Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Traducciones
Lengua mapudungun: Necul Painemal Morales
Revisión de Antonio Chihuaicura Chihuaicura
Lengua aymara: Elías Ticona Mamani
Revisión de Exaltación Oscco Nina
Lengua rapa nui: Clementina Tepano Haoa
Revisión de María Eugenia Tuki Pakarati
Colaboración Corporación Nacional de Desarrollo Indígena (Conadi)
PRIMERA EDICIÓN
1.000 ejemplares.
Diciembre 2016 ©
Ministerio de Vivienda y Urbanismo, Gobierno de Chile
ISBN: 978-956-9432-63-7
Considerando que como Estado hemos asumido Inclusión Ministerial, la cual tiene por propósito mejorar sustancialmente las condiciones de habita- para conjugar las actuales normativas que rigen la
la responsabilidad y el compromiso de promover contribuir a mejorar la calidad de vida de los pue- bilidad de esta población, tanto en el ámbito de la construcción de viviendas, barrios y ciudades, con
la inclusión de los pueblos indígenas y de asegu- blos indígenas, de los inmigrantes, de las personas vivienda como del barrio. las diversas cosmovisiones de los pueblos indíge-
rar el respeto de sus derechos fundamentales, el con discapacidad, de los adultos mayores, y de los nas. Si bien se trata de un enorme y complejo de-
Ministerio de Vivienda y Urbanismo ha buscado niños y niñas, a través de acciones que atiendan Si bien aún hay mucho camino por avanzar, son safío, los parques urbanos, centros ceremoniales,
propiciar el acceso a la vivienda y a infraestructura sus necesidades particulares en los ámbitos de vi- procesos que nos han permitido profundizar y en- espacios públicos, sedes sociales, centros cultura-
urbana culturalmente adecuadas, entendidas como vienda, barrio y ciudad. riquecer la discusión con respecto a los aspectos les y conjuntos habitacionales con pertinencia indí-
un derecho de todos los habitantes de Chile. funcionales, programáticos, constructivos y arqui- gena aquí expuestos, son expresión del trabajo que
En este contexto, el año 2007 suscribimos un con- tectónicos que debiésemos considerar para el dise- como Ministerio hemos realizado en esta línea.
Como reflejo del trabajo que hemos realizado en venio de colaboración con la Corporación Nacional ño e implementación de viviendas, barrios y obras
esta materia, la presente publicación da a conocer de Desarrollo Indígena, orientado a propiciar una urbanas culturalmente adecuados. Quiero finalizar señalando que el reconocimiento
diversas experiencias que han considerado los as- acción coordinada y conjunta en materia de habi- y valoración de nuestra historia y de nuestras raíces
pectos socioculturales del territorio y de sus habi- tabilidad con pertinencia indígena. Mediante este En este sentido, uno de los mayores aprendizajes es una tarea compartida y colaborativa, y que la
tantes en los procesos de construcción del hábitat. acuerdo, nos comprometimos a poner a disposición adquiridos es que para lograr una real adecuación construcción de una identidad multicultural y di-
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
Experiencias que, al incorporar el enfoque inter- de estos propósitos la asignación de subsidios del de la vivienda y de su entorno a las necesidades versa, basada en el respeto, en la inclusión, en la
cultural, nos han permitido hacer de muchos ba- Fondo Solidario de Elección de Vivienda, lo que nos y anhelos de los pueblos indígenas, es fundamen- justicia social y en la equidad socioterritorial, nos
rrios y ciudades espacios más inclusivos, diversos y ha permitido impulsar el diseño y construcción de tal incentivar procesos de diseño participativo vin- permitirá crear y ser parte de un Chile para todos y
equitativos. Para dar respuesta a los requerimientos una serie de conjuntos habitacionales con pertinen- culantes, que aseguren el involucramiento de las todas.
específicos del mundo indígena, hemos adecuado cia indígena a nivel nacional. comunidades indígenas en las diversas instancias
nuestras políticas y programas, buscando conocer, de definición del hábitat en construcción. De esta
6 7
Chumleimün pu che,
Inazuamtun meu tayiñ Ñizol gen Estado pigechi Zoy unelu mulen zugu fachi fütxa nentuwal Kom tüfa ta we zeumamekeyin kon kintulei Rume küme amulnieyiñ tañi küzau, feimeu
troy konzuamtuyiñ ñi femael ka ültxekünual kom zugun fey ta zuampeel ta konküleal ta feichi zugu ta azkontulei ta chumgechi ta mapuche lelikei nentumekeyiñ cheu ñi küme nütxamuyiñ ñi
pu mapuche ñi konletual ka nüfemal yamtunieal amulniepelu ta Ministerio, fey ta zuamniepei ta ta wall meu, ñi chumgechigen pu mapuche txürkünuwam ta kom feichi ruka ka waria
kom ñi elugeal kümeke zugu, feimu fachi Ministerio küme azkünuwal ka kelluwal ta pu mapuche, rakizuam, kintuyauleyiñ ñi zoy küme azkünuwal zeumameken, konlealu ta pu mapuche ñi
küzaulu ta rukawe ka azkünual cheu mülen ta che kakeche ka mapu küpalu, kom feichi che epe che müleyüm tañi kizuke ruka kom fachi che, tañi azkintuwün.
feimu kintuyaulei konküleal ta ruka zuamlu ka negümnolu kutran meu, ka kom fücha che gelu küme azkünuwam ta ruka ka tañi lof.
küme muleam ta waria meu ka küme azkünuwal ka pu pichikeche wentxu ka pichi zomo gelu, kom Füta zugu tüfa ñi amulniewal tayin küzau,
ta che, chumgechi niepeigün kom che ñi zuamtun feichi zugun zuamniepei ñi küme mogewal cheu Petu mülei ta fentxen ñi amulniewal, kom fachi pichike lelfün aukantuam, gillatuwe, cheu tripayam
mogepelu tayiñ Chile mapu meu. mülelu ñi ruka, ñi lof meu ka waria mülelu che. zugu eluñmugeyiñ tañi zoy küme azkünuwal lelfünche, cheu ñi txawüam ruka, cheu nentuai tañi
ka ñi azkintun rakizuam ñi zoy kümelkayam feyentun ta che kom feichi ruka zeuman niealu
Chem küzau ta nentuyiñ fachi zugu meu, tüfachi Femgechi, zeu rupan txipantu 2007, wirintukuyiñ ñi zeumameken, chumgechi witxayam ruka ñi kom fachi nentupen feipin konkülealu ta mapuche
chillka nentu azkintulei fillke zeuman cheu ta ñi kelluwal chillka Corporacion Nacional de kontukual feichi wirintuwal ta ruka ñi kom niewal ñi azkintun, kom feichi küzau zeumayiñ ta inchiñ
konkülei kom feichi kakeume az mapun ka tañi pu Desarrollo Indígena CONADI pigechi txokiñ, tayiñ ponwi meu, cheu müleam kom feichi waria meu ruka tayiñ Ñizol Ministerio feichi zuam meu.
che zeuma mekelu tañi kizuke lof. txürküleal ta kellun zeumayam ta ruka kon niepealu zeuman konkülele ta mapuche ñi chumgechigen.
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
ta chumgechi zuamniepen tayiñ pu che. Wechuntuan tañi nütxam tüfachi feipin, lelikon ka
MAPUDUNGUN
Kom feichi küzau konkülelu ta feichi kakeume Famgechi, zoilechi azümkaniefiñ fey rume falintukun tañi kuifi küpan zugu ka lelikon meken
azkintun fey meu ta inchiñ petu zeumamekeyiñ ta Feichi nor zugun txipalu, kom kelluntukuwayiñ azkintuniefiyiñ zeumayam kümeke ruka ka cheu tayiñ pu folil gen ta txürlei ka kelluntukulei ka
rukawe ka waria cheu kom che ka ñi rakizuam ka feichi eluwün kellun mülepelu ta kullin ka ñi müleam ka chem pu mapuche zuamtunieigün, kom feichi zeumameken leliwlu tañi fill azkagen,
konkülei txür zuam fei meu. zullintukuam ta ruka, fei meu petu küzauküleyiñ ka konküleai ta che feichi zeumameken chumgechi yamtunieel, konlealu ta kom che, nor zuam meu
zeumayam ta ruka niepelu ta chumgechi ta pu ñi elgeam ta ruka feimeu ta rüf konküleaigün ta pu ka kom trürlealu che fey meu ta zeumayaiñ ka
8 9
Kunjamasipktasa
Ukham aka jach’a marka irpirjama taxpacha Akhama thakhina sarantañaya jach’a mathapiwi indígena jaqinakataki suma qamasipjañapataki suma taqpachani indígena thakhiparjama
markanakaja qutuchanataki amtapxarakta, irptañataki Agenda de Inclusión Ministerial ukay utanakapansa ukhamarak luratañapataki. amuytawimpi lurasirakispa. Wali ch’amachisa
ukhamarak suma thakhipsa, sarnaxawipsa suma wakistayaraki, aka pacha jaqinaka pueblos amuyaña kunjamasa, luqtaña k’uchunajasa,
uñjañataki, Ministerio de Vivienda y Urbanismo indígenas ukhama sutichata, yaqha taqi Wali jach’a thaknam saraña wakisirakiwa, ukhama taqi jaqinajana sarnaqañapasa, qutuchasiña
amtarakiwa taxpacha jaqinakaj utaniñapa uyuniñapa marakanakat puririnaka, usuchjasita jaqinakataki, k’achatakiraki lurasa sumata sarayataraki, taxpachani utanakapasa, indígena amtaparjama qilqatanaka
kunjamas sarnaqawipaj ukhamarjam amuyt’ata, jiliri tatamamanakataki, jisk’a wawanakataki parlasisa suma amtampi thakhipanjama utanakapaj Ministeiro jach’a amta sarayatarakiwa.
taxpacha Chile markan qamasirinataki, suma amtap sumapacha markapana qamawipana utapana lurtasiñapawa, taqpacha qamawiparjama, utapansa,
wakistayata. sumapacha taqini utjasipjañapataki. markapansa suma amtaparjama luratañapataki. Tukuyaña munaraktwa, uñast’ayasa thakhipa
saphipa taxpachanina sarayaña amtampi
Kunjamati aka tuxi irnaqata, aka qilqatan taqi Aka pachana, 2007ni marana mä jach’a amta Ukhamataya, taqimayni lurasa sumata kach’ata wakisit’ataraki, ukhama taqini jan maynis armasa
luratanakaj aka pachpa uraqina taxpacha jaqinakana Corporación Nacional de Desarrollo Indigenanti yatintasa kunjamasa utanakapaj luraña, kunjamasa amtapampi sarayataraki, taxpachaniru jawillt’asa,
kunamas utapas lurasi uka machaqata utjawis utt’ayataraki, suma amta aka indígena jaqinakan indígena jaqianakaj munki ukhama amtampi, janipuni ni taqiniru armasa ukaya suma aka Chile
utt’ayasiraki. Ukhama yaqip markanakaj utt’ayaña suma qamasipjañapataki. Ukham uka amtanakaj ukhama suma lurasarakiya taxpachani jaqinakaj marka irpaña amuyu churarakistani taqiniru ukat
wakisiwa taxpacha markanakan amtapampi taqinis wakistayata Fondo Solidario de Elección de suma qamasiñapa, indígena janqinakas taxpachani taqinitaki.
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
mayachasita qutuchasita utt’asiñataki. Kunjamas Vivienda taqi indígena jaqinakataki suma utapa chiqapani aka jach’a markanakan utjasirakispa.
indígena jaqinakaj munji jupanakjaro jay sasa taqi lurañataki aka taxpacha jach’a markpachana. Ukhama jupanak pancha chikapuni aka machaqa
AYMARA
lurawinakas amuyt’ataraki, taqimana amuyu, amta, markajanja, utanak lurasaraki suma amtaparjama
thakhi taxpacha markanakan, aka taxpacha aruxa Jichhapachakamaj jach’amarkanakana uta thakiparjama taqi kunas lurasirakinixa.
aynacha, inti salsu inti jalantatuxa markanakatak luratanaktuqi uñakipasa niya 2004ni marata Ma suma aruntawi
waksitayarañaparaki. jichhakama taxpachanisa indígena jaqinakataki Ukhama lurataj wakisipuniwa, suma taxpachani
10 11
'Iorana. ¿Pē hē kōrua?
