‫مباني و اصول نقشه‌كشي‬

‫شاخه‪ :‬كاردانش‬
‫زمينه‪ :‬صنعت‬
‫گروه تحصیلی‪ :‬مكانيك‬
‫زير گروه‪ :‬ساخت و توليد‬
‫رشتة  مهارتی  ‪ :‬نقشه‌كشي صنعتي به كمك رايانه‬
‫شماره‌ رشت ‌ه مهارتي‪1-12-102-318 :‬‬
‫كد رايانه‌اي رشت ‌ه مهارتي‪6101 :‬‬
‫نام استاندارد مهارتي مبنا‪ :‬نقشه‌كشي صنعتي درجه ‪2‬‬
‫کد استاندارد متولی‪0-32/12/2/3 :‬‬
‫شماره درس‪ :‬نظري‪ 0230/1 :‬و عملي‪0231/1 :‬‬

‫‏عنوان و نام پديدآور ‪:‬‏ مبانی و اصول نقشه‌کشی [کتاب‌های درسی]‪ :‬رشتة مهارتی نقشه‌کشی صنعتی به کمک‏رایانه‪ :‬شماره‌ رشته‬
‫   مهارتی ‪ /۱-۱۲-۱۰۲-۳۱۸‬برنامه‌ریزی محتوا و نظارت بر تألیف دفتر تألیف کتاب های درسی فنی و‬
‫  حرفـه‌ای و‏کـاردانش؛ مـؤلف محسن محمدی؛ [برای] وزارت آمـوزش و پـرورش‪،‬‏سازمـان پـژوهش و‬
‫برنامه‌ریزی آموزشی‪.‬‬ ‫ ‬
‫    ‏‪:‬‏ تهران‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‪.1392 ،‬‏‬ ‫‏مشخصات نشر ‬
‫‏مشخصات ظاهری     ‏‪:‬‏ ‏(‪215‬ص)‪ :‬مصور (بخشی رنگی)‪ ،‬جدول‪.‬‏‬
‫‏شابک ‏‪:‬‏ ‏‏‪978-964-05-2204-2‬‬
‫‏وضعیت فهرست نویسي ‏‪:‬‏ فیپا‬
‫فروست ‪ :‬شاخه كاردانش؛ شماره درس نظري ‪ 0230/1‬و عملي ‪0231/1‬‬
‫‏يادداشت ‏‏‪ :‬زمينه‌صنعت‪ :‬گروه تحصيلي مكانيك‪ :‬زير گروه ساخت و توليد‬
‫‏يادداشت ‏‏‪ :‬كد رايانه‌اي رشته مهارتي ‪ :6101‬نام استاندارد مهارتي مبنا؛ نقشه‌كشي صنعتي درجه‪ :2‬كد استاندارد‬
‫متولي‪.0-32/12/2/3‬‏‬
‫موضوع ‏‪:‬‏ نقشه‌کشی‬ ‫‏‬
‫‏موضوع ‏‪:‬‏ رسم فنی‬
‫‏شناسه افزوده ‏‏‪ :‬محمدی‪ ،‬محسن‪،‬‏‪- ۱۳5۱‬‏‏‬
‫‏شناسه افزوده ‏‏‪ :‬سازمـان پژوهش و برنـامه‌ریزی آموزشی‪ .‬دفتر تـأليف کتاب های درسی فنی و حرفه‌ای و‏کاردانش‬
‫‏شناسه افزوده ‏‏‪ :‬سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی‬
‫‏رده بندی کنگره ‏‪:‬‏ ‪‎‬‏‪۱۳۹۰‬‏ ‪2‬م‪/‬‏‏‏‪۳۵۳‬‏‏‪‎T‬‬
‫‏رده بندی دیویی ‏‪:‬‏ ‪373‬‬
‫‏ شماره کتابشناسی ملی ‏‪:‬‏ ‪‎‬‏‪‎۲‬‏‪‎۳‬‏‪‎۴‬‏‪‎۷‬‏‪‎۴‬‏‪‎۸‬‏‪۲‬‏‬

‫‪1392‬‬
 ‫همکاران محترم ودانش‌آموزان عزیز‪:‬‬
‫پیشــنهادها‌ و نظرهاي‌ خود را درباره‌ محتوا‌ی این‌کتاب به نشــانی‪:‬‬
‫تهران– صندوق‌ پستی شماره‌ ‪ 4874/15‬دفتر تألیف‌ کتاب های درسی‬
‫فنی‌وحرفه‌ای‌و کاردانش‪ ،‬ارسال فرمايند‪.‬‬
‫‪tvoccd@medu.ir‬‬ ‫پیام‌نگار (ایمیل)‬
‫‪www.tvoccd.medu.ir‬‬ ‫و‌ب‌گاه (وب‌سایت)‬

‫وزارت آموزش و پرورش‬

‫سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي‬

‫برنامه‌ریزی محتوا و نظارت برتألیف‪ :‬دفتر تألیف کتاب های درسی فنی‌وحرفه‌ای‌و کاردانش‬
‫نام كتاب‪ /‬كدكتاب‪ :‬مباني و اصول نقشه‌كشي ‪608/8 -‬‬
‫محمدي‬
‫مؤلف‪ :‬محسن ّ‬
‫اعضاي كميسيون تخصصي‪ :‬غالمحسن پايگانه‪ ،‬عزيز خوشیني‪ ،‬ابوالحسن موسوي‪ ،‬محمد خواجه‌حسيني‪ ،‬حسن عبداهلل‌زاده‪،‬‬
‫حسن اميني‪ ،‬احمدرضا دورانديش‬
‫ويراستار فني‪ :‬عبدالمجيد خاكي صديق‪ ،‬احمدرضا دورانديش‬
‫ويراستار ادبي‪ :‬محمدباقر خسروي‬
‫نظارت بر چاپ و توزيع‪ :‬اداره‌ كل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬
‫تهران‪ :‬خيابان ايرانشهر شمالي‪ -‬ساختمان شماره‌ ‪ 4‬آموزش و پرورش (شهيد موسوي)‬
‫تلفـن‪ ، 88831161-9 :‬دورنگـار‪ ، 88309266 :‬کد پستي‪1584747359 :‬‬
‫وب‌گاه ‪www.chap.sch.ir‬‬
‫مدير هنري‪ :‬پگاه مقيمي اسكويي‬
‫عكاس‪ :‬ارغوان مدرسي‬
‫رسام‪ :‬سيد مرتضي ميرمجيدي‪ ،‬ميالد شاه‌حسيني‪ ،‬آزاده فروغي‌پور‬
‫حروفچيني‪ :‬معصومه بازاري اسفندآبادي‬
‫صفحه‌آرا‪ :‬خديجه كاظمي مريداني‬
‫نسخه‌پردازان‪ :‬ابوالفضل بيرامي‪ ،‬مسعود رژدام‬
‫طراح جلد‪ :‬پگاه مقيمي اسكويي‬
‫ناشر ‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‪ :‬تهران‪-‬کیلومتر‪17‬جادة مخصوص کرج‪ -‬خیابان ‪( 61‬داروپخش)‬
‫تلفن‪ 44985161-5 :‬دورنگار‪ ، 44985160 :‬صندوق پستی‪37515 -139 :‬‬
‫چاپخانه‪ :‬شرکت افست «سهامی عام»‬
‫ سال انتشار و نوبت چاپ‪ :‬چاپ اول برای سازمان ‪1392‬‬

‫شابك ‪ISBN 978-964-05-2204-2 978-964-05-2204-2‬‬

‫از مکاید [حيله هاي] بزرگ شیطان و نفس اماره آن است که جوانان را‬
‫وعده صالح و اصالح در زمان پیری می‏دهد تا جوانی با غفلت از دست‬
‫برود و به پیران وعده طول عمر می‏دهد و تا لحظه آخر با وعده‏های پوچ‬
‫انسان را از ذکر خدا و اخالص برای او باز می‏دارد تا مرگ برسد‪.‬‬
‫امام خميني (قدس سره الشريف)‬
 ‫مقدمه‌اي بر چگونگي برنامه‌ريزي كتاب‌هاي پودماني‬

‫برنامه‌ريزي تأليف «پودمان‌هاي مهارت» يا «كتاب‌هاي تخصصي شاخه‌ كاردانش» بر مبناي استانداردهاي‬
‫«مجموعه برنامه‌هاي درســي رشته‌هاي مهارتي شاخه‌‌ كاردانش‪ ،‬مجموعه‌ي هشتم» صورت گرفته است‪.‬‬
‫بر اين اســاس ابتدا توانايي‌هاي هم‌خانواده ( ‪ )Harmonic Power‬مورد مطالعه و بررســي قرار گرفته‬
‫است‪ .‬ســپس مجموعه مهارت‌هاي هم‌خانواده به‌صورت واحدهاي كار تحت عنوان (‪ )Unit‬دسته‌بندي‬
‫مي‌شوند‪ .‬در نهايت واحدهاي كار هم‌خانواده با هم مجددا ً دسته‌بندي شده و پودمان مهارتي (‪)Module‬‬
‫را شكل مي‌دهند‪.‬‬
‫دســته‌بندي «توانايي‌ها» و «واحدهاي كار» توسط كميسيون‌هاي تخصصي با يك نگرش علمي انجام‬
‫شــده اســت به گونه‌اي كه يك سيســتم پويا بر برنامه‌ريزي و تأليف پودمان‌هاي مهارت نظارت دائمي‬
‫دارد‪.‬‬
‫با روش مذكور يك «پودمان» به عنوان كتاب درسي مورد تأييد وزارت آموزش و پرورش در «شاخه‌‬
‫كاردانش» چاپ‌سپاري مي‌شود‪.‬‬
‫به‌طور كلي هر اســتاندارد مهارت به تعدادي پودمــان مهارت (‪ M1‬و ‪ M2‬و ‪ (...‬و هر پودمان نيز به‬
‫تعــدادي واحــد كار )‪ U1‬و ‪ U2‬و ‪ (...‬و هــر واحد كار نيز به تعدادي توانايي )‪ P1‬و ‪ P2‬و ‪ (...‬تقســيم‬
‫مي‌شوند‪ .‬به‌طوري كه هنرجويان در پايان آموزش واحدهاي كار (مجموع توانايي‌هاي استاندارد مربوطه)‬
‫و كليه پودمان‌هاي هر اســتاندارد‪ ،‬تســلط و مهارت كافي در بخش نظري و عملي را به گو‌نه‌اي كسب‬
‫خواهند نمود كه آمادگي كامل را براي شــركت در آزمون جامع نهايي جهت دريافت گواهينامه مهارت‬
‫به دست آورند‪.‬‬
‫بديهي اســت هنر‌آموزان و هنرجويان ارجمند شــاخه‌كاردانش و كليه‌عزيزاني كه در امر توســعه‌‬
‫آموزش‌هاي مهارتي فعاليت دارند‪ ،‬مي‌توانند ما را در غناي كيفي پودمان‌ها كه براي توسعه‌‌ي آموزش‌هاي‬
‫مهارتي تدوين شده است رهنمون و ياور باشند‪.‬‬

‫سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي‬

‫دفتر تأليف کتاب های درسی‬
‫فني‌و‌حرفه‌اي و كاردانش‬
 ‫مقدمه‌ي مؤلف‬

‫امــروزه يكي از دغدغه‌هاي ذهني جوانان فهيم و متدين كشــورمان‪ ،‬خالقيــت و نوآوري و تالش در‬
‫جهت علم و فناوري است‪ .‬كشورهاي استعمارگر و نظام سلطه از ديرباز به اين مسئله واقفند كه علم و‬
‫دانش اساس برتري و سربلندي جوامع بشري است‪ ،‬لذا كوشيده‌اند تا از پيشرفت علمي ديگر جوامع به‬
‫بهانه‌هاي مختلف جلوگيري كنند‪ ،‬اما جايگاهي كه كشور عزيز ما در رشد و توسعه‌ي علم و فناوري در‬
‫سال‌هاي اخير به‌دست آورده است مرهون روحيه‌ي باالي علمي جوانان و اميد به آينده‌ي آنان است‪.‬‬
‫امروزه كشــور ما در زمينه‌هاي مختلف علمي مانند هوافضا‪ ،‬انرژي هســته‌اي‪ ،‬ماشين‌ســازي‪ ،‬توليد‬
‫انرژي‌هاي نو و پزشــكي توانسته است قله‌هاي بلندي را فتح كند و الگوي ديگر كشورهاي منطقه شود‪.‬‬
‫از آن‌جا كه مهارت نقشه‌كشــي صنعتي كاربردي وسيع در حوزه‌ي صنايع مختلف دارد كه مي‌توان گفت‬
‫رشد و توسعه‌ي اغلب صنايع به گونه‌اي به اين مهارت وابسته شده است‪.‬‬
‫نقشه‌كشــي تلفيقي از علم و صنعت و هنر اســت كه تفكرات صنعتي بشــر را به تصوير مي‌كشد و‬
‫خالقيت‌هاي طراحان را در دسترس ديگران قرار مي‌دهد‪.‬‬
‫در اين كتاب ســعي شده اســت تا مباني و اصول نقشه‌كشــي را در چارچوب استاندارد نقشه‌كشي‬
‫صنعتي با زباني ســاده و با تصويرهاي مناســب در اختيار هنرجويان قرار دهد و انجام دســتور كارها‪،‬‬
‫هنرجويان را براي انجام تمرين‌هاي عملي آماده مي‌كند‪ .‬روند كلي كتاب به صورتي طراحي شــده است‬
‫كــه بعد از اتمام كتاب هنرجويان براي فراگيري ترســيم‌نماها و تصاوير از روي مدل‌ها و ســه‌بعدي‌ها‬
‫آمادگي كامل پيدا كنند‪.‬‬
‫در هر حال ذكر اين نكته ضروري اســت كه نگرش اســتادان اهل فن در آموزش اين مهارت‪ ،‬متكي‬
‫بر تعامل هنرآموز و هنرجو مبتني برعلم و دانش و همت و تالش همكاران عزيزم اســت‪ .‬باشــد كه اين‬
‫تالش‌ها موجب موفقيت روزافزون جوانان و رضايت‌مندي حضرت حق تعالي باشد‪.‬‬

‫مؤلف‬
 ‫توصيه‌هايي به هنرجويان‬

‫الف) توصيه‌هاي كلي‬

‫‪ .1‬پيش از ورود به كارگاه دست‌هايتان را با آب و صابون بشوييد‪.‬‬
‫‪ .2‬روپوش مخصوص كارگاه را بپوشيد‪ .‬روپوش بهتر است به رنگ روشن و البته تميز باشد‪.‬‬
‫‪ .3‬كفش‌هايتان را تميز كنيد‪ .‬اگر از كفش مخصوص كارگاه استفاده مي‌كنيد آن را نيز تميز نگه‌داريد‪.‬‬
‫‪ .4‬در شروع كار ميز نقشه‌كشي را كام ً‬
‫ال تميز كنيد‪.‬‬
‫‪ .5‬وسايلي از قبيل گونيا‪ ،‬خط‌كش تي‪ ،‬و مانند آن بايد كام ً‬
‫ال تميز باشند هر زمان‌كه الزم شد آن‌ها را به‬
‫روش مناسب تميز كنيد‪.‬‬
‫‪ .6‬برس مويي براي پاك كردن نقشه پس از پاك كردن با پاك‌كن در اختيار داشته باشيد هرازچندگاهي‬
‫برس را بشوييد تا تميز باشد‪.‬‬
‫‪ .7‬كاغذ را با نوارچســب روي ميز نقشه‌كشــي يا تخته رسم بچســبانيد و قيچي كوچكي براي بريدن‬
‫نوارچسب در اختيار داشته باشيد‪.‬‬
‫‪ .8‬هنگام كار بايد دستتان خشك باشد‪ ،‬هرگاه دستتان عرق كرد آن را با دستمال خشك كنيد و يك برگ‬
‫كاغذ سفيد اضافي زير دستتان بگذاريد تا نقشه كثيف نشود‪.‬‬
‫‪ .9‬هر خطي را فقط با يك حركت در جهت توصيه‌شده بكشيد‪.‬‬
‫‪ .10‬پس از كشيدن هر خط نقشه را با برس مويي تميز كنيد‪.‬‬
‫‪ .11‬پس از اتمام كار ميز را به حالت اوليه برگردانيد‪ ،‬چســب‌ها را جدا كنيد و در ســطل زباله بريزيد‪ ،‬و‬
‫ميز را تميز كنيد‪.‬‬
‫‪ .12‬همه ابزار و وسايل نقشه‌كشي را سر جاي خود و به‌صورت مرتب قرار دهيد‪.‬‬
‫‪ .13‬نقشه‌ها و ابزارها را در برابر عوامل فيزيكي مانند گرما و نور بيش از حد‪ ،‬حفاظت كنيد‪.‬‬
‫‪ .14‬اگر ناگزير به استفاده از عينك طبي هستيد‪ ،‬حتم ًا با عينك كار كنيد‪.‬‬
‫‪ .15‬براي حمل‌ونقل ابزار از كيف مخصوص استفاده كنيد‪.‬‬
‫‪ .16‬براي خريد ابزار و وســايل و براي اطمينان از كارايي آن‌ها با افراد متخصص به‌ويژه هنرآموز محترم‬
‫مشورت كنيد‪.‬‬
 ‫ب) توصيه‌هاي آموزشي‬
‫‪ .1‬ورود و خروج به كالس يا كارگاه آموزشي با اجازه‌ي هنرآموز محترم باشد‪.‬‬
‫‪ .2‬پس از به‌انجام رســاندن هر دســتوركار آن را براي تأييد و ارزشيابي در اختيار هنرآموز محترم قرار‬
‫دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬در حل تمرين‌ها با هنرآموز محترم در تعامل باشــيد‪ .‬مشاركت و همكاري همكالسي‌هايتان نيز مؤثر‬
‫است‪.‬‬
‫‪ .4‬در صورت غيبت در يك جلسه مطالب و تمرين‌هاي آن جلسه را مطالعه و انجام دهيد‪.‬‬
‫‪ .5‬همه‌ي نقشــه‌هايي كه در طول دوره ترســيم مي‌كنيد در محل مناسبي بايگاني كنيد تا بتوانيد بعدها با‬
‫دسترسي آسان به آن‌ها مراجعه كنيد‪.‬‬
‫‪ .6‬تمرين‌ها را‪ ،‬بي‌آنكه خود را تحت فشــاري رواني قرار دهيد‪ ،‬بكوشيد تا آنجا كه مي‌توانيد حل كنيد‬
‫ولي حتم ًا نواقص و اشكاالت آن را بعدا ً به كمك هنرآموز محترم برطرف كنيد‪.‬‬
 ‫فهرست‬

‫‪1‬‬ ‫ ‬
‫واحد كار اول‪ :‬به‌كارگيري ابزار نقشه‌كشي‬

‫‪2‬‬ ‫توانايي به‌كارگيري ابزارهاي نقشه‌كشي ‬

‫توانايي ترسيم خطوط (‪33 )1‬‬

‫‪55‬‬ ‫توانايي ترسيم خطوط (‪ )2‬‬

‫‪67‬‬ ‫توانايي ترسيم جدول و كادر ‬

‫‪79‬‬ ‫توانايي ترسيم با دست آزاد ‬

‫‪92‬‬ ‫ ‬
‫واحد كار دوم‪ :‬ترسيمات هندسي‬

‫‪93‬‬ ‫توانايي ترسيم داير ه‬

‫‪108‬‬ ‫توانايي ترسيم نقشه با مقياس ‬

‫‪118‬‬ ‫توانايي ترسيم زاويه و تقسيم آ ن‬

‫‪140‬‬ ‫توانايي ترسيم چندضلعي‌هاي هندسي (‪ )1‬‬

‫‪165‬‬ ‫توانايي ترسيم چندضلعي‌هاي هندسي (‪ )2‬‬

‫‪178‬‬ ‫توانايي ترسيم مماس‌ها ‬

‫‪198‬‬ ‫توانايي ترسيم بيضي ‬

 ‫واحد كار اول‪ :‬به‌كارگيري ابزار نقشه‌كشي‬
‫◄ هدف كلي‪ :‬انجام ترسيمات مقدماتي با استفاده از ابزار نقشه‌كشي‬

‫زمان‬
‫عنوان توانايي‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪15‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫به كارگيري ابزارهاي نقشه‌كشي‬

‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ترسيم خطوط (‪)1‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ترسيم خطوط (‪)2‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ترسيم جدول و كادر‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ترسيم با دست آزاد‬

‫توانايي به‌كارگيري ابزارهاي نقشه‌كشي‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬تاريخچه‌ي نقشه‌كشي را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬نقشه‌كشي صنعتي را تعريف كند‪.‬‬
‫‪ -‬مفهوم استاندارد را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬انواع كاغذهاي مورد استفاده در نقشه‌كشي را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كاغذها را در اندازه‌هاي استاندارد برش دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كاغذ را روي ميز نقشه‌كشي نصب كند‪.‬‬
‫‪ -‬با استفاده از خط‌كش تي خطوط افقي را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬انواع نوار چسب را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كاربرد انواع گونيا را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬اصول ايمني كارگاه نقشه‌كشي را رعايت كند‪.‬‬
‫‪ -‬اصول آراستگي نقشه‌ها را رعايت كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪15‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬به نظر شما چه موقع از نقشه استفاده مي‌شود؟‬

‫‪ .2‬براي ترسيم طرح يا نقشه چه ابزاري نياز است؟‬
‫‪ .3‬براي ترسيم خط مستقيم از چه ابزاري مي‌توان استفاده كرد؟‬
‫‪ .4‬انواع نقشه‌هايي را كه با آن آشنايي داريد نام ببريد‪.‬‬
‫‪ .5‬منظور از استاندارد چيست؟‬
‫‪ .6‬با چه روش‌هايي مي‌توانيد كاغذ را برش دهيد؟‬
‫‪ .7‬به چه منظورهايي از گونيا استفاده مي‌شود؟‬
‫‪ .8‬براي روشنايي كالس يا كارگاه چه نوري مناسب‌تر است؟‬
‫‪ .9‬براي ترسيم نقشه‪ ،‬كدام كاغذ را انتخاب مي‌كنيد؟‬

‫© د) كاغذ شفاف‬ ‫© الف) كاغذ سفيد براق © ب) كاغذ سفيد مايل به كرمي © ج) كاغذ پرزدار ‬

‫‪3‬‬
‫شكل زير تصاوير مربوط به وسايل جابه‌جايي اجسام‬ ‫آشنايي با مفهوم‬
‫را كه منسوب به حكيم ايراني ابن‌سيناست نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫نقشه‌كشي صنعتي و تاريخچه‌ي آن‬
‫از گذش��ته‌هاي دور انسان‌ها دريافته‌بودند كه براي ساخت‬
‫يك ش��ي‌ء يا يك بنا ابتدا نقشه و تصويري از آن را ترسيم‬
‫كنند‪ .‬انسان‌هاي غارنشين وقتي به نحوه‌ي شكار حيوانات‬
‫فك��ر مي‌كردن��د‪ ،‬اب��زار ش��كار را در ذهن خ��ود تصور‬
‫مي‌كردند‪ ،‬س��پس همان تصور ذهني را روي ديوار غارها‬
‫تصوير مي‌كردند‪ ،‬يعني تصويري از آنچه در ذهن داش��تند‬
‫را روي دي��وار غارها يا زمين مي‌كش��يدند تا بتوانند آنچه‬
‫را در ذه��ن دارن��د با ديگران مطرح كنن��د و به تبادل نظر‬
‫بپردازن��د‪ .‬آن‌ها دريافت��ه بودند كه ترس��يم آنچه در ذهن‬
‫شايد آنچه را كه امروزه نقشه مي‌ناميم از نياز انسان به‬ ‫دارند راه ارتباطي مناسبي با ديگران است‪ .‬در طول تاريخ‪،‬‬
‫ساختمان و از نقشه‌هاي ساختماني آغاز شده باشد‪.‬‬ ‫هيچ‌گاه بشر خود را از ترسيم بي‌نياز نديده است‪ .‬تصاوير‬
‫چگونه مي‌توان تصور كرد كه س��اختمان‌ها و مس��اجد‬ ‫به‌جامانده بر س��نگ‌ها حاكي از اين موضوع اس��ت‪ .‬براي‬
‫با شكوه قديمي در كشورمان بدون نقشه ساخته شده باشد؟‬ ‫نمونه‪ ،‬ش��كل زير مي‌گويد كه مردي با قايق براي ش��كار‬
‫به جزيره‌‌اي در يك درياچه رفت و با يك شكار و مردي‬
‫ديگر بازگشت‪.‬‬

‫با پيش��رفت جوامع انساني نياز به ترسيم بيشتر از گذشته‬

‫خود را نشان مي‌داد‪ .‬صنعت‌گران و طراحان سعي مي‌كردند‬
‫ب��ه روش‌هاي مختلفي طرح‌هاي خ��ود را براي ديگران و‬
‫مسجدجامع فهرج از توابع شهرستان مهريز در استان يزد‬ ‫براي سازندگان ترسيم كنند‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫طراحي و محاسبات‬ ‫ترسيم نقشه‌ها‬
‫نقشه‌كشي پلي بين طراحي و ساخت است‪.‬‬
‫آشنايي با استانداردهاي نقشه و انواع آن‬
‫همان‌گونه كه بيان شد نقشه وسيله‌ي ارتباط صنعت‌گران با‬
‫يكديگر است‪ .‬با پيشرفت صنعت و فنّاوري و نياز به توليد‬
‫قطعات پيچي��ده‪ ،‬ارتباط و تعام��ل صنعت‌گران با يكديگر‬
‫بيشتر از گذشته شده است‪ .‬گاهي براي ساخت يك قطعه‪،‬‬
‫افراد مختلفي بايد بر روي آن كار كنند‪ .‬براي نمونه‪ ،‬مراحل‬
‫توليد يك چرخ‌دنده‌ي ساده مطابق نمودار زير است‪.‬‬
‫ساخت‬ ‫نقش��ه‌هاي اوليه به‌صورت‌هاي مختلفي ترسيم مي‌شد‪:‬‬
‫گاه��ي نقش��ه تصوي��ري از يك طرف جس��م را نش��ان‬
‫مي‌داد و گاهي حالت س��ه‌بعدي آن را‪ .‬به هر حال‪ ،‬قانون‬
‫يكس��ان و هماهنگي براي ترس��يم نقش��ه وجود نداشت‪.‬‬
‫ت��ا اينكه گاس��پار مونژ فرانس��وي در س��ال ‪ 1798‬اصول‬
‫اوليه هندس��ه‌ي ترس��يمي را معرفي ك��رد و اين علم پايه‬
‫و مبناي نقشه‌كش��ي قرار گرفت‪ .‬امروزه نقش��ه‌ها همانند‬
‫زباني مش��ترك بي��ن صنعت‌گران ارتباط برق��رار مي‌كنند‪.‬‬
‫گاهي براي س��اخت يك وسيله فقط به ترسيم يك يا چند‬
‫نقشه نياز است‪ ،‬اما گاهي نيز براي ساخت يك دستگاه به‬
‫ترس��يم صدها و هزارها نقشه نياز است‪ .‬براي مثال‪ ،‬براي‬
‫ساخت ناوشكن ايراني كه در شكل نشان داده شده است‬
‫به ترسيم چند ميليون نقشه نياز است‪.‬‬

‫ساخت بلوك اوليه‬

‫ماشين‌كاري‬ ‫كنترل‬
‫به روش فورج‬

‫كنترل‬ ‫دنده‌زني‬ ‫كنترل‬

‫ناوشكن جماران افتخار ملي است كه اثر تالش‬

‫عمليات‬
‫كنترل‬ ‫كنترل‬ ‫سنگ‌زني ‬ ‫دانشمندان ايراني است‪.‬‬
‫حرارتي‬

‫از آنچ��ه بيان ش��د مي‌ت��وان نتيجه گرف��ت كه همه‌ي‬

‫صنعت‌‌گران نياز به آموختن زبان مشترك صنعت‪ ،‬كه همان‬
‫نقش��ه‌ اس��ت دارند‪ .‬در اين ميان‪ ،‬وظيفه‌ي ترسيم‌كنندگان‬
‫نقش��ه‌ها بس��يار مهم اس��ت و مانند پلي بي��ن طراحان و‬
‫سازندگان ايفاي نقش مي‌كنند‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫ب��رآورده مي‌كند‪ .‬در جدول زير برخي از اس��تانداردهاي‬ ‫اين نمودار نش��ان مي‌‌دهد كه يك چرخ‌دنده‌ي س��اده داراي‬
‫كشورهاي مختلف نشان داده شده است‪.‬‬ ‫پنج مرحله‌ي توليد است‪ .‬مراحل مختلف توليد يك قطعه در‬
‫كارگاه‌هاي مختلف و غالب ًا به دست توليدكنندگان مختلف انجام‬
‫كشور‬ ‫نشانه‬ ‫كشور‬ ‫نشانه‬ ‫كشور‬ ‫نشانه‬
‫مي‌گيرد‪ .‬بعد از هر مرحله از توليد‪ ،‬قطعه طبق نقشه‌ي آن كنترل‬
‫ايران‬ ‫‪ISIRI‬‬ ‫آلمان‬ ‫‪DIN‬‬ ‫ژاپن‬ ‫‪JIS‬‬
‫مي‌شود‪ .‬آنچه مراحل مختلف توليد و كنترل را براي يك قطعه‬
‫اروپا‬ ‫‪EN‬‬ ‫استراليا‬ ‫‪AS‬‬ ‫فرانسه‬ ‫‪AFNOR‬‬
‫به هم مربوط مي‌س��ازد نقشه است‪ .‬نقشه بايد طوري ترسيم‬
‫انگلستان‬ ‫‪BSI‬‬ ‫چين‬ ‫‪CAS‬‬ ‫كانادا‬ ‫‪CSA‬‬
‫شود كه براي همه‌ي صنعت‌گران قابل فهم باشد‪ .‬بنابراين‪ ،‬در‬
‫ايتاليا‬ ‫‪UNI‬‬ ‫روسيه‬ ‫‪GOST‬‬ ‫امريكا‬ ‫‪ASA‬‬ ‫نقشه‌ها بايد از اصول و عالئم يكسان استفاده شود‪ .‬در حقيقت‪،‬‬
‫استانداردسازي نقشه‌ها به معني يكسان‌‌سازي و ايجاد هماهنگي‬
‫آشنايي با انواع نقشه‌ها‬ ‫در استفاده از عالئم و نح ‌وه‌ي ترسيم نقشه‌هاست‪.‬‬
‫امروزه در صنايع مختلف از نقش ‌ه استفاده مي‌شود‪ .‬نقشه‌هاي‬ ‫قديمي‌ترين س��ابقه‌ي اس��تاندارد در جهان مربوط به‬
‫ترسيم‌شده در هر رشته از استاندارد مخصوص به‌خود پيروي‬ ‫تم��دن ايراني اس��ت‪ .‬در زم��ان داريوش اول هخامنش��ي‬
‫مي‌كند‪ .‬در ادامه با برخي از اين نقشه‌ها آشنا مي‌شويد‪.‬‬ ‫وزنه‌هاي اس��تاندارد براي وزن‌كش��ي در مبادالت استفاده‬
‫مي‌شده است كه هر وزنه برابر ‪ 83/3‬گرم بوده است‪.‬‬
‫الف) نقشه‌هاي جغرافيايي و شهري‬ ‫سابقه‌ي استاندارد به شكل امروزي در ايران به بيش از‬
‫اين نقش��ه‌ها شامل نقشه‌هاي كش��ورها‪ ،‬شهرها و جاده‌ها‬ ‫‪ 84‬سال مي‌رسد‪( .‬سال ‪ 1304‬ﻫ‪.‬ش) بحث استانداردهاي‬
‫مي‌شود‪ .‬نقش��ه‌هاي جغرافيايي ش��امل اطالعات بسياري‬ ‫تابع متريك جهاني را در ايران ابتدا مرحوم پروفسورحسابي‬
‫در مورد پس��تي و بلندي‌ها‪ ،‬ارتفاعات‪ ،‬و درياهاي مناطق‬ ‫مطرح كرد‪.‬‬
‫مختلف كره‌ي زمين است‪.‬‬ ‫از معروف‌تري��ن س��ازمان‌هاي جهان��ي ك��ه با هدف‬
‫استانداردس��ازي در زمينه‌هاي مختلف ايجاد شده سازمان‬
‫‪ ISO‬اس��ت‪ .‬س��ازمان اس��تاندارد ايران نيز در سال ‪1332‬‬
‫(ﻫ‪.‬ش) به صورت رس��مي تأس��يس ش��د و به عضويت‬
‫سازمان جهاني استاندارد ‪ ISO‬در آمده است‪.‬‬
‫س��ازمان ‪ ISO‬در زمين��ه‌ي صنع��ت دس��توركار‌هاي‬
‫با‌ارزش��ي ارائه مي‌دهد‪ .‬اين س��ازمان هر دس��توركار را با‬
‫شماره‌اي مشخص مي‌كند‪ .‬مث ً‬
‫ال‪ ،‬استاندارد ‪ISO- R /128‬‬
‫درباره‌ي اصول نقشه‌كش��ي اس��ت‪ .‬گفتني است‌‪ ،‬عالوه بر‬
‫اس��تانداردهاي جهاني‪ ،‬هر كش��ور نيز براي خود‪ ،‬سازمان‬
‫يك عكس ماهواره‌اي از خليج فارس ايران و تنگه‌ي هرمز‬ ‫اس��تانداردي دارد كه نيازهاي استانداردسازي آن كشور را‬

‫‪6‬‬
 ‫ب) نقشه‌هاي ساختماني‬
‫قبل از شروع به ساخت هر بنا بايد نقشه‌ي آن تهيه شود‪ .‬در تصوير زير يك نقشه‌ي ساختماني را مشاهده مي‌كنيد‪.‬‬

‫نقشه‌ي ساختماني‬

‫‪7‬‬
 ‫ج) نقشه‌هاي تأسيساتي‬
‫به مجموعه‌ي لوله‌كشي آب‪ ،‬گاز‪ ،‬بخار‪ ،‬و سيستم‌هاي تهويه‌ي مطبوع‪ ،‬تأسیسات گفته مي‌شود‪ .‬در شكل زير نمونه‌اي از نقشه‌هاي‬
‫تأسيسات و عالئم آن را مشاهده مي‌كنيد‪.‬‬

‫نقشه‌‌ي تأسيساتي‬

‫د) نقشه‌هاي برقي و الكترونيكي‬

‫به نقشه‌هايي كه نشان‌دهنده‌ي مسير سيم‌كشي و چگونگي‬
‫روشنايي ساختمان‌هاست نقشه‌ي برقي‌گويند‪.‬‬

‫نقشه‌ي برقي‬

‫‪8‬‬
 ‫همچنين به نقش��ه‌هايي كه براي ساخت مدارهاي الكترونيكي ترسيم مي‌شود نقشه‌هاي الكترونيكي‌گويند‪ :‬در شكل زير‬
‫مدار الكترونيكي منبع تغذيه تلويزيون را مشاهده مي‌كنيد‪.‬‬

‫نقشه‌ي مدار الكترونيكي‬

‫ه‍) نقشه‌هاي صنعتي‬

‫به مجموعه نقشه‌هايي كه براي ساخت يا معرفي قطعات‪،‬‬
‫مجموعه‌ها‪ ،‬و ماشين‌آالت صنعتي ترسيم مي‌شود‪ ،‬نقشه‌ي‬
‫صنعتي گويند‪ .‬ش��كل روبه‌رو نقشه‌ي صنعتي يك گيره را‬
‫نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫كار م��ي‌رود و بايد داراي خصوصيات زير باش��د تا بتوان‬ ‫آشنايي با استاندارد كاغذ و انواع آن‬
‫روي آن نقشه ترسيم كرد‪.‬‬
‫‪ّ .1‬براق نباش��د (زيرا موجب انعكاس نور مي‌شود و چشم‬ ‫از مهم‌ترين لوازم اوليه براي ترس��يم نقش��ه كاغذ اس��ت‪.‬‬
‫را خسته مي‌كند)‪.‬‬ ‫در گذش��ته بشر براي ترس��يم از سنگ‌ها‪ ،‬لوحه‌هاي گلي‪،‬‬
‫‪.2‬رنگ آن سفيد مايل به كرم باشد‪.‬‬ ‫پوست حيوانات و درختان به‌جاي كاغذ استفاده مي‌كرد‪.‬‬
‫‪ .3‬درمقابل پارگي مقاوم باشد‪.‬‬
‫‪ .4‬بدون موج و بدون پرز باشد‪.‬‬
‫معموالً از كاغذهاي سفيد براي ترسيم نقشه‌هاي مقدماتي‬
‫و مدادي استفاده مي‌شود؛ البته امروزه در بسياري از موارد‬
‫نقشه‌هاي رايانه‌اي نيز روي كاغذ سفيد چاپ مي‌شود‪.‬‬ ‫اختراع كاغذ به دست چيني‌ها در حدود يكصدسال قبل از‬
‫ميالد (بيش از ‪ 2100‬سال قبل) انجام گرفت‪.‬‬
‫ب) كاغذهاي خط‌كشي‌شده‬ ‫در دوره‌ي تمدن اس�لامي كاغذ توليدشده در ايران از‬
‫گاه��ي كاغذه��ا را ب��ه منظوره��اي متفاوتي خط‌كش��ي‬ ‫مرغوب‌ترين كاغذهاي جهاني بوده كه به كشورهاي ديگر‬
‫مي‌كنند‪ .‬معمول‌ترين اين كاغذها‪ ،‬كاغذ شطرنجي و كاغذ‬ ‫صادر مي‌شده است‪.‬‬
‫ميلي‌متري است‪.‬‬
‫كاغذهاي نقشه‌كشي‬
‫كاغذ شطرنجي‬ ‫كاغذه��اي مختلفي از نظر جنس و نوع در نقشه‌كش��ي به‬
‫معموالً از اين نوع كاغذ براي ترس��يم نقش��ه‌هاي اس��كچ‬ ‫كار مي‌روند‪.‬‬
‫(ترسيم با دست آزاد) استفاده مي‌شود‪ .‬به اين منظور‪ ،‬بايد از‬
‫كاغذي استفاده شود كه خطوط شطرنجي آن كم‌رنگ باشد‬
‫تا نقشه‌ي ترسيم‌شده روي آن وضوح الزم را داشته باشد‪.‬‬

