SEKSTUS EMPIRYK PRZECIW UCZONYM (Adversus mathematicos I-VI) Przeloryl, wstgpem i przypisami opatrzyl ZBIGNIEW NERCZUK Kety 2007 WYDAWNICTWO MAREK DEREWIECKITYTUL ORYGINALU, Tipig, wxdypteetexodg I-VI 16 2006 for the Polish translation by Zbigniew Nerceuk & Wydawnictwo ANTYK © 2006 for the Polish edition by Wydawnicewo ANTYR Wydanie pierwsze Peaetody!, wstepem i preypisami opacrayh Zbigniew Nerczuk Redakeja i kozekta: Waldemar Polanowshi Sktad tekstu i projekt obwoluty: Dariusz Lorane Druk i oprawa: Giesayiska Drukarnia Wydawnicza ul, Pokoju I 43-400 Cieszyn Podrecenik dotowany praez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy2szego. Lrealizowano ‘w ramach Programs Operacyjnego Promocja Czytelnictwa ogtoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Praca naukowa finansowana ze Srodk6w Komivetu Badaft Naukowyeh w latach 2002/2005 jako projekt badawezy. ISBN 978-83-89637-52-9 WYDAWNICTWO MAREK DEREWIEGKT ul, Sckotnin 298, 32650 Kety tel fax: (033) 8454149, 0603931607 email: wydawnictwodderewiecki.pl Ksiggarnia: wow derewiecki.p! Nl 1000 ege. Objetosé w arkuszach wydawniczychs 12 Dystrybucja: tel /fax (033) 8561584, 0502637305 SPIS TRESCI Wprowadzenie - Zbigniew Nercauk PRZECIW UCZONYM ‘Cay nauka istnieje © praedmiocie nauczania .. O cele © nauezycielu i cen sposobie nauczania 1. PRZECIW GRAMATYKOM Te znaczei ma slowo ggramatyka” Caym jest gramatyka Jakie sq czeick gramatyki eee “Ze cogs technicana gramatyli nie podlega zadne| metodzi pozbawiona trwalych podstaw 0 sylabie 5 O nazwie.... sees © dani i jego czeéciach O podziale veeee O odejmowaniu. 0 dodawaniu : © ortogealii .. 7 Cay istic jakadsztuka okreflagca poprawnost jaya © erymologii.... : Cay cxgSé historycana jest oparta na trw: riych podsawach » i jest Ze cage gramatyki odnoseaca sig do poetdw i pisarzy jest pozbawiona trvalych podstaw IL PRZECIW RETOROM Ill, PRZECIW GEOMETROM . . TV, PRZECIW ARYTMETYKOM 2B m7 32 3 M rn 38 “4 6 50 of 56 7 38 58 9 6 n m 8 % uz 133Y, PRZECIW ASTROLOGOM VL PRZECIW MUZYKOM Definicja déwigkw «. Definicja tom Wybér bibliografi Indeks osobowy Sekstus Empiryk, Press wero 40 156 164 165 we 197 WPROWADZENIE ZYCIE Sekstus Empiryk jest ynajmniej, a réwnoczesnie najlepie} znanym filozofem starozytnosci” § To paradoksalne stwierdzenie doskonale oddaje stan rzeczy. Cho- iat, dysponujemy bardzo obszeraa spuscizna, to mowige o samym autorze ogra- nicryé sig musimy do kilku zdawkowych informacji. W swych dzietach Sekstus = niejednokrotnie skory do opisu, gdy mowa o postaciach z odlegle| przesziosci ~ ,zachowuje tajemaicze milezenie na temat swojego Zycia i swej epoki"?. Teksty Sekstusa nie zawieraja Zadnych jednoznacanych informacji 0 ym, kim ich autor byl, kiedy zyt i gdzic duiatat. Niewarpliwe pozostaje tylko to, iz uwazal siebie za sceptyka, kontynuatora filozofii Pyrrona z Elidy. Wprawdzie Sekstus przedstawia sig jako lekarz, jednak przedmiotem sporu jest to, do ktére} szkoly medycene) naledal. Praydomek ,Empiryk” (6 euneipixoc), ktory zna ju Diogenes Laertios, pozwala waioskowaé, ze by} zwolennikiem medyczne) sckoly empiryczne} * (0 czym Swiadezyé mode réownied tytul jednego 2 zaginionych dick Eurexpende oxourmpurta). Nasza pewnos zmnicjsca jednak wypowieds Sek- stusa, ktdry w Zarysach pyrroriskich, wskazujac na podobienstwo istniejace miedzy doktryna szkoly metodyczne} a sceptycyzmem, glosi wyészo8é tejée szkoly nad szkoly empiryczna'. "J, Gal, Gyros spiny Swat, Teovie arti foot llenistycone, Weocta 1995, oy 2'b.L, flank: maintains » discreet silence about himself and his times’, w: Sextus Prpircus, Against the Grammmarian (Adsersus mathematica, translated with an Introduction and Commies tary by D. L. Blank, Oxford 1998, s. XIV. » Por. AM 1 260. O yi, 2e byt lekarzem moge tet fwiadezyé licane fchowe uwagiz rakes medyeyny (ap. Adversus Mathematicos[w skeicie eytowane jako AM) XL 136; AM V 55 1) * Por. Pseudo-Galen, lg, 4 vol. XIV, 5. 683 1 Diogenes Laertios, Zyaoty 1 poglady syonych Jlrafie, opracowanie pracktads, przypsy i skorowidz: 1 Krofiska, wstep:K. Leinial, Warszawa TRB Grou DU), 1X 116, 5. 581 Sor, AM 6h * Sekatas Empiryk, Pyarhoniae hypotypons (w shrécie cytowane jako PH) 1 236-237 i 241 Polski praeiad: Sextus Empityk, Zensy prrroiske, prastosyt i wstepem poprzedzit A. Krokiewice, War- Seaven 1998. Badacce tacy jake E. Zeller (Die Piloophie der Griechen in ibrer gscichtlichen Ent lung, . 3,2, 1923, 5.49 useaga 1) cay K, Deichgraeber (Die Griebische Empivterschul, Berl 1930,6 Sess Empiryk, Prretwe nceonyo Nie wiadomo, na jaki okres praypada Zycie Empiryka. Zachowane pisma nie rawieraja zadnych wskazdwek, kibre pozwolilyby jednoznacznie rozwigzaé ten problem. Wpravdzie sq one prawdziva skarbnica wiedzy o filozofi i literaturce freckie}od oktesu archaicznego do koticaepoki hellenstyeznej (od VIdo Iw, pine) fedhak nie prvekazuja Zadnych danych na temat filozofow czy pisaray, blizszych trasom, w kiSrych, jak sig przyjmuje, tworzyl sam Sekstus. Niewielka pomoc woksedleniu crass Zycia Sckstusa stanowig rownied wemianki o charakter7e histo- ryczaym, 2 ktérych najpétniejsza jest informacja o cesarzu Tyberivszu”. “Tewajqca od Wielu dekad dyskusja nie rozwigzata definitywnie kwesti #ycia Sckstusa®, Podsumowujac ja badacze 2gadzaja sie, 2e okres, na jaki przypada zywot Sekatusa, mozna okreslié jedynie w prayblizeniu, sytuujac jego dziatalnosé pomig- dlzy rokiem 100 n.e.? a poceatkiem MT wieku n.. ®. Najbardzie} prawdopodobne wwydaje sig, Ze Sekstus ayt i dzialal w drugiej potowie If wieku me. i ma poczatku Mw. ne." a8) prayjmowal nate) podstawie, ze sympatie Sekstusa Makewowaty pomiedaysekoly empiey ow F metodykom. Pow, PHU 84 1 Prapnzyeje preedstawiane praex hudaczy opieraia sig presde wsnysthim oa informaciach, he se navi og Diogenesa Lactiosa oraz Pseudo-Galena a taki na paralelach istniciaeyeh mieiay aaaaaeschatwsa 2 deetem Refitatio oniniuon aeresium Hipolita Rrymskiego. W Zywotach Dioge- ren Lacrtioss eaytamy: .Meaodota scaatiem yi Herodot z Tas, syn Arieuss: wykladow Merodo reached Sekstus Empiryk, ktry napisal duiesigé ksiag, O seeprycrmie i wiele inaych wybornych Jnl Uerniem Seksturs Bt Saturninos zany Kytenas, rownice empieyh”,(Sekstus wspominany jest freee Diogenesa Laestiosa dwukrotnie: DL 1X 47 5 1X 16). Niestety, ta najbaeeneiza # zacho Erm wemnanek o Sekstuse aie razstrayga w spost definicywny naszego probleme. Nie wiado- weedy desstHlerodot, navel Sekstusa coy jego ve2en Saturninos. A poniewad czas Zyca eteges Diagensa Laertios dae sig okeiiéjedynie w prayblizeni na drugs potowe IT w. m6» Teeetvaca swarta w Zywotacb pozwala co nalwyée| ta preyjecie polowy treeciego wieku me, jako vrni ate quem daiaalnosciSekstsa. Drugh punkt odaiesienia sunow tekst Hipoita Reymskic: ‘gr Refnaio onan haere, w KxGrym, jk wykazal A. Goeleckemeyer, anak sig meses Ps Bi ace do pewaych Iragmembw dict Sekstusa (Die Gachichve des griechchen Skeptzisns, Lsipzig 90m Newdrock Aalen 1968, s. 266), aralele te maja mieive w ustepach omawisigeyeh problems {ke aarologicong (Refit 4, 1 1AM V), a takiedotyccacych zagadieniapowstawaia gineea (Refer Foe, 28 AM X 310-319), Biorae pod uwage fakt, de dzielo Hipolita powstalo pomigday rokiem JS 1 2u0 ne, moina pezyiaG, 2 lta te wyznaczajy kolejny termina ante quers powstania teksty Exhausa, Rowoie? ite eorwaéanis nie rozwigzua jednak problemu, gy? aie moana wykluczyés i cj untoray koraystali2 tego samego, nie znanego nam Zrddla. Na mala wiseygodnodé argomentiw terse t podow propozyeli datomania Sekstsastsenie wskuzujeD. R, House ws The Ly of exit Enpusns, The Classical Quarterly", 75 (N: S. 30) (1980), s. 227-238. ky yroporycie prawstaria F. Kulien, Die Deter des Sexts Empiris und des Diogenes uertivs, BBheinisches Museum fi Philologie", N. F. 106 (1963), s. 251-256 Te pon D-K. House, The Lifes 5. 