Sie sind auf Seite 1von 241

a Francesca, Elisabetta e Giuseppe

IGNAZIO LECCA

Sciuliai umbras
Romanzu

colletzione “paberiles”: po pàschere e connòschere sa limba sarda

Condaghes
www.condaghes.it

© 1999-2007 Condaghes – Totus sos diritos sunt reservados


1*

“Araxixi” hat nau Minnia. “Babbai, seus torraus.”


Araxixi est innì aundi est sempri stètia, stèrria comenti
unu zàpulu bècciu in pranura, scarescia foras de s’andai
a currìgliu de is viaggiadoris. Soliana in istadi e bentosa
in ierru, soli e bentu is ùnicas ricchesas suas. Posta a peis
de Cùccuru Mannu e de Bruncu Cràccuri, parit inguarnis-
sada de padentis, di aundi crescint pesadas a celu taulas
de granittu sìmbilis a agullas de cattedralis. Is domus sunt
totus de perd’ ‘e Leni, su frumini chi currit foras de bidda.
Aintru ddi passat Fluminera, ma est un’arriu chi s’aqua
dda conoscit abbizu abbizu.

* Scrivendo ho cercato di usare una lingua che fosse di grande forza


espressiva e insieme di immediata comunicatività.
Per favorire una agevole e corretta lettura del testo, oltreché la sua
immediata comprensione, anche da parte di chi non ha grande dimesti-
chezza con la lettura della lingua sarda, segnalo una facile regola. Nel
testo è indicato, con accento grafico, l’accento tonico cadente sull’ulti-
ma oppure sulla terzultima vocale. È stato omesso, invece, l’accento
grafico corrispondente all’accento tonico cadente sulla penultima vocale
in quanto questo, largamente maggioritario, coincide con la naturale
intonazione di pronuncia del sardo.
In assenza di una “normalizzazione” riconosciuta della lingua sar-
da, quella da me usata è la variante campidanese, espressa una forma
letteraria. Questa ha l’ambizione di voler essere, in quanto lingua di scrit-
tore, modello o “campione” di una possibile lingua “normalizzata”. [n.d.a.]

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 2


A stèsiu di annus sighit a mòviri boxis di attesu, ennas
chi sbattint e custu sentidu de prexeri, comenti un’araxi
tèbida. Bastat a torrai agoa, a su tempus chi s’incarat in sa
memòria, po intèndiri cuss’andada de bentu calidu chi fait
undulai addàsiu s’erba ingroghida e parit chi Araxixi non
siat prus cussa biddixedda pitica e pòbera. E torrant is
umbras de cussus tempus.

Duus fiant is dominarius: sa cresia, cun su campanili


artu cantu dexi pignonis e si biriat finzas de sa prazz’ ‘e
Bidda Sorris; e su palàziu Zanda, cun is murus arrebussaus,
ventanas mannas e unu portali a duas perras, comenti sa
port’ ‘e cresia. Po andai in d’unu de is duus toccàt a passai
a innantis de s’àteru, po s’unicu stradoni. Is àteras rughi-
xeddas fiant uturinus chi moviant de cussu, comenti pi-
bionis de unu gurdoni allonghiau.
De is duus dominarius pendiat sa sorti de sa genti, su
traballu e sa gràzia, sa penitènzia e su perdonu. Aici totu
su ch’incapitàt in bidda, de una manera o de s’àtera, ndi
bessiat de unu de is duus fabbricus, e is rexonamentus de
totus a innì torrànt sempri.
Genti stràngia si ndi biriat pagu, si non po is festas,
candu arribànt is fonnesus o is gavoesus, is pattadesus e is
turronajus di Aritzu e de Tonara, e genti de is biddas accanta:
piccioccalla chi donàt occasioni a is bagadias e moviat
certus mannus in prazza cun is giovunus di Araxixi. Fiat
cussa sa festa chi donnia annu bogàt faìna a is carabineris i
a dottor Arui, chi dd’acabàt fadendu cosiduras e troghendu
fascias.
Is àteras dìs de s’annu Araxixi fiat una bidda fainera.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 3


Ndi sciriat cosa predi Muscau, chi non ddi mancàt mai
unu battiari de fai, o un’interru; ma su prus fadiat missas
resadas, solu anant’ ‘e Deus in s’altari.
Candu torràt a bidda, don Francischinu Zanda, su
meri, calincuna borta portàt cunsegus de Casteddu unu
notariu amigu suu e fadiat ghettai su bandu, po am-
monestai sa genti chi ndi tenessit bisongiu: s’accostessint
a su palàziu. Su notariu si stentàt unas cantus dìs, ma prus
che fai strumentus andàt a cassa cun don Ciccitu.
Pagu de bèndiri e pagu de comporai ci fiat in Araxixi,
totus is propriedadis fiant de don Ciccitu. A is messajus ddis
abarrànt pagus mois de terra: pizzialla, s’hiat a podiri nai,
aundi prantai cixiri e fasolu. E tueddas di arreiga longa,
caul’ ‘e frori, unus cantus fundus de tomàtiga e de per-
dingianu e finzas crocoriga e làttia. De prus non ci capiat.
Is cungiaus bonus don Ciccitu Zanda ddus donàt a
pesoni; àterus a mes’ a pari in contu de parti de su fruttu;
o a pastura, in contu de casu e di angionis. Po agodrai is
sattus hiat scioberau Giuanni Arrei, de manu bona e de
lingua senzera. Fiat Giuanni chi dezidiat e, in bidda, is
ominis a issu invocànt s’aggiudu de una giornada a marrai
i a scrazzai bìngia, a seminai trigu o andai a forrani; a
pàsciri brebeis. E is fèminas a issu pediant su permissu di
andai a fai fascinas in monti. Giuanni Arrei dezidiat finzas
a chini podiat parai is rezzas po pillonai, cantu rezzas e
cantu pillonis donniunu podiat cassai.
Is beccius s’attobiànt in prazz’ ‘e cresia e si contànt is
novas de bidda, scoccànt is fèminas chi passànt, repitiant
sempri is proprias cosas; finzas pensai a is fattus insoru in
paxi. Sèzzius a ingìriu de sa prazza fragànt s’àiri a càrigas

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 4


ladas e ndi scabulliant su chi si coxinàt in is domus: sa tali
tenit sardina a schiscionera; in domu de Mundicu Cucca
oi si prandint a sizzigorrus. Caul’ ‘e frori cun patatas. Pi-
seddu. Faa buddia. Aici ci passànt s’ora e arrumbulànt sa
vida.
In istadi, a mericeddu, sezziant a is mesas apparicciadas
foras de sa buttega de Lilliu, ziu Licu, bonus e malus cun
d’una mesura de binu nieddu, a si contai sa poberesa de
sa vida, comenti ddis toccàt a si campai abbizu sa giornada,
stasius. Ndi bogànt a pillu de contus, nous e bèccius,
beridadis e strollichenzias. E, po afrorigiai is contus, ac-
ciungiant totu su chi sa frenesia ddis apporriat, candu s’ar-
regordàt de issus.
A costau de sa buttega de binu de Lilliu ddoi fiat su
municipiu, ma fiat una domixedda de nudda, si ndi scedàt
feti po su pignoni de sa bandera cravau asub’ ‘e s’intrada,
e po sa targa de ferru smaltau aundi fiat scrittu MUNICIPIO
DI ARAXIXI a litteras mannas. Nemus si nd’hiat a èssiri aca-
tau, chena sa scritta, postu chi su fabbricau teniat is mu-
rus scroxolaus e duas ventaneddas piticas. Su Segretariu,
unu chi beniat a scavalco, si chesciàt a donnia torrada de
su Consillu, naràt chi non intràt àiri e non passàt luxi in
is aposentus. A facci, in fund’ ‘e sa prazza, su dominariu
de sa cresia, antigu e forti, fattu de perda assettiada de
piccaparderis chi conosciant s’arti insoru.
“Hat a durai finas a sa fini de su mundu. Non heus accudi
nosu a dda spacciai”, narànt in bidda.
De prazz’ ‘e cresia moviant processionis, interrus e,
finzas, is malefìtzius de predi Muscau, candu s’incùngia
de Pasca Manna po sa benedizioni de is domus non

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 5


coberiat su fundu de is scarteddus; su predi, prima de intrai
in cresia, murrungendu brebus, si ndi scutulàt de carronis
su pruini, segundu su cumand’ ‘e is Evangelius. In prazza
fadiant is festas e teniant is cumizius; in prazza su brigaderi
Sessini portàt calincunu arrestau, cun is ferrus de sattu a
is bruzzus, de modu chi sa genti ddu biessit prim’ ‘e
dd’inserrai in presoni.
“A pro di educazione e ravvedimento del popolo” sen-
tenziàt su brigaderi.
In prazz’ ‘e cresia, po sa festa de Santu Giuanni Battista,
si fadiat unu fogadoni mannu, is pampas arribànt a toccai
is isteddus de su celu e, di attesu, in cussa notti, pariat chi
abbruxessit totu sa bidda.
Accostadas a sa cresia ddoi fiant is iscolas, finas a sa
terza classi di avviamentu, chi fiat meda po cussus tempus.
Ma fiant pagus is piccioccheddus chi podiant nai di hai
sartiau cussu giassu, si contànt is chi arribànt a acabai
s’òbbligu.
A costau de su municipiu, intramesau de un’arrughixed-
da, mannu cantu sa cresia si pesàt s’àteru dominariu, su
palàziu Zanda, a pianu basciu e duus pianus de susu. In
sa facciada, intr’ ‘e costas de perda bìa, su portali de linna
de castangia teniat pintaus duus dragus arrubius. In su
frisu de s’arcu de perda fiat segau a scraffeddu unu bab-
baói. Duas bellas aneglias de luttoni pendiant de donnia
perra de portali i, a oru de una costa de muru, ddoi fiant
is aneglias po accappiai is cuaddus. Doxi ventanas, quattru
a quattru, ghettànt a sa prazza. Àteras ventanas, a palas,
teniant a is lollas i a sa corti, a is ortus i a su giardinu di
arangius e de limonis. Ma sa cosa chi fadiat s’ogu mannu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 6


fiat su relogiu de soli, cun su spigoni de ferru chi sinnàt is
oras. Sa genti di Araxixi a cuss’ora si fiat avvesada, po
biviri e po morriri, prus chi a su relogiu a balanzinu de su
campanili.
Sa famiglia Zanda fiat meri di Araxixi. Po custa rexoni
in bidda is anzianus narànt ca su chi sciriat unu Zanda
baliat po totu si chi sciriant is àterus postus impari. Calin-
cunu arregordàt ancora Felicina Mereu, po èssiri sa mulleri
de don Ciccitu Zanda, una fèmina dengosa chi non si
podiat biri spèrdia in Araxixi e, po custu, fiat sempri a
schincèrius i a certus cun su pobiddu. Bella e frisca che
una rosa, Felicina mudàt bistiri donnia dì, propriu comenti
is caborus cambiant croxu a inghizz’ ‘e istadi. Narànt chi
fessit sempri sola in su palàziu e don Ciccitu sempri arrozza
arrozza. Is merìs de istadi Felicina passillàt in prazz’ ‘e
cresia, anda e torra, castiendusì ananti i a palas, a susu i a
basciu. Una serbidora, po cumandu de don Ciccitu, dda
sighiat pronta a dd’aggiudai si fessit imburchinada. “Ste-
siatì”, ddi naràt issa, circhendu de si dda sciuliai di accanta.
Unicu chi ddi fadessit cumpangia don Maseddu, ma sendu
stenteriau non fiat de poniri in contu.
Fiat casteddaia, Felicina Mereu, a tittas mannas. Naràt
sa serbidora chi, donnia mangianu, ddas sciaquessit cun su
latti friscu, po ddas mantenni biancas: “Aici praxint a don
Ciccitu miu”, dda strocciat sa cambarera; “giai chi non
tengu di allattai pipius”. I, a sa scusi, in bidda pillonànt
contus asuba de cuss’apparicciu.
Ma candu, a pustis de noi mesis passaus coment’e mar-
tura in su lettu, ddi fiat nàscia una pipia, Felicina, po is
frastimus chi dd’hiant ghettada, non dd’hiat pòzzia allattai.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 7


“S’est siccada in truncu!” hiant abbrabbugliau is boxis
de tìrria.
Don Ciccitu Zanda si fiat portau a domu una serra-
mannesa po s’arrecatu de sa pipia.
Dd’hiant battiada Minnia e, cun su latti de sa serra-
mannesa, fiat crèscia sana e forti. Felicina Mereu si fiat
studada che una làntia chi hat spacciau s’ollu, chena di
èssiri prus bessìda a passillai in prazz’ ‘e cresia.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 8


2

De sa famiglia Zanda di Araxixi fiant abarraus feti


Minnia e su ziu, don Maseddu Zanda Baroni di Araxixi.
Su stenteriau. Su Signori non hiat bòfiu mandai unu fillu
mascu a don Ciccitu e s’aredeu s’hiat a èssiri spacciau cun issus.
Don Maseddu fiat su fradi mannu de don Ciccitu
Zanda, ma fiat abarrau pipiu, apretau a cùrriri avattu de
sa vida prus chi a dd’impèlliri anant’ ‘e sei. Sa beridadi
est chi fiat nàsciu locu e de lolloi abbentau hiat biviu totu
is annus suus, fadendu su serbidori a su fradi piticu ma
àbili. In bidda narànt chi su macchimi suu fiat nozenti e
non hiat mai fattu mali a umbra de cristianu. A is ogus de
sa genti don Maseddu non hiat mai ingeniàu nudda.
Su beni e su mali dd’hiat fattu Francischinu Zanda di
Araxixi, don Ciccitu, nobili de olias, babbu de Minnia.
In bidda a Minnia dda teniant connotta coment’e una
picciocchedda macchilotta: giogàt a zacch’ ‘e poni e fadiat
a bucciconis cun is piccioccheddus, si bistiat de mascu e,
totu cambas comenti fiat, sezziat a cuaddu propriu a sa
moda de is mascus.
“Sbregungìda” ddi narànt a palas. “Issa e su babbu,
chi dda stait pesendu trotta peus de una mata di ollastu!”
Ma fiant fueddus chi pillonànt in bucca a sa gentixedda,
crastuladas de prazzitta chi non lompiant a is ventanas de
su palàziu Zanda.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 9


Po Minnia Francischinu Zanda hiat stabiliu chi s’ad-
dottoressit. E sigumenti in bidda, foras de s’òbbligu, non
ci fiant àteras iscolas, dd’hiat portada a studiai a Casteddu
e in Continenti. S’urtima de s’aredeu hiat hai depiu èssiri
una fèmina chi nd’affascessit centu, milli de is àteras.
“S’urtima Zanda in bidda si dd’hant a regordai po meda
tempus.”
Hiat fattu giustu giustu a biri sa filla addottorada, don
Ciccitu Zanda, prima de morriri.

Po s’interru Minnia ndi dd’hiat torrau a bidda. Fiat


unu meigama inforrau, su espuru de Santu Giuanni e
finzas su toccu de is campanas nd’arruiat cansau a su coru.
Don Maseddu, su ziu, bècciu perdali, dd’hiat arriccida cun
is ogus prenus de spantu.
“Diaderus est mortu?” sighiat a preguntai a totus, non
si ndi podiat donai rexoni. Hiat dubbau a sa cascia: “Fran-
cischinu, aintru ses? Berus est ca ses mortu?”. Prangiat e
non s’arrennesciat a ndi ddu stesiai, ca fiat meda apegau
a don Ciccitu. Ma fattu su sfogu si fiat scarèsciu finzas de
pràngiri e, in cresia, hiat castiau feti sa netta mancu fessit
Nostra Sennora cumparta in terra, cun d’una luxi de prexu
e de scimingiu in is ogus. Sa cresia fiat prena de fèminas
bistidas de nieddu; is ominis fiant totus a monti, a segai
linna po su fogadoni de Santu Giuanni Battista. In prazz’
‘e cresia ddoi fiant feti unus cantus beccius scagareddaus.
“Chini hat a èssiri cussa picciocca?” si fiant preguntadas
is anzianas de is primus bangus, ‘ntra un’Avemaria e unu
GloriaPatri. E hiant furriau sa pregunta a don Maseddu, chi
non si ndi podiat stai prus de su prexu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 10


“Ma comenti? Immoi non dda connosceis prus? Min-
nia est, cudda filla...”
“Minnia, cussa? Ma si fiat una picciocchedda strugna!”
Fiant is bèccias, immoi, a non si ndi pòdiri stai de su
spantu; scarèsciu su mortu non teniant ogus, pensamentus
e fueddus, chi po cussa giovuna garbosa de modus e de
formas. “Gei parit issa” pispisànt a sa scusi; narànt puru chi,
mancai fessit in luttu strintu, ndi fiat torrada bistida comenti
una stràngia e affumentada comenti s’altari in dì ‘e Pasca
Manna. In cresia e totu, intamen di arrecchiai a Franciscu
Zanda, hiant arrandau po sa filla. Cambiadedda fiat, non
assimbillàt po nudda a sa bonanima de don Ciccitu, in su
celu siat, teniat totu sa bisura speziosa de sa mamma, si
dd’arregordànt Felicina Mereu, sa stràngia. E po totu sa
missa no nd’hiant calau is ogus di asub’ ‘e Minnia. Leggia
meda, fiat? E immoi castiai comenti s’est fatta ermosa.
“Est dottoressa de litteras”, hiat scoviau don Maseddu.
“Sa prima dottoressa di Araxixi.”
Est dottoressa, est dottoressa, si fiant passaus sa sceda
de bangu in bangu finas a fund’ ‘e cresia e foras, in sa
prazza, aundi sa nova fiat abbrabada de pressi, che patata
foras de terra.
Sighendu su baullu, in sa prucessioni de s’interru,
Minnia s’intendiat alluxingiada de is oghiadas de sa genti,
is pispisus dda ferriant che araxi ammanuccosa. Hiat
serrau is ogus e ddi fiant torraus a sa memòria, adìziu
adìziu, regordus di annus attesu, una currera a cuaddu
avatt’ ‘e Francischinu in su pran’ ‘e Trunconi.
“Est totu nostru” ddi naràt issu, ammostrendiddi is terras
a ingìriu, po cantu arribàt s’ogu a ndi scedai is lacanas.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 11


“Ma est troppu” hiat nau issa.
“Non sunt troppus de non ddas pòdiri mesurai.”
Ddas biriat cussas terras, in d’una passada de màginis
lestras: de su frumini a sa serra de su monti funti totus
nostras, hiat pensau, fueddendu ancora cun Francischinu.
Si fiat intendia unu fadiori asuba, de suncuna, teniat gana
de si firmai a sèzziri in su muru, a or’ ‘e s’arruga de campu-
santu. O regòlliri mura in sa tuppa di arrù. Intendiat prus
forti su dolu, imboddicada in s’allanchimentu de is me-
morias chi ddi torrànt. Hiat abertu is ogus: sa luxi ferosa de
su soli dd’hiat obbligada a ddus torrai a serrai, hiat tentu unu
stontonu. Su brazzu de don Maseddu dd’hiat aggiudada a
non arrùiri.
“Dottoressa Minnia” hiat pispisau.
Minnia si fiat aderezzada illuegus, sciuliendu de sa
memòria is arregordus.
Furriendu de campusantu hiant attobiau is carrus chi
torrànt de monti carrigus de linna. Hiat a èssiri stètiu unu
fogadoni mannu, Santu Giuanni Battista hat abarrai prexau,
naràt don Maseddu, pariat unu pipiu ingiogazzau.
“Prexau?” hiat respustu Minnia, chena cumprèndiri.
Sa genti non si fiat stentada meda in dom’ ‘e su mortu,
torrendu sa visita. Ma, in s’aposentu mannu de su palàziu
Zanda, totus si fiant intendius in doveri de ddi nai: “A ddu
conòsciri in sa Santa Gloria, dottoressa Zanda.” Totus po
dda zerriai dottoressa.
Furriànt de pressi, teniant di apparicciai sa cena, in is
prazzittas de is domus, asutta de is isteddus, po lìggiri su
chi narànt su carru mannu e su carruciu, cali sorti pro-
mitiant is cinciddas de celu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 12


Calincuna picciocca affroddiera, a oru de s’arruga, hiat
arregortu su frori de ghettai foras de sa ventana, cussa notti.
S’incrasi hiat hai scipiu sa sorti sua de isposa, si cun genti
de bidda o cun d’unu stràngiu.
Don Maseddu hiat inserrau su logu i allutu is làntias di
ollu asutt’ ‘e su retrattu de don Ciccitu Zanda, murrungendu
a oru de lavras certus brebus suus.
“Approntimì sa bagnera di aqua calenti”, dd’hiat
cumandau Minnia, datu chi non teniat cambarera.
“Sa bagnera?” si fiat furriau spantau. Dd’hiat castiada
cun d’un’àiri assumbrada: “Ci dd’heus appena interrau!”
“Non est un’arrexoni po non mi dèpiri sciacuai.”
“Totu incovonada?” E non si tranziat di anant’ ‘e su
retrattu de su fradi mortu.
“Bandit!” dd’hiat cumandau issa.
Don Maseddu hiat fattu tres bortas su sinn’ ‘e sa gruxi
e ci fiat bessiu, a cràncius, mazziendu fueddus chi Minnia
non hiat cumprèndiu.

In s’aposentu de prandi de su palàziu Zanda, scuriosu


e sbuidu, su silenziu de sa morti fiat callau asub’ ‘e sa tialla
chi coberiat sa mesa; asub’ ‘e sa prateria apparicciada;
finzas in sa cara incillida de is majoris antigus pintaus in
is retrattus. In àterus aposentus de sa domu su silenziu si
fiat incrostau a is piccionis trobius de sa càscia manna,
niedda e antiga comenti su tempus; in is crobis, pallinis e
canisteddus appiccaus a ingìriu de is murus; in is forreddus
de cuxina. Is umbras pariant genti muda, accorrada in is
furrungonis.
A Minnia fiant cuttus unus cantus strioris. Don Ma-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 13


seddu si moviat in mesu de cussas umbras lèbiu e mudu,
issu puru, chena fai zicchìrrius o rumorius, comenti non
attumbessit is peis a terra. Nimancu sa feminedda grassa
bistida de nieddu hiat musciau, ghettendiddi una tur-
rixedda de minestra in su pratu.
“Chini ses?”
A sa pregunta de Minnia si fiat trèmia paris, ddi fiant
azzuzzuddaus is pilus: sa boxi de don Ciccitu. Ci fiat
bessida lesta, chena furriai palas.
“Aundi seu incapitàda? Crasi m’hant a torrai rexoni de
totu custa cummedia.”
De prazz’ ‘e cresia fiat lompiu su zàcchidu de unu guettu.
“Gana de fai festa, tenint.”

Minnia si fiat arretirada in s’aposentu de lettu chi fiat


stètiu de don Franciscu e donna Felicina. Su lettu, de ferru
antigu a una prazz’ ‘e mesu, fiat artu che un’altari, cobertu
de una fànuga bianca tèssia a pibionis. A ingìriu de is
murus fiant appiccaus retrattus bèccius: sa regina Elena,
sa regina Margherita, Nostra Sennora de su rosariu, Maria
de is setti doloris, s’Assunta, su rei Umbertu e su rei
Vittoriu Manueli.
Sèzzia a or’ ‘e lettu Minnia ddus castiàt, pèrdia in su
disisperu e in su spantu. De sa prazza ddi lompiant àterus
zàcchidus e su lugori arrùbiu de su fogadoni. Su tenori
hiat cumenzau a cantai, sighendu sa musica. Is piccioccas
baddànt a ingìriu de su fogu. Minnia teniat sonnu e fiat
trista, sola. Hiat torrau a ghettai un’oghiada a sa cum-
pangia de s’aposentu, ddi pariat chi baddessint issus puru,
in mesu a is pampas arrùbias.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 14


In sa memòria ddi fiat torrada sa boxi de sa mamma:
“Filla mia, una rosa, t’has a fai isposa; filla mia, cor’ ‘e
brebei, cun su fill’ ‘e su rei.” Insaras ddi fiat partu chi rei
Umbertu dd’hessit arrìsiu.
Fiant dilirius di orfana, cun is amigas attesu, sola in
cussa domu manna e sbuida, cun d’unu ziu bècciu e tre-
vessu, e una feminedda chi non bogàt fueddu, trista che sa
Maria de su retrattu.
“Babbu”, hiat zunchiau e si fiat strumpada palas a lettu.
Aici e totu si nci fiat dromida.
Hiat sonnau tallus de bois chi dda ingiriànt, comenti
dd’hessint bòfiu pediri cancuna cosa. Si ndi fiat scidada
in assupu e hiat pregau po s’anima de Franciscu Zanda:
fiat issu chi ddi mandàt ammonestus de su Purgatoriu.
Preghendu hiat pigau torra sonnu. Si fiat bisada pipia,
in s’ora chi si lassant is giogus e s’incuminzat a pensai a is
cosas de sa vida comenti ddas pensant is fèminas cum-
pridas. E cumprendusì fiat issa, comenti pappi de men-
dula aintru de sa linna, ddi cresciant is titas, s’ingrussànt
is ancas, ci fiat stuppada de tretu e froriat comenti pèttia
de canna in su ‘entu. Sa serbidora de domu ddi donàt is
avvisus: “Non ses prus pipia, non curras, non gioghis a
istrumpa cun is mascus, sezzitì a sèttiu in sa cadira”. Ddi
contàt is contus de Gesús e de is bruscias de s’antigoriu,
candu in bidda finzas is predis fiant brùscius. “Non neris
faulas; non neris mai totu sa beridadi; arregordatì sempri
chi ses fèmina e una fèmina non podit mai èssiri paris a
un’omini; ma is fèminas arrennescint a su propriu a ddus
guvernai, bastat a ddus sciri cundulli a su chi issus circant;
no ti nci ghettis po prima, lassa chi preguntint, chi si

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 15


pongant in genugu a pediri; depis èssiri bregungiosa e
sprontida a mesu a pari; non c’est genti mala e genti bona,
su bonu est sempri unu pagu malu, su malu tenit unu
pagu de bonesa issu puru; totus t’hant a imbidiai e tui non
tenis nudda de imbidiai a is àterus, ma has a disigiai prus
de issus; has a disigiai su chi issus non tenint; non timas a
nemus po non èssiri tìmia; ma chi ses fèmina non ti ddu
scarescias mai.”
Minnia hiat ascurtau is raccumandizias de sa serbidora
e insaras si fiat sonnada sa mamma, Felicina Mereu. Non
dd’hiat donau consillus, dd’hiat nau comenti si cumportai:
“Ses una Zanda, asub’ ‘e s’àtera genti de bidda. Faitì re-
spettai. Ses nàscia po cumandai e cumanda. Impara a
lìggiri i a scriri, po podi cumandai mellus. E non ti firmis
in custu sperefundu de bidda. Su mundu est prus mannu
di Araxixi.”
“Donnia bidda de su mundu est comenti Araxixi”, ddi
naràt Franciscu Zanda. “A nosu s’est toccada sorti bona
sendu bius. Ma est sa sorti chi toccat sendu mortu chi donat
contu de su chi est bàlia sa vida.”
“Non ti nd’has a scabùlliri mai di èssiri fèmina”, naràt
sa serbidora, pitica comenti una preta niedda.
“Chini scriri fait is leis e cumandat”, naràt Felicina
Mereu e Minnia dd’hiat sonnada furriendusì a liburu,
totu fatta de follius de paperi scrittu chi su ‘entu streulàt
in prazz’ ‘e cresia. A unus a unus, is follius fiant abbruxaus
in su fogadoni de Santu Giuanni Battista.
“Araxixi est unu mundu. Chini conoscit custu podit girài
is àterus chena si pèrdiri in camminu.”
Minnia si ndi fiat scidada a unu sciorrocu, in calincunu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 16


aposentu de sa domu. Fiat torrau su silènziu, lèbiu che
paperi de seda. Is ogus braxus de is Madonnas e de is reinas
dda mirànt incillius.
“Non t’accostis a su fogu chi t’abbruxas.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 17


3

Fiat una giobia. De su fogadoni spacciau, in prazz’ ‘e


cresia abarràt feti su munton’ ‘e farifari, su cinixu biu chi
coberiat sa braxa. Scocchendu di a palas de sa ventana,
Minnia hiat pensau chi asutt’ ‘e su cinixu issa puru teniat
unu coru de braxi. Si fiat furriada a castiai is santas e is rei-
nas de is retrattus e ddi fiat partu chi tenessint ogus de mortus.
“Totus mortus!” Hiat schiringiau sa ventana e fattu
benni sa feminedda.
“Si podit sciri chini ses?”
Si fiat fatta prus basciotta e dda castiàt a bucc’aberta, ca
mai una sennora dd’hiat torrau fueddu. Mancu sa mulleri
de su segretariu comunali, chi fiat strangia e fragàt di attesu
che una tuedda infroria.
“T’hant hai battiau. Unu nomini dd’has a tenni!”
Bregungiosa hiat incrubau sa conca: “Sissi... mi zèrriu
Giuannica, di Anselmu Scanu... s’eremigu.”
“De s’eremigu, eh! Beh, cun mei non depis tenni timo-
ria. Immoi aberri is ventanas de donnia aposentu”, hiat
cumandau Minnia. Giuannica ci fiat stuppada a foras, lesta
che pisittu sighiu de is canis.
Fiat torrada illuegus cun don Maseddu, chi dda castiàt
spantau, sconchiendu a susu i a basciu.
“Sa dottoressa s’intendit mali?” dd’hiat pigada di attesu
don Maseddu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 18


“Non mi depeis zerriai dottoressa. Zerriaimì Minnia,
comenti candu femu pipia”, dd’hiat nau issa cun boxi
sarragada.
“Sissi, sa dottoressa, comenti Vissignoria cumandat”,
hiat respustu don Maseddu e non si fiat mòviu, abarrendu
incrubau comenti unu serbidori.
A Giuannica ddi parìat cosa de s’àteru mundu a biri
don Maseddu, chi fiat sempri stètiu a schina cirdina,
incrubau ananti de sa netta, zerriendidda in donnia mo-
mentu dottoressa de innoi dottoressa de innia. Dexi annus
de vida pariat chi si ndi fessit stuau de is palas immoi chi
in su palàziu fiat torrada cussa picciocca.
“Ita àteru c’est, ancora, ziu Maseddu?”
“Sa dottoressa ddu scit ca in bidda c’est s’impositu de
non abèrriri is ventanas de domu, po cantu durat su luttu.”
Dd’hiat castiau citida, pensendu, mentris don Maseddu
abettàt, sempri incrubau, su cumandu de serrai totu.
“In domu mia is impositus ddus fazzu deu. Àiri! Toccat
a donai àiri a is aposentus”, dd’hiat arrespustu. Issa e totu
hiat abertu sa ventana de s’aposentu suu.
“Sa bregungia di Araxixi!” hiat schillitau don Maseddu
arretirendusì. Giuannica dd’hiat sighiu, totu abbrab-
balucada.
Depiant èssiri medas annus chi s’àiri frisca de su man-
gianu non intràt in su palàziu. A Minnia totu cussa luxi
ddi donàt finzas allirghia e unu prexu mannu, comenti
su babbu fessit stètiu presenti innì, impari cun totus is
majoris de sa famiglia Zanda.

Fiat bregungia a si pèrdiri in bidda sua. Forzis fiat

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 19


cancuna cosa de prus de su non èssiri capassa di agatai
s’arruga giusta. Innoi ci depiat èssiri sa buttega di Assunta
Espis, ma de buttega né fragu né umbra. E s’ecca a
costallas de Mundinu Frongia ita fini hiat fattu? E is
ortensias in prazza de zia Pillima Costa? Fiat sempri
Araxixi? Sa bidda, in is annus passaus attesu stràngia in
mesu de stràngius, ddi fiat abarrada anant’ ‘i ogus, crara
e limpia, cun is oras allirgas e is pagus penas chi nd’hiat
arriciu. E immoi ddi accadessiat, bessida de domu in su
bixinau chi hiat sempri connottu, de non reconosci prus
is domus, is furrungonis, is geccas de linna, su zaulai de is
canis, s’abboxinai de is mammas avattu de is pipius, su
sabori de s’àiri in bucca.
Hiat arroliau a ingìriu e, de suncuna, si fiat acatada de
non agatai puntus di accozzu in sa memoria, hiat pèrdiu
is fueddus po nomenai is cosas chi attobiàt e, in cussu im-
poberiri, ddi pariat chi is sentidus no esistessint prus, chi
cussa fessit una bidda diversa, allena. Dd’hiat pigau unu
furriamentu de conca, una punta a s’enna de s’anima. Ddi
pariat chi is domus arrumbulonessint che bardunfulas e
fessint po ndi dd’arrùiri asuba; hiat pensau de pèrdiri su
sentidu.
Su de non sciri prus po cali arruga mòviri dd’hiat atur-
dida. Fiat stètia una bidea impressida cantu s’eternidadi.
Immoi, cun cuss’intrullamentu arrexinau in fund’ ‘e sa
cusciènzia, si castiàt a ingìriu, pèrdia. Si fiat stentada in
bidda, apustis de s’interru de don Ciccitu Zanda, po sta-
simentu, pensendu de partiri s’incrasi. E cussu mangianu,
prima de si nd’andai in totu, hiat bòfiu torrai a biri is logus
aundi si fiat pesada e no nd’agatàt unu: fiat sparèssiu su

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 20


mundu suu; ddi pariat de tenni immoi una spèzia de spèn-
tumu in s’anima. Non agatàt prus is figuras de sa memoria,
feti umbras.
Èssiri abarrada attesu di Araxixi po troppus annus dda
hiat spollada de is arrelatus cun sa realtadi sua, ndi dd’hiat
scorrovonada di arrèxini e, immoi chi non ci fiat prus
Franciscu Zanda, don Ciccitu, ddi pariat de non sciri ni-
mancu cali bidda fessit cussa, ita ddoi fadiat innì, chini
fiat sa genti chi dda sodigàt di a palas de is portellitus
furriaus de is ventanas e nd’arretiràt is pipius de is arrugas.
Hiat pèrdiu donnia accàppiu cun sa bidda aundi fiat
nàscia, cun sa genti sua.
“Seu una mata bogada de sestu”, hiat pensau. “E immoi?”
Non teniat terra pronta, in logu perunu, po prantai ar-
rèxinis noas. Cun Francischinu hiant fueddau de torrai,
tanti bortas hiant arremonau Araxixi, ma insaras ddi pariat
una spèzia de giogu, una brulla chi si fadiant pari pari,
chena intenzioni. Immoi chi fiat torrada, ddi pariat una
brulla èssiri firma in mesu a cuss’ingruxada di arrugas e
non sciri prus cali fessit s’arruga po torrai a domu, a su
palàziu Zanda.
Insaras hiat pensau a cussu diciu pitagoricu: “Apustis de
hai lassau sa bidda aundi ses nàsciu, non ti furris a palas
a castiai, chi asegus ti sighint is Erinnis.”
Minnia si fiat furriada e is Erinnis, cun s’oghiada insoru
arrorosa, dd’hiant furriada in perda.

“Chini sunt?” hiat preguntau.


“Giai scarescius ddus hat, dottoressa?” E don Maseddu
ddus hiat nomenaus a unus a unus, repitendu nòminis chi

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 21


si ndi scidànt in sa memoria de Minnia. Ddi pariat chi totu
cussas personas passadas torressint a dd’arriciri i a dda
saludai, poita si ddas intendiat totus aintru.
“Depis abarrai” pensàt chi ddi naressint. “Abarra!”
Insaras ddi fiat torrau a sa memoria unu disìgiu chi, in
totu cussus annus, fiat abarrau cuau che braxa asutt’ ‘e su
cinixu. Sa morti de su babbu ndi dd’hiat scidau e hiat
cumenzau a si ndi pesai comenti una mareta lena chi de su
coru, lèbia lèbia, ddi fiat pesada a su ciorbeddu: bìviri in
su palàziu antigu aundi fiat nàscia. Torrai asutt’ ‘e is bòvidas
pintadas a figuras di àrburis e de bestias.
Apustis de s’interru hiat pensau de si nd’andai illuegus.
Immoi cussu disìgiu hiat postu arrèxini in sa domu, ac-
cappiendidda a su mobìliu, a is murus de is aposentus, a
is caras antigas chi dda castiànt de is retrattus. Is figuras
pintadas in is bòvidas, amigas e cumpàngias di àteras nottis,
ddi narànt de non partiri prus.
“Seu in domu mia!”
Felicina Mereu ddi spriccàt cussas figuras a su notti, cun
contus longus finas a ddi fai intèndiri is pibiristas grais che
tronus.
Si dd’arregordàt comenti in bòreas trullas sa cara druci
de sa mamma, mentras dd’anninniàt in coa o ddi fadiat
pipieddas de zàpulu. Ma, chini scit poita, non arrennesciat
a nd’arregordai s’arrisu. In cussus pagus annus chi dd’hiat
tenta accanta, Felicina Mereu non hiat arrìsiu mai. Fiat
morta giovuna e don Ciccitu non si fiat prus cojau. Cali
àtera fèmina hiat hai pòzziu pigai su logu de issa a su
costau de unu Zanda? Pesai sa pipia sua ddi fiat parta cosa
de non dèpiri intrullai cun àteras istorias. Fiat stètiu frari

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 22


de cuss’orfanedda, prus che babbu. Amigu fiat stètiu in
totu cussus annus; cumpàngiu.
Immoi, sola che perda, Minnia s’intendiat chen’ ‘e
sùlidu a su pensamentu di andai torra a cuaddu in is terras
abertas, in su ‘entu, trobeddendu is pilus a sa giua de su
cuaddu. Comenti candu, picciocchedda, poniat avattu a
su babbu: “Franciscu! Franciscu!” ddu zerriàt issa. Ddi
pariat de non ddu podi sighiri e ddi pigàt unu sentidu
marigosu chi siccàt su coru.
“Franciscu!” zerriàt sa pipia, spronendu su cuaddu,
scudendu de fuettu a deretta i a manca. “Franciscu!”
Su bentu dd’asciuttàt in bucca su nomini de s’unica
persona chi dd’abarràt in su mundu. Insaras issu tiràt is
frenus de su cuaddu e si furriàt arriendu.
“Non timas, t’abettu” respundiat e finzas is ogus dd’ar-
riant in sa cara.
A Minnia ddi pariat chi s’anima pighessit alas de stori
e si pesessit a bolai a cuss’arrisu de su babbu, a cuss’oghia-
da, a cussus fueddus chi promittiant po sempri.
Immoi chi don Ciccitu Zanda si ndi fiat andau, ddi fiat
aturada sa seguresa chi, si fessit abarrada a bìviri in bidda,
hiat hai agatau torra s’oghiada sua, s’arrisu disigiau, zer-
riendu comenti insandus: “Franciscu! Franciscu!” facci a
bentu.
E de is lavras, chen’ ‘e bolli, ddi fiat fuiu su zèrriu,
comenti chi a ingìriu tenessit àiri e terras liberas e non
murus.
“Franciscu!”
Su nomini hiat retumbau in totu sa domu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 23


4

Totu su mesi sighenti s’interru de Franciscu Zanda,


Minnia dd’hiat passau in cittadi, intra notarius, paperis e
tribulias. Candu is paperis fiant stetius assentaus totus, si
fiat trasladada in su palàziu di Araxixi, traghendusì avattu
grandus fragatas, chi hiant fattu contai spantus in bidda.
“Cussa fèmina, Giuannica?...” Minnia nd’hiat pregun-
tau sceda a su ziu.
Don Maseddu dd’hiat zerriada su merì de s’interru de
don Ciccitu po fai unu pratixeddu de minestra a sa netta.
Issa si fiat recumandada, po su bisongiu chi teniat in domu
sua, de podi fai calincunu aggiudu. Minnia no nd’hiat
tentu disacatu, prexada de tenni una fèmina in domu.
“Fazzatidda benni.”
Fiat accurta illuegus: “Vissignoria cumandit.”
“Tengu bisongiu de una fèmina, po allichidiri sa domu,
po coxinai.”
“Ca giai, ca giai.”
Minnia dd’hiat castiada mellus, de conca a peis, fiat
prus lada chi arta, ma teniat una bisura bona, mancai fessit
trista. Non si fiat pòzia poderai de si ddu preguntai.
“Trista ses?”
“Non ddu sciu, Vissignoria, pagu tempus m’abarrat po
mi ponni de custas preguntas.”
Minnia si fiat acatada chi naràt sa beridadi.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 24


“Da conoscis sa domu?”
“Donnia tanti mi zèrriat don Maseddu. Ma est omini
de pagus bisongius. Su prus si campat di àiri.”
Sa fèmina teniat in manus s’oru de su deventallu, ddu
trumentàt giai chi non fiat avvesada a èssiri esaminada,
ma dda castiàt deretta cun ogus crarus e limpius cantu su
celu di Araxixi. Ogus de picciocchedda, hiat pensau
Minnia.
“Famiglia tenis? Mannus sunt is pipius?”
“Po nai sa beridadi, sissi. Is duas prus mannittas, ca
funti crèscias, faint giai aggiudus in domu de dottor Arui
e in domu de su dazieri Spezziga.”
“Incuminzas crasi. Andat beni?”
“Comenti Vissignoria cumandat.”
“Cos’ ‘e si chesciai hat a tèniri pobiddu tuu?”
“Grazia mi fait a mi pigai, donna Minnia!”

Anselmu Scanu, su pobiddu de Giuannichedda, aici hiat


contau apustis don Maseddu a Minnia, fiat invàlidu, ddi
mancànt tres didus a donnia manu.
“Bomba de gherra?”
“S’Eremigu!”
Minnia hiat arrìsiu. In Araxixi donnia fattu fiat opera
de Deus o de s’Eremigu, chi depiat èssiri una spèzia de
fradi malu e strempiadori. Deus ddi poniat frenu, comenti
totu podiat, ma su prus fiat cussu maletteri a fai pingiadas
e crabettoris e is ominis, in sa tontesa insoru de buttillonis,
ddi teniant prus respettu chi a Deus.
“Istoria lèggia, est, sa di Anselmu”, hiat avvisau don
Maseddu. “Fait strioris finzas a dda contai.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 25


“Insandus contaimidda” hiat instau issa, spassiosa.
“Fiat giovunu in cussus tempus, Anselmu Scanu e non
timiat a nemus, forzudu, capassu de ci strumpai unu
malloru a terra. Dd’hant hai disigiau is piccioccas de
bidda! E fiat toccau in sorti a Giuannica, chi non fiat sa
carradedda de immoi, insaras fiat carignosa, ddi luxiant
is ogus coment’e isteddus. Anselmu fadiat su porcaxu po
don Ciccitu, in terr’ ‘e Monti Nieddu. Balla, su meri ddu
teniat in contu mannu, omini prezisu e seguru, naràt
sempri. Cassànt impari. Una notti de temporada ndi ddu
scidat unu stragazzu: pensat chi is bandius ndi fessint
furendu is procus i, armau de scuppetta, s’appostat a palas
de sa Rocca de su Para, a stèsiu de s’aurra. Tanti de innoi
passais, si fazzu tastai prumu de perdigonis, àteru che pezz’
‘e proceddu.”
“E sparaus ddus hiat?”
Sa pregunta de Minnia hiat spantau don Maseddu, ddi
praxit su contu, hiat pensau.
“Fiant passaus, in sesi, tiaulus de s’inferru, nieddus e
luxentis comenti sa pixi, traghendusì avattu unu tallu di
animas. A sa pampad’ ‘e is lampus Anselmu nd’hiat con-
nottu unas cantus, giovunas de bidda, piccioccas chi si fiant
intregadas a s’Eremigu po su prexeri. Cogas, là! Chini
dd’hiat hai crètiu, sempri a Babbu Nostru a or’ ‘e lavras,
schivillitosas; stesiatì, non si nd’acatit babbai. Ma a su
tiaulu gei dd’hiant intregada.
Is dimonius si fiant firmaus a fai su festinu gioiosu asutt’
‘e sa nuxi manna de su cungiau di Eremilis. Hiant allutu unu
fogu de linna chi non spacciàt e, a ingìriu, si fiant scinizzaus
a ballus i a mutettus. Anselmu ddus hiat sodigaus di attesu,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 26


appostau a palas de una cresura. Bollu biri ita totu faint.
Ddi buddiat su sànguni e teniat assustramentus a donnia
scrillittu de cussas fèminas gioiosas, i a is èrchidus malus
de is dimonius.”
“Cosa, narànt is dimonius?”
“Prus marfusu de Deus, seu! Si bantàt su capu. Chini
est fragnòculu? Su dimoniu, capassu de ndi furai is animas
a Deus!”
“I Anselmu ita hiat fattu?” Sa boxi de Minnia teniat
calentura.
“Anselmu, mudu asutt’ ‘e sa cresura, hiat incumenzau
a timiri po s’anima sua, hiat hai bofiu fuiri, ma si fiat
cancarau, non arrennesciat a si transiri. Aici, candu is
primus lugoris de s’obbrescidroxu hiant scampiau in fundu,
facci a Trunconi, hiat biu chi is dimonius interrànt is
animas in d’unu fossu mannu, a costau de sa mat’ ‘e nuxi,
e ddu coberiant cun su cinixu studau. Torraus crasi a notti!
E si fiant spèrdius a is pampadas de sa lux’ ‘e su soli.
Anselmu, bessiu de sa tuva, si fiat accostau timarosu a sa
mata, ingiriendu su fossu de is animas pèrdias. Avvesau a
rexonai cun is procus, ma di ànimu bonu, hiat pensau di
èssiri prus trasseri de s’Eremigu. Ci ddas torru a cresia, in
bidda, custas poberiteddas, aici Gesús m’hat a fai sa grazia
manna de m’arricchiri.”
“De bideas craras, fiat.”
“Pensau e fattu, incuminzat a scorrovonai asutt’ ‘e su
cinixu e ddas agatat, imboddicadas in follas de prata. Si fait
sa gruxi tres bortas prima de ndi toccai una e, pighendidda,
non dd’hiat fattu nudda. Sa gruxi est sa mexina! hiat pensau.
Aici, sempri fadendusì tres bortas sa gruxi, a unas a unas

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 27


ddas hiat liberadas foras de su fossu. Abarràt s’ùrtima,
s’anima de sa prus giovuna, de sa prus bella de totus. In
àterus tempus cussa picciocca dd’hiat fattu disigiai de
lusciuria. Aici, po s’affoghìggiu de su sànguni e po s’affinu
de sentidu chi ddi fiat torrau, dd’hiat pigada in manu
chena fai is tres gruxis. Una pampada de fogu dd’hiat fertu
de suncuna. S’anima si fiat furriada in ferru avrigau, ab-
bruxendiddi is manus mancu fessint munzionis de linna
siccada. Nemus est prus fragnòculu de su dimoniu! hiat
zerriau una boxi lèggia. Anselmu non hiat furriau palas a
castiai, currendu finzas a domu, cun is manus abbruxadas
e sa calentura in corpus. De sa dì non est prus bessiu.
Dd’est abarrada in conca cussa bidea di èssiri giai giai
arrennèsciu a ndi furai is animas a su tiaulu. Cun d’unu
aggiudu ci arrennèsciu, sighiat a nai. Po custu a Giuannica
dd’hat fattu fai ottu fillus, po s’aggiudu chi ddi serbiat! Feti
chi funti nàscias totu fèminas. Ottu fèminas! Anselmu non
ddu podit sunfriri: est curpa tua, certat a Giuannichedda,
scedada; ses tui chi mi fais pèrdiri sa sorti mia, cun totu
custas fèminas. Ma finzas a candu non nàscit su mascu non
acabas.”
“Su mascu hiat a èssiri s’aggiudu?”
“Po ddu mandai a ndi scorrovonai su scusorgiu de
s’Eremigu, cun s’avvisu de non si ndi scaresci de fai is tres
gruxis po donnia anima salvada. Ma fillu mascu no ndi
dd’est toccau i Anselmu tìrriat sa mulleri, narat chi ddu
fait mòrriri chen’ ‘e hai torrau a su dimòniu sa beffa chi
de issu hat arriciu.”
“Cos’ ‘e non contai a ingìriu” si fiat chesciada Minnia.
“In bidda sa genti ddu creit”, hiat nau don Maseddu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 28


“Non funti contus debadas. In tantis sunt andaus a ndi
scorrovonai su scusòrgiu de su dimòniu, asutt’ ‘e is matas
de nuxi.”
“Est feti unu contu, si nau.”
“Bai ca non est contu. Est beridadi!”

“Est una bidda chi depu imparai a conòsciri.”