‫الف) كاغذ سفيد‬

‫اين نوع كاغذ همان كاغذي اس��ت كه براي نوشتن هم به‬

‫‪10‬‬
 ‫ج) كاغذهاي نيمه‌‌شفاف‬ ‫كاغذ ميلي‌متري‬
‫ويژگ��ي مهم كاغذهاي نيمه‌ش��فاف اين اس��ت كه حالتي‬ ‫اين كاغذ ش��بيه كاغذ شطرنجي اس��ت؛ با اين تفاوت كه‬
‫شيش��ه‌اي دارد و مي‌ت��وان از آن‌ها ب��راي كپي‌برداري از‬ ‫فاصله‌ي خطوط آن يك‌ ميلي‌متر اس��ت‪ .‬از اين نوع كاغذ‬
‫نقشه‌ها اس��تفاده كرد‪ .‬معموالً دو نوع كاغذ نيمه‌شفاف در‬ ‫بيشتر براي ترسيم منحني‌ها و نمودارها استفاده مي‌شود و‬
‫نقشه‌كشي استفاده مي‌شود‪.‬‬ ‫مي‌تواند براي ترسيم نقشه نيز استفاده شود‪.‬‬
‫‪ -‬كاغذ پوستي‬
‫اي��ن كاغ��ذ نوع��ي كاغ��ذ نيمه‌ش��فاف و ارزان‌قيم��ت‬
‫است كه براي ترس��يم طرح‌ها و نقشه‌هاي مقدماتي مورد‬
‫استفاده قرار مي‌گيرد‪ .‬كاربرد بيشتر اين كاغذ در نقشه‌كشي‬
‫ساختمان است‪.‬‬
‫‪ -‬كاغذ كالك‬
‫از اين كاغذ نيمه‌شفاف براي مركبي كردن نقشه‌هاي نهايي‬
‫استفاده مي‌شود‪.‬‬ ‫كاغذهاي ديگري نيز از اين دس��ت وجود دارد كه دو نوع‬
‫آن را در شكل زير مشاهده مي‌كنيد‪.‬‬

‫كاغذ ايزومتريك براي ترسيم سه‌بعدي‬

‫نقشه‌هاي نهايي روي كاغذ كالك مركبي مي‌شود‪.‬‬ ‫كاغذ لگاريتمي براي ترسيم نمودار‬

‫‪11‬‬
 ‫محاسبة ابعاد كاغذ مبناي ‪A0‬‬ ‫آشنايي با استاندارد ابعاد كاغذ و انواع آن‬
‫كاغذه��اي كوچك‌تر از ‪ ،A0‬طبق اس��تاندارد ‪،A2 ،A1‬‬
‫‪ A5 ،A4 ،A3‬و ‪ A6‬است‪.‬‬ ‫معموالً كارخانه‌هاي كاغذسازي‪ ،‬كاغذ را به‌صورت توپي‌ها‬
‫طبق قاعده‌ي سوم كاغذ ‪ A1‬نصف كاغذ ‪ A0‬مي‌باشد‪.‬‬ ‫بزرگ توليد مي‌كنند و س��پس ب��راي مصارف مختلف به‬
‫اندازه‌هاي مش��خص برش مي‌دهند‪ .‬چنانچه برش كاغذها‬
‫طبق ابعاد استاندارد انجام گيرد توليد فراورده‌هاي كاغذي‬
‫=‬ ‫منظم و هماهنگ مي‌ش��ود‪( .‬روزنامه‌ها‪ ،‬كتاب‪ ،‬دفتر و ‪.)...‬‬
‫ابعاد كاغذهاي نقشه‌كشي نيز‪ ،‬چنانچه استاندارد باشد‪ ،‬تأثير‬
‫مهمي در بهبود نگهداري و بايگاني نقشه‌ها خواهد داشت‪.‬‬
‫همچني��ن كاغ��ذ ‪ A2‬از نصف كردن كاغذ ‪ A1‬به‌دس��ت‬
‫مي‌آيد و به همين ترتيب كاغذهاي ديگر‪.‬‬
‫پس‪:‬‬

‫‪A۰ = ۲A۱ = 4A۲ = ۸A ۳ = ۱6A4 = ۳۲A۵ = 64A6‬‬

‫موارد مختلف استفاده از كاغذ موجب شد تا سه مبناي اصلي‬

‫براي استاندارد كاغذ در نظر گرفته شود‪ B0،A0 :‬و‪.C0‬‬
‫در نقشه‌كشي صنعتي مبناي ‪ A0‬مورد استفاده قرار مي‌گيرد‪.‬‬
‫براي تعيين ابعاد كاغذها با مبناي ‪ A0‬طبق استاندارد ‪ISO‬‬
‫سه قاعده‌ي كلي مورد نظر است‪.‬‬
‫قاعده‌ي اول‪ :‬مساحت كاغذ مبناي ‪ A0‬يك‌ متر مربع است‪.‬‬
‫قاعده‌ي دوم‪ :‬نسبت طول هر كاغذ به عرض آن در همه‌ي‬
‫كاغذها مقداري ثابت است‪.‬‬
‫قاعده‌ي س��وم‪ :‬هر كاغذ كوچك‌تر‪ ،‬از نصف كردن كاغذ‬
‫بزرگ‌تر به‌دست مي‌آيد‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫طبق قاعده‌ي اول‪ ،‬مساحت كاغذ مبنا برابر يك مترمربع‬ ‫براي محاس��به‌ي اندازه‌ي كاغذ ‪ A0‬طبق شكل زير طول‬
‫است‪ ،‬پس‪:‬‬ ‫كاغذ ‪ A0‬را برابر ‪ a‬و عرض آن را برابر ‪ b‬فرض مي‌كنيم‪.‬‬
‫از آنج��ا كه كاغذ‪ A1‬نصف كاغذ ‪ A0‬اس��ت‪ ،‬طول كاغذ‬
‫‪a ´ b = ۱m۲ = ۱۰6 mm۲‬‬ ‫‪m‬را ‪ b۱‬و عرض=آن را ‪ a‬فرض كرده‌ايم‪.‬‬
‫‪A1‬‬
‫‪۲‬‬

‫حال‪ ،‬دو معادله‌ي به‌دس��ت آمده را به‌صورت يك دستگاه‬

‫دو معادل��ه‌ي دو مجهولي ح��ل مي‌كنيم و مقدار ‪ a‬و ‪ b‬را‬
‫به‌دست مي‌آوريم‪:‬‬

‫‪ìï a‬‬ ‫‪۲b‬‬ ‫‪ïìï‬‬

‫‪ïï‬‬ ‫=‬ ‫‪ïìï a ۲ = ۲b۲‬‬ ‫‪ï a = ۲b‬‬
‫‪í b‬‬ ‫‪a Þí‬‬ ‫‪Þ ïí‬‬
‫‪ïï‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪ïïa ´ b = ۱۰‬‬‫‪6‬‬
‫‪ïïa ´ b = ۱۰6‬‬
‫‪ïïîa ´ b = ۱۰‬‬ ‫‪ïî‬‬ ‫‪ïïî‬‬

‫‪ïìïa = ۲b‬‬
‫‪ïï‬‬ ‫‪۱۰6‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۱۰6‬‬
‫‪Þí‬‬ ‫‪6‬‬ ‫= ‪Þ ۲b‬‬ ‫= ‪Þb‬‬
‫‪ïï a = ۱۰‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ïïî‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪ìïb = ۱۱۸۹mm‬‬
‫‪Þ ïí‬‬
‫‪ïï a = ۸4۱mm‬‬
‫‪î‬‬
‫طبق قاعده‌ي اول‪ ،‬نس��بت طول هر كاغذ به عرض آن در‬
‫همه‌ي كاغذها مقداري ثابت اس��ت‪ .‬اگر مقدار ثابت را با‬
‫همان‌گونه كه مي‌بينيد‪ ،‬مقدار طول كاغذ ‪ A0‬برابر ‪1189‬‬ ‫عالمت ‪ ε‬نشان دهيم خواهيم داشت‪:‬‬
‫ميلي‌متر و مقدار عرض آن برابر‪ 841‬ميلي‌متر است‪.‬‬
‫طبق قاعده‌ي دوم‪ ،‬نس��بت طول هر كاغذ به عرض آن‬ ‫‪ a = e‬براي كاغذ ‪A0‬‬
‫‪b‬‬
‫مقداري ثابت اس��ت‪ .‬اين مق��دار از معادله‌ي ‪a = ۲b‬‬
‫به‬ ‫‪a‬‬
‫طول =‬
‫نس��بت‪e Þ‬‬ ‫پس‪= ،‬‬
‫به‌دس��ت مي‌آيد‪ ،‬يعني ‪e Þ. = ۲‬‬
‫‪bb‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪۲b۲‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪۲b‬‬
‫ع��رض هر يك از كاغذهاي گ��روه ‪ A‬همواره برابر ‪۲‬‬ ‫براي كاغذ ‪A1‬‬ ‫= ‪==e eÞÞ ==e Þ‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫است‪.‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪13‬‬
‫چنانچه يك كاغذ ‪ A0‬داشته باشيد مي‌توانيد مطابق شكل‬ ‫ابعاد كاغذهاي گروه ‪ A‬در جدول و شكل زير نشان داده‬
‫همه‌ي كاغذهاي ديگر را از آن برش دهيد‪.‬‬ ‫شده است‪.‬‬

‫‪A0‬‬ ‫‪1189×841‬‬
‫‪A1‬‬ ‫‪841×594‬‬
‫‪A2‬‬ ‫‪594×420‬‬
‫‪A3‬‬ ‫‪420×297‬‬
‫‪A4‬‬ ‫‪297×210‬‬
‫‪A5‬‬ ‫‪210×148‬‬

‫گاهي در نقشه‌كش��ي صنعتي نياز به ترس��يم نقشه‌هايي با‬

‫ابعاد بزرگ‌تر از كاغذ ‪ A0‬اس��ت‪ .‬به همين دليل‪ ،‬جدول‬
‫ديگري از ابعاد كاغذ بر مبناي ‪ A‬پيش‌بيني شده است‪.‬‬

‫نوع كاغذ‬ ‫ابعاد‬ ‫نوع كاغذ‬ ‫ابعاد‬

‫‪2A0‬‬ ‫‪1189×1682‬‬ ‫‪5A3‬‬ ‫‪425×1486‬‬

‫‪3A0‬‬ ‫‪1189×2523‬‬ ‫‪6A3‬‬ ‫‪420×1783‬‬

‫‪3A1‬‬ ‫‪841×1783‬‬ ‫‪7A3‬‬ ‫‪420×2080‬‬

‫‪4A1‬‬ ‫‪841×2378‬‬ ‫‪6A4‬‬ ‫‪297×1261‬‬

‫‪3A2‬‬ ‫‪594×1261‬‬ ‫‪7A4‬‬ ‫‪297×1471‬‬

‫‪4A2‬‬ ‫‪594×1682‬‬ ‫‪8A4‬‬ ‫‪297×1682‬‬

‫‪5A2‬‬ ‫‪594×2102‬‬ ‫‪9A4‬‬ ‫‪247×1892‬‬

‫كاغذهاي گروه ‪ B‬و ‪C‬‬

‫همان‌گونه كه بيان ش��د ‪ ،ISO‬گروه‌ه��اي كاغذ ‪ B‬و ‪ C‬را‬
‫نيز ارائه كرده اس��ت كه البته در نقشه‌كشي صنعتي استفاده‬

‫‪14‬‬
 ‫كاغذهاي اينچي نيز در دوگروه ارائه مي‌شود‪ .‬جدول زير‬ ‫نمي‌ش��ود‪ .‬در جدول زير مقايسه‌ي سه گروه ‪ B، A‬و ‪ C‬را‬
‫ابعاد كاغذهاي اينچي را در گروه ‪ 1‬و ‪ 2‬نشان مي‌دهد‪.‬‬ ‫مي‌بينيد‪.‬‬

‫گروه ‪1‬‬ ‫متداول‌تر‬ ‫گروه ‪2‬‬ ‫رديف‬ ‫رديف‬ ‫رديف‬ ‫نوع‬ ‫نوع‬ ‫نوع‬

‫‪A‬‬ ‫“‪8/5" ×11‬‬ ‫‪A‬‬ ‫“‪9" ×12‬‬ ‫فرعي ‪C‬‬ ‫فرعي ‪B‬‬ ‫اصلي‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫“‪11" ×17‬‬ ‫‪B‬‬ ‫“‪12" ×18‬‬ ‫‪1000×1414‬‬ ‫‪B0‬‬
‫‪C‬‬ ‫“‪17" ×22‬‬ ‫‪C‬‬ ‫“‪18" ×24‬‬ ‫‪917×1297‬‬ ‫‪C0‬‬
‫‪D‬‬ ‫“‪22" ×34‬‬ ‫‪D‬‬ ‫“‪24" ×36‬‬ ‫‪841×1189‬‬ ‫‪A0‬‬
‫‪E‬‬ ‫“‪34" ×44‬‬ ‫‪E‬‬ ‫“‪36" ×48‬‬
‫‪707×1000‬‬ ‫‪B1‬‬

‫‪648×917‬‬ ‫‪C1‬‬
‫آشنايي با برش كاغذ‬
‫‪594×841‬‬ ‫‪A1‬‬
‫همه‌ي نقش��ه‌هاي صنعتي باي��د روي كاغذهايي با ابعاد و‬
‫‪500×707‬‬ ‫‪B2‬‬
‫اندازه‌هاي استاندارد ترسيم شود‪ .‬استاندارد بودن اندازه‌ي‬
‫‪458×648‬‬ ‫‪C2‬‬
‫كاغذهاي نقشه‌كشي مزاياي متعددي دارد‪ .‬مهم‌ترين مزيت‬
‫‪420×594‬‬ ‫‪A2‬‬
‫اس��تاندارد بودن كاغذ‪ ،‬امكان بهتر بايگاني و نگهداري آن‬
‫‪353×500‬‬ ‫‪B3‬‬
‫اس��ت‪ .‬همچنين‪ ،‬وقتي ابعاد كاغذها استاندارد باشد‪ ،‬براي‬
‫‪324×458‬‬ ‫‪C3‬‬
‫چاپ و كپي‌برداري مناسب‌تر است‪ .‬ضمن آنكه‪ ،‬بسته‌بندي‪،‬‬
‫‪297×420‬‬ ‫‪A3‬‬
‫انتقال و صحافي آن نيز به آساني انجام مي‌گيرد‪.‬‬
‫‪250×353‬‬ ‫‪B4‬‬
‫براي ب��رش دادن و ان��دازه‌ گرفتن كاغ��ذ مي‌توان از‬
‫وسايل زير استفاده كرد‪.‬‬ ‫‪229×324‬‬ ‫‪C4‬‬

‫الف) قيچي دستي‬ ‫‪210×297‬‬ ‫‪A4‬‬

‫ب) خط‌كش فلزي‬ ‫‪176×250‬‬ ‫‪B5‬‬

‫ج) تيغ‬ ‫‪162×229‬‬ ‫‪C5‬‬

‫د) نخ‬ ‫‪148×210‬‬ ‫‪A5‬‬
‫ﻫ) ماشين برش كاغذ‬
‫كاغذهاي اينچي‬
‫شناسايي اصول برش كاغذ‬ ‫در برخي از كش��ورها از كاغذهايي با ابعاد اينچي استفاده‬
‫ب��راي برش كاغذ قبل از هر كاري بايد خط‌كش��ي مس��ير‬ ‫مي‌ش��ود‪ .‬همان‌گون��ه ك��ه مي‌دانيد يك اين��چ برابر ‪25/4‬‬
‫برش انجام گيرد‪.‬‬ ‫ميلي‌متر است‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫برش با تيغ‬
‫با استفاده از خط‌كش فلزي و تيغ مي‌توان مطابق شكل زير‬
‫برش كاغذ را انجام داد‪ .‬اين روش براي برش با طول‌هاي‬
‫كوچك مناس��ب است ولي بايد دقت كرد كه تيغ از مسير‬
‫خود منحرف نشده و برش مستقيمي انجام شود‪.‬‬
‫برش با تيغ‬
‫برش با نخ‬
‫اين روش براي برش‌هاي بلند مناسب است‪ .‬بايد كاغذ را‬
‫از محل��ي كه برش مي‌خ��ورد‪ ،‬دقيق ًا تا بزنيد و نخ نازك و‬
‫محكمي را از بين آن عبور دهيد‪ .‬سپس از يكي از دوستانتان‬
‫بخواهيد كه با يك دس��ت يك طرف نخ و با دست ديگر‬
‫يك طرف كاغذ را بگيرد‪ .‬ش��ما هم با يك دس��ت‪ ،‬طرف‬
‫ديگر كاغذ را نگه داريد و با دست ديگر نخ را به سمت باال‬
‫حركت دهيد تا كاغذ از محل تاشده برش بخورد‪.‬‬
‫برش كاغذهاي بلند با نخ‬
‫برش با قيچي دستي‬
‫بريدن كاغذ با قيچي بس��يار س��اده است‪ ،‬ا ّما از آنجا كه با‬
‫كمترين لرزش دست‪ ،‬مسير برش تغيير مي‌كند‪ ،‬اين روش‬
‫براي برش كاغذ توصيه نمي‌شود‪.‬‬
‫برش با قيچي‬
‫برش با خط‌كش فلزي‬
‫براي برش با خط‌كش فلزي بايد كاغذ را روي سطح صافي‬
‫مانن��د ميز بگذاريد و خط‌ك��ش را روي كاغذ در محلي كه‬
‫براي برش خط‌كشي كرده‌ايد قرار دهيد‪ .‬سپس با يك دست‬
‫خط‌كش را روي كاغذ فش��ار دهيد و با دست ديگر‪ ،‬لبه‌ي‬
‫كاغذ را به س��مت باال بكشيد تا كاغذ بريده شود‪ .‬البته‪ ،‬اين‬
‫روش فقط براي برش‌هاي كوچك مناسب است‪.‬‬
‫از معايب اس��تفاده از اين روش پرز پيدا كردن لبه‌هاي‬
‫كاغذ در محل برش است‪.‬‬
‫برش با خط‌كش فلزي‬
‫‪16‬‬
 ‫در ش��كل زير نح��وه‌ي برش كاغذ با يك كاتر دس��تي را‬ ‫بُرنده يا كاتر‬
‫مشاهده مي‌كنيد‪.‬‬ ‫كاترها به گونه‌هاي مختلفي س��اخته مي‌شود‪ .‬دونوع آن را‬
‫در ش��كل زير مي‌بينيد‪ .‬شكل (الف) دستگاه ساده‌اي است‬
‫كه از دو تيغه‌ي ثابت و متحرك تش��كيل شده است‪ .‬كاغذ‬
‫در بي��ن دو تيغه قرار مي‌گيرد و با حركت تيغه‌ي متحرك‬
‫به س��مت پايين برش انجام مي‌شود‪ .‬اس��تفاده از اين نوع‬
‫وسيله‌ي برش بسيار رايج است‪.‬‬
‫ش��كل (ب) ن��وع ديگ��ري از كاتر را نش��ان مي‌دهد‪.‬‬
‫كاغذ زي��ر صفحه‌ي نگه دارنده كه حالت فلزي دارد قرار‬
‫مي‌گي��رد‪ .‬اين صفحه از حرك��ت كاغذ جلوگيري مي‌كند‪.‬‬
‫ماشين برش كاغذ‬ ‫س��پس تيغه‌ي دستگاه را با دست حركت مي‌دهند تا كاغذ‬
‫امروزه كاغذها در بس��ته‌هاي پانصدتايي در ابعاد مختلف‬ ‫بريده شود‪ .‬اين دستگاه برش دقيقي را انجام مي‌دهد‪.‬‬
‫‪ A0‬تا ‪ A6‬در بازار عرضه مي‌ش��ود‪ .‬براي برش‌هاي انبوه‬
‫از ماشين‌هاي برش كاغذ اس��تفاده مي‌شود‪ .‬در شكل زير‬
‫نمونه‌هايي از ماشين برش را مي‌بينيد‪.‬‬

‫نكته‬

‫هيچ گاه روي ميز نقشه‌كش��ي‪ ،‬برش با تيغ‬

‫دو نمونه ماشين برش مدرن‬ ‫را انجام ندهيد‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫ميز نقشه‌كشي‬ ‫آشنايي با تخته‌رسم و ميز نقشه‌كشي‬
‫در كارگاه‌هاي نقشه‌كشي و دفاتر فني به جاي تخته‌رسم از‬ ‫تخته‌رسم‬
‫ميز نقشه‌كشي استفاده مي‌شود‪ .‬ميزهاي نقشه‌كشي را غالب ًا‬ ‫تخته‌رس��م س��طحي تخت اس��ت كه هنگام ترسيم كاغذ‬
‫به گونه‌اي مي‌سازند كه ارتفاع و شيب صفحه‌ي اصلي آن‬ ‫نقشه‌كشي روي آن چسبانده مي‌شود‪ .‬بهترين نوع تخته‌رسم‬
‫قابل تنظيم باشد‪.‬‬ ‫از جنس چوب اس��ت كه س��طح روي آن با اليه‌اي از مواد‬
‫اس��تفاده از ميز مناس��ب مي‌تواند تا حد زيادي ايجاد‬ ‫مصنوعي پوش��انده شده باشد‪ .‬س��طح روي تخته‌رسم بايد‬
‫خستگي در حين كار را كم كند‪.‬‬ ‫كام ً‬
‫ال صاف و بدون موج باشد‪ .‬از آنجا كه لبه‌ي سمت چپ‬
‫تخته‌رس��م به عنوان خط‌كش تي اس��تفاده مي‌شود‌‪ ،‬اين لبه‬
‫بايد كام ً‬
‫ال مستقيم باشد‪ .‬چنانچه خط‌كش تي را به صورت‬
‫تيغه‌اي روي تخته‌رسم‪ ،‬در مسيرهاي مختلف حركت دهيد‪،‬‬
‫مي‌توانيد با مقدار نوري كه از زير خط‌كش تي عبور مي‌كند‬
‫تخت بودن و بدون موج بودن تخته‌رسم را بررسي كنيد‪.‬‬
‫تخته‌رسم در اندازه‌هاي مختلف ساخته مي‌شود‪ .‬تخته‌رسم‬
‫هنرجويان بايد براي چسباندن يك كاغذ ‪ A3‬مناسب باشد‪.‬‬
‫اين تخته‌رسم به ابعاد ‪ 50×35‬سانتي‌متر پيشنهاد مي‌شود‪ .‬از‬
‫مهم‌ترين مزيت‌هاي تخته‌رسم‪ ،‬قابل حمل بودن‪ ،‬ارزان قيمت‬
‫بودن و اشغال فضاي كم آن است‪.‬‬

‫براي تنظيم ارتفاع و شيب ميز از سازوكار‌هاي متفاوتي‬

‫استفاده مي‌ش��ود‪ .‬در ميزهاي س��اده‪ ،‬اين كار به وسيله‌ي‬
‫پيچ‌هايي كه روي پايه‌هاي ميز نصب ش��ده اس��ت انجام‬
‫مي‌گيرد‪ .‬در ميزهاي پيش��رفته‌تر‪ ،‬تنظيم به وسيله‌ي كالچ‬
‫نصب‌ش��ده روي ميز انجام مي‌گي��رد‪ .‬در اين نوع ميزها با‬
‫فش��ار پا روي كالچ ضامن ميز آزاد مي‌ش��ود و مي‌توان با‬
‫فشار دست ارتفاع و شيب ميز را تنظيم كرد‪.‬‬
‫ام��روزه با توجه به اهميت ترس��يم نقش��ه‌ها به كمك‬
‫رايانه‪ ،‬نوعي از ميزهاي نقشه‌كش��ي ساخته شده است كه‬
‫قابليت نصب رايانه روي آن را نيز دارد‪ .‬با استفاده از اين‬ ‫تخت بودن سطح تخته‌رسم را بررسي كنيد‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫الف) ارتفاع ميز را به گونه‌اي تنظيم كنيد كه كام ً‬
‫ال بر نقشه‬ ‫ميزها‪ ،‬نقشه‌كش مي‌تواند‪ ،‬كارهاي مدادي و رايانه‌اي نقشه‬
‫مس��لط باش��يد‪ ،‬به نحوي كه براي ترسيم نياز به خم‌شدن‬ ‫را روي ميز انجام دهد‪.‬‬
‫روي ميز نباشد‪.‬‬
‫ب) ش��يب ميز را به گونه‌اي تنظيم كنيد كه بر ش��عاع ديد‬
‫شما عمود باشد‪.‬‬
‫ج) سطح ميز را با پارچه‌اي نيمه‌مرطوب كام ً‬
‫ال تميز كنيد‪.‬‬

‫آشنايي با انواع خط‌كش‬

‫خط‌كش معمولي‬ ‫حفاظت و نگهداري از ميزهاي نقشه‌كشي‬
‫براي ترس��يم خطوط و اندازه‌گي��ري از خط‌كش معمولي‬ ‫ال��ف) از بريدن كاغذ روي ميز به وس��يله‌ي تيغ يا ابزاري‬
‫اس��تفاده مي‌ش��ود‪ .‬جنس خط‌كش معمول��ي مي‌تواند از‬ ‫نظير آن خودداري شود‪.‬‬
‫چوب‪ ،‬مواد پالستيكي يا فلزي باشد‪.‬‬ ‫ب) در هنگام استفاده از پرگار دقت شود سطح ميز خراش‬
‫برنداشته و سوراخ نشود‪.‬‬
‫ج) از ضربه زدن روي ميز خودداري شود‪.‬‬
‫د) براي تنظيم ميز يا باز و بسته كردن پيچ‌هاي آن از آچار‬
‫مناسب استفاده شود‪.‬‬
‫ﻫ) از شستن ميز با آب خودداري شود‪.‬‬
‫و) از گذاش��تن وس��ايل س��نگين و يا نشس��تن روي ميز‬
‫خودداري شود‪.‬‬

‫شناسايي اصول آماده كردن ميز نقشه‌كشي‬

‫جهت آماده كردن ميز براي ترس��يم نقش��ه به ترتيب زير‬
‫عمل كنيد‪.‬‬

‫نكته‬

‫چنانچ��ه ارتف��اع مي��ز قابل تنظيم نيس��ت‬

‫مي‌توانيد از صندلي‌هايي كه ارتفاع آن قابل‬
‫تنظيم است استفاده كنيد‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫آشنايي با انواع گونيا‬ ‫خط‌كش تي‬
‫گونيا ابزاري است كه با تكيه‌ي آن بر خط‌كش تي مي‌توان‬ ‫خط‌كش تي از دو قسمت بدنه و لبه تشكيل شد‌ه است‪ .‬لبه‌ي‬
‫خطوط عمودي را ترس��يم كرد‪ .‬گونيا در دو نوع ‪30- 60‬‬ ‫خط‌كش تي نسبت به بدنه‌ي آن زاويه ‪ 90‬درجه دارد‪.‬‬
‫درجه و ‪ 45‬درجه ساخته مي‌شود‪ .‬با استفاده از لبه‌ي مورب‬ ‫خط‌ك��ش تي ب��راي ترس��يم خط��وط افقي اس��تفاده‬
‫اين دو گونيا مي‌توان خطوط ‪ 30°-60°‬و ‪ 45‬درجه را به‬ ‫مي‌ش��ود‪ .‬بدين منظور بايس��تي خط‌كش تي مطابق شكل‬
‫صورت مستقيم ترسيم كرد‪.‬‬ ‫روي تخته‌رس��م قرار گيرد‪ .‬در حقيقت‪ ،‬لبه‌ي سمت چپ‬
‫تخته‌رسم راهنماي حركت خط‌كش تي است‪.‬‬
‫نوعي از خط‌كش تي نيز وجود دارد كه لبه‌ي آن مدرج‬
‫و قابل تنظي��م در زاويه‌هاي مختلف اس��ت‪ .‬البته‪ ،‬توصيه‬
‫مي‌ش��ود‪ ،‬همواره از خط‌كش تي نوع ثابت اس��تفاده شود‪.‬‬
‫ط��ول خط‌ك��ش تي بايد متناس��ب با كاغذ نقش��ه انتخاب‬
‫ش��ود‪ .‬براي هنرجويان اين درس‪ ،‬خط‌ك��ش تي ‪ 50‬تا ‪60‬‬
‫نحوه‌ي قرار گرفتن گونيا و خط‌كش تي‬ ‫سانتي‌متري مناسب است‪.‬‬

‫گونيا ‪30°- 60°‬‬ ‫گونيا ‪45°‬‬

‫طول مناسب براي گونياها در شكل زير آمده است‪.‬‬

‫گونياي ‪30°- 60°‬‬ ‫گونياي ‪45°‬‬

‫‪20‬‬
 ‫براي مشاهده‌ي خطوط ترسيم‌شده در نقشه‌ها‌‪ ،‬معموالً‬ ‫نوع ديگري از گونيا وجود دارد كه س��طح مورب آن‬
‫جنس گونيا را از پالستيك ش��فاف انتخاب مي‌كنند‪ .‬البته‬ ‫قابل تنظيم است و تحت زاويه‌هاي مختلفي قرار مي‌گيرد‪.‬‬
‫گونياهاي چوبي و فلزي نيز وجود دارد كه در نقشه‌كشي‬ ‫(شكل زير را ببينيد)‬
‫استفاده نمي‌شود‪.‬‬
‫هنگام خريد‪ ،‬گونيايي را انتخاب كنيد كه شماره‌گذاري‬
‫روي آن ب��ا كمي فاصله از گوش��ه‌ي ‪ 90‬درجه‌ي آن آغاز‬
‫شده باشد‪.‬‬

‫نكته‬

‫هن��گام خريد خط‌كش ت��ي نبايد هيچ گونه‬

‫لق��ي بين بدن��ه‌ي خط‌كش ت��ي و لبه‌ي آن‬
‫مناسب‬ ‫نامناسب‬
‫وجود داشته باشد‪.‬‬

‫با اس��تفاده از دو گونياي ‪ 30- 60‬درجه و ‪ 45‬درجه مي‌توان زاويه‌هاي با نس��بت ‪ 15‬درجه ترس��يم كرد‪ .‬در شكل زير‬
‫زاويه‌هاي ايجاد شده به‌وسيله‌ي دو گونياي ‪ 30- 60‬درجه و ‪ 45‬درجه را مي‌بينيد‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫از آنجا كه خط‌كش‌هاي افقي و عمودي در ماشين‌هاي‬ ‫ماشين‌هاي نقشه‌كشي‬
‫نقشه‌كش��ي به‌راحت��ي روي ميز قابلي��ت جابه‌جايي دارد؛‬ ‫(‪)Drafting Machine‬‬
‫مي‌ت��وان اين ميزها را بس��ته به نياز در ابع��اد بزرگ‌تر نيز‬ ‫ماش��ين‌هاي نقشه‌كشي مجموعه‌اي تركيبي از دو خط‌كش‬
‫ساخت‪ .‬در اين‌گونه موارد مي‌توان ماشين‌هاي نقشه‌كشي‬ ‫افقي و عمودي است كه مي‌توان با آن‪ ،‬همزمان‪ ،‬كار گونيا‬
‫متع��ددي نص��ب كرد تا همزم��ان چند نف��ر بتوانند روي‬ ‫و خط‌كش تي را با دقت باال انجام داد‪.‬‬
‫قسمت‌هاي مختلف يك نقشه كار كنند‪.‬‬ ‫مهم‌ترين مزيت اس��تفاده از ماش��ين نقشه‌كشي دقت‬
‫عمل‪ ،‬سرعت و راحتي كار با آن است‪.‬‬
‫در شكل زير يك ماشين‌نقشه‌كشي مدرن را مي‌بينيد‪.‬‬

‫متعلقات ماشين‌هاي نقشه‌كشي‬

‫خط‌كش‌ه��اي افقي و عمودي ماش��ين نقشه‌كش��ي روي‬
‫نقاله‌اي س��وارند كه همزم��ان مي‌تواند كار خط‌كش تي و‬
‫گونيا و نقاله را انجام دهد‪ .‬بعد از تنظيم خط‌كش‌هاي افقي‬
‫و عمودي‪ ،‬خط‌كش‌ها همواره موازي وضعيت اوليه باقي‬
‫مي‌مان��د و با اين خاصيت مي‌ت��وان خطوط موازي افقي‪،‬‬
‫عمودي يا تحت زاويه را در هر نقطه از ميز ترسيم كرد‪.‬‬

‫پيچ ضامن‬ ‫ماش��ين‌هاي نقشه‌كشي را مي‌توان روي انواع ميزهايي‬

‫ضامن دستي‬ ‫كه قابليت تنظيم دارد‪ ،‬نصب كرد‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫نكته‬
‫تنظيم خط‌كش افقي و خط‌كش عمودي‬
‫براي تنظيم دو خط‌كش عم��ود برهم به ترتيب زير عمل‬ ‫‪ -‬در موقع كار الزم است خط‌كش افقي و‬
‫مي‌كنيم‪:‬‬ ‫عمودي دقيق ًا نس��بت به يكديگر زاويه ‪90‬‬
‫درجه داشته باشند‪.‬‬
‫‪ -‬خط‌كش‌ها‪ ،‬روي نقاله‪ ،‬به صورت كشويي‬
‫يا به‌وسيله‌ي ضامن نصب مي‌شود‪.‬‬
‫‪ -‬به‌وس��يله‌ي ورنيه مي‌توان كس��رهايي از‬
‫زاويه را تنظيم كرد‪ .‬امروزه نقاله‌هايي ساخته‬
‫الف) ابتدا يك��ي از خط‌كش‌ها را در جاي خود محكم و‬ ‫شده‌اند كه براساس سازوكار ديجيتالي كار‬
‫نقال��ه را روي ميز زاويه ‪ 90‬درجه تنظيم مي‌كنيم‪ .‬س��پس‬ ‫مي‌كن��د و داراي س��رعت عم��ل و دق��ت‬
‫خط افقي ‪ AB‬را مي‌كشيم‪.‬‬ ‫بيش��تري است‪ .‬در ش��كل زير يك نقاله‌ي‬
‫ديجيتالي را با متعلقات آن مي‌بينيد‪.‬‬

‫ب) نقال��ه را ب��ه ان��دازه ‪ 90‬درجه مي‌چرخاني��م و لبه‌ي‬

‫خط‌ك��ش ديگر را دقيق�� ًا بر پاره‌خ��ط ‪ AB‬منطبق و پيچ‬
‫تنظيم‌كننده‌ي آن را محكم مي‌كنيم‪.‬‬

‫ج) با اين عمل‪ ،‬خط‌ك��ش افقي و عمودي دقيق ًا عمود بر‬

‫ه��م قرار مي‌گي��رد‪ .‬مي‌توانيد با يك گوني��اي دقيق عمود‬
‫بودن آن دو را بررسي كنيد‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫نوار چسب‬ ‫تنظيم چراغ و مقدار نور روي ميز نقشه‌كشي‬
‫براي ثابت نگه‌داشتن كاغذ روي ميز نقشه‌كشي يا تخته‌رسم‬ ‫از آنجا كه نقش��ه‌كش‌ها مدت طوالني از روز را به ترسيم‬
‫از چس��ب نواري استفاده مي‌ش��ود‪ .‬اين نوع چسب‌ها در‬ ‫و بررس��ي نقشه‌ها مشغول‌اند‪ ،‬تنظيم نور مناسب كارگاه‌ها‬
‫انواع كاغذي‪ ،‬پارچه‌اي و پالس��تيكي وج��ود دارد‪ .‬براي‬ ‫و دفاتر نقشه‌كشي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است تا از‬
‫چسباندن كاغذ روي ميز نقشه‌كشي‪ ،‬نوارچسب پالستيكي‬ ‫آسيب رسيدن به چش��م افراد جلوگيري شود و خستگي‬
‫يا كاغذي توصيه مي‌شود‪.‬‬ ‫چشم به حداقل برسد‪.‬‬
‫مناسب‌ترين نور براي نقشه‌كشي نور طبيعي خورشيد‬
‫است‪ .‬ساختمان كارگاه‌ها و دفاتر نقشه‌كشي بايد به‌صورتي‬
‫طراحي شود كه نور خورشيد مناسب و يكسان به همه جا‬
‫برسد‪ .‬گفتني است كه نور خورشيد نبايد مستقيم به سطح‬
‫ميز نقشه‌كشي بتابد‪ .‬البته‪ ،‬در مواردي ناچاريم از نور المپ‬
‫چسب كالك‬
‫براي كارگاه اس��تفاده كنيم‪ .‬در اين م��وارد بايد چراغ‌هاي‬
‫نوعي ديگر از نوارچسب‌ها جنسي شبيه كاغذ كالك دارد‪.‬‬
‫روشنايي به‌صورتي نصب شود كه سايه ايجاد نكند و نور‬
‫مورد اس��تفاده اين چسب وقتي است كه كاغذ كالك پاره‬
‫تركيبي زرد و سفيد يكسان در همه‌ جاي كارگاه بتابد‪.‬‬
‫شود و نياز به چسباندن آن باشد‪.‬‬
‫چنانچهرويميزنقشه‌كشيچراغقابلتنظيمنصبمي‌شود‪،‬‬
‫بايد ارتفاع و جهت حباب چراغ نسبت به ميز به صورتي تنظيم‬
‫شود كه شدت نور مناسب باشد و سايه ايجاد نكند‪.‬‬

