FILOZOFSKI FAKULTET U SARAJEVU

ISSN 2303-6974

RADOVI
(Historija, Historija umjetnosti, Arheologija)

KNJIGA 4

Ova knjiga Radova posvećena je

prof. dr. Ahmedu S. Aličiću (1934-2014)

SARAJEVO
2016
FACULTE DES LETTRES ET DES SCIENCES HUMAINES
DE SARAJEVO

TRAVAUX
(Histoire, Histoire de l’art, Archéologie)

TOME 4

SARAJEVO
2016.
 FILOZOFSKI FAKULTET U SARAJEVU

RADOVI
(Historija, Historija umjetnosti, Arheologija)

KNJIGA 4

Ova knjiga Radova posvećena je

prof. dr. Ahmedu S. Aličiću (1934-2014)

SARAJEVO
2016.
RADOVI
Filozofskog fakulteta u Sarajevu
(Historija, Historija umjetnosti, Arheologija)
Knjiga 4, 2016.

Ova knjiga Radova posvećena je prof. dr. Ahmedu Aličiću (1934-2014)

INOZEMNI ČLANOVI REDAKCIJE

dr. sc. Sanja Cvetnić, redovna profesorica, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu
dr. sc. Domagoj Tončinić, docent, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu
dr. sc. Tomislav Galović, docent, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu

REDAKCIONI ODBOR
Salih Fočo, Enes Pelidija, Dubravko Lovrenović, Pejo Ćošković, Zijad Šehić,
Vesna Mušeta-Aščerić, Husnija Kamberović, Salmedin Mesihović,
Senadin Musabegović, Asja Mandić, Aida Abadžić-Hodžić,
Mirza Hasan Ćeman, Snježana Vasilj, Adnan Busuladžić

REDAKCIJA
Esad Kurtović, Edin Radušić, Aladin Husić, Amila Kasumović,
Fahd Kasumović, Amra Šačić, Adnan Kaljanac, Haris Dervišević,
Andrea Baotić, Jesenko Hadžihasanović, Amir Duranović

SEKRETAR REDAKCIJE
Emir O. Filipović

UREDNIK
Esad Kurtović

 aučna gledišta u pojedinim prilozima odraz su stavova autora,

N
a ne nužno i Redakcije časopisa.

 vaj broj Radova dio je izdavačke aktivnosti

O
Filozofskog fakulteta u Sarajevu planirane za 2015. godinu.
 IN MEMORIAM
prof. dr. Ahmed Aličić
(1934-2014)

•5•
 sadržaj

Sadržaj

Riječ redakcije............................................................................................. 15
Fahd Kasumović, Ahmed S. Aličić – Učitelj, znalac, naučnik.................................. 17
Aladin Husić, Osvrt na naučni doprinos Ahmeda S. Aličića.................................... 23
Amir Duranović, Crtice iz života Ahmeda S. Aličića............................................... 31
Aladin Husić, Orijentalni institut 2000-2015.
(u povodu 65 godina postojanja i rada)..................................................................... 37
Adnan Busuladžić, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine i
njegovo ponovno otvaranje u jesen 2015. godine – jedno svjedočenje......................... 47

ČLANCI I RASPRAVE
Sanda Hasagić, Deukalionov potop kao historijski izvor........................................... 55
Snježana Vasilj, Žujina gradina u Boljunima kod Stoca –
kameni grad na rudistnim vapnencima..................................................................... 75
Edin Bujak, Arheološka istraživanja srednjovjekovnih nekropola u
Kopošićima kod Ilijaša i Divičanima kod Jajca,
te popis stećaka na području Hadžića......................................................................... 87
Esad Kurtović, Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku...........................99
Azra Gadžo Kasumović, Sudski sporovi oko vakufa carskog kzlarage Mustafe.......119
Jonathan Bloom M. – Sheila S. Blair, Osmanska umjetnost .................................133
Љиљана Шево, О градитељима православних цркава у
Босни и Херцеговини у вријеме аустро-угарске управе........................................147
Muhamed Nametak, Uloga banaka u privrednom razvoju
Bosne i Hercegovine za vrijeme austro-ugarske uprave 1878-1918.........................165
Aida Abadžić Hodžić, Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa:
koncept “arhitekture izvan četiri zida”.....................................................................181
Zijad Šehić, Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva.............199

PRIKAZI, RECENZIJE I OSVRTI

Jesenko Hadžihasanović, Adnan Kaljanac, Historija arheologije,
u potrazi za prošlošću, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo 2015, 316 str...................251

•7•
sadržaj

Azra Sarić, Predrag Novaković, Historija arheologije u novim

zemljama Jugoistočne Evrope, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2015, 302 str.....253
Edin Veletovac, Rajko Bratož, Med Italijo in Ilirikom: Slovenski prostor
in njegovo sosedstvo v pozni antiki, Znanstvena založba Filozofske fakultete
Univerze v Ljubljani, Zveza zgodovinskih društev Slovenije (Zbirka
zgodovinskega časopisa 46), Slovenska akademija znanosti in umetnosti
(Dela I. razreda Slovenske akademije znanosti in umetnosti 39),
Ljubljana, 2014, 685 str..........................................................................................259
Ivana Božić, Domagoj Tončinić, Spomenici VII. legije na području rimske
provincije Dalmacije, Arheološki muzej u Splitu, Split 2011, 229 str.....................260
Ismar Sućeska, Salmedin Mesihović, Amra Šačić, Historija Ilira,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2015, 365 str......................................................264
Sanda Hasagić, Grupa autora, Zemlje antičkog Ilirika prije i
poslije Milanskog edikta, Filozofski fakultet u Sarajevu
(elektronsko izdavaštvo), Sarajevo, 2014, 304 str....................................................267
Kemal Abdić, Danijel Džino, Alka Domić Kunić, Rimski ratovi
u Iliriku: povijesni antinarativ, Školska knjiga, Zagreb, 2013, 239 str...................271
Samra Terzić, Adnan Busuladžić: Zbirka antičkih fibula iz Franjevačkog
samostana u Tolisi, Univerzitet u Sarajevu, Zemaljski muzej u Bosni i
Hercegovini, Franjevački samostan Tolisa, Sarajevo – Tolisa, 2014, 192 str..........275
Emir O. Filipović, Đura Hardi, Drugeti. Povest o usponu i padu porodice pratilaca
anžujskih kraljeva, Filozofski fakultet, Novi Sad, 2012, 480 str................................ 277
Amer Maslo, Синиша Мишић (ur.), Власт и моћ. Властела моравске
Србије од 1365 до 1402. године, Народна библиотека Крушевац – Центар за
историјску географију и историјску демографију – Филозофски
факултет Универзитета у Београду, Крушевац, 2014, 397 str........................279
Emir O. Filipović, Марко Шуица, Вук Бранковић. Славни и
велможни господин, Evoluta, Београд, 2015, 194 str............................................282
Mirsad Sijarić, Esad Kurtović, Konj u srednjovjekovnoj Bosni,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo 2014, 825 str.......................................................284
Dženan Dautović, Tomislav Galović – Damir Agičić (ur.), Nada Klaić i
njezin znanstveni i nastavni doprinos razvoju historiografije, Zbornik radova sa
znanstvenoga skupa sa međunarodnim sudjelovanjem održanog u
Zagrebu 29. – 30. studenog 2013. godine, Hrvatski nacionalni odbor
za povijesne znanosti – Društvo za hrvatsku povjesnicu – Filozofski
fakultet Sveučilišta u Zagrebu, FF press, Zagreb 2014, 639 str...............................287

•8•
 sadržaj

Azra Gadžo Kasumović, Ines Aščerić-Todd, Dervishes and Islam in Bosnia.

Sufi dimensions to the formation of Bosnian Muslim Society, Brill,
Leiden-Boston, 2015, 198 str...................................................................................291
Haris Dervišević, Mirza Hasan Ćeman, Abdullah-pašina džamija u
Tešnju u Bosni i Hercegovini : s razmatranjima o dataciji Sejjid-Sulejmanove,
Hasanbegovića ili Guvanjske (Harman) džamije i ubikaciji Tophane ili Tabhana
džamije u Tešnju, Sarajevo, Filozofski fakultet, 2015. (elektronsko izdanje)..........293
Haris Dervišević, Mirza Hasan Ćeman, Ahmed-paša, vakif džamija u
Selima Kalošević i Kruštica kraj Tešnja u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, Filozofski fakultet, 2015. (elektronsko izdanje).......................................296
Amila Kasumović, Čarls V. Ingrao, Habzburška monarhija: 1618-1815,
Centar za Regionalizam – Zadruga Res Publica – Mostart,
Novi Sad – Beograd, 2014, 261 str.........................................................................298
Jasmin Ćosićkić, Naseljavanje muhadžira iz Srbije u Bosnu, (Zbornik
radova sa okruglog stola “150 godina od naseljavanja muhadžira iz Srbije u
Bosnu“, održanog u Bosanskom Šamcu 4. 7. 2012. godine),
Sarajevo, 2012, 197 str............................................................................................301
Mitsutoshi Inaba, Marwa Elshakry, Reading Darwin in Arabic,
1860-1950, University of Chicago Press, 2013, 439 str..........................................306
Muhamed Nametak, Šehić, Zijad. U mojoj Bosni: povodom stogodišnjice
posjete cara Franje Josipa I Bosni i Hercegovini od 30. maja
do 4. juna 1910, Dobra knjiga, Sarajevo, 2013, 205 str.........................................309
Edin Korman, Andrej Rodinis, Povratak Povelje kralja Dabiše: izvršenje
arhivskih sporazuma i restitucija građe, Društvo za proučavanje srednjovjekovne
bosanske historije – Stanak, Sarajevo, 2014, 167 str...............................................311
Jasmin Ćosićkić, Zijad Šehić, Eksperiment u svjetskoj laboratoriji Bosna,
Međunarodna diplomatija u vrijeme disolucije SFRJ i agresije na
Republiku Bosnu i Hercegovinu (do Vašingtonskog sporazuma 1994.),
Sarajevo, 2013, 390 str............................................................................................313
Emir O. Filipović, Vesna Mušeta-Aščerić, Uvod u historijsku nauku,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2014, 272 str......................................................319

AKTIVNOSTI ODSJEKA ZA HISTORIJU

Dženan Dautović, Radionica “Investing in the Past: Medieval Europe in the
Globalised 21st Century (IPMEG)” (8. – 11. 9. 2015.); Godišnji sastanak
udruženja medievista CARMEN (11. – 13. 9. 2015.)..........................................325

•9•
sadržaj

Diplomirani studenti Prvog i Drugog ciklusa po Bolonjskom sistemu

studiranja na Odsjeku za historiju, Katedri Historija umjetnosti i
Katedri Arheologija (2014-2015).............................................................. 329
Fotografije uposlenika Odsjeka za historiju............................................... 335
Spisak suradnika....................................................................................... 343
Upute autorima za oblikovanje priloga...................................................... 344

• 10 •
 sadržaj

Contents
A word from the Editorial Board.................................................................. 15
Fahd Kasumović, Ahmed S. Aličić – Teacher, expert, scientist................................. 17
Aladin Husić, A review of the scientific achievements of Ahmed S. Aličić................. 23
Amir Duranović, Some notes about the life of Ahmed S. Aličić................................ 31
Aladin Husić, The Oriental Institute 2000-2015 (On the occasion of the
65th anniversary of establishment)......................................................................................37
Adnan Busuladžić, The National Museum of Bosnia and Herzegovina
and its reopening in the autumn of 2015 – A testimony........................................... 47

ARTICLES AND TREATISES

Sanda Hasagić, Deucalion’s Flood as a historical source............................................ 55
Snježana Vasilj, Žujina gradina in Boljuni near Stolac –
A Stone Fort on Rudist Limestone............................................................................. 75
Edin Bujak, Archaeological Research of Medieval Graveyards in Kopošići
near Ilijaš and Divičani near Jajce, with a Survey of Medieval
Tombstones on the Area of Hadžići............................................................................ 87
Esad Kurtović, The first mentions of Višegrad and Kukanj in the Middle Ages....... 99
Azra Gadžo Kasumović, Judicial disputes about the Waqf of the
Imperial Kzlar Aga Mustafa....................................................................................119
Jonathan Bloom M. – Sheila S. Blair, Ottoman Art ..............................................133
Ljiljana Ševo, About the Architects of Orthodox Churches in Bosnia
and Herzegovina during the Austro-Hungarian Administration...........................147
Muhamed Nametak, The role of Banks in the Economic Development
of Bosnia and Herzegovina during the Austro-Hungarian Administration
(1878-1918)............................................................................................................165
Aida Abadžić Hodžić, Selman Selmanagić and the Bauhaus Tradition:
the Concept of “outside of Four Walls Architecture”.................................................181
Zijad Šehić, The Genocide in Srebrenica – A Bloody Stain on the
Consciousness of Humankind............................................................................................ 199

• 11 •
sadržaj

BOOK REVIEWS AND RECENSIONS

Jesenko Hadžihasanović, Adnan Kaljanac, Historija arheologije, u potrazi za
prošlošću, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo 2015, 316 pp........................................ 251
Azra Sarić, Predrag Novaković, Historija arheologije u novim zemljama
Jugoistočne Evrope, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2015, 302 pp....................... 253
Edin Veletovac, Rajko Bratož, Med Italijo in Ilirikom: Slovenski prostor in
njegovo sosedstvo v pozni antiki, Znanstvena založba Filozofske fakultete
Univerze v Ljubljani, Zveza zgodovinskih društev Slovenije (Zbirka
zgodovinskega časopisa 46), Slovenska akademija znanosti in umetnosti
(Dela I. razreda Slovenske akademije znanosti in umetnosti 39),
Ljubljana, 2014, 685 pp........................................................................................... 259
Ivana Božić, Domagoj Tončinić, Spomenici VII. legije na području rimske
provincije Dalmacije, Arheološki muzej u Splitu, Split 2011, 229 pp...................... 260
Ismar Sućeska, Salmedin Mesihović, Amra Šačić, Historija Ilira,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2015, 365 pp....................................................... 264
Sanda Hasagić, Grupa autora, Zemlje antičkog Ilirika prije i poslije
Milanskog edikta, Filozofski fakultet u Sarajevu (elektronsko izdavaštvo),
Sarajevo, 2014, 304 pp............................................................................................. 267
Kemal Abdić, Danijel Džino, Alka Domić Kunić, Rimski ratovi u Iliriku:
povijesni antinarativ, Školska knjiga, Zagreb, 2013, 239 pp................................... 271
Samra Terzić, Adnan Busuladžić: Zbirka antičkih fibula iz Franjevačkog
samostana u Tolisi, Univerzitet u Sarajevu, Zemaljski muzej u Bosni i
Hercegovini, Franjevački samostan Tolisa, Sarajevo – Tolisa, 2014, 192 pp............ 275
Emir O. Filipović, Đura Hardi, Drugeti. Povest o usponu i padu porodice
pratilaca anžujskih kraljeva, Filozofski fakultet, Novi Sad, 2012, 480 pp............... 277
Amer Maslo, Синиша Мишић (ur.), Власт и моћ. Властела моравске
Србије од 1365 до 1402. године, Народна библиотека Крушевац –
Центар за историјску географију и историјску демографију –
Филозофски факултет Универзитета у Београду, Крушевац, 2014, 397 pp.... 279
Emir O. Filipović, Марко Шуица, Вук Бранковић. Славни и велможни
господин, Evoluta, Београд, 2015, 194 pp............................................................... 282
Mirsad Sijarić, Esad Kurtović, Konj u srednjovjekovnoj Bosni,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo 2014, 825 pp........................................................ 284
Dženan Dautović, Tomislav Galović – Damir Agičić (ur.), Nada Klaić i njezin
znanstveni i nastavni doprinos razvoju historiografije, Zbornik radova sa

• 12 •
 sadržaj

znanstvenoga skupa sa međunarodnim sudjelovanjem održanog u Zagrebu

29. – 30. studenog 2013. godine, Hrvatski nacionalni odbor za povijesne
znanosti – Društvo za hrvatsku povjesnicu – Filozofski fakultet Sveučilišta
u Zagrebu, FF press, Zagreb 2014, 639 pp............................................................... 287
Azra Gadžo Kasumović, Ines Aščerić-Todd, Dervishes and Islam in Bosnia.
Sufi dimensions to the formation of Bosnian Muslim Society,
Brill, Leiden-Boston, 2015, 198 pp.......................................................................... 291
Haris Dervišević, Mirza Hasan Ćeman, Abdullah-pašina džamija u Tešnju
u Bosni i Hercegovini : s razmatranjima o dataciji Sejjid-Sulejmanove,
Hasanbegovića ili Guvanjske (Harman) džamije i ubikaciji Tophane
ili Tabhana džamije u Tešnju, Sarajevo, Filozofski fakultet, 2015. (elektronsko
izdanje)................................................................................................................................. 293
Haris Dervišević, Mirza Hasan Ćeman, Ahmed-paša, vakif džamija u
Selima Kalošević i Kruštica kraj Tešnja u Bosni i Hercegovini, Sarajevo,
Filozofski fakultet, 2015. (elektronsko izdanje)........................................................ 296
Amila Kasumović, Čarls V. Ingrao, Habzburška monarhija: 1618-1815,
Centar za Regionalizam – Zadruga Res Publica – Mostart, Novi Sad – Beograd,
2014, 261 pp............................................................................................................. 298
Jasmin Ćosićkić, Naseljavanje muhadžira iz Srbije u Bosnu, (Zbornik radova
sa okruglog stola “150 godina od naseljavanja muhadžira iz Srbije u Bosnu“,
održanog u Bosanskom Šamcu 4. 7. 2012. godine), Sarajevo, 2012, 197 pp........... 301
Mitsutoshi Inaba, Marwa Elshakry, Reading Darwin in Arabic, 1860-1950,
University of Chicago Press, 2013, 439 pp................................................................ 306
Muhamed Nametak, Šehić, Zijad. U mojoj Bosni: povodom stogodišnjice
posjete cara Franje Josipa I Bosni i Hercegovini od 30. maja do 4. juna 1910,
Dobra knjiga, Sarajevo, 2013, 205 pp...................................................................... 309
Edin Korman, Andrej Rodinis, Povratak Povelje kralja Dabiše: izvršenje
arhivskih sporazuma i restitucija građe, Društvo za proučavanje srednjovjekovne
bosanske historije – Stanak, Sarajevo, 2014, 167 pp................................................ 311
Jasmin Ćosićkić, Zijad Šehić, Eksperiment u svjetskoj laboratoriji Bosna,
Međunarodna diplomatija u vrijeme disolucije SFRJ i agresije na
Republiku Bosnu i Hercegovinu (do Vašingtonskog sporazuma 1994.),
Sarajevo, 2013, 390 pp............................................................................................. 313
Emir O. Filipović, Vesna Mušeta-Aščerić, Uvod u historijsku nauku,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2014, 272 pp....................................................... 319

• 13 •
sadržaj

ACTIVITIES OF THE HISTORY DEPARTMENT

Dženan Dautović, Workshop “Investing in the Past: Medieval Europe in the
Globalised 21st Century (IPMEG)“ (8. – 11. 9. 2015.); Annual
CARMEN conference (11. – 13. 9. 2015.).............................................................. 325
Graduate students of the First and Second cycle of the Bologna system
of education at the History Department, the Chair for the History of art
and the Chair for Archaeology (2014-2015)............................................... 329
Photographs of the employees of the History Department.......................... 335
List of contributors.................................................................................... 343
Instructions for authors.............................................................................. 344

• 14 •
 riječ redakcije

Riječ Redakcije

Poštovani čitaoci.
Četvrti broj Radova posvećujemo našem dragom profesoru Ahmedu S. Aličiću
(1934-2014). Počastvovani smo njegovim prisustvom, raznovrsnim radnim dopri-
nosima i kolegijalnim potporama na Filozofskom fakultetu i, mada je njegov lik i
djelo prepoznatljivo obilježje Orijentalnog instituta u Sarajevu, ovom skromnom
prigodom posvećenog broja časopisa i mi izražavamo zahvalnost velikom neimaru,
profesoru i dragom prijatelju. Istaknuti djelatnik ostavio je nezaobilazan trag u hi-
storiografiji, nauci uopće, time i modernoj kulturnoj historiji Bosne i Hercegovine.
Istinske vrijednosti i potvrdu stvaralačkog angažmana doživio je brojnim apostro-
firanjima u relevantnoj literaturi i javnosti, naučnim skupovima i predavanjima ne-
rijetko određujući standardnost razmatrane pojave i naučnog prisustva. Obimnost
i vrijednost njegovog djela zahtijeva višekratna apostrofiranja i valoriziranja. Zato
časopis otvaraju dva prikladna teksta Fahda Kasumovića i Aladina Husića koji nas
podsjećaju na život i djelo Ahmeda S. Aličića i trase njegovih sveobuhvatnih vrijed-
nosti.
Uvodne dijelove časopisa posvećujemo jubileju sa tekstom o 65 godišnjici Ori-
jentalnog instituta u Sarajevu iz pera kolege Aladina Husića. Ovome nizu pripada
i podsjećanje Adnana Busuladžića na aktualnu borbu za dostojanstvo Zemaljskog
muzeja Bosne i Hercegovine. Naše ustaljene rubrike su Članci i rasprave, Prikazi,
recenzije i osvrti, Izvještaji i pregled Aktivnosti Odsjeka za historiju. Aktualni sve-
zak ispunjen je angažmanom studenata svih ciklusa, saradnika i nastavnika Katedre
Arheologija, Katedre Historija umjetnosti i Odsjeka za historiju, te vanjskim sarad-
nicima. U ovom broju među članove redakcije uključujemo inostrane članove.
U ime Redakcije zahvaljujem se autorima i recenzentima na iskazanoj saradnji i
doprinosu kvalitetnijem izrazu časopisa. Iskrenu zahvalnost dugujemo Federalnom
ministarstvu obrazovanja i nauke i našoj kući, Filozofskom fakultetu Univerziteta u
Sarajevu, na omogućavanju izlaženja ovog broja.
Esad Kurtović
Urednik

• 15 •
 fahd kasumović
Ahmed S. Aličić – učitelj, znalac, naučnik
•
Kulturalna transmisija − prijenos kulturalnih informacija s jedne generacije na
drugu, odnosno s jedne grupe na drugu – problem je koji je aktualan u mnogim stru-
kama, a značaj navedenog pitanja za javnost, širu društvenu zajednicu, razlog je zbog
kojeg prijenos raznovrsnih znanja, vrijednosti i vještina zauzima istaknuto mjesto u
obrazovnim politikama modernih država. Društveni akteri koji sudjeluju u procesu
prijenosa su brojni, a među njima posebno odgovornu i važnu ulogu imaju učitelji:
u najširem smislu te riječi podrazumijevamo osobe koje poučavaju neku vještinu,
prenose znanje i praktično doprinose transmisiji kulture; pri tome, ne mislimo samo
na reproduktivnu transmisiju, nego i na nastojanje da se učenici intelektualno ospo-
sobe za kreativno mišljenje, saradnju s drugima te aktivno sudjelovanje u projektu
koji se zove − civilizacija. Funkcija učitelja, prema tome, ima fundamentalni civiliza-
cijski značaj, ali se i pored toga u današnjim univerzitetskim sredinama, u kojima se
izučavaju, ali i stvaraju civilizacijska postignuća, riječ učitelj rijetko čuje: učiteljima
se mnogo češće označavaju osobe koje rade na nižim nivoima obrazovnog sistema,
dok univerzitetski nastavnici i saradnici preferiraju (ili bar dopuštaju) da ih studenti
označavaju drugačijim naslovima, u skladu s nomenklaturom akademskih zvanja.
Međutim, ako se stvari posmatraju iz nešto šire perspektive, a ne samo iz relativno
krutog birokratskog, administrativnog diskursa, onda se sva navedena zvanja mogu
predstaviti kao varijacija tradicionalnog časnog poslanja i zanata − učiteljskog posla.
Ahmed S. Aličić, uvaženi historičar-osmanista, koji je preminuo u Sarajevu
11. avgusta 2014. godine, u imaginariju mnogih svojih učenika/studenata ostat će
upamćen kao uspješan i predan nastavnik – Učitelj. Dojam koji je ostavljao i znanje
koje je posjedovao slikovito ilustrira jedno sjećanje o profesoru Aličiću koje je sa
mnom podijelio njegov bivši učenik − čovjek koji je profesorova predavanja slušao
dalekih 60-ih godina 20. stoljeća, u Gazi Husrev-begovoj medresi u Sarajevu. Govo-
reći jednom prilikom o svojim učeničkim danima, dotični je, između ostalog, dao i
kratku ocjenu rada profesora Aličića rekavši: “Od njega se moglo naučiti!“. Od tada
sam nekoliko puta razmišljao o spomenutim riječima te sam uvjeren da bi mnogi
nastavnici, na različitim nivoima obrazovanja, bili ponosni kada bi čuli da ih se uče-
nici/studenti sjećaju na opisani način – toplo, zahvalno, s poštovanjem.

• 17 •
 fahd kasumović

• 18 •
 ahmed s. aličić – učitelj, znalac, naučnik

Vođen sličnim sjećanjima i osjećanjima, ovaj kratki osvrt na ličnost i djelo Ahme-
da Aličića odlučio sam započeti upravo predstavljanjem njegovog nastavničkog rada.
Dakako, takvo što ne mogu izvesti, a da se ne sjetim oktobra mjeseca 1999. kada se
nama, njegovoj prvoj generaciji studenata na Odsjeku za historiju Filozofskog fakul-
teta u Sarajevu, pružila prilika da slušamo predavanja i upijemo bar djelić znanja koje
je profesor Aličić sakupio u dugim godinama istraživanja historije Bosne i Hercego-
vine u osmanskom periodu. Nije se gubilo vrijeme. Nakon kratkog upoznavanja, po
nekom nepisanom pravilu često obilježenog znatiželjnim pitanjima i komentarima,
pogotovo kada studenti predstavljaju sebe, profesor nas je počeo uvoditi u osnovne
probleme osmanske državne i društvene organizacije, s posebnim osvrtom na njenu
primjenu u BiH: timarski sistem, raja, ajani, kapetani, mnogi termini i pojave za
koje smo samo čuli polahko su dobijali smisao u našim glavama. Znatiželja je rasla,
a pitanja su bila sve brojnija kako je školska godina odmicala. Predavanja su uvijek
bila dobro posjećena, a sala gotovo puna. Mislim da nas je, od onog prvog sata, pa
sve do samog kraja, privukla upravo posebna energija profesora Aličića, nesebičnost
u podučavanju i kritički stavovi o brojnim ustaljenim shvaćanjima u historiografiji.
Ubrzo, stvari smo počeli gledati iz nešto drugačijeg diskursa, a put ka znanju nam je
bio znatno olakšan uputom na relevantnu naučnu i stručnu literaturu.
Kasnije sam ponovo imao priliku slušati predavanja profesora Aličića: na pos-
tdiplomskom studiju na Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu pre-
davao je Historiju Bosne od 15. do 18. stoljeća i Osmansku paleografiju i diplomatiku.
Ovaj put bilo nas je nešto manje, pristup problemima složeniji, želja za znanjem
daleko veća, a profesor i dalje nije štedio sebe u upućivanju postdiplomaca u naučni
rad i osobenosti različitih osmanskih diplomatičkih dokumenata.
Studenti i postdiplomci Odsjeka za historiju nisu bili prvi koji su učili od profesora
Aličića. Nakon stjecanja diplome profesora arapskog jezika i književnosti i turskog
jezika na Odsjeku za orijentalistiku Filozofskog fakulteta u Sarajevu (1960.), preda-
vao je arapski, turski jezik i historiju islama učenicima Gazi Husrev-begove medrese,
u kojoj se kao učenik i sam prvi put upoznao s orijentalnim jezicima. Kasnije je više
puta bio angažiran i kao predavač na Odsjeku za orijentalistiku Filozofskog fakulteta u
Sarajevu na predmetima Islamska civilizacija i Turska diplomatika i paleografija.
Znanje koje je profesor Aličić prenosio studentima historije i orijentalistike re-
zultat je dugogodišnjih istraživanja koja je vršio u svojoj matičnoj ustanovi − Orijen-
talnom institutu u Sarajevu, u kojem je radio od 1963. do odlaska u penziju 2004.
Prošao je tu sva zvanja, od asistenta do naučnog savjetnika, sarađujući s najvećim
imenima historiografije i orijentalistike u Bosni i Hercegovini, kao što su: Hamid
Hadžibegić, Branislav Đurđev, Nedim Filipović, Besim Korkut, Muhamed Mujić,
Ešref Kovačević, Adem Handžić, Avdo Sućeska, Salih Trako, Ismet Kasumović,
Esad Duraković i mnogi drugi. Posebno mjesto i utjecaj na obrazovanje profesora

• 19 •
 fahd kasumović

Aličića, kao orijentaliste i historičara, imao je − kako je sam profesor obično govorio
− njegov “stvarni učitelj”, Hazim Šabanović, s kojim je on u Institutu svakodnevno
provodio vrijeme učeći, slušajući vrijedne savjete i naučne upute majstora historijske
nauke. Svome učitelju profesor Aličić se odužio − ukoliko se učenik ikada može u
potpunosti odužiti onome koji ga je uputio u “tajne zanata” − redigirajući i pripre-
majući za štampu, poslije Šabanovićeve smrti, njegovo kapitalno djelo iz bosansko-
hercegovačke kulturne baštine − Književnost muslimana BiH na orijentalnim jezi-
cima. Na svojim predavanjima profesor je kasnije često spominjao navedena imena
ukazujući nam na kvalitete njihovog istraživačkog rada, ali i eventualne nedostatke,
uklapajući to zajedno s brojnim zanimljivim pojedinostima o njihovom životu i
radu koje je on zapamtio, a koja se ne mogu nigdje pročitati. U tom za osmanisti-
ku u Bosni i Hercegovini izuzetno značajnom periodu, obilježenom naporima da
se unaprijedi nauka i prevede brojna rukopisna i arhivska građa, izvori značajni za
historiju naše zemlje, spomenuti eminentni orijentalisti i historičari, među kojima i
profesor Aličić, doprinijeli su izrastanju Instituta u jednu od najznačajnijih naučno-
istraživačkih ustanova na jugoistoku Evrope.
Naučni opus profesora Aličića zauzima istaknuto mjesto u bosansko-hercego-
vačkoj historiografiji. Ne obuhvata veliki broj bibliografskih jednica, ali je po svom
sadržaju, obrađenim temama i istraživačkoj metodi, zasnovanoj na upotrebi prvo-
razrednog izvornog materijala, temeljan u brojnim tematskim pravcima. Bibliogra-
fija Ahmeda S. Aličića svjedoči o širokom rasponu naučnih pitanja i problema koje
je profesor istraživao, od socijalno-ekonomskih do političkih, ali i o relativno du-
gom vremenskom okviru koji je obrađivao, od 15. do 19. stoljeća, što je malo kojem
osmanisti pošlo za rukom.
Posebno je značajan doprinos profesora Aličića izučavanju historije Bosne i Her-
cegovine u 19. stoljeću, za što je ispoljio interes već u toku postdiplomskog studija na
Odsjeku za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Magistarski rad Uređenje bo-
sanskog ejaleta od 1865. do 1878. godine, odbranio je 1968. pred komisijom na čelu s
Radovanom Samardžićem. To je kasnije proširio i objavio knjigu Uređenje bosanskog
ejaleta od 1789. do 1878. godine, koja po ozbiljnosti pristupa i znalačkom korištenju
prvorazredne građe predstavlja jedinstven doprinos istraživanju bosansko-hercego-
vačke historije u vrijeme provođenja reformi u Osmanskom carstvu i nezaobilaznu
literaturu za sva dalja i slična istraživanja. Aličićev rad na spomenutoj temi još je zna-
čajniji kada se ima u vidu da je većina bosanskohercegovačkih osmanista bila fokusi-
rana na izučavanje ranijih razdoblja. Naime, društveno-političke promjene 19. stolje-
ća izlazile su izvan naučnih horizonata mnogih velikih osmanista, a znanja koja su o
tome postojala dominantno su potjecala iz građe neosmanske provenijencije, kao i iz
različitih historiografskih djela u kojima su bile obrađene opće prilike u Osmanskom
carstvu. Naravno, takva istraživanja u mnogim slučajevima su vrlo vrijedna, što daka-

• 20 •
 ahmed s. aličić – učitelj, znalac, naučnik

ko varira od autora do autora i od načina na koji su u pojedinim djelima postavljena

istraživačka pitanja. No, kada je u pitanju uređenje jedne pokrajine, stvari je potrebno
sagledavati “iznutra“, uz uzimanje u obzir administrativnog diskursa, odnosno − upo-
treba dokumenata na osmanskom jeziku faktor je bez kojeg mnoga vrata neminovno
ostaju zaključana. Aličić je, imajući to u vidu, nastojao odgovoriti na više pitanja koja
su zanimala historičare, ali i razne druge osobe koje je interesirala povijest navedene
pokrajine na zapadnim granicama osmanske države. Zbog toga, smatramo da nije pre-
tjerano reći sljedeće: ono što Šabanovićevo djelo znači za izučavanje osmanskog admi-
nistrativnog uređenja u BiH u ranijem periodu, to Aličićev rad predstavlja za period
od kraja 18. stoljeća do austrougarske okupacije. Da su kolege historičari znali cijeniti
istraživačke napore profesora Aličića, vidi se iz činjenice da je spomenuta knjiga, na-
kon što je prezentirana naučnoj javnosti, uvrštena u obaveznu ispitnu literaturu na
Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu.
Vrhunac svog historiografskog rada Aličić je dostigao knjigom Pokret za autono-
miju Bosne od 1831. do 1832. godine, što je ujedno i naziv doktorske disertacije koju
je 1996. odbranio na Filozofskom fakultetu u Sarajevu pred eminentnom komisi-
jom na čelu s akademikom Avdom Sućeskom. Navedeno djelo nastalo je kao rezul-
tat dugogodišnjih istraživanja koja je profesor vršio u brojnim institucijama − od
Gazi Husrev-begove biblioteke i Orijentalnog instituta u Sarajevu do Arhiva Pred-
sjedništva vlade i Topkapi muzeja u Istanbulu. Profesor Aličić u spomenutoj knjizi
raskida dotadašnjim stavovima u historiografiji o “feudalnom” i antireformskom ka-
rakteru dešavanja u Bosni 1831-1832. nastojeći dokazati tezu o općenarodnom po-
kretu za autonomiju Bosne, s učešćem svih društvenih slojeva i različitih konfesija.
Mada spomenuta knjiga ima nesporne vrijednosti, potrebno je istaći da su Aličiće-
va razmatranja mjestimično kontroverzna, pa čak i problematična: autor otvoreno
nastupa s bošnjačkih nacionalnih pozicija predstavljajući pokret kao “veličanstveni
bljesak ove zemlje i njenog naroda“; insistira na neupitnoj bošnjačkoj svijesti svih
njegovih pripadnika i jedinstvu bošnjačkog naroda. Štaviše, Aličić nije samo bilo
kakav pisac o spomenutom problemu, nego je i jedan od autora koji su konstituirali
postdejtonski bošnjački nacionalni diskurs; drugim riječima − njegove ideje su utje-
cale na konstruiranje historijskog sjećanja o jednom značajnom događaju iz povijesti
BiH, što dakako treba razlikovati od samog događaja. Međutim, Aličićev doprinos
se ne završava predstavljanjem pokreta za autonomiju i njegovih aktera: paralelno
s tim ponudio je i svoju interpretaciju ključnih pitanja osmanskog društveno-eko-
nomskog uređenja u Bosni, koja se – treba reći − značajno razlikuje od shvaćanja
ustaljenih u nekadašnjoj jugoslavenskoj historiografiji, dok je u metodološkom smi-
slu pledirao za odstupanje od marksističkog modela povijesnih istraživanja.
Angažman profesora Aličića na izdavanju historijskih izvora u uskoj je vezi s nje-
govim naučnim radom. Rijetki osmanisti su objavili toliki broj deftera i prvorazredne

• 21 •
 fahd kasumović

dokumentarne građe kao on. Izuzetan poznavalac osmanskog jezika i različitih vrsta
pisma dešifrirao je, preveo i publicirao − sam i u saradnji s drugim autorima − de-
set knjiga primarnih izvora te više kraćih prijevoda. Put istraživačima koji se bave
osmanskim periodom time je značajno olakšan i skraćen, a svi oni koji ne poznaju
osmanski jezik dobili su priliku da makar posredno steknu uvid u sadržaj povijesnih
tekstova koji se odnose na zapadnobalkanska područja osmanske države.
Pored navedenih podataka o nastavnom i naučnom radu profesora Aličića, po-
trebno je istaći da je u dva navrata bio na čelu Orijentalnog instituta u Sarajevu, kao
vršilac dužnosti direktora (1984-1985) te kao direktor (1989-1992). U Prilozima
za orijentalnu filologiju − prikazivanim i pozitivno ocjenjivanim, zbog svog teme-
ljitog naučnog pristupa problemima historije i orijentalistike, na jugoistoku Evrope
i šire − bio je niz godina član redakcije i glavni i odgovorni urednik. Predsjedavao
je Naučnom vijeću Orijentalnog instituta. Uporedo s redovnim radnim aktivno-
stima u naučnim i stručnim organima Orijentalnog instituta uključivao se u više
istaknutih savjeta i redakcija u drugim naučnim i izdavačkim ustanovama u Bosni i
Hercegovini (Naučno vijeće Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Naučno vijeće Instituta
za istoriju u Sarajevu, redakcija biblioteke “Kulturno naslijeđe”, redakcija za izradu
Istorije naroda BiH pri Akademiji nauka i umjetnosti BiH). Dva puta je biran za
člana Savjeta Univerziteta u Sarajevu. S prilozima iz osmanskog perioda sarađivao
je u drugom izdanju Enciklopedije Jugoslavije. Učestvovao je na brojnim naučnim
skupovima u zemlji i inostranstvu, a izvorni naučni i stručni radovi, prikazi i prijevo-
di objavljivani su mu u prestižnim časopisima, stručnim i naučnim glasilima (Prilozi
za orijentalnu filologiju, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, Prilozi,
Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Dijalog, Jugoslovenski istorijski časo-
pis itd.). Dobitnik je ordena rada sa srebrenim zracima.
Na koncu, kada se sagledaju život i karijera profesora Aličića, može se zaključiti
da je radio mnogo i postigao mnogo: bio je znalac na više polja, talentiran i zani-
mljiv predavač, s razvijenim smislom za naraciju, respektabilan povjesničar-osmani-
sta te iznimno kompetentan paleograf. Nije se ustručavao ulaziti u diskusije; svoja
stanovišta branio je vatreno i predano, a u pisanim radovima nastupao je kritički;
zaključci koje je donosio često su bili smjeli, a profesor se nije ustezao opovrgavati
mišljenja vodećih autoriteta u osmanističkim studijama. Držim da je po tome pro-
fesor zaslužio svoje mjesto u nekoj imaginarnoj historiografskoj dvorani zaslužnih
i vrijednih. No, to ne znači da se neki profesorovi stavovi ne trebaju reinterpretirati
i isto tako podvrći kritici, kao što je i on za života kritizirao i valorizirao mišljenja
svojih prethodnika. Možda je to i najveća lekcija koju je dao svojim učenicima − više
svojim primjerom, nego riječima. Neka je rahmet profesorovoj duši! Rahmatu’llâhi
alayhi rahmatan wâsi’ah!

• 22 •
 aladin husić
Osvrt na naučni doprinos Ahmeda S. Aličića
•
Historijska nauka protekle godine izgubila je jednog od posljednjih izdanaka
“klasične škole” sarajevske osmanistike u sferi historijske nauke. U svijetu koji nas
je okruživao u protekle dvije decenije, teško je bilo susresti se sa toliko predanosti s
kojim se pristupalo historijskim pitanjima, kao kod rahmetli profesora Ahmeda S.
Aličića. Na prvi pogled vrlo strog i nepristupačan u komunikaciji, no vrlo susretljiv,
nesebičan u savjetima, sugestijama, neizmjerno darežljiv kad je u pitanju širenje nau-
ke. Toliko naučne darežljivosti, interesa da prenese stečeno znanje i iskustvo teško je
bilo susresti. Uvijek i u svako doba bio je spreman za razgovor o nauci, o historiji, o
mnogobrojnim pitanjima bez obzira na prve utiske koji baš i ne djeluju obećavajuće.
U nauci nikad nije kalkulirao, nije kalkulirao kad je u pitanju pomoć. Poniranje u
neka pitanja znatno dublje od naših domašaja, nastojanje da odbrani taj svoj po-
gled, približi nas suštini problema ili pitanja, nerijetko je stvarala o njemu dojam
vrlo stroge,gotovo isključive osobe. U nauci je tragao za interpretacijom prošlosti
onakvom kakva ona jeste, ne štedeći kritike ni sistem kada je to i koliko trebalo,
odnosno onoliko koliko su to izvori nudili nalagali, ali je isto tako, kritizirao i iskriv-
ljenje percepcije o sistemu kao i nenaučne i nehistoričke pristupe koji su nerijetko
proistjecali iz ideoloških ili nekih drugih motiva, a ponekad i samog nerazumijeva-
nja sistema ili njegove suštine. Britkost i stroga kritičnost, proistjecala je iz obaveze
da reagira na brojne improvizacije u pogledu interpretacije prošlosti, posebno one
koja se okretala i kretala prevashodno u dnevno-političkom smjeru, posebno u po-
sljednje dvije decenije.
Uz navedeno želim istaći još jednu vrlo važnu karakteristiku profesora Aličića,
koju je bilo moguće uočiti samo iz neposredne blizine. To je skromnost vrednovanju
vlastitog doprinosa. U prvi plan nije isticao svoj rezultat i svoj rad, koliko god nje-
gov stil na zalasku naučne karijere možda i ne zvučao tako. U jednom neformalnom
razgovoru, o svom doprinosu nauci, rekao je nešto što je za uži krug sagovornika
djelovalo iznenađujuće. U najznačajnije zasluge svoga četrdesetogodišnjeg naučnog
rada, začudo nije uvrstio niti jedan svoj rad ili svoje djelo. Uvrstio je redakturu i
pripremu za štampu Književnost muslimana na orijentalnim jezicima, rano premi-
nulog Hazima Šabanovića, iza kojeg je ono ostalo u nedovršenom rukopisu, kao

• 23 •
 aladin husić

i pripremu za objavljivanje prijevoda Kur’ana na bosanski jezik, Besima Korkuta.

To potvrđuje da je opći interes i opće dobro bilo uvijek ispred ličnoga. Jer, zaista,
Književnost muslimana na orijentalnim jezicima, djelo enciklopedijskog karaktera,
makar i nedovršeno do kraja kako je to autor započeo, osim što je već decenijama
u kontinuiranoj upotrebi i nezaobilazno polazište u izučavanju tog segmenta naše
kulturne historije, do danas predstavlja najcjelovitiji prikaz naše književne baštine
na orijentalnim jezicima. Da tada nije objavljeno, ko zna kakva bi njegova dalja sud-
bina bila. Zbog svega toga gotovo se teško ne složiti, s profesorom Aličićem, da to
zaista predstavlja neizmjerno značajan doprinos, koji on ističe iznad svega onoga što
je njegov lični rezultat. A on nije uopće mali, naprotiv. To je uostalom prepoznato i
u svijetu te je 2012. godine za svoj doprinos historijskoj nauci izabran za počasnog
člana Turskog historijskog društva u Ankari.
U ocjeni stvaralaštva bez obzira kojem znanstvenom polju ono pripadalo, po-
stoje različiti kriteriji, pristupi i metodi vrednovanja. Neki to promatraju kroz broj
bibliografskih jedinica nataloženih u jednom radnom vijeku. Promatran tim krite-
rijem, sasvim sigurno ne bi bio visoko rangiran. No, zanemarujući takav pristup i
princip vrednovanja poći ćemo od nekih drugih, mnogo relevantnijih i značajnijih
polazišta, a to je kvalitativni kriterij i sveukupni značaj za historiografiju.
Bio je prevashodno posvećen izučavanju pitanja Bosne, kao dijela Osmanskog
carstva, ali i društva i društvenog sistema. Kao rijetko koji historičar kod nas, upravo
se posvećivao tim pitanjima, posmatrajući prvenstveno sistem, i kroz sistem tumačio
povijesne procese koji su se odvijali u stoljećima osmanske uprave, prateći njegove
mijene, uspone i padove, organizaciju i reorganizaciju.
Zanemarujući nekoliko priloga historijsko informativnog karaktera, može se ka-
zati da je u svijet historijske nauke ušao 1965. godine i u njemu ostao sve do 2014.
godine, kada je postalo jasno da je na svome životnom zalasku. Za početak ističemo
da je i ulazak i kraj jedne vrlo značajne znanstvene karijere omeđen radom na izvo-
rima i njihovim prijevodima i valorizacijom. Sada već davne 1965. godine, u svijet
historijske nauke ušao je radom “Uredba o organizaciji vilajeta 1867” objavljenom u
POF-u, a završena Opširnim katastarskim popisom za oblast Hercegovu iz 1585. go-
dine: katastarski popis ejaleta Bosna, 2014., pred samu njegovu smrt. U navedenom
vremenskom okviru doprinio je na nekoliko polja. Objavio je ne tako veliki broj
bibliografskih jedinica, no vrlo značajnih za bosansko-hercegovačku historiografi-
ju, historiografiju jugoistočne Evrope, ali i značajnih za izučavanje osmanskog siste-
ma u Bosni, kao i njegovog ispoljavanja sa svim bosanskim specifičnostima. Iako je
teško praviti klasifikaciju u rezultatima proisteklim isključivo na izvornoj arhivskoj
građi, njenom prevođenju u manjem ili većem obimu i u različite svrhe, ipak se u
nekom općem promatranju, njegov naučni opus može podijeliti u nekoliko važnih
segmenata. To su studijski radovi, monografske studije, sinteze, rad na publiciranju

• 24 •
 osvrt na naučni doprinos ahmeda s. aličića

primarnih osmanskih izvora. Osim toga, tu su i redaktorski radovi, te druge vrste

kritičko-informativnih, prigodnih, ili kraćih radova koji su nastajali jubilarnim po-
vodima, skupovima posvećenim događajima ili pojedincima, kritike, osvrti i slično.
Cjelokupan rad Ahmeda Aličića,bio je usmjeren na povijest Bosne pod osman-
skom vlašću. On je nastavljač onih tema koje je Šabanović radio za klasično razdo-
blje ili ih je preporučivao kao što je pitanje borbe za autonomiju Bosne. Uostalom
uvijek je isticao njegov doprinos u njegovom profiliranju, te činjenicu da mu je ta-
kvu ulogu dodijelio upravo Hazim Šabanović. Iznimno je cijenio rad Hazima Šaba-
novića i Nedima Filipovića pod čijim utjecajima je bio. Dok je uz Šabanovića stasao i
učio, nastavljao tamo gdje Šabanović nije stigao, dotle je, od Nedima Filipovića učio
na jedan drugi način. Čini se da je on poticajno djelovao da se više posveti sistemu i
društvu, u odnosu na druge segmente povijesnih pitanja. Spram Nedima Filipovića
je ipak imao kritički odnos, posebno spram marksističkog pristupa historiografiji.
U tom pogledu, u nekim svojim radovima otvoreno je kritizirao stavove Nedima
Filipovića, posebno ideološki utjecaj sistema na neke njegove interpretacije i povre-
meno evidentno prisutan utjecaj ideologije na neke teze.
Primarno njegovo opredjeljenje i dominantna karakteristika njegovih radova je-
ste pozno razdoblje osmanske vladavine u Bosni. Bez obzira na tu činjenicu, čini se
da je kao rijetko koji drugi bosansko-hercegovački historičar osmanista vladao, po-
znavao o ušao u suštinu osmanskog sistema, sve promjene i karakteristike tog siste-
ma od njegove uspostave do kraja osmanske vladavine u Bosni. To je pokazao kako
kroz svoje monografske studije ali i studije manjeg obima, bilo da se bavi sistemom
u cjelini, manjim ili većim zahvatom ili pak samo pojedinim problemima i pitanjima
tog sistema. U suštini u svijet historijske nauke ušao je s kraja osmanske vladavine a
onda se kretao ka povijesnoj dubini koja je sezala sve do 1463. godine, odnosno do
srednjega vijeka.
Nije bježao od bilo kakvih izazova koji su se pred njim našli. Podjednako uspješ-
no bavio se cjelokupnim osmanskim periodom, bilo klasičnim ili kasnijim razdo-
bljem, posebno 19. stoljećem, koje i dominira u njegovom znanstvenom opusu. Na
tom periodu nastao je najveći dio njegove produkcije. No očito da je za cjelokupno
razumijevanje bilo nužno spuštati se u klasično razdoblje i sa tih polaznih osno-
va pratio je evolutivni razvitak društva, društvenih odnosa, povijesnih procesa čiju
kulminaciju i rasplete imamo upravo u 19. stoljeću. Prepoznavši potrebu takvog pri-
stupa, on se u suštini opredijelio za mnogo teži i mukotrpniji put. Zahvatajući ga po
vremenskoj dubini zapravo njemu su se otvarali vidici i po problemskoj širini, koja
bi se također mogla istaći kao jedna od karakteristika njegova rada i doprinosa nauci.
Jer za razumijevanje 19. stoljeća neophodno je razumjeti klasične ustanove, sistem,
njegov evolutivni razvitak, i sve ono što ga je pratilo u tih nekoliko stoljeća njego-
vog trajanja na bosanskim prostorima. Uz sve druge karakteristike njegovog rada i

• 25 •
 aladin husić

doprinosa nauci, nužno je naglasiti jednu koja se rijetko susreće kod historičara
osmanskog perioda ili preciznije kazano susreće samo kod iznimno rijetkih. To je
vremenska vertikala koja se provlači kroz cjelokupno osmansko razdoblje, od uspo-
stave do kraja osmanske vladavine. Prepoznao je značaj tih događaja i njihove reflek-
sije i za savremenu povijest i zbivanja, te je s mnogo posvećenosti radio na rasvjetlja-
vanju istih. Reforme, reformski procesi u 19. stoljeću, i sve ono što su prouzrokovali,
su na neki način suština njegove historiografske produkcije.
Najvažniji njegov doprinos nauci predstavljaju studije, Uređenje Bosanskog ejale-
ta od 1789. do 1878.godine i Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine.
Studija Uređenje Bosanskog ejaleta od 1789. do 1878. godine osim što je nezaobila-
zna ostala je neponovljiva studija, bar kada se tiče Bosne. Ona je danas neponovljiva i
zbog činjenice da nakon stradanja Orijentalnog instituta 17. maja 1992. godine ne po-
stoji ni najveći dio arhivske građe na kojoj je nastajala. Ni jednom pitanju kojim se ba-
vio, nije pristupao izolirano, nego ga je uvijek promatrao u okviru širih procesa. Tako
je i uređenje Bosanskog ejaleta, promatrao u okviru sveopćih reformi u Osmanskom
carstvu i njihove refleksije u Bosni. U tom smislu on je pitanja pratio ne samo kontek-
stu vremena kojemu pripada, nego u širokom vremenskom kontekstu i historijskom
procesu. Organizaciju vojske sudstva, zahvata u cjelokupnom evolutivnom razvoju, i
nekih drugih segmenata društva i administracije, pokušaja njihove reorganizacije.
Po svome historiografskom značaju, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do
1832. godine, svrstava se u djela koja su učinila značajan zaokret u jednom histo-
rijskom pitanju kako po svome pristupu tako i sveukupnom doprinosu. Ovo djelo
u potpunosti je redefiniralo pokret, i u potpunosti izmijenilo percepciju njegove
suštine. Dominantna ocjena o “borbi za zadržavanje feudalnih prava” i “otpor re-
formama” u potpunosti je odbačena i pokazano da je ona izraz političke volje onoga
sloja koji je proistekao iz društvenih struktura koje su bile nosioci političkih ideja
u Bosni. Kao niti jedan historičar do tada, pa i danas, pitanje geneze pokreta nije
zahvatio po historijskoj i društvenoj dubini, problemskoj širini, ali i povijesnoj kon-
tekstualizaciji, kako unutar regionalnih gibanja tako i Osmanskog carstva početkom
19. stoljeća. On je dao detaljan presjek društva i društvenih struktura, ali i prilika
kako u Osmanskom carstvu tako i u Bosni, kao ishodišta i izvorišta ideje i samog po-
kreta. Pokret, kao u ostalom ni Bosnu nije promatrao izolirano, i uvijek je problemi-
ma i pitanjima prilazio u širem kontekstu od onoga što je samo pitanje kojim se bavi.
Profesor Aličić, je kao niti jedan drugi historičar u Bosni pronikao u sušti-
nu osmanskog sistema, njegove evolucije od uspostave do kraja osmanske uprave.
Zahvaljujući izvanrednom poznavanju sistema, društvenih struktura, političkih i
društveno ekonomskih gibanja u Osmanskom carstvu, posebno u Bosni, ponudio
je zapravo problemski najcjelovitiju sintezu povijesti Bosne u vrijeme osmanske vla-
davine, obuhvativši gotovo sva najvažnija pitanja sažeta enciklopedijski precizno,

• 26 •
 osvrt na naučni doprinos ahmeda s. aličića

zaokruživši historiju Bosne u vrijeme osmanske uprave na našim prostorima, kroz

četiri stoljeća. S pravom se može kazati da je u problemskom smislu najbolja sinteza
povijesti Bosne osmanskog razdoblja, bez obzira što je limitirana enciklopedijskim
karakterom. Uostalom, sama činjenica da je njemu pripala čast da radi taj dio povi-
jesti Bosne za Enciklopediju Jugoslavije, dovoljno govori o njegovom znanstvenom
profilu i ugledu koji je već tada uživao, za jednog naučnika još uvijek u mladim go-
dinama.
Na planu prevođenja i objavljivanja izvora, uz Hazima Šabanovića, ubraja se u
osmaniste sa najzapaženijim rezultatima kod nas. Izvan onih po volumenu manjih
izvora koje je prevodio i objavljivao u svojim studijama u pojedinim časopisima, ili
drugima za njihovu ličnu upotrebu,djeluje impozantno činjenica da njegov opus na
tom planu iznosi oko 4000 objavljenih stranica. Dakle, više različitih izvora od kojih
su neki i višetomni. Taj doprinos s pravom se može porediti i mjeriti sa rezultatima
nekih institucija.
Prvi njegov doprinos na tom planu bilo je publikovanje opširnog popisa za pod-
ručje Hercegovine. Značaj tog rada na publikovanju izvora je višestruk. Prvo, što u
vrijeme nastanka tih prijevoda i njihovog objavljivanja za navedena područja nismo
imali objavljenih izvora te vrste. Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovine iz
1477. višestruko je značajan. Prvo što je to popis koji je nastao neposredno po osni-
vanju sandžaka, i u tom smislu donekle predstavlja ogledalo zatečenog stanja tog
područja, po uspostavi osmanske vlasti.
Shvatajući značaj tih izvora i popisa Aličić je zaokružio sljedećim najobimnijim
izvorom za Hercegovinu, s kraja 16. stoljeća. Nažalost, taj popis ne obuhvata baš sve
kategorije stanovništva. Ali dakako, bez obzira na tu činjenicu, on je značajan utoli-
ko što predstavlja jedino područje koje ima publikovana dva opširna popisa, jedan s
početka osmanske vladavine a drugi s kraja klasičnog razdoblja Osmanskog carstva.
Istovremeno sa obradom opširnog popisa za Hercegovinu iz 1477., radio je na pri-
premi za objavljivanje izvora za područje zapadne Srbije, i to za 15. i 16. vijek. Rijetki
su to iskoraci, u kojima se bavio područjima ili pitanjima izvan bosanskog geografskog
i historijskog prostora. Taj rad predstavlja izbor izvora te vrste za regionalno područje
Kraljeva, Čačka i Užica. On obuhvata dijelove devet različitih izvora iz perioda 1476.
do 1572. godine. Sami volumen objavljene građe u tri toma sa oko 1700 stranica do-
voljno govori o obimu i značaju jednog takvog prevodilačkog zahvata.
U relativno kratkom vremenu nakon objavljivanja navedenih izvora pripremio je
za objavljivanje vrlo važne izvore s početka druge polovine 19. stoljeća u ustanku u
Bosni 1875-1878. godine. Osim što kao izvori zaslužuju iznimno veliku pažnju po
svome sadržaju, značaju pitanja koja se tretiraju tim izvorima, danas je njihov zna-
čaj i vrijednost daleko veći, obzirom na činjenicu da su originali spomenutih izvora
stradali 1992. godine zajedno sa Orijentalnim institutom gdje su se čuvali. Oni su

• 27 •
 aladin husić

jedini kod nas očuvani izvori osmanske provenijencije o pitanju ustanka, makar i u
formi prijevoda. Tek danas njihov značaj dobija na svojoj vrijednosti. Ti izvori, su
također vrlo značajni sa stanovišta demitologizacija karaktera ustanka ali i odnosa
vlasti spram ustanika. Oni jasno pokazuju nastojanje vlasti da se, prema stanovniš-
tvu, makar ono bilo i ustaničko, postupa što obazrivije, da se odbjeglo stanovništvo
vrati stimulirajući povratnike materijalnom pomoći ali i garancijama sigurnosti. Re-
vanšizmu ili nasilju nad stanovništvom, nema mjesta kako je to projicirano kroz sve-
prisutni mitski “kompleks” opterećen prevshodno ideologijom i nehistoričnošću.
Iako nije radio neposredno na prevođenju Opširnog popisa Bosanskog sandžaka
iz 1604. godine, za objavljivanje tog izvora uradio je uvodnu studiju. To kod nas
predstavlja najcjelovitiju i najmeritorniju valorizaciju cjelokupnog sistema popisi-
vanja, metoda i načina popisivanja, te agrarnih odnosa, posebno u klasičnom raz-
doblju. Ona je izraz dugogodišnjeg iskustva u radu na tim izvorima i poniranja u
njihovu suštinu, bez koje nema ni adekvatne valorizacije niti interpretacije.
Radu na izvorima vratio se ponovo nakon umirovljena 2003. godine. Od tada
za objavljivanje je pripremio tri vrlo značajna izvora za povijesni bosanski prostor.
To su Sumarni popis sandžaka Bosna iz 1468/69. godine, Sidžili kavdije kaze Novi
Pazar od 1766. do 1768. godine, i već spomenuti Opširni katastarski popis zaoblast
Hercegovinu iz 1585. godine.Shvatajući značaj izvora,za izučavanje povijesti, njeno
razumijevanje ali i jedini put ka povijesnoj realnosti, on se pred kraj života vratio
upravo izvorma. Svaki objavljeni izvor ima uvodne studije, koje su rezultat njegovih
razumijavenja povijesnih procesa, posebno sistema čiji produkt su navedeni izvori.
Kroz to, može se reći da je demistificirao neke povijesne hipoteze, posebno nerazu-
mijevanje ili izolirano tumačenje nekih povijesnih pitanja te reinterpretirao stavove
mnogih historičara. U tim studijama moguće je povremeno naići i na neke dijelove
ili povremene interpretacije koje donekle odudaraju o njemu svojstvenog naučnog
i metodološkog pristupa, naginjući na taj način ka nekim dnevno-političkim uklo-
nima. Povremene sabosti ni u kom slučaju ne umanjuju vrijednost i značaj njego-
vog djela na tom planu. Svaki od tri navedene publikacije, predstavljaju neizmjerno
značajne izvore za izučavanje pojedinih razdoblja prošlosti Bosne pod osmanskom
vlašću. Oni su raznovrsni po vremenu, svojoj vrsti, suštini te svome sadržaju. To sva-
kakodaje dodatnu vrijednost njegovom sveukupnom doprinosu našoj histriogrfaiji,
te je čini raznovrsnijom sa stanovišta stvaranja pretpostavki izučavanja različitih vre-
menskih epoha, raznolikih tematskih problema.Svaki od navedenih izvora ima izni-
mno veliki značaj za našu historiografiju. Sumarni popis sandžaka Bosna iz 1468/69.
godine, predstavlja prvi izvor te vrste za Bosanski sandžak. On je ogledalo uspostave
sistema, ali u izvjesnoj mjerinajsadržaniji i najcjelovitiji izvor koji u nekim segmen-
tima ukazuje na prilike predosmanskog doba i stanje nakon uspostave osmanske vla-
sti, odnosno tranzicije administrativnog, ekonomskog i društvenog sistema uopće.

• 28 •
 osvrt na naučni doprinos ahmeda s. aličića

Drugi izvor ove vrste, ima svoje karakteristike i svoj značaj. Širina prostornog
okvira koji zahvata, impozantnost i višestranost podataka, sadržajna slojevitost. No
ovdje želimo ukazati na neke druge segmente značaja objavljivanja ovog izvora. Ona
se ogleda u činjenici da uz već spomenuta dva izvora, iz 1468. i 1477. godine, ovaj
popunjava vremensku prazninu pokrivenosti hercegovačkog prostora objavljenom
građom.Mnogo više od te konstatacije, predstavlja činjenica da je moguće pratiti eko-
nomske, društvene i druge procese u po vremenskog vertikali, od uspostave osmanske
vlasti do kraja 16. stoljeća. Tako da za to područje imamo prilično sadržaje poka-
zatelje iz oblasti društveno-ekonomskih odnosa, statusa stanovništva, privrednih i
konfesionalnih struktura. Dva su vrlo važna segmenta koja kvantitatvno obogaćuju
objavljivanje ovih izvora ali i olakšavaju razumijevanje cjelokupnih društveno-eko-
nomskih odnosa u Bosni. To su interpretacije baštinskog sistema u svjetlu osman-
skih izvora, kao i suštinsku razliku između položaja bosanskog seljaštva u srednjem
vijeku i osmanskom sistemu. Upravo je to pitanje, pitanje na kojemu je historijska
naukanerijetko išla krivim smjerom, u potpunosti poistovjećujući položaj seljaštva
u ta dva vremenska razdoblja.
Sidžili kadije kaze Novi Pazar od 1766. do 1768. godine, mogu se promatrati u
tri različita aspekta: sadržajnom, prevodilačkom i interpretativnom. No ovdje že-
limo ukazati prvenstveno na metodološku dimenziju, koja ovaj prevodilački rad
čini jedinstvenim po pristupu kod nas. Kritička obrada je sasvim sigurno jedno od
obilježja ovoga izdanja. Ona je rezultat višedecenojskog iskusta i rada na izvorima i
proistječe iz poznavanja sistema, njegovog funkcioniranja. Interpretacija izvora
upućuje na široku erudiciju koja izlazi iz okvira sistema, i ulazi u sfere poznavanja
drugih disciplina, poput teologije, tradicije, nasljednog prava.

• 29 •
 aladin husić

Na kraju može se kazati karijera opečaćena značajnim doprinosom historijskoj

nauci i rezultatima bez kojih nije moguće izučavati mnoga pitanja ali i povijest Bo-
sne osmanskog perioda općenito.

• 30 •
 amir duranović
Crtice iz života Ahmeda S. Aličića
•
Istaknuti bosanskohercegovački historičar osmanista Ahmed S. Aličić pripadao
je onom redu historičara profesora koji se dugo pamte. Iako je većinu svoje plodne
karijere proveo radeći u Orijentalnom institutu u Sarajevu, jedno vrijeme je radio
i kao profesor na Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Premda
ne pripadam generacijama studenata koji su slušali njegova predavanja, profesora
Aličića sam poznavao, istina kratko, ali ipak dovoljno da upoznam snagu i energiju
koju sam, do ličnog poznanstva, osjećao u knjigama, radovima ili diskusijama koje
je profesor Aličić za života napisao. Aličićeva smrt 2014. godine sigurno je ostavila
veliku prazninu među članovima njegove porodice, kolega i prijatelja. Posebno je to
vidljivo među kolegama i prijateljima koji su Aličićevim odlaskom izgubili dragog i
dinamičnog sagovornika, kritičara koji je mogao mnogo pomoći svojim kritikama,
savjetima i sugestijama. Prijateljima, koji se pisanom riječju opraštaju sa Aličićem
jednako kao što se i sam Aličić, praktično jednim od svojih prvih radova, oprostio
od školskog druga.1
Ova kratka bilješka o Ahmedu S. Aličiću, suštinski par crtica iz njegovog života
i bogate naučničke karijere, ima za cilj ukazati na nekoliko momenata iz šezdesetih
i početka sedamdesetih godina 20. stoljeća i Aličićeve vezanosti za Gazi Husrev-
begovu medresu u Sarajevu, odnosno Islamsku zajednicu. U generaciji od ukupno
12 svršenika, Ahmed S. Aličić je 1955. godine završio sarajevsku Medresu.2 Nakon
okončanja studija orijentalne filologije i stjecanja diplome profesora arapskog jezika
i književnosti i turskog jezika i književnosti na Odsjeku za orijentalistiku Filozof-
skog fakulteta u Sarajevu 1960. godine, u Gazi Husrev-begovoj medresi je učeni-
cima predavao arapski i turski jezik te historiju islama.3 Istražujući temu Islamske
zajednice u društveno-političkom životu Bosne i Hercegovine od 1953. do 1974.
1
Ahmed Aličić i Mustafa Humić, “Merhum Osman Egrlić”, Glasnik VIS, god. VIII, br. 10-12. Sara-
jevo: Vrhovno islamsko starješinstvo u FNRJ, 1957, 497-498.
2
Mahmud Traljić (et al), Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu: 450 generacija. Sarajevo: Gazi
Husrev-begova medresa, 2000, 94.
3
Fahd Kasumović, “Pedagoško-naučni portret dr. Ahmeda S. Aličića (povodom sedamdesete go-
dišnjice rođenja)”, Radovi Filozofskog fakulteta (Serija historija, historija umjetnosti, arheologija),
XIV/1. Sarajevo: Filozofski fakultet u Sarajevu, 2010, 370.

• 31 •
 amir duranović

godine u proteklom periodu, prikupilo se sitnijih detalja iz historije Gazi Husrev-

begove medrese u navedenom vremenskom periodu, a crtica o Aličiću pogodna je
prilika da pojedini budu prezentirani kao mali detalji jedne mnogo šire slike o islam-
skom obrazovanju u Bosni i Hercegovini 20. stoljeća. Detalji koji se direktno odno-
se na Ahmeda S. Aličića svakako mogu biti korisni u upotpunjavanju jedne ionako
veoma interesantne i bogate biografije. Neki od tih detalja odnose se i na Aličićev
profesorski angažman u Medresi.
Gazi Husrev-begova medresa je jedina od ukupno 16 evidentiranih 1946. godi-
ne, koja je u vremenskom periodu poslije 1950. nastavila sa radom.4Sve druge me-
drese u Bosni i Hercegovini bile su zatvorene, objekti porušeni ili nacionalizirani,
a Islamska zajednica je infrastrukturno i kadrovski dovedena u mizeran položaj. U
vremenskom periodu do sredine sedamdesetih godina 20. stoljeća, mijenjao se od-
nos komunističke političke elite prema Islamskoj zajednici uopće, pa time i prema
Gazi Husrev-begovoj medresi. Infrastrukturno i finansijsko stabiliziranje prilika u
Islamskoj zajednici, stalna briga rukovodstva Islamske zajednice samo je jedna stra-
na ove višedimenzionalne pojave u odnosima između Islamske zajednice i državnih
struktura. Za komunističku političku elitu u vrhu prioriteta bilo je obezbjeđenje
pristojnih uvjeta za djelovanje državi lojalnog rukovodstva Islamske zajednice. Jed-
no od veoma često diskutiranih pitanja između rukovodstva Islamske zajednice i
državnih struktura tokom šezdesetih godina bilo je i stanje u Gazi Husrev-begovoj
medresi, naročito kadrovska situacija s obzirom na kritično mali broj stalno zapo-
slenih profesora.
U maju 1962. godine je, tokom redovnog pregleda rada vjerskih škola u Bosni
i Hercegovini za Gazi Husrev-begovu medresu konstatirano da su “svjetovni pred-
meti zastupljeni u nižim razredima (od I do V) sa 50%, a do VI do VIII razreda sa
25%”, što je bila jedna od tema analiziranih u okviru višegodišnjih priprema za re-
formu nastavnih planova i programa.5 Bila je to ujedno potencijalno zadnja ocjena
osmogodišnjeg školovanja u Medresi budući da je navedene godine krenuo upis u
reformirano, petogodišnje školovanje, koje je na sjednici Nastavničkog vijeća i Ko-
misije za reorganizaciju snažno zagovarao tadašnji direktor Medrese, Mustafa Ševa.6
A pripreme za uvođenje petogodišnjeg obrazovanja počele su nekoliko godina prije

4
Denis Bećirović, Islamska zajednicau Bosni i Hercegovini za vrijeme avnojevske Jugoslavije (1945-
1953). Zagreb – Sarajevo: Bošnjačka nacionalna zajednica za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju
- Islamska zajednica u Hrvatskoj Medžlis Islamske zajednice Zagreb – Institut za istoriju Sarajevo,
2012, 306-307, 544.
5
Arhiv Bosne i Hercegovine (ABH),Komisija za vjerska pitanja (KVP), K 19, 1959-62, 90/62, In-
formacija, god. III, br. 18, 16. juni 1962.
6
Enes Karić, Prilozi za povijest islamskog mišljenja u Bosni i Hercegovini XX stoljeća. Sarajevo: El
Kalem, 2004, 202, bilj. 17. Također, o petogodišnjem školovanju u Medresi vidi: M. Traljić (et al),
Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu, 80-81.

• 32 •
 crtice iz života ahmeda s. aličića

kako se može vidjeti iz niza aktivnosti tokom 1959. godine. Ipak, njegovu punu re-
alizaciju morale su pratiti i promjene stanja nastavnog kadra u Medresi. Naprimjer,
u školskoj 1958/59. godini jedino je Ahmed Tuzlić, profesor historije, geografije i
srpskohrvatskog jezika, bio stalni profesor Medrese, dok su svi drugi bili honorarni,
a među njima je bilo i studenata.7 Među navedenim nalazimo i tadašnje studente
orijentalistike Ahmeda Aličića i Mustafu Humića. Aličić je dakle, još kao student,
polaznicima Medrese predavao predmete fikh i akaid, a Mustafa Humić husni hat i
ahlak. Državljanin Alžira, Muhamed Kadili, student Ekonomskog fakulteta u Sara-
jevu, radio je kao lektor arapskog jezika u VIII razredu Medrese.8 Ovim se podacima
Aličićev profesorski angažman u Medresi može pomjeriti i u vrijeme prije diplomi-
ranja 1960. godine. Druga crtica iz Aličićevog života vezana je također za Medresu,
ali je direktno povezana sa Aličićevim sjećanjem na reisu-l-ulemu Sulejmana ef. Ke-
muru, koji je umro 19. januara 1975. godine.
**
“Prihvatimo kao nepisano pravilo da o ljudima dublje i objektivnije razmišljamo
i govorimo najčešće onda kada ih nestane između nas”, polazište je kojim se Ahmed
S. Aličić u svom kraćem tekstu prisjetio reisu-l-uleme Sulejmana Kemure.9 S obzirom
da je za života i trajanja mandata reisu-l-uleme Sulejman Kemura bio poznat da je
“kao rijetko koji poglavar, imao [je] mnogo protivnika, koji njegov rad i njegov odnos
nisu cijenili”,10 ovakvo Aličićevo polazište možemo razumjeti i kao nastojanje da se za
ukupnu ocjenu jedne ličnosti moraju sagledati sve perspektive, ali i obratiti pažnja na
cjelinu u odnosu na partikularitet. Više puta ponavljani napadi na ličnost Sulejmana
Kemure u vrijeme njegova mandata najčešće su bili fokusirani na pojedinačna pita-
nja o kojima Kemurini protivnici, evidentno je, nisu bili dovoljno informirani. Nakon
njegove smrti, objavljeno je nekoliko tekstova izuzetno pozitivnog sadržaja, razumlji-
vo zbog prilike u kojoj su objavljeni, a koji zajedno sa svim drugim podacima nude
mogućnost cjelovitijeg uvida u njegovu ličnost.11 Aličićev osvrt na poznavanje reisa
Kemure fokusiran je na sjećanja iz Medrese i razmišljanja o islamskom obrazovanju.
Iako ističe kako ne želi biti Kemurin biograf niti se želi upuštati “u svestrane
analize njegova života i rada”, Aličić naglašava kako je njegovo sjećanje na Kemuru
7
Navedene školske godine nastavu u Medresi su izvodili Sulejman Kemura, Ahmed Tuzlić, Hasan
Hasanefendić, Mustafa Bojić, Jusuf Salahović, Milutin Joksimović, Zagorka Baltić, Mehmed Mer-
zić, Ibrahim Imširović, Asim Sirćo, Ahmed Aličić, Mustafa Humić, Marinko Đurđević i Muhamed
Kadili. ABH, KVP, K8, 1959, 201/59.
8
ABH, KVP, K8, 1959, 201/59.
9
Glasnik VIS, god. XXXVIII, br. 3-4, 1975, 158.
10
M. Traljić (et al), Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu,69.
11
Amir Duranović, Islamska zajednica u društveno-političkom životu Bosne i Hercegovine od 1953. do
1974. godine. Doktorska disertacija odbranjena na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu,
2015, 111-148.

• 33 •
 amir duranović

pozitivno te kako je vrijeme odmicalo, “a zajedno s tim i mogućnosti da realnije za-

ključujem o ljudima, sve je više rastao ugled Rahmetlije u mojim očima”.12 Dodavši
tome i naslov o “reformatorskom duhu” reisa Kemure, Aličićev se osvrt nadopunjuje
sa ocjenom Huseina Mujića prema kojoj je Kemura bio “kreator naše progresivne
orijentacije”.13 Iz više drugih osvrta na reisa Kemuru, moguće je utvrditi kako se sko-
ro svi referiraju upravo na “reformatorski” angažman reisa Kemure, a koji se najsli-
kovitije pokazivao u njegovom nastojanju da se u Sarajevu formira i počne sa radom
Islamski teološki fakultet. Aličiću, kojemu je sredinom sedamdesetih godina kada
je napisao ovaj tekst bilo veoma dobro poznato stanje visokoobrazovanih kadrova
u Islamskoj zajednici, a i sam je već tada bio ozbiljno “u nauci”, tema visokoškol-
skog učilišta sigurno je bila veoma zanimljiva. Upravo je to Aličić naglasio kao svoje
posljednje sjećanje na Kemuru jer je to bila česta tema njihovih zajedničkih razgo-
vora. U posljednjem razgovoru Kemure i Aličića, “lišenom bilo kakve kurtoazije”,
razmijenili su mišljenja o radu “naših institucija” a potom je, kako piše Aličić, Ke-
mura nastavio da govori o svojoj dugogodišnjoj želji, početku rada nove institucije,
Islamskog teološkog fakulteta. Prisjećajući se Kemurinih ideja o radu i organizaciji
te nove ustanove, Aličić zaključuje kako je baš na tim mjestima vidio snagu i energiju
potrebnu da se Islamskoj zajednici, kroz ustanovljenje novog učilišta, omogući pri-
mjeren razvoj i napredak, i baš je taj razgovor s Kemurom na Aličića “ostavio dubok
dojam [...] i potvrdio moje [Aličićevo, op.a] ranije uvjerenje da je to bila velika lič-
nost koja je kadra da se prihvati teških zadataka, ali uvijek sa toliko optimizma koji
je upravo imponirao”.14
***
Nekoliko crtica iz Aličićevog života prezentiranih ovdje nije dovoljno da se o
njemu i njegovom radu donese veliki sud, ali i ovih nekoliko detalja može biti ko-
risno da se u jednoj budućoj biografiji Ahmeda S. Aličića dobije potpun uvid u lič-
nost, koja je svojim životom i radom bila posvećena nauci, obrazovanju i odgoju.
Od đačkih dana iz Gazi Husrev-begove medrese u Sarajevu do naučničkog života
provedenog u izučavanju bosanskohercegovačke historije osmanskog perioda, vid-
ljiva je posvećenost i upornost da se nauka i obrazovanje podignu na viši stepen čime
bi se kreirali uvjeti za širi društveni napredak. Često izuzetno polemičan i direktan
u nastupima, po čemu će ga mnogi pamtiti, ipak treba biti zapamćen i kao naučnik
koji je, praktično od studentskih dana, bio životno opredijeljen da svoje znanje dijeli
sa drugima čime se i na ovom primjeru pokazuje opravdanost tvrdnje da se samo
znanje uvećava dijeljenjem.

12
Glasnik VIS, 158.
13
Isto, 157-158.
14
Isto, 162.

• 34 •
 crtice iz života ahmeda s. aličića

IZVORI I LITERATURA

Neobjavljeni izvori
1. Arhiv Bosne i Hercegovine
Fond: Komisija za vjerska pitanja Izvršnog vijeća Bosne i Hercegovine

Periodika
1. G
 lasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u FNR/SFR Jugoslaviji

Knjige i članci
1. Denis Bećirović, Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini za vrijeme avnojevske
Jugoslavije (1945-1953). Zagreb – Sarajevo: Bošnjačka nacionalna zajednica
za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju - Islamska zajednica u Hrvatskoj Med-
žlis Islamske zajednice Zagreb – Institut za istoriju Sarajevo, 2012.
2. Amir Duranović, Islamska zajednica u društveno-političkom životu Bosne i
Hercegovine od 1953. do 1974. godine. Doktorska disertacija odbranjena na
Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, 2015.
3. Enes Karić, Prilozi za povijest islamskog mišljenja u Bosni i Hercegovini XX
stoljeća. Sarajevo: El Kalem, 2004.
4. Fahd Kasumović, “Pedagoško-naučni portret dr. Ahmeda S. Aličića (povo-
dom sedamdesete godišnjice rođenja)”, Radovi Filozofskog fakulteta (Serija hi-
storija, historija umjetnosti, arheologija), XIV/1. Sarajevo: Filozofski fakultet
u Sarajevu, 2010, 369-378.
5. Mahmud Traljić (et al), Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu: 450 generaci-
ja. Sarajevo: Gazi Husrev-begova medresa, 2000.

• 35 •
 aladin husić
Orijentalni institut 2000-2015.
(u povodu 65 godina postojanja i rada)
•
Orijentalni institut u Sarajevu spada među najstarije naučne ustanove u Bosni
i Hercegovini. Ove godine obilježio je šezdeset i pet godina postojanja. U tih 65
godina dijelio je sudbinu mnogih srodnih institucija kod nas. Ipak, kao rijetko koja
srodna ustanova u Bosni i Hercegovini 17. maja 1992. godine doživio je potpunu
devastaciju, neprocjenjiv i nenadoknadiv materijalni gubitak. Usprkos tome opstao
je, i u poratnom razdoblju polako se dizao iz pepela, ušavši u jedno novo razdoblje
koje je obilježeno i nekim drugim promjenama. U ovom kraćem pregledu želi se
ukazati na neke osnovne trendove koji prate ovu ustanovu kao i na njene aktivnosti
u proteklu deceniju i po.
Iako se osnovni zadaci i ciljevi rada Orijentalnog instituta nisu mijenjali, u prote-
klu deceniju i pol, dolazilo je do promjena koje su se odvijale kako izvan, tako i unu-
tar samog Instituta. U tom kontekstu važno je istaći kadrovske promjene usmjerene
ka obnovi izgradnje naučnog kadra kao jedne od osnovnih pretpostavki postojanja
i rada instituta. Taj proces traje od prestanka agresija na Bosnu i Hercegovinu do
danas. Posebno je intenziviran nakon 2000. godine. Drugi, nešto manje vidljiv, jeste
proces integriranja Orijentalnog instituta u Sarajevu u Univerzitet u Sarajevu kao
jedne od punopravnih članica. U ranijem razdoblju, Institut je bio pridružena čla-
nica, a danas je organizaciona jedinica Univerziteta, kao i druge državne visokoškol-
ske i naučne ustanove. Proces sistemske integracije započeo je 2010.godine, a 2013.
godine ušao u jednu od završnih faza. Naime, još uvijek su organizacione jedinice u
isto vrijeme i dio Univerziteta i samostalni pravni subjekti. Stoga se želimo osvrnuti
na oba navedena procesa i ukazati na njihove osnovne rezultate i intencije.

Kadrovska obnova
Usprkos materijalnoj i kadrovskoj devastaciji tokom rata Orijentalni institut na-
stavio je svoje postojanje i funkcioniranje na temelju novih pretpostavki u postrat-
nom periodu općenito, pa i periodu nakon 2000. godine. Obilježje nove dekade
rada Orijentalnog instituta jeste pokušaj da se, koliko je moguće, ublaže posljedice

• 37 •
 aladin husić

spomenute planske materijalne i kadrovske devastacije. Za razliku od materijalne

štete na izvorima koja je u određenim segmentima teško ili gotovo nenadoknadiva
i neprocjenjiva, kadrovske posljedice su, zahvaljujući razumijevanju šire društvene
zajednice, uspješnije otklonjene. Stoga treba istaći da su u navedenom periodu po-
stignuti značajni rezultati na polju znanstvene i stručne izgradnje novih kadrova,
čime je u kadrovskom smislu osigurana budućnost Orijentalnog instituta. Osim
toga, usljed potreba i interesa nauke i visokog obrazovanja, dio stalnih uposleni-
ka Instituta prešao je u radni odnos na Filozofski fakultet u Sarajevu. Prelaskom
trojice doktora nauka u najvišim naučnim zvanjima u stalni radni odnos na Filo-
zofski fakultet u periodu odmah poslije rata (1997), na Orijentalnom institutu u
stalnom radnom odnosu ostao je samo jedan doktor nauka dok su ostali bili i dalje
uključeni u vijeća i odbore Instituta, značajne za planiranje budućeg rada institucije.
Dolaskom na direktorsku poziciju dr. Behije Zlatar (1998), Orijentalni institut je
dobio još jednog uposlenika u naučnom zvanju. Jubilej 50 godina postojanja i rada
Orijentalnog instituta dočekan je sa dva stalno uposlena doktora nauka, dva dokto-
ra nauka u statusu vanjskih saradnika, te četiri magistra nauka i nekoliko stručnih
saradnika.U pravnom pogledu, zajednički rad stalnih uposlenika i vanjskih naučnih
saradnika koji su i dalje ostali vezani za institut, omogućio je normalan rad Orijen-
talnog instituta i njegovu formalnu registraciju prema postojećim zakonskim regu-
lativama. Shodno zakonu o naučnoistraživačkoj djelatnosti uvjet za registrovanje
bio je minimalno 20% doktora nauka i 20% magistara u jednoj naučnoj ustanovi.
Uobičajeno napredovanje i školovanje doprinosi sve većem broju naučnih saradni-
ka. Tako je 2000. godine Orijentalni institut imao sljedeću strukturu uposlenih:
2 doktora nauka u stalnom radnom odnosu, 2 doktora nauka u svojstvu vanjskih
saradnika i četiri magistra nauka. Nakon 2000. godine struktura uposlenih se zna-
čajno izmijenila. Oba doktora nauka iz perioda do 2000. godine, te jedan magistar
nauka otišli su u mirovinu. Tri magistra iz 2000. godine su u međuvremenu dokto-
rirali, od čega su dva doktora nauka otišla u mirovinu krajem 2013. godine. U tom
razdoblju i novi uposlenici su stjecali naučna zvanja, tako da je prvobitni kadrovski
deficit nadoknađen planskom i sistematskom naučnom izgradnjom postojećeg ka-
dra. Danas Orijentalni institut ima devet doktora, tri magistra nauka i tri sa završe-
nim drugim ciklusom studija (MA). Njih pet je u završnoj ili poodmakloj fazi trećeg
ciklusa, dakle doktorskog studija, tako da se uskoro očekuje da u kadrovskom smislu
Orijentalni institut postane bogatiji za još šest doktora nauka. U tom kontekstu
važno je istaći da su neki od doktora nauka svoje doktorate radili ili rade izvan Bosne
i Hercegovine, SAD-u, Ujedinjenom Kraljevstvu, Turskoj ili u Hrvatskoj. U cilju
naučnog i stručnog osposobljavanja i usavršavanja, dvoje uposlenika Orijentalnog
instituta boravili su na specijalizacijama u Kuvajtu 2012. i Ankari 2013. godine.

• 38 •
 OrIJENTALNI INSTITUT 2000 –2015.

Promjene upravnom statusu i organizaciji Orijentalnog instituta

Kao samostalan pravni subjekt Orijentalni institut, kao i druge visokoškolske i
naučno-istraživačke ustanove, odgovarao je za svoj rad izravno Ministarstvu za ob-
razovanje, nauku mlade Kantona Sarajevo. Nadzor nad zakonitošću rada Orijen-
talnog instituta vršilo je nadležno resorno ministarstvo kao osnivač. Upravljanje
institutom vršio je Upravni odbor. Upravni odbor brojao je pet članova, od čega dva
iz reda uposlenika, a ostala tri imenovani su ispred osnivača. Kontrolu poslovanja
instituta vršio je Nadzorni odbor koji se sastojao od tri člana, dva koja dolaze ispred
osnivača i jednog iz reda uposlenika. Izbor i imenovanje Upravnog i Nadzornog
odbora, vršila je Vlada kantona Sarajevo na prijedlog resornog ministarstva. Do-
nošenjem novih Zakona o visokom obrazovanju (Sl. Nov. KS, 22/10) i Zakona o
izmjenama i dopunama Zakona o visokom obrazovanju Kantona Sarajevo (Sl. Nov
KS, broj 15/13), Statuta Univerziteta u Sarajevu 22.05.2013. i Zakona o visokom
obrazovanju (prečišćeni tekst) (Sl. Nov KS, br. 42/13 od 31.10.2013). došlo je do
funkcionalnog integriranja svih visokoškolskih i naučnoistraživačkih ustanova u
Sarajevski univerzitet. Time su sve državne visokoškolske i naučnoistraživačke usta-
nove čiji osnivač je Kanton Sarajevo, a ranije skupština RBiH, integrirane u Univer-
zitet kao jedinstven subjekt. Dosadašnji način upravljanja i nadzora, prenesen je u
velikoj mjeri sa Ministarstva, Upravnog i Nadzornog odbora instituta na Univer-
ziteti Upravni odbor Univerziteta. Shodno novonastalim promjenama puni naziv
ustanove je Orijentalni institut Univerziteta u Sarajevu.
Za razliku od dosadašnje prakse u kojoj je Vlada Kantona Sarajevo, po izboru
i na prijedlog Upravnog odbora Orijentalnog instituta vršila imenovanje direkto-
ra, shodno novonastalim okolnostima, na prijedlog Naučnog vijeća, kao stručnog
tijela Instituta, imenovanje direktora vrši rektor Univerziteta. Funkciju direktora
Orijentalnog instituta od 1998. do 2014. godine obavljala je dr. Behija Zlatar, a od
01.10.2014. godine dr. Adnan Kadrić.
U skladu s novim okolnostima, Orijentalni institut dužan je, osim zakona, uskla-
diti svoja opća i provedbena akta sa Statutom Univerziteta. S tim u vezi, donošenje
novih akata Instituta je u toku i u koordinaciji sa instrukcijama nadležnih tijela i
stručnih komisija pri Univerzitetu u Sarajevu. Prema prijedlogu Pravilnika o novoj
organizaciji i sistematizaciji, Orijentalni institut ima pet odjeljenja, i to:
Odjeljenje za filologiju,
Odjeljenje za historiju,
Odjeljenje za orijentalno-islamsku kulturu i bliskoistočne studije,
Odjeljenje za edukativnu i ekspertnu djelatnost i
Odjeljenje za dokumentaciju.

• 39 •
 aladin husić

Rezultati rada
Naučni rezultati Orijentalnog instituta objavljuju se kroz već ustanovljene publi-
kacije ove naučne ustanove: godišnjak POF, Posebna izdanja, i Monumenta Turcica
i druga izdanja. Od 2000. godine do danas u navedenim serijama Orijentalni insti-
tut objavio je ukupno 39 publikacija, od toga 15 brojeva godišnjaka, 21 posebno
izdanje (knjige), 2 Monumenta Turcica i 2 zbornika. Ovim brojem se svakako ne is-
crpljuje ukupan naučni doprinos saradnika Orijentalnog instituta, niti Instituta kao
institucije. Značajan broj rezultata rada saradnika Orijentalnog instituta objavljen je
i u drugim naučnim publikacijama u Bosni i Hercegovini, ali i u inostranstvu. Tu se
posebno ubrajaju izlaganja sa naučnih skupova ili simpozija. Nedostatak sredstava
potrebnih za izdavanje rezultata naučnog djelovanja često rezultira angažmanom
vanjskih izdavača tako da se dio rezultata rada saradnika Instituta objavljuje i izvan
publikacija Instituta. Neka važna izdanja Orijentalnog instituta finansirali su pri-
jatelji donatorskim sredstvima izvan Bosne i Hercegovine. Bez te podrške, ukupan
broj spomenutih publikacija bio bi mnogo manji.
Prilozi za orijentalnu filologiju predstavljaju poznatu i prepoznatljivu publi-
kaciju s tradicijom dugom šezdeset i pet godina. U proteklom petnaestogodišnjem
periodu objavljeno je 15 brojeva časopisa u 14 svezaka. U nastojanju da se nado-
knadi zaostatak nastao usljed agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992-1995) jedna
knjiga (broj 52-53 za 2002-2003., Sarajevo 2004) objavljena je kao dvobroj. Treba
također istaći da jubilarni broj 50 koji sadrži dvadeset i dva rada predstavlja izbor
najznačajnijih radova iz prethodno objavljenih brojeva (1-49). Ovaj broj objavljen
je u cjelosti na engleskom jeziku. Jubilarni 60 broj također sadrži referate sa skupa u
povodu 60 godina postojanja i rada OI. U pripremi je i POF br. 64 koji će sadržavati
izlaganja sa skupa u povodu 65 godina rada Orijentalnog instituta.
Zbirno, u 15 brojeva objavljena je 381bibliografska jedinica, od kojih 147 pred-
stavlja izvorne naučne radove. Radi cjelovitosti i preglednosti objavljeni radovi i pri-
lozi mogu se podijeliti na sljedeći način: In memoriam 5, jezik 34, književnost 52,
historija i diplomatika (uključujući i kulturnu historiju) 61, prikaza 197, priloga 9,
prijevoda 1, bibliografija 6, kritika 5, izvještaja sa skupova 3 i jubileja 8.
U seriji Monumenta Turcica objavljena su dva vrlo značajna izvora: Sidžil Te-
šanjskog kadiluka: 1740 – 1752. godine i Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550.
godine. Oba projekta rađena su prije 1992. godine, a za objavljivanje priređeni 2005.
i 2007. godine. Sva je sreća da su oba rukopisa sačuvana u vlastitim kućnim i po-
rodičnim bibliotekama obrađivača. Nažalost, obrađivač Kliškog deftera Fehim Dž.
Spaho i sam je bio žrtva agresorske granate 1993. godine, te nije dočekao objavlji-
vanje svoga djela. Original sidžila Tešanjskog kadiluka izgorio je zajedno sa ostalom
arhivskom građom Instituta, tako da nije bilo moguće objaviti faksimile, niti u pri-
premi dodatno konsultirati izvornik.

• 40 •
 OrIJENTALNI INSTITUT 2000 –2015.

