65/1641 . . . .

2007

ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΜΟΝΤΕΡΝΑ
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

30
ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ - Π.Ε.Β.Ε. 2007

Αθήνα 2009
 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Θεματικές τομές και τεκμηρίωση
μιας δημιουργικής εποχής:
Η δεκαετία του 1930

ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ
Π.Ε.Β.Ε. 2007

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Π.Ε.Β.Ε. 2007

Αθήνα 2009
4

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Π.Ε.Β.Ε. 2007

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ:
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Θεματικές τομές και τεκμηρίωση μιας δημιουργικής εποχής:
Η δεκαετία του 1930 (65/1641)

Επιστημονικός Υπεύθυνος:
Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής ΕΜΠ

Ερευνητική Ομάδα:
Αιμιλία Αθανασίου, υποψήφια διδάκτωρ ΕΜΠ
Τίνα Καράλη, υποψήφια διδάκτωρ ΕΜΠ
Σταύρος Μαρτίνος, αρχιτέκτων, μεταπτυχιακός φοιτητής ΕΜΠ
Νίκος Πατσαβός, υποψήφιος διδάκτωρ ΑΑ (Architectural Association)
Κώστας Τσιαμπάος, διδάκτωρ ΕΜΠ
Πέτρος Φωκαϊδης, υποψήφιος διδάκτωρ ΕΜΠ

Γραμματειακή υποστήριξή: Σοφία Σιγάλα, διοικητικός ΕΜΠ

Επιμέλεια και Σχεδιασμός τεύχους:

Αιμιλία Αθανασίου
Πέτρος Φωκαϊδης

Αθήνα, Δεκέμβριος 2009

© Ερευνητική ομάδα και ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Τελική έκθεση
/9-17
Η τεκμηρίωση μιας δημιουργικής εποχής

Αρχιτεκτονική παιδεία
Η ανασύσταση των προγραμμάτων σπουδών στη
Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ κατά το Μεσοπόλεμο
και η έρευνα στο σώμα διδασκόντων και
σπουδαστών /19-73

Η βιβλιογραφική τεκμηρίωση
της γενιάς του 30 /75-109

Χαμένες επαφές και λανθάνοντα αρχεία

Οι απόφοιτοι του 1930 /111-173

AY
Στάμος Παπαδάκης
Αρχιτεκτονικό έργο (1924-1934) και συγκρότηση
της Ελληνικής Ομάδας του 4ου CIAM /175-205

Μηχανές Υγείας - Μηχανές Ζωής

01: Υγεία και Πρόνοια στη «Μοντέρνα» Ελλάδα
της δεκαετίας του 1930: Τα νέα κτίρια και το
νομοθετικό πλαίσιο /207-240
 7

02: Το Σανατόριο Πάρνηθας του Ιωάννη Α.

Αντωνιάδη (Νοσοκομείο Γεωργίου Σταύρου και
241-256/ Γεωργίου Φουγκ)
03: Τα 5 Μοντέρνα Κτίρια του Θεραπευτηρίου
257-283/ «Η Σωτηρία».
04: Το Σανατόριο Τρίπολης του Ιωάννη
285-317/ Δεσποτόπουλου
05: Το Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου του
319-339/ Ιωάννη Δεσποτόπουλου

Ο ΄Αγγελος Σικελιανός, οι αρχιτέκτονες του

μεσοπολέμου και η αναβίωση του αρχαίου
341-376/ ελληνικού πολιτισμού ως μοντέρνου

Ο Ορφέας και ο Προμηθέας στο Αίθριο

Η μοντέρνα ρητορική της εθνικής αλληγορίας
στον εορτασμό της εκατονταετηρίδας του
377-389/ Πολυτεχνείου το 1938

Η δράση αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ στη διεθνή

391-402/ σκηνή

Παράρτημα Α:
405-447/ Η βιβλιογραφική τεκμηρίωση της γενιάς του 30

Παράρτημα Β:
Η ανασύσταση των προγραμμάτων σπουδών στη Σχολή
Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ κατά το Μεσοπόλεμο και η έρευνα στο
449-484/ σώμα διδασκόντων και σπουδαστών
 111

Χαμένες επαφές και λανθάνοντα1 αρχεία:

Οι απόφοιτοι του 1930

Θ.Β: Θουκυδίδης Βαλεντής (1908-1982)

Ο.Μ: Ορέστης Μάλτος (1903-1999
Π.Μ: Πολύβιος Μιχαηλίδης (1907-1960)
Θ.Σ: Θουκυδίδης Σταματιάδης (1906-1976)
 :
112 : 1930

Εισαγωγή// Το 1930, απόφοιτοι της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ ήταν τέσσε-
ρις: οι Θουκυδίδης Βαλεντής (1908-82), Ορέστης Μάλτος (1903-99), Πολύβιος
Μιχαηλίδης (1907-60) και Θουκυδίδης Σταματιάδης (1906-76). Οι 4 απόφοι-
τοι και το έργο τους -με εξαίρεση το Θ.Βαλεντή- αποτελούν μερικές από τις
«χαμένες επαφές» της γενιάς των μοντέρνων αρχιτεκτόνων του μεσοπολέμου
που η ιστοριογραφία απέφυγε ή δε μπόρεσε να αποκαταστήσει. Για παράδειγ-
μα το έργο του Π.Μιχαηλίδη, σημαντικού αρχιτέκτονα της δεκαετίας, που
υπήρξε συνεργάτης με το Θ.Β, είναι ελάχιστα γνωστό στο σύνολό του ενώ το
έργο των Ο.Μάλτου και Θ.Σταματιάδη είναι σχεδόν άγνωστο. Ο Θ.Βαλεντής,
λόγω της επαγγελματικής και ακαδημαϊκής του δραστηριότητας αλλά και της
συνέχειας στο έργο του από το 1930 μέχρι το 1960 και της συνεισφοράς του
στην αρχιτεκτονική παραγωγή δημόσιων και ιδιωτικών κτηρίων, υπήρξε ένας
από τους πολύ γνωστούς Ελληνες αρχιτέκτονες και ως εκ τούτου το έργο του
έχει παρουσιαστεί εκτεταμένα και στο σύνολο του σε πρόσφατη έκθεση και
μονογραφία2. Στόχος λοιπόν του κειμένου είναι η τεκμηρίωση και ανάλυση
μέρους του ατομικού και κοινού έργου και δράσης των τεσσάρων αποφοίτων
στη δεκαετία τη 1930-40, μέσα από πρωτότυπο και αδημοσίευτο υλικό, και η
εμβάθυνση σε μερικές ανεξερεύνητες πτυχές της αρχιτεκτονικής ιστορίας της
περιόδου. Η ιστοριογραφική ανάλυση, οι ερευνητικές υποθέσεις και ερμηνεί-
ες αναμετρήθηκαν με τη χαρτογράφηση και τις δυνατότητες τεκμηρίωσης
του αρχειακού υλικού που ήταν δυνατό να ανασυρθεί στο χρονικό πλαίσιο του
προγράμματος.

Το κείμενο αρθρώνεται σε τρία μέρη που αφορούν σε διαφορετικές και εν μέρει

αυτόνομες αναγνώσεις του υλικού:
Στο πρώτο μέρος, διαπιστώνεται ότι η διαδικασία της αναγνώρισης
και καταγραφής του αρχειακού υλικού αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό ένα αυτόνο-
μο ερευνητικό έργο. Με αυτή τη διαπίστωση παρουσιάζονται μεθοδολογικά
ζητήματα που αφορούν την αρχειακή έρευνα, και τις προσπάθειες τεκμηρίω-
σης και καταγραφής αρχειακού υλικού. Προσφέρεται η συνοπτική περιγραφή
της διαδικασίας συγκρότησης του υλικού και γίνονται επιπλέον παρατηρήσεις
για τη φύση του αρχιτεκτονικού αρχείου. Το ζήτημα της αρχειακής μελέτης
τίθεται από την οπτική της ιστοριογραφίας με στόχο να αναδειχθούν τα όρια
και οι πολυπλοκότητες της προσπάθειας ανάγνωσης του αρχειακού υλικού,
παρουσιάζοντας την ιδιαίτερη περίπτωση της χαρτογράφησης του αρχείου του
Πολύβιου Μιχαηλίδη.
Στο δεύτερο μέρος, αναζητείται -με την ευκαιρία της ανεύρεσης
σημαντικού πρωτότυπου και αδημοσίευτου υλικού- το πρόσωπο του Le
Corbusier και η δράση του στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας. Ο Le Corbusier, ως
κεντρική φιγούρα της αρχιτεκτονικής της εποχής συνδέεται με αυτή την έρευνα
με δύο τρόπους: 1) Με την παρουσία 2 απόφοιτων του 1930 στο γραφείο του
(Π.Μ. και Ο.Μ.), μεταξύ 1930-32 και 2) Με τη συμμετοχή του στο 4o CIAM3 στην
Αθήνα. Η μελέτη σχολιάζοντας και αναλύοντας κυρίως το πρώτο, επιχειρεί στο
πρόσωπο των Ο.Μ και Π.Μ να προσεγγίσει το γενικότερο σχήμα της «μετακί-
νησης» προς το Μοντέρνο, της μεταφοράς των ιδεών της μοντέρνας αρχιτεκτο-
νικής στην Αθήνα και να συνεισφέρει σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, αχαρτο-
γράφητα και αταξινόμητα πεδία της ελληνικής αρχιτεκτονικής ιστορίας –και όχι
μόνο- που αφορούν την αμφίδρομη σχέση Αθήνας-Παρισιού. Η προοπτική αυτή
στοχεύει στο να ανιχνεύσει και να φωτίσει πτυχές των πολιτισμικών σχέσεων
που αναπτύχθηκαν ανάμεσα στην Αθήνα και το Παρίσι στο μεσοπόλεμο και να
συγκροτήσει μέρος του αρχιτεκτονικού πλαισίου μέσα στο οποίο έδρασαν και
οι Ελληνες αρχιτέκτονες τα επόμενα χρόνια.
Στο τρίτο μέρος, παρουσιάζονται πτυχές του έργου και της δράσης
των 4 αρχιτεκτόνων τη δεκαετία του 1930 μέσα από την ανάλυση πρωτότυπου
και αδημοσίευτου υλικού που εντοπίστηκε. Οι προσπάθειες ανάλυσης αναμε-
τρήθηκαν με την λανθάνουσα κατάσταση των αρχείων των αρχιτεκτόνων με
 : 1930 113

μόνη εξαίρεση το αρχείο του Θ.Βαλεντή. Η επιλογή των τεσσάρων υποψηφίων

ως περίπτωση ανάλυσης έγινε πέρα από τα συνήθη αξιολογικά κριτήρια4 της
σημασίας του αρχιτεκτονικού έργου και της εμβέλειας του στη δεκαετία του ‘30
και είχε μεθοδολογικά το χαρακτήρα διπλής τομής:
α. Στο πεδίο της ιδιωτικής παραγωγής και της δημιουργικότητας των αρχιτε-
κτόνων
β. Στο πεδίο του δημόσιου ενδιαφέροντος για τη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική.
Μέσα από τη συγκριτική αρχειακή καταγραφή των τεσσάρων αρχιτεκτόνων, επιχει-
ρούνται απαντήσεις σε ερωτημάτων: Ποιες ήταν οι κατευθύνσεις που ακολούθη-
σαν οι 4 απόφοιτοι της πρώτης χρονιάς της δεκαετίας και με ποιους τρόπους
συμμετείχαν στη διαμόρφωση κουλτούρας Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής στο
μεσοπόλεμο; Πως εντάσσεται το έργο τους στο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο
της δεκαετίας του 30; Θα επιχειρηθούν απαντήσεις κατά τόπους και ανάλογα με
το υλικό τεκμηρίωσης που έχει συγκεντρωθεί αναγνωρίζοντας τα κενά και την
ετερογένεια του αρχειακού υλικού.

Μέρος Α: Λανθάνοντα αρχεία του μεσοπολέμου

Οι διαδικασίες που σχετίζονται με σημαντικούς κοινωνικούς μετασχηματι-
σμούς σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο την περίοδο του μεσοπολέμου συνδέ-
ονται με αυτό που ο κοινωνιολόγος Αλ.Κύρτσης αναφέρει ως: «δύο διαστάσεις
της νεωτερικότητας: τη διάσταση της υποκειμενικότητας και τη διάσταση του
εξορθολογισμού των κοινωνικών, των οικονομικών και πολιτικών σχέσεων»5.
Υποστηρίζουμε ότι αυτή η διπλή διάσταση συνδέεται με τις ιδιαίτερες συνθήκες
κατασκευής του Αρχείου της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής της περιόδου και ως
ερμηνευτικό σχήμα μπορεί επίσης να αναγνωριστεί στις βασικές κατευθύνσεις
που ακολούθησε η ιστοριογραφική έρευνα για τη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική:
η πρώτη, επιχείρησε να αποκαταστήσει την ατομική δημιουργικότητα και το
υποκείμενο του αρχιτέκτονα εστιάζοντας σε βιογραφικά στοιχεία, στο προσω-
πικό και αρχιτεκτονικό αρχείο (στα έργα και στην επαγγελματική δραστηριό-
τητα)6, ενώ η δεύτερη, να κατανοήσει το γενικότερο πλαίσιο που επέτρεψε την
αρχιτεκτονική παραγωγή σε επίπεδο θεσμών7 εστιάζοντας σε δημόσια αρχεία
και υπηρεσίες, προγράμματα παραγωγής δημόσιων κτιρίων, νομοθετικές
διατάξεις κλπ. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο, εντοπίζεται και μια τρίτη κατηγορία
ερμηνευτικών προσπαθειών που προσέγγισαν το ζήτημα πιο συνθετικά8 επιδι-
ώκοντας να κατανοήσουν το ευρύτερο φαινόμενο της αρχιτεκτονικής κουλτού-
ρας που αναπτύχθηκε σε συγκεκριμένα ιστορικά, κοινωνικά και πολιτικά
πλαίσια. Και οι τρεις ερευνητικές προσεγγίσεις κατέφυγαν στην πόλη και το
κτισμένο κέλυφος για να διασταυρώσουν ερευνητικές πληροφορίες, και οι
τρεις κατευθύνσεις θα μπορούσαμε όμως να ισχυριστούμε, ήταν δεσμευμένες
από τη σχέση τους με τα αρχεία που αντιμετωπίστηκαν όμως ως ουδέτερες,
δεξαμενές πληροφορίας και υλικού τεκμηρίωσης.
Είναι όμως το αρχείο μια ουδέτερη συσσώρευση υλικού; Είναι ένας
τόπος «εναποθήκευσης και διατήρησης»9 αρχειακού υλικού που θα υπήρχε
έτσι κι αλλιώς; Κατά το Derrida, «η τεχνική δομή του αρχειοθετούντος αρχείου
καθορίζει επίσης τη δομή του αρχειοθετήσιμου περιεχομένου στην εμφάνιση
του και στη σχέση του με το μέλλον»10. Μέσα από αυτή τη θεώρηση, η επιστρο-
φή σε αυτά τα αρχεία δεν αποτελεί απλά την ευκαιρία αναγνώρισης και αποκά-
λυψης αδημοσίευτου και πρωτογενούς υλικού που θα βρίσκαμε εκεί ή κάπου
αλλού ούτως ή άλλως. Είναι κυρίως μια προσπάθεια κατανόησης των διαδι-
κασιών κατασκευής και των λογικών οργάνωσης των ίδιων των αρχείων που
συνάντησε η έρευνα και ακόμα περισσότερο μια προοπτική επαναδιαπραγμά-
τευσης της ιστοριογραφικής προσέγγισης και αφήγησης μέσα από την συνθήκη
του αρχείου.
 :
114 : 1930

Η φύση του αρχιτεκτονικού αρχείου/ Η αρχιτεκτονική πρακτική, τουλάχι-

στον από την νεωτερική εποχή μέχρι σήμερα, είναι συνυφασμένη με τις τεχνι-
κές σχεδιασμού, τους τρόπους αναπαράστασης και τις τεχνολογίες υλικής
καταγραφής της. Από τη δυνατότητα διατήρησης, αναπαραγωγής, ανατύπω-
σης και διανομής των σχεδίων και των διαφόρων αναπαραστάσεων εξαρτά-
ται η διαδικασία σχεδιασμού και κατασκευής κτιρίων. Εξ αιτίας της συνεχούς
παραγωγής και συσσώρευσης υλικού και πληροφορίας, λογικές οργάνωσης
και ταξινόμησης προκύπτουν αρχικά για πρακτικούς λόγους ώστε το υλικό
να είναι προσβάσιμο -για κάποιο τουλάχιστον χρονικό διάστημα- μέσα στο
αρχιτεκτονικό γραφείο. Το αρχιτεκτονικό αρχείο κατασκευάζεται έτσι εσωτε-
ρικά, σχεδόν άτυπα και παράλληλα με την αρχιτεκτονική δημιουργία, ενώ ο
αρχιτέκτονας είναι ταυτόχρονα αρχειοθέτης αλλά και σταθερός χρήστης αυτού
του αρχείου. Ανάλογα με την οργάνωση, το μέγεθος και το είδος του γραφείου,
διαμορφώνονται λιγότερο ή περισσότερο συγκροτημένα αρχεία όμως η διαδι-
κασία διατήρησης αρχείων ενυπάρχει ως ένα βαθμό μέσα σε όλα τα αρχιτεκτο-
νικά γραφεία: φάκελοι μελετών με αρχιτεκτονικά σχέδια διαφόρων φάσεων
και κλίμακας, μελέτες άλλων μηχανικών που συνοδεύουν τις αρχιτεκτονικές,
αλληλογραφία και άλλα έγγραφα που καλύπτουν νομικές πτυχές της αρχιτε-
κτονικής πρακτικής κ.ά.
Παράλληλα, διάφοροι τρόποι καταγραφής της αρχιτεκτονικής
αποτυπώνουν το κτισμένο έργο σε διαφορετικές χρονικά φάσεις, ενώ επιπλέ-
ον υλικό παράγεται για επικοινωνιακούς ή άλλους λόγους (π.χ για τις απαιτή-
σεις ενός διαγωνισμού). Συχνά τρόποι αναπαράστασης και τεχνικές καταγρα-
φής επιστρατεύονται για τη δημιουργία αντιπροσωπευτικών εικόνων που θα
εκπροσωπήσουν σε περίπτωση δημοσιοποίησης (π.χ έκθεση, δημοσίευση,
βιβλίο, portfolio) το ίδιο το έργο και το δημιουργό του αποδίδοντας ένα επικοι-
νωνιακό ρόλο στο υλικό και ένα εξωστρεφή χαρακτήρα στο αρχείο. Και οι δύο
κινήσεις κατασκευής του αρχείου (εσωστρεφής-εξωστρεφής) δημιουργούν τη
συνθήκη διατήρησης της αρχιτεκτονικής μέσα στο αρχείο, πολύ πριν τεθεί η
ανάγκη διατήρησης των κτιρίων.
Στο αρχιτεκτονικό αρχείο, όμως, δεν περιλαμβάνεται μόνο ό,τι
προκύπτει από την διαδικασία του σχεδιασμού ή την καταγραφή του κτισμέ-
νου. Ο αρχιτέκτονας αναπτύσσει παράλληλα με την προσωπικότητα του
δημιουργού και του σχεδιαστή και αυτή του αρχειοθέτη/συλλέκτη. Το γραφείο
λειτουργεί συχνά ως τόπος συγκέντρωσης ετερογενών συλλογών αντικειμέ-
νων που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την αρχιτεκτονική δημιουργία: σημει-
ωματάρια, βιβλία, περιοδικά, φωτογραφίες, εικόνες, πίνακες, έπιπλα, κείμε-
να, ταινίες, μουσική, δείγματα από υλικά, αλληλογραφία κ.ά. Η ανάλυση της
σχέσης συλλεκτικής και αρχειακής σκέψης του αρχιτέκτονα με τη δημιουργική
διαδικασία δεν είναι κάτι καινούριο. Για τον Le Corbusier η δημιουργία αρχείου
και η οργάνωση του παράλληλα με το σχεδιασμό ήταν κεντρικής σημασίας. Για
κάποιους αρχιτέκτονες μάλιστα τα σχέδια και οι αρχιτεκτονικές αναπαραστά-
σεις έχουν αξία από μόνα τους: εικαστική, αισθητική ενώ ταυτόχρονα μπορούν
να αποτελούν φορείς, ιδεών, εννοιών και οραματισμών και να προωθούν
κοινωνικά και πολιτικά αιτήματα. Από την άλλη για άλλους αρχιτέκτονες, όπως
π.χ ο Victor Horta11, άξιο προσοχής ήταν μόνο το κτισμένο έργο. Αυτή η σχέση
των αρχιτεκτονικών αναπαραστάσεων με το κτισμένο έργο διαμορφώνει και
μια στάση προς το αρχιτεκτονικό αρχείο. Τι είναι άξιο προσοχής και σημαντικό
για τον αρχιτέκτονα; Το κτισμένο έργο ή οι αναπαραστάσεις του; Και τι είναι πιο
σημαντικό, η διατήρηση των κτιρίων ή η διατήρηση των καταγραφών τους; Η
διατήρηση της αρχιτεκτονικής ή η διατήρηση μέσα στο αρχείο;
Οι αρχιτέκτονες δεν έχουν απαραίτητα στηρίξει μόνο μια από τις δύο
απόψεις. Το δίλημμα: τα κτίρια ή τα αρχεία των κτιρίων, μοιάζει να σχετίζεται
σήμερα και με τον ευρύτερο προβληματισμό για τη διατήρηση της Μοντέρνας
Αρχιτεκτονικής. Ανοίγει επιπλέον και μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συζήτηση για
τον τρόπο διαμόρφωσης των αρχιτεκτονικών αρχείων και του ρόλου τους στο
 : 1930 115

μέλλον. Αν τα αρχεία ενδέχεται να αποδειχτούν για διάφορους λόγους σημαντι-

κότερα της όποιας διατήρησης των κτηρίων, τότε η σημασία τους μοιάζει να
υπερέχει για την αφήγηση της αρχιτεκτονικής ιστορίας που έπεται. Αν ακόμα
θεωρήσουμε ότι στο αρχείο διατηρούνται «αναλλοίωτες» οι δημιουργικές
προθέσεις της αρχιτεκτονικής σκέψης, ενώ το κτισμένο φθείρεται, αλλοιώ-
νεται, καταστρέφεται ή κατεδαφίζεται, τότε το αρχείο και όχι το κτίριο είναι
αυτό που ανακύπτει ως πολύτιμο τεκμήριο για την έρευνα. Η διαπίστωση αυτή
ανάγει το (αρχιτεκτονικό) αρχείο σε σημαντικό έργο για τον αρχιτέκτονα που
συχνά προετοιμάζει το αρχείο του για το μέλλον αλλά και για τον αρχειοθέτη,
τον ερευνητή, τον ιστορικό και τον κριτικό της αρχιτεκτονικής.

Τα αρχεία δημοσίων υπηρεσιών/ Η γενική αντιμετώπιση του αρχιτεκτονι-

κού αρχείου υπονοεί μια συνέχεια στις λογικές κατασκευής του που δεν είναι
χαρακτηριστικές μόνο για την περίοδο που ενδιαφέρει την μελέτη. Στο επίπεδο
όμως των θεσμών δεν ισχύει το ίδιο. Η περίοδος του μεσοπολέμου, χαρακτη-
ρίζεται από την ίδρυση κρατικών και δημόσιων θεσμών που διαμόρφωσαν
καθοριστικά το πλαίσιο12 παραγωγής της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής και της
παραγωγής της πόλης κατά τη δεκαετία του 1930. Την ίδια στιγμή που αρχιτεκτο-
νικό αρχείο συγκροτείται εσωτερικά σε δικές του λογικές οργάνωσης πολλαπλά
αρχεία σε δημόσιες υπηρεσίες καταγράφουν τα ίχνη των προσώπων και των
διαδικασιών που σχετίζονται με την αρχιτεκτονική παραγωγή με όλους τους
τρόπους. Το αρχείο όπως εμφανίζεται εδώ παίζει δομικό ρόλο στις γραφειο-
κρατικές δομές που εισάγονται στο πλαίσιο προσπαθειών εκσυγχρονισμού του
κράτους και της προώθησης προγραμμάτων σχεδιασμού δημοσίων κτιρίων.
Δεν αποτελεί ένα ενιαίο αρχείο αλλά μια αρχειακή διασπορά που αναπτύχθηκε
ως αποτέλεσμα των διαδικασιών εξορθολογικοποίησης των θεσμών. Παρά τα
κενά, τις ελλείψεις και τα προβλήματα που εντοπίζονται στην αρχειακή έρευνα
μέσα στα δημόσια αρχεία και τις αναντιστοιχίες που προκύπτουν ανάμεσα στο
αρχείο και την πόλη - όπως διαπιστώνουν συχνά σχετικές έρευνες13- τα αρχεία
αυτά διατηρούν ακόμα, ως αρχειοθετικοί μηχανισμοί και περιεχόμενο, τεκμή-
ρια της εκδήλωσης δημόσιου ενδιαφέροντος14 για την αρχιτεκτονική γενικά και
για την Μοντέρνα Αρχιτεκτονική ειδικότερα.

Ιστοριογραφικό αρχείο/ Ακόμα και αν συμφωνήσουμε ότι η αρχιτεκτονική

παραγωγή δεν ήταν ποτέ αποτέλεσμα της διανοητικής εργασίας ενός ατόμου,
η ιστοριογραφία έχει παρακολουθήσει και καταγράψει, μεταξύ άλλων, τα ίχνη
και τις εκδηλώσεις συγκεκριμένων προσώπων, κατασκευάζοντας και ανακατα-
σκευάζοντας την ιστορία της αρχιτεκτονικής μέσα από μονογραφίες. Σύμφωνα
και με τη σύγχρονη αρχειακή πρακτική -που εξυπηρετεί την ιστορική έρευνα- η
καταγωγή ή η προέλευση (provenance)15 του υλικού είναι σημαντική παράμε-
τρος στην δημιουργία ενός αρχείου. Η μεθοδολογία αυτή αντιμετωπίζει το
φόβο και την αμηχανία του αρχειοθέτη απέναντι στο χάος μια ανοργάνωτης
συλλογής:

«Η διαδικασία αναγνώρισης του δημιουργού ή της πηγής αρχιτεκτονι-

κών καταγραφών και η διατήρηση τους, διανοητικά, ως σύνολο με βάση
την αρχή της καταγωγής, έχει σημαντικά πλεονεκτήματα. Διασφαλίζει ότι
τεκμήρια που σχετίζονται με γεγονότα και διαδικασίες παραμένουν συμπλη-
ρωμένα και σταθερά (undisturbed) μέσα στο σώμα των καταγραφών και ότι
η προέλευση και η πηγή κάθε καταγραφής παραμένει ξεκάθαρη».16

Μια σειρά από παραδοχές προκύπτουν από αυτή τη σκέψη που διαμορφώνει
με ένα καθοριστικό τρόπο την ιδέα του αρχείου: (1) Η «ενοποίηση, ταύτιση και
ταξινόμηση»17 του αρχειακού υλικού πρέπει να διασφαλιστεί μέσα στο αρχείο
με τρόπο που να επιτρέπει την αποκατάσταση της θέσης του στη διαδικασία
παραγωγής του (πλαίσιο) με τον πιο άμεσο τρόπο. (2) Κατά συνέπεια, το αρχει-
ακό στοιχείο αντιμετωπίζεται ως πλησιέστερο χρονικά τεκμήριο στη στιγμή
 :
116 : 1930

της δημιουργίας και άρα έχει προνομιακή θέση στην κατανόηση του νοήματος
των γεγονότων και της διαδικασίας παραγωγής του18. (3) Τέλος, το πρόσωπο
πίσω από την κατασκευή των καταγραφών και του ίδιου του αρχείου αναγνω-
ρίζεται ως πηγή/προέλευση του υλικού και τοποθετείται ιεραρχικά ως ανώτερη
κεντρική οργανωτική αρχή μιας συλλογής αρχιτεκτονικών και άλλων καταγρα-
φών. Το όνομα και κυρίως η υπογραφή αποτελούν βασικά τεκμήρια και ίχνη
της παρουσίας του προσώπου, που συνοδεύουν το υλικό μέσα στο αρχείο.
Στο πέρασμα λοιπόν από το ιδιωτικό αρχιτεκτονικό αρχείο σε ένα θεσμικά
οργανωμένο αρχείο19 αρχιτεκτονικής και στο ερευνητικό αρχείο, το πρόσωπο
του αρχιτέκτονα αναζητείται ως ταυτοποιητική, ενοποιητική και ταξινομητική
αρχή του αρχειακού υλικού.

Η χαρτογράφηση του υποκειμένου/ Η χαρτογράφηση του υποκειμένου κατά

τους γεωγράφους Thrift και Pile, «είναι εξαρχής δύσκολη για πολλούς λόγους.
Υπάρχει η δυσκολία να χαρτογραφηθεί κάτι που δεν έχει σαφή όρια. Υπάρχει
η δυσκολία να χαρτογραφηθεί κάτι που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ως
μοναδικό παρά μόνο ως η μάζα διαφορετικών και μερικές φορές αντιθετικών
υποκειμενικών θέσεων. Υπάρχει η δυσκολία να χαρτογραφηθεί κάτι το οποίο
βρίσκεται συνεχώς σε κίνηση, πολιτισμικά, και στην πραγματικότητα. Υπάρχει
και η δυσκολία να χαρτογραφηθεί κάτι που είναι μερικώς εντοπισμένο στο
χώρο και χρόνο...»20. Το ερευνητικό αρχείο (αλλιώς το corpus της έρευνας) -ως
το σύνολο των πιθανών καταγραφών και ιχνών που μπορεί να ενδιαφέρουν
την έρευνα - είναι με ένα τρόπο η πλήρης χαρτογράφηση του υποκειμένου, της
δράσης, του έργου και των κινήσεων του. Ενα τέτοιο αρχείο δεν θα μπορούσε
ποτέ να συγκροτηθεί αλλά μοιάζει να δεχόμαστε την αποσπασματική του φύση
ως κάτι δεδομένο και χωρίς ανάγκη σχολιασμού. Η έρευνα -όπως και η αρχεια-
κή πρακτική- επιβάλλει μια ενότητα στο υλικό καθώς αντιμετωπίζει το αρχείο,
συμβολικά, ως το ίδιο το ΄πρόσωπο΄ του αρχιτέκτονα. Το αρχείο αποκρύβει
την έλλειψη ενότητας που χαρακτηρίζει το αρχειακό υλικό και η ύπαρξη ενός
συγκροτημένου αρχείου υποθέτει την ίδια ενότητα και στο υποκείμενο του
αρχιτέκτονα. Τι συμβαίνει όμως όταν το αρχείο λανθάνει και όταν το πρόσωπο
του αρχιτέκτονα απουσιάζει ή είναι κατακερματισμένο; Τι είδους χαρτογράφη-
ση μπορεί να προκύψει και ποια ερευνητική στρατηγική μπορεί να αναπτυχθεί
για τη συλλογή υλικού; Τι είδους αρχείου συγκροτείται στο τέλος αυτής της
έρευνας και ποιες οι δυνατότητες διαφορετικών αναγνώσεων του αν δεχτούμε
ότι η πλήρης χαρτογράφηση του υποκειμένου είναι εκ των πραγμάτων αδύνα-
τη;

Το πρόσωπο του αρχιτέκτονα στο αρχείο// Η έρευνα για τα αρχεία των 4

απόφοιτων (με εξαίρεση του Θ.Βαλεντή που στο στάδιο της έρευνας ήταν ήδη
 : 1930 117

στα Αρχεία Νεολληνικής Αρχιτεκτονικής και ήταν γνωστό και μέσα από τον
κατάλογο της πρόσφατης έκθεσης21), είχε τα χαρακτηριστίκα μιας αδύνατης
χαρτογράφησης. Η περίπτωση του Π.Μ22 είναι ίσως η πιο αντιπροσωπευτική.
Η αντιμετώπιση της κατασκευής του αρχείου του που θα στήριζε την ανάλυση
και την ερμηνεία έθετε ζητήματα που αντιμετωπίστηκαν ως ένα βαθμό και στις
άλλες περιπτώσεις.