231; D-L Blank, Sextus Empiricisin + XV- 3B Poe G, Reale Hata flan arcing, pra E. 1. Ziel, 1, Lublin 1999, 218 2. preys 9 Wprowadrenie - Zbigniew Nerczak 2 Mimo faciiiskiego imienia Sekstus by! Grekiem 2. Nie jestesmy jednak w stanie stwierdzi, z jakie} czesci Swiata greckiego pochodzit (do wemianki Suidasa, ktdry nazywa go Libijezykiem, trudno praywiazywat wigksza wage) ". Chociad w tek- stach Sekstusa pojawiaja sig nazwy kilku miast greckich, to nic wyjasniaja one definitywnie kwestii pochodzenia ézy miejsca zamieszkania Empiryka. Nie moze- my mieé bowiem pewnosei, czy nie przepisat on po prostu tych akapitéw z dziet, ktdrymi postugiwat sie w swe) pracy 4. Najezesciej sugeruje sig, 4e nauczat w Rzy- ‘mie badé Aleksandrii Gy do tych skapych informacji doda sig zagadkowe milczenie Galena, story, chociai: wydaje sig byé wspotczesny Sekstusowi, nigdzie o Empiryku nie wzmian- kuje, zrozumiale jest stwierdzenie D. K. House’a, iz ,it is necessary to suspend judgement on Sextus’ life in almost every detail” !® DZIELA SEKSTUSA Sredniowieczne manuskrypty preekazuja spuscizng Sekstusa w postaci dwe. daiel pisma w trzech ksiegach zatytulowanego Zarysy pyrrarskie '7 (HTeppeiretot Uorosties, Pyrrboniae bypotypose) oraz. duzego tekstu w jedenastu Ksiggach, tradyeyjnie wy- dawanego pod tytutem Preeciw matematykom (pig waSnwarixoig, Adversus mathematics), mimo tego, de sktadaja sig nat dwa odrebne traktaty: Praeciw do gmatykom " (FIpag Soyqucrexotic, Adversus dogmaticos) w pigciu ksiggach skierowa- nych przeciw logikom, fizykom i exykom (ks. VII-XD oraz daieto Preeciw wczonymt (ipog wad mueeerxoue) (ks. T-V1)®. Na podstawie badat chronologicznych, polegajacych preede wszysthim na porownaniu paralelaych argumentacji zawartych w poszczegdlnych rozprawach Sekstusa, prayimuje sig, Ze najwezeéniejszym z zachowanych tekstdw sq Zarysy 78 Pog, AM 1246, PELE 152; PH ID 211; 246 © Soidan Lexicon el A, Aer, v, 1-4, Leiprig 1928-1935, hast Sexsts” (sigan 235; 236; Sidas Ligdnie sotsamia Sekstusn Empiryka 2 bratankiem Ploarcha { nauceycielem Marka Avrelusza, Sehstsem» Cheroneiorar chraeiafskim historykiem Sekstusem Afsicansem poe, AM VII 145: PH T198,sdzie wapomina, ie praebywa w Atenach 2 Por. Dsl. Blank, Sextas Empricabn . XV. 2 Dor, DK, House, The Lifes. 238 1 Seti Bmpirct Open, rec. Hi Matcha, vol 1, Pphoneion byporypoenn Kibros es cont nens, cur. J. Ma, Tesbner, Leiprig 1958, 1 Ser Empirii Operas ree. H. Mutschmann, vol I, Adverss Dogonatco libros quingne (Ae. smathen. VIED conten, Lipsig, 1916 Set Emporis Opera ee. H. Mtschmana, vol Ml, Adversms Btemaicr libros 1 conti eng, iterum J. Mau, Lipsive 196 "3 prablem sano lesa skladajgcych sig aah ksi, Wydania zawieraa ich jedenaie, poseras ely Sudan 1 Diogenes Laerios (X 116) wspominaja o dziesigch, Rozwinuje sie go aviersiie yimuige, de waktary Prec geometrom | Preeciw aremerskom stanowilyjeday co er 2ostaty wr wydasiach roalaczoneSchstus Eapityle Preeiee ezonyen pyrrorskie, po ktbrych powstata rozprawa Praecive dogmatykom (ks. VI-XD, a jako ostatnie napisane zostalo drieto Praeciay wczonym (ks. I-VI) Traltat w szesciu Ksiggach pt. Preeciwo uczonym (Adversus mathenaticos ks. = Vi) zaimuje szczegdlne, w pewnym sensie odrebne miejsee w korpusie dziet Sek- stusa22, Preede wsrystkim, pozostale zachowane rorprawy, Zarysy pyrroviskie i Proeciw dogmatykom, s9 ze soba blisko 2wigzane, zarowno pod wrgledem kon srukej, jak | weci, Przeciw dogmatykom powiela strukturg i rozszerza argumen tacjg IL IIT ksiegi Zarysdw pyrrariskich. O rédnicy pomigdzy tymi tekstami stanow! jedynie fandamentalna i, z perspektywy badafi nad neopyzronizmem, najciekaws7a Pksigga Zarysdw, htOra zawiera syntetyczne przedstawienie podstawowych pojet i zatozed sceptyeznych. WW zestawieniu z tymi dwoma, tak sobie bliskimi traktatami, dzieto Preeciwa uczonym zaimuje miejsce izolowane. Wprawdzie i w nim odnajdyjemy argumen- tacje pazalelne do tych zawartych w dou wezeiniejszych tekstach >, jednak jest 10 tisto rine od pozostalych pism Sekstusa, przede wszystkim ze wzgledu na od- miennosé problematyki, jaka stanowi refutacja ynauk eykliezmych”?*, ‘Wedle tralnego okreslenia V. Brocharda dzielo Sekstusa to prawdziwa «sum ma” ®, Slormulowanie to, chociaz paradoksalne, zwazywszy na sceptyczny Keontekst, dobrve oddaje charakter tworczosi Sekstusa, kira ma wiele cech wspdlnych 22 Sredniowiecenymi kompendiami, Pierwszorzednym zadaniem, jakie stawia sobie Sekstus w dyskusji z dogmatykami, nie jest tworzenie nowych i oryginalnych argumentagji, ale wykorzystanie arsenatu polemicenego nagromadvonego przez tradyeje sceptyczna. Drieto Sekstusa stanowi preekaz sceptycznego driedzicrwa, ‘co decyduje o jego ogromne} wartosci historyezne i filozoficzne}. Swym zakresem Sbejmuje ono fundamentalne dla greckie| tradycji filozoficene} zagadnienia oraz preedstawia argumentacje krytyczne ~ w wigkszosei praypadkéw bezimienne, Brochard, Le sccpliguesgret, Pais 1923, s. 318 na; Sextus Empiricus, Come les profes, Inwoduction, glossire et index par P Pellerin weaduction par C. Dalimier, D- et, Delattre,B. Perez sous la ditection de P. Pellegrin, Pars 2002, . 10. Por. . Pellegein, Contre ds profess. 10. 2 Nicht fragmenty Preccw sczomyn 5 paralelne do argumnentaci zawartych we wezeiniisnych roxprawach fap, wymod preecin anozliwogh nauceania w Preeiw uezonym (PR. 4 na] ma sw) ‘Nlpowiednik w I hsigdze Zany pyrovisic (DH IN 252 an] cay w traktacie Prac etykorm [AM XU DUG), angumentacja preeciw dowodowi [AM TI 106] w I kigdze trata Prov logikorm [AM Yul 299 mn], proeciw catu (AM TIL 13] w T hsigdze traktats Praeciwflzykom [AM IX 367], by Symienié yiko kilka 1 licanych paral), Warto zwrdcié wwage, 2¢ namie} argamentaitparae: Teck rawieea uaktat Prec maaykom, a catkowitym ewenementem jest hig Praecr astrelogom Pniewae preedstawiane W nie) wywody nie maja éxdne)analogit w innych dzielach Sekstsa Bp, Pellegrin, Come les profesenr, 8.10 2 V, Brochard, Les scepriques grec, +. 310: la some de tout le seepticisme”, 2M. Dal Pra, Lo settcimo greco, Milano 1950, s. 380, cundzense ~ Zbigniew. Nese 9 zacverpnigte, jak mozna wnosié, 2 innych, wezesnie} sporzadzonych kompendiow sceptycznych, SZTUKI WYZWOLONE, “Tekst Preecito matematykom ks. I-VI? poswigcony jest szetciu 2 siedmia dys cyplin wehodzacych w sklad tradyeyinego Kanonu caw. snauk eyklicenych”, czyl Gsauuk wyzwolonych” @yeuekia waSmare, artes liberates). W schytkowym okre Je antyku, w ktdrym powstaje drielo Preeciw uczanym, okreélenie .nauki cyklicr- whe” awydaje sig byé termine tak obiegowym, Ze sam Sekstus, mimo predylekcji do wevelkiego rodzaju definicji i dystynkeji, uchyla sig od przedstawienia macze- nia tego terminu: ,Wyjasnianie kwestit, od czego biora swa nazwe acyklicanych» file ich jest, wydaje mi sig zbyteczne w sytuacji, edy nasze nauczanie skierswane jest do ludei, KtSrzy posiadaja juz wiedze na ven temat.” 7 Pojecie éyxUxhiog mandeta (enkyklios paideia] uksztattowalo sie w okesic hel lenistyeznym. Jednoznacrne okredlenie jego znaczenia nie jet Jatwe, albowiem, jak pisze H.