχι» ή «μισός καλός και μισός κακός» κ.λπ.
2. Έμφαση στη θηλυκότητα: Σουτιέν, κορσές, κάλτσες, ρόμπα, μετάξι, ταφτάς,
κοσμήματα, μπουκάλι κολόνιας, εγκυμοσύνη, διακοσμητικά αντικείμενα και
φυτά, λουλούδια, κηροπήγια και αναφορές σε λεπτομέρειες διακοσμητικών
ρούχων ή φιγούρων ή κοσμημάτων.
3. Αναφορά σε διαστροφές: Λεσβίες που αγκαλιάζονται ή άνδρες που
αγκαλιάζονται, άνδρας με κοσμήματα, ανδρόγυνος, αρρενόθηλος, τραβεστί κ.λπ.
4. Κακή και φοβική αντίληψη του ανδρικού ρόλου: Φαλλική, επιθετική έμφαση
και σαδομαζοχιστικός προσανατολισμός. Π.χ., γιγαντώδες πέος, ρόπαλο, τόξο,
τρυπάνι, άνθρωπος των σπηλαίων, πιθηκάνθρωπος, κοκορομαχία.
5. Κακή, φοβικά, απορριπτικά χαρακτηριστικά των γυναικών: Αμαζόνα, μάγισσα,
μέδουσα, κουτσομπολιό, μεγάλη γριά χήνα, παγίδα, ιστός αράχνης, πλεκτάνη
κ.λπ.
6. Εξομοιωμένη παθητικότητα ή και επιδεικτικότητα με θηλυκότητα και
ενασχόληση με θηλυκά σώματα και ευχαριστίες: Ξαπλωμένη γυναίκα,
ηλιοθεραπεία, ύπνος, φαγητό, να περνάς καλά, γυναίκες της χορωδίας, γυμνές
μπαλαρίνες κ.λπ.
7. Πρωκτική αντίληψη.
8. Έμφαση σε ευνουχισμό: Ακρωτηριασμένο, ανάπηρο, νανοειδές, κακοφορμικό ή
του λείπουν κάποια κομμάτια, άκρα, κεφάλι, καρυοθραύστης, πένσα, τανάλια,
τσιμπιδάκι, κούτσουρο δένδρου μετά το κόψιμο, πεθαμένο κλαρί, κοψίματα,
πληγές, σημάδια, τυφλά μάτια ή δεν υπάρχουν, ατελής φιγούρα.
9. Γενική αύξηση στη σεξουαλική, πρωκτική και στοματική φαντασία: Γεννητικά
όργανα (ανδρικά ή γυναικεία), μήτρα, σεξουαλική σχέση, πρωκτός, στόματα,
τροφή, στήθη κ.λπ.

Η. Φόβος και απορριπτική στάση απέναντι στη θηλυκή ταυτότητα. Ανδρική

130
 ταυτότητα στις γυναίκες:
1. Αντιστροφή ρόλων και φύλου.
2. Ανδρική έμφαση: Μηχανικά αντικείμενα (φτερά αεροπλάνου), αθλητικά
αντικείμενα και φιγούρες (μπάλα ποδοσφαίρου, ρόπαλο, μπάλα μπόουλινκ,
ορειβάτες, παγοδρόμοι κ.λπ.
3. Αναφορά σε διαστροφές.
4. Φοβική αντίληψη του ανδρικού ρόλου.
5. Απόκριση, αποτροπή σε παρείσδυση: Προφυλακτήρας, δράκοι στην είσοδο
κτιρίου, τέρατα πάνω στην πόρτα.
6. Συμβολικός ευνουχισμός των ανδρών: Καλικάντζαροι, κοντοστούπηδες,
νάνοι, δαίμονες, μαθητές ανεπίδεκτοι μάθησης, τούβλα, άνδρας χωρίς
σαγόνι, μικρός άνδρας, ψεύτικα ελαφοκέρατα, ελάφι χωρίς κέρατα.
7. Υποτίμηση των μητρικών φιγούρων: Γυναίκα χωρίς στήθος κ.λπ.
8. Απόρριψη στάσεως απέναντι στο συντηρητικό θηλυκό ρόλο και θέση:
Γυναίκες που κουτσομπολεύουν, γυναίκα με άδειο βλέμμα ή κενό,
αντίσταση στην έμμηνο ρύση ή στις εικόνες του θηλυκού γεννητικού
οργάνου.
9. Έμφαση για ευνουχισμό.
10. Αισθητική προσοχή στη φυσική θηλυκή λεπτομέρεια: Λεπτομερής
περιγραφή του φορέματος, σχήματα και ελαστικότητα των γυναικείων
φιγούρων.
11. Γενική αύξηση των σεξουαλικών, στοματικών και πρωκτικών εικόνων.
Θ. Αρνητική ταυτότητα: Προκλητικός, επιδεικτικός, χρόνια αποτυχία και
ανεπάρκεια στο ρόλο της ζωής.
1. Αδυναμία
2. Ευνουχισμένη έμφαση
3. Υποταγή
4. Μαζοχισμός (Θύμα, τιμωρία, ερείπια κ.λπ.)
5. Στέρηση
6. Κατάπτωση

Ι. Σωματικός Ναρκισσισμός, σεξουαλικότητα: Κοσμήματα, φορέματα, μπουκάλι

κολόνιας, ρουχισμός, είδη κομμωτηρίου, διακοσμητικά αντικείμενα, έννοιες:
ευθραυστότητας, λεπτότητας, αφής, παγώνι, εξωτικές σκηνές, άτομα ή αντικείμενα από
τις αραβικές νύχτες, κορίτσι χορωδίας κ.λπ.

Κ. Ενασχόληση με την αναπαραγωγή και τη γεννητικότητα: Μήτρα, ωοθήκες, αυγό,

έμβρυο, ομφάλιος λώρος, γυναίκα σε θέση τοκετού, έμφαση σε άδειους εσωτερικούς ή
καθαρούς χώρους, σπασμένη, παραμορφωμένη ανατομία λεκάνης κ.λπ.

Λ. Ενασχόληση με γηρατειά και θάνατο: Σχισμένα ή σε αποσύνθεση άτομα, ανατομία,

ζώα, φυτά και αντικείμενα, ξερό φύλλο, κουρασμένο δέρμα, μαζοχιστικά στοιχεία κ.λπ.

Μ. Συναισθηματική Διάθεση, Διαπροσωπική αίσθηση

Η συναισθηματική διάθεση δεν σημαίνει ότι χαρακτηρίζει τις σχέσεις και τη
συμπεριφορά του εξεταζόμενου, αλλά είναι αυτή η διάθεση που τον απασχολεί και
γίνεται ευαίσθητος χωρίς πολλές φορές να το δείχνει.
1. Λύπη: δάκρυα, κλαίει, πενθεί, αποσύνθεση, ερήμωση κ.λπ.
2. Ζεστά, χαρούμενα: καρναβάλι, τσίρκο, κλόουν, χορός, αγκάλιασμα, φιλί,
παιχνίδι, αναφορές στα παιδικά χρόνια.

131
 3. Κρύο: Εσκιμώοι, πάγος, χιόνι, πολική αρκούδα.
4. Μοναξιά, ματαιότητα, στειρότητα: Έρημος, μικρό νησί, ερημότοπος.
5. Ελεγχόμενος: Ανεμόμετρο, τοίχος, κέλυφος, γεωμετρικά αντικείμενα
ακριβείας.
6. Αργός, επιφυλακτικός, συνεσταλμένος: Σαλιγκάρι, ποντίκι, χελώνα,
μάσκα, λαγός.
7. Αναταραχή: Καταιγίδα, άνεμος, σύννεφο που φέρνει καταιγίδα, αστραπές,
φωτιά, χάος, ηφαίστειο, έκρηξη.
8. Δραστήριος: Παίζει, χορεύει, σπρώχνει, πηδάει, έννοιες του ξεπετάγεται,
φορτίζεται.
9. Αδρανής: Κάθεται κάτω, ξαπλώνει, ξεκουράζεται, κοιμάται, σαλιγκάρι,
περπατάει αργά-αργά.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Κάποτε το είχαν αποκαλέσει “ακτινογραφία του μυαλού” και, ακόμη και σήμερα, το
τεστ κηλίδων μελάνης του Rorschach παραμένει η πιο δημοφιλής προβολική τεχνική. Οι
απαντήσεις που δίνει το υποκείμενο για κάθε καρτέλα, αποκαλύπτουν πλευρές της
προσωπικότητας και της ψυχικής του υγείας.
Τι γίνεται λοιπόν, όταν ζητάμε από κάποιον να περιγράψει τις εικόνες που βλέπει σε μια
κηλίδα μελάνης ή να επινοήσει μια ιστορία από μια αμφιλεγόμενη εικόνα; Πολύ απλά,
το υποκείμενο για να μπορέσει να φέρει σε πέρας το έργο που του αναθέτουμε,
προβάλλει τον εαυτό του αναφερόμενο στα δικά του συναισθήματα, εμπειρίες,
αναμνήσεις και φαντασία. Ο ψυχολόγος θα προσπαθήσει αμέσως με τις μεθόδους που
του προσφέρονται να εκτιμήσει την προσωπικότητα του συγκεκριμένου υποκειμένου,
τις ασυνείδητες ανάγκες του και τη συνολική ψυχική του υγεία. Οι ψυχολόγοι
πιστεύουν, για παράδειγμα, ότι αναφορές σε ζώα που κινούνται, συχνά υποδεικνύουν
παρορμητικότητα, ενώ η χρήση από το υποκείμενο των κενών διαστημάτων ανάμεσα
στις κηλίδες για να υποδείξει μια εικόνα, δημιουργεί υποψίες για κατάθλιψη.

Το τεστ κηλίδων μελάνης του Rorschach είναι με διαφορά το τεστ που

χρησιμοποιείται περισσότερο και χορηγείται σε χιλιάδες, ίσως, ανθρώπους κάθε χρόνο.
Η αναφορά γίνεται, φυσικά, στη νέα, αναθεωρημένη έκδοση του τεστ και όχι σ’ εκείνη
που παρουσίασε στη δεκαετία του 1920 ο Ελβετός ψυχίατρος Ηerman Rorschach.
Το αυθεντικό τεστ υπέστη αυστηρή κριτική στις δεκαετίες του 1950 και 1960, εν
μέρει διότι δεν συνοδευόταν από οδηγίες για τη χορήγησή του, αλλά και γιατί δεν
διατυπώθηκαν κάποιοι κανόνες οι οποίοι θα χρησίμευαν ως σημείο αναφοράς,
προκειμένου να προσδιοριστεί το πότε οι απαντήσεις κάποιου παρέκκλιναν από μια
γενικά αποδεκτή κλίμακα.
Στη δεκαετία του 1970, ο John Exner προσπάθησε, και, κατάφερε να διορθώσει τα
προβλήματα του τεστ. Προσδιόρισε συγκεκριμένες συνθήκες κάτω από τις οποίες θα

132
έπρεπε να χορηγείται το τεστ, καθώς και κανόνες οι οποίοι βοηθούσαν στην ερμηνεία
των απαντήσεων ενηλίκων και παιδιών.
Η αποδοχή που γνώρισε το τεστ με τις παρεμβάσεις του Exner, άνοιξε τον δρόμο της
έρευνας για τη βελτίωση των όποιων μειονεκτημάτων παρουσίαζε έως τότε η
μεθοδολογία της αξιολόγησης, και κυρίως, όσον αφορά στην εγκυρότητα και την
αξιοπιστία του. Ένα έγκυρο διαγνωστικό εργαλείο θα πρέπει να προσφέρει παρόμοια
αποτελέσματα ανεξάρτητα από το ποιος καταγράφει και βαθμολογεί τις απαντήσεις.
Μια αξιόπιστη τεχνική, θα πρέπει να μετράει ακριβώς αυτό που σκοπεύει να μετρήσει:
τα αποτελέσματά της είναι ανάλογα με εκείνα που ενδεχομένως θα προσέφεραν άλλα
αξιόπιστα διαγνωστικά εργαλεία.

Για να κατανοήσει κανείς τα πλεονεκτήματα της εγκυρότητας του τεστ κηλίδων

μελάνης του Rorschach, θα ήταν χρήσιμο να γνωρίζει μερικά πράγματα για το πώς
ερμηνεύονται οι αντιδράσεις του υποκειμένου. Καταρχήν, ένας ψυχολόγος βαθμολογεί
τις αντιδράσεις του εν λόγω υποκειμένου, λαμβάνοντας υπ’ όψιν πάνω από 100
χαρακτηριστικά και μεταβλητές. Για παράδειγμα, καταγράφει εάν το άτομο κοίταξε
ολόκληρη την κηλίδα ή μόνο ένα μέρος της, εάν οι απαντήσεις του είναι τυπικές ή
πρωτότυπες και προσδιορίζει ποιο ακριβώς στοιχείο της κηλίδας (δηλαδή το σχήμα ή το
χρώμα) ήταν αυτό που το οδήγησε στο να δει την εικόνα που αναφέρει. Κατόπιν,
μετατρέπει τα ευρήματά του σε ψυχολογικό προφίλ του υποκειμένου. Κατά τη διάρκεια
αυτής της ερμηνευτικής διαδικασίας (ποσοτικής και ποιοτικής), μπορεί να συμπεράνει,
για παράδειγμα, ότι η εστίαση του υποκειμένου σε μικρές λεπτομέρειες των κηλίδων
υποδεικνύει εμμονή, ενώ το να βλέπει το υποκείμενο εικόνες στα κενά διαστήματα των
κηλίδων αποκαλύπτει μία αρνητική τάση.
Για να θεωρηθεί η βαθμολόγηση κάθε μεταβλητής έγκυρη, θα πρέπει δύο
διαφορετικά διαγνωστικά εργαλεία να προσφέρουν παρόμοια αποτελέσματα, όταν
εξετάζονται οι απαντήσεις ενός συγκεκριμένου ατόμου. Οι πρόσφατες έρευνες
υποδεικνύουν ότι υπάρχει συμφωνία αποτελεσμάτων σε πάνω από τα μισά περίπου
χαρακτηριστικά που εντοπίζονται με το Rorschach τεστ. Όσον αφορά στα υπόλοιπα, οι
ψυχολόγοι μπορεί να καταλήξουν σε διαφορετικές εκτιμήσεις, όταν η μελέτη της
ποιοτικής ανάλυσης γίνεται από διαφορετική θεωρητική σκοπιά.
Εξίσου υψηλή αποδεικνύεται και η αξιοπιστία του τεστ, εφόσον οι αναλύσεις
υποδεικνύουν ότι παρέχει τη δυνατότητα να διαγνωστούν μερικές από τις πιο
σημαντικές ψυχολογικές διαταραχές. Παρά τους ισχυρισμούς των επικριτών του
Rorschach τεστ, οι έρευνες έχουν αποδείξει ότι η τεχνική του τεστ εντοπίζει με συνέπεια
την κατάθλιψη, τις αγχώδεις διαταραχές, τις ψυχωσικές διαταραχές, τα οργανικά
σύνδρομα ή την ψυχοπαθολογική προσωπικότητα. Επιπλέον, οι ψυχολόγοι
χρησιμοποιούν συχνά το τεστ αυτό για να αξιολογήσουν την τάση ενός ατόμου προς τη
βία, την παρορμητικότητα και την εγκληματική συμπεριφορά. Αντίστοιχα, υπάρχουν
ισχυρές αποδείξεις οι οποίες στηρίζουν τη χρήση του Rorschach για τον εντοπισμό
σεξουαλικής εκμετάλλευσης σε παιδιά.

Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν συχνά το πασίγνωστο τεστ κηλίδων μελάνης του

Rorschach, αλλά και πολλά άλλα παρεμφερή διαγνωστικά εργαλεία για την εκτίμηση
της προσωπικότητας και της ψυχικής υγείας.
Το 1995 έγινε μια επανεξέταση των ερευνών που αφορούν στο πόσο καλά λειτουργούν
οι προβολικές ή προβλητικές τεχνικές όπως από άλλους ερευνητές, αναφέρονται
μέθοδοι με επίκεντρο τα τρία από τα προβολικά τεστ που χρησιμοποιούνται
περισσότερο. Ρωτήθηκαν 412 κλινικοί ψυχολόγοι που ανήκαν στην Αμερικάνικη
Ψυχολογική Εταιρεία (ΑΡΑ), για το πόσο συχνά χρησιμοποιούν προβολικά και μη

133
διαγνωστικά εργαλεία. Ο αριθμός των κλινικών που χρησιμοποιούν προβολικές τεχνικές
μπορεί να έχει μειωθεί από το 1995, αλλά τα διαγνωστικά τεστ χρησιμοποιούνται ακόμη
ευρέως. Το Rorschach χρησιμοποιείται πάντα ή συχνά στο 43% των κλινικών, ενώ
τουλάχιστον μερικές φορές στο 82%. Οι ζωγραφιές ανθρώπινης φιγούρας είναι επίσης
συχνά χρησιμοποιούμενες στο 39% των ψυχολόγων και τουλάχιστον μερικές φορές στο
80%. Το Τ.Α.Τ. φαίνεται να είναι και αυτό από τα τεστ που χρησιμοποιείται πάντα ή
συχνά στο 34% των κλινικών και τουλάχιστον μερικές φορές στο 82%. Αντίθετα, το
C.A.T ή το Τ.Α.Τ. για παιδιά χρησιμοποιείται συχνά στο 6% και μερικές φορές στο 42%
των ψυχολόγων.
Βρέθηκε, επίσης, ότι ακόμη ορισμένες προβολικές μέθοδοι, όπως το Rorschach και
το T.A.T., μετρούν, τελικά, αυτό που σκοπεύουν να μετρήσουν, τείνουν να έχουν αυτό
που οι ψυχολόγοι ονομάζουν “αυξητική αξιοπιστία”: δηλαδή, προσθέτουν κάτι στις
πληροφορίες οι οποίες θα μπορούσαν να αποκτηθούν μέσα από τη συνεχή και
εμπεριστατωμένη έρευνα και πρακτική.

Οι ψυχολόγοι έχουν να διαλέξουν ανάμεσα σε δεκάδες προβολικές τεχνικές, εκτός

από το Rorschach, το ΤΑΤ, κ. ά. Όπως δείχνει η έρευνα, κάποια απ’ αυτά αντιστέκονται
στην αυστηρή κριτική των ερευνών, ενώ άλλα όχι.

Τα προβολικά εργαλεία έχουν μια μακρά ιστορία εποικοδομητικής χρήσης και, όταν
εφαρμόζονται και ερμηνεύονται σωστά, μπορούν να προσπεράσουν τις επιφανειακές
αυτοαναφορές του υποκειμένου και να εισχωρήσουν στα ενδότερα του μυαλού του. Οι
κριτικές αναφέρουν, επίσης, ότι οι έρευνες τονίζουν περισσότερο τα αρνητικά στοιχεία
των προβολικών δοκιμασιών και τεχνικών, παραβλέποντας τα θετικά τους.
Παρ’ όλα αυτά, οι ερευνητές του Rorschach test, συνεχίζουν να υποστηρίζουν τα
συμπεράσματά τους. Θεωρούν ότι δημιουργεί πολύ περισσότερα προβλήματα το
γεγονός ότι οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν ευρέως προβολικές τεχνικές, ακόμη και σε
καταστάσεις για τις οποίες η αξία αυτών των τεχνικών δεν είναι καλά επιβεβαιωμένη
μέσω πολλαπλών μελετών. Για παράδειγμα, πάρα πολλοί άνθρωποι μπορούν να
υποφέρουν στην περίπτωση που λανθασμένες διαγνώσεις επηρεάζουν το σχεδιασμό της
θεραπείας τους ή ακόμη και τις αποφάσεις ενός δικαστηρίου. Βασισμένοι στα ευρήματά
τους, εφιστούν την προσοχή των ψυχολόγων έτσι ώστε να μετριάσουν τη χρήση των
προβολικών τεχνικών και, όταν επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν τέτοια εργαλεία, να
περιορίζονται σε αυτά που θεωρούνται αποτελεσματικά καθώς και στη βαθμολόγηση
και την ερμηνεία εκείνου του αριθμού μεταβλητών που έχει αποδειχτεί ότι είναι
αξιόπιστες. Τα αποτελέσματά τους, επίσης, προσφέρουν ένα ευρύτερο μάθημα στους
κλινικούς, τους φοιτητές ψυχολογίας, αλλά και το ευρύ κοινό: ακόμη και οι
επαγγελματίες μπορούν να ξεγελαστούν από τη διαίσθησή τους και την πίστη τους σε
τεχνικές που τους λείπουν ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία που αφορούν στην
αποτελεσματικότητά τους. Όταν ένα ικανοποιητικό μέγεθος ερευνών αποδεικνύει ότι η
παλιά διαίσθηση είναι λανθασμένη, είναι καιρός να υιοθετήσουμε νέους τρόπους
σκέψης.