‫پايه‌ي چسب‬
‫براي اس��تفاده راحت‌تر از نوارچسب‪ ،‬اس��تفاده از پايه‌ي‬
‫چس��ب مناس��ب ضروري است‪ .‬پايه چس��ب‌ها در انواع‬
‫مختلف��ي وجود دارد‪.‬‬
‫مي‌توان از تركيب نور طبيعي و مصنوعي در كارگاه نقشه‌كشي‬
‫هنرجوي��ان‬ ‫ب��راي‬
‫استفاده كرد‪.‬‬
‫پايه‌چس��بي مناس��ب‬ ‫نكته‬
‫است كه سبك‪ ،‬قابل‬ ‫ع��دم دقت در تنظيم نور‪ ،‬باعث خس��تگي‬
‫حمل و تا حد ممكن‬ ‫چشم و در صورت تداوم‪ ،‬منجر به بيماري‬
‫كوچك باشد‪.‬‬ ‫چشم مي‌شود‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫اصول نصب كاغذ روي ميز نقشه‌كشي‬
‫براي شروع نقشه‌كشي ابتدا بايد كاغذ را روي ميز يا تخته‌رسم بچسبانيد‪ .‬در شكل زير روش صحيح چسباندن كاغذ نشان‬
‫داده شده است‪.‬‬

‫فاصله‌ي كاغذ از لبه‌ي سمت چپ ميز بايد ‪ 5‬سانتي‌متر در نظر گرفته شود‪ .‬اگر كاغذ دقيق ًا لبه‌ي ميز چسبانده شود خط‌كش تي‬
‫لبه‌ي كاغذ را خراب مي‌كند‪ .‬همچنين اگر فاصله‌ي كاغذ از لبه‌ي ميز خيلي زياد باشد‪ ،‬خطوط افقي ترسيم‌شده به كمك خط‌كش‬
‫تي دقت كمتري خواهد داشت‪ .‬فاصله‌ي كاغذ از لبه‌ي پايين ميز ‪ 8‬تا ‪ 10‬سانتي‌متر پيشنهاد مي‌شود‪ .‬اگر كاغذ زياد پايين چسبانده‬
‫شود خطوط ترسيم‌شده به وسيله‌ي خط‌كش تي دقت الزم را نخواهد داشت‪( .‬شكل را ببينيد)‬

‫نادرست‬ ‫درست‬

‫نادرست‬ ‫نادرست‬
‫‪25‬‬
 ‫اصول آراستگي نقشه‌ها‬ ‫ايمني در كارگاه نقشه‌كشي‬
‫در ه��ر كارگاه قوانين و ضوابطي حاكم اس��ت كه عالوه‬
‫‪ .1‬هنگام حركت خط‌كش تي آن را از روي ميز بلند كنيد‪.‬‬
‫بر پيشرفت كار موجب ش��ادابي‪ ،‬نظم و سالمتي كاركنان‬
‫آن كارگاه مي‌ش��ود‪ .‬از جمله‌ي اصول و قوانين اوليه‌ي هر‬
‫كارگاه رعايت اصول ايمني اس��ت‪ .‬در كارگاه نقشه‌كشي‬
‫اصول ايمني زير بايد رعايت شود‪:‬‬

‫‪ .2‬هنگام حركت گونيا آن را از روي ميز بلند كنيد‪.‬‬ ‫‪ .1‬هي��چ‌گاه ابزار نوك تيز مانند پ��رگار را در جيب لباس‬
‫خود قرار ندهيد‪.‬‬

‫‪ .2‬محيط كار خود را همواره تميز نگه داريد‪.‬‬

‫‪ .3‬ابزار را پس از استفاده در محل خود قرار دهيد‪.‬‬

‫‪ .3‬نوك مداد را روي كاغذ تيز نكنيد‪.‬‬ ‫‪ .4‬از حركت بي‌مورد در كارگاه نقشه‌كشي خودداري كنيد‪.‬‬

‫‪ .5‬بعد از اتمام نقشه‌كش��ي‪ ،‬مي��ز و صندلي خود را مرتب‬

‫و تميز كنيد‪.‬‬

‫‪ .6‬در كارگاه نقشه‌كش��ي سكوت عامل مهمي در تمركز و‬

‫‪ .4‬بعد از تراشيدن مداد نوك آن را روي پارچه‌ يا دستمال‬ ‫پيشرفت كار است‪ ،‬سعي كنيد در كارگاه هيچ صدايي جز‬
‫كاغذي بماليد تا تميز شود‪.‬‬ ‫صداي كار با ابزار نقشه‌كشي شنيده نشود‪.‬‬

‫‪ .7‬بعد از هر ‪ 20‬تا ‪ 30‬دقيقه ترس��يم از پنجره‌ي كارگاه به‬

‫دوردس��ت‌ها نگاه كنيد تا چشم شما به نزديك‌بيني دچار‬
‫نشود‪.‬‬

‫‪ .5‬چنانچه از س��مباده براي تيز كردن س��ر مداد اس��تفاده‬ ‫‪ .8‬چنانچه از عينك اس��تفاده مي‌كنيد‪ ،‬قبل از انتخاب اين‬
‫مي‌كنيد آن‌را داخل پوشش مخصوص بگذاريد‪.‬‬ ‫رشته با پزشك خود مشورت كنيد‪.‬‬

‫ش از حد به كاغذ‬
‫‪ .9‬در هن��گام كار چش��مان خود را بي�� ‌‬
‫نزدي��ك نكنيد‪ .‬هم��واره فاصله‌ي ‪ 30‬تا ‪ 40‬س��انتي‌متر را‬
‫رعايت كنيد‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫‪ .11‬در هنگام��ي كه كاري روي نقش��ه انج��ام نمي‌دهيد‬ ‫‪ .6‬كتاب‌ها و وسايل را روي نقشه‌ها نگذاريد‪.‬‬
‫روپوشي روي آن بگذاريد‪.‬‬

‫‪ .7‬قبل از شروع به كار دست‌هاي خود را بشوييد‪.‬‬

‫‪ .12‬بعد از اتمام كار‪ ،‬روپوش ميز را روي آن بكشيد‪.‬‬

‫‪ .8‬خرده‌هاي پاك‌كن را با دست پاك نكنيد‪.‬‬

‫‪ .13‬بعد از اتمام نقش��ه‪ ،‬براي نوش��تن مطلب��ي روي آن‪،‬‬
‫كاغذي زير دست خود بگذاريد‪.‬‬

‫‪ .9‬براي پاك كردن خرده‌هاي پاك‌كن از برس استفاده كنيد‪.‬‬

‫‪ .14‬ابزار نقشه‌كشي را با پارچه‌ي نيمه‌مرطوب تميز كنيد‪.‬‬

‫‪ .10‬براي اش��اره كردن به تصاوير از نوك انگشت(پش��ت‬

‫‪ .15‬نقش��ه‌ها را در پوشه‌ي مخصوص قرار دهيد‪ .‬چنانچه‬
‫ناخن) استفاده كنيد‪.‬‬
‫نقشه‌ها بزرگ هستند‪ ،‬آن‌ها را تا بزنيد و يا لوله كنيد‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫دستوركار‬
‫نصب كاغذ و ترسيم خطوط افقي‬

‫(‪ 60‬دقيقه)‬
‫ي��ك كاغذ ‪ A4‬را به‌صورت صحيح روي ميز نقشه‌كش��ي‬
‫بچسبانيد‪ .‬سپس با كمك خط‌كش تي‪ ،‬خطوط افقي موازي‬
‫روي آن ترسيم كنيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫‪HB‬‬ ‫‌مداد‬

‫‪28‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .3‬دو گوش��ه‌ي باقي‌مان��ده از كاغذ را هم مطابق ش��كل‬ ‫‪ .1‬كاغذ را در محل مناس��ب روي س��طح ميز بگذاريد و‬
‫بچسبانيد‪.‬‬ ‫لبه‌ي پاييني كاغذ را با خط‌كش تي هم‌راس��تا كنيد‪ .‬سپس‬
‫گوش��ه‌ي سمت راس��ت بااليي كاغذ را بچس��بانيد‪ .‬دقت‬
‫كنيد‪ ،‬فاصله‌ي كاغذ از سمت چپ ميز حدود ‪ 5‬سانتي‌متر‬
‫و از لبه‌ي پاييني سطح ميز حدود ‪ 10‬سانتي‌متر باشد‪.‬‬

‫‪ .4‬خط‌ك��ش تي را از باال به پايين به ترتيب حركت دهيد‬ ‫‪ .2‬خط‌كش تي را به باال حركت دهيد و لبه‌ي بااليي كاغذ‬
‫و خطوط افقي موازي ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫را با خط‌كش تي هم‌راس��تا كنيد‪ .‬حاال‪ ،‬لبه‌ي پاييني سمت‬
‫چپ كاغذ را بچسبانيد‪.‬‬

‫‪ .5‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز‬

‫نكته‬
‫محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬
‫لبه‌ي خط‌ك��ش تي همواره بايد به س��مت‬
‫چپ ميز چسبيده باشد‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬جايگاه نقشه‌كشي در صنعت را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .2‬كاربرد استاندارد را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬انواع نقشه‌ها را كه در صنايع مختلف كاربرد دارد را نام ببريد‪.‬‬
‫‪ .4‬خصوصيات كاغذ نقشه‌كشي را بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ .5‬كاربرد كاغذ شطرنجي را بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ .6‬كاربرد كاغذهاي نيمه‌شفاف را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .7‬سه قاعده‌ي كلي براي تعيين ابعاد كاغذهاي گروه ‪ A‬بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ .8‬از يك كاغذ ‪ A0‬چند كاغذ ‪ A4‬تهيه مي‌شود؟‬

‫© د) ‪32‬‬ ‫ ‬‫© ج) ‪16‬‬ ‫© ب) ‪12‬‬

‫ ‬ ‫© الف) ‪8‬‬
‫ ‬

‫‪ .9‬كدام وسيله‌ي برش براي بريدن كاغذهاي بزرگ و با طول برش بلند مناسب است؟‬

‫© د) كاتر‬ ‫ ‬‫© ج) نخ‬ ‫© ب) خط‌كش فلزي ‬ ‫© الف) قيچي‬

‫ ‬

‫‪ .10‬از خط‌كش تي براي ترسيم خطوط ‪ ...........‬استفاده مي‌شود‪.‬‬

‫© د) عمودي و افقي‬ ‫© ج) مايل‬

‫ ‬ ‫© ب) افقي‬
‫ ‬ ‫© الف) عمودي‬
‫ ‬

‫‪ .11‬اصول ايمني در كارگاه نقشه‌كشي را شرح دهيد‪.‬‬

‫‪ .12‬اصول آراستگي نقشه را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .13‬تاريخچه‌‌ي استاندارد در كشورمان را توضيح دهيد‪.‬‬
 ‫‪ .14‬انواع گونيا و كاربرد آن را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .15‬زوايايي را كه با گونياي ‪ 45‬درجه و ‪ 30-60‬درجه قابل ترسيم هستند نام ببريد‪.‬‬
‫‪ .16‬اصول آماده كردن ميز نقشه‌كشي را براي ترسيم توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .17‬ماشين‌هاي نقشه‌كشي را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .18‬تنظيم خط‌كش‌هاي ماشين نقشه‌كشي را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .19‬تنظيم نور در كارگاه نقشه‌كشي را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .20‬انواع چسب‌ها و كاربرد آن را در نقشه‌كشي شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .21‬اصول نصب كاغذ را روي ميز نقشه‌كشي شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .22‬هر يك از تصاوير زير كدام يك از اصول آراستگي نقشه‌ها را بيان مي‌كند‪ .‬در زير هر شكل توضيح دهيد‪.‬‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬يك كاغذ ‪ A0‬را به‌صورتي برش دهيد كه كاغذهاي ‪ A4 ،A3،A2 ،A1‬و ‪ A5‬از آن به‌دست آيد‪ 30( .‬دقيقه)‬
‫‪ .2‬برش با نخ و خط‌كش فلزي را براي كاغذهاي‌ ‪ A1‬تا ‪ A5‬انجام دهيد‪ .‬به نظر شما‪ ،‬براي كدام كاغذها از نخ و براي كدام‬
‫يك از خط‌كش مي‌توان استفاده كرد‪ 30( .‬دقيقه)‬
‫‪ .3‬كاغذ ‪ A4‬را به‌صورت صحيح روي ميز بچس��بانيد‪ ،‬و س��پس ‪ 15‬خط افقي سرتاسري با فاصله‌ي يكسان روي آن ترسيم‬
‫كنيد‪ 60( .‬دقيقه)‬

‫‪32‬‬
‫توانايي ترسيم خطوط (‪)1‬‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬انواع مدادها را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬انواع مداد تراش را نام ببرد‪.‬‬
‫‪ -‬مفهوم خط در نقشه را بيان كند‪.‬‬
‫‪ -‬انواع پاك‌كن را نام ببرد‪.‬‬
‫‪ -‬سپر پاك‌كن را توضيح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬مشخصات مداد‌ها را بيان كند‪.‬‬
‫‪ -‬اصول ترسيم خطوط با خط‌كش تي و گونيا را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬روش‌هاي تراشيدن مداد را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬اصول ترسيم خطوط با خط‌كش تي را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬خطوط را با كمك خط‌كش تي و گونيا ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬روش‌هاي ترسيم خطوط با زاويه‌هاي متفاوت را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬روش‌هاي ترسيم خطوط عمود بر‌هم و موازي هم را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬خطوط با زاويه‌هاي متفاوت را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬خطوط موازي و عمود بر هم را ترسيم كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬خط در نقشه چه كاربردي دارد؟‬

‫‪ .2‬چه نوع مداد‌هايي در بازار وجود دارد؟‬
‫‪ .3‬حرف ‪ HB‬روي مدادها به چه مفهومي است؟‬
‫‪ .4‬خطوط افقي در نقشه‌ها با چه وسيله‌اي ترسيم مي‌شود؟‬
‫‪ .5‬گونيا در نقشه‌‌كشي چه كاربردي دارد؟‬
‫‪ .6‬چند نوع گونيا را مي‌شناسيد؟ نام ببريد‪.‬‬
‫‪ .7‬كدام مداد نرم‌تر است؟‬
‫© ج) ‪B‬‬ ‫© ب) ‪H‬‬
‫ ‬ ‫© الف) ‪HB‬‬
‫ ‬

‫‪34‬‬
 ‫انواع مغزي مداد و موارد استفاده از آن‬
‫براي ترس��يم نقش��ه‌هاي مقدماتي و نقش��ه‌هاي با دست‬
‫آزاد از مداد اس��تفاده مي‌شود‪ ،‬خطوط ترسيم شده با مداد‬
‫بايد پررنگ و با وضوح كامل باش��د‪ .‬چنانچه بدنه‌ي مداد‬
‫به‌صورت ش��ش‌گوش انتخاب شود‪ ،‬احتمال لغزش آن در‬
‫دست كمتر است‪ .‬ماده‌ي اصلي مغز مداد گرافيت و خاك‬
‫رس اس��ت‪ .‬هرچه مقدار گرافيت در مغز مداد بيشتر باشد‬
‫مداد نرم‌تر و پررنگ‌تر خواهد بود‪.‬‬
‫خط اصلي‌ترين عامل تشكيل دهنده‌ي نقشه است و مداد‪،‬‬
‫آشنايي با مفهوم خط و ترسيم آن‬
‫در مبحث قبلي بيان ش��د كه نقش��ه زبان صنعت اس��ت‪.‬‬
‫گفت‌وگوهاي هر زبان براي نوش��ته شدن نياز به حروف‬
‫الفباي مخصوص به خود دارد‪ .‬براي مثال‪ ،‬در زبان فارسي‪،‬‬
‫ب��ا كمك ح��روف «الف» تا «ي» مي‌تواني��م افكار خود را‬
‫روي كاغذ بنويسيم‪ .‬زبان صنعت نيز الفباي مخصوص به‬
‫خود دارد‪ ،‬خطوط مختلف الفباي اين زبان است‪.‬‬
‫ابتدايي‌ترين و مهم‌ترين ابزار براي ترسيم خطوط است‪.‬‬

‫مداد شش‌گوش ويژه‌ي ترسيم نقشه‌هاي مقدماتي‬

‫مغزي مدادهاي معمولي در داخل محفظه‌اي از جنس‬

‫چ��وب مخصوص قرار مي‌گيرد‪ .‬جن��س چوب مداد بايد‬
‫مقاوم باشد و مانع شكستن مغزي مداد شود‪.‬‬
‫امروزه مدادهاي ديگري نيز ساخته شده است كه در آن‬
‫به جاي چوب از مواد مصنوعي يا كاغذ روزنامه‌هاي باطله‬
‫استفاده مي‌شود‪ .‬به هرحال‪ ،‬مقاومت پوسته‌ي محافظ مغزي‬
‫مغز مداد زير ميكروسكوپ‬
‫مداد داراي اهميت است‪ .‬در شكل زير نيروهاي وارد شده‬
‫به مداد در هنگام ترسيم و اثرهاي آن را مشاهده مي‌كنيد‪.‬‬
‫مغ��ز مداد ب��راي كاربرد‌هاي متف��اوت به‌صورت نرم‪،‬‬
‫سخت يا متوسط ساخته مي‌ش��ود‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬معموالً‬
‫مدادها را به ‪ 18‬يا ‪ 19‬درجه تقسيم بندي مي‌كنند‪:‬‬
‫‪ -‬از ‪ 7B‬ت��ا ‪ 2B‬را مدادهاي نرم‪ ،‬از ‪ B‬تا ‪ 3H‬را مدادهاي‬
‫متوسط و از ‪ 4H‬تا ‪ 9H‬را مدادهاي سخت مي‌نامند‪ .‬پس‬
‫سخت‌ترين مداد ‪ 9H‬و نرم‌ترين مداد ‪ 7B‬است‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫معموالً مدادهاي ‪ HB ،F، H‬و ‪ B‬براي ترسيم خطوط مختلف در نقشه كاربرد دارد‪ .‬البته امروزه بيشتر در ترسيم نقشه‌ها‬
‫از مداد ‪ HB‬استفاده مي‌شود‪ .‬جدول زير كاربرد مدادهاي مختلف را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫مدادهاي سخت‬ ‫مدادهاي متوسط‬ ‫مدادهاي نرم‬

‫درجه‌ي مداد‬ ‫‪8B 7B 6B 5B 4B 3B 2B B HB F H 2H 3H 4H 5H 6H 7H 8H 9H‬‬

‫براي خط‌كشي و نوشتن‬

‫نوشتن‪ ،‬اسكچ‪ ،‬سايه‬

‫نقشه‌كشي‬
‫كشيدن خط روي مواد‬
‫كشيدن روي مواد سخت‬

‫روي مواد سخت‌تر‬

‫كارهاي هنري‬

‫قطرهاي‬
‫درجه‌ي رنگ موجود‬ ‫مدادهاي مكانيكي‪( 1‬فشاري)‬
‫استاندارد‬
‫امروزه اس��تفاده از مدادهاي مكانيكي رواج بسياري يافته‬
‫‪4H‬‬ ‫‪3H‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪0/25‬‬
‫اس��ت‪ .‬در اين مدادها مي‌ت��وان از مغزي‌هايي با ضخامت‬
‫‪HB‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪0/35‬‬ ‫اس��تاندارد اس��تفاده ك��رد‪ .‬اي��ن مدادها براي اس��تفاده از‬
‫‪2B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪HB‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫مغزي‌هاي��ي با قطر ‪ 0/25‬تا ‪ 2‬ميلي‌متر س��اخته مي‌ش��ود‪.‬‬
‫جدول مقابل قطر مغزي‌ها را نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫‪HB‬‬ ‫‪0/7‬‬

‫‪HB‬‬ ‫‪0/9‬‬

‫‪9H 8H 7H 6H 5H 4H 3H 2H H‬‬ ‫‪1/4‬‬

‫‪HB F B 2B 3B 4B 5B 6B‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1. Mechanical Pencil‬‬

‫‪36‬‬
 ‫مغزي‌هاي ظريف نياز به سايش ندارد و مي‌توان با آن‌ها خطوط يكنواخت ترسيم كرد‪ .‬در شكل زير ساختمان داخلي‬
‫دونمونه مداد مكانيكي نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪ .5‬حلقه‌ي گيره‬ ‫‪ .4‬گيره ‬ ‫‪ .3‬پوشش فلزي ‬ ‫‪ .2‬راهنماي مغز مداد ‬ ‫‪ .1‬لوله‌ي راهنما ‬
‫‪ .10‬بدنه‬ ‫‪ .9‬مغز مداد ‬ ‫‪ .8‬محفظه‌ي مغز مداد ‬ ‫‪ .7‬فنر ‬ ‫‪ .6‬پوشش ‬
‫‪ .15‬پوشش ‬ ‫‪ .14‬نگهدارنده پاك‌كن ‬ ‫‪ .12‬سوزن پاك‌كن ‬ ‫‪ .11‬گيره ‬

‫‪ .5‬فشاري‬ ‫‪ .4‬بدنه ‬ ‫‪ .3‬لوله براي مغز مداد ‬ ‫‪ .2‬سه نظام ‬ ‫‪ .1‬روكش فلزي ‬
‫‪ .8‬مغز مداد ‬ ‫‪ .7‬گيره ‬ ‫‪ .6‬فنر ‬

‫‪37‬‬
‫مداد تراش‌هاي كه تاكنون شناختيد براي تراشيدن مدادهاي‬ ‫آشنايي با انواع تراش‬
‫معمولي اس��تفاده مي‌ش��ود‪ .‬اما براي تيز كردن مغزي‌هاي‬ ‫در گذش��ته براي تراش��يدن مداد از چاقو استفاده مي‌شد‪.‬‬
‫ضخيم در مدادهاي مكانيكي بايد از مغزي تيز‌كن استفاده‬ ‫امروزه اين كار با استفاده از انواع مدادتراش‌ها بسيار ساده‬
‫كرد‪ .‬نمونه‌هايي از آن را در شكل زير مي‌بينيد‪.‬‬ ‫شده است‪.‬‬
‫پركاربرد‌ترين مداد تراش‌ها‪ ،‬مداد تراش دستي ( شكل‬
‫الف) و مداد تراش روميزي(ش��كل ب) اس��ت‪ .‬برخي از‬
‫مدادتراش‌ه��اي روميزي قابليت نص��ب روي ديوار را نيز‬
‫دارند‪.‬‬

‫شكل ب مداد تراش روميزي‬ ‫شكل الف مداد تراش دستي‬

‫اصول تراشيدن مداد‬
‫در حين ترس��يم نقش��ه بايد همواره دقت شود نوك مداد‬
‫حالتي مناسب داشته باشد تا خطوط ترسيم شده ضخامت‬ ‫نوع ديگري از مداد تراش‪ ،‬مداد تراش الكتريكي است‪.‬‬
‫و يكنواختي مناس��ب داشته باش��د‪ .‬طول قسمت تراشيده‬ ‫نمونه‌هايي از آن را در شكل زير مي‌بينيد‪.‬‬
‫ش��ده از مداد حدود ‪ 25‬تا ‪ 35‬ميلي‌متر و طول مغز مداد ‪9‬‬
‫تا ‪ 12‬ميلي‌متر مناسب است‪(.‬شكل را ببينيد)‬

‫مداد تراش الكتريكي‬

‫‪38‬‬
 ‫پاك‌كن و انواع آن‬ ‫براي تخت كردن نوك مداد مي‌توانيد از كاغذ سمباده‌ي‬
‫معم��والً براي زدودن خط‌هاي مدادي از پاك‌كن اس��تفاده‬ ‫نرم استفاده كنيد (شكل را ببينيد)‬
‫مي‌ش��ود؛ البته نوعي پاك‌كن هم وجود دارد كه براي پاك‬
‫كردن خطوط مركبي كارب��رد دارد‪ .‬پاك‌كني كه براي پاك‬

‫اسفنج براي تميز‬

‫كردن نوك‬ ‫سمباده‌ي نرم‬

‫كردن خطوط مدادي اس��تفاده مي‌ش��ود بايد از جنس نرم‬

‫باش��د تا آسيبي به كاغذ نرساند‪ .‬در شكل زير چند نوع از‬
‫انواع پاك‌كن را مي‌بينيد‪.‬‬ ‫چوب‬ ‫سمباده‌ي زبر‬

‫چنانچه نوك مداد به‌صورت مخروطي تراشيده شود‪ ،‬هنگام‬

‫ترس��يم بايد مداد را با انگش��ت شست و س��بابه به آرامي‬
‫چرخاند تا خطوط يكنواخت و هم‌ضخامت رسم شود‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫مواد پالستيكي است‪ .‬همواره‪ ،‬پس از مدتي‪ ،‬بايد برس را‬ ‫نوعي ديگر از پاك‌كن‌ها‪ ،‬پاك كن الكتريكي اس��ت كه با‬
‫با آب نيمه‌گرم و مايع صابون شس��ت تا تميز شود و خود‬ ‫حركت چرخشي موجب ظرافت و دقت بيشتر در كار مي‌شود‬
‫موجب كثيفي نقشه نشود‪.‬‬ ‫و آسيب كمتري به كاغذ وارد مي‌كند‪( .‬شكل را ببينيد)‬

‫پاك‌كن الكتريكي با باتري‌هاي قابل شارژ‬

‫‪1‬‬
‫سپر پاك‌كن‬
‫ورقه‌اي فلزي يا پالس��تيكي با ضخامت بسيار كم است كه‬
‫هاشورزن‬ ‫س��وراخ‌هايي با ش��كل‌هاي مختلف دارد؛ و مي‌توان براي‬
‫ترسيم هاشور در نقشه‌كشي كاربرد زيادي دارد‪ .‬استفاده از‬ ‫پاك‌ك��ردن انواع خطوط مس��تقيم و دايره‌اي بدون آس��يب‬
‫دستگاه هاشورزن موجب مي‌شود كه هاشور‌ها با فاصله‌ي‬ ‫رسيدن به ساير خطوط از آن استفاده كرد‪( .‬شكل را ببينيد)‬
‫معين و كام ً‬
‫ال موازي ترسيم ش��ود‪ .‬فاصله‌ي هاشورها در‬
‫روي دستگاه هاشور‌زن قابل تنظيم است‪ .‬همچنين با اتصال‬
‫شابلن به خط‌كش هاشور‌زن مي‌توان اقدام به ترسيم‌هايي‬
‫كه حالتي تكراري دارند كرد‪.‬‬

‫سپر پاك‌كن‬

‫‪2‬‬
‫برس‬
‫از اين ابزار براي حذف ذرات به جامانده از پاك‌كن روي‬
‫كاغذ اس��تفاده مي‌ش��ود‪ .‬جنس برس از موي يال اسب يا‬
‫هاشور‌زن‬ ‫استفاده‌هاي ديگر از‬ ‫‪1. erasing shield‬‬
‫هاشور‌زن‬ ‫‪2. brush‬‬
‫‪40‬‬
 ‫قلم ترلين‬ ‫قلم راپيد‬
‫در گذش��ته براي مركبي‌كردن نقشه‌ها از قلم ترلين استفاده‬ ‫نقشه‌ها يكي از سرمايه‌هاي مهم شركت‌ها و كارخانه‌هاست‪.‬‬
‫مي‌شد‪ ،‬اما امروزه اين وسيله كاربردي در نقشه‌كشي ندارد‪.‬‬ ‫مركب��ي كردن نقش��ه‌ها موج��ب ايجاد دقت در نقش��ه‌ و‬
‫البته مي‌توان از آن براي كارهاي ويژه استفاده كرد‪ .‬از آنجا‬ ‫همچنين ماندگاري نقشه مي‌شود‪ .‬مركب‌كاري روي كاغذ‬
‫كه هنوز در بس��ياري از جعبه‌هاي پرگار قلم‌ ترلين وجود‬ ‫كالك و با اس��تفاده از قلم راپيد انج��ام مي‌گيرد‪ .‬قلم‌هاي‬
‫دارد‪ ،‬آشنايي با كاربرد اين وسيله الزم است‪.‬‬ ‫راپيد داراي نوك اس��توانه‌اي ب��ا قطرهاي متفاوت و دقيق‬
‫است كه با آن‌ها مي‌توان خطوط را با ضخامت‌هاي متفاوت‬
‫ترس��يم كرد‪ .‬قلم‌هاي راپيد به‌ص��ورت تكي و به‌صورت‬
‫جعبه‌هاي چندتايي در بازار وجود دارد‪ .‬چنانچه نقش��ه‌ها‬
‫در گروه خطي ‪ 0/5‬ترس��يم ش��ود فقط به سه قلم ‪،0/25‬‬
‫‪ 0/35‬و ‪ 0/5‬براي ترسيم نياز است‪.‬‬
‫مركب كردن قلم ترلين‬
‫نوك راپيد بس��يار ظريف اس��ت و بايد مراقب بود تا‬
‫ضربه نبيند‪ .‬همچني��ن بعد از هر بار مركب‌كاري بايد قلم‬
‫راپيد را شس��ت تا از خش��ك شدن مركب در مجراي سر‬
‫راپيد جلوگيري ش��ود‪ .‬چنانچه‪ ،‬به هر دليل‪ ،‬مركب داخل‬
‫قلم راپيد خش��ك ش��ود با قرار دادن قل��م راپيد به مدت‬
‫طوالني در آب ولرم مش��كل آن برطرف و قابل اس��تفاده‬
‫مي‌ش��ود‪ .‬راپيد‌ه��اي يك‌بار مص��رف نيز ب��ا قيمت‌هاي‬
‫قلم ترلين‬ ‫مناسب در بازار عرضه مي‌شود كه براي كارهاي آموزشي‬
‫هنرجويان مناسب است‪( .‬شكل را ببينيد)‬

‫ترسيم خط با كمك خط‌كش تي و گونيا‬

‫در درس گذش��ته ب��ا خط‌كش تي‪ ،‬گوني��ا و كاربرد آن‌ها‬

‫آش��نا ش��ديد‪ .‬در اين مبحث‪ ،‬اصول كار با خط‌كش تي و‬
‫گونيا را فرا مي‌گيريد‪.‬‬
‫براي ترسيم خطوط افقي با‌كمك خط‌كش تي‪ ،‬نكات‬
‫زير بايد رعايت شود‪.‬‬ ‫راپيد‌هاي استاندارد‬

‫‪41‬‬
‫براي ترس��يم خطوط عمودي به كمك خط‌كش تي و‬ ‫الف) لبه‌ي خط‌كش تي همواره بايد در حالت چسبيده‬
‫گونيا به ترتيب زير عمل‌شود‪:‬‬ ‫به‌لبه‌ي س��مت چپ ميز باشد‪ .‬بدين منظور بايد با دست‬
‫الف) گونياي ْ‪ 30ْ -60‬را روي خط‌كش تي قرار دهيد و با‬ ‫چپ خط‌كش تي را به لبه‌ي ميز فشار داد‪.‬‬
‫دست چپ خط‌كش تي و گونيا را كنترل‌كنيد‪( .‬شكل الف)‬
‫ب) مداد را طوري در دس��ت بگيريد كه با ميز رس��م‬
‫زاويه مداد با ميز‬
‫زاويه‌اي حدود ‪ 60‬درجه داشته باشد‪( .‬شكل ب)‬ ‫‪ 60‬درجه‬
‫ج) خط��وط عم��ودي را از پايين به باال ترس��يم كنيد‪.‬‬
‫(شكل ج)‬

‫ب) م��داد به‌صورتي در دس��ت قرار‌گي��رد كه هنگام‬

‫ترس��يم خط‌‪ ،‬مداد‪ ،‬با ميز رس��م زاويه ح��دود ‪ 60‬درجه‬
‫داشته باشد‪.‬‬

‫مداد‬

‫ترسيم خط افقي‬

‫ج) خط‌افقي از سمت چپ به راست ترسيم شود‪.‬‬

‫ترسيم خطوط عمودي‬

‫نكته‬

‫براي ايجاد دقت بيش��تر در ترس��يم‪ ،‬مداد را‬

‫نس��بت به خط‌كش تي كمي مايل بگيريد تا‬
‫بين نوك مداد و خط‌كش تي فاصله نيفتد‪.‬‬ ‫فاصله كوچك‬ ‫بدون فاصله‬

‫‪42‬‬
 ‫ترسيم خطوط مورب‬
‫براي ترسيم خطوط مورب مي‌توان از قسمت مورب هر گونيا‪ ،‬يا تركيب دو گونيا با هم استفاده كرد‪.‬‬
‫شكل زير نحوه‌ي ترسيم خط ‪ 30‬و ‪ 150‬درجه را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫ترسيم خط‌ ‪ 150‬درجه‬ ‫ط ‪ 30‬درجه‬

‫ترسيم خ ‌‬

‫شكل زير نحوه‌ي ترسيم خط ‪ 60‬و ‪ 120‬درجه را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫ترسيم خط‌ ‪ 120‬درجه‬ ‫ط ‪ 60‬درجه‬

‫ترسيم خ ‌‬

‫شكل زير نحوه‌ي ترسيم خط ‪ 45‬و ‪ 135‬درجه را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫ترسيم خط‌ ‪ 135‬درجه‬ ‫ط ‪ 45‬درجه‬

‫ترسيم خ ‌‬

‫‪43‬‬
 ‫شكل زير نحوه‌ي ترسيم خط ‪ 15‬و ‪ 165‬درجه را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫شكل زير نحوه‌ي ترسيم خط ‪ 75‬و ‪ 105‬درجه را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫ترسيم خط موازي خط ديگر‬

‫ترسيم خطوط موازي را مي‌توان به‌راحتي با كمك دو گونيا انجام داد‪ .‬براي مثال‪ ،‬براي ترسيم خطي موازي خط داده شده‬
‫به ترتيب زير عمل كنيد‪.‬‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬
‫‪44‬‬
 ‫‪ -‬در حالي كه گونياي زيري را با دست چپ نگه داشته‌ايد‬ ‫‪ -‬لبه‌ي يك��ي از گونياها را روي خط‌م��ورب قرار دهيد‪.‬‬
‫كه تكان نخورد گونياي رويي را روي گونياي اول بلغزانيد‬ ‫(شكل ب)‬
‫و خطوط موازي خط را ترسيم كنيد‪( .‬شكل د)‬ ‫‪ -‬گوني��اي ديگر را ب��ه عنوان پايه زي��ر گونياي اول قرار‬
‫دهيد‪( .‬شكل ج)‬

‫(ج)‬
‫(د)‬

‫نكته‬

‫مي‌ت��وان از خط‌كش تي به ج��اي گونياي‬

‫زيري استفاده كرد‪.‬‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫(ج)‬

‫‪45‬‬
 ‫ترسيم خط عمود بر خط ديگر‬

‫ي عمود بر هر خط مورب ترسيم كرد‪ .‬شكل زير چگونگي اين كار‬

‫با استفاده از گونيا و خط‌كش تي مي‌توان به‌سادگي خط ‌‬
‫را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫(الف)‬ ‫(ب)‬

‫اين كار را با استفاده از دو گونيا نيز مي‌توان انجام داد‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم شكل با استفاده از خط‌كش تي و گونيا‬

‫(‪ 30‬دقيقه)‬
‫ش��كل مقابل را روي كاغذ ‪ A4‬و با كمك خط‌كش تي و‬
‫گونيا ترسيم كنيد‪.‬‬

‫نكته‬

‫همه‌ي اندازه‌ها روي نقشه‌ها بر حسب‬

‫ميلي‌متر است‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫ْ‪ 30ْ - 60‬وْ‪45‬‬ ‫گونيا‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫‪HB‬‬ ‫‌مداد‬

‫‪47‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .4‬گوني��ا را روي خط‌ك��ش تي بلغزاني��د و خط ديگري‬ ‫‪ .1‬كاغذ ‪ A4‬را در محل مناسب روي ميز نقشه‌كشي نصب‬
‫ب��ه ارتفاع ‪ 50‬ميلي‌متر در انتهاي خط افقي ترس��يم كنيد‪.‬‬ ‫كنيد‪ .‬فاصله‌ي كاغذ از لبه‌ي سمت چپ ميز حدود ‪ 5‬سانتي‌متر‬
‫خط‌كشتي بايد هميشه به لبه‌ي ميز چسبيده باشد‪.‬‬ ‫و از لبه‌ي پايين ميز حدود ‪ 10‬سانتي‌متر مناسب است‪.‬‬