Minnia, di a palas de sa ventana, castiàt Araxixi ster-
rinada in su lugori lèbiu chi ndi pesàt di attesu. Hiat fattu
zerriai Giuannica e dd’hiat fatta sèzziri accanta.
“Ita genti est?”
Giuannicchedda Scanu teniat una cara groga che su
frori de su caracanzu. Si hiat pòziu s’hiat a èssiri spere-
fundada. Minnia hiat allutu una sigaretta longa e castiàt
a cul’ ‘i ogu cussa fèmina grassa e trista, chi pariat sempri
pèrdia avattu de pensamentus grais e troghillaus a puntu
chi feti Deus ddus hiat a podi strobeddai.
Su fragu druci de su fumu dd’hiat mòviu unu trum-
bullamentu de stogumu.
“Fustei brullat cun deu” hiat nau, pesendiddi duus ogus
mannus che sprigus e prantendiddus chi accious in facci a
sa meri. Minnia hiat intendiu unu striori fridu, a cus-
s’oghiada lìmpia, ma Giuannica hiat giai torrau a ab-
basciai sa conca e castiàt is arregiolas de s’aposentu. Immoi
si trumentàt is manus cun su deventallu di ananti.
“Est sa bidda mia” hiat tentau Minnia.
“Ddu sciu chi Vissignoria est sa meri.”
“Immoi ses tui chi ti brullas de mimi.”
“Deu?” E ddi fiant arrubiadas is trempas comenti cra-
garista de caboni sposu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 29


“Sa genti bollu conòsciri.”
“I a ita ddi serbit a Vissignoria? Nimancu bivit in
bidda.”
“Po pòdiri abarrai depu sciri totu.”
“Castit e ascurtit, insaras. Su tempus candu movit fait
stragazzu.”
Minnia hiat arrisiu: “Ses aresti, Giuannica. Non mi
depis timiri: custu logu mi praxit.”
“Dda fait s’ancada bella. Connottu su mundu bonu ndi
torrat a custu corr’ ‘e furca scaresciu finzas de sa giustizia
de Deus? Vissignoria si nd’hat a fai suppa illuegus.”
“Giuannica, bollu torrai po mei e totu.”
“Ah, insaras tenit cosa de scarèsciri foras!”. E hiat arrìsiu
cun d’una pinnica marigosa a corr’ ‘e bucca.
“Ma ita pensas?”
“In bidda pagu ci proit!”
“E duncas?”
“Su cammin’ ‘e fai est sempri troppu: a nosu pòberus
si toccat andai attesu, sempri prus attesu. Ma Vissignoria
torrat. Si non fuit, bollit nai chi tenit gan’ ‘e mòrriri a
lestu.”
Minnia si fiat assustrada:“Mòrriri? Giuannica, bisendu
ti ses?”
“Donna Minnia, ascurtimì beni: de bidda sa genti partit
e non torrat prus. Feti is mortus torrant, comenti don
Ciccitu bonanima, in su celu siat, po ci ddus interrai.”
Giuannica si fiat fatta sa gruxi.
“Tengu gan’ ‘e bìviri, deu. M’accuntentu de su chi
c’est.”
“C’est pagu de s’accuntentai.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 30


“Nd’heus a fai de camminu impari.”
“Impari? Immoi non mi fazzat arriri, sa meri, chi non
ddu merescit.”
Minnia si fiat furriada, pizzuda: “Deu non seu sa meri!”
“No? E chin’est, insaras? Àteru fillu teniat don Ciccitu?”
“Non bollu a mi zerriai sa meri.”
“E comenti dda depu zerriai, de grazias?”
“Minnia. Zerriamì feti Minnia.”
“Minnia? Tanti seus sorris!”
“Poita, toccat a èssiri sorris po si zerriai cun su nomini?”
“Aici e totu. Fustei est sa meri e deu seu sa serbidora.
Est custu su giustu!”
“Non prus. Non in domu mia.”
Minnia si fiat strantaxada e mesuràt s’aposentu a passus
longus.
“Dd’hat nau fusteti, immoi, chi custa est domu sua.
Duncas Vissignoria est sa meri.” Giuannichedda Scanu
hiat furriau de palas e ci fiat bessida, sanziendu sa conca:
“Su machimini ddi pigat, poberitedda. Aguali a su ziu,
est!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 31


5

In cussa bidda insonnigada, chi nimancu su bentuestu


prus fridu ndi scidàt de is sonnus chi dda imboddicànt, fiat
incapitau unu fattu ch’hiat spibillau sentidus diversus in
s’animu de Minnia Zanda.
Ci fiat di assentai sa roba criada aintr’ ‘e is cascias
arribadas de Casteddu. Donnia cosa depiat èssiri as-
sentada segundu is prezettus de Minnia, aici don Ma-
seddu, chi de cosas de fèminas no ndi boliat sciri, hiat
mandau Giuannica po aggiudai sa meri a stuggiai. Sa
serbidora hiat circau de si ndi scabulliri: “No mi nci
mandis anch’est issa”, hiat pediu. “Deu non seu capassa a
fueddai cun sa meri, tengu bregungia, non sciu ita ddi nai.”
“Ses benia po traballai o po ti chesciai e murrungiai?
Cun totu is fèminas chi seis in domu tua, nd’has a cum-
prendi di arrandas e de braghettas. Bai... bai...”.
Giuannichedda, mancai pitica de tretu, fiat fèmina de
carris abbundanziosas. Aici, lompia a cuccuru de sa scalera
chi portàt a is aposentus de croccai, si fiat dèpia agguantai
a sa barandiglia, arrùbia che fogu, chena podiri torrai
sùlidu. Minnia fiat cumparta in su liminargiu intendendu
in su passadissu cuss’assuentu sarragau e si fiat azziccada.
“Beni... sezzitì, ti fazzu portai una tass’ ‘e aqua”, hiat nau
pighendidda po unu brazzu. Ma issa hiat furriau is ogus in
biancu, arruendu a terra coment’e unu saccu de poddini.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 32


“Ita bregungia! In su lettu de sa meri m’hant corcau.
Ita bregungia!” si chesciàt Giuannica cun boxi lèbia.
Dottor Arui ddi frigàt su brazzu cun su cotoni, apustis de
ndi dd’èssiri bogau s’agu de sa sciringa.
“Torrau a fai dd’has! Non has scramentau ancora?”
“Eh, su dottori, apposta no ddu fazzu. Est beniu...”
Su dottori si fiat spassienziau: “Ddu bolis cumprendiri
chi sunt macchioris chi ti podint mandai a s’àteru mundu?
E insandus, chini ddas castiat a fillas tuas?”
“Sissi, su dottori...” e, po sa bregungia, hiat azzuvau
sa conca asutt’ ‘e su lenzoru.
“Sissi, sissi unu corru!” dd’hiat stratallada dottor Arui.
“Su chi ti nau ti nc’intrat in d’una origa e ti ndi bessit de
s’àtera. Bah, peus po tui!” Hiat serrau de strempiu sa bussa
e nci fiat bessiu, ghettendusì sa giacca a coddu.
A corant’annus, is pilus murrus e un’accinnu de brenti,
fiat unu bell’omini dottor Arui, comenti imperdau in
d’una edadi giovuna. Unu de cussus bagadius chi non
imbècciant. In sa cara incillida, de unu corr’ ‘e bucca ddi
moviat una pinnica marigosa e, in mesu de is cillus, ddi
fiat bessiu un’àteru sinnu, simbili a una craccada di unga
in su trocu, chi si fadiat prus fundudu donnia borta chi
bessiat a pillu una tribulia miserabili comenti cussa de
Giuannica. Insaras ddi beniat su pensamentu de no serbiri,
de no arrennesciri a cambiai nudda.
“Ponint prus in menti a zia Peitrottu, chi no a mimi”
si fiat chesciau de cussa genti tonta e buttillona, chi ddu
circàt candu su dannu fiat giai fattu e si poniat a part’ ‘e
palas is predicas e is bonus cunsillus. “Deu, prus de ddas
prezzetai!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 33


In s’aposentu di arriciri, anant’ ‘e Minnia e de su cum-
bidu, a dottor Arui s’incillimentu ddi fiat casi passau: “Ma
no pensant mai in cali apretu si ponint.” Si fiat chesciau
ancora, intendendusì a comudu suu cun cussa fèmina
scìpia. Ddi pariat di èssiri torrau a nasci feti poita issa dd’ar-
respundiat a tonu giustu, cun fundamentu de scienzia,
apustis de s’acchicchiamentu chena sensu a su cali fiat
abituau.

“M’abettant in domu. Ita hat a nai Anselmu, candu


non mi biri torrendu” naràt Giuannica, giai disisperada.
“Mi ndi pesu illuegus” e fiat pronta a si ndi strantaxai de
su lettu.
Minnia dd’hiat firmada: “Atura croccada” e dd’hiat
castiada cun appegu. “Trintasett’annus i ottu fillas, tenis”,
hiat acciuntu.
Giuannica hiat schiringiau un’arrisu lèbiu. “Totus
sanus, po sa grazia de Deus!” Si fiat intristada illuegus:
“Trexi hiant hai dèpiu èssiri.”
Minnia dd’hiat castiada fissa. Giuannica castiàt sa meri:
s’oghiada de issa ddi poniat unu sfinizzu prus mannu de
su mancamentu chi ddi fiat pigau.
“ Ita c’est, sa meri?” hiat pediu, timendu.
“Ci sunt modus...”
“Gei mi ddu narat, immoi, Vissignoria. Est a Anselmu
chi toccat a ddu nai. Chi fessit po mimi, nimancu mi dd’ar-
regordamu cussa cosa. Ma issu, candu ddi pigat...”.
“Anselmu!” si fiat spassienziada Minnia. “Ammarolla
ddu depit cumprèndiri.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 34


Araxixi est una bidda de làdiri chi morrit, Minnia
pensat castiendidda. Su celu fiat ammurrinendu i Araxixi
si ndi stuàt sa dì de còddu. Feti una pispisalla de bentu
donàt, a tretus a tretus, lena a is follas prus artas de is
àrburis. Su logu pariat imboddicau in paperi de seda.
Minnia calàt in d’unu mori strintu chi segàt in mes’ ‘e
is ortus de Castangia. Ananti camminàt don Maseddu, cun
cussu passu curzu, di omini avesau a camminai in su sattu.
Minnia stentàt a ddu sighiri. Is ortus de Castangia fiant
segaus a terraprenus, in su monti a palas de bidda. “Ci
nd’est ‘offia de passienzia, po ndi dda pesai” pensàt. Fiant
arribaus a is primus domus, s’arruga si fiat aderezzada,
attobiànt genti chi furriàt de su sattu, fèminas abboxinànt
de un’intrada a s’àtera de is domus.
“Totus intendint e scint” hiat stabiliu.
“Est sa manera insoru.” Don Maseddu ndi ddi stuàt
su pensamentu: “Sa genti bivit in su bixinau.”
“Ma aici nemus mantenit unu sentidu po sei.”
“Innoi non si podit. S’arrit e si prangit in cumpangia.
Chini tenit secretus, tenit bregungias de cuai.”
“E su de domu?”
“Su de domu est su de totus. Don Ciccitu ddu sciriat e
ndi teniat contu.”
Minnia sighiat s’arruga castiendu anant’ ‘e sei, chena
ghettai ogu a manca o a deretta, comenti camminessit in
mes’ ‘e duus murus artus e tuppaus. Ma fiant murus
tot’ogus.
“Sa dottoressa aici ddis fait spreu. A palas dd’hant a
nai chi s’est azzierada.”
“A s’occasioni mi sciu scabulliri.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 35


“Non c’est bisongiu. Nemus si dd’hat a nai in facci.”
“Ma ita genti est?”
“Fra nosu si cumprendeus a pari. Finzas a s’àtera dì
deu puru non tenemu pensamentu. Immoi incumenzant
a non mi torrai is contus.”
“Po nexi mia?”
Don Maseddu non hiat arrespustu, fiat andau ananti
de sa netta e hiat abertu su portali de su palàziu Zanda.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 36


6

“Pobiddu tuu. Chi bengat!”


Giuannica si fiat trèmia paris a su cumandu de sa meri.
Donna Minnia fiat cumparta in sa scalera, una manu in
sa barandiglia. Pariat finzas prus arta, mancai fessit
scalixia. Teniat sa cara acuzza asutt’ ‘e is pilus pettonaus a
scriminera in mesu.
“Cosa, hapu fattu?”
“Tui nudda.”
Sa serbidora si fiat fatta prus groga, ndi ddi calànt duas
làmbrigas mannas: “Non dd’hat hai donau occasioni di a
palas de sa ventana?... Calincunu cumbidu lèggiu?... Cun
cancuna dd’hat fattu.”
“Naraddi de s’accostai a innoi.”
“Non bessit de domu.”
“It’est, marturu?”
Bregungiosa, hiat respustu a boxi lèbia: “Timit.”
“M’hanti nau chi fiat su prus forti, chi ndi strumpàt unu
malloru a terra, in prazz’ ‘e cresia. E immoi, aici de suncuna,
timit?”
“Fiant àterus tempus... mentras oi...”
“E a chini timit?”
“Is umbras...”
“Is umbras? Ma ita mi ses strecchendu, Giuannica?”
“Sissi, sa meri. Timit finzas s’umbra sua e totu.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 37


“No ddi mossit is carronis!”
“Vissignoria tenit cosa chi non mi bolit scoviai.”
“Su chi tengu non est a tui chi interessat.”
“A issu? Oiamomia, gei dd’heus fatta bella!”

Fiat arribau cua cua, totu imbussau in d’unu serenicu,


unu cappottu nieddu, mancai fessit istadi: “Tengu sempri
frius, labai ca s’azzicchidu est cosa leggia.” A braba longa
i a ogus sprappeddaus, pariat unu pibizziri prontu a
brincai. Non si biriat chi fessit stasiu.
“It’est incapitau?” hiat acciuntu cun boxi nozenti.
Donna Minnia dd’hiat castiau spantada, mesurendiddu
de conca a peis. Ddi fiat bastada un’oghiada feti: “Tui hiast
a èssiri Anselmu Scanu, su chi ci strumpat is mallorus a
terra?”
“Eh!” hiat arrìsiu.
“Su chi ponit infattu is dimonius, po ndi ddis furai is
animas?”
“Eh!” hiat torrau a arriri.
“E Giuannica?”
Anselmu Scanu non hiat cumprendiu.
“Insaras?”
“Giuannica, ita?”
“Non ti bastat ancora?”
“Proibizionis non tengu”, si fiat bantau. “E is forzas
m’aggiudant ancora.”
“Po ci dda strumpai palas a terra?”
“Non s’hat a èssiri chesciada.”
“Chesciada no.”
“E duncas, a fustei, cosa dd’interessat?” Hiat ghettau

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 38


un’oghiada manna a Minnia, ddi fiat beniu unu pen-
samentu e, sprontiu, si fiat accostau a issa: “Ah! Apretu
tenit Vissignoria?”
S’oghiada chi dd’hiat ghettau Minnia fiat stètia peus
de una stocchiggiada: “Orguai!”
Anselmu Scanu si fiat intendiu forrogai sa schina de unu
striori fridu.
“Dda ses boccendu a Giuannica!”
“Ma ita strollichènzia spaperottat a trevessu. Custas
funti trassas de fèminas.”
Minnia dd’hiat pesau boxi: “Arrazza di ammesturu di
omini sfacciu e de lolloi scèmpiu! Nasciu po fai su ba-
gamundu. Fessist unu traballanti. Ma unu chi timit s’umbra
sua, avattu de contixeddus de zegu. A tui chi ti narant chi
c’est pisci in campanili ci creis.”
Is fueddus de Minnia dd’hiant ammasedau: “Deu non
dda cumprendu a Vissignoria.”
“Nimancu deu. Ma tui a Giuannica lassadda in paxi. Ddi
bastat su chi hat tentu finzas a oi.”
Anselmu dd’hiat castiada derettu, hiat abertu sa bucca
po respundiri, ma sa meri dd’hiat truncau su fueddu in
fundu de sa graguena: “S’àxina si pappat a scrichillonis.
Tui, a gurdonis mannus, ti ses pappau sa bìngia intera.”
Anselmu Scanu non sciriat prus ita respundiri. Is
fueddus de cussa fèmina segànt prus de un’arresoja acuzza.
Ma fiat cussa sa filla strugna de don Ciccitu Zanda? Su
meri mannu non dd’hiat hai fattu mai un’arrexonamentu
simbili. A puntu bonu si stait furriendu su mundu: una
bagadia donat cunsillu a un’anzianu po comenti depit
trattai sa mulleri. Anselmu fiat stontonau, finzas su frius

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 39


hiat scarèsciu. Minnia si fiat accostada e s’omini hiat intèndiu
chi fragàt de rosas. Cussu fragu ddi fadiat beniri àterus scimìngius.
“S’Eremigu non interrat is animas asutt’ ‘e is matas de
nuxi. Sa genti sfainada giai.” E, stendiau su brazzu, ci
dd’hiat bogau de domu sua.

Su celu cussu mangianeddu chizzi parit scattau in


sànguni. A meridioni, aundi s’aberit su pranu, is ortus e
is cungiaus sunt muncadoris spainaus. Is arrius luxint che
prumu avrigau. Is arroccas parint affittadas de gùtturus
fundudus e de garroppus di aqua retenta; innì tenit sa
domu s’Eremigu chi bessit a su notti a ndi furai is animas
de is giovuneddas. A palas de una tuppa si fiat cuau
Anselmu, po scoccai su spassiu de is dimonius cussa notti
de medas annus prima. E dimoniu ndi fiat torrau a domu
sua. Ita fadiant, dd’hiat preguntau tanti bortas, ma issu
non hiat mai scoviau; Giuannica si fiat fatta sa gruxi.
Fiat bessida de domu cun d’una crobi abalanzada in
conca cun su tidili, is fillas sighi sighi avatt’ ‘e issa: Tarsilla,
Zaira, Zelmira, Savina, Laurina, Noemi e Bonaria sa prus
pittica. Donniuna portàt una crobi o cadinu. Bascia e grassa,
Giuannica pariat un’anadi bessida a pasciri is anadeddas.
Is piccioccas fiant allirgas e fadiant stragazzu, arriendu e
scrillittendu. Sa cenàbara andànt a frumini a fai sa lissia
manna de is meris. In su Garroppu de sa Sarpa non mancàt
mai s’aqua e is matas de linnarbu, a ingiriu, ndi sciolliant
una friscura de incantu.
Hiant sfrigongiau de lena bona, mamma e fillas, ar-
rexonendu de sa tali, narendu cosas beffianas de su tali,
contendusì is bisus e is disìgius.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 40


“Est berus chi donna Minnia Zanda est stètia in medas
biddas allenas?” preguntàt Zaira, chi fiat sa prus sprontia.
“Aici narat. Biddas e cittadis aundi fait frius e fait basca
cantu in Araxixi e totu.”
“E insaras poita c’est andada?”
“Po biri is logus, po conòsciri sa genti.”
“Chissai coment’hant èssiri?”
“Fillus de Deus hant èssiri.”
“Deu, in domu de dottor Arui hapu intendiu nai chi non
totus sunt fillus de Deus. In certus logus a Deus nimancu
ddu conoscint. Parit chi tengant àterus deus, e chi fueddint
in manera de non si fai cumprèndiri de nosu.” Tarsilla
nd’hiat chistionau cun is sorris àteras bostas, a sa scusi; mai
cun sa mamma.
“In domu scomunigada ses capitada, filla mia. Cuss’est
genti atrevida.” Giuannica lastimàt sa filla. “Non sunt
nimancu cosas de pensai, custas.”
“Ddu tenit iscrittu in d’unu lìburu grussu.”
“Non ddu tocchis, tui. Est peccau gravi!”
Tarsilla hiat incrubau sa conca, bregungiosa, sighendu
a sfrigongiai unu lenzoru. Su soli fiat pesau artu e sa friscura
de s’umbra si fiat allebiada. Is piccioccas spraxiant is
pannus asub’ ‘e su murdegu, gioghittendu fra issas.
“Coment’est?” hiat preguntau Zaira. Ddi pariat chi
cussu fessit su momentu giustu de preguntai.
“Hiat a èssiri?”
“Donna Minnia! E chini!”
Giuannica nd’hiat pesau sa conca de sa lissia, fadendu
unu sùlidu grai. Zaira abettàt sa respusta, a bucca aberta. Sa
mamma, insandus, hiat fattu unu scraccàliu: “Dda conoscis

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 41


tui puru. Tenit tittas mannas e groppera forti” naràt,
beffiana. A pustis: “Tocca, traballa, non pensis a issa.”
“Ma coment’est?” hiat abettiau Zelmira.
“Ita boleis sciri?”
“Contasì calincuna cosa. Candu passat in prazz’ ‘e cre-
sia, cirdina che unu pinnioni, parit chi nimancu attumbit
is peis a terra.”
“Mancai lassat arrastu in àiri” fiat intrada in contus
Savina. “E concas fait furriai” hiat acciuntu.
Giuannica, circhendu de ndi bessiri de cuss’argumentu,
hiat certau sa filla: “Tui puru ses allutendu is ogus?”. Ma
is piccioccas boliant sciri.
“Tenit ricchesa e tenit sestu, est de bonu garbu” hiat
circau de ddas appaxiai sa mamma.
“Non est senzera.”
“E tui, Savina, ita ndi scis?”
“Ddu narat babbu.”
“Nd’hat a cumprèndiri babbu tuu, omini scempiau. A
is tempus suus, mancai.”
“Ma s’istoria de su scusorgiu, bera est?” hiat preguntau
Laurina.
“Ita c’intrat su scusòrgiu?” dda certant is sorris.
“Deu non ci femu, a scoccai su chi fadiat s’Eremigu.”
“E tandu, babbai?”
Giuannica circàt de si scabulliri de cussas chistionis. Ita
dd’est pigau a is piccioccheddas, oi? Bruvura parit chi
hapant pappau. Aici ddas hiat certadas cun arrennegu. “Ma
seis benidas po traballai o po mi fai ammacchiai? Incrubai
sa schina chi est ancora meda sa faina.” Si fiant citidas ma,
ghettendusì oghiadas a cua, donnia tanti ddis pigàt di

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 42


arriri. Giuannica ddas castiàt a unas a unas, con oghiadas
carignosas. Tarsilla non hiat appompiau prus e hiat torrau
a musciai.
“Seguru chi est diversa de nosu.”
“Non est nimancu filla de babbu tuu” hiat segau in curzu
Giuannica.
Zaira si fiat furriada a strempiu: “Poita? Nosu non seus
lèggias.”
“Lèggias, no. E forzis... ma issa est Dona. Est sa meri,
e nosu seus serbidoras. Finzas cust’aqua pertoccat a issa.”
“E nosu a si truncai sa schina, po sfrigongiai is lenzorus
suus.”
“C’est a chini nascit in d’una manera e chini nascit in
un’àtera, segundu cantu Deus hat stabiliu.”
“Non est chi issu puru dd’has hapat inzertadas totus
giustas.”
“Zaira! Non frastimis, ch’est peccau mannu. Si babbu
de bosàteras non hessit tentu sa disgrazia chi hat tentu...”
“Podiat nàsciri arriccu?” preguntàt Noemi.
“Arriccu fiat accanta a ddoi èssiri, ma s’Eremigu non
sprezzit is prendas suas cun is ominis; feti is penas de
s’Inferru. E non abettat nimancu chi siaus mortus. Sendu
bius e totu si nc’intregat.”
“Dottor Arui puru ddu narat”, cunfirmàt Tarsilla. “Narat
sempri chi custa bidda est peus de s’inferru e chi is fèminas
funti totus dimònias.”
“Finzas su dazieri narat chi sa genti de bidda, po non
pagai su daziu a su guvernu, est capassa de s’intregai s’ani-
ma a s’Eremigu.”
“Ma is fueddus bonus de predi Muscau non ddus ascur-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 43


tais mai? Issu sì chi scit su chi si toccat a nosu.” Giuannica
hiat circau di aderezzai is chistionis, ma oromai sa chistioni
hiat pigau bòlidu e non arrennesciat prus a ndi bogai
càbidu.
“I a donna Minnia? Ddi praxit a issa cust’inferru?”
“Acabeidda, chi mi seis fadendu benni strioris de ca-
lentura a mesu schina, cun custus contus lèggius.”
“Babbu narat chi fiant totus piccioccheddas de bidda.
Anchi si fiant spassiadas meda, baddendu, e s’Eremigu ddis
donàt prendas: cannaccas chi luxiant e goneddus de prata
e di òru.” Laurina teniat doxi annus; si podit nai chi fessit
incuminzendu a impinniri e, finzas a insandus, hiat
ascurtau is cristionis de is sorris chena ponni fueddu.
“Ita ndi scis, tui?” ddi preguntàt sa mamma, mentras unu
pensamentu lèggiu si prantàt in su sentidu. “Àteru t’hat
contau?”
“M’hat promìttiu chi una dì mi ddu fait a biri su spàssiu
chi fadiant.”
“Ah!”
Giuannica hiat ghettau unu zèrriu mannu chi fiat pesau
finzas a cùccur’ ‘e monti. Is pillonis, assustraus, ndi stup-
pànt foras de su stibbu de is matas movendu bentu cun is
alas.
“Candu? Candu est incapitau?” sighiat a preguntai
Giuannica.
Laurina hiat incuminzau a pràngiri: “M’hat feti contau
is cosas.”
“Assoddei sa roba! A bidda.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 44


7

Minnia e Giuannica sezzìant una anant’ ‘e s’àtera.


Minnia totu allepuzzada e parada a festa po ci stesiai
s’ammuinu de is dìs firmas di Araxixi. Giuannica, pensa-
mentosa e scorada, timendu s’autoridadi sua non arren-
nesciat a nd’inzertai sa bisura. Sa castiada ddi fiat arrèscia
in is pendirizzus: sa cannaca de coraddu arrùbiu, is ap-
picajonis in petturras, is manillas e bruccionitus di òru, is
goneddus luxentis a donnia didu. Sa serbidora hiat pensau
a SantaVida de Serrenti, finzas is arrubieddus in trempas
si fiat fatta. Is murrus pintaus pariant scattaus in sànguni.
Fiat bella donna Minnia Zanda di Araxixi. Giuannica hiat
lassau de dda mirai, s’oghiada ddi fiat torrada sbuida,
teniat cara sangiosa e trista cussu mangianu. S’intendiat
imbecciada de suncuna.
“Ita ci fazzu a innantis de issa?” Hiat pensau intr’ ‘e sei,
cun s’avolotu in su coru. Ma no arrennesciat nimancu a
si ndi fuiri, comenti fessit prantada innì. E po cantu fessint
accanta, is duas fèminas fiant attesu unu mundu.
Giuannica hiat pesau torra sa castiada: “Ita dd’hat postu
in conca a Anselmu?” Sa boxi fiat cansada, giai giai non
tenessit gan’ ‘e fueddai.
“E ita c’intrat issu cun mimi?”
“Vissignoria dd’hat fattu beniri a innoi...”
“Unu cunsillu bonu dd’hapu donau” hiat segau Minnia.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 45


Sa boxi de Giuannica si fiat fatta schinnida: “Vis-
signoria mi depit spriccai coment’est chi Anselmu lassat
stai a mimi e circat... circat cosa de Laurina...” e fiat
scoppiada in d’unu disisperu de prantu assuconau.
A Minnia ddi fiant azzuzzuddaus is pilus e de is murrus
assicorraus non fiat arrennèscia a bogai fueddu. Hiat
castiau, allanchida, sa serbidora chi chena pesai ogus de
terra prangiat e tremiat. Tremiat e prangiat. Nd’hiat tentu
piedadi manna. Dd’hiat imprassada e tenta strinta. “Nud-
da dd’hapu postu in conca!” hiat nau apustis de meda.
Ma s’intendiat sbregungida.
“Gei ddu creu” hiat nau Giuannica, a singurtus. “Vis-
signoria est bona. Est issu... issu s’anima mala. A sa filla
hat circau. I a mei m’hat portau a su disisperu. Ita depu fai?
Nerimiddu fustei. Ddu depu stocchiggiai?”
“No! No ddu neristi nimancu po brulla. Non est cosa.”
“Brulla? A sa pipia chini dd’aggordat?”
Minnia fiat abarrada in pensamentu. Intendiat su tremi
tremi chi sighiat a sciumbullai cussa mamma in penas.
Insaras hiat nau: “A Laurina portandedda a innoi.”
Giuannica dd’hiat castiada cun spantu, pustis ddi fiat
torrau su disisperu in sa cara: “Non si depit pigai tanti
pensamentu po Laurina. E candu Vissignoria s’hat a èssiri
arroscia? No, no ddi bollu donai totu custu strobu.”
“Non timas, Giuannica, non est strobu po mimi. M’hat
a fai cumpangia.”
Giuannica hiat torrau a incrubai sa conca i a pràngiri.
In mesu a is suncutus naràt: “‘ta bregungia, ‘ta bregungia mala.”
Minnia dd’hiat pigada a is palas circhendu de dd’ap-
paxiai: “Coment’est Laurina? Ddi praxit sa scola?”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 46


“Gei est pipia bona, finzas sa maistra narat chi est lesta
a imparai. Est capìbili, mì.”
“A iscola a Casteddu dda mandaus!”
Giuannica nd’hiat pesau sa facci: “No mi brullit, sa
meri.”
“Brulla? Totu deu fazzu.”
Sa serbidora si fiat appaxiada, ddi fiat torrada sa cara,
is manus non ddi tremiant prus. Cun su deventallu di
ananti si fiat strèxia is làmbrigas chi dd’agghillitonànt is
trempas. Arziendu is ogus a castiai Minnia hiat finzas
arrìsiu lèbia.
“Bai, immoi. Pensu deu a totu.”
Si fiat incamminada a s’ ‘essida de s’aposentu. Giai in
su liminargiu si fiat furriada e cun d’una frunza funduda in
mes’ ‘e sa fronti, is ogus torra intrullaus de unu pensamentu
grai, hiat nau cun boxi sarragada: “E chi Anselmo non
bolit?”
“Ddu chistionu deu.”
Giuannica si fiat intrullada de prus: “Nossi! Vissignoria
no! Ddi podit accuccai calincun’àteru macchiori.”

Sa dì e totu Minnia, attillada comenti Sant’Arega de


Deximu, fiat andada a domu di Anselmu Scanu. Dd’hiat
agatau, sèzziu in d’unu furrungoni scuriosu de coxina,
imbussau in su serenicu nieddu, a braba longa e pilus
scrabionaus, is ogus che duas braxas puntaus a su foxili.
Candu dd’hiat bira intrai hiat intèndiu unu striori mannu
cùrriri po totu sa schina. Hiat serrau is ogus, cuendu sa
facci cun is duus munzionis de manus chi ddi fiant abar-
raus, e si fiat affurrungonau de prus.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 47


“S’Eremigu, no!” hiat zerriau.
Tremiat che foll’ ‘e sinniga. Paràt a innantis is manus
struppiadas po si scabùlliri, sa cara stramudida, e zerriàt:
“Stesiatì, non mi tocchis, non bollu avrigai in mes’ ‘e is
pampas de s’inferru.”
Minnia dd’hiat lassau zerriai e si fiat sèzzia in d’unu
scannu in mesu de sa coxina. Fiant accurtas Giuannica e is
fillas, avolotadas, prangendu. Cun d’un’accinnu sa meri ci
ddas hiat stesiadas a foras. Anselmu hiat sighiu a trèmiri i
a scrillittai; donnia tanti ghettendu un’oghiada de truessu
a Minnia torràt a furriai sa facci; ma issa non si transiat de
innì. A pustis tantu si fiat asselliau in totu.
“Castiamì!” ddi naràt Minnia.
Anselmu sighiat a mantenni sa facci tuppada cun cussus
struppius de manus.
“Castiamì!” dd’hiat ordinau torra, a boxi firma. “Seu
Franciscu Zanda!”
S’omini nd’hiat pesau sa facci de suncuna, is ogus
sprappeddaus de su spantu e de s’azzìcchidu: “Don
Ciccitu?” E dda castiàt a cul’ ‘i ogu.
“Ddu bis s’Eremigu?”
Hiat sconchiau chi no.
“Aici andat mellus” dd’hiat assigurau. “Non bengu po
tui.”
A Anselmu ddi fiat torrau unu pagu de sànguni a conca:
“No?” hiat pispisau.
“Po Laurina.”
S’omini si fiat trèmiu paris, cuendu torra sa facci.
Minnia hiat sighiu a fueddai: “Laurina andat a Ca-
steddu a studiai.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 48


“No... no...” hiat circau de nai issu. “A Casteddu ban-
dant is fèminas malas...”
“A Bonucamminu!” hiat sentenziau Minnia Zanda.
“Innì andant is babbus coment’e tui!”
In s’aposentu fiat calau unu silènziu grai. Minnia si fiat
strantaxada e s’accostàt a su liminàrgiu po ci bessiri.
Anselmu nd’hiat pesau sa conca e dda castiàt cun ogus de
braxa infettaus de sànguni, malàdius. Sa meri si fiat
furriada, intendendusì asuba cuss’oghiada de sangia e de
tìrria. Hiat stendiau su brazzu e dd’hiat ammonestau: “A
Bonucamminu, si intendu un’àtera chèscia!” E fiat bessida.

Non fiat contumosa donna Minnia Zanda, mancai non


hessit fattu relazioni cun is àterus majoris di Araxixi e non
si fessit amigada cun nemus. Bessiat pagu de domu, biviat
su prus accorrada in s’aposent’ ‘e lettu, liggendu e scrien-
du. De Casteddu si fadiat arribai liburus e revistas. Candu
bessiat ddi capitàt de si firmai a arrexonai, attobiendu
genti, mancai fessint pagus fueddus o chistionis lestas.
Passilla passilla lompiat a Funtanedda, furriàt po s’Ar-
rundóni e andàt finzas a sa Corronad’ ‘e su ‘entu, aundi
Araxixi acabàt e incumenzànt is ortus. Si firmàt a mirai is
terras, is birdis o is murenus segundu sa stasoni. Torrendu
agoa, stradoni stradoni, si firmàt ancora attobiendu genti,
ascurtàt prus che fueddai, dilettendusì de donnia chistioni,
e si nd’arregordàt, cun calincunu, de preguntai novas di
oi e contus di ariseu e de is tempus antigus. Po cust’ar-
rexoni si firmàt su prus a chistionai cun is anzianus ar-
rimaus in prazz’ ‘e cresia, ascurtendiddus coidadosa e
torrendiddis grazia cun istima.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 49


Torrada in su palàziu s’accorràt in s’aposentu i abarràt
oras a scriri.
“Ita ddis hat a ponni in menti” murrungiàt don Ma-
seddu. “Totu su chi hant fattu in sa vida est a marrai i a
scrazzai. Mai is ogus a celu hant pesau. Nimancu bonus
po pudai bingia; finzas su binu bittint de bidda allena.
Bonus feti a callentai sa muredda de prazz’ ‘e cresia
avvochendu is umbras.”
Fiant murrùngius longus e Minnia, candu fiat prus
allirga, ddu strocciat po arriri. Scririat is istorias di Araxixi,
donna Minnia Zanda, e ddas mandàt a unu giornali chi
donnia tantu ndi ddi pubblicàt una. Candu bessiat sa
stampa Minnia zerriàt don Maseddu e ddi fadiat lìggiri:
“Castiai, deu seu!” ddi acclaràt. “Ancora cosa de mur-
rungiai teneis?”
“No est po Vissignoria sa dottoressa, chi deu mur-
rùngiu; est po is strollichènzias chi bogant a pillu po fustei
cussus managus.” E, mancai a scusi, ddi luxiant is ogus.
“Contaimiddas bosàterus, ziu Maseddu, is istorias de
bidda.”
“Seu giai abbentau de sei, non tengu gana de mi sci-
mingiai.” E furriàt palas, po non donai satisfamentu. Ma
non fiat malu, forzis unu pagu arrevèsciu. Minnia non
arrennesciat a ndi ddi bogai su vìziu de dda zerriai “vis-
signoria” e “dottoressa”, mancu fessint s’unu allenu a
s’àtera: “Seus ziu e netta!” ddi naràt.
“Tui ses sa meri, innoi.”
“E bosàteru? Bosàteru puru!”
Don Maseddu arrìat: fiat stètiu is ogus, is origas, sa
bucca de don Ciccitu Zanda.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 50


Minnia hiat incuminzau a fai beniri in su palàziu
Tarsilla e Zaira. A issas puru liggiat is istorias chi ddi
poniant in su giornali. Is duas sorris dd’ascurtànt a bucca
aberta: “‘ta brava sa dottoressa. Comenti fait?”, narànt e
si fadiant contai istorias de cittadis de s’àteru mundu chi
pariat ci fessit, a stèsiu di Araxixi, in àteras terras chi non
si ndi scedàt s’incuminzu nimancu de cùccur’ ‘e monti.
Minnia si spassiàt a contai is spantus de is cittadis de
continenti, ammostrendiddis is cartolinas.
“Ma ci funti diaderus?” naràt Tarsilla.
“No, chi funti feti pintadas” dda curregiat Zaira.
Insaras Minnia fadiat is mossas de is piccioccas de
cussas cittadis, stroccendu sa camminada e su fueddai.
Tarsilla e Zaira si spassiànt troppu, arriendu a lambrigas
e sa meri s’intendiat apagnada di hai donau sprèviu a is
duas sorris.
“Non ddis pongat bideas” sighiat a ddi nai don Maseddu.
“Sunt nozentis” respundiat issa.
“Est mellus chi dd’abarrint.”
Una dì fiant bessidas impari, Minnia e is duas sorris:
“Dai chi arribaus a frùmini” hiat nau Tarsilla. “Est unu
logu bellu. Forzis non ci nd’est aici bellu in cussas terras
chi Vissignoria conoscit.”
Minnia, insaras, mori mori ddis hiat contau de is fru-
minis mannus chi hiat biu biaxendu.
“Il Tevere, l’Arno, il Po, la Senna e il Danubio, il bel
Danubio blu, ladu comenti unu mari”.
E si fiat posta a baddai su valzer, cantendu una canzoni.
“Bellu, bellu” hiant scrillittau impari Tarsilla e Zaira.
Mentris issa baddàt in mes’ ‘e su mori strintu de

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 51


Laccuneddas, di a palas de una furriada fiat arribau unu
piccioccu artu, a mustazzus nieddus, de presènzia. Non
hiat nau fueddu, ddi fiat bastada un’oghiada: accostau a
Minnia hiat pigau su passu sighendu impari a issa su
valzer. Minnia si ndi fiat sciollia e immoi castiàt s’omini
spantada. Issu hiat fattu un’incrubada de conca: “Grazias”
hiat pispisau e hiat sighiu su camminu suu chena si furriai.
“Chini est?” hiat preguntau Minnia.
Is duas sorris hiant arrìsiu, castiendusì tra issas: “Antoni
Maria Pes” hiat nau Zaira.
Hiant sighiu sa camminada citidas, donniuna ascur-
tendu is pensamentus suus. Fiant lòmpias a su pont’ ‘e
Baccanali. Tarsilla hiat segau unus cantus froris e ddus hiat
ghettaus in sa currenzia. Ddus hiat sighius cun s’oghiada
finas a candu fiant sparèssius a palas de sa furriada.
“Hant arribai in cussas cittadis, finas a su Danubio blu?”
hiat preguntau.
Minnia dd’hiat ghettada una mirada carignosa: “Certu.
E tui puru, una dì, ddoi has arribai.”
“Deu?”
“Si ti ddu nau!”
Tarsilla dd’hiat imprassada, a cussus fueddus, e si fiat
posta a pràngiri po su prexu mannu.

Dd’hiat contau a is amigas, torrada a bidda: “Partu!


Non ci atturu prus in custa bidda, andu in is cittadis aundi
is fruminis funti ladus prus de dexi stradonis de Casteddu
postus impari e sa genti parit fromiga. Innoi c’est troppu
ammuinu; innì c’est sempri spàssiu.”
Is amigas dd’hiant riportau in domu insoru: “Tarsilla,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 52


sa filla di Anselmu de s’Eremigu, partit. Donna Minnia
dda mandat a si spassiai in cittadis de fromigas e de
frùminis chen’ ‘e acabu.”
Sa gana de partiri hiat pigau àteras piccioccas di Ara-
xixi. Fiant andadas a domu de donna Minnia, a sa scusi,
po pediri issas puru sa grazia: “Fazzat partiri a nosu puru!”
“Chini si dd’hat postu in conca?”
Non fiat cosa de partiri aici, toccàt a tenni logu aundi
andai, faina de fai. Intamus si podiant circai famiglias, intra
sa genti connotta, po sciri si teniant abbisongiu de un’ag-
giudu in domu.
Aici de bucca in bucca, fiat bessiu chi Minnia Zanda
mandàt is piccioccas de bidda a fai is fèminas malas in
cittadi.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 53


8

De sa ventana de s’aposentu Minnia castiàt incillida is


nuis impressidas de su ‘entu, accostànt di attesu, s’at-
tobiànt a pari e coberiant totu su celu: nuis nieddas,
carrigas di aqua. Minnia abettàt sa prima strossada co-
ment’e un’alliberamentu. Su stradoni chi portàt a Ca-
steddu, in mes’ ‘e is cungiaus araus de Trunconi, pariat
unu caboru mortu.
Su prantu de Federica, una picciocchedda chi co-
nosciat, de s’arruga fiat lòmpiu finzas a sa ventana in artu.
Prangiat a corroxu, traghendusì avattu su dottori chi dda
sighiat a strèmpiu, murrungendu.
“Si dd’hemu nau. No dd’hessi prezzetada. De conca sua
hat sempri fattu. Cosida boliat; e babbu tuu crastau, po
non fai dannu.”
Sa picciocchedda prangiat de prus. Sa genti, in s’ar-
ruga, si furriàt a ddus castiai i, a pustis, ddus sighiant. In
d’unu Patri e Filiu avattu a Federica i a dottor Arui si fiat
fatta una prucessioni manna.
Minnia, calada a lestru, fiat bessida de domu sighendu
issa puru cussa cedd’ ‘e genti finas a una domixedda bascia:
mesu barracca e mesu grutta. Su dottori fiat intrau, incru-
bendu sa schina. De sa domu bessiant prantus e zèrrius
di aggiutoriu, scrillittus de pipius, un’attìtidu de fèminas.
Minnia si fiat accostada e, abarrendu in su liminàrgiu, hiat

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 54


castiau aintru, in su scuriu de sa domu. Fiat coxina e
aposent’ ‘e lettu: totu sa vida de cussa genti, nascimentu
e morti, si spacciànt innì.
Dottor Arui, incrubau asub’ ‘e unu crocadroxu, ascurtàt
su bruzzu de una fèmina chi teniat sa cara groga e fiat
cirdina, ammarmurada. Su dottori, incilliu, fadiat cinnu
de no. Si fiat strantaxau, serrendu sa bussa.
“Zerriai predi Muscau, est faina po issu.”
“Fazzat calincuna cosa, po prexeri” hiat zunchiau
un’omini, accorrovonau a costau de su lettu.
“Hat giai fattu totu issa!” hiat arrespustu de strèmpiu
su dottori. “M’heis zerriau tradu.”
“Ma, hat a mòrriri?” hiat preguntau s’omini, cun boxi
de prantu.
“Nemus morrit duas bortas!” hiat sentenziau dottor Arui.
Bessendu de s’aposentu si fiat furriau: “Fadei ghettai su
toccu.”
Minnia dd’hiat postu infattu in s’arruga i, a stèsiu de
sa domu, dd’hiat firmau: “It’est incapitau a cussa fèmina?”
“S’est ghettada in farruncas de zia Peitrottu. Si boliat
strumai.”
Minnia ddu castiat chena cumprèndiri.
“Boliat abortai” hiat nau, fridu, su dottori.

Minnia Zanda hiat accorralau totus is serbidoris,


mascus e fèminas, in sa prazzitta manna a palas de su
palàziu. Arregordàt de dd’hai biu fai a su babbu, candu
pigàt deziduras asuba de chistionis grais. Is ominis stran-
taxus, cun su bonettu in manus, abettànt sa cumparta de
cussa meri chi pagu connosciant, tribuliaus de pensamen-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 55


tus. Ita s’hat a nai? Is fueddus suus s’hant abbundai sa cosa
in su pratu o dd’hant a smenguai? S’hat a acciùngiri
calincunu soddu a sa giornada o s’hat a ammanniai feti
su traballu?
Is fèminas, sèzzias a ingìriu, in scannixeddus portaus
de domu, arrandànt su cotoni po tialleddas di altari, cun
s’ispera de si guadangiai su Paradisu, ca ddis pariat de non
lòmpiri a ddu guadangiai di àtera manera.
Is fueddus pispisaus a craccu a craccu preniant s’argiola
de unu zùmiu surdu. Don Maseddu s’accostàt a is fèminas
e, fadendu su zùmiu de sa musca, naràt:
“Sa musca macedda inzetta.
A manu manca o deretta?”
I andàt de s’una a s’àtera parendu a innantis is buc-
ciconis po fai s’inzettu.
“Tocca, baitindi, scèmpiu de Deus” ddi narànt is
fèminas, in àterus pensamentus.
Fiat diaderu strambeccu don Maseddu Zanda. Teniat
unu talentu unicu de no intèndiri su chi non boliat intendi.
Si una persona ddi naràt fueddu malu o ddi fadiat mala-
cremènzia, issu no dda biriat e no dd’intendiat. Non fiat
capassu de si ponni a prima cun calincunu. Mancai, si
spassiàt a inzulai sa genti cun dìcius e trampas, po nd’arriri
a solu a solu, mentras cussus ddi zerriànt avattu: maccu,
maccu pèrdiu. E ddi fadiant beffas.
Aici fadiat cussu mangianu in s’argiola manna, in-
zulendu is fèminas. Issas ci ddu stesiànt e nd’arriant, candu
fiat cumparta donna Minnia studendu donnia beffa i
arrisu. In sa prazza si fiat callau unu silènziu grai, pariat
chi una lòssia hessit cobertu sonus e boxis. Ddis hiat

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 56


ghettau un’oghiada umbrosa, accuzza. Immoi ddi pariat
una sbentiadura a ddus hait zerriaus, no ndi fiat prus
segura, non ddus conosciat, ma hiat hai fueddau giai chi
abettant chi fueddessit. Custu portàt iscrittu in sa bisura,
in sa cara rapignadora.
Castiendidda, is serbidoras hiant intèndiu un’assustru
a su muedd’ ‘e sa schina.
“Facci arrebugida” hiat pispisau calincuna.
Minnia s’arregordàt de candu fiat pipia: dd’hiant fattu
spantu is ominis chi ascurtànt a su babbu, strantaxus insaras
puru, cun sa berritta in manus i a conca calada, affattaus,
abettendu una grazia o sa cundenna minèscia. Custu pen-
samentu dd’hiat posta àteru annùggiu in su coru.
“Bollu feti abarrai unu pagu in paxi” hiat inghizzau a
fueddai.
Sì! E chini dda strobat? Chini non ddu bolit? hiant
pensau ominis e fèminas. Po custu s’hat zerriau? Ita c’in-
traus nosu? Giornada pèrdia, est!
“Bollu abarrai in paxi cun bosàterus. E chi bosàterus
siais appaxiaus!”
Custa est cos’ ‘e prèdica, hiant pensau. Non heus èssiri
nosu a ddi ponni scuncordiu.
“Ci sunt medas cosas non craras de nai” hiat sighiu
donna Minnia. “E, tanti po incumenzai, s’arrecumandu
de non mi zerriai dottoressa, vissignoria, o donna Minnia.
Zerriaimì feti Minnia, comenti candu femu piccioc-
chedda. Su nomini bastat.”
“Si donat cunfianza, cosa meda de pigai depit teniri!”
hiat pispisau in fund’ ‘e sa prazza unu serbidori.
“Aici e totu” hiant nau àterus.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 57


Dd’ascurtànt po su doveri, ma no est chi luegus cussa
parada ddus hessit cumbintus meda. Assumancu don
Maseddu scieus sa concorròccia chi est. Ma issa? Non hat
a èssiri totu una brulla custa? Famiglia stemperada! Hessit
fueddau de traballu.
Ma Minnia non hiat chistionau ne de giornadas e de
soddus, ne de incùngias e de partis, comenti fadiat don
Ciccitu, su babbu. No! Hiat chiostionau, pasiada pasiada,
de fai fillus e de non ndi fai, casi chi non fessit chistioni de
fai sbregungiri sa bucca de una bagadia. Fessit stètiu feti
cussu, passiènzia: fiat sa meri e, si scit, is meris tirant a si
ficchiri in donnia stampu de is serbidoris.
“Labai chi s’imparat sa dottrina”, hiant pensau ominis
e fèminas.
Ma Minnia Zanda non si fiat limitada a sa dottrina.
Po prima cosa hiat nau chi is ominis fiant arroccalis:
“Zorbalis seis! No is fèminas, mancai su chi hant sempri
boffiu fai crèiri is mascus.”
Unu murrùngiu hiat intebidau sa prazza.
“Seguru, ci ndi funti prus corbaglius di àterus, ma
nemus si ndi scampat. E poita? Poita chi, a fronti de su
chi narais de cumprèndiri, nudda e totu arrennesceis a
strobeddai. E poneis totu a carrigu de is fèminas.
Est aici chi is ominis hant ghettau s’impositu chi a
cumandai depit èssiri su mascu, po s’arrexoni chi est nàsciu
mascu. E sa fèmina depit ponni in menti. Anch’est intel-
ligenzia? Ma propriu custa est s’arroccalènzia insoru, poita
non serrezzat is cosas de cumprendi e chi issus non cum-
prendint. Is fèminas cumprendint de prus. E custu increscit
a is mascus!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 58


“Gei est berus” hiat nau una boxi de fèmina. Ma
illuegus si fiat depia citiri, po is surrùngius de is ominis.
“Zia Peitrottu!” ddis hiat ghettau in facci Minnia. A
cussu nomini ndi fiat calau unu silenziu marigosu, s’in-
tendiant is uncinettus chi annuànt su cotoni. “Tengu bidea
de nci dda tragai a sa caserma de is carabineris.”
“Totu su babbu, est, de trancus” hiat pispisau calincu-
nu; is àterus hiant sconchiau, mentras is fèminas im-
pressiant s’arranda cun didus nerbiosus, ghettendusì
oghiadas a sa scusi de pari a pari.
“Cussu no est modu de si nci bolli spentumai a s’àteru
mundu, cun is improddus de perdusèmini i àterus ferenus,
candu no est cun is ferrittus de fai mìgia cravaus a s’inzerta!”
Hiat pigau pasiu e sùlidu. Teniat is trempas arrubiadas
comenti ddi fessit ferta linna in carronis: “Andaus” hiat nau.
“Is tempus sunt cambiaus. Imparai is cosas de fai, ma prima
e no apustis, candu est tradu!”
E de ingunis fiat incumenzau su mellus: finzas a calin-
cun’omini ci fiat furriada sa facci in coloris.
Cussa dì Minnia, a fini a fini, ddis hiat nau cali cosas
si podiant fai intra pobidd’ ‘e mulleri. “Bastat cun sa
timoria de su calendariu. Oi non podeus, oi sì, crasi forzis!
Non est vida de coja, custa. E bastat puru cun is cosas
ghettadas e lassadas a metadi, chi no est po nudda seguru
e portat dannus a su corpus i a is sentidus.”
“Sa meri”, si fiat accunnottau unu de is serbidoris,
mentras issa torràt sùlidu. “It’est custu ghettau e lassau a
metadi chi arremonat fusteti? Po contu miu una cosa in-
cumenzada andat acabada.”
Minnia non hiat arreguau fueddus, craru craru si

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 59


dd’hiat nau, fadendinci cravai su nasu in s’arranda a is
fèminas. A is ominis su sudori de sa conca ddis fiat calau
a mesu schina.
“Ma in cali scienzia s’est addottorada?” hiat pispisau
una fèmina anziana.
Di a palas una boxi hiat respustu: “In s’arti de ingurdai
pillonas, s’est addottorada.”
Calincunu hiat scraccaliau.
Minnia hiat sighìu: “Si depeis dizidi a non ponni in
perigulu de vida is mulleris. E depeis sciri chi non c’est
feti sa regula de is fèminas; immoi ci sunt finzas mexinas
noas. Bastat a ddas pigai donnia dì, aici asseliant is cosas.
Cun custas mexinas ominis e fèminas si podint pigai su
prexeri finzas donnia dì.”
E hiat inserrau sa chistioni cun d’una filosofia macca:
“S’omini si cojat po sa stima chi tenit po una fèmina e po
fai s’amori cun issa, non po dd’impringiai de sighida, a
sa manera de is conillus. Donnia fillu depit arribai candu
su babbu e sa mamma hant dizìdiu chi bengat!”
Ddus hiat castiaus a ogus sbuidus e si ndi fiat andada
lassendiddus mudus i affattaus.
“Gei depint èssiri cosas bellas!” hiat nau Bona a una
bixina. Totus is fèminas, chena ndi pesai is ogus de is
arrandas, dda pensànt aguali.
Ma Bissenti, unu de is serbidoris, non hiat cumprèndiu.
“Mulleri mia no est fèmina mala! No ndi fait de cussas
cosas!” hiat nau, in mes’ ‘e sa prazza e de ingunis non fiat
torrau agoa. Is àterus, mancai chena gana, hiant pigau su
casu e su binu de su cumbidu chi, po prezettu de sa meri,
Giuannica, disanimada, hiat cuncordau in s’aposentu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 60


mannu in fund’ ‘e sa prazza, in mesu a is ainas de is
messajus.
“Po chini s’hat pigau, a totus?” hiant pispisau tra issus
e issus e, de s’argumentu, nd’hiant fattu una ciacciarrada
lèbia. Cosas de nai, aici in craru. Anant’ ‘e is ominis.
Fèmina sbregungida est.

Bessius de ingunis, s’intendiant imbriagus i allanchius.