134
Πρωτόκολλο 1

Το πρωτόκολλο αφορά τον κ. Α. Κ., έναν άνδρα 50 χρόνων με νευρωσική συνδρομή,

ο οποίος παραπέμφθηκε σε ψυχιατρική κλινική με προβλήματα προσαρμογής. Είναι
ανώτερος δημόσιος υπάλληλος. Παρουσίασε δυσκολίες προσαρμογής τόσο στο χώρο
της εργασίας του, όσο και στην οικογένειά του. Κύριο σύμπτωμά του είναι οι έντονες
εναλλαγές του συναισθήματος χωρίς να υπάρχει σοβαρή αιτία που να το δικαιολογεί.
Έχει απόλυτη συναίσθηση της κατάστασής του, του ευμετάβλητου των συναισθημάτων
του και της απότομης αλλαγής στη διάθεσή του. Αισθάνεται ότι έχει αποτύχει σε πολλές
πτυχές της ζωής του καθώς και στις σχέσεις του με τους άλλους. Δεν έχει κοινωνική ζωή
και αγωνίζεται να κρατά έναν βαθμό σταθερότητας στη σχέση του με το εργασιακό του
περιβάλλον, με τους συναδέλφους του, παρότι το θεωρεί απειλητικό απέναντί του.

Απαντήσεις στο Rorschach Τest

Καρτέλα Χρόνος Θέση Κύριο στάδιο Στάδιο εντόπισης/Βαθμολογία

Ι 3΄΄ Λ 1) Αυτό είναι νυχτερίδα. Ολόκληρο το πράγμα.

Γλιστράει για να σταματήσει
κάπου, για να προσγειωθεί
κάπου.
W, FM, A, P

Λ 2) Αυτό το μεσαίο Μπορεί να δει κανείς το σώμα

κομμάτι είναι μια γυναίκα. της. Ανάμεσα από τη φούστα
Φαίνεται σαν να σκέφτεται (; σώμα) το πιο σκούρο μέρος.
με τα χέρια ψηλά, σαν να D, F+, M, Fc, (Hd), P
προσεύχεται, μια γυναίκα
χωρίς κεφάλι.

V 3) Μπορώ να στρέψω Τ’ αυτιά του είναι μακριά και

135
 την καρτέλα; έχω την εντύπωση ότι έχει
Λοιπόν, αυτή η πλευρά στρέψει το κεφάλι του, έχει
τουλάχιστον μου θυμίζει στήσει αυτί. Είναι ο όρος, σαν
ένα γαϊδούρι. Ένα είδος να προσπαθεί να ακούσει τον
ζώου του Ντίσνεϊ. Πέτρο να τον
παρακινήσει να προχωρήσει.
D, FM, (A) .

V 4) Το πρόσωπο γάτας... Εδώ είναι τα μάτια, το στόμα,

αλλήθωρη γάτα έχει έντονο
σχήμα.
WS, F+, Ad.

V 5) Αυτό διακριτικά Ολόκληρο. Οι λεπτομέρειες

αξιωματικού, ένας μεγάλος δεν είναι καθαρές, αλλά αυτή
187΄΄ αετός. είναι η συνολική μου
εντύπωση, όταν κρατώ την
Διαδοχή Ι : W-D-D-W-D καρτέλα από αυτή τη μεριά.
W, F+, Emb, Org

ΙΙ 5΄΄ Λ 1) Αυτό μοιάζει με δύο Ολόκληρο. Παίζουν ένα

γελωτοποιούς σε τσίρκο να παιχνίδι. Έχουν κόκκινα και
χτυπούν τα χέρια τους …με μαύρα κουστούμια.
χρωματιστά κουστούμια. W, F+, FC, M, (H)

Λ 2)Τώρα βλέπω δύο Εικόνες αρκούδων, δεν ξέρω

αρκούδες μέχρι τους γιατί βρίσκεται αυτό εδώ
ώμους τους. ανάμεσα στις μύτες τους… η
προβοσκίδα.
D, F+, Ad, P

V 3) Αυτό είναι μια σβούρα. Έχει ακριβώς τέτοιο σχήμα η

σβούρα.
S, F+, Obj, P

V 4) Ένα άγαλμα που είναι Μου μοιάζει με ένα γλυπτό

βουνό. που είναι πάνω στο βουνό.
Dd, F+, Obj

V 5) Οι κόκκινες φλόγες από Γίνεται έκρηξη και αυτό είναι

μια έκρηξη που το ζωηρό χρώμα που
ξεπετάγονται. ξεπετάγεται προς τα πάνω.
D, FC, m, Expt, P

V 6) Μικρά σκυλάκια, τερριέ, Αυτά μοιάζουν πραγματικά.

με μαλλιά σαν σύρματα. Ζωντανά, με τ’ αυτιά τους,
Φαίνεται σαν να μαλλιά σαν σύρματα
ρουθουνίζουν στον αέρα Οδοντωτές άκρες (;) εντύπωση
178΄΄ το ένα το άλλο. σαν ρίγες εδώ.
D, FM, CF, Fc, Ad, P

136
 Διαδοχή I :
W-D-S-Dd-D-D

ΙΙΙ 4΄΄ Λ 1) Δύο ηθοποιοί που Υποκλίνονται ο ένας στον

κάνουν το νούμερο... σαν άλλον...πρέπει και αυτά τα
οι ευγένειες του Alphonse κόκκινα να είναι σκηνή,
και του Gaston. διακόσμηση της αυλαίας.
W, F+, M+, CF, H, Org

Λ 2) Ένα κόκκινο παπιγιόν. Αυτό στο κέντρο.

Δεν μου αρέσουν εμένα τα
παπιγιόν.
D, F+, C, Obj. P

3) Ένα νεγροειδές κεφάλι . Το κεφάλι έχει σχήμα ακριβώς

ΛV σαν το κεφάλι νέγρου. Ακόμα
και τα κοντοκομμένα μαλλιά
και
το χρώμα (;) Το χρώμα…
είναι μαύρο.
D, F+, FC’, Hd, P

4 Ένα ψάρι. Ακριβώς σαν ψάρι που

> κολυμπάει στο νερό.
D, F, FM, A.

5) Ένας κόκκινος κόκορας Δεν έχω δει ποτέ μου κόκορα

87΄΄ Λ τόσο κόκκινο παντού, αλλά στ’
Διαδοχή R: αλήθεια αυτό μου θυμίζει
W-D-D-D κόκορα.
D, FC, A. P

1) Ένας πελώριος πίθηκος Ολόκληρο ένα τριχωτό τέρας,

ΙV 10΄΄ Λ VΛ με το στήθος του που φτάνει αυτό για να σε
μοιάζει σαν βαρέλι, τρομοκρατεί. Αυτή η
παρατεταμένα και τα χέρια απειλητική στάση. Δεν ξέρω
του στα ισχία. Φαίνεται τι...μπορεί να είναι αυτό εδώ
σαν να με πλησιάζει. (το κάτω μέρος), δεν μπορεί
να είναι η ουρά, ίσως ένα
δέντρο πίσω του.
W, F+, FM, cF, A, P

2) Αυτό είναι ένα φίδι. Το σχήμα του φιδιού.

Λ D, F+, A. P
155΄΄
3) Αυτή είναι ορχιδέα. Μπορεί να δει κανείς τον
>V λεπτό ύπερο μέσα του. Είναι
Διαδοχή R: φίνα σχεδιασμένο και
W-D-D φωτοσκιασμένο.

137
 D, Fc+, Pl, Org

V 12΄΄ 1) Αυτή εδώ είναι Ολόκληρο. Έχει το σχήμα της

Λ νυχτερίδα. και το ίδιο σκοτεινό χρώμα.
W, F+, FC’, A, P

2) Μια τανάλια. Ή αυτό ή Το σχήμα.

Λ καρυοθραύστης. D, F+, Obj, P
66΄΄
3) Γυναικείο πόδι. Η εντύπωση, το σχήμα, της
VΛ γάμπας το κάνει σαν γυναικείο
Διαδοχή R: πόδι.
W-D-D D, F+, Hd, P
12΄΄ 1) Ακριβώς ένα πάσσαλο Έχω δει τέτοια σε μερικά από
VΙ τοτέμ. επάνω στην κορφή.
ΛVΛ
στα ταξίδια μου. Οι φτερούγες
είναι ιδιαίτερα
χαρακτηριστικές.
D, F+, Obj, P

2) Ένα υποβρύχιο που Είναι στη θάλασσα, το

>Λ φτάνει στην επιφάνεια, καμουφλάρισμα είναι πολύ
θωρακισμένο με εργαλεία καλό. Όλα τα πολεμικά πλοία
παρατηρήσεων, φαίνεται είναι γκρίζα σαν τον ωκεανό.
πολύ ρεαλιστικό. D, FC’, Obj. Org

3) Δέρμα ζώου, θα έλεγα Ολόκληρο το πράγμα .

Λ ένα χαλί από δέρμα
αρκούδας.
(; δέρμα). Γούνινο δέρμα.
(;) Γούνινο Αυτές οι διάχυτες
εντυπώσεις.(;) Ναι,
φωτοσκιάσεις
W, Fc+ Aobj, P

4) Ένας στύλος κρεβατιού Έχει ακριβώς το σχήμα του.

V εδώ. D, F+, Obj

5) Εδώ κάτω- κάτω η Είναι ακαθόριστο. Νομίζω

Λ φωτογραφία ότι είναι ένα είδος χάρτη
κάποιου νησιού ή κάτι που πάρθηκε από σύνθεση
άλλο. Δεν είναι πολύ αεροφωτογραφιών. Μπορεί
ξεκαθαρισμένο, στ’ να δει κανείς τα βουνά και
αλήθεια είναι πολύ τις κοιλάδες (;πώς). Αυτές
158΄΄ ακαθόριστο. οι σκούρες και ανοιχτές
περιοχές
Διαδοχή I: D, FK, kF, Geog
D-D-W-D-D

VΙΙ 16΄΄ 1) Σύννεφα . Όλα αυτά Ολόκληρο. (;) Σύννεφα

Λ είναι σύννεφα με διάφορα πουπουλένια, φαίνονται σαν
σχήματα. να πλέουν.

138
 W, KF, m, Cl

2) Αυτό είναι πυρήνας Έχει τέτοιο σχήμα. Σαν να

Λ καρυδιού. είναι το μισό ανοιχτό προς
τα πάνω.
Dd, F, Food

3) Αυτά είναι τα διακριτικά Το φως στο επάνω μέρος.

ΛV ιατρικού σώματος. Τα έχω δει σε στρατιωτικούς
γιατρούς και νοσοκόμες.
Dr, F+, Emb, Org

4) Ένας μπούστος από (SW) Ακριβώς το περίγραμμα

V προτομή. του κεφαλιού με τα φουσκωτά
μάγουλα.
SW, F+, Hd, P

5) Τώρα βλέπω δύο (D) Ακριβώς σαν κι αυτές,

Λ φιγούρες σαν γυναίκες. φαίνονται σαν να πηγαίνουν
Φαίνεται σαν να είναι τα σε δύο κατευθύνσεις
στερεότυπα της συγχρόνως.
κουτσομπόλας. Έτσι σαν D, F+, M+, H, P
να δείχνουν σε
διαφορετικές
190΄΄ κατευθύνσεις, αλλά
κοιτάζονται.

Διαδοχή I:
W-Dd-Dr-SW-D

3΄΄ 1) Δύο ζώα στο πλάι. Θα έλεγα πώς είναι αρκούδες,

VΙΙΙ Λ έτσι σαν να
περπατάνε ή ετοιμάζονται να
πηδήξουν πάνω σε κάποια
λεία.
D, F+, FM, A, P

2) Δύο μπλε σημαίες. Δεν ξέρω τι συμβολίζουν,

Λ αλλά είναι σταυρωτές σημαίες
(;) το χρώμα και το
σχήμα.
D, CF, Emb, (Symb)

3) Παγωτό φράουλα εδώ Το χρώμα του.

Λ κάτω. D, C, Food

78΄΄ 4) Ένα φάντασμα. Ακαθόριστο περίγραμμα σαν

Λ να ήτανε μια φιγούρα
Διαδοχή F: D-D-D-Dd φαντάσματος με σάβανα. Dd,
F+, (H)

139
ΙΧ 9΄΄ 1) Ένα βιολοντσέλο. Στο μέσον (S) . Το σχήμα του
ΛV μοιάζει πολύ με αυτό.
S, F+, Obj, P.

2) Το κεφάλι του Μαρκ Τέλειο, ακόμη και το μουστάκι

V> Τουέϊν ωραία και τα λεπτά μαλλιά του.
ζωγραφισμένο. D, Fc, Hd, P

3) Κέρατο ελαφιού. Σχήμα και χρώμα D, F+, FC,

Hd, P
> VΛ
4) Σπονδυλική στήλη (D) Ακτινογραφία της
σπονδυλικής στήλης.
Λ D, Fk, X-ray

62΄΄ 5) Εδώ μια γυναίκα έγκυος. (D) Εδώ είναι το φουσκωμένο

της
Λ Διαδοχή F: στομάχι.
S- D-D-D-D D, F-, H

3΄΄ 1) Κεφάλι κουνελιού. Εδώ είναι τ’ αυτιά, μύτη και

Χ στόμα. (;) Μισός άσπρος
Λ κύκλος και πιο σκούρα μάτια.
D, FC’, Fc, Ad, P

2) Μια αράχνη. Μοιάζει σαν να είναι όλα τα

πόδια προσαρμοσμένα σ’ ένα
Λ σώμα...έρπει.
D, F+, FM, A, P

3) Δύο μπλε πουλιά, Το χρώμα και το σχήμα.

μοιάζουν να πετάνε σε D, CF, FM, A. P
Λ σχηματισμό.

4) Ταμπέλα Το χρυσό χρώμα κυρίως.

ενεχυροδανειστή. D, F, C, Obj
Λ
5) Αυτό είναι ένα δόντι. Μόνο το σχήμα.
Dd, F+, At
Λ
74΄΄ 6) Ακριβώς μια κάμπια Είναι χρωματιστό πράσινο. D,
κάτω εδώ. FC, A, P
Λ Διαδοχή F:
D-D-D-D-Dd-D

140
 .
1. Ποσοτική αξιολόγηση του πρωτοκόλλου

W 9+1 M 4 C΄ 3+2 F% 35
FM 7 +1 FC 6+2 F+% 100
D 28+3 m 0+2
C 2 A% 33
Dd 5 k 1+1 C 0+2
K 1 F 16+2
S 3+1 FK 1 W : M = 9:4
R 45+5 Fc 4+1 P% 27

M : Sum C = 4 : 6 Org 1
FM+m : Fc+c+C’= 7:6
H+Α: d+Hd=14: 10

Συνειρμική Διαδοχή: Iregular:Μεταξύ λογικού και αλόγιστου.

2. Ποιοτική αξιολόγηση του πρωτοκόλλου

Διανοητικές πτυχές της προσωπικότητας

Οι νοητικές ικανότητες του Α.Κ. βρίσκονται στο ανώτερο επίπεδο. Η κατάταξη του
επιπέδου της μορφής (100%F+) είναι στο υψηλότερο ποσοστό, που δείχνει μια υψηλά
ανεπτυγμένη κριτική πνευματική ικανότητα. Το ανώτερο δυναμικό του Α. Κ.
προϋποθέτει μια αφθονία εσωτερικών δυνατοτήτων (Μ) και είναι ακριβώς εδώ όπου
βρίσκεται το πρώτο δείγμα ότι δεν πάνε όλα καλά στη δομή της προσωπικότητάς του.
Αυτό φαίνεται από τις 4 απαντήσεις κίνησης που έχει στο πρωτόκολλό του όπου είναι
κινήσεις με ανθρώπινο περιεχόμενο οι περισσότερες συνηθισμένες απαντήσεις (Ρ).
Οι πράξεις που εκφράζονται είναι προσευχή, υπόκλιση, χτύπημα των χεριών και
κουτσομπολιό. Τα δύο πρώτα είναι σίγουρα υποτακτικά, ενώ τα άλλα προχωρούν λίγο
πιο πέρα, αλλά δεν φαίνεται να είναι δυναμικά (μη εκτατικές κινήσεις). Είναι λοιπόν ένα
άτομο απαιτητικό χωρίς να εκδηλώνει επιθετικότητα. Οι απαντήσεις του W δείχνουν μια
ποσότητα και ποιότητα μέσου όρου και δεν φτάνουν τις δυνατότητες του. Υπάρχει μία
μόνο καλή πρωτότυπη απάντηση Συνόλου (W) που χρησιμοποιεί μια συνηθισμένη
έννοια ως βάση της. Σε αυτές τις καρτέλες με δύσκολη την παρασκευή απαντήσεων
Συνόλου, ο Α. Κ. δεν κάνει καθόλου την προσπάθεια να τα καταφέρει καλύτερα από τον
μέσον όρο. Με αυτό δείχνει ότι δεν προσπαθεί να ξεφύγει από το παρόν του επίπεδο,
όπως αυτό παρουσιάζεται από τα 4 Μ των απαντήσεών του. Η ποικιλία του
περιεχομένου είναι πολύ πλατιά, αλλά κι εδώ πάλι έχει κανείς την εντύπωση ότι

141
μουχλιάζει τον φυσικό του αυθορμητισμό (35% F είναι ένα συγκινησιακά εκτεταμένο
κείμενο όπως φαίνεται από τα M : Sum C 4: 6). Η νοητική του επάρκεια τονίζεται πάνω
από κάθε τι άλλο (το F+ είναι 100%, υψηλό και σταθερό). Ότι είναι πάρα πολύ
αποτελεσματικός στον έλεγχο των διαπροσωπικών του σχέσεων φαίνεται από το υψηλό
FC. Μια ένδειξη ότι η επάρκειά του δεν είναι στα ανώτατα επίπεδα φαίνεται από την
παρουσία 4 μόνο απαντήσεων Μ και η κυριαρχία των βασικών ορμών (7 FΜ σε
σύγκριση με τα 4Μ) που εμποδίζουν μια πιο ολοκληρωμένη, ώριμη και δημιουργική
ανταπόκριση εκ μέρους του.
Μπορεί να καταπιαστεί με τις πρακτικές πλευρές της ζωής, τις αναγνωρίζει και τις
χειρίζεται με έναν λογικό τρόπο. Μερικές φορές, όμως, έχει την τάση να χάνεται μέσα
στις λεπτομέρειες και είναι ανίκανος να πιάσει ολόκληρο το πρόβλημα (τακτική Dd : D :
W). Η καρτέλα Χ δεν έπρεπε να φανεί τόσο δύσκολη στο συγκεκριμένο άτομο (με το
υψηλό νοητικό επίπεδο) στο να δώσει απάντηση Συνόλου κι όμως αναλώθηκε σε
λεπτομέρειες. Αυτό υποδηλώνει ότι ο Α. Κ. δεν παλεύει για την επιτυχία όταν
παρωθηθεί, αλλά είναι ικανοποιημένος να προχωρεί με την χαμηλότερή του αναλογία
και να καταπιάνεται με ξεχωριστά ατομικά προβλήματα. Ενώ κάνει καλούς
συλλογισμούς με τις αφηρημένες έννοιες, προσπαθεί να κάνει μόνο το ολοφάνερο,
απαραίτητο στην οργάνωση και την κατάταξη, δεν αποφασίζει να δοκιμάσει την τύχη
του για τίποτε που το αποτέλεσμα δεν είναι βέβαιο.
Ο Μηχανισμός άμυνας που πρέπει να χρησιμοποιεί ο Α. Κ. για να διατηρεί την
ομοιόσταση μπορεί να θεωρηθεί ο μηχανισμός της διανοητικοποίησης. (F+ 100%,
υπερβολική έμφαση στο Dd, λεπτολόγος, συχνό στριφογύρισμα των καρτελών για να
βεβαιωθεί ότι όλες οι πλευρές του προβλήματος καλύπτονται και ακρίβεια της
επεξεργασίας του, ώστε να βεβαιωθεί ότι ο εξεταστής έχει γνώση για τις ανακρίβειες
των κηλίδων, η εκλογίκευση ως μια μορφή διανοητικοποίησης, στοιχείο
αυτοπροστασίας για να μην αντιμετωπίσει το επικείμενο δυσάρεστο συναίσθημα).
Η ικανότητά του να σκέφτεται σύμφωνα με τον συμβατικό τρόπο είναι ανεπτυγμένη σε
υψηλό βαθμό, όπως φαίνεται από τις κοινές (απαντήσεις Ρ) απαντήσεις του και την
διαδοχή (διαδοχή: F). Το ότι προτιμά να λειτουργεί με αυτόν τον τρόπο καθρεπτίζεται
μέσα από το γεγονός ότι οι απαντήσεις Ρ είναι οι πρώτες που δίνονται σε κάθε καρτέλα
με εξαίρεση αυτών των καρτελών που μπλοκάρεται, έτσι ώστε οι συνηθισμένες
απαντήσεις να έρχονται αργότερα (η καρτέλα IV τον σύγχυσε τόσο πολύ, ώστε δεν
έδωσε τις συνηθισμένες έννοιες καθόλου, ενώ τα κατάφερε να βγάλει τις συνηθισμένες
έννοιες σε όλες τις άλλες καρτέλες). Οι καρτέλες VI και VII είναι μηνύματα απειλητικά
και ενοχλητικά για τον Α. Κ. κι έτσι παρήγαγε ανεπαρκώς, ενώ στην αρχή ο τρόπος του
να αντιλαμβάνεται φανερά αντικατοπτρίζει το άγχος του και τη μειωμένη του ικανότητα
να προσαρμόζεται στις δυσκολίες. Φαίνεται ότι η διανοητική του επάρκεια αποφέρει,
όταν αντιμετωπίζει την ανάγκη να καταπιαστεί με τα γονεϊκά σύμβολα, της εξουσίας ή
με ιδέες που έχουν σχέση με τη σεξουαλικότητα.
Ενώ ο Α. Κ. παράγει μερικές φορές κάποια πρωτότυπη ιδέα, αυτή όμως δεν είναι η πιο
δυνατή κινητοποίηση της προσπάθειάς του με κανέναν τρόπο. Η έκταση των
ενδιαφερόντων του είναι πολύ πλατιά ποσοτικά, αλλά πρέπει να υπάρχει μεγαλύτερη
ποικιλία (οι κατηγορίες Α, απαντήσεις ζώων, και Οrg περιλαμβάνουν περίπου το 50%
του συνόλου των απαντήσεών του, αν προστεθούν και οι αντιλήψεις σε απαντήσεις Η,
τότε υψώνεται η αναλογία στο 67%. Επομένως το επίπεδο της φιλοδοξίας του δεν
ανταποκρίνεται στις ικανότητές του).
Διανοητικά είναι δεμένος με την πραγματικότητα πολύ στερεά (26% Ρ, επίπεδο F
εξαιρετικά ακριβές, οι ανθρώπινες έννοιες είναι ζωτικές και ζωντανές, καλός
συνδυασμός FC’ και όλες οι απαντήσεις μπορούν να καταταγούν εύκολα μέσα στην
έκταση του δυνατού, δεν είναι, δηλαδή, αλλόκοτες). Ο δεσμός αυτός είναι τόσο

142
αλόγιστα εμποτισμένος ώστε το υλικό των συγκρούσεων έρχεται στην επιφάνεια με
δυσκολία, δηλαδή, η αδυναμία του ελέγχου πρέπει να κάνει την πορεία του Α. Κ. πριν
ξεσπάσει σε μια χαμηλού επιπέδου αγριότητα και ανεπαρκή αντίδραση (απάντηση 5
στην καρτέλα ΙΙ, «οι κόκκινες φλόγες μιας έκρηξης που απομακρύνονται»), προς το
τέλος της συνολικής παραγωγικότητας.