Μέχρι σήμερα δεν έχει δημιουργηθεί ένα συγκροτημένο αρχείο του έργου του
Π.Μ που να επιτρέπει τη συστηματική του μελέτη, ούτε είναι γνωστό αν υπάρχει
στην κατοχή ιδιώτη ή αν παραμένει κάπου αλλού ξεχασμένο και κατεστραμμέ-
νο. Η απουσία όμως ενός συγκροτημένου αρχιτεκτονικού αρχείου οδήγησε την
έρευνα για το έργο του προς όλες τις πιθανές κατευθύνσεις στην αναζήτηση
τόπων και προσώπων ακολουθώντας ως ένα βαθμό τις μετακινήσεις του ίδιου
του αρχιτέκτονα. Ο Π.Μ. από το 1930 που αποφοίτησε από το Εθνικό Μετσόβιο
Πολυτεχνείο μέχρι το 1960 που πέθανε, έζησε και εργάστηκε για διαφορετικά
χρονικά διαστήματα στο Παρίσι, στην Αθήνα, στην Λευκωσία και στο Λάγκος
της Νιγηρίας. Πολλές και διαφορετικές δεξαμενές πληροφορίας προσέφεραν
τεκμήρια για την παρακολούθηση και καταγραφή του έργου του σε διαφορετι-
κούς τόπους και σε διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες.
Το πρόσωπο του αρχιτέκτονα απέκτησε δυναμικό χαρακτήρα μέσα
στην ερευνητική διαδικασία και η προσπάθεια παρακολούθησής του συγκέ-
ντρωσε κι άλλα πρόσωπα. Η απουσία της συμβολικής ενοποιητικής αρχής
στο διεσπαρμένο αρχείο, ανέδειξε το πλέγμα των επαφών και των προσώ-
πων που συνδέθηκαν με το έργο και την προσωπικότητα του: Ο συμφοιτητής
του Ορέστης Μάλτος στην Αθήνα και στο Παρίσι, ο Le Corbusier στο Παρίσι, ο
Θουκυδίδης Βαλεντής στην Αθήνα, ο αδελφός του, πολιτικός μηχανικός Γιώργος
Μιχαηλίδης σε Αθήνα, Κύπρο και Νιγηρία, ο ξάδελφος του, αρχιτέκτονας
Αλέκος Μοδινός που δημιουργικά συνέχισε και ολοκλήρωσε έργα του γραφεί-
ου τους κ.ά. Σε αυτές τις αρχειακές συνθήκες η επιχειρούμενη μονογραφία
μπορούσε μόνο να συγκροτηθεί μαζί με τις ιστορίες άλλων προσώπων καθώς
Θ.Β το υποκείμενο του αρχιτέκτονα επανεγγραφόταν συνεχώς στη διασταύρωση
των σχέσεων ανάμεσα τους. Στο διεσπαρμένο αρχείο του Π.Μ αποτυπώθηκε
Β -Μ
[ , η έντονη κινητικότητα του αρχιτέκτονα στο φόντο διαφορετικών πολιτικών,
] κοινωνικών συνθηκών. Για την έρευνα που επιχειρούσε να αποκαταστήσει
 :
118 : 1930

μέσα από το αρχείο, τον αρχιτέκτονα (το έργο και την προσωπικότητα του) ο
Π.Μ. ήταν άλλος ως Κύπριος φοιτητής στην Αθήνα, ως Ελληνας στο Παρίσι, ως
Αγγλος υπήκοος στην Ελλάδα και διαφορετικός όταν επιστρέφει στη Λευκωσία
και ταξιδεύει στο Λάγκος, με τον ίδιο τρόπο που η Μοντέρνα αρχιτεκτονική
είναι ίδια αλλά με διαφορετικό νόημα σε κάθε ένα από αυτούς τους τόπους. Η
απουσία του προσώπου ως σταθερού κέντρου της συλλογής και η πολλαπλό-
τητα του πλαισίου μέσα στο οποίο το υποκείμενο εγγραφόταν έθετε σε αναμο-
νή τις προσπάθειες συγκρότησης και ερμηνείας του αρχείου που παρέμενε σε
λανθάνουσα κατάσταση.

Το λανθάνον αρχείο του Π.Μιχαηλίδη/ Σε αυτές τις αρχειακές συνθήκες ο

στόχος και ο χαρακτήρας της αναζήτησης προσαρμόστηκε κάθε φορά στην
ίδια την πληροφορία: Αρχεία αρχιτεκτονικών γραφείων, αρχεία δημοσίων
υπηρεσιών και άλλα αρχεία που εκ πρώτης όψεως δεν συνδέονταν άμεσα με το
πρόσωπο ή το έργο, προσέφεραν πληροφορίες και ευρήματα. Η συλλογή όμως
όλων αυτών των ετερογενών στοιχείων μετατόπιζε συνεχώς και το κέντρο
της έρευνας. Σε αυτή τη δυναμική διαδικασία το αρχείο παρέμενε ανοικτό σε
περισσότερο υλικό καθώς νέα στοιχεία που ήταν άγνωστα μέχρι τη στιγμή
της ανακάλυψης τους διαμόρφωναν το χαρακτήρα «αρχαιολογικής» προσέγ-
γισης23. Επιλεκτικά θα αναφερθούν μερικές από τις αρχειακές πηγές24 που
αναγνωρίστηκαν και καταγράφηκαν στο αρχικό στάδιο της έρευνας με στόχο
την παρουσίαση των διαφορετικών τύπων αρχείου και της συνεισφοράς τους
στην έρευνα:

Α.Ν.Α. Μουσείο Μπενάκη - Αρχείο Θ.Βαλεντή: Τμήμα του αρχείου του

Θουκυδίδη Βαλεντή που έχει παραχωρηθεί από την οικογένεια του στα Αρχεία
Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής και έχει οργανωθεί από τον αρχιτέκτονα σε
φακέλους κατά περιόδους: π.χ ΙΙΑ Μελέται Ιδιωτικών έργων 1932-1935 αλλά και
θεματικά: π.χ ΙΙΙ Αρχιτεκτονικοί Διαγωνισμοί-Εκθέσεις-Τύπος. Στο εσωτερικό,
μικρότεροι φάκελοι συγκεντρώνουν το υλικό από ένα έργο κάθε φορά: π.χ
Πολυκατοικία Λαμπρίδη, 1936. Οι φάκελοι περιέχουν άλλοτε συμπληρωμένα
και άλλοτε όχι μερικά βασικά στοιχεία από κάθε έργο: μια σειρά τυπικών
σχεδίων κατόψεων-όψεων-τομών, φωτογραφίες του τελικού αποτελέσματος,
προοπτικά γραμμικά με ή χωρίς χρώμα. Το υλικό έχει χαρακτήρα υλικού
δημοσίευσης και μέρος του έχει χρησιμοποιηθεί για δημοσιεύσεις του
υλοποιημένου έργου Π.Μ και Θ.Β την περίοδο της συνεργασίας, αλλά και
μετά σε διεθνή περιοδικά και σε εκθέσεις. Το συγκεκριμένο τμήμα από το
Αρχείο Βαλεντή συνιστά μια από τις πιο σημαντικές δεξαμενές πληροφορίας
για την έρευνα. Παρόλα αυτά δεν περιλαμβάνει υλικό από τη διαδικασία του
σχεδιασμού ούτε άλλα στοιχεία σχετικά με την κατασκευή των κτηρίων,
τους ιδιοκτήτες κλπ. Η λογική της δημοσιεύσιμης πληροφορίας χρονολογικά
οργανωμένης και ταξινομημένης από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα25, κυριαρχεί
στην επιλογή του υλικού που μπήκε στο αρχείο αυτό αφήνοντας έξω συνειδητά
άλλα σημαντικά στοιχεία για την έρευνα26. Επιπλέον γνωρίζουμε τουλάχιστον
δύο έργα της συνεργασίας που δεν εντοπίστηκαν στο αρχείο ενώ πολλά από τα
σχέδια έχουν επανασχεδιαστεί για τις ανάγκες της αρχειοθέτησης τους.

Αρχείο Λαμπρίδη: Το Αρχείο του Πολ.Μηχανικού Λαμπρίδη, κατατέθηκε τον

Ιανουάριο του 2009 στα Α.Ν.Α και περιλάμβανε ορισμένα έργα που ήταν προϊόν
της συνεργασίας του με τους Θ.Β και Π.Μ. Στο αρχείο αυτό εντοπίστηκαν ένα
έργο της συνεργασίας που δεν περιλαμβανόταν στο αρχείο Βαλεντή ενώ στην
περίπτωση ενός τρίτου έργου (Πολυκατοικία Π.Μαυρίκη, Γ.Παπαχρυσάνθου,
Αφών Λαμπρίδη) κοινό και για τα δύο αρχεία, παρουσιάζεται για πρώτη φορά
υλικό από τη διαδικασία του σχεδιασμού του κτιρίου: προσχέδια, σκίτσα και Π.Μ , Γ.Π , Α
διαφορετικές εκδοχές του ίδιου έργου. Λ [ , ΑΝΑ]
 : 1930 119

Κρατικό Αρχείο Κύπρου - Αρχείο Αρχιγραμματέα: Στο κρατικό αρχείο

Κύπρου στη Λευκωσία, περιλαμβάνονται τα αρχεία της αποικιακής διοίκησης
που πέρασαν στο Κυπριακό κράτος μετά την Ανεξαρτησία το 1960. Σε αυτό
εντοπίστηκαν σχέδια από 2 σημαντικά έργα του Πολύβιου Μιχαηλίδη στην
Κύπρο άγνωστα μέχρι τώρα. Τα έργα αυτά που αποτελούν σημαντικά δημόσια
κτήρια της εποχής κατασκευάστηκαν από το Τμήμα Δημοσίων έργων της
Αποικιακής Κυβέρνησης πριν το τέλος της δεκαετίας του ‘30: Το Γενικό
Νοσοκομείο της Λευκωσίας (1936-38) και ένα Σανατόριο στην Κυπερούντα
(ορεινό χωριό στο βουνό Τρόοδος) (1935-1939). Πρωτότυπα σχέδια και άλλες
πληροφορίες βρέθηκαν σε σχετικούς φακέλους στο αρχείο επιτρέπουν την
τεκμηρίωση όχι μόνο της αρχιτεκτονικής παραγωγής αλλά και των πολιτικών
και ιδεολογικών προεκτάσεων της ανάθεσης των κτιρίων στον συγκεκριμένο
αρχιτέκτονα.

Αρχείο Αδειών Δήμου Λευκωσίας: Στο αρχείο αυτό που ιδρύθηκε το 1946,
συγκεντρώνονται φάκελοι αδειών οικοδομής των κτιρίων στη Λευκωσία. Η
ταξινόμηση του αρχείου βασίστηκε στην ήδη χαρτογραφημένη πόλη (από την
πρώτη περίοδο της Βρετανικής Αποικιοκρατίας 1878-1960) και σε κτηματολο-
γικούς χάρτες. Η ταυτοποίηση του κτιρίου με τον αστικό χώρο επιτυγχάνεται
[ ,
, SA1663/1935]

-
 :
120 : 1930

μέσα από τους αριθμούς αδειών που σημειώνονται πάνω σε τμήματα χαρτών.
Επιπλέον οι φάκελοι αυτοί παραμένουν ανοιχτοί καταγράφοντας την ιστορία
του κτιρίου και παρακολουθούν τις αλλαγές και μετατροπές για τις οποίες
ζητείται άδεια από τις Τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου Λευκωσίας. Στο αρχείο
αυτό αναζητήθηκαν έργα του Π.Μιχαηλίδη μετά τη δεκαετία του 1930 στην
προσπάθεια της έρευνας να συνδέσει το έργο του πριν και μετά τον Β’ΠΠ. Η
αναζήτηση σε αυτό το αρχείο προϋπέθετε την δημιουργία ενός χάρτη στον
οποίο σημειώθηκαν όλα τα γνωστά και πιθανά κτίρια που ενδιέφεραν την
έρευνα. Διασταυρώθηκαν με τους χάρτες του Αρχείου Αδειών και τους σχετι-
κούς φακέλους για να επιβεβαιωθεί η ταυτότητα του κτιρίου και του αρχιτέ-
κτονα.

Ορια και πολυπλοκότητες στην ανάγνωση των αρχείων// Το κείμενο αναγνω-

ρίζει εδώ ότι η συγκρότηση των αρχείων δεν είναι μια ουδέτερη συσσώρευση
υλικού από το παρελθόν αλλά μια προετοιμασία για το μέλλον, που εμπεριέ-
χει επιλογές και αποφάσεις που χαρακτηρίζουν αποφασιστικά το είδος του
αρχείου. Αν το αρχείο προετοιμάζεται πάντα για κάποια μελλοντική ανάγνωσή
του, τότε πρέπει να αναρωτηθούμε για τη διαδικασία της κατασκευής και της
ανάγνωσής του. Τα ερωτήματα ή τα παραδείγματα που θέτουν σε αμφισβή-
τηση την ίδια την έννοια του αρχείου ως μια αδιαμεσολάβητη πρόσβαση στο
παρελθόν, αφορούν όχι μόνο την ιστοριογραφική έρευνα αλλά και κάθε έρευνα
που έρχεται αντιμέτωπη με το παρελθόν. Για αυτούς του λόγους, ανάμεσα σε
άλλους, η ιδέα του αρχείου θα έπρεπε να τίθεται με κάποια επιφύλαξη27:
(1) Η αρχειακή δομή μένει εξαρτημένη από τις υλικές δεσμεύσεις
της πληροφορίας που συγκεντρώνει, τους τρόπους παραγωγής και τις λογικές
οργάνωσής της. Το Μοντέρνο αρχείο συντηρεί καταγραφές που έχουν διατηρη-
θεί και ταξινομηθεί ήδη με διάφορους τρόπους. Την ίδια στιγμή αυτό που ποτέ
δεν καταγράφηκε, αυτό που δεν αξιολογήθηκε ως σημαντικό για να διατηρηθεί
και αυτό που σκοπίμως αφαιρέθηκε από το αρχείο, μένει εκτός του αρχείου και
κινδυνεύει να ξεχαστεί.
(2) Το αρχείο ως σύνολο από στοιχειώδεις καταγραφές και καταχωρή-
σεις με ενδιάμεσα κενά, χαρακτηρίζεται από αποσπασματικότητα και ασυνέ-
χεια. Η εγγύτητα στο πρωτότυπο, πρωτογενές υλικό δεν εξασφαλίζει κατά
συνέπεια την «εγγύτητα» στο σύνολο της διαδικασίας παραγωγής των ιχνών
αλλά ούτε εξασφαλίζει την πλήρη ανασύσταση του πλαισίου και των συνθηκών
παραγωγής τους.
(3) Το αρχείο και η διαδικασίες συγκρότησης τους συνδέονται με το
άγχος των σύγχρονων κοινωνιών απέναντι στην λήθη ή την αμνησία28, απένα-
ντι στο φόβο της απώλειας της μνήμης. Το αρχείο -όπως το μουσείο και η βιβλι-
οθήκη- συγκαταλέγεται στους θεσμούς που καταγράφουν και διατηρούν τη
συλλογική μνήμη. Οι διαδικασίες κατασκευής αρχείων λόγω ακριβώς αυτού
του κεντρικού ρόλου που έχουν, συνοδεύονται συχνά από φίλτρα οργάνωσης
της πληροφορίας και αντανακλούν ευρύτερες κοινωνικές αντιλήψεις απένα-
ντι στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, που διαμορφώνονται από κοινω-
νικές ομάδες, που βρίσκονται σε θέση να καθορίζουν τι είναι και τι δεν είναι
άξιο-λόγου και διατήρησης.
H διάθεση αμφισβήτησης της ιδέας του αρχείου, που φαίνεται εδώ
να ασκείται πρόωρα, απευθύνεται προς τη διαμόρφωση μιας στάσης απέναντι
σε αυτό που ονομάσαμε Αρχείο του Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής του μεσοπο-
λέμου, αναγνωρίζοντας και τις θετικές όψεις της λανθάνουσας κατάστασης
που βρίσκεται σήμερα: κατακερματισμένο, διεσπαρμένο, αταξινόμητο. Το
κείμενο δεν προτείνει τη διατήρησή του αρχείου ή των αρχείων στη σημερι-
νή του κατάσταση, ούτε απαξιώνει τις πολύ σημαντικές προσπάθειες συγκρό-
τησης τους. Αντίθετα επιδιώκει την υιοθέτηση μιας κριτικής στάσης απέναντι
στις ιδιαιτερότητες της κατασκευής αυτού του αρχείου29 και στη διαμόρφωση
στρατηγικών ανάγνωσης του.
 : 1930 121

Θετικές όψεις του λανθάνοντος30 αρχείου/ Σε αυτή την κατεύθυνση αναγνω-

ρίζεται ότι οι «χαμένες επαφές» της ιστορίας της αρχιτεκτονικής δεν αναφέ-
ρονται μόνο στους αρχιτέκτονες που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη παραγωγή
Μοντέρνων κτιρίων και έμειναν έξω από την ιστοριογραφική αφήγηση αλλά και
στο ευρύτερο πλέγμα των προσώπων που βρέθηκε σε αλληλεπίδραση: μηχανι-
κοί, ιδιοκτήτες κ.ά. Επιπλέον, αναγνωρίζεται ότι οι διαδικασίες παραγωγής της
Μοντέρνας αρχιτεκτονικής δεν μπορούν να εξηγηθούν έξω από το ευρύτερο
ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό τους πλαίσιο κατανοώντας τις ευρύτερες
πολιτισμικές συνθήκες που διαμόρφωσαν τελικά πολλαπλές εκδοχές του
Μοντέρνου. Μια τέτοια προσέγγιση αρνείται γενικότερα την κατανόηση της
αρχιτεκτονικής μέσα από στιλιστικές κατηγοριοποιήσεις και τη κατανόηση
του αρχείου μέσα από μουσειακού χαρακτήρα λογικές που ισοδυναμούν με
«τον καθαρισμό, την ακύρωση ιχνών που μπορούν να διαβάσουν διαφορετι-
κά το κτίσμα31». Στο λανθάνον αρχείο καταχωρούνται ετερογενή στοιχεία που
δεν αφορούν μόνο τη διαδικασία της δημιουργίας αλλά αποτελούν μέρος της
ιστορίας του ή μέρος των διαφορετικών αφηγήσεων και αναπαραστάσεων του.
Η μη-ιεραρχική (κεντρική ή γραμμική) ταξινομητική λογική οργάνωσης των
καταγραφών επιτρέπει πολλαπλές προσβάσεις σε αυτό το αρχείο και πολλα-
πλές δυνατές αναγνώσεις. Σε αυτή την κατεύθυνση η Μοντέρνα αρχιτεκτονι-
κή στο αρχείο δεν αποτελεί κλειστή ενότητα και μια ουδέτερη συσσώρευση
αρχιτεκτονικών καταγραφών του παρελθόντος. Η διαδικασία και ο τρόπος που
η αρχιτεκτονική, χρησιμοποιείται, λιώνει, διαλύεται, καταστρέφεται, ερειπώ-
νεται και κατεδαφίζεται είναι μέρος της ιστορίας του Μοντέρνου που η πρόθε-
ση μας είναι τελικά να αφηγηθούμε.
Το λανθάνον αρχείο της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, είναι ένα αρχείο
που δεν μας είναι από πριν γνωστό. Είναι ένα αρχείο που ενώ υπάρχει δεν
εκδηλώνεται. Είναι ένα αρχείο που από την κατασκευή του οδηγεί την ανάγνω-
ση και την ερμηνεία του πάντα σε αναμονή. Το αρχείο αυτό δεν μπορεί να
αποκαλύψει το σύνολο του, πάντα οδηγεί σε μια αποσπασματική ανάγνωση
και αρνείται την οριστική ερμηνεία.

Μερος Β: Ανιχνεύοντας τον Le Corbusier στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας

του 30
Η προσωπικότητα και το έργο του Le Corbusier παίζει σημαντικό ρόλο στην
διαμόρφωση της διεθνούς αρχιτεκτονικής κουλτούρας στα πρώτα χρόνια του
μεσοπολέμου. Η ευρύτερη δράση που αναπτύσσει εκείνη την περίοδο ο διάση-
μος αρχιτέκτονας, με έργα και ταξίδια σε πολλές χώρες, εκδόσεις βιβλίων και
προώθηση των ιδεών του μέσα από περιοδικά και διαλέξεις τον καθιστούν
μια από τις πιο ισχυρές φιγούρες στο πεδίο της αρχιτεκτονικής σκέψης και
παραγωγής. Το 1931, ο Ο. Μάλτος και ο Π. Μιχαηλίδης ακολούθησαν την πορεία
από την Αθήνα προς το Παρίσι για να εργαστούν στο γραφείο του για 2 περίπου
χρόνια. Η παρουσία Ελλήνων αρχιτεκτόνων στο γραφείο αλλά και το ταξίδι του
ίδιου του Le Corbusier το 1933 για το 4o CIAM στην Αθήνα, αποτελούν δύο από
τις ενδιαφέρουσες πτυχές της σχέσης του αρχιτέκτονα με την Ελλάδα αλλά και
μέρος των ευρύτερων πολιτισμικών σχέσεων που αναπτύχθηκαν ανάμεσα
σε Αθήνα-Παρίσι στο μεσοπόλεμο. Το ταξίδι στην Αθήνα του Le Corbusier και
το συνέδριο που οδήγησε και στην περίφημη Χάρτα της Αθήνας δεν θα μας
απασχολήσουν στο κεφάλαιο αυτό. Δίνεται κυρίως έμφαση στην προσπάθεια
κατανόησης του ευρύτερου κλίματος στο οποίο βρέθηκαν οι δύο αρχιτέκτονες
στο Παρίσι τα χρόνια 1930-32 μέσα από βιβλιογραφική έρευνα αλλά και μέσα
από την παρουσίαση και το σχολιασμό αδημοσίευτου και πρωτότυπου αρχεια-
κού υλικού που βρέθηκε στην πορεία της έρευνας32.
Από τα πιο σημαντικά ευρήματα της έρευνας για τους 4 απόφοι-
τους ήταν ένα χαμένο καρνέ που ανήκει στην γνωστή σειρά τετραδίων του Le
Corbusier33 και βρέθηκε στο προσωπικό αρχείο του Ορέστη Μάλτου34. Το παρόν
 :
122 : 1930

κείμενο δεν εξαντλεί την ανάλυση του πολύ σημαντικού υλικού αλλά επιχει-
ρεί να το τοποθετήσει στο ιστορικό του πλαίσιο σε σχέση με έργα που τυγχά-
νουν επεξεργασίας την περίοδο αυτή στο γραφείο και την ευρύτερη δράση του
Le Corbusier. Με όχημα το καρνέ που έχει από μόνο του ιδιαίτερα σημαντική
ιστορική σημασία, η προσπάθεια αυτή επιχειρεί να διαμορφώσει μια άποψη
για ένα από τους σημαντικούς τόπους στο αρχιτεκτονικό ταξίδι του Π. Μ. και
του Ο.Μ. και το ρόλο που έπαιξε στη μετέπειτα δράση τους.

Τα προσωπικά καρνέ του Le Corbusier/ Ηδη από τα πρώτα του ταξίδια35, στις
αρχές του αιώνα, ο Charles Ed. Jeanneret, καταγράφει συστηματικά τις εμπειρίες
του από τους τόπους που επισκέπτεται. Είναι σε αυτά τα πρώτα ταξίδια που τα
μικρά καρνέ με υπόλευκες σελίδες σε μέγεθος τσέπης-παλάμης ώστε να είναι
εύκολο να μεταφερθούν γίνονται απαραίτητο εργαλείο γρήγορης καταγραφής
φευγαλέων εντυπώσεων και καταστάσεων, πρόχειρων σημειώσεων,
σκέψεων και ιδεών. Η διαδικασία συλλογής και «απομνημόνευσης» εμπειριών
καλλιεργήθηκε και εξελίχθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του και παράλληλα
στην πλούσια δράση του αρχιτέκτονα36. Μια μεγάλη συλλογή από παρόμοια
καρνέ, αποτυπώνει όλη αυτή την καταγραφική μανία και δημιουργική
παραγωγή ιδεών του αρχιτέκτονα και αποκαλύπτουν μια από τις πιο ιδιωτικές
δραστηριότητες για τις οποίες ο Le Corbusier «μίλαγε συχνά αλλά παρουσίαζε
σπάνια»37 και που δεν δημοσιοποιήθηκε παρά μόνο μετά το θάνατό του.
Τα καρνέ που χρησιμοποίησε ο αρχιτέκτονας την περίοδο 1914-1964
και βρέθηκαν μαζί εκδόθηκαν σε μια δίτομη έκδοση το 1981 (Τόμος 1: 1914-48,
Τόμος 2: 1950-1954). Το σύνολο των καρνέ, όπως αναφέρει ο Maurice Besset στην
εισαγωγή της έκδοσης του 1981, βρέθηκε σε μια δερμάτινη τσάντα κλειδωμένη
σε μια ντουλάπα στο διαμέρισμα του Le C38, αφού είχαν ταξινομηθεί από τον Le
Corbusier και το συνεργάτη του Henri Bruaux γύρω στο 195539. Η ταξινόμηση
κωδικοποιήθηκε με την αναγραφή στο εξώφυλλο κάθε καρνέ: α) χρονολογίας
β) γράμματος που τοποθετούσε κάθε καρνέ σε μια σειρά αλλά και σε ομάδες, γ)
αύξοντα αριθμού και τίτλων που συσχέτιζαν το κάθε καρνέ και τα σκίτσα του
με συγκεκριμένα γεγονότα της ζωής του Le Corbusier, π.χ ταξίδια. Η σειρά με τα
τετράδια εμφανίζεται συνεχής από το Α1 μέχρι το Τ70 από το 1914-1964 παρόλο
που σημαντικά κενά παραμένουν σε αυτή την κατά τ’ άλλα συστηματική και
συνεχή καταγραφή. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τις περιόδους 1919-1929
και 1936-1945 δεν έχει διατηρηθεί κανένα καρνέ, ενώ στις περιόδους 1914-19,
1932-36 και 1945-50 η σειρά είναι ελλιπής. Ο Le Corbusier θεωρούσε ότι κάποια
από τα καρνέ πριν το 1934 είχαν χαθεί σε δική του μετακόμιση ενώ για αυτά που
λείπουν από την περίοδο 1936-50 δεν ανέφερε ποτέ τίποτα40. Η ταξινόμηση που
έκανε ο Le Corbusier εκ των υστέρων και στην προσπάθεια του αρχιτέκτονα
να οργανώσει το υλικό άφησε κι άλλα κενά όπως παρατηρεί ο Besset. Πέρα
από τα χαμένα καρνέ, ο Le Corbusier άφησε εκτός τετράδια που υπήρχαν στην
κατοχή του λόγω της σποραδικής και περιφερειακής τους χρήση. Επιπλέον η
χρονολόγηση των καρνέ παρουσιάζει αντιφάσεις μεταξύ των ημερομηνιών
που αναγράφονται στο εξώφυλλο και αυτών που γράφονται σε εσωτερικές
σελίδες41 ενώ η αρίθμηση των σελίδων που χρησιμοποιήθηκε αγνοούσε κενά
και αφαιρέσεις σελίδων από τα καρνέ. Ο Le Corbusier προσπαθεί να οργανώσει
μόνο το υλικό το οποίο έχει συγκεντρώσει και επιλέξει ως σημαντικό να
περιληφθεί στη συλλογή. Αγνοώντας τα κενά από την απουσία τετραδίων
και σελίδων επιχειρούσε να οργανώσει τα τετράδια στην προοπτική της
δημοσίευσης τους, υποβοηθώντας την ανάγνωση του χαοτικού υλικού42
αποφεύγοντας εσφαλμένες αναγνώσεις του περιεχομένου τους43.
Με την αποδοχή των κενών, αλλά και των χαμένων καρνέ στην πρώτη
έκδοση, το ίδρυμα Le Corbusier, εξέδωσε 6 ακόμα τετράδια που βρέθηκαν
αργότερα44. Και ενώ η σειρά των 73 καρνέ κάλυπτε το διάστημα 1914-1963, τα
6 ακόμα παρόμοια καρνέ παρουσίαζαν το περίφημο ταξίδι στην Ανατολή το
διάστημα 1910-1145. Και αυτά τα τετράδια ταξινομούνται -με λατινικούς αριθμούς
 : 1930 123

αυτή τη φορά- όπου το πρώτο της σειράς που βρέθηκε είχε σημειωμένο το
γράμμα «V». Τα πρώτα 4 που και πάλι απουσιάζουν αφορούσαν το ταξίδι του Le
LE CORBUSIER 1914-1948 [LE Corbusier στη Γερμανία, που προηγείται αυτού της Ανατολής. Τέλος και στις δύο
CORBUSIER SKETCHBOOKS, VOLUME 1] εκδόσεις, που περιλαμβάνουν σύντομες εισαγωγές και μικρά επεξηγηματικά
κείμενα, οι χειρόγραφες σημειώσεις του αρχιτέκτονα μεταγράφηκαν και
μεταφράστηκαν στα αγγλικά και αναπαράχθηκαν σχεδόν στο σύνολο τους οι
σελίδες των τετραδίων χωρίς ουσιαστικές παρεμβάσεις.

Η σημασία των καρνέ στη μελέτη του έργου του Le Corbusier/ Ως λανθάνον
περιεχόμενο: Η απουσία κάποιων καρνέ, αλλά και λόγω του τρόπου που αυτά
χρησιμοποιήθηκαν, αποσπασματικά, αυθόρμητα, γρήγορα και βιαστικά ή
συστηματικά και με επιμονή σε άλλες περιόδους το περιεχόμενο τους ακόμα και
μετά την ταξινόμηση τους από τον αρχιτέκτονα δεν αποτελεί συνεκτικό υλικό,
ούτε κινείται σταθερά και παράλληλα στο έργο του. Τα καρνέ χρησιμοποιήθηκαν
από τον Le Corbusier ως προσωπικό μνημονικό εργαλείο, που δεν συνήθιζε
να τα δείχνει και σπάνια τα χρησιμοποιούσε όταν βρισκόταν στο γραφείο46.
Η συγκριτική τους μελέτη τους αναδεικνύει επίσης ένα τρόπο παρατήρησης,
ανάλυσης αλλά και τις εμμονές και τα θέματα που κυριαρχούν στη σκέψη του
αρχιτέκτονα, πολεοδόμου, ζωγράφου47. Το περιεχόμενο τους αποτελεί κατά
συνέπεια σημαντική δεξαμενή πληροφορίας για τα ζητήματα που απασχολούν
τον αρχιτέκτονα κατά τη διάρκεια της ζωής του, φωτίζοντας όμως τις λιγότερο
συγκροτημένες και πιο αποσπασματικές εκφάνσεις της σκέψης του την ίδια
στιγμή που προσφέρουν σημαντικές ιστορικές πληροφορίες για τις κινήσεις
του. O Jean Jenger48 διευθυντής του Ιδρύματος Le Corbusier, τονίζει τη σημασία
 :
124 : 1930

των καρνέ αναφέροντας:

«τα καρνέ παριστάνουν ένα είδος θεμελιακού λανθάνοντος έργου για το
οποίο το τελειωμένο έργο, όποια και αν είναι η έκφραση του, είναι μόνο ένα
δευτερογενές αποτέλεσμα».
Η μη γραμμική και ιεραρχική οργάνωση του περιεχομένου έρχεται σε πλήρη
αντίθεση με τις εκδόσεις και τα βιβλία που εξυπηρετούν μια στοχευμένη
ρητορική του αρχιτέκτονα. Εκεί οι σχέσεις ανάμεσα σε εικόνα και λόγο στοχεύουν
στον έλεγχο της παραγωγής νοήματος μέσα από την ανάγνωση τους από
τρίτους. Τα καρνέ συγκροτημένα από υλικό για τα μάτια μόνο του αρχιτέκτονα
για αυθόρμητες και στιγμιαίες καταγραφές παρατηρήσεων και σκέψεων, με
ένα συστηματικό και καλλιεργημένο από νωρίς τρόπο, αποτελεί πολύτιμη
πηγή αδιαμεσολάβητων, ανεπεξέργαστων και πρωτογενών πληροφοριών. Η
παράλληλη ανάγνωση τους με άλλες εκφράσεις της δράσης του θα μπορούσε
να ανοίξει το έργο του και σε νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις τεκμηριώνοντας
και ανιχνεύοντας τις αφετηρίες και την κίνηση της σκέψης του.

Η κατασκευή των καρνέ ως αρχειακή πρακτική: Η πρόσφατη βιβλιογραφία

επιστρέφει συχνά σε αυτά τα πρώτα ταξίδια που πραγματοποίησε ο Jeanneret
για να κατανοήσει τις διαδικασίες που διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό ιδέες
και σκέψεις που εκφράστηκαν πολύ αργότερα στο έργο του. Ηδη από το ταξίδι
στην Ανατολή ο Le Corbusier είχε συστηματοποιήσει ένα τρόπο καταγραφής
και μεταγραφής εντυπώσεων που χαρακτηρίζει όχι μόνο μια διαλεκτική σχέση
με το περιβάλλον και την πόλη αλλά και την αρχιτεκτονική του σκέψη. Δεν
είναι μόνο που στα τετράδια ο Le Corbusier σημειώνει ιδέες με τη μορφή του
ημερολογίου αλλά είναι ο τρόπος που παράγει ιδέες καθώς η ίδια διαδικασία
καταγραφής μετατρέπεται σε μορφή αρχειακής πρακτικής και αποκτά κεντρική
σημασία στο έργο του. Οπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Gresleri:
«έξω από το πλαίσιο τους και αποσπασμένα από το χρόνο και χώρο που
τους αρμόζει, τα αντικείμενα όταν αναλυθούν μπορούν στη συνέχεια να
επαναχρησιμοποιηθούν...αποδίδοντάς τους καθεστώς νέας αρχιτεκτονικής
αξίας...Ολόκληρο το έργο του Le Corbusier μπορεί να τύχει ερμηνείας πάνω
σε αυτή την ιδέα: Συνεχής επανάχρηση και αναζωογόνηση μορφών...»49
Στα καρνέ η καταγραφή μπερδεύεται με την ιδέα, η ιστορία και το παρελθόν
με την αρχιτεκτονική δημιουργία, η μορφή αυτονομείται, μετατρέπεται σε
σημείο, σύμβολο, γλώσσα50 και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία και αντικείμενα που
μεταγράφονται αποσπασμένα από το περιβάλλον και την πραγματικότητα τους
αποκτούν αυτονομία σε ένα ανοικτό αρχείο που επιτρέπει την επανάχρηση τους
με εντελώς διαφορετικό και σύγχρονο νόημα. Η επιστροφή σε οποιοδήποτε
από αυτά τα καρνέ συνιστά με άλλους όρους μια διαφορετική επιστροφή στις
διαδικασίες που διαμόρφωναν την σκέψη του αρχιτέκτονα κατά την διάρκεια
της ζωής του, ένα παράλληλο ταξίδι, ένα παράλληλο έργο που ενημερώνει και
ενημερώνεται από τα σημαντικά γεγονότα της ζωής του, την αρχιτεκτονική του
δράση και τις ιδιαίτερες στιγμές της διανοητικής του κατάστασης. Το κυριότερο
όμως είναι ότι η επιστροφή σε αυτά τα καρνέ συνιστά και μια επιστροφή στον
τρόπο συγκρότησης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας51.