Ma luegus ci ddis fiat torrau su sànguni a logu e is
fueddus a is murrus.
“Bosateras, a domu” hiat ordinau Agostinu Fanni in-
cilliu. Cuss’interruzioni chi sa meri hiat contau espli-
chendidda in craru, fiat sa gruxi sua. Dda teniat in is sen-
tidus s’insistènzia de sa mulleri, donnia borta chi dda
circàt: dona attenzioni, dona attenzioni. E in su momentu
mellus: mira de ti stesiai in tempus. Fiat sa gruxi sua. E
non ddi fiat praxiu po nudda a intèndiri cussas chistionis,
giai lèggias de sei, ghettadas in prazza, mancàt feti chi hessit
acciuntu su nomini suu.
Un’àteru a murigu de brenti fiat Luiginu-tres-arrialis,
chi pustis de tanti abbètia hiat indùlliu sa picciocca a ddi
donai su chi issu boliat. Fiat sempri a calendariu tirau,
Arritixedda, fadendu e sculendu contus. Aici cussu “oi no,
oi non podeus, oi nemancu”, chi hiat nau sa meri, ddi
pariat giustu su chi incapitàt a issu. Chena contai chi, de
unas cantus dìs Arritixedda non fadiat àteru che pràngiri,
pràngiri a disisperu poita non ddi fiat torrada sa regula.
Forzis fiat prìngia. Prìngia! Po una borta chi dd’hiat
toccàda, friga friga, appena incarada, in su muntoni de is
oi no, oi nemancu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 61


“Deu a mulleri mia candu bollu dda pigu, chena cussus
impiastrus chi manigiant is bagassas” si fiat bantau in su
stangu Sebestru Chia, trottu che linna mala.
“No est po debadas chi tenis trexi fillus” dd’hiat nau
Rafaeli Cau, s’impiegau de s’anàgrafi.
“Aggiudu mi donant. Is fillus sunt ricchesa po su
messaju.”
“Messaju? Tui ses feti serbidori.”
“E tui, insaras? Aximai ses arrennèsciu a ndi fai unu.
Ita t’est siccada s’aina?” S’impiegau comunali si fiat fattu
arrùbiu in trempas. Sebestru hiat sighìu: “Scumitu chi non
t’arregordas comenti si fait? A ponni in menti su chi narant
is fèminas.”
“Si fessit po mimi, donnia dì dd’hemu a sciundi s’aina,
ma sa paga de Municipiu no acciungit a mantenni famiglia
manna. Bollu preguntai a donna Zanda de cussas mexinas.”
“Mexinas po fèminas malas!” ndi fiat bessiu Angelinu
Soru. Àterus dd’hiant donau arrexoni : “Bideas trottas s’est
posta in conca, asuba de is fèminas de bidda.”
“Baxei” fiat intrau in chistioni s’apotecariu. “Baxei ca
non sunt bideas trottas. Trottus seis bosaterus.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 62


9

Po sa festa de s’Assunta si costumàt, in Araxixi, chi su


èspuru, is fiudas ndi pesessint Nostra Sennora de sa lèttia
a peis de s’altari i, apustis de dd’hai cambiada su bistuari,
dda corchessint in d’un’àtera lèttia de imbirdi, totu in-
giriada di angelus di òru, posta in mesu de sa cresia, asuba
de unu tumulu infroriu.
“Cust’annu abarrat corcada in su lettu de dònnia dì”
hiat instau predi Muscau a is fiudas, stratallendiddas facci
a su portali.
Sa dì ‘e sa festa, a sa missa manna dd’hiant intèndiu
totus s’àiri ammucorau in cresia: pagus candelas allutas,
finzas is santus pariant annugiaus. Collettu, su sagrestanu,
pustis de una sonad’ ‘e campanas lesta lesta, immoi scon-
chiàt de palas de s’altari a origas caladas e ogus sprap-
peddaus castiendu sa genti in is bangus. Candu fiat intrada
Minnia, andendu a s’umiliaderi chi fiat stètiu de sa mam-
ma, de sa nonna e di àteras Zanda prima de issa, Collettu
fiat curtu a sonai sa campanedda a or’ ‘e sa sagrestia.
Predi Muscau fiat cumpartu totu imbruscau, cumen-
zendu a nai missa prima ancora de lòmpiri a s’altari. Hiat
fattu missa arrasada, in pressi in pressi, murrungendu su
formulariu intra sei, chena abettai su responsariu.
Ma is fidelis si fiant acataus chi s’Evangeliu lìggiu de
su predi non fiat cussu de s’Assunzioni gloriosa de Maria

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 63


Santissima a is celus. Liggiat s’Evangeliu de s’Annun-
ciazioni: “Deu ti saludu, o plena de grazias, su Signori est
cun tegus, tui ses beneditta tra totus is fèminas”.
Is prus prontus de sentidu hiant cumprèndiu illuegus
contras a chini s’hiat a èssiri affraccau predi Muscau sa dì,
i abettànt spantaus. Sa temporada ndi fiat calada a sa
prèdica e fiat stètia curza e poderosa cantu sunt totus is
strossadas di austu.
“Genti di Araxixi, arrazza prenettada a arrepreni su
campusantu, a mòrriri feti, chena chi ndi nàsciat prus unu
de bosàterus! Genti chena timoria de Deus, su fogu s’ap-
pampit e si nci pappit!”
Su silènziu si fiat callau intra is fidelis, appiscedden-
diddis su coru comenti arrescottu intr’ ‘e is fuscellas de
sinniga: sànguni e soru ndi colàt.
“A is paraulas de s’Angelu Gabrieli a Maria Santissima
ddi fiat murigada s’anima intendendusì saludai cun titulus
nous e gloriosus, de is calis issa si creiat indìnnia. Ma hiat
arrespustu: Eccus sa serbidora de su Segnori!”
Su predi hiat pigau tempus, ghettendu un’oghiada
longa asub’ ‘e is fèminas. “E bosàteras? Ita si pensastis?
Chi Deus s’hiat fattu ominis e fèminas po s’accrobai? Sa
Virgini Maria no nd’hat tentu bisongiu, hat calau sa conca
a is fueddus de s’Angelu: Bengat in mei segundu sa
paràula de Deus!”
Predi Muscau hiat stendiau su brazzu contras a is
fidelis: “Fèminas di Araxixi, de chini fadeis sa voluntadi?
Seis pensendu de s’accrobai comenti canis in is arrugas?
Canis! Puzza puzza, ita schivu. Deu sciu!” hiat acciuntu
zerriendu de sa trona.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 64


“Scìu... scìu... ” hiat repitiu sa bòvida de sa cresia.
“Scìu totu! Liggiu aintr’ ‘e sa conca de bosàteras.
Orguai! Orguai a ponni in menti a certus cunsillus, a is
bideas maccas chi benint de foras. Is fillus ddus mandat
Deus. Non seis bosàteras a dizidiri. Incrubai sa conca cun
sa Virgini Maria, fèminas santas e pregai po s’intercessioni
de issa, chi sciorrochit in bosàterus se rennu de su peccau
e si fazzat fidelis e costantis in su divinu servìziu suu. De
sinunca, maladittas siais!”
De totus is fèminas in cresia s’unica a no ndi calai sa
conca fiat stètia Minnia Zanda.

In sagrestia, mentras aggiudàt predi Muscau a si ndi


bogai is paramentus, Collettu dd’hiat preguntau: “Poita totu
custu avolotu? E cussas chi andant a si fai afferrittai de zia
Peitrottu, insaras?”
“Cussas a pustis si pentint. Torrant sempri a cuili, comenti
Deus bolit. Ma non a donai pubblicu disacatu. Scandalu!”

A sa bessida de cresia, intamus de furriai a domu, sa


genti si fiat assortida in su sagrau fadendu currìglius po
quistionai de sa prèdica de predi Muscau. Fiant totus in
trumbullu di anima e ammuinu de coru, po su spantu e
po sa timoria chi ddis hiat postu.
“Corpu de balla! No dd’hiat mai fatta una prèdica
aici.”
“Fueddus de fogu. Mi nd’hat fattu impriuzzai sa peddi.”
“Ma un’incuminzu ci boliat.”
“Si scit chi cuaddu sfertu furat sa furriada a is ominis.
Insaras su cuadderi ddi serrat is frenus.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 65


“Innoi non fiat prus furriada de cuaddu, fiat furriada
di egua!”
Ma sa timoria prus manna dda teniant is fèminas, po
sa maledizioni.
“Tres Patris Ave Gloria hapu nau.”
“Là ch’est cosa lèggia s’inferru.”
“Po cosa, apustis. S’omini agatat apparicciau; ma po
nosu... non s’accudit a incumenzai chi est giai spacciau!”
“Si fessit po mimi, giai scarèscia mi dd’hem’ a èssiri.
Ma a Luisicu dd’arrechedit sempri.”
“Su fattu est chi a totus is ominis arrechedit. E nosu seus
cundennadas.”
“Citu! Bessit issa!”
Donna Minnia Zanda si fiat incarada a su portali de
cresia e su tragallu fiat acabau de suncuna. Is prus fartaus
dd’hiant furriau palas. Fiat passada in mes’ ‘e issus in d’unu
silènziu de prumu, sìmbili a su chi ndi calat a terra candu
niat. Ddus cumprendiat, non pretendiat accatamentu de
nemus; ma cussa passada de cilixia dd’hiat fatt’intèndiri
strioris in sa schina.
Cussas de predi Muscau fiant quistionis chi conosciat
de diora. Nimancu prus ddi poniant pensamentu, o
arrennegu. Fait su doveri suu, pensàt. Ma torrendu a domu
castiàt deretta in facci a is fèminas, chi aximai ddi torrànt
saludu. Hant a imparai a cumprèndiri, a pagu a pagu.
Minnia hiat circau de ddas ascurtai is fèminas di Araxixi,
is preguntas mudas chi tanti bortas ddi poniant, in d’una
bidda aundi non teniant nisciunus chi ddas ascurtessit.
Immoi ddi furriànt palas.
Su disprexeri suu fiat po su dottori. Issu chi ddas depiat

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 66


aggiudai, invecis a sa manera sua ddis hiat ghettau asuba
su giudìziu morali.
E su predi una cundenna chena remèdiu.
Finzas Giuannica non hiat bogau fueddu po tres dìs
de sighira.
“Ita c’est? Pèrdiu sa lingua, has?”
“Timu a fai peccau, chistionendu cun fusteti!” si fiat
sculpada; ma in coxina hiat prantu, ca non ddi minesciat
a sa meri.

Apustis de custu fattu medas giovunus i ominis cojaus,


cun fillus in domu, hiant ghettau oghiadas appostadamenti
a su corpus friscu e lestru de Minnia Zanda. Nd’hiant
mirau is ogus asulus e limpius, allutus comenti lantionis
prontus a promìttiri nottis de lugori plenu. Is pilus nieddus
e luxentis, boddius a ingìriu de sa facci, donànt grazia a
sa cara frisca. In bidda femina de sìmbili ermosura no nci
ndi fiat mai stètia, po cussu attraiat e, candu passillàt in
su stradoni, totus si furriànt a dda castiai a salias postas.
Non hiat donau prus cunfianza, segundu su costumu de
sa famiglia Zanda. Prus frida e stesiada, immoi pariat tenni
arrèxinis in àterus territorius de s’anima e cun àterus
istintus in su sànguni, chi dda fadiant diversa chena chi
issa hessit bofiu marcai cussu disvàriu.
Alluiat bideas. Is ominis si dda bisànt e si ndi contànt
is bisus, pari pari, in su stangu o in sa buttega de Lilliu, a
su merì. Pariat chi non hessint tentu àteru de contai. Ma
Minnia, sa dottoressa, fiat diversa e donniunu de issus hiat
a èssiri stètiu prexau de dd’ottenni diaderus e de si ndi
pòdiri bantai.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 67


Predi Muscau nd’hiat depiu intèndiri medas de cussas
invenzionis in cunfessioni: crastuladas de imbìdia, mincì-
dius e malesas, bisus presentaus comenti cosas fattas. Mai
nudda di acclarau.
Sa beridadi est chi Minnia non arriccìat nemus. Fiant
is ominis chi bogànt, po beridadi, is bisus e su spèddiu
insoru, ferenendu e pudescendu s’àiri di Araxixi.
Is fèminas teniant un’àtera misura de imbìdia po cussa
e, mancai fessit nàscia e pesada in bidda, dda zerriànt
s’allena feti po èssiri mancada unus cant’annus.
De candu fiat torrada a Araxixi is ominis, ammacchiaus
de issa, non occasionànt prus is piccioccas de bidda e, finzas
custu, hiat fertu is fèminas chena chi is piccioccus si nd’aca-
tessint. E candu calincuna si ndi chesciàt, dda strocciant:
E chini ses, Minnia?
Sunt cosas chi una fèmina non poderat. Po cust’ar-
rexoni asuba de Minnia fiant crescias prus istorias de cantu
matas ddoi fiant in Giarranas, e finzas prus malesas de
cantu follas tenit sa scomadura de una mata.
De parti sua donna Minnia, chi cussus mincìdius
conosciat, giai chi don Maseddu dd’arrelatàt de totu, fadiat
contu de no intèndiri.
A parti Giuanni Arrei, chi ddi torràt is contus di ar-
mentàriu de sa sienda, in su palàziu non arriciat nemus.
Fiat stètiu serbidoreddu, candu issa fiat ancora pipia e
hiant giogau impari in sa dom’ ‘e palla, certus meigamas
de istadi.
Immoi Giuanni dd’hiat domandada e Minnia hiat
arrìsiu, ma non dd’hiat arrespustu. Giogàt cun issu un’à-
teru giogu, donendiddi soga e poi neghendusì, boghendu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 68


a foras ganas malas e spèzias lèggias, mancamentus de
sentidu, doloris e penitènzias. Issu si presentàt, mancai
poita Minnia dd’hiat mandau a zerriai cun cancunu
sinnali o avvisu e, candu arribàt a su palàziu Zanda, agatàt
su logu serrau, Minnia partida.
Annugiau, don Maseddu, consillàt a Giuanni de si
ponni in paxi su coru, ma chena ndi aggravai is sentidus:
“Torra a passai” ddi naràt.
“Candu?” abbetiàt issu.
“Candu... candu... candu c’est issa!” E acciungiat il-
luegus: “Bai, bai, torra a su traballu tuu, chi non est arroba
de pagu contu i est mellus a dd’attendiri. Ita àteru ti
mancat, cun totu is piccioccas chi ti currint avattu. Acabat
chi non ti castiant prus e perdis latti e cradaxu. Ita ti ses
postu in conca? Minnia tenit àteru de prugai!”
Ma Giuanni Arrei non cumprendiat s’incruelessi-
mentu: “It’est chi ddi pigat, don Maseddu? Hapu fattu su
sordau e ndi seu torrau. Non est chi seu andendu in galera,
circu feti de mi cojai cun Minnia.”
Don Maseddu dd’hiat castiau, citiu citiu, tristu e in
pensamentus.
“Ebbè” hiat nau Giuanni, perdendu sa passiènzia.
“Chini ses tui? Tocca, baitindi!”
Seghendu ingunis sa chistioni, don Maseddu hiat serrau
su portali in facci a su serbidori, lassendiddu solu, comenti
unu pilloni impallau.
Ma custu giogu hiat scinizzau de prus sa gana de
Minnia chi Giuanni Arrei teniat giai manna: immoi fiat
s’unica cosa chi dd’interessessit. Peus de comenti s’inten-
diat, solu e refudau, non hiat a èssiri mai stetiu. As-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 69


sumancu s’hessit poziu cunfiai cun mammai sua, issa
dd’hiat hai donau bonus consillus. Ma zia Brabarica, sa
serbidora de domu de is Zanda, non ci fiat prus e in
campusantu cresciat s’erba asuba de sa tumba sua, aici
Giuanni non si podiat stuai cun nemus de cussu disisperu.
Hiat provau a ndi chistionai a su brigaderi Sèssini,
cumpàngiu de cassa, po unu consillu; ma issu dd’hiat
arrespustu: “E deu ita ddi depu fai? Obbligai non dda
pozzu!”
Insaras nd’hiat fueddau cun Antoni Maria Pes, fradili
carrali.
“Ita ndi sciu deu de fèminas aici?” dd’hiat respustu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 70


10

Antoni Maria Pes fiat pesau cun Giuanni Arrei. Fillu


di Angiullina Arrei, serbidora in domu de don Ciccitu
Zanda, candu fiat nàsciu in bidda non fiant mancadas is
cràstulas, a su meri, narànt, cussa dì fiant nàscius duus
fillus: sa pipia de Felicina Mereu, sa mulleri, e su pipiu
de sa serbidora. Angiullina fiat cojada cun Pedru Pes ma
issu, sempri avattu de su bestiàmini de don Ciccitu, biviat
prus in su sattu chi non in domu sua.
Po truncai is boxis Angiullina hiat lassau sa dom’ ‘e don
Ciccitu e fiat andada a bìviri in d’una domixedda bàscia
e scuriosa chi Pedru Pes hiat pesau cun is manus suas, totu
de perda niedda, feti s’intrada e duas ventanas fiant stric-
chiddadas de cracina. Pedru Pes, crabaxu, nieddu di ogus
e de peddi, chi non fueddàt mai, sempri avattu a is pegus
in monti, fiat devotu a don Ciccitu chi dd’hiat procurau po
mulleri sa serbidora sua. Candu furriàt a bidda po primu
cosa andàt a torrai s’arrispettu a su meri, apustis si serbiat
de sa femina comenti fessit una scrau. Non fiat po malesa,
feti chi, bivendu impari cun is crabas, si fiat furriau crabu
issu puru.
Angiullina ndi sunfriat.
Hiat hai bòfiu chistionai puru cun su pobiddu, is pagus
bortas chi calàt a bidda. Teniat bisòngiu de nai fueddus e
de nd’intèndiri.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 71


“Poita non ddi narat cosa fustei, don Ciccitu?”
s’arrecumandàt.
Ma Pedru pariat mudu. Mudu e sempri insuau. E issa,
po sa stima chi ddi teniat, feti aici fiat obbligada a ddu
corrispùndiri.
“Non tenit àteru disvagu” hiat nau don Ciccitu, sa dì
chi Angiullina fiat torrada a si recumandai.
E candu Pedru fiat mortu, sperrumendusì de s’Azza de
su Carradori, una notti de temporada furiosa, sa mulleri po
su disprexeri si ndi fiat ammaladiada e fiat arrutta màrtura
in su lettu.
Antoni Maria fiat crèsciu de pressi.
“Teniddu cun tui” hiat nau Franciscu Zanda a Giuanni
Arrei, una dì. “Ma non dd’arròpisti, mai!” E si ndi fiat
andau, su meri, portendu Minnia in cittadi. Aici Antoni
Maria, avattu de Giuanni Arrei, si fiat fattu omini.
Torràt su sàbudu a merì a bidda e andàt derettu a dom’
‘e sa mamma.
“No... non alluast sa làntia” ddi naràt issa in d’unu
pispisu, de fund’ ‘e su lettu.
“Non si nci biri.”
“Sa luxi mi fait mali.” E non smusciàt prus. Teniat una
maladia strama, chi spacciàt aintru chena chi a foras si ndi
biessit sinnali. Non pappàt Angiullina, buffàt feti aqua i,
a forza, ddi donànt simbuledda. Antoni Maria dda castiàt
oras i oras, sèzziu a costau de su lettu, citiu, chena sciri ita
fai o ita ddi nai, sunfrendu po su pagu arrelatai fra issus.
Angiullina Arrei castiàt fissa su muru, no stesiàt is ogus
de su quadru de su Sacru Coru de Gesús. Ma una dì si
fiat furriada facci a su fillu e, sprappeddendu is ogus po

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 72


ddu biri mellus in su scuriu: “Antoni”, hiat pispisau. “Ti
depu nai una cosa...” Prangiat. Antoni Maria hiat hai tentu
quindixi annus, ma fiat giai omini. Angiullina Arrei dd’hiat
castiau cussu fillu, intr’abillu de is làmbrigas: “Is ogus...
sa bucca sua... ” hiat pispisau ancora.
“De chini?”
Ma non hiat poziu prus fueddai, poita fiat spirada cun
d’unu sùlidu lèbiu.
Fiat stètiu in s’ierru. Dd’hiat arregordau po meda
tempus cussu sùlidu chi si ndi studàt comenti una làntia
cand’est spacciau s’ollu. Dd’arregordàt po su frius e su
sbuidori de sa domu. Sa ziminera sempri studada, sa
coxina sempri scuriosa. Nimancu sciriat comenti dda
mantenni una domu, issu. Ddoi aturàt pagu, sempri avattu
de is brebeis de don Ciccitu o avattu de is crabas chi
dd’hiat lassau Pedru Pes, morrendusì. Ma custu fiat
incapitau tempus prima, Antoni non s’arregordàt prus ne
comenti fiat accuntèssiu, ne sa bisura de su babbu. Ddi
fiant abarradas unas cantus duzzinas de crabas e, immoi,
sa domixedda de perda niedda.
Ma non fiat vida, cussa. Ndi preguntàt arrexoni a
Giuanni Arrei.
“Sa vida chi fadeus totus” ddi respundiat Giuanni. “Ita
penzasta chi fessit?”
Torràt sempri de prus a domu sua, in cussa domu sbuida
e scuriosa comenti una grutta. Hiat pigau s’imbizzu de si
corcai in su lettu chi fiat stètiu de sa mamma, facci a su
quadru de su Sacru Coru de Gesús. Si ndi pesàt de su lettu
e s’accostàt a ddu castiai di accanta: s’oghiada sua ddu
sighiat in donnia arrenconi de s’aposentu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 73


Una dì, apustis de annus, hiat tastau cun su didu a
ingìriu de su coru arrùbiu e de sa pampa chi abruxàt chena
spacciai: “fuoco perenne d’amore”, e dd’hiat intèndiu sbuidu
a palas. Su quadru fiat prantau in su muru a puncias, aici
ndi dd’hiat spiccau e hiat scobertu unu nìcciu cun d’una
scàtula de lattoni, de cussas po allogai friscus is pistoccus.
Ma non ci fiant pistoccus aintr’ ‘e sa scatula, dinai ci fiat,
dinai meda, totu su chi Angiullina hiat postu a parti in
tant’annus.
Sa dì non fiat torrau a pàsciri is brebeis de don Ciccitu
Zanda, né is crabas de Pedru Pes. Intregau s’arei a Giuanni
Arrei, si fiat postu a mercantai casu. Comporàt de is pastoris
e bendiat a stasonadura cumprida.
“S’arriscu est mannu” ddi naràt Giuanni Arrei.
“Su guadàngiu non est de dispreziai” dd’arrespundiat
Antoni. “Lassa totu e poneusì in sociedadi.”
“E don Ciccitu? Chini dd’attendit sa roba a don Ciccitu?”

Unu mangianu, torrendu de monti, Antoni Maria Pes hiat


attobiau una stràngia. Ingiriada de is fillas di Anselmu de
s’Eremigu, baddàt in mesu de su mori. Antoni conosciat
sa musica chi issa accinnàt, unu valzer, il bel Danubio blu.
Chena musciai dd’hiat pigada e cundutta in su ballu, ma
non hiat durau finzas a sa fini. Passau su spantu issa si ndi
fiat scappiada de cussu disconnottu.
“Grazias” hiat nau Antoni Maria cun d’unu arrisixeddu,
sighendu s’àndala.
Sa buttega de ziu Licu fiat sempri prena. A su costau de
sa dom’ ‘e signor Tanas, s’organista, toccàt a calai tres
gradinus po intrai in d’un’aposentu a bòvida de canna,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 74


bàsciu e affumentau. Signor Tanas candu non sonàt s’or-
ganu in cresia, fiat innì prontu a contai paristorias po una
tass’ ‘e binu nieddu. Naràt chi fiat in luttu de cinquantatres
annus. Antoni Maria Pes si fiat firmau a su bangu e ziu
Licu hiat ghettau tassa.
Dd’hiat agguantau po unu brazzu: “Una stràngia!
Benit di attesu? Franzesa o Anglesa?”.
“Né franzesa né anglesa, est una de bidda” hiat nau
ziu Licu, beffianu.
“Chin’hat a èssiri?” hiat pensau Antoni Maria Pes, chi
fiat abarrau foras de bidda unus cantus mesis, in continenti
po su cummerciu suu.
Licu Lilliu fiat torrau e hiat nau: “Dd’assimbillat a don
Ciccitu Zanda?”
“Non hat a èssiri?...”
“Aici e totu.”
Antoni fiat troppu spantau: “E don Ciccitu?”
“In su celu siat.”
“Mortu?”
“De seguru est in campusantu.”

Agatendu s’enna sparranchiada Giuanni Arrei fiat intrau.


Antoni Maria fadìat contus.
“Tui, ses?”
Posta sa buttiglia in sa mesa buffànt.
“Est binu chi lompit di attesu.”
“Cun su dinai chi has fattu, ancora in custa domixedda
bivis?” dd’hiat sbruncau Giuanni.
“Po su tempus chi abarru in bidda. Tui poita non benis
cun mei?”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 75


“Arrexini fattu ci tengu.”
“Nemus t’agguantat... oppuru?...”
“Non parit berus, candu calincunu ddu tenis aintru e
non ti nd’acatas.”
“Insaras parti!”
“Su coru, mi firmat, in bidda.”
Antoni Maria hiat arrìsiu: “E chini?”
“Minnia” in d’unu sùlidu.
“Bai!” spantau. Passau su spantu dd’hiat nau: “Non
est fèmina po tui. Ddas conosciu beni deu cussas fèminas,
funti totu denghis e creccus.”
“Tui non conoscis a issa.”
“Fueddu dd’has postu?”
“Dèu giai...”
“E issa?”
Giuanni Arrei non hiat respustu. Hiat buffau. Apustis hiat
nau: “Cun certas fèminas toccat a tenni assentu, passai
aintr’ ‘e su tempus chena pantasia de tenni pressi.”
Antoni Maria dd’hiat castiau cun arrèulu: “Hat a èssiri.
Ma dèu hapu baddau cun Minnia propriu custu
mangianu.”
“Àtera brulla non has a tenni de mi fai!”
“In su mori strintu de Laccuneddas. Fiat cun is fillas
di Anselmu Scanu de s’Eremigu.”
“Su scusòrgiu aundi dd’hat interrau s’Eremigu?”
Giuanni si ndi fiat strantaxau de sa cadira.
“Non est brulla, ti nau.”
A murrùngius, Giuanni Arrei si ndi fiat andau.

Antoni Maria non teniat nudda de fai. Aici, po furittai,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 76


hiat destinau de dd’attobiai in sa muredda de s’Arrundò.
In fundu, aundi is cungiaus si perdiant, acabàt s’angunia
de su soli. Sa dì si nd’andàt lèbia. Bastàt abettai. Dd’hiat
bìa arribai ddi attesu. Issa puru dd’hiat biu e si fiat firmada,
giai pensendu de torrai agoa. Ma hiat sighiu.
Immoi chi fiant facci a pari issu si fiat fattu saturnu, non
arrennesciat a musciai, ddi pariat di èssiri separaus de unu
velu de ampua. Si fiat furriau a castiai s’ùrtimu corru de
soli: “Paris tui.” Ddi fiant lòmpius a origas fueddus chi
dd’hiant spantada e fattu buddiri su sànguni. Calincuna
cosa dd’hiat punta in petturras e si fiat ammoddiada.
“Non ci nd’est unu paris a s’àteru” naràt Antoni Maria.
“Toccat a biri unu scurigadroxu in cùccuru de unu veru
monti. Non tenit ora di acabai.”
“Custu non tenit de disigiai a nisciun’àteru.”
“Hapu connottu Svizzera e Francia. Cittadis e montis,
fruminis e laccus. E tui?”
“In continenti nd’hapu biu de logus. Ma prus in fundu...”
In su celu si ndi pesàt una càvuna de luna.
“M’hiat a èssiri praxu chi hessist connottu is logus chi
hapu biu deu.”
“Donnia logu est disvariau, ma apustis de nd’hai biu
medas ti nd’acatas chi totus s’assimbillant.”

“Araxixi logu medianu de su mundu?”


“E poita no!”
Arrexonendu si fiant mòvius facci a sa Corronad’ ‘e
su ‘entu.
“Su mundu acabat innoi!”, hiat sentenziau Antoni Maria
Pes, disogau.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 77


“Mi parit chi seu dèu” hiat nau issa, cun d’unu sùlidu
de boxi.
Antoni Maria hiat intendiu unu striori. Si fiat furriau,
castiendidda cun spantu. Minnia dd’hiat castiau fissa: “Mi
seu pèrdia, in custu logu!”
“Ita ci fais innoi?”
“Non ddu sciu.”
Hiat furriau palas e si fiat incamminada po torrai agoa.
Camminendu dd’hiat preguntau: “Chini ses? E deu chini
seu?”. Ma non dd’hiat lassau tempus de respùndiri. “Chini
seu? It’est Araxixi?” De suncuna dd’hiat preguntau si fiat
cojau.
“Non hapu accuttu. E tui?”
“Tengu serbidoris.”
“Narant chi ti scisi scabulli finzas troppu.”
Si fiat pentida de hai fueddau. Ddi pariat chi immoi
issu ddi bolessit fai prèdica.
“Bellu su scurigadroxu” hiat pispisau, stesiendusì.
Su celu fiat una lastra de bizarra niedda stampada de is
isteddus.
“Scusamì”, hiat nau issu. “Non tengu derettu...”
“Poita? Non m’has offendiu.”
Hiant postu àterus passus impari, facci a domu.
“Pensas chi cussas arringheras de isteddus siant pran-
tadas apposta aici, o a spàniu?”
“Poita?”
“Hiat a èssiri bellu... un’assentu prezisu in is celus.”
“E in terra, no?” hiat preguntau Antoni Maria Pes.
“In terra? Seus nosu sa misura. Nosu fadeus arringheras...”
“E ddas sculàus.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 78


Hiant arrìsiu impari, torrendu.
“Spàcciant de pressi is cosas...” e dd’hiat saludau.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 79


11

A Giuanni Arrei no ddi praxiat a ponni in prazza is


cosas suas. De Minnia fiat amorau e sa stima po issa ddi
pariat benia de sei, chen’ ‘e dda movi po crèsciri, comenti
dd’hessit sempri tenta aintru; e issa puru dd’hessit depia
tèniri, abettendu feti s’ora sua. Ita bisongiu teniat de ddu
contai a is àterus?
Contai ita? Non fiant bisus is suus. Po contai toccat a
tenni fueddus prontus, prima de totu, e sciri furriai in
lingua màginas, murigus, ammuinus, strioris, sudoris, su
sonnu pèrdiu e centu àterus sfinizzus de s’anima. No, su
chi teniat issu non fiant paristorias po sa genti, cosas de
scoviai in sa buttega de ziu Licu; e nimancu is fueddus
pèrdius chi ghettànt a truessu cussus bèccius stenteriaus
chi s’acabànt a spacciai sa vida sèzzius a totu dì in sa
muredda de prazz’ ‘e cresia.
A ddas contai, is cosas suas, boliat nai ammesturai su
sabori friscu chi ddi colàt aintru pensendu a issa, cun su
bascaràmini de buttega. Fiant arrecatu e dillìriu de s’anima
sua. Nisciunu fueddu ndi podiat torrai trinnidura e silèn-
ziu, is sentidus chi arrèit su coru sempri buddi buddi.
Cosas de mantenni cuadas po non ddas magangiai. Bai
agataddas apustis chi nd’has scoviau su segretu. Hiat a
èssiri comenti castiai su soli a ogus sprappeddaus e bessiri
zurpu. No, po contai su chi teniat issu toccàt a sartiai su

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 80


frumini de parti a parti e torrai agoa chena si sciundi. Su
tretu tra su bisu suu e is fueddus fiat prus ladu e, sartiau
su giassu, non fadiat a torrai agoa. Tretu guadangiau o
tretu pèrdiu? Bellu traballu imbruttai is sentidus cun is
fueddus e abarrai chena segretus! No, issu non fiat abituau
a traballai in dannu. Su logu aundi depiat lòmpiri fiat
attesu. Fortis is sentidus chi nisciunu fueddu hiat a èssiri
stètiu capassu de fai biviri in is origas de is àterus. Po
cust’arrexoni non fadiat contu de ddus ponni in prazza.
Giuanni Arrei fiat omini arrennèsciu in donnia cosa.
Feti cojai a Minnia no dd’arrennesciat. Nd’hiat fattu una
maladia: pensàt a Minnia dì e notti, hiat perdiu sa gan’ ‘e
pappai, finzas su sonnu. Non arrennesciat a si ndi scabùlliri
de sa bidea de issa, ne a traballu ne a cassa.
A cassa manna hiat mancau unu sirboni. Ddi fiat parau
a innantis, firmu firmu, ma Giuanni, pensendu a Minnia,
hiat mancau su tiru. Is cumpàngius de is àteras postas cussa
dì dd’hiant fattu una bregùngia: “Un’àteru sozzu s’hat a
toccai a circai. Po mancai una bestia morta depis hai pèrdiu
sa conca! Est s’amoramentu po donna Zanda? A puntu bonu
t’hat portau!”
Giuanni non hiat pòziu sunfriri custus fueddus.
Nci passàt is nottis bisendusì a ogus abertus cun Minnia
e ddi fueddàt, sterrinau in su lettu a su scurìu. E, po cantu
ddi fueddàt a de notti, in sei in sei, totus is fueddus torrànt
a pari. Su peus fiat candu si presentàt a su palàziu Zanda
po dda domandai.
“Cojamì!” ddi pediat, finzas disisperau.
“E poita?” preguntàt issa, arriendu. E ddu strocciat:
“Cojamì!” Pustis ddi torràt sa respusta: “No, a tui no. Mai!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 81


Candu issa dd’arrespundiat “Mai!” Giuanni s’intendiat
sa morti in s’anima. Ma si fiat postu in conca chi Minnia
Zanda depiat èssiri mulleri sua. Aici donnia cida, de
sabudu, torràt a dubbai a su palàziu po dda domandai. E
ddi mandàt donnia spezia de donus: perdixis e meurras,
pezz’ ‘e sirboni chi cassàt po issa, lèpuris e conillus, froris,
nèspula e cerexia, pruna, mèndula, figu murisca. Nuxi.
Su mellus chi podiat arregòlliri e cassai fiat “sa parti de
Minnia.”
Is cumpàngius de cassa ddu lastimànt e Antoni Maria
Pes ddi naràt derettu: “Lassadda pèrdiri, ca non est fèmina
po tui. A issa ddi praxit a fueddai e tui ses omini de pagus
fueddus.”
“A pezza bìa ti dda sonnas?” ddu brullànt is àterus.
Giuanni s’arrennegàt: “Mirai de fueddai de issa cun
acatu!”
E is piccioccas in edadi de coja intra issas teniant mur-
rùngius de fai po comenti Minnia hiat rèdusiu su pòburu
Giuanni Arrei: “Ita s’hat a creiri?”
“Ma issu puru, cun totu is piccioccas chi ci funti in
bidda, propriu cussa andàt a castiai!”
Fiat intostada aici sa malesa de is fèminas po Minnia:
“Si non ddu bolit, poita non ddu lassat a un’àtera de
nosu?”
Ma Giuanni Arrei sighiat a non dromiri i a pensai feti
a issa. Fiat durau mesis custu trumentu. Po mesis Minnia
dd’hiat sighiu a respùndiri: “Mai!” lassendu intendiri chi...
forzis... o assumancu aici ddi pariat a issu de cumprèndiri.

S’attòngiu si fiat sfridau. Is fèminas di Araxixi, una avatt’

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 82


‘e s’àtera, hiant allogau is fardettas finis e postu bistuari
de lana. Una notti su bentu nd’hiat scutulau is follas de is
matas i, a su chizzi, sa prazzitta a palas de su palàziu Zanda
pariat unu camp’ ‘e batalla. Un’araxi frida sulàt a stros-
sadas, fadendu furriottus a is contonadas, ammuntonendu
is follas arruttas i apustis scumparzendiddas a illadu. A
mangianu don Maseddu e Giuannica hiant scovau e postu
fogu, su fragu di abbruxau preniat s’àiri.
Minnia cussa notti hiat sonnau su babbu. Ita pensas
de fai, filla mia? E Felicina Mereu, sa mamma ddi naràt:
Tui depis cumandai! Sulàt bentuestu, in su bisu, is por-
tellittus de is ventanas hiant zicchirriau a totu notti.
Cumanda! dda precettàt sa mamma. Su chi t’hapu lassau
non depis sperdiziai! naràt su babbu. Araxixi est cosa tua!
naràt Felicina Mereu. Terra, domus, matas, aqua i àiri funti
de is Zanda di Araxixi! naràt don Ciccitu.
Si ndi fiat scidada assustrada. Sèzzia in su lettu, castiàt
is retrattus de reis e reinas e madonnas a ingìriu de s’apo-
sentu. Totus teniant is ogus puntaus a issa. Insaras ita fais?
ddi preguntànt. Si ndi fiat strantaxada e, comenti donnia
mangianu, hiat abertu sa ventana po cambiai s’àiri. Fiat
intrau su fumu portau de su ‘entu: “It’est custu affumentu?”
“Cambiendu su tempus”, hiat nau una boxi. “Non ti ndi
ses acatada?”
Minnia, mancai lambrighendu, dd’hiat reconnotta il-
luegus, fiat sa reina Elena del Montenegro. Bessida de su
retrattu si fiat accostada. Ita hat a fai immoi? hiat pensau
Minnia. Est de diora chi non fueddu cun nemus, tenemu
disìgiu de chistionai, hiat nau sa reina. Deu puru. In custa
bidda non tengu medas occasionis, ma a fustei sa cumpan-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 83


gia non dd’est mai mancada, damas e baronas, cavalieris
e generalis, ddi naràt Minnia, a mei puru hiat a èssiri
pràxiu. Est cun sa genti comuna chi toccat a fueddai po
conòsciri su mundu, respundiat sa reina Elena. Ddu fait
su guadàngiu, dd’hiat nau Minnia. Castit chi deu hapu
fattu sa prova, ma est a fueddai a sa cozzina, tui naras terra
e issus pensant àiri, naras aqua e pensant fogu, funti fattus
aici poita aici ddus hanti sempri imbovaus, ddis est toccau
a si ndi scabùlliri de is fueddus. Sa reina Elena hiat fattu
un’arrisixeddu, est una bidea frassa, hiat nau. Non toccat
a si fissai in sa bidea chi feti nosu scieus fueddai e is àterus
non sunt capassus di ascurtai, su prus seus nosu chi non
scieus fueddai. Narat? si fiat spantada Minnia. Is reis
dd’hanti tentu de règula su de fueddai po non si fai
cumprèndiri, dd’hiat assegurada Elena del Montenegro,
fiat s’arma insoru po guvernai. Ma aici scòviat totu! Ita
c’est abarrau de scoviai? assumancu mi sprèviu unu pagu,
non m’est mai incapitau de fai cunfianza, comenti seu
fueddendu cun tui, fai contu chi siat una sculpadura, i
Araxixi non est diversa de sa capitali de su rennu, tui innoi
ses reina! A Minnia ddi fiat calada umbra in sa cara: non
pozzu nai fueddu, non pozzu fai passu, seu presonera in
su palàziu. Dèu puru non podemu nai su chi pensamu,
ne andai aundi m’hiat a èssiri rechèdiu, totus mi scoccànt.
E Minnia: in Araxixi sa genti m’abizzat illuegus: castiat is
isteddus de su celu o is pampas de s’Eremigu? mi narant
avattu. Tenint arrexoni, hiat nau sa reina Elena: poita
cussus sunt is logus destinaus a s’anima! Fiat finzas de prus
su spantu de Minnia: a s’anima? Ita c’intrat immoi?
C’intrat e comenti, naràt sa reina, donniunu de nosu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 84


càstiat accanta e càstiat attesu; sunt is duas maneras chi
teneus de castiai, ma candu castiaus accanta est attesu puru
chi seus castiendu; i aici e totu incapitat candu castiaus
attesu, su chi bieus parit accanta... Minnia dd’hiat pre-
guntada: fustei chi s’est giai tragada s’anima a s’àtera parti
depit sciri mellus de mei su chi narat, ma deu candu càstiu
accanta biu feti su di accanta, e po castiai attesu depu mirai
s’oghiada prus a fundu, aici si fiat chesciada. Non fai brei
e non c’est disvagu, dd’asseguràt sa reina Elena: attesu o
accanta chi siat donnia mirada de s’omini càstiat a s’anima.
Mi fait troppu spantu su chi mi narat, dd’hiat respustu
Minnia, dudosa. Depit èssiri cust’affumentu, hiat nau sa
reina Elena e fiat torrada a s’assentai in su quadru.

Minnia fiat calada a coxina ma non hiat agatau nemus,


feti cussu fragu de fumu, forti. Incarendusì a sa prazzitta
ddus hiat bius, Giuannica e don Maseddu, ghettendu follas
siccadas a su fogu.
“Chini s’hat nau de ponni fogu?”
“Si non ddas abbruxaus, ita ndi fadeus?” hiat respustu
su ziu. “Sempri s’est fattu. Su bentu ddas furriottat a
trevessu.”
“Mi praxint is follas siccadas!” hiat nau de strùnciu, e
fiat torrada aintru. “Aici ndi scidais is pantàsimas...”
Don Maseddu e Giuannica si fiant castiaus a pari, pustis
cun d’una trinnid’ ‘e palas hiant sighiu.
Acabada sa faina, dd’hiant agatada in coxina, sèzzia
in d’unu cantoni, trista e affliggida, pariat a coddus
acciuntus. Ddus hiat castiaus cun ogus studaus e, cun boxi
mortoxinada, hiat preguntau: “Meda cinixu hanti lassau?

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 85


Alladaminai is matas! Chi su pruini de is fillas torrit a is
mamma”.
“Ita hat a èssiri unu muntoni de follas abbruxadas!”
Don Maseddu si fiat spassienziau: “Donnia annu ab-
bruxaus su siccau, in domu e in su sattu. Su logu abarrat
prus allichidiu. Ciccitu aici hiat stabiliu.”
“C’est s’umbra de Franciscu Zanda in donnia logu, in
custa domu, in bidda, in su fogu e in su fumu. No ar-
rennèsciu prus a cumprèndiri custus logus. Su fragu de su
fumu m’hat stontonau.”
“Bessat a fai una passillada” dd’hiat respusta sa ser-
bidora. “Aici si sprèviat.”

Su tempus si fiat limpiau, abarrànt in su celu un’araxi


frida e cussas mancias de fumu; is follas de is matas trin-
niant lebias. Minnia hiat attobiau Antoni Maria Pes in sa
Contonada de su ‘entu. Teniat gana de fueddai e de
pràngiri. Si fiat sèzzia in su piccacarru de perda a oru de
su stradoni, stesiendu s’oghiada: de is sentidus chi dda
imbussànt ddi fiat fattu a cugurra su coru. Su bentu sanziàt
sa luxi. Hiat serrau is ogus.
“Non bastat èssiri forti po si scabùlliri de custa genti.
Teniat arrexoni su meri.”
“Non tengu bisongiu di àteru maistru!”. Dd’hiat castiau
cun ogus acuzzus: “Dèu non mi depu scabùlliri de nudda.
De nemus. Seu feti circhendu.”
“Unu pagu... accappiada, Minnia? Fadeus unu pattu:
de s’aggiudai a pari?”
“Aggiudu? Cali?”
“Don Ciccitu ddu sciat. Issu non teniat bisòngiu de si

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 86


ponni chistionis trottas. Ddi bastàt a cumandai, comenti
a tui t’hat precettau Felicina Mereu. Donnia cosa sighiat
su tretu suu.”
Minnia hiat intèndiu unu striori in sa schina. Dd’hiat
castiau derettu: Antoni Maria Pes si fiat strantaxau anant’
‘e issa, dda miràt cun ogus lìmpius e crarus.
“Totus bolint chi deu cumandi.”
“Poita custa est genti chi, a sola, non est capassa de si
cundulli.”
“Depint imparai.”
“Funti imparendu, ma tui tenis pressi.”
Minnia hiat cambiau chistioni: “Giuanni Arrei mi bolit
cojai” hiat nau in d’unu sùlidu.
“Antoni Maria Pes hiat arrìsiu: “Issu puru tenit pressi.”
“E tui?”
“Dèu?”
“Non ses imbidiosu?”
“De Giuanni? E poita? Seus fradilis e, pustis, non dda
dizidit issu custa coja.”
Si fiant incamminaus in d’unu mori chi portàt a is ortus.
In s’umbra de is cresuras su frius fiat prus siccu e Minnia
donnia tantu teniat unu striori.
“Chini ses tui?” dd’hiat preguntau.
“Ddus intendis? Incumenzant a passai. Donnia annu
passant in circa de terras calentosas.”
“Fuedda a pagu, ca s’intendint.”
“Deu puru seu pilloni, circu terras calentis.”
“Is ominis di Araxixi partint po terras fridas.”
“Asutt’ ‘e terra, in Belgiu, a tirai craboni. Donnia dì ndi
partit unu.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 87


“E is fèminas abarrant fiudas. Depint feti abettai chi
torrit un’omini chi non conoscint prus.”

Unu cani hiat zaulau, attesu. In celu una nui bianca


sighìat sa lìnia de is bentus. Unu bòlidu de meurras fiat
calau in is ortus, fadendu stragazzu.
“Nosu ita ci fadeus innoi?” hiat nau Antoni Maria Pes.
“Coment’est su mundu chi giras tui?”
“Mundu de magasinus e de buttegas chi tenint feti
fragu de casu. Non mi parit chi tengat disvàriu.”
“In s’istadi is serbidoris mi portànt a messai su fenu e
su trigu a is argiolas de Trunconi.”
“In s’istadi mi toccàt a messai. Tenia una pudazzedda,
ca sa fracci fiat troppu manna po mei. Dona attenzioni a su
biccu, mi narànt, non ti messist una serr’ ‘e camba. A
matuccu hapu imparau a messai cun sa fracci furistera.”
“Si partiat a obbrescidroxu, a carr’ ‘e boi. Mi praxiat
a scoccai is serbidoris candu attaccànt is bois. S’accostàt a
su carru su giuu impari, su boi de manca e su boi di
odrinagus. Is ominis ddus cumandànt: accosta a su carru...
iàh!.. iàh... Ci fiat sempri unu boi chi binciat, prus forti
de s’àteru. Fiat cosa manna a ddu cundulli. Asutta... iàh...
asutta, ddu cumandàt su serbidori po ddi fai passai sa
conca asutt’ ‘e sa cambedda. A bortas is serbidoris mi
donànt is ordinagus, po sa guida. Fiat unu bellu giogu.”
“Su giogu non fiat po totus.” Antoni Maria Pes hiat
arregortu de terra unas cantus perdas e hiat tirau in mes’ ‘e
is ortus. Is meurras si ndi fiant pesadas fadendu bentu.
“E in s’ierru?” hiat preguntau Minnia.
“In s’ierru su... giogu fiat a segai linna, in su padenti”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 88


hiat respustu Antoni Maria, cun boxi appena marigosa.
“A fai craboni. Nd’heus segau de ilixi e de suergiu.”
“Babbai naràt chi fiat peccau a ndi segai matas antigas.”
“Assumancu issu torràt a prantai, aundi segàt. Oi ab-
bruxant su logu e nemus prus prantat unu padenti. Aici
est su desertu!”
“M’hiat a pràxiri a prantai unu padenti.”
“A mei puru. Ma seu chena terra.”
Fiant torraus, donniunu pensendu a su cràcchiri de
prantai. Sa luxi fadiat umbras prus longas in su mori.
Minnia intendiat sa friscura de is matas chi ancora non
esistiant.
“Ddu prantaus impari!” hiat nau, segura.
Fiat lòmpiu su cani chi zaulàt attesu e si fiat acculiau a
peis di Antoni Maria.
“Est mellus chi torreus.”
“Non ti firmas, ancora?”
Si fiat furriau facci a issa: “Ita ses circhendu?”
Hiat susprezau, Minnia: “Sa chi femu, forzis?” hiat
pispisau, calendu is ogus a terra. “O sa chi seu!”
“De totus is istorias chi si contant non ci nd’est una vera”
hiat sentenziau issu.
Fadiat frius in su mori umbrau. Minnia tremiat. Antoni
Maria dd’hiat coberta is palas cun sa giacchitta sua.
“A bortas non penzu nimancu di esìstiri” hiat pispisau
issa.
“Ses aici bella, aici sperdiziada, innoi” dd’hiat nau
Antoni Maria.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 89


12

“Beni a innantis, accostatì” hiat nau sa boxi cansada


de Minnia. “Non has a bòliri a ti pregai. E serra.”
Giuannica hiat serrau s’enna de s’aposentu, a palas, e si
fiat accostada. Su logu fiat scuriosu e sa serbidora, andendu
a s’appràpidu, si fiat firmada a mesu tretu po non imbur-
conai. Hiat appubau sa meri sterrinada in su canapei.
“Gana mala tenit, Vissignoria?”
“Su postali m’hat sderrinada.”
“Poita no arziat a susu e s’arrimat in su lettu, un’ori-
xedda, po stai mellus.”
“Non mi ndi fait gana, Giuannica. E non biria s’ora
de ti fueddai. Accosta e sezzitì.”
Giuannica si fiat sèzzia, lisendusì su deventall’ ‘i ananti
cun is manus pruppudas. Teniat unu sentidu trumbullau
in conca.
“Cosa c’est, sa meri?” hiat preguntau cun boxi
timarosa.
“E ita ci depit èssiri?”
“Giai chi Vissignoria m’hat zerriau.”
Minnia hiat arrìsiu: “Non depis tenni timoria donnia
borta chi ti zèrriu. Non bolis sciri novas de Laurina?” Si
fiat posta a sèzziri in su canapei.
Giuannica hiat sprappeddau is ogus in su scuriu:
“Laurina...”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 90


“Stait beni meda!”
Is ogus de sa serbidora si fiant allirgaus de prus e su coru
si fiat postu a cùrriri: “Deus grazia!” hiat nau. “Donna
Minnia contimì totu. Dd’hat bira? Dd’hat chistionada?
Crèscia est? Pappat?”
“Est crèscia, s’est allonghiada. Is mongias de su collegiu
mi narant chi est meda prexada e ddi praxit su logu. E
m’hanti nau chi est giudiziosa e studiosa. Dd’hant a
promòviri!”
“Ohi ‘ta cosas bellas chi mi narat!”
“Una cosa m’hat recumandau Laurina, de si saludai a
totus e chi ddi mancais meda, mamma e sorris.”
Acciuppendusì una làmbriga cun su deventallu, Giuan-
nica hiat nau: “A mei puru mancat. Tengu finzas disìgiu
de dda biri.”
“Cust’istadi. Torrat in villegiadura.”
“Crasi hat a èssiri!”
“Insaras benis cun mei a Casteddu, candu torru a calai
dèu.”
“Diaderus?”
“Promitènzia fatta.”
Giuannica si fiat accostada a sa meri circhendu de ddi
basai sa manu.
“No, no, ita fais, fèmina strollica” si fiat chesciada
Minnia.
“Grazias, grazias meda, Vissignoria.”
“Naramì una cosa” dd’hiat preguntada cun boxi in-
seriada: “I Anselmu?”
Giuannica hiat castiau deretta sa meri: “Parit un’àteru.
Immoi finzas bessit, mancai affattau, andat a su sattu a

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 91


circai cardolinu, o gicoria. Totu su chi dd’incapitat portat
a domu. Ma nuxi no, nuxi no nd’arregollit! Gei dd’hat
fattu beni sa mexina de Vissignoria.”
“E su scusòrgiu de s’Eremigu ancora ddu circat?”
“Mmm... nàrat chi forzis cussa notti fiat inciariu, chi
hiat buffau...”
“Ah!”, hiat fattu Minnia. “E cun is piccioccas, in
domu?”
“Narasiddu a donna Zanda chi seu fadendu a bonu,
m’arrecumandat sempri. Sissi, gei est bravu. Un’àteru
parit, grazias a fusteti.”
Minnia hiat arrìsiu: “Mellus aici, Giuannica. Immoi
podis èssiri prexada tui puru.”
“Eh, si non fessit stètiu po Vissignoria.”
“Bai, immoi. Seu propriu cansada, tengu bisongiu de
mi reposai. Scidamindi intra un’ora, ma no ti ndi scaresciast.”
Giuannica fiat bessida in silenziu, mentras Minnia si
fiat torrada a corcai in su canapei.