Οι συγκινησιακές πτυχές της προσωπικότητας

Η ικανότητα του Α. Κ. να χρησιμοποιεί τις εσωτερικές του δυνατότητες για

προσαρμογή είναι ό,τι πιο ευάλωτο σημείο στο ψυχολογικό του ρεπερτόριο. Οι
παρορμήσεις του για αυτοπραγμάτωση είναι πολύ αδύνατες και υποτακτικές μάλλον
παρά δυνατές και επιθετικές. Το ίδιο είναι και για τις βασικές του ορμές. Οι πρώτες
ανθρώπινες κινήσεις (Μ) είναι λιγότερο προσιτές για εποικοδομητική, υγιή χρήση, γιατί
επιδρά σε αυτές η πιο ώριμη εκτόνωση ενέργειας που προσφέρεται από τις δεύτερες
ορμές (FM μεγαλύτερο από Μ). Αντιλαμβάνεται τον κόσμο σαν εχθρικό και μη φιλικό (ο
Α. Κ. σε εξωστρεφή δομή), εντούτοις στηρίζεται στον εαυτό του για την ικανοποίηση
των αναγκών της εξάρτησής του. Συνήθως ελέγχει την ορμή για να ικανοποιήσει την
ανάγκη του για αναγνώριση (Fc), αλλά κάτω από την πίεση διασκορπίζει αυτή την
απρόσωπη ευαισθησία και τη συμβατικότητα με τις απαιτήσεις της κοινωνίας, για να
γίνει προκλητικά αισθησιακός ( c ) στην παρόρμησή του για ικανοποίηση της ανάγκης
του για στοργή από τον εξωτερικό κόσμο. Υπάρχει λίγη ικανοποίηση γι’ αυτόν στον
ιδιαίτερο αυτιστικό του κόσμο, επομένως πρέπει να βγει έξω από τον εαυτό του. Η
ενεργητικότητά του τον κατευθύνει προς τον εξωτερικό κόσμο και όταν αυτό ξεπεράσει
τα όρια ενεργεί άγρια. Γνωρίζει, εντούτοις, τις κοινωνικές αβρότητες και κάνει μεγάλη
προσπάθεια να συγκρατηθεί. Φαίνεται ότι έχει σύγκρουση που προκαλείται από τη
ματαίωση των ορμών του, φανερώνεται με την έννοια και την έκρηξη. Θα ήθελε πάρα
πολύ να διακόψει την παρούσα κατάσταση των πραγμάτων και να τ’ αλλάξει έτσι που να
του ταιριάζουν.
Ο εξωστρεφής προσανατολισμός του είναι μάλλον μια πρόσφατη εξέλιξη, γιατί το
FM+M: Fc+C+C’ είναι 7:6 σε σύγκριση με το 4:6 για το M:Sum C σημειώνεται ότι το
υψηλό Sum C οφείλεται σε δύο καθαρές C απαντήσεις, έτσι ώστε η εξωστρέφειά του
οφείλεται περισσότερο στην ανεξέλεγκτη παρωθητικότητα παρά σε υγιείς και θερμές
διαπροσωπικές σχέσεις. Κι αυτό ακόμα αμαυρώνεται από το γεγονός ότι οι απαντήσεις
κίνησης και μορφής δίνονται πάντοτε πρώτες σε μια καρτέλα, ποτέ το χρώμα. Δεν
ταράζεται φανερά από τις έγχρωμες καρτέλες, όπως φαίνεται στην απουσία ποιοτικών
παρατηρήσεων σχετικά μ’ αυτό και τη σταθερότητα του καλού επιπέδου μορφής (F+).
Ενδεχομένως, ο Α. Κ. να πέρασε το τεστ σε μια περίοδο κυκλοθυμικής μετάβασης
μεταξύ της εξωστρεφούς και εσωστρεφούς προσαρμοστικότητάς του, ιδιαίτερα επειδή
το Sum C οφείλεται περισσότερο σε 2 καθαρά C ή σε χαμηλού επιπέδου έννοιες εξαιτίας
συγκινησιακών καταστάσεων. Η μία εξαίρεση είναι η ερμηνεία του της κόκκινης
περιοχής στην καρτέλα ΙΙ. Αυτή η απομονωμένη συγκινησιακή πρόκληση σημαίνει
αποστέρηση και σύγκρουση. Σημειώνεται επίσης ότι μη ελεγχόμενη
συναισθηματικότητα είναι παρούσα στην καρτέλα VIII, αλλά με πιο ήπια μορφή. Αυτό
υποδηλώνει ότι η προσωπική δυσκολία του Α. Κ. έρχεται στην επιφάνεια όταν
υπάρχουν δύο όροι που δίνουν ερεθίσματα (1) όταν ανταποκρίνεται σε άλλα πρόσωπα
και (2) όταν είναι ανακατεμένη η σεξουαλικότητα στην ερμηνεία του μιας κατάστασης.
Προφανώς όταν του δίνεται μια ευκαιρία να εκτονώσει την ενέργειά του η συγκινησιακή
του εκρηκτικότητα είναι συνήθως λιγότερο επιθετική παρά όταν το προστατευτικό
καπάκι της απώθησης μετακινείται με τη βία (εξαιτίας της ματαίωσης της απωθητικής
διεργασίας σε μερικές εξαιρετικές περιπτώσεις). Αυτό σημειώνεται στις απαντήσεις του

143
στην καρτέλα VIIΙ σε σύγκριση με την εκτέλεσή του στην καρτέλα ΙΙ. Αυτό επίσης,
οδηγεί στην υπόθεση ότι οι δυνάμεις ελέγχου στις συγκινησιακές αντιδράσεις του Α. Κ.
είναι σχεδόν τόσο δυνατές, όσο και στη διανοητική του περιοχή (όλες οι απαντήσεις
έχουν έλεγχο της μορφής (F+) εκτός από τις δύο καθαρές χρωματικές έννοιες). Έτσι,
φαίνεται πως υπάρχει μικρή ικανότητα για να αποκτήσει θερμές συγκινησιακές και
αυθόρμητες σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους. Αντιδρά είτε αντικειμενικά είτε
απρόσωπα ή ξεπετιέται στο άλλο άκρο και γίνεται απόλυτα χωρίς έλεγχο. Το πρώτο
φαίνεται να είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος ζωής του, αλλά υπάρχουν εκείνες οι
περίοδοι στις οποίες αντιδρά με ένα «άγριο» τρόπο. Η δεύτερη αυτή μη ελεγχόμενη
συμπεριφορά φαίνεται πως ξεπηδάει, όταν το πεδίο αποδεικνύεται πάρα πολύ
απειλητικό γι’ αυτόν. Η εικόνα τώρα ξετυλίγεται για να περιλάβει δύο ακόμη
μηχανισμούς άμυνας: (3) η απώθηση κυριαρχεί στο συνηθισμένο τρόπο της ζωής του
και έτσι του στερεί την ευκαιρία να κάνει θερμές διαπροσωπικές σχέσεις και
συγκινησιακά ικανοποιητικούς δεσμούς. Σχετική με αυτή την απωθητική διεργασία είναι
η ψυχαναγκαστική τάση του Α. Κ. της ανάγκης να απορροφάται σε δραστηριότητες που
θέλουν αφομοίωση ιδεών για να υποστηρίζει την απωθητική διαδικασία και να εμποδίζει
το εχθρικό προς το Εγώ υλικό να έρθει στο επίπεδο της συνείδησης. Ο τέταρτος
προσαρμοστικός μηχανισμός είναι η «φυγή προς την πραγματικότητα» που
αντιπροσωπεύει για τον Α.Κ. ένα μέσο να δραστηριοποιεί προς τα έξω, εναντίον του
περιβάλλοντος, την περιορισμένη εχθρικότητα (καθαρά C και S). Η εντύπωση που
παίρνει κανείς είναι ότι εάν ωθηθεί αρκετά δυνατά θα μπορούσε να είναι περισσότερο
δραστικός στις πράξεις του, χωρίς να νοιάζεται για κανέναν ούτε και για τον εαυτό του
και να συμπεριφέρεται άγρια κατά την πορεία του ξεσπάσματος.
Ο Α.Κ. φαίνεται να είναι γεμάτος επικρίσεις και για τον εαυτό του και για τους
άλλους. Το σύνθημά του φαίνεται πως είναι «Δεν υπάρχει δικαιολογία». Η αντίληψή του
για τον ίδιο του το ρόλο στη ζωή είναι μια άλλη πηγή δυσκολίας. Από τις φιγούρες που
έχουν κίνηση (Μ) (οι δείκτες της αυτοαντίληψής του) δύο είναι γυναίκες και δύο είναι
άνδρες. Οι γυναίκες διαγράφονται καλά, ενώ οι άνδρες είναι γελωτοποιοί και ηθοποιοί,
και έτσι μεταμφιεσμένοι. Οι γυναίκες ερμηνεύονται σαν να είναι υποτακτικές,
αφοσιωμένες στην προσευχή και στο γυναικείο κουτσομπολιό. Οι άνδρες φοράνε
κοστούμια ηθοποιών και χτυπάνε τα χέρια τους, μια δραστηριότητα που δεν είναι
επιθετική. Ίσως ο Α. Κ. έχει κλίση και παίζει μάλλον έναν ρόλο παρά να είναι ο εαυτός
του (και έτσι ερμηνεύει τους αρσενικούς που έχουν σχέση με την κηλίδα μάλλον σαν
ηθοποιούς παρά σαν να παίζουν τους εαυτούς τους...).
Ενώ αυτές οι ανθρώπινες φιγούρες είναι διαυγείς ως προς το τι κάνουν, οι διαθέσεις
τους και τα συναισθήματά τους είναι λιγότερο σίγουρα. Εντούτοις, υπάρχει διάχυτο
άγχος που συνδέεται με την προσαρμοστικότητά του σχετικά με τη θηλυκή
αναπαράσταση. Αυτό ενδεχομένως να χρειάζεται περισσότερη έρευνα. Μια περισσότερο
βαθιά ανάλυση της καρτέλας VII ρίχνει κάποιο φως στις στάσεις του και επομένως στην
ίδια του την αντίληψη του παιξίματος του ρόλου. Οι θηλυκές φιγούρες σε αυτή την
καρτέλα είναι υποτακτικές και συγχρόνως στερεοτυπημένες σαν κουτσομπόλες. Το ότι
έχει ταραχτεί πάρα πολύ από τη θηλυκή έννοια φανερώνεται από τον μεγάλο χρόνο
αντίδρασης. Η πρώτη απάντηση είναι «σύννεφα», ένας δείκτης άγχους και έπειτα
«πυρήνας καρυδιού» που υποδηλώνει το άγχος που του δημιουργείται από την θηλυκή
σεξουαλική έννοια. Τελικά, μετά από δύο ακόμη απαντήσεις, που δεν φαίνεται να έχουν
ιδιαίτερη σημασία, έρχεται το «κουτσομπόλες», το οποίο δεν θέλει να γίνει αντιληπτό,
και αυτό φαίνεται από την πρώτη απάντηση στην καρτέλα «σύννεφα». Είναι ενδιαφέρον
να σημειωθεί ότι η μοναδική του απάντηση F- περιλαμβάνεται σε μια αναφορά στη
γυναικεία αντίληψη, δηλαδή, «έγκυος γυναίκα» στην καρτέλα ΙΧ, σαν επιπρόσθετη
απάντηση. Αυτός ο τρόπος αντίληψης της θηλυκής έννοιας εμποδίζει σοβαρά τη

144
διανοητική και συγκινησιακή του προσαρμοστικότητα (όπως φαίνεται από την ξαφνική
παρουσία του F- σαν καθοριστικού παράγοντα).
Η στάση του προς τους άνδρες δεν είναι επίσης υγιής. Η καρτέλα IV το δείχνει καθαρά
αυτό. Η φιγούρα του πατέρα είναι φοβερή και απειλητική. Τον βλέπει σαν «τριχωτό
πίθηκο». Άλλους άνδρες σε δράση τούς βλέπει σαν γελωτοποιούς και ηθοποιούς. Αυτό
φανερώνει μια έλλειψη διαύγειας στον ίδιο του τον αρσενικό ρόλο και ίσως μια
απροθυμία να δεχτεί απόλυτα τον ίδιο του τον αρσενικό ρόλο. Το γεγονός ότι το
αρσενικό και το θηλυκό (ο ανδρισμός και η θηλυκότητα) τον απειλούν τόσο πολύ,
μπορεί να σχετίζεται με τη στάση της ετεροσεξουαλικότητας σαν δραστηριότητα.
Μπορεί να βρίσκει αυτή την ιδέα ενοχλητική, γιατί ο ίδιος ερμηνεύει την
ετεροσεξουαλική δραστηριότητα σαν μια πράξη επιθετικότητας (ή τουλάχιστον μια
πράξη κατά την οποία το αρσενικό πρέπει να ανεβαίνει), πράγμα που είναι αταίριαστο
με την ίδια του την αυτοαντίληψη σαν παθητικού ατόμου. Δεν είναι αυτός ο ορισμός της
κοινωνίας για τον αρσενικό ρόλο στη σεξουαλική δραστηριότητα, δηλαδή, να είσαι
παθητικός και αρσενικός. Ο Α. Κ. λοιπόν, αισθάνεται άσχημα όταν αντιμετωπίζει την
ανάγκη να παίξει τον αναμενόμενο ρόλο, επειδή υπάρχει η σύγκρουση ανάμεσα στην
ανάγκη να γίνει αποδεκτός από τον εαυτό του και από την κοινωνία. Η παθητικότητά
του θα μπορούσε να υποδηλώνει την πιθανότητα ομόφυλων ενδιαφερόντων. Δεν
υπάρχει λόγος για μεγάλη απορία, γιατί ο υποτακτικός Α. Κ. πλησιάζει το περιβάλλον
του με μεγάλη επιφύλαξη, καθώς ψάχνει να βρει στοργή και αναγνώριση.
Ο Α. Κ. είναι ένας άνδρας ανώτερης ευφυΐας με ανάλογες διανοητικές δυνατότητες
που είναι φανερό ότι ενοχλείται από τις γυναίκες και απειλείται από τη φιγούρα του
πατέρα. Έχει αναγκαστεί να αντιδρά με έναν διανοητικοποιημένο και ψυχαναγκαστικό
τρόπο για να μετριάζει ή να αποφεύγει το άγχος. Όταν αντιμετωπίζει συνθήκες που
προκαλούν συγκίνηση, όπως προβάλλονται στις κηλίδες, δίνει στην αρχή την καλύτερή
του εκτέλεση και έπειτα σιγά-σιγά ξεπέφτει σε έλλειψη ελέγχου. Καταφεύγει σε ένα
ξέσπασμα επιθετικότητας για να ανακουφιστεί από την αφόρητη ένταση. Ακόμη πιο
πολύ χρησιμοποιεί μια άλλη νευρωσική μέθοδο για να τα βγάλει πέρα με αναμενόμενα ή
παρόντα συναισθήματα άγχους, δηλαδή, η εμπάθεια τονίζεται για να αποφύγει έτσι
συγκινησιακές σχέσεις που θα μπορούσαν να φέρουν δυσάρεστες καταστάσεις. Τα
δυνατά του σημεία είναι οι δεσμοί του με την πραγματικότητα και το γεγονός ότι είναι
ευφυής και μπορεί να λειτουργεί ικανοποιητικά στις περισσότερες περιστάσεις. Η γενική
του διάθεση δεν είναι καθορισμένη, αν και η επικρατούσα διάθεσή του στη διαδικασία
της διευθέτησης του τεστ ήταν κάπως καταθλιπτική. Οι έννοιες των κηλίδων δεν
φαίνεται να του ήταν ιδιαίτερα ευχάριστες και αυτό γίνεται αντιληπτό από πολλές
απαντήσεις που χαρακτηρίζονται δυσφορικές (C’). Αυτές, φυσικά, δρουν σαν φρένο σε
μη σοβαρές προκλήσεις για παρορμητική συμπεριφορά και επομένως έχουν την αξία
τους γι’ αυτόν.
Μετά από αυτή την αξιολόγηση του πρωτοκόλλου του Α. Κ. δεν είναι δύσκολο να
καταλάβει κανείς την ιστορία της ζωής του Α.Κ., τα παράπονά του, τις στάσεις του και
τον τρόπο της ζωής του. Γνωρίζει τη δυσκολία του, μάλλον την ανικανότητά του, να
ζήσει με τους ανθρώπους, ότι είναι μοναχικός, ότι έχει αλλαγές στη διάθεσή του που
είναι άβολες και μια πηγή δυστυχίας. Δεν καταλαβαίνει ότι αυτές οι στάσεις και
αντιδράσεις είναι δυναμικές διεργασίες και ότι έχουν μια οικονομία κι έναν σκοπό. Τον
κάνουν να ενεργεί με τον τρόπο που ενεργεί, ακόμη και με μειωμένη αποδοτικότητα,
καλύτερα παρά να καταλήξουν στην εξάντλησή του και να μηδενίσουν την
λειτουργικότητά του. Από την πλευρά της κοινωνίας, η τιμή είναι πολύ υψηλή για τον Α.
Κ., το κόστος είναι αμελητέο, αν συγκριθεί με την άλλη λύση, δηλαδή, την εξάντληση
και την προσωπική αποτυχία.
Πρωτόκολλο 2

145
Αφορά τον κ. Π. Μ., έναν άνδρα 34 χρόνων ο οποίος νοσηλεύεται σε ψυχιατρική
κλινική με ψύχωση και παραπέμφθηκε για διερεύνηση προσωπικότητας, προκειμένου να
προγραμματιστεί η ψυχοθεραπευτική του αγωγή.