-L Marrou, «zarysy tego pojgcia porostaly na zaws7e niewyraine” * ‘Osnaczato ono albo posiadanie pewne), niezalezne} od zdobytego wykszxatcenia kultury ogélne)” chatakteryzujace) przyzwoitego catowieka, albo osiagniecie pew- nego stopnia edukacii, rwnoznacznego ze zdobyciem ,kultury podstaswowel’, prox pedeutyki, majace} .preygotowae umyst do preyswojenia sobie idealnego progr Inu éredniego nauczania” ®. Pojecie to implikuje zatem pewna ogtade czy Kulture, ktdrq Rzymianie Yumacryli jako bumanttas™ Tlellenistyczny ideat enkyklios paideia stat sig 2 biegiem cvasu podstewa do wyodigbnienia kanonu siedmiu ,szuk wyzwolonych” (ertes liberals). Wealle ency- Klopedycene) definicji stanowily one zespdt umiejetnodci, ktdrych wprawa mie przynosila ujmy cztowiekowi wolnemu, w przeciwienistwie do setuk 2 sakresi rremiosla,ktbre, poniewat wymagaly pracy flzycen),wwaiane byly za nidsae (ore serviles, artes sordidae, texvet Pavarvaor) » W aklad sztuk wyzwolonych wesely gramatyka, retoryka, dialektyka (od c2a- séw KarolingSw okreslane mianem trivinm) oraz. geometria, arytmetyka, asirono~ nia i muzyka (quadviviun) S. Chociai pewne zblizone propozycje kategoryzacit T Wane samaceyé, Sew thice Pree wero serminbw aaateratyks” cay ment” Schau copa a unscreni: napkin, opranicse je o grometti afte) aselog ich pez see Uujakicn od ty realy jet tho jeden fragment (PR. 39), kidnyim nazwa yates {yo Shaws ebejmuje weystch wezonych °s Poe, PR. 7 21-1 Marrou, Historia wychowania w stavaiytnosci, prestozyt J. S, Los, Warszawa 1969, 5. 256, = Tamie see cena, ile, Wierunak oo Alkane do Auta, Warsaw 182, 5 M2 % Dor Cyceton, © mite, 1 6,72 2 eto, tes nuke 10 durchgenhene und ereeterte Auf, Leipzig 1990, 5 02 mSekstus Empicyle, Przecier neonyn suk, pojawily sig juz w okresie archaieznym , to jednak ostateczna lista sedmiv suk wehodzacych w sletad artes liberales zostata ustalona w Tw. p.n.e. przez Dionizjosa Tsaka i Warrona. Jus na wstepie warto zwréci€ uwage na jeden wspélay rys owych umiejernoxci, ktSry jest wyradnie widoceny w lacitiskie| aazwie artes liberales i skutkuje ich prae- ciwstawieniem grupie artes nazywanych serviles czy sordidae. Stanowi go rozr6énienic migdzy mathemata, cryli tymi umiejgtnosciami, ktdre nie wymagaja pracy fizycz- rej, a techmai nidszego rodzaju, zwigzanymi 2 jakas forma dziatalnosci rzemieslni- cx U frbdel tego podzialu ledy pierwotne, szerokie rozumienie techne w staro- aytne} Greg oraz zwigzana 2 nim niecheé Grekéw do wszelkie} produkejt umie jetne), Kt6ra wymagalaby pracy fizyczne}. ‘Takie rozumienie setuki byto przyezyna ambiwalentnego stosunku Grekéw do jej przedstawicieli, ktorych cenili yza posix dang przez nich wiedze, a zarazem gaedzili nimi za to, ze praca ich byta rzemiesl- nicza, Gizyezna, zarobkowa" ®, Rozwaéania dotyczace sztuki w Grecji nigdy nie uwolnily sig od tego stereotypu. Mimo wielu prob kategoryzacji umiejgtnosci, fundamentalna dla mysli antyczne} opozyeja otium i negotium trwala przez wieki j madecydowata o takim a nie innym zestawie mathemata skladajacych sig na ysztv- ki wyzwolone Prredstawienie historit poszezegélnych technai i procesu, kt6ry doprowadzit do ukstahowania sig kanonu sztuke wyzwolonych, wykraczatoby ponad rozmiary stosowne dla wstepu. Ograniczymy sig zatem do szkicu omawiajacego te etapy dyskusji toczacej sip w ktegach filozoféw, ktérych odbicia widoczne s4 w tekécie Sekstusa. Rozwagania poswigcone techne, czyli umiejetnosel ezy setuce, maja w Grecii barclzo dluga tradycjg. Wemianki na ten temat pojawiajg sig ju w najwezesniejszym okresieliteratury greckie), Grecka poezja i mitologia traktuja umiejetmosc jako dar hogéw, a gléwni preedstawiciele sztuk, tacy jak np. Asklepios, sq z bogami blisko rwigzani, Ciesza sig oni powazaniem, a same sztuki maja swych boskich opieku- now Jednak rozkwit teoretycanych rozwazai na temat fechne ma sw6j poceatek w V wick p.ne, wraz z narodainami dwu nurtéw: sofistyki oraz medycyny. W iym okresie powstaje literatura poswigcona techni, takim jak revoryka, jazda konna, kucharstwo czy strategia. Wraz z rozwojem sofistyki poszerza sie zakres po- jecia techne o umiejgtnosei o catkowicie nowym charakterze, jak np. techne politike 1, Marrow /itovia wychoesaia., 8. 257 3 W. Tatatkivwicn, Histora eeryki, 1, Eueryka starozyina, Warstawa 1985, 5, 38. Por. Del. Blank, Seas Empirins. s. XVI Wprowadecmie Zbigniew Nerceak ul czy rhetorike, Zanika wyobraienie o wytacenie fizycenym czy rzemiethniczym char rakterze techne, a podkresia sig zwinzang ze sz1.ukg wiedze i plynacy 2 nie} pozytek. Idee praedstawiane przez solistéw dowartosciowuja sesuke, wskazajac na je} zie coenie w iyciu cAowieka, Sofie, zainteresowani problemem rozwoju kultury, tawaiaja bowiem technai za podstawowy czynnik postepu ™, Solista Gorgiasz. wydaje sig byé tworea wyrdrnienia sztuk w wezszym sensie, ktdre pojeciowo odpowiads tyby wspotczesnemu rozumieniu ,sztuk picknych” *, Sami sofiiei sq zreszta Zywo zainteresowani uprawa poszeregOlnych teclmat czy pistemai. Ironia, cay nawet ztosliwok, z jaka Platon wspomina w dialogach © szerokosei zainteresowai Hippiasza”, nie powinna nam przestaniaé faktu, Ze Hippiasz. byt najwszechstronniejseym sposréd sofistéw i 3e proces nauczania opie: rat na wyjatkowo szerokim zakresie preekazywane} wiedzy, w sktad ktbrej wcho- daily takie techai jake rachunki, astronomia, geometria i muzyka‘, Protigoras, Prodikos czy Gorgiasz rozwijaja retoryke, gramatyke, poctyke 1 jezykoznawsiwo, a przedmiotem ich vainteresowania staja sig problemy 2 zakresu gramatyki opiso Wwe) semantyki, slowotwérstwa, semiotyki, leksykologii, etymologti i interpretacji tekscaw literackich, 'W swych dazeniach do teoretycznego ujecia techne sofisei nie byli odosobnieni, lece mnaledli spraymierzefica w rozwijajace| sig refleksji autorow 2 kregow medycz- aych, Medyeyna jako tecbre narodzita sig w V wieku w Jonii, Opieraia sig na cobserwacji i zbieraniu doswiadczefi na temat przebiegu choroby i kuracji. Ponie: waz metoda leczenia od samego poczatku budzita wiele kontrowersji, pisma weho daace w sklad Corpus Hippocraticum pochodzace % V i IV wieku p.ne. zawieraja Wwiele preykladéw dyskusji, ktérych przedmiotem jest zagadnienie feclme: zaréwno oskarzefi zwrdconych przeciwko tym, kidrzy dle wykonujg sw6) zaw5d, je i ar gumentacji majacych na celu obrong medycyny jako satuki ‘Niemala role odgrywa rownied techne w mysli Sokratesa. Naveryciel Platona arywa 2 uradycyjna koncepeja filozolii skoncentrowang na badaniach matematyc2- nych, astronomicznych oraz przyrodoznawezych, a skupia sig na zagadnieniach eayezych. Slynne poszukiwanie clowieka madraejszego, tak sugestywnie przed- Stawiane przez Platona w Obronie Sokvatesa, kovzy sig jednak pochwala remiesl- nikéw jako tych, ktdrzy z calg pewnoscia dysponuja wiedza “a sam Sokrates ezgsto ‘odwohuje sie do techne jako pewnego modelu dla poszukiwane} wiedzy etycene “Zagadnienie techne zachowuje swa wage w mysli nastepcbw Sokratesa: Platona i prredstawicieli szkoly cynickie|. Odzwierciedleniem toczace} sie w V wieku Por, Platom, Protgoras, 321d nn. M por W. Tatarkiewicx, Historia eerye.. 108 9 Por Platon, Hippiase Mniejzy, 368 no. © Plaron, Protagoras, 318. 4 Platam, Obroma Sokrate, 2262 Sekstus Empiryk, Przeciw wzonym dyskusji, i to nie tylko w zakresie techne rhetorike, ale w odniesieniu do samego rorumienia techne, jest platoriski dialog Gorgiasz, w kidrym filozol preeciwstawia sw whisng koncepeje empirycznemu modelowi techne reprezentowanemy przez Gorgiasza oraz jego ueznia Polosa, W swe} krytyce koncepeji sofistyezne} Platon ‘odmawia retoryce prawa do postugiwania sie mianem techne, okreslajac ja jako empeiria (doswiadczenie), tribe (rutyna) i kolakeia (pochlebsewo). Przedstawia take warunki, ktote spetniaé winna prawdziwa satuka, Nakladaja one na technik6w" swymdg znajomose: natury preedmiotu, nad ktérym dana sztuka roztacza swa opicke (om samym posiadania wiedzy na temat celu je} dziatania), znajomosci przyceyn lezacych uw podstaw podejmowanych dziatah oraz wymog ich ueasadnienia Jak pisze D. L. Blank, rozedznienie pomigdzy oparta jedynie na nawyku empet: ria i racjonalng techne dokonane przez Platona w Gorgiasan ,rdominuje termine logie dyskusji na temat techne toczonych w starozytnosei™ , drielae filozofow na ravoletinikow i przeciwnik6w platodskie) dystynkeji. Staje sip ono przedmiotem rytyki juz w mysli Arystotelesa, ktéry tagodzi radykalny rozziew migdzy empet ria a techne*, Jego znacvenie nie stabnie rownied w pozniejszym okresic, edy, sprzeciwiajac sig platonshiej tezie, yempirycy i sceptycy beda z duma podkreslali, ‘ee empetria i tribe jest samym sedaem sztuki" ®, Filozofia Sokratesa z je) prymatem duszy i cnoty wywarla réwniez wptyw na ralofong przez Antystenesa szkole cynicka, Postulat catkowite) niezaleznosci i samowystarcralnosci medrca doprowadzit cynikéw do odreucenia nauki i teorii Jak pisze S. Swiedawskis ,Antystenes i cynicy przejeli od Sokratesa uwielbienie enory, ale tralstowali jg bardzo jednostronnie. Przede wszystkim wystapili z ostra krytyks nauki i czysto intelektualnych spekulacji. Twierdzili, ze cnoty motna sig nauczyé, ale do tego nie jest potraebna spekulacja, bowiem cnota nie wy wodzi sig z samego intelektu"**, W myél te} zasady ze strony eynik6w mialy miejsce licane ataki na techni. Chociat. treSé samych argumentow jest nam stabo znana, mozna wnosié, ze ich glowaym motywem byte przekonanie o prymacie filozofii, ktOra ceyni technat bezuzytecenymi. Zgodnie z tym maiemaniem cynicy poddawali krytyce exy nawet odreucali muzyke, geometrie, astrologie, gramatykg i literature, PoSwiadeza to Diogenes Laertios, u ktorego czytamy: ,Cynicy lekcewazyli przedmioty naledace do preyigtego wowcras wyksztalcenia ogélnego (ti tyRowAIG HaHLaT). Ancy- Por. Platon, Gorgias, 465:3-25; 501aI-bh, #5. L. Blank, Sextne Empiniou.., » XXII: would dominate the terminology of debates about teclanicity for the rest of antiquity” Jak caytamy w Metefcyce, techne wywodri sig 2 pamigel wielu spostrzedei, cayli x doswiad cen (Metaph. N'1, 9806). Do ujgcia opSlnych zasad z nagromadzonyeh dodwiadcze potrzcbny jet jednale mons (Post Anal. 2, 10033-9.) DL Blank, Sextns Enpincne...& XM for the empiricsts and sceptics will proudly lay aim to empeoria and tribe as the very soul of expertise” “o's, Swiceawshi Detee enropesie fileznfithlasycene, Warszawa 2000, s. 76 Wprowadeenie ~ Zbigniew Nerezu B stenes méwit nawer, Ze ci, ktdrzy osiagngli pewien stopieh madrosci, nie powinni zajmowae sig gramatyky é literatura, aby nie ulegaé obcym wplywom. Odreucaja ted cynicy geomerrig i muzyke oraz wszystkie tego rodzaju dyscypliny"”. W epoce hellenistyczne} spor 0 techne ulegt zaostrzenin w wyniku pochwaty technat ghoszonej przez filozofow stoickich oraz ich krytyki ze strony Epikurai jego wwolennikow. W systemie stoickim techne uzyskuje duze znaczenie. Preede wszystkim stoicy sprzeciwili sig platoriskie] opozyeji migdzy techne a episteme, w przckonariu, ze tece, chociat ustepuje pod wagledem pewnosei episteme, to jest jednek forma wiedzy. Preejeli réwnie# sofistyceny zwyczaj okreélania aretai mianem technat, wwskutek czego nawer te technai, ktdre nie sq cnotami, uzyskaly status ,godnych wyboru”. Znajomosé technat byta wedle stoikéw tak istotna, Ze medrzec musiat byé zarazem ekspertem od techni, a filozofia wzyskala range najwyisze) ze setuk, bedac umiejetnoseig aycia®® ‘Ta wysoka ocena technai u stoikéw sprowokowata ich krytyke ze strory epi- kurejczykéw, platonikow czy dysydenta stoickiego Arystona 2 Chios, hiérzy opowiedzieli sig 2a jednoznacenym prymatem filozofii, zagrozonym, ich edaniem, prez stoicka pochwale umiejginosei. Niecheé, jaka preejawia Epikur do szysto teoretycenych rozwaza, oraz ostra krytyka tradycyjne} paidei przysporzyla mut ‘w starozytnosci miano nieuka. Gléwng prayczyna te) awersji Epikura do mathe- ‘mata byto praekonanie, Ze nazbyt saczegdtowe rozwazania, zaréwno w zakresie f+ lozofii, jak i technai odwracaja uwage od rzeczy prawdziwie waznych, a zatem od uprawiania filozofii bedace} prawdziwym ideatem zycia. Chociaz, jak preekonuje K. Bartol, Epikur najpewnic) nie 2akazywal swoim uczniom uprawiania dzistalno- Sci artystycznej w ramach poczji czy muzyki, a jedynie przestrzegat preed nadmier- nym zaangazowaniem w sprawy tych technai, to jednak 7, cala pewnoscig glosit poglad, Ze tylko filozofia moze zapewnié spokdj ducha, a studiowanie obarczonych tysigcami regul technai moze doprowadzié do jego utraty. Z zachowanych tytulbw dziet wynika, ¢ krytyka sztuk podjeta w obozie Epikura obejmowata caly zakres enkyklios paideia. Sam Epikur atakowal w swych tekstach retoryke i muzyke, Hermarchos mathemata, Metrodoros i Kolotes wyste- powali przeciw poezji, a Poliainos argumentowal przeciw geometrii Eudoksosa, Doskonaly przyktad epikurejskie} krytyki techne stanowi znalezione w Herkulanum dzieto Filodemosa 2 Gadary O muzyce, w ktérym epikurejezyk praedstawia i obala platotiskie, perypatetyckie i stoickie poglady na muzyke®. © Diogenes Laertios, Zyeayng VI 1S, 5.365. 49 Dor, DL. Blank, Sexe Empivcns... §: XXXM-XXXIIL 1 Filedemos, O mazyce. O utworach poctyckich. Epigamy, presloayla, wstgpem i praypsums opty K. Barol, Warseawa 2002, 5.28 Por. D.L. Blank, Sets Emprias.. XXX.4 Sekstus Empiryhy Przcise ecromym ZRODLA T CEL KRYTYKI SEKSTUSA Chociat Sekstus we wstepie do swego duiela wskazuje na epikurejczykow j awolennikéw Pyrrona jako na dwa glowne rddla swe} rytyki mathemata, to ww preedstawianych refutacjach sigga do innych, najceeécie} anonimowych drédet. Transponujac znany poglad V. Brocharda, mozna z Zalem stwierdzié, te emyst historyezny Sekstsa bud sig jedynie weedy, gdy przedstawia .pozyeywne” pogly dy dogmatykow czy uczonych, a spi, gdy mowa 0 autorach argumentacji krytyee- aych. Tekst Przecrw wezonym nie jest pod tym wzgledem wyjatkiem w spusciénie Sekstusa. Niesie bowien wiele informacji na temat poszczegélnych nauk, lece rawiera niewiele danych, ktdre pomoglyby zrekonstruowat polemike sceptycena i dogmatyczna shierowana przeciw naukom w jej historycznym roz.woju. Sposréd autorow refutacji Sekstus przedstawia z imienia ledwie kill. W trak- tacie Praeciw retorom wspomina 0 Platonie i jego krytyce retoryki preedstawione} w Gorgiaszu ™, powotwje sig na perypatetyka Kritolaosa oraz akademikéw Kleito. macha i Charmidasa®2, W traktacie Preeciww muzykom preytacza refutacje eyrenai- kéw, Demokryta i Platona #3. Wééd refutacji anonimowych rozpoznaé modemy cpikturejska krytyke geometri , argumenty Karneadesa i Favorinusa przeciw astro- ogi, a w traktacie Przeciw muzykom argumentacje Filodemosa x Gadary Berposrednie nawigvania stanowia tylko drobng czeSé bogactwa Zrédel, 7 ktd- rych czerpie Sekstus. W Preeciw nezonym ~ podobnie jak w innych tekstach - Empiryk korzysta 2 topo! wyksztalconych w ciagu calych dzicjéw filozofii gree- kiej, W preedstawianych refutacjach znajdujemy przetransponowane motywy czy argumenty zaczerpnigte nawet z bardzo odlegte} tradycji. $4 wéréd nich echa argumentOw, ktorymi postugiwat sie Gorgiasz w traktacie O niebycie, wywody przeciw moiliwosi nauczania zblizone do tych, ktdre zawarte 53 w sofistycznym tekicie Dialexeis®, czy zmodyfikowana wersja paradoksu Eubulidesa, znanego pod nazwa ,Stosu”, ktry zostaje przez Sekstusa wykorzystany w argumentacji prze- ciw jedne) z definicji gramatyki ® Wart podkredlig, 2e mimo pewne} wspélnoty celu w postaci krytyki mathe. mata, ktOry wiade zwolennikéw Pyrrona i epikurejczykow, Sekstus przejawia ww traktacie Preeciw wezanyr te sama co w innych dzietach éwiadomosé odrebnosci St Por, AM IL 2. 8 Poe, AM TLD; AM IT 20, > Por. AM. VES. 5 Por, AM AL 100 a0 5 Por AMV 43 an. % Por. AM VI 21 sn bor PR, 10 no. 58 Por. D.L. Blank, Sextus Empiricusa. §. XI 9 Por AMT 68 ne. Wproseadcenie ~ Zbignicar Nerezule 15 refuacii sceptyezne}. Daje temu wyraz, gdy w wielu miejscach starannie roadziela rytyke sceptyczna (aporetyczna) od krytyki dogmatyezne}"®, Mimo cechujgcego Sekstusa poczucia dumy z praynaleznosci do tradycji sceptycene), tekst Preeciwe tuczonym praynost jeszeze mnie} informacjé na temat samego pyrronizamu niz trak- taty sktadajace sie na Przeciw dogmatykom, W Preeciwa czonyin w ogéle nie poja- wia sig imig Ainezydemosa, autorytet Pyrrona nie przeklada sig w Zaden sposdb na wiadomoéi dotyczace jego stosunku do nauk, a rola Tymona ogranicza sig tylko do wzmianki, iz w swym dziele poddawal on krytyce postugiwante sig hipoteza Nie znaczy to, iz Sekstus, jak uwierdzili niektérzy badacze ®, preestaie b sceptykiem, Tekst Przeciw uczonym zawiera nawiqzania do wielu fundamenulaych tex sceptycznych, wired ktdrych sq tropy ®, teza o izostenii pogladdw preeciw- nych, przekonanie o ocaywistosci zjawisk zmyslowych ®, charakterystyezne zainteresowanie cagadnieniem perswazyjne| mocy stowa czy topas nierorstr2yeni¢- tej kontrowersji *. Praychodza na mysl dwa wiarygodne wyjasnienia tego zagadkowego mikzenia Sekstusa na temat trady¢ji sceptyezne). Byé moze, Empiryk, piszac sw ,summe", byt tak bardzo skupiony na przedstawieniu samych refutacjt i ich polemicanego wymiaru, iz prowadzito to do catkowitego pominigcia drugorzednych z te) perspek- tywy szczegétw historyeznych. Niewykluczone jest jednak rownied, de Sekstus po prosu: nie znal autoréw prredstawianych przez siebie refutacji. Wiele wskazuje howiem na to, iz korzystat on z nie znanych nam sceptyczaych ,podreczsikow" zawierajacych modelowe argumentacje zwrdcone przeciw omawianym przez dogma- tykéw czy uczonych zagadnieniom. Warto podkreslié, Ze problematyka techne mogla interesowaé Sekstusa nie tyl- ko jako zwolennika Pyrrona, ale rownied, jako lekarza. Chociaz medycyna nie miescila sig w kregu sctuk nalezacych do enkyklia mathemata, to jednake w epoce hellenistycznej toczyta sig ody wiona dyskusja na temat medycyny jako techne, ktdre} przedmiotem byt paradygmat te} umiejetnosci W jej wynikku wyodrebnily sig trzy sckoly medycane, postulujace rine mode- le techne iatrike: nurt medycenego racjonalizma wyprowadzany od simego Hipo- © Por. np. AM 1277-298 (eefutaja xcudza"), AM 1299 nn. (efutaca seeptyczna) cry AM V 43 48 (rlutacja seudaa”), AMV 49 an, (Fefutacja seeptyczna) © Por, AM I 2 © Por, K. Janek, Sestus Eipiricu’ Sceptical Method, Prague 1975, s. 87. © Por, ap. AM MH 8. Por PR. & AM LM © Por PR. 23; PR. 27; AM 18S. Por PR. 27, AM T 156; AM 1 170,i Sehswus Empiryhy Przecree meron Ikratesa » Kos, odlam Jekarzy empirykéw (powstaly ok. 280-250 roku p.n.e); do Srego naleZat Sekstus Empiryl, oraz szkola metodyerna, biorgea swe poczatek. ‘od Temisona 2. Laodycei (druga potowa I wieku p.n.c). Toczyty one dyskusj¢ 92 tema mosliwosel poznania ukrytyeh przyczyn zjawisk chorobowych, zadah whe Sciwych medyeynie, znaczenia teorit i empiri w praktyce medycane), a takée prvyrnania bade tez odebrania medycynie statusu techn Sekstus byt 2 eala pewnosciy dobrze zxznajomiony z.tymi watkami dyskusii® Stad ted jego krytyka skierowana przeciw mathemata nic jest desperackim atakiem ignoranta exy czlowieka jedynie powielajacego cudze argumenty. W tekicie Emp fyka majdujemy navviqzania do zagadnienia cele secu, zaktesu i pewnokei wiedzy Pikladane) przez empiryczna koncepcg techne®, a takze do historycznych klasy- fikacii technai®, Nie sa to dla Sekstusa problemy jedynie natury historyezne)- ‘Zgodnie tym, co ezytamy w encheridion sceptycznym. jakim jest 1 ksiggn Zar she pyrvoriskich, znauczanie teclmai” (Bidaaxahic wexr0y) jest jednym 2 ezterech Clementow ,dyeiowego doswiadcrenia” (Buotuen tpyatg) . Sckstus zatem ~ nie tylko jako lekarz ~ ale rdurniez ako sceptyk nie mote cathowicie odraueaé technat Stal ted w tekicie Przectw nczonym Empityk odroznia satulsi dobre", czy takic, iedre sceptyk moze zaakceptowaé, od yzlych", niegodnych uprawy. Wired tych pierwszych znaiduja si ogramatystyka”, rozumiana jako szzuka pisaniajczytania praktyka muzyezna’? cay astronomia™ Pozostaje nam jeszcze proba odpowiedzi na ostatnie pytanie, Czym spowodo swany jest atak Sekstusa ~ catowieka encyklopedycznie wyksztatconego, praktyka W zaktesie jednej 2 technai ~ skierowany przeciw machemata, stanowiacym funda. nent antyezae} paidel, z ktdre} on sam wyrasta? Spojrzmy na odpowiedé, ktore) tudziela nam Empiryke we wstepie do swego dzieta © Por PH 1236 a. Por np, AM 1 50; AMID 1S © Sokont wilokrotnie powtara tere i iadna widza cry dotsiadezenie nie moie odnosé se lo weg, uo nieskofceone (ap. AMT 66; AMET 88; AM T 224, AM 1255) cxy prneduawia wath eee ogranienek-rwiqzanych 7 wicdza pockodeaca 2 empiri (ap. AMT 225; AM T 258). 7S por. np. AM Ll; AM E72; AM ITS 7 Pon PHIL 25, PHLL238, Oproce snavezania hunsatbw” innymi cagiiami -2yciowego dotwiad- cena! ne cuskariwki eaary"s-praymus doznai” oraz -prackazane prawa {obyeai™ Por AM 149 2 Pos. AM VIS. 1 Por AM V 1-2, DL. Blank (Sextus Empiricw.. . XXXII XXXIV), podsumowwite sbine own anil, licen fontamentane yteria jake wed Sekstasa wana speliag te. Po Sea erent accra w ayeu (AM 149; AM TL), oceniana na podsanie praktyeenych wynikiw TeM at, opars nn awn (AM 138), dave pewnok, # technite wmie dostosowse sg do so eh cee okslernotei (AM XL 67), sklada sie x pewnyel ogélayeh zasa, hte odnosra Haar ein soczegstowych, ale Ktre ic wore indne) doktryny (AM VII 270), je) novks Heona postgpowae daghi korecie wzyskiwanych reustatow (AM T 191) Whmeeeadcenie ~ Zigaiew Nevczule 7 {Sceptyey nie walezg 2. naukami] 2 powodu oderuwane} wobec nich wrogosci (akie nastawienie jest bowiem catkowicie obce ich tagodaeme usposobieniu); doswiadezyli oni jednak w zetknigciu z naukami tego samego, co sporkato ich ww praypadku calej filozofi. Jak bowiem przystapili do uprawiania filozofii pewo- dowani pragnieniem zdobycia prawdy, a potem wstrzymali sig od sadu w odpowie- divi na rownosilna sprzecznos rreczy, tak i w przypadku nauk najpierw zabrah sig do ich uprawiania, probujgc i w tym zakresie poznaé prawdg, a gdy i tu natal na takie same trudnosi, nie udawali, 3 ich nie ma, Dlatego i my, przejmujac wha fciwa im metodg, sprobujemy, ber ambicji rywalizowania z nimi, preedsuwié w sposbh selektyway rzeczowe argumenty przeciwko naukom” > Krytyka nauk stanowi zatem dla Sekstusa dopelnienie catosci sceptycznego dela Po tym, jak pesnos filozofii dogmatyezne} zachwiana zostata najpierw w Zary sach pyrroriskich, a nastepnie w taktacie Przeciw dogmatykom, nauki wchodzace w sktad ,wychowania cyklicznego” pozostaly ostataim bastionem dogmatyczne} pychy, Wedlug Sekstusa przedstawiciele tych nauk preyjmuja postawe podobna filozofom dogmatycenym, pomnazajae zasoby jalowych wywodow, misteraych dysyynkeji, wydumanych postulatéw. Sekstus jest przekonany, ze owe pscudo-situki ayja swoim wlasnym, pozornym, nikomu niepotrzebnym zyciem, w wykreowarym przez. siebie Swiecie, uzurpujgc sobie prawa i domagajac sig powszechnego wznania Dla Sekstusa przedstawiciele owych nauk sa wige w swych roseczeniach i zapowie- dziseh rdwnie xchorzy” jak dogmatyzujacy filozofowie. Cierpig bowiem na ty sama chorobe, ktéra zdiagnozowat juz w przypadku wiekszoici autorytetw” platohski Sokrates, mianowicie chorobe urojone} wiedzy i madrotci. Jednak krytyka Sekstusa nie jest atakiem frustrata na caly otaczajaca go reeczy- wistoS, Ma ona sw6j kres. Atakujge pewne formy, nie niszcay wszystkiego. Kry- tykujae analogie jako jedyne kryterium poprawnoéci w gramatyce, za ktére uwa- aja ja wuczeni”, nakazuje trwa€ prey zdroworozsadkowe} obserwac}i w2ycia”, czyli prey zwyezaju jezykowym. Odrzucajac gramatyke w je} .akademickie;" postaci, nie ma wapliwosci, Ze gramatyka w postaci nauki pisania i czytania jest ceym$ ogrom nie pozytecenym, Tym, czym czlowiek winien sig kierowac, jest wige wedtug Sekstusa doswiadczenie i systematyczna obserwacja zjawisk, a nie mnodenie niepew- nych teorti WSPOLCZESNE ZAINTERESOWANIE SEKSTUSEM NA SWIECIE Nie wydaje sig prasad twierdzenie o renesansie sceptyeyzins jako praedmiota badad. W ciggu ostatnich dekad ukazaly sig tysiace opracowati poswigconyck roz- nym aspektom sceptycyzmu, Réwnied w zakresie badan nad Sekstusem Empiry- kiem ostatnie dekady przyniosty wiele nowych pozycji. Sq wéréd nich niemiec: TPR ona Sekstus Empiryl, Prarie uczonyn kie 7, angielskie”, wloskie”, francuskie”” praektady Zaryséw pirroriskich, thumar coenia ksigg IEXI traktatu Praeciw matematykom w jgzyk francuskim™, niemiec. kim, angielskim ®, wloskim®, hisepaiskim™ i nowogreckim 5, oraz szczegdto- ive objainienia do poszczegSlnych ksigg, takie jak preklad ksiggi I Preeciw grama inom veraz 7 obszesnym komentarzem *, komentowane thamaczenia ksiggi V Pree iw astvologom ® oraz ksiggi VI Preecite muzykom*, a take whoski® i angielski komentarz do ksiggi XI Preectw etykorn. Mimo wielkiego zainteresowania, jakim cieszy sie nurt sceptyczny, traktat Prrecivo uczonym 2najdowat sig przez dlugie dekady na marginesie. Jak pisze D. L. Blank: ,Sextus' critique of the liberal arts, however, have been largely ignored. Yet these critiques are important for an understanding of Sextus’ working methods and the relation of scepticism to everyday life”® 2 Sextus Emirs, Grund der pyribomachor Skepss, Binge. v. thers, von M. Hossenfeler, Fronkfre a M. 186. 7? esto Emirs, Online of Sopicam, translated by J. Annas and J. Barnes, New York 1994 Sesto Finpiico, Scbire pironian, tra, di A. Russo, Roms fect} Laterea, 1988 Psenies Empivicus, Laguises pyrrbomiennes, introduction, traduction et commacataires par P, Ballegrin, Paris 1997, *Sseatus Empiricu, Contre fs profeseur, introduction, glossaire et index par P. Pellegrin, tr dusion par ©. Dalsier, De. J. Dears, B. ever sous I dretion de P. Pellegrin, Panis 2002 Seats Empitcas, Gage die Wanentcafler 1-6, Wirzbarg 200 2 Sentue Empirius, Ages oe licens, cansated and edited by R. Bet, Cambridge 205. veo Enpisico, Contvo ogi, tad. di A. Russo, Roma, Bari, Laterza, 1975; Sesto Empirico, Cntr a matentiy libri 1-6, trad. db A. Russo, Bari Lateres, 1972. T Semto Empisico, Conia fox profesoes, Libros I-Vix tJ Bergoa Cavers, Madtid 1997 SS tyneg Ejeeipinog, Amaia # pag jennes. Mpos padres, Mpos ypeuwarnans, ustepnen AM. Kapeorady. ioapoyiy - Eyia = dxokrpx Opus Kowtov, ASna 182, Tete Fynripsxog, Amara 7. Mpg wadruaxais. Mpls ions. Mis yeowerpas, Node dpehin wai. Mpg dagpodeyors, pig novouxtis, wexdggaan AM. Kepacrad, Eloayerh ~ Exo “backer Oat Kee, ABV BPE Me sents Bapiries, Against the Grannmarians(Adversus mathemsticos Py wanslated with an Tne twoduetion and Commentary by D. L- Blank, Oxford 1998 Sesto Empitico, Conto gi artrolog, a cura di E, Spinelli, Napoli 2000. 48 Sextus Empiriusy Pros onsthous, pri the musicians (adeno momen » new ical text ng tranl-on facing pages with an introd,aonotatons, and ines verborwm and nowsinum et erumn D.D. Greaves, Lincoln 1986 Sento Empirico, Contro gli etic imeodszione,edizione, traduzione e commento a cura di E. Spinel, Napoli 1995 (.Flenchos” 24 Seaton Empivicus Agim the Eicee (Adversus methematcos XP, Translation, Commentary and tmeerdtion by R Bett, Oxford 1997 ‘por D.. Blak, Sextus Enpiricsin8: V Whrowadeenie~ Zbigniew Nerezuk 9 BADANIA NAD SEKSTUSEM EMPIRYKIEM W POLSCE W literaturze polskiej obecne sa tylko dwa wigksze thumaczenia daiet Sekstusa Empiryka, Pierwszym jest proektad Zarys6w pyrroviskich dokonany praez A. Kro- Ieiewicza, a drugim thumaczenie traktatu Preeciwe logtkom T. Dambskicj. Pracklad A. Krokiewicza, ktéry ukazat sig w roku 1931, wzbudzal od samego pocaatku kontrowersje. Jego wydanie pociggnelo za sols dyskusje pomigdzy ‘A. Krokiewiczem a M. Auerbachem ~ dyskusjg, jaka cz¢éciowo spowodowana bya stylem vranslatorskim A. Krokiewicza, a czeciowo niedostatkami polskie} trxdycii translatorskiej, szczeg6lnie zauwazalnymi w przypadku filozoficzne| literatury podnego antyku. Watpliwosei przedstawione przez M. Auerbacha cachowula swa Wwainose rownied duis), Praektad A, Krokiewieza, aczkolwiek 2 caty pewnoscia Kompetentny, razi z perspektywy wspdtezesne} polscezyzny , preede wszystkim nadmiernym upodobaniem thimacza do tworzenia polskich odpowiednik6w :ermi- now greckich czy dostownego przekladu zlozonych wyrazsw greckich (np. .Wat pliwiec", ,wyobrazenia wiarobudne”, .wedzidta”, ,stanowiehczy” etc.) Drugi z dostepnych w jezykeu polskim przekladéw Sekstusa, jakim jest tekst Precciw logikom w thumaczenin I. Dambskie} (1970), spelnia wszystkie wymogi stawiane wspétczesnemu przektadowi filozoficanemu, bedac w sferze leksykalnej tek stem wywasonym i wykorzystujacym, ezy nawet tworzacym weorce polskiego prze- iktadu terminéw filozoficznych. ‘Warto rownie#, wspomnieé 0 calym szeregu tumaczeit drobniejszych fragmen- dw pism Sekstusa%. A. Bafkowski preekdada pierwsza cage ksiggi IX O bogach™. Przynajmnie| treech thumaczei doczckala sig parafraza traktatu Gorgiasza O mie dycie, dokonanych przez J. Gajde’”, K. Ajdukiewicza i M. Goliasa’, a takie L Krodiska. M, Wesoly sporzadza przeklad fragmentu ks. X (259-283) zewiera- jacego relacig na temat pitagorejsko-platonskie) doktryny zasad ', Sextus Empiryks Zarsypirorsis, prelotyt i wsepem popraedail A. Krokiewice, Warseawa 1998 5) Sehatus Enupieyh, Prec logikors, peetoyla, lsrem od! maces objasnieniam i slowni em opatreyta 1. Damnbska, Warseawa 1970. “for ap yeu rozdzialy PHL 180-186: Jl sg preestawaj wedeidla gwoi poskromieria prey cxyngenaweon’ 39 Jest wird ich bj preektad fragment Ks. XU Preeciaetykoms, w: Sekstus Empleyk, Preeci cxykom (AN XI, 42-167), Studia Antyezne i Mediewistycene”, nr 1 (36) 2003, s. 22-39, “eA. Badkowski w: Filozfowie o religi, t. Ml, Warseawa 1963, 5 11-38 7 ¥ Gajda, Soft, Warszawa 1989, s. 230-235 56 K. Ailukiewice, M. Galas, Clune kieran filbzofi, Low 1923. 9 WJ. Legowier, Filosofia aroma Greg Reyna, Wasscaws 1968 100M, Wesoly, Siadetase nessa; nau Platone (1. Prymcypia #typy ontologicone, Meander” 6 (1988), , 281-292.20 Sekswus Erpiryk, Przecto wczonyn W odniesienia do polskich opracowaa poswigconych sceptyeyzmowi warto zacytowaé rdanie wybitnego badacza L, Joachimowicza: .W prreciwienstwie do innych Kierunkéw filozoficznych, jak stoicyzm, pltonizm czy epikureizm, step- tycyzm jest w Polsce stosunkowo malo znany” !, Tematowi temu w literaturze polskie} poswigcone sa tylko dwie monografie (L. Joachimowicz, Sceptyqzm grec ki, 19721 8. Keokiewicz, Sceptyeyzm grecki, t. 1111, 1964 i 1966). Oméwienie filozofi sceplyczne} pojawia sig takze w pracy pt. Argstoteles, Pyrvon, Plotyn A. Krokiewi cza"® oraz w kilku mniejszych tekstach napisanych przez tego autora przed ro- kiem 1939 29, Polskich prac o sceptyeyzmie jest zatem niewiele, a ostatnie wigksze opracowa- nie ukazalo sie przed ponad trzydziesw laty (Joachimowicz, 1972). Brak nowszych badaé na temat sceptycyzmu stanowi luke w polskim pigmiennictwie poSwigconym filozofii greckie). To mniejsze zainteresowanie mona probowaé wyttumaczyé prze- konaniem, ze sceptycyzm jako przedmiot badaa jest mnie} atrakcyjny i inspirujacy od dws pozostalych szkel hellenistycznych, a sam styl pisarstwa sceptycenego oparty na powtarzajacym sig schemacie argumentacyjnym ~ dosé nudacy. Nalezy jednak panictaé, %e ber wrgledu na oceng sceptyeyzmu: znaczenie tego nurtu dla rozwoju filozofii i kultury Europy jest ogromne. Chociaaby x tego wzgledu domaga sig on dalszych badaa. UWAGI EDYTORSKIE Praoklad daiela Przeciwo uczonym dokonany zostat na podstawie wydania R. G. B. Bury’ego ! (zasadniczo opartym na wydaniu I. Bekkera"™'), ktére konfrontowa- ne bylo 2. wydaniem Mutschmanna/Maua "oraz z propozycjami rozumienia tekstu preedstawianymi przez thimaczy tego dziela, Paginacje bocena przektadw zastoso- wano wedtug wydania Maua, Nalezy podkredlié, e niniejsze opracowanie pod wzgledem komentarzy do tekstu jest forma kompromisu. Ze wzgledu na historyczno-filozoficene znaczenie tekstu jako drddia do badaé nad poszcregdlnymi dziatami antyczne] enkyklios paideia staralem sig uwzglednié jak najwigksza liczbe komentarzy do tekstu zamieszczonych "6, Joachimowien, Sepryeyen grecki, Warszawa 1972, s. 7. 