Dd’has mesurada sa sienda? Cantu terras, cantu do-


mus, cantu pegus, cantu serbidoris, dd’hiat nau sa boxi
de su babbu. Minnia hiat castiau cun attenzioni e, in su
scuriu de s’aposentu, dd’hiat biu su babbu. Franciscu
Zanda, baroni di Araxixi. Don Ciccitu! Fiat strantaxu, in
fundu, accanta de s’enna serrada, e dda castiàt cun d’una
bisura de brulla. Portàt sa bistimenta de s’interru. Ita ci
hat a fai innoi? Arrazza de guardiania faint in s’àteru
mundu, hiat pensau Minnia; custu intra e bessi. Si dd’hiat
preguntau: Ita ci fais innoi? Poita mi nd’has torrau a
bidda? si fiat chesciau su babbu. Est unu logu bellu e

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 92


paxiosu po reposai, non ses prexau di èssiri torrau a
domu? hiat nau issa, donnia tanti t’arrechediat a torrai po
abizzai is cosas, dd’hiat spricau. Hemu giai spacciau su
de fai, naràt Franciscu. Non heus nimancu incumenzau,
abbetiàt Minnia. Ma ita ndi bolis fai? Su chi non nd’has
fattu tui, o is àterus Zanda prima de tui. Su babbu a cussus
fueddus si fiat arrennegau: Ti furrias a su connottu? Minnia
ddi fiat abarrada a cuaddu in facci: Su connottu est su chi
conòsciu de mei! E duncas mi depis nai ita ti nd’interessat
immoi; parit chi ancora ndi depas torrai contu a calincunu;
c’est a chini predicat chi in su mundu de is animas, aundi
ses tui, custas cosas non tenint prus ne pesu ne mesura.
No, ses tui chi ndi depis torrai contu a mimi! A tui? Bella
rexoni ti ses postu in conca, babbu. Mellus is arrexonis
tuas, ses furriendu sa bidda a fund’in susu, dd’hiat sbrun-
cada don Franciscu. Minnia no ndi teniat timoria: ade-
rezzai is cosas trottas tui ddu zèrrias furriai sa bidda a fund’
in susu? E issu: ma podit èssiri chi siat filla mia a ndi
sciorrocai su mundu aundi dèu seu bìviu, su chi m’hat
pesau omini? a ndi ghettai a terra is cosas chi funti andadas
beni prima e chi podiant sighiri? ma insaras ita seu bìviu
a fai, dèu? Minnia hiat fattu un’arrisixeddu lèbiu, cun
d’una pinnica marigosa in fronti, e hiat nau a su babbu:
parit chi mi bollas asaminai? giai àteras bortas m’hat pediu
cosas chi non mi sunt pràxias, dèu hapu nau chi non scia
nudda, chi non m’arregordamu de nudda, ma fiat po fai
arrùiri is chistionis, m’hap’a sbagliai ma ses circhendu de
torrai sempri a cussas cosas. Franciscu Zanda non ddi
donàt assèliu: is cosas nostras, su sudori e su sànguni de
s’aredeu. E Minnia: sempri de genti furriada in cinixu mi

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 93


depis fueddai? ddi ghettàt in facci: dèu bivu in mesu a genti
chi ancora tenit su sùlidu in is lavras, non pozzu fai contu
de totu s’antigoriu. Franciscu Zanda, baroni di Araxixi, si
fiat lisau is pilus, fiat ancora unu bell’omini, dda castiàt
deretta: trotta in totu t’hapu pesau, teniant arrexoni candu
mi ddu narànt; ma seu torrau po ti donai avvisus bonus.
Minnia si fiat furriada: dda depis acabai de mi trumentai.
Abettatì, hiat nau issu, mi depis nai poita ses torrada a
bidda. Fiat s’unicu logu chi tenemu, dd’hiat respustu
Minnia. Ita ti ses posta in conca, non podis donai precettus
malus a custa genti, hiat circau de dda sbruncai. Ma chini
t’arriportat custas cosas? dd’hiat preguntau sa filla. E issu
dd’hiat nau: No t’hapu fattu studiai po ti sperdiziai in custu
stamp’ ‘e culu de su mundu! Dd’hapu fattu po issus!
dd’hiat nau Minnia. Custa est genti chi non hat ar-
rennèsciri mai a ndi pesai s’oghiada prus a susu de su
prattareddu sbuidu de donnia dì, si fiat inchiettau Fran-
ciscu Zanda, baroni di Araxixi. Toccat a ddus aggiudai!
hiat abbettiau issa. E tui creis de arrennèsciri a cambiai is
cosas? Una fèmina? Una chi giai sa natura dd’hat fatta
nàsciri chena callonis in mes’ ‘e is cambas? Immoi don
Franciscu fiat meda inchiettu contras a sa filla: Arrazz’ ‘e
mundu scumbinau nd’est bessiu a foras de sa gherra!
Bell’aggiudu mi donas, babbu, dd’hiat nau Minnia:
tenemu unas cantu cosas de ti preguntai, ma aici mi ndi
fais passai sa gana de ti fueddai.” E tui fuedda!. C’est
un’omini chi mi bolit.... Unu de foras?, giai allarmau, su
babbu. No, de innoi, est! Naraddi de no. Is Zanda non si
funti mai ammesturaus cun sa genti di Araxixi! Totu su
mundu est ammesturau, babbai, non ti ndi ses acatau? Ma

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 94


nosu no! abbettiàt issu. Cand’est aici s’ammesturu ddu
fazzu dèu! hiat nau issa, a cherpu: is cosas chi ancora non
mi fiant craras, immoi si sunt scampiadas. Grazias de
t’èssiri presentau, ma non tengu prus abbisongiu de
nudda. A cussus fueddus Francischinu Zanda fiat sparèssiu
aici comenti si fiat cumpartu. Giuannica hiat dubbau a
s’enna e fiat intrada in s’aposentu a ndi scidai a Minnia.
“S’ora est passada” hiat nau.

Sa dì infattu Minnia, a sa pregunta de Giuanni Arrei:


“Cojamì!” hiat respustu: “Mi coju cun Antoni Maria Pes!”
Si fiant cojaus de pressi. Su tempus strintu po ghettai is
pubblicazionis in cresia e in municipiu, i Antoni Maria
hiat dèpiu fai is bagàglius po andai a biviri in su palàziu
Zanda.
“Ses prexau?” dd’hiat preguntau Minnia.
Antoni Maria hiat respustu cun dd’un’accinnu de
conca; s’intendiat stontonau e intimoriggiau. Non ci fiat
stètia nisciuna coralidadi tra issus, nisciunu intùxiu, hiant
bogau sa coja in craru e illuegus si fiant cojaus. Immoi
non sciat ita nai e ita fai, giai giai bregungiosu.
Si fiant sèzzius in s’oru de su lettu, pigaus po manu.
Antoni Maria si fiat castiau a ingìriu, fiat sa prima borta
ch’intràt in cuss’aposentu. In s’umiliaderi de Minnia hiat
biu su retrattu de don Ciccitu Zanda, teniat sa bisura
incillida, ddi fiat partu chi castiessit propriu a issu e ddu
giudichessit in cussu momentu. Dd’hiat mirau spantau,
pustis hiat castiau a Minnia. Issa non hiat mòviu cillu.
Insandus Antoni, cuscienziosu, hiat stendiau sa manu e hiat
furriau su retrattu facci a terra. Minnia si fiat strantaxada

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 95


e hiat cumenzau a ndi calai is retrattu de is reinas, fur-
riendiddus facci a muru.
“Aggiudamì!” hiat nau. Pustis hiat studau sa luxi po si
spollincai.
Fiat una nott’ ‘e istadi, callada de una basca chi fadiat
istenteriai. Medas ventanas fiant abertas. Donnia tantu
unu scràmiu de stria segàt su silènziu, currendu asub’ ‘e
is crabetturas e intrendu in is aposentus.
Affurrungonau in s’umbra de sa prazza Giuanni Arrei
castiàt, intra is làmbrigas, is ventanas de su palàziu Zanda.
Non si podiat appaxiai, tremi tremi de sa calentura. Aici,
cussa notti, hiat intèndiu craru su zèrriu de Minnia candu
hiat arriciu Antoni Maria. Unu zèrriu non de disisperu o
de dolu ma de gosu, chi non fiat lòmpiu a s’acabu,
comenti una manu dd’hessit studau illuegus po dd’hai
tuppau sa bucca. Giuanni hiat provau unu striori a mesu
schina chi ddi sperràt su buddidori de sa calentura.
Disisperau hiat pensau: “Antoni Maria nci dd’hat fatta,
biau issu!”. Insaras si ndi fiat stesiau.

Antoni Maria Pes si ndi fiat pesau chizzi s’incrasi, prima


chi fessit obbrèsciu. Is umbras de s’aposentu fiant unfradas
de s’alidanza de issu e de is zùnchius de Minnia.
“Ita fais?” hiat domandau issa, insonnigada.
“Mi ndi pesu.”
“A cust’ora?”
“Depu andai...”
“Depis andai?” Minnia si ndi fiat scidada in totu, si fiat
pesada a sèzziri in su lettu, s’intendiat sfinigada, prena
ancora de strioris. “Aundi depis andai?”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 96


“A cassa manna. Sa cambarada est in foras chi abettat
a mei.”
“Ma non est tempus de cassa, custu.”
“Est una cosa cuncordada de Predi Muscau, cun su
brigaderi Sessini i àterus amigus, po sa coja mia. Est una
festa!”
“Ma... ti ses cojau ariseu... si seus...” si fiat chesciada
Minnia. “E dèu?”
“Tui? Abettas in domu!” hiat respustu Antoni Maria,
abarrancau. Ma, in punt’ ‘e ci bessiri, si fiat torrau a furriai,
bisura di umbra contras a su lugori de sa luna.
Bianca, ferta issa puru de cussu lugori, in su biancu de
is lenzorus trumbullaus, Minnia dd’hiat castiau spantada.
A pustis ci ddi fiat bessìu un’arrisu chi arribàt lèbiu a pillu
de is murrus, a truessu de su stontonu de su sonnu.
Intra is umbras Minnia non hiat pòzziu scedai s’in-
cillimentu, su sànguni chi fiat arziau luegus a imbraxai sa
facci di Antoni Maria Pes, po cuss’arrisixeddu.
“C’est cosa chi non m’has nau?” hiat preguntau assumbrosu.
“Ita ti depia nai? Deu non t’hapu pediu nudda e tui
nudda has pediu a mei. Si seus circaus e si seus agataus.
Totu s’àteru est cosa passada, chi non teneus derettu de si
rinfacciai a pari.”
“Est s’arrexoni tua, custa?” hiat nau, furriendusì. “Andu
ca m’abettant!” e si fiat serrau sa porta a palas.

“Est tradu.”
Giuanni Arrei fiat su sozzu. Abettàt, incilliu, cun is
amigus de sa cambarada.
“Su brigaderi e Predi Muscau funti giai partius.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 97


“Giuanni, giai scaresciu ti ses chi Antoni Maria s’est
cojau ariseu?” hiant sciacotau is cumpàngius. “Po beniri
cun nosu dd’est toccau a lassai sa sposa calenti e sola in
su lettu. Scedadedda!”
“Eh! Gei dd’hat trumentada beni nottesta, po su chi
s’est intèndiu!” hiat nau Giuanni a boxi mala.
Hiant arrìsiu totus a scraccàliu: “E ita s’est intèndiu?”
“Andaus, andaus.” Antoni Maria Pes si fiat incamminau
ainnanti e Lestu, su cani, ddi beniat avattu. Is àterus
cassadoris hiant sighiu citius. De monti ndi calànt stros-
sadas de bentu buddiu chi arribànt de mari: siccorrànt is
murrus e asciuttànt sa graguena. Antoni Maria pensendu
a Minnia, sola in su lettu, hiat impressiu su passu.
“No parit besus, cun sa dì de ariseu” hiat nau Remundu
Casti.
Antoni Maria Pes non hiat respustu.
“E oi custu bentu.”
“Su sirboni bessit a donnia bentu”. Antoni Maria si fiat
firmau e hiat castiau sa cambarada: “Torraus a bidda?”
“A domu tua?” dd’hiant sfùttiu is cumpàngius, arriendu.
“Su giogu s’hat pigau, oi?”
“Feti a tui depit pigai?”.
“Dd’agatais a s’arribu su giogu chi si dexit” hiat respustu
Antoni Maria e hiat arrìsiu issu. Ma fiat un’arrisu chi ddi
colàt de is murrus marigosu che feli.
A metadi de tretu fiat stètiu Giuanni Arrei a dd’accostai:
“Ita dd’has fattu?” hiat preguntau a sa scusi.
“A chini?” giai disvagau.
“A Minnia, ellus a chini! Hap’intèndiu su zèrriu chi hat
ghettau, mancai dd’hapas siddida.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 98


Antoni Maria Pes hiat castiau s’amigu: “Ita fiast,
appostau?”
Un’umbra, comenti de nui anant’ ‘e su soli, hiat
intrullau is ogus de Giuanni, tristus de suncuna. Antoni si
fiat stesiau. Hiant sighiu unu mori strintu intra arroccas
nieddas che su gùtturu de su dimoniu.
“Est un’àteru, Antoni” hiat pensau Giuanni Arrei.
“Cosa, dd’hat hai fattu, Minnia?” E non arrennescìat de
ndi sciuliai cussu pensamentu maccu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 99


13

Minnia Zanda sezziat a or’ ‘e lettu, comenti dd’hiat


lassada Antoni Maria bessendinci po andai a cassa manna.
Is fueddus de issu dd’arretronànt in su ciorbeddu: “Tui
abettas in domu.” Castiàt a ingìriu s’aposentu troppu
mannu, sa bòvida arta, pintada: Diana a cassa de su cerbu
in su padenti. Non ddi praxiant is fèminas chi andànt a
cassa: m’assimbillat puru, pensàt, grisendidda. Fiat ac-
costada a su sprigu, castiendusì mellus: sì, assimbillàt
propriu a Diana. Dd’hiat pigau intrullamentu de sentidu.
S’intendiat insonnigada, trista e sola.
“Poita c’est bessiu?”
Dd’hiat a èssiri pràxiu abarrai corcada su mangianu
interu cun issu, e su merì sèzzia in su canapei de s’aposentu
di arriciri, pòdiri fueddai, po si conòsciri mellus. Ma issu
fiat andau a cassa cun is amigus. Poita?
“Ita dd’hapu fattu?”
Immoi, sola, pensàt a sa domu sbuida. Sbuida comenti
prima. Ita fiat cambiau? Podiat accuntessiri chi unu logu
fessit diversu feti poita issa ddu castiàt in d’un’àtera
manera? E issa puru fiat diversa, mudada. Mudada? E
comenti? Mortu su babbu dd’hiat aggiudada meda su
èssiri abarrada a bìviri in su palàziu de sa famìglia sua. A
ponni arrèxinis. Finzas de is primus annus, candu fiat pipia,
bìviri in cussa domu ddi pariat una cosa speciali. Is màginis

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 100


de insaras, is arregordus, si fiant prantaus che accious e
nd’hiant fattu su chi issa fiat arrennèscia, su chi fiat immoi.
Inguni fiat su succi bonu de sa vida sua. No, non si nascit
in d’unu logu perunu a s’inzerta. Bivendu attesu de su
palàziu po medas annus, chena chi su babbu ddi per-
mittessit de torrai, is arregordus no chi si fessint studaus,
hiant sighiu a abbruxai aintru, aggiudendidda a passai su
tempus, a disigiai sa torrada comenti una grazia. Sa vida
sua fiat sperrada in duas partis: de una parti is cittadis aundi
fiat bìvia po su studiu, cun su tempus sinnau de s’istoria e
de is monumentus antigus, de is celus temperaus, de is
piccioccus a facci imbrachinada; e de s’àtera parti sa bidda
soliana, sinnada de is silènzius longus, de su buddidori
de is perdas de Leni, de is fèminas bistidas de nieddu po
luttus eternus, de su tempus firmu, sa lingua arresigosa e
sa friscura de sa domu candu in foras su soli spizzulàt su
ciorbeddu.
Is pinturas de is bòvidas de su palàziu Zanda fiant
impiastrus de tinta a facci de is pinturas de is grandus
palàzius e de is cattedralis de is cittadis italianas. Ma in
mesu de cussus impiastrus Minnia fiat crèscia, ddus
conosciat in donnia folla, in donnia furrungoni, sciriat ita
ddoi fiat a palas de donnia mata pintada, de donnia umbra:
si dd’hiat scoviau sa serramannesa chi dd’hiat allattada e
pesada. Sciriat comenti sighiat, foras de su logu suu,
donnia pintura, foras de is bòvidas de su palàziu baronali,
in su celu di Araxixi.
Movendusì de un’aposentu a s’àteru, immoi non sciriat
prus si su suu fessit amori po sa domu, ovveras arrennegu
de no s’èssiri scìpia scabulli de s’arrèxini chi dda teniat

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 101


accappiada po totu sa vida a cussu sperefundu de mundu,
a una bidda aici bèccia chi finzas su tempus s’arrefudàt
de ci passai e totu si fiat firmau de diora, e no si podiat
nimancu nai si is bius fessint bius ancora, o fessint pan-
tàsimas de unu bisu.
Ma cussu fiat su logu suu, fiat torrada innì no po fuiri
di àteru, ma po agatai su chi hiat lassau: sa genti, is
sentidus, po s’intèndiri forti, po reconòsciri is cosas. Po
cussu ddi praxiat andai a frumini de Leni cun is fillas de
Giuannica, ponni is peis in s’aqua e intendi chi cussa fiat
aqua vera; e, castiendu is pillonis chi bolànt in artu, a si
nd’acatai chi cussu celu fiat unicu, diversu de is celus de
is cittadis de continenti.
Po totu custas cosas fiat torrada. Si ddu naràt, immoi,
firma ananti de is retrattus de is antigus: po su chi heis
bìviu bosàterus, dèu puru seu torrada, nd’hapu portau is
liburus mius e, liggendiddus in custa domu, m’est partu
de ddus cumprèndiri mellus, e de conòsciri a mei e totu
castiendu is froccus de is tappettus, s’arranda de is co-
beribangus e de is fànugas de lettu, poita esistint de sempri
e po sempri hant a durai, no tengu bisongiu de àterus
sinnus, de àteru alfabettu, totus is fueddus po bìviri sunt
giai innoi aintru.
Aici, arroliendu sa domu in d’una spèzia de stentèriu,
a Minnia pariat chi cussu mundu minudu aundi si sprigàt,
comenti in d’una bòccia de imbirdi, fessit totu su mundu,
cun s’istoria, is fattus de is ominis, is sentidus, sa paxi e sa
tìrria. Feti chi sa domu istemperàt is arduras, spuntàt is
azzas a donnia cosa, e is movimentus de s’animu, is
sentidus de su tempus, is apegus arribànt a Minnia in d’una

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 102


currespundènzia totali intra bidea e azioni. E chi sa forza
insoru fessit forza bia, s’unicu modu po cumprèndiri su
mundu de foras.
Ddi pariat chi un’umbra dd’accumpangessit in cussus
furriottus, unu dòppiu de issa e totu chi fessit bisitendu is
aposentus de sa domu, circhendu de ndi scoccai una diversa
mesura de vida, una spèzia de garota aundi Minnia si fessit
cuada, po ndi bogai a pillu fattus, pensamentus, erroris
materialis e moralis, is puntus de una fuera de issa de sa
realtadi, in manera de dda cumparanziai comenti un’im-
màgini a su sprigu, ammostrendu su rimorsu e s’impo-
tènzia, ma finzas su disìgiu e sa voluntadi de cumprèndiri.
Sa domu, sa bidda, no fiant àteru che s’immàgini de
su mundu di oi, chena incantu, in movimentu, un’am-
mesturu de passau e de presenti, e finas de su benideru.
Immobili feti in is beridadis.Is retrattus de is antigus, is
figuras pintadas in is bòvidas, su palàziu sbuidu e asseliau,
sa cara incillida di Antoni Maria Pes candu ci fiat bessiu
cussu chizzi, totu fiant giai arregordus. Immàginis stugiadas
in sa memòria, comenti fessint depias mòrriri, po torrai
noas, apustis de hai scontau su dèpidu insoru, a fai prus
crara sa vida, cantu prus su tempus de is cosas si nci stèsiat
de nosu.

Hiant arrimau scuppettas e carrigheras e si fiant sèzzius


a ingìriu. Fetti Giuanni Arrei fiat abarrau strantaxu, buf-
fendu de sa crocoriga chi apustis hiat fattu girai intra is
cumpàngius.
“Insandus?” hiat preguntau, candu sa crocoriga fiat
torrada a issu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 103


“S’arrastu arribat finzas a palas de sa barracca: nottesta
dd’heus intèndiu scorrovonendu” hiat nau Balloi, su capu
de is canatteris, chi hiat dromiu in monti cun tres cum-
pàngius.
“No dd’heis sparau?”
“A su scuriu? Po si fai carrabusai de issu!”
“Cun d’unu corp’ ‘e balla in conca? Non hat a tenni
su dimòniu in corpus!”
“Finzas is canis dd’hant timiu, nottesta.”
Giuanni ddus hiat castiaus unus a unus. Ddus con-
nosciat de diora, non fiat genti de tenni timoria. Si fiat
accostau a issus e hiat sighiu a ddus castiai derettu in facci,
ma cussus non hiant calau s’oghiada.
“Insandus est malu meda” hiat sentenziau.
“Dd’ammasedu deu!” Antoni Maria Pes si ndi fiat
strantaxau incarendusì foras de sa barracca.
“Non ti bastat cussa chi has ammasedau nottesta?” hiat
arrìsiu su brigaderi Sessini.
“C’est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri am-
masedau” hiat respustu, de spèzia mala.
“Non fait a ti spizzulai, oi” si fiat postu in mesu predi
Muscau. “Est cosa de non crèiri, apustis de sa grazia chi
t’est toccada nottesta. O grazia no fiat?”
“Fazzat fusteti, chi de grazias si nd’acatat prus de mimi.”
Antoni Maria intendiat su ferenu chi dd’abbruxàt
aintru, e cuss’axiu chena sfogu. Ita ci fadiat in monti? Poita
fiat andau? Is amigus ddi boliant fai festa, a sa manera
insoru, ma non ddi pariat s’ora chi fessit acabada, prima
ancora de cumenzai. No ddis podiat nai craru su chi
sunfriat e, pensendinci, s’unicu a chi podiat donai nexi

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 104


po s’attropègliu chi teniat fiat issu e totu. Ita depiat pediri
a Minnia? sighiat a pensai.
“Propriu sa picciocca adatta po tui” hiat nau predi
Muscau.
Cosa, depit sciri, pensàt Antoni Maria Pes, intendendu
pampadas de fogu a trempas. No hap’hai cojau arrefudu
di àterus? Ddu depint sciri. Is contus chi fadiant non fiant
debadas. Est po su battiari chi m’hanti fattu pesai a monti.
Su battiari de is corrus chi m’hat postu Minnia, si perdiat
in pensamentus malus.
“Chi s’incapitat unu cerbu, sa festa hat arrennèsciri
mellus” fiat narendu su brigaderi, e castiàt Antoni Maria:
“Ita ndi naras, tui?”
“Non est logu de cerbus, custu” hiat nau. “Is cerbus
toccat andai a monti Miali po ddus agatai.”
E predi Muscau: “Aundi ddoi est cristianu ddoi est
cerbu.”
“Sa conca de su sirboni est sa mia!” si fiat impressiu
Antoni Maria.
“Mancai totu interu, si ddu boccis tui... po regalu de coja
a donna Minnia...” hiat nau Giuanni Arrei.
“Giustu!” hiant acclamau.
“... mancai s’arregallu si dd’hapas giai fattu!” hiat ac-
ciuntu Giuanni, fadendu scraccaliai totu sa cumpangia e
intrullendu de nuis, torra, is ogus de Antoni Maria.

“Dèu mi nci passu a is postas” hiat avvisau Giuanni


Arrei, stesiendusì. Un’ogu de soli hiat primiziau a s’incarai
in fund’ ‘e su pranu, attesu, facci a Casteddu.
“S’accostat s’ora” hiat nau su brigaderi Sessini.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 105


“Arrazz’ ‘e pressi si pigat, oi.”
“Ses tui s’impressiu, Antoni Maria.”
“Poneus chi non tenga gana de sparai.”
“It’has, acabau giai is cartuccias?”
Arriant totus a scraccàliu, immoi. Non podiant nai
fueddu chena ddi ‘onai duus o tres sentidus, ca unu feti non
bastàt.”
“Bellus pegus, seis” ddis hiat nau Antoni Maria Pes,
abruddau.
“T’est sempri pràxiu cassai sirbonis. Ma oi ses tui su
sirboni” dd’hiant sbruncau.
“No t’hat a èssiri passada sa gana, feti po t’èssiri cojau
cun Minnia?”
Is cassadoris si conosciant de tempus immemorabili e
immoi si sfuttiant pari pari, recitendu sa cummedia; cussu
fiat su giogu lèbiu prima de s’àteru, su giogu sangunosu
contras a sa bestia. Sa notti callenti hiat lassau buddidoris
in s’àiri, e s’ora arrechediat a ascurtai istorias.
Su sozzu fiat torrau agoa.
“Cantu cassas has fattu, Giuanni?” dd’hiant preguntau.
“Cantu cassas hapu fattu? Hapu perdiu su contu” hiat
respustu Giuanni Arrei. “Sa prima cassa cun don Franciscu
Zanda. Fia ancora piccioccheddu a carzonis curzus e in
monti ci fiat unu frius de galera. Fia totu impriuzzau. Don
Ciccitu mi nd’hiat scidau a mesunotti: andaus piseddu, est
ora. Dèu fia mòviu, insonnigau ma chena prus intendi
frius. Cussus fiant annus bellus!”
“Comenti fiat don Ciccitu?”
“No permittiat a nemus de sèzziri su cuadd’ ‘e Minnia,
si furriàt a atripai, finzas don Maseddu ci fiat passau una

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 106


dì po hai incosciau a Florina. Ma a mimi, a sa scusi,
Minnia mi ddu fadiat incosciai, e impari arriaus; pustis
issa mi fadiat pigai un’azzicchidu mannu narendumì:
calandi, calandi, arribat babbai! Est sezzendu a Florina
chi hapu imparau a andai a cuaddu. E una dì don Ciccitu
m’hiat preguntau: comenti has imparau, tui? A cuadd’ ‘e
canna, dd’hia respustu e mi timia chi m’hiat hai arropau.
Invecis dd’hiat pigau unu scraccàliu e sa dì m’hiat fattu
incosciai a Bentu, chi fiat su cuaddu suu. Immoi ses omini,
m’hiat nau apustis; crasi benis a cassa manna cun mimi.
E m’hiat imparau a sparai cun sa scuppetta sua i a sanai is
feridas de is canis, candu su sirboni ndi ferriat cancunu
cun is sannas, sunt creaduras de Deus, issus puru, cantu is
ominis.”
“Fiat issu chi t’hiat fattu sozzu. Capocaccia! Balla,
omini mannu fiat. Pagus ndi nascint.”
“Cussu fiat unu meri malu. Un’omini chi non conosciat
sa misericordia de su perdonu.”
Unu pispisu lèbiu fiat curtu asuba de is fueddus di
Agostinu Fanni. Fiat unu bravu cassadori, mancai fessit
strangiu, beniu a Araxixi de Guspini, chi est un’àteru mun-
du. Naràt de hai traballau in miniera: a fai sa merdona, ma
ci dd’hiant bogau po insubordinazioni a is ordinis de s’inge-
gneri. Unu avoloteri, una conca macca. Apustis fiat torrau
rilassau, finzas dromiu pariat a bortas. In bidda narànt chi
in domu sua cumandessit a bacchetta sa mulleri, Gesuina,
fèmina de sentidu forti. Ma podiant èssiri boxis de linguas
malas, donnia bidda nd’est prena. Arrexonendu cun sa genti
donnia tanti ddi torràt cuddu spiridu battalleri, s’àiri de
bolli fai su bastian contrario chi fadiat arrennegai a totus.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 107


“Ita ndi scis tui, chi benis de foras?”
“Don Ciccitu Zanda po èssiri meri fiat meri, no ti cretas
chi fessit comenti totus is àterus.”
“Est chi a fai su meri toccat a ddoi nàsciri. Non est arti
chi s’imparat.”
“A ddu biri diversu fiais bosàterus” naràt Agostinu
Fanni.
“Mancai insaras fessi piccioccheddu, una cosa si pozzu
nai: don Ciccitu fiat omini!”
“E nosu ita seus?” si fiant furriaus unus cantus.
“Una cosa m’hiat imparau beni.”
Giuanni Arrei murigàt su farifari de su foxili chi, aintr’
‘e sa barracca, spainàt un’alluinamentu sfinigau. E su
lugori de s’obbrescidroxu, intrendu di attesu, fadiat lidas
is umbras totu a ingìriu.
“Giuanni, arregordatì beni custa cosa: un’omini si biri
de su chi fait, non de su chi narat. Is fueddus bolant, sa
genti ddus scarescit de pressi. Ma is azionis abarrant, cussas
non si scarescint prus. Spèzia candu ti toccant: ddas ar-
regordas po cantu bivis. Spèzia is aggravius de sànguni,
chi zèrriant àteru sànguni po s’appaxiai. Insaras su per-
donu est un’azioni de giustizia prus de su pagamentu de
su dannu!” E narendu custus fueddus Giuanni Arrei hiat
castiau derettu a Antoni Maria Pes.
“E insandus?” hiat nau unu.
Giuanni non si dezidiat a sighiri su contu, castiàt Antoni
Maria e pensàt a Minnia, a s’istoria chi cussus duus hiant
trobiu a palas suas, comenti si podiat crei; fiant azionis
chi abarrànt finzas troppu nodias. Giuanni no ndi podiat
distòlliri su pensamentu, e s’intendiat aintru unu trumbul-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 108


lamentu de su sànguni. Ddi torràt a is origas su zèrriu
truncau de Minnia in su gosu.
Antoni Maria Pes ddi torràt un’oghiada lìmpia e firma.
“Ma po bosàterus don Ciccitu teniat apegu!” hiat nau
predi Muscau.
“Apegu?” hiat nau Giuanni Arrei. “A oras a oras, man-
cai. Su contu ddu fadiat torrai sempri, non si ndi scaresciat
mai di èssiri su meri. E ddu fadìat arregordai a chini mancàt
de memòria.”
“E tui, Antoni Maria, non mùscias?”
Antoni Maria Pes hiat arrisiu e a mesu boxi hiat nau:
“Fia nàsciu sa propriu dì de Minnia. Don Ciccitu disigiàt
unu mascu e ddi fiat nàscia una fèmina. Aici candu fiat
mortu babbai mi nd’hiat pigau a fill’ ‘e anima. Ma serbidori
e totu, fia.”
“E coment’est chi ti nc’hiat bogau?” hiat preguntau
Fideli Serra.
“Bogau? Bogau no! Fiant partius. Don Ciccitu hiat
portau Minnia in cittadi a studiai e hiat serrau sa domu.
In su palàziu hiat lassau feti don Maseddu po agodrai su
logu. A mei m’hiat postu cun Giuanni, po ddi sighiri sa
faina in su sattu.”
“E aici ti ses cojau sa filla!” hiat sentenziau Agostinu
Fanni. Cun d’una grandu facci de campana castiàt Giuanni
Arrei: “In bidda totus sciriant chi fessit Giuanni su chi dda
boliat. Pariat cosa fatta!”
“Non funt’istorias de tragallai immoi!” hiat segau su
brigaderi Sessini.
“Lassaddu fueddai” hiat pispisau Fideli Serra, speddiosu
de sciri.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 109


“Bai e ascurta is istorias de domu tua” dd’hiat sbruncau
predi Muscau.
Fideli Serra fiat bessiu de strèmpiu a foras e, scuppetta
e carrighera a coddu, si fiat incamminau facci a is postas.
“Hapu torrau a biri Minnia unu mangianu” contàt
Antoni Maria Pes. “Dd’hapu agatada baddendu in su
mori de frumini, ingiriada de is fillas di Anselmu Scanu.
Baddàt a sola, e deu dd’hemu pigau sa manu po sa guida.
Si nd’est assustrada chena m’hai connottu. Nimancu
candu dd’hapu torrad’attobiai in s’Arrundò, o in sa Can-
tonad’ ‘e su ‘entu s’est arregordada de mei. Candu fiaus
piccioccheddus s’incapitàt de giogai, a sa scusi de don
Franciscu e de don Maseddu. Giogus de pipius, in sa dom’
‘e palla. Unu meigama m’hiat finzas donau unu basideddu
e si ndi fiat fuira. Apustis chi fiant partius, cancuna borta
torràt don Ciccitu, ma sempri solu. Minnia non fiat prus
torrada de insaras. Mi ndi dda fia bogada de conca e non
hia scípiu prus nudda de issa. Seu cresciu cun àterus
pensamentus aintr’ ‘e coru. Aici mi nci seu passau su
tempus, traballendu, andendu a cassa cun sa cambarada.
Cun Giuanni si seus pesaus impari. Su mellus apegu don
Ciccitu ddu teniat po issu.”
Antoni Maria Pes si fiat strantaxau: “Deu m’accostu”,
hiat nau e fiat bessiu a foras. Is àterus non teniant gan’ ‘e
si mòviri; s’àiri ùmbida ddis hiat fattu intrai is contus in is
ossus cun s’isfustu, sighiant a intèndiri aintru s’istoria di
Antoni Maria e de Minnia. Totus hiant castiau a Giuanni
Arrei.
“Est berus, Minnia mi praxiat” hiat nau issu, calendu
is ogus a terra, sa boxi sarragada. “E mi dda seu bira avatt’

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 110


‘e su baullu de don Ciccitu, cussu meigama, bella comenti
Nostra Sennora de su Rosariu. No nci capemmu in pan-
nus de su prexu. E candu mi seu accostau po donai su pè-
sami, issa m’hat connottu illuegus: Giuanni, m’hat nau,
ses tui? Sissi donna Minnia. Mi tremiat sa boxi, m’intendia
unu murigu in frisciuras e in ossus, mi pariat de non po-
derai anant’ ‘e issa. Seu prexada de ti biri. Torra! m’hat
nau. E seu torrau. Ita fais? E dèu: traballu, attendu a is
terras de Vissignoria. E issa: Cojau ti ses? E dèu: Nossi. E
Vissignoria? Hiat arrìsiu. Nimancu dèu. Insaras heus
arrìsiu impari. Torra! mi naràt. E dèu torramu. Seu torrau
medas bortas. E issa arrìat. Don Maseddu mi naràt: Ita ci
fais? Sconchiàt e naràt: Conca macca! Dèu torramu
donnia cida.”
Su fogu si fiat spacciau, a pagu a pagu, e in sa barraca
fiant abarradas umbras. Puru is ominis incuminzànt a
intèndiri unu affinamentu aintru; hiant ascurtau is contus
sempri prus citius e divagaus, donniunu sighendu pen-
zamentus sparzinaus, e ddis pariat chi is arregordus chi
teniant de don Ciccitu non s’attobiessint a pari cun cussus
de Giuanni Arrei o de Antoni Maria Pes; ddis pariat chi
fessint personas diversas.
Sa notti fiat spacciada e s’obbrescidroxu crispu nd’aca-
bàt de sciuliai is umbras in fund’ ‘e s’orizzonti e, cun is
umbras, sa pantàsima de Franciscu Zanda di Araxixi, de
fundu di arrèxini de su coru, o de sa tìrria aundi donniunu
ddu teniat stuggiau.
Non ci fiat prus tempus po arregordus de imbìdias. Sa
luxi colàt comenti unu pesu grai a marcai cun dezidura
sa lìnia chi sperrat celu de terra.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 111


“Aici seus nosu” pensàt predi Muscau, biendu sa luxi
de sa dì alladiendusì.
Giuanni Arrei fiat abarrau allanternau de cussa luxi.
Hiat intèndiu aintru de sei un’unda de sentidus, comenti
cussa chi hiat provau sa notti innantis, a su zèrriu de
Minnia Zanda.
“Ita dd’hat hai fattu?” arregordàt di hai pensau in cussu
ratu de tempus. Ita? E non fiat arrennèsciu a furriai a domu
sua, hiat arroliau in bidda totu sa notti, circhendu de si bisai
s’arrexoni de cussu zèrriu druci.
Insaras hiat cumprendiu chi s’oghiada trassera ghet-
tada a Antoni Maria fiat totu imbìdia.
Su brigaderi Sessini si ndi fiat strantaxau: “Est ora de
s’appostai” hiat nau e si fiat incamminau.
Arribaus a is postas, Antoni Maria ddus hiat avvisaus:
“Su sirboni est su miu!”
“Non ti ddu toccat nemus!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 112


14

Is domus de donnia bidda sunt fattas po tenni ogus.


In Araxixi, a palas de is ventanas, ci fiant sempri cent’ogus
e cent’origas paradas dì e notti, scocchendu su beni po
mali e su mali po sei e totu. Vittorina Casula non hiat
abettau chi sa primu luxi de s’obbrescidroxu hessit ingùrtiu
is umbras de sa notti. Cussa fiat s’ora chi bincit a totus: is
ogus bessint zurpus e is origas surdas. Aici hiat sighiu
s’utturinu a palas de is domus e, camminendu a oru a oru
de cresuras e de murus, fiat lòmpia a sa prazzitta de su
palàziu Zanda. Teniat is ogus unfraus de prantu, Vittorina,
e de is cropus arriccius. Imbussada in d’una fardettedda,
si castiàt a ingìriu, pren’ ‘e timoria. Hiat dubbau, duus
toccus de s’anèglia de luttoni, a sa port’ ‘e coxina. Apustis
de meda - ddi pariat chi is umbras fessint scocchendidda
prontas a zerriai su nomini suu - sa porta si fiat aberta.
“Est fusteti donna Minnia? Aggiudimì!”
“Intra.”
Fiat intrada de pressi, castiendusì a ingìriu. Sa coxina
fiat totu unu trèulu, pratus spainaus in sa mesa, cibirus e
canisteddus asub’ ‘e is cadiras.
“Aggiudimì, Vissignoria” hiat torrau a pispisai, e si fiat
aguantada a donna Minnia po non arrùiri a terra. “No
ndi pozzu prus.” Prangiat chena si pòdiri assentai.
“De bidda, ses?” dd’hiat preguntada Minnia.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 113


Giai prangendu a corroxu hiat respustu: “Sissi... seu
Vittorina Casula.”
Dd’hiat accumpangiada in s’aposentu de is retrattus,
fadendidda sterrinai in su canapei. Sa picciocca, timendu
su giudizìu de cussas bisuras, fiat abarrada a conca furriada.
“No tengu nemus chi mi pozzat aggiudai, m’abarrat
feti vustei, donna Minnia.” Vittorina Casula nd’hiat pesau
is ogus, totu arrùbia in facci, implorendu.
Minnia non ndi calàt cara de pizzus, dda biriat bre-
gungiosa, prena de timoria.
“Chini t’hat accasaggiau aici?”
“Su piccioccu miu” hiat nau in d’unu sùlidu fini.
“Poita?” Minnia hiat furriau palas a Vittorina, las-
sendidda fueddai.
“Deu no bolemu... fiat issu... it’hat a èssiri... chini si
nd’acatat?... ci nd’est chi non sunt aici timarosas... Bai cun
issas, ddi naramu... Si non mi dd’ ‘onas tui, ti lassu... E
dèu, disgraziada, po no ddu pèrdiri: su chi bolis fazzu, totu
su chi bolis... e dd’hapu postu in menti...”
Ddi fiat torrau unu prantu sarragau, fattu de inzùnchius
casi casi pispisaus.
“E po custu t’hat arropau?”
“Apustis chi si dd’hapu donau m’hat nau chi issu non
fiat stètiu su primu, chi non femu... chi non femu... ” Is
inzùnchius si fiant furriaus in d’un’arriu de prantu.
Minnia hiat lassau chi su prantu ndi ddi stuessit de coru
sa disàura chi ddi fiat toccada. Candu si fiat assentada, cun
discruzzu dd’hiat preguntada: “Berus, fiat?”
Vittorina dd’hiat castiada firma: “Deus mi nd’hessit
campau de cuss’atera bregùngia. Nossi, Vissignoria, no ndi

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 114


sciemu nudda, dèu, prima. Cussu disgraziau est stètiu!
Ghettau in presoni, bolit, po su chi m’hat fattu.”
Minnia fiat pensendu. Vittorina dda castiàt, bregun-
giosa, abettendu sa sentènzia.
“Seu pringia... immoi chini si ddu scòviat a mammai?
E a babbai?”
“Non est ora de pensai a chini torrai contus.”
“Dda fazzu a sola s’incùngia?” hiat nau, sa boxi ac-
corada, Vittorina. In facci teniat pintau su disisperu: “Ita
depu fai?”
“Heus a biri. Immoi assentatì.”
“T’arrori, sa bregùngia mia! Maladitta sa dì ch’hia
donau stima a Giuda Scariotta. Anchi ddi crepint is costas
in sa ‘ia, ca custa est sa gruxi mia!” Ddi fiat torrau su prantu
accorau. Fadiat disisperu a dd’intendi. Cunfùndia, Minnia
ddi fiat accostada, ponendiddi una manu in palas. Dd’in-
tendiat trèmiri, coment’e foll’ ‘e sinniga. A pagu a pagu
s’avolotu ddi fiat passau e nd’hiat pesau is ogus: “Patti
ch’est nudda su dannu! Ariseu su dottori mi nci hat bogau.
Troppu mannu s’arrori chi has fattu, m’hat scramorau. Mi
toccat andai de zia Peitrottu, ma timu. Timu! Fustei hiat
fueddau beni, cudda dì, hiat nau cosas giustas. Po custu
hapu penzau...”
“Non timas prus” hiat nau Minnia, imprassendidda po
ddi donai consolu, hiat intèndiu unu striori a mesu schina,
sciriat ita incapitàt a cussa picciocca. Hat hai tentu de-
xiott’annus, mancai nd’hessit amostau de prus.
“Is ominis si nd’approfittant...”
“Non depis pensai chi siant totus agualis. Ma su piccioc-
cu tuu? Ita fait?”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 115


“Cussu dimòniu scuminigau? Manorba in Casteddu,
est. Ma non dd’ ‘ollu prus. Est de coru malu, cun totu is
cosas chi m’hat nau, anchi pozzu fai... ses giovuna, ses
bella, t’hiant a donai dinai meda...” E hiat incumenzau a
prangiri, torra.
“Ma ita naras?”
“Aici m’hat cunsillau. Propriu su ch’intendit”, e ddi
fiant scattadas in sànguni is trempas. “Si torru a domu mi
boccint.”
“No est po curpa tua.”
“Insaras mi bocciu dèu!”
Minnia dd’hiat strunciada: “Feti custu scis pensai? Non
ddu neris nimancu po brulla!”
“Poita fustei non ddu provat...”, e ddi fiant torradas is
làmbrigas. Minnia si fiat fatta totu arrùbia.
“Tenis arrexoni. Ita ndi naras di aturai innoi. Mancai, in
coxina aggiudas a Giuannica. Circu dèu di acconciai
donnia cosa. Comenti si zerriat issu? Ddi fueddu dèu.”
“Po cantu mannu siat s’apretu, cun cussu no m’am-
mesturu prus. Mellus, andu po contu miu a fai dinai!
M’hemu a ponni cun su primu!...” Si fiat portada is manus
a cuai sa facci e hiat sighiu a si disisperai. Minnia dd’hiat
imprassada forti, intendendu de ddi ‘olli giai beni. “Ci
seu dèu, non ses sola.”

Antoni Maria Pes si fiat strantaxau, candu su baulai de


is canis dd’hiat avvisau. Unu sciorroccu de nais arrogadas
dd’hiat cunfirmau chi su sirboni fiat arribendu propriu in
facci a issu. Ndi fiat bessiu de sa posta, po tenni su passu
beni sutt’ ‘e mira de sa scuppetta. Su trèulu de is canàrgius,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 116


su zaulai de is canis, sa currer’ ‘e su sirboni fiant aici fortis
de ddi pàrriri aintr’ ‘e sa posta. Po cussu ndi fiat bessiu a
foras e si fiat postu in mes’ ‘e su mori. Arribendu, ses? Non
t’abettas de m’agatai strantaxu anant’ ‘e tui. Comenti mi bis
ti nd’azziccas e ti firmas. Insandus ti sparu. Seu omini,
dèu, naràt intr’ ‘e sei, po si cumbinci, arregordendu
s’arrisixeddu de Minnia chi dd’abbruxàt su coru comenti
cincidda arrutta in sa palla. Unu pensamentu, in mesu de
is àterus chi ddi birrinànt su ciorbeddu, fiat prus marigosu:
chi Minnia immoi, o mentris e totu chi issu da pigàt, fessit
fadendu cumparànzias intra issu e is àterus ominis chi
depiat hai tentu. Àterus? Medas! De cussus allichidius e
allustraus chi bivint in cittadi.
Bagassa, hiat mazziau a dentis siddadas, intendendu
stìddius de sudori buddiu chi ddi colànt de su fronti e in
sa schina, ammoddiendiddi su mueddu. Po cussu s’ar-
risixeddu chi m’hat ghettau avattu, penzàt inzurpau. Su
zaulai si fiat accostau de prus. Antoni Maria Pes fiat
prontu, s’ogu in sa mira, sa scuppetta puntada, ma sa manu
non tanti firma. Su sirboni po Minnia, hiat pensau e sa
bucca ddi fiat asciuttada, comenti po unu sidi chi non
hessit accùdiu a studai in totu. Ddi pariat sentidu stràngiu,
ma immoi chi sciriat su chi sciriat, dda teniat aintru de is
ogus comenti una lampaluxi, bianca in su biancu de is
lenzorus. E ddi pariat de dda disigiai ancora de prus, po
su disisperu.
Su refudu de is àterus ominis mi seu cojau. E tui, bestia
mala, t’abettu, beni a innantis! Aici penzàt, intrullau. Castiàt
sa tuppa di aundi ndi depiat bessiri su sirboni. Nd’intendiat
is clàmius comenti ddu carraxànt is canis. E intendiat su

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 117


zaulai e su zunchiai de is bestias fertas. Antoni Maria, cun
sa scuppetta pronta, su brazzu stendiau, serrendu s’ogu
de manca hiat puntau. Su sirboni fiat stuppau de suncuna
in mes’ ‘e su mori. Fiat unu sirboni giganti, non dd’hiat
mai biu unu aici mannu e lèggiu e ferosu, cun is sannas e
su bruncu arrubiaus de su sànguni de is canis. Fiat a tiru
de scuppetta e Antoni Maria, intamus de ddu sparai, ddu
castiàt spantau: su sirboni teniat ogus de braxa.
Beni a innantis, accostatì, ddi pispisàt. Candu ses a tretu
de sa mat’ ‘e zinnìbiri ti sparu. Antoni Maria ddu teniat
asutt’ ‘e mira, non podiat sgarrai. Su sirboni dd’hiat
ghettau un’oghiada mala, clamiendu e scudendusì a curri
derettu contras a issu. Curriat, ma Antoni Maria non ddu
timiat, ddu boliat lassai accostai de prus. Fiat unu disafiu
tra issus duus, a chini resistiat chena timiri. A pustis de
cuss’arrisixeddu de Minnia, Antoni Maria teniat ab-
bisongiu de s’intèndiri omini. Non ti timu, accosta, accosta,
seu omini, dèu! E cantu prus s’accostàt ddi pariat prus
mannu e malu.
“Maccu! Stesiatì de su mori!” hiat zerriau Giuanni
Arrei.
“Stesiatì” hiant zerriau àteras boxis.
Is boxis dd’hiant storrau unu ratu. E candu Antoni Maria
hiat sparau su sirboni hiat straviau sa balla. Comenti unu
trenu, si nci fiat ghettau contras a su cassadori strumpen-
diddu a terra e carraxendiddu cun malesa a colpus de sannas
i a mòssius. Fiant arribaus is canis zaulendu e si fiant affrac-
caus a sa bestia, ma cussa si ndi ddus scuttulàt de pizzus
comenti fessint gioghittus. Is àterus cassadoris, illuegus
accurtus, abboxinendu, a zèrrius, teniant is fusilis puntaus,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 118


ma po sa timoria de fèrriri su cumpàngiu nemus hiat tentu
s’animu de sparai. Antoni Maria zerriàt issu puru, ma
sempri prus a boxi assarragada, alluppau de su sànguni
suu.
Ddis fiat partu un’eternidadi cussu trumentu. Apustis
chi dd’hiat beni spedazzau, su sirboni si ndi fiat scabùlliu
de lestru, ghettendusì in su padenti. Antoni Maria Pes fiat
abarrau in mes’ ‘e su mori, firmu. Mortu.

Dottor Arui non abettàt nisciunus. Aici cussu chizzi, a


su toccu, aberta s’enna cun arrecatu si fiat spantau meda
agatendusì ananti donna Minnia Zanda cun d’una cara
múrina. S’intenzioni non lassàt duda. Illuegus hiat pensau:
“Pizziau dd’est a dda sbizzai! Si biri chi non teniat totu
cussu spèddiu!”. Dd’hiat fatta intrai in s’ambulatòriu.
“Dannu mannu dd’est incapitau?”
Minnia dd’hiat castiau chen’ ‘e abèrriri bucca.
“Hapu cumprèndiu. Sunt cosas chi, a s’inghizzu, po-
dint capitai: doloris, abbruxoris. E mancai, nudda de totus
is àteras bellas cosas disigiadas. Est aici, ma passat, cun
passiènzia. Issu puru bolit cumpadèssiu e aggiudau in is
arroris chi fait. A pagu a pagu hat a imparai a appaxiai
s’apretu.”
Minnia dd’ascurtàt e sighìat a non musciai. Su dottori
fueddàt lestru, cun boxi dottorali, chena donai inflessioni
a unu fueddu prus chi a un’àteru. A sa fini si fiat citiu e,
cun cunfianza, abettàt chi Minnia si fessit cunsillada.
“Non hat a teniri bisongiu de cancun’inginnu?” hiat nau,
cun dd’un’arrisixeddu de beffa appena accinnau.
Minnia non fueddàt.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 119


“Malacrimènzia hat ottentu?” hiat preguntau, ancora.
Sa boxi de Minnia fiat arrutta grai a is origas de dottor
Arui: “No si nd’acatat de su ch’incapitat in bidda?”
“Eh, it’hat a èssiri!” hiat circau de disvagai.
“Is fèminas morrint disisperadas!” Minnia hiat fueddau
accorada. Su dottori dd’hiat castiada spantau. Minnia hiat
sighiu: “Circant s’aggiudu de zia Peitrottu po abortai.”
“Boxis ci nd’est medas...”
“Ma fustei ddu scidi! De donniuna, scidi!”
“Dèu! E chini seu?”
“Ma si ndi rendit contu?”
“Donna Minnia mi bolit attirai disàura asuba, a mei?”
“Timit, insaras!”
“Ita creit de fai a custa genti?”
“Dèu ddas ascurtu e bastat. Tenint bisongiu de fueddai,
de si stuai sa cusciènzia.”
“Ah! Ma po custas cosas c’est predi Muscau.”
“Bolint èssiri ascurtadas, no cundennadas o, peus puru,
scominigadas.”
“Creit chi dèu non ddas ascurti? Ma issas non ascurtant
a mei. Sunt totus bèstias. S’accrobant comenti bèstias e
comenti bèstias faint fillus, chen’ ‘e sciri poita e comenti.”
“Ddis depit imparai a no ndi fai tantis.”
“Dèu?”
“E chini, dèu, forzis?”
“Su cunsillu si ddus hat giai donau.”
Minnia hiat castiau su dottori, derettu. Issu hiat fattu
un’arrisu sbuidu, de unu chi hapat giai acabau de battallai.
“Serbint brazzus, donna Minnia. Is fillus sunt sa ric-
chesa de su messaju.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 120


“Non prus. Oi non est prus aici.”
“Ddis serbint po traballai is terras de sa famiglia Zan-
da!” dd’hiat ghettau de rinfàcciu su dottori. A Minnia ddi
fiant arrubiadas is trempas. Su dottori hiat sighiu: “Insaras,
ita est cambiau?”
“Serbit chi guadangint una cusciènzia sociali.”
Su dottori hiat fattu unu scraccàliu: “Non est cosa chi
intrat in is precettus mius.”
“Ma fustei non si ndi podit stuai aici.”
“Dèu sanu is maladias de su corpus, non sa cusciènzia
de sa genti.”
“Troppu bellu, aici.”
“A donniunu sa parti chi ddi dexit! E no mi parit chi siat
nimancu sa parti chi dexit a fustei.”
“No ci mancat mai bentu in Araxixi” si fiat furriada a
ddi nai, giai in su liminàrgiu.
Dottor Arui non dd’hiat cumprèndia.
“Chi siat bentu de Deus o de is ominis non fait peccau”
hiat acciuntu Minnia.
Fiat truessendu sa prazza, giai lòmpia a su portali de
su palàziu, candu anant’ ‘e dom’ ‘e su dottori si fiat firmau
un’autocarru cun grandu stragazzu de frenus. Minnia hiat
biu is cassadoris chi, de su cascioni, ndi calànt su corpus
arrèndiu di Antoni Maria Pes.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 121


15

A s’interru di Antoni Maria Pes non mancàt nemus. Is


fèminas, arresendiddi su rosariu, dd’hiant prantu a di-
sisperu; is ominis, fueddendu de cussa posta malasortada,
si castiànt s’unu cun s’àteru spantaus prus chi affliggius e
non cumprendiant su sciapidòriu de is fèminas. Fiat stètiu
troppu arriscau Antoni Maria, coment’hessit bòfiu mòrriri.
Minnia Zanda di Araxixi non hiat prantu. Hiat sighiu
su baullu cìrdina, a conca pesada, sa cara appena appena
annugiada, aggiumai su mortu non fessit cosa sua. Ma
teniat su coru scorriau e hiat hai prantu chi non hessit tentu
totu cussa genti a ingìriu. E po cantu su bixinau e is amigus
di Antoni Maria si fiant stentaus a ddi fai cumpangia in
domu fiat arrennèscia a non pràngiri; ma pustis chi is
urtimus si ndi fiant andaus, in sa domu sbuida fiant
illuegus cumpartas is umbras. Is aposentus ddi fiant partus
ancora prus sbuidus chenz ‘ ‘e issu, mancai hessit accùdiu
a bìviri innì feti una notti. Insaras ddi fiat pigau unu prantu
assupau. “Poita?” si preguntàt a sola. “Poita?” hiat pre-
guntau a is retrattus de is majoris. “Poita?” hiat sighiu a
preguntai a su rei Vittoriu Manueli i a sa reina Elena.
“Poita?”
Hiat sighiu a si preguntai poita, in totu cussu tempus,
hiat nau sempri “No!” a Giuanni Arrei, chi dda disigiàt a
su disisperu. Giuanni fiat torrau de sa cassa senzeru. Immoi

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 122


dd’hiat hai tentu biu a costau suu. Invecis Antoni si fiat
fattu carrabusai de su sirboni. “Poita?” No ddi fiat bastau
àturu scramentu! E candu pensàt de hai stesiau sa disàura,
donendu spera a is crighigiogus di Antoni, hiat accùdiu a
si ddu gosai po una notti feti.
Immoi sa domu fiat sbuida e frida. Sbuidu e fridu su
lettu. Si fiat corcada circhendu alìviu in is orazionis e si
nci fiat dromida cun su rosariu trottoxau in manus.
Cussa notti e totu Antoni Maria fiat torrau in su sonnu.
Si fiat spollincau e corcau a costau suu. Ma candu issa
s’accostàt, issu si stesiàt: “Tui no!”
Cherpada, Minnia ddi naràt: “No? E poita?”
“Scis ita hem’ a bolli? Pezz’ ‘e sirboni.” Serràt aici sa
chistioni, Antoni Maria.
Strantaxau de su lettu, si fiat bistiu e nci fiat bessiu de
s’aposentu passendu a traversu de sa ventana serrada.
Minnia hiat abertu is ogus, sudada, pariat bessida de
unu laccu pren’ ‘i aqua. Fiat calada in coxina a buffai. Sèz-
zia in d’unu furrungoni, scida, fiat aturada a pensai a su
pobiddu.
Donnia notti Antoni Maria torràt a dd’agatai. Issa
dd’abettàt, si ddu sonnàt spollinchendusì: mannu e prontu
si corcàt in su lettu. Ma, sempri, candu issa s’accostàt, cun
sa scusa de disigiai pezz’ ‘e sirboni issu si ndi torràt a bes-
siri, spollincu comenti fiat. Minnia, scidada, sighiat a ddu
pensai. E pensàt a cussa prima notti, a su fogu chi dd’ab-
bruxàt aintru sempri prus forti, intamus de si ndi studai.
Pampas e strioris teniat cussu fogu, comenti chi a donnia
àlidu fessit prus crispu de candu is brazzus, is manus, is
lavras di Antoni Maria dd’hiant allutu. Ddi torràt a sa

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 123


memoria s’arregordu de su zèrriu chi hiat ghettau cudda
notti: hiat fattu trèmiri paris su palàziu Zanda. Antoni
Maria dd’hiat dèpia tuppai sa bucca cun sa manu po no
ndi scidai totu Araxixi.
No arrennescendu prus a pigai sonnu andàt a sa ven-
tana de s’aposentu, dd’aberriat, s’incaràt e castiàt is cra-
betturas dromias de is domus di Araxixi, circhendu ancora
s’umbra di Antoni Maria. Apustis torràt a su lettu.
Una notti de basca ferosa, Minnia si fiat ghettada spol-
linca asub’ ‘e su lenzoru po circai unu pagu de friscura. Ma
fogu intendiat, aintru i a foras, chi ddi sicàt su sùlidu in
bucca.
Su corpus fiat biancu, undau de su lugor’ ‘e sa luna chi
nd’intràt de sa ventana aberta. Minnia ddu castiàt de tra-
versu a is cillus, mazziendu làstimas marigosas che gicoria.
Cussa notti, grais de disisperu, is manus hiant trastiggiau
tremi tremi in su corpus biancu, circhendu di agatai de nou
is strioris provaus cudd’unica notti di amori. E casi casi, in
su stentèriu de su spèddiu e de sa basca, ddi fiat partu de
s’intèndiri torra aintru cuss’unda de gosu.
Hiat pèrdiu is sentidus, in cussus momentus, e hiat
ghettau unu zùnchiu accorau.
“It’est? It’est stètiu, donna Minnia?”
Sa boxi de Vittorina hiat pediu di a palas de s’enna
criada: “Gana mala ddi pigat?”
Minnia si fiat sèzzia in su lettu, a su lugori fraccu, su
coru indoliu: “Non est nudda... non est nudda, Vittorina...
bai, torra a croccai.”
In su scuriu de su passadissu, anant’ ‘e s’enna serrada,
Vittorina si fiat cancarada de frius intendendu su prantu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 124


accorau de Minnia. No fiat stètiu de gosu su zùnchiu chi
ndi dd’hiat scidada. A s’àtera parti de cuss’enna criada ci
fiat su prantu alluppau in su cuscinu, assarragau de su
disisperu, de chini hiat pèrdiu sa rexon’ ‘e sa vida.
Vittorina hiat furriau de palas cun su coru strintu e is
cillus sciustus. A conca incrubada, striscinendu is peis, si
ndi fiat torrada a lettu, ma po cussa notti hiat intèndiu feti
stioris de frius e non prus basca.