U ediciji Posebna izdanja Orijentalni institut je objavio ukupno 21 naslov, iz

različitih oblasti: jezik, književnost, historija. Među navedenim izdanjima, osim pri-
jevoda izvora kao što je Ljetopis Mehmeda Halife Bošnjaka, nalazi se i prijevod Hi-
storije Osmanske države i civilizacije I i II (prvi dio objavljen 2004., a drugi 2008.).
Ovo djelo rezultat je rada velikog broja historičara iz Turske koje je Orijentalni in-
stitut pripremio i objavio za potrebe struke našeg i regionalnog govornog područja.
Iz oblasti turskog jezika 2003. godine objavljena je knjiga Nad turskim i bosanskim
frazikonom: semantički, sintaksički, lingvostilistički i sociolingvistički aspekt. U oblasti
turskoj jezika i književnosti objavljeni su još:Pojmovnik divanske i tesavvufske knji-
ževnosti, (2007) zatim Objekt ljubavi u tesavufskoj poeziji: Muradnama Derviš-paše
Bajezidagića (2008), Historija turske književnosti (2013). Iz arabistike, u 2011. go-
dini objavljeno je pet naslova. Zalaganjem akademika Esada Durakovića, Fondacija
Al-Baptin finansirala je ova izdanja. Da nije bilo njihovog razumijevanja i želje da
podrže izdavanje tih naslova, publikovanje ovih naslova bilo bi sasvim upitno. Riječ
je o sljedećim naslovima: Recepcija arapske književnosti u Bosni i Hercegovini u perio-
du 1950-2005; Palestinski postkolonijalni roman i novela u djelima Ğabre ‘Ibrahima
Ğabre i Ġassāna Kanafānija; Tropi i figure u arapskoj stilistici; Stilski potencijal atri-
buta u arapskom jeziku; Gazeli Ahmeda Hatema Bjelopoljaka na arapskom jeziku.
Iz oblasti historije, 2010. godine objavljeno je djelo Gazi Husrev-beg, dok su nešto
kasnije objavljene dvije knjige, Nastanak Mostara, njegov urbani i demografski ra-
zvoj do kraja 16. stoljeća (2014) i Životni put prvog beglerbega Bosne: Ferhad-paša
Sokolović: 1530.-1590.(2015).U kategoriju ove vrste monografija može se svrstati i
Naučno i stručno djelo dr. Safvet-bega Bašagića objavljeno nešto ranije, 2010. godine.
Iz lingvistike 2010. godine objavljen je naslov Glagolski aspekt u perzijskom i bosan-
skom jeziku, a godinu dana kasnije i knjiga Sve na Zemlji Sjena je Ljepote: Ontološka
poetika jednog sufijskog divana: Šejh Hatemov Divan.
Osim navedenih publikacija Institut objavljuje i izlaganja sa skupova, konfe-
rencija ili okruglih stolova koje organizira. Izlaganja sa jubilarnih skupova Institu-
ta objavljuju se u pojedinim brojevima POF-a, dok se izlaganja sa drugih skupova
objavljuju kao zasebni zbornici radova. Tako je u suizdavaštvu sa Naučnoistraživač-
kim institutom “Ibn Sina” objavljen Zbornik radova sa skupa Mjesto i uloga derviš-
kih redova u Bosni i Hercegovini, dok je Zbornik Naseljavanje muhadžira iz Srbije
u Bosnu objavljen2012. godine u suizdavaštvu sa Institutom za istoriju iz Sarajeva.
Mali procenat preživjelog rukopisnog fonda, kao i onaj koji je nabavljen nakon
agresije (1992-1995), kataloški je obrađen i 2009. godine objavljen Katalog arap-
skih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa. Izdavanje ovog kataloga finansirala je
fondacija Al-Furqān iz Londona.
Obnova arhivskog fonda jedan je od važnih zadataka rada i strateški cilj Orijen-
talnog instituta u budućnosti. To je jedini način da se osiguraju temeljne pretpostavke

• 41 •
 aladin husić

za kontinuirano ispunjavanje osnovnih zadataka i ciljeva Instituta. Gubitkom vlastitog

arhivskog fonda 1992., od završetka agresije na BiH do danas, djelovanje Instituta se
uglavnom zasniva na istraživanjima i prikupljanju arhivske građe, prvenstveno u ar-
hivima Republike Turske, ali i drugim arhivima koji posjeduju građu osmanske pro-
venijencije. U tu svrhu koriste se kraći boravci u arhivima i na taj način svakodnevno
obogaćuje arhivski fond. U tom smislu 2002. godine potpisan je Protokol o saradnji
sa Generalnom direkcijom Turskih arhiva kako bi se istraživačima Instituta olakšao
pristup arhivskoj građi, kao i da se navedena građa za potrebe Orijentalnog instituta
dobija pod olakšavajućim okolnostima. Zahvaljujući tome, stvoren je solidan fond ar-
hivske građe koji omogućuje nastavak uspješnog rada instituta. Ta se aktivnost odvija
kontinuirano, i svakim boravkom u nekom od arhiva, fond se postepeno uvećava. Iako
je šteta nastala spaljivanjem Orijentalnog instituta neprocjenjiva i nenadoknadiva, tre-
ba istaći da su napori na obnovi rukopisne zbirke dali određene rezultate. Preostali dio
rukopisne Zbirke Orijentalnog instituta obogaćen je za novih 55 kodeksa koji su u
Orijentalni institut dospjeli otkupom ili poklonima institucija ili pojedinaca. Godine
2002. otkupljena su 34 rukopisna kodeksa od porodica Vatrenjak i Mujezinović, dok
je 21 rukopis dospio kao poklon.
Po broju jedinica bibliotečki fond je dostigao predratno stanje i on se svakodnev-
no uvećava, kupovinom stručne i naučne literature, poklonima i međubibliotečkom
razmjenom. Biblioteka Orijentalnog instituta danas broji više od deset hiljada
bibliotečkih jedinica monografskog karaktera, uglavnom probranih knjiga. I u tom
segmentu je, dakle, donekle dostignut nivo od prije 1992. godine. Osim toga, Biblio-
teka Hamida Hadžibegića koju je Institutu 2001. godine poklonila njegova porodica
vodi se kao poseban fond i broji 1079 bibliotečkih jedinica. Odjel periodike ima
1827 bibliotečkih jedinica godišnjaka, a 149 naslova časopisa i 121 naslov nekom-
pletiranih drugih časopisa. Pomoć prijatelja u donaciji knjiga bila je vrlo značajna i
dragocjena. IRCICA (Research Centre for Islamic History, Art and Culture sa sjedi-
štem u Istanbulu) donirala je 2000. godine biblioteku preminulog prof. dr. Ahmeda
Ateşa. Također, gosp. Jeffrey B. Spurr iz SAD, preko ustanove Sabre Foundation po-
sredovao je u doniranju biblioteke preminule prof. dr. Kathleen Burril (2001.), kao
i biblioteke prof. Alana Fishera (2005.) Orijentalnom institutu. Bošnjački institut –
Fondacija Adil Zulfikarpašić donirao je starija izdanja domaćih i inozemnih časopisa
2003. godine. Iste godine, TIKA je donirala neka izdanja turskih izdavača. Godine
2000. Bibliotheque Nationale iz Pariza sa svojim izdanjima i izdanjima drugih izda-
vača iz oblasti vezanih za rukopise i katalogizaciju rukopisa uz svesrdnu pomoć g-đe
Marie Genevieve Guesdon, pomogla je obogaćivanje knjižnog fonda Instituta.
Referentna literatura na perzijskom jeziku donirana je od strane Kulturnog Cen-
tra IR Iran i Instituta “Ibn Sina” – 2003. godine, a Nacionalne biblioteke IR Iran tri
godine kasnije. Ambasada IR Iran dodijelila je sredstva za kupovinu stručne literature

• 42 •
 OrIJENTALNI INSTITUT 2000 –2015.

iz oblasti perzijskog jezika, književnosti i historije. Od institucija želimo istaći još

Türk Tarih Kurumu (Tursko historijsko društvo) koji je 2013. godine poklonio in-
stitutu svoja kompletna izdanja. Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke – tako-
đer doniralo je naučnu i stručnu literaturu u 2014. i 2015. godini.
Među pojedincima i prijateljima koji su pomagali Biblioteku instituta je i Lejla
Somun koja je 2004. donirala stručnu literaturu iz oblasti orijentalistike, a g-đa Živa
Vesel zajedno sa “L’Association d’Amitié avec les Bibliothécaires de Bosnie-Herzégo-
vine” 2005. godine poklonila komplet knjiga i časopisa biblioteci OI. Stručne časo-
pise iz oblasti islamske umjetnosti, bibliotekarstva i drugih, za Institut zanimljivih
oblasti kontinuirano donira prof. dr. Andras Riedlmayer. Godine 2015. bibliote-
ka Orijentalnog instituta obogaćena je sa značajnim fondom periodike iz perioda
od 1900. do 1945. godine. Naime, ministarstvo kulture i sporta Kantona Sarajevo,
na čelu s ministrom Samerom Rešidatom, finansiralo je otkup starije periodike iz
spomenutog perioda, kao i njenu digitalizaciju, čineći spomenute časopise dostu-
pnim i široj čitateljskoj javnosti. Prestankom radnog odnosa i odlaskom u zasluženu
mirovinu brojni uposlenici najčešće svoje knjige poklanjaju biblioteci Orijentalnog
instituta.

Razmjena publikacija
Svoja izdanja Orijentalni institut distribuira kako u zemlji, tako i u inostranstvu.
Kroz razmjenu sa domaćim i inostranim naučnim institucijama, biblioteka Orijen-
talnog instituta svakodnevno obogaćuje svoj knjižni fond, ali i kroz kupovinu po-
jedinih izdanja neophodnih za naučnih rad. Svoja izdanja Orijentalni institut dis-
tribuira na 62 adrese ustanova u Bosni i Hercegovini, 30 u regiji, te 32 u zemljama
Evropske unije, SAD-a, Turske i Jordana. Dio svojih izdanja povremeno se poklanja
i drugim bibliotekama u osnivanju. Iako je usljed ratnih okolnosti razmjena bila
prekinuta, ona je postepeno uspostavljana kako u zemlji tako i u inozemstvu. Po
broju institucija s kojima Institut ima tu vrstu saradnje dostignut je prijeratni nivo.

Skupovi Orijentalnog instituta

Osim kroz navedene oblike prezentiranja naučnih rezultata, Orijentalni institut,
samostalno ili u suorganizaciji sa drugim naučnim institucijama, organizira naučne
skupove, konferencije, simpozije, okrugle stolove i druge vrste naučnih sadržaja. Na
prvom mjestu ističemo, za Institut dva vrlo važna skupa organizovana u povodu 60 i
65 godina postojanja rada Orijentalnog instituta. Prvi skup održan je u Bošnjačkom
institutu krajem 2010. (1. i 2. 11. 2010) pod naslovom Kulturno-historijski tokovi u
Bosni 15.-19. stoljeća. Drugi skup povodom godišnjica Instituta u navedenom pe-
riodu održan je15., 16. i 17. maja 2015. godine. Ovim drugim skupom obilježene

• 43 •
 aladin husić

su dvije godišnjice, šezdesetpet godina rada i djelovanja Orijentalnog instituta, ali i

23 godine od spaljivanja (17. maja 1992) zgrade, uključujući i bogatu arhivsku i ru-
kopisnu građu. Iz navedenih razloga, skup je i održan upravo na dan, za regionalnu
nauku i kulturu neupitne znanstvenoetičke tragedije, u sali Rektorata Univerziteta
u Sarajevu. Osim izlaganja, upriličena je i izložba rukopisa, te promocija izdanja
Orijentalnog instituta publiciranih nakon 2010. godine. Promocije izdanja održane
su u Sarajevu i Mostaru.
Orijentalni institut u Sarajevu, u suorganizaciji sa Fakultetom islamskih nauka,
Filozofskim fakultetom u Sarajevu i Naučnoistraživačkim institutom “Ibn Sina” Sa-
rajevo organizator je Međunarodnog naučnog skupa Mjesto i uloga derviških redova
u Bosni i Hercegovini – povodom godine Dželaluddina Rumija - 800 godina rođenja.
Skup je održan 13. i 14. 12. 2007. godine na Fakultetu Islamskih nauka u Saraje-
vu. Naredne godine početkom mjeseca juna (05.06. 2008) u suorganizaciji sa Ohio
State University’s Department of Near Eastern Languages and Cultures, održana
je konferencija pod naslovom Conversion to Islam and Islamization in the Early
Ottoman Balkans. Na ovoj konferenciji sudjelovali su naučnici iz SAD-a, Kanade,
Nizozemske, Bugarske, Makedonije, Turske, Albanije, Hrvatske i Bosne i Hercego-
vine. U saradnji sa Akademijom nauka i umjetnosti BiH, Filozofskim fakultetom u
Sarajevu, Institutom za istoriju Sarajevo, Orijentalni institut je suorganizator Me-
đunarodnog okruglog stola “Naučno djelo akademika Branislava Đurđeva”, održanog
4. decembra 2009. godine. Međunarodni okrugli sto pod naslovom Naseljavanje
muhadžira iz Srbije u Bosnu, održan je Bosanskom Šamcu 4. jula 2012. godine u po-
vodu “150 godina od naseljavanja muhadžira iz Srbije u Bosnu». Organizatori ovog
skupa bili su Orijentalni institut i Institut za istoriju. Godine 2013. u suorganizaciji
sa Odsjekom za orijentalnu filologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, te Bošnjač-
kog instituta organizovana je višednevna naučna konferencija pod nazivom 6th Bi-
ennial Convention of the Association for the Study of Persianate Societies. Naučni
i stručni saradnici Orijentalnog instituta ostvarili su zapažen nastup na navedenoj
konferenciji koja je okupila više od tristo istraživača i profesora iz preko trideset
zemalja svijeta koji se bave izučavanjem perzijskog jezika, kulture i književnosti van
područja današnjeg Irana.

Učešće saradnika na drugim skupovima

Uposlenici instituta sudjeluju u skupovima koje organiziraju druge institucije,
kako u zemlji tako i u inozemstvu. Teško je nabrojati sve u proteklom periodu, ali
ćemo istaći barem one najznačajnije. Međunarodni simpozijum o turskim arhivima
(International Symposium on Turkish Archives) održan je u Istanbulu 17-19.novem-
bra 2005. godine, a 2012. godine 21-23. novembra također u Istanbulu International
Congress of “The Ottoman Geopolitics Managment of Cultural Archive Heritage and

• 44 •
 OrIJENTALNI INSTITUT 2000 –2015.

Role of Land Legistry Archives”. Na oba ova navedena skupa sudjelovali su uposlenici
Orijentalnog instituta. U organizaciji Centra za istraživanje islamske historije, um-
jetnosti i kulture (Research Centre for Islamic History, Art and Culture - IRCICA)
iz Istanbula, nakon 2000. godine održana su četiri velika naučna skupa o Islamskoj
civilizaciji na Balkanu; u Tirani (2003), Bukureštu (2006), Skopju (2010) i Saraje-
vu (2015). Na svim navedenim skupovima participirali su saradnici Instituta. Treba
istaći također i neke druge, za ono čime se bavi Institut, važne skupove. To su: In-
ternational Symposium on the Ottoman Foundations and Monuments in the Balkans
(Istanbul, 9-11 may 2012), 550 Yilin izinde Bosna-Hersekte Osmanli Mirasi, Ulu-
slararasi Tarih Sempozyumu/In Research of 550 Years The Ottoman Legacy in Bo-
snia-Herzegovina, International History Symposium, Istanbul, 08-10 Kasim/08-10
November 2013” i najzad jedan drugi održan u Dohi19-20 Novembra 2014. go-
dine o Arapsko-balkanskim odnosima (Arab-Balkan Relations), zatim konferencija
u organizaciji Britanske asocijacije za islamske studije The second annual conference
of the British Association for Islamic Studies, održanoj u Londonu, 13-15 april 2015.
godine, participirali su uposlenici Orijentalnog instituta. Ovdje su istaknuti samo
neki od brojnih skupova u kojima su participirali uposlenici Orijentalnog instituta.
U povodu desete godišnjice smrti velikana bosanskohercegovačke arabistike, krajem
(26.12.) 2013. godine u Bošnjačkom institutu u Sarajevu, upriličen je Čas sjećanja
na Teufika Muftića.
Usprkos svim poteškoćama pred kojima sa našao 1992. godine, Orijentalni insti-
tut je uspio preživjeti, u segmentima u kojima je to bilo moguće ublažiti posljedice
stradanja, te nastaviti svoj uspješan rad. Stvorene su kadrovske pretpostavke, a jedan
od važnih zadataka u perspektivi bit će stvaranje materijalnih pretpostavki, posebno
obogaćivanje arhivskog fonda, kao važnog preduvjeta za ispunjenje osnovne misije i
zadataka Orijentalnog instituta definiranih osnivačkim aktom prije 65 godina.

• 45 •
 adnan busuladžić
Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine i njegovo ponovno
otvaranje u jesen 2015. godine – jedno svjedočenje
•
Nakon tri godine od njegovog prisilnog zatvaranja, Zemaljski muzej Bosne i Her-
cegovine je ponovo otvoren za javnost 15. 09. 2015. godine. Razlozi njegovog zatva-
ranja i ponovnog otvaranja mogu se jedino promatrati u kontekstu rješavanja pravnog
statusa i s tim u vezi primarno njegovog kontinuiranog i dostatnog finansiranja.
Davne 1888. godine, nakon provedene aktivnosti Muzejskog društva iz Saraje-
va, Zemaljska vlada Bosne i Hercegovine 1. februara iste godine osniva Zemaljski
muzej, kao samostalnu državnu ustanovu. Takav državni status podrazumijevao je
obezbjeđenje materijalnih i drugih pretpostavki za njegov uspješan rad. Cilj osni-
vanja Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine je bio naučno istraživanje kulturno
– historijskog i prirodnog naslijeđa i njegova zaštita.
Odobrenom Odlukom carskog i kraljevskog zajedničkog Ministarstva finansija
za stvari Bosne i Hercegovine 14. 03. 1913, godine (br. 2683/B.H) Muzeju je stav-
ljeno u zadaću da “obuhvata sve zbirke koje služe za naučno proučavanje zemlje”
čime je potvrđen državotvorni status institucije.
Ovakav status institucija zadržava i u narednom periodu, donošenjem različi-
tih zakonskih rješenja koji su bili u najbližoj korelaciji i sa Ustavom Socijalističke
Republike Bosne i Hercegovine (član 75). Niz vrlo konkretnih zakonskih rješenja
koja su donešena tokom 60-tih, 70-tih i 80-tih godina samo su potvrđivali i precizi-
rali rad i značaj najstarije naučne i kulturne institucije zapadnog tipa u našoj zemlji.
Dovoljno je napomenuti “Uredbu o organizaciji i radu Zemaljskog muzeja” objav-
ljenoj u Službenom listu Narodne Republike Bosne i Hercegovine 15/58, “Zakon o
Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine” objavljen u Službenom listu Socijalistič-
ke Republike Bosne i Hercegovine 9/67, “Zakon o muzejskoj djelatnosti iz 1976.
godine”, te “Zakon o Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine” koji je objavljen
u Službenom listu Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine 20/77. Navedena
zakonska rješenja su uvijek bez izuzetka potvrđivala značaj i kontinuitet državotvor-
ne ustanove, dajući pri tome puni zakonski kapacitet za djelovanje ove ustanove na
području cijele Bosne i Hercegovine.

• 47 •
 adnan busuladžić

U sklopu novih trendova u naučnoj organizaciji, na temelju “Zakona o naučno-

-istraživačkoj djelatnosti” koji je objavljen u Službenom listu Socijalističke Repu-
blike Bosne i Hercegovine 38/90, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine je upisan u
evidenciju naučnih ustanova kod ondašnjeg republičkog ministarstva obrazovanja,
nauke, kulture i sporta (04-692-57/91) i to kao druga institucija koja je zavedena u
ovu matičnu evidenciju.
Kontinuitet propisa i zakona je potvrđen i “Uredbom sa zakonskom snagom o
muzejskoj djelatnosti” koji je objavljen u Službenom listu Republike Bosne i Herce-
govine 13/93, a koji je kasnije potvrđen kao zakon.
Problemi pravne naravi nastupaju potpisivanjem Dejtonskog mirovnog ugovora
i stupanjem na snagu Dejtonskog ustava, kojim su se definirale ovlasti, zakonska
rješenja i način funkcioniranja države i njenih institucija.
Prema navedenom dokumentu “kultura pripada izvornoj nadležnosti entiteta”.
U isto vrijeme vezano za aneks II u tački 2, stoji odredba “svi zakoni, propisi i sudski
poslovnici koji su na snazi na teritoriji Bosne i Hercegovine u trenutku kada Ustav
stupi na snagu, ostat će na snazi dok drugačije ne odredi nadležni organ uprave Bo-
sne i Hercegovine”. U tački 4 istog aneksa se navodi “...svi zakoni, organi vlasti i
institucije i druga tijela Bosne i Hercegovine će funkcionirati u skladu sa važećim
propisima dok se ne odredi drugačije...”. Kako nikada u organima zakonodavne i
izvršne vlasti nije došlo do donošenja bilo kakvog akta i zakonskog rješenja o pro-
mjeni državnog karaktera Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, te kako dosa-
dašnji osnivač Bosna i Hercegovina nije prenijela svoje pravo na drugu razinu vlasti,
institucija je ostala u potpunom pravnom i finansijskom vakumu, pravno formalno
ostajući osnivačem u vidu Vijeća Ministara BiH, a u ime Parlamenta BiH.
Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine je 2001. godine pokrenuo zvanični zahtjev
za reguliranje statusa pred nadležnim tijelima Vijeća Ministara Bosne i Hercegovine
kao osnivača, ali zahtjev iz političkih razloga i permanentnih blokada do danas nije
uzet u razmatranje.
I pored navedenog pravnog statusa, Muzej nastavlja sa radom u otežanim okol-
nostima, a brigu o osnovnim finansijskim potrebama preuzima na sebe Kanton Sa-
rajevo u potpunosti do 2003. godine, kada finansiranje gotovo u cijelosti preuzima
i stvarno nadležno Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine. Ovakav si-
stem finansiranja ostaje u funkciji sve do 2011. godine kada ne usvajanjem budže-
ta, institucija ostaje bez sredstava za redovnu djelatnost. Stanje kulminira kada vrlo
osmišljenom strategijom tadašnji Ministar u Ministarstvu civilnih poslova Bosne i
Hercegovine u punoj saradnji sa zamjenicom ministra donosi odluku da se sredstva
u iznosu od 850.000,00 KM za plaće i režije, brutalno smanje na teoretski maksi-
malni iznos od 350.000,00 KM, koji niko nikada nije dobio, za projekte (obno-
va, realizacija izložbi, izdavačka djelatnost, naučno-terenska istraživanja i slično).

• 48 •
 zemaljski muzej bosne i hercegovine i njegovo ponovno
otvaranje u jesen 2015. godine – jedno svjedočenje

Posebna stavka ugovora se odnosila na činjenicu da se sredstva ne mogu isplaći-

vati na plaće i režije. Uz činjenicu permanentnog smanjivanja novčanih iznosa od
Kantona Sarajevo koji je iznosio 450.000,00 KM, a smanjen do 134.000,00 KM,
te ogromno smanjenje sredstava po različitim ugovorima sa federalnom razinom
vlasti, dalji normalan rad i funkcioniranje su dovedeni do apsurda.
Nakon više desetina upućenih zvaničnih akata i upozorenja, Gradskom Vijeću
i Upravi grada Sarajeva, Vladi Kantona Sarajevo, Skupštini Kantona Sarajevo, Vla-
di Federacije BiH, oba doma Parlamenta Federacije BiH, Predsjedništvu Bosne i
Hercegovine, Vijeću Ministara Bosne i Hercegovine, Ministarstvu civilnih poslova
Bosne i Hercegovine, oba doma Parlamenta Bosne i Hercegovine, OHR-u, članica-
ma PIK-a, predsjednicima stranaka SDA, SDP, SBB, DF, HDZ BIH, HDZ 1990,
SDS, SNSD, te više desetina zvaničnih sastanaka sa predstavnicima izvršne, zako-
nodavne vlasti i političkih stranaka na svim razinama rezultat je bio poražavajući.
Vrlo brzo kako je medijski i pritisak javnosti jačao sve više je dolazila do izražaja či-
njenica da su blage reakcije zvaničnika bile samo u cilju amortiziranja javnosti. Kada
je Muzej bio u gubitku od 500.000,00 KM, Vlada Federacije BiH je obezbijedila
50.000,00 KM. Kada se dug popeo na 1.000.000,00 KM sa iste adrese je obezbjeđe-
no 100.000,00 KM.
Nakon godinu dana besplatnog rada, uvidjevši da rješenje nije na pomolu, svi
uposlenici, izuzev jedne uposlenice, potpisali su saglasnost da se Zemaljski muzej
BiH zatvori za javnost, te da se radi ukazivanja na problem, stave daske na ulazna
vrata. Dana 4. 10. 2012. godine uz praćenje mnogobrojnih medija institucija je
zatvorena. Otpočela je dugotrajna pravna i politička bitka za rješavanje problema.
Uprava Muzeja je odmah po zatvaranju pokrenula tužbu pred nadležnim sudovi-
ma protiv Vijeća Ministara BiH, Vlade Federacije BiH i Vlade Kantona Sarajevo,
radi ne preuzimanja osnivačkih prava i s tim u vezi svih finansijskih potraživanja.
Sud Bosne i Hercegovine se vrlo brzo proglasio nenadležnim, te tužbu protiv Vijeća
Ministara BiH predao na nadležno postupanje pred Općinskim sudom u Sarajevu.
Općinski sud u Sarajevu nakon gotovo 2 godine, 2014. godine, je donio presudu
kojom odbija tužbu Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, skandalozno se pozi-
vajući na zakonsku odredbu koja je stavljena van snage još 1999 godine, dakle prije
više od jedne decenije!!!???? Uprava Muzeja je pokrenula žalbu pred Kantonalnim
sudom u Sarajevu gdje se predmet i dalje nalazi.
Paralelno je pokrenut sudski proces i protiv Kantona Sarajevo i Federacije BiH
pred istim općinskim sudom u Sarajevu, radi istog problema. Ovaj predmet je još na
općinskom sudu.
Cijelo vrijeme kako je Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine zatvoren, odnos
vlasti i nosilaca, posebno izvršnih funkcija je ostao dvoličan, uz verbalnu podršku,
koju niti u jednom segmentu nije pratila konkretna aktivnost, niti na jednom polju.

• 49 •
 adnan busuladžić

Uposlenici su dežurali, držali stanje pod kontrolom, preživljavali lične, porodične i

zdravstvene probleme. Nekoliko uposlenika u tom periodu i umire. Muzej postaje
zaboravljen od svih!!!!!!!!! O kakvom stanju duha i potpunoj pravnoj anarhiji se ra-
dilo dovoljno govori i podatak, da je nakon upućivanja zvaničnog akta Ministarstvu
unutrašnjih poslova Kantona Sarajevo, Ministarstvu unutrašnjih poslova Federacije
BiH, Ministarstvu sigurnosti BiH i SIPI, sa zahtjevom da fizički preuzmu ključeve
i čuvanje institucije, isti se nisu očitovali. Jedino je SIPA poslala zvanični dokument
da nije nadležna za takvu vrstu poslova.
Kako se počelo primicati vrijeme općih izbora, tako postupno, prvo verbalno,
pa preko medija, pa onda i putem nelegalnih i nasilnih postupaka počinju brutalni
pritisci za ponovno otvaranje Muzeja, a da se pri tom niti jedan problem ne riješi.
Praktično inicijatori ovog “koncepta” su imali namjeru da uposlenici bukvalno rade
besplatno, eventualno da nakon tri godine bez plaće, dobiju 2 do 3 plaće i da po
inerciji nastave raditi besplatno. Cilj je bio, na primitivan način prevariti javnost,
otvoriti instituciju, maksimalno medijski zloupotrijebiti ove okolnosti, dok izbori
ne prođu. Ovo je i potvrđeno javno datom izjavom tadašnjeg ministra Salmira Ka-
plana, koji je na konkretno pitanje na TV Face “šta namjerava kada podjeli 3 plaće
uposlenicima Muzeja?” odgovara citat “Pa zatvorite se opet”.
Kada je kolektiv Muzeja i tadašnja Uprava ostala na stanovištu da na ovo ne pri-
stane, krenula su javna, medijska linčovanja, prijetnje zatvorom, zatvorskim rešetka-
ma, optužbama da smo teroristi, da smo grupa bandita, koja drži instituciju taocima.
Pokrenuti su institucionalni pritisci preko tužilaštava, inspekcija, a sve u cilju da
Muzej počne raditi besplatno, ili u najmanju ruku da se barem skinu daske dok pro-
đu izbori. Imenovan je protivzakonski, nelegalni “Upravni odbor” od Vlade Federa-
cije BiH, a da ista nije preuzela niti osnivačka prava, niti finansijske obaveze prema
instituciji. Uloga takvog “Upravnog odbora” kao i njegov sastav je bila “kao da se
kokošinjac dadne lisici na čuvanje”. Nakon pismenog upozorenja tadašnjem fede-
ralnom premijeru da beskrupulozno krši sve zakonske norme i propise, te Ustav, isti
se oglušuje, čak ponovo potvrđuje kriminalno imenovanje. Uprava Muzeja pokreće
novu tužbu pred nadležnim sudom. Sud šalje upit Vladi Federacije BiH sa samo
jednim pitanjem “da li imaju namjeru preuzeti pravnu i finansijsku obavezu prema
Muzeju?”. Vlada Federacije BiH šalje očekivano negativan odgovor, što je ujedno
bio i kraj tragikomičnog igrokaza oko “imenovanja privremenog Upravnog odbora”.
Istovremeno kvazikulturni djelatnici koji su izdašno finansirani od strane po-
litičkih centara moći, te koji su bili u obavezi pomagati vlastima kreću u medijsku
harangu sa “tezama” o “projektima, menadžerima, tržišnom poslovanju Muzeja, ne-
sposobnosti Uprave Muzeja, nelegalnom rukovodstvu institucije i slično”. Na sve ove
optužbe Uprava Muzeja je u nekoliko navrata javno reagirala i imenom i prezimenom
prozvala pojedince odgovorne za širenje neistina. Naravno nikada nikakve reakcije

• 50 •
 zemaljski muzej bosne i hercegovine i njegovo ponovno
otvaranje u jesen 2015. godine – jedno svjedočenje

nije bilo. Jedina reakcija je zabilježena, kada je nakon velikog novinskog naslova “Sve
laži Salmira Kaplana” objavljenog u dnevnim novinama “Oslobođenje”, organizirana
i za tu svrhu poslana grupa ušla u muzejski vrt čupajući i lomeći sve pred sobom, dok
muzejska čuvarska služba nije reagirala, nakon čega su stranački aktivisti pobjegli iz
muzejskih prostora. Nelegalni “Upravni odbor” postaje daleka prošlost.
Odmah nakon izbora, tenzije su se počele smirivati, a na čelo resora zaduženih
za nauku i kulturu dolaze ljudi poštenih i iskrenih namjera. Među njima posebno
se isticao ministar Adil Osmanović u Ministarstvu civilnih poslova BiH, koji za-
počinje veliku pravnu, političku i finansijsku borbu za tek otpočinjanje rješavanja
nagomilanih problema u vezi normalnog funkcioniranja Zemaljskog muzeja BiH.
Paralelno sa ovim problemom otpočinju i aktivnosti nevladine organizacije “Akcija”
pod naslovom “Ja sam Muzej”, kojom šira domaća javnost daje podršku i fokus našoj
instituciji. Uz koordinaciju ministra Osmanovića, u cijeli proces se uključuje Vlada
Kantona Sarajevo, premijer Elmedin Konaković, tadašnji ministar Samer Rešidat,
Vlada Federacije BiH, premijer Fadil Novalić, ministrica Elvira Dilberović, pred-
sjedavajući Vijeća Ministara BiH Denis Zvizdić i mnogi drugi. Značajnu pozitiv-
nu ulogu ima i novoimenovana ambasadorica SAD-a, gospođa Maureen Cormack,
koja koordinira i razgovara sa domaćim vlastima, ali i obezbjeđuje značajna sredstva
za infrastrukturne radove i rekonstrukciju Muzeja.
Sve razine vlasti obezbjeđuju sredstva za redovno finansiranje institucije u
2015. godini. Tako Vijeće Ministara BiH iz budžetskih rezervi uplaćuje 575.000,00
KM, Vlada Kantona Sarajevo 134.000,00 KM, Vlada FBiH 600.000,00 KM
(300.000,00 KM iz 2014. godine i 300.000,00 KM iz 2015. godine). UNESCO
obećava 120.000,00 KM što je ukupno iznosilo 1. 430. 000, 00 KM za redovnu
djelatnost.
Na dan otvaranja potpisan je i Memorandum između Ministarstva civilnih po-
slova BiH, Vlada Kantona Sarajevo, Tuzlanskog kantona, ZE-DO Kantona, Bo-
sanskopodrinjskog kantona, općina Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad,
Ilijaš, Ilidža, Hadžići, Vogošća, Sapna, Goražde, Teočak, Tuzla, Zenica, Kakanj,
Visoko, Tešanj, Živinice, Travnik, Lukavac, Banovići i mnogi drugi. Ovim sporazu-
mom je dogovorena obaveza obezbjeđenja sredstava za pokrivanje nastalog duga i
ujedno finansiranja redovne djelatnosti. Cilj ovih aktivnosti je pozitivno poslovanje
Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine do kraja 2018. godine.
Ministarstvo civilnih poslova BiH, imenuje vrlo reprezentativan Upravni i Nad-
zorni odbor, koji pokreću također mnogobrojne aktivnosti, usvajaju ostavku dota-
dašnjeg direktora, imenuju vršioca dužnosti direktora, imenuju novo Naučno vijeće
Muzeja, usvajaju planove rada, izvještaje i različite druge neophodne podzakonske
akte, rješenja i odluke. Prilikom imenovanja organa uprave resorno Ministarstvo ci-
vilnih poslova BiH vodi računa o reprezentativnosti i kompetentnosti članova. Tako

• 51 •
 adnan busuladžić

su u Upravnom i Nadzornom odboru imenovani ugledni poslovni ljudi, istaknuti

naučni, kulturni i stručnjaci za turizam, finansijski i pravni eksperti, koji će svojim
kompetencijama uveliko pomoći radu Muzeja.
Institucija trenutno radi u punom kapacitetu, mada je kadrovski u velikoj mjeri
devastirana, ljudi primaju plaću retroaktivno za mjesece u 2012. godini, planiraju
se mnogobrojni kulturni i naučni projekti. Organiziraju se promocije, tematske i
stalne izložbe, priprema se početak velike rekonstrukcije, ali je i dalje ostala velika
pravna i finansijska neizvjesnost...

• 52 •
ČLANCI I RASPRAVE
 Stručni rad (Professional paper)
UDK 2-264

sanda hasagić
Deukalionov potop kao historijski izvor
•
Apstrakt: Mitovi nisu priče koje su nastajale samo u antičkom periodu. Savremeni čo-
vjek svakodnevno sudjeluje u stvaranju priča koje će kroz izvjestan period biti posmatrane
kao mit o vremenu u kojem su nastale. Grčka mitologija, ali i kultura su u velikoj mjeri
uticale na rimsku, odakle su se proširile širom svijeta stvarajući temelje zapadne civilizacije.
Abrahamističke religije su u svoju tradiciju usvojile mnogobrojne mitološke priče. Kao je-
dan od najboljih primjera za komparaciju priča iz mitološke građe i abrahamističke tradicije
uzima se mit o potopu, koji je svoje mjesto našao u folklorima mnogobrojnih naroda. U
ovom radu će biti pažnja posvećena epu o Gilgamešu, mitu o Deukalionu, te abrahamistič-
kim pričama o Noi, odnosno Nuhu.
Ključne riječi: mit, potop, Deukalion, Ep o Gilgamešu, Stari zavjet, Kur’an

Abstract: Myths were not only created in the ancient World. Every day the contempo-
rary man participates in the creation of stories which will, trough a certain period of time,
be regarded as myths of the time they were created in. Greek mythology and culture influ-
enced Roman mythology to a great extent and from there it spread all over the World esta-
blishing the foundations of the Western civilization. Abrahamic religions adopted numero-
us mythological stories into their traditions. The story of the flood, which has its place in
the folklore of many peoples, is one of the best examples for the comparison of stories from
the mythological material and Abrahamic tradition. In this paper, attention will be devoted
to the Epic of Gilgamesh, myth about Deucalion and to the Abrahamic stories about Noah.
Key words: myth, flood, Deucalion, Epic of Gilgamesh, Old Testament, Quran

Najraširenija priča koji svjedoči o kažnjavanju ljudskog roda zbog gubitka moral-
nih vrijednosti je ona o velikoj katastrofi koja je u vidu potopa zadesila živi svijet na
zemlji. Ova priča je našla svoje mjesto u religijama širom svijeta, od antičkih vreme-
na do danas uz različite interpretacije. Mit o potopu su zabilježili Sumerani, Asirci,
Babilonci, Kaldejci, Jevreji, Perzijanci, Grci, Rimljani, Kelti, Hindui, Maye, Tolteci,
Inke. U Evropi takve mitove imaju Skandinavci, Velšani, Litvanci i Nijemci. Potop
je prisutan i kod afričkih naroda, kao i kod naroda sjeverne i južne Amerike, Kine i

• 55 •
 sanda hasagić

Australije. Zastupljenost u folklorima mnogobrojnih naroda govori o veličini ovog

događaja i ide u prilog činjenici da priča o potopu ima historijsku podlogu, kao i to
da se zasniva na stvarnom događaju koji je zbog svojih razmjera ostao u kolektivnom
sjećanju mnogobrojnih naroda. Nekoliko je spornih pitanja koja se vežu uz potop.
Najviše se diskusija vodi oko pitanja da li se radi o pojavi lokalnog ili globalnog
karaktera. Iako postoji tačno navođenje mjesta kako u antičkim mitovima, tako i u
abrahamističkim religijama gdje se arka nasukala, još uvijek nema dovoljno dokaza i
mnogobrojne su nejasnoće oko tačnog mjesta iskrcavanja.

Mit o potopu u antičkim izvorima

Prije početka komparacija priča koje govore o potopu potrebno je dati kratak
pregled izvora koji pišu o istome. Antički pjesnici su poznavali priču o potopu koju
su uvrštavali u svoja djela. Jedan od njih je Ovidije, koji je u svojim Metamorfozama
detaljno opisao potop.1 U grčkom i rimskom svijetu razlikovali su se ljudski vijeko-
vi. Ovidije u svom pisanju slijedi Hesioda koji u pjesmi Poslovi i dani razlikuje pet
ljudskih vijekova: zlatni, srebreni, mjedni, četvrti koji je bez imena i željezni.2 Ovi-
dije potop situira u mjedni period ljudskog vijeka. Iako slijedi njegovu periodizaciju
Ovidije nije potpuno dosljedan, pa tako izostavlja četvrti vijek u ljudskom životu
koji kod Hesioda nema imena.3 Pored Ovidija, pisci Vergilije i Horacije spominju
potop, ali ne daju detaljne podatke o njemu. Babilonski sveštenik Berosus (oko 345.-
270. godine stare ere) u svojoj Kaldejskoj povijesti navodi okolnosti pod kojima je
došlo do potopa i o mjestu gdje se arka nasukala.4 Kroz mitološke priče pažnja će
biti usmjerena na Ep o Gilgamešu i mit o Deukalionovom potopu. U abrahamistič-
koj tradiciji protagonista priče je Noa, odnosno Nuh. Naučnici se spore i oko toga
koliko je godina imao Noa/Nuh u vrijeme potopa i kada je umro. Abrahamistički
tekstovi navode da je imao 950 godina. Dugovječnost antičkog čovjeka se pravda
činjenicom da su ljudi te generacije bili voljeni od strane Boga, te su zbog toga imali
dug život, kao i time da im je njihova ishrana to omogućavala. O životnom vijeku
čovjeka pisali su Maneto, Berosus, Mohus, Hestijus, Hijeronimus Egipćanin, Hesiod,
Hekaceus, Helanikus i Akusilej, kao i Eforus, te Nikolaus.5

1
Ovidije, Metamorfoze, preveo Tomo Maretić, Europapress holding, Zagreb, 2008, 11-14.
2
Više u: Hesiod, Poslovi i dani, preveo Marko Višić, Unireks, Podgorica, 2008.
3
Ovidije, 6.
4
Njegovo djelo je izgubljeno, ali su sačuvani fragmenti. Ian Wilson, Prije potopa, Oxford, 2001, 29.
5
Јосип Флавије, Јеврејске старине, превео са енглеског Владан Добривојевић, Двери, Београд,
2008, 490-491.

• 56 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

Prikaz potopa kroz antičke religije

Ranije je spomenuto da su mnogobrojni narodi antičkih civilizacija u svojoj kul-
turi imali zabilježenu priču o velikoj katastrofi koja je u vidu potopa uništila njihov
narod. Najstarijim mitom o poplavi smatra se babilonsko-sumerski mit (oko 2700.
godina stare ere) koji je stvorio temelj za Ep o Gilgamešu.6 Ovaj mit je bio poznat
Sumeranima, Hurijcima i Hetitima. U njemu junaka Utnapištima opominje Ea, bog
mudrosti7 da su drugi bogovi pod vodstvom Enlila, tvorca svijeta, naumili učiniti
potop i da zbog toga treba sebi sagraditi brod. U jednoj djelimično sačuvanoj su-
merskoj verziji junak općeg potopa je bogobojazni kralj Ziusudra.8 Pločice sa epom
o Gilgamešu koje su otkrivene u Ninivi nisu najstarije niti jedinstvene. Njih je deši-
frovao George Smith 1844. godine. Na jednoj od pločica je pisalo:
Sedmog dana ja ispustih goluba.
Golub odleti i natrag se vrati,
Jer tvrdog on ne nađe mjesta i natrag se vrati.
Ispustih lastu, slobodno nek leti.
Ona odleti i obratno prileti,
Jer tvrdog ona ne nađe mjesta i obratno se vrati.
Ispustih gavrana, slobodno nek leti.
Gavran odleti i vidje, voda gdje je opala,
Rovariti stade zemlju, i gakat stade i ne vrati se natrag.9
Akadska verzija iz 2000. godine stare ere otkrivena je u prijestolnici Hetitskog
carstva, Hatuši, koja se nalazila na mjestu današnjeg Bogazkalea u središnjoj Tur-
skoj. U Uru i Nipuru otkrivene su verzije napisane na sumerskom jeziku. Drugi
drevni fragmenti te priče otkriveni su u Ašuru i Nimrudu u sjevernoj Mezopotamiji,
Babilonu, Sipru i Uruku u južnoj Mezopotamiji, u Egiptu, te u izraelskom gradu

6
Više u: Ronald Wallenfels-Jac M-Sasson, The Ancient Near East, An Encyclopedia for Students,
Charles Scribner’s Sons, New Work, 2000, 327. Genzina Gertruida De Villers, Understanding
the Gilgamesh: His world and his story, University of Pretpria 2005, 66. Larousse, New Larousse
Encyclopedia of Mythology, priredio Robert Graves, Crown Publisher, New York, 1987, 91. Benja-
min R. Foster, Chapter 4, Mesopotamia from A Handbook of Ancient Religions edited by John R.
Hinnells, Cambridge University Pres, 2007, 190.
7
Ea je babilnsko ime za boga mudrosti, koji se u sumerskoj verziji zove Enki. The Epic of Gilgamesh,
Assyrian International News Agency, 2004, 25. Više u: Gwendolyn Leick, The Babylonians, New
York, 2003.
8
Beorsus u svom djelu Ziusudru naziva Ksisuthro. Robert Graves, Raphael Patai, Hebrejski mitovi,
preveo Željko Bujas, Naprijed, Zagreb, 1969, 117. U sumerskoj verziji on je mudri kralj i svećenik
Šurupaka. U akadskoj verziji on je samo građanin Šurupaka. U babilonskoj verziji Ziusudra se zove
Utnapištim. Nikola Nikolić, Sergije Nikolić, Gilgameš-Stvaranje svijeta i druge babilonske legende,
Otvoreno sveučilište, Zagreb, 1990, 12-13.
9
Nikolić-Nikolić, 56-57.

• 57 •
 sanda hasagić

Megidu.10 Postoji i veliki broj slikovnih prikaza epa o Gilgamešu na cilindričnim

pečatima. Neki od tih pečata potiču iz 3000. godine stare ere, što znači da je priča
bila poznata i prije toga. U različitim kulturama imena protagonista se razlikuju i
u skladu su sa njihovim narodnim imenima. Ipak, suština priče je ista. Babilonci su
poznavali Ep o Atrahasisu. Ovaj ep je u velikoj mjeri sličan sa epom o Gilgamešu.11
U njemu također imaju bogovi Enlil i Enkij, a junak koji je sličan Utnapištimu zove
se Atrasis, što znači izuzetno mudar. Najkasnije datiranje ove priče je 1900. godina
stare ere, ali vjerovatno njeni korijeni sežu u dublju prošlost. U sumerskoj tradiciji
postoji i priča o pobožnom kralju Ziusudri. U ovoj verziji bogovi su upozorili Zi-
usudru da planiraju uništiti čitav ljudski rod, ali ne potopom, nego tajanstvenim
glasom. U fragmentiranom tekstu iz Nipura (drevnog sumerskog grada u današ-
njem Iraku) nedostaje dio priče u kojoj je Ziusudra dobio upute za izgradnju lađe,
ali je ostatak teksta jasan i glasi: potop je poharao zemlju, a čak su i veliku lađu koju
je Ziusudra izgradio olujni vjetrovi prevrtali preko velike vode. Nakon što se oluja
stišala pojavilo se sunce, a Ziusudra je poput svojih akadskih, babilonskih i hebrej-
skih pandana bogu pridonio žrtvu zahvalnicu.12 Drevni Huriti koji su se preselili u
Kurdistan u današnjoj Turskoj početkom trećeg milenijuma stare ere imali su svoju
priču o potopu, u kojoj se glavni protagonista zvao Nahmizulija. Egiptolog John
Romer smatra da se u tom imenu krije hebrejski oblik imena Noa-Nhm.13
U izvorima grčkih pisaca također je zabilježena priča o potopu. Grčka mitologija
kao i u drugim drevnim kulturama korištena je kao sredstvo za objašnjavanje okruže-
nja u kojem je živio čovjek, te za objašnjenje prirodnih pojava. Robert Grevs grčkoj i
biblijskoj verziji mita o potopu pripisuje asirsko porijeklo. Protagonisti grčkog mita su
Deukalion (Δευκαλίων) i Pira, koji su bili prvi kraljevi sjeverne Grčke.14 Oni su pripad-
nici generacije bronzanog doba. U grčkoj mitologiji Deukalion je bio sin Prometeja i
Klimene.15 Živio u Fitiji, zajedno sa suprugom Pirom. Duboko razočaran u ljudski rod
10
Wilson, 27. Ep o Gilgamešu su mnogobrojni narodi preveli na svoj jezik i prilagodili svom fol-
kloru, Scott B. Noegel, Greek Religion and the Ancient Near East from A companion to Greek
Religion, Blackwell Publishing 2007, 23.
11
Najbolji dokaz za historijsku podlogu priče o Gilgamešu daju pronađene pločice na kojima je spisak
sumerskih kraljeva gdje se navodi vladavina nekog kralja riječima “prije potopa” i “poslije potopa”.
Najstarija poznata verzija ovog popisa potiče iz 2125. godine stare ere. Andrew Hungerford, The
Epic of Gilgamesh and the Physical Record of the Past, Michigan State University, Michigan, 2001, 5.
12
Wilson, 28.
13
Isto, 28.
14
Robert Graves, Grčki mitovi, prevela Gordana Mitrinović, Nolit, Beograd, 1969, 80. Ken Dowden,
Olympian Gods, Olympian Pantheon from A companion to Greek Religion, Blackwell Publishing,
2007, 44. Mark P. O. Morford-Robert J. Lenardon, Classical Mythology, Oxford University Press,
2003, 98-99. Piere Grimal, The concise dictionary of classical Mythology, Basil Blackwell, 1990, 125.
Robin Hard, The Routledge Handbook of Greek Mythology, Routledge, 2004, 401-404.
15
Klimena je poznata i kao Kelena. Prometej se veže za Kavkaz, koji je smješten sjeverno od Ararata.

• 58 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

i svjestan kakva su sva zlodjela ljudi spremni i sposobni da učine, Zeus odluči da po-
topi zemlju i na taj način ljudski rod dovede do propasti.16 U želji da spasi život svoga
sina, Prometej mu naredi da sagradi drveni kovčeg u koji će se tokom potopa sakriti sa
svojom suprugom.17 Kako bi realizovao svoj plan Zeus je u Eolovu pećinu zatvorio sve
vjetrove koji su bili u stanju rastjerati kišu. Južni vjetar je ostao slobodan i naređeno
mu je da sa sobom donese oluju i jake kiše. Posejdon je uzburkao sve vodene površine
na zemlji, izazvao je ogromne talase, a zahvaljući svom trozubcu kojim je udario u ze-
mlju, otvorio je put podzemnim vodama da se izliju. Nije dugo vremena prošlo dok se
zemlja nije preobrzila u ogromnu vodenu površinu. Ljudi su bezuspješno tražili izlaz i
spas iz novonastale situacije. Spašeni su jedino Deukalion i Pira zahvaljujući drvenom
kovčegu koji su izgradili na Prometejevu incijativu. Plovili su deset dana i deset noći
vodenim beskrajem dok nisu stigli do brda Parnasa (Παρνασσός).18
Ovidije o potopu piše na sljedeći način:
Pusti kišu iz svih nebesa i ljude potopi.
Odmah zatvori on Akvilona u Eola spilji
I druge vjetrove s njim što nadvite oblake gone;
Ispusti Nota, a ovaj izleti na krilima mokrim,
Zavio oblak crnim ko smola lice je strašno,
Teška mu od kiše brada, iz kose mu sijede curi...19

Pira je kći Epitemeja i Pandore. Срејовић Драгослав, Цермановић Александрина, Речник

грчке и римске митологије, Српска кнјижевна задруга, Београд, 1989, 112.
16
Graves daje malo detaljniju priču potopa. Prema njemu potop je izazvao Zeus zbog bijesa koji je
osjećao prema Likaonovim sinovima. Likaon je prvi civilizirao Arkadiju i počeo je da obožava
Zeusa Likajskog, kome je prinio ljudsku žtrvu. Zeusa je ovo razljutilo, te ga je pretvorio u vuka, a
kuću mu spalio gromom. Različiti su podaci o tome koliko je imao sinova. Prema nekima dvadeset,
prema nekima pedeset. Ipak, Zeus nije odmah poduzeo nikakve mjere protiv njih, nego se prvo
htio uvjeriti u priče. Zbog toga se prerušio u siromašnog putnika i odlučio je da ih posjeti. Zeusa je
najviše naljutilo to što su Likaonovi sinovi htjeli da ga prevare tako što su iznijeli čorbu u kojoj je
pored iznutrica koza i ovaca, bila i iznutrica njihovog brata Niktima. U trenutku bijesa Zeus je pre-
vrnuo trpezu i od tada je to mjesto poznato pod imenom Trapez. Svu braću je pretvorio u vukove,
a Niktimu je povratio život. Graves, 80.
17
Deukalion je bio kralj Fitije koji je na upozorenje svog brata Titana Prometeja sagradio čun za sebe
i svoju suprugu Piru. Graves- Patai, 119.
18
Parnas je planina u središnjoj Grčkoj koja se izdiže iznad svetišta Delfi, sjeverno od Korintskog za-
ljeva. Planina je posvećena bogu Apolonu i korikijskim nimfama. Jennifer Larson, Greek Nymphs,
Myth, Cult, Lore, Oxford Universty Press, 2001, 147. Prema nekim nasukali su se na Etnu u Sicili-
ji. Preuzeto sa: http://www.theoi.com/Heros/Deukalion.html (10.12.2015.) Druga verzija mita
kaže da su plovili devet dana i devet noći. John Bremmer, Greek Normative Animal Sacrifice from A
companion to Greek Religion, Blackwell Publishing, 2007, 140. Mike Dixon Kennedy, Encyclopedia
of Greco-Roman Mythology, Santa Barbara, 1998, 110.
19
Ovidije, 11-12. Eol je vladar Eolskih (Liparskih) ostrva blizu Sicilije. Jupiter ga je učinio gospoda-
rom vjetrova, pa ih on drži svezane u jednoj spilji odakle ih po slobodnoj volji pušta.

• 59 •
 sanda hasagić

Dalje Ovidije navodi da je Posejdom naredio riječnim bogovima:

Nema se kada
Dugo opominjat sad, iz sviju se izlijte sila
Svojih (tako je nužno); otvorite izvore svoje,
Ograde ruš’te i vašim rijekama pustite uzde 20
Kod Ovidija se spominje da su potop preživjeli samo Deukalion i njegova su-
pruga nasukavši se lađom na brdo Parnas u Fokidi. On umjesto imena zemlje upo-
trebljava naziv plemena Aonskog, po kojem pjesnici Beotiju nazivaju Aonijom.21 U
međuvremenu Zeusa je popustila ljutnja i on je odlučio otvoriti pećinu i iz nje pusti-
ti sjeverac i ostale vjetrove koji će rastjerati vodu i oblake. Sa povlačenjem vode De-
ukalion i Pira su shvatili da su ostali sami i oko njih se protezala jeziva tišina. Pustoš
i tišina zaboliše supružnike. Žalosni nad svojom sudbinom odlučili su pomoć potra-
žiti od boginje Temide22, nadajući se da će im ona dati savjet kako obnoviti ljudski
rod. Boginja im je rekla da će ljudski rod obnoviti na način što će stidno pognuti
glave i bacati kosti svoje majke. Deukalion i Pira su bili zbunjeni ovim tumačenjem, i
nisu znali šta predstavlja kosti majke. Nije dugo vremena prošlo dok nisu shvatili da
kosti ustvari predstavljaju kamenje, a da je majka Zemlja. Desilo se upravo ono što je
boginja Temida i rekla. Nakon doticanja kamenja sa tlom ono se pretvaralo u ljude.
Od kamenja koje je bacao Deukalion stvoreni su muškarci, a od Pirinog kamenja,
žene.23 Ovidije o obnovi svijeta piše:
Svijet je obnovljen već. Deukalion videć ga prazna,
Videć gdje pusta zemlja u muku dubokom leži,
Suze poteknu njemu, te prozbori Piri ovako:
“Sestro i ženo, ženska o jedina ostavša glavo,
koje si loze iste sa mnome: stričeva kćerka,
Otprije veže nas brak, a sad nas pogibli vežu.
Čitave zemlje, što je i zapad gleda i istok,
Mi sad narod smo sav, a ostali odnese voda.
Al’ još ni sada mi nijesmo dovoljno za svoj
Sigurni život, jer srce još jednako oblaci plaše.
Kako bi, jadnice, tebi pri duši bilo, bez mene

20
Ovidije, 12.
21
Beotija je sastavni dio antičke Grčke. Nalazi se na sjeveroistočnom dijelu Korintskog zaljeva. U
grčkoj mitologiji igra važnu ulogu. Prema mitu Teba je rodno mjesto heroja Herakla. Više: Vasilij
Struve, Dmitrij Pavlovič Kalistov, Stara Grčka, Veselin Masleša, Sarajevo, 1969, 99.
22
Temida je kći Urana i Geje. Od majke je naslijedila delfsko proročište.
23
Sveti Jeronim Krstitelj pomenuo je sličnu legendu upotrebivši jevrejske riječi banim i abanim za
kamen i čovjeka. Time je nagovjestio da bog može podignuti djecu Abrahamovu iz kamena. Od
tada su riječi laos-čovjek i laas-kamen u mnogim jezicima slične. Graves, 119.

• 60 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

Da te je samu spasla sudbina? Kako bi sama

Sujmu podnosila, tko l’ bi u tuzi ti tješitelj bio?
Vjeruj mi, ženo, da je u vodi nestalo tebe,
Za tobom pošao bih ja, i u vodi bi nestalo mene.
O da je ljudstvo meni obnovit i otac mu biti
I zemlju uređenu oživit da mi je kako!
Koljeno ostaje ljudsko u dvoma nama i ljudske
Prilike jedine mi smo, kad bozima tako se htijelo.24
Druga verzija ovog mita kaže da se Zeus sažalio nad Deukalionom i Pirom jer su
vidno tugovali zbog svoje usamljenosti. Poslao je Hermesa sa naredbom da im ispu-
ni jednu želju. Njihova želja je bila obnavljanje ljudskog roda. Najpoznatiji njihovi
sinovi su Helen, Amfiktion i kći Protogeneja.25 U mitu o Deukalionu i Piri se govori
kako su oni jedini od ljudskog roda koji su preživjeli potop. Međutim, postoji mit
koji govori kako je Zeusov sin, Megar bio probuđen kricima žrtava, a ždralovi su
ga spasili tako što su ga ponijeli na vrh planine Geranije. Grevs navodi da je potop
preživio i Krembo sa Peliona zahvaljujući nimfama koje su ga pretvorile u insekta
balegara, te je on odletio na vrh Parnasa.26 Ostale stanovnike Parnasa je probudilo
zavijanje vukova za kojima su pošli na vrh planine gdje su osnovali grad Likoreja.27
Priča o Zeusu i dječakovim crijevima ima moralni karakter koji izražava gađenje
ljudske civilizacije prema drvenom običaju ljudožerstva koje se u Arkadiji primjenji-
valo u ime Zeusa. Likaonovi običaji koje Zeus nije nikad priznao trebali su da rezul-
tiraju žrtvovanjem kralja što bi dovelo vukove u milost da ne napadaju stada.28 Grevs
navodi da su mit o Deukalionu iz Azije preuzeli Heladi, te da je on istog porijekla
kao i biblijska legenda o Noi. Mit o Deukalionu moguće je globalno posmatrati
kroz poplavu koja je zahvatila Mezopotamiju u trećem milenijumu stare ere. U mitu
o Deukalionu postoje mnogobrojni elementi koji podsjećaju na Ep o Gilgamešu. Za
okviran period nastanka grčkih mitova terminus post quem je 1500, a terminus ante
quem je 1250 godina stare ere. Ova datacija ide u prilog Grevsovoj tezi da su mit o
potopu Grci preuzeli iz istočne tradicije.
Čitajući Ep o Gilgamešu i mit o Deukalionu i Piri moguće je primjetiti velike
sličnosti koje možda nisu toliko očigledne na prvi pogled, ali detaljnijim čitanjem
24
 vidije, 14.
O
25
Deukalionov sin Helen je dao ime cjelokupnom helenskom rodu. Ime mu ukazuje da je bio kra-
ljevski poslanik kod mjesečeve sveštenice Hele ili Helene ili Selene, boginje Mjeseca, a po Pausaniji
prvo pleme koje se zvalo Heleni potiče iz Tesalije. Graves, 121.
26
Insekt balegar je bio amblem besmrtnosti u Egiptu jer je on uspijevao da preživi poplave Nila. Kao
simbol besmrtnosti bio je poznat još u Palestini, Etruriji i na Balearskim ostrvima. Graves, 121.
27
U čast vukova koji su iz spasili, novi grad nazvali su Likoreja. Isto, 119.
28
Isto, 120.

• 61 •
 sanda hasagić

daju uvid da se radi o priči istog korijena, sadržaja i pouke.29 Ep o Gilgamešu je na-
stao na prostoru Mezopotomije i vjeruje se da je to izvorno sumerski mit, iako je
on svoje mjesto pronašao i kod njihovih susjeda. Važno je napomenuti da je Gilga-
meš stvarna historijska ličnost, kralj Uruka, koji je vladao u periodu terminus post
quem 3000. i terminus ante quem 2000. godine stare ere.30 Mnogobrojni naučnici
smatraju da je Ep o Gilgamešu stariji od Homerove Ilijade i Odiseje, kao i da je ovo
najstarije zapisano djelo. U ranijoj verziji antičkog mita o Deukalionu i Piri navodi
se da je Temida obnovila ljudski rod bez pristanka Zeusa. Prema tome je za obnovu
ljudskog roda zaslužna božica, a ne bog. Takav je slučaj i sa babilonskom verzijom
gdje se navodi da je božica Ištar obnovila ljudski rod.31

Potop u abrahamističkim religijama

Priča o Božijoj kazni koja je u vidu potopa zahvatila ljudski rod i sve živo na zem-
lji prisutna je i u abrahamističkim religijama. Noa, jedini pravedni čovjek na zemlji i
Božiji odabranik je protagonist ove priče u starozavjetnoj verziji. Priča o Noi i njego-
voj arki je svoje mjesto pronašla u Mojsijevoj, Knjizi Postanka. Detaljno je obrađena
i daje sve potrebne podatke za sagledavanje cjelokupne situacije od vremena prije
početka potopa, saznanja da slijedi kazna, gradnje arke preko potopa i na kraju do
povlačenja vode i iskrcavanja preživjelih iz arke.
Islamska tradicija poznaje priču o Nuhu. Prema tvrdnjama Ibn Kesira od Adema
do Nuha je prošlo deset generacija. Po Kur’anu sve generacije od Adema do Nuha
imale su monoteistički sistem vjerovanja. Prvi put se mnogoboštvo pojavilo kod Nu-
hovog naroda jer su ljudi počeli obožavali i klanjati se kipovima. Obožavanje je teklo
postepeno, ali se ipak raširilo i ostavilo je bitan trag. O tome svjedoči i kur’anski ajet:
I govore: “Nikako božanstva svoja ne ostavljajte, i nikako ni Vedda, ni Suvva, a ni
Jegusa, ni Jeuka, ni Nesra ne napuštajte!” 32
Biblija ne spominje imena kipova koji su obožavani, niti pojavu mnogoboštva u
Noino vrijeme. O ovome ne govori ni antički mit. Dakle, prvo mjesto na kojem je
29
Ep o Giglamešu moguće je porediti i sa mitom o Ahileju, gdje on teško preživljava Patroklovu smrt.
Sličan slučaj je i sa Gilgamešom koji se bori za svog prijatelja Enkidua. Grčki mitovi su prenošeni
sa koljena na koljeno metodom usmene naracije, te su upravo iz tog razloga tokom stoljeća često
dopunjeni i prilagođeni novonastalim okolnostima, potrebama, vremenu ili prostoru.
30
U borbi između Ake iz Kiša i Gilgameša, Gilgameš je pobijedio i postao kralj. Njegova pobjeda
je rezultat traženja pomoći od Vijeća staraca. Gilgamešovi prethodnici su uključeni u listu sumer-
skih kraljeva, prema kojoj se datira i vrijeme Gilgamešove vladavine. Амели Курт, Стари Исток I,
Routledge, London and New York, 1995, 29.
31
Graves-Patai, 116.
32
K  ur’an, priredio Mustafa Mlivo, Dom štampe, Zenica, 1994, Nuh:23. Prema Ibn Abbasu prethod-
no spomenuti kipovi su bili zatrpani pod debelim slojem mulja koji je ostao nakon potopa. Arapi
su ih pronašli i iskopali.

• 62 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

moguće pronaći ovaj dio vezan za potop je Kur’an. Nuh je jedan od šest poslanika
Ulu-l-azm.33 O važnosti Poslanika Nuha za islam svjedoči i činjenica da mnogobroj-
ni kur’anski ajeti govore o Nuhu. Pored ajeta postoji i sura sa imenom Nuh, koja je
objavljena u Mekki, u dva dijela i ima 28 ajeta. Kroz suru Nuh se pokazuju ljudima
putevi koji vode ka spasenju. Govori se o zlu koje je zauzelo svijet, ali da se pravim
vjerovanjem i žrtovanjem može postići njegovo odstranjivanje. Prema Kur’anu Nuh
je bio sin Lamita, praunuk poslanika Idrisa. Za razliku od biblijske verzije i antičkog
mita, Kur’an ne spominje ime Nuhove žene. Specifičnost kur’anske priče o Nuhu
je u tome što je on jedini o čijim se godina govori u Kur’anu. Navedeno nije jedina
razlika između mita, biblijske i kur’anske priče.
Bog je poslao upozorenje Noi da ljudski rod čeka propast koja će doći u vidu
velikog potopa.34 Noa je strahovao zbog razmjera ovog potopa, te je išao svijetom i
pozivao ljude na pokajanje. Njegovi napori su rezultirali time da su ga ljudi ismija-
vali i nisu shvatali ozbiljno njegove pozive da se promijene i počnu živjeti pravovjer-
nim životom. Često su mu postavljali pitanja poput: Kakav će biti taj Opći potop?
Ako bude ognjeni, imamo alitha (azbest) kojem vatra ne može nauditi, a ako bude
vodena poplava, imamo željezne ploče da njima ukrotimo svaku vodu koja iz zemlje
navire. Protiv vode s neba, odbrana nam je aqeb (platneno krilo).35 Ljudi su i dalje
odbijali ozbiljno shvatiti Noina upozorenja, te su na njegove riječi koje su trebale
izazvati razum u njima, odgovarali kao da su najpametniji i da su u stanju nadmu-
driti Boga.36 Uvidjevši Noino uzaludno nastojanje da dopre do ljudske svijesti, Bog
odluči da spasi Nou od propasti, te naredi da:
sagradi korablju od smolasta drveta i da je obloži paklinom
A napravit ćeš je ovako: neka korablja bude trista lakata u duljinu, pedeset lakata u
širinu, a trideset lakata u visinu.
Na korablji načini otvor za svjetlo, završi ga jedan lakat od vrha. Vrata na korablji
načini sa strane; neka ima donji, srednji i gornji kat.37
Opis izgradnje lađe je prisutan i u Kur’anu. Ne postoje odstupanja koja su bitna za
navesti. Identične mjere su predstavljene.38 Međutim, u Kur’anu se ne navodi koliko
33
Ulu-l-azm su poslanici odluke (Adem, Nur, Ibrahim, Musa, Isa i Muhammed). Poslani su svom
narodu da iskorijene zlo i izvedu ga na pravi put. Mustafa Spahić, Povijest islama, Bemust, Sarajevo,
2008, 23.
34
U očima Božjim zemlja se iskvarila; nepravdom se napunila.
I kad je Bog vidio kako se zemlja iskvarila jer svako se biće na zemlji izopačilo
Reče Bog Noi: Odlučio sam da bude kraj svim bićima jer se zemlja napravila opačinom; i evo, uništit
ću ih zajedno sa zemljom. Stari Zavjet, Post. 6:11-13.
35
Graves-Patai, 112.
36
Isto, 112. Зенон Косидовски, Библијске легенде, Српска кнјижевна задруга, Београд, 1989.
37
Stari Zavjet, Post. 7:17-20. Lađa je imala tri sprata, Флавије, 17.
38
Godine 1977. udruženim snagama Fasold, Wyatt i Robert osnivaju organizaciju Ark Search. Svo-
jim istraživanjem na brdu Ararat došli su do uvjerenja da su pronašli arku čije su dimenzije prema
• 63 •
 sanda hasagić

je gradnja lađe traja, dok Biblijska verzija kaže da je gradnja trajala 52 godine.39Noa je
radio polako nadajući se da će njegovo odugovlačenje odgovoriti Boga od uništenja
ljudskog roda.40 U epu o Gilgamešu, Utnapištim je postupio po Enkijevim uputama i
izradio lađu na sedam spratova, koju je obložio smolom i napunio zlatom i srebrom, te
u nju ukrcao svoje prijatelje i rođake, svu stoku i sve zvijeri, te ljude od umijeća i zanata.
Iako postoje sličnosti između epa i priče koja se proteže kroz Bibliju i Kur’an potrebno
je naglasiti razlike koje su očigledne. U antičkoj priči lađa je bila duplo veća od lađe
koja se spominje u abrahamističkim Knjigama, gdje nema odstupanja između Biblije i
Kur’ana i jasno se navodi da je lađa imala tri sprata. Također, ep spominje da je u lađu
ukrcano bogastvo u vidu zlata i srebra. Ovo je potpuno izostavljeno u abrahamistič-
kim verzijama jer se nastoji pokazati da ovozemaljsko blago ne može čovjeku osigurati
spasenje i mir koji mu je potreban. Spas dolazi samo od Boga pravim vjernicima, ne
može se kupiti i svo bogatstvo ovog svijeta je nevažno u tom smislu.
U Kur’anu se također navodi da je Nuh pozivao po cijele dane i noći svoj narod
da se vrati na pravi put.41 Također, navodi se i da je pozivao svoj narod da prestane
vjerovati u kipove. Kao i u Starom zavjetu, tako i u Kur’anu navodi se da je Nuh bio
odbačen i zlostavljan od svog naroda. U Kur’anu se ta njegova odbačenost najbolje
vidi kroz dove koje je on upućivao Bogu, gdje je molio Boga da kazni sve nevjernike,
kako ne bi dalje činili zabludu i nasilje provodili, a utočište pruži pravovjernicima.42
U grčkom mitu se ne spominje da je vrhovno božanstvo pokazalo svoju milost pre-
ma jednom čovjeku zbog njegove pravednosti i čednosti.43 Ovo nije slučaj sa epom o
Gilgamešu, gdje je Ea, bog mudrosti upozorio Utnapištima na katastrofu koja slijedi
u vidu potopa. Nuhu je naređeno od Boga da gradi lađu na kopnu. O tome svjedoči
sura Hud gdje se kaže:
jednom izvještaju sljedeće: dužina 170 metara, širina 45 metara, a prema drugom dužina 157 me-
tara i širina 42 metra. U knjigama Objave jasno se navodi da je dužina arke iznosila 300 lakata,
a širina 50 lakata. Međutim, teško je rekonstruisati ovu mjeru jer se ona kroz periode mijenjala.
Wilson, 41. Babilonci su imali kraljevski lakat dug 52 cm i običan lakat dug 45 cm. John Morris,
Henry Whicom, Biblijski potop, Eden, Sremska Kamenica, 2005, 14.
39
U grčkom mitu o Deukalionu lađa je također presudni faktor uz pomoć kojeg su ljudi uspijeli
izbjeći tragičan kraj. U mitu o Argonautima lađa je značajna iz razloga što predstavlja prikaz pred-
met pomoću kojeg je došlo do širenja helenske civilizacije.
40
Lađa je imala tri poda. Svaki pod je bio podijeljen na stotine pregrada, na donjem su bile sve ži-
votinje, divlje i pitome, na srednjem sve ptice, na gornjem sve što puže i uz njih Noina porodica.
Graves-Patai, 112.
41
I Nuha poslasmo njegovom narodu: “Ja sam tu” – govorio je on – ”da vas otvoreno opominjem, da se ne
klanjate nikom drugom osim Allahu; ja se, zaista, plašim za vas patnje na Nesnosnom danu”. Kur’an,
Hud: 25-26.
42
G  ospodaru moj, ne ostavi na zemlji ni jednog nevjernika, jer ako ih ostaviš oni će tvoje robove u zablu-
du zavoditi i samo će grešnikei nevjernike rađati. Kur’an, Nuh: 26-27.
43
U grčkom mitu upozorenje o nadolazećoj katastrofi je stiglo od Prometeja, koji je bio polubožan-
ski lik.

• 64 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

I Nuhu bi objavljeno: “osim onih što su već vjernici, niko više iz naroda tvoga vjernik
neće postati, zato se ne žalosti zbog onoga što stalno čine,
I gradi lađu pred Nama i po Našem nadahnuću, i ne obraćaj Mi se više zbog
nevjernika-oni će, sigurno, biti potopljeni!”
I on je gradio lađu. I kad god bi pored njega prolazile glavešine naroda njegovog,
rugale bi mu se.
“Ako se vi rugate nama” – govorio je on – “rugat ćemo se i mi vama, onako kako se vi
rugate, i saznat ćete, zaista, koga će snaći sramna kazna i ko će u vječnoj kazni biti”. 44
Podatak koji je prisutan u abrahamističkim religijama, a odnosi se na davanja Bo-
žijeg upozorenja ljudima, opominjanje i pozivanje da se vrate na pravi put, nije pri-
sutan u grčkom mitu. U mitu o Deukalionu i Piri, Zeus, vrhovni bog je zbog srdžbe
prema ljudskom rodu naumio uništiti ga ne upozoravajući nikoga i ne pozivajući na
spasenje. Abrahamističke priče imaju momenat u radnji koji se odnosi na davanje
još jedne šanse ljudima od strane Boga.U trenutku kada je došao čas da Bog pošalje
potop na zemlju, Noi je naređeno da sjedne pored vrata arke i nadgleda ulazak ži-
votinja. Od ljudskog roda, samo je Noinoj porodici bilo dozvoljeno da uđe u arku.
Ja ću, evo, pustiti potop – vode na zemlju – da izgine svako biće pod nebom, sve na
zemlji mora poginuti!
A s tobom ću učiniti savez; ti ćeš ući u korablju – ti i s tobom tvoji sinovi, tvoja žena
i žene tvojih sinova.
A od svega što je živo-od svih bića-uvedi u korablju od svakog po dvoje da s tobom
preživi, i neka bude muško i žensko!
Od ptica prema njihovim vrstama, od životinja prema njihovim vrstama i od svih
stvorova što puze po tlu prema njihovim vrstama; po dvoje od svega neka uđe k tebi da
preživi!
Sa sobom uzmi svega za jelo pa čuvaj da bude hrane i tebi i njima.45
Razlika između biblijske i kur’anske priče ovdje je u tome što se u Kur’anu jasno
navodi da je uz Nuha i njegovu porodicu spašen mali broj vjernika. Prema Flavi-
jevom vjerovanju Bog na zemlju nije poslao kiše, nego je suho tlo potopio u rijeke,
mora i okeane.46 Ova situacija je predstavljena i u Kur’anu. Ipak, najvažnija razlika je
u tome što prema Starom zavjetu u lađu je bila ukrcana Noina žena i sinovi. Kur’an
navodi da u lađu nisu mogli ući Nuhova žena i jedan od sinova, jer nisu bili pravi
vjernici. Kur’anski ajet navodi ovako:
O sinko moj, ukrcaj se s nama, ne budi sa nevjernicima!
A on reče: “Sklonit ću se na kakvo brdo koje će me od vode zaštitit”.
44
Kur’an, Hud:37-42.
45
Stari zavjet, Post. 6: 17-21
46
Флавије, 17.

• 65 •
 sanda hasagić

“Niko danas Allahove kazne neće pošteđen biti, osim onoga kome se On smilovao” –
reče Nuh, i val ih razdvoji i on potopljen bi.47
Nuhje jedini čije se godine u Kur’anu spominju, Isto tako i jedini čije se ime naro-
da u Kur’anu ne navodi. Josip Flavije navodi da je Bog poslao potop kako bi zbrisao
sa lica zemlje postojeći ljudski rod koji je bio do srži pokvaren, pun zlobe, grijeha i
negativnih misli. Prema Flaviju Bog je nakon toga zemlju planirao naseliti novom
generacijom ljudi.48 Početak potopa u Kur’anu se opisuje riječima:
Mi smo kapije nebeske pootvarali vodi koja je neprestajno lila,
i učinili da iz zemlje izvori provru, i vode su se sastale kako je određeno bilo.49
Potop je počeo sedamnaestog dana, drugog mjeseca kada je Noi bilo 600 godi-
na.50 Kada je poplava stigla na zemlju, grešnici se okupiše oko broda i moliše Nou
da im otvori vrata.51 Kada im je voda počela stizati do grla, oni uzeše svoju djecu i
pobacaše ih u vodu, nadajući se da će na taj način zatvoriti izvor. Spasa im nije bilo.
U islamskom vjerovanju ovaj dio priče je predstavljen kroz ajet koji kaže:
I kada je zapovijed Naša pala i voda sa površine pokuljala, Mi smo rekli:“Ukrcaj u
lađu od svake životinjske vrste po jedan par, i čeljad svoju-osim onih o kojima je bilo
govora-i vjernike!-a malo je bilo onih koji su s njim vjerovali.52
Kur’an navodi da je pored Nuha od njegovog naroda bilo još pravih vjernika koji
su zahvaljujući istinskom vjerovanju dobili mogućnost da se spase od Božije kata-
strofe koja je u vidu potopa zahvatila svijet. Razlika između biblijske i kur’anske pri-
če je ovdje jasno uočljiva. U Bibliji se spominje da je samo Noina porodica pronašla
spas i da su današnji ljudi njihovi potomci. U Kur’anu se spominju iskreni vjernici
koji su uz Nuha spašeni. Njihov broj se ne spominje. Ova činjenica je od velikog
značaja i jedna je od najvećih razlika između biblijske i kur’anske priče. Također,
moguće je porediti sa antičkim mitovima. U jednoj verziji mita o Deukalionu i Piri
se spominje da su samo njih dvoje preživjeli potop. Ovo bi moglo odgovarati biblij-
skoj verziji potopa, obzirom da oni u tom periodu nisu imali djece. U drugoj verziji
47
Kur’an, Hud: 42-23
48
Флавије, 17.
49
Kur’an, Al-Qamar: 11-12.
50
Graves-Patai, 113. Makedonci drugi mjesec nazivaju Diusom, a Jevreji Marke-suanom. Prema Moj-
siju potop je počeo 27. 02. 2656. ili 1656. godine nakon što je Bog stvorio prvog čovjeka Adama.
Mojsije je do ovog datuma došao tako što je izvršio analizu i donio zaključak da je Nisan, koji
označava isto što i Ksantikus, treba da bude prvi mjesec njihovih praznika, zato što je on izveo Je-
vreje iz Egipta u tom mjesecu, tako da se on računa kao početak godine u pogledu svih aktivnosti.
Флавије, 17.
51
“ Otvori vrata Noa i pusti nas da uđemo!” Noa povika sa broda: “Ne govorih li ja vama da se pokajete,
a vi ne htjedoste slušati?”. “Sad se kajemo!” Odgovoriše oni. Graves-Patai, 113.
52
Kur’an, Hud, 41.

• 66 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

istog mita se spominje da je potop preživjelo još nekoliko ljudi (Zeusov sin). Ovo
ide u prilog kada se govori o sličnostima između kur’anske priče i antičkog mita. U
Kur’anu se dalje navodi da je Nuh rekao:
“Ukrcajte se u nju, u ime Allaha, neka plovi i neka pristane! Gospodar moj, uistinu,
prašta i samilostan je.”
I ona je plovila na valovima velikim kao brda.53
Božija milost prema vjernicima se vidi i u ajetu sure As-Saffat, koji kaže:
“Eto tako Mi nagrađujemo one koji dobra djela čine,
on je bio rob Naš, vjernik,
a ostale smo poslije potopili.” 54
Tumači Biblije navode da je Noin put osvjetljavao biser sa nebeskog svoda.55 U
Kur’anu se jasno navodi:
“I na njima Mjesec svjetlim dao, a Sunce svjetiljom učinio”.56
Različite su interpretacije o tome što se jelo na brodu. Postoje pretpostavke da je
svaka životinjska vrsta jela ono što je navikla, ali i vjerovanje da se na brodu jeo samo
smokvin hljeb.57 U teškim momentima koji su zahvatili čovječanstvo kada je stizala
Božija kazna zbog nedjela, bluda i zlobe, Noa je zabranio sinovima da imaju odnose
sa svojim suprugama. Smatrao je da nije na njemu i njegovoj porodici obnavljanje
ljudskog roda. Nije ga poslušao njegov sin Ham koji je imao odnos sa suprugom
kako bi sakrio njenu trudnoće sa palim anđelom Šemhazejem.58 Nakon ovoga Noa
je prokleo svog sina. Ovdje je moguće primijetiti sličnost sa kur’anskom pričom o
Nuhu. Sličnost nije potpuna, ali je vidljivo da u obje priče otac ostaje bez jednog sina
53
Kur’an, Hud, 41-42.
54
Kur’an, Al Saffat, 80-82.
55
Neki kažu da je izvor svjetlosti bila Sveta knjiga koju je arhanđao Radael dao Noi, ukrašena safi-
rima, a u kojoj se nalazilo svo znanje o zvijezdama, umijeću liječenja i vlasti nad zlodusima. Ovu
knjigu je Noa ostavio u nasljedstvo Šemu, a od njega preko Abrahama su je naslijediji Jakov, Levi,
Mojskije, Jošua i Salamon. Graves-Patai, 114.
56
K ur’an, Nuh:16.
57
U jednom trenutku Noa spazi feniksa kako se skupio u ćošku i upita ga:“Zašto ti nisi tražio da te
nahranimo“? “Gospodine”, odgovara feniks “obitelj ti je i bez toga zaokupljena, ne želim da smetam”.
Noa ga tada blagoslovi riječima: “Neka je Božija volja da nikad ne umreš!”. Graves-Patai, 114.
58
U hebrejskim mitovima se navodi da je Hama stigla Božija kazna zbog ovoga i boja njegove kože
je postala crna. Starija verzija kaže da je gavran, a ne Ham za kažnu učinjen crnim. Od seksualnih
aktivnosti se nisu suzdržali ni psi koji su bili na brodu, kao ni gavran. Kazna ih je stigla. Psima je
određeno da nakon odnosa jedno vrijeme ostanu “zalijepljeni” jedni za druge. Gavran je kažnjen
tako što od tada ženku oplođava kljunom. U grčkim mitovima gavrana je iz crne u bijelu pticu
pretvorila Atena jer je donio loše vijesti o smrti njenih svećenica. Jedan drugi mit spominje da je to
učinio Apolon zato što gavran nije iskopao oči njegovom suparniku. Graves-Patai, 114-119.

• 67 •
 sanda hasagić

koji je zbog neposlušnosti postao “odbačen”. Kur’anska priča govori da Nuhov sin
nije mogao uopće da se ukrca na arku jer je od Boga stigla takva naredba. Biblijska
priča govori da se sin ukrcao na arku ali je tokom potopa zbog neposlušnosti kažnjen
i proklet od strane oca.
Biblijska predaja kaže da su na lađi ostali stopedeset, a po nekima četrdeset dana.
Prema predaji Ibn Abbasa, oni ostadoše na lađi šest mjeseci. Tumači Biblije slažu se
da je potop trajao nešto više od godinu dana.59 Taj vremenski okvir daje podršku
tezi o univerzalnosti potopa. Na kopno su stupili na Dan ašure, desetog muharrema.
Predaje prenose da je Nuh postio ovaj dan kao znak zahvalnosti što je spašen on i
njegova porodica.Potop se završi naredbom Božijom:
I on reče:”O zemljo gutaj vodu svoju, a ti o nebo prestani!” I voda se povuče i ispu-
ni se odredba, a lađa pristade na plani Al-Džudi, i bi rečeno: “Daleko nek je narod
nevjernički”.60
Biblija svjedoči o ovom događaju na sljedeći način: Bog zaustavi kišu i voda se
poče polako povlačiti, te se Noin brod nasuka na goru Ararat.61 U epu o Gilgamešu
se navodi da se lađa nasukala na brdo Nimur ili Nisir, čija je geografska lokacija ne-
poznata, ali se smatra da se nalazi u području Kurdistana, odnosno u istom području
gdje se nalazi i Ararat. Berosus nasukanje lađe opisuje na sljedeći način: “priča se da
se izvjesni dijelovi lađe i dalje nalaze u Jermeniji, u Kordijanskim planinama, kao i da
neki ljudi nose bitumenske komadiće koje su odnijeli sa tih dijelova, te ih rado koriste
kao amulete kojima će odganati svakakve opakosti”.62 Slično govori Hijeronimus Egip-
ćanin, te Manasej. Nikola Damaskijanac u svojoj devedeset i šestoj knjizi govori: “U
Jermeniji iznad Minijasa, postoji velika planina po imenu Baris, o kojoj postoje izvje-
štaji kako su mnogi koji su izbjegli za vrijeme velikog potopa na njoj našli izbavljenje,
a također i da je onaj koji je tu dospio zbrinut u arci, našao na vrhu te planine obalu
za usidrenje plovila čiji su ostaci balvana još u velikoj mjeri očuvani”.63 U svom daljem
tekstu Damaskijanac navodi kako vjeruje da se ovdje govori o čovjeku kojeg je Moj-
sije, jevrejski zakonodavac spomenuo u svojoj Knjizi Postanka.Tu su ostali četrde-
set dana prije nego što je Noa naredio gavranu da poleti i vrati se sa informacijama

59
Косидовски, 10.
60
Kur’an, Hud: 44.
61
Ararat se spominje u jednom zapisu Šalmanassara I Asirskog (1272.-1243. stare ere) kao Uruatri
ili Uratri. Kasnije ono postaje Urartu i odnosi se na nezavisno kraljevstvo oko jezera Van, poznato
Jevrejima iz biblijskih spisa kao Zemlja Ararat. Graves-Patai, 118.
62
Berosovo djelo je izgubljeno. Njegove dijelove prenosi bizantijski pisac Syncellus iz IX stoljeća.
Флавије, 19.; Gordijsko gorje u Armeniji može biti samo brdo u sjeveroistočnoj Turskoj koje se
danas naziva Ararat. Turski kartografi ga nazivaju Büyük Ağrı, što znači velika Agrijeva planina.
Ararat je danas neaktivni vulkan koji je visok 5165 metara. Wilson, 2001, 37.
63
Флавије, 19.

• 68 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

kakvo je stanje.64 Gavran je odbio, te zbog toga Noa šalje golubicu, koja se ubrzo
vratila sa maslinovom grančicom u kljunu.65 Ovo je bio optimističan znak i zavla-
dala je velika euforija na brodu. Međutim, Noa odluči da ostanu još malo na brodu.
Dvadeset i sedmog dana nakon što je kiša prestala Noaodluči kako su se stekli uvjeti
za silazak sa broda.66 Prvo što je uradio kada je nogama dotakao “čvrsto tlo” bilo je
da skupi kamenje i napravi žrtvenik Jahvi. Vidjevši čistoću ovog čovjeka, Bog reče:
Nikad više neću zemlju u propast strovaliti zbog čovjeka, ta čovječije misli su opake od
njegovog početka; niti ću ikad više uništiti sva živa stvorenja, kako sam učinio. Sve dok
na zemlji bude, sjetve, žetve, studeni, vrućine, ljeta, zime, dani i noći nikad prestati
neće.” 67 Bog tada blagoslovi Nou riječima: “Plodite se i množite i zemlju napunite.
Neka vas se boje i od vas strahuju sve životinje na zemlji, sve ptice u zraku, sve što se po
zemlji kreće i sve ribe u moru!” Tada Bog na nebo postavi dugu govoreći: “Kad god
navedem kišnje oblake na Zemlju, ovaj će blistavi luk podsjećati na moje obećanje!”.68
Duga se ne pojavljuje u grčkom i sumerskom mitu o potopu, ali je prisutna u evrop-
skom i azijskom folkloru kao osiguranje od poplave. Iskrcavanje na zemlju i prinoše-
nje žrtve Bogu ima velike sličnosti sa antičkim mitom o Deukalionu i Piri, koji su na
isti način postupili kada se voda povukla i oni se iskracali iz lađe. Prema islamu, sam
Bog je naredio Nuhu u kojem trenutku će da napusti arku.
“O Nuhu!” bi rečeno – “iskrcaj se sa mirom Našim i blagoslovima tebi i narodima
koji će se izroditi od ovih koji su sa tobom! Biće naroda ćemo dati da uživaju, a koje će
poslije snaći Naša kazna nesnosna!”.69
Islamska tradicija se ne spominje da je Nuh žrtvovao životinju Bogu nakon što
je stupio na tlo. Ipak, spominje se da je taj dan postio i to se u islamskoj tradiciji i
učenju naziva Dan ašura. Ovaj dan je bitan za spomenuti jer ga i danas obilježavaju
i Jevreji i Muslimani.
64
Gavran je odbio ovaj Noin zahtjev optužujući Nou da ga šalje u smrt, jer gavranicu želi za sebe. Noa
ga je pokušao razuvjeriti i ponovo ga poslao u izviđanje, ali on se sakrio negdje na brodu. Ubrzo ga
je pronašao i po treći put mu naredi da krene. Gavran je odbio i Noa ga je prokleo. Graves-Patai,
114.
65
Gavrana su Jevreji u isto vrijeme obožavali i bojali ga se. U Jobu 28:41 i Psalmu 147:9 Bog se poseb-
no brine za njih. U Ponovljenom zakonu 14:14 gavranovi se ubrajaju u nečiste ptice, a u Izrekama
30:17 oni kljucaju i jedu oči bezbožnika. U Pjesmi nad pjesmama 5:11 Salomonovi uvojci se hvale
što su crni poput gavranovih krila. Флавије, 119.
66
Jermeni ovo mjesto zovu Mjesto silaska (Nahidšeunan). Флавије, 19.
67
Graves-Patai, 116.Косидовски, 9. Ovaj podatak navodi i Јосип Флавије koji kaže: Ноа је принио
жртву Богу јер се бојао да Он сваке године не пошалје потоп на землју у намјери да уништи
човјечанство. молио је Бога Ноа да прихвати нјегову жртву и да не допусти да землја икада
више буде подвргнута уништенју тако великих рамјера. Бог се обратио Нои са обећанјем да ће
услишити нјегове молитве, али је од нјега тражио да се суздржи пролијеванја лјудске крви, да
буде чист од гријеха и убистава, те да кажнјава оне који то буду чинили. Флавије, 20.
68
Graves-Patai, 116. O tome je pisao i Флавије, 20.
69
Kur’an, Hud: 48.

• 69 •
 sanda hasagić

Prema Bibliji na arci su bili Noini sinovi: Ham, Šem i Jafet.70Biblijska tradicija
smatra Nou izumiteljem vina i praocem današnjih ljudi. U grčkom mitu Deukalion
se ne smatra praocem ljudi, ali se njegov sin smatra praocem svih Grka. Grčki mit
o Deukalionu je moguće dovesti u vezi sa vinom. Helen, Deukalionov sin je bio
brat Arijane sa Krete, koja se udala za Dionisa, boga vina.71 Dionizije je osim toga
putovao u brodu oblika mladog mjeseca punog životinja. Ime Deukalionove žene,
Pira znači crvena kao vino.72 Ham je praotac Kanaanaca. Jednom prilikom se Noa
toliko napio vina da je hodao nag. Ham ga je vidio i u želji da spasi oca, pozva dvoji-
cu braće da mu pomognu sakriti očevo tijelo. Oni uzeše ogrtač i prebaciše ga preko
oca, od stida i ne pogledavši ga. Kada se Noa otreznio, prokleo je svog najmlađeg
sina riječima:
“Neka je proklet Kanaanac, braći svojoj najniži sluga neka bude!
Blagoslovljen Jahve, Šemov bog, Kanaanac neka mu je sluga!”.73
Noa/Nuh se naziva drugim ocem čovječanstva, jer su ljudi iz generacija od Ada-
ma do Nuha bili uništeni potopom. I Biblija i Kur’an se slažu o ovoj činjenici i Nou/
Nuha smatraju ocem današnjih ljudi. Iako se u Kur’anu navodi da je uz Nuha spašen
mali broj pravih vjernika, bitno je napomenuti da oni nisu imali svojih potomaka.
To je jasno vidljivo iz ajeta:
A kada nas je Nuh zovnuo, Mi smo se lijepo odazvali:
njega i porodicu njegovu teške smo nevolje spasili i samo potomke njegove u životu
ostavili”. 74
Sličnosti između babilonsko-sumerskog mita i priče iz knjiga Objave ogleda se
u sljedećem: navodi se da je potop Božiji plan, koji je otkriven jednom čovjeku koji
će postati heroj. Potop se povezuje sa poremećajima u ljudskom rodu. Heroj priče
se oslobodio svih zlih stvari koje su “vladale” ljudima. Božanska je naredba da se
napravi lađa kako bi pravi, iskreni vjernici i pošteni ljudi sačuvali svoj život. U svim
70
U Kur’anu Nuhovi sinovi se zovu Sam, Ham i Jafit. Pretpostavlja se da su Samovi potomci Arapi i
Izraelci (semitska grupa naroda). Afrikanci vode porijeklo od Hama, a narod istočne Azije i Evrope
od Jafita. Na isti način su Grci tumačili etnologiju ilirskih i keltskih naroda. Grci za ilirske naro-
de kažu da su potomci Illyriosa (sina Kadma i Harmonije). Illyrios je imao sinove koji su se zvali
Enheleus, Dardanus, Autarieus, Maedus, Taulas, Parrahebus. Illyriosove kćerke su se zvale Partho,
Daortho, Dassaro. Od Illyriosove djece nastali su ilirski narodi. Više: Marjeta Šašel Kos, Appian and
Ilyricum, Dikplast, Celje, 2005, 53.
71
Prateći razvoj priče moguće je povezati Kretu i Bliski istok, odnosno Palestinu. Prema biblijskoj
tradiciji Ham je praotac Kanaanaca. Postoji vjerovanje da je upravo Kanan ustvari Kreta. Ova či-
njenica ide u prilog tezi koju zagovara abrahamističko učenje da je cjelokupni ljudski rod ustvari
potekao sa Bliskog istoka, koji sukladno tome čini kolijevku čovječanstva. Graves-Patai, 119.
72
Isto, 117.
73
Stari zavjet, Post, 9, 24
74
Kur’an, As-Saffat, 76-79.