Στοιχεία χρονολόγησης του χαμένου καρνέ/ Τα καρνέ δεν έχουν όπως υπονο-
είται από την αρίθμηση, γραμμική χρήση ή και συνέχεια στο περιεχόμενο τους. Ο
Le Corbusier χρησιμοποίησε κάποια από αυτά σε διαφορετικές χρονικά στιγμές,
παράλληλα αλλά και επεξεργαζόμενος θέματα από παλαιότερες φάσεις. Ετσι το
σύστημα ταξινόμησης που διαμόρφωσε πολύ αργότερα δεν φαίνεται να αποτε-
λεί τεκμήριο ασφαλούς χρονολόγησης52. Παρόλο που η ασυνέχεια στη χρήση
των καρνέ, αλλά και η εκ των υστέρων αναγραφή ημερομηνιών στο εξώφυλλο
και στις εσωτερικές σελίδες δημιουργεί προβλήματα ακριβούς χρονολόγησης,
το χαμένο καρνέ που δεν ξαναχρησιμοποιήθηκε μετά το 1933 και επιπλέον
διέφυγε της ταξινόμησης του 1955 επιτρέπει ίσως ακριβέστερα συμπεράσματα
για την περίοδο που χρησιμοποιήθηκε το συγκεκριμένο καρνέ.
 : 1930 125

Το σκληρό εξώφυλλο του καρνέ, έχει χρώμα γκρίζο-γαλάζιο και έχει

χαραγμένη με γκρι σκούρα γράμματα στη μια γωνία τη λέξη ESQUISSE53 και
στην άλλη γωνία το λογότυπο της μάρκας με φόντο μια πεταλούδα. Γράφει:
Marque déposée, La Reliure Spirale, Fabrication RS Francaise, PARIS. Εχει
διαστάσεις 18Χ10.5 cm και είναι δεμένο με μεταλλικό σπιράλ στη μικρή πλευρά,
ενώ η απέναντι πλευρά έχει τις 2 γωνίες στρογγυλεμένες. Το καρνέ ανήκει στον
ίδιο τύπο με τα καρνέ Β6, C10, που χρησιμοποιήθηκαν την περίοδο 1931-36 και
έχει χρησιμοποιηθεί όπως και τα περισσότερα καρνέ κυρίως οριζόντια. Στο
εξώφυλλο του είναι εμφανή τα σημάδια από τη χρήση του και τον τρόπο που
αυτό δίπλωνε στο χέρι και στη τσέπη. Το καρνέ έχει συνολικά 152 σελίδες από
τις οποίες 70 σελίδες είναι κενές ενώ δεν υπάρχουν σημάδια από σκισμένες
σελίδες.
Δύο στοιχεία επιτρέπουν να τεθούν κάποια όρια στη χρονολόγηση
του καρνέ. To πρώτο προκύπτει από το γεγονός ότι βρέθηκε στο προσωπικό
αρχείο του Ορέστη Μάλτου που ήταν σε επαφή με το Le Corbusier το διάστη-
μα 1930-3354. Ως πρώτο όριο μπορούμε με σχετική βεβαιότητα να θέσουμε το
1932-33 και αφού το καρνέ χρησιμοποιήθηκε μέχρι την τελευταία σελίδα, το
περιεχόμενο του χρονολογείται πριν το 1933. Ενα δεύτερο όριο, για την έναρξη
της χρήσης του προκύπτει μέσα από το ίδιο το καρνέ, με την αναγραφή κάτω
από το πρώτο σκίτσο της ημερομηνίας «15 Mai 1931», που είναι και η μόνη
ημερομηνία που εμφανίζεται. Αυτή η ένδειξη σημαίνει ότι το καρνέ δεν προέρ-
χεται από παλαιότερη χρήση πριν το 1931 και το τοποθετεί κάπου ανάμεσα στη
σειρά των τετραδίων Β5-C1155, που περιέχουν θέματα από τις δραστηριότητες
του αρχιτέκτονα τα χρόνια 1930-1933.

Στοιχεία χρονολόγησης με βάση το περιεχόμενο: Για να επιβεβαιώσουμε την

χρονολογική ταυτότητα του συγκεκριμένου καρνέ θα εξετάσουμε αρχικά το
περιεχόμενο των καρνέ Β5-C1156 ώστε να έχουμε σύγκριση των περιεχομένων
και των θεμάτων που απασχόλησαν τον αρχιτέκτονα την περίοδο αυτή.
Β5: Το καρνέ Β5 περιέχει θέματα από το 1930 (Villa Savoye, Moscow) από το 1933
LE CORBUSIER και από το 1948. Χωρίζεται σε δύο μέρη: το πρώτο με θέματα από τα πρώτα
[ LE CORBUSIER, χρόνια τις δεκαετία του 30: τη Villa Savyoe, το ταξίδι στη Μόσχα και κυρίως το
. ]
ταξίδι στην Αθήνα για το 4ο CIAM και το έργο του επανασχεδιασμού της αγροτι-
 :
126 : 1930

κής κοινότητας Piace στη Sarthe. Το έτος 1930 ήταν επίσης σημαντικό για την
προσωπική ζωή του αρχιτέκτονα καθώς γίνεται Γάλλος υπήκοος και παντρεύ-
εται την Yvone Gallis. Το δεύτερο μέρος του τετραδίου αφορά στη μελέτη και
κατασκευή της Unite d’habitation στη Μασσαλία.
Β6: Το καρνέ εμφανίζει την έντονη δράση του αρχιτέκτονα τα πρώτα χρόνια της
δεκατίας του 30. Τα περιεχόμενα του τετραδίου αφορούν θέματα από τα χρόνια
1931-32, από τα ταξίδι στην Ισπανία με τους Pierre Jeanneret, Fernard Leger και
Albert Jeanneret, αδελφό του Le Corbusier και την Ολλανδία που συνοδεύτηκε
από διαλέξεις. Ακόμα εικόνες από το τοπίο και μελέτες στο γυναικείο σώμα από
τη La Piquey και εικόνες καθημερινής ιδιωτικής ζωής από την Esbly.
Β7: Το καρνέ Β7 παρουσιάζει θέματα παράλληλα στο Β6 και στα επόμενα, Β8,
Β9, C1057, από ταξίδια στην Ισπανία το Μαρόκο και την Αλγερία και σε αντίθε-
ση με άλλα καρνέ περιέχει πολλές σημειώσεις από το ταξίδι της Ισπανίας τον
Αύγουστο 1931. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι καταγραφές από το ταξίδι
της επιστροφής στο πλοίο όπου ο Le Corbusier διαπιστώνει την παρουσία και
αποδοχή κανόνων και τάξης στην οργάνωση ιδιωτικού και συλλογικού χώρου.
B8: Οπως και το καρνέ Β7, λειτουργεί συμπληρωματικά στο Β6 καθώς σε αυτό
φαίνεται να επεξεργάζεται θέματα από την καλοκαιρινή διαμονή στη La Piquey
το 1932 και την Ισπανία. Παρουσιάζουν ενδιαφέρον η αφαιρετική επεξεργασία
μορφών από γυναικεία σώματα, βάρκες, δέντρα κ.ά.
Β9: To Β9, αν δεχτούμε την χρονολογία που σημειώνει ο Le Corbusier το 1955,
περιλαμβάνει σκίτσα που γίνονται στη διάρκεια της καλοκαιρινής διαμονής στη
La Piquey το 1932 και αποτελούν κυρίως ζωγραφικά θέματα. Εδώ γίνεται και
μια αναφορά στο θέμα των αναλογιών και τη σχέση με το ανθρώπινο σώμα
που θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως πρώτες διατυπώσεις της ιδέας του
Modulor.
C10: Η ασυνέχεια στη χρήση των καρνέ και η ασαφής ταξινόμηση φαίνεται
χαρακτηριστικά σε αυτό το καρνέ που ο Le Corbusier τοποθετεί 10ο στη σειρά σε
άλλη κατηγορία παρόλο που τα θέματα του αφορούν τα έτη 1932-33 και έχουν
εμφανιστεί και στα προηγούμενα τετράδια. Σκίτσα από τη διαμονή του στη
Majorca το Πάσχα το 1932, σκίτσα από το πολεοδομικό σχέδιο στη Βαρκελώνη
και τη Στοκχόλμη και σκίτσα από τις διαφορετικές προτάσεις για το Αλγέρι.
C11: Το 11 καρνέ στη σειρά δεν έχει τη συνέχεια στο περιεχόμενο που εμφανί-
ζουν τα προηγούμενα. Παρουσιάζει θέματα με μεγάλες χρονικές ασυνέχειες:
από το 1928 μέχρι και το 1936, και από διαφορετικούς τόπους, Γενεύη, Cote
d’Azur, Μαδρίτη, Ρίο ντε Τζανέιρο. Το επόμενο καρνέ που έχει χρονολογία 1936,
αποτελεί συνέχεια σε καταγραφές εικόνων και θεμάτων από το Ρίο και το τοπίο
της Βραζιλίας και κλείνει με προτάσεις από το Αλγέρι.

Το περιεχόμενο των καρνέ Β5-Β9 χαρτογραφεί τις δραστηριότητες του Le

Corbusier για μια μεγάλη χρονικά περίοδο που ξεκινάει από το 1930 μέχρι και το
1948. Το χαμένο καρνέ τοποθετείται κάπου ανάμεσα και συμπληρώνει το υλικό
από τα έτη 1931-32. Τα δύο βασικά θέματα που εντοπίζονται στο καρνέ είναι:

Σκίτσα από την πολεοδομική πρόταση (Obus Plan) για το Αλγέρι: Σε κανένα
από τα άλλα καρνέ της περιόδου (Β7 463-465, C10 660-669), δεν υπάρχει
παρόμοια συγκέντρωση σκίτσων ειδικά για το θέμα αυτό. To καρνέ περιέχει
εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό καταγραφών που αφορούν πληθώρα διαφορετι-
κών αναπαραστάσεων: προοπτικά (πανοραμικά και από το αεροπλάνο), τομές,
αρχιτεκτονικές ιδέες για συγκεκριμένα κτήρια, διαγράμματα για συνδέσεις που
επιτυγχάνονται μέσα από την πολεοδομική παρέμβαση και πανοραμικά σκίτσα
τις πόλης κ.ά. Η χαρακτηριστική λέξη που επαναλαμβάνεται και μας συνδέει
με την πόλη είναι η λέξη Kasba (Casbah) που δηλώνει την ιστορική πόλη του
Αλγερίου. Οι περισσότερες πανοραμικές εικόνες έχουν ως σημείο θέασης της
πόλης από την ξηρά προς τη θάλασσα και έρχονται σε αντίθεση με δύο σκίτσα
που συναντάμε στο καρνέ Β7: 463, 464 που το πανόραμα της πόλης φαίνεται
 : 1930 127

LE CORBUSIER [ LE
CORBUSIER, . ]

από τη θάλασσα και το πλοίο της επιστροφής 58. Με την ολοκλήρωση αυτού του
ταξιδιού ξεκίνησε η επεξεργασία των προτάσεων για το Αλγέρι που συνεχίστη-
καν για 10 χρόνια περίπου μέχρι το 1942 5960. Οι προσπάθειες του Le Corbusier
να πείσει την τοπική κυβέρνηση να υλοποιήσει το ουτοπικό σχέδιο επέκτασης
και αναδιοργάνωσης της πόλης που πρότεινε, απέτυχε.

Ζωγραφικά - Femme d’ Alger: Το δεύτερο θέμα αφορά στην επεξεργασία του

LE CORBUSIER
Y, CARNE 7:
463, 464 [LE CORBUSIER SKETCHBOOKS,
VOLUME 1]

CARD POSTAL
[ ]
 :
128 : 1930

ζωγραφικού θέματος δύο γυναικείων μορφών. Οι αφαιρετικές αναπαραστά-

σεις που εμφανίζονται στο καρνέ, παραπέμπουν στο γνωστό τοιχογραφικό
έργο του 1938, στην κατοικία Ε.1027 της Eileen Gray61 που αποτελεί αναφορά
και στον πίνακα του De la Croix, Femme d’ Algers. Σε μια από τις εκδοχές του
θέματος στο καρνέ, οι δύο γυναικείες μορφές ξαπλωμένες καταλαμβάνουν με
τον όγκο και τα σχηματοποιημένα σώματα τους τη σκηνή. Στο κενό ανάμεσα [
τους ένα συμβολικό στοιχείο αιωρείται. Μοιάζει με ένα απόσπασμα εδάφους, LE CORBUSIER, . ]
ένα νησί, και περιέχει δύο στοιχεία που έχουν επίσης συμβολικές αναφορές:
Ενας κλασικός ναός που συμβολίζει την αρχαία Ρώμη, και ένα βουνό με καπνό
που συμβολίζει το ηφαίστειο του Βεζούβιου και την Πομπηία και αποτελούν
βασικές αναφορές στην αρχιτεκτονική και πολεοδομική σκέψη του Le Corbusier
αυτή την περίοδο. Στο καρνέ εμφανίζονται κι άλλες δοκιμές πάνω στο ίδιο
θέμα, ενώ υπάρχει και ένα σκίτσο δύο γυμνών γυναικών. Το σκίτσο αυτό που
είναι μοναδικό στο καρνέ έρχεται σε αντίθεση με τα πιο αφαιρετικά σχέδια που
κυριαρχούν.
Το δύο θέματα και η έκταση τους δείχνουν ότι το καρνέ αν και δουλεύ-
τηκε παράλληλα σε άλλα την ίδια εποχή, έχει ειδική χρήση και σημαίνει ότι
χρησιμοποιήθηκε συστηματικά για κάποιο χρονικό διάστημα ή για κάποιο
συγκεκριμένο θέμα μόνο. Δεν αφορά καταγραφές από το ταξίδι, περιηγητικές
αλλά περισσότερο δευτερογενείς επεξεργασμένες ιδέες. Η παράλληλη επεγερ-
γασία πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών ιδεών για το Αλγέρι και του ζωγρα-
φικού θέματος των γυναικών για το Αλγέρι, τεκμηριώνει τη στενή σχέση των
δύο θεμάτων στο μυαλό του αρχιτέκτονα. Η σύνδεση αυτών των δύο θεμάτων
όπως και η πολεοδομική πρόταση από μόνης της, έχει παρουσιαστεί στη
σύγχρονη βιβλιογραφία62 για τις ιδεολογικές, πολιτισμικές και πολιτικές της
προεκτάσεις και για την αποικιακή και οριενταλική στάσης του Le Corbusier. Σε
αυτό το ερευνητικό πεδίο θα μπορούσε να ενταχθεί και μια περαιτέρω ανάλυση
του περιεχομένου του καρνέ φωτίζοντας με τη χρήση πρωτότυπου και αδημο-
σίευτου υλικού πτυχές της σκέψης του αρχιτέκτονα.
Το καρνέ, ως αρχαιολογικό εύρημα, μετατοπισμένο στην Ελλάδα από
τον Ορέστη Μάλτο, συνδέει τον αρχιτέκτονα με τους δύο Ελληνες που την περίο-
δο αυτή βρίσκονται στο γραφείο. Εκεί γύρω στο φθινόπωρο του 1931, αμέσως
μετά το ταξίδι του Le Corbusier στο Αλγέρι, οι δύο Ελληνες θα ταξιδέψουν στο
Παρίσι αναζητώντας το Μοντέρνο και ένα από τους πιο ισχυρούς εκφραστές
του. Τα δύο χρόνια που θα παραμείνουν εκεί θα εργαστούν μεταξύ άλλων και
για το πολεοδομικό σχέδιο του Αλγερίου.

Το γραφείο Le Corbusier στα χρόνια 1930-32/ Οι δύο αρχιτέκτονες φτάνουν σε

μια κρίσιμη περίοδο στο γραφείο όπως ο ίδιος ο Le Corbusier στην εισαγωγή της
 : 1930 129

δεύτερης έκδοσης των Œuvre complète διαπιστώνει:

«Αυτή η χρονιά σήμαινε για μένα, σε μεγάλο βαθμό, το τέλος μιας πρώτης
περιόδου διερευνήσεων. Το 1930 άνοιξε μια περίοδος νέων καθηκόντων
που σχετίζεται με σημαντικά έργα, μεγάλα γεγονότα στην κατασκευή
αρχιτεκτονικής και πόλης, στη νέα θαυμάσια εποχή της ανάπτυξης ενός
πολιτισμού της μηχανής»63.
Τα χρόνια αυτά σηματοδότησαν μια γενικότερη στροφή στο έργο και τη δράση
του Le Corbusier. Μετά την απόρριψη της πρότασης του στο διαγωνισμό για το
κτίριο της Κοινωνίας των Εθνών στην Γενεύη (1927) και μια σειρά από αρνητι-
κών άρθρων για το έργο του, μετατράπηκε σε «ιεραπόστολο64’ των ιδεών του
δίνοντας διαλέξεις σε Ζυρίχη-Μαδρίτη και (δέκα διαλέξεις) στην Αργεντινή
που δημοσιεύτηκαν σε δύο ξεχωριστές εκδόσεις αντίστοιχα: «Une Maison-un
palais» (1928), και «Presicions». Ταυτόχρονα προωθούσε τις ιδέες του μέσα από
τη συνεργασία (1930-31) με περιοδικά όπως το «Plans» στο οποίο δημοσίευσε
και την πολεοδομική πρόταση «La Ville Radieuse». Επιπλέον τα χρόνια αυτά
ολοκληρώθηκαν σημαντικές αρχιτεκτονικές προτάσεις: στο πλαίσιο διεθνών
διαγωνισμών, όπως το κτίριο Centrosoyuz , και το Μέγαρο των Σοβιέτ στη
Μόσχα αλλά και η πρώτη φάση της πρότασης για το Αλγέρι και η μελέτη για
την Ελβετική Εστία στο Παρίσι που κτίστηκε ένα χρόνο μετά. Τα νέα έργα που
μελετήθηκαν αυτή την περίοδο στο γραφείο αποτελούσαν στροφή προς την
πολεοδομία και τα κτίρια μεγάλης κλίμακας και την εμμονή του αρχιτέκτονα
για το σχεδιασμό των πόλεων και το ενδιαφέρον του για τη διαμόρφωση και
την προώθηση νέων προτύπων κοινωνικής οργάνωσης.
Η φήμη του Le Corbusier και τα μεγάλα έργα που το γραφείο ανέλαβε
να μελετήσει, συγκέντρωσαν στο γραφείο στη Rue de Sevres μια ομάδα νέων
αρχιτεκτόνων που εργάζονταν αμισθί - και που ανάμεσα τους βρέθηκαν και οι
Ο.Μ και Π.Μ. Ο Le Corbusier αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Η συνεργασία με τη νέα γενιά, που ήρθε σε μας από όλες τις γωνιές του
κόσμου65, γεμάτη αυτοπεποίθηση και επιθυμία να μάθει, συγκέντρωσε
στο γραφείο μας μια εξαιρετική δύναμη εργασίας...Είχαμε στο γραφείο
συχνά στιγμές μεγάλης έντασης, όταν για παράδειγμα τα σχέδια για το νέο
Μέγαρο των Σοβιέτ, για την Αμβέρσα, ή για την πόλη του Αλγερίου έπρεπε
να ολοκληρωθούν.... Η εξάντληση ήταν κάποιες στιγμές υπερβολική, αλλά
ενωμένοι έπρεπε να συνεχίσουμε. Ο μικρός μας στρατός είχε πλήρη συνεί-
δηση της ευθύνης του».66

LE CORBUSIER RUE DE
SEVRES 1930-32.
[ . ]
 :
130 : 1930

Στον «επικό» λόγο του Le Corbusier, διακρίνεται πλήρως η ιδέα της πρωτοπο-
ρίας (avant-garde) που απορρίπτει την αρνητική στάση της κοινής γνώμης και
του κράτους για να εργαστεί με μικρούς στρατούς νέων αρχιτεκτόνων καλλιερ-
γώντας τις νέες ιδέες και το πνεύμα στο σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής και της
πόλης μέσα σε πολεμικό κλίμα:
«Τα σχέδια που απορρίφθηκαν θα μετατραπούν σε δημόσιους κατήγορους
και θα έρθει η μέρα που τα ίδια σχέδια θα υποχρεώσουν τους αξιωματού-
χους να αλλάξουν νοοτροπία, αυτούς που θα ήθελαν να είναι ηγέτες».
Το διάστημα αυτό ο Le Corbusier εναπόθεσε στη Ρωσία τις ελπίδες του για την
υλοποίηση των «πρωτοποριακών» ιδεών του. Μέρος αυτής της προσπάθειας
οδήγησε τελικά στο σχεδιασμό του κτιρίου Σέντροσογιούζ (1929) ενώ σημαντι-
κό μέρος υπήρξε η συμμετοχή στο διαγωνισμό του Μεγάρου των Σοβιέτ (1931).
Για αυτό το διαγωνισμό εργάστηκαν στο γραφείο 15 άτομα για 3 μήνες σύμφω-
να με το Le Corbusier67. Σκίτσα που έφερε μαζί του ο Ο.Μάλτος από το γραφείο,
τεκμηριώνουν τη συμμετοχή του στη φάση του διαγωνισμού. Κάποια από
αυτά ανήκουν στον Le Corbusier ενώ άλλα πιθανόν στο Μάλτο. Δεν υπάρχουν
στοιχεία για να τα ξεχωρίσουμε παρά μόνο το χαρακτηριστικό σχεδιαστι-
κό ύφος του Le Corbusier αλλά και τον τρόπο αναγραφής ημερομηνίας όπως
αντίστοιχα το είδαμε στο καρνέ. Ο Ο.Μ. κράτησε επίσης και μια ενδιαφέρουσα
φωτογραφία από τη φάση ολοκλήρωσης της μακέτας του διαγωνισμού: Στο
κέντρο ένα τραπέζι με τη μακέτα της πρότασης φωτίζεται από ψηλά ενώ ο Le
Corbusier στέκεται δεξιά παίζοντας μουσική με ένα βιολοντσέλο κοιτάζοντας
προς το όργανο. Στο βάθος δύο πρόσωπα αποκαλύπτουν το μοντέλο και κρατά-
νε το λευκό πανί που τη σκέπαζε. Και οι δύο κοιτάνε μακριά από το κέντρο της
φωτογραφίας. Ο ένας στα δεξιά (ο Ορέστης Μάλτος) κρατάει με τα δύο χέρια
το πανί και κοιτάει το δεύτερο πρόσωπο (ο Jean Bossu;68)που με το αριστερό
κρατάει το πανί ενώ σηκώνει το δεξί χέρι και πόδι σε χορευτική στάση. Μια
ανοιχτή παλάμη εμφανίζεται (ίσως τυχαία) στην αριστερή άκρη δηλώνοντας
και την παρουσία τέταρτου προσώπου στο χώρο.
Η όλη σκηνοθεσία προσπαθεί συμβολικά να μεταφέρει την σημασία
της αρχιτεκτονικής δημιουργίας μέσα στο γραφείο. Η κεντρική τοποθέτιση, ο
φωτισμός από ψηλά αλλά και η κίνηση με το άσπρο πανί που ανασηκώνεται,
δημιουργούν την εντύπωση αποκάλυψης του πολύ σημαντικού έργου που
είχε εκτελεστεί στο γραφείο. Οι συντελεστές του έργου που βρίκσονται γύρω
από το κέντρο της σκηνής που παραχωρείται στην αρχιτεκτονική -την απόλυ-
τη δημιουργία- είναι ο «μουσικός» Le Corbusier και η ομάδα του που «χορεύ-
 : 1930 131

[ . ]
 :
132 : 1930

ει» πάνω στη μουσική που παίζει. Αρχιτεκτονική και φως, χορός και μουσική
αποτελούν τα στοιχεία που οργανώνουν τη σύνθεση αυτής της σκηνής και
δημιουργούν σειρά από συμβολικές αναφορές όπου η παρουσία του Ελληνα
Ορέστη Μ. δεν είναι τυχαία.

Ο.Μ. Π.Μ.: Δύο Ελληνες στο γραφείο του Le Corbusier/ Μια συνέντευξη του
Ο.Μάλτου, το 1987 69διασώζει κάποιες πληροφορίες από την κοινή τους εμπει-
ρία στο γραφείο τονίζοντας από την αρχή την ποιοτική διαφορά ανάμεσα στον
τόπο αναχώρησης και τον τόπο άφιξης:
«Στο γραφείο λοιπόν μαθαίναμε πράγματα πολύτιμα που κανείς δεν μας τα
είχε μάθει στο Πολυτεχνείο...Το πως αρχίζει να δουλεύει κανείς ένα θέμα,
πως διαμορφώνεται το πρόγραμμα ενός κτιρίου, πως πρέπει να σχεδιάζου-
με τις κατόψεις με βάση την πορεία, δηλαδή πως να συνθέτουμε τις λειτουρ-
γίες και η διάταξη των χώρων με βάση τις κινήσεις στο κτίριο».70
Η διαφορά μετριέται από το Μάλτο στην εμπειρία και στη γνώση στην οποία
εκτίθεται και στην ευκαιρία για συμμετοχή σε μεγάλα έργα, όπως για παράδειγ-
μα, το διαγωνισμό για το Μέγαρο των Σοβιέτ, το πολεοδομικό σχέδιο για το
Αλγέρι, το κτίριο του Στρατού της Σωτηρίας 71 κά αλλά κυρίως και στη προσω-
πική συνεργασία με τον ίδιο τον Le Corbusier:
«Ο Le Corbusier σχεδίαζε μόνος του σε μικρά σκίτσα τα διάφορα θέματα,
έβαζε χρώματα για την κυκλοφορία και τις διάφορες κινήσεις και μετά ο
κάθε μαθητής-συνεργάτης του atelier αναλάμβανε να σχεδιάσει το κτίριο
στην κλίμακα που του ζητούσε».
Είναι εμφανές ότι το διάστημα της παραμονής τους στο γραφείο οι δύο αρχιτέ-
κτονες εκτέθηκαν στον τρόπο σχεδιασμού και στο πληθωρικό ταλέντο του Le
Corbusier, όπως μπορούμε με ασφάλεια να υποθέσουμε και στο αρχιτεκτονικό
λεξιλόγιο που αναπτύσσεται την περίοδο αυτή στο γραφείο, στο σχεδιαστικό
ύφος και στους τρόπους αναπαράστασης. Επιπλέον οι περιγραφές του Ο.Μ για
τα έργα που σχεδιάζονται στο γραφείο αλλά και για τις έρευνες που γίνονται
στο γραφείο παράλληλα (π.χ το θέμα της «existance minimum»72) συγκροτούν
την εικόνα ενός μικρού ερευνητικού εργαστηρίου που δεν υλοποιεί μόνο αλλά
διαμορφώνει τις κατευθύνσεις του νεωτερικού προγράμματος της αρχιτεκτονι-
κής. Σε αυτό το πρόγραμμα ο Le Corbusier τοποθετείται ως κεντρικό πρόσωπο
που εκφράζει και μέσα από τα θεωρητικά του κείμενα τη διαδικασία διαμόρφω-
σης των όρων εξέλιξης της «Νέας Αρχιτεκτονικής». O Μάλτος χαρακτηριστικά
εξηγεί ότι τα κείμενα του Le Corbusier είναι δύσκολο να γίνουν κατανοητά:
«Αν επιχειρούσε κανείς να διαβάσει τα βιβλία του, όπως π.χ το Precisions,
έπρεπε να προσπαθήσει πολύ για να συλλάβει το νόημα τους...γιατί αυτά
που έλεγε ήταν κάτι το καινούριο».
Εδώ ο Ο.Μάλτος υιοθετεί την άποψη για τη Μοντέρνα αρχιτεκτονική ως
ενεργητική στάση απέναντι σε κάτι που έπεται καθώς αναζητούνται οι όροι
να το εκφράσουν. Η αφήγηση του Ο.Μ, το 1987, πολλά χρόνια μετά το ταξίδι
στο Παρίσι, παρουσιάζει με σχετική απόσταση την εμπειρία από το γραφείο
και από τον ίδιο το Le Corbusier. Την ίδια στιγμή που φαίνεται να αναγνωρίζει
ότι βρισκόταν εκεί που γεννιόντουσαν πρωτοποριακές ιδέες, που «παρέμειναν
σπουδαίες μετά από τόσα χρόνια» εισάγει και μικρές αμφιβολίες: «Βέβαια όλα
αυτά που έκανε ο Le Corbusier στα έργα του δεν θα έπρεπε να τα εφαρμόσει
κανείς αυτούσια στην Ελλάδα. Εκείνο που είχε μεγαλύτερη σημασία ήταν ο
τρόπος με τον οποίο σκεφτόταν για να αναπύξει ένα θέμα».
Το περιορισμένο ερευνητικό υλικό για το διάστημα αυτό δεν μας
επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την εμπειρία των δύο αρχιτεκτόνων
στο Παρίσι και στο γραφείο του Le Corbusier. Προκύπτουν όμως μια σειρά από
ενδιαφέροντα ερωτήματα: Σε ποιο βαθμό η επαφή τους με το διαφορετικό
αυτό πλαίσιο τους επέτρεψε να αναθεωρήσουν την δική τους ταυτότητα ακόμα
και τον τόπο προέλευσης τους; Ποια ήταν η ανταπόκριση τους στο ιδεολογικό
φορτίο των προτάσεων Le Corbusier και σε ποιο βαθμό αποδέχονταν
το νεωτερικό πρόγραμμα και το λόγο περί πρωτοπορίας με τον οποίο ο
 : 1930 133

LE CORBUSIER,
JEAN BOSSU
MAZI ME T

, 1932.
[ . ]

αρχιτέκτονας επένδυε το σχεδιασμό; Ποια από τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής

κουλτούρας από το Παρίσι και το γραφείο του Le Crobusier μεταφέρουν μαζί
τους στην Αθήνα και πως αυτά εκφράζονται στο έργο και τη δράση τους όταν
επιστρέφουν;
Σε ορισμένα από αυτά τα ερωτήματα θα αναρωτηθούμε στο τρίτο
μέρος της μελέτης όπου η ανάλυση του έργου και της δράσης των Ο.Μ. και
Π.Μ., μετά την επιστροφή τους στην ΑΘήνα σε διαφορετικές συνθήκες και με
διαφορετική πια κατάρτιση και εμπειρία θα μας επιτρέψει να δοκιμάσουμε
μερικές ερμηνείες.

Γ Μέρος: Οι απόφοιτοι της αρχιτεκτονικής του 1930

Οι 4 αρχιτέκτονες ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Αρχιτεκτονική σχολή
μέσα στη δεκαετία του 1920 και η αποφοίτηση τους πραγματοποιήθηκε στην
αλλαγή της νέας δεκαετίας. Στο Πολυτεχνείο τα προηγούμενα χρόνια σπούδα-
σαν με σημαντικούς καθηγητές όπως ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Αναστάσιος
Ορλάνδος, ο Ernest Hebrard κ.ά. ενώ τα εκσυγχρονιστικά μέτρα του βενιζελι-
κού κράτους και η σοβαρή οικονομική κρίση του 1931 αποτελούσαν τα βασικά
χαρακτηριστικά της μεταβατικής περιόδου 1930-33 που θα έχει μεταβατι-
 :
134 : 1930

κό χαρακτήρα και για τους 4 απόφοιτους. Εν μέσω οικονομικής κρίσης οι

νέοι αρχιτέκτονες προσκλήθηκαν από τον καθηγητή τους E.Hebrard 73-που
ήταν προσωρινά διευθυντής της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Εθνικής
Παιδείας και Θρησκευμάτων- στο πρόγραμμα σχεδιασμού και ανοικοδόμησης
σχολικών κτιρίων σε όλη την Ελλάδα. Στο πρόγραμμα που ξεκίνησε το 1928,
συμμετείχαν ήδη οι μεγαλύτεροι κατά μια δεκαετία περίπου αρχιτέκτονες,
απόφοιτοι του ΕΜΠ, Ν.Μητσάκης (1899-1941), Π.Καραντινός (1903-1976) κ.ά οι
οποίοι επεξεργάζονταν με επιτυχία μοντερνιστικά πρότυπα στο σχεδιασμό των
σχολικών κτηρίων. Σε αυτή την ομάδα εντάχθηκαν ο Ο.Μ74 για μικρό διάστη-
μα και ο Θ.Β καθόλη τη διάρκεια των επόμενων 2 χρόνων. Στο πρόγραμμα
δεν συμμετείχαν, όπως δείχνουν τα στοιχεία, τόσο ο Π.Μ όσο και ο Θ.Σ που
εργάστηκε για λίγο στην Υπηρεσία Αναστηλώσεων του Υπ.Παιδείας75. Ενας
πιθανός λόγος για μη συμμετοχή του Π.Μ. είναι ότι δεν ήταν ακόμα μέλος του
ΤΕΕ76 σε αντίθεση με τους 3 απόφοιτους που έγιναν μέλη μέσα στο 193077. Το
γεγονός ότι ήταν ξένος υπήκοος (Κύπριος, με Αγγλική υπηκοότητα) φαίνεται
να μην του επέτρεπε την εγγραφή αφού το 1933 η αίτηση του απορρίπτεται για
αυτό το λόγο78. Ενα από τα κοινά στοιχεία των 3 εκ των 4 αποφοίτων ήταν ο
διαφορετικός τόπος καταγωγής. Οι Θ.Β, Ο.Μ και Π.Μ εγκαταστάθηκαν στην
Αθήνα οικογενειακώς μέσα στο μεσοπόλεμο ερχόμενοι από τρεις διαφορετικές
πόλεις του ελληνισμού της περιφέρειας: το Κάιρο, την Οδησσό και τη Λευκωσία
αντίστοιχα. Ο Θ.Σ ο μόνος Αθηναίος των 4, πριν ξεκινήσει τις αρχιτεκτονικές
σπουδές είχε ολοκληρώσει την Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Από νωρίς μετά
το Πολυτεχνείο, έχοντας ήδη κάποιο κοινωνικό και επαγγελματικό κύκλο στην [ . ]
Αθήνα (ήταν επίσης γιος αρχιτέκτονα) θα ακολουθήσει διαφορετική πορεία
από τους 4 απόφοιτους ως ελεύθερος επαγγελματίας με πλούσιο έργο. Οι άλλοι
3 απόφοιτοι θα έχουν τα επόμενα χρόνια κοινές δράσεις που θα τους φέρουν
κοντά σε συνθήκες δημιουργίας. , 1932 [ . ]
Το φθινόπωρο του 1931 οι Ο.Μ και Π.Μ ξεκίνησαν για το Παρίσι συνεχί-
ζοντας την εκπαίδευση τους στο ατελιέ του Patouillard (1869-1957)79 o Μάλτος80,
και στην École spéciale des travaux publics, du bâtiment et de l’industrie (?) ο
Π.Μιχαηλίδης81 αντίστοιχα, ενώ παράλληλα εργάζονταν στο γραφείο του Le
Corbusier. Ο Ο.Μάλτος το 1932-33 συνέχισε με την οικονομική στήριξη που
του παρείχε η υποτροφία του «Κοργιαλενείου Αθλου» στο Βερολίνο, μέχρι τον
Απρίλιο του 1933. μελετώντας νοσοκομειακές εγκαταστάσεις διευρύνοντας
και εξειδικεύοντας τις γνώσεις του82. Ο Π.Μιχαηλίδης πριν την οριστική του
επιστροφή στην Αθήνα, ταξιδεύει σε Ευρωπαϊκές πόλεις, όπως το Αμστερνταμ
και η Βενετία καταγράφοντας σύγχρονα κτίρια που φαίνεται να τον ενδιαφέ-
ρουν. Τα ταξίδια αυτά που πιθανόν να έγιναν και κατά την επιστροφή του από
το Παρίσι το τέλος του 1932 εκφράζουν με κάθε τρόπο την έντονη κινητικότητα
του αρχιτέκτονα και τον κοσμοπολίτικο τρόπο ζωής του.