Donnia notti Minnia hiat sighiu a intèndiri s’appèddiu


di Antoni Maria: chi torressit, spollincu i abbramiu. Ma
issu non bessiat.
Tengu disìgiu de pezz’ ‘e sirboni!
Custus fueddus de sa pantàsima sighiant a rentronai
in su ciorbedd’ ‘e Minnia, ddi pariat di èssiri ammac-
chiendusì. Insaras disisperada circàt di agatai, in is carìzias
suas e totu, sa manu de issu, finzas a si spentumai de
cuss’azza de disisperu, chen’ ‘e arribai mai a su fundu, po
cantu fessit disigiau.

Vittorina no nd’hiat prus fueddau cun donna Minnia.


Unu mangianu ndi dd’hiat scidada unu stragazzu in s’apo-
sentu de sa meri, ma non hiat tentu coru de s’accostai. Fiat
abarrada a origa parada: dd’intendiat movendusì in s’apo-
sentu, hiat finzas accinnau a cantai unu muttettu tristu, unu
cant’ ‘e motroxu. A pustis Minnia si fiat incarada in su
passadissu e dd’hiat zerriada.
“Vittorina! Non mi ddu portas, oi, su latti?”
“Illuegus,Vissignoria.”
Candu fiat intrada in s’aposentu dd’hiat agatada sèzzia

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 125


in su lettu, totu allichidida e beni pettonada, comenti po
una festa nodida.
“No po mancanz’ ‘e discruzzu, ma Vissignoria hat
cantau custu mangianu?”
“T’est pràxiu?”
“Seu cuntenta chi cantit, assumancu non prangit.”
“S’arrisu e su prantu funti totus derrottas de sa vida.”
“Non siat aici marigosa” dd’hiat nau Vittorina in d’unu
pispisu druci. “Fustei e totu mi dd’hat imparau.”
“Tenis arrexoni, Vittorina. Beni, sezzitì a costau miu.”
Vittorina, mancai bregungiosa, si fiat accostada. Minnia
dd’hiat postu una manu lèbia in sa brenti giai grussa.
“Crànciat de giai?”
“Donnia tanti, spiri spiri” e ddi fiant caladas duas làm-
brigas mannas.
Minnia hiat bogau unu muccadoreddu e dd’hiat
asciuttada: “Ita ti pigat?”
“Est una cosa bella, ma aici est trista.”
“Deu no dd’hap’a tenni mai unu fillu, ma su tuu m’hat
a pàrriri comenti fessit fillu miu puru.”
Mentras donna Minnia fueddàt, Vittorina hiat biu chi
a pagu a pagu s’amargura e s’affinu ddi sparessiant de sa
bisura e, po sa prima borta de candu ddi fiat mortu Antoni
Maria, ddi fiat cumparta un’àiri de disaogu, de recreu
lìmpiu. Insaras, po su prexu chi nd’hiat tentu, dd’hiat
cariziada.

Non si biriat prus, arroliendu de un’aposentu a s’àteru,


don Maseddu. Si fiat retirau in s’aposentu suu, in su
solariu, assèliu i abbentau.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 126


“Bessit a de notti” hiat scoviau Vittorina.
“E ita fait?”
“Fueddat a solu, anant’ ‘e is retrattus de is majoris
antigus.”
Minnia hiat fattu unu sinn’ ‘e spantu.
“Mi nd’hant scidau, una notti, pispisus e murigus. Aici
seu calada a castiai. Fiat issu. Nudda! Non m’est abarrau
nudda! Aici naràt. E prangiat.”
“Si nd’est acatau chi tui dd’has biu?”
“Nossi. Mi ndi seu stesiada illuegus.”
Fiant caladas a s’aposentu de is retrattus e Minnia hiat
pesau is ogus a castiai is ajajus.
“Tenint cumpangia donnia notti” hiat nau Vittorina.
“A nosu non nd’hat a spettai?” hiat preguntau Minnia,
marigosa.
“Ih! Arrazz’ ‘e pensamentu!”
Minnia hiat fattu un’arrisu lèbiu. “Ita fait in s’aposentu
suu, inserrau totu sa dì?” hiat preguntau ancora.
“A mimi non mi fait intrai. Feti a zia Giuannica lassat
passai.”
Sa serbidora, candu donna Minnia dd’hiat fattu sa pre-
gunta, hiat nau feti: “Pintat!”
“Pintat?”
“No est cosa!” hiat acciuntu Giuannica. “Un’àtera de
is strollichènzias chi ddi pigant.”

Minnia hiat mandau sa serbidora a zerriai a Giuanni


Arrei.
Fiat arribau illuegus, cun sa cara affligida, sa conca
calada a terra e non teniat animu de ndi pesai is ogus po

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 127


dda castiai. Ddi pariat, innì in domu de Minnia, de tenni
finzas prus nexi de su chi fiat capitau. Asutt’ ‘e is bòvidas
pintadas i anant’ ‘e is caras ammarmuradas de is Zanda,
chi ddu castiànt de is retrattus appiccaus a is murus,
s’intendiat in gruxi.
“Coment’est incapitau?” hiat preguntau.
“Comenti?” Giuanni hiat murrungiau in sei in sei, ma
non fiat capassu ancora de si fai rexoni de sa morti di Antoni
Maria. Hiat sighiu a murrungiai po contu suu, aggiumai
Minnia non fessit presenti ingunis.
“Comenti... cosa de nai aici est... unu lampu... su di-
mòniu... e chin’àteru hiat a èssiri stètiu capassu de nci
strumpai a Antoni Maria... e de ddu carraxai aici... Sparai!
Sparai! zerriàt issu... ma su sirboni ddi fiat asuba... ddu
mossiàt... ddu fadiat a chirriolus... ddi ghettàt acconcadas
cun is sannas... Sparai!, Sparai! Ita abettais...ma a sparai a
s’unu toccàt a ferri finzas s’àteru...”
“E aici non heis sparau?”
“Antoni Maria fiat in mesu... arrutu...”
“Sterrinau in terra?”
“... in mesu... sparendu toccàt a ferri a issu puru... nemus
nd’hat tentu coru...”
“Nemus?”
Su silenziu fadiat a ddu segai a stròncius. A pustis
Minnia si fiat accostada e dd’hiat castiau fissu in is ogus...
A Giuanni pariat chi issa ddu bolessit sperrai in duus cun
cuss’oghiada.
“Nimancu tui nd’has tentu coru!” hiat nau issa e si ndi
fiat stesiada. Si fiat sèzzia in fundu, lassendiddu strantaxu
accant’ ‘e s’enna. Bistida de nieddu, in su scuriu de s’apo-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 128


sentu, si ndi scedàt feti sa cara scalixida e is manus biancas
che màrmuri, ingruxadas in coa.
“E su sirboni?”
“... su sirboni?.. ” Giuanni teniat sa facci in terra.
“Cali parti t’est toccada?” sighiat Minnia.
“Parti? Nisciuna parti!” si fiat scabùlliu.
“Nisciuna?” hiat nau issa, fadendu sa bisura di èssiri
spantada.
“Non dd’heus sparau... hat accùdiu a si ndi fuiri...”
“Insaras su sirboni est biu ancora?” hiat nau issa cun
boxi prena di arràbiu. “E Antoni Maria est mortu!”
A Giuanni ndi ddi fiat fuiu su sànguni de corpus a
cussus fueddus de Minnia e, incrubendu sa conca: “Per-
donamì!” hiat pispisau.
Si ndi fiat pesada de sa cadira e si fiat accostada ancora
a issu: “Mi depis fai unu prexeri.”
“Ita? Cumandamì.”
“Cuncorda donnia cosa po andai a cassa.”
“Andai a cassa? Ma est foras de tempus.”
“E po s’àtera cassa, tempus fiat? Cuncorda, ca bengu
dèu puru.”
“Chini... tui? Cun su luttu? A fai ita?”
“A bocciri su sirboni!”
“Ma...”
“Mi depis sa vida di Antoni Maria!” hiat segau in cruzzu
issa.
Giuanni Arrei si fiat incamminau a s’essida cun su coru
trumbullau.
“Non mi fazzas abettai troppu. Cussu sirboni est cosa
mia.” Dd’hiat nau Minnia.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 129


Candu nci fiat bessiu de su palàziu Zanda, Giuanni s’inten-
diat asub’ ‘e is palas su pesu grai de sa morti di Antoni Maria
Pes.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 130


16

Sa buttega de Licu Lilliu fiat allupada de fum’ ‘e


zigarru. Is boxis, de cantu su logu ndi fiat prenu, abbrub-
buddànt foras de s’enna. Minnia Zanda si fiat incarada,
reduttosa, abbarrendu in su liminàrgiu, giai torrendu agoa.
Fiat unu mericeddu de Sant’Andria, in s’ora chi su scu-
rigadroxu parit acciupai donnia cosa in is umbras chi
s’allàdiant e totu, imboddicau de scuriu, perdit sa forma,
s’ammesturat in d’unu nudda crescenti. Stringendu is
prapeddas po su pizziori de su fumu Minnia hiat circau a
ingìriu de is mesas: ddus hiat bius in su furrungoni in
fundu, Giuanni Arrei e sa cambarada di amigus di Antoni
Maria. Fiat andada deretta a cussa mesa. Is ominis dd’hiant
castiada spantaus.
“Fadeimì logu” hiat cumandau.
Ndi fiat calada un’àiri mudu in sa buttega de Lilliu.
Giuanni fiat in penas, hiat castiau is cumpàngius e, cun
d’unu accinnu de manu, hiat zerriau a ziu Licu.
“Un’àtera tassa e unu mesu litru.”
Ziu Lilliu, mancai a murrus tròccius, hiat portau il-
luegus in sa mesa sa mesura de binu e sa tassa, ghettendu
un’oghiada a Minnia: fiat sa prima borta chi una fèmina
s’ammesturàt cun is ominis a buffai binu in buttega. Torrau
a palas de su bangu hiat sighiu a dda castiai mentras arziàt
sa tassa e dd’accirràt finzas a fundu. Tanti non s’hiant a

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 131


furriai in sa fossa is ossus di Antoni Maria Pes, pensendu
a una mulleri spranorada che cussa! Arrazza di egua macca
ddi fiat capitada. Zia Annetta, chi donnia tanti sconchiàt di
a palas de una tenda, birendidda sèzzia i a tassa in manus,
cun totu cussus mascus, si fiat sinnad’ ‘e sa gruxi: “A puntu
bonu est arrutta sa famiglia Zanda!”
Is ominis sèzzius a ingìriu de sa mesa fiant abarraus
mudus.
“Ita c’est? Non heis mai biu una fèmina?” ddus hiat
avvivaus.
“Eh! Antoni Maria Pes s’hat postu un’obbligazioni
manna, custa borta!” hiat nau unu de issus.
“Obbligazioni di ominis” dd’hiat respustu issa,
atrèvida.
Fiant torraus mudus. Minnia ddus hiat castiaus unus a
unus. Fiant prus bonus a maniggiai sa marra chi non a
fueddai. Genti chi fadiat traballu grai, de s’obbrescidroxu
finzas a su scurigadroxu, donnia dì ‘e s’annu, po cantu
biviant. Genti chi podiat ponni in menti a unu meri mascu,
non a is cumandus de una chi, po cantu fessit meri, sempri
fèmina fiat. Donnia cumandu ddu depiant cumprèndiri,
po giustizia e po caridadi. Cumprendiant finzas sa ven-
ganza, ma ci depiat èssiri una disamistadi. Ma issa, po
cantu tenessit arrexoni, ita disamistadi podiat tenni cun
d’unu sirboni? Dd’hiat bocciu su pobiddu. E insaras?
Cantu ndi fiant mortus a cassa? Antoni Maria non fiat su
primu, ne s’urtimu hiat a èssiri stètiu.
“Cantu bortas dd’heis sparagnau? ” hiat preguntau
Minnia. Is ominis non hiant musciau.
Apustis: “Ndi nascit unu donnia cent’annus!” hiat nau

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 132


Giuanni Arrei. “A nosu non fait prexeri chi siat biu, ma
est bèstia mala. Sa cumpangia di Arbus hat pèrdiu totus
is canis: dexiottu. Is canàrgius non sunt arrennèscius a ndi
salvai unu.”
“Tenit conca manna, prus de unu boi.”
“Sannas e corrus parit chi tengat.”
“Is ogus alluttus in fogu, tenit. Mi dd’hat nau Celestinu
Frongia, chi dd’hat biu di attesu, e narat chi ddi bessiat
fumu di origas.”
“Est un’anima de s’inferru mandada a cundennai is
ominis. Ponit strioris e callentura a totus.”
Minnia ddus hiat citius: “No! Est feti unu sirboni! Unu
sirboni prus assortau di àterus.”
“E cali sorti hat tentu?”
“Chi nemus dd’hat inzertau sa balla!”
Fiant abarraus mudus, a conca bascia; nisciunus de
issus teniat facci de castiai is àterus e prus pagu facci de
castiai a Minnia. Insandus hiat fueddau Angelinu Soru.
“Segundu mei est torrau su predi” hiat nau.
“Su predi?”
“E chini?”
“Cali predi?”
“Nàrant chi in is tempus antigus ci fiat unu predi chi si
fiat arriccau prestendu dinai a is pòburus, pighendiddus
a gangas. Fiat arriccu meda e su dinai ddu teniat cuau aici
beni chi, candu fiat mortu, nemus nd’hiat agatau arrastu.
Narànt chi ddu tenessit cuau in monti, in d’una de is postas
aundi andàt a cassa manna.
Fiant benius in tantis, a piccu i a pabia, po circai cussu
siddadu, ma nemus nd’hat bogau unu soddu de terra. Poita,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 133


si dd’hessint agatau, hiat a èssiri spacciada sa penitenzia
de s’anima sua. Narànta chi Deus dd’hessit cundennau a
sighiri a pigai a gangas sa genti, furriau in sirboni, finzas
a candu non hessint aggangau a issu. Ma fiat troppu
attaccau a su dinai e, finzas apustis mortu, sighit a amparai
su logu , po chi genti allena non ddu fazzat torrai pòburu.
Aici sa cundenna no spacciat mai: su predi torrat donnia
tant’annus a occasionai is ominis.”
Angelinu Soru fueddàt a pagu, timendu de si fai in-
tèndiri de s’anima mala de su predi e, sanziendu sa conca
po fai accinnu de sì, castiàt Giuanni Arrei.
“Non tocchis su predi” dd’hiat precettau Giuanni.
“E bandat beni, non est cosa chi m’imbentu deu, est
contu chi tui puru scis: cantu bortas ses arziau a monti cun
piccu e pabia a coddu?”
“Acabadda, piccioccheddu!” hiat zerriau Giuanni.
“Dèu no nd’hapu biu de muntonis di òru e de soddus de
prata.”
“Ah, ma gei dd’has circau!” hiat nau Angelinu.
“Contus de precettu po sa bona virtudi de is cristianus!”
ddus hiat stratallaus donna Minnia Zanda. “Ma bosàterus
ndi fadeis contu de disaogu. Non ddu scieis chi fadendu aici
avocais s’Eremigu? Abbentaus, capassus feti a fai ancadas
malas. Su scusòrgiu de s’anima depeis circai, no a ponni
in menti a is sciollòrius relataus de chini non tenit sentidu.
Cussas funti fatturas po ominis chi tenint su coru de ferru,
no po pipius ancora a carzonis curzus.”
“A carzonis curzus? O a fardetta, cumenti fusteti?”
“Arregordatì chi asutt’ ‘e custa fardetta c’est un’omini
chi tui non conoscis!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 134


Fiant abarraus mudus, castiànt su fund’ ‘e is tassas
sbuidas, donnia tanti ghettendusì un’oghiada de truessu.
Si fiat accostau ziu Licu e hiat preguntau a Giuanni
Arrei: “E ita has fattu, giai chi tui su siddadu dd’has
circau?”
“Po prima cosa serbit missali e timòngia bessius a fura
de una cresia. E in su logu toccat a portai unu predi. S’alluit
su fogu a s’ora de is umbras, mesunotti in puntu e su predi
incumenzat a lìggiri is brebus in su missali. Su scusorgiu
ndi bessit di asutt’ ‘e terra a pagu a pagu; feti chi su meri
ddu tenit aguantau cun is farruncas, po non si ndi ddu
pigai. Is pregadorias depint èssiri fortis e de ferru su coru
de su predi. Est immoi chi s’Eremigu si presentat, issu
puru bistiu de predi e cun d’un’àteru missali, liggendu
pregadorias de brulla chi nci torrant a fundu su siddadu.
Insaras si ghettat sa timòngia in su fogu po nci sciuliai
s’Eremigu.
Su fragu de sa timòngia ddi scinizzat is malus sentidus
e, po nd’azziccai sa genti, si fùrriat in bèstia mala, ghettat
èrchidus, zàulat che cani arrabiau, fait brìnchidus, fùrriat
is ogus in biancu, spudat soddus di òru e de prata asub’
‘e sa genti. Si calincunu si fidat a nd’affarruncai unu feti,
aturat a manus abbruxadas. S’Eremigu fait sulai su bentu,
ghettat pampadas de fogu e sciorrocadas di aqua frida,
tronus e lampus e donnia arrazz’ ‘e ancada mala. No toccat
a ddu timiri, poita su chi fait issu est totu giogu.”
“Insaras su siddadu ndi dd’hestis bogau?”
“Bruvura!” hiat nau Giuanni Arrei. “Pèrdiu finzas
missali e timòngia. Su presti hiat timiu.”
“Ah! Ma si sa cassa chi depeus fai nosu est sa cassa de

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 135


s’Eremigu, non est cosa de si fidai de predi Muscau”, hiat
nau Angelinu Soru. “Chini andat a furai sa timòngia?”
“C’est cosa asutt’ ‘e terra!” hiat instau Giuanni Arrei.
“Cozzina, c’est!” hiat nau unu.
“Est prus manna de mei e de totus nosu postus impari.”
Cun sa cara assumbrada Giuanni Arrei castiàt is cin-
ciddas de luxi in su fund’ ‘e binu de sa tassa. Su tempus
pariat firmu in sa buttega e, foras, si fiat intèndia crara sa
stria. Totus hiant pesau sa conca. Brai Cugurra hiat nau:
“Non hat a èssiri una trampa?”
“A mei parit chi siat fattura posta” hiat currèggiu Bis-
senti Nonnis.
“I a chini, segundu tui?”
“A su mortu!”
Bissenti hiat spudau in terra, pesendu musca. Minnia
ddus hiat ascurtaus muda: is ogus siddaus a sa tassa, su coru
fattu a cugurra de is sentidus chi cussus contus dd’hiant
bogau a pillu. Hiat fueddau a boxi lèbia.
“Nd’heis nau de sciollorius. Non hat a èssiri totu innoi
s’azza chi teneis, poita mi parit chi su prus siat timoria.”
“Po torrai a su sirboni”, hiat nau Giuanni Arrei, “Augu-
stu Mallei hat contau chi dd’hat sgraguenau binti crabittus.
Fiant inserraus in s’aili. Augustu fiat andau a su cuili de
Remundu Casti firmendusì finzas a mesunotti, arrexonendu
e cantendu, comenti incapitat. Candu est torrau a su suu hat
agatau s’aili arrogau e is crabittus assannaus i appettigaus.
Su sterrìngiu cobertu de sànguni, fiat. Dd’hat finzas intèn-
diu su sirboni, chi cramiàt di attesu. Fiat issu! Augustu
nd’est seguru, hat giurau chi de sa peddi sua ndi fait soba
po sabattas.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 136


“Olà!” Minnia hiat susprezau, stuendusì su pesu de is
pensamentus chi dd’hiant accarraxada. “Chini ddu creit a
unu coment’e Augustu Mallei, candu s’accirrat sa croc-
coriga no ndi dda calat de bruncu finzas a chi non dd’in-
tendit sbuida.”
“Cussa notti dd’est intostau su coru che perd’ ‘e fru-
mini. E non est omini de timorias. Hat pappau pani de
centu forrus, Augustu. Is giovunus di oi non sunt aici...”
“Comenti fait a èssiri seguru chi fessit cussu sirboni?”
“A mangianu nd’hat agatau s’arrastu, is sinnus fiant
meda azzuvaus in su terrenu, de cantu est grai. Non hat
dromiu po tres nottis i, a sa de tres, dd’hat intèndiu torrai,
hat arroliau a ingìriu de sa barracca, donnia tanti ddi donàt
un’acconcada. Augustu fiat spiridau, mancai hessit tentu sa
scuppetta pronta e...”
“Poita, non dd’hat sparau?”
“Ddi buddiat su sànguni in coru, ‘nchi ddi tremiant is
manus; is pilus azzuzzuddaus in sa schina naràt chi cussa
notti teniat, po is cràmius chi ghettàt su sirboni. Pariat chi
dd’hessit zerriau: bessindi a foras, bessi e prova a mi spa-
rai... Aici finzas a obbrescidroxu. Totu su logu marrau hiat
agatau, a ingìriu, comenti fessit stetiu scrazau apposta.
Calentura dd’est intrada a Augustu Mallei, chi calentura non
dd’hat mai tentu in vida sua.”
“Duncas, feti Antoni Maria Pes non dd’hat timiu!”
Custus fueddus, coment’e una sentènzia, hiat nau
Minnia Zanda. Su silenziu fiat colau aintr’ ‘e sa buttega e
hiat alluppau su gutturu e su coru de cussus ominis.
Minnia si ndi fiat strantaxada.
“Feti Antoni Maria Pes!” hiat repitiu, castiendu is omi-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 137


nis cun oghiada firma. “Ascurtaimì beni totus: bollu conò-
sciri s’omini capassu de bocciri su sirboni.”

Giuanni Arrei hiat dèpiu cuncordai is cosas. Hiat


mandau unus cantus ominis a monti po approntai sa
barracca i àterus po averiguai chi sa cumpangia de is
arburesus non si fessit impossessada de is postas.
“Sighei is arrastus de su sirboni, mancai finzas a s’in-
ferru” ddis hiat ordinau.
Unu merì, a su murrinadroxu, fiant pesaus issus puru, a
cuaddu, sighendu is moris chi fadiat Antoni Maria. Hiant
camminau in silènziu, tristus e nimancu su lugor’ ‘e sa luna
fiat arrennèsciu a ddis donai sprèviu. Minnia castiàt a
innantis stringendu forti is frenus de su cuaddu, chen’ ‘e si
furriai a castiai a manca o a deretta; chen’ ‘e ndi calai
s’oghiada di anant’ ‘e sei. Su cuaddu pariat conòsciri su
mori e issa ddu lassàt andai. Hiant biu is pampas de su
fogu di attesu e, prima de lòmpiri a sa barracca, hiant
intendiu is boxis.
“S’intendeis in prazz’ ‘e cresia” hiat stratallau is ominis
Giuanni Arrei.
Su terrenu, a innantis e tot’a ingìriu de sa barracca fiat
stètiu scovau, stèsiau su streccu de su sirboni e tuppaus is
scorrovonus chi cussa bèstia mala hiat fattu in sa notti. Is
canatteris hiant maceddau is crabittus e ddus arrustiant
foras de sa barracca. S’intendiat ancora fragu de sànguni
friscu.

Candu fiat arribada Minnia cun is àterus sa pezza fiat


pronta, su civraxu segau a fittas mannas e su casu a mesu-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 138


formas. Unas cantus fittas nd’hiant arrustigau in su fogu,
infrissidas in punta de schidonis de linna.
Circhendiddus cun is ogus, in s’umbra de sa barracca
Minnia hiat contau is presentis. Cancunu fiat abarrau in
foras e chistionàt cun is cumpàngius ch’hiant dromiu in
monti cussas nottis.
“Duas dìs nd’heus sighiu s’arrastu. Est frenòculu forti!”
naràt unu.
“Coment’e su dimòniu, est” hiat postu in craru unu
àturu.
Si fiant sezzius a ingìriu de su fogu, castiendusì a pari
ma nemus hiat musciau. Fiant totus inseriaus. Donniunu
podiat intendiri su sùlidu de su cumpàngiu e su ‘entu chi,
in foras, hiat postu chistionis cun is follas de is ìlixis de su
padenti. De is suergius. Donnia tanti di attesu ndi lompiat
unu “bee... bee...” chi s’azzuzzuddàt in s’àiri. Suliettus e
zèrrius poniant infattu brebeis scambilladas.
Is ominis, segada a tancheddus sa pezza arrustida,
dd’hiant presentada a Minnia in talleris di ottigu. Pap-
panta in silènziu, ghettendu oghiadas a cul’ ‘i ogu a is
cumpàngius.
“Ddu sciu su chi seis pensendu: ita ci fait una fèmina?”
dd’his hiat nau Minnia, sighendu a pappai. “Seis segurus
de sciri totu de cassa e de cassadoris. Sicché po bosàturus
dèu, fèmina, innoi strobu. Cassadori fiat Antoni Maria!
E mancai, issu puru hat faddiu. Ma ita ndi scieis de su chi
tenit aintru un’omini candu stait po sparai? S’intendit meri
de sa vida! E non pensat chi sa vida est cancuna cosa chi
non si podit acciappai. Sì, podit bastai unu corpu feti de
balla po nci dda sciuliai, comenti si sciuliat sa musca, i est

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 139


giai pèrdia, non si ndi podit prus sighiri s’arrastu. Non fait
a stendiai sa manu i a stringi po dd’agguantai... po ag-
guantai sa vida aintr’ ‘e sa bèstia, chi non dda lassit fuiri.
O aintr’ ‘e s’omini. Ma candu un’omini tenit un’arma in
manus, insandus s’intendit poderosu, ddi parit di èssiri
meri de donnia vida. O scrau de sa vida sua e totu. Po
custu sparais, bosàturus? O po sport, comenti si narat
immoi? O po fai biri a bosu e totu chi seis prus fortis de
su sirboni. Chi scieis sparai! Chi scieis bocciri?”
“Ma cassai non est bocciri!” si fiat rebellau Faustinu Sanna.
“E it’est, insaras?”
“Bocciri est candu si boccit un’omini... intenzionau.”
“Su sirboni mi dd’hat bocciu a Antoni Maria!”
Si fiat fattu unu silènziu grai che sa morti. Si fiant
castiaus pari pari, cun oghiadas a sa scusi, e nemus teniat
facci de smusciai.
“Arrexonamentus de fai, funti custus?” si fiat chesciau
po totus Giuanni Arrei.
“Bai ca no, Giuanni, s’omini est issa!” nci ddi fiat bessiu
a Faustinu. “Creu chi hat a èssiri donna Minnia sa chi
nd’hat a sciuliai is umbras chi apoiant su sirboni malu.”
Un’umbra di arrisu hiat stirau is murrus de Minnia.
“Aici hat a èssiri.”

Sa notti ci dd’hiant passada arrexonendu de cassas, de


sirbonis, de tiaulus chi, narànt, bivessint in monti: arroliànt
in su padenti in is oras prus scuriosas de sa notti i a de dì
si mudànt in arburis.
“Donniunu cuntrollit sa posta e si fazzat su signal’ ‘e sa
gruxi” arrecumandàt Giuanni Arrei.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 140


“A manu manca” dd’hiat arrespustu Totori Conca-de-
procu.

Sa posta fiat unu intrìcciu de linnàmini e de fascinas


chi Antoni Maria Pes hiat cuncordau po sei, in mesu de
duus spuntonis di arrocca chi fadiant una frocidda naturali
e, annu avatt’ ‘i annu, hiat sighiu a mantèniri. A reparu
de su bentu, prus pagu de su frius chi ndi colàt de cùccur’
‘e monti e s’incamminàt in sa sedda de su passu, asuba
teniat su celu lìmpiu e isteddau de sa notti.
Fiat sa prima notti chi Minnia passàt appostada, sola
fèmina in d’una cambarada de mascus.
Donnia omini in sa posta sua, scidu, abettàt su sirboni.
In su silenziu stirau, donnia tanti, Minnia intendiat unu
pispisu, boxis lèbias si pesànt e si ndi studànt, ma non
arrennesciat a cumprèndiri su chi narànt. Forzis fueddànt
de issa, pensàt, finas a candu unu rumòriu diversu ndi dda
scabulliat de cussu pensamentu.
Mancai hessit asuba su gabbanu di orbaci e duus car-
zonis de fustàniu grussu, su frius nci ddi fiat intrau in is
ossus e dda cancaràt totu. Dd’hiat a èssiri pràxiu stai accant’
‘e una forredda alluta, a rexonai cun cussus ominis chi
hiant connottu Antoni Maria Pes e cun issu hiant passau
nottis sìmbilis abettendu su sirboni. Candu fiant appostaus
impari chissai si pesànt pispisus che cussus chi immoi
ciuexiant sa notti? E ddi toccàt diaderus abarrai firma
innì? Mancai, a cuss’ora, su sirboni dromiat intanau a
su calenti.
Teniat sonnu, ddi pesàt abarrai scida, nd’hiat zerriau
a sa memòria s’arregordu di Antoni Maria, su fogu e sa

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 141


forza de cuss’unica notti. Non arrennesciat a si ndi ddu
stuai, ddu teniat in sa carri e in su sànguni. Dd’hiat pigada
un’alluppamentu, ddi pariat de si disimainai. Insaras si
ndi fiat pesada strantaxa, bessendindi foras de sa posta po
fai unus cantus passus, fiat arribada a sa mata de ìlixi, in
fund’ ‘e su mori. Camminendu ddi fiat torrau su sànguni
a logu e calentaus is peis fridus. Ddi pariat de intèndiri
prus accanta is boxis, prus prenus is sonus e is zicchìrrius;
ma non fiat arrennèscia a cumprèndiri nisciunu fueddu
prezisu o nisciunu sonu seguru; ne a biri umbra o forma
chi non fessint is umbras e is formas de is matas e de is
tuppas. Hiat pensau di èssiri abbarrada sola, ma sciat chi
is ogus de totus dda sighiant, mudus.
Minnia intendiat scidendusì un’azza de sentidu di
amori po cussu padenti, is fragus, is pispisus, sa posta chi
hiat arriciu Antoni Maria, su fogu chi dd’hiat calentau,
su bentu e s’aqua chi dd’hiant scittoràu. Ma fiat unu
sentidu stontonau chi ddi moviat spantu e timoria poita
no arrennesciat ancora a ddu cumprendi. Hiat hai bofiu
arrendirisì a cuss’unda druci chi s’alladiàt aintr’ ‘e sei, ma
s’istentàt: it’est? pensàt.
Fiat una cosa noa, unu sentidu mai intèndiu prima, chi
ddi moviat su spèddiu de conòsciri di Antoni Maria totu
sa vida: comenti hiat bìviu, ita hiat fattu, is fragus e is
rumòrius chi issu hiat intèndiu e fragau, s’aqua ch’hiat
buffau, is sùlidus ch’hiat fattu. Non est chi mi sia am-
maladiendu? hiat pensau Minnia. Oppuru fiat su fragu
de issu chi ancora ddi fiat partu de intèndiri in sa posta
aundi Antoni Maria hiat passau centu nottis coment’e
cussa e peus de cussa.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 142


It’ora hat a èssiri? hiat pensau. Depint èssiri is tres. Fiat
torrada agoa, accuguccendusì totu asutt’ ‘e su gabbanu
nieddu chi fiat stètiu di Antoni Maria. Su pensamentu de
issu dd’hiat stibbau su coru. Su sentidu ddi buddiat, un’e-
mozioni forti chi ddi donàt scimingiu e ddi parìat, in cussu
momentu, chi issu depessit arribai innì po si stai cun issa,
aintr’ ‘e su bisu o foras de bisu. Ma chini fiat Antoni Maria,
diaderus? Issa hiat accùdiu pagu a ddu conòsciri e spiri
spiri nd’hiat tastau su gosu. Nd’intendiat s’umbra ingunis
accanta. Hiat allutau is ogus, ma in su scuriu non biriat
nudda. Aundi ses, Antoni? hiat pispisau. Dd’hiat respustu
unu sùlidu ‘e bentu, intra is follas prus artas. Bolas? Insaras
ses giai àngelu! hiat pensau. Hiat sciuliau illuegus cussu
pensamentu, cumenti musca infadosa. Ma ita ses pensen-
du, Minnia, tui non ses cumenti custa genti chi creit a is
bruscerias! Est mortu e bastat Antoni Maria Pes! E tui depis
bocciri su sirboni.

Is canis fiant partius, scinizzaus de is fragus chi agatànt


in is arrastus de su sirboni: dd’hiant mòviu illuegus. Ma
cussu chizzi su sirboni fiat arrennèsciu a si ndi scabùlliri
de is canis e de is cassadoris.
De sa posizioni chi teniat, Minnia biriat derettu a in-
nantis de sei su mori, in su lugori intrullau de is murigus
de sa notti. Ddi pariat, immoi, di abbizzai un’umbra in mes’
‘e is tuppas e de intèndiri stragazzu. Hiat ascurtau mellus
e is sonus ddi fiant arribaus prus crarus: unu rumòriu de
tacconis in cursa chi segàt in su padenti. Hiat allutau is
ogus. De is àteras postas non si ndi pesàt pispisu, mancu
fessint totus dromius.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 143


Minnia hiat pigau sa scuppetta e hiat puntau derettu a
su mori.
Dd’hiat biu feti po unu momentu, no ndi fiat nimancu
segura, un’umbra niedda, impressida: unu lampu scuriosu
sbuccau foras de una mola de matas hiat passau a brìn-
chidu su mori e si fiat intuppau a s’àtera parti, cun grandu
stragazzu de linna segada.
Hiat sparau a sa zurpa.
“It’est stètiu?” hiat preguntau, atrupelliau, Giuanni
Arrei. Su sirboni ddus hiat attraccaus totus.

Aici a Giuanni Arrei ddi fiat toccau a nd’ apparicciai


àteras de cassas e Minnia fiat sempri presenti, unica fèmina
in d’una cumpangia feti di ominis. E chen’ ‘e sciri cumenti
fessit stètiu, is cassadoris dda reconosciant po sozzu, oberu
su capu cassa insoru; Giuanni Arrei po primu. Chi non
fessit stètiu po is formas, e prus po is mòvidas suas, si ndi
hiant a èssiri finzas scarèscius chi asutt’ ‘e is carzonis non
fiat mascu che issus. Ddus fadiat ammacchiai.
Ma is chi teniant prus de murrungiai fiant is fèminas
di Araxixi, mulleris e isposas: biriant is ominis insoru
partiri cun cussa... cun cussa fèmina chi sezziat a cuaddu
incoscendu cumenti is mascus, a crazonis de mascu, a
braghetta, a carrighera e scuppetta a coddu.
“Ita ci fait issa?”
“Fait sa posta cun nosu” arrespundiant.
“Cali posta?” E ddi ghettànt ferenu a palas: “Ita ddis
hat a fai, a totus!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 144


17

Is fèminas di Araxixi no ndi podiant prus. Hiant abertu


portas e ventanas de domu, ma s’arrànchidu malu de su
ferenu ddu teniant aintr’ ‘e corpus. Totu fiat nexi de Minnia
Zanda giai chi is ominis, candu issa ddus mandàt a zerriai
po andai a cassa manna, non intendiant àter’arrexoni.
Troppu fiat sa sàngia de non podiri ponni fueddu in cussa
maladia chi ddus hiat affattaus, pobiddus e isposus, cu-
menti un’ammacchiadura. Aici a is fèminas ddis pigàt
finzas una spèzia de papìngiu donnia borta chi passànt a
innantis de su palàziu Zanda e, a sa scusi, ghettànt oghia-
das malas a is ventanas de donna Minnia.
“Non est cosa de sentidu” dda strunciàt Giuannica.
E Vittorina: “No ddu depit fai. No depit andai prus” ddi
naràt.
Minnia non arrennesciat a cumprèndiri: “Mali no ndi
fazzu.”
“No ddu creint.”
Poita no dda depiant crèiri? Fadiat su chi andat fattu:
bocciri su sirboni ch’hiat assannau Antoni Maria. Fiat in su
derettu suu e non hiat hai lassau finzas a candu non si fessit
sfogada. A fronti de custu derettu hiat circau de pòniri
impari una passienziosa rexoni de su rebellaisì de is
fèminas, chena nd’agatai càbudu. Chi bengant issas puru
a cassa, hiat acabau. Po contu suu sighiat a arrèiri cantu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 145


arriciat cun d’un’iscartu de altivesa chi ddi permittiat,
sempri, de passai a innantis de is fèminas di Araxixi chena
ddas biri. Custa barra ddas fadiat intèndiri finzas sbre-
gungias, aggiumai solu issa fessit in su giustu. Ma podit
èssiri giustizia cussa de si condùlliri avattu is giòvunus de
bidda, in monti? A cassa? Cassa manna! E issas, is fèminas,
obbligadas po forza a abbarrai solas in domu a si tru-
mentai, poniant impari donnia scimìngiu de pensamentu
malu, aggiudadas in custa faina de su dimòniu chi a fai
pingiadas est sempri stètiu maistru, ma non hat mai
imparau s’arti de fai crobetoris.
Is cobertoris est issa chi ddus inginnat! pensànt is
fèminas di Araxixi. E custu pensamentu acchiccàt de prus
sa malacremènzia insoru. E intendiant aguali nuu a su
gùtturu candu sa cambarada torràt a bidda, su merì, apustis
de sa cassa. Is zèrrius allirgus e is canzonis lompiant di
attesu. A Minnia dd’accumpangiànt finzas a su portali de
domu sua e ddi fadiant s’urtima cantada. Nisciuna de is
fèminas di Araxixi fiat segura de sgarrai in cussus mo-
mentus: certas cosas una fèmina ddas intendit a fragu
chena bisòngiu di assuntus o de speculizzazionis.
Diversamenti is ominis, torraus a domu, cussas cantadas
ddas hiant a fai a donniuna de is proprias fèminas. Intamus
fiant capassus feti a cumandai i a si fai serbiri.
“Aggiudamì a ndi bogai is bottas. Donamì custu.
Aund’est cuss’àteru?”

Fiat stètia Gesuina Fanni a cuncordai unu cumitau de


fèminas o, a su mancu, totus pigànt ordinis de issa, chi
fiat sa prus battallera.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 146


Sa prima borta chi su pobiddu fiat moviu, a de notti,
po andai a monti, ndi dd’hiat scidada po ddi preguntai
custu e cust’àteru: aundi fiant is carrigheras, aundi hiat
postu su tascapani. A mei ddu naras, seu forzis dèu chi
andu a cassa? Ita mi nd’interessat a mimi. Issu dd’hiat
respustu chi cancuna chi dd’interessàt meda ci fiat. Issa
hiat arrunzau is palas e dd’hiat biu partiri cumenti sa cosa
non dd’hessit reguardada po nudda. Torrada a si corcai,
circàt de dromiri. Ma in su ciorbeddu su pensamentu de
cussa “cancuna” barrinàt coment’e arna intr’ ‘e sa linna.
Ita dd’accuccàt a cuss’egua? Pèrdiu su suu is àterus ndi
pinnicàt? Gesuina cussa notti non fiat prus arrennèscia a
pigai sonnu.
A indorai is cosas fiat cuss’allirghìa de festa chi totus
teniant a sa torrada, mancai non hessint cassau nudda.
Cussa allirghia spacciàt totu a innantis de su palàziu
Zanda, aundi lassànt “sa sbregungida.” No nd’abarràt
finialla de portai a domu, solu sa mucìglia prena de
malagràzias.
Chen’ ‘e tenni contu de cussa’àtera istoria de su sirboni
de cassai: “cussu” e nisciun’àteru. Fiat unu sciollòriu de
genti macca.

Gesuina Fanni hiat fattu su giru de is domus circhen-


diddas unas a unas, gommais i amigas: naràt de cantu est
trista sa praneta de chini depit pertoccai sempri a unu
meri, est cumenti èssiri scrau, àteru che democrazia. Is
fèminas castiànt a Gesuina pensendu di aundi ddi curressit
cussa dottrina. Su pobiddu hiat traballau in miniera unus
cant’annus e hiat fattu su sciòperu. Gesuina dd’hiat sighiu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 147


a Montibecciu, in cussas dìs e hiat biu cun is ogus suus is
operaius foras de is cancellus. Su direttori de sa miniera
ddus castiàt de sa ventana cumenti is meris in Casteddu
càstiant passai sa prucessioni de Sant’Efis: unu Patr’e Fillu
di orazioni e luegus a ponni sa mesa. A pustis fiant ar-
ribaus is sordaus armaus po sa gherra. Su capitanu chi
teniat su cumandu ddis hiat ordinau de si nd’andai. O
intrais a traballai o torrais a domu. Ma issus non si fiant
tranzius. Poita non andais a cassai is bandius? Aici ddis
narànt is minadoris. Urtimu ammonestamentu, hiat nau
s’uffiziali: intrai in miniera! Hiant furriau palas a is sordaus
i a boxi manna hiant nau: innoi non ci sunt bandius ma
genti chi traballat asutt’ ‘e terra e dimandat una paga
giusta. Est innì su bandiu, e hiant accinnau a sa ventana.
Su direttori hiat fattu unu sinnali cun sa manu e is sordaus
fiant accostaus a is cancellus. Aici fiat incumenzada sa
battalla: is unus armaus po una gherra vera, is àterus a
manus spollincas e, po s’apretu, a perdas in manus. Su
direttori, sa dì, si fiat gosau sa scena incarau in sa ventana,
castiendu cun is ogus trasparentis. Cussus ogus praxiant a
totus is sennoras: arrazz’ ‘i ogus chi tenit. Is operaius ddu
zerriànt “arrazz’ ‘i ogus”. Nemus sciriat su nomini suu, is
chi dd’hiant scìpiu si ndi ddu fiant scaresciu de pressi. Po
totus fiat: Arrazz’ ‘i ogus!
Gesuina Fanni hiat fattu su sciòperu cun su pobiddu,
ma immoi issu puru si fiat intregau a Minnia, custa non
fiat Minnia, sempri a cassa cun sa cambarad’ ‘e Minnia.
Non esistiat àteru che issa. Gesuina dd’hiat contada a
medas s’istoria de su sciòperu e, immoi, ddis hiat nau:
“Ddu fadeus su sciòperu?”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 148


Unu fueddu fiat bastau, unu silènziu, unu pispisu in
su momentu giustu. “Toccat a ponni su lepuri a curri!”
Totus is fèminas hiant cumprèndiu chini fiat su lepuri. Si
dda bisànt giai, carrabusada de is canis. Finzas a insaras
issa hiat fattu de lepuri e de cani, hiat giogau cun totus,
ddus hiat gioghittaus.
“E is cunsillus lèggius chi si boliat intregai?” naràt
Gesuina Fanni. “No fiat po debadas su chi pensàt. De nosu
ndi boliat fai totu fèminas de trassas malas. Po bagassas
s’hiat pigau. Toccat a fai torrai is contus, prima chi siat issa
a ddus fai po nosu puru.” No dd’hiant mai intendia fued-
dai aici, ma dd’ascurtànt cun prexeri. “Finzas a immoi is
contus de totus, in bidda, ddus hat fattus sempri cancunu
Zanda!” naràt. “Prima fiat Antonicu Zanda, in s’inferru
siat; pustis fiat Francischinu, chi torràt a bidda feti po
s’incùngia e pretendiat sa mellus parti; immoi est issa,
Minnia, chi non ddi bastat sa parti de spettanza, e s’est
leada is partis nostras, cun sa scusa di andai a cassa manna.
Ma chini est su sirboni? Minnia est di ogu mannu, si pigat
totu. Est po custu chi biveus, nosu? Est giustizia, custa?”
“Ita depeus fai?”
Non ddis hiat lassau tempus: “Su chi fadeus nosu non
est improddu, non est caràmbula. Ita faint is ominis
nostrus? Giornaderis de Minnia Zanda sunt. Asutt’ ‘e
s’aqua i asutt’ ‘e su soli. Issa ddus sciundit e issa ddus
acciupat.”
“E nosu?”
“Nosu? Bah! Giai chi Minnia tenit fundamentu po
centu famiglias e issa famiglia no ndi tenit, insaras bolit
nai chi nosu immoi andaus e ndi leaus sa parti de terras

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 149


chi si spettat. Est cosa nostra, sa parti chi spettat a is
famiglias chi ddas hanti sempri traballadas cussas terras,
mancai po contu de is meris Zanda, candu a issus toccàt
su fogu i a nosu sa fraria. Hant a dèpiri puru torrai is
contus!”
“Beni fattu. Su chi non hant scìpiu fai is ominis nostrus
toccat a nosu a ddu fai.” E fiant movias.

Pariat aici segura, aici forti. Cumenti una dea a sa cali


si podit intregai finzas sa vida. Eppuru, castiendidda,
Minnia dda biriat ancora pipia, imbizzada a su giogu, e
no chi Vittorina manchessit de sentidu, de capìa cumenti
nàrant a Fonni. Is chistionis chi fadiat fiant sempri senzeras.
A tretus Minnia dda biriat inseriendusì, ascurtendu a
s’appràpidu is cràncius chi ddi donàt su pipiu in brenti.
Apustis fadiat un’arrisu lèbiu, susprezendu.
“Sànziat?” ddi preguntàt.
“Unu puddeccheddu parit” e de su prexu imprassàt a
Minnia.
“Non ti depis fadiai. Sezzitì.”
Sezziant a costau ‘e pari arrexonendi de su pipiu chi
depiat nàsciri. Vittorina, cun s’aggiudu de donna Minnia
dd’hiat approntau bistireddus, fàscias e camiseddas,
cambùscius e mantixeddas. E candu torràt de calincunu
biaxi a Casteddu Minnia ndi portàt sempri robixedda noa:
“po fillu nostru”, naràt. E in su coru cussu pipiu dd’intendìat
cosa sua puru.
“Timu!” naràt Vittorina. “No sciu ita depu fai.”
“Ci seu dèu, non depis timiri nudda.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 150


Unu merì a su palàziu Zanda si fiant presentaus su
babbu e sa mamma de Vittorina cun s’idea de condùlliri
sa picciocca a domu, cun s’arrexoni o po ammarolla.
“Aund’est? Chi bengat a innoi!” hiat ordinau su babbu.
Minnia dd’hiat castiau deretta mentras, cìrdinu in mes’
‘e s’aposentu, bogàt a foras totu sa barrosia.
“Orguai òrdinis! Naraimì a lestru ita boleis o strexiei
su logu de pressi.”
Si fiant castiaus a pari, affataus. Pustis sa mamma,
calendu sa conca, hiat pispisau: “Filla nostra!”
“Est passau bellu tempus! It’est chi s’hat mòviu?”
“Tenit a nosu. Non c’est bisòngiu chi sigat a donai
strobu a fustei.”
“Nisciunu strobu. Vittorina est benida de sei.”
“In domu allena?... E ita cosa?”
“Timiat a bosàterus, forzis” ddus hiat ingulosinaus
donna Minnia.
“Insandus cosa hat fattu” hiat zaulau su babbu.
Minnia dd’hiat castiau inserrendu unu pagu is ogus.
Un’oghiada de ferru, abbrigada, chi dd’hiat fattu intèndiri
strioris de gelu in sa schina. “Vittorina innoi est prexada,
naraus chi hat agatau sorti diciosa, prus che in domu sua.”
“Est filla nostra e depit torrai a domu” hiat instau su
babbu, movendu passus facci a Minnia. Issa dd’hiat
firmau cun s’ingestu de sa manu. Forzis su dimòniu fiat a
palas de Minnia poita s’omini, mancai s’arrennegu, si fiat
firmau in truncu.
“Non bengu!” hiat nau Vittorina, prezisa. Si fiat incarada
abarrendu in su liminàrgiu de s’aposentu: “No bollu
beniri.” Fiat grussa, accant’ ‘e parturì.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 151


“Tui benis!” hiat abbettiau sa mamma, a scrillittus.
“Nossi, ca m’intendu mali cun bosàterus.”
“Mischina de tui” hiat nau su babbu. E, a cumandu:
“Assoddi is fragatas e cammina a domu!”
“No bollu.”
“Cosa t’hat fattu?” hiat preguntau sa mamma,
preizzosamenti.
“Carignu i aggiudu m’hat donau, chena pediri nudda.”
“E nosu? A sa bregungia nostra non ci pensas?”
“Bregungia? Cali bregungia?” hiat bogau azza Vittorina.
“Su disprexeri... sa figura in su bixinau... ”
“Po custu s’hapu giai cumpadèssiu.”
“A chini cumpadessis, tui?” si fiat furriau su babbu. E a
sa mulleri: “Dda intendis a filla tua? Arrazza de modu de
fueddai hat imparau in custa domu!”
“De zia Peitrottu depiast èssiri andada, cussu man-
gianu, no a innoi!” si fiat imburrascada sa mamma. “Non
fiat logu po tui, custu.”
E su babbu hiat acciuntu: “A su logu suu, su logu chi ddi
dexit, s’est intregada.”
Minnia, chen’ ‘e acciùngiri fueddu, hiat abertu s’enna
de foras. Sa manu ddis hiat inditau s’arruga.
Pustis chi ci fiant bessius, Minnia e Vittorina si fiant
imprassadas e ddis fiat pigau un’arrisu alliberadori.