• 70 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

verzijama je prisutan fizički razlog zbog kojeg je došlo do potopa (velike kiše, izlije-
vanje rijeka, jezera, mora i okeana). Tačno se navodi lokacija na koju je arka se nasu-
kala (različiti nazivi, koji se geografski gledano odnose na isto mjesto). Prisutno je i
slanje ptica u različitim vremenskim intervalima kako bi se provjerio nivo vode. Kao
i to da su protagonisti priče nakon “silaska” učinili žrtvu Bogu. Ipak, iako postoje
mnogobrojne sličnosti, važno je istaći i razlike koje su u nekim dijelovima toliko
velike da kritičari poput Aleksandra Hajdela vjeruju kako priča iz knjiga Objave
nema nikakvih dodirnih tačaka sa antičkim mitovima i epom o Gilgamešu.75 Ra-
zlike se ogledaju u sljedećem: u Starom zavjetu i Kur’anu jasno je prisustvo samo
jednog Boga (Jahve, odnosno Allaha) koji se na potop i uništenje ljudskog roda od-
lučuje zbog moralnog pada čovječanstva. U epu o Gilgamešu potop je poslat zbog
naglosti Enila i suprostavljanja njegovoj volji drugih bogova. Stari zavjet navodi da
Bog sam upozorava Nou na katastrofu koja slijedi ako se ljudi ne pokaju i ne vrate
na “pravi put”. Ista je situacija i sa Kur’anom gdje se jasno navodi kako je Nuh išao
od čovjeka do čovjeka, od mjesta do mjesta, konstantno pozivajući ljude da presta-
nu obožavati kipove, te izraze svoju vjeru prema jednom Bogu, Allahu. U epu je
situacija drugačija, bogovi čuvaju potop kao tajnu, ali Ea bez Enilovog znanja Ut-
napištima upozorava o nadolazećoj katastrofi. Jednom od najvećih razlika se mogu
smatrati dimenzije broda i broj ljudi koji su imali pristup arci. Starozavjetna arka
je dimenzija 300x50x30 lakata. Ima tri sprata i prevozi osmero ljudi (Noa, njegova
supruga, tri sina i njihove supruge), dvije od svake vrste nečistih životinja i sedam
od čistih, te hranu. Kur’anski opis arke je sličan. Dimenzije su iste. Razlika je u bro-
ju ljudi. U Kur’anu se navodi da je sa Nuhom na arku ukrcanja njegova porodica
(osim supruge i jednog sina, koji su bili nevjernici), mali broj iskrenih vjernika i sve
životinjske vrste. Utnapištimova arka je veličine 120x120x120, sa sedam spratova.
Na njoj je cjelokupna Utnapištimova porodica, prijatelji, ljudi od zanata, kapetan
broda, obrazovani ljudi, i svo zlato i srebro. Priče iz Objavljenih knjiga govore da je
potop uslijedio nakon obilnih kiša, te izlijevanjem rijeka, jezera i mora. Navodi se
da je takvo stanje trajalo 150 dana. Poslije toga je prošlo jos 221 dan prije nego što se
voda povukla. Babilonski ep navodi da je kiša jedini uzrok poplava. Trajala je samo
šest dana. Nije poznato koliko se dugo Utnapištim sa družinom zadržao u barci prije
nego je sišao na tlo. Sličnost se ogleda i u slanju ptica u izviđanje. Međutim, biblijski
opis navodi da prvo poslan gavran, zatim tri puta golub u intervalima od po sedam
dana. Babilonski opis kaže da je prvo poslata golubica, zatim lasta, i na kraju gavran
u neodređenim vremenskim intervalima. U svim pričama se spominje simbol arke
kao spasenja. Postavlja se pitanje šta ta arka ustvari predstavlja u ondašnjem svije-
tu? Vjerovatno je njeno postojanje alegorijskim putem moguće povezati sa ulogom
crkve ili džamije, te njihovim simbolima za vjernike u današnjem smislu. Crkve i

75
Morris-Whitcomb, 57.

• 71 •
 sanda hasagić

džamije, kao vjerske institucije nude ljudima spas i nagradu na onom svijetu koja je
možda nevidljiva u sadašnjosti, ali iskreni vjernik će je svakako “okusiti” kada pređe
iz jednog u drugi svijet.
Ep o Gilgamešu, mit o Deukalionu i priču o Noi/Nuhu moguće je povezati i sa
egipatskim mitom o stvaranju svijeta. Egipćani su posmatrali poplave Nila i kretanje
sunca, te su iz toga napravili teoriju kako je život nastao iz potopa i vode. Zamišljali
su da Nil ostavlja plodnu zemlju poslije poplava i da daje život. U knjigama Objave
se početak stvaranja, prvi dan opisuje kao potop, a nakon drugog i trećeg dana poja-
vila se zemlja i nebo. Egipatski mit o stvaranju govori da je svijet stvoren od osmero
ljudi koji su na korablji zajedno stvorili boga sunca, Ra. Ovaj broj od osmero ljudi
možemo povezati sa biblijskom pričom o Noi, gdje se vjeruje da je samo osmero ljudi
spašeno i da je od njih potiče današnje čovječanstvo. Međutim, na korablji je bilo
i jedno dijete - Kanan. Iako nije učestovao u stvaranju boga sunca, Ra, Kananovo
pristustvo je bitno spomenuti. Ovdje je moguće povući paralelu sa Nuhovim sinom
Kan’anom koji je bio odbačen od Boga jer nije bio iskreni vjernik i nije imao moguć-
nost da se spasi i uđe na arku. Egipatsko božanstvo općeg potopa se naziva Nun.76
Ovdje je očita sličnost sa protagonistom iz biblijske, odnosno kur’anske priče Noom/
Nuhom. Izraz Keme je staro ime za Egipat i znači crna zemlja. Ime Noinog/Nuhov
sina Ham se veže za ovaj izraz Keme, a on je prisutan i u tablici naroda Egipta. Bi-
blija je napisana u Izraelu i Babilonu, koji su u uskoj vezi sa Egiptom, te se i njihove
mitologije vežu jedna za drugu. Zbog toga se može smatrati da je bilo prisutno pre-
uzimanje priča i njihovo prisvajanje iz jedne civilizacije u drugu.

Zaključak
Ep o Gilgamešu i mit o Deukalionu su prije svega priče koje u prvi plan ističu
herojstvo junaka koji je zbog svoje iskrenosti i požrtvovanosti zaslužio da bude spa-
šen od opće katastrofe koja je slijedila zbog ljutnje bogova. U antičkim mitovima
bogovi su se digli protiv ljudi i njihovog bezobrazluka želeći ih uništiti i ne dajući im
upozorenje o tome. Vidljiva je velika razlika u imenima protagonista antičkog mita,
ali je radnja i pouka ista. U abrahamističkim pričama koje se direktno tiču potopa
imena protagonista su jako slična. Priče imaju istu radnju i najbitnije je napomenuti
da je protagonist opomenut od strane Boga na katastrofu koja slijedi. Ljudi su dobili
dovoljno vremena da se pokaju i izraze svoju vjeru prema Bogu na pravi način, ali to
nisu uradili. Priča o potopu govori kako uvijek postoji druga šansa koju ljudi trebaju
iskoristiti kada im se pruži, jer niko ne garantuje da poslije dolazi još šansi u životu
jednog čovjeka. Ona se može posmatrati i kroz prizmu prirodnih događaja koji su
zadesili tadašnje stanovništvo. Posmatrajući ovu priču s naučnog pogleda moguće je
76
Više u: Geraldine Pinch, Egyptian Myth, A very short introduction, Oxford University Press, 2004,
34-35.

• 72 •
 Deukalionov potop kao historijski izvor

zaključiti da naučnici vjeruju da je priča o potopu potekla nakon otopljavanja lede-

nog pokrivača i probijanja Bosforskog prolaza. Bitno je napomenuti da su civilizaci-
je antičkog doba nastajale oko rijeka i plodnih područja, tako da su poplave za njih
bile uobičajna pojava. Biblijski i kur’anski tekstovi idu u prilog činjenici da je potop
bio globalnog karaktera. Ovo se može uzeti za ispravno navođenje ako se u obzir
uzme činjenica na to koliki je bio tadašnji svijet. Činjenica koja također zagovara
ideju da je potop bio globalnog, a ne lokalnog karaktera je ta da je sjećanje na potop
prisutno kod svih naroda širom svijeta. Iako, rasprostranjenost ovog mita se može
posmatrati i kroz prizmu ljudske bojaznosti od mogućnosti ponavljanja katastrofe
ovako velikih razmjera.

• 73 •
 sanda hasagić

Sanda Hasagić
Deucalion’s Flood as a historical source

Summary
The comparative method is the most frequently used method in this paper.
Along with the combination of thematic framework and through the prism of the
chronological approach, it creates the entities of this paper which are mutually re-
lated. The comparative method is the most important for this topic since it was
necessary to compare the myth individually with the story from the Old Testament
or the Quran, looking for similarities and differences as well as drawing parallels
between the stories of the holy books. The external and internal analysis of sources
was inevitable since the myths were based on historical events and therefore repre-
sent an important source for the study of a period which to a great extent influenced
the development of world and cultures in future. Based on the myths of ancient
and classic civilizations about Deucalion and the Epic of Gilgamesh, the author of
this paper has attempted to give a short overview of the similarities and differences
which as a final result lead to the conclusion that the entire mythological material as
well as the stories from the Abrahamic tradition have the same origin, only that they
were subjected to changes and adaptations of the time and space in which they were
used. For easier reading, the paper is divided into chapters, ordered chronologically
following the Abrahamic stories. Some chapters are similar to each other and there
is even repetition of some afore mentioned things. this was impossible to escape
since often it was the case that one myth was reflected in a few Abrahamic stories.
The aim of the paper was to show that all believes, beginning with the ancient re-
ligions which manifested themselves through mythological material to Abrahamic
religions which are based on holy books, have the same origin, content and message.
They have minimal differences which are frequently manifested in the change of
names, space or the origin of the protagonists and the timeframe in which the story
is created, fabricated due to political and economic interests which are expressed
through religious wars and negation of the other. The aim of the paper is not to en-
ter the theological debates about the validity of Abrahamic religions or to advocate
the righteousness of one of them by criticizing the others.

• 74 •
 Izvorni znanstveni rad (Original scientific paper)
UDK 904(497.6 Stolac)

Snježana Vasilj
Žujina gradina u Boljunima kod Stoca – kameni
grad na rudistnim vapnencima
•
Apstrakt: U ovom radu skreće se pozornost na impozantnu gradinu smještenu iznad
Boljuna u stolačkom kraju. S oko 300 m dužine i 150 m širine uklopila se u karakteristič-
nu geološku podlogu rudistnih stijena gornjokredske starosti. Snažan fortifikacijski sustav
s dominantnom središnjom gomilom činio ju je važnom karikom u gradinskom sustavu
daorskog područja. Osim što je, s mjesta gdje se nalazila, osiguravala nadzor nad jezerima i
plovnim rutama sjeveroistočnog dijela Hutovog blata, kontrolirala je komunikacije prema
jadranskoj obali u zoni današnjeg Neuma, Popovom polju i stolačkom kraju.
Ključne riječi: Žujina gradina, Boljuni, Stolac, rudistni vapnenci

Abstract: This work draws attention to the imposing fortress situated above Boljuni
in the area of Stolac. Around 300 m long and 150 m wide, it fits into the characteristic
geological base of rudist limestone from the Upper Cretaceous period. The strong forti-
fication system with a dominant central mound made it an important link in the fortress
organization of the Daorsi area. Apart from securing surveillance over the ponds and ship
routes of the North-Western part of Hutovo blato, its position allowed it to control the
communications towards the Adriatic seacoast in the zone of present-day Neum, Popovo
polje and the area of Stolac.
Key words: Žujina gradina, Boljuni, Stolac, rudist limestone

• 75 •
 Snježana Vasilj

Sl. 1. Žujina gradina iznad Boljuna (satelitski snimak Google earth)

Sl. 2. Geološka karta šireg područja Žujine gradine (satelitski snimak Google earth)

• 76 •
 Žujina gradina u Boljunima kod Stoca – kameni
grad na rudistnim vapnencima

Boljuni, malo naseljeno mjesto u karakterističnom hercegovačkom kršu, nalazi

se u općini Stolac 9 km zapadno uz lokalnu prometnicu Stolac – Neum. Na sebe
je skrenulo pozornost sada već davne 1971. godine1 kada je u neposrednoj blizini
registrirana nekropola s 270 stećaka, impresivnih kamenih nadgrobnih spomenika
kasnog srednjeg vijeka.2 Osim ovih iznimno vrijednih spomenika ukrašenih boga-
tim biljnim i zoomorfnim motivima te različitim simbolima i natpisima, Boljune
značajnim, u ovom slučaju prapovijesnim, lokalitetom čini impozantna gradina
smještena na prirodno istaknutom uzvišenju – dominantno nametnuta širem pro-
storu. (Sl. 1) Gradina, taj inače tradicionalni oblik naselja, vrlo prepoznatljiv u pej-
zažu Hercegovine, najčešće naslijeđen još od brončanog doba, na ovim prostorima
zadržao se sve do uspostave rimske vlasti na ovom dijelu istočnojadranske obale i
njezinog zaleđa.3 Unatoč činjenici da je u Arheološkom leksikonu Bosne i Hercego-
vine tek registrirana,4 nesumnjivo se radi o značajnijem gradinskom lokalitetu. Iako
arheoloških istraživanja do sada nije bilo, moguće je – unatoč teškom terenu, većim
količinama urušenog materijala i gustoj makiji, posebno na sjevernoj strani gradi-
ne – ukazati na neke njezine karakteristike. Riječ je o većoj gradini prepoznatljivog
izduženog oblika koja se s oko 300 m dužine i oko 150 m širine smjestila na 456
m nadmorske visine na samom vrhu istaknutog brdskog masiva, pri čemu je važno
naglasiti da se svojim graditeljskim i arhitektonskim odlikama uklopila u karakte-
rističnu geološku podlogu vapnenačkog terena gornjokredske starosti, u znanosti
poznatog kao rudistni vapnenci.5 (Sl. 2) Zapravo se radi o istaknutom grebenu –
masivnom kamenom hrptu rudistnog vapnenca, osjetno nagnutom prema sjeveru.
Ovaj izrazito stjenoviti hrbat različitim je intervencijama prilagođavan namjeni.6
Veliki vapnenački blokovi su krčeni ili lomljeni kako bi se bedemi, tako prilago-
đenim izdancima stijena, pri izgradnji što bolje uklapali u tako dobivene konture.
(Sl. 3) S druge su strane – na južnim padinama neposredno ispod samog vršnog
grebena, na mjestima gdje su formirani na terenu prepoznatljivi manji polušpiljski
prostori – vidljive su intervencije na osnovu kojih je moguće razmišljati o ostacima
stambenih prostora ili o nekim objektima zasada nedefinirane namjene. Također,
na više su mjesta vidljivi zaravnjeni terasasti prostori, očito nastali krčenjem terena
prilagođavanog određenim potrebama. Iako zasada nije moguće definirati čitav niz
1
BEŠLAGIĆ 1971, 374-375; AL BiH 1988, Tom 3, 20.28, str.169.
2
PALAMETA – RAGUŽ – ŠUTALO 2012.
3
AL BiH 1988, Tom 1, 116 – 117.
4
AL BiH 1988, Tom 3, 20.176, str. 177
5
RAIĆ – PAPEŠ, 1977, Osnovna geološka karta SFRJ M 1:100 000, List Metković (Basic geological
map of SFRY 1:100 000. The Metković sheet). Beograd. Ovom prigodom zahvaljujem se geologu
mr. sc. Goranu Glamuzini koji mi je skrenuo pozornost na zanimljivu geološku podlogu ove
gradine.
6
GLAMUZINA 2012, 70-82.

• 77 •
 Snježana Vasilj

elemenata koji, o čemu se ovdje radi, karakteriziraju gradine veće površine – kao
cjeloviti gradinski prostor ili gradina složenog tipa s izraženim elementima unutar-
nje podjele s više ili manje zasebnih cjelina, pri čemu nije definiran niti pristupni
prostor s ulazom7 – opravdano je skrenuti pozornost na pitanja važna za daljnja
razmatranja, prije svega njezinog obrambenog sustava i povoljnog strateškog polo-
žaja. Sigurno je tomu doprinosilo i malo plodno kraško polje smješteno u samom
podnožju ove gradine, koje je osiguravalo prehranu njezinim žiteljima.

Sl. 3. Rudistne stijene u temeljima bedema Žujine gradine (foto: S. Vasilj)

Osim istaknutog položaja, gradinu je dodatno štitio čitav fortifikacijski sustav.

(Sl. 4) Prioritetnim je svakako bio, očito vanjski, masivni bedem – na terenu prepo-
znatljiv na njezinoj sjeverozapadnoj i jugoistočnoj strani. Iako većim dijelom deva-
stiran, sačuvan je tek na određenim mjestima od 0,50 do 1,70 m visine i do 2,00 m
širine. Građen je u tradiciji prapovijesnog graditeljstva u suhozidu s dva lica tako što
su veći blokovi rudistnog vapnenca, nakon vađenja ili cijepanja, grubo obrađivani, a
zatim u slojevima ugrađivani u lica bedema. (Sl. 5)

7
SUIĆ 1976, 66.

• 78 •
 Žujina gradina u Boljunima kod Stoca – kameni
grad na rudistnim vapnencima

Sl. 4. Sustav bedema Žujine gradine (satelitski snimak Google Earth)

Sl. 5. Vanjski bedem Žujine gradine (foto: S. Vasilj)

• 79 •
 Snježana Vasilj

Sl. 6. Velika (centralna) gomila na Žujinoj gradini (foto: S. Vasilj)

Pritom se vodilo računa da pripremljeni blokovi što je moguće bolje budu ugrađeni
kako bi bedem bio što čvršći i stabilniji. Bedem je između dvaju lica ispunjen lomljeni-
cama i manjim neobrađenim kamenim blokovima. Sličan način obrade zamijećen je i
na drugim bedemima ili zidovima koji se raspoznaju na više mjesta unutar parametra
ove gradine. To je posebno vidljivo na potpornim zidovima velike kamene gomile,
strateški smišljeno ukomponirane u središnju zonu ove gradine, točnije na njezin naj-
veći vrh (kota 456) jer je imala ulogu istaknutog strateškog objekta ili osmatračnice.8
(Sl. 6) Radi se o snažnim potpornim zidovima koji su, kao i veliki vanjski bedem, ra-
đeni tehnikom suhozida s temeljima oslonjenima na jedan oštar i do 15 m visoko uz-
dignut rudistni vapnenac. I na ovom najvišem dijelu gradine, s obje strane centralne
gomile, vidljivi su zaravnjeni terasasti dijelovi reljefa omeđeni bedemom i većim blo-
kovima grubo obrađenog vapnenca na priležnim stranama. Na ovaj način prilagođen
prostor mogao se koristiti u različite svrhe – za podizanje stambenih objekata ili za
građevine neke druge namjene. S obzirom na položaj centralne gomile i njezin značaj
unutar gradinskog prostora, neki namjenski objekti mogu se i očekivati. Osim velikog
bedema, gradinu je štitio niz bedema ili obrambenih zidova vidljivih na padinskim
dijelovima gradine. Iako izgleda da se na mjestima gdje se teren strmo spušta radi o
potpornim zidovima, oni ipak asociraju na bedeme koji su kao grudobran mogli štitili
veliki vanjski bedem. (Sl. 7)
8
MARIJAN 2000, 105-116; MARIJANOVIĆ 1984, 11-32.

• 80 •
 Žujina gradina u Boljunima kod Stoca – kameni
grad na rudistnim vapnencima

Sl. 7a i b. Potporni zidovi i grudobrani (foto: G. Glamuzina)

• 81 •
 Snježana Vasilj

O tome će se izravnije moći govoriti tek kada dođe do arheoloških istraživanja.

Na osnovu dosada sagledanih elemenata moguće je ukazati na njezin iznimno zna-
čajan strateški položaj. (Sl. 8) Nalazeći se na 8 km udaljenosti od Ošanića, 9 km od
gradine na Kolojanju i samo 2,5 km od vrela Drijen Deranskog jezera na sjevernom
dijelu Hutovog blata, neosporno je predstavljala važnu kariku čitavog gradinskog
sustava etničke zajednice Daorsa.9 I dok je gradina na Kolojanju10 kontrolirala do-
nji tok rijeke Neretve, prostor velike vodene mase Svitavskog jezera (južnog dijela
Hutova blata), njezinu deltu sa uhodanim pomorskim putovima i široke prostore
zapadne Hercegovine otvorene dolinom rijeke Trebižata, Žujina gradina, smješte-
na na pola puta između gradine na Kolojanju i Ošanića, upravno-administrativnog
središta Daorsa, neosporno je imala važnu ulogu posrednika između njih. Vršila je
nadzor nad jezerima sjeveroistočnog dijela Hutova blata (Sl. 9) i kontrolirala komu-
nikacije prema jadranskoj obali u zoni današnjeg Neuma, Popovom polju – prema
istoku (Sl. 10) i stolačkom kraju. (Sl. 11)

Sl. 8. Položaj Žujine gradine u Boljunima u odnosu na Gradinu u Ošanićima

i gradinu na Kolojanju

9
MARIĆ 1976, 247-254; MARIĆ 1988, MARIĆ 1995, 30-70; MARIJAN 1999, 73-91;
10
VASILJ 2014, 101-111.

• 82 •
 Žujina gradina u Boljunima kod Stoca – kameni
grad na rudistnim vapnencima

Sl. 9. Pogled na Deransko jezero Hutovog blata (foto: S. Vasilj)

Sl. 10. Pogled prema Hutovu i Popovom polju (foto: G. Glamuzina)

• 83 •
 Snježana Vasilj

Sl. 11. Pogled prema Stocu i Ošanićima (foto: G. Glamuzina)

Iako su brojna pitanja ostala otvorena, neupitan je značaj Žujine gradine na

ovom području. Nemoguće ju je promatrati drukčije nego u kontekstu gradine na
Ošanićima, koja se u svakom segmentu (administrativnom, gospodarskom i kultur-
nom) kao središte ilirskih Daorsa isticala privilegiranim položajem u čitavoj regiji.
Sve mehanizme složenih odnosa među njima neće biti jednostavno rekonstruirati,
ali ono što sa sigurnošću možemo naglasiti je da su tijekom zadnjih stoljeća prije
Krista egzistirale u vrlo intenzivnim okolnostima, te da su trajale sve dok se ovi kra-
jevi nisu našli u složenim programima rimske administrativne politike.

LITERATURA:
– AL BiH 1988, Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Zemaljski muzej, Tom
1, Sarajevo 1988.
– BEGOVIĆ – DVORŽAK, V. 2003, Plovni put prema Neretvi i Naroni, kasno-
antički lokaliteti na otoku Mljetu, Arheološka istraživanja u Naroni i dolini Nere-
tve, Metković 2001, Izdanja HAD-a 22, Zagreb-Metković-Split, 289-305.
– GLAMUZINA, G. 2012, Geologija i prapovijesno-ilirski megalitski lokaliteti u
Hercegovini, Rudarsko-geološki glasnik 16, Mostar 70-82.

• 84 •
 Žujina gradina u Boljunima kod Stoca – kameni
grad na rudistnim vapnencima

– MARIĆ, Z. 1976, Ošanići-centar Daorsa, kulturno-historijske značajke, Jadran-

ska obala u protohistoriji (kulturni i etnički problemi), Simpozij u Dubrovniku
1972, Zagreb, 247-254.
– MARIĆ, Z. 1988, Daorsi i Narona, Zbornik međunarodnog simpozijuma»Bosna
i Hercegovina u tokovima istorijskih i kulturnih kretanja u jugoistočnoj Evropi»,
Sarajevo.
– MARIĆ, Z. 1995, Die hellenistische Stadt oberhalb Ošanići bei Stolac (Osther-
zegovina). Berich der Römisch-Germanischen Komission 76, Meinz am Rhein,
30-72.
– MARIJAN, B. 1999, Naseobinski obrambeni sustavi helenističkog doba u stolač-
kom kraju, Stolac u povijesti i kulturi Hrvata, Humački zbornik IV, Stolac, 73-91.
– MARIJAN, B. 2000, Željezno doba na južnojadranskom prostoru, VAHD 93,
Split, 2-221.
– MARIJANOVIĆ, B 1984, Završna istraživanja akropole na Gradini u Ošanići-
ma, GZM 39, Sarajevo, 11-32.
– PALAMETA, M. – RAGUŽ, M. – ŠUTALO, M. 2012, Tajna Boljuni, Udruga
građana Neveš, Mostar
– RAIĆ, V. – PAPEŠ, J. 1977: Osnovna geološka karta SFRJ M 1:100 000, List Met-
ković (Basic geological map of SFRY 1:100 000. The M etković sheet). Beograd
– SUIĆ, M. 1976, Antički grad na istočnom Jadranu, Zagreb
– VASILJ, S. 2014, Gradina na Kolojanju – sijelo gospodara donje Neretve, Godiš-
njak CBI ANUBiH 43, Sarajevo 101- 111.

• 85 •
 Snježana Vasilj

Snježana Vasilj
Žujina gradina in Boljuni near Stolac – A Stone Fort on Rudist Limestone

Summary
Even though this paper leaves many issues open, the importance of Žujina gradi-
na in this area is indisputable. It is impossible to view it differently than in the con-
text of the fortress on Ošanići, which stood out in every segment (administrative,
economic and cultural) as a centre of Illyrian Daorsi with its privileged position in
the whole region. All the mechanisms of complex relations between them will not
be easily reconstructed, but we can emphasise with some degree of confidence that
during the last centuries before Christ they existed in very intensive circumstances,
and that they lasted until these regions found themselves within the complex pro-
grammes of Roman administrative policies.

• 86 •
 Izvorni znanstveni rad (Original scientific paper)
UDK 902.2(497.6 Ilijaš)
902.2(497.6 Jajce)
726.825(497.6 Hadžići)

edin bujak
Arheološka istraživanja srednjovjekovnih nekropola u Kopošićima
kod Ilijaša i Divičanima kod Jajca, te popis stećaka na području
Hadžića
•
Apstrakt:U radu su prezentirani preliminarni rezultati arheoloških istraživanja prove-
denih na srednjovjekovnim nekropolama sa stećcima u Kopošićima kod Ilijaša te Potkriž
u selu Divičani kod Jajca, a koja su provedena u toku 2015. godine. Također, u toku iste
godine obavljen je i popis stećaka na području Općine Hadžići (Tarčin, pazarić i Hadžići)
čime su uveliko nadopunjena ranija saznanja o brojnom stanju i rasprostranjenosti ovog
srednjovjekovnog sepulkralnog blaga na navedenom teritoriju.
Ključne riječi: arheološka istraživanja, Kopošići, Divičani, Jajce, stećci, Hadžići

Abstract: This paper presents preliminary results of archaeological excavations conduc-

ted in 2015 on medieval sites with stećak tombstones in Kopošići near Ilijaš and Potkriž in
the village of Divičani near Jajce. Also, during the same year a survey of medieval tombsto-
nes on the area of the Hadžići municipality was undertaken, encompassing Tarčin, Pazarić
and Hadžići, thus complementing the earlier information about the numerical state and
allocation of this medieval sepulchral heritage on the said area.
Key words: archaeological research, Kopošići, Divičani, Jajce, stećci, Hadžići

1. Arheološka istraživanja nekropole u Kopošićima kod Ilijaša

Arheološka istraživanja kasnosrednjovjekovne nekropole u Kopošićima kod Ilijaša
u saradnji Instituta za arheološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Sarajevu, HKD
Napredak iz Ilijaša te grupe zavičajnih entuzijasta iz Ilijaša, na čelu sa Pericom Mija-
tovićem i Jozom Jozićem, provedena su u periodu od 16.06. do 01.07.2015. godine.
Stručni tim su predvodili prof. dr. Dubravko Lovrenović, Edin Bujak, MA i prof. dr.
Adnan Busuladžić. Općina Ilijaš je finansirala kompletan projekat.1 Iskopavanja su
1
Autor se zahvaljuje načelniku Općine Ilijaš, gospodinu Akifu Fazliću, pomoćnici načelnika za druš-
tvene djelatnosti, gospođi Sanji Zagorac-Jozić, te grupi zavičajnih entuzijasta iz Ilijaša na susretlji-
vosti i podršci prilikom realizacije projekta.

• 87 •
 Edin Bujak

poslužila da se organizira i ljetna škola arheologije za studente Katedre za arheologiju

Filozofskog fakulteta te su u toku kampanje praktično terensko iskustvo stekli studen-
ti Emir Karić, Jasmina Ferhatović, Emina Smajić, Derviš Hadžimuhamedović, Ivana
Mirković, Ezana Zekiri, Mirza Ćosović, Amila Kurtović, Amna Agić, Lamija Hadži-
begović, Danira Karović, Halid Lepan, Elma Hantalašević, Edo Mešić, Nevena Škrbić,
Mustafa Uzunalić, Damir Deljo i Vedrana Crnković.

Ekipa sa istraživanja nekropole u Kopošićima

Nekropola u Kopošićima smještena je na području istoimenog sela, u podnožju
brda Hum, općina Ilijaš. Otprilike kilometar zračne linije jugozapadno od nekro-
pole nalazi se srednjovjekovni grad Dubrovnik. Nekropola broji više od trideset
stećaka koji su smješteni u nekoliko skupina. Prva i najznačajnija se nalazi u okviru
savremenog katoličkog groblja, ponekad nazivanog i Odžačko groblje, a broji osam
stećaka. Među njima se nalazi i poznati stećak velikog kneza bosanskog Batića koji se
spominje u ispravama sa početka15. stoljeća. Spomenuti Batić je bio knez na dvoru
kralja Tvrtka II. Ostali stećci se spuštaju sjeverno od prve skupine, grebenom pored
puta prema Nasićima.
U okviru ove kampanje otvoreni su grobovi ispod sedam stećaka. Iz ranijih izvo-
ra bilo je poznato da je stećak kneza Batića bio pomjeran, a grob opljačkan.2 Jedan
od ciljeva istraživanja bio je da se navedena činjenica na terenu potvrdi te provjeri
da li je ostalo sačuvano bilo šta od pokretnog arheološkog materijala. Istraživanja su
potvrdila pljačkanje groba ali, nažalost, ništa od materijala se nije sačuvalo. Recentni
otpad je pronalažen ispod stećka sve do zdravice.

2
Herman 1891, 391-395; Rengjeo 1942, 113

• 88 •
 Arheološka istraživanja srednjovjekovnih nekropola

Sljemenjak kneza Batića u toku istraživanja 2015. godine.

Arheološka istraživanja ispod stećka br. 2, često povezivanog sa Vukavom, su-

prugom kneza Batića, pokazala su da je i ovaj grob opljačkan. Naime, kako se ovaj
stećak nalazi odmah pored Batićevog, pljačkaši su se prvo spustili u grob Batića, a
potom sa strane ušli u grob ispod stećka br. 2 te i njega opljačkali i devastirali. Na-
žalost, ni ovdje se arheološki materijal nije sačuvao. Inače, grobnica “Vukave“ je bila
napravljena od lomljenog kamena sa otvorom kod kojeg su uglovi bili napravljeni od
obrađenih blokova sedre. Poklopac je bio napravljen od više kamenih ploča od kojih
su neke bile pravilno obrađene. Ovo je jedan od najljepših stećaka u BiH. Potpuno
je ornamentiran, a kako je prije iskopavanja bio prilično utonuo, sada su otkriveni i
novi ornamentalni motivi (treći par spirala na sjeverozapadnoj čeonoj strani) koji na
njemu do sada nisu bili registrirani.
Mali sljemenjak sa postoljem (br. 3) koji se nalazi odmah pored prva dva stećka,
i koji se često u lokalnoj tradiciji pripisuje djetetu Batića i Vukave je također po-
mjeren i opljačkan. Od pokretnog arheološkog materijala sačuvalo se tek nekoliko
željeznih čavala od kovčega u kome je pokojnik bio pokopan.
Ispod stećka br. 4 (sljemenjak sa postoljem bez ornamenata) otkriven je većim
dijelom očuvan skelet starije osobe. U grobu su bili djelomično sačuvani ostaci drve-
nog sanduka u kojem je pokojnik bio pokopan, a oko glave je pronađeno nešto malo
brokata, vjerovatno ostatak kape koju je pokojnik nosio na glavi.

• 89 •
 Edin Bujak

Stećak br. 2 sa nekropole u Kopošićima

Otvoren je i grob ispod sljemenjaka sa postoljem br. 5.Ovdje je pronađen većim

dijelom očuvan poklopac drvenog sanduka izrađenog na dvije vode. Pored toga,
pronađeni su i željezni čavli kojim je bio sastavljen sam sanduk. Kako je zemljište na
ovom mjestu očigledno bilo veoma kiselo, od skeleta su se sačuvali samo dio femura
i patella. Pronađeno je i nekoliko slabije očuvanih fra-
gmenata tekstila.
Ispod sljemenjaka sa postoljem br. 6 otkriven je
potpuno očuvan skelet starije osobe. Grob je bio ori-
jentiran po pravcu sjeveroistok-jugozapad. Pokretnih
nalaza ili priloga nije bilo. Grob ispod stećka br. 7 nije
otvaran.
Na rubovima kneževskog sljemenjaka sa postoljem
br. 8 nalazi se dobro obrađena bordura, a na čeonim
stranama ukras kojeg čine po dvije rozete. Ispod ovog
sljemenaka otkriven je skelet odrasle osobe pokopa-
ne bez glave. Pokojnik je bio sahranjen u drvenom
sanduku (sačuvani fragmenti drveta i željezni čavli)
te umotan u do danas vrlo dobro očuvani brokatni
plašt. Otkriveni su veliki fragmenti plašta stavljenog
preko čitavog tijela. Same niti tekstila su bile omotane
tankim trakicama od pozlaćenog srebra što je pomo-
Grob ispod stećka br. 6
glo da se platno u velikoj mjeri očuva. Ovo je ujedno

• 90 •
 Arheološka istraživanja srednjovjekovnih nekropola

jedno od najbolje očuvanih brokatnih platana iz ovog perioda pronađenih u arheo-

loškom kontekstu na području Bosne i Hercegovine. Brokatni materijal je pronala-
žen i u kraljevskoj grobnici u Milima kod Visokog,3 nekropoli Sankovića u Biskupu
kod Konjica,4 na Pavlovcu,5 nekropoli Glavica u Han Biloj6 i nekim drugim lokali-
tetima u Bosni i Hercegovini. Platno je trenutno u procesu čišćenja i konzervacije
u konzervatorskoj laboratoriji Zemaljskog muzeja BiH te će tek po završetku ovog
posla biti poznato više detalja o eventualnim ornamentalnim motivima, sastavu,
strukturi i porijeklu platna.

Fragment brokatnog platna in situ tokom iskopavanja groba ispod stećka br. 8

Vlastelinska porodica Radojević-Mirković se pojavljuje u historijskim izvorima u

periodu između 1353/4 i 1420. godine. Njihovo spominjanje u kraljevskim povelja-
ma i ispravama svjedoči o velikom značaju ove porodice na bosanskom kraljevskom
3
Anđelić 1979, 230
4
Vego 1957, 137
5
Žeravica 1982, 179-205
6
Čremošnik 1952, 111-120

• 91 •
 Edin Bujak

dvoru. Prvi poznati pripadnik ove porodice je Jurša Radojević, a možda dva najpo-
znatija su Mirko Radojević i njegov sin Batić Mirković koji su bili jedne od najista-
knutijih ličnosti na dvoru kralja Tvrtka I, odnosno Tvrtka II.7 Nažalost osteološki
materijal ispod stećka kneza Batića nije sačuvan. Ko su ostale značajne ličnosti po-
kopane ispod ovih stećaka na nekropoli u Kopošićima, teško je još uvijek preciznije
reći. To se posebno odnosi na osobu pokopanu ispod stećka br. 8. Osoba koja je
pokopana zajedno sa luksuznim materijalom kao što je gore navedeni brokatni plašt
zasigurno je imala istaknuti društveni status. Vjerovatno je riječ o nekom od članova
porodice Radojević-Mirković, ali teško je reći konkretno o kojem jer nemamo pre-
cizne podatke o načinu na koji su oni okončali svoje živote bilo da je riječ o Jurši ili
Mirku Radojeviću ili, osim Batića, nekom od njegova preostala dva sina. Planirane
DNK analize na otkrivenom osteološkom materijalu iz četiri groba će nam ponuditi
vjerovatno više detalja u razrješenju ovoga pitanja.

2. Arheološka istraživanja srednjovjekovne nekropole na lokalitetu

Potkriž u Divičanima kod Jajca
U drugoj polovini septembra 2015. godine, Institut za arheološka istraživanja
Filozofskog fakulteta u Sarajevu, u saradnji sa Javnom ustanovom Agencija za kul-
turno-povijesnu i prirodnu baštinu i razvoj turističkih potencijala grada Jajca, a pod
pokroviteljstvom Općine Jajce, proveo je arheološka istraživanja srednjovjekovne
nekropole sa stećcima na lokalitetu Potkriž u Divičanima kod Jajca. Terenski rad je
obavljen pod rukovodstvom autora ovih redova, a stručni dio ekipe su sačivanjavali
prof. dr. Dubravko Lovrenović, prof. dr. Adnan Busuladžić te Dijana Koljić, MA.
Pored toga istraživanja su poslužila da se za studente Katedre za arheologiju Filozof-
skog fakulteta u Sarajevu organizira terenska nastava kroz koju su savladali osnovne
postulate terenskog rada. U istraživanju su učestvovali studenti: Mira Ladan, Franjo
Leovac, Mirza Kapetanović, Emir Karić, Selma Korman, Nejla Burko, Amina Mu-
stić, Mehmed Duranović, Adisa Jodanović te Luka Spaić, student iz Mostara. Znat-
nu pomoć u toku istraživanja su pružili i direktor Agencije Huso Hadžić, hroničar
Jajca Tvrtko Zrile, te radnici JKP Čistoća i Zelenilo Jajce.

7
Detaljnije vidi: Rudić 2014, 47-58

• 92 •
 Arheološka istraživanja srednjovjekovnih nekropola

Ekipa koja je istraživala nekropolu Potkriž u Divičanima

U toku evidencije stećaka na području općine Jajce koja je provedena 2013. go-
dine na nekropoli su registrirana 54 stećka. Međutim, prilikom istraživanja registri-
rano je još nekoliko novih spomenika te se može govoriti o postojanju više od 60
stećaka na nekropoli.
U toku iskopavanja otvorena je sveukupna površina od 31 m2. Sonda 1 je po-
stavljena na praznom prostoru unutar nekropole kako bi se provjerilo postojanje
grobova bez stećaka. Na relativnoj dubini od oko 1,30m. otkriven je grob ukopan u
prostu zemlju. Grobnu konstrukciju je sačinjavala nekolicina nepravilno obrađenog
kamenja postavljenog unutar samog groba. Skelet je dobro očuvan, a pokretnih na-
laza i priloga nije bilo.
U toku istraživanja pomjerena su i četiri stećka. Ispod sanduka (br. 6 prema ra-
nijoj evidenciji) otkriven je grob na dubini od 1,40 m. Skelet je bio dobro očuvan,
orijentiran po pravcu jug-sjever (glava-noge), priloga nije bilo, a grobna konstruk-
cija je bila napravljena tako što je pokojnik bio ograđen sa nekoliko neobrađenih
komada kamena.
Ispod visokog sanduka (br. 8), orijentiranog po pravcu sjeveroistok-jugozapad,
otkriven je skelet osobe mlađe dobi. Pokojnik je bio okružen sa nekoliko neobra-
đenih kamenih blokova te bio prekriven drvenim daskama o čemu svjedoče tragovi
ugljenisanog drveta. Nalaza ili priloga nije bilo.
Ispod visokog srednjobosanskog sljemenjaka sa postoljem (br. 22) otkriveni su
ukopi dvije osobe. Stećak je postavljen po pravcu sjeveroistok-jugozapad, dok su

• 93 •
 Edin Bujak

ukopi bili suprotno orijentirani u odnosu na sam spomenik. Stanje na terenu nije
odavalo mogućnost da je sam stećak pomjeran. Pored toga, prilikom djelomičnog
proširenja sonde pronađeni su i fragmenti dječijeg skeleta koji nisu bili vezani za
ukope ispod sljemenjaka. Oba skeleta otkrivena ispod sljemenjaka su pripadala
odraslim osobama. Bili su ukopani u sloj pržine (mekog kamenog materijala sličnog
sedri) te bili ograđeni sa nekoliko komada neobrađenog kamena. Postoji mogućnost
da su pokojnici pokopani u različitim periodima, a da je tek onda poslije postavljen
stećak iznad grobova. Tragovi drveta, nalazi ili prilozi nisu otkriveni.
Otkopan je i grob ispod visokog srednjobosanskog sljemenjaka sa postoljem (br.
26). Sam spomenik je orijentiran po pravcu sjeveroistok-jugozapad. Na dubini od
1,42 m otkriven je intaktan kameni sarkofag. Poklopac je usljed težine stećka pukao
na dva dijela, a u samom sarkofagu su bili ostaci odrasle, starije osobe. Skelet je kom-
pletan očuvan. Priloga ili nalaza nije bilo.
Tipičan arheološki materijal pronađen tokom iskopavanja te nepostojanje hi-
storijskih izvora onemogućavaju precizno datiranje nekropole. Najindikativniji ma-
terijal za datiranje pružio je kameni sarkofag. Ovakvi sarkofazi karakteristični su
uglavnom za područje srednje Bosne i okvirno se datiraju u XIV i XV stoljeće. Zbog
toga i sama nekropola bi se mogla datirati u ovaj period. Eventualne buduće datira-
nje metodom radioaktivnog ugljika moglo bi ponuditi znatno preciznije datume
pokopavanja na nekropoli.

Sarkofag sa skeletom sa nekropole Potkriž u Divičanima

Po završetku iskopavanja stećci su vraćeni na prvobitne pozicije, a sarkofag

premješten u gradski park u centru Jajca gdje se formira mali lapidarij. Kompletan

• 94 •
 Arheološka istraživanja srednjovjekovnih nekropola

osteološki materijal je predmet detaljnih antropoloških i DNK analiza čime će

se dobiti novi podaci važni za sagledavanje pojedinih aspekata života i smrti na
području srednjovjekovnog Jajca.

3. Popis stećaka na području Općine Hadžići

Tokom aprila i maja 2015. godine Komisija za historizaciju Općine Hadžići u
saradnji sa Društvom za proučavanje srednjovjekovne bosanske historije Stanak te
Katedrom za arheologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu provela je popis stećaka
na području općine Hadžići. Stručnu ekipu su sačinjavali Vahid Alađuz, Derviš Ja-
sika, Admir Džemidžić i Edin Bujak, MA. U terenskim radovima su učestvovali
i studenti Katedre za arheologiju Filozofskog fakulteta (Mustafa Uzunalić, Emina
Honđo, Lamija Buljugić, Maida Turkmanović, Ajša Čohadžić, Adela Kokić, Ivana
Mirković, Amar Tufo, Lamija Hadžibegović, Nermana Crnčalo, Ezana Zekiri, Ena
Mašić, Amina Veladžić, Azra Šećerović, Dženefa Merdanić, Amna Agić, Merima
Hajdarbegović, Jasmina Ferhatović, Selma Korman, Nejla Burko, Emina Mrkulić,
Vedrana Crnković, Emir Karić, Irhad Škoro, Benjamin Hadžimuratović i Damir
Deljo) te su na ovaj način stekli neophodno terensko iskustvo. Pored toga, na nekro-
poli Medvjedice, održan je čas historije za učenike Srednjoškolskog centra iz Hadži-
ća. Kompletni radovi su izvedeni pod pokroviteljstvom Općine Hadžići.8

Detalj sa nekropole Brdce u Kasatićima

8
Autor se zahvaljuje načelniku Općine Hadžići, gospodinu Hamdi Ejuboviću na podršci prilikom
realizacije ovog projekta.

• 95 •
 Edin Bujak

Na 43 nekropole registrirano je oko 730 stećaka što je znatno brojno povećanje

u odnosu na sve ranije popise na području ove općine. Također, otkriveno je dosta
novih ornamentiranih stećaka od kojih su neki sa ornamentima koji nisu bili do sada
poznati stručnoj javnosti. Fotografije nastale u toku rada na popisu stećaka sa po-
dručja općine Hadžići bile su izložene u Multimedijalnom centru Hadžići, potom
u auli Filozofskog fakulteta prilikom obilježavanja 65 godina postojanja i rada Fi-
lozofskog fakulteta u Sarajevu te u svim srednjim školama na području Hadžića. U
toku je detaljna obrada podataka dobivenih na terenu te se uskoro planira i njihova
monografska obrada i objavljivanje.

Umjesto zaključka
Arheološka istraživanja na nekropolama u Kopošićima kod Ilijaša i Divičanima
kod Jajca te popis stećaka na području Općine Hadžići iznijela su na svjetlo dana
dosta novih podataka koji će uveliko doprinijeti rasvjetljavanju jednog dijela naše
srednjovjekovne prošlosti. Posebno se tu naglašava dimenzija proučavanja grobova
ispod stećaka koja je u okviru ove problematike neopravdano često zauzimala po-
sljednje mjesto. Također, ovdje je naglašena i edukativna dimenzija odnosno prak-
tični terenski rad studenata Katedre za arheologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu.

Anđelić 1979: P. Anđelić, Krunidbena i grobna crkva bosanskih vladara u Mi-
lima (Arnautovićima) kod Visokog, GZM 34 (1979), Sarajevo
1980., 183-247
Čremošnik 1952: I. Čremošnik, Srednjevjekovna kapa iz Bile kod Travnika, GZM,
Sarajevo 1952, 111-120
Herman 1981: K. Herman, Nadgrobni spomenik kneza Batića, GZM, Sarajevo
1891, 391-395
Rengjeo 1942: I. Rengjeo, Stećci ili mramorovi, Hrvatski planinar XXXVIII,
1942, 105-114
Rudić 2014: S. Rudić, Radojevići – Mirkovići, vlasteoska srednjovekovna bo-
sanska porodica, Istorijski časopis, knjiga LXIII, Beograd 2014,
47-58
Vego 1957: M. Vego, Nadgrobni spomenici porodice Sankovića u selu Biskupu
kod Konjica, GZM,Sarajevo, 1957, 127-141
Žeravica 1982: L. Žeravica, Grobovi ispod stećaka na Pavlovcu, GZM, Sarajevo
1982, 179-205

• 96 •
 Arheološka istraživanja srednjovjekovnih nekropola

Edin Bujak
Archaeological Research of Medieval Graveyards in Kopošići near Ilijaš and Di-
vičani near Jajce, with a Survey of Medieval Tombstones on the Area of Hadžići

Summary
Archaeological excavations on graveyards in Kopošići near Ilijaš and Divičani
near Jajce, as well as the survey of medieval tombstones on the area of the Hadžići
municipality, have brought to light new data which will significantly contribute to
the understanding of one part of our medieval past. It is necessary to emphasise the
dimension of studying the graves underneath the stećci tombstones which has usu-
ally been neglected within the research of this problem. Also, the work emphasises
the educational dimension of the practical field work which was carried out by the
students of the Chair for Archaeology of the Faculty of Philosophy in Sarajevo.
This paper presents preliminary results of these excavations, whereas detailed facts
and results of analyses are still under process and will be published subsequently.

• 97 •
 Izvorni znanstveni rad (Original scientific paper)
UDK 94(497.6 Višegrad)“14“
94(497.6 Kakanj)“14“

esad kurtović
Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku
•
Apstrakt: Autor podvrgava analizi dosadašnje promatranje prvog spomena Višegrada
i Kuknja u historijskim izvorima. U leksikonskim ponudama uočava neslaganja koja su re-
zultat izostanka provjere navoda u različitim literaturnim izdanjima tokom dužeg vremena.
Kao rezultat provjere na primjeru Višegrada i Kuknja donosi nove materijalne osnove za
buduće leksikonske obrade. Glavni razlog ipak nalazi u činjenici da izostaju moderni pristu-
pi historiji Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku.
Ključne riječi: Višegrad, Kukanj, srednjovjekovna Bosna

Abstract: The author analyzes the way that the first mention of Višegrad and Kukanj
in historical sources has been presented. He notices discrepancies in lexicographical works
which have been caused by a distinct lack of verification of claims made in historiographic
literature. On the examples of Višegrad and Kukanj he brings to light a new material basis
for future lexicographic elaborations. As the main reason for this situation he identifies the
absence of modern approaches to the history of Višegrad and Kukanj in the Middle Ages.
Key words: Višegrad, Kukanj, medieval Bosnia

Višegrad
U svježem pristupu “Лексикону градова и тргова средњовековних српских
земаља – према писаним изворима” iz 2010. godine, u natuknici Višegrad, solid-
noj izvedbi na osnovu relevantne literature, perom Vladete Petrovića data je 1407.
godina kao prvi spomen Višegrada.1 U pratećoj literaturi od novijih radova su pri-
stup arheologa Marka Popovića utvrđenjima na posjedu Pavlovića i temeljno djelo o
naseljima u srednjovjekovnoj Bosni čuvene historičarke akademika Desanke Kovače-
vić-Kojić.2 Marko Popović navodi da “ово утврђење у поседу Павловића први пут

1
“Први писани податак потиче из 1407. године”, Владета Петровић, Вишеград, Лексикон
градова и тргова средњовековних српских земаља – према писаним изворима – , Завод за
уџбенике, Београд 2010, 73.
2
Isto, 74.

• 99 •
 esad kurtović

се помиње 1407. године, када је ту већ било засновано и подграђе”.3 Uporište za

njegovu prezentaciju je spomenuto djelo D. Kovačević-Kojić o gradskim naseljima.4
Na istom mjestu, u istom zborniku radova sa naučnog skupa na kojem je objavio rad
Marko Popović, lingvist akademik Aleksandar Loma je prvi poznati spomen Više-
grada vezao za 1433. godinu. Njegovo uporište je rad Mihaila Dinića o dubrovačkoj
karavanskoj trgovini.5 Dinićev podatak predstavlja ugovor o prijevozu robe od Du-
brovnika do Podvišegrada, ali na navedenom mjestu Dinić nije spominjao da je to prvi
spomen Višegrada.6 Loma nije koristio knjigu Desanke Kovačević-Kojić.
U čuvenom djelu o gradskim naseljima u srednjovjekovnoj Bosni Desanka Ko-
vačević-Kojić je izričita da je podgrađe Višegrada poznato od 1407, a da se počinje
češće javljati od 1427. godine.7 Njen izvor je podatak iz Dubrovačkog arhiva prezen-
tiran signaturom. Uz signaturu je dat komentar na raniji pristup Hazima Šabanovića
o tome da se Višegrad prvi put spominje 1449. godine.8 Informacije o 1449. godini
kao prvom spomenu Višegrada Hazim Šabanović je poznavao preko poznatog rada
Konstantina Jirečeka o trgovačkim putevima i drumovima u Srbiji i Bosni u sred-
njem vijeku.9 Pojava prijevoda Jirečekove knjige u Sarajevu 1951. godine svakako
je dodatno skrenula pažnju na sebe. Jirečekove informacije postale su popularnije i
dostupnije.10 Njih koristi i Marko Vego pri obradi naselja srednjovjekovne bosanske
3
Марко Поповић,Утврђења Земље Павловића, “Земља Павловића. Средњи вијек и период
турске владавине”, Зборник радова са научног скупа, Рогатица, 27-29. јуна 2002, Aкадемија
наука и умјетности Републике Српске и Универзитет Српско Сарајево, Научни скупови 5,
Oдјељење друштвених наука 7, Бања Лука – Српско Сарајево 2003, 98.
4
Isto, napomena 16.
5
Uz određenu ogradu, navodeći šta ima pred sobom, Loma navodi: “први мени познати помен
је у дубровачком писму из 1433”, Александар Лома, О имену Вишеград, “Земља Павловића.
Средњи вијек и период турске владавине”, Зборник радова са научног скупа, Рогатица, 27-29.
јуна 2002, Aкадемија наука и умјетности Републике Српске и Универзитет Српско Сарајево,
Научни скупови 5, Oдјељење друштвених наука 7, Бања Лука – Српско Сарајево 2003, 536,
539.
6
Михаило Динић, Дубровачка средњовековна караванска трговина, у “Српске земље у средњем
веку”, СКЗ, Београд 1978, napomena 9 na strani 307. Radi praćenja slijeda citirano prema istom,
drugi put objavljenom radu Mihaila Dinića, koji je citirao i Aleksandar Loma.
7
“Иако је познато још од 1407. године, подграђе Вишеграда почиње чешће да се јавља тек од
1427. године”, Десанка Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе,
Веселин Маслеша, Сарајево 1978, 99.
8
“Ref. 34. fol 14, 12. III 1407 године. Сасвим је произвољно тврђење Хазима Шабановића да се
Вишеград први пут јавља 1449. године, H. Šabanović, Bosanski pašaluk, 130”. U istoj napomeni
ima i drugih informacija, Isto, napomena 87 na strani 99. Nešto kasnije u tabelarnom prikazu, opet
je navedeno da se u izvornoj građi podgrađe Višegrad javlja 1407. godine, Isto, 106.
9
Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk – Postanak i upravna podjela, Svjetlost, Sarajevo 1959, 230,
napomena 51.
10
Constantin Jos. Jireček, Die Handelsstrassen und Bergwerke von Serbien und Bosnien während
des Mittelalters (Historisch-geographische studien), Prag 1879, 86, napomena 299; Josip Jireček,

• 100 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

države.11 Pedesetih XX stoljeća o tvrđavama i naseljima je pisao i Hamdija Krešev-

ljaković. Kreševljaković navodi da se Višegrad kao grad spominje prvi put 1433, da
je nastao još u XIV stoljeću jer se njegovo podgrađe Podvišegrad spominje 1422.
godine.12 Mada pišući o Višegradu citira Jirečekov spomenuti rad “Die Handelsstra-
ssen...”, Kreševljaković daje druge dvije godine koje se tamo ne spominju. Na dotič-
nom mjestu ne citira Dinića ali poznaje njegov rad o karavanskoj trgovini koji daje
informaciju iz 1433. godine.13 Do podatka iz 1422. godine je, mada to ne navodi,
mogao doći preko Jirečeka, ali ne kao što smo naveli preko “Die Handelsstrassen...”,
već preko njegove “Istorije Srba” koju inače koristi u svome radu.14 Informacije Mar-
ka Vega i Hazima Šabanovića o prvom spomenu Višegrada 1449. godine utemeljene
su na Jirečekovoj informaciji iz “Die Handelsstrassen...”. Isti autori nisu uočili da
je prije njih Mihailo Dinić imao podatak o spomenu Višegrada iz 1433,15 a tako-
đer nisu uočili da su Jireček i Kreševljaković spominjali informaciju o Višegradu iz
1422. godine. Ili su nešto od toga zanemarili.
U Istoriji Srba Konstantin Jireček navodi arhivske podatke vezane za 1422. go-
dinu ali koje je teško naći jer njegove upute nisu precizne.16 Knjige sa zaduženjima
za 1422. godinu uopće nema. Kako spominje kneza u Višegradu 1422, možda nije
ni godina precizna, jer dosad poznate informacije o knezu u Višegradu vezane su za
1442. i 1449. godinu.17 Godinu 1422. povezanu za Višegrad poslije Jirečeka niko
nije navodio, nije je mogao provjeriti po datoj uputi, pa zasad pretpostavljamo da
je možda mislio na 1442. godinu, jer tada je moguće naći spomene Višegrada koje
pripadaju navedenim serijama (i Debita Notariae i Lamenta de foris) i kojima odgo-
vara kontekst (comes de Sub-Visegrado, поред трговаца који су се онде бавили).

Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku (preveo sa njemačkog originala Đor-
đe Pejanović), Svjetlost, Sarajevo 1951, 134, napomena 299. Ista studija je objavljena je ćirilicom i
u, Зборник Константина Јиречека I, Српска академија наука, Посебна издања 326, Одељење
друштвених наука 33, Београд 1959, 205-303.
11
Marko Vego, Naselja srednjevjekovne bosanske države, Svjetlost, Sarajevo 1957, 127.
12
Hamdija Kreševljaković, Stari bosanski gradovi, Naše starine 1, Sarajevo 1953, 12.
13
Pišući o Dubrovniku u Bosni Kreševljaković citira Dinićev rad o karavanskoj trgovini, Isto, 16.
14
Kada piše o Hodidjedu spominje Jirečekovu Istoriju Srba, Isto, 15.
15
M. Dinić, Dubrovačka srednjevekovna karavanska trgovina, Jugoslovenski istorijski časopis III,
Beograd 1937, 119-146.
16
Konstantin Jireček između ostalog navodi: “у Liber debitorum јавља се, 1422, неки трговац
из Podviscegrad, у Ламента те год. comes de Sub-Visegrado, поред трговаца који су се онде
бавили”, Константин Јиречек, Историја Срба, Друга књига, Друго исправљено и допуњено
издање (Превео и допунио Јован Радонић), Слово љубве, Београд 1978, napomena 24 na stra-
ni 323.
17
D. Kovačević-Kojić, O knezovima u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne, Radovi Filozof-
skog fakulteta 6, Sarajevo 1971, 336.

• 101 •
 esad kurtović

Imenik geografskih naziva srednjovekovne Zete Gavre Škrivanića pripada nizu

srodnih radnji iz pedesetih godina XX stoljeća koje registriraju spomen Višegrada.
To je 1433. godina koju autor preuzima iz rada Mihaila Dinića o dubrovačkoj sred-
njovjekovnoj karavanskoj trgovini.18 Informacije Konstantina Jirečeka Gavro Škri-
vanić ne uzima u obzir.
U Arheološkom leksikonu, citirajući radove Hamdije Kreševljakovića i Marka
Vega, Pavao Anđelić navodi da se Višegrad u pisanim izvorima spominje tek 1449.
godine, mada vidjeli smo, korišteni rad Kreševljakovića i djelo Desanke Kovačević-
Kojić nude više informacija.19 Ne znamo zašto, a inače, mnoge korisne informacije
koje nudi Desanka Kovačević-Kojić u djelu o gradskim naseljima i u svojim drugim
radovima nisu uvrštene u navedenu publikaciju. Godina 1449. kao vrijeme spomi-
njanja Višegrada nalazi se i u usputnoj bilješci Aleksandra Ninkovića prilikom obra-
de tvrđava Tođevac i Kožetin.20 Navedeni pregled informacija o prvom spomenu
Višegrada upotpunjujemo posthumno objavljenim pristupom Husrefa Redžića iz
2009. godine. Za Husrefa Redžića Višegrad je nastao u XIV stoljeću, prvi spomen
je iz 1433, a poznata mu je i informacija o Višegradu od 12. marta 1449. godine.21
Njegov pristup nema konkretne pokazatelje nego zbirnu literaturu koja je retušira-
na (dopunjena) tako da je teško znati da li je pišući o Višegradu svojevremeno imao
pred sobom Gradska naselja Desanke Kovačević-Kojić. Od kada je objavljeno djelo
D. Kovačević-Kojić je nezaobilazno i standardno polazište za moderna izučavanja
naselja srednjovjekovne Bosne.22 Ipak spomenimo da u elektronskoj formi današnje
zvanične stranice Opštine i Turističke organizacije Višegrada, u identičnom tekstu,
navode 1433. godinu kao prvi spomen Višegrada.23
***
18
Гавро Шкриванић, Именик географских назива средњовековне Зете, Историски институт
НР Црне Горе, Титоград 1959, 49.
19
“U pisanim izvorima spominje se tek 1449”, Pavao Anđelić, Višegrad 2, Arheološki leksikon Bosne
i Hercegovine, Tom III, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1988, 108.
20
Za Višegrad navodi: “On se prvi put spominje 12. marta 1449. godine”, Aleksandar Ninković,
Srednjovjekovni gradovi Tođevac i Kožetina, Radio Sarajevo Treći program 26, Sarajevo 1979,
541.
21
“Prvi put se spominje 1433. godine, ali je nastao još u XIV vijeku ... Spominje se i 12.3. 1449. godi-
ne”, Husref Redžić, Srednjovjekovni gradovi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo Publishing, Sarajevo
2009, 216.
22
Uz uporište na stranicu na kojoj se to ne nalazi (“Kovačević, Gradska naselja, 109”), u nedavno
odbranjenom doktoratu za Višegrad se između ostalog navodi: “Utvrđenje je u posjedu kneza Pa-
vla od 1407. godine, a zatim njegovih sinova Petra i Radoslava Pavlovića”, Ivana Jurčević, Radoslav
Pavlović – veliki bosanski vojvoda, Sveučilište u Zadru, Povijest hrvatskog pomorstva, Zadar 2012,
27.
23
Zvanična stranica Opština Višegrad [http://opstinavisegrad.com/Sadrzaj/Upoznajte-Visegrad/
Istorija/51.aspx]; Zvanična prezentacija Turističke organizacije Višegrad pod Istorija,  [http://
www.visegradturizam.com/latinica/istorija]

• 102 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

Godina 1407. koja figurira kao prvi spomen Višegrada u pisanim izvorima nije
promovirana u djelu Desanke Kovačević-Kojić Gradska naselja srednjovjekovne bo-
sanske države koje je objavljeno 1978. godine. Koliko sam mogao uočiti prvi put je
prvi spomen Višegrada označen 1407. godinom prezentiran 1971. u Enciklopedi-
ji Jugoslavije u natuknici Višegrad koju potpisuje Hamdija Kreševljaković.24 Kre-
ševljakovićeva literaturna potvrda za natuknicu Višegrad su dva starija rada Aziza
Resulbegovića-Defterdarevića i Alije Bejtića koji nemaju informaciju o spomenu
Višegrada 1407. godine.25 Hamdija Kreševljaković je umro 1959. godine26, a njego-
va pripremljena natuknica je očito na ovom mjestu popravljena najnovijom infor-
macijom od strane onih koji su pripremali materijal za taj svezak. Po svemu sudeći
radi se upravo o podatku koji je posjedovala Desanka Kovačević-Kojić, koja je tada,
naročito kada je u pitanju srednji vijek, uz akademika Antu Babića glavni saradnik
Enciklopedije Jugoslavije iz Bosne i Hercegovine. Pretpostavljamo, dakle, da je svoje
informacije već tada pretočila u javnost retuširanjem teksta koji je većinom ranije
sastavio Hamdija Kreševljaković.
Informacija ponuđena u Enciklopediji Jugoslavije 1971. našla je svoga odraza i u
Općoj enciklopediji, u kojoj autori uz natuknice nisu navođeni, pa je vidljivo da se
radi o preuzimanju informacija.27 Natuknica Hamdije Kreševljakovića o Višegradu
kao izvor informacije o spomenu Višegrada 1407. godine citirana je u radu Borisa
Nilevića o posljednjim Pavlovićima.28
***
Za razliku od većine, najraniji podatak koji spominje Višegrad iz 1407. godine u
prezentaciji Desanke Kovačević-Kojić nije prezentiran kraćim izvodom iz dokumenta.
24
“U pisanim dokumentima se prvi put spominje 1407”, Hamdija Kreševljaković, Višegrad, Enciklo-
pedija Jugoslavije VIII, JLZ, Zagreb 1971, 505.
25
Азиз Ресулбеговић-Дефтердаревић, Град Вишеград и околица, Издање писца, Сарајево 1935;
Alija Bejtić, Sokolovićev most na Drini u Višegradu, Sarajevo 1945. A. Resulbegović-Defterdare-
vić u starijoj prošlosti Višegrada ima malo pisanih spomena i godina. Na jednom mjestu, bez navo-
da literature, ustvrdio je: “како је то историјски познато, област о којој се бави ова књига била
је све до 1449. г. у саставу српске државе Немањића, а даље у старом босанском краљевству,
када је послије Твртка II. прешла у власт српских деспота”, А. Ресулбеговић-Дефтердаревић,
Град Вишеград и околица, 9. Starija literatura koju ovaj autor poznaje predstavlja rad u kojem
se prvi spomen Višegrada ne spominje. To je, Ђорђе Стратимировић, Археолошки прилози
(Маркова кула у Вишеграду), Glasnik Zemaljskog muzeja 3, Sarajevo 1891, 283-284. Starijoj
literaturi pripada i tekst u “Stanojevićevoj enciklopediji” u kojoj Milenko Filipović u natuknici
Višegrad navodi da se isti prvi put spominje 1448, Миленко Филиповић, Вишеград, “Народна
енциклопедија српско-хрватско-словеначка”, I, Zagreb 1925, 383.
26
Hamdija Kapidžić, Hamdija Kreševljaković, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine
10, Sarajevo 1959, 413-418
27
Višegrad, Opća enciklopedija VIII, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1982, 538.
28
Boris Nilević, Iz života posljednjih Pavlovića, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine
28-30 (1977-1979), Sarajevo 1979, 60.

• 103 •
 esad kurtović

Pored navoda signature (Ref. 34. fol 14, 12. III 1407 године), iz dodatnog pojašnje-
nja moglo bi se razumjeti da je to informacija koja govori o podgrađu (Iako je pozna-
to još od 1407. godine, podgrađe Višegrada počinje češće da se javlja tek od 1427.
godine).29 U namjeri da ostvarimo širi uvid u spomenuti podatak prelistavamo Re-
formacije svezak 34 i uočavamo da su tamo dokumenti vezani za 1412-1415. godi-
nu, da se na foliji 14 i 14 verso toga sveska nalaze informacije vezane za 1-3. mart
1412. godine i da na njima nema spomena Višegrada. Druga vodilja da dođemo do
navedenog podatka bio je datum, 12. mart 1407. godine, i njega smo potražili i našli
u svesku 33 serije Reformacija koji obuhvata vremenski period 1407-1411. godine.
Na foliji 14 sveska 33 nalaze se podaci vezani za 4, 10. i 11. mart 1407. godine, ali
ne spominju Višegrad. Na slijedećoj foliji, 14 verso, nalaze se podaci sa datumom
od 12. marta 1407. godine. U njima se ne spominje Višegrad niti Podvišegrad, ali
se spominje Podvisoki (Sub Vissoch).30 Iz navedenog zaključujemo da je podgrađe
Visokog (Sub Vissoch) greškom lansirano kao informacija o podgrađu Višegrada i
da se Višegrad zapravo uopće ne spominje 1407. godine.
***
Prvi spomen Višegrada tražit ćemo u drugim informacijama koje nudi D. Ko-
vačević-Kojić (podgrađe Višegrada počinje češće da se javlja tek od 1427. godine).31
Informacija koja bi se takvom smatrala je iz knjige zaduženja. Radivoj Mikojević
iz Podvišegrada u Popču 30. oktobra 1427. godine zadužio se na 43 dukata kod
29
Д. Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе, 99 i napomena 87.
30
Radi ukupne prezentacije dajemo potpun tekst povezanih odluka: “1407, adi XII março. Pro ser
Nicolao P. de Poza. Ser Teodorus de Mlasagna, ser Benedictus de Gondola et ser Junius de Croxi}
fuerunt electi, videlicet, ser Teodorus consul et ser Benedictus et ser Junius judices in Noueberda
ad examinandum certos testes supra quandam intencione datos per eum contra ser Marini Blasiii
de Gradii, cum condicione quod aliquos eorum fuerit absens a aloco vel aliqua ocaxione sedere
non poterit possit per eos elligi de aliis ciuibus nostris in loco absentis vel illius qui sedere non
poterit ut ipsi testes qui sunt ipsi, videlicet, ser Chumo et ser Macho de Thani, ser Sauinus M. de
Babalio et Ratchus Raffina examinentum per sacramentum. Pro eodem. Ser Johannes de Menciis
consul, ser Nicolaus Ziue de Poza, ser Vita de Resti} judices, similiter ad instantiam predicti ser
Nicolai fuerunt electi in Venetiarum ad examinandum ser Juni de Ragnina super dicta questione,
modis et condicionibus superius scriptis. Pro eodem. Ser Marinus Junii Biste de Bona consul, ser
Michael Andree de Sorgo et ser Paulus Ziue de Volço} judices, similiter ad instantiam predicti
predicti ser Nicolai fuerunt electi in Sub Vissoch ad examinandum ser Nicolaum de Prodanello
super dicta questione, modis et condicionibus superius scriptis” (12.03. 1407.g.), Državni arhiv u
Dubrovniku (dalje: DAD), Reformationes, XXXIII, 14v.
31
Za Višegrad konstatira da “од 1427. године домаће становништво се задужује у Deb. Not.”, Д.
Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе, napomena 87 na strani
99. Ranije je D. Kovačević nudila informaciju koja bi, prema datoj signaturi (Debita Notariae,
XIV, folija 51 verso), bila iz 1426. godine, ali tamo se ne spominje ni Višegrad ni navedeni Radivoj
Mikojević. Prema osnovnom tekstu gdje se spominje 1427. jasno je da je ovo pogrešan navod, De-
sanka Kovačević, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine,
Djela 18, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka 13, Sarajevo 1961, 127 i prateća napomena 108.

• 104 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

dubrovačkog suknara Petra Pantele: “Ego Radiuoi Michoeuich de Poduisegrad in

Popçe confiteor quod super me et omnia bona mea obligo me dare et soluere Petro
Pantella ducatos auri quadraginta tres usque ad tres menses proxime futuros. Et sit
de presenti viagio et si ultra etc. Renuntiando etc. Judex et testis ut supra” (30.10.
1427.g.), Deb. Not., XIV, 152v. Zaduživanje domaćeg trgovca u iznosu od 43 du-
kata je ono na koje se odnosi Pregled zaduženja domaćih trgovaca koji je prikazan u
djelu D. Kovačević-Kojić.32 Rekapitulacija glasi: prvi spomen Višegrada vezan je za
podgrađe (Podvišegrad) i potječe od 30. oktobra 1427. godine.
***
Slika napisanog je jasna da je prvi spomen Višegrada vezan za ime Radivoja
Mikojevića. U njegovom slučaju se pokazuje izvjesna kompleksnost. Naime, on se
samo u jednom ugovoru pojavljuje u izvorima, dok se u nekoliko kasnijih izvora
pojavljuje Radivoj Bikojević iz Podvišegrada. Mada je ostvarila uvid u sve debitne
ugovore Desanka Kovačević-Kojić se odlučila da ih sve poveže uz ime Radivoja Mi-
kojevića.33 U dokumentima se vide drugačiji zapisi, tj. da su upisane dvije osobe Ra-
divoj Mikojević (u jednom slučaju)34 i Radivoj Bikojević (u sedam slučajeva).35 Kako
je samo jedan put upisano Mikojević, prije bi moglo biti da se radi samo o Radivoju
Bikojeviću koji se kasnije više puta navodi nego o Radivoju Mikojeviću kako je pred-
loženo u tumačenju D. Kovačević-Kojić. Možda je pisar prvi put umjesto Bikojević
čuo i upisao Mikojević. Svejedno. Zaključak je neminovan, pisani izvor pokazuje
Radivoja Mikojevića (u ugovoru iz 1427) i Radivoja Bikojevića (u ugovorima 1428-
1433). Pretpostavka je da li se radi o dvije ili jednoj osobi, a ako se radi o jednoj osobi
dilema je koje je njezino prezime. Konstatirat ćemo i da se navedeni podaci odnose
na osobe iz podgrađa iako su navodi različiti (Poduisegrad, Poduissegrad, Pouisse-
grad, Viscegrad, Vissegrad).36
32
Д. Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе, 136.
33
D. Kovačević, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, 127; Д. Ковачевић-Којић, Градска насеља
средњовјековне босанске државе, 176.
34
“Ego Radiuoi Michoeuich de Poduisegrad in Popçe” (30.10. 1427.g.), DAD, Debita Notariae,
XIV, 152v.
35
“Ego Radiuoi Bichoeuich de Poduisegrad” (20.11. 1428.g.), DAD, Debita Notariae, XIV, 240;
“Ego Radiuoi Bichoeuich de Poduissegrad” (18.05. 1429.g.), Isto, 294; “Nos Radossauus Radiçeu-
ich tanquam principalis et Radiuoi Bichoeuich tanquam plegius”, Isto; “Ego Radiuoi Bichoeuich de
Poduisegrad” (28.11. 1429.g.), Isto, 361; “Ego Radossauus Radiçeuich de Poduissegrad tanquam
principalis et ego Radiuoi Bichoeuich tanquam eius Radossaui plegius” (28.11. 1429.g.), Isto, 361;
“Ego Milouaç Lepzinich de Poduissegrad tanquam principalis et ego Radiuoi Bichoeuich tanquam
plegius”, Isto; “Ego Radiuoi Bichoieuich de Poduisegrad” (09.06. 1433.g.), Isto, XVI, 51v.
36
Uz ranije navedenih osam prilažemo i ostale najstarije navode: “Nos Vulchossauus Radizeuich et
Radossauus Radiçeuich fratres et socii} de Viscegrad” (20.09. 1428.g.), DAD, Debita Notariae,
XIV, 215; “Ego Radissa Stoiachouich de Vissegrad” (20.04. 1429.g.), Isto, 285v, “Ego Radissa
Stoiacouich de Poduissegrad” (30.08. 1429.g.), Isto, 327; “Ego Tuerdissauus Radoucich de

• 105 •
 esad kurtović

Drugi problemski osnov koji čitavoj raspravi daje elemente dodatnog zapleta,
možda i sve vraća na početak kada su pretpostavke u pitanju, je jedan spomen Radi-
voja (Dobrovoja?) Bikojevića iz Pod Dobruna početkom februara 1426. godine.37
Na ovom mjestu nećemo otvarati pitanje koji je ovo po redu spomen Dobruna u pi-
sanim izvorima, ali blizina Višegrada i Dobruna, Podvišegrada i Poddobruna, otvara
pretpostavku o povezanosti svih navedenih arhivskih pokazatelja.38

Kukanj
Utvrđeni grad Kukanj nalazio se na lijevoj strani rijeke Ćehotine, desetak kilo-
metara zapadno od Pljevlja u području Breznice. Poznat je kao rezidencija Kosača,
a posebno vojvode Sandalja Hranića Kosače. Kukanj se dijeli na dvije cjeline, gornji,
manji dio i donji, niži, znatno prostraniji, odvojen od gornjeg (višeg) prirodnim
suhim rovom. Njegovi ostaci su relativno dobro očuvani. Ruševine grada nalaze se

Pouissegrad” (30.08. 1429.g.), Isto, 327v; “Ego Radissa Stoiacouich” (17.02. 1430.g.), Isto,
381; “Ego Tuerdissa Radouzich de Poduisegrad” Isto. Spisak zaduženja vezanih za trgovce
iz Podvišegrada/Višegrada 1427-1430 odgovara skoro u potpunosti zbirnom prikazu u, Д.
Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе, 169.
37
“Cum hoc sit quod Radiuoy Bichoeuich de Pod Dobrun fuerunt et sit plegius in pluribus cartis
notarii penes condam ser Blasium de Sorgo pro Dobroman Bogissich et pro Vesselco Jeroeuich ut
infrascripti ser Laurentius et fratres dixerunt de pluribus quantitatibus et summis denariorum. Ideo
ser Laurentius, ser Patrus, ser Daniel et ser Thomas fratres et filii condam et uniuersales heredum
dicti condam ser Blasii tam pro se ipsis quod nomine et vice aliorum coheredum dicti condam
ser Blasii pro quibus de rato promiserunt, omnibus ino, via etc. pro se, heredes et successores suos
liberauerunt et absoluerunt et libere quietum inmunem et absolutum reddiderunt ipsum Radiuoy
et omnia bona sua et heredes suos ab omnibus et singulis fideuissionibus, promissionibus et plegariis
factis pro ipsum Radiuoy Bichoeuich dicto condam ser Blasio de Sorgo aut dictis ser Laurentio et
fratribus nominubus quibus supra pro supradictis Dobromano Bogissich et pro Vesselco Jeroeuich
et pro quolibet ipsorum quomodocumque et qualitercumque de tempore preterito usque in diem
presentem. Ita et taliter quod nec ser Laurentius nec fratres sui predicti nec aliter ipsorum nominibus
quibus supra nec aliter pro eis vel pro aliquo ipsorum ut supra modo aliquo vel ingenio molestare
aut quoquomodo inquietare possint ratione predicta Dobrouoy [tako !] Bichoeuich, heredes et
bona sua ac etiam liberantes dictis nominibus dictum Dobrouoy [tako !], heredes et bona sua ab
omnibus supradictis per omnem modum liberatorum per quem melius liberare [4v] potuerunt et
fideuissionibus supradictis ut supra. Reseruantes sibi ser Laurentius et fratres predicti nominibus
quibus supra rationem contra supradictos Dobromanum Bogissich et contra Vesselchum Jeroeuich
et contra quemlibet ipsorum heredes et bona eorum pro quibuscumque debitis in quibus apropirent
quomodocumque obligatus fratribus de Sorgo supradictis seu cuicumque ex eis. Renuntiando etc.
Hec autem etc. Ser Nicola Mar. de Gozis judex et Ruschus magistri Christofori testis [5]” (24.02.
1426.g.), DAD, Debita Notariae, XIV, 4v-5.
38
Desanka Kovačević-Kojić ima pretpostavku o stanju stvari, a i ovdje sve posmatra kroz prizmu iste
osobe, Radivoja Mikojevića: “Радивој Микојевић јавља се 1426. у Подобруну, али се већ идуће
године сели у сусједни Вишеград, који га као развијенији трговачки центар више привлачи.
Ту се настањује и идућих година може се пратити успјешан развој његових послова у овом
мјесту”, Д. Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе, 188.

• 106 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

u istoimenom selu. Temelji Kuknja se prostiru na brdu koje se istočnom stranom

strmo spušta prema Ćehotini, dok mu je prilaz moguć sa zapadne strane. Kukanj
je imao svoje podgrađe Podkukanj spomenuto 1429. godine, a lokalitet Podkukanj
kao uspomena na to podgrađe očuvao se do današnjih dana. U očuvanoj narodnoj
tradiciji Kukanj je povezan sa hercegom Stjepanom Vukčićem Kosačom.39
Uobičajena je literaturna postavka da se tvrđava i dvor Kosača Kukanj u Polimlju
prvi put spominje 27. decembra 1423. godine, kako u starijim40, tako i u najsvježi-
jem pristupu u izdanju “Лексикон градова и тргова средњовековних српских
земаља – према писаним изворима”, u natuknici Kukanj koju je sastavio Vla-
deta Petrović.41 Dokument kojim se navedeno potkrepljuje predstavlja opravdano
uporište za tu postavku. Radi se o pismu vojvode Sandalja Hranića upućenom Du-
brovčanima, kojim traži sve svoje aspre pohranjene u depozitu u Dubrovniku, koje
mu trebaju (ima~ćÅ veliku potrebu) i po koje šalje svog poslanika Grupka (slugu
našega diÅte ukućnÅ Grupka). Pismo je pisano u prisustvu dubrovačkih poslanika
Nikole Gučetića i Vlakuše Tamarića, koji su se tada zatekli kod vojvode Sandalja
Hranića, a sastavljeno je “u Kuknju” i zaista kako tamo stoji datirano je 27. decem-
bra 1423. godine.42 Druga dokumentacija koja govori o sudbini sadržaja depozita
39
Kraći uvod u srednjovjekovnu prošlost Kuknja sačinjen na osnovu niže spominjane literature
te, М. Динић, Земље херцега Светога Саве, Глас Српске академије наука и уметности 182,
Београд 1940, 175-177; “... te dođoše na Kukanje grade tu je Erceg svadbu učinio ...”, Vlajko Pala-
vestra, Nekoliko nepoznatih stihova o hercegu Stjepanu, Glasnik Zemaljskog muzeja (Etnologija)
23, Sarajevo 1968, 136.
40
M. Vego, Naselja srednjevjekovne bosanske države, 66; Г. Шкриванић, Именик географских
назива средњовековне Зете, 73; Павле Мијовић – Мирко Ковачевић, Градови и утврђења
у Црној Гори, Археолошки институт Београд – Музеј Улцињ, Посебна издања 13, Београд
– Улцињ 1975, 113; Д. Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе,
103-104; Душан Спасић, Средњовековни утврђени градови средњег Полимља, Милешевски
записи 2, Пријепоље 1997, 57; Isti, Средњовековни утврђени градови пљеваљског краја,
Гласник Завичајног музеја Пљевља 1, Пљевља 1999, 78; Ружа Ћук, Пљевља и пљеваљски
крај у дубровачкој архивској грађи, Гласник Завичајног музеја Пљевља 1, Пљевља 1999, 66;
Владета Петровић, Пљеваљски крај у позном средњем веку (Прилог истраживању носилаца
урбаног развоја), Гласник Завичајног музеја Пљевља 2, Пљевља 2001, 77-78; Сима Ћирковић,
Пљевља у средњем веку, “Историја Пљеваља”, Општина Пљевља, Пљевља 2009, 80.
41
В. Петровић, Кукањ, Лексикон градова и тргова средњовековних српских земаља – према
писаним изворима –, Завод за уџбенике, Београд 2010, 160-161. Ova natuknica o Kuknju
smatra se relevantnom pa se navodi u zbirkama građe, Александра Фостиков, Потврда великог
војводе Сандаља о наплати дријевске царине, 1429, мај 12, Подкукањ, Грађа о прошлости
Босне 5, Академија наука и умјетности Републике Српске, Институт за историју, Одјељење
друштвених наука, Бања Лука 2012, 96; Павле Драгичевић, Седми, осми и девети лист
депозита војводе Сандаља са припадајућим потврдама, Грађа о прошлости Босне 7,
Академија наука и умјетности Републике Српске, Институт за историју, Бања Лука 2014, 49.
42
“Mi voÅvoda Sandalj ... kako ima~ćÅ veliku potrebu poslah k mnogopočtenoi wpćini vlastelomj
Dubrovačcqmj slugu našega diÅte ukućnÅ Grupka potrebu~ći aspri naše ke su postalene u rečenihj
vlastew ... i za većÅ viÅrovaniÅ i potvrjćÅniÅ na to učinihj i upisahj wvj listj wtvorenj kako

• 107 •
 esad kurtović

Sandalja Hranića, naročito traženih aspri odvlači nas djelimično i kasnije vraća na
pitanje zašto je eventualno sporno vrijeme dosad poznatog prvog spomena Kuknja.
U Sandaljevom depozitu aspre su uložene 30. oktobra 1413. godine.43 One su
izuzete od strane vojvode Sandalja Hranića 4. januara 1423. godine, a podigao ih je
spominjani sluga Grupko, tada naveden sa prezimenom kao Grupko Dobričević.44
To su iste one aspre koje su tražene u dokumentu koji je datiran 27. decembra 1423.
godine. Ne bi moglo da se radi o tome da je Sandalj dva puta tražio svoje aspre, kako
je to nedavno razumio Aranđel Smiljanić, kojemu je promaklo razvojno praćenje
kretanja u depozitu Sandalja Hranića, pa je zbog toga u svome tematskom okviru
došao u sumnju da su na ovom mjestu u označenoj dokumentaciji Grupko i Grupko
Dobričević možda različite osobe.45 Razvojno praćenje kretanja u depozitu Sanda-
lja Hranića promaklo je i Pavlu Dragičeviću, pa sada imamo situaciju da je u zbirci
objavljene ćirilske građe u dva sveska, u prvom objavljeno podizanje aspri iz depozi-
ta a poslije, u drugom svesku, njihovo ulaganje u isti taj depozit.46
Sa podizanjem aspri krajem 1422. i početkom 1423. godine je bilo problema, pa
je više dokumentacije sačuvano o ovom podizanju. Odlukom Vijeća umoljenih od
Å toi ista moâ riÅčj i poslaniÅ i moÅ primleniÅ aspri. A toi Åstj u svqdočbu počtenihj i
razumnihj poklisarevj wpkćine dubrovačke kneza Nikole Gučetićâ i kneza Vlahuše Tamarića ki
su u toi doba pri nasj bili milosti~ Božiwmj i l~bvomj i priâzni~ počtene wpćine vlastew
dubrovačcqhj. Pisalj vj lqta Hristova rožstva tisućâ i četiri sta i k7 i tretiÅ lqto miseca
dekembra k7 i z7 danj u Kukanu” (27.12. 1423.g.), Љубомир Стојановић, Старе српске повеље и
писма, I/1, Српска краљевска академија, Зборник за историју, језик и књижевност српског
народа, Прво одељење, Споменици на српском језику 19, Београд – Сремски Карловци 1929,
374-375. Novo izdanje, П. Драгичевић, Седми, осми и девети лист депозита војводе Сандаља са
припадајућим потврдама, 47-49. Navedena datacija je osporena ali nije uočljiva pri razmatranju pitanja
prvog spomena Kuknja. Vidi, Esad Kurtović, Kretanje u depozitu Sandalja Hranića u Dubrovniku
1413.-1435.g., Hercegovina 11-12, Mostar 2000, 41.
43
“i w≥j aspri Turscqhj u tri sakulÅ dva deseti i četiri tisukÅ i dvq sti i četiri deseti
i sedamj aspri koÅ si sračuna i postavi po četiri desetj za dukatj a primiše šestj satj i
šestj dukatj i sedamj aspri” (30.10. 1413.g.), Љ. Стојановић, Старе српске повеље и писма,
I/1, 360; E. Kurtović, Kretanje u depozitu Sandalja Hranića u Dubrovniku 1413.-1435.g., 31.
44
Podigao ih je Sandaljev poslanik Grupko Dobričević: “Vj ime Božie ... roždjstva Hristova č7
i u7 i k7 i g7 lqto miseca gÅnvara d7 danj ... â Grupko Dobričevićj sluga voevode Sandala ...
uzehj i primihj ... u ruke sve aspre Turjske koe se udrjže u semj zapisu konj moga pisaniâ ...
kako voevoda primi tei aspri” (04.01. 1423.g.), Љубомир Стојановић, Старе српске повеље и
писма, I/1, 368-369. Dokument je nedavno ponovno kritički objavljen, П. Драгичевић, Четврти,
пети и шести лист депозита војводе Сандаља са припадајућим потврдама, Грађа о прошлости
Босне 6, Бања Лука 2013, 55-56; E. Kurtović, Kretanje u depozitu Sandalja Hranića u Dubrov-
niku 1413.-1435.g., 34.
45
Аранђел Смиљанић, људи из сјенке – дипломати обласних господара у Босни, Филозофски
факултет, Бања Лука 2015, 103.
46
П. Драгичевић, Четврти, пети и шести лист депозита војводе Сандаља са припадајућим
потврдама, 55-56; Isti, Седми, осми и девети лист депозита војводе Сандаља са припадајућим
потврдама, 47-49.

• 108 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

3. januara 1423. godine Sandaljevom poslaniku Grupku je omogućeno da podigne

aspre iz depozita vojvode Sandalja. Naloženo je da se ipak ovo podizanje sprovede u
skladu sa depozitnom procedurom i da se o tome obavijeste i Sandalj i njihovo po-
slanstvo kod Sandalja.47 Već sutradan je bilo gotovo pismo koje u cjelini baca svjetlo
na kompletnu operaciju podizanja aspri i prateće problemske osnove. Svojim posla-
nicima kod vojvode Sandalja Hranića Nikoli Gučetiću i Blažu Đorđiću Dubrovčani
pišu četvrtog januara 1423. godine da su dva dana ranije primili njihovo pismo ve-
zano za aspre vojvode Sandalja, te da je došao i Grupko sa Sandaljevim zahtjevom za
aspre. Međutim, Sandalj nije poslao odgovarajuću dokumentaciju za ovaj depozit,
jer se ona nalazi u njegovoj rezidenciji u Ključu. Iako je time bilo dovedeno u pita-
nje realiziranje ovog zahtjeva Dubrovčani su, vodeći računa o tadašnjim obostranim
interesima, a to je bilo stjecanje Sokola u Konavlima, ipak izišli Sandalju u susret uz
napomenu da se prateća papirologija kasnije mora srediti.48
Problemski osnov u svemu oko datacije Sandaljevog zahtjeva jeste primjena
drugačijeg računanja početka godine. Pismo koje vojvoda Sandalj Hranić upućuje
Dubrovčanima datirano je prema Božićnom stilu (Nativitatis), u kojem godina
započinje od Božića 25. decembra, sedam dana prije raširenijeg i današnjeg
računanja početka godine, pa je time upotrijebljeni datum 27.12. 1423, tek drugi
dan naredne godine, a ustvari 27.12. 1422. godine. To ne bi bio jedini primjer kojim
se zbog primjene Božićnog stila u dataciji dokumenata stvaraju zabune.49 Božićni

47
“Prima pars est de dando Grupcho nuntio voiuode Sandagl aspros quos idem voiuoda habet hic
in deposito prout continetur in expeditorria quam habet idem Grupchus et de accipiendo ipsam
expeditoriam”. Sa strane: “Pro deposito asprorum voiuode Sandagl” (03.01. 1423.g.), DAD, Con-
silium Rogatorum, III, 134. Zatim je odlučeno: “Prima pars est de dando libertatem domino Rec-
tori et paruo consilio dandi dicto Grupcho dictos aspros et accipiendi dictam expeditoriam a fieri,
faciendi omnes scripturas et cautales opportunas et scribendi et respondendi ad literas eiusdem
voiuode et ambaxiatorum prout eidem domino Rectori et paruo consilio videbitur”, Isto.
48
Bilo je problema i pri brojanju aspri, (04.01. 1423.g.), DAD, Lettere di Levante, VIII, 140v; E.
Kurtović, Kretanje u depozitu Sandalja Hranića u Dubrovniku 1413.-1435.g., 41-42; Isti, Veliki
vojvoda bosanski Sandalj Hranić Kosača, Institut za istoriju, Studije i monografije, Knjiga 4, Sara-
jevo 2009, 241, 468-469.
49
Standardni primjer koji je poučan je čuvena kupoprodajna povelja kojom vojvoda Radoslav Pavlo-
vić “ustupa” svoj dio Konavala Dubrovčanima na samom kraju 1426. godine. Dokument je datiran
Božićnim stilom 31.12. 1427. godine i to nerijetko zbunjuje autore koji nisu dovoljno upoznati
sa problematikom koju prate. Svojevremeno je mladi autor Pavo Živković sve događaje poslije iz-
davanja ove povelje koji su se dešavali tokom 1427. godine, uključivo i podjelu kupljenog dijela,
kontekstualizirao kao preduslov njenog izdavanja. Vidi, Pavo Živković, Diplomatska aktivnost
Braila Tezalovića, Prilozi Instituta za istoriju 10/2, Sarajevo 1974, 45-48. Nedavno je slična smuše-
nost ponavljanjem istih događaja zbog pogrešnog datiranja kupoprodaje učinjena u, Salih Jalimam,
Radoje Ljubišić – najznatniji trebinjski vlastelin, Prilozi Instituta za istoriju 42, Sarajevo 2013,
19-20. Datiranje kupoprodaje dijela Konavala Radoslava Pavlovića sa 1427. godinom i u, Тања
Рибар, Соко, Лексикон градова и тргова средњовековних српских земаља – према писаним
изворима -, Завод за уџбенике, Београд 2010, 273.

