1

NIKO SIMAKU

HISTORIA E SHKURTËR
E VOSKOPOJËS

Tiranë 2013
2 3
Titulli: Historia e shkurtër e Voskopojës
Autori: Niko Simaku

Parathënie nga autori

Me kërkesën e disa miqve, po përpiqem të paraqes His-

torinë e shkurtër të Voskopojës. Për këtë qytet madhështor
të dikurshëm, janë shkruar shumë histori, tregime dhe ro-
mane. Të gjithë janë përpjekur të venë në dukje madhështinë
dhe kontributin e hershëm të saj në të gjitha fushate jetës,
shoqërore, kulturorë dhe ekonomike, në kohën e vet. Por,
në veçanti etnia e vllehve, themeluesit e këtij qyteti, kanë të
drejtë të mburren me këto arritje të dikurshme, të stërgjy-
shërve të tyre.
Mbi historinë e Voskopojës j3anë bërë dhe bëhen akoma
shumë spekulime. Spekulimi i pare dhe më kryesori është
bërja e përpjekjeve të pareshtura për ta paraqitur atë si një
qytet të themeluar nga etnia e shqiptarëve, duke ua mohuar
atë vllehve ose siç quhen ndryshe arumunëve, çobanëve
apo cincarëve.
Me këtë histori të shkurtër, nuk mund të merremi me
diskutime akademike në se Voskopoja ka qenë vllahe apo
shqiptare. Fakti është se ajo ndodhet në rajonin dhe tokat e
Shqipërisë, por themeluar, ndriçuar, çuarja në majat e zhvil-
Redaktor: Jani Gusho
limit të kohës, kryesisht nga vllehtë. Në këtë zhvillim nuk
ISBN: mund të mohohet edhe kontributi i etnive të tjera si shq-
Art-grafik: Jg iptare, greke dhe bullgare. Në atë kohë, këto etni endeshin
Shtypur në shtypshkronjën: apo jetonin në trevat e Shqipërisë. Me të drejtë shkrimtari
Tiranë 2013
4 5
i ynë i madh, Ismail Kadare, e quan atë “Jerusalemin e Shqipëri, i kemi të përbashkëta, gjë që nuk ndodhte në
Vllehve”. të kaluarën jo shumë të largët. Emrat e fëmijëve tanë, si
Një problem tjetër, ndaj të cilit jemi treguar të ndjeshëm, rezultat i martesave të përziera nga pikëpamja fetare, vijnë
është çështja e besimit fetar. Në Voskopojën e hershme ka duke u unifikuar. Është vështirë të dallosh përkatësinë fetare
pasur vetëm popullsi të fesë krishtere ortodokse. Kjo fe nga emrat. Kanë mbetur kryesisht mbiemrat për të gjykuar
ishte e trashëguar nga Perandoria Bizantine, e cila ka mbi- prejardhjen e tyre fetare, por jo dhe besimin.
zotëruar për një kohë të gjatë në këto treva. Është fakt se në Ky është vendi i im, ku jam autokton si dhe shqiptarët,
shkatërrimin e pare të vitit 1769, i dyti në vitin 1789 dhe i por i etnisë vllahe.
treti në vitin 1916, ata që morën pjesë si agresorë mbi këtë Me këtë falënderoj të gjithë ata që do të më kuptojnë drejt
qytet, kanë qenë të fesë myslimane. Flasim për atë kohë dhe kur të kenë në dorë dhe të lexojnë këtë histori të shkurtër të
në ato kushte që ndodhej Shqipëria, me atë formim kulturor Voskopojës.
dhe gjendje ekonomike që ishte. Me këtë pohim autori i Niko Simaku
kësaj historie, nuk ka ndërmend të ushqejë ndonjë urrejtje
ndaj atyre të fesë myslimane të ditëve të sotme, ku harmonia
fetare është një faktor i rëndësishëm për unitetin e popul-
lit dhe përpjekjeve të tij për zhvillimin dhe prosperitetin e
atdheut, Shqipërisë. Çdo gjë, apo veprim i mire apo i keq
gjatë ekzistencës të shoqërisë shqiptare, duhet gjykuar sipas
kohës kur kanë ndodhur, sipas nivelit kulturor, arsimor dhe
ekonomik, si dhe të formës së qeverisjes.
Duhen pranuar ngjarjet historike siç kanë ndodhur;
duhen gjykuar drejt, në kohën kur kanë ndodhur dhe jo
sipas pikëpamjeve të sotme që kemi për fetë. Tani besimet
fetare i shohim si pikëpamje mbi zotin, mënyrë besimi,
mënyrës si i falen etj. Vlerësojmë qenien njerëzore, si një të
drejtë që ka gjithkush të besojë apo të mos besojë tek diçka
dhe detyrimin për të respektuar mendimin e kujtdo, duke
i rezervuar respektin që meritojnë. Për të arritur në këto
nivele mirëkuptimi, është dashur shumë kohë dhe shumë
përpjekje nga patriotët e këtij vendi.
Sot, edhe varret e besimtarëve me fe të ndryshme në
6 7

Kur dhe kush e themeloi Voskopojën

Është pranuar se Voskopoja është themeluar në vitin
1330. Të dhënat e historianëve, të udhëtarëve dhe disa
prej atyre që kanë pasur lidhje me Voskopojën, llogaritin
tërthorazi se data e saktë e themelimit të saj duhet të jetë aty
midis viteve 1325-1340. Në këto kushte është pranuar viti
që përmendëm më lart, ai i 1330.
Për popullsinë që ka themeluar fillimisht këtë fshat, ka
shumë diskutime. Në ata shekuj, në Ballkan qarkullonin
disa etni. Këto etni ishin vllahe, shqiptare, greke, sllave,
çifute dhe të tjera të pa njohura.
Kur flasim për themelimin e një fshati apo qyteti, kemi
parasysh se, në një kohë të caktuar, është arritur që në një
vend të jenë grumbulluar një numër njerëzish, të kenë ngritur
strehën e tyre dhe të kenë siguruar kushte jetese të tilla sa
bëjnë të mundur të mbeten rezidentë në atë vend, d.m.th.
të mos jenë të detyruar nga kushtet e jetesës të lëvizin, me
gjithë familjet, nga një vend në tjetrin, në kërkim të mundë-
sive për të jetuar.
Degët kryesore të ekonomisë, në shekujt që i referohemi
themelimit të Voskopojës, kanë qenë blegtoria, bujqësia
dhe në vartësi të tyre, transporti, tregtia. Krahas tyre ishte
artizanati që prodhonte mjete të ndryshme jetese. Ishin të
shumta grupe dhe fisesh që me bagëtitë e tyre, në kërkim
të ushqimit për to, të lëviznin nga një vend në një tjetër.
Kështu vllehtë e organizuar në bazë fisi, shqiptarët, grekët
dhe sllavët, lëviznin me bagëtitë e tyre, nga vendet e ftohta
në ato më të ngrohta dhe anasjelltas. Bashkë me to tërhiqnin
pas edhe familjet.
8 9
Vllehtë, apo arumunët, në përgjithësi ishin organizuar
në fise. Kryetari i tyre, me i vjetri thërritej”Çelnik”. Ai ud-
hëhiqte fisin dhe merrte vendimet përfundimtare. Ata ishin
në lëvizje të përhershme. Atje ku qëndronin, së bashku
me tufat e dhenve dhe të dhive, sigurisht ku kishte kushte
për t’i ushqyer, ngrinin kolibet të përkohshme. Si rregull,
kjo ndodhte dy here në vit: në verë dhe në dimër. Dimrit
shkonin në vendet e ngrohta, në Myzeqe dhe bregdetit. Në
verë ktheheshin në male. Kjo gjendje ishte e përgjithshme,
pa mohuar se në mjaft vende të tjera dhe me kushte të
përshtatshme, kjo popullsi ishte dhe sendetare. Kjo mënyrë
jetese nuk u takonte vetëm Vllehve, por edhe fiseve të et-
nive të tjera.
Për etninë e cila themeloi e para Voskopojën, ka legjenda
dhe studime, por si legjendat dhe studimet bazuar në ndonjë
dokument të besueshëm, nuk na japin të sigurt se kush e
themeloi Voskopojën. Disa thonë se kanë qenë të etnisë vl-
lahe, të tjerë pohojnë se kanë qenë shqiptare. Në literaturën
historike greke këmbëngulet se janë grekët themelues dhe
autorët që e kanë shpënë Voskopojën në kulmet e zhvillimit
në atë kohë.
Udhëtarë të asaj kohe dhe shkencëtarë të ndryshëm, e
përshkruajnë atë të banuar nga arumunët, popullsi max-
horitare (shumica), kurse etnitë e tjera përbënin pakicën.
Disa fakte rreth këtij problemi: Pukëvili, një diplomat dhe
udhëtar, ambasador i Francës për dhjetë vjet pranë Ali Pashë
Tepelenës, e përshkruan atë si vend i banuar nga arumunët.
Kostë Xhehani (Çekani), i ka dhuruar Thunman-it, linguist
gjerman i dëgjuar për kohën, fjalorin tre gjuhesh të hartuar
nga Theodhor Kavalioti; greqisht, vllahisht dhe shqip, dhe
i flet atij për një vend të banuar nga vllehtë apo arumunët.
Thunmani ka vizituar Voskopojën ne vitin 1772, tre vjet
pas shkatërrimit të pare, vitit 1769. Të tjerë pohojnë se
themeluesit e pare kanë qenë shqiptarët.
Si në çdo kohë, nacionalizmi dhe dëshira për të dale në
vend të pare, apo për të ngritur vlerat e etnisë së vet, edhe në
këtë rast vëmë re një dukuri të tillë. Ka autorë të mëvonshëm
, të cilët pohojnë, pa ndonjë argument bindës, se Voskopoja
është themeluar nga shqiptarët. Qoftë dhe kështu, por ajo që
bie ne sy është fakti se të gjithë autorë me kombësi shqiptare
të tanishëm si: S.Adhami, A.Uçi, P.Xhufi,etj. humbasin
shumë kohë dhe sjellin shumë “fakte” në shkrimet e tyre,
për t’u mbushur mendjen lexuesve se Voskopojën e kanë
themeluar shqiptarët, ndërsa vllehtë kanë ardhur më vonë..
Autorë të tjerë si të lashtë dhe të tanishëm, për këtë do
të përmendja eruditin Dhori Falo, pohojnë dhe vërtetojnë se
Voskopoja ka qenë qysh në fillim një ngujim vllah. Për më
tepër, Theodhor Kavalioti, një nga mësimdhënësit dhe më
vonë drejtor i Akademisë së Re të Voskopojës na ka lënë
fjalorin e pare në tre gjuhë,ashtu si e përrëndëm më lart: në
gjuhën greqishte, arumune dhe shqip. Sikur të nisim nga
radha e vendosjes në fjalor, arumanishtja del në vendin e
dytë, sepse ajo përfaqësonte shumicën e popullsisë.
Një legjendë: Në Voskop, tani fshat rrëzë dhe në perën-
dim të fushës së Korçës, i cili të drejton lart për në Vosko-
pojë, jetonte një Çelnik shumë i pasur arumun. Ai kishte
tre djem. Nga fundi i jetës së tij, ashtu si e kishin zakon
arumunët apo vllehtë, i thirri pranë dhe pasi u tha se kopetë
e dhenve , ishin shtuar shumë, dhe, për të mos pasur grindje
pas vdekjes së tij në ndarjen e pasurisë, ai kishte vendosur:
Gjergji të mbante kullotat prapa malit Kostamandu e lart,
Petroja, të merrte fushën në anën tjetër të malit, vendin ku
10
ndodhet tani Voskopoja, dhe Gjoni pjesën sipër Voskopit,
anën e djathtë të rrugës që të çonte në kullotat. Sipas po-
rosisë së plakut, kështu u bë. Djemtë ndanë pasurinë dhe u
vendosën në kullotat e caktuara. Kështu linden dhe fshatrat
me emrat e tyre: Gjergjevicë, Voskopojë dhe Gjonimadh.
Zai Fundo në shkrimet e të cilit flet për këtë legjendë,
shpjegon edhe se: Veç emrit, legjenda vijon duke treguar se
Gjoni i shtoi dhe mbiemrin “ i madh,” mbasi ishte djali më
i madh. Petroja ruajti emrin e fshatit por duke shtuar dhe
fjalën “polje” që në sllavishte do të thotë fushë. Në këtë
mënyrë doli emri Voskopojë.
Çuditërisht, por këtë here e shkruar nga konsulli Austriak
G. Hahn, i cili duke u mbështetur në kodikun e vjetër të
Voskopojës të vitit 1765, shkruante se Voskopoja u ndërtua
në vitin 1338 nga një prijës i derës së Muzakajve. Ky autor
jep edhe gjenealogjinë e kësaj familje, nga Gjon Muzaka,
djemtë e Andreas II (1337-1378) dhe thotë se Gjini ndërtoi
qytezën e Gjonomadhit, ndërsa Petrua ndërtoi Voskopojën
për të përfunduar për pasardhësit e fundit. Po kështu stu-
diuesi Çarles Hopf, në kronikën e tij greko-romake, duke
u mbështetur në të dhënat e sipërme, nuk ve në dyshim
rrënjët arumune të qytetit. Veçse duhet thënë, se nga gjithë
hulumtimet arrihet në përfundimin se edhe Muzakajt kanë
qenë vlleh. Këtë mbiemër e hasim edhe në ditët tona.
Arsyetimi i më sipërm, të çon në mendimin se themeluesi
është dikush, i cili kishte krahinën nënë sundimin e tij. Koha
e themelimit të Voskopojës përkon me shtrirjen e pronave
të Muzakajve deri tej Kosturit, pra duke përfshirë brenda
territorit të tyre edhe vendin ku është themeluar, është një
nga djemtë e Princ Andreas. Një nga ata ishte Petroja dhe
sipas kujtimeve të shkruara nga i ati Andrea, duhet të jetë
11
themeluesi i Voskopojës. Fillimisht Voskopoja, siç ndodh
rëndom, duhet të ketë pasur pak familje. Në trevat e Shq-
ipërisë e më gjerë, ka pasur pak popullsi. Pakësimi i popull-
sisë ndodhi sidomos pas fushë-betejës së Kosovës, ku u vra
Sulltan Mehmeti i I-rë, viti 1389. Zgjerimi i Voskopojës
mendohet se ka ardhur dhe nga nxitja e muzakajve për të
tërhequr popullsinë nga Gramozi si dhe të fiseve të tjera
të shpërndarë, të cilët kaluan nga Korça dhe u vendosën
në Voskopojë si vend më i sigurt. Numri i popullsisë në
atë kohë kishte ndikim të madh në gjithë fushat e jetës dhe
ishte shenjë e pasurisë apo fuqisë të feudalit apo princit.
Dhori Falo, shkrimtar voskopojar, themelimin e Vosko-
pojës e tregon kështu: Në vendin ku sot është ndërtuar kisha
e Shënepremtes, erdhën disa barinj vlleh dhe veruan me
kopetë e tyre në malet dhe fushën poshtë këmbëve të tyre.
U habitën nga bollëku i barit dhe bukuritë e fushës mbushur
gjithë lule, sidomos me një lloj myshku erëkëndshëm, që
parfumonte natyrën për rreth. Ky parfum kishte emrin Mosk,
Musk, aty afër. Këtej ka dale emri Moskopolis, ose fusha e
Moskut (Moskopolis). Këta barinj të vendosur aty, para se
të largoheshin ndezën një zjarr me dru dushku dhe për të
mos sjellë dëme e mbuluan me hi. Kur erdhën vitin tjetër
nga Myzeqeja, atë e gjetën akoma me thëngjij të ndezur.
Ajo faqe mali, duke qenë përballë erërave të jugut, ishte
më pak e ftohtë, dëbora shkrinte më përpara. Duke pasur
dhe këtë arsye, veç kullotave të pasura, u vendosën aty me
familjet dhe shtegtonin vetëm delet. Këtu filloj themelimi
i fshatit.
Nisur nga toponimet e zonës, duke qenë se është vërtetuar
se në Voskop, fshat para se të shkosh në Voskopojë, saktë-
sisht në mes të rrugës që lidh Korçën me Voskopojën, ka
12
qenë një ngujim më i hershëm njerëzish, dhe se në rrethinat
e saj, janë zbuluar themelet e një kështjelle të lashtë.
Mendohet që nga koha Pushtimeve romakëve, aty ishte
vendosur një trupë ushtarake romakësh, të cilët kontrollonin
rrugën nga krahina e Korçës në drejtim të Beratit. Rrugë
shumë e rëndësishme me karakter ushtarak dhe ekonomik.
Aty ishte ndërtuar edhe një kështjellë, themelet e të cilës
ekzistojnë edhe sot.
Nga ky fakt del një version tjetër që Voskopoja mund
të jetë pjellë e Voskopot të lashtë. Është themeluar nga ata
njërës, se edhe emri vjen nga fshati Voskop, duke i shtuar
dhe emërtimin sllav “polje”.
Po të nisemi nga shtrija e gërmadhave të Voskopojës,
shenjë adekuate të ekzistencës së shtëpive, mbetesh i ha-
bitur. Ato kanë një shtrirje shumë të madhe. Ato fillojnë që
në hyrje të rrafshnaltës kur del tek Dheri i Kuq, ose sapo
kalon urën e Kovaçit, dhe mbarojnë diku afër Kishës së
Kostandinit, ose deri tek kthesa që ngjitesh për ne Ship-
skë. Kjo është hapësira nga lindja-perëndim, kurse po ta
shohësh shtirjen veri-jugë të gërmadhave, ato fillojnë nga
kisha e Shënepremtes dhe futen thellë grykës nga Shën
Hrallmbi. Ndoshta, duke mos e njohur mire shtrirjen e
këtyre gërmadhave, Profesor Aleks Buda, nuk do të kishte
përdorur “shtrirjen e gërmadhave në pak hapësirë” si argu-
ment, për të thënë se popullsia 60 apo 70 mijë banorë e
qytetit të Voskopojë në mesjetën e vonë, është e tepruar. Ai
gjykon se numri i banorëve duhet të ishte aty rreth 10-15
mijë frymëve.
Duke u thelluar në çështjen e numrit të popullsisë, për
të vërtetuar se Voskopoja ishte një qytet super i populluar
për atë kohë, po referohemi shkrimeve të historianeve dhe
13
udhëtarëve të kohës.
Në gjysmën e dytë të shekullit XVII dhe diçka më shumë
se në gjysmën e pare të shekullit XVIII që përkon me vitet
1650 deri 1770, Voskopoja gjykohej se kishte rreth 15 000
shtëpi. Daniel Filipides dhe George Konstantas, në një
botim të vitit 1791, pra në një kohë shumë të afërt, për rreth
30 vjet nga djegia dhe shkatërrimi i pare i Voskopojës më
1769, shkruajnë: Voskopoja kishte 12000 shtëpi. Ky numër,
në një studim të bërë mbi vllehtë nga Alexicit, ripohohet,
me gjithë se nga prof. Pëllumb Xhufi konsiderohet jo shumë
i besueshëm?!
Tradita në të kaluarën e pasjes familje më shumë fëmijë,
e vërtetuar në Shqipëri deri kohët e fundit (vitet 70-1980),
kur popullsia ne vite të veçanta shtohej me rreth 3 % në vit,
tregon se numrin e frymëve për një shtëpi, duke supozuar
se në çdo shtëpi kishte vetëm një familje, duhej të vërtitej
rreth 6-8 frymë. Sikur të marrim në konsiderate letrën e
priftit Gjergj Simoni, prift voskopojar, i cili i shkruante
guvernatorit të Mishkolcit në Hungari në vitin 1772, se
Voskopoja para shkatërrimit kishte 10.000 shtëpi, na rezul-
ton që popullsia duhet të ishte 60.000 deri 80.000 frymë.
Në këtë fushë ka shumë llogaritje dhe janë të shumtë
historianë dhe shkrimtarë që kanë bërë llogari se popullsia
e Voskopojës ka qenë rreth 40-50 dhe deri 60 mijë frymë.
Sidoqoftë sikur të marrim për bazë atë që shkruan prifti
Gjergj Simoni, se atje kishte 10.000 shtëpi dhe të pranojmë
një minimum frymësh prej 4-5 vet, del një shifër shumë më
e madhe, se sa ajo që është pranuar në literaturën historike
të tashme, se ka pasur vetëm 25-30.000 banorë. Kjo shifër
është shpallur sot dhe në një tregues në hyrje të fshatit. Kjo
shifër serviret, sikur kanë “ndrojtje” po të thonë një numër
14
që i afrohet më shumë realitetit dhe i konfirmuar nga shumë
burime. Pra Voskopoja duhet të ketë pasur rreth 60.000
banorë.
Lind pyetja, si është bërë e mundur një shtim i popull-
sisë në përmasave të tilla brenda një shekulli? Historianët
japin shpjegime nga më të ndryshme, por arsyetimi më i
pranueshëm është ai që, zhvillimi dinamik i Voskopojës në
planin ekonomik dhe ngritja e institucioneve që kishin të
bënin më shëndetin e popullsisë, i dha mundësi për një di-
namikë relativisht të shpejtë shtimit natyral të popullsisë.
Në shtimin e shpejtë të popullsisë kanë ndikuar shumë
edhe ardhjet e popllatave nga krahina të tjera që rrethonin
Voskopojën. Në atë kohë, siç do ta shtjellojmë më poshtë,
në Voskopojë pranoheshin vetëm popullsi të fesë krishtere.
Të krishterët në fshatrat, që sundoheshin nga osmanët,
paguanin deri në 24 lloj taksash. Mbajtja e fesë krishtere
në perandorinë osmane, kushtonte. Ngarkoheshe me taksa
ekstra në krahasim me ata që ishin kthyer ne fenë islame.
Puna shkonte deri atje sa kur vdiste një prind i krishterë,
pasuria e tij nuk mund të trashëgohej nga pasardhësit. Kjo
lidhet me periudhën kur presioni ekonomik dhe psikologjik
mbi të krishterët për të pranuar fenë islame, ishte tepër i
forte.
Voskopoja kishte arritur të kishte një status tjetër. Që
kurse voskopojarët protestuan pranë Portës së Lartë, se
bejlerët e Vlorës dhe të vendeve të tjera të ulëta, ku çonin
bagëtitë për të dimëruar, u merrnin taksa të dyfishta, ndër-
kohë që ata taksat ia jepnin administratës turke, Voskopoja
u shpall pronë e Valide Sulltanes, nënës së sulltanit. Që nga
ajo kohë voskopojarëve u ishte caktuar një numër taksash
të kufizuara. Voskopojarët paguanin vetëm taksën e nën-
15
shtrimit, taksën e xhelepit dhe taksën personale( Xhizje).
Taksat qyteti i paguante direkt në pallatin e Top Kapisë,
në Stamboll, në zyrën 21-të të Defterdarit. Duhet thënë se
nga pikëpamja e kohës kur ka ndodhur, arsyeja e sjellë për
t’u bërë prone e Valide Sulltanes, nuk qëndron. Ndoshta
legjenda qëndron më afër realitetit. Duhet mbajtur parasysh
se në atë kohë statusin e Voskopojës e kishin edhe disa qytete
të tjera në Ballkan dhe kjo lidhet me politikën Osmane, për
të qetësuar popullsinë krishterë të rajonit.
Në romanin historik “Lorika, Virgjëresha e Voskopojës”
(Autor N. Simaku) , për kthimin e Voskopojës ne prone të
Valide Sulltanit, është shfrytëzuar edhe një legjendë, tepër
romantike. Një princ nga dera e Muzakajve, duke kaluar në
Voskopojë, njohu një vajzë voskopojare, e cila shkonte për
në lumë për t’i dhënë ujë mëzit të saj , dhuruar nga babai i
vet. Ai e dashuroi marrëzisht dhe me shumë mënyra ia fitoi
zëmrën vajzës. Para se të vinte për ta mare nuse, Zyrikën,
meqenëse ishte yll e bukur, e rrëmbejnë jeniçerët dhe ia
dhurojnë sulltanit për haremin e tij.
Vajza voskopojare, duke qenë shumë e zgjuar, e bukur
dhe njohëse e disa gjuhëve, u pëlqye shumë nga Valide
Sulltana, e cila deshte t’i bënte një dhuratë. Kur u pyet vajza
se çfarë dëshironte, ajo nuk kërkoi fustane dhe bizhuteri të
shtrenjta, por u lut për popullin e vet që të mos trajtohej keq,
që t’i linte të besonin në fenë e tyre dhe të lehtësohej nga
taksat. Valideja u habit nga dëshirat e vajzës bukuroshe, e
cila nuk kërkoi asgjë për vete. Që nga kjo kohë, që përkon
me sundimin Sulltan Sulejmani i Madhërishëm, Voskopoja
u bë dhuratë Validesë, e cila, për dëshirën e vajzës, pati
shumë favore. I fejuari i saj, erdhi rrotull mureve të haremit,
por nuk mundi ta shohë më të dashurën e zemrës,dhe, atje,
16
ne përpjekje me rojet, u vra.
Kjo legjendë, përshtatet shumë në kohë me faktin që
Voskopoja ishte në pronat e Muzakajve dhe ngjarja ndodh
brenda këtij territori, dhe kur Ballkani ishte pushtuar nga
Osmanët.
Zhvillimi ekonomik që bënte të mundur punësimin e të
ardhurve, lehtësitë e jetesës dhe rregullit që zotëronte dhe
taksat relativisht më të ulëta, shto këtu dhe mundësia për t’u
shpëtuar represioneve të bejlerëve dhe të administratës turke,
e bënë Voskopojën një magnet të fuqishëm për të thithur
nga krahinat e tjera mjaft njerëz. Ky fakt mendojmë, është
një nga arsyet e popullimit shume dinamik të Voskopojës
gjatë më shumë se një shekulli. Prandaj, nuk është fare e
çuditshme që arriti një numër kaq të madh të popullsisë.
Vllehtë dhe gjuha e tyre
Gjuha e përdorur nga popullsia, është një nga kriteret bazë
për të gjykuar për etninë e saj. Gjuha e përdorur, sidomos
në kulmet e zhvillimit të qytetit, gjuha mazhoritare, ishte
arumanishtja apo vllahishtja. Por, ndërsa midis popullsisë
përdorej kryesisht gjuha popullore vllahe, mandej shqipja
dhe bullgarishtja, gjuha e shkollës, gjuha që përdorej për
marrëdhëniet tregtare, gjuha e filozofisë dhe marrëdhënieve
me botën, ishte greqishtja. Lidhur me këtë fakt, bëhen për-
pjekje për ta lënë disi në hije, por e vërteta është e tillë.
Në Voskopojë u hapën shkolla në gjuhën greqishte,
të rregullta në vitin 1710. Ka mendime se shkolla ishte
hapur më përpara, nga fundi i shekullit XVII-të. Kjo ishte
mundësuar me ndihmën e kolonive voskopojare jashtë
vendit dhe nga vete voskopojarët. Greqishtja ishte gjuhë
mbizotëruese për arsimim, e përpunuar dhe me alfabet të
17
qëndrueshëm. Në këtë kohë, në ato hapësira, nuk ekzistonte
ndonjë alfabet tjetër. Gjuha shqipe dhe ajo e etnive të tjera,
ishin gjuhë popullore, për komunikim familjar dhe midis
etnisë përkatëse. Siç thamë ato nuk kishin alfabetin e tyre.
Në atë periudhë njiheshin dhe përdoreshin nga popuj të
ndryshëm alfabeti latin, ai qirilic (sllav), por në Voskopojë
ato përdoreshin rrallë, sidomos për ndonjë marrëdhënie
tregtare. Kështu është vërtetuar se disa dokumente tregtare
të prodhuara në Voskopojë, janë formuluar në gjuhën latine.
Por e përgjithshmja është përdorimi i gjuhës dhe alfabetit
greqisht. Kultura Helene, jo vetëm në trevat tona, por në
gjithë Evropën ka lënë gjurmë të shumta, duke dhënë një
kontribut të madh zhvillimit të kulturës njerëzore, sidomos
në filozofi me Aristotelin.
Sipas disa shkrimeve të vjetra, gjuha vllahe i ka rrënjët
në shekujt para Krishtit. Ajo lidhet me gjuhën latine të ro-
makëve dhe hyn në grupin e gjuhëve Neolatine. Shkrime në
gjuhën vllahe janë zbuluar qysh në vitin 120 pas Krishtit.
Një skllav dijetar, në shërbim të një patriku romak, shkruan
mbi sjelljen e njerëzve dhe kuptimin e botës së atëhershme.
200 vjet më pare, në vitin 1813, është botuar gramatika e
pare e gjuhës vllahe. Autori i saj është Miha G.Boiagi, që
për ne ngjason me Mihal Bojaxhi. Fisi i Bojaxhinjve, është
njëri nga ata që u largua nga Voskopoja pas djegies së pare
në vitin 1769. Mihali e ka botuar dhe shtypur këtë grama-
tike në Vjenë të Austrisë ku dhe banonte. Vllehtë, ngado
që janë, përgatiten të përkujtojnë këtë jubile. Kjo vërteton
se gjuha vllahe është një gjuhë e vjetër dhe për të janë bërë
përpjekje qysh herët për ta përsosur. Gramatika është baza e
një gjuhe, e cila ka struktura dhe fonetikë të formuar.
Duke thënë një të vërtetë lidhur me gjuhën vllahe apo
18
arrëmëne, që buron nga latinishtja e vjetër, na lejohet të
bëjmë gjithnjë hipoteza të besueshme mbi prejardhjen e
etnisë vllahe, e lidhur shumë me Voskopojën.
Voskopojarët kanë bërë përpjekje edhe për të formuar
alfabetin e gjuhës shqipe, çka tregon një nivel të lartë kulture
për kohën. Alfabeti i gjuhës shqipe, i hartuar dhe pranuar
si bazë e gjuhës shqipe, është vepër e Naum Veqilharxhit
vllah nga Vithkuqi, një fshat afër Voskopojës, me të cilin
kishte shumë lidhje.
Sipas akademikut, profesor Aleks Buda, nga pesë për-
pjekjet që janë bërë për të formuar alfabetin shqip, tre u
takojnë voskopojarëve.
Fjalori i pare tre gjuhësh, një nga të cilat ishte ajo shqipe
është hartuar nge Theodhor Kavalioti, profesor ne Akade-
minë e Re të Voskopojës. Pas këtij u krijua fjalori tjetër
katër-gjuhësh, duke futur dhe bullgarishten.
Për prejardhjen e arumunëve apo vllehve, ka disa hipote-
za, të cilat nuk mund të mos mbahen në konsiderate. Por,
pavarësisht nga hipotezat, është fakt se ata janë një popullsi
e lashtë, me gjuhën e tyre dhe nga gjiri i tyre kanë dale
mjaft udhëheqës ushtarakë, filozofë, studiues dhe letrarë.
Veçanërisht ata janë dalluar në fushën e mendimit ekono-
mik dhe nga ata kemi pasur shumë financierë të zot, të cilët
kanë bërë emër në Evropë. Pasja e shume intelektualëve ne
Voskopojë, disa historianë e shpjegojnë se me pushtimin e
Kostandinopojës nga Osmanët, shume shkencëtarë te drej-
timeve te ndryshme, u detyruan te largohen dhe një pjesë
e mire e tyre gjetën strehë në Voskopojë, të cilës i dhanë
zhvillim të madh.
Një nga hipotezat e paraqitura nga studiuesi i respektuar
Stilian Adhami, në veprën e tij “Voskopoja dhe monumen-
19
tet e saj”, duke u mbështetur në një literature të gjerë, thotë:
“Vllehtë janë popullsi blegtorale paraardhëse e popullsisë
së vjetër dahomeze me prejardhje trake, që banonin në të
dy anët e lumit Danub, në Rumaninë dhe Bullgarinë veri-
orë të sotme. Dahomezët iu nënshtruan një romanizimi të
fuqishëm gjatë sundimit të gjatë romak në Ballkan. Gjuha
e tyre e folur u bë latinishtja ballkanike (gjuha latine që
flitej në Ballkan në periudhën përkatëse). Mendohet se
pas shekullit të nëntë popullsia e romanizuar e Mëzisë (të
Ballkanin e sotëm verior,) filloi të shpërngulej përsëri drejt
veriut në Daki (Rumania e sotme) dhe pjesërisht drejt jugut
e perëndimit të Gadishullit Ballkanik. Jetën e tyre enda-
cake e shkaktuan arsye të ndryshme jetësore, si nevojat për
kullota dhe tregti, por më shpesh rrethanat e luftërave pas
invadimeve sllave dhe të kombeve të tjera.”
Nëpër shkrime të ndryshme përmenden me emra të
ndryshme kjo popullsie: si arumunë, vlleh, Cincarë (nga
fjala cinci –pesë- i legjioni të pestë formuar nga romakët me
arumunë), nga shqiptarët ata thirren edhe Gogë, çobanë.
Arumunët apo vllehtë, ndahen në dy grupe: Voskopojarë
(vllehtë të kulturuar dhe të shqiptarizuar, mbasi pas prishjes
së qytetit u shpërndanë gjithandej, duke u mare me tregëti
dhe zeje të ndryshme, dhe në frëshërotë (nga origjina e tyre
prej Frashëri) ose farsaliotë. Emrin e fundit mendohet se
e kanë marr nga ushtarët romake të mbetur dhe që popul-
luan zonat për përreth Frarsalës ku u zhvillua beteja midis
Çezarit dhe Pompeut, dy gjeneralë romak. Veç kësaj nga
gadishulli italik nga perandorë romake, janë sjellë si kolonë
rreth 150.000 banorë. Ky është dhe një nga variantet e pre-
jardhjes së arumunëve në Gadishullin Ballkanik. Kjo do të
thotë se origjina e arumunëve rrjedh nga romakët.
20
Sami Frashri (Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të
bëhet) në faqen 7-10 thotë: “romakët për të pasur fuqi në
Shqipëri, kishin sjellë këtu disa koloni romanësh, fara e
të cilëve janë vllehët dhe cincarët që gjenden edhe sot në
vendin tone”
Hipotezat e më sipërme, sipas mendimit tone, nuk të
çojnë domosdoshmërish tek ajo, se Voskopojën e kanë
themeluar popullsi të kombësive të tjera, latine, greke
apo sllave ne kohë dhe rrethana të ndryshme. Ajo është
themeluar nga popullsitë e romanizuara, por autoktone në
trevat e Shqipërisë. Duhet vënë në dukje gjithashtu, se në
ato kohëra, nuk ekzistonte nocioni i shtetit. Mbisundonin
fiset me në krye një sundues, një kryetar fisi, zotërues i një
krahine, princ apo një feudal. E tillë ishte organizimi në atë
kohë. Shqipëria si shtet nuk ekzistonte.
Pushtimi osman i Ballkanit Perëndimor, për shumë
kohë, nuk solli shumë zhvillim për Voskopojën. Në defterët
osmane përmendej Manastiri, Korça dhe rreth shekullit
XVII, filloi të dëgjohej Voskopoja.
Urbanistika, ekonomia dhe kultura
S. Adhami, studiuesi i respektuar, zhvillimin e Vosko-
pojës e ndan në disa periudha.
Periudha e pare fillon me themelimin (shekulli XIV-
XVI), i përket kohës kur nga një fshat i vogël me disa
kasolle, Voskopoja rritet dhe merr fizionominë e një qyteti.
Në këtë periudha ajo ruan akoma karakterin e saj blegtoral
të një fshati të madh. Duhet të mos harrojmë se blegtoria
atë kohë ishte dega kryesore e ekonomisë.
Periudha e dyte është ajo e zhvillimit dhe lulëzimit
të Voskopojës si qytet (nga shekulli i XVII deri në dh-
21
jetëvjeçarin e shtatë të shekullit XVIII-të. Në këtë periudhë,
zhvillimi i artizanatit dhe i tregtisë, shoqëruar me atë ar-
simor, kulturor dhe artistik, i dhanë pamjen e kushtin për
t’u konsideruar qytet. Urbanistika e qytetit të Voskopojës,
konsiderohej si më e përparuara. Ndërtimet dhe rrugët ishin
të sistemuara dhe larguar nga ai kaos që karakterizon peri-
udhën e mëparshme.. Voskopoja radhitet ndër qytetet më
të mëdha në Ballkan. Në Shqipëri nuk ka diskutim se ishte
absolutisht më i madhi
Periudha e tretë, është ajo e rrënimit gradual të Vosko-
pojës. Kjo periudhë fillon me vitin e shkatërrimit të pare,
në 1769, vijon me atë të 20 vjetëve më vonë, 1789 dhe
finalizohet me shkatërrimin e plotë të vitit 1916.
Duke qenë se pjesa e rrafshët e Voskopojës ishte e vogël
në krahasim me kërkesat e zhvillimit urbanistik dhe ekono-
mik, në një gravure, ajo paraqitet e ndërtuar në tre brezare,
ose shkallë. Lidhja midis lagjeve, të cilat ndaheshin nga
përrenjtë e Strugut, të Zhmbrit, të Shënepremtes, ai në anën
e çezmës së Floririt. Veç rrugëve kishte dhe një sistem urash
të shumta.
Mendohet se fillimisht Voskopoja kishte tri lagje të
mëdha. Krahas zhvillimit u rritën në 6 dhe në kulmin e
saj pati 14 të tilla. Emërtimet e tyre ishin fillimisht duke
u nisur nga relief ku ishin ndërtuar dhe më vonë muarrë
emra sipas objekteve kryesore, kryesisht kishave. Kështu
kemi: Lagjja e Strugut, e Shëndëllisë, e Shën Nikollit, e
Shën Mëhillit, lagjja e Pasanikëve mbi atë të Shën Mëhillit,
lagjja e Sarzëzës (e Shën Marisë), Lagjja e Pezhut, e cila
konsiderohej më e varfra, Lagjja e Zhombrit, ose Mecovite,
sipas banorëve që e kishin populluar, të Mecovos së sotme
në territorin e Greqisë. Sot Mecova, qytet vlleh ku zakonisht
22
bëhen festivalet e vllehve., etj.
Ilo Mitkë Qafzezi, thotë se në kohën e Turqisë, para
vitit 1900, lagjia Sarzit, thirrej dhe lagjja Çarshi, sipas
termit osman të tregut. Nga të moshuarit, mbahet mend
se zejtarët dhe tregtarët e qytetit kishin atje dyqanet dhe
repartet e tyre të zejeve. Ishte një treg i rëndësishëm ku
lëvizte një numër i madh njerëzish, si në tregjet e zakon-
shme, Kjo i jepte një gjallëri të veçantë qytetit. Nga tregu
i Voskopojës shpërndaheshin mallra jo vetëm në Shqipëri,
por një pjesë e madhe e tyre shkonte dhe në shtetet e tjera.
Fillimisht tregtia më e madhe bëhej me shtetin e Venedikut
ku çoheshin mallrat bujqësore, blegtorale, të artizanatit etj
dhe nga andej merreshin produktet industrial të Evropës.
Lidhje kishin edhe me Stambollin dhe më tej, në Egjipt dhe
Evropën Qendrore.
Me rënien e fuqisë dhe influencës së Venedikut, tregtarët
u drejtuan Evropës Qendrore, sidomos duke e furnizuar
ushtritë e asaj ane ndërluftuese me rroba të trasha si prej
shajaku, punë dore leshi, etj.
Në një vend malor, siç ishte Voskopoja dhe Shipska,
si disa fshatra të tjera malore për rreth saj, nuk mund të
bëhej fjalë për bujqësi të mirëfilltë. Natyra i kishte falur
asaj vetëm kullota të pasura dhe me shtrirje të gjerë. Ishte
kjo arsye që, qysh nga fillimi si fshat dhe mandej qytet,
Voskopoja u zhvillua kryesisht mbi bazën e blegtorisë,
ndërsa industria fillimisht ishte përqendruar në përpunimin
e produkteve bujqësore: mish. qumësht dhe leshit. Krahas
këtyre u zhvilluan edhe mjeshtëritë e tjera si prodhimi i enëve
metalike, bakërxhinjtë, kallajisja, këpucaria, rrobaqepësia,
e bizhuterisë, e lëkurëpunuesve, e ndërtimit, punimit të
drurit, transportit, etj. Mbi këtë bazë u organizuan esnafet
23
(organizimi i zanatçinjve të një profesioni). Në krye të
esnafeve ishte mjeshtri, të cili gradualisht, u shndërruan
në pronarë, të cilët merrnin punëtorë me mëditje. Kështu
u krijua shtresa e punëtorëve, si klasë shoqërore me vete,
tipar ky i kapitalizmit. Ky lloj organizimi ishte, pothuaj
edhe në blegtori. Në krye të tufave të mëdha shohim të
dalin çobanbashët, pronarë të tufave të mëdha, të cilët paj-
tonin barinjtë e dhenve. Ata vllehtë, që kishin me kohë tufa
dhensh e dhish në numër të konsiderueshëm, në krye ishte
çelniku. Si rregull këta grumbullonin rreth vetes njerëz
të fisit të vet. Kjo lehtësonte punën e organizimit dhe të
drejtimit të punëve. Gjithkush kishte detyrat e veta brenda
këtij organizimi, gjithnjë në funksion të mbarështimit të
bagëtive dhe të sigurimit të jetës së fisit. Çelniku ishte jo
vetëm apriori pronar, por edhe ai që vendoste ndarjen e të
ardhurave, vendoste për marrëdhëniet tregtare, për kontrata
me blerësit e qytetit, kryesisht esnafet. Shtegtimi i tyre nga
kullotat verore në ato dimërore, ishte një ngjarje shumë e
rëndësishme, e cila kishte të bënte me jetën dhe pronat e
tyre. Si rregull, atje ku qëndronin për t’u çlodhur, apo për
të kaluar një fare kohe, ndërtonin kolibe në formë rrethore
pranë vathëve të dhenve apo të dhive.
Në të gjitha kohet transporti përbënte një degë jetësore.
Kuptohet, nuk mund të lëvizje nga një vend në tjetrin pa
kafshët e transportit. Këmbimi i mallrave, zgjerimi i këtij
këmbimi me qytetet dhe shtetet e tjera, nuk mund të bëhej
veçse me karvanë. Karvanët përbëheshin nga 20 deri 100
kafshë samari. Ato kishin esnafin e vet. Si rregull, për t’u
mbrojtur nga grabitësit të cilët ishin të shumtë dhe të rr-
ezikshëm ngado, karvanarët ishin të armatosur, si të thuash
ishin dhe një trupë luftarake.
24
Voskopoja ishte dhe qendra nga kalonin rregullisht
rrugët diplomatike ndërmjet Venedikut dhe Stambollit.
Postën diplomatike e kishin si “monopol” vetëm voskopo-
jarët. Ata e merrnin në Durrës dhe e çonin në Stamboll dhe
anasjelltas.. Kjo nuk ishte e lehtë të bëhej, por voskopojarët
ishin më të organizuar dhe të besuar. Në atë kohë filloi të
njehej dhe të flitej për “ për via di Voskopoli” (rruga apo
linja e Voskopojës)
Me anën e karvanëve të mëdhenj vllehtë lidheshe atëherë
Shqipëria me Maqedoninë, duke bërë ngarkim –shkarkimin
e mallrave në Vlorë e në Durrës. Karvanët e vllehve vosko-
pojarë bënin dy here në javë rrugën që kalonte Tomorin për
krahinat e mëtejshme dhe të bregdetit. Edhe sot rruga e kar-
vanëve Voskopojë-Berat dhe Durrës, ka shenja të dukshme
mbi Voskopojë e tutje drejt Ostrovicës.
E përmendur ishte dhe rruga nga Voskopoja drejt Ohrit,
Manastirit dhe Shkupit. Po kështu ajo Voskopojë-Korçë-
Bilisht-Kostur dhe drejtim Selanikut e mandej drejt Stam-
bollit. Mallrat voskopojare, sidomos lidhjet me Venedikun
në të gjitha fushat ishin shumë të zhvilluara dhe jetike për
Shqipërinë e brendshme.
Ja disa të dhëna për të karakterizuar nivelin e zhvillimit
të Voskopojës në kulmin e lulëzimit të saj:
Të dhënat e fundit nga Krushova, nga voskopojarët e
vendosur në një lagje të veçantë atje pas rrënimit të parë të
Voskopojës del se “këtu ka qenë një kështjellë ku punohej
ditë e natë, si brenda ashtu dhe jashtë”. Po kështu thuhej se
atje, në Voskopojë, punonin 300 zanate. Autorët e sipërm
e japin me bindje këtë shifër. Këtë e thonë me bindje duke
u nisur nga fakti se ne Krushovë, deri afër shekulli XX ka
qenë një lagje e tërë hekurpunuesish dhe metalpunuesish, të
25
gjithë me origjinë voskopojare.
Aktivitetet prodhues ishin organizuar në esnafe, fjalë nga
turqishtja, e cila ka kuptimin e një “korporate zejtarësh”.
Thirreshin dhe “Esnaf-e”, po nga turqishtja me prejardhje
arabe..
Ekzistenca e këtyre rufetëve, qëndrueshmëria e tyre, i
dedikohej dhe rregulloreve që drejtonin këto. Njihet një
rregullore, e botuar nga Ilo Mitkë Qazezi, ishte bërë nga
Theodhor Kavalioti më 2 Janar 1779, pas rrebesheve të
vitit 1769. Kjo vërteton atë se të tilla rregullore ka pasur
çdo rufet. Me to caktohej rregulli për marrjen e çirakëve
në punë, koha që i duhej si stazh deri sa të bëhej usta, se
si merreshe kjo e drejtë në Korçë, pasi vërtetohej zotësia e
tij në atë zanat, caktohej paga e tij dhe e gjithë strukturës
administrative te rufetit..
Rufetët, ose këto organizata që merreshin me aktivitete
të ndryshme, merrnin pjesë aktive në gjithë jetën shoqërore,
arsimore dhe kulturore te qytetit. I takon kësaj periudhe kur
Rufetët jepnin bursa studimi për studentet më të mire që
mbaronin “Akademinë e Re” të Voskopojës, që siguronte
pensionet për të vejat, për mbajtjen e jetimoreve, për bib-
liotekën dhe muzeun e qytetit, për ndërtimin e rrugëve,
spitalet dhe shumë aktivitete të tjera.
Gjatë periudhës së lulëzimit ekonomik, u krijua edhe sh-
tresa e pasanikëve. Luksi i tyre i papërmbajtur, shpenzimet
që bëheshin nga këta për festat dhe martesat e tyre, ishin
marramendëse. Zonjat dhe zonjushat voskopojare visheshin
si në vendet më të përparuar të Evropës Perëndimore. Kjo
vinte në saj të njohjeve të kësaj bote nga voskopojarët ,
të cilët bënin regëti me këto vende, apo studionin në uni-
versitete të tyre. Këta nuk ishin të paktë. Ishte kjo arsyeja
26
që, në një nga meshat, patriku i Ohrit, Joasef Voskopojari,
dënoi luksin e tepruar si një shpërdorim dhe që nuk puqej
me ideologjinë e krishtere, e cila bënte thirrje për barazi
dhe për të ndihmuar të varfëritë siç bënte Krishti.
Mbi bazën e këtij luksi dhe të kërkesave për të nga
pasanikët, arkondët dhe për eksport, në Voskopojë u krijuan
mjaft punishte për bizhuteri ari, argjendi. Për prodhimin e
rrobave luksoze. Një pjesë e këtyre produkteve konsumo-
hej në vend dhe një pjesë tjetër eksportohej. Për to kishte
kërkesa të mëdha nga tregjet e huaja. Qilimat, velenxat dhe
punimet e tjera prej leshi, të prodhuara nga duart e grave
dhe vajzave voskopojare, ishte luks ti mbaje. Në një tregim
nga Himara thuhej se kur e pyetën vajzën se çfarë kishte
në pajë, ajo me mburrje u tha se kishte një velenxe nga
Voskopoja.
Numri i rufetëve, sipas dokumenteve të kohës në Vosko-
pojë, arrinte 20-30. Ky numër është pranuar si më i vërtetë,
pasi ka të dhëna që e çojnë atë deri në 50.
Voskopoja është dalluar ne shekujt XVII, XVIII për një
tregti me botën jashtë Shqipërisë, sidomos me Venedikun.
Kaq e zhvilluar ka qenë kjo tregti sa thonë se Voskopoja erdhi
duke u degraduar krahas rënies së republikës venedikase.
Kur kjo e fundit pushoj së qeni mbretëresha e deteve.
Ndryshimet e ndodhura në detin e Mesdheut me dobësimin
tregtar dhe politik të Venedikut, sollën dhe degradimin e
ekonomisë voskopojare..
Dokumenti më i vjetër tregtar që njihet deri më sot, në
gjuhën latine, është shkruar në Voskopojë
27
Organizimi dhe demokracia
Nga dokumentet që kemi lidhur me organizimin dhe
drejtimin e qytetit, rezulton një gjë interesante: Voskopoja
ka ndjekur gati shembullin e organizimit të qyteteve të lashta
greke, pra një lloj demokracie, bazuar në zgjedhje.
Shtimi i pasurisë, i kapitalit financiar, aftësia për të
depërtuar në tregjet botërorë të zonës së Evropës, i vuri
voskopojarët në pozita të forta. Veç sukseseve që patën në
ndërtimet arkitekturale, ndërtimin e monumenteve dhe të
bazilikave kishtare, luksit të shfrenuar për kohën, ata ar-
ritën të kenë dhe një gjysmë pavarësie nga pushteti qendror
i osmanëve
Realisht nuk dihet kur, ndoshta që nga fillimi, për të cilën
kemi përmendur legjenda, që i afrohen të vërtetës. Vosko-
poja ishte shpallur si pronë mbretërore, nënë mbrojtjen e
nënës së sulltanit, Valide Sulltanes. Pronën e administronte
me anë të vezirit, apo ministrit të oborrit, i ngarkuar posa-
çërisht nga ajo.
Të dhëna nga disa shkrime, sidomos nga Pukëvili,
tregojnë se taksat e Voskopojës paguheshin në pallatin e
Topkapisë në Stamboll, ne zyrën 21 të defterdarit, e quajtur
“Istambul Munkatesi”
Kemi përmendur më lart privilegjet që kishte Voskopoja
për sa u përket taksave, të cilat ishin vetëm tre kryesore (e
nënshtrimit, të xhelepit dhe taksën personale, xhizje).
Duke paguar shumë taksa, voskopojarët kishin fituar
privilegjin të mos prekej qyteti nga procesi i islamizimit, atje
të mos vendosej asnjë mysliman dhe në rajonin e tyre të mos
hynin ushtarë osmanë të armatosur. Për çdo kërkesë kishin
të drejtë t’i drejtoheshin për mbrojte Valide Sulltanes..
28
Në një dokument të Arkivit Luogotenencial të Buda-
pestit, Voskopoja përmendet me “privilegje të jashtëza-
konshme dhe me liri, si dhe me avantazhe të rëndësishme
nga vetë Perandoria e Turqve.” Disa autorë bashkëkohës,
flasin për një organizim nga vetë esnafet, për magjistratë
dhe për policinë e saj, apo për lirinë fetare, për arsimin
autonom. Thuhej se Voskopoja ishte një njësi administra-
tive e “shkëputur plotësisht nga sundimi osman”. Sigurisht,
kjo nuk është e vërtetë. Në krijimin e këtij vizioni, shumë
autorë janë mbështetur tek shkrimet e Pukëvilit, i cili është
shprehur se Voskopoja gëzonte një “autonomi të plotë”
S. Adhami, i cili është marr shumë me historinë, theme-
limin, rritjen e zhvillimin dhe rënien e saj thotë: “Në kohë
të vjetra, qytetin e administronin shtatë burra parësie. Nuk
dihet si bëhej zgjedhja e tyre dhe nëse ishte vjetore apo e
trashëgueshme. Sipas kodikve të vjetër , këta i kanë pasur
të ndara funksionet në këtë mënyrë: i ngarkuari për kishat, i
ngarkuari për shkollat, subashi i ujerave, subashi i tregjeve,
subashi i sigurimit publik, subashi i vjeljeve të taksave dhe
më në fund kryetari apo Arkondi i Madh. … Zgjedhja bëhej
për një vit dhe merrnin pjesë gjithë banorët.
Historiani Kuconika na ka dhënë një pasqyrë të këtij
sistemi në periudhën e lulëzimit.
Çdo vit emërohej nga ana e komunitetit një kryetar, i cili
miratohej nga ana e Sulltanit. Ky ishte arkondi, “Nadir”, siç
emërohej në turqisht. Ky kishte si epiqendër kishën. Për-
faqësuesit e tjerë të qytetit (të lagjeve), dhe këta quheshin
arkondë, përbënin këshillin kishtar dhe kryesohej nga për-
faqësuesi kryetar i kishës. Detyrat e këtyre drejtueseve,
të cilët jepnin llogari edhe përpara Mytesilimit të Korçës,
Vezirit të Beratit dhe sanxhakbeut të Manastirit, ishin nga
29
më të ndryshme dhe kishin të bënin me sistemin e taksave,
të rregullit në qytet, të marrëdhënieve me qytetet dhe fsha-
trat për rreth, me spitalet, jetimoret, arsimin, sigurimin e
rrugëve, gjykatat, arsimin dhe gjithçka tjetër që kishte të
bënte me jetën e qytetarëve..
Fillimisht këto detyra të respektuara kryheshin vulln-
etarisht, por pas vitit 1720, kur ato u bënë më të ndërlikuara
dhe voluminoze dhe kur filluan të merreshin me detyrën
e tagrambledhësit dhe koxhabashit, i cili emërohej nga
myteselimi i Korçës, filloi të jepej një lloj shpërblimi, siç
ishte ajo e mbajtjes të një përqindjeje mbi të ardhurat që
realizoheshin.
Në çdo lagje të qytetit kishte një kryeplak. Detyra të tilla
zakonisht i merrnin arkondët me të cilët bashkëpunonin
koxhabashët, të ndihmuar dhe nga rufetët. Çdo rufet
zgjidhte kryetarin e vet dhe quhej kryemjeshtër. Këta, së
bashku me nadirin, ose arkondin e madh, formonin këshil-
lin e përgjithshëm të qytetit, i cili miratohej nga Porta e
lartë. Nga kryetarët rufetëve formohej dhe gjyqi i paqit për
mosmarrëveshje të ndryshme. Vendimet e tyre shqyrto-
heshin nga tahmixhinjtë (arbitri). Çështjet e rëndësishme
shqyrtoheshin nga Nadiri, ose kryarkondi, kryetar kryesor.
Rufetët kujdeseshin edhe për arsimin dhe ndihmën sho-
qërore. Në kodikun e Shën Marisë ka mjaft të dhëna mbi
ata që fitonin bursa për studime të larta,, studentët më të
mire shpenzimet e të cilëve përballoheshin nga rufetët. Të
pasurit, shpenzimet për shkollimin e fëmijëve jashtë shtetit,
përballoheshin nga familjet e veta.
Vendimet gjyqësore zbatoheshin nga bylykbashi, i cili
kishte një fuqi të armatosur prej 300 vetash. Shpenzimet
për ta bëheshin nga qytetarët. Këta rrinin nëpër kulla për
30
të mbrojtur qytetin dhe për të mbajtur qetësi në qytet. Veç
këtyre mbaheshin dhe police, të cilët ruanin qytetin nga
grabitësit. Një qytet i pasur si Voskopoja, tërhiqte edhe
vjedhësit apo plaçkitës.
Vendimet e gjykatës, kur u dukej i padrejtë, apeloheshin
në Korçë tek Kadiu, vendimi i të cilit ishte i formës së
prerë..
Në kodikun e Shën Prodhonit, ka mjaft shënime me
vlerë. Në to, midis të tjerave ka dhe përshkrime dhe mënyrën
e kapërcimit të krizave. Uria, përsëritej herë mbas here si
rezultat i shumë faktorëve, natyrorë apo të shkaktuar nga
ngjarje të brendshme. Në vitin 1740, si pasojë e një dimri
të madh dhe tejet të zgjatur, rezervat e qytetit u mbaruan.
Çmimet u ngritën tej masës. Ka përshkrime kur prindërit,
në pamundësi të ushqenin fëmijët, i nxirrnin në Pazar për
ti shitur.
Në kushtet e administrimit të Voskopojës dhe deri diku i
tregtisë së lire, është e kuptueshme që do të lindnin shtresa
shoqërore me disnivele pasurore dhe kulturore.. Një his-
torian, i cili është marr shumë me historinë e Voskopojës,
kleriku I.Martiniani, dallon tre shtresa klasore:
- Klasa kryesore ishin voskopojarët e vjetër, të cilët dal-
loheshin nga të ardhurit rishtas në qytet për të banuar dhe
punuar, apo ata që ktheheshin nga studimet në Evropë, të
cilët kishin kulturën dhe pasuri më shumë së të tjerët, pra
intelektualët. Kjo shtresë u tret aty nga fundi i vitit1770. Në
fund kishin mbetur vetëm 3-5 familje të tilla.
- Klasa e fabrikantëve të vegjël dhe të mëdhenj. Këtu
futen dhe çirakët apo dhe të tjerë që ishin organizuar në
esnafe.
- Barinjtë, qiraxhinjtë, bujq etj si këta, përbenin shtresën
31
e tretë. Me kohë këto dallime, gradualisht ua zunë vendin
klasifikimeve të tjera shoqërore.
Pavarësisht nga zik-zaket e zhvillimit të këtij qyteti,
rrjedhojave pozitive apo negative të formës së administrimit,
e përgjithshmja është tepër pozitive, kur e krahasojmë me
pjesët e tjera të vendit, me pjesën e robëruar të popujve
të sunduar nga Perandoria Osmane. Voskopoja qëndronte
në një nivel shumë më të lartë ekonomik, shoqëror dhe
arsimor. Në 470 vjet të sundimit osman, nuk ndryshoi asgjë
nga qeverisja e caktuar nga Omar Kalifi ndaj krishterimit.
Politika e tij përmblidhej në a) Rajatë të paguajnë haraç
gjaku, pasi nuk kanë të drejtë të shërbejnë si ushtarë. b) Të
mos qarkullojnë kaluar, të mos mbajnë armë, të mos shesin
verë, të mos përdorin arabishten në myhyrë (vula). c) Të
mbajnë një lloj rrobe dhe një lloj brezi. ç) Të mos mbajnë
kryq mbi rroba, të mos u bien kambanave. Krerët fetarë
kishat ti ndërtojnë vetë, shkollat t’i ndërtojnë po vetë..
Duke krahasuar me favoret që kish Voskopoja si prone
e Valide Sulltanes, ligji osman, duket vërtet një barë e
rëndë mbi popujt krishterë, fe të trashëguar nga sundimi
mijëvjeçar bizantin.
Arsimi dhe kultura
Në zhvillimin e shoqërisë njerëzore, rendësi ka arsimi
dhe kultura e një populli. Prandaj, në se Voskopoja arriti
gjithë atë zhvillim ekonomik, midis faktorëve të tjerë, krye-
sori është se atje, qysh herët, u hodhën bazat e arsimit dhe
të kulturës.
Mendohet se në Voskopojë ka pasur shkolla para vitit
1700. Kjo del nga një dokumenti i shkruar se atje jepte
mësim si drejtor i shkollës Krisanth Shqiptari (i pari
32
arsimtar që zihet në gojë gjatë viteve 1700-1713. Më pas
dhanë mësim të tjerë. Dhimitër Prokopi, voskopojar, me
projektin e hartuar, solli drejtor shkolle Krisanthin e Epirit.
Më 1724 përmendet gramatikani Kolë Stringji nga Janina,
më pas voskopojari Jani (gjoni) Bakërxhi, që të dy me stu-
dime të kryera në Evropë, duke sjellë kështu një frymë të re
në shkollat e Voskopojës dhe më gjerë.. Nga viti 1731 deri
në vitin 1746 kanë dhënë mësim në shkollat e Voskopojës
pedagogë të tjerë dhe mjaft të përgatitur për kohën si: Grigor
Voskopojari, Grigor Kostandini dhe Mihal Gora. Këta të tre
ishin redaktorë, korrektorë, dhe botues të shtypshkronjës së
qytetit.
Ndryshoi shumë puna arsimore me themelimin e
Akademisë së Re të Voskopojës. Ky kolegj për nga niveli i
mësimdhënies qëndronte midis gjimnazit dhe universitetit.
Ishte kjo arsyeja që në universitete e Evropës ku studionin
voskopojarët, ata që kishin mbaruar Akademi në e Re, pra-
noheshin lehtësisht.
Në të gjitha shkollat e Voskopojës përdorej greqishtja,
gjuha më e zhvilluar dhe e konsoliduar e kohës. Greqishtja
në ato vite ishte gjuha e arsimimit, e letërsisë, e tregtisë,
e filozofisë dhe me të cilën mund të merreshe vesh në
shumë vende, në sajë të përhapjes së saj në Ballkan dhe në
Evropë. Në Akademinë e Re, studiohej dhe përdorej edhe
helenishtja, në të cilën ishin shkruar veprat e filozofëve dhe
poetëve të lashtë.
Arritjet tregtare, ekonomike, sukseset në fushën e
ndërtimit dhe industrisë, njohja e botës së jashtme perëndi-
more dhe lindore nga voskopojarët, i vuri ata në baza më të
përparuara dhe para kërkesave më të mëdha. Intelektualët
Voskopojarë u vunë në kontakte të ngushta me kulturën
33
perëndimore dhe iluminizmin e asaj kohe. Bijtë e Vosko-
pojarëve studionin në Padovë, Venedik, Romë, Vjenë,
Stamboll dhe deri ne Poloni. Disa intelektualë voskopojarë
jepnin mësim edhe në universitetet perëndimorë. Kjo
tregon nivelin e lartë të përgatitjes së tyre intelektuale dhe
arsimore.
Po të mendojmë se popullsia e Voskopojës ishte, vllahe,
shqiptare dhe në shkollat e të cilës studionin edhe shumë
nxënës nga vendet sllave: si Maqedonia, Bullgaria etj kup-
tohet se ndjekja e shkollave në gjuhën greqishte, sillte një
sere vështirësi për nxënësit dhe humbte shume kohë (vite)
deri sa të mësonin mire gjuhën greqisht. Në atë kohë, sido-
mos në shekullin e XVIII, Patrikana e Stambollit dhe shteti
turk ushtronin shumë presion që mësimi të bëhej në gjuhën
greqishte, ku jetonin të krishterët dhe në gjuhën turqishte
ku popullsia ishte islamizuar. Shumë njerëz kishin ndërruar
fenë, kjo bëhej nën presionet e islamit. Kjo gjendje, ashtu
siç u tha, vështirësonte mjaft arsimimin e vllehve dhe të
shqiptarëve, të cilët në familje apo në marrëdhëniet midis
tyre, flisnin gjuhën amtare. Kjo detyroi Dhanil Voskopojarin
që librit të tij t’i jepte karakter katërgjuhësh.
Voskopoja u dogj edhe në shekullin e XX, në vitin 1916..
Ky fakt vonoi hapjen e shkollave në gjuhën shqipe apo vl-
lahe, ndërkohë që ishte çelur shkolla shqipe në Korçë nga
Pandeli Sotiri. Pas kësaj edhe në fshatrat kryesore filluan
të hapeshin shkolla analoge. Në Voskopojë Pas rrënimit të
vitit 1916, vonë rifilluan shkollat dhe jo në gjuhën shqipe,
por sipas traditës, në gjuhën greke. Kjo gjuhë u përdor deri
rreth vitit 1932-1934, kur u hap shkolla në gjuhën rumune.
Ne vitin 1932, një shkollë e tillë ishte hapur në Shipskë,
fshat i cili nuk ishte prekur nga rrebeshi i vitit 1916. Shkolla
34
rumune vijuan deri nga viti 1939, pastaj u zëvendësua me
shqipen. Nga kjo kohë Voskopoja filloi rregullisht me
shkollë shqipe.
Në vitin 1942-43 në fshat mësues në shkollë erdhi një
kosovar i quajtur Bajram Isufi. Ai ishte me të vërtetë patriot
shqiptar, i ditur dhe i dashur me nxënësit. Nga ajo kohë nuk
u pranua feja si lëndë mësimi. Në kushtet kur kishte filluar
lufta Nacionalçlirimtare, ky mësues u lidh me partizanet.
Spiunët nuk mbetën prapa, e spiunuan te autoritet fashiste.
Një ekspeditë italiane, nga fundi i vitit 1942, e arrestoi më-
sues Bajramin. Në një natë acari, ku çdo gjë kishte ngrirë,
mësuesin e çuan në mullirin pranë Shën Thanasit. E lidhen
në hekurat e dritares të mullirit dhe atje e pushkatuan. Në
mëngjes, fshatarët, të lajmëruar nga prifti , i cili e kishte
shtëpinë përballë mullirit, e morën të ngrirë dhe e varrosën
me nderime. Tani është një nga dëshmorët e Voskopojës.
Le të kthehemi prapa në kohë. Joasif Voskopojari, ishte
i zgjedhuri i Patrikanës së Ohrit. Njeri i ditur, kishte bërë
tre universitete në Evropën Perëndimore dhe ishte pajisur
me një kulture përparimtare. Pushteti kishtar i tij shtrihej
mbi gjithë krahinat e Oparit, Gorës, Korçës, Voskopojës,
Manastirit, Kolonjës dhe tutje Kosturit.
Ishte Joasif Voskopojari, i cili e shpalli Shën Prodhomini
të pavarur, me të drejtën që të zotëronte dhe administronte
vetë pronat e veta. Po kështu , ishin prone e tij edhe gjithë
dhuratat që i blatoheshin. Është ky patrik, i cili u përpoq
të bënte reforma të rëndësishme kishtare. Duke përdorur
fondet e kishës dhe me ndihmën disa kolonive voskopojare
në Evropë, si dhe kontributin e vetë rufetëve të qytetit, në
vitin 1730 Voskopoja u pajis me shtypshkronjë. Për një qytet
si Voskopoja, me popullsi të madhe, shtypshkronja ishte e
35
domosdoshme. Në atë kohë, shtypshkronja e Voskopojës,
ishte e vetmja në Ballkan, pasi dhe një e tillë që ishte në
Stamboll në atë kohë nuk funksiononte. Kjo shtypshkronjë
quhej Shtypshkronja “Shën Naumi”, sipas emrit të manas-
tirit të Ohrit, selia e Patrikut Joasef Voskopojarit.
Më përpara shkrimet e ndryshme kopjoheshin me dorë.
Puna e shkrimit ishte një profesion i veçantë, mbasi ata që
ishin më të aftë dhe mjeshtër në shkrim, mund të merreshin
me këtë punë. Shtypshkronja ishte një lehtësim i madh,
sidomos për shumëfishimin e teksteve, të nevojshme për
lexuesit. Në arkivin Qendror të shtetit ndodhet një tekst me
interes i shekullit XVII-të, që ruan vinjeta dhe iniciale të
pikturuara me ngjyra. Ai tekst nuk është i plotë, veç faktit
që është shkruar në Voskopojë.
Shkrimet e para, ose botimet e para, ishin me karakter
thjesht kishtar. Ishin tekste që duhet të lexoheshin në kisha
nga priftërinjtë për dëgjuesit fetarë. Siç do ta shohim më
poshtë, në atë kohë çështja e besimit ishte një gjë themelore.
Njerëzit besonin me fanatizëm tek Zoti. Vajtja në kishë,
kontributi që paguhej nga çdo familje për kishën, ishte një
gjë që nuk diskutohej. Tani disponojmë psh, një listë të
tërë të familjeve që paguanin tek Shën Nikolli, Për Shën
Marinë, etj. Në këto lista shënohej emir i kryefamiljarit,
numri i frymëve dhe sa ishin femra dhe meshkuj. Përbri
kësaj kolone shënohej shuma e parave që jepnin.
Me shtypshkronjën u krijuan mundësitë që të predikohej
në gjuhën e vendit, vllahisht dhe shqip me tendencë që të
krijohej një kishë ortodokse me ngjyrë shqiptare. Gjithçka
shtypej me alfabetin grek, pasi nuk kishte alfabet tjetër. Per-
sonalitete të “Akademisë së Re” filluan të bënin përpjekje
për një alfabet të vetin, vllahisht dhe shqip. Thedhor Kavali-
36
oti dhe Grigor Voskopojari, ishin të parët që bënë një përpjekje
të tillë. Fjalori i pare i Theodhor Kavaliotit, tre gjuhësh, u shtyp
në Venedik. Lidhur me këtë, kur ekzistonte shtypshkronja në
Voskopojë, nuk dihen shkaqet, apo rrethanat përse u shtyp në
vend tjetër. Më shtypshkronjën, u krijuan mundësi për për-
punimin e gjuhëve shqip dhe vllahisht. Kjo duket nga përpjekjet
që bëjnë Grigori dhe Theodhori për përkthimin e dhiatave.
Në shtypshkronjën e Voskopojës “Shën Naumi” mendohen
se janë shtypur rreth 22 dy tituj librash. Shumë nga këto ishin
jetëshkrime të personaliteteve fetare dhe artikuj ku shpreheshin
pikëpamje të ndryshme kritike ndaj Patrikanës së Stambollit.
Botimet më të shumta kishin për autorë mësuesit, apo profe-
sorët e Akademisë së Re, pranë së cilës ishte ndërtuar. Mbi
shtypshkronjën e Voskopojës dhe veprimtarinë e saj ka shkruar
hollësisht studiuesi austriak profesor Maximilian D. Peyfus,
vlleh voskopojar me origjinë, për të cilën ishte shume krenar.
Ai shoqërohej Nga Prof. Pëllumb Xhufi në udhëtimet e tij jo
shumë kohë përpara në Voskopojë, Shipskë dhe në mjaft fshatra
vllahe të tjera.
Shtypshkronja ishte ndërtuar në kishën e Shën Janit,
pranë Akademisë së Re, matanë përroit të Strugut, në vendin
ku sot thirret “Livadhi i skolive”. Deri në vitin 1916, para se
Voskopoja te digjej nga bandat, kisha e Shën Janit dhe shtyp-
shkronja ekzistonin si mure të rrëzuara. Këto janë të thëna nga
voskopojarët e vjetër, që e njohin gjendjen deri në djegien e
fundit që përrëndëm. Nuk është e sigurt, por ka shkrime se kjo
shtypshkronjë është ndërtuar që nga viti 1720. Në vitin 1730
thuhet se janë sjellë pajisje të reja dhe kjo në sajë të kujdesit
të patriarkut Voskopojar Joasif, ashtu siç thamë me qendër në
Ohër, në manastirin e Shën Naumit, nga mori edhe emrin e
vet.
37
Akademia e Re
Ishte institucioni më i lartë i diturisë, me të cilën kul-
mohet arsimi shqiptar në atë kohë dhe kjo për meritë të
Voskopojarëve. Themi shqiptar, pasi në trojet e Shqipërisë
u ngrit, u themelua dhe arriti kulmet për kohën në territoret
e perandorisë Osmane. Shkolla në Voskopojë, kështu siç u
përmend më lart, kishte pasur nga viti 1700 dhe ndoshta më
përpara, por kjo shkollë, e cila mund të themi se ishte diçka
më shumë se shkolla e mesme, morri fame në të gjithë ven-
din dhe në Ballkan. Shkolla u ngrit në vitin 1744, më 1750
u quajt “Akademia e Re”. Thonë se këtë emër e ka marrë
më përpara. Sipas S. Adhamit kjo del “nga veprat e Theofil
Koridhaleut, botuar në shtypshkronjën e Voskopojës. 1744,
në kohën që ishte drejtor Sevasti Leontiadhi (1738-1741),
shkolla e Voskopojës quhej “Akademia e Re”. Sevasti Le-
ontiadhi nga Kosturi ka qënë drejtori i pare i këtij kolegji.
Ishte i laureuar në filozofi e ne filologji në universitetin e
Padovës (Itali). Më pas ka qenë drejtor dijetari i njohur
voskopojar Theodhor Kavalioti, “ai u bë zemra e saj”. Ai
filloi nga viti 1743. Vepra e tij filozofike “Logjika” e vitit
1743, dëshmon se ai duhet të ketë qenë mësues aty para
vitit 1743. Në këtë kolegj ka dhënë mësim dhe Grigor
Voskopojari, etj. Godina trekatëshe ka pasur 40 salla e
dhoma mësimi dhe ka qenë përballë kishës së Shën Janit,
ku ishte instaluar edhe shtypshkronja.
Nismëtari për ngritjen e godinës së re të akademisë
ka qenë voskopojari Joasaf (patrik i Ohrit) dhe Thedhor
Kavalioti. Interesimi i hierarkive kishtarë vinte se në radhë
të pare ata deshën të përgatisnin kuadro të afta të klerit, në
përputhje me nevojat e zhvillimit. Viti 1750 shënon për-
38
fundimin e godinës dhe u quajt “Akademia e Re” për t’iu
kundërvënë asaj të vjetrës, të Platonit, por guri i themelit
u vu që në vitin 1741. Përmendet se në fillimin e saj ka
ardhur dhespoti i Korçës, Niqifori, i shoqëruar nga gjashtë
arkondë, i cili bekoi fillimin e saj.
Është interesante se si u grumbulluan fondet për këtë
shkollë. Para fillimit u bë fushata e mbledhjes së fondeve.
Velianiti, një historian grek thotë se brenda një dite u regjis-
truan dhe u mblodhën 694.000 aspra. Kontribute dhanë
dhe disa arsimdashës nga Korça, me anë të një komisioni
të parisë së qytetit, të përbërë nga Teodor Ballës, Anastas
Kostë Moskos dhe Jorgji Manos, si dhe fisnikët e Vosko-
pojës, por mbi të gjitha ndihmën kryesore e dhanë rufetët
e Voskopojës, të cilët dhanë 312000 aspra. Këto të dhënë
janë mare nga Kodiku i Shën Prodhomi, i cili së bashku me
1700 vëllimet e bibliotekës ekzistonin deri në vitin 1916,
kohën kur u dogj dhe u shkatërrua Voskopoja nga bandat
plaçkitëse.
Në kodikun e qytetit, kur u përurua godina e re, u vu ky
shënim: “Në vitin 1750, me ndihmën e mitropolitit vosko-
pojar, Korçës dhe Selasforit z. Niqifor dhe me ndihmën e
arkondëve të ndershëm dhe fisnikë të qytetit, z. Teodor Vreto,
Naum Teodori e Kostandin Vreto, me ndihmën e këshillave
mësimore të të shkëlqyerit mësues z. Teodor Kavalioti, u
ndërtua nga themelet shkolla e famshme greqisht, kulmi i
stolisjes së qytetit, bartëse e zakoneve. Drita e kishës, me
përpjekjet e tyre të vazhdueshme u forcua për gjithmonë”
Tedor Kavalioti modernizoi programet mësimore. Në
fillim bazë gjuhësore ishte greqishtja e vjetër, teologjia dhe
filozofia e kohës u pasurua me vepra të tjera përparimtare
me ndikim perëndimor. Për këtë Teodor Kavalioti përgatiti
39
shumë tekste të posaçme, të cilat gjetën përhapje dhe në
shkollat e tjera të larta në Ballkan.
Në këtë kohë u ngrit edhe administrate e jetimores( Një
lloj konvikti). Filloi të bëhet rregull që çdo rufet të mbante
nga një nxënës me të gjitha shpenzimet në akademinë e re.
Bashkë me Akademinë e Re, përveç shtypshkronjës u
krijua edhe një bibliotekë, mjaft e pasur për kohën. Aty stu-
dionin nxënësit, duke u krijuar mundësi për përvetësimin e
kulturës jo vetëm kishtare, por edhe me atë perëndimore,
nga vinin pjesa më e madhe e pedagogëve te tyre.
Në Akademinë e re studioheshin kryesisht këto lëndë:
Greqishtja e vjetër dhe e re, gramatika, letërsia, logjika,
filozofia, teologjia, merceologjia, matematika. Këtë shkollë
e ndiqnin në radhë të pare bijtë e tregtarëve.
Emri dhe veprimtaria e Teodor Kavaliotit, është e
pandarë nga ajo e Akademisë së re të Voskopojës. Është
kjo arsyeja pse duhet të njihemi me këtë personalitet, i cili
është mburrja e Voskopojës së atëhershme.
Teodor Kavalioti
Teodor Kavalioti u lind në vitin 1718 dhe vdiq më 11
gusht 1789. Ai ka qenë nxënës i Antrokidit në Janinë. U bë
një nga personalitetet e shquara në fushën e pedagogjisë
dhe filozofisë në shekullin e XVIII-të. Ai ka qenë në
Venedik dhe në Gjermani dhe zotëronte një kulture mjaft
të gjerë dhe të shumanshme për kohën e tij. Ishte përçuesi
kryesor i programeve të Akademisë. Në Akademi fillimisht
dha lëndën e gramatikës, të filozofisë dhe të shkencave të
natyrës. Shumë nga veprat e tij kanë humbur gjatë sheku-
jve dhe shkatërrimeve të Voskopojës. Por, nga studiues të
ndryshëm kemi disa tituj. Përmendet “Rreth Akademisë
40
së Voskopojës”, për përkthimet në shqip të Dhiatës së Re,
dhe për disa vepra të shkruara, dedikuar personaliteteve të
ndryshme. Nga Kavalioti kemi gramatikën elementare të
greqishtes, botuar në Voskopojë më 1760, tri traktate mësi-
more dorëshkrim: “Logjika” 218 faqe, më 1743, “ Fzika”
116 faqe, “Metafizika” 150 faqe, dhe një libër mësimi”
Protopiria” 104 faqe, botuar ne Venedik më 1770. Kjo e
fundit ka vlera historike dhe didaktike për gjuhën shqipe
dhe vllahe.
Nga Teodor Kavalioti kemi fjalori tre gjuhësh. Ky është
i pari fjalor krahasues tre gjuhësh në Ballkan në Greqisht,
Vllahisht dhe Shqip.. U botua ne Venedik në vitin 1760. Po
ky fjalor nga voskopojari Kostë Xhehani i është dorëzuar
studiuesit gjerman Thunman, i cili e ribotoi në vitin 1774.
Po ky shkencëtar ka thënë se Theodhor Kavalioti ka shkruar
pothuaj për të gjitha degët e shkencës dhe e vlerëson si “një
njeri shumë të mësuar”. Me rastin e botimit të këtij fjalori,
Kavalioti njihet në botën shkencore të kohës ( S.Adhami)
U përmend se Kavalioti ushtroi veprimtarinë e tij dhe
mbas gjegjes së Voskopojës më 1769. Ai e quante Vosko-
pojën atdheun e tij. Traktati i tij i logjikës, ka këtë shënim:
“Traktat logjike përpiluar nga mësuesi i merituar i shkencës
dhe i fesë z. Kavalioti dhe i përgatitur nga vetë dora e tij në
shkollën rishtazi të përtëritur të atdheut të tij. 1743”
Traktatet e tij filozofike i gjejmë edhe sot në arkivin e
shtetit Shqiptar. Kjo është një pasuri e madhe për historinë
dhe kulturën e Voskopojës dhe të Shqipërisë.
Kavalioti, veprat e tij i ka në gjuhën greqishte. Ashtu
si e kemi përmendur, kjo ishte gjuha më e njohur, më e
përdorura dhe me e plote. Me këtë gjuhë krahasoheshin
gjuhët e tjera. Është kjo arsyeja pse ne themi, se Kavalioti
41
me fjalorin tre gjuhësh, konsiderohet pararendës i gjuhës së
krahasuar.
Në atë kohë, kur Voskopoja ishte në kulmet e lulëzimit
të saj, kishte dijetarë dhe fetarë që trembeshin nga filozofia,
se ndoshta ajo ishte pengesë për fenë. Në këtë kohë po
lulëzonte edhe filozofia e mbështetur në materializmin. Si
çdo rrymë e re, materializmi filloi të dukej se ishte mohim
i zotit. Kavalioti i kundërvihet mendimeve materialiste,
sidomos atyre franceze dhe kërkonte nga nxënësit e tij të
“dërmonin mendimet e tyre”. Sa më sipër, duhet kuptuar
se ai ishte vërtet një filozof i madh, por gjithnjë mbetet në
rrymën idealiste.
Duke qenë se Teodor Kavalioti ishte në shërbim të
pedagogjisë shqiptare, dashur padashur ai u vu në konflikt
më Patrikanën e Stambollit, e cila luftonte çdo përpjekje të
rilindjes kombëtare të popullit tone, e cila kishte filluar të
dukej gjithnjë e më qartë nga fundi i shekullit të XVIII-të.
Ky qëndrim i klerit ndaj veprës së Kavaliotit, duke shtuar
këtu dhe shkatërrimet e herëpashershme të qytetit, çuan në
zhdukjen e shumë prej veprave të tij.
Ishin kushtet jo të favorshme jetësore në ato vite, të
cilat e detyruan Teodor Kavaliotin të hiqte dorë nga studi-
met dhe shkenca, Rreth viteve 1780- 1784, ai së bashku me
të birin, Anastasin, filloi të merret me regëti. Në vitin 1789
ai vdiq dhe kjo ngjarje është pasqyruar në kodikun e Shën
Prodhimit.
Nuk duhet harruar se nuk ka qenë vetëm Kavalioti që
ka ndikuar në kulturën shqiptare. Për t’u përmendur, midis
të tjerëve, është Dhanil Mihal Adham Haxhiu, lindur në
Voskopojë rreth vitit 1754. Është autor i librit me mësime
fillestare, i cili ka fjalorin katër-gjuhësh në fund të tij. Sig-
42
urisht, edhe ky libër është në greqisht me titull “Eisagogjiqi
Dhidhaskalia-… Libër i mësimeve fillestare, botuar në
Venedik 1802, por ky ka qenë në përdorim praktik shumë
kohë më parë. Ai ishte nxënës i Akademisë së Re. Në këtë
libër ai ka pasqyruar në trajtë dialogu një doktrine të krish-
tere, disa njohuri fizike dhe matematike, modele letrash dhe
aktesh, këshilla nxënësve, vjersha kushtimi dhe disa mate-
riale bisedimi: greqisht, arumanisht, shqip dhe bullgarisht
me mbi 1000 fjalë..
Fjalori i Dhanilit gjeti një përhapje të madhe dhe në këtë
mënyrë popullarizoi edhe gjuhët vllahishte dhe shqipe. Këtë
libër e ka nxjerrë në dritë, duke ndihmuar kështu gjuhën
e folur të popullit shqiptar ka qenë anglezi Lik ( Leake ),
përfaqësues diplomatik i qeverisë angleze në oborrin e Ali
Pashë Tepelenës. Ky, në bashkëpunim me vithkuqarin Jani
Evstrat, ka ribotuar fjalorin e këtij voskopojari (Dhanilit) në
Londër në vitin 1814. Origjinali është në shkronja greqisht,
por Lik na e jep të transkriptuar dhe me shkronja latine,
por në të ka mjaft gabime. Ribotim i plotë është bërë nga
studiuesi Prof. Perikle Papahaxhi, shkrimtar rumun dhe
është gjetur në shtëpinë e Thimi Mitkos në Korçë, i kopjuar
me dorë. Në gjuhën shqipe, Dhanili qëndron më dobët se
Teodor Kavalioti.
Disa institucione të tjera
Biblioteka
Në krah të ndërtesës së Akademisë së Re, ka të dhëna se
ekzistonte edhe një bibliotekë mjaft e pasur. Kjo bibliotekë
ishte krijuar falë ndihmave në libra dhe para të voskopo-
jarëve. Libra dërgoheshin edhe nga Voskopojarët e mërguar
në shtetet e tjera, ku kishin formuar koloni dhe aktivitete
43
të ndryshme industrial dhe tregtare. Një pjesë e këtyre
dhuruesve janë shënuar në kodikun e Shën-Prodhomit,
midis të cilëve përmendet edhe emir i Gjergj Sinës, i cili
u dhuroi shkollave mjaft libra helenike dhe romake, po
kështu Grigori i Durrësit, i cili dhuroi gjithë librat që kish
në bibliotekën e tij
Në bibliotekën e Voskopojës ka pasur disa mijëra vël-
lime. Pas shkatërrimeve, mjaft nga këto vëllime janë gjetur
në bibliotekën e Mitropolisë së Korçës, në manastirin e Shën
Pjetrit në Vithkuq etj. Fillimisht ato u strehuan në Kishën
e Shën Marisë, mandej në Shën Nikolla. Një udhëtar që
kalonte në Voskopojë ato vite tregon për një shpërdorim të
paimagjinueshëm të këtyre librave. Gjeje tregtarë që për-
dornin librat e bibliotekës si letër për të mbështjellë mallrat.
Ato u shpërdoruan sidomos në Shënkoll, thjesht se aty, ata
që e administronin , ishin njerëz të paditur.
Një historian, Velianiti, thotë se deri në vitin 1916, kur
u dogj për herë të fundit Voskopoja atje ishin rreth 1700
vëllime, të cilat u dogjën nga injorantët, që nuk dinin as
shkrim dhe as këndim.
Krahas bibliotekës, përmendet se në Voskopojë ishte dhe
një librari, e cila tregtonte libra për shkollarët dhe mjete të
tjera shkollore, gjë që tregon për nivelin e lartë të organiz-
imit dhe mbështetjen e arsimimit të popullatës. Thonë se
nuk kishte shtëpi në Voskopojë, sigurisht, është fjala për ato
të arsimuarat, ku të mos kishte bibliotekë personale.
Institucione të tjera, të cilat kanë funksionuar ishin
Jetimorja e Lartë dhe ajo e Ulët
Në to mbaheshin nxënës që ndiqnin shkollat. Këta nuk
ishin vetëm voskopojarë, por edhe të ardhur nga vende të
tjera për të studiuar aty. Të dhënat për jetimoret, janë
44
marr nga kodiku i Shën Marisë. Aty gjejmë edhe mbish-
krimin e vendosur në hyrje të jetimores, ashtu si ishte
vepruar dhe për Akademinë e re, të cilën kushdo mund ta
shohë në derën hyrëse të Shën Nikollit.
Për ndikimin e kulturës së Voskopojës në Ballkan dhe
më gjerë, në librin e tij “Voskopoja dhe Monumentet e saj”
të Stilian Adhamit thuhet: “Vërtet nga shkollat ku gjuha e
mësimdhënies ishte greqishtja, dolën një sërë burrash të
shquar iluministë të shqiptarizmit, që nga Kostë Çekani,
Teodor Kavalioiti, Grigor Voskopojari, Teodor Haxhifilipi,
Thimi Mitko, Naim Frashëri, Jani Vreto, etj. … Duke marr
një kulture të mesme greke të zhvilluar për kohën, Dhaskal
Todhri (Teodor Haxhifilipi), pikërisht në shkollën e Vosko-
pojës duhet të ketë rënë në kontakt me idetë e iluminizmit
evropian, që frymëzuan Kavaliotin me shokë… Megjithatë
nuk ishte krijuar një bazë e fuqishme materiale e zhvillimit
ekonomik e shoqëror shqiptar dhe situata e nevojshme, që
kushtëzojnë një lëvizje aktive iluministe”. Por duhet
pranuar se Voskopoja, me shkollat dhe aktivitetet e tjera,
me shkrimet dhe librat e shkruara nga personalitetet e saj,
ka ndihmuar shume lëvizjen kombëtare.
Kaq i madh ka qenë ndikimi i lëvizjes kombëtare në
Voskopojë, sa iluministët voskopojarë bënë thirrje edhe
për vëllazërimin e popujve të robëruar ballkanikë në lufte
kundër perandorisë osmane. Intelektualët voskopojarë
konsiderohen si pararendës të Rilindjes Kombëtare. Kjo
influence ishte kaq e madhe sa, thotë Prof. Pëllumb Xhufi,
u bënë përpjekje për krijimin e shtetit Shqiptaro-arumun.
Kjo ishte përpjekja e pare e popullit shqiptar dhe vllah për
formimin e shtetit kombëtar.
45
Arkitektura dhe arti i ndërtimit
Voskopoja e kasolleve të para gjatë themelimit, me
zhvillimin ekonomik dhe kulturor, ndryshoi shpejt pamjen
e saj. Në përgjithësi, shumica e banesave të Voskopojës
kanë qenë shtëpi dykatëshe, në ballë kishte dritare për dritë,
në përgjithësi të vogla për shkak të temperaturave të ulëta.
Hyrja e tyre ishte në formë harku dhe të punuara me gurë
të skalitur. Kati i pare shërbente për plotësimin e nevojave
të ditës, si kuzhina, soba e ndenjes dhe vendi për depoz-
itimin e sendeve ushqimore. Si rregull, të gjitha shtëpitë
kishin musëndra, hapësira në mur, ku vendoseshin si
rregull velenxat, qilimat dhe veshje të tjera. Këto musëndra
ishin mbuluar me kanata druri. Veç këtyre, nuk mungonte
sënduku i gjyshërve ose i nuseve, ku vendoseshin rrobat e
veshjet trupore.
Banesa dykatëshe voskopojare janë vënë re edhe në
qytetet për rreth Voskopojës, si në Korçë, Shpiske, Berat,
Janinë e gjetkë. Në Korçë voskopojarët ndërtuan një lagje
të tërë me ndërtesa të tilla dykatëshe, mbasi, siç do të për-
mendim më vonë, shkuan atje pas shkatërrimit të Vosko-
pojës, qyteti më i afërt ku mund të gjenin mbrojtje dhe të
vendosnin kapitalet dhe bizneset e tyre.
Në katin e dytë të banesave, arrihej me anë të shkallëve
të brendshme. Ndërtesat e më të pasurve, kishin dhe kat të
tretë, i cili si rregull rezervohej për miqtë dhe vend-pritje.
Meqenëse Voskopoja ishte e rrethuar me përrenj dhe
lumenj, bëhej nevojë jetësore ndërtimi i urave. Akoma dhe
sot kanë mbetur dhe që ruhen si monumente kultura ura e
Shënëpremtes, Ura e Kovaçit, ajo mbi Zhombrin, e cila u
rindërtua në kohët modern, por që përsëri u prish, e grabitur
46
për gurët dekorative dhe trarët e hekurt. Disa ura ishin ndër-
tuar mbi proin e Strugut.
I veçantë dhe origjinal ka qenë arti i ndërtimit të kishave.
Si rregull, ndiqej ai i kishave të stilit bizantin. Me pasurimin
e popullsisë dhe shtimin numerik të tyre, lindi nevoja për
bazilika, më të mëdha, me qëllim për t’u shërbyer një numri
më të madh besimtarësh që frekuentonin kishën. Për atë
kohë thuhej se kishat e Voskopojës ishin më të mirat dhe
më të bukurat në Evropën e Perandorisë Osmane. Nga ato
kisha sot, në gjendje disi më të mire, kanë mbetur Shën
Nikolli, Shën Maria, Shën Thanasi dhe Shën Prodhomi.
Në Kishat e Voskopojës ka punuar një plejadë e tërë
artistësh të pikturës murale, të ikonave dhe të punimit në
dru. Si në asnjë vend tjetër nuk mund të identifikohen 18
emra artistësh dhe të zejtarisë artistike si në Voskopojë.
Më të përmendurit për pikturat e tyre murale kanë qenë
David Selenica me bashkëpunëtorët e tij Kristo dhe Kostan-
din, vëllezërit korçarë Kostandin dhe Athanas Zografi e të
tjerë. Këta janë autorët e pikturave në kishat Shën Nikolli,
Shën Mari e të tjerë. Në kishën e Shënepremtes, nga një
autor i panjohur, ishte një portret i punuar me mozaik,
portret i cili përmendet edhe nga erudite Dhori Falo dhe që
më vonë u grabit nga të huajt. Artistët që kanë punuar në
Voskopojën, janë autorë të njohur dhe për shumë vepra të
shquara në kishat e Malit Athos të Greqisë, në shumë kisha
në Ballkan dhe më tej.
Viti 1916, ka qenë viti i shumë dëmtimeve, nga më të
mëdhatë e ndodhura mbi kishat e Voskopojës. Kjo i takon
shkatërrimit dhe grabitjes së qytetit nga bandat plaçkitëse
Monumenti më i vjetër konsiderohet kisha e
Shënepremtes. Ajo tani është shkatërruar dhe në vend të saj
47
kemi një tjetër e ndërtuar me fondet e Llozi Lerës, vosko-
pojar.
Por monumenti më me vlerë, që akoma mbahet deri tani
dhe për të cilin është treguar disi më shumë kujdes, është
ai Shën Prodhomit. Vlera e tij qëndron edhe ne faktin se ka
mbajtur shënime të hollësishme në kodikun e tij, të cilat i
kemi deri në kohët modern. Në mbishkrimin e gdhendur në
mermer, në faqen e brendshme të derës, shënohet se fillimi
i ndërtimit të tij daton nga viti 1632 dhe pikturimi i tij, ka
përfunduar në vitin 1659 pra, 27 vjet më vonë. Manastiri
është ngritur në themelet e një ndërtimi të vogël i ngritur
nga murgj voskopojarë, boboshtarë dhe mboriarë
Manastiri u madhua dhe u pasurua nga dhuratat, ndih-
mat e rufetëve dhe arriti një kohë që ai jo vetëm u pasurua,
por me ndihmën e Josif Voskopojarit, drejtues dhe kryezot
i peshkopatës së Ohrit, nga vareshin dhe kishat e Vosko-
pojës, u lejua që pasurinë ta administronte vete, d.m.th.
ishte vetë ai që administronte të ardhurat. Gjatë kësaj kohe
manastiri mundi të blejë shumë pasuri. Në pronësi të tij
kishte mullinj, dyqane në Korçë. Fshati Polenë ishte prone
e tij. Ishin kryemurgjit e Manastirit që i jepnin edhe hua
Voskopojës kur kjo ishte në vështirësi. Përmendet një kon-
tratë ku arkondët voskopojarë, kundrejt një huaje, i dhanë
manastirit gjithë faqen e malit të Gjonomadhit, i cili më
pare i përkiste qytetit. Kjo vazhdoi deri në shlyerjen e huas
së marrë. Manastiri kishte prona të dhuruara edhe në Berat.
Kështu përmendet se i është dhuruar një kishë me gjithë
tokat që zotëronte në afërsi të Beratit. Taksat fshatarët e Po-
lenës ia paguanin Manastirit të Shën Prodhomit. Së fundi,
nga vëllezërit Dulaku, voskopojarë, në kujtim të mëmës së
tyre, u rindërtua një banesë përbri kishës, e cila shërbente
48
për bujtësit në manastir.
Ky manastir përmendet sidomos për Kodikun e tij të
Vjetër dhe atë të rinë. Ky kodik përmban shumë shënime
për ngjarjet e kohës, për dhuratat dhe njerëzit që i kishin
dhënë. Këtu gjejmë përshkrime edhe të ngjarjeve brenda
Manastirit midis murgjve.
Klitorët (dhuruesit) e pare për ndërtimin e Manastirit
përmenden Andon Shipska, Gjergj Guco dhe Mihal Mil-
ingjeri.
Nga Kodiku mësojmë se Partheni ( 1765-1783), krahas
rikopjimit dhe plotësimit të Kodikut të vjetër, bëri shumë
meremetime dhe ndërtime në Manastir. Përmendet Mihal
Gora, i cili ka shënuar jo vetëm datën e themelimit të Ma-
nastirit, por mblodhi me durim shumë nga tregimet e më të
vjetërve, nga kodiku i vjetër, etj.
Lidhur me Kodikun në një botim të vitit 1914, botuar në
Londër, jepen këto sqarime: “Në manastir gjendet një libër
historik shënimesh i quajtur nga vendasit Kodik. Ai ka qenë
filluar në vitin 1772, është shkruar prej së njëjtës dorë, mbi
ngjarjet në krejt Rumelinë nga viti 1631 e gjer më 1754 (
S. Adhami)
Kodiku i Shën Prodhomit për ngjarjet kryesore
të Voskopojës
Dëshiroj të jap, sado pak, mbi historinë dhe përmbajtjen
e Kodikut të Manastirit të Shën Prodhomit. Këtë na e ka
mundësuar Profesor Pëllumb Xhufi, historian, i cili ka
përkthyer nga greqishtja kodikun të botuar në vitin 1939
nga Mitropoliti i Ksanthit, Joakim Martiniani me origjinë
nga Voskopoja.
Prof Pëllumb Xhufi, në veprën e tij “Shekulli i Vosko-
49
pojës” shkruan: “Në fillim të shek. XIX, K.Thesproti njof-
tonte për ekzistencën e një kodiku, që ai e kishte pare në
Manastirin e Shënprodhomit të Voskopojës. Kodiku u pa
ne vitin 1860 nga P.Aravantinon dhe u shfrytëzua prej tij në
një vepër të dytë madhore…Kodiku iu tregua nga murgjit
e manastirit edhe studiuesit G.Weigand, kur ky, aty nga
viti 1890, u ndal në Voskopojë në kuadrin e udhëtimit të tij
studimor mbi popullsinë vllahe të Ballkanit” … Botimi nga
Martiniani i kodikut…”rezultoi një botim fatlum, pasi në
vitin 1943 Kodiku u dogj, pas një zjarri që ra në mjediset e
manastirit” . Në Shën Prodhom, në atë vit, ishte vendosur
spitali partizan. Ai u godit me artileri nga forcat ushtarake
italiane, që kishin ardhur për të pushtuar Voskopojën e
çliruar. Kodiku është hedhur në letër në vitin 1779 nga ish
peshkopi i Gorës, Mihali nga Shipska. Ky thotë Prof. Pël-
lumb Xhufi, shfrytëzoi një kodik më të hershëm.
Disa paragrafë nga Kodiku i Shën Prodhomit:
...“Një shqyrtim i kujdesshëm dhe i arsyeshëm i veprave
të atyre burrave të motit, të cilët qeverisën në këtë botë
tokësore dhe të rreme, do të shkaktonte ndjenja të kundërta
tek çdo njeri i zakonshëm, i cili mund të rrënohet, por edhe
mund të lartësohet moralisht…Sepse nga një vështrim kra-
hasues e i kujdesshëm i veprimeve të tyre dhe i veprimeve
tona, do të konstatohej një ndryshim aq i madh në sjellje e
zakone, saqë sot do të mund të quheshin natë dhe errësirë
e thellë pikërisht ato vepra, që në kohën e tyre mund të
dukeshin si të quheshin ditë e dritë”...
...“Kështu arritën ata ta madhërojnë dhe ta mirësojnë
qytetin e Voskopojës, aq sa emri i saj u bë i njohur në të
katër anët e botës falë veprave të mira të burrave heroikë
të saj, të cilët duke jetuar në paqe, dashuri dhe mirëkuptim,
50
e lartësuan atdheun e tyre të vogël, i cili falë punës dhe
bujarisë së tregtarëve, u zbukurua me ndërtesa madhësh-
tore, me tempuj të shenjtë, siç është ai i Kryeëngjëllit, i së
shenjtës Mari, i Shën Nikollës, i Shën Athanasit, i profetit
Ilia, për të mos folur për kishat vendore, por veçanërisht i
ai i Manastir i shenjtë, që mban emrin e nderuar të profetit
Shën Joan Prodronit e Pagëzorit, të cilin ktitorët e ngritën
dhe e ndërtuan nga themelet, duke kontribuar me të holla,
për shpëtim të shpirtit dhe përjetësim të emrit të tyre ndër
shekuj”...
Viti 1779
“Dyqindepesëdhjetë apo treqind vjet pas themelimit të
Voskopojës, aty nga viti 1630 pas Krishtit, u dorëzua prift
një i quajtur papa Jani, i cili kishte mbetur i ve dhe duke
qenë njeri i thjeshtë, zgjodhi të bëjë një jetë të vetmuar e të
qetë, larg syve e veshëve të njerëzve. Kështu, duke kërkuar
andej-këndej, pëlqeu vendin ku ndodhet sot manastiri i
Shën Prodonit. Aty ndodhej një shpellë e madhe, që edhe
sot mund ta shohësh në këmbët e shkëmbit, që laget nga një
rrëke e vogël uji, dhe pikërisht aty shkonte vazhdimisht,
për të pushuar dhe për t’u lutur, duke ndezur dhe ndonjë
qiri”...
...Atë vit,dmth. Në 7 dhjetor 1631. E gjithë Rumelia u
mbulua nga një shtresë hiri, e lartë deri një pëllëmbë”...
...“Në vitin 1647, arkondi i shquar, zoti Gjergj Guxho
Milingjeri, ndërtoi me shpenzimet e veta kishën e Shën Pro-
donit të pa pikturuar, që mbeti e tillë edhe për disa kohë”...
...“Në vitin 1649…murgu me emrin Andon nga Ship-
ska… kur mori drejtimin e manastirit, mundi të grum-
bullojë një sasi të mjaftueshme të hollash…Por arkondët
51
e atëhershëm të Voskopojës, meqenëse u gjendën në borxh
dhe nevojë të madhe për të holla, shkuan tek murgu Andon
dhe i kërkuan hua 1000 asllanë”
…….
Voskopojarët paguan tre vjetët e para, nga 1662-1665,
por pas këtij viti nuk paguan. Nga të bizdisurat e shumtë prej
murgjëve, “arkondët vendosën t’i japin manastirit malin, që
iu shit per 1000 asllanë, e gjithë ajo faqe prej vorrezave të
gjonomadhejve, deri tek gurri i bardhë, përgjatë udhës së
poshtme, në mënyrë që të ardhurat e tij t’i merte manastiri
në vend të interesave të 1000 asllanëve”...
...(1687-1696) Danili Kryemurg. Pas Teodosit u bë
kryemurg i Shën Prodonit kallogjeri Danail, i cili drejtoi
mjaft mire, dhe për vite të tëra. Në kohën e tij, në shtator
1689, frëngu mori Vlorën, por në mars 1689, turku e mori
përsëri Vlorën, të cilën vazhdon ta zotërojë edhe sot”...
...Manastir stavropegjiak, siç u shpall Shën Prodhonin
ka kuptimin se ai ka shumë kompetenca si për të shenjtëruar
murgj e priftërinj, ashtu dhe për përdorimin e pasurisë. Ai
nuk varet nga mitropolitë lokale, siç ishte ajo e Korçës, por
varet direkt nga peshkopata e Ohrit....
…“I dhamë gjithashtu lejë dhe pushtet kryemurgut të
sotëm të manastirit, Danilit si dhe pasardhësve të tij në këtë
detyrë, që t’i caktojnë ata vetë murgjit që do të shërbejnë
aty, t’i shkarkojnë pa pengesë ata, në se kjo përputhet me
vullnetin e kryepeshkopëve (por jo të atyre që janë pezul-
luar apo shkarkuar nga detyra)…Ndaj si prove e dëshmi,
të lejes e të plotfuqishmërisë që i kemi dhënë manastirit
në fjalë, u hartua ky dokument, i vërtetuar dhe i vulosur
nga firma ime autentike, i cili t’i bashkëngjitet Kodikut
të Manastirit të profetit Joan Prodhon e Pagëzori, pranë
52
qytetit të Voskopojës, e të shënohet në treguesin e lëndës”
1689, muaji gusht, indeksioni 7…Vijojnë emrat dhe firmat
e peshkopëve.”...
…“1696-1716” Gregori Kryemurg…Në kohën kur drej-
toi ai manastirin, në 1714 turku shtroi Morenë dhe atëherë
voskopojarët paditën Dhimitër Bendon tek Veziri i Moresë,
dhe pastaj e mbytën në ferr”…
...“Në 1718 ishte mitropoliti i Korçës zoti Joasaf, i cili
më vonë u bë Patrik i Ohrit, duke drejtuar mrekullisht për
27 vjet selinë patriarkale. Ky i dhuroi manastirit të Shën
Prodromit fshatin Polenë, ashtu siç dëshmohet nga një letër
e tij e lidhur në kodikun e vjetër…”
….“1728. Në kohën e kryemurgut Niqifor, Bodja djali i
Ajaz beut nga Frashëri, vrau Teodor Peskarin në çiflikun e
tij, të quajtur Barç”...
….“1729 Ibrahim Bej Sherbelaja nga Kamenica, duke
bërë roje me Doto Peskarin, vari Miho Pozën në qeramid-
het e Korçës” (TeodorPeskara, arkond voskopojar, ishte
shok shumë i ngushtë me Miho Pozën, i cili thuhej se ishte
shumë trim dhe se do të merrte hakun e vrasjes së pabesë
të Teodorit)...
...1731. Sulltan Mahmuti dërgoi kundër kryengritësve në
gjithë Rumelinë Osman Topall pashën, dhe ky vrau atëherë
Ajaz beun me Boden”) Janë atë e bir, vrasësit ë arkondit
voskopojar Teodor Peskara)...
...1735. Në kohën e djegies së arave, kompania “Ndësh-
kimi Hyjnor”, vrau Tedor Ngoton, Kostë Bizukan dhe
Niko Theoharin mu brenda Shën Prodromit. Kjo kompani
kishte në krye Xhongo Bratanin, Filip Topallin dhe Thanas
Ngonxhon, të cilët e krijuan kompaninë e “Ndëshkimit
Hyjnor” në vitin 1732”...
53
Ja si shkruan një dorë e pa njohur për këtë mizori po në
kodik:
“...1735. Shkoi dhe u mblodh tek Shën Prodromi i gjithë
populli, dhe bashkë me të edhe kompania, dhe prestarët e
saj, pasi u këndua “Krishti u ngjall”, u ngritën dhe vranë
të parin Teodort Gondon, mu përpara portës dhe e dërguan
në atë botë me një të qëlluar të dyfekut; pas tij erdhi për të
kaptuar portën Kosta, i vogli i Bizukëve, dhe iu lëshuan dhe
atij me batare dhe e vranë. Dhe nuk u mjaftuan me dyfekë,
por u turrën dhe me hanxharë dhe e bënë cope-copë. Nikolla
Peskari hyri në odën e kryemurgut, dhe mendoi se u sigurua
aty brenda. Por i shkuan prapa ata të kompanisë, dhe pasi
shpërthyen derën, iu vërsulëm me dyfekë dhe hanxharë, e
vranë dhe e bënë njëqind copash; kështu vepruan edhe me
Nikollën e Kosti Bizukën. Një tmerr i vërtetë ngjau ato tre
ditë të pashkës, dhe kështu vdiqën ata, që qofshin falë, dhe
i shkruajta këto, që ju o njerëz të dini gjithçka”...
...“1740: ra zia e bukës dhe ndodhi një shtrenjtësi e
madhe, qillua e pjellës (mishit) shkoi mbi 3000 aspra, dhe
kjo gjendje vazhdoi nga muaji shkurt deri në qershor”...
... “21 maj 1769 Mustafa Korça, i pajtuar si bylyk-
bash në Korçë e Voskopojë nga Naum Peskari bashkë
me 200 njerëz të armatosur, pikërisht për të ruajtur
Voskopojën dhe për të dëbuar borxhlinjtë duke mos i
lënë ata të hynin në qytet që të kërkonin shumat e dhëna
borxh dhe interesat e tyre. Për këtë arsye edhe borxhlin-
jtë u organizuan dhe pasi u bënë treqind vetë, erdhën
fshehurazi dhe hynë në manastirin e Shën Prodromit.
Kështu ata zunë pozicione brenda manastirit, kurse
Mustafa Korça me rreth 1000 njerëz të armatosur u
vendos jashtë dhe kështu luftuan për një javë të tërë,
54
gjatë së cilës borxhlinjtë hëngrën të gjitha zahiretë e
manastirit dhe rrëmbyen gjithçka gjetën aty, të gjitha
objektet prej argjendi, prej bakri, çdo shtrojë, veshje,
relikte, qiri, lampadar, dhe s’bëhet fjalë vetëm për sen-
det e manastirit, por edhe të njerëzve të strehuar aty për
t’u ruajtur e për t’u siguruar, sendet më të zgjedhura:
të gjitha i ngritën dhe i morën dhe më tej, kur erdhi
dita e shtatë, çanë rrethimin me shpatë e dyfek në dorë
dhe u lëshuan në shtëpitë e pushtenikëve dhe të pjesës së
poshtme të lagjes Sarxha, ku plaçkitën edhe shtëpi dhe
vranë edhe njerëz.
Në 2 shator 1769, nga frika e borxhlinjve dhe nga
gjobat e rënda, brenda tre ditëve u shkretua Voskopoja
dhe banorët e saj u shpërndanë në të katër anët dhe në
vend nuk mbeti as edhe një qen…”
……
Shënim: Një here thuhet 200 njerëz të armatosur nga
Mustafa Korça dhe më poshtë thuhet 1000 vet. Duhet të
ketë një lajthitje. Mendimi është se ata ishin 200 që luftuan,
kurse borxhlinjtë ishin mbi 300 veta. Kështu duhet të jetë,
përderisa ia arritën qëllimit
……
“Viti1777, erdhi Kurt Ahmet Pasha (ky ishte pasha i
Beratit. Voskopoja bënte pjesë në pashallëkun e Beratit) me
ushtri, e shtiu në dorë qytetin dhe e vuri nënë mbrojtjen e
tij për ta shpëtuar pak nga pak nga borxhlinjtë, kjo pjellë e
satanait”
……
“(1789, 24 qershor. Nuk u mblodh asnjë dyshk, pasi
e famshmja Voskopojë e pësoi dhe u zhduk krejt nga
luftërat që bënë mes tyre Ali Pashë Tepelena Kara-
55
masati, dhe Ibrahim Pasha i Beratit: mallkuar qofshin
shkaktarët e kësaj gjëme”
…….
“1822. Në 20 korrik të atij viti ra një zjarr i madh në
Korçë, në anën e sipërme dhe në anën e poshtme: pazari,
çarshia, hanet u dogjën që të gjitha. Disa ditë më pare nga
frika e grabitësve nga Qeratobiska, qyteti i Voskopojës për
siguri kishte dërguar dhe grumbulluar në Korçë të gjitha
orenditë shtëpiake, dhe kështu, pa kaluar java, u dogj
gjithçka, u duk se humbi nga faqja e dheut e gjithë bota e
bashkë me të qyteti i ynë, dhe kështu njerëzit mbetën pa gjë
në trup dhe morën rrugët.
……
Atë kohë ishte Ajan Sulejman beu, djali i Qehaja bej
Korça”
……
“Voskopojë o Voskopojë! Ku ma ke shkëlqimin, ku ma
ke bukurinë që kishe në shekullin e XVII?-Më të këqijtë e
njerëzve më shpërfytyruan mua të mjerën.- Dashtë zoti të
japë bukurinë tënde të pare, me ndihmën e Shën Prodro-
mit”
……
“1879, 9 korrik.
Një tërmet i tmerrshëm goditi qytetin tone dhe rrethinat,
përfshirë Korçën, duke u shkaktuar dëm të madh ndërte-
save. Për dhjetë deri pesëmbëdhjetë ditë askush nuk guxoi
të kalojë natën në shtëpi, nga frika e përsëritjes së tërmetit,
dhe të gjithë fjetën jashtë”
……
“1879, 13 gusht.
U dogj i gjithë tregu i Korçës dhe u dëmtuan shumë
56
rëndë shumë nga bashkëqytetarët tanë, që kishin ndërtesa
dhe bënin tregti aty”
……
“1693, 23 Gusht, Një tërmet i frikshëm, që zgjati mbi
një muaj e ca, goditi qytetin tone, siç goditi rëndë edhe Ko-
rçën dhe rrethina e saj…Për rrjedhojë, askush nuk guxonte
ta kalonte natën brenda në shtëpi, por zunë vend jashtë në
çadra e në kolibe, të cilat i ngritën posaçërisht”
* *
* ruar nga Thanas Zografi, punimet e të cilit janë të rrezikuara
Kodiku i Shën Prodromit ka shënime deri në 15 tetor
1895, pasi ka përshkruar një këmbim te dy qytetarëve
voskopojarë nga Kajua, nga Babani i Gorës. Ata të dy ishin
Krisanthi me të nipin nga fisi Ballta. Krisanthin e çuan në
përrua dhe në mbrëmje e lëshuan, kurse të nipin e morën
me vete dhe e lëshuan pas një muaji pasi pagoi 400 lira
turke. Kodiku thotë: E gjeçin nga perëndia ata tradhtarë e
autorë të kësaj vepre mizore”
* *
* kodikut të Shën Harallambit marrim vesh se kontributi më
Tri bazilikat e ndërtuara brënda katër vjeteve
Stlian Adhami, studiuesi më i thellë i historisë së Vosko-
pojës, me germa kapitale shkruan kështu për këtë ngjarje:
“Vitet 1721-1724 përbëjnë një pike kulmore në fushën e
ndërtimeve të kultit. Është një dukuri e rrallë që tri bazilika
të mëdha të ndërtohen brenda katër vjetëve në të njëjtin
qytet, siç është bazilika e Shën Kollit (1721), bazilika e
Shën Mëhillit (1722) dhe asaj të Shën Thanasit në vitin
1724 në Voskopojë. Kjo tregon vrullin e madh e të shpejtë
që kanë marrë ndërtimet në përgjithësi në këtë qytet gjatë
periudhës së mesjetës së vonë, ku çdo gjë është bërë me
57
ndihmën e përbashkët”
Shën Kollit ka qenë themeluar prej arkondit Haxhi
Jorgji Hira, i cili duhet të jetë vëllai i gjyshit të Dhanilit,
i quajtur Adham Hira. Në hyrje të kishës së Shën Kollit,
në anën e majtë sapo hyn, është një portret i Jargji Hirës, i
cili dhuron priftërinjve kishën e ndërtuar nga ai. Ngjitur me
kishën e Shën Kollit ka qenë kisha e Shën Thimiut, që tani
nuk ekziston. Pikturimi i Shën Kollit është bërë nga piktori i
famshëm David Selenica. Këtu, sidomos hajati është piktu-
për tu shkatërruar. Shën Mëhilli është një monument tjetër
i tipit bazilikë trenefësh, e cila ndodhet jo shumë larg kishës
së Shën Kollit. Ndërtuar në vitin 1722. Sipas J. Martinianit,
studiues shumë i zellshëm i Voskopojës, kjo bazilikë duhet
të jetë ndërtuar qysh nga viti 1696, megjithëse për këtë nuk
është gjetur asnjë e dhënë burimore. Një mbishkrim, edhe
se është ruajtur në gjendje të keqe në muret e kësaj kishe
thotë: “ është ndërtuar prej themeleve të tokës ky tempull..
me dorën dhe…është pikturuar në vitin 1722”. Sipas
i madh për këtë kishë ka qenë ai i rufetit të bakërxhinjve
voskopojarë.
Shën Thanasi është e vetmja kishë ku kanë mbetur
shënime mbi ndërtuesit e saj. Në dy kryqe janë gdhendur, të
vendosur në hajat, me vështirësi, por prapë lexohen emrat e
mjeshtërve të cilët kanë qenë: Adhronis, Mihali, Manthoja,
Kosta, Pavli nga fshati Krimi afër Kosturit, dhe se ka dhënë
kontribut një i quajtur Dhimitër. Kisha është ndërtuar në
mes të lagjes së atëhershme të quajtur Skamnel. Ajo ka dy
kupola mbi tambur dhe qemerë të mbështetura mbi shtylla.
58
Nga mbishkrimet rezulton se është ndërtuar në kohën e
patrikut të Justianës së Parë ( të Ohrit) Joasaf Voskopojari.
Ndërtimi ka filluar më 13 qershor 1724. Kjo date lexohet në
një plloçë të murosur në të djathtë të portës jugorë nga ana
e jashtme. Aty lexohet: “Është ndërtuar dhe themeluar prej
fillimit ky tempull…me kontributin me shpenzimet e rënda
dhe me ndihmën e shumëndershmëve kryetarëve të shquar
arkondë dhe ktitorit të lagjes “Kamelite” (dhe krishterëve të
devotshëm). Në kohën e kryesimit të Kryepeshkopit Joasif
në vitin 7232 (baras me vitin 1724 me kalendarin tone-S.A)
dhe më tej, një mbishkrim tjetër: “është ndërtuar tempulli i
hyjshëm e Shën Thanasit (në) vitin 1721”. (Datat e shënuara
nuk përkojnë, por, mendohet se kjo ka të bëjë me fillimet
apo mbarimin e ndërtimeve- N.S)
Me sipër treguam për ndërtimin, kurse pikturimi i saj
mural ka përfunduar në vitin 1745, pra 21 vjet me vone. Në
një mbishkrim thuhet se “është pikturuar kjo strehë më 1745
kur ishte kujdestar Vrusi Sofroni. Me dorën e vëllezërve
Kostandin dhe Athanas Zografit në muajin qershor 28”.
Kjo kishë është tepër interesante, jo vetëm për numrin
e madh të pikturave si brenda dhe hajatit, por edhe për
shumëllojshmërinë e temave të trajtuara. Është fatkeqësi që
sot janë mjaft të dëmtuara jo vetëm nga koha , por edhe
nga mosmirëmbajtja dhe dëmtimeve fizike nga njerëz të
pandërgjegjshëm. Dëmtime të kësaj natyre gjejmë në të
gjitha kishat e Voskopojës. Ky është një krim i mirëfilltë i
mungesës së kulturës të këtyre personave.
Bazilika e Profet Ilisë është ndërtuar në vitin 1751.
Në kohë ndërtimi, kjo është e fundit dhe shënon kohën kur
Voskopoja ishte në kulmin e zhvillimit të saj ekonomik
e shoqëror.. Kjo kishë ruan në mënyrë të plotë tiparet e
59
theksuara të arkitekturës paleokristiane, siç janë muret e
ngritura mbi kolona që e ndajnë këtë në tri anijata. Kjo kishë
e ndërtuar në “Lagjen e Shëndëllisë’ shpesh emërtohet me
këtë emër: Shëndëllia”. Sipas të dhënave, themelet e saj
janë vendosur mbi një kishë më të hershme, e cila ka qenë
manastir. Kjo vërtetohet nga disa rrënoja përbri që tregojnë
se ato kanë qenë dhoma. Faltorja e vjetër, nga numrat e
shkruara mësojmë se ishte ndërtuar në vitin 1649.
Kjo bazilikë e tipit të ndërtimi helenistik, si gjithë kishat
e tjera të Voskopojës, dikur ka qenë veshur me piktura mu-
rale dhe në të ishte një ikonostas shumë i bukur. Të gjitha
këto janë zhdukur në luftën e Pare Botërore, kur Voskopoja
u dogj nga bandat e plaçkitëse. Nga të gjitha pasuritë artis-
tike të kësaj kishe, sot nuk ka mbetur asgjë.
* *
*
Bazilikat e Voskopojës, nga jashtë nuk paraqesin ndonjë
pamjet të jashtëzakonshme, por është fakt që me të hyrë
brenda, shkruan historian S.Adhami, të pushton një ndjenjë
admirimi për madhështinë e ndërtimit të brendshëm dhe për
punimet e shquara artistike të ekzekutuar nga artistët më të
mire të kohës, si David Selenica, Kostandin dhe Athanas
Zografi (korçarë), etj.. Në vendin tone nuk gjejmë kisha të
këtij niveli dhe me përpjesëtime kaq të mëdha. Madje, me
shumë të drejtë këto kisha janë quajtur nga bashkëkohësit
si më të bukurat e Turqisë Evropiane.
60
Voskopojarë që kanë lënë emër në historinë e
Voskopojë
Një qytet si Voskopoja, me atë nivel arsimi, ekonomi të
zhvilluar për kohën dhe njohje me botën, nuk ishte diçka
jashtë veprimtarisë dhe inteligjencë të banorëve të vet, apo
që punuan në atje.
Do të përmendim disa nga një plejadë e madhe voskopo-
jare, që dhanë një kontribut të madh për qytetin. Janë shumë
mjeshtër, intelektualë dhe fisnikë, dhurues për qytetin, “at-
dheun e tyre të vogël” ata që kanë bërë emër dhe kanë lënë
trashëgimi të ndryshme. Nuk mund të përmendim të gjithë,
prandaj po i përmendim sipas alfabetit dhe jo nga shkalla e
kontributit të tyre:
Aleks Jorgji Voskopojari, tregtar i madh që mbante
lidhje me Venedikun.
Ambroz Pamperi, prelat voskopojar i kishës ortodokse
të Laipsigut. Një nga burrat më të ditur të kohës. Ishte
shkrimtar e poet. Kishte marrë mësime nga Kavalioti në
Voskopojë.
Anastas Kazanxhi, tregtar në Trieste. Bashkë me
voskopojarë të tjerë, mblodhi ndihma te ndryshme dhe i
dërgonte çdo vit në Voskopojë pas rrënimeve. Vijoi deri në
vitin 1916.
Andon Korfjati, skulptor i shquar për gdhendje në dru.
Origjinën e ka nga Korfuzi, po ka punuar dhe ka lënë mjaft
punime në Voskopojë.
Andon Shipska, ka pikturuar në kishën e manastirit të
Shën Prodhomit.
Andrea Shoguna, mitropolit i dale nga gjiri i voskopo-
jarëve, vendosur në manastirin e Mishkolcit dhe peshkop i
61
Transilvanisë me qendër ne Sibiu te Rumanisë.
Apostol Shipska, i përmendur për arkivin e tij, të cilin
e ka shfrytëzuar Martiniani për të treguar shkatërrimin e
pare të Voskopojës më 1769. (Është një nga protagonistët
kryesore të romanit historik “ Lorika, Virgjëresha e Vosko-
pojës.- N.Simaku)
Argjir Thanasi, mjeshtër i famshëm për skulptura në
metal, i njohur për miniaturat në kapakët e veprave fetare.
Gjenden në muzeun e Artit Mesjetar në Korçë.
Ballauri, familje e dalluar në fushën e tregtisë. I ati i pro-
fesor Ballaurit, fizikan i shquar në Akademinë Mbretërore
të Italisë.
Bendo, shtëpi tregtare e shquar voskopojare, që merrej
me Venedikut. Gjenden mjaft dokumente.
David Selenica, piktor nga Selenica e Vlorës. Ka piktu-
ruar së bashku me ndihmësit e tij brendësinë e Shën Kollit.
Krijimtaria artistike e Davidit shquhet për t’i paraqitur temat
sa më afër realitetit, ndryshe nga ato të Malit të Shenjtë që
prireshin nga tradicionalizmi dhe konservatorizmit.
Dush Thane Strati, i njohur si Duçe Jorgopapa, atdhetar
voskopojar, bashkëluftëtar me Hamit Lumin në Vlorë. Ky
përmendet në kalendarin Komiar të Sofjes në Bullgari.
Dhanil Mihal Adham Haxhiu (Mjeshtër Dhanil),
burrë i shquar si mësues, prift dhe shkrimtar. Lindi në
Voskopojë më 1754 dhe mori mësime në Akademinë e
Re.. Është e njohur vepra e tij greqisht “Mësime fillestare
që kanë brenda edhe një fjalor katër-gjuhësh” Qëllimi i tij
ishte t’u mësonte greqishten shqiptarëve. Ai ndjen nevojën
e mësimit të gjuhës amtare.
Dhimitër Bendo, arkond i madh voskopojar, varur më
1714 nga bandat feudale. Kjo ishte një nga veprat çnjerëzore
62
që do të mbahej mend gjatë nga voskopojarët.
Dhimitër Bizuka, tregtar i madh. Bënte tregti me
Venedikun dhe më vonë me Raguzën.
Dhimitër Bakërxhi, arsimtar në Voskopojë dhe autor i
tekstit “Ligjëratë për të dalët të shpirtit dhe mbi pasurinë e
dytë” (1733), aneksuar botimit të Nektar Tërpo Voskopo-
jari
Dhimitër Bojaxhiu, profesor i greqishtes më 1817 në
Universitetin Vjenës..
Dhimitër Prokop Pampuri, lindur në Voskopojë, vazh-
doi shkollën patrikane në Stamboll, mandej vijoi mësimet
për mjekësi në Padovë të Italisë. Ka shërbyer si pedagog në
Akademinë e Bukureshtit Rumani. Hartoi listën e dijetarëve
grekë.
Dhimitër Teodori, tregtar voskopojar që bashkëpunonte
me Venedikun. Në Venedik, tregtarët shqiptarë, duke përf-
shirë dhe Dhimitrin, kishin 130 agjenci.
Dhimitër Voskopojari, tregtar që përmendet për tregti
transit me Venedikun,
Dhionis Manduka, Burrë i dëgjuar për kulture të gjerë.
Pati studiuar në Itali për teologji dhe filozofi. Mitropolit në
Kostur.
Engjëll Vullgari (1716-1806). Ishte arbëresh nga
Greqia, prelat i kishës ortodokse. Personalitet i shquar
dhe predikator i madh, i cili ka luajtur një rol të madh në
jetën kulturore shqiptare. Nxënësi më i dalluar i tij ka qenë
Teodor Kavalioti.
Grigor Kostandini (1680-1760), themelues i shtyp-
shkronjës dhe mjeshtër tipograf, shkrimtar dhe i arsimuar,
bashkëpunëtor i Grigor Voskopojarit dhe Mihal Gorës në
të gjithë vargun e botimeve të shtypshkronjës. Ai ishte
63
kryesori i shtypshkronjës së Voskopojës.
Grigor Voskopojari dhe Durrsaku (1680-1772), edhe
ky drejtues i shtypshkronjës, shkrimtar dhe lëvrues i gjuhës
shqipe.
Gjergji Guco, në shekullin e XII, njihet si një nga kti-
torët e manastirit të Shën Prodhomit të Voskopojës.
Gjergji Hira, i mbiquajtur në korrespondencat dhe
“Albanese”, së bashku me të birin Dhamo Gjergj Hira, vet i
tetë janë pjesëtarë të vatrës “Hira” në Venedik..
Gjergj Kostë Saqellari, nga Kozhanji dhe mësues i
përmendur. Shkrimtar dhe njeri mjaft i ditur, ka studiuar në
Hungari, në Vjenë, në Vllahi dhe ka përkthyer disa vepra
nga gjermanishtja.
Gjergj Kostandin Roza, në tezën e tij të doktoraturës
ka shënuar jo vetëm emrin por edhe vendin e tij me origjinë
nga Voskopoja.
Gjergj Papa Simua, është lindur në Voskopojë dhe
është autor himnesh kishtare.
Gjergj Simon Sina është lindur në Nicë, nga një familje
voskopojare e dëgjuar Sinaj, me prejardhje te hershme nga
Vithkuqi. Njeri shumë i zgjuar në fushën e financave dhe
tregtisë. Ai është një nga autorët për ndërtimin e urës së
varur nga Buda në Pestë të Hungarisë. Ka marr shumë
dekorata nga Rusia, Turqia dhe Austria. U emërua edhe
konsull grek për gjithë Austrinë. I biri i tij ndoqi rrugën
e të atit. Më 1842 i dhuroi Athinës stacionin Astronautikë
dhe e mbajti më shpenzimet e tij. Ai u vizitua edhe nga
perandori i Austrisë dhe ishte kaq i pasur sa ia zjeu çajin
duke djegur monedha. Ky ka dhënë dhe mjaft bursa për
studentët shqiptarë. I ati i tij mori titullin baron.
Gjergj Trikupa Kozminski, nga Voskopoja, një ndër
64
mecenatët voskopojarë. Me të vëllain e tij Dhimitri njihet
se tregtar i madh verërash në Mishkolc të Hungarisë. Ky
ka paguar në Venedik për të shtypur fjalorin tre-gjuhësh të
Teodor Kavaliotit
Gjergj Voskopojari. Në mbishkrimet e mbetura për-
mendet si mjeshtër i zejtarisë artistike si dhe mjeshtërit e
tjerë si Janko Voskopojari, Filip, Thanas etj.
Gjergj Bolza nga Voskopoja një nga tregtarët ort-
odokse plot iniciativë. Njohës i shumë gjuhëve të Evropës
dhe udhëtar në shumë vende.
Harallamb Karmici, pedagog me origjine nga Vosko-
poja. Është autori i një botimi greqisht” Gjeografia e Kor-
çës”, botuar në Selanik ne vitin 1888.
Haxhi Jorgji Hira, ktitor i madh. Është ky që ka finan-
cuar ndërtimin e Shën Kollit. Në cep është fotografia e tij
pikturuar nga David Selenica,
Jani Adhami, lindur në Voskopojë, studioi për mjekësi
në universitetin e Hallës në Saksoni. Është përmendur si
mjek e filozof dhe si autor i librit “Artikuj juridikë” (1709)
dhe libra të tjera mjekësore.
Jano (Gjon) Bakërxhiu (Halqeu), lindur në Voskopojë
në gjysmën e dytë të shekullit XVII, njeri i ditur, teolog dhe
filozof. Ka studiuar në Itali. Erdhi në Voskopojë nga kolonitë
voskopojare. Është ky që ka dërguar Teodor Kavaliotin për
studime. Ka qenë mësues në universitetin Flangini. Është
një ndër pedagogët e Akademisë.
Jani Strati (vithkuqari). Studioi në Voskopojë dhe
Janinë, mësues që drejtoi shkollën pas Tedor Kavaliotit.
Ky ka bashkëpunuar për një fjalor shqip-anglisht-greqisht,
bazuar në veprën e Dhanil Haxhi Voskopojarit dhe për një
gramatikë shqipe.
65
Joakim Martiniani. Peshkop i njohur nga zona e Vosko-
pojës, studiues dhe botues i Kodikut të Manastirit të Shën
Prodhomit dhe një libër greqisht pas djegies së Voskopojës
në vitin 1916.
Jan Posama është epigramist i librit të Tedor Kavaliotit
dhe është mare me shkrime të tjera.
Joasefi i I-rë, lindur në Voskopojë në vitin 1660 nga
fisi i Godajve, emëruar në manastirin e Shën Kollit në Bo-
boshticë, si mitropolit i Korçës dhe Selasforit. Qëndroi në
ballë të mirëbërësve të vendlindjes së tij. Dhuroi shtëpinë e
tij në Korçë për arsimin. Në Voskopojë themelohet “Arka
arsimore” për të cilën dhuroi 60.000 aspra dhe që së bashku
me dhurues të tjerë nxiti themelimin në Voskopojë të Aka-
demisë së Re. Shërbeu si kryepeshkop i Patrikanës së Ohrit
(i Bullgarisë, Shqipërisë dhe Maqedonisë. Ndihmoi shumë
në ngritjen e shkollave dhe themelues i shtypshkronjës së
Voskopojës. Vdiq në Ohër më 22 tetor 1745. Joasifi njihet si
reformator dhe ra në kundërshtim më Patrikanën e Fanari-
otëve në Stamboll, deri sa u suprimua nga patrikët grekë.
Joakimi, peshkopi i Korçës dhe i Voskopojës. Kishte
në administrim kishat e Voskopojës
Joan Kovaçi, voskopojar shumë i ditur në teologji dhe
mjaft i preferuar nga Patrikana e Stambollit.
Jorgji Bue Haxhiu, veç ndërtimit të Shën Harallambit
ka bërë edhe shpenzimet për botimin në shtypshkronjën e
Voskopojës të gramatikës së Theodhor Kavalioit.
Kostë Haxhi-Jorgji Çekani, një figure interesante ndër
shkrimtarët me prodhimtari të lartë në shekullin e XVIII,
poet, matematikan e filozof, erudite, enciklopedist. Kishte
studiuar në Akademinë e Re të Voskopojës. Shkoi në Hallë
të Gjermanisë, ku vazhdoi mësimet në universitetin e fam-
66
shëm atje. Është Kosta, i cili bëri që të njihej fjalori i Tedor
Kavaliotit tre-gjuhësh. Ai informoi profesorin Thunman
për këtë fjalor, nga i cili nisi disa botime të tij. Informoi se
Voskopoja në kohën e tij ishte me popullsi shumicë vllahe.
Çekani vizitoi shumë universitete të Evropës dhe hyri në
polemikë me një nga profesorët në mbrojtje të popujve të
Ballkanit, midis të cilëve dhe atë të Shqipërisë. Ai shkroi në
greqisht shumë vepra letrare dhe shkencore.
Kostandin Jeromonaku, është piktori ikonograf që
ka punuar shumë në katedralen “Fjetja e Shën Mërisë” të
Voskopojës. Ky ka lënë mbishkrimin në ikonat e vitit 1703.
Piktura ka lënë dhe në kishën e Shën Thanasit.
Kostandin Shpataraku, piktor i mirënjohur, ka lënë
shumë vepra në kishat e Voskopojës dhe të fshatrave të
tjera. Ka punuar në Kavajë, në Pogradec,etj.
Kostandin Voskopojari, i mbiemëruar i Shën Naumit
për arsye se atje ka pasur regjistrimin. Ishte nga Voskopoja
dhe u bë murg në Malin e Shenjtë. Thirret në Voskopojë
dhe jep mësim në Akademinë e re. Ishte kritik i rreptë
ndaj falsifikimeve të mësimeve të kishës ortodokse. Ai
ka zëvendësuar Teodor Kavliotin në akademi dhe Grigor
Kostandinin në shtypshkronjë.
Kosta Smolenski, nga Voskopoja, gjeneral i famshëm
në ushtrinë greke. Kosta lindi në Athinë nga një familje
Voskopojare. Njeri shumë i shkathët dhe ngjiti karrierën
ushtarake deri në gradën e gjeneralit. Aftësia e tij ushtarake
u duk sidomos në bëtajën e Frasalës dhe Velestinos, ku fitoi
admirimin e popullit dhe kastave ushtarake të kohës.
Kostandin Ukuta, me origjinë nga Voskopoja, proto-
papë në Poznan të Polonisë, ku hartoi manualin “Pedagogjia
e Re” në ndihmë të nxënësve për gjuhën arumune..
67
Kostandin Vreto, fisnik voskopojar ndër ata që ishte
dhe ndihmoi për ngritjen e Akademisë së re, dhe jetimores.
Portreti i tij ishte në kishën e Shën Varvarës, e rrënuar prej
kohësh.
Kostandin dhe Athanas Zografi, vëllezër piktorë nga
Korça. Kanë punuar së bashku për 43 vjet. Gjurmë e tyre
artistike i shohim jo vetëm në hajatin e bazilikës së Shën
Nikollit dhe bazilikën e Shën Thanasit por dhe në Ardenicë,
Vithkuq, Malin e Shenjtë. Ata i vishnin shenjtorët në piktu-
rat me veshje popullore.
Kosta Zhupani, voskopojar që studioi në fakultetin e
mjekësisë në Saksoni dhe u diplomua në vitin 1760. Ka
shkruar veprën “Mbi të rrahurat e damarëve” në gjuhën
latine dhe botuar në Hallë të Gjermanisë. Ai së bashku me
vëllezërit që banonin në Stamboll, ia falen gjithë pasurinë
që kishin ( shtëpi, furrën, ara, vreshta) vendlindjes për qël-
lime arsimore.
Krisanth Shqiptari (Epiroti), me origjinë nga Zica e
Epirit, mësues në Voskopojë nga 1700 e deri vonë.
Metod Andrakiti, nga Janina, por u dëbua prej andej
si kritik i filozofisë skolastike aristoteliane dhe predikonte
idetë e Dekartit e të Malobranshit. Dha mësim për disa vite
në Voskopojë (1720-1736). Ka shkruar një vepër peda-
gogjike dhe ka botuar në Venedik.
Mihal Bojaxhiu, pedagog në shkollën greke të Vjenës,
themeluar nga kolonia Kuco-vllahe e atjeshme. Ka botuar
në 1813 një gramatikë arumune, ku i këshillon bashkatd-
hetarët të mësojnë gjuhën e tyre amtare. Patriarku me anë të
një enciklike ndaloi shitjen e librit të tij. Sot, në vitin 2013,
mbushen plot 200 vjet nga ai botim.
Mihal Gora nga Shipska (1700-1790) shkrimtar dhe
68
bashkëbotonjës i shtypshkronjës të Voskopojës, arsimtar,
epigramatisti dhe kronikografi në prozë e vargje. Mihali
është themeluesi ap rindërtuesi i Kodikut të Shën Prodhomit.
Mbi këtë kodik është mbështetur voskopojari Martiniani,
në sajë të të cilit kemi sot një kodik, sikurse e paraqitem
të përmbledhur. Ky ka shkruar dhe botuar një libër për
zinë e bukës më 1740 në Voskopojë. Tregimet e tij janë
rrëqethëse.
Miha Milingjeri, është një nga klitorët për ndërtimin e
manastirit të Shën Prodhomit.
Mihal Kazanxhi, tregtar i madh në tregtinë me vendet
e tjera.
Mihal Qopeka, voskopojar me punë në Vjenë. Ai është
ndër ata që mblodhi para dhe interes e depozitës bankare, ia
dërgonte Voskopojës çdo vit.
Naum Peskara, biri i arkondit Todo Peskara i vrarë.
Naumi është njeriu që lidhi marrëveshje me Mustafa Kor-
çën për të dërguar 200 luftëtarë për të mbrojtur Voskopojën
nga hajdutët.
Naum Teodori, përmendet si fisnik që mblodhi para për
ndërtimin e Akademisë së Re.
Naum Tërpo Voskopojari, përmendet për botimin e një
vepre me emrin “Besa”. Një agjitator i flaktë i ortodoksizmit,
i cili këshillonte shqiptarët të mos myslimanizoheshin. Nga
ai kemi disa mbishkrime, një ndër të cilat në gjuhën shqipe
shkruar me germa greke. Ky është një nga dokumentet e
para të gjuhës shqipe. Kjo i takon vitit 1731..
Neofiti, peshkop i dëgjuar, që nga mbishkrimet rezulton
së ka qenë nga Voskopoja.
Niqifori, ka qenë mitropolit i Korçës, Voskopojës dhe
Selasforit dhe ka ndihmuar për akademinë e re.
69
Papa Kozmai, që bashkë me shumë të tjerë ka qenë
shkishëruar e ndjekur nga peshkopët grekë, vetëm se është
deklaruar që në kisha të flitej vetëm vllahisht, gjuha e pjesës
më të madhe të popullsisë voskopojare.
Papa Mihal Stasa, më 1825, ka zëvendësuar Dhani
Haxhiun pas vdekjes së këtij të fundit.
Prokop Voskopojari, i cili ka shkruar mbi grekët e
kulturuar të shekullit XVII-XVIII.
Sideri, figuron si tregtar që ka një agjenci tregtare në
Voskopojë.
Sevas Leontiadhi lindur në Kostur. U laurua në univer-
sitetin e Padovës në Itali. Në Voskopojë erdhi e dha mësim
rreth vitit1738 dhe arin të bëhet rektor i pare i “Akademisë
së Re” E drejtoi deri në vitin 1746. U kthye në vendlindje e
dha mësim atje deri sa vdiq.
Simon Sina me prejardhje nga Vithkuqi. Lindur në
Voskopojë dhe u mor me tregti duke organizuar karvanët.
Pas shkatërrimit të pare të Voskopojës u largua dhe bashkë
me të shoqen u vendos në Nicë. Nga Nica shkoi në Ma-
nastir, ku u shkatërrua ekonomikisht dhe me vështirësi
siguroi paratë për të shkuar në Vjenë. U mor me tregtinë
e pambukut midis Austrisë dhe Turqisë, ishte organizator
i madh, inteligjent dhe me një kujtesë të jashtëzakonshme.
Veç tregtisë së pambukut, merrej dhe me mallrat sezonale.
Në sajë të administrimit të mire dhe kursimeve arriti të
bëhej mjaft i pasur. Kostumin e tij të vendlindjes e mbajti
deri sa vdiq më 22 gusht 1822 në Vjenë.
Sterio Dumba, si dhe Simon Sina u vendos ne Vjenë.
Është ai dhe pasardhësit me origjinë nga Voskopoja që
themeluan banka dhe arritën të bëhen nga pasanikët më të
mëdhenj të Evropës.
70
Teodor Emanuel Gjika, tregtar voskopojar. Me ndi-
hmën e tij u shtyp në Venedik vepra e Josif Mesiodaku
“Traktat mbi Edukatën e djemve në pedagogji”
Teodor Grunteviç, piktor voskopojar që ka bërë afres-
ket në kishën e Shën Marisë në Reskovë pranë Budapestit.
Ky ishte i famshëm dhe për punimet në dru dhe ka punuar
kur voskopojarët ishin në krye të komunitetit ortodoks të
Mishkolcit. Punimet e tij në dru i përmend dhe dijetari gjer-
man Thunman, i cili i pa në manastirin e Shën Prodhomit
kur kaloi në Voskopojë..
Teodor Haxhi Filipi, të cilin populli e njeh dhe me emrin
Dhaskal Todhri, sepse qe mësues. Ai ka lindur në Elbasan
po ka ndjekur shkollën në Voskopojë në Akademinë e re,
kur jepte mësim Teodor Kavalioti. Dhaskal Todhri është ai
që ka mbajtur kodikun e Elbasanit. Përmendet si mësues
dhe krijues e një alfabeti që shërbeu për të shkruar gjuhën
shqipe. Mendohet se është vrarë kur ishte duke sjellë germat
e bëra në Gjermani për shtypshkronjën e Voskopojës apo të
Elbasanit.
Tedor Kavalioti, për të cilin kemi folur më lart për jetën
dhe veprën e tij në Akademinë e Re të Voskopojës.
Tërpo Mano, arsimtar në Korçë, nxënës i Kavaliotit
dhe ka lënë epigram në gramatikën e Teodorit.
Todo Peskara, arkond voskopojar, i vrarë pabesisht
nga Ajaz Bej Frashri dhe i biri i tij Bode. Nga kjo kohë
filluan sulmet feudale mbi Voskopojën. Ajazi dhe Bodja u
ekzekutuan me urdhër të sulltanit nga Topall Osmani.
Teodor Vreto, një nga nismëtarët për ngritjen e akade-
misë së re.
Todi Dallta, ikonograf i njohur voskopojar i kohëve të
vona.
71
Thoma Manduku, përmendet për vjershat e tij në rad-
hët e voskopojarëve.
Thoma Stavre Bare, tregtar i madh në Vjenë me origjinë
voskopojarë.
Thanas Dhimitër Sterja, nga Voskopoja, arsimtar
dhe epigramatist i punimit “ Histori Kishtare” të Meletit
(1783)
Vreto Zhupani, nga Voskopoja, vëllai i Kostë Zhupanit
(Xhehani, Çekani), kreu studimet në universitetet e jashtme
dhe shërbeu si mjek në oborrin e pashallarëve të Beratit.
Shkatërrimi i Voskopojës
Shkatërrimi i Voskopojës, për vetë potencialin njerë-
zor, ekonomik, arsimor dhe kulturor, përbën një ngjarje
të madhe të historisë së Shqipërisë në shekujt e mesjetës
së vonët. E veçanta është se ajo u dogj, u grabit dhe u
shkatërrua në kuadrin e disa kushteve të veçanta të krijuara
brenda qytetit dhe jashtë tij, në arenën ndërkombëtare. Por,
pavarësisht nga ngjarjet ndërkombëtare që ndodhnin asaj
kohe, Voskopoja asnjëherë nuk u dogj dhe u shkatërrua nga
fuqitë e huaja. Ajo u dogj, u grabit dhe u shkatërrua nga
vetë shqiptarët, duke përdorur arsye nga më të ndryshmet.
Jo vetëm atëherë, në mesjete, në shekujt XVIII dhe XIX,
kur shoqëria ishte në një nivel kulturor dhe ekonomik më
të prapambetur, shembuj të barbarizmit dhe të vetë shkatër-
rimit ndodhën edhe në kohët modern.
Sido që të ketë qenë gjendja, nuk mund të ndodhte,
dhe për këtë do të na dënojë historia. që në vitet 90 të
shekullit XX, me ndërrimin e sistemeve politike, të vetë
shkatërroheshim. Mijëra shtëpi u grabitën, qindra ndërmar-
rje shtetërore, prone e përbashkët e shoqërisë shqiptare, u
72
grabitën dhe u shkatërruan, në vend që të shërbenin për një
fillim të ri, më të përparuar teknologjik dhe shkencor, për
një zhvillim të mëtejshëm, sikurse bënë popujt e tjerë për-
reth nesh me rastin e ndryshimit të regjimit komunist. Vendi
i jonë, pas ndryshimit të sistemit, jo vetëm se u shkatërrua
por, si një nevojë jetësore u braktis nga njerëzit. Në kushtet
kur dyert e ndërmarrjeve, që mbanin me punë qindra mijë
njerëz u mbyllën, kur administrate u shpërbë dhe ushtria u
bë inekzistente, vendi kaloi në një kaos të plotë. Me armët
e grabitura u vranë disa mijëra vet (rreth 3000).
Kur sjell ndërmend ngjarjet e fundit, si pasojë e kastave
politike të partive që u krijuan në vendin tone, nuk do të
na dukej e çuditshme përse ndodhte i njëjti fenomen në
mesjetën e vonët. Dallimi është se barbarizmi, nuk ra mbi
gjithë vendin, siç ndodhi në vitet 90 te shekullit XX-të, por
vetëm mbi Voskopojën, përjashto dëmtime apo shkatërrime
të pjesshme në disa pjesë, si pasojë e luftimeve dhe bandave
të krijuara në kaosin ku u fundos Shqipëria.
Voskopoja u shkatërrua tre here. Herën e pare në vitin
1769, herën e dytë pas njëzet vjetëve, në vitin 1789 dhe
herën e fundit në vitin 1916.
Shkatërrimi i Parë
Shkatërrimi i pare, apo katastrofa e pare, ndodhi
në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, në vitin 1769. Ky
shkatërrim vijoi deri në vitin 1774, megjithëse disa histo-
rian, vitin 1774 e quajnë shkatërrim të dytë të Voskopojës.
Sipas dokumenteve del se nga viti 1769 deri ne vitin 1774,
vala e shkatërrimit ka qenë e pa ndërprerë.
Kushtet e jashtme që ndikuan në rënien e këtij qyteti,
lidhen me dobësimin e Perandorisë Osmane, si pasojë e
73
luftërave me shtetet e tjera që, duke pare dobësimin e saj,
u hodhën që të pushtonin ose të vinin nënë influencën e
vet territore që mbaheshin nga Perandoria Turke. Turqisë
në këtë periudhë, pas viteve 1750 iu desh të përballonte
pretendimet e francezëve, të anglezëve dhe veçanërisht të
Rusisë për të pushtuar ishujt Jonianë, pjesë të bregdetit dhe
për të “çliruar” vendet të cilat kërkonin shkëputjen nga Pe-
randoria Osmane dhe për këtë ishin ngritur në kryengritje
të ndryshme.
Dobësimi i Perandorisë Osmane erdhi sidomos nga lufta
ruso-turke në vitet 60 të shekullit XVIII. Në këtë kohë, kra-
has betejave në lindje dhe verilindje me Rusinë, kjo e fundit
filloi të përkrahte, në emër të mbrojtjes të ortodoksisë,
kryengritjet popullore në shtet e Ballkanit. Në këtë kohë,
influenca ruse u ndie edhe në Voskopojë, ku vinin spiunë
dhe të dërguar të Rusisë për të nxitur revoltat e brendshme
kundër turqve. Kjo ndërhyrje pati sukses dhe shume popuj
ballkanikë kërkuan pavarësi nga Perandoria Osmane.
Faktori tjetër i jashtëm ishte dobësimi dhe i Venedikut.
Me hyrjen e flotave të tjera në Mesdhe, si ajo ruse, engleze
dhe franceze, Venediku pushoj së qeni “mbretëresha e de-
teve”. Kjo gjendje solli dobësimin e tregtisë të Voskopojës
me Venedikun, gjë që e detyroi të ndjekë rrugë të tjera për
të çuar mallrat e veta dhe të sjellë të tjera të domosdoshme,
sidomos lëndët e para. Evropa Qendrore dhe tregu i brend-
shëm i Turqisë, nuk solli shume favore për Voskopojën,
mbasi kishte të bënte me një tregti të pjesshme, që kryhej
me shumë vështirësi, kjo, si pasojë e luftërave në këtë rajon.
Voskopoja tregtonte me Evropën Qendrore kryesisht shajakë
dhe rroba shajaku për ushtritë evropiane të përqendruara në
kufi me atë të Perandorisë Osmane, gjithsesi e vështirë për
74
t’u realizuar normalisht.
Arsyet e brendshme
Faktorët e brendshëm, ata më të rëndësishmit, të cilët
sollën dobësimin dhe mandej gjunjëzimin e këtij qyteti me
emër, ishin këta:
- Zhvillimi industrial dhe i degëve të tjera të ekonomisë,
krijuan dhe diferencime të thella midis popullsisë. Nga
njëra anë kemi çirakët, punëtorët dhe mjeshtërit në rufetët
e ndryshme, të cilët jetonin në varfëri ose gjysmë varfërie,
nga ana tjetër kemi parësinë dhe pronarët e pasur, pra një
diferencim të dukshëm pasuror dhe klasor. Në këto kushte
linden kundërshtimet e brendshme, ose ajo që thuhet luftë
klasore. Punëtorët përpiqeshin të lehtësonin kushtet e punës
dhe për paga më të larta, kurse pasanikët dhe pronarët, për
hir të fitimit dhe pasurimit ushtronin shtypje mbi ta. Pra
kundërshtimet klasore ishin një nga faktorët e dobësimit
të ekonomisë, e cila, si pasojë e ardhjes së familjeve nga
krahinat e tjera në qytet, të varfra dhe pa punë, nuk mund të
mos krijonin turbullira në qytet.
Historia është mbushur me plot shembuj ku tregohet se
në qytet plasën vjedhjet, plaçkitjet. Këto dukuri ishin kaq
evidente, sa arkondët dhe bylykbashët e qytetit u detyruan
të ngrenë taksat mbi popullsinë për të mbajtur një xhan-
darmëri për mbrojtjen e pasurisë së qytetarëve.
Rivaliteti midis grupeve që synonin pushtetin, u shtua
shumë. Votat filluan të blihen në masë dhe udhëheqja në
këto kushte filloi të marrë pamjen e udhëheqjes nga njerëz
pa merita por të pasur. Lufta e brendshme dhe grabitjet
nxiteshin edhe nga mbështetja me bandat nga jashtë
Voskopojës. Bejlerët e shihnin me interes këtë gërryerje të
brendshme dhe duke përkrahur grupe të ndryshme brenda
75
qytetit, shpresonin të merrnin zotërimin e tij.
- Ashtu siç thamë më lart, dobësimi i perandorisë turke
dhe administrata e korruptuar e saj në vendet e pushtuara,
bëri që të largohet interesi për Voskopojën. Valide Sull-
tana ia shiti Voskopojën një pashai turk të oborrit, Zaim
Endreneliut. Ky i fundit, pasi voli taksat e Voskopojë për
një fare kohe, kur nuk mund ta mbronte Voskopojën dhe
grabitjen e karvanëve të voskopojarëve nga hajdutët dhe
bandat e feudalëve për rreth saj, ia la spahillëkun e Shipskës
dhe Nikolicës Mehmet Pashës, të birit të Mustafa pashë
Frashërti. Ai mori nga Zaim Stambolliu të drejtën për të
marre të ardhurat nga Voskopoja dhe u bë spahi i përgjith-
shëm i këtyre zonave. Pra bejlerët e Frashërti, thotë historiani
Stlian Adhami, nuk hoqën dorë nga dëshira për të sunduar
Voskopojë. Më lart kemi folur për Ajaz Bej Frashrin dhe
të birin Bode që filluan vrasjet ndaj arkondëve, me qëllim
dobësimin e administrimit të qytetit nga vetë voskopojarët.
Pengesat në tregti, vështirësia për shitjen e mallrave,
sulmet e bandave mbi karvanët e voskopojarëve, ndërhyrja
e vazhdueshme agresive e feudalëve në punët e qytetit,
vrasja e arkondëve, sollën si pasojë largimin dhe braktisjen
e qytetit. Në fillim u larguan të pasurit, sidomos ata që
kishin krijuar koloni tregtare në shtet e tjera dhe ku kishin
më të sigurt pasurinë, mandej intelektualët, të cilët ishin
përshtatur dhe vlerësuar në vendet e tjera. Shumë familje
u dyndën në qytete të tjera sidomos në Korçë, vendi më i
afërt disi më i sigurt se në Voskopojë.
Sa më sipër krijoi një situate ku niveli ekonomik, arsi-
mor dhe i iniciativës tregtare në qytet, u ul shumë. Kjo solli
dobësimin e unitetit dhe nivelit të udhëheqjes.
- Këto rrethana u shtuan edhe të ashtuquajturit “ borx-
76
hlinj”. Këta nuk ishin veçse luftëtarë që kishin marr pjesë
në luftërat që bënte Turqia, njerëz të papaguar dhe që kërko-
heshin të paguheshin nga spahinjtë e tyre. Këto para duhet
t; i paguante popullsia e krishtere dhe sidomos Voskopoja,
me që në atë kohë, në ushtrinë turke nuk pranoheshin të
krishterët dhe këta duhet të paguanin “taksën e gjakut” për
llogari të myslimanëve që kishin luftuar.
Erdhi një moment kur këta “borxhlinj”u bashkuan. Rreth
300 veta zunë Shën Prodhomin. Pasi ndenjën një javë aty,
pasi e hëngrën dhe nuk lanë gjë pa grabitur atje, u turrën
drejt lagjeve të Shën Thanasit dhe të Shën Marisë. Arkondi
i Voskopojës Naum Peskara, u lidh me Mustafa Korçën, i
cili i erdhi në ndihmë për mbrojtjen e Voskopojës me 200
veta. Këto forca ishin të pa mjafta dhe grabitësit mundën të
grabisnin dhe shkatërronin qyteti.
Shkatërrimi i dytë i vitit 1789
Megjithëse një pjesë e madhe e voskopojarëve u
shpërndanë nëpër rajone të ndryshme të Shqipërisë, sido-
mos në Myzeqe, emigruan në shtet e tjera, atje ku mund
të siguronin kokën dhe pasurinë, një pjesë e tyre u kthyen
përsëri në qytet. Thuhet se me kalimin e kohës, qyteti fil-
loi të rimëkëmbej. Historianë dhe dokumente të ndryshme
flasin për një numër prej 500, apo 800-900 familje. Në këtë
kohë Voskopoja ishte nënë pashallëkun Beratit dhe jo të
Manastirit si dikur.
Veziri i Beratit Ahmet Kurt Pasha vendosi garnizonet të
fuqishme në kullat rreth Voskopojës. Kjo gjë i dha mundësi
që qyteti të marre frymë dhe te jetë i sigurt. Atij iu desh
të pastronte qytetin dhe rrethinat e tij nga “borxhlinjtë” e
bezdisur. Një kronikë e vitit 1777 tregon se duke ardhur në
77
Voskopojë “ Ahmet Kurt Pasha Beratasi me forca të shumta,
e pastroi qytetin dhe rrethinat nga personat keqbërës, e
pushtoi dhe e vuri nënë mbrojtjen e tij “për ta çliruar pak
nga pak edhe nga shejtanët borxhlinj”
Është interesante se “Akademia e Re” dhe Teodor
Kavalioti vazhdonin të ishin në Voskopojë. Sigurisht me
cungime të mëdha, megjithatë ata mbijetonin. Nuk dihet
për shtypshkronjën. Por fakti që Tedor Kavalioti u detyrua
të shtypë librin e tij “Protopirisë” në Venedik dhe jo në
Voskopojë ku jetonte dhe punonte, duhet kuptuar se nuk
funksiononte.
Shkatërrimi i dytë i Voskopojës ndodhi në vitin 1789.
Për këtë shkatërrim si burim informacioni kemi Kodikun
e Shën Prodhomit. Sipas tij më 24 qershor 1789 asnjë
para nuk u mblodh për shkak se Voskopoja u prish dhe u
shkatërrua gjatë luftimeve të Ali Pashës me Ibrahim Pashën
e Beratit.
Ali Pashë Tepelena, me cilësinë e Derven Pashës dhe
me pikësynimin e vendosjes të qetësisë dhe të zgjeronte ter-
ritoret e pushtuara nga ai, filloi të merrte mjaft krahina që
më pare i takonin pashallëkut të Beratit. Kjo preku interesat
e pashallëkut të Beratit, si pasojë plasi një luftim i ashpër
midis tyre, i cili u mbyll shpejt (Sigurisht me ndërhyrjen
Stambollit).
Gjatë këtyre luftimeve shumë krahina u grabitën dhe u
shkretuan. Këtë pësoi dhe Voskopoja. Në këtë kohë ndikim
të ndjeshëm pati dhe fanatizmi mysliman, pasi Voskopoja
dhe fshatra të tjera të Oparit, etj, ishin me fe krishtere.
Viti 1916, shekulli i XX- shkatërrimi i fundit
Shpallja e pavarësisë të Shqipërisë më 28 nëntor të vitit
78
1912, e gjeti Voskopojën në një kaos ekonomik dhe politik.
Konferenca e ambasadorëve në Londër, kishte përcaktuar
kufijtë e shtetit të ri që lindi nga shpërbërja e Perandorisë
Osmane. Voskopoja, Korça, Gjirokastra dhe krejt jugu i
Shqipërisë ishte pjesa që Greqia dëshironte të rrëmbente
nga trungu i shtetit të ri, prandaj dhe mbahej i pushtuar.
Situata u ndërlikua më shumë me fillimin e Luftës së Parë
Botërore.
Përballë njëri tjetrit, si kundërshtarë, u vunë dy blloqe
luftarake, ai i Antantës, ku bënin pjesë Franca, Italia dhe
disa shtete të tjera dhe i ai Perandorisë Austro-Hungareze
me disa shtete të tjera si Bullgaria. Lufta midis tyre u bë
edhe në territoret shqiptare.
Krahinat e Korçës, Voskopojës, Oparit, Kolonjës ishin
të pushtuara nga francezët të mbështetur dhe nga qeveria
e Venizelosit, i cili po me ndihmën e francezëve ishte
vendosur në pjesën veriore dhe lindore të kufijve shqiptarë.
Francezët, Korçën ia kishin lënë administrates së aleatit
të vet, Venizelosit. Në Voskopojë ishte vendosur një trupë
ushtarësh e parëndësishme greke, gjithnjë të kontrolluar nga
francezët. Grekët, Korçën dhe Voskopojën e quanin tokë
greke. Zëra të tillë dëgjohen edhe sot. Synimet grekëve, i
pjesës nacionaliste dhe reaksionare lidhur me pretendimet
për Vorio-Epirin, Jugun e Shqipërisë vazhdojnë.
Në anën tjetër të bllokut, atij Austro-Hungarez, ishte
qeveria e mbretit Konstantin, pushteti i të cilit shtrihej në
pjesën jugore dhe jug-lindore të Greqisë. Pra, Greqia kishte
dy qeveri, njëra me Antantën, ajo e Venizelosit, dhe tjetra
me Perandorinë Austro-Hungareze, Mbreti Konstantin ishte
dhëndri i Mbretit të Gjermanisë, pjesë e Bllokut Qendror.
Pavarësisht nga kjo ndarje e Greqisë në të dy anët e
79
ndërluftuesve, si njëra pale dhe tjetra, kishin të njëjtin synim
për sa i përket Vorio-epirit, e konsideronin dhe synonin ta
bashkonin me Greqinë.
Korça administrohej nga grekët e Venizelosit. Po ashtu
dhe Voskopoja. Prefekti i këtyre krahinave dhe qyteteve,
ishte një i emëruar nga grekët e Venizelosit, duke qenë
kështu de fakto ishin pjesë të Shqipërisë të bashkuara më
Greqinë dhe e gjitha kjo nënë mbrojtjen e armëve të ushtrisë
franceze.
Në këtë kohë filluan të lozin një rol të dukshëm edhe
çetat e udhëhequra nga patriotët shqiptarë. Në këto krahina
influencën më të madhe e kishin çetat e Sali Butkës dhe
të Themistokli Gërmënjit. Sali Butka vepronte në anët
e Kolonjës deri në kufijtë e Korçës, ndërsa Themistokli
Gërmënji në pjesën veriore dhe perëndimore të krahinave.
Fillimisht të dy këta udhëheqës luftonin kundër Grekëve,
që kishin pushtuar këto krahina, por politika ndryshoi. Sali
Butka shkoi në anën e Austriakëve. Në anën e tyre, të aus-
triakëve, ishte edhe Themistokli Gërmënji deri sa francezët
përkrahnin qeverinë e Venizelosit.
Sali Butka u inkuadrua me ushtrinë austriakëve dhe këta
e emëruan komandant të ushtërisë së ardhshme shqiptare. Ai
u vu në krye të bandave të shqiptarëve të paguara me rrogë
nga austriakët me qëndër në Berat, kurse Themistokliu varej
nga korpusi ushtarak austriak i vendosur në Pogradec.
Sali Butka, i mbështetur nga austriakët me armë, veshje,
ushqime dhe rroga, pasi mblodhi rreth 500-600 luftëtarë,
nënë flamurin e “Epirit të Pavarur”, në aleancë me ushtarët
e mbretit Kostandin që mbështetej tek austro-hungarezët,
me parullën dhe të “ngritjes të flamurit të shtetit të ri shq-
iptar, flamurit kombëtar të Skënderbeut”, u vu në vijën e
80
pare të frontit për pushtimin e krahinave në lindje, të cilat
mbaheshin nga francezët. Në këto krahina bënte pjesë
Voskopoja dhe Korça.
Sali Butka, në rrugë për të pushtuar Korçën dhe dëbimin
e francezëve dhe aleatit të tyre Venizelistë, duke pasur dhe
ushtri austriake prapa, kërkoi nga paria e Voskopojës të
lejonin të kalonin në Voskopojë për të vajtur në Korçë. Në
kushtet në të cilat ishte Voskopoja, me ushtarë grekë brenda
qytetit, mbështetur dhe nga francezët, nuk mund të lejonin
diçka të tillë. Kjo çoi në konfliktin e madh midis tyre dhe
Sali Butkës.
Në atë kohë qyteti i Voskopojës kishte mbi 500 shtëpi
dhe rreth 3000-3500 banorë, me një ekonomi të konsid-
erueshme dhe pasuri të mëdha. Tregtarët voskopojarë, së
bashku me voskopojarët tregtarë në Korçë dhe në viset e
tjera të Ballkanit, gjithnjë investonin në Voskopojë, atdheun
e tyre të vogël. Kjo ishte një traditë shekullore.
Në sulmin e Sali Butkës mbi Voskopojën, përveç ush-
tarëve të paguar, të cilët arrinin një numër mbi 500 veta,
ishin bashkuar edhe shumë fshatarë të fshatrave për rreth
me qëllim grabitje.
Voskopojarët u përgatitën dhe rrokën armët për mbrojtjen
e qytetit të tyre me çdo kusht. Por si numerikisht dhe me
mungesa në stërvitje luftarake, ishin shumë nën nivelin e
sulmuesve. Lufta për pushtimin e Voskopojës nga bandat e
Sali Butkës, vazhdoi për tre ditë. Disa kryetarë të bandave
të Saliut, u bashkuan me hajdutët dhe grabitësit që ndiqnin
ushtrinë prapa. Nuk mbeti shtëpi pa u grabitur dhe pa u
djegur. Lufta u bë shtëpi më shtëpi, por qyteti nuk arriti
të shpëtohej. Ndihma e premtuar nga francezët në prag të
sulmit nga bandat, nuk erdhi. Disa të rinj grekë nga Kosturi
81
dhe ata të pastërvitur, rreth 20 vetë, erdhën, por më shumë
u vranë ose dezertuan. Kësisoj, Voskopoja u tradhtua, nuk
u mbrojt.
Masakrat mbi popullsinë voskopojare përshkruhen
shumë të tmerrshme. Njerëzit digjeshin dhe vriteshin nëpër
shtëpia dhe rrugës për të shpëtuar. E gjitha kjo nënë vësh-
trimin e komandantit Sali Butka. Në Shën Prodhom, pas
grabitjeve dhe dhunimeve, nga çeta e Malkë Zvarishtit u
kapën dhe u lidhën dyzet burra, të cilët kishin shkuar atje
për të shpëtuar familjet nga lufta në qytet. Disa prej atyre që
u kapën ishin djem të parritur dhe, duke i tërhequr zvarrë i
çuan në një pyll mbi Shën Prodhom dhe atje u pushkatua dhe
u masakruan nga banditët me në krye Malkë Zvarishtin.
Me djegien e vitit 1916 nga Sali Butka, Voskopoja morri
fund si qytet. Ai u shndërrua në një gërmadhë nga fundi në
krye.
Sulmi mbi Korçën nuk u krye. Në një fotografi të atyre
ditëve, të bërë nga austriakët, tregohen bandat e Saliut
dhe të ushtarëve austriakë në rrethinat e Korçës. Në këtë
kohë, francezët bënë dhe tërhoqën pas vetes Themistokli
Gërmënjin, duke dëbuar grekët nga Korça. Kështu Saliu
dhe Themistokliu u vunë në anë të kundërta të luftimeve.
Nuk kaloi asnjë vit nga shpallja e “Republikës së Ko-
rçës” me prefekt Themistokli Gërmenjin, kur ky u thirr
në Selanik dhe gjenerali Francez Saraiel, komandant i
përgjithshëm i frontit francez në Lindje, u pushkatua me
akuzën se bashkëpunonte me Sali Butkën dhe austriakët.
Pra e quajtën spiun. Një rol negative për këtë ngjarje luajtën
bejlerët e Dishnicës, kundërshtarë të Themistokliut, të cilët
me anë të një letre drejtuar komandanti francez e akuzonin
si spiun të austriakëve. Këtu merr fund edhe “Republika e
82
Korçës”, duke rikthyer përsëri grekët e Venizelosit, të cilët
e mbajtën Korçën dhe krahinat e saj deri gati në përfundim
të luftës së Parë Botërore.
***
Këtu merr fund kjo histori e shkurtër e Voskopojës. Nga
autori i kësaj historie, i cili ka ndjekur me pasion gjithë
ngjarjet dhe historitë e shkruara për Voskopojën, ndoshta
kjo vetëm se vetë ai është i lindur dhe rritur në Voskopojë,
me anë të një vjershe të shkurtër le këtë mesazh:
Të kam pare të bukur, të re dhe faqe ndritur,
Kanë kaluar shekuj, prapë të kam ndër mend ,
Me rrugët, kishat, vajzat dhe burrat e ditur,
Të nderuan, kudo ku shkuan, në çdo vend.

Veç smirës e grabitjes, s’i shpëtove dot,

Flakën të vunë ata, barbarët, u përzhite,
Librat t’i dogjën dhe çdo gjë shkretuan,
Por ti, “Feniks”je, nga hiri prapë u ngrite.
Fund
Niko Simaku
Tiranë, 20 prill 2013.