Immoi sa criatura dubbàt prus forti, avvisendu chi fiat


ora de bessiri a castiai is coloris de sa luxi. Fiat nàscia a
de notti, cun s’aggiudu de Giuannica. A Minnia fiat partu
una cosa terrìbili cussu mod’ ‘e nàsciri, intra is doloris de
sa mamma e su prantu de sa filla. Apustis, candu totu fiat

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 152


acabau, Vittorina fiat abarrada in silènziu, castiendu sa
bòvida de s’aposentu. S’àlidu si ndi pesàt a sùlidus man-
nus e Minnia ddi biriat is pensamentus grais e drucis chi
ddi curriant in sa memòria. Poi Minnia hiat biu s’oghiada
de Vittorina chi castiàt sa pipia: hiat arrìsiu lèbia lèbia,
inserrendu is ogus. “Gràzias”, hiat susprezau.
E candu Vittorina, pigada sa pipia, dd’hiat accostau a
sa bucca su simingioni de sa titta prena e issa hiat incu-
menzau a suiri, a Minnia ndi ddi fiant caladas is làmbrigas
e fiat cutta a s’inserrai in s’aposentu suu.

Fadiada, Minnia si fiat sèzzia anant’ ‘e sa toeletta. Teniat


ancora in sa bisur’ ‘e is ogus sa figura de Vittorina chi donàt
sa titta a sa pipia. Pigada de unu spèddiu mannu si fiat
spollincada e, anant’ ‘e su sprigu, fiat abbarrada castiendusì
is tittas, friscas e beni assettiadas. De màrmuri!, hiat nau
Antoni Maria cudda notti. Ci dd’hiat sciuliau coment’e
musca infadosa.
“Sunt prenas ma non serbint a nudda!” hiat pispisau.
Stèrria in su lettu hiat castiau a unus a unus is retrattus
de reis e de reinas, de madonnas e de santus chi ingiriànt
s’aposentu: “Non serbint a nudda!” hiat susprezau.
Dd’hiat pigada illuegus unu sonnu grai chi dd’hiat im-
boddiada in d’unu bisu; a s’incìngiu ddi fiat parta una
festa, a pustis non sciriat prus ita fessit. Fiat cumenzada
cun d’unu sonu de corru, longu. Su sonu si fiat firmau in
s’àiri cumenti si fessit intostau e fattu matèria de toccai cun
is manus. Luegus fiat arrutu a terra chena si segai e, lèbiu,
hiat donau unu brìnchidu scappendu a cùrriri, furriottendu
a ingìriu, movendusì a passu, assacconendu e fruscinendu,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 153


zumiendu e frusiendu cumenti un’ala de bentu. Fiant
accuttus de donnia furrungoni a sa prazza, zerriaus de
cussu son’ ‘e corru chi gioghittàt in s’àiri, circhendu totus
de si nd’impossessai. Candu su sonu si fiat acabau de
studai, totus hiant sighiu a dd’intèndiri in su ciorbeddu,
cravau cument’un’acciou, unu sùlidu chi ddus spingiat a
si mòviri, andendu de domu in domu a fai s’arregorta.
Fiant tot’ominis bistius de fèmina. Portànt unu pipiu de
linna de pirastu e si fiant arregortus in s’aposentu de
Minnia chi si sprigàt spollinca. Is pipius de linna si fiant
affraccaus a is simingionis de Minnia: boliant latti e circànt
de súiri. Minnia, spriada, si fiat arretirada a palas de su
sprigu: “Non tengu latti, seu siccada!” Ma cussus sighiant
a dubbai a su sprigu e issa torràt a si sprigai cun is tittas
unfradas chi non ddi serbiant a nudda. Latti, latti, reclamàt
su pipiu de linna e su pipiu fiat Antoni Maria Pes; latti,
latti, pretendiat de Minnia, e ddi suiat unu simingioni, ci
ddi papàt totu sa titta. Finzas a candu sa campana manna
non hiat sonau su toccu a prugadoriu e is figuras si fiant
arretiradas. Abarrada sola Minnia hiat biu scidendusì is
umbras de s’aposentu: dda poniant infattu bias. Umbras
nieddas, cun pèttias e mazzoccas in manu, ddi toccànt
s’asegus a tolla a tolla chena chi issa si ndi podessit
scabùlliri. Prus ci ddas sciuliàt prus intendiat su toccu de
sa punta de cussas pèttias. Insaras, castiendiddas mellus
ddas hiat connottas totus: fiant is cassadoris de sa cam-
barada sua.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 154


18

A mangianu fattu is fèminas de su cumitau fiant mòvias


facci a is terras de Trunconi, is tancas de is Zanda di
Araxixi. Pariat una festa, fiat totu unu mercau de boxis,
de scraccàlius, di arrisus, a chini prus podiat abboxinai.
Babeli, a is tempus suus, depiat èssiri stètia aici e totu;
torrat acatu, candu totus bolint fueddai e nemus scit
ascurtai. Sa cedda de fèminas fiat passada in bidda co-
ment’e una strasura de bentu, cussa non fiat una pru-
cessioni làica, unu tallu de brebeis pariant, treuladas,
arròlia arròlia in is pabarilis, segànt moris e murus, sartànt
fossus e cresuras, una banda de lanzicheneccus fattus fuiri
de sa derrutta. In domu hiant lassau is pipius a agodrai is
bèccius, e is bèccius a agodrai is pipius; in s’àiri stentàt
ancora unu zeurrai fini fini de boxis, pariant bessiri de is
murus, che unu pillonai de nènniri in is pratus arrimaus
asutt’ ‘e is lettus.
Fiant lòmpias a is terras de Bangius e, prus innì, a is
campuras de Trunconi, aundi is ominis si segànt sa schina
po duus soddus de pani; ddis pariat di èssiri arribadas a
unu logu de liberamentu. Ci fiat passau su meigama,
pustis una calada ch’hiat scambau finzas is prus giòvunas.
E immoi? Ita toccàt a fai? Si fiant castiadas pari pari,
sudadas i afflacchiladas, non teniant gana de fueddai.
Nimancu nai is arrèchias. Invecis dd’hiant bogada a foras

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 155


sa boxi, a zèrrius i a scrillittus, ponendu in craru is ar-
rexonis insoru: chi bastàt; chi cussas terras non minesciant
prus sa meri chi ddas teniat; chi meris fiant issus po totu
su sudori e su sànguni chi ghettànt donnia dì aintr’ ‘e is
surcus e is lèuras; chi ci dèpiat puru èssiri una lei chi ddus
poniat meris de totu. Medas terras non fiant traballadas,
is mellus cungiaus fiant erègius de sempri; fiat tempus de
fai giustizia; asub’ ‘e totu fiat ora de dd’acabai cun sa cassa;
basta cun cussa fèmina straviziada chi s’ammesturàt a is
mascus cumenti s’aqua a su binu. Puzzi puzzi!
Is fèminas, intiauladas, is arrexonis ddas hiant ab-
boxinadas totus impari: arrexonis craras i àteras prus
internas. Is ominis pagu nd’hiant cumprèndiu de is unas
e de is àteras: ddas hiant pigadas po buddidoris de fè-
minas. Ita bisongiu ci fiat de furriai a pari su logu? Cussu
fiat su chi conosciant de sempri e fiat torrau a contu finzas
a insaras. Ma cun is arrexonis de is fèminas c’est de stai
pagu allirgus, non fait a si sèzziri a ndi fueddai, toccat a
pigai o a lassai stai. Aici, po bona paxi, hiant pigau e si
fiant incamminaus avattu a sa truma, girendu peri is
cungiaus e repitendu issus puru cussas arrexonis: basta a
traballai po Minnia; basta a andai a cassa cun issa; chi si
nci torrit in cittadi e is terras ddas ‘onit a chini ddas traballat,
cun is maneras bonas o cun is malas. Si fiant ammun-
tonaus a pari, a s’ingruxada di Ultana, di aundi is arrugas
sighiant derettas a is quattru biddas. Innì si fiant castiaus
is unus cun is àterus e calincunu hiat pispisau cussu fueddu
mai nau prima: occupazioni.
“Nosu fadeus s’occupazioni de custas terras po contu de
is chi ddas traballant!” hiat zerriau unu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 156


“Fueddus santus” hiant zerriau totus. Zèrriant sempri
“fueddus santus” in custas occasionis, mai a nemus dd’ac-
cuccat chi non siat totu santu su chi decretat sa genti.
“Po su traballu e po su pani!”
Custas giai, fiant arrexonis santas e defattu calincunu
dd’hiat nau a boxi manna: “Est sacrosantu!”
Aici hiat stabiliu cussa spèzia di accorramentu de po-
pulu: si fiant sèzzius in s’ingruxada di arrugas a simbolizzai
s’occupazioni de is terras, de Bangius finas a Trunconi,
s’interu fundamentu de sa propriedadi de Minnia Zanda
barona di Araxixi. Ma, a lestru, si fiant acataus di èssiri
‘ntra issus e issus, mentras de is arrexonis de cussu avolotu
toccàt a donai avvisu, aici de s’occupazioni; po custu hiant
mandau genti a is quattru biddas, po avvisai famìglias,
sìndigus e predis. A is carabineris no, issus dd’hiant hai
scìpiu a su propriu e s’hiant a èssiri mòvius, ci fiat de
nd’aturai segurus, po salvai sa propriedadi ammalezzada.
“Est sa lei”, naràt calincunu.
“Cali lei?” preguntànt àterus. “Cussa chi donat derettu
a is arriccus de tenni prus terra de cantu ndi pozzant
traballai?”
E ci fiat chini arrespundiat: “E candu mai heus biu
un’arriccu marrendu, arendu o messendu?”
“Bai, bai, ca mancai non marrint e non arint, cussus
messant sempri e s’incùngia insoru est mellus de sa nostra,
ndi podis stai seguru.”
Sa genti hiat arrìsiu, poita cussa fiat sa prima beridadi
de totu sa giornada e, chini scit poita, beridadis che custa
intamus de fai pràngiri faint arriri.
“Fadei approillai genti de is àteras biddas, ca terra ci

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 157


nd’est po totus!” hiant raccumandau. E calincunu prus
senzeru de ciorbeddu hiat cunsillau: “Fadei mandai pani,
aqua i olia cunfittada, chi innoi c’est de abarrai medas dìs
si boleus ottenni proventu.”
Aici fiat cumenzada s’occupazioni de is terras de donna
Minnia Zanda di Araxixi; totu po cussa rùngia de is
fèminas: po mori de sa cassa. E immoi ddus castiànt in
facci is ominis, derettu in is ogus cumenti non hiant mai
fattu in domu, circhendu de biri si teniant cancuna cosa
de cuai. O cosas de nai. Seguru chi non fueddànt. Si
nd’abarrànt citius, sèzzius a or’ ‘e is arrugas abettendu
novas, poita candu si movit a conca bascia po una tontesa
che cussa chi si fiant lassaus imbizzai, a sa fini fattus
nd’accuntessint, non podit èssiri chi is cosas abarrint firmas
cumenti funti sempri stètias.
“Capassa, si ddas hèssimus domandadas, chi si ddas
donàt de bonu coru, is terras. Dd’hat sempri nau chi non
c’est arrexoni de tenni prus cosas de is chi unu est in gradu
de mesurai a solu.”
“Perou non ddas hat donadas mai, de coru suu. Ddas hat
tentas strintas, cumenti teniat strintus a bosàterus” hiat
arrespustu una fèmina, cun malesa.
“A chini teniat strintus? Teniat timoria finzas de is
umbras.”
“Franoca est. Cun sa scusi de sa timoria s’abbrancàt a
calincunu, in su scuriu. Ma immoi bai chi ddi passat s’azza.
Heis a biri comenti si sfridat.”
Allegas ndi poniant medas in su fogu, fadendu fascinas
di erbas malas de abbruxai po spainai ferenu in totu su
pranu; poita in fundu de donnia chistioni teniant custu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 158


purdiori in s’anima chi non fadiat arrexonai, non ddus
fadiat abèrriri is ogus.
E calincunu chi is ogus ddus hiat abertus e biriat cus-
s’azza de bentu erègiu de su pranu, unu sonnu a ogus
abertus hiat incumenzau a ddu fai, e finzas a ddu contai a
boxi arta: “Seguru ch’est unu peccau a ddas hai lassadas
aici, custas terras. Bonas feti po pastura, e pagu finzas po
cussu. Candu fia piccioccheddu dèu, m’arregordu chi
innoi benestis po arai, cun d’unu giuu de bois, Mantininca
e Girau si zerriant; un’annu si aràt e seminàt, trigu, orgiu,
faa; s’annu apustis is pastoris ci ghettànt is brebeis. Ma funti
tempus passaus e dèu fia piticu, insaras. Castiai su logu
spèrdiu chi est oi, custas terras hant imparau a produsi feti
spinas. Cust’ierru seu beniu a circai sizzigorrus e no
nd’hapu agatau prus che una duzzina; ma ispina a saccus.”
E giai su pensamentu curriat a bisai bingias i ortus
arrusciaus, e matas de piricocu e de prèssiu, di arangiu e
de mandarinu, e cancioferas. S’intendiant su sabor’ ‘e su
fruttu in bucca, su zùccuru de s’axina muscadeddu, e su
color’ ‘e su binu in sa tassa.
Fiat unu peccau contras a Deus chi cussas terras fessint
feti de una persona, puru fèmina, sola, viuda e chena
fillus.
“Coment’hant hai fattu is Zanda a coberai totu cantu?”
“Dd’hanti furau. Est aici chi is arriccus hant fattu is
ricchesas. Furendu a is pòburus.”
“Hant serrau su logu prima di àterus. Fadiant murus
de perda e fiat terra insoru. Prus murus ndi pesànt e prus
terras teniant.”
“Si fessit aici, insaras deu hem’èssiri meri de su mun-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 159


du!”, hiat nau unu de su tropeliu. “Est una vida chi ndi
pesu murus de perda!”
“Sa beridadi est chi tui ses nàsciu scrau. Tui is murus
ndi ddus pesas po contu de is meris!”
Hiant arrìsiu totus. Ci fiat cust’allirghia mesu macca
chi ddus fadiat arriri de is cosas tristas. Ma in fundu a su
stogumu teniant una timoria marigosa.
“Ita fadeus candu arribat su brigaderi Sessini?”
“Ita? Si seus sèzzius abarraus sèzzius; e si seus stranta-
xus si sezzeus e ddi naraus: a sa parti.”
“Giai a is cosas peus pensais?” si fiant chesciadas is
fèminas.
“E si benit issa?” hiat preguntau una boxi.
Nisciunus hiat musciau, su silènziu fiat calau in su
pranu coment’e una manta chi coberit donnia cosa stu-
dendindi is sonus, is pispisus, su ‘entu.
Nemus teniat facci de castiai su cumpangiu, totus ca-
stiànt a terra, o circànt unu bolidu de varzias in s’àiri po
sperrai cuss’asulu. Is ominis chi ddi fiant cumpàngius de
cassa casi dda biriant, ‘ntra issus: arta, mai inchieta, cun
sa cara chi sempri teniat annugiada appena appena de
una tristura dìnnia chi ddus affadàt totus.
No ddus castiàt, non castiàt is terras: castiàt attesu, aundi
morrit su soli e, prus innì, aundi si pesat su bentuestu,
coment’e chi biessit cosas chi nisciun’àteru hiat a èssiri
stètiu àbili mai de biri.
“Non hat a beniri!” hiat nau una bèccia. “Innoi non
c’est unu sirboni solu, ci nd’est medas!”. E hiat scraccaliau
forti.
Fiant abarraus innì, passienziosus in su disattinu, sena

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 160


ideas seguras, sena unu capu ma cun totus is fèminas chi
cumandànt. Abettànt accadessimentus chi stentànt a arri-
bai, candu giai is umbras de su merì imboddicànt su pranu.
Cun is umbras s’àiri si fiat infriscada. Cun s’àiri si fiant
infriscadas finzas is bideas.
“It’heus a fai?” hiat preguntau unu bècciu.
“Pigaus totu!” dd’hiat arrespustu una picciocca.
“Eh, est facili, a s’edadi tua. Ma dèu?” Hiat castiau sa
giòvuna: si fiat posta a arriri. “No, non est aici cumenti
naras tui. Non est totu a pigai.”
“Est giai totu nostru. Bastat a sprazziri is partis.”
“Is partis, is partis. E poita non ddas fadeus, insaras? Ita
seus abettendu?”
Sa giòvuna non hiat respustu e su bècciu hiat sighiu:
“Calandi de is sonnus, chi innoi partis de fai non ci ndi funti
po nisciunus. Si ti càstias a ingìriu, s’unica parti chi podis
biri est cussa de Minnia Zanda. Est totu roba sua!”
“Insaras fadeus sa lei chi non est prus roba sua e chi im-
moi est roba nostra, de totus nosu chi is terras ddas traballaus.”
“Non bastat a ddas traballai is terras po èssiri roba tua,
o mia. E non seus nosu a fai is leis. Non arrennesceus ni-
mancu a si nd’iscabulli de is leis. Mancu mali chi non ten-
gu nudda, aici a nisciunus de bosàterus dd’accuccat a mi
ndi pigai totu. Gràzias a Deus!” hiat nau su bècciu, arzien-
du a celu is brazzus cottus de soli e sinnaus de venas un-
fradas, asulas.
“Ita tenit de si chesciai fustei? Non andat nimancu a
cassa cun issa” dd’hiant sbruncau is fèminas de is cas-
sadoris, timendu chi su sèmini de su disingannu de su
bècciu si spainessit in mes’ ‘e is àterus, pillonendu illuegus.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 161


“Hap’èssiri bècciu, ma a mimi nemus m’hat nau scim-
pru. Innoi ci seu poita hapu scioberau dèu de beniri, ma
bosàteras no, seis stètias obbligadas a totu cust’avolotu po
fai torrai is contus: o is pobiddus o is terras! Bah! Non c’est
nudda de nai, propriu una bella manera de fai contus, e
de ndi sciusciai.”
E arriat su bècciu, arriat de coru, ammostrendu sìnzias
chen’ ‘e dentis. Cresciat su nervosu in is fèminas e is ominis
cumprendiant totu su fundamentu de cuss’istoria e ndi in-
tendiant totu sa bregùngia. Teniat arrexoni su bècciu: fiant
stètias obbligadas a cuss’avolotu po fai torrai is ominis a
domu.

Hiat finzas prantu, poita non crediat chi dd’hessint fattu


una cosa aici. No, non fiat po is terras, no dd’interessàt
nudda de is terras, dd’hiat nau a su babbu medas bortas:
lassaddas, donasiddas, aici ddas traballant. Ddi dispraxiat
chi fessint arribaus a si furriai contras.
“Chini sunt?” hiat preguntau a Giuanni Arrei. Issu hiat
fattu una facci lèggia, ddi dispraxiat de nomenai calincunu.
“No, non c’est bisongiu de fai nominis” dd’hiat nau
issa.
Giuanni hiat calau sa conca. “Totus.”
“Totus” ripitiat Minnia, pensendu. “E ita faint?”
“Cantant.”
“Cantant?”
“Sunt allirgus e cantant.”
Minnia sighiat a pensai. Si fiat accostada a Giuanni
Arrei: “Bandat beni. Chi sigant a cantai, giai chi ddis praxit
a fai festa”. E dd’hiat accumpangiau a sa bessida.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 162


“Est una fura!” si fiat ficchiu don Maseddu, candu
Giuanni ci fiat bessiu. “Sunt is terras de sa famiglia, de su
tìtulu!”
“La propriété c’est un vol!” dd’hiat arrespustu. “Chi ndi
ddas pighint puru, cussas terras maledittas.”
“Ma est a si ndi fai furai sa propriedadi” hiat instau don
Maseddu, ca sa cosa non ddi fadiat po nudda prexeri.
Fiant puru terras suas e mancai in domu, finas de candu
fiat piccioccheddu, nemus ndi dd’hessit postu meri, issu
ddas intendiat cumenti cosa sua e totu. Is terras de Bangius
finas a Trunconi fiant de sa famiglia Zanda, passadas di
aredeu in aredeu. Nemus si ndi podiat impossessai.
“Furadas sunt stètias, meda tempus fait, de issus!”
Minnia hiat accinnau a is retrattus prus antigus.
“Non frastimit” dd’hiat precettada don Maseddu, fa-
dendusì su sinnal’ ‘e sa gruxi. “Sa ricchesa est Deus chi dda
provvidit. E Deus scioberat a chini privilegiai.”
“Don Maseddu, c’est pagu de fai gruxis. Cantu a is
terras, tenint arrexoni.”
“Don Franciscu Zanda, babbu tuu e fradi miu bo-
nànima, no nd’hiat hai permìttiu.”
“C’est pagu de permìttiri.”
“Si dd’hant tentada in su cinquanta, e medas de cussus
si nd’arregordant ancora. Fiant concheddas callentis. In
cuss’annu si ndi fiant pesadas in fogu medas biddas, pariat
chi su mundu si fessit furriau a francas a susu. Is giornaderis
mali cunsillaus si fiant postus in conca de si fai meris e is
meris, in sa conca insoru, depiant fai is giornaderis. E po
totu custu zerriànt: terras e pani! Poita, ita hiant pappau
finzas a insaras? Est a ddu sudai su pani, ddis hiat nau don

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 163


Ciccitu. Si fiat presentau solu in sa pranura occupada de
Trunconi, poita insaras puru fiant cussas is terras chi
boliant. Non teniat bisòngiu de carabineris. A marrai,
torrai a marrai, ddis hiat cumandau, o si scomùnigu a totus!
Propriu aici, ddis hiat nau chi ddus scomunigàt issu, chena
bisòngiu de predi. Nemus si fiat refudau, citius fiant torraus
a marrai. Omini fiat, don Ciccitu. Custu sa genti ddu sciriat
e ddi manteniat su respettu.”
Minnia hiat castiau su ziu e, apustis, is retrattus de is
antigus e ddi fiat partu de non biri dissimbillànzias: fiant
tot’unu.
“Cussa genti, insandus, hiat a toccai a dda scomunigai?”
dd’hiat preguntau. “Cumenti a nai, a dda bocciri?”
“Boccimì o ti bòcciu, narat su diciu.”
“Una spezia de gherra preventiva, feti po salvai unas
cantus terras erègias. Legittima difesa!”
“Est sempri stètiu aici i est giustu chi aici abarrit.”
“No est genti mala” circàt de ddus scrùffiri Minnia.
“Tui non ddus conoscis. Non ddu faint po su bisongiu,
ma po fai cherpu a nosu. Non si ndi scabullit unu.”
“Non tenint curpa.”
“Curpa mia est? Curpa chi seu nàsciu arriccu?” hiat
scraccaliau don Maseddu. “Curpa tua chi babbu tuu t’hat
lassau custu beni de sienda?”
“Non est po sa sienda in sei.”
Don Maseddu no ddi lassàt assèliu. “E poita, insaras?”
Minnia dd’hiat castiau cun ogus lastimosus. “Fustei chi
est bìviu sempri innoi cun custa genti creit diaderus de
ddus conòsciri? E insaras a ita dd’est serbiu? Dd’hant sem-
pri tentu po omini nozenti, su scimpru de s’eredeu Zanda.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 164


Aici hat bìviu chena traballai! Su chi ddi serbiat arribàt a
domu. Ma cumenti arribàt? Chini ndi ddu portàt? Po cali
bisòngiu, o po cali derettu de fustei? Fiat custa genti chi
traballàt po fustei: su chi arribàt in custa domu mancàt in
is domus insoru.”
“Ma dèu seu su meri!” hiat zerriau don Maseddu
Zanda. “Ita macchiori ses attrazzendu? Ti ndi ses scarèscia
de su doveri tuu?”
Sa cara incillida de Minnia dd’hiat truncau unu inghiz-
zu de scraccàliu.
“No, fustei est feti su scimpru di Araxixi!”
Ddi fiant caladas duas làmbrigas a su bècciu, ma hiat
sighiu a mantenni is ogus pesaus a sa castiada de sa netta.
“Poita narat cosas de zorbu, discursus di arrocali” hiat
acciuntu Minnia totu in d’unu sùlidu.
A boxi firma e senzera don Maseddu hiat nau: “Unu an-
nu hemu cassau duus ladronis, depis sciri, mentras ndi
tragànt de is pasturas de Sireu una brebei. Candu ddus hemu
attobiaus, in su mori de Nariagus, calendu de Sa Uga,
m’hiant nau: scempiau arretiratì de mesu e faisì passai. Fia
prus mortu che biu de s’azzìcchidu, ma non mi seu tranziu.
De chini est sa brebei chi tragais? ddis hemu preguntau.
Cosa tua, poita? hiant arrespustu boghendu barra. Una
feti? ddis hemu nau, non fiat mellus a ndi furai totu sa
cedda? Arrazz’ ‘e ladronis chi seis! ddus hemu sfùttius. E
ita si ndi fadeus de totu s’arei? Teneus pipius e fàmini in
domu, custa bastat. Mi cumprendis, non fiant ladronis po
vìziu, indùllius de su fàmini fiant. Sciemu chini fiant,
dd’hem’hai dèpiu nai a Ciccitu, poita su fàmini insoru cun
su silènziu miu si podiat furriai a vìziu. Ma sa dì non hemu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 165


nau nudda. Po oi si dda lassu, ddis hemu nau, baxei e
prandeisì. Apustis de unas cantus dìs ddus agatu ancora
in su sattu, pudendu matas di olia a Tuvoi. Nemus ddis
hiat arrecumandau su traballu. Est po pagai sa brebei,
m’hiant nau. E don Franciscu, candu hiat agatau is matas
pudadas, traballu fattu cun cusciènzia, hiat nau: a chini
hat a èssiri su maccu chi si pigat sa briga de traballai chena
giornada. Ma deu mancai sciendu non hemu musciau.”
S’oghiad’ ‘e don Maseddu fiat triunfanti. Minnia, posta
in mes’ ‘e cuss’istoria, non teniat gana de ddi ghettai bisura.
“Ddu sciu chi teneis arrexoni. Custa genti non depit
toccai su fundamentu nostru. Ma nemus ddis hat donau una
mesura nodia: ne sa vida ne sa morti. Funti nàscius e bìvius
appiccigaus a terra, feti su fàmini ddis schirìngiat s’inginnu.
Su fàmini, finzas a oi, ddus hat indùllius a s’assùmbridu,
a sa fura i a sa tìrria. Ma donitiddis tempus i, a pagu a
pagu, hant a sanai de sa timoria e de sa tirria, hant a
imparai a èssiri prus fortis e prus arriccus.”
“Prus fortis e prus arriccus? E nosu, insaras?”
“No timat, nd’abarrat po nosu puru.”
“Deu timu, poita candu un’omini bolit èssiri prus forti
e prus arriccu no ddu fait po amistadi; bolit èssiri prus forti
e prus arriccu de is àterus ominis. Ma aici non mudat
nudda de su chi est oi. Mudat feti su chi est arriccu e su
chi est pòburu.”
“Toccat a ddus aggiudai a tenni caridadi s’unu cun
s’àteru.”
“Po custu c’est predi Muscau, e totus is predis de su
mundu. Ma non mi parit chi hapant adelantau is cosas.
Est s’appèddiu chi guvernat s’omini.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 166


Cuss’arrexonamentu hiat fattu reduttai Minnia. Aintru
fiat arrennegada po s’èssiri posta a instai cun su ziu chi
totus zerriànt sbentiau, e fiat prus senzeru de ciorbeddu
de cussus chi fiant curtus a occupai is terras suas.
“Ci nd’hat a bòliri de tempus” hiat nau. “Ma a sa fini
is cosas hant a incarrerai po su giustu.”
“A sa fini?” hiat nau don Maseddu. “Candu totu hat a
èssiri finiu!” E hiat ghettau unu scraccàliu chi nd’hiat pesau
strioris in totu sa persona de Minnia.
“Cand’est aici toccat a mei a donai s’umperu.”

Hiant passau sa notti spainaus in su pranu, solus o


accrobaus a pari, contendu istorias bèccias po abarrai
scidus. De is biddas accanta fiat lòmpia àtera genti por-
tendu pani, casu e binu. Hiant allutu fogadonis e is
pampas, in su scuriu, fadiant trèmiri is umbras. S’oc-
cupazioni si fiat furriada in festa. Mancàt feti su santu.
Totus abettànt chi sussedessit calincuna cosa, ma non
fiat incapitau nudda. Sa notti si ndi fiat bolada, a sa
fini, cun caschidus e strioris e s’obbrescidroxu ddus hiat
agataus strumpaus in mes’ ‘e is ispinas, insonnigaus e
scittoraus.
“Ita hat a incapitai, oi?” si fiant preguntadas is
fèminas. Totus si fiant postas a abettai.
Fiat beniu su brigaderi Sessini, a mesu mangianu, cun
sa jeep. Dd’hiant biu di attesu e si fiant attruppadas a
s’ingruxada de is arrugas. Su brigaderi non fiat beniu solu,
dd’accumpangiàt unu carabineri giòvunu, unu stràngiu
arribau de pagus dìs. Si fiant firmaus a stèsiu. Su brigaderi
hiat lassau su carabineri accant’ ‘e sa macchina: “Non funti

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 167


malus.” E solu solu si fiat accostau a sa genti. Si biriat chi
non teniat pressi. Hiat saludau is chi conosciat, is àterus
dd’hiant lassau passai finzas a lòmpiri a s’ingruxada.
“Notti frisca, nottesta” hiat nau, castiendusì a ingìriu.
“Ma oi calentat!”
Nisciunus hiat musciau.
“Non c’est unu chi cumandit sa cosa? Chini est s’obreri
de custa festa? E chini su santu? Non ci nd’est? Bah, festa
chena santu non tenit obreri. Mellus aici.”
Si fiat furriau ancora a ingìriu e arriendu si ndi stesiàt.
A metad’ ‘e tretu si fiat firmau, torrendu agoa, cumenti
hessit scaresciu calincuna cosa.
“Donna Minnia non hat a beniri” ddis hiat nau.
Dd’hiant castiau, spantadas. Issu hiat arrìsiu beffianu:
“Non hat nemancu fattu denùnzia. Ddas ‘oleis is terras?
Pigaisiddas! E bonu pro si fazzant. Totu innoi!” E si nci fiat
andau.
Firmas in mes’ ‘e s’ingruxada is fèminas si fiant ca-
stiadas a pari, hiant furriau ogus asub’ ‘e is ominis, ma
nemus teniat arcas de musciai. S’intendiant offèndias, e
aggraviada s’occupazioni. Su brigaderi Sessini, torrau a sa
macchina fiat partiu derettu a bidda. Insaras fiat scoppiau
s’avolotu: “Eh, no! Chini ddas bolit aici is terras! Una
limòsina, eccu ita est! Hat pensau de si fai sa limòsina,
cussa!”
A unus a unus si fiant mòvius, donniunu facci a domu
sua.

S’incràs is fèminas fiant andadas totus impari a domu


de predi Muscau. Fiat mesudì, propriu s’ora chi issu si

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 168


sezzit po pràndiri, totus in bidda sciant chi a cuss’ora non
ddi mancàt mai unu pratu de brod’ ‘e pudda. Is fèminas
hiant abettau chi sonessit su toccu e insandus hiant dubbau
a sa porta.
“Assuntina, chini benit a strobai a cust’ora? Bai càstia!”
hiat nau predi Muscau a sa sorri anziana chi dd’attendiat
in domu.
Fiant issas, Gesuina Fanni e is àteras fèminas, mulleris
e isposas de is cassadoris.
“Est cosa urgenti, chi non si podit arrimandai” hiant nau,
totus impari.
“C’est su mortu? C’est calincunu morendi?” hiat pre-
guntau predi Muscau, de coxina.
“Non ancora” dd’hiant respustu.
“E insandus? A segai is trancafius...”
“Chi ndi pesit su culu de sa cadira” dd’hiant stratallau,
seghendiddi s’acatu.
Si fiat incarau, in manigas de camisa, pariat finzas
omini, aici; ma ddas hiat lassadas in foras.
“Ita c’est, fillas santas?” hiat preguntau de malaspèzia.
“C’est chi bisòngiat a ponni frenus a sa cosa.”
“Frenus? A cali cosa?”
“A sa cassa.”
“Ma s’est sempri cassau, beneditas siais!”
“Cun cussa fèmina incoscia cuaddus?” dd’hiant
rinfacciau.
Predi Muscau hiat acciuvau sa conca in sa càscia: “E
dèu, dèu ita pozzu fai?”
“Una prucessioni vera!” hiat nau po totus Gesuina
Fanni.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 169


Dd’hiat castiada spantau: “Una prucessioni?” Apustis
hiat cambiau boxi: “Eh, immoi bogaus is santus po donnia
tontesa de fèminas?”
“Non est una tontesa, predi Muscau!”
“Fueddus de fèminas, bisus”, ddis hiat nau cun per-
donu, cumenti fueddessit a pipias. “Bisus de bosàteras!”
ddas hiat abblandadas ancora. “Ddu sciu dèu, chi ingunis
in susu non incapitat nudda!”
“Ddu scireus nosu su ch’incapitat.”
“Nudda, si nau!” e ddas hiat certadas a boxi mala.
“Totu!” hiant instau is fèminas. “Ddu scit fustei puru
ita bideas tenit Minnia. It’est, giai scaresciu dd’hat su chi
si fiat posta a predicai a nosu? Is cosas malas chi s’hiat
cunsillau de fai po s’accostai a is ominis?”
“Ma ita... seis benias a precettai a mei?...”, e ddis hiat
ghettadas unu brebu in latinu: “Mulier in silenzio discat cun
omni subiectione!”
Ma non ci fiat stètiu versu de si tranziri donniunu de
su logu aundi hiat prantau s’obilu.
“Sa minestra s’est sfridada”, zerriàt di aintru Assuntina.
Predi Muscau si fiat furriau, castiendu is fèminas cun
frandigu, ma issas dd’hiant nau torra: “Totu!”.
“Mulieres” hiat sentenziau. “Si quid autem volunt discere,
domi viros suos interrogent!” E, serrada sa porta in facci a
Gesuina i a is àteras, fiat torrau a sèzziri anant’ ‘e sa
minestra frida, murrungendu contras a su tiaulu chi cussas
eguas teniant in corpus.

No si dd’hiant lassada passai. Su merì no fiant andadas


a su rosariu. Su domìnigu hiant mancau sa missa, is pipius

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 170


hiant mancau sa dotrina. Finzas is ominis hiant prezettau
de no s’accostai a cresia.
Cussu domìnigu a sa missa fiat presenti feti Minnia
Zanda, accumpangiada de don Maseddu.
Sa cosa si fiat repìtia.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 171


19

Is dìs de Minnia sighiant is unas agualis a is’àteras finas


chi issa e totu ndi perdiat su contu, coment’e is oras hessint
acabau de passai e sa dì e sa notti hessint dismittiu de si
donai su càmbiu. Fiat intrada in d’una spèzia di eternidadi
chi de sa vida ndi fadiat sa màgini in d’unu sprigu. E
màginis sbuidas fiant is dìs chi colànt de su zeravàgliu.
Passàt totu su tempus inserrada in s’aposentu, donnia
tanti beniat Vittorina, giogàt cun sa pipia. Giuannica dda
zerriàt a s’ora de pràndiri: “Vissignoria” naràt a boxi lèbia
di a palas de sa porta serrada, “Don Maseddu avvisat chi
est prontu.”
Su ziu bècciu fiat s’unicu accàppiu chi manteniat cun
su mundu de foras, fiat issu chi ddi mesuràt su tempus e
ddi mandàt is ammonestus.
Minnia calàt a prandi, totu bistida de nieddu, prus
fiuda de is fiudas, cìrdina e muda.
“Serbi” naràt feti.
Pappàt in silènziu. Donnia tanti pariat chi don Ma-
seddu hessit bofiu fueddai, accinnàt, ma issa ddu firmàt cun
dd’un’ingestu, ddu fadiat citiri giai prima chi hessit smusciau.
“Immoi no!”
Issu s’arretiràt in s’umbra de s’aposentu, asutt’ ‘e is
retrattus de sa famiglia Zanda, finzas a candu sa netta non
ddu zerriàt accant’ ‘e sei.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 172


“Est cosa chi ndi giuit sa pena?”
Insandus don Maseddu fueddàt o citiat, segundu su chi
ddi pariat prus giustu.
“S’unicu mali chi non fait sunfriri est su mali de sa
morti, poita si ndi pinnicat chena lassai arregordus in sa
memòria. Sa memòria puru sparessit.”
“Deu bollu arregordai totu.”
“Totu?” si spantàt don Maseddu. “No, totu non fait.
Si dèu m’hessi dèpiu arregordai totu, hem’a tenni una
conca prus manna de custa domu.”
Minnia si schiringiàt in d’unu arrisixeddu lèbiu: “Hiat
a bastai a mantenni sa conca foras de sa crabetura a
spomporiai.”
“Mancu mali chi seu nàsciu giai svanèssiu.”
Apustis ddi preguntàt: “Franciscu comenti hiat fattu?”
“Ti dd’hapu giai contau: ddus hiat scomunigaus. Si fiat
presentau anant’ ‘e issus. Seu innoi, fueddai o citei!
Nemus hiat abertu bucca.”
“E si calincunu hessit fueddau?”
“Sciriat chi nisciunus dd’hiat hai fattu.”
“Ma insaras...”
“Ddu podiant bocciri puru, chena musciai, a sa muda.
Issu ddu sciriat e fiat calau, solu. Prima fiat passau in cresia
a si sciaquai is manus cun s’aqua beneditta. Candu fiat
arribau a Trunconi teniat ancora is manus sciustas. Ddas
hiat ammostadas a totus, castiendiddus a unus a unus.
Ddus conosciat, fiant totus serbidoris, conosciat is fèminas
insoru e issus ddu sciant, po custu ddu timiant e ddu
tirriant. Medas annus prima, unu tali Luisu Faa dd’hiat
tirau duas scuppettadas a traitoria, in su mori de Grugua.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 173


Dd’hiat lassau a terra po mortu e fiat fuiu peri is cungiaus.
Fertu a striscinada Ciccitu, torrau a bidda fiat andau
derettu a domu de Luisu Faa, si fiat corcau in su lettu i, a
sa mulleri de Luisu, spantada, dd’hiat cumandada: s’omini
tuu m’hat fertu a scuppettadas e tui immoi mi sanas.
Candu Luisu Faa fiat torrau a domu sua ddus hiat agataus
corcaus impari. Ciccitu si ndi fiat strantaxau spollincu: non
seu mortu, dd’hiat nau. A tui, intamus, sa morti t’ac-
cumpàngiat in donnia passu chi movis, e seu dèu! Non
hiat musciau Luisu Faa ne sa dì ne mai. Sa genti dd’hiat
scìpiu e ddi teniat acatu, naranta chi don Ciccitu Zanda
hiat fattu sa cosa giusta.”
“Non est prus diaici” naràt Minnia.
“Bessiat a solu a cassa de mraxanis: bèstias astutas,
appostant is angioneddus appena angiaus, candu s’erbei non
ddus podit scabùlliri. Ciccitu fadiat sa posta a su mraxani.
Po unus cant’annus ddus hiat spèrdius.”
“Scedau su mraxani” naràt Minnia.
“Sunt torraus. Non ddis est bastada sa mexina.”
“Est chi su prumu tenit forza feti cun is chi ferrit.”
“Ma Ciccitu fiat omini bravu, e forti fiat. E teniat
ciorbeddu puru. E teniat prumu meda e ddi praxiat a
sparai.”
“A is mraxanis?”
“A chin’incapitàt.”
Unu silènziu hiat sighiu cussus fueddus. Don Maseddu
hiat acabau, ddi fiat partu di hai fueddau troppu, ma
Minnia abettàt sa fini de su contu. “A tui puru praxit a
sparai”, hiat nau lestu e si fiat stesiau.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 174


Inserrada in s’aposentu suu Minnia s’intendiat repa-
rada de is perigulus, mancai fessit prus inchieta. Pensendu
a su chi hiat fattu Ciccitu Zanda ddi beniat gana de bessiri
po andai de domu in domu a ddis nai in facci, a totus, su
chi ddis minesciat. A ddus scomunigai.
Invecis abarràt inserrada, a luxi alluta, finzas a sa
mesunotti. I apustis, a luxi studada, non arrennesciat a
dromiri, alluinada de is pensamentus. Hiat hai bòfiu
dromiri coment’e totus e ddi pariat de ddus billai, chena
ddis minèsciri. Àteras nottis, in su silènziu, intendiat su
prantu de sa pipia de Vittorina. Insaras andàt illuegus a
s’aposentu de sa giòvuna e, chena bogai musciu, inserrada
in àterus pensamentus, agodràt su sonnu de sa pipia.
Gràzias, naràt a Vittorina candu si sciolliat de su murig’
‘e s’anima, dd’imprassàt e dda basàt: gràzias! Apustis, su
disisperu ddi sciopàt aintru cumenti una maladia di anima
e de corpus. Cussu corpus tuvudu, sbuidu, su corpus de
badas chi nisciunus hiat hai scìpiu prèniri.
Cun custu dolu si nci dromiat, candu giai is primus
lugoris de spanigadroxu scazzeddant is umbras de sa notti,
e in fundu si pesànt is primus romùrius in dom’ ‘e is
messajus.

“Poita mi tìrriant, Vittorina?” dd’hiat preguntada, unu


mangianeddu fridu. Si fiat presentada in coxina imbod-
dicada in d’una manta, tremi tremi. Vittorina fiat allattendu
sa pipia e non dd’hiat respusta illuegus. Hiat allutu su fogu
e postu sa caffettera. Apustis si fiat sezzia acant’ ‘e issa.
“Poita?” Dd’hiat castiada trista: “Vissignoria est diversa
de issus!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 175


“Diversa?”
“Sighint a dda zerriai sa stràngia, mancai scìppiant chi
est nàscia innoi e custa est bidda sua. Ma est diversa.”
“Ma tui ddu scis chi dèu...”
“Timint totu su chi est diversu, poita non ddu conoscint,
non ddu cumprendint. Po custu dda tìrriant.”
“No nd’hapu mai fattu contu.”
“Finzas custu ddis fait timoria. No ddis fiat mai in-
capitau prima.”
“Duncas?”
“Feti chini est a mesura insoru, a pagu a pagu, ddis hat
a pòdiri cambiai is imbizzus. Est incapitau giai; ma toccat
a fai is passus unus a unus. Vissignoria s’est posta a cùrriri.”
“A cùrriri? Dèu?”
“Est cosa bella a podi fai totu su chi si disìgiat. Issus
puru dd’hiant a bòliri, ma no ndi tenint sa bravura. Is
ominis dda stimant poita est meri de fai e de sciusciai. Ma
a is fèminas insoru no dd’hiant a lassai fai. Mai! Issus, totus
cantus, ominis e fèminas, pertoccant sempri de calincunu,
o de calincuna cosa.”
“E dèu?”
“A Vissignoria est su babbu chi dd’hat fatta aici. Est
mellus de issus. Po custu pagat sa dissimbilànzia.”

In s’aposentu bonu de su palàziu Zanda is retrattus de


is antigus, appiccaus in is murus, castiànt incillius cussu
preideddu chi abettàt pagu passienziosu chi donna Minnia
si decidessit a ddi donai ascurtu.
“Toccat a biri si est in domu” hiat murrungiau Giuan-
nica e si fiat arretirada, lassendiddu solu e strantaxu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 176


In s’aposentu scuriosu ddi pariat di èssiri suttau a su
giudiziu de is mortus de s’eredeu Zanda, chi castiànt
intentus. Predi Muscau si fiat accostau a ddus mirai
mellus. Aici non hiat intendiu su zicchìrriu de sa porta chi
s’aberriat a palas. Sa boxi de Minnia dd’hiat fattu assustai.
“Non hapu ancora domandau is ollus. Poita cosa est
beniu?” hiat preguntau Minnia, a murrùngiu.
Predi Muscau si fiat trèmiu paris: “Est po sa chistioni
de is fèminas” hiat acchichiau.
“Cali chistioni? Cali fèminas?”
“Acabadda, Minnia!” hiat scrillitau su predi, ghet-
tendiddi un’oghiada impressida e torrendu a castiai is
retrattus. “Tanti est nudda su chi has attrazzau, cun is bideas
maccas chi ddis has stricchiddau in conca? Issas, a solas,
non hiant hai mai fattu totu custu dannu. Custu est su
guadàngiu de hai predicau contras a is prezettus de sa
cresia.”
“Di hai circau de ddis abèrriri is ogus, forzis?”
“Mulieres viris suis subditae sint.”
“Nossi! Non seus prus a cussus tempus!”
Is fueddus de Minnia hiant segau s’àiri de s’aposentu.
Pustis hiat sighiu: “Fustei est arrennegau contras a mimi,
non sciu poita. Chi si bolit pigai su praxeri de mi spranai
sa farta.”
Minnia fiat un’arrogu de ghiàcciu. Su predi si fiat
furriau e immoi dda castiàt spantau, intendendu unu
mancamentu de sentidu. “Cussa picciocca chi tenis cuada
in domu!”, hiat tronau.
“A sola est arribada i a sola, candu dd’hat a rechèdiri,
si nd’hat andai.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 177


“Ma su peccau chi hat fattu?”
“Fustei est predi, donitiddi s’assoluzioni.”
“Sa cresia est sbuida, ti nd’has èssiri acatada,
domìnigu.”
“E insaras? Forzis is prèdicas de fustei non praxint.
Toccat a sciri fueddai a custa genti preizosa, bisòngiat a
sciri ita ddi nai e coment’e ddu nai. Immoi sunt totus prus
abistus, non pigant prus a sa zurpa, cumprendint, pesant
is fueddus. Si biri chi su chi ddis narat fustei no ddis serbit.
No fait prus a ddis contai feti paristòrias, predi Muscau.”
“Paristòrias? Ma cali paristòrias? S’Evangèliu est...” si
fiat imbruscau.
“Non si ghettit a sa boxi in domu mia” dd’hiat sballau
donna Mimmìa Zanda andendu a si sèzziri in fund’ ‘e
s’aposentu e lassendiddu strantaxu, in mesu. “Ita bolit, de
prezisu?”
Hiat torrau a castiai is retrattus, predi Muscau e apustis
hiat castiau a issa, mesu cuada in s’umbr’ ‘e su furrungoni,
e tambeni is retrattus: “Est po nexi tua chi non benint a
cresia.”
“Ah, giai? E comenti mai?” si fiat spantada, arriendu.
“Intendint fragu!”
“Fragu?”
“ Arrancu de peccau!” Predi Muscau hiat stendiau sa
manu contras a Minnia: “Arrancu de peccau carrali” hiat
acciuntu. Immoi dda castiàt circhendu de ndi stesiai is
umbras de s’aposentu po pòdiri biri aintr’ ‘e is ogus de
issa comenti si furriàt a cuss’accusa.
Minnia si fiat inseriada: “Brullendu est?” hiat nau ra-
sighendu. Is fueddus si fiant cravaus cun forza aintr’ ‘e is

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 178


origas de su predi. “De cali peccaus fueddat? De is suus,
forzis! Is mius ddus conoscit Deus!”
“Sa genti! Sa genti in bidda pispisat...”
“E fustei lassitidda pispisai.”
“Is mulleris si sunt furriadas. Ndi faint curpa a tui.”
“De ita?”
“De ndi ddis furai is pobiddus.”
Minnia hiat scraccaliau chena si pòdiri trattenni: “Chi-
ni? Ominis cussus? Nossi! S’unicu omini, in custa bidda,
fiat Antoni Maria Pes. Ma issus...”
“Ma ddu scint totus...”
“Ita scint?”, hiat zerriau. “Immoi mi ddu depit nai!”
Su predi ddi fiat abarrau in barra: “Has fattu totu
pensendu feti a tui. Est a issus chi hiast hai dèpiu
pensai.”
“Chi Deus tengat misericordia de mei, insaras” hiat
nau Minnia. “Dèu hapu castiau aundi hapu postu is
passus. E immoi non cumprendu prus nudda. Chini mi
ghettat nexi?”
Si fiat strantaxada e, accostendusì a sa porta, dd’hiat
aberta anant’ ‘e predi Muscau. “A cassa bandu, cun cussus
ominis. Non ddus conosciu po àteru. Nisciunu conosciu,
dèu!”

“Chi Deus maledixat custa genti” hiat pensau, apustis


chi su predi ci fiat bessiu, murrùngia murrùngia. E si fiat
accorrada in s’aposentu suu. A su mericeddu Vittorina hiat
toccau a s’enna: “Donna Minnia, pozzu intrai? Hapu
portau sa pipia.”
“Intra.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 179


Si fiat sèzzia a su costau suu, ponendiddi in brazzus sa
pipia: “Dromit”. Minnia si dda castiàt de incantu.
“No ddi donit pesu” hiat nau Vittorina, apustis. “Dèu
non seu bessida de bidda, non hapu connottu àterus logus,
non hapu bisitau cittadis né connottu àtera genti, ma custu
ddu sciu. Fustei non est sola! Totu su chi tenit aintru ddi
fait cumpangia: cittadis, frùminis, montis, ominis e trumas.
Totu. Una dì dd’hant a cumprèndiri issus puru.”
Minnia hiat susprezau.

Predi Muscau fiat omini preizosu ma custa borta, mancai


chena gana, ddi fiat toccau a passai de domu in domu
circhendu arrexonis, pregontendu, zerriendu sa genti a
s’attobiai.
“Sa minestra si sfridat” ddi ghettànt in facci is fèminas,
tenendiddu foras de sa porta.
Ddi fiat toccau a fai s’accàppiu.
“Candu? E cali santu?” hiat dèpiu pediri a Gesuina
Fanni, firmendidda unu merì in prazz’ ‘e cresia, mentras
contoniàt. Issa hiat allutau is origas pensendu: “Insaras gei
torras a contus.” Teniat una cara arrèndia, su predi.
“Po Santu Sidoru”, dd’hiat respustu. “Ddu portaus a
monti, a benedixi suabras e sirbonis.”
“Ma...” hiat circau de si scabùlliri predi Muscau.
Gesuina dd’hiat abbruxau is fueddus in gùtturu cun d’una
oghiada: “Aintru de su segundu domìnigu, a su chizzi.”
“Genti ci nd’hat a èssiri?” hiat preguntau sapiu, issu.
“Totus ci hant èssiri!” dd’hiat assegurau Gesuina. “Heus
a fai finzas sa circa po su santu.”
Su predi si fiat incamminau appaxiau.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 180


20

Sa festa fiat inghizzada su sàbudu a merì. A meigama,


bagadias e fèminas mannas hiant mundau prazzas i arru-
gas, is piccioccus hiant appiccau fettas longas de ban-
dereddas e paperis coloraus de domu in domu, de unu
cantoni a s’àteru. Is ominis, a peis de su muraglioni, a oru
de Fluminera, cun palus de linna nd’hiant pesau is bar-
raccas, ponendu cannas e comas de murta po coberi-
mentu. Prus a tradu fiant arribaus is turronajus di Aritzu
e de Tonara, hiant parau is bangus a ingìriu de sa prazza
cumenzendu a abboxinai: donniunu bantàt su turroni suu.
Tavianeddu si fiat appostau a s’intrad’ ‘e sa prazza cun su
carrucciu a pedalis e ghettàt bandu zerriendu sa genti a
comprai: “Carapigna frisca de limoni!” Is bendidoris di
àteras paradas abboxinànt po bantai nuxi e nuxedda,
mustazzolus di Aristanis, resojas arburesas, pabias de forru,
bombulonis de zùccuru; in sa prazza totus is boxis s’am-
mesturànt in d’unu battùliu, in d’unu murighìngiu de
sonus, sìmbili a un’arroedu de musca chi spizzulàt is
origas. Is piccioccheddus passànt in mesu de is paradas
tirendu is babbus e is mammas a comprai, e non ddis
bastànt is ogus po totus is spantus, sonettus de canna,
scocciarranas i àteras minghiterias chi si podiant bìnciri
in su giogu de sa roda. In àteras paradas si firmànt pastoris
e messajus a preguntai sonallas e pittiolus, crabistus e

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 181


frenus, ordinagus e murralis. Unu pattadesu hiat postu unu
banghittu aundi bendiat resojas e sa genti fadiat a spintas
po s’accostai. Fiat totu unu pispisai e unu murmuttai, unu
zerriai e un’abboxinai impastau de sonus e de scrillitus.
In mesu a totu cussa genti chena pensamentus, ci ndi
fiant unus cantu chi pensamentus ndi teniant medas, ma
aici lèbius de ndi ddis fuiri foras de conca: fiant is piccioccus
chi bogànt sa coja in craru e bessiant impari po sa prima
borta, apustis di hai arriciu is raccumandìzias de bona
cundutta.