• 109 •
 esad kurtović

stil je uobičajeniji u ovo doba u dubrovačkoj kancelariji, pa se može pretpostavljati

da je boravak dubrovačkih poslanika kod Sandalja i njihovo navođenje kao svjedoka
djelimično “kumovalo” primjeni ovakve datacije.
Mada je linija kojom se tražene aspre decembra 1422. i primljene januara 1423.
godine sasvim jasna i potkrijepljena odlukom Vijeća umoljenih i dubrovačkim
uputstvom, ova komplikovana situacija se može rasvijetliti i na drugi način. Prava
kontrolna mjera za navedenu kontroverzu je navođenje poslanika koji su bili pri-
sutni prilikom slanja Sandaljevog pisma kojim se traže aspre. Podsjetimo se da su
to bili Nikole Gučetić i Vlakuša Tamarić.50 U spomenutom uputstvu datiranom 4.
januara 1423. godine kojim se Dubrovčani javljaju svojim poslanicima kod Sandalja
Hranića vidljivo je da su to Nikola Ma. Gučetić i Blaž Đorđić (ser Nicola di Ma. de
Goze et ser Biago di Georgio ambaxadori nostri a voiuoda Sandagl).51 Njihov dolazak
i boravak kod Sandalja Hranića ima interesantnu historiju. Vijeće umoljenih i Veli-
ko vijeće se o poslanstvu kod Sandalja izjašnjavalo krajem septembra 1422. godine.52
Poslanici koji su bili izabrani za odlazak Sandalju Hraniću vrlo tijesno su izabrani
početkom oktobra 1422. godine a to su bili upravo Nikola Mar. Gučetić i Blaž Mat.
Đorđić.53 Međutim njihov odlazak se otegao kroz čitav oktobar, tako da možemo
reći da su do početka novembra 1422. godine došli do vojvode Sandalja.54 Očuvana
50
“A toi Åstj u svqdočbu počtenihj i razumnihj poklisarevj wpkćine dubrovačke kneza Nikole
Gučetićâ i kneza Vlahuše Tamarića ki su u toi doba pri nasj bili milosti~ Božiwmj i
l~bvomj i priâzni~ počtene wpćine vlastew dubrovačcqhj” (27.12. 1423.g.), Љ. Стојановић,
Старе српске повеље и писма, I/1, 375.
51
(04.01. 1423.g.), DAD, Lettere di Levante, VIII, 140v.
52
“Prima pars est de eundo ad maius consilium pro mittendo ambaxiatam ad voiuodam Sandagl”
(25.09. 1422.g.), DAD, Consilium Rogatorum, III, 108v; “Electio duorum ambaxiatorum ituro-
rum ad voiuodam Sandal ut supra dicitur facta per scrutineum more solito: Ser Clemens de Boda-
za ball. XXXV contra XXV extra III, ser Laurentius de de Sorgo ball. XXXI contra XXVIIII extra
4” (28.09. 1422.g.), Consilium Maius, II, 99. Međutim ispod imena dvojice izabranih kasnije je
dopisano da su odbili. Ispod imena Klemensa Bodačića: “Die XXVIIII septembris 1422 refutauit”,
a ispod imena Laurencija Sorkočevića: “Habuit terminum ad deliberandum usque ad diem sabati
proxime, videlicet, terciam octobris. Die III octobris 1422 ser Laurentius predictus refutauit”, Isto.
53
“Electio duorum ambasciatorum iturorum ad voiuodam Sandagl loco ser Clementis de Bodaza et
ser Laurentii de Sorgo qui refutauerunt per scructineum more solito: ser Nicola Mar. de Goze ball.
XLII contra XXXIIII extra X, ser Blaxius Mat. de Georgio ball. XXXVIIII contra XXXVII extra
X” (05.10. 1422.g.), DAD, Consilium Maius, II, 99v.
54
“Prima pars est de induciando super comissione danda ambasiatoribus ituris ad voiuodam Sanda-
lium et interim de faciendo tres qui forment comissionem predictam et formatam afferant ad pre-
sens consilium” (16.10. 1422.g.), DAD, Consilium Rogatorum, III, 115v. Nije prošao prijedlog:
“Prima pars est quod ambasiatores ituri ad voiuodam Sandalium ire debeant ad dictam ambasia-
tam et recedere de Ragusio hinc ad dies octo proxime futuros sub pena yperperos quinquaginta pro
quilibet”, već je usvojeno: “Secunda pars est quod recedere debeant hinc ad dies decem proxime
futuros” (19.10. 1422.g.), Isto, 116v; “Prima pars est de prolongando terminum ambasiatoribus
ituris ad voiuodam Sandalium cum penis et condicionibus primo factis” (27.10. 1422.g.), Isto,
120; “Prima pars est de prolongando terminum hinc ad diem veneris proxime”, Isto.

• 110 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

dubrovačka uputstva iz novembra i decembra 1422, januara i februara sve do po-

četka marta 1423. godine pokazuju da su ova dva poslanika (Nikola Mar. Gučetić i
Blaž Mat. Đorđić) kod Sandalja Hranića u to doba.55 Već u martu 1423. godine njih
dvojica su na novoj dužnosti, kod vojvode Radoslava Pavlovića kod koga su prešli sa
Sandaljevog dvora.56
Ipak, dok za Nikolu Gučetića imamo jasnu potvrdu da je on u ovome periodu bio
poslanik na Sandaljevom dvoru i da je on osoba koja je spomenuta u pismu od 27.
decembra 1422. godine, druga osoba u poslanstvu je Blaž Mat. Đorđić, a Sandalje-
vo pismo spominje Vlakušu Tamarića. To bi rušilo datu postavku i njen integritet u
cjelini bi bio doveden u pitanje, uprkos ubjedljivosti koja je izvedena putem praćenja
kretanja u depozitu Sandalja Hranića preko pisma zahtjeva, odluke Vijeća umoljenih i
dubrovačkog pisma koji pojašnjava predaju aspri. Međutim, to nije nikakav problem-
ski osnov jer Vlakuša Tamarić, je ustvari Blaž Mate Đorđić (1382-1436), jedan od
petorice sinova Mate Đorđića. Naime, Vid Đorđić, djed Blaže Đorđića se oženio Ta-
marom (Junija) Gundulić pa je njegov ogranak Đorđića imao nadimak Tamarić.57
Navedeno kao dodatni kontrolni element u potpunosti dokazuje da je pismo
Sandalja Hranića sa zahtjevom za podizanje aspri, uz prisustvo dubrovačkih posla-
nika koji su tada bili kod njega – Nikole Gučetića i Vlakuše Tamarića (Blaža Đor-
đića), zaista iz kraja 1422, odnosno, od 27. decembra 1422. godine. U ovoj iscrpnoj

55
“ser Nicola Mar. de Goçe e ser Blasio Mat. de Geogio [Georgio] dilecti citadin nostri et ambasca-
dori a voiuoda Sandagl” (30.11. 1422.g.), DAD, Lettere di Levante, VIII, 134v; “ser Nicola Mar.
de Goze et ser Biasio Ma. de Zorzi dilecti citadini et ambasadori nostri a voiuoda Sandagl” (03.12.
1422.g.), Isto, 135v; “ser Nicola di Ma. de Goze et ser Biago di Georgio ambaxadori nostri a voiu-
oda Sandagl” (04.01. 1423.g.), Isto, 140v; “ser Nicola di Ma. de Goze et ser Biagio di Georgio
citadini et ambaxadori nostri a voiuoda Sandagl” (25.01. 1423.g.), Isto, 142v; “ser Nicola di Ma.
de Goze et ser Biagio di Georgio” (01.02. 1423.g.), Isto, 143v; “ser Nicola di Ma. de Goze et ser Bi-
agio di Ma. di Georgio ambaxiatori nostri a voyuoda Sandagl” (18.02. 1423.g.), 145v; “ser Nicola
Ma. di Goze et ser Biagio di Georgio ambassadori nostri a voiuoda Sandagl” (01.03. 1423.g.), 151.
56
U posljednjem naputku koje im je upućeno kod vojvode Sandalja Hranića iz početka marta 1423.
godine naloženio im je da odu vojvodi Radoslavu Pavloviću: “andite a voiuoda Radossauo et abi-
ando seguito con luy quanto per altra commession vi fu scripto” (01.03. 1423.g.), DAD, Lettere
di Levante, VIII, 151v; “ser Nicola di Ma. de Goze et ser Biagio di Georgio ambaxadori nostri a
voiuoda Radossauo salute. Per la prima vostra letera data di la in Boraz adi 18 di questo et di qua
receuuda adi XXII pur di questo mese fussemo a pieno informati et ancora piu a pieno per la se-
conda data di la adi XVIIIIo et di qua receuuta questo di 24 di marzo” (24.03. 1423.g.), Isto, 131v.
57
Nenad Vekarić, Vlastela grada Dubrovnika, Svezak 2. Vlasteoski rodovi (A-L), Hrvatska akade-
mija znanosti i umjetnosti, Zavod za povijesne znanosti u Dubrovniku, Posebna izdanja, Serija:
Prilozi povijesti stanovništva Dubrovnika i okolice, Knjiga 17, svezak 2, Zagreb-Dubrovnik 2012,
248-249; П. Драгичевић, Sedmi, osmi i deveti list depozita vojvode Sandalja sa pripadajućim
potvrdama, 49; Ирмгад Манкен, Дубровачки патрицијат у XIV веку, Српска академија наука
и уметности, Посебна издања 340, Одељење друштвених наука 36, Београд 1960, 218, 224–
227. Preko istog pisma, shvatajući doslovno datu dataciju, i I. Manken ovu dvojicu poslanika nalazi
kod vojvode Sandalja krajem decembra 1423. godine, Isto, 225.

• 111 •
 esad kurtović

analizi Kukanj je u potpunoj pozadini. Međutim, to pismo koje je pisano u Kuknju

predstavlja prvi spomen Kuknja u poznatim pisanim izvorima, za ovu rezidenciju je
rodni list i tačna informacija o njemu je prvo slovo u njegovoj leksikonskoj i leksi-
kografskoj historiji.
Kada određena informacija dobije svoju verziju preciziranja tada i druge infor-
macije koje se na nju naslanjaju dobijaju promjene. Vidjeli smo to u slučaju proma-
tranja A. Smiljanića o dvostrukom podizanju aspri i problemskom osnovu Grupka
i Grupka Dobričevića. Sada ćemo ispratiti još jedan problemski osnov koji se u lite-
raturi povezuje uz prvi spomen Kuknja u izvorima.
Na osnovu informacije da je Sandaljevo pismo pisano u Kuknju i da je na osno-
vu te potvrde, sada već možemo reći – navodno, Sandalj boravio u Kuknju krajem
1423. godine u pretpostavci Ruže Ćuk povezan je duži boravak Sandalja u Kuknju.
Iako se u pokazatelju o tajnovitom bizantskom poslanstvu koje je išlo u Pljevlja aprila
1423. ne spominje Kukanj, autorica je pretpostavila da se Sandalj zadržao u Kuknju
od tada pa sve do ovog navodnog javljanja u pismu decembra 1423. godine.58 Ovako
postavljena ova pretpostavka otpada. Mada zato nema potvrde, aprila 1423. godine
Sandalj je mogao biti u Kuknju jer je bizantsko poslanstvi išlo prema Pljevljima. Jula
1423. Sandalja su Dobrovčani očekivali na području Konavala, a 1. novembra 1423.
godine Sandalj je bio u Blagaju, kada je odlučivao o sudbini Kotora sa Mlečanima.59
Inače nema nikakve potvrde da je Sandalj boravio u Kuknju krajem 1423. godine.

Zaključak
Izvršena analiza pokazuje da se mnogo toga napisanog u leksikonskim, ali i dru-
gim stručnim i naučnim izdanjima povjerava dostupnoj, ponegdje i relevantnoj lite-
raturi kao izvoru informacija. U takvim situacijama često izostaju provjere datih na-
voda. Literatura je obimna a u njenoj provjeri treba se posvetiti izvornim podacima
na kojima se ona zasniva. Bez obzira na respekt istraživača, signaturama pokriveni
podaci moraju biti povremeno provjeravani radi davanja veće preciznosti aktualnim
i budućim istraživačima.
U slučaju Višegrada vidjeli smo da ima prostora za sagledavanje različitih na-
voda. Osnovni razlog tome je nedostatak svježijeg pristupa historiji Višegrada u
srednjem vijeku. Signatura koja je održavala prvi spomen Višegrada u izvorima nije
izdržala analizu. Obično je veće dostignuće dati određenoj sredini veću starost u
pisanim vrelima, ali u ovom slučaju analiza je otišla u drugom pravcu. Višegrad se
prvi put u pisanim izvorima Dubrovačkog arhiva ne spominje 12. marta 1407. nego
30. oktobra 1427.

58
Р. Ћук, Пљевља и пљеваљски крај у дубровачкој архивској грађи, 66.
59
E. Kurtović, Veliki vojvoda bosanski Sandalj Hranić Kosača, 253, 435.

• 112 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

Prvo spominjanje Kuknja u pisanim izvorima pokazalo je specifičnu pozadinu

upotrebe različitog stila pri računanju početka godine. Mada se češće upotrebljava
početak godine sa 1. januara, u ovom slučaju je upotrebljen Božićni stil kojim se
početak nove godine računa, sedam dana ranije, tj. od 25. decembra. Kretanje u
depozitu vojvode Sandalja Hranića i dubrovački poslanici kod Sandalja kao svje-
doci slanja njegovog pisma to dokazuju u potpunosti. Prvi spomen Kuknja nije 27.
decembra 1423, nego ranije, 27. decembra 1422.

IZVORI I LITERATURA
Neobjavljeni izvori:
Državni arhiv u Dubrovniku (DAD), Serije:
– Reformationes
– Consilium Maius
– Consilium Rogatorum
– Debita Notariae
– Lettere di Levante

Objavljeni izvori i literatura

– Pavao Anđelić, Višegrad 2, Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom III,
Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1988, 108.
– Alija Bejtić, Sokolovićev most na Drini u Višegradu, Sarajevo 1945.
– Сима Ћирковић, Пљевља у средњем веку, “Историја Пљеваља”, Општина
Пљевља, Пљевља 2009.
– Ружа Ћук, Пљевља и пљеваљски крај у дубровачкој архивској грађи, Гласник
Завичајног музеја Пљевља 1, Пљевља 1999, 66.
– Mihailo Dinić, Dubrovačka srednjevekovna karavanska trgovina, Jugoslovenski
istorijski časopis III, Beograd 1937, 119-146.
– Михаило Динић, Земље херцега Светога Саве, Глас Српске академије наука и
уметности 182, Београд 1940.
– Михаило Динић, Дубровачка средњовековна караванска трговина, у “Српске
земље у средњем веку”, СКЗ, Београд 1978.
– Павле Драгичевић, Четврти, пети и шести лист депозита војводе Сандаља
са припадајућим потврдама, Грађа о прошлости Босне6, Академија наука и
умјетности Републике Српске, Институт за историју, Бања Лука 2013, 45-63.
– Павле Драгичевић, Седми, осми и девети лист депозита војводе Сандаља
са припадајућим потврдама, Грађа о прошлости Босне 7, Академија наука и
умјетности Републике Српске, Институт за историју, Бања Лука 2014, 35-50.

• 113 •
 esad kurtović

– Миленко Филиповић, Вишеград, “Народна енциклопедија српско-хрватско-

словеначка”, I, Zagreb 1925, 383.
– Александра Фостиков, Потврда великог војводе Сандаља о наплати дријевске
царине, 1429, мај 12, Подкукањ, Грађа о прошлости Босне 5, Академија
наука и умјетности Републике Српске, Институт за историју, Одјељење
друштвених наука, Бања Лука 2012, 91-97.
– Salih Jalimam, Radoje Ljubišić – najznatniji trebinjski vlastelin, Prilozi Instituta
za istoriju 42, Sarajevo 2013, 11-34.
– Constantin Jos. Jireček, Die Handelsstrassen und Bergwerke von Serbien und Bo-
snien während des Mittelalters (Historisch-geographische studien), Prag 1879.
– Josip Jireček, Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku (pre-
veo sa njemačkog originala Đorđe Pejanović), Svjetlost, Sarajevo 1951.
– Константин Јиречек, Историја Срба, Друга књига, Друго исправљено и допуњено
издање (Превео и допунио Јован Радонић), Слово љубве, Београд 1978.
– Ivana Jurčević, Radoslav Pavlović – veliki bosanski vojvoda, Sveučilište u Zadru,
Povijest hrvatskog pomorstva, Zadar 2012.
–H  amdija Kapidžić, Hamdija Kreševljaković, Godišnjak Društva istoričara Bosne
i Hercegovine 10, Sarajevo 1959, 413-418
– Desanka Kovačević, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Naučno društvo NR Bo-
sne i Hercegovine, Djela 18, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka 13, Sarajevo
1961.
– Desanka Kovačević-Kojić, O knezovima u gradskim naseljima srednjovjekovne
Bosne, Radovi Filozofskog fakulteta 6, Sarajevo 1971.
– Десанка Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе,
Веселин Маслеша, Сарајево 1978.
– Hamdija Kreševljaković, Stari bosanski gradovi, Naše starine 1, Sarajevo 1953.
– Hamdija Kreševljaković, Višegrad, Enciklopedija Jugoslavije VIII, JLZ, Zagreb
1971, 505.
– Esad Kurtović, Kretanje u depozitu Sandalja Hranića u Dubrovniku 1413.-
1435.g., Hercegovina 11-12, Mostar 2000, 29-53.
– Esad Kurtović, Veliki vojvoda bosanski Sandalj Hranić Kosača, Institut za istoriju,
Studije i monografije, Knjiga 4, Sarajevo 2009.
– Александар Лома, О имену Вишеград, “Земља Павловића. Средњи вијек и
период турске владавине”, Зборник радова са научног скупа, Рогатица, 27-29.
јуна 2002, Aкадемија наука и умјетности Републике Српске и Универзитет
Српско Сарајево, Научни скупови 5, Oдјељење друштвених наука 7, Бања
Лука – Српско Сарајево 2003, 536, 539.

• 114 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

– Ирмгад Манкен, Дубровачки патрицијат у XIV веку, Српска академија наука

и уметности, Посебна издања 340, Одељење друштвених наука 36, Београд
1960.
– Павле Мијовић – Мирко Ковачевић, Градови и утврђења у Црној Гори,
Археолошки институт Београд -Музеј Улцињ, Посебна издања 13, Београд
– Улцињ 1975.
– Boris Nilević, Iz života posljednjih Pavlovića, Godišnjak Društva istoričara Bosne
i Hercegovine 28-30 (1977-1979), Sarajevo 1979.
– Aleksandar Ninković, Srednjovjekovni gradovi Tođevac i Kožetina, Radio Saraje-
vo Treći program 26, Sarajevo 1979.
– Vlajko Palavestra, Nekoliko nepoznatih stihova o hercegu Stjepanu, Glasnik Ze-
maljskog muzeja (Etnologija) 23, Sarajevo 1968, 133-137.
– Владета Петровић, Пљеваљски крај у позном средњем веку (Прилог
истраживању носилаца урбаног развоја), Гласник Завичајног музеја Пљевља
2, Пљевља 2001, 75-89.
– Владета Петровић, Вишеград, Лексикон градова и тргова средњовековних
српских земаља – према писаним изворима – , Завод за уџбенике, Београд
2010, 73.
– Владета Петровић, Кукањ, Лексикон градова и тргова средњовековних
српских земаља – према писаним изворима – , Завод за уџбенике, Београд
2010, 160-161.
– Марко Поповић, Утврђења Земље Павловића, “Земља Павловића. Средњи
вијек и период турске владавине”, Зборник радова са научног скупа,
Рогатица, 27-29. јуна 2002, Aкадемија наука и умјетности Републике Српске
и Универзитет Српско Сарајево, Научни скупови 5, Oдјељење друштвених
наука 7, Бања Лука – Српско Сарајево 2003, 98.
– Husref Redžić, Srednjovjekovni gradovi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo Publis-
hing, Sarajevo 2009.
– Азиз Ресулбеговић-Дефтердаревић, Град Вишеград и околица, Издање писца,
Сарајево 1935.
– Тања Рибар, Соко, Лексикон градова и тргова средњовековних српских
земаља – према писаним изворима, Завод за уџбенике, Београд 2010, 273.
– Аранђел Смиљанић, људи из сјенке – дипломати обласних господара у Босни,
Филозофски факултет, Бања Лука 2015.
– Душан Спасић, Средњовековни утврђени градови средњег Полимља,
Милешевски записи 2, Пријепоље 1997, 57;
– Душан Спасић, Средњовековни утврђени градови пљеваљског краја, Гласник
Завичајног музеја Пљевља 1, Пљевља 1999, 78;

• 115 •
 esad kurtović

– Љубомир Стојановић, Старе српске повеље и писма, I/1, Српска краљевска

академија, Зборник за историју, језик и књижевност српског народа, Прво
одељење, Споменици на српском језику 19, Београд – Сремски Карловци 1929.
– Ђорђе Стратимировић, Археолошки прилози (Маркова кула у Вишеграду),
Glasnik Zemaljskog muzeja 3, Sarajevo 1891, 283-284.
– Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk – Postanak i upravna podjela, Svjetlost, Sa-
rajevo 1959.
– Гавро Шкриванић, Именик географских назива средњовековне Зете,
Историски институт НР Црне Горе, Титоград 1959.
– Marko Vego, Naselja srednjevjekovne bosanske države, Svjetlost, Sarajevo 1957.
– Nenad Vekarić, Vlastela grada Dubrovnika, Svezak 2. Vlasteoski rodovi (A-L),
Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Zavod za povijesne znanosti u Dubrov-
niku, Posebna izdanja, Serija: Prilozi povijesti stanovništva Dubrovnika i okolice,
Knjiga 17, svezak 2, Zagreb-Dubrovnik 2012.
– ... Višegrad, Opća enciklopedija VIII, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb
1982, 538.
– Zvanična stranica Opština Višegrad [http://opstinavisegrad.com/Sadrzaj/Upo-
znajte-Visegrad/Istorija/51.aspx]
– Zvanična prezentacija Turističke organizacije Višegrad pod Istorija, [http://www.
visegradturizam.com/latinica/istorija]
– Pavo Živković, Diplomatska aktivnost Braila Tezalovića, Prilozi Instituta za isto-
riju 10/2, Sarajevo 1974, 31-53.

• 116 •
 Prvi spomeni Višegrada i Kuknja u srednjem vijeku

Esad Kurtović
The first mentions of Višegrad and Kukanj in the Middle Ages

Summary
The analysis shows that many things written in lexicographic, but also in other
academic and scientific editions, is based on the available, somewhere even relevant
literature as the basic source of information. In such cases the verification of certain
claims is not consistently undertaken. The literature is vast and while checking it,
one should focus on the primary sources on which it is based. Regardless of the
respect afforded to the researcher, the data covered by archival shelf-marks ought
to be periodically checked in order to provide more precise information to the pre-
sent and future researchers. In the case of Višegrad various claims can be analyzed.
The main reason for this is the lack of a fresh approach to the history of Višegrad
in the Middle Ages. The shelf-mark which was thought to give the first mention of
Višegrad in written sources did not hold out the critical analysis. Usually, it is com-
mon to present a certain place older than it is, but in this case the analysis moved in
a different direction. Višegrad is mentioned for the first time in the written records
of the Dubrovnik State Archives not on 12 March 1407, but on 30 October 1427.
The first mention of Kukanj in written sources has shown a specific background to
the different calculation of the beginning of the calendar year. Even though the be-
ginning of the year is often calculated as 1 January, in this case the Stylus Nativitatis
should be applied as the beginning of the year was calculated from 25 December.
The activities in the deposit of Duke Sandalj Hranić and the Ragusan messengers to
Sandalj who witnessed the sending of his letter prove this completely. Thus the first
mention of Kukanj should not be dated to 27 December 1423, but to 27 December
1422.

• 117 •
 Izvorni znanstveni rad (Original scientific paper)
UDK 347. 924(497. 6) “1598/1652“

azra gadžo kasumović

Sudski sporovi oko vakufa carskog kzlarage Mustafe
•
Abstrakt: U radu se govori o uspostavljanju vakufa, te o sudskim procesima između
1598-1652. godine kojim se osporavalo vakufljenje Kzlarage. Brojni sudski procesi iznijeli
su na vidjelo sporove između mutevelije i spahije. Spahiji je teško padao prijelaz iz statusa
“spahije u selu Gornja Kloka”, na čijem se području zasnovala kasaba Novo Jajce, u status
spahije u kasabi”. Naizmjenične promjene u upotrebi pojma “spahija u selu” u “spahija u
kasabi”, koje se povremeno uočavaju kroz službene dokumente, ukazuju na to kako je po-
stepeno uspostavljan novi status dvojice mjesnih spahija u kojem su oni izgubili dio svojih
prihoda na koje su bili navikli u minulom periodu. Moglo bi se reći da je navedeni sukob u
određenoj mjeri oslikavao i sukob interesa, s jedne strane, između timarsko-spahijske orga-
nizacije kao primarnog nosioca osvajačkih vojnih operacija, u kojim su učestvovali spahije i
vojnici sa neurbanih područja, i s druge strane, između novouspostavljene ustanove vakufa
kao nosioca novog urbanog razvoja privilegiranog gradskog područja. Naime Kzlaragin va-
kuf je, pored toga što je od početka osnivanja raspolagao velikim kapitalom, dobio od dr-
žave pravo ubiranja desetine sa vakufskih zemljišta kao što je, potom, dobio i desetinu koja
je bila nanovo uvedena nakon krčenja pojedinih uvakufljenih zemljišnih parcela koje su
prvobitno, tj. u vrijeme uvakufljenja, bile neiskrčene. Na taj način vakufu je bio dodijeljen
značajan dio prihoda kakvi su ranije bili dodjeljivani spahiji kao prihodi kojim se timarski
sistem održavao na snazi.
Ključne riječi: Vakuf, Novo Jajce (Varcar Vakuf ), sudski sporovi, mutevelija, spahija u
selu, spahija u kasabi

Abstract: This paper deals with the establishment of the waqf and the judicial proce-
dures between 1598 and 1652 which disputed the endowment of the Kızlar Aga Mustafa.
Numerous judicial processes brought to light the disputes between the administrator of the
foundation (mütevelli) and the Sipahi. The Sipahi had difficulties in accepting the change
of status, from “Sipahi in the village of Gornja Kloka”, on the area where the kasaba of Novo
Jajce was based, into the status of a “Sipahi in the kasaba”. Interchangeable variations in the
use of the term “Sipahi in the village” into “Sipahi in the kasaba”, which can occasionally be
noticed in the official documents, indicate that gradually a new status of two local Sipahis

• 119 •
 azra gadžo kasumović

was being established, whereby they lost a part of their income on which they became accu-
stomed in the preceding period. It could be said that the mentioned conflict, to a certain
degree, reflected the clash of interests, from one side between the timar organization as the
primary bearer of conquering military operations, in which Sipahis and soldiers from non-
urban areas took part, and on the other between the newly established institution of waqf
as the bearer of the new urban development of the privileged town area. Namely, the waqf
of the Kızlar Aga, beside having significant capital from the beginning, was also given the
right to collect the tenth from the waqf estates by the state authorities, and it later received
the tenth which was introduced again after the clearing of certain endowed land lots which
were, at the time of endowment, not cleared. In that way the waqf was given a significant
part of income such as those which were previously given to the Sipahi as the income which
held the timar system in power.
Key words: waqf, Novo Jajce (Varcar Vakuf ), judicial disputes, mütevelli, Sipahi in the
village, Sipahi in the kasaba

O osnivanju Kzlaraginog vakufa, te o tome ko je bio navedeni Kzlaraga kao i o

tome kako je formirana kasaba Novo Jajce/Varcar Vakuf/Mrkonjić-Grad, te šta je
sve obuhvatao navedeni vakuf pisalo se i ranije1. U ovom radu se govori, na osnovu
nekoliko najstarijih dokumenata s kraja 16. i početka 17. stoljeća, o nekim pitanjima
koja dosada nisu obrađivana u vezi sa navedenim vakufom2.
Na području nahije Trebovo ili Trijebovo, između Jajca i Banjaluke, osnovana
je kao što je poznato godine 1591. kasaba Varcar Vakuf drugim imenom nazivano

1
 akufnama carskog kizlarage Mustafe, sina Mehmed-begova, prevod Salih Trako u: Vakufname
V
iz Bosne i Hercegovine (XV-XVI) Sarajevo, Orijentalni institut, 1985, 247-261i AdemHan-
džić, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI vijeku, Prilozi za orijentalnu filologiju,
XXV/1975, Sarajevo, 1977, 133-171. Neke podatke i važne navode o vakufu u Varcar Vakufu,
danas Mrkonjić-Gradu, Kızlarage Mustafe sinabega Mehmeda sina Abdulvedduda, iz sela Gor-
nja Kloka dali su Adem Handžić i Salih Trako u svojim radovima. Pošto nisu korišteni podaci
iz zbirke dokumenata ovog vakufa to će se u ovom radu na osnovu njih dati više informacija s
raznih aspekata o navedenom vakufu. Obojica su podatke o ovom vakufu donijeli, uglavnom, na
osnovu vakufname navedenog Kızlarage legalizovane u Istanbulu u prvoj dekadi mjeseca džuma-
de-l-evvela 1003/između 11. i 20. februara 1595. godine:Vakufnama carskog kizlarage Mustafe,
sina Mehmed-begova. . . , kao i na osnovu popisnih deftera iz 1574. i 1604. godine. Vidjeti: Adem
Handžić, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI vijeku. . . , 156-165. Salih Trako je
koristio i mufassal defter iz 1008-9/1600. godine i poseban dokument tzv. hududnamu: Hudu-
dnama čifluka Kızlarage Mustafe iz 1591. godine, Prilozi za orijentalnu filologiju XXXI/1981,
Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1981, 179-187. Također je objavio i rad Natpisi na ša-
madanima Kızlaragine džamije u Mrkonjić-Gradu, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knjiga
VII-VIII, Sarajevo, 1982, 155-161.
2
I zradi rada pristupilo se, uz uvid u relevantnu literaturu, po principu dešifriranja dokumenata, uvi-
dom u cjelovite sadržaje dokumenata, zatim analizom i temeljitom komparacijom kako objavljenih
tako i neobjavljenih dokumenata i na kraju isticanjem zapažanja i zaključaka.

• 120 •
 Sudski sporovi oko vakufa carskog kzlarage Mustafe

Jenidže-i Jajce (Novo Jajce) . Osnivač kasabe je bio darusseadeaga ili Kzlaraga Mu-
stafa sin bega Mehmeda i Aiše Hatun, a unuk Abdulveduda. Kasaba Varcar Vakuf
formirala se na zemljišnom kompleksu za koji se u defterskim registracijama, kao i
u ostalim dokumentima, navodi da je nastao od četiri “komada baština” (dört kıt’a
baştine) ili baštinska mjesta (baştine yerleri) koja su ušla u sastav Kzlaraginog čiflu-
ka3. Navodi se na osnovu deftera i objavljene vakufname da je urbana izgradnja kasa-
be počela na posjedu Kzlarage koji se sastojao od naslijeđenog posjeda njegovog oca,
te tri druga posjeda koja je on otkupio. Navedeni posjedi su predstavljali zemljišta/
zemine Mehmeda sina Nesuhova, bega Mehmeda, te Husejna i Miloša4. U osnovi u
navedenom periodu dešavalo se postepeno preimenovanje ranijih naziva zemljišnih
posjeda koji su potom bivali evidentirani u nove deftere. Preimenovanjem baština
u čifluke, prije svega u vojničke čifluke, a također, i u mulk čifluke, koji su kasnije
mogli biti uvakufljeni, Osmanlije su stvarali društvenu bazu elite koja je bila nosilac
osmanske ideologije i koja je bila snažno motivirana da iskazuje lojalnost osmanskoj
vlasti.

Otkup zemljišta/zemina od strane carskog Kzlarage

Vakufski dokumenti donose, za razliku od deftera koji daju samo kratke podatke,
brojne detalje o otkupu zemljišta, uvakufljenju, te o višedecenijskom osporavanju
uvakufljenja5. U jednom hudždžetu datiranom u prvoj dekadi džumade-l-evve-
la 999/između 25. februara i 06. marta 1591. godine potvrđuje se da je osoba po
imenu Muhammed sin Jahjaa sina Muhammeda, iz kasabe Jenidže-i Jajce, u nahiji
Kloka, u kadiluku Jajce i Novosel prodao sav svoj posjed baštinu (bir kıt’a baştine)
sa pratećim objektima6 što je naslijedio od svog oca navedenom agi Hadži Mustafi
3
 ifluci o kojim se ovdje govori ustvari su bili jedan zemljišni posjed Kızlarage Mustafe i dva zemljiš-
Č
na posjeda njegovog oca, carskog gulama bega Mehmeda (Muhammeda) , koje su oni posjedovali
od ranije kao baštine, tj. bili su njihova porodično naslijeđena baštinska mjesta. A zemljišta/zemini
koji su zajedno sa naslijeđenim čiflucima ušli u sastav jednog ukrupnjenog čifluka, koji je postao
predmet vakufljenja, bili su otkupljeni posredstvom Kızlarage. Sva spomenuta zemljišta su objedi-
njena u jedan veliki čifluk koji je u cjelini bio predmet vakufljenja.
4
 dem Handžić... 161. Podaci su uzeti iz deftera TK, TD, No. 477, fol. 331. U raznim dokumenti-
A
ma koji su izdavani nakon osnivanja vakufa u vezi sa sporovima nastalim po pitanju prava na uživa-
nje prihoda sa vakufskih posjeda kao i u vezi zaštite muafijjeta donose se isti navodi o zemljištima
(zeminima) gore navedenih lica.
5
 katastarskom popisnom defteru iz 1604. godine se ne precizira način na koji su se tri nenaslijeđe-
U
na dijela našla u posjedu navedenog Kızlarage Mustafe, osim što je rečeno da ih je držao uz tapiju.
Ovdje će se na osnovu vakufskih dokumenata donijeti neki detaljni podaci o proceduri oko otkupa
zemljišta od strane Kızlarage koja su kasnije bila uključena u vakuf.
6
 aj posjed obuhvatao je sve ono što je prešlo kao nasljedstvo na Muhammeda sa njegovog oca Jahjaa
T
preko njegovog djeda Mustafe sina Abdullaha, a u to je spadalo sljedeće: baština poznata kao bašti-
na Mustafe Abdullaha, jedna kuća na toj baštini sa svim što joj pripada i sa vrtom, slamnjak, bašča,
čajiri, njive koje je navedeni prodavac obrađivao, dvije čajire zvane Homar na pašnjaku po imenu

• 121 •
 azra gadžo kasumović

za kojeg se u dokumentu kaže da je bio aga u Novom saraju7. U vezi sa ovim otku-
pom vođen je spor 1006/1598. godine koji je pokrenuo Nezir, sin gore navedenog
Muhammeda gdje je iznio tvrdnju da su mutevelije nasilno preuzele zemlju i ostalo
što je prodato. U hudždžetu se navodi i da je Fatima Hatun, supruga gore spomenu-
tog Muhammeda sina Jahjaa, pokrenula sudski postupak protiv vakufa, nakon što je
Muhammed umro. Postupak se vodio pred vezirom Ahmed-pašom. Porta je, stoga,
poslala svog čauša, agu Hudaverdija, kao inspektora u vezi sa spornim pitanjima
oko spomenutog vakufa te je, nakon što je predmet više puta razmotren, zabranje-
no dalje uplitanje navedenih u poslove vakufa8. Može se pretpostaviti, na osnovu
ove potvrde koja govori o otkupu izvršenom po nalogu države i na osnovu prodaje
sastavljene u vidu kupoprodajnog ugovora, da su i ostala dva dijela došla u posjed
Kzlarage na isti način9.
Dokumenti pokazuju da su bitni postupci u uspostavljanju kasabe Novo Jajce/
Varcar Vakuf bili obezbjeđenje zemljišta kroz otkup iniciran od strane države za op-
ćedržavne potrebe i potrebe urbanog razvoja neurbanog područja, potom izdavanje
mulkname, izdavanje hududname, sastavljanje vakufname, te dodjela muafname
novonastajućoj kasabi. Kada se radi o otkupu, jasno je na osnovu kasnijih čestih
sporova da je otkup bio prinudni otkup iniciran od strane države, tj. predstavljao
je jednu vrstu eksproprijacije i izuzimanja zemljišta uz naknadu, a za općekorisnu
namjenu i za podsticaj razvoju date sredine i za urbanizaciju i civiliziranje jednog
seoskog prostora kakav je bila Gornja Kloka.
Popisivanjem posjeda sa navedenih područja postepeno se uspostavljala državna
kontrola nad tim posjedima. Također, kasnije, ubacivanjem veće količine novca za
kreditiranje namijenjenog za razne potrebe i za novčano poslovanje vakufa, pokre-
nut je ubrzani razvoj ove sredine. Kultiviranjem zemalja koje su, uglavnom, nastajale
krčenjem povećavao se zemljišni posjed koji je registriranjem u nove deftere uvođen
pod državnu kontrolu, te je time određivan njihov status10. Na zemljišnim kom-
pleksima definiranim općim imenom zemini11, sa kojih se davalo paušalno 300 akči
Vlasinje, dijelove u čajirama na mjestu zvanom Podular sa svim što ide uz njih, ispasište zvano Voda
i ostalo uz to. Vidjeti: GHB, A-4856/TO-18.
7
Saray-ı cedid ağası.
8
Hudždžet datiran posljednjeg dana mjeseca redžeba 1006/08. marta 1598. godine ovjerio je Alija
sin Mehmeda, kadija u Jajcu. Vidjeti: GHB, A-4856/TO-16.
9
Dokumenti u vezi s tim nisu sačuvani u vakufskoj dokumentaciji.
10
Osmanlije su pored dodijeljivanja timarskih prihoda pomagali određena lica preko kojih su mogli
realizirati svoju vlasti koji su prihvatili da budu nosioci njihove ideologije tako što su im dodije-
ljivali čifluke. Ti čifluci su nastajali zauzimanjem napuštenih zemljišnih parcela nakon osvajanja,
krčevinarstvom i objedinjavanjem više zemljišnih parcela tzv. baštinskih mjesta/baştine yerleri.
11
Zemin je opći termin za različite zemljišne parcele. Zemin je mogao biti i veći kompleks pustog i
neobrađenog i pomalo divljeg zemljišta koje se postupno kultiviralo, a mogao je biti slobodan ili u
privatnom posjedu i sastojati se od više čifluka. U osmanskim kanunamama ovaj se termin veoma

• 122 •
 Sudski sporovi oko vakufa carskog kzlarage Mustafe

zemljišnog poreza/resmi-zemina, počelo se u jednom periodu nakon uvakufljenja

dešavati krčenje šumovitih prostora12. Navedeni paušalni iznos od 300 akči se uru-
čivao spahiji kao državnom službeniku koji je, između ostalog, kao lice koje je saku-
pljalo poreze obavljao poslove voditelja lokalnih zemljišnih deftera13. Vakufljenjem
četiri baštinska mjesta sa pošumljenim ili šumovitim dijelovima, kako se u nekoliko
dokumenata o vođenju vakufskog spora navodi, ta mjesta su dobila novi ekonom-
sko pravni status ukrupnjenog čifluka Kzlarage određenog za potrebe novonastale
kasabe. Već je rečeno da su zemljišta/zemini kao vrsta dijelom neuređene zemljišne
površine i kao filuridžijsko zemljište došli u posjed Kzlarage kupovinom. Što se tiče
baštine14 koja je ušla u sastav spomenutog ukrupnjenog Kzlaraginog čifluka ona je
rijetko upotrebljava. Zemljišta su uglavnom imenovana kao baštine ili čifluci. Prema A. Aličiću
zemin je poljoprivredno zemljište koje nema utvrđene granice, a moglo je biti veće ili manje od
baštine i čifluka. Vidjeti: Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, Sarajevo, 1985, 658.
12
Resmi-zemin kao zemljišni porez plaćao se u iznosu dvije do pet akči po dunumu ovisno o plod-
nosti zemljišta. Resmi-zemin je davan od stane raje koja nije bila registriranana spahiju sa timarom
ili ga je davala raja koja je obrađivala zemlju koju nije koristila sa tapijom, kad nije nikako imala
zemlju ili kada je htjela obrađivati više zemlje nego što je imala. Vidjeti: Osmanli Devleti ve Me-
deniyeti Tarihi, Istanbul, 1994, 536-537; U kanunamama se navodi da se kao resmi-zemin davala
jedna akčana dva dunuma najbolje zemlje sa vodom, jedna akča na tri dunuma srednje zemlje i
jedna akča na pet dunuma najniže kategorije zemlje. Vidjeti:Osmanli kanunnameleri II Bayezid
devri kanunnameleri, 2. Kitap, Istanbul, 1990, 65.
13
U tom pogledu funkcija spahije u kasabi odgovarala je u određenom pogledu funkciji današnjeg
gruntovničara tj. voditelja zemljišnih knjiga i poreznika. Spahija koji je bio stacioniran u kasabi
bio je vojno lice i vojni službenikkoji je vodio lokalnu bilježnicu/defter o prometu zemljišnim
parcelama sa kojih je on, uz to, bio dužan i prikupljati i kontrolirati prikupljanje poreza koji su bili
namijenjeni za vojne potrebe i njegovu službu.
14
Baština je u osnovi sinonim za čifluk s tim što je baština bila od davnina naslijeđivano zemljišno
gazdinstvo u rukama nemuslimanskog stanovništva, a naziv čifluk, odnosno status čifluka, ta ista
baština dobiva prelaskom u muslimanske ruke. Baština označava zemljište koje se obrađuje. I u pre-
dosmanskoj Bosni baštine su dodijeljivane po plemenitaškoj osnovi licima koja su imala posebne
zasluge u službi državi i koji su služili državi. Dodijeljivane su u posjed na način kako su i kasnije
osmanski čifluci davani u posjed temlikom. Kada je Bosna osvojena značajan dio baština je regi-
striran kao izvor timarskih prihoda s tim da su ostajale u rukama njihovih posjednika koji su ih u
tom trenutku koristili. Za razliku od predosmanskih plemenitaških baština koje su bile oslobođene
poreza i kulučenja baštine uvedene u osmanski timar bile su obavezane davanjem poreza. Vidjeti:
Feridun Emecen, Baştina u Islam Ansiklopedisi, Istanbul, 1992, 135-136; Vidjeti: Fahd Kasumo-
vić, Osmanska agrarna politika i nadmetanje za zemlju u jugoistočnoj Evropi, Anali Gazi Husrev-
begove biblioteke, knjiga XXXV, Sarajevo, 2014, 99;Samo neke baštine su, kao što je u gornjem
tekstu istaknuto, bivale postupno preimenovane u čifluke. Ipak najveći dio baština registriran je
pod imenom baština sa pripadajućim im poreskim opterećenjima u poreskim defterima kroz cijeli
period osmanske vlasti. U 15. i 16. stoljeću zemljišta koja su nazivana čiflucima, kao što je bio slučaj
i sa timarskim prihodima, nalazila su se, uglavnom, samo u rukama onih nemuslimana sa posebnim
statusom kao što su knezovi i druge vojne starješine. Čifluci su u prvim desetljećima osmanske
vlasti uglavnom dodijeljivani kao nagrada vojnicima. Bolje rečeno dodijeljivani su kao neobrađena
i neiskrčena zemljišta kojim je potom bio određivan beratom status čifluka sa mukatom, a taj po-
vlašteni status vojničkog čifluka koji je imao povlastice u pogledu poreskih davanja zadržavan je uz

• 123 •
 azra gadžo kasumović

bila njegova naslijeđena baština koja je i prije vakufljenja i formiranja ukrupnjenog

čifluka bila preimenovana u čifluk nakon što je otac navedenog Kzlarage postao mu-
sliman.
Ni desetljećima nakon formiranja Kzlaraginog uvakufljenog čifluka u kadijskim
hudždžetima i sultanskim fermanima nije bio uvijek na isti način niti precizno re-
gistriran niti definiran status navedenih zemljišta. To se dešavalo stoga što su nave-
dene zemljišne parcele bile u fazi stalnih promjena i prilagođavanja novim uslovima
korištenja što nije bilo praćeno dovoljno brzo u pravnom jeziku dokumenata15. Pro-
mjene u pogledu određivanja statusa zemljišnih posjeda inicirane su postupno od
strane samog vakufa kao oživljavanje, krčenje i kultiviranje neobrađenog zemljišta.
Spomenuta zemljišta su po osnovi zakonske odredbe i radnjama koje su omogućile
njihovo vakufljenje bila izuzeta za općekorisne i državne potrebe.

Sporovi vođeni sa vakufom oko uvakufljenih zemljišta

Mogućnost za sporove s vakufom nastajala je, prije svega, zbog nezadovoljstva
dvojice lokalnih spahija iz kasabe16, te zbog uplitanja nekog od vakifove bliske rod-
bine ili nekog lica između mjesnog stanovništva u zemljišta koja su bila izuzeta za va-
kuf kao i u vezi sa nepreciznim definiranjem broja vakufskih zemljišnih parcela koje
se dešavalo od strane lokalnih dužnosnika17. Nekoliko decenija nakon formiranja
vakufa vodile su se vakufske parnice u pogledu validnosti uvakufljenja i u pogledu
prava na određene vakufske prihode.
Jedan vakufski spor vodio se sa vakifovim bratom agom Mahmudom sinom age
Muhammeda. Spor je bio pokrenut augusta 1016/1607. godine s tvrdnjom da je
navedeno zemljište i kada su ta zemljišta mijenjala korisnika. Vidjeti: GHB, A-4839/TO. Čifluke
su u prvo vrijeme osmanske vlasti dobijali prvo stranci vojnici, potom lica koja su primila islam,
a u manjoj mjeri dobijali su ih vojne starješine nemuslimana. Nedim Filipović konstatira sljedeću
činjenicu u vezi sa dodjelom čifluka u 15. stoljeću, a na osnovu analize deftera Bosanskog sandžaka
iz 1489. godine: “Tu je zapisana grupacija od nekoliko stotina čifluka. Lavovski dio tih čifluka drže
feudalci, ratnici, ulema i drugi pripadnici privilegiranog sloja, mahom stranog porijekla, a manji
dio posjeduju domaći islamizirani feudalci, dok je minimalni broj čiftluka u rukama hrišćanskih
pripadnika zatečene feudalne klase.” Vidjeti: Nedim Filipović, Osmanski feudalizm u Bosni i Her-
cegovini, Sarajevo, 2007, 402.
15
Dokaz za to, između ostalog, je i promjena načina oporezivanja na iskrčenim zemljištima.
16
O uplitanju spahije u vakuf i uzurpaciji vakufske imovine govori se i unekim dokumentima iz 18.
stoljeća. Na osnovu analize dokumenata o sporu koji se vodio 1778-1781. Fahd Kasumović konsta-
tira “da je kriza timarskog sistema u XVII i XVIII stoljeću samo doprinijela učestalosti sporova iz-
među spahija i vakufskih mutevelija”. I u ovom sporu je, na osnovu fermana datiranog 1195/1781.
godine, presuđeno u korist vakufa. Vidjeti: Fahd Kasumović, Sporovi oko uvakufljenih skela u Bi-
čeru i Desetniku 1778-1781. godine, u Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knjiga XXV-XXVI,
Sarajevo 20007, 297-308.
17
U nekim dokumentima govorilo se o četiri, a u nekim o pet baština: A-4856/TO-4 i A-4856/
TO-6.

• 124 •
 Sudski sporovi oko vakufa carskog kzlarage Mustafe

zemlja u kasabi i njenoj okolini prešla na njega sa njegovog umrlog brata, te da je

bespravno uzurpirana od strane vakufa18. Međutim, već u septembru mjesecu iste
godine Husejn, kadija Jajca je ovjerio na sudu registriranu izjavu age Mahmuda, va-
kifovog brata i muteferike na Visokoj Porti i brata dolje navedene Salihe Hatun, u
kojoj je spomenuti priznao da se sporio oko nasljeđa svog brata age Hadži Mustafe s
tvrdnjom da su po kanunu i Šeriatu na njega prešla zemljišta (erazija) i nekretnine,
te u izjavi je istovremeno potvrdio da odustaje od dalje tužbe i vođenja sudskog pro-
cesa19. Ovdje bi se moglo pretpostaviti da je ovako brzo odustajanje vakifovog brata,
inače državnog službenika visokog ranga na Porti, od sudskog procesa sa vakufom
koji je sam pokrenuo ukazivalo na činjenicu da se ovaj sudski proces samo formalno
vodio kao dokaz koji je trebalo da ostane evidentiran u vakufskoj dokumentaciji o
validnosti uvakufljenja i o nemogućnosti da bilo ko, makar bio i vakifov najbliži
srodnik, promijeni nešto u vezi s pravima vakufa koja su bila zakonom uspostavljena.
Unatoč gore navedenom očiglednom upozorenju, pokrenut je bio i još jedan
spor petnaest godina nakon objedinjavanja nekoliko zemljišnih kompleksa i nakon
njihovog uvakufljenja. Spor je pokrenuo tadašnji mutevelija sa sestrom umrlog biv-
šeg mutevelije20 Mahmuda, Salihom Hatun koja je, također, jedno vrijeme bila mu-
tevelija Kzlaraginog vakufa. U fermanu datiranom 1019/1610. godine, a upućenom
kadiji Jajca, navodi se da se ona udružila sa mjesnim spahijom, te da je prisvajala
prihode vakufa na ime brige oko jetima umrlog brata čime je nanijela štetu vaku-
fu a, prije svega, vakufskim službenicima21. Saliha Hatun je ustvrdila da su čifluci
koji su bili izuzeti za vakuf mirijski, te da njihovo vakufljenje nije dozvoljeno pa je
u suradnji sa tadašnjim lokalnim spahijom navedenu zemlju bila uzela pod tapiju.
Godine 1020/1611. bila je izdata nova sudska potvrda kojom je registrirana izjava
Veli Čauša i Ali Čauša, dvojice spahija u spomenutoj kasabi nadležnih za dozvole i
evidentiranje kupoprodajnih transakcija u vezi sa zemljišnim nekretninama, kojom
su, iako su oni bili inicijatori ovog sukoba, potvrdili da je Saliha Hatun bila prodala
spomenutu zemlju uz tapiju i tako se umiješala u vakuf, a također, su i izjavili da
navedenom zemljom upravlja vakuf po starom pravilu uspostavljenom od ranije22.
Po osnovu spomenutog argumenta da su “još od prošlih sultana dati u posjed agi

18
GHB, A-3445/TO: Hudždžet datiran sredinom rebiu-l-ahira 1016/ između 04. i 14. avgusta
1607. godine Husejina sina Isaa, kadije u Jajcu.
19
. . merhum karındaşım el-Hac Mustafa Aga vakf etduğı erazi ve akar şer’an ve kanunen bize intikal
etmişdir deyü. . Vidjeti: GHB, A-4856/TO-20: Hudždžet Husejna, kadije u Jajcu datiran u prvoj
dekadi džumade-l-evvela 1016/između 23. avgusta i 01. septembra 1607. godine.
20
Sahib-i vakf olan mütevvefa y-ı mezburun kızkarındaşı. . .
21
GHB, A-3444/TO: Ferman izdat u Konstantinijji, datiran u poslednjoj dekadi šabana 1019 /
između 07. novembra i 16. novembra 1610. godine i upućen kadiji Jajca.
22
GHB, A-3446/TO: Hudždžet datiran sredinom džumade-l-ahira 1020/ između 20. i 30. augusta
1611. godine.

• 125 •
 azra gadžo kasumović

Mustafi i da je izdata mulknama”, te po osnovi izdate fetve23 u ovom sporu vakufa sa

vakifovom sestrom presuđeno je u korist vakufa24.
Dok se u gore navedenim sudskim procesima u vezi Kzlaraginog vakufa spor
vodio između vakufa i bivših mutevelija koji su bili u bliskom srodstvu sa vakifom
dotle se u navedenim sudskim parnicama u periodu 1628-1633. i, kasnije, 1652. go-
dine spor vodio između mutevelije i spahije Veli Čauša, nastanjenog u navedenoj ka-
sabi koji je na početku pokretanja ovog procesa imao podršku i od drugog spahije u
kasabi Ali Čauša. U osnovi, ovdje se radilo o sporu u kojem su učestvovali muteveli-
ja uvakufljenog zemljišta(objedinjenog i ukrupnjenog čifluka) kao lice koje upravlja
vakufom u ime osnivača vakufa i spahija koji je imao određene ingerencije na zemlji
odakle je po odobrenju države prikupljao poreska davanja na ime ličnih prihoda za
svoju službu, te obavljao razne administrativne poslove vezane za zemljišne parce-
le25. Evidentno je da su u novoosnovanoj kasabi Varcar Vakufu bila postavljena od
strane države dvojica spahija sa titulom čauš.
Navedena dvojica spahija učestvovala su u sudskom parničnom procesu koji se
vodio u periodu 1628. i 1633. kao i 1652. godine oko pitanja korištenja prihoda
sa novoiskrčenog vakufskog zemljišta. Pitanje na sudskim raspravama je bilo kome
pripada desetina sa novih poljoprivrednih zemljišnih kompleksa nastalih krčenjem
hrastove šume, te na čijem se zemljištu uopće nalazila ta hrastova šuma: vakufskom
ili na području seoskih baština koja su, po navodima spahije Veli Čauša, spadala u
izvor njegovih timarskih prihoda.
23
GHB, A-4856/TO-15. Prijevod navedene fetve koja se čuvala u vakufskoj dokumentaciji donijet je
u Prilogu 1na kraju ovog teksta. Fetvu je sastavio za potrebe Kızlaraginog vakufa poznati Šejh
Hasan Kafija (1544-1615) iz Akhisara.
24
GHB, A-3444/TO. Ovaj dokument nije sačuvan u zbirci vakufske dokumentacije nego je prona-
đen kao dokument rasut iz zbirke i evidentiran je kao pojedinačan primjerak dokumenta.
25
Ta služba je s jedne strane bila vojna s obavezom da ide u vojne pohode, a s druge strane bila je
i civilna da nadgleda i daje odobrenje za promet parcelama sa zemljišnih posjeda koji su mu bili
dodijeljivani na upravu, a koja su bila i njegov lični izvor prihoda u gore rečenom smislu. Spahija
je imao pravo da pobire one prihode koji su mu dodijeljivani sa posjeda naznačenih u njegovom
beratu kao njegov timar. Tako se u dokumentima koji se odnose na Kızlaragin vakuf navodi kao
važan državni službenik “spahija u spomenutoj kasabi” (kasaba-i mezbure sipahisi) . Spahija je bio
i vojnik po potrebi, a istovremeno i lokalni državni službenik smješten u kasabi koji je ovjeravao
promet zemljišnim posjedima. Pošto je prelazak od neurbanog seoskog područja u status kasabe
bio dug proces to se decenijama nakon uspostavljanja statusa kasabe po osnovi poznatih zakonskih
akata i dalje nekada navodi formulacija “spahija u selu Gornja Kloka” koje je drugim imenom bilo
nazvano Novo Jajce (Yayçe-i Yenice ili Yayçe Yenicesi) . Zvaničnim prelaskom statusa sela Gornja
Kloka u status kasabe i pozicija lokalnog ili mjesnog spahije je uglavnom bila preformulirana u sin-
tagmu “spahija u navedenoj kasabi”. Pošto je prelaz od neurbanog seoskog područja u status kasabe
bio dug proces to se decenijama nakon uspostavljanja statusa kasabe po osnovi poznatih zakonskih
akata i dalje nekada navodi formulacija “spahija u selu Gornja Kloka” koje je drugim imenom bilo
nazivano Novo Jajce. Zvaničnim prelaskom statusa sela u status kasabe i pozicija lokalnog spahije
je preimenovana u formulaciju “spahija u navedenoj kasabi”.

• 126 •
 Sudski sporovi oko vakufa carskog kzlarage Mustafe

Osnivanjem vakufa došlo je po odluci države do značajnog zahvatanja prihoda

od strane vakufa i do jačanja civilnog sektora nad vojnim i ekspanzionističkim što je
išlo na štetu timarskog sistema općenito, a time ina štetu spahija. Od motivacije spa-
hija i spremnosti na vojne operacije, te od jakih i sigurnih izvora finansiranja ovisio
je i vojni uspjeh osmanskih osvajačkih pohoda.
U spomenutom konkretnom sporu spahiji je smetalo što vakuf i pored golemog
novčanog kapitala zahvata i dio prihoda za koja je on smatrao da treba da budu u
njegovoj nadležnosti. Spahija je insistirao da on uzima desetinu sa novoiskrčenih
mjesta na zemljišnim površinama. Kako se vidi iz navedenih dokumenata spahija
Veli Čauš je bio isposlovao i tezkiru od bivšeg mirimirana tvrdeći da je zemlja izvan
deftera (haric ez defter).26 Nakon nove rasprave koja se vodila na Carskom Divanu, a
potom ponovo na Divanu Bosne potvrđeno je bilo da novoiskrčeno zemljište spada
pod vakuf i da je za vakuf izuzeto, tj. uzapćeno27.
U posljednjoj dekadi mjeseca šabana1043/1633. godine valijin kajmakam je iz-
dao još jednu naredbu kadiji Jajca u vezi sa pitanjem tretiranja iskrčene zemlje na
vakufskom zemljištu kojim je, slijedeći upute iz fermana, prenio naredbu da spahija
nema pravo uzimati desetinu sa navedenih iskrčenih zemljišta, jer je to suprotno
zakonu i šeriatu i sultanskom defteru28. Kadiji je bilo naređeno da postupa po pri-
mjerku deftera koji ima kod sebe, a koji je nastao na osnovu onog što je registrirano
u sultanskom defteru29.
Znači da je do spora dolazilo jer su navedeni uzapćeni zemini koji su navede-
nim kupoprodajnim transakcijama došli u posjed Kzlarge, pa potom uvakufljeni
ustvari bili dijelom poljoprivredne zemljišne parcele, a dijelom šumovita područja
koja su se postepeno krčila i tako postajala poljoprivredno zemljište te im je na taj
način izmijenjena namjena, a samim tim i režim oporezivanja. To je u osnovi od
ranije bila filuridžijska zemlja sa koje spahija nije imao pravo uzimati desetinu. Krče-
njem šumovitih dijelova velikog uvakufljenog kompleksa, koje je dovedeno u stanje
26
Pošto je tvrdio da su stanovnici kasabe iskrčili brdovite predjele na baštinama kao zemljišnim par-
celama koje su pripadale selu sa kojeg je on ubirao svoj timarski prihod to je valijin kajmakam,
podržavajući u početku pokretanja spora spahijinu stranu, u februaru 1628. godine izdao naredbu
da vakufski mutevelija aga Omer bude po tom pitanju doveden na Divan. Vidjeti:GHB, A-3447/
TO: Pismo valijinog kajmakama izdato je u Saraj Bosni, datirano sredinom džumade-l-ahira 1037/
između 16. i 26. februara 1628. godine i upućena kadiji Jajca.
27
GHB, A-4856/TO-6: Pismo/mektup sa penčom valijinog kajmakama izdato je na području Ba-
njaluke, datirano sredinom džumade-l-ahira 1043/ između 11. i 22. decembra 1633. godine i upu-
ćeno kadiji Jajca.
28
R  adi se o defterima koji se nazivaju maktu’ defteri, a u kojim su bilježena podavanja državi koja su
bila određena odsjekom.
29
U vezi sa gore navedenim pitanjem bilo je izdato sa područja Banjalukei pismo valijinog kajmaka-
ma sa penčom datirano sredinom džumadelahira 1043/ između 11. i 22. decembra 1633. godine i
upućeno kadiji Jajca. Vidjeti: GHB, A-4856 / TO-7.

• 127 •
 azra gadžo kasumović

obradivih površina, stekli su se uslovi za desetinsko oporezivanje, ali ne u korist spa-

hije pošto je sa navedenih obradivih površina u okviru vakufskog zemljišnog kom-
pleksa, pa i onih koje je tek trebalo da budu iskrčene, desetina već četiri desetljeća
bila uvakufljena za potrebe vakufa30.
Nakon što je 1039/1629. godine pod raznim pritiscima dao izjavu na sudu da ne
posjeduje prava na kultiviranom i za zemljoradnju oživljenom zemljištu, te da njego-
ve eventualne tužbe na sudu više nikad ne treba da budu prihvaćene31 navedeni spa-
hija Veli Čauš se ponovo 1063/1652. godine, nakon dvadeset godina, obratio sudu.
Ovaj put obratio se kadiji Akhisara/Prusca, iako Varcar Vakuf nikada nije pripadao
kadiluku Akhisar i uvijek je od početka osnivanja do kraja osmanske vladavine bio u
nadleštvu kadiluka Jajce. I ovaj kadija je nakon uvida u činjenice donio presudu da
se spahija spriječi u daljem sukobljavanju sa vakufom32.
Ostaje činjenica da je spahija Veli Čauš, insistirajući decenijama na tužbi prema
vakufu, bio uvjeren da je stanovništvo navedene kasabe, koje je koristilo vakufsku
zemlju, iskrčilo bez njegove dozvole brdovita i šumovita mjesta koja su bila u grani-
cama njegovog timara kao područja na kojem je on imao nadležnosti da kontrolira
zemljišne transakcije i ubire svoje timarske prihode33, te je na taj način uzurpiralo
njegovo pravo. Međutim, kadija Jajca je još 1037/1628. godine ustvrdio da se iskr-
čene zemlje ne nalaze u granicama spahijinog izvora prihoda tj. timara.
Analizom gore iznesenih činjenica moglo bi se doći do zaključka da se navedeni
sporovi nisu ticali samo jednog mutevelije i jednog spahije. Spahija je uporno prote-
stvovao, jer je osjećao da gubi dio timarskih prihoda, te da se time narušava i osnov
na kojem je timarski sistem uspostavljen, a koji je od ranije kao takav funkcionirao
kroz stalna osvajanja novih prostora i proširenje osmanske državne moći.

30
O uvakufljenju desetine za potrebe vakufa govori se u više dokumenata iz zbirke A-4856/TO.
31
GHB, A- 3449: Hudždžet datiran 01. safera 1039/ 20. septembra 1629. godine jajačkog kadije
Jusufa.
32
GHB, A-3450/TO: Hudždžet datiran 27. safera 1063/27. januara 1653. godine Mehmeda, kadije
u Pruscu. Iz navedenog huždžeta se vidi da je spahija Veli Čauš bio ranije preuzeo oko 6000 akči na
ime sudske nagodbe, a on je međutim tvrdio da je navedeni iznos vakuf ponovo preuzeo za sebe.
Kada su traženi od njega dokazi nije ih predočio, a vakufski mutevelija Ibrahim Čelebija sin Ali
Čauša i hatib Šejh Abbas su se zaklelida navedeni iznos nije bio uzet od strane vakufa.
33
. . . . . . vakf topraklarına mutesarrıf olan ehali-i mezbure benim timarımın hududunda olan Mubah
Dağı bila izin baltalık edüp ihya eylemekle. . . Vidjeti: GHB, A-3450/TO.

• 128 •
 Sudski sporovi oko vakufa carskog kzlarage Mustafe

PRILOG
Prevod fetve koju je sastavio Šejh Hasan Kafija Prušćak, a koja se čuvala u
Kzlaraginom vakufu34

Bože moj koji upućuješ i brineš o onom ko je na putu upućivanja u tradiciju i

znanje
Kakav je odgovor u objašnjenju ovog pitanja?
Zejd je uvakufio po časnoj naredbi njegove ekselencije Padišaha, nek je na njeg mi-
lost i oprost, prije dvadeset godina nekretnine i mjesto gdje se nalaze, a kojim je on
upravljao (koje su bile u njegovom tesarrufu) . Kako je izloženo u njegovoj vakfiji sa ča-
snom tugrom, podigao je na nekretninama i uvakufljenoj zemlji časnu džamiju, mek-
teb, dućane i vakufske kuće, te je uvjetovao da se prihodi od toga troše za potrebe časne
džamije, mekteba i ostalih hajrata. I dok je on to koristio prema uvjetima o vakufljenju
došao je, također, i vilajetski pisar te je prema časnom fermanu i uvjetima vakufljenja
izvršio registraciju u sultanski defter tako što je ubilježeno od strane vakufa tristo akči
paušalno35zemljišnom upravitelju (sahibi erzu) za državnu blagajnu. Spahije koje su
dolazile uzimale su od mutevelije ono što je odsjekom određeno prema sultanskom de-
fteru, a izmijenilo se mnogo spahija. Dok se tako više od dvadeset godina nakon smrti
vakifa Zejda uobičajeno, prema uvjetima vakufljenja, koristila (zemlja i nekretnine)
pojavio se spahija Amr. Neka se objasni da li se navedena vakufska mjesta mogu dati
Zejdovim nasljednicima uz tapiju i da li će se po zakonu saslušati tužbe Zejdovih na-
sljednika budu li htjeli tužbu govoreći: “Mi smo od spahije uzeli uz tapiju.”
A Allah zna. Odgovor: Ne može. Spahija se ne može miješati u nekretnine vakufa i
vakufsku zemlju36 sa koje od vakufa, prema sultanskom defteru, treba da uzima ono što
je paušalno(odsjekom) određeno. I ne mogu se saslušavati tužbe nasljednika.
Muftija (Ak) Hisara37 Šejh Hasan, nek mu je oprošteno
Budući da je stigla časna sultanska naredba da nema uplitanja u spomenuti vakuf,
kao i da spriječi spahiju Amra i tužitelje od spora na navedeni način, šta onda treba
uraditi po zakonu onima koji to ne uzimaju u obzir i koji ne drže da je to zabranje-
no, te onima koji pomažu spahiji, tužitelju i spomenutima koji nastoje poništiti(vakuf)
i ustrajavaju na tome da oštete i obesnaže spomenuti vakuf, časnu džamiju i ostale

34
GHB, A-4856/TO-15.
35
Ovdje je rečeno maktu’ što se u našoj historijskoj literaturi uglavnom prevodilo odsjekom.
36
Tj. zemlju koju spahija tesarrufi i sa koje pobire prihode. Kada se upotrijebi termin tesarrufi, koji se
u našoj dosadašnjoj literaturi nije uglavnom prevodio, ovdje treba napomenuti da pojam tesarruf
ne znači posjedovanje nego da znači upravljanje i korištenje prihoda u omjeru koji su navedenom
licu beratom bivali određeni i propisani.
37
U originalu je navedeno samo Hisar, a Ak je izostavljeno.

• 129 •
 azra gadžo kasumović

hajrate. I šta treba uraditi po zakonu onima koji obmanjuju i upućuju na loš put i na ove
razne bid’ate? Odgovor:Uzvišeni Allah zna. Treba se pokoravati časnoj naredbi, te one
koji na to ne obrate pažnju treba jako kazniti, spriječiti ih hapšenjem. Oni koji naruša-
vaju vakuf, koji saučestvuju (u tome) i koji daju loša uputstva biti će griješnici u skladu
sa časnim govorom: “A onaj ko ga izmijeni nakon što je čuo, pa grijeh pada na one koji
naprave izmjene” I kao što je izloženo u dodatku na vakufnamu: i prokletstvo Uputitelja
Gospodara svjetova i meleka bliskih, i vjerovjesnika i poslanika i svih mumina.
Muftja (Ak38) Hisara Šejh Hasan, nek mu je oprošteno

Slika: Fetva Hasana Kafije Pruščaka. GHB, A-4856/TO-15

38
Isto.

• 130 •
 Sudski sporovi oko vakufa carskog kzlarage Mustafe

Azra Gadžo Kasumović

Judicial disputes about the Waqf of the Imperial Kızlar Aga Mustafa

Summary
This paper deals with the establishment of the waqf and the judicial procedures
between 1598 and 1652 which disputed the endowment of the Kızlar Aga. Nu-
merous judicial processes brought to light the disputes between the director of the
foundation (mütevelli) and the Sipahi. The Sipahi had difficulties in accepting the
change of status, from “Sipahi in the village of Gornja Kloka”, on the area where the
kasaba of Novo Jajce was based, into the status of a “Sipahi in the kasaba”. Interchan-
geable variations in the use of the term “Sipahi in the village” into “Sipahi in the
kasaba”, which can occasionally be noticed in the official documents, indicate that
gradually a new status of two local Sipahis was being established, whereby they lost
a part of their income on which they became accustomed in the preceding period. It
could be said that the mentioned conflict, to a certain degree, reflected the clash of
interests, from one side between the timar-spahi organization as the primary bearer
of conquering military operations, in which Sipahis and soldiers from non-urban
areas took part, and on the other between the newly established institution of waqf
as the bearer of the new urban development of the privileged town area. Namely,
the waqf of the Kızlar Aga, beside having significant capital from the beginning,
was also given the right to collect the tenth from the waqf estates by the state autho-
rities, and it later received the tenth which was introduced again after the clearing
of certain endowed land lots which were, at the time of endowment, not cleared. In
that way the waqf was given a significant part of income such as those which were
previously given to the Sipahi as the revenue which held the timar system in power.

• 131 •
 Stručni rad (Professional paper)
UDK 7(560)“13/19“
7.033.3

jonathan bloom m. i sheila s. blair

Osmanska umjetnost1
•
Osmanlije [Osmanlı]. Islamska dinastija koja je počela vladati Anadolijom 1281;
u svojim najvećim granicama tokom 16. stoljeća Osmansko carstvo obuhvatalo je
Balkan, Krim, Irak, Siriju, Hidžaz, Egipat i Sjevernu Afriku. Trajalo je do proglaše-
nja ustava Republike Turske 1924.

I. Uvod. II. Članovi porodice.

I. Uvod. Osmanlije porijeklo vode od eponima Osman (‘Uthman), turskog vla-
dara koji je djelovao na sjeverozapadu Anadolije s kraja 13. i početka 14. stoljeća.
Njegov mali bejluk rastao je na uštrb propadajuće države Seldžuka u Anadoliji. Ide-
ološki zasnovan na konceptu vjerskog ratovanja (tur. gaza, od arap. ghazw), drža-
va se ubrzano proširila na zapad preko bizantskih teritorija Trakije i Balkana, te na
istok preko turskih bejluka u Anadoliji. Prvo veće širenje desilo se pod Osmanovim
sinom Orhanom (vladao oko 1324-60), a svaki naredni sultan dodavao je novu te-
ritoriju i uspostavljao čvrstu kontrolu u državi. Sredinom 15. stoljeća Osmanlije su
razvile centralizovan sistem vladavine; s prvom stajaćom vojskom u Evropi, sultani
su postali apsolutni vladari svoje zemlje i svojih podanika, a gradovi su se razvijali
na važnim trgovačkim rutama. Bursa je bila prijestolnica od 1326. do 1402., koju
su slijedile Edirne od 1402. do 1453., kada su pod (A) Mehmedom II, Osmanlije
osvojile Konstantinopolj i učinile ga svojim glavnim gradom Istanbulom. Kako se
stalno ratovanje nastavilo i na zapadu i na istoku, Osmanska država se transformi-
sala u moćno carstvo s razvijenom administracijom i vjerskim principima. Širenje je
nastavljeno pod (B) Bayezidom II i Selimom I (vladao 1512-20), a tokom vladavine
(C) Sulejmana, posljednjeg iz niza moćnih sultana, Osmansko carstvo doseglo je
svoj vrhunac, kao rezultat ogromnih osvajanja na Bliskom istoku i Središnjoj Evro-
pi. Na zapadu poznat kao “Veličanstveni”, Sulejman je dokazao da je njegovo Car-
stvo svjetska sila i najistaknutija islamska država. Međutim, neuspjeh Osmanlija u

1
Ottoman//Jonathan Bloom M. i Sheila S. Blair (ur.), The Grove Encyclopedia of Islamic Art and
Architecture, vol. 3, Oxford: Oxford University Press, 2009., 81-89.

• 133 •
 jonathan bloom m. i sheila s. blair

zauzimanju Beča, nastupanje inflacije za vladavine (D) Murada III te druge poteško-
će dovele su do stagnacije i nazatka koji su dominirali osmanskom historijom od 17.
stoljeća. Ova pojava bila je praćena vesternizacijom u 18. stoljeću, kada su počevši s
(E) Ahmedom III, Osmanlije za rješenje svojih problema usmjerile oči prema Evro-
pi. Nastojanje da se usvoje evropske institucije, kako god, nije spriječilo Osmanlije
da budu politički i ekonomski ovisni o Evropi tokom 19. stoljeća.
Osmanlije su tokom svoje historije ostale pobornici umjetnosti i umjetnika. Pod
njihovim pokroviteljstvom razvio se prepoznatljiv arhitektonski stil koji je spajao
islamsku tradiciju Anadolije, Irana i Sirije sa svijetom klasike i Bizanta. Ishod je bio
racionalna monumentalnost koja je bila naklonjena prostornom jedinstvu i arhitek-
tonskoj ekspresiji. Počevši s Orhanom, svaki sultan je finansirao gradnju najmanje
jedne külliye, kompleksa građevina koji je spajao vjerske, obrazovne i dobrotvor-
ne objekte, formirajući nukleus za razvoj četvrti u tek osvojenim mjestima. Pored
toga što su društveni centri i pokazatelji sultanove moći, ovi kompleksi, kojeg su
činili džamija, javna kuhinja (imaret), medresa (medrese), kao i drugi javni objek-
ti poput banje, bolnice, biblioteke, karavansaraja i grobnice osnivača, obilježili su
razvoj osmanske arhitekture. Kako su se novi javni objekti podizali pod pokrovi-
teljstvom sultana i visoko rangiranih dužnosnika, osmanska arhitektura razvijala je
temu zasvedenog kvadrata, a nove kombinacije razlikovale su se samo po prostornoj
i arhitektonskoj ekspresiji. Među objektima külliye najznačajnija građevina bila je
džamija, a u nekim slučajevima džamija-tekija. Prijestolnice Bursa, Edirne, a kasnije
Istanbul rasli su zajedno sa mnogim građevinama koje su dominirale vizurom he-
misfernih kupola i vitkih munara. Ukrašavanje objekata pločicama, drvenarijom i
ćilimima podstaklo je razvoj umjetnosti. Umjetnici diljem Carstva bili su uključeni
u proizvodnju keramike i pločica, iluminiranih rukopisa, tekstila, drvorezbarstva i
umjetnosti metala u stilu koji je naginjao internacionalnom timuridskom stilu, ali
postao prepoznatljivo osmanski.
S osvajanjem Konstantinopolja i osnivanjem novog dvora kao administrativnog
središta Carstva, odnos osmanskih pokrovitelja i umjetnika koji su za njih radili bio
je formalizovan i centralizovan. Dvije nove institucije osnovane su za organizovanje
umjetničke produkcije. Odjeljenje dvorskih arhitekata (hassa mimarları ocağı) an-
gažovalo je arhitekte različitog poziva i upravljalo svim građevinskim aktivnostima
širom Carstva. Glavni dvorski arhitekt (ser mimarlaran-ı hassa) upravljao je orga-
nizacijom, planiranjem i provođenjem carskih projekata. Zajednica zanatlija (ehl-i
hiref) okupila je na jednom mjestu udruženja umjetnika i zanatlija koja su radila za
dvor, a najznačajnije od svih je atelje za dizajn (nakkaşhane), gdje su se rukopisi ilu-
minirali i ilustrovali, te gdje se stvarao dizajn za pločice, posuđe, drvorezbarstvo, kle-
sarstvo kamena i žada, umjetnosti metala, ćilima i tekstila. Ove institucije, uporedo s
obrazovanjem novih arhitekata i umjetnika, pomogle su osmanlijama u formiranju

• 134 •
 Osmanska umjetnost

jedinstvenog stila koji je cvjetao osobito u Istanbulu, a bio prisutan sa svojim odli-
kama svuda u Carstvu.
Nakon osvajanja Konstantinopolja praksa gradnje külliyese nastavila se u ogro-
mnom obimu, a osmanski arhitekti slijedili su shemu velike bizantske crkve Hagia
Sophie s njenim polukupolama koje su podržavale središnju kupolu, stvarajući je-
dinstvo među vjernicima u džamiji pod ogromnim centralnim prostorom. Počevši
s Fatihovom džamijom, prvom dvorskom džamijom sagrađenom nakon osvajanja
(Konstantinopolja, o.p.), veliki kupolni prostor bio je praktično karakteristika svih
dvorskih džamija podignutim pod Osmanlijama. Sinan, najveći osmanski arhitekt,
postavši dvorski arhitekt izveo je najveći dio svojih radova za Süleymana i njegovog
nasljednika Selima II (vladao 1566-74). Kako je Sinan gradio za sultane, carsku po-
rodicu i visoke dužnosnike, on je proširio granice prostornih cjelina u potkupolnoj
arhitekturi, a njegov rad obilježio je klasični period osmanske arhitekture. Između
300 građevina koje je projektovao diljem Imperije, džamije velikih dvorskih kom-
pleksa Şehzade i Süleymaniye, te Selimiye u Edirnama su njegova remekdjela, svaki s
velikim centralnim prostorom, jesu arhitektonski izraz osmanske moći na vrhuncu.
Topkapı dvor u Istanbulu bio je glavna rezidencija osmanskih sultana od sredine 15.
do sredine 19. stoljeća. Bagdadski kiosk sa svojim produljenim strehama i prosto-
rom s centralnom kupolom, predstavnik je osmanske dvorske arhitekture.
Kasniji arhitekti koji su radili za dvor slijedili su Sinanov obrazac sve do 18. sto-
ljeća kada je, kao dio procesa vesternizacije, barokni arhitektonski stil uveden, iako
je ostao ograničen uglavnom na dekoraciju i manje arhitektonske elemente. U 19.
stoljeću porodica Balyan, armenska porodica arhitekata koja je radila za posljed-
nje sultane, sagradila je brojne građevine koje su odražavale evropski barok, ampir i
eklektične stilove, a nekoliko evropskih arhitekata sagradilo je kasarne, vladine kan-
celarije, banke i druge objekte nužne za nove zapadne institucije. Posljednjih godina
Carstva, pojavio se osmanski neoklasicizam pod arhitektima Kemalettinom i Ve-
datom, koji su sagradili nekoliko državnih zgrada i džamija u obnovljenom osman-
skom stilu.
Umjetnici dvorskog studija za dizajn ilustrovali su historije osmanskih sulta-
na i hronike važnih događaja. Svaki sultan nakon Mehmeda II imao je Shāhnāmu
(“Knjiga kraljeva”) napisanu da pripovijeda događaje njegove vladavine, prateći
ih minijaturama. Rukopisi poput Sulaymānnāme (“Knjiga Süleymana”; Istanbul,
Topkapı dvorska biblioteka, H. 1523) nastajali su u ovom maniru tokom 16. sto-
ljeća. Iranski stil, korišten nešto ranije, ustupio je mjesto dokumentarnom realizmu
za oslikavanje važnih događaja kako bi se naglasila carska veličina datog perioda.
Umjetnici dvorskog studija za dizajn koristili su arabeske, motiv razdvojenog lista
(rumi), cvjetove lotosa (hayati), nizove oblaka, trijade (çintimani), spirale, bukete,
geometrijske i zakrivljene šare, te kaligrafiju kao osnovne dekorativne teme. Mnoge

• 135 •
 jonathan bloom m. i sheila s. blair

pločice i posuđe koji su ukrašavali unutrašnjost džamija i palata tokom 16. i 17.
stoljeća nastali su pod pokroviteljstvom dvora u keramičkim pećima Iznika. Visoko
kvalitetna roba proizvodila se ovdje tokom 16. stoljeća, naročito posuđe sa svijetlo
crvenim u kombinaciji s tamno plavim, zelenim, tirkiznim, te bojama patlidžana.
Bursa je bila osmanski vodeći centar proizvodnje tekstila do sredine 17. stoljeća,
a najveći dio proizvoda pravljen je od svile, baršuna, brokata i tafta. Veliki dvorski
ćilimi pravljeni su u Bursi i Istanbulu, kao i u Kairu s dizajnom proslijeđenim iz
prijestolnice. Manji ćilimi proizvodili su se u lokalnim centrima Anadolije: za pri-
mjer Holbein ćilimi, karakteristični po svom geometrijskom dizajnu, rombovima,
medaljonima i zvijezdama, a oni sa stilizovanim floralnim i životinjskim motivima
pravljeni su u Uşaku od 15. stoljeća.2

2
Encyclopaedia of Islam (Leiden, 1960-2005): “cOthmānlı”; Hafız Hüseyin al-Ayvansarayi: The
Garden of the Mosques: Hafız Hüseyin al-Ayvansarayi’s Guide to the Muslim Monuments of Ottoman
Istanbul, prev. ikomentari H. Crane (Leiden, 2000); P. Wittek: The Rise of Ottoman Empire
(London, 1938); A. Kuran: The Mosque in Early Ottoman Architecture (Chicago i London, 1968);
O. Aslanapa: Turkish Art and Architecture (London, 1971); G. Goodwin: A History of Ottoman
Architecture (Baltimore i London, 1971); H. Inalcık: The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-
1600 (London, 1975); S. Shaw i E. K. Shaw: History of the Ottoman Empire and Turkey (New York,
1977); E. Akurgal, ur.: The Art and Architecture of Turkey (Oxford, 1980); E. Atıl, ur.: Turkish Art
(Washington, DC, 1980); Y. Petsopoulos, ur.: Tulips, Arabesque and Turbans: Decorative Arts from the
Ottoman Empire (London, 1982); The Anatolian Civilisations III: Seljuk/Ottoman (katalogizložbe,
18. izložbaVijećaEvrope; Istanbul, 1983); S. Faroqhi: Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia
(Cambridge, 1984); N. Atasoyi J. Raby: Iznik: The Pottery of Ottoman Turkey (London, 1989); Art
turc/Turkish Art: 10th International Congress of Turkish Art. 10e Congrès international d’art turc
Genève-Geneva. 17-23 September 1995; S. Ireland i W. Bechhoefer, ur.:The Ottoman House: Papers
from the Amasya Symposium, 24-27 September 1995; Letters in Gold: Ottoman Calligraphy from the
SakipSabanci Collection, Istanbul (katalogizložbe, M. U. Derman; Los Angeles, California, County
Museum of Art; New York, Metropolitan Museum of Art; Cambridge, Massachusetts, Arthur M.
Sackler Museum; 1998); Topkapı à Versailles: Trésors de la Courottomane (katalogizložbe, Versailles,
Trianon, 1999); S. B. Krody: Flowers of Silk & Gold: Four Centuries of Ottoman Embroidery
(Washington, DC, 2000); N. Akin, A. Baturi S. Batur, ur.: 7 Centuries of Ottoman Architecture “A
Supra-National Heritage” (Istanbul, 2000); I. Akşit: The Mystery of the Ottoman Harem (Istanbul,
2000); S. Kangali P. M. Işin: The Sultan’s Portrait: Picturing the House of Ottoman (Istanbul, 2000);
K. Çiçek, ur.: Culture and Arts, iv of The Great Ottoman-Turkish Civilization (Ankara, 2000); N.
Atasoyidrugi: Ipek: The Crescent & the Rose: Imperial Ottoman Silks and Velvets (London, 2001);
P. Scott: Turkish Delights (London, 2001); M. Ellis: Ottoman Embroidery (London, 2001); W. B.
Denny: The Classical Tradition in Anatolian Carpets (Washington, DC, 2002); I. Keten: Ottoman
Monograms Tughra (Tuğra) (Istanbul, 2002); F. Hitzel: Couleurs de la Corne d’Or: Peintres voyageurs
à la Sublime Porte (Courbevoie, 2002); G. Öney: Genèse de l’art ottoman: L’Héritage des emiris(Aixen-
Provence, 2002); G. Goodwin: Life’s Episodes: Discovering Ottoman Architecture (Istanbul, 2002);W.
K. Shaw: Possessors and Possessed: Museums, Archaeology, and the Visualization of History in the Late
Ottoman Empire (Berkley, 2003); From the Medicis to the Savoias: Ottoman Splendour in Florentine
Collections (katalogizložbe D. Alexander idrugi; Istanbul, SakipSabanci Museum, 2003-4); W. B.
Denny: Iznik: The Artistry of Ottoman Ceramics (London, 2004); G. Kürkman: Armenian Painters
in the Ottoman Empire: 1600-1923 (Istanbul, 2004); G. Necipoğlu: The Age of Sinan: Architectural
Culture in the Ottoman Empire (London, 2005); Turks: A Journey of a Thousand Years, 600-1600

• 136 •
 Osmanska umjetnost

II. Članovi porodice.

A. Mehmed II
B. Bayezid II
C. Süleyman
D. Murad III
E. Ahmed III
F. Mahmud II
G. Abdülaziz

A. Mehmed II [Me emmed; Mehmet] (rođen u Edirnama, 30. marta 1432: vla-
dao 1444-6 i 1451-81; preminuo 3. maja 1481). Poznat kao Fatih (“Osvajač”), nasli-
jedio je oca Murada II (vladao 1421-44 i 1446-51), prvi put nakon što se njegov otac
privremeno povukao a potom nakon Muradove smrti 1451. Mehmed je proširio
osmanske granice u svim pravcima; okončao je hiljadugodišnje Bizantsko carstvo,
osvajanjem Konstantinopolja 1453 te Moreje i Trabzona 1461. Nakon osvajanja
Konstantinopolja, proglasio je ovaj veliki grad za novu prijestolnicu svoga carstva,
a gotovo tri decenije finansirao je glavne građevinske projekte kako bi uljepšao grad
i postavio temelje za uređenje sultanskog dvora, što će obilježiti Osmansko carstvo
u 16. stoljeću.
Mehmed je utemeljio Staru palatu (tur. eski saray; uništena) u središtu Istanbula
na prostoru bizantskog Foruma Tauri, na kojem se danas nalazi Istanbulski Uni-
verzitet i kompleks Sulejmanije džamije. Stara palata koristila je kao rezidencija za
harem potonjim sultanima i mnogo kasnije nakon što je prijestolje osmanske snage
prenešeno u Novu palatu, danas poznatu kao Topkapı dvor. Za raspored nekoliko
dvorišta Topkapıa odgovoran je Mehmed, a samo uređenje bilo je unaprijed odre-
đeno bizantskim terasama i strukturom na prostoru samog vrha Stambolskog po-
luotoka. Pored gradnje kompleksa unutar dvora, Mehmed je zapovjedio gradnju
Çinili kioska, na rubu terase u parku okruženom palatom; ova zanimljiva građevina,
iranskog plana i ukrasa, bila je dio ansambla turskih, grčkih i evropskih paviljona,
a posljednji je bio zamišljen s dekoracijom venecijanskog slikara Gentile Bellinia
(?1429-1507). Mehmed je također tokom svoje vladavine velikoj palati, na obali u
Edirnama, pridružio najveću carsku rezidenciju.
Mehmedova velika külliya odnosno džamijski kompleks, završen je 1470 na najve-
ćem brežuljku Istanbula, na ruševinama bizantske crkve Svetih Apostola, uspostavlja-
jući time obrazac carskih zadužbina u gradnji kompleksa koji su uspostavili domina-
(katalog izložbe, ur. D. Roxburgh; London, RA, 2005); K. Adahl, ur. The Sultan’s Procession: The
Swedish Embassy to Sultan Mehmed IV in 1657-1658 and the Rålamb Paintings (Istanbul i London,
2006); D. Kruban: OsmanlıMimarisi[Osmanskaarhitektura] (Istanbul, 2007).

• 137 •
 jonathan bloom m. i sheila s. blair

ciju dinastije nad gradom. Također je osnovana praktična infrastruktura poput škola,
bolnica i drugih objekata za korist društva kao dio sultanovog programa naseljavanja
nekadašnje bizantske prijestolnice. Najznačajniji poduhvati Mehmeda iz skupine se-
kularnih objekata jesu dvije velike pijace (bedesten) koji su formirali nukleus za Veliki
bazar. Njegovo pokroviteljstvo vojne arhitekture uključivalo je tvrđavu Rumeli Hisar
na Bosforu i tvrđavu Yedi Kule (“Sedam kula”) na bizantskom zlatnom rogu unutar
gradskih bedema, kao i Tophane (ljevaonica topova), gdje su ljevani veliki topovi na-
kon osvajanja (Konstantinopolja o.p.) kao dio njegove strategije opsade.
Mehmedova potpora umjetnicima, važna za formiranje obrasca pokroviteljstva
osmanske dinastije, otišla je daleko kao dobro poznati poziv Signoriji da pošalje
Gentile Bellinija na njegov dvor. Kao jedan od najvećih mecena renesanse, naručio
je medalje od italijanskog umjetnika i oformio nemjerljivu biblioteku na evropskim
i jezicima islama. Tokom njegove vladavine, zajednice zanatlija (ehl-i hiref) osnova-
ne su po različitim vrstama, uključujući knjigovesce i kaligrafe, tkalce svile i ćilima,
zanatlije metala i slikare. Počevši s njegovom vladavinom, Turkmenski umjetnici do-
selili su iz Tabriza, donoseći internacionalni timuridski stil u Osmansko Carstvo, a
ovaj obrazac bio je kamen temeljac za carski stil 16. stoljeća.3

B. Bayezid II [Bayezit; Bayazid] (rođen u Didimotiki, Trakija, decembar 1447.

ili januar 1448., vladao 1448-1521, preminuo u blizini Didimotike, 26. maja 1512).

3
Encyclopaedia of Islam (Leiden, 1960-2005): “Me emmed II”; E. Atil: “Ottoman Miniature
Painting under Sultan Mehmed II,” Ars Orientalis, ix (1973), pp. 103-20; E. H. Ayverdi:
OsmanlımimârîsindeFâtihdevri [Ottoman architecture in the period ofthe Conqueror], 2 toma
(Istanbul, 1973-4); J. Raby: “Cyriacus of Ancona and the Ottoman Sultan Mehmed II,” Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes, xliii (1980), pp. 242-6; J. Raby: “Mehmed II Fatih and
the Fatih Album,” Islamic Art, i (1981), pp. 42-9; J. Raby: “A Sultan of Paradox: Mehmed the
Conqueror as a Patron of the Arts,” Oxford Art Journal, v/1 (1982), pp. 3-8; J. Raby: “Mehmed
the Conqueror’s Greek Scriptorium,” Dumbarton Oaks Papers, xxxvii (1983), pp. 15-34; J. Raby:
“Court and Export,” Oriental Carpet and Textile Studies, ii (1986), pp. 29-30, 177-88; J. Rabby:
“East and West in Mehmed the Conqueror’s Library,” Bulletin du bibliophile, iii (1987), pp. 297-
321; J. Rabby: “Mehmed the Conqueror and the Byzantine Rider of the Augustation,” Topkapı
Sarayı Yıllığı, ii (1987), pp. 141-52; J. Raby: “Pride and Prejudice: Mehmed the Conqueror and the
Italian Portrait Medal,” Italian Medals, ur. J. G. Pollard (Washington, DC, 1987), pp. 171-96; F.
Richard: “Dīvānīoutaclīq: Un calligraphe au service de Mehmet II, Sayyidī Mohammad Monšī,” Les
manuscrits du Moyen-Orient: Essais de codicologieetpaléographie, ur. F. Déroche, VariaTurcica, VIII
(Istanbul, 1989), pp. 89-93;G. Necipoğlu: Architecture, Ceremonial, and Power: The Topkapı Palace
in the Fifteenth and Sixteenth Centuries (Cambridge, Massachusetts i London, 1992); J. Rabby, Z.
Tanındıi T. Stanley: Turkish Bookbinding in the 15th Century (London, 1993); Art turc/Turkish
Art: 10th International Congress of Turkish Art. 10e Congrès international d’art turc Genève-Geneva.
17-23 September 1995 [nekolikotekstova o Mehmedovompokroviteljstvuumjetnostiiarhitekture];
P. Bádenas: “The Byzantine Intellectual Elite at the Court of Mehmet II: Adaption and Identity,”
International Congress of Learning and Education in the Ottoman World, Istanbul, 12-15 April
1999, Studies and Sources on the Ottoman History Series, 6 (Istanbul, 2001), pp. 22-33.