Ο.Μ. Π.Μ. Θ.Β. Θ.Σ. Τα χρόνια της Νέας Αρχιτεκτονικής στην Αθήνα: 1932-35//
H επιστροφή Μάλτου και Μιχαηλίδη στην Αθήνα θα γίνει μέσα σε καλύτερες
κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Η ανάκαμψη της οικονομίας σηματοδο-
τείται και από την αύξηση της οικοδομικής δραστηριότητας τα επόμενα χρόνια
στα οποία και οι 4 απόφοιτοι θα έχουν τη δυνατότητα να μελετήσουν και να
επιβλέψουν τα πρώτα τους έργα. Οι 4 απόφοιτοι, που είχαν ήδη διαφορετικές
εμπειρίες από την προηγούμενη διετία θα ανταποκριθούν διαφορετικά και
στο σχεδιασμό αλλά και στη συμμετοχή τους στη διαμόρφωση της αρχιτεκτο-
νικής κουλτούρας στην Αθήνα τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας. Στα σημαντικά
γεγονότα της διετίας 1933-3483, τη διοργάνωση του 4oυ CIAM στην Αθήνα τον
Ιούλιο του 1933 και την Α΄ Εκθεση αρχιτεκτονικής του 1934 οι 4 απόφοιτοι έχουν
μικρή συμμετοχή.

1933- 4o CIAM: Με αφορμή το συνέδριο των CIAM που αποφασίστηκε οριστι-

κά να οργανωθεί στην Αθήνα τον Απρίλιο του 193384, συγκροτήθηκε μια ομάδα
 : 1930 135

- . -
, 1928 [ . ]
Α :Λ ,Κ ,Κ ,
Β ,Β .Μ :Μ ,
Σ , Π ,
Μ , Ο , Ν ,
Σ ,Ρ ( )
[ . ]

νέων Eλλήνων αρχιτεκτόνων με κεντρικό πρόσωπο τον Στάμο Παπαδάκη85.

Στην ομάδα δεν συμμετείχε κάποιος από τους 4 απόφοιτους ενώ ο Π.Μ φαίνε-
ται να επιδιώκει να ενταχθεί στα μέλη των Διεθνών συνεδρίων με επιστολή86
- του στον S.Giedion γραμματέα των CIAM, ένα μήνα περίπου μετά την οριστι-
1928, κή απόφαση για το συνέδριο στην Αθήνα. Ισως η επιστολή του Μιχαηλίδη να
. , 1932 αγνοούσε το γεγονός της διοργάνωσης και να έψαχνε την επανασύνδεση του
[ . ] με τα ισχυρά ρεύματα διαμόρφωσης της νέας αρχιτεκτονικής. Οπως αναφέρει
σε αυτή, επιθυμούσε να γίνει μέλος των CIAM και παρέπεμπε σε συστάσεις στο
γραφείο του Le Corbusier που είχε εργαστεί. Πέρα από αυτή την πρόθεση του
Π.Μ. για συμμετοχή δεν υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν τι απέγινε το αίτημα
του και δεν φαίνεται να συμμετέχει στο συνέδριο και σίγουρα όχι στην ελληνική
ομάδα των CIAM. Το τελευταίο βεβαιώνεται από τις αφηγήσεις του Ι.Σαπόρτα87
για την περίοδο αυτή. Ως μέλος της ελληνικής ομάδας περιγράφει τον τρόπο
που αυτή οργανώθηκε και αναφέρει τον Μιχαηλίδη ως μια από τις περιπτώ-
σεις των αρχιτεκτόνων που θα είχαν θέση. Παρόλο που ο Σαπόρτα γνώριζε και
το Μάλτο και το Μιχαηλίδη από το γραφείο Le Corbusier στο Παρίσι, δεν κάνει
κάποια αναφορά στον πρώτο. Επίσης δεν αναφέρεται στο Θ.Βαλεντή με τον
οποίο ο Μιχαηλίδης ξεκίνησε να συνεργάζεται ήδη από το 1932. Στο συνέδριο
που οργανώθηκε τον Ιούλιο του 1933 στους χώρους του ΕΜΠ, δεν συμμετέχει
κανείς από τους 4 απόφοιτους, ενεργά, παρόλο που ο Ο.Μ συμμετέχει στις
εκδρομές των Συνέδρων στα νησιά.88
 :
136 : 1930

Η διοργάνωση του συνεδρίου υπήρξε μια από τις πιο προβεβλημένες

αρχιτεκτονικές εκδηλώσεις της δεκαετίας που συμπύκνωσε την λανθάνουσα
επιθυμία της συμμετοχής Ελλήνων αρχιτεκτόνων στο νεωτερικό πρόγραμμα
των CIAM. Λιγότερο προβεβλημένες όμως δράσεις και προσπάθειες διαχείρισης
και οικειοποίησης του νέου καλλιτεχνικού πνεύματος φαίνεται να συνυπήρχαν
αυτή την περίοδο. Σε μια ομάδα αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών συμμετέχει ο
Ο.Μ και αναφέρει:
«Αλλωστε μην ξεχνάτε ότι αυτά ήταν τα χρόνια της Νέας Αρχιτεκτονικής, χρόνια
που και εμείς εδώ γύρω στο τέλος του 1933, συμμετείχαμε σε μια κίνηση της
μοντέρνας τέχνης, δηλαδή μαζευόμασταν και συζητούσαμε σε κάποιο πατάρι
της οδού Σκουφά».89
Γι αυτό το ζήτημα δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες, αλλά οι
διασυνδέσεις ανάμεσα στους αρχιτεκτονικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους την
περίοδο αυτή είναι ιδιαίτερα έντονες. Μια απόδειξη αυτών των διασυνδέσε-
ων ήταν και η Α’ Εκθεση Αρχιτεκτονικής που οργανώθηκε το 1934 στο «Ατελιέ»
της Λέσχης Καλλιτεχνών90 μεταξύ 28-5 και 11-6 του 1934. Στην έκθεση που
είχε αρχικά στόχο να παρουσιάσει αντιπροσωπευτικά δείγματα διαφορετικών
γενιών αρχιτεκτόνων αλλά «μετατράπηκε τελικά σε έκθεση των νέων αρχιτε-
κτόνων91», από τους 4 απόφοιτους συμμετείχαν μόνο οι Π.Μ και Θ.Β που μέσα σε
2 περίπου χρόνια συνεργασίας ολοκλήρωσαν ήδη 3 πολύ σημαντικά έργα: 1) Τη
διώροφη κατοικία Ν.Χατζηαντωνίου στην Αθήνα, την έπαυλη Κυριακόπουλου
στη Νέα Σμύρνη, και την εμβληματική πολυκατοικία των αδελφών Μιχαηλίδη
στη γωνία ΖαΪμη και Στουρνάρη. Σε αυτή την έκθεση επίσης ο Θ.Β εκθέτει τρία
σχολικά κτίρια 1) της Θεσσαλονίκης 2) το δημοτικό σχολείο Μυτιλήνης και 3) το
δημοτικό σχολείο Σύρου τα οποία ολοκλήρωσε στο διάστημα 1930-32.

Π.Μ. Θ.Β. 1932-36 Δημιουργική συνεργασία στην Αθήνα// Η συνεργασία92

Π.Μ και Θ.Β αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση μέσα στην ιστορία της Μοντέρνας
Αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου τόσο για το ίδιο το γεγονός της συνεργασίας
αρχιτεκτόνων, σε ένα πεδίο που η ατομική δημιουργία ήταν κυρίαρχο πρότυ-
πο της αγοράς, όσο και για το μοντέρνο ύφος που εισήγαγε στο σχεδιασμό της
αρχιτεκτονικής και του οικιακού χώρου. Η ανάλυση θα εστιάσει σε επιλεγμένα
έργα της περιόδου 1932-36 εισάγοντας νέες πληροφορίες και παρουσιάζοντας
αδημοσίευτο υλικό. Με την αναδιοργάνωση του αρχειακού υλικού, επιτυγχά-
νεται ο σχολιασμός του έργου τους κατά θεματικές όπου στόχος της ανάλυσης
είναι να αναδείξει διαστάσεις του έργου τους και πτυχές της συνεργασίας που
έχουν μείνει ασχολίαστες στη βιβλιογραφία93.
Οι μελέτες των δύο αρχιτεκτόνων το διάστημα 1932-36 είναι:
- 3 επαύλεις σε προάστια:
Κυριακόπουλου στη Ν. Σμύρνη,
Ν. Χατζηαντωνίου94 (εκτός Αρχείου Βαλεντή)
Ε. Αβέρωφ στην Κηφισιά
- 5 πολυκατοικίες στο κέντρο της Αθήνας:
Αφών Μιχαηλίδη στη ΖαΪμη και Στουρνάρη,
Πολυκατοικία Γ. Σταθάκη, Λυσσιατρείο, Ι.Δροσοπούλου
Πολυκατοικία Π.Μαυρίκη, Γ.Παπαχρυσάνθου, Αδελφών Λαμπρίδη, Ησιόδου 6,
Πολυκατοικία Ε.Τσάλλη, Σκουφά 21,
(1937) Πολυκατοικία Γ.Γράτσου95 7όροφη, Πανεπιστημίου 17 (εκτός αρχείου
Βαλεντή)

Από τις 3 επαύλεις που σχεδιάστηκαν από τους αρχιτέκτονες οι δύο έχουν
δημοσιευτεί σε διεθνή περιοδικά96 την περίοδο αυτή και αργότερα, ενώ έχουν
παρουσιαστεί και σχολιαστεί εκτεταμένα στη ελληνική βιβλιογραφία97. Η τρίτη
περίπτωση, της έπαυλης Ν. Χατζηαντωνίου98, για την οποία έχουμε ελάχιστο
υλικό και πληροφορίες, παρουσιάζει επίσης μεγάλο ενδιαφέρον για τον πλαστι-
κό χειρισμό των λευκών όγκων και για την εμφάνιση του όγκου του κλιμακο-
 : 1930 137

στασίου στην πίσω όψη του κτιρίου. Μερικές αδημοσίευτες φωτογραφίες που
εντοπίστηκαν σε φωτογραφικό άλμπουμ της οικογένειας Μιχαηλίδη παρουσι-
άζουν ιδιαίτερες απόψεις του κτιρίου λίγο πριν την ολοκλήρωση του.

Στη μελέτη των πολυκατοικιών, θα δοθεί ευκαιρία για μια συνολικότερη διαχεί-
ριση του κτιρίου και της σχέσης του με τον αστικό χώρο. Σε αυτή την κατεύθυν-
ση το παράδειγμα της πολυκατοικίας Αφών Μιχαηλίδη (1933-34) ξεχωρίζει.

Η πολυκατοικία Aφών Μιχαηλίδη (1934)/ Το οικόπεδο αγοράστηκε από

τους Αφούς Μιχαηλίδη στις 23/12/1933 για το ποσό 1.375.000 δραχμών99. Η
άδεια ανέγερσης της πολυκατοικίας κατατέθηκε 15.4.1934 και εκδόθηκε στις
11/6/1934100 (αριθμός άδειας: 2.170/11.6.1934). Σε αυτήν επιβλέπων μηχανικός
(για αρχιτεκτονικά και στατικά σχέδια) ήταν ο Γ.Μιχαηλίδης ενώ στα σχέδια
που συνοδεύουν τα πωλητήρια συμβόλαια αναγράφονται και τα ονόματα των
Π.Μ και Θ.Β. Την κατασκευή του κτιρίου ανέλαβε το Τεχνικό γραφείο Αβέρωφ
- Αφοί Μιχαηλίδη. Το οικόπεδο όπως και η πολυκατοικία ήταν εξ αδιαιρέτου
ιδιοκτησία όλων των αδελφών (βλ. συνοπτικό βιογραφικό Π.Μ) ενώ η πράξη
οριζόντιας ιδιοκτησίας έγινε πολύ πιο μετά, το 1945 όταν πωλήθηκε το πρώτο
διαμέρισμα. Η οικογένεια Μιχαηλίδη έμενε αρχικά στο Φάληρο101 και μετακό-
μισε όταν ολοκληρώθηκε το κτίριο στο εσωτερικό διώροφο διαμέρισμα του

. -

[ . ]
 :
138 : 1930

4
[ ,
. ]

5
[ ,
. ]
 : 1930 139

[ ,
. ]

[ ,
. ]
 :
140 : 1930

4-5ου ορόφου που σχεδιάστηκε με αυτή τη χρήση. Μέσα στην πολυκατοικία

αναπτύχθηκε σταδιακά η ζωή της οικογένειας ενώ κάποια από τα αδέλφια
μετακόμισαν αργότερα στα γωνιακά διαμερίσματα των χαμηλότερων ορόφων.
Παράλληλα και δίπλα στη ζωή της οικογένειας Μιχαηλίδη ενοικιάστηκαν τα
υπόλοιπα διαμερίσματα. Η χρήση της πολυκατοικίας από την οικογένεια θα
διατηρηθεί μέχρι και το 1944, όπου κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου θα υποστεί
σημαντικές ζημιές από ανατίναξη102. Τότε η οικογένεια θα φύγει υποχρεωτι-
κά από το κτίριο και θα μετακομίσει στην Κύπρο μέχρι να ολοκληρωθούν οι
επισκευές. Μετά τις αναγκαίες μετατροπές θα κατοικηθεί μόνο το τελευταίο
διαμέρισμα που διαχωρίστηκε σε δύο ξεχωριστούς ορόφους αφού πια δεν
υπήρχε ανάγκη για ένα τόσο μεγάλο σπίτι.
Η πολυκατοικία στην γωνία ΖαΪμη και Στουρνάρη, υπήρξε εμβλημα-
τικό κτήριο του μεσοπολεμικού μοντέρνου στην Αθήνα και συγκέντρωσε μια
σειρά από σχεδιαστικές επιλογές που χαρακτήρισαν τον τύπο της πολυκατοικί-
ας την δεκαετία του ’30 όχι τόσο ως μορφολογικό πρότυπο αλλά κυρίως ως νέο
πρότυπο αστικής κατοίκησης 103. Μια σειρά αρχιτεκτονικών επιλογών διαπραγ-
ματεύονται ξανά τη σχέση του κτιρίου με το έδαφος της πόλης και τον αστικό
χώρο. Τα δύο ακραία επίπεδα του κτιρίου, το ισόγειο και το δώμα κάνουν αυτές
τις επιλογές ιδιαίτερα εμφανείς:

Ισόγειο: Στο ισόγειο της πολυκατοικίας στο επίπεδο του δρόμου και των
αστικών ροών το κτήριο αναλαμβάνει ένα σύνθετο προγραμματικά ρόλο. Πέρα
από την διάταξη εμπορικών χρήσεων και χώρων στάθμευσης μια σειρά από
εξυπηρετήσεις και ελεγχόμενες προσβάσεις οργανώνουν και κατευθύνουν
τις ροές ανθρώπων και αγαθών στο εσωτερικό του κτηρίου. Η πορώδης δομή
του ισογείου διαμορφώνει τα όρια και τους χώρους συνάντησης των κατοίκων
της πολυκατοικίας ενώ διαφοροποιεί τους χώρους κίνησης για το υπηρετι-
κό προσωπικό και τα προϊόντα που φτάνουν από ανεξάρτητες κατακόρυφες
προσβάσεις και εισόδους στο εσωτερικό των διαμερισμάτων.

Ρετιρέ: Στο δώμα της πολυκατοικίας παρουσιάζεται μια διπλή χρήση. Από τη
μια υπάρχει η κοινόχρηστη χρήση ταράτσας με βοηθητικές χρήσεις (πλυστα-
ριό, αποθήκες) και από την άλλη το ρετιρέ και μπαλκόνι για το διώροφο διαμέ-
ρισμα του 4-5ου ορόφου. Ανάμεσα στα δύο ένας τοίχος ορίζει με σαφήνεια την
ιδιωτική από την κοινή χρήση. Στην περίπτωση του ρετιρέ, που επίσης πρωτο-
εμφανίζεται την περίοδο αυτή στις πολυκατοικίες πραγματοποιείται η πλήρης
απομάκρυνση από την πόλη με οπισθοχώρηση από το επίπεδο της όψης και
υψομετρική απόσταση από το δρόμο. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζεται η [
ιδιωτική «έξοδος» από τον αστικό χώρο, ενώ η διαμόρφωση του δώματος ως , . ]
ένα είδος απεδαφικοποιημένης αυλής με τη χρήση στοιχείων όπως η πέργκολα,
αναρριχώμενα φυτά και νερό, υποκαθιστά την εμπειρία της χαμένης σχέσης με
το ύπαιθρο και το έδαφος104. Η υπερυψωμένη αυλή της κατοικίας φέρνει τον
προνομιούχο κάτοικο του ρετιρέ σε μια ιδιαίτερη σχέση με την μεγάλη κλίμακα
του αστικού ορίζοντα και τοπίου, διαμέσου της θέας.

Διαμέρισμα Οικογένειας Μιχαηλίδη:

Σε σχέση με τα τυποποιημένα διαμερίσματα του 1 μέχρι 3 ορόφου το οικογενει-
ακό διαμέρισμα στον 4-5 όροφο είχε πολύ διαφορετικό σχεδιασμό. Η ιδιαιτε-
ρότητα και η πολυπλοκότητα που εμφανίζει ο σχεδιασμός του διαμερίσματος
ήταν αποτέλεσμα της προσαρμογής των αναγκών ολόκληρης της οικογένει-
ας στο πλαίσιο της πολυκατοικίας. Δημιουργήθηκαν έτσι αντί ενός οροφο-
διαμερίσματος, δύο επίπεδα με χώρους ύπνου και δυνατότητα εξόδου σε
ιδιωτική ταράτσα. Το αίθριο που διαμορφώθηκε στο κέντρο του χώρου εξυπη-
ρετούσε την άμεση επαφή όλης της οικογένειας.
Δύο διαφορετικές εκδοχές διαμόρφωσης της κάτοψης του 5 ορόφου
που έχουν διασωθεί δείχνουν αλλαγές στην τελική εκδοχή που κατασκευά-
 : 1930 141

στηκε. Η μια εκδοχή εμφανίζεται στα σχέδια της άδειας και η άλλη στο αρχείο
Βαλεντή που αποτελεί και την τελική εκδοχή. Οι αλλαγές αυτές μαρτυρούν το
ιδιαίτερο ενδιαφέρον των αρχιτεκτόνων για το διαμέρισμα αυτό. Θα μπορούσε
κανείς να υποθέσει ότι και ο σχεδιασμός του υπόλοιπου κτιρίου συνέχισε αφού
εξυπηρέτησε πρώτα τις ανάγκες του οικογενειακού διαμερίσματος.

Διαστάσεις της συνεργασίας// Δημοσιεύσεις και υπογραφές των έργων/ Το

έργο των δύο συνεργατών έχει δημοσιευτεί σε διεθνή περιοδικά αρκετές φορές
ενώ έχει παρουσιαστεί και σε μερικές εκθέσεις. Η πρώτη παρουσίαση έγινε
. - στην Α’ Αρχιτεκτονική έκθεση το 1934 στην Αθήνα ενώ η πρώτη δημοσίευση σε
περιοδικό έγινε το 1935 στο Architectural Review στο άρθρο Houses 1825-1930105.
, 1944
Σε αυτό δημοσιεύτηκε η κατοικία Κυριακόπουλου στη Νέα Σμύρνη. Το αγγλικό
[ . ]
περιοδικό Decorative Art106 δημοσίευσε το 1936 την κατοικία Αβέρωφ στην
Κηφισιά και ένα μεταλλικό φωτιστικό τοίχου. Την ίδια χρονιά το Architecture
d’ Aoujourd’ hui107, παρουσίασε σε αφιέρωμα για κτίρια αγορών, ένα από τα
πρώτα έργα του Π.Μ στην Κύπρο την Αγορά στη Λάρνακα. Δύο χρόνια μετά
και το τελος της συνεργασίας, το 1938, έγιναν δύο δημοσιεύσεις. Στην πρώτη
το Decorative art108, σε μια γενική παρουσίαση του νέου στιλ στην σύγχρονη
κατοικία δημοσίευσε μια εικόνα από τον εσωτερικό χώρο της πολυκατοικίας
Σταθάκη. Στη δεύτερη που είναι πιο εκτεταμένη ο Γ.Λυγίζος τοποθέτησε το
έργο των δύο αρχιτεκτόνων σε ένα συνολικό άρθρο παρουσίασης της ελληνι-
κής αρχιτεκτονικής. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Architecture d’ Aoujourd’ hui109

,
. [ . ]

με τίτλο: Le mouvement architectural en Grece και παρουσίασε για πρώτη φορά

την πολυκατοικία ZαΪμη και Στουρνάρη, την έπαυλη Κυριακόπουλου και την
έπαυλη Αβέρωφ στην Κηφισιά μαζί. Επίσης δημοσίευεται στο ίδιο άρθρο στην
κατηγορία Ορφανοτροφεία το έργο με τίτλο Ελληνικό Ορφανοτροφείο στη
Λευκωσία, των Αφων Μιχαηλίδη. Το 1938, είναι επίσης η χρονιά που εκδόθη-
κε ο κατάλογος της έκθεσης της 4ης Τριενναλε110 του Μιλάνου. Στην έκθεση
που οργανώθηκε το 1936 οι Θ.Β και Π.Μ (μαζί με τον Π. Καραντινό) εκπρο-
 :
142 : 1930

σώπησαν την ελληνική συμμετοχή. Στον κατάλογο δημοσιεύτηκε και πάλι η

έπαυλη Κυριακόπουλου. Στη συνέχεια αυτής της έκθεσης το 1940 έγινε επίσης
μια δημοσίευση στο ιταλικό περιοδικό Casabella-Construzioni (156/1940).
Μεταπολεμικά η επαφή του Θ.Β με την Αγγλία στο πλαίσιο της μελέτης του για
σύγχρονα αεροδρόμια, εξηγούν ίσως τη δημοσίευσή του Architect’s Journal
του 1947. Εκεί παρουσιάζονται η έπαυλη Ε. Αβέρωφ και η πολυκατοικία Αφών
Μιχαηλίδη.

Η προβολή των έργων σε δημοσιεύσεις και εκθέσεις, αναμφίβολα συνδέο-

νται και με το ζήτημα της υπογραφής των έργων. Οι υπογραφές λειτουργούν
ως σημειωτικοί μηχανισμοί με την προοπτική του αρχείου και συνδέονται
με τη μεταφορά του προσώπου στο αρχείο αλλά και την επιθυμία διατήρη-
σης του ίχνους του στα σχέδια και στα κτίρια κατ’ επέκταση. Στην περίπτωση
μιας συνεργασίας αυτό το ζήτημα έχει κάποιες προεκτάσεις που ενδεχομένως
ανακινούν και κάποιο θέμα ιεραρχίας. Χωρίς εδώ να επιχειρείται μια κάποια
ερμηνεία η πολλαπλότητα αλλά και ο αντιφατικός τρόπος με τον οποίο εμφανί-
ζονται τα ονόματα των δύο αρχιτεκτόνων αξίζει μιας σύντομης παρουσίασης.

Σειρά: Η σειρά των ονομάτων των δύο αρχιτεκτόνων δεν εμφανίζεται ίδια

[ , ]

. 4

[AGNOLDOMENICO PICA, NUOVA

ARCHITTETURA DEL MONDO]
 : 1930 143

στα σχέδια, στις δημοσιεύσεις και σε πινακίδες εργοταξίου. Για παράδειγ-

μα στις δημοσιεύσεις του έργου μέσα στη δεκαετία έχουμε την περίπτωση
«P.Michaelides - T.Valentis» ή «Michaelides et Valentis» που ανταποκρίνε-
ται σε αλφαβητική σειρά στο λατινικό αλφάβητο. Ενώ στη δημοσίευση του
1947 η σειρά των ονομάτων αντιστρέφεται σε «Th. Valentis - P.Michaelides».
Αντίστοιχα στα σχέδια που έχουμε από το αρχείο Βαλεντή η σειρά είναι «Θ.Π.
Βαλεντής-Π. Μιχαηλίδης» όπως θα ήταν με βάση ελληνικό αλφάβητο, ενώ
στο υλικό του αρχείου Λαμπρίδη αναγράφεται αντίθετα «Π.Μιχαηλίδης -
Θ.Βαλεντής». Τέλος στη μια φωτογραφία που έχουμε από την κατασκευή της
Πολυκατοικίας Αφών Μιχαηλίδη, η σειρά των ονομάτων στην πινακίδα μπαίνει
και πάλι «Π.Μιχαηλίδης - Θ.Βαλεντής».

Υπογραφές: Συναντάμε ακόμα διαφορετικές μορφές υπογραφών. Πέρα από

τα ονόματα, εμφανίζονται ιδιόχειρες υπογραφές αλλά και αρχικά ονόμα-
τος. Ολα τα γραμμικά προοπτικά υπογράφονται από τον ΘΠΒ ενώ ιδιόχειρες
υπογραφές έχουμε στο υλικό από το αρχείο Λαμπρίδη, όπου σε κάποιες από τις
εκδοχές που σχεδιάζονται ο Θ.Βαλεντής υπογράφει κάτω από την αναγραφή
«Αρχιτεκτονικό Γραφείο Π.Μιχαηλίδης - Θ.Βαλεντής». Η ιδιόχειρη υπογραφή
του Π.Μιχαηλίδη εμφανίζεται μόνο στα έργα μετά τη συνεργασία.

Αρχειακές πρακτικές στη συνεργασία/ Οι δημοσιοποίηση του έργου των

δύο συνεργατών οδήγησε και στην ανάγκη προετοιμασίας του υλικού για τις
πρώτες εκθέσεις και δημοσιεύσεις. Αυτή η πρακτική προετοιμασίας του υλικού
φαίνεται να συνεχίζεται και στα επόμενα χρόνια και να χαρακτηρίζεται από μια
έντονη διάθεση διατήρησης λίγων αλλά πολλαπλών ταυτόχρονα καταγραφών
του τελικού κτιρίου. Πέρα από τα αρχιτεκτονικά σχέδια διατηρούνται και μια
σειρά αναπαραστάσεων (γραμμικών σχεδίων και ζωγραφικών εκδοχών τους)
που έχουν προκύψει εμφανώς από φωτογραφίες των τελικών έργων που
διατηρούνται επίσης μέσα στο αρχείο. Μέσα από αυτή τη διαδικασία μετατρο-
πής των φωτογραφιών σε γραμμικά προοπτικά και τον επαναχρωματισμό τους
αφήνει ανοικτό το αρχείο και τη δυνατότητα επεξεργασίας της αρχιτεκτονικής
μετά την ολοκλήρωση της. Δύο πιθανές εξηγήσεις μπορούμε να δώσουμε σε
αυτή την διάθεση προετοιμασίας τους αρχείου των δύο αρχιτεκτόνων:
1) Η παρουσία του Π.Μιχαηλίδη στο γραφείο Le Corbusier τον έφερε σε επαφή
με αντίστοιχες λογικές επεξεργασίας των αρχιτεκτονικών αναπαραστάσεων
για τις ανάγκες διαγωνισμών και μετά για εκδόσεις όπου η εικόνα λειτουργού-
σε ως εργαλείο προώθησης αρχιτεκτονικών προτάσεων και επιχειρημάτων
παρά ως καταγραφή του κτισμένου. Οπως μας αναφέρει ο Ο.Μάλτος για την
περίοδο στο γραφείο:
«Με τον Μιχαηλίδη κάναμε πολλά προοπτικά για τα οποία ο Le Corbusier
μας ζητούσε να είναι πιο ανοικτά, πιο μεγάλα και να δείχνουν ελεύθερα τους
χώρους και τα κτίρια».111
Η επαφή του αρχιτέκτονα με το έργο του Le Corbusier δεν έγινε μόνο μέσα από
τα κτίρια αλλά και με τους τρόπους σχεδιασμού. Τι από αυτά έχει μεταφερ-
θεί στην Αθήνα δεν μας είναι απόλυτα ξεκάθαρο αλλά η αρχειακή προπαρα-
σκευή σε αυτή την περίοδο θα μπορούσε να έχει καταγωγή στο πέρασμα του
Π.Μιχαηλίδη από το Παρίσι.
2) Μετά το τέλος της συνεργασίας ο Θ.Βαλεντής ξεκίνησε να οργανώνει το
αρχείο του σε ενότητες και φακέλους έργων. Σε αυτή την φάση ξανασχεδίασε
έργα, κατόψεις αλλά και προοπτικά γραμμικά από φωτογραφίες. Μερικά από
αυτά χρωματίστηκαν, από την γυναίκα του Ελένη Βαλεντή112 που εργαζόταν και
ως σχεδιάστρια στο γραφείο. Δεν έχουμε δυνατότητα να γνωρίζουμε ποια από
τα ζωγραφικά προοπτικά είναι φτιαγμένα πριν και ποια μετά από τη συνερ-
γασία αλλά η πρακτική αυτή συνεχίστηκε και μετά τη συνεργασία όπως και η
διάθεση του Θ.Βαλεντή για αυστηρή οργάνωση το υλικού του.
 :
144 : 1930

Πιθανόν και οι δύο αρχιτέκτονες να έχουν παίξει το ρόλο τους στη δημιουργία
και διατήρησης αυτής της εικόνας που έχουμε από το έργο τους. Μεγάλο ρόλο
επιπλέον έχει παίξει η επίδραση της αρχιτεκτονικής του Le Corbusier ακόμα και
ο τρόπος σχεδιασμού στο γραφείο. Αυτή η επίδραση εντοπίζεται συχνά στη
βιβλιογραφία αλλά δεν έχει αναδειχθεί αρκετά.