Collettu, su sagrestanu, cun s’aggiudu de Gesuina Fanni


e di àteras fèminas, nd’hiat calau de su nìcciu de s’altari,
in sa cappella sua, Santu Sidoru.
“Mirai ca si perdit de manus is ordinagus ci ddi fuint is
boixeddus” hiat nau Gesuina Fanni, allirga coment’e unu
puxi sposu.
Collettu, firmendusì, dd’hiat castiada i, arziendu is ogus
a is arcadas de sa cresia, hiat nau: “De candu sunt fuius!”
“Fait basca, oi” hiat respustu Gesuina.
“Dèu agatu chi aintr’ ‘e cresia c’est friscura bona.” Fiat
Crementina Pramas, viuda de medas annus.
“Non totus podint intèndiri basca” hiat crariu Collettu,
cun d’unu sùlidu in sa boxi.
Gesuina, insaras, dd’hiat spuncionau: “E de candu ses
diventau àbili, Collettu?”
“Pani de sìmbula, pappu, donnia dì.”
A Santu Sidoru dd’hiant postu asuba de una peagna
in mes’ ‘e cresia, a ingìriu hiant cuncordau una passada
de vasus de gravellus; su fragu fiat aici forti chi pigàt a

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 182


conca; a innantis, tres passadas de làntias e candelas
acabant s’apparìcciu. Crementina si fiat posta, cun d’unu
pinzellu fini, a ddi spruinai a bellu a bellu is ogus de
imbirdi, is mustazzus finis, is corrus de sa bucca, is trempas,
is pilus. E, cun d’unu pannu de seda, ddi spruinàt is cod-
dus, su chinzu e sa brenti; sa brenti e is genugus e is cam-
bas fortis, is peis e finzas is duus boixeddus biancus chi
pariant callelleddus. A sa fini dd’hiat spruinau is ma-
nus, cun su pinzellu, didu a didu, cun toccus lèbius,
apegada.
“Non parit nimancu chi fessit messaju, arrazza de
manus biancas e dilicadas chi teniat. Finzas tèbidas sunt!”
hiat nau Crementina, spantada. “Bai ca non fiant aici is
manus de sa bonànima mia.”
“Passaus is tempus” hiat nau Collettu, chi fiat cun-
cordendu is candelobrus cun is cerus. “Ma cuddas puru su
doveri insoru dd’hant hai fattu.” E hiat arrìsiu, fadendu
arrentronai sa boxi aintr’ ‘e cresia. Finzas Crementina hiat
scraccaliau.
“Nd’has a bòliri sciri de cosas, tui.”
“Sciu, sciu giai totu” hiat nau Collettu, accostendusì a
ddi fueddai in s’origa. Crementina si fiat fatta arrùbia in
trempas coment’e no dd’incapitàt de is tempus chi fiat
stètia bagadia.
“Bai, bai, omini sciàpidu” ci dd’hiat impèlliu attesu.
Insaras Collettu fiat andau a scaringiai su portali e sa
cresia si fiat prena de soli. Su sagrestanu si fiat retirau in
campanili, serrendusì s’ennixedda a palas. Hiat incu-
menzau su repiccu de sa festa.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 183


Is campanas nd’hiant scidau sa bidda a su chizzi, pariat
chi naressint: “Pesaisindi, mudai is cuaddus, accurrei.”
E fiant accurtus in prazz’ ‘e cresia, cristianus e be-
stiamini. Is piccioccas hiant fattu sa ramadura de froris:
rosas e margheritas, gesminus e lillus, gravellus e geranius
de donnia colori, follas de menta e de afàbica. Sa bidda
pariat unu giardinu e sa genti, allirgada de cussu ster-
rimentu, abboxinàt in prazza: si zerriànt is unus cun is
àterus, giai contendusì sa parti de festa chi hiant cuncordau
in monti, cun fogus e ballus. Is pastoris hiant postu is
brebeis in cottura e su cumitau de is fèminas po totu sa
cida hiat fattu is drucis. Su pinnioni, s’arburi de cucànnia,
ndi dd’hiant pesau is cassadoris.
In prazz’ ‘e cresia messajus e bestiamini abettànt s’ora
de sa benedizioni: cuaddus e bois fiant stètius strigiulaus
de conca a peis, mudaus cun is guturadas e is pannus
frorius, is frenus ricamaus, sprighixeddus in fronti, froris
de paper’ ‘e seda; is bois portànt aràngius e limonis
infrissius in punt’ ‘e corrus.

Predi Muscau hiat tentu rexoni.


Candu hiat bistiu is paramentus ddi pariat de non ci
capi aintru, de cantu fiat mannu su prexu. Incarau a palas
de sa tenda arrùbia de sagrestia hiat biu sa cresia prena a
stibbu, mancai Santu Sidoru non hessit tentu medas
devotus. Is fèminas totus a candela alluta in manus e is
ominis in fund’ ‘e sa cresia, cun is ogus puntaus a su
Santu.
“Chissai a chini hat a fai sa gràzia, oi?” hiat pensau su
predi.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 184


Cussa fiat festa nodia in bidda, toccàt a dda santificai
a doveri, aici is ominis hiant incingiau sa bistimenta noa
e is fèminas hiant postu su gipponi a froris e sa fardetta a
mesu camba. Is fidelis intrànt in cresia e s’accostànt a su
Santu fadendu sa gruxi, ddi ‘onànt una castiada affliggida:
is ogus de imbirdi luxìant a is pampadas de candelas e
làntias. Is gravellus postus a ingìriu ndi pesànt unu fragu
chi, ammesturau a cussu de sa cera, fadiat beniri gana
mala. Insaras si ndi stesiànt lassendu su logu a is àterus.
Fiat unu santu antigu, piticheddu, de linna pintada. A
ddu castiai beni portàt facci de pipiu beffianu, is mu-
stazzeddus pariant appiccigaus a spudu, fadiant mòviri
s’arrisu; eppuru fiat bècciu e malaccònciu, is trempas
scroxoladas, su bistuari scoloriu cumenti fessit stètiu
sciaquau centu bortas; e prus de centu annus teniat. Forzis
fiat prus bècciu ancora Santu Sidoru de linna, chi donnia
annu benedixiat cuaddus e bois e cuss’annu, po su mac-
chiori de is fèminas di Araxixi, andàt a monti a benedìxiri
unu sirboni malu. E centu suabras.

Predi Muscau fiat bessiu po sa missa manna ingiriau de


scolaneddus. Hiat fattu una bella prèdica, non acabàt prus,
ma ddi fiat partu chi sa genti non si fessit arròscia, poita
hiat fueddau de cosas chi atteniant a sa vida de totus.
Mentras fueddàt hiat circau cun is ogus a Minnia Zanda:
“Non hat a nai ca sunt contixeddus, paristòrias” pensàt.
Ma Minnia Zanda non fiat in cresia cussu mangianu.
Acabada sa missa, predi Muscau hiat postu su piviali
arrubiu e fiat bessìu foras de cresia. Is cunfraras nd’hiant
bogau su Santu. Abertu su liburu, su predi hiat lìggiu a

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 185


boxi manna is orazionis e hiat benedittu su bestiàmini.
Insaras sa prucessioni fiat mòvia.
A innantis su Manuncau de Terraba, chi sparàt is
guettus e, a su moment’ ‘e s’Elevazioni, in sa missa, hiat
sparau a craccu a craccu is bombas de sa batteria. Sa genti
ndi fiat abarrada prexada: “Una bella sparatoria, cun su
chi est costada!” Aici hiant nau in prazz’ ‘e cresia is
messajus.
Avattu sighiant is quattru sonadoris de bidda in divisa
asula, cun su cuncòrdiu de froccus e istemmas pariant
generalis. A palas, cun stendardus e pannus, sighiat
s’Associazioni de Is Fillas de Maria: fiant is prus piticas,
totu bestidas de biancu. Apustis beniat sa Soziedadi de
su Sacru Coru de Gesús: is fèminas mannas, cun su sca-
pulari a fettas e froccus arrùbius. Po urtima sa Cunfraria
de Is Animas, bestida de biancu cun sa mantellina niedda
ghettada in coddus e su cadenazzu cun sa gruxi a su pettus;
su priori portàt su bàculu cun sa figura de prata de Gesús
in gruxi.
Su Manuncau hiat sulàu in su muzzioni e hiat tirau su
primu guettu: su sinnali chi su Santu fiat mòviu. Su
zàcchidu hiat fattu trèmiri sa genti, is pillonis fiant bolaus
totu paris sparzinendusì attesu. Is messajus hiant dèpiu
aguantai firmu su bestiàmini chi s’umbràt a donnia zàcchidu.
Is sonadoris hiant intonau Noi vogliam Dio... e sa pru-
cessioni si fiat incamminada facci a monti. A donnia con-
tonada su Manuncau sparàt unu guettu e is pillonis torrànt
a fuiri stratallaus.
Is fèminas de sa Soziedadi de su Sacru Coru de Gesús
cantànt su rosariu:

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 186


“Deus ti salvit, santa e pura
Bella Sposa nazarena;
De sa grazia tui ses plena
prus de dogna creatura.”
Is ominis, a boxi manna, arrespundiant:
“Benedittu prus e prus
Siat cuddu Fruttu Divinu
Chi portestis in su sinu:
Benedittu siat Gesús!”
Su Santu, artu asuba de sa genti, si gosàt sa festa sua:
castiàt anant’ ‘e sei, is piccioccas e is fèminas, is coloris de
is gipponis, is froccus e is fettas de is scapularis, sa gruxi
de prata innestada in su bàculu de su priori, su fumu de
is guettus e is paradas chi ingiriànt sa prazza, is barraccas,
is cordonadas de banderinas, sa ramadura in terra.
Donnia tanti is cunfraras depiant calai su santu po non
arrèsciri in calincuna filera de bandereddas prus bascia de
is àteras ma, apustis, Sidoru de Madrid torràt in artu
prexau, pariat chi naressit: “A lestu, a lestu”, chi issu puru
non biriat s’ora de lòmpiri a monti a biri is postas de is
cassadoris. A scrucculai intr’ ‘e sa posta de donna Minnia
Zanda de Araxixi.
Fiat passau anant’ ‘e su palàziu Zanda: totus is ventanas
fiant serradas. Non fiat cumparta anima bia. Predi Muscau
hiat frunziu is murrus e hiat furriau sa facci. De is ventanas
de is àteras domus, apparicciadas cun is fànugas bonas,
sa genti incarada ghettàt froris, po arricchiri sa ramadura
giai stèrria. S’àiri fiat prenu de unu fragu durci de menta
e di afàbica chi si ndi pesàt asutt’ ‘e is passus de sa
prucessioni. A sa passada de su Santu su scappeddai de is

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 187


berrittas pariat un’unda chi si ndi pesàt torra in sei a
s’avolotu de su sinnal ‘e sa gruxi.
Fiant bessius de bidda, lassendusì avattu is urtimas
domus bascias de perda, is geccas de linna pintada, su laccu
de Seddanus aundi a mericeddu is messajus portànt su
bestiàmini po dd’aquai.
Lassau su stradoni hiant pigau sa bia strinta de Bruncu
Craccuri, in pesada, cun cresuras de figu murisca a part’ i
àtera.
Sa dì si fadìat prus assoliada.

Minnia fiat bessida de domu a mangianu fattu. Hiat


traversau is arrugas mudas di Araxixi asutta de cussu soli
abrigau. Intendiat s’arretumbu de is passus suus coment’e
camminessit asub’ ‘e unu tamborru. Is ventanas serradas
pariant ogus nieddus chi dda scoccànt. E de nieddu fiat
bestida issa, de conca a peis, andendu facci a campusantu;
feti su mazz’ ‘e froris fiat colorau, rosas arrùbias. Su
profumu dda imbriagàt.
Vittorina fiat bessida prima, a sa scusi de issa; currendu
si repitiat is raccumandizias de don Maseddu. Lòmpia a
cresia fiat arziada in campanili abettendu. Candu donna
Minnia fiat passada anant’ ‘e cresia Vittorina hiat donau
su primu toccu, po s’anima bona di Antoni Maria Pes. Is
campanas hiant sighiu a toccai finas a candu Minnia fiat
intrada in campusantu.
“Ita m’est abarrau?” pediat donna Minnia a sa tumba
di Antoni Maria. Hiant bintu issas, is fèminas ferosas di
Araxixi. Ita ddi serbiat a èssiri nascia ricca e intelligenti,
si totu cussu boliat nai èssiri diversa.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 188


No fiat prus unu donu de natura, ma una cundenna
chi nemus ti ndi podit sciuliai de pizzus.
“Aundi ses tui? Cument’est innì?” ddi preguntàt. “Non
has pèrdiu nudda a ti nd’andai... Cumenti fadiast, tui, a
andai a cassa cun issus?... Fiast su mellus e ses mortu... Is
mellus morrint prima.”
E fiat passada a saludai Franciscu Zanda: “Tui ddu
sciriast, totu custu. Poita m’has lassau sola?” dd’hiat sbrun-
cau a boxi trista e ddi fiat calau unu prantu disisperau.
De campanili, a tretus, nd’arruiant is toccus accoraus
de sa campana a mortu.
“Non fait a innestai olia in sa mendula... Is ominis non
cambiant... Nosu non accudeus a ddus biri cambiaus.”
E sa campana a mortu sighiat a ddi ferri su coru.
Sa boxi sua si fiat fatta prus accorada: “Non creia in
s’amori... Candu hapu incumenzau a ci crèiri dd’hapu
pèrdiu... Ma non est totu custu su sunfriri... Est a ddus
castiai in is ogus donnia dì.”
Hiat furriau palas e si fiat incamminada facci a domu.
Vittorina sighiat a sonai su toccu, cumenti dd’hiat nau de
fai don Maseddu. Minnia camminàt a pagu, contendu is
passus, firmendusì donnia tanti a castiai is terras a ingìriu,
aundi hiat curtu de pipia avattu de Ciccitu Zanda, don
Franciscu, candu giai in bidda dda zerriànt scamminada, ma
nemus teniat facci de si ddu nai ananti.

Avatt’ ‘e su Santu, predi Muscau, castiendiddu de basciu


a susu, ddi biriat is manus cancaradas di aguantai is ordi-
nagus de is bois.
“Spereus chi ddi acanzit sa gràzia”, hiat pensau torra,

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 189


ghettendu un’oghiada a Gesuina Fanni, bistida a nou de
conca a peis: gipponi froriu, pitturrulleu biancu, fardetta
a piegas, muccadori in conca. Dd’hiat bia, di a palas de
sa tenda arrùbia de sagrestia, intrendu in cresia a man-
gianu chizzi, totu bistida de nieddu coment’e is fiudas,
andendu deretta anant’ ‘e su santu abbrebulendu ora-
zionis. Strantaxa cìrdina, hiat pesau is manus a celu
stringendiddas s’una cun s’àtera. Tremiat coment’e sa
sinniga, non teniat prus s’àiri de fèmina trotta chi hiat
pigau cun issu.
Fiat arrutta genugus a terra, is ogus prantaus in is ogus
de su santu: “Acanzaimì custa gràzia!” hiat zerriau. Apustis
si ndi fiat strantaxada de pressi e, castiendusì a ingìriu
fartada, no siat chi cancunu dd’hessit intèndia, fiat bessida
chena si furriai nimancu po unu sinnu de gruxi prima de
sartiai su liminàrgiu de su portali.
“Hiat hai fattu a portai a issa, in prucessioni” pensàt
predi Muscau, mirendidda a fìsciu e, giai giai ci ddi bessiat
unu scraccàliu.
Unu rumòriu, di attesu, hiat sciuliau cussus pensa-
mentus: fiat su toccu de sa campana a mortu chi lompiat
a monti portau de is currentinas abrigadas. Is penas chi
predi Muscau teniat in coru fiant spamporadas de suncuna
lassendiddu sbuidu cumenti unu saccu arrimau. Cussus
toccus chesciosus hiant fattu azzuzzuddai is pilus a totus:
in s’ora soliana finzas su spantu fiat grai de poderai. Sa
prucessioni hiat pasiau su passu; is ominis cun su sùlidu
assarragau, is fèminas portendusì is manus in petturras.
Fiant appena lòmpius a Sa Uga, anant’ ‘e sa barracca de
is cassadoris.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 190


“It’est?” hiat preguntau su predi. “Ita dd’est pigau a
Collettu?”
“Seu innòi” hiat respustu su sagrestanu.
“Chin’est, insaras, chi sonat in bidda?”
Ma nemus hiat scipiu respundiri. Si fiat fattu silènziu
e fiant abarraus totus a origa parada, ascurtendu is sonus
chi s’àiri buddia ndi tragàt a susu.
“Est propriu campana a mortu!”
“Genti morendu non ci ndi fiat, in bidda.”
“Un’arrori!”
Apustis de su tronai de is campanas, cussu pensamentu
fiat arruttu che lampu in mes’ ‘e unu tall’ ‘e brebeis:
“Un’arrori in bidda!”
“Torraus!” hiat ordinau predi Muscau furriendu de palas.
Si fiat incamminau; dd’hiat sighiu feti sa Cunfraria cun
Santu Sidoru a coddu.
Mancai sena sùlidu po sa pesada appena fatta, Gesuina
Fanni si fiat posta in mesu a brazzus abertus: “No, no, ita
torrais a bidda? Sa festa est innòi. Firmaisì, torrai agoa!”
zerriàt disisperada. Sa genti fiat totu stratallada i avolotada,
medas si castiànt a pari preguntendusì: “E immoi?” Medas
àterus ghettànt un’oghiàda dispràxia a is proceddus a
ingìriu de su fogu, indoraus, i a is pingiadas de pezz’ ‘e
brebei in cappottu.
Ma si fiant movius totus, a cambarada.
Su Manuncau, non sciendu ita fai, hiat sparau totus
impari is guettus, cumenti serramentu de festa.
Su Santu hiat giai pigau sa calada de bidda, a giàn-
chidus a giànchidus. Predi Muscau andàt a innantis, cun
is orus de su piviali chi ddi bolànt a donnia passu, tanti

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 191


chi pariat unu sizzimurreddu arrùbiu postu infattu de
pantasimas biancus.
E, manu a manu chi fadiant tretu torrendu agoa, in
donniunu de issus cresciat sa pressi de lòmpiri a bidda po
sciri cali disgràzia fiat incapitada. Ndi calànt de monti a
passu de currera, predi Muscau si furriàt agoa, de tretu in
tretu, a castiai chi ddu sighessint totus e naràt a is cunfraras:
“Camminai, camminai, ita stentais?”
Aici sa prucessioni de sa torrada, cun sa pressi de fai
citiri su toccu de sa campana a mortu, si fiat sciusciada e
in is costeras de monti fiat totu una fuera e un’arrumbulada
de fidelis devotus chi non biriant s’ora de arribai a bidda.
E pariat unu fui fui de bestiàmini disisperau postu infattu
de calincunu dimòniu, una spèzia de derruta atrupeliada.
Donniunu, cristianu o bèstia chi fessit, circàt de pigai su
mòri prus curzu, seghendu in mesu de is cungiaus, sar-
tiendu murus, aberrendu giassus, passendu arrius a brìn-
chidus, de perda in perda.
Sartiendu su frumini fiat arrutta Grazietta Trogu: hiat
fattu un’arretroxa a francas a susu, propriu anant’ ‘e predi
Muscau. Fiat abarrada sterrinada, in mes’ ‘e s’aqua de
frùmini de Leni, is coscias biancas in campu. Su predi si
fiat incrubau aggiudendidda a si ndi strantaxai, ma non
sciat de cali parti dda pigai. Cussas coscias lìmpias pariant
turnadas, is ogus de predi Muscau non si ndi spiccigànt e,
de suncuna, ddi fiat beniu unu turbamentu.
Is cunfraras, cun su pesu a coddu, sighiant cumenti
podiant. Su Santu s’incrubàt a innantis, pariat chi nd’ar-
ruessit de sa peagna e si ndi torràt a pesai a s’urtimu istanti,
segundu su passu de is ominis chi ddu portànt. Centu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 192


bortas pariat chi depessit pigai un’arretroxa mala e, centu
bortas, si fiat salvau in extremis.
“Sett’annus de disgràzias a is messajus, si ndi ddu faint
arrùiri” hiat pensau predi Muscau. “A chini hat hai fattu
sa gràzia, oi, Santu Sidoru?”
Gesuina Fanni, cun su disisperu pintau in facci, clamiàt:
“Babbu nostru, chi gloriosu
Ses in Celu adorau,
Sa tua santa voluntadi
Pregu cun totu su zelu.”
De su campanili di Araxixi is toccus de sa campana a
mortu nd’arruiant cumenti una cundenna.

Candu fiant arribaus a is primus domus de bidda su toccu


fiat acabau. Vittorina, de pizzus de campanili, ddus hiat bius
e ndi fiat calada in pressi, cumenti dd’hiat reccumandada
don Maseddu.
Aici sa processioni fiat lòmpia in prazz’ ‘e cresia propriu
candu donna Minnia Zanda fiat passendu po torrai a
domu sua. Issa non si fiat transia, si fiat dèpia transiri sa
genti, fadendidda passai in mesu. Totu bistida de nieddu
pariat sa Maria de is Setti Doloris, chi bogànt in pru-
cessioni sa Cenabara Santa.
Non hiat castiau nemus in facci, pèrdia in is pen-
samentus suus.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 193


21

Fiant sighidas dìs de chistionis avrigadas: a chini prus


podiat ghettai linna in su fogu; is fèminas hiant finzas
abboxinau asutt’ ‘e is ventanas de su palàziu Zanda.
S’andada de Minnia a campusantu, a s’ora de sa pru-
cessioni de Santu Sidoru, fiat parta unu crepa crepa fattu
a totu sa bidda.
Hiant preguntau a Collettu cumenti hessint pòzius
sonai a solas is campanas.
“Fia a sa festa” hiat respustu.
“Ma tui ddu scis.”
Non hiat fueddau prus: feti ddus castiàt spantau, no-
zenti. Insandus is ominis hiant incurpau don Maseddu de
hai sonau is campanas a mortu.
“Scedau de mei... a càburu mannu a tenni ancora
cambas po pòdiri arziai in cussa scalitta”, hiat nau issu e
ddus hiat lassaus fueddai chena ddus currispùndiri prus.
Minnia non hiat acciuntu fueddus a is chi hiat nau a
su brigaderi Sessini. Fiat andau a dd’agatai in domu, unu
mericeddu, giai a su scurigadroxu, discurpendusì de su
strobu chi ddi donàt, ma fiat unu doveri de dèpiri fai, sa
genti avolotada in bidda, s’intendiant troppus chistionis
a ingìriu, toccàt a ponni in craru is fattus, sempri chi ci
fessint fattus de accrarai.
“Fia amigu di Antoni Maria... non hem’hai crètiu de

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 194


dèpiri benni... est chi sa genti narat, ghettat sa curpa... dèu
non creu chi ci siat cosa...”
Minnia dd’hiat ascurtau cun passiènzia. Hiat zerriau
don Maseddu e dd’hiat preguntau: “Fustei cosa ndi scit?”
“Dèu? E cumenti fazzu a ndi sciri, dèu? Inserrau totu
dì in s’aposentu miu.”
E Minnia hiat serrau sa chistioni aici: “A portai froris a
is mortus est unu derettu miu. Àteru non sciu: campanas...
pantàsimas... brullas... nimancu sciremu chi ci fessit festa.”
Su brigaderi dd’hiat ascurtada prus che àteru po
doveri, de seguru non pensàt de ndi bogai cozzina. Issu e
totu fiat cumbintu chi non fessit feminedda de cuncordai
cussu pratu. Minnia fiat àtera cosa. Ci fiat giai bessendu
de su palàziu po torrai in caserma, candu don Maseddu
dd’hiat firmau, a sa scusi.
“Is prucessionis est su dimòniu chi ddas sciusciat!”
Su brigaderi Sessini dd’hiat castiau spantau: “Poita mi
narat custu, don Maseddu?” hiat preguntau.
“Nerissiddu a predi Muscau. Depit teniri peccaus medas.
Non est de badas chi traballat su dimòniu. E non est chi
siat ammarolla piudu, mancai est a coscias biancas.”

Sa genti hiat cumenzau a crèiri chi in campanili ci bi-


vessint dimònius, unu tallu interu, cumenti hiat contau
s’appuntau Congia a sa mulleri cussa notti, furriau a do-
mu. Berus est chi dd’hiat precettada de no ndi fai fueddu
cun nemus, fiant chistionis de sa giustìzia, mancai in bidda
dd’hessint scipiu totus chi Collettu non toccàt is campanas
chi no po ordini de predi Muscau, a is oras chi issu ddi
naràt. Dimònius ci depiant èssiri, a dd’hai cunsillau.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 195


“Ma non fiat a sa festa, issu puru? Medas dd’hanti biu
in prucessioni.”
“Dimòniu disfalsau, depiat èssiri.”
Tanti gei fiat sceda de mantenni cuada.
E unu mangianu zia Antonichedda Deiana, chi andàt
sempri a sa prima missa, hiat contau di èssiri stètia scidada
de su toccu de is campanas chi zerriànt a cresia. Si ndi fiat
pesada e fiat bessida po andai a sa missa cumenti fadiat
donnia chizzi, de tant’annus. Non ci fiat ancora lugori, ma
issa fiat avvesada a si ndi pesai a su scuriu. Cussa dì hiat
agatau su portali de sa cresia serrau e fiat dèpia torrai a
domu. Feti insaras hiat castiau s’ora: sa una de sa notti.
Antonichedda hiat intendiu su toccu de sa missa de su
dimòniu. E mancu mali chi hiat trigau, camminendu a
pagu po su scuriu; aici hiat agatau sa cresia serrada, ca
sinunca deretta a s’inferru hiat a èssiri lòmpia. A zia
Antonichedda ddi fiant benidas is calenturas e si fiat
arretirada in domu e non fiat prus bessida.
E is campanas hiat intèndiu sonai Austinu Barras-de-
Cuaddu, chi fadiat su cantoneri in s’Aqua Cotta e po totu
una notti hiat intèndiu sonai a festa. Nd’hiat scidau sa
mulleri e is fillus. “Ita festa hat a èssiri?” hiat pediu. “Ddas
intendeis is campanas?”
Ma nisciunus intendiat sonu, feti issu.
Si fiat arrennegau: “Mi ddu fadeis apposta a non
intèndiri.”
Hiat scidau Peppettu Sangiosu, chi fadiat s’operaiu cun
issu e dd’hiat preguntau: “Cosa, intendis?”
“Sonnu!” hiat respustu. “Poita mi nd’has scidau?”
“Ma non intendis s’arrepiccu? Ita festa est?”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 196


Sangiosu si fiat incarau de sa ventana parendu s’origa:
“Cali repiccu?” si fiat chesciau. “Po cosa mi nd’has scidau.
Non c’est nisciunu repiccu.”
Agiumai Austinu Barras-de-Cuaddu s’ammacchiàt.
Po urtimu Collettu, scimingiau de is chistionis chi
dd’hiant fattu, su merì de sa festa de Santu Sisinni intamus
de sonai po sa prucessioni de is arrelìchias de su Santu hiat
toccau a mortu, inserrau in campanili. Custu hiat ghettau
in avolotu totu sa populazioni. Ita ddi pigàt a Collettu? Po
ndi ddu tirai foras de campanili fiat toccau a sfundai sa porta
antiga. Ndi fiat nàsciu unu certu malu, in cresia, candu
predi Muscau dd’hiat stratallau.
“Bai, bai, ca ses imbriagu.”
Mancai scimingiau, Collettu si fiat furriau: “Imbriagu
hat a èssiri fusteti” e dd’hiat fattu is ficas in mes’ ‘e cresia.
Insandus predi Muscau dd’hiat pigau a corpus de canna,
propriu sa canna cun su lòsingiu po allùiri is candelas prus
artas de s’altari.
“Aggiutòriu, aggiutòriu, su dimòniu” hiat zerriau
Collettu, currendu in cresia e ghettendu avolotu in sa genti.
Cussu merì sa prucessioni de Santu Sisinni non fiat
mòvia.

Sa bidda si fiat inseriada, de sa dì totus hiant crètiu a


is fueddus de Collettu e chi su dimòniu ci fessit diaderus
in campanili, giai chi fadiat sonai is campanas a mortu po
is festas, e poniat su predi a certai in cresia cun su
sagrestanu.
Ddu narànt a sa scusi, in sa buttega de ziu Licu, chen’
‘e arriri, sciendu chi non fiant tontesas e de su dimòniu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 197


toccàt a teniri respettu: guai a nd’arriri. Su dimòniu si ndi
podiat fai meri de totus, a prexeri suu.
Fiat traballosu immòi po Minnia Zanda bessiri de
domu, finzas a s’incarai foras de s’aposentu suu. Si fadiat
portai su pràngiu e sa cena, non musciàt cun is serbidoris,
non arriciat nemus. Teniat accostaus is portellittus de is
ventanas lassendu intrai feti una fitta de luxi po am-
moddiai su scuriu. Totu s’àteru, su chi incapitàt foras de
su palàziu, in bidda, non dd’interessàt, mancai is ar-
rexonamentus e is chistionis chi sa genti fadiat fessint
sempri asuba de issa, e su nomini suu non mancàt mai di
èssiri avvocau aundi duus cristianus fueddànt facci a pari.
Sa ciarra, in d’una manera o in s’àtera, sighiat a arribai a
is origas suas, si no po àteru cun is murrùngius chi ddi
fadiat don Maseddu e po is oghiadas chi ddi donànt
Vittorina e Giuannica.
Sa chistioni est chi Araxixi fiat sa bidda sua e issa,
dd’hessit praxiu o no, fiat un’arrelatu precisu po totus.
Innì biviat e, una dì o s’àtera, hiat hai dèpiu bessiri,
affrontai is oghiadas de sa genti, traversai sa prazza manna
e is arrugas posta infattu de is pispisus ghettaus a palas e,
mancai, intèndiri calincunu fueddu scuttu cun prus
malesa.
Ma in s’aposentu suu s’intendiat segura, reparada de
su mali de cussu mundu. Hiat azaminau sa cosa de custa
bisura, lassendu chi sa genti fazzessit e sculessit; a issa
bastàt a no sciri po redùsiri a nudda donnia mali. Ca non
esistiat unu mali chi dd’hessit reguardada. Totu su chi
fadiat zicchìrriu in s’àiri fiat pidu insoru, de chini non sciat
teniri is barras siddadas, e de cussus àterus chi manteniant

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 198


abertas is origas e imbussau su ciorbeddu. Aici ddi fiat
sparèssiu s’interessu po is cosas chi accuntessiant in bidda,
is nascimentus e is mortis, is cojas e is certus intra pobiddu
e mulleri, is prexus e is dolus, sa sorti e su disdìciu. Totu
fiat unu bentu chi limpiàt s’àiri, tragàt attesu fumus e
ferenus e lassàt a palas de sei su logu sbuidu. Nudda!
In realidadi, cussu sbuidori e cussu nudda chi fiant s’as-
supu suu de donnia dì, issa no si podiat stai de ddus scoccài
e de ndi lìggiri is sinnus cuada a palas de su portellittu de
sa ventana; poita nudda ddi fiat prus grai de poderai cantu
de s’agatai segada foras de cussu mundu, mentras prus
intendiat chi fiat parti sua. In su matessi tempus sighiat a
intèndiri un’infadu lèbiu donnia borta chi biriat calincunu
passai in s’arruga e pesai sa conca a is ventanas suas.
S’infadu si furriàt in lidori candu a castiai is ventanas fiat
Gesuina Fanni: totu cantu fiat capitau po nexi sua.
Minnia hiat hai sighiu po meda tempus a abarrai
inserrada in s’aposentu suu, si unu mangianeddu no ndi
dd’hessit scidada un’avolotu de genti chi curriat: zèrrius,
romùriu de motori in sa prazza. Si ndi fiat strantaxada in
pressi e hiat castiau di a palas de sa ventana, fadendu in
tempus a biri un’autocarru firmu anant’ ‘e domu de dottor
Arui. In su cascioni un’omini insanguentau, stèrriu co-
ment’e mortu. Ndi dd’hiant calàu e portau aintru.
“Vittorina” hiat zerriau, cumparendusì in su liminàrgiu.
Ma sa boxi sua fiat schinnia, mentris anant’ ‘e is ogus ddi
fiant cumpartas màginis de un’àtera scena aguali a cussa,
candu unu mangianu nd’hiant calau de monti in sa pro-
priu manera su corpus mortu di Antoni Maria Pes. Un’as-
supu terrìbili dd’hiat pigada a coru.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 199


“Est incapitau torra” hiat pensau. “Vittorina”, hiat
zerriau a boxi prus arta i acuzza.
Fiat accurta sa giovuna: “Vissignoria...”
“Chini est?” hiat preguntau, sarragada. “It’est
incapitau?”
“Agostinu Fanni... su sirboni dd’hat carraxau...”

Minnia hiat sighiu s’interru di Agostinu Fanni totu


bestida de nieddu: “Mancu fessit...” hiant crastulau a
ingìriu. Apustis de s’èssiri firmada in campusantu a pregai
po Francischinu e po Antoni Maria, fiat andada a donai su
pèsami a dom’ ‘e su mortu. Hiat imprassau a Gesuina Fanni,
cun làmbrigas sinzillas in is ogus; sa viuda non hiat scìpiu
ita fai o ita ddi nai: hiat prantu a disisperu.
Su merì e totu, a tradu, donna Minnia Zanda si fiat
presentada in sa buttega de ziu Licu e ddus hiat agataus innì
is cassadoris. Sezzìant a ingìriu a sa mesa de fundu, tristus
i affligius, cun is tassas prenas e is ogus sbuidus.
“Minnia!” si fiat spantau Giuanni Arrei.
“Est po giobia!” ddis hiat nau issa e fiat abarrada stran-
taxa accanta de sa mesa abettendu chi ddi respundessint.
Giuanni, apustis de hai castiau is cumpàngius unus a unus,
hiat castiau a issa.
“Poita?”
“Giobia, hapu nau!” e hiat furriau de palas.

Sa linna siccada abbruxàt boghendu pampas mannas. Is


ominis dd’hiant arregorta in su padenti de Simoni Zanda
e immoi sezzìant a ingìriu de su fogu. Minnia sezzìat cun
issus, is manus paradas a sa pampa.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 200


“E Marigosa? Agatada dd’heis sa callelledda?” hiat
nau.
“Pèrdia s’est.”
“Pèrdia? Candu mai.”
“Torràt sempri, ma custa borta non est prus torrada.”
A pustis de unu silènziu longu, Minnia hiat preguntau:
“Su sirboni?”
“No mi nci fazzas pensai, dimòniu de bèstia mala.”
“Calincunu, de bosàterus, dd’hat torrau a biri?”
“Biu e tìmiu!” hiat nau Sisinni Aresti, chi non musciàt
mai. Ascurtàt, a una parti, accirrendu de tantu in tantu de
una tabacchera. Is àterus dd’hiant castiau cun spantu, poita
chi ddu conosciant po èssiri omini de pagu timoria.
Sisinni hiat sighiu: “Parit chi tengat cent’ogus, poita
biri ananti e agoa, e puru a is fiancus e non si lassat accostai.
Tenit sa schina prena de zuddas biancas, aundi is canis
dd’hant assannau. Finzas un’origa ddi mancat.”
“Cuss’origa est abarrada in bucca a Mirella, sa cani
mia!” si fiat bantau Antonicu Diana.
“Ma issa puru portat s’arregord’ ‘e su sirboni.”
Fumànt su zigarru, arrexonendu. Minnia puru, prus
mascu de is mascus, fumàt pensendu a su sirboni chi hiat
mortu a Antoni Maria, e a sa callelledda Mirella chi
nd’hiat staccau un’origa a cussa bèstia mala. Fiat finzas
cambiada, immoi chi fiat torrada a cassa.
No pariat prus sa viuda bestida de nieddu chi hiant biu
in prazza sa dì de sa prucessioni malasortada. Fiat torrada
a èssiri su capu insoru, Minnia insoru, attesu de is cra-
stuladas de is fèminas di Araxixi.
“Ita nd’heis fattu de s’origa?” hiat nau meda apustis.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 201


Non hiant respustu illuegus.
“Abbruxada dd’heus!”
Ddus hiat castiaus a unus a unus, di a palas de su fum’
‘e su zigarru, apustis hiat spudau in su cinixu: “Ab-
bruxada? E poita?”
“Dd’heus fatta a cinixu e si ddu seus sparziu!” hiat
fueddau Giuanni Arrei.
Si fiat abertu su collettu de sa giubba e nd’hiat bogau
a foras unu scapulari. “Ddu bis! Innoi c’est sa parti chi
m’est toccada.”
Is àterus hiant ammostrau is scapularis insoru.
“Aici nd’heis fattu scapularis” e hiat sighiu a fumai su
zigarru.
Hiat fissau s’oghiada asub’ ‘e issus, ma pariat imbru-
scinada in pensamentus attesu. Fiat fadiada di ascurtai e
de fueddai. Hiat ghettau unus cantu truncheddus in su
fogu e si fiat accugucciada intra su gabbanu.
No chi hessit tentu frius, ma sa notti fiat umbida. Immoi
castiàt comenti sa notti biviat in su giogu di umbras e de
pampadas de su fogu, fiat un’àtera vida, àterus coloris.
Àteras bideas tenìant is umbras, sempri noas e bias de una
vida insoru chi ddas moviat di aintru e, movendiddas, spiri
spiri, ddas fadiat spacciai.
“E tui?” hiat nau Giuanni Arrei.“Non ddu portas
cancunu scapulari?”
“Ita tengu de timiri, dèu?” hiat respustu Minnia.
“Sa scuppetta di Antoni Maria teniat sa mexina fatta,
po no ddi pigai ogu: unu nau ‘e trigu cuau is sa cuàrziga;
ma s’imbentu chi dd’hiant fattu fiat prus forti, po cussu sa
scuppetta hiat fattu topi.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 202


A pustis de meda, hiant giai pappau, Minnia ddus hiat
avvisaus: “Crasi su sirboni torrat!”
Nisciunus hiat musciau.

Cussa notti Minnia hiat tentu sa visita di Antoni Maria


Pes. Fiat intrau in sa barracca, spollincu i arrùbiu; im-
burdigau de sànguni de conca a peis, si fiat accostau a
Minnia fadendu s’accinnu de dda toccai, ma issa ci dd’hiat
stesiau, prena de strioris chi ddi curriant in sa schina.
Antoni Maria, insaras, dd’hiat accollada, cun su corpus
grai, luxenti de sànguni e fridu che sa nì, e si moviat
oscenamenti asuba de issa, arriendu. Minnia, azziccada,
hiat ghettau unu zèrriu ch’hiat fattu trèmiri sa barracca, is
pampas de su fogu, is comas de is matas e is isteddus de
su celu.
“.. Antoni... Antoni... Antoni...” hiat zunchiau a pustis chi
su zèrriu ddi fiat mortu in fund’ ‘e sa graguena, scidendusì.
“Deus si ndi liberit de s’Eremigu!” hiant nau is cum-
pàngius sinnendusì cun sa gruxi. E po is oras de sa notti
nemus fiat prus arrennèsciu a pigai sonnu. Minnia, in
d’unu furrungoni de sa barracca, accugucciada in su
gabbanu, teniat is ogus abertus, fissaus a sa pampa. Al-
luinada de is cinciddas chi ndi pesant, biriat s’umbra di
Antoni Maria, sa scuppetta, sa mata de zinnìbiri, sa balla
chi curriat in s’àiri, su sirboni biu. Antoni Maria mortu!
Totu biriat Minnia. Totu hiat sighiu a biri finzas a candu
su primu lugori hiat incumenzau a scampiai in fundu a
s’orizzonti.
“Andaus”, hiat nau a boxi grai. “Donniunu a sa posta
sua.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 203


Fiant bessius, citius, in sa friscura de s’obbrescida;
intendiant sa bucca asciutta e nemus hiat pòzziu fueddai.
Aici si fiant appostaus e hiant cumenzau s’abettu.
Su stragazzu de is canis e de is canargius hiat prenu
s’àiri de sonus, sulittus, baulai i erchidai. Pustis, si fiant
intendius is ischìlius e is scràmius de su sirboni. Is canis
ndi dd’hiant stanau e ddu carraxant, ma issu si scabulliat
chen’ ‘e piedadi. E fuiat circhendu scampamentu, cur-
rendu derettu facci a is postas.
“Est su miu!” hiat zerriau Minnia. Giuanni Arrei, de
sa posta sua, hiat fattu accinnu de citiri.
Is àterus cumpàngius, prus attesu, hiant lassau passai
su sirboni. Minnia dd’hiat intèndiu arribai, arroghendu
linna in mes’ ‘e su padenti po si fai mori. Hiat biu sa conca
manna bessiri foras de is tuppas spinosas de tiria e dd’hiat
puntada a manu firma. Unu corpu feti, sparau cun totu
s’idea de su coru. Su sirboni, a sa balla chi dd’intràt in
conca, hiat donau unu crànciu a s’àiri, hiat fattu ancora
tres sàrtidus scramiendu forti e fiat arrutu in mes’ ‘e su
mori.
Minnia ndi fiat sartiada foras de sa posta accostendusì,
chena pressi. Hiat castiau, strantaxa, sa bèstia fulminada.
Apustis si fiat incrubada cun sa leppa in manus. Is àterus
cassadoris s’accostànt, prenus de spantu e de timoria. Su
sirboni fiat una bèstia manna, su babbu de totus is sirboni
de cussus montis. Minnia dd’hiat sbuddau e nd’hiat
bogau a foras su coru. Immoi, torra strantaxa, ndi succiàt
su sànguni calenti, cun ogus de imbriaga, de macca. Lassàt
chi su sànguni ddi colessit in facci. Insaras si fiat aberta sa
giubba e si fiat frigada is pitturras cun su coru sangunosu

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 204


de su sirboni. Is ominis dda castiànt mudus, cun ogus
sprappeddaus. Nisciunus hiat pòzziu contai cantu fiat durau
cussu stentèriu. A sa fini, issa, cun is tittas luntas de
sànguni, su suidu ancora assarragau, si ndi fiat stesiada, a
conca bascia, prangendu a corroxu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 205


22

Immoi chi su sirboni fiat mortu Minnia non teniat prus


una tenta in sa vida. No ddi fadiat sprèviu nimancu giogai
cun sa pipia de Vittorina, ddi ferriat su coru chi non fessit
filla sua. Antoni Maria Pes non dd’hiat lassada propriu
nudda. Pensàt a issu in donnia momentu, mentras is gior-
nadas suas imbecciànt. Issa assoddiat umbras sciustas di
amargura, si scalixiat sempri prus e no boliat ascurtai is
murrùngius de don Maseddu chi, dì po dì, dda biriat mor-
toxinendusì. Andàt a innantis e torràt agoa in is aposentus
sbuidus, fera in d’una càbbia di affannu. Unda de stàini,
maretta de pauli, pariat chi non agatessit paxi in nisciunu
logu.
“Is terras de Trunconi nisciunus ddas traballat prus” si
fiat chesciau don Maseddu.
“Si ddas bolemu arregalai. Ma candu dd’hant scìpiu
si ndi sunt fuius. Non fiant cussas terras chi boliant?”
“No po regalu. Pighendiddas issus!”
“Chi ddas pighint puru.”
“Nimancu aici. Non est sa manera insoru.”
Sezziant in s’aposentu bonu, aundi fiant appiccaus is
retrattus de is ajajus. Su retrattu de Franciscu Zanda dd’hiat
fattu don Maseddu. Puru su retrattu de Felicina Mereu hiat
fattu, a totu figura, sa gunnedda imbidonada, sa camisa
bianca, is crapitteddas nieddas, pariat chi si fessit scarèscia

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 206


de s’acabai de bistiri; eppuru teniat in totu sa cara una
stremadura di apegu, casi no ddi bastessit una vida intera.
“Fustei poita non s’est mai cojau?”
Unu silenziu grai fiat sighiu a sa pregunta, don Ma-
seddu non si dezidiat a respùndiri. O non teniat respusta
pronta. O fiat stètia troppu arriscada sa pregunta de
Minnia. Fiat su scèmpiu, su locu di Araxixi don Maseddu,
cumenti hiat hai pòziu pèsai ogus asub’ ‘e una fèmina?
“Fia bonu a amasedai cuaddus i eguas; seu stètiu
sempri de manu assortada, feti chi non inzertamu mai su
tempus. Donniuna chi hemu castiau, un’àteru arribàt
prima e si dda pigàt. Poita chi seu su chi seu! Aici hapu
pasturau a sa scusi. Hapu cuttu meda, ma chini ndi scit
cosa? Si ti ddu contu nimancu tui mi creis, ma est totu
assentau. Tristu e chen’ ‘e sperànzias m’est toccau a bìviri,
cumenti donnia scrau chi hat finzas scarèsciu su sabori de
sa libertadi sua.”
Minnia fiat abarrada citida, po respettu de is sentidus
tristus chi is fueddus hiant remonau in sa memòria de su
ziu.
“Àteru non m’arregordu” hiat nau issu.
Su tempus fiat passau allacanau. Don Maseddu hiat
tèndiu una manu a sa netta, Minnia dd’hiat pigada intra
is suas, dda intendiat sbuida, una sacchittedda di ossus.
Hiat provau unu dolori lèbiu a su coru, cussa spèzia de
punta chi s’intendit apustis de su sforzu de pigai distinu.
Don Maseddu tremiat.
“It’est?”
“Bastat a no dd’ascurtai” hiat respustu buliau.
Minnia sighiat a intèndiri su tremori de su ziu, fiat

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 207


cumenti una boxi chi ddi fueddàt di attesu e ddi contàt
cosas chi issa depiat sciri. Mi cumprendis? ddi pediat, depis
circai prus in fundu. Unu silènziu prenu de strioris fiat
sighiu a su murmuttu sutterraneu; Minnia non si dezidiat
a lassai sa manu de su ziu. Hiat fattu unu sforzu po
fueddai.
“A ita serbeus, nosu, ziu Maseddu?”
“A mei ddu preguntas?”
“Sa parti sua dd’hat fatta. Chini mi ddu podit spriculai
mellus?”
“Non hapu mai traballau...” si fiat scabùlliu.
“Custu est su chi contat fustei.”
“A ita seu serbiu, dèu? Seu bìviu troppu e, mancai siat,
non mi fait gana de mi nd’andai.”
“Non est una curpa.”
“Strobbu su logu.”
“Ma in bidda sa genti no ddu remonat mali.”

Minnia non podiat abarrai chena fai nudda, totu sa dì


tuppada in domu. Vittorina passàt is giornadas cun sa pipia;
don Maseddu abarrat oras i oras inserrau in s’aposentu suu
pintendu retrattus a memoria; Giuannica teniat sa faina
sua. Nemus pensàt a issa, aici Minnia fiat torrada a scriri
contus e a ddus lìggiri a Tarsilla e Zaira. Ma is duas
piccioccas fiant sbelliadas, non ddis bastàt prus su traballu
de serbidoras in dom’ ‘e su dottori e de su dazieri, donnia
tanti narànt de bòliri partiri, de bòliri andai a Casteddu o
in Continenti.
“Nd’hat partiu àteras, ca innì traballu si nd’agatat.”
“Totus si ndi fuint di Araxixi.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 208


“Ita scireis fai? Sa lissia, stirai, cosiri, coxinai. Aici seis
bonas feti po si cojai cun d’unu messaieddu, s’incapitat.
O chi no, traballu de zeraccas agatais in Casteddu.”
“Gei non hat a èssiri totu aici.”
“Unu modu ci depit èssiri.”
Unu modu. Bai e circa! Is bideas podint arribai in
d’una domu, o in su ciorbeddu de una persona, cun su
propriu effettu de una ventana chi s’aberit aintr’ ‘e un’apo-
sentu scuriosu: sa luxi scoberit is cosas chi sunt sempri
stètias anant’ ‘e is ogus e no si castiànt mai.
“Poneus una fabbrica” ddis hiat nau Minnia.
“Una fabbrica? Nosu?”
De su spantu chi ddis hiat pigau dd’hiant castiada fissa,
chi no ddi fessit sciopendu su macchiori de su ziu.
“Donna Minnia, cumenti fadeus, nosu? Cun cali di-
nai? E po fai ita?”
“Drucis! Pasta!”
“...”
“Pistoccus, amarettus, pabassinas... e seadas... e mal-
loreddus, culurgionis... trofias e lorighittas...”
Ancora non arrennesciant a dda cumprèndiri, a ddi
crèiri. Fiat prestu, non arribànt a tantu totu in d’una borta.
Fiant spantadas e dd’ascurtànt interessadas. Issa boliat biri
una reazioni insoru. Immoi fiat prus paxiosa, sciat chi
mancai a pagu a pagu hiant hai imparau a cumprendi.
Ddas castiàt cun abètiu, casi ponendu sforzu po ddis
dirìgiri su pensamentu a sa bidea sua, a cussu chi po issus
fiat un’imbentu.
“Po bèndiri in Casteddu?!..”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 209


Sa camminera ch’hiat scioberau fiat aspa e Minnia
teniat tambeni scuriu aintru i a foras. Fiat cosa chi nemus
hiat mai fattu in bidda: andai a bèndiri drucis, malloreddus
e lorighittas in Casteddu; una cosa noa, mai tentada; timiat
de sgarrai, de no arrennèsciri mai. Timiat su chi hiat hai
nau sa genti. Ita ndi sciriat de custas cosas? Non hiat mai
traballau, issa. Finzas a immoi pani e ingaùngiu fiant
arribaus a su palàziu cumenti po opera de incantu. No,
no ddi podiat bastai!
“Ddu depu fai. Ddu depu fai po issas.”
Si fiat mòvia in Araxixi e in Casteddu, teniat dominariu
e hiat fattu arribai macchinàrius; nd’hiat arregortu una
quindixina de giòvunas e sa fàbbrica fiat partida.
In bidda de chistionis nd’hiant fattu medas, ma sa fàb-
brica hiat cumenzau a funzionai, donnia mangianu chizzi
di Araxixi partiant facci a Casteddu drucis, cruxionis e
malloreddus. A Minnia, i a is giòvunas chi traballànt cun
issa, pariat chi Araxixi non fessit giai prus una bidda as-
sentada foras de is arrugas de su mundu, ma chi unu mori
si fessit abertu ananti de issas puru e de pòdiri camminai
castiendu a innantis chena troppus pensamentus grais.
Una dì si fiat presentada a sa fàbbrica sa mamma de
Vittorina, umiliendusì: “Mi dda fais conòsciri sa pipia?”
“Accostatì a domu, candu acabu su traballu” fiat stètia
sa respusta de Vittorina.
“A domu?... A innì?...” hiat nau spantada. “E si issa non
bolit?”
“Tui beni!”
A Minnia custa fiat parta un’àtera luxi chi si fiat alluta
in Araxixi.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 210


Unu merì hiat fattu sa cumparta a su palàziu Zanda
Giuanni Arrei preguntendu de donna Minnia. E, in
presènzia sua, luegus hiat nau: “Non c’est prus spreviu a
cassa, chen’ ‘e tui. Totus ddu narant.”
Hiat cumenzau chen’ ‘e saludai, de strèmpiu. Minnia
ddu castiat spantada.
“It’est? Mortu Antoni Maria, mortu cussu maladittu de
sirboni, ses morta tui puru? E cust’àteru macchiori de ti
ponni a fai drucis? A fai fillus depis pensai!”
“Hap’èssiri meri de fai su chi bollu” hiat segau in curzu
issa.
Ma Giuanni sa dì fiat avariau: “Cojamì!” dd’hiat nau.
“No!” dd’hiat respustu pronta.
A cussa recusa pariat chi si fessit annurrau su celu. Ddi
fiat benia gana de sbuidai totu su chi si fiat aguantau in
frisciuras, po tanti tempus. Teniat ogus de calentura: fiat
aici de sa dì chi Minnia hiat bocciu su sirboni. Sa stima
po cussa fèmina, chi in totu cussu tempus hiat tentu in-
cadenada in su sparafundu de su coru, ndi ddi fiat torrada
a pillu che calentura malintranniada, chen’ ‘i apegu,
abbumbau feti de unu disìgiu zurpu. Dda teniat ancora
in is ogus, coment’e unu lampaluxi chi ddi fadiat pèrdiri
su sentidu, a pitturras spollincas, luntas de su sànguni de
su sirboni.
“Cumenti una Menade de s’antighidadi” hiat pispisau su
maistru Cocco sa dì, a cassa, castiendidda issu puru a ogus
allutus. S’ingestu de Minnia ndi ddis hiat scidau s’impetu
de disìgiu chi, de ominis, ddus hiat fattus intèndiri mascus
luegus, ananti de cussa bista.
Su murigu, chi is àterus hiant pòzziu disogai, a Giuanni

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 211


fiat abarrau totu su tempus aintru, arrexinendu i appil-
lonendu e siddendiddi sa graguena de spàsimus. Immoi
chi dda teniat ananti, severa e scalixida, abuttonada finzas
a su zugu, su spèddiu si fiat fattu fogu biu chi d’alluinàt is
ogus e su ciorbeddu. Issa fiat attesu de cussu pensamentu:
sa tristura chi dd’intrullàt s’oghiada no ndi dda fadiat acatai
de sa calentura in is ogus de Giuanni.
Po cussu fiat suzzèdiu.
Si fiat agatada intra is brazzus de issu chen’ ‘e sciri
cumenti. Giuanni pariat ammacchiau, dd’hiat trasinada
finas a su canapei e immoi circàt de dda basai, fadendu
cùrriri is farruncas in su corpus de issa a s’appràpidu,
cumenti unu zurpu.
“Lassamì stai! Là ca zèrriu!”
Ma Giuanni dda teniat strinta, pariat chi dd’hessit bòfia
stutturai, giai ddi mancàt su sùlidu.
“Ti ses ammacchiau? It’est benendutì a conca?”
Giuanni hiat circau de dda pigai cun d’unu corpu de
ancas chi dd’hiant fatta zerriai de spantu. Cuss’angaria dda
ferriat cumenti un’undada de marigosori ddi zivinessit
asuba attettirighendiddi s’anima. Minnia, po su disisperu,
hiat fattu unu sforzu arrabiosu arrennescendu a si ndi ddu
stuai di asuba.
“Poita mi nci stèsias propriu immoi?” si fiat chesciau
Giuanni Arrei cun boxi spantada i ogus allanchius, mentras
su disìgiu sighìat a dd’impressiri is lumbus.
Minnia hiat incumenzau a trèmiri. Unu atropegliu sena
de fundu dd’arretronàt aintru de su coru. In s’aposentu si
fiat presentada Vittorina, armada de scuppetta: dd’hiat
puntada in facci a Giuanni.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 212


“Baitindi!” Su fueddu, pispisau, pariat lòmpiri di
attesu.
Si ndi fiat andau chen’ ‘e acciungi nimancu unu mù-
sciu, Giuanni Arrei, su chi hiat stimau Minnia po tanti tem-
pus, prus di Antoni Maria Pes.
Minnia, cun is manus chi tremiant, si fiat pettonada is
pilus scrabionaus e si fiat sèzzia, anant’ ‘e sa ziminera stu-
dada. Is ogus abertus, chena luxentori, pariant laccus chen’
‘e fundu. A ingiriu s’aposentu s’ammurrinàt spiri spiri.
Umbras scuriosas preniant donnia arrenconi lassendu feti,
accanta de sa ventana, unu lugori biu chi beniat de s’arru-
ga. Calincuna boxi, ancora, si ndi pesàt in s’àiri: sa genti, in
foras, biviat. Is ominis torrànt a is familias. Is fèminas arri-
ciant is ominis chi torrànt a domu. Feti issa fiat abarrada sola.

Duus toccus a s’enna e unu zicchìrriu dd’hiant fatta


furriai, candu fiat giai scuriu mortu. Aici non hiat pòzziu
biri is ogus de Vittorina, unfraus de prantu.
“Vissignoria bolit cenai?” dd’hiat preguntada sa gio-
vuna, umbra in is umbras.
“No, Vittorina. Ma accostatì, porta sa pipia e fadeimì
cumpangia, ca seis sa familia mia.”
Vittorina si fiat accostada, cun sa pipia in brazzus:
dd’hiat donada a donna Minnia e si fiat sèzzia in pìzziri
in pìzziri de sa cadira. Fiat aturada ingunis sena musciai,
cumprendendu chi sa presènzia sua fadiat prus lenu su
dolu de Minnia. Issa teniat sa pipia in brazzus annin-
niendidda. Vittorina pensàt a cussu mangianeddu chizzi,
candu hiat dubbau a sa porta e hiat pediu aggiudu. Ndi
fiat passau de tempus e immoi su dolori de donna Minnia

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 213


fiat puru dolori suu. Chi non fessit po su respettu chi ddi
teniat, dd’hiat hai imprassada cumenti una mamma fait
cun d’una filla. Ma Vittorina fiat troppu giòvuna po ddi
fai de mamma. In su momentu ddi fiat partu chi su di-
sisperu fessit s’unica cosa chi is criaduras tenint diaderus
in cumunu. Aici hiat nau, cumenti ddi naràt s’aiaia sua
candu fiat pipia, po is doloris de insandus: “A pràngiri non
fait dannu.”
Minnia, po sa prima borta, si fiat acatada de cantu fessit
crèscia Vittorina. Aundi fiat acabada cussa picciocchedda
azziccada chi dd’hiat pediu aggiudu, cun tanti disisperu?
O forzis fiat giai forti in sei? Non si fiat pèrdia in d’una
camminera de su mundu. Hiat imparau a ponni arréxinis.
Su dannu non sempri serbit a su mali. Immoi, a si dd’aga-
tai accanta ddi donàt allìviu, cument’hessit tentu a su
costau cussa mamma pèrdia de tanti tempus finzas a nd’hai
scareèsciu s’arregordu. E, cumenti una pipia cun mammai
sua, donna Minnia Zanda si fiat acconcada, lassendusì
imprassai de Vittorina. Hiat lassau scùrriri is làmbrigas,
prangendu forti cussu prantu assunconau chi sbuidàt su
coru, sfinighendu donnia disisperu.
Apustis, Minnia hiat nau: “Seu aici prexada chi non ti
preguntu nimancu poita non ti ndi ses andada”.
“Mi ndi depemu andai?”
“Custa est domu tua!”

A Minnia fiat abarrau su coru ferènau, un’axiu chen’


‘e sfogu chi ddi bogàt su sonnu o, peus, ddi moviat bisus
lèggius chi giai donnia notti dda trumentànt, treulendu
totu sa domu po is zèrrius chi ghettàt.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 214


Dda succurrìat Vittorina: “Non c’est prus. Est partiu de
bidda”. Aici ddi naràt e, cumenti fadiat cun sa pipia, po
ddi fai torrai su sonnu dd’anninniàt.
Is bisus ddi torrànt donnia notti chena si ndi pòdiri
scabulli. Totu a ingìriu biriat ominis anzianus e fèminas
bistidas de nieddu cun pipius in brazzus. Is ominis teniant
totus sa propriu cara e is pipius fiant totus agualis, fattus
in fàbbrica, de inghìsciu pintau, bistius a sa propria ma-
nera, agualis coment’e candu unu si castiat in su sprigu.
Feti chi no nci fiant sprigus a ingìriu de sa prazz’ ‘e cresia.
Is fèminas bistidas de nieddu teniant sa facci bianca,
pariant impruinadas de farra, o imbrachinadas a cracina.
Is ogus ddus teniant nieddus e mannus cantu balloccas. E
is ominis pariant fattus di ottigu, sa facci frunzia, cun ogus
bonus cumenti ddus tenint is bèccius.
Minnia prus ddus castiàt e prus no si ndi podiat stesiai,
o furriai palas, poita sa prazza fiat prena a stibbu de cussa
genti. Castiendiddus non ndi conosciat manc’unu. Nemus
conosciat.
Issa fiat in mes’ ‘e sa prazza, ingiriada de cussa truma
strambecca. E in mesu ddoi fiat cuss’àteru. O cussus àterus?
Fiat unu e prus di unu, duus forzis. O tres? Dexi o centu!
Unu, chi dda sighiat, fiat cobertu de una peddi intera de
crabu nieddu. Teniat conca de crabu nieddu. Portàt corrus.
Àteras peddis de crabittu nieddu ddi coberiant su pettus,
alliongiadas cun corrinas. Unu pittiolu mannu ddi pendiat
de su zugu. Fiat s’Orcu. Baddàt zoppi zoppi e candu
incapitàt a innantis de Minnia circàt de dd’affarruncai. Ma
is anzianus ci ddu stesiànt a corpus de pèrtia.
“Moderatì!” ddi zerriànt avatu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 215


S’àteru fiat un bècciu, bistiu cun d’unu gabbanu nieddu
abbuttonau de zugu a peis, cun su cuguddu ghettau in
conca. Non smusciàt, andàt avatu de s’Orcu corrudu e
dd’aggiudàt a si ndi strantaxai, una borta arruttu a terra;
teniat sa cara affliggida cumenti chi ddi fessit fuida sa vida
sendu ancora biu.
In mes’ ‘e sa prazza, Minnia sighiat a tenni cussa bèstia
chi ddi furriotàt a ingìriu e non sciat ita fai. Chini est? Ita
bolit? Ita ci fazzu dèu in custu logu? E chini est totu custa
genti, custas fèminas bistidas de nieddu cun sa cara de
pantàsimas? E custus ominis a cara di ottigu? E custus
pipius de inghìsciu pintau?
Si ddus sonnàt, Minnia, donnia notti cun sa calentura.
“Is pantàsimas durant a bìviri prus de is ominis.”
Minnia non arrennesciat a apartai su pensamentu de
ddus conòsciri. Seguru! Aici ddus castiàt circhendu is
nominis in sa memòria. Cussus ddi andànt avatu, dda
sighiant lèbius lèbius, citius, a ingìriu de sa prazza. S’Orcu
circàt de dd’affraccai e sa genti dd’atripàt. Ma candu issa
circàt de s’accostai a sa genti, sa truma si stesiàt, ddi fadiat
logu sbuidu a ingìriu. E is pipius de inghìsciu arriant,
dd’arriant in facci un’arrisu malu.
Finas a candu s’Orcu pedd’ ‘e crabu si fiat firmau anant’
‘e issa spollendusì de sa peddi: fiat pintau di arrùbiu, totu
insanguentau de conca a peis. Minnia ddu conosciat: chini
fiat?
Si fiat furriada facci a s’omini cun su gabbanu ab-
buttonau e su cuguddu calau in fronti: Nd’hiat stesiau su
cuguddu ammostrendu sa bisura. Minnia ddu conosciat:
chini fiat?

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 216


“Chini?”
Dd’hiant sighida aintr’ ‘e domu. Ddus conosciat tot’ e
duus. Fiant intraus e bessius, arribaus i andaus, bius e
mortus. E totus cussus pipius de inghìsciu chi sighiant a
dd’arriri in facci?
“Via, via!” zerriàt in su sonnu. “Deu non si conòsciu!”
“Seus nosu” ddi respundiant. “Nosu: Antoni Maria!
Francischinu!”
E is pipius de inghìsciu pintau narànt: “Seu dèu,
Giuanni Arrei!”
“Stesiatì! Stesiaisì totus!”
Zerriàt, finzas a candu accurriat Vittorina. Dd’agatat
scida, totu trumbullada.
“Aundi sunt?” preguntàt, tremi tremi.
“Non c’est nemus. Si ndi sunt andaus. Totus partius.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 217


23

“Una mostra de pinturas? Àtera strollichènzia s’hat


pigau, don Maseddu!” murrungiàt Giuannica, allichidendu
s’aposentu: bogàt de logu una nostalgìa de brunzu in su
màrmuri de su cumò, si furriàt: “Ma là ch’est una
strollichènzia manna!” sighiat a nai. Apustis torràt a
spruinai una statua spollinca, marrida cantu su fàmini e
sèzzia asuba de un’arroda addentada: “Ita malifattu!”
naràt grisendidda.
“Murrùngia tui, murrùngia, fèmina stontonada chi non
ses àtera.”
Giuannica si fiat furriada inchieta: “Chin’est stontonau?
Su chi s’hat postu in conca cust’inginnu malu: ammostai
is pinturas! A ottant’annus s’est torrau nozenti.”
“Su sìndigu, ch’est omini de ciorbeddu sinzillu.”
“Omini baggianu” ddi rinfacciàt Giuannica: “Dd’hat a
benni su malacaducu a calincunu, biendu is retrattus chi heis
fattu”.
Aici dd’hiat sbruncau sa serbidora. E hiat sighiu: “Cun
totu is trassas chi si ndi scedant a palas. No, non est cosa
beni fatta. Nd’est cuttu de tempus e de pruini finzas a ddas
allupai. Nemus nd’hiat scipiu insaras, a ita serbit a ndi sturai
a pillu sa mara, oi?”
“Sa mara! Giustu su chi has nau tui. Araxixi est totu una
mara. Ddi merescit!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 218


“Omini de cusciènzia mala! Unu de inserrai a Villa
Clara, in Casteddu, fiat stètiu!” hiat instau Giuannica e,
stuadas is palas ci fiat bessida. Fiat torrada a s’incarai in
su liminàrgiu de s’enna: “Ma unu de sa ginia de fusteti
teniat bisongiu de s’ammesturai cun gentixedda aici?”
Non hiat bàttiu cillu a cussus fueddus, stòicu, don
Maseddu Zanda de Araxixi.
Giuannica fiat andada a contai sa nova a donna Minnia.
Fiat accurta, prantendusì anant’ ‘e issu, fragosa di umo-
ris: “Ita macchiori s’accuntessit?”
Don Maseddu dd’hiat castiada cun ogus annurraus:
“Minnia? Torrada ses? Gei fiat ora!” hiat fattu unu cinnu
ladu cun su brazzu: “Stesiatì. Sa presènzia tua arreprenit
custa domu. No, non est cosa chi mi frandighit. Poita ses
torrada?” si fiat chesciau, nozenti.
“Fueddais chena de arrexoni, ziu Maseddu.”
“Fueddu, eia, e su chi nau sciu. M’intendu un’àchili
inserrada in càbia, bentu arregortu intr’ ‘e una vela.”
Su spricu de su ziu dd’hiat fatta arriri: “Bosàterus,
àchili? Bentu?” dd’acciottàt Minnia. “Passirilanti! Unu
cherri spèrdiu in sa vida, mancai. E cussu papasantus totu
trassas chi teneis avattu, in custu sciagumeu? Mi scitorat
su coru feti a pensai is cosas chi s’hat a fai.”
In su tretu mannu de s’aposentu s’urtima luxi de su
merì, lèbia, pesàt pampadas di òru de is guarnissas e donàt
movimentu a is umbras de is furrungonis; su bècciu hiat
biu is formas sanziai, sperdirisì sa puba insoru, sciuliendusì
in sa tuppa de su scuriu.
“Dèu mi perdu. Mi parit di èssiri attesu de s’apparènzia
tua, m’intendu di arrùiri in su prexu de sa libertadi!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 219


Aici hiat nau don Maseddu Zanda, pesendu una manu
sbuida, firma intamen contras a sa luxi de sa ventana: “No,
non mi traghist in salvu, po una borta assumancu.”
“Ddu bieis, s’hat affatau, su sìndigu. Non heis mai
tentu rexioni de nomenai totu custu. Via, via, poeta scar-
rabecciau!” e hiat arrìsiu Minnia, ispomporiendu is ar-
rancus suus in s’àiri: “Ci seu dèu cun fusteti.”
Don Maseddu hiat cranciau: “A m’affestai s’est pensau,
su sìndigu, giai chi nemus in custa domu s’est mai acatau
de mimi. A mi torrai gràzias po su traballu di artista de
totu una vida. Hat a èssiri una grandu galleria de retrattus.
Totu, totu hat a cumpàrriri!”
“Su nomini de s’aredeu, sa stima de sa genti si nd’hat
arrùiri de pizzus.”
Don Maseddu hiat arrìsiu a scaccàlius. Imbussau in
su guardabì color’ ‘e pruini antigu, siccau e pabassau
cument’unu scricchilloni, in cussas dìs biviat sèzziu in
d’unu scannu scoscimingiau in s’aposentu mannu de
su sobàriu, ingiriau de carramazzinas di àterus tempus,
abettendu sa dì ‘e su disterru de totu, ma abarrendu
attaccau a is oggettus, bisongiosu de cussus arrastus:
damascus, festonis e tendas, bittas e cordoneras, guarnissas
di òru, brunzus in su màrmuri de su cumò, lumineras de
luttoni déco, oggettus simbulu chi imperànt unu silènziu
finzas prus sbuidu.
“Totu mi nd’hat arrùiri di asuba!” naràt e castiàt, foras
de sa ventana, is crabetturas di Araxixi, is bìngias e is ortus
in su pranu, su frùmin’ ‘e prata luxenti sìmbili a unu
caboru trottoxau. Su frùmini si perdiat in is bisus de don
Maseddu, cussu fiat s’orizzonti. Ddi praxiat a puntai sa

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 220


bisura asutta de su ponti, a sa tuppa de s’arrideli: ingunis,
candu fiat giòvunu, abettàt is piccioccas a sa torrada. A
totus donàt promitènzias.
“Oh, stimada, stimada” susprezàt.
Sighendu custus arremonus si transiat de unus pagus
passus, a deretta o a manca, segundu su bisongiu de pigai
in manus su lapis po ponni unu sinnu nou in su retrattu chi
stiat fadendu, o a circai unu lìburu bècciu appillau in su
màrmuri de sa ziminera: don Maseddu Zanda retrattista
de fèminas spollincas.
“S’aggiudu de sa memòria” pispisàt in sei in sei.
Abarràt oras anant’ ‘e su disìnniu, sforzendusì di ar-
regordai sa cara e is spèzias: “Est issa? Non est issa? Forzis...
Firmina teniat fiancus prus sinnaus... no, cussa fiat Pie-
truccia... Annalaura m’apporriat certas tittas, Deus ddi
mantengat cussa gloria, una mizz’ ‘e fogu, aguantaddas,
ddi naramu, chi si no arruint a terra... ma issa si nd’arriat,
arriat... ”
“Bessat de cust’aposentu chi ancora s’affatturat” ddu
pregàt Minnia.

A principiu ndi fuiat, comenti de is logus de is contus


de pantàsimas. Passendu su tempus, apustis chi Franciscu,
su fradi àbili, si ndi fiat andau lassendiddu solu, hiat
acabau po ddi pràxiri su palàziu, is aposentus stibaus de
cosas e de memòrias, is umbras e is tretus scuriosus chi
nemus prus truessàt, is furrungonis secretus, is silènzius
pìxidus.
“Ancora s’intendint is fragus de mammai e de is duas
sorris”, naràt e sa bisura s’ammaseràt. “Is spompòrius de

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 221


rosa e de sidru, de gesminu e de magnòlia sunt in s’àiri:
fragus gommosus chi su tempus non est arrennesciu a
sciuliai. E is pampadas de istadi: de tramazzu, de isopu e
de tumu? Aici mi nd’est colada misericordiosamenti aintru
de s’anima, corona di èstasi e zerpiu.”
Trumentu e comunigari de is dìs, donnia merì a cust’o-
ra, cun su soli giai bàsciu in su pranu, don Maseddu contàt
sempri is proprius cosas, resuscitàt is pantàsimas de sa
domu, ndi pesàt is fragus, torrendiddis vida. Immoi si
prandiat feti de is licoris pabassaus: cussa fexi aundi si fiat
impixada sa vida sua.
“It’est custu sabori de peccau chi s’hat pigau de suncu-
na?” ddi preguntàt Minnia, cassendiddu in pensamentus.
“Est incumenzau totu candu femu piccioccheddu. Stit-
tau de mammai m’hiant pigau in allattamentu is sorris
bagadias, po su gosu insoru.”
Citiat e torràt a si pèrdiri in su fumu de sa memòria,
abarrada firma a cussus tempus.
“Aici m’hant affatturau sa gioventudi: una currera chen’
‘e acabu a is prupas di alabastru e di ambra, a su biancori
de lillu de cussas tittas prenas, a is curvas de màrmuri
luxenti de is lumbus incalorius. Arrexoni teniat mammai
de ddas zerriai èguas. Ma issas, de rinfacciu, ddi narànt:
Ita ti ses scimprada? E is annus chi heus fattu sa vida
impari? E si ndi contànt is trassas, in d’unu certu chi acabàt
in prantu. Bagassas bèccias, ddis naràt babbai, chena ndi
scedai una in mes’ ‘e is àteras. Totus impari ndi ddas hiat
tragadas a su palàziu Zanda de un’àtera domu chi abitàt
fittianu, pensendu chi dexiat de prus a ddas tenni accanta,
corti e presidiu mananziali, cumenti narant in Esterzili.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 222


Susprezàt don Maseddu Zanda.
“Sunt stètias is sorris de mammai a m’imparai s’arti de
fèminàrgiu.”
Inserrau ammarolla in su palàziu, immoi maniggiàt
saturnu lapis e coloris fadendu retrattus chi teniat inserraus
a crai: “Oh, stimada! Abbentamentu!” repitiat. Ma fiant
momentus furaus a una vida tranzida, chi sa memòria
fadiat prus appeddiosus.
“Bagassas, sunt!” naràt. “Bagassas bèccias. Teniat ar-
rexoni babbai.”
No ddi bastàt prus pensai sa burrumballa sparzinada de
sa vida sua minori: “Unu sprabaxu de forzas. Prima de mi
nci passai ddas depu pintai totus cantas” sighiat a repìtiri,
calenturienti in sa bisura.
“Eh, it’heis a pintai!” ddu sbruncàt Giuannica.
“Bai, bai a allichidiri innì” e nci dda bogàt de s’aposentu.
“Su ciorbedd’ ‘e fustei hiat a toccai di allichidiri. Mancu
malis chi donna Minnia si ponit unu pagu di assentaderu,
chi festis accant’ ‘e si pappai totu sa sienda.”
“C’est, in donnia arederu, una generazioni de fromigas
e una de coipiras. Bolit nai chi deu seu su coipira, sa cixi-
graxa. Ma tanti tui custas cosas non ddas cumprendis.”
“E bravu fustei a cumprendiri! Su chi biu dèu... ma
fusteti est unu caddaioni bècciu.”
“Bècciu? Ancora ndi giuu!”
“A cust’edadi? Pensai ancora a is zeraccheddas spol-
lincas. Una bella musungada s’hiat a merèsciri, cumenti
a unu pipiu scundiu.”
“Citia, o pongu a tui puru in retrattu.”
“Ih, gei m’hiat a dèxiri!” hiat scrillittau Giuannica.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 223


Apustis inseriendusì: “Arrazza de bregùngia mala. Si ndi
depeis arrepentiri, o chi no predi Muscau non s’hat a cantai
is arrècchias.”
“Cantamiddas tui, insandus, diaici mi ndi spibillas su
neu e mi ndi torras vida prena.”
E don Maseddu si fiat ghettau a disinniai cun su lapis
e, disinniendu, a murigai in sa cascia de sa memòria.

Maseddu Zanda fiat nàsciu nozenti e aici fiat bìviu,


ingrongu, cicciubeddu de sa genti, cumenti narant in Gal-
lura. A mannittu ziu Stevini Spada, chi fiat maistru, dd’hiat
imparau a fai intannus; sa genti ddu zerriàt a insidai e
scudettai, ma ddi praxiat de prus a scruccullai infattu de
is fèminas, ddas sighiat a su frùmini, a totus poniat canzonis
abbentadas. Ddu zerriànt minciali e ddi fadiant ingestus:
non pariat nimancu fradi de Franciscu Zanda, altivu, giai
meri. Issu, arriri arriri, a sa sola, ddis pediat cudda cosa.
Ddi praxiat a scafai, ma sempri mudu, non scoviat a nemus
is trassas chi fadiat. Aici nd’hiat picchettau medas.
Torràt sempri a domu, accappiau a is fragus incrostaus
a is murus, a su sabori saliu de is arregordus.
“Cument’est acabada sa vida mia?” si preguntàt; apu-
stis nd’arriat a solu. Si sperefundàt in su canapei scosci-
mingiau de s’aposentu castiendu, mortoxinau, is brunzus
mudus, is làntias studadas, is cosas spèrdias in su màrmuri
impruinau. In finis firmàt is oghixeddus moddizzosus a
scruccullai is retrattus de su babbu e de sa mamma co-
bertus de tirinnia. Ddus hiat fattus appiccai prus in artu,
attesu.
“Bosàterus, ita penzastis?” susprezàt a is retrattus anti-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 224


gus. “Mi seu arrangiau, mancai siat.” Lassàt custus e torràt,
po su prexeri suu, a castiai is retrattus prontus po sa grandu
mostra.
“S’Inferru de Satanassu” hiat nomenau, predi Muscau,
cuss’ammesturu de coscias e de tittas, de nàdias e de
cunnus postus in campu.
Sa dì, cun su predi, hiat circau de assettiai is cosas: “Dda
biri, custa est Rosina. Ah, unu frori verecundu... una rosa
frisca cudda peddi afrorigiada, lenta, fustei mi cumprendit...
e no ddi nau cantu calori poniat, no ddi contu sa dimònia
chi fiat a murigai... ”
Predi Muscau si fiat incrabuddiu: “Is peccaus, is pec-
caus arrorosus de s’impuridadi sunt su comunigari de su
dimòniu.”
“Giustu! Tenit arrexoni” naràt su pintori bècciu. “Pro-
priu giustu dd’hat nau, una dimònia chi mi nc’hiat pappau
su coru. E cumenti m’hiat lassau... chena ciorbeddu, sbud-
dau, arrasigau; poita fiat stètia istoria longa, cussa, beniat
e fuiat. Ah, Rosina baggiana, si spollincàt cumenti si spol-
lincat sa rosa, dd’arruiant is bestiris unus a unus e su màr-
muri trasparenti de su corpus luxiat in s’aposentu...
cumenti ferenu mi fadiat... ddu biri, hapu circau de
arrecreai cuss’àiri, ma su lapis nieddu no ddi torrat totu
sa trasparènzia... fiat aici, ma innoi est unu pagu prus
intrullada, pruinosa, non pungit prus. Non mi pungit prus,
Rosa!” affliggiu.
Su predi si ndi fiat fuiu prima chi don Maseddu hessit
acabau.
“Issa puru si nd’est andada” si fiat chesciau. “Ma non
ddas fadiat mali is cosas, Rosa, no ddas hiat fattas mai mali!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 225


Immoi ammostràt a Giuannica s’urtimu retrattu: una
fèmina de bisura altiva, unu pagu murrina, ma forzis fiat
su sinnu forti de su lapis.
“M’hat scasciau sa manu”, ddi naràt. “Custa est stètia
una tribulia. Prata bia, non aturàt mai firma, cument’unu
coloru fiat, chen’ ‘e incuminzu ne acabu, donnia borta fiat
unu spantu nou. Ita ci has agatai in cussa, mi naràt sa
bonànima. Ita non ci agatu, dd’arrespundia. Bèh, naràt
issu chen’abblandamentu. E dèu non fia arrennesciu a
dd’abblandai in totu cuss’ègua. Sa provvidènzia divina
hiat fattu sa caridadi a unu messaju, fadendidda cojai. Ottu
fillus dd’hat fattu; Deus dda tengat in gloria.”
Torràt a cadreddai chen’ ‘e assentu in s’aposentu, po-
nend’infattu Giuannica chi spruinàt is guarnissas de plata
in su màrmuri de su cumò, torràt a sèttiu is froris
siccaus, tranziat is brunzus, is minghiterias, is perdas e
is mineralis, is soddus e is boettas sbuidas, is lapis sparzi-
naus a reu.
“Lassa, lassa stai cumenti dèu dd’hapu assentau; aici
depit abarrai donnia cosa.”
Giuannica ddi scumpangiàt s’ordini de su mundu: su
mundu suu de memòrias.
“Nà, mi dda donas cussa cosa?” ddi pediat de suncuna,
chena dexidura.
Dd’arriat in facci sa serbidora, unu scraccàliu, unu
stroccimentu: “Immoi mi dd’heis nau: non est cuscinera po
ci dromiri fusteti!” e sighiat a scraccaliai.
“Diaderus, est totu s’apegu miu.. su disìgiu...”
“Bandit, bandit, non est prus ora po fusteti. Crasi nd’hat
a tenni cosas de tùndiri, frori de imbusterias e di atropèlius

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 226


de memòria, candu sa genti hat a biri sa faina de pintori
chi ddis hat apparicciau.”

“Ancora de cussa bidea?” ddi preguntàt Minnia, candu


fiat prontu po bessiri de domu.
“Sa dì est custa. Est s’ora de ndi sciuliai is àiris malas
de custa bidda. Su sìndigu hat mandau a nai chi totu est
apparicciau, chi hat a èssiri una bomba.”
“Cherpessit issu” naràt Minnia. “E fustei puru, impari,
po su deminèsciri chi mi ghettais asuba”.
“Est unu giogu. Seu torrau pipiu.”
“Giogu malu. Ma fustei non mi ponit in menti.”
“Pasiau e druci est su murinadroxu. Andaus a mòrriri!”
hiat recitau don Maseddu Zanda di Araxixi e hiat
scraccaliau.
Foras de su palàziu ci fiat una truma de genti, su prus
fiant giòvunus. Abboxinendu in festa dd’hiant accum-
pangiau a su municipiu aundi su sìndigu hiat cuncordau
s’esposizioni de is pinturas.
“Nàrant chi siant feti fèminas spollincas” dd’inzulànt
is piccioccus, interessaus.
“Hat a èssiri berus chi ddas hat gosadas totus?”
“Ddu conosceus” naràt calincunu. “Cussu non est argu-
mentu chi si ndi pozzat bantai: de sant’omini est sempri
biviu, feti domu e cresia. Sciolloriau cument’est!”. E totu
sa cambarada scraccaliàt peri s’arruga.
Nisciunus hiat ascurtau is fueddus de su sìndigu po
s’incìngiu de sa mostra: sa genia de s’artista, su sinnu de
su lapis, is luxis e is umbras, s’inclinamentu forti a is sinnus
minudus chi apubànt is personas. I ancora: su sabori de

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 227


s’ironia, su sentidu de s’inzulamentu. Ma is ominis non
biriant s’ora de castiai s’arei, sa gamada de is fèminas de
don Maseddu pintori. E, candu hiant pòziu ghettai sa
prima oghiada a is retrattus, peri is aposentus s’aggiannitài
si fiat furriau in silènziu mudu, cumenti su sciollimentu
de un’incantesimu. A is murus de is aposentus fiant
appiccaus feti retrattus de is fèminas di Araxixi spollincas:
mammais, sorris, mulleris, pintadas in su frori de is annus.
Donniuna fiat fatta nodia po unu sinnu suu, dettagliu
minudu ma craru chi is àteras non teniant: su néu doppiu
in is tittas de Chiarina...; sa mancia arrùbia in su illari de
Maria...; su trincu in sa nadia de Donatina ...
“Ita spatìgliu de istoria est custa?” si chesciant totus.
Ammostendu unu desdeni fintu si chesciat finzas su sìn-
digu. In sa domu fiat calada un’àiri rapignadora: boxis
annugiadas, pispisus susprezaus; donnia omini fiat in disas-
sussegu, su coru arrasigau de su prumu arbigau de sa beri-
dadi scoviada. Donniunu, mudu, scoccàt in su retrattu de
una fèmina sa marca secreta chi issu feti depiat conòsciri
i, a pagu a pagu, su sinnu minudu ddi poniat ananti di
ogus sa màgini crua de is cosas: is trassas e is trogas de
una vida.
Accostendu unus a unus, su sìndigu circàt de ddus ali-
viai: “Est feti arti, non c’est nudda” asseguràt, mostrendu
issu puru un’ammuinu in sa cara. “Non po custu si depit
cundennai... est su schinizzu de unu pintori scassolau.”
Don Maseddu Zanda, disogau, andàt arrolla arrolla
de unu aposentu a s’àteru, circhendu de ndi sciuliai is
umbras de su coru de sa genti: “Buffaus, amigus, chi est
festa. Ita s’arrechedit?”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 228


Dd’hiant sighiu in s’aposentu mannu, aundi fiat ap-
paricciada sa mesa de su cumbidu. Appiccau in su muru
de fundu, asinunca sbuidu, unu quadru ancora cobertu
de unu lenzoru.
“E cussu?”
“A dd’incingiai bastat a sciòlliri su lenzoru.”
Su silènziu fiat colau in sa sala manna. Su sìndigu hiat
pesau su brazzu e hiat pigau su lenzoru tirendiddu: sa
veladura fiat arrutta ammostendu a totus su retrattu de
una picciocca giovuna, spollinca, pintada a sa mannaria
sua.
“Ma est... est Felicina Mereu!” hiat assunconau su sìndigu.
“Chini, sa mulleri de don Ciccitu Zanda?”
“Ellus!”
“Sa mamma de donna Minnia!”
Sa boxi sarragada in totu, su sìndigu in d’unu pispisu
hiat acciuntu: “Custu non fiat cumbeniu!”
Sa genti apustis de hai castiau sa fèmina spollinca furriàt
palas. Is aposentus si fiant sbuidaus luegus, feti don Ma-
seddu sighiat a arrollai scoccau de is bisuras allutas de is
centu fèminas de is retrattus.
Insaras ddi fiat pigau un’arrisu crueli.

“Poita dd’hat fattu?” dd’hiat preguntau Minnia. “Non


hat fattu beni a sa ‘idda.”
Non hiat respustu. Fiant abarraus citius, castiendusì.
Minnia pensàt a cussu ziu chi fiat stètiu su sciagumeu de
sa famiglia Zanda, dd’hiant carculau disviau e mandroni,
unu chi non nd’ingiuàt a nudda.
“Cumenti hat fattu?” dd’hiat preguntau.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 229


“Sa genti crediat chi fessi bambu; ma dèu sciria chi
bambus fiant issus!”
“E immoi?”
Immoi? Immoi nudda, non hat a incapitai nudda.
Araxixi est aici.”
“E Felicina Mereu? E dèu?”
Non musciàt, don Maseddu. Dda castiàt cun cert’ogus.
Ddi boliat nai cosas, ma non s’accunortàt.
“E dèu?”
“Tui?”
Fiant pensamentus grais is chi dd’ammurrinànt, ma-
ginis a innantis de is ogus, chi issu feti podiat biri. Hiat
depiu fai unu sforzu po arrennèsciri a fueddai.
“Sa cosa est aici. Ciccitu pigàt totu su chi boliat. Totu!
Ma Felicina... Felicina est a mei chi boliat... a mei feti!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 230


24

S’apretai de s’ierru si biriat in is intrullamentus su-


bitanus, in su murrinai impressiu de is dìs; finzas su tempus
pariat cùrriri, troppu curzus fiant is pàsius, su bentuestu
ndi calàt de is montis a strossadas e sa vida pariat prus
spollinca intra su trogamentu di arrugas de Araxixi.
Su bintinoi de mes’ ‘e ladàmini fiat cumenzada una
dì assèlia: a sa fattur’ ‘e sa nea is messajus fiant bessius po
attèndiri sa faina in su sattu; is fèminas bèccias, ascurtada
sa missa de predi Muscau, penzànt di èssiri prus accanta
a Deus chi no a su dimòniu, chi sighit is passus de sa genti
circhendu de ndi sprobigai totu su chi podit.
Is piccioccheddus fiant approillaus, allirgus che pillonis
in beranu, a sa scola. Si nd’intendiat, finzas in prazz’ ‘e
municipiu, sa litania de s’alfabetu.
Custa fiat Araxixi, de sempri. Ma, castiendidda de sa
ventan’ ‘e s’aposentu suu, a donna Minnia pariat chi non
fessit prus sa bidda agatada arribendu cussu meigama
ch’hiat interrau Franciscu Zanda.
Torrendu agoa hiat biu cumenti sa genti disafiàt su
distinu po nàsciri: cinquanta a cinquanta, sa bona sorti o
sa mala. E medas perdiant illuegus su cinquanta de bonu,
disdiciaus de princìpiu. Fiat su sinnu de su soli e de sa
temporada: bonu s’unu e paris s’àteru.
Minnia hiat imparau a lestu chi in Araxixi nasciat feti

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 231


genti pòbura, nimancu un’arriccu. In custa bidda Minnia,
chen’ ‘e sciri poita, fiat abarrada cravada a una gruxi
troppu manna. Hiat circau di aggiudai cussa genti, de ddis
donai allìviu, e si fiat agatada a batallai cun su Babbu
Mannu, chi sparrancat su corrali o dd’inserrat a sentidu
suu, ammarolla fiant totus brebeis. Passendu aintr’ ‘e oras
bonas e di oras malas fiat crèscia; Araxixi fiat crèscia cun
issa. Fiant crèscias impari, stimendusì e certendu, sfor-
zendu de si cumprèndiri s’una cun s’àtera.
Immoi dda podiat castiai, sa bidda sua, ch’hiat imparau
a camminai a sola. Sa fàbbrica de drucis e de pasta fiat
ammanniada. A su costau hiant pesau una fàbbrica de
tappisserias e una fusterìa artigiana, totu traballu po is
giòvunus.
No, Araxixi non fiat prus sa ‘idda de su soli e de is
temporadas, aundi is cosas incapitànt po acasu. Ma cussu
mangianu unu zèrriu prus mannu nd’hiat smusciau sa pi-
spisall’ ‘e niu chi lompiat de sa scola.
“Fogu!”
Una lingua arrùbia si ndi fiat pesada a repentinu asuba
de is crabetturas. Nuis de fumu hiant annieddigau su celu
di Araxixi. Fiat totu unu fui fui de genti a deretta i a manca.
“Su fogu... su fogu...” zerriànt a disisperu.
Minnia, imbruscinada in cussu sentidu di apagnu, non
arrennesciat a cumprèndiri. “Attenzioni... attenzioni... ”
s’intendiat. Asub’ ‘e su trèulu de is zèrrius sa boxi metallica
de s’altoparlanti de municipiu mandàt ammonestus. De
donnia corronada accurriat genti avolotada portendu cra-
cidas: in s’àiri s’ammesturànt nominis e avocazionis a is
santus. De suncuna fiat incumenzau unu repiccu de cam-

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 232


panas. Sa sonada fiat colada aintr’ ‘e sa bidda, asub’ ‘e sa
genti, cumenti un’arrovèsciu de stentèriu, de macchiori
chi s’acciungiat a s’àteru chi giai donniunu teniat in sei.
Ma lompendu anant’ ‘e su fogu arbigau a donniunu is
zèrrius morriant in graguena, cumenti ddis morriat in
pettus su coru. S’araxi de bentuestu, impressida, azzizzàt
is pampas chi immoi bessiant de sa fàbbrica de drucis.
Ammuntonaus a pari, bintus de un’axebiamentu, totus
castiànt cussu fogadoni chi, intamen de calentai, ddis sfridàt
su sànguni in is benas. In silènziu, allocchiaus, ascurtànt
su zèrriu disisperau chi a tretus, incosciau a linguas de
fogu, bessìat foras de is ventanas. Una picciocca fiat
abarrada ingribbiada aintru.
“Aqua... portai aqua...”
Calincunu si fiat mòviu: “Toccat a studai...”
Àteru non fiat arrennèscia a cumprèndiri, Minnia,
s’avolotu hiat trapassau is aposentus de su palàziu sìmbili
a un’araxi frida. A strioris, hiat preguntau a Giuannica:
“Aund’est su fogu?”
A sa serbidora su sànguni fiat calau in carronis; prangiat
e tremìat.
“Aundi?”
Groga che una stiàrica Giuannica hiat respustu acchi-
chiendu: “S’afabica... no... sa fa... sa fa... sa fàbbrica...”
Minnia si fiat assustada: “Is piccioccas!”
Sa serbidora hiat fattu cinnu cun is ogus: Vittorina.
Una passad’ ‘e lampu in sa schina hiat scidau Minnia
de s’assustu: “Sa sorti su chi accanzat ddu bolit torrau.”
Cun d’unu sciallu ghettau in conca fiat bessida de
domu, currendu a sa fàbbrica. Hiat agatau una cordonada

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 233


de genti chi circàt de studai su fogu ghettendu cracidas di
aqua. Prus attesu, àterus, chi non podiant donai aggiudu,
firmus, is ogus chena bisura, su disisperu totu callau in is
buccas a barras abertas.
“Vittorina... Vittorina est aintru!” zerriànt.
Minnia non fiat abarrada a castiai. Pigada una cracida
prena si dd’hiat furriada asuba, de conca a peis, e si fiat
scutta in mes’ ‘e is pampas, aintr’ ‘e sa fabbrica in fogu.
Unu zèrriu solu hiant ghettau totus impari, mascus e
fèminas, e su silènziu fiat torrau a callai is sentidus. Feti is
pampas spoddiànt unu fueddai fittianu, una frusca de
sonus assupaus chi ndi stuppànt foras de sa fàbbrica
arrabiosus. Su tempus passàt lentu e tristu cumenti unu
cantu de carèsima in sa prazzitta aundi si spacciàt s’urtima
spera de vida di Araxixi. S’accordonada de cracidas di
aqua si fiat firmada candu Minnia fiat cumparta in mesu
de sa pampa traghendu, cumenti totu podiat, su corpus
disimaniau de Vittorina. Dd’hiat posta in salvu e fiat
arrutta issa puru, ingenugada in mesu de sa prazzitta. Una
braxa, arribada intra is pilus de conca, ddis hiat donau
pampa de suncuna: un’omini, lestu, dd’hiat accavannada
cun d’una coberta, studendidda. Unu susprexu, una
chescia chena de sonu ndi ddi fiat bessida de is murrus;
Minnia hiat pesau, tremi tremi, is manus anant’ ‘e sa facci
e hiat perdiu is sentidus in mesu de sa luzzina.
Fiat passau unu tempus chi pariat prus longu de sa
cundenna a s’inferru.

Ddas hiant portadas a domu, imboddicadas in lenzorus


biancus e hiant abettau in foras, totu sa dì, po ndi sciri

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 234


novas, mannus e pipius in silènziu po no ddis donai
strobu. Dottor Arui c’hiat postu oras a ddis torrai sèttiu e
bisura. Bessendu de su palàziu hiat pesau ogus a celu e sa
genti hiat cumprèndiu: ci boliat unu miràculu, o duus.
Donnia tanti, de una ventana, s’incaràt don Maseddu,
castiàt sa genti: “Vittorina est salva” naràt e torràt aintru
chena donai àtera sceda.
Ci fiat passada sa dì, aici, tra murmutus e silènzius.
Unu silènziu grai, unfrau de strioris, andàt e beniat de su
portali de su palàziu finas a s’àtera genti chi abettàt prus
a stèsiu, a oru de s’arruga. A mericeddu hiant biu su portali
scarangendusì e fiat cumpartu don Maseddu, prus bècciu,
làngiu che perda.
Si fiat incrubau a is prus accanta: “Est andendusindi”
hiat nau, cun is murrus tròcius de su prantu. Is chi fiant
prus attesu non hiant pòziu cumprèndiri su chi hiat nau.
Si fiat pesau un’abboxinai, in fund’a sa prazza, de is chi
boliant sciri. Don Maseddu hiat adderezzau sa schina e
hiat pesau una manu. Fiat torrau su silènziu.
“Maledittus siais, po totu su chi dd’heis tallau e cosiu
asuba!”
Hiat furriau palas, a coddus calaus, cumenti truncau de
sa pena. Su portali grai hiat zicchirriau e si fiat serrau de
cropu, arretronendu.
Hiat cumenzau a zivinai, fini fini, e fiat cumenti chi
zivinessit dolori fridu asub’ ‘e donniunu. Asuba de cussus
attesu, chi non hiant cumprèndiu àteru che is primus fued-
dus; asuba de cussus accanta, chi hiant cumprèndiu totu.
Is trempas e is ogus asciuttaus de s’araxi frida, torrànt a
pizziai cumenti toccaus de fogu.

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 235


“Su fogu maledittu...” naràt calincunu, arregordendu
is pampas, remonendu su zicchìrriu e is zàcchidus de sa
linna siccada chi abbruxàt, intendendu ancora in origas
is zèrrius de Vittorina inserrada in mes’ ‘e su fogu. Sa
lampaluxi... sa lampaluxi in is luzzinas de s’aqua, in is ogus
de sa genti accurta disisperada...
“Nosu seus maledittus!”
Sa cundenna passàt de bucca in bucca, cosendu murrus
e linguas cun d’una soga de filu chi teniat pesantori de
cadena e forzàt sa genti a incrubai sa conca. In su celu
stramudiu de suncuna calàt su merì. Calàt cun àiris car-
rigas de bentu, cun sciorrocadas di aqua, cun sentoris di
erba e de terra ferta de sa straccia. Lampus sperrànt a tretus
s’umbra trulla i, ancora attesu, s’intendiat murrungendu
s’arretumbu de is tronus. Su scurigadroxu nd’hiat scar-
dangiau s’urtima luxi de cussa dì malassortada, candu don
Maseddu fiat bessiu a foras.
“Ita fait Minnia? Zèrriat Antoni Maria Pes?” pre-
guntànt totus.
“No, no...” Don Maseddu scutulàt sa conca. “Zèrriat...
su babbu...”
“Franciscu Zanda, zèrriat? Don Ciccitu?”
“Su babbu zèrriat... non Ciccitu... su babbu... immoi
non prus Ciccitu...” hiat pispisau, cun d’una làmbriga
longa arrexinada in sa trempa frunzia. Ndi dda strexiat
cun s’arrevèsciu de sa manu, ma torràt a colai.
Minnia no ddu zerriat prus a Franciscu Zanda! Custu
hiat cumprèndiu sa genti.
Fiat cumparta calincuna làntia, ma nemus si fiat tranziu
de unu passu; fiant abarraus totus ingunis, firmus asutt’

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 236


‘e s’aqua, cun su coru attitirigau de unu frius chi nisciunu
soli de istadi hiat hai mai intebidau.
E in sa prazzitta coberta de cinixu, ananti a is murus
mossiaus i arresigaus de su fogu; ananti a is trais an-
nieddigadas de su fumu; ananti a su farifari chi fiant stètias
is fabbricas insoru; ananti a cussu chi espressàt su disafiu
de donna Minnia Zanda contras a su tempus ammar-
murau i a sa cusciènzia crua de sa genti; ananti a totu custu
is piccioccas e is giòvunus di Araxixi castiànt sa sìcua de
inferru chi ddis fiat abarrada po sienda.
“E immoi? Immoi ita fadeus?”
Ci fiat stètiu unu silènziu mortoxinau. In su cinixu
arbigàt calincuna braxa. Sa sorti insoru si fiat ingruxada
ancora cun cussa de donna Minnia.
“Pràngiri non heus a pràngiri. Crasi torraus a cumenzai.
Custu si ddu depeus a Donna Minnia!”

No zerriàt prus. In mes’ ‘e is boreas de su stentèriu,


chi ddi preniant is ogus cumenti unu fumu, Minnia hiat
biu a Franciscu Zanda sèzziu a cuadd’ ‘e Bentu.
“Ita circas innoi?” hiat zerriau.
A cussu zèrriu don Maseddu hiat cumprendiu chi sa
morti ddi passàt accanta. Insaras, cun manu lèbia, dd’hiat
carignada in fronti, cumenti a ddi pediri di abarrai innoi.
Issa hiat abertu is ogus e dd’hiat castiau apasiguada, cun
d’unu prexeri nozenti. Ddus hiat inserraus e torràt a biri
Franciscu Zanda: si fiat furriau facci a Minnia e finzas is
ogus dd’arriant.
“Non timas” hiat instau issa. “Non mi ndi andu de
innoi.”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 237


“Cumenti ses baggiana, pipia mia! Non cumprendis
nudda de sa vida!”
Sa bisura de Minnia si fiat incillida candu don Ciccitu
hiat acciuntu barrosu: “Tui benis cun mei.”
“Non seu sa pipia tua!”
Minnia dd’hiat dèpiu contai is bisongius de cussa genti,
ddis fiat finzas passada sa rexoni ddi arriri. E cumenti
fueddàt, Don Maseddu dda biriat moviri is murrus sen’
‘e dd’intendi sonu, casi is fueddus ddi bessessint de bucca
similis a unu fumu, unu papìngiu de gùtturu, un’ingraia-
mentu de sa lingua. No, fiant fueddus chi issu non podiat
intèndiri.
“Depu acabai unu traballu cumenzau. Bai, bai, e non
torris prus. Tui ses innì e dèu innoi. Non c’est prus arrexoni
de s’attobiai nosu duus!” I, a ingestus, circàt de nci sciulai
s’umbra.
Sa figura de don Ciccitu Zanda si ndi stesiàt, svanes-
siat che borea in s’àiri finzas a si ndi studai in totu.
Giai sparèssiu, di attesu, Minnia dd’hiat intèndiu nai:
“Ndi tenis de tretu de fai, ancora, tui!”
Si fiat furriada in su lettu, circhendu a s’appràpidu sa
manu de don Maseddu: “Babbai!”

IGNAZIO LECCA – Sciuliai umbras 238


In custa colletzione (bie www.condaghes.it):
1) IGNAZIO LECCA, Sciuliai umbras;
2) FRANZISCU MASALA, Sa limba est s’istoria de su mundu;
3) GEORGE ORWELL, S’istazu ‘e sos animales (trad. de A. Pau);
4) FRANCISCU CARLINI, Basilisa;
5) ERNEST HEMINGWAY, S’omini becciu e su mari (trad. de M. Vargiu);
6) GIUSEPPE TIROTTO, L’umbra di lu soli;
7) MARINA DANESE, Corte Soliana;
8) JOSEPH CONRAD, Coro de iscurigore (trad. de N. Falconi);
9) DESCONNOTU, Lazarinu de Tormes (trad. de A. Pau);
10) AA. VV., Su chistionu de s’allega, a cura de F. Cheratzu;
11) PITZENTE MURA, Su deus isculzu;
12) GIUSEPPE TIROTTO, Cumenti óru di néuli...;
13) EMILIU LUSSU, Su sirboni de su dimóniu (trad. de M. Porru);
14) BUSTIANU MURGIA, S’arte e sos laribiancos;
15) SANDRO CHIAPPORI, Is cundennaus de su sàrtidu;
16) NANNI FALCONI, Su cuadorzu;
17) FELIX TIMMERMANS, Gosos e tribbulias de unu massaju (trad. de A.
Cappai-Cadeddu);
18) PAOLA ALCIONI, ANTONIMARIA PALA, Addia;
19) ALBINO PAU, Sas gamas de Istelai;
20) GONARIO CARTA BROCCA, Sa sedda de sa passalitorta;
21) AA.VV., Sos contos de Torpenet. Cuncursu de literadura sarda in su web,
a cura de A. Pala e B. Pilosu;
22) MARIO PUDDU, Alivertu. Sa colonizatzione de unu pastore;
23) EMILIU LUSSU, Sa Brigata Tàtari. Un’annu in gherra (trad. de M.
Porru);
24) MICHELI LADU, S’àrvule de sos sardos;
25) NANNI FALCONI, Sa gianna tancada;
26) MARIANGELA DUI, Meledda;
27) GABRIEL GARZÍA MÁRQUEZ, Crònaca de una morti annuntziada (trad.
de I. Murgia);
28) COSTANTINA FRAU, Sos de “Parte Tzier”.
Prima imprenta in paperi fata dae sa Tipografia Solter de Casteddu po sa
Domo Editora Condaghes, nadale 1999.
Custa versione (2007, in pdf) est istada cuncordada po dda pònnere in su
tzassu Internet www.sardegnacultura.it de sa Regione Autònoma de sa
Sardigna.

IGNAZIO LECCA
Sciuliai umbras
ISBN 88-86229-60-7
© 1999-2007 Condaghes – Totus sos diritos sunt reservados

Colletzione “paberiles”
po pàschere e connòschere sa limba sarda

Condaghes s.n.c. – via S. Eulalia, 52 – I-09124 Cagliari (CA)


tel. e fax: +39 070 659 542 – e-mail: info@condaghes.it
www.condaghes.it

Gràfica e elaboratzione a incuru de: SARDINIA MULTIMEDIA, via Lombardia, 9 –


09074 Ghilarza (OR).

Das könnte Ihnen auch gefallen