JUGOSLAVIJA (1944-1948)

Jugoslavija (Crna Gora, Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Kosovo, Makedonija, Slovenija i
Vojvodina)osnovana posle Prvog svjetskog rata. U cijelom ovom periodu, primjetno srpsko-hrvatsko
neslaganje. Drzavnim udarom 1929. pokusaj da se stvori sistem sa novom ‘’jugoslovenskom’’ svjescu.
1941. odluka da se stupi u trojni pakt sa Njemackom, Italijom i Japanom, ali ubrzo dolazi do pobune
naroda i vojnog puca, i ta odluka biva ponistena. Njemacka napada Jugoslaviju, zbog otvorenih simpatija
prema Sovjetskom savezu. Srbija pod upravom njemackom generala koji postavlja Milana Nedica za
predsjednika srpske vlade. Kosovo pripada Albaniji, koja, kao i Crna Gora pada pod Italijansku vlast.
Makedonija podijeljena izmedju Bugarske i Italije, Slovenija izmedju Njemacke i Italije, dok Hrvatska
postaje Nezavisna Drzava Hrvatska, pod vodjstvom ekstremne desnice (Ante Pavelic). U Srbiji otpor pod
vodjstvom generala Draze Mihailovica-komunisticke snage organizuju pokret otpora.

Drugi svjetski rat i utemeljenje komunisticke vlasti:

Komunisti su se ubrzo ucvrstili na vlasti, prije svega, zahvaljujuci tome sto je partizanski pokret u
bitkama odnio pobjedu nad Mihailovicevim cetnicima. Partizani tvrdili da svaka politicka nagodba posle
rata mora da obezbjedi jednakost svim etnickim grupama u Jugoslaviji. Takodje su obecali posleratnu
drustvenu i politicku reformu. Partizane nazivali ‘’narodnooslobodilackom vojskom’’. Njihovo politicko
krilo-Narodnooslobilacki front, okupljao antifasisticke partije. Staljin savjetovao da se usresrede na
borbu protiv fasista, sto sef komunisticke partie, Josip Broz Tito, prihvata.

Partizanska organizacija djelovala na razne nivoe. Na lokalnom preko narodnooslobodilackih odbora,

preko kojih su pokusavali da vrate zivot u normalu u oslobodjenim krajevima. Na regionalnom su
postojala narodnooslobodilacka vjeca. U novembru 1942. prvo zasjedanje Antifasistickog vijeca
narodnog oslobodjenja Jugoslavije (AVNOJ) u Bihacu. Drugo je bila naredne godine u Jajcu-AVNOJ
proglasen zakonodavnim tijelom, izvrsna vlast povjerena svejugoslovenskom Nacionalnom komitetu
oslobodjenja Jugoslavije. Tada je odluceno da ce nakon rata Jugoslavija biti federacija. U sustini, AVNOJ
je sebi dodjelio ulogu privremene vlade. Partizani vodeca sila u Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori i Sloveniji,
u Hrvatskoj opada uloga NDH-a, na Kosovu partizani imali slabu podrsku, dok u Srbiji, posebno u seoskim
krajevima, vodeca snaga i dalje cetnici. Tito objavio da je spreman za saradnju sa proslim rezimom, te
jula 1944. oformila se nova vlada u izbjeglistvu sa Ivanom Šubašicem(hrvat) na celu, u ciju vladu su se
nasla dva clana koje je Tito imenovao.

Ucvrscena vlast komunista(oktobar 1944-novembar 1945):

1944. Titova Prva proleterska brigada pomogla crvenoj armiji da oslobodi Beograd. U Titovom
sporazumu sa Subasicem je stojalo da se kralj nece vratiti prije nego sto bude odrzan referendum o
buducnosti monarhije, i da od tog trenutka zvanicni sef drzave bude troclano namjesnistvo(po jedan
Srbin, Hrvat i Slovenac). Kralj je imao par losih odluka:Postavio pitanje o Titovom pravu da imenuje
namjesnistvo, odluka da smjeni Subasica sa mjesta premijera. U Jalti sporazum Tito-Subasic dobija
podrsku. U seoskim podrucjima, Srbija i dalje bila vjerna kralju, dok je sa Drazom Mihailovicem bila
raspisana poternica, jer su ga komunisti optuzili za saradnju sa okupatorom. Najveci izazov komunistima
je bila Hrvatska seljacka stranka, koja je dominirala hrvatskom politickom scenom(Macek
glavni).Formalno je bila dozvoljena aktivnost partija, mada to nije bilo preporucljivo. Komunisti bili
spremni na sve da bi uklonili moguce protivnike. 1943. na Teheranskoj konferenciji Jugoslavija priznata
kao saveznicka sila. Decembra 1944. general Svetozar Vukomanovic Tempo je obavjestio pukovnika
DIkina das u albanci jedina etnicka grupacija koja se mora silom vratiti Jugoslaviji(to su htjeli nametnuti
bugarima).