Η επίδραση του Le Corbusier/ Η αρχιτεκτονική των Βαλεντή και Μιχαηλίδη

έχει αυτή την περίοδο πολλές αναφορές στην πρώιμη περίοδο του Le Corbusier
και στα έργα που ολοκληρώθηκαν κυρίως πριν το 1930. Δεν είναι όμως μόνο
η μεταφορά αρχιτεκτονικών και σχεδιαστικών αρχών που εντοπίζει κανείς
για παράδειγμα στου χειρισμούς των κινήσεων, τη διαμόρφωση της κάτοψης
και της όψης και στην πλαστική αντιμετώπιση των όγκων. Είναι συγχρόνως οι
απευθείας αναφορές σε χωρικά και αρχιτεκτονικά αποσπάσματα αλλά και οι
αναπαραστάσεις, το σχεδιαστικό ύφος, οι φωτογραφικές λήψεις ακόμα και
οι συμβολισμοί στα σχέδια που προκύπτουν από την αντίστοιχη γραφιστική
αισθητική του γραφείου Le Corbusier. Θα αναφερθούμε επιλεκτικά σε σχετικά
παραδείγματα:
Στην πολυκατοικία Αφών Μιχαηλίδη τουλάχιστον τρία στοιχεία έχουν απευθεί-
ας αναφορά στο έργο του Le Corbusier:
1) Το καμπύλο παράθυρο στο εσωτερικό αίθριο στο διαμέρισμα της οικογένειας
Μιχαηλίδη παραπέμπει σε αντίστοιχο χώρο της κατοικίας Cook του 1926 113 με
τη διαφορά ότι το άνοιγμα τοποθετείται στην καμπύλη επιφάνεια.
2)Η υποχώρηση των υποστυλώματων σε σχέση με την εξωτερική όψη. Αυτή η
κατασκευαστική τεχνική εμφανίζεται σε πολλά έργα του Le Corbusier αυτή την
περίοδο όπως η Villa Cook, Villa a Garches (1927) και επιτρέπει διαμόρφωση της
όψης με συνεχή οριζόντια παράθυρα.
3) Τα μεταλλικά συρόμενα παράθυρα που η εφαρμογή τους αποτελεί καινοτο- VILLA A GARCHES, 1927 [ŒUVRE
μία ανάμεσα στις παραδοσιακές κατασκευαστικές τεχνικές της εποχής114 και COMPLÈTE 1910-29, .141]
τονίζουν την οριζόντια διάσταση των ανοιγμάτων που χρησιμοποιήθηκαν από
το Le Corbusier στις πιο πάνω κατοικίες.
Οι φωτογραφίες επίσης από την Πολυκατοικία Μιχαηλίδη, εμφανί-
ζουν κοινά στοιχεία από τον τρόπο καταγραφής των έργων Le Corbusier όπως
δημοσιεύονται στις εκδόσεις Œuvre complète. Ανάμεσα στα κοινά στοιχεία
αποτελεί η γωνία λήψης της φωτογραφίας αλλά και η σκηνοθεσία της. Μια
από τις πιο χαρακτηριστικές εικόνες της Πολυκατοικίας, προκύπτει από την
φωτογραφία που τραβήχτηκε από την οδό ΖαΪμη τη στιγμή που ένα αυτοκίνη-
το βγαίνει από το γκαράζ. Η χαμηλή λήψη της φωτογραφίας είναι προσεκτικά
στημένη ώστε το σημείο που σταματάει η όψη του κτιρίου πάνω από το ισόγειο [
να είναι εντελώς οριζόντια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι οριζόντιες ζώνες της , . ]
υπόλοιπης όψης να έχουν έντονη προοπτική που αυξάνει με το ύψος τονίζο-
ντας τελικά την στέψη του κτιρίου. Αυτού του είδους η λήψεις χρησιμοποιύται
από το Le Corbusier συχνά για να τονιστεί η παρουσία της pilotis. Η παρουσία
του αυτοκινήτου επίσης λειτουργεί συμβολικά και αναφορικά στην χρήση του
αυτοκινήτου σε φωτογραφίες και εκδόσεις από το Le Corbusier και είναι ταυτό-
χρονα σύμβολο του νέου αστικού τρόπου ζωής.
Η σημασία της Κορμπουζιανής επίδρασης σε αυτό το έργο αλλά και
στα πρώτα έργα των Θ.Β. και Π.Μ. έχει υποβαθμιστεί και δεν έχει αναδει-
χθεί αρκετά. Το έργο τους φέρει σχεδόν όλα τα σημάδια της αρχιτεκτονικής
κουλτούρας του γραφείου του Le Corbusier την περίοδο πριν το 1930 μέχρι και
τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας. Σε αυτή την κουλτούρα αναμφίβολα εντάσ-
σεται η συνολική αρχιτεκτονική προσέγγιση του σχεδιασμού του κτιρίου στη
διαμόρφωση του οικιακού χώρου και το σχεδιασμό των επίπλων και στις
αναπαραστάσεις και καταγραφές του κτισμένου έργου. Οι διαστάσεις αυτές
της συνεργασίας δεν έχουν σχολιαστεί επαρκώς. Οπως δεν έχει αναδειχθεί και
η παρουσία του Π.Μιχαηλίδη στο γραφείο Le Corbusier και η επίδραση του στο
πλαίσιο της συνεργασίας και κυρίως στο σχεδιασμό της οικογενειακής πολυκα-
 : 1930 145

τοικίας, εκεί όπου εμφανίζονται με τον πιο εμφαντικό τρόπο οι περισσότερες

αναφορές στο έργο Le Corbusier.
Σε αυτή την κατεύθυνση, πολύ δύσκολα κανείς μπορεί να αγνοήσει τη
σημασία του ταξιδιού Αθήνα-Παρίσι-Αθήνα του Π.Μιχαηλίδη μεταξύ 1930-32.
Μέσα στις συνθήκες που επιστρέφει ο Π.Μιχαηλίδης το 1932 στην Αθήνα οι
ευκαιρίες που υπάρχουν για τους αρχιτέκτονες είναι στο πεδίο του ιδιωτικού
τομέα και της κατασκευής κατοικιών για την ανερχόμενη αστική τάξη. Είναι
για αυτό το λόγο που ο Μιχαηλίδης από τη δεξαμενή αρχιτεκτονικής γνώσης
στο γραφείο Le Corbusier αντλεί υλικό από την περίοδο πριν το 1930, την περίο-
δο των κατοικιών και των επαύλεων. Ετσι στρέφεται και αυτός όπως και οι
περισσότεροι αρχιτέκτονες της περιόδου προς το «σχεδιασμό αρχιτεκτονι-
κών αντικειμένων»115 που εισάγουν μαζί και ένα διαφορετικό τρόπο ζωής. Η
πολυκατοικία στη Ζαϊμη και Στουρνάρη εκφράζει το όραμα ενός νέου αστικού
τρόπου ζωής, πιο κοσμοπολίτικου, στον οποίο μετέχει και ο Π.Μιχαηλίδη.
Αυτός ο τρόπος ταιριάζει περισσότερο στο κέντρο της πόλης, εκεί που ακόμα
η παρουσία των νεοκλασικών δίπλα στη Νέα Αρχιτεκτονική, υπενθυμίζει τη
διαφορά από το προηγούμενο πρότυπο.

Ο.Μ. Θ.Σ. Οψεις του μοντέρνου στο κέντρο της Αθήνας// Την περίοδο αυτή οι
Ο.Μ και Θ.Σ εργάστηκαν ως ελεύθεροι επαγγελματίες και μελέτησαν αντίστοι-
χα με τους Θ.Β και Π.Μ. πολυκατοικίες στο κέντρο της Αθήνας. Καθώς τα αρχεία

[ ]

-
[ ,
. ]

COOK, 1926.

[ŒUVRE COMPLÈTE 1910-29, .135]

 :
146 : 1930

των αρχιτεκτόνων δεν έχουν διασω-

θεί σε κάποια μορφή συγκροτημένη, η
εργογραφία των δύο αρχιτεκτόνων δεν
είναι συμπληρωμένη και απουσιάζουν
βασικά στοιχεία για να έχουμε ικανοποι-
ητική εικόνα του έργου τους την περίο-
δο αυτή. Ετσι για τον Ο.Μ γνωρίζουμε
μόνο ότι έχει μελετήσει τρεις τουλά-
χιστον πολυκατοικίες116: Το 1934 τις
πολυκατοικίες στην οδό Ομήρου 54 και
Σωτήρος 10 στην Πλάκα ενώ το 1936 την
πολυκατοικία στην οδό Διδότου. Από το
οικογενειακό του περιβάλλον γνωρίζου-
με ακόμα την περίπτωση της γωνιακής
πολυκατοικίας στην οδό Σόλωνος 120
που ήταν και η κατοικία και το γραφείο
του αρχιτέκτονα117.
Για την περίπτωση του Θ.Σ
οι πληροφορίες είναι λιγότερες αν και το έργο του ως ελεύθερου επαγγελμα- 120, . [ ]
τία είναι μεγαλύτερο από αυτό του Ο.Μ. αφού ο Σταματιάδης σχεδόν αμέσως
μετά την αποφοίτηση του θα ξεκινήσει να εργάζεται στο πεδίο της ιδιωτικής
παραγωγής της πόλης. Αν συμπεριλάβουμε στην εργογραφία και τα έργα που
δηλώνει ότι μελέτησε μέχρι το 1930, (στην αίτηση του για εγγραφή στο ΤΕΕ)
τότε η εμπειρία του στο σχεδιασμό και την κατασκευή πρέπει να επανεκτιμη-
θεί. Το γεγονός επίσης ότι ήταν γιος αρχιτέκτονα ίσως να σήμαινε και εμπειρία
σε έργα ακόμα και πριν την ολοκλήρωση των σπουδών. Τα έργα που μελέτη-
σε τη δεκαετία αυτή ο Θ.Σ είναι περισσότερα από όσα έχουμε καταφέρει να
συγκεντρώσουμε. Από τις αναφορές αλλά και από τις φωτογραφίες από το
προσωπικό του αρχείο που δεν έχουν ακόμα ταυτιστεί με συγκεκριμένα κτίρια,
φαίνεται το πλούσιο έργο με το οποίο καταπιάνεται. Το διάστημα αυτό μελέτη-
σε μεγαλοαστικές μονοκατοικίες σε προάστια, εκκλησίες, κτίρια γραφείων κ.ά.
Η εμπλοκή του σε μεγάλα έργα δείχνει το εύρος των δυνατοτήτων του γραφεί-
ου του ενώ οι πολυκατοικίες που έχει ολοκληρώσει στο κέντρο της Αθήνας
δείχνουν ότι συμμετέχει μαζί με τους πιο «επώνυμους118» αρχιτέκτονες της
περιόδους, στη διαμόρφωση της αστικής εικόνας της Αθήνας και επιβεβαι-
ώνει τα λόγια του Δ.Φιλιππίδη για την «αμφιλεγόμενη κατάσταση, όπου για
παράδειγμα συνυπάρχουν αρχιτέκτονες με φαινομενικά μικρό ή ανύπαρκτο
έργο (που αργότερα θεωρήθηκαν αντιπροσωπευτικοί της εποχής τους) ενώ 54,
άλλοι (με συγκριτικά μεγάλο τότε έργο) σήμερα αγνοούνται σχεδόν.»119 1934, . [ ]
Μερικά από τα έργα που μελέτησε ο Θ.Σ είναι:
(πριν το) 1930120:
Cobileseum, (σινεμά;), Αθήνα
Πολυκατοικία Νικήτα, Ψυχικό, Αθήνα
Pavillion Shell, Ψυχικό, Αθήνα
Πολυκατοικία κ.Στεφανόπουλου, Μητροπόλεως, Αθήνα.
1937:
Πολυκατοικία121, Κωλέττη 26-Θεμιστοκλέους 54, Αθήνα / Πολυκατοικία 122
(4όροφοι) Ευθ.Κ. Γεωργίου, Ιθάκης, Κυψέλη
1938:
Πολυκατοικία123 (6όροφοι) Χαρ.Γκίκας, Σόλωνος 107, Νεάπολη
και χωρίς χρονολογία:
Μυθήμνης 28, Λουκιανού 25, Ρηγίλλης 24, Μαυρομιχάλη 1, Σεπολίων &
Κωνσταντινουπόλεως, Καρνεάδου 39 , Καρνεάδου 43 , και Καρνεάδου 44-46
εκεί όπου ήταν η κατοικία και το γραφείο του αρχιτέκτονα124.

Στο έργο των Ο.Μ και Θ.Σ παρατηρείται παρόμοιος χειρισμός στη διαμόρφω-
 : 1930 147

ση των όψεων του κτιρίου με τη λογική του ερκέρ-εξώστη και της στέψης του
κτιρίου με μπετονένια πέργκολα. Το αρχιτεκτονικό στοιχείο του ερκέρ, χρησι-
μοποιήθηκε ιδιαίτερα την περίοδο 1930-37 125 και υπήρξε ένα από τους τρόπους
απόδοσης πλαστικότητας και βάθους στην κατακόρυφη όψη των κτιρίων.
Αυτό δοκιμάζουν και οι δύο αρχιτέκτονες σε παρόμοια έργα: την πολυκατοι-
κία της οδού Ομήρου 54 και της πολυκατοικίας της οδού Ιθάκης και Σόλωνος
107, όπου η διαμόρφωση του όγκου του κτιρίου περιορίζεται στην μια και μόνη
όψη του προς το δρόμο. Ο συνδυασμός των ερκέρ με συνεχόμενους εξώστες,
μοιράζει την όψη του κτιρίου σε δύο κατακόρυφες επιφάνειες που βρίσκονται
σε απόσταση. Οι σκιάσεις που προκαλούνται από τα προεξέχοντα στοιχεία
εντείνουν τη εντύπωση βάθους και του πολλαπλασιασμού των κατακόρυφων
επιφανειών. Βασική διαφορά των δύο έργων η συμμετρία στην όψη του Ο.Μ
και η απώλεια της στην περίπτωση του Θ.Σ.
Η λογική των ερκέρ μεταφέρεται και σε δύο άλλα παραδείγματα: τις
πολυκατοικίες στη Σόλωνος 120 και στη Θεμιστοκλέους 54 που η διαχείριση
της γωνίας αποκτά μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση της όψης. Στην Σόλωνος
120, ο Ο.Μ χρησιμοποιεί κατακόρυφα και οριζόντια στοιχεία που τονίζουν ή
μειώνουν την προοπτική του κτιρίου από το δρόμο. Οι κατακόρυφοι όγκοι-
ερκέρ γίνονται το βασικό στοιχείο οργάνωσης των δύο όψεων του κτιρίου
διαφοροποιώντας τους με τη χρήση συνεχόμενων μπαλκονιών με διαφορετικό
μήκος. Στην όψη προς τη Σόλωνος που έχει μεγαλύτερη διάσταση, τονίζει με
μεγαλύτερου μήκους εξώστες την προοπτική του κτιρίου και επιλύει το ζήτημα
της γωνίας με τα προεξέχοντα μπαλκόνια στην όψη επί της Εμμ.Μπενάκη.
Επιπλέον «εξαφανίζει» μέσα στο γωνιακό παράθυρο τα στοιχεία στήριξης
δίνοντας την εντύπωση πλήρους ελεύθερης γωνίας.
Στην περίπτωση της τριώροφης πολυκατοικίας στην γωνία Θεμιστοκλέους και
Κωλέττη, ακολουθούνται αντίστοιχοι χειρισμοί στην επίλυση της γωνίας ενώ η
χρήση των ερκέρ γίνεται λιγότερο έντονη. Τα οριζόντια συνεχόμενα μπαλκόνια
αποκτούν μεγαλύτερη έμφαση και τονίζουν τις οριζόντιες αναλογίες του κτιρί-
54, 1937, . ου ενώ ιδιαίτερη εντύπωση δημιουργεί και η παρουσία περιμετρικής στέψης
[ ] του κτιρίου από μπετονένια στοιχεία.

Οι Ο.Μ και Θ.Σ δοκιμάζουν ένα αρχιτεκτονικό ύφος που κινείται πολύ κοντά
στους αρχιτέκτονες της εποχής και παρουσιάζει όμως ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές
επιλύσεις και χειρισμούς των όψεων σε κάθε περίπτωση. Η χρήση των ερκέρ
και των εξωστών, αποτελούν βασικά μορφολογικά στοιχεία που αντιμετωπίζο-
νται σε απλούστερες ή πολυπλοκότερες οργανώσεις. Ιδιαίτερη έμφαση όμως
, . - στην χρήση υλικών για την «απόδοσι πλούτου στην εμφάνιση»126 μεταφέρεται
[ . ] στη διαμόρφωση της εισόδου ως χώρου μεταβατικού ανάμεσα στο δημόσιο
δρόμο και τους εσωτερικούς κοινόχρηστους χώρους της πολυκατοικίας.

Το έργο των δύο αρχιτεκτόνων την περίοδο αυτή δεν μπορεί να εκτιμηθεί
επαρκώς λόγω των περιορισμένων πληροφοριών. Αυτό ισχύει κυρίως για το
Θ.Σταματιάδη που οι πειραματισμοί του σε άλλες πολυκατοικίες (π.χ Σεπολίων
και Κωνσταντινουπόλεως) δείχνουν μια διαρκή ανανέωση. Οπως παρατηρεί
σε μεταγενέστερο άρθρο η κατάργηση των κλειστών εξωστών -ερκέρ είχε ως
αποτέλεσμα «την ηρεμήσι της πόλης και το γαλήνεμα των προσόψεων μετά
από την άγρια θύελλα των πλαστικών εξογκωμάτων»127. Για τον Ο.Μ οι πειρα-
ματισμοί της όψης των πολυκατοικιών δεν θα έχουν τόση μεγάλη σημασία όταν
αρχίζει να σχεδιάζει μετά το 1937 για την Υπηρεσία Αρχιτεκτονικών μελετών
του Υπ.Υγεινής. Εκεί θα ασχοληθεί κυρίως με το σχεδιασμό και την επίβλεψη
νοσοκομειακών εγκαταστάσεων σε όλη την Ελλάδα αξιοποιώντας γνώσεις
από το πρόγραμμα που παρακολούθησε το 1932-33 στο Βερολίνο. Μπορούμε
επίσης να παρατηρήσουμε ότι σε αντίθεση με το Π.Μ ο Μάλτος δεν μετέφε-
ρε τα αρχιτεκτονικά πρότυπα που συνάντησε από κοντά στο γραφείο του Le
Corbusier στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των ιδιωτικών έργων που ανέλαβε
 :
148 : 1930

μέχρι το 1937. Η επιφύλαξη που είχε διατυπώσει για την αυτούσια μεταφορά
της αρχιτεκτονικής του Le Corbusier στην Ελλάδα, φαίνεται να επιβεβαιώνεται
από τα πρώτα έργα που ακολούθησαν το αρχιτεκτονικό πρότυπο που καθιερώ-
θηκε στη μοντέρνα Αθηναϊκή αρχιτεκτονική το πρώτο μισό της δεκαετίας.

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας και οι 4 απόφοιτοι θα έχουν μικρότερη ή

μεγαλύτερη σχέση με αναθέσεις δημοσίων έργων και θα έχουν την ευκαιρία
να μελετήσουν μεγαλύτερης κλίμακας αρχιτεκτονικές προτάσεις σε εντελώς
διαφορετικές συνθήκες και προδιαγραφές.

Π.Μ. Θ.Β. Συνέχειες και ασυνέχειες στο έργο τους 1935-1940// Το τέλος της
συνεργασίας των δύο αρχιτεκτόνων είναι ένα από τα ζητήματα που η αρχεια-
κή έρευνα δεν κατάφερε να τεκμηριώσει πλήρως. Η απουσία στοιχείων μέσα
στα αρχεία που εξετάστηκαν δεν προσέφερε υλικό για να κατανοήσουμε τους
λόγους που οδήγησαν τους δύο αρχιτέκτονες στη διακοπή της συνεργασίας
τους. Ομως μέσα στο 1935 και οι δύο είναι απασχολημένοι με νέες αναθέσεις,
δημόσιων κτιρίων: Ο Π.Μ σχεδιάζει το Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας για την
Αποικιακή κυβέρνηση και ο Θ.Β στρατιωτικές εγκαταστάσεις για το Υπουργείο
Αεροπορίας. Η έναρξη της διαδικασίας σχεδιασμού του Γενικού Νοσοκομείου
–περίπου του πρώτους μήνες του 1935, (τα πρώτα σχέδια εμφανίζονται στο
Κρατικό Αρχείο της Κύπρου το Μάρτιο του 1935128) - ενός πολιτικά σημαντικού
έργου για την αποικιακή κυβέρνηση, φαίνεται να συμπίπτει χρονικά με την
πρόσληψη του Βαλεντή το Δεκέμβριο του 1935 στο Υπουργείο Αεροπορίας129. Το
τελευταίο έργο που αναλαμβάνουν μαζί η πολυκατοικία στην οδό Σκουφά 21,
έχει ημερομηνία άδειας 13 Ιανουαρίου του 1936130 και δείχνει ότι κατά το 1935 οι
δυο αρχιτέκτονες βρίσκονταν ακόμα σε συνεργασία για τη μελέτη της πολυκα-
τοικίας Ε.Τσάλλη. Επιπλέον από τα τελευταία έργα ήταν και η συμμετοχή στο
διαγωνισμό για την Πλατεία Συντάγματος του 1935131 που η πρόταση κέρδισε
χρηματικό βραβείο. Το γεγονός αυτό μαζί και με τα νέα έργα που ανέλαβαν
ξεχωριστά δημιουργεί ακόμα μεγαλύτερο προβληματισμό. Τα νέα έργα που

-
, .
[ . ]
 : 1930 149

ήταν αρκετά μεγαλύτερα από αυτά με τα οποία ασχολήθηκαν την περίοδο

1932-35 δικαιολογούσαν την ενίσχυση της συνεργασίας αφού και οι δύο αρχιτέ-
κτονες παρέμεναν στην Αθήνα. Για παράδειγμα με την οριστική λήξη της συνερ-
γασίας το 1936, τα νέα καθήκοντα του Βαλεντή στο Υπουργείο Αεροπορίας δεν
ήταν εμπόδιο για να ξεκινήσει το δικό του ιδιωτικό γραφείο αναλαμβάνοντας
και κάποια ιδιωτικά έργα. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Π.Μ που την περίο-
δο αυτή δουλεύει σχεδόν αποκλειστικά για την Κύπρο, από απόσταση αλλά
σχεδιάζει και την πολυκατοικία της Ελ.Τσιτσάρα στη Βασ.Σοφίας 51 μέχρι το
1937(5/10/1937)132. Το 1937 και 1938 ο Μιχαηλίδης θα συμμετέχει σε εταιρικά
σχήματα με τον αδελφό του, πολιτικό μηχανικό Γ.Μιχαηλίδη και το συνεργάτη
του πολιτικό μηχανικό Μιχαήλ Αβέρωφ133για τη δράση των οποίων δεν έχουμε
περισσότερα στοιχεία αλλά ούτε και για το ρόλο του Π.Μ. σε αυτό το σχήμα.
Σε αυτό το πλαίσιο η διακοπή της συνεργασίας των δύο αρχιτεκτόνων
φαίνεται να προκύπτει από προσωπικούς λόγους134, τέτοιους που να οδήγησαν
τους δύο αρχιτέκτονες να ακολουθήσουν διαφορετικές πορείες. Υποθέσεις
για τις αιτίες ρήξης ανάμεσα στους δύο αρχιτέκτονες και του τερματισμού
της δημιουργικής συνεργασίας που υπήρξε εμβληματική για την εποχή, δεν
μπορούν να επιβεβαιωθούν. Οι συνέχειες όμως και ασυνέχειες που παρατη-
ρούνται στο έργο τους μετά το τέλος της συνεργασίας είναι από τη μια αποδο-
χή της σημασίας των αποτελεσμάτων μιας δημιουργικής συνεργασίας και η
ανάγκη επιλεκτικής διαφοροποίησης από αυτήν.
Για τον Π.Μ η περίοδος 1936-40 υπήρξε ιδιαίτερα δημιουργική τόσο
για τα δημόσια έργα που ανέλαβε να σχεδιάσει σε συνεργασία με τον αδελφό το
Γ.Μιχαηλίδη όσο και για την πρωτοτυπία των μικρότερων έργων που πρότει-
νε σε ένα εντελώς διαφορετικό πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Οι συνθήκες
στην Κύπρο προσέφεραν την ευκαιρία για μεγάλης κλίμακας και διαφορετικού
χαρακτήρα κτήρια ενώ ο οικογενειακός κύκλος του αρχιτέκτονα βοηθούσε
στην ανάθεση κάποιων από αυτά. Το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του σχεδι-
ασμού ήταν στην Αθήνα135, του παρείχε επίσης μια δημιουργική απόσταση από
διαδικασίες επίβλεψης και επαφών. Το ρόλο της μεταφοράς και εφαρμογής των
σχεδίων του Π.Μ στη Κύπρο έπαιξε ο πολιτικός μηχανικός Κωνσταντινίδης 136.
Επιπλέον η παρουσία του στην Αθήνα φαίνεται να εξασφαλίζει τη δημοσίευση
των έργων στην Κύπρο σε διεθνή περιοδικά μόνων τους ή πλάι στα κτίρια της
συνεργασίας με το Βαλεντή (βλ. Δημοσιεύσεις και υπογραφές των έργων)
Τα δύο κτίρια που δημοσιεύονται με διαφορά δύο χρόνων στο ίδιο
περιοδικό, το Architecture d’ Aoujourd’ hui, είναι η Δημοτική Αγορά στη Λάρνακα
και το Ορφανοτροφείο στη Λευκωσία. Και στα δύο κτίρια διακρίνουμε στοιχεία
από την φάση της συνεργασίας αλλά και διαφοροποιήσεις που προκύπτουν
μέσα στο νέο πλαίσιο.

Αγορά: Η Αγορά στη Λάρνακα, έχει συμμετρική κάτοψη που ανταποκρίνεται

στο σχήμα του οικοπέδου και οργανώθηκε σε δύο ενότητες, στα καταστήματα
με εξωτερική πρόσβαση και στους χώρους της αγοράς προϊόντων στο εσωτε-
ρικό του κτηρίου που σχεδιάστηκε ως εσωτερική στοά. Η κεντρική πρόσβαση
γινόταν αξονικά από την καμπυλόσχημη απόληξη του κτιρίου στην πλευρά των
καταστημάτων. Οπως φαίνεται από τις χαράξεις στη δημοσιευμένη κάτοψη
στην είσοδο είχε κανείς τη δυνατότητα εποπτείας στον εσωτερικό χώρο
της αγοράς και στα διαφορετικά προϊόντα. Στον κεντρικό χώρο τα ελεύθερα
στρογγυλά υποστυλώματα τονίζουν το μεγάλο ύψος του κεντρικού χώρου
και συνεχόμενοι φεγγίτες φέρνουν φως στο εσωτερικό. Ενδιαφέρουσα είναι η
επίλυση των διαδρόμων στα 4.50 μέτρα και 7.20 μέτρα ύψος, με τη δημιουρ-
γία μπαλκονιών που εξυπηρετούν τον καθαρισμό των παραθύρων. Το λευκό
χρώμα επενδύει όλα τα αρχιτεκτονικά στοιχεία τα οποία προβάλλουν πίσω από
τους συνεχόμενους φεγγίτες.
Ανάλογη τυπολογία χώρων με διπλό ύψος, συνεχόμενους φεγγί-
τες, και καμπυλόσχημη απόληξη του κτιριακού όγκου, εμφανίζεται και στην
 :
150 : 1930

αρχική πρόταση -που απορρίφθηκε- για το Γενικό Νοσοκομείο στην Λευκωσία.

H πρόταση αυτή υποστηρίχθηκε από τον αρχιτέκτονα για τον καλό αερισμό
των χώρων που επιτυγχάνεται με την παρουσία των φεγγιτών αλλά και με την
υπερύψωση όλου του μονώροφου κτιρίου σε pilotis κατά τα πρότυπα των 5
σημείων του Le Corbusier.
Την ίδια περίοδο ο Θ.Β θα μελετήσει το εστιατόριο της Σχολής
Σμηνιτών της Αεροπορικής βάσης ΣΕΔΕΣ (1936) στη Θεσσαλονίκη. Τα έργα
αυτά με τα αντίστοιχα του Π.Μ στην Κύπρο παρουσιάζουν κάποιες ομοιότητες
κυρίως σε σχέση με την παρουσία διώροφου κεντρικού χώρου με φεγγίτες που
επιτρέπει το φωτισμό της μεγάλης αίθουσας και της καμπυλόσχημης απόληξης
του υπερυψωμένου τμήματος της οροφής.

Ορφανοτροφείο: Στο ορφανοτροφείο που σχεδίασε ο Πόλυς Μιχαηλίδης στη

Λευκωσία, ακολουθεί και πάλι μια συμμετρική οργάνωση του κτηρίου που
αυτή τη φορά εξυπηρετεί κυρίως στη διαμόρφωση του ορόφου σε χώρους
ύπνου αγοριών και κοριτσιών. Κεντρικό στοιχείο της κάτοψης είναι ο χώρος
της εισόδου με το κλιμακοστάσιο. Αυτό το στοιχείο της κάτοψης τονίζεται με
την προεξοχή του κλιμακοστασίου που έχει το άνοιγμα αξονικά (όπως στην
έπαυλη Ν Χατζηαντωνίου), στην πίσω όψη και την υπερυψωμένη πλάκα με
πλαϊνούς φεγγίτες, στην κεντρική όψη. Οι ελεύθερες κολόνες εμφανίζονται σε
υποχώρηση δημιουργώντας τη δυνατότητα διαμόρφωσης στοάς και συνεχό-
μενων ανοιγμάτων στην νότια όψη. Το καινούριο στοιχείο που εισάγεται σε
αυτό το κτήριο είναι η διαμόρφωση της κεντρικής όψης με τοπικό πωρόλιθο.
Το τοπικό υλικό χρησιμοποιείται μόνο στις 3 πλευρές ενώ η νότια όψη παραμέ-
νει σε μοντερνιστικά πρότυπα λευκή. Η αντίθεση ανάμεσα στις δύο όψεις
εκφράζει την ένταση που προκύπτει στην εισαγωγή μιας αρχιτεκτονικής σε
διαφορετικό πλαίσιο όπου η χρήση του τοπικού πωρόλιθου την περίοδο αυτή
αφορούσε μόνο σε δημόσια κτήρια με διακοσμητική επεξεργασία (εκκλησίες,
σχολεία) και σε αστικές κατοικίες ιδιοκτητών ψηλών εισοδημάτων. Η χρήση
του τοπικού υλικού σε μοντερνιστικό πλαίσιο, διατηρεί τη σημειολογία της
(π.χ δημόσιο κτίριο) αλλά απορρίπτει την μέχρι τώρα οικοδομική της χρήση,
είτε ως φέρον υλικό είτε ως διακοσμητική επιφάνεια. Αυτό ισχυροποιείται
όταν η πέτρα γίνεται απλά το στοιχείο διαμόρφωσης της όψης και χρειάζεται
να βρεθεί τρόπος στήριξης της. Τα υποστυλώματα που έχουν υποχωρήσει σε
αρκετή απόσταση δεν φέρουν την όψη. Για το λόγο αυτό έπρεπε να βρεθεί
ένα σύστημα μικρών κατακόρυφων στηριγμάτων να συγκρατήσει τις μεγάλες
επιφάνειες πάνω από τα ανοίγματα. Τα κατακόρυφα στηρίγματα όπως και το
μπετονένιο οριζόντιο στοιχείο στήριξης τονίζονται με το λευκό χρώμα που
επιτρέπει την αποκατάστασή της οριζοντιότητας και συνέχειας στα ανοίγματα
και διαμορφώνει με επιτυχία ένα συνδυασμό των δύο υλικών.
Ανάλογο έργο του Θ.Β αυτή την περίοδο, είναι το αναρρωτήριο σμηνιτών στην
αεροπορική βάση ΣΕΔΕΣ. Στα κοινά χαρακτηριστικά των δύο έργων εντάσσο-
νται κυρίως οι αναλογίες των δύο κτισμάτων αλλά και το κυλινδρικό κλιμακο-
στάσιο που προεξέχει. Θα μπορούσαμε όμως να πούμε ότι σημαντικές διαφο-
ροποιήσεις προκύπτουν από την περίοδο της συνεργασίας οι οποίες δικαι-
ολογούνται και από την αλλαγή στο είδος των κτιρίων. Στην περίπτωση του
Π.Μ έχει να κάνει κυρίως με μια στροφή προς συμμετρικές και πιο μνημειακές
διατάξεις αλλά και τη χρήση νέων υλικών που δημιουργεί νέες προκλήσεις και
επιλύσεις στο σχεδιασμό. Από την άλλη στην περίπτωση του Θ.Β η διαφοροποί-
ηση προκύπτει κυρίως από την επιδίωξη κατασκευαστικής απλοποίησης που
προσεγγίζουν το σχεδιαστικό ύφος της περιόδου 1930-32 και των σχολικών
κτιρίων.
Η σύγκριση εδώ περιορίστηκε σε δύο μόνο έργα των δύο αρχιτε-
κτόνων που ήταν ανάμεσα στα πρώτα έργα της περιόδου 1936-40 και υπήρχε
δυνατότητα σύγκρισης. Ο διαφορετικός χαρακτήρας όμως των κτιρίων αυτών
από τα ιδιωτικά κτίρια που είχαν μελετήσει παλαιότερα δεν επιτρέπει πολλά
 : 1930 151

TH ,
. [ARCHITECTURE D’
AUJOURD’ HUI, 11/1936]

MARCHÉ DE LARNACA
(CHYPRE)

M. MICHAELIDIS, ARCHITECTE

Le macrhé central reproduit ici est situé dans l'axe

d'une nouvelle rue de boutiques ( photogrpahie ci-
dessous) qui le contourne et aboutit à une artère
principale de la ville. La forme du plan a été com-
mandée par celle du terrain disponible.
Au centre, les légumes. Balcons intérieurs à 4,50

! IL et 7,60 pour le nettoyage des fenêtres. Ossature en

béton armé. Remplissage en briques. Isolation en
Héraclite.
Le marché des viandes est entièrement isolé de
celui des légumes. Le marché des poissons est suré-
levé (au-dessous: chambre frigorifique).

, 1936, . [
., ., ., -
., . , .191]

46

, 1936, . [
., ., ., -
., . , .193]

, . [ARCHITECTURE
D’ AUJOURD’ HUI, 10/1938]
 :
152 : 1930

συμπεράσματα για της διαφοροποιήσεις στο έργο των δύο αρχιτεκτόνων πριν
και μετά τη συνεργασία. Μια τέτοια σύγκριση θα μπορούσε να γίνει για τις
πολυκατοικίες (π.χ Πολυκατοικία Ελ.Τσιτσάρα, Βασ.Σοφίας 51, 1937 του Π.Μ
και Πολυκατοικία Μ.Αγγελίδου στην Τοσίτσα, 1936 του Θ.Β) που λόγω έλλει-
ψης στοιχείων για την περίπτωση του Π.Μ ήταν αδύνατη σε αυτή τη φάση
της έρευνας. Η συγκριτική ανάλυση αυτών των έργων κατά τη διάρκεια της
συνεργασίας 1932-35 και μετά το τέλος της συνεργασίας 1936-40, θα μπορούσε
να προσφέρει κι άλλες πληροφορίες για τις εμφανείς συνέχειες και ασυνέχει-
ες στο έργο των δύο αρχιτεκτόνων. Η επιλογή των συγκρίσιμων στοιχείων θα
μπορούσε να περιλαμβάνει μεταξύ άλλων το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο, τη χρήση
υλικών, τη διαμόρφωση της κάτοψης, τρόπους αναπαράστασης κ.ά. Ωστόσο
αυτή την περίοδο οι δύο αρχιτέκτονες δεν έχουν πολλές ιδιωτικές αναθέσεις
το έργο τους, όπως και των άλλων απόφοιτων Θ.Σ και Ο.Μ, θα εξεταστεί στο
πεδίο του δημόσιου ενδιαφέροντος για τη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική.

