Kriminologija – skripta

Po knjizi „Kriminologija“ Đorđa Ignjatovića

Sadržaj
1. O interesovanju za zločin; Značaj naučne perspektive ....................................................................................... 4
2. Osnovni pojmovi u kriminologiji ......................................................................................................................... 6
3. Definicija kriminologije i njene bitne crte kao nauke; Predmet kriminologije................................................ 8
4. Različita shvatanja zločina - uža i šira odredba ................................................................................................. 9
5. Zločin i devijantnost ............................................................................................................................................ 10
6. Odnos kriminologije sa drugim naukama i kriminološkim disciplinama ..................................................... 11
7. Značaj kriminologije ........................................................................................................................................... 16
9. Metod i metodologija, Postupak naučnog saznanja .......................................................................................... 18
11. Podela kriminoloških metoda ............................................................................................................................ 21
12. Istorijske, komporativne i studije predviđanja ............................................................................................... 22
13. Klinički i anamnestički metod ...........................................................................................................................24
14. Dokumentaciona analiza, analiza sadržaja i meta-analiza; Mapiranje kriminaliteta ................................ 26
15. Uzorak, ispitivanje straha od kriminaliteta ..................................................................................................... 28
16. Longitudinalno ispitivanje i eksperiment ....................................................................................................... 30
17. Metod korelacije i podaci koje sadrže statističke evidencije ........................................................................... 32
18. Podela i kritika statističkih evidencija .............................................................................................................. 33
19. Tamna brojka kriminaliteta ............................................................................................................................... 35
20. Studije samooptuživanja i studije o žrtvama; ocena metoda ......................................................................... 36
21. Brojka preuveličavanja; značaj primene statistike u kriminologiji ................................................................ 37
22. Triangulacija metoda ......................................................................................................................................... 38
23. Pojam, značaj i podela teorija ............................................................................................................................ 39
28. Ekološka teorija (Shaw & McKay; Trasher); Teorije o učenju (ABC t.; Bandura; Sutherland; Akers); ........ 40
37. Nove kriminološke teorije (1): Racionalnog izbora, Životne sredine, Kulturalne kriminologije ................. 43
1. Fenomenološka dimenzija, Države sa visokom stopom kriminaliteta; Objašnjenja; Paradoks na razmeđu
milenijuma .............................................................................................................................................................. 48
2. Države sa niskom stopom kriminaliteta; Studija F. Adler ................................................................................ 54
3. Podaci o kriminalitetu u Srbiji ............................................................................................................................ 56
4. Prognoza kriminaliteta kao masovne pojave ..................................................................................................... 57
5. Tipologija dela i učinilaca .................................................................................................................................... 59

1
6. Zločini mržnje ...................................................................................................................................................... 61
7. Nasilnički kriminalitet – pojam, koreni nasilja ................................................................................................. 62
8. Tradicionalni oblici nasilničkog kriminaliteta .................................................................................................. 63
9. Noviji oblici nasilničkog kriminaliteta ............................................................................................................... 65
10. Imovinski kriminalitet - pojam, vrste i reagovanje građana; vandalizam .....................................................69
11. Kriminalitet belog okovratnika i kriminalitet korporacija ............................................................................. 70
12. Korupcija ............................................................................................................................................................. 71
13. Kompjuterski i kiber kriminalitet ...................................................................................................................... 73
14. Organizovani kriminalitet ................................................................................................................................. 74
15. Trgovina ljudima ................................................................................................................................................. 77
16. Politički kriminalitet; kriminalitet države; terorizam i kontraterorizam .....................................................78
17. Saobraćajni kriminalitet..................................................................................................................................... 81
18. Dva pristupa uzročnosti u kriminologiji; pokušaj objašnjenja kauzaliteta zločina; Švedski primer...........83
19. Dejstvo kriminogenih faktora u razdobljima relativnog društvenog mira....................................................85
20. Dejstvo kriminogenih faktora u razdobljima socijalnih potresa ...................................................................87
21. Bolesti zavisnosti ............................................................................................................................................... 88
22. Nedostatak samokontrole kao unutrašnji činilac ............................................................................................ 91
23. Kriminalna karijera ........................................................................................................................................... 92
24. Viktimološka dimenzija kriminalne pojave ..................................................................................................... 94
25. Delikti bez žrtve ..................................................................................................................................................96
26. Vidovi reakcije društva na zločin ...................................................................................................................... 97
27. Strah od zločina; stokholmski sindrom; ........................................................................................................ 100
28. Neformalna kontrola od strane zajednice ...................................................................................................... 101
29. Kolektivni odgovor na zločin (uzimanje pravde u ruke; samoorganizovanje građana; susedsko nadziranje;
patrole građana) ..................................................................................................................................................... 102
31. Suština kazne i svrha kažnjavanja; pravila o odmeravanju ........................................................................... 103
1. Nastanak moderne policije; grad bez policije; .................................................................................................. 104
2. Vrste i oblasti policijskih aktivnosti .................................................................................................................. 106
3. Strategije policijskog delovanja: saradnja lokalne zajednice; “razbijenih pozora”; ...................................... 107
4. Strategije (2): nulte tolerancije; rešavanja problema; situaciona prevencija ................................................. 108

2
5. Diskreciona ocena; protivrečnost zahteva i sukob uloga; primena prinude ................................................. 109
6. Zanimanje policajac: opasan posao; stres i potkutura policajaca .................................................................... 111
7. Zamerke: izdvajanja i efikasnost; birokratizacija i politizacija; prekoračenje i zloupotreba ovlašćenja;
korumpiranje policije .............................................................................................................................................114
8. Privatizacija poslova bezbednosti ...................................................................................................................... 117
9. Sudovi i izricanje krivičnih sankcija; uloga javnog tužioca i branilaca.......................................................... 118
10. Vrste i težina izrečenih sankcija u Srbiji ........................................................................................................ 120
11. Zamerke delovanju sudova; odnos zaprećenih i izrečenih sankcija; nezavisnost sudstva......................... 121
12. Nastanak kazne zatvora i ustanova; stanje i reformatori (Howard, Frey, Bentham).................................. 123
13. Sistemi ćelijskog osamljenja ............................................................................................................................ 125
14. Progresivni sistem (Machonoki-ev eksperiment; engleska i irska varijanta; kritika) ................................. 127
15. Moderni sistem; resocijalizacija kao svrha kažnjavanja ................................................................................ 130
16. Individualizacija u izvršenju kazne (opservacija, klasifikacija i kategorizacija); humano postupanje sa
osuđenicima ............................................................................................................................................................ 131
17. Osporavanje kazne zatvora i njenog cilja ........................................................................................................ 133
18. Negativan uticaj na zatvorenika (Clemmer; Sykes); osuđenička zajednica................................................. 134
19. Trajanje kazne; jedna ili više vrsta zatvaranja ................................................................................................ 137
20. Prenatrpanost zavoda i cena izvršenja; pobune i nasilje među osuđenicima ............................................. 138
21. Problemi postepenalne pomoći ....................................................................................................................... 140
23. Načini prevazilaženja krize (privatizacija i vaninstitucionalni tretman); ....................................................141
24. Vrste ustanova prema stepenu obezbeđenja; pojam otvorenih ustanova i izbor osuđenika ..................... 142
25. Alternative kazni zatvora - pojam i vrste ........................................................................................................ 144
26. Rad u korist zajednice; kućno zatvaranje i elektronski nadzor; budućnost kazne zatvora ....................... 146
27. Formalna socijalna kontrola i garantovanje prava čoveka; kontraterorizam i ljudska prava; relativizovanje
načela Ne bis in idem ..............................................................................................................................................151
29. Restitutivna i restorativna pravda: transformativna, tranziciona i pravda u zajednici ............................. 153

3
1. O interesovanju za zločin; Značaj naučne perspektive
Što se tiče interesovanja za zločin, niz naučnih disciplina je pokušalo da odgovori na pitanje otkud tolika
zainteresovanost ljudi za kriminalitet, ali čini se da socijalna patologija daje najpotpunije objašnjenje.

Ona sažima sve faktore interesovanja običnih ljudi za kriminalitet u četiri grupe:
1. emocionalno interesovanje
2. udar na osnovne društvene vrednosti
3. značajan ekonomski teret
4. izvor za bolje razumevanje ljudi

1. Emocionalno interesovanje predstavlja čudan spoj straha od zločina, želje za osvetom zbog učinjenog nedela
i nemirnih avanturističkih želja u svakom čoveku.
 Strah od zločina je jedna od najkarekterističnijih pojava naše epohe. Istraživanja izvršena u
najrazvijenijim zemljama pokazivala su zabrinjavajući stepen osećanja ugroženosti kriminalitetom u
njima. Američki istraživači su ukazali da je u toj zemlji kriminalitet čovekov drugi strah.
 Na ovaj činilac nadovezuje se sažaljenje prema žrtvama i želja za osvetom prema onima koji su povredu
naneli.
 Psihoanalitičari su skloni da interesovanje za zločin objasne kao potiskivanje sopstvenih kriminalnih
težnji. Neke istraživačke tehnike, posebno studije o žrtvama i studije samooptuživanja, pokazale su da
je kriminalitet mnogo raširenija pojava nego što pokazuju zvanične statistike i da ga građani vrše mnogo
više nego što se moglo i pretpostaviti. Stav da svaki čovek pod određenim uslovima može izvršiti
zločin na svoj način izražava i Gete tvrdnjom da „nema zločina za koji se jednog dana ne bih osetio
sposobnim“.

2. Kriminalitet predstavlja udar na osnovne društvene vrednosti. Njegov porast je jedan od najznačajnijih
kriterijuma socijalnog poremećaja, koje se manifestuje u krizi pravnog sistema i morala.

3. Kriminalitet predstavlja značajan ekonomski teret za zajednicu – cena kriminaliteta je izuzetno visoka. Misli
se na:
 neposrednu materijalnu štetu koja nastaje kao plod aktivnosti učinilaca krivičnih dela koja nanose
ogomne štete svojim društvima
 sve troškove koje zajednica snosi za izdržavanje velikog i skupog pravosudnog aparata u širem smislu
koji se angažuje na otkrivanju, sudjenju, kažnjavanju i prevaspitavanju kriminalaca.

4. Proučavanje ličnosti i životnog puta zločinca predstavlja koristan izvor za bolje razumevanje ljudi i njihovih
postupaka ne samo za proučavanje lica čija dela ugrožavaju društvo već i onih koji spadaju u konformiste.
Značaj naučne perspektive

Ono što praktičarima nedostaje je širi naučni ugao posmatranja – naučna perspektiva. Više ljudi različitih
zanimanja ili životnih interesovanja mogu istovremeno posmatrati isti događaj iz različitih uglova.

4
Naučna perspektiva omogućava da najpotpunije upoznamo neku pojavu jer počiva na princiima koji su
garancija tačnosti i korisnosti tako stečenog znanja. To su:
 iskustvenost
o Naglašava ulogu čula u istraživanju stvarnosti koja nas okružuje
 objektivnost
o Od naučnika se očekuje da isključi predrasude i pristrasnost pri izučavanju predmeta kojim se
bavi
 provizornost
o Umesto da zaključke do kojih dolazi smatra nekakvim konačnim i večnim istinama, doživljava ih
kao podložne promeni
 skepticizam
o Naučnik je u obavezi da celokupno nasleđe discipline kojom se bavi stavi pod znak pitanja umesto
nekritičkog usvajanja stavova prethodnika.
 etička neutralnost
o Naučnici su dužni da umesto vrednosnih sudova o dobru i zlu govore o tome šta je istinito, a šta
lažno.
 ekonomičnost
o Suprotstavljena objašnjenja pojave naučnici moraju svesti na najmanji mogući broj –
najjednostavnije objašnjenje sa najjačom empirijskom podrškom i
 determinizam
o Tradicionalno se zasniva na ideji da svakoj pojavi prethodi druga koja je izaziva
o Prvu nazivamo uzrok (antecedent), drugu posledica (konsekvent), a uzročnu vezu između
njih kauzalna veza.
o Uzrok pojave se od ostalih pojava koje na nju deluju razlikuje po tome što je nužan i dovoljan
uslov za njen nastanak.
o Probablistički princip – najviše što možemo tvrditi je da između pojave koja prethodi i one koja
sledi postoji samo mogućnost povezanosti
o Mnogostruke uzročne veze – mnoštvo antecedenta koji deluju na pojavu a nismo u stanju da
konstatujemo jednu koja se može označiti kao uzrok.
o Povratno delovanje – antecedent delje na konsekvent a ovaj drugi povratno deluje na njega
menjajući ga.
Prodorom aktuarijalizma u kriminologiju, napušta se ideja uzročnog objašnjenja i zamenjuje je razmatranjem
kako da minimalizujemo opasnost štetnog događaja
 umesto razmatanja kauzalnosti zločina bavimo se kalkulisanjem rizika
 faktori rizika zamenjuju uzroke
Aktuarijalna kriminologija uči nas kako je važnije izbeći nevolju nego je razumeti, minimalizovati rizik negó
moralno osuditi ponašanje.
 kontrola kriminaliteta se pretvara u menadžment rizika

Prednost naučne perspektive u odnosu na prakticističko posmatranje:

5
  praktični um nije ni svestan celine problema i da je ono čime se bavi samo njegov deo
 usredsređeni na konkretan problem zanemaruju postojanja nekih drugih ponašanja van njihove pažnje
 javlja se težnja za uopštavanjima koja uglavnom ne odgovaraju stvarnosti.

Kriminalitet je potrebno svestrano proučiti primenom specijalizovanih postupaka u okviru posebne nauke
– kriminologije.
2. Osnovni pojmovi u kriminologiji
Kriminalni fenomen – najopštiji pojam i služi kao zajednički naziv koji obuhvata delo, njegovog učinioca, žrtvu,
kriminalitet i reakciju do koje takva ponašanja dovode.

Zločin – pojedinačno kriminalno ponašanje, uobičajeno akt kojim se krši krivični zakon.

Kriminalitet – ukupnost svih zločina u određenom vremenu i prostoru.

 Primarni kriminalitet je vršenje kažnjivog dela prvi put

 prouzrokovan delovanjem različitih društvenih i psihičkih činilaca
 Sekundarni kriminalitet je ponovno vršenje dela (kriminalitet povratnika)
 značajan uticaj ima i proces socijalne kontrole koji ima ulogu pojačivača

Socijalna devijacija – kršenje jedne društvene norme ponašanja na koje se reaguje neformalno. Može biti
primarna i sekundarna. Ukupnost pojavnih oblika socijalnih devijacija, uzroci, sprečavanje i lečenje takvih
ponašanja predmet su socijalne patologije.

Delinkvencija – ukupnost u pravnom sistemu zabranjenih dela – delikata (krivična dela, prekršaji, privredni
prestupi i disciplinske krivice). Delikte proučava kazneno pravo koje se razlikuje od krivičnog koje proučava
krivična dela.

Prekršaji – protivpravna ponašanja kojima se vređa javni poredak. Nemaju crtu društvene opasnosti pa ne
spadaju u kriminalitet.

Privredni prestupi su delikti kojima se narušavaju pravila o poslovanju privrednih subjekata.

Maloletnička delinkvencija:

 U užem smislu podrazumeva ponašanje dece i maloletnika koja su kažnjiva u krivičnim zakonima i koja
bi da su izvršena od punoletnih bila označena kao kriminalitet.
 U širem smislu podrazumeva teškoće u vaspitanju i sitna kažnjiva dela mladih koja se pojavljuju kao
tipični mladalački bunt protiv sveta odraslih; ranije se upotrebljavao termin preddelinkvencija ali se u
novije vreme insistira na napuštanju tog termina

Za označavanje lica čije je ponašanje sud u zakonom uređenom postupku postoje dva izraza:

6
  Kriminalac – lice koje karakteriše kriminalna karijera, koju vezujemo za učvršćivanje kriminalnog
identiteta i habituelni karakter kriminalne aktivnosti. Predstavlja zločinački tip. Autori pravih najtežih
krivičnih dela
 Prestupnik – lice čije delo je plod situacionih činilaca.

Kriminalizacija kao izraz upotrebljava se u dva značenja

 Kriminogeneza ili individualna kriminalizacija je proces nastajanja kriminalca čija je završnica vršenje
zločina od strane tog lica.
 Socijalna kriminalizacija – krivično pravni proces u kome od društva određeni subjekti (organi
pravosuđa) ponašanje pojedinca označavaju kao kriminalno.

Žrtva zločina – osoba, organizacija ili pravni poredak koji su ugroženi, povređeni ili uništeni krivičnim delom.

 Viktimizacija – proces u kome neko ili nešto postaje žrtva

 Viktimitet – ukupnost kriminalnih viktimizacija u određenom vremenu i prostoru

Neformalna socijalna kontrola – skup mera kojima društvo svoje članove podstiče na konformizam

Formalna socijalna kontrola – delatnost zvaničnih organa krivično pravnog progona koji zakonske norme
stvaraju, tumače i primenjuju.

Termin „zločin“ može mnogima izgledati kao zastareo jer se uz izuzetke ređe koristi.

Ne može se odreći da izraz u sebi ima defamirajući karakter što još više važi za termin zločinac.

Ipak, upotreba izraza zločin ima puno opravdanje:

 potreba preispitivanja opravdanosti inkriminisanja jednog broja u krivičnim zakonima previđenih dela
neznatne društvene opasnosti – bagatelni kriminalitet
 žigošući karakter se ne može potpuno izbeći ali žigosanje može imati i izvesni preventivni uticaj, bar
na neke kategorije potencijalnih učinilaca

Potrebno je potražiti sinonime izrazu zločin. Zločin nije delikt a posebno ne devijacija. Mogli bi se
kao sinonimi koristiti krivično delo i kriminalno ponašanje.

7
3. Definicija kriminologije i njene bitne crte kao nauke; Predmet kriminologije
Kriminologija je samostalna nauka koja koristeći saznanja i istrazivačke postupke nauka o čoveku i društvu,
empirijski proučava kriminalni fenomen tj zločin, njegovog izvršioca i žrtvu, kriminalitet i način na koji
društvo reaguje na kriminalno ponašanje.

Treba je postaviti kao:

 samostalnu nauku sa osobenim predmetom i metodom

 odbacuje se shvatanje po kome je ona samo zajednički naziv za kriminološke discipline

 jedinstvenu nauku

 treba zaustaviti rasparčavanje na opštu i posebnu, teorijsku i praktičnu, kliničku i terapeutsku,

čistu i primenjenu

 sintetičku nauku

 u njoj se stiču i integrišu sva znanja o kriminalnom fenomenu

 Interdisciplinarnost – za proučavanje njenog predmeta je potrebno koristiti znanja i postupke

istraživanja iz drugih nauka

 Multidisciplinarnost – nužna pretpostavka njenog razvoja je objedinjavanje u istraživaču

mnoštva znanja

 crpi svoja znanja iz 12 različitih disciplina

 antropologija, biologija, medicina, psihologija, psihijatrija, pravo – proučavaju

pojedinca

 filozofija, sociologija, etnologija, ekonomija, etika i političke nauke – proučavaju

sredinu u kojoj pojedinac obitava

 teorijsku nauku

 uopštava saznanja do kojih se konkretnim istraživanjima dolazi

 empirijsku nauku

 bavi se onim što jeste, realnim pojavama i procesima koji se mogu neposredno opaziti i
proučavati

Iako jedinstvena, ne znači da se predmet kriminologije može posmatrati iz jednog ugla. Možemo razlikovati tri
ravni, tri dimenzije kriminalne pojave:

1. fenomenološka dimenzija proučava pojavne oblike kriminalnog fenomena

8
 2. etiološka dimenzija proučava specifičnu uslovljenost kriminalnog fenomena

3. viktimološka dimenzija posmatra kriminalnu pojavu iz ugla žrtve

U okviru predmeta kojim se kriminologija bavi mogu se uočiti pet elemenata:

1. zločin kao individualna pojava je centralna kategorija ove nauke;

2. prestupnik kao autor dela se izdvaja jer u delu nisu konsumirane sve bitne crte tog lica

3. žrtva dela se posebno izučava jer je neophodno imati u vidu odnos učinioca i žrtve jer je doprinos žrtve
nastanku dela od bitnog značaja

4. kriminalitet kao masovna pojava zbog različitog karaktera u odnosu na pojave čiju ukupnost predstavlja

5. reakcija pojedinca i društva se izdvaja jer je unošenjem reakcije u krug problema kojim se kriminologija
bavi bitno promenjen njen karakter

4. Različita shvatanja zločina - uža i šira odredba

Po koncepciji zakona, za zločin se polazi od shvatanja da je reč o radnji ili propuštanju koji su navedeni u
zakonu i za koje je predviđena kazna. Nužni elementi za pravnike su – zabranjena radnja, subjektivni odnos prema
delu i propisano kažnjavanje.

Što se tiče odnosa sa grehom, većina savremenih sistema sadrži inkriminacije koje su ostaci tradicionalnog,
patrijarhalnog ili srednjevekovnog rezonovanja. Dva najznačajnija ataka na liberalno krivično pravo su:

1. legalistički moralizam – omogućava kriminalizaciju nekog čovekovog ponašanja zato što je nemoralno ili zato što
je tako shvaćeno i

2. legalistički paternalizam – dozvoljava da se kazni nečija radnja zato što može naneti štetu samom subjektu koji
je preduzima

Krajem 19. i početkom 20. veka razvoj su doživele nove teorije o kriminalnom ponašanju kao izrazu bolesnog
stanja učinioca. Zločin se shvata kao izraz bolesti tela i duše.

Zločin se shvata i kao izraz delovanja same društvene organizacije.

Shvata se i kao serija međuodnosa – interakcija žrtve i policije. Srž procesa određivanja jednog ponašanja kao
kriminalnog je u ovoj fazi a kasnije etape su od manjeg značaja.

Dragan Milovanović, američki kriminolog zločin izjednačava sa povredom osnovnih ljudskih prava naglašavajući
da postoje dve vrste takvih povreda:

1. zločini redukcije – pasivnom subjektu se oduzima neki kvalitet bitan za njegov status;

2. zločini represije – povređeni subjekt se sprečava da postigne željeni status ili poziciju

9
Najprihvatljivije shvatanje polazi od pravne odredbe jer nam daje prvu tačku oslonca za njegovo preciziranje.
Prigovori: neprikladna i preuska, ateorijska, nedovoljno određena.

Šira odredba zločina: – vršenje zakonom sankcionisanih dela (delikata). Takva dela nisu jedinstvena kategorija.
Mnoga strana zakonodavstva prave razliku između zločina, prestupa i istupa. Naše razlikuje: krivična dela,
prekršaje, privredne prestupe i disciplinske krivice.

Uža odredba zločina – zločin predstavlja kršenje normi krivičnog prava. Krivična dela se od drugih kažnjivih radnji
kvalitativno razlikuju. To su najteži delikti.

Kriminologija ne ostavlja van svoje optike sva ostala deliktna, čak i devijantna ponašanja. Dinamika krivično
pravnih inkriminacija (sastoji u otklanjanju ponašanja sa neznatnom društvenom opasnošću – bagatelni
kriminalitet – dekriminalizacija i unošenju u taj zakon novih, do tada nekažnjivih ponašanja
– inkriminalizacija) dovodi do potrebe da pažnju posvetimo onim ponašanjima koja se pojavljuju kao granična
u odnosu na definisani zločin.

5. Zločin i devijantnost
Ono što je za krivično pravo krivično delo, za sociologiju je devijacija. Sociolozi devijaciju doživljavaju
kao ponašanje suprotno normama ili očekivanjima drugih koje izaziva neslaganje ili kažnjavanje.

Novije koncepcije devijaciju smatraju produktom istih onih procesa koji dovode do poštovanja normi
– konformizam.

Alex Thio navodi da postoje dve vrste definicija devijacija:

 tradicionalne – prilaze im kao realnoj pojavi, kao objektivnom fenomenu koji je prouzrokovan ili
određen drugim pojavama i

 novije – relativističke koje objašnjavaju ovakva ponašanja uglavnom žigosanjem u određenom vremenu
i mestu.

Prema stepenu javne saglasnosti mogu se razlikovati dva tipa devijacija:

 one o kojima, zbog njihove težine postoji maksimalni stepen saglasnosti i

 lakše – o kojima ne postoji

Krug ponašanja koja se označavaju devijacijama:

 širi pristup – zajednička oznaka za nekonformističko ponašanje ili stil života

 socijalna patologija bi se bavila svakim ponašanjem koje odstupa od normi globalnog društva ili
grupe koja ga procenjuje

 uži pristup – devijacije svodi na ponašanja ljudi koja u značajnijoj meri odstupaju od društvenih normi i
izaziva reakciju neodobravanja.
10
1. sva koja ispunjavaju ovaj uslov ili

2. samo ona koja ne figuriraju kao krivična dela

 alkoholizam, narkomanija, seksualne devijacije, skitnja i prosjačenje, kockanje,

samoubistvo

Devijacije prema tome kako ih sredina ocenjuje možemo podeliti u dve grupe:

 negativne – otpadništvo, nametljivost, indiskrecija, bizarnost, neodgovornost, otuđenost, hedonizam,

prevarnost, raskolništvo i neotesanost

 pozitivne – altruizam, brižljivost, diskretnost, ispravnost, hiperodgovornost, kooperativnost,

umerenost, istrajnost, pacifizam i ljubaznost

Odnos zločin – devijantnost

 kriminalno ponašanje ugrožava osnovne vrednosti jednog društva, devijantno ponašanje nema tako izraženu
opasnost

 zločin prate delovanje mehanizama formalne, devijacije neformalne socijalne kontrole

 zločin je kršenje krivično pravnih normi, određen apsolutno; normalno i devijantno je relativno određeno u
zavisnosti šta veći deo društva smatra takvim

 razlikovanje je bitno jer se izbegava podvođenje zločina pod pojam devijacije;

 Svaki član društva je devijant ali nisu svi građani samim tim i zločinci.

Devijantno je svako neinkriminisano odstupajuće ponašanje.

6. Odnos kriminologije sa drugim naukama i kriminološkim disciplinama

Odnos sa krivičnim pravom

Za većinu autora krivično pravo i kriminologija su dve različite naučne discipline.

Razlike:

1. krivično pravo se bavi krivičnim delima i sankcijama kao normativnim pojavama, kriminologija im
pristupa kao realnim pojavama.

2. kriminologija ima za osnovni predmet opis spoja čoveka i uzroka delinkvencije, krivično
pravo opisuje krivične norme jednog pravnog poretka.

Iako različite, tesno su povezane:

11
  predmet kriminologije je određen onom zonom po društo štetnih ponašanja koja krivično pravo izdvaja i
sankcioniše – ne može se zanemariti krug radnji od zakonodavca označen kao krivična dela pri
određivanju zločina

 krivično pravo od kriminologije dobija neophodne podatke o razmerama i uslovljenosti tih dela – racionalna
izgradnja sistema inkriminacija i sankcija

Odnos sa kriminalnom politikom

Kriminalna politka je formirana u nemačkoj doktrini od Franza von Liszta, razvoj je doživela u kontinentalnim
evropskim zemljama.

Kriminalna politika kao:

 veština – praktična planska delatnost kojom se organizuje delovanje društvenih subjekata usmereno na suzbijanje
zločina i kriminaliteta

 naučna disciplina – kritički proučava tu delatnost u cilju optimalizacije kontrole ovih pojava

Vidovi kriminalno političkog delovanja:

 profilaksa – ukupnost mera koje se preduzimaju pre no što do zabranjenog ponašanja dođe

 represija – mere potiskivanja već ispoljenog ponašanja

 usmerena ka budućnosti delovanjem na učinioca – specijalna ili na druge – generalna prevencija

utiče da ne dolazi do takvih dela

 usmerena ka prošlosti – svodi se na uzvraćanje učiniocu zbog zla koje drugima nanosi –
retribucija

Prevencija:

 primarna – ustanovljava činioce u prirodnoj i socijalnoj sredini koji omogućavaju ili podstiču kriminalnu aktivnost

 sekundarna – mere namenjene ranom otkrivanju potencijalnih prestupnika i pravovremeno delovanje pre
izvršenja krivičnog dela

 tercijarna – mere protiv onih lica koja su izvršila krivično delo – poznatih prestupnika

Povezanost kriminologije i kriminalne politike se ogleda u tome što kriminologija osmišljava konkretne aktivnosti
suzbijanja kriminaliteta, a kriminalna politika služi za proveru naučnih postavki kriminologije.

Razlike:

 kl proučava pojavne oblike i uslovljenost kriminalnih ponašanja, kp se bavi njihovim suzbijanjem

 kp je postavljena kao aksiološka disciplina koja počiva na vrednosnim sudovima, kl je ontološka

disciplina koja se bavi proučavanjem onog što jeste.

12
Razlozi pro za uvođenjem predmeta kriminalne politike u kriminologiju:

 ne postoje ozbiljni razlozi protiv unošenja u kriminologiju aksiološkog aspekta kontrole kriminaliteta

 kriminologija može izučavati sve represivne mehanizme suprotstavljanja kriminalitetu a socijalna

politika profilaktičko delovanje

Razlozi kontra, čak i proširen domen kriminologije, ona ne izučava ništa više od:

 efekata koje pojedini oblici reakcije imaju na prestupnika

 traženja načina da se kontrola zasnuje na nauci i objektivnom

 analize učinka koje različiti vidovi reakcije imaju na one koji su im povrgnuti

Prema Zipfu, kriminalna politika, krivično pravo i kriminologija su tri stuba krivičnih nauka.

Izraz „kriminalna politika“ je iz više razloga neodgovarajući:

 neki autori žele da ga zamene izrazom „politika suzbijanja kriminaliteta“ – ali tako ne obuhvata profilaksu

 izraz „kaznena politika“ je rezervisan za odlučivanje sudova pri odmeravanju krivičnih sankcija; moderna
društva teže da afirmišu i nepenalne oblike

 najbolje rešenje je izraz „politika kontrole kriminaliteta„.

Odnos sa penologijom

Penologija je grana krivičnih nauka koja izučava funkcije krivičnih sankcija, pravila njihovog izvršenja i
metode upotrebljene za njihovu primenu.

Svodi se dobrim delom na penitencijarnu nauku (učenje o kaznenim zavodima).

Gassin smatra da penologija obuhvata tri velike grane:

1. pravo izvršenja krivičnih sankcija

2. tehnika upravljanja kaznenim ustanovama

3. kriminalna terapeutika

Disciplina koja proučava sankcionisanje od strane sudova I politku I praksu postupanja sa sankcionisanim prestupnicima –
Ericson

Peter Youce i Neil Wain – naučno proučavanje kažnjavanja koje se koncentriše na motive i metode koje koristimo pri
kažnjavanju prestupnika kako bismo sprečili zločin.

Postoji tesna povezanost između kriminologije i penologije:

 postupak izvršenja kazni ima za cilj da otkloni neke od činilaca koji dovode do zločina

13
  delotvornost penološkog postupanja je provera validnosti kriminoloških stavova

Kriminologija u svom okviru proučava i deo materije koji se tradicionalno smatra domenom penologije

 kritička analiza uticaja primene krivičnih sankcija

 preispitivanje ciljeva kažnjavanja i načina na koji je pravno uređeno izvršenje sankcija

Penologija zadržava naučnu samostalnost u meri u kojoj tretman i prevaspitanje ostaju ključni pojmovi
penitencijarnog postupanja.

Odnos sa kriminalistikom

Kriminalistika kao nauka – Saponaro – Naučna disciplina koja se koristi znanjima niza drugih nauka i veština
kako bi, u procesu tumačenja činjenica proisteklih iz zločina, izvršila sintezu podataka pribavljenih uz pomoć
navedenih disciplina, sve sa ciljem da se otkrije zločin i kao takav kvalifikuje, identifikuju učinilac i njegova
žrtva.

Kriminalistika kao veština – Ponti – tehnika isleđivanja u krivičnim stvarima koja je od značaja za policiju i
pravosuđe

Kriminalistika je nauka koja primenjuje saznanja prirodnih i tehničkih disciplina u cilju otkrivanja i
rasvetljavanja krivičnih dela i otkrivanja njihovih učinilaca.

Deli se na:

 kriminalističku tehniku – zakonomernosti u materijalnom svetu u vezi sa vršenjem kd

 taktiku – pojavni oblici i načini izvršenja krivičnih dela

 metodiku – zakonomernosti nastanka, otkrivanja, prikupljanja, obrade i ocene informacija

Niz dodirnih tačaka sa kriminologijom – obe zanimaju pojavni oblici zločina, faktori i reagovanje na zločin

Razlike:

 kriminologiju interesuje njihova tipologija a ne svako delo ponaosob, a od kriminalistike saznaje za nove
oblike neregistrovanih ponašanja.

 kriminalistiku interesuju samo činioci koji joj omogućavaju da pronikne u spec. motivaciju učinioca; kriminologiju
interesuju svi spoljni i unutrašnji faktori koji dovode do kriminalnog ponašanja.

 kriminalistiku interesuje samo aktivnost organa unutrašnjih poslova, kriminologiju delovanje svih subjekata
formalne kontrole

Odnos sa socijalnom patologijom

Socijalna patologija ili sociologija devijacija je nauka o odstupajućem ponašanju, njime izazvanoj društvenoj
dezorganizaciji i reakciji zajednice.

14
Dva uslova da bi se ponašanje smatralo devijantnim:

 da se krše norme koje poštuje većina i

 da se njihovo poštovanje smatra bitnim

Osnovni kriterijum razlikovanja: kriminologija proučava kriminalno, a soc. patologija devijantno ponašanje.

Kriminološke discipline

Kriminalna biologija je spoj kriminalne antropologije i kriminalne psihologije. Uslovljenost kriminalne

aktivnosti traži u čoveku kao bio psiho konstitucionalnom tipu.

 Kriminalna antropologija – izučava specifične uslovljenosti zločina organskom strukturom

pojedinca (predstavnici frenolozi, Lombroso, italijanski pozitivizam)

 Kriminalna psihologija – zločin povezuje sa određenim psihičkim osobinama, tretira prestupnika kao u
osnovi duševno zdravog sa specifičnim ličnim crtama.

 Kriminalna psihopatologija – zločin je izraz poremećaja uma učinioca, polazi od toga da je

prestupnik bolesna, patološka ličnost.

Kriminalna sociologija tvrdi da je baza objašnjenja zločina samo društvo.

Dve grupe kriminoloških disciplina, dele se na one sa:

 individualnim pristupom – u prvom planu imaju pojedinca

 i one koje u centar stavljaju sredinu – uža grupa kojoj prestupnik pripada ili celo društvo

Razne vrste kriminologa rade razne apsolutizacije činilaca pa tako se pojavljuje sociologizam koji apsolutizuje
delovanje društvenih činilaca i individualistički pokušaji da se zločin objašnjava telesnim sklopom ili strukturom ličnosti.

Jedni zanemaruju društvene uticaje a drugi činjenicu da je svako delo akt konkretnog lica u izvesnoj meri odraz
njegove individualnosti.

Kriminologija mora da izgradi čvrst sistem u kome saznanja kriminoloških disciplina imaju svoje mesto.

Mora integrisati te discipline u sistem koji potpuno obuhvata ono što kriminologija proučava.

Odnos kriminologije sa viktimologijom

Dva gledišta:

1. u širem smislu – viktimologija je samostalna nauka u tesnoj vezi sa kriminologijom

 izučava sve ljude koji pate odnosno

 lica koja trpe povredu i štetu od sila koje su izvan njihove kontrole i nisu povezana sa
njihovom ličnom odgovornošću (Andrew Karmen)

15
  nema jasno određen predmet proučavanja

2. u užem smislu – viktimologija je grana kriminologije

 predmet su žrtve zločina

 nije optimalno gledište

Najbolje je saznanja do kojih se došlo proučavanjem žrtava integrisati u kriminologiju.

Tako se konstituiše novi trodimenzionalni koncept kriminalnog fenomena.

Predmet kriminologije se po nekim autorima proširio pa se sad ide ka pomoći tim licima i proučavanju
„strukturne viktimizacije“.

7. Značaj kriminologije
Dva osnovna kruga problema humanitarnih nauka:

 epistemiološki – u kojoj su meri te discipline upoznale svoj predmet i koliko su u stanju da ga upoznaju?

 omogućava da posmatranjem, razmišljanjem i naučnim istraživanjem dođemo do jezgra

pouzdanih znanja.