• 138 •
 Osmanska umjetnost

Sin (A) Mehmeda II. U poređenju s njegovim ratobornim ocem i vladavinom nje-
govog sina Selima I (“Okrutni”; vladao 1512-20), Bayezidova vladavina bila je re-
lativno mirna, a gradnja Carstva kroz ratove odvijala se brzo. Pod njegovim pokro-
viteljstvom nastavila su se razvijati umjetnička udruženja (ehl-i hiref), a osmanski
stil narativnog slikarstva počeo se formirati. Bayezid je u arhitekturi bio među naj-
liberalnijim pokroviteljima dinastije, a njegovi građevinski projekti velikog obima,
koji impresioniraju savremene naučnike, bili su pod umjerenim uticajem politike, a
usmjereni ka islamskoj filantropiji.
Dva kompleksa sagrađena po zapovijesti sultana na obalama rijeka u prijestolni-
cama provincija ubrajaju se među najharmoničnije i privlačnije komplekse osman-
ske arhitekture. Amasya kompleks, završen 1486, je najveća i posljednja osmanska
građevina podignuta na planu dvokupolnih džamija Burse. Edirne kompleks, vje-
rovatno završen od strane arhitekte Hayreddina 1448, na desnoj obali rijeke Tunca
sa svojim jednostavnim geometrijskim oblicima i kontrastom pozlaćenog kamena,
ornamentu crvenog pješčara i tamno sivog olovnog krovišta, na najbolji način pred-
stavlja estetiku klasične osmanske arhitekture na početku svoga razvoja. Sultanski
kompleks u centru Istanbula, na sjeverozapadnom uglu Velikog bazara, završio je
1504. arhitekta Yacqub. Džamija koja čini središte kompleksa što uključuje medresu,
banju, biblioteku i druge prateće objekte, bila je prva sultanska osmanska džamija
koja je koristila dvije polukupole u tradiciji Hagia Sophie, a da istovremeno prati
prostornu i dekorativnu tradiciju osmanske arhitekture s korijenima u Bursi i Edir-
nama.
Bayezidova potpora ehl-i hirefa, te naročito umjetnosti knjige, nastavljena je u
tradiciji njegovog oca. Bayazid je iz Amasye u Istanbul doveo Seyh Hamdullaha,
gdje je stil ovog velikog osmanskog kaligrafe trajao do 18. stoljeća. Za iluminaciju i
knjigovestvo i dalje je bio značajan internacionalni timuridski stil, a njegovi motivi
prihvaćeni su na keramici iz Iznika i arhitektonskoj dekoraciji (npr. bogata rezbarija
na drvenariji prozora carske džamije u Amasyi). Proslavljeni Fatihovi albumi kali-
grafije i slika (Istanbul, Topkapı dvorska biblioteka, H. 2153 i 2160), koji su služili
kao izvorište za potonju osmansku dvorsku umjetnost, vrlo moguće da su završeni
tokom Bayezidove vladavine. Nekoliko prvih ilustrovanih rukopisa poručenih za
Bayazidove vladavine sadrže zametak klasičnog osmanskog narativnog stila u slikar-
stvu; ovdje pripada Hatifijev rukopis Khusraw i Shirin (1498-9; New York, Me-
tropolitan, 69.27) s ilustracijama koje prikazuju savremene zvaničnike osmanskog
dvora, te nošnje i arhitekturu u osmanskoj tradiciji.4
4
Encyclopaedia of Islam (Leiden, 1960-2005): “Bāyazīd II”; C. J. Lamm: “Miniatures from the
Reign of Bāyazīd II in a Manuscript Belonging to the Uppsala University Library,” Orient. Suecana,
i (1953), pp. 95-114; R. M. Meriç: “Bayezidcamiimimarı” [The architect of the Bayezid Mosque],
Ankara Üniversitesi Ilâhiyat Fakültesi Yıllık Araştırmaları Dergisi, ii (1958), pp. 4-77; R. M. Meriç:
“L’Architecte de la mosquéeBayezitd’Istanbul,” Communications of the First International Congress

• 139 •
 jonathan bloom m. i sheila s. blair

C. Süleyman [Sulaymān II; Soliman] (rođen u Trabzonu, 6. novembra 1494;

vladao 1520-66; preminuo u Sigetu, 7. septembra 1566). Praunuk (B) Bayezida II.
Bio je sin Selima I (vladao 1512-20). U Turskoj poznat kao Kanuni (“Zakonoda-
vac”), a na zapadu kao “Veličanstveni”, Süleyman je vladao 46 godina, a njegovo
razdoblje općenito se smatra najvećim poletom osmanske politike, ekonomije i kul-
turnog razvoja. Sultan i velikodostojnici njegova dvora bili su glavni pokrovitelji
umjetnosti i arhitekture, a institucije umjetnosti te model mecenstva osnovani za
njegove vladavine postavili su standard kojeg su dva Süleymanova nasljednika, nje-
gov sin Selim II (vladao 1566-74) i praunuk (D) Murad III, unaprijedili krajem 16.
stoljeća.
Pod Süleymanom su dvije glavne institucije, uključene u stvaranje umjetnosti,
prošle kroz epohalan razvoj. Uredom glavnog arhitekte (tur. mimar başı) veći dio
Süleymanove vladavine (te dvije decenije poslije) upravljao je čuveni Sinan, a pod
njegovim uputstvima ured je nadgledao gradnju ogromnog broja vjerskih, obra-
zovnih i trgovačkih objekata u svakom kutu Carstva, tako da je klasični osmanski
arhitektonski stil dobio konačnu formu. Süleyman je bio pokrovitelj dva ogranka
dvorskog studija za dizajn (nakkaşhane) – rumiyyān, doslovno “Rimljani”, u biti to
su bili umjetnici iz Anadolije, te ajemān, doslovno “Perzijanci”, u stvari umjetnici
emigranti iz Evrope kao i iz Irana – donijeli su temeljnu sintezu novog osmanskog
sultanskog stila u ukrašavanju i ilustrovanju knjiga, te postavili temelj za još bolju
izradu rukopisa koja je uslijedila za vladavine Selima II i Murada III. Radeći ne-
posredno za dvor, te završavajući glavne porudžbe za sultana i njegovu porodicu,
ovi umjetnici navedeni su u periodičnim registrima sastavljenim od strane dvorskih
službenika. Vrijedni pažnje među slikarima bili su Shahquli, ajemi emigrant iz Ta-
briza, te Kara Memi njegov rumi učenik, obojica značajni za formiranje klasičnog
osmanskog dekorativnog stila. Kovač mačeva Ahmed Tekelü, rezbar slonovače Gani
i kaligraf Ahmad Karahisari su među mnogim prosvjetiteljima dvorske umjetničke
zajednice (ehl-i hiref) koja je radila pod pokroviteljstvom Süleymana, njegove supru-
ge Hürrem (preminula 1558.), kćerke Mihrimah (1522-78), zeta i glavnog ministra
Rüstem paše (1500-61), te ostalih visokih zvaničnika i članova sultanske porodice.
Međutim, malo je neposrednih dokaza sultanovog ličnog uključivanja u pokro-
viteljstvo umjetnosti, suprotno brojnim dokumentima i anegdotama koji opisuju
zanimanje za umjetnost vladara kao što je Safavid Tahmasp I ili Murad III. Kako
god, pod Süleymanom je jedan poseban žanr ilustrovane knjige − osmansko sa-
vremeno historijsko djelo ili politička biografija − dobilo osnovni oblik i suštinu,
of Turkish Art: Ankara, 1961, pp. 262-5; A. Kuran: The Mosque in Early Ottoman Architecture
(Chicago i London, 1968); N. Atasoyi F. Çağman: Turkish Miniature Painting (Istanbul, 1974);
J. M. Rogers: “An Ottoman Palace Inventory of the Reign of Beyazid III,” Comité International
d’EtudesPré-Ottomanes et Ottomanes: VIth Symposium Cambridge, 1st-4th July 1984, ed. J.-L.
Bacqué-Grammonti E. van Donzel, VariaTurcica, 4 (Istanbul, 1987), pp. 39-53.

• 140 •
 Osmanska umjetnost

što će se ponavljati u mnogim historijskim radovima tokom narednih dekada. Ari-

fijeva petotomna historija Osmanske dinastije uključivala je u posljednjem tomu
Sulaymānnāmu (“Knjiga Süleymana”; Istanbul, Topkapı dvorska biblioteka, H.
1517), sa 65 ilustracija važnih događaja u vladavini ovog monarha. Završena je
(Sulaymānnāma, o.p.) skoro istovremeno kada i veliki džamijski kompleks koji nosi
ime vladara. Dvostruka uloga historije i panegirika u rukopisu sugerišu neposrednu
uključenost sultana, kao i preživjela iluminirana kopija sultanovog Dīvāna (zbirka
pjesama; npr. 1565-6; Istanbul, Topkapı dvorska biblioteka, R. 738 i 1566; Ista-
nbul, Univerzitetska biblioteka, T. 5467), napisana pod pseudonimom Muhibbi.
Dokumenti o Süleymanovom mecenstvu su neizmjerni: brojne zvanične porudž-
be dvora prema radionicama za izradu, dvorski dokumenti s imenima umjetnika i
njihovim zaradama, knjiga računa izgradnje Süleymanije džamije i mnogih objekata
kojim su osnovane različite dobrotvorne zadužbine. Osim toga praksa sakupljanja
i čuvanja uspomena u Topkapı dvoru, dovela je do očuvanja nebrojenih predmeta
odjeće, oružja, nakita i dragocjenih stvari koje se direktno povezuju s Süleymanom
i njegovim pokroviteljstvom.5

D. Murad III [Murat] (rođen u blizini Manise, 4. juli 1546; vladao 1574-95;
preminuo u Istanbulu, 16. januara 1595). Praunuk (C) Süleymanov. Bio je sin Se-
lima II (vladao 1566-74). Nakon što je služio kao upravitelj Manise, Murad je na-
kon nesretne smrti oca naslijedio prijestol. Murad je naložio gradnju carske džamije
u Manisi, najmanjeg primjera iz 16. stoljeća, te obimnu obnovu Topkapı dvora u
Istanbulu. Njegovo primarno zanimanje kao pokrovitelja bila je umjetnost knjige,
5
Ö. L. Barkan: Süleymaniye camii ve imareti insaatı, 1550-1557 [Gradnja Sulejmanija džamije
i pratećih objekata, 1550-57], 2. vols. (Ankara, 1972-9); J. M. Rogers: “The State and the Arts
in Ottoman Turkey: I. The Stones of Süleymaniye and II. The Furniture and Decoration of
Süleymaniye,” International Journal of Middle East Studies, xiv (1982), pp. 71-96, 283-313; G.
Necipoğlu-Kafadar: “The Suleymaniye Complex in Istanbul: An Interpretation,” Muqarnas, iii
(1985), pp. 92-117; E. Atıl: Süleymanname: The Illustrated History of Süleyman the Magnificent
(Washington, DC i New York, 1986); The Age of Sultan Süleyman the Magnificent (katalogizložbe,
E. Atıl; Washington, DC, National Gallery of Art; Chicago, IL, Art Institute of Chicago; New
York, Metropolitan Museum of Art; 1987-8); Süleyman the Magnificent (katalogizložbe, J. M.
Rogers i R. M. Ward; London, British Museum, 1988); G. Necipoğlu: “Süleyman the Magnificent
and the Representation of Power in the Context of Ottoman-Habsburg-Papal Rivalry,” Art
Bulletin, lxxi (1989), pp. 401-27; G. Veinstein, ur.: Soliman le Magnifique et son temps (Paris,
1990); G. Veinstein, “Patronage of Süleymân the Magnificent and the Organization of the Court
Sponsored Arts and Crafts,” Eothen, iv-vii, (1993-6), pp. 165-75; S. Auld: “The Jewelled Surface:
Architectural Decoration of Jerusalem in the Age of Süleyman the Magnificent,” The Real and
Ideal Jerusalem in Jewish, Christian and Islamic Art: Studies in Honor of Bezalel Narkiss on the
Occasion of his Seventeenth Birthday, ur. B. Kühnel, Jewish Art, 23/24 ( Jerusalem, 1988), pp. 467-
79; G. Necipoğlu: The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire (London, 2005);
N. Vatin: “Un türbe sans maître: Note sur la fondation et la destination du türbe de Soliman-le-
Magnifique à Szigetvár,” Turcica, xxxii (2005), pp. 9-42.

• 141 •
 jonathan bloom m. i sheila s. blair

a u odnosu na druge osmanske sultane pokazao je najviše interesa za radove dvor-

skih slikara, dizajnera i kaligrafa. Jannabijev rukopis Javāhir al-ghar’ib (“Dragulji
radoznalosti”; Cambridge, MA, Arthur M. Sacler muzej, nekada privatna kolekcija
Binney) završen u Manisi 1582 sadrže ilustraciju (fol. 217r) s prikazom sultana koji
sjedi u dvorskoj biblioteci u prisustvu svojih dvorskih umjetnika; Murad je jedini
sultan koji je naslikan na taj način, a pod njegovim pokroviteljstvom dvorski studio
za dizajn (nakkaşhane) dostigao je svoj zenit.
Mnogi značajni rukopisi ilustrovani su tokom njegove vladavine. Lokmanov
Zubdat al-tawārīkh (“Krema historije”; 1583; Istanbul, Muzej tursko-islamske
umjetnosti, 1973) je historija svijeta, dok je Nu ratnāma (“Krema pobjeda”; 1584;
Istanbul, Topkapı dvorska biblioteka, H. 1365) detaljan opis osvajanja Kavkaza
od strane vezira Lala Mustafe. Sūrnāma (“Knjiga proslave”; oko 1582-3; Istanbul,
Topkapı dvorska biblioteka, H. 1344) prikazuje proslavu i povorku umjetnika koji
okružuju obrezivanje njegovih sinova 1584, te Hunarnāma (“Knjiga uspjeha”; oko
1588; Istanbul, Topkapı dvorska biblioteka, H. 1523-4) je u dva sveska napisano
historijsko djelo o uspjesima osmanske dinastije. Shāhshāhnāma (“Knjiga o kralju
kraljeva”; 1597; Istanbul, Topkapı dvorska biblioteka, B. 200), je naredno djelo o
historiji Osmanlija u dva sveska, poručeno od strane Murada, a završeno nakon nje-
gove smrti za vrijeme Mehmeda III. Osim ovih historijskih djela, koje su ilustrovali
timovi umjetnika radeći pod rukovodstvom studija za dizajn, Murad je zapovjedio
sastavljanje albuma slika, kaligrafije i dizajna na jednom listu (npr. Beč, Österreic-
hische Nationalbibliothek, Cod. Mixt. 313). Također je poručio u šest svezaka
Siyār-i Nabī (“Život Poslanika”; oko 1594-5; rasuta, npr. Istanbul, Topkapı dvorska
biblioteka, H. 1221-3; New Yok, Public Library, Spencer MS. 157; Dublin, Chester
Beatty Library, Turski MS. 419) ilustrovan s preko 800 slika, koji je jedan od najop-
širnijih osmanskih djela na vjersku temu.
Premda se čini da Murad nije mario za troškove u svrhu svog velikodušnog pokro-
viteljstva za umjetnost knjige, dvor je slijedio utvrđen sistem cijena za druga djela,
što nije bilo prilagođeno ozbiljnoj inflaciji koja je počela utjecati na Carstvo 1580-
tih nakon poplave zlata i srebra iz Novog Svijeta. Dokumenti iz perioda Murado-
ve vladavine svjedoče poteškoće dvora da prisili majstore pločica iz Iznika da prave
pločice za dvorske porudžbe po vještački niskim cijenama, jer je keramika na bazaru
donosila veću zaradu. Sultanovo nastojanje za centralizaciju umjetničke proizvod-
nje u prijestolnici posvjedočeno je poznatom porudžbom poslanom u Kairo 1585,
zahtijevajući otpremanje za Istanbul 11 tkalaca ćilima i dovoljnu količinu obojene
vune; dovođenje zanatlija iz Kaira, Tabriza, Balkana i Sirije u osmansku prijestolni-
cu, što je započelo već u 15. stoljeću, nastavljeno je ubrzano za vlasti Murada. Upr-
kos nepovoljnom ekonomskom razvoju, dvorski umjetnici ćilima i keramike dostigli
su svoj vrhunac za vladavine Murada; najfiniji osmanski dvorski molitveni ćilimi, te

• 142 •
 Osmanska umjetnost

najsmjelije i inovativne osmanske polihromne keramičke pločice i posuđe, pravljeno

je tokom posljednje četvrtine 16. stoljeća.6

E. Ahmed III [Ahmet] (rođen 1673; vladao 1703-30; preminuo 1736). Naslije-
dio je brata Mustafu II (vladao 1695-1703) i vladao do vremena kada je bio prisiljen
abdicirati u korsit svoga bratića Mahmuda I (vladao 1730-54). Ahmedova vlada-
vina dala je glavni dio onoga što je poznato kao period tulipana (tur. Lâle Devri).
Premda je njegova vladavina vrijeme opadanja osmanskih političkih uspjeha, naro-
čito na Balkanu, tada je istovremeno zabilježen preporod pokroviteljstva umjetnosti
u Istanbulu, motiviranim samosvjesnim nastojanjem za ponovnim vraćanjem sla-
ve Carstva iz 16. stoljeća. Podstaknuti izvještajima punim oduševljenja od strane
Mehmeda Yermisekiza Çelebia (preminuo 1732), opunomoćenog ambasadora na
francuskom dvoru, Osmanlije su željno prihvatale evropske stilove. Osim pokrovi-
teljstva od samog sultana, ovaj umjetnički preporod bio je stimulisan ambicijom i
energijom velikog vezira Ibrahim paše, koji je nastojao oživjeti neke od starih dvor-
skih radionica, poput proizvodnje pločica.
Ahmed je vjerovatno najpoznatiji po mecenstvu dvorskog slika Levnia, posljed-
njeg od velikih tradicionalnih osmanskih slikara, koji je bio nadležan za najpoznatiji
rukopis kasne osmanske historije, dvotomne ilustrovane Sūrnāme (“Knjiga prosla-
ve”; oko 1720; Istanbul, Topkapı dvorska biblioteka, A. 3593). Napisana je u metri-
ma od strane dvorskog pjesnika Vehbia, uljepšana od Levnia i njegovih pomoćnika
sa 137 slika. Naručen kako bi se obilježilo obrezivanje Ahmedovih sinova 1720,
rukopis slijedi tradiciju Sūrnāma kasnog 16. stoljeća (D) Murada III, oslikavaju-
ći ne samo različite proslave na kopnu i moru, nego i paradu istanbulskih esnafa.
Ahmed je također poznat po gradnji fontana u glavnom gradu. S prepoznatljivom
karakteristikom perioda tulipana, mermernim ukrasom u plitkom reljefu sa slikama
vaza cvijeća i spiralnim rinceaux, te finim siluetama njihovih širokih nadstrešnica i
malenim ukrašenim kupolama, ubraja se velika fontana (1728-9) na kapiji Topkapı
dvora te fontana s četiri fasade na pristaništu na Üsküdaru.
Period tulipana bilo je razdoblje obimnog razvoja dvorske arhitekture u Osman-
skom carstvu, naročito drvenih obalskih palata (tur. yalı) sagrađenih dužinom Bos-
fora i dolinama rijeka oko prijestolnice, a najznačajnija je u Kağıthane gdje je sultan
6
Encyclopaedia of Islam (Leiden, 1960-2005): “cOthmānlı”; Turkish Miniature Paintings and
Manuscripts from the Collection of Edwin Binney, 3rd (katalog izložbe, E. Binney, New York,
Metropolitan Museum of Art; Los Angeles, California, County Museum of Art; 1973); N. Atasoyi
F. Çağman: Turkish Miniature Painting (Istanbul, 1974); W. B. Denny: “Dating Ottoman Turkish
Works in the Saz Style,” Muqarnas, i (1983), pp. 103-21; C. G. Fisher: “A Reconstruction of the
Pictorial Cycle of the Siyar-i Nabīof Murad III,” ArsOrientalis, xiv (1984), pp. 75-94; T. Reyhanlı:
“The Portraits of Murad III,” Erdem, iii/8 (1987), pp. 453-78; N. Atasoyi J. Raby: Iznik: The
Pottery of Ottoman Turkey (London, 1989).

• 143 •
 jonathan bloom m. i sheila s. blair

podigao dvor u francuskom stilu. Većina ovih kratkotrajnih drvenih struktura je ka-
snije nestalo u požarima ili uništeno nakon što je Ahmed svrgnut. Među najbitnijim
dvorskim strukturama što je sagradio bili su dijelovi harema Topkapı dvora, te mala
biblioteka u trećem dvorištu dvora. Iako Ahmed nije sagradio niti jednu džamiju u
svoje ime, poručio je veliku i lijepu Yeni Velide džamiju (oko 1710) na Üsküdaru,
posvetivši je svojoj majci. Lady Mary Wortley Montagu (1689-1762), čija su pozna-
ta pisma iz Turske napisana za vladavine Ahmeda, dala je živu sliku svakodnevnog
života, nošnje i arhitekture visokog sloja osmanskog društva ovog vremena. Troškovi
na umjetnost i arhitekturu za Ahmedove vlasti, udruženi s izdašnom potporom pro-
slava i palata za zabavu, doprinijeli su nažalost ekonomskom opadanju Carstva i bili
su glavni razlog za nezadovoljstvo koje vodilo njegovom svrgavanju.7

F. Mahmud II (rođen 20. jula 1785; vladao 1808-39; preminuo 1. jula 1839).
Sin je Abdülhamida I (vladao 1774-89) i Nakşidil Sultan. Njegova majka rođena je
kao Aimée Dubucq de Rivery od francusko-kreolskih roditelja, bila je zarobljena od
strane gusara i prodana u harem osmanskog dvora, te postala Valide Sultan (kraljica
majka). On je naslijedio svoga rođaka Selima III (vladao 1789-1807) i svog brata
Mustafu IV (vladao 1807-1808). Mahmud je najviše poznat po slamanju snage ja-
njičara, čiji su nazadni stavovi bili dijelom zaslužni za slabljenje osmanske vojske.
U carstvu umjetnosti, njegovo pokroviteljstvo bilo je vodeća snaga evropeizacije
osmanske umjetnosti i arhitekture, a najčešće prepoznato kao ampir stil, smatrajući
da odražava carski stil napoleonske Francuske.
Nüsretiye (1826), njegova sultanska džamija na obalama Bosfora u blizini Topha-
ne u Istanbulu, sagrađena je u stilu kasnog baroka ili rokokoa koja je dugovala mno-
go više Italiji i jugu Njemačke nego neoklasicizmu napoleonske Francuske. Arhitekt
je bio Krikor Balyan, prvi iz svoje porodice koji je služio osmanskim sultanima kao
glavni arhitekt. Odabir Armenca za ovako značajnu poziciju odražavalo je “novo”
Osmansko carstvo tehničke modernizacije, sekularizma i evropeizacije koje je Selim
III, a potom Mahmud II, pokušao oblikovati iz njihovog poliglotskog, multietnič-
kog i geografski raširenog naslijeđa. Nova osmanska vojska zahtijevala je uniforme
evropskog stila, standardizovano oružje i druge vrste opreme što je iziskivalo velike
oblike industrijske proizvodnje u poređenju s tradicionalnim umijećem, jedno po
jedno, iz prethodnih vremena, a osnivanje ranih industrijskih preduzeća u Turskoj
za snadbijevanje vojske doprinijelo je opadanju tradicionalnih umjetničkih formi.
Pod Mahmudom II presa za štampanje, te ona pokretnog tipa, preuzeli su prvenstvo
7
Encyclopaedia of Islam (Leiden, 1960-2005): “A mad III”; R. Halsband, ur.:The Complete Letters
of Lady Mary Wortley Montagu (Oxford, 1965); E. Atıl: Surname-Vehbi: An Eighteenth-century
Ottoman Book of Festival (doktorska disertacija, Ann Arbor, University of Michigan, 1969); G. A.
Bailey: “The Synthesis of East and West in the Ottoman Architecture of the Tulip Period,” Oriental
Art, xlviii/4 (2002), pp. 2-13.

• 144 •
 Osmanska umjetnost

od kaligrafa, litografija je zasjenila čak nekoliko slikara kostima i slikara veduta koji
su preživjeli smrt dvorskog pokroviteljstva ilustrovanih rukopisa, a evropska per-
spektiva nastavila je potiskivati tradicionalni način oslikavanja prostora na slikama.
Pod Mahmudom su 1835prvi put svršenici vojne škole Carstva poslani u Francusku
kako bi naučili “naučni” način slikanja i crtanja, što se općenito razumije kao pravila
linearne perspektive.

G. Abdülaziz II [Abdul-Azız] (rođen 9. februara 1830; vladao 1861-76; premi-

nuo aprila 1876). Sin je (F) Mahmuda II. Naslijedio je brata Abdülmecida I (vladao
1839-61). Tokom Abdülaziz vladavine carsko i državno pokroviteljstvo umjetnosti
u Osmanskom carstvu promijenjeno je iz korijena sistem koji se razvio u Francuskoj
tokom Drugog carstva. Usred političkog i ekonomskog haosa izazvanim pobunama
u balkanskim provincijama Osmanskog carstva, Abdülaziz je proveo važne institu-
cionalne reforme: osnovao je lycée sistem i univerzitet, dalji razvoj nastave slikanja
u okviru osmanskih vojnih škola, formiranje Istanbul Darüşşafaka (institucije koja
je obrazovala mnoge turske slikare do vremena osnivanja Akademije likovnih um-
jetnosti 1883), te nastavak vladine prakse, započete 1835, za slanje perspektivnih
slikara u Pariz na školovanje. Iz ovih početaka konačno su se pojavile najistaknu-
tije ličnosti turskog likovnog života s kraja 19 stoljeća, uključujući slikara Osmana
Hamdıa iz Arheološkog muzeja u Istanbulu, te drugih koji su bili nastavnički kadar
na Akademiji likovnih umjetnosti.
Abdülazizov interes za slikarstvo bilo je djelomično iz razloga što je on sam bio
amater slikar uljane tehnike. Tokom njegove vladavine turski i inostrani slikari često
su posjećivali dvor, dobijajući veliku pažnju sultana. Podigao je carsku džamiju u
Konji (1872) u vrlo primjetnom evropskom stilu, te nekoliko palata i obrazovnih
zgrada u Istanbulu. Džamija (1871) sultanove majke, Perrevniyal Valide, na Aksa-
rayu u Istanbulu, često atribuirana evropskom arhitekti Montani, je orijentalistički
spoj osmanskih, gotskih i različitih maurskih elemenata.8
(s engleskog preveo Haris Dervišević)

8
M. Cezar: Sanattabatı’yaaçılışve Osman Hamdi [Zapadnakretanja u umjetnostii Osman Hamdi]
(Istanbul, 1971); A. Turani: Batı anlayışına dönük Türk resim sanatı [Tursko slikarstvo razvija za-
padni koncept] (Ankara, 1984); F. Yenişehiroğlu: “Continuity and Change in Nineteenth-century
Istanbul: Sultan Abdülaziz and the Beylerbeyi Palace,” Islamic Art in the 19th Century: Tradition,
Innovation, and Eclecticism, ur. D. Behrens-Abouseifi S. Vernoit, Islamic History and Civilization:
Studies and Texts, 60 (Leiden, 2006), pp. 57-87.

• 145 •
 Pregledni rad (Review article)
UDK 726.54(497.6)”1878/1914”
72.071.1(497.6)”1878/1914”

љиљана шево
О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини
у вријеме аустро-угарске управе
•
Апстракт: Премда је у периоду од 1878. до 1914. године у Босни и Херцеговини
изграђено или обновљено преко двије стотине православних цркава, данас се зна
за тек двадесетак имена њихових градитеља. За разлику од католичких цркава, чији
пројекти су повјеравани истакнутим пројектантима Земаљске владе, најчешће Јосипу
Ванцашу, за градњу православних храмова инжењери Земаљске владе ангажовани су
ријетко – Johan Kellner и Josef Czerny за зграду Богословије у Рељеву 1883-1884, Jo-
sef Czerny за цркву у Рељеву 1886, August Butsch за цркву у Блажују 1897. и Rudolf
Tönnies за прочеље Митрополије 1898. године. Неке цркве грађене су према типским
пројектима анонимних инжењера аустро-угарске управе. И када су забиљежена, имена
градитеља православних цркава у Босни и Херцеговини подигнутих у овом раздобљу
данашњем истраживачу казују мало, будући да се не срећу другдје у изворима. Готово је
извјесно да се радило о вјештим локалним неимарима, а тек у два случаја биљежи се да
су градитељи били Срби инжењери. За цркву на Палама сматра се да је грађена према
пројекту чувеног сликара Лазара Дрљаче, а сличност паљанске са црквама у Маглају,
Горњем Драгаљевцу и Горњем Забрђу наводе на закључак да су и оне грађене према
Дрљачином плану.
Кључне ријечи: православна црква, архитектура, градитељи, аустро-угарска
управа, Јозеф Черни, Август Буч, Лазар Дрљача

Abstract: Even though between 1878 and 1914 more than two hundred Orthodox
churches were constructed or rebuilt in Bosnia and Herzegovina, today we know only
around twenty names of their architects. As opposed to the Catholic churches, whose
projects were entrusted to prominent architects of the Provincial government, usually
to Josip Vancaš, for the construction of Orthodox temples they were employed only
occasionally – Johan Kellner and Josef Czerny for the building of the Seminary in Reljevo
1883-1884, Josef Czerny for the church in Reljevo 1886, August Butsch for the church in
Blažuj 1897, and Rudolf Tönnies for the facade of the Metropolitan headquarters in 1898.

• 147 •
 љиљана шево

Some churches were built according to the prototype projects of anonymous engineers
of the Austro-Hungarian administration. Even when they were recorded, the names of
the architects of Orthodox churches in Bosnia and Herzegovina which were built during
this period, offer scarce information to the modern researcher, since they are not found
elsewhere in other sources. It is probable that these were capable local builders, and only
in two cases it is recorded that they were Serb engineers. It is considered that the church
in Pale was built according to the project of the famous painter Lazar Drljača, and the
similarity of this church with those in Maglaj, Gornji Dragaljevac and Gornje Zabrđe lead
to the conclusion that they were also built according to Drljača’s plan.
Key words: Orthodox church, architecture, architects, Austro-Hungarian administra-
tion, Josef Czerny, August Butsch, Lazar Drljača

Хришћанска сакрална архитектура у периоду од 1878. до 1918. године у

Босни и Херцеговини је доживјела велику експанзију, о којој свједоче подаци
о 153 католичке цркве саграђене у првих петнаест година окупације1 и преко
двије стотине православних цркава обновљених или новосаграђених током
четири деценије аустро-угарске власти.2
Објављено је свега неколико текстова у којима се истражују историја и
стилске одлике католичких богомоља овог раздобља у Босни и Херцеговини,3 а
научно занимање за православно црквено градитељство истог периода је готово
сасвим изостало, изузимајући истраживање Јелене Божић о православним
црквама у Сарајеву и његовој околини.4
Велики број мањих сеоских католичких цркава су “... градили редовници који
нису имали никакву архитектонску наобразбу, него само склоности и особите
дарове за градњу. Њихов се рад највећим дијелом састојао у давању основног
плана грађевине, те састављању трошковника, које би редодржавништво
потврдило прије приступања самој градњи.” Нешто већа пажња поклањана је
1
А. Baotić, Historicizam u arhitekturi na primjeru katoličkih sakralnih objekata u Sarajevu 1878-
1918, u zborniku radova sa međunarodne konferencije Bosna i Hercegovina u okviru Austro-ugar-
ske 1878-1918, Sarajevo 2011, 542.
2
У раздобљу од 1879. до 1906. саграђена је 201 нова православна црква, а обновљено их је 83,
D. Damjanović, Ferdo Quiquerez, Nikola Kolar i ikonostas crkve u Brodcu kod Bijeljine, Зборник
Народног музеја 2, Београд 2010, 430-431.
3
А. Baotić, Historicizam u arhitekturi na primjeru katoličkih sakralnih objekata u Sarajevu 1878-
1918; Ista, Prvostolna crkva Srca Isusova - Sarajevska katedrala, Radovi Hrvatskog društva za
znanost i umjetnost 11, Sarajevo 2010, 57-78; D. Damjanović, Neogotička arhitektura Josipa Vancaša
u Bosni i Hercegovini, Prostor 22 (47), Zagreb 2014, 97-109; Isti, Arhitekt Josip Vancaš i pregradnja
franjevačkih crkava u Gučoj Gori kod Travnika, na Gorici u Livnu i u Tolisi: prilog povijesti arhitekture
historicizma u Bosni i Hercegovini, Radovi Instituta za povijest umjetnosti 38, Zagreb 2014, 1-11.
4
Ј. Божић, Српске православне цркве у Сарајеву, у књизи Свједоци историје, Бањалука 2001,
96-105.

• 148 •
 О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини

самостанским црквама, за чије пројектовање су ангажовани архитекти “.. из

Италије и Аустрије, те Хрватске, но њихова су имена ријетко позната. Познато
је само да су се цркве градиле у романском стилу, да су биле тробродне базилике,
те да су обликоване по узорима на разне стране цркве.”5
Ипак, пројекти најзначајнијих католичких цркава у Босни и Херцеговини
повјеравани су истакнутим пројектантима Земаљске владе, а понајвише једном
од најуспјешнијих и свакако најплоднијем међу њима – Јосипу Ванцашу.6
Међу ауторима-градитељима православних цркава аустро-угарског периода
незнатан је број оних по имену познатих. Инжењери Земаљске владе ангажовани
су сасвим ријетко – Јохан Келнер (Johan Kellner) и Јозеф Черни (Josef Czerny) за
зграду Богословије у Рељеву 1883-1884, Јозеф Черни за цркву Преноса моштију
светог Николе у Рељеву 1886, Август Буч (August Butsch) за цркву Светог Саве у
Блажују 1897.7 и Рудолф Тониес (Rudolf Tönnies) за прочеље Митрополије 1898.
године.8 Келнер9 и Черни10 били су чиновници Земаљске владе, а Август Буч је,
5
За градњу жупских цркви у БиХ најчешће је примјењиван Ванцашев модел једнобродне цркве с
торњем на прочељу, који је први пут пројектовао за жупу Сарајевско поље, А. Baotić, Historicizam
u arhitekturi na primjeru katoličkih sakralnih objekata u Sarajevu 1878-1918, 542, 552.
6
Јосип Ванцаш је пројектовао жупне цркве у: Брчком (1884-1885), Брестовском, Бијељини
и Градачцу (1886), Модричи (1887), Жепчу (1889), Тузли (1893), Домаљевцу (1892-1894),
Комушини (1893), Горњем Вакуфу, Гучој Гори и Подхуму (1894), Шивши (1895), Кисељаку
(1895-1897), Брајковићима (1894-1897), Пећнику (1896-1899), Банбрду (1899), Витезу (1900),
Плехану (1898-1902), Лукавцу код Тузле (1907), Босанском Броду и Добоју (1909), Зеници
(1908-1910), Подмилачју код Јајца и Тешњу (1910), Свилају, Видовицама, Моранчанима,
Оџаку и Олову (1911), Коњицу (1912), Црквици (1913), Маглају (1919), Пећнику, Уздолу и
Новом Селу (1921). Репрезентативно здање сарајевске катедрале, црква Светог Ћирила и
Метода у Богословном сјеменишту, цркве Узнесења Маријина и Светог Тројства у жупи Ново
Сарајево, црква Краљице св. Крунице на Бањском Бријегу и црква Светог Анте Падованског,
репрезентативна су здања која је чувени архитекта подигао у Сарајеву, J. Božić, Arhitekt Josip pl.
Vancaš; Značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave, Doktorska disertacija,
Univerzitet u Sarajevu, Arhitektonski fakultet, 1989, 37-38; J. Божић, Архитект Јосип Ванцаш:
значај и допринос архитектури Сарајева, Источно Сарајево 2006; А. Baotić, Historicizam u
arhitekturi na primjeru katoličkih sakralnih objekata u Sarajevu 1878-1918, 543-556.
7
Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, (katalog), koncepcija izložbe i izbor djela Ibrahim
Krzović, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1987, 248.
8
А. Baotić, Historicizam u arhitekturi na primjeru katoličkih sakralnih objekata u Sarajevu 1878-
1918, 540.
9
J ohan Kellner рођен је 1853. године у Брну у Моравској, гдје је завршио Високу техничку
школу. Од 1880. године био је референт за високоградњу у Мостару, а од 1882. до 1905. је
радио за Земаљску владу у Сарајеву. Титулу доктора техничких наука стекао је 1903. године на
Техничкој школи у Брну, а након пензионисања 1905. године проглашен је почасним чланом
Техничког клуба у Сарајеву, N. Kurto, Arhitektura Bosne i Hercegovine – Razvoj bosanskog stila,
Sarajevo 1998, 348.
10
J osip Czerny је рођен 1850. године у Grars-Sebowitzu у Моравској, а умро је 1919. године у
Сарајеву, гдје је од 1884. године обављао дужност управника Градског грађевинског одјела,
N. Kurto, Arhitektura Bosne i Hercegovine – Razvoj bosanskog stila, 340.

• 149 •
 љиљана шево

поред цркве у Блажују у Сарајеву пројектовао и Градску тржницу и неколико

вила у алеји на Илиџи.11 Обимнији и амбициознији опус оставио је само Рудолф
Тониес,12 стварајући најприје у историцистичком, а потом у духу сецесије
репрезентативне виле у центру Сарајева, Банку на Обали, градско купатило у
Мостару и градску вијећницу у Тузли.13

Црква Преноса моштију светог Николе, Рељево, 1886, Јозеф Черни

11
August Butsch рођен је у Немешу у Моравској 1855, а умро у Брну 1925. године. Завршио
је Специјалну школу за архитектуру на Академији ликовних умјетности у Бечу. Био је
ангажован код архитекте Георга Демског (Georg Demsky) у Бечу. У Босни и Херцеговини
радио је од 1894. године, Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, 248.
12
Rudolf Tönnies (1869-1929) завршио је Академију Ликовних умјетности у Бечу,

Архитектонски одсјек код професора Хазенауера (Hasenauer) 1891. године. Био је служби
Земаљске владе у Загребу, а потом у Одсјеку за високу градњу Грађевинског одјељења Земаљске
владе у Сарајеву. Године 1910. на лични захтјев је разријешен дужности у Земаљској влади
и постављен за цивилног архитекту Босне и Херцеговине. Био је сарадник Јосипа Ванцаша
у Босанскохерцеговачком грађевинском дионичарском друштву, а потом и директор тог
Друштва. Године 1918. вратио се у Љубљану гдје је основао Грађевинско предузеће Обнова,
Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1914, 253.
13
N. Kurto, Arhitektura Bosne i Hercegovine – Razvoj bosanskog stila, 368, 369.

• 150 •
 О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини

Православна црква у Рељеву, грађена према Чернијевом пројекту,

једнобродна је базилика са звоником над припратом на западној страни и
фасадама декорисаним вијенцима слијепих аркадица, у историцистичком
духу. Крстасти сводови над наосом и олтаром рељевске цркве веома се ријетко
примјењују у српској сакралној архитектури овог времена. Они, као и снажно
истакнути пиластри који подсјећају на контрафоре, прислоњени уз подужне
фасаде, дају грађевини неоготички изглед. Међутим, прозорски отвори и
портали у Рељеву завршени су полукружним луком, а не преломљеним, како
би одговарало “неоготичком” маниру. Слободно посезање за цитатима из
различитих историјских епоха је уобичајено у градитељству еклектицизма, па
се јавља и у пројектима које је Ванцаш радио за католичку цркву.14

Црква Светог Саве, Блажуј, 1897, Август Буч

Пројекат Августа Буча за храм у Блажују такође спада у историцистичка

рјешења, али другачије, византијске инспирације. Основом у облику слободног
крста, са куполом над сјециштем његових кракова, црква Светог Саве сврстава
се међу ријетка крстообразна куполна здања у српској сакралној архитектури
аустро-угарског периода.
Јозеф Черни је пројектом за рељевску цркву на неки начин антиципирао
типске пројекте које је аустро-угарска администрација пласирала у Босни и
Херцеговини. Један је план за цркву која може да прими 400, а други за већу,

14
Н
 а примјер, на цркви Пресветог Тројства у Новом Сарајеву 1905-1906. године, А. Baotić,
Historicizam u arhitekturi na primjeru katoličkih sakralnih objekata u Sarajevu 1878-1918, 538-
541.

• 151 •
 љиљана шево

чији је капацитет 600 вјерника.15 У оба случаја ради се о једнобродном плану, са

звоником ослоњеним на тетрапилон над нартексом и полукружном апсидом,
а пројекти се међусобно разликују готово искључиво по димензијама. Вањска
декорација је сведена на лезене између прозора и вијенце слијепих аркадица.
Година настанка ових типских рјешења је 1901, а потпис њиховог аутора је
нечитак. Чини се да су типски пројекти само верификовали већ постојећу
и широко прихваћену градитељску праксу, будући да постоји неколико
православних цркава које имају идентично конструктивно рјешење и фасадни
украс какав се види на плановима из 1901, а саграђене су прије те године.16
Црква Светог Саве у Билећи је 1896. године грађена такође према плану
који је добијен од Земаљске владе.17 Билећка црква је једноставно једнобродно
здање, надвишено таваницом. Кићени торњићи на угловима и око звоника
на преслицу, бифора на западном прочељу и окулуси под забатима, као и
фриз слијепих аркадица под кровним вијенцем указују на сродност билећког
са еклектичким рјешењима попут оног које је 1889. године примијењено
на Евангелистичкој цркви у Сарајеву, а у којем је Карло Паржик умногоме
преузео елементе са Евангелистичке цркве у Бечу, здања које је 1858. године
пројектовао Теофил Ханзен.18 Изразита сличност угаоних торњића и вијенаца
сарајевске Евангелистичке и билећке Светосавске цркве наводе на помисао да
је Паржик могао имати учешћа у изради поменутог плана, на којем се билећки
свештеник Периновић захваљује “добротворки” Земаљској влади.

15
За нацрте типских пројеката велику и искрену захвалност дугујем колеги Емиру Софтићу,
диа.
16
То су цркве: Свете Тројице у Приједору из 1891, Светог Илије у Грапској код Добоја из 1892,
Вазнесења Христовог у Пожарници код Тузле из 1896, Рођења Богородице у Жепчу из 1897.
Од грађевина насталих након 1901. године – датума забиљеженог на типским пројектима
– оне у Сребреници из 1901, Милошевцу код Модриче из 1906, Машићима код Градишке
из 1905. и Подгајевима код Живиница из 1909. године изгледају као да су изведене према
пројекту за мањи храм, онај који треба да прими 400 вјерника.
17
Ђ. Периновић, Прослава при освештењу ново-саграђене српске цркве храма св. Сава у Билећу
8. септембра 1896, Босанско херцеговачки источник год. XI, св. I, Сарајево 1897, 24-25.
18
B  . Dimitrijević, Arhitekt Karel Pařik u Bosni i Hercegovini, tekst u katalogu izložbe Arhitekt Karel
Pařik u Bosni i Hercegovini 1857-1942, Sarajevo 2007; Иста, Arhitektonske teorije i realizacije
u Beču koje su uticale na djela arhitekte Karla Paržika, u Arhitekta Karlo Paržik, doktorska
disertacija odbranjena na Arhitektonskom fakultetu u Sarajevu, 1992. Занимљиво је да још
једно православно здање, црква Светог арханђела Михаила у Херцег Новом, грађена од
1883. године, од 1905. према пројекту Милана Карловца, показује крстообразним планом,
куполом, али и појединостима у фасадној декорацији знатну сличност са Паржиковим
пројектом за Евангелистичку цркву у Сарајеву, B. Trapara, U kontekstu tri ambijenta: Svojstva
jednog koncepta, Ново вријеме 01. 05. 2014, http://novovrijeme.ba/u-kontekstu-tri-ambijenta-
svojstva-jednog-koncepta/.

• 152 •
 О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини

Црква Светог Саве, Билећа, 1896

Имена градитеља великог броја од преко двије стотине православних цркава
у Босни и Херцеговини подигнутих у овом раздобљу, а која су у тек двадесетак
случајева запамћена, данашњем истраживачу казују мало.

Црква Рођења Богородице, Мачковац код Тузле, 1913, Нико Митровић

На примјер, Нико Митровић из Тузле саградио је 1913. године цркву Рођења

Богородице у Мачковцу код Тузле. Ова једнобродна грађевина има, као асоцијацију
на средњовјековни рашки модел цркве, прислоњене правоугаоне пијевнице
уз централни дио наоса, а на фасадама, такође “неорашки” украс у виду вијенца

• 153 •
 љиљана шево

слијепих аркадица. Тридесет година раније, 1883, цркву Рођења Богородице у

Прибоју код Лопара саградио је извјесни Јован Митровић, неимар из Бањевића,
котара сребреничког. Због истог презимена и области у којој су радили неимар
Јован, а три деценије потом инжењер Нико, намеће се питање: да ли је самоуки
неимар могао бити отац школованог инжењера и да ли се градитељски занат на
прелому деветнаестог и двадесетог вијека још увијек преносио кроз генерације
у породици. За Нику Митровића зна се да је као инжењер ангажован приликом
градње биоскопа Колосеум (кино Центар) у Тузли 1912. године.19
У Удрежњу код Невесиња цркву Светог Илије 1896-1897. године сазидао је
Лазар Шушић из Банчића код Љубиња, а исти мајстор је 1903-1904. подигао
и цркву Светих апостола Петра и Павла у Лукавцу, такође код Невесиња.
У Љутом Долу код Стоца градитељ Вазнесењске цркве био је 1906. године
Никола Стајчић, а у Залому је 1885-1886. за градњу цркве Светих апостола
Петра и Павла главни мајстор-неимар био Ђуро Мичета из Љубиња. Цркве у
Удрежњу, Лукавцу и Љутом Долу истог су просторног концепта – једнобродне,
каменом зидане, са полукружном апсидом на истоку и звоником на преслицу
над западним зидом. Црква у Залому се од њих разликује само по типу звоника,
који је овдје низак торањ квадратне основе, постављен над зоном припрате.
Сразмјерно малих димензија, ови храмови понављају од средњег вијека
устаљену традицију сакралне градње у Херцеговини.

Црква Светог Илије, Удрежње код Невесиња, 1896-1897, Лазар Шушић

19
Пријавни лист број А-21 од 07. 6. 1988 године, за регистровање и евидентирање објеката за
које се основано може претпоставити да имају својства споменика културе, Завод за заштиту
и коришћење културно-хисторијског и природног наслијеђа Тузланског кантона, цитирано
према: http://www.kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=3928

• 154 •
 О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини

У тексту о свечаности освећења новосаграђене цркве Успења Богородице у

Нецвијећу код Требиња, 28. септембра 1897. године, извјесни М. Р, описујући
грађевину као “..врло добро саграђену” и највећу “..између свију селских
цркава у овој парохији..”, процјењује трошкове градње на 2000 форинти. Он
се захваљује Земаљској влади на помоћи од 200 форинти и плану по којем
је црква саграђена. Аутор текста наглашава да се оваква црква не би могла
саградити да “..нису сељани већином сви мајстори”.20 Црква у Нецвијећу је - по
основи, звонику на преслицу, материјалу и начину градње – готово идентична
претходно поменутим црквама у Удрежњу, Лукавцу и Љутом Долу. Стога су,
по имену познати градитељи Лазар Шушић, Никола Стајчић и Ђуро Мичета,
највјероватније били тек нешто вјештији “сељани-мајстори”. Остаје отворено
питање какав је “план” даровала парохијанима у Нецвијећу Земаљска влада.
Леонтије Нинковић у тексту из 1900. године описује овај Успењски храм као
једнобродан, 8 метара дугачак, 5 широк, висине 5,5 метара, са сводом од седре у
унутрашњости и лијепим вијенцем на фасади. За прозоре и врата на подужним
зидовима и апсиди каже да су “по новој моди”, стога што је црква грађена “по
плану”.21 Како су старије херцеговачке цркве из 16. и 17. вијека на подужним
зидовима и олтару имале обично по један сасвим мали прозор правоугаоног
облика,22 “нова мода” у градитељству с краја 19. стољећа очито се огледа у
удвостручењу броја прозора на сјеверном и јужном зиду, повећању њихових
димензија и, посебно, полукружном луку којим су они сада надвишени.
То је, можда, био и једини допринос “плана” добијеног од Земаљске владе
иновацијама у градитељству које је вијековима истрајавало на понављању давно
установљених просторних облика.
Занимљиво је да се у натпису над улазом манастирске цркве у Дужима
1855. године, четири-пет деценија прије него што је Лазар Шушић зидао
цркве у Удрежњу и Лукавцу, помиње име “неимара” Ђуре Шушића.23 Као и у
случају Јована и Нике Митровића у околини Тузле, тако и овдје подударност
презимена може да наведе на помисао о породичном, “с кољена на кољено”
преношеном занату.
Градитељи су каткад користили исте конструктивне склопове или
архитектонске детаље на више објеката, па њихово ауторство може да се
20
 . Р, Освећење цркве, Босанско херцеговачки источник год. XI, св. X, Сарајево 1897, 399.
М
21
 вај аутор наводи да црква “вриједи до 3000 форинти”, Л. Нинковић, Цркве у Нецвијећу,
О
Босанско херцеговачки источник год. XIV, св. 12, Сарајево 1900, 183.
22
Успењска црква у Лугу, цркве Светог Климента у Дражин Долу и Мостаћима, све три у
околини Требиња, В. Кораћ, В. Ј. Ђурић, Цркве са прислоњеним луковима у Старој Херцеговини
и дубровачко градитељство XV-XVII вијека, Зборник Филозофског факултета бр. VII, Београд
1964, 561-629.
23
Н. Дучић, Манастир Дужи, Требиње 2000, 82-83.

• 155 •
 љиљана шево

препозна и када о њему не постоје писани извори. Цркву Светих апостола

Петра и Павла у Нишићима градио је, како саопштава натпис у унутрашњости
овог храма, “неимар Ристо Вулешић 1885”. Нишићка црква је пространа
једнобродна грађевина, засведена полуобличастим сводом, а на подужним
фасадама, изнад већих, полукружно завршених прозора, постављени су мањи
кружни отвори. Готово идентично рјешење може да се види на цркви Светог
Илије у недалеком Илијашу, па се са доста сигурности може прихватити
претпоставка коју је изнијела Јелена Божић да је илијашки храм дјело истог
неимара.24 Сличне мање кружне отворе над правоугаоним, полукружно
завршеним прозорима на подужним фасадама има још једна црква у сарајевској
околини - Светих апостола Петра и Павла у Пазарићу. Саграђена је 1896.
године, а остаје отворено питање да ли је и ово здање подигао Ристо Вулешић,
или је оно дјело неког неимара који се угледао на нишићку и илијашку цркву.

Црква Светих апостола Петра и Павла, Нишићи, 1885, Ристо Вулешић

Наведени примјери показују да су најчешће ангажовани локални мајстори/

градитељи. Међутим, пракса која је позната и током средњег вијека и у
османском периоду, да се за замашније зидарске радове у Босну позивају
вјешти каменари из Далмације није се угасила ни у аустроугарско доба. У Рудо
су 1908. године позвани мајстори Далматинци који су до 1912. завршили
тамошњу православну црву Светих апостола Петра и Павла, украсивши јој
фасаде високим соклом, пиластрима, профилисаним вијенцима и слијепим
аркадицама.

24
Ј. Божић, Српске православне цркве у Сарајеву, 99.

• 156 •
 О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини

Нажалост, нема много сачуване архивске грађе и црквених љетописа који

би пружали подробније податке о градњи православних цркава. Један од
примјера је љетопис у којем су забиљежене појединости о дуготрајној (1886-
1902) градњи цркве у Рудицама код Новог Града (Босански Нови). Из њега
се сазнаје да је посао најприје погођен са зидарском дружином Фрањо Бест,
Фрањо Херман и Симо Вајдић, који су, незадовољни цијеном напустили рад.
Потом је склопљен уговор са другом зидарском групом у којој су били Јозеф
Згубина, Матија Пиктија и други, али ни они посао нису довршили. Исто
се догодило и са трећом групом мајстора у којој су били Пијетро Орландо,
Зимулино Лонго, Франческо Албино, да би тек четврта зидарска радионица
- Мартин, Иван, Лука, Бартула Павлић и други – довршили градњу.25 Судећи
према именима градитеља, у Рудицама нису ангажовани домаћи, већ су се
смјењивали мајстори са разних страна, међу којима је било Италијана, а врло
је вјероватно да су они који су напокон храм саградили били и у овом случају
Далматинци.
За цркву Свете Тројице у Бихаћу, грађену од 1894. до 1898, а коју су усташе
срушиле 1941. године, наводи се да је њен план “ ...правио иноверац и ако добар
стручњак, опет не онај, који се у градњу православне цркве потпуно разумије.”
Због тога је “... градња повјерена Србину Босанцу, младому инжиниру г. С.
Мирковићу, који је много што-шта у плану особито у унутрашњости цркве
измијенио и по православном типу дотјерао...”26 Ко је био “иноверни” аутор
“плана” бихаћког храма остаје непознато. О изгледу амбициозно замишљене,
монументалне и скупе бихаћке цркве27 податке пружају тек двије-три старе
фотографије. Концепт западног прочеља са забатом између два звоника је
романичко-готички; розета личи више на оне са прочеља задарске или трогирске
катедрале, него на моравске; централна купола надвишена је лантерном, по
ренесансном моделу. Све поменуте одлике говоре у прилог снажних утицаја
са Приморја, који упућују на претпоставку да је пројектант “иноверац” могао
бити неки од инжењера Земаљске владе Босне и Херцеговине поријеклом из
Италије или са Јадрана.
25
 длука о проглашењу Градитељске цјелине – Црква Покрова Пресвете Богородице и школа/
О
парохијски дом у Рудицама националним спомеником Босне и Херцеговине, Комисија за очување
националних споменика у Босни и Херцеговини 2014; http://kons.gov.ba/main.php?id_struc
t=6&lang=1&action=view&id=3825.
26
Н. П, Освећење цркве у Бихаћу дана 26. јула 1898, Босанско-херцеговачки источник, год.
XII, св. 19, Сарајево 1898, 297-301; Пр. Коста Ковачевић, Српска црква и школа у Бихаћу
послије окупације, Први шематизам православне српске митрополије Бањалучко-Бихаћке.
Сто година послије, Бања Лука 2001, 284-289.
27
Градња је коштала укупно 72000 круна, Срби из цијеле Босне приложили су 4000, укупан
добровољни рад парохијана прота Ковачевић процјењује на 4000, а “..околина и парохија
бихаћка са градом дала је неких 40000 круна”.

• 157 •
 љиљана шево

Црква Свете Тројице, Бихаћ, 1894-1898, С. Мирковић

Према сачуваном љетопису и цркву Светог арханђела Михаила у Бродцу

код Бијељине градили су двије године мајстори са сјевера Италије. Својим
изразито великим димензијама (дужина 27 и ширина 17 метара) као и рјешењем
западног прочеља са два звоника, ово здање из 1884. године представља изузетак
у сакралном градитељству Босне и Херцеговине у аустро-угарском периоду.28 У
тексту посвећеном иконостасу бродачке цркве уочавају се одређене сличности
са здањем цркве фрањевачког самостана у Толиси.29 Разлике у просторном
рјешењу и декорацији између фрањевачке цркве у Толиси и православног
храма у Бродцу толике су да се италијанско име пројектанта јужног толишког
звоника, Пијетра Римолдија,30 и сличност прочеља ове двије цркве у Посавини
не могу сматрати поузданим аргументима за идентификацију градитеља
бродачке цркве.
28
Рјешење са два торња на прочељу у овом периоду се јавља само jош на цркви Светих апостола
Петра и Павла у Козарцу, саграђеној 1887. године, Српска православна епархија бањалучка
1900-2000, Шематизам, Бањалука 2000, 335.
29
D. Damjanović, Ferdo Quiquerez, Nikola Kolar i ikonostas crkve u Brodcu kod Bijeljine, 325-345.
30
Црква у Толиси је грађена од 1864. до 1881. године, према пројекту Ђуре Ајхорна (Gjuro
Eichhorn) из Осијека, по узору на стару исусовачку цркву у Осијеку. Пројекат за сјеверни
торањ израдио је инжењер Дауш (Dausch), а за јужни Пијетро Римолди (Pietro Rimoldi), Fra
Bono Nedić: Kratka povjest župe crkve i samostana toliškog, Pećuh, 1887, 46-47; D. Damjanović,
Arhitekt Josip Vancaš i pregradnja franjevačkih crkava u Gučoj Gori kod Travnika, na Gorici u Livnu
i u Tolisi, 7.

• 158 •
 О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини

Цркве Светог Илије у Маглају (грађена1906-1908), Успења Богородице

на Палама и Светих апостола Петра и Павла у Горњем Драгаљевцу (градња
започета 1908) освећене су 1909. године.31 Све поменуте грађевине имају наос
који је проширен бочним пијевничким просторима. На фасадама су пијевнице
наглашене забатима, а у унутрашњости се издвајају попречно постављеним
сводовима, док је наос надвишен подужно постављеним сводом. Истовјетне
облике има и црква Светог Илије у Горњем Забрђу код Угљевика из 1912.
године. На Палама се на мјесту “укрштања” подужног и попречних формира
крстасти свод.32 Истовјетна крстообразност просторног рјешења и концепција
фасада са забатима свакако је посљедица примјене истог пројекта.

Црква Светог Илије, Маглај, 1906-1908

31
Г. Г, Освећење српске православне цркве на Палама код Сарајева 30. августа 1909, Источник год.
XXIII, бр. 15-16, 242-244; П. Н. Ј, Освећење цркава у Маглају н/Б и у Драгаљевцу, Источник
год. XXIII, бр. 19, 288-290.
32
Приликом писања овог рада аутору нису били доступни подаци о елевацији цркве у Горњем
Забрђу. Црква Светог Илије у Маглају страдала је током рата 1992-1995. године, њена горња
конструкција је обновљена 2003-2007. године, R. Stergar, Konstruktivna sanacija pravoslavne
crkve Svetog Ilije u Maglaju, Naše starine XXII, Sarajevo 2013, 105-112.

• 159 •
 љиљана шево

За цркве у Маглају и Горњем Драгаљевцу поуздано се зна да им је план “...

прављен од једног и истог архитекта, ако се не варамо онога архитекта кога
је Вел. савјет препоручио. Штил обију цркава је византинско-српски а облик
слабо изведеног крста.”
Драгаљевачка црква данас над централним простором има куполу. Куполне
цркве су у православној архитектури периода аустро-угарске власти веома
ријетко грађене, тако да се са много вјероватноће може претпоставити да је
у овом случају купола дограђена накнадно. Да је црква освећена 1909. године
имала куполу она би сигурно била поменута у кратком опису грађевине који
прати обимни извјештај о свечаности освећења.
Сличност између цркава у Маглају и на Палама је толика да се може тврдити
да је и паљанска грађена према истом пројекту према којем су грађене маглајска
и драгаљевачка. Анонимни аутор текста о освећењу цркава у Маглају и
Драгаљевцу, нажалост, не открива којег је то архитекту Велики црквени савјет
препоручио, али увиђа да је драгаљевачка црква знатно већа од маглајске.33
Сматра се да је црква на Палама саграђена према пројекту који је израдио
Лазар Дрљача у вријеме када је био ђак четвртог разреда Земаљске занатлијске
школе. Пројекат је награђен на конкурсу расписаном у прољеће 1905. године.34
Тиме би проблем аутора пројекта за храмове у Маглају, Горњем Драгаљевцу
и Горњем Забрђу био ријешен. Међутим, у љетопису манастира Драгаљевца
наводи се да је цркву Светих апостола Петра и Павла пројектовао 1908. године
Милош Миладиновић из Сарајева. Стога остаје отворено питање да ли је
Миладиновић могао бити пројектант, вјероватно накнадно саграђене, куполе,
или инжењер који је Дрљачин нацрт из 1905. три године касније прилагодио
великим димензијама драгаљевачке цркве.
Премда кратак и непотпун, овај преглед по имену познатих градитеља
православних цркава у Босни и Херцеговини у раздобљу од 1878. до 1914.
године показује да је подизање српских богомоља најчешће повјеравано
33
П. Н. Ј, Освећење цркава у Маглају н/Б и у Драгаљевцу, 289-290. Црква у Маглају дужином
од 15 и ширином од 11 метара незнатно премашује димензије храма на Палама, чија је
дужина 12,20, а ширина 9,60 метара. Црква у Горњем Драгаљевцу дугачка је 19,85, а широка
14,20 м, Одлука о проглашењу историјске грађевине – Цркве светог пророка Илије у Маглају
националним спомеником Босне и Херцеговине и Одлука о проглашењу историјског споменика
– православне цркве Успења пресвете Богородице на Палама са покретном имовином
националним спомеником Босне и Херцеговине, Комисија за очување националних споменика
у Босни и Херцеговини, 2011. http://www.kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&actio
n=view&id=3371
34
Ш. Хоџић, Лазар Дрљача, заточеник љепоте, Сарајево 1974, 28, 35; Ј. Божић, Српске
православне цркве у Сарајеву, 103. Постоји податак да је Дрљача аутор још једног пројекта,
рађеног за потребе Бањалучке епархије, али да му тај други пројекат није прихваћен, М.
Васиљевић, Стотину година храма Успења пресвете Богородице на Палама, Пале 2009, 34.

• 160 •
 О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини

анонимним локалним мајсторима, или се ослањало на типска рјешења која

је нудила аустро-угарска управа. Школовани инжењери ангажовани су само
за градњу двију цркава у околини главног града – у Рељеву, гдје се налазила
Богословија и у Блажују, гдје је сахрањен митрополит Ђорђе Николајевић.
У прве двије деценије аустро-угарске власти градило се ужурбано, неријетко
и од дрвета, са основним циљем да се парохијанима обезбиједи мјесто за
богослужење, без нарочитог настојања на монументалности. Земаљска влада
је мањим донацијама помагала градњу православних цркава, али није имала
интерес да српском сакралном градитељству допринесе ангажовањем својих
најбољих пројектаната,35 какав је био Ванцаш, чији пројекти за католичке
цркве красе готово све веће градове у Босни.

Црква Рођења Богородице, Пале, 1908-1909, Лазар Дрљача

35
Аустро-угарска управа помагала је мисионарску активност католичких редова у Босни
и Херцеговини и фаворизовала градњу католичких цркава, првенствено у финансијском
смислу, због чега је митрополит Сава Косановић дао оставку 1885. године. Изјава заједничког
министра финансија Benjaminа pl. Kallayа да “положај католицизма у Босни треба бити
побољшан, како би муслимани, ако би у далекој будућности напустили своју вјеру, могли се
приклонити католичкој, прије него православној конфесији” илуструје ту стратегију, против
које су се православни поданици Монархије побунили у Првом царском меморандуму, чијим
су подношењем 1896. године започели борбу за црквено-школску аутономију. Њихова
притужба наводи да се “зидање српских цркава отежава и потискује из угледнијих мјеста
вароши у неугледније крајеве и ван мјеста”, као и да се у расподјели средстава за градњу
сакралних објеката фаворизује католичка религија, Ј. Божић, Српске православне цркве у
Сарајеву, 97; А. Baotić, Historicizam u arhitekturi na primjeru katoličkih sakralnih objekata u Sa-
rajevu 1878-1918, 543; D. Damjanović, Ferdo Quiquerez, Nikola Kolar i ikonostas crkve u Brodcu
kod Bijeljine, 431.

• 161 •
 љиљана шево

Систематско истраживање српске сакралне архитектуре од 1878. до 1914.

тек предстоји. Подробнија изучавања архивске грађе, потпунији увид у
елементе просторних замисли, конструкција и украса сачуваних споменика и
компаративни приступ могли би да доведу до занимљивих закључака о начину
стицања градитељских знања, као и о односима између наручилаца и извођача
радова. Бројност и разноликост православних цркава из времена аустро-
угарске управе у Босни и Херцеговини, сложеност друштвено-историјског
контекста у којем су настале, па тако и питања градитеља и њихових узора,
представљају изазов за нове научне напоре, у којима ће се, вјероватно, наћи
одговори и на нека од питања постављених у овом тексту.

• 162 •
 О градитељима православних цркава у Босни и Херцеговини

Ljiljana Ševo
About the Architects of Orthodox Churches in Bosnia and Herzegovina during
the Austro-Hungarian Administration

Summary
Although more than two hundred Orthodox churches were constructed or re-
built in Bosnia and Herzegovina in the period between 1878 and 1914, only some
twenty builders’ names are known nowadays. As opposed to the Catholic churches,
for which only the renowned architects of the Provincial government, usually Jo-
sip Vancaš, were trusted with designs, the building of the Orthodox temples was
only rarely assigned to the Provincial government engineers – Johan Kellner and
Josef Czerny were engaged for the building of the Orthodox Seminary in Reljevo in
1883-1884, August Butsch for the church in Blažuj in 1897 and Rudolf Tönnies for
the façade of the Metropolitan headquarters in 1898.
The project of August Butsch for the Blažuj temple belongs to the historicist
designs inspired by Byzantium. Czerny’s project for the Reljevo church has a sort
of neo-gothic spirit, and it in a way anticipated typical projects, which the Austro-
Hungarian administration favoured in Bosnia and Herzegovina in 1901. Little tow-
ers and arcades of the St Sava church in Bileća, built in 1896 on the basis of the plan
provided by the Provincial government, show similarity to the eclectic solutions
that Karlo Parzik used at the Evangelistic church in Sarajevo in 1889, which indi-
cates that Parzik might have participated in designing the plan for the Bileća church.
Even when recorded, names of the builders of the Orthodox churches in Bosnia
and Herzegovina that were built in this period, do not reveal much to a contempo-
rary researcher, as they are not to be found in the other sources. Niko Mitrović from
Tuzla built the church of the Nativity of the Virgin in Mačkovac near Tuzla in 1913,
and he was engaged in building of the Coloseum Cinema in Tuzla in 1912. Lazar
Šušić, Nikola Stajčić and Đuro Mičeta were remembered as builders of the churches
in Udrežnje and Lukavac close to Nevesinje in 1896/1897 and 1903/1904 respec-
tively, in Ljuti Do near Stolac in 1906 and Zalom in 1885/1886. All these churches
repeat the tradition, established in the Middle Ages and maintained all along, of
the sacral building in Herzegovina, and their builders were probably just a bit more
masterful than the numerous Herzegovinian builders, skilled in stone building.
Builder Risto Vulešić signed his name in the church in Nišići in 1885 and judging
by similarity, it seems that the same builder built the church in Ilijaš and perhaps
even the one in Pazarić. Builders from Dalmatia were invited to build some of the
churches (Rudo, 1908); some churches were built by various groups of builders (Ru-
dice, 1886-1902) of which some, judging by the names of the group members, were

• 163 •
 љиљана шево

probably coming from the Adriatic coast; and the church in Brodac is recorded as
built by builders from the northern Italy. Although engineer S. Mirković adapted it
to the Orthodox Church services, the church in Bihać (built in 1898 and ruined in
1941) kept the elements of neo-gothic and neo-renaissance as foreseen by the pro-
ject of a “non orthodox” author. The churches in Maglaj (1906-1908), Pale, Gornji
Dragaljevac (1908-1909) and Gornje Zabrđe (1912) have almost identical cruci-
form base. The church in Pale is considered to be designed by Lazar Drljača, and
Dragaljevac church by Miloš Miladinović, who might have only adapted Drljača’s
design to significantly larger dimensions, or had just attached a dome to the temple.
More thorough research of the archives and preserved monuments might in fu-
ture result with more complete knowledge and more precise conclusions about the
builders of the Orthodox churches of 1878-1914.

• 164 •
 Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

Izvorni znanstveni rad (Original scientific paper)

UDK 336.71(497.6)”1878/1918”
332.1(497.6)”1878/1918”

muhamed nametak
Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine
za vrijeme austro-ugarske uprave 1878-1918.
•
Apstrakt: U ovom radu se pokušava na osnovu nekoliko primjera rekonstruisati uloga
banaka u razvoju industrije za vrijeme austrougarske uprave. Vremensko razdoblje od 40
godina, poklapa se sa činjenicom da se tad u Bosni i Hercegovini intenzivno počinje razvi-
jati industrija. Cilj ovog rada je da se analizira, kako i u kojim granama industrije su banke
ostavile najveći trag. Na osnovu literature i arhivske građe došlo se do zaključka da su banke
dale najveći doprinos razvoju onih grana industrije, koje su se oslanjale na domaće prirodne
resurse.
Ključne riječi: banke, industrija, investicije, dionička društva

Abstract: This paper attempts to use several examples in order to reconstruct the role
of banks in the development of industry during the Austro-Hungarian administration. The
timeframe of four decades overlaps with the fact that industry began to develop intensi-
vely in Bosnia and Herzegovina at the time. The aim of this paper is to analyze how and
in which branches of industry banks left the biggest trace. On the basis of literature and
archival sources, the author concludes that the banks gave the biggest contribution to those
branches of the industry which were based on domestic natural resources.
Key words: banks, industry, investment, joint-stock companies

Uloga banaka i drugih finansijskih institucija u razvoju privrede u devetnaestom

stoljeću predstavlja jedno od značajnijih, a i interesantnijih poglavlja u izučavanju pri-
vredne historije Evrope i svijeta tog vremena. Djelatnost banaka u ovom periodu obje-
dinjavala je pored svoje logične, finansijske komponente, političke, socijalne pa i lične
motive čije istraživanje otkriva ne samo koliko su banke kao institucije bile značajne
za privredu nego i koliko je povezanost elite sa bankama bila neraskidiv i važan dio
onovremenog društva, koja je imala utjecaj na sve njegove bitnije aspekte. Bosna i Her-
cegovina je s obzirom na činjenicu da je obitavala u drugačijem civilizacijskom okviru

• 165 •
 muhamed nametak

izbivala izvan tih dešavanja i može se reći da je dočekala austrougarsku okupaciju sa

nerazvijenim bankarskim sistemom. Naravno, pogrešno bi bilo smatrati da je odsustvo
modernog bankarstva značilo da je novčarstvo kao profesija bila u potpunosti odsutno.
Već početkom stoljeća francuski konzul Furkad pisao je o postojanju trgovačke kuće
domaćeg Jevreja Leona Levija čija je ukupna vrijednost bila oko dva miliona franaka.
Levi i ostali imućniji Jevreji su se pored trgovine bavili i posuđivanjem novca uz zalog
ili kamatu od 10-12 % mjesečno.1 Nešto kasnije ukidanjem timarskog sistema 1839.
i esnafske organizacije 1851. stvaraju se uslovi za brži razvoj robno-novčane privre-
de. Od sredine devetnaestog stoljeća u Bosni i Hercegovini jačaju pravoslavni trgovci,
koji postepeno preuzimaju proizvodnju i postaju značajan element u privredi. Srpski
trgovci su pozajmljivali novac zemljoposjednicima, a zauzvrat su dobijali pravo da u
narednih nekoliko godina ubiru prihode sa njihovih zemalja od seljaka, koji su pod
svojim privremenim zemljoposjednicima trpili znatno više nego od čifluk-sahibija.2 O
jačanju trgovaca u tom periodu izvještavao je i francuski konzul Rousseau, koji 1864.
navodi da samo u Sarajevu radi oko 220 trgovaca dok ih je 1846. bilo jedva petina od
tog broja.3Vakufi su se također bavili posuđivanjem novca, na osnovu svojih statuta i
po odluci uprave, a kamate su se obično kretale na visini od 15% na godišnjem nivou.4
Također, u značajnijim gradovima postojali su tzv. sarafi, koji su djelovali kao posred-
nici u trgovini ili kao mjenjači novca. Uloga sarafa u bosanskohercegovačkoj privredi
pogotovo je bila značajna sredinom XIX stoljeća kada osmanska država u nekoliko na-
vrata izdaje papirni novac, kaime, te sarafi učestvuju u cirkulaciji novca, prilikom čega
ponekad dolazi do špekulacija i enormnog bogaćenja. Pored toga sarafi su mijenjali i
strani novac koji je bio u opticaju na teritoriji Bosne i Hercegovine. Posljednjih deceni-
ja osmanske uprave bilo je tridesetak vrsta stranog novca u opticaju na teritoriji Bosne
i Hercegovine. Centralna vlast je pokušavala da sama diktira vrijednost stranog novca
praveći kursne liste, ali su manipulacije pri zamjeni stranog, ali i domaćeg papirnatog
novca bile velike što je još više produbljivalo finansijske probleme stanovništva.5Posao
sarafa je pored mijenjanja novca bio i zastupanje trgovačkih interesa poslovnih ljudi
izvan granica Bosne i Hercegovine, a vršili su i finansijske usluge stranim konzulatima
u Sarajevu.6 Sarafi su bili dosta slični profesionalnim bankarima na zapadu, ali nisu
uspjeli razviti bankarske institucije radi manjka kapitala i konzervativnog stava dijela
domaćeg stanovništva koje je sa prezirom gledalo na pozajmljivanje novca.

1
Š amić, Midhat, Francuski putnici u Bosni na pragu 19. stoljeća, Sarajevo, (1966.), 242.
2
Tepić, Ibrahim, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856-1878. Sarajevo, (1988.), 201.
3
Šamić, Midhat, Francuski putnici u Bosni i Hercegovini u XIX stoljeću 1836-1878 i njihovi utisci o
njoj. Sarajevo, (1981.), 155.
4
Younis, Hana. Veletrgovac kao kreditor, Prilozi Instituta za istoriju br. 42, Sarajevo, (2013.), 72.
5
Tepić, I. (1988.), 194-198.
6
Marković, Marko , Bankarstvo Bosne i Hercegovine. Sarajevo, (1938.), 6.

• 166 •
 Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

Na razvoj finansija Bosne i Hercegovine za vrijeme austrougarske uprave znatnu

ulogu su imali principi postavljeni na samom početku okupacionog mandata. Na
osnovu člana XXV Berlinskog mirovnog ugovora od 13. jula 1878. Bosna i Herce-
govina je predata na upravu Austrougarskoj. Međutim, pitanje suvereniteta sultana
i načina upravljanja nisu bile dogovorene tada već Carigradskim konvencijama 21.
aprila 1879. U članu III predviđeno je da se prihodi zemlje troše samo za potrebe
zemlje, dok je u članu IV predviđeno da osmanski novac ostane u upotrebi.7 Budući
da je Berlinskim kongresom, Bosna i Hercegovina samo privremeno stavljena pod
austrougarsku upravu, velike banke iz Monarhije su se ustručavale da prošire svoje
poslovanje u njoj. Upitna je bila pravna osnova za takvo šta, jer čak i kod vodećih au-
strougarskih političara, poput Andrássy-a, vjerovalo se da će mandat Austrougarske
trajati tek onoliko koliko bude trajalo provođenje reformi. Kada je Zajedničko mi-
nistarstvo finansija pregovaralo 1880. o kreditu za izgradnju uskotračne željeznice
Zenica-Sarajevo sa bankama Boden-creditanstalt i Österreichisches Escomptgesse-
lschaft, pomenute banke su čak dovodile u pitanje pravo Zajedničkog ministarstva
finansija da podigne kredit, ali su bile spremne da ga dadnu ukoliko bi bile oslobo-
đene od poreza i ukoliko se u ugovoru uopće ne bi spomenula Bosna i Hercegovina
niti svrha kredita.8
Bojazan za poslovanje u Bosni i Hercegovini, naravno nije bila posljedica isklju-
čivo njezine nestabilnosti nego i općeg stanja u finansijama tadašnjeg svijeta. Ban-
karstvo Austrougarske je u trenutku okupacije Bosne i Hercegovine bilo u krizi koja
je otpočela 8. maja 1873. slomom Bečke berze usljed niza sumnjivih transakcija,
finansijskih manipulacija i isforsirane ekspanzije banaka. Tog dana je objavljeno da
je stotinu trgovaca dionicama na Bečkoj berzi postalo insolventno, nakon čega je
nastao haos; panika, pad poslovanja, paraliza kredita, samoubistva poznatih špeku-
lanata, a kao posljedica svih dešavanja stotine fiktivnih i insolventnih firmi je propa-
lo.9 Ova kriza je bila globalnog karaktera, posebno izražena u Sjedinjenim američ-
kim državama, a nešto manje u Evropi koja se i oporavila prije Amerike. Kriza, koja
se još naziva i Dugom krizom usporavala je globalni ekonomski rast sve do 1896.
kada kreće novi period privredne konjukture.10
S obzirom na djelatnost banaka u privredi u Bosni i Hercegovini njihovu dje-
latnost možemo posmatrati kroz tri osnovna pristupa. Prvi pristup je bio ulazak u
7
Spaho, Mehmed, Financijske prilike Bosne i Hercegovine od 1878. do 1914.Kalendar Narodne uz-
danice. Sarejvo, (1934.), 81. U praksi, samo je osmanski zlatni i srebreni novac ostao u opticaju dok
je papirni ubrzo povučen iz upotrebe
8
J uzbašić, Dževad, Problemi austrougraske saobraćajne politike u Bosni i Hercegovini poslije okupacije
i izgradnja željezničke linije Bosanski Brod – Sarajevo. Godišnjak društva istoričara Bosne i Herce-
govine, god. 19, Sarajevo(1973.), 122.
9
May, Arthur, J .The Hapsburg monarchy 1867-1914. Cambridge, (1951.), 67
10
Vilar, Pierre, Zlato i novac u povijesti 1450-1920. Beograd, (1990.), 400-401.

• 167 •
 muhamed nametak

krupnu trgovinu, najprije preko državnih monopola, a zatim i na uvoz i izvoz na

veliko proizvoda široke upotrebe. Drugi pristup je bio kreditiranje razvojnih pro-
jekata, kako u državnoj režiji tako i privatnih poduhvata i na kraju osnivanje vlasti-
tih preduzeća u perspektivnim granama privrede. Hronološki gledano banke su se
uključivale u privredu, najprije kroz trgovinu, zatim kredit i na kraju kroz vlastiti
angažman. To je bio logičan slijed razvoja bankarstva, za koji je bio potreban protok
vremena, kako bi došlo do značajnijeg ulaganja u privredu. Na takav razvoj situacije
utjecaj su sasvim sigurno imala i politička kretanja, najprije stabilizacije zemlje u
Kállayevoj eri, zatim aneksija, otvaranje sabora, ali i privredni razvoj zemlje i sve
veći potencijal, koji je u njoj postojao. Kako bi dala poticaj ulaganju u privredu Au-
strougarska je još na samom početku uprave odredila da je porez na dobit u Bosni i
Hercegovini ustanovljen na 3%, umjesto 10% koliko je bilo u Austriji. Takva pore-
ska politika je imala za cilj privlačenje kapitala u bosanskohercegovačku privredu što
su pojedini ulagači znali iskoristiti.11
U periodu, koji je prethodio osnivanju Privilegovane zemaljske banke, 1895. go-
dine može se reći da su banke, relativno malo učestvovale u privrednom razvoju
zemlje. Takav slijed dešavanja je u jednu mjeru bio posljedica gore spomenute nesi-
gurnosti za ulaganje, a također i političko-ekonomskih kretanja u zemlji. Austrou-
garska monarhija je bila poznata po tome što su nacionalni odnosi bili neraskidivo
povezani sa bankarstvom. Logično je bilo da se takav sistem prenese i u Bosnu i
Hercegovinu gdje su etnički odnosi bili zaoštreniji nego u drugim dijelovima Mo-
narhije. Kao što je poznato za vrijeme ministarskog mandata Benjamina Kállaya,
postojao je aktivan proces gušenja nacionalnih pokreta, odnosno partikularizama
unutar Bosne i Hercegovine. On je pokušao da na osnovu historijskih pretpostavki
stvori jednu bosansku naciju, koja bi bila sačinjena od svih stanovnika Bosne i Her-
cegovine. Prethodno elaborirana nacionalna politika se u potpunosti prenijela i na
bankarstvo. P.F.Sugar jasno ističe da je za vrijeme svog mandata Kállay odbio dati
licencu bilo kojoj banci, koja je u svom imenu sadržavala “Muslimanska”, “Srpska” ili
“Hrvatska”12 Tako je razvitak nacionalnog bankarstva u Bosni i Hercegovini krenuo
dosta kasno u odnosu na druge zemlje Monarhije. Nakon Kállayeve smrti 1903. do-
lazi do liberalnije politike u razvoju bankarstva što najbolje ilustruju sljedeći podaci.
Od 1903. do 1914. u Bosni i Hercegovini je osnovano 15 srpskih novčanih zavoda,
pet bošnjačkih i šest hrvatskih.13
Razvoj banaka i kreditnog poslovanja u periodu od 1878. do 1895. je početni
period razvoja modernog bankarstva u Bosni i Hercegovini. Banke najprije ulaze

11
Hrelja, Kemal, Industrija Bosne i Hercegovine do kraja Prvog svjetskog rata. Beograd, (1961.), 41.
12
Sugar, Peter, F., Industrialization of Bosnia-Herzegovina 1878-1918. Seattle, (1963.), 243.
13
Kosier, Ljubomir. S., Ristić, Vasa, Vodeće institucije u nacionalnom bankarstvu Bosne, Zagreb
(1924.), 14.

• 168 •
 Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

kroz trgovinu monopolskih proizvoda, da bi tek od 1883. započeo razvoj modernog

bankarskog kredita, najvažnijeg poslovanja banaka i glavnog cilja njihovog osniva-
nja na ovom podneblju. Veliki socijalni nemiri i bune koje se dešavaju pred i nakon
početka austrougarske okupacije je bio znak da će se socijalni problemi i nemiri u
Bosni i Hercegovini završiti tek kada se privredno stanje u zemlji popravi i kada
privlačna snaga susjeda više ne bude imala efekta na stanovništvo. Kállay je 1882. go-
dine u ugarskim delegacijama izjavio da: “narod, koga blagostanje raste, nije sklon,
da se dade zavesti ili u ustanak upuštati; Austrougarska jamči pravdu, jednakost,
materijalno blagostanje i ove stvari jesu dragocjenije nego zadovoljenje nejasnih na-
cionalnih požuda”14Jasno je da su značajnu ulogu u takvoj viziji Bosne i Hercegovine
imale banke, tako da su one imale mjesto u Kállayevoj privrednoj politici. Nekoliko
mjeseci nakon osnivanja Zemaljske banke on je izjavio “Privlačiva snaga susjednih
zemalja na Bosnu i Hercegovinu je skoro posve iščeznula, a ona će posve iščeznuti,
čim se zemlja gospodarski i kulturno podigne.”15 Iste godine u jednom pismu Ká-
llayu šef administrativnog odjeljenja Zemaljske vlade Isidor Benko pisao je da bi
investiranje dva miliona forinti više doprinijelo udaljavanju ove teritorije od Crne
Gore nego bilo kakve administrativne mjere.16
Ulaganja banaka u privredu su išla dosta sporo i trebalo je mnogo truda zemalj-
ske uprave, kako bi se bankarski kapital privukao u konkretne razvojne projekte. Pa
ipak bankarski kapital iz Monarhije je vrlo brzo poslije okupacije pokušao prodrijeti
u privredu Bosne i Hercegovine. Već 1881. u Beču je osnovano preduzeće Gewer-
kschaft Bosnia, čiji akcionari su bile najznačajnije banke iz Monarhije. Najveći udio
od svih imao je Albert Rotschild, koji je kontrolisao 10% akcija firme tj. 50.000
forinti od ukupne vrijednosti firme, koja je iznosila 500.000 forinti. Pored Rotschil-
da pakete dionica u iznosu od po 5 % su imali Creditanstalt, Boden-creditanstalt,
Union bank, Bankverein i Ugarska komercijalna banka, dok je najveći pojedinačni
dioničar bila Zemaljska vlada sa 20% akcija.17 Iako ambiciozan taj pokušaj je bio
neuspješan te se većina stranih partnera vlade, uključujući i pomenute banke povla-
či 1889. iz vlasničke strukture preduzeća, čime je vlada postala vlasnikom najvećeg
dijela akcija.18Ministar Kállay je uspio svojom vještom politikom banke uvući u svo-
je privredne projekte. Naime, prema ugovoru o veleprodaji duhana, koji je Union
banka potpisala sa Zemaljskom vladom 1888. ona je morala položiti kauciju od 500
hiljada forinti u gotovini ili obveznicama. Ugovor sa bankom iz 1892. godine pred-
viđao je da ona deponuje taj novac u gotovini, koji je potom stavljen na poseban

14
Kraljačić, Tomislav, Kallayev režim u Bosni i Hercegovini 1882-1903. Sarajevo, (1987.), 483.
15
Ibid, 484.
16
Ibid, 484.
17
Nikašinović, Božidar. 35 Millionen Mark deutsches Kapital in Bosnien. Berlin, (1901.), 9.
18
Bosanske finansije, Zagreb, (1892.), 110-120.

• 169 •
 muhamed nametak

račun Union banke u Beču. Kako bi novac od kaucije i dalje bio deponovan, Kállay je
uzeo obveznice B-H Hipotekarnog zavoda koje su bile deponovane na računu Union
banke u Sarajevu u iznosu od 500.000 forinti i prebacio ih u Centralnu državnu bla-
gajnu u Beču. Rezultat svega je bio da je na raspolaganju imao pola miliona forinti
u gotovini koje je mogao iskoristiti za svoj plan privrednog razvoja. Po ugovoru sa
bankom i drugi novac (dobijen od prodaje bosanskog hrasta ili od prodaje obve-
znica) deponovan je na ovaj račun tako da je zemaljska uprava raspolagala sa znat-
nim kapitalom, a za uzvrat je, pored toga što je sav novac bio deponovan na računu
banke, država morala plaćati kamatu u godišnjem iznosu od 5 %. Služeći se ovim
novcem, Kállay je od 1892. podigao fabriku šećera u Usori, sljedeće godine je otvo-
rena pivara u Sarajevu, čija je godišnja dobit iz 1895. od 126.000 forinti iskorištena
da se dokapitalizira fabrika špirita u Tuzli koja je zapala u velike dugove. Osnivanje
tih fabrika je imalo mnogostruku korist, jer pored toga što su one direktno utjecale
na razvoj poljoprivrede, omogućujući plasman poljoprivrednih proizvoda u lancu
proizvodnje koji se odvijao na teritoriji Bosne i Hercegovine, država ubire znatne
poreske prihode, a i dobit od prodaje proizvoda se sliježe njoj na račun kao vlasniku
tih pogona. Samo 1895. godine kroz poreze na račun Zemaljske vlade se slilo preko
pola miliona forinti, što je jasan pokazatelj koliko je mogućnost pronalaska kapitala
bila presudna za uspješan privredni razvoj Bosne i Hercegovine prvih decenija au-
strougarske uprave.19
Kreditno-finansijskim stanjem i mogućnostima u zemlji nisu bili zadovoljni ni
privrednici, koji su u nekoliko navrata tražili od ministarstva da pogura osnivanje ja-
čeg kreditnog razvoja. U februaru 1895. grupa poduzetnika, porijeklom iz Monar-
hije, ali poslovno vezanim za Bosnu i Hercegovinu, tražila je podršku za osnivanje
kreditnog zavoda, koji će imati dva osnovna zadataka, da pomogne poslove, koji su
bili u nastanku i da već etabliranim poduzetnicima omogući jeftin kredit za prošire-
nje njihovog posla. Grupu su činili Johann Baptist Schmarda i njegov sin Albrecht
te Leopold Loewy, direktor sarajevske pivare.20Taj dokument svjedoči da je domaći
poduzetnički sloj, kao i kapitalisti iz Monarhije, oskudijevao dovoljnim kapitalom
za velike privredne projekte, pa se situacija u kojoj je strani kapital imao presudnu
ulogu nastavio i u narednim godinama. Tako je 1897. Leipziger Bank iz Njemačke
uložila dva miliona forinti u Die bosnische Elektrizitäts-Aktien-Gesellschaft u Jajcu,
koja je osnovana u aprilu 1897. sa kapitalom od tri miliona forinti.21Ta fabrika he-
mijske industrije, koja je po svom obimu bila jedna od najznačajnijih pogona te vr-
ste u Evropi bavila se u prvoj mjeri proizvodnjom ferosilicija i sode, a kao osnovna

19
Hauptmann, Ferdinand, Bosanske financije i Kallayeva industrijska politika. Glasnik Arhiva i
društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, knjiga 12-13. Sarajevo, (1973.), 67-82.
20
ABiH, Fond ZMF praes 220/1895.
21
Nikašinović, B. 35 Millionen Mark deutsches Kapital in Bosnien. Berlin, (1901.), 27

• 170 •
 Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

sirovina služila joj je kamena so iz Tuzle i kamen iz okoline Jajca. Fabrika je počela
sa radom 1899. i vrlo brzo je upala u finansijske probleme s obzirom da se hemijska
industrija u Evropi tih godina nalazila u krizi. Tako je 1903. godine firma prešla u
vlasništvo njemačkog finansijera Alexandera Wackera.22
Iste godine u Tesliću je osnovana firma Die bosnische Holzverwertungs Aktien
Gesellschaft sa kapitalom od tri miliona forinti u kojem je Leipziger bank zajedno sa
Kasseler Treber-Gesellschaft(dalje: KTG)držao dvije trećine akcija.23 Najznačajniji
proizvod ove firme je bio aceton, koji se koristio u vojnoj industriji. U osnivanju ova
dva preduzeća radilo se o partnerstvu industrijalaca iz Monarhije i banaka, odnosno
fabrika. Čitav proces sastojao se iz sljedeće rutine. Dr. Josef Kranz, koji je po nekim
indicijama bio blizak vlastima bi dobio izuzetno povoljne koncesije za korištenje
resursa, čime bi privukao partnere iz svijeta industrije i finansija da zajedno ulože
u otvaranje zajedničkih poslova. Konkretno u slučaju Rafinerije u Tesliću, Kranz je
svoju izuzetno povoljnu koncesiju pretvorio u dionički kapital vrijedan između 400
i 500 hiljada forinti. Firma iz Kasella je instalirala svoje mašine, a Leipziger bank je
osigurala potrebni kapital za izgradnju fabrike i početak njezinog rada. U čitavoj toj
priči daleko veći rizik su na sebe preuzimali investitori što potvrđuju i kasnija deša-
vanja. Već 1898. KTG je bankrotirao, a vodeća mjesta u fabrici je preuzeo Kranz i
fabrika je nastavila sa radom i vrlo brzo počela je širiti svoje poslovanje što potvrđuje
i činjenica da je 1899. zapošljavala 300 radnika, a 1915. 3.500. Drugi Kranzov par-
tner Leipziger bank također je 1901. bankrotirao u tzv. Crnom utorku zbog nago-
milanih obaveza od preko 40 miliona zlatnih maraka. Kao jedan od glavnih uzroka
propasti banke upravo se spominje rizično ulaganje u poslove zajedno sa KTG.24
Propašću banke i KTG-a ovo preduzeće je reorganizovano sa znatno manjim ka-
pitalom u iznosu od 1, 8 miliona kruna pod imenom Bosansko dioničko društvo za
iskorišćivanje drveta u Tesliću, a vodeću ulogu u reformiranom preduzeću je imala
firma Holzverkohlungs-Industri A.D iz Konstanza u Njemačkoj.25Iskustvo Leipziger
bank sa ulaganjem u Bosnu i Hercegovinu sasvim sigurno da je bio jedan od loših
signala za druge banke i ulagače u zemlju. Sa druge strane ulagači poput Kranza
su se vještim ugovorima osigurali od svih nepogodnosti. Dok je 1895. godine bio
obični advokat u Beču bez ikakvog imetka, 1904. je bio jedan od najbogatijih ljudi u
Beču. Po ugovoru, koji je Kranz postigao sa drugim ulagačima, njemu je pripalo 10
% od ukupnog profita firme u Tesliću za narednih 25 godina. Štaviše, razlika u od-
nosu na Zakon o korporacijama u Monarhije je garantovala da će Kranz, svojih 10 %
dividendi dobijati prije nego što se u razmatranje uzmu bilo koje druge obaveze

22
Hrelja, Kemal (1961.), 76.
23
Nikašinović, B. 35 Millionen Mark deutsches Kapital in Bosnien. Berlin, (1901.), 45.
24
http://www.leipzig-lexikon.de/INDUHAND/LEIPBANK.HTM (pristupljeno 11. januar 2016.)
25
Lakatoš, Joso, Despić, Aco, Industrija Bosne i Hercegovine. Zagreb, (1924.), 128

• 171 •
 muhamed nametak

preduzeća, prema drugim dioničarima. Također, imao je solidna primanja zbog či-
njenice da je bio u upravnom odboru preduzeća, a ta primanja je dobijao u dionica-
ma preduzeća, tako da je njegova moć u njemu neprestano rasla.26
Letimičan pregled ulaganja banaka u bosanskohercegovačku privredu dovodi do
zaključka da su banke ulagale u širok spektar firmi. Pa ipak, ako bi se morala izdvo-
jiti neka karakteristika tih ulaganja onda je ulaganje vršeno prije svega u one grane
privrede, koje su se oslanjale na domaće resurse, rude i šume. Ulaganje u drvnu indu-
striju i eksploataciju drveta je bio pogodan način da se na brz način dođe do oplod-
nje kapitala. U oktobru 1886. tršćanska firma Morpurgo&Parente, iza koje je stajala
Union banka je postigla sporazum sa Zemaljskom vladom o ekploataciji hrastove
šume, koja je izrezana na daske izvožena uglavnom u Francusku. Ugovor je sklopljen
na period od deset godina.27 Međutim, iste godine tršćanska firma je bankrotirala te
je realizacija ovog ugovora dovedena pod znak pitanja. Budući da je ugovor sa vla-
dom bio izuzetno povoljan u pomoć bankarska kuća Rotschild je priskočila u pomoć
i održala postojanje ove firme.28 Nekoliko godina kasnije, tačnije 1897. Rotschild
sklapa partnerstvo sa bečkom firmomL. Kern, koja je u periodu 1897-1909 posjekla
preko 1.160.000 hrastovih stabala, čime je postala jednan od najznačajnijih proizvo-
đača hrastovine u Bosni i Hercegovini. Firma je Zemaljskoj vladi plaćala svega 10%
vrijednosti proizvedene robe, dok su ostali troškovi bili do 50% ukupne vrijednosti.
To znači da je ovaj konzorcij iz bosanskohercegovačkih šuma godišnje ubirao profit
između dva i dva i po miliona kruna.29

Uloga Zemaljske banke u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

Osnivanjem Zemaljske banke 1895. godine počinje nova era u historiji bankar-
stva, jer ova novčana institucija za razliku od dotadašnjih partnera Zemaljske vlade
pristupa sa dosta više odlučnosti u projektima razvoja, ali i činjenicom da je najve-
ći dioničar ove banke, bečki Bankverein na raspolaganje stavio dionički kapital od
četiri miliona forinti, što je za bosanskohercegovačke uslove bila velika cifra. Prvo
ulaganje u neki proizvodni kapacitet, koji je banka izvršila je bila izgradnja etivaže
šljive u Brčkom. Kako su saobraćajne veze Bosne i Hercegovine sa Monarhijom bile
slabe, šljiva se nije mogla izvoziti u sirovom nego isključivo prerađena, suha šljiva. U
tu svrhu je Zemaljska banka 1898. otvorila prvu etivažu šljive u Bosni i Hercegovini,
a ujedno i najveću. Etivaža je podignuta u centru trgovine šljivom, Brčkom, njezin
26
Sugar, P. F. (1963.), 60.
27
Begović, Branislav, Razvojni put šumske privrede u Bosni i Hercegovini u periodu austrougarske up-
rave (1878-1918) sa posebnim osvrtom na eksploataciju šuma i industrijsku preradu drveta. Sarajevo,
(1978.), 20.
28
Sugar, P. F. (1963.), 136.
29
Hadžibegović, Iljas, Postanak radničke klase u BiH i njen razvoj do 1914.Sarajevo, (1980.), 84.