Απαντήσεις στο Rorschach test

Ι 4΄΄ Λ 1) Αυτή είναι νυχτερίδα. Είναι ζοφερή. Το μαύρο χρώμα, δεν

είναι εύθυμη, μου φαίνεται σαν
πεθαμένη. W, FC’, A, P

Λ 2) Αυτό επίσης. Οι κουρελιασμένες άκρες. Κοιτάζω

Το εσωτερικό ενός στο κέντρο το μισό ενός καρυδιού.
καρυδιού και έχω δίκιο; W, F-, Food

33΄΄ Λ 3) Ένας κοριός. (Αρνείται την απάντηση αυτή).

W, F, A

ΙΙ 7΄΄ Λ 1) Αυτό το εσωτερικό του (WS) Κοιτάζω μέσα στο στόμα

στόματος ενός λιονταριού εδώ (S) και το υπόλοιπο είναι
ή άλλου ζώου. το κεφάλι. WS, F-, Ad

Λ 2) Αυτό η ακτινογραφία Είναι το αρνητικό φιλμ σαν

κάποιου πράγματος...οι και αυτό που χρησιμοποιεί
πνεύμονες νομίζω. ο γιατρός. W, Fk, X-ray

Λ 3) Επίσης, τα κεφάλια Στέκονται σε όρθια στάση.

δύο σκύλων. Σχεδόν τρίβουνε τις μύτες τους.
D, F+, FM, Ad, P

ΙΙΙ 3΄΄ Λ 1) Αυτές είναι καμηλο- Ακριβώς σαν κι αυτές που είδα
Παρδάλεις. στον ζωολογικό κήπο. Τα κεφάλια
των καμηλοπαρδάλεων.
D, F+, Adx

30΄΄ Λ 2) Δύο άνδρες καθισμένοι Φαίνονται έτοιμοι σαν να θέλουν να

ένας σε κάθε πλευρά. σηκωθούν από την καθιστή θέση,
μια κουνιστή πολυθρόνα,
σηκώνοντας. D, M, H, P

ΙV 10΄΄ Λ 1) Αυτό είναι μια (W) Το σχήμα της, αλλά είναι

νυχτερίδα. μια άσχημη μαύρη νυχτερίδα και
είναι πεθαμένη. W, FC’, A

Λ 2) Επίσης, εσωτερικό (W) Το κουρελιασμένο σχήμα μού

ενός καρυδιού. το θυμίζει. W, F-, Food

37΄΄ Λ 3) Πνεύμονες. (D) Είναι σαν την άλλη που είδα,

ακτινογραφία των πνευμόνων.

146
 Dd, Fk, X-ray

V 7΄΄ Λ 1) Μια πεταλούδα. (W) Πετάει ή γλιστράει στον αέρα.

W, FM, A, P

V 2) Τώρα αυτό (W) Είναι τεντωμένη και έχω ένα

κουκουβάγια.... μια μικρή αίσθημα ότι πετάει, σαν να
25΄΄ κουκουβάγια μωρό. ταλαντεύεται. W, FM, A, P

VΙ 7΄΄ Λ 1) Το επάνω...αυτό είναι (D) (Δείχνει το κομμάτι της κηλίδας

28΄΄ μια κάμπια. πολύ προσεχτικά και αυτό το καθο-
ρίζει πάλι σαν κάμπια). D, F+, A

VΙΙ 14΄΄ Λ 1) Τι στο διάβολο είναι (D) Είναι ακριβώς το κεφάλι και το
αυτό...δύο μικρές αρκούδες. πρόσωπο του μικρού μιας αρκούδας
D, F+, A

32΄΄ Λ 2) Σύννεφα, σύννεφα Όλο, η εικόνα είναι ζοφερή. (;) Από τα

βροχής. φωτεινά σημεία φαίνονται τα μαύρα
σύννεφα βροχής.
W, KF, C’F, Cl

VΙΙΙ 5΄΄ Λ 1) Αυτό είναι χαριτωμένο... (D) (Δείχνει την περιοχή της κηλίδας,
αυτά είναι σκίουροι σε αλλά σχολιάζει μόνος του «το
κάθε πλευρά, ανεβαίνουν κόκκινο»). D, FM, A, P
έρποντας πάνω σε κάτι.

26΄΄ Λ 2) Έλατο...έ-λα-το...δέντρο. (D) Το σχήμα και το χρώμα...το

πράσινο αυτό το κάνουν τα δέντρα.
D, FC, Pl

ΙΧ 15΄΄ Λ 1) Ωχ! Δεν ξέρω τι είναι αυτό... Σε όλη την κηλίδα. Το θυμάμαι
Αυτό είναι το εσωτερικό ενός αυτό από τη βιολογία. Ένα πράγμα
ανθρώπου, εσωτερική άποψη, ίσο με μερικά πράγματα είναι ίσο
έχει όλων των ειδών τα χρώματα, το ένα με το άλλο...(Δεν εξηγεί
πνεύμονες, πλευρά, λαιμός, αυτή την άσχετη αναφορά της).
45΄΄ νεφρά...όλα τα σωστά χρώματα. W, C, F-, A

Χ 13΄΄ Λ 1) Ένας κάβουρας. (D) Είναι πολύ ενεργητικός,

κουνιέται εδώ κι εκεί. D, FM, A, P

Λ 2) Αυτό δύο τυφλοπόντικες (D) Φαίνεται σαν να προσπαθούν

που δαγκώνουν ένα δέντρο. ν’ ακονίσουν τα δόντια τους στη
φλούδα του δέντρου. D, FM, A

Λ 3) Αυτό είναι το κεφάλι (D) Δεν θα μπορούσα να

ενός κουνελιού. ζωγραφίσω εγώ ο ίδιος ένα
καλύτερο απ’ αυτό. D, F+, Ad, P

56΄΄ Λ 4) Αυτό είναι δύο πουλιά (D) Φαίνεται ότι πετάνε μαζί

147
 που πετάνε. σε σχηματισμό. D, FM, A

Αξιολόγηση του πρωτοκόλλου

Ποσοτική αξιολόγηση

W 10+1 M 1 F% 20
D 11 FM 7+2 F+% 67
Dd+S 1+1 Fm 0+1 A% 63
R 22+2 Fk 2 P% 32

KF 1 H+A:Hd+Ad = 10:5
F 6+1 M:Sum C=1:2
FC΄ 2 FM+m:Fc+c+C’ = 6:2
C΄F 0+1 W:M= 10:1
FC 2
C/F 1 (-)
Διαδοχή αλόγιστη (Ι)

Σύντομο σημείωμα της αξιολόγησης

1. Ο άρρωστος, έχει νοητικό επίπεδο στο μέσο και άνω της κατάταξης. Λειτουργεί πολύ
πιο κάτω από το επίπεδό του. Η φτωχή του εκτίμηση των κοινωνικών καταστάσεων
και ο αλλόκοτος τρόπος του σκέπτεσθαι τείνουν να μειώσουν την
αποτελεσματικότητα της διανοητικής του παραγωγικότητας.
2. Τα δεδομένα υποδηλώνουν μια τυπική ψυχωτική δομή. Κινητικές σχιζοφρενικές
ενδείξεις με κίνηση προς την παρανοϊκή κατεύθυνση.
3. Παρατηρείται ελεύθερη ροή άγχους και αγχώδης αντίδραση.
4. Δεν συνιστάται να θεωρηθεί ο Π. Μ. κατάλληλος για ομαδική ψυχοθεραπευτική
αγωγή. Ενδεχομένως να έχει μια διαταρακτική επίδραση σε αυτές τις συνεδρίες. Θα
πρέπει να θεωρηθεί επί του παρόντος κατάλληλος για ατομική ψυχοθεραπευτική
προσέγγιση.

Πρωτόκολλο 3

Το πρωτόκολλο 3 αφορά μια γυναίκα την Δ.Ε., ηλικίας 38 ετών, μητέρα ενός παιδιού η
οποία βρίσκεται εν όψει διαζυγίου.

1. Ποσοτική αξιολόγηση

148
W 7 M 4 F% 43
D 34 FM 2 F+% 93
Dd 4+2 FK 1 A% 37
S 1+1 F 15 (1-) +2 P% 26
R: 35+3
Fc 1+3 H+A:Hd+Ad =13:9
FC’ 2 M:Sum C=4:6
CF 2 W:M=7:4

Η ανάλυση που ακολουθεί δεν έχει το συνηθισμένο τύπος σύνταξης μιας εκθέσεως που
μπορεί να απευθύνεται σε έναν άλλο επαγγελματία ψυχικής υγείας ή στον/στην
εξεταζόμενο/η. Για λόγους εκπαιδευτικούς έχει συνταχθεί με τον τρόπο της ανοικτής σε
ακρόαση σκέψης του ερμηνευτή του πρωτοκόλλου προς τον εαυτό του.

2. Ποιοτική ανάλυση του πρωτοκόλλου

Α. Διανοητικές πλευρές της προσωπικότητας

Το πρώτο δείγμα για την ικανότητα του υποκειμένου είναι το λεξιλόγιο που
χρησιμοποιεί για να ανακοινώσει τις αντιλήψεις του. Η γενική εντύπωση είναι χρήση
λέξεων πάνω από το επίπεδο του γυμνασίου και οι εκφράσεις κατάλληλες για το κείμενο
των ιδεών της. Άλλα δεδομένα που αποκαλύπτουν την επάρκεια της συμπεριφοράς της
στις συνθήκες λύσης προβλημάτων (ευφυΐα) είναι:
R:35 +3 (συμπληρωματικές απαντήσεις). Ο συνολικός αριθμός των απαντήσεων είναι
επαρκής και φανερώνει πλατιά έκταση ενδιαφερόντων, εντούτοις, η ποικιλία του
περιεχομένου δεν είναι εξαιρετική, αφού οι 22 από τις 35 απαντήσεις μπορούν να
ταξινομηθούν στις κατηγορίες Η, Α, Ηd και Αd. Οι υπόλοιπες 13 αντιλήψεις δείχνουν
ποικιλία περιεχομένου, αλλά όχι εκθαμβωτική πρωτοτυπία. Οι παραγωγές της είναι
συνηθισμένες και εύκολα οργανωμένες και απαιτούν μέση διανοητική ικανότητα.
W:7. Οι επτά απαντήσεις συνόλου δεν είναι ασυνήθιστες, μάλλον ανήκουν ως επί το
πλείστον στη συνηθισμένη ποικιλία, σχεδόν αυτο-οργανώνονται και όμως ο αριθμός
τους και η αναλογία τους φανερώνουν μια ικανότητα να φθάνει σε γενική άποψη των
προβλημάτων. Ενώ η Δ. Ε. προτιμάει να καταπιάνεται με τις φανερές πλευρές ενός
προβλήματος, μπορεί να συμπληρώνει τις μικρές λεπτομέρειες που είναι τόσο
απαραίτητες για μια πιο τέλεια σύλληψη του προβλήματος. Έχει τάση να δίνει έμφαση
στις μικρολεπτομέρειες σε βάρος μιας πλατύτερης μεθόδου που τα περιλαμβάνει όλα.
Αυτό δίνει τον πρώτο υπαινιγμό ότι χρησιμοποιείται κάποιος μηχανισμός για να
διατηρηθεί η δυναμική ψυχολογική ισορροπία και διανοητική λεπτολογία (να ελεγχθούν
τα ποσοστά F και F+ και η συνειρμική ακολουθία: διαδοχή).

Μ:4. Οι τέσσερις απαντήσεις με κίνηση είναι κανονικές. Οι τρεις είναι συνηθισμένες

και τέτοιες που μπορεί να περιμένει κανείς από το υποκείμενο. Η τέταρτη, στην καρτέλα
IV, αποκαλύπτει τη στάση της προς την εξουσία και τα αδύνατα ελεγχόμενα
συναισθήματά της στην εξάρτηση. Πρωτοτυπία και ασυνήθιστη δημιουργικότητα
προφανώς λείπουν.
W:M=7:4. Αυτή η αναλογία φανερώνει ότι η Δ.Ε. μπορεί να πετύχει τους σκοπούς της
αφού δεν τους έχει τοποθετήσει σε πολύ υψηλό επίπεδο. Μπορεί να τα καταφέρει
καλύτερα από ό,τι φαίνεται να δείχνει η εκτέλεσή της στο τεστ. Επομένως, το παρόν
επίπεδο της διανοητικής της λειτουργίας δεν βρίσκεται ακριβώς στο επίπεδο του

149
διανοητικού της δυναμικού. Αυτό δείχνει έναν ελάχιστο βαθμό μειωμένης διανοητικής
επάρκειας, η οποία, εντούτοις, δεν δημιουργεί μειονεκτικότητα. Στο επίπεδο που
επιθυμεί να ενεργεί υπάρχει καλή συγκυρία ανάμεσα στην «παρώθησή της να
κυριαρχήσει της γενικής κατάστασης, και...το βαθμό που χρησιμοποιούνται οι
προσωπικές δυνατότητες γι’ αυτήν την προσπάθεια».
F% και F+% και τα δύο είναι επαρκή 43 και 93% αντίστοιχα. Η επαφή με την
πραγματικότητα και η χρήση των αντικειμενικών χαρακτηριστικών του πεδίου είναι
άριστα. Ευτυχώς η ερμηνεία που δίνει στις αντιλήψεις της, η διαδοχή δηλαδή, δεν είναι
αλόγιστη όπως άλλες πλευρές στα ευρήματα του τεστ.
Ρ και Org απαντήσεις. Η παρουσία του πρώτου (26% Ρ) και η ελαχιστότατη παρουσία
εννοιών στο δεύτερο υποστηρίζουν την όλο και αυξανόμενη εντύπωση ότι το παρόν
διανοητικό επίπεδο είναι το μέσο και ελαφρώς ανώτερο. Η ικανότητά της να
καταπιάνεται με τα αντικείμενα, με τα γεγονότα και τα φαινόμενα του περιβάλλοντός
της είναι ανάλογα με τον τρόπο της ζωής της. Υπάρχει κάποια επιφύλαξη για επιτυχία σε
υψηλότερο επίπεδο, αν ποτέ ερχόταν η ευκαιρία (όπως φαίνεται στον έλεγχο των ορίων).
Ο μετριασμός της ανάγκης της για εκλογικεύσεις θα μπορούσε να καταλήξει στην
ελάττωση της λεπτολογίας και να ανοίξει το δρόμο για έναν πλατύτερο τρόπο
αντιμετώπισης των προβλημάτων και μια ελάττωση της εξάρτησής της από το
απρόσωπο σαν ένα μέσο προς κάποια λύση. Αυτό θα μείωνε το κενό ανάμεσα στον
παρόντα τρόπο λειτουργίας και στο δυναμικό της. Η Δ.Ε. δεν είναι τόσο αλόγιστη ώστε
να κάνει την υλοποίηση του σκοπού της απίθανη. Υπάρχει μια απουσία στερεοτυπίας
παρά την έλλειψη φαντασίας που φαίνεται στις αντιλήψεις της (το ποσοστό Α είναι
χαμηλό και καμιά άλλη κατηγορία δεν έχει αντικαταστήσει το Α% σαν δείκτης
διανοητικής φτώχειας).
Ανακεφαλαιώνοντας τη διανοητική εικόνα της Δ.Ε. είναι ευνοϊκή, γιατί δεν υπάρχουν
ίχνη πνευματικής αναπηρίας. Είναι «εν επιφυλακή» και επομένως λειτουργεί κάπως
λιγότερο ικανοποιητικά από ό,τι θα μπορούσε με απόλυτη ελευθερία από προσωπικά
προβλήματα (αλλά τότε, ποιος δεν θα μπορούσε;). Είναι στα άνω όρια της κατηγορίας
του μέσου νοητικού επιπέδου. Η πραγματική ικανότητα βρίσκεται προφανώς στην
ανώτερη μέση ταξινόμηση. Μπορεί να καταπιαστεί με προβλήματα κατά τρόπο
αποδεκτό [μπορεί να αποκτήσει μια γενική άποψη εκτός από τις χοντρές και βασικές
λεπτομέρειες που δίνουν μια κατάσταση (D : Dd + S : W)]. Έχει τάση κατά καιρούς να
δίνει ανάρμοστη προσοχή σε μικρές λεπτομέρειες που θα μπορούσαν μια χαρά να
παραλειφθούν με ελάχιστο κόστος στη διαδικασία της λύσης ενός προβλήματος (σημείο
πως κάποιος μηχανισμός δουλεύει εδώ). Ο τρόπος της επικοινωνίας, η χρήση λέξεων,
είναι σε υψηλότερο επίπεδο από το υλικό της προφορικής έκθεσης (το περιεχόμενο του
μηνύματος) και δημιουργεί με αυτόν τον τρόπο μια υπερβολική εντύπωση της
διανοητικής της ικανότητας. Το πλάτος των ιδεών της είναι αποδεκτό, αλλά όχι εμφανώς
πλούσιο, ούτε ποικίλο.

Β. Συγκινησιακές πλευρές της προσωπικότητας

Η Δ. Ε. είναι πρακτικό πρόσωπο. Δεν έχει τάση να ζει με τη φαντασία και προτιμάει να
ψάχνει για λύσεις και να τις χρησιμοποιεί στην πραγματικότητα, στον κόσμο των
ανθρώπων τον οποίο παραδέχεται. Η αυτοαντίληψή της είναι παθητική. Αν υπάρχουν
μερικές συγκινησιακές αναταραχές αυτές συγκεντρώνονται στην αντίδρασή τους προς
τους άλλους (καρτέλες IV και VII). Η Δ. Ε. χάνει καμιά φορά τον έλεγχό της σε μια
κατάσταση με κοινωνικά ερεθίσματα (CF και F-) αλλά συνέρχεται με τρόπο εξαίρετο (το
FC πολύ μεγαλύτερο από το CF, το F- ακολουθείται από μερική ανάρρωση, ενώ η
αντίληψη CF στην καρτέλα X δεν φαίνεται να είναι δυνατή).