 Kriminolog može biti:

 posmatrač – opisuje ono što jeste

 teoretičar – traži korelacije

 ideolog – diskutuje u korist ili protiv postojećeg stanja stvari

 praktičar i

 metodolog – analizira ostale načine postupanja

 pragmatički – da li je saznanje primenjivo u životu i s kakvim posledicama?

 pruža takva znanja koja imaju implikacije na polju kontrole kriminaliteta

 ova dimenzija je sadržana u pojmovima „prognoza“, „sankcije“, „efikasnost“, „reforma“

Ove dve dimenzije su neposredno povezane.

Značaj za krivično pravosuđe

Rezultati kriminoloških istraživanja mogu značajno uticati na način rada pravosudnih organa.

16
Savet Evrope ukazuje na manju arbitrarnost subjekata kriminalne politike ako se zasniva na primeni rezultata
krim. istraživanja.

Kriminologija je pravosuđu ukazala na osnovne probleme evolucije kriminaliteta (beli okovratnk, organizovani,
uticaj društvenih promena na kriminalitet, krivičnih instituta i sl)

Kriminalitet ne možemo potpuno ukinuti i kriminologija ne može pronaći sve njegove faktore (Sutherland).

Zadatak kriminologije je da ukaže nadležnima na sredstva za izgradnju strategije koja omogućava smanjenje
kriminaliteta na društveno podnošljivu meru.

Pravosudna administracija i rezultati istraživanja

Praktičari prigovaraju da kriminolozi ne žive u realnom svetu.

Pravosudni organi predloge iz kriminoloških istraživanja dočekuju sa velikom dozom kritičnosti.

Picca traži razloge za nerazumevanje, nepoverenje i otpor:

 obostrano nepoverenje – posledica sudara reformizma istraživača i konzervativizma administracije

 administracija se suprotstavlja novom kao posledica osnovnog zadatka – da efikasno deluju na

kontrolu kriminaliteta

 neophodnost da se uzme u obzir i reakcija javnog mnjenja

 zastrašenost građana često nije realna, pravosudna administracija mora da računa – istraživači
ne moraju

 ograničena primenljivost većine istraživanja

 naučnici pre formulišu teorije nego što procenjuju njihovu vrednost u stvarnosti

 multidisciplinarni pristup neostvarena težnja jer svi zanemaruju drugo sem svoje discipline

Poboljšanje komunikacije između naučnika i organa formalne socijalne kontrole – pretpostavka za bolje
razumevanje kriminaliteta.

17
9. Metod i metodologija, Postupak naučnog saznanja
Metod (methodos = put ) je ukupnost teoretskih spoznaja i tehničkih postupaka koje, u cilju omogućavanja novih
saznanja koristimo pri istraživanju predmeta.

Dva elementa metoda:

 saznanja o delu stvarnosti koji se proučava i logička pravila koja to proučavanje usmeravaju

 tehnike koje se koriste u istraživanju

Metodologija je deo logike koji se bavi proučavanjem saznajnih metoda odnosno opisom različitih postupaka i
izučavanjem njihove zasnovanosti, dometa i vrednosti.

Pojam i vrste naučnog istraživanja

Naučno istraživanje su svi na naučnoj metodologiji zasnovani postupci čiji je cilj potpunije upoznavanje
predmeta proučavanja.

Bitne crte naučnog istraživanja:

 originalnost

 teorijska zasnovanost

 sistematičnost

 mogućnost uopštavanja

 etičnost

Istraživanja kriminoloških nauka imaju neke specifičnosti:

1. pojave koje su protivzakonite

2. akademsko znanje istraživača i sposobnost interpersonalne komunikacije

3. mnoštvo istraživačkih postupaka preuzeto iz srodnih disciplina

Cilj je ostvarenje nekog od zadataka:

 da se neka pojava objasni

 da se opiše

 da se objasni mehanizam nastanka fenomena

 da se izvrši evaluacija prakse i politike delovanja

Vrste istraživanja (fundamentalna):

 eksplikativna – utvrđuju naučne zakone u oblasti i uzročne vezr između pojava

18
  deskriptivna – opis pojava

 strukturalna – sastav predmeta

 predikativna – predviđanje daljeg razvoja pojave

 eksplorativna – probna

 panel – verifikacija prethodnih rezultata

 metodološka – validnost postupka

Postoje i primenjena gde je cilj rešenje jednog posebnog problema.

Evaluativna istraživanja

Eval. istraživanja se bave proučavanjem naučne vrednosti sredstava borbe protiv kriminaliteta i iznalaženjem
novih pogodnijih antikriminalnih mera. Njima se vrši ocena i vrednovanje rezultata organa pravosuđa.

Tri rešenja ko može da ga sprovede:

 istraživanje u kući – izvode istraživači same ustanove zadužene za sprovođenje mera

 nema problema sa uspostavljanjem saradnje sa zaposlenima

 rezultatima se manje veruje

 nezavisni istraživači

 rezultatima se veruje ali ima problema sa saradnjom

 angažovanje istraživača

 pomiruje suprotnosti

Pri oceni rezultata treba uzeti u obzir:

 svrhu uvođenja određenih mera i postupaka

 okolnosti u kojima se primenjuju i uticaj činilaca

 pouzdanost primenjenih istraživačkih tehnika

 kriterijume korišćene za ocenu delotvornosti mera

Postupak naučnog saznanja

Postupak naučnog saznanja je planski, na saznanjima metodologije zasnovan sistematski zahvat.

Faze postupka:

 određivanje predmeta i cilja istraživanja i postavljanje polazne pretpostavke

19
  hipoteza – odgovor na neki problem i bitno je da bude jednostavna i proverljiva

 izrada istraživačkog plana

 istraživačke strategije:

 eksperimentalna i neeksperimentalna

 transverzalna i longitudinalna

 individualistička, globalistička ili strategija uzorkovanja

 kvalitativna i kvantitativna

 uporedna, istorijska i prognostička

 prikupljanje činjenica, njihova obrada i tumačenje

 Činjenice su konkretni objektivni događaji iskustvenog karaktera koje, pod određenim

uslovima može opaziti svaki posmatrač normalnih čula koji je tokom opažanja uspeo da isključi
svoja predubeđenja, afekte, interese i druge iracionalne faktore.

 prikupljanje se vrši posmatranjem u širem smislu

 obrada podataka se vrši kako bi se ovi podatci razvrstali

 tumačenje sledi posle njihove obrade

 naučna interpretacija i utvrđivanje pravilnosti

 dva načina:

 utvrđivanje naučnih zakona, odnosno otkrivanje uzročnih veza između pojave koju proučavamo i
spoljnjeg sveta kao i između samih njenih delova – naučno objašnjenje

 prvo se između dve pojave – uzroka i posledice – utvrđuje postojanje veze

 zatim se proverava njihov vremenski sled

 i na kraju se otklanja mogućnost uticaja rivalskog kauzalnog faktora

 provera hipoteze se vrši na načine slične logičkim i metodološkim postupcima za utvrđivanje

kauzalnih veza

 proveravanje dobijenih rezultata

 verifikacija je neizbežna jer čak i ako izostane, verifikacija se vrši u istraživanjima koja slede

20
11. Podela kriminoloških metoda
Dve vrste podela metoda u kriminologiji: prema prirodi podataka i prema načinu pristupanja predmetu

Prema prirodi podataka:

1. metodi za ispitivanje kvalitativnih i kvantitativnih podataka

 deo pojava koja su predmet kriminologije može se meriti pa su tako prilagođeni metodi.

 kvantitativna kriminologija je posebno razvila statističku analizu, a u okviru nje

statistiku veza

 kvalitativne pojave se ne mogu numerički izraziti što je poslužilo kao osnov za

konstituisanje kvalitativne kriminologije

2. pojedinačnih i društvenih

 potreba da se za istraživanje kriminologije koriste i metodi za izučavanje pojedinačnih ali i

društvenih podataka

 nema opravdanja za favorizovanje bilo kog od njih

3. prošlih i sadašnjih

 kriterijum je vremenski period na koji se podaci odnose

 prošle podatke ispituje istraživanje društvene istorije

 sadašnje registrovani tekući kiminalitet

4. primarnih i sekundarnih

 primarni su podaci sakupljeni u sklopu kriminoloških istraživanja

 intervjui, eksperimenti i posmatranja su istraživačke tehnike

 sekundarne podatke čine zapažanja prikupljena od drugih pojedinaca službi sa drugim ciljevima
od onih koje rukovode istraživača

 mogu biti kvantitativne i kvalitativne prirode

Prema načinu pristupanja predmetu:

Najbolje je poći od početne odredbe metoda kao načina na koji se proučava jedan deo stvarnosti i klasifikovati
ih prema načinu na koji pristupaju predmetu proučavanja:

1. individualistički pristup – proučava predmet istraživanja kao specifičnu neponovljivu celinu – metod
izučavanja pojedinačnih slučajeva

21
 2. globalistički pristup – strategija istraživanja koja polazi od potrebe da se predmetu proučavanja priđe
kao klasi, vrsti, koja sa sličnim pojavama ima zajedničke crte – statistički metod

3. metodi srednjeg obima – predmetu ne pristupaju ni kao individualnoj pojavi niti nastoje da je
posmatraju kao deo totalne pojave

Fernando Mantovani je podelio sve metode u tri velike grupe:

 one koji su namenjeni individualnom istraživanju i koji su u okrilju kliničke kriminologije

 statističko ispitivanje masovnih pojava

 istraživanje putem uzoraka

12. Istorijske, komporativne i studije predviđanja

Cilj istorijskih studija je pre svega pronicanje u prave razloge pojave niza instituta i rešenja koja savremeni
krivičnopravni mehanizmi koriste.

Prva takva istraživanja odnosila su se na period velikih ekonomskih lomova koji obeležavaju 18 i rani 19 vek kada se
dobar deo zločina mogao shvatiti kao izraz bunta protiv oduzimanja imovine ranijim sopsvenicima.

Težište interesovanja se kasnije prenosi na nasilnička dela protiv pojedinca i odnosom polova i kriminaliteta,
različitom tretmanu polova i ulozi pola u razumevanju kriminaliteta.

Objašnjeno je formiranje slike maloletnog delikventa i kako se u 19. veku shvatanje prestupnika kao moralno
inferiornog promenilo u tretiranje kao mentalno deficijentnog.

Analiza statističkih podataka u ranijem vremenu koji su dopunjeni podacima do kojih su istraživači sami došli.
Lily i Thomson proučavaju rasističku kaznenu politiku američkih vojnih sudova.

Garland je proučavao 4.000 registrovanih slučajeva zvanično registrovanih linčovanja Amerikanaca afričkog
porekla.

Anthony Marx je upoređivao pravosudni tretman afroamerikanaca u SAD, Južnoj Africi i Brazilu – istorijsko
komporativno istraživanje.

Komporativne studije

Upoređivanje je metod kod koga poredimo pojedince, grupe, institucije, kulture, geografska područja i
vremenske periode pod pretpostavkom da su posmatrane jedinice uporedne odnosno da se međusobno
razlikuju u manjem broju osobina.

Kroskulturno poređenje je komporacija različitih kulturnih i društvenih tipova.

22
Krosregionalna analiza je poređenje različitih područja ili socijalnih grupa u odnosu na jednu varijablu u istom
vremenskom razdoblju.

Dijk ukazuje da postoji usavršavanje krosnacionalnih pregleda stanja kriminaliteta potreba našeg vremena.

Današnji svet je globalno selo, pa stanje kriminaliteta ne može ostati nacionalni problem. Više tipova
kriminaliteta ima međunarodne dimenzije, tržište narkotika, seksualnih usluga i ilegalna trgovina oružjem

Podaci o rizicima viktimizacije i raširenosti korupcije se uzimaju u obzir od strane potencijalnih investitora i od
strane pojedinca pri poslovnim i turističkim putovanjima.

Kriminolozi koriste činjenice iz kroskulturnih i krosregionalnih analiza za testiranje uticaja mikro i makro
faktora kriminaliteta u različitim sredinama.

Komporativna kriminologija je grana kriminologije koja predstavlja rezultat primene metoda upoređivanja zločina
i njegove kontrole u različitim kulturnim i nacionalnim sredinama.

Studije predviđanja

Predviđanje ili predikcija predstavlja jednu od najproduktivnijih istraživačkih strategija u kriminologiji

prema nekim mišljenjima.

Ovde se ne bavimo realnim crtama proučavane pojave već na osnovu poznavanja tih crta i drugih znanja
pristupamo njenom predviđanju.

Koristimo pri tome sledeće metode: statističke, matematičke, kibernetičke, metode ekstrapoliranja,
sistematizovane obrade, ekspertske ocene i drugo.

Svi slučajevi u kojima dolaze u obzir primene metoda prognoziranja mogu se svesti u osnovi na:

 predviđanje zločina kao individualnog kriminalnog ponašanja i

 prognostici kriminaliteta kao masovne pojave

Bez obzira na teorijski pristup, moramo se izričito ili prećutno opredeliti o nekim filozofskim pitanjima kao na
ono o slobodi volje.

Dobro predviđanje počiva na:

 dobroj identifikaciji faktora predviđanja i kriterijuma validnosti predviđanja

 Prediktori su varijable čije proučavanje i praćenje omogućava da predvidimo buduće ponašanje pojedinca
odnosno kretanje kriminaliteta.

 Kriterijumi validnosti predviđanja nisu isti kod pojedinačnog i masovnog ali se najčešće koriste
podaci u zvaničnim evidencijama

 problem je uticaj tamne brojke kriminaliteta

23
  da je na pravi način određeno vreme za koje se predviđanje vrši

 problem je kad se vremenski period mnogo skrati da se ne stignu registrovati izvršena krivična
dela u statistikama

Etičke dileme:

 principijelni razlog osporavanja – a priori odbacuje ove zahvate jer sumnja u moralnu opravdanost

 osporavanje zbog nedovoljne pouzdanosti

 izraz nezadovoljstva stepenom verodostojnosti koja se postizala i može biti podsticaj za

usavršavanje zahvata i tehnika

13. Klinički i anamnestički metod

Klinički metod proučava pojedinačnog prestupnika ili njihove manje grupe i okrenut je izdvajanju ličnih
osobina kao psiho-organskog jedinstva.

Uzimaju se u obzir nasledni, konstitucionalni, medicinski, psihološki i psihijatrijski kao i psiho-socijalni činioci
koji deluju na pojedinca i mikrosocijalni koji neposredno deluju.

Ovaj metod je u neposrednoj vezi sa izgradnjom odgovarajućeg tipa tretmana.

Dva aspekta kliničkog metoda:

 kliničko ispitivanje – zadatak je da obezbedi podatke koji se tiču pojedinca kako bi mu se odredila terapija

 primena terapije

Posebni metodi kojima je trebalo odrediti opasnost budućeg kriminalnog ponašanja:

 šeme prognostike

 Schid, Maywerk i Schwaab

 1. faza – 15 antropoloških i socijalnih činilaca kod delinkventa

 antropološki – nasledna mana, psihopatija, alkoholizam, kriminalitet kod predaka

 socijalni – rđavo vaspitanje, neuspeh u školovanju i na radu, kriminalitet pre 18te, brz
povrat i međumesni kriminalitet

 2. faza – proučavanje preddelinkvenata

 odredio je ko koliko ovakvih obeležja poseduje i klasirao prema broju osobina,

izračunao potom procenat povrata

24
  grupe bez ovih osobina 3% povratnika, od 12-15 pobrojanih obeležja povrat je
iznosio 100%

 tablice predviđanja

 Eleanor i Sheldon Glueck

 zadatak im je bio da izgrade instrumente da već na polasku u školu selektuju potencijalne

učinioce

 posmatrali su 500 delinkvenata i 500 nedelinkvenata ali bez ijedne druge različite osobine

 odredili su tri grupe činioca koji su se ticali društvenih uticaja, psihičkih osobina i mentalnog
zdravlja

 tri serije tablica tako što je svako od dece prema osobinama svstano u neku od grupa prema
verovatnoći

 rezultati pokazuju da međusobno slaganje tablica ne prelazi 70%

Veliki broj grešaka osporavaju vrednost ovakvih predviđanja

Postoje situacije u kojima je neophodno predvideti buduće ponašanje – prilikom otpuštanja sa izdržavanja
kazne na primer

U poslednje vreme raste potreba za proučavanjem faktora rizika naročito kod maloletnika.

Anamnestički metod

Anamnestički pristup koristi sredstva kao što su životne istorije, posmatranje i posmatranje sa
učestvovanjem.

Metod proučavanja životne istorije sadrži obično analizu pisama, dnevnika biografija i autobiografija, kao i
dubinske intervjue ili posmatranje jednog ili više reprezentativnih subjekata. Prvi primeri studija Shaw o
kradljivcima usnulih i pijanih žrtava, i Sutherland o profesionalnom lopovu

Posmatranje i posmatranje sa učestvovanjem unose iskustva iz prve ruke, poseban značaj ima posmatranje sa
učestvovanjem koje su razvili pripadnici Čikaške škole u proučavanju devijantne subkulture.

Terensko istraživanje – field research – etnografska proučavanja - kvalitativno izučavanje pojava pri kome
registrujemo ono što se događa, doživljavamo nova iskustva I učestvujemo u aktivnostima.

 mikroetnografska proučavanja se vrše u malim sredinama I proučavamo kako se ljudi u njima ponašaju.

Kvalitativna istraživanja koja se rukovode filozofijom metodološkog individualizma - verovanje da direktne

pojave ne mogu biti shvaćene ako nemamo u vidu šta pojedinci misle:

25
  narativna analiza – od pojedinca se očekuje da kroz priču ukaže kakvu predstavu ima o sebi samom i
relacijama sa drugim bliskim licima
 Q analiza

Svesituacioni metod – kombinacija posmatranja s učestvovanjem i eksperimenta – Armand Mergen

Faze svesituacionog metoda:

 posmatranje pri kome istraživač živi u grupi kao prihvaćeni član

 prikupljanje i uvid u podatke iz zvaničnih evidancija, postojeće literature i razgovora

 dobijeni rezultati su koordinisani i mogu se kasnije koristiti u terapeutske i eksperimentalne svrhe

Ocena metoda:

 kritika zamera da pojedinci i grupe ne moraju biti reprezentativni za čitavu populaciju kojoj pripadaju

 traju dugo pa mogu dovesti do neprijatne upletenosti istraživača

 negde su ipak ovi metodi nezamenljivi

 kriminalci nisu pogodni izvori informacija o delima

 još je teže doći do podataka o organizaciji i strukturi tajnih kriminalnih i devijantnih grupa

 problem etičke dimenzije

 objavljivanje saznanja o grupi koja je tajno posmatrana je špijuniranje

 ako istraživač otkrije da posmatra grupu nastaje opasnost da njeni članovi izmene svoje ponašanje –
Hawthorne efekat – promena same opservirane pojave

 ne treba zaboraviti da se radi o obliku manipulacije ljudima

14. Dokumentaciona analiza, analiza sadržaja i meta-analiza; Mapiranje

kriminaliteta
Metod proučavanja dokumenata za objekat ima svaki pisani dokument.

Tri klasifikacije takvih pismena (Tim May):

 primarne, sekundarne i tercijarne

o primarne je zabeležio sam posmatrač
o sekundarne je neko drugi
o tercijarne pomažu da se dođe do daljih podataka

26
  javni i privatni dokujmenti – razlika je u dostupnosti istraživaču
 traženi i netraženi

Ficdžerald i Fox pominju potencijalne teškoće i probleme:

 onaj ko beleži događaje to često radi selektivno

 službenička aljkavost može dovesti do upisivanja pogrešnih činjenica
 pogrešna interpretacija dokumenata
 informacije nadležnih državnih organa mogu biti subjektivne

Analiza sadržaja i meta-analiza

Analiza sadržaja je istraživačka tehnika namenjena sistematskom utvrđivanju učestalosti kojom se

specifične ideje, koncepti ili izrazi koriste u međuljudskoj komunikaciji.

Sadržaj se odnosi na značenje i vrednosti kao duhovne kategorije, reči, fotografije, simbole, tekstove pesama i sl.

Analiza je naziv za nis procedura kojima se vrši evaluacija informacija.

Smatra se da je analiza sadržaja najadekvatniji metodološki postupak u tri situacije:

1. kada je potrebno analizirati ogromnu masu informacija

2. kod istorijskih studija
3. kada treba razotkriti namerne i nenamerne poruke

Dobre strane:

 najmanje uznemiravaju one koje želimo da posmatramo

 malo koštaju
 istraživanja traju relativno kratko

Nedostaci:

 teško odrediti reprezentativan uzorak

 relativna nepouzdanost
 ako informacija o događaju nije snimljena i prikazana nećemo je ni obuhvatiti analizom
sadržaja

Meta-analiza je posebna statistička obrada velikog broja članaka i istraživanja koji se odnose na isti
kriminološki problem.

 proučavanje stotina slučaja uznemiravanja poznatih ličnosti ili

 proučavanje nasilničkih dela izvršenih od strane alkoholičara i narkomana o kojima je pisala štampa u
dužem vremenskom periodu

27
Mapiranje kriminaliteta

Korišćenje geografskog informacionog sistema pri analiziranju problema kriminaliteta i njegovog suzbijanja
(geographical information system – GIS)

Tri glavne svrhe ovakvog postupka:

a. dobijanje vizuelne i statističke analize prostorne prirode kriminaliteta

b. omogućava povezivanje zločina i drugih pojva
c. omogućava da se analiza rezultata predstavi grafički

GIS je skup računarima digitalizovanih podataka koji mogu poslužiti donošenju odluka u odnosu na određeni
geografski lokalitet.

Podaci se generišu pa prikazuju tabelarno, grafički ili mapama.

Mapiranjem se određuju opasna mesta ili hotspots – klasteri aktivnosti na određenom području.

15. Uzorak, ispitivanje straha od kriminaliteta

Tehnika uzoraka sastoji se u izboru jedne zajednice, sastavljene od pojedinaca ili grupa, kako bi se rezultati do
kojih se došlo njihovim ispitivanjem mogli uopštiti na širu populaciju.

Tri nivoa pojava:

1. prvi nivo proučavana populacija čije karakteristike želimo da upoznamo – target population

 recidivisti, seksualni prestupnici, maloletničke bande i sl

2. drugi je okvir uzorka – sampling frame – pojedinci ili grupe koje ćemo kao uzorke proučavati

3. treći je uzorak – sample

Ovo je vid nepotpune indukcije i nepotrebno je da jedinke budu u pravom smislu predstavnici te grupe.

Reprezentativnost zavisi od dva činioca:

 brojnosti i prirode uzorka

 način njegovog izbora

Priroda i osobina posmatranih pojava pokazuju koji će uzorak biti primenjen:

 slučajni uzorak

 svaka pojedina pojava koja ulazi u okvir uzorka ima podjednake šanse da bude izabrana

 stratifikovani uzorak

28
  pojave koje sačinjavaju ram uzorka se podele na osnovu bitnih osobina na slojeve, strate, čime se smanjuje
greška u uzorku

 narastajući uzorak – snowball

 sam respondent preporučuje one koje bismo dalje mogli ispitivati

 kvota uzorak

 koristi se pri ispitivanju stavova javnog mnjenja i u tržišne a ne u naučne svrhe

Odnos između uzorka i njegovog okvira:

 sve jedinice koje čine okvir uzorka se ispituju ili

 zasnovano na malobrojnim uzorcima

Ispitivanje straha od kriminaliteta

Ispitivanjem se pomoću pitanja koja ispitivač postavlja usmeno (intervju) ili pismeno (anketa) želi doći do
stavova, mišljenja – najopštije sadržaja svesti respondenata.

Intervju:

 personalizovan i pruža mogućnost međuuticaja istraživača i intervjuisanog

 nemoguće postići anonimnost

 omogućava prilagođavanje pitanja odgovorenim i izmenu unapred predviđenih pitanja

 broj neodgovorenih pitanja viši je kod ankete

Anketa:

 fiksirani, otvoreni ali i oba modela – mešoviti

 mogu biti bez kontakta između anketara i anketiranih ili uz neposredni kontakt

 dva zahteva pri sastavljanju dobrog upitnika:

 izbeći svaku mogućnost da izazovemo konfuziju

 osećaj empatije – perspektiva anketiranog lica

Intervjui mogu biti:

 nestrukturisani – slobodan razgovor na unapred zamišljene teme

 strukturisani – strogo pridržavanje unared previđenih pitanja

 fokusirani – kod koga je cilj istaživača da pronikne što dublje u stanje u kome se respondent nalazi

29
  dubinski – gde se ispituje životna istorija prestupnika dok su na izdržavanju kazne i promenama
do kojih je u međuvremenu došlo

Ispitivanje straha od kriminaliteta je započeto sa razvojem viktimologije i cilj je utvrditi razmere straha
građana od zločina i proniknemo u neke od činilaca takvog stanja.

Mark Warr i Mark Stafford su sproveli prvo takvo istraživanje. Na njihovim iskustvima zasnovano je
i najpoznatije istraživanje na Univerzitetu Severnog Ilinoisa, telefonskim intervjuisanjem građana.

Intervjuisan je 1101 Amerikanac stariji od 17 godina. Svakom od njih je postavljeno preko 70 pitanja po psihološkom
redosledu:

 prva su imala funkciju zagrevanja ispitanog za ključne teme a poslednja hladjenje

 traženo je da skaliraju svoje osećanje straha od zločina

 pitanja o tome šta ih najviše ugrožava, koliko se osećaju sigurno, kolika je verovatnoća da će im se desiti neki događaj

 podaci o ličnoj viktimizaciji a i ljudi u susedstvu

16. Longitudinalno ispitivanje i eksperiment

Proučavanje vremenskih serija podrazumeva da se podaci o različitim slučajevima ili ljudima prikupljaju u
određenim vremenskim razmacima.

Pravo longitudinalno ispitivanje ima za cilj proučavanje karakteristika ponašanja i promena u stavovima iste
grupe ljudi tokom dužeg vremenskog perioda.

To može biti grupa vršnjaka (kohorta) ali ne mora.

Po osnovu vremenske usmerenosti, dva oblika longitudinalnih studija:

 prospektivne – prikupljaju podatke o pojedincima koji čine uzorak, prateći ih u godinama koje dolaze

 retrospektivne – započinju u trenutku kad se zbiva događaj koji nas interesuje i proučavamo njegovu genezu u
vremenu

Poznati primeri:

1. Kembridž-somervilska studija o razvoju maloletničke delinkvencije

1. zadatak je bio da utiče na sprečavanje delinkvencije i da razvije stabilne karakterne crte ličnosti
maloletnika

2. cabotov plan za uporedno praćenje nekoliko stotina dečaka u razdoblju od 10 godina

3. nije sprovedeno po planu pa se rezultati tumače oprečno

30
 2. Wolfgang istražuje maloletnike koji su bili uhapšeni pre 18. godine u Filadelfiji

Problemi:

 nije lako održati posmatranu grupu na okupu dok traje istraživanje

 pribavljanje sredstava za finansiranje

 otpor organa represije

 mogućnost povrede ljudskih prava

 efekat prvog ispitivanja – uticaj ispitivača koji se kasnije ponavlja

 efekat proteka vremena – zamagljuje objašnjenje promena u ponašanju

 halo efekat – predrasude koje utiču na istraživačevo tumačenje

Eksperiment

Eksperiment je vid posmatranja pojava u naučne svrhe pri kome se uslovi čije dejstvo proučavamo drže u
najvećoj mogućoj meri pod kontrolom eksperimentatora.

Kontrolisani ekspreiment čini niz radnji kojima se pojave ili pojedinci razvrstavaju u dve grupe. Potrebno je
dostići najveću moguću podudarnost između grupa. Zatim se u eksperimentalnu grupu uvodi činilac čije nas
dejstvo interesuje dok u drugoj grupi – kontrolnoj on ne deluje.Logika je da će se variranjem tog faktora i
praćenjem promena u eksperimentalnoj grupi pod uslovom da u obe dejstvo svih drugih činilaca držimo pod
kontrolom razlike moži da tumačimo dejstvom nezavisno promenljive.

Problem ujednačavanja grupa i održavanje svih ostalih uslova u stalnom intenzitetu dovodi do izvođenja neke
vrste eksperimenta u laboratorijskim uslovima. Nisu oslobođena prigovora te njihova validnost može biti samo
interna. Međutim zbog stvaranja veštačkih uslova sporno je mogu li se zaključci uopštavati.

Eksperiment u prirodnim uslovima se preduzima radi posmatranja uticaja promena u oblasti prevencije i
suzbijanja kriminaliteta na ponašanja prestupnika.

Primedbe etičkog karaktera – veštačko izazivanje zločina ne dolazi u obzir.

Ako kažemo da izvodimo opit rizikujemo da se ponašaju neprirodno (Hawthorne efekat), ako to ne učinimo
dovodimo ih u ponižavajuće situacije.

Placebo efekat je povezan sa autosugestijom. To je naziv preuzet iz medicinskih istraživanja u kojima je

eksperimentalnoj grupi data supstanca čije dejsto može dovesti do izlečenja a kontrolnoj je podeljena neutralna
materija – placebo. Veći broj kontrolne grupe izjavio je da se znatno bolje oseća posle uzimanja leka.

Kriminolozi radije koriste druge metode nego eksperiment.

31
17. Metod korelacije i podaci koje sadrže statističke evidencije
Istraživač u kriminologiji teži da izračuna meru povezanosti kriminaliteta i drugih pojava kao varijabli.

Neophodno je da utvrdi

 postoji li uopšte veza između njih

 veličinu ili snagu povezanosti i

 prirodu odnosa

Merenjem međuodnosa između dve ili više varijabli ili metodom korelacije se utvrđuje stepen njihove
povezanosti.

Numerički izraz mere vezivanja prema Pearsonsovom koeficijentu korelacije pokazuje potpunu korelaciju
kada ima vrednost +1 ili -1

U oba slučaja radi se o istoj vrednosti a znak ispred ukazuje na smer korelacija a ne njenu snagu.

Ako je pozitivna korelacija obe varijable rastu ili obe opadaju

A kada je negativna ili inverzna jedna raste a druga opada.

Druga krajnost je koeficijent korelacija sa vrednošću 0 i ona ukazuje na nepostojanje međusobne povezanosti
istraživanih pojava.

Iz postojanja korelacije se sa izvesnošću može zaključiti da samo dve pojave kovariraju, ne mogu se utvrditi
uzročne veze već samo simetričan odnos varijabli.

Podaci koje sadrže statističke evidencije

Kriminalitet u statistikama organa pravosuđa je predstavljen nizom apsolutnih i relativnih brojeva.

Apsolutnim brojevima su prikazani podaci o:

 delima – ukupan broj dela, broj izvršenih dela iz određene grupe, karakteristike dela

 učiniocu – godine života, pol zanimanje, školska sprema itd

 samom postupku – trajanje, pritvor

 vrstama sudske odluke – sankcije

Njihovim dovođenjem u vezu s drugim podacima je moguće utvrditi njihove odnose – izražava se relativnim
brojevima:

 trendovi kriminaliteta

32
  upoređivanjem apsolutnih pokazatelja ukupnog ili kriminaliteta određene vrste u različitim
vremenskim periodima

 kvota kriminaliteta

 ukupan broj izvršenih dela u godini podeliti sa 100.000

 kvota osuđenih lica i

 odnos broja lica koja su u određenom razdoblju oglašeni krivim i 100.000 stanovnika istog
uzrasta

 časovnik zločina

 ukupan broj dela određene vrste na jednom području izvršen u godini dana podeli se sa
vremenskim jedinicama i dođe se do podataka na koliko se sekundi, minuta ili sati izvrši takvo
delo

Ovi podaci ukazuju na rasprostranjenost kriminaliteta u datoj sredini

Koncipiranje teorija se oslanja na ta saznanja, zatim predlozi rešenja i slika o razmerama i strukturi

18. Podela i kritika statističkih evidencija

S obzirom na prirodu organa koji ih prikupljaju i na vrstu podataka razlikuju se:

 evidencije policije

 evidentiraju podatke o krivičnim delima koja su prijavljena policiji ili onima koja su otkrivena od
policije

 tužilaštva

 podignuta optuženja protiv izvršilaca krivičnih dela

 uvek manje od krivičnih prijava jer krivična prijava može biti odbačena

 evidencije suda

 evidencija pravosnužno osuđenih lica

 manje slučajeva nego u evidenciji tužilaštva

Zavodske evidencije ali one i ne spadaju u evidencije kriminaliteta.

 zavodska populacija ne predstavlja ni na koji način svet zločinaca

 u zavodima se nalazi samo njihov beznačajan broj

33
Diverzifikacija – skretanje krivičnog postupka koji se (najpre kod maloletnih učinioca) umesto kažnjavanja u
krivičnom postupku usmerava ka nekom nepenalnom ishodu.

Plea bargaining – pregovaranje o krivici je institut koji je originalno nastao kao plod praktične potrebe da se za
dela koja ne spadaju u najteža izbegne dugo i skupo porotno suđenje.

Gubljenje zločina može se prikazati u vidu levka na čijem su širem kraju prijavljena dela, a na užem broj
osuđenih lica ili, zatvorenika u kaznenim ustanovama.

Kritika statističkih evidencija

Dva suprotstavljena gledišta o tome koja je pravosudna statistika najbliža stvarnom broju:

1. legalističko – delo i učinilac jedino postoje samo kad su utvrđeni pravosnažnom krivičnom presudom, jedine
evidencije su sudske

2. realističko – vrednost kriminalnih statisika se smanjuje postepeno kako se vođenjem krivičnog slučaja sve više
udaljava od samog zločina

 najverodostojniji podaci su oni koji se prijavljuju politici – stvarni a ne presuđeni kriminalitet

 legalistički bi smanjio razmere ove pojave i dao lažnu predstavu o njoj

Ograničenja i nedostaci policijskih evidencija:

 pod snažnim uticajem političkih faktora

 konačan broj dela zavisi od načina prikupljanja i obrade podataka

 manipulisanje podacima

 služe se ovim podacima da bi obuhvatili zahtev za hitnim ekipiranjem snaga i nabavkom

tehničkih sredstava – svesno naduvavanje

 falsifikovanje podataka povećanjem broja rasvetljenih kd – u cilju povećavanja efikasnosti

 čišćenje fioka – kada se jednom počiniocu koji vrši neko delo a policija mu pripiše sva takva dela
nevezano što ih on nije izvršio

Nedostaci evidencija ostalih organa formalne socijalne kontrole:

 bilo koji model predstavljanja kriminaliteta da izaberemo evidencija je manjkava

 figuriraju pravne kategorije, zanemaruju se ostali aspekti dela

 dela imaju isti numerički izraz bez obzira na težinu

 ako su predviđene raznorodne radnje u istom članu nemoguće je razlučiti koja je radnja

 vremenska dimenzija je određena vrlo uslovno

34
  na podatke snažno utiče delatnost zakonodavca

 podaci se falsifikuju iz ideoloških ili ekonomskih razloga

 nepouzdanost odgovora na pitanje koje su prave dimenzije kriminaliteta

 velike mase izvršenih a statistikama neregistrovanih dela

19. Tamna brojka kriminaliteta

Quetelet je sav kriminalitet podelio na:

1. poznata dela čiji su učinioci otkriveni

2. registrovana dela čije izvršioce ne poznajemo

3. za zvanične organe potpuno nepoznati kriminalitet

Ferri je podelio na:

 poznate sudu

 poznate policiji

 stvarni kriminalitet

Zvanično neregistrovana a izvršena dela Francuzi i Italijani označavaju tamnom brojkom, u nemačkoj literaturi
se sreće izraz tamno polje, a u anglosaksonskoj latentni, skriveni kriminalitet

Tamna brojka je razlika između stvarno izvršenog i zvanično evidentnog kriminaliteta.

Sivi broj čine sva prijavljena dela koja nisu rasvetljena.