Policijski sistem izgradjen tokom rata je preorganizovan za cijelu Jugoslaviju kao Odeljenje za zastitu
naroda(u nadleznosti Ministarstva narodne odbrane). Komunisti koristili i vojsku da bi se ucvrstili na
vlasti. Proglasena opsta mobilizacija uoci prekida sukoba u Evropi. Zvanicni razlog je bilo nastavak borbe
protiv fasizma, medjutim pravi razlozi su obuzdavanje separatizma na Kosovu, stvaranje velike armije
radi prestiza, kao i indoktrinacijima mladih novom ideologijom. Drustvena transformacija 1945. Avgust
1945. zakon o agrarnoj reformi.

Ozakonjena vlast komunista:izbori novembra 1945. i ustav od januara 1946.

Avgusta 1945. AVNOJ se prosiruje sa vise od 100 clanova. Narodnooslobilacki front se preimenovao u
Narodni front. 11. avgust donesen zakon o izborima(pravo glasa svi preko osamnaest godina, clanovi
narodnooslobilackog fronta i partizanskih jedinica bez obzira na starost;biracko pravo nisu imali clanovi
jedinica koji su se borili protiv Jugoslavije, pripadnici njemackih i italijanskih organizacija, niti
osumnjiceni za saradnju sa okupatorom). Vecina partija pristupile Narodnom frontu, te popusta politicka
kontrola. Grolova demokratska stranka i frakcija Hrvatske seljacke stranke bile glavni protivnici. Partije
koje nisu prisptupale Narodnom frontu pod velikim pritiskom: optuzivane za saradnju sa okupatorom;
opoziciona stampa bila pod jakom cenzurom i zastrasivanjem; svaka faza izbornog procesa, od prijave
kandidata do brojanja glasova, bila u rukama odbora Narodnog fronta(kljucna prituzba opozicionara).
Opozicione stranke bojkotvale izbore, te 11. novembra Narodni front osvaja 90%, sa odzivom isto oko
90% biraca. Federalna republika je proglasena, sa dr Ivanom Ribarom kao predsjednikom. Ustav
proglasen 31. januara 1946. nakon cega Ustavotvorna skupstina se preimenovala u Narodnu skupstinu
Federativne Republike Jugoslavije, koja je imala dva doma. Zemlja se sastojala od BiH, Makedonije,
Slovenije, Srbije, Hrvatske i Crne Gore. Glavni grad-Beograd. Kosovo i Vojvodina autonomne pokrajine.
Doktrina ‘’bratsva i jedinstva’’. Hrvati pravili male probleme oko Srema, Boke Kotorske i Neuma(kojeg
dobijaju). Po ustavu ima 5 naroda: Crnogorci, Srbi, Hrvati, Slovenci i Makedonci. Muslimani kao narod
priznati tek 1981. Postojale i narodnosti(manjine, vecinom nesloveskog porijekla, nisu imale svoju
republiku) Albanci, Madjari, Turci, Bugari i Jevreji. Ustav nije dozvoljavao pravo na strajk, osim toga imao
sve odlike postovanja ljudskih prava.

Neogranicena moc komunista u Jugoslaviji, 1946-1948:

 1946. nadjeno skroviste cetnickog vodje Mihailovica. Odrano sudjenje njegovim pristalicima po
kratkom postupku, dok je za njega bilo spremno javno sudjenje. Proglasen krivim i streljan 17. jula 1946.
Nastavili da podrivaju partije koje su ostale u Narodnom frontu, te je do drugog kongresa, samo Narodni
front bio politicki aktivan. 1949. prihvataju program Komunisticke partije Jugoslavije kao svoj. I odredjeni
intelektualci tog vremena su bili upozoravani i sputavani(namjesteno sudjenje cetrnaestorici istaknutih
slovenackih intelektualaca, od cega su tri osudjeni na streljanje).

U Sloveniji katolicki svestenici bivaju uhapseni pod optuzbom za saradnju sa okupatorom 1946.
Hrvatska katolicka crkva je zadavala vece probleme komunistickom rezimu. Nadbiskup Stepinec je
tokom rata drzao dobre pozicije, sa ne tolikim uplitanjem u aktuelna desavanja. Poslije rata trazio
izmirenje sa komunistima. Agrarna reforma osiromasila crkvu, medjutim najvece razmirice bile oko
obrazovanja(smatrali ako se crkva povuce, um nove generacije ce oblikovati komunisticka partija).
Biskupska konferencija je podnjela prigovor povodom progona svestenstva na sta Tito vrlo ostro reaguje,
te se odnosi jos vise zaostravaju. Kulminacija se desava januara 1946. na demonstracijama gdje su trazili
da se Stepinec uhapsi. Osudjen na 16 godina robije zbog saradnje sa okupatorom i otporu
komunistickom rezimu, cime drzava dokazuje nadmoc nad Rimokatolickom crkvom. Sa Srpskom
pravoslavnom crkvom nisu imali ovoliko problema. Na celu bio postovani vodja, patrijah Gavrilo. Srpska
crkva imala problem u Makedoniji, gdje je veliki broj mladih svestenika trazio osnivanje Makedonske
pravoslavne crkve. Odnosi sa muslimanskim zajednicama su zategnuti 1946. kada su ukinuti islamski
sudovi, i 1947.ukidaju finansijsku pomoc muslimanskim vjerskim ustanovama.