• 172 •
 Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

kapacitet je bio oko3.000 tona suhe šljive, a u njoj je tokom sezone, koja je trajala od
sredine septembra do kraja marta radilo 100 radnika. Prosječno je u ovom proizvod-
nom pogonu godišnje prerađivano oko 300 vagona šljive.30
Naredne, 1899. godine banka stupa u partnerske odnose sa Željeznom industri-
jom A.D. u Zenici i Bosanskom šumskom industrijom A.D. Otto Steinbeisu Dobrlji-
nu. Ovi ugovori su utoliko značajni što su potpisani sa najvećim firmama iz te obla-
sti u Bosni i Hercegovini. Zenička željezara je uz Varešku željezaru bila najznačajniji
objekat te vrste u zemlji dok je šumarska industrija Otta Steinbeisa bila bez premca
u Bosni i Hercegovini. Ovi početni koraci u teškoj industriji su predstavljali za bo-
sanske novčane prilike velika ulaganja. Iz ovih poslova već prve godine, zaključno sa
31. decembrom 1899. Zemaljska banka je zaradila 223.461 forintu.31
Finansijsko ulaganje Zemaljske banke u Bosansku šumsku industriju A.D. Otto Ste-
inbeis Dobrljin-Drvar iznosilo je 450.000 kruna od ukupnog uplaćenog kapitala, koji
je iznosio 6 miliona kruna. Banka je ovim kapitalom kupila 2000 dionica (7, 5%), isti
broj dionica imao je dr. Josef Krantz. Wiener Bankverein je kontrolisao 5000 dionica,
a Otto Steinbeis je u svojim rukama držao većinu, 18.000 dionica. Ovakva raspodjela
ostala je sve do juna 1913. godine kada je Zemaljska vlada preuzela Steinbeisovu fir-
mu.32 Jasno je da u ovakvoj konstelaciji snaga Zemaljska banka nije mogla imati vodeću
ulogu u Steinbeisovom preduzeću. Uprava banke se zadovoljila činjenicom da je ban-
ka posjedovala dio prosperitetnog preduzeća iz kojeg je konstantno na ime dividendi
crpila profit. Bosanska šumska industrija A.D je 1905. sa švicarskom firmom Simonius
sklopila ugovor na osnovu kojeg je osnovana fabrika celuloze u Drvaru. Od ukupnog
kapitala ove firme, koji je iznosio 3 miliona kruna Steinbeisova firma je kontrolisala
50%.33 Novoosnovana firma je dobro poslovala, pogotovo u kasnijim godinama, isko-
rištenost fabričkih kapaciteta 1910-1914. iznosila je 95-100 %.34
U slučaju zeničke željezare, uloga Zemaljske banke u njoj je tekla na sljedeći način.
Željezara je 1892. godine osnovana kao privatno preduzeće sljedećih vlasnika: Marti-
na von Schmidta, Hansa von Pengga i Lea Bondija. Kapital tada osnovanog preduzeća
iznosio je 2, 6 miliona kruna. Preduzeće je uz pomoć banaka transformisano 1899. u
dioničko društvo, a naredne 1900. godine povećan mu je kapital na 3, 5 miliona kruna.
Vodeću ulogu u zeničkoj željezari imala je Niederösterreichische Escompt Gesellschaft.
Zemaljskavlada je posjedovala 14% dionica, 35 a Zemaljska banka jepo ugovoru o ulasku
30
Lakatoš, J. Despić, A., (1924.) 163.
31
ABiH, Fond PBZ BiH. Vierte Generlaversammlung der Privilegirte Landesbank für Bosnien und
Hercegovina, (1900.), 7.
32
Lakatoš, J., Despić A., (1924.), 21-23.
33
Ibid, 141.
34
Begović B. (1978.), 71.
35
Lakatoš, J. Despić A., (1924.), 101-102.

• 173 •
 muhamed nametak

u ovo dioničko društvo kupila 200 dionica ukupne vrijednosti 400.000 kruna, tj. oko
11, 5%.36Ugovor o investiranju u zeničku željezaru je pružao niz pogodnosti za banku,
od kojih je najznačajnija bila garancija da će banka u periodu od minimalno tri godine
dobijati 5% povrata na uloženi novac, što je značilo da je u periodu od 1900-1902.,
banka na ovaj način zaradila 60.000 kruna, čemu treba dodati i dividende, tako da
je ovo ulaganje bilo osigurano od mogućih problema.37 Pored posjedovanja određe-
nog broja dionica željezare, banka je dobila i mjesto u upravi željezare.38 To mjesto je
pripalo dr. Samuelu Pokornom, rukovodiocu robnog odjeljenja banke, a pored njega
od ljudi bliskih banci u upravi željezare sjedio je i J.B. Schmarda.39Na osnovu poda-
taka kojim raspolažemo vidljivo je da je Zemaljska banka nastavila pokazivati interes
za željezaru. Već 1903. godine banka je odobrila kredit tekućeg računa za željezaru u
iznosu od 200.000 kruna, a pokriće za ovaj zajam bilo potraživanje željezare u istom
iznosu od šumske industrije Otto Steinbeis.40 U periodu 1898-1904. željezara je prola-
zila kroz modernizaciju i uvođenje Siemens-Martensovog postupka dobivanja sirovog
čelika. U tom periodu podignute su dvije Siemens-Matensove peći za dobijanje čelika,
a 1908. željezara je primljena u tadašnji austrougarski kartel željeza.41 Tada joj je Bosna
i Hercegovina prepuštena kao glavno prodajno područje, dok je ostatak proizvodnje
izvožen u Monarhiju.42Zenička željezara je bila prosperitetno preduzeće, koje bi doži-
vjelo i veći napredak da je nastalo u normalnim uvjetima, bez kartelskih ograničenja
i sputavanja, koja su joj nametnuta austro-ugarskim suprotnostima. Te suprotnosti su
se naročito ispoljile u Bosni i Hercegovini u metalurgiji, čiji je razvoj Ugarska htjela
maksimalno sputati, kako bi umanjila konkurenciju za svoju metalurgiju, koja se razvi-
ja intenzivno krajem 19. i početkom 20. stoljeća.43 Iako nije radila u idealnim uslovima
željezara ostvarivala uspješne poslovne rezultate. Tokom 1899. proizvedeno je 11.870

36
ABiH, Fond PBZ BiH. Kommentar zur Rechnungabschlusse per 31. Dezember 1904, 3. Najveći
dioničar Zemaljske banke, Bankverein je od 1895. godine kontrolisao i nešto više od 46% dion-
ica Vareške željezare tako da je ova banka, direktno i indirektno imala učešće u najznačajnijim
metalurškim preduzećima u zemlji.
37
ABiH, Fond ZMF BiH, opći akti 6067/1900.
38
ABiH, Fond PBZ BiH. Vierte Generlaversammlung der Privilegirte Landesbank für Bosnien und
Hercegovina, (1900.), 9.
39
Bosnische Bote, (1904.), 327.
40
Fond PBZ BiH, Protokoll über die am 27. April 1903 in Sarajevo stattgehabte Sitzung der
Direktion der Privilegirten Landesbank für Bosnien und Herzegovina.
41
Kartel željeza u Austro-Ugarskoj formiran je 1886. fuzijom tri preduzeća željezne industrije iz
Austrije i Češke. Ovaj kartel je imao bliske odnose sa njemačkim željeznim kartelom i kapitalom.
prema: Hrelja, Kemal. Zenica i njena okolina. sarajevo, (1957.), 101.
42
Lazović, Uroš, Metalurgijska industrija, u: Bosna i Hercegovina kao privredno područje. Sarajevo,
(1938.), 312.
43
Više o ovoj problematici vidjeti u radu: Hauptman, Ferdinand. Borba za bosansko željezo pred Prvi
svjetski rat. Sarajevo, (1959.), 167-195.

• 174 •
 Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

tona željeza, a u godini kada se iz nje banka povukla proizvodnja je dosegla 27.653
tone.44
Za zeničku željezaru važi isti zaključak kao i za Steinbeisovu drvenu industriju.
Zemaljska banka nije kontrolisala ovo preduzeće, ali je imala dobit od njegovog rada
ne samo kroz dividende nego i kroz daljnje poslovanje (kredite) sa njim. Iako je cr-
pila značajnu korist, Zemaljska banka se povukla iz željezare 1908. godine prodavši
svoje dionice. Nije poznat razlog zašto je uprava banke postupila na taj način budući
da je 1907. željezara banci donijela 41.500 kruna prihoda i s tim rezultatom bila
najprofitabilnije preduzeće u kojem je banka imala svoj udio.45U izvještaju za 1908.
konstatira se da su akcije prodane povoljno za banku, ali ne i kome.46 Vjerovatan
razlog za prodaju treba tražiti u činjenici da je 1908. banci bio potreban novac za
ulaganje u te godine otvoreni Sarajevski paromlin. Reorganizacija u rukovodstvu
ove firme upućuje na činjenicu da je 1908. NiederösterreichischeEscompt Gesellschaf-
tojačao svoje prisustvo u zeničkoj željezari te da je Zemaljska banka upravo njoj pro-
dala svoj udio u preduzeću.
Zemaljska banka se nakon dosta uspješnog ulaska u tešku industriju iskušala u
još jednoj industrijskoj grani, građevinskoj industriji. To je učinjeno preko 1907.
godine osnovanog BH građevnog preduzeća, odnosno BH Bau Aktien-Gesellschaft
(dalje: BHBG). To preduzeće je imalo naročit značaj, jer je bilo jedino tog obima, uz
Sarajevski paromlin, koje je bilo u potpunosti pod kontrolom banke. Dionički kapi-
tal iznosio je 500.000 kruna, od kojih je pod kontrolom Zemaljske banke bilo preko
90%.47Skoro kompletna uprava novoosnovanog preduzeća bila je iz redova uposle-
nika banke, a svi sastanci su održavani u prostorijama banke. Kako bi dala podstreka
ovom preduzeću banka se potrudila naći poslovodećeg direktora, koji je znao potre-
be tržišta. Tu ličnost su našli u liku Josipa Vancaša, koji je od samog osnivanja vodio
poslove te firme.48 BHBG je kao firma iz godine u godinu bilježilo napredak, kako u
44
Lakatoš, J. Despić A., (1924.), 103-104.
45
ABiH, Fond PBZ BiH, Gewinn und Verlust Konto am 31. Dezember 1907. Željezara je kao i sve
druge firme imala i problema u svome poslovanju. Jedan od ozbiljnijih izazova za upravu se desio
1903. godine, kada su domaći uposlenici u saradanji sa zeničkim rudarima pokrenuli veliki štrajk
tražeći bolje uslove rada. prema: Ibrahimpašić, Fikret, (1999.), 435.
46
ABiH, Fond PBZ BiH, Vierzehnte Generlaversammlung der Privilegirte Landesbank für Bosnien
und Hercegovina, (1910.), 7.
47
Pored vlasničkog udjela banke znatne pakete dionica su imali i članovi uprave Zemaljske banke.
Vincenz Lekki, rukovodilac hipotekarnog odjeljenja banke i član uprave BHBG imao je 11%
udjela, isti udio imao je i generalni direktor banke Berković, dok je Ernst Volkert, Berkovićev za-
mjenik imao 6, 6%. Dionice, koje su pomenuti pojedinci imali u svom posjedu su donosile veliku
korist. Dividende zajedno sa godišnjim bonusima, a ne računajući redovnu godišnju platu koju su
imali, dotičnim pojedincima donosile su oko 5000-6000 kruna.
48
ABiH, Fond PBZ BiH, Dokumenti BH Bau Gesellschaft, Zapisnik sa 1. Generalne skupštine u
Sarajevu 25. juna 1909.

• 175 •
 muhamed nametak

obimu poslova, tako i u kadrovskom smislu. Veliku podršku građevinarstvu u ovom

periodu dala je i Zemaljska vlada koja je svojom odlukom iz 1909. oslobodila od po-
reza objekte, koji su se gradili od početka 1909. do kraja 1911.49 Za BHBG se može
reći da je predstavljao najuspješniji poslovni poduhvat u industriji i građevinarstvu.
Ova firma je unatoč brojnim izazovima, poput štrajkova i, povremeno, političkih
nestabilnosti uspjela da kroz čitav period 1907-1914. ostvari pozitivne rezultate
rada. Banka je izvukla višestruku korist iz uspjeha ovog preduzeća. Čista dobit, koju
je ono ostvarivalo je bila ne toliko visoka, ali je svojim rezultatima BHBG omogućio
banci da se snažno pozicionira u prosperitetnu privrednu oblast i stvori veze, koje će
joj omogućavati da učestvuje u važnim infrastrukturnim projektima.
Godinu dana nakon osnivanja BHBG banka je bila jedan od osnivača Sara-
jevskog paromlina koji je imao kapital u iznosu od 750.000 kruna. Paromlin je bio
opremljen savremenim mašinama i mogao je dnevno da preradi osam vagona žita.50
Međutim, zbog problema plasmana njegovih proizvoda njegova godišnja produkci-
ja iznosila je oko 1000 vagona te je samo postojanje mlina bilo omogućeno samo uz
velike finansijske žrtve.51 Dionice paromlina su krajem 1914. vrijedile svega 1 heler
po dionici, dok je na primjer jedna dionica pivare koštala 238 kruna.52 Zbog takve
politike mlin nije mogao imati povoljan razvoj pa je ostvarivao gubitke. Zbog toga
je uprava banke odlučila u prvoj polovini 1911. da se povuče iz ovog preduzeća, a
u isto vrijeme je ušla u upravljačku strukturu usorske šećerane sa iznosom od oko
300.000 kruna.53 Bez ikakve sumnje je da je osnivanje paromlina bio poslovni pro-
mašaj za banku iako je isti imao povoljne uslove za njegov razvoj, jer je banka bila
dominantan igrač u trgovini žitaricama u Bosni i Hercegovini, a rastuća populacija
je imala sve veće potrebe za hranom. Ugarska politika u Bosni i Hercegovini je i tom
slučaju radila protiv interesa banke, kao i u slučaju otkupa kmetovskih selišta, koje
je također bilo aktuelno pitanje u ovom vremenu. Poslovanje sa usorskom šećera-
nom nije ostavilo veći trag na poslovanje banke. Jedini pažnje vrijedan detalj desio
se 1913. godine kada je banka potpisala ugovor sa pomenutim preduzećem da će
49
Gesetz- und Verordnungsblatt für Bosnien und die Herzegovina, Jahrgang 1909. Verordnung der
Landesregierung für Bosnien und die Herzegovina vom 1. August 1909. Z.128.535/II, Sarajevo,
(1909.), 666.
50
ABiH, Fond PBZ BiH, Vierzehnte ordentliche Generalversammlung der Privilegirten Landes-
bank für Bosnien und Hercegovina, (1910.), 6.
51
Sumarni izvještaj trgovačke i obrtničke komore za Bosnu i Hercegovinu o stanju obrta, trgovine i
prometa njezinog područja u godinama 1911. i 1912. Sarajevo, (1913.), 82-84.
52
ABiH, Fond PBZ BiH, Kommentar zur Bilanz per 31/XII 1914.
53
ABiH, Fond PBZ BiH, Fünzehnte ordentlicheGenerlaversammlung der Privilegirte Landesbank
für Bosnien und Hercegovina, (1911.), 7. Prisustvo banke u šećerani nije bilo dugog vijeka, već
1913. banka je prodala svoj udio konzorciju Wiener Bankvereina i Zemaljske vlade, prema: ABiH,
fond PBZ BiH, Bilanz Konto per 31. Dezember 1913. samt Vergleich mit den ziffern per 31.
Dezember 1912.

• 176 •
 Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

otkupljivati 60 % njegovih proizvoda, dok je Agrarnoj i komercijalnoj banci pripa-

lo40 %. Međutim, iste godine banka se povukla iz vlasničke strukture šećerane, bez
obrazloženja.54
Posljednje značajnije ulaganje koje je Zemaljska banka poduzela prije rata je bio
ulazak u industriju drveta Butazzoni i Venturini industrija drveta A.D. Ovo predu-
zeće je nastalo spajanjem preduzeća Butazzoni i Venturini sa firmom F. Steinmetza,
koji je imao ugovore sklopljene sa Zemaljskom vladom o sječi drveta na području
Misoče, koje je novoosnovano preduzeće otkupilo.55 Dionički kapital novoosnova-
nog akcionarskog društva iznosio je 2 miliona kruna. Od toga, Zemaljska banka je
preuzela 25%, koliko je imala i Privilegovana agrarna i komercijalna banka. Ostatak
kapitala su kontrolisali Butazzoni i Venturini. Ovaj ugovor je potpisan po izuzetno
povoljnim uslovima po Zemaljsku banku o čemu svjedoči i ekspoze o ovom poslu
koji je predat od strane uprave na sastanku u Beču 21. novembra 1911. Ta povolj-
nost se ogledala u tome da je kapital firme bio podijeljen na dva jednaka dijela. Dio,
koji su u svom posjedu imale dvije banke bio je označen kao Prioritäts-Aktien. Te
akcije su imale zagarantovan procenat isplate dioničarima, a banke su također do-
bile jednako učešće u podjeli čiste dobiti, koju je firma ostvarivala. Za uzvrat firma
je od banaka dobila novi kredit, pored već postojećeg, tekućeg računa u iznosu od
750.000 kruna.56 Taj novac je dijelom bio iskorišten za izgradnju šumske pruge Ili-
jaš-Misoča u dužini od 37, 2 km, kao i za nabavku voznog parka te podizanju pilane
na parni pogon u Ilijašu.57 Tim poslovnim potezom Zemaljska banka je uzela učešće
u još jednom značajnom preduzeću drvne industrije, jer je tada još uvijek posje-
dovala dionice Steinbeisove firme, čime je postala jedan od najznačajnijih izvora
kapitala pomoću kojeg je vršena eksploatacija i prerada drveta u Bosni i Hercegovi-
ni. Višestruka korist kredita, koji je banka dala firmi Butazzoni i Venturini ogleda
se u činjenici da je taj kredit znatnim dijelom utrošen na izgradnju pruge, koju je
gradio BHBG, tako da je faktički banka imala dvostruku korist, kroz kamate i dobit
BHBG-a u ovom poslu.
Najveći konkurent Zemaljske banke, Privilegovana agrarna i komercijalna banka
je pokušala i sama da učestvuje u nekoliko poslovnih poduhvata. Budući da je njen
rad počeo tek sa otvaranjem sabora, ona nije imala dovoljno vremena da proširi svo-
je industrijske poslove. Od njezinog učešća u tim projektima, pored pomenute fa-
brike Butazzoni i Venturini, ova banka je od 1910. kontrolisala i većinu, od ukupno
300.000 kruna dioničkog kapitala u fabrici sapuna Vila, koja se nalazila u Sarajevu.

54
 BiH, PBZ BiH, Pismo uprave Ugarske komercijalne banke upravi Agrarne banke, 26. august 1913.
A
55
Begović B., (1978.), 81.
56
ABiH, Fond PBZ BiH, Protokoll über die am 21. November 1911. in Wien stattgefundene
Sitzung der Direktion der Privilegirten Landesbank für Bosnien und Herzegovina.
57
Begović Branislav, (1978.), 81.

• 177 •
 muhamed nametak

Ova fabrika je bila manjeg obima i njezina ukupna proizvodnja je bila manja od 100
vagona raznih proizvoda. Uz ovu fabriku Agrarna i komercijalna banka je iste go-
dine sagradila i etivažu šljive u Brčkom, čime je i ona ušla u tu, perspektivnu, granu
bosanskohercegovačke privrede.58

58
Lakatoš, J., Despić A., (1924.), 157, 163.

• 178 •
 Uloga banaka u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine

Muhamed Nametak
The role of Banks in the Economic Development of Bosnia and Herzegovina
during the Austro-Hungarian Administration (1878-1918)

Summary
This short overview of foreign and domestic bank participation in development
of the Bosnian economy shows that banks were involved in the development of all
branches of economy. In particular that can be said for those activities, which were
based on domestic resources. On the basis of available data, it can be said that inves-
tment in the Bosnian economy was quite a profitable business, especially if it was
conjoined with entrepreneurs that managed to get favourable contracts with the
Provincial government so that the investment was protected from risk. Banks from
the Monarchy gave crucial contribution to the development of industry, because
domestic capitalists were not capable to support the burden of development. It is
sure that the contribution could have been even greater if the legal status of Bosnia
and Herzegovina had been solved earlier. Also, some reforms, important for econo-
mic progress, such as land tax (tithe) reform were initiated with significant delay, in
1905. Banks could not have influenced such events and if their particular involve-
ment must be evaluated, then with no doubt their role was positive.

• 179 •
 Izvorni znanstveni rad (Original scientific paper)
UDK 72.071.1 Selmanagić S.

aida abadžić hodžić

Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa:
koncept “arhitekture izvan četiri zida”
•
Apstrakt: Selman Selmanagić jedini je arhitekt i dizajner iz Bosne i Hercegovine koji je
imao izravan susret sa evropskom umjetničkom avangardom kroz školovanje na najznačaj-
nijoj školi evropske umjetničke avangarde, Bauhaus, gdje je i diplomirao 1932. godine. Nje-
gov najznačajniji doprinos očuvanju tradicije Bauhausa nakon Drugog svjetskog rata ogle-
dao se u njegovom pedagoškom radu i projektima, a u kojima je, i u ideološki krutom okviru
tadašnjeg DDR-a, nastojao očuvati temeljne principe ove škole kroz naglašenu usmjerenost
društvenim, političkim i kulturnim potrebama korisnika i kroz definiranje i razumijevanje
arhitekture i dizajna mnogo šire od (tek) pitanja forme i funkcije.
Ključne riječi: Selman Selmanagić, Bauhaus, avangarda, arhitektura izvan četiri zida

Abstract: Selman Selmanagić is the only architect and designer from Bosnia and Her-
zegovina who had a direct contact with the European artistic avant-garde through his edu-
cation on the most important school of European artistic avant-garde, Bauhaus, where he
graduated in 1932. His most important contribution on the preservation of the Bauhaus
tradition after the Second World War was marked by his pedagogical work and projects
in which he, in an ideologically rigid framework of the erstwhile German Democratic Re-
public, attempted to keep the basic principles of this school through an emphasized ori-
entation toward the social, political and cultural needs of users and through defining and
understanding architecture and design much more broadly than the (mere) issues of form
and function.
Key words: Selman Selmanagić, Bauhaus, avant-garde, outside of four walls architecture

Selman Selmanagić (Srebrenica, 1905. – Berlin, 1986.) jedini je arhitekt s pod-

ručja nekadašnje Kraljevine Jugoslavije koji je u cijelosti završio studij i 1932. diplo-
mirao na Odjelu za arhitekturu Bauhausa. Činjenica da prethodno nije diplomirao
na akademiji likovnih umjetnosti ili je (barem) pohađao i da je imao samo obrtnič-
ko predobrazovanje razlikovale su tog studenta podrijetlom iz Bosne i Hercegovine
od svih ostalih studenata nekadašnje Kraljevine Jugoslavije koji su između 1924. i

• 181 •
 aida abadžić hodžić

1932. godine dulje ili kraće boravili u toj najnaprednijoj i najdinamičnijoj umjet-
ničkoj školi evropske avangarde. Majstorsko znanje što mu ga je osiguravao stolarski
zanat Selmanagić je stekao prije upisa na Bauhaus, u Sarajevu i Ljubljani.1
***
U institucionalnom smislu, Bauhaus je umjetnička škola nastala iz svojevrsne
integracije dva različita obrazovna programa, u kontekstu sistema reformi ob-
razovanja koje je započelo u Evropi sredinom 19. stoljeća. Reforme umjetničkog
obrazovanja otvorile su pitanje odnosa umjetnosti i društva i načina umjetničke
produkcije i recepcije u vremenu ubrzanog tehnološkog razvoja, industrijalizacije
i snaženja politike tržišnog liberalizma. Stavovi brojnih teoretičara kretali su se od
prerafaelitskog sna o “radu koji usrećuje” do uočavanja epohalne promjene doba u
kojima izumi više nisu bili sredstvo uklanjanja oskudice i poticanja potrošnje, nego
su sama potražnja i potrošnja postale okidač za nove izume, kako je to pronicljivo
detektirao G. Semper (1803-1879) nakon posjete Velikoj svjetskoj izložbi u Londo-
nu.2 Obrat o kojem je pisao Semper postao je središnjom misli njemačke kulturne
teorije na prijelazu 19. u 20. stoljeće, sve do tekstova Waltera Benjamina, u dekadi
Bauhausa.3 Svi temeljni faktori za Bauhaus postojali su već u godinama prije Pr-
vog svjetskog rata kada su glasovi o potrebi standardizacije i mehanizacije postajali
sve glasniji osobito nakon osnivanja snažnih industrijskih koncerna.4 Djelovanje
Hermanna Muthesiusa u programu reforme škola za umjetnost i obrt bilo je od
1 Od 1919. do 1923. Selmanagić se školovao na Državnoj stručnoj školi u Sarajevu, područje izrada
namještaja i stolarije. Godine 1927. položio je stručni ispit za majstora namještaja i stolarije na
Visokoj obrtnoj školi u Ljubljani.
2
Godinu dana nakon posjete spomenutoj izložbi G. Semper je objavio rad pod naslovom Znanost,
industrija i umjetnost (1851) u kojem se glasno suprotstavio prerafaelitskom snu o povratku u pre-
dindustrijsko doba Znanost, industrija i umjetnost objavljenom godinu dana nakon Velike svjetske
izložbe u Londonu. Nav. prema: Ettinger, L.D., “On Science, Industry and Art,. Some Theories of
Gottfried Semper”, u: Architectural Review, Emap Inform, London, June 1964, 57-60.
3
Spomenimo na ovom mjestu središnje Semperovo djelo Stil u tehničkim i tektonskim umjetnostima
ili praktična estetika (Der Stil in den technischen und tektonischen Künsten oder praktischeÄsthetik,
1861-1863.) i esej Friedricha Naumanna Umjetnost u industrijskom dobu (Kunst im Maschinenzeit-
alter, 1904), pisanom u godinama snažne ekonomske ekspanzije ujedinjene Njemačke i u slavu,
kako je to veličao Naumann u duhu pangermanskog nacionalizma, umjetnički izobraženog naroda,
orijentiranog prema industrijskoj proizvodnji. Kultni esej Waltera Benjamina Umjetničko djelo u
doba svoje tehničke reproduktibilnosti (Das Kunstwerkim Zeitalter seiner technischen Reproduzier-
barkeit) iz 1936. godine zaključio je ovo razdoblje, u osvit Drugog svjetskog rata, nekoliko godina
nakon zatvaranja Bauhausa, dalekovidno naslućujući posljedice ubraznog razvoja tehnika repro-
dukcije ‘stvarnosti’.
4
Kako je to primijetio Kenneth Frampton, Semperova opća teza o društveno-političkom utjecaju
na stil, nije u potpunosti bila shvaćena sve dok nije došlo do snažne industrijske ekspanzije u Nje-
mačkoj tokom posljednje četvrtine 19. stoljeća, ponajprije nakon osnivanja snažnih industrijskih
koncerna, poput AEG-a (Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft, 1883). Prema: Kenneth Frampton,
Moderna arhitektura: kritička povijest, Globus NZ, Zagreb, 1992, 122.

• 182 •
 Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa

središnje važnosti za promoviranje ideje normativnog dizajna za industrijsku pro-

izvodnju. Raskol između norme i forme odnosno između tipa i individualnosti po-
dijelio je članove Deutsche Werkbunda. Nastojanje da se pomiri Zeitgesit i Volkgseist
koje je vodilo Behrensa čak i nakon iskustva Tvornice turbine AEG (1909), ostavilo
je, čini se, traga i na tada mladog Gropiusa koji je, već u godinama suradnje u Be-
hrensovom ateljeu, predstavio vrlo zanimljiva razmatranja o standardizaciji stam-
benih zgrada i proizvodnji montažnih elemenata. Tragično iskustvo svijeta nakon
Prvog svjetskog rata stvorilo je sasvim drugačiju duhovnu i socio-ekonomsku klimu
u Njemačkoj i snažno se odrazilo i u projekcijama oko budućeg ustrojstva Bauhausa.
Dok je Werkbund još uvijek težio ka “dobroj formi” pojedinačnih predmeta i veli-
čao ih, Bauhaus je težio ka “novim strukturama budućnosti” (W. Gropius), koje su
se zasnivale na idealu rada u zajednici koja nije otuđena niti od procesa proizvodnje
niti od samih društvenih okolnosti u kojima umjetnost nastaje, kao eho nastojanja
Gropiusa za materijalnom, ali i duhovnom obnovom društva. U tekstu Programa
novoosnovane škole Bauhaus u Weimaru, iz aprila 1919. godine, Walter Gropi-
us umjetnika naziva “oplemenjenim zanatlijom” i ističe da je “stručnost u zanatu
suštinska za svakog umjetnika” i da “u tome leži osnovni izvor stvaralačke mašte”.
Među principima ove škole, istaknuto je da se “sveobuhvatno izučavanje zanata koje
se obavlja u radionicama putem eksperimentalnog i praktičnog rada, zahtijeva od
svakog studenta kao neophodna osnova za svako umjetničko djelovanje”.5 Poziv na
jedinstvo svih umjetnosti može se kod Gropiusa razumijevati i kao poziv za rekon-
strukcijom izgubljenih bioloških i čulnih sposobnosti koje je Gropius prepoznao
kao temeljno zlo modernog doba, u slici savremenog “čovjeka-mašine”, otuđenog
od svoga rada.6 Konceptualni okvir svog promišljanja prirode i uloge arhitekture, u
sintezi racionalne analize i empatijskih vrijednosti, Gropius je dugovao teoriji svog
prijatelja i čestog posjetitelja škole, Wilhelma Worringera (1881-1965). Uspostav-
ljajući arhitekturu kao proces i postupak objektivizacije prostora za doživljajna isku-
stva, Gropius je naglasio bit arhitekture kao izraz čovjekovog odnosa prema svijetu.
Ovaj stav istakao je Gropius i nekoliko godina prije svoje smrti (1963.) u pismu
prijatelju i u kojem je, sjećajući se turbulentnih vremena u kojima je škola nastajala,
naglasio da se izvorna ideja škole razvila iz, s jedne strane, “osjećaja duboke depresije
koja je bila rezultat izgubljenog rata i potpunog sloma intelektualnog i ekonomskog
života, i, s druge strane, gorljive nade i želje da se iz tih ruševina sagradi nešto novo.”7

5
Walter Gropius, “Programme ofthe Staatliches Bauhaus in Weimar”, u: Programs and Manifestoes
on the 20th Century Architecture, (Ulrich Conrads, ur.), Cambridge Mass.:The MIT Press, 1970,
49-53..
6
Karin Wilhelm, “Seeing-Walking-Thinking: The Bauhaus Building Design”, u: The Bauhaus
Building 1926-1999 (Margaret Kentgens-Craig, ur.), Birkhäuser, Berlin, 1998, 10-27.
7
Pismo W. Gropiusa napisano 1963. godine Tomásu Maldonaldu, objavljeno u: Zeitschrift der
Hochschulefür Gestaltung, Ulm, 10.11.1964. Cit. prema: Jeannine Fiedler, Peter Feierabend (ur.),

• 183 •
 aida abadžić hodžić

Selmanagićev susret s Bauhausom

Selman Selmanagić na Bauhaus je stigao sasvim neplanirano, bez znanja nje-
mačkog jezika i bez financijske potpore. Iako je u Njemačku krenuo kako bi usa-
vršio svoje primarno stolarsko obrazovanje, nakon slučajnog razgovora s jednim
Austrijancem, suputnikom u vlaku za Njemačku od kojega je saznao za postojanje
Bauhausa, odlučio se upisati na tu školu i steći nova znanja na izvorima europske
moderne arhitekture, umjetnosti i dizajna. Čini se da je velik broj mladih studena-
ta Bauhausa krasila upravo takva odlučnost i otvorenost prema novim izazovima,
što potvrđuju, među ostalima, i primjeri Avgusta Černigoja, Ivane Tomljenović
Meller i Arieha Sharona, koji su također odluku o upisu na tu školu donijeli izne-
nadno, ali sasvim rezolutno i bezrezervno. A. Sharon, jedan od ključnih arhite-
kata i planera buduće države Izraela, sasvim je slučajno, na putu za Berlin, kamo
je stigao kako bi usavršio svoja znanja potrebna za gradnju kibbutza i moshava
(zadružnih naselja), kupio periodičnjak Junge Menschen, čiji je broj bio posvećen
aktivnostima Bauhausa, i na sljedećoj je stanici presjeo na vlak za Dessau, s odlu-
kom da se upiše na tu školu.8
Neposredno prije Selmanagićeva slučajnoga i neplaniranog dolaska u Dessauu,
otvoren je i novi odjel Bauhausa – Odjel za arhitekturu (1927.), s Hannesom Meye-
rom na čelu, a došlo je i do smjene u vodstvu škole (1928.), koju će u vrijeme Sel-
managićeva dolaska preuzeti upravo spomenuti švicarski arhitekt.9 H. Meyer ostao
je do danas “najmanje poznat direktor Bauhausa”10, iako je u toj školi proveo čak
Bauhaus, Könemann, Köln, 1999, 22. Recentni prikazi historije arhitektonskog modernizma,
objavaljeni proteklih godina, za razliku od pionirskih djela o ovoj temi (H. R. Hitchcocka, N.
Pevsnera, S. Giediona, B. Zevija itd) nasto je istražiti i uvažiti upravo ovaj široki i slojeviti spektar
traganja modernih arhitekata koji nadilazi pokušaje predstavljanja moderne arhitekture kao više-
manje jedinstve nestilske cjeline, svedene na izražajan jezik jednostavnih, čistih geometrijskih oblika.
Vidjeti u: Miloš R. Perović, Predgovor u: Istorija moderne arhitekture – antologija tekstova: knjiga 2/B
(Kristalizacija modernizma. Avangardni pokreti), Arhitektonski fakultet, Beograd, 2000., 13.
8
Detaljnije vidjeti: Albert, Samuel, “Arieh Sharon”; u: “Central European Students at the Bauhaus”,
Centropa, br. 1, siječanj 2003, 42.
9
P rije dolaska na Bauhaus Hannes Meyer (Basel, 1889. – Crocifissodi Lugano, 1954.) bio je član
lijevo orijentirane grupe ABC, koja je osnovana na poticaj Lissitzkog i nizozemskog arhitekta Mar-
ta Stama 1925. godine, sa sjedištem u Baselu. Osim H. Meyera, švicarski članovi te grupe bili su
i Emil Roth, Hans Schmidt i Hans Wittwer. Bavili su se dominantno projektiranjem društveno
relevantnih građevina u skladu sa znanstvenim načelima i s usmjerenošću prema funkcionalnim,
objektivnim (sachlich) načelima oblikovanja. M. Stam će kasnije, 1950. godine, postati rektor Kun-
sthochschule Weißensee u tadašnjemu Istočnom Berlinu, na kojoj će od iste godine, kao voditelj
Odjela za arhitekturu, početi predavati i S. Selmanagić. H. Wittwer je na Bauhaus došao na Mey-
erov poziv i predavao je na toj školi u razdoblju 1927. - 1929. Tijekom svoje nastavničke karijere na
Bauhausu H. Wittwer je uveo i nove module poput metoda za izračunavanje položaja Sunca, koje
će dovesti do novih spoznaja u procesu planiranja i projektiranja.
10
Prema: Droste, Magdalena, Bauhaus 1919–1933, Bauhaus Archiv, Benedikt Taschen Verlag,
Köln, 1990, 166.

• 184 •
 Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa

nekoliko mjeseci dulje od svoga nasljednika, posljednjeg direktora Miesa van der
Rohea. Mandat H. Meyera (1928. – 1930.) označio je radikalnu reviziju temeljnih
programskih i metodoloških koncepcija Bauhausa. Premda je i Gropius u konceptu
nove škole želio napraviti pomak od “dobre forme” pojedinačnih predmeta, koja je
obilježila raskol između “norme i forme” članova Werkbunda, prema “novim struk-
turama budućnosti” što su se zasnivale na idealu rada u zajednici koja nije otuđena
ni od procesa proizvodnje ni od društvenih okolnosti u kojima umjetnost nastaje,
tek je Meyerovo vrijeme označilo i otklon od naglašene individualnosti u procesu
obrazovanja i od svojevrsne ekskluzivnosti bauhausovskih proizvoda, koja je obilje-
žila prve godine djelovanja te škole.

Značaj Pripremnog tečaja: kako zaboraviti sve (ranije) naučeno

Selman Selmanagić upisao je pripremni tečaj u Bauhausu 29. listopada 1929., u
vrijeme kada ga je vodio Josef Albers. Nakon Ittenova napuštanja škole 1923. godi-
ne, Josef Albers je s L. Moholy-Nagyjem preuzeo pripremni tečaj od svoga nekadaš-
njeg profesora.11 Naglasak je i tada bio na istraživanju specifičnih kvaliteta materija-
la, ali u Albersovo vrijeme cilj je bio da se uz minimum potrošnje materijala, energije
i vremena dođe do najboljeg proizvoda, što će snažno obilježiti budući rad Selmana
Selmanagića. Prvo što je Selmanagić zapamtio s pripremnog tečaja kod profesora
Albersa bile su njegove riječi: “Želimo da zaboravite sve što ste dosad naučili – osim
obrta.” U svojim vježbama Albers je poticao studente da istražuju kvalitete različi-
tih materijala i mogućnosti njihova korištenja. Prema Albersovim riječima, temelj
podučavanja o formi jest izum, pronalazak (Erfindung), pa je stoga početak poduča-
vanja o oblikovanju – proučavanje samog materijala. Fokus Albersovih vježbi bio je
na razvijanju tzv. prostornih struktura u kojima međusobno djelovanje i povezanost
materijala, konstrukcije, funkcije i proizvodne tehnologije treba dovesti do optimal-
nih kvaliteta finalnog proizvoda, uz minimalno korištenje materijala, energije i vre-
mena. Prema Albersovu mišljenju, cilj je bio usvajanje sposobnosti konstruktivnog
mišljenja i prostornog predstavljanja, pri čemu je “konačni rezultat naučen, a nije
podučen”. Selmanagić je često navodio jedno sjećanje s Albersova pripremnog tečaja
u kojemu se izvanredno ocrtavao način Albersova rada: Selmanagić je na stolu imao
rječnik njemačkog jezika čije su se stiješnjene stranice, pričvršćene daskom, otvarale
poput lepeze kako bi olakšao i ubrzao njegovo prelistavanje. Kada je profesor Albers
u prolazu primijetio tu Selmanagićevu praktičnu “invenciju”, pohvalio je to kao pri-
mjer najbolje studije prirode i iskoristivosti materijala te naglasio: ono što papir čini
konstruktivnim jesu ekonomija, konstrukcija i forma.

11
Gropius je 13. veljače 1923. obavijestio Savjet škole o imenovanju dvaju novih suradnika - J. Al-
bersa i L. Moholy-Nagyja. Navedeno prema: Achim Borchardt-Hume, Albers and Moholy-Nagy:
From the Bauhaus to the New World, Yale University Press, 2006, 66.

• 185 •
 aida abadžić hodžić

Ta će iskustva biti osobito dragocjena u Selmanagićevu kasnijem radu dizajni-

ranja namještaja za Deutsche Werkstätten u Dresden-Hellerau, s kojim je suradnju
započeo već 1945. godine. Radionice za umjetnički obrt osnovane su u Dresdenu
1898. (Dresdener Werkstätten für Handwerkskunst), a iz njih se kasnije, nakon
spajanja s münchenskim radionicama za uređenje stanova, razvio Deutsche Wer-
kstätten (Dresden-Hellerau, od 1907.), s ciljem proizvodnje kvalitetnoga domaćeg
namještaja, uz veliku ulogu strojeva u procesu proizvodnje, kako bi zbog pristupač-
nije cijene njihovi proizvodi bili dostupni širem krugu kupaca. Naime, već od 1905.,
na poticaj osnivača Karla Schmidta, u dresdenskom se predgrađu počeo proizvoditi
namještaj uz pomoć strojeva, a koji je razvio Richard Riemerschmid u nastojanju da
oblikuje “stil namještaja u duhu stroja”, i to na osnovi tipiziranih elemenata. U tome
su sudjelovali i stručnjaci različitih područja koji su, što je vrlo značajno kao antici-
piranje duha Bauhausa, otvorili i neka važna socijalna pitanja dizajna.12

Meyerova reforma školskog programa: “proizvodnja za potrebe naroda”

I u godinama školovanja na Bauhausu, u sklopu proizvodnje “za potrebe naroda”,
prema postulatu direktora H. Meyera, počela se primjenjivati jeftina šperploča kao
najvažniji radni materijal. Namještaj i oprema od šperploče postigli su tada visok
stupanj specijalizacije, poput prilagodljivih stolica za radnike na traci. Kao suradnik
Bauhausove Radionice za arhitekturu, pretpostavlja se da je Selmanagić morao su-
djelovati u opremanju Meyerove škole u Bernauu ili u unutrašnjem opremanju pro-
stora Gropisuove Službe za rad u Dessauu. Konstruktivni elementi iz spomenutih
projekata iz 1929. bili su kasnije vidljivi i u Selmanagićevim nacrtima opreme škola
SED-a (Partije socijalističkog jedinstva) nakon Drugoga svjetskog rata. S. Selmana-
gić postao je osobito cijenjen zbog svog projekta stolice za seminare (Seminarstuhl).
Razvio ju je 1949., u suradnji s L. Falkenbergom i H. Hircheom, a koristila se u
brojnim obrazovnim institucijama, među ostalim, i na Humboldtovu sveučilištu u
Berlinu, kao i na Visokoj partijskoj školi Karl Marx u Kleinmachnowu, za koju je
Selmanagić radio unutrašnje uređenje (1946 – 1950).
Hannes Meyer u svojim je postavkama bio radikalniji od svoga prethodni-
ka Gropiusa, obznanivši radikalni raskid s prošlošću i uspostavljanje bezuvjetnog
funkcionalizma. Meyerov dvogodišnji direktorski mandat značio je i unutrašnju
reorganizaciju škole, obogaćivanje studija predmetima prirodnih, tehničkih i eko-
nomskih znanosti, s naglaskom na utilitarnosti, potrebama korisnika i boljem tr-
žišnom plasmanu Bauhausovih proizvoda. Samo godinu dana prije toga H. Meyer
je u svojoj rodnoj Švicarskoj objavio provokativni članak pod naslovom Novi svijet,
u kojemu je proces gradnje opisao kao isključivo tehnički, a ne estetski proces, dok

12
Detaljnije u: Höhne, Günter, Das groβe Lexikon DDR-Design, Komet, Köln, 2007, 67-68.

• 186 •
 Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa

je kuće za stanovanje usporedio sa strojevima.13 Ta stajališta H. Meyer će ponoviti

i svome članku Gradnja iz 1928., objavljenome u časopisu Bauhaus. U članku je,
među ostalim, istaknuo da je “proces gradnje (tek) pitanje organizacije: socijalne,
tehničke, ekonomske i fizičke”.14 I u opisu uz svoj hvaljeni natječajni projekt za Ligu
naroda u Ženevi (1927.) H. Meyer je naglasio isključivo konstruktivno načelo obli-
kovanja i svjesno suprotstavljanje i naglašavanje razlika između oblikovnih načela
prirodnih procesa i onih koji su oblikovani ljudskom rukom.15 Iako je od zimskog
semestra 1927./28. u nastavni plan uvedena klasa slobodnog slikanja te je u nastavi
bio zastupljen i umjetnički i znanstveni aspekt, Meyerove su godine označile radi-
kalan otklon od Gropiusova “istraživanja načela oblikovanja” prema “proučavanju
životnih procesa budućih korisnika”. Meyer je, naime, smatrao da je Bauhaus napu-
stio svoja izvorna načela “oblikovanja za čovjeka” i da je većina proizvoda škole bila
odviše skupa i namijenjena samo ekskluzivnim grupama, pa je njegov novi slogan
za Bauhaus glasio “potrebe naroda umjesto potrebe za luksuzom” (Volksbedarf statt
Luxusbedarf). Kako je često isticao u svojim sjećanjima na pedagogiju Bauhausa,
najvažnije što je naučio nakon Pripremnog tečaja, a što je bilo u duhu Meyerove
reforme nastavnog procesa, bilo je, prema Selmanagićevim riječima, “oblikovanje za
mase, na osnovu svakidašnjih potreba ljudi”. Navodio je primjer vježbe oblikovanja
ormara i pitanje koje im je postavio profesor Arndt u radionici u drugom semestru:
“Što se stavlja u taj ormar?” te profesorovo objašnjenje da u svakoj fazi oblikovanja
moraju kretati od ideje cjeline, od stvarnih potreba korisnika i funkcije predmeta, a
ne od oblikovnih detalja. “Nakon što sam izradio jedan ormar, postao sam bauha-
usovac”, zabilježio je Selmanagić i nakon što je usvojio to temeljno načelo mišljenja
pri oblikovanju, mogao se suočiti s najrazličitijim zadacima koje je u budućnosti i
radio: s izgradnjom stambenih objekata, urbanističkim projektiranjem, izradom na-
crta tvorničkih, sportskih i zdravstvenih objekata, projektiranjem izložbenih hala,
dizajnom namještaja itd.
Važnost uvažavanja životnih potreba ljudi i promišljanje arhitekture izvan četi-
ri zida, potvrđuje i Selmanagićevo kasnije inzistiranje, protivno otporu Njemačke
građevinske akademije (DBA), da se u projektu grada Schwedta (1959 – 1960) ne
odustane od realizacije velikoga, lijepoga gradskog bazena i brojnih zelenih površina
koje bi uljepšale svakodnevicu stanovnika i podigli kvalitetu življenja. U tome se

13
Meyer, Hannes, “Die Neue Welt”; u: Das Werk 13, 1926, navedenoprema: Kruft, Hanno-Walter,
Geschichte der Architektur-Theorie, Verlag C. H. Beck, München, 2004, 445.
14
Detaljnije u: Meyer, Hannes, “Bauen”, Bauhaus 2, 1928., H. 4, ibid.,446.
15
“Dieses Gebäude sucht keinen künstlichen gartenkünstlerischen Anschluß an die Parklandschaft
seiner Umgebung. Als erdachtes Menschenwerk steht es in berechtigtem Gegensatz zur Natur.
Dieses Gebäude ist nicht schön und nicht haßlich. Es will als konstruktive Erfindung gewertet
sein.” Citirano prema: Meyer, Hannes, “Ein Völkerbundgebäude für Genf ”; u: Bauhaus 1, 1927.,
H. 4, ibid., 446.

• 187 •
 aida abadžić hodžić

također zrcalilo temeljito razumijevanje načela Bauhausa čije se djelovanje nije svo-
dilo tek na čin “izgradnje kuće”, što se skrivalo u samoj etimologiji riječi Bauhaus,
nego i na šire razumijevanje tog pojma kao “pretvaranja kuće u dom”, a to je podra-
zumijevalo istovremeno definiranje prostora i svijeta u kojemu se živi i djeluje.
Prema svjedočenju samog Selmanagića, na njega je osobit dojam tijekom Meye-
rova mandata na Bauhausu ostavilo gostovanje mladoga češkog predavača Karela
Teigea (1900 – 1951), od kojega je usvojio ne samo ustrajavanje na važnosti kolek-
tivnog rada u projektima nego i nadilaženje razumijevanja arhitekture kao isključivo
vizualnog fenomena, što je u vrijeme Teigeova gostovanja u Bauhausu koincidiralo
s polemikom koju je profesor tih godina vodio s Le Corbusierom o pitanju uloge i
značenja arhitekture, što je vodilo postupnom oblikovanju njegova budućeg kon-
cepta arhitekture izvan četiri zida. Kao urednik Stavba, mjesečnika Kluba arhitekata
u Pragu, koji je ubrzo stekao izniman međunarodni ugled i snažno se distancirao
od historicističke nostalgije, Teige je često zastupao mišljenje da arhitektura nepo-
sredno nakon Prvoga svjetskog rata nije uspjela odgovoriti na potrebu kvalitetne,
pristupačne gradnje.16 Zahvaljujući širokom području interesa, među ostalim i za
predavanja iz psihologije forme kod profesora Karlfrieda Grafa Dürckheima, koja
je Selmanagić slušao tijekom trećega, četvrtoga i petog semestra, kao i zbog njegova
prijašnjeg afiniteta prema predavanjima Kandinskog i Kleea, Selmanagićev funkci-
onalizam u konačnici nije bio jednostrani, utilitaristički program, već prije metoda
koja je upućivala upravo na ključnu funkciju sinestetičkih doživljajnih elemenata
u percepciji i oblikovanju. Na temelju predavanja profesora Dürckheima i njegova
učenja o doživljenom prostoru, Selmanagić je trajno usvojio važnost činjenice o jedin-
stvu naših doživljaja u percepciji određenog prostora i značaj primjene tog iskustva
u budućim projektima planiranja i oblikovanja te se time ipak djelomice ogradio od
naglašenog Meyerova funkcionalizma. Ono što je činilo vrijednost Meyerove pe-
dagogije za budući Selmanagićev rad bio je prije svega naglasak na radu u zajednici
(timski rad) i na harmoničnom usklađivanju potreba pojedinca i zajednice.

Iskustvo i važnost timskog rada: od Bauhausa do Weißenseea

Ono što je osobito odredilo kasniji Selmanagićev rad i pedagoško iskustvo bio
je susret s timskim radom, što je bila odlika Meyerova mandata. Naime, Meyer je
inzistirao na radu u tzv. združenim ćelijama (cooperativzellen) i formiranju tzv. ver-
tikalnih brigada što su ih činili studenti s različitih godina koji su prakticirali timski
rad. Ta će iskustva Selmanagić osobito razviti nešto kasnije, tijekom petog semestra,

16
O
 K. Teigeu detaljnije vidjeti u: Sawicki, Nicholas, “Czechoslovakia, Bauhaus Associates - Karel-
Teige”, “Central European Students at the Bauhaus”, Centropa, br. 1, New York, siječanj 2003, 36-
38. Vidjeti i: Hain, Simone, “Gegen die Diktatur des Auges, Selman Selmanagić zum 100. Geburt-
stag”; u: Form und Zweck 21, Berlin, 2005, 79-99.

• 188 •
 Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa

u sklopu seminara za urbanizam kod profesora Ludwiga Hilberseimera, za vrijeme

mandata posljednjeg direktora Miesa van der Rohea. Selmanagić je bio primljen na
Odjel za graditeljstvo/arhitekturu (Bau/Ausbau Abteilung) u trećemu, zimskom
semestru 1930./31. godine. Od tog semestra novi je direktor škole postao Mies van
der Rohe. Ukupno trajanje studija skraćeno je na šest semestara, a još naglašeni-
je negoli u Meyerovo vrijeme arhitektura je postavljena u središte programa škole.
Profesor Hilberseimer ostavio je nesumnjivo značajan utjecaj na Selmanagića kad
je posrijedi razumijevanje socijalne uloge arhitekture i usmjerenost prema željama i
potrebama korisnika te je on, i za Meyerova, ali i za Miesova mandata, imao jednu
od ključnih uloga na Odjelu za arhitekturu. Iako je već Meyer uveo tzv. analitičko-
znanstveni pristup arhitekturi, u kojemu se pri projektiranju stambenog objekta, na
primjer, vodila briga o dnevnim aktivnostima ukućana, stupnju osunčanosti objek-
ta, relaciji s okolinom, prosječnim godišnjim temperaturama i sl., i premda je već
Meyer definirao modernost arhitekture ne prema njezinim formalnim već prema
socijalnim, tehnološkim, ekonomskim i psihološkim parametrima, Hilberseimer je
bio jedan od prvih profesora Bauhausa koji je u planiranju stambene tipologije svo-
ju pažnju usmjerio i prema socijalno slabije stojećim slojevima društva. Recentnija
istraživanja Bauhausa danas sve više pokazuju da su, kao i Selmanagić, što je vidljivo i
u njegovim projektima u Palestini 1930-ih godina, u posljednjim godinama djelova-
nja škole gotovo svi studenti bili pod dvostrukim utjecajem: u formalnim elementi-
ma i ekspresivnim kvalitetama oblikovanja pod utjecajem Miesa, a u funkcionalnim
karakteristikama i racionalnoj tipologizaciji gradnje pod utjecajem Hilberseimera.
Na seminaru profesora L. Hilberseimera oformio se tzv. Studentski kolektiv, čiji
su članovi bili Waldemar Adler, Isaak Butkow, Wilhelm Jacob Hess, Hilde Reiss,
Selman Selmanagić, Jaschek Weinfeld i Wils Ebert. Zajedno s profesorom Hil-
berseimerom, ti su studenti tijekom 1932. godine sudjelovali u planiranju projek-
ta naselja za radnike tvornice aviona Junkers u Dessauu (Junkers-Siedlung), i to je
bio, mada nerealiziran zbog ratnih prilika, najambiciozniji timski rad koji je proveo
Odjel za arhitekturu, a koji je, na stanoviti način, oživio duh Meyerova vremena i
bio alternativa visokoestetiziranom podučavanju arhitekture na seminarima Miesa
van der Rohea (spomenimo, tek kao ilustraciju, da je Meyer upotrebljavao termin
Bauen, a Mies Baukunst). Naselje je bilo planirano za 20 000 stanovnika i njego-
vom je planiranju prethodila iscrpna znanstvena analiza koja je, uz proučavanje
tehničkih, ekonomskih i ekoloških parametara te planiranih troškova realizacije i
održavanja, uključivala i detaljnu sociokulturnu analizu životnih navika stanovni-
ka kako bi se, u realizaciji toga planskog naselja, zamišljenoga kao mjesto života u
zajednici (komuni), odgovorilo svim potrebama njegovih korisnika. Promišljanje
zadatka kolektivnog stanovanja u stambenim jedinicama koje trebaju zadovoljiti sve
potrebe svakodnevnog života jedne zajednice i ostvariti optimalnu udaljenost od

• 189 •
 aida abadžić hodžić

radnog mjesta, kakve su rješavali na tečaju kod profesora Hilberseimera, nakon niza
detaljnih i sveobuhvatnih interdisciplinarnih analiza bit će iznimno značajno isku-
stvo za Selmanagićev kasniji rad u Palestini, kao i u godinama nakon Drugoga svjet-
skog rata u Berlinu, gdje je te (nekada fiktivne) projekte tada rješavao u dinamičnoj
stvarnosti jedne mlade, socijalističke države, kao i u projektima na kojima je radio sa
studentima Visoke umjetničke škole Weißensee, poput projekata za grad Schwedt
(1959. – 1962.) i za berlinska naselja Hohenschönhausen i Fennpfuhl.17
Realizacija Schwedta, novoga “socijalističkoga grada”, ostvarivana je u vrlo slože-
nom trenutku ekonomije DDR-a, kada se krajem 1950-ih godina nastojao potaknu-
ti i osnažiti proces industrijalizacije te ostvariti “glavni ekonomski zadatak”, kako je
istaknuto na V. partijskom zasjedanju SED-a 1958., a u vezi s “razvojem narodne
privrede DDR-a u nekoliko narednih godina, kojom bi se nedvosmisleno pokazale
prednosti socijalističkog društvenog uređenja naspram imperijalističke vlasti bonske
države”.18 Schwedt je grad na rijeci Odri, osamdesetak kilometara sjeveroistočno od
Berlina, uz samu granicu s Poljskom. Taj nekadašnji garnizonski gradić s baroknim
dvorcem, smješten u saveznoj državi Brandenburg, u Drugom je svjetskom ratu uve-
like devastiran (čak 85 %), osobito prilikom povlačenja sovjetskih jedinica. Krajem
1950-ih godina u gradu je živjelo otprilike 6200 stanovnika. Zbog ekonomskih ra-
zloga (radi ubrzane industrijalizacije nekadašnje primarno agrarne regije) vodstvo
SED-a odlučilo je 1958., nakon niza rasprava o optimalnoj lokaciji, da se u blizini
toga grada izgrade tvornica papira i rafinerija nafte, koje bi potaknule privredni, ali
i urbanistički razvoj grada.19 Još kao student Bauhausa, S. Selmanagić se susreo sa
zadatkom planiranja ekonomične, masovne stanogradnje. Naime, na pet stambe-
nih jedinica s balkonima (Laubenganghäuser) u naselju Törten, u predgrađu De-
ssaua, koje je H. Meyer projektirao 1929./1930. sa svojim studentima s Odsjeka
za arhitekturu kao proširenje postojećega Gropiusova projekta tog naselja, došlo se
do tehnički i funkcionalno vrlo uspješnog rješenja za spomenuti zadatak jer je sve
u gradnji i opremanju stanova u potpunosti bilo usuglašeno s idejom oblikovanja
“za običnog čovjeka”. H. Meyer je nastojao u 48 m², po vrlo povoljnoj najamnoj
mjesečnoj cijeni, osigurati sve potrebne preduvjete za život četveročlane obitelji u
trosobnom stanu s kuhinjom i kupaonicom. U realizaciji grada Schwedta, koji je

17
To je istaknuo i sam Selmanagić u jednom razgovoru iz 1976., u kojemu je opisao djelovanje
tog kolektiva. Detaljnije u: S. Selmanagic, “Entwurf einer Arbeitersiedlung”, Form und Zweck,
Fachzeitschrift für industrielle Formgestaltung, DDR-Berlin, 6/1976.,31-33.
18
O ekonomskom, socijalnom i političkom kontekstu u planiranju Schwedta detaljnije vidjeti u:
Springer, Herrschaft, Stadtentwicklung und Lebensrealität in der sozialistischen Industriestadt
Schwedt, Ch. Links Verlag, Berlin, 2007.
19
Springer, Philipp, “Leben im Unfertigen. Die ‘dritte sozialistische Stadt’ Schwedt”; u: Barth, Hol-
ger (Hg.), Projekt sozialistische Stadt: Beiträge zur Bau- und Planungsgeschichte der DDR, Reimer,
Berlin, 1998, 70.

• 190 •
 Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa

trebao imati i administrativne, ekonomske, edukativne, sportske, zdravstvene, kul-

turne i rekreativne sadržaje potrebne za svakodnevni život zajednice, S. Selmanagić
je mogao iskoristiti svoja dotadašnja značajna iskustva: od suradnje u Studentskom
kolektivu za Junkers-Siedlung 1932. do suradnje u Scharounovu Kolektivu za pla-
niranje Berlina neposredno nakon Drugoga svjetskog rata. S koliko je entuzijazma
sudjelovao u tom projektu potvrđuje i pismo koje je S. Selmanagić uputio tadašnjem
premijeru DDR-a O. Grotewohlu, u kojemu ga je upoznao s činjenicom da već ne-
koliko godina, zajedno sa svojim studentima i asistentima, sudjeluje u projektiranju
Schwedta, što mu pruža izvanrednu osnovu za povezivanje nastavnoga (teorijskog)
procesa s praksom (što je bio ideal socijalističkog obrazovanja), te je pozvao premi-
jera da se upozna s njihovim radom kada mu to zdravstveno stanje dopusti.20 Taj je
projekt, nažalost, Selmanagiću na kraju oduzet i predan na upravljanje Njemačkoj
građevinskoj akademiji (DBA) i Richardu Paulicku, koji je sudjelovao u projektira-
nju dijela berlinske Aleje Staljina te je kao potpredsjednik Njemačke građevinske
akademije (1955. – 1965.) bio aktivno uključen u oblikovanje tadašnje DDR-ovske
građevinske politike i sudjelovao u nacrtima čak triju od četiri uzorna “socijalistička
grada“: Hoyerswerda, Schwedta i Halle-Neustadta, za razliku od Selmanagića, koji
je tijekom 1950-ih godina s nekolicinom bauhausovaca zbog ideoloških razloga op-
tuživan kao “nerazumni formalist”.

Recepcija Bauhausa u godinama DDR-a i uloga Selmana Selmanagića

Modaliteti recepcije Bauhausa u nekadašnjemu DDR-u bili su, prije svega, poli-
tičko pitanje s obzirom na to da su urbanizam i arhitektonsko planiranje bili isklju-
čivo pod kontrolom države. Promjenjivim odnosom prema tradiciji modernizma, a
samim time i prema Bauhausu, mogu se pratiti i modaliteti oblikovanja, interpre-
tiranja i reprezentacije državnog identiteta DDR-a u hladnoratovskom kontekstu.
Obično se po tim promjenjivim stajalištima prema Bauhausu razlikuje nekoliko
dominantnih faza. U ranoj je fazi (1945 – 1950) odnos i istočne i zapadne stra-
ne prema Bauhausu bio pozitivan te je istican kao paradigma antifašističke kulture,
uz koju su se željele vezati obje Njemačke. To su godine u kojima je Berlin već bio
podijeljeni grad, a na kraju tog razdoblja podijeljena je i nekadašnja jedinstvena dr-
žava. Selmanagić je tada bio član Kolektiva za planiranje (Planungskollektiv) koji je
vodio Hans Scharoun, a koji je bio zadužen za obnovu ratom razrušenog Berlina. U
timu od osam arhitekata Selmanagić je od 1945. do 1950. vodio Odjel za planiranje
izgradnje i obnovu kulturnih i sportskih objekata i zaštitu spomenika, koji je bio
zadužen za cijeli grad. U tom vremenu Selmanagić je realizirao i svoj najzahtjevniji
i najveći projekt – Stadion omladine svijeta (Stadion der Weltjugend) u Berlinu
(1950.), nekada najveći atletski i nogometni stadion u DDR-u. Na tom zahtjevnom
20
P
 ismo datirano 2. svibnja 1962. Izvor: arhiv obitelji Selmanagić u Berlinu.

• 191 •
 aida abadžić hodžić

projektu surađivao je s kolegom iz Kolektiva za planiranje – pejzažnim arhitektom

Reinhardom Lingnerom, i u realizaciji tog projekta još je uvijek bilo živo iskustvo
bauhausovske tradicije. Potom je nastupilo vrijeme snažno obilježeno duhom stalji-
nizma i tzv. debatom protiv formalizma u DDR-u, kada je Bauhaus smatran “tuđim,
neprijateljskim fenomenom” (1951. – 1955.). Isključivi uzor u Istočnom Berlinu
i Istočnoj Njemačkoj postala je monumentalna arhitektura i urbanizam SSSR-a, s
naglašenim širokim avenijama i građevinama u neohistorijskim stilovima, a izgrad-
nja Aleje Staljina (od 1961. ta je aleja preimenovana u Aleju K. Marxa) bila je pa-
radigmatski primjer najkruće socrealističke arhitekture u DDR-u realiziran prema
sovjetskome modelu. Modernistička načela i tehnike oblikovanja postali su paradi-
gmom zapadnjačkog imperijalizma, a oživljavanje klasicističke kulture 19. st. pre-
poznato je kao najbolje sredstvo oblikovanja novog identiteta Istočne Njemačke u
obrani protiv dominacije “internacionalnog stila” i sve snažnijeg utjecaja sjeverno-
američkoga kulturnog kruga. U tom kontekstu Bauhaus je napadan kao “koroziv-
no-buržoaski element koji utjelovljuje antinacionalne i antisocijalističke elemente”,
a na udaru kritike našao se i sam Selmanagić, koji je, uz M. Stama i F. Ehrlicha, bio
prozivan i kritiziran u onodobnim govorima i tekstovima (1951.) predsjednika Nje-
mačke građevinske akademije K. Liebknechta zbog “snažnog pristajanja uz tradiciju
Bauhausa”.21 Na V. plenumu Centralnog komiteta Partije socijalističkog jedinstva
(CK SED-a), održanome 17. ožujka 1951., ozakonjena je “borba protiv formalizma
u umjetnosti i književnosti u ime progresivne njemačke kulture”. Upravo će nastava
u školi i program Odjela za arhitekturu, koji je Selmanagić vodio od 1950. do 1970.
godine, a koji se snažno oslanjao na bauhausovski uzor integracije različitih oblasti
i na socijalnu angažiranost, biti glavni reper u očuvanju tradicije Bauhausa u DDR-
u, ako se ima na umu da, osim vrlo značajnog projekta proširenja školske zgrade
(1956.) Selmanagić nije više bio u prilici realizirati nijedan veći projekt, što tužno
potvrđuje izravni sukob s Njemačkom građevinskom akademijom oko projekata za
grad Schwedt početkom 1960-ih godina.
Nakon Staljinove smrti, pod pritiskom teških ekonomskih prilika, došlo je do
“labavljenja” staljinističke doktrine i do početka svojevrsne rehabilitacije pozitivnih
iskustava Bauhausa u Istočnoj Njemačkoj (1955. – 1970.), što će, osobito u godi-
nama 1976. – 1990. voditi postupnom otvaranju prema zapadnom bloku i kapi-
talizmu.22 Pristajanje uz moderni dizajn i arhitekturu i “zatupljivanje oštrice” for-
malističke kritike krajem 1950-ih i početkom 1960-ih godina imalo je sasvim jasne
ekonomske razloge: trebalo je “brzo, učinkovito i jeftino” (kako je glasio vodeći slo-
21
Citirano prema: Durth, Werner, Düwel, Jörn, Gutschow, Niels, Architektur und Städtebau der
DDR. Die FrühenJahren, Jovis, Berlin, 2007, 165.
22
T a se periodizacija temelji na studiji Wolfganga Thönera “From an ‘alien, hostile phenomenon’ to
the ‘poetry of the future’: On the Bauhaus reception in East Germany, 1945-1970”, GHI Bulletin
Supplement 2 (2005), Washington DC,115-137.

• 192 •
 Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa

gan Honeckerova programa masovne stanogradnje) odgovoriti na potrebe mladoga

socijalističkog društva. I stil Aleje Staljina (tada već preimenovane u Aleju Karla
Marxa) zbog istih će razloga doživjeti radikalnu promjenu: skupe, neohistoricistič-
ke palače, podignute prema sovjetskom uzoru, zamijenjene su u drugoj fazi gradnje
montažnim, armiranobetonskim konstrukcijama – tzv. Plattenbau.

Kako rezimirati ideju Bauhausa u susretu različitih kultura

Kada je trebao rezimirati rezultate triju različitih direktorskih mandata u školi
i njihov utjecaj na program Bauhausa, Selmanagić je istaknuo Gropiusa kao ute-
meljitelja ideje Bauhausa i osobu koja je usmjerila rad škole prema sintezi svih um-
jetnosti i prema racionalnom korištenju tehničkih i industrijskih mogućnosti, a u
središtu obrazovnog procesa bilo je razvijanje sposobnosti mišljenja, predočavanja i
iznalaženja novih rješenja. Meyerovo vrijeme, prema Selmanagiću, obilježilo je sna-
ženje ideje funkcionalizma i ekonomičnosti u arhitekturi, kao i socijalne dimenzije
gradnje, a kao nedostatak njegova razumijevanja obrazovnog procesa Selmanagić je
istaknuo Meyerovo isključivo isticanje znanstvene strane kreacije, na štetu umjetnič-
ke, što je, nažalost, za njegova mandata udaljilo određene profesore od škole. Mies
van der Rohe je, prema Selmanagićevu mišljenju, naglašavao važnost činjenice da se
čovjek mora ugodno osjećati u određenoj arhitekturi, pri čemu su funkcionalnost i
ekonomičnost bile samorazumljive kvalitete. U jednome svom prisjećanju na način
rada na seminaru profesora Miesa van der Rohea, Selmanagić je ispričao anegdotu
kada mu je profesor, nakon što se Selmanagić već smatrao “zrelim” projektantom s
nekoliko značajnih idejnih projekata, među ostalim i s projektom bolničkog kom-
pleksa za Junkers-Siedlung iz prethodnog semestra, zadao da dizajnira metlu za či-
šćenje. Na veliko Selmanagićevo iznenađenje, profesor mu je rekao da na tome sam
radi već pola godine i da taj problem još nije uspješno riješio, a vođen je prizorom
čistačice koja, klečeći na koljenima, pokušava očistiti prašinu što se zavukla u kutove
prostorije. Upravo je iz iskustva takvih zadataka Selmanagić spoznavao socijalne ele-
mente dizajna i arhitekture kojima uvijek u središtu mora biti korisnik, što će mu ka-
snije biti od iznimne važnosti u poslovima dizajniranja namještaja u Hellerauu, kada
je shvatio da je dobro dizajnirana stolica ne samo ona u kojoj čovjek udobno sjedi
već i ona koja olakšava njegov rad. To se osobito odrazilo i u njegovu vrlo uspješnom
projektu unutrašnjeg uređenja Visoke partijske škole Karl Marx u Kleinmachnowu.
Osobito je bio pohvaljen njegov projekt sobe za tri studenta u kojoj je, na osnovi
detaljne analize potreba i navika njezinih korisnika, u vrlo ograničenoj kvadraturi
uspio harmonično i funkcionalno ujediniti funkcije boravka, odmora i rada. Isto
tako, taj primjer potvrđuje i misao-vodilju Bauhausa o tome da je metoda oblikova-
nja uvijek ista i polazi od potreba i mogućnosti ciljanih korisnika, bez obzira na to
je li riječ o oblikovanju pepeljare ili kuće, kako je jednom prilikom slikovito rekao

• 193 •
 aida abadžić hodžić

S. Selmanagić podsjećajući na riječi W. Gropiusa o tome da onaj tko zna projektirati

stolicu zna projektirati i kuću.23
Uz otvorenost prema istraživanju novih oblikovnih načela usmjerenih prema
potrebama korisnika, Selmanagićev boravak u Bauhausu odredio je i njegov životni
svjetonazor i političko opredjeljenje, a time i promišljanje arhitekture kao fenomena
koji se razumijeva, promišlja i problemski definira “izvan četiri zida”. Duh antifašiz-
ma bio je determinanta njegova svjetonazora: od pristupanja Komunističkoj partiji
već krajem 1929., na početku studija, pa sve do angažmana u ilegalnim komuni-
stičkim ćelijama tijekom Drugoga svjetskog rata u Berlinu i njegove bitne uloge u
obnovi Berlina i izgradnji nove države DDR-a (od 1949.). Uz to, naglašena otvore-
nost za dijalog s različitim kulturama i tradicijama (što je osobito obilježilo njegov
dinamičan boravak na Bliskom istoku tijekom 1930-ih godina) reflektirale su duh
internacionalizma i otvorenosti Bauhausa koji je obilježio njegove studentske godi-
ne. Strastveno i impulzivno, kako je, sasvim slučajno, donio i odluku da se upiše na
Bauhaus, tako je, u želji da upozna drugačije kulture i civilizacije, Selmanagić nakon
diplomiranja nekoliko godina ostao i na Bliskom istoku. Bilo je to sasvim u skla-
du s njegovim otvorenim i pomalo pustolovnim karakterom, željnim novih znanja
i iskustava. Najprije je kratko boravio u ateljeu nekadašnjega Poelzigova studenta
Seyfi (Nassih) Arkana (do ožujka 1934.). Iako su to bile vrlo dinamične godine tada
još mlade kemalističke Republike, vrijeme reformi društvenoga, političkoga i kul-
turnog života, obilježenoga naglašenim otvaranjem vrijednostima zapadne kulture,
Selmanagić taj boravak nije smatrao osobito poticajnim i želio je otputovati čak do
Afganistana. Iako za put do Afganistana nije mogao naći odvažnog suputnika kakav
je bio on, kako je naveo u pismu svome dobrom prijatelju Hajo Rosi (iz 1935.),
Selmanagić je već na proputovanju kroz Kairo bio fasciniran tadašnjom Palestinom
– ubrzanim tempom njezina razvoja, ali i njezinim unutrašnjim suprotnostima, “ra-
zličitim narodima, rasama i religijama”.24 Radeći u ateljeu Richarda Kauffmanna, a
kasnije i tijekom samostalne prakse, Selmanagić je sudjelovao u vrlo zanimljivom
otvaranju i specifičnoj sintezi autohtonih graditeljskih tradicija i internacionalnog
stila koji se pojavio s imigracijom velikog broja modernističkih arhitekata sa Zapada.
Istovremeno, na tragu vlastitog iskustva djetinjstva u sredini dviju kultura (a la turca
i a la franga) usvajao je i razvijao ono najbolje od duha kozmopolitizma i internacio-
nalizma, što također čini vrijednost pedagoške baštine te utjecajne škole.
Godine boravka S. Selmanagića u Palestini, nakon završetka studija na Bauha-
usu, bile su razdoblje britanskog mandata u toj zemlji, koji je započeo u prosincu
23
Hirdina, Heinz, “Selman Selmanagić über das Bauhaus, Erinnerungen von Bauhäuslern an das
Bauhaus”, Aufzeichnung eines Gesprächs, 1979, Form und Zweck, Fachzeitschrift für industrielle
Formgestaltung 3/79, DDR - Berlin, 68.
24
N
 avedeno prema pismu Selmana Selmanagića upućenom H. Roseu, Jeruzalem, 1. listopada 1935.
Izvor: Bauhaus Archiv, Berlin, Selman Selmanagić - mapa 2.

• 194 •
 Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa

1917. i trajao do 1948. godine. Velik broj njemačkih arhitekata židovskog podri-
jetla, školovanih u Bauhausu, stigao je tih godina u Palestinu, pa su i u tom dijelu
svijeta primjetni tragovi utjecaja bauhausovske tradicije izvan Europe, pri čemu je
došlo do zanimljive sinteze utjecaja Bauhausa i arhitekture međunarodnog stila
s elementima lokalne graditeljske tradicije, što je bilo uvjetovano, među ostalim,
i klimatsko-geografskim uvjetima. Velike staklene površine europskih građevina
po pravilu su reducirane na relativno male i uske prozorske otvore, primjerenije
visokim temperaturama, a u skladu s tim je i primjena dubljih, sjenovitih balkona.
Upravo na tim primjerima Selmanagić je, kao suradnik u jeruzalemskom ateljeu
uglednog arhitekta i urbanista Richarda Kauffmanna (od 12. kolovoza 1934. do
15. travnja 1935.)25 te kao samostalni arhitekt u Palestini, usvajao novu praksu
i znanje o tome kako pozitivna iskustva arhitekture modernizma prilagoditi lo-
kalnim geo-klimatskim specifičnostima, ali i potrebama i kulturno-tradicijskim
datostima određene zajednice.

Selman Selmanagić–karizmatični profesor Kunsthochschule Weißensee

Lothar Neumann, jedan od Selmanagićevih studenata (1953. – 1958.), a kasnije
i njegov najbliži suradnik u Weißenseeu (1959. – 1970.) sve do Selmanagićeva od-
laska u mirovinu, u svojim je sjećanjima o radu u klasi prof. Selmanagića istaknuo
da je najvažnija karakteristika Selmanagićeva pristupa arhitekturi bila usmjerenost
prema korisnicima, njihovim potrebama i životnim navikama te zadovoljavanje i
usklađivanje individualne i socijalne uloge arhitekture. I studentica Iris Grund sje-
ćala se svojih neuspješnih pokušaja da na drugoj godini studija na Kunsthochschule
Weißensee precizno nacrta jedan “drveni kompozitni prozor”. Očajna i obeshrabre-
na svojim neuspjelim pokušajima, razmišljala je da odustane od studija. Razgovor s
profesorom Selmanagićem bio je odlučujući za njezin život i karijeru: umjesto raz-
govora o detaljima oblikovanja prozora, profesor Selmanagić, toplo i ljudski, dugo je
razgovarao sa svojom studenticom o misiji arhitekture u društvu, njezinim moguć-
nostima i odgovornosti.26 Prema riječima profesora Selmanagića, prave proporcije
nisu bile samo pitanje forme i harmonije arhitekture nego i ljudske mudrosti. Stu-
denti su zapamtili i poslovicu koju im je njihov profesor često ponavljao, a koju je on
čuo od svoga oca i koja ga je trebala pripremiti za nepredvidive izazove što ih život
donosi te na situacije u kojima će morati biti u stanju “ni iz čega napraviti nešto”:

25
Izvor: potvrda koju je S. Selmanagiću izdao Richard Kauffmann, datirana: Jeruzalem, 20. travnja
1935. Arhiv obitelji Selmanagić u Berlinu (kao i Bauhaus Archiv Berlin, mapa 1 - Persönliche Un-
terlagen, Zeugniss).
26
Iris Grund, “Unterricht bei Professor Selmanagić”; u: Wüsten, Sonja, Selman Selmanagić, Kunst-
hochschule Berlin, 1985, 54-56.

• 195 •
 aida abadžić hodžić

“Prije ili kasnije morat ćeš znati iz obične vode napraviti brašnenu supu“27, običavao
mu je ponavljati njegov otac Alija.
Danas ugledni njemački arhitekt Peter Kulka (rođ. 1937.), u svome govoru u po-
vodu stogodišnjice rođenja svoga nekadašnjeg profesora, rekao je: “Kada sam 1959.
želio nastaviti studij arhitekture u tadašnjem DDR-u dolazila je u obzir samo jedna
institucija – Visoka škola Weißensee, i samo jedan profesor – Selman Selmanagić.
Ta je škola stajala u tradiciji Bauhausa, u interdisciplinarnom, zajedničkom radu ar-
hitekata, dizajnera, umjetnika, tehnologa i proizvodne prakse. To je osobito pohva-
lio i Richard Neutra prilikom posjete školi 1966. godine.”28
Iz iste, 1966. godine, kada je školu drugi put posjetio R. J. Neutra, datira i pismo
koje je S. Selmanagiću uputio prvi direktor Bauhausa W. Gropius, iz kojega je vid-
ljivo koliko je živom ostala potreba “starih bauhausovaca” da raspravljaju o aktual-
nim pitanjima arhitekture i dizajna, kao i o najprimjerenijim načinima umjetničkog
obrazovanja. S. Selmanagiću je bilo važno Gropiusovo mišljenje o njegovu načinu
rada i često ga je informirao o svome nastavnom planu i programu. U svome pismu
W. Gropius je kao ključnu sastavnicu procesa obrazovanja naveo “osobnost učitelja”,
snagu njegova karaktera i predanost. Istaknuo je, također, nužnu interakciju između
različitih segmenata obrazovnog procesa, pri čemu “svaki detalj uvijek mora biti u
relaciji prema cjelini”, a sam razvoj treba biti “sveobuhvatan i u obliku koncentričnih
krugova – poput godova na drvetu, a ne parcijalan”.29
***

U bauhausovskim programima susretale su se i presijecale različite teorije i prak-

se. Autonomnost umjetnika i sloboda izraza, paradigmatske vrijednosti modernite-
ta koje su u avangardama s početka stoljeća još čuvale duh odabranih elita i intelek-
tualnih aristokrata bili su ugroženi pojavom narodnih masa, proletarijata kojemu su
trebala biti otvorena vrata umjetničke edukacije i usvajanja univerzalno razumljivog
jezika formi. Ta je proturječnost bila prijeporna i samim “majstorima” Bauhausa, ali
upravo je univerzalnost umjetničkog jezika bila nužan preduvjet sna o mogućnosti
da čovjek iznova, kroz umjetnost, stekne primordijalni osjećaj cjeline svoga bitka i
djelovanja, da se pomiri sa samim sobom i prirodom koja ga okružuje, da se uklone
sve klasne razlike i da se stvori zajednica solidarnosti među svim rasama i nacijama.
Prema mišljenju pojedinih analitičara tadašnjih političkih, društvenih i umjetničkih
27
Tu je poslovicu na njemačkom jeziku S. Selmanagić ponavljao na sljedeći način: “Irgendwann müsst
ihr aus Wasser Mehlsuppe kochen können.” Navedeno prema: P. Kulka, govor održan 2005. godi-
ne, u povodu stogodišnjice rođenja S. Selmanagića, Kunsthochschule Weissensee. Ovom prilikom
zahvaljujem prof. P. Kulki na ustupljenom govoru i na dopuštenju da objavim njegove dijelove.
28
Ibid.
29
Pismo W. Gropiusa upućeno S. Selmanagiću, datirano 8. kolovoza 1966., nalazi se u arhivi obitelji
Selmanagić u Berlinu.

• 196 •
 Selman Selmanagić i tradicija Bauhausa

zbivanja, “prijelomnost razdoblja nakon Prvoga svjetskog rata ogledala se upravo u

prihvaćanju jedne središnje zamisli epohe: u napuštanju korjenitog individualizma
i profinjene senzibilnosti devetnaestog stoljeća u korist mentaliteta kojemu je signa-
tura osjećaj zajedništva i priznavanje stvaralačke snage mnoštva, mase, zajednice,
tima, saveza, kolektiva – kako su glasile krilatice vremena”.30 Upravo je to odredilo
svjetonazor Selmana Selmanagića i njegov kasniji projektantski i pedagoški rad. Pre-
ma riječima prof. Kulke, izazovi vremena koje živimo, nezaposlenost, teška ekonom-
ska situacija i socijalni problemi i danas čine misao i opus njegova profesora Selmana
Selmanagića izrazito aktualnima, a njegov model promišljanja i kreiranja arhitektu-
re izvan četiri zida paradigmatskim primjerom oživotvorenja bauhausovskog ideala
u suvremenom kontekstu.

30
Navedeno prema: Viktor Žmegač, Od Bacha do Bauhausa: Povijest njemačke kulture, Matica hr-
vatska, Zagreb, 2006, 668.

• 197 •
 aida abadžić hodžić

Aida Abadžić Hodžić

Selman Selmanagić and the Bauhaus Tradition: the Concept of “outside
of Four Walls Architecture”

Summary
As the long-time professor of building and spatial design and the chief of the
Department for Architecture at the School of Art Weißensee (Kunsthochschule
Weißensee) in the (erstwhile) Eastern Berlin (1950-1970), Selman Selmanagić in-
fluenced greatly the many generations of students and presently active architects
through his understanding of architecture as being tightly connected to the social,
political and cultural context as well as the needs of the users, and, along with that,
through the shaping of a pedagogical model of outside of four walls architecture
which defined and understood architecture much more broadly that the formal and
functional issues. Such a pedagogical approach, which was based in Selmanagić’s
great practical experience of being an architect, urbanist and designer, at the same
time strongly reflected and actualized the core values and ideals of the most im-
portant school of the European artistic avant-garde – Bauhaus, which Selman
Selmanagić attended. In his pedagogical and creative work, Selmanagić sought to
provide the basic theoretical and design values of the Bauhaus with a social reason-
ing and justification, as well as to offer a model of active and engaged life and activi-
ties in time and (socialist) community.

• 198 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

Izvorni znanstveni rad (Original scientific paper)

UDK 341.485(497.6 Srebrenica)”1995”
94(497.6)“1992/1995“

zijad šehić
Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva
•
Apstrakt: Na osnovu arhivske građe i referentne literature autor razmatra zbivanja u
sigurnosnoj zoni Srebrenica u julu 1995. godine, kada je, zbog nedjelovanja međunarodne
zajednice izvršen najveći genocid u Evropi nakon Drugog svjetskog rada. Posebnu pažnju
autor je posvetio analizi diplomatskih aktivnosti velikih sila, koje su se, na nagovještaj budu-
ćih dešavanja držale suzdržano, postajući tako i same saučesnik u tim dešavanjima.
Ključne riječi: agresija, međunarodna diplomatija, Srebrenica, genocid, pravda, kazna

Abstract: Using archival sources and referential literature, the author considers the
events in the Srebrenica Safe Haven in July of 1995, when, due to the lack of activity of the
International Community, the largest genocide was committed in Europe after the Sec-
ond World War. Special attention is dedicated to the analysis of diplomatic activities of
the Great Powers, who, on the prognosis of future proceedings, remained restrained, thus
becoming themselves accomplices in these events.
Key words: aggression, international diplomacy, Srebrenica, genocide, justice, punish-
ment

Još prije nego što je održan referendum o nezavisnosti Bosne i Hercegovine

Radovan Karadžić je najavio da je njegov cilj uspostavljanje “jedne države za sve
Srbe”. U interwievu za list “Ilustrovana Politika” objavljenom 20. januara 1992,
na pitanje o srpskoj strategiji je odgovorio: “Nema više povlačenja. Borićemo se.”
A na pitanje koliko će daleko ići, odgovorio je: “Dok ne postignemo Karađorđev
cilj. – ujedinjenje svih Srba i dok ne dovršimo borbu.” Uskoro se ponovo oglasio
i priznao: “Nema povratka na jedinstvenu Bosnu i Hercegovinu. Došlo je vrijeme
da se srpski narod organizira kao cjelina, ne gledajući na administrativne granice.”
Prije nego što je postao predsjednik “krnje Jugoslavije” Dobrica Ćosić je otvoreno
govorio da “mir u Bosni i Hercegovini ne može biti sačuvan priznavanjem tih
komunističkih postojećih republičkih granica “ili “unutrašnjih administrativnih

• 199 •
 zijad šehić

granica”, kako ih je on nazivao.1 Na 16. sjednici Skupštine bosanskohercegovačkih

Srba održanoj 12. maja 1992. godine u Banja Luci bili su istaknuti budući strateški
ciljevi koje je predstavio Karadžić. Prvi je bio da se postigne državno razdvajanje
od druge dvije nacionalne zajednice, drugi, da se “sve srpske oblasti” povežu u
jednu cjelinu; treći, da se uspostavi koridor u dolini rijeke Drine, odnosno
“eliminiranje rijeke Drine kao granice između dva svijeta.” Četvrti strateški cilj
je predviđao da se uspostavi granica na Uni i na Neretvi, a peti je imao za cilj
da se podijeli Sarajevo u srpski i bošnjački dio i uspostavljanje svakog od ta dva
dijela efektivne državne vlasti te konstitutivne države. Borbe u Sarajevu i za
Sarajevo trebale su biti od presudne važnosti, one su odlučivale sudbinu Bosne
i Hercegovine. Šesti strateški cilj je predviđao izlaz Srpske Republike na Jadran.2
General Ratko Mladić je tada upozoravao: “Ne možemo očistiti niti sve prosijati
da bi odijelili Srbe od ostalih i zadržali samo Srbe, dok bi drugi otišli. Ne znam
kako će gospoda Karadžić i Krajišnik to objasniti svijetu. Ej, ljudi, to je genocid...”
Karadžić je na to odgovorio: “Što da radimo ako dobijemo državu u kojoj smo u
manjini. Što da radimo ako nas opet budu ubijali, i ako naši neprijatelji budu u
našoj državi? Evropa neće i ne želi preuzeti rizik da pusti da se ovdje stvori islamska
država”...3 Uskoro se pristupilo realizaciji planiranih ciljeva. Vojska Republike
Srpske(VRS), uz aktivnu pomoć tzv. Jugoslavenske armije i paravojnih formacija
iz Srbije - pokrenula je u aprilu i maju 1992 pohod etničkog čišćenja nesrpskog
stanovništva iz većeg dijela Republike Bosne i Hercegovine, koristeći se taktikama
poput opsadnog ratovanja, sistematskog zlostavljanja koje je obuhvatalo vrlo
rasprostranjenu praksu mučenja, ubijanja, silovanja, tuče, uznemiravanja, de jure
diskriminacije, zastrašivanja, prislinog raseljavanja ljudi, konfiskacija imovine...
Na ministarskom zasjedanju Vijeća NATO-a održanom u Brüssellu 17. decembra
1992, jugoslavenska armija, jugoslavensko vođstvo i bosanskohercegovački Srbi su
optuženi za etničko čišćenje, povrede ljudskih prava, mučenja, ubistva, sistematska
silovanja žena, otmice, uništavanje vjerskih objekata i ostale postupke koji su
imali za cilj stvaranje etnički čistih teritorija. Domet rezolucija Vijeća sigurnosti
Ujedinjenih nacija (VS UN-a) ostao je ograničen različitim političkim interesima
članica Evropske zajednice (EZ-a) i stalnih članica VS UN-a, koji su bili instrument
1
Norman Cigar, Genocid u Bosni. Politika etničkog čišćenja, Institut za istraživanje zločina protiv
čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo 1998, 52-53; Šehić Zijad, Eksperiment u svjetskoj la-
boratoriji Bosna. Međunarodna diplomatija u vrijeme disolucije SFRJ i agresije na Republiku Bosnu i
Hercegovinu (do Vašingtonskog sporazuma 1994.), Dobra knjiga, Sarajevo, 2013, 97
2
Zapisnik sa 16. sjednice Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini održane 12. maja 1992. u
Banjaluci u prostorijama Doma JNA..., u: Bosna i Hercegovina u vreme raspada SFRJ 1990-1992.
Tematska zbirka dokumenata. Priredio dr Kosta Nikolić, Biblioteka “Jugoslovenska kriza”. Edicija
“Dokumenta”, Institut za savremenu istoriju, Fond za humanitarno pravo, Beograd 2011, 249-300.
3
Hartman Florence, Mir i kazna. Tajni ratovi međunarodne politike i pravosuđa, Profil, Zagreb 2007,
63.