Schneider daje sledeću klasifikaciju:

 apsolutno tamno polje – ukupnost kažnjivih dela koja su stvarno izvršena ali nisu poznata

 relativno tamno polje – dela koja su poznata ali nisu rasvetljena i nisu optuženi odnosno osuđeni počinioci

 tamno polje kriminalnih karijera – dosta osuđenih lica učinilo je mnogo veći broj dela nego što je moglo biti
dokazano

Najveći deo neregistrovanog kriminaliteta čine dela protiv imovine, naročito lakša, dela pod određenim
okolnostima i ona koja nazivamo kriminalni parazitizam – gde su žrtve migranti, deca, žene, deo između
srodnika i bračnih odnosno vanbračnih parntera

Indeks prikrivanja zavisi od vrste zločina (Ponti). Indeks prikrivanja je najniži kod ubistva, zatim raste preko
razbojništva prevare do sitne krađe kod koje je najviši.

35
Uzroci koji dovode do praznina i nedostataka službenih evidencija, dve grupe činilaca:

 one koje utiču na građane da prijave policiji – kako su doživeli delo i krivca, verovatnoća političke akcije,
stav prema policiji

 one koje se tiču rada policije – ograničenost njenih mogućnosti da deluje i stereotipa koje je razvila da
bi odredila šta će se evidentirati kao zločin a šta ne

Podela faktora koji doprinose skrivenom kriminalitetu (Ponti):

 tip dela – neka je prosto teško rasvetliti

 neprijavljivanje dela od strane žrtve

 držanje organa formalne socijalne kontrole – organi zbog kadrovskih i drugih razloga nisu najčešće
osposobljeni da otkriju deo krivičnih dela iz oblasti ekonomije, finansija, preduzetništva, nezakonitosti
u radu multinacionalnih kompanija itd

 svojstva izvršioca dela – manje šanse da budu prijavljeni imaju očevi porodice u odnosu na neženje,
stare, žene, maloletnike

 lica sa privilegovanim statusom – broj neotkrivenih dela veoma visok

20. Studije samooptuživanja i studije o žrtvama; ocena metoda

Studije samooptuživanja se sprovode tako što se licima odabranim da predstavljaju uzorak postavljaju pitanja
da li su izvršili neko krivično delo koje nije registrovano u evidencijama kriminaliteta.

Mogu se sprovesti putem intervjua i anketiranjem.

Moguće je utvrditi njima jedan broj dela koja ostaju nepoznata: zločine bez žrtava, lična krivična dela, dela ugrožavanja,
delikti protiv dece i osoba koje nisu u stanju da prijave da su viktimizovane

Studije o žrtvama imaju logiku da član porodice koja je izabrana kao uzorak daje odgovor na pitanje da li je on
ili neki od članova njegove familije bio žrtva krivičnog dela i da li je delo prijavljeno policiji.

Odsustvo prijave isključuje podršku žrtvi, čini problematičnom inicijativu za prevenciju kriminaliteta, i tačnu
analizu njegove prostorne distribucije.

Pozitivna posledica je ograničenje za nepotrebno angažovanje pravosuđa.

Dosta oštećenih propušta da se policiji obrati i zbog predstave o njenoj nesposobnosti ili nezainteresovanosti
da se stvarno angažuje u progonu učinilaca dela kojima su viktimizovani.

Međunarodni pregled žrtava je pod pokroviteljstvom holandskog ministarstva pravde organizovao Jan van Dijk
sa saradnicima, a cilj je bio da utvrdi iskustva građana više evropskih i vanevropskih država sa kriminalitetom.

36
Ocena metoda za izučavanje tamne brojke

Nekoliko problema:

 iskrenost dobijenih odgovora

 mogućnost ispitivanog da pruži prave podatke

 kritike načina izbora respondenata jer ne obuhvata koji nas najviše zanimaju

 odnos ispitivača i ispitanog

 selekcija kažnjivih radnji koju ispitivač vrši u upitniku

 nemogućnost da utvrde neke vidove kriminaliteta

 pouzdanost ovih istraživanja i vrednosti na njima zasnovanog zaključivanja

Da bi se utvrdila pouzdanost istraživanja, Clarke i Tifft su ispitanike podvrgavali poligrafskom ispitivanju kako
bi utvrdili govore li istinu. Istu svrhu je imalo i ispitivanje informatora koji su bili upoznati sa njihovim
vladanjem – unutrašnja triangulacija metoda.

Mnogi smatraju da se ne možemo potpuno pouzdati u rezultate ovakvih studija. To je i razlog izvesnog pada
njihove popularnosti.

21. Brojka preuveličavanja; značaj primene statistike u kriminologiji

Brojka preuveličavanja – fantomski kriminalitet ili preterivanje u evidencijama

Tri razloga zašto dolazi do ovog preuveličavanja:

 nevina lica mogu biti optužena i osuđena za zločine koje nisu izvršili

 priznaju krivicu za manja dela jer je to način da izađu iz pritvora

 posledica instituta pregovaranja o krivici – plea bargaining

 oblast normativnog

 podela delikata na zločine, prestupe i istupe su jasni kriterijumi razlikovanja

 ako nema podele, može se desiti da neka radnja bude bez osnova svrstana u kd

 povremene kampanje

 angažovanje organa formalne društvene kontrole dovodi do povećanja broja učinilaca pred pravosuđem

Naduvavanje problema je deo fine manipulacije kojoj je javnost izložena.

37
Značaj i primene statistike u kriminologiji

Prividna egzaktnost i objektivnost dovode do primene statistike u svim oblastima koje se daju kvantifikovati.

Po mnogim autorima u kriminologiji statistika ima neprocenjiv značaj. Drugi pak pripadaju kvalitativnoj
kriminologiji pa negiraju značaj proučavanja masovnih pojava.

Najviše autora smatra da je treba koristiti ali moramo imati u vidu njenu ograničenost i greške do kojih može
doći.

Statističke pravilnosti su samo okvirne i približne i pre deskripcija nego eksplikacija, zbog čega omogućava
približno predviđanje u masi, a ne za konkretnu pojavu.

Nedostaci statističkih podataka:

 tunel vizija – mnogi ključni podaci se ne mogu kvantifikovati

 kratkovidost – zanemarivanje dugotrajnih tendencija zarad kratkoročnih ciljeva
 pogrešno predstavljanje – namerno manipulisanje podacima
 greške u interpretaciji podataka – motiv mogu biti
o predstavljanje stanja boljim nego što jeste – cosmetic fallacy
o stvaranje slike o policiji koja ima saznanje o svakom izvršenom zločinu – constabulary fallacy
 kockanje podacima – gaming
 nastojanje da se u svakoj situaciji ostvari predstava o uspešnom menadžmentu – organi svaki podatak
tumače kao svoj uspeh

Kriminologija treba da razvija one postupke koji služe korigovanju nedostataka zvaničnih evidencija.

Moramo biti svesni:

 da su podaci u statistikama pokazatelji kako građani i zvanični organi odgovaraju na zločin nego što su
indikatori ukupnosti štetnih ponašanja

 da će nam stvarnost ostati jednim delom nepoznata

22. Triangulacija metoda

Triangulacija – najširi smisao je posmatranje iste pojave iz više uglova.

Savremena istraživanja u kriminologiji se zasnivaju na pluralizmu postupaka i koncepcija.

Triangulacija u užem smislu je upotreba dva ili više metoda za prikupljanje činjenica – angažovanje najmanje dva
istraživača u istom projektu kako bi se izbegle greške koje su posledica njihovih predrasuda ili jednostranosti.

Unutrašnja triangulacija postoji kada se u okviru istog zahvata kombinuju različite tehnike prikupljanja činjenica.

38
Spoljašnja triangulacija je upotreba raznovrsnih metoda istraživanja za proučavanje istog predmeta.

Denzin – naslanjajući se na rad Webba, daje širu definiciju po kojoj je triangulacija upotreba različitih strategija u
istom istraživanju kako bi se obuhvatio što širi krug aspekata i dimenzija predmeta istraživanja, njegovi rezultati
učinili proverljivim, a pojava koju izučavamo bila objašnjena potpunije.

Često se u literaturi mogu naći prigovori:

a. naučnici traže metode čija upotreba traži najmanje angažovanja

 skoro polovina istraživača koristi anketiranje kao način prikupljanja podataka, analizu arhivskih
dokumenata za njim i zvanične statističke podatke
 najmanje koriste intervjue, etnografske studije i sistematsko posmatranje
b. njena metodologija je dosta zastarela
a. kriminologija nije izgradila sopstvenu metodologiju već koristi metodologije drugih nauka
b. istraživački aparat treba inovirati u pogledu korišćenja tehnologija i Interneta
 Google Maps i Google Street View pomažu kriminolozima u slučajevima kada proučavaju
prostornu distribuciju kriminaliteta
 analiza socijalnih mreža na Internetu, neuropsihološka i neurobiološka proučavanja
 proučavanja virtuelne stvarnosti

Nove tehnologije su postale pristupačne kriminolozima ali nisu mnogo pomogli u bavljenju kriminologijom.

Bez kriminološke imaginacije, spoja širokog interdisciplinarnog obrazovanja i sposobnosti anticipacije

mogućih rešenja, ne može se doći do rešenja istraživačkih problema.

23. Pojam, značaj i podela teorija

Kriminološke teorije su sva na naučnoj argumentaciji zasnovana uopštena objašnjenja pet elemenata koji
sačinjavaju kriminalni fenomen.

Prisutno je shvatanje da je teorija nešto veoma apstraktno, neka vrsta mentalne gimnastike.

Bez teorija ne bismo razumeli pojave niti ih mogli predvideti i uticati na njih.

Sve teorije u kriminologiji delimo na četiri celine:

 klasicističke teorije – zasnivaju se na učenju Klasične škole u krivičnim naukama

 pozitivističke teorije – nastale su kao izraz želje da se nauka o zločinu igradi na principima prirodnih
nauka

 teorije društvene reakcije – 60ih godina 20. veka kriminološki radovi se orijentišu prema načinu kako
društvo reaguje na takva dela

39
  novije kriminološke teorije – sadrže elemente sve tri prethodne grupe

28. Ekološka teorija (Shaw & McKay; Trasher); Teorije o učenju (ABC t.; Bandura;

Sutherland; Akers);
Ekološka teorija

Prvi predstavnici Čikaške škole se bave distribucijom društveno nepoželjnih pojava u Čikagu.

Clifford Shaw i Henry McKay dolaze izvesnih zaključaka u radu Maloletnička delinkvencija i gradska područja

 grad je prikazan kao celina više jasno omeđenih gradskih ekoloških područja koja su ga delila na pet
koncentričnih zona u širini od po dve milje između kojih se nalaze međuzone

 najveća koncentracija kriminaliteta je u tranzicionoj unutrašnjoj zoni naseljenoj doseljenicima

smeštenoj uz biznis centralnu zonu

 smanjuje se idući od centra ka periferiji

 imali su snažan uticaj na mnoge kriminologe duže od 70 godina

Trasher – Gangovi u Čikagu:

 proučavao hiljadu čikaških gangova

 rezultate je objavio u delu Gang

 nastanak gangova je posledica društvene dezorganizacije u crnačkom getu i slamovima

 bitne karakteristike ganga:

 individualnost

 nastaju spontano i neplanirano

 zasnivaju se na odnosima licem u lice među članovima

 međusobno podsticanje i dogovor među članovima

 kolektivni identitet članova se izgrađuje u konfliktu sa drugim takvim grupama ili organima
vlasti

 aktivnosti su različite za članove

 gang može prerasti u kriminalnu bandu

40
  svaki gang kontroliše „svoju teritoriju“

 detaljno opisuje kako sredina utiče na delikventno ponašanje

 potkultura maloletnika nastaje u onome što on naziva napuklinama sadejstvom činilaca kao što su
nebriga gradske sredine i nemogućnost stvaranja legitimnog identiteta u razdoblju mladalačke
turbulencije

Teorije o učenju

Nastaju u psihologiji i vide prestupništvo kao nešto što se uči.

Začetnik je ruski naučnik Ivan Pavlov (Pavlovljev uslovni refleks) – odnosi se na objašnjenje ljudskog ponašanja
interakcijom jedinke sa svetom u kome se nalazi

Frederick Skinner je proučavao kako posledice određenih ponašanja utiču na živa bića.

 u zavisnosti od (ne)poželjnosti efekta kod njih dolazi do pojačavanja odnosno smanjivanja ranijeg
ponašanja

 ABC teorija – ranije (Antecedent) ponašanje (Behaviour) dovodi do posledica (Consequens)

 to je psihološki pozitivizam

 polazi od tvrdnje da su ponašanja živih bića uslovljena spoljnim činiocima

 te faktore možemo utvrditi i meriti i tako uticati na ponašanje individue

Albert Bandura:

 spaja operantno učenje i klasično uslovljavanje

 tri pojma u osnovi ovog stanovišta:

 učenje

 društvo

 kognicija – saznanje odnosno mentalni događaj koji svako od nas neposredno iskusi ali ga ne
možemo direktno opaziti kod drugog

 operantno učenje insistira na uticaju sredine

 društveno učenje ukazuje na značaj posmatranja drugih – modeli

 razmatranje motivacije

 tri tipa:

 direktno potkrepljenje

41
  supstitutivno ili vikarijsko potkrepljenje – posmatranjem modela

 samopotkrepljenje – kao rezultat uzimanja u obzir zadovoljstva ili ponosa zbog sopstvene
aktivnosti

 recipročni determinizam ljudskog ponašanja

Najznačajniji predstavnici Sutherland i Akers

Edwin Sutherland:

 kriminalno ponašanje uči kroz interakciju sa drugim ljudima u bliskim grupama ako u njima
preovlađuju prestupnički modeli ponašanja

 kriminalitet je proizvod diferencijalne asocijacije – različito povezivanje – sa kriminalnim i

nekriminalnim normama

 lice postaje delinkvent zbog kontakta sa kriminalnim obrascima i zbog odvajanja od

antikriminalnih

 svako nužno asimiluje kulturu koja ga okružuje pod pretpostavkom da ga drugi obrasci u tome
ne sprečavaju

 Principi kriminologije – knjiga Sutherland

 sedam pravila koja objašnjavaju suštinu teorije od kojih su najvažnije

 proces koji za posledicu ima sistematsko kriminalno ponašanje u suštini isti kao onaj
koji rezultira poštovanjem prava

 kriminalno ponašanje određeno je procesom povezivanja sa onima koji vrše zločine baš
kao što je i suprotno ponašanje određeno procesom povezivanja sa onima koji poštuju
zakon

 Kritike

 učenje dovodi u zavisnost samo od spoljašnjih dodira, zanemaruje ličnost kao činilac

 teorija se uglavnom odnosi na prenošenje kriminalnih stavova i tehnika

 ne objašnjava se kako je do njih prvi put došlo

Ronald Akers:

 pokušava da proširi Sutherlandovu teoriju

 Devijantno ponašanje: pristup socijalnog učenja

 kriminalno ponašanje je naučeno

42
  diferencijalna asocijacija - potkrepljenje

 ključni pojmovi teorije:

 potkrepljenje – da bismo šta učinili potrebno je da budemo motivisani nagradom – pozitivno ili
uklanjanjem nečega bolnog iz okoline subjekta – negativno potkrepljenje

 može biti društveno i nedruštveno

 kažnjavanje – može biti pozitivno – oduzimanje nekog dobra i negativno – sastoji se u izostanku
nagrade ili privilegije

 modeli za podražavanje odnosno modelovanje ponašanje, diferencijalno potkrepljenje,

diskriminatorni stimulansi, verbalni simboli, neutralizujuće definicije

Ceo pristup se zove – Teorije socijalnog učenja

 odlučujući uticaj društvenih činilaca

 grupe i pojedinci koji deluju na glavne izvore potkrepljenja imaju najveći uticaj kako ćemo se ponašati

 primarne ali i sekundarne referentne grupe – školske, radne i pravosudne

37. Nove kriminološke teorije (1): Racionalnog izbora, Životne sredine, Kulturalne

kriminologije
Teorije racionalnog izbora su derivati Klasične škole i njenog indeterminističkog učenja

Teorija o zločinu kao izabranom ponašanju

Wilson & Herrnstein – Zločin i ljudska priroda 1985

 ljudi se kada imaju mogućnost izbora opredeljuju za određeni način ponašanja

 dve grupe činilaca

 biološki faktori

 tip telesne strukture i genetika

 psihički faktori

 učenje i uslovljavanje u porodici

 utiču kako će ličnost proceniti nagrade i kažnjavanje koje sleduje njihovim delima

 pojedinac učenjem u porodici i drugim interakcijama razvija svoju savest što je najbolja prevencija

43
  niz faktora da ne izvrši zločin

 griža savesti, odobrenje ličnosti kojima se veruje, osećaj za pravdu, impulsivnost, uticaj sredstava masovne
komunikacije, školovanje, stanje privreve itd

 objašnjava i neuobičajena dela patoloških pojedinaca

Teorija rutinske aktivnosti

Cohen & Felson – Društvene promene i trendovi kriminaliteta, pristup rutinske aktivnosti 1979

 objašnjavaju porast otimačkih krivičnih dela kojima se žrtvi oduzima

 tri bitna elementa

 motivisani prestupnici

 pogodne mete

 odsustvo osposobljenih zaštitnika od prestupa

 daje se veliki značaj

 misli se i na mnoštvo procedura kojima građani svakodnevno štite svoju i tuđu imovinu

 na promene stope utiču mnoge pojave

 industrijska proizvodnja, broj skupih i nedovoljno zaštićenih predmeta, navike i način života potencijalne
žrtve

Pamela Wilcox, Kenneth Land i Scott Hunt

 teorija o kriminalnim okolnostima

 osnovna teza je da nivo stope pojavljivanja, lokacija i distribucija kriminalnih dela može biti
objašnjena u terminima kriminalnog izbora

 okolnosti u kojima se u vremenu i prostoru sustiču motivisani prestupnici, pogodne mete

i odsustvuju osposobljeni čuvari

Smatraju da su izgradili opštu teoriju kriminaliteta jer nastoje da objasne i individualne činioce kao i uticaj
sredine.

Nove teorije životne sredine

Paul & Patricia Branthingham – Kriminologija životne sredine 1981

 zločin ima četiri elementa

 zakon koji ga zabranjuje

44
  izvršilac

 objekat – meta koja se napada ili ugrožava

 mesto

 pitanja:

 gde i zašto se dešavaju

 kako prestupnici biraju mesto

 kakav značaj mestu daje krivični zakon

 koliko su objekti napada dostupni

 da li je prestupnik prethodno tu boravio

 različita distribucija kriminaliteta u američkim gradovima

 usled uticaja velikih tržnih centara, saobraćajnih čvorišta, loših delova grada u kojima cveta prostitucija i sl

 izvode zaključak da njihova teorija može poslužiti kao osnova za objašnjenje razlika u rasprostranjenosti
kriminaliteta između različitih gradova i unutar samog grada

 zasnivanje novih oblika prevencije zasnovanih na prostornoj distribuciji

Marcus Felson – Zločin i priroda 2006

 razradio svoje viđenje zločina kao produkta ekosistema

 kako prestupnici odabiraju žrtvu

 zločin je životni proces

 život ima 7 posebnih potreba

 organizacija

 prilagođavanje

 metabolizam

 kretanje

 porast

 reprodukcija

 razdražljivost

 mogu se pratiti na primeru zločina i kriminaliteta

45
  distribucija krivičnih dela u odnosu na doba dana i prema uzrastu učinioca

 zločin je izazvan životom samim

 život nagoni ljude da traže sigurnost

 naturalistička redukcija kriminaliteta

Teorije kulturalne kriminologije

Kulturalna kriminologija ima za cilj da izričito i direktno obuhvati kulturološke dimenzije zločina i kontrole
kriminaliteta

Kritičnost koju pokazuju prema stavovima u konvencionalnoj kriminologiji je bitna crta kulturalista.

Ferrel – Kulturalna kriminologija: postmoderni spektakl 2006

 ključna uloga je data kulturalizmu u otkrivanju značenja, izgleda i realne slike kriminaliteta i
kolektivne reakcije na zločin

 fokusira se na

 aktivnosti kriminalaca,

 način života marginalnih grupa i

 uticaj sredstava masovne komunikacije i popularne kulture na imidž kriminaliteta i praksu

organa formalne socijalne kontrole

 centralni problem kriminologije nije odgovor na pitanje šta je zločin nego predstave zločina stvoren u
masovnim medijima

 metodološki postupci: predlažu primenu novih, bližih estetici analiza stila i značenja

David Kidd Hewitt

 mediji predstavljaju jedno od najznačajnijih sredstava manipulacije javnošću

 selektivno iskrivljuju podatke i manipulišu njima

 stvaraju lažnu sliku o kriminalitetu koja promoviše stereotipe, pristrasnost, predrasude i grubo
prekomerno pojednostavljenje činjenica

 nisu samo zvanične statistike one koje pokazuju krivu sliku o kriminalitetu već su i mediji krivi zbog

 manipulacije i raspirivanja straha

 popularisanja nasilja kao načina rešavanja unutrašnjih tenzija i međuljudskih razmirica

 mediji prikazuju daleko više zločina učinjenih protiv osoba koje su posebno ranjive kakve su žene i
starija lica
46
  promena načina na koji se prikazuju policajci i njihovo angažovanje

 beskompromisni borci, ratnici koji ne prezaju od upotrebe nasilja prema neprijatelju

Presdee – Kulturalna kriminologija i karneval zločina

 april 1999 i zastrašujući događaji u svetu

 koren fascinacije nasiljem i zločinom je što nas oni emocionalno angažuju – kroz mržnju, bes, frustraciju
ali i oduševljenje i ljubav

 zadovoljstvo se pretvara u predstavu a njen krajni cilj je oduševljenje do koga se dolazi kršenjem granica,
konfrontiranjem ,igrom na ivici društvenog života

 drugi život ljudi – kršenje zabrana, spremnost da se uništava, ponaša nemoralno, necivilizovano

 život postaje karneval za vreme koga je dozvoljeno ono što je u svakodnevnici zabranjeno

 taj drugi život bude demonizovan i kriminalizovan od realnog života

 akteri se pitaju kako je moguće da neki imaju sve a drugi ništa

 ne pravda nasilje i neprihvatljivo ponašanje onih koji se ponašaju karnevalski

 ukazuje da se zločin ne može razumeti ako se ignoriše kultura

 moramo biti senzitivni u odnosu na marginalne društvene grupe umesto da ih ignorišemo

Burke – Shizofrenija zločina

 kontradiktorni dualizam koji karakteriše odnos postmodernih društava prema kriminalitetu

 individualnost i prava pojedinca se polako povlače pred svemoćnim MI

 širenje propagande kojom se tvrdi da je jedini izlaz objava i vođenje rata sa zločinom

 uvode se televizijski zatvoreni sistemi u cilju vršenja nadzora nad ljudima

 usvajanje zakona kojima se prava ograničavaju

 strategije kontrole kriminaliteta koje su totalitarne više nego demokratske

 kriminalitet dobija karakter univerzalnog

 većina ljudi zaista podseća na shizofrenika koji traži da dobije rat s kriminalcima a u
drugom životu sami krše krivične zakone

 brisanje granica – blurring of boundaries

47
1. Fenomenološka dimenzija, Države sa visokom stopom kriminaliteta; Objašnjenja;

Paradoks na razmeđu milenijuma

Kod deskripcije kriminalne pojave zainteresovani smo za pojavne oblike u kojima se ona iskazuje.

Statika kriminalnog fenomena se izražava kroz strukturu kriminaliteta. Može se odnositi na pojedina
nacionalna područja i na svetske regije

Dinamika se bavi promenama u njihovom obimu i distribuciji i takođe se može odnositi na oscilacije
kriminaliteta u jednoj državi, regionu ili gradu.

Tipologija pomaže da se različite vrste kriminalnih ponašanja i njihovih učinilaca svrstavaju u grupe.

Statika i dinamika koriste uglavnom činjenice iz zvaničnih statističkih evidencija. I pored nepouzdanosti
podataka nauka se mora osloniti na njih.

Države sa visokom stopom kriminaliteta

SAD

Najrazvijenija zemlja sveta ima najviše izvršenih zločina.

Analiza podataka u Jedinstvenim pregledima kriminaliteta (UCR):

 broj izvršenih dela varirao je u periodu od 1960-2012 kao i stopa kriminaliteta

 rasli su do 1991, dostigli najveći broj i od tada opadaju, 2012 broj dela je kao 1974 a stopa je kao i
1968

 struktura dela (od najviše izvršenih do najmanjeg broja)

 krađe, provalne krađe, krađe motornih vozila, teške telesne povrede, razbojništvo,
paljevine, silovanja, ubistva

 rasvetljena dela – viši kod nasilničkih dela, ukupni manji od 1/5

Analiza podataka u Nacionalnim pregledima žrtava (NCVS):

 od ukupnog broja kriminalnih viktimizacija, 70% imovinska dela, nasilnička 7,5%

 prijavljuje se polovina nasilničkih, četvrtina imovinskih

 rizik viktimizacije dvostruko veći kod gradskog stanovništva

 više viktimizovani:

 muškarci nego žene

 mladi nego stari

48
  crnci nego druge rase

 siromašni nego bogati

 mladi najčešće žrtve, stari najređe

 najviši rizik viktimizacije – mladi muškarci crne rase

ENGLESKA

Najznačajniji izvori podataka su Criminal Statistics i British Crime Surveys

CS:

 broj registrovanih i trend

 najviši porast 1995 – 6 miliona, apsolutni rekord u periodu dužem od jednog veka

 najveći rast kod automobilskog imovinskog kriminaliteta

 struktura dela:

 trećina je krađa motornih vozila i stvari iz njega

BCS:

 struktura dela je slična

 žrtve su ukazale da su oni ili članovi njihovih porodica viktimizovani sa 7m krivičnih dela, što je
dvostruko više od registrovanih u policiji

DRŽAVE U TRANZICIJI

Proces tranzicije prate brojne promene u svakoj oblasti društvenog života koje pogoduju i porastu
najopasnijih vidova kriminaliteta.

U pet država u tranziciji pokazan je:

 dramatičan porast kriminaliteta u odnosu na prethodni period

 najopasniji vidovi kriminaliteta

 nivo porasta nije bio isti u svim državama

 promena strukture kriminaliteta – primena sile sve češća

 sve češća ubistva iz koristoljublja

 šokantni podaci o napadima i ubistvima s rasnom mržnjom i netrpeljivošću

 značajan porast broja imovinskih krivičnih dela

49
  privrednog kriminaliteta

 kriminaliteta povezanog s drogama i

 organizovanog

 sem onog koji je povezan s narkoticima ostali su vezani za akumulaciju kapitala jer se grabi što
veći imetak kroz kriminalne aktivnosti

 transnacionalni kriminalitet

 dovodi se isto u vezu sa akumulacijom kapitala

 opada stopa rasvetljavanja krivičnih dela

 stvarni broj dela višestruko veći od registrovanog

 raste strah građana od zločina

Objašnjenje stanja u SAD

Beirne i Messerschmidt navode faktore koji pomažu pri objašnjenju u SAD:

 najveća stopa strukturne nezaposlenosti

 veliki broj diskriminisanih

 loš sistem obrazovanja, socijalne i zdravstvene zaštite

 krajnja komercijalizacija kapitalizma jaca inicijativu da se zaobiđu pravna pravila

 sistem krivičnog pravosuđa je jedan od najpunitivnijih u svetu

Siegel smatra da su faktori visokih stopa kriminaliteta u SAD:

 uzrast populacije – veći broj mladih značajan faktor rizika

 stanje ekonomije – siromašnija ekonomija utiče na nižu stopu kriminaliteta

 socijalni problemi

 broj abortusa

 dostupnost vatrenog oružja mladima

 rast broja maloletničkih gangova

 raširenost narkomanije

 krivično pravosuđe

 mogučnosti za vršenje krivičnih dela

50
Tumačenja stanja u SAD i Britaniji

Beckovo shvatanje o rizičnom društvu kaže da proizvodnju dobara sistematski prati proizvodnja rizika kao
nužna konsekvenca razvoja.

Jock Young – Društvo koje isključuje:

 SAD i razvijena društva su ušla u zlatno doba koje je karakterisala puna zaposlenost i rast životnog
standarda
 paradigma modernosti je tada na delu:
o suštinsko širenje kategorije građanstvo – uključivanje žena i rasnih manjina u politički život
o intervencionistička država – štiti i snabdeva
o apsolutistički pristup društvenom poretku – počiva na volji većine
o devijanti su manjina čije je ponašanje izazivano psihičkim crtama i društvenim okolnostima
o uzročnost kriminalnog ponašanja se shvata pojednostavljeno
o država koja asimiluje devijante sa margine društva primenom različitih terapija
 prelazak modernog u postmoderno prati prelaz u društvo koje isključuje
o nagli porast stope kriminaliteta
o sa pojavom Velikog bazara – tržište na kome se može naći sve što se želi ukoliko ima novca
 javlja se i niža klasa strukturno nezaposlenih i gubitak sigurnog posla
 hronična relativna deprivacija
o ranije nezabeležena frustracija i nesigurnost
 potkultura otpora
o antiintelektualizam, seksizam i rasizam
o svoj identitet stvaraju time što se zatvaraju u rasne, etničke, navijačke grupe koje agresijom i
odbacivanjem isključuju one drugačije – kao što su i oni isključeni
 dijalektika isključivanja – pojačava devijantnost i marginalizaciju – osnovni uzrok
porasta nasilničkog kriminaliteta
 nastanak postmodernog društva
o ontološka nesigurnost
 svako je potencijalni devijant
 sveprisutno nasilje, strah od kriminaliteta, kazneno isključivanje
o odbrambeno isključivanje – defensive exclusion
 ograničenje pristupa javnim prostorima
 liči na antiutopiju isključivanja
 marginalizacija, neoliberalizam, globalizacija, kalkulisanje rizikom, rasni nemiri,
talasi moralne panike itd
 sve je veće ulaganje u sistem kontrole kriminaliteta i raste njegova stopa
o osvetljavanje dela koja su ranije bila neregistrovana
o problematizacija pojma zločina

51
 o predstava o univerzalnosti zločina i selektivnosti pravosuđa
o problem kažnjavanja i odgovornosti

David Garland – Kultura kontrole:

 modernizam, zlatno doba

o resocijalizacija i popravljanje učinioca dela – kazneno blagostanje – penal welaferism
o demokratizacija društva a sa njom i nove desne ideje
o širi se zona nedozvoljenih ponašanja
o mediji se snabdevaju pričama o nedužnim žrtvama i kriminalcima od karijere, zavisnicima od
droga, o pedofilima, seksualnim predatorima, maloletnim superkriminalcima - pravi dostojni
neprijatelji
o propagira se bifurkacija
 za lakša dela i tamo gde se ne uklapaju u model zlikovca postupati blago, prema drugima
nema milosti
 primitivna segregacija
 umesto kriminologije blagostanja rađa se kriminologija kontrole

Kulturu društva sa visokom stopom kriminaliteta karakterišu:

1. visoke stope kriminaliteta su normalna društvena činjenica

2. kriminalitet se boji emocijama, fascinacijom i strahom, nezadovoljstvom i osvetničkim osećajima
3. pitanja kriminaliteta se oslanjaju na emocije i politizuje
4. kriminalna politika se koncentriše na žrtve i zaštitu građana
5. državna intervencija se doživljava kao neefikasna i neadekvatna
6. privatni interes se uvodi i cveta trgovina privatne sigurnosti
7. predstavu o kriminalitetu formiraju mediji, popularna kultura i stvoreno okruženje

U SAD ključni činioci visoke stope su:

 rasna podela
 ekonomska nejednakost i
 raširenost primene ubilačkog nasilja

Paradoks na razmeđu milenijuma

Brennan Center for Justice proučava šta dovodi do opadanja stope kriminaliteta u SAD poslednjih godina

 ne doprinosi eksplozija zatvaranja

 utiču ekonomski i činioci vezani za okruženje, uključujući kretanje zarada, smanjenje konzumiranja
alkohola i starenje populacije
 uvođenje novog policijskog programa doprinosi navedenom trendu CompStat
o povećanje broja policajaca ima ograničenu ulogu

52
Moguća objašnjena navedenog pada – Blumstein i Willman:

1. demografski činioci – starenje nacije posle bebi buma

2. pojačana kontrola oružja – Bredlijev zakon 1994 ograničava primenu oružja visokorizičnim pojedincima
3. policijsko delovanje oličeno u primeni načela zaustavi i pretresi – stop and frisk –
a. povećanje broja policajaca na ulici i nove policijske strategije
4. šira primena kazne zatvora
5. događaji na tržištu narkotika
a. otežati situaciju obema stranama u narkomanskom kriminalitetu
b. marihuana zamenjuje krek
c. smanjenje oružanih obračuna
6. uloga ekonomskog izbora
a. sa povećanjem rizika kažnjavanja mnogima se delovanje u legitimnom biznisu pojavljuje kao
prihvatljivije

Objašnjenje stanja u državama u tranziciji

Pad životnog standarda na početku i pogoršanje socijalnog staranja dovode do porasta stope kriminaliteta

Veliki broj krivičnih dela ostaje nerasvetljen i stiče se utisak da se zločin isplati. To deluje kao podsticaj za
uključivanje velike mase nezaposlenih.

Negativno vrednovanje delovanja policija i nedostaci u programima prevencije i zaštite žrtava kriminaliteta
takođe utiču.

Čak i oni dobro situirani vrše krivična dela ne bi li se još više obogatili koristeći nepostojanje jasnih pravila kako
bi ograničila otimačku akumulaciju kapitala.

Model ponude i tražnje samokontrole:

 dugotrajne promene u stopama kriminaliteta se smatraju rezultatom diskrepancije između normalnog

nivoa samokontrole usklađenog sa datim socioekonomskim uslovima i nesposobnosti društvene
strukture da stvori novim uslovima prilagođen stepen samokontrole

Joutsen koristi teoriju rutinske aktivnosti Cohena i Felsona po kojoj na strukturu i obim kriminaliteta utiču:

 broj mogućih mesta napada

 broj potencijalnih prestupnika motivisanih i osposobljenih za vršenje krivičnih dela i

 odsustvo osposobljenih čuvara

Kambovski objašnjava stanje kriminaliteta delovanjem tri faktora:

 brzim promenama u socijalnim, ekonomskim i političkim odnosima,

 konkurencijom na tržištu i načinom funkcionisanja države

53
  prevlašću politike nad pravom

Oštrina krivične represije u državama u tranziciji se treba usmeriti ka onima koji poseduju moć i na ilegalne
načine teže da se obogate.

2. Države sa niskom stopom kriminaliteta; Studija F. Adler

ŠVAJCARSKA

Prema zvaničnim podacima stopa kriminala u ovoj zemlji je od 1960-71 bila konstantna ili čak opadala.

Clinard poredi Švajcarsku i Švedsku:

 prvi razlog je centralizacija političkog i ekonomskog sistema Švedske i decentralizacija u Švajcarskoj

 švajcarsko forsiranje privatne inicijative, švedsko oslanjanje na ideju društvenog blagostanja

Studije o viktimizaciji u ovoj zemlji pokazale su da su njeni građani žrtve krivičnih dela znatno češće nego što
se zaključuje iz statistika.

 švajcarska policija ne unosi u zvanične evidencije sve zločine

Kriminalitet korporacija je u Švajcarskoj veoma izražen

 najveći centar finansijske korupcije u svetu

 švajcarske banke su bile optužene za pranje novca italijanske Mafije i drugih kriminalnih
organizacija

Stopa nasilničkog kriminala je veoma niska ali kliše je da su Švajcarci manje violentni.

Kaznena i nepunitivna sredstva u ovoj zemlji kombinuju se u delotvoran mehanizam čije delove čine porodica,
obrazovne ustanove i tržište radne snage.

REPUBLIKA IRSKA

Stopa kriminaliteta u gradovima nije porasla više nego na selu, porast je bio pre difuzan nego što se
koncentrisao na gradska područja.

Irska se smatra izuzetkom od pravila da sa modernizacijom društva ide i porast kriminala. Objašnjenje je
snažan uticaj katoličke crkve na vlast, obrazovanje i porodicu.

Čak 86% anketiranih građana ove zemlje ukazalo je da ima veliko poverenje u policiju, više nego u bilo koju
drugu irsku instituciju.

MALTA

54
Spada u krug razvijenih država koje nemaju posebnih problema sa kriminalitetom. Valeta je jedini glavni grad
neke evropske države sa višegodišnjom stopom ubistava – nula.

Više od 80% kriminaliteta odlazi na lakša imovinska dela, sitne krađe i vandalizam. Dosta tih dela se vrši na
lokacijama gde se okuplja veliki broj ljudi – turista.