Novim ustavom ostaci gradjanskom bogatstva sve vise su bivali ugrozeni nacionalizacijama. 1948.
rjeseno da se eliminisu svi preostali privatni i nezavisni trgovci, jer su poslovali izvan drustvene
trgovinske mreze, i imali vece cijene. Aprilskim zakonom prevedeno je u drustveno vlasnistvo sve sto je
preostalo od trgovine na malo. Sa seljackim dijelom stanovnistva su postupali oprezno, jer je bilo
najbrojnica drustvena grupacija u zemlji. Mosa Pijada, tvorac agrarne reforme, vjerovao da drzavna
poljoprivredna dobra, predstavljaju idealno sredstvo za uvodjenje moderne tehnologije i mehanizacije.
Kasnije pocinje ideoloska borba protiv seljaka, te im aprilskim zakonom sve vise ruke bivaju vezane.

Spoljni poslovi od kraja rata do prekida sa Staljinom, 1944-1948:

Do pocetka 1948. Jugoslavija uz Albaniju, od istocnoevropskih zemalja najvise uznapredovala u

primjeni sovjetskog modela. Kritikovali zapadne sile i imali vaznu ulogu u stvaranju Kominforma 1947. –
iz kojeg bivaju izbaceni juna 1948. Kritika zapadnih sila bila popularna u zemlji, propaganda je odigrala
svoju ulogu(Britanija podrzavala Mihailovica; Vatikan precutno podrzavao Pavelicev rezim, te ga i zapad
stiti; zapad ne salje pomoc u hrani Jugoslaviji). Pitanje Trsta glavna sporna tacka izmedju Jugoslavije i
zapada sve do pocetka pedesetih godina.

U odnosima sa balkanskim zemljama, Jugoslavija nije imala vecih problema. Sa Albanijom je sve
rjeseno njihovim pristankom da se Kosovo vrati Jugoslaviji. Osnovan odredjen broj albansko-
jugoslovenskih preduzeca u oblasti bankarstva, zeljeznice, brodarstva… Sa Bugarskom su uspostavili
diplomatske odnose prije nego sa Sovjetskim Savezom. Bugari slali humanitarnu pomoc . Makedonija
znacajan cinilac u Jugoslovensko-Bugarskim odnosima. Kominterna odlucila da vlast pripadne frakciji
koja bude jaca na kraju rata, jer makedonski narod nije imao osjecaj nacionalnog jedinstva da bi sam
odlucio. To su bili jugoslovenski partizani. Staljin predlagao federaciju Jugoslavije i Bugarske, sa cime je
bio saglasan Georgi Dimitrov, vodja bugarskih komunista. Medjutim, mimo Dimitrova, vodecei bugarski
komunisti nisu toliko podrzavali federaciju. Kardelj, visoki funkcioner jugoslovenskog Politbiroa, nije bio
zadovoljan kad je iznesen predlog da ako dodje do federacije, da Sofija bude glavni grad, Dimitrov sef
partije, a Tito predsjednik drzave. Nije bilo saglasnosti ni o prirodi federacije. Prilikom Titove posjete
Moskvi, receno je da dvije zemlje nisu na istom nivou privrednog i politickog razvoja, te da bi federacija
vodila beznadju. Dimitriv saopstava avgusta 1946. da ce Pirin postati dio Makedonije. Nakon Bugarskog
potpisivanja mirovnog sporazuma sa saveznicima, sklopljen sporazum izmedju Jugoslavije i Bugarske,
cime se jacaju privredne veze ove dvije zemlje. Odnosi izmedju bivaju sve cvrsce povezani raznim
ustupcima koje su zemlje cinile jedna drugoj. 27. novembra 1947. potpisan sporazum o prijateljstvu i
saradnji. Nastaje problem sa Moskvom, jer Bugari nisu obavjestavali Rusiju o razvoju dogadjaja. Dimitrov
daje intervju u kojem govori o osnivanju velike federacije, Jugoslavije, Bugarske, Madjarske, Rumunije,
Cehoslovacke, Poljske, Albanije i posebno naglasava Grcku. Predstavnici obije zemlje bivaju pozvani na
razgovor kod Staljina(Tito odbio da ide, Kardelj otisao). Staljin zahtjevao da ne bude nista od federacije,
vec samo unija Bugarske i Jugoslavije, na sta jugosloveni prekidaju diskusiju, kazavsi da nemaju
ovlascenja da o tome odlucuju. Na kraju, bili primorani da potpisu obecanje da ce konsultovati Moskvu
oko spoljne politike.

Odnosi sa Sovjetskim Savezom bivaju zategnutiji iz dana u dan. Kardelj je na sastanku prosirenog
Politbiroa, opisao Staljinovo prostacko ponasanje na sastanku na kojem je prisustvovao. Sovjeti 18.
marta povlace iz zemlje sve svoje vojne instrukture, nakon kojih odlaze i privredni savjetnici. Stize
otvoreno pismo Staljina i Molotova(sovjetski komesar za inostrane poslove) u kojem upucuju brojne
kritike na racun jugoslovenske politike. Pismo je osudjivalo Tita i Kardelja, dok je stalo u odbranu
Hebranga i Zujovica(kasnije obojica uhapseni), koji su na plenumu jedini bili na strani sovjeta. 9. maja
odluceno da se ne ide na sledece zasjedanja Konimforme, te 28. juna donesena odluka da se Jugoslavija
izbaci iz iste. Svijet je bio zapanjen desavanjima na komunistickoj sceni.

Neki od uzroka ovakvog slijeda dogadjaja mogu se naci u ranijim desavanjima. Partizani su u doba
Drugog svjetskog rata ocekivali vise pomoci od Sovjetskog Saveza, koju nisu dobili; Staljin zahtjevao da
Tito vrati kralja u zemlju, sto ovaj odbija; proglasavanje privremenog parlamenta uoci Teheranske
konferencije. Ruski vojnici su u Jugoslaviji silovali i pljackali, sto je urusavalo njihovu sliku. Takodje,
Jugoslavija nije bila zadovoljna savjetnicima koji su bili poslati u Beogradu, koji su vise sluzili za
regrutaciju spijuna za sovjetsku obavjestajnu sluzbu. Takodje su se pojavile razmirice u oblasti privrede.
Hebrang, nadlezni za privredno planiranje i razvoj, obratio se u febuaru 1946. Sovjetskom Savezu sa
planom da zajednicki rade u rudarstvu i rafinerijama, te u izgradnji elektrana i saobracaju. Sovjeti dali
umjeren odgovor na zahtjev.

Konacan raskid izmedju Beograda i Moskve ne moze se posmatrati odvojeno od tadasnje globalne
situacije. Naime, dolazak komunista na vlast u Cehoslovackoj, produbljuje jaz izmedju Istoka i Zapada
unutar Evrope; Berlinska kriza pocinje istog mjeseca kada Jugoslavija biva izbacena iz Kominforme.
Staljin optuzivao Jugoslaviju za ‘’avanturizam’’, koji je bio najocigledniji u poslednjim danima rata(Tito
odlucio da zauzme italijansku oblast Venecija Djulija, kojoj pripadaju gradovi Rijeka i Trst). Nakon
rijesavanja problema, pitanje Trsta ce biti rijeseno tek 1954.godine. Nakon Titovog govora u Ljubljani,
1945. u kojima potvrdjuje svoje interese u Trstu, Sovjeti salju protestnu notu u kojoj je govor opisan kao
‘’neprijateljski cin’’ . Trst nije bio jedina sporna tacka. Od Madjarske su trazili trougao Baje i oblast oko
Pecuja, od Italijana naravno Trst, Rijeku i Pulu, od Austrije, juznu Korusku i dio Stajerske, od Rumunije
oblast oko Temisvara i oblast Resice. U suocavanju sa zapadom, osim naivnih ohrabrivanja, od sovjeta
nisu imali skoro nikakvu pomoc(slucaj kada su ostavljeni da sami rijese sa Vasingtonom spor kada su
srusili dva americka transportera iznad jugoslovenske teritorije).
 Staljinu je takodje smetala i Titova popularnost u ostalim setelitskim zemljama, gdje je uvijek bio
docekivan kao heroj. Kritikovali su ih da se previse okrecu seljastvo, te da zanemaruju proleterijat, sto su
ovi sa ponosom prihvatali govoreci da je ‘’seljak najstabilniji temelj jugoslovenske drzave’’ . Sovjeti su i
dalje stojali iza svog stava da je njihov model jedini moji se moze koristiti u organizovanju partije i
izgradnji socijalizma. Jugoslovensko-sovjetski razlaz je bio od svjetskog znacaja. Za Jugoslaviju je on
znacio pronalazenje novog puta, koji ce i dalje imati osnovne odlike socijalizma, ali se nece