1A. Rrokiewice, Aryetoteles, Perron + Poty, Warszawa 1974 "8A. Krokiewicn, Piovom 2 Elidy i Tymnon 2 Fiuntn, «Rwarcalnik Filazoficony” ¥ (1927), 5. 385~ Ankezilas, -RovartalnikFilozolicany" VI (1928), . 143-176; Kerneader, .Kwartalnik Filozafice VI (1929), 5353-418; Fon x Lary + Antocbor 2 Askalons, Karlee Filozoficeny” IX (1931), 2.3, 8, 270-309, 2, 4, §, 329-366 'W Sextus Empiricus, Again the Profovora, with an English translation by R.G. B. Bury, London = Massachusetts, vol, IV, 1983. "Sextus Espiricus, ex ree. L Bekkeri, Berolini 1842. "G6 See Empirict Opera, ree, H, Mutechmann, vol. IH, Adevvan Matbematico libtos I-VI cont wes, werum J. Mau, Lipsise 1961. Wipronedzenie ~ Zbigniew Nerezak 2 w przektadach obcojezyeznych, Z caly pewnoscig jednak clumaczenie catosel daiela w zaden spossb nie moze réwnaé sie pod tym wrgledem ze szczegitowymi ko- mentarzami do poszezegélnych traktatow ©”. Crytelnik, ktéry chciatby podjaé rvetelne badania nad rozwazaniami poswigconymi gramatyce, astrologii czy muzy- ce, musi zatem zapoznaé sig z pracami D. L. Blanka, E. Spinellego czy D.D. Gre- aves, Kidre zaopatrzone sw znacznie obszerniejsze objaénienia Preedstawiona na kofcu bibliografia nie ogranicza sie tylko do literatury poswigcone} dzielu Przeciw uczonym, ale obejmuje glowne, przekrojowe prace potwigcone sceptycyzmowi, a take opracowania dotyczace caloksztaftu tworez0- Sci Sekstusa ze szczegélnym uwrglednieniem prac polskojgzyeznych. Oczywikcie, stanowi ona tylko pewien skromny wybér z wielkiej masy opracowad omawiajg. cych tg problematyke. Na koniee cheiatbym podzi¢kowaé calemu gronu os6b, daigki pomocy kiSrych ukoticzenie tego przektadu byto w ogéle mozliwe. Rozleglosé problematyki cawar- te} w szedciu traktatach, zbierajacych w sobie tradyeje rozwijana przez. wieki, daleko wykraczala poza waski zakres moje} wiedzy. Dopiero pomoc w postaci poprawek i uvvag, kiéra wzyskalem od oséb bardvziej ode mnie kompetentnych, pozwolita nadaé temu tekstowi jego ostateczny’ ksvtak. Trad wnikliwej lektury calogei dzieta wziela na siebie Dorota Zygmuntowiez, aw szcregbtowych kwestiach wa nieoceniona pomoc okazali: Barbara Bibik, Dobrochna Dembifiska-Siury, Bogdan Dembifishi, Janina Gajda, Tomasz. Jarmu- ek, Joanna Jarzgbiak, Piotr Jedrzejewicz, Joanna Komorowska, Dagmara Maczka, Marek Nasieniewski, Praemystaw Nehring, Anna Nowak, Maria Marcinkowska- Rosét, Rafat Rosdt, Aleksander Skop, Lukasz Szypkowski, Marian Wesoly. Niniejszy prrektad jest saszym wspélnym dziclem. ‘Trud wlozony w prace nad przektadem dedykuje moim rodzicom, Bolestawo- wi i Felicji w podzigkowaniu 2a wszystko, co dla mnie zrobil Zbigniew Nerceuk 4 Pray katdym komentarzu zaznacoam Sedo dane| aotki, podajac nazwisko jej aurora. Np. Greaves)” ormacra, te informacje te zaczerpnatem x Komentowanego prackladu Preece nevzykom fporsadzonego prrez Denise Davidson Greaves,PRZECIW UCZONYMPRZECIW UCZONYM Wydaje sig, de cho zaréwno Epikur, jak i pyrroiterycy preedstawiaja pewna og6lng krytyke ludzi, ktdrzy zajmuja sig naukami, to nie ezynia jednak tego z tych samych pobudek (no tig abeiig 62: 8ua9%oeu). Epikur krytykuje ich z tego po- wodu, iz nauki nie pomagajs w osiagnigcin madrosci', albo, jak sadza nicktdrzy, ‘wykorzystuje ten argument jedynie jako parawan dla wlasnego niewciwa (w wielw sprawach zarzuca sig Epikurowi glupote, poniewaz. nie poshuguje sig on poprawnie jgzykiem nawer w zwyezajaych rozmowach), a byé moze 7 powodu wrogosi, kira Zywi wzgledem Platona, Arystotelesa i im podobnych ~ mez6w wielee uezonych. Nie jest tez nieprawdopodobne, #e réwnie? wskutek nienawisci do Nawzylanesa?, lucznia Pyrrona; Nauzyfanes skupiat bowiem wok! siebie wielu mlodych ludei i gorliwie zajmowal sig naukami, aw szczeg6lnogci retoryka. Epikur, chociat byt jego uczniem, na wszelkie sposoby temu zaprzeczat, pragnac, by uwadano go 2a samouka i filozofa 2 powolania. Staral sig takée obrécié wniwece. stawe Nauzyfe nesa, wskutek czego nostat wielkim krytykiem nauk, dzigki ktdrym Nauzyfanes zdobyt rozgtos. W liscie do filozoléw 2 Mityleny ’ Epikur powiada: ,jestem prze- konany, de zrvedlisi krytyey beda zdania, i jestem uczniem tej «meduzy>, jednym sposréd grona stuchajacych go przepitych chtopcow”, nazywajgc Nawzyfanesa me. duza" z powodu jego tepoty. I dale), gdy w tym duchu obmawia tego cztowieka, mimochodem wspomina o bieglosci Nauzyfanesa w naukach: ,byt marna postacia, a zajmowat sig takimi sprawami, kt6re nie doprowadza do madrosei", dajac do zro- zumienia, 2e ma na mysli nauk Ponadto, Epileur, jak mozna praypuszczaé, zdecydowal sig na walle z eaukami ze wspomnianych powodow, podezas edy pyrrotezycy nie walera 2 nimi ani ze Por. DL X 6; Usener, frp, 227; Cyceron, O najwyéseym dobrici zlu, 1, 72, ws tego, Pisma (flozoficane, . 11, przel. W. Kornatowski, Warszawa 1961, s. 208. D Nauayfanes 7 Teos (okt. 360-300 p.n.e) ~flozof pezyrody, atomista, kontynuator mysli Demo- ryt, preedstawiany jako pystofieryk praex Diogenssa Laertiosa (IX 63 i 102). (Pellegrin) Spor, DL X 8: jedaym ze swoieh listow Epikur tak wyrait sig o Nauzylanese: “Tak ms sig w glowie pezewrbcio, 2e pocral mnie obraza’ i mienié sig moim navezytielem. Naxywat go tei tepynt i ieczulym [ekeouova ~ medica) ignorantem, oszustem i Iubieéniiem.” Usener. fr 114 ellegrin)as) Sekstus Empiryk, Mrzeie mtzanym wrgledu na to, Ze nauki nie pomagaja w zdobyciu madrosei ~ jest 10 bowiem nic nie warte gadanie dogmatykow ~ ani tez wskutek nieuctwa, ktdre ktos mogtby im varaucit, gayz oprécz tego, %e charakteryzuja sig wysoky kultura i bardziej niz ini filoxofowie opieraja sig na dogwiadczeniu, odnasza sie obojgtnie do opinii wigkszoSei Ani te? [nie walera z naukami] powodu odczuvane} wobec nich wrogosei (takie nastawienie jest bowiem calkowicie obce ich fagodnemu usposobieniu); doswiadezyli ooni jednak w zetknigciu z navkami tego samego, co spotkato ich w przypadku eale} filozofi. Jak bowiem praystapili do uprawiania filozofii powodowani pragnieniem zlobycia prawdy 4, a potem wstrzymali sig od sadu w odpowiedzi na réwnosilng spraecznosé i niezgodnos€ rreczy (\oooSevri Be dyn Kal dvoueria cy xpayudtor)®, tak iw praypadku nauk najpierw zabrali sig do ich uprawiania, probujae i w tym zakresie poznaé prawde, a gdy i tw natrafili na takie same trud nofei, nie udawali, Ze ich nie ma. Dlatego i my, przejmujac wlasciwa im metode, sprobujemy, bez ambieji rywalizowania 2 nimi, praedstawié w sposdb selektywny rrecrowe argumenty (0a mpayuarixtg 2eyoqeva) przeciwko naukom. Wyjaénianie kwestii, od czego biory swa nazwe ,cyklicanych” (eywvKI40) i ile ich jest, wydaje mi sig zbyteczne w sytuacji, gdy nasze nauczanie skierowane jest do ludzi, kidrey posiadaja juz wiedee na ten temat. W tym momencie konieczne raczej wydaje sie, by pokazaé, Ze pewne proble my, na ktdre wskazuje sie w zwigzku z naukami, maja charakter ogélny, odnoszac sido wsiystkich nly anne charskerszcreglowy, odnose si yko do edn} ‘ak wise charlneroplny ea argument, en snc nua ma iadentemat, a szczegétowy ~ skierowany przeciwko gramatykom 6, na przyktad, dotyczacy glosek “ipeycnig mstowo (i tgeag oeageia),prsie gonna wan jacy na to, ze nie nalezy prayimowaé zasad w formie zatozed', a preeciw muzy- kom méwigcy 0 tym, Ze nie ma zadnego déwigku ani czasu. Zeodnie 2 porzadkiem prayjrzyimy sig najpierw argumentacji o bardzie} og6- nym charakterze, “Pon PHL 5 ‘Anomalia” jest jedaym ze septycaych tern technicanych, hry poh defini pyreonizns wedlyg Ainezydemoss (DL IX 78) ° ‘Wipdorcne coronene fein opamp wyda sg ahye wash w aieienin do ego scent kin pa can Skreet i rae “Antiquity, Berkeley 1988. (ir). mee vin Pon AM E3825 Por, AM IL 7-64, Na tematrouminia terminus saaonie”(on08e0) ako pose por notka do AM ILS. 7 Saeed Shon AM VLS27 7 toe z Proce mzonyn CZY NAUKA ISTNIEJE Nie jest to teraz odpowiedni moment, byémy rozstrzygali o wielkie} i wielo- aspektowe} dyskusji toczace) sig wirdd filozofSw na temat naucrania. Wystarczy tylko wykazaé, Ze jeili istnieje jakas nauka, ktdra jest dostepna dla cztowiska, to nalezy zgodrié sig na jej cztery skladowe, jakimi sq praedmiot nauczania, naucza. jacy, uezacy sig i sposéb nauczania ®, Ale, jak wykazemy, nie ma ani preetmiot auezania, ani nauczajgcego, ani uczacego sig, ani sposobu nauczania; a zatem nie ma Zadne} nauki. O PRZEDMIOCIE NAUCZANIA Méwiac 0 pierwszej sprawie, powiemy na pocratku, Ze jesli sie czego$ aaucza, to albo przedmiotem nauczania jest byt jako to, co istnicje, albo niebyt jako to, co nie istnicje #, Ale ani byt jako istniejacy nie jest preedmiotem nauczaria, ani, jak wykazemy, niebyt jako nieistniejacy; nic nie jest zatem przedmiotem nanceania, Niebyt jako nicistniejscy nie moze byé przedmiotem nauczania; jesli bowiem jest przedmiotem nauczania, to jest czymS, cxego mona nauczyé, a bedac czyms, czego mozna nauczyé, bedzie jedaym z bytows z tego powodu bedzie zarazem niebytem, jak i bytem. Ale aie jest moaliwe, by to samo bylo czyms, co istnieje, iczyms, co nie istnieje. Zatem niebyt jako niebyt nie jest preedmiotem nauezania Niebyt bowiem nie ma zadnych przypadlosci, a temu, co nic ma gadnych przypa: dlosci, nie przystugnje rownied. bycie przedmiotem nauczania; bycie przedniovem nauczania jest bowiem jedna z przypadtosci. Z tego powodu niebyt nie jest czyms, © caym mozna nauczaé Ponadto, przedmiot nauczania, wywolujac prvedstawienie (gartaotay Kwoir), jest prayczyna procesu uczenia sig, a niebyt, skoro nie moze wywolaé preedsta- ‘wienia, nie moze byé czymé, 0 czym mozna nauczaé. Ponadto, 0 niebycie nie mozna nauczaé jako o tym, co prawdziwe; alowiem ani to, co prawdziwe nie jest zadng z raeczy nieistniejacych, ani nic, 0 jest praw- dziwe nie moze byé przedmiotem nauczania pod postacia czegos, co nie jest, Jesi ‘zaé nic, co prawdziwe nie moze byé praedmiotem riauczania jako to, co nie jest (edys to, co prawdziwe, nalezy do bytow), wigc niebyt nie moze byé przedmiotem nauczania, Jedli za$ nic, co prawdziwe nie jest przedmiotem nauczania, to wsryst "© poe. PH MII 252; AM XI 218. 3M Por. PH Hl 256; AM XI 219-223 1 Na vemat przedstawienia rozumianego jako ruch por. Arystoteles, O diaey, IIL 3 (42941) (Pellegrin) 96 28 hstus Empiryh, Presse nezonyn ko, cvego sig naucza, jest falszem: twierdzenie to jest za4 calkowicie od raeezy. Zatem niiebyt nie jest przedmiotem nauczania. Praedmiot nauczania jest bowiem albo fatsrem, albo prawila. Lec [twierdzié, ze] jest ftszem, jest najwyzszym stopniem slupoty: a to, co jest prawdziwe, istnieje. Niebyt nie moze wigc byé przedmiotem Ani te/ nie mozna naueraé o bycie jako takim, poniewad ale mona naucraé o dadaych bytach, ktére jawia sig na réwni wszystkim hudziom, Z tego wynika, 2e0 niezym nie mozna nauczaé; trzeba bowiem prayjaé, de jest cof, co nic jest wynezone, hy w wyniku uczenia sie mona byto 2dobyé 0 tym wiedze. A wigc rownied i byt jako taki nie jest preedmiotem nauczania Podobne zastrzezenia mogg byé przedstawione przeciwko tym, ktérzy powie dea, Ze tym, 0 ezym sig naucza, jest qnie-cos” (oitt) albo ycos” i) ® Jedli howiem ,nie-cos” byloby przedmiotem nauczania, to w te} mierze, w jakie) jest przedmiotem nauczania, bedzie yezyms"; a zatem przeciwietistwa, jakimi sq .aie~ 08" i ,coS", beda tym samym ~ to zaé jest niemodliwe. A ,nie-cos” nie ma zad- yeh przypadto%ci i dlatego nie (przystuguje mu] cecha bycia przedmiotem nauces. nia; albowiem jest ona jedng z praypadiosci. ,Nie-co8” nie jest wige przedmiotem nauczania. Analogicznie rownied .coS" nie bedzie przedmiotem nauczania; jedli bowiem moyna o tym nauczaé, dzieki temu, Ze jest "¥, to nie bedzie niczego, © czym nie moana nauczaé, 2 czego wynika, 2 mona nauczaé o niczym. Ponaclo, jesli ,co8” jest przedmiotem nauezania, to albo bedzie nauczane pray pomocy snie-czegos” (ic tay ovtLGH), albo sezegos” (Bue vay wir). Lece nie moze byé nauczane przy pomacy ynie-czegos”; wedle stoikéw nie sa fone bowiem realne dla umystu (wvvrdorare th Bravoie) 1. Pozostaje wigc, Ze nauczanie dokonuje sig pray pomocy ,czegot". A to znowu prowadri do aporii; jak bowiem to, co jest przedmiotem nauki, jest nauczane 0 tyle, 6 ile jest yczyms”, tak i o tym, przy pomocy czego dokonuie sig nauczanie, bedzie mozna aauczaé ~ skoro jest scuyms". Z tego powodu, skoro o niczym nie mozna naucraé™, to nauczanie zostaje Dalej, skoro sposréd ,cos" niektore sa cielesne, a niektére niecielesne, to przed- nioty nauczania, bedace sczyms", musza byé albo cielesne, albo niecielesne 7; ale, 2 Por. AM XI 224-231, W stoickie| ontologi cos" obejimuje materialne byty i takie kategorie ink niemateriaine .rnaczenie", smiejce", czas" prOnie" por. AM X 218. Pray uiycio terminu sie-co8"stoicy obreial yy ogslne, Kebrym praysuguie nsslabsrysposbb itnienia i zlicoali do Sch anverslias por. SVE TL 329. WA. Heine °8 SVE HL 330, (Blank). ° Prayimuig leo drioarod 24 MSS, | Bekkerem 1 Por. PHM 255; AM Xt 226 Praccto nczony jak wykazemy, ani nie moga byé cielesne, ani niecielesne; nie ma zatem sednych preedmiotow nauczania. © CIELE O ciele bowiem, zwlaszcea gdy pojmuie sig je na sposdb wasciwy stoikem, nie ty nauezania byty znaczenia- , zatem nie sa przedmiotem mozna nauczaés konieczne jest bowiem, by przedm mi Qextd), a poniewad ciala nie sq znaczeniami " nauczania. A jell cata nie sani przedmiotami poznania zmystowego, ani preedmiotami poznania umystowego, to jest ocrywiste, de nie s4 cxyms, czego mona nar “To, de nie sy przedmiotami paznania zmystowego, widat na podstawie simego ich pojecia. Jesli bowiem ciato jest, jak twierdzi Epikur!, dokonujacym sig ww wyniku skupienia polaczeniem wielkofci, ksztaku i oporu (éttomiag), also, jak twierdeg matematycy ®, czymé posiadajacym trzy wymiary, mianowicie dugose, szerokote i glebokosé, albo, jak 2nowu gtosi Epikur, czymé posiadajacym tzy wymiary oraz opée, rézniac sig w ten spos6b od prézni, abo, jak glosea inni, evastka stawiajaca opor (Oyk0g avtitonas), to, jalkkolwiek by nie bylo, skoro jest rozumia- ne jako zbidr-wielu wlasno%i, a polaczenie wielu [wtasnosei] nie jest sprawa pro- stego i nierozumnego spostrzezenia, lee rozumne} mysli, zatem calo nie jes przed- miotem poznania zmyslowego”" A jesli nawet zatozymy, ze jest praedmiotem poznania zmystowego, to znowe nie bedzie mozna nim nauczaé. Przedmiot poznania zmystowego, o ile jest preed: miotem poznania zmystowego, nie moze byé przedmiotem navezanias nikt bowiem nie uczy sig postrzegaé bieli ani koszrowaé slodyezy, ani odczuwaé ciepto, ani vachae Jadne zapachy, poniewai sa to sprawnosci, ktrych sig nie naucza, lecz. ktdre sq nam dane w sposéb naturalny® Pozostaje wige stwierdzic, 2 cialo jest przedmiotem poznania umystowego .7teg0 powodu mozna 0 nim nauczaé, Zastanéwmy sig, w jakt sposib miatoby to byé modliwe. Jesli bowiem ciatem nie jest ani sama dtugoSé, ani szerokosé, ani glebo: ko8é, lecz to, co jest rozumiane jako zlozenie ich wszystkich, to koniecane jest = skoro wszystkie te wymiary sq niecielesne ~ by wznaé i to, co z nich sig sklada, 18 Sy to stoickie lekta; por. PH 81 an. (Bury). To jeden z wytoméw w stickiej materialisiyce ej Koncepeft ezeczywistos 8 Usenee, fag. 275. 2 Por. AM TIES. 2 Por. AM XI 226. Por. PR, 27; AM 1 185 a 2