Broj policajaca je jedan od većih u Evropi, a organi reda imaju prestižan društveni ugled. Sistem socijalne
neformalne kontrole je vrlo efikasan.

Dobra je integrisanost i solidarnost pojedinaca u malteško društvo – socijalni altruizam koji snažno utiče na
prevenciju primarnog kvaliteta. To je i faktor otežane reintegracije osuđenih prestupnika jer ih sredina posle
odbacuje.

JAPAN

Japan ima nagli ekonomski razvoj kombinovan sa stabilnom stopom kriminaliteta koja je višestruko niža nego
u ostalim razvijenim zemljama.

Japanci manje koriste krivične sankcije kao sredstvo kontrole nego ranije.

Snažna društvena kontrola u svakodnevnom životu i potčinjavanje pojedinca grupnim interesima je objašnjenje
za ovakve podatke. Na ovakvu kontrolu se nadovezuje delovanje vrlo efikasne japanske policije koja ima
izvanrednu saradnju sa javnošću.

Uticaj kulturnih faktora (Reichel):

 etnička homogenost

 relativizam

 kolektivizam

 bespogovorno potčinjavanje hijerarhiji i poretku od strane građana

Beirne i Messerschmidt – ne slažu se s ovakvim objašnjenjima i posebno ukazuju na faktor podrške koju
japansko društvo pruža građanima.

Japanska kultura počiva velikim delom na srednjovekovnom normativnom sistemu.

Studija F. Adler

Frede Adler je izdvojila 5 područja i u njima proučavala po dve zemlje sa niskom ili najnižom stopom u regionu.

Za svaku od tih država je izračunala stopu kriminaliteta i 47 socio-ekonomskih varijabli.

Iz tih podataka nije mogla doći do bilo kakve pravinosti jer su se te države međusobne razlikovale po državnoj
organizaciji, obliku vladavine, nivou privrednog razvoja, urbanizaciji, homogenosti itd.

55
Daljom analizom bavila se kvalitativnim upoređivanjem formalnih i neformalnih mehanizama socijalne
kontrole.

Zajedničke crte:

 podrška javnosti delovanju sistema krivičnog pravosuđa – građani pomažu organima formalne
socijalne kontrole.

 snažno delovanje mehanizama neformalne socijalne kontrole – pre svega porodice

3. Podaci o kriminalitetu u Srbiji

Stanje kriminaliteta u Srbiji za period 1991-2005, dve osnovne grupe, one koje se odnose na punoletne učinioce
krivičnih deka i one koje se odnose na maloletnike.

Globalni pokazatelji:

 kvota prijavljenog kriminaliteta bila je 1504

 kvota presuđenog kriminaliteta 538

 časovnik zločina kaže da je na svakih šest minuta vršeno prijavljeno delo a na svakih 15 presuđeno

Punoletna lica:

 prijavljeni

 maksimalan broj 1993 – 160.279, minimalan broj 2010 – 74.279

 u prvom periodu na deo Republike van pokrajina 3/4, u Vojvodini 1/6, Kosmet 8%

 u drugom razdoblju u centralnom delu 4/5, Vojvodina ostatak

 cela teritorija Srbije je podeljena na dve celine – Srbija sever (Beograd, Vojvodina) i Srbija
Jug – Šumadija i Zapadna Srbija, Južna i Istočna Srbija

 60% u severnom delu Republike

 1/2 je imovinska a najčešće krađa

 žene čine manje od 10% populacije, nije raslo učešće za vreme ratnih sukoba

 starosna grupa kod muškaraca od 21-29, kod žena 40-49

 osuđeni

 minimalan broj 1992 – 26078, najveći 2008. 42.138

 80% vrši delo u opštini u kojoj živi

56
  imovinska dela čine preko 1/3, udeo dela protiv javnog saobraćaja 1/6

 3% je osuđeno za pokušaj, 4% za dela u sticaju, 1/4 saučesništvo – protiv imovine

 25% povratnika, 2/3 opšti povrat; 57% u višestrukom povratu

 više od 50% u braku

 1/2 sa srednjom školom, najčešće su nezaposleni

 98% su domaći državljani, 80% Srbi

Maloletnici:

 prijavljeni

 broj je najveći 93 – 6316, najmanji 2003 – 2415

 udeo maloletnika je oko 4%

 70% imovinska dela, nasilje bitna crta

 sa svakom narednom godinom uzrasta raste relativno učešće u vršenju dela

 ispod 6% ženskog pola

 osuđeni

 broj najveći 94 – 3.434, najmanj 92 – 1.656

 udeo maloletnika je 6%

 90% u opštini u kojoj žive

 2/3 imovinskog kriminaliteta

 ispod 3% u pokušaju, manje od 6 u sticaju, 60% saučesnika

 4x manji povrat nego kod punoletnih, 90% u specijalnom, 70% u višestrukom

 90% rođeno u braku, 95% živi sa roditeljima

 otac radnik, majka domaćica

 98% domaćih državljana, 3/4 Srba

4. Prognoza kriminaliteta kao masovne pojave

Prognoziranje kriminaliteta počiva na ideji da kretanje kriminaliteta možemo predvideti pod određenim
uslovima.
57
Prema kriterjumu vremenskog perioda prognoze se dele na:

 kratkoročne – tri do pet godina – rešavanje taktičkih pitanja

 srednjoročne – šest do deset godina – strateška kontrola kriminaliteta

 dugoročne – preko 10 godina

 ekstremno dugoročne – za period duži od 15 godina

Prema području na kome se kretanje kriminaliteta predvidja:

 lokalne – prognoza kriminaliteta u Beogradu za dati period

 nacionalne

 regionalne – npr države Jugoistočne Evrope

 kontinentalne prognoze

Prema obuhvatnosti kriminalne aktivnosti:

 totalne – obuhvataju moguće kretanje svih vrsta kriminaliteta

 parcijalne – predviđa se kretanje određene vrste kriminalne aktivnosti

Osnovni uslov za validnost ovakvih prognoza je poznavanje stvarnih razmera kriminaliteta i faktora koji ga
izazivaju.

Tri prediktora (faktora predviđanja – najbolje se može predvideti kretanje kriminaliteta u jednoj zajednici – Joachim
Jager):

 starosna struktura

 muškarci uzrasta između 14 i 24 godine najzainteresovaniji za vršenje krivičnih dela – maksimalna

opterećenost kriminalitetom

 broj motornih vozila

 indikator bogatstva društva

 automobil kao sredstvo ili objekt izvršenja

 stepen prilagodjenosti gradskom životu – povećanje gustine stanovništva znači:

 veća verovatnoća pojave međuljudskih konflikata

 više potencijalnih izvršilaca

 više potencijalnih žrtava

 više prilika za izvršenje

58
  više formalne socijalne kontrole

5. Tipologija dela i učinilaca

Ponti predlaže četiri moguće podele zločina i njihovih učinilaca:

1. zakonska klasifikacija – pruža krivično zakonodavstvo

2. društveno-ambijentalna – po kriterijumu društvene sredine u kojoj se zločin razvija i vrši

3. klinička – odnosi se na crte ličnosti učinioca dela

4. psihološko-motivaciona – kriterijum je jedan psihički činilac

Zakonska klasifikacija

Krivični zakon određuje koje se ljudske radnje u određenom trenutku i u datom društvu smatraju
kriminalnim.

Podelu prema objektu (kao u posebnom delu krivičnog prava) treba shvatiti dosta uslovno.

1. određene vrste kriminaliteta se ne poklapaju sa grupama krivičnih dela u pos. delu

2. krivično pravne norme koje određuju kažnjavanje se sve više nalaze u dopunskom krivičnom
zakonodavstvu

Učinioci se dele na:

 uračunljive

 smanjeno uračunljive i

 neuračunljive

Za postojanje određenih dela krivični zakoni traže alternativno:

 određenu nameru

 subjektivan odnos učinioca prema delu

 određeno emotivno stanje

 stanje privremene poremećenosti

U pogledu uzrasta učinioca:

 deca do 14 godina – uopšte ne odgovaraju

 maloletnici (od 14 do 18)

59
  punoletna lica

U pogledu prethodne kažnjivosti: povratnici i neosuđivani

Za mere bezbednosti traži da je to lice opasno po okolinu ili da postoji opasnost da će delo ponoviti i sl.

Prema društvenoj sredini

Dela se mogu razvrstavati u zavisnosti od:

 tipa potkulture u kojoj se delo vrši

 Potkultura poseduje sopstveni normativni sistem a njeni članovi određene navike i običaje

 potkulture nasilnika

 bandi

 narkomana

 privrednog ambijenta

 kriminalitet belog okovratnika

 političkog okruženja:

 ona koja se takvima smatraju tradicionalno

 zločini zloupotrebe moći (vlasti)

 porodične sredine – zbog sve većeg broja u njenom ambijentu

Klinička klasifikacija se zasniva na kriterijumu normalnosti odnosno nenormalnosti prestupnika u sudsko-

medicinskom, psihološkom i socijalnom smislu.

Klasifikacija prema motivu

Motiv je pokretač određene čovekove delatnosti.

Osnovni motivi kriminaliteta u literaturi su:

 prisvajanje

 seksualno zadovoljstvo

 agresivnost

 strast

 ideologija

 igra, zabava

60
  Ludički kriminalitet – dela koja je učinilac preuzeo u želji da sebi priredi zabavu

6. Zločini mržnje
Zločini mržnje su dela koja se vrše iz mržnje, odbojnosti ili negativne nastrojenosti izvršioca prema grupi ili
kolektivitetu kojima žrtva po njegovom mišljenju pripada.

Vrši se zbog žrtvinog stvarno ili pretpostavljenog pripadanja oređenoj rasi, etničkoj grupi, polu, religiji,
seksualnoj orijentaciji – zbog mržnje prema svima koji su drugačiji. Mogu biti povezana i sa etničkim čišćenjem
i genocidom.

Broj ovih dela mnogo veći od registrovanih.

Devedesetih godina prošlog veka raste broj napada od strane pripadnika Skinheadsa, ekstremno
konzervativnih i neonacizmom zadojenih gangova čije žrtve su posebno rasne i etničke manjine i seksualno
aberantne osobe. Omiljena sredstva – bejzbol palice.

Rasističke milicije:

 najpoznatije Posse Comitatus – moć okruga i Hrišćanski patrioti

 odbijanje autoriteta federalnih vlasti u SAD zbog čega učestvuju u oružanim sukobima sa organima reda
o Hrišćanski patrioti tvrde da postoji satanistička zavera koju vodi biblijski Izabrani narod
usmerena protiv belih Hrišćana
 nemaju centralizovanu organizaciju a njihova popularnost je porasla

Tri osobine razdvajaju ova od ostalih nasilničkih dela:

 po posledicama – opasnija od većine nasilničkih jer izazivaju osećaj nesigurnosti

 brutalnost i odsustvo sažaljenja prema žrtvi

 žrtve su potpno nepoznate, nasilje vrše grupe prestupnika – maloletni pripadnici radničke klase

Dela se ne prijavljuju jer među policajcima ima onih koji se prema žrtvama odnose neprijateljski a mediji su
pre skloni da prećute ovakve napade.

Dela treba u cilju objašnjenja staviti u širi društveni kontekst ekonomskih uslova, rastuće nezaposlenosti u kome
se talasi emigranata doživljavaju kao ugrožavanje egzistencije starosedelaca.

Većina zakona u svetu kažnjava već samo pozivanje na rasne, verske i druge mržnje; pa ipak rasistički ispadi
različitih grupa nisu uopšte retka pojava.

Viktimizaciju ovakvim delima je iskusilo 3% populacije. Svaki deseti imigrant je naveo da je imao iskustvo sa
ovakvim zločinima.

61
Govor mržnje je izražavanje nesimpatije prema nekim manjinskim, nacionalnim ili rasnim grupama.

7. Nasilnički kriminalitet – pojam, koreni nasilja

Nasilnički kriminalitet obuhvata dela kod kojih se radi postizanja određenog cilja koristi napad na žrtvu ili se
njime preti.

To je agresivno ponašanje koje je preduzeto s namerom da se neko drugi povredi.

Treba razlikovati akte:

 instrumentalne agresije – radi postizanja nekog drugog cilja

 neprijateljske – hostilne agresije čiji je isključivi cilj povrediti žrtvu
 impulsivno ili nasilje u traženju stimulusa – postiže se u cilju da se dođe do čulne stimulacije
o jedan deo prestupnika traži sve snažnije stimuluse dolazeći u opasne i rizične situacije
o mnoga nasilna dela vršena su pod uticajem narkotika ili alkohola od strane ovakvih lica

Koreni nasilja:

 biološki i psihološki
o težnja da čovekovu agresivnost povežu sa činiocima kao što su struktura mozga, genetske
deformacije, niska inteligencija i slični
o Dorothy Lewis predstavnik
o kod proučavanja bio-psihičkih korena nasilnosti treba uzeti u obzir:
 visok nivo testosterona koji pomaže u objašnjenju agresivnog ponašanja mladih
muškaraca
 povrede mozga (frontalnog dela)
 genetski defekt koji se prenosi najčešće u muškoj liniji
 sindrom hiperaktivnosti i hiperkinetički impulsivni poremećaj
 instinktivistički
o smatraju da ponašanjem čoveka pa i agresivnim upravljaju nagoni poput polnog – libido i
nagona smrti – thanatos
o čovek poseduje iste agresivne instikte životinje ali se od njih razlikuje po tome što ne poseduje
kočnice koje bi sprečile fatalno nasilje prema pripadnicima sopstvene vrste (Lorenz)
o osnovni nedostaci ovog shvatanja su zanemarivanje spoljašnjih činilaca i sposobnosti da uči i na
osnovu grešaka razvija mehanizme inhibicije agresivnosti
 supkulturni
o značaj socijalnih činilaca se ne može zanemariti
o veliki broj – 40% se vrši prema prijateljima i bračnim partnerima
o nasilje se obično javlja u izvesnim krugovima ambijentma i prilikama
 krvna osveta u određenim delovima sveta
62
  kontinuirana socijalizacija članova zajednice za njeno praktikovanje
 njeno postepeno menjanje i prilagođavanje novim uslovima života
 ubistva zbog časti
 zaštita porodične časti
 po pravilu stradaju žene

8. Tradicionalni oblici nasilničkog kriminaliteta

Ubistvo otvara niz pitanja:

 uzroci i vrste ubistva

 instrumentalna – ubistvo je ovde sredstvo za ostvarenje određenog cilja i

 ekspresivna – namera učinioca je upravo ubistvo

 tipovi ubica – osnovna razlika je vremenska distanca između dela – period hlađenja

 serijski ubica – napada žrtve sukcesivno po određenoj šemi

 značajno je na osnovu poznatih podataka odrediti profil ličnosti učinioca – profiling

 tipovi:

 vizionarski – nepoznati glas im naređuje da to čine

 misionarski – veruje da vrši neku misiju ubistvom

 hedonistički – postizanje nekog zadovoljstva

 ubice koje motiviše ostvarenje moći

 masovni ubica – lišava života jednim događajem više lica

 ubilački pohod – prelazni tip – killing spree

 kratak je period hlađenja, dela se vrše sa više radnji u vremenskom kontinuitetu

 osveta ljubav profit i terorisanje kao motivi

 prethodni odnos učinioca i žrtve

 problem naoružanih građana

 odnos nadležni organa prema izdavanju dozvola

 kažnjavanje za ubistvo i slična pitanja

63
  problem smrtne kazne

Proganjanje – ugrožavanje sloboda i prava na privatnost žrtve

 telefonsko uznemiravanje, praćenje, slanje poruka, izazivanje osećaja nesigurnosti

 definicija: aktivnosti koje, uzete u celini, dovode do uznemiravanja i osećaja ugroženosti neke osobe od strane
druge

 najčešće su to poznate ili javne ličnosti i lica koja proganjaju bivši partneri

Kiber proganjanje se definiše kao

1. ponašanje preduzeto od strane pojedinca, grupe ili organizacije koji radi uznemiravnja drugih
subjekata koriste informacione tehnologije – šira definicija
a. zastrašivanje, lažno optuživanje, uništavanje podataka, krađi identiteta, uspostavljanje nadzora
nad tuđim računarima, namamljivanju dece na seksualne aktivnosti
b. Uznemiravanje je svaka aktivnost koju razumno ljudsko biće doživljava kao dovoljnu da dovede
do emocionalnog stresa
2. prema užoj definiciji postoje tri vrste
a. putem elektronske pošte
b. preko interneta
c. preuzimanjem kontrole nad tuđim računarom

Tipovi kiber progonitelja:

1. odbijeni – onaj koji ne može da se pomiri sa nemogućnošću da sa žrtvom uspostavi vezu

2. lice koje traži intimnost
3. nepodobni prosac – lice koje ne može da ostvari vezu sa određenom osobom
4. osvetnik – ugrožava žrtvu jer smatra da ga je ona nečim povredila
5. predator – priprema seksualni napad na ovaj način

Seksualno uznemivanje se najćešće vrši na radnom mestu, u obrazovnim i sportskim ustanovama a sastoji se u
ugrožavanju nekog lica otvorenim ponudama za stupanje u polni odnos.

Silovanje izaziva posebnu pažnju kriminologa:

 otvara pitanje ličnosti učinioca i žrtve

 njihov odnos

 simptom traume silovanja – teška i dugotrajna posledica viktimizacije

 lažna prijavljivanja, odnos organa formalne socijalne kontrole, težina izrečenih kazni i resocijalizacija
učinioca

 predrasude i zablude koje utiču na kulturnu konstrukciju silovanja:

64
  silovanje nije moguće – žena ne može biti silovana a muškarac se ne može boriti i vršiti obljubu

 želi da bude silovana – mazohistička priroda žene, ako je primenjeno na druga dela npr žrtve razbojništva?

 seksualni akt, muškarac ima nagone koje ne može da kontroliše – težak nasilnički akt, mnogi istraživači
tvrde da učinilac demonstrira bes i mržnju a nije motivisan za seks

 ne znači da – žena shvaćena kao nagrada koju muškarac treba da osvoji

 jednom da, uvek da – kredibilitet žrtve i moralnost; svaka žena može biti silovana bez obzira na njeno
iskustvo i vladanje

 ženama se ne može verovati – posežu za tužbom za silovanje kako bi postigle drugi cilj

 mali uticaj na žrtvu

 silovatelj nenormalna osoba – nepotvrđeno

 kad organi reda i pravosuđa usvoje ovakve predrasude i ponašaju se u skladu s njima dolazi
do sekundarne viktimizacije žrtve

 policija svojim odnosom može dovesti i do njene tercijarne viktimizacje kod koje silovana žena trajno
preuzima ulogu žrtve

U ovu grupu se mogu svrstati dva krivična dela koja imaju elemente nasilničkog ali i imovinskog kriminaliteta
– razbojništvo i razbojnička krađa

9. Noviji oblici nasilničkog kriminaliteta

Vidovi nasilja koji se odvijaju u porodici i posebno ona čije su žrtve deca.

Nasilje u porodici – svaka radnja ili propuštanje izvršeni u porodičnom okviru od strane nekog od njenih
članova kojim se ugrožava život, telo ili psihički integritet ili sloboda drugog člana ili koji ozbiljno ugrožava
razvoj ličnosti nekog od članova porodice (Savet Evrope, 1986)

Kevin Browne daje nekoliko klasifikacija:

 prema držanju učinioca – aktivna i pasivna

 prema vrsti delovanja – fizičko, psihičko i seksualno

 prema žrtvama – kriminalitet partnera i međugeneracijski

Nasilje prema ženama je izraz neravnopravnosti polova,

 više zemlje u razvoju nego visoko razvijene

 više seoska nego gradska područja

65
Mitovi

 retko ostavlja posledice na decu

 izazivaju alkoholizam narkomanija i stres

 žrtve zaslužuju takvo postupanje

 učinilac delo vrši u stanju sužene svesti pa nije odgovoran

 samo među siromašnima iz određenih grupa

 izolovani incidenti

 napuštanje donosi spas

 određene forme savetovanja najbolje sredstvo rešenja problema

Sindrom zlostavljane žene:

 posledica mazohizma žena koje rastući u porodici u kojoj je zlostavljanje svakodnevna pojava uče da je
njihova patnja normalna stvar i ne pokušavaju ništa da promene u svojim kasnijim vezama

 one koje imaju određene lične probleme i osobine koje ih čine podložnim ovakvim vidovima zlostavljanja

Naučena bespomoćnost – learned helpless – žrtve gube volju da bilo šta promene.

Sindrom pretučene žene – batered woman syndrome – BWS – brojne zablude:

 žrtve BWS je mali broj populacije

 žene mazohisti ili poremećene osobe
 žene iz srednje klase ređe viktimizovane od siromašnih
 češće žrtve iz manjinskih grupa
 religioznost prevenira zlostavljanje
 da su nezaposlene
 oni koji tuku su nasilni i u drugim relacijama
 jednom pretučena uvek pretučena
 vremenom se može popraviti
 zaslužila je jer provocira
 uvek može napustiti takvu vezu
 ostaću i trpeti zbog dece
 policija može da zaštiti pretučenu ženu

Muškarci čine 8% viktimizovane populacije u ovakvim delima.

Kada se radi o nekim od manifestacija nasilničkog ponašanja žene su spremnije da ga manifestuju.

Nasilje žena se razlikuje od nasilja muškaraca po svojoj:

66
  prirodi

 frekvenciji

 nameri

 intenzitetu

 težini telesnih povreda i

 emocionalnom faktoru.

Najbolji način sprečavanja nasilja žena nad muškarcima je sprečavanje nasilja muškaraca nad ženama.

Zlostavljanim muškarcima ne da niko ne veruje nego može se desiti da bude uhapšen umesto zaštićen.

Oni koji donose odluke u ovoj oblasti ne bi voleli da se insistira na činjenici da i žene mogu biti nasilne jer to
udara na status i finansiranje agencija koje štite žene žrtve krivičnih dela i obezbeđuju im podršku.

Ne pravi se razlika zbog toga između:

 zlostavljanja u partnerskim odnosima – situacije kada jedan partner pokušava da ostvari svoje potrebe
na račun drugog koristeći moć, pretnju i kontrolu
 agresije – ponašanja koja ugrožavaju drugog u fizičkom, psihičkom ili seksualnom smislu
 uzajamno ili obostrano – mutual ili bi-directional – zlostavljanje kod koga oba aktera teže da ostvare
kontrolu

Rodna simetrija je proučavanje nasilja u partnerskim odnosima

 u sklonosti da fizički ugroze partnera nema razlike između muškaraca i žena

 postoji simetrija u pogledu motiva i faktora rizika
 jedina razlika je u efektu jer su fizičke povrede koje nanose muškarci teže

Zašto se misli da su jedine žrtve žene:

 muškarci dominiraju kao počinioci svih dela

 češće budu prijavljeni
 povrede nanete ženama su teže
 kulturni obrasci koji u odnosu na tolerisanje nasilništva muškaraca
 rodni stereotipi
 podaci koji se iznose u javnost
 teškoće u korigovanju pogrešnih podataka

Organi reda pokazuju uzdržanost u zadiranje u ovakve odnose smatrajući da narušavaju privatnost i komplikuju stanje.

Oni su dužni da suzbiju svako nasilje nevezano ko ga vrši.

67
Samaha otvara pitanje odnosa sindroma zlostavljanog partnera i ubistva u samoodbrani kada napada na žrtvu
nije bilo niti je on neposredno prethodio.

Deca kao žrtve nasilja

Zloupotreba dece podrazumeva njihovo zanemarivanje, fizičko i seksualno zlostavljanje.

Istraživanje u Beogradu pokazuje da zlostavljanje češće trpe devojčice, nema veze između takvog postupanja i
psihopatološkog ispoljavanja maloletnika.

Gonjenje ovakvih dela je izuzetno retko zbog odbijanja dece da svedoče ali i roditelja da delo prijave.

Skoro polovina dece žrtava je bilo mlađe od 6 godina.

Među počiniocima su i zaštitnici mladih – seksualno zlostavljanje od strane sveštenika Katoličke crkve i
nastavnika u školama.

Izvršioci velikog broja kd čije su žrtve deca su njihovi roditelji. Tamna brojka najveća je kod incesta, u 60%
slučaja u SAD majka je bila ta koja zloupotrebljava dete. Između očeva i kćeri u porodicama gde su prisutni
trajni seksualni problemi, očevi dela vrše opijeni ili pod narkoticima.

Kasnija ponašanja zlostavljane dece – agresivna u odnosu na decu i odrasle – krug nasilja

Fizičko kažnjavanje dece – argumentacija zabrane je da fizičko kažnjavanje dece je neposredno povezano sa
traumama koje ono izaziva kod viktimizovanih i kasnije agresivno ponašanje lica koja su mu bila izložena

 nijedno istraživanje nije dokazalo da ono pomaže njihovom zdravlju i fizičko kažnjavanje često
dovodi do zlostavljanja

Medjugeneracijski porodični kriminalitet

Tamna brojka je velika kod dela gde su roditelji žrtve nasilničkog ponašanja dece. Za ova dela se sazna tek kad
prerastu u najteže delo, ubistvo. U Americi 5% od populacije starih osoba je viktimizovano, učinioci su oni koji se
o njima brinu, često najbliži srodnici.

Opšti principi suprostavljanja nasilju u porodici (Dobash):

 promovisati zaštitu žena i dece od rizika nasilja

 izvršiti preventivni uticaj putem javnog mnjenja

 edukovati građane o pravima

 obezbediti efikasne servise koji su na usluzi žrtvama.

68
10. Imovinski kriminalitet - pojam, vrste i reagovanje građana; vandalizam
Imovinski kriminalitet su sva ona dela uperena protiv imovine, a njihov izvršilac nastoji da delom sebi ili
drugom pribavi korist ili da nekom prouzrukuje štetu.

Osim kada su lično pogođeni ovim delom, ljudi prema izvršiocima ovih dela imaju drukčiji odnos nego prema
učiniocima nasilničkih:

 rezultati dobijeni metodom samooptuživanja pokazuju da neka od dela iz oblasti imovinskog

kriminaliteta građanima i nisu tako strana

 ljudi su prema imovinskom kriminalitetu tolerantniji jer imaju utisak da nikoga ne pogađa teško

Vrste:

 situacioni, konvencionalni i profesionalni

 situacioni – učinioci najčešće amateri koriste priliku za vršenje dela koja im se iznenada ukazala

 odluka je spontana, akt nevešt, neplaniran i riskantan

 akteri su često maloletnici ili mlađa punoletna lica

 mali broj dela bude prijavljen organima formalne socijalne kontrole

 obijanja prodavnica, krađe motornih vozila i izdavanje čeka bez pokrića

 ova dela se mogu vršiti i profesionalno

 konvencionalni – dela koja vrše lica čije su lične crte između amatera i profesionalca –
poluprofesionalci

 počinju u razdoblju maloletstva u sastavu maloletničkih bandi

 napuštaju vršenje sredinom treće decenije života

 u imovinski kriminalitet spadaju samo ona dela profesionalaca koja ispunjavaju uslov da se mogu
svrstati pod imovinski

 kriminalitet poziva uključujući i krimnalitet belog okovratnika

 kriminalitet korporacija

 organizovani kriminalitet

Vandalizam

Vandalizam je uništavanje tuđe imovine bez namere pribavljanja kakve koristi sebi ili drugom.

Vandalizam se smatra važnim potencijalnim simbolom rušenja socijalnog poretka.

69
Teško je reći koliko to košta društvo, ali velika je materijalna šteta. Šteta koja nastaje nije samo materijalna nego
može dovesti do drugih problema kao na primer uklanjanje saobraćajnih znakova može dovesti do saobraćajnih
nesreća.

Uzroci:

 negativizam maloletničke potkulture

 psihološko činioci kao emocionalni poremećaji i nedostatak karaktera

 frustracija, problemi u socijalizaciji i adolescentni stres

 zavist – Schoech

 može se objasniti zavišću veliki broj vandalističkih akata

 mržnja – kod delikata mržnje kod kojih se uništava imovina žrtve

Naćini kontrole:

 individualni tretman, upoznavanje javnosti sa delima i učiniocima, socijalne mere pomoći ugroženima,
preventivni rad sa decom po školama, povećanje rizika otkrivanja ovakvih dela itd

11. Kriminalitet belog okovratnika i kriminalitet korporacija

Kriminalitet belog okovratnika su zločini izvršeni od lica sa prestižnim i visokim društvenim statusom u
okviru zanimanja koje obavljaju.

Osnovne karakteristike:

 oblast u kojoj se vrši – sfera poslovanja, osiguranja, bankarstva, berze

 status prestupnika – pripadnici najviših socijalnih slojeva

 zaštićenost učinilaca od progona i kažnjavanja

Ne spadaju bilo koja dela pripadnika gornjih društvenih slojeva već samo ona u navedenim oblastima. Dela se
vrše prikriveno i prevarno

Kriminalitet korporacija su dela kojima korporacije krše norme kojima je njihovo poslovanje regulisano. To je
takođe kriminalitet belog okovratnika u širem smislu.

Oba se vrše u sličnim oblastima i na srodan način. Razlika je samo što kod kbo u širem smilu je jače istaknut
lični koristoljubivi motiv, dok korist od dela iz korpusa kriminaliteta korporacija ide samoj kompaniji.

Ova lica budu retko gonjena zbog faktičkog imuniteta koji uživaju i zbog česte dileme mogu li se podvesti pod
neku od postojećih inkriminacija.

70
Štete su ogromne, ne samo materijalne nego i ugrožavaju poverenje u celokupni društveni sistem; za posledicu
mogu imati i povređivanje i smrt velikog broja ljudi, kao i nedozvoljeno zagađivanje čovekove okoline – ekološki
kriminalitet.

Ekološki delikti su jedan od najkarakterističnijih oblika ispoljavanja kriminaliteta korporacija. Kompanije su

počele da izbegavaju dosta stroge propise o odlaganju opasnog otpada tako što prebacuju svoje proizvodnje u
nerazvijene zemlje sveta.

Globalizacija svetske ekonomije otvara mogućnost za širenje dela belog okovratnika, proces je olakšan
nemogućnošću siromašnih država da se suprotstave.

Kriminalitet raste kad se steknu tri uslova:

1. mnoštvo motivisanih prestupnika - transnacionalne korporacije

2. porast broja prilika da se delo izvrši
3. odsustvo sposobnih zaštitnika

Dela u oblasti globalne ekonomije:

 prevare na svetskom tržištu

 pranje novca
 neplaćanje poreza
 međunarodno podmićivanje
 zagađivanje životne sredine
 izvoz nebezbednih proizvoda
 dislokacija proizvodnje u zemlji gde siromašni rade najopasnije poslove za niske nadnice
 industrijska špijunaža
 nuđenje zabranjenih proizvoda na internetu
 izazivanje smrti lica

12. Korupcija
Korupcija je kriminalno ponašanje kod koga se dodeljeno ovlašćenje zloupotrebljava u cilju pribavljanja lične
koristi.

Carl Freidrih je smatrao da je to devijantno ponašanje povezano sa specifičnim motivom – da se pribavi privatna
dobit na račun javnog ovlašćenja

 moderno krivično pravo je toliko proširilo obim da je svaki vid korupcije kriminalizovan i zato je bolje
reći kriminalno ponašanje

 korupcija je moguća i u vezi s vršenjem ovlašćenja koja nisu javna, zato se deli na one u javnim službama
i u privatnom sektoru
71
Korupcija:

 u užem smislu – krivična dela protiv službene i druge dužnosti

 u širem smislu – najrazličitija ponašanja od kojih su neka na granici zakonitosti ali protiv poslovnog
morala i savesnog upravljanja poverenim sredstvima

Tri vrste korupcije u našoj zemlji:

 dodatno plaćanje javnom službeniku radi dobijanja prava ili za ubrzavanje ostvarivanja

 podmićivanje radi kršenja zakona – sticanje prava koja ne bi pripadala koruptoru

 podmićivanje u toku donošenja ili izmena zakona kako bi se ishodila rešenja koja koruptoru odgovaraju

 najređi tip kod nas

 posredan dokaz da pravni sistem funkcioniše pa ne postoji nijedan drugi način sem da se rešenje ugradi u
zakonski tekst

Jedno od važnijih pitanja pri oceni kvaliteta života građana ali i za strani kapital pri odlučivanju da li da investira
negde.

Zato je potrebno utvrditi stvarno stanje ovog društvenog zla:

 pod pojmom korupcije treba obuhvatiti samo one oblike koji su inkriminisani u krivičnom pravu

 tamna brojka je ogromna

 teža su dela za otkrivanje jer svima odgovara da se ne otkrije

 javnost je jedan od ključnih faktora kontrole korupcije

 shvata se preširoko

 korupcija su i dela koja se kose sa moralom i dobrim običajima ali ne podrazumevaju krivičnu
odgovornost

 građani naše zemlje smatraju da su gotovo sve profesije korumpirane

Korupciju rešiti primenom niza mera:

 najopštija nastojanja da se zaustavi erozija društvenog morala,

 zaoštriti političku odgovornost

 uvesti niz mera formalne i neformalne kontrole

 profiniti istražne zahvate kojima se ova dela mogu otkriti

 rigorozno kazniti prestupnike

72
13. Kompjuterski i kiber kriminalitet
Postoje dve definicije kompjuterskog kriminaliteta:

 šira – po kojoj u ovu kategoriju spada bilo koje krivično delo povezano sa upotrebom ili funkcionisanjem
računara i

 uža – kompjuterski kriminalitet je poseban vid inkriminisanih ponašanja kod kojih se računarski
sistem pojavljuje ili kao sredstvo izvršenja ili kao objekat krivičnog dela, ukoliko se delo ne bi moglo
uopšte izvršiti ili bi ono imalo bitno drugačije karakteristike

Tradicionalni oblici:

 korišćenje podataka iz kompjuterskog sistema u privatne svrhe

 nedozvoljena upotreba od strane zaposlenog

 krađa delova kompjuterskog sistema

 uništenje podataka iz računara u cilju nanošenja štete

 kršenje autorskih prava tvoraca računarskih programa koji se nedozvoljeno umnožavaju i prodaju –
warez ili softverska piraterija

 državama u kojima se masovno krše autorska prava zaprećeno je ekonomskim sankcijama

Nove kriminalne aktivnosti s razvojem Interneta:

 nedozvoljeni pristup računarskih sistema – hacking i ilegalna izmena podataka u njemu

 unošenje u tuđ računar ili sistem destruktivnih programa kao što su virusi, Trojanski konji, logičke
bombe

 zatrpavanje korisnika Interneta velikim brojem neželjenih poruka – spemovanje

 distribucija zabranjenih sadržaja preko Mreže

Porastao je broj prevara na internetu.

Vrste prevara (Siegel):

 aukcija na mreži

 lažne ponude preko privremenih sajtova koji nikad ne isporuče robu

 prevare kreditnim karticama

 nedozvoljena upotreba kreditne kartice ili njenog broja do kog se došlo prevarom

73
  lažne aukcije nude predmete da bi organizatori dobili broj kreditne kartice – fishing a zatim ga
koriste za plaćanje na internetu – krađa identiteta

 prevare u investiranju

 žrtva se navodi da uloži novac u aranžmane koji donose brzu i laku zaradu

 prevare finansijskih ustanova

 piramidalne finansijske šeme

 potencijalnim investitorima se nudi izuzetno visok profit ukoliko ulože novac u posao koji se ne
namerava započeti

 profit se prvim investitorima isplaćuje novcem koji ulažu sledeći i cela operacija traje dok je priliv
novca novih investitora dovoljan za isplatu profita ranijih ulagača

 konstrukcija se u jednom trenutku sruši i neisplaćeni investitori gube ne samo profit od posla
nego i uloženi novac

Kiber kriminalitet

Tamna brojka je izrazito velika kao i štete koje nanose.

Problem postoji u odgovoru na pitanje gde su izvršena i ko ih je izvršio.

U podelu dela koja spadaju u kiber kriminalitet treba uzeti u obzir:

 sredina u kojoj se dela odvijaju – elektronske mreže

 uloga tehnologije u vršenju
 različita rešenja koja su primenjena u njihovom inkriminisanju

Objedinjuje ih jedino što su izvršene na Internetu.