150
 Η εξωστρεφής τάση (Μ:Sum C=4:6) δεν είναι καινούριος ή επιπόλαιος τρόπος
συμπεριφοράς. Κάτω από στρες και την αναδιοργάνωση συμπεριφοράς σε ένα
προηγούμενο χρονολογικά επίπεδο ηλικίας που επακολουθεί η Δ. Ε. πάλι θα δουλέψει
τις λύσεις της προς τα έξω και θα ψάξει ενεργητικά προς το περιβάλλον της (Μ: Sum C
= 4: 6 σε σύγκριση με FM:Fm+Fc+c+C΄=2:3), αλλά η αυτοαντίληψή της (κάτω από
αυτή την κατάσταση, του μειωμένου ελέγχου του φλοιού) θα είναι περισσότερο
επιθετική. Το FM στην καρτέλα VIII είναι πιο δυνατό και η εχθρική δυνατότητα, είτε
κάτω από κακές επιδράσεις είτε στην ομαλή κατάσταση, θα κατευθυνθεί προς το
περιβάλλον, προς άλλα πρόσωπα μάλλον παρά προς τον εαυτό της (το πρωτόκολλο δεν
έχει συνειδητές παρατηρήσεις αυτοκριτικής και οι περιγραφές των ανθρώπινων μορφών
είναι ως επί το πλείστον παθητικές, εξαρτημένες και ουδέτερες). Ένας υπαινιγμός για
επιθετικότητα που στρέφεται προς τα έξω ή τουλάχιστον εχθρικότητας, μπορεί να φανεί
στην πρώτη απάντηση στην καρτέλα ΙV, στην καρτέλα VII υπάρχει ένα ίχνος
μνησικακίας στο χαρακτηρισμό της κοινωνικής στερεοτυπίας για τις κουτσομπόλες
γυναίκες (ακόμη πιο πολύ, η σειρά των απαντήσεων στην καρτέλα ΙV σαν ένδειξη μιας
περιοχής συγκρούσεως θα συζητηθεί παρακάτω). Φαίνεται ότι η πρόκληση που είναι
αναγκαία να κάνει την Δ. Ε. να χάσει τον έλεγχό της και τη συναισθηματικότητά της δεν
βρίσκεται στη συνηθισμένη πορεία των γεγονότων (απουσία καθαρού C και άλλων
σημείων απώλειας του ελέγχου ή επηρεασμού της επαφής με την πραγματικότητα, δεν
υπάρχουν έντονες και παρατεταμένες αλλαγές στον τρόπο της να αντιλαμβάνεται και να
αντιδρά στα ερεθίσματα).
΄Οπως προαναφέρθηκε, η Δ. Ε. είναι εξωστρεφής τύπος· μαζί με αυτή την ισορροπία
εμπειριών υπάρχει ένα φανερό ενδιαφέρον και μια ικανότητα να αποδέχεται τα άλλα
πρόσωπα στον κόσμο της. Εντούτοις, αυτές οι διαπροσωπικές σχέσεις έχουν την τάση,
κατά κύριο λόγο, να είναι κάπως απρόσωπες, τυπικές και να εξετάζονται με τη λογική.
(Το FC πολύ μεγαλύτερο από το CF χωρίς ένδειξη για περισσότερη από στιγμιαία
αδυναμία του διανοητικού της ελέγχου, όταν αντιμετωπίζει ερεθίσματα που προκαλούν
συγκίνηση). Εντούτοις, η Δ.Ε. μπορεί να χαλαρώσει, να δείξει κάποια θερμότητα στη
συγκινησιακή της ανταπόκριση προς τους άλλους. (Η παρουσία του FC το οποίο μετά
από ανάλυση αποδεικνύεται ό,τι είναι λιγότερο παθιασμένο, λιγότερο άγριο και
ασφαλώς λιγότερο δογματικό από ότι θα μπορούσαν να είναι οι έννοιες CF. Όλα αυτά
δίνουν έμφαση σε μια έλλειψη επιθυμίας ή και ανικανότητας να μπλεχτεί συγκινησιακά
με τους άλλους στον εξωτερικό της κόσμο παρά την εξαιρετική της προσαρμοστικότητα
στη σημασία των ερεθισμάτων του).
Η Δ.Ε. έχει συγκινησιακή διαστολή (Μ:Sum C=4:6). Είναι ικανή να ανταποκρίνεται
(προσαρμόζεται) σε παρωθήσεις από τα μέσα (Μ) καθώς και στα ερεθίσματα από το
περιβάλλον της (Sum C=6). Δεν έχει καμιά προστασία απέναντι στην πιθανότητα να
γρονθοκοπηθεί από τη φαντασία της (Μ) και τον κόσμο των εσωτερικών της
παρωθήσεων (FM); Μπορεί να εμποδίσει την υπερβολική δραστηριότητα ως προς τα
εξωτερικά ερεθίσματα. Οι απαντήσεις φαίνεται να είναι καταφατικές (1FK+, 15 F+, 1+
(4)Fc). Υπολόγισε πρώτα τις παρακινήσεις προς τα μέσα, τις παρωθήσεις για δράση, την
ικανότητα να ανέχεται την αλλαγή και να συμφιλιώνει τις αυτοαντιλήψεις της με τον
ρόλο που πρέπει να παιχτεί σε μια κατάσταση. Η Δ.Ε. δεν έχει δογματικό πρόσωπο. Η
ζωή με τη φαντασία της δεν είναι μια απειλή για την προσαρμογή της στον κόσμο της
πραγματικότητας. Επιπλέον οι βασικές της (φυσικές και φυσιολογικές) παρωθήσεις είναι
ήρεμες, παθητικές και καθόλου βιαστικές. Ενώ είναι μια πηγή ενέργειας για να
δημιουργήσουν δραστηριότητες, δεν αντιπροσωπεύουν μια απειλή στη δημιουργία μιας
επαρκούς προσαρμογής. Γι’ αυτούς τους λόγους δεν είναι πάρα πολύ σημαντικό το να
έχει πολύ ισχυρά οχυρά (FK) ανάμεσα στη λειτουργία του ελέγχου της πραγματικότητας
(F) και της τάσης να πετυχαίνει με τη φαντασία. Έχει φτάσει σε συγκινησιακή

151
ωριμότητα και μπορεί να εξασκήσει κοινωνικά και προσωπικά αποδεκτό έλεγχο επί των
εσωτερικών της παρωθήσεων (το Μ είναι συνηθισμένο, τα FM δεν είναι επιθετικά ή
εχθρικά, ενώ το m απουσιάζει).
Η άλλη πλευρά του νομίσματος, η τάση της να δρα προς τα έξω αρκετά εύκολα,
χρειάζεται επεξεργασία. Ενώ το πρωτόκολλο φανερώνει την προδιάθεσή της να ψάχνει
για ικανοποίηση των αναγκών της και μέσα και έξω από τον εαυτό της, είναι πιο πιθανό
ότι θα ακολουθήσει τη δεύτερη κατεύθυνση όταν δοθεί η ευκαιρία (οι απαντήσεις είναι
κοινές (Ρ) στην καλύτερη περίπτωση, και δεν είναι δημιουργικά ικανοποιητικές για την
Δ.Ε., έτσι ωθείται να πετύχει στον κόσμο της πραγματικότητας). Η ευαισθησία της για
τις κοινωνικές αβρότητες (F) υποστηρίζεται από μια ικανότητα να αναβάλει και να
εμποδίζει (FC’) υπερβολική παρωθητική αντίδραση προς τις δυνάμεις στον εξωτερικό
της κόσμο. Πρέπει να σημειωθεί, ακόμη, ότι υπάρχει ένα υπόγειο ρεύμα
αισθησιακότητας (4 επιπρόσθετα Fc), το οποίο ελέγχεται καλά και δεν είναι πιθανό να
ξεσπάσει με ενοχλητικές αναλογίες κάτω από συνηθισμένες περιστάσεις. Αυτή η
υπόθεση υποστηρίζεται ακόμη περισσότερο από τον απρόσωπο και αντικειμενικό της
τρόπο που κυμαίνεται από τον τακτικό μέχρι τον αλόγιστο. Αυτό υποστηρίζει τον
προσαρμοστικό της μηχανισμό να λογικοποιεί τις καταστάσεις, ελέγχοντας το
συγκινησιακό στοιχείο στις προσωπικές της δυσκολίες τη σχέση της με τον πατέρα
(καρτέλα IV) και την προσωπική σημασία που έχει γι’ αυτήν.
Μια αναθεώρηση του τρόπου της εκτέλεσης σε απάντηση στην καρτέλα IV μπορεί να
βοηθήσει σε αυτό το σημείο (ανάλυση της συνειρμικής σειράς). Η καρτέλα ΙΙΙ δεν
φανερώνει σημεία δυσκολίας οι χρόνοι αντίδρασης και απάντησης είναι μέσα στα
φυσιολογικά όρια, όλες οι έννοιες έγιναν καλά αντιληπτές και με οξύτητα οι κοινές
απαντήσεις βγήκαν εύκολα, η λεκτική της έκφρασή είναι κατάλληλη και υπάρχει μια
άμεση και ειλικρινής αναγνώριση των σεξουαλικών ιδεών χωρίς ανοιχτή αμηχανία στη
συμπεριφορά. Η ικανότητα να χειρίζεται τη σεξουαλικότητα αυτή η παντρεμένη γυναίκα
δεν είναι ασυνήθιστη. Η αναλυτική εικόνα της συνειρμικής σειράς μετακινείται μόνο
ελαφρά με την παρουσίαση της καρτέλας ΙV ο χρόνος της αντίδρασης γίνεται
μεγαλύτερος, αλλά όχι πάρα πολύ. (Αυτή η διάσταση του χρόνου δεν υποστηρίζεται από
έναν σημαντικά μακρύ χρόνο απάντησης. Στην πραγματικότητα ο μισός χρόνος
απάντησης για τις αντιλήψεις σε αυτή την καρτέλα είναι περίπου ίσος με το μέσο
χρόνο απάντησης για ολόκληρο το πρωτόκολλο). Επιπλέον, πάλι αναφορικά προς την
καρτέλα IV, οι αντιλήψεις βρίσκονται σε υψηλό επίπεδο ακρίβειας της μορφής. Η
απόκλιση που παρατηρείται είναι στο ιδεολογικό περιεχόμενο της πρώτης απάντησης:
«Ένας γίγαντας που περπατάει προς εμένα, είναι πολύ τριχωτός γύρω-γύρω». Αυτό το
πράγμα στη μέση δεν φαίνεται να ταιριάζει στην εικόνα καθόλου». Μια περιοχή
διαπροσωπικής αδυναμίας δείχνει τη δύναμή της. Ο «γίγαντας» αντιπροσωπεύει μια
στάση ανασφάλειας στη σχέση της με μια σημαντική ανδρική φιγούρα. Δεν θα πρέπει να
υποτεθεί από αυτή την απάντηση μόνο ότι ο «γίγαντας» συμβολίζει τον πατέρα, τον
αδελφό, το σύζυγο ή ακόμα τη μητέρα ή μια άλλη πλευρά της ίδιας της αυτοαντίληψης.
Η απάντηση βρίσκεται στην Δ.Ε. και στην ίδια της την ερμηνεία καθώς και την ιστορία
της. Η δεύτερη και τρίτη έννοια σε αυτή την καρτέλα γίνονται αντιληπτές αντικειμενικά
(και οι δύο F+), αλλά το περιεχόμενό της μπορεί να αμείβει το συμβολικό επίπεδο
(ιδιαίτερα για τον ψυχαναλυτικά προσανατολισμένο ερμηνευτή). Η χρήση του D1 που
είχε απορριφθεί προηγουμένως και που τώρα γίνεται «κεφάλι ταύρου» με «πεταχτά
μάτια» (σημείωση ότι αυτό το D1 ήτανε πηγή ερεθισμού για την Δ. Ε., γιατί δεν
μπορούσε να το ταιριάξει στο σύνολο του εγγράμματος της πρώτης έννοιας). Η θέση και
η μορφή του D1 είναι υποβλητικά φαλλική και διαφέρει από τον προηγούμενο τρόπο
χειρισμού συνειρμών αυτού του είδους, όπως στην καρτέλα ΙΙΙ, απάντηση 4. Αυτή η
πιθανή φαλλική απόρριψη έχει σχέση με την αρσενική φιγούρα και το νόημά της για την

152
Δ.Ε. Η αποφυγή να χρησιμοποιεί αυτή τη λεπτομέρεια σε σχέση με την απειλητικά
σημαντική αρσενική φιγούρα υποδηλώνει έντονα μια ανικανότητα ή έλλειψη επιθυμίας
να δεχτεί τη σεξουαλικότητα σε αυτή την ιδιαίτερη περίπτωση της προσωπικής
σημασίας της αρσενικής φιγούρας¹, όπου αυτό το μπλέξιμο του Εγώ δεν επικρατεί και
σε καταστάσεις τις οποίες αυτή μπορεί να παραδεχτεί την αντρική φιγούρα (όπως στην
καρτέλα ΙΙΙ), οι σεξουαλικές ιδέες δεν είναι απειλητικές και μπορεί να τις χειριστεί πιο
αντικειμενικά και πιο απρόσωπα.
Στην καρτέλα IV, εντούτοις, ο τοπικός συμβολισμός δημιουργεί τον εαυτό της, και το
κάνει αυτό χρησιμοποιώντας το μηχανισμό της «φυγής». «Αυτό το πράγμα στη μέση δεν
φαίνεται να ταιριάζει στην εικόνα καθόλου», που ελαφρώνει την άμεση απειλή αλλά δεν
είναι αρκετό για τέλεια ανακούφιση από το φόβο για τις συνέπειες. Μια υπόθεση μπορεί
επίσης να γίνει ότι η αμφιθυμική της στάση προς το σύμβολο της ανδρικής φιγούρας
έχει προσθέσει σε αυτό ένα μη υγιές σεξουαλικό στοιχείο.
Μια ευνοϊκή νότα πρέπει να εισαχθεί σε αυτή την υπόθεση για ένα «μαλακό» σημείο
στη δομή της προσωπικότητάς της. Ο εύκολος τρόπος που συνέρχεται από το στρες.
Αυτός ο τρόπος που συνέρχεται είναι ο μηχανισμός της διανοητικοποίησης
(λογικοποίησης). Είναι σαν να πρέπει η Δ.Ε. να αντιδρά στις δυνάμεις στο
φαινομενολογικό της πεδίο, αλλά κολλάει σφιχτά στα γεγονότα σαν ένα μέσο για να
………………….
1 Αυτό φαίνεται να είναι αντιφατικό με τον προηγούμενο χαρακτηρισμό της ικανότητας
της Δ.Ε. να χειρίζεται άμεσα και ειλικρινά τις ιδέες του σεξ. Ενώ αυτό είναι αληθινό, δεν
υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι δεν μπορούν να υπάρχουν αντιφατικά σημεία δίπλα-
δίπλα μέσα στο ίδιο το άτομο. Όχι μόνο είναι δυνατό αυτές οι αντιφάσεις να
ξεπεταχτούν από τις διάφορες πλευρές της αυτοαντίληψης του ατόμου σε διάφορες
περιπτώσεις (χωρίς να σημαίνουν έλλειψη σταθερότητας, αφού αυτή η ιδιότητα της
σταθερότητας είναι μια λειτουργία του ατόμου σε μια κατάσταση), αλλά αυτές οι
αστάθειες στις διάφορες στάσεις δεν θα πρέπει να δημιουργούν ανικανότητες. Π.χ. ένα
πρόσωπο που έχει προκατάληψη εναντίον μιας μειοψηφίας, μπορεί να ζήσει πολύ καλά
στο κοινωνικό, να αποφύγει υποκειμενική παραγωγικότητα και οτιδήποτε μπορεί να
βγάλει αυτή η αυτο-καθοδήγηση στη σειρά ιδεών. Η Δ.Ε. έχει συνέλθει απόλυτα και η
προστατευτική της πανοπλία της επαφής με την πραγματικότητα ακολουθεί στις
απαντήσεις της στην καρτέλα V.
Περιληπτικά, η Δ.Ε. είναι ένα καλά προσαρμοσμένο άτομο χωρίς ασυμβίβαστες τάσεις
που να υπεισέρχονται και να την κάνουν ανίκανη να τα βγάλει πέρα μέσα στο κοινωνικό
της περιβάλλον με τρόπο αποδεκτό. Είναι συνεσταλμένη συγκινησιακά, μπορεί να έχει
καλές σχέσεις με άλλα πρόσωπα στο περιβάλλον της, δεν έχει συγκινησιακά
ξεσπάσματα και παρωθητική συμπεριφορά. Είναι αρκετά ευαίσθητη στις κοινωνικές
της απαιτήσεις και είναι ικανή να ασκήσει αρκετό περιορισμό για να συγκρατείται από
υπερβολικές αντιδράσεις στις εξωτερικές δυνάμεις. Οι βασικές της παρορμήσεις είναι
πολύ έντονες και έχει μια υποτακτική και παθητική αντίληψη για το ρόλο της στη ζωή.
Κάτω από στρες η λειτουργικότητά της είναι μειωμένη, λιγότερο ικανοποιητική και
ώριμη από ό,τι συνήθως, αλλά συνέρχεται γρήγορα. Καταφεύγει στους μηχανισμούς της
διανοητικοποίησης και της εκλογίκευσης ή της φυγής και της άρνησης στην περίπτωση
που εμφανίζεται μια ιδέα σχετική με μια ιδιαίτερη ανδρική αντίληψη (πατέρας, σύζυγος,
γιος, αδελφός ή κάποια άλλη αρσενική πλευρά της ίδιας της αυτοαντίληψης). Η Δ.Ε.
παρουσίασε ένα ομαλό πρωτόκολλο χωρίς μεγάλες διακυμάνσεις στη ροή των εμπειριών
της αυτοαντίληψής της.

153
Πρωτόκολλο 4

Το πρωτόκολλο 4 αφορά ένα κορίτσι 14 χρόνων, το οποίο έχει παραπεμφθεί σε

ψυχολόγο για προβλήματα της ηλικίας της.

Απαντήσεις στο Rorschach Test

Απαντήσεις-Βαθμολογία
Καρτέλα Ι
4΄΄ Λ 1. Νυχτερίδα. (W) Ολόκληρο

Συμπληρωματικές απαντήσεις:
α) μια κουκουβάγια
β) νυχτερίδα με χρώμα γκριζωπό

154
 γ) μια συνηθισμένη νυχτερίδα, μια που πετάει, φαίνεται σαν να
πετάει, οι φτερούγες θα έπρεπε να είναι πιο διπλωμένες...αν δεν
πέταγε μπορεί να της άρεσε να πλέει.
Κωδικοποίηση: W, FM, FC’, A, P

(Χαμογελά) Λ 2. (Dd) Ιδιαίτερα αυτό εδώ πάνω μου θυμίζει που έχω δει,
Δεν μπορεί να βρει μου θυμίζει αυτό μια καρδιά σε επιστημονικό βιβλίο.
τίποτε άλλο. D, F-, At
Παροτρύνεται
Λ 3. (D) Αυτό το μέρος ένας γάλος αναποδογυρισμένος. Τρέχει,
όχι κρέμεται σε ένα χασάπικο, το κάτω μέρος είναι το
κεφάλι.
Βλέπει από την άλλη μεριά. Δεν μπορώ να το δω. Το σχήμα
νομίζω. Dd, F, Ad

V Συμπληρωματικές απαντήσεις:
α) Το κάτω μισό, τα πλάγια πρέπει να είναι κάτι, αλλά δεν
ξέρω...ο άνεμος φυσάει, το κεφάλι, μάτι, σαλπιγκτής.
54΄΄ Κωδικοποίηση: Dd, cF, mF, H

Καρτέλα ΙΙ
4΄΄ Λ 1. Μια καρδιά.
(WS) Φλέβες και κάτι που συνδέεται με την καρδιά.
Το άνοιγμα (S), εικόνες της καρδιάς. Το χρώμα λιγάκι, επίσης και
το σχήμα της καρδιάς.
Κωδικοποίηση: WS, FC, C-, At

Δεν ξέρω ΛVΛ Συμπληρωματικές απαντήσεις:

τίποτα άλλο, α) Το ράμφος ενός ζώου και το υπόλοιπο ενός άλλου ζώου.
αυτό. Δεν ξέρω τι είδους ζώο, κάποιο παχύ ζώο, έχει σχήμα σαν
ράμφος.
Κωδικοποίηση: DS, F-, A (μόλυνση!)

Οριακός έλεγχος

Λ α) Ένας ελέφαντας, όχι όμως τόσο πολύ (; μέρη). Αυτιά,

προβοσκίδα, φτιαγμένο σαν ελέφαντας, αλλά όχι τόσο πολύ,
κι ένα στην άλλη μεριά επίσης.
Κωδικοποίηση: D, F+, A, P

Λ β) Πρέπει να είναι κάτι αυτά τα δύο κόκκινα εδώ πάνω.

Μοιάζει πολύ σαν να είναι χέρι κάποιου που χειρίζεται μια
μαριονέτα, άνθρωπος-μαριονέτα, πρόσωπο, μύτη, στόμα
και ψηλό καπέλο. Δεν έχει σχέση με το χρώμα.
35΄΄ Κωδικοποίηση: D, F+, (H), C~, Org

Καρτέλα ΙΙΙ
10΄΄ Λ 1. Μέρος αυτού...ένα ζώο. Μύτη, είδος σκύλου, στ’ αλήθεια

155
 δεν μοιάζει τόσο πολύ με σκύλο, ίσα-ίσα η μύτη, το σχήμα
βοηθάει.
Κωδικοποίηση: Dd, F-, Fc, A

Λ 2. ...και ένας φιόγκος τη μέση. Σχήμα φιόγκου ακριβώς, το

χρώμα τον κάνει πιο χαριτωμένο φιόγκο, αλλά νομίζω θα
ήταν ακόμα ένας φιόγκος.
Κωδικοποίηση: D, F+, FC, Obj, P

Λ 3. Ένα είδος πουλιού. Το κεφάλι στο επάνω μέρος,

φτερούγες. Το πουλί είναι βαλσαμωμένο και είναι εκεί
για έκθεση. Η φωτοσκίαση.
Κωδικοποίηση: D, Fc, A.

Συμπληρωματικές απαντήσεις:
Λ α) Χέρι με ένα δάκτυλο που δείχνει (δείχνει). D, M+, Hd.
Λ β) Είδα μια καρδιά, αλλά δεν το είπα. Όλες οι εικόνες είναι
διαφορετικές. Η φωτοσκίαση το κάνει καρδιά. D, F-, At.
Λ γ) Ζώο με ουρά, κοιτάζει πίσω. Το σχήμα του. D, FM, A.
41΄΄ Λ δ) Ένα μπράτσο, αν δεν ήταν αυτό. D, F-, Hd.

Καρτέλα IV
6΄΄ Λ 1. Μια καρδιά πάλι.Το κάτω μέρος της καρδιάς με οτιδήποτε
μπορεί να συνδέεται, το επάνω μέρος της καρδιάς. D, F-, At.

Λ 2. Και μια μπότα. Δάκτυλο ποδιού, φτέρνα, κάπως μικρή.

D, F+, Obj. P.
Λ 3. Ρίζες δένδρου. Ολόκληρο τώρα το μεσαίο μέρος είναι ο
Κορμός, αν αυτά είναι ρίζες. DdD, F+, Pl, P.

Λ 4. Σταλακτίτες. Ο τρόπος που είναι σχηματισμένο, ο τρόπος

που κρέμονται με κατεύθυνση προς τα κάτω. D, F, Na

Λ 5. Ένα φύλλο. Αυτά τα πράγματα που απλώνονται μέσα του.