Ο.Μ. Θ.Σ. Π.Μ. Θ.Β Δημόσιο ενδιαφέρον για Μοντέρνα Αρχιτεκτονική// Το

δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 οι 4 απόφοιτοι θα βρεθούν να εργάζονται
[
είτε σε δημόσιες υπηρεσίες είτε θα αναλάβουν αναθέσεις δημόσιων έργων. . ]
Εχοντας ήδη εργαστεί σε ιδιωτικά έργα κυρίως μονοκατοικίες και πολυκατοι-
κίες, οι νέες αναθέσεις προσφέρουν νέες δυνατότητες αλλά και μια μεγάλη
διαφοροποίηση των έργων ως προς την κλίμακα, μέγεθος και απαιτήσεις.
Ο Θ.Β ήταν ήδη από το 1935 υπάλληλος στη Διεύθυνση Δημοσίων
Εργων του Υπ.Αεροπορίας όπου σχεδίασε 4 κτίρια στη Θεσσαλονίκη: το
Εστιατόριο και αναρρωτήριο της Αεροπορικής Βάσης ΣΕΔΕΣ, το Μετεωρολογικό
Σταθμό ΣΕΔΕΣ το 1935, και τον Αεροσταθμό Μίκρας το 1936. Ο Ο.Μ το
1937, διορίστηκε στο Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας ως Προϊστάμενος της
Αρχιτεκτονικής Υπηρεσίας και εκεί ανέλαβε το σχεδιασμό και την κατασκευή
3 Νοσοκομείων στη Βόρεια Ελλάδα137: το Γενικό Νοσοκομείο Καστοριάς το
1937, Γενικό Νοσοκομείο Κοζάνης και το Σανατόριο Ιωαννίνων το 1938. Ο Π.Μ
το 1935 ανέλαβε τη μελέτη δημόσιων κτιρίων στη Κύπρο όπως η Δημοτική
Αγορά στη Λάρνακα και το Ορφανοτροφείο, αλλά οι πιο σημαντικές αναθέ-
σεις ήταν 2 νοσοκομεία για την αποικιακή κυβέρνηση: Το Γενικό νοσοκομείο
της Λευκωσίας και το Σανατόριο Κυπερούντας (Τρόοδος). Ο Θ.Σ συνεχίζει να
εργάζεται ως ελεύθερος επαγγελματίας αλλά το 1937 ανέλαβε να σχεδιάσει την
πρώτη Γεωργική έκθεση στην Αθήνα που έγινε στο Ζάππειο.
Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν τα έργα των Π.Μ και Θ.Σ για την
περίοδο αυτή μέσα από πρωτότυπο και αδημοσίευτο υλικό που εντοπίστηκε.
Η παρουσίαση τους επιπλέον μας επιτρέπει να συνδέσουμε τις προτάσεις αυτές
με το ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώθηκαν σε Κύπρο και
Ελλάδα και στο οποίο η εκδήλωση ενδιαφέροντος για Μοντέρνα Αρχιτεκτονική
διαπλέκεται με τις πολιτικές ιδεολογίες δύο αυταρχικών καθεστώτων: της
αποικιακής κυβέρνησης στην Κύπρο, και της κυβέρνησης Μεταξά στην
Ελλάδα.

Θ.Σ.: Η Γεωργική Εκθεση 1937/ Το 1937 ο Θ.Σταματιάδης ανέλαβε το σχεδια-

σμό της Α’ Γεωργικής ‘Εκθεσης στην Αθήνα που οργανώθηκε στο Ζάππειο. Την
ευθύνη της διοργάνωσης της Εκθεσης είχε η Επιτροπή ΔΕΕΠ138 (Διαρκή Εκθεση
Εγχώριων Προϊόντων) στην οποία μέλος ήταν και ο Δ.Λαμπαδάριος πρύτανης
του ΕΜΠ το 1930, που ανέθεσε προσωπικά το έργο στον Θ.Σταματιάδη:
«Ο αρχιτέκτων κ. Θ.Σταματιάδης προταθείς απ’ εμού ως προϊστάμενος και
τεχνικός οργανωτής της Α’ Πανελληνίου Γεωργικής Εκθέσεως, δεν διέψευ-
σε τας προσδοκίας μου. Εξεπόνησε τύπους περιπτέρων στεγάσεως εκθεμά-
των, απλούς, οικονομικούς, αισθητικώς λίαν επιτυχείς, με σκοπιμότητα
εσωτερικής διαμορφώσεως και επέτυχε παρ’ όλας τα τεράστιας δυσχέρειας
ελλείψεως χώρου, χρόνου και χρήματος να εμφανίση την Α’ Πανελλήνια
Γεωργική Εκθεσιν από απόψεως τεχνικής λίαν επιτυχή».139
 : 1930 153

Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα η έκθεση είχε ως στόχο:

«Επίδειξις της εν Ελλάδι σημειωθείσης προόδου εις τη Γεωργίαν εν γένει και
τας προς αυτήν συναφείς Βιομηχανίας και η σύγκρισις των αποτελεσμάτων
της καταβαλλόμενης εργασίας προς επίτευξιν καλλυτέρων αποτελεσμάτων
δια της εισαγωγής νεωτέρων μεθόδων.
Ενίσχυσις της Εθνικής Βιομηχανίας και ανάπτυξις των μεταξύ των παραγω-
γικών σχέσεων. Ανάπτυξης ζήλου και πνεύματος αμίλλης μεταξύ των
παραγωγών δια τη δημιουργία καλλιτέρων και πλέον τυποποιημένων
προϊόντων»140.
Αυτή είναι και η μόνη αναφορά στο περιεχόμενο της έκθεσης που κάνει ο Θ.Σ
στο άρθρο του στα Τεχνικά Χρονικά. Στο υπόλοιπο κείμενο έχει μόνο τεχνι-
κά ζητήματα να αναλύσει, παρουσιάζοντας την έκθεση από την πλευρά της
κατασκευής, των υλικών και του χρόνου υλοποίησης. Τα περίπτερα κατασκευ-
άστηκαν από ξύλινο σκελετό και επενδύθηκαν με γυψοσανίδες που σοβατί-
στηκαν και βάφτηκαν. Φτιάχτηκαν συνολικά 57 περίπτερα σε 15-20 μέρες και
για λόγους ταχύτητας τα περισσότερα ήταν τυποποιημένα ενώ επιλεγμένα
περίπτερα είχαν ιδιαίτερες μορφές όπως αυτό της Κρήτης και των Κυκλάδων.
Τα δύο αυτά περίπτερα εμφανίζονται ως αποσπάσματα από την αρχιτεκτονική
των περιοχών που εκπροσωπούσαν. Ενας ανεμόμυλος συμβόλιζε τις Κυκλάδες
και ένα Μινωικό πρόπυλο από την Κνωσό, την Κρήτη. Η εισαγωγή των έντονα
συμβολικών μορφών ξαφνιάζει141.
Στο φιλοπαραδοσιακό καθεστώς του Μεταξά η έκθεση αυτή εξυπη-
ρετούσε τις πολιτικές επιδιώξεις και τα κύρια ιδεολογήματα του καθεστώτος.
Η έντονη παρουσία εκπροσώπων του της Κυβέρνησης Μεταξά επισφραγίζει το
ενδιαφέρον τους για την έκθεση και τη δυνατότητα να προωθήσουν σε δημόσι-
ες συγκεντρώσεις τη ρητορική του καθεστώτος:
1)Η Γεωργική έκθεση εξέφραζε μια από τις προτεραιότητες της Κυβέρνησης
να οδηγήσει την Ελληνική οικονομία σε μερική αυτάρκεια στηρίζοντας την
αγροτική παραγωγή και τα εγχώρια προϊόντα υπερασπιζόμενη την ανάπτυξη
και αυτονομία του εθνικού κράτους.
2)Η έκθεση συγκέντρωνε όχι μόνο τα προϊόντα από όλη την Ελλάδα, αλλά και
τις διάφορες περιοχές που εκπροσωπούνταν από δικά τους περίπτερα. Με
αυτό τον τρόπο λειτουργούσε ως μικρογραφία της Ελληνικής επικράτειας,
και συγκέντρωνε όλες τις περιοχές ακόμα και τις πιο απομακρυσμένες σε ένα
τόπο. Σε αυτή την ετεροτοπική κατασκευή και υπό το βλέμμα του μεταξικού
καθεστώτος, η κυβέρνηση μπορούσε να εμφανιστεί ως ‘ενοποιητική δύναμη
της ελληνικής κοινωνίας η οποία θα γεννούσε το Νέο Κράτος ’142
3)H ανάδειξη έστω και σε μερικά περίπτερα των παραδοσιακών και ιστορι-
κών στοιχείων συνάδει με την ρητορική του καθεστώτος για την ανάδειξη του
ελληνικού στοιχείου προωθώντας μια φιλοπαραδοσιακή σκηνογραφική αισθη-
τική (σχεδόν τουριστική) που είχε στόχο να προσελκύσει και τη λαϊκή υποστή-
ριξη μέσα από γεγονότα μαζικής προσέλευσης.
Οι αναγνώσεις αυτές λόγω έλλειψης τεκμηρίων λειτουργούν περισ-
σότερο ως υποθέσεις έρευνας και όχι ως ερμηνείες. Παρά τις όποιες προσπά-
θειες οικειοποίησης της αρχιτεκτονικής της έκθεσης αλλά και του ίδιου του
γεγονότος από το μεταξικό καθεστώς, στο άρθρο του ο Θ.Σταματιάδης κρατά-
ει ουδέτερη στάση απευθυνόμενος σε επιστήμονες. Είναι χαρακτηριστικό
ότι όλη η αναφορά στα Τεχνικά Χρονικά, τονίζει τις τεχνικές λεπτομέρειες
της κατασκευής και της διαχείρισης του προβλήματος του σχεδιασμού μιας
έκθεσης σε μικρό χρονικό διάστημα και μικρό προϋπολογισμό. Το άρθρο του
Θ.Σ. διαχωρίζει την πολιτική από την αρχιτεκτονική τονίζοντας περισσότερο
των ουδέτερο, τεχνικό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής. Η ουδετερότητα όπως
εκφράζεται εδώ θα μπορούσε να ερμηνευθεί με δύο τρόπους: Ως η προώθηση
του καθολικού επιστημονικού πνεύματος πέρα από πολιτικές συσχετίσεις ή/
και ως απογοήτευση της κοινωνίας από την κατάρρευση της κοινοβουλευτικής
δημοκρατίας143.
[ . ]
 :
154 : 1930

Π.Μ. Το Γενικό Νοσοκομείο (1935-39) και το Σανατόριο (1936-39) στην

Κύπρο144/ Ακολουθώντας τις Ευρωπαϊκές τάσεις στην παραγωγή κτιρίων
υγείας, η αποικιακή κυβέρνηση στην Κύπρο, αποφάσισε να προχωρήσει στην
κατασκευή του Γενικού Νοσοκομείου στη Λευκωσία. Το έργο αυτό μαζί και
ένα Σανατόριο στην ορεινή οροσειρά του Τρόοδου, ανατέθηκαν στο Τεχνικό
γραφείο Αφών Μιχαηλίδη με τη μεσολάβηση του εξάδελφου του γιατρού, του
Δρ. Μιλιτάδη Κουρέα (1880-1973)145. Η προετοιμασία των συνθηκών και οι
κατευθύνσεις πάνω στις οποίες κινήθηκε ο προγραμματισμός των κτιρίων έγινε
κυρίως από το Ιατρικό τμήμα της Κυβέρνησης. Στη συζήτηση για τον προγραμ-
ματισμό του Γενικού Νοσοκομείου τα βασικά θέματα που τέθηκαν ήταν: (1)
οι αυξημένες ανάγκες περίθαλψης για τον τοπικό πληθυσμό (2) η αδυναμία
παροχής περίθαλψης για τα υψηλά κοινωνικά και οικονομικά στρώματα (3) η
απουσία σύγχρονου εξοπλισμού και (4) οι μη ικανοποιητικές συνθήκες υγιει-
νής και ο κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών. Ο ιατρικός λόγος προδιέγραψε με
σαφήνεια τη διάταξη του Νοσοκομειακού χώρου και την κατάλληλη αρχιτε-
κτονική για να υποστηρίξει τις νέες προδιαγραφές σχετικά με κτίρια υγείας,
όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε έκθεση του ο πρώτος ιατρικός λειτουργός:
‘Το νοσοκομείο είναι εντελώς ανεπαρκές... λόγω του περίπλοκου, ασυνε-
χούς και απηρχειωμένου χαρακτήρα... Οι ασθενείς επίσης δεν βρίσκονται
κάτω από το βλέμμα των νοσοκόμων, όπως θα έπρεπε να είναι, και θα [ . ]
ήταν αν είχαμε τις μεγάλες και ευάρες πτέρυγες που οραματίζομαι...είμαι
της άποψης ότι ένα μοντέρνο νοσοκομείο με την απλότητα των σύγχρονων
προδιαγραφών...θα έπρεπε να κτιστεί...’ 146
 : 1930 155

Ο ιατρικός λόγος, λοιπόν, οραματίστηκε μια διαφορετική νοσοκομειακή

διάταξη, τέτοια που να διατάσσει τους χώρους και τα άτομα με λειτουργικό
και οικονομικό τρόπο ώστε να μειώνονται στο ελάχιστο οι μετακινήσεις και
να αυξάνεται η δυνατότητα οπτικού ελέγχου των ασθενών. Η αρχιτεκτονική
πρόταση του Π.Μ εισήγαγε το πρότυπο που απαντούσε στις προδιαγραφές
των Αγγλων ιατρών τόσο στα λειτουργικά αιτήματα της σύγχρονης ιατρικής
επιστήμης αλλά κυρίως στην εικόνα ενός σύγχρονου δυτικού νοσοκομείου.
Ειδικότερα το δεύτερο αίτημα φαίνεται να υπερισχύει του πρώτου, αφού οι
αδελφοί Μιχαηλίδη δεν είχαν προηγούμενη εμπειρία ή γνώσεις για το σχεδια-
σμό νοσοκομείων. Δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες αν υπήρξε κάποιος
σύμβουλος στη διαδικασία του σχεδιασμού, ή αν αναζητήθηκαν πληροφορίες
για το σχεδιασμό νοσοκομειακών εγκαταστάσεων και προς ποια κατεύθυνση
έγινε αυτό. Πιθανές απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα θα ήταν: 1) η προσω-
πική εμπειρία του αρχιτέκτονα από τα πρώτα σύγχρονα νοσοκομειακά κτιρία
που κατασκευάζονται στην Αθήνα την περίοδο αυτή147, όπως τα εργαστήρια της
Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, το Μαιευτήριο Μαρίκας Ηλιάδη και
το Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού. Παρόλο που την περίοδο αυτή σχεδιάζο-
. νται και κατασκευάζονται και πολλά άλλα σύγχρονα νοσοκομεία και σανατόρια
[
, , SA1
από μοντέρνους αρχιτέκτονες όπως ο Ι.Δεσποτόπουλος, αυτά ολοκληρώνονται
663/1935] στα τέλη της δεκαετίας και άρα ο Π.Μ δεν θα μπορούσε να έχει εικόνα από τα
ίδια τα κτίρια. 2) Η επαφή με το συμφοιτητή του Ο.Μάλτο που είχε αφιερώσει
ένα χρόνο στο Βερολίνο για τη μελέτη σύγχρονων νοσοκομείων.
Είναι όμως ενδεικτικό ότι στις πρώτες προτάσεις του Νοσοκομείου,
που εμφανίζονται στο αποικιακό αρχείο στις 24 Ιουλίου του 1935, ο Π.Μ κατέφυ-
γε σε οικεία αρχιτεκτονικά πρότυπα.
Στην πρώτη πρόταση που απορρίφθηκε λόγω κόστους, οι χώροι του
νοσοκομείου τοποθετήθηκαν σε ένα όροφο σε pilotis και οργανώθηκαν σε τρεις
πτέρυγες, δύο παράλληλες και μια κάθετη που συνδέθηκαν μεταξύ τους με
εσωτερικούς διαδρόμους. Οι δύο παράλληλες πτέρυγες κατέληγαν στο βορινό
άκρο τους σε διευρυμένους ορθογωνικούς χώρους, όπου ο ένας φιλοξενούσε
το χειρουργικό τμήμα και ο άλλος την είσοδο και την υποδοχή. Η ενδιάμεση
πτέρυγα εξυπηρετούσε τη σύνδεση των δύο παράλληλων όγκων και φιλοξε-
νούσε τα δωμάτια α΄τάξης που είχαν νότιο προσανατολισμό. Η πτέρυγα αυτή
είχε χαμηλότερο ύψος, ίδιο με τους διαδρόμους του νοσοκομείου, που καταλή-
γαν σε δύο ημικυκλικές βεράντες στα δύο άκρα των παράλληλων όγκων. Η
διαφοροποίηση του ύψους, δημιούργησε συνεχόμενους φεγγίτες πάνω από
τα δωμάτια και μαζί με την υπερύψωση του κτιρίου, στόχευαν στον καλύτερο
αερισμό του νοσοκομείου.
Στη β’ πρόταση, που τελικά υλοποιήθηκε ο Π.Μ επέστρεψε και πάλι
σε μια συμμετρική οργάνωση, προτείνοντας ένα διώροφο κτίριο σε pilotis, με
σταυροειδή κάτοψη. Ο βασικός όγκος που στεγάζε το κυρίως πρόγραμμα του
Νοσοκομείου τοποθετήθηκε 2.5μ πάνω από το έδαφος, αφήνοντας ελεύθερο
ένα μεγάλο μέρος του εδάφους ενώ τμήμα του ισογείου δόθηκε σε βοηθητι-
κές χρήσεις, όπως η κουζίνα. Μια κεντρική σκάλα στην είσοδο αναλάμβανε
να παραλάβει τη ροή των επισκεπτών του Νοσοκομείου και δύο κατακόρυφα
κλιμακοστάσια στο τέλος των διαδρόμων λειτουργούσαν ως εναλλακτικές
προσβάσεις στο κτίριο σε σχέση με τους υπαίθριους χώρους. Η ανατολική και
δυτική πτέρυγα περιείχαν τα δωμάτια των ασθενών β’ και γ’ τάξης και ιατρι-
κά εργαστήρια. Η βόρεια πτέρυγα περιλάμβανε χειρουργεία και διοικητικές
χρήσεις και η νότια πτέρυγα τα δωμάτια α΄ τάξης. Η τοποθέτηση του νοσοκο-
μείου στο οικόπεδο ακολουθούσε τον προσανατολισμό Βορρά Νότου και
συνέδεε την κεντρική είσοδο με την έξοδο του Δημόσιου Κήπου που βρισκόταν
ακριβώς απέναντι αναιρώντας την προηγούμενη πρόσβαση στο συγκρότημα.
(όπως φαίνεται στο τοπογραφικό). Το νέο κτίριο αγνοούσε τελείως τη διάταξη
και τον προσανατολισμό των υφιστάμενων κτισμάτων στο υπόλοιπο οικόπεδο
διαφοροποιώντας το νέο Νοσοκομείο από τις παλαιότερες εγκαταστάσεις που
 :
156 : 1930

, 1935 [
, ,
SA1 663/1935]

η παρουσία τους τόνιζε την ανάγκη της νέας νοσοκομειακής πρότασης.

Το Σανατόριο της Κυπερούντας/ Η συζήτηση για το Σανατόριο έγινε παράλλη-

λα με αυτή του Νοσοκομείου της Λευκωσίας. Κεντρικό θέμα στις συζητήσεις
στην περίπτωση του Σανατορίου υπήρξε η επιλογή του τόπου ανέγερσης σε
σχέση με το φυσικό περιβάλλον που θα έπρεπε να παρέχει το κατάλληλότε-
ρο κλίμα για τους φυματικούς ασθενείς. Στη συζήτηση για την κατασκευή του
ζητήθηκαν γνώμες για την παρουσία φυσικού νερού στον προτεινόμενο χώρο
αλλά και η δυνατότητα απαλλοτροίωσης μεγαλύτερης έκτασης για δημιουργία
κήπων και καλλιεργειών που θα προσέφεραν στους ασθενείς θεραπευτικές
ασχολίες.
 : 1930 157

Η αρχική τοποθέτηση έγινε στο χωριό Καρβουνάς και η πρώτη

πρόταση του Π.Μ (6/6/1936) ακολουθούσε τη λογική της ελεύθερης τοποθέ-
τησης ανεξάρτητων κτισμάτων στο έντονο ανάγλυφο του τοπίου. Το κεντρικό
γραμμικό κτίριο του Σανατορίου τοποθετήθηκε στο ψηλότερο σημείο με νότιο
προσανατολισμό ενώ άλλα κτίρια όπως: το δωμάτιο της Αδελφής, κατοικίες
του προσωπικού, γκαράζ και η κατοικία του γιατρού τοποθετήθηκαν σε σειρά,
χαμηλότερα και σε απόσταση από το κεντρικό κτήριο.
Το κεντρικό γραμμικό κτίριο είχε συμμετρική διάταξη με την κεντρική
είσοδο να γίνεται από την πλευρά της βορινής όψης στο ύψος του δευτέρου
ορόφου, λόγω της υψομετρικής διαφοράς. Δύο κλιμακοστάσια εξυπηρετούσαν
τις κατακόρυφες κινήσεις και ένας εσωτερικός διάδρομος τις οριζόντιες διαχω-
ρίζοντας ταυτόχρονα το Σανατόριο σε δύο ζώνες: η πρώτη με νότιο προσανα-

, 1936 [
, ,
SA1 663/1935]
 :
158 : 1930

τολισμό περιλάμβανε τους χώρους διαμονής και τους θαλάμους των ασθενών,
και η δεύτερη με βορινό προσανατολισμό τις βοηθητικές χρήσεις, κουζίνας,
λουτρών κά. Οι ασθενείς με αυτή τη διάταξη μπορούσαν να έχουν συνεχή
ηλιασμό και απρόσκοπτη θέα προς το τοπίο από τους στεγασμένους εξώστες.
Στα δωμάτια επίσης προβλέφθηκαν νιπτήρες αλλά και τζάκια για την θέρμανση
των χώρων.
Η πρόταση αυτή τελικά απορρίφθηκε αφού εκφράστηκαν αμφιβολί-
ες για την οικονομικό κόστος σε δύο επίπεδα: αφενός στο αρχικό κόστος που
απαιτούσε η κατασκευή ενός μεγάλου κτιρίου, και αφετέρου στην οικονομι-
κή βιωσιμότητα του ιδρύματος από την απουσία ανεξάρτητης πηγής φυσικού
νερού στο οικόπεδο, που θα επέτρεπε την καλλιέργεια φυτών και βλάστησης.
Με αυτά τα δεδομένα υπήρξε αλλαγή του οικοπέδου σε διαφορετική περιοχή
και περιορισμός του μεγέθους του κτιρίου. Η νέα πρόταση κράτησε στοιχεία της
διάταξης και της οργάνωσης των χώρων από την αρχική πρόταση αλλά διαφο-
ροποιήθηκε αρκετά. Η πρόσβαση γινόταν τώρα κεντρικά από την νότια όψη και
το χαμηλότερο επίπεδο ενώ δεύτερος όγκος με χειρουργείο και χώρους εξέτα-
σης τοποθετήθηκε εκτός του γραμμικού όγκου. Η νέα πρόταση, απλοποιήθη-
κε και σε επίπεδο κατασκευής, αν και διατηρήθηκε ο συνδυασμός πέτρινων ,
τοίχων και μπετονένιων υποστυλωμάτων ως φέρουσα δομή του κτιρίου. 1936 [ ,
, SA1 1039/37]
Αναζητώντας συνέχειες και διασυνδέσεις/ Τα δύο κτίρια που ο Π.Μ μελέτη-
σε ταυτόχρονα σχεδόν από την Αθήνα έχουν κοινές οργανωτικές λογικές που
ανταποκρίνονται σε πρότυπα ιατρικών και νοσοκομειακών εγκαταστάσεων
που εφαρμόζονταν στις Ευρωπαϊκές χώρες την περίοδο αυτή: Εμφαση στον
σωστό προσανατολισμό, ηλιασμό και αερισμό των χώρων, λειτουργική διάτα-
ξη σε γραμμικές πτέρυγες και διαδρόμους που επιτρέπουν την εύκολη διακίνη-
ση και έλεγχο του νοσοκομειακού χώρου αλλά και το ανάλογο αρχιτεκτονικό
λεξιλόγιο των καθαρών όγκων και μορφών. Παρά την έμφαση στη συμμετρία
που χαρακτηρίζουν τα έργα αυτά και τα δύο που εξετάσαμε προηγουμένως, ο
Π.Μ φαίνεται για το σχεδιασμό των δύο νοσοκομείων να συνεχίζει να αντλεί
έμπνευση από τα έργα που ολοκλήρωσε σε συνεργασία με το Βαλεντή πριν το
1935. Στο Γενικό Νοσοκομείο, θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε τη συνέχεια
της κατασκευαστικής λογικής της Πολυκατοικίας Αφών Μιχαηλίδη ενώ στο
Σανατόριο της κατασκευαστικής λογικής της έπαυλη Ε.Αβέρωφ στην Κηφισιά.
Από τη μια το Γενικό Νοσοκομείο ακολουθεί την κατασκευαστική λογική του
οπλισμένου σκυροδέματος και των υποστυλωμάτων σε κάνναβο, όπου τα
ελεύθερα υποστυλώματα εμφανίζονται στην pilotis και σε υποχώρηση από
τις λευκές όψεις που διαμορφώνονται από οριζόντια παράθυρα. Από την άλλη
στο Σανατόριο η χρήση της πέτρας σε φέρουσες τοιχοποιίες σε συνδυασμό με
οπλισμένο σκυρόδεμα μεταφέρει μια ενδιάμεση λογική κατασκευής όπου τα
δύο υλικά προβάλλονται ανεξάρτητα διατηρώντας αφενός η πέτρα τη φυσική
της κατάσταση ενώ το μπετόν εμφανίζεται λευκό.

Εγκαίνια και ο αποικιακός λόγος/ Το 1939 και ενώ η κατασκευή του Σανατορίου
δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί λόγω της καθυστέρησης που μεσολάβησε με τη
αλλαγή του οικοπέδου, οργανώθηκαν επίσημα εγκαίνια. Μέσα σε λίγες μέρες
η αποικιακή κυβέρνηση επιδείκνυε τα νέα σύγχρονα κτίρια που κατασκεύασε
το τμήμα Δημοσίων έργων και στόχευαν στον εκσυγχρονισμό των εγκαταστά-
σεων υγείας αλλά και την ίδρυση ενός νέου πρότυπου εκπαιδευτηρίου με το
όνομα Αγγλική Σχολή. Τα καθεστώς μετέφερε τον αποικιακό λόγο στο δημόσιο
χώρο για να προβάλει μέσα από την αρχιτεκτονική την πολιτική του για την
υγεία και το εκσυγχρονιστικό του πρόσωπο. Η μεγάλη προβολή που είχαν τα
εγκαίνια του Γενικού Νοσοκομείου στον τοπικό τύπο έδωσαν την ευκαιρία στην
Κυβέρνηση να εμφανιστεί, ως μηχανισμός προώθησης δυτικών προτύπων και
σύγχρονων τεχνολογικών εφαρμογών, που θα συνέβαλαν στην πρόοδο της
Κυπριακής κοινωνίας ενώ η μνημειακή διάταξη του κτηρίου σε συνδυασμό με
 : 1930 159

, 1936 [
, ,
SA1 1039/37]

1937 [
, , SA1
1039/37]
 :
160 : 1930

την εικόνα της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής λειτούργησε ως φόντο νομιμοποίη-

σης της αποικιακής παρουσίας.
Παρά την οικειοποίηση της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής από τον
πολιτικό και ιδεολογικό λόγο του αποικιακού καθεστώτος, οι προτάσεις του
Π.Μιχαηλίδη, δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν ως προϊόντα του λόγου αυτού.
Σε αντίθεση με τον αποικιακό λόγο που επιχειρεί να αναπαράγει τη διαφορά
ανάμεσα στους αποικιοκράτες και τους ντόπιους το αρχιτεκτονικό πρότυπο που
εισάγει ο Π.Μ από το Παρίσι στην Αθήνα και μετά στη Κύπρο προωθεί καθολι-
κές αξίες της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής που επιχειρούσαν να ξεπεράσουν τους
διαχωρισμούς.

Π.Μ: 1945-1960: Η επιστροφή στην Κύπρο/ Κλείνοντας την αναφορά στους . , , . -

αρχιτέκτονες του 1930, θα αναφερθούμε ειδικότερα στην περίπτωση του - . [ ,
. ]
Π.Μιχαηλίδη και το έργο του το διάστημα 1945-60. Μετά και τις ζημιές που
υπέστη η οικογενειακή πολυκατοικία, ο Π.Μ. επέστρεψε στα τέλη του Ιουλίου
1945 148 με την οικογένεια του στην Κύπρο. Για τα επόμενα 15 χρόνια παρέμεινε
και συνεργάστηκε με τον αδελφό του Γ.Μιχαηλίδη στο Τεχνικό Γραφείο Αφών
Μιχαηλίδη που ίδρυσαν στη Λευκωσία. Το έργο τους το διάστημα αυτό θα
αποκτήσει μεγάλη αποδοχή στην τοπική κοινωνία και θα αναλάβουν πληθώ-
ρα αναθέσεων μονοκατοικιών, πολυκατοικιών, κτιρίων γραφείων, εκκλησιών
κ.ά. Το έργο αυτό είναι ιδιαίτερα μεγάλο και δύσκολο να παρουσιαστεί συνολι-
κά. Επίσης το διάστημα αυτό ο Π.Μιχαηλίδης εργάστηκε σε τελείως διαφο-
ρετικές συνθήκες όπου η ποσότητα του έργου, οι απαιτήσεις των έργων και
των πελατών, οι συνεργάτες στο γραφείο και η προσωπική συνεργασία με τον
Γ.Μιχαηλίδη, υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες που επέδρασαν στο σχεδια-
σμό του, κάνοντας ακόμα πιο δύσκολη τη συνεκτική παρουσίαση του έργου. Η
παρακολούθηση όλων των έργων την περίοδο αυτή γίνεται με συνεχή παρου-
σία του Π.Μιχαηλίδη στο γραφείο δίπλα στους αρχιτέκτονες και σχεδιαστές149
που εργάζονται μαζί του αλλά και στις επιβλέψεις των κτιρίων. Ανάμεσα όμως
στο μεγάλο αριθμό των έργων που ολοκληρώθηκε αυτή την περίοδο μπορού-
με να διακρίνουμε συνέχειες από στο έργο της μεσοπολεμικής περιόδου.
Συνοπτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την επιμονή του αρχιτέκτονα στην
χρήση ελεύθερων υποστυλωμάτων σε κατόψεις και την ελεύθερη διαμόρ-
φωση των όψεων, τη διάκριση ισογείου από τους υπόλοιπους ορόφους ως
κατεξοχήν χώρου ελέγχου των κινήσεων και των ρόων ανάμεσα στο δημόσιο

1939 [ , 15/4/1939]
 : 1930 161

: χώρο και στο κτίριο κ.ά. Μπορούμε επίσης να διακρίνουμε τις επιδράσεις από
(1959), τους πειραματισμούς στο μεταπολεμικό μοντερνισμό και τη χρήση brise-soleil
(1958), στη διαμόρφωση των όψεων κτιρίων γραφείων.
(1959) Την μεταπολεμική περίοδο, τα μέτρα που λήφθηκαν από την αποικι-
- ακή κυβέρνηση, δημιούργησαν συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης και αστικο-
. [ . -
ποίησης. Σε αυτό το κλίμα, το γραφείο Αφών Μιχαηλίδη ασχολήθηκε κυρίως
]
με κατοικίες που κτίστηκαν με πορώλιθο αλλά και μικρότερα κτίρια εντός του
κέντρου της Λευκωσίας ή άλλων πόλεων. Ενα από τα βασικά θέματα που απασχό-
λησαν το γραφείο προς τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ήταν τα κτίρια γραφεί-
ων και πολυκατοικίες με καταστήματα. Ανάμεσα στα έργα που κατασκεύασαν
το διάστημα αυτό ήταν το κτήριο γραφείων της Αρχής Ηλεκτρισμού Κύπρου,
το κτίριο Καραντώκη, το Κτίριο της Σχολής Μιτσή με κατάστημα τράπεζας
και πολυκατοικία και το κτήριο Ledra Estates. Το κτήριο Ledra Estates που
κατασκευάστηκε ως ξενοδοχείο αρχικά στη γωνία Λήδρας και Ρηγαίνης και η
πολυκατοικία της Σχολής Μιτσή στην οδό Ευαγόρου θυμίζουν την κατασκευ-
αστική λογική της πολυκατοικίας Αφων Μιχαηλίδη στην Αθήνα με τα υποστυ-
λώματα σε υποχώρηση αλλά με τελείως διαφορετική λογική διαμόρφωσης της
όψης.

1960: Ξενοδοχείο στο Λάγκος της Νιγηρίας/ Το 1955 και ενώ παράλλη-
(1959) [ - λα το Τεχνικό γραφείο Αφών Μιχαηλίδη κατασκευάζει έργα στην Κύπρο, ο
]
 :
162 : 1930

Π.Μιχαηλίδης ταξιδεύει συχνά με τον αδελφό του στο Λάγκος της Νιγηρίας για
την επίβλεψη έργων σε συνεργασία με την επιχειρηματική εταιρεία Λεβέντη.
Στη συνεργασία ανατίθεται ο σχεδιασμός και η κατασκευή μεγάλου ξενοδο-
χειακού συγκροτήματος από την αποικιακή κυβέρνηση της Νιγηρίας στο
Λάγκος. Η μελέτη που περιλάμβανε κεντρικό κτίριο ξενοδοχείου, πολυκατοι-
κίες και διαμόρφωση ιδιωτικής μαρίνας, δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Εγινε μόνο
η κατασκεύη του ξενοδοχείου όχι όμως στα αρχικά σχέδια. Η ανατροπή του
καθεστώτος οδηγεί τους αρχιτέκονες σε έξοδο από τη χώρα και άμεση επιστρο-
φή στην Κύπρο. Εκεί στο Λάγκος χάθηκε μαζί με την μεγάλη επένδυση των
Αφών Μιχαηλίδη και η ευκαιρία για μεγάλα έργα. Η μακέτα του κτιρίου που
δημοσιεύτηκε το 1964 στο περιοδικό ‘Αρχιτεκτονική’ δείχνει μια επιστροφή
στο μεσοπολεμικό λεξιλόγιο του Κορμπυζιέ και σε ένα από τα τελευταία έργα
του αρχιτέκτονα, την κατοικία του συναντάμε και πάλι αποσπάσματα από το
πέρασμα του στο γραφείο Le Corbusier πριν περίπου 30 χρόνια.

Οι σχέσεις των δύο αρχιτεκτόνων φαίνεται κράτησαν μέχρι και αυτή την περίο-
δο. Ενα γράμμα στο αρχείο Le Corbusier150 προς το Μιχαηλίδη, το 1954, δείχνει
σημάδια επικοινωνίας:

«Κύριο Π.Μ.Μιχαηλίδη
Ξενοδοχείο Ρεγγίνα,
Πλατεία των Πυραμίδων
Λευκωσία
Κύπρος

Αγαπητέ μου Μιχαηλίδη,

Μόλις επέστρεψα από τις Ινδίες και βρήκα το ίχνος του περάσματος σας: ο
οδηγός του Μουσείου της Κύπρου και οι φωτογραφίες. Δεν θα μπορούσατε
να μου κάνετε μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Εκεί βρίσκουμε με βεβαιότητα μια
από τις φόρμες της τέχνης από τις πιο υψηλές που έχουν υπάρξει ποτέ.
Θέλω να σας στείλω σε ανταπόδοση κάποιες φωτογραφίες από το τελευ-
ταίο μου πίνακα που θα σας δείξουν, ότι με κάνουν να πονάω που δεν είμαι
αλίμονο ακόμα ένας Κύπριος.
Κρατάω τις καλύτερες αναμνήσεις από εσάς. Κρατήστε επαφή από καιρό εις
καιρό όπως μόλις έχετε κάνει. Νομίζω πως είστε πολύ μετριόφρων και θα
έπρεπε να μου στείλετε μερικές φωτογραφίες από τις δουλειές σας.

Ευχαριστώ και πάλι, πολύ φιλικά σε εσάς.

Le Corbusier»

Χωρίς να τεκμηριώνεται κάποια μορφή εντατικής επικοινωνίας, στο γράμμα

αυτό ο Le Corbusier επιβεβαιώνει την καλή σχέση που είχε με το Π.Μιχαηλίδη.
Αυτό ήταν το τελευταίο υλικό τεκμήριο που η αρχειακή έρευνα ανέσυρε για τη
σχέση των δύο αρχιτεκτόνων και μας υπενθυμίζει με τον πιο εμφαντικό τρόπο
τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν ανάμεσα σε πρόσωπα αλλά και τόπους κατά τη
διάρκεια του μεσοπολέμου και επηρέασαν τη συγκρότηση μιας δημιουργικής
εποχής η οποία συνεχίστηκε και πέραν της δεκαετίας 1930.

Συμπεράσματα// Η έρευνα για του τέσσερις απόφοιτους, της πρώτης χρονιάς

της δεκαετίας 1930 επέτρεψε την προσέγγιση ενός δείγματος από τους Ελληνες
αρχιτέκτονες απόφοιτους του ΕΜΠ που έδρασαν την περίοδο αυτή. Οι τέσσε-
ρις ακολούθησαν διαφορετικές προσωπικές και επαγγελματικές κατευθύνσεις
μέσα στη δεκαετία αλλά και πιο μετά. Το έργο των τεσσάρων, αποφεύγοντας να
ιεραρχήσουμε τη σημασία του και την εμβέλεια του με όρους υψηλού ή καθαρού
μοντερνισμού ή όρους πρωτοπορίας και στύλ, είχε νόημα να το τοποθετήσουμε
στο ευρύτερο κοινωνικό και αρχιτεκτονικό πλαίσιο που αναπτύχθηκε. Επίσης
 : 1930 163

, .
[ 1964/44 .73]

( )

. , 1960
[ ]

[ ]

είχε σημασία να δείξουμε πως οι 4 αρχιτέκτονες ήρθαν σε επαφή με τη Νέα

Αρχιτεκτονική κουλτούρα που διαμορφώθηκε μέσα στη δεκαετία αλλά και πως
συμμετείχαν στη διαμόρφωσή της. Σε αυτό το πλαίσιο δύο από τους απόφοι-
τους ο Ορέστης Μάλτος και ο Πολύβιος Μιχαηλίδης, βρέθηκαν για 2 χρόνια
στο κέντρο της πρωτοπορίας και στο γραφείο του Le Corbusier. Εκεί είχαν την
ευκαιρία να εργαστούν σε σημαντικά έργα της περιόδου και να παρακολουθή-
σουν από κοντά σε συνθήκες συνεργασίας με άλλους αρχιτέκτονες τον τρόπο
σχεδιασμού αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών προτάσεων. Οι άλλοι δύο
απόφοιτοι ο Θ.Βαλεντής και ο Θ.Σταματιάδης παρέμειναν στην Αθήνα αναπτύσ-
σοντας το προσωπικό αρχιτεκτονικό τους ύφος σε διαφορετικές συνθήκες. Για
κάποιο χρονικό διάστημα οι 4 απόφοιτοι βρέθηκαν και πάλι σε κοινές συνθήκες
κατασκευάζοντας ιδιωτικές πολυκατοικίες και κατοικίες στην Αθήνα όπου ο
 :
164 : 1930

Θ.Βαλεντής και ο Π.Μιχαηλίδης συνεργάστηκαν με επιτυχία. Περίπου στο μέσο

της δεκαετίας ανέλαβαν δημόσια έργα, είτε ως υπάλληλοι κρατικών υπηρεσιών
είτε από περιστασιακές αναθέσεις παίζοντας ένα ρόλο και στην προώθηση των
κρατικών προγραμμάτων εκσυγχρονισμού. Ο Π.Μιχαηλίδης σχεδίασε επίσης
στην Κύπρο μερικά από πρώτα μοντέρνα δημόσια κτήρια παίζοντας ουσιαστι-
κό ρόλο στην εισαγωγή της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής στην Κύπρο.
Στο ευρύτερο πλαίσιο παραγωγής της αρχιτεκτονικής κουλτούρας
το ταξίδι του Ορέστη Μάλτου και Πολύβιου Μιχαηλίδη στο Παρίσι, ανέδειξε το
πεδίο των διαρκών μετατοπίσεων και μεταφορών ανθρώπων, αντικειμένων (πχ
βιβλίων), ιδεών και αρχιτεκτονικής σε μια εντυπωσιακή πυκνότητα στα πρώτα
χρόνια της δεκαετίας. Ειδικότερα έδειξε το πεδίο επαφών και σχέσεων ανάμε-
σα στην Αθήνα και το Παρίσι, τον Le Corbusier και την Ελλάδα συνηγορώντας σε
μια ερευνητική οπτική που αναγνωρίζει τις δυναμικές που διαμόρφωσαν τους
τόπους και την κουλτούρα τους και αμφισβητεί τα ερμηνευτικά σχήματα κέντρο
περιφέρεια, πρωτότυπο-αντίγραφο, αυθεντικό-μη αυθεντικό. Οι προεκτάσεις
αυτών των μετακινήσεων, η ιδελογική φόρτιση των δύο πόλων που ενεργοποιεί
και τις μετακινήσεις (πραγματικές και μεταφορικές) είναι κομμάτι αυτής της
διερεύνησης που καλείται να ανασυστήσει μέσα από το «σταθεροποιημένο»
και εκτός τόπου πια αρχειακό υλικό το πεδίο της μετακίνησης και τη σημασία
του στην παραγωγή της αρχιτεκτονικής κουλτούρας.
Το χαμένο καρνέ του Le Corbusier που βρέθηκε εκτός τόπου, στο
προσωπικό αρχείο του Ο.Μάλτου ήταν τεκμήριο αυτών των διασυνδέσεων
αλλά και σημαντικό ιστορικό εύρημα της αρχαιολογικής προσέγγισης που δεν
γνώριζε από πριν τι θα συναντούσε. Στο καρνέ του Le Corbusier αναγνωρίσαμε
με ένα θεμελιακό τρόπο την αρχειακή πρακτική που ήταν εγκατεστημένη στην
αρχιτεκτονική του σκέψη και δημιουργία.
Η δυναμική της αρχειακής έρευνας που επιχειρούσε τη χαρτογράφηση
των αποφοίτων συνάντησε δυσκολίες. Τα αρχεία των τριών απόφοιτων
βρίσκονταν σε λανθάνουσα κατάσταση και η έρευνα έπρεπε να τα ανασυστήσει.
Εδώ αναγνωρίστηκε και η σημασία της κατασκευής των αρχείων όπου το αρχείο
Θ.Βαλεντή προετοιμάστηκε από πριν αναγνωρίζοντας το ρόλο που θα έπαιζε
στην αποτίμηση του έργου του αρχιτέκτονα. Από την άλλη αναγνωρίστηκαν και
θετικές όψεις ενός αρχείου που λανθάνει και που η συγκρότηση του προσκαλεί
σε περισσότερη πληροφορία και ετερογένεια και η ανάγνωσή του αφήνει πάντα
τις οριστικές ερμηνείες και μονογραφίες σε αναμονή.
 : 1930 165

Ε : Α. Σύντομα Βιογραφικά:
Θ .Π - Θουκυδίδης Βαλεντής (1908-82)
Τ , .ΕΜΠ Ο Θουκυδίδης Βαλεντής γεννήθηκε στο Κάιρο, την 1 Νοεμβρίου του 1908.
Φοίτησε στο Γυμνάσιο της Αμπετείου Σχολής του ΚαΪρου και όταν ολοκληρώ-
νει τις γυμνασιακές σπουδές το 1925 γράφεται στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του
LE CORBUSIER. Ε ΕΜΠ και μετακομίζει στην Αθήνα. Αποφοιτά το 1930 και γράφεται στο ΤΕΕ
.Α Π , (95/19.10.1930) ενώ στις 6 Ιουλίου 1930 προσλαμβάνεται στο Γραφείο Μελετών
Α . . - της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, από τον
SLIDES καθηγητή E.Hebrard (τότε διευθυντή της υπηρεσίας) όπου παραμένει μέχρι
Θ Β - το Νοέμβριο του 1932 μελετώντας πάνω από 10 σχολικά κτίρια σε όλη την
Ε Τ Ελλάδα. Από το 1933 συνεργάζεται με το συμφοιτητή του Πολύβιο Μιχαηλίδη
Α .Σ .Μ Λ
για 3 περίπου χρόνια. Το Δεκέμβριο του 1935 προσλαμβάνεται στη Διεύθυνση
.Θ -
. Μ. Κ -Α , Δημοσίων Εργων του Υπ.Αεροπορίας.
. Την περίοδο του Β’ΠΠ επιστρατεύεται στο Υπουργείο και κατά τη διάρκεια του
πολέμου κτίζει και μελετά πολεμικά και στρατιωτικά έργα. Από το 1945-60
Α Β γίνεται προϊστάμενος των Αρχιτεκτονικών Υπηρεσιών της Αεροπορίας. Το
Α Λ 1946 μεταβαίνει στην Αγγλία για 4μηνη μετεκπαίδευση με πρόσκληση του
Α Ν Α Βρετανικού Συμβουλίου και μελετά το σχεδιασμό και την κατασκευή αεροδρο-
Μ Μ . Ε μίων. Η έρευνα αυτή θα συνεχιστεί και με την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής
με θέμα το σχεδιασμό Αεροδρομίων. Από το 1943-50 θα κάνει τα πρώτα ακαδη-
Κ Α Κ
μαϊκά βήματα ως επιμελητής στην Εδρα Οικοδομικής στη Σχολή Αρχιτεκτονικής
Π.Μ. Ε του ΕΜΠ. Αργότερα 1961-65 θα εκλεγεί καθηγητής Κτιριολογίας στο Τμήμα
Π Π Τ Αρχ. Μηχ της Πολυτεχνικής Σχολής του Παν. Θεσνίκης και το 1965 θα εκλεγεί
Υ Δ Λ , καθηγητής Κτιριολογίας στη Σχολή Αρχ. του ΕΜΠ. Στο πεδίο της αρχιτεκτονι-
κής παραγωγής ο Θ.Βαλεντής εργάζεται περιστασιακά ως ελεύθερος επαγγελ-
ματίας μεταξύ 1935-50. Τη δεκαετία 1950-60 τα κτίρια γραφείων αποτελούν το
Δ βασικό τύπο κτιρίου που μελετά. Θα συνεχίσει τη διδασκαλία στο ΕΜΠ μέχρι το
1974 που θα συνταξιοδοτηθεί ενώ διακόπτει την άσκηση του επαγγέλματος το
.Ε
- 1980. Πέθανε στις 04 Απριλίου το 1982
Σ Φ
.Σ - (Πηγές: Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α., «Ο αρχιτέ-
κτονας Θ.Βαλεντής», Αθήνα: ΑΝΑ Μουσείο Μπενάκη, 2007)
Μ.Μ -
Πολύβιος Μ. Μιχαηλίδης (1907-60):
. Ο Πολύβιος γεννήθηκε 17/8/1907 στη Λευκωσία της Κύπρου. Οι γονείς του
Ο -
Μενέλαος Γ. Μιχαηλίδης και η Μαρία-Dolores V. Fenech (με καταγωγή από
Α Μ
Μάλτα) απέκτησαν 4 ακόμα παιδιά: Τον Γιώργο, που ήταν ο μεγαλύτερος, τη
, Μαρούλα, τον Ντίνο και τον Γιάννο. Ο Πολύβιος (Πόλυς) Φοίτησε στο Παγκύπριο
- Γυμνάσιο της Λευκωσίας (1919-25) και εισήχθηκε στην Αρχιτεκτονική Σχολή
Κ του ΕΜΠ το 1926. Αποφοίτησε το 1930 και το 1931 ταξίδεψε στο Παρίσι όπου
εργάστηκε για δύο περίπου χρόνια στο γραφείο του Le Corbusier μαζί με το
. συμφοιτητή του Ορέστη Μάλτο. Επέστρεψε μετά το 1932 στην Αθήνα. Η αίτηση
Ε .Μ Μ ( του για εγγραφή στο ΤΕΕ (1579/10.02.1933) φαίνεται να μην εγκρίθηκε καθώς
Π.Μ), .Σ Σ
διαγράφηκε σχεδόν αμέσως ως Αγγλος Υπήκοος (15.02.1933). Από το 1932
(Ε Π.Μ.) .Δ
Σ ( Θ.Σ.), συνεργάστηκε με το Θουκυδίδη Βαλεντή για 3 περίπου χρόνια. Μετά το 1935,
.Δ Μ ( ο Πόλυς συνεργάστηκε με τον αδελφό του Γιώργο Μιχαηλίδη που ήταν πολιτι-
Α Μ Ο.Μ) κός μηχανικός και ενώ ήταν ακόμα στην Αθήνα, ανέλαβαν τα πρώτα δημόσια
έργα στην Κύπρο υπογράφοντας ως Γραφείο Αφών Μ.Μιχαηλίδη. Στη συνέχεια
δημιούργησαν Τεχνικό Γραφείο «Αβέρωφ και Μιχαηλίδης» σε συνεργασία με
. τον πολιτικό μηχανικό Μ.Αβέρωφ. Ο Πολύβιος παρέμεινε στην Αθήνα κατά τη
Ε .Μ Β , διάρκεια του Β΄ΠΠ και το 1945 επέστρεψε μόνιμα στην Κύπρο και ίδρυσε με τον
.Χ Φ , .Δ
αδελφό του Γιώργο, το Τεχνικό Γραφείο Αφών Μ.Μιχαηλίδη κατασκευάζοντας
Α .Κ
Κ ιδιωτικά κυρίως έργα. Την περίοδο 1955-59 εργάστηκε μαζί με τον αδελφό του
. στο Λάγκος της Νιγηρίας, σχεδιάζοντας ένα ξενοδοχειακό συγκρότημα για την
Κυπριακή εταιρία Λεβέντη. Οταν επέστρεψαν στην Κύπρο συνέχισαν να σχεδι-
άζουν κτήρια γραφείων και γύρω στα τέλη τη δεκαετίας του 1950, σχεδίασε και
 :
166 : 1930

κατασκεύασε τη δική του κατοικία δίπλα σε αυτή του αδελφού του Γιώργου.
Πέθανε στις 20 Φεβρουαρίου το 1960.

(Πηγές: Κουδουνάρης Αριστείδης, Βιογραφικόν Λεξικόν Κυπρίων 1800-1920,

Δ΄Ευπαυξημένη Εκδοση, Λευκωσία, 2001, Συνέντευξη με Καίτη Σταύρου
(Μιχαηλίδη))

Ορέστης Α. Μάλτος (1908-99):

Ο Ορέστης Μάλτος, γεννήθηκε στην Οδησσό της Ρωσίας το 1908 και είχε γονείς
την Μαρίνα και Αναστάσιο Μάλτο από το Μεγάροβο Μακεδονίας. Ο πατέρας
του Αναστάσιος (1851-1927) ήταν διδάκτωρ φιλολογίας και μουσικής του
Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά την ολοκλήρωση της διατριβής του δέκτηκε
πρόσκληση να διδάξει αρχαία ελληνικά σε γυμνάσια στην Οδησσό. Συνέχισε
μέχρι το 1919 που έφυγε με την οικογένεια για την Ελλάδα και εξακολούθησε να
διδάσκει στην Αθήνα μέχρι το θάνατο του. Ο Ορέστης Μάλτος αποφοίτησε από
το ΕΜΠ το 1930 και έγινε μέλος του ΤΕΕ (229/24.10.1930). Εργάστηκε για μικρό
χρονικό διάστημα στο πρόγραμμα σχολικών κτηρίων μαζί με το Θ.Βαλεντή και
τον Ιανουάριο του 1931 ταξίδεψε στο Παρίσι με υποτροφία του «Κοργιαλενείου
Αθλου». Εκεί παρακολούθησε μαθήματα στo ατελιέ του Patouillard και εργάστη-
κε στο γραφείο του Le Corbusier μαζί με τον Πολύβιο Μιχαηλίδη μέχρι το 1932.
Μετά συνέχισε για μεταπυχιακές σπουδές στο Πολυτεχνείο του Βερολίνου με
την ίδια υποτροφία, για ένα χρόνο, μελετώντας Νοσοκομειακές εγκαταστάσεις.
Αργότερα με υποτροφία των Ηνωμένων Εθνών συνέχισε τη μελέτη νοσοκομει-
ακών εγκαταστάσεων στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Μεταξύ 1933-37
εργάστηκε ως ελεύθερος επαγγελματίας και από το 1937 προσλήφθηκε στην
Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας ως Προϊστάμενος της
Αρχιτεκτονικής Υπηρεσίας όπου αξιοποίησε τις γνώσεις του στο σχεδιασμό
Νοσοκομείων και Σανατορίων στην Αθήνα και στην περιφέρεια. Εργάστηκε
μέχρι το 1970 (ομότιμο μέλος ΤΕΕ) και πέθανε το 1999 στην Αθήνα.

(Πηγές: Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ(επιμ.), Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία:

Αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα .Αθήνα: Ποταμός, 2009, σ. 406-413.
Αρχιτεκτονική 22-23/1960, «Βιογραφικόν Λεξικόν Ελλήνων Τεχνικών», σελ.23,
Μάλτος Ορέστης, «Αναμνήσεις από το Le Corbusier» Αρχιτεκτονικά θέματα
21/1987, Αθήνα: Δουμάνης, 1987)

Θουκυδίδης Β. Σταματιάδης (1906-76)

Ο Θουκυδίδης Σταματιάδης γεννήθηκε στην Αθήνα, στην οδό Μυθήμνης στην
Πλατεία Αγάμων στα Πατήσια το 1906. Ηταν γιος του αρχιτέκτονα Βασίλη
Σταματιάδη, απόφοιτου του «Σχολείου των Τεχνών» του 1889 και της Πολυξένης
Τρούγκα. Ο Θουκυδίδης ήταν 6ος στη σειρά, ανάμεσα σε 7 παιδιά, όλα με αρχαϊ-
κά ονόματα: Μαρίκα, Ανδρομάχη, Ερατώ, Πίνδαρος, Πλάτων και Ναυσικά.
Σπούδασε αρχικά στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (22.9.1922-2.7.1925) και
αποφοίτησε με το βαθμό Ανθ/λοχαγού του Πυροβολικού. Το 1926 παραιτήθηκε
και εισήχθηκε στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ από όπου αποφοίτησε τον
Ιούλιο του 1930. Εγινε μέλος του ΤΕΕ (1448/ 03.12.1930) και δούλεψε για μικρό
χρονικό διάστημα στη Διεύθυνση Αναστηλώσεων του Υπ.Παιδείας και από το
1931 εργάστηκε ως ελεύθερος επαγγελματίας σχεδιάζοντας και επιβλέποντας
την κατασκευή αρκετών πολυκατοικίων στο κέντρο της Αθήνας και άλλων
κτιρίων. Το 1937 ήταν υπεύθυνος για το σχεδιασμό της Γεωργικής Εκθεσης στο
Ζάππειο και το 1947 Αρχιτέκτονας της Επιτροπής Ολυμπίων Κληροδοτημάτων.
Υπηρέτησε στο Αλβανικό έπος όπου και διακρίθηκε. Υπήρξε επιμελητής στην
Αρχιτεκτονική Σχολή από το 1942-57. Εργάστηκε μέχρι το 1974, έτος που
διαγράφηκε από το ΤΕΕ. Πέθανε στις 10 Ιουνίου το 1976.

(Πηγές: Αρχιτεκτονική 22-23/1960, «Βιογραφικόν Λεξικόν Ελλήνων Τεχνικών»,

 : 1930 167

Συνέντευξη με τη Δάφνη Στασινοπούλου (κόρη Θ.Σ), 11/2009)

ΠΗΓΕΣ:
Αρχείο Θ.Βαλεντή, ΑΝΑ Μπενάκη
Αρχείο Λαμπρίδη, ΑΝΑ Μπενάκη
Αρχείο Μητρώου Μελών ΤΕΕ
Κρατικό Αρχείο Κύπρου - Αρχείο Αρχιγραμματέα
Δήμος Λευκωσίας: Αρχείο Οικοδομικών Αδειών
FLC: Αρχείο Ιδρύματος Le Corbusier.

Αρχείο Μ.Μπενά,
Αρχείο Α.Μοδινός
Αρχείο Θ.Σταματιάδη
Αρχείο Ο.Μάλτου
Αρχείο Θ.Βαλεντή, Συλλογή Α.Παπαιωάννου
Αρχείο Στ.Σταύρου

1 Στα πρώτα στάδια της έρευνας, ο Π. Τουρνικιώτης σε επιστολή προς το Κρατικό Αρχείο Κύπρου
εξηγούσε ότι «μέρος των πηγών και αρχείων για το έργο (του Π.Μιχαηλίδη) λανθάνει». Τότε γεννήθη-
κε η ιδέα για το «λανθάνον αρχείο» ως έννοια επαναπροσδιορισμού του αρχείου.
2 Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α., «Ο αρχιτέκτονας Θ.Βαλεντής», Αθήνα:
ΑΝΑ Μουσείο Μπενάκη, 2007
3 CIAM: Congres International d’ Architecture moderne
4 H Ε.Φεσσά-Εμμανουήλ και ο Μ.Μαρμαράς στο βιβλίο τους αναφέρουν ότι το «βασικό κριτήριο για
την επιλογή των δώδεκα αρχιτεκτόνων ήταν η νεωτερικότητα και η αυθεντικότητα του μεσοπολε-
μικού τους έργου, η επίδραση που άσκησε αυτό και η επαρκής τεκμηρίωση». Φεσσά-Εμμανουήλ
Ελένη, Μαρμαράς Μανόλης, 12 Ελληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές
Εκδόσεις Κρήτης, 2005., xxviii
5 Αλέξανδρος-Ανδρέας Κύρτσης, Κοινωνιολογική σκέψη και εκσυγχρονιστικές ιδεολογίες στον ελληνι-
κό μεσοπόλεμο, Αθήνα: Νήσος, 1996, σελ.49.
6 Φεσσά-Εμμανουήλ Ελένη, Μαρμαράς Μανόλης, όπ.αν., xxviii
7 Μ.Μαρμαράς, Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, Η αρχή της εντατικής εκμετάλ-
λευσης του αστικού εδάφους, Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ, 1991
8 Φιλιππίδης Δ., Μοντέρνα Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα: αρχιτεκτονική Θεωρία και πράξη (1830-1980)
σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεολληνικής κουλτούρας, Αθήνα: Μέλισσα, 1984
9 Jacques Derrida, Η έννοια του αρχείου, (μετφρ. Κ.Παπαγιώργης), Εκκρεμές: Αθήνα, 1996. σελ.35
10 Στο ίδιο
11 Andrée Van Nieuwenhuysen, David Peyceré, Types of Architectural Records, A guide to the archival care
of architectural records 19th-20th centuries, International Council on Archives, Section on Architectural
Records, Paris, 2000. p. 23.επίσης για μια ανάλυση του αρχείου και του κτισμένου έργου με παράδειγ-
μα το έργο του Adolf Loos βλέπε Kent Kleimman, Archiving/Architecture, Francis X. Blouin, William G.
Rosenberg (eds.), Archives, documentation, and institutions of social memory; essays from the Sawyer
Seminar, Michigan Press, 2006, p.54-60.
12 βλ. M.Μαρμαράς όπ,αν, και Πρακτικά συνεδρίου Ελευθέριος Βενιζέλος και Ελληνική πόλη, 2005,
Αθήνα: Εθνικό Ιδρυμα «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», ΕΜΠ – Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΤΕΕ.
13 Ο Δημήτρης Φιλιππίδης στην έρευνα του για την κατοικία στην Αθήνα τη δεκαετία του 1930 αναφέ-
ρει τα προβλήματα ταύτισης των καταγραφών των αδειών με την πραγματική πόλη όπως και τα
προβλήματα παρακολούθησης των προσώπων που σχετίζονται με την κατασκευή. Δ. Φιλιππίδης,
Μ. Μαρμαράς, Π.Νικολαϊδης, Η.Κωνσταντόπουλος, Η κατοικία στην Αθήνα τη δεκαετία του 1930,
Ερευνητικό έργο 89 ΕΔ 163, Υπουργείο Βιομηχανίας, Ενέργειας και Τεχνολογίας, Γενική Γραμματεία
Ερευνας και Τεχνολογίας, Αθήνα: 1995. σ. 8
14 Το δημόσιο ενδιαφέρον συνδέθηκε τόσο με τις διαδικασίες πρόωθησης θεσμικού πλαισίου που
βοήθησε την εφαρμογή κτιριακών τύπων όπως η πολυκατοικία στο πεδίο της ιδιωτικής παραγωγής,
αλλά και με την προώθηση κρατικών προγραμμάτων κατασκευής κτιρίων (Σχολικά κτήρια, Κτήρια
Υγείας) που εξέφρασαν και ιδεολογικά την ιδέα του Μοντέρνου Κράτους.
15 «Προέλευση (Provenance): Η σχέση μεταξύ των τεκμηρίων και των οργανισμών ή ατόμων που
τα παρήγαγαν, τα συγκέντρωσαν και/ή φύλαξαν και χρησιμοποίησαν για προσωπική ή συλλογική
 :
168 : 1930

δραστηριότητα.» Γλωσσάριο όρων που έχουν σχέση με τους γενικούς κανόνες, στο Διεθνές Πρότυπο
Αρχειακής Περιγραφής (Γενικό) του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων, Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία.
Αθήνα 2002
16 Μετάφραση δική μου. Maygene Daniels, Arrangement of Architectural Records, A guide to the
archival care of architectural records 19th-20th centuries, International Council on Archives, Section on
Architectural Records, Paris, 2000. σελ.68
17 Κατά τον Derrida η διαδικασία της «ενοποίησης, ταύτισης και ταξινόμησης» είναι ο τρόπος που η
εξουσία συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία στην «ενότητα μιας ιδεώδους διαμόρφωσης» ώστε «μέσα σε
ένα αρχείο να μην υπάρχει απόλυτη εξάρθρωση, ετερογένεια ή μυστικό». Jacques Derrida, Η έννοια
του αρχείου, (μετφρ. Κ.Παπαγιώργης), Εκκρεμές: Αθήνα, 1996, σ.18
18 «Η αρχειακή διάταξη είναι βασισμένη στη φιλοσοφία ότι κάθε έγγραφο έχει δημιουργηθεί για
κάποιο σκοπό, ως τμήμα μιας διαδικασίας που δίνει σε αυτό το νόημα του. Τοποθετώντας κάθε έγγρα-
φο στο δικό του πλαίσιο και διασφαλίζοντας ότι έχει αποδοθεί στο σωστό μέρος μιας οργανωτικής
δομής, η αρχειακή διάταξη είναι σχεδιασμένη για να προστατεύει όλα τα τεκμήρια που είναι συνδε-
δεμένα με τις ιστορικές αιτίες της παραγωγής του και εξασφαλίζει ότι μπορεί να ερμηνεύεται και να
επανερμηνεύεται». Maygene Daniels,όπ.αν.,. σελ.75 Μετάφραση δική μου.
19 Το είδος των αρχείων που περιγράφεται εδώ έχει θεσμικό χαρακτήρα. Αναφέρεται σε αρχεία
που ιδρύονται ή καταστατικά οργανώνονται ως συλλεκτικοί και αρχειακοί μηχανισμοί με στόχο τη
συγκέντρωση, προστασία και καταγραφή υλικού. Αρχεία που προκύπτουν οργανικά ή παράλληλα σε
άλλες πρακτικές, εξυπηρετούν διαφορετικούς στόχους και διαμορφώνουν διαφορετικές συλλεκτικές
στρατηγικές και οργανωτικές δομές.
20 δική μου μετάφραση Steve Pile and Nigel Thrift (eds.), Mapping the Subject: Geographies of Cultural
Transformation, London and New York: Routledge, 1995, σελ.1
21 Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α, όπ.αν.
22 Τμήμα αυτού του κειμένου γράφτηκε και δημοσιεύτηκε στον κατάλογο της έκθεσης «Μαθαίνοντας
από την κληρονομιά του Μοντέρνου» Ευρωπαϊκές Ημέρες Κληρονομιάς, Τμήμα Πολεοδομίας και
Οικήσεως, Κύπρος
23 M. Foucault, Η αρχαιολογία της γνώσης, Αθήνα: Εξάντας, 1987 (1969).
24 Το σύνολο των ερευνητικών πηγών είναι μεγαλύτερο και καταγράφεται στο τέλος του κειμένου.
25 Η διαδικασία ταξινόμησης και οργάνωση του υλικού έγινε από το Θ.Β μετά το τέλος της συνερ-
γασίας του με το Π.Μ γύρω στο 1936 όταν ξεκίνησε να εργάζεται σε δικό του γραφείο. Σαχανά Χ.,
Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α, όπ.αν.55
26 Εγινε προσπάθεια να εντοπιστούν άλλα τμήματα του προσωπικού αρχείου του Θ.Β. όπως «Ντοσιέ
αλληλογραφίας και σημειώσεων«, η συλλογή με «Εγχρωμα προοπτικά με ακουαρέλα» που δεν
βρίσκονταν την περίοδο της έρευνας στο Μουσείο Μπενάκη αλλά δεν ήταν δυνατό.
27 Για τη σύνδεση του αρχείου με τις διαδικασίες κατασκευής της ιστορική μνήμης βλέπε Joan M.
Schwartz and Terry Cook, Archives, Records, and Power: The Making of Modern Memory, Archival
Science 2: 1–19, 2002 και Εric Ketelaar, Tacit Narratives: The Meanings of Archives, Archival Science 1:
131-141, 2001.
28 Για την ανάδειξη της μνήμης ως κεντρικό πολιτικό και πολιτιστικό ζήτημα της εποχής βλέπε Andreas
Huyssen, Present Pasts: Media, Politics,Amnesia, Public Culture12(1): 21–38, 2000
29 Για μια παρόμοια συζήτηση σε σχέση με τις ιδιαιτερότητες του αρχείου του Μοντέρνου στην
Κύπρο. δες Αριστείδης Αντονάς, Πέτρος ΦωκαΪδης, Για μια αρχαιολογία του μοντέρνου, στο Αρχείο:
Μοντέρνο?, Τεύχος 6, Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κύπρου, Λευκωσία, 4/2009.
30 Για τον ορισμό και τη χρήση του όρου «Λανθάνον περιεχόμενο» στη ψυχανάλυση βλέπε J. Laplanche
- J.B. Polantis, Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης, Εκδόσεις Κέδρος.. (μτφρ. Β. Καψαμπέλης, Λ. Χαλκούση, Α.
Σκουλήκα, Π. Αλούπης) 2η έκδ. Αθήνα: Κέδρος. 1986. Η σύνδεση της έννοιας αυτής με τη ψυχανάλυση
στα πλαίσια της εργασίας γίνεται έμμεσα παρόλο που η επιμονή στην έννοια του «λανθάνοντος περιε-
χομένου» και τους τρόπους ανάγνωσης θα είχε σημασία για να τονιστεί και η διαφορετική προσέγ-
γιση ιστοριογραφίας και ψυχανάλυσης στην αντιμετώπιση του παρελθόντος. για το θέμα αυτό δες
De Certau Michael, Psychoanalysis and its History in Heterologies: Discourse on the other, Massumi B
(transl.), Theory and History of Literature, Volume 17, London, Mineappolis: University of Minessota
Press, 1997
31 Αριστείδης Αντονάς στο Για μια αρχαιολογία του μοντέρνου, στο Αρχείο: Μοντέρνο?, Τεύχος 6,
Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κύπρου, Λευκωσία, 4/2009.
32 Αναφέρομαι σε υλικό που βρέθηκε στο προσωπικό αρχείο του Ορέστη Μάλτου. Αποτελεί ιδιαίτε-
ρα σημαντικό υλικό από προσωπικό καρνέ με σκίτσα του ίδιου του Le Corbusier. Η μετατόπιση του
υλικού από το Παρίσι στην Αθήνα και η διατήρηση του για χρόνια από τον Ορέστη Μάλτο, αποτελεί
μια ιδιαίτερη συνθήκη που καταδεικνύει το όρια αλλά και τις πολυπλοκότητες της ιστοριογραφικής
έρευνας και της δυναμικής της αρχειακής/αρχαιολογικής έρευνας.
33 Η διαπίστωση αυτή προκύπτει αρχικά ως υπόθεση έρευνας και τεκμηριώνεται σταδιακά μέσα από
την ανάλυση του τετραδίου.
34 Είναι ενδιαφέρον ότι ο Μάλτος δεν φαίνεται να αποκάλυψε ότι είχε στην κατοχή του αυτό το καρνέ
στη συνέντευξη που παραχώρησε στους Γ.Σημαιοφορίδη και Γ.Τζιρτζιλάκη το 1987 ενώ έδωσε για
δημοσίευση πρωτότυπες και αδημοσίευτες φωτογραφίες με το Le Corbusier στο γραφείο του στο
Παρίσι. που δημοσιεύεται στα Αρχιτεκτονικά θέματα του 1987. Μάλτος Ορέστης, «Αναμνήσεις από το
 : 1930 169

Le Corbusier» Αρχιτεκτονικά θέματα 21/1987, Αθήνα: Δουμάνης, 1987

35 Giuliano Gresleri , The Rediscovered Carnets, in Le Corbusier (Jeanneret E. Ch.), Voyage d’ Orient:
Carnets, London: Electa architecture- Fondation L.C, 1987, p.10 and p.14
36 J. Jenger, Preface in Le Corbusier (Jeanneret E. Ch.), Voyage d’ Orient: Carnets, London: Electa
architecture- Fondation L.C, 1987
37 Maurice Besset, Andre Wogenscky, Francoise de Franclieu, Le Corbusier Sketchbooks, Volume 1,
1914-1918, London: Thames and Hudson, 1981, Introduction
38 Στο ίδιο
39 J.K Birksted, Le Corbusier and the Occult, London: MIT Press, 2009, σελ.27
40 Μ.Besset, όπ.αν., xii-xiii
41 Jordy H. William, Reviewed work(s): Le Corbusier Sketchbooks by André Wogenscky; Maurice Besset
The Journal of the Society of Architectural Historians, Vol. 42, No. 1 (Mar., 1983), σ. 83
42 Οι πρώτες σκέψεις για τη δημοσίευση των καρνέ έγιναν το 1952 κατά την προτροπή του Μιλανέζου
αρχιτέκτονα Ernesto Rogeres. Besset, όπ.αν., Introduction, xii-xiii
43 J.K. Birksted, όπ.αν., p.21
44 Στο εισαγωγικό κείμενο της έκδοσης του Ιδρύματος Le Corbusier δεν αναφέρεται ακριβώς με
ποιο τρόπο αυτά τα καρνέ πέρασαν στην κατοχή του ιδρύματος. Απλά αναφέρει ότι δόθηκαν σε δύο
φάσεις.
45 Από την ενότητα των πρώτων αυτών ταξιδιών του Le Corbusier απουσιάζουν τα καρνέ που
αντιστοιχούν στο ταξίδι στη Γερμανία που προηγείται χρονικά. όπως υπολογίζεται από την αρίθμηση
του πρώτου των 6 καρνέ που εκδόθηκαν το 1987 4 ακόμα καρνέ δεν έχουν βρεθεί. στο Jenger, όπ.άν.
46 Wogenscky, όπ.αν.
47 δες σχετικά την ανάλυση του Jordy H. William, όπ.αν., σελ 83-85
48 J. Jenger, όπ.αν, 1987
49 Στο ίδιο, σελ. 15
50 δες Jordy H. William, όπ.αν., σ. 84
51 «Τα καρνέ έπαψαν να είναι ημερολόγια και μετατράπηκαν σε σχέδιο... ένα μεγάλο ολοκληρωμένο
σχέδιο, ένα είδος επαναθεμελίωσης της πρακτικής που ο Jeanneret ήταν αφοσιωμένος να τελειοποιή-
σει” δική μου μετάφραση, Giuliano Gresleri όπ.αν., σελ.18
52 Francoise de Franclieu όπ.αν. σελ.17
53 Η γαλλική λέξη «esquisse» μεταφράζεται στα ελληνικά ως σκίτσο, προσχέδιο, ίχνος.
54 Ο Μάλτος βρέθηκε στο γραφείο του Le Corbusier περίπου τα χρόνια 1930-31 και συνάντησε επίσης
τον Le Corbusier όταν αυτός βρέθηκε στην Ελλάδα για το IV CIAM, το 1933. Καθώς δεν έχουμε στοιχεία
για το πως και πότε το τετράδιο πέρασε στον Μάλτο, τα χρονολογικά όρια χρήσης του καρνέ είναι
μεταξύ 1914 ως το 1933.
55 Μ. Besset, Α. Wogenscky, F. de Franclieu όπ.αν.
56 Στο ίδιο σ.15
57 Στο ίδιο
58 Στο ίδιο: 20
59 Çelik Zeynep; Le Corbusier, Orientalism, Colonialism, Assemblage No. 17, Apr 1992, MIT Press σ. 60
60 Οι προτάσεις χωρίζονται σε Plan A το 1932, Plan B και C το 1934 και άλλα το 1938-42. Οι πληροφορί-
ες προκύπτουν από το συνεργάτη του Le C, Luis Miguel που εργάστηκε πιθανότατα με τους Μιχαηλίδη
και Μάλτο στο Plan A στο γραφείο. Μ. Besset, Α. Wogenscky, F. de Franclieu όπ.αν.: 28.
61 Στο άρθρο της Beatriz Colomina σημειώνεται η αφήγηση του Amedee Ozenfant για τη συνάντηση
Le Corbusier με δύο γυναίκες στο Αλγέρι (1931) -μια Ισπανίδα και μια Αλγερινή. Τότε ο Le Corbusier
είχε γεμίσει τρία καρνέ σκίτσαρωντας τις. Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι αυτά τα καρνέ χάθηκαν από το
γραφείο του ενώ ο Ozenfant ότι τα είχε απομακρύνει ο ίδιος ο Le Corbusier. Beatriz Colomina, War on
Architecture E:1027, Assemblage, No. 20, Violence, Space (Apr., 1993), The MIT Press, pp. 28
62 Çelik Zeynep; όπ.αν σ. 58-77, Michele Lamprakos, Le Corbusier and Algiers: The plan obus as colonial
urbanism, in AlSayyad N., (ed.) Forms of Dominance: On the Architecture and Urbanism of the Colonial
Enterprise. Aldershot: Avebury, 1992
63 Δική μου μετάφραση από το μεταφρασμένο στα Αγγλικά κείμενο της εισαγωγής Le Corbusier et
Pierre Jeanerret, Œuvre complète 1929-1934, Zurich : Les Editions d’Architecture Erlenbach ,1947
σελ15
64 Adolf Max Vogt, (Donell Radka transl.) Le Corbusier, the Noble Savage: Towards an Archaeology of
Modernism, Cambridge: MIT Press, 1998 σελ.17
65 Για το διαγωνισμό Κοινωνίας των Εθνών στο γραφείο του Le Corbusier εργάστηκαν Ελβετοί αρχιτέ-
κτονες, φοιτητές του Karl Moser (πρώτος πρόεδρος των CIAM και καθηγητής στο ETH Ζυρίχης) και
ένας Γιουγκοσλάβος αρχιτέκτονας. Επίσης στο σχεδιασμό του Σεντροσογιούζ της Μόσχας συμμετείχε
και ο Ελληνο-Ισπανός Ισαάκ Σαπόρτα ενώ την ίδια περίοδο (1929-30) στο γραφείο εργαζόταν και ο Jose
Luis Sert (Καταλανός αρχιτέκτονας με ενεργό συμμετοχή στα CIAM και αργότερα πρόεδρος της Αρχ.
Σχολής του Harvard) βλ. Σαπόρτα Ι., “Επάγγελμα” Αρχιτέκτων: Μια αφήγηση ζωής, Αθήνα: Untimely
 :
170 : 1930

Books, 1996: 20
66 Le Corbusier et Pierre Jeanerret, όπ.αν ,1947. σελ15
67 Στο ίδιο
68 Στη δημοσίευση της φωτογραφίας στα Αρχιτεκτονικά θέματα 1987, η λεζάντα της φωτογραφί-
ας είναι: « Ο Le Corbusier μαζί με τον Bossu μπροστά από το πρόπλασμα του μεγάρου των Σοβιέτ
(αρχείο Ορ.Μάλτου). Ο Γάλλος Jean Bossu (1912-1983) ήταν ένας από τους στενούς συνεργάτες του
Le Corbusier για 4 χρόνια στο γραφείο και συμμετείχε στα έργα της περιόδου 1929-1933. Ορεστης
Μάλτος, «Αναμνήσεις από το Le Corbusier» στα Αρχιτεκτονικά θέματα 21/1987, σελ 120-21
69 Ο.Μάλτος, όπ.αν., σελ 120-21
70 Στο ίδιο
71 Ο Ο.Μάλτος αναφέρει τη συμμετοχή τους στο σχεδιασμό του Μέγαρου των Σοβιέτ, τoυ πολεοδο-
μικού σχεδίου του Αλγέρι, το κτίριο του Στρατού της Σωτηρίας κ.ά επίσης τη Villa στην Garche (Villa
Stein) που όμως είχε ήδη ολοκληρωθεί όταν έφτασαν στο Παρίσι. Ο.Μάλτος, όπ.αν., σελ 120-21
72 Στο ίδιο
73 Στο ίδιο
74 Στο διάστημα αυτό ο Ο.Μ αναλαμβάνει το σχεδιασμό 3 σχολείων: Δημοτικό Σχολείο Αγίου
Χριστόφοτου Αγρινίου, Εξατάξιο Δημοτικό σχολείο Αγίας Τριάδας Αγρινίου και το Εξατάξιο δημοτικό
σχολείο Ηρακλείου Κρήτης.
75 Βιογραφικό Σημείωμα Θ.Σταματιάδη. Αρχιτεκτονική 22-23/1960, «Βιογραφικόν Λεξικόν Ελλήνων
Τεχνικών»
76 Στον προσωπικό φάκελο του Π.Μιχαηλίδη με αριθμό 1579 η αίτηση εγγραφής έχει ημερομηνία 10.
02. 1933. Πηγή: Αρχείο Μελών του ΤΕΕ
77 Θ.Βαλεντής: ΤΕΕ 95, 19.10.1930. Ο.Μάλτος ΤΕΕ 229/24.10.1930. Θ.Σταματιάδης: ΤΕΕ 1448/ 03.12.1930.
Πηγή:Αρχείο Μελών του ΤΕΕ
78 15. 02. 1933
Προς Λογιστήριο ΤΕΕ
Πληροφορούμεν υμάς ότι ως προκύπτει εκ του υπ. αριθμού 98778/3 της 13.10 π.ε εγγράφου της
Υπηρεσίας Κινήσεως Αλλοδαπών του Υπουργείου Εσωτερικών ο υπ. αριθμ. Μητρώου 1579 Αρχιτέκτων
Πολύβιος Μιχαηλίδης τγχάνει ήδη Αγγλός Υπήκοος.
Κατά συνέπεια διαγράφεται εκ του Μητρώου Μελών του Τεχνικού Επιμελητηρίου
Ο πρόεδρος
Ν. Κιτσίκης
Προσωπικός φάκελος του Π.Μιχαηλίδη (1579) με ημερομηνία 15.03.33. Επίσης για την περίπτωση του
αδελφού του Γ.Μιχαηλίδη δεν βρέθηκαν στοιχεία στο Αρχείο Μελών του ΤΕΕ και των δύο τα ονόμα-
τα απουσιάζουν από την καταγραφή του 1934: Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος, τόμος Α΄ 1935, τόμος
Β΄1934, Αθήνα: ΤΕΕ. (επ. Ν. Κιτσίκη)
79 René Patouillard-Demoriane, Καθηγητής της École des beaux-arts από το 1930 μέχρι το 1937 (1869-
1957)
80 Μάλτος όπ.αν σελ.120-21
81 Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α., όπ.αν, σελ. 123
82 Στον προσωπικό φάκελο του Ο.Μ στο μητρώω μελών του ΤΕΕ υπάρχουν δύο καταχωρήσεις από
σημειώματα που στέλνει ο αρχιτέκτονας και ενημερώνει για τη δράση του το διάστημα 1930-33.
Παρατίθενται πιο κάτω όπως σημειώθηκαν για τις ανάγκες της έρευνας:
10-6-1933,
Σημείωμα Ο. Μάλτου προς ΤΕΕ που ενημρώνει για το διάστημα που βρισκόταν στο εξωτερικό
«Ιανουάριο 1931 μέχρι Απρίλιο 1933, βρισκόμουν δια λόγους σπουδών εις το εξωτερικόν, Παρισί,
Βερολίνο
02-9-1933,
Σημείωμα Ο.Μάλτου προς ΤΕΕ. «1930-32 εργασθής παρά του κ.Le Corbusier εν Παρίσιους, Πολυτεχνείο
Βερολίνου 1933...»
83 Για το ζήτημα αυτό δες Γιακουμακάτος Α., Ντοκουμέντα του μεσοπολέμου. Οι εκθέσεις της αρχιτε-
κτονικής, Αρχιτεκτονικάz Θέματα, 23/1989, σελ. 19-25
84 Mumford Eric, The CIAM Discourse on Urbanism, 1928-1960, The MIT Press, Cambridge Mass., 2002.
76
85 σε αυτό τον τόμο. δες, Σταύρος Μαρτίνος, Στάμος Παπαδάκης: Αρχιτεκτονικό έργο (1924-1934) και
συγκρότηση της Ελληνικής Ομάδας του 4ου CIAM
86 Η επιστολή γράφτηκε 17 ΜαΪου 1933. Αντίγραφο της επιστολής βρέθηκε στο αρχείο FLC. Το στοιχείο
βρέθηκε σε σχετική έρευνα του Π.Τουρνικιώτη στο αρχείο Le Corbusier.
87 Ι.Σαπόρτα, όπ.αν, σελ. 34
88 Μάλτος όπ.αν σελ.120-21
89 στο ίδιο
 : 1930 171

90 Γιακουμακάτος Α., όπ.αν., σελ. 19

91 στο ίδιο
92 Δεν υπάρχουν περισσότερα στοιχεία για τους λόγους που οι δύο αρχιτέκτονες ξεκίνησαν τη συνερ-
γασία ή πληροφορίες για τους όρους συνεργασίας τους
93 Εκτεταμένες μορφολογικές και τυπολογικές αναλύσεις για τα έργα των 2 αρχιτεκτόνων δες Σαχανά
Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α., όπ.αν
94 Στο ερευνητικό πρόγραμμα «Η κατοικία στην Αθήνα τη δεκαετία του 30’ καταγράφηκε μια άδεια
με διεύθυνση Ο.Τ 42.01 (Α/Α 6599), Δ. Φιλιππίδης, Μ. Μαρμαράς, Π.Νικολαϊδης, Η.Κωνσταντόπουλος
όπ.αν Παράρτημα Α, XV.
95 Αρχείο Μαρμαρά, Μ335 19/09/1935.
96 Lyghizos, Le Mouvemant Architectural en Grece, Architecture d’ aujourd’ hui, 10/1938, σελ.x61,
“Houses 1825-1930”, Architectural Review 3/1935, σελ.105,112, Agnoldomenico Pica, Nuova Archittetura
del Mondo, Quaderni Della Triennale, Ulrico Hoepli Editore, Milano 1938, σελ. 383
97 Για πλήρη αναφορά των δημοσιεύσεων βλ. Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου
Α., όπ.αν σελ.175 (Επαυλη Κυριακόπουλου) και σελ.179
98 Ενδιαφέρον ζήτημα αποτελεί ότι η έπαυλη Χατζηαντωνίου στην Αθήνα (όπως παρουσιάζεται
στον κατάλογο της Α Αρχιτεκτονικής Εκθεσης με σχέδια και μακέρα δες Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α.,
Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α., όπ.αν, σελ. 215), δεν εντοπίζεται στο αρχείο Βαλεντή (ΑΝΑ Μπενάκη).
Για κάποιο λόγο από το έργο αυτό δεν διασώζονται σχέδια και άλλες πληροφορίες ενώ στο Υπόμνημα
του Θ.Βαλεντή του 1966 δεν αναφέρεται η έπαυλη Χατζηαντωνίου αλλά κατοικία Ι.Παπαστράτου στην
Κηφισιά ανάμεσα στα έργα αυτής της περιόδου. Δεν είναι επιβεβαιωμένο αν οι δύο καταχωρήσεις
(Εκθεση-Υπόμνημα) αναφέρονται στο ίδιο κτίριο ή σε δύο διαφορετικά και άγνωστα ακόμα.
99 23/12/1933: Οικόπεδο επί των οδών ΖαΪμη-Στουρνάρη ηγοράσθη αντί δραχμών 1.375.000 παρά των
αδελφών Μ.Μιχαηλίδη. Πηγή: Οικονομικός Ταχυδρόμος, 31/12/1933
100 Εφη Παπαδάμ-Ριζά, Συμβολή της Αστικής Πολυκατοικίας στη Γένεση της σύγχρονης Ελληνικής
Οικοδομικής, Επί διδακτορία διατριβή υποβληθείσα στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Τόμος 1,
Αθήνα: ΕΜΠ, 2002, σελ.276
101 Συνέντευξη με Μελίτα Μπενά
102 Η Μελίτα Μπενά κόρη της Μαρούλας Μιχαηλίδη και του Σπύρου Μπενά, αφηγείται την ιστορία
της ανατίναξης σε συνέντευξη 25.05.2007. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου οι Βρετανοί είχαν επιτάξει
την ταράτσα της πολυκατοικία και τοποθέτησαν πολυβόλα για να ελέγχουν το πέρασμα και τη γωνία
των δρόμων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δυσκολεύουν τις κινήσεις των ανταρτών. Οταν θέλησαν να
ανατινάξουν την πολυκατοικία για να αναγκάσουν του Βρετανούς να φύγουν ενημέρωσαν την οικογέ-
νεια που κατοικούσε ακόμα στο κτίριο. Η οικογένεια αρνήθηκε να εγκαταλείψει το κτήριο για λόγους
ασφαλείας και συμφώνησαν με τους αντάρτες να τους ενημερώσουν για την ποσότητα και την θέση
των εκρηκτικών. Αφού υπολόγισαν ότι η ανατίναξη δεν θα προκαλέσει κατάρρευση της πολυκατοικί-
ας αποφάσισαν να παραμείνουν μέσα. Η ανατίναξη έγινε στις 13/12/1944 και τα εκρηκτικά που μπήκαν
στο υπόγειο, κατέστρεψαν μια κολόνα και προκάλεσαν σοβαρές ζημιές μόνο στα μικρά διαμερίσματα
της οδού ΖαΪμη. Η οικογένεια μετά την έκρηξη έφυγε από το κτίριο και πήγε με τα πόδια στον αρχιτέ-
κτονα Π.Μανουηλίδη στην Π.Ιωακείμ στο Κολωνάκι. Την περίοδο αυτή στην πολυκατοικία ήταν εκτός
από την οικογένεια και ο αρχιτέκτονας Παύλος Μιχαλέας, ο δικηγόρος Βασιλείου. κ.ά
103 Οπως παρατηρεί ο Δημ. Φιλιππίδης, η αλλαγή που εισάγει το νέο αυτό κτιριακό πρότυπο «δεν ήταν
μόνο μορφολογική ή ιδεολογική, αλλά κυρίως πολεοδομική Φιλιππίδης Δ., Νεολληνική Αρχιτεκτονική,
Αθήνα: Μέλισσα, 2000 σελ.94
104 Στο ίδιο
105 “Houses 1825-1930”, Architectural Review 3/1935, σελ.105, σελ.112
106 Decorative art 1936,The Studio Year Book 1936, New York, Publications Inc. σελ 18, σελ.132
107 Architecture d’ aujourd’ hui, 11/1936, σελ. 46
108 Decorative art 1938, The Studio Year Book, 1938, New York, Publications Inc, p.52
109 Architecture d’ aujourd’ hui, 10/1938, σελ. 57-65.
110 Agnoldomenico Pica, Nuova Archittetura del Mondo, Quaderni Della Triennale, Ulrico Hoepli Editore,
Milano 1938
111 Ο.Μάλτος, όπ.αν., σελ 120-21
112 Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α., όπ.αν σελ.10
113 Le Corbusier et Pierre Jeanerret, Œuvre complète 1910-1929, Zurich : Les Editions d’Architecture
Erlenbach,1930 σελ. 130
114 Εφη Παπαδάμ-Ριζά όπ.αν. σελ 275
115 Γιακουμακάτος Α., όπ.αν., σελ. 19
116 Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ(επιμ.), Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία: Αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα .
Αθήνα: Ποταμός, 2009, σ. 406-413.
117 Αρχιτεκτονική 22-23/1960, «Βιογραφικόν Λεξικόν Ελλήνων Τεχνικών», σελ.23
118 δες για τη διάκριση ανάμεσα σε «επώνυμους» και «ανώνυμους» Φιλιππίδης Δ., Μαρμαράς Μ.,
Νικολαϊδης Π., Κωνσταντόπουλος Η., όπ. αν σελ. 31
 :
172 : 1930

119 στο ίδιο σελ.30

120 Φάκελος ΤΕΕ, Αρ 1448
121 Μαρμαράς όπ.αν 1991, σελ. 54, εικ.28
122 Πηγή: Αρχείο Μ.Μαρμαρά, Μ462 27/2/1937
123 Πηγή: Αρχείο Μαρμαρά, Μ578 23/5/1938
124 Αρχιτεκτονική 22-23/1960, «Βιογραφικόν Λεξικόν Ελλήνων Τεχνικών»
125 Δ. Φιλιππίδης, Μ. Μαρμαράς, Π.Νικολαϊδης, Η.Κωνσταντόπουλος, όπ.αν., σελ.108
126 Σταματιάδης Θ., Ιστορία της πολυκατοικίας στην Αθήνα, Αρχιτεκτονική, Μάιος-Ιούνιος 1957, Φ.3,
σελ. 49-50.
127 Στο ίδιο. σελ. 50
128 Κρατικό Αρχείο Κύπρου: Αρχείο Αρχιγραμματέα: SA1 663/1935
129 Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α., όπ.αν
130 Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ (επιμ.),όπ.αν, σ. 395-405
131 Σαχανά Χ., Στεφανίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., Σαμουηλίδου Α., όπ.αν σελ.201
132 Ο Π.Μιχαηλίδης υπογράφει την άδεια της πολυκατοικίας της Ελ.Τσιτσάρα που κατατίθεται στις
5/10/1937. Αρχείο Μ.Μαρμαρά.
133 Ανώνυμος Τεχνική Εταιρεία Αβέρωφ-Μιχαηλίδης: Διοικητικό Συμβούλιο Πρόεδρος Αναστάσιος
Μ.Αβέρωφ, Αντιπρόεδρος Πολύβιος Μιχαηλίδης, Σύμβουλοι Μιχαήλ Α.Αβέρωφ, Γεώργιος Μ.
Μιχαηλίδης, Σπυρίδων Γ. Μπενάς. Πηγή: 15/11/1937 Οικονομικός Ταχυδρόμος (Αρχείο Εφημερίδων
Λαμπράκης)
Τεχνική Εταιρεία Αβέρωφ-Μιχαηλίδη Α.Ε - Σκοπός η εκπόνησις μελετών και η εκτέλεσις πάσις
φύσεως τεχνικών έργων, οικοδομικών, σιδηροδρομικών, υδραυλικών, λιμενικών κλπ. Εδρα Αθήναι,
διάρκεια δεκαετής, Κεφάλαιο δρχ 500.000 διηρημένον εις 500 μετοχάς εκ δραχμών χιλίων εκάστης
και καταβεβλημένου ολοσχερώς εις χρήμα. Ιδρυταί: Μιχαήλ Α.Αβέρωφ, όστις κατέβαλεν την αξία
250 μετοχών, Γεώργιος Μ. Μιχαηλίδης δι‘125 μετοχάς και Πολύβιος Μ. Μιχαηλίδης δι‘125 μετοχάς.
18/10/1938 Οικονομικός Ταχυδρόμος (Αρχείο Εφημερίδων Λαμπράκης)
134 Από τη συνέντευξή με τον Χάρη Φεραίο (11/2009) προκύπτει η εξής πληροφορία: ο Βαλεντής είχε
αφηγηθεί στο παρελθόν την αντίδραση του στις «υπερβολικές» απαιτήσεις ενός πελάτη την περίοδο
1932-35. Συγκεκριμένα αναφέρθηκε στην ενόχληση του όταν κατά τη διάρκεια συνάντησης ο πελάτης
ζητούσε τον ιδιαίτερο σχεδιασμό του προσωπικού του λουτρού. Το αποτέλεσμα της συνάντησης
αυτής ήταν ο πελάτης να φύγει και να χαθεί η πιθανότητα οποιασδήποτε συνεργασίας. Σε αυτή την
εξέλιξη ο Πόλυς Μιχαηλίδης φαίνεται να αντέδρασε, και κατά τον Βαλεντή αυτό εξέφραζε και τις πιο
«εμπορικές» διαθέσεις του Μιχαηλίδη. Το συμβάν αυτό ίσως αποτέλεσε μια αφορμή για τη διάλυση
της συνεργασίας αν και αυτό δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί. Αλλωστε η εκ των υστέρων αφήγηση του
γεγονότος από το Βαλεντή είναι περισσότερο εξήγηση των διαφορετικών τους προσωπικοτήτων και
των αρχιτεκτονικών τους αντιλήψεων που νομιμοποιεί και την επαγγελματική ρήξη που προέκυψε
πιθανόν και για άλλους λόγους.
135 Η πληροφορία ότι ο Μιχαηλίδης φεύγει το 1935 για Κύπρο δεν ισχύει. Οπως φαίνεται από στοιχεία
και διασταυρώνεται από τις συνεντεύξεις με Α.Μοδινό και Μ.Μπενά ο Π.Μ φεύγει το 1945. Επιπλεόν
τα στοιχεία για τα έργα του Π.Μ στην Κύπρο αυτή την περίοδο που δημοσιεύονται στον κατάλογο «Ο
αρχιτέκτονας Θ.Βαλεντής» είναι ελλιπή.
136 Ο Κωνσταντινίδης εργαζόταν σε κατασκευαστική εταιρεία του αδελφού τους Γιάννου Μιχαηλίδη
με την ονομασία Γενικές Κατασκευές. Συνέντευξη με Αλέκο Μοδινό (12/2006)
137 Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ (επιμ.),όπ.αν, σ. 406-413
138 Μέλη της ΔΕΕΠ ήταν ο Λουκάς Κανακάρης Ρούφος (πρόεδρος), ο Δημήτρης Λαμπαδάριος κα
Α.Αναστασιάσης (αντιπρόεδροι), Ι.Πετρίδης, και Μ.Πουρής (σύμβουλοι), Ν.Λέκκας (Κυβερν.επίτρο-
πος) και Αδ.Μπαβαβέα (Γεν.Διευθυντής) Θ. Σταματιάδης, Η ‘Α Πανελλήνια Γεωργική Εκθεση, Τεχνικά
Χρονικά, 15 Οκτωβρίου 1937, σ.1008
139 Στο ίδιο
140 Στο ίδιο
141 «Μια ακόμα χειρότερη κατάσταση εμφανίζεται στην πρώτη πανελλήνια Γεωργική Εκθεση όπου
στα διάφορα περίπτερα που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Θ.Σταματιάδης όλες οι τότε τάσεις συναγωνί-
ζονται ποια θα επικρατήσει. το αποκορύφωμα της έκθεσης είναι το περίπτερο των Κυκλάδων, ένας
κανονικός ανεμόμυλος. Η σύλληψη της ιδέας είναι κοντά στην architecture parlante, και προφητεύει
την κατάχρηση του συμβόλου μεταπολεμικά από τον ελληνικό τουρισμό.»Επίσημη αρχιτεκτονική και
συντήρηση, Φιλιππίδης Δ., όπ.αν, 1984 241.
142 Mazaower Mark όπ.αν. 375
143 Στο ίδοι σελ.390
144 Μέρος του κειμένου αυτού γράφτηκε στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας.
Πέτρος ΦωκαΪδης, ‘Διαβάζοντας το αποικιακό αρχείο: Αποικιακές πολιτικές του χώρου και της αρχιτε-
κτονικής’, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του Χώρου / Κατεύθυνση Α’, Διπλωματική: 2007/11.
Αθήνα: ΕΜΠ, 2007.
145 Πληροφορία που προέκυψε από συνέντευξη με τον Αλέκο Μοδινό και διασταυρώθηκε με την
 : 1930 173

ανάγνωση εγγράφων στο αποικιακό αρχείο στο φάκελο για το Γενικό Νοσοκομείο: SA1 663/1935/1-
3. Ο Μιλτιάδης Κουρέας ήταν πρώτος εξάδελφος του Π.Μιχαηλίδη και είχε σπουδάσει Ιατρική στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών (1904) και έκανε πρακτικη εξάσκηση στο Παρίσι. Αργότερα διορίστηκε διευθυ-
ντής γ’ παθολογικού τμήματος Νοσοκομείου Ερυθρού Σταυρού Θεσσαλονίκης, και υπηρετήσε στο
Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης. Μετακύ 1931-44 ήταν Επίτιμος Σύμβουλος Ιατρός του
Παθολογικού τμήματος του Νοσκομείου Λευκωσίας. Κουδουνάρης Αριστείδης, Βιογραφικόν Λεξικόν
Κυπρίων 1800-1920, Δ΄Ευπαυξημένη Εκδοση, Λευκωσία, 2001, σελ σ.156
146 Κρατικό Αρχείο Κύπρου, Αρχείο Αρχιγραμματέα, SA1 663/1935
147 Δες σε αυτό τον τόμο αναλυτική περιγραφή των πρώτων νοσοκομείων στην Αθήνα, Αιμιλία
Αθανασίου ‘Μηχανές υγείας - Μηχανές ζωής ο1: Υγεία και Πρόνοια στη «Μοντέρνα» Ελλάδα της δεκαε-
τίας του 1930: Τα νέα κτίρια και το νομοθετικό πλαίσιο,
148 Toν Ιούλιο του 1945 Κύπριοι που είχαν Αγγλική Υπηκοότητα και έμεναν στην Αθήνα στη διάρκεια
του πολέμου επαναπατρίστηκαν σε δύο ομάδες. Με την πρώτη ομάδα επέστρεψαν 130 πρόσωπα και
τη δεύτερη 320. Η οργάνωση των μετακινήσεων αυτών έγινε μεταξύ της Αγγλική Κυβέρνησης και του
Αγγλου Πρέσβη στην Αθήνα, της Ενωσις Κυπρίων Βρεττανών Υπηκόων στην Αθήνα (Κανάρη 1), και
της UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration). Η δεύτερη ομάδα -στην οποία
περιλαμβάνεται και ο Π.Μ- έγινε με το πλοίο S/S Empire Patrol βλ.Κρατικό Αρχείο Κύπρου: Αρχείο
Αρχιγραμματέα: SA1 715/1945
149 Μερικά πρόσωπα που εργάστηκαν στο γραφείο των Αφών Μιχαηλίδη, είναι ο αρχιτέκτονας
Κώστας Βαφεάδης, ο σχεδιαστής Κουκουνιάς (που ήταν συνεργάτης από την περίοδο που ήταν ακόμα
στην Αθήνα). Επίσης από το γραφείο πέρασε για μερικούς μήνες ο αρχιτέτκονας Κυρ.Κυριακίδης ο
οποίος μας περιέργαψε το κλίμα στο γραφείο γύρω το 1956. (συνεντεύξεις Αλέκος Μοδινός, και
Κυριάκος Κυριακίδης)
150 Πηγή:FLC, Το γράμμα αυτό παραχωρήθηκε από τον Π.Τουρνικιώτη. Είχε εντοπιστεί με προσωπική
έρευνα στο αρχείο Le Corbusier.
 :
174 : 1930