14. Organizovani kriminalitet

Definicija organizovanog kriminaliteta:

 šira – delatnost kriminalnih organizacija, ako postoji organizacija postoji i organizovani kriminalitet

 uža – nije dovoljno samo postojanje organizacija nego i četiri uslova:

1. organizaciona dimenzija

2. kontinuirano bavljenje delatnostima sa ciljem sticanja i maksimizacije profita – posluju kao

kriminalne korporacije

74
 3. upotreba nasilja u cilju očuvanja pozicija prvenstva ii monopola, radi širenja monopola,
finansiranje ubistva u cilju sprečavanja primene prava

4. korupcija policijskih, sudskih i političko izvršnih vlasti

Organizacija – tradicionalni model mafije (Cosa Nostra):

 podseća na srednjovekovna društva

 na vrhu je vođa – Capo, Don, Padre ili Boss

 zamenik ili Sotocappo, Underboss je prvi sledeći nivo

 između glavnog i njegovog zamenika nalazi se savetnik – Consigliere, counselor čiji je uticaj veći od
zamenikovog

 ispod zamenika je nekoliko kapetana (Caporegima) od kojih svaki ima više vojnika – (Soldati) koji vrše
neposredno poslove za organizaciju

 Cosa nostra je organizovana kao kriminalni sindikat

Noviji model organizacije, Chembliss, kriminalno podzemlje Sijetla:

 deluje u vidu mreže zločina

 podzemna nevidljiva industrija koja se gradi na ilegalnoj kocki, drogama, lihvarenju , prevarama i
prostituciji

 tri nivoa organizacije:

1. finansijeri

2. organizatori

1. biznismeni

2. političari

3. funkcioneri pravosuđa

3. i reketaši

Delatnosti:

 legalne

 povezane s pranjem novca i svi poslovi koji donose visok profit

 nelegalne

75
  trgovina narkoticima, posredovanje pri zapošljavanju, kockanje, lihvarenje, ucene i reketiranje –
iznuđivanje novca za zaštitu koja nije tražena

Pranje novca – proces kojim neko prikriva postojanje, ilegalno poreklo ili ilegaln upotrebu prihoda da bi ga
zatim prikazao tako da on izgleda kao legitiman.

 odnosi se na delatnost kriminalaca koji teže da očiste novac stečen kriminalnim aktivnostima da bi se
izgubio trag o njegovom poreklu

Podela:

 nacionalne

 svoje aktivnosti obavljaju u okvirima državne teritorije

 napuljska Camorra, kalabrijska Ndrangheta i Sacra Corona Unita u Italija

 međunarodne

Zarade od organizovanog kriminaliteta su ogromne, najviše od distribucije narkotika, lihvarenja i

organizovanja prostitucije

Suzbijanje:

 izrada zakonskih akata koji treba da povećaju šanse

 problem je faktička abolicija učinioca zbog raširene korupcije

 društva koja žele da se ovog zla oslobode moraju da se pomire da će to imati posledice na prirodu odnosa

Skoro sve zemlje prikrivaju postojanje nacionalnog organizovanog kriminaliteta ili se on objašnjava teorijom
zavere stranaca

Transnacionalni organizovani kriminalitet

Najčešće se misli na kriminalne delatnosti poput krijumčarenja droga i oružja, trgovinu ukradenim
automobilima i pranje novca van države domicila.

Drugi izrazi:

 multinacionalni sistemski kriminalitet

 prekogranični organizovani kriminalitet

 međunarodni organizovani kriminalitet

Transnacionalne kriminalne organizacije:

 Mafija, Cosa Nostra

 Japanske Jakuze
76
  kineske Trijade

 kolumbijski narkokarteli – Medelin i Kali

 francuska Ujedinjena Korzika

 afričke organizacije – najpoznatija nigerijska mafija

Osnovne aktivnosti:

 krijumčarenje droga

 krijumčarenje oružja i municije

 trgovina ljudskim bićima

 prostitucija

 krijumčarenje i ilegalna trgovina kulturnim dobrima

 falsifikovanje novca

 ilegalno unošenje opasnih materija

 pranje novca

 korupcija

Akcije usmerene na izgradnju mehanizama efikasnije kontrole:

 april 1994, Kurmajer – Međunarodna konferencija o pranju novca

 globalna strategija kontrole pranja novca

 mreža protiv pranja novca – anti money laundering net

 novembar 1994, Napulj – Ministarska konferencija o transnacionalnom organizovanom kriminalitetu

 usvojena dva akta – Politička deklaracija i Globalni plan akcija

 decembar 2000, Palermo – Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminaliteta i

dopunski protokoli o pravnoj pomoći

15. Trgovina ljudima

Trgovina ljudima se sastoji u dovođenju ljudskih bića u ropski status koji podrazumeva vlasništvo nad njima.

U okrilju Društva naroda usvojene su:

 Međunarodna konvencija o suzbijanju trgovine belim robljem – 1910

77
  Međunarodna konvencija o suzbijanju trgovine ženama i decom 1921

 Konvencija o ropstvu 1926

 Međunarodna konvencija o suzbijanju trgovine punoletnim ženama 1933.

Pošto je ljude interesovalo da emigriraju u SAD i visokorazvijene zemlje Evrope, organizacije iz kriminalnog
podzemlja su se angažovale na zadatku da prebace one koji dobro plate u neku zemlju – krijumčarenje ljudi
(smuggling) i ono se obavlja korišćenjem najrazličitijih prevoznih sredstava i tehnika.

Ne treba to mešati sa trgovinom ljudima (trafficking) iako može postojati veza – onaj koji nema novac da plati
mora da odradi tu sumu, čime postaje vlasništvo onog ko finansira njegovo krijumčarenje.

Organizacije koje obavljaju trgovinu ljudima:

1. model prirodnih resursa

2. trgovinski i razvojni modeli
3. model supermarketa
1. amaterska trgovina ljudima
2. transnacionalne kriminalne organizacije

Ženama se najčešće trguje radi navođenja na prostituciju – sex trafficking, decom iz istog razloga ali i radi
usvajanja, muškarcima radi iskorišćavanja za najrazličitije, najopasnija a slabo plaćene poslove.

Balkan – početak 90ih godina prošlog veka.

Naša država je označena uglavnom kao država tranzicije – najveći deo je samo na proputovanju kroz našu
državu.

Manji deo ostaje na ovom tlu – država destinacije, a nije zanemariv ni broj koji su žrtve trgovine ljudima koja se
odvija na zapadu – država porekla.

16. Politički kriminalitet; kriminalitet države; terorizam i kontraterorizam

Politička krivična dela su ona koja ugrožavaju unutrašnju i spoljnu bezbednost zemlje ili svaki napad na
državu shvaćenu kao vlast.

Mogu se razlikovati:

 veleizdaja – dela kojima se ugrožava vlast iznutra i

 izdaja – pomaganje neprijatelja, špijunaža

 terorizam – osoben tip ovog kriminaliteta

78
Lica koja vrše ovakva dela su u osnovi konvencionalni prestupnici čija je bitna crta uverenost u svoju istinu i
opravdanost svojih ubeđenja.

Stav je da je ugrožavanje bezbednosti zemlje kažnjivo samo ako se vrši protivpravnim nasilnim aktima.

Deklaracija o osnovnim principima pravde za žrtve zločina i zloupotrebe moći (7. Kongres UN za sprečavanje
zločina i postupanje sa prestupnicima, Milano 1985) je ukazala da milioni ljudi pate zbog zločina i zloupotrebe
moći.

Kriminalitet vladajućih – Ponti

 nosioci političke vlasti često nju zloupotrebljavaju za protivzakonito bogaćenje ili

 za obračun sa političkim protivnicima zabranjenim sredstvima

 zatim je koriste da spreče krivični progon za ovakva dela što obezbeđuje imunitet

Zločini vlasti – Hagan – kršenje ljudskih prava koje vrše javni službenici ili njihovi agenti:

 tajne policije koje se formiraju sa ciljem da uguše svaku ozbiljniju opoziciju vladi i sve političke aktivnosti
unutar državnih granica

 kršenje ljudskih prava političkih protivnika

 genocid

 zločini policije

 nezakonito praćenje, prisluškivanje i eksperimentisanje

Šira definicija političkog kriminaliteta – sve kriminalne aktivnosti koje se vrše iz ideoloških razloga

Zločini države – kršenje ljudskih prava od strane države

Kriminalitet države čine akti definisani u pravu kao krivična dela a izvršeni su u vršenju službe od strane
činovnika kao predstavnika države kao i ponašanja kojima se krše međunarodni sporazumi i principi
uspostavljeni od sudova i konvencija donetih od međunarodnih tela.

Kramer i Michalowski smatraju da pored navedenog spadaju i radnje državnih nameštenika zbog kojih ona ne
ostvaruje neophodan nadzor ili zaštitu.

Terorizam

Vid političkog kriminaliteta kojim se putem nepredvidivog nasilja teže ostvariti promene u društvu.

Terorizam je sistematsko ubijanje i razaranje ili pretnja da će oni biti primenjeni kojim se zastrašuju
pojedinci, grupe, zajednice ili vlasti da bi se iznudili određeni zahtevi.

Može se posmatrati sa dva stanovišta:

79
 1. na mikro nivou – ko su teroristi, crte lica da to postanu i motivi
2. na makro nivou kako društvene ekonomske i slične promene utiču na fluktuaciju terorističkih napada

Prema kriterijumu domicilnosti:

 domaći – napad izvode državljani protiv svoje zemlje

 međunarodni – karakteriše ga element inostranosti

Prema sredstvima koje koriste i objektima koji se napadaju – Siegel:

 revolucionarni – napada se na vlast, predstavnike i one koji je podržavaju

 politički – protiv onih koji se suprotstavljaju političkoj ideologiji terorista

 nacionalistički – manjinska etnička ili religiozna grupa koristi nasilje da bi stvorila nezavisnu državu

 ciljni – napada se na predstavnike i/ili vlade koje se proglašavaju neprijateljskim

 od države sponzorisani – prisiljava podanike na poslušnost napadom na manjine i oponente

 nuklearni – mogu iskoristiti nuklearno oružje radi pretnje

 kriminalni – terorističke grupe posežu za distribucijom droge ili kidnapovanjima kako bi popunile
fondove za svoje aktivnosti

 protiv životne sredine

Gaines i Leroy – prema sredstvima – onaj koji koristi:

 biološko i hemijsko oružje

 dostignuća visoke tehnologije – kiber terorizam

 transportna sredstva

 oružja manje snage

Bitne crte terorističkih akata – kriterijum za razlikovanje terorizma od delatnosti koje sa njim imaju neke
zajedničke osobine (terorom npr)

 ne postoji ideološka grupa za koju se unapred može znati da za njim neće posegnuti niti postoji sredstvo
za koje procene da će biti delotvorno da ga ne upotrebe

 specifični akti koje karakteriše:

 komunikacija – ne mogu dovesti sami po sebi do promene u društvu, zato prenose poruke
javnosti o uzrocima i ciljevima delovanja

 zastrašivanje – stvaranje kolektivnog straha i osećaja potpune nesigurnosti

80
  amoralnost

 protivzakonitost

Način izveštavanja medija je od izuzetnog značaja za uspeh ciljeva koje teroristi postavljaju. Zbog toga mediji
imaju posebnu strategiju izveštavanja o terorističkim akcijama koje zadovoljavaju interes javnost, a s druge
strane vode računa da ne postanu sredstvo propagande terorističkih organizacija.

Kontraterorizam je oblik socijalne kontrole koji uključuje različite mehanizme i insitucije koje su zadužene da
definišu terorizam i odgovore na njega.

Države moraju preduzeti kontramere usmerene da se teroristi i organizacije otkriju i unište.

Subjekti koji preduzimaju kontraterorističke mere moraju prilagoditi svoj MO – svoju taktiku a nekad i
naružanje.

Mere koje država preduzima da bi se zaštitila od terorističkih akata

 legislativne i administrativne
 prevencija i pripravnost
 odgovor i saniranje štete

17. Saobraćajni kriminalitet

Saobraćajni kriminalitet su sva krivična dela kojima se u javnom saobraćaju ugrožavaju i povređuju ljudski
život i imovina većeg obima.

To su sledeća ponašanja:

 koja ugrožavaju raznorodna zaštićena dobra

 telesni integritet čoveka i imovina

 izvršena sa različitim subjektivnim odnosom učinioca prema delu

 nehatna krivična dela ali ima i umišljajnih

 vrše se u različitim vidovima saobraćaja

 drumski, vazdušni, železnički, rečni, pomorski

 vrše se u javnom saobraćaju i krše se propisi kojima se reguliše ova društvena delatnost

Razlog za izdvajanje u odvojenu vrstu kriminaliteta su teške posledice kao ogromne materijalne štete i veliki
broj teško povređenih i poginulih lica.

Treba prvo da se klasifikuju – Kaiser:

81
  nehatna – učinilac lako drži da do posledice neće doći ili nije ni svestan takve mogućnosti

 namerna – namerno preuzima neku radnju ili se ponaša u toj meri bezobzirno da je očigledno pristao
na posledicu koja je nastupila

Osobine saobraćajnih prestupnika (lične crte):

 prosečne intelektualne sposobnosti

 slabija sposobnost predviđanja ponašanja drugih

 sebičnost, nestabilnost u odlukama i namerama, nedoslednost, odsustvo osećanja dužnosti

 nemaju moralnih principa ni savesti

 ukočenost u reagovanju i rukovanju motornim vozilom, stalna strepnja i prenapregnutost, ponekad uključena i
agresivnost

 nizak nivo kulture i ne žele da ga menjaju, neprilagođenost na gradski život

 nizak nivo saobraćajne i tehničke kulture

 voze retko na dugačkim relacijama

 kratko vozačko iskustvo

 u toku vožnje bave se drugim stvarima

 veliki broj radio prekovremeno 27%, 60% agresivnost i vožnja pod dejstvom alkohola

 konformizam i potčinjavanje autoritetu, prema ostalima samovoljno i neprijateljski

 nemir, nestrpljivost, razdražljivost i sklonost ispadima

 ne osećaju krivicu zbog posledica

Etiologija saobraćajnog kriminaliteta:

 ponašanje vozača

 ustalila se logika da je jedino objašnjenje u faktoru čovek

 po toj logici on je uvek kriv, šta god da se dogodi

 ako je put loš, trebalo je da prilagodi vožnju uslovima

 ako je vozilo ili neki deo otkazao, nije smeo s takvim vozilom da učestvuje

 njegova odgovornost se približava objektivnoj kakva postoji u građanskom pravu – obavezuje

ga da nadoknadi svaku štetu njegovog vozila bez obzira na krivicu

 nije uvek isključivi krivac za događaj.

82
  stanje puteva

 loše u našoj zemlji

 država koja od vlasnika vozila i korisnika autoputeva redovno ubira sredstva za održavanje
puteva dužna je da omogući građanima nivo putne mreže koji odgovara intenzitetu saobraćaja
i broju vozila.

 stanje vozila

 nema države u ovom delu sveta gde je prosečna starost registrovanih automobila tako velika

 opasnosti kod vozila starijih od 12 godina:

 preko 12% neispravan sistem za upravljanje

 preko 30% točkovi i sistem za vešanje

 preko 45% svetlosno signalni uređaji i

 43% kočioni sistem

 potrebna rigorozna kontrola ispravnosti vozila iznad 10 godina

 pribegavanje ekonomskim stimulansima gde građanima koji poseduju automobil stariji od 12

godina uz beskamatno kreditiranje zamenom staro za novo olakšavati nabavku novog
automobila

Problem se ne može rešavati samo povremenim zaoštravanjem propisa

 posle početnog smanjenja broja slučajeva neprihvatljivog ponašanja u saobraćaju, posle nekog vremena
stanje vraća u stare okvire

18. Dva pristupa uzročnosti u kriminologiji; pokušaj objašnjenja kauzaliteta zločina;

Švedski primer
Mnogobrojna objašnjenja uzročnosti se mogu podeliti u dve velike grupe:

 prvu čine monokazualistička ili monofaktorska

 zločin i kriminalitet povezuju sa dejstvom jednog osnovnog činioca

 klasičan primer je učenje osnivača kriminologije Lombrosa i njegovog zločinačkog atavizma

kojima objašnjava celokupan kriminalitet

 osnivač novog teorijskog pravca daje objašnjenje koje najčešće uzrok apsolutizuje

83
  tek drugi pokušavaju da dovedu dejstvo tog činioca u sklad sa uticajem ostalih

 drugu čine multikazualistička ili multifaktorska objašnjenja

 oslanja se na ravnopravno tretiranje niza raznovrsnih faktora

 osnivač tog gledišta je italijanski kriminolog Ferri koji je dao prvi pokušaj integracije raznovrsnih
činilaca

 kasnije tome doprinose i Glueckovi

Milan Milutinović na našim prostorima:

 na kriminalitet deluju dve grupe činilaca:

 opšti uslovi razvoja klasnog društva

 koreni kriminaliteta

 na dezorganizovanje i otuđenje ličnosti utiču:

 protivrečnost između društvenih potreba i mogućnosti zadovoljenja

 težnja za sticanjem profita i bogaćenjem

 lični interesi i individualistička psihologija

 kriminogeni faktori:

 individualni i

 sociogeni

 prema kauzalnom uticaju na kriminalitet:

 uzroci,

 uslovi i

 povodi

Pokušaj objašnjenja kauzaliteta

Problemi s kojima se srećemo pri proučavanju kauzalnosti krim. fenomena:

1. treba razdvojiti uzročnost pojedinog kriminalnog ponašanja od kauzalnosti kriminaliteta kao ukupnosti

2. jasno je da se jednim činiocem ne može objasniti ni svako pojedino delo, ni njegov totalitet

3. izvršena a neregistrovana dela deluju na objašnjenje kriminaliteta kao celine

4. činjenica je da je razmatranje uzroka kriminaliteta jedno pitanje u kome dolazi od ideologizacija

84
Svako kriminalno ponašanje izazvano je spojem dve grupe činilaca: ličnim crtama pojedinca i spoljnim
činiocima.

Njihovo dejstvo nema istu snagu kod svih dela, negde je pretežan uticaj jednih a negde drugih, negde deluju s
približnim intenzitetom.

Švedski primer

Marcus Felson, zašto su u Švedskoj stope kriminaliteta toliko porasle pored svih programa čiji je cilj bio
smanjivanje socijalne razlike.

To znači da zločin ima svoju logiku odvijanja koja dobrim delom ignoriše socijalnu pravdu, nejednakosti,
vladinu socijalnu politiku, siromaštvo i slične pojave.

19. Dejstvo kriminogenih faktora u razdobljima relativnog društvenog mira

Ova razdoblja karakteriše postojanje jednog dominantnog normativnog sistema koga prihvata većina članova
zajednice. Postoje određena pravila igre i mehanizmi koji štite njhovo poštovanje.

Ustanove poput porodice i škole imaju zadatak da izgrade konformistički način ponašanja kod mladih dok
uticaj na odrasle sa istim ciljem vrše izgrađeni mehanizmi socijalne kontrole.

Status pojedinca i uskraćivanje šanse od strane društva:

 uprkos iluziji o ravnopravnosti ljudi, društva su daleko od realizacije te proklamacije

 kriminalno ponašanje marginalizovanih društvenih slojeva rezultat je revolta zbog nemogućnosti da se

takav status promeni ili češće specifičnog oblika prilagođavanja

Zločin kao izraz političkog bunta:

 većina političkih sistema se bavi zatvaranjem alternativa

 suština se sastoji u suzbijanju onih pokreta i ideja koje se smatraju neprihvatljivim

 kriminalitet protesta (kontestativni)

 Gassin

 seljaci i kamiondžije koji blokiraju puteve, štrajkači

 protesti ekoloških grupa

 strogo govoreći ne spadaju u politička dela ali to mogu postati kada se njihovi aktivisti
suprotstave organima reda

85
Postojanje različitih kontrakulturnih grupa:

 postoje grupe čiji članovi usvajaju normativni sistem koji odstupa manje ili više od onog koji je
dominantan

 za kriminologiju su bitne one čiji je normativni sistem suprotan važećem

 razne kriminalne grupe, maloletničke bande, grupe narkomana ali i religiozne sekte i sl

Nedelotvornost mehanizama socijalizacije

 socijalizacija se svodi na proces u kome se na mlade prenose osnovne tekovine jednog kulturnog sistema

 dve institucije tradicionalno zadužene za ostvarenje tog zadatka:

 porodica

 problemi s kojima se sreće porodica u egzistencijalnom pogledu

 poremećeni odnosi roditelja

 posebnu pažnju zaokuplja deficijentna razbijena porodica u kojoj nema jednog roditelja

 verovalo se da maloletnici iz takve porodice lakše postaju prestupnici od onih koji

potiču iz komletne porodice

 sama konstatacija da je porodica razbijena ne znači da će ta okolnost delovati

nepovoljnije automatski

 gubitak majke je mnogo značajniji od gubitka oca

 škola

 nedovoljno stručno osoblje u školama

 neobjašnjive izmene školskog sistema koje su vršene bez ikakve verifikacije

Uticaj medija:

 sredstva masovne komunikacije pomoću kojih se potencijalno širokom krugu ljudi prenosi saznanje u
najširem smislu reči

 kao štetni sadržaji obično se navode:

 kriminalni sadržaji koji prikazuju radnju izvršenja

 senzacionalističko pisanje koje izaziva nepotreban strah

 iznošenje detalja koji ometaju istragu

 neobaziranje na pretpostavku nevinosti

86
  zadiranje u privatni život

 pornografski sadržaji dostupni deci

 sadržaji namenjeni najmlađima sa nasiljem

 oni koji tvrde da sredstva masovne komunikacije mogu delovati kriminogeno ukazuju na dela koja
ukazuju na mogući uticaj viđenog ili pročitanog

 protivnici ističu principe slobode štampe, pravo građana da budu informisani i slobodu stvaralaštva

 iza ovih principa stoji razlog – zarada

 građani imaju pravo da budu obavešteni ali mediji ne mogu da tretiraju senzacionalistički i
skandalistički

 pretpostavke za uspeh poboljšanja uslova života građana su pošten odnos zasnovan na kompletnoj
dokumentaciji, inteligenciji i istini

Delovanje mehanizama društvene represije:

 oni koji su zaduženi da suzbijaju zločin utiču ne njegovo vršenje

 zakonodavac može doprineti porastu broja zločina – legalistički determinizam

 što je u krivičnom pravu propisana zabrana manje prihvatljiva građanima i što se organi kontrole
više upinju da obezbede njeno poštovanje, više proizvode prestupnike

 neki osuđenici iz zatvora izlaze gori nego što su u njega ušli

20. Dejstvo kriminogenih faktora u razdobljima socijalnih potresa

U razdobljima turbulencija, nemira i bura na vršenje zločina utiče niz činilaca.

Nagle promene ekonomske strukture, krize i lomovi

 svojinska transformacija pri promeni ekonomske strukture

o ljudi gube sigurnost i osećaju da im je egzistencija ugrožena

o raste broj nedopuštenih dela koja organi ne stižu da gone

o rizik otkrivanja dela se smanjuje

o korupcija omogućava faktički imunitet od progona

 stanja kriza i depresije

o dovode do pada zaposlenosti i životnog standarda

87
  učestalost delikata maloletnika ima obrnut tok od procenta njihove zaposlenosti

 učestalost imovinskih delikata varira neposredno u zavisnosti od procenta njihove

nezaposlesnosti

 krah berze

o oni koji ne mogu da podnesu promenu socijalnog statusa pribegavaju samoubistvu ili
imovinskim krivičnim delima

Migracije

Seobe većeg broja ljudi iz jednog sociokulturnog ambijenta u drugi, obično iz ekonomskih razloga

Prelazak iz sela u grad predstavlja izvestan kulturni šok. Migracije izazivaju probleme egzistencijalne prirode

Istraživanje u Švedskoj, Sveri:

 kriminalitet je mnogo izraženiji među migrantima nego među Šveđanima

 šveđani vrše 6 kd na 1.000 stanovnika, Mađari i Jugosloveni 1.012, Poljaci 7

Veliki broj kriminalaca prelazi iz jedne zemlje u drugu da bi vršio krivična dela pod povoljnijim uslovima.

Migracija suočava migrante sa problemom prilagođavanja, ali nema dokaza da vodi u delinkventno ponašanje.

Ratovi i revolucije

Revolucije su razdoblja nasilnog rušenja starog poretka i njegove zamene novim.

Rat je sukob dve oružane formacje.

Zajednička crta je snažna negacija vrednosnog sistema na kome je društvo pre njih počivalo, razlika je što je
ona trajna i institucionalizovana u revolucijama, a u ratu samo privremena.

Legitimizacija nasilja oslobađa ljudsku agresivnost u vreme kada je očigledan nedostatak efikasne kontrole.

Posebno mesto u opravdanju u ratnim sukobima ima propaganda a u moderno doba sredstva masovne
komunikacije ima isti značaj kao pripremanje oružanih snaga.

Dela imovinske prirode su ostatci u izvesnoj meri nekadašnjeg ratovanja zbog plena. Ovim delima pogoduju
nestašice i opšta oskudica.

Omladina i žene se zbog potreba ratne proizvodnje angažuju da zamene muškarce sposobne za rat. Menjaju ih
i u vršenju krivičnih dela - u to doba njihov kriminalitet raste.

21. Bolesti zavisnosti

Osnovna crta alkoholizma i narkomanije, postojanje zavisnosti od određenih supstanci, situira ove pojave u
individualne činioce.
88
Narkomanija

Narkomanija ili zloupotreba opojnih droga je prekomerno, redovno uzimanje droge usled čega nastupa
zavisnost.

Droge su psihoaktivne supstance koje menjaju rasploženje, saznanje ili ponašanje.

Prema načinu delovanja:

 opijati

 opijumovi derivati – heroin, morfijum, kodein, metadon

 izazivaju efekte slične depresantima, ali sa manjim uticajem na motoriku i intelektualni proces

 depresanti

 barbiturati, kanabis i drugi sedativi

 dovode do osećanja opuštenosti, udružene su sa slabljenjem intelektualne funkcije i

koncentracije

 stimulanti

 amfetamin, kokain, kofein i slični

 osećaj živahnosti i energije, podižu raspoloženje i smanjuju apetit

 halucionogeni

 LSD i meskalin

 izazivaju halucinacije ili iluzije koje su povezane sa promenom raspoloženja i misli

 izazivaju promene u opažanju, mislima i osećajima

Povezanost sa zločinom i kriminalitetom:

 proizvodnja, krijumčarenje i prodaja droge

 pod snažnim uticajem međunarodnih organizacija i dve međunarodne konvencije

sankcionisana kao teža dela

 sva dela uključujući i najteža

 dela koja vrše pod uticajem droge ili da bi do nje došli

 imovinska krivična dela, provale u apoteke, krivotvorenje lekarskih recepata

 posebne mere bezbednosti

 samo korišćenje narkotika retko kažnjivo

89
Zahveti za legalizaciju lakih droga:

 argumenti u prilog

 pravo čoveka da određuje svoju sudbinu, zabrana samo gura narkomane u svet kriminala

 stav da u većini zemalja više ljudi strada zbog zloupotrebe alkohola i duvana nego oni koji
život okončaju zbog droge

 ovakva argumentacija je zamena teze – govori se o legalizaciji narkotika a ne o potrebi da

se ograniči ili zabrani korišćenja drugih supstanci

 odluka nekih lekarskih udruženja da se marihuana prepiše nekim bolesnicima

 američki medicinski institut utvrdio da marihuana može biti primenjena u medicini

 argumenti protiv

 skoro uvek se počinje s lakim drogama a završava sa teškim

 potreba za povećanjem doze zbog tolerancije je pravilo narkomanske karijere

 nije izuzetak nego čest slučaj

 marihuana kao lek, polemika

 čak i da ima takvo dejstvo ne znači da bi je trebalo legalizovati jer i sad postoje lekovi koji
nisu u slobodnoj prodaji

Kod nas se kažnjava već samo posedovanje narkotika. Naš zakonodavac se opredelio za zadržavanje
dosadašnjeg režima kontrole lakih droga.

Alkoholizam

Alkoholizam je dugotrajno prekomerno konzumiranje alkoholnih pića koje dovodi do zavisnosti.

Pravi se razlika između:

 alkoholofilije – potreba za uzimanjem alkohola

 alkoholomanije – takva zavisnost koja u slučaju prestanka izaziva apstinencijalnu krizu

Podela alkoholičarske karijere na razdoblje:

 akutnog – pijanac problem i

 hroničnog pijanstva – težak pijanac

U svetu veliki broj ljudi godišnje umre od ciroze jetre.

90
Broj alkoholičara treba pomnožiti sa 4 da bi se dobio približan broj članova njihovih porodica koji su njihovim
porokom ugroženi.

U alkoholičarski kriminalitet spadaju:

 krivična dela vozača motornih vozila koji deluju od dejstvom alkohola

 verbalna krivična dela poput uvreda i leveta

 razni oblici telesnih povreda, ubistva i silovanja

Zajednička crta je agresivnost njihovih učinilaca koja je posledica uklanjanja inhibicionih faktora pomoću
alkohola.

Alkohol je povezan sa nizom krivičnih dela nečinjenja.

Alkoholičarima se u našem krivičnom pravu usled zavisnosti od stalne upotrebe alkohola može izreći mera
bezbednosti obaveznog lečenja.

Alkoholizam je jedan od glavnih faktora nasilničkog kriminaliteta mladih. Mladi koji konzumiraju alkohol
dvostruko češće učestvuju u fizičkim razračunavanjima od onih koji ne piju.

Konzumiranje alkohola ima katalitičko dejstvo na javljanje nasilničkog ponašanja.

22. Nedostatak samokontrole kao unutrašnji činilac

Još u dečijem uzrastu neki pojedinci nisu sposobni da odlože zadovoljstvo.

Kriminalni akt obezbeđuje neposredno i trenutno ispunjenje želja, a glavna karakteristika ljudi sa niskom
samokontrolom je da na izazove u svojoj okolini odgovore tako što će preuzeti akciju ovde i sada.

Gottfredson i Hirschi su zato izdvojili ovaj subjektivni činilac kao najznačajniju osobinu zločinca.

Ovakve ličnosti se povezuju sa sledećim karakteristikama:

 impulsivnost

 avanturizam

 bezobzirnost

 minimalna tolerancija na frustraciju

 nepažljivost

 nepokoravanje

91
Njima nedostaje čvrstina i istrajnost. Kriminalni akti su uzbudljivi i rizični, podrazumevaju brzinu, opasnost,
agilnost i snagu.

Ljudi sa slabom samokontrolom:

 imaju mogućnost da postanu avanturisti, aktivni i telesno angažovani.

 ljudi sa visokom samokontrolom naginju da budu oprezni, promišljeni i rečiti.

 imaju nestabilne brakove, prijateljstva ili poslovne karijere

 ne moraju da koriste niti da cene kognitivne ili akademske veštine

 manuelne veštine su minimalne

Mehanizam koji dovodi do osnovne razlike između onih koji imaju i koji nemaju samokontrolu deluje u
detinjstvu i tiče se praćenja ponašanja deteta.

Izazov da kod imovinskih delikta opljačkano i ukradeno počnu da troše i unovčavaju je posledica nemogućnosti
samokontrole. Zločinci kupovinom skupih kola, nepokretnosti i drugih simbola, sami sebi pišu krivičnu prijavu.

Slabost teorije:

 uopštavanja „svi zločini su…“ se teško mogu prihvatiti

 neosnovanost tvrdnje da zločini zahtevaju malo veštine i da ne traže kognitivne sposobnosti

23. Kriminalna karijera

Kriminalna karijera je sistematsko kriminalno ponašanje koje je od ličnosti prihvaćeno kao način života.

Značajan broj krivičnih dela se može pripisati hroničnim, habituelnim učiniocima ili multirecidivistima. To
utiče da kriminolozi danas smatraju jednim od svojih prioritetnih predmeta smatraju izučavanje takvog
perzistentnog kriminalca.

To su kategorije zločinaca prema kojima su svi tretmani nedelotvrodni pa njihove kriminalne sklonosti
progrediraju.

Teži se proučiti razvoj kriminalne karijere od začetka do okončanja.

Tipičan prestupnik:

 muškarac

 vrši imovinska dela

 siromašna i decom brojna porodica

 roditelji takođe vršili krivična dela

92
  nisu ga kontrolisali, brutalno s njim postupali, konflikti i izolacija

 neinteligentan i lišen sposobnosti u školi stvara probleme i beži sa časova

 povezuje se s prijateljima koji su takođe delinkventi

 radi jednostavnije i slabo plaćene poslove a duže je nezaposlen

 raznovrsne kriminalne delatnosti – polimorfni učinioci, ređe specijalizovani prestupnici

 učestvuju i u nasilničkim delima, vandalističkim ispadima, drogiranju, opijanju i promiskuitetnom

ponašanju

 najaktivniji su u tinejdžerskim godinama,

 oko dvadesete se žene i počinju da žive u vanbračnoj zajednici, opada kriminalna aktivnost

 oko tridesete se odvajaju od žene i dece, nezaposleni su ili imaju slabo plaćen posao

 češće zakupci nego vlasnici stana

 skloniji noćnom životu

Njihova antisocijalnost začinje u dečijem dobu i žilavo se održava u doba maturacije kada dobijaju karakter
antisocijalnog poremećaja ličnosti.

Lemert ukazuje na devijantnu karijeru, smatra da faze grosso modo važe i za karijeru kriminalca:

 primarna devijacija

 socijalna reakcija

 kasnija primarna devijacija

 snažnija i nepomirljivija reakcija

 nova devijacija koja sadrži i bes i neprijateljstvo prema onima koji izriču sankcije

 prestanak tolerancije izražen u formalnoj akciji

 snažnije izraženo neprijateljsko ponašanje

 prihvata devijantni status i prilagođava se toj ulozi

Bitne crte koje karakterišu zločince od karijere:

 identifikacija sa zločinom

 koncept o sebi kao kriminalcu

 grupna podrška i udruživanje

93
  progresija u kriminalnoj aktivnosti

 zločin kao način života

Zadatak razvojne kriminologije ili kriminologije životnog puta je objašnjenje tri ključne kategorije:

 aktivacija – iniciranje devijantne kriminalne aktivnosti

 pojačavanje – sve više ugrožava dobra i vrednosti
 odustajanje – napuštanje devijantnog ponašanja

Sve u cilju prevencije smanjenja ili odustajanja od navedene aktivnosti.

Postoji tvrdnja da antisocijalno dete ima tendenciju da postane antisocijalni maloletnik i isto takvo punoletno
lice koje stvara novo antisocijalno dete

Faktori rizika:

 odnosi u porodici susedstvu i školi

 sklapanje braka i rođenje deteta najčešće koreliraju sa odustankom od kriminalnog ponašanja

Na saznanjima razvojne kriminologije se grade tri vrste programa – oni kojima se pruža podrška roditeljima,
školski programi za pomoć deci iz problematičnih grupa i programi partnerstva sa lokalnom zajednicom

24. Viktimološka dimenzija kriminalne pojave

Žrtva krivičnog dela i sva problematika s njom u vezi ušla je u kriminologiju sredinom 20. veka delom Hansa
von Hentiga Zločinac i njegova žrtva.

 On navodi mnogobrojne slučajeve u kojima je žrtva na ovaj ili onaj način odgovorna za provociranje
kriminalnog ponašanja.

Javljaju se ideje o potrebi izgradnje viktimologije, bilo kao posebne grane kriminologije bilo kao samostalne
discipline.

 Guglielmo Gulotta smatra neprihvatljivim zalaganje za izdvajanje viktimologije kao zasebne discipline.
To je po njemu kidanje neraskidive veze kriminalnog para - autora dela i njegove žrtve.

 Ketrin Vilijams deli to gledište da proučavanje žrtava ne sme biti odvojeno od proučavanja učinioca jer
to pruža priliku prestupniku da lakše izbegne odgovornost.

Viktimogene predispozicije su crte ličnosti koje su u korelaciji sa određenim vrstama zločina.