Ο τρόπος που είναι σχηματισμένο, έχει γραμμές μέσα που το
κάνουν να φαίνεται κάτι σαν φύλλο. Άλλαξα γνώμη. Το
βλέπω ολόκληρο σαν φύλλο, όχι, άφησέ το όπως πριν.
Κωδικοποίηση: Dd, F+, Pl

Συμπληρωματικές απαντήσεις:
42΄΄ V α) Αυτό κάτι σαν σώμα πεταλούδας.
Αυτό κάτι σαν φτερούγες.
Κωδικοποίηση: W, F+, A.

Καρτέλα V
3΄΄ Λ 1.Μια πεταλούδα. Αυτά εδώ τα βγάζω έξω. Οι φτερούγες
και το σχήμα (;) Μπορεί να είναι εκτεθειμένη, καρφιτσωμένη
στον τοίχο.
Κωδικοποίηση: D, F+, A, P

156
 Λ 2. Πόδια. Το παχύτερο μέρος. Θα μπορούσε να είναι
ανθρώπινο πόδι ή ένα πόδι ζώου επίσης.
Πόδι σκύλου ή αλόγου, σχήμα πάρα πολύ καθαρό.
Κωδικοποίηση: D, F+, Ad, P

41΄΄ Λ 3. Μια καρδιά πάλι (κρυφογελά). Το σχήμα. Όταν λέω καρδιά

δεν εννοώ με σχήμα καρδιάς, εννοώ το όργανο.
Κωδικοποίηση: D-W, F-, At

Καρτέλα VI
4΄΄ Λ 1.Αυτό μια κάμπια που γίνεται πεταλούδα. Φαβορίτες,κεφάλι,
στα μισά μεταξύ κάμπιας και πεταλούδας, δεν τα έχει όλα. (;)
Δεν έχει όλα τα μέρη της η κάμπια.
Κωδικοποίηση: D, FC’, Fc, A

40΄΄ Λ V 2. Ένα είδος οργάνου του σώματος, δεν ξέρω τι.Θα μπορούσε
να είναι καρδιά, ίσως συκώτι. Το σχήμα στο κάτω μέρος.
Κωδικοποίηση: DdD, F-, At

Καρτέλα VII
4΄΄ Λ 1. Καρδιά όργανο. Δεν ξέρω τι μ’ έκανε να το σκεφτώ.
Μοιάζει λιγάκι με καρδιά, αλλά όχι πάρα πολύ.
Κωδικοποίηση: W, F-, At

>< 2. Λιοντάρι, όταν το κοιτάζω απ’ αυτή την μεριά. Αυτό είναι
η ουρά. Το κεφάλι, η χαίτη, η ουρά. Θα μπορούσε να είναι
πιο ίσιο, αλλά κι έτσι είναι λιοντάρι ή φωτοσκίαση εδώ.
40΄΄ Κωδικοποίηση: D, Fc, A

Καρτέλα VIII
3΄΄ Λ 1. Μια καρδιά κάθε φορά. Το κάτω μέρος, αυτό το κίτρινο το
συκώτι ή καρδιά, ίσως το χρώμα.
Κωδικοποίηση: Dd, F/C, At

Λ 2. Κάποιου είδους πλάσμα, σαν αρουραίος ή γάτα. Δεν ξέρω

ακριβώς. Το ροζ εδώ, το σχήμα, κεφάλι, μοιάζει περισσότερο
με γάτα (;) μια αληθινή (;) είναι ζωντανή (;) περπατάει στην
άκρη σαν αληθινή.
Κωδικοποίηση: D, FM, A. P

Λ 3. Βράχοι. Σε κάθε πλευρά, να ο τρόπος που κάθονται εδώ,

σχήμα και χρώμα.
Κωδικοποίηση: Dd, F/C, Nα

41΄΄ Λ 4. Είδος σκελετού. Το άσπρο και το χρώμα.

Κωδικοποίηση: S, FC, At, P

Καρτέλα ΙΧ
14΄΄ Λ V 1. Χμμμμ... Λ Καρδιά πάλι. (Δυσκολία να διαλέξει περιοχή
της κηλίδας). Αυτό είναι καρδιά.

157
 Κωδικοποίηση: Dr, F-, At

Λ 2. Σταλακτίτες. Καταλήγει σε μύτες και έχει το σχήμα.

Κωδικοποίηση: Dd, Fc, Nα

50΄΄ Λ 3. Ρίζες. Οι ρίζες είναι στο χώμα και το κάτω μέρος είναι κάτω
από το χώμα. D, F, Pl
Καρτέλα Χ
11΄΄ Λ 1. Αρουραίοι. Σχήμα και φωτοσκιάσεις.
Σκοτεινότερο στα πλάγια.
Κωδικοποίηση: D, Fc, A

Λ 2. Αντιλόπη. Αυτό, αυτό.

Κωδικοποίηση: Dr, F-, A

Λ 3. Τάρανδος. Δεν μπορώ να δω τώρα. Το είπα αυτό.

Κωδικοποίηση: D, F+, A

Λ 4. Κορμός. Το σχήμα του κορμού δένδρου ή φυτού.

Κωδικοποίηση: D, F+, Pl

Λ 5. Φύλλα. Το χρώμα και η φωτοσκίαση.

Κωδικοποίηση: D, CF, cF, Pl

Λ 6. Λιοντάρι. Το σχήμα.
Κωδικοποίηση: D, F+, A. P

72΄΄ Λ 7. Κλαδιά. Το σχήμα.

Κωδικοποίηση: D, Fc, Pl

Συμπληρωματικές απαντήσεις:
Λ α) Μια καρδιά. Η φωτοσκίαση και το σχήμα. D, Fc, At
Λ β) Το κεφάλι από ένα λαγουδάκι.
Τ’ αυτιά ιδιαίτερα. D,F+,Ad, P

1. Ποσοτική αξιολόγηση

W 4+1 M 0+1 F% 59
D 17+9 FM 2+1 F+% 58
Dd 11+1 mF 0+1 A% 37
S 0+3 F 19+4 P% 16
R: 32+14
Fc 4+4 H+A : Hd+Ad = 10: 2
cF 0+2 W : Sum C = 0 : 3,5
FC’ 1+1 FM+m : Fc+c+C’= 2 : 5
FC 5 W : M= 4 : 0
CF 1
Συνειρμική διαδοχή: R, από κανονική προς άκαμπτη με φανερή σύγχυση, όταν
ταράζεται.

158
2. Ποιοτική αξιολόγηση

Α. Διανοητικές πλευρές της προσωπικότητας

Η λειτουργική επάρκεια της Μαρίας είναι πτωχή και μειώνεται καταφανώς από μια
παθολογική διεργασία που δεν είναι ακόμη, ανοιχτά έκδηλη. Η φύση των απαντήσεών
της στα ερεθίσματα της κηλίδας υποδηλώνουν εμφανώς μια κάπως ψυχωσική ανάπτυξη.
Οι δεσμοί της με την πραγματικότητα είναι ταλαντευόμενοι και ασήμαντοι. Η
ικανότητά της να λύνει προβλήματα κυμαίνεται πάρα πολύ, από μια μεριά μπορεί να
παράγει δημιουργικά, όμως αυτό ακολουθείται σχεδόν αμέσως από μια παλινδρόμηση
στην ποιότητα των απαντήσεών της, που γίνεται επίμονη, με φτωχή αντίληψη και
σχεδόν αλλόκοτη. Αυτές οι τρεις ιδιότητες χαρακτηρίζουν τις σκέψεις της: ο
σχηματισμός εννοιών φτωχαίνει (F-), επιμονή σε μια απάντηση (που οφείλεται σε
έλλειψη συμφωνίας ανάμεσα στην αντίληψη και στην περιοχή της κηλίδας), που δείχνει
ένα επαναλαμβανόμενο σπάσιμο των δεσμών με την πραγματικότητα, όπου οι
προκαθορισμένες ιδέες της επικρατούν των περιγραμμάτων της κηλίδας και τελικά ρηχό
αποτέλεσμα.
Η έκταση των ενδιαφερόντων της είναι στείρα και αντανακλά την έλλειψη πλούτου
στη σκέψη. Η παρόρμησή της για επιτυχία δεν έχει την απαιτούμενη ενέργεια και τη
βασική διανοητική παραγωγικότητα που χαρακτηρίζει το πρόσωπο που έχει επάρκεια. Ο
εξεταστής πιστεύει ότι οι προσπάθειες της Μαρίας να ζήσει σε ένα αποδεκτό επίπεδο
σύμφωνα με τις συμφυείς ικανότητές της, είναι μόνο επιφανειακή και δεν θα αντέξει
κάτω από προσεκτική εξέταση.
Στην παρούσα της κατάσταση δεν μπορεί να ξεπεράσει την απλή συμβατικότητα.
Είναι σε ικανοποιητικό βαθμό ευαίσθητη στις κοινωνικές λεπτότητες, έτσι που η
συμπεριφορά της δεν είναι αντικοινωνική. Αυτό είναι ένα ευνοϊκό σημάδι, γιατί βοηθάει
σαν ένα κάλυμμα για τις παθολογικές διεργασίες που γίνονται κάτω από την επιφάνεια.
Είναι αυτή η επιφανειακή συμμόρφωση που δίνει την εντύπωση πώς η Μαρία είναι ένα
καλό, ήσυχο κορίτσι.

Β. Οι συναισθηματικές πλευρές της προσωπικότητας

Η Μαρία έχει πολύ λίγες πηγές προσαρμογής, μικρή παρόρμηση και μόνο μια ελαφρά
ένδειξη προσαρμοστικού δυναμικού. Ενώ είναι μια κοπελίτσα στην εφηβική ηλικία,
γεμάτη εξάρτηση, υπάρχει μια ολοφάνερη έλλειψη ανησυχίας και επαναστατικότητας
που χαρακτηρίζει την εφηβεία. Ποιοι είναι οι παράγοντες που είναι υπεύθυνοι γι’ αυτό;
Δυστυχώς η Μαρία δεν μπορεί να βρει μια πηγή να ικανοποιήσει τις ανάγκες της μέσα
της. Συγχρόνως φοβάται να προσπαθήσει να πραγματοποιήσει προς τα έξω την
ικανοποίηση των αναγκών της στο κοινωνικό της περιβάλλον. Προσπαθεί να
προσκολληθεί σε μια απρόσωπη και αντικειμενική ερμηνεία του κόσμου της για να
προφυλαχτεί από το ψυχολογικό τραύμα. Αυτός είναι ο μηχανισμός εκλογίκευσης με τον
οποίο προσπαθεί να ξεφύγει τη συναισθηματική ανάμιξη με τους ανθρώπους γύρω της
και συγχρόνως να «κάθεται στερεά» πάνω στις βασικές της δομές που είναι πηγή
απειλής και επικείμενου άγχους, αν αυτή τους παραδοθεί. Αυτό το εξαρτημένο
αισθησιακό παιδί βρίσκεται σε μια σοβαρή κατάσταση σύγκρουσης δεν μπορεί να
κατευθύνει την ενέργειά της προς τα μέσα από φόβο για το τι μπορεί να επακολουθήσει
αν δώσει ελευθερία στη σκέψη της με τη φαντασία της. Από την άλλη μεριά, δεν μπορεί
να ψάξει να βρει βοήθεια από τις σημαντικές φιγούρες του εξωτερικού της

159
περιβάλλοντος. Και εδώ πάλι, από απειλητική σημασία που παίρνουν αυτά τα πρόσωπα
γι’ αυτήν. Το αίνιγμα για την Μαρία είναι: πού να στραφεί για βοήθεια αυτή τη φορά.
Επί του παρόντος, ο μηχανισμός της εκλογίκευσης καλύπτει τη βασική της απελπισία.
Αν γίνει λιγότερο αποτελεσματική, και το πρωτόκολλο θα λέγαμε δείχνει αυτή την
πιθανότητα, θα πρέπει να καταφύγει σε περισσότερο εντατική χρήση του ή των
μηχανισμών για να διατηρήσει την ομοιόσταση. Οι ενδείξεις ευνοούν μια κίνηση προς
την κατεύθυνση για ένα ανοιχτό σχιζοφρενικό σπάσιμο, δηλαδή, μια καταφανή
αναδιοργάνωση στις ερμηνείες της για το ζωτικό της χώρο, έτσι που να μειώνεται το
άγχος που μπαίνει μέσα στα συναισθήματα που την πλημμυρίζουν. Της λείπει η
δημιουργική σκέψη και κολλάει σε μια στείρα και χωρίς φαντασία ερμηνεία του κόσμου
της σαν ένα μέσο για να διατηρήσει την ακεραιότητά της. Φαίνεται να υπάρχει
εχθρικότητα που κατευθύνεται προς τη μητρική φιγούρα, τουλάχιστον πολύ
περισσότερο από ό,τι φαίνεται να υπάρχει προς την πατρική φιγούρα. Οι ανθρώπινες
ταυτοποιήσεις της είναι βαθιά προσωποποιημένες (εξατομικευμένες), μη υγιείς και
καταστρεπτικές. Ο εξεταστής προτείνει περισσότερη έρευνα στις σχέσεις της με τν
μητέρα, στις σχέσεις μητέρας-κόρης. Η επιμονή της έννοιας «καρδιά» ίσως φαίνεται να
υποδηλώνει ότι έχει κάποια άμεση και συμβολική μεγάλη σημασία για την Μαρία. Στη
λίγη ώρα που κράτησε το στάδιο του ελεύθερου συνειρμού ο εξεταστής έμαθε ότι η
Μαρία είχε έναν ερωτικό φίλο που υπέφερε από αδυναμία στην καρδιά και τον οποίο
χώρισε, γιατί αυτός προτίμησε ένα πιο χαριτωμένο και πολύ πιο δραστήριο κορίτσι.
Μια άλλη σημαντική φτωχή πλευρά της ορμής της προσωπικότητάς της είναι η σχεδόν
απόλυτα συγκινησιακή απάθεια (ομάδα «φλατ» συναισθημάτων) που φανερώνει την
απάθειά της και την έλλειψη ενδιαφέροντος για ό,τι γίνεται γύρω της. Υπάρχουν μερικά
σημάδια για την ανικανότητά της να χειριστεί έννοιες που σχετίζονται με το σεξ. Ο
εξεταστής δεν το εξέτασε ιδιαίτερα αυτό το σημείο, γιατί οι συνθήκες γενικά δεν
έδειχναν ότι αυτό θα ήταν συνετό. Δεν μπορεί να χειριστεί σεξουαλικές έννοιες και
απέφυγε σκόπιμα τέτοιες περιοχές και απαντήσεις στην προβολική κατάσταση.

Γ. Κλινική εντύπωση και συστάσεις

Κάτω από ένα λεπτό «περίβλημα» μιας, φαινομενικά, καλά προσαρμοσμένης νεαρής
κοπέλας υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για αρχές ψυχωσικής διαδικασίας. Η Μαρία δεν
έχει καλές σχέσεις με τον εαυτό της και με το κοινωνικό της περιβάλλον. Η πρόσοψη
μπορεί να μη βοηθήσει για πολύ καιρό. Αυτό εξαρτάται από το στρες που μπορεί να
εξακολουθήσει να προσκρούει επάνω της. Ο εξεταστής έχει τη γνώμη ότι αυτή η νεαρή
κοπέλα θα πρέπει να παραπεμφθεί σε ψυχίατρο για ατομική ψυχοθεραπεία.

Συμπέρασμα

Η αξία της έκθεσης γίνεται μεγαλύτερη, γιατί προσκολλάται σε περιγραφή

συμπεριφοράς και δεν εξαρτάται από εκτεταμένη χρήση τεχνικής ή από
εσωτερικοποιημένες ορολογίες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι τεχνικοί όροι
χρησιμοποιούνται εντυπωσιακά, αλλά η ερμηνεία τους διαφέρει πάρα πολύ μεταξύ
ψυχολόγου, ψυχιάτρου και κλινικού που εργάζονται με περιπτώσεις, ώστε η χρήση τους
δεν είναι πολύ αποδοτική για τη μετάδοση εννοιών. Υπάρχουν πολύ λιγότερα
μειονεκτήματα, όταν η έκθεση δίνει περιγραφή της συμπεριφοράς. Δηλαδή, τις
αντιδράσεις του εξεταζόμενου στα ερεθίσματα της κηλίδας ως βάση για να βγουν
δυναμικά συμπεράσματα. Η άποψη του Beck (1953) έχει μεγάλη αξία: «Η ακριβής
περιγραφή της ανθρώπινης συμπεριφοράς αναφέρει συμπεριφορά που έχει σημασία. Για
το πνεύμα που έχει εξασκηθεί, η φανερή σημαντική συμπεριφορά, είτε εκδηλώνεται με

160
τις συνηθισμένες μεθόδους με τις οποίες οι άνθρωποι εκφράζονται είτε στη γλώσσα του
τεστ, μιλάει για την ψυχοδυναμική που υπάρχει μέσα. Αν δοθεί μια περιγραφή της
προσωπικότητας διά της συμπεριφοράς, δεν είναι αναγκαίο να στεναχωριόμαστε για
διαγνωστικές ταμπέλες». Αυτή είναι μια καλή συμβουλή για τον αρχάριο.

Πρωτόκολλο 5

Γενικές παρατηρήσεις

Άνδρας 46 χρόνων, με κανονική σωματική διάπλαση και χωρίς καμιά εμφανή διαταραχή
νοητικής ή ψυχολογικής φύσεως. Πάσχει από νεφρική ανεπάρκεια και υποβάλλεται
τακτικά σε αιμοκάθαρση. Στο ιατρικό ιστορικό δεν σημειώνεται τίποτε άλλο πλην αυτών
της αρρώστιας του. Παραπέμφθηκε για διερεύνηση προσωπικότητας στα πλαίσια
έρευνας της κλινικής που νοσηλεύεται
Εξέφρασε την ανησυχία του, πριν την έναρξη της χορήγησης, εάν θα τα καταφέρει να
ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της δοκιμασίας και αφού διαβεβαιώθηκε ότι δεν υπάρχουν
σωστές ή λανθασμένες απαντήσεις, ανέλαβε την αυτοκυριαρχία του και συνεργάστηκε
ικανοποιητικά.

Καρτέλα Χρόνος Θέση Κύριο Στάδιο Οριακός έλεγχος Βαθμολογία

2΄΄ Λ 1. Είναι μια W, F+, A. P

νυχτερίδα. Αυτό
Ι είναι η μύτη της
νυχτερίδας.
30΄΄ Λ 2. Δύο γυναίκες D, F+, H, P
πλάι-πλάι.
Λ α) Μάσκα D-S, F+,
Obj, P
Ελεύθερος
συνειρμός:

161
 «Μάσκα».

2΄΄ Λ 1. Δύο ελέφαντες. Ελεύθερος D, F+, A, P

ΙΙ συνειρμός:
10΄΄ «Οι ελέφαντες».

2΄΄ Λ 1. Το κόκκινο είναι Dd, F+, FC,

ΙΙΙ μια πεταλούδα. Δεν απέδωσε A, P
Λ 2. Δύο αράπηδες D, F+, C’,
σκυφτοί λες και H, M, P
βράζουν κάτι
V 3. Αράπηδες πάλι. D, F, C’, Hd,
Tα κεφάλια τους. P
40΄΄ V 4. Αυτά είναι Ελεύθερος
ποντίκια. συνειρμός:
«Οι αράπηδες και
η πεταλούδα».

IV 32΄΄ ΛV<V 1. Δεν ξέρω τι να Di, F+, Fc,,

πω. Δύο μάτια Δεν απέδωσε. Ad, P
βλέπω εδώ πέρα.
Δεν μπορώ να
καταλάβω.
70΄΄ Λ 2. Ένα παγώνι. Ελεύθερος D, F, A
Δεν μπορώ να συνειρμός:
καταλάβω. «Ένα παγώνι».

V 3΄΄ Λ 1. Αυτή είναι Ελεύθερος W, F+, A, P

7΄΄ νυχτερίδα. συνειρμός:
«Η νυχτερίδα».

25΄΄ ΛVΛ 1. Δεν μπορώ να Dd, F+, Ad,

VI καταλάβω. P
Μουστάκια είναι
αυτά εδώ; Φίδι α) Τομάρι W, F+, Fc,
είναι; Μπα, δεν κατσίκας. Aobj, P
είναι φίδι!
70΄΄ Τι είναι το Ελεύθερος
υπόλοιπο; συνειρμός:
«Το δέρμα και οι
τρίχες».

13΄΄ ΛV<Λ 1. Δύο γυναίκες. Δεν απέδωσε. D, F+, Hd, P

VII
Ελεύθερος
συνειρμός:
20΄΄ «Τα κορίτσια».

162
 5΄΄ Λ 1. Ποντίκια. D, F+, C-, A,
VIII Δεν απέδωσε. P

V 2. Μάσκα. Τι Ελεύθερος W, F+, C,

μάσκα δεν ξέρω. συνειρμός: Obj, P
60΄΄ «Η Μάσκα».

9΄΄ ΛV 1. Δύο καραβίδες. D, F+, A, P

IX
Λ 2. Μήλα είναι Ελεύθερος D, F+, CF,
αυτά; Δεν ξέρω… συνειρμός: Pl, Orig
70΄΄ Μήλα. «Οι καραβίδες».

4΄΄ Λ 1. Καβρούς D, F+, A, P

X (κάβουρες) βλέπω
με τις δαγκάνες
τους.

Λ 2. Δύο πουλάκια. Δεν απέδωσε. Dd, CF, A,

που κάθονται. FM, P

Λ 3. Πουλάκια, κι Ελεύθερος Dd, F+, CF,

άλλα πουλάκια. συνειρμός: A, P
«Καβροί».
Λ 4. Δύο πελεκάνοι. Dd, F+, A,
95΄΄ Orig

Καρτέλα που αρέσει: Χ (;) Έχει χρώματα.

Καρτέλα που δεν αρέσει: ΙΧ (;) Δεν έχει χρώματα.

ΔΙΑΔΟΧΗ

Καρτέλα Κανονική R Ακανόνιστη I Στερεότυπη F

Ι W-D
ΙΙ D
ΙΙΙ Dd-D-D-Dd
ΙV Di-D
V W
VI Dd
VII D
VIII D-W
IX D-D
X D-Dd-Dd-Dd

ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ ΧΡΟΝΟΥ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ

163
Καρτέλα Χρόνος Αριθμός Μ.Ο. Χρόνου Σύνολο
Αντίδρασης Απαντήσεων Παραγωγής Απαντήσεων

Ι 2΄΄ 1, 2 + (1) 16΄΄ 2 +(1)

ΙΙ 2΄΄ 1 6΄΄ 1
ΙΙΙ 2΄΄ 1,2,3,4 21΄΄ 4
ΙV 32΄΄ 1,2 + (1) 51΄΄ 2+ (1)
V 3΄΄ 1 5΄΄ 1
VI 25΄΄ 1 47,5΄΄ 1
VII 13΄΄ 1 16,5΄΄ 1
VIII 5΄΄ 1,2 32,5΄΄ 2
IX 9΄΄ 1,2 39,5΄΄ 2
X 4΄΄ 1,2,3,4 49,5΄΄ 4

Σύνολο 97΄΄ 20 +(2) 284,5΄΄(4,7΄) 22

Μ.Ο 9,7΄΄ 28,45΄΄

R=20+2=22. Επειδή το πρωτόκολλο είναι φτωχό, προσμετρήθηκαν και οι δύο

απαντήσεις του Οριακού Ελέγχου, ο οποίος δεν απέδωσε στο σύνολο σχεδόν των
καρτελών. Επομένως, ο συνολικός χρόνος αντίδρασης και παραγωγής αντιλήψεων
είναι: 9,7΄΄ και 28,45΄΄ αντίστοιχα.
Η διαδοχή στις περισσότερες καρτέλες είναι στερεότυπη (F). Ο τρόπος που χειρίζεται το
υποκείμενο τις καρτέλες και τις διάφορες καταστάσεις φαίνεται να είναι στερεότυπος.

Ποσοτική Αξιολόγηση
W=4 (20%) S=1 (5%) Fc=2 (10%) Ad=2 (10%) P=18 (90%)
D=11 (55%) F=1 (5%) C=1 (5%) H=3 (15%) Orig=2 (10%)
Dd=6 (30%) F+=17 (85%) C-=1 (5%) Hd=1 (5%) Aobj=1 (5%)
Di=1 ( 5%) FC=1 (5%) C΄=2 (10%) M=1 (5%)
DR=18 (90%) CF=3 (15%) A=12 (60%) FM=1 (5%)

%W Επαγωγικός τρόπος σκέψης. Χρειάζεται να

Τρόπος σκέψης: -------------- συγκεκριμενοποιηθεί κάτι για να γίνει
%D+Dd κατανοητό.

Νοητικό επίπεδο
W M F%+ A % +Ad% Orig%

4 1 85% 70% 10%

χαμηλό χαμηλό υψηλό χαμηλό μέτριο

Ο χρόνος αντίδρασης είναι σχετικά σύντομος. Άτομο με γρήγορο ρυθμό αντίδρασης. Το

νοητικό του επίπεδο είναι οριακό.

C+M+c+K+C’ 1+1+0+0+2 4
Δείκτης Ακαμψίας =----------------------=--------------------= ----
F++F+F- 17+2+0 19 (ακαμψία)

164
Πρόκειται για ένα άκαμπτο άτομο, με οριακό νοητικό επίπεδο και επαγωγικό τρόπο
σκέψης. Για να μπορεί να κατανοήσει κάτι είναι απαραίτητη η συγκεκριμενοποίηση των
πραγμάτων. Είναι ένα άτομο αρκετά άκαμπτο, ιδιαίτερα πραγματικό, χωρίς να σημαίνει
ότι είναι και ώριμο συναισθηματικά.Δεν έχει φαντασία και πνευματική παραγωγικότητα.
Λειτουργεί στερεότυπα. Δεν φαίνεται να έχει νοητική έκπτωση λόγω ασθένειας ή άλλης
οργανικής βλάβης. Η ακαμψία του μας υποδεικνύει ότι δεν είχε πριν τη διάγνωση της
ασθένειάς του υψηλότερο νοητικό επίπεδο.

Παράγοντας Μ 1 1
Εσωστρέφειας-εξωστρέφειας =-----------------------------=----------------= ------
(παρόν) ½ FC + 1CF + 1 ½ C ½+3+1½ 5
(εξωστρεφής)

Άτομο εξωστρεφές στο παρόν και στο παρελθόν αλλά σε μικρότερο βαθμό.

Παράγοντας F Μ + m + Fm + mF 1+0+0+0 1
Εσωστρέφειας-εξωστρέφειας =---------------------------------=--------------------= ------
(παρελθόν) C’ + C’F + F C’ +c +cF + Fc 2+0 +0+0+0+2 4
(εξωστρεφής)

Όπως παρατηρείται στο πρωτόκολλό του κ. Γ , οι απαντήσεις που περιλαμβάνουν

κίνηση είναι ελάχιστες και αυτές δείχνουν κίνηση προς τα έσω, δηλαδή κινήσεις
κάμψης. Αυτό δείχνει ότι είναι ένα άτομο εξωστρεφές, αλλά συγκρατημένο ή και
συνεσταλμένο.

W 4 Πολλές φορές οι φιλοδοξίες του τοποθετούνται πολύ υψηλότερα των

------=------ διανοητικών του ικανοτήτων με συνέπεια τη μη επίτευξη των στόχων
M 1 και την ικανοποίηση των επιθυμιών του.

SumK + Sum c 2 Ο εσωτερικός του κόσμος είναι φτωχός, χωρίς την ιδιαίτερη
--------------------=------- ικανότητα να ενδοβάλει.
SumC 6 Υπάρχουν φορές που δεν τα πηγαίνει καλά με τον εαυτό του
και έχει εσωτερικές συγκρούσεις.

Η 3 Από τη σχέση αυτή δεν φαίνεται να έχει σοβαρά ψυχικά

Συμπλέγματα:--------=------ συμπλέγματα. Ενδεχομένως, οι ενδοψυχικές του άμυνες
(Η) 0 δεν επιτρέπουν την ανάδυση απωθημένου υλικού.

Η 3 Χαμηλό επίπεδο αυτοαντίληψης και ελάχιστη

Αυτοαντίληψη:-------=------ ικανότητα αυτοκριτικής.
Μ 1 Δεν φαίνεται να είναι παρορμητικό άτομο, χωρίς να
διακρίνεται ότι υπάρχει αυστηρός έλεγχος των
m=0 παρορμήσεών του.

Ποιοτική ανάλυση

Η ποιοτική ανάλυση αφορά το περιεχόμενο των απαντήσεων και του ελεύθερου

συνειρμού (τίτλος καρτέλας) σε σχέση και με τη σημασία που έχει η κάθε καρτέλα στην
τεχνική του Rorschach.

165
Καρτέλα Ι: Δεν διακρίνεται ουσιαστική σχέση με την οικογένεια. Η συζυγική σχέση
απουσιάζει. Ενδεχομένως, να προβάλλεται και ο εαυτός του. Γίνεται, ίσως, φανερό ότι
προσπαθεί να καλύψει ό,τι αφορά τις σχέσεις του με την οικογένεια ή τον εαυτό του.
Υπάρχει καλός χρόνος αντίδρασης και δίνεται η πρώτη εντύπωση για τον δυναμικό του
προσαρμοστικό παράγοντα.
Καρτέλα II: Οι διαπροσωπικές του σχέσεις φαίνονται σε κρίση. Διέκρινε το φαλλικό
σύμβολο. Αποφεύγει την αναπαράστασή του, το απορρίπτει και καταφεύγει στο χρώμα.
Καρτέλα IV: Το σεξουαλικό ερέθισμα που εμπνέει η καρτέλα (το φαλλικό σύμβολο) τον
τρομάζει. Εδώ έχουμε σεξουαλικό σοκ και αυτό γίνεται αντιληπτό από τον μεγάλο χρόνο
αντίδρασης (32΄΄). Νιώθει τρομαγμένος κι αντιδρά προβάλλοντας αυτό που του έχει
απομείνει: τα «μάτια», με τα οποία μπορεί να κατασκοπεύει χωρίς να είναι εκτεθειμένος.
Μοιάζει με «παγώνι» και με «πεσμένη την ουρά του», επειδή δεν μπορεί να καλέσει το
ταίρι του. Αυτό που συμβαίνει στον ίδιο είναι ότι κοιτά την πραγματικότητα κατάματα
και τρομάζει από αυτήν. Όπως το παγώνι που υπερβάλλει στις κινήσεις του, προβάλλει
και κάνει στους άλλους επίδειξη του ερωτισμού του. Εδώ προβάλλεται καθαρά το
πρόβλημα: μιας χαμένης σεξουαλικότητας και ο ρόλος του ως σύζυγος.
Καρτέλα V: Συνηθισμένη απάντηση που δηλώνει καλό προσαρμοστικό παράγοντα.
Καρτέλα VΙ: Από το περιεχόμενο της απάντησης, αλλά και από τον μεγάλο χρόνο
αντίδρασης (25΄΄) γίνεται φανερό το σεξουαλικό σοκ. Το σεξουαλικό στοιχείο που
εμπνέει η συγκεκριμένη καρτέλα γίνεται διακριτό το φαλλικό σύμβολο, αλλά
απορρίπτεται και πάλι και έρχεται ως ερμηνεία «μουστάκια». Σύμβολο ανδρισμού και
ερωτισμού. Από την άλλη μεριά αναφέρεται στο φίδι, του οποίου κύριο χαρακτηριστικό
είναι η υπουλότητά του (το ύπουλο της αρρώστιας του Γ.Κ. που του στερεί και τη
σεξουαλικότητά του) και, το γεγονός ότι είναι παγωμένο (η απουσία…η νέκρωση της
λειτουργίας της). Προσδίδει «ενέργεια» στο φαλλικό σύμβολο, όμως, παίρνει τελικά
πίσω την απάντησή του. Φαίνεται να είναι ισχυρή η λογοκρισία της συνείδησης. Τον
καθηλώνει στην πραγματικότητα. Αυτό που του έχει απομείνει είναι το «δέρμα και οι
τρίχες». Κακή εικόνα σώματος. Ένα άτομο το οποίο βιώνει έντονα την απώλεια του
αίματος, εξαιτίας της αρρώστιας του, όπως το «φίδι», στην ερμηνεία του, που δεν έχει
αίμα.
Καρτέλα VΙΙ: Μέσα από την απάντησή του φαίνεται η τάση του για υποβίβαση της
γυναικείας φιγούρας. Η έννοια «γυναίκες» υποβιβάζεται σε «κορίτσια». Ίσως, ως
κορίτσια μπορεί να τις χρησιμοποιήσει, φαντασιακά, όπως θέλει, ίσως, ακόμη και μια
υπεραναπλήρωση της χαμένης ερωτικής του νιότης.
Καρτέλα VΙΙΙ: Δίνει έμφαση στο χρώμα. Τονίζει τον εαυτό του, την κατάστασή του.
Νιώθει απέχθεια για τον εαυτό του και το σώμα του. Επιβεβαιώνεται και σε αυτή την
καρτέλα ό,τι εκφράζεται στην προηγούμενη. Καλύπτει και πάλι την αδυναμία του με μια
«μάσκα». Επιθυμεί να καλύπτεται από την πραγματικότητα και τον εαυτό του ακόμη.
Επιθυμεί να ξεφεύγει από αυτή τη σκληρή πραγματικότητα που βιώνει.
Καρτέλα ΙΧ: Όπως και οι καραβίδες που δεν έχουν αίμα, δεν έχουν τίποτε βρόμικο
(χωρίς τοξίνες) στο σώμα τους που είναι διάφανο και καθαρό. Εδώ φαίνεται να αρνείται
την ύπαρξη του προβλήματός του.
Καρτέλα Χ: Φαίνεται το σοκ του στο κόκκινο. Φτιάχνει την απάντησή του, αλλά την
παίρνει πίσω. Απορρίπτει το κόκκινο γιατί του προκαλεί σύγχυση και ταραχή, λόγω του
σωματικού του προβλήματος (απώλεια νεφρών) και των συνεπειών του στη σωματική
του ακεραιότητα.

Διανοητικές πλευρές της προσωπικότητας

166
 Το μορφωτικό επίπεδο του εξεταζόμενου περιορίζεται στην υποχρεωτική εκπαίδευση
(δημοτικό). Εν πρώτοις, φαίνεται η δυσκολία του να εκφράσει λεκτικά τις αντιλήψεις
του. Έχει πολύ φτωχό λεξιλόγιο.
Παρά τον μικρό χρόνο αντίδρασης στις περισσότερες καρτέλες ο αριθμός των
απαντήσεων είναι πολύ μικρός. Το περιεχόμενό τους επίσης, φτωχό, χωρίς φαντασία και
πρωτοτυπία. Περιορισμένη η ποικιλία του περιεχομένου και με συνηθισμένες, απλές
παραγωγές, οι περισσότερες απαντήσεις του αφορούν περιεχόμενο Α, Αd, Η, Ηd. Το
νοητικό επίπεδο του Γ.Κ. φαίνεται να είναι οριακό προς χαμηλό.
Ο μικρός αριθμός απαντήσεων W καθώς και το φτωχό περιεχόμενο και η κακή
οργάνωσή τους αποτελούν ένα επιπλέον στοιχείο που υποδεικνύει το χαμηλό νοητικό
επίπεδο, την περιορισμένη φαντασία του και την παντελή απουσία ενδιαφερόντων. Η
αφιέρωσή του σε συνειρμούς με περιεχόμενο τα ζώα (περισσότερο από 50%),
αποδεικνύει τη στειρότητα ιδεών.
Με έναν ικανοποιητικά μικρό χρόνο αντίδρασης στις περισσότερες από τις καρτέλες,
ιδιαίτερα στις τρεις πρώτες, η πρώτη εντύπωση που γεννάται είναι η ικανότητά του να
αποδέχεται άγνωστες γι’ αυτόν καταστάσεις και να προσαρμόζεται γρήγορα σε αυτές.
Από την άλλη πλευρά, όμως, το φτωχό περιεχόμενο και η κακή οργάνωση των
ερμηνειών εκφράζει την ανεπάρκεια του διανοητικού του δυναμικού να συλλάβει και να
χειριστεί επαρκώς μια νέα ή άγνωστη γι’ αυτόν κατάσταση.
Από την ποσοτική αξιολόγηση στους βασικούς καθοριστικούς παράγοντες: εντόπισης
και οριζουσών έχουμε τις ακόλουθες ερμηνείες:
W: Το χαμηλό ποσοστό απαντήσεων συνόλου (W=20%) φανερώνει και την
περιορισμένη του ικανότητα να καταπιάνεται με το σύνολο του προβλήματος και την
τάση του να δίνει έμφαση στις βασικές πλευρές του προβλήματος. Αυτό φαίνεται από το
σύνολο των απαντήσεων λεπτομέρειας (DR=18). Γίνεται, επίσης, φανερό, από το υψηλό
ποσοστό των απαντήσεων D ότι ο τρόπος σκέψης του είναι επαγωγικός, που σημαίνει
ότι γι’ αυτό το άτομο είναι απαραίτητη η συγκεκριμενοποίηση των εννοιών για να
μπορέσει να αντιληφθεί κάτι στο σύνολό του.
Μ: Η εντύπωση της απουσίας πλούσιας φαντασίας καθώς και η επικέντρωσή του στον
κόσμο της αντικειμενικής πραγματικότητας πηγάζει από τον πολύ μικρό αριθμό
απαντήσεων Μ (Μ=1). Η περιορισμένη, επίσης, ικανότητά του να ανταποκρίνεται στις
εσωτερικές του ανάγκες: να εκφράζεται και να αφήνεται στον κόσμο της φαντασίας,
επιβεβαιώνεται από αυτό το χαμηλό ποσοστό των Μ. Εκφράζεται η αδυναμία μιας
ικανότητάς του να αγωνιστεί για τη ζωή, πέρα από τα όρια της αυστηρής
πραγματικότητας, με τη δύναμη της φαντασίας και της δημιουργικότητας. Το ίδιο
αμυδρή είναι και η ικανότητά του για εσωτερική δημιουργία και για διεργασίες
ταυτοποίησης με πρότυπα. Η έλλειψη κινητικότητας και δραστηριότητας διακρίνεται και
από τις καμπτικές έναντι των εκτατικών κινήσεων (Μ και FM) )που δίνει.
W/Μ: Επιπλέον, η αναλογία W:Μ = 4:1 εκφράζει τον περιορισμένο αριθμό
ενδιαφερόντων του ατόμου, αλλά επίσης, και την αδυναμία του για επίτευξη μεγάλων
στόχων. Μερικές φορές τίθενται υψηλότεροι στόχοι από μέρους του ατόμου σε σχέση
με την ικανότητα και δυνατότητά του για την εξασφάλιση της επίτευξής τους.
F και F+: Με το υψηλό ποσοστό F+ (85%), F+>60%, είναι φανερό ότι το συγκεκριμένο
άτομο είναι στραμμένο προς την αυστηρή πραγματικότητα και καταπιάνεται με τα
αντικειμενικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος. Είναι ένα άτομο ρεαλιστικό, σε
επαφή με την πραγματικότητα, αλλά η αντίληψη της πραγματικότητας είναι δυνατό να
διαστρεβλωθεί κάποια στιγμή κι ο διανοητικός έλεγχός του να μην είναι επαρκής.
Ρ και Orig: Το ποσοστό των απαντήσεων Ρ:90% και Orig:10% υποστηρίζουν τις
παραπάνω εκτιμήσεις ότι πρόκειται για ένα άτομο με χαμηλό προς οριακό νοητικό
επίπεδο, άκαμπτο και ριζωμένο στην αντικειμενική πραγματικότητα σε βάρος της

167
δημιουργικότητας της σκέψης και χωρίς την ικανότητα να ξεφεύγει από το συνηθισμένο
καλούπι εμπειρίας και συμπεριφοράς.
Ο χαμηλός αριθμός των απαντήσεων, καθώς και, το υψηλό ποσοστό του F+, η
ελάχιστη ελευθερία δημιουργικότητας (χαμηλό Μ) και συναισθηματικότητας (χαμηλό
C) κάνει φανερό ότι υπάρχει ένα είδος μπλοκαρίσματος από το περιβάλλον που, ίσως,
συμβάλλει στην έλλειψη αυθορμητισμού ως προς τους συνειρμούς του –πέρα, βέβαια,
του χαμηλού νοητικού του επιπέδου- και στην περιορισμένη έκφραση λόγου.
Σε γενικές γραμμές, όπως παρατηρείται από τις παραπάνω εκτιμήσεις, πρόκειται για
ένα άτομο με χαμηλό διανοητικό δυναμικό, χωρίς δημιουργικότητα και ικανότητα να
ενδοβάλει, χωρίς φαντασία και διαλογισμό. Διακρίνεται από έναν άκαμπτο και
στερεότυπο τρόπο σκέψης, με φτωχή συνειρμική δραστηριότητα, που αδυνατεί να
καταπιαστεί με το σύνολο του προβλήματος, παρά μόνο, με τις βασικές του πλευρές. Η
αδυναμία του να συλλάβει ικανοποιητικά τις γενικές, αλλά και μερικές φορές τις
επιμέρους διαστάσεις μιας κατάστασης, δεν του επιτρέπει να χειρίζεται σε ικανοποιητικό
βαθμό νέες καταστάσεις και προβλήματα, ενώ επιφέρουν δυσκολίες στην προσαρμογή
του ως προς αυτές. Ο επαγωγικός και άκαμπτος τρόπος σκέψης και μια τάση
στερεοτυπίας και μη πνευματικής παραγωγικότητας ίσως συμβάλλουν με τη σειρά τους
στη μη ικανοποιητική προσαρμογή του στις διάφορες καταστάσεις. Είναι ένα άτομο
προσκολλημένο στην αντικειμενική πραγματικότητα και αποστερημένο, με ποικιλία
ιδεών, χωρίς πλούτο λόγου, γεγονός που του περιορίζει τη λεκτική επικοινωνία του με
τους άλλους.