• 200 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

utjecaja na odluke i metode provođenja usvojenih zaključaka. Reakcija na povrede

humanitarnih prava zadržale su se samo na verbalnim osudama i prijetnjama.4
Nakon proglašenja nezavisnosti Republike Bosne i Hercegovine snage VRS su
nekoliko sedmica držale Srebrenicu pod svojom kontrolom. Grupa boraca Armije
Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH) pod komandom Nasera Orića uspjela
je da je oslobodi i poveže sa snagama u Žepi. Površina srebreničke enklave tada
je iznosila oko 900 km2. Na početku 1993. godine u ofanzivi VRS je presjekla
vezu izmedu Srebrenice i Žepe i smanjila obim srebreničke enklave. Komandant
Zaštitnih snaga UNPROFOR-a, general Filip Morijon (Philippe Morillon) je tada
posjetio Srebrenicu i izjavio pred njenim stanovnicima da je grad od tada stavljen
pod zaštitu UN-a. U martu i aprilu, Visoki komesarijat za izbjeglice (UNHCR) je
evakuirao otprilike 8.000 do 9.000 stanovnika iz Srebrenice. Dana 13. aprila 1993,
Srbi su obavijestili predstavnike UNHCR-a da će napasti grad ako se ARBiH ne
preda.5 Vijeće sigurnosti UN-a je 16. aprila 1993 usvojilo rezoluciju o Srebrenici, u
kojoj je od VRS zahtijevano da odmah obustavi ratna djelovanja i vojne aktivnosti
i Srebrenicu i njenu okolinu tretiraju kao “sigurnosnu zonu”, slobodnu od svih
vojnih oružanih napada ili drugih neprijateljstava. Nakon jednogodišnje opsade
Srebrenice, Načelnik Štaba vrhovne komande (ŠVK) ARBiH Sefer Halilović
i komandant Glavnog štaba VRS Mladić su 18. aprila 1993 potpisali primirje
nakon posredovanja UN-a da se izvrši demilitarizacija grada i evakuacija ranjenih
i bolesnih. Istoga dana u Srebrenicu su stigle prve jedinice UN-a radi nadgledanja
demilitarizacije.6 S obzirom na humanitarne potrebe i sigurnost više gradova u RBiH,
u kojima se pogošavala situacija zbog stalnog priliva mnogobrojnih prognanih,
među kojima se nalazio veliki broj bolesnih i ranjenih VS UN-a je 6. maja 1993.
usvojilo rezoluciju br. 824/1993 kojom su Sarajevo Tuzla, Bihać Goražde, Žepa i
Srebrenica - proglašeni “sigurnosnim zonama.” Zahtijevano je od svih strana da ti
gradovi i okolne oblasti budu poštovane kao “sigurnosne zone” i budu slobodne od
oružanih napada i svih drugih neprijateljskih djelovanja. Traženo je da se povuku
snage VRS iz tih gradova, na rastojanje sa kojeg ne mogu predstavljati opasnost
za njihovu sigurnost. Od svih strana je zahtjevano poštovanje prava sigurnosti
personala UN-a (UNPROFOR), kao i međunarodnih humanitarnih organizacija,
kojima je trebalo omogućiti slobodan i neometan prilaz svim “sigurnosnim zonama”
u Republici Bosni i Hercegovini. 7 Vijeće sigurnosti UN-a je 4. juna 1993, sa 13
4
Šehić, 2013, 209-210.
5
Batler Ričard, Iskaz o vojnim događajima u Srebrenici, 1. novembar 2002. Operacija Krivaja 95, u:
Biserko Sonja (ur.): Srebrenica: Od poricanja do priznanja. Biblioteka Svedočanstva br. 22, Helsinški
odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2006, 74.
6
Europa Archiv, Zeitschrift für Interationale Politik, Bon ( Bonn), Nr 10, 1993, 109.
7
Resolution 824 (1993) des Sicherheitsrats der Vereinten Nationen über die Einrichtung von Sicher-
heitszonen in Bosnien-Herzegowina, verabschidet am 6. Mai 1993. in New York, EA, 18/1993., D.

• 201 •
 zijad šehić

glasova za i 2 protiv (Venecuela i Pakistan), usvojilo rezoluciju br. 836 o proširenju

mandata UNPROFOR-a u Republici Bosni i Hercegovini, odlučno pružiti zaštitu
civilnom stanovništvu u “sigurnosnim zonama”.8
Kada je u aprilu 1993 srebrenička kriza dostigla vrhunac javno se oglasila bivša
premijerka Velike Britanije Margaret Tačer (Thatcher), koja se stalno zalagala
da se skine embargo na naoružanje ARBiH, suprostavljajući se mišljenju da bi to
stvorilo “izjednačeno ubilačko polje”, tvrdeći kako je Bosna već “ubilačko polje za
kakvo sam vjerovala da ga više u Evropi nikad ponovo nećemo vidjeti, kakvo nije
dostojno Evrope, nije dostojno Zapada i nije dostojno Sjedinjenih Država”. “Ovo
se”, naglasila je, “događa u srcu Evrope, a ništa nismo učinili da to zaustavimo. Ovo
je u sferi evropskog uticaja. Moralo bi biti u sferi evropske savjesti... Nismo ništa
drugo do sudionici pokolja”. Tačer je još manje birala riječi u privatnim razgovorima.
“Douglas, Douglas”, rekla je ministru spoljnih poslova Velike Britanije Daglasu
Herdu (Douglas Hourd) , “Nevil Čemberlen (Neville Chamberlain) bi kraj tebe
izgledao vrlo ratoborno”.9
Na sjednici Skupštine Republike Srpske (RS) 20. jula 1993 Karadžić je obećao
“krvoproliće” u Srebrenici, nagovještavajući sudbinu enklava u istočnoj Bosni: “Ako
međunarodna zajednica sa nama postupa kao sa životinjama, mi ćemo se ponašati
kao životinje.” Četvrtog jula 1994, VRS raspoređene u istočnoj Bosni su primile
direktive od GŠ VRS da “moraju nastaviti naoružavati, uvježbavati i pripremati
vojsku da izvede bitnu misiju: istjerivanje Muslimana iz srebreničke enklave.
Moramo napredovati. Moramo uvjete života neprijatelja učiniti nepodnošljivim, a
njegov privremeni boravak u enklavi nemogućim”.10
Kada je 4. jula 1994, u Sarajevu bila inaugurirana američka diplomatska misija,
neposredno nakon ultimatuma NATO-a VRS, ambasadorka Madeleine Albright
(Medlin Olbrajt) je uzviknula: “Ja sam Sarajka” i rekla da su “sudbine SAD-a i Bo-
sne i Hercegovine neraskidivo povezane”. Bila je to emocionalna i politička poruka,
371- D 373.; Carole Hodge; Velika Britanija i Balkan od 1991. do danas, Biblioteka Tragom istine,
Detecta, Zagreb 2007, 124.
8
EA, 18/1993, D. 377- D. 388. Nakon dugotrajne rasprave u Vijeću sigurnosti UN-a, grupa ne-
svrstanih zemalja na čelu sa Venecuelom, predložila je poništavanje rezultata srpske agresije i ski-
danje embarga na isporuku oružja ARBiH. Posebno izaslanstvo nesvrstanih zemalja je sa stalnim
predstavnikom Venecuele pri UN-u Diegom Arriom posjetilo Srebrenicu 25. aprila i nakon posjete
zaključilo da tu “sigurnosnu zonu” treba znatno povećati, a postrojbe UN-a ovlastiti da vojnim
sredstvima nametnu poštivanje odluke VS UN-a. Za vrijeme novog kruga pregovora u VS UN-a
15. maja 1993 u dokumentu koji su pripremile nesvrstane zemlje stajalo je da koncept “sigurnosnih
zona” neće uroditi plodom ako njihovu sigurnost ne bude garantirao i štitio UNPROFOR (Hod-
ge, 2007, 151).
9
Sims Brenan, Najsramniji trenutak. Britanija i uništavanje Bosne, Buybook, Helsinški odbor za ljud-
ska prava, Sarajevo-Beograd 2003, 40-41.
10
Hartmann, 2007, 63

• 202 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

istovremeno upućena Sarajlijama i onima koji su ih svakodnevno ubijali, poruka

dovoljno jasna da bude shvaćena kao odlučno i konačno svrstavanje SAD-a uz Re-
publiku Bosnu i Hercegovinu. Tadašnji ambasador SAD-a Viktor Jakovič ( Jako-
vich) gotovo da je ponovio riječi Olbrajtove: “Dok nas ima, ima i Bosne!”, izražava-
jući čvrstu američku podršku nepodijeljenom i slobodnom Sarajevu, demokratiji,
multietničnosti... Tada je predsjednik Klinton (Clinton) u politički rječnik uveo
pojam “gušenje Sarajeva”, što su prihvatili brojni predstavnici Administracije SAD-
a, neprestano ponavljajući da to gušenje neće biti dozvoljeno. Mnogo puta SAD su
retorički potvrđivale svoju odanost Republici Bosni i Hercegovini, ali embargo na
naoružanje ARBiH nisu podigle. Kada je u septembru 1994, upravo na uvjeravanje
SAD-a, Vlada Republike Bosne i Hercegovine pristala na odlaganje zahtjeva za po-
dizanje embarga za 6 mjeseci, bila je garantirana zaštita bosanskih gradova.11
Nakon što je 18. januara 1995, Treći nizozemski bataljon (Dutchbat-3) preu-
zeo dužnost od Dutchbata-2, postrojbe VRS-a su zakoračile u srebreničku enklavu
i zauzele nove položaje. Niko se tada nije osvrtao na molbe Vlade Republike Bosne
i Hercegovine upućene UNPROFOR-u da se ponovno uspostavi “status quo ante.”
U januaru 1995, Vlada RS-a već je donijela odluku da se izvrši pritisak na “sigur-
nosne zone” u istočnoj Bosni. Dio tog pritiska bilo je ograničavanje kretanja snaga
UN-a i posebno konvoja za njihovu opskrbu. Ograničenja količine goriva, municije
i namirnica koje su se mogle slati snagama UN-a ozbiljno su narušila njihovu spo-
sobnost da djelotvorno nadgledaju aktivnosti u “sigurnosnoj zoni”. Političke i vojne
vođe RS-a počeli su da se zalažu za značajno smanjenje teritorije enklava. Prva na-
znaka došla je na prijemu organiziranom povodom proslave pravoslavne Nove godi-
ne u Bratuncu, kojoj su prisustvovali vojni posmatrači UN-a iz Srebrenice, kao i novi
komandant nizozemskog bataljona UN-a, potpukovnik Tom Kerremans. Na tom
sastanku, generalmajor Živanović, zapovjednik “Drinskog korpusa” je vojnim proma-
tračima UN-a ponudio mogućnost da “definišu” granicu enklave u saradnji sa nje-
govim predstavnicima. Pripisao je sebi u zaslugu to što je UNPROFOR-u predata
teritorija na području “Jadra” (Zeleni Jadar).12 Početkom februara snage VRS su još
više ograničile prolazak konvoja prema enklavama na istoku. To je ne samo umanjilo
mogućnost djelovanja UNPROFOR-a nego je i prouzrokovalo pogoršavanje uvjeta
u kojima je živjelo lokalno stanovništvo.13 Prijedlog generala Ruperta Smitha o op-
skrbi enklava helikopterima, uz pomoć i potporu zračnih snaga NATO-a ako po-
strojbe VRS-a odluče presretati te letjelice, zapovjednik snaga UN-a u Zagrebu ge-
neral Bernar Žanvije (Bernard Janvier) prenio je državama koje su davale postrojbe

11
 merika i gušenje Sarajeva. Iznevjerena obećanja, “Oslobođenje”, Broj 16904, 3.VII 1995, 2.;
A
Šehić; 2013, 337-338.
12
Batler, 2006, 216.
13
Hodge, 2007, 233

• 203 •
 zijad šehić

za misiju UN-a, ali je njihov odgovor bio negativan. Na sastanku s generalom Ruper-
tom Smitom (Smithom), 7. marta u Vlasenici, general Mladić je najavio kako će
možda krenuti na istočne enklave. Uopće se nije obazirao na njegova upozorenja o
tome kako će to “gotovo sigurno dovesti do međunarodne vojne intervencije protiv
VRS-a”.14 Karadžić je 8. marta 1995. godine službeno prihvatio i potpisao nalog u ko-
jem je zadatak “ Drinskog korpusa” VRS-a bio: “(...) što pre izvršiti potpuno fizičko
odvajanje Srebrenice i Žepe, čime će se sprečiti i pojedinačno komuniciranje između
ovih enklava. Svakodnevnim planskim i osmišljenim borbenim aktivnostima stvoriti
uslove totalne nesigurnosti, nepodnošljivosti i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i
života meštana u Srebrenici i Žepi.” Za slučaj odlaska snaga UNPROFOR iz Žepe i
Srebrenice, komanda “Drinskog korpusa” će isplanirati operaciju pod nazivom “Jadar”
sa zadatkom razbijanja i uništenja muslimanskih snaga u tim enklavama i definitiv-
nog oslobađanja Podrinja. Preko nadležnih državnih i vojnih organa, zaduženih za
rad sa UNPROFOR-om i humanitarnim organizacijama, planskim i nenametljivim
restriktivnim odobravanjem zahteva, smanjiti i ograničiti logističku podršku snaga
UNPROFOR-a u enklavama i dotur materijalnih sredstava muslimanskom življu i
učiniti ih ovisnim od naše dobre volje, a istovremeno izbeći osudu međunarodne za-
jednice i svetskog javnog mnenja.”15 Nakon što su donijete političke odluke, početna
vojna djelovanja protiv srebreničke “sigurnosne zone” započela su 31. maja 1995 Sna-
ge “Drinskog korpusa” VRS pokrenule su operaciju “Jadar-95”, koja je prisilila vojnike
nizozemskog bataljona da napuste osmatračnicu “Echo” južno od Srebrenice, što je na
kraju dovelo do pada sela Zeleni Jadar, ključnog raskršća koje je bilo potrebno VRS
kao odskočna daska za buduće operacije.16 U maju i junu 1995, potvrdilo se koliko je
status vojnika UNPROFOR-a u Republici Bosni i Hercegovini bio nejasno definiran.
Nakon što su snage VRS krajem maja otele artiljerijsko oružje uskladišteno u zoni is-
ključenja oko Sarajeva, general Smit je pozvao NATO u pomoć. Zbog zračnih udara
na bunkere na Palama uslijedila je artiljerijska paljba VRS-a na Tuzlu, područje pod za-
štitom UN-a, u kojoj je ubijen 71 civil. Poslije drugih udara NATO-a na ciljeve VRS-a
bosanskohercegovački Srbi su za taoce uzeli nekoliko stotina pripadnika UN-a te su
dio tog osoblja koristili kao živi štit od daljnjih napada. 17 U tom trenutku specijalni
predstavnik Generalnog sekretara UN-a Butrosa Galija (Boutros Ghali) Jasuši Akaši
(Jasuchi Akashi) je izdao nalog generalu Smitu, po kojemu “ispunjavanje zadaća pro-
izišlih iz mandata pada u drugi plan u odnosu na sigurnost osoblja UN-a.” Razmjeri
trvenja na međunarodnom nivou postali su vidljivi kada je Madeleine Albright javno
osudila pismo što ga je Akaši 19. juna uputio Karadžiću, u kojem ga je uvjeravao kako

14
Ibid., 234
15
Batler, 2006, 217
16
Ibid.
17
Starešina Višnja, Vježbe u laboratoriju Balkan, Naklada Ljevak, Zagreb 2004, 224-225.

• 204 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

će “mirovne snage za izvođenje operacija” djelovati u skladu sa postojećim pravilima

postupanja propisanim za snage za održavanje mira. Ambasadorka Olbrajt je na to
objavila priopćenje u kojemu je “kao duboko neprimjerene” osudila “metodu, odabir
trenutka i sadržaj toga pisma”. Vlada RS-a je gubila utrku s vremenom. General Smit je
govorio o tome kako su VRS morati pojačavati svoje odbrambene položaje, pa će sto-
ga svim silama, tokom te godine, nastojati okončati rat, a uvjet za to je bio uklanjanje
enklava u istočnoj Bosni. Od Sekretarijata UN-a u Njujorku general Smit je zatražio
jasne upute o tome kako treba koristiti zračne snage, ali one nisu dolazile. S druge
strane, VS UN-a nije bilo spremno detaljnije tumačiti svoje rezolucije, a one su često
bile neodređene i rezultat brojnih kompromisa sklopljenih između njegovih članica.18
U vrijeme kada je NATO vršio zračne udare na položaje VRS krajem maja 1995. go-
dine, vojnici UNPROFOR-a su se nalazili u vrlo osjetljivoj situaciji, suočeni s njenim
postrojbama. Slučaj s taocima UNPROFOR-a pokazao je gotovo potpuni nedostatak
koordinacije između generala Đorđa A. Đulvana (Georges A. Joulwana), vrhovnog
zapovjednika NATO-a i generala Bernarda Janviera, zapovjednika UNPROFOR-a
u bivšoj Jugoslaviji. Neuspjeh vojne kampanje NATO-a u maju i junu 1995 također
je pokazao poraz američke politike, koji se mogao prvenstveno pripisati Francuskoj,
Velikoj Britaniji i Rusiji koje su učinile sve da onemoguće djelovanje NATO-a, insi-
stirajući na pregovorima, što je jasno značilo pristajanje na teritorijalna osvajanja koje
je izvršila VRS.19 Ministri spoljnih poslova međunarodne Kontakt grupe okupili su
se na zasjedanju u Den Hagu (Den Haag), 27. maja. U zajedničkom saopćenju mini-
stri su zahtijevali oslobađanje svih talaca. Ukoliko vojnici UN-a i promatraći ne budu
korektno tretirani i predati njihovim jedinicama, zaprijećeno je bosanskohercegovač-
kim Srbima da će morati snositi posljedice. Osim toga, ministri su se saglasili da bude
pojačana vojna prisutnost snaga UN-a.20 Generalni sekretar UN-a Gali je 31. maja
1995 predložio VS UN-a izvještaj o mogućnosti promjene mandata UN-a u RBiH ili
18
Hodge, 2007, 240.
19
Lukić Reneo, Vanjska politika Clintonove administracije prema ratovima u Hrvatskoj i Bosni i Her-
cegovini, ČSP, God. 38, br. 1, Zagreb 2006, 13. Stjepan Mesić, kada je bio predsjednik hrvatskog
Sabora, susreo se sa predsjednikom Tuđmanom, koji mu je tokom jedne konferencije organizirane
1998 pokazao kopiju memoranduma koji je britanski premijer John Major uputio svom ministru
spoljnih poslova Douglasu Hourdu, u kojem je pisalo: “Dragi sekretaru, problem Bosne je vrlo
važan za Evropu i svijet. Sve vaše izjave moraju naglasiti preživljavanje Bosne i Hercegovine kao
jedinstvene zemlje, ali naša prava politika je da ta zemlja mora biti podijeljena između Hrvatske
i Srbije, da Muslimani prestanu biti faktor u regiji.” Mesić je upozorio Tuđmana da je taj memo-
randum lažan i da ga koristi kao opravdanje za rat protiv Bošnjaka. Međutim, za vrijeme posjete
britanskom Ministarstvu spoljnih poslova Mesić se raspitivao kod nekoliko visokih službenika o
tom memorandumu. Jedan je garantirao da je riječ o falsifikatu, ali se požurio dodati:“Međutim, to
je zaista bila provedena politika (britanske vlade)”. Usp.: Magaš Branka-Žanić Ivo, Rat u Hrvatskoj
i Bosni i Hercegovini 1991-1995, Zagreb-Sarajevo Naklada Jesenski i Turk: Dani, 1999, 105.
20
Šehić, Smrt Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i bosanska tragedija, Radovi Filozofskog fa-
kulteta u Sarajevu, Knjiga XIV/1 (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija), Sarajevo 2010, 316.

• 205 •
 zijad šehić

mogućnosti povlačenja UNPROFOR-a. Na sastanku ministara spoljnih poslova Sa-

vjeta Evropske unije (EU), 29. maja 1995 postignut je dogovor o pojačanju snaga UN-
a, kao i o definiranju njihovog mandata. U jednoj objavi EU zahtijevano je trenutno
i bezuvjetno puštanje pripadnika UN-a, koje je kao taoce držala VRS. Istovremeno
je Slobodanu Miloševiću bilo stavljeno u izgled ukidanje međunarodnih sankcija u
zamjenu za priznanje RBiH.21 Na zasjedanju parlamentarne skupštine Zapadnoevrop-
ske unije (ZEU) o situaciji u bivšoj Jugoslaviji, održanom u Parizu od 19. do 22. juna
1995. usvojena je preporuka br. 581, u kojoj je traženo prihvatanje političkog dijaloga
i postizanje dugotrajnog primirja za Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku, na osnovu plana
Kontakt grupe, kao i izbjegavanje eskalacije sukoba izvan regije. Pored toga podržana
je inicijativa da se u pogodnom trenutku sazove konferencija, na kojoj će uzeti učešća
političke vođe SRJ, Hrvatske i BiH.22
Neposredno nakon talačke krize, razmimoilaženja između američkih i evropskih
diplomata u vezi s upotrebom sile u diplomatskom procesu su postala nepremostiva.
Kada se general Smit snažno zalagao za zračne udare, general Žanvije se tome su-
protstavljao, držeći da bosanskohercegovački Srbi “žele promijeniti svoje ponašanje
i postati dobri sagovornici”.23 U sedmicama koje su uslijedile nakon 4. juna 1995
generalni sekretar UN-a Gali je uskratio generalu Smitu da zatraži zračne udare, re-
kavši da će “sve buduće odluke o vojnoj intervenciji donositi on lično u Njujorku”.24
Nakon susreta s Miloševićem, održanim 17. juna 1995, Akaši je tvrdio da ga je
on obavijestio da mu je predsjednik Francuske Širak (Chirac) potvrdio da se zrač-
ni udari neće ponoviti i da je predsjednik Klinton lično podržao taj zahtjev. Ruski
predsjednik Boris Jeljcin je dobio isto uvjerenje od predsjednika Širaka (Chiraca).25
Dok su se Velika Britanija, Francuska i Rusija suprostavljale UN-u i NATO-u da
vode djelotvornu zaštitu civila u Republici Bosni i Hercegovini, britanski premijer
Džon Mejdžor ( John Maior) je na sastanku vođa G-7 u Halifaksu (Halifax) 18.
juna 1995 rekao da svi oni kolektivno “ne znaju kako stati na kraj krvoproliću u Bo-
sni”, ignorirajući pri tome činjenicu da su Klinton i Helmut Kol (Helmuth Kohl), a
posebno Margaret Tačer tvrdili da im to ne daje, pored ostalih i Mejdžor.26
21
Šehić Zijad; Bosna i Hercegovina i međunarodna diplomatija 1992-1995., Naučni skup Bosna i
Hercegovina prije i nakon ZAVNOBiH-a, Radovi Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Herce-
govine, Posebna izdanja, Knjiga 37, Sarajevo 2007, 397.
22
Empfehlung Nr 581 der Parlamentarischen Versammlung der WEU zur Lage im ehemaligen Ju-
goslawien, verabschidet während des 3. Teils ihrer 40. Sitzungsperiode vom 19. bis zum 22. Juni
1995. in Paris, Internationale Politik (IP), 12/1995., 79-83; Šehić, 2010, 316.
23
Lukić, 2006, 13
24
Holbruk Ričard, Završiti rat, Šahinpašić, Sarajevo 1998, 69.
25
Lukić, 2006, 14.
26
Ramet P. Sabrina, Balkanski Babilon. Raspad Jugoslavije od Titove smrti do Miloševićevog pada,
Alinea, Zagreb, 278-279.

• 206 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

U vrijeme kada se očekivalo da će doći do novih miroljubivih tonova iz Beo-

grada, vođa srpskih radikala Vojislav Šešelj je 13. maja 1995 na televiziji SRNA sa
Pala iznio niz optužbi na račun “režima u Beogradu”, posebno Miloševića, njegove
supruge Mirjane Marković koju je nazvao “crvenom vešticom s Dedinja”, a Željka
Ražnjatovića Arkana “najvećim kriminalcem na području srpskih zemalja.” Tvrdio
je da su glavne kriminalne aktivnosti koje su se u toku rata događale na prostorima
RS-a i RSK-a bile vezane za režim u Srbiji i njenu policiju. Smatrao je da je dosta
toga bilo vezano za KOS jugoslavenske vojske a u njemu su prednjačili komunisti,
članovi SK - Pokreta za Jugoslaviju.” “Gde god smo bili, iznenađivali smo se u koliko
jedinica ima boraca iz Srbije. Kad smo ih pitali odakle su, rekli su nam da su iz Pro-
kuplja, Kragujevca, Lučana, Ivanjice... Neki od njih su nam rekli da su na bosanskom
ratištu još od 1991. godine.”... “Da je Milošević tada rekao da je ona Titova, avnojev-
ska Srbijica sama sebi dovoljna, da ga ne interesuju zapadni Srbi, on tada izbore ne bi
dobio”, kategorično je tvrdio Šešelj, smatrajući da je Milošević izbore i dobio parola-
ma: “Srbija se saginjati neće” i “Svi Srbi u jednoj državi.” “On je i na izborina 1993.
odneo dosta glasova busajući se da će pomoći zapadnim Srbima. Njegovi socijalisti
su inaugurisali prugu Bijeljina - Miloševac. Umesto da kažu Bijeljina - Doboj, ali su
uzeli Miloševac, jer podseća na Miloševića. Kada smo tada upućivali dobrovoljce
imali smo dobru saradnju sa Slobodanom Miloševićem”, tvrdio je Šešelj. “Milošević
nam je davao uniforme, opremu i autobuse i čitavu kasarnu onu u Bubanj-potoku
u Beogradu. Imali smo tada sve što je trebalo i tada je upućivanje naših dobrovo-
ljaca mnogo bolje funkcionisalo.”27 Mjesec dana kasnije, 11. juna 1995 “New York
Times” je pisao da je Srbija nastavila tajno da podržava bosanskohercegovačke Srbe
u njihovoj borbi protiv Republike Bosne i Hercegovine, uprkos uvjeravanjima da je
prekinula veze sa njima. Na platnom spisku savezne jugoslavenske armije nalazili su
se mnogi oficiri VRS. Ona je obučavala njihove snage, svabdijeva ih municijom, di-
jelovima i gorivom”, navodio je list riječi američkih i evropskih zvaničnika. “Jugoslo-
venska armija”, pozivao se “Times” na izvore iz SAD-a, “osiguravala je rezervne dije-
love i tehničare za održavanje protivzračnog odbrambenog sistema bosanskih Srba,
koji su raketama zemlja – zrak drugog juna oborili američki avion F-16. Milošević
se obavezao 1994 da će Srbija prekinuti takvu vrstu veza u zamjenu za ublažavanja
sankcija koje su joj UN nametnule. “Uprkos tome, oni nisu prekinuli veze, podrška
je bila tu”, tvrdio je jedan funkcioner administracije.28
Za vrijeme pokušaja ARBiH da se izvrši deblokada Sarajeva u junu 1995, Milo-
šević je prijetio da će odustati od srpsko-hrvatskog sporazuma, na kojem je počivala
osnova mirovnog procesa, ako Srbi ne dobiju enklave, što je značilo da će se Kninska

27
M eđunarodni obračun. Šešelj tvrdi: Milošević slao dobrovoljce u Bosnu, “Oslobođenje”, Broj 16855,
15.V 1995., 5.
28
Beograd - Pale. Tajna pomoć Karadžiću, “Oslobođenje”, Broj 16883, 12. VI 1995, 1.

• 207 •
 zijad šehić

krajina vratiti pod hrvatsku upravu kad Srebrenica, Žepa i Goražde postanu srpski.
Nakon neuspjeha Frasureove misije Milošević je stalno povisivao ton, pa više nije
dopuštao prepuštanje Sarajeva Federaciji Bosne i Hercegovine, kao što je to ranije
predlagao, nego je zahtijevao pola Sarajeva i njegov aerodrom. Vašington (Washi-
ngton) se plašio operacije izvlačenja “plavih šljemova”, a Milošević ih je na to požu-
rivao, prijeteći novim njihovim zadržavanjem. Pritješnjeni uza zid Miloševićevom
drskošću, zapadnjaci su trebali izabrati između enklava i pune saradnje Beograda
u pronalaženju mirovnog rješenja. Američka obavještajna služba je 17. juna 1995
zabilježila telefonski razgovor između generala Ratka Mladića i Momčila Perišića,
u kojem su razgovarali o planiranoj vojnoj operaciji protiv Srebrenice. Iz tih razgo-
vora, koji su uskoro bili vođeni svakodnevno, bilo je vidljivo da inicijativa dolazi iz
Beograda i da će operacijom zapovijedati Generalštab Vojske Jugoslavije, potčinje-
ne Miloševiću.29 Američki avioni U2 su, osim toga, snimili prostor na kome je bio
vidljiv premještaj i grupiranje tenkova i srpskih postrojbi oko Srebrenice. Ali sve te
informacije i izvještaji vojnih posmatrača UN-a s terena, koji su svjedočili o dola-
sku jedinica VRS i o pojačanom prometu kamiona i cisterni iz pravca Srbije prema
Srebrenici i koji su predani generalu Žanvijeu držani su u tajnosti.30 Žanvije je samo
izvršavao primljene naredbe. U to vrijeme Jasuši Akaši se odmarao na dalmatinskoj
obali, a polovica njegovog štaba je, uoči ofanzive VRS naglo otputovala na odmor,
među njima i dva Amerikanca i jedan Britanac. U Beogradu se novi pregovarač EZ-a
Karl Bildt početkom jula dvaput sastao sa Miloševićem kako bi od njega ishodio
priznanje Bosne i Hercegovine, odnosno Hrvatske. Ti sastanci, održavani tokom za-
vršnih priprema za konačni napad na Srebrenicu, za koje je Milošević ne samo znao,
nego u njima i sudjelovao, trajali su po devet, deset sati, uz “janjeće butove, ukusne
salate i prekrasna crnogorska vina” Sastanku je prisustvovao i general Mladić, koji je
samo nekoliko dana poslije toga komandovao napadom VRS na Srebrenicu. “Nije
humano, rekao sam (Mladiću), pokušati zadaviti Sarajevo, Goražde, Žepu, Srebre-
nicu i Bihać”, tvrdio je kasnije Bildt. Uprkos neuspjehu tih sastanaka, neke evropske
sile su iskoristile njegovu misiju kako bi zaustavile zračne napade.31
Snage VRS su sve žešće ograničavale pristup konvojima UN-a, tako da je od kraja
februara do početka maja 1995 bilo dozvoljeno samo jednom konvoju mjesečno da
uđe u “sigurnosnu zonu” i nahrani prosječno 39.000 osoba. Osim toga, srpske snage
su zabranile da se unosi sol u Srebrenicu i Žepu, što je – kako su neki zvaničnici
UN-a saopćili predstavnicima Human Rights Watch-a, bio pokušaj sprečavanja sta-
novnika da na taj način sačuvaju hranu. Zvaničnici UNPROFOR-a su također rekli
da su do maja 1995 civili iz enklave počeli da pate od neuhranjenosti i do prvih dana

29
 artmann Florence, Milošević – Dijagonala luđaka, Adamič-Rijeka, Globus-Zagreb 2002, 305.
H
30
Ibid.
31
Hodge, 2007, 242; Bildt Carl, Misija mir, Otvoreno društvo Sarajevo, 1998, 75.

• 208 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

juna sedmero ljudi je umrlo od gladi. Takvo ponašanje VRS je kršilo sporazum od
8. maja 1993, kada je dogovoreno da će bosanskohercegovački Srbi dozvoliti ulazak
hrane i drugih humanitarnih konvoja u Srebrenicu i da će poštovati principe sta-
tusa “sigurnosne zone”. Zvaničnik UN-a iz Tuzle je predstavnicima Human Rights
Watch-a saopćio da je to bila smišljena taktika koju su bosanskohercegovački Srbi
koristili da bi oslabili otpor stanovništva enklave, kako bi se pripremili za konačnu
ofanzivu. Na stalna lišavanja ljudi hranom, vodom, električnom energijom i lijekovi-
ma tokom dužeg perioda, trebalo je gledati kao na pripremnu fazu napada na enkla-
vu i trebalo je da bude signal upozorenja međunarodnoj zajednici da je “sigurnosna
zona” Srebrenica u opasnosti.32
Stanje sigurnosti u Srebrenicu u toku juna 1995 se znatno pogoršalo. Prilikom
svake smjene jedinice UNPROFOR-a VRS je vršila pomjeranje linija i sve dublje
ulazila u “sigurnosnu zonu.” Primjećeno je grupiranje snaga VRS na njenim granica-
ma, a očekivala se i skora smjena nizozemskog bataljona. VRS je tražila da se vojnici
UNPROFOR-a sa osmatračnica povuku u “sigurnosnu zonu.” Komandant nizozem-
skog bataljona je informirao zamjenika komandanta 28. divizije Ramiza Bećirovića
da je odbijen zahtjev VRS za povlaćenje i da će se tražiti pomoć snaga UN-a. Ipak,
povukli su se 400-500 metara, a komanda UNPROFOR-a je obavijestila Bećirovića
da su dobili naređenje da se povuku sa svih osmatračkih pozicija. Nizozemci su o tome
obavijestili i svoju Vladu, koja im je naredila da se ne povlače. U toku te krize pred
napad VRS-a UNPROFOR je od komandanta Bećirovića tražio da se pregovara sa
VRS, a on je o tome informirao komandu 2. korpusa, ŠVK ARBiH, Predsjedništvo
Republike Bosne i Hercegovine i Vladu, ali ni od koga nije dobio bilo kakve infor-
macije, zbog čega nije pristao na pregovore. U to vrijeme je izvršeno pojačanje linija
odbrane Srebrenice. U pripravnost su stavljene sve brigade, uključujući i 285. brigadu
Žepe, koja je dobila zadatak da prati svoju zonu odgovornosti.33
Kako je jedan zvaničnik UN-a saopćio predstavnicima Human Rights Watch-a,
2. jula 1995, američkim snagama u Zagrebu je bio podnijet zahtjev o pokretanju
zračne operacije, kako bi se srebrenička enklava snabdjela hranom. Međutim, taj
zahtjev je bio odbijen zbog rizika kojem bi bili izloženi američki piloti. Jedan zva-
ničnik UN-a priznao je predstavnicima Human Rights Watch-a da su Nizozemci
toliko željeli da odu da su izbjegavali, sa jednim izuzetkom, da izvijeste o ozbiljnim
signalima nadolazeće ofanzive, kao što su bili grupiranje trupa i nova pojačanja koja
su pristizala u područje enklave. Umjesto da uzmu u obzir te upozoravajuće signale,
zvaničnici UN-a su ih u potpunosti zanemarili.

32
 uman Rights Watch o Srebrenici. Zona svjetske trgovine, “Oslobođenje”, Broj 17061, 8. decembar
H
1995, 17.
33
MUP. SDB. Sektor SDB Tuzla. Saznanja oko pada zaštitne zone Srebrenice, Tuzla, 28. 07. 1995., 1.
(Na ustupljenom dokumentu zahvaljujem se Mesudu Šadinliji.)

• 209 •
 zijad šehić

Izvori UN-a su procjenjivali da je do 5. jula 1995 VRS sa 50 artiljerijskih oruđa i

sa 15-20 borbenih vozila, uključujući tenkove i transportere, okružila enklavu. Peti
juli je u srebreničkoj enklavi bio miran dan. Snage VRS-a su 6. jula u 3 sata i 15 mi-
nuta pokrenule ofanzivu na Srebrenicu velikih razmjera. Došavši na manje od dva
kilometra od centra grada, počeli su granatirati civilne ciljeve, što je izazvalo paniku i
kaos. Bećirović je od komandanta UNPROFOR-a zatražio da se ARBiH vrati oruž-
je koje su predali kao dio “Sporazuma o demilitarizaciji” iz 1993, ali je taj zahtjev
bio odbijen. Nizozemski bataljon se tada suočio sa najtežim napadom na enklavu od
njegovog raspoređivanja, o čemu je bio obaviješten Štab sektora Sjeveroistok u Tuzli
i Komanda UNPROFOR-a u Sarajevu.34 Kao odgovor na direktan napad na osma-
tračnicu “Foxtrot” nizozemski komandant je usmeno zatražio neposrednu zračnu
podršku od zamjenika komandanta sektora Sjeveroistok, što je bilo proslijeđeno
Štabu UNPROFOR-a u Sarajevu. Međutim, on je odbio taj zahtjev, smatrajući da
još nisu bili zadovoljeni kriteriji komandanta UNPROFOR-a o upotrebi zračnih
snaga.35 U noći 6. na 7. juli Sekretarijat UN-a u Njujorku je držao prethodno zaka-
zani sastanak sa predstavnicima zemalja koje su davale trupe UN-a. Vijesti o napadu
VRS na “sigurnosnu zonu” UN-a još nisu bile stigle.36
Sedmog jula situacija u Srebrenici je bila relativno mirna, a razlog tome su bili loši
vremenski uvjeti. Međutim, oko 18 sati VRS-a je ispalila 16 artiljerijskih projektila na
naseljeni dio grada i 10 tenkovskih na elektro postrojenja, 200 m prema jugoistoku
od baze nizozemskog bataljona u Potočarima. Krajem dana komandant nizozemskog
bataljona je prenio svoje procjene o zbivanjimaa u Srebrenici, upućujući apel u ime
njenih stanovnika, tražeći “pomoć svim sredstvima, kopnenu i zračnu.” Međutim, ni
tekst ni sumarni pregled nisu bili proslijeđeni vođstvu UNPROFOR-a u Zagrebu.37
Osmog jula snage VRS-a su svom silinom granatirale centar grada i brzo su napre-
dovale. Pri kraju dana, Štab UNPROFOR-a u Sarajevu je poslao detaljan izvještaj
štabu UNPROFOR-a u Zagrebu o dnevnim događajima u Srebrenici, u kojem se
navodilo da je osmatračnica “Foxtrot” pala, da je jedan nizozemski vojnik poginuo,
da je zatim VRS osvojila osmatračnicu “Uniform” i njegov personal odvela u Bratu-
nac na teritorij pod njenom kontrolom te da je osmatračnica “Siera” u okruženju.38
Poslijepodne 9. jula posmaraći UN-a u sektoru Sjeveroistok su dostavili procjenu
situacije u Srebrenici, u kojem se navodilo da su nizozemske osmatračnice i personal
bili direktno gađani, da je komandant nizozemskog bataljona odbio da da oružje

34
 elovi izveštaja Generalnog sekretara prema Rezoluciji Generalne skupštine, 52/35, (1998), u:
D
Biserko, 2006, 152
35
Ibid., 153.
36
Ibid.
37
Ibid., 154-155.
38
Ibid., 157.

• 210 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

ARBiH, kada je zatraženo, da vojnici nizozemskog bataljona nisu bili sposobni da

kontroliraju situaciju i sprijeće napredovanje u enklavu, dodavši da su time “civilno
stanovništvo, ARBiH i nizozemski bataljon prepušteni na milost VRS-a.”39 Koman-
dant UNPROFOR-a u Zagrebu, koji je cijelog dana bio obavještavan o zbivanjima
u Srebrenici, dao je uputstva da se prikupe informacije o ciljevima za blisku zračnu
podršku, ukoliko ona bude potrebna. Također je nazvao generala Zdravka Tolimira
i rekao mu da je VRS-a prodrla 4 km u enklavu i da se nalazi samo jedan kilometar
od centra grada, smatrajući da je to predstavljalo napad na “sigurnosnu zonu” i da
će UNPROFOR biti prisiljen da je brani svim sredstvima, posebno zbog toga što
ARBiH nije bilo vraćeno oružje deponirano 1993. godine.40 Naveo je da je VRS
jedina strana koja koristi teško naoružanje i da je direktno napala “sigurnosnu zonu”
i pripadnike UN-a i zaprijetila civilnom stanovništvu Srebrenice. Uputio je zahtjev
da se VRS povuče na ranije linije fronta u roku od dva sata, a ukoliko to ne učini,
UNPROFOR će morati da odgovori svim raspoloživim sredstvima. Istovremeno
je postignut dogovor da avioni NATO-a budu na raspolaganju od 6 sati narednog
jutra, da bi odgovorili na zahtjev za neposrednu zračnu podršku, ukoliko je prime.
U međuvremenu, dok su se pripremali angažmani za neposrednu zračnu podršku,
komandant nizozemskog bataljona, koji je ranije bio za njenu primjenu, je promije-
nio mišljenje, smatrajući da zračna podrška nije ostvariva.41
Zbog sve češćih napada nizozemski vojnici iz enklave su nekoliko puta uputili
zahtjev komandantima UN-a za pružanje bliske zračne podrške. Zvaničnici UN-a
koje je Human Rights Watch intervjuirao negirali su da su nizozemski vojnici 8.
jula zatražili zračnu podršku i ustvrdili da takav zahtjev nije bio upućen do 10. jula.
Drugi dokazi su međutim potvrđivali da su Nizozemci djelovali ranije i vjerovali
da bi bliska zračna podrška odvratila VRS od ofanzive. Devetog jula, kada je VRS
stegla obruč oko grada, većina civila sa periferije je preplavila centar. Istoga dana u
Den Hagu nizozemski ministar odbrane Joris Vorghove jasno je opisao situaciju u
kojoj su se nalazile nizozemske trupe, opkoljene, brojno slabije i u strahu od daljih
akcija VRS-a. Međutim, tog dana ona je postavila ultimatum, na koji su snage UN-a
odgovorile tako što su naredile Nizozemcima da se postave u takozvanu blokirajuću
poziciju: trideset vojnika koji formiraju tanku plavu liniju sa oklopnim transporte-
rima i protivtenkovskim raketama pokušavalo je da zaustavi vojnike VRS-a koji su
nastupali sa južne periferije grada. Potpukovnik Karemans je zatražio da se izvrše
snažni zračni napadi. Njegov zahtjev odbio je Janvier, tvrdeći da bi oni bili previše
opasni, vjerujući da nema mnogo svrhe pokušavati da se Srebrenica spasi; smatrao je
da je ona u osnovi bila neodbranjiva. 42
39
Ibid., 159.
40
Ibid., 161.
41
Ibid., 162.
42
Human Rights Watch o Srebrenici. Zona svjetske trgovine, “Oslobođenje”, Broj 17061, 8. decembar
1995, 17.
• 211 •
 zijad šehić

Dopunjeni izvještaj o zbivanjima u Srebrenici koji je dostavljen sjedištu UN-a u

Njujorku je upućivao na to da je VRS nastavila granatiranje grada u 7 sati i 40 mi-
nuta i da je zabilježeno više od 100 eksplozija. Granate su padale u blizini bolnice,
potresajući njene zidove. U izvještaju se također nalazila informacija da UNPRO-
FOR još nije bio vratio oružje ARBiH. Predstavnik Generalnog sekretara UN-a je
podnio kratak izvještaj VS 10. jula, koji je sadržavao netačne informacije. U njemu
se tvrdilo da je napredovanje VRS prema gradu bilo zaustavljeno, kao i da je njegovo
granatiranje prestalo. Na pitanje o kronologiji zahtjeva za podršku nije dao jasan
odgovor, niti je izvijestio da je bilo zahtjeva od nizozemkog bataljona za zračnu po-
dršku između 6. i 7. jula, koji su u UNPROFOR-u bili odbijeni.43 Iz izvještaja koji je
komandant UNPROFOR-a uputio u sjedište UN-a 10. jula uvečer, izložene su bile
razmjere granatiranja grada u toku dana. Naveo je da se u toku napredovanja VRS,
odmah nakon 18 sati, nizozemski bataljon direktno upustio u borbu sa VRS-om,
koristeći lično naoružanje i mitraljeze. Međutim, taj izvještaj se kasnije pokazao ne-
tačnim, jer se nizozemski bataljon nije upuštao u borbu, nego je samo ispalio rafale
upozorenja. U izvještaju se nalazilo objašnjenje zašto se on te večeri odlučio protiv
upotrebe neposredne zračne podrške, tvrdeći da će avioni NATO-a narednog jutra
od 6 sati biti spremni da provedu misiju bliske zračne podrške, ukoliko se pozovu
da to učine. Tvrdio je da je štab UNPROFOR-a smatrao neprihvatljivom ponudu
VRS-a o obustavi vatre, prema kojoj bi se snage nizozemskog bataljona povukle bez
oružja i opreme, a svi civili, koji žele da budu evakuirani u Tuzlu, učinili bi to u roku
od 48 sati.44
Negdje oko ponoći komandant nizozemskog bataljona je zakazao sastanak sa
upravom u Srebrenici, saopćavajući im da je VRS ponudila ultimatum za predaju,
koji je UNPROFOR kategorički odbio. Tvrdio je da će od 6 sati NATO izvesti
masovne zračne udare na položaje VRS-a, ukoliko se ne povuku na granicu enklave.
Gradonačelnik je izrazio nevjericu da će se udari desiti, a načelnik štaba ARBiH je
tražio od komandanta nizozemskog bataljona uputstva šta su snage ARBiH trebale
činiti u pripremi zračnih udara NATO-a. On je preporučio da pripaadnici ARBiH
budu što dalje od linije fronta i u skloništima u svojim kućama. Nakon što je ta in-
formacija bila dostavljena vojnicima na položajima južno od grada, prema izvještaju
UNPROFOR-a primjećena je kolona od 1.000-1.500 boraca kako napušta grad u
pravcu zapada. Jedanaestog jula 1995. godine oko 4 sata ujutro obavljen je razgovor
između nizozemskog bataljona i Sektora sjeveroistok u kojem je potvrđeno da je
markirano 40 ciljeva i da će avioni biti iznad njih ujutro u 6 sati i 50 minuta. Zbog
toga su se nizozemski vojnici nalazili u bunkerima, očekujući da se pokrenu zračni
udari. Budući da do njih nije došlo, zamjenik komandanta bataljona je telefonom

43
Delovi izveštaja Generalnog sekretara…, 164.
44
Ibid., 167.

• 212 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

razgovarao sa šefom operacije za Sjeveroistok koji mu je potvrdio da ne postoji ni-

kakva evidencija da su traženi bilo kakvi zračni udari. Dok je nizozemski bataljon
očekivao talase zračnih udara više komande su očekale vijest da je VRS nastavila
napad i da je potrebna bliska zračna podrška.45 Nizozemski bataljon je ponovo pro-
slijedio zahtjev za zračnu podršku u 7 sati i 45 minuta. Nejasno je zašto su pripad-
nici UNPROFOR-a u Srebrenici očekivao automatsko angažiranje zračnih udara.
Konfuzija zbog zračne podrške koja se trebala desiti i načina na koji je tražena, tra-
jala je tri sata, između 7 i 10 sati. U to vrijeme načelnik Štaba UNPROFOR-a je
razgovarao sa predstavnicima NATO-a koji su ukazali da će se njihovi avioni, koji
su bili u zraku od 6 sati, morati uskoro vratiti u Italiju da natoče gorivo, sa čime se
on složio. Rečeno mu je da će avioni biti na raspolaganju oko 14 sati. Nešto prije 10
sati Akashi je obavijestio svoje osoblje da je razgovarao sa Generalnim sekretarom
UN-a Galijem, tvrdeći da je odbio njegovu ponudu da se na njega prenese ovlaštenje
za poziv na zračne udare. Otprilike oko jedan sat nakon toga, Štab UNPROFOR-a
u Zagrebu je primio zahtjev od komandanta UNPROFOR-a za Republiku Bosnu i
Hercegovinu za zračnu podršku nizozemskom bataljonu u Srebrenici.46
Snage VRS-a su nastavile napad oko 11 sati direktnom vatrom na položaje nizo-
zemskog bataljona. U 12 sati je bio odobren zahtjev za blisku zračnu podršku pro-
tiv snaga koje napadaju punktove za blokadu ili granatiraju teškim oružjem ostale
položaje UN-a. Jedinice VRS-a su ulazile u grad, nailazeći na mali ili nikakav otpor
od UNPROFOR-a ili ARBiH. Do tada, najmanje tri, a vjerovatno i pet zahtjeva za
zračnom podrškom nizozemskom bataljonu je odbijeno, na raznim nivoima u siste-
mu komandovanja UN-a. Nizozemski bataljon nije ispalio ni jedan hitac u pravcu
nadolazećih snaga VRS. Tek tada je 18 aviona NATO-a bilo na putu za Srebrenicu.
Oko 14 sati i 40 minuta dva aviona su ispustila dvije bombe na ono što se mislilo
da su vozila VRS-a.47 Odmah nakon tog prvog angažmana NATO-a VRS je poslala
poruku nizozemskom bataljonu i zaprijetila da će granatirati vojnu bazu u kojoj su
se skupile hiljade osoba i da će pobiti nizozemske vojnike koje su držali kao taoce,
ako NATO nastavi zračne napade. Nakon toga, nizozemsko Ministarstvo odbrane
je tražilo da se oni obustave.48
Srbima su velike sile dale zeleno svjetlo da zauzmu enklavu. “Svi su znali da će
Srbi pokušati osvojiti enklavu”, povjerit će kasnije jedan francuski vojni obavještajac
na visokom položaju pod zaštitorn anonimnosti, “ali nismo bili predvidjeli pokolje.
Autobusi i kamioni su već nekoliko dana čekali na granici sa Srbijom. Znali smo da
će pokrenuti masovni premještaj stanovništva. Tu su bili autobusi”... U dokumentu
45
Ibid., 168.
46
Ibid., 169-170.
47
Ibid., 170.
48
Ibid., 171.

• 213 •
 zijad šehić

nastalom na temelju francuske istrage također se govorilo i o tehničkim razlozima

kojima je opravdavan izostanak djelovanja UN-a ili NATO snaga u Srebrenici, po-
sebno kada se spominje kako na terenu nije bilo kontrolora leta koji bi navodili avi-
one NATO-a. Poslije se pokazalo kako su se u tome trenutku u enklavi nalazile dvije
ekipe kontrole leta, jedna iz Nizozemske i jedna iz Velike Britanije.49
Do početka zračnih napada 11. jula 1995 veći dio enklave je bio u rukama VRS-a
i civilno stanovništvo se počelo povlačiti prema bazi nizozemskog bataljona UN-a
u selu Potočari. Do 11. jula, vojnici UNPROFOR-a su se stalno povlačili. U 8 sati
ujutro bili su stacionirani u blizini džamije u Petriću i počeli su se povlačiti prema
centru. Do podneva su već bili kod robne kuće, do 12 sati i 30 minuta na autobusnoj
stanici, a do 13 sati i 15 minuta na benzinskoj pumpi. Do utorka, 12. jula kamp u
Potočarima je bio u potpunosti pretrpan. Između 3.000 i 4.000 civila je smješteno
unutar baze UN-a, a preko 24.000 osoba se nalazilo u okolnim zgradama ili ispred
kampa. Pucnjava se nastavila na cijelom prostoru srebreničke enklave a Ratko Mla-
dić upozorio je da, ukoliko se branioci Srebrenice ne predaju, enklava će biti gra-
natirana do uništenja. Snage VRS-a su u potpunosti opkolili civile u Potočarima.
U međuvremenu pripadnici snaga VRS-a slobodno su ulazili u kamp među civile,
dok su vojnici UN-a bili svedeni na promatrače. Mnoge osobe su kasnije izjavile
predstavnicima Human Rights Watcha da su nizozemski vojnici u nekoliko navrata
bili natjerani da se skinu u donji veš, a da su vojnici VRS nosili njihove uniforme i
šljemove šetajući se slobodno među raseljenim licima u Potočarima. UNHCR je ta-
kođer potvrdio da su vojnici VRS-a ubili 99 osoba, uključujući između 20 i 30 žena i
djece. Ti vojnici, u plavim šljemovima i bijelim džipovima, koje su oteli od nizozem-
skih vojnika, namamili su izbjeglice da izađu iz svojih skloništa i potom ih ubili.50
Kada su se civili sakupili u Potočarima, počelo je njihovo masovno premješta-
nje na područja pod kontrolom ARBiH. Rečeno je da će posljednja grupa biti
puštena nakon što muškarci budu podvrgnuti ispitivanjima, kako bi se ustanovilo

49
Hodge, 2007, 253. Jedan pripadnik britanske ekipe pokušao je 2002 objaviti memoare. Pišući pod
pseudonimom “Nick Cameron”, bivši narednik britanskoga SAS-a (jedinica za posebne namjene)
i nositelj odlikovanja Vojnog križa, koji je vodio tročlanu patrolu britanskih specijalaca u Srebre-
nici u sastavu snaga UN-a u trenutku kada su postrojbe VRS zauzele enklavu, tvrdio je u članku
objavljenom u “The Sunday Timesu” kako, po riječima njegova zapovjednika u SAS-u, nikada nije
ni bilo nikakva plana za obranu Srebrenice. Bilo je predviđeno da se taj članak pojavi kao prvi u
nizu natpisa. Međutim, ubrzo po objavljivanju prvoga članka britansko Ministarstvo odbrane je
zaprijetilo “Cameronu” da će, nastavi li s objavljivanjem takvih materijala, protiv njega pokrenuti
sudski postupak. Poslije godinu dana, suočen s prijetnjom sudskim postupkom zbog neovlaštena
objavljivanja pojedinosti o svojoj službi u Republici Bosni i Hercegovini, “Cameron” je u vanpar-
ničnoj nagodbi pristao da ne objavljuje slične materijale bez odobrenja Ministarstva odbrane, a sud
mu je odredio i to da Ministarstvu plati 75.000 funti sudskih troškova.
50
Human Rights Watch o Srebrenici. Potresne priče svjedoka, “Oslobođenje”, Broj 17064, 11. decem-
bar 1995, 15.

• 214 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

“da li su počinili kakav ratni zločin”. Nekoliko svjedoka, koje je ispitao Human
Rights Watch je navodilo da su pripadnici VRS-a odvodili dječake mlađe od 16 i
muškarce starije od 70 godina. Drugi muškarci su bili odvajani od njihovih poro-
dica, dok su se smještali u autobuse ili su izvođeni iz autobusa na putu za Kladanj.
Također je bilo mnogo dokaza koji su upućivali na to da je veliki broj muškaraca,
koji su odvedeni iz kampa u Potočarima, kasnije ubijen. Nekoliko svjedoka koje
su ispitali predstavnici Human Rights Watch-a vidjeli su tijela zaklanih muškaraca
ili tijela muškaraca koji su ubijeni vatrenim oružjem, a koji su ležali u kućama na
brdima oko kampa.51
Nakon neuspjeha UN-a da zaštiti “sigurnosnu zonu” Srebrenicu, vojno sposobni
muškarci iz enklave više nisu imali povjerenje u trupe UNPROFOR-a niti su vje-
rovali da će im sigurnost biti garantirana. Dok je VRS ulazila u Srebrenicu, većina
dječaka i ljudi u vojnoj dobi, kao i jedan broj žena i djece, okupili su se na odvojenim
lokacijama kako bi pokušali da se probiju kroz teritoriju pod kontrolom VRS i dođu
do teritorije pod kontrolom Armije RBiH. Većina lica iz te grupe su bili civili; odra-
sli ljudi i dječaci koje su intervjuisali predstavnici Human Rights Watch-a da su od
njih 12.000 do 15.000 koji su pokušali proboj, samo oko 3.000 do 4.000 bili naoru-
žani i nalazili su se na početku i kraju kolone, dok su civili i ranjenici bili smješteni
u sredini. Većina mladića i muškaraca u vojnoj dobi počeli su se okupljati i napuštati
srebreničku enklavu i rano ujutro 11. i 12. jula 1995. oni su formirali kolonu koja
se protezala desetak kilometara. Te osobe su se morale kretati u vrlo nepovoljnoj
formaciji, jer je teren bio miniran. Putem je kolona bila izložena brojnim napadima
i zasjedama u toku kojih su počinjena masovna kršnja humanitarnog prava, što je
uključivalo napade na civilne ciljeve, neselektivnu i neproporcionalnu upotrebu sile
i smaknuća po kratkom postupku.52
Vojni posmatrači UN-a su izvještavali da su bosanskohercegovački Srbi završili sa
progonom stanovnika koji su se okupili pred vojnom bazom u Potočarima otprilike
oko 07 sati 13. jula. Nastavili su sa odvajanjem muškaraca od žena i djece, odvodeći
muškarce u Bratunac. VRS nije dozvolila pripadnicima nizozemskog bataljona da
prate tu drugu grupu, niti da utvrde gdje se odvode muškarci. Vojni posmatrači su
također spominjali da će pokušati provjeriti glasine da su vojnici VRS-a ubili nekoli-
ko osoba koje su prethodnog dana izdvojili iz grupe. Međutim, ni oni a ni pripadnici
nizozemskog bataljona nisu izvijestili da su primjetili ili imali razloga da vjeruju da
je do tada izvršeno nasilje. Međutim, mogućnost nizozemskog bataljona da nad-
gleda situaciju bila je krajnje ograničena pošto nisu više imali vozila potrebnih za

51
Human Rights Watch o Srebrenici. Evakuacija iz Potočara i prva ubistva, “Oslobođenje”, Broj 17065,
12. decembar 1995, 19.
52
Human Rights Watch o Srebrenici. Proboj očajnika, “Oslobođenje”, Broj 17069, 16. decembar 1995,
17.

• 215 •
 zijad šehić

pratnju svakog konvoja, uspostavili su četiri statične kontrolne tačke duž puta za
Kladanj kojim je prethodnog dana VRS prevozila stanovništvo.53
Ujutro, 13. jula, prve grupe Bošnjaka koji su prošli kroz okruženje VRS-a i pre-
živjeli zasjedu kod Kameničkog brda počele su kod Udrča, u općini Vlasenica, uz-
vraćati vatru prema VRS. Tu su se ponovo odmorili, čekajući da se smrkne, pa da iz
svog zaklona krenu na sjever. Kolona je tokom naredna tri dana napredovala pre-
ma sjeveru, većinom noću i kada je to bilo moguće, zaklonjena šumom. Skupine
muškaraca su se počele predavati vojnicima VRS-a u dva glavna područja. Prva se
predala na poljani “Sandići”, zapadno od Kravice, a druga sjeverno od Nove Kasabe
kraj fudbalskog stadiona. Većina osoba iz obje te grupe odvedena je u Bratunac, a
oko stotinu osoba je bilo smješteno u poljoprivredno skladište u Kravici, gdje su bili
ubijeni granatama i paljbom iz lahkog oružja.54 Manja skupina od oko sedamdesetak
ljudi je odvedena do poljane blizu Kravice gdje je pobijena duž obale rijeke. O tim
ubistvima nije se znalo sve dok jedna osoba koja je preživjela masakr kod Kravice,
krijući se ispod brojnih mrtvih tijela, nije pobjegla na područje pod kontrolom AR-
BiH, i posvjedočila pripadnicima medija i međunarodnih organizacija šta je doži-
vjela. ICTY je kasnije mogao potkrijepiti to svjedočenje putem dokaza forenzičara,
pribavljenih tokom ekshumacije 1996.55 Vojni posmatrači UN-a su izvijestili da su
bosanskohercegovački Srbi do 17 sati i 15 minuta obavili transport svih civila izvan
Potočara, te su tada započeli sa progonom osoba unutar baze, većinom ljudi sa spi-
ska koji je sačinjen prethodnog dana i koji je brojao 239 osoba, zajedno sa grupom
od najmanje 60 osoba koje nisu željele da se nađu na spisku, plašeći se da će biti
ubijeni, ako budu predati VRS-u. Kada su ti ljudi izložili svoj strah zamjeniku ko-
mandanta nizozemskog bataljona, koga su obavijestili da su pored rijeke pronađena
tijela 9-10 muškaraca koji su bili grupno pobijeni i uzalud prekinjali da ih ne predaju
VRS, nizozemski bataljon im je, nakon toga, naredio da napuste bazu i predao ih
VRS-u. Osoblje nizozemskog bataljona koje je u tome učestvovalo, kasnije je tvrdilo
da nisu vjerovali da time te ljude vode u sigurnu smrt, te da su vjerovali da će Srbi
prema njima postupati u skladu sa Ženevskom konvencijom.56
Kako se proces progona bližio kraju, prvim timovima UNHCR-a je još bio ogra-
ničen pristup. Njihov konvoj je 12. jula krenuo iz Beograda, ali je bio zaustavljen i do-
zvoljeno mu je da nastavi put tek popodne 13. jula. Konvoj je prošao kroz Bratunac u
kome se na ulicama moglo vidjeti kako vojnici VRS slave. Mnogi od njih bili su pijani.

53
Delovi izveštaja Generalnog sekretara…, 183
54
Ibid., 183.
55
Ibid., 184.
56
Ibid., 184. Sredinom 2014 Nizozemski sud je presudio da je država Nizozemska, čiji je bataljon
UN-a bio stacioniran u Srebrenici u vrijeme napada srpskih snaga u julu 1995, odgovorna za smrt
više od 300 bošnjačkih dječaka i muškaraca.

• 216 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

Zatim je konvoj krenuo ka Potočarima, gdje su vidjeli da vojnici UNPROFOR-a i

VRS sarađuju pri smještanju posljednjih grupa Bošnjaka u autobuse koji su ih čekali.
Nakon završetka te operacije, te nakon pokušaja da se omogući siguran odlazak lokal-
nih službenika UNHCR-a iz Potočara, konvoj se vratio u Bratunac. Tu su službenici
UNHCR-a saznali od lokalnih Srba da je na obližnjem fudbalskom stadionu bio za-
točen veliki broj Bošnjaka. Padao je mrak i ekipa UNHCR je iz svojih hotelskih soba
čula pucnjavu koja je dopirala sa fudbalskog stadiona.57 Do kraja 13. jula nije ostao
nijedan Bošnjak u “sigurnosnoj zoni” Srebrenici. Vojni posmatrači UN-a i pripadnici
nizozemskog bataljona su znali da su Bošnjaci zatočeni u Bratuncu, ali nisu znali nji-
hov tačan broj niti lokaciju. Postojali su jaki dokazi da je tamo na različitim lokacijama
oko grada bilo zatočeno između 4.000 i 5.000 Bošnjaka u skladištu, u staroj školi i u
tri reda kamiona i autobusa, na fudbalskom igralištu. Vojnici nizozemskog bataljona
koji su bili smješteni u Bratuncu, u međuvremenu su bili rasporedeni na razne lokacije
(hotel “Fontana”, “Tehnička škola”, blizu igrališta). Iako su precizne pojedinosti o tome
šta se 13. jula dogodilo sa muškarcima Srebrenice bile rekonstruirane nakon kasnije
istrage, u to vrijeme je vladala zabrinutost oko toga jer je tog dana odaslato barem pet
pisanih poruka koje su alarmantno upozoravale na moguće kršenje ljudskih prava do
koga je već došlo ili do koga je tek moglo doći. Dana 13. jula poslije podne, posmatraći
UN-a su izvijestili da im je Mladić rekao da se u dijelu enklave u trouglu Bandera nalazi
“nekoliko stotina” tijela mrtvih bošnjačkih vojnika. Mladić je zatražio od pripadnika
nizozemskog bataljona da obavijeste ARBiH da on ne “namjerava više ubijali vojnike.
Oni se moraju samo predati i predati oružje.” Međutim, VRS nije dozvolila vojnim
promatračima UN-a i nizozemskom bataljonu da posjete to područje i uvjere se da
se tijela zaista tamo nalaze. Taj izvještaj je putem sistema komuniciranja UN-a dospio
narednog jutra u Sekretarijat VS UN-a u Njujorku. Akaši je zatražio da se taj izvještaj
ne objavi, jer bi vojni posmatrači UN-a bili izloženi opasnosti.58 Skupina posmatraća
UN-a u Sektoru Sjeveroistok je nezavisno od toga izvijestila da je razgovarala sa izbje-
glicama koje su u Kladanj stigle iz Potočara i posvjedočile da su vidjele “kako muškarce
izdvajaju od ostalih, zvjerski tuku, kamenuju i u nekoliko slučajeva ubijaju noževima.”
Dodali su da je 30 do 35 ranjenika odvedeno u Bratunac, te da je “nestalo” još jedno
vozilo na putu do mjesta iskrcavanja. U izvještaju od 13. jula komandant UNPRO-
FOR-a, koji se vratio sa odmora, obavijestio je Akašija da “počinju pristizati izvještaji,
još uvijek nepotvrđeni, o zarobljavanju i ubistvima” u području Srebrenice”.59
Ambasador stalne misije Republike Bosne i Hercegovine u UN-u Muhamed Ša-
ćirbegović je također zvanično izrazio zabrinutost Vlade Republike Bosne i Herce-
govine za događaje 13. jula u pismu Generalnom sekretaru Galiju, čiji je tekst kolao

57
Ibid., 184.
58
Ibid., 185.
59
Ibid.

• 217 •
 zijad šehić

u svojstvu dokumenta predočenog Generalnoj skupštini i VS UN-a On je prenio

vijesti koje je Vlada Republike Bosne i Hercegovine dobila “da se muškarci od 13 i
više godina starosti izdvajaju od osoba prevoženih u Kladanj, te da im se gubi svaki
trag.” Dodao je da postoje daljnji izvještaji o ženama starim od 15 do 35 godina,
kojima se, također, gubi daljnji trag. Napomenuo je da “je sudbina tih zatočenika
neizvjesna i da postoje jake indicije da su pogubljeni. Pismo je završavao konstata-
cijom da “pošto su UN propustile da odbrane stanovništvo Srebrenice u “sigurnoj
i demilitariziranoj zoni UN-a”, te nakon što su ga izložile životnoj opasnosti zbog
toga što nisu blagovremeno reagirale, one time nisu razriješene svojih obaveza da te
Ijude zbrinu kada su na teritoriji pod kontrolom Vlade Republike Bosne i Herce-
govine”. Sekretarijat je, također 13. jula iz drugog izvora saznao da je VRS izdvajala
vojno sposobne muškarce od ostalih prognanika i prevozila ih u Bratunac. Istoga
dana Sekretarijat je prenio Akašiju svoju zabrinutost da se bez prisustva nevladinih
organizacija, MKCK ili ostalih organizacija UN-a u tom području, neće više nista
znati o sudbini tih osoba.60
Tako je 13. jula na raznim nivoima alarmirano da je možda vršeno ili se vrši nasi-
lje nad muškarcima Srebrenice, ali u to vrijeme još ništa nije bilo potvrdeno. Uprkos
tome, na najvišem nivou su ulagani napori da se pozabavi tim pitanjem. Sekretarijat
je dao upute Akašiju kako da nastavi pregovore sa bosanskohercegovačkim Srbima,
te ako bude primjereno i sa vlastima SRJ. Trebalo je da pregovorima pokuša po-
stići da se obnovi stanje Srebrenice kao “sigurnosne zone” ili ako to nije moguće
barem da se osigura prisutnost UN-a u tom području, kao i da se povedu pregovori
o oslobađanju zatočenog osoblja UN-a i da im se ponovo dozvoli slobodno kreta-
nje. Također, trebalo je da dobije garancije da će se prema izbjeglicama i raseljenim
licima postupati humano, u skladu sa međunarodnim humanitarnim normama i da
će biti dozvoljen pristup humanitarnim konvojima. Što se tiče ostalih “sigurnosnih
zona” trebalo je da pregovorima postigne prestanak svih napada VRS na “sigurno-
sne zone”; definiranje njihovih granica na osnovu karti koje je pripremio UNPRO-
FOR; demilitarizacija “sigurnosnih zona, sloboda kretanja za UNHCR i nevladine
organizacije, te nesmetan prolaz humanitarnih konvoja.61
Uskoro se došlo do saznanja da je VRS krenula sa sistematskim ubijanjem na
hiljade Bošnjaka koji su 14. jula u ranim jutarnjim satima bili zatočeni u Bratuncu.
Tada su započeli sa njihovim ukrcavanjem u vozila i prevoženjem na različite loka-
cije u širem području. Ispostavilo se da te lokacije predstavljnju mjesta pogubljenja.
Postojali su jaki dokazi da su svi ti ljudi poubijani tokom naredna dva do tri dana,
osim nekoliko pojedinaca koji su preživjeli, krijući se ispod tijela ubijenih ili među
njima. Do masovnih pogubljenja došlo je i u Orahovcu, na lokalitetu “Lažete” 14
60
Ibid., 186.
61
Ibid., 187

• 218 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

jula; na nasipu kraj Petkovca 14. i 15. jula na farmi “Branjevo”, 16. jula; u “Domu
kulure” Pilica 16. jula i u Kozluku 16. i 17. jula.62 Jedan pripadnik jedinica koje su
u tim pogubljenjima, Dražen Erdemović, bosanskohercegovački Hrvat, pripadnik
VRS-a, predao se Haškom trbunalu, te je 1996. predočio detaljno svjedočenje o
ubistvima u kojima je lično učestvovao ili za koja je znao da su izvršena na farmi
“Branjevo” i “Domu kulture” Pilica. Erdemović je bio pripadnik “10. diverzantskog
voda” smještenog u Han Pijesku pod direktnom komandom Generalštaba VRS-a.
Svjedočio je kako su pripadnici njegove jedinice 16. jula dobili naredbu da odu na
farmu “Branjevo”, mada im tada nije bilo rečeno zašto. Opisao je kako su na farmu
počeli pristizati autobusi sa Bošnjacima, jedan po jedan i kako je jedan od koman-
danata tada naredio njemu i njegovoj jedinici da “pogube te ljude, da ih strijeljaju”.
Zapamtio je da je tamo ukupno stiglo između 15 i 20 autobusa, dovozeći muškarce
od 17 do 70 godina starosti. Muškarci iz prvog autobusa su imali povez preko očiju
i vezane ruke. Dok su autobusi pristizali, Erdemovićevoj jedinici se pridružila još
jedna grupa vojnika iz Bratunačke brigade VRS-a. Ti vojnici su počeli tući civile
motkama. “Tjerali su ih da kleknu i da se mole “na muslimanski način pognute gla-
ve”, nastavio je Erdemović. Zaključio je da su time nastojali poniziti te ljude prije
nego ih pogube. Tvrdio je da je morao ubijati, jer je prijetila mogućnost da i sam
bude pogubljen ako odbije da izvrši to naređenje, jer je čak i vozačima autobusa bilo
naredeno da ubiju barem po jednu osobu “da ne bi kasnije mogli o tome svjedočiti”.
Erdemović je vjerovao da su pripadnici “10. diverzantskog voda”, zajedno sa vojnici-
ma iz Bratunačke brigade VRS toga dana postrojili između 1.000 i 1.200 muškaraca
na farmi kraj Pilice i sistematski ih poubijali.63 Erdemović je potvrdio da je nakon
pogubljenja na farmi “Branjevo” jedan od komandanata rekao da se u “Domu kultu-
re” Pilica nalazi zatočena jedna grupa od oko 500 Bošnjaka. Tada se, tvrdio je, “uspio
izvući od ubijanja do koga je došlo paljbom iz lakog oružja i ubacivanjem granata u
prostoriju.”64
Iskazi preživjelih sa ostalih mjesta zločina su isto toliko puni užasa. Strahote ljudi
zatočenih u Bratuncu započele su 14. jula kada je jedna grupa ljudi bila smještena
u autobuse i odvedena u školu kraj zaseoka Lažete, gdje su ih smjestili u magacin.
Tokom cijelog jutra magacin se neprestano punio ljudima sve dok ih na kraju nisu
izveli, dali im vode i rekli da će ih razmijeniti. Nakon toga su ih smjestili u kamione
i odvezli 800 metara sjeverno od škole, iskrcali, postrojili a zatim strijeljali. Još jedna
grupa je 14. jula prebačena iz Bratunca, Zvornika i Karakaja, pored fabrike alumi-
nijuma, do škole u Petkovcima gdje su ih iskrcali. Smjestili su ih u školsku fiskultur-
nu salu i učionice i tokom dana ih stalno tukli. Popodne i navečer su ih smjestili u

62
Ibid., 187-188.
63
Ibid., 188.
64
Ibid.

• 219 •
 zijad šehić

autobuse i odvezli do platoa Fabrike aluminijuma “Crveni nasip” i pogubili, a zatim

su neka tijela bacili u jezero, a ostala u masovne grobnice.65
Petnaestog jula skupina od oko 450 osoba je prebačena iz Bratunca do Kozluka
na Drini, sjeverno od Karakaja, gdje je izvršeno masovno pogubljenje na samo neko-
liko stotina metara od kasarne “Vukovi sa Drine”. Šesnaestog jula kolona Bošnjaka,
koja je krenula iz Srebrenice i Šušnjara, još uvijek se pokušavala probiti do teritorije
pod kontrolom ARBiH. Mnogi su se predali, nakon čega su bili smješteni u autobu-
se i kamione i odvedeni u područje Cerske. Jedan preživjeli Srebreničanin se kasnije
prisjećao da je, kada je tamo stigao, shvatio da gazi po krvi. Kasnije je u masovnoj
grobnici blizu te lokacije nađeno 150 tijela vezanih ruku.66
Tokom posljednjih nekoliko godina Haški tribunal je uspio ustanoviti da su ljudi
ubijeni izmedu 14. i 17. jula pokopani u roku od 24 do 48 sati u masovne grobnice u
neposrednoj blizini mjesta pogubljenja. U nekim slučajevima žrtve su natjerane da
same sebi kopaju grobove. U drugim, strijeljane su stojeći u rakama. Tokom nared-
nih nekoliko mjeseci tijela su iskopana iz prvobitnih masovnih grobnica i ponovo
sahranjena na različite “sekundarne lokacije”. Smatra se da su se u svakoj od tih se-
kundarnih lokacija nalazili posmrtni ostaci 80 do 180 tijela. Ekipe Haškog tribunala
uspjele su sondama pronaći veći dio lokacija.67
U međuvremenu VS UN-a je ponovo zasijedalo da bi se razmotrila situacija u
Srebrenici, te je usvojilo izjavu u kojoj se predsjednik pozvao na rezoluciju 1004
(1995) i izrazio duboku zabrinutost zbog toga što su bosanskohercegovački Srbi
neprestano vršili prisilno preseljenje na desetine hiljada stanovnika iz “sigurnosne
zone” Srebrenice u tuzlanski region. Vijeće je smatralo da taj prisilni čin predstav-
lja “jasno kršenje ljudskih prava civilog stanovništva.” Predsjednik je navodio da je
Vijeće bilo “posebno zabrinuto zbog izvještaja da su bosanskohercegovački Srbi
prisilno otpremili do 4.000 muškaraca i dječaka iz “sigurnosne zone Srebrenica.”
Zahtijevalo je da “u skladu sa međunarodno” priznatim standardima ponašanja i
međunarodnim pravom, bosanskohercegovački Srbi odmah oslobode te ljude, da
u potpunosti poštuju prava civilnog stanovništvam iz “sigurnosne zone” Srebrenica
i prava svih ljudi zaštićenih međunarodnim humanitarnim pravom, te da dozvole
prisustvo “Međunarodnog komiteta Crvenog križa”. Uskoro je počelo pristizati sve
više izvještaja o počinjenim zvjerstvima. Vojnici nizozemskog bataljona koji su pret-
hodno bili zadržani u Bratuncu, stigli su u Zagreb i narednog dana su otputovali u
Nizozemsku. Istovremeno je VRS odbijala pokušaju pronalaska hiljada muškaraca
za koje se nije znalo gdje se nalaze. Također je natjerala zamjenika komandanta nizo-
zemskog bataljona i predstavnika bošnjačkih civila da potpišu izjavu u kojoj je staja-
65
Ibid., 189.
66
Ibid.
67
Ibid., 190.

• 220 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

lo da je “evakuacija” Srebreničana obavljena u skladu sa međunarodnim humanitar-

nim pravom. Oficir nizozemskog bataljona je od tada kategorički pobijao valjanost
te “deklaracije” tvrdeći da je njegov potpis (kao i potpis bošnjačkog predstavnika)
bio iznuđen silom.68
Kasno uveče 16. jula i u ranim jutarnjim satima 17. jula 4.500 do 6.000 muš-
karaca i dječaka iz kolone koja je kroz šumu pobjegla iz Srebrenice, prešlo se je na
teritoriju pod kontrolom ARBiH u sjevernom području Sapne. Nakon prolaska
kroz prvu zasjedu VRS-a naišli su na još jednu kod sela Križevići, gdje se nekoli-
ko sati vodila žestoka borba, ali su uspjeli da nastave dalje. Pljusak i grad su koloni
osigurali dodatni zaklon, dok je prolazila kroz općinu Zvornik. Kada se kolona pri-
bližila glavnoj liniji fronta, napali su komandni štab VRS, zarobili 2 tenka i pragu
20 mm.69 Koristeći zarobljene tenkove i oružje, Bošnjaci su probili tri linije srpskih
rovova. Nakon toga su slali signale nadajući se da će 2. korpus ARBiH započeti sa
operacijom i zadržati ili odvratiti srpske snage, dok oni pokušavaju preći na slobod-
no područje. Drugi korpus nije izvršio nikakav napad. Međutim, bivši komandant
Srebrenice, Naser Orić je na teritoriji Federacije okupio četu dobrovoljaca. Kada su
on i njegovi ljudi utvrdili gdje će Srebreničani pokušati probiti linije VRS, na tom
mjestu su izvršili napad i primorali VRS da se povuče sa prve linije. Time se izmedu
kolone Srebreničana i Orićevih ljudi našli samo oslabljeni položaji VRS. Ljudi iz
kolone su dobili naredbu da upotrijebe svu preostalu municiju na posljednju liniju
odbrane VRS, uključujući i šaržere koje su čuvali za svaki slučaj, ako bi pali u zaro-
bijeništvo i morali izvršiti samoubjstvo. Probili su linije VRS i stigli na teritoriju
ARBiH.70
Od 17. jula VRS i dalje nije poštovala postignute dogovore koji su se odnosili na
Srebrenicu, a na čije sprovođenje se Mladić obavezao u Beogradu dva dana ranije.
Akaši je obavijestio VS UN-a u Njujorku da “status i lokacija nestalih lica i mogu-
ćih zarobljenika, naročito muškaraca određene starosti ostaje velika nepoznanica.”
Tvrdio je da nepotvrđeni izvještaji spominju pritvore, smaknuća, silovanja mladih
djevojaka te ostala zvjerstva. Tada su i osobe, koje su preživjele smaknuća, počele
kazivati svoja svjedočanstva međunarodnim i lokalnim novinarima.71 To je prinu-
dilo Sekretarijat VS UN-a da narednog dana napiše Akašiju: “Nema sumnje da ste
već pročitali ili čuli opsežne izvještaje o zvjerstvima koja su počinili bosanski Srbi
tokom nedavnog zauzimanja Srebrenice. Mada su mnogi od tih izvještaja poticali
od izbjeglica, oni su brojni i dosljedni i mnogi međunarodni posmatrači, uključuju-
ći i UNHCR im vjeruju. Međutim, nisu dobivene nikakve informacije o tome od
68
Ibid., 194.
69
Ibid.
70
Ibid., 194-195.
71
Ibid, 195.

• 221 •
 zijad šehić

UNPROFOR-a. Sekretarijat je urgirao da se Akaši pobrine da UNPROFOR obavi

razgovor sa osobljem nizozemskog bataljona. On je tada odgovario da su vojnici ni-
zozemskog bataljona, koji su bili u Bratuncu, odmah po dolasku u Zagreb podnijeli
izvještaj. Međutim, dodao je, da takvi izvještaji “nisu iz prve ruke otkrili nikakve
dokaze o kršenju ljudskih prava.”72
Jedanaestog jula u SAD-u počelo viješću o zračnoj akciji NATO-a protiv nadi-
rućih tenkova VRS kod Srebrenice. U to vrijeme kada su avioni NATO-a krenuli
prema Srebrenici, u 14 sati i 30 minuta po bosanskom vremenu, a 8 sati i 30 minuta
po američkom, predsjednik Klinton je vješto izbjegavao pitanja novinara o napadu
VRS-a. “Gospodine”, novinar je upitao, “bosanski Srbi se kreću velikom brzinom ka
Srebrenici, kako kažu izvještaji. Je li vrijeme za NATO-ve zračne udare?” “Možda
ćemo imati nešto za reći kasnije po tom pitanju”, rekao je Klinton. “Ali dopustite mi
da kažem da sam veoma zabrinut za ljude tamo, i također sam zabrinut za UNPRO-
FOR-ove trupe, Nizozemce.”73 Dan je proticao u znaku preispitivanja: zašto je do te
bliske zračne podrške došlo tek onda kad su snageVRS praktično već ušle u “sigur-
nosnu zonu” UN-a i kakva je uopće bila svrha dalje misije UN-a u Republici Bosni i
Hercegovini ako one ni nakon silne propagande “Snaga za brzo reagovanje” (RRF)
nisu bile u stanju da zaštite desetine hiljada civila u gradu čiju su odbranu razoruža-
le, preuzimajući odgovornost za njegovu sigurnost? “Prošlo je vrijeme bilo kakvih
nada u uspjeh te misije, ona je potpuni neuspjeh!”, izjavio je senator Dol, odbijajući
poziv na večeru predsjednika Klintona sa kongresnim vođama na kojoj je glavna
tema bila Republika Bosna i Hercegovina.74
Dana 11. jula 1995 članice međunarodne zajednice vrlo su različito reagirale
na vijesti o zbivanjima u Srebrenici. U Strasbouru je tada bio u toku francusko-
njemački sastanak na vrhu o odbrani i sigurnosti. Nakon što je čuo da NATO nije
uspio poslati zračne snage kako bi zaštitio to “sigurnosno područje” UN-a, francuski
predsjednik Širak je prekinuo sastanak kako bi se usredotočio na pokušaj da se
izbjegne pad enklave. Širac i njemački kancelar Helmut Kol sklopili su sporazum od
četiri tačke, kojim su izrazili potporu Francuske i Njemačke naporima Dutchbata da
se enklava vrati pod nadzor UN-a. Admiral Lanxade zatražio je da mu se stave na
raspolaganje američki helikopteri za prebacivanje 600 do 800 vojnika. Širak je od
VS UN-a zahtijevao da od RRF-a zatraži ponovnu uspostavu integriteta srebreničke
“sigurnosne zone”. Italijanski predsjednik Oskar Luiđi Skalfaro (Oscar Luigi
Scalfaro) je ponudio 2.000 vojnika kako bi se spasile ostale enklave. U međuvremenu
su SAD odluku prenijele na nizozemsko Ministarsko vijeće, koje je, strahujući za

72
Ibid., 196.
73
Power, 2002, 400.
74
Pogled iz Vašingtona. Sa Srebrenicom pada i mirovna misija, “Oslobođenje”, Broj 16913, 12. VII
1995, 4.