'I te mātou haŋa pa he estao mo ma'u i te aŋa o te korohu'a 'e o te ŋā poki, a rote roa tī-tika o Ka ai atu e toe nō 'ana me'e rahi te aŋa pe tahi, mo haka tika i te aŋa iŋa o te hare o te rāua
nei 'e 'i te haŋa mo haka aŋi-aŋi atu ko 'āmui mai te rāve'a riva-riva mo rāua, pa he me'e era he mu'a ka oho ena, he me'e ko rava'a mai 'ana mo kona noho, e haka tano ki te me'e rahi huru ki
'ana te taŋata 'initio, hai mo'a i te huru o te rāua hare, he kona noho o he henua mo rāua. haka makenu i te aŋa, mai te tō'ona aka, a rote te mata o te taŋata 'initio. Ka ai atu te paŋaha'a
haka tere iŋa mau 'ā, he kimi e te Ministerio o te roa o te hauha'a ana tātake i te huru o tō'ona rahi o te aŋa nei pa he ŋā kona tumu miro, pa he
Tuha'a Hare i te roa mo rova'a o te rāua hare. I 'I te matahiti rua ta'utini mā hitu (2007), i tāpura haka tere iŋa, i te haka topa iŋa i te mana'u 'e i kona aŋa ŋo-ŋoro o rāua, pa he kona no-noho,
aŋa ai, i haka tano ki te rāua huru, pē ira mau ai mātou ko te Coroporacione Nui o te Haka tere te tarai iŋa. Mo ta'e rehu i a tātou 'i te hora era he pa he kona piri o rāua, pa he hare ta'ato'a haka
'ā, pa'i, e tuha'a nei ki te ta'ato'a taŋata o Tire. 'Initio mo u'i i te haka tere iŋa riva-riva o te tuha'a haka tu'u te hare 'e he aŋa i te rāua kona noho tano ki te huru o te 'initio; he aŋa nui-nui e tahi
hare. E haka tano ki te noho iŋa 'e ki te huru hai huru tupuna. o mātou o te Ministerio.
Pa he mata'ite o te mātou aŋa tarai nei, he mau era 'ā o te 'initio. 'I rote tāpura nei i hōrea ai
haka aŋi-aŋi atu 'i ruŋa i te pāpa'i nei, me'e rahi mātou mo haka tano ki te mana'u nei, he tuha'a Te me'e 'ata nui-nui i aŋi-aŋi mai i te roa nei, Mo haka hope'a atu, he kī atu: te aŋi-aŋi 'e te
te huru i u'i ai o te rāua haka tere iŋa mātāmu'a i te hauha'a o rote me'e he Ha'aputu Moni o te mo tano riva-riva o te aŋa iŋa o te hare, o te rāua haka hauha'a i te tātou haka tere tuai, i te tātou
'i te rāua kona 'e te no-noho iŋa o te rāua taŋata. Hare i Vae. 'O ira mātou i riva ai mo aŋa me'e kona noho ka vari tahi rō 'e mo haka tano ki te aka he aŋa e tahi o te ta'ato'a. Te haka piri iŋa
I take'a era te rāua haka tere iŋa nei, he riva rahi nūna'a hare, i haka tano ki te huru o te hare me'e haŋa 'e ki te mana'u o te taŋata 'initio, e nei huru era huru era o te curutura, e noho ena
mātou mo aŋa me'e rahi kona e haka tano ki te mo te 'initio 'i te kona ta'ato'a o te henua. haka piri tako'a mai a rāua e haka māhani i te hai mo'a, hai haka piri, hai ha'avā i te ta'ato'a nō
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
rāua huru mau 'ā. Mo haka tano ki te me'e haŋa aŋa ananake mātou. Ki take'a mai ai pē nei ē: rāua kona. 'O ira mātou i riva ai mo haka tama 'e
o te taŋata 'initio, i u'i ai mātou i te poritika 'e 'i Te ŋā hare aŋa nei e haka aŋi-aŋi atu ena 'i ko va'ai mai 'ana te taŋata 'initio i te rāua haka mo haka piri tahi pa he Tire mo te ta'ato'a.
RAPA NUI
te aŋa riva-riva mo aŋi-aŋi i a rāua, mo mo'a. 'E ruŋa i te pāpa'i nei, ko te ŋā hare aŋa era mai topa iŋa i te mana'u o ruŋa i te ŋā me'e rahi kona
mo haka ma'u i te me'e rahi huru o te noho iŋa te matahiti piti ta'utini mā hā (2004). I haka tano ka aŋa ena. 'O ira, mo uru mo oho nō mai o te
o te rāua taŋata 'i rote roa ta'ato'a o te henua. ki te huru o te hare 'initio ki 'aŋarīnā. He mana'u taŋata 'initio ki rote aŋa nei, he 'ata rova'a mai
'āpī e tahi, 'ana take'a e te mata i te huru tupuna e mātou te kona 'āpī mo aŋa o te rāua hare 'e o
12 13
Ofrecer a los pueblos indígenas espacios y Por esta razón, hemos priorizado el desarrollo de Wülkünuwal ta kom pu mapuche cheu ñi nieal zuamtupen niepual ta ruka, ñi wegelu lof ka ñi
oportunidades de inclusión al desarrollo, sin per- una Agenda de Inclusión Ministerial que apunta a ñi konkuletuwal ta amulnielu küme müleam zugu, waria meu.
der el valor de su diferencia, es una tarea que el garantizar el mejoramiento de la calidad de vida ka ñamkülelayai tañi kizuke az, fey ta unen külei
Gobierno de la Presidenta Bachelet ha impulsado de las comunidades indígenas, implementando ta Ñizol günen lonkolelu ta Presidenta Bachelet Fachi chillka petu lelifimün txapümi kom tayiñ
desde el primer momento de su administración, acciones que observen sus necesidades particula- ñi küzau, ka ültxeniewi ta konpulu müten tañi küzau zeumaken kom mapu, ka azkintuniegei ta
y que se ha visto reflejada en las diversas ini- res en materia de vivienda, barrio y ciudad. lonkolen ka azkintuniegei kom fill küzawün mu ñi kom feichi ruka zeuman ka chumgechi elgetualu
ciativas que buscan facilitar la implementación eluwal ñochi ñi chem eluwalu ta kom pu mapuche ta wall püle ka kontuniegei ta mapuche lelin
gradual de una Agenda para el Desarrollo de los Esta publicación recoge precisamente el trabajo gelu. tukuniefiyiñ fachi chillka meu, ka feimeu inei
Pueblos Indígenas. desarrollado en las distintas regiones del país, re- azkintulu ka amulniewai ta kake we zeuman.
gistrando las diversas obras habitacionales y pro- Feichi zugun meu, kom feichi txokiñ ñizolkülelu
Sobre esta base, los diversos estamentos del yectos de entorno que consideran un componente zeumamekei ñi chumgechi küme kintuwalu ñi Kom kiñeke zeuman txipalu fachi chillka meu
Gobierno han desarrollado instrumentos y em- de pertinencia indígena que valoramos en estas kelluwal kom feichi nentu zugun tañi zuamtuniepen rume mañumtufi tayiñ Ñizol txokiñ Ministerio, ka
prendimientos que buscan colaborar en la imple- páginas, de manera de ofrecer un referente para el ka wülalu ta pu mapuche meu, zoilealu tañi kizuke ügümtunieayiñ ñi inawentugeam ta fill meu cheu
mentación de políticas pertinentes con las nece- desarrollo de nuevas iniciativas. küpan zugun, feyentun ka ñi chumgechigen. ta leligeai ka yamgetuai ka kon rakizuamtugeai ta
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
MAPUDUNGUN
sidades y los derechos de los pueblos indígenas,
privilegiando la inclusión de su tradición, cosmo- Cada uno de los proyectos destacados en este Inchiñ küzaulu ta Ministerio zeumalu ta rukawe
visión e identidades. documento es materia de satisfacción para nues- ka ñi wall mülen meu, rüf kimnieyiñ ñi küme mogen
tro Ministerio, con el que esperamos colaborar a la fey ta zuamniegei ñi amulnieam ta fill lofche ka
Como Ministerio de Vivienda y Urbanismo, te- replicación de iniciativas como éstas, que relevan feichi yamgen zugu zuamniei ta kakeume zeuman
nemos la certeza que vivir en un espacio digno es la importancia del respeto y del reconocimiento de rumel, unelumu ta niepeal ta küme chegeam ñi
markanakataki luraraki, taqi kunas utjañapa Sapa maya aka Ministeriona jach’a amta ki te me'e haƞa 'e ki te haka tere iƞa o te taŋata
thakhiparjama sartañapataki, ukatakij sarnaqawipa, akana qilqata amtapa kusisiñarakiw, ukhama 'initio, mo haka nui-nui i te rāua noho iƞa tupuna, Ko koa 'ana te mātou Ministerio 'i te ƞā proyecto
lurwinakapansa, jakawipamsa aka pachan yanapañataki, uka pachparaki taqinis suma amtap 'e i te rāua huru mau 'ā. nei e haka paka atu ena 'i ruƞa i te pāpa'i nei. Ko
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
qamasiñapataki sarantayaraki. sarayañapataki, indígena taxpacha aka Chile mana'u 'ana, pa'i, mātou mo hā'ū'ū ki te aƞa 'āpī
markana amuyata suma amtampi irpatañapataki. Ko 'ite riva-riva 'ana e mātou e te Ministerio o te nei, e haka take'a mai nei i te hauha'a o te me'e he
RAPA NUI
Ministerio de Vivienda y Urbanismjama, Tuha'a Hare 'e e te Piha Tuha'a Hare o Haŋa Roa, mo'a 'e he aƞi-aƞi i te huru o te taƞata 'initio o Tire.
taxpachani suma markpachapini qamasiñapataki, mo noho o te taƞata 'i te kona riva-riva, me'e hope'a
ukhama suma qamasiña taqi kuna suma luraña o te tī-tika mo te haka tere o te nūna'a taƞata. Te
wakisiraki, jaqjamapini amtaparjama irpataraki, oho iƞa nei e 'āmui rō 'ana hai tētahi roa mau era
16 17
Introducción
En el marco del objetivo de contribuir al desa- cosmovisión de los pueblos indígenas en Chile, aún no accede a viviendas adecuadas y de calidad, Sabemos que aún tenemos mucho que avanzar
rrollo de barrios y ciudades equitativas, integra- considerando en los procesos de obra conceptos tanto en áreas urbanas como rurales. en esta materia, que nuestros esfuerzos deben
das y sustentables, el Ministerio de Vivienda y como el bienestar, la calidad de vida y el desarrollo sustentarse en el respeto de los distintos modos de
Urbanismo se ha propuesto como una de sus prio- en equilibrio con la naturaleza. Las obras aquí publicadas corresponden al ám- entender la vida, y que como Ministerio debemos
ridades, el desarrollo de proyectos que consideren bito urbano y habitacional, e incluyen diversos ti- propiciar que la diversidad sociocultural propia de
la incorporación de elementos representativos de Nos propusimos sistematizar y publicar nuestra pos de proyectos, como viviendas, equipamientos nuestras sociedades se vea reflejada en la cons-
la cultura y cosmovisión de los pueblos indígenas, experiencia institucional en proyectos que abordan comunitarios, espacios públicos, áreas verdes, ca- trucción del hábitat, en sus distintas etapas, esca-
sus familias y/o comunidades, y junto con ello, po- de forma inclusiva las etapas de gestión, participa- lles y veredas, centros culturales y ceremoniales, las y dimensiones. A su vez, no debemos perder de
sibilitar el acceso a soluciones habitacionales de ción, diseño, construcción, implementación y uso, entre otros, imaginados y construidos buscando su vista que estas iniciativas colaboran a superar las
calidad. recogiendo los aspectos propios de la cosmovisión adecuación sociocultural y territorial. Éstas fueron actuales dinámicas de segregación sociocultural,
y de los modos de vida indígena para plasmar- ejecutadas en el periodo 2004 - 2014, por lo que al incentivar relaciones más inclusivas que apor-
Para visibilizar los avances en este ámbito, pre- los en los nuevos espacios construidos. En este reflejan un momento particular de un proceso de tan a una mayor equidad social y territorial.
sentamos esta publicación que registra a nivel sentido, los procesos de participación asociados largo aliento.
nacional obras Minvu construidas con pertinencia al desarrollo de los proyectos nos han permitido Esperamos que este libro sea un aporte a la di-
indígena, es decir, en las cuales se reconocen y se identificar las prácticas, relaciones, usos y hábitos Con este registro queremos compartir los logros fusión de experiencias que han logrado recoger y
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
incorporan expresiones culturales propias de los que inciden en la dimensión espacial, simbólica y alcanzados en los ámbitos de vivienda, barrio y plasmar la identidad de los pueblos indígenas en
pueblos indígenas, que a la vez han ofrecido una ritual del hábitat indígena. ciudad, reconocer las dificultades que hemos de- diversos lugares, y que colabore a la valoración de
respuesta adecuada a los requerimientos de hábi- bido sortear para llevar adelante estas iniciativas, las tradiciones y manifestaciones culturales que
tat específicos. De esta manera, las obras con pertinencia in- y avanzar en la incorporación de la dimensión in- coexisten en Chile, que son parte de nuestro patri-
dígena se sustentan en el reconocimiento y en el dígena en nuestras políticas, planes y programas. monio cultural tangible e intangible.
Habiendo superado una etapa en que la priori- respeto de valores y elementos socioculturales que Para ello ha sido fundamental el trabajo colabora-
20 21
Konkünu
Konkülei tayiñ zuamtuniel ta küme amulniewal Zuamtuyiñ küme elkünuam ka pegeltuam chillka Kom tüfachi zugu pegelgeam ta fachi chillka Kon kimnieyiñ tayiñ zuamtun ñi zoy amual fachi
ta zeuma meken lof ruka ka txürleam waria, kom meu kom tayiñ kimün cheu konkülei kom feichi txoy meu fei ta mülelu ta waria meu ka cheu niepeigün zugun meu, kom tayiñ newentu meken zuami
che konkülelu ka kizu azkünuwam, fachi ñizolkülelu unen külelu, ka ramtugepen pu che, wirintukun, tañi ruka, konkülei ta fillke zeuman ruka, cheu ñi pünontukual ta yamgeal ta kom ka kakeume
ta Ministerio zeumalu ruka ka ñi wall mülen meu, zeuma meken, küme azkünun ka konkülei kom pu ñi txawüpealu ruka, cheu txekayawalu, pichike rakizuam mogen meu ka inchiñ Ministerio zuamieyiñ
wünenkonkülei feichi küzau meu kom pu mapuche mapuche ñi chumgechigen, chumgechi zuampelu mawizantu, rüpü ka pichike txekawe rüpü, cheu ta eluwal ñi konkuleal ta kake lelin chumgechigen
niepelu ñi chumgechigen ka ñi feyentun, tañi ta pu mapuche ñi küme mogeam kom feichi zugu ayekayalu che ka cheu zeumamekealu tañi feyentun ta che mülepelu tayiñ pu lof meu ka kon tukuleai ta
chumgechi mogeal tañi pu reñma ñi txawüpeyüm konkülealu ta we zeuma meken ruka. kom kintun ñi konküleal tañi chumgechigen ta che rukawe meu, kom ñi txoy zeuman meu, ka tunten
che feimeu ka konküleai ta kümeke zeumameken ka ñi cheu müleam ta che. meu.
rukawe. Femgechi, kom feichi zuampelu inchiñ ñi
konküleal ta che kom tayiñ küzau kimpeyiñ ta chem Kom feichi zeuman txipawi ta 2004 ka 2014 Ka feimeu, ina zuamküleyiñ kom feichi küzau
Tañi pegelgeam ta tunten ñi amulen küzau feiti zeumakei ta che, chumgechi txürkelu egün, chem txipantu mu, kom pegelgei ñi ñochi amuken kuifi kellukei tañi zoy amualu ñi femken tañi apümal ta
mu, eluñmuayiñ fachi chillka cheu pegelgeai tayiñ zeuman ka chem fill meu zuamkei fei ta konkei ta küpan. feichi wichugepelu zuam, kellukeyiñ ta zoy konküleal
zeuman fill püle MINVU tañi zeuma rukan mapuche tunten fütxa rumen zuamkei, chem feyentukei ka ñi ta che feimeu ta kom txürküleai ta che ka ñi cheu
az meu, cheu pegelgei ta kizu pu mapuche ñi pülli zugu niepelu pu mapuche. Fachi chillka meu zuamnieyiñ kimal ta che tunten ñi mogelen.
chumgechi ñi femgen ka pu mapuche wülpeigün ñi puwtuyiñ azkünuwal ta ruka, pichike lelfün ka waria
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
zuampeyüm tañi chumgechi küme mogeam kizu. Famgechi kom tayiñ küzau niepelu mapuche ñi meu, kim kontual mülechi güf zugu rupayiñ tayiñ Petu ügümleyiñ tañi küme elgeyam ta fachi
MAPUDUNGUN
azkintun kom feichi zugun inchiñ tayiñ yamgetun amulnieal kom feichi zeu meken ka amulnieal chillka ñi zoy küme azkünuam zugu kimam chem
Zeu puwkülen tayiñ chem zeumageam pu rukawe meu tañi kimün ka kom feichi kizuke lelin niepelu ta tayiñ kontuwal pu mapuche ñi azkintun kom tayiñ zeuma mekegen cheu txapümgeken ka kontualu
tunten ruka puwkülen tañi küzau meu, feula kai zoi pu che tañi pu lof, feimu ta küme azlei küme txürlei rakizuamtun, peuma reke tayiñ zeuma küzawal. chumgechigen ta pu mapuche fill püle, ka kon
zuampenieyiñ ñi zoy küme geam feichi ruka ka ñi cheu mogetualu che ka kom wallontu mapu cheu kelluwalu ta falintukual kom kuifike küpan zugu ka
wall meu waria cheu mülelu feichi rukawe, ka feimu ñi müleam. Fey meu ta rüf newen külei feichi kelluntu chumgegeken kuifi petu mülelu tayiñ Chile mapu
Aka jach’a markanja taqinis kikipa irpañataki Akhama amatasax kunjamasa lurasispha taqi thakhis, jaqinakana qutuchasiñapa, luqtaña jaqinakar jisk’achasa, jan ukasti jawillaña takpachani
nayraru sarañapataki amtampi, Ministerio de ukanakaj amthapisa qilqata uñastayaraki, ukana yuspajaraña lujaranakas utjañaparaki taqi kunas mayachasita taqinina amuyapampi qaka uraxi
Vivienda y Urbanismo amtarakiwa, taxpacha kunanakasa taxpacha markanaja lurata sarayata aka wakichataparjama, kunjamapinis wakisispa jaqinak taypina qamasitaraki.
indígena markanakana thakhipa amtaparjama pacha jaqinakana thakhiparjama amtaparjamapini jaqinak taypina taqinina utjasiñapa uka amtampi
sarayañataki, taxpacha jila masinakapa sarayataraki, kunamasa markapana indígena sarayataraki. Ukhama lurawi 2004ni marata 2014ni Aka liwruja suma amuyt’ata yanaptawimpi taxpacha
markachirinakaj sarnaqasipjaspa, sumpacha utana utjasirina uka amuyanti jach’a markax sarayaña marakamawa irpatarakija, suma amuyasa jach’a jaqinakan sarnaqawiparjama, taxpacha indígena
utjasipjañapataki lurañaraki yanaptawi amtampi amtampi irpatarakiwa. Ukhamataya aka irnaxawi amtampi irpatarakija. markanakan amtapasa jaysatapaya, taqimaxni
wakistayata. taqininti chiqapini ukax suma amuyu utjayi amtanaksa saranaqasa thakhinakasa aka Chile
kunamasa indígena jaqina qamasiña utjañapa aka Akhama qillqatanakampi jumaruja yatiyaña markpachana qutuchasita sarnaqawinakapana,
Akham lurawi suma uñistayañatakis, akhama pachansa alaxpachampisa manqha pachampisa munapxta, kunamasa uka uta, marka uka lurata ukhamarusa patrimonio cultural tangible ukat
qillqatarakiwa aka taxpacha jach’a Chile markata utjki ukhamarjampin amuyasaraki. uksatuqita amuyt’ataraki, taqimayni walis jan walis intangible ukhama wakistayatapaya.
Minvu indígena amtampi sartayatarakiwa, sañani, utjawayi akhama amtampi thakhi sarayañataki.
ukhama indígena markana amtapa thakhipa Ukataya, indígena jaqinakan amuyat’apsa Ukataki taqini yanapt’asisa Secretaria Regionales Amuyt’asa taqimayni utjasiña indígena
suma wakistayañataki, ukhamaraki jupanakan lurawipsa amtawipsa suma indígena markanakana Ministeriales ukhamaraki Servicios de Vivienda m a r k a n a k a n a, utjanipa, ukamarak jach’a
utanakapasa suma munataparjama lurasiñaparaki. qamawipa irpañatakiraki, ukantiy suma y Urbanización amtapampi, kawkiri lurawinakasa markanakan taqi mayni utsayaña wakisiraki,
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
pachamamapampi qamasiñapa sartayañataki. wakisi jupanakan amtapjaru kunamapinisa indígena ukhama taqinin amuyupampi chikpachapini
Ukhama sumata jach’a markana utapaxa Akasti jach’a amtaraki, nayrapacha jach’a jaqinakaj aka Chile markanja utji ukhama irpasa sarnaxañasa yatintañasa.
AYMARA
taxpachanitaki utjañapawa suma qamasiña markanakana janirakiw indígena jaqinakas sarayasaraki.
wakisirakiwa utanakasa markanakasa aka yaqataktansa, ukhamaja walja indígena jaqinakan
jach’a markanakansa, Agenda de Inclusión jani utani ni uyunisa aka jach’a markanakansa ni Ukhama jichhax kunamas sarnaqaña ukaj
Ministerial uksatuxita amtapampiraki. Uka indígena pachpa markanakapansa. k’achata yatisiskarakiwa, kunamasa taqi kuna luraña,
24 25
He Haka Aŋi Aŋi Iŋa Ra’e
‘I roto i te oho iƞa nei ‘ā o te mana’u mo hā’ū’ū poritika aƞa hare e haka tano ki te haka tere iƞa kai rova’a ‘ana te hare riva-riva mo te rāua taƞata, Ko ‘ite ‘ana e mātou e rahi nō ‘ana te aƞa toe
ki te aƞa iƞa o te kona no-noho o te ‘initio: e haka o te taƞata ‘initio o Tire, koia ko mana’u ‘i te hora ka ai atu ‘i te kona o Haƞa Roa ‘o pe ‘uta. pe mu’a ka oho ena. Te mātou haka ‘uhu e haka
piri e haka hauha’a ‘i rote rāua haka tere era. Ko aƞa era ki te riva-riva mo rāua, mo te rāua noho hauha’a i te mo’a ki te tētahi huru o te aƞi-aƞi ‘i te
ai ‘ana he aƞa tumu o te Ministerio o te Tuha’a iƞa riva-riva ananake ko te nātura. Te ƞā aƞa haka hā’ū’ū atu ena ‘i ruƞa nei, he noho iƞa. ‘E pa he Ministerio, e va’ai tātou i te huru
Hare. ‘I rote haka tere iƞa o te proyecto, he popo ƞā hare aƞa era ‘i te kona o ‘uta. Ko ha-ha’o ‘ana o te haka tere tupuna o tātou mau ‘ana, hai huru
i te rāve’a mau ‘ā o te rāua huru tupuna, ‘e ki te Ko kī ‘ana mātou mo haka take’a i te mātou me’e me’e rahi huru o te proyecto era pa he hare, pa o te aƞa iƞa, hai tētahi tuha’a o te roa ‘e o te nui-
u’i iƞa o te taƞata ‘initio, ki te rāua hua’ai ‘e ‘o ki te aƞi-aƞi nei ‘i rote kona aƞa, a ruƞa i te proyecto aƞa he moiha’a mo te nūna’a, he vaha noho taƞata, he nui. Pē ira ‘ā, e u’i tātou o haka rehu rō pē nei ē: te
rāua nūna’a ‘e pē ira tako’a ‘ā, he haka ha-hata te haka tano-tano ki te ta’ato’a roa o te haka tere iŋa, kona ‘oka tiare, he ara, he titi o te ara, he kona mo aƞa ‘āpī nei e hā’ū’ū ‘ana i te roa haka tapa era i te
ara mo rova’a o te rāua hare riva-riva. o te haka piri, o te haka tu’u i te hare, o te popo te ƞo-ƞoro tupuna, koia ko tētahi atu kona mana’u. haka tere tupuna. E tautoru ‘ana i te haka piri iƞa o
moiha’a ki roto ‘e o te noho iŋa, ko runu tahi mai ‘E ‘i te kimi haƞa nō ki te rāve’a mo haka tano ki te te rāua no-noho haƞa, ki riva ai pa he hauha’a ‘ata
Mo u’i i te rao iƞa o te aƞa nei, he haka take’a atu ‘ana i te huru mau o te ao noho o te ‘initio mo ha- haka tere iƞa tupuna o te rāua henua, i haka tere nui-nui e tahi o te noho iƞa i te rāua henua.
‘i ruƞa i te pāpa’i nei, nā e noho mai ena ‘i te kona ha’o ki te kona ‘āpī ka aƞa era. ‘I te oho iƞa nei, ai te ƞā aƞa nei mai te matahiti 2004 ki te 2014. ‘O
ta’ato’a o te henua Tire i te aƞa o te Minvu i haka te me’e era he haka piri tahi ‘i rote haka tere iƞa o ira e hā’ū’ū mai ena e tahi hora topa kē o te aƞa Pē hiva ‘ā te puka nei ana ai he hā’ū’ū e tahi
tu’u ai, i haka tano ki te huru o te taƞata ‘initio. Pē te proyecto, i take’a ai e mātou i te rāua huru, te roa-roa nei. mo haka aƞi-aƞi i te mau aƞa i ha’aputu mai ai ‘e i
nei te aura’a, ko aƞi-aƞi ‘ana ‘e ko ha-ha’o ‘ana te rāua piri iƞa, te rāua noho iƞa ‘e te haka tere tuai haka topa ai i te ‘āriƞa o te taƞata ‘initio ‘i te me’e
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
haka tere iƞa tupuna o te taƞata ‘initio, ‘e ko va’ai o te ao ‘initio. Hai ‘a’amu nei i haƞa ai mātou mo haka ‘ite atu rahi kona. ‘E mo hā’ū’ū i te hauha’a o te haka tere
mai ‘ana i te rāua pāhono haka tano ki te me’e haƞa i te rova’a iƞa mai nei o te hare, o te kona ‘e o te tupuna ‘e o te haka hā’ū’ū i te rāua haka tere iŋa e
RAPA NUI
o te taƞata ‘initio. ‘O ira, te ƞā aƞa haka tano era ki te ‘initio i haka henua, mo haka aƞi-aƞi atu i te me’e rahi ku’i-ku’i noho mai ena i a Tire. He pārehe-rehe e tahi o te
hio-hio ai. Hai aƞi-aƞi ‘e hai mo’a i te hauha’a o te i piri mai ‘i rote roa o te aƞa ‘āpī nei. ‘E he rao he tātou hauha’a tupuna e ai mai ena.
I mao mai era te roa ra’e nei o te aƞa era he haka tao’a tupuna e haka topa-topa ena i te nūna’a ‘initio oho ia ki te me’e era he ha-ha’o i te roa o te ‘initio
tī-tika riva-riva i te kona aƞa hare, he u’i i te me’e ta’ato’a. Pē ira e riva-riva ena te rāua noho iƞa ‘i ki rote tātou poritika, ki rote tātou ha’a’ani ‘e ki rote Mo haka topa o te mana’u ki te me’e rahi huru o
26 27
Presentación Ministra ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6 Región del Libertador General Bernardo O´Higgins:
Conjunto Habitacional Villa Epu Newen���������������������������������������������������������������������������������� 66
Saludo Jefas de División ������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 14
Región de Bíobío:
Introducción ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 20 Conjunto Habitacional Rural ADI Biobío��������������������������������������������������������������������������������� 68
Conjunto Habitacional Multiétnico Hijos de la Tierra ��������������������������������������������������������������� 50 Conjunto Habitacional Villa El Sol ����������������������������������������������������������������������������������������� 82
Conjunto Habitacional El Rehue�������������������������������������������������������������������������������������������� 84
Región de Antofagasta:
Vivienda Subsidio Rural Toconce ������������������������������������������������������������������������������������������ 52 Región de Los Lagos:
Plan Especial de Vivienda San Juan de la Costa���������������������������������������������������������������������� 86
Región de Valparaíso: Conjunto Habitacional Ruka Antu������������������������������������������������������������������������������������������ 88
Pavimentación Calles de Mamiña����������������������������������������������������������������������������������������� 132 Sala Multiuso Barrio Alerce Histórico Sur, Villa Lahuén���������������������������������������������������������� 168
Pavimentación en Localidades de Colchane�������������������������������������������������������������������������� 134
Región de Aysén del General Carlos Ibáñez del Campo:
Región de Antofagasta: Mejoras Estacionamiento Zona Típica Caleta Tortel���������������������������������������������������������������� 170
Pavimentación Poblaciones Licancabur, Punta de Diamante, El Carmen y Conde Duque ����������� 136 Construcción Pasarelas Caleta Tortel������������������������������������������������������������������������������������ 172
Plaza ceremonial Poblado de Chiu Chiu�������������������������������������������������������������������������������� 138
Región de Valparaíso:
Pavimentación Calle Sebastián Engler, Rapa Nui������������������������������������������������������������������� 144
Región Metropolitana:
Parque Intercomunal Río Viejo La Hondonada����������������������������������������������������������������������� 146
32 33
OBRAS HABITACIONALES
CON PERTINENCIA INDÍGENA
•• Programa Vivienda Social Dinámica Sin Deuda
•• Programa Subsidio Habitacional Rural
•• Línea de Atención de Campamentos
•• Programa Fondo Solidario de Vivienda
•• Programa de Protección del Patrimonio Familiar
•• Programa Fondo Solidario de Elección de Vivienda
•• Sistema Integrado de Subsidio Habitacional
PROGRAMA Durante los años noventa se estructuran tres mo- pasado a la superación de la pobreza de los habi- La postulación a este programa se realizaba de
VIVIENDA SOCIAL DINÁMICA SIN DEUDA dalidades de subsidio rural: Título I, con sitio pro- tantes de asentamientos precarios del país, a través manera individual o colectiva. En este último caso,
D.S. Nº 62, (V. Y U.), DE 1984 pio; Título II, postulación colectiva para formación de un mejoramiento sustancial de su situación resi- eran los comités de vivienda organizados junto a
de villorrios; y Título III, para Mejoramiento de la dencial, de la calidad de su hábitat, y de sus opor- las Entidades de Gestión Inmobiliaria Social (EGIS)
Este programa surgió para posibilitar a la pobla- Vivienda Rural existente. El Programa de Subsidio tunidades de inserción social y laboral. Para ello, el los que postulaban, presentando los antecedentes
ción de menores recursos y en condiciones de po- Rural significó una importante mejora del acceso a programa coordinó recursos financieros y capacida- familiares de sus integrantes y los antecedentes
breza el acceso a una vivienda, y estuvo destinado alojamiento y servicios básicos de las familias rura- des técnicas de ministerios, servicios públicos y del técnicos, sociales y legales de los proyectos de vi-
preferentemente a la atención de postulantes del les de menores recursos. sector privado, concibiendo proyectos articulados vienda.
primer quintil de la población, que no estuviesen de superación de la pobreza a nivel local.
calificados para obtener crédito en las entidades fi-
nancieras. Para definir la población objetivo del pro-
grama, se incorporó el concepto de “postulantes en LÍNEA DE ATENCIÓN DE CAMPAMENTOS PROGRAMA DE PROTECCIÓN DEL PATRIMONIO
condición extrema”. (PROGRAMA CHILE BARRIO) PROGRAMA FONDO FAMILIAR
D.S. Nº 20, (V. Y U.), DE 1998 SOLIDARIO DE VIVIENDA D. S. Nº 255, (V. Y U.), DE 2006
El programa tuvo como principal característica el D.S. N° 174, (V. Y U.), DE 2005
hecho de ser dinámico, ya que a partir de un están- Actualmente la línea de atención de campamen- Programa destinado a promover el mejoramien-
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
dar mínimo se impulsó el crecimiento de la vivienda tos busca generar una solución habitacional de- Programa habitacional destinado a dar una solu- to del entorno y el mejoramiento o ampliación de
a cargo de la persona beneficiaria, con la ayuda de finitiva a las familias que viven en campamentos ción habitacional definitiva a las familias vulnera- la vivienda. Está dirigido a personas propietarias
un diseño flexible. identificados en el Catastro 2011. Esto se desarro- bles de nuestro país. El Título I atendía a familias o asignatarias de una vivienda de carácter social,
lla a través de una intervención pertinente y de un preferentemente del primer quintil, y el Titulo II a construida por el Estado o por el sector privado, con
trabajo participativo e integrador, en el cual la pro- familias que pertenecían hasta el segundo quintil o sin subsidio habitacional, y localizadas en zonas
blemática del asentamiento se aborda desde una de vulnerabilidad. rurales o urbanas.
MAPUDUNGUN
zonas extremas), nueva o usada, urbana o rural, o
Este programa permite la adquisición de una vi- la construcción de ella en sitio propio o en densifi- azkünuwal ka wechuntual kom che mülepelu feichi
vienda nueva o usada, la construcción de vivienda cación predial, para destinarla a uso habitacional. kizu witxaulu ruka meu kon chillkatugei 2011 txipantu
en un nuevo terreno, en el terreno de propiedad de meu,.
la persona beneficiaria, o en densificación predial El monto del subsidio depende del precio de la ZEUMAYAM ZUGU KELLUNTUWAL ZEUMA
(casa o departamento), sin crédito hipotecario, en vivienda y de la modalidad y región de postula- RUKAN TAÑI LOF MEU Kom feichi azkünuwal amulniegei ñi kimniegen
NIEPELU TA PU REÑMA ruka (FPS) niepei txür kam zoi münagechi 8.500 kou. wichun mapu mülele), wegele kam zeu mülemum che,
MAPUDUNGUN
D. S. Nº 255, (V. Y U.), DE 2006 waria mu kam lelfün meu mülele kam kizu zeumageal
Fachi zeuma zugun eluwi niewal kiñe we ruka ruka kizu zeu niepen mapu kam zoi püramgeal ruka
ZEUMA ZUGUN TXAPÜMLU KELLUN Fachi Zeuman zugu elugei ñi amulniewal ta küme kam zeu niepelu che, zeumageai ruka we pichi mapu cheu ñi mogeam ta che.
ZEUMAYAM RUKA müleam ñi wall meu ka zoi kümelkayam kam zoi mu, cheu zeu nielu mapu inei kellugealu, kam zoi
D.S. N° 174, (V. Y U.), DE 2005 füta rupayam tañi ruka. Amulniegei inei zeu niepelu püramgeai ñi zeuma rukan (ruka kam katxüntuku) Tunten kullin elugeai ta che fei ta leligeai tunten ñi
utjirinakataki jaqinakaj munarakiwa suma utaniña Uka Titulo I nayraxata qutuchata jakinakaru lurataraki, utaniñapa qulqi yanapampisa jan uka jan
uka Catastro amtawij 2011ni marata apsutaki yanaparakina, ukata Titulo II ukasti payiri qutu yanapampisa, jisk’a markanakansa jan uka jach’a
AYMARA
jupanakaru yanapt’asa. Akhama lurawisti suma jaqinakar yanapawirakiwa. markanakansa yanaparakiwa.
SUBSIDIO HABITACIONAL RURAL amuyt’asa luratarakiwa taqinimpi parlakipasa
LURAÑA AMTARAKI amuyt’ata, wakisiwa uraqiniñapa yanaptaña. Ukhama jaqinakax utaniñapa qulqimpi yanapasti, Akhama qulqimpi yanapaña taqiniru lurasiñapataki,
D.S.N° 167, (V. Y U.), 1986NI MARANA Ukham campamentuna qutuchasitaru yanapasti machaqa utsa jan ukaj lurata uta alasiñtaki qulqimpi pachpa markanakana taxpachanin sarnaqasiñapa,
jisk’a markanakansa, ukhama taxpacha jila kawkinkisa, kawkjankisa taqi ukanaka 'i rā ŋā kona e aŋi-aŋi mai ena i te rara iŋa era
masipanaka utaniñapatakiraki. Ukataki, taxpacha amuyt’asaya yanapataraki. Niya 500 UF jan ukasti 'ā o te matahiti piti ta'utini ho'e 'ahuru mā ho'e
RAPA NUI
khitinakati wakitaki jupanakataki utaniñapataki jaya markanakana 700 UF qulqimpi yanaparakiwa. HE HARE TUHA'A MO TE KONA O 'UTA (2011). Te me'e nei ana haka tere, e haka piri tahi
qulqi wakiyatarakiwa. Jaqinakasti mayirakispawa sapakisa jan ukaxa D. S. Nº 167, (V. Y U.), DE 1986 ananake mo rara riva-riva i te aŋa, ki tano ai te u'i
qutuchasitasa suma utaniñataki, ukaj Serviu iŋa mo haka tī-tika, 'i te me'e era kai tano mo te
Niya 2014ni marakana qutuchasitasa jan uka uksatuxiru pachpa municipalidad ukansa, jan ukax Te rei haka poreko era i te aƞa nei i haka tama rāua kona noho. Te kona kamapamento era e uru,
'I te matahiti iva 'ahuru (90) i 'āpapa ai e toru He roa haka 'ou e tahi o te oho iŋa nei 'ā te aŋa
huru o te hare mo aƞa 'i te kona o 'uta: Te roa ra'e, nei ko Tire ko Tō'ona Barrio e hatu ena 'i ruŋa i te
e ai te henua ō'ou mau 'ana; te rua roa, he haka me'e he D.S. N° 20. I hā'ū'ū rō 'i mu'a 'ana mo te
44 45
riva-riva o te nu'u veve e noho era 'i rote rake-rake me'e hope'a nei, e pāpa'i era ko te nūna'a haka HE AȠA O TE HAUHA'A HĀ'Ū'Ū O TE VAE HE HURU O TE HAKA PIRI KI TE HAUHA'A
'i te henua tire, a rote 'apa au o te rāua noho iŋa, piri era ananake ko te ŋā kona haka tere aŋa hare HARE HARE
'e mo te riva-riva o te rāua ao, 'e o te rāua uru iŋa he (EGIS e kī ena i te re'o tire) e haka pāpa'i era, D.S. N° 49, (V. Y U.), DE 2011 D.S. N° 01, (V. Y U.), DE 2011
ki te aŋa. Mo ira te me'e nei i 'āpapa ai i te hauha'a e haka take'a i te parau o te rāua hua'ai koia ko te
i te pūai o te ministerio mo te aŋa, 'i te mau kona parau o te rāua noho iŋa 'e i te parau ha'avā o te He aƞa hare tuha'a ki te hua'ai hare kore noho Te aƞa nei e kimi 'ā i te rāve'a riva-riva mo te
aŋa mo te ta'ato'a 'e o te nu'u o haho. E va'ai ena proyecto era o te hare. iƞa veve, te rāua hāito e noho ena 'i ruƞa i te hua'ai haka tere 'apa au mo rova'a o te hare mo
i te proyecto haka tano mo te riva-riva o te nu'u parau pāpa'i e kī era he Ficha Hāpa'o Nu'u. Mo rāua mau 'ā; e ko rova'a, pa'i, mo haka tu'u e rāua
hauha'a kore o te ŋā kona nei. te nu'u 'ina he rāua hare e haka eke rō 'ā te rahi mau 'ā i te rāua hare. 'O ira, he va'ai hai hauha'a
o te rāua tataku e tī-tika rō 'ā ki te rahi nei e va'u aƞa hare mo 'auhau o te hare hai rahi era o te
HE AŊA HĀPA'O KONA O TE HUA'AI MAU 'Ā ta'utini e pae hānere (8.500) rahi 'o pe raro te rahi moni e tu'u ki te 2.000 UF (e 2.200 UF rahi o te
D. S. Nº 255, (V. Y U.), DE 2006 o te tataku. moni mo va'ai ki te kona 'ata roa-roa), mo te hare
HE HAUHA'A MONI MO TE HARE e 'āpī 'o hare i noho rō te nu'u 'i roto, 'i te kona
D.S. N° 174, (V. Y U.), DE 2005 He aŋa i va'ai ai mo haka ma'itaki i te kona noho Te aƞa nei he rova'a mai te hare 'āpī e tahi o te o 'uta 'o o Haŋa Roa, o 'ana haka tu'u 'i te rāua
ā… ka vari rō 'e mo haka riva-riva 'o mo haka nui- hare i noho rō te taƞata 'i roto, pē ira 'ā te haka henua mau 'ā 'o 'i te ŋā kona 'ata nui-nui era mo
He aŋa hare mo va'ai mau rō 'ai mo rāua mau nui i te hare. E va'ai ena ki te nu'u era o rāua mau tu'u o te hare 'i ruƞa i te henua 'āpī e tahi, 'o 'i ruƞa noho o te taŋata.
'ā ki te hua'ai veve o te tātou henua. 'I te Roa ra'e 'ana 'o ki a rāua te hare ka va'ai era, 'e 'i te kona o 'i te henua o te kope topa era o te hare ki a ia,
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
era: he hāito 'i roto i te tataku i te hua'ai o te rima 'uta 'o o te kona rahi o te taŋata noho. 'o 'i ruŋa 'i te henua nui-nui (mo te hare 'o mo te Te moni mo te hare mo aŋa, e haka tano ki te
tuha'a ra'e era, 'e 'i te rua roa: e hāito era i te departamento), ta'e e no-no'i ki te moni, ana aƞa rahi o te moni mo te hare 'e ki te huru 'e ki te rāua
RAPA NUI
hua'ai, e tu'u rō 'ā ki te rua rima rahi o te rāua Te me'e nei e hā'ū'ū 'ā i te hauha'a mo te me'e 'i te kona o 'uta 'o o Haƞa Roa, mo noho o te kope regione noho. Te roa hope'a o te rahi o te moni e
noho iŋa veve. rahi aŋa, pa he me'e era he haka nehe-nehe i te rova'a era i te hare 'o o tā'ana hua'ai. Mo ira, he pae hānere UF (500 UF), 'e 'i te kona 'ata roa-roa
kona noho taŋata, he puru, he haka pura hai mōrī; va'ai ki te kope topa era ki a ia te hare i topa ai, i e hitu hānere UF(700UF). E riva nō te nu'u mo
A rote va'ai iŋa era o te hauha'a hare mo te mo haka tu'u e tahi kona interenete, pē ira 'ā 'i te te hauha'a mo te hare mo aƞa. haka pāpa'i hoko tahi 'o koia ko te tētahi nu'u hai
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Hijos de Caquena
Ubicación Comuna de Arica, Provincia de Arica, Región de Arica y Parinacota
Año de Ejecución 2011 - 2013
Programa Minvu Fondo Solidario de Vivienda, D.S. N° 147 de V. y U.
Gracias al convenio Minvu-Conadi del año 2007, Uno de los mayores desafíos de la iniciativa fue
que busca que familias indígenas puedan acce- propiciar la inclusión social de esta comunidad
der a viviendas y equipamiento con pertinencia en el barrio, mediante un trabajo enfocado en
cultural, este comité logró concretar un proyecto la valoración de las características sociocultu-
habitacional con características multicultura- rales de todos los habitantes involucrados en 1. 2.
les. Mediante este convenio, el Ministerio de el proyecto.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Multiétnico Hijos de la Tierra
Ubicación Comuna de Alto Hospicio, Provincia de Iquique, Región de Tarapacá
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Vivienda Subsidio Rural Toconce
Ubicación Comuna de Calama, Provincia de El Loa, Región de Antofagasta
Año de Ejecución 2000
FICHA TÉCNICA 1. 2.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Construyendo Sonrisas Frente al Mar - We Folilche
Ubicación Comuna de Valparaíso, Provincia de Valparaíso, Región de Valparaíso
Año de Ejecución 2008 - 2010
Programa Minvu Fondo Solidario de Vivienda, D.S. N° 174 de V. y U.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Vista Hermosa
Ubicación Comuna de Huechuraba, Provincia de Santiago, Región Metropolitana
Año de Ejecución 2009 - 2011
Programa Minvu Fondo Solidario de Vivienda, D.S. N° 174 de V. y U.
Superficie de Vivienda 62 m2
Monto Subsidio 69.822 UF (UF año 2009)*
Prestador de Asistencia Técnica Un Techo para Chile / Undurraga Devés Arquitectos 2. 3.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Wetripantu I, II y III
Ubicación Comuna de Lampa, Provincia de Chacabuco, Región Metropolitana
Año de Ejecución 2013 - 2014
Programa Minvu Fondo Solidario de Vivienda, D.S. N° 174 de V. y U.
Tipología de Proyecto Construcción en Nuevos Terrenos
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Bicentenario II
Ubicación Comuna de Cerro Navia, Provincia de Santiago, Región Metropolitana
Año de Ejecución 2009 - 2011
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Villa Epu Newen
Ubicación Comuna de Rengo, Provincia de Cachapoal, Región de O´Higgins
Año de Ejecución 2009
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Rural Área de Desarrollo Indígena del Alto Biobío
Ubicación Comuna de Alto Biobío, Provincia de Biobío, Región del Biobío
Año de Ejecución 2000 - 2008
Programa Minvu Subsidio Habitacional Rural, D.S. Nº167 de V. y U., 1986
Monto Subsidio 250 UF por vivienda (UF entre años 2000 y 2004)*
Prestador de Asistencia Técnica Fundación OCAC
3. 4.
Otros Involucrados I. Municipalidad de Santa Bárbara / I. Municipalidad de Alto Biobío /
Fundación Pehuén
*Cifra informada por la División de Política Habitacional del Ministerio de Vivienda y Urbanismo. Corresponde al monto de subsidio otorgado originalmente, 1. Estructura de la techumbre en construcción. / 2. Vista lateral vivienda terminada. / 3. Trazado y fundaciones en la etapa inicial
68 sin considerar eventuales aportes adicionales o incrementos por asignaciones directas que pudiese haber tenido el proyecto. de construcción. / 4. Vista de la vivienda y del entorno. 69
Plan Especial de
Viviendas para Machis
El Plan Especial de Viviendas para Machis es atención de pacientes y su estadía, en caso de
un programa que busca reconocer y valorar el que requieran ser internados.
importante aporte de estos líderes espirituales
dentro de la cosmovisión y cultura mapuche. El desarrollo del proyecto habitacional fue
Como una forma de preservación cultural, realizado por un equipo de arquitectos, en un
además de entregar un inmueble apropiado, el trabajo personalizado y consensuado, tanto
proyecto ha facilitado el intercambio de conoci- individual como colectivamente, con las y los
mientos ancestrales entre quienes tiene mayor machis que participaron del plan. Además se
experiencia y los recién iniciados. realizaron actividades complementarias, como
encuentros en los que se dio la oportunidad
La iniciativa es transversal e inclusiva, pues para el intercambio de experiencias entre ma- 1. 2.
ha incorporado a machis de todos los grupos chis, además del trafkintu (trueque) de hierbas
etarios, para quienes se construyeron vivien- medicinales y su recolección en la Reserva
das accesibles de 71,18 m2, que permiten la Forestal Malleco.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Plan Especial de Viviendas para Machis
Ubicación 13 comunas de la Región de La Araucanía
Año de Ejecución 2012 - 2015
Programa Minvu Fondo Solidario de Elección de Vivienda, D.S. N° 49 de V. y U.
Tipología de Proyecto Construcción en Sitio Propio
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Plan de Habilitación de Tierras Indígenas
Ubicación 6 comunas de la Región de La Araucanía
Año de Ejecución 2013 - 2015
Programa Minvu Fondo Solidario de Elección de Vivienda, D.S. N° 49 de V. y U.
Tipología de Proyecto Construcción en Sitio Propio
Monto Subsidio 440 UF por vivienda (UF entre años 2013 - 2014)*
Prestador de Asistencia Técnica Entidad Patrocinante Isidro Andrés Plana
Otros involucrados Conadi / Subdere / Indap 3.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Plan Especial de Vivienda Cordillerana
Ubicación Comuna de Lonquimay, Provincia de Malleco. Comuna de Curarrehue, Provincia
de Cautín. Región de La Araucanía.
Año de Ejecución 2013 - 2015
Programa Minvu Fondo Solidario de Elección de Vivienda, D.S. N° 49 de V. y U.
4.
En octubre de 2015 se inauguró el conjunto ha Las viviendas cuentan con 40,7 m2 construi- 1.
bitacional “Villa El Sol”, emplazado en el sector dos, los que se distribuyen en dos dormitorios,
Irene Daiber, en La Unión, el que finalmente cocina, baño y living-comedor, proyectándose
permitió cumplir su sueño a los integrantes –además– una ampliación de 15 m2.
de este comité, muchos de los cuales eran
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Villa El Sol
Ubicación Comuna de La Unión, Provincia de Ranco, Región de Los Ríos
Año de Ejecución 2014 - 2015
Programa Minvu Fondo Solidario de Vivienda, D.S. N° 174 de V. y U.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional El Rehue
Ubicación Comuna de La Unión, Provincia de Ranco, Región de Los Ríos
Año de Ejecución 2012 - 2014
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Plan Especial de Vivienda San Juan de la Costa
Ubicación Comuna de San Juan de la Costa, Provincia de Osorno, Región de Los Lagos
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Ruka Antu
Ubicación Comuna de Castro, Provincia de Chiloé, Región de Los Lagos
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Villa Lautaro, Comité de Vivienda Indígena Licarayén
Ubicación Comuna de Puerto Montt, Provincia de Llanquihue, Región de Los Lagos
Año de Ejecución 2011 - 2012
Programa Minvu Fondo Solidario de Vivienda, D.S. N° 174 de V. y U.
*Cifra informada por la División de Política Habitacional del Ministerio de Vivienda y Urbanismo. Corresponde al monto de subsidio otorgado originalmente, 1 y 2. Vista fachada principal de la vivienda. / 3. Vista del conjunto habitacional desde la calle.
90 sin considerar eventuales aportes adicionales o incrementos por asignaciones directas que pudiese haber tenido el proyecto. 91
Sede Social Comunitaria
Indígena Forrahue
La Comunidad de Forrahue es una comunidad ruka. Además, cuenta con una cocina, bodega,
indígena que reside en el sector de Forrahue baños habilitados para personas con discapaci-
Alto, ubicado a 20 km de Osorno, en la Región dad, y una rampa de acceso.
de Los Lagos. Allí se construyó una sede social
comunitaria que se ha consolidado como un En cuanto a la materialidad, la techumbre y
lugar de encuentro para las familias de ascen tabiquerías de la edificación son de madera
dencia directa mapuche-huilliche, y que ha nativa y de pino, los revestimientos exteriores
contribuido a la preservación de sus tradiciones. del tipo Northway, los revestimientos interiores
de pino oregón y la cubierta de teja asfáltica.
El inmueble posee una sala principal de reunio Los pavimentos son de cerámica.
nes poligonal, que recuerda la forma de una 1. 2.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Sede Social Comunitaria Indígena Forrahue
Ubicación Comuna de Osorno, Provincia de Osorno, Región de Los Lagos
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Vivienda Kawéskar Yagán - Vivienda Pionera
Los kawésqar, palabra que en su lengua significa El conjunto habitacional, compuesto por treinta
“Ser humano o persona”, son un grupo indíge- viviendas pareadas, consideró en su diseño ele-
na del extremo sur del país que actualmente mentos propios de la cultura kawésqar. Destacan
se encuentra casi en extinción. Originalmente el emplazamiento de las viviendas en dos semi
compuesto por canoeros, recorrían los canales elipses, aportando con ello al sentido de comuni- 1. 2.
de la Patagonia chilena, hasta el Estrecho de dad; la cocina como centro principal de reunión;
Magallanes y Tierra del Fuego. Su población ha un diseño que permite la utilización eficiente de
experimentado una profunda transformación en la luz solar; y un ahumadero, entre otros.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Campamento Virtual Villa Fresia Alessandri
Ubicación Comuna de Punta Arenas, Provincia de Magallanes, Región de Magallanes
Año de Ejecución 2004
Programa Minvu ChileBarrio
4.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Etnias Unidas
Ubicación Comuna de Natales, Provincia de Última Esperanza, Región de Magallanes
Año de Ejecución 2009 - 2011
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjuntos Habitacionales Shuka I y Shuka II
Ubicación Comuna de Natales, Provincia de Última Esperanza, Región de Magallanes
Año de Ejecución 2011 - 2012
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Pachamama
Superficie de Vivienda Tipo A 40.93 m2 / Tipo B 42.84 m2 vivienda para personas con discapacidad
Monto Subsidio 71.020 UF (UF año 2009)*
Prestador de Asistencia Técnica Inmobiliaria Prohogar S.A. 2.
Las viviendas del conjunto habitacional Junto a la entrega de las viviendas, los propie- 1.
“Rayen” fueron destinadas a grupos familiares tarios recibieron un canelo o “foyie” en mapu-
mapuche y huilliche. Se trata de 60 viviendas dungun, árbol sagrado para el pueblo mapuche,
de 40,93 metros cuadrados, con una proyec- que plantaron en sus casas.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Conjunto Habitacional Rayen
Ubicación Comuna de Natales, Provincia de Última Esperanza, Región de Magallanes
Año de Ejecución 2010 - 2011
proyectos participan en un concurso público y se D.S. Nº 312, (V. Y U.), DE 2006, QUE DEROGA ne por objetivo contribuir al mejoramiento de la conjunto.
seleccionan por puntaje. D.S. N° 245, (V. Y U.), DE 2001 calidad de vida de los habitantes de barrios con
problemas de deterioro de los espacios públicos, Fueron concebidos para generar, potenciar y/o
Este programa financia proyectos que permiten segregación y vulnerabilidad social, a través de un recuperar la capacidad de los territorios afectados,
recuperar y construir espacios públicos en áreas proceso participativo, integral y sustentable de re- con el objetivo de conformar áreas socialmente inte-
PROGRAMA DE PARQUES URBANOS urbanas consolidadas en deterioro, contribuyendo generación urbana. gradas y con mejores estándares de calidad urbana.
112 113
PLAN DE RECONSTRUCCIÓN PLAN DE PARQUES URBANOS ZEUMA KÜZAU YAFÜLEAM Santiago waria meu ka zeumayam konal ta kom
ESTRATÉGICO SUSTENTABLE (PRES) (MEDIDA PRESIDENCIAL 2014) RÜPÜ FILL CHE KONALU che fillanche gelu kom feichi kümeke lelfün ñi
D. S. N° 114, (V. Y U.), DE 1994 aukantuam ka ñi kizuke ayiutuam tañi pu che egu.
Tras la catástrofe del 27 de febrero de 2010, el Dentro de las 50 medidas puestas en marcha
Minvu junto a los ministerios vinculados a la re- durante los primeros 100 días del Gobierno de la Fachi zeuma küzau kintulei ñi yafütuam rüpü Tañi zoi küme azkünuwal ta feichi azentu küzau,
construcción y los gobiernos regionales, elaboraron Presidenta Michelle Bachelet, se creó el Plan de che, re mapu müten nielu, ka yafügepelu welu elugepei tañi ünkü konal fill püle tayiñ Chile mapu,
25 Planes Maestros de Reconstrucción Estratégico Parques Urbanos. Radicado en el Minvu, el plan zeu watxoñmalu fentxen, feimeu zeumageai we ka azümtuniegei ñi küme niepeal ta ko, mapu,
Sustentable (PRES) para el borde costero de las tiene como propósito revertir la desigualdad en el yafülechi rüpü, kom feichi pichi rüpü cheu amulekei pelomtuwe ka ñi kizuke weshakelu.
Regiones del Maule y del Biobío, y para el archi- acceso a los bienes públicos, para que un mayor ta che inafül tañi pu ruka ka pepika küme elgeam
piélago de Juan Fernández (Región de Valparaíso). número de ciudadanos tenga acceso a una mejor kom feichi txago rüpu mülelu welu zuamniegei Ka ültxeniegei ñi yamgeal ta wallontu mapu,
calidad de vida. ñi niepen ta txipayam poz ko ka niepen ta küme ekuwtuwal ta chumgechigen ta che lof meu kom
El principal objetivo de esta iniciativa fue re- pütokoam. feichi wallontu zeuman fei ta feyegün ñi ayen
construir las ciudades afectadas por el tsunami, Si bien el compromiso de la medida compro- lelfün gealu kom che feimeu küme kükañtugeai
con un estándar superior al que tenían a la fecha metió 30 nuevos parques, se agregaron cuatro al Kom fachi azentu küzau konalu ta che, cheu ñi ka fentxen meu müleai feichi pichike mawizantu ñi
de la catástrofe, y su producto más relevante ha compromiso presidencial inicial. Los 34 Parques txawülelu ta che küme azkünuam tañi kizuke rüpü, txekantualu che.
sido la construcción de una cartera de proyectos se eligieron usando criterios de vulnerabilidad, dé- feimeu txürlei ñi zuam egün ka ina konküleigün
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
MAPUDUNGUN
de inversión. Estos Planes poseen tres característi- ficit de áreas verdes y población beneficiada. Con
cas fundamentales: Coordinación Interministerial, estas iniciativas se generarán más de 289 nue- meu tañi Municipio kam Ñizol lof Rukawe ka azkan
Estudios Técnicos de las Propuestas, y Herramientas vas hectáreas de áreas verdes, incrementando en rüpu lelu txokiñ tañi kizuke lof mu. AZENTU KÜZAU CHEU AMUALU TA KOM CHE
de Apoyo a la Planificación Urbana. aproximadamente un 5% la superficie de parques D.S. Nº 312, (V. Y U.), DE 2006, FEY TA
urbanos en todo Chile, y beneficiando a más de Kom feichi zeumayam küzau kom che kimniealu NAKÜMTUI D.S. N° 245, (V. Y U.), DE 2001
4.335.354 habitantes en todo el país. ka zulligekei zoi tunten kou niepelu.
MÜLEN TA CHE “INCHE POYENIEFIÑ amulniegei tañi we ka küme zeumagen ruka larülu kom feichi ina lafken mülelu cheu tuwi ta Maule ka
MAPUDUNGUN
ñi unen feipin meu.
TAÑI PICHILOF” feichi rupan neyün meu feichi 27 febrero küyen Biobio mapu püle ka konkülei ta Juan Fernandez
D.S. Nº 14, (V. Y U.), DE 2007 2010 txipantu meu, ka fei mu anügei chumgechi wapi meu (Valparaiso füta lof). Feichi küla mari meli pichike mawiza fei ta zulligei
we amualu ti zugu, chem chumael ta che ka chem cheu zoi zuamtuniegei ta müna niepelu ta che, cheu
Fachi azentu küzau ñi küme wiñoltuam ta zuam niegen ka elugeal ta chillka ñi kükañtuam Unenkülelu zuam fachi zugu mu eluwi tañi we genolu ta feichi pichike mawiza ka tunten che ñi
pichike lelfün fei niei ñi kümeltuam kom mogen inei kom feiti zeuman. zeumayam ta feichi waria cheu puwlu ta txipapan mülen feiti mo. Zeumagen fachi küzau amulniegeai
Ukhama amtaxa proyectos de participación sutini, TAQINI SARNAQAÑA LURAÑA AMTA qamaña utjañapataki amtampiy luratarakiya,
wali suma amta ukaj aljillitaraki. D.S. N° 312, (V. Y U.) 2006NI MARANA, taqinis suma qamasipxañapataki, jan wali uñjata Taxpacha jani wali uraqinaka sumar tukuyañataki
AYMARA
CHHAQTAYI D.S. N° 245, (V. Y U.) 2001NI markanakaj suma askichaña, jaqinakapas jan wali irnaqasaraki, sumapacha qamasiña wakisiya
MARATA suma amuyata askichaña taxpacha jaqinakasti taxpachani mayachasita suma sarnaqasipjañataki.
taqinis suma utjasipxañapatakiraki. Uka PRU ukana lurawipasti, suma uraqi uñjasa,
JACH’A MARKANA PARKINAKAPA Aka amta kawkiri taxpacha jaqinitak jan yaqata taxpachani suma qamasiñapataki amuyt’atarakiwa,
118 119
UKA PLAN DE RECONSTRUCCIÓN PARQUES URBANOS AMTA HE AŊA MEKERĀ ARA Mo 'ata riva-riva o te haka tere iŋa o te aŋa nei,
ESTRATÉGICO SUSTENTABLE (PRES) (JILIRI IRPIRINA JACH’A AMUYAPA 2014) D. S. N° 114, (V. Y U.), DE 1994 ko va'ai 'ana i te haka tere iŋa o te aŋa 'i te ta'ato'a
kona o te henua. E haka aŋi-aŋi i te hāpa'o iŋa
Ukham jan walt’awi utjipana 27 febrero phaxsina Niya 50 amuyu lurañataki niya 100 urunakana Te aŋa nei e u'i 'ana mo haka 'iti i te rahi o te o te vai, o te henua, o te mōrī haka pura 'e o te
2010ni marana, MINVU yaqha ministeirionakampi phuqhañataki amta, Jiliri Irpiri Michelle Bachelet rake-rake o te ara mekerā 'e o te ara 'ō'one mo moiha'a. Pē ira 'ā he hāpī i te mo'a i te nātura, a
chika, pachpa marka irpirinakampi chika, niya 25ni amtaparakiwa ukhama Plan de Parques haka riva-riva. Mo ira e mekerā 'āpī te ara, pē ira rote rāua noho iŋa māhani mau 'ā. 'E mo 'ata haka
Planes Maestros de Reconstrucción Estratégico Urbanos lurañataki. MINVU uksan uksatuqi 'ā te titi o te ara o te ŋā kona ai era o te hare. E take'a i te tētahi ŋā huru era o te taŋata hai ŋā
Sustentable (PRES) ukampi chika, ukhama amtasiwayarakiwa, taqinis kikipa qamasiñapataki, mekerā haka 'ou te ara mekerā era ko rake-rake kona 'oka miro 'āpī nei. Pē nei ana riva mo haka
taxpacha quta qhiyanaka askichañataki Maule, taqi parkinakas taxpachanitaki, ukhama 'ana, 'e e ai te rāua vai pē ira 'ana te rāua ava keri tere 'e ana hāpa'o pe mu'a ka oho ena.
Biobio uksana ukhamaraki archipiélago Juan taxpachanipini suma qama rt’añataki. mo tehe o te vai.
Fernandez uksanakansa (Región Valparaíso).
Ukham amtasti 30 parque luraña amtaraki, niya Te aŋa nei mo te ta'ato'a nō nu'u, 'o ira he haka
Akhama amtasti nayraqata kawkiri pusimpi yapjatata Jiliri Irpirin arsutaparu. Niya piri te nu'u no-noho hāhine tahi era pa he Nūna'a HE AŊA VAHA MO TE TAŊATA
markanaqati quta umampi apata jan waliki 34ni parquenaka sumapacha amuyt’asa taqinitaki Mekerā ara, he pāpa'i i te rāua proyecto 'e he 'ā'ati D.S. Nº 312, (V. Y U.), DE 2006, QUE DEROGA
taqi ukanakaj askichañaraki, jichhata uksaru wakist’añapa, uraqinaka ukhamaraki jaqinakataki a rote Municipalidad o te rāua kona noho 'o a rote D.S. N° 245, (V. Y U.), DE 2001
sumpachaxañapatakiraki, ukasti askirakiwa walja taqinitaki kikipañapatakiraki. Ukham aski amuyampi kona era he Seremi Tuha'a Hare o Haŋa Roa. E
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
amtanaka suma phuqhasa. Aka amtanakasti kimsa 289ni tupu uraxinakay wakiyataraki taqinipini suma 'ā'ati te proyecto nei a rote kona 'ā'ati proyecto o Te mana'u nei mo va'ai hai moni mo te proyecto
kastarakiwa: taxpacha instituciona yanapasisa, qamaniñapataki, niya 5% uraqi Chile markpachana te ta'ato'a. Ki oti, he haka eke hai tataku 'ana rahi mo haka riva-riva haka 'ou 'e mo haka aŋa haka
RAPA NUI
Estudios de las Propuestas, y Herramientas yapxatasaraki, ukampisti 4.335.354ni jaqinakay tō'ona roa mo rē pa he proyecto. 'ou i te ŋā kona noho taŋata era o Haŋa Roa, ko
de Apoyo a la Planificación Urbana suma aka taxpacha jach’a markana suma qamart’añataki rake-rake 'ana. He aŋa pē ira hai rāve'a mau era
amuyt’asaraki sarayata. lurataraki. 'ā mo haka riva-riva o te rāua hauha'a tupuna, mo
te rāua kona tumu mau, mo te kona ko rake-rake
Te aŋa nei i ha'amata ai 'i te matahiti ho'e ta'utini Tā'ana aŋa he aŋi-aŋi 'e he hāpa'o i te rāua
iva hānere iva 'ahuru mā piti (1992), he take'a, 'ono tupuna 'o ara, he haka hio-hio i te rāua huru,
pa'i, 'i te rake-rake o Santiago mo te taŋata mo 'e he haka riva-riva i te no-noho iŋa o te ta'ato'a.
haŋu-haŋu, 'i te haka 'uhu iŋa nō mo tano ki te 'O ira he aŋa tahi te ŋā kona nei, he ha'ariro he
ta'ato'a nō nu'u. E riva tako'a ki te nu'u hauha'a kona hauha'a noho taŋata, kona riva 'e kona vuto
kore mo haka tere riva-riva o te rāua noho iŋa. mo haka ora, mo ha'ere 'e mo piri ki te tētahi. Ko
120 121
haka topa kē 'ana e te rarova'e o te regione o te (PGS i te re'o tire), e tahi rāve'a mo hore-hore o te HE MANA’U MO AŊA ‘ĀPĪ HAKA ‘OU HAI HE MANA'U MO HAKA TERE I TE KONA 'OKA
Ministerio o te Tuha'a Hare 'e o te Ara, ana hāito kona 'e e tahi mo haka aŋi-aŋi i te roŋo. RĀVE’A HAKA PŪAI OHO E IA ‘Ā. HE PRES I MIRO O ARA
'e ana u'i i te ha-ha'o iŋa o te aŋa ki rote proyecto TE RE’O TIRE. (HE HĀITO HŌNUI O TE MATAHITI 2014)
mo te kona o 'uta.
'I te 'ati topa era 'i te piti 'ahuru mā hitu mahana 'I rote pae 'ahuru (50) aŋa haka makenu era 'i
Te me'e nei he Aŋa Haka 'ou i te Barrio, he HE MANA'U HAKA 'ĀPĪ I TE KONA 'O ARA (27) o Hetu'u Pū 'i te matahiti piti ta'utini ho'e 'ahuru rote ho'e hānere mahana ra'e o te haka tere o te
mana'u e tahi mo ara ki te noho iŋa riva-riva mo (PRU) (2010), i aŋa ai e te MINVU ananake ko te tētahi Hōnui ko Michelle Bachelet, i haka poreko ai te
te taŋata noho i te barrio era ko rake-rake 'ana te ministerio o te aŋa 'e e te ŋā hōnui o te regione, e Aŋa he Kona 'Oka Miro o Ara, e noho ena 'i rote
rāua kona no-noho mo ha'ata'a. 'E i te me'e haŋu Te me'e nei he PRU he haka topa iŋa i te piti 'ahuru mā pae (25) rahi o te Haka tere Tumu o MINVU. Te me'e haŋa o te aŋa nei mo rova'a, he
kore mo te taŋata a rote roa haka piri tahi, haka mana'u riva mo aŋa haka 'ou, mo haka riva-riva te Roa Haka 'Āpī Hauha'a (he PRES) mo te taha- ha-hata tahi o te ara mo te ta'ato'a ki te hauha'a,
hauha'a, ana haka 'āpī haka 'ou i te kona era o i te ŋā ho'e hānere ho'e 'ahuru (110) kona henu'u taha tai o te ŋā Regione era o Maule 'e o te kona ki riva ai te rahi ra'a mau o te taŋata mo tu'u o te
ara. tahi era e te taiē 'i te piti 'ahuru mā hitu mahana o era ko Bio Bio, 'e pē ira 'ā mo te motu era ko Juan noho iŋa tano ki a rāua. Ka ai atu te hōrea o te
te 'āva'e era o Hetu'u Pū o te matahiti piti ta'utini Fernandez (he Regione o Varaparaíso). aŋa nei, mo mātaki e toru 'ahuru (30) kona 'oka
ho'e 'ahuru. Ko u'i 'ana mo haka hauha'a i a rāua, miro. Ko haka piri haka 'ou atu 'ana e hā kona ki
ko mana'u 'ā mo haka tere hai me'e nui-nui e tahi Te me'e haŋa mau o te aŋa 'āpī nei, he ketu te hōrea ra'e era o te hōnui. Te ŋā toru 'ahuru mā
HE MĀTAKI HAKA 'OU I TE ME'E HE BARRIO pa he rāve'a ki aŋi-aŋi ai 'e ki hāpa'o ai i a rāua haka 'ou i te ŋā kona henu'u era e te taiē. He haka maha (34) kona 'Oka Miro era, i vae ai he topa o
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
“KO HAŊA 'ANA A AU KI TŌ'OKU BARRIO” mau 'ana pa he nūna'a. 'ata riva-riva ki te hora era kai eke 'ana te taiē. 'E te mana'u o te kore, 'o te ta'e ai o te kona tupu
D.S. Nº 14, (V. Y U.), DE 2007 te hauha'a hope'a o te nui-nui he mātaki me'e rahi miro tano mo te taŋata. 'I te me'e 'āpī nei, ka haka
RAPA NUI
'I haka tama mai ai mo aŋa tahi, mo haka pūai proyecto hauha'a mo te aŋa. E toru huru hope'a o rē ena e piti hānere va'u 'ahuru mā iva (289) rahi o
Te roa nei e haka topa 'ana i te mana'u ki te 'e mo ketu haka 'ou a ruŋa 'i te ŋā kona hetu era te nui-nui o te ŋā mana'u nei: He haka piri tahi te te nui-nui o te henua mo 'oka o te miro. He tu'u ki
'Āpapa Ma'ori e tahi mo rova'a haka 'ou o te rāua o te 'ati, 'i te haŋa mo aŋa tako'a 'i te kona mo te mana'u o te Ministerio, he rara tahi i te huru o te te rima por ciento (5%) rahi o te henua 'oka miro o
kona he barrio e kī era. Mo haka noho rō 'ai pa ta'ato'a. 'E pē ira 'ā hai me'e 'ata riva- riva 'i te aŋa va'ai era, 'e i te moiha'a va'ai era mo ara ki te ara 'i te ta'ato'a kona o Tire. 'E he tu'u te riva-riva
122 123
Pavimentación Localidades de Belén,
Socoroma, Ticnamar y Chapiquiña
Belén, Socoroma, Ticnamar y Chapiquiña corres- típico de la zona. La técnica, que utiliza piedra
ponden a pequeñas localidades de la comuna canteada, ha permitido mantener el carácter
de Putre, capital de la Provincia de Parinacota, rústico de los poblados de esta comuna y su
en la Región de Arica y Parinacota. Esta zona armonía con el entorno.
de ascendencia aymara e influencia inca, fue
anexada a Chile luego de la Guerra del Pacífico. Las juntas vecinales que participaron en el
17° llamado del Programa de Pavimentación
Las obras ejecutadas en las calles de Belén, Participativa del año 2009, fueron la N°2
Socoroma, Ticnamar y Chapiquiña consideraron de Socoroma, la N°4 de Belén y la N°3 de
la pavimentación de la calzada con empedrado Chapiquiñatape.
1. 2. 3.
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Pavimentos Localidades de Socoroma, Ticnamar, Belén y Chapiquiña
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Pavimentos Localidad de Taltape y Esquiña, 19° Llamado
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Pavimentos Localidad de Putre 13° Llamado
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Pavimentos Calles de La Tirana 21° 22°, 23° y 24° Llamados
Ubicación Comuna de Pozo Almonte, Provincia del Tamarugal, Región de Tarapacá
Año de Ejecución 2011 - 2014
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Pavimentos Calles de Mamiña, 16° y 17° Llamados
Ubicación Comuna de Pozo Almonte, Provincia del Tamarugal, Región de Tarapacá
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Pavimentos Localidades de Pisiga Centro, Cariquima, Central Citani,
Colchane, Enquelga 17°, 19°, 21° y 24° Llamados
Ubicación Comuna de Colchane, Provincia del Tamarugal, Región de Tarapacá
Año de Ejecución 2007, 2009, 2011 y 2014
Programa Minvu Pavimentación Participativa
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Pavimentos Poblaciones Licancabur, Punta de Diamante, El Carmen, Conde
Duque y Los Algarrobos 15°, 16° y 17° Llamados
Ubicación Comuna de San Pedro de Atacama, Provincia de El Loa, Región de Antofagasta
FICHA TÉCNICA
FICHA TÉCNICA
FICHA TÉCNICA
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Pavimentos Calle Sebastián Englert
FICHA TÉCNICA
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Parque Costanera Quidico
Ubicación Comuna de Tirúa, Provincia de Arauco, Región del Biobío
Año de Ejecución 2014 - 2015
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Parque Lafquenmapu Tirúa
152
Planta general Parque Lafquenmapu.
Superficie 1.170 m2
Costo de Obras 6.820 UF (UF a octubre de 2012)* 3.
FICHA TÉCNICA
Superficie 318 m2
Costo de Obras 6.688 UF (UF a abril de 2009)*
Diseño de Proyecto Patricia Casanova Chia, arquitecta I. Municipalidad de Puerto Montt 3.
Superficie 167 m2
Costo de Obras 4.210 UF (UF a febrero de 2011)*
Diseño de Proyecto Ana María Bórquez, arquitecta I. Municipalidad de Puerto Montt 2.
Superficie 198 m2
Costo de Obras 3.652 UF (UF a abril de 2009)*
Diseño de Proyecto Juan Ignacio Maldonado, arquitecto I. Municipalidad de Puerto Montt 2.
Superficie 171 m2
Costo de Obras 4.082 UF (UF a febrero de 2011)*
Diseño de Proyecto Patricia Casanova Chia, arquitecta I. Municipalidad de Puerto Montt 1. 2.
Superficie 159 m2
Costo de Obras 2.446 UF (UF a marzo de 2007)*
Diseño de Proyecto Juan Ignacio Maldonado, arquitecto I. Municipalidad de Puerto Montt 3.
FICHA TÉCNICA
FICHA TÉCNICA
Nombre del Proyecto Construcción Pasarelas Caleta Tortel 20° y 21° Llamados
Ubicación Comuna de Tortel, Provincia de Capitán Prat, Región de Aysén
chos. En este sentido, una mayor comprensión de las ya que la vinculación temprana de los habitantes
características propias de cada proyecto, nos permi- en los procesos de diseño, ejecución y mantención En lo que respecta a pueblos indígenas, este
tirá promover el derecho a la vivienda culturalmente de las obras es fundamental para asegurar su perti- año suscribimos un convenio con el Ministerio de
adecuada. nencia y sostenibilidad. Los espacios de encuentro, Desarrollo Social y con la Corporación Nacional de
consenso y disenso son claves para que la visión y Desarrollo Indígena, cuyo principal objetivo es au-
Para ello, debemos detenernos a reflexionar con cosmovisión de los sujetos y grupos involucrados nar esfuerzos de colaboración conjunta para realizar
elkünugele kom feichi zewmaniegelu zeumayam tañi konkülemum ta che ka ni amulniewal tañi ta kiñe trür zugu feichi Ministerio de Desarrollo
MAPUDUNGUN
nüniegeai ta feichi yam zugun niewalu tañi kizuke mogen. Cheu ta trawüntuai ka trüram ñi zuam kam Social ka Corporación de Desarrollo Indígena, niei
ruka chumgechi zoy küme mogentuwal ta che. welulkan fei ta unenkülei tañi konküleal tañi lelin ka ñizol zugu ñi kiñewam kom feichi trür newen kellun
ñi azkintun wall meu ka feimu pu che ka ñi lof egün ñi trafkintuam küzau egün ñi amulniewal ta küzau
Feimu, mülei ñi küme rakizuamtuwal ñi chumgechi konaigün feichi zeuma rukawe ka azkintuniegeai ñi ka kellun ñi küme mogeam ta che ka niewam tañi
azkünuwal ta zugu kom feichi zeumayam küzau ka kakeume gen feichi cheu ñi mülen mapu mogeam. kizuke ruka, ka fei meu azkünuaigu, eluwgeam
amuyt’ata. Ukatakiraki, suma uñakipaña suma Ukataki chamañt’asa kunamati Ministerioj amtji
amuyt’ayarakistani kunamas jiwas pachpa ukanakar sarañapinirakiwa, ukham qalltatpacha Indígena markanajtuxita, aka mara Ministerio de
AYMARA
qamastanxa uka amuyt’ayistani, ukhamaraki taqinis suma amtasisa markanakan utanakas taqi Desarrollo Social ukampi, ukhamaraki Corporación
kunjamapinis jiwas pacha jaqinakaj utanakaxa, kunas lurasa utjañapataki, ukhamaki taxpachanis Nacional de Desarrollo Indígena wali amtampi
uka amtampi sartayaña amtarakiwa sumpach utjasitana. Ukhama jakisiñataki, taqinisa luraña wakiyatawa, ukan jach’a amtapasti suma
amtapampi walis jan walisa suma aruskipasisa, taxpachani yanapt’asisa, mink’asisa, aynisisa
180 181
He Mana’u Hope’a Te aŋa iŋa o te hare o te kona noho o te rahi-ra’a ta’ato’a o roto, te u’i iŋa o rāua i te me’e, te haka tano pē mu’a ka oho ena, mo haka tano i te rāua aŋa ki
o te taŋata e haka take’a atu ena ‘i ruŋa i te puka nei, tano iŋa i te rāua noho iŋa ki te teka iŋa o te nātura, te huru o te kona, ki te huru o te nu’u noho o rā ŋā
ko aŋa ‘ā te ruŋa nui, te nui-nui ‘e te huru, tano ki te te haka tere iŋa o rāua pa he nūna’a taŋata e tahi ‘e kona, ki te nui-nui o te kona, ki te hauha’a o ira ‘e
noho iŋa o te nu’u henua. ‘I te hora ‘ui o mātou i te te aŋa iŋa i te rāua kona mo noho e haka tano ki te ki te mana’u o te nu’u o rā kona. Hai oho iŋa nei ia
aŋa nei, i haka topa ai a mātou i te mātou mana’u huru o te kona kona era ‘i ira ka aŋa era. i huri ai te aŋa iŋa o te me’e. He ‘ata haka pūai a
o ruŋa i te me’e o mātou i ha’amata i aŋa, o ruŋa i mātou i te ŋā kona ena o mātou e aŋa mai ena ‘i te
te ku’i-ku’i ta’ato’a o te aŋa, ‘e he aha te me’e toe o Te ŋā me’e kē kē ta’ato’a nei, ko ia ko rauhuru kona taka-taka o te nu’u ‘e i te hare, aŋa pē hiva ‘ā
mātou mo aŋa o te nu’u o te Ministerio de Vivienda y huru o te ku’i-ku’i o te me’e mo aŋa, he aŋi-aŋi e he hio-hio he oho pē mu’a ka oho ena.
Urbanismo, ‘i te ŋā matahiti nei, he aŋa i te kona mo mātou pē nei ‘ē: ‘ina a mātou ko aŋa e tahi mau nō
te nu’u henua, tano ki te rāua haka tere iŋa. huru o te hare. E u’i ‘i ra’e i te huru o te nu’u noho Te ‘āpa-pa i te me’e mo aŋa o ruŋa i te hare ‘e o
‘i te kona rahi o te hare ‘e i te nu’u noho ‘i ‘uta, ‘ai ruŋa i te haka riva-riva i te kona noho o te taŋata,
Te roa ena o ruŋa i te kī e te Tire: He aŋi ‘ā e ai rō era ia ka noho iho ka u’i he aha he aha te me’e mo ko nape ‘ā hai re’o tire Agenda de Inclucion, te aŋa
‘ā te nu’u henua noho tako’a ‘i ruŋa o te henua nei aŋa ‘e pē hē ana aŋa te hare tano ki te haka tere nei ko haka tika ‘ā hai mana’u nei o te ‘āmui mai
ko Tirei, te kimi mo rava’a mai i te rāua haka tere iŋa iŋa o te nu’u noho o rā ŋā kona. Te haka nūna’a ‘e (inclucion). Te kī o mātou mo ‘ata haka tano riva-
tuai ‘e ko ia ko aŋi-aŋi mai i te rāua me’e aŋa, te noho te haka piri mai i te tētahi nu’u ki te aŋa nei, he riva riva i te noho iŋa o te ŋā nu’u henua ena, o te hau
iŋa o rāua ‘i te kona e tahi, te take’a iŋa o te me’e, a mātou mo aŋa i te proyecto tano ki te huru ‘e ki te kē noho i a Tire, o te nu’u ŋārauhiva, o te rū’au, o
OBRAS URBANAS Y HABITACIONALES CON PERTINENCIA INDÍGENA
te aŋa iŋa i te rāua kona, te huru o te me’e aŋa ki te haka tere iŋa o te nu’u henua ‘e ki te huru o te nu’u te korohua, ‘e o te ŋā poki. Te me’e ta’ato’a nei ana
rāua hare, ‘e te huru mau ‘ā o te hare e aŋa ena e noho o rā ŋā kona. rova’a e haka tano tahi te ŋā hare ena ‘a te hau i te
RAPA NUI
rāua e haka tano ki te me’e take’a e rāua; ko ai ‘ā he rāua aŋa, ki te mana’u o te ŋā nu’u ta’ato’a ena, e
me’e mo haka topa riva-riva o mātou i te mana’u pē Mo rova’a o mātou mo aŋa i te ŋā me’e nei, e haka haka tano te aŋa iŋa o te hare, ‘e o te kona noho, ki
hē mau a mātou ana aŋa i te hare tano ki te rauhuru pūai te ŋā programa ena o te Ministerio o ruŋa i te te huru ‘e ki mana’u o rāua.
huru o te taŋata noho o ruŋa i te henua nei. He me’e haka piri ‘e i te haka nūna’a i te nu’u mo te aŋa nei.