Tranchina smatra da ih treba razvrstati:

 po nastanku - urođene i stečene i

 po trajnosti - stalne i trenutne

94
Fattah deli ove osobine žrtve na:

 biofiziološke

o uzrast - deca i stare osobe, najčešće žene od 20-29, muškarci od 30-39

o pol - Wolfgang kaže da je među žrtvama manje žena - 27%, Fattah kaže da postoji mala razlika -
muškarci 55,7%

o fizičko stanje lica

 socijalne

o profesija - radnici obezbeđenja, bankarski i poštanski službenici..

o status - stranci, emigranti, etničke i rasne manjine

o bogatstvo - povećava rizik imovinskih dela

o način života - usamljenost, devijantno ponašanje

 psihičke

o snažan polni nagon, seksualne devijacije, psihopatološka stanja, nesmotrenost, poverenje, pohlepa...

Teorija o životnom stilu

Autori su Hindeleng, Gottfredson i Garofalo.

Životni stilovi su određeni trima bazičnim elementima:

 društvenim ulogama pojedinca u društvu

 njegovim položajem u društvenoj strukturi

 racionalnim odlukama o željenim ponašanjima

Pojedinac donosi odluku na osnovu uloga i položaja da li će ograničiti svoje rutinske aktivnosti na sigurne ili će
prihvatiti rizične.

Podela žrtava

Mendelson prema uticaju na nastanak dela razvrstava žrtve na:

 potpuno nedužne - dete ili duševni bolesnik

 žrtve sa manjom krivicom - žena koja izazove pobačaj od čijih posledica umre

 žrtva kriva isto koliko i prestupnik - žrtva eutanazije

 žrtva koja je više kriva od učinioca - lice koje izazove drugog

95
  žrtva koja je jedina kriva - napadač ubijen u samoodbrani

 umišljena ili simulirana žrtva

Gulotta daje potpuniju podelu, deli ih na lažne i stvarne žrtve.

Lažne žrtve su

 žrtve simulanti - zbog osvete, ucene ili drugog razloga lice se izdaje za žrtvu iako je svesno da nije bilo viktimizacije

 umišljene - ubeđene u svoj status žrtve, lica koja pate od paranoje ili histerije

Stvarne žrtve su

 slučajne žrtve - lica koja svojim delovanjem nisu doprinela sopstvenoj viktimizaciji

o sva lica protiv kojih učinilac nije inače delovao ali je pristao na njihovu povredu ili ugrožavanje

o nebitne žrtve - žrtve terorizma jer žrtva za učinioca nema nikakav značaj

 žrtve saučesnici

o žrtve zbog neopreznosti - u saobraćaju, pijanci, lica koja nestručno rukuju opasnim stvarima

o alternativne žrtve - kod duela, svaki učesnik pristaje na tu ulogu

o žrtve provokatori - zbog svoje početne agresivnosti

o namerne žrtve - žrtva eutanazije traži da bude lišena života

Kolektivna viktimizacija - viktimizacija grupe ljudi; dela zloupotreba moći.

Kod nekih dela krivice aktera su recipročne - što je manji doprinos žrtve njenom nastanku, teža je odgovornost učinioca
krivičnog dela.

Krivično pravo koristi saznanja o žrtvama da bi našlo načine kažnjavanja koji će pomoci obeštećenju žrtve.

25. Delikti bez žrtve

Dela bez žrtve – postoje dobra ili interesi koji se ugrožavaju ali ih je teško identifikovati – victimless crimes

To su ponašanja koja spadaju u kategoriju mala prohibita, nisu dakle zločini po sebi (per se) nego voljom
zakonodavca – uglavnom ugrožavaju društveni moral i imaju u sebi elemente greha i poroka.

Hugo Bedau ovim delima smatra ona sa sledećim osobinama

 akteri dela deluju saglasnošću volja, npr kod pobačaja

 akteri dela ga ne prijavljuju policiji, ali to drugi mogu uraditi

 akteri ne smatraju da su njime oštećeni iako drugi tako misle

96
  sadrže saglasnost volja odraslih gde su željena dobra i usluge zakonom zabranjeni

Konkretna dela koja ovde spadaju su npr:

 opijanje i zloupotreba droga

 skitnja i prosjačenje,

 kockanje,

 prostitucija i ostala dobrovoljna seksualna dela

 delikti maloletnika

Veliki deo ovih ponašanja se negde ne smatraju kriminalnim a čak ni kažnjivim.

 Ogroman broj ljudi uključen je u ove aktivnosti a samo manji broj bude kažnjen.

 Zaokupljaju rad organa pravosuđa koji na njih rasipaju energiju.

 Onemogućavaju sagledavanje realne slike kriminaliteta koja bi bila bez njih drukčija

Kod nas:

 navedena ponašanja uglavnom nisu krivična iako su možda kažnjiva

 mora se istražiti da li ta rešenja treba menjati

 preispitivanje traži i naše prekršajno zakonodavstvo

Delikata bez žrtve u pravom smislu nema, kod svakog dela je povređeno neko dobro ili interes.Žrtvu ne treba
svoditi samo na fizička lica odnosno njihove kolektivitete.

26. Vidovi reakcije društva na zločin

U ljudskoj zajednici postoje ponašanja koja predstavljaju napad na osnovne vrednosti društva.

Dva razdoblja prema oblicima reakcije:

 prvo se vezuje za privatnu reakciju oštećenog odnosno grupe kojoj pripada

 afektivna reakcija straha i ljutnje izazvana mogućnošću da učinilac razbesni svoje bogove
zaštitnike

 najpogodnija sankcija je njegovo eliminisanje

 država postepeno monopoliše ovlašćenja da kažnjava i uređuje pretpostavke za korišćenje tog ovlašćenja

97
Dva osnovna tipa reakcije društva:

 formalna i neformalna

Savremenu epohu karakteriše dominacija formalne reakcije – na pravu zasnovano delovanje subjekata krivične
represije u cilju ostvarenja kontrole tih ponašanja.

Imidž zločina i mitovi o njemu

Na reakciju na zločin manje utiču rezultati naučnih istraživanja nego slika stvorena o zločinu, kriminalitetu i
njihovoj kontroli bez obzira što ne odgovara stvarnom stanju.

Složenost i međuzavisnost pojava se zamenjuje mitovima.

Tipičan „neprijatelj društva“ je mladi muškarac, neobrazovan, nezaposlen i pripadnik etničke manjine. To je
ideološka tvorevina i počiva na društvenoj realnosti zločina.

U procesu stvaranja imidža učestvuju i državni organi koji nastoje da održe dominantnu socijalnu definiciju
zločina i stav da neke društvene grupe i pojedinci ugrožavaju osnovne društvene vrednosti. Pažnju treba
usmeravati na njih a ne na sistem socijalne kontrole koji je u osnovi dobar.

Uključuju se nosioci političkih funkcija koje ne interesuju uzroci zločina i dugoročne mere za kontrolu
kriminaliteta. Znaju da uhu građana više odgovara kazneni populizam – pooštravanje zakona i velike reči o ratu
sa kriminalitetom ne rešavaju ništa.

Da bi ostvarili svrhu, mitovi moraju imati sledeće elemente:

 identifikovanu i naciljanu precizno određenu devijantnu populaciju

 nedužne i bespomoćne žrtve
 hrabre i čedne heroje
 ozbiljnu pretnju ustanovljenim normama, vrednostima, tradicionalnom stilu življenja

Moralna panika

Izraz je prvi upotrebio Young u tekstu posvećenom zabrinutosti javnosti zbog porasta zloupotrebe droga.

Dovodi u policiji do osnivanja posebnih odeljenja za borbu protiv narkotika.

Ključne osobine:

 nešto ili neko se definiše kao pretnja vrednostima

 pretnja se predstavlja u uprošćenoj formi
 naglo raste zabrinutost javnosti
 reaguje vlast ili utiču na stvaranje javnog mnjenja
 rezultat – povuče se stanje moralne panike ili rezultira promenama u društvu

Stvaranje moralne panike:

98
  mediji
 moralni aktivisti – krstaši – bore se za pravednu stvar a protiv zla
 vladajuće grupe čija namera je da ostatak društva ubede da su pravi problem kriminalci i nemarnost u
rešavanju problema kriminala

Talasi moralne panike dovode nekad do kriminalizacije određenog ponašanja, drugi nestaju a da ne ostvare
značajniji uticaj.

Novi talasi moralne panike

Dva nova talasa moralne panike:

 kukuljice
o povezan s novim stilom oblačenja mladih i dovodi do panike u široj populaciji
o hoodies – kukuljice
o jer su mladi podražavajući neke religiozne redove ali i filmske i muzičke zvezde počeli da preko
glave stavljaju kapuljače koje su im skrivale lice
o siromašni antisocijalni ljudi koji vode poreklo iz radničke klase
1. ne pokazuju uspeh u školi zbog niske inteligencije
2. obavezno nose stvari sa oznakama poznatih proizvođača
o kultura kukuljica – hoodie culture
o tadašnji premijer Britanije Tony Blair je proglasio da predstavljaju opasnost po društvo
o zabranjen pristup u brojne objekte
 pedofilija
o odavno poznata kao jedna od seksualnih abnormalnosti
o prvo se označavala organizovana mreža dečije pornografije ovim terminom, otmica i ubistva
dece
o medijsku pažnju su izazvali slučajevi seksualne zloupotrebe dece od strane seveštenika
Rimokatoličke crkve u Irskoj
o slučaj belgijskog pedofila
1. 1989 osuđen na kaznu zatvora, 1992 otpušten sa njenog izdržavanja ranije
2. kidnapovao i zlostavljao šest devojčica a četiri su preminule
3. osuđen oktobra 1996
o mediji su bombardovali britansku javnost slučajevima pedofilije
o Sarin zakon
1. usled posledice otmice i ubistva osmogodišnje devojčice Sare Pejn
2. mere su pooštrile kažnjavanje seksualnih prestupnika, a oni su morali da se registruju
o News of the World je počeo da objavljuje njihova imena, fotografije i moguće adrese iz Registra
seksualnih prestupnika – name and shame
o policija i probacione službe su skretale pažnju na opasnost ovakvih akcija i da može ugroziti one
u čije ime deluju
99
 1. pedofili će početi da se skrivaju
2. ipak su nastavili sa navedenom praksom sa naslovima tipa – Vešanje bi bila preblaga
kazna za njih
3. brutalni napadi na lica za koja se sumnjalo da imaju pedofilske sklonosti
o Zaključci:
1. zločini signali – signal crimes – krivična dela koja nikoga ne ostavljaju ravnodušnim
2. mediji mogu ugroziti pravo upravo onih koje kao štite
3. ništa ne može opravdati histeriju u javnosti koju izazivaju
4. političari doživljavaju i ovakve događaje kao priliku da povećaju svoj rejting kod glasača
5. po pravilu u Srbiji se refleksi događaja iz sveta ponavljaju sa najmanje jednom decenijom
zakašnjenja

27. Strah od zločina; stokholmski sindrom;

Strah od zločina je racionalno ili iracionalno stanje panike ili uznemirenosti kod nekog lica koji su izazvani
verovanjem da je u opasnosti da bude viktimizovano zločinom.

Dve grupe činilaca koji doprinose javljanju straha od zločina:

 makro faktori – ranija dela, pogodnosti za zločin, organizacija zajednice koja bi obuhvatala medije

 mikro faktori – utiču na ocenu pojedinca o rizicima njegove lične viktimizacije, lično saznanje o
viktimizaciji druhih i sredstva koja ima na raspolaganju

Moguće je da se ljudi osećaju ugroženiji u sredinama u kojima stopa kriminaliteta nije visoka iako nema
stvarnog razloga za to.

Ferraro:

 strah od zločina koji je emocionalan

 pretpostavljeni rizik koji uključuje i saznajne elemente.

Žene su zastrašenije od muškaraca bez obzira na nižu stopu viktimizacije.

Strah od zločina je zasnovan na realnom sagledavanju rizika od strane pojedinca.

Posledice:

 troškovi na skupa sredstva zaštite

 slobodno vreme se ne provodi na željeni način

 loši kvartovi se izbegavaju

Strah od zločina narušava socijalni život jer poziva na oprez umsto poverenja.

100
Stokholmski sindrom

Potencijalna žrtva u strahu od napadača se u pojedinim slučajevia počinje identifikovati s njim podržavajući
njegovo ponašanje.

Proučen je kod otmice, specifičnog oblika kriminalne delatnosti u kojoj su izmešane ucenjena vlast, talac i
medijski izveštaji namenjeni impresioniranju javnosti.

Kod taoca se odvija specifičan emotivan proces:

 početnu fazu karakteriše gnev i prezir prema otmičarima

 strah od smrti

 bekstvo od realnosti i simbioza sa otmičarima

 razmatranje mogućnosti bekstva

Za vreme razbojništva u jednoj banci u Švedskoj 1973. otmičar je uzeo taoce koji su s njim proveli duže od pet
dana.

Kad su oslobođeni plašili su se policije, štitili otmičara i pokazivali mu zahvalnost

Stokholmski sindrom karakterišu sledeće crte:

 pozitivne emocije talaca prema otmičaru

 negativan odnos prema vlasti

 klima saradnje između talaca i otmičara

Pozitivan efekat je što čuva život taocu.

Ne može nastati ako se otmičari odnose tvrdo i agresivno ili ako ih odvaja ideološka i politička pripadnost.

Što otmica traje duže, u očima talaca odgovornost prelazi sa otmičara na vlast.

28. Neformalna kontrola od strane zajednice

Dva osnovna tipa društvene solidarnosti:

 mehanička solidarnost – počiva na stanju svesti koja je zajednička svim članovima istog društva i njen
izraz je represivno pravo i

 organska solidarnost – proističe iz podele rada i njoj odgovara restitutivno pravo

Moderna društva odlikuje odsustvo stvarne solidarnosti i to je naročito u velikim gradovima. Zato je stopa
kriminaliteta mnogo veća tu nego u malim urbanim i ruralnim sredinama

101
Moguće je stvoriti stambene komplekse koji odvraćaju prestupnike stvaranjem branjivog prostora, podelom i
oblikovanjem stambenih jedinica tako da je jednostavno razlikovati stanare od stranaca.

 ovaj koncept zanemaruje društvenu realnost

 obraća pažnju samo na prostorna pitanja a zanemaruje društvene varijable

 polazi se od pogrešne pretpostavke da zločine vrše samo stranci i zanemaruje efekat pomeranja

29. Kolektivni odgovor na zločin (uzimanje pravde u ruke; samoorganizovanje

građana; susedsko nadziranje; patrole građana)

Uzimanje pravde u svoje ruke:

 događa se da zbog opšteg beznađa i stalnog jačanja kriminaliteta građani preuzmu kontrolu nad
kriminalitetom u svoje ruke

 U Brazilu su počeli prvo da linčuju sumnjive prestupnike a posle su to radili i sa lopovima sitnih
novčanika

Samoorganizovanje građana

 građani mogu učestvovati u organizovanoj samozaštiti – dobrovoljnoj koja ima crte samoorganizovanja
a cilj joj je zaštita ljudi i imovine od kriminaliteta na određenom području

 kod nas su postojale forme učešća građana u obavljanju poslova bezbenosti – sistem društvene
samozaštite

Dve strategije preventivnog delovanja zajednice:

 susedsko nadziranje i

 zasniva se na ideji da građani u sredinama u kojima žive kontrolišu sve pojave koje mogu ugrozi
sigurnost zajednice

 sastoji se u obaveštavanju policije o pojavi svake takve osobe

 gradske patrolne grupe

 sastavljene su od civila registrovanih za vršenje određenih poslova u lokalnoj policiji

 daje im bedževe a vođu grupe 13 nedelja obučava na policijskoj akademiji

 ne nose oružje članovi a zadatak je da kruže automobilom i zapažaju izgrede i zločine i obaveste
policiju

102
  anđeli čuvari

 mogu da hapse prestupnike

 obučeni su borilačkim veštinama i prolaze kroz rigorozne pripreme

Angažovanje lokalne zajednice – community engagement se razlikuje što ne obuhvata nužno saradnju sa
policijom. Logika je da lokalna zajednica najbolje zna šta su problemi s kojima se suočava, celishodnije je da ona
pokuša da ih razreši solidarnošću i regeneracijom

 formiranje grupa za zaštitu zajednice – community safety groups – CSG

 sastavljenje od predstavnika lokalnog stanovništva i nadležnih agencija
 identifikuju probleme i nude rešenja
 ograničenja:
o nije se pokazao delotvornim u vezi sa problemima manjina, izbeglicama, licima sa posebnim
potrebama, zaostalima, narkomanima, prostitutkama, skitnicima i prosjacima

31. Suština kazne i svrha kažnjavanja; pravila o odmeravanju

Kazne su sankcije kojima se autoru krivičnog dela preti nanošenjem fizičke ili duševne patnje.

Počivaju na krivici odnosno takvom obliku psihičkog odnosa prema svom delu koji zasniva njegovu odgovornost
za to delo.

Načini kažnjavanja su se menjali. Kaznom se lišava prestupnik onih dobara koja se smatraju dovoljno značajnim
da bi ovaj shvatio u kojoj meri društvo ne odobrava – sud o nevrednosti akata) njegovo delo.

Svrha kažnjavanja

Tri teorijske orijentacije koje nam mogu pomoći u strategiji kažnjavanja:

1. ulogu kažnjavanja vide u promovisanju društvene solidarnosti

2. po kojima je kažnjavanje deo klasno zasnovanog procesa ekonomske i socijalne kontrole
3. koje ukazuju na povezanosti između kažnjavanja, moći i regulisanja

Reč je o tome šta društvo želi da postigne kaznom odnosno zlom koje nanosi prestupniku.

Pred kaznu se mogu postaviti dva cilja:

 sredstvo da se učiniocu uzvrati zbog učinjenog dela

 retributivni pristup – sredstvo odmazde i često nosi elemente kaznenog simbolizma

 subjekti kaznene reakcije uzimaju samo da je delo izvršeno i automatski sledi kazna

 preventivni pristup

103
  kazniti ne samo jer se učinilo nego da se ne bi učinilo

 dva oblika

 opšta ili generalna kojom se utiče na druge da ne vrše zabranjena dela

 posebna ili specijalna kojom se deluje na osuđeno lice

Prožimaju se svuda elementi retribucije i prevencije

Pravila o odmeravanju kazni

Model apsolutno određenih kazni – za svako izvršeno delo predviđa isto kazneno delo – KZ iz 1891 posle
francuske revolucije

Model relativno određenih kazni – određuje okvire u kojim ase može odmeriti kazna u zavisnosti od objektivnih
i subjektivnih okolnosti – Napoleonov Code Penal

 pomirenje dva osnovna principa

 legaliteta u izricanju kazne i

 individualizacija – prilagođavanje ličnosti prestupnika

Model neodređenih kazni – imaju samo mogućnost da izaberu vrstu kazne a zatvorska administracija donosi
odluku o njenom trajanju – SAD

 nemoguće u zakonskom pravu jer je suprotno načelu legaliteta

Koegzistencija legaliteta i individualizacije se može obezbediti:

 izbegavanjem ekstenzivnog određenja kažnjivih dela u posebnom delu i širokoh okvira zaprećene kazne

 određivanjem pravila o odmeravanju kazne

 da se olakšavajuće i otežavajuće okolnosti navedu izričito ili

 sužava kreativnost sudova

 da se navedu okolnosti koje sud može uzeti u obzir pri odmeravanju

 onemogućava ujednačenije tretiranje sličnih slučajeva

1. Nastanak moderne policije; grad bez policije;

Prvi model moderne policije ustrojen je u Engleskoj 1829. godine Zakonom o Metropoliten policiji.

Načela je prethodno formulisao engleski političar Ser Robert Peel, 12 pravila:

104
  mora biti stabilna, efikasna i organizovana po vojnom ustrojstvu

 mora biti pod kontrolom vlade

 odsustvo zločina je dokaz efikasnosti

 distribucija informacija o zločinu je od značaja

 raspored policijskih snaga u prostoru i vremenu je važan

 savršena mirnoća oficira

 dobar izgled policajca uliva poštovanje

 pouzdanost i obučenost pravih osoba

 svakom oficiru dodeliti broj

 uprava policije centralizovana

 policajci se angažuju na osnovu rezultata probnog perioda

 policijski izveštaji su bitni jer od njih zavisi dobar raspored policijskih snaga

„Pileri“ ili „bobiji“ su bili policijske snage Londona i prvi policajci sa stalnom platom, dobili su plave uniforme i
crne šešire.

Sedište se više puta menjalo da bi se 80tih godina 19. veka uselili u zgradu koja je poznata kao Novi Skotland
Jard.

Prvobitni zadatak je bio prevencija zločina. Osnovni zadatak policije je da bude prisutna.

Grad bez policije

Mnogi tvrde da policija uopšte nije potrebna.

Montreal, 1969 godine, štrajk policajaca, skoro 17 sati bez policajaca.

 pre kraja dana dve osobe su ubijene, 48 teško povređene u nemirima

 ostali delikti izvršeni 10 do 12 puta češće

 ukupna šteta milion dolara

Ono što nema cene bio je društveni i psihološki gubitak, unipten moral.

Slične posledice imao je i štrajk policajaca u Bostonu.

Ovo se nije dogodilo u Njujorku, 1971, 6 dana štrajka 85% policajaca. Nije bilo posebnih nereda. Isto i štrajk
londonskih policajaca 1918. godine.

105
2. Vrste i oblasti policijskih aktivnosti
U poslednje vreme, bez ikakve potrebe se zove policing ili policiranje.

Delatnost policijskih organa prema tome da li se vrši pre ili posle izvršenog dela može biti:

 profilaktička – ante delictum

 represivna – post delictum

Prema tome ko ih inciira:

 reaktivna kada to čine građani

 proaktivno delovanje kada je započinju samoinicijativno

Centralna delatnost je održavanje reda, zastrašivanje potencijalnih prestupnika i hapšenje onih koji su već
izvršili kažnjivo delo

Osnovne delatnosti policijskih službenika prema Birou za pravosudnu statistiku u Vašingtonu:

 primena zakona

 primena na pravu zasnovane prinude protiv onih koji krše zakonske norme

 održavanje reda

 preduzimanje koraka u pravcu kontrole događaja i okolnosti koje narušavaju ili prete da naruše
red

 prikupljanje podataka

 rutinsko informisanje o svetu kriminala

 uzimanje podataka od žrtava

 registrovanje krivičnih prijava

 servisne dužnosti

 pružanje pomoći oštećenima

 različiti vidovi kontrole

 pomoć pri požarima i elementarnim nesrećama

Policija sve manje vremena provodi na poslovima kontrole kriminaliteta a sve više na pružanju servisnih usluga.

Krug poslova u našoj zemlji obuhvata uglavnom sve ono što takve službe rade i u drugim zemljama.

106
Rasterećenje policije sa puno osnova čime bi se rasteretila nepotrebnih aktivnosti i koncentrisala na osnovnu
delatnost.

3. Strategije policijskog delovanja: saradnja lokalne zajednice; “razbijenih pozora”;

Saradnja lokalne zajednice

Promoviše na saradnji zajednice zasnovanu strategiju orijentisanu da deluje na uzroke kriminaliteta i strah od
zločina.

Cilj ovakvog pristupa je da podiže stepen bezbednosti i kvalitet života u lokalnim zajednicama:

 uspostaviti delatnu saradnju policije i lokalne sredine

 policajci su tako raspoređeni da duže vremena pokrivaju isto područje

 uspostavljaju vezu poverenja sa svim građanima koji to žele

 policija se mora u izvesnoj meri deprofesionalizovati

Aktivnosti podizanja sigurnosti lokalne zajednice:

 hvatanje u koštac sa uzrocima kriminaliteta

 smanjenje prilike da se izvrši zločin

 bavljenje specifičnim problemima zločina

 pomoć žrtvama zločina

Delovanje policije u lokalnoj zajednici podrazumeva izgradnju partnerstva:

 zajednički uviđaju probleme

 identifikuju iste ciljeve

 neprestano razmenjuju podatke

 zajednički pristupaju problemima i izvlače zaključke po okončanom poslu

 deluju na ostvarenju ciljeva ili rešavanja problema

Shvatanje policije kao servisa zajednice umesto kao sredstva za ostvarenje državnih ciljeva.

Nije lako integrisati delovanje oslonjeno na zajednicu i delovanje orijentisano na rešavanje problema.

Strategija razbijenih prozora

107
Slika razbijenog prozora koristi se simbolično kao objašnjenje kako lokalna sredina zapada u necivilizovane
odnose, nered i kriminalitet.

Jedan nepopravljen prozor simbolizuje i onima koji zakon poštuju da nikome nije stalo da se suprotstavi
prestupništvu.

Nereagovanje na sitnija protivpravna ponašanja deluju kao okidač u kome dolazi do lančane reakcije koja
potkopava sigurnost lokalne zajednice i krči put teškim vidovima kriminaliteta.

Pojava nepoznatog prosjaka je prvi rabijeni prozor. Ako sredina ne reaguje ona postaje zahvalno područje za
naseljavanje dilera, makroa i njihovih prostitutki i sličnih uličnih kriminalaca.

Starosedeoci koji mogu se sele u bezbednije delove grada, oni koji ostaju pretvaraju stanove u zaštićene tvrđave
koje napuštaju samo kada moraju.

Građani najviše veruju u one stilove rada policajaca koji jačaju njihov osećaj sigurnosti.

4. Strategije (2): nulte tolerancije; rešavanja problema; situaciona prevencija

Nulta tolerancija

Traži od policajca da sa maksimalnim angažovanjem suzbije čak i najsitnije delikte kao i najteže oblike
kriminaliteta.

Njime se šalje signal da policija ima snage i motiva da se uhvati u koštac sa svim problemima.

Sumnjive osobe se zaustavljaju, pretresaju i ispituju o kriminalnim aktivnostima u datoj sredini.

Pažnja se posvećuje i sitnim kršenjima zakona poput prosjačenja, švercovanja u prevozu, javnog opijanja,
nepropisnog prelaženja ulice itd

Osnov je stav da takva dela utiču na manju bezbednost.

Strategija rešavanja problema

Proaktivni pristup traži hvatanje u koštac sa skrivenim faktorima koji stvaraju probleme s kojima policajci
moraju da se nose.

Policijske snage su pozvane da analizuju činioce grupa kriminalnih događaja kako bi identifikovali skrivene
uzroke i probleme i formulisale odgovarajuće odgovore.

Trougao zločina (Wrobleski i Hess) – svako delo ima tri tačke, osumnjičenog, žrtvu i lokaciju. U odsustvu tih
elemenata nema ni zločina.

Policija se mora fokusirati na određene lokacije – hot spots, vruće tačke – na kojima se sustiče veći broj dela.

108
Chris Braiden kaže da treba uticati na sredinu koja održava zločin nego ih pojedinačno goniti i uništavati.
Sadašnji sistem radi u 95% slučajeva pojedinačno uništavanje.

Treba posegnuti za dugotrajnim rešenjima.

Situaciona prevencija kriminaliteta

Cilj je da se utiče na smanjenje učestalosti vršenja krivičnih dela kroz oblikovanje proizvoda, usluga ili okoline
koja ih čini nepodobnim za život.

Bitna karakteristika je da se njime ne želi uticati na društvo već se bavi okolnostima koje utiču na konkretnu
odluku i sposobnost tog lica da izvrši određeno delo na jednom prostoru u datom trenutku. Nastoji se ostvariti
uticaj na datu kriminalnu situaciju otklanjanjem ili zamenom nekih činilaca koji utiču na vršenje dela.

Preventori – činioci koji smanjuju rizik vršenja dela

Promotori su oni koji taj rizik povećavaju.

Koncepcija situacione prevencije široko je prihvaćena u društvu pod vidom rutinskih postupaka
predostrožnosti.

Kritičari smatraju da je cena preveliko zadiranje u prava čoveka. Neki praktičari smatraju da je situaciona
prevencija trivijalna koncepcija.

Drugi smatraju da je neplodotvorna jer ne rešava problem zbog efekta pomeranja. Time što smo nekog sprečili
da izvrši delo prema konkretnom dobru i na određenom mestu i vremenu ne znači da on to neće učiniti u
drugom trenutku i prema srodnom objektu.

Ovo pomeranje može biti ograničeno ili čak revidirano – efekat rastezanja očekivane koristi.

5. Diskreciona ocena; protivrečnost zahteva i sukob uloga; primena prinude

Strategija ograničene neintervencije – policija svesno odustaje od onih intervencija koje bi loše uticale na njen
imidž u javnosti, čak i kada se radi o delima osetnije društvene opasnosti.

Tako se manji ciljevi žrtvuju radi ostvarenja plodne saradnje sa građanima.

Razlozi za selekciju i diskrecionu ocenu dela od strane policije:

 težina dela
 dokazi o njegovom postojanju
 držanje osumnjičenog
 položaj i traženje žrtve
 odnos između učinioca i oštećenog
 pripadnost uključenih stranaka manjinskim grupama
109
Klasična uloga policije kao organa državne represije dolazi povremeno u nesklad sa idejama o potrebi njenog
šireg oslanjanja na sredinu. Patrolna služba često ima problema pri primeni zakona u onim sredinama gde
devijantno i delinkventno ponašanje dominira.

Do sukoba dolazi i u odnosima sa žrtvama koje često upućuju nepotrebne pozive jer opasnost postoji samo u
glavi žrtve.

Vremenom se stvara sopstveni kriterijum na osnovu kog se zaključuje da li je poziv ozbiljan ili ne.

Ako se pogreši, česte su neprijatnosti i optuživanje od strane žrtava da policija nedovoljno štiti građane.

Policija i primena prinude

Policija primenjuje prinudu mnogo češće nego ostale institucije. Takođe joj na raspolaganju stoji veći broj
sredstava prinude.

To su:

 upotreba fizičke snage

 službene palice
 sredstva za vezivanje
 posebna vozila
 dresirani psi
 konjica
 sredstva za zaprečavanje
 hemijska sredstva
 vatreno oružje

Policajci najčešće biraju onaj trenutak u kome su pojedinci najranjiviji.

Primena prinude je selektivna i ograničena dvostruko:

 društveniim normama
 zakonskim odredbama i pravilima službe policijske organizacije

Za upotrebu vatrenog oružja važe posebno stroga ograničenja u svim zemljama – samo ako na drugi način ne
može da:

 zaštiti život ljudi

 spreči bekstvo lica zatečenog u vršenju najtežih krivičnih dela
 spreči bekstvo lica zatečenog u vršenju kd koje se goni po sl. dužnosti
 spreči bekstvo lica lišenog slobode ili lica za koje je izdat nalog za lišenje slobode
 od sebe odbije neposredni napad kojim se ugrožava njegov život
 odbije napad na objekat ili lice koje obezbeđuje

U obavezi je da prilikom upotrebe ne ugrožava živote drugih ljudi

110
6. Zanimanje policajac: opasan posao; stres i potkutura policajaca
Opasnosti zanimanja

Brojna su ranjavanja i ubistva policajaca, to je jedno od najopasnijih zanimanja.

Dve konstante:

 život policajca je najviše ugrožen kod hapšenja teških kriminalaca i

 veliki broj policajaca gine na rutinskim poslovima vezanim za uspostavljanje narušenog reda

U SAD, fizički napad na policajca:

 najviše pri uspostavljanju javnog reda – 31%

 16% pokušaj hapšenja

 13% transport osuđenika

 11% regulisanje saobraćaja

 2% provalna krađa i razbojništvo odn. sprovođenje mentalnih bolesnika

U Srbiji:

 najviše prilikom održavanja javnog reda i mira 76

 pri legitimisanju 19

 kontroli saobraćaja 17

 privođenju 16

 8 asistencija drugim organima

 3 pri lišavanju slobode

Najčešće fizičk snaga, zatim motorna vozila, vatreno oružje a u 6 situacija na licu mesta pronađeno pogodno
sredstvo

Kad se radi o uzrastu – to su uglavnom punoletna lica, maloletnika manje od 10%

Stres i potkultura policajaca

Stresogene situacije kojima su policajci izloženi utiču na njihovu okolinu pre svega porodicu.

Stopa razvoda najviša kod brakova policajaca.

Porodični problemi policajaca:

111
  menjanje rasporeda rada

 emocionalna iscrpljenost

 negativno društveno vrednovanje poziva koji obavljaju

 preterana zaštita supruge i porodice

 problem odsustva emocija

 seksualni problemi

 problem identiteta i

 problemi sa decom

Najčešći faktor koji dovodi do narušavanja porodičnih odnosa je alkoholizam – jedan od najčešćih problema s
kojim se sreću zaposleni u policijskim organima.

Stopa samoubistava pripadnika policije je skoro dvostruko viša od stope kod prosečnih građana.

Osobine svojstvene policajcima:

 rašireni autoritarizam

 sumnjičavost

 rasizam

 neprijateljstvo

 nepouzdanost

 konzervativizam

 cinizam

Ne sme da daje oduška emocijama, ne sme da deli sopstvenu pravdu i da pokaže slabost. Policajci se obučavaju
da onesposobe, povrede i liše života.

Bitne crte policijske potkulture su:

 velika solidarnost između članova grupe

 zatvorenost koja je prirodna posledica specifičnosti posla i statusa

Zove se i subkultura iza plavog zastora.

Deset pretpostavki na kojima počiva policijska potkultura (Manning):

1. ljudima se ne može verovati

112
 2. iskustvo je važnije od teoretisanja

3. morate učiniti da vas ljudi poštuju

4. svi mrze policajce

5. u sistem pravosuđa ne može se imati poverenja

6. ljudi koje ne kontrolišete krše zakone

7. moraju biti dostojni poštovanja i efikasni

8. najuspešnije mogu identifikovati zločin i zločinca

9. najznačajniji posao je da predupredi zločin i sprovodi zakone

10. oštrije kažnjavanje će odvratiti zločince od ponavljanja grešaka

Ova potkultura spada u tipičnu mačo potkulturu u kojoj je izražena sklonost za opijanjem, kockanjem i
opsednutost seksom. Profesionalni mit je da su policajci eksperti za identifikovanje zločinaca.

Samaha navodi ključne crte potkulture policajaca u najnovijim radovima:

 avantura mačizam

 sigurnost

 kompetentnost

 solidarnost

 pravne norme i interna pravila

Siegel i Senna – osnovne premise potkulture

 policajci su jedini pravi borci protiv kriminaliteta

 niko drugi ne razume stvarnu prirodu ovog posla

 lojalnost prema kolegama iznad svega

 nemoguće voditi rat protiv kriminala bez zaobilaženja pravila

 javnost je nekooperativna i nerazumno zahtevna

 patrolni rad je srž

113
7. Zamerke: izdvajanja i efikasnost; birokratizacija i politizacija; prekoračenje i

zloupotreba ovlašćenja; korumpiranje policije

Policija dosta košta, politizovana je i birokratizovana. Problemi prekoračenja i zloupotrebe ovlašćenja i
korupcije.

Ostali vidovi devijantnog ponašanja policajaca:

 zloupotreba droga i njihovo dilovanje

 alkoholizam

 zabušavanje – cooping

 nezakonito oduzimanje imovine

 seksualno nasilje i uznemiravanje osoba koje su im u vlasti ili potčinjene

 porodično nasilje

Izdvajanja za policiju i njenu efikasnost

Policija državu košta najviše od svih organa krivične represije.

Značajna sredstva ulažu se u tehničku opremu i otvaranje novih radnih mesta.

Trend porasta broja zaposlenih ne prati pad kriminaliteta

Broj nerasvetljenih krivičnih dela – najviše rasvetljenih je kod prijavljenih silovanja, manje kod iznuda i ubistava
a najniži kod oduzimanja motornog vozila.

Jedan od kriterijuma angažovanosti policije je i koliko se ona pojavljuje kao subjekt koji podnosi krivične prijave
– kod punoletnih više od polovine slučajeva, kod maloletnika preko 9/10

Birokratizacija

Hester i Eglin definišu kao birokratsku organizaciju sa centralizovanim upravljanjem u kojoj zaposlena lica vrše
poslove bezbednosti tokom celog radnog vremena.

Moć je koncentrisana na vrhu piramide, odvojene od realnosti, retko kontrolisane.

Trend rasta broja zaposlenih u organima samo u suštini uvećava broj nepotrebnih aktivnosti.

Kada uvedu tajnovitost stvore predstavu da su neophodni, prenesu je na celu službu i policija se počinje zatvarati
pred javnošću a to se negativno odražava i na saradnju sa građanima.

U SAD čak 85% nije angažovano na poslovima centralnog zadatka – prevencija i suzbijanje kriminaliteta.

Politizacija
114
Dominantnim društvenim grupama je veoma stalo da stave policiju pod svoju kontrolu jer ih smatraju
najpogodnijim sredstvom za održavanje stabilnosti i poretka.

Postoji opasnost da postane simbol autoriteta vlasti i da se pretvore u zaštitnike onih koji imaju moć.

Prekoračenje i zloupotreba ovlašćenja

Kod prekoračenja određena sredstva i postupci nisu upotrebljeni u skladu sa pravilima kojima je regulisana
njihova primena.

Kod zloupotrebe se koriste u svrhe koje nisu povezane sa službom.

Povodi da sredstva prinude povremeno postanu tema javnosti su slučajevi brutalnog delovanja koje nije bilo
neophodno.

Policijska brutalnost se ispoljava u različitim oblicima i prilikama.

 protiv pojedinca ili protiv mase

 intenzitet varira od verbalnog napada, fizičkog zlostavljanja do lišavanja života

 prema momentu

 od trenutka započinjanja operativne delatnosti pređene su granice kojima je primena sredstava

prinude dozvoljena

 do ekscesa u primeni je došlo u toku inače zakonito započete akcije

Uzroci prekoračenja ovlašćenja

 pogrešna procena situacije

 potreba da se povrati autoritet policajca

 emocionalni ili lični odnos policajca prema delu ili učiniocu

 instumentalizacija policije od nosilaca društvene moći

Žrtve policijske brutalnosti:

 etničke manjine

 ekonomski marginalizovani i

 politički radikalizovani građani

Posledice su da se građani plaše organa reda umesto da ih doživljavaju kao svoje zaštitnike. Teško je uspostaviti
onda odnos saradnje.

Tenzije nastaju u odnosima sa manjinskim grupama čiji predstanici su češće žrtve ekscesa.

115
Drugi oblici prekoračenja:

 neovlašćeno zadiranje u privatni život

 prisluškovanje

 nedozvoljen elektronski nadzor i sl

Korišćenje agenta provokatora – licu za koje pretpostavljaju da vrši određena dela šalju provokatore koji treba
da obezbede dokaz o izvršenom delu.

Radi se o delima koja nije lako na drugi način dokazati poput korupcije i trgovine narkoticima ali nekad i u
dokazivanju verbalnih političkih kd.

Korišćenje agenta provokatora otvara previše pitanja i zamerki:

 da li policija treba da suzbija zločine ili da ih izaziva

 ako sumnjamo da bi neko mogao izvršiti kd zašto ga navodimo

Praktičari koji se bave suzbijanjem zločina:

 ako se neka dela ne mogu otkriti hoćemo li pustiti učinioce da ih i dalje vrše samo iz etičkih razloga?

Korumpiranje policije

Dva pristupa problemu u javnosti i literaturi

 prvi tvrdi da je pomićivanje raširen proces

 drugi da je reč o izuzecima, trule jabuke, kukolj u svakom žitu

Varijacije podmićivanja variraju od primanja novca koji prekršilac saobraćajnih propisa daje da ne bi bio
prijavljen do omogućavanja kriminalnim organizacijama da kontrolišu policije.

Koruptivne prakse (Samaha):

 besplatno snabdevanje hranom pićem i ostalim namirnicama – mooching

 traženje besplatnog ulaska na priredbe – chiseling

 oslobađanje od odgovornosti saobraćajnih prestupnika – favoritism

 uskraćivanje prava licima zbog rasnih i sl predrasuda – prejudice

 krađa manje vrednih stvari iz nezaključanih prodvnica – shopping

 iznuda novca da se ne bi napisala prijava o prekršaju – extortion

 primanje novca za neku uslugu koja se tiče izbegavanja ili falsifikovanja dokumentacije – bribery

 prisvajanje skupih stvari prilikom uviđaja zbog izvršene provalne krađe – shakedown
116
  laganje kako bi se dao alibi kolegi angažovanom u nelegalnoj aktivnosti – perjury

 planiranje i vršenje provalne krađe kako bi se došlo do dobara čiji je promet zabranjen – premeditated
theft

Karijera korumpiranog policajca zavisi od:

 sredine – potkultura ga može ohrabrivati,

 ako su više policijske strukture upletene a neko ne želi bude maltretiran ili raspoređivan na
najmanje plaćene poslove dok ne poklekne i napusti službu

 stilovi primene prava – tip operativnog rada i ustrojstvo ustanove:

 stil posmatrača – glavna uloga patroliranje, zaposleni manje obrazovani, košta minimalno

 legalistički stil – osoblje visoko obrazovano i daje impersonalni kakrakter primeni prava

 servisni stil – saradnja zajednice u kojoj deluje i teži da sačuva mir i odnose sa njom

Suzbijanje.

 zaoštriti kaznenu represiju

 uložiti napore kako bi se uticalo na potkulturu koja opravdava korupciju

8. Privatizacija poslova bezbednosti

Do sredine 20. veka policija je imala monopol vršenja poslova bezbednosti da bi od tada počelo angažovanje
agencija za obezbeđenje.

Kada država ne može garantovati ni fizičku sigurnost ni pravnu kontrolu, efektivna ovlašćenja postepeno
prelaze u ruke druhih nezavisnih i moćnih subjekata.

U početku su to bili tradicionalni servisi, posle 10 godina postupalo se po novim zahtevima uz korišćenje novih
tehnika.

Usluge su određene trima faktorima:

 vrsta klijenta

 pretpostavljeno krivično delo od koga se štiti

 vrsta tehnologije koja se koristi

Vrste klijenta:

 banke

117
  industrijska preduzeća

 prodavnice i kancelarije

 supermarketi

 privatne zgrade

 barovi, restorani, noćni klubovi

Zaposleni u privatnim agencijama su naoružani a koriste i sva sredstva bezbednosne tehnologije.

Funkcija policije – osiguranje bezbednosti svim članovima društva se ne može privatizovati.

Potrebno je razdvojiti pokrovitelja bezbednosti – policiju od vršioca pojedinih poslova bezbednosti koje mogu
obavljati i druge organizacije.

Obezbeđenje reda u javno-privatnim prostorima – Diznilend – posebna vrsta disciplnovanja ljudi:

 kostimirano pripadnici obezbeđenja koji se staraju o svakoj pojedinosti – gde se parkirati, da se kreću
rutom koja je unapred određena
 kamere se nalaze svuda i nadzor je potpun
 pravo lice pokazuje onima koji se ne povinuju nametnutoj disciplini
 ceo sistem na prvi pogled stvara predstavu kako je preventivan, kooperativan, neprinudan i
konsensualan – i jos se plaća kako bi se učestvovalo

9. Sudovi i izricanje krivičnih sankcija; uloga javnog tužioca i branilaca

Postupak u kome se utvrđuje istina o jednom događaju da bi se na učinioca primenila sankcija ima tri uloge –
sudsku, tužilačku i odbranu.

Tužilac pokreće postupak pred sudom svojim optužnim predlogom i u njemu istupa u ime javnog odnosno
privatnog interesa

Branilac zastupa optuženog odnosno okrivljenog. Njegov doprinos utvrđivanju istine je nezamenljiv.

Kontradiktorni postupak ove dve strane u sporu odvija se pred sudom kao arbitrom.

Javni (državni) tužioc:

 kod maloletnika vodi se načelom oportuniteta i ne pokreće ga optužnim predlogom ako se proceni da je
pretežniji interes maloletnika

 kod učinilaca lakših dela postoji mogućnost primene ograničenog oportuniteta

 tužioc se opredeljuje koje će postupke pokrenuti

118
  vaga šanse da optužnim predlogom uspe na sudu

 primenjuje mehanizme pregovaranja

 vrši pritisak na sudiju da donese određenu presudu

Faktori koji utiču kako će tužilac vršiti svoja ovlašćenja:

 pravna pravila

 prestupnikove osobine

 resursi

Tužilačka funkcija je istovremeno i važna državna služba, uređena po načelima subordinacije.

Pritisci na tužilaštvo su mnogo izraženiji nego na rad sudova.

Tužilačke greške su neosnovana optuživanja što kod težih krivičnih dela znači neosnovani boravak u pritvoru.

 u našoj državi nema ograničenja pritvora pa to znači i ugrožavanje prava na suđenje u razumnom roku

Direktive tužilačke profesije:

 uvek zahtevaj maksimalnu kaznu

 tumači krivične norme najšire

 iskoristi svaku priliku da pobediš

 obezbedi da bude izrečena najteža moguća kazna

Uloga branilaca:

 treba da poseduju profesionalnu etiku

 koliko se koncentriše na odbranu a koliko na ličnu reklamu

 nastojanje da se ostvare korektni odnosi sa policijom, tužilaštvom i sudijom kako bi se pronašao

optimalni modus vivendi

 naročito u slučajevima tzv. obavezne odbrane

Sudovi:

 kada nađu da je činjenično stanje dovoljno utvrđeno i da se može izjasniti da li konkretni događaj može
biti podveden pod opštu normu, sud pristupa donošenju odluke u kojoj se izjašnjava o postojanju
krivičnih dela, krivici optuženog i opredeljuje se za sankciju koju prema ovome treba primeniti

 u osamdesetim godinama dobili su ulogu da obezbede da ostali subjekti kontrole kriminaliteta poštuju
prava lica lišenih slobode

119
  zadatak da svakom ko je optužen i osuđen obezbede postupanje u kome će biti poštovana njegova
prava

 izbor i odmeravanje krivičnih sankcija – sudija bira između primene nekoliko vrsta krivičnih sankcija i
težinu izabrane mere

 vođenje kaznene politike – odluke sudova o sankcijama za srodna dela na datom prostoru zbog činjenice
da sudovi stoje pred izborom između zakonom uspostavljenih mogućnosti

10. Vrste i težina izrečenih sankcija u Srbiji

Što se tiče punoletnih učinioca krivičnih dela, u 2012 podaci ukazuju:

 zatvor je najčešće izricana krivična sankcija u najvećem broju zemalja – 2012 je izrečen prema 9/10
osuđenih punoletnih učinilaca, 60% osuđeno uslovno

 problem kratkih kazni zatvora koji su duže od jednog veka najsporniji oblik

 do 6 meseci, 45%, do jedne godine 67%

 veoma nizak procenat dugotrajnih kazni zatvora – duže od 10 godine 3%

 mere bezbednosti izricane kod trećine osuđenih

 oduzimanje predmeta najčešće

 mere zabrane prisustvovanja sportskim priredbama

 zabrana upravljanja motornim vozilima

 ove tri mere čine 86%

 novčana kazna izrečena je u 10% slučajeva a primetan je konstantan pad ove vrste sankcije

 ostale u malom broju slučajeva

Naši sudovi nedovoljno koriste nepenalne mere.

Opominjuće, adminitivne sankcije – uslovna osuda i sudska opomena činile su preko polovine ukupnog broja
izrečenih sankcija.

Što se tiče maloletnika:

 prema najvećem broju, 99,9% izrečene su vaspitne mere

 kod mlađih maloletnika zavodske mere čine 5,3%

 starijim maloletnicima je maloletnički zatvor primenjen kod 0,08% a prema ostalima vaspitne mere

120
11. Zamerke delovanju sudova; odnos zaprećenih i izrečenih sankcija; nezavisnost

sudstva
 sudske zablude

 neujednačenost sudske prakse – izricanje vrlo različitih sankcija za srodna dela od strane različitih
sudova

 ozbiljne posledice na princip ravnopravnosti građana kao jedan od temelja čitavog pravnog
sistema

 sudijski izbor i odmeravanje kazne je plod diskrecione ocene

 pobijen stav da najveća diskreciona ovlašćenja ima policija

 faktori koji utiču na to kako će neko biti osuđen:

 legitimni i nelegitimni kriterijumi

 anglosaksonsko pravo predviđa obavezni nivo kazne – mandatorno odmeravanje – mandatory

sentence

 licu koje je proglašeno krivim sankcija se ne može izreći u trajanju kraćem od propisanog

 u engleskoj do 1965 za teško ubistvo samo smrtna kazna, sad samo doživotni zatvor

 za silovanje drugi put doživotni zatvor od 1997.

 mnogi modaliteti ograničavanja sudske slobodne ocene su preuzeti kao pravni

transplanti iz anglosaksonskog prava

 trajanje sudskog postupka

 dugo trajanje prvostepenog postpka

 neophodno je da se svede na razumne granice

 korupcija u pravosuđu

 na Zapadu ova tema ne izaziva posebnu pažnju i ne pominje se zbog odsustva ideje da to uopšte
može biti pojava vredna razmatranja

 u državama trećeg sveta je realan problem

 korupcioni pritisak je jasno izražen

 davanje i primanje mita je uobičajena pojava a postoji zavera ćutanja

121
Odnos zaprećenih i izrečenih sankcija

Srednja visina kazne propisana je za dela prosečne težine. Kazne teže maksimumu za teža dela a minimum
kada se ona smatraju lakšim.

Kazne treba da pokazuju tendenciju da se kreću oko prosečne težine zaprećenih. Ako se približavaju
maksimalnim vrednostima govori se o pooštravanju kažnjavanja, ako minimalnom onda ublažavanju.

Sudovi su otporni na promene zbog konzervativnog karaktera tradicionalnih sudskih ovlašćenja.

Kompromisne presude – sudovi donose u situacijama kada ni posle okončanja dokaznog postupka nisu potpuno
ubeđeni u postojanje dela

 okrivljenog osuđuju ali mu vanredno ublažavaju kaznu navodeći i argumente

Naše krivično zakonodavstvo se ne bi moglo označiti blagim.

Kaznena represija je naročito bila oštra za verbalne političke delikte.

Problem izrečenih kazni nije u tome da li su one blage ili stroge, već da li odgovaraju strukturi i karakteristikama
kriminaliteta u datoj sredini.

Nezavisnost sudstva

Podrazumeva da u konkretnoj krivčnoj stvari sudovi donesu odluku na osnovu zakona i svog sudijskog
ubeđenja, nezavisno od bilo kakvog uticaja sa strane.

Počiva na stalnosti sudija kao bitnoj pretpostavci. Sudije ne mogu biti smenjene dok ne ispune godine starosti
potrebne za odlazak u penziju ili dok ne istekne mandat.

Izuzetne okolnosti pod kojima sudija može i protiv svoje volje biti razrešen dužnosti.

Naročita vrsta pritiska su javna prozivanja od strane predstavnika izvršnih organa zbog odluke u konkretnoj
krivičnoj stvari.

Odomaćio se običaj da nosilac izvršne funkcije kada nije zadovoljan zapreti reizborom sudija.

Tri situacije pokušaja uticaja na sudske odluke:

 pritisak javnog mnjenja

 nisu retki ni napadi na sudije od strane terorističkih organizacija

 pravom regulisano ovlašćenje nosiocima izvršne vlasti da biraju sudove najviših sudova

122
12. Nastanak kazne zatvora i ustanova; stanje i reformatori (Howard, Frey,

Bentham)
Kazna zatvora odnosno ograničenje slobode prestupnika odlukom suda u postupku u kome je utvrđeno da se
radi o učiniocu krivičnog dela, nastala je na prelazu iz Srednjeg u Novi vek.

Mnogi srednjovekovni gradovi imali su lokalne tamnice, obično vrlo male u koje je moglo da stane nekoliko lica.

Krajem 17. veka u Engleskoj su nastali radni domovi – workhouses – u kojima je boravila masa skitnica, bivših
seoskih radnika oteranih sa zemlje i druga lica o kojima niko nije hteo da se stara.

Razlozi pojave kazne zatvora:

 humanistička nastojanja da se nađe zamena za smrtne i telesne kazne

 promena u skali društvenih vrednosti

 industrijalizacija i urbanizacija menjaju odnos koje je imao seoski čovek

Smrtna kazna je postala neodgovarajuća za sitnija imovinska krivična dela. Sudije su počele da oslobađaju
prestupnike i onda su grupe poslovnih ljudi počeli da opsedaju Parlament tražeći nove načine kažnjavanja.

Zatvaranje kao kazna je prihvaćeno jer je najbolje odgovaralo potrebi građanskog društva.

Od tri modela kažnjavanja koji su u 19. veku stajala na raspolaganju:

 infamiranje – nastoji da obeščasti osramoti lice

 odmazda – uzvraćanje učiniocu kaznom iste vrste i težine kakav je bio zločin

 zatvaranje

opredelili su se za zatvaranje

Stanje u prvim zatvorima i reformatori

Jedan od problema u prvim zavodima je pitanje organizovanja izvršenja kazne.

Kaznionice su postale mesta za mučenje osuđenih, uništavanje fizičkog i mentalnog zdravlja.

Epidemije su bile česte i masovno umiranje. Najčešći uzrok je bila zavodska groznica.

Sistem zajedničkog izdržavanja kazne je doprineo očajnom stanju.

 svi su zatvarani zajedno bez ikakve selekcije u zajedničke prostorije za sve vreme izdržavanja kazne

 to dovodi do kriminalne zaraze među njima pa kaznionice postaju legla poroka i razvrata a ljudi izlaze
gori nego što su ušli

123
Država je u cilju smanjenja troškova počela da privatnicima iznajmljuje osuđenike pa su preduzetnici počeli da
ih eksploatišu uz minimalna ulaganja.

Vek kasnije društvo je bilo toliko razočarano da su mislili da se vrate na stari sistem telesnih i smrtnih kazni.

Zasluga što se to nije dogodilo je pripala pripadnicima pokreta za reformisanje kaznionica u kome je najveći
uticaj ostavilo troje Engleza: Howard, Bentham i Frey

Howard

 šerif u oblasti Beforšir

 posle prvog uvida je tražio dodatna sredstva, vlasti su odbile

 okarakterisao je zavode nezdravim prljavim i punim korupcije

 osmislio je disciplinu i poboljšanje higijenskih naročito sanitarnih uslova

 odvajanje žena od muškaraca

 mlade i primarne prestupnike u noćnim časovima u zasebne ćelije a preko dana u zajedničke
radionice

 redovno provetravanje i svakodnevno čišćenje ćelija koje dva puta godišnje treba okrečiti

 nije dovoljno kazniti zle ako ih disciplinom ne učiniš boljima – uticaj Zavoda Svetog Mihajla koji je
osnovao papa Klement u Rimu

 usvaja izraz penitencijarna stanova – ustanove koje ne čuvaju samo osuđenika već razvijaju i
samodisciplinu i moralno meditiranje

Frey

 usvojila 12 dece rođene od 1801-1822

 osnovala školu za siromašnu mladež

 prikupljala je odeću za zatvorenike

 otvorila je školu u zavodu Newgate

 zbližila se sa osuđenicama

 osnovala je Komitet žena, vešernicu pretvorila u radionicu

 prebacila je osuđenice u Novi Južni Vels – Australiju

 od 1818-1843 lično je učestvovala u transportu više od 12.000 osuđenih žena u 106 brodova

 iskoristila je model odnosa majka-dete da bi obezbedila saradnju i prihvatanje zavodske discipline

124
Bentham

 bavio se arhitekturom u kaznionicama i disciplinom u njima

 Panopticon 1791.

 model sa stalnim nadzorom nad osuđenicima

 Panoptikon čine blookvi ćelija smešteni zrakasto oko centralnog tornja iz koga straža svakog trenutka
može da posmatra šta se događa u svakoj od ćelija

 u početku se zalagao za samice da bi posle prihvatio izdržavanje kazne u malim grupama koje treba
formirati da se spreči kriminalna zaraza

 rad može da predstavlja sredstvo ulažavanja teškoća zavodskog života

 podstiče uvođenje radionica

 sklapanje ugovora sa privatnim preduzećima kako bi koristili osuđenički rad

13. Sistemi ćelijskog osamljenja

Osuđenici kaznu lišenja slobode izdržavaju odvojeno – u ćelijama, čime se izbegava osnovni nedostatak ranijeg
zajedničkog izdržavanja kazne – kriminalna zaraza

 pravi se razlika između strogog i ublaženog režima

Sistem samica je nastao kao plod napora Pensilvanijskog društva za zavode – pod jakim uticajem religiozne
sekte kvekera.

 istočni zavod u Filadelfiji – filadelfijski odnosno pensilvanijski sistem

 400 prostranih ćelija od kojih svaka ima odvojen prostor za šetnju zatvorenika

 kvekeri smatraju da najokoreliji zločinac može biti moralni čovek pomoću usamljeničkog života i
religioznog i moralnog vaspitanja

 sistem stvoren u filadelfiji ostvaruje moralnu regeneraciju

 kaznu provodi neprekidno u ćeliji odvojen od ostalih

 čitajući religioznu literaturu treba da oseća grižu savesti i pokaje se

 misao o razmšljanju i kajanju se nije ostvarila zbog besposličenja

 uskoro je dozvoljen rad po ćelijama a dominirali su zanatski poslovi

 prednosti:

125
  sprečavanje međusobnog štetnog uticaja

 lakši uticaj na zatvorenike

 eliminisanje opasnosti od bekstva i pobune

 nedostaci:

 demorališuće deluje na osuđenika

 ugrožava njihovo fizičko i psihičko zdravlje

 uzrok dosta raširenih duševnih bolesti i samoubistava

 ništa nije moglo da ga pripremi za život na slobodi

 osuđenički rad nije ni koristan ni ekonomičan

 ne deluje jednako na osuđenike

 izuzetno skup i izaziva ogromne troškove

 veći uticaj u Evropi nego u Americi

 sve evropske zemlje uvode ga krajem 19. veka

 najpoznatija londonska kaznionica Pentonvil

 delom zasnovana na Panoptikonu

 zrakasta građa

 još 54 slične kaznionice u Engleskoj

 krajem 19. veka napušta se ovaj sistem

 nije iščezao naročito u istražnom postupku

Sistem ćutanja nastoji da se ćelijsko usamljenje kombinuje sa režimom ćutanja.

 kaznionica u Oburnu u državi Njjork

 oburnski sistem

 izolovanje osuđenika po ćelijama noću i organizovanje zajedničkog rada danju s tim što je međusobni
razgovor bio zabranjen

 zajednički rad približava ova lica životu u zajednici

 rad dobija rehabilitacioni karakter

 začeci profesionalnog osposobljavanja

126
  zabrana svakog razgovora i oblika komunikacije, kreću se oborenog pogleda u stroju vezanog karaktera

 nose đule i lanac u nekim ustanovama

 dvanaest oblika torture

 mračna jazbina

 bičevanje upredenom žilom – ninetails – cato

 svaki udarac izaziva rane na koži

 španska stolica

 trajno sakati osuđenika

 brzo se proširio u Americi

 prednosti:

 praktičnost jer je jeftiniji

 rad osuđenika donosi zaradu i smanjuje troškove

 u Evropi brzo napušten zbog nedostataka:

 isključivanje komunikacije je neprirodno u zajedničkom radu a i neophodno je za proizvodni

proces

 prekršaji su bili česti – strogo kažnjavanje

 osuđenici su tražili način da se sporazumeju i pored ovih zabrana

 Amerikanci su se opredelili za oburnski sistem

 kaznionice su postale fabrike i počele da proizvode robu na bazi profita

14. Progresivni sistem (Machonoki-ev eksperiment; engleska i irska varijanta;

kritika)
Sistem bodova:

 1840, na ostrvu Norfolk, engleski kapetan Alexander Maconochie

 1400 kriminalaca sa 140 vojnika, brutalno postupanje

 takav sistem u kome osuđenik dobrim vladanjem prikuplja bodove

127
  propisani broj bodova daje određene privilegije od kojih su najveće:

 relativno slobodno kretanje

 uslovni otpust

 svakom osuđeniku obezbeđen je mali vrt koji može da obrađuje i slobodno korist plodove

 eksperiment se pokazao uspešnim za kratko vreme

 pobuna i nereda nije bilo

 vojne snage nisu imale posla

 a uslovno oslobođeni se nisu vratili zločinu

 osnovni razlog ukidanja bila je ocena pretpostavljenih da je zatvaranje prestalo da bude sredstvo
kažnjavanja prestupnika

Revolt zatvorenika protiv naslednika je kulminirao 1846 kada je pobuna jedva ugušena uz velike žrtve.

Čak i višestruke povratnike je moguće kontrolisati obećanjem nagrade.

Nastanak i crte progresivnog sistema

Ideja progresije – sudbina kažnjenika se stavlja u njihove ruke jer dobijaju kao nagradu povoljniji režim.

Započinje sa režimom napornog rada i stroge discipline da bi režim bio poboljšan davanjem zanimljivijeg posla,
boljeg smeštaja i druge povlastice.

Kroz kaznu dolazi do izražaja osveta ali i popravljanje osuđenika i njegovo pripremanje za život na slobodi.

Ovo je kombinacija sistema ćelijskog i zajedničkog zatvaranja:

 sve privilegije zavise od ponašanja zatvorenika i njegovih rezultata

 u cilju prevaspitanja na njih se vrši individualni uticaj

 osuđenik se sukcesivnim promenama u postupanju priprema za život na slobodi kroz sve manja
ograničenja da bi se zatvaranje okončalo uslovnim otpustom

 obavezni nadzor nad uslovno otpuštenim uz mogućnost opozivanja ove mere

Engleska varijanta:

 1853. posle ukidanja deportacije

 osuđenici robije prolaze kroz tri faze:

 ćelijsko zatvaranje

 traje od devet do 12 meseci i karakteriše stroga izolacija uz zabranu bilo kakvog kontakta
128
  rad obavezan, ishrana oskudna

 disciplina vrlo stroga

 zajedničko zatvaranje

 danju radi i boravi sa drugim zatvorenicima a noću je izolovan u ćeliji

 svaki od osuđenika prolazi kroz četiri odeljenja od kojih svako sledeće pruža povoljniji
režim pod uslovom da ga zaštiti

 izvesna klasifikacija sa ciljem sprečavanja štetnog uticaja

 napredak u odnosu na ranije slične sisteme

 uslovni otpust

 najveća povlastica koju je osuđenik mogao dobiti

 nije smatrana pravom ovog lica već je o molbi arbitrarno odlučivala uprava zavoda

 mogao je biti opozvan u svakom trenutku dok ne istekne vreme na koje je kazna zatvora
izrečena

 prelaz iz jedne u drugu se vrši ili na osnovu zakonskih propisa ili po oceni zavodske administracije

Irska varijanta:

 Ser Walter Crofton, 1854. Dablin

 još jedan stupanj prethodi probaciji – odeljenje za slobodnjake, posredno zatvaranje

 cilj je da pomogne prilagođavanju i pripremanju osuđenika za život na slobodi

 postepen prelaz jer se smatra da je u engleskoj varijanti on bio nagao

 izvan kaznene ustanove, obično na njegovim ekonomijama gde osuđenici žive bez nadzora i
pratnje

 prihvaćena i primenjena u nizu država među kojima je i Kraljevina Jugoslavija

Kritika

Brojne prednosti nisu mogle potpuno da zaklone njegove nedostatke.

Osnovni prigovor odnosi se na mogućnost da u moralnom i društvenom pogledu zaista izmeni osuđenika.

 povoljniji režim se mogao izdejstvovati i bez istinskog popravljanja

 najčešće dovoljno da se poštuju pravila o kućnom redu zavoda pa se automatski prelazilo u višu etapu

129
Postojanje krutih šablona koje ometaju prilagođavanje modaliteta izvršenja kazne ličnosti osuđenika i
neupotrebljivost kod kratkih kazni su jos neki prigovori.

Zbog toga dovodi do napuštanja progresivnog sistema.

Švedski zakon ga odbacuje kao veštačku tvorevinu, a u Engleskoj je prestao da se primenjuje. Kod nas je
napušten posle Drugog sv. rata.

Ideja progresije je sačuvana svuda – postupanje sa osuđenim koje je u skladu s njegovim ponašanjem.

15. Moderni sistem; resocijalizacija kao svrha kažnjavanja

Na moderni model izvršenja kazne lišenja slobode uticaj su imali pozitivistička orijentacija i Pokret nove
društvene odbrane, a rad na izradi ovih pravila je prihvaćen od Društva naroda pod nazivom Skup pravila o
postupanju sa zatvorenicima.

Pravila sadrže minimalne uslove koje treba obezbediti u postupanju sa osuđenim licima i zamišljeni su da u
svakoj zemlji posluže kao osnova za izgradnju sistema izvršenja kazne zatvora.

Počiva na nekoliko osnovnih postulata:

 resocijalizacija kao svrha

 individualizacija u izvršenju kazne

 humano postupanje sa osuđenicima

Resocijalizacija kao svrha kažnjavanja

Retributivni sistem imao je posledicu da od po sebi dobrih subjekta, oni postaju zli, od zlih još gori, što doprinosi
porastu kriminaliteta naročito recidivizma.

Pozitivisti zahtevaju da se kazna prilagodi ličnosti učinioca i predlažu primenu tretmana u cilju njegove
socijalne readaptacije.

Hibridni sistemi su došli do izražaja u progresivnom sistemu koji je doživeo oštre kritike jer se smatra da
jednom kaznom se ne mogu postići i zastrašenje i prevaspitanje.

Resocijalizacija shvaćena kao ideja da je cilj kazne prevaspitanje i osposobljavanje prestupnika da poštuje
društvene norme da bi se na toj osnovi ponovo uključio u zajednicu nije nova u evropskoj misli ali se tek počela
ostvarivati u 20. veku.

Postupanje sa osuđenikom se usmerava na otklanjanje uzroka prestupničke delatnosti. Postoji zahted va se

osuđenik osposobi za život na slobodi.

130
Lišenje treba da služi učenju slobode kako bi osuđenik posle kazne bio i željan ali i sposoban da živi poštujući
zakon i da se stara o svojim potrebama.

Resocijalizacija predstavlja ponovno uključivanje u kome je primenjen specifičan postupak zbog toga što proces
socijalizacije nije uspešno doveden do kraja odnosno jer je došlo do nesklada između ličnih stavova i onih koje
društvo odobrava.

Penitencijarni tretman je skup svesnih i nesvesnih postupaka usmerenih ka ostvarenju cilja kazne –
prevaspitanju osuđenog lica i osposobljavanju za život

 popravka i lečenje prestupnika

 njegovo aktivno učešće u svom popravljanju

16. Individualizacija u izvršenju kazne (opservacija, klasifikacija i kategorizacija);

humano postupanje sa osuđenicima

Načelo individualizacije se svodi na zahtev da se izvršenje kazne prilagodi ličnosti osuđenog, da se s njime
postupa adekvatno njegovim moralnim i prevaspitnim mogućnostima.

Pre prelaska na tretman, treba oceniti moralne i psihičke mogućnosti prestupnika, osnov za prognozu
uspešnosti resocijalizacije.

Dve crte:

 postupanje sa osuđenikom prilagođeno činiocima koji su doveli do kriminalnog ponašanja u

konkretnom slučaju

 izučavanje ličnosti tog lica kao pretpostavka primene adekvatnog tretmana

Tesna veza sa opservacijom osuđenih lica, klasifikacijom i kategorizacijom penitencijarnih ustanova –

opservacija kao pretpostavka individualizacije, a klasifikacija i kategorizacija kao sredstvo za njeno ostvarenje.

Opservacija ličnosti osuđenika je primena naučnih metoda kriminološkog proučavanja ličnosti osuđenog u cilju
određivanja adekvatnog tretmana.

 tridesete godine 20. veka u Belgiji

 naučno posmatranje koje se vrši u posebnim centrima

 primenjuje se na početku izvršenja kazne radi određivanja dijagnoze situacije u kojoj se nalazi
osuđenik i prognoze readaptacije

 stvara se na kraju kriminološka ekspertiza od čije validnosti zavisi uspeh

131
  empirijsko proučavanje u zemljama bez posebnih centara

 posmatranje od penitencijarnog osoblja

 za razlikovanje od naučnog bitna je dubina odnosno nivo posmatranja

 jednostepeno i dvostepeno posmatranje

 jednostepeno uvek na istom mestu

 dvostepeno – na početku izdržavanja vrši se u opservacionom centru, kasnije u samoj

penitencijarnoj ustanovi

 maloletna lica, mlađa punoletna lica i recidivisti

 neizostavno treba podvrći opservaciji

Klasifikacija osuđenih lica je povezana sa opservacijom i resocijalizacijom jer je sprovođenje individualizovanog

tretmana nemoguće bez adekvatne klasifikacije.

Horizontalno razvrstavanje i raspoređivanje osuđenika upućivanjem u pojedine vrste ustanove se vrši na

osnovu objektivnih i spoljašnjih obeležja ovih lica – eksterna klasifikacija

 cilj je da izdvoji pojedine grupe osuđenika između kojih nužno onemogućiti bilo kakve kontakte,
negativna klasifikacija

Vertikalno razvrstavanje se vrši u samim ustanovama podelom osuđenika u manje grupe u cilju određivanja i
primene odgovarajućeg tretmana

 bazirana na njihovim unutrašnjim subjektivnim crtama

 interne odnosno pozitivna

 težište je na vertikalnoj klasifikaciji

 formiranje grupa za koje se veruje da će postići najveće korekcione uspehe

 homogene grupe jer se sprečava negativni uticaj teških i iskvarenih na ostale

Kategorizacija penitencijarnih ustanova

 logična posledica usvajanja koncepta individualizacije i klasifikacije osuđenika je stvaranje širokog

kruga specijalizovanih penitencijarnih ustanova u kojima se sprečavaju štetni uticaji i primenjuju
posebni tretmani

 ustanove opšteg tipa se pokazuju kao nepodobne za ostvarivanje ovakvih ciljeva

 postoje ustanove i jednog i drugog tipa

 prema sledećim kriterijumima:

132
  polu – opšte je usvojeno načelo da muškarci i žene odvojeno izdržavaju kazne

 uzrast – odvijaju se maloletni od punoletnih

 status – osuđena odvojeno od neosuđenih

 dužina kazne – kratkotrajne u posebnim ustanovama ili odvojenim odeljenjima

 zdravstvenom stanju – telesno i duševno bolesna odvojeno

 povratu – povratnici odvojeno od ostalih

 stepen obezbeđenja – zatvorenog, poluotvorenog ili otvorenog tipa

Humano postupanje sa osuđenicima

Izraz novog gledanja na osuđenika po kome on ostaje čovek i nosilac ljudskih prava i dostojanstva koji se moraju
poštovati.

Mora se postupati čovečno smanjujući neprijatnosti na najmanju moguću meru.

Nije bezlična jedinka nego ljudsko biće koje treba prevaspitati.

Normalizacija uslova u kojima osuđenik živi:

 zakonsko normiranje osuđeničkih prava i dužnosti – onemogućava arbitrernost administracije

 tretmanske mere daju inicijativu

 rad kao terapija i profesionalno osposobljavanje za život na slobodi

 naknada za rad i slobodno raspolaganje delom zarade

 slobodnije kretanje, režim poluslobode

 postpenalni tretman

 zajedničko izdržavanje kazne je pravilo, ćelijska izolacija izuzetak i najteža mera

 posedovanje predmeta za ličnu upotrebu

 pokušaji da se porodica uključi u proces resocijalizacije

Sistem izdržavanja kazne ne bi trebalo da povećava patnju koja proističe iz samog lišavanja slobode.

Treba sprovesti u fizičkim i moralnim uslovima koji osiguravaju poštovanje ljudskog dostojanstva.

17. Osporavanje kazne zatvora i njenog cilja

Pri uvođenju kazne zatvora bili su navedeni konceptualni nedostaci i to su:
133
  zatvaranje sprečava sudsku vlast da kontroliše i proverava primenu kazni

 mešajući osuđenike uspostavlja homogenu zajednicu zločinaca koji postaju solidarni a ostaće to i
napolju

 nekad omogućava bolje uslove nego što imaju radnici davanjem hrane, odela, skloništa i posla

 čini se privlačnim

 iz kaznionica izlaze ljudi koji su obeleženi i time osuđeni na kriminal

Nekoliko osnovnih prigovora koje sistematizujemo:

 šta društvo želi od osuđenika kaznom zatvaranja

 negativan uticaj na osuđenika

Cilj lišavanja slobode:

 zaštita društva izolacijom prestupnika

 da se zaštiti bar za vreme za koje su smešteni u ustanove

 apsurd – ne mora biti sprovedeno jer zbog komunikacije omogućava da najteži prestupnici mogu
voditi kriminalne aktivnosti iz same ustanove

 zločini se događaju i u tim ustanovama

 kažnjavanje

 sankcioniše se nedopušteno ponašanje ukidanjem slobode kretanja

 resocijalizacija

 ističe se tek poslednjih decenija

 obezbeđenje nekih drugih sankcija

 lica osuđena na smrtne ili telesne kazne se često zatvaraju do izvršenja

 novčana kazna može biti zamenjena

18. Negativan uticaj na zatvorenika (Clemmer; Sykes); osuđenička zajednica

Boravak u zatvoru negativno deluje:

 u fizičkom pogledu:

 nedostatak kretanja vazduha i svetlosti dovode do niza bolesti naročito tuberkuloze

134
  smrtnost osuđenika je 3x veća nego kod populacije na slobodi od tuberkuloze

 veliki broj osuđenika nema elementarne higijenske uslove u ćelijama

 HIV/AIDS je višestruko raširen među zavodskom populacijom nego među građanima SAD

 broj narkomana i seksualno aberantnih osoba

 broj je veći među ženama nego među muškarcima

 među crnim i latino amerikancima nego među belcima

 veliki broj narkomana

 u psihološkom pogledu:

 ograničenje životnih aktivnosti na uski i ograđeni prostor predstavlja promenu koju doživljavaju
kao poniženje

 gubitak samopouzdanja i emocionalna napetost

 nametnuti modeli ponašanja koje karakteriše krutost i apsurdnost

 posledice:

 zaoštravanje neprijateljskog stava prema društvu

 dvoličnost lukavost i pomuklost kojim se prikriva neprijateljski stav

 monotonija

 sklonost iluzijama i irealnim događajima

 prekid veza sa spoljnim svetom, rodbinskih, porodičnih i prijateljskih

 šok i emocionalna atrofija, unutrašnja okamenjenost

 strah od života na slobodi – prizonizam ili institucionalizacija

 prihvatanje manjoj ili većoj meri načina mišljenja, pravila ponašanja, običaja i
opšte kulture zavoda

 deprivacija:

 lišavanje heteroseksualnih odnosa izaziva niz seksualnih devijacija

 nemogućnost korišćenja mnogih materijalnih dobara

 lišavanje osećaja sigurnosti zbog napada violentnih osuđenika i napetost zbog stalne
spremnosti zbog odbrane od tih napada

 ponižavanje ličnosti zbog niza zavodskih procecdura

135
  vidovi prilagođavanja:

 bekstvo iz ustanove

 psihičko povlačenje

 bunt

 inovacija

 konformizam

 ritualizam

 manipulacija

 izolacija direktno vodi u psihoze, teška depresivna stanja, inhibirajuču teskobu i povlačenje u
sebe

 zavodski uslovi mnogo teško padaju ženama

 pate od mentalnih poremećaja

 žrtve seksualnih uznemiravanja

 u društvenom pogledu:

 problemi sa kojima se sreće osuđenikova porodica

 teškoće materijalne prirode

 ugrožavanje bračnih veza

 emotivni problemi kod dece

 lišenje slobode je nečasno i dodir sa kaznenom ustanovom nanosi ljagu za ceo život

 otežava se ponovno uključenje u društvo

 nečasnim se smatra ne delo, nego izdržavanje kazne

 uslovno osuđena lica ne nailaze na slične probleme

Osuđenička zajednica

Dva normativna sistema u zatvoru:

 formalni – zakonska i pravila sadržana u pravilnicima o kućnom redu

 neformalni – ukupnost odnosa između samih osuđenih lica koja su primorana da borave u veštački
stvorenoj sredini

136
Podrazumeva postojanje paralelnih centara moći koji uvode svoja pravila u okviru kojih je važno sredstvo
disciplinovanja ostalih osuđenika koji ne pripadaju toj eliti.

Osuđenička potkultura:

 nikada ne ugrožavaj interese drugih osuđenika

 nikada se ne svađaj sa kolegama

 ne eksploatiši druge

 drži do sebe

 nikada ne veruj zavodskom osoblju

19. Trajanje kazne; jedna ili više vrsta zatvaranja

Kritici su podvrgnute i kratke kazne zatvora – do 6 meseci ili godinu dana i dugotrajne kazne zatvora – preko 10
godina

Kratke kazne:

 ne ostavljaju dovoljno vremena ni za započinjanje prevaspitnog tretmana

 niz negativnih efekata:

 odvajaju ga iz porodice i radnog odnosa

 može mu se raskinuti radni odnos

 etiketa za sredinu u kojoj živi

 treba je zameniti nizom nezatvorskih mera

 reafirmacija:

 kratkotrajni ozbiljan šok – kad ne možemo da ga popravimo nanosimo mu kratkotrajnu i stresnu

opomenu kako bi shvatio šta ga čeka

 ne postiže se željeni efekat

 potpun neuspeh kao odvraćanje mladih prestupnika

Dugotrajne kazne:

 izmena njegove ličnosti koja ga čini nesposobnim za život u društvu

 osećaj bezvrednosti i bespomoćnosti, napetost i frustracija dovode do zavodske neuroze

137
Jedna ili više kazni zatvaranja

U vreme uvođenja kazne lišenja slobode sud je mogao da osudi na jednu od više vrsta kazni – robija, zatočenje i
zatvaranje.

Osnovna razlika je bila u režimu koji je nametan licu:

 robija je najstroži režim:

 doživotna kazna

 u okovima

 lišavani niza građanskih prava

 težak prinudni rad

 zatvaranje najblaža osuda

Bira dakle ne samo vreme nego i vrstu režima u kome će je izdržavati.

Sa širenjem ideje o resocijalizaciji jača se i pokret za uniikaciju – svođenje svih oblika kazne zatvaranja na jedan.

 sudu ne treba davati mogućnost da bira režim u kome će izdržavati kaznu

 taj izbor treba prepustiti administraciji zavodske ustanove – penitencijarna individualizacija

SFRJ je 1977. ukinula strogi zatvor i tako ušla u red sistema koji poznaju samo jednu vrstu lišenja slobode.

20. Prenatrpanost zavoda i cena izvršenja; pobune i nasilje među osuđenicima

Rast zavodske populacije je jedan od savremenijih svetskih trendova.

90te godine 20. veka su bile prelomne.

U Evropi rast je iznosio 20-40%, SAD 60-85%.

Najbolji pokazatelj tog porasta je izračunavanje stope lica lišenih slobode koji pokazuju koliko ih u nekoj državi
ima na 100.000 stanovnika.

SAD je na drugom mestu iza Sejšela, Ruska Federacija na 10. mestu, 66 Turska, 97 Engleska i Vels, 107 Srbija, 129
Kanada, 147 Francuska, 168 Nemačka najniža 222 San Marino.

Od razvijenih zemalja koje su nisko Malta je na 100. mestu, 160 Švajcarska zatim 163 Republika Irska i Japan 198.

Od država na tlu ex YU – Crna gora najvišu stopu, BIH najnižu.

Kombinacija socio-ekonomskih razloga, stopa kriminaliteta, rešenja u kaznenom pravu, kaznenom politikom
su razlozi porasta zločina.
138
U SAD je i rasni disparitet.

Kaznene ustanove su postale prenaseljene

Stopa popunjenosti se dobija izračunavanjem odnosa broja zatvorenih lica sa stvarnim kapacitetom ustanova u
koje su smeštena.

Život u ustanovama je daleko od standarda koji je prema normama pozitivnog zakonodavstva.

Teže je ostvariti kontrolu osuđenih lica pa u njima opada bezbednost a pojačava se kriminalna zaraza.

Raste opasnost od korupcije osoblja a ono je onemogućeno da vrši svoju funkciju.

Troškovi penitencijarnog sistema su veliki. Jedan osuđenički dan košta 15 evra, u 2012 je poreske obveznike
koštalo nešto više od 62 miliona evra.

Solucije:

 građenje novih kaznenih zavoda – opet se brzo pune i skupe su

 davanje amnestije i pomilovanja

 da bi se smanjili troškovi, u Los Anđelesu su 2003 pustili nekoliko hiljada od kojih su neki izdržali tek
1/10 kazne

Najbolji način je šira primena alternativnih sankcija.

Zavodske pobune i nasilje među osuđenicima

Pobuna je kada osuđenici nastoje da nasiljem preuzmu upravljanje ustanovom.

Odbijanje poslušnosti ne mora biti praćeno nasiljem – često uključuje autodestruktivno ponašanje.

Zavodske pobune se teško mogu sakriti. Izaziva se veliki interes javnog mnjenja koje često ne interesuju razlozi
pobune i zadovoljava se čistom osudom nasilja.

Najteža pobuna se odigrala u Njujorku u kojoj je poginulo 43 ljudi.

Jezgro pobuna čine osuđenici na duge kazne kojima teškoće najteže padaju.

Najteže pobune su izvršene u najbolje obezbeđenim zatvorima, zahtevi su oslobađanje iz zavoda, želja da vide
voljenu osobu, da budu premešteni u drugu ustanovu i sl.

U pobunama u Srbiji su se pobunama pridružili i pripadnici zavodskog osoblja. Ova pobuna je bar delom bila
vođena od subjekata van zavoda – jedna od najtežih zloupotreba, manipulisanje osuđenim licima.

Nasilje je okrenuto i prema drugim zatvorenicima ali i prema sopstvenom životu. U američkim zavodima
registrovano je 87. 87 ubistava i 132 samoubistava.

Samoubice:

139
  mladi, nemaju raniji kriminalni dosije, nisu bili ni zatvarani a ni registrovani narkomani

 znatan broj muškaraca žrtava silovanja

 značajan broj osuđenika na duže kazne

 duševni bolesnici i narkomani

 teže doživljavaju nepovoljni položaj, nasilje i porodične nedaće

 teže podnose život u zavodu od ostalih

 osećaj krivice, gube veru u budućnost i to stanje je hronično

 samoubistva žena – službe u zavodima nisu osposobljene da prepoznaju znake sklonosti ka

autodestruktivnom ponašanju.

21. Problemi postepenalne pomoći

Postpenalna pomoć je pružanje raznih vidova podrške osuđeniku u vezi sa njegovim otpuštanjem iz zavoda.

Započinje u toku trajanja kazne jer je izlazak neka vrsta šoka.

Nekoliko meseci pred puštanje osuđenika počinje intenzivan rad sa njim koji ima za cilj da ga moralnom
podrškom pripremi za izlazak na slobodu.

Veliku ulogu igra mogućnost intenziviranja kontakata osuđenika sa spoljnim svetom i porodicom koja može
odlučujuće doprineti da osuđenik prebrodi što pre prve dane na slobodi koji su ključni pri odluci o ponovnom
preduzimanju opasnih dela.

Lokalni organi socijalnog staranja stupaju na scenu po izlasku iz kaznene ustanove i nastoje da osuđeniku pruže
materijalnu pomoć.

Pruža se pomoć u zapošljavanju ovih lica, njegovo uključivanje u proces rada:

 omogućava otpuštenom da poboljša svoj materijalni položaj

 olakšava njegovu adaptaciju na život van zavoda

 pomaže mu da se odvoji od izazova ponovnog kriminalnog ponašanja

Problemi se nalaze pre svega u materijalnom položaju i na njemu zasnovanoj organizaciji subjekata zaduženih
da pruže ovakvu pomoć.

Otvaranje pitanja da li otpuštenim osuđenicima treba dati prioritet u zapošljavanju u odnosu na lica koja nisu
izvršila krivično delo ne doprinose ponovnom uključivanju osuđenika u društvo i mogu ugroziti napore
prevaspitnog osoblja.

140
23. Načini prevazilaženja krize (privatizacija i vaninstitucionalni tretman);
Proces privatizacije izvršenja kazni počeo je u SAD ranih 80-ih godina 20. veka, u doba vlade predsednika
Regana.

Problemi:

 politika nulte tolerancije dovela je do pretrpanosti kaznenih ustanova

 astronomski troškovi izvršenja

Broj lica u privatnim zavodskim ustanovama je neprestano rastao i tako dostigao 20% ukupne slobode lišene
populacije.

Želja poslovnih ljudi da se uključe u proces izvršenja krivičnih sankcija je bila motivisana profitom a taj model
je pokazao slabosti i sa stanovišta bezbednosti a i prevaspitanja.

Zastupnici i protivnici ideje ne slažu se u oceni iskustava sa ovim ustanovama:

 promoteri ističu da su zavodi uneli nove i sveže ideje i korisne menadžerske tehnike i da su bar 8-15%
jeftinije od onih u državnim sektoru

 protivnici smatraju da je delegiranje na privatni biznis neozbiljno i da taj biznis neprestano lobira za
širu primenu kazne zatvora

Model privatizacije ne nudi rešenje za krizu kaznenog sistema koji počiva na zatvaranju prestupnika – interesi
društva i tog sektora se ne poklapaju u odnosu na prenatrpanost kaznenih ustanova.

Treba suziti primenu zatvaranja a ne modifikovati način lišavanja slobode.

 zamena ove kazne drugim merama – supstitutima izgleda iscrpljeno

 model restorativne pravde u kaznenim zavodima

 alternative kazni zatvora

Vaninstitucionani tretman je logična konsekvenca ideje o sužavanju primene zatvaranja.

Ukoliko sud proceni da nije neophodno da se izrekne kazna zatvaranja, ne znači da prema tom licu nije potrebno
preduzimanje nekih tretmana.

SAD traže nove forme vaninstitucionalnog tretmana:

 pojačani nadzor

 novi tretmani bez nadzora

 religiozan uticaj i počiva na dve osnovne ideje:

141
  ideja o izvornoj religioznosti

 ideja o ciljanom religioznom uticaju

Drugi delovi sveta traže takođe nove forme:

 Australija – sudovi za narkomane

 prestupnika upućuje na tretman u zajednici koji sprovode osposobljeni terapeuti

 Filipini i Indonezija

 seoski sudovi

 Maldivi

 sankcija progonstva koju izriču lokalne zajednice

24. Vrste ustanova prema stepenu obezbeđenja; pojam otvorenih ustanova i izbor

osuđenika
Zatvorene kaznene ustanove u kojima je razrađen sistem spoljašnjeg i unutrašnjeg obezbeđenja su najstariji i
najčešći tip institucija gde se izvršava kazna lišenja slobode.

 spoljašnje obezbeđenje zasniva se na visokom zidu na čijem se kraju nalaze kule i raznovrsna sredstva
za signalizaciju bekstva

 unutrašnje obezbeđenje se zasniva na kontroli i evidenciji kretanja osuđenika, zaključavanja vrata i

postavljanju rešetka na prozore

Zatvori sa maksimalnim obezbeđenjem – mere usmerene na sprečavanje bekstva su još razvijenije

 najsavremenija elektronska sredstva što pretvara ove ustanove u prave tvrđave

Poluotvorene ustanove karakteriše postojanje određenog materijalnog obezbeđenja koje ne predstavlja stvarnu
prepreku za bekstvo dok se osnovna dužnost straže svodi na kontrolu kretanja, života i rada.

 nastale su iz treće faze irske varijante progresivnog sistema

 osuđena lica su u toku dana van kaznene ustanove bez neposrednog nadzora

 angažuju se na raznim radnim zadacima

 po isteku radnog vremena se vraćaju u zavod gde provode slobodno vreme i neradne dane

Otvorene ustanove nisu samo osoben tip kaznenih zavoda

142
  prva je poljoprivredna kolonija 1895 u švajcarskom mestu Vicfilu otvorio Otto Kellerhals

 raskinulo se sa klasičnim ustanovama i osuđenicima je dozvoljeno izvan zidina kaznionice na čist

vazduh i sunce u pokušaju da im se vrati dostojanstvo i čast

Pojam otvorenih ustanova

Otvorene ustanove karakteriše odsustvo materijalnog i fizičkog obezbeđenja od bekstva kao i režim zasnovan
na dobrovoljnoj disciplini i osećaju odgovornosti osuđenika prema zajednici u kojoj žive.

Bitna obeležja:

 odsustvo materijalnog i fizičkog obezbeđenja od bekstva

 intitucionalni režim tako da se nepostojanje sredstava obezbeđenja pojavljuje

Osuđenici imaju punu slobodu kretanja unutar ustanove čiji prostor često nije ograđen i čitav niz drugih
privilegija

 život u njima teče u zdravijoj atmosferi

 osuđena lica ulažu napor da se odupru raznim iskušenjima

Razlika:

 u zatvorenim se potčinjavaju nametnutim pravilima i zadržavaju upotrebom sile

 a u otvorenim svesno i dobrovoljno potčinjavaju disciplini zahvaljujući psihičkim podsticajima

Može biti primenjen:

 kao prelazni oblik između režima u zatvorenoj ustanovi i života na slobodi

 kao jedini oblik režima koji se primenjuje

Prema organizacionom ustrojstvu:

 samostalne

 u sastavu zavoda opšteg tipa

Ova dva kriterijuma otvorenih ustanova su povezana.

 prelazni režim se najčešće sreće u otvorenim ustanovama kao deo zavoda opšteg tipa i obrnuto

Izbor osuđenika

Treba upućivati lica koja su podobna da koriste režim poverenja, a da ga ne zloupotrebe. Određene kategorije
osuđenika su pogodnije za ustanove zatvorenog tipa.

143
Postoje i oni koji se radije pasivno potčinjavaju nego što žele da se podvrgnu samodisciplini u otvorenoj
ustanovi.

Kriterijum za izbor osuđenika treba da bude prvenstveno ličnost osuđenika i njegova sposobnost da se prilagodi
otvorenom režimu.

U ove ustanove treba slati u zavisnosti od crta njihove ličnosti slati pre svega prvi put za lakša krivična dela
osuđena lica, slučajne i nehatne krivce, starije osuđenike i one slabijeg zdravlja.

Ne bi trebalo smeštati tamo lica koja predstavljaju veliku opasnost za društvo kao što su višestruki povratnici i
profesionalni zločinci, teške varalice, psihički devijantne osobe, hronični alkoholičari i seksualni prestupnici.

Nekad se smatralo da je režim otvorenih ustanova dostupan samo za lica sa dugotrajnim lišenjem slobode.

 tako su učinoci lakših krivičnih dela bili diskriminisani

Savremene ideje dovode do ukidanja odredbi kojima je osuđenik izdržavao bar deo kazne u zatvorenim
ustanovama.

U stranim zemljama osnovni kriterijumi:

 Holandija – dovoljan nivo inteligencije, vođenje samog sebe i odupiranje iskušenjima

 Belgija – dugotrajne kazne pod uslovom da režim odgovara ličnim crtama

 slično u Velikoj Britaniji

 Švajcarska – na sopstveni zahtev i istražni pritvorenici

 Švedskoj – mogu i odmah po izricanju sudske presude

 SAD – posle boravka u centrima za dijagnozu klasifikovani u otvorene ustanove, provode mesec dana u
karantinu

SFRJ:

 osuđenici za saobraćajna krivična dela – 95,8%

 u pogledu dužine kazne, ona se vremenom skraćivala

 znatno manji broj povratnika nego u ostalim zavodima

25. Alternative kazni zatvora - pojam i vrste

Preporučeno je državama da smanje poverenje u lišavanje slobode i povećaju upotrebu alternativa.

Treba da se ograniči samo na one prestupnike koje je neophodno neutralisati zbog javne bezbednosti i zaštite
društva.
144
Malo je pokušaja da se alternative jasno definišu i da se nabroji o kojim se sve merama radi.

U dokumentima UN to su:

 one kojima se pre suđenja pokušava sprečiti izvođenje pred sud

 posebne mere nezavodskog karaktera izrečene od suda

 i sredstva kojima se za vreme trajanja zatvaranja nastoje otkloniti negativne posledice lišavanja slobode

Nezavodske mere se dele na:

 alternativne mere uz kontrolu ili nadzor nad prestupnikom

 uslovna osuda i uslovna osuda sa zaštitnim nadzorom

 rad u javnom interesu i prinudni rad

 posebne nezavodske mere za osobe sa mentalnim ili poremećajima u ponašanju

 proterivanje iz određenog mesta ili područja

 oduzimanje određenih prava, dozvola i profesionalnog statusa

 alternativne mere koje ne uključuju kontrolu ili nadzor

 sudska opomena

 odlaganje izvršenja presude

 novčane obaveze

 kazna

 naknada štete

 konfiskacija

 naknada izgubljenog

 kombinovane mere

 kombinacija bezuslovnog zatvaranja i nezavodske mere

 kombinacija nezavodskih mera

Alternative kazni zatvora su mere kojima se otklanja mogućnost izricanja kazne zatvora prestupniku kako bi se
izbegli njegovi negativni efekti, pod uslovom da sud proceni da takva mera odgovara prirodi i težini dela,
ličnosti učinioca i stepenu opasnosti koju je pri njegovom vršenju ispoljio.

Alternative treba razlikovati od skretanja postupka kojim se teži da do suđenja uopšte ne dođe i od
depenalizacija koja se odnosi na kanze uopšte.
145
Naše zakonodavstvo poznaje:

 uslovnu osudu

 mere bezbednosti

 vaspitne mere

 novčanu kaznu

Naše pravo je zadržalo tradicionalni odnos prema alternativama. Spadamo u države čije je zakonodavstvo
najmanje otvoreno za njihovu primenu.

26. Rad u korist zajednice; kućno zatvaranje i elektronski nadzor; budućnost kazne

zatvora
Rad u korist zajednice postoji u znatnom broju evropskih zemalja i privlači veliku pažnju izazivajući
istovremeno i sporove.

Suština mere se sastoji u osudi da određen broj sati – između 40 i 240 provede u neplaćenom radu u korist
društva.

 nastoji se da ova mera zameni i zatvor preko 6 meseci

 nezavisna glavna sankcija u jednom broju zemalja, u drugom se vezuje za uslovnu osudu a u trećem oba
modaliteta

 sprovodi je nacionalna služba probacije

 postiže se razvijanje osećaja odgovornosti kod prestupnika

 korisna za prestupnika

 nastoji da održi vezu prestupnika sa glavnim tokovima života

 zamerke

 praktične

 da se nađe ovakav društveno koristan posao

 problemi da se prestupnik natera da ga vrši

 cena izvršenja ovakve mere koja nije mala

 teorijske

146
  problem prinudnog rada koji je zabranjen

 oduzimanje posla nezaposlenima

 lako otklanjanje prigovora

 tvrdnja da ovih poslova nema nije tačna

 problem prinudnog rada se otklanja pitajući ga da li želi da se kazna zatvora zameni za

rad u društvenom interesu

 razlog neuvođenja

 plod ozbiljnijih razloga koji zadiru u koncepciju suzbijanja kriminaliteta i mesto kazne
lišenja slobode

 nije zaživela u široj primeni za razliku od Engleske, Francuske Holandije i Finske

Kućno zatvaranje je mera koja postoji u nekim američkim državama i italijanskom zakonodavstvu.

 eksperimentisalo se iz praktičnih razloga

 može da umanji troškove kazni

 omogući razne oblike vaninstitucionalnog tretmana

 umanji zavodsku populaciju

 prema učiniocima lakših krivičnih dela – automobil pod dejstvom alkohola

 kontrolu treba da vrši osoblje zaduženo za probaciju iz praktičnih i načelnih razloga

Razvoj elektronike je omogućio da se kontrola vrši putem računarskog sitema koji je preko telefonske linije
povezan sa odašiljačem koji je osuđenik dužan da neprestano nosi – elektronski nadzor.

Loše strane:

 zadiranje u privatnost kao osnovno pravo čoveka

 elektronski nadzor vrlo skup na početku

Program je ipak nastavljen, razvoj tehnike je omogućio više mogućnosti kontrole.

U italiji je 1986 uvedena mera kućnog zatvaranja kao alternativa kazni zatvora ne dužoj od dve godine ili kao
način izdržavanja ostatka zatvorske kazne istog trajanja.

Izdržava se u sopstvenom stanu, mestu namenjenom ličnom boravku ili prostoru namenjenom javnom staranju
ili pomoći u slučaju da:

 trudna žena, dojilja sopstvenog deteta, majka potomka mlađeg od 3 godine

147
  licu u teškom zdravstvenom stanju da mu je neophodan stalan kontakt sa lokalnim zdravstvenim
organima

 licu mlađem od 21 godine zbog potreba zdravlja, učenja, rada ili porodičnih razloga

Bitne karakteristike:

 izbegava se primena zavodskog režima ali se radi o licu čija je sloboda ograničena

 licu kome je mera izrečena nije potpuno zabranjeno da napusti kuću

 zbog odlaska na rad ili lečenje

 nije predviđen nikakav resocijalizacioni tretman

 ne predviđa vaninstitucionalno postupanje

 kontrola je poverena sudiji i sudskoj policiji

 opcija je isključena ka licima koja pripadaju kriminalnoj potkulturi

 odvaja situacije u kojima je delo plod sticaja okolnosti i onu u kojoj je ono plod stava prema
vrednostima zaštićenim kp normama

Načelna pitanja:

 određivanje prirode

 alternativa zatvorskom režimu a ne samom zatvaranju

 neka vrsta zatvaranja u kući

 kazna lišenja slobode i kazna zatvora ne moraju biti sinonimi

Budućnost kazne zatvora

Nerealna očekivanja od alternativa zatvaranju mogu odagnati najbolji poznavaoci ove kazne.

Iluzornost očekivanja da su ove mere lek za sve boljke savremenog kažnjavanja.

Od njih se očekuje previše:

 pomognu u smanjenju zavodske populacije

 porast najopasnijih oblika kriminaliteta dovodi do povećanja broja izrečenih kazni zatvora.

 broj osuđenika čijoj kazni zatvora su alternative zatvora namenjene nije se značajnije promenio

 snize troškove koje društvo izdvaja

 neke mere zaista koštaju malo ali druge traže visoko obučen i brojan personel

148
  neznatno smanjenje zavodske populacije ne može da utiče na smanjenje troškova

 može povećati mogućnost da se neki od vaninstitucionalnih režima zameni zavodskim

 doprinesu društvenoj reintegraciji i tako smanje povrat

 najdiskutabilnije očekivanje

 nije dokazana veza između oštrine kažnjavanja i sprečavanja kriminaliteta

 povrat nije osetno niži ukoliko je vaninstitucionalni tretman

Brojni problemi alternativa:

 izbor adekvatne mere

 sud mora odabrati jednu meru ili kombinaciju više sankcija

 uzima u obzir mnoštvo kriterijuma koji se odnose na delo i bitnim crtama prestupnika

 odlučuje se za meru koja ne zahteva sakupljanje, prikazivanje i procenu socijalne situacije

učinoca

 ocena primenljivosti sankcije

 ako sud nije uveren u sposobnost socijalnih službi izbegavaće njihovo izricanje

 odnos subjekata

 stav o alternativama može uticati na obim njihove primene

 izvršiti određene pripreme

 cilj mera mora biti razmotren između javnosti sudova profesionalnih grupa i žrtava

 efekat širenja mreže

 net-widening effect

 statistički podaci pokazuju da se primenjuju daleko manje nego što bi trebalo

 češće zamenjuju neku drugu meru istog karaktera nego zatvorske kazne

 ako alternativa ne uspe dolazi do primene kazne

 zašrećena kazna se izriče u dužem trajanju nego da je određena bezuslovno

 krajnji efekat je da kazna koja se želela izbeći traje duže nego da je

Alternative ne mogu potpuno zameniti kaznu zatvora. Mnoga zakonodavstva su skeptična prema alternativama
iako kaznena politika sudova pokazuje da bi primena mogla doći u obzir.

149
Bukureštanska deklaracija o alternativnim merama usvojena septembra 2001.

 kritički osvrt na postojeće kazne

 predlaže se da kazne koje su alternativa prerastu u glavne kazne

 tako se smanji zavodska populacija

Za teške kriminalce društvo neće pronaći adekvatniju meru od zatvorske kojom će se sankcionisati njihova
ponašanja.

Same zavodske ustanove i režim u njima treba takođe da dožive promene.

 ideja o zatvaranju kao izuzetku umesto pravila bi promenila strukturu i način izvršenja same kazne

 to bi izdržavale određene kategorije osuđenika sa specifičnim tretmanom

 ne može biti isto postupanje s narkomanima alkoholičarima, nasilnicima i osobama sa društvene

marginale

 kao sa prof. učiniocima, višestrukim povratnicima i članovima kriminalnih organizacija

 najmanje rezultata

 režim bi trebao da ukaže na oštrinu društvene osude

 ponuđen tretman okrenut readaptaciji

 ako odbiju tretman, režim treba da destimuliše ovakva lica da ponove delo

 kazna zatvora i dalje ima f-ju izolacije

 element generalne prevencije zadržan

Sudska kontrola procesa izvršenja kazne zatvora – jedan od načina izbegavanja zloupotreba kazne zatvora

 otklanja se najstariji prigovor u primeni ove sankcije

 lica se najviše žale na

 fizičku ugroženost

 medicinski tretman

 nefer postupanje

 fizičke uslove

 pristup sudu

 životne uslove u zavodu

150
Ombudsman – zaštitnik prava građana – u drugim zemljama postupa po žalbama lica lišenih slobode.

 nastala u Švedskoj i proširila svetom

Civilizacija se umorna od ideologija nalazi u sveopštem preispitivanju svog nasleđa i traži delotvorna sredstva
za suprotstavljanje kriminalitetu.

27. Formalna socijalna kontrola i garantovanje prava čoveka; kontraterorizam i

ljudska prava; relativizovanje načela Ne bis in idem

Garantovanje prava čoveka

Jedna od najznačajnijih tema o delovanju mehanizama formalne socijalne kontrole je garantovanje prava
suočenog sa organima represije.

Te garancije se mogu podeliti u dve grupe:

1. realizacija garantivne funkcije krivičnog prava

2. i pojedincu treba omogućiti da svoja prava brani u fer postupku (due process)

Država samu sebe ograničava u realizovanju prava na kažnjavanje – ius puniendi pa su ovi akti ograničenja i
osnovi za postojanje pravne države – rule of law.

Dominira ideja da se u cilju ostvarivanja prava na kažnjavanje ne mogu koristiti sva sredstva – ne po svaku cenu
već samo ona legitimna.

Moguće je uočiti dva konkurentska načela:

1. načelo efikasnog deolovanja i

2. načelo poštovanja ljudskih prava

Još neke dihotomije u oblasti kontrole kriminaliteta:

 represija i liberalni pristup

 dozvole i zabrane

 fer postupanje i kontrola kriminaliteta

Poštovanje prava prestupnika ima širi značaj koji nadilazi sam krivični postupak.

Ako zloupotrebimo vlast nad kriminalcima, zloupotrebićemo je i drugde

To važi i za terorizam i org. kriminalitet.

151
Kontraterorizam i ljudska prava

U ratu protiv terorizma se često polazi od principa totalni terorizam se može poraziti samo Totalnom akcijom.

Totalni odgovor podrazumeva da garancije ljudskih prava mogu biti ostavljene po strani u odnosu na
terorističke aktiviste.

 krše se pravila o zaustavljanju i pretresanju građana

 položaj lica lišenih slobode

 dokazi tretmana lica kojima nije dokazana krivica

 kidnapovanje osumnjičenih i smeštanje na lokacije na kojima ne važe kautele nacionalnog kaznenog

prava – rendition

 obaveštajne službe primenjuju sve metode da iznude priznanje

Ne bis in idem – zabrana ponovnog suđenja za isto delo:

 sporovi u primeni principa

 do skora nezamislivo da se istom čoveku posle presude sudi za isto delo

 slučaj Pravda za Džuli

 od 89 se traži za 22.godišnjom Džuli Hog, majkom trogodišnjeg dečaka

 leš nađen u februaru 90, optužen je Billy Dunlop

 Postupak je okončan oslobađajućom presudom

 Devet godina kasnije je priznao zločin i optužen za krivokletstvo

 Ponovno suđenje nije dolazilo u obzir jer je to kršenje zabrane – double jeopardy koja je uvedena
pre 8 vekova

 Posle 15 godina dovela medicinska sestra, Ming iz Nortona je pokrenula kampanju i dovela do
promene u Britanskom zakonodavstvu

 Criminal Justice Act 2005, sankcionisan je Dunlop na doživotnu robiju po odredbama nove
legislature

152
29. Restitutivna i restorativna pravda: transformativna, tranziciona i pravda u

zajednici
Restitutivno kažnjavanje je uvođenje u krivično pravo jedne sankcije koja je preuzeta iz građanskog i
podrazumeva obavezu lica koje je nanelo štetu da je nadoknadi pod uticajem viktimološkog učenja koje
pokazuje da je oštećeni u tradicionalnom model faktički onemogućen da brzo dobije naknadu jer ga krivični
sud upućuje na parnicu.

Ističe pravo žrtve da bude obeštećena i ukazuje učiniocu da nije povredio samo društvene vrednosti nego i
individualizovanu žrtvu.

 nedostatak pogodnih poslova na kojima bi se mladi prestupnici zaposlili

 nepodoban vid postupanja kod narkomana, lica sa psihičkim problemima itd

Restitucija je vraćanje dobra ili novčanu kompenzaciju štete nanete žrtvi

Reparacija ima širi cilj – omogućava realizovanja prava žrtava i popravlja društvenu štetu nanetu izvršenjem
krivičnog dela.

Društva prema tome kako se ophode prema kršiocima dr. normi mogu biti:

 antropoemična

 društva koja prihvataju takva lica uključujući ih u aktivnosti

 antropofagična

 društva koja takve pojedince proteruju iz zajednice

Restorativna pravda polazi od potrebe da se zaleče štete nastale na društvenim vezama kao posledica zločina.

To je stvar između dve stranke iz koje proističe obaveza u šta se država i njeni predstavnici minimalno uključuju.

Pravno viđenje krivičnog pravosuđa je da se društvo smatra skupom ljudi koje objedinjuju zajedničke ideje čije
poštovanje obezbeđuje država putem pravosudnog mehanizma.

Restorativni smatra društvo kao mnoštvo suprotstavljenih interesa i vrednosti koji onemogućavaju stvaranje
univerzalnog zakona koji bi važio za sve ljude.

Restorativnu pravdu karakterišu tri principa:

 zajednica na sebe prima sukob – princip inkluzije zločina

 obezbeđena je materijalna i simbolična reparacija

 prestupnik se integriše u društvo

153
Reintegrativni programi se razvijaju korišćenjem metoda diverzifikacije – skretanja krivičnog postupka.

 ohrabruju sastajanje zastupnika obe strane

 napori da se posredovanjem – medijacijom dođe do pomirenja

 okupljaju se porodice oštećenog i prestupnika kako bi se dogovorili oko sankcije koja odgovara
svima

 medijacija žrtva – učinilac (victim offender mediation VOM) je vremenom dobila određene crte
organizovanosti

 traje sat vremena

 šest komponenti

 suština se svodi na verbalnu rekonstrukciju delikta

 narativno prezentovanje trpljenja i patnje

 delotvorna je u promovisanju restitucije i sprečavanju povrata

Transformativna pravda podrazumeva da restorativna pravda treba da uključi transformaciju lica, perspektiva
i strukture, suština je da se pojedinci i zajednice promene kroz proces isceljenja (Ruth Morris)

 Van Ness i Karen Strong – šira transformacija

 odnosi se na pojedince, perspektive i zajednicu

 najradikalnija transformacija

 tri koncentrična kruga, u prvom pojedinac, u drugom zajednica a i trećem društvena struktura

Primena tranzicione pravde dolazi posle masovnih stradanja ljudi i dovodi do održivog mira – Wendy
Lambourne

 dugotrajan proces čiji je centar usvajanje nove perspektive pravde zasnovane na uticaju na psihu,
politiku, ekonomiju i pravni sistem

Pravda u zajednici se zasniva na stavu o neophodnosti da se lokalna zajednica jače uključi u delovanje
mehanizma krivične pravde i potrebi da se pravda više orjentiše ka zajednici – community justice.

To je novi društveni ugovor između vlasti i građana sklopljen u cilju obezbeđenja javne sigurnosti, smanjenja
rizika i reparaciji štete.

Principi:

 svako je odgovoran za sigurnost zajednice

 žrtve kriminala su prvi korisnici usluga ovog modela pravde

154
  restorativna pravda pomaže da se obeštete žrtva i zajednica

 vlast mora odgovarati građanima

Komentari:

 pošto se kod restorativne pravde radi o postiđivanju, nema ništa od ovog postupka ako reintegrativnog
postiđivanja nema kod osobe

 svi napori podrazumevaju želju prestupnika da se u njih upusti

 mišljenje da je dobra alternativa kažnjavanju.

155