‫‪ .5‬گونيا را به بيرون كاغذ در قسمت باالي ميز انتقال دهيد‬ ‫‪ .2‬با اس��تفاده از خط‌كش تي خطي ب��ه طول ‪ 70‬ميلي‌متر‬
‫و خط‌ك��ش تي را روي مي��ز بلغزانيد تا در باالي خط ‪50‬‬ ‫در وس��ط كاغذ ترسيم كنيد‪ .‬هنگام ترسيم خط‌كش تي را‬
‫ميلي‌متري قرار گيرد‪ .‬دو انتهاي خط‌هاي عمودي را با يك‬ ‫با دس��ت چپ به لبه‌ي ميز فشار دهيد و خط را از سمت‬
‫خط افقي به هم وصل كنيد‪.‬‬ ‫چپ به راست ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .6‬در س��مت راس��ت خط افقي در باالي شكل با استفاده‬ ‫‪ .3‬گوني��ا را روي خط‌كش تي قرار دهيد و در حالي كه با‬
‫از قس��مت مدرج گونيا روي اندازه‌ي ‪ 40‬ميلي‌متر و روي‬ ‫دس��ت چپ گونيا و خط‌كش تي را كنترل مي‌كنيد خطي‬
‫اندازه‌ي ‪ 50‬ميلي‌متر دو عالمت بزنيد‪.‬‬ ‫به ارتفاع ‪ 50‬ميلي‌متر در نقطه‌ي ابتدايي خط افقي ترس��يم‬
‫كنيد‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫‪ .9‬گونياي رويي را روي لبه‌ي گونياي ْ ‪ 45‬به پايين بلغزانيد‬ ‫‪ .7‬گوني��ا را طوري بچرخانيد كه يك طرف لبه‌ي آن روي‬
‫تا لبه‌ي آن روي عالمت زده شده ‪ 50‬ميلي‌متري قرار گيرد‪.‬‬ ‫عالمت ‪ 40‬و طرف ديگر روي گوشه‌ي پايين سمت چپ‬
‫سپس خط ديگري ترسيم كنيد تا شكل كامل شود‪.‬‬ ‫قرار گيرد‪ .‬اين دونقطه را به هم وصل كنيد‪.‬‬

‫‪ .10‬س��عي كنيد با دقت ش��كل را پر رنگ‌ت��ر كنيد‪ .‬تمام‬ ‫‪ .8‬گوني��اي ديگر را به‌صورت پايه زي��ر گونياي ْ‪30ْ -60‬‬
‫خطوط بايد يكنواخت باش��د‪ .‬چنانچ��ه خطي بيرون زده‬ ‫قرار دهيد‪.‬‬
‫است آن‌را پاك كنيد‪.‬‬

‫‪ .11‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬مهم‌ترين عامل تشكيل يك نقشه چيست؟‬

‫© ج) عالئم‬ ‫© ب) حروف‬
‫ ‬ ‫© الف) خط‬
‫ ‬

‫‪ .2‬براي ترسيم چه نقشه‌هايي از مداد استفاده مي‌شود؟‬

‫‪ .3‬جنس اصلي مغزي مداد چيست؟‬
‫‪ .4‬مدادها به چند درجه تقسيم‌بندي مي‌شود؟‬

‫© ج) ‪ 18‬درجه‬ ‫© ب) ‪ 9‬درجه‬
‫ ‬ ‫© الف) ‪ 6‬درجه ‬

‫‪ .5‬مدادهاي گروه متوسط را نام ببريد‪.‬‬

‫‪ .6‬سخت‌ترين و نرم‌ترين مداد كدام است؟‬
‫‪ .7‬مداد مكانيكي را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .8‬انواع مداد تراش را نام ببريد‪.‬‬
‫‪ .9‬اصول تراشيدن مدادها را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .10‬نحوه‌ي ترسيم خطوط موازي با استفاده از دو گونيا را شرح دهيد‪.‬‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬هر يك از شكل‌هاي داده شده را روي كاغذ ‪ A4‬و با استفاده از خط‌كش تي و گونيا ترسيم كنيد‪ 60( .‬دقيقه)‬
‫توضيح‪ :‬سه تمرين اول در كالس و دو تمرين بعدي در منزل انجام شود‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫‪ .2‬اشكال زير را با استفاده از خط‌كش تي و گونيا روي كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪ 60( .‬دقيقه)‬

‫‪52‬‬
 ‫‪ .3‬اشكالي را كه با حروف ‪ B‬مشخص شد ‌ه است‪ ،‬طبق اندازه داده شده‪ ،‬با استفاده از خط‌كش تي و گونيا روي كاغذ ‪A4‬‬
‫ترسيم كنيد‪ 30( .‬دقيقه)‬

‫‪53‬‬
54
‫توانايي ترسيم خطوط (‪)2‬‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬انواع خط را نام ببرد‪.‬‬
‫‪ -‬گروه‌هاي مختلف خط را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬نسبت بين خطوط را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كاربرد خطوط مختلف را بيان كند‪.‬‬
‫‪ -‬انواع خطوط را ترسيم كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬آيا خط‌هاي ترسيم‌شده در يك نقشه از نظر شكل ظاهري و ضخامت يكسان هستند؟‬
‫‪ .2‬به چه خط‌هايي در نقشه خط اصلي گفته مي‌شود؟‬
‫‪ .3‬به چه نوع خطي‪ ،‬خط تقارن گفت ‌ه مي‌شود؟‬
‫‪ .4‬آيا مي‌شود‪ ،‬سليقه‌اي‪ ،‬خطي را ضخيم‌تر يا نازك‌تر ترسيم كرد؟ توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .5‬آيا ضخامت خطوطي كه براي اندازه‌گذاري نقشه‌ است با خطوط اصلي نقشه يكسان است؟‬
‫‪ .6‬آيا مي‌توان گفت كه خطوط‪ ،‬حروف الفباي زبان صنعت است؟ شرح دهيد‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫فرمول باال مي‌شود‪:‬‬ ‫خط‬

‫‪0/5‬‬ ‫انواع خط‬

‫⇒ ‪= ۲‬‬
‫مقدار ضخامت خط متوسط‬ ‫در دروس گذش��ته فرا گرفتيد كه خطوط‪ ،‬حروف الفباي‬
‫زب��ان صنعت هس��تند‪ .‬همان‌گونه كه هر‌ي��ك از حروف‬
‫الفباي فارسي شكلي مخصوص به خود دارند‪ ،‬خط‌ها نيز‬
‫‪0/5‬‬ ‫ ‬ ‫در نقشه شكل‌هاي متفاوت دارند تا مقصود واقعي را بيان‬
‫= مقدار ضخامت خط متوسط‬ ‫‪= 0/35‬‬
‫‪۲‬‬ ‫كنند‪.‬‬
‫بعضي از خط‌ها اصلي و بعضي كمكي‌اند‪ .‬گاهي خط‬
‫به‌صورت خط‌چين اس��ت و گاهي به‌صورت خط محور‪.‬‬
‫براي به‌دس��ت آوردن ضخامت خط نازك از رابطه‌ي زير‬ ‫خطوط نقشه ضخامت‌هاي يكساني هم ندارند و هر كدام‬
‫استفاده مي‌كنيم‪:‬‬ ‫با ضخامتي خاص ترسيم مي‌شود‪.‬‬
‫به‌ط��ور كلي مي‌توان خط��وط را از نظر ضخامت به‬
‫س��ه نوع خط‌ ضخيم‪ ،‬خط متوسط‪ ،‬و خط نازك تقسيم‬
‫مقدار ضخامت خط متوسط‬ ‫ ‬
‫⇒ ‪= ۲‬‬ ‫ ‬ ‫ك��رد‬
‫مقدار ضخامت خط نازك‬ ‫ ‬ ‫طبق اس��تاندارد رايج در كشور ما نسبت ضخامت هر‬
‫است؛ يعني‪:‬‬ ‫خط نسبت به خط بعدي برابر ‪۲‬‬

‫‪0/35‬‬ ‫ ‬
‫⇒ ‪= ۲‬‬ ‫ ‬
‫مقدار ضخامت خط نازك‬ ‫ ‬ ‫مقدار ضخامت خط ضخيم‬
‫‪= ۲‬‬ ‫ ‬
‫مقدار ضخامت خط متوسط‬

‫‪0/35‬‬ ‫ ‬ ‫همچنين‪:‬‬
‫= مقدار ضخامت خط نازك‬ ‫ ‬
‫‪= 0/25‬‬ ‫ ‬
‫‪۲‬‬ ‫ ‬

‫مقدار ضخامت خط متوسط‬

‫‪= ۲‬‬ ‫ ‬
‫مقدار ضخامت خط نازك‬
‫از آنچه بيان ش��د‪ ،‬نتيجه مي‌ش��ود كه اگ��ر ضخامت خط‬
‫اصلي براب��ر ‪0/5‬باش��د‪ ،‬ضخامت خط متوس��ط ‪ 0/35‬و‬
‫ضخامت خط نازك ‪ 0/25‬است‪.‬‬ ‫پ��س‪ ،‬اگر ضخامت خط ضخيم را برابر ‪ 0/5‬باش��د‪ ،‬طبق‬

‫‪57‬‬
 ‫در جدول زير انواع خط كه در نقشه كاربرد دارد نشان داده شده است‪.‬‬

‫شكل و نام خط‬ ‫كاربرد‬ ‫نوع خط‬

‫خط اصلي يا خط‌ديد‬ ‫لبه‌هاي جسم‪-‬‬ ‫خط ضخيم‬ ‫‪A‬‬

‫خطوط بيروني تصاوير‬

‫خط چين يا خط نديد‬ ‫براي نمايش گوشه‌هاي‬ ‫خط متوسط‬ ‫‪B‬‬

‫داخلي يا پشت جسم‬

‫خط نازك‬ ‫خطوط اندازه‪-‬‬ ‫خط نازك‬ ‫‪C‬‬

‫هاشور خطوط كمكي‬

‫خط محور‬ ‫نمايش تصاوير اجسام‬ ‫خط نازك‬ ‫‪D‬‬

‫متقارن و يا دوار‬

‫خط‌نازك شكسته‬ ‫شكستگي تصاوير با طول زياد‬ ‫خط نازك‬ ‫‪E‬‬

‫و محدوده‌ي برش موضعي‬

‫‪F‬‬
‫خط محور ضخيم نازك‬ ‫نمايش مسير برش‬ ‫خط ضخيم –‬
‫خط نازك‬

‫خط سايه‬ ‫نمايش قسمت‌هاي تغيير شكل‌يافته‬ ‫خط نازك‬ ‫‪G‬‬

‫يا تغيير وضعيت داده‌شده‬

‫‪58‬‬
 ‫در شكل زير نقشه‌اي را كه انواع خط در آن وجود دارد مي‌بينيد‪.‬‬

‫نازك نيز به نسبت تغيير مي‌كند‪.‬‬ ‫گروه‌هاي خطي‬

‫اس��تاندارد اي��زو‪ 7 ،‬گروه مختلف خ��ط را ارائه كرده‬ ‫در مبحث گذش��ته با انواع خط آشنا شديد‪ .‬اما آيا هميشه‬
‫است كه در جدول زير نشان داده شده است‪.‬‬ ‫مجبوريم خط ضخيم را برابر ‪ 0/5‬در نظر بگيريم؛ مث ً‬
‫ال اگر‬
‫نقش��ه‌اي خيلي بزرگ بود‪ ،‬يا به‌عكس‪ ،‬اگر نقشه‌اي خيلي‬
‫گروه‬ ‫خط نازك خط متوسط خط ضخيم‬
‫كوچك و ظريف ب��ود‪ ،‬آيا باز بايد خطوط آن طبق همين‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪1‬‬
‫ضخامت ترسيم شود؟‬
‫‪1/4‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0/7‬‬
‫پاس��خ اين است‪ ،‬هر چند در نقش��ه‌هاي صنعتي غالب ًا‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪0/5‬‬
‫ضخامت خ��ط ضخيم را برابر ‪ 0/5‬انتخ��اب مي‌كنند‪ ،‬اما‬
‫‪0/7‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/35‬‬
‫نس��بت به بزرگي يا كوچكي نقشه مي‌توان ضخامت خط‬
‫‪0/5‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/35‬‬ ‫‪0/25‬‬
‫ضخي��م را انتخ��اب ك��رد‪ .‬بديه��ي اس��ت ك��ه ب��ا تغيير‬
‫‪0/35‬‬ ‫‪0/35‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪0/18‬‬
‫ضخام��ت خ��ط ضخي��م‪ ،‬ضخامت خط متوس��ط و خط‬
‫‪0/25‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪0/18‬‬ ‫‪0/13‬‬
‫‪59‬‬
‫از آنجا كه پر‌كاربردترين گروه خطي براي نقش��ه‌هاي صنعتي گروه خطي ‪ 0/5‬اس��ت‪ ،‬اطالعات مورد نياز براي ترس��يم‬
‫انواع خطوط در اين گروه در جدول زير نشان داده شده است‪.‬‬

‫مشخصات ترسيم‬ ‫ضخامت‬

‫خط اصلي‬
‫‪0/5‬‬

‫خط چين ‪ -‬خط نديد‬

‫‪0/35‬‬

‫خط مسير برشي‬

‫‪0/25 - 0/5‬‬

‫خط تقارن ـ خط محور‬

‫‪0/25‬‬

‫در ش��كل زير كاربرد خط اصلي و خط تقارن نش��ان داده شده است‪ .‬همان‌گونه كه مي‌بينيد‪ ،‬دو طرف خط تقارن دقيق ًا مثل‬
‫هم‌اند‪ .‬همچنين‪ ،‬خط تقارن هميشه كمي از شكل بيرون مي‌زند‪.‬‬

‫‪60‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم تصوير در كاغذ ‪A4‬‬

‫(‪ 45‬دقيقه)‬
‫تصوير داده‌ش��ده را با كمك ابزار نقشه‌كش��ي روي كاغذ‬
‫‪ A4‬ترسيم كنيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫‪HB‬‬ ‫مداد‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫ْ‪30ْ - 60‬‬ ‫گونيا‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬
‫‪61‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .5‬خطوط افقي و عمودي را با خط كمرنگ ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫‪ .1‬كاغ��ذ نقشه‌كش��ي را در مح��ل مناس��ب روي مي��ز‬
‫بچسبانيد‪.‬‬

‫‪ .6‬زاويه‌هاي‪ 30‬درجه را باكمك گونياي‪ 30- 60‬درجه و‬ ‫‪ .2‬مرك��ز كاغذ را به عنوان نقطه‌ي مركزي نقش��ه با مداد‬
‫خط‌كش تي ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫مشخص كنيد‪.‬‬

‫‪ .7‬خطوط اصلي را با مداد پررنگ كنيد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ب��ا كم��ك خط‌كش تي و گونيا خط��وط محور افقي و‬
‫عمودي را ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .8‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز‬ ‫‪ .4‬اندازه‌ه��اي افقي و عم��ودي را روي محورها عالمت‬
‫محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬ ‫بزنيد‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬
‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬نسبت خط اصلي به خط‌چين چقدر است؟‬

‫© ج) ‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫© ب) ‬ ‫© الف) ‪√2‬‬
‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪√4‬‬ ‫ ‬
‫‪ .2‬اگر پهناي خط اصلي برابر ‪ 0/7‬باشد ضخامت خط‌چين و خط نازك چقدر است؟‬

‫© ج) ‪0/5-0/7‬‬ ‫ ‬‫© ب) ‪0/35 -0/5‬‬ ‫© الف) ‪ 0/5-0/3‬‬

‫‪ .3‬كدام گروه خطي براي نقشه‌كشي صنعتي بيشترين كاربرد را دارد؟‬

‫© ج) ‪0/35‬‬ ‫© ب) ‪0/7‬‬
‫ ‬ ‫© الف) ‪0/5‬‬
‫ ‬

‫‪ .4‬كاربردهاي مختلف خط نازك را بيان كنيد‪.‬‬

‫‪ .5‬چه نوع خطي از جنس خط متوسط است؟‬

‫© ج) خط‌چين‬ ‫© ب) خط نازك ‬ ‫© الف) خط كمكي‬

‫ ‬

‫‪ .6‬انتخاب گروه خطي به چه چيز بستگي دارد؟‬

‫‪ .7‬در نقشه‌هاي صنعتي غالب ًا ضخامت خط متوسط و خط نازك چقدر است؟‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬تصاوير اندازه‌گذاري‌شده را با استفاده از ابزار نقشه‌كشي روي كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪ 45( .‬دقيقه)‬

‫‪64‬‬
 ‫‪ .2‬تصويري از جس��م س��ه‌بعدي ترسيم شده است‪ .‬آن‌را در كاغذ ‪ A4‬و طبق اندازه‌هاي داده‌شده ترسيم كنيد‪ .‬دقت كنيد كه‬
‫خط‌چين‌ها از جنس خط متوسط و خط تقارن از جنس خط نازك است‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫‪ .3‬تصاوير جسم سه‌بعدي زير را طبق اندازه‌هاي داده‌شده دوباره ترسيم كنيد‪ .‬دقت كنيد كه خط‌چين‌ها از نوع خط متوسط‪،‬‬
‫خطوط قرمز از نوع خط نازك و بقيه‌ي خطوط از جنس خط ضخيم است‪ .‬سعي كنيد با تراشيدن صحيح نوك مداد و تغيير‬
‫مقدار فشار مداد بر كاغذ‪ ،‬ضخامت‌هاي مختلف را ايجاد كنيد‪ 75( .‬دقيقه)‬

‫‪66‬‬
‫توانايي ترسيم جدول و كادر‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬كاربرد جدول اطالعات نقشه را بيان كند‪.‬‬
‫‪ -‬مشخصات جدول نقشه را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كادر كاغذ را تعريف كند‪.‬‬
‫‪ -‬انواع كادر كاغذ را توضيح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬قوانين نوشتن متن را بيان كند‪.‬‬
‫‪ -‬اصول تا زدن نقشه را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬جدول نقشه را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬عالئم و حروف را بنويسد‪.‬‬
‫‪ -‬كادر كاغذ نقشه‌كشي را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬كاغذ ‪ A3‬را تا بزند‪.‬‬
‫‪ -‬كاغذ ‪ A2‬را تا بزند‪.‬‬
‫‪ -‬كاغذ ‪ A1‬و‪ A0‬را تا بزند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬چه اطالعاتي روي نقشه الزم است؟‬

‫‪ .2‬آيا دانستن اينكه ترسيم‌كننده‌ي نقشه چه كسي است الزم است؟‬
‫‪ .3‬آيا در كارخانه‌ها‪ ،‬غير از ترسيم‌كننده‌ي نقشه‪ ،‬نياز به تأييد‌كننده‌ي نقشه نيز است؟‬
‫‪ .4‬اگر قرار باش��د اطالعاتي مانند ترس��يم‌كننده و تاريخ ترسيم و س��فارش‌دهنده‌ي نقشه روي كاغذ نقشه‌كشي نوشته شود‪،‬‬
‫نوشتن اين اطالعات در كدام قسمت نقشه‌كشي مناسب‌تر است؟‬
‫‪ .5‬چه روش‌هايي براي بايگاني نقشه‌ها پيشنهاد مي‌كنيد؟‬
‫‪ .6‬اگر شما مدير فني كارخانه‌اي باشيد‪ ،‬چه پيشنهادي براي بايگاني بهتر نقشه‌هاي بزرگ مانند ‪ A0‬داريد؟‬
‫‪ .7‬چه نكاتي هنگام تا زدن نقشه‌ها بايد رعايت شود؟‬

‫‪68‬‬
 ‫گيره و يا ش��يرازه‌بندي نقشه‌ها‌ست كه در همه‌ي كاغذها‬ ‫كادر‬
‫برابر ‪ 20‬ميلي‌متر در نظر گرفته مي‌شود‪.‬‬
‫مقدار ‪ f‬براي كاغذ ‪ A4‬هميشه در راستاي طول كاغذ‬ ‫پيش از ش��روع به نقشه‌كش��ي حاش��يه‌ي كاغذ خط‌كشي‬
‫و ب��راي كاغذ‌هاي ديگر در راس��تاي عرض كاغذ در نظر‬ ‫مي‌ش��ود‪ .‬ب��ه اين خط‌كش��ي كادر مي‌گويند‪ .‬كادر نقش��ه‬
‫گرفته مي‌شود‪( .‬شكل را ببينيد)‬ ‫مح��دوده‌ي ترس��يم را از لبه‌ه��اي كاغذ‪ ،‬ك��ه در معرض‬
‫پاره‌ش��دن قرار دارد‪ ،‬يا براي بايگاني و گيره‌زدن س��وراخ‬
‫مي‌شود‪ ،‬جدا مي‌كند (شكل را ببينيد‪).‬‬

‫كاغذ ‪A4‬‬

‫گيره در باالي كاغذ زده شده است‬

‫كاغذ ‪ A3‬تا كاغذ ‪A4‬‬

‫جدول زير مقدار ‪ e‬و ‪ f‬را براي كاغذ‌هاي مختلف نش��ان‬

‫مي‌دهد‪.‬‬

‫كادر كاغذ ‪A4‬‬

‫‪A4‬‬ ‫‪A3‬‬ ‫‪A2‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪A0‬‬ ‫كاغذ‬
‫فاصله‬ ‫مقدار فاصله‌ي خط كادر تا لبه‌ي كاغذ (‪ e‬و‪ )f‬بستگي‬
‫به بزرگي و كوچكي كاغ��ذ دارد‪ .‬در كاغذ‌هاي ‪A3 ،A4‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪e‬‬
‫و‪ A2‬مقدار ‪ e‬برابر ‪ 10‬ميلي‌متر اس��ت‪ .‬مقدار ‪ f‬براي زدن‬
‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪69‬‬
‫ب��راي اين‌كه بت��وان از اين ش��بكه‌بندي ب��راي تعيين‬ ‫كادر شبكه‌اي‬
‫موقعيت قس��مت‌هاي مختلف يك نقش��ه اس��تفاده كرد‪،‬‬ ‫عالوه بر ترسيم كادر معمولي روي كاغذهاي نقشه‌كشي‪،‬‬
‫ش��بكه‌بندي‌طول كاغ��ذ را با اعداد و ع��رض كاغذ را با‬ ‫استاندارد ايزو روش ديگري را نيز براي ترسيم كادر ارائه‬
‫حروف انگليسي نام‌گذاري مي‌كنند‪.‬‬ ‫كرده است‪ .‬اين نوع كادر به كادر شبكه‌اي معروف است‪.‬‬
‫شكل زير نمونه‌ي كاغذ‪ A3‬كادر‌كشي‌شده را نشان مي‌دهد‪.‬‬ ‫از اي��ن نوع كادر براي نش��اني‌دهي قس��مت‌هاي مختلف‬
‫نقشه استفاده مي‌شود‪ .‬در اين روش‪ ،‬داخل كادر معمولي‪،‬‬
‫به فاصله‌ي ‪ 5‬ميلي‌متر‪ ،‬كادر ديگري ترس��يم و بين اين دو‬
‫كادر با خط‌هاي كوچكي شبكه‌بندي مي‌‌شود‪.‬‬

‫جدول‬
‫محتواي نقشه شامل اطالعاتي است كه براي ساخت قطعه‬
‫مورد نياز اس��ت‪ .‬اما اطالعات جانبي مهمي نيز وجود دارد‬

‫نكته‬

‫ترسيم كادر ش��بكه‌اي بيش��تر در نقشه‌هاي‬

‫خارج��ي دي��ده مي‌ش��ود‪ .‬همچني��ن‪،‬‬
‫كادر‌كش��ي‌هاي كاغذ ك��ه به‌صورت الگو در‬
‫نرم‌اف��زار اتوكد و‌جود دارد ني��ز از اين نوع‬ ‫تعداد تقس��يمات شبكه‌بندي روي طول و عرض انواع‬
‫كادر‌كشي اس��تفاده كرده است‪ .‬اما در كشور‬ ‫كاغذ متفاوت است‪ .‬جدول زير تعداد تقسيمات شبكه‌بندي‬
‫م��ا ترس��يم كادر معمول��ي روي كاغذهاي‬ ‫كادر انواع كاغذ را نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫نقشه‌كش��ي رايج اس��ت‪ .‬در اي��ن كتاب نيز‬
‫كاغذ‬ ‫‪A0‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪A2‬‬ ‫‪A3‬‬ ‫‪A4‬‬
‫هرجا از هنرجويان خواسته شده است براي‬
‫نقشه‌ها كادر ترسيم كنند منظور ترسيم كادر‬ ‫طول‬ ‫‪24‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬

‫به روش معمولي است‪.‬‬ ‫عرض‬ ‫‪16‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪70‬‬
 ‫كه بايد در جاي مناس��بي روي كاغذ نقش��ه درج ش��ود‪ .‬مث ً‬
‫ال اينكه اين نقشه مربوط به كدام ش��ركت است‪ ،‬يا نقشه‌كش و‬
‫كنترل‌كننده‌ي آن كيس��ت و در چه تاريخي ترس��يم و تأييد شده است‪ .‬براي قرار‌دادن اين‌گونه اطالعات‪ ،‬از جدولي استفاده‬
‫مي‌كنند كه در پايين سمت راست كاغذ ترسيم مي‌شود‪.‬‬
‫جدول نقش��ه متناس��ب با نياز هر شركت يا كارخانه طراحي مي‌ش��ود و بعد از طراحي جدول‪ ،‬نوع و اندازه‌ي آن روي‬
‫همه‌ي نقش��ه‌ها ثابت اس��ت؛ ه��ر چند مي‌توان براي كاغذ ‪ A0‬و كاغذ ‪ A1‬اندازه ج��دول را كمي بزرگ‌تر در نظر گرفت‪.‬‬
‫براي جدول نقشه‌هاي آموزشي ابعاد ‪ 150×40‬ميلي‌متر مناسب است‪ .‬در شكل زير دو نمونه از جدول پيشنهاد شده است‪.‬‬

‫دو جدول پيشنهادي مناسب براي كارهاي آموزشي‬

‫برخي از عناويني كه معموالً در جدول‌ها نوشته مي‌شود عبارت‌اند از‪ :‬طراح‪ ،1‬نقشه‌كش‪ ،2‬باز‌بين‌كننده‪ ،3‬تصويب‌كننده‪،4‬‬
‫مقياس‪ ،5‬تاريخ ترسيم‪ ،6‬جنس‪ ،7‬نام قطعه‪ ،8‬شماره‌ي نقشه‪ ،9‬سازمان‪ ،10‬سفارش‌دهنده‪. ... ،11‬‬

‫‪ .9‬شماره‪Number :‬‬ ‫‪Scale‬‬ ‫‪ .5‬مقياس‪:‬‬ ‫‪Designer‬‬ ‫‪ .1‬طراح‪:‬‬

‫‪ .10‬سازمان‪Organization :‬‬ ‫‪ .6‬تاريخ‪Date :‬‬ ‫‪ .2‬نقشه‌كش‪Draftsman :‬‬
‫‪ .11‬سفارش دهنده‪Orderer :‬‬ ‫‪ .7‬جنس‪ Material :‬يا ‪Quality‬‬ ‫‪ .3‬بازبين كننده‪Controller :‬‬
‫‪ .8‬نام قطعه‪Part name :‬‬ ‫‪ .4‬تصويب‌كننده‪Approve :‬‬

‫‪71‬‬
 ‫تا كردن كاغذ‬
‫از نكات مهم و اساس��ي در كارخانه‌ها نگهداري از نقشه‌هاس��ت‪ .‬براي حفاظت بهتر از نقش��ه‌ها‪ ،‬آن‌ها را در پوش��ه‌ها و‬
‫كمدهاي مخصوص نگهداري مي‌كنند‪ .‬براي اين منظور بايد كاغذ‌هاي بزرگ‌تر از ‪ A4‬را تا زد تا هم‌اندازه‌ي كاغذ ‪ A4‬شود‪.‬‬
‫نكت��ه‌ي مهم اين اس��ت كه بعد از تا‌زدن كاغذ‪ ،‬جدول نقش��ه بايد در رو قرار بگيرد تا ب��دون باز كردن تاي كاغذ اطالعات‬
‫جدول نقشه قابل خواندن باشد‪ .‬نحوه‌ي عملي تا زدن كاغذ در پيوست كتاب آمده است‪.‬‬

‫نوشتن متن‬
‫براي پركردن خانه‌هاي جدول اطالعات نقش��ه و نوش��تن توضيحات روي نقش��ه‌ها‪ ،‬از حروف انگليسي و حروف فارسي‬
‫اس��تفاده مي‌ش��ود‪ .‬جداول استاندارد پيش��نهادهايي را براي يكسان‌سازي نوع نوشته‌ها ارائه كرده اس��ت‪ .‬رعايت استاندارد‬
‫نوشتاري‪ ،‬مخصوص ًا در مورد اعداد و عالئم اندازه‌گذاري‪ ،‬قابل اهميت است‪.‬‬
‫جدول زير مقدار بلندي حروف‪ ،‬پهناي قلم مورد استفاده‪ ،‬و فاصله‌ي بين حروف را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫بلندي حروف بزرگ يا شماره‬ ‫‪h‬‬ ‫‪1/8‬‬ ‫‪2/5‬‬ ‫‪3/5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪20‬‬

‫بلندي حروف كوتاه‬ ‫‪c‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪2/5‬‬ ‫‪3/5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪1/4‬‬
‫پهناي خط‬ ‫‪d‬‬ ‫‪0/18‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪0/35‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪2‬‬

‫كم‌ترين فاصله‬ ‫‪a‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2/8‬‬ ‫‪4‬‬

‫كم‌ترين فاصله‌ي دو خط‬ ‫‪b‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5/7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪11/4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪22/8‬‬ ‫‪32‬‬

‫كم‌ترين فاصله‌ي دو كلمه‬ ‫‪e‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1/5‬‬ ‫‪2/1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4/2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8/4‬‬ ‫‪12‬‬

‫جزئيات نوشتاري‬
‫‪72‬‬
 ‫دو ش��كل زير طريقه‌ي نوش��تن حروف‪ ،‬اعداد و عالئم مختلف را نش��ان مي‌دهد‪ .‬متن‌ها در دو حالت مايل با زاويه‌ي ‪75‬‬
‫درجه و عمودي نوشته مي‌شود‪.‬‬

‫حروف عمودي‬ ‫حروف مايل‬

‫‪73‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم نقشه‪ ،‬كادر و جدول‬

‫(‪ 60‬دقيقه)‬
‫كادر و جدول را مطابق ش��كل روي كاغذ ‪ A4‬بكش��يد و‬
‫نقشه‌ي‌داده‌شده را روي آن ترسيم كنيد‪ .‬سپس مشخصات‬
‫جدول را كامل كنيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫ْ‪ 30ْ - 60‬وْ‪45‬‬ ‫گونيا‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫‪74‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .5‬نقشه‌ي داده‌ش��ده را طبق اندازه با خط كمرنگ ترسيم‬ ‫‪ .1‬كاغ��ذ ‪ A4‬را ب��ا كمك خط‌كش تي در جاي مناس��ب‬
‫كنيد‪.‬‬ ‫روي ميز بچسبانيد‪.‬‬

‫‪ .6‬جدول اطالعات نقشه را با دقت كامل كنيد‪.‬‬ ‫‪ .2‬كادر نقش��ه را ب��ا كمك خط‌كش تي و گونيا ترس��يم‬
‫كنيد‪.‬‬

‫‪ .7‬خطوط نقش��ه را با ضخامت مش��خص پررنگ كنيد و‬ ‫‪ .3‬جدول نقشه را در گوشه‌ي پايين سمت راست كاغذ و‬
‫چنانچه خطي اضافه ترسيم شده است پاك كنيد‪.‬‬ ‫چسبيده به كادر ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .4‬مركز محدوده‌ي ترسيم كاغذ را تعيين و دو خط تقارن‬

‫عمود بر هم آن را ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .8‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز‬

‫محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬چه نيازي به جدول اطالعات نقشه است؟‬
‫‪ .2‬آيا شكل جدول نقشه استاندارد است؟ توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬جدول نقشه بر چه اساسي طراحي مي‌شود؟‬
‫‪ .4‬چه اطالعاتي در جدول نقشه قرار مي‌گيرد؟‬
‫‪ .5‬چه نيازي به كادر كاغذ است؟‬
‫‪ .6‬هنگام تا‌زدن كاغذها چه نكاتي بايد رعايت شود؟‬
‫‪ .7‬قواعد نوشتن متن را در نقشه‌ها توضيح دهيد‪.‬‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬روي يك برگ كاغذ ‪ A4‬ش��ش رديف خط موازي به فاصله‌ي ‪ 3‬تا ‪ 4‬ميلي‌متر مطابق ش��كل زير ترس��يم كنيد و س��پس‬
‫حروف الفبا را شش بار داخل آن با دقت بنويسيد‪ 30( .‬دقيقه)‬

‫‪ .2‬پس از ترسيم شكل زير‪ ،‬اعداد را در رديف‌ها با دقت بنويسيد‪ 30( .‬دقيقه)‬

‫‪ .3‬با استفاده از خط‌كش تي و گونيا شكل زير را ترسيم كنيد و موارد نوشته‌شده را طبقه نمونه‪ ،‬شش بار داخل آن بنويسيد‪.‬‬
‫(زمان ‪ 30‬دقيقه)‬

‫تاريخ‬ ‫تولرانس‬ ‫مقياس‬ ‫شماره‬ ‫طراح‬ ‫رسام‬ ‫نقشه‌كشي صنعتي هنرستان فني كارآموز‬

‫‪77‬‬
‫‪ .4‬روي كاغذ ‪ A4‬كادر و جدول مناسب بكشيد و تصوير داده‌شده را روي آن ترسيم كنيد‪ .‬سپس اطالعات جدول را كامل‬
‫كنيد‪( .‬اين تمرين را در منزل انجام دهيد‪).‬‬

‫چكش آهني‬

‫‪78‬‬
‫توانايي ترسيم با دست آزاد‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬اهميت ترسيم با دست آزاد را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬نحوه‌ي ترسيم خطوط افقي و عمودي با دست آزاد را توضيح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬روش‌هاي ترسيم دايره با دست آزاد را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬ابزار الزم براي ترسيم با دست آزاد را نام ببرد‪.‬‬
‫‪ -‬خطوط را با دست آزاد ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را با دست آزاد ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬كمان‌ها را با دست آزاد ترسيم كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬ترسيم با دست آزاد به چه معني است؟‬

‫‪ .2‬ترسيم با دست آزاد بهتر است يا با ابزار؟ توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬آيا فراگيري ترسيم نقشه با دست آزاد براي نقشه‌كش‌ها نياز است؟ چرا؟‬
‫‪ .4‬چه مدادي براي ترسيم با دست آزاد بهتر است؟‬

‫© د) الف و ج‬ ‫ ‬‫© ج) مداد متوسط‬ ‫ ‬‫© ب) مداد سخت‬ ‫© الف) مداد نرم‬
‫ ‬

‫‪ .5‬ابزار موردنياز براي ترسيم با دست آزاد را نام ببريد‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫لوازم موردنياز براي ترسيم با دست آزاد‬ ‫ترسيم با دست آزاد‬
‫براي ترس��يم با دس��ت آزاد نياز به مداد متوسط‪ ،‬از جمله‬
‫‪ HB‬و همچنين پاك‌كن نرم نياز اس��ت‪ .‬ترسيم روي كاغذ‬ ‫هر چند در نقشه‌كش��ي اصل بر ترس��يم با ابزار است‪ ،‬اما‬
‫س��فيد انجام مي‌شود‪ ،‬ولي به عنوان تمرين و ايجاد تسلط‬ ‫نقش��ه‌كش ماهر‪ ،‬عالوه بر توانايي ترس��يم ب��ا ابزار‪ ،‬بايد‬
‫بيشتر‪ ،‬ابتدا از كاغذ شطرنجي استفاده مي‌شود‪.‬‬ ‫توانايي ترسيم با دست آزاد را نيز داشته باشد‪ ،‬تا در موارد‬
‫در ترسيم با دست‬ ‫ض��روري بتواند به س��رعت طرح‌ه��ا و تصاوير مقدماتي‬
‫آزاد نباي��د كاغ��ذ را‬ ‫موردنياز از قطعات را ترسيم كند‪.‬‬
‫به مي��ز چس��باند‪ ،‬اما‬ ‫ترسيم با دست آزاد‪ ،‬كمك بزرگي به طراحان صنعتي‬
‫مي‌ت��وان از تخته‌هاي‬ ‫براي ثبت ايده‌هايشان مي‌كند و نيز روشي سريع براي حل‬
‫مخص��وص گي��ره‌دار‬ ‫مسائل نقشه‌كشي است‪.‬‬
‫به عن��وان زيردس��تي‬ ‫ترسيم با دست آزاد مي‌تواند طرح را به سرعت و با دقت‬
‫استفاده كرد‪.‬‬ ‫نسبي‪ ،‬نشان دهد‪ .‬مهندسان و طراحان ايده‌هاي خود را ابتدا با‬
‫دست آزاد ترسيم مي‌كنند و سپس به جزئيات آن مي‌پردازند‪،‬‬
‫زيرا وقفه در ترس��يم‪ ،‬گاهي باعث فراموش��ي مي‌ش��ود‪.‬‬
‫اصول ترسيم با دست آزاد‬
‫پايه و اس��اس ترسيم با دس��ت آزاد‪ ،‬دقت و تمرين است‪.‬‬
‫عالوه ب��ر آن‪ ،‬رعايت اصول و نكات زير كمك زيادي به‬
‫ترسيم دقيق نقشه مي‌كند‪:‬‬
‫الف) مداد از جنس متوسط يا نرم انتخاب شود‪.‬‬
‫ب) براي تسلط بهتر‪ ،‬س��ه تا چهار سانتي‌متر باالتر از‬
‫نوك مداد را در دست بگيريد‪.‬‬ ‫ابتدا طراحان نقشه را با دست آزاد ترسيم مي‌كنند‪.‬‬
‫ج) با تكيه‌ي آرام دس��ت روي كاغذ از لرزش دس��ت‬
‫جلوگيري كنيد‪.‬‬

‫امتداد ديد‬

‫سپس نقشه را با رايانه يا با ابزار نقشه‌كشي مانند‬

‫ترسيم خط افقي‬ ‫خط‌كش تي و گونيا ترسيم مي‌كنند‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫در ش��كل زير نحوه‌ي ترس��يم خطوط‪ ،‬افق��ي‪ ،‬عمودي و‬ ‫د) خطوط افقي را از چپ به راس��ت و با حركت بازو‬
‫م��ورب در حالت‌هاي مختلف و با اس��تفاده از چرخاندن‬ ‫ترسيم كنيد‪.‬‬
‫كاغذ نشان داده شده است‪.‬‬ ‫ﻫ) خط��وط عم��ودي را از باال به پايي��ن و با حركت‬
‫انگشتان و بازو ترسيم كنيد‪.‬‬

‫امتداد ديد‬

‫امتداد ديد‬

‫ترسيم خط عمودي‬

‫و) براي ترسيم خطوط مورب‪ ،‬جهت ترسيم مطابق شكل‬

‫زير است‪.‬‬

‫ترسيم خط مورب‬

‫نكته‬

‫در هنگام ترس��يم خطوط مستقيم‪ ،‬امتداد‬

‫دي��د‪ ،‬همواره بايد ب��ه آخرين نقطه‌اي كه‬
‫خط به آنجا منتهي مي‌شود باشد‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫نكته‬ ‫ترسيم كادر‬
‫براي ترس��يم خطوط در امتداد لبه‌ي كاغذ مي‌توان به يكي‬
‫چند كاغذ ديگر را به عنوان زيردس��تي در‬
‫از دو روش زير عمل كرد‪:‬‬
‫زير كاغذ نقشه‌كشي قرار دهيد‪.‬‬
‫روش اول‪ :‬ب��ا دس��ت چپ كاغذ را بگيري��د و با تكيه‬
‫ترسيم دايره و كمان‌ها‬ ‫دادن انگشت كوچك و سبابه‌ي دست راست به لبه‌ي كاغذ‪،‬‬
‫براي ترس��يم دايره با دست آزاد مي‌توان از روش‌هاي زير‬ ‫دست را از باال به پايين در امتداد لبه‌ي كاغذ حركت‌دهيد‪.‬‬
‫استفاده كرد‪:‬‬ ‫دقت كنيد كه هيچ‌گاه انگشت كوچك از كاغذ جدا نشود‪.‬‬
‫روش اول‪ :‬استفاده از خطوط راهنما‪ ،‬مطابق شكل‬

‫روش دوم‪ :‬مداد را مطابق ش��كل در دس��ت بگيريد و‬

‫ان��دازه‌ي خط از لبه‌ي كاغذ را با م��داد اندازه‌گيري كنيد‪.‬‬
‫حال‪ ،‬با تكيه دادن انگش��ت شس��ت به لب��ه‌ي كاغذ‪ ،‬چند‬
‫عالمت در مس��ير خط مي‌زنيم‪ .‬آن��گاه عالمت‌ها را به هم‬
‫وصل مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪83‬‬
 ‫تخمين ابعاد‬ ‫روش دوم‪ :‬اس��تفاده از انگشت كوچك در مركز دايره‬
‫براي ترس��يم نقش��ه با دس��ت آزاد‪ ،‬اندازه‌ها بايد از روي‬ ‫و چرخش كاغذ‪.‬‬
‫تصوير اصلي يا جس��م‪ ،‬به‌صورت درس��ت انتقال يابد تا‬
‫ابعاد نقش��ه‌ي ترسيم‌شده درس��ت‪ ،‬و قابل استفاده باشد‪.‬‬
‫س��اده‌ترين راه براي ترس��يم با دقت نس��بي و قابل قبول‬
‫انتقال اندازه‌ها با استفاده از مداد است‪ .‬در شكل زير مقدار‬
‫‪ A‬ت��ا ‪ B‬از روي تصوير اصلي با مداد اندازه‌گيري و روي‬
‫كاغذ رسم انتقال داده شده است‪.‬‬

‫روش سوم‪ :‬استفاده از دو مداد و چرخش كاغذ‪.‬‬

‫در اي��ن روش‪ ،‬باي��د مق��دار ان��دازه‌ي موردنظر را با‬

‫انگش��ت شس��ت روي مداد جدا كرد و بدون تغيير روي‬
‫كاغذ رسم انتقال داد‪.‬‬

‫اندازه‌برداري از روي جسم‬
‫ب��راي اندازه‌برداري‌ه��اي تخمين��ي از اجس��ام مي‌ت��وان‬
‫م��داد را در دس��ت گرف��ت و دس��ت را به‌ص��ورت‬
‫كش��يده بي��ن چش��م و جس��م نگ�� ‌ه داش��ت‪ .‬آن��گاه‬
‫نكته‬
‫روش اول براي ترسيم دايره‌هاي كوچك‌تر‬
‫و روش‌ه��اي دوم و س��وم براي ترس��يم‬
‫دايره‌هاي بزرگ‌تر كاربرد دارد‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫اندازه‌ها را مطابق شكل روي مداد تخمين زد و به كاغذ رسم انتقال داد‪.‬‬

‫هر‌چه جس��م بزرگ‌تر باش��د بايد فاصله‌ي خود را با آن بيشتر كنيد‪ .‬شكل زير شخصي را در حال اندازه‌برداري مقدار طول‬
‫و ارتفاع يك ميز نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم نقشه‪ ،‬كادر و جدول‬

‫(‪ 45‬دقيقه)‬ ‫ابتدا كادر و جدول س��اده‌اي مطابق شكل روي كاغذ ‪A4‬‬
‫ترس��يم كنيد و س��پس تصوير شكل داده‌ش��ده را ترسيم‬
‫كنيد‪( .‬ترسيم با دست آزاد انجام گيرد‪).‬‬

‫نكته‬

‫‪ .1‬خطوط افقي از چپ به راس��ت ترسيم‬

‫شود‪.‬‬
‫‪ .2‬خطوط عمودي از باال به پايين ترس��يم‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ .3‬هنگام ترس��يم خط به نقط��ه‌ي انتهايي‬
‫خط نگاه كنيد‪.‬‬
‫‪ .4‬ترسيم را به آرامي انجام دهيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫‪HB‬‬ ‫‌مداد‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬

‫‪86‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .4‬با انتخاب فاصله‌هاي مناس��ب جدول نقش��ه را ترسيم‬ ‫‪ .1‬كاغ��ذ را با دس��ت چ��پ بگيريد و با تكيه دادن س��ر‬
‫كنيد‪ .‬خطوط افقي بايد از چپ به راست ترسيم شود‪.‬‬ ‫انگشتان دست راست به لبه‌ي كاغذ مطابق شكل ارائه‌شده‬
‫خط عمودي كادر را ترس��يم كنيد‪( .‬بهتر است از تعدادي‬
‫كاغذ ديگر به عنوان زيردستي استفاده كنيد‪).‬‬

‫‪ .5‬در جاي مناسب‪ ،‬روي كاغذ‪ ،‬خطي افقي به طول تقريبي ‪15‬‬ ‫‪ .2‬كاغذ را بچرخانيد و كادر دو لبه‌ي ديگر را نيز به همين‬
‫سانتي‌متر ترسيم كنيد‪ .‬براي دقت بيشتر با جداكردن واحدهاي‬ ‫صورت ترسيم كنيد‪.‬‬
‫يك سانتي‌متري به‌صورت تخميني‪ 15 ،‬واحد جدا كنيد‪.‬‬

‫‪ .6‬به همين ترتيب‪ ،‬خطوط ديگر را نيز ترس��يم و شكل را‬ ‫‪ .3‬فاصله‌ي حدود دو س��انتي‌متري از س��ر مداد را با دست‬
‫كامل كنيد‪.‬‬ ‫بگيريد و چند عالمت روي چهارمين لبه‌ي كاغذ بزنيد‪ .‬سپس‬
‫عالمت‌ها را به هم وصل كنيد تا كادر كاغذ كامل شود‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫‪ .8‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز‬ ‫‪ .7‬اطالعات جدول را كامل و خطوط اصلي را با ضخامت‬
‫محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬ ‫مشخص پررنگ كنيد‪.‬‬

‫ابوالوفا بوزجاني‬
‫ابوالوفا محمدبن يحيي بن اسماعيل ابن عباس بوزجاني‪ ،‬مشهور‬
‫به حاس��ب (متولد ‪ 328‬هج��ري قمري در روس��تاي بوزجان‬
‫خراس��ان‪ ،‬وفات ‪ 387‬هجري قمري در بغ��داد)‪ ،‬رياضي‌دان و‬
‫ستاره‌شناس برجس��ته‌ي ايراني منشأ نوآوري‌ها و پژوهش‌هاي‬
‫زيادي به‌ويژه در هندسه و رياضيات و نجوم بوده است‪.‬‬
‫تقس��يم و تركيب اش��كال هندس��ي از جمله مواردي است‬
‫ك��ه ابوالوفا بوزجان��ي به آن عالقه‌مند ب��ود‪ ،‬در قرن حاضر نيز‬
‫انديشمندان اروپايي كوشيده‌اند تا روش‌هايي ارائه نمايند كه با‬
‫حداقل تقسيم و تركيب‪ ،‬تبديل اشكال هندسي را انجام دهند‪.‬‬
‫در اين راه مي‌توان قضيه‌ي تقسيم و تبديل سه مربع به يك‬
‫مربع مطرح ش��ده از طرف بوزجاني را با حداقل شش برش نام‬
‫برد‪.‬‬

‫‪88‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬اهميت ترسيم با دست آزاد را بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ .2‬مزيت‌هاي ترسيم نقشه با دست آزاد را نسبت به ترسيم نقشه با ابزار بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ .3‬نحوه‌ي ترسيم خطوط افقي و عمودي با دست آزاد را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .4‬روش‌هاي ترسيم دايره با دست آزاد را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .5‬ابزار الزم براي ترسيم با دست آزاد را نام ببريد‪.‬‬
‫‪ .6‬دو روش براي ترسيم كادر با دست آزاد را بيان كنيد‪.‬‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬كادر و جدول نقشه را ترسيم كنيد و سپس نقشه‌ي داده‌شده را ترسيم كند‪( .‬ترسيم با دست آزاد انجام گيرد‪).‬‬
‫(‪ 30‬دقيقه)‬

‫‪ .2‬ابتدا كادر و جدول نقشه را ترسيم كنيد و سپس نقشه‌ي داده‌شده را ترسيم كنيد‪( .‬ترسيم با دست آزاد انجام گيرد‪ ).‬اين‬
‫تمرين در منزل انجام شود‪.‬‬

‫‪90‬‬
 ‫‪ .3‬هر‌يك از تصاوير را با دست آزاد در يك كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪ .‬قبل از ترسيم تصاوير‪ ،‬كادر و جدول نقشه را نيز ترسيم‬
‫كنيد‪( .‬زمان براي هر شكل ‪ 15‬دقيقه)‬

‫‪ .4‬تصوير داده‌شده زير را با دست آزاد ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫واحد كار دوم‪ :‬ترسيمات هندسي‬
‫◄ هدف كلي‪ :‬انجام ترسيمات هندسي‬

‫زمان‬
‫عنوان توانايي‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ترسيم دايره‬

‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ترسيم نقشه با مقياس‬

‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ترسيم زاويه و تقسيم آن‬

‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ترسيم چندضلعي‌هاي هندسي (‪)1‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ترسيم چندضلعي‌هاي هندسي (‪)2‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ترسيم مماس‌ها‬

‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ترسيم بيضي‬

‫توانايي ترسيم دايره‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬كاربرد پرگار را توضيح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬انواع شابلن را نام ببرد‪.‬‬
‫‪ -‬نحوه‌ي كار با شابلن دايره را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را با پرگار ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را با شابلن دايره ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬با استفاده از پرگار تقسيم‪ ،‬پاره‌خط را تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬منحني‌كش را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬نكات مهم در استفاده از پرگار را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬پرگار بازويي را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كاربرد پرگار پيچي را توضيح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬مراحل ترسيم دايره با پرگار را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كاربرد پرگار صفر را بيان كند‪.‬‬
‫‪ -‬پرگار تقسيم را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كمان‌‌هاي نامشخص را با استفاده از منحني‌كش ترسيم كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬براي ترسيم دايره از چه ابزاري استفاده مي‌شود؟‬

‫‪ .2‬چه قطعات يا وسايلي را مي‌شناسيد كه شكل دايره‌اي داشته باشد؟‬
‫‪ .3‬چه مواقعي از شابلن استفاده مي‌شود؟‬
‫‪ .4‬كاربرد پرگار را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .5‬پرگار خوب چه خصوصياتي دارد؟‬
‫‪ .6‬شابلن دايره را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .7‬به نظر ش��ما آيا خط‌كش��ي وجود دارد كه بتوان با استفاده از آن خطوط منحني را ترسيم كرد؟ شكل آن را در ذهن خود‬
‫تجسم و سپس ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪94‬‬
 ‫تنظيم نوك مدادي پرگار‬
‫براي ترسيم دايره‪ ،‬پس از انتخاب پرگار‪ ،‬تنظيم و تراشيدن‬
‫نوك مدادي پرگار مهم است‪ .‬بعضي از پرگارها هستند كه‬
‫به جاي نوك مدادي آن‌ها از سيس��تم مدادهاي مكانيكي‬
‫استفاده شده است‪ .‬هر چند اين نوع پرگارها ظرافت نسبت ًا‬
‫خوب��ي دارد‪ ،‬ولي چنانچه قس��مت س��ر آن قابل تعويض‬
‫نباشد‪ ،‬خيلي سريع‌تر از پرگارهاي ديگر خراب مي‌شود و‬
‫به همين جهت براي كارهاي نقشه‌كشي توصيه نمي‌شود‪.‬‬
‫پرگار‬
‫براي ترس��يم دايره يا كماني از دايره با مركز مش��خص از‬
‫پرگار استفاده مي‌شود‪ .‬كمتر نقشه‌اي است كه در آن دايره‬
‫ي��ا كماني از دايره ب��ه‌كار نرفته باش��د‪ .‬بنابراين‪ ،‬فراگيري‬
‫نحوه‌ي دقيق دايره‌ها مهم است‪.‬‬
‫پركاربردترين ابزار براي ترس��يم دايره پرگار است‪ .‬در‬
‫شكل زير سه نوع پرگار با ساز‌و‌كارهاي متفاوت مشاهده‬
‫مي‌كنيد‪.‬‬

‫پرگار با مداد نوكي‬

‫در پرگاره��اي معمول��ي بايد نوك م��دادي به دقت با‬

‫سمباده تراشيده شود‪ .‬شكل زير نحوه‌ي تنظيم نوك پرگار‬
‫را نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫الف) پرگار بازويي‪ ،‬ب) پرگار فنري‪ ،‬ج) پرگار پيچي‬

‫انتخاب نوع پرگار به نوع ترسيم بستگي دارد‪ :‬پرگارهاي‬

‫بازويي براي مواردي است كه انتقال اندازه يا تغيير اندازه‬
‫زياد اس��ت‪ .‬پرگارهاي پيچي براي مواردي است كه دقت‬
‫بيش��تري در كار نياز است‪ ،‬ولي سرعت عمل در اين نوع‬
‫پرگار كمتر است‪.‬‬

‫‪95‬‬
‫‪ .4‬قبل از ش��روع به ترسيم دايره بايد خطوط تقارن دايره‬ ‫جعبه‌ي پرگار‬
‫را ترسيم كرد‪.‬‬ ‫جعبه‌ي پرگار محتوي پرگار و متعلقات آن است‪ .‬جعبه‌ي‬
‫‪ .5‬ترس��يم داي��ره در جهت گ��ردش عقربه‌هاي س��اعت‬ ‫پرگار شامل اجزاي زير است‪:‬‬
‫مناسب‌تر است‪.‬‬
‫‪ .6‬مايل قرار گرفتن پرگار در هنگام ترسيم موجب مي‌شود‬
‫ترسيم راحت‌تر انجام گيرد‪( .‬شكل را ببينيد‪).‬‬

‫‪ .9‬جعبه‌ي نوك مداد‬ ‫‪ .1‬مداد‬

‫‪ .10‬پيچ گوشتي‬ ‫‪ .2‬پرگار فنري دقيق‬
‫‪ .11‬پرگار تقسيم‬ ‫‪ 3‬و ‪ .4‬نوك ترلين‬
‫‪ .12‬نوك سوزني اضافي‬ ‫‪ .5‬پايه‌ي سوزن پرگار‬
‫‪ .13‬بازوي پ��رگار براي‬ ‫‪ .6‬نوك تراش پرگار‬
‫ترسيم دايره‌هاي بزرگ‬ ‫‪ .7‬دسته‌ي قلم ترلين‬
‫‪ .8‬پرگار پيچي بلند‬

‫ترسيم دايره‬
‫براي ترسيم دايره با پرگار رعايت نكات زير مهم است‪:‬‬
‫ْ‪15‬‬
‫‪ .1‬پرگار مناس��ب انتخاب شود‪ ،‬به‌صورتي كه ترسيم با آن‬
‫به راحتي و دقت انجام گيرد‪.‬‬
‫‪ .2‬نوك س��وزني به اندازه‌ي ني��م ميلي‌متر از نوك مدادي‬
‫بلندتر باشد؛ چون سوزن در كاغذ نفوذ مي‌كند‪.‬‬
‫‪ .3‬ن��وك مدادي پرگار يك درج��ه پررنگ‌تر از نوك مداد‬
‫ترسيم‪ ،‬انتخاب شود‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫پرگار تقسيم (پرگار انتقال اندازه)‬ ‫در ش��كل زير مراحل تنظيم دهانه‌ي پرگار و ترسيم دايره‬
‫دو سر اين نوع پرگار سوزن است و از آن براي تقسيم خط‬ ‫با پرگار بازويي نشان داده شده است‪.‬‬
‫به تعداد مس��اوي يا انتقال اندازه اس��تفاده مي‌شود‪ .‬بديهي‬
‫است كه بعد از انتقال اندازه با اين نوع پرگار با مداد محل‬
‫موردنظر را عالمت مي‌زنند‪ .‬شكل زير تقسيم يك پاره‌خط‬
‫به س��ه قسمت را با استفاده از پرگار تقسيم نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫مقدار خطاي نشان داده‌شده با اضافه كردن دهانه‌ي پرگار‬
‫و به روش سعي و خطا اصالح مي‌شود‪.‬‬

‫پرگار صفر (پرگار ريززن)‬

‫از پرگار صفر براي ترسيم دايره‌هايي با قطر خيلي كوچك‬
‫تا حد يك ميلي‌متر اس��تفاده مي‌ش��ود‪ .‬ش��كل زير پرگار‬
‫ريززن را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫‪97‬‬
‫براي ترسيم دايره‌هاي مركبي با پرگار‪ ،‬از پايه‌هاي مخصوص‬ ‫پرگار با بازوي ميله‌اي‬
‫راپيد‌گير كه به پرگار متصل است استفاده مي‌‌شود‪.‬‬ ‫براي ترس��يم دايره‌ه��اي خيلي بزرگ از اي��ن نوع پرگار‬
‫اس��تفاده مي‌ش��ود‪ .‬قس��مت اهرم مداد روي بازوي پرگار‬
‫قابل حركت اس��ت و با تنظيم آن مي‌توان دايره‌هاي بزرگ‬
‫را ترسيم كرد‪.‬‬

‫كاربردهاي حلقه‌ي راپيد‌گير‬

‫شابلن‬

‫ش��ابلن يا الگو‪ ،‬ابزاري براي ترس��يم س��ريع ش��كل‌هاي‬

‫گوناگون با دقت مناس��ب اس��ت‪ .‬جنس شابلن‌ معموالً از‬
‫پالس��تيك و با ضخامت كم است‪ .‬براي استفاده از شابلن‬
‫بايد نوك مداد به دقت تراشيده شده باشد و يا از مدادهاي‬ ‫نوعي پرگار براي ترسيم دايره‌هاي خيلي بزرگ كه هم‌زمان محيط‬
‫فشاري استفاده شود‪.‬‬ ‫و مساحت دايره را هم محاسبه مي‌كند‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫از ش��ابلن‌هاي حروف نيز براي نوشتن حروف‪ ،‬عالئم‬ ‫در ش��كل زير نمونه‌اي از انواع ش��ابلن‌ها نش��ان داده‬
‫و اعداد در نقش��ه‌هاي مركبي اس��تفاده مي‌شود‪ .‬با استفاده‬ ‫شده است‪ .‬شابلن اَش��كال هندسي مانند دايره و بيضي از‬
‫از اين ش��ابلن‌ها مي‌توان حروف‪ ،‬اع��داد و عالئم را طبق‬ ‫معروف‌ترين نوع شابلن‌هاست‪.‬‬
‫استاندارد نوشت‪.‬‬

‫شابلن دايره‬

‫نكته‬

‫براي ترس��يم دايره با ش��ابلن ابتدا خطوط‬

‫محور را ترس��يم كنيد‪ ،‬آنگاه چهار عالمت‬
‫كوچ��ك در چه��ار طرف داي��ره‌ را‪ ،‬روي‬
‫خطوط محور قرار دهيد و س��پس دايره را‬
‫شابلن بيضي‬
‫ترسيم كنيد‪.‬‬
‫برخي از ش��ابلن‌ها نيز مخصوص ترسيم نقشه‌هاي خاص‬
‫است مث ً‬
‫ال شابلن‌هاي ويژه‌ي عالئم برق و تأسيسات‪.‬‬

‫گونه‌هايي از شابلن‬
‫استفاده از شابلن‬

‫‪99‬‬
‫ن��وع ديگري از منحني‌كش‌ها كه قابل انعطاف اس��ت‪،‬‬
‫منحني‌ك��ش م��اري نامي��ده مي‌ش��ود‪ .‬الي��ه‌ي‌رويي اين‬
‫منحني‌كش‌ها پالس��تيكي و جنس داخل آن از فلز نرم و‬
‫قابل انعطاف است‪.‬‬
‫منحني‌كش (پيستوله)‬
‫منحني‌كش يا پيستوله نوعي شابلن براي ترسيم قوس‌هاي‬
‫نامشخص است‪ .‬منحني‌كش‌ها معموالً به‌صورت سري‌هاي‬
‫چندتايي در بازار عرضه مي‌شود‪.‬‬

‫يك سري ‪ 15‬تايي از منحني‌كش‌ها‬

‫معموالً از منحني‌كش وقتي استفاده مي‌شود كه نقاطي‬

‫از منحني مش��خص اس��ت و بايد به‌صورت كماني به‌هم‬
‫وصل ش��ود‪ .‬در اين‌صورت‪ ،‬با چرخش منحني‌كش روي‬
‫نقاط‪ ،‬كمان موردنظر را پيدا و آن را ترسيم مي‌كنند‪ .‬شكل‬
‫زير نحوه‌ي ترس��يم كمان‌هاي مختلف ب��ا منحني‌كش را‬
‫نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫كار با منحني‌كش ماري‬

‫چگونگي به كار‌گيري منحني‌كش‬

‫‪100‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم تصوير‬

‫(‪ 120‬دقيقه)‬

‫تصوي��ر دو‌بعدي را طبق اندازه‌هاي داده‌ش��ده روي كاغذ‬

‫‪ A4‬ترسيم كنيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫دايره‬ ‫شابلن‬ ‫ْ‪ 30ْ - 60‬وْ‪45‬‬ ‫گونيا‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫معمولي‬ ‫پرگار‬
‫‪101‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .3‬خطوط محور عمودي را هم مطابق شكل ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫‪ .1‬كاغذ ‪ A4‬را روي ميز نقشه‌كش��ي بچس��بانيد و كادر و‬
‫جدول را ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .4‬با استفاده از پرگار‪ ،‬دايره‌اي به قطر ‪ 40‬و دو نيم‌دايره به‬ ‫‪ .2‬در وسط محدوده‌ي ترسيم كاغذ‪ ،‬خط تقارن را ترسيم‬
‫شعاع ‪ 30‬ميلي‌متر را ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫و اندازه‌ها را روي آن جدا كند‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫‪ .7‬با اس��تفاده از ش��ابلن دو نيم‌دايره به قطر ‪ 10‬را ترسيم‬ ‫‪ .5‬سوزن پرگار را روي مركز كمان به شعاع ‪ 25‬بگذاريد و‬
‫كنيد‪.‬‬ ‫كمان‌ها را به اندازه‌ي ربع دايره مطابق شكل ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .8‬خط��وط را طبق ضخامت مش��خص پررنگ و جدول‬ ‫‪ .6‬خطوط افقي بين كمان‌ها را ترسيم كنيد‪.‬‬
‫نقشه را كامل كنيد‪.‬‬

‫‪ .9‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪103‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬پرگار پيچي و بازويي را توضيح دهيد و موارد كاربرد هر‌يك را بنويسيد‪.‬‬
‫‪ .2‬مراحل ترسيم دايره با پرگار را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬نكات مهم در ترسيم دايره با پرگار را بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ .4‬كاربرد شابلن‌ها را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .5‬براي ترسيم دايره‌هاي با قطر كم‪ ،‬مث ً‬
‫ال دو ميلي‌متر‪ ،‬از چه نوع پرگاري استفاده مي‌شود؟‬

‫© د) پرگار تقسيم‬ ‫© ج) پرگار صفر ‬ ‫© ب) پرگار پيچي ‬ ‫© الف) پرگار بازويي ‬

‫‪ .6‬پرگار تقسيم را شرح دهيد‪.‬‬

‫‪ .7‬شابلن حروف را توضيح دهيد و موارد كاربرد آن را بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ .8‬منحني‌كش يا پيستوله را توضيح دهيد‪.‬‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬هر يك از اشكال دو‌بعدي زير را در كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪ 150( .‬دقيقه)‬

‫‪105‬‬
‫‪ .2‬تصوير دو‌بعدي هر يك از اجسام داده‌شده را طبق اندازه‌هاي داده‌شده در كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪ 150( .‬دقيقه)‬

‫‪106‬‬
 ‫‪ .3‬تصاوير دوبعدي هر جسم را در كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪ 60( .‬دقيقه)‬

‫‪107‬‬
‫توانايي ترسيم نقشه با مقياس‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬مقياس را تعريف كند‪.‬‬
‫‪ -‬تفاوت اندازه‌ي حقيقي و اندازه‌ي ترسيمي را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬هدف از ترسيم نقشه در يك مقياس را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬مقياس‌هاي بزرگ‌شونده و كوچك‌شونده را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬نقشه را طبق مقياس ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬خط‌كش اشل را توضيح دهد‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬آيا همواره مي‌توان يك قطعه را طبق اندازه‌ي واقعي آن ترسيم كرد؟ توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .2‬آيا امكان دارد يك قطعه را بزرگ‌تر از اندازه‌ي واقعي آن ترسيم كرد؟‬
‫‪ .3‬آيا نقشه‌هاي ساختماني را طبق اندازه‌ي واقعي ترسيم مي‌كنند؟‬
‫‪ .4‬چگونه مي‌توان فهميد كه نقشه‌اي داراي اندازه‌ي واقعي نيست؟‬
‫‪ .5‬اگر نقشه‌اي را نصف اندازه‌ي واقعي جسم ترسيم كنيم‪ ،‬زاويه‌ها چه تغييري مي‌كند؟‬
‫© ج) تغيير نمي‌كند‬ ‫© ب) دو‌برابر مي‌شود‬
‫ ‬ ‫© الف) نصف مي‌شود‬
‫ ‬
‫‪ .6‬آيا وقتي نقشه‌اي را كوچك‌تر از اندازه‌ي واقعي آن ترسيم مي‌كنيم اندازه‌ها را هم كوچك‌تر مي‌نويسيم؟‬
‫‪ .7‬به نظر شما تصاوير اين هواپيما چند‌برابر كوچك شده است؟‬

‫‪109‬‬
‫براي مثال‪ ،‬بلندي گلدان نش��ان داده‌ش��ده در ش��كل زير‬ ‫مقياس‬
‫‪ 100‬اس��ت‪ ،‬ولي در تصوير آن را ‪ 50‬ترسيم كرده‌ايم؛ پس‬
‫مقياس آن ‪ 1:2‬است‪.‬‬ ‫موارد بسياري پيش مي‌آيد كه مجبوريم نقشه را كوچك‌تر‬
‫يا بزرگ‌تر از اندازه‌ي حقيقي آن ترس��يم كنيم‪ .‬براي مثال‪،‬‬
‫اندازه‌ي ترسيمي‬ ‫‪ 50‬‬ ‫ ‪1‬‬
‫= مقياس‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫ ‬ ‫فرض كني��د مي‌خواهيم بدنه‌ي يك هواپيما يا كش��تي را‬
‫اندازه‌ي حقيقي‬ ‫‪ 100‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫ترس��يم و طول و عرض و ارتفاع آن را مشخص كنيم‪ .‬در‬
‫چنين مواقعي‪ ،‬بايد نقش��ه را كوچك‌تر از اندازه‌ي حقيقي‬
‫ترس��يم كرد تا عالوه بر صرفه‌جويي در وقت و امكانات‪،‬‬
‫راحت‌تر نيز بتوان از نقش��ه استفاده كرد‪ .‬گاهي نيز مجبور‬
‫مي‌شويم نقشه‌ي يك قطعه را بزرگ‌تر از اندازه‌ي حقيقي‬
‫آن ترس��يم كنيم‪ ،‬براي مثال‪ ،‬اگر بخواهيم نقشه‌ي قطعات‬
‫ظري��ف يك س��اعت مچ��ي را ترس��يم كنيم بهتر اس��ت‬
‫اندازه‌هاي آن را چند‌برابر بگيريم‪.‬‬

‫مقياس‌ها‪ ،‬يا بزرگ‌ش��ونده هس��تند يا كوچك‌شونده و تعداد‬

‫آن نيز نامحدود است‪ .‬جدول زير مقياس‌هاي بزرگ‌شونده و‬
‫كوچك‌شونده‪ ،‬را كه در صنعت كاربرد دارد را نشان مي‌دهد‪.‬‬

‫مقياس‌هاي‬
‫‪2:1‬‬ ‫‪2/5:1 5:1 10:1 20:1‬‬
‫بزرگ‌شونده‬ ‫از آنچه بيان ش��د‪ ،‬نتيجه مي‌گيريم‪ ،‬اندازه‌ي ترس��يمي‬
‫مقياس‌هاي‬ ‫هميش��ه برابر با اندازه‌ي حقيقي قطعه نيس��ت‪ .‬نسبت بين‬
‫‪1:2‬‬ ‫‪1:2/5 1:5 1:10 1:20‬‬
‫كوچك‌شونده‬ ‫اين دو مقدار مقياس نام دارد‪.‬‬

‫ترسيم براساس مقياس‌هاي بزرگ‌شونده موجب بزرگ‌تر‬ ‫اندازه‌ي ترسيمي‬ ‫ ‬

‫= مقياس‬ ‫ ‬
‫ش��دن نقش��ه از اندازه‌ي حقيقي قطعه مي‌ش��ود و ترسيم‬ ‫اندازه‌ي حقيقي‬ ‫ ‬

‫‪110‬‬
 ‫براساس مقياس‌هاي كوچك‌شونده‪ ،‬موجب كوچك‌تر‌شدن نقشه از اندازه‌ي حقيقي قطعه مي‌شود‪ .‬در‌واقع‪ ،‬مقياس ‪ 2:1‬يعني‬
‫دو‌برابر‌شدن نقشه نسبت به قطعه و مقياس ‪ 1:2‬يعني نصف شدن نقشه نسبت به قطعه‪.‬‬
‫معموالً مقياس نقشه را در جدول نقشه مي‌نويسند‪.‬‬

‫اشل (خط‌كش مقياس)‬

‫به خط‌كش‌هايي كه برحس��ب مقياس معيني مدرج ش��ده‬
‫باش��ند اش��ل مي‌گويند‪ .‬اين خط‌كش‌ها در تبديل س��ريع‬
‫اندازه‌ها برحسب مقياس و انتقال آن بسيار مفيد است‪ .‬اشلِ‬
‫سه‌تيغه معموالً در نقشه‌كشي ساختمان مورد استفاده قرار‬
‫مي‌گيرد و داراي شش بعد است كه هر‌كدام برحسب يكي‬
‫از مقياس‌ها مدرج شده است‪( .‬شكل مقابل را ببينيد)‬

‫نكته‬

‫الف) اندازه‌ي زاويه‌ها در مقياس تغيير نمي‌كند‪.‬‬

‫ب) اندازه‌هايي كه روي نقشه وجود دارد اندازه‌ي واقعي‬
‫قطعه است‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم تصوير با مقياس‬

‫(‪ 120‬دقيقه)‬ ‫تصوير داده‌شده را با مقياس ‪ ۱‬ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪۲‬‬

‫يادآوري‬

‫خطوط افقي با خط‌كش تي ترسيم گردد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫دايره‬ ‫شابلن‬ ‫ْ‪ 30ْ - 60‬وْ‪45‬‬ ‫گونيا‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫‪HB‬‬ ‫مداد‬
‫‪112‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .3‬از انته��اي خ��ط ترسيم‌ش��ده دو خط عم��ود بر آن به‬ ‫‪ .1‬ابتدا كاغذ ‪ A4‬را بچس��بانيد و كادر و جدول نقش��ه را‬
‫اندازه‌ي ‪ 25‬يعني نصف ‪ 50‬ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .4‬از انتهاي دو خط عمودي يك خط افقي ترسيم كنيد و‬ ‫‪ .2‬خط محور را ترس��يم كنيد و س��پس نصف طول ‪120‬‬
‫به اندازه‌ي ‪ 20‬در وس��ط آن جدا كنيد‪ .‬تا نقطه‌ي ‪ A‬و ‪B‬‬ ‫يعني ‪ 60‬را روي آن جدا كنيد‪.‬‬
‫مشخص شود‪.‬‬

‫‪113‬‬
‫‪ .7‬ب��ه فاصله‌ي ‪ 10‬از پايين نقش��ه روي خط محور جدا‬ ‫‪ .5‬از خط افقي پايين به فاصله‌ي ‪ ،45‬يعني نصف ‪ ،90‬خط‬
‫كني��د‪ ،‬آنگاه يك خط محور افقي كوچك ترس��يم كنيد و‬ ‫افقي ديگري ترسيم كنيد‪.‬‬
‫سپس دايره را به قطر ‪ 10‬ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .8‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز‬ ‫‪ .6‬اندازه‌هاي زاويه در مقياس تغيير نمي‌كند‪ .‬پس گونياي‬
‫محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬ ‫‪ 45‬درجه را روي نقطه‌ي ‪ A‬و ‪ B‬بگذاريد و دو خط بزنيد‬
‫تا خط افقي باال را قطع كند‪.‬‬

‫‪114‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬مقياس را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .2‬به چه دليل از مقياس استفاده مي‌كنيم؟‬
‫‪ .3‬مقياس‌هاي بزرگ‌شونده و كوچك‌شونده را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .4‬انواع مقياس‌هاي بزرگ‌شونده و كوچك‌شونده را بنويسيد‪.‬‬
‫‪ .5‬فرمول مقياس را بنويسيد و آن را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .6‬طول ترس��يمي قطعه‌اي در نقش��ه ‪ 20‬است‪ .‬اگر نقشه با مقياس ‪ 1‬ترسيم شده باشد‪ ،‬اندازه‌ي طول واقعي قطعه چقدر‬
‫‪5‬‬
‫است؟‬
‫© ج) ‪100‬‬ ‫© ب) ‪80‬‬
‫ ‬ ‫© الف) ‪40‬‬
‫ ‬

‫‪ .7‬اگر اندازه‌ي قطعه‌اي ‪ 16‬باشد‪ ،‬اندازه‌ي تصوير آن در نقشه‌اي با مقياس ‪ 2/5‬چقدر است؟‬
‫‪1‬‬

‫© ج) ‪22‬‬ ‫© ب) ‪32‬‬
‫ ‬ ‫© الف) ‪40‬‬
‫ ‬

‫‪ .8‬خط‌كش اشل و كاربرد آن را توضيح دهيد‪.‬‬

 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬تصاوير داده‌شده را با مقياس ‪ ۱‬ترسيم كنيد‪( .‬زمان براي هر شكل‪ 30‬دقيقه)‬
‫‪۲‬‬

‫‪116‬‬
 ‫‪ .2‬تصاوير داده‌شده را با مقياس ‪ ۲‬ترسيم كنيد‪( .‬زمان براي هر شكل يك ساعت)‬
‫‪۱‬‬

‫‪117‬‬
‫توانايي ترسيم زاويه و تقسيم آن‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬نقطه و خط را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬عمودمنصف خط را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬از نقطه‌ي خارج از خط بر آن عمود ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬خط را به تعداد تقسيمات مساوي تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬خط را به فواصل نسبي تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬خطوط موازي را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬زاويه را انتقال دهد‪.‬‬
‫‪ -‬نيم‌ساز زاويه را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬زاويه را به سه قسمت مساوي تقسيم كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬چگونه خطي را عمود بر خط ديگر ترسيم مي‌كنند؟‬

‫‪ .2‬خط را تعريف كنيد‪.‬‬
‫‪ .3‬عمودمنصف يك خط به چه معني است؟‬
‫‪ .4‬چگونه از پرگار در ترسيم عمودمنصف استفاده مي‌شود؟‬
‫ت مساوي تقسيم كرد؟‬
‫‪ .5‬چگونه مي‌توان يك پاره‌خط را به تعداد قسم ‌‬
‫‪ .6‬زاويه قائمه‪ ،‬حا ّده و منفرجه را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .7‬خط افقي‪ ،‬خط عمودي‪ ،‬خط منحني را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .8‬واحد مقدار زاويه چيست؟‬
‫© ج) درجه‬ ‫© ب) سانتي‌متر‬
‫ ‬ ‫© الف) متر‬
‫ ‬
‫‪ .9‬كدام‌يك از خطوط زير بر هم عمود هستند؟‬

‫© ج)‬ ‫© ب)‬
‫ ‬ ‫© الف) ‬

‫‪119‬‬
‫به خطي كه داراي انحنا باشد خط منحني گفته مي‌شود‬ ‫ترسيمات هندسي‬
‫و اگ��ر خطوط ب��ا هم زاويه‌ي ‪ 90‬درجه بس��ازند به آن‌ها‬
‫خطوط عمود بر هم گفته مي‌شود‪.‬‬ ‫نقشه‌كش��ي صنعت��ي همواره به اش��كال هندس��ي مانند‪،‬‬
‫خط‪ ،‬كمان و دايره وابس��ته اس��ت‪ .‬از طرفي پايه و اساس‬
‫نقشه‌كش��ي نوعي هندسه اس��ت و از طرف ديگر نقشه‌ها‬
‫خط منحني‬ ‫آميخته به اش��كال هندس��ي هستند‪ .‬ترس��يم دقيق نقشه‌ها‬
‫بدون فراگيري ترسيمات دقيق هندسي امكان‌پذير نيست‪.‬‬
‫خط عمود‬ ‫در اين فصل و فصل‌هاي آينده به ش��ناخت دقيق‌تر اجزاء‬
‫خط مايل‬
‫و اش��كال هندسي‪ ،‬و نحوه‌ي ترس��يم آن‌ها‌ در حالت‌هاي‬
‫مختلف مي‌پردازيم‪.‬‬

‫خط افقي‬ ‫خط عمودي‬

‫نقطه‬
‫نقطه كوچك‌ترين جزء هندس��ي اس��ت ك��ه فاقد طول و‬
‫ع��رض و ارتفاع اس��ت‪ .‬به همين دليل‪ ،‬ترس��يم آن روي‬
‫عمودمنصف‬ ‫كاغ��ذ و تصور آن در ذهن امكان‌پذير نيس��ت و به ناچار‬
‫ب��ه خطي كه ي��ك پاره‌خط را نصف كن��د و بر آن عمود‬ ‫براي نمايش آن از برخورد دو خط استفاده مي‌كنند (شكل‬
‫هم باشد عمودمنصف مي‌گويند‪ .‬براي ترسيم عمودمنصف‬ ‫زير را ببينيد‪).‬‬
‫پاره‌خط ‪ AB‬به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪.‬‬

‫نقطه‬ ‫نقطه‬
‫الف) دهانه‌ي پرگار را بيش��تر از طول نصف پاره‌خط باز‬
‫مي‌كنيم و به مركز ‪ A‬كماني مي‌زنيم‪.‬‬

‫نقطه‬

‫خط‬
‫خط از اتصال دو نقطه به هم به وجود مي‌آيد‪ .‬خط مستقيم‬
‫كوتاه‌ترين فاصله‌ي بين دو نقطه است‪ .‬خط تنها داراي طول‬
‫اس��ت و در هندس��ه براي آن پهنا در نظر گرفته نمي‌شود‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫ترسيم خط عمود از نقطه‌اي خارج از خط‬ ‫ب) ب��ا همان ش��عاع و به مركز نقط��ه‌ي ‪ B‬كمان ديگري‬
‫مي‌خواهي��م از نقط��ه‌ي ‪ M‬در خارج از خط ‪ AB‬خطي بر‬ ‫مي‌زنيم تا نقاط ‪ C‬و ‪ D‬به‌دست‌آيد‪.‬‬
‫آن عمود كنيم‪.‬‬

‫مراحل ترسيم‪:‬‬

‫الف) به مركز ‪ A‬و شعاع ‪ AM‬كماني ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬ ‫ج) نقطه‌ي ‪ D‬را به ‪ C‬وصل مي‌كنيم‪.‬‬

‫ب) به مركز ‪ B‬و ش��عاع ‪ BM‬كمان ديگري ترسيم مي‌كنيم‬

‫تا نقطه‌ي ‪ C‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫د) پاره‌خط ‪ CD‬عمودمنصف پاره‌خط ‪ AB‬است‪.‬‬

‫‪121‬‬
‫ب) ب��ه مركز ‪ B‬و همان ش��عاع كمان ديگ��ري مي‌زنيم تا‬ ‫ج) نقط��ه‌ي ‪ M‬را ب��ه نقط��ه‌ي ‪ C‬وص��ل مي‌كني��م‪ .‬خط‬
‫نقطه‌ي ‪ C‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫ترسيم‌شده بر ‪ AB‬عمود است‪.‬‬

‫ج) ‪ B‬را به ‪ C‬وصل مي‌كنيم و امتداد مي‌دهيم‪.‬‬

‫ترسيم خط عمود از نقطه‌اي روي خط‬

‫مي‌خواهيم از نقط��ه‌ي ‪ H‬واقع بر خط ‪ AB‬عمودي بر آن‬
‫رسم كنيم‪.‬‬

‫مراحل ترسيم‪:‬‬

‫د) به مركز ‪ C‬و شعاع ‪ HB‬كماني مي‌زنيم تا امتداد ‪ BC‬را‬

‫در ‪ F‬قطع كند‪.‬‬
‫حالت اول‪ :‬ترسيم به كمك سه كمان‬
‫الف) به مركز ‪ H‬و شعاع ‪ HB‬كماني ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪122‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫ترسيم عمودي بر پاره‌خط ‪ AB‬از نقطه‌ي‬ ‫هـ) ‪ F‬را ب��ه ‪ H‬وصل مي‌كنيم‪ .‬پاره‌خط ‪ FH‬بر ‪ AB‬عمود‬
‫روش كار مانن��د نمونه‌ي قبل (ترس��يم عم��ود از نقطه‌اي‬ ‫است‪.‬‬
‫روي خط) اس��ت و به چند روش قابل انجام اس��ت‪ .‬در‬
‫شكل ‪ 2‬روش نشان داده شده است‪.‬‬

‫ترسيم با روش عمودمنصف‬

‫حالت دوم‪ :‬ترسيم به كمك عمودمنصف‬

‫ال��ف) به مركز ‪ H‬و ش��عاع ‪ AH‬كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي‬
‫‪ C‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫ب) عمودمنص��ف پاره‌خ��ط ‪ AC‬را به‌دس��ت مي‌آوريم‪.‬‬

‫عمودمنصف دقيق ًا از نقطه‌ي ‪ H‬مي‌گذرد‪.‬‬

‫ترسيم به كمك سه كمان‬

‫‪123‬‬
‫ال��ف) به مركز ‪ A‬و ش��عاع ‪ AM‬كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي‬ ‫ترس��يم عمود ب��ر پاره‌خ��ط ‪ AB‬از نقطه‌ي ‪ B‬با‬
‫‪ C‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫استفاده از قضيه‌ي فيثاغورس ‪.32 + 42 = 52‬‬
‫ال��ف) روي پاره‌خط ‪ AB‬چهار پاره‌خط مس��اوي كه از ‪B‬‬
‫آغاز مي‌ش��ود جدا مي‌كنيم و با ش��عاعي برابر مجموع سه‬
‫پاره‌خط جداشده كماني ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫رابر‬
‫شعاع ب حد‬
‫ه وا‬
‫س‬

‫ب) ب��ه مركز چهارمين نقطه روي ‪ AB‬و با ش��عاعي برابر‬

‫ب) به مركز ‪ M‬و مركز ‪ C‬دو كمان ديگر با همان ش��عاع‬ ‫مجموع پن��ج پاره‌خط كم��ان ديگري ترس��يم مي‌كنيم تا‬
‫مي‌زنيم تا همديگر را در نقطه‌ي ‪ D‬قطع كند‪.‬‬ ‫نقطه‌ي ‪ C‬به‌دس��ت آيد‪ C .‬را ب��ه ‪ B‬وصل مي‌كنيم ‪ BC‬بر‬
‫‪ AB‬عمود است‪.‬‬

‫شعا‬
‫ع برا‬
‫بر پن‬
‫جو‬
‫احد‬

‫ترس��يم خط موازي ب��ا خط ديگ��ر از نقطه‌اي‬

‫معلوم‬
‫ج) ‪ M‬را ب��ه ‪ D‬وصل مي‌كنيم تا خط موردنظر كه موازي‬ ‫ترس��يم خطوط م��وازي با كمك گوني��ا و خط‌كش تي را‬
‫خط ‪ AB‬است ترسيم شود‪.‬‬ ‫آموخته‌ايد‪ .‬هم‌اكنون روش ترسيم خط موازي را با كمك‬
‫پرگار فرا مي‌گيريد‪.‬‬
‫براي ترس��يم خطي از نقطه‌ي ‪ ،M‬خارج از خط ‪ AB‬و‬
‫موازي آن به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫د) با كمك خط‌كش مماسي بر دو كمان ترسيم مي‌كنيم تا‬ ‫ترس��يم خطي موازي با خط ديگ��ر با فاصله‌ي‬
‫خط موردنظر به دست آيد‪.‬‬ ‫مشخص‬
‫ب��راي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم خطي موازي خط ‪ AB‬با فاصله‌ي‬
‫‪ 20‬ميلي‌متر ترس��يم كنيم‪ .‬بدين‌منظور به ترتيب زير عمل‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫ترسيم خطي موازي خط منحني‬

‫ب��راي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم خطي م��وازي با خط منحني ‪AB‬‬ ‫ال��ف) دو نقطه‌ي دلخواه مانند ‪ E‬و ‪ F‬مطابق ش��كل روي‬
‫با فاصله‌ي ‪ 20‬ترس��يم كنيم‪ .‬به اي��ن منظور به ترتيب زير‬ ‫خط ‪ AB‬مشخص مي‌كنيم‪.‬‬
‫عمل مي‌كنيم‪.‬‬

‫ب) با شعاع ‪ R = 20‬و مركز ‪ E‬كماني ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫الف) نقاطي را به‌دلخواه مطابق شكل روي منحني مشخص‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫ج) به مركز ‪ F‬و همان ش��عاع كمان ديگري مطابق ش��كل‬

‫ب) ب��ه مركز نقاط مشخص‌ش��ده و به ش��عاع ‪ 20‬مطابق‬ ‫ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬
‫شكل كمان‌هايي مي‌زنيم‪.‬‬

‫‪125‬‬
‫ب) با اس��تفاده از خط‌كش يا پرگار تقس��يم س��ه قسمت‬ ‫ج) مم��اس قوس‌ها را با دقت مطابق ش��كل به هم وصل‬
‫مساوي روي آن جدا مي‌كنيم‪.‬‬ ‫مي‌كنيم‪ .‬براي اين‌كار مي‌توان از پيستوله كمك گرفت‪.‬‬

‫ج) از آخري��ن تقس��يم (نقط��ه‌ي ‪ )3‬به نقط��ه‌ي ‪ B‬وصل‬ ‫تقسيم پاره‌خط به قسمت‌هاي مساوي‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫د) از نقطه‌ي ‪ 1‬و ‪ 2‬موازي خط ‪ ،B3‬مطابق شكل‪ ،‬دو خط‬ ‫براي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم پاره‌خط ‪ AB‬با طول نامش��خص را‬
‫ديگر ترسيم مي‌كنيم تا پاره‌خط ‪ AB‬به سه قسمت مساوي‬ ‫به ‪ 3‬قسمت مساوي تقسيم كنيم‪.‬‬
‫تقسيم شود‪.‬‬

‫الف) از نقطه‌ي ‪ A‬خطي با طول دلخواه و زاويه‌ي دلخواه‬

‫ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫ب) روي خ��ط جديد س��ه فاصل��ه‌ي ‪ 2‬س��انتي‌متر و ‪3‬‬ ‫تقسيم خط به فواصل نسبي‬
‫سانتي‌متر و ‪ 2‬سانتي‌متر با خط‌كش جدا مي‌كنيم‪.‬‬

‫مي‌خواهيم خط ‪ AB‬با طول نامشخص را ب ‌ه نسبت‌هاي ‪،2‬‬

‫ج) آخرين تقسيم را به نقطه‌ي ‪ B‬وصل مي‌كنيم‪.‬‬ ‫‪ 3‬و ‪ 2‬تقسيم كنيم‪ .‬بدين منظور به دو روش زير مي‌توانيم‬
‫عمل كنيم‪:‬‬

‫حالت اول‪:‬‬
‫الف) از نقطه‌ي ‪ A‬خطي با طول و زاويه‌ي دلخواه ترس��يم‬
‫د) از تقسيمات ديگر خطوطي موازي آن ترسيم مي‌كنيم تا‬ ‫مي‌كنيم‪.‬‬
‫خط ‪ AB‬به نسبت ‪ 3 ، 2‬و ‪ 2‬تقسيم شود‪.‬‬

‫‪127‬‬
‫د) از تقس��يمات ب��ه ‪ O‬وصل مي‌كنيم ت��ا پاره‌خط ‪ AB‬به‬ ‫حالت دوم‪:‬‬
‫نسبت ‪ 3 ،2‬و ‪ 2‬تقسيم شود‪.‬‬ ‫الف) خط ‪ CD‬را به طول ‪ 7‬سانتي‌متر (حاصل‌جمع ‪3 ، 2‬‬
‫و ‪ )2‬و به موازات خط ‪ AB‬ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫ب) از ‪ C‬ب��ه ‪ A‬وصل مي‌كنيم و امتداد مي‌دهيم‪ .‬همچنين‬

‫از ‪ D‬ب��ه ‪ B‬وصل مي‌كنيم و امت��داد مي‌دهيم تا نقطه‌ي ‪O‬‬
‫به‌دست آيد‪.‬‬

‫آشنايي با زاويه‬

‫از برخورد دو خط زاويه تشكيل مي‌شود‪ .‬انواع زاويه‌ها را‬

‫در شكل زير مي‌بينيد‪.‬‬

‫ج) خط ‪ CD‬را به نسبت‌هاي ‪ 3 ،2‬و ‪ 2‬تقسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫متر از‬
‫ك‬

‫ر از‬
‫يشت‬
‫ب‬

‫‪128‬‬
 ‫ب) به مركز ‪ 1‬و ‪ ،2‬دو كمان ديگر با همان ش��عاع ترسيم‬ ‫مقدار زاويه را با درجه نش��ان مي‌دهند‪ .‬يك درجه ‪60‬‬
‫مي‌كنيم تا از برخورد آن‌ها نقطه‌ي ‪ 3‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫دقيقه و يك دقيقه ‪ 60‬ثانيه است‪.‬‬
‫‪1° = 60 ′‬‬ ‫‪1′ = 60″‬‬
‫بنابراي��ن‪ 6′ ،42″ ،‬و ‪ 32°‬به‌صورت ‪ 32‬درجه و ‪ 6‬دقيقه و‬
‫‪ 42‬ثانيه خوانده مي‌شود‪.‬‬

‫ترسيم نيم‌ساز زاويه‬

‫ج) نقطه‌ي ‪ 3‬را به نقطه‌ي ‪ A‬وصل مي‌كنيم تا زاويه به دو‬
‫قسمت تقسيم شود‪ .‬خط ‪ A3‬نيم‌ساز زاويه است‪.‬‬

‫نيم‌ساز زاويه خطي است كه از رأس زاويه مي‌گذرد و آن‬

‫را به دو زاويه‌ي مساوي تقسيم مي‌كند‪.‬‬
‫تقسيم زاويه‌ي قائمه به سه قسمت مساوي‬ ‫مي‌خواهيم نيم‌س��از زاويه‌ي ‪ ABC‬را ترس��يم كنيم‪ .‬به‬
‫اين منظور طبق مراحل زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬

‫به راحتي مي‌توان با استفاده از پرگار يك زاويه‌ي قائمه را‬ ‫الف) به مركز ‪ A‬كماني با شعاع دلخواه مي‌زنيم تا نقاط ‪1‬‬
‫به سه قسمت مساوي تقسيم كرد‪ .‬به اين منظور به ترتيب‬ ‫و ‪ 2‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫زير عمل مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫انتقال زاويه (ترسيم زاويه‌ي مشابه)‬ ‫الف) به مركز ‪ A‬و ش��عاع دلخواه كماني ترسيم مي‌كنيم تا‬
‫مي‌خواهيم زاوي��ه‌ي ‪ ABC‬را روي پاره‌خ��ط ‪ CD‬انتقال‬ ‫نقاط ‪ 1‬و ‪ 2‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫دهيم‪ .‬به اين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬

‫ب) به مركز ‪ 1‬و همان شعاع كمان ديگري ترسيم مي‌كنيم‬

‫تا نقطه‌ي ‪ 3‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫الف) به مركز ‪ A‬و شعاع دلخواه كماني مي‌زنيم تا نقاط ‪1‬‬

‫و ‪ 2‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫ج) به همان ش��عاع و مرك��ز ‪ 2‬كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي ‪4‬‬
‫به‌دست آيد‪.‬‬

‫ب) با همين شعاع و به مركز ‪ C‬كماني روي پاره‌خط ‪CD‬‬

‫مي‌زنيم تا نقطه‌ي ‪ 3‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫د) نقط��ه‌ي ‪ 3‬و ‪ 4‬را به نقطه‌ي ‪ A‬وصل مي‌كنيم‪ .‬زاويه به‬
‫سه قسمت مساوي تقسيم مي‌شود‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫ج) ممكن است كمي از كمان بماند يا كمي از آن بگذريم‪.‬‬ ‫ج) دهانه‌ي پرگار را برابر فاصله‌ي نقاط ‪ 1‬تا ‪ 2‬باز مي‌كنيم‬
‫به اين مقدار جزئي خطا مي‌گوييم‪.‬‬ ‫و به مركز ‪ 3‬كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي ‪ E‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫د) ب��ار ديگ��ر به اندازه‌ي ‪ ۱‬اين خط��ا به دهانه‌ي پرگار‬
‫‪۳‬‬
‫اضافه مي‌كنيم و دوباره عمل تقس��يم را انجام مي‌دهيم‪ .‬با‬
‫چن��د بار تكرار اين عمل مي‌توان زاويه را با دقت نس��بي‬
‫خوب به سه قسمت تقسيم كرد‪.‬‬
‫مقدار دهانه‌ي پرگار‬

‫د) از نقطه‌ي ‪ E‬به نقطه‌ي ‪ C‬وصل مي‌كنيم‪ .‬زاويه‌ي ‪DCE‬‬

‫مشابه زاويه‌ي ‪ ABC‬است‪.‬‬

‫مقدار خطا‬

‫اندازه‌ي انتخابي‬

‫تقسيم زاويه‌ي غير قائمه به سه قسمت مساوي‬

‫روش دقيق هندس��ي براي تقسيم زاويه‌ي غيرقائمه به سه‬
‫قس��مت مس��اوي با پرگار وجود ندارد‪ ،‬اما با اس��تفاده از‬
‫روش س��عي و خطا مي‌توان اي��ن كار را انجام داد‪ .‬براي‬
‫مثال‪ ،‬مي‌خواهيم زاويه‌ي ‪ ABC‬را به س��ه قس��مت تقسيم‬
‫اندازه‌ي اصالح‌شده‬ ‫كنيم به اين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬
‫الف) به مركز ‪ A‬و شعاع دلخواه كماني مي‌زنيم‪.‬‬
‫ب) دهانه‌ي پرگار تقس��يم را به اندازه‌ي تقريبي ‪ ۱‬كمان‬
‫‪۳‬‬
‫باز و كمان را تقسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم تصوير‬

‫(‪ 60‬دقيقه)‬

‫تصوير دوبعدي داده‌شده را طبق اصول ترسيمات هندسي‬

‫و با كمك پرگار و يك خط‌كش ساده ترسيم كنيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫دايره‬ ‫شابلن‬ ‫‪20cm‬‬ ‫خط‌كش معمولي‬
‫بازويي يا پيچي‬ ‫پرگار‬ ‫ْ‪ 30ْ - 60‬وْ‪45‬‬ ‫گونيا‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫‪HB‬‬ ‫مداد‬
‫‪132‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .4‬از نقطه‌ي ‪ D‬خطي به ‪ 1‬وصل كنيد و آن را امتداد دهيد‪.‬‬ ‫‪ .1‬كاغذ نقشه‌كشي را روي ميز بچسبانيد و كادر و جدول‬
‫پس دهانه‌ي پرگار را به اندازه‌ي ‪ AD‬باز كنيد و به مركز ‪1‬‬ ‫مناسب ترسيم كنيد‪.‬‬
‫كمان ديگري بزنيد تا نقطه‌ي ‪ 2‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪ .5‬نقطه‌ي ‪ 2‬را به نقطه‌ي ‪ A‬وصل كنيد‪ ،‬سپس به اندازه‌ي ‪35‬‬ ‫‪ .2‬خط ‪ AD‬را به طول ‪ 40‬ترس��يم كنيد‪ .‬نياز به اس��تفاده از‬
‫ميلي‌متر از ‪ A‬روي آن جدا كنيد تا نقطه‌ي ‪ B‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫خط‌كش تي نيست و بايد از خط‌كش معمولي استفاده شود‪.‬‬

‫‪ .6‬براي ترس��يم خط ‪ BC‬از روش ترس��يم خطوط موازي‬ ‫‪ .3‬براي ترس��يم خط ‪ AB‬از روش ترس��يم خط عمود به‬
‫استفاده كنيد‪ .‬به اين منظور به مركز ‪ A‬و شعاع ‪ AB‬كماني‬ ‫كمك س��ه كمان اس��تفاده كنيد‪ .‬ابتدا دهانه‌ي پرگار را به‬
‫ترسيم كنيد تا نقطه‌ي ‪ 3‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫ان��دازه‌ي ‪ AB‬باز كنيد و دو كمان به مركز ‪ A‬و ‪ D‬بزنيد تا‬
‫نقطه‌ي ‪ 1‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪133‬‬
‫‪ .10‬براي مشخص شدن مكان ترسيم دايره در گوشه‌ي ‪C‬‬ ‫‪ .7‬ب��ه مرك��ز ‪ 3‬و مركز ‪ B‬دو كمان ديگر به همان ش��عاع‬
‫ابتدا بايد نيم‌س��از زاويه‌ي ‪ BCD‬را به‌دست آوريد‪ .‬به اين‬ ‫ترسيم كنيد تا نقطه‌ي ‪ 4‬به‌دست آيد‪ B ،‬را به ‪ 4‬وصل كنيد‬
‫منظور به مركز ‪ C‬و ش��عاع دلخواه كماني بزنيد تا نقاط ‪5‬‬ ‫و امتداد دهيد‪.‬‬
‫و ‪ 6‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪ .11‬به مركز ‪ 5‬و مركز ‪ 6‬دو كمان ديگر با همان شعاع ترسيم‬ ‫‪ .8‬ان��دازه‌ي ‪ 60‬ميلي‌مت��ر را روي خط ‪ 4B‬ج��دا كنيد تا‬
‫كنيد تا نقطه‌ي ‪ 7‬به‌دست آيد‪ .‬نقطه‌ي ‪ 7‬را به ‪ C‬وصل كنيد‪.‬‬ ‫نقطه‌ي ‪ C‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪ .12‬ب��ه مرك��ز ‪ C‬كمان ديگري با ش��عاع ‪ 20‬بزنيد تا خط‬ ‫‪ .9‬نقطه‌ي ‪ C‬را به نقطه‌ي ‪ D‬وصل كنيد‪ .‬س��پس دايره‌هاي‬
‫نيم‌ساز را قطع كند و مركز اين دايره به‌دست آيد‪ .‬دايره به‬ ‫روي تصوير را ترسيم كنيد‪.‬‬
‫قطر ‪ 10‬را ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫‪ .14‬با ش��عاع ‪ 25‬و مركز ‪ A‬كم��ان ديگري بزنيد تا مركز‬ ‫‪ .13‬زاويه‌ي ‪ DAB‬را به سه قسمت مساوي تقسيم كنيد‪.‬‬
‫دايره‌ها به‌دست آيد‪ .‬سپس دايره‌ها را ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .15‬نقشه‌‌ي كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬در ترسيمات هندسي از چه ابزاري بيشتر استفاده مي‌شود؟‬
‫‪ .2‬نقطه و خط را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬زاويه را تعريف كنيد‪.‬‬
‫‪ .4‬عمودمنصف را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .5‬روش ترسيم نيم‌ساز زاويه را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .6‬روش تقسيم زاويه‌ي ‪ 90‬درجه به سه قسمت مساوي را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .7‬دو روش ترسيم خطوط موازي را بيان كنيد‪( .‬با كشيدن شكل با دست آزاد)‬
‫‪ .8‬روش ترسيم خط عمود از روي نقطه‌اي روي خط را شرح دهيد‪( .‬با كشيدن شكل با دست آزاد)‬
‫‪ .9‬روش ترسيم خط عمود از روي نقطه‌اي بيرون از خط را شرح دهيد‪( .‬با كشيدن شكل با دست آزاد)‬
‫‪ .10‬روش‌هاي تقسيم خط به نسبت‌هاي مساوي را شرح دهيد‪( .‬با كشيدن شكل با دست آزاد)‬
‫‪ .11‬روش ترسيم زاويه‌ي مشابه را شرح دهيد‪( .‬با كشيدن شكل با دست آزاد)‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬پاره‌خط ‪ AB‬به طول نامشخص را به ‪ 11‬قسمت مساوي تقسيم كنيد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪ .2‬پاره‌خط ‪ AB‬و ‪ CD‬به طول‌هاي نامشخص را به دو روش به نسبت‌هاي ‪ 1 ،3‬و ‪ 4‬تقسيم نماييد‪ 30( .‬دقيقه)‬

‫‪ .3‬زاويه‌هاي ترسيم‌شده را به دو قسمت مساوي تقسيم كنيد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪ .4‬از نقطه‌ي ‪ M‬خطي بر خط ‪ AB‬عمود كنيد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪ .5‬عمودمنصف خط ‪ CD‬را ترسيم كنيد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪137‬‬
 ‫‪ .6‬زاويه‌ي ‪ ABC‬را به خط ‪ DE‬انتقال دهيد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪ .7‬موازي هريك از خطوط ‪ AB‬و ‪ CD‬خطي با فاصله‌ي ‪ 25‬ميلي‌متر ترسيم كنيد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪ .8‬تصوير دوبعدي زير را به روش ترسيمات هندسي روي كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪ 60( .‬دقيقه)‬
‫(قطر دايره‌ها ‪ 10‬ميلي‌متراست‪).‬‬

‫توضيح‪ :‬در حل تمرين داده‌شده از روش‌هاي زير استفاده كنيد‪:‬‬

‫الف) ترسيم خط ‪ AB‬عمود بر خط ‪ AD‬در نقطه‌ي ‪A‬‬

‫ب) ترسيم عمودمنصف ‪AB‬‬

‫ج) ترسيم ‪ BC‬موازي ‪AD‬‬

‫د) تقسيم خط به شش قسمت و سه قسمت مساوي‬

‫‪138‬‬
 ‫‪ .9‬تصوير دوبعدي داده‌شده را طبق روش ترسيمات هندسي در كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪ 60( .‬دقيقه)‬

‫توضيح‪ :‬براي ترسيم اين تصوير از روش‌هاي زير استفاده كنيد‪:‬‬

‫الف) ترسيم خط ‪ DC‬عمود بر خط ‪AD‬‬

‫ب) ترسيم خط ‪ BC‬موازي خط ‪AD‬‬

‫ج) ترسيم نيم‌ساز زاويه‬
‫د) تقسيم زاويه به سه قسمت مساوي‬

‫‪139‬‬
‫توانايي ترسيم چندضلعي‌هاي هندسي (‪)1‬‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬اجزاء دايره را نام ببرد‪.‬‬
‫‪ -‬مركز كمان را مشخص كند‪.‬‬
‫‪ -‬مركز دايره را مشخص كند‪.‬‬
‫‪ -‬چندضلعي‌ها را نام ببرد‪.‬‬
‫‪ -‬مثلث را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬مربع را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را به سه قسمت مساوي تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را به چهار قسمت مساوي تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬شش‌ضلعي را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را به شش قسمت مساوي تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬دواير هم‌مركز و غير هم‌مركز را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬خط مماس يا متقاطع با دايره را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬طول كماني از دايره را مشخص كند‪.‬‬
‫‪ -‬انواع مثلث را شرح دهد‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬شعاع و قطر دايره را شرح دهيد‪.‬‬

‫‪ .2‬محيط دايره را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬انواع زاويه را نام ببريد‪.‬‬
‫‪ .4‬چه وقت مي‌گوييم يك خط با دايره مماس شده است؟‬
‫‪ .5‬چگونه مي‌توان يك مثلث را با داشتن اندازه‌ي سه ضلع ترسيم كرد؟‬
‫‪ .6‬چه اشكال هندسي را مي‌شناسيد كه از چهار ضلع تشكيل شده باشد؟‬
‫‪ .7‬اگر مطابق شكل دايره به سه قسمت مساوي تقسيم شده باشد زاويه‌ي هر قسمت چند درجه است؟‬

‫‪ .8‬چه قطعات صنعتي را مي‌شناسيد كه در آن دايره به تعداد قسمت مساوي تقسيم شده باشد؟‬
‫‪ .9‬به نظر شما چگونه مي‌توان محيط يك دايره را به شش قسمت مساوي تقسيم كرد؟‬

‫‪141‬‬
‫اج��زاء دايره عبارت‌ان��د از نيم‌دايره‪ ،‬ربع داي��ره‪ ،‬قطاع و‬ ‫دايره‬
‫بخشي از دايره (شكل‌هاي زير را ببينيد)‬
‫دايره منحني بسته‌اي است كه تمام نقاط آن داراي فاصله‌ي‬
‫يكس��اني از يك نقطه به نام مركز است‪ .‬وتر‪ ،‬قطر و شعاع‬
‫دايره در شكل‌هاي زير نشان داده شده است‪.‬‬

‫نيم‌دايره‬
‫‪R‬‬
‫شعاع‬

‫وتر‬

‫∅‬
‫قطر‬

‫ربع دايره‬

‫در صنعت‪ ،‬قطعات با مقاطع دايره‌اي ش��كل بسياري وجود‬

‫دارد‪ .‬در شكل زير برخي از اين قطعات را مشاهده مي‌كنيد‪.‬‬

‫قطاع دايره‬

‫بخشي از دايره‬

‫‪142‬‬
 ‫در نقش��ه‌ها گاهي خط دايره را قط��ع مي‌كند و گاهي نيز‬ ‫هر يك از اجزاء دايره نيز در قطعات صنعتي و در نقشه‌هاي‬
‫خط بر دايره مماس است‪.‬‬ ‫صنعتي بسيار استفاده مي‌شود‪.‬‬

‫نيم‌دايره‬

‫خط متقاطع با دايره‬

‫نقطه مماس‬

‫ربع دايره‬ ‫بخشي از دايره‬

‫خط مماس با دايره‬

‫دو دايره مي‌توانند هم‌مركز باش��ند؛ البته گاهي نيز دايره‌ها‬

‫در تصاوير گاهي يك دايره بر يك ش��كل محيط و گاهي‬
‫هم‌مرك��ز نيس��تند‪ .‬در صنعت كارب��رد دايره‌هاي هم‌مركز‬
‫در آن محاط مي‌شود‪.‬‬
‫خيلي بيشتر از دايره‌هاي غير هم‌مركز است‪.‬‬
‫دايره محاطي‬

‫دايره محاط در مثلث‬

‫دايره محيطي‬

‫دايره محيط بر مثلث‬

‫‪143‬‬
 ‫يافتن مركز كماني از دايره‬ ‫يافتن طول كماني از دايره‬
‫ب��راي يافت��ن مركز كمان��ي از دايره به ترتي��ب زير عمل‬ ‫محيط دايره برابر است با‪:‬‬
‫مي‌كنيم‪:‬‬ ‫عدد × قطر دايره ‪π‬‬
‫ال��ف) دو وتر دلخ��واه براي كمان ترس��يم مي‌كنيم‪ .‬مانند‬ ‫(‪ )π =3/1416‬اما براي يافتن طول كماني از دايره بدون‬
‫وتره��اي ‪ AB‬و ‪(.CD‬دو وت��ر انتخابي نباي��د موازي هم‬ ‫استفاده از قطر و با دقت نسبي به‌صورت زير عمل كنيد‪.‬‬
‫باشند)‬ ‫الف) از ‪ A‬تا ‪ B‬را روي كمان با اس��تفاده از پرگار تقس��يم‬
‫‌كنيد‪.‬‬

‫ب) با پرگار عمودمنصف وتر ‪ AB‬را به‌دست مي‌آوريم‪.‬‬

‫ب) خطي افقي از ‪ AB‬ترس��يم كنيد و همان تعداد تقسيم‬
‫را با پرگار تقس��يم روي آن انتق��ال دهيد‪ .‬طول ‪ BA1‬برابر‬
‫طول كمان است‪.‬‬

‫ج) عمودمنصف وتر ‪ CD‬را نيز به‌دس��ت مي‌آوريم؛ محل‬

‫برخورد دو عمودمنصف مركز كمان است‪.‬‬

‫طول كمان ‪BA1 = AB‬‬

‫‪144‬‬
 ‫رسم دايره بر سه نقطه‌ي غير هم‌راستا‬ ‫به همين ترتيب مي‌توان مركز يك دايره را نيز به‌دست‬
‫آورد (ش��كل زير را ببينيد)‪ .‬براي انج��ام اين كار دو وتر‬
‫مي‌خواهيم بر سه نقطه‌اي كه در راستاي هم نيستند‪ ،‬مانند‬ ‫دلخ��واه روي دايره ترس��يم مي‌كنيم و عمودمنصف آن‌ها‬
‫نقاط ‪ ،B ،A‬و ‪ C‬دايره‌اي ترس��يم كني��م‪ .‬به اين منظور به‬ ‫را به‌دس��ت مي‌آوريم‪ .‬محل برخورد عمودمنصف‌ها مركز‬
‫ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪.‬‬ ‫دايره است‪.‬‬

‫در كارگاه‌ه��ا براي يافتن مرك��ز مقاطع دايره‌اي قطعات از‬

‫الف) ‪ A‬را به ‪ B‬و به ‪ C‬وصل مي‌كنيم‪.‬‬ ‫گونياي مركزياب استفاده مي‌كنند‪.‬‬

‫مركزياب‬
‫ب) عمودمنصف ‪ AC‬را به دست مي‌آوريم‪.‬‬

‫سوزن خط‌كش‬

‫ج) عمودمنصف ‪ AB‬را نيز به‌دست مي‌آوريم تا از برخورد‬

‫دو عمودمنصف نقطه‌ي ‪ O‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫گونياي مركزياب‬

‫مركزيابي مقطع قطعه‌ي استوانه‌اي‬

‫‪145‬‬
‫چندضلعي‌ها در صنعت كاربرد زيادي دارد‪ .‬در شكل زير‬ ‫د) نقطه‌ي ‪ O‬مركز دايره است‪ .‬دهانه‌ي پرگار را به اندازه‌ي‬
‫يكي از اين قطعات صنعتي را مي‌بينيد‪.‬‬ ‫‪ OA‬باز و دايره را ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫مثلث‬ ‫چندضلعي‬
‫مثلث از سه ضلع تشكيل ش��ده‌است‪ .‬مجموع زاويه‌هاي‬
‫داخلي يك مثلث ‪ 180‬درجه است‪.‬‬ ‫چندضلعي شكلي است كه از چند ضلع تشكيل شده است‪.‬‬
‫‪ -‬مثلث متساوي‌االضالع مثلثي است كه داراي سه ضلع و‬ ‫اگر چندضلعي داراي زاويه‌هاي مساوي و اضالع مساوي‬
‫سه زاويه‌ي مساوي باشد‪.‬‬ ‫باش��د به آن چندضلعي منتظم‌گويند‪ .‬در شكل زير برخي‬
‫‪ -‬مثلث متساوي‌الس��اقين مثلثي است كه داراي دوضلع و‬ ‫از انواع چندضلعي‌هاي منتظم نشان داده شده است‪.‬‬
‫دو زاويه مساوي باشد‪.‬‬
‫‪ -‬مثلث قائم‌الزاويه مثلثي است كه داراي يك زاويه‌ي ‪90‬‬
‫درجه باشد‪.‬‬
‫‪ -‬مثلث با اضالع نامس��اوي كه يك سه‌ضلعي غير منتظم‬
‫است‪.‬‬ ‫سه‌ضلعي منتظم يا مثلث‬ ‫چهارضلعي منتظم يا مربع‬
‫متساوي‌االضالع‬
‫در شكل زير انواع مثلث‌ها نشان داده شده است‪.‬‬

‫پنج‌ضلعي منتظم‬ ‫شش‌ضلعي منتظم‬

‫مثلث متساوي‌االضالع‬ ‫مثلث متساوي‌الساقين‬

‫مثلث قائم‌الزاويه‬ ‫مثلث با اضالع نامساوي‬ ‫هفت‌ضلعي منتظم‬ ‫هشت‌ضلعي منتظم‬

‫‪146‬‬
 ‫د) نقط��ه‌ي ‪ C‬را به ‪ A‬و ‪ B‬وص��ل مي‌كنيم تا مثلث مورد‬ ‫ترسيم مثلث با سه ضلع معلوم‬
‫نظر ترسيم شود‪.‬‬ ‫ب��راي مث��ال‪ ،‬مي‌خواهيم مثلث ‪ ABC‬را ب��ا اضالع معلوم‬
‫‪ CA ،AB‬و ‪ BC‬ترس��يم كنيم‪ .‬به اين منظور به ترتيب زير‬
‫عمل مي‌كنيم‪.‬‬

‫ترسيم مثلث با داشتن دوضلع و زاويه‌ي بين‬

‫ب��راي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم مثلث ‪ ABC‬با طول‌هاي ‪AB =30‬‬ ‫الف) خط افقي به طول ‪ AB‬ترسيم مي‌كنيم‪ .‬براي اين‌ كار‬
‫و ‪ AC =25‬و زاويه‌ي بين‪ ،‬برابر ‪ 60‬درجه را ترسيم كنيم‪.‬‬ ‫مقدار ‪ AB‬را با پرگار انتقال مي‌دهيم‪.‬‬
‫براي اين منظور به ترتيب زيرعمل مي‌كنيم‪.‬‬

‫ب) به مركز ‪ A‬و شعاع ‪ AC‬كماني ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫الف) يكي از اضالع مث ً‬

‫ال ‪ AC‬را به‌صورت افقي و به طول‬
‫‪ 25‬ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫ج) به مركز ‪ B‬و شعاع ‪ BC‬كمان ديگري ترسيم مي‌كنيم تا‬

‫ب) با اس��تفاده از نقاله يا گونياي ‪ 30 -60‬مقدار زاويه‌ي‬
‫نقطه‌ي ‪ C‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫‪ 60‬درج��ه را به روي رأس ‪ A‬مش��خص مي‌كنيم و خطي‬
‫مي‌كشيم‪.‬‬

‫‪147‬‬
‫ب) ب��ا اس��تفاده از نقاله يا گوني��اي ‪ 30 -60‬از رأس ‪A‬‬ ‫ج) روي خ��ط مورد نظر ان��دازه‌ي ‪ 30‬را جدا مي‌كنيم تا‬
‫زاوي��ه‌ي ‪ 60‬درجه را ج��دا مي‌كنيم و خ��ط آن را امتداد‬ ‫نقطه‌ي ‪ B‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫مي‌دهيم‪.‬‬

‫ج) ب��ا اس��تفاده از نقاله يا گوني��اي ‪ 45‬درجه از رأس ‪C‬‬

‫زاويه‌ي ‪ 45‬درجه را ترس��يم مي‌كنيم تا نقطه‌ي ‪ B‬به‌دست‬ ‫د) نقط��ه‌ي ‪ B‬را ب��ه ‪ C‬وصل مي‌كنيم ت��ا مثلث مورد نظر‬
‫آيد‪.‬‬ ‫ترسيم شود‪.‬‬

‫چهارضلعي‬
‫چهارضلعي‌ از چهار ضلع تش��كيل ش��ده اس��ت‪ .‬اگر هر‬
‫چهار ضلع مس��اوي و زاويه‌هاي بين آن‌ها ‪ 90‬درجه باشد‬
‫به آن مربع گفته مي‌ش��ود‪ .‬شكل زير انواع چهارضلعي را‬
‫نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫ترسيم مثلث با داشتن دو زاويه و ضلع بين‬
‫ب��راي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم مثل��ث ‪ ABC‬با طول ‪ AC =30‬و‬
‫زاوي��ه در رأس ‪ A‬براب��ر ‪ 60‬درجه و در رأس ‪ C‬برابر ‪45‬‬
‫درجه را ترسيم كنيم‪.‬‬

‫اضالع‬ ‫اضالع روبه‌رو‬ ‫اضالع‬

‫مساوي‬ ‫مساوي‬ ‫مساوي‬

‫مربع‬ ‫مستطيل‬ ‫لوزي‬

‫اضالع روبه‌رو‬ ‫دو ضلع‬ ‫الف) خ��ط ‪ AC‬را به ط��ول ‪ 30‬به‌صورت افقي ترس��يم‬
‫بدون ضلع‬
‫مساوي‬ ‫موازي‬ ‫موازي‬ ‫مي‌كنيم‪.‬‬
‫متوازي‌االضالع‬ ‫ذورنقه‬ ‫چهارضلعي نامنتظم‬

‫‪148‬‬
 ‫ترسيم مربع‬
‫براي ترس��يم مربع روي پاره‌خط ‪ AB‬به ترتيب زير عمل‬
‫مي‌شود‪.‬‬

‫الف) به مركز ‪ A‬و ‪ B‬دو كمان به شعاع ‪ AB‬ترسيم مي‌كنيم‬

‫تا نقطه‌ي ‪ E‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫ب) ‪ B‬را به ‪ E‬وصل مي‌كنيم و ادامه مي‌دهيم‪.‬‬

‫ج) به مركز ‪ E‬و ش��عاع ‪ AB‬كمان ديگري رسم مي‌كنيم تا‬

‫‪ F‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪149‬‬
 ‫تقسيم دايره‬ ‫د) ‪ F‬را به ‪ A‬وصل كنيم‪.‬‬
‫با تقس��يم دايره به قسمت‌هاي مس��اوي مي‌توانيم شكل‌ها‬
‫و چندضلعي‌هاي مختلفي را ترسيم كنيم‪ .‬چنانچه با دقت‬
‫به اش��كال مختلف هندسي كه مي‌بينيم دقت كنيم گونه‌اي‬
‫از چندضلعي‌ه��ا هس��تند كه به روش تقس��يم دايره قابل‬
‫ترسيم‌اند‪.‬‬

‫ﻫ) به مركز ‪ A‬و ش��عاع ‪ AB‬كماني مي‌زنيم تا ‪ D‬به‌دس��ت‬

‫آيد‪.‬‬

‫و) ب��ه مركزه��اي ‪ D‬و ‪ B‬دو كمان به ش��عاع ‪ AB‬مي‌زنيم‬

‫تا نقطه‌ي ‪ C‬به‌دس��ت آي��د‪ D ،B ،A .‬و ‪ C‬را به هم وصل‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪150‬‬
 ‫همچنين براي ترس��يم چندضلعي‌هاي منتظم از تقسيمات‬ ‫در نقش��ه‌هاي صنعتي نيز تقسيم دايره كاربرد زيادي دارد‪.‬‬
‫دايره اس��تفاده مي‌ش��ود‪ .‬براي مثال‪ ،‬با تقس��يم دايره به سه‬ ‫در تصاوير شكل زير از تقسيم دايره استفاده شده است‪.‬‬
‫قسمت مساوي مي‌توانيد يك سه‌ضلعي منتظم ترسيم كنيد‪.‬‬

‫ترسيم سه‌ضلعي منتظم با كمك تقسيم دايره به سه‬

‫قسمت مساوي‬
‫الف) دايره‌اي به قطر مورد نظر ترسيم‌ مي‌كنيم‪.‬‬

‫ب) به مركز ‪ A‬كماني برابر ش��عاع دايره ترسيم مي‌كنيم تا‬

‫نقاط ‪ 1‬و ‪ 2‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫ج) نق��اط ‪1 ،C‬و ‪ 2‬را به هم وصل مي‌كنيم تا س��ه‌ضلعي‬

‫منتظمي ترسيم شود‪.‬‬

‫كاربردهايي از تقسيم دايره‬

‫‪151‬‬
‫تصوير فالنچ نشان‌ داده شده در شكل زير با كمك تقسيم‬ ‫تقس��يم دايره به س��ه قسمت مس��اوي با استفاده از‬
‫دايره به سه قسمت مساوي ترسيم شده است‪.‬‬ ‫گونياي ‪ 30 -60‬و خط‌كش تي‬
‫براي تقس��يم دايره به س��ه قسمت با اس��تفاده از گونيا و‬
‫خط‌ك��ش تي باي��د گونيا را روي خط‌كش تي طوري‬
‫تنظي��م كنيم كه وتر گونيا درس��ت از مرك��ز دايره بگذرد‪.‬‬
‫چنانچه اين كار را براي س��مت چپ و راست دايره انجام‬
‫دهيم‪ ،‬مطابق شكل زير نقاط ‪ 2‬و ‪ 3‬به‌دست مي‌آيد‪.‬‬

‫‪152‬‬
 ‫همچنين مي‌توان چهارضلعي را محيط‌بر دايره نيز ترسيم‬ ‫ترسيم چهارضلعي با استفاده از تقسيم دايره‬
‫كرد‪ .‬بدين منظور ابتدا دايره را ترس��يم مي‌كنيم و س��پس‬ ‫براي ترس��يم چهارضلعي مي‌توان مطابق شكل (ب) نقاط‬
‫با خ��ط ‪ 45‬درج��ه مماس‌هايي بر آن ترس��يم مي‌كنيم تا‬ ‫‪ C ،B ،A‬و ‪ D‬را به هم وصل كرد‪ ،‬يا اينكه مطابق ش��كل‬
‫مماس‌ها روي خطوط محور با هم برخورد كنند‪.‬‬ ‫(ج) نيم‌ساز زاويه‌هاي قائمه را ترسيم كرد تا نقاط ‪3 ،2 ،1‬‬
‫و ‪ 4‬به‌دست آيد و سپس اين نقاط را به هم وصل كرد‪.‬‬

‫پيچ با سر چهارگوش‬

‫خط‌كش راهنماي گونيا بايد موازي محور افقي دايره قرار گيرد‪.‬‬

‫‪153‬‬
 ‫شش‌ضلعي‬ ‫چنانچه از خط‌كش تي و گونياي ‪ 45‬درجه اس��تفاده كنيد‬
‫دو نوار كاغذي هم‌عرض آماده مي‌كنيم و مطابق شكل (الف)‬ ‫تقسيم دايره به چهار قسمت بسيار ساده‌تر خواهد شد‪ .‬در‬
‫گر‌ه مي‌زنيم‪ .‬سپس مطابق شكل (ب) گره را سفت و گوشه‌ها‬ ‫اين روش بايد گونيا دقيق ًا از مركز دايره عبور كند‪.‬‬
‫را صاف مي‌كنيم‪ .‬در نهايت مطابق شكل (ج) لبه‌هاي اضافي‬
‫نوارها را مي‌بريم‪ .‬يك شش‌ضلعي منتظم ايجاد مي‌شود‪.‬‬

‫(الف)‬

‫تقسيم دايره به هشت‌ قسمت مساوي‬

‫چنانچه هم محورهاي افقي و عمودي دايره و هم نيم‌ساز‬
‫(ج)‬ ‫(ب)‬
‫زواياي قائمه را در نظر بگيريم‪ ،‬دايره به هش��ت قس��مت‬
‫تقس��يم مي‌ش��ود؛ در اين صورت‪ ،‬زاويه‌ي هر قسمت ‪45‬‬
‫ترس��يم شش‌ضلعي با استفاده از تقسيم محيط دايره‬ ‫درجه خواهد بود‪.‬‬
‫به شش قسمت مساوي‬
‫مراحل ترسيم‪:‬‬
‫الف) دايره مورد نظر را ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪154‬‬
 ‫ترسيم شش‌ضلعي با كمك گونيا و خط‌كش تي‬ ‫ب) سوزن پرگار را روي نقطه‌ي ‪ A‬مي‌گذاريم و به شعاع‬
‫مراحل ترسيم‪:‬‬ ‫‪ OB‬كماني مي‌زنيم تا نقطه ‪ 1‬و ‪ 2‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫الف) دايره‌ي مورد نظر را‬ ‫ج) به مركز ‪ C‬و همان شعاع كمان ديگري مي‌زنيم تا نقاط‬
‫كه قطر آن برابر اندازه‌ي‬ ‫‪ 3‬و ‪ 4‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫گوش‌تاگوش شش‌ضلعي‬
‫است ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫ب) ب��ا اس��تفاده از گوني��اي ‪ 30 -60‬دو خط محور ‪30‬‬

‫درجه نسبت به خط محور افقي ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫د) هم‌اكنون دايره به ش��ش قسمت مس��اوي تقسيم شده‬

‫اس��ت ‪ .‬نقاط ‪ 2 ،4 ،C ،3 ،1‬و ‪ A‬به ترتيب ش��ش قسمت‬
‫مس��اوي را تشكيل داده‌اند‪ .‬با اتصال اين نقاط به همديگر‬
‫شش‌ضلعي منتظم ترسيم مي‌شود‪.‬‬

‫ج) محل برخورد خطوط‬

‫محورها به دايره را به هم‬
‫وصل مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪155‬‬
‫شكل‌هاي زير نحوه‌ي تقس��يم يك قطعه به شش قسمت‬ ‫نكته‬
‫مساوي جهت سوراخ‌كاري در كارگاه را نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫در مرحل��ه‌ي (ب) چنانچه خطوط محور‬
‫با زاويه‌ي ‪ 60‬درجه نس��بت به خط محور‬
‫افقي ترس��يم شوند‪ ،‬شش‌ضلعي به‌صورت‬
‫شكل زير خواهد بود‪.‬‬

‫(الف)‬

‫ترسيم ش��ش‌ضلعي منتظم محاط در دايره با كمك‬

‫خط‌كش تي وگونيا‬
‫(ب)‬ ‫براي ترس��يم ش��ش‌ضلعي محاط در دايره‪ ،‬بعد از ترسيم‬
‫دايره با استفاده از گونياي ‪ 30 -60‬و خط‌كش تي مطابق‬
‫شكل (الف) و (ب)‪ ،‬خطوط را بر دايره مماس مي‌كنيم‪.‬‬

‫(ج)‬
‫(الف)‬

‫پيچ با سر شش‌گوش‬

‫(ب)‬

‫‪156‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم تصوير‬

‫(‪ 60‬دقيقه)‬

‫تصوير دوبعدي ارائه‌ش��ده را طبق ان��دازه‌‪ ،‬در كاغذ ‪A4‬‬

‫ترسيم كنيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫دايره‬ ‫شابلن‬ ‫ْ‪30ْ - 60‬‬ ‫گونيا‬
‫پيچي يا بازويي‬ ‫پرگار‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫‪HB‬‬ ‫‌مداد‬

‫‪157‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .3‬ب��ه مركز همان دايره‪ ،‬دايره‌اي ديگر به قطر ‪ 40‬با خط‬ ‫‪ .1‬كاغذ ‪ A4‬را روي ميز بچسبانيد و كادر و جدول مناسب‬
‫نقطه ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .4‬س��وزن پ��رگار را روي نقط��ه‌ي ‪ A‬و ‪ B‬بگذاريد و دو‬ ‫‪ .2‬در محل مناس��ب كاغذ با ترس��يم خط محور افقي و‬
‫كمان به ش��عاع دايره‌ي كوچك‌ت��ر (‪ )20‬بزنيد تا دايره‌ي‬ ‫عمودي دايره‌اي به قطر ‪ 70‬را ترسيم كنيد‪.‬‬
‫كوچك به شش قسمت مساوي تقسيم شود‪.‬‬

‫‪158‬‬
 ‫‪ .7‬نيم‌دايره‌هايي به ش��عاع ‪ 7‬را در محل هر تقسيم ترسيم‬ ‫‪ .5‬ش��ش داي��ره به قطر ‪ 10‬در محل تقس��يمات ترس��يم‬
‫كنيد‪.‬‬ ‫كنيد‪.‬‬

‫‪ .8‬خطوط اضافي را پاك و خطوط تصوير را با ضخامت‬ ‫‪ .6‬س��وزن پرگار را روي نقطه‌ي ‪ C‬و نقطه‌ي ‪ D‬بگذاريد‬
‫استاندارد پررنگ كنيد‪.‬‬ ‫و دو كمان به ش��عاع دايره‌ي بزرگ‌تر (‪ )35‬ترسيم كنيد تا‬
‫دايره بزرگ‌تر به شش قسمت مساوي تقسيم شود‪.‬‬

‫‪ .9‬نقشه‌ي‌كامل شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪159‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬هريك از گزينه‌هاي زير را با كشيدن يك تصوير ساده نشان دهيد‪.‬‬
‫الف) قطر دايره‬
‫ب) شعاع دايره‬
‫ج) وتر دايره‬
‫د) ربع دايره‬
‫ﻫ) قطاع دايره‬
‫و) بخشي از دايره‬
‫ز) دايره‌ي محيط بر چهارضلعي‬
‫ح) دايره‌ي محاط در سه‌ضلعي‬
‫ط) خط مماس بر دايره‬
‫ي) خط متقاطع با دايره‬
‫ك) دواير هم‌مركز‬
‫ل) دواير غير هم‌مركز‬
‫م) مثلث متساوي‌االضالع‬
‫ن) مثلث متساوي‌الساقين‬
‫س) مثلث قائم‌الزاويه‬
‫‪ .2‬طريقه‌ي يافتن مركز كمان را شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬انواع چهارضلعي كه مي‌شناسيد با شكلي ساده ترسيم كنيد‪.‬‬
‫‪ .4‬اگر دايره را به سه قسمت مساوي تقسيم كنيم هر قسمت از آن چه زاويه‌اي از دايره است؟‬
‫‪ .5‬اگر دايره را به شش قسمت مساوي تقسيم كنيم هر قسمت از آن چه زاويه‌اي از دايره است؟‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬مركز كمان روبه‌رو را پيدا كنيد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪ .2‬طول كمان روبه‌رو را با استفاده از پرگار به‌دست آوريد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪ .3‬دايره‌اي ترسيم كنيد كه از روي سه نقطه‌ي ‪ B ،A‬و ‪ C‬بگذرد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪ .4‬مثلث ‪ ABC‬را كه طول سه ضلع آن داده شده است ترسيم كنيد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪161‬‬
 ‫‪ .5‬دايره‌هاي ارائه‌شده را به ‪ 5 ،3‬و ‪ 6‬قسمت تقسيم كنيد (با استفاده از پرگار) (‪ 30‬دقيقه)‬

‫سه قسمت‬ ‫پنج قسمت‬ ‫شش قسمت‬

‫‪ .6‬مربعي روي پاره‌خط ‪ ،AB‬به طول ضلع ‪ ،AB‬ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .7‬دايره‌اي به قطر ‪ 60‬را روي كاغذ ‪ A4‬ترس��يم و با اس��تفاده از گونيا و خط‌كش تي آن را به ش��ش قسمت مساوي تقسيم‬
‫كنيد (يك شش‌ضلعي داخل آن ترسيم كنيد) (‪ 30‬دقيقه)‬
‫‪ .8‬دايره‌اي به قطر ‪ 40‬ترسيم و يك چهارضلعي مطابق شكل بر آن محيط نماييد‪ 15( .‬دقيقه)‬

‫‪162‬‬
 ‫‪ .9‬هريك از تصاوير زير را در كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد (تقسيم دايره با پرگار انجام شود) (هر كدام ‪ 30‬دقيقه)‬

‫‪163‬‬
‫‪ .10‬هر كدام از تصاوير دو بعدي زير را طبق اندازه روي كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪164‬‬
‫توانايي ترسيم چندضلعي‌هاي هندسي (‪)2‬‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬روش مشابه‌سازي چندضلعي نامنظم را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬روش تقسيم دايره به قسمت يكسان شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را به پنج قسمت مساوي تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را به هفت قسمت مساوي تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬پنج‌ضلعي منتظم را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬هفت‌ضلعي منتظم را ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬دايره را به ‪ n‬قسمت مساوي تقسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬چندضلعي‌ها را مشابه‌سازي كند‪.‬‬
‫‪ -‬طول ضلع چندضلعي را با كمك جدول محاسبه كند‪.‬‬
‫‪ -‬قطر دايره‌ي محيطي را با كمك جدول محاسبه كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬چگونه مي‌توان دايره را به پنج قسمت مساوي تقسيم كرد؟‬

‫‪ .2‬چگونه مي‌توان دايره را به هفت قسمت مساوي تقسيم كرد؟‬
‫‪ .3‬چگونه مي‌توان ‪‌n‬ضلعي منتظم را ترسيم كرد؟‬
‫‪ .4‬چگونه مي‌توان مثلث را مشابه‌سازي كرد؟‬
‫‪ .5‬چگونه مي‌توان چندضلعي نامنظم را مشابه‌سازي كرد؟‬

‫‪166‬‬
 ‫ب) نقطه‌ي ‪ K‬را به ‪ M‬وصل مي‌كنيم تا نقطه‌ي ‪ N‬به‌دست‬ ‫پنج‌ضلعي‬
‫آيد‪ KM .‬عمودمنصف ‪ OA‬است‪.‬‬
‫يك نوار كاغذي با عرض يكس��ان را مطابق شكل (الف)‬
‫گره مي‌زنيم‪ .‬س��پس لبه‌هاي كاغذ را مطابق ش��كل (ب)‬
‫ص��اف مي‌كنيم‪ .‬چنانچ��ه لبه‌هاي اضافي ن��وار كاغذي را‬
‫بِبُريم يك پنج‌ضلعي منتظم به دست مي‌آيد‪.‬‬

‫ج) به مركز ‪ N‬و ش��عاع ‪ ND‬كماني مي‌زنيم تا محور افقي‬ ‫(الف)‬

‫دايره را در نقطه‌ي ‪ E‬قطع كند‪.‬‬

‫(ب)‬

‫ساخت پنج‌ضلعي با گره‌زدن نوار كاغذي‬

‫ترسيم پنج‌ضلعي با استفاده از تقسيم محيط دايره به‬

‫د) به مركز ‪ D‬و شعاع ‪ DE‬كمان ديگري مي‌زنيم تا محيط‬ ‫پنج قسمت مساوي‬
‫داي��ره را در نقط��ه‌ي ‪ 1‬قطع كند‪ .‬كمان ‪ 1D‬برابر ‪ ۱‬محيط‬ ‫مراحل ترسيم‪:‬‬
‫‪۵‬‬
‫دايره اس��ت‪ .‬بدون تغيير مركز پ��رگار كماني نيز در طرف‬ ‫الف) سوزن پرگار را روي نقطه‌ي ‪ A‬مي‌گذاريم و به شعاع‬
‫ديگر دايره مي‌زنيم تا نقطه‌ي ‪ 2‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫دايره كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي ‪ K‬و ‪ M‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪167‬‬
‫ش��كل زيرنحوه‌ي ترس��يم تصوير حديده را با استفاده از‬
‫تقسيم دايره به پنج قسمت نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫ال��ف) تقس��يم دايره ب��ه پنج‬
‫قسمت مساوي با پرگار‬
‫هـ) بدون تغيير دهانه‌ي پرگار س��وزن پرگار را به ترتيب‬
‫روي نق��اط ‪ 1‬و ‪ 2‬گذاش��ته و دو كمان ديگر را ترس��يم‬
‫مي‌كنيم تا نقاط ‪ 3‬و ‪ 5‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫ب) ترس��يم دايره‌هاي مركزي‬

‫به قطر ‪ 36‬و ‪44‬‬

‫و) نق��اط پنج قس��مت داي��ره را به هم وص��ل مي‌كنيم تا‬

‫پنج‌ضلعي مورد نظر ترسيم شود‪.‬‬
‫ج) ترس��يم پنج دايره كوچك‬
‫به قطر ‪20‬‬

‫د) پررنگ كردن خطوط اصلي‬

‫با ضخامت مشخص‬

‫‪168‬‬
 ‫‪ .4‬مقدار ‪ KN‬برابر ‪ ۱‬دايره اس��ت‪ .‬با استفاده از پرگار اين‬ ‫تقس��يم دايره به هفت قسمت مس��اوي (ترسيم‬
‫‪7‬‬
‫فاصله را روي محيط دايره انتقال مي‌دهيم و تكرار مي‌كنيم‬ ‫هفت‌ضلعي)‬
‫تا دايره به هفت قسمت تقسيم شود‪.‬‬ ‫براي ترس��يم دايره به هفت قسمت مساوي به ترتيب زير‬
‫عمل مي‌كنيم‪:‬‬
‫‪ .1‬ابتدا دايره را ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫تقسيم دايره به ‪ n‬قسمت مساوي‬

‫براي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم دايره‌اي را به نُه قس��مت مس��اوي‬
‫تقسيم كنيم‪ .‬بدين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬ ‫‪ .2‬به شعاع ‪ OA‬و به مركز ‪ C‬كماني مي‌زنيم تا نقاط ‪ K‬و‬
‫‪ .1‬ابتدا قطر دايره يعني ‪ CD‬را به نُه قسمت مساوي تقسيم‬ ‫‪ M‬به‌دست آيد‪.‬‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪ .2‬به مركز ‪ C‬و شعاع ‪ CD‬كماني مي‌زنيم تا نقاط ‪ 1‬و ‪2‬‬ ‫‪ K .3‬را به ‪ M‬وصل مي‌كنيم تا نقطه‌ي ‪ N‬روي محور افقي‬
‫روي محور افقي به‌دست آيد‪.‬‬ ‫به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪169‬‬
 ‫انتقال چندضلعي‌ها‬ ‫‪ .3‬از نقط��ه‌ي ‪ ،1‬يك درميان‪ ،‬به نقاط تقس��يم روي محور‬
‫ب��راي مث��ال‪ ،‬مي‌خواهيم مثل��ث ‪ ABC‬را انتق��ال دهيم يا‬ ‫عمودي وصل مي‌كنيم و ادامه مي‌دهيم تا با دايره برخورد‬
‫اصطالح ًا مشابه‌س��ازي كنيم‪ .‬ب��ه اين منظور به ترتيب زير‬ ‫كند‪.‬‬
‫عمل مي‌كنيم‪:‬‬

‫الف) پاره‌خطي به طول ‪ AC‬ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬ ‫‪ .4‬از نقطه‌ي ‪ 2‬نيز به همان نقاط تقس��يم وصل مي‌كنيم و‬
‫ادامه مي‌دهيم تا با طرف ديگر دايره برخورد كند‪.‬‬

‫ب) به مركز ‪ A‬و شعاع ‪ AB‬كماني مي‌زنيم‪.‬‬

‫‪ .5‬اكنون دايره به نُه قسمت تقسيم شده است‪ .‬اگر نقاط را‬
‫به هم وصل كنيم يك نُه‌ضلعي به‌دست مي‌آيد‪.‬‬
‫ج) ب��ه مركز ‪ C‬و ش��عاع ‪ CB‬كمان ديگ��ري مي‌زنيم تا ‪B‬‬
‫به‌دست آيد‪ B .‬را به ‪ A‬و ‪ C‬وصل مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪170‬‬
 ‫منتظم را داش��ته باشيم مي‌توانيم با استفاده از ضريب داده‬ ‫هم��ه‌ي چندضلعي‌هاي نامنظ��م را مي‌توان با تبديل آن به‬
‫شده ‪ KL‬طول ضلع هر چندضلعي را بيابيم‪.‬‬ ‫تعداد مثلث مشابه‌سازي كرد‪( .‬شكل زير)‬
‫در اي��ن جدول‪ K ،‬ضريب ثاب��ت براي هر چندضلعي‬
‫است‪ .‬با داشتن قطر دايره محيطي چندضلعي (‪ )D‬خواهيم‬
‫داشت‪.‬‬
‫‪L = D × KL‬‬

‫‪ = L‬طول هر ضلع‬
‫‪ = D‬قطر دايره محيطي‬
‫‪ = KL‬ضريب ثابت‬

‫مث��ال‪ :‬مي‌خواهي��م طول ضل��ع يك ش��ش‌ضلعي را كه‬

‫دايره‌ي محيطي آن ‪ 100‬باش��د محاسبه كنيم‪ .‬طبق جدول‬
‫داريم‪:‬‬
‫‪K =0/5‬‬ ‫‪ L= D×K‬‬ ‫طول ضلع ‬

‫‪L =100 ×0/5‬‬ ‫‪ L =50‬‬

‫حال مي‌توانيم دايره‌اي به قطر ‪ 100‬ترس��يم و با باز كردن‬ ‫ترسيم چندضلعي‌ها با استفاده از جدول‬
‫دهانه‌ي پرگار تقسيم به اندازه‌ي ‪ 50‬شش قسمت را روي‬ ‫چنانچه قطر دايره‌ي تقس��يم براي ترسيم چندضلعي‌هاي‬
‫آن جدا كنيم‪.‬‬

‫تعداد‬ ‫‪KL‬‬ ‫تعداد‬ ‫ضريب‬ ‫ضريب تعداد‬

‫ضلع‬ ‫ضريب‬ ‫ضلع‬ ‫ضلع‬

‫‪3‬‬ ‫‪0/867‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪0/282‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪0/165‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪0/707‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪0/257‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪0/156‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0/588‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪0/239‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪0/500‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪0/222‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪0/434‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪0/258‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪0/383‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪0/195‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪0/342‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪0/184‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪0/309‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪0/174‬‬

‫‪171‬‬
‫مثال‪ :‬مي‌خواهيم هشت‌ضلعي منتظمي با طول ‪ 20‬ترسيم‬ ‫همچنين‪ ،‬چنانچه طول يك ضلع از چندضلعي را داش��ته‬
‫كنيم‪ .‬داريم‪:‬‬ ‫باش��يم مي‌توانيم با كمك ضريب داده‌‌شده در جدول زير‬
‫قط��ر دايره‌ي محيط��ي آن را طبق فرمول زير محاس��به و‬
‫‪L = 20‬‬ ‫‪ = 2/614‬از جدول ‪KD‬‬ ‫‪D = L × K­D‬‬
‫چندضلعي را ترسيم كنيم‪.‬‬
‫‪⇒ D = 20 × 2/614‬‬ ‫‪D = 52/28‬‬
‫‪D = L × KD‬‬
‫با ترسيم دايره‌اي به قطر ‪ D=52‬مي‌توانيم هشت‌ضلعي را‬
‫‪ = D‬قطر دايره محيطي‬
‫كه طول هر ضلع آن برابر ‪ 20‬اس��ت ترس��يم كنيم‪ .‬بعد از‬
‫‪ = L‬طول ضلع‬
‫ترسيم دايره مقادير ‪ 20‬را با پرگار روي آن جدا مي‌كنيم‪.‬‬
‫‪ = KD‬ضريب ثابت‬

‫تعداد ضلع‬ ‫ضريب ‪KD‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1/154‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪1/414‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪1/702‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪2/000‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪2/614‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪3/236‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪3/864‬‬

‫‪172‬‬
 ‫دستور كار‬
‫ترسيم پنج‌ضلعي‬

‫(‪ 60‬دقيقه)‬

‫پنج‌ضلعي‌اي ترس��يم كنيد كه ط��ول هر ضلع آن برابر ‪30‬‬

‫باشد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫ْ‪30ْ - 60‬‬ ‫گونيا‬
‫بازويي‬ ‫پرگار‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫‪HB‬‬ ‫مداد‬

‫‪KD = 1/702‬‬ ‫ابتدا از جدول مقدار ‪ KD‬را براي پنج‌ضلعي پيدا كنيد‪.‬‬
‫پس از رابطه‌ي قطر با اين ضريب مقدار قطر دايره‌ي محاطي پنج‌ضلعي را محاسبه كنيد‪.‬‬
‫‪D = L × KD ⇒ D = 30 × 1/702 ⇒ D = 51‬‬

‫‪173‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .3‬دهان��ه‌ي پ��رگار تقس��يم را به اندازه‌ي ‪ 30‬ب��از كنيد و‬ ‫‪ .1‬كاغ��ذ ‪ A4‬را روي مي��ز بچس��بانيد و كادر و جدول را‬
‫به ترتيب از س��مت چپ و راس��ت محور عمودي دايره‬ ‫ترسيم كنيد‪.‬‬
‫اندازه‌ها را جدا كنيد‪.‬‬

‫‪ .4‬تقسيم‌ها را مطابق شكل به هم وصل كنيد‪.‬‬ ‫‪ .2‬با ترسيم محورهاي دايره‪ ،‬و دايره‌اي به قطر ‪ 50‬ترسيم‬
‫كنيد‪.‬‬

‫‪ .5‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪174‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬براي تقسيم دايره به پنج قسمت مساوي كدام گزينه كاربرد دارد؟‬

‫© ج) انتقال زاويه‬ ‫© ب) نيم‌ساز زاويه‬

‫ ‬ ‫© الف) عمودمنصف‬
‫ ‬

‫‪ .2‬تقسيم دايره به هفت قسمت مساوي را توضيح دهيد‪.‬‬

‫‪ .3‬تقسيم دايره به يازده قسمت مساوي را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .4‬چگونه مي‌توان يك چندضلعي نامنظم را مشابه‌سازي كرد؟‬
‫‪ .5‬اگر طول ضلع يك هشت‌ضلعي برابر ‪ 30‬باشد قطر دايره‌ي آن چقدر است؟‬
‫‪ .6‬براي ترسيم يك هفت‌ضلعي با قطر دايره‌ي تقسيم ‪ ،100‬طول هر ضلع چقدر است؟‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬دايره‌هاي داده‌شده را به پنج و هفت قسمت مساوي تقسيم كنيد‪( .‬زمان ‪ 45‬دقيقه)‬

‫پنج قسمت‬ ‫هفت قسمت‬

‫‪ .2‬چندضلعي داده‌شده را از نقطه‌ي ‪ A‬به '‪ A‬انتقال دهيد‪( .‬زمان ‪ 30‬دقيقه)‬

‫‪ .3‬تصوير داده‌شده را ترسيم كنيد‪( .‬زمان ‪ 45‬دقيقه)‬

‫‪176‬‬
 ‫‪ .4‬هريك از اشكال زير را در كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪.‬‬
‫الف) زمان ‪ 120‬دقيقه‬

‫ب) زمان ‪ 60‬دقيقه‬

‫‪177‬‬
‫توانايي ترسيم مماس‌ها‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬مماس بودن يك خط بر دايره را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬كمان را بين دو خط مماس كند‪.‬‬
‫‪ -‬كمان را بر خط و دايره مماس كند‪.‬‬
‫‪ -‬خطي را از نقطه‌اي روي دايره بر دايره مماس كند‪.‬‬
‫‪ -‬خطي را از نقطه‌اي بيرون دايره بر دايره مماس كند‪.‬‬
‫‪ -‬خط راست را بر خارج و داخل دو دايره مماس كند‪.‬‬
‫‪ -‬كماني را از نقطه‌اي خارج دايره بر دايره مماس كند‪.‬‬
‫‪ -‬كماني را بر خارج دو دايره مماس كند‪.‬‬
‫‪ -‬كماني را بر داخل دو دايره مماس كند‪.‬‬
‫‪ -‬كماني را بر داخل و خارج دو دايره مماس كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬مماس بودن يك خط بر دايره را توضيح دهيد‪.‬‬

‫‪ .2‬مماس بودن دو دايره با هم را با ترسيم شكل نشان دهيد‪.‬‬
‫‪ .3‬خط مماس خارج دو دايره را با ترسيم شكل نشان دهيد‪.‬‬
‫‪ .4‬خط مماس داخل دو دايره را با ترسيم شكل نشان دهيد‪.‬‬
‫‪ .5‬منحني مماس داخل دو دايره را با ترسيم شكل نشان دهيد‪.‬‬
‫‪ .6‬منحني مماس خارج دو دايره را با ترسيم شكل نشان دهيد‪.‬‬
‫‪ .7‬منحني مماس داخل‪ ،‬خارج دو دايره را با ترسيم شكل نشان دهيد‪.‬‬

‫‪179‬‬
 ‫ج) به مركز ‪ O‬و ش��عاع ‪R‬‬ ‫مماس‌ها‬
‫كم��ان مي‌زنيم‪ .‬اي��ن كمان‬
‫ب��ر دو خ��ط ‪ A‬و ‪ B‬مماس‬ ‫براي ترسيم نقشه‌ها در بسياري از موارد به ترسيم مماس‌ها‬
‫است‪.‬‬ ‫نياز داريم‪ .‬مماس كردن دقيق خطوط با كمان‌ها يا كمان‌ها‬
‫‪ = R‬شعاع كمان‬ ‫با يكديگر در بيشتر نقشه‌هاي صنعتي نياز است‪.‬‬
‫در ادام��ه‌ي اين درس به بررس��ي دقي��ق اين مباحث‬
‫روش دوم اين حالت استفاده از نيم‌ساز زاويه‌ي ‪ 90‬درجه‬ ‫مي‌پردازيم‪.‬‬
‫است كه به ترتيب زير عمل مي‌شود‪:‬‬
‫الف) كماني به شعاع ‪ R‬مي‌زنيم تا نقاط ‪ T‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫ب) مركز كمان را نقاط ‪ T‬قرار مي‌دهيم و به همان ش��عاع‬ ‫‪ -‬مماس كردن كماني با شعاع ‪ R‬بر دو خط در حالت‌هاي‬
‫دو كمان مي‌زنيم تا نقطه‌ي ‪ C‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫متفاوت‪:‬‬
‫حالت اول‪ :‬دو خط بر هم عمود باشند‪.‬‬
‫الف) خطي موازي خط‬
‫‪ A‬به فاصله‌ي ‪ R‬ترسيم‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪ = R‬شعاع كمان‬
‫ج) نقطه‌ي ‪ C‬مركز كمان مماس است‪.‬‬
‫ب) خطي موازي خط ‪ B‬به فاصله‌ي ‪ R‬ترس��يم مي‌كنيم تا‬
‫نقطه‌ي ‪ O‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪180‬‬
 ‫الف) خطي به موازات ‪ a‬و فاصله‌ي ‪ R‬ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬ ‫حالت دوم‪ :‬دو خط با هم زاويه‌ي باز داشته باشند‪.‬‬
‫‪ = R‬شعاع كمان‬

‫‪ = R‬شعاع كمان‬

‫ب) خطي به موازات ‪ b‬و فاصله‌ي ‪ R‬ترسيم مي‌‌كنيم‪.‬‬

‫الف) خطي به موازات ‪ a‬و فاصله‌ي ‪ R‬ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪ = R‬شعاع كمان‬

‫ج) به مركز ‪( O‬محل برخورد دو خط) كمان به ش��عاع ‪R‬‬

‫را ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬
‫ب) خطي به موازات ‪ b‬و فاصله‌ي ‪ R‬ترسيم مي‌‌كنيم‪.‬‬

‫مماس كردن كماني بر يك خط و كمان ديگر‬ ‫ج) ب��ه مركز ‪( O‬محل برخورد دو خط) كمان را ترس��يم‬
‫براي ترس��يم كماني با شعاع ‪ R‬بر خط ‪ m‬و بر دايره‌اي به‬ ‫مي‌كنيم‪.‬‬
‫شعاع ‪ R1‬به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬

‫حالت سوم‪ :‬دو خط با هم زاويه‌ي بسته داشته باشند‪.‬‬

‫‪ = R‬شعاع كمان‬
‫ال��ف) خطي ب��ه م��وازات ‪ m‬و ب��ه فاصله‌ي ‪ R‬ترس��يم‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪181‬‬
‫حالت‌هاي ديگر مماس كردن كمان بين خط و دايره‌ي‬ ‫ب) سوزن پرگار را روي مركز دايره مي‌گذاريم و به شعاع‬
‫ديگر به‌صورت زير است‪.‬‬ ‫‪ R+R1‬كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي ‪ O‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫(الف)‬

‫(ب)‬
‫ج) به مركز ‪ O‬و شعاع ‪ R‬كماني ترسيم مي‌كنيم تا بر خط‬
‫و دايره مماس شود‪.‬‬

‫(ج)‬

‫(الف)‬

‫د) چنانچ��ه مركز داي��ره را به ‪ O‬وصل كني��م نقطه‌ي ‪H‌1‬‬

‫به‌‌دس��ت مي‌آي��د‪ .‬اگر از ‪ O‬خطي بر خ��ط ‪ M‬عمود كنيم‬
‫نقطه‌ي ‪ H2‬به‌دست مي‌آيد‪ .‬نقطه‌هاي ‪ H1‬و ‪ H2‬نقاط دقيق‬
‫(ب)‬ ‫تماس هستند‪.‬‬

‫(ج)‬

‫‪182‬‬
 ‫ج) رابطه‌ي حركت گونيا و خط‌كش تي در تصوير نش��ان‬ ‫ترس��يم خط مم��اس از نقط��ه‌اي روي دايره بر‬
‫داده شده است‪.‬‬ ‫دايره‬
‫ب��راي مثال‪ ،‬مي‌خواهي��م از نقط��ه‌ي ‪ P‬روي دايره خطي‬
‫مركز دايره‬ ‫مماس كنيم‪ .‬بدين منظور‪ ،‬به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬
‫موقعيت ‪2‬‬

‫موقعيت ‪1‬‬

‫نقطه‌ي داده شده‬

‫خط‌كش‬

‫الف) خط‌كش تي و گونياي ْ ‪ 45‬را به‌صورتي تنظيم مي‌كنيم‬

‫ترس��يم خط مماس از يك نقطه خارج دايره بر‬ ‫كه لبه‌ي گونيا از مركز دايره و نقطه‌ي ‪ P‬عبور كند‪.‬‬
‫دايره‬
‫ب��راي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم از نقطه‌ي ‪ P‬خطي بر دايره مماس‬
‫كنيم‪ .‬بدين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬

‫خط مماس‬
‫ب) گوني��ا را روي خط‌كش تي بلغزانيد تا لبه‌ي ديگر آن‬
‫روي نقطه‌ي ‪ P‬قرار گيرد‪ .‬س��پس خط مماس را ترس��يم‬
‫كنيد‪.‬‬
‫كاربرد‬

‫‪183‬‬
 ‫د) رابطه‌ي حركت گونيا و خط‌كش تي در تصوير نش��ان‬ ‫الف) خط‌كش تي وگونياي ْ ‪ 45‬را به‌صورتي تنظيم مي‌كنيم‬
‫داده شده است‪.‬‬ ‫كه لبه‌ي گونيا از نقطه‌ي ‪ P‬عبور كند و به‌صورت چش��مي‬
‫بر دايره مماس باشد‪.‬‬
‫نقطه‌ي داده شده‬
‫خط مماس‬
‫مركز دايره‬
‫موقعيت‬
‫موقعيت‬ ‫اول و سوم‬
‫دوم و چهارم‬

‫خط‌كش‬

‫ب) گوني��ا را روي خط‌كش ت��ي مي‌لغزانيم تا لبه‌ي ديگر‬

‫گونيا از مركز دايره عبور كند‪ .‬س��پس نقطه‌ي مماس ‪ T‬را‬
‫ترسيم مماس خارج بر دو دايره با خط راست‬ ‫عالمت مي‌زنيم‪.‬‬

‫براي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم بر خارج دايره‌هاي ‪ C1‬و ‪ C2‬خطي‬ ‫ج) ب��راي بار ديگر گوني��ا را به محل قبلي برمي‌گردانيم و‬
‫مماس كنيم‪ .‬به اين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬ ‫مماس مورد نظر را ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪184‬‬
 ‫د) از ‪ O1‬ب��ه ‪ A‬وصل مي‌كني��م و ادامه مي‌دهيم تا نقطه‌ي‬ ‫ال��ف) عمودمنصف خ��ط ‪ O2‬و ‪ O1‬را رس��م مي‌كنيم تا‬
‫‪ H1‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫نقطه‌ي ‪ M‬وسط آن به‌دست آيد‪.‬‬

‫هـ) از ‪ O2‬موازي ‪ O1H 1‬خطي رس��م مي‌كنيم تا نقطه‌ي‬ ‫ب) به مركز ‪ M‬و ش��عاع ‪ MO2‬دايره‌اي ترسيم مي‌كنيم تا‬
‫‪ H2‬به‌دست آيد‪.‬‬ ‫از مركز دو دايره بگذرد‪.‬‬

‫ج) ب��ه مرك��ز ‪ O1‬و به ش��عاع ‪ R 1 - R2‬كماني مي‌زنيم تا‬

‫و) خط ‪ H 1 H2‬مماس خارجي دو دايره است‪.‬‬
‫دايره‌ي قبلي را قطع كند و نقطه‌ي ‪ A‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪185‬‬
‫ب) به مركز ‪ M‬و شعاع ‪ MO2‬دايره‌اي مي‌زنيم تا از مركز‬ ‫ترسيم مماس داخلي دو دايره با خط راست‬
‫دو دايره عبور كند‪.‬‬

‫براي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم مماس داخلي دو دايره ‪ C1‬و ‪ C2‬را‬

‫ترسيم كنيم‪ .‬به اين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬
‫ج) به مركز ‪ O1‬و شعاع ‪ R1 + R2‬كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي‬
‫‪ A‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫ال��ف) عمودمنص��ف خط ‪ O1 O2‬را ترس��يم مي‌كنيم تا‬

‫نقطه‌ي ‪ M‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫د) از ‪ O1‬به ‪ A‬وصل مي‌كنيم‪ .‬تا نقطه‌ي ‪ H1‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪186‬‬
 ‫گوني��ا و خط‌كش ت��ي را طوري تنظي��م مي‌كنيم كه لبه‌ي‬ ‫هـ) از ‪ O2‬خطي موازي ‪ AO1‬رسم مي‌كنيم تا ‪ H2‬به‌دست‬
‫گونيا به‌صورت چش��مي با دو دايره مماس ش��ود‪ ،‬سپس‬ ‫آيد‪.‬‬
‫گوني��ا را مي‌لغزانيم تا لبه‌ي ديگ��ر آن از مركز دايره عبور‬
‫كند‪ .‬نقطه‌ي مماس ‪ H‬را مشخص مي‌كنيم‪ .‬سپس گونيا را‬
‫مي‌لغزانيم ت��ا از مركز دايره‌ي ديگر نيز عبور كند‪ .‬نقطه‌ي‬
‫مماس ‪ H1‬را مش��خص مي‌كنيم‪ .‬سرانجام‪ ،‬گونيا را دوباره‬
‫مي‌لغزانيم و خط مماس را بين دو نقطه‌ي ‪ H‬و ‪ H1‬ترسيم‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬
‫و) ‪ H1‬را به ‪ H2‬وص��ل مي‌كنيم‪ H1 H2 .‬مماس داخلي‬
‫دو دايره است‪.‬‬

‫ترسيم مماس از نقطه‌اي خارج دايره بر دايره با‬

‫خط منحني‬
‫براي مث��ال‪ ،‬مي‌خواهيم از نقطه‌ي ‪ A‬كماني به ش��عاع ‪R‬‬
‫را بر دايره‌اي به ش��عاع ‪ R1‬مم��اس كنيم‪ .‬براي اين منظور‬
‫به‌ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬

‫راه دوم براي ترس��يم خط مماس بر دايره به‌صورت داخل‬

‫يا خارج‬

‫‪187‬‬
‫د) اگ��ر از ‪ O1‬به ‪ O‬وصل كنيم نقطه‌ي دقيق تماس يعني‬ ‫الف) به مركز ‪ A‬كماني با شعاع ‪ R‬مي‌زنيم‪.‬‬
‫‪ H‬به‌دست مي‌آيد‪.‬‬

‫ب) به مركز ‪ O1‬كماني با ش��عاع ‪ R + R1‬مي‌زنيم تا كمان‬

‫ترسيم مماس خارج بر دو دايره با كمان‬ ‫قبلي را قطع كرده و نقطه‌ي ‪ O‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫ب��راي مثال‪ ،‬مي‌خواهي��م كماني را با ش��عاع ‪ R‬به‌صورت‬

‫مماس خارجي بر دو دايره‌ي ‪ C1‬و ‪ C2‬ترسيم كنيم‪ .‬براي‬ ‫ج) ب��ه مرك��ز ‪ O‬و ش��عاع ‪ R‬كم��ان موردنظر را ترس��يم‬
‫اين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬ ‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪188‬‬
 ‫د) چنانچ��ه از مركز دايره‌ها به نقطه‌ي ‪ O‬وصل كنيم نقاط‬ ‫الف) به شعاع ‪ R + R1‬و به مركز ‪ O1‬كماني مي‌زنيم‪.‬‬
‫‪ H 1‬و ‪ H2‬كه نقاط تماس هستند به‌دست مي‌آيد‪.‬‬

‫ب) به مركز ‪ O2‬و ش��عاع ‪ R + R2‬ني��ز كماني مي‌زنيم تا‬

‫ترسيم مماس داخل بر دو دايره با كمان‬ ‫نقطه‌ي ‪ O‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫براي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم كماني را با ش��عاع ‪ R‬بر دو دايره‌ي‬

‫‪ C1‬و ‪ C2‬به‌صورت مماس داخلي ترس��يم كنيم‪ .‬براي اين‬ ‫ج) ب��ه مركز ‪ O‬و ش��عاع ‪ R‬كم��ان مورد نظر را ترس��يم‬
‫منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬ ‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪189‬‬
‫د) چنانچه از ‪ O‬به ‪ O1‬و ‪ O2‬وصل كنيم و ادامه دهيم ‪H1‬‬ ‫ال��ف) به مرك��ز ‪ O1‬كمان��ي با ش��عاع ‪ R - R1‬ترس��يم‬
‫و ‪ H2‬نقاط دقيق تماس به‌دست مي‌آيد‪.‬‬ ‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫ب) به مركز ‪ O2‬كمان ديگري با ش��عاع ‪ R - R2‬ترس��يم‬

‫مي‌كنيم تا نقطه‌ي ‪ O‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫ترس��يم مماس داخ��ل‪ ،‬خارج بي��ن دو دايره با‬

‫كمان‬

‫براي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم كماني با شعاع ‪ R‬بر دو دايره‌ي ‪C1‬‬ ‫ج) به مركز ‪ O‬و به ش��عاع ‪ R‬كمان مورد نظر را ترس��يم‬
‫و ‪ C2‬به‌ص��ورت مماس داخل‪ ،‬خارج ترس��يم كنيم‪ .‬براي‬ ‫مي‌كنيم‪.‬‬
‫اين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬

‫‪190‬‬
 ‫ج) ب��ه مركز ‪ O‬و ش��عاع ‪ R‬كم��ان مورد نظر را ترس��يم‬ ‫الف) به مركز ‪ O1‬و شعاع ‪ R + R1‬كماني مي‌زنيم‪.‬‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫د) اگ��ر از مراك��ز دو دايره به ‪ O‬وصل كني��م نقاط دقيق‬ ‫ب) به مركز ‪ O2‬و شعاع ‪ R - R2‬كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي‬
‫تماس ‪ H1‬و ‪ H2‬به‌دست مي‌آيد‪.‬‬ ‫‪ O‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪191‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم تصوير‬

‫(‪ 75‬دقيقه)‬

‫تصوير روبه‌رو را طبق اندازه‌هاي داده‌ش��ده در كاغذ ‪A4‬‬

‫ترسيم كنيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫ْ‪30ْ - 60‬‬ ‫گونيا‬
‫بازويي‬ ‫پرگار‬ ‫نواري‬ ‫چسب‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫‪HB‬‬ ‫‌مداد‬
‫دايره‬ ‫شابلن‬
‫‪192‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .5‬مركزها و نقاط مماس را مشخص كنيد‪.‬‬ ‫‪ .1‬كاغذ را روي ميز بچسبانيد و كادر و جدول مشخصات‬
‫را ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .6‬كمان‌هاي مماس را ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫‪ .2‬خطوط محور را ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .7‬خطوط اصلي را با ضخامت استاندارد پررنگ كنيد‪.‬‬ ‫‪ .3‬كمان‌هاي دايره‌اي را ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .8‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز‬ ‫‪ .4‬خطوط و كمان‌هاي متصل‌كننده را ترسيم كنيد‪.‬‬
‫محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪193‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬روش‌هاي ترسيم مماس بين دو خط قائم را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .2‬ترسيم مماس از نقطه‌ي ‪ P‬روي دايره بر دايره را توضيح دهيد‪.‬‬

‫‪ .3‬ترسيم مماس از نقطه‌ي ‪ P‬خارج دايره بر دايره را توضيح دهيد‪.‬‬

‫‪ .4‬مفهوم مماس خط داخل و خارج دو دايره را با ترسيم اشكال آن با دست آزاد بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ .5‬مفهوم مماس يك كمان در حالت داخل‪ ،‬خارج و داخل و خارج دو منحني را با ترس��يم س��ه ش��كل با دس��ت آزاد بيان‬
‫كنيد‪.‬‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬هريك از تصاوير داده‌شده را در كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪( .‬زمان هر كدام ‪ 45‬دقيقه)‬

‫(‪)1‬‬
‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬ ‫(‪)4‬‬

‫‪195‬‬
‫‪ .2‬هريك از تصاوير داده‌شده را در كاغذ ‪ A4‬ترسيم كنيد‪( .‬زمان هر كدام ‪ 30‬دقيقه)‬
‫(تمرين ‪ 6‬و ‪ 7‬در منزل انجام شود‪).‬‬

‫(‪)1‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬ ‫(‪)4‬‬

‫(‪)6‬‬
‫(‪)5‬‬

‫‪196‬‬
 ‫‪ .3‬تصاوير زير را در منزل ترسيم كنيد‪.‬‬

‫(‪)1‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬

‫(‪)4‬‬ ‫(‪)5‬‬

‫‪197‬‬
‫توانايي ترسيم بيضي‬

‫◄ پس از آموزش اين توانايي‌‌‪ ،‬از فراگير انتظار مي‌رود‪:‬‬

‫‪ -‬روش‌هاي ترسيم بيضي را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬بيضي را به روش نخ و سوزن ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬بيضي را به روش دايره‌هاي متداخل ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬بيضي را به روش متوازي‌االضالع ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬بيضي را به روش مستطيل محيطي ترسيم كند‪.‬‬
‫‪ -‬بيضي‌نگار را شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬مماس بر بيضي را ترسيم كند‪.‬‬

‫ساعات آموزش‬
‫جمع‬ ‫عملي‬ ‫نظري‬
‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫پيش‌آزمون‬

‫‪ .1‬در كدام‌يك از صنايع زير از شكل‌هاي بيضي‌شكل استفاده مي‌شود؟‬

‫© ج) ساخت و توليد قطعات‬ ‫© ب) شهرسازي ‬ ‫© الف) ساختمان‌سازي‬

‫ ‬

‫‪ .2‬به چه روشي مي‌توان بيضي را ترسيم كرد؟‬

‫‪ .3‬بيضي چند قطر اصلي دارد؟‬
‫‪ .4‬بيضي‌هاي متفاوتي ترسيم كنيد كه از نقطه‌ي ‪ A‬و ‪ B‬عبور كند‪.‬‬

‫‪199‬‬
‫ج) سوزن را در نقاط ‪ E‬و ‪ C‬و ‪ F‬نصب و نخي را دور آن‬ ‫ترسيم بيضي‬
‫سفت مي‌كنيم‪.‬‬
‫بيضي داراي يك قطر كوچك‪ ،‬يك قطر بزرگ و دو كانون‬
‫اس��ت‪ .‬براي ترس��يم بيضي از روش‌هاي متفاوتي استفاده‬
‫مي‌شود‪ .‬يكي از روش‌هايي كه از قديم مرسوم بوده است‬
‫و بنّايان از آن اس��تفاده مي‌كرد‌ه‌اند روشي است كه امروزه‬
‫به روش نخ‌وسوزن معروف است‪.‬‬

‫قطر بزرگ‬ ‫قطر كوچك‬

‫د) نخ‌وس��وزن ‪ C‬را آزاد مي‌كني��م و م��داد را داخ��ل آن‬
‫به‌صورتي حركت مي‌دهيم كه نخ كام ً‬
‫ال سفت باشد‪.‬‬

‫ترسيم به روش نخ‌وسوزن‬

‫مراحل ترسيم‪:‬‬
‫ال��ف) قط��ر ب��زرگ و كوچك را عم��ود بر هم ترس��يم‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫ترسيم بيضي به روش ترامل‪( 1‬پرگار بيضي)‬

‫مراحل ترسيم‪:‬‬
‫الف) قطرهاي كوچك و بزرگ بيضي را ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬ ‫ب) سوزن پرگار را روي نقطه‌ي ‪ C‬مي‌گذاريم و به شعاع‬
‫‪ OA‬كماني مي‌زنيم تا نقاط ‪ E‬و ‪ F‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫‪( Trammel .1‬پرگار بيضي)‪.‬‬

‫‪200‬‬
 ‫ترسيم بيضي به روش دواير هم‌مركز‬ ‫ب) يك نوار كاغذي كوچك را برمي‌داريم و ‪ E‬و ‪ F‬را به‬
‫مراحل ترسيم‪:‬‬ ‫اندازه‌ي نصف قطر بزرگ‬
‫ال��ف) ابتدا دو دايره‌ي هم‌مركز يكي به اندازه‌ي قطر بزرگ‬ ‫روي آن جدا مي‌كنيم‪.‬‬
‫بيضي و ديگري به اندازه‌ي قطر‬
‫كوچك بيضي ترسيم‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫ج) نوار كاغذي را مي‌چرخانيم و ‪ GF‬را به اندازه‌ي نصف‬

‫قطر كوچك مطابق شكل‬
‫روي آن جدا مي‌كنيم‪.‬‬

‫ب) دايره‌ي كوچك‌تر را به‬

‫‪ 12‬قسمت مساوي‬
‫تقسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫د) ن��وار كاغذي را به گونه‌اي مي‌چرخانيم كه هميش��ه ‪E‬‬

‫روي قطر كوچك و ‪ G‬روي قطر بزرگ قرار داش��ته باشد‬
‫و نقطه‌ي ‪ F‬را عالمت مي‌زنيم‪.‬‬

‫ج) از مركز دايره خطي به يكي از تقسيمات وصل مي‌كنيم‬

‫و ادام��ه مي‌دهيم تا دايره بزرگ‌تر را نيز قطع كند‪ .‬از محل‬
‫برخ��ورد خط با داي��ره‌ي كوچك‌ت ‌ر خطي افقي و از محل‬
‫برخورد با دايره‌ي بزرگ‌تر خطي عمود ترس��يم مي‌كنيم تا‬
‫نقطه‌ي ‪ 1‬به دست آيد‪.‬‬
‫ه‍ ) نقاط حاصل‌شده را با كمك پيستوله به هم وصل مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪201‬‬
‫ب) به مركز ‪ O‬و به ش��عاع ‪ OA‬كماني مي‌زنيم تا نقطه‌ي‬ ‫د) از تقس��يمات ديگر نيز به همين صورت خطوطي عبور‬
‫‪ E‬در امتداد قطر كوچك به دست آيد‪.‬‬ ‫مي‌دهيم تا دو دايره را قطع كند و پس از ترس��يم خطوط‬
‫افقي و عمودي نقاط ديگر بيضي حاصل شود‪.‬‬

‫ج) ‪ A‬را ب��ه ‪ C‬وصل مي‌كنيم و به مركز ‪ C‬و ش��عاع ‪CE‬‬ ‫ه‍) نقاط به دست آمده را با پيستوله به هم وصل كنيد‪.‬‬
‫كمان ديگري مي‌زنيم تا نقطه‌ي ‪ F‬به‌دست آيد‪.‬‬

‫د) عمود منصف ‪ AF‬را ترس��يم مي‌كنيم و امتداد مي‌دهيم‬

‫ترسيم بيضي با پرگار‬
‫ت��ا نقطه‌ي ‪ J‬روي محور عمودي و نقطه‌ي ‪ K‬روي محور‬
‫الف) قطر بزرگ و كوچك بيضي را عمود بر هم ترس��يم‬
‫افقي به دست آيد‪.‬‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪202‬‬
 ‫ب) ‪ OA‬و ‪ JA‬را به پنج قسمت مساوي تقسيم مي‌كنيم‪.‬‬ ‫ه‍) به مركز ‪ K‬و شعاع ‪ AK‬قوس كوچك بيضي و به مركز‬
‫‪ J‬و شعاع ‪ JC‬قوس بزرگ بيضي را ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫و) با قرينه‌س��ازي نق��اط ‪ J‬و ‪ K‬روي طرف ديگر محورها‬

‫ج) از ‪ D‬ب��ه ‪ 4‬روي مح��ور افقي وص��ل مي‌كنيم و ادامه‬ ‫بيضي را به صورت كامل ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬
‫مي‌دهيم‪ .‬از ‪ C‬نيز به نقطه‌ي ‪ 4‬روي خط ‪ JA‬وصل مي‌كنيم‪.‬‬
‫محل برخورد اين دو خط ‪ F‬يك نقطه از بيضي است‪.‬‬

‫ترسيم بيضي به روش مستطيل محيطي‬

‫مراحل ترسيم‪:‬‬
‫د) همي��ن عمل را براي نقاط ديگر ني��ز انجام مي‌دهيم تا‬ ‫الف) محورهاي ‪ AB‬و ‪ CD‬مس��تطيل ‪ JKLM‬را ترس��يم‬
‫بيضي كامل شود‪.‬‬ ‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪203‬‬
 ‫ب) از مركز ‪ O‬به ‪ V‬وصل مي‌كنيم‪.‬‬ ‫چنانچه به جاي مس��تطيل متوازي‌االضالع ترس��يم‌ش��ود‬
‫مي‌توان بيضي‌ه��اي ديگري را به همين روش ايجاد كرد‪.‬‬
‫يك نمونه‌ي آن را در شكل زير مشاهده مي‌كنيد‪.‬‬

‫ج) از نقط��ه‌ي ‪ V‬خطي بر دايره مم��اس مي‌كنيم و آن را‬

‫ادامه مي‌دهيم تا قطر بزرگ را در نقطه‌ي ‪ G‬قطع كند‪.‬‬
‫ترسيم مماس بر نقطه‌اي روي بيضي‬
‫براي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم روي ‪ E‬مماس��ي بر بيضي ترس��يم‬
‫كنيم‪ .‬براي اين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪:‬‬

‫د) ‪ G‬را ب��ه ‪ E‬وص��ل مي‌كنيم‪ .‬خط ‪ GE‬ب��ر بيضي مماس‬ ‫الف) داي��ره‌اي به قطر كوچك و داي��ره‌اي به قطر بزرگ‬
‫است‪.‬‬ ‫بيضي ترس��يم مي‌كنيم‪ .‬سپس خطي موازي محور عمودي‬
‫از ‪ E‬ترسيم مي‌كنيم تا نقطه‌ي‬
‫‪ V‬به دست آيد‪.‬‬

‫‪204‬‬
 ‫ج) از ‪ F‬به ‪ X‬وصل مي‌كنيم و ادامه مي‌دهيم تا امتداد ‪YP‬‬ ‫ترس��يم مماس ب��ر بيضي از نقط��ه‌اي خارج از‬
‫را در ‪ Q‬قطع كند‪.‬‬ ‫بيضي‬
‫ب��راي مثال‪ ،‬مي‌خواهيم از نقطه‌اي مانند ‪ P‬خطي بر بيضي‬
‫مماس كنيم‪ .‬براي اين منظور به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪.‬‬

‫د) از ‪ Q‬خطي بر دايره‌ي بزرگ‌تر مماس مي‌كنيم تا نقطه‌ي‬ ‫الف) داي��ره‌اي به قطر كوچك بيضي و دايره‌اي برابر قطر‬
‫‪ R‬به دست آيد‪.‬‬ ‫بزرگ بيضي ترسيم مي‌كنيم‪.‬‬

‫ه‍) از ‪ R‬خط��ي موازي محور عمودي ترس��يم مي‌كنيم تا‬ ‫ب) از نقط��ه‌ي ‪ P‬خطي م��وازي محور عمودي ترس��يم‬
‫نقط��ه‌ي ‪ Z‬روي بيضي به‌دس��ت آيد‪ .‬خ��ط ‪ PZ‬بر بيضي‬ ‫مي‌كنيم تا نقطه‌ي ‪ Y‬به‌دس��ت آيد‪ .‬س��پس از نقطه‌ي ‪ P‬به‬
‫مماس است‪.‬‬ ‫‪ D‬وصل مي‌كنيم تا نقطه‌ي ‪ X‬روي محور افقي به دس��ت‬
‫آيد‪.‬‬

‫‪205‬‬
‫ش��كل زير استفاده از بيضي‌نگار را در صنايع چوب نشان‬ ‫بيضي‌نگار‬
‫مي‌دهد‪.‬‬ ‫در حقيقت بيضي‌نگار نوعي پرگار براي ترسيم بيضي است‪.‬‬
‫اساس كار بيضي‌نگار‪ ،‬صفحه‌ي شيارداري با پايه‌هاي بازويي‬
‫اس��ت كه مداد به آن متصل اس��ت و داخل آن مي‌لغزد‪ .‬در‬
‫شكل زير يك بيضي‌نگار و سيستم كار آن را مي‌بينيد‪.‬‬

‫بيضي‌نگار‬

‫‪206‬‬
 ‫دستوركار‬
‫ترسيم تصوير يك واشر‬

‫(‪ 90‬دقيقه)‬

‫مطلوب است ترس��يم تصوير واشر بيضي‌شكل مقابل كه‬

‫قطر بزرگ بيضي آن ‪ 50‬و قطر كوچك آن ‪ 40‬باشد‪.‬‬
‫(ترسيم به روش دواير هم‌مركز انجام شود‪).‬‬

‫نكته‬

‫اصول آراستگي نقشه را هيچ‌گاه فراموش‬

‫نكنيد‪.‬‬
‫اصول ايمني كار را هميشه مدنظر داشته‬
‫باشيد‪.‬‬

‫جدول ابزار‬

‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬ ‫مشخصات فني‬ ‫نام ابزار‬

‫نرم‬ ‫پاك‌كن‬ ‫حداقل ‪50× 70‬‬ ‫ميز نقشه‌كشي‬
‫‪A4‬‬ ‫كاغذ‬ ‫ثابت‬ ‫خط‌كش تي‬
‫مويي‬ ‫برس‬ ‫ْ‪30ْ - 60‬‬ ‫گونيا‬
‫بازويي‬ ‫پرگار‬ ‫‪HB‬‬ ‫‌مداد‬
‫روپوش سفيد‬ ‫لباس كار‬ ‫بسته‌ي ‪3‬تايي‬ ‫پيستوله‬
‫‪207‬‬
 ‫مراحل ترسيم‬

‫‪ .4‬دايره‌ي كوچك را به ‪ 12‬قس��مت مساوي تقسيم كنيد‪.‬‬ ‫‪ .1‬كاغذ را روي ميز بچس��بانيد و كادر و جدول را ترسيم‬
‫(براي تقسيم مي‌توانيد از گونياي ‪ 30‬و ‪ 60‬درجه يا پرگار‬ ‫كنيد‪.‬‬
‫استفاده كنيد‪).‬‬

‫‪ .5‬از مرك��ز به هر قس��مت وصل كنيد و امت��داد دهيد تا‬ ‫‪ .2‬محور افقي و عمودي را در محل مناس��ب روي كاغذ‬
‫دايره‌ي بزرگ‌تر را قطع كند‪.‬‬ ‫ترسيم كنيد‪.‬‬

‫‪ .6‬از محل برخورد هر خط به دايره‌ي كوچك‌تر يك خط‬ ‫‪ .3‬داي��ره‌اي ب��ه قطر ‪ 40‬و داي��ره‌ي ديگري ب��ه قطر ‪50‬‬
‫افق��ي و از محل برخورد آن ب��ا دايره‌ي بزرگ‌تر يك خط‬ ‫به‌صورت هم‌مركز ترسيم كنيد‪.‬‬
‫عمودي ترسيم كنيد تا نقاط جديد به دست آيد‪.‬‬

‫‪208‬‬
 ‫‪ .9‬از هر طرف خط محور عمودي به مقدار ‪ 20‬جدا سازيد‬ ‫‪ .7‬نقاط به دس��ت آمده را با كمك پيس��توله به هم وصل‬
‫و دو چاك دو طرف شكل را به پهناي ‪ 5‬ترسيم كنيد‪.‬‬ ‫كنيد‪.‬‬

‫‪ .10‬خط��وط اصل��ي را پررنگ كنيد‪ .‬نقش��ه را ب��ه تأييد‬ ‫‪ .8‬داير ‌ها‌ي به قطر دوازده را در مركز آن ترسيم كنيد‪.‬‬
‫هنرآموز خود برس��انيد و سپس ابزار كار را در محل خود‬
‫قرار دهيد‪.‬‬

‫‪ .11‬نقشه‌ي‌كامل‌شده را براي تأييد و ارزشيابي به هنرآموز محترم خود ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪209‬‬
 ‫ارزشيابي پاياني‬

‫◄ نظري‬
‫‪ .1‬بيضي را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .2‬بيضي‌نگار را شرح داده و كاربرد آن را بنويسيد‪.‬‬
‫‪ .3‬نحوه‌ي ترسيم يك بيضي داخل مستطيل محيطي را با ترسيم شكل شرح دهيد‪.‬‬
‫‪ .4‬روش ترسيم بيضي با كمك دواير هم‌مركز را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .5‬روش ترسيم مماس از نقطه‌اي خارج از بيضي را بر بيضي با كشيدن شكل توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ .6‬در گذشته براي ترسيم بيضي از چه روش استفاده مي‌شده است؟ آن روش را توضيح دهيد‪.‬‬
 ‫◄ عملي‬
‫‪ .1‬بيضي به قطر بزرگ ‪ 60‬و قطر بزرگ ‪ 40‬را به روش ترامل ترسيم كنيد‪ 30( .‬دقيقه)‬
‫‪ .2‬بيضي به قطر ‪ 50‬و قطر ‪ 30‬را به روش مستطيل محيطي ترسيم كنيد‪ 30( .‬دقيقه)‬
‫‪ .3‬بيضي به قطر بزرگ ‪ 60‬و قطر كوچك ‪ 40‬را به روش استفاده از پرگار ترسيم كنيد‪ 30( .‬دقيقه)‬
‫‪ .4‬هريك از تصاوير زير را در كاغذ ‪ A4‬و با دو روش دلخواه ترسيم كنيد‪( .‬زمان الزم براي هر ترسيم ‪ 30‬دقيقه)‬

‫‪211‬‬
 ‫پيوست‪:‬‬
‫نحوه‌ي تازدن كاغذهاي بزرگ‌تر از ‪A4‬‬
‫◄ تا كردن كاغذ ‪A3‬‬

‫ج) از روي عالمت ‪ 105‬نيز مطابق شكل تا مي‌زنيم‪.‬‬ ‫الف) ابت��دا روي طول كاغذ ‪ A3‬مق��دار ‪ 190‬ميلي‌متر را‬
‫عالمت مي‌زنيم‪.‬‬

‫د) كاغذ تا خورده برابر ‪ 297×210‬اس��ت و مي‌توان آن را‬ ‫ب) از روي عالمت زده شده تا زده و مقدار ‪ 105‬ميلي‌متر‬
‫در پوشه با ابعاد ‪ A4‬جا داد‪.‬‬ ‫را نيز مطابق شكل عالمت مي‌زنيم‪.‬‬

‫‪212‬‬
 ‫◄ تا زدن كاغذ ‪A2‬‬
‫همان‌گون��ه ك��ه مي‌دانيد ابعاد كاغذ ‪ A2‬برابر‪ 594×420‬اس��ت‪ .‬براي ت��ا زدن آن به اندازه‌ي كاغ��ذ ‪ A4‬به ترتيب زير عمل‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫ج) از روي عالم��ت بين دو تقس��يم ‪ 192‬دوباره كاغذ را‬ ‫الف) اندازه‌هاي ‪ 210، 297‬و‪ 105‬را مطابق شكل عالمت‬
‫تامي‌زنيم و سپس ‪ 297‬را مطابق شكل جدا مي‌كنيم‪.‬‬ ‫مي‌زنيم‪.‬‬

‫د) از روي عالمت ‪ 297‬نيز كاغذ را تا مي‌زنيم‪ .‬ابعاد كاغذ‬ ‫ب) از روي عالمت‌هاي گذاشته شده تا زده و باقي‌مانده‌ي‬
‫تا خورده برابر ‪ 297×210‬يعني كاغذ ‪ A4‬است‪.‬‬ ‫طول كاغذ را به دو قس��مت مس��اوي يعني ‪ 192‬تقس��يم‬
‫مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪213‬‬
 ‫◄ تا زدن كاغذ ‪A1‬‬
‫ابعاد كاغذ ‪ A1‬برابر ‪ 594×841‬ميلي‌متر است‪ .‬براي تا زدن اين كاغذ به ابعاد كاغذ ‪ A4‬به ترتيب زير عمل مي‌كنيم‪.‬‬

‫ج) از روي عالمت ‪ 297‬نيز تا مي‌زنيم‪.‬‬ ‫ال��ف) مطاب��ق ش��كل اندازه‌ه��ا را جدا ك��رده و عالمت‬
‫مي‌زنيم‪.‬‬

‫د) كاغ��ذ به ابعاد ‪ A4‬تا خورده اس��ت و مي‌توان آن‌را در‬ ‫ب) از روي عالمت‌هاي ايجاد ش��ده كاغذ را تا مي‌زنيم و‬
‫پوشه قرار داد‪.‬‬ ‫سپس مقدار ‪ 297‬را روي عرض مشخص مي‌كنيم‪.‬‬

‫‪214‬‬
 ‫منابع و مأخذ‬

‫الف) فارسي‬
‫‪1 .1‬استانداردهاي كامل ‪( DIN‬قسمت منطبق بر ‪ ،)ISO‬ف‪.‬معطوفي‪ ،‬فدك ايساتيس‪.‬‬
‫‪2 .2‬اصول و مباني طراحي‪ ،‬ترجمه فرهاد كشايش‪ ،‬كتابخانه‌ي آستان قدس رضوي به شماره ثبت ‪.95511‬‬
‫‪3 .3‬رسم فني عمومي‪ ،‬احمد متقي‌پور‪ ،1383 ،‬مركز نشر دانشگاهي‪.‬‬
‫‪4 .4‬رسم فني عمومي‪ ،‬سيد ابوالحسن موسوي‪ ،1388 ،‬شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي‪.499/4‬‬
‫‪5 .5‬نقشه‌كشي‪ ،1‬محمد خواجه‌حسيني‪ ،1387 ،‬شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي‪.359/51‬‬
‫‪6 .6‬نقشه‌كشي صنعتي‪ ،‬مترجم عبداهلل ولي‌نژاد‪ ،1379 ،‬نشر طراح‪.‬‬
‫‪7 .7‬نقشه‌كشي صنعتي‪ ،‬محمدرضا عباسي‪ ،1386 ،‬سها دانش‪.‬‬
‫‪8 .8‬نقشه‌كشي صنعتي‪ ،1‬محمود مرجاني‪ ،‬سال ‪ ،1374‬دانشگاه يزد‪.‬‬
‫‪9 .9‬نقشه‌كشي مقدماتي‪ ،‬حميدرضا غالمرضايي‪ ،1382 ،‬شركت صنايع آموزشي‪.‬‬
‫‪1010‬هندسه ايراني‪ ،‬ابوالوفا محمد بوزجاني‪ ،1369 ،‬تهران‪.‬‬

‫ب) انگليسي‬
‫‪1. ENGINEERING DRAWING , Cecil Jensen / Sixth Edition، New York.‬‬
‫‪2. BASIC TECHNICAL DRAWING, Henry Cecil Spencer، New York.‬‬
‫‪3. TECHNICAL DRAWING/ Fifth Edition ,E.Giesecke,The Macmillan Company.‬‬

‫‪215‬‬