Συγκινησιακές πλευρές της προσωπικότητας

Διακρίνεται ένα άτομο με μια σχετικά σφιγμένη δομή του Εγώ (χαμηλό R) χωρίς να
εκφράζει ανταγωνιστικές στάσεις απέναντι στους άλλους, αλλά και αναποφασιστικότητα
(S:1). Το γεγονός όμως ότι αυτή η απάντηση παράγεται στην καρτέλα Ι, με περιεχόμενο
ερμηνείας «Μάσκα», υποδηλώνει, ως έναν βαθμό, τη μη ύπαρξη στενής επαφής ή και
σχέσεων με το οικογενειακό περιβάλλον, την οποία προσπαθεί να αποκρύψει με το να
προσαρμόζεται και να συμμορφώνεται στην υπάρχουσα κατάσταση. Είναι ένα άτομο το
οποίο έχει ανάγκη να καταφεύγει και να βρίσκεται σε επαφή με τον πραγματικό κόσμο
στον οποίο ζει, προσπαθώντας να συμπεριφέρεται με τρόπο παραδεκτό, έτσι ώστε να
ελέγχει τις αντιδράσεις και τις περιπλοκές με το κοινωνικό του περιβάλλον (υψηλό F%).
Η τάση του ατόμου προς την εξωστρέφεια (Μ:Sum C=1:5) εξισορροπείται από τις
κινήσεις κάμψης που δίνει, φανερώνοντας τελικά έναν κάπως χαλιναγωγημένο τρόπο
έκφρασης. Σε αναλογία (FM+m+mF+mF:SumC΄=1:4) είχε μια εξωστρεφή τάση η οποία
όμως εξισορροπείται από την κίνηση κάμψης που δίνει στην ερμηνεία του. Στην ουσία
το άτομο μπορεί να στρέφεται προς το κοινωνικό του περιβάλλον, είναι όμως
«μαζεμένο» ως προς τις σχέσεις του με αυτό. Οι κινήσεις κάμψης που δίνει εκφράζουν
ως εκ τούτου την παθητική και υποτακτική στάση του συγκεκριμένου ατόμου καθώς και
μια έλλειψη έντονης κοινωνικότητας στη συμπεριφορά του. Ο Γ. είναι πρόθυμος για
κοινωνική επαφή, υπάρχουν όμως στιγμές που κλείνεται και συμμαζεύεται στον εαυτό
του. Δεν φαίνεται να είναι απαιτητικός προς τους άλλους και αυτό συμβαίνει για να
μπορεί να γίνεται αποδεκτός από αυτούς. Αν και οι σχέσεις του με το περιβάλλον του
δεν είναι ιδιαίτερες, τις υπολογίζει και δεν τις διακινδυνεύει να τις χάσει, γιατί μέσω
αυτών μπορεί να του παραχθεί στοργή που την έχει ανάγκη. Είναι ένα άτομο που δείχνει
να ενδιαφέρεται για του καλούς κοινωνικούς τρόπους, χωρίς να αφήνει τις
συγκινησιακές του αντιδράσεις να τον κυριαρχούν, ώστε να μπορεί να έχει την αποδοχή
των άλλων.

168
 Δείχνει επίσης να αντιδρά με προσεκτικό τρόπο στα ερεθίσματα (Fc σε συνδυασμό με
την εξωστρεφή τάση), ώστε να μπορεί να διατηρεί μια καλή επαφή με τους άλλους. Γι’
αυτόν είναι ένας τρόπος άμυνας που του επιτρέπει να εξασφαλίζεται μέσα στο κοινωνικό
του περιβάλλον. Αυτή η κατεύθυνση και η ένταση τω αντιδράσεων του ατόμου δεν
φαίνεται επίσης να καταργείται, όταν το άτομο βρίσκεται κάτω από την επήρεια αλκοόλ
ή άλλων ουσιών, οι οποίες έχουν την τάση να επηρεάζουν τον φλοιώδη έλεγχο του
εγκεφάλου (Μ:C=1:1). Διακρίνεται ένα άτομο το οποίο δεν ανταποκρίνεται εύκολα στα
συγκινησιακά ερεθίσματα των άλλων στο κοινωνικό του περιβάλλον (C:1). Η έκταση
της ικανότητάς του για συγκινησιακή εμπειρία είναι ως εκ τούτου περιορισμένη.
Εντούτοις, φαίνεται να επιθυμεί ως ένα σχετικό βαθμό να φτιάξει θερμούς
συγκινησιακούς δεσμούς με τους άλλους (CF=3 το15% των απαντήσεων). Η ύπαρξη
ενός μόνο FC φανερώνει επίσης τη μικρή έκταση της συγκινησιακής ικανότητας του
ατόμου. Η στάση του ατόμου απέναντι τους άλλους φαίνεται να είναι καλή από το
φυσιολογικό ποσοστό των Η. Ο τρόπος όμως που χρησιμοποιεί το Η στις απαντήσεις
του δείχνει να υπάρχουν κάποιου βαθμού δυσκολίες στις διαπροσωπικές του σχέσεις.
Κάποιο μικρό άγχος μπορεί να δημιουργηθεί από τη σχέση του ιδιαίτερα με το αντίθετο
φύλο, στο οποίο βρίσκει διέξοδο, όπως μπορεί να διακριθεί από την απάντησή του στην
καρτέλα VΙΙ με την υποβίβαση του άλλου φύλου σε τέτοιο σημείο, που να του επιτρέπει
να το χρησιμοποιήσει όπως θέλει, ειδικά στη φαντασία του. Η ύπαρξη επίσης στο
πρωτόκολλο των απαντήσεων Α σε μεγαλύτερο ποσοστό από το 50% δηλώνει κάποιου
βαθμού ενδοψυχικής στειρότητας καθώς και το φόβο του απέναντι σε ερεθίσματα με μη
αποδεκτά μηνύματα. Χαρακτηρίζεται από μικρή ικανότητα για ενδοβολή (Η:Μ, 3:4).
Επίσης, η έλλειψη παρωθήσεων για τις αναγκαίες καθημερινές δραστηριότητες είναι
χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου ατόμου (FΜ=1) καθώς και ο έλεγχος των
παρορμήσεών του (απουσία m). Σημαντικές πληροφορίες μπορεί να έχουμε και από την
ποικιλία των δεδομένων πέρα από τα ποσοστά των συμβόλων που υπάρχουν στις
απαντήσεις του κ. Γ. Όσον αφορά τον χρόνο αντίδρασης είναι αξιοσημείωτο ότι οι
μεγαλύτεροι χρόνοι (32΄΄, 25΄΄, και 13΄΄) εντοπίζονται στις καρτέλες IV, VI και VII.
Ιδιαίτερα φανερή ήταν η εσωτερική αναταραχή του ατόμου στην καρτέλα IV η οποία
προήλθε από το φαλλικό σύμβολο. Το σεξουαλικό στοιχείο που υπάρχει σε αυτή την
καρτέλα καθώς και στην VI προβλημάτισε και ταρακούνησε τον κ. Γ., γιατί του
αφύπνισαν συναισθήματα που πηγάζουν από τη σκληρή πραγματικότητα της ζωής του.
Οι απαντήσεις που δίνει φανερώνουν ξεκάθαρα ότι τρόμαξε από το φαλλικό σύμβολο.
Ο κ. Γ. νιώθει έντονα κι εκφράζει μ’ αυτή την κατάσταση πως γνωρίζει πολύ καλά ότι
τίποτε δεν του έχει απομείνει παρά μόνο τα «μάτια», όπως δηλώνει και στην απάντησή
του. Οι ερμηνείες «μάτια» και «παγώνι» φανερώνουν την σκληρή γι’ αυτόν
πραγματικότητα την οποία κοιτά κατάματα και τρομάζει. Όπως το παγώνι που
υπερβάλει στις κινήσεις του και το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να προβάλλει και να
επιδεικνύει την σεξουαλικότητα του, χωρίς στην ουσία να είναι κάτι, έτσι κι αυτός.
Τρομάζει και αγχώνεται από τη χαμένη του σεξουαλικότητα με επακόλουθα τα
συναισθήματα ανεπάρκειας ως προς το ρόλο του ως σύζυγος, αλλά και ως πατέρας. Τον
ίδιο ρόλο έπαιζε γι’ αυτόν και η καρτέλα VI. Για ακόμη μια φορά απορρίπτει το φαλλικό
σύμβολο που είναι μια πηγή άγχους γι’ αυτόν, αναπαριστάνοντας τελικά τη σεξουαλική
πράξη με την απάντηση που δίνει, αλλά η έντονη λογοκρισία από τον ίδιο του τον εαυτό
τον αναγκάζει να την πάρει πίσω. Το μόνο που έχει απομείνει από τον ίδιο είναι, όπως
δηλώνει και η απάντησή του, «το δέρμα και οι τρίχες». Η αρνητική του τοποθέτηση στη
ζωή και η αντίληψή του για τον εαυτό του διακρίνεται και από την απάντηση στην
καρτέλα ΙΙΙ, όπου φαίνεται να τοποθετεί τον εαυτό του μέσα στους απορριπτέους, μια
αυτο-απόρριψη που μάλλον πηγάζει από τη σεξουαλική του ανεπάρκεια.

169
 Οι επιπτώσεις της ασθένειάς του είναι αρκετές. Οι σχέσεις του με το αντίθετο φύλο
φαίνεται να έχουν επηρεαστεί και αυτό με τη σειρά του να επιδρά αρνητικά στην όλη
κατάσταση. Σε πολλές από τις καρτέλες διακρίνεται η πραγματικότητα της δικής του
κατάστασης (ΟΙΗ, ΙΙΙ) και φαίνεται ότι γι’ αυτόν το αίμα αποτελεί μια απώλεια. Έχει
ανάγκη και επιθυμεί να ξεφύγει από την πραγματικότητα που τον πονά και η οποία
πολλές φορές του προκαλεί απέχθεια, απέχθεια για την ίδια την κατάσταση, αλλά και
για τον εαυτό του κάτι, που μπορεί να διακριθεί από το αρνητικό C΄(-), αλλά και από τη
«μάσκα» στην καρτέλα VΙΙΙ. Επίσης, η άρνησή του να αναφερθεί σε περισσότερες
λεπτομέρειες, 5η απάντηση στην καρτέλα Χ, αποδεικνύει επιπλέον την απέχθειά του
απέναντι στην πραγματικότητα της παρούσας φάσης της ζωής του, που επηρέασε,
άλλαξε τη ζωή του, σε πολλούς τομείς ακόμη και στον ίδιο του τον οικογενειακό χώρο,
στο ρόλο του, στο κοινωνικό του περιβάλλον και στον ίδιο του τον εαυτό.

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Aiken L. R. (1988). Assessment of personality. Newton, MA: Allyn & Bacon.

Aiken L. R. (1991). Psychological Testing and Assessment. 7th Ed. USA, Allyn
& Bacon.
Allen R .M. (1965). Variables in personality testing. Springfield Ill. Charles C.
Thomas.
Allen R. M. (1966). Variables in personality testing. FLA. Coral Gables.
Anastasi A. (1990). What is test misuse? Perspectives of a measurement expert.
In The uses of standarized tests in American Education.
Αndronikof-Sanglade, A. (1999). 23th volume of Rorschachiana. University of
Paris X, France.
Αndronikof-Sanglade, A. (2000). 24th volume of Rorschachiana. University of
Paris X, France.
Αndronikof-Sanglade, A. (2002). 25th volume of Rorschachiana. University of
Paris X, France.
Bersoff D. N. (1991).Testing and the law. American psychologist, 36, 1047-
1056.
Bourges S. (1978). Approche genetique et psychanalytique de l' enfant. Paris,
Delachaux et Niestle.
Butcher J. N., Keller L. S. & Bacon S. F. (1985). Current developments and
future directions in computerized personality assessment. Journal of Consulting
and Clinical Psychology, 53, 803-815.
Butcher J. N., Keller L. S. (1984). Objective of personality assessment. In G.
Goldstein & M. Hersen (eds), Handbook of psychological assessment (pp.259-
275).New York: Pergamon.
Cole N. S. & Moss P.A. (1989). Bias in test use. In R. L. Linn (ed.), Educational
measurement, 3rd ed. (pp.201-219).New York: Macmillan.
Davis D. & Ostrom T. M. (1985). Attitude measurement. In R.J. Corsini (ed.),
Encyclopedia of psychology, Vol. 1(pp.97-99).New York: Wiley
Dean R. S. (1986). Perspectives on the future of neuropsychological testing. In
B. S. Plake & J. C. Witt (eds), The future of testing (pp.203-244). Hillsdale, N.J:
Lawrence Erlbaum.

170
Deaux K. (1984). From individual differences to social categories: Analysis of a
decade's research on gender. American Psychologist, 39,105-116.
DuBois P. H. (1970). The history of psychological testing. Boston: Allyn &
Bacon.
Edwards A. J. (1974). Individual mental testing. Part I: History and theories.
Scranton, P. A: Intext Educational Publishers.
Eyde L. D. & Quaintance M. K. (1995). Ethical issues and cases in the practice
of personnel psychology. Professional Psychology: Research and Practice, 19(2),
148-154.
Fowler R.D. (1985). Landmarks in computer-assisted psychological assessment.
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53, 748-759.
Fremer I., Diamond E. E. & Camara W. J. (1989). Developing a code of fair
testing practices in education. American Psychologist, 44, 1062-1067.
Glaser R. (1995). The integration of instruction and testing. In The redesign of
testing for the 21st century (pp.45-58). Princeton, N. J: Educational Testing
Service.
Grant D. & Reed R. (1992). Neuropsychological testing. In W. C. Wiederhold
(eds.), Neuropsychology for non-neurologists (pp. 143-155).New York:
Academic Press.
Grenn B. F.(1981). A primer of testing. American Psychologist, 36, 1001-1011.
Grennspan S. I. (1981). The clinical interview of the child: Theory and p ractice.
New York: McGraw-Hill.
Grisso T. (1994). The economic and scientific future of forensic psychological
assessment. American Psychologist, 42, 831-839.
Groth-Marnat G. (1985). Handbook of psychological assessment. New York.
Van Nostrand Reinhold.
Gynther M. D. & Green S. B. (1982). Methodological problems with self-report
inventories. In P. C. Kendall &. J. N. Butche (Ed), Handbook of research
methods in clinical psychology (pp.335-386).New York. Wiley.
Jackson, D. N. (1988). Computer-based assessment and interpretation: The dawn
of discovery. In T. B. Gutkin & S. L. Wise (eds), The computer as adjunct to the
decision-making process. Hillsdale, N.J.: Lawrence Erlbaum.
Haney W. (1991). Validity, vaudeville, and values: A short history of social
concerns over standardized testing. American Psychologist, 36, 1021-1034.
Hersen M. & Bellack A. A. (eds) (1982). Behavioural assessment: A practical
handbook (2nd ed.). New York: Pergamon.
Hogan R. & Nicholson R. A. (1988). The meaning of personality test scores.
American Psychologist, 43, 621-626.
Kendall P.C. & Butcher (eds). Handbook of research methods in clinical
psychology (ch.10).New York: Wiley.
Korchin S. J. & Schuldberg D. (1981). The future of clinical assessment.
American Psychologist, 36, 1147-1158.
Lanyon R.I. (1986). Psychological assessment procedures in court-related
settings. Professionals Psychology: Research and Practice,17, 260-268.
Linn R. I. (1989). Current perspectives and future directions. In R.I., Linn (ed),
Educational Meeasurement, 3rd ed. (pp.1-10). New York, Macmillan.
Linn R. I. (1996). Educational testing and assessment. American Psychologist,
41, 1153-1160.

171
Madsen D. H. (1986). Computer application for test administration and scoring.
Measurement and Evaluation in Counselling and Development, 19, (1), 6-14.
Meier S.T. & Geiger S. M. (1986). Implications of computer-assisted testing and
assessment for professional practice and training. Measurement and Evaluation
in Counselling and Development, 19, (1), 29-34.
Newmark C. S. (1985). Major psychological assessment instruments. Needham
Heights, MA: Allyn & Bacon.
Nicholls J. G., Licht B.B. & Pearl R. A. (1982). Some dangers of using
personality questionnaires to study personality. Psychological Bulletin, 92, 572-
580.
Osipow S. H. (1983). Theories of career development, 3rd ed. Englewood Cliffs,
N. J: prentice Hall.
Pervin L.A. (1985). Personality: Current controversies, issues, and directions.
Annual Review of Psychology, 36, 86-114.
Picerton, N. J: Educational Testing Service
Proceedings of the 1989 ETS Invitational Conference (pp.15-25).
Roid G. H. (1986). Computer technology in testing. In B. S. Plake & J. C. Witt
(eds), The future of testing (pp.26-67). Hillsdale, N. J.: Lawrence Erlbaum.
Saal F. E., Downey R. G. & Lahey M..A. (1980). Rating the ratings: Assessing
the psychometric quality of rating data. Psychological Bulletin, 88, 413-428.
Sciassi I. (1990). Psychiatric interviews and mental status examinations. In G.
Goldstein & M. Hersen (eds), Handbook of psychological assessment (pp.259-
275). New York: Pergamon.
Skinner H. A. & Pacula A. (1986). Challenge of computers in psychological
assessment. Professional psychology: Research and Practice, 17 (1), 44-50.
Scotto Lilienfeld , James M. Wood and Howard N. Garb (2001). What's Wrong
with this Picture? Scientific American. May.
Weinberg R. A. (1989). Intelligence and IQ. Landmark issues and great debates.
American Psychologist, 44, 98-10.
Weiner, I.B. (1997). 22nd volume in the Rorschachiana. University of South
Florida Psychiatry Center, Tampa, Florida (Editor)
Weiner, I.B. (1996). 21nd volume in the Rorschachiana. University of South
Florida Psychiatry Center, Tampa, Florida (Editor)
Weiner, I.B. (1995). 20nd volume in the Rorschachiana. University of South
Florida Psychiatry Center, Tampa, Florida (Editor)
Weiner, I.B. (1994). 19nd volume in the Rorschachiana. University of South
Florida Psychiatry Center, Tampa, Florida (Editor)
Weiner, I.B. (1993). 18nd volume in the Rorschachiana. University of South
Florida Psychiatry Center, Tampa, Florida (Editor)
Wise P. S. (1989). The use of assessment techniques by applied psychologists.
Belmont, CA: Wadsworth.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αλεξόπουλος, Δ. (1998). Ψυχομετρία. Τόμος Α΄. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.

Αλεξόπουλος, Δ. (2004). Ψυχομετρία. Τόμος Β΄. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.

172
Καλατζή-Αζίζη, Αναγνωστόπουλος, Φ. Επιμ. (1999). Heiden, L. A., Hersen, M.
Εισαγωγή στην Κλινική Ψυχολογία. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.
Mέλλον Ρόμπερτ (1998). Ψυχοδιαγνωστικές Μέθοδοι. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα.
Αθήνα.
Pervin, L. A., John, O. P. (2002). Θεωρίες Προσωπικότητας: Έρευνα και
Εφαρμογές. Εκδ. Τυπωθήτω. Αθήνα.
Παπαδόπουλος Ν. (2004). Λεξικό της Ψυχολογίας. Αυτοέκδοση. Αθήνα.
Ποταμιάνος Γ. και Συνεργάτες (2001). Θεωρίες Προσωπικότητας και Κλινική
Πρακτική. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.
Ποταμιάνος Γ. (2000). Κλινική Ψυχολογία: Σύγχρονα Θέματα Κλινικής έρευνας
και Πρακτικής. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.
Ρούσσου Α., (Επιμ.) (2002). Θέματα Ψυχομετρίας στην Κλινική Πράξη και Έρευνα.
Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.
Σταλίκας Α., Τριλίβα Σ., Ρούσση Π. (Επιμ.) (2002). Τα Ψυχομετρικά Εργαλεία
στην Ελλάδα. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.

The International Rorschach Society

webmaster@rorschach.com, last update: 03.02.2004
C/o Hans Huber Publishers, Langgass-Stasse 76,
CH-3000, Bern 9, Switzerland.

Societe Francaise du Rorschach et des Methodes Projectives

Institute de Psychologie.
71, avenue Edouard Vaillant, 92 100 Boulogne, Billacourt, Paris,

173
174