• 222 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

sudbinu svojih postrojbi u Srebrenici, ocijenilo da je prošlo vrijeme za zračne udare.75

Govoreći na Dan Bastilje u Parizu, 14. jula 1995 Širac je osudio reagiranje Zapada
na pad enklava nazivajući ga “pokušajem da se stvari gledaju u perspektivi”, nešto
poput onoga kako su Čemberlen i Daladje tumačili svoje razgovore s Hitlerom u
Minhenu.” “Ne poduzme li akciju”, nastavio je, “UN će biti sukrivcem etničkog
čišćenja”, a ciljajući na Britaniju sugerirao je da bi Zapad “morao barem garantirati
“sigurnosnu zonu Goražde”, gdje su bili smješteni britanski vojnici, braneći je kako
treba, pokaže li se takva vojna akcija nemogućom”, opomenuo je Širak, “Francuska
će se osjetiti primoranom da, u vezi s partnerima i generalnim sekretarom UN-a
povuče sve relevantne konsekvence”, odnosno da se povuče, pripisujući svu krivicu
Britancima.”76 Na sastanku Kontakt grupe 12. jula 1995. godine, uz podršku
britanskoga predstavnika, Karl Bild je odbacio francusku inicijativu kao “nerealnu
i apsurdnu.” Iako su izjavili kako se zalažu za odlučniju akciju, američki i njemački
predstavnici ostali su donekle po strani, jer u tom trenutku te dvije države nisu bile
spremne ponuditi potreban broj vojnika za obavljanje tog zadatka. Imajući na umu
nedefiniranu ulogu “Snaga za brzu reakciju” (RRF-a), znatno odlučniji stav Francuske
i prilično zbrkane američke reakcije, moglo se očekivati da će vođstvo u Beogradu i
na Palama vrlo pomno pratiti reagiranje Velike Britanije na pad “još jednog područja
pod zaštitom UN-a.” Nisu imali razloga za uznemirenost. Rifkind je izjavio da su
“srpske snage i snage Vlade Republike Bosne i Hercegovine podjednako odgovorne
za pad Srebrenice”, a istovremeno je odgovornost međunarodne zajednice posredno
prebacio na SAD.77 Dan poslije pada Srebrenice Velika Britanija je jasno poručila
kako ni ne razmišlja o kaznenim mjerama protiv VRS zbog napada na Srebrenicu
ni o mjerama njenog odvraćanja od zauzimanja Žepe i Goražda. Britanski su
mediji vrlo raznoliko pisali o padu Srebrenice. Iako su u većini novinskih natpisa
i televizijskih priloga prevladavali izvještaji o jezovitim stradanjima civila koji su
bježali iz enklave, u nizu emisija i izvještaja mogle su se naslutiti i izjave britanskih
ministara o podjednakoj krivnji.78
Vijeće sigurnosti UN-a je na vanrednoj sjednici sazvanoj 12. jula u Njujorku
jednoglasno usvojilo Rezoluciju broj 1004 (1995), u kojoj se prema Poglavlju VII
Povelje tražilo da: “snage bosanskih Srba smjesta prekinu ofanzivu i povuku se iz
“sigurnosne zone Srebrenice.” Zahtjevalo se da se omogući potpun i neometan pristup
UNHCR-u i ostalim međunarodnim humanitarnim organizacijama “sigurnosnoj
zoni” Srebrenica u cilju “olakšanja patnji civilnog stanovnistva.” Vijeće sigurnosti
UN-a je, takoder, zatražilo od Generalnog sekretara UN-a Galija da “upotrijebi sva

75
Hodge, 2007, 243.
76
Ibid, 264.
77
Ibid., 245.
78
Ibid.,247- 248.

• 223 •
 zijad šehić

njemu dostupna sredstva da se u Srebrenici uspostavi stanje definirano “Sporazumom

od 18. aprila 1993.”, a u skladu sa mandatom UNPROFOR-a, te da pozove sve strane
na saradnju u tom smislu.”79 Prije samog glasanja data je riječ ambasadoru Republike
Bosne i Hercegovine Šaćirbegoviću koji je pročitao izjavu predsjednika Izetbegovića u
kojoj je zahtijevano da “UN i NATO upotrijebe silu da ponovo uspostave povrijeđene
granice sigurnosne zone Srebrenica, onakve kakve su bile prije napada, u maju 1993.”,
te je dodao: “ako oni to ne mogu ili ne žele učinili, zahtijevamo da se to javno objavi.”80
Nakon toga predstavnik Francuske je izjavio da njegova vlada ne želi “nametanje
upotrebe bilo kakvih posebnih sredstava”, dodavši da je “Francuska spremna, ako to
civilne t vojne vlasti snage UNPROFOR-a smatraju za potrebno, da osigura trupe za
bilo koje operacije koje oni smatraju realnim i ostvarivim.” Zatim je predstavnik Italije
izjavio da se njegova vlada “duboko nada da se taj cilj može ostvariti mirnim putem
kroz pregovore i uvjeravanja.” Predstavnik Nigerije je izjavio da “danas u Bosni nema
mira koji treba održavati, niti političke volje da se on uspostavi. lz toga proizilazi dilema
o daljnjem uključivanju UN-a u postojeću situaciju. Pad “sigurnosne zone Srebrenice”
samo pojačava dilemu i ide u prilog onome što svi znamo – da fraza “sigurnosne
zone” postaje otužan pogrešan naziv... a Nacrtom rezolucije pred nama se namjerava
ispraviti posljednji debakl koji je zadesio međunarodnu zajednicu u pokušaju da se
suprotstavi odlučnoj i kontinuiranoj agresiji. Preostaje da se vidi da li njen Nacrt sadrži
dovoljno jakih elemenata i dodatnu političku volju koja će konačno ubijediti agresora
u našu zajedničku odlučnost da se povuče granica.” Predstavnik Ruske Federacije je
naglasio da zračni napadi ne predstavljaju rješenje, kao ni povlačenje snaga UN-a
iz Republike Bosne i Hercegovine, ili vršenje jačeg pritiska upotrebom sile, što bi
imalo ozbiljan suprotni učinak, zalažući se za omogučavanje sigurnog i efikasnog
funkcionisanja UNPROFOR-a.81 Predstavnik SAD-a je izjavio da je “očigledno da
svi preferiramo miroljubiva sredstva, ali pri upotrebi brutalne sile Generalni sekretar,
u konsultacijama sa odgovarajućim davaocima trupa mora imati pravo da iskoristi sva
raspoloživa sredstva, kao što je naznačeno u rezoluciji, da bi se resursi primijenili na
najefikasniji način koji bi zadovoljio humanitarne potrebe tolikih očajnih bosanskih
građana i da bi se došlo do trajnog mira.” Da bi se postigli ti ciljevi smatrao je da
UNPROFOR mora ostati u Republici Bosni i Hercegovini, potpomognut “Snagama
za brzu reakciju.”82 Predstavnik Velike Britanije je tvrdio da je VS zatražilo od Galija
da koristi sva raspoloživa sredstva da bi potpomogao ponovno uspostavljanje stanja
“Sigurnosne zone Srebrenice”, kao što su se strane učesnice dogovorile u aprilu 1993.
godine. Putem demilitarizacije tog područja, civilno stanovništvo koje se odazove

79
Delovi izveštaja Generalnog sekretara…, 178
80
Ibid., 179.
81
Ibid.
82
Ibid., 179- 180.

• 224 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

moći će ostati i živjeti bez straha. Zatim je govorio predstavnik Kine, navodeći da
njegova vlada ima “izvjesne rezerve prema akciji provođenja prisile, pozivajući se na
Poglavlje VII Povelje, u skladu sa Rezolucijom.” Dodao je da je njegova Vlada, takoder,
“zabrinuta i uznemirena zbog ozbiljnih političkih i vojnih posljedica koje bi mogle
proizaći iz akcija dozvoljenih tom rezolucijom, pogotovo zbog “mogućnosti da “Snage
za održavanje mira” postanu jedna od sukobljenih strana i stoga izgube osnov svog
daljnjeg postojanja.” Predstavnik Republike Češke je navodio da su “zahtjevi sadržani
u rezoluciji pošteni i da ih treba ispuniti. Međutim, dotadašnje iskustvo pokazuje, i to
ne samo u slučaju Republike Bosne i Hercegovine, da će zahtjevi ostati neispunjeni,
ako iza njih ne stoji “istinska namjera i odlučnost da se oni oživotvore. Strana kojoj
je današnja rezolucija naročito namijenjena ovo zna i siguran sam da će njene vođe
veoma pažljivo procijeniti naš odgovor na njihove izazove. Ako smo danas usvojili
tek još jednu rezoluciju punu zahtjeva koji neće biti potkrijepljeni našom čvrstom
riješenošću da se pobrinemo da oni budu ispunjeni, onda će to donijeti više štete
nego koristi, ne samo situaciji u Bosni i Hercegovini, već i položaju Vijeća sigurnosti.
Bosanski Srbi će iznova potvrditi svoje uvjerenje da rezolucije Vijeća sigurnosti
predstavljaju samo tigrove od papira. Bit će u iskušenju da ponove ono što su uradili u
Srebrenici, Žepi, Goraždu i ostalim takozvanim sigurnim zonama, znajući da to može
proći nekažnjeno.”83 Sekretarijat UN-a je prethodnog dana dostavio kopiju Nacrta
rezolucije Akašiju, radi njegovih komentara. On je izrazio sumnju u dublji smisao
operativne tačke 6 koja se odnosila na upotrebu sile u cilju ponovnog uspostavljanja
statusa “Sigurnosne zone”, zaključujući da će rezolucija “ponovo izazvati nerealna
očekivanja”, te bi se eventualno mogla protumačiti kao dozvola upotrebe sile od strane
“Snaga za brzo reagovanje” u cilju ponovnog zauzimanja Srebrenice, šio bi “iznova
izbrisalo razliku izmedu očuvanja i nametanja mira.”84 Komandant UNPROFOR-a je
na zahtjev Sekretarijata UN-a odmah započeo sa vršenjem procjene koliko je izvodljivo
da se “sigurnosna zona” ponovo uspostavi silom. Iznio je svoj preliminarni stav da
“ta mogućnost nije izvodljiva sa trenutno raspoloživim resursima UNPROFOR-a.”
Generalni podsekretar za operacije održavanja mira i politička pitanja Kofi Anan
(Koffi Annan) se složio sa procjenom Akašija i komandanta UNPROFOR-a da, u
postojećim okolnostima, pregovori predstavljaju jedinu nadu za ispunjenje ciljeva koje
je odredilo VS UN-a, te je u tu svrhu nužno otpočeti dijalog sa bosanskim Srbima.85
U vrijeme genocida u Srebrenici Klinton se nalazio na svom privatnom posjedu
na terenu za golf. Sendi (Sandy) Berger, zamjenik savjetnika za pitanje nacionalne
sigurnosti i Nensi (Nancy) Sodeberg, ličnost broj tri u Savjetu za nacionalnu sigurnost,
saopćili su mu vijesti iz Srebrenice o masovnim ubistvima i masakru. Bob Vudvard

83
Ibid., 180.
84
Ibid.
85
Ibid., 181.

• 225 •
 zijad šehić

(Woodward), novinar “Washington Posta” je zabilježio da je Klinton u svojoj ljutnji

uzvikivao: “To ne može tako ići dalje. Mi moramo ove stvari staviti pod kontrolu.”86 Pad
Srebrenice predstavljao je prekretnicu u zapadnoj, prije svega američkoj politici. Pod
vođstvom SAD-a, UN su efektivno stupile u rat sa VRS-om odbacujući svaki privid
nepristrasnosti. Vašington se okrenuo Hrvatskoj da uradi ono što on sam nije želio;
da se bori protiv VRS-a. Evropski saveznici koji su tri i po godine govorili da se treba
čuvati zapadanja u balkansku močvaru, oni koji su uporno upozoravali da se mir ne
može zaključiti sa odstojanja od 15.000 stopa, krenuli su za Amerikancima. Prijedlog
francuskog predsjednika Širaka pokrenuo je novu američku inicijativu. Nezastrašen
hladnom reakcijom svojih evropskih saveznika, Širak se okrenuo Vašingtonu.
Pozvao je telefonom Klintona, koji je saslušao njegove prijedloge. Američki plan je
uskoro počeo da se kristalizira. Da bi on uspio bile su potrebne jasnije mapa koje su
podrazumijevale premještanje stanovništva iz jednog etničkog regiona u drugi. Kao
što je savjetnik za nacionalnu sigurnost Entoni Lejk (Antony Lake) rekao, “linije se
ne bi izvlačile tamo-ovamo, već na način o kome bi se moglo detaljnije pregovarati, s
obzirom na to gdje se sada stanovništvo nalazi, kako bi učinili sve što je moguće da se
dobije teritorij pojednostavljen u najvećoj mogućoj mjeri.87
Trinaestog jula 1995 agencija “Rojter” (“Reuter”) je izvijestila kako je britanski
ministar Rifkind pozvao srbijanskog predsjednika Miloševića da učini nešto, kako
bi “ponašanje bosanskohercegovačkih Srba bilo na civilizacijskom nivou.” Međutim,
prijeteći mu da će povući sve britanske snage iz Republike Bosne i Hercegovine,
britanski premijer Mejdžor se opredijelio za pasivnost. Njemački ministar spoljnih
poslova Kinkel je preporučio da se pitanje Srebrenice ostavi po strani, a da se umjesto
toga treba koncentrirati na predstojeći napad na Žepu. NATO je izjavio da osuđuje
osvajanje Srebrenice od strane snaga VRS i naveo da čeka naređenja UN-a”.88
Objavljujući na udarnim mjestima vijesti o dramatičnim događajima u Srebrenici
i njenom zauzimanju, njemački mediji su jednoglasno zaključivali da je to velika
tragedija za tamošnje stanovništvo i istovremeno, konačni fijasko politike UN-a u
Republici Bosni i Hercegovini. Bonski list “General Anzeiger” je konstatirao kako je
misija UN-a potpuno i definitivno izgubila svaki smisao. “Ako više na tim područjima
ne uspijeva zaštititi ljude, čak ni vlastite pripadnike, onda je prisustvo “plavih šljemova”
postala farsa, a pad Srebrenice početak kraja tih akcija”, smatrao je taj list zaključujući:
“Stiče se dojam da je politika međunarodne zajednice svjesno dovela do ovog kraja.”89
86
Danner Mark; Bosnien. Warum der Westen Zuschaute, Das Magazin/Tages Anzeiger, Zürich, 26.
September 1998., 1.
87
Ibid., 28.
88
Dokumenti. Feljton. Human rights watch o Srebrenici. Srebrenica je žrtvovana, “Oslobođenje”, Broj
17063, 10. XII 1995., 19.
89
N jemački mediji o padu Srebrenice. Fijasko svjetske politike, “Oslobođenje”, Broj 16915, 14. VII
1995, 5.

• 226 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

Moskvu je više bila zabrinula i uznemirila činjenica da su avioni NATO-a bombardirali

dva tenka VRS spašavajući pripadnike UN-a, nego masakar koji su Srbi napravili u
Srebrenici i zauzeli “sigurnosnu zonu” pod kontrolom UN-a. Vijest o događajima oko
Srebrenice objavili su na upadnim mjestima svi vodeći moskovski listovi, radio i tv
stanice. “Pravda” je pri tome imala svoju istinu. Dugogodišnje glasilo KPSS je tvrdilo
da su Bošnjaci isprovocirali Srbe time što su pod zaštitom snaga UN-a pobili oko
stotinu Srba i da je tek nakon toga uslijedila odmazda. Ostala sredstva informiranja
su registrirala činjenice i prognozirala da bi tek sada moglo doći do rasplamsavanja
rata u Republici Bosni i Hercegovini i da će na udaru VRS biti još dvije “sigurnosne
zone” – Žepa i Goražde. Zvanični stav Rusije o događajima oko Srebrenice iznijelo je
i rusko Ministarstvo spoljnih poslova u saopćenju u kojem se naglašavalo da Moskva
“s velikom zabrinutošću prati aktuelne događaje u Bosni.” Ta izjava je bila tako sročena
da se sve strane u gotovo svakom pogledu izjednačavaju.90
Budući da se prvenstveno brinula o mirovnom procesu, međunarodna zajednica
je odbila vidjeti upletenost Beograda u zločine u Srebrenici, iako je upravo
Milošević ovlastio generala Momčila Perišića da isplanira, a zatim da iz Srbije
nadgleda operacije i koji je na lice mjesta slao pripadnike Ministarstva unutrašnjih
poslova Srbije, municiju, autobuse i buldožere. Akaši, Bildt i Stoltenberg su 15.
jula 1995. otputovali u Beograd. U trenutku kad su oficiri s beogradskog platnog
spiska rukovodili planskim ubijanjem srebreničkih muškaraca, oni su tražili od
Miloševića da organizira tajni susret s generalom Mladićem, glavnim izvršiteljem
te genocidne politike, jer nizozemski bataljon koji je bio zadužen za Srebrenicu nije
dobio odobrenje da se povuče.91
Zbivanja oko Srebrenice podsticala su sve veći broj američkih kongresmena, i
republikanaca i demokrata, na javno podržavanje zakona koji su predložili članovi
Republikanske stranke, po kojemu bi SAD jednostrano skinule embargo na
isporuku oružja Republici Bosni i Hercegovini. Američki Senat je u posebnom
glasanju sa 69 glasova za i 29 protiv, od predsjednika Klintona zatražio skidanje
embarga. Ali, u skladu sa složenom američkom zakonodavnom procedurom prvo
je Predstavnički dom trebao izglasati svoju verziju zakonskog prijedloga, potom su
se oba doma morala dogovoriti o konačnom tekstu zakona i naposljetku zakonski
prijedlog je morao proći uz dvotrećinsku većinu kako ga Bijela kuća ne bi mogla
zaustaviti vetom.92
Na redovnom zasjedanju u Briselu (Bruxellesu) 14. jula 1995, Savjet NATO-a
je oštro osudio napade VRS na “sigurnosne zone”, a posebno napad na Srebrenicu.
NATO je također oštro osuđivao napade na vojnike mirovnih snaga iz sastava
90
Reagovanje iz Moskve. Ruse brinu Natovi avioni, “Oslobođenje”, Broj 16914, 13. VII 1995, 5.
91
Hartman, 2002, 308.
92
Hodge, 2007, 254.

• 227 •
 zijad šehić

nizozemskog kontingenta, a pogotovo ponovno pribjegavanje VRS hapšenju

ili prisilnom zadržavanju pripadnika UN-a. U posebnom saopćenju povodom
događaja u i oko Srebrenice, Savjet NATO-a je utvrdio čitav niz akcija podrške
mirovnim snagama UN-a, ako one zatraže takvu pomoć. U saopćenju NATO-a
se navodilo da on “nastavlja traženje mirovnih rješenja putem pregovora i zalaže
se za “nastavak mirovne misije UN-a i za očuvanje integriteta svih “sigurnosnih
zona”, uključujući i istočnobosanske enklave”. Na kraju se naglašavalo da NATO
ostaje spreman za snažnu podršku mirovnim snagama i zaključivalo da će se svim
raspoloživim sredstvima boriti za nastavak mirovne misije u Republici Bosni i
Hercegovini.93 Zagrebački “Večernji list” je u svom aktuelnom komentaru navodio
kako je u trenutku kada su tenkovi bosanskih Srba počeli ulaziti u Srebrenicu, veza
“plavih šljemova” sa sarajevskim zapovjedništvom bila prekinuta. Nakon što je bila
uspostavljena, tačno u podne, kada su tenkovi VRS-a već bili u gradu, Nizozemci
su ponovo tražili zračnu potporu, koja je stigla dva i pol sata kasnije, kada je već sve
bilo gotovo. Pišući o tome kako je međunarodna zajednica pasivno podržavala pad
Srebrenice, što će se kasnije već protumačiti kao “davanje novog zamaha mirovnom
procesu i novi korak prema mirovnom rješenju”, komentator je ukazivao na to kako
je bilo simptomatično da se 24 sata nakon pada “sigurnosne zone” UN-a jedino
oglasio Tadeuš Mazovjecki (Tadeusz Masowieczki), specijalni izvjestitelj UN-a
za ljudska prava u bivšoj Jugoslaviji, dok Konferencija o bivšoj Jugoslaviji i njeni
supredsjedatelji nisu o tome rekli ni riječi, kao, uostalom, niti generalni sekretar
UN-a Gali. On je u trenutku dok je VRS ulazila u Srebrenicu, u Ateni primao
nagradu Onazisove fondacije za doprinos izgradnji mira.94
Sramna kapitulacija UN-a i NATO-a pred pohodom VRS na “sigurnosnu zonu”
Srebrenicu suočila je Klintonovu administraciju s politički nerješivim problemom:
kako učiniti da američka javnost, ipak, više vjeruju svom predsjedniku nego svojim
očima?95 Klinton je 13. jula izjavio da će misija UN-a doći do kraja, ukoliko ne uspije
da uspostavi svoj integritet. Zauzimanje “sigurnosne zone” Srebrenica je bio ozbiljan
izazov misiji koju su UN provodile. “To se mora riješiti, ili će se poduzeti neke
promjene,” izjavio je Klinton u Bijeloj kući. “Ukoliko ne vratimo njihov integritet,
misiji UN-a će dani biti odbrojani”, dodao je. “Istina je da bosanskohercegovački
Srbi... treba da se povuku i da se snage UN-a trebaju vratiti u oteti region kako bi
ponovo uspostavile status “sigurnosne zone i da se stanovništvo može vratiti”. Ali, on
je istakao da ako se misija UN-a u Republici Bosni i Hercegovini nalazi u kolapsu,
svi saveznici bi zajedno trebali glasati da li da se ukine embargo na oružje snagama
Vlade Republike Bosne i Hercegovine. Lider republikanaca u Senatu SAD-a Dol je

93
Savjet Nata. Već poznate osude, “Oslobođenje”, Broj 16915, 15. VII 1995, 4.
94
“Oslobođenje”, Broj 16914, 14. VII 1995, 1
95
Američka politika u Bosni. Saputnik sa zadnjeg sjedišta, “Oslobođenje”, Broj 16914, 14. VII 1995, 4.

• 228 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

13. jula 1995 izjavio da se mirovne snage u Republici Bosni i Hercegovini suočavaju
sa sve većom katastrofom. “Vjerujem da UN odmah treba započeti pripreme za
povlačenje”, izjavio je u Senatu Dol, koji je rekao da je preuzimanje vlasti u Srebrenici
od bosanskohercegovačkih Srba bilo očekivano jer Bosanci nisu imali mogućnost da
se brane. “Sada smo suočeni sa sve većom katastrofom, ali nema više pokušaja da
se Bosanci spase, samo pokušaj da se spasi obraz”, nastavio je Dol. Pominjući da bi
američki Senat mogao uskoro glasati o prijedlogu skidanja embarga na oružje za
vladine snage u Republici Bosni i Hercegovini, rekao je da se “snage UN-a moraju
povući i embargo na oružje se mora skinuti.” Tvrdio je da SAD ne mogu nastaviti da
podržavaju misiju UN-a koja velikim dijelom igra ulogu “supervizora nad agresijom
i etničkim čišćenjem.”96
Godine 1993. Klinton je imenovao Petera Galbrajta (Galbrighta) za ambasadora
u Republici Hrvatskoj. Kao i Holbruk, Galbrajt je posjetio Republiku Bosnu i
Hercegovinu, uključujući koncentracioni logor Manjača, 1992. Razgovarao je tada
sa logorašima i preživjelima za potrebe Senatskog Komiteta za spoljne poslove i
založio se za upotrebu zračne sile da bi se zaustavila agresija na Republiku Bosnu
i Hercegovinu. Galbrajt nije mogao ni zamisliti da bi SAD mogle dozvoliti pad
“sigurnosne zone”, deportacije više od 20.000 žena i djece, zatočenja i ubistva
bošnjačkih muškaraca. Na temelju njegovog iskustva sa Kambodžancima i Kurdima,
odmah je pretpostavio da ljudi pod Mladićevim nadzorom mogu biti ubijeni. “Ljudi
ne nestaju tako jednostavno”, prisjećao se. “Kada nismo znali ništa o njima i kada
nismo mogli pristupiti tom području, znali smo. Kako i ne bismo znali?” Rekao
je da je proveo većinu sedmice telefonirajući pomoćniku sekretara Holbrookea.
Obojica su spominjali ostavku u očaju zbog američkog odgovora na pad “sigurnosne
zone”. Holbruk je Galbrightu zakazao sastanak sa državnim sekretarom Vorenom
Kristoferom (Waren Christopher) 17. jula 1995. godine, gdje mu je otvoreno
izrazio nezadovljstvo američkom reakcijom. Galbrajt se plašio da ni Srebrenica niti
srebrenički muškarci ne mogu biti spašeni, nije vjerovao da može ubijediti Kristofera
da se ponište srpska teritorijalna osvajanja.97 Jasno se usprotivio masakru zato što je
vjerovao da su neophodne uvjerljive američke prijetnje bombardiranjem da bi se
spasili Bošnjaci u blizini “sigurnosne zone” Žepa, koja je bila čuvana sa samo 79
pripadnika mirovnih snaga. Kristofer i drugi visoki američki zvaničnici bili su već
ubijeđeni da Žepa ne može biti spašena, ona je bila, kako su rekli, “neodbranjiva,
a bilo kakva akcija bi bila uzaludna.” Narednog dana potpredsjednik Al Gor
(Gore) se priključio razgovoru. Rekao je da vjeruje da događaji u Republici Bosni
i Hercegovini sadrže elemente genocida. “Najgore bi bilo pristati na genocid i

96
 il Klinton pesimističan. Ozbiljan izazov misiji UN, “Oslobođenje”, Broj 16915, 15. VII 1995, 4.
B
97
Power Samantha, A problem from hell. Amerika and the Age of Genozide, Harper Collins, New York
2002, 412.

• 229 •
 zijad šehić

dozvoliti nasilje nad još jednim gradom ili izbjeglicama”, rekao je Al Gor na sastanku
u Klintonovom kabinetu. Džon ( John) Pomfret, novinar “Washington Posta”
upravo je iz Tuzle objavio potresan članak o zločinima, koji je počinjao sljedećom
pričom: “Jedna mlada žena umrla je bosa. U četvrtak uvečer popela se na drvo u
blizini jednog jarka punog blata, gdje je kampovala 36 sati. Svezala je njen iznošeni
šal i remen i okačila o granu, zatim je provukla glavu kroz improviziranu omču i
skočila... nije imala obitelj sa sobom i bila je prepuštena sama sebi...” Gore je rekao
tada da je na slici koja je došla uz Pomfretov članak, djevojka bila otprilike starosti
kao i njegova kćerka. “Moja 21-godišnja kćerka me je priupitala za tu sliku. Šta sam
joj trebao reći? Zašto se ovo događa a mi ne poduzimamo ništa? Moja je kćerka
zapanjena zašto svijet dopušta da se ovo dešava”, izjavio je Gor, praveći pauzu. “A i ja
sam”. Srebrenica je omogućila Goru, Olbrajtovoj i Holbruku da se ponovo razmotri
opcija bombardiranja NATO-a.. Klinton je izjavio da će SAD poduzeti mjere
i složio se, po Goreovim riječima, da “ mirenje s tim nije opcija.” U povjerljivim
dopisima pomoćnik sekretara za ljudska prava Džon Šatuk ( John Shattuck) je 19.
jula 1995. u preliminarnim izvještajima evidentirao zločine u Srebrenici i izjavio
da i druge “zaštićene zone” trebaju biti zaštićene. Obrazlagao je da su se Bošnjaci
u njima isključivo oslonili na obećanja međunarodne zajednice, koja je bila “jasna,
stvarna i dobro razmotrena.” Smatrao je da bi nereagiranje značilo ne samo pad nego
i povlačenje i poraz UN-a.98
Prezentirajući svoj finalni izvještaj o ubijanju bošnjačkog stanovništva u
“sigurnosnoj zoni” Srebrenica, Tadeuš Mazovjecki je izjavio da postoje dokazi
da su počinjena mnoga ubistva ali je bilo nemoguće uvjeriti se u to jer Srbi nisu
dozvoljavali pristup enklavi. “Postoje neki značajni direktni i posredni dokazi koji
upućuju na to da su sistematski vršena ubistva, kako pojedinačna tako i masovna”,
izjavio je Mazovjecki. “U pogledu masovnih ubistava stanovništva Srebrenice, do
sada dobijeni dokazi pokazuju da su masovna ubistva hladnokrvno počinjena.” Kao
intelektualac sa osobinama iskrenog vjernika, nije se mogao pomiriti da jednostavno
opisuje kršenje ljudskih prava, Mazovjecki je predsjedavajućem “Komisije za ljudska
prava” UN-a u Ženevi, Tan Sri Dat Musa Hitamu, i “Centru za ljudska prava” uputio
pismo u kojem je naveo da su ga događaji posljednjih sedmica u Republici Bosni
i Hercegovini a iznad svega činjenica da je UN dozvolio pad Srebrenice i Žepe,
zajedno sa užasavajućom tragedijom koja je zadesila stanovništvo tih “sigurnosnih
zona” garantiranih međunarodnim sporazumima, obavezali da izjavi da on “ne vidi
nikakve daljnje mogućnosti nastavljanja mandata koji mu je bio povjeren.” Smatrao
je da se ne može govoriti o zaštiti ljudskih prava sa kredibilitetom ukoliko se susreće
sa nedostatkom dosljednosti i hrabrosti koju pokazuje međunarodna zajednica
i njeni lideri. Realnost situacije ljudskih prava u Republici Bosni i Hercegovini

98
Ibid. 413.

• 230 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

je ilustrirana tragedijom naroda Srebrenice i Žepe. Zločini su se činili velikom

brzinom i brutalnošću, a kao kontrast tome odgovor međunarodne zajednice je bio
spor i neefikasan.”99
“Nestanak” više hiljada “muškaraca vojničke dobi” iz Srebrenice, među kojima su
bili i brojni dječaci mlađi od 16 godina, dobio je u SAD-u objašnjenja 9. avgusta 1995,
uvečer u najgledanijoj informativnoj emisiji američke televizije - ABC World News
Tonight, kada je saopćeno da su špijunski snimci iz američkog osmatračkog aviona
U 2 pokazali polje svježe prekopane zemlje gdje su bile odvedene hiljade zarobljenih
Srebreničana, za koje se u Pentagonu vjerovalo da su dokaz masovnog zločina nad
stanovništvom Srebrenice.100 Američka ambasadorka u UN-u Olbrajt je 11. avgusta
u Vijeću sigurnosti UN-a priredila svojevrsnu izložbu fotografija, kojima su se mogli
dokazivati masovni pokolji nad bošnjačkim stanovništvom Srebrenice: snimci iz
američkog špijunskog aviona U2 su pokazivali dva ostrva svježe prekopane zemlje
u zelenilu pored fudbalskog stadiona u području Nova Kasaba - Konjević Polje, a
ne kako je ranije bilo javljeno Bratunca, za koja se osnovano sumnjalo da kriju tijela
više stotina pogubljenih muškaraca iz Srebrenice. “Ti ljudi nisu ubijeni u borbi, ni
u samoodbrani, oni su masovno mučeni, mnoge žene silovane, stotine muškaraca
pogubljeno, daleko od bojnog polja, u prisustvu visokih oficira vojske bosanskih Srba”
- rekla je ambasadorka Albright, potcrtavajući težinu dokaznog materija koji je iznijela.
“Ubjedljivi dokazi!” - rekao je britanski predstavnik u UN-u. Zanimljivo je kako je
američka vlada došla do dokaza o pokolju na području Nova Kasaba - Konjević polje.
Prvi detaljni dokazi o zločinima stigli su 20. jula 1995, kada su se tri preživjela Bošnjaka
pojavila iz šume sa ranama od metaka i dokazali da je VRS sistematski strijeljala sve
muškarce koji su bili zarobljeni. Preživjeli su ispričali svoje priče zapadnim medijima.
Muškarcima je bilo naređeno da uđu u autobuse ili u skladišta dok su čekali da na njih
dođe red. Jedan od preživjelih sa strijeljanja prisjećao se noći 13. jula, koju je proveo
u autobusu u dvorištu škole u Bratuncu. Srbi su izvodili ljude iz autobusa da bi vršili
masovne egzekucije. “Cijelu noć smo slušali pucnje i vrisku koja je dolazila iz pravca
škole. To je bilo i najgore iskustvo, samo smo sjedili u autobusu cijelu noć i slušali
pucnje i ljudske krike i neznajući šta će se dogoditi s nama.” U školskoj fiskulturnoj sali
u Grbavcima, muškarcima je bilo naređeno da se skinu i ostanu samo u donjem vešu.
Bili su smješteni po 25 ljudi u kamione, koji su ih odvozili na mjesta egzekucija. Neki
od tih ljudi skinuli su povez i vidjeli da je livada kojoj su se približavali bila prekrivena
leševima. Jedan svjedok koji je preživio skrivajući se ispod mrtvih tijela, opisao je
kasnije to svoje teško iskušenje: “Ukrcavali su nas u kamion po dvoje, i odvozili su nas
99
Z
 ašto je Mazovjecki podnio ostavku? Bosna – ispit za civilizaciju, “Oslobođenje”, Broj 16930, 29.
VII 1995, 3. O dešavanjima u Srebrenici vidi izvještaj Mazovjeckog od 22. avgusta 1995. godine u:
Internationale Politik, Nr. 12, 1995, 94-103.
100
Špijunski avio-snimci Pentagona. Tragovi zločina u Bratuncu, “Oslobođenje”, Broj 16942, 10., VIII
1995, 5.

• 231 •
 zijad šehić

ka nekoj vrsti livade. Ljudi su počeli skidati svoje poveze i vrištati zbog toga što je livada
bila prekrivena leševima. Stajao sam u prvom redu, i pao sam ulijevo prije nego što su
bili ispaljeni prvi hici, tako da su leševi pali na mene. Pucali su u nas...iz svih mogućih
pravaca. Nakon sat vremena pogledao sam i vidio leševe svuda oko mene. Stizalo je
još kamiona sa ljudima koji će biti strijeljani. Nakon što se udaljio vozač buldožera,
otpuzao sam preko leševa u šumu.101 Mladić se prevario u samouvjerenju da će biti
dovoljno da zabrani pristup međunarodnim promatračima mjestu zločina i da će onda
tragove zločina sakriti zemlja: ekspertima CIA-e bilo je dovoljno da uporede snimke
iz špijunskog aviona snimljene u vrijeme dok su stotine nezaštićenih Srebreničana još
bile na fudbalskom terenu i kasnije snimke na kojima više nije bilo ljudi, ali je zemlja
pored njega ukazivala da je svježe prekopana, s tragovima teških vozila kojima su
dovožena tijela ubijenih.102 Vlada SAD-a je na najdirektniji način izražavala zgražanje
prema zločinima nad stanovništvom “sigurnosne zone” Srebrenice. U to vrijeme je
Džon Šatak boravio u Republici Bosni i Hercegovini i obavio brojne razgovore sa
svjedocima stradanja Srebreničana i sav taj obimni materijal – zajedno sa nalazima
CIA-e o srpskom etničkom čišćenju od 1992, do tada ustupio Međunarodnom
tribunalu za ratne zločine u Den Hagu. U razgovorima s preživjelima iz srebreničkog
kraja sakupio je iskaze koji su se u detalje podudarali s novim dokazima o zločinima.103
Robert Dol je pad Srebrenice u jednu od glavnih tema američke politike. To
je bilo prvi put u dvadesetom stoljeću da je dopuštanje genocida bilo politički
preskupo za američkog predsjednika. Još početkom januara 1995, predložio
je zakon u američkom Senatu kojim bi se skinuo embargo. Kada je saznao da
londonska deklaracija otpisuje Srebrenicu, Žepu i Bihać, osudio je kako je nazvao,
“sjajnu predstavu koja zamazuje oči” i odbio dalju odgodu glasanja. Dol je postao
američki glasnogovornik o genocidu koji su počinili Srbi. Nije otišao u Senat da
bi govorio o bombastičnim pričama, romantičnoj prozi o časti, slobodi ili pravu
na samoodbranu. Umjesto toga, pustio je da televizijske slike hiljada bošnjačkuh
izbjeglica ubijede Senat.104 Pisci, aktivisti za ljudska prava, bivši diplomati i novinari
su snažno i oštro digli svoj glas protiv Klintonove politike, ali ništa ih nije tako
101
Power, 2002, 415
102
Silber-Litl: 1996, 388-389; Vijesti o masakru prvi put su se pojavile u svjetskim medijima u avgu-
stu 1995. godine. SAD su 10. avgusta objavile satelitske fotografije koje su prikazale moguće ma-
sovne grobnice nedaleko od sela Nova Kasaba. Na temelju toga američki izvjestitelj David Rohde
je posjetio sjeveroistočnu Bosnu i istražio slučaj na licu mjesta. Rohde je 18. oktobra objavio u
dnevnom listu Christian Science Monitor značajne vijesti i priče u kojima je iznio dokaze da se na
području Srebrenice dogodio genocid velikih razmjera, nakon što su srpske snage okupirale UN-
ovu „sigurnosnu zonu“ i da UN-ove snage nisu učinile ništa da to spriječe. Vidi detaljnije u knjizi
Rohde David: Endgame: The Betrayal and Fall of Srebrenica. Europpe’s Worst Massacre since World
War II, New York; Ferrar, Straus, Giroux 1997.
103
Pogled iz Vašingtona. Zločin vidljiv iz aviona, “Oslobođenje”, Broj 16942, 12. VIII, 1995., 4.
104
Power, 2002, 427.

• 232 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

razbjesnilo kao pad “sigurnosne zone.” Ta dešavanja su dovela do povećanja stepena

jedinstva na prvim stranicama novina u SAD-u, kao i u Parizu i Londonu. Kao što je
i Charles Trueheart iz “Washington Posta” uočio, “takva sramotna zapadna nemoć,
i pojedine greške lidera, čini nam se da su zločini u Bosni mogli biti spriječeni.”
Samo u “Washington Postu” i “New York Timesu”, lista onih koji su kritizirali
postojeću vlast u sedmici nakon pada Srebrenice je bila duga: Entoni Luis (Anthony
Lewis), Viliam Safire, (William Safire), Jim Hoagland, George Will, Margaret
Tačer, Zbigniew Brzezinski, Brent Scowcroft, Charles Gati, Robert Kagan, Charles
Krauthammer, Ana Husarska i Džordž (George) Soroš. Luis, dugogodišnji kritičar,
napisao je da je “pad Srebrenice” doveo u pitanje budućnost NATO-a, ističući
prazninu u vodstvu Bijele kuće. Ričard Koen (Richard Cohen) iz “Washington
Posta” je opisao Klintonovu “veliku administraciju na riječima a malu na djelima.
Safire je napisao da je “Klintonov neuspjeh pretvorio supersilu u podsilu.” Na
stranicama “New Republica”, Zbigniew Brzezinski, je održao predsjednički govor
koji se mogao sažeti u rečenicu “da pozicija lidera slobodnog svijeta nije trenutno
slobodna.” Taj list je zbivanjima u Srebrenici posvetio cijelo izdanje. Njegov
urednik Leon Vizeltir (Wieseltier) je napisao: “Izgleda da SAD propuštaju period
historijske zbilje, zatvarajući oči pred genocidom i njegovim posljedicama, bježeći
od moralnog i praktičnog imperativa svoje vojne moći... ili ćete amerikanizirati rat
ili čete amerikanizirati genocid.”105 Njut Gingrič (Newt Gingrich) se žalio da je
u Bosni “porušena čast cijeloga svijeta”. “Ideja da se mala banda barbara obrušila
na civilizirane demokracije i da dobiva bitku prijetnja je opstanku stabilnosti na
ovome planetu”, bjesnio je, “i moramo na to odgovoriti ma kolika mjera sile bila
u konačnici nužna”. “Kad su sve opcije opasne” savjetovao je Robert Kagan, visoki
sluzbenik Stejt Dipartmenta u vrijeme Reganove administracije, “valja izabrati onu
časnu.” “Dajmo Bosni da se brani”, tražio je “New York Times.” Džejn Kirkpatrik
( Jeane Kirkpatrick”, nekadašnja Reganova ambasadorka u UN-u je izjavila da je
“multilaterizam nesposoban da napravi pravi posao” te ocijenila besmislenima sve te
“beskrajne razgovore Kontakt grupe, EU, NATO-a i UN-a.”106
U junu 1995, državni savjetnik za nacionalnu sigurnost SAD-a Lejk je urgirao na
članove Klintovog kabineta da se odluče da li žele da Bosna i Hercegovina kao država
funkcionira i izgleda kao ranije. Lake je pokušavao motivirati tim za spoljnu politiku
da promišlja strategijski tako da ne bi zapeli u kriznim situacijama. Konačno je 17.
jula otkrio svoju strategiju završne igre na doručku sa timom za spoljne poslove.
Bit dokumenta o “završnom činu”, što ga je izradilo Vijeće za nacionalnu sigurnost
svodila se na razmatranje rizika na koje bi SAD morao biti spreman u slučaju
neuspjeha diplomatske nagodbe. “Ako se UNPROFOR povuče”, tvrdili su autori

105
Ibid., 431.
106
Hodge, 2007, 264.

• 233 •
 zijad šehić

dokumenta, “SAD se trebaju zalagati za multiliteralno ukidanje embarga na oružje

ili pomoći Vladi Republike Bosne i Hercegovine, u sklopu nekog tajnog programa
naoružavanja.” SAD bi također poslale vojne savjetnike za obuku bosanske vojske.
Cilj bi bio uravnotežiti odnose snaga u Republici Bosni i Hercegovini i pomoći
Bosancima da se snagom oružja izbore otprilike za onoliko teritorije koliko im je
obećano na karti Kontakt grupe da će dobiti za pregovaračkim stolom. U tu svrhu,
Amerikanci su bili spremni podržati zračne napade NATO-vih snaga protiv VRS,
ali na ograničeno vrijeme.107 Na sastanku 18. jula 1995, rasprava je snažno utjecala
na spoznaju genocida, bila je ukorijenjena prije svega i najprije u politici. Srebrenica
je pala, Žepa je trebala uskoro pasti. Klinton je morao zaustaviti taj krug poniženja.
Američka pasivnost vrlo je malo pogađala predsjednika. Čak je i Dik Moris (Dick
Morris), Klintonov pomoćnik, lobirao za bombardiranje. Moris se kasnije prisjećao
da je “Bosna postala metafora za Klintonovu slabost.”108
Kada je Srebrenica zauzeta, međunarodna zajednica, na čelu s Parizom i
Vašingtonom gnjevno je zahtijevala oštru reakciju. Ministri spoljnih poslova zemalja
koje su imale trupe u Republici Bosni i Hercegovini sastali su se 21. jula u Londonu
u veoma napetoj atmosferi. Činjenica da je VRS uzela stotine vojnika UN-a za
taoce u odgovoru na akciju NATO-a, progonila je učesnike sastanka. Ministri su
odlučili da ne dozvole da se to ponovi.109 Londonska konferencija često se opisivala
kao prekretnica kada je riječ o politici međunarodne zajednice u Republici Bosni
i Hercegovini, odnosno, kao trenutak kada su svjetski čelnici napokon odlučili
iskoristiti veliku moć zračnih snaga NATO-a kako bi okončali rat. Ipak, Konferencija
je imala znatno jasniju svrhu – preduhitriti napad VRS na “sigurnosnu zonu”
Goražde, gdje su bile razmještene stotine britanskih vojnika te, kako je sam Džom
Mejdžor poslije priznao, parirati američko-francuskoj vojnoj inicijativi. Na završetku
toga skupa SAD su odustale od insistiranja na općem bombardiranju a i Francuzi
su povukli svoje zastrašujuće planove o ponovnom zauzimanju Srebrenice.110
Predsjednik Klinton je pozdravio dogovor zapadnih saveznika o upotrebi sile,
uključujući vojne zračne udare za odbranu Goražda, ukoliko ga napadne VRS.111
Budući da je odaslana prijetnja sveobuhvatnim i snažnim zračnim udarima, u SAD
se Londonska konferencija smatrala važnim dostignućem. Gledajući unatrag, Peri,
Kristofer i Šalikašvili su o njoj govorili kao o prekretnici u pristupu međunarodne
zajednice Republici Bosni i Hercegovini. “Napavši Srebrenicu bosanski su Srbi”,
107
Chollet Derick, Tajna povijest Daytona. Američka diplomacija i mirovni proces u Bosni i Hercegovi-
ni 1995., Golden marketing, Tehnička knjiga, Zagreb 2007, 83-84.
108
Savjetovanje Klintonove administracije. Mogućnost agresivnijih akcija, “Oslobođenje”, Broj 16920,
19. VII 1995, 1.
109
Silber- Litl; 1996, 388-389.
110
Hodge, 2007, 225
111
Bil Klinton: Ohrabren sam, “Oslobođenje”, Broj 16923, 22. VII 1995, 4.

• 234 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

smatrao je Peri, “proigrali svoju kartu; njihova strategijska procjena da međunarodna

zajednica nema volje i spremnosti upotrijebiti vojnu silu potaknula ih je na akciju,
koja je bila toliko nečuvena i neprimjerena da je, zapravo, natjerala međunarodnu
zajednicu da se postavi odlučno.” “Konferencija je postala prekretnica”, tvrdio je
Peri. “U tom trenutku cijela međunarodna zajednica je rekla “da”... ili povlačimo
snage UN-a, ili ćemo im dati dodatnu podršku snažnim vojnim djelovanjem”.112
Republikanski senatori su 21. jula 1995, kritizirali prijetnju međunarodnog
kriznog sastanka novim zračnim udarima u Republici Bosni i Hercegovini, a lider
republikanaca Dole nazvao ga je “novom blistavom manifestacijom izbjegavanja
biti problema”. “Londonski sastanak jasno je stavio do znanja da neće biti nikakvog
trenutnog niti odlučnog odgovora osim novih sastanaka”, rekao je Dol u Senatu.
“Kristalno je jasno da londonski sastanak nije donio rješenje, nije rezultirao
skidanjem embarga na oružje i omogućio Bošnjacima da se brane. Jedino je
to nudilo nadu”, dodao je on, “da će se Srbi prisiliti na prihvatanje mira.”113 Dva
dana nakon završetka konferencije na jednom zatvorenom sastanku dužnosnika
UNPROFOR-a razgovaralo se o tome što i kako dalje. Već izneseni prijedlog da
se Žepu demilitarizira, a da se Srbima, ako je napadnu, zaprijeti zračnim udarima,
podržao je general Smit. Ali, iz Zagreba ga je preduhitrio general Žanvije, koji je
izjavio kako se na Londonskoj konferenciji uopće nije spominjala upotreba sile za
odvraćanje agresora od napada na Žepu. Nakon što je 25. jula postignut sporazum
sa snagama ARBiH u Žepi, Srbi su pokrenuli masovnu evakuaciju. Branitelji
britanske politike prema Žepi poslije toga su ustvrdili kako se “nije mogao izbjeći
pad enklave”. Međutim, autori “Srebrenica Reporta” se nisu složili s time i tvrdili su
kako je enklava pala zato što “međunarodna zajednica nije mogla učiniti ništa drugo
nego pad te enklave prihvatiti kao fait accompli”.114
Dešavanja u i oko Srebrenici predstavljala su krajnje poniženje međunarodne
zajednice ne samo zbog toga što je svijet stajao i posmatrao slučaj najvećeg masovnog
zločina u Evropi nakon Drugog svjetskog rata, nego i zbog toga što je iza iza javne
112
Chollet; 2007, 61.
113
Bob Dol, Jedina nada, ukidanje embarga, “Oslobođenje”, Broj 169223, 22. VII 1995, 4
114
Hodge: 2007, 259-260; Srpske snage su 26. jula 1995. godine preuzele kontrolu nad Žepom.
Strahujući od novih pokolja, Zapad je zatražio od Miloševića da nametne generalu Mladiću pri-
sustvo zapadnih promatrača. Ali o tome nisu obavijestili svoju javnost koja je, užasnuta padom
Srebrenice, bila spremna okriviti svoje vlade za saučesništvo. Jedna specijalna francuska postrojba i
dva oficira američke obavještajne službe stigla su u Žepu u najvećoj tajnosti kako bi nadgledali eva-
kuaciju i spriječili nova krvoprolića. Početkom avgusta žene, djeca i starci deportirani su u Tuzlu.
Muškarci kojima nije jamčena sigurnost usprkos međunarodnom prisustvu odbili su se predati i
pješačili su kroz šume prema središnjoj Bosni. Od 3.000 osoba dio njih je odlučilo prijeći Drinu
i predati se u Srbiji ne bi li tako izbjegli smrt. Ali srbijanske vlasti nisu ih dočekale kao izbjeglice,
već su bačeni u zatvor, gdje su premlaćivani i izgladnjivani. Pušteni su tek kad je Milošević dobio
obećanje da se oni neće vratiti u Bosnu i Hercegovinu i da će biti evakuirani izvan Jugoslavije.

• 235 •
 zijad šehić

osude nasilja bilo i osjećanje olakšanja - zadovoljstva što je nezgodno otvoreno

pitanje istočnih enklava koje je kvarilo mape mirotvoraca, konačno riješeno. Mogle
su se nacrtati jasnije mape na kojima se zasnivao mirovni sporazum. Shvatili su da je
plan igre bio promijenjen; svjetski lideri su javno osuđivali način ali su podržavali
krajnji rezultat zbog kojeg je mir bio bliži nego ikada.115
Amerikanci i Evropljani namjerno su izabrali mir na štetu istine. Nakon genocida
u Srebrenici i prisluškivanja koja su izvršena, američka diplomatija je u avgustu
1995, sastavila izvještaj koji ističe probleme koje bi SAD-u prouzrokovao nastavak
pregovora sa Miloševićem. Suočena sa žestinom rasprave koja se tada vodila u
SAD-u, Klintonova administracija se plašila da će za svoje pasivnost morati platiti
političku cijenu. Senatori i članovi Kongresa su optuživali za minhenski sindrom,
uspoređuju zločine u Republici Bosni i Hercegovini s “najgorim poniženjem za
zapadne demokracije od 1930-tih godina”. Čak je i američki pregovarač Holbruk
javno priznao da u krvoproliću u Srebrenici vidi “najveći zajednički neuspjeh Zapada
od tridesetih godina”.116
Žrtvujući Srebrenicu zapadne vlade su zaboravile prijetnje koje su neprekidno
upućivali Ratko Mladić i njegovi ljudi stanovništvu enklava. Zanemarili su također
da su, osim autobusa, u blizinu pozornice zbivanja bili dovedeni i bageri i buldožeri
i da srpske snage, Arkanovi “Tigrovi”, “Crvene beretke” i ostali koji su obično bili
uključeni u operaciji etničkog čišćenja, čekaju na granici.117 Vojska bosanskih Srba
– uz aktivnu pomoć jugoslavenske armije i formacija iz Srbije izvršila je genocid
kao dio strategije čišćenja istočne Bosne.118 Miroslav Deronjić, predsjednik općine
Bratunac je kasnije na suđenju iznio ono što mu je Karadžić rekao 9. jula 1995:
“Miroslave, moraju svi biti poubijani (...) svi koje uspijete uhvatiti. Pukovnik
Ljubiša Beara je 13. jula, kada je enklava bila zauzeta rekao Deronjiću: “Dobio
sam naređenje, s vrha, naređenje od vođa, da ubijemo sve zarobljenike.”119 Nakon
genocida u Srebrenici, Karadžić je pred Skupštinom RS-a izjavio: “Kao vrhovni
zapovjednik bio sam uključen u planove koji se tiču Žepe i Srebrenice. Posebno sam
bacio pogled na planove, a da to ne zna Generalštab. Slučajno sam susreo generala
Krstića i savjetovao mu da ide u Srebrenicu i proglasi pad grada prije nego što budemo
mogli istjerati Turke kroz šume. Odobrio sam tu radikalnu misiju i nemam nikakvu
grižnju savjesti što sam to učinio.”120 Osim vojske Milošević je nadzirao policijske
115
 ijeće sigurnosti. Predočeni dokazi o zločinima, “Oslobođenje”, Broj 16943, 11. VIII 1995., 7.
V
116
Hartmann, 2007, 70; Usp: Holbruk; 1998, 73. O propasti politike Zapada prema bivšoj Jugosla-
viji vidi šire: Čalić Marie Janine, Krieg und Frieden in Bosnien-Herzegowina, Suhrkampf Verlag,
Frankfurt am Main, 1996, 246-247.
117
Hartmann, 2002, 306.
118
Silber-Litl, 1996, 386.
119
Hartmann, 2007, 63.
120
Ibid.

• 236 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

snage Srbije, redovne i specijalne, koje su sudjelovale u zločinima u Republici Bosni

i Hercegovini. Po njegovom naređenju neke specijalne jedinice su dobile finansijska
i logistička sredstva, kao npr. “Crvene beretke”, “Škorpioni”..., eskadroni smrti u
službi njegovog zločinačkog projekta. Upućeni u Republiku Bosnu i Hercegovinu
deset dana prije početka ofanzive na Srebrenicu, stavljeni su pod komandu lokalnih
vojnih vlasti da bi se prikrila direktna umiješanost SRJ. Više međunarodnih svjedoka,
kao što je Vesli Klark (Wesley Clark), vojni savjetnik pri američkom pregovaračkom
timu, britanski general Rupert Smit, zapovjednik “plavih šljemova” u Bosni i
Hercegovini, ili Amerikanac Dejvid (David), Harland, iz Odjela civilnih poslova
UN-a u Bosni i Hercegovini, potvrđivali su da je Milošević bio obavješten o namjeri
vođa bosanskohercegovačkih Srba da se izvrši genocid velikih razmjera u Srebrenici.
Pri jednom susretu 17. avgusta 1995 u Beogradu, Klark je pitao Miloševića, koji
ga je tada uvjeravao da je bio ovlašten da u ime bosanskohercegovačkih Srba vodi
pregovore, kako je, ako ima toliki ugled kod njih, dozvolio da se izvrši genocid u
Srebrenici. Milošević je tvrdio da je savjetovao Mladića da to ne učini, ali ga on
nije poslušao. Tri šifrirane poruke od 11. jula 1995, pokazale su da je Milošević bio
obavješten o situaciji u Srebrenici i da je mogao predvidjeti genocidne namjere VRS.
Ni u jednom trenutku nije osuđivao genocid, ali je čestitao Mladiću na “vojnom
uspjehu.”121
Od 2002. tužiteljica Haškog tribunala Karla del Ponte (Carla del Ponte) je
tražila od Vašingtona da joj se predaju snimci razgovora iz proljeća 1995. Međutim,
američka vlada je zanemarila te zahtjeve. Krajem 1995 je čak poslala da u njenim
službama kruži memorandum sa uputstvom na koji način treba odgovoriti medijima
o Srebrenici. Američki dužnosnici su trebali tvrditi da oni, “kao i UN, nisu znali
da su Srbi planirali osvojiti je i nisu imali informacije o pokretima njihovih trupa”.
Američki dužnosnici su trebali tvrditi da “nisu imali nikakvih informacija o bilo
kojoj namjeri da se počine zvjerstva protiv bošnjačkih branitelja ili stanovništva
Srebrenice. Znali smo da takva djela nisu nemoguća, imajući na umu povijest
genocida i etničkog čišćenja na Balkanu.” U Vašingtonu, Parizu i Londonu, priča je
bila ista. Velike sile nisu željele priznati da su informacije koje su imale najavljivale
prijetnju stanovništvu Srebrenice, ako padne u ruke VRS. Budući da su bili bolje
opremljeni od saveznika raspolažući sa mnogo više informacija, Amerikancima
je bilo najnezgodnije oko tih dešavanja. U vrijeme genocida u Srebrenici SAD su
raspolagale sa mogućnostima prisluškivanja, ali i sa pet satelita koji su bili u pogonu
i dnevno producirali oko 5.000 slika.122
U novembru 1999, četiri godine po okončanju rata u Bosni i Hercegovini,
Generalni sekretar UN-a, Kofi Anan je na 155 stranica objavio izvještaj o pokolju
121
Ibid., 65.
122
Ibid., 51, nap. 38.

• 237 •
 zijad šehić

u Srebrenici i pozadini tog događaja, pri čemu nije pokušao prikriti ni vlastitu
odgovornost, kao bivšeg pomoćnika Generalnog sekretara za operacije očuvanja
mira kao ni odgovornost UN-a kao cjeline. Odlučno je odbacio svaku odgovornost
Bosanaca za njihovu zlu sudbinu, i u pogledu srebreničkog masakra i rata općenito.
Umjesto toga, upro je prstom ravno u Srbe i njihov “centralni cilj rata: stvoriti
geografski neprekinut i etnički čist teritorij”.123
Genocid u Srebrenici Haški tribunal promatra samo iz vojne perspektive,
uvažavajući stavove analitičara iz CIA-e Richarda J. Batlera, na koga se pozivaju sve
presude o Srebrenici, iako je vidljivo da je njegovo mišljenje prije svega politički
uvjetovano. U svome svjedočenju nametnuo je nekoliko tvrdnji koje su vrlo upitne.
Prvo, da vojska RS nije imala namjeru da zauzme Srebrenicu, nego da stegne obruč i
osvoji južni dio enklave. Drugo, da nije postojala namjera da budu ubijeni muškarci,
jer, kako je Batler svjedočio, oni su služili u razmjeni zarobljenika, ili kao instrument
pritiska za pregovaračkim stolom. Treće, da je odluka o ubijanju svih muškaraca u
vojnoj dobi bila nagla i donesena tek nakon pada Srebrenice. Te tri tvrdnje su već
bile razmatrane u ranijim krivičnim postupcima pred Haškim tribunalom, tako da
su Batlerovi stavovi vrlo upitni.124
U znak sjećanja na ubijene Bošnjake, u Potočarima kod Srebrenice izgrađen
je Memorijalni centar, posvećen žrtvama genocida, koji je zvanično otvorio bivši
predsjednik SAD-a Klinton 20. septembra 2003. Ceremoniji otvaranja i ukopa 107
identifikovanih žrtava prisustvovalo je oko 20.000 osoba iz Bosne i Hercegovine,
dužnosnici međunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini, članovi diplomatskog
kora te političari i vjerske ličnosti. U svom obraćanju Klinton je rekao “Mi se sjećamo
ovog užasnog zločina koji ne možemo zaboraviti. Mi moramo odati priznanje, odati
počast svim ljudima, svim žrtvama koje su pale u ime te ludosti, koja se može sasvim
opravdano nazvati genocidom. Srebrenica treba da postane ono što će na kraju
krajeva značiti da je to ludilo konačno uklonjeno. Ona treba da podsjeća sve nas,
sve obične ljude da takvo zlo više ne može da se ponovi i ona mora da bude znak
da vjerskog fanatizma ne smije biti nigdje u svijetu.” Na kraju je dodao: “Neka Bog
blagoslovi muškarce i dječake koji su poginuli u Srebrenici i neka blagoslovi ovo
sveto mjesto, neka počivaju u miru”.125
Godine 2004. visoki predstavnik međunarodne zajednice Pedi Ešdaun (Paddy
Ashdown) prinudio je Vladu RS-a da osnuje Komisiju za istragu događaja u Srebrenici.
Rezultati istraživanja “događaja u Srebrenici i oko nje” od 10. do 19. jula 1995. godine”

123
Simms, 2003., 1.
124
Hartmann Florence: Srebrenica je beskrupulozno žrtvovana radi realpolitike! Pamtiš li Srebrenicu,
Dnevni avaz, Specijal, juli 2015, 80. Usp: Batler: 2006, 198-358.
125
U Potočarima otvoren Memorijalni centar. U Srebrenici je zločudni čovjek ubio život, “Oslobođenje”,
Broj 20337, 20. septembar 2003, 1.

• 238 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

provedeni u toku 2004 i 2005 su imali historijski značaj za utvrđivanje vjerodostojnih

i nepobitnih činjenica. Na osnovu relevantne dokumentacije različite provenijencije,
Komisija je izvršila rekonstrukciju događaja u Srebrenici i oko nje i time na osnovu
vlastitih istraživanja cjelovitije sagledala te događaje i utvrdila da je od 10. do 19.
jula 1995. “likvidirano više hiljada Bošnjaka, na način koji predstavlja teška kršenja
međunarodnog humanitarnog prava, uključujući genocid. Komisija je rekonstruirala
i utvrdila učešće vojnih i policijskih jedinica RS-a u genocidu, uključujući i specijalne
jedinice MUP-a RS-a. Utvrdila je da je “izvršilac preduzeo mjere prikrivanja zločina
premještanjem tijela, otkrivši 32 do tada nepoznate lokacije, od kojih su 4 primarne.
Utvrdila je broj i identitet žrtava – 8.742 lica. Radna grupa za provođenje zaključaka
iz konačnog Izvještaja Komisije za Srebrenicu je utvrdila broj i identitet “pripadnika/
učesnika događaja u Srebrenici i oko nje od 10. do 19. jula 1995, odnosno pripadnika/
učesnika u izvršenom zločinu genocida. Utvrdila je njihovu strukturu, u kojoj su,
pored VRS i MUP-a RS-a učestvovale i jedinice Vojske Jugoslavije, jedinice MUP-a
Republike Srbije, “Škorpioni” pod komandom Slobodana Medića i druge, uključujući
i pripadnike Službe državne bezbjednosti pod komandom Vasilija Vidovića, mješovita
četa združenih snaga MUP-a RSK, Republike Srpske i Republike Srbije, zatim druge
jedinice iz Srbije, dobrovoljci, posebno iz Grčke... Komisija je navela 892 osobe od
kojih su se neki nalazili na vodećim položajima u organima vlasti Bosne i Hercegovine,
entiteta i općina (SIP-i, OSA-i, DGS, Ministarstvu odbrane Bosne i Hercegovine,
Ministarstvu odbrane Republike Srpske, MUP-u Republike Srpske, sudskoj policiji,
sudovima za prekršaje, općinama i dr.), a koji su bili učesnici događaja u Srebrenici i
oko nje od 10 do 19. jula 1995. Vlada RS-a je u cjelosti prihvatila Izvještaj Komisije za
Srebrenicu i sve njene preporuke, čime je RS priznala činjenicu da su “neki pripadnici
srpskog naroda počinili zločin u Srebrenici u julu 1995. godine” i prihvatila odgovornost
za planiranje i namjernu likvidaciju Bošnjaka. Izvještaj Vlade RS-a je dostavljen
Komisiji za ljudska prava pri Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine, koja ih je prihvatila
i pozitivno ocijenila, konstatirajući da je riječ o “dokumentu od historijskog značaja od
kojeg će imati koristi buduće generacije.126 Srpska strana osporavala je nalaze Komisije,
tvrdeći da je Komisija radila pod pritiskom Visokog predstavnika. Međutim, Dragan
Čavić, tadašnji predsjednik Republike Srpske u svom nastupu na TV je rekao da su
srpske snage pobile nekoliko hiljada civila u Srebrenici, kršeći međunarodno pravo.
Istaknuo je da je Srebrenica crno poglavlje srpske historije. Dana 10. novembra 2004,
Vlada RS-a je objavila službeno izvinjenje, nakon što je razmotrila izvještaj Komisije, i
saopćila da Izvještaj jasno pokazuje da su ogromni zločini počinjeni u regiji Srebrenice,
u julu 1995.127
126
Čekić Smail, Nakon izvještaja Komisije za Srebrenicu bivši predsjednik RS Dragan Čavić javno se
izvinio i priznao počinjene zločine, u: Pamtiš li Srebrenicu, Dnevni avaz, Specijal, juli 2015, 186.
Biserko 2006, 784-811.
127
Ibid.

• 239 •
 zijad šehić

Jedanaestog jula 2005 navršilo se 10 godina od genocida. Komemorativnoj

ceremoniji u Potočarima prisustvovalo je oko 50.000 osoba i preko 40 državnih
delegacija. Tog dana klanjana je dženaza i na vječni rahmet ispraćeno 610 identificiranih
žrtava, stradalih u genocidu od 10-19. jula 1995. Po šesti put Potočari su bili najtužnije
zeleno polje koje pamti historija Bosne i Hercegovine. Jecaji, plač, bol tuga, majčine i
sestrine suze su prekrile Potočare, a odjekivala je jeka imena 1937 do tada pokopanih
Srebreničana, koji su nakon deset godina našli smiraj u Memorijalnom centru.128
Srpski predsjednik Boris Tadić također je prisustvovao komemoraciji, odao je počast
i poklonio se pred tabutima žrtava. Francuski, nizozemski i britanski ministri također
su bili prisutni, kao i Ričard Holbruk, bivši američki predstavnik za Balkan.129
Šesnaest dana kasnije, 27. jula 2005, američki Zastupnički dom je usvojio rezoluciju
(H. Res 199), koju su sponzorirali kongresmeni Kristofer Smit (Christopher Smith)
i Benjamin Karden (Cardin) i na taj način obilježio desetogodišnjicu genocida u
Srebrenici. Rezolucija je usvojena apsolutnom većinom, s 370 glasova za, jednim
glasom protiv, dok su 62 glasača bila odsutna. U Rezoluciji su zločini u Srebrenici
definirani kao kriminalni čin genocida po definiciji kako navodi članak 2 Konvencije
za prevenciju i kažnjavanje genocida, potpisan u Parizu 9. decembra 1948. godine i
stavljen u punopravnu snagu 12. januara 1951. godine.130
Bosna i Hercegovina nije odustala od tužbe iz 1993, uprkos intervenciji Velike
Britanije. Slučaj je pretresan na početku 2006. Sudije Međunarodnog suda nisu
tražile od Beograda da preda dokumente Vrhovnog savjeta odbrane. Na suđenju
26. februara 2007. godine izrečena je presuda kojom je bio odbijen zahtjev Bosne
i Hercegovine. Srbija je osuđena jer, svojim odbijanjem da uhapsi Ratka Mladića i
Radovana Karadžića, nije izvršila svoje obaveze da spriječi niti da kazni krivce.131 Ta
presuda sugerira da Milošević nije imao stvarnu kontrolu na vojskom ili nad srpskim
vlastima u Bosni i Hercegovini, ni nad specijalnim jedinicama koje im je stavljao na
raspolaganje. Posmrtna rehabilitacija Miloševića izvršena je bez obzira na dokaze u
tom predmetu pred ICTY-em, kojima Međunarodni sud pravde nije uvijek imao
pristupa. Potpredsjednik Sudskog vijeća, jordanski sudac Al-Khasawneh žalio je
što Međunarodni sud pravde nije tražio “pristup dokumentima Vrhovnog savjeta
odbrane što bi pojednostavilo zadatak i omogućilo utvrđivanje najdirektnijih veza
Beograda i srebreničkih grobnica i odlučivanje o pravnoj odgovornosti Srbije za
genocid u julu 1995.132 Ali vijeće petnaest sudaca Međunarodnog suda pravde,
128
P
 otočari: Obilježena deseta obljetnica srebreničke tragedije i klanjana dženaza za 610 žrtava. Istina
je temelj bolje bodućnosti, “Oslobođenje”, Broj 20997, 12. VII 2005, 1, 4, 5, 6.
129
Ibid, 5-6.
130
S. Res. 199. Expresing the Hause vof Representation Regarding. The Masacre at Srebrenica in Juli
1995. Assessed 31. January 2008.
131
Hartmann, 2007, 56, nap. 45.
132
Ibid., 74.

• 240 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

kojemu je predsjedavala Britanka Rozalin Higins (Rosalyn Higgins), radije je

zanemarilo molbe Bosne i Hercegovine da se naloži Srbiji da preda te ključne
dokumente koji srpske snage u Bosni i Hercegovini određuju kao sastavni dio
vojske Srbije, pod vrhovnom vlašću Beograda. Vijeće Međunarodnog suda pravde
obrazložilo je svoje odbijanje da traži taj dokazni materijal tvrdeći da posjeduje
dovoljno dokaza da može odlučivati. Srpske su vlasti s olakšanjem dočekale odluku
ICJ-a kojom nisu osuđene da plate nikakvu ratnu štetu Bosni i Hercegovini. Kad je
riječ o srpskih nevladinim organizacijama za odbranu ljudskih prava, one su osudile
tu presudu koja “predstavlja pobjedu politike Slobodana Miloševića” i koja “neće
pomoći Srbiji da se suoči sa svojom prošlošću.”133
Povodom obilježavanja 20-godišnjice genocida u Srebrenici, u sjedištu Generalne
skupštine UN-a u Njujorku 1. jula 2015. održan je komemorativni skup “Srebrenica
Remembering and Honoring the Victims” na kojem su se obratili predsjednik Sam
Kahamba i generalni sekretar Ban Ki-mun (Ban Ki-moon), koji je između ostalog
rekao: “Danas smo ovdje da se sjetimo hiljada ljudi koji su izgubili živote u Srebrenici.
Oni moraju biti na kolektivnoj savjesti međunarodne zajednice. Sekretarijat UN-a
i Vijeće sigurnosti dijele krivicu.” Rekao je kako se uvijek sjeća suza i boli majki
Srebrenice i da dijeli duboko suosjećanje sa porodicama žrtava, a da će UN učiniti
mnogo više u svijetu kako bi spriječili nasilje.134
Evropski parlament je 9. jula 2015 usvojio rezoluciju kojom se obilježava
sjećanje na sve žrtve genocida u Srebrenici i okrutnosti počinjene tokom rata u
bivšoj Jugoslaviji, a svim žrtvama odaje počast, izražava saosjećanje i solidarnost
sa porodicama žrtava od kojih mnoge žive bez konačne potvrde o sudbini svojih
srodnika. Rezolucijom se snažno osuđivao genocid u Srebrenici, odlučno izjavljuje
da se takvi strašni zločini ne smiju više nikada ponoviti i navodi da će učiniti sve
u svojoj mogućnosti da sprijeće ponovno počinjenje takvih djela, odbacuju svi
oblici negiranja, relativizacije ili pogrešnog tumačenja tog genocida. U rezoluciji je
naglašena potreba da politički predstavnici u Bosni i Hercegovini priznaju prošlost
kako bi zajedno radili na boljoj budućnosti za sve građane u zemlji. Naglašeno je
da u tom teškom procesu važnu ulogu mogu imati susjedne zemlje, vjerske vlasti,
civilno društvo, umjetnost, kultura, mediji i obrazovanje.
Rezolucija je posebno podsjećala da su “snage bosanskih Srba, pod zapovjedniš-
tvom Ratka Mladića, uključujući neregularne policijske jedinice, tokom nekoliko
dana pokolja nakon pada Srebrenice, masovno pogubile više od 8.000 musliman-
skih muškaraca i dječaka koji su potražili zaštitu u tom području pod kontrolom
zaštitnih snaga UN-a (UNPROFOR): budući da je gotovo 30.000 žena, djece i
staraca tada prisilno protjerano u kampanji etničkog čišćenja velikih razmjera, što
133
Ibid.
134
Srebrenica je svjetska tragedija, “Oslobođenje”, Broj 24639, juli 2015, 2-3.

• 241 •
 zijad šehić

taj događaj ćini najvećim ratnim zločinom koji se od kraja Drugog svjetskog rata
dogodio u Evropi.135
Vijeće sigurnosti UN-a 8. jula 2015. nije usvojilo britanski predlog Rezolucije
o Srebrenici, jer je Rusija stavila veto. Nakon glasanja i odbijanja britanskog prijed-
loga, Samanta Pauer (Samantha Power), ambasadorka SAD-a-a u UN-u je izjavila:
“Rusija je danas povukla crvenu liniju i odbila priznati da se u Srebrenici dogodio
genocid. Negiranje genocida vrijeđa žrtve, porodice, ali i predstavlja prepreku za
pomirenje. Šta bi majke ubijenih dječaka koji su ubijeni samo zato što su muslimani,
rekle da su danas ovdje? Neke članice su iskoristile svoje pozicije i odlučile da budu
neutralne...”, poručila je Pauer, koja je ruski veto proglasila “novom mrljom na ugle-
du Vijeća sigurnosti.136
Na obilježavanju 20. godišnjice genocida u Srebrenici, 11. jula 2015 bile su pri-
sutne brojne delegacije i ličnosti koje su u svijet poslali jasnu poruku - da se takav
zločin više nikada u svijetu ne dogodi.
Bivši američki predsjednik Klinton je rekao: “Ovdje smo kako bismo izrazili
naše duboko uvjerenje i vjeru u narod, budućnost i slobodu Bosne i Hercegovine.
Mnogi su rekli vrlo rječito da je prije 20 godina više od 8.000 muškaraca i dječaka
ubijeno u genocidu. Ta strašna činjenica konačno je pokrenula članice NATO-a da
daju podršku Americi da učini ono što je sasvim jasno bilo neophodno kako bi se
pokrenuli mirovni pregovori da Bosna i Hercegovina krene u normalan život. “Ono
što sam uradio kao predsjednik bila je jedna od najvažnijih stvari koje sam uradio“-
rekao je Klinton, dodavši: “Majke, sestre, supruge, koje su ovdje, govore mi istinu i
šta nismo uradili. U ime moje zemlje i iz dubine moga srca, ja volim ovo mjesto, ja
ne želim više nikada da vidim ovakvo stratište, niti hiljadama kilometara odavde.”
Zamolio je da se “ne dopusti da spomenik nevinim dječacima i muškarcima bude tek
uspomena jedne tragedije, nego sveto mjesto.”137
Premijer Republike Turske Ahmet Davutolu je poručio da “sve zemlje svijeta
trebaju raditi ujedinjeno da se takav zločin više nikada ne ponovi u budućnosti.”
“Oni koji su ubili više od 8.000 Bošnjaka ovdje, nisu ubili samo taj broj ljudi, oni su
ubili čovječanstvo i ljudsko dostojanstvo Srebrenice.” Dodao je da porodice žrtava
ne žele samo saosjećanje, već i snažnu političku volju da se spriječe dešavanja poput
genocida u Srebrenici.138 Predsjednica Hrvatske Kolinda Grabar Kitarović je rekla
kako se poklanja nevinim žrtvama, naglašavajući da je teško na tom mjestu sa toliko
135
Evropski parlament usvojio Rezoluciju o Srebrenici, “Oslobođenje“, 10. juli 2015, 2-3.
136
Vijeće sigurnosti UN-a. Odbijen britanski prijedlog rezolucije o Srebrenici, “Oslobođenje”, Broj
24646, 9. juli 2015, 2-3.
137
Brojne delegacije na obilježavanju 20. godišnjice genocida. Ne smijemo zaboraviti ljudsko lice trage-
dije, “Oslobođenje“, Broj 24649, 12. juli 2015, 6.
138
Ibid.

• 242 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

tuge i bola pronaći primjerene rijeći kojima bi izrazila šta u tom trenutku osjeća.
Poručila je da “sjećanje na žrtve obavezuje, trajno i iznova, na čuvanje Srebrenice
kao opomene”.139
Jordanska kraljica Nur (Noor), predsjednica Međunarodne komisije za nestale
osobe (ICMP) je poručila da će pravda i istina pobijediti zlo. “Mi ne možemo i ne
smijemo zaboraviti ljudsko lice ove tragedije. Politika i predrasude ne smiju zabora-
viti stvarnost vaših patnji jer samo sjećanjem možemo sprijećiti ponavljanje zločina.
To je dužnost koju svi mi, od najmoćnijih do najskromnijih, imamo prema živima i
mrtvima”.140 Predsjednik Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju Teodor
(Theodor) Meron je podsjetio da se “pravda ne smije skanjivati da počinjeni zločin
nazove njegovim pravim imenom”. Valentin Incko, visoki predstavnik u Bosni i Her-
cegovini je naglasio da se u Srebrenicu došlo kako bi se opet kazalo da se tu desilo
sistematsko i organizirano ubijanje – genocid.141 Tanja Fajon, zastupnica Evropskog
parlamenta je naglasila da je Srebrenica “simbol strašnog ratnog zločina, genocida,
ali je ona danas i simbol mira.”142 Bivši visoki predstavnik Volfgang Petrič (Wolfgang
Petritsch) je izjavio da se osjeća posramljeno, dodavši kako je pokušao uraditi sve što
je mogao kako se genocid u Srebrenici nikad ne bi zaboravio.143 Predsjednik Crne
Gore Filip Vujanović je rekao da “Crna Gora želi da uputi poruku pomirenja, nes-
porazumi treba da budu vječna prošlost ovih prostora. Srebrenica je vječna bol i
vječna opomena cijelom čovječanstvu.” Član Predsjedništva Bosne i Hercegovine
Dragan Čović je rekao “da se u Srebrenici zastidjela moderna civilizacija i da njena
bol pripada cijelom svijetu. Ovo mjesto nam se obraća i govori više od bilo kojih ri-
ječi”, rekao je Čović, dodavši da je Srebrenica “mjesto strašnog zločina genocida gdje
duboke rane sporo zacjeljuju, ali je i simbol koji ponovo ljude okuplja.”144

Izvori
– Europa-Archiv – Zeittafel, Bonn 1994., 1995.
– Europa-Archiv, Zeitschrift für Interationale Politik, Deutsche Geselschaft für Aus-
wärtige Politik, Bonn 1993., 1994.
– Internationale Politik (IP), Zeitschrift für Interationale Politik, Bonn, 1995., 1996.
– “Oslobođenje”, Sarajevo 1994., 1995.

139
Ibid.
140
Ibid, 7.
141
Ibid.
142
Ibid.
143
Ibid.
144
Ibid.

• 243 •
 zijad šehić

Literatura

Knjige:
– Bildt Carl; 1998, Misija mir, Otvoreno društvo Sarajevo.
– Biserko Sonja (ur.); 2006, Srebrenica: Od poricanja do priznanja. Biblioteka Sve-
dočanstva br. 22, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd.
– Čalić Marie Janine, 1996, Krieg und Frieden in Bosnien-Herzegowina, Suhrkampf
Verlag, Frankfurt am Main.
– Chollet Derick; 2007, Tajna povijest Daytona. Američka diplomacija i mirovni
proces u Bosni i Hercegovini 1995., Golden marketing, Tehnička knjiga, Zagreb.
– Hartman Florence; 2007, Mir i kazna. Tajni ratovi međunarodne politike i pravo-
suđa, Profil, Zagreb.
– Hartmann Florence; 2002, Milošević – Dijagonala luđaka, Adamič-Rijeka, Glo-
bus-Zagreb.
– Hodge Carole; 2007, Velika Britanija i Balkan od 1991. do danas, Biblioteka Tra-
gom istine, Detecta, Zagreb 2007.
– Holbruk Ričard: (1998), Završiti rat, Šahinpašić, Sarajevo.
– Magaš Branka-Žanić Ivo; 1999, Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1991-1995,
Zagreb-Sarajevo Naklada Jesenski i Turk: Dani.
– Power Samantha; 2002, A problem from hell. America and the Age of Genocide,
Harper Collins, New York
– Ramet P. Sabrina; 2005, Balkanski Babilon. Raspad Jugoslavije od Titove smrti do
Miloševićevog pada, Alinea, Zagreb.
– Rohde David: 1997, Endgame: The Betrayal and Fall of Srebrenica. Europpe’s
Worst Massacre since World War II, New York; Ferrar, Straus, Giroux.
– Šehić Zijad; 2013, Eksperiment u svjetskoj laboratoriji Bosna. Međunarodna diplo-
matija u vrijeme disolucije SFRJ i agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu (do
Vašingtonskog sporazuma 1994.), Dobra knjiga, Sarajevo.
– Silber Laura - Litl Alan; 1996, Smrt Jugoslavije, Radio B 92, Beograd.
– Simms Brendan; 2003, Najsramniji trenutak. Britanija i uništavanje Bosne, buybo-
ok, helsinški odbor za ljudska prava, Sarajevo-Beograd.
– Starešina Višnja; 2004, Vježbe u laboratoriju Balkan, Naklada Ljevak, Zagreb.
– Witte A. Erich; 2000, Die Rolle der Vereinigten Staaten im Jugoslawien – Kon-
flikt und der außenpolitische handlungsspielraum der Bundesrepublik Deutschland
(1990-1996), Mitteilungen Osteuropa-Institut, Nr. 32, Műnchen.

• 244 •
 Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

Članci:
– Danner Mark; 1998, Bosnien. Warum der Westen Zuschaute, Das Magazin/Tages
Anzeiger, Zürich, 26. September 1998., 1-31.
– Lukić Reneo; 2003, Vanjska politika Clintonove administracije prema ratovima u
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (1993 - 1995), Časopis za suvremenu povijest, Go-
dina 38, br. 1, Zagreb 1-36.
– Šehić Zijad; 2007, Bosna i Hercegovina i međunarodna diplomatija 1992-1995.,
Naučni skup Bosna i Hercegovina prije i nakon ZAVNOBiH-a, Radovi Akademije
nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, Knjiga 37, Sarajevo,
387-410.
– Šehić Zijad; 2010, Smrt Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i bosanska
tragedija, Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu, Knjiga XIV/1 (Historija, Hi-
storija umjetnosti, Arheologija), Sarajevo, 281-320.

• 245 •
 zijad šehić

Zijad Šehić
The Genocide in Srebrenica – A Bloody Stain on the Consciousness of Human-
kind

Summary
The Genocide against Bosniaks in the Srebrenica Safe Haven in July of 1995, was
committed before the eyes of the World public and the passivity of the United Na-
tions and their peace-keeping forces, which were obliged to protect the population
in that zone. The events in and around Srebrenica represented the final humiliation
of the International Community, not only because the World stood and viewed the
case of the biggest mass crime in Europe after the Second World War. The Interna-
tional Community also had a second, even bigger reason to be ashamed; behind the
public condemnation of violence there was a completely real feeling of relief – satis-
faction because the difficult issue of the eastern enclaves which disturbed the maps
of the peacemakers, was finally solved. By sacrificing Srebrenica, the Western states
became direct accomplices in genocide. Publishing the news about the dramatic
events in Srebrenica in prime time, the World media concluded in unison that it
was a big tragedy for the population there and at the same time a final fiasco of the
UN policy in the Republic of Bosnia and Herzegovina. In November of 1999, the
General Secretary of the UN, Koffi Annan, published a 155-page report about the
massacre in Srebrenica in the July of 1995, and its background, thus not attempting
to conceal his own responsibility as the former aid to the General Secretary for the
peacekeeping operations, nor the responsibility of the UN as a whole. He wrote
that the tragedy of Srebrenica will forever remain inscribed in the history of the UN
which assumed responsibility for the enclaves but he also spoke of the responsibil-
ity of the key member-states. He resolutely dismissed that the Bosnians had any
responsibility for their bad fate. Instead of that, he pointed the finger at the Serbs
and their “central war goal: the creation of a geographically unbroken and ethni-
cally clean territory”. Even though the World accepted the indisputable fact that
genocide was committed in Srebrenica, the attempts to negate it will exist as long as
the ideology which inspired it is not rooted out. Until the bearers of this ideology
place the retrograde political goals which erase consciousness and human dignity in
first place, there will be hostages of these policies who will support it by remaining
silent. In this way they leave a heavy burden to the coming generations, which they
will one day have to face.

• 246 •
Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva

• 247 •
PRIKAZI, RECENZIJE I OSVRTI

Adnan Kaljanac, Historija
arheologije, u potrazi za prošlošću,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo
2015, 316 str.
Knjiga Adnana Kaljanca pod naslovom
Historija arhologije, u potrazi za prošlošću pri-
pada nizu knjiga objavljenje pod pokrovitelj-
stvom Europske komisije u okviru projekta
TEMPUS BIHERIT (Curricular Reform of
Heritage Sciences in Bosnia and Herzegovina).
Štampana je 2015. godine, na 316 stranica,
sadrži 47 ilustracija i fotografija preuzetih iz
različitih izvora, a podijeljena je na 9 poglav-
lja, među koje je raspoređeno još 7 podnaslo-
va sa fokusom na različitu tematiku.
Prema riječima autora, ovo djelo je u
samom početku nastajanja zamišljeno kao
neka vrsta vodiča kroz historiju bosansko-
hercegovačke arheologije, od začetka do
današnjice, ali je nakon niza godina istraži-
vanja priroda knjige promijenjena. Naime,
autor vodi čitatelja kroz proces nastanka
arheologije kao nauke, te na koje načine su
sami arheolozi, pa i druge osobe van struke,
koristili ovu nauku, i plodove njenog rada,
za manipulisanjem prošlosti.
Knjiga je tematski podijeljena na dva di-
jela. U prvom dijelu je predstavljen razvoj,
te ideje vodilje koje su bile pokretačka snaga
evropske arheologije, sa određenim osvrti-
ma na dešavanja na polju svjetske arheolo-
gije. Sastavljena je od poglavlja: Prošlost prije
prošlosti; Paradigma srednjeg vijekai arheološ-
kih istraživanja; Novi pogled na stari svijet;
Doba prosvjetiteljstva i antikvarizma; Doba
romantizma; Arheologija na terenu; Prošlost
u službi rase. Unutar prethodno navedenih
poglavlja se nalaze podnaslovi: Percepcija
prošlosti u antičkom svijet; Rođenje nacional-
nog i pitanja identiteta; Period humanizma i
renesanse; U potrazi za paganskim precima;
prikazi
Christian Jürgensen Thomsen i troperiodni
sistem; Difuzioniza; Heinrich Schliemann i
Hisarliku, kojima autor djela vodi čitaoca u
novom smjeru tokom izlaganja svojih teza,
sa ciljem što boljeg razumijevanja tematike
koju izlaže.
Tokom prezentiranja svog istraživačkog
rada, autor djela razmatra prve pojave per-
cepcije prošlosti, kao i prve manifestacije
onoga što bi se moglo nazvati arheologijom.
Vješto koristeći antičku izvornu građu, od
kojih bi se mogli izdvojiti Hesiodovi Poslovi
i dani ili De Architectura od Vitruvija, poka-
zano je da su ljudi čak i u tom periodu ite-
kako bili svjesni sopstvene prošlosti i svojih
predaka, te da su neki od njih već tada bili
svjesni mogućnosti razumijevanja prošlosti
uz pomoć materijalne kulture. Osim prikaza
evropskih, u neku ruku se može reći medi-
teranskih izvora, djelo donosi i podatake o
gotovo istovremenoj pojavi sličnih razmi-
šljanja o prošlosti među kineskim autorima
antičkog vremena, a daje se i kratki prikaz
razvoja kineske arheološke misli. Dalje au-
tor navodi kako se danas percipira prelazak
iz perioda klasičnog svijeta u srednjovjekov-
ni period, pa nastavlja o tome na koji način
se gradila, prisvajala i doživljavala prošlost
tokom srednjega vijeka.
Predmet daljeg autorovog razmatranja
su informacije o prvim počecima modernih
arheoloških istraživanja i odjekom otkrića
Novoga svijeta na doživljavanje prošlosti. U
nastavku teksta knjige prati se pojava prvih
antikvara, njihovih udruženja, prve pojave
patriotizma pod uticajem različitih ostataka
materijalne kulture i historijskih izvora, što
je dalje preraslo u potragu za davno nestalim
precima, ali i prvim manifestacijama rasizma
praćenog evolucionizmom, a među određe-
nim naučnicima i u izjednačavanje nacionaliz-
ma sa patriotizmom. Djelo potom prezentuje
• 251 •
 prikazi
tok razvoja troperiodnog sistema i teorije o
difuzionizonom modelu rasprostiranja ma-
terijalnih karakteristika jedne kulture na dru-
gu. Autor dalje navodi podatke o prvim arhe-
ološkim istraživanjima na terenu, započetim
kao pokušaj antikvara centralne Evrope za
pronalaženjem jednako romantičnih alterna-
tiva megalitskim građevinama kojima su obi-
lovale sjeverna i zapadna Evropa, te nastavlja
sa prikazom života i djela jednog od najpo-
znatijih arheologa, Heinricha Schliemanna.
Prvi dio knjige Historija arhologije, u potrazi
za prošlošću autor nastavlja sa prikazom kroz
njemačku arheološku misao sa kraja XIX i iz
prve polovine XX stoljeća, koje je pod utica-
jem uglednog arheologa Gustafa Kossinne
(1858-1931), kraćim pregledom razvoja ar-
heološke misle u intelektualnim krugovima
Turske republike i Sovjetskog saveza, a za-
ključuje sa procesualnim i postprocesualnim
razmatranjima o arheologiji kao nauci.
U drugome dijelu knjige je izložen pre-
gled kroz razvoj bosanskohercegovačke
arheologije, kao i razvoj ove nauke na po-
dručju zapadnog Balkana. Ovako temeljito
istražen pregled je izložen na ovaj način jer
je nemoguće posmatrati područje Bosne i
Hercegovine izdvojeno od ostatka regije.
Prvo od dva poglavlja, Čija prošlost?, donosi
podatke o tokovima razvoja arheologije kao
naučne discipline, ali i kao misli, u Bosni i
Hercegovini i susjednim zemljama od XV.
stoljeća sve do kraja 80-tih godina XX sto-
ljeća. Takođe se razmatra uloga pojedinaca
koji su djelovali unutar Bosne i Hercegovi-
ne, kao i uloga njenih institucija, na razvoj
arheološke misle u bivšoj Jugoslaviji.
U poglavlju, Ilirski san, se prikazuje stanje
arheologije u Bosni i Hercegovini od 1979.
godine do najnovijeg vremena. Izneseni su
značajni i gotovo potpuno nepoznati podaci
o tome kako je osnovana Katedra za arheolo-
• 252 •
giju, ali i o njenom duhovnom prethodniku
postdiplomskog studija Ilirologije, te način na
koji je formiran Institut za arheologiju pri Fi-
lozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
U djelu su nabrojani studenti koji su završili
studij Ilirologije, prva generacija studenata
upisanih na studij Arheologije 2008. godine
i studenti koji su uspješno završili magistarski
studij Arheologije. Djelo se završava prika-
zom tri pristupa prošlosti i ilirskog proble-
ma koji su trenutno prisutni u modernom
razvoju arheologije u Sarajevu. Autor izdvaja
tri divergentna pristupa. Prvi pravac zastu-
pa Salmedin Mesihović sa hipotezom o tzv.
ilirskoj narodnosti. Drugi pravac razmišljanja
čine Adnan Kaljanac i Amra Šačić, koji sma-
traju da je spoznaju o prošlosti potrebno kon-
stantno preispitivati jer je materijalna kultura
koja predstavlja predmet arheološkog izuča-
vanja tek fragment fragmentirane generalne
kulture. Treći pristup je predstavljen, a isto-
vremeno je najdominantniji od svih navede-
nih, kao metodološki pristup koji predvode
Adnan Busuladžić i Edin Bujak, a temelj su
mu muzeološki principi.
Značaj knjige Historija arhologije,u po-
trazi za prošlošću se prvenstveno ogleda u
činjenici da je ovo jedno od rijetkih djela
domaćeg bosanskohercegovačkog pristupa
na problematiku, u kojem se na koncizan i
temeljit način predstavlja razvoj arheologije
kao nauke, od izoliranih pojava u antičkom
periodu pa sve do njene gotovo svakodnev-
ne pojave u savremenom društvu. U knjizi
se pravi poseban osvrt na razvoj arheologije
u Bosni i Hercegovini od dana antikvara, što
predstavlja prvi pokušaj hvatanja u koštac
sa tom tematikom, a navode se i podaci koji
bacaju novo i drugačije svjetlo na spomenuti
razvoj. Knjiga je napisana kao udžbenik za
studente u sklopu ranije spomenutog Tem-
pus projekta, ali se može zaključiti da ovaj

vješto napisani udžbenik predstavlja pio-
nirski poduhvat, koji može da se iskoristi za
upoznavanje čitaoca sa arheologijom Evrope
i Bosne i Hercegovine, procesima koji su do-
veli do nastanka ove nauke u onom stanju u
kakvom danas egzistira, kao i svih opasnosti
koje se skrivaju iza ishitrenih i nenaučnih
interpretacija materijalne kulture. Knjiga je
napisana pregledno, i za očekivati je da će
je sa lakoćom korisiti studenti. Ova knjiga
je takođe dobar početak za čitaoca koji je
zainteresiran za širu raspravu u vezi sa hi-
storijatom arheološke nauke i misli, zbog
činjenice da je u procesu izrade ovoga djela
upotrebljeno čak 390 jedinica relevantne bi-
bliografske građe, a ona je navedena na 29
stranica. Takođe, ovo djelo daje mogućnost
čitatelju da se na jednom mjestu referira
sa nekim djelima gotovo nepoznatim široj
publici van naučnih krugova, kao i djelima
koja prate najnovija istraživanja u vezi sa ar-
heološkom teoretskom i metodološkom mi-
sli. Fotografije i ilustracije, njih sveukupno
47, su izabrane tako da pomognu čitaocu
da lakše razumiju i prate tematiku knjige.
Moguće se složiti sa autorom da je jedna od
najvećih grešaka ili zamki u koju se upliću
arheolozi, još od vremena prvih antikvara,
nesvjesna refleksija sopstvenog vremena u
prošlost, beskrajno traganje za potvrdom
današnjice u davnoj prošlosti. Iz ove mre-
že, koju su sami postavili, nije se ispleo ni
jedan naučnik ili entuzijasta koji proučava
prošlost. Istovremeno, djelo autora Adnana
Kaljanca je i poučna lekcija svima o značaju
i neophodnosti temeljitog poznavanja na-
učne metodologije bez koje bi u potpunosti
nestala nit koja razdvaja istinsku nauku od
alternativne ili naprosto bujne mašte istin-
skih zaljubljenika u prošlost.
jesenko hadžihasanović
prikazi
Predrag Novaković, Historija
arheologije u novim zemljama
Jugoistočne Evrope, Univerzitet u
Sarajevu, Sarajevo, 2015, 302 str.
Studija o arheološkoj disciplini u okvi-
ru arheološke nauke koju je napisao prof.
dr. Predrag Novaković izdao je Univerzi-
tet u Sarajevu u okviru projekta BIHIRET
(Curricular Reform of heritage Sciences in
Bosnia and Herzegovina) u sklopu EU pro-
grama TEMPUS. Ova studija sadrži devet
poglavlja: Uvod, Slovenija, Hrvatska, Srbi-
ja, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Crna
Gora, Kosovo, Pokušaj sinteze: jugosloven-
ska arheologija, te predgovor, indeks imena,
indeks geografskih pojmova i bibliografiju,
te ima 302 stranice. U uvodnom dijelu au-
tor je predstavio razloge nastanka ove stu-
dije. Historija arheologije ovih prostora je
nepotpuno posmatrana u djelima nekih
evropskih autora nastalim nakon Drugog
svjetskog rata s obzirom da su površno pisali
o “jugolosvenskoj arheologiji” ne obraćajući
dovoljno pažnje na ekonomske, lingvističke,
kulturne, religiozne i političke vidike koji su
uslovili značajne distinkcije u razvoju arhe-
ološke nauke. Novaković u ovom djelu daje
novu i drugačiju perspektivu zasnovanu na
realnom poznavanju svih aspekata koji su re-
levantni za prikaz nacionalnih arheologija.
Tematska cjelina pod naslovom “Slo-
venija” obuhvata prikaz reljefne karte Slo-
venije, geografskog položaja u odnosu na
susjede, kratak historijski slijed od pa-
da Zapadnog rimskog carstva do danas, te
početke antikvarske tradicije koja prethodi
formiranju arheološke nauke po periodima:
u doba kada Slovenija ulazi u sastav austrijske
države (1800-1918), u doba Kraljevine Jugo-
slavije (1918-1941), u doba savremene naci-
onalne škole arheologije u Sloveniji te govo-
ri o drugom valu modernizacije slovenačke
• 253 •
 prikazi
arheologije od 1980-tih godina. Svako po-
glavlje unutar ove tematske cjeline je veoma
temeljito i pregledno urađeno. Autor daje is-
crpan pregled razvoja slovenačke arheologi-
je vodeći se hronologijom. Ističe da je skoro
cijeli milenij njemačke političke i kulturne
dominacije na ovom prostoru snažno utje-
cao na kulturni i naučni razvoj slovenačkog
stanovništva. Novaković u ovom poglavlju
poimenično nabraja slovenačke antikvare
iz šesnaestog, sedamnaestog i osamnaestog
stoljeća. Knjiga ukazuje da je za razvoj slove-
načke arheologije bilo posebno važno osni-
vanje Provincijalnog muzeja u Kranjskoj te
pokretanje studija arheologije 1923. godine
na Univerzitetu u Ljubljani. Autor čitatelja
upoznaje sa likom i djelom najznačajnijih
profesora koji su predavali ili još uvijek pre-
daju na studiju arheologije u Ljubljani. Po-
red toga u knjizi je jasno naglašena važnost
međunarodne saradnje između arheologa.
Treća tematska cjelina u ovoj knjizi je
posvećena Hrvatskoj. Kao i prethodni pri-
kaz slovenačkog razvoja arheologije, počinje
reljefnom kartom Hrvatske i kratkim geo-
grafskim i historijskim pregledom. Hrvat-
ska među zemljama jugoistočne Evrope ima
najdužu i najbogatiju tradiciju antikvarskih
aktivnosti koja je veoma slična onima u Italiji
i Francuskoj. Najstariji spomen antikvarske
tradicije u Dalmaciji je iz 13. stoljeća. Vri-
jednost knjige “Historija arheologije u novim
zemljama jugoistočne Evrope” između ostalog
se ogleda i u činjenici što autor čitateljima
daje podatke o nekim pomalo zaboravljenim
činjenicama. Jedna od takvih jeste da je za-
hvaljujući hrvatskom profesoru Matiji Petru
Katančiću osnovan 1750. godine najstariji
muzej u Evropi. U pitanju je “Nadbiskup-
ski muzej u Splitu”. U kontinentalnoj Hr-
vatskoj interesovanje za slične institucije se
pojavljuje tek 1846. godine kada je osnovan
• 254 •
Nacionalni muzej u Zagrebu. U 19. stoljeću
se osniva i studij arheologije, a Josip Bru-
nšmid se smatra zaslužnim za to te slovi osni-
vačem moderne arheologije u Hrvatskoj. Hr-
vatska arheologija između dva svjetska rata
bila je najrazvijenija među svim nacionalnim
školama u tadašnjoj Jugoslaviji. U knjizi su
navedena imena najznačajnih hrvatskih ar-
heologa poput Josipa Klemenca, Ive Boja-
novskog, Mate Suića, Duje Rendić-Miočevi-
ća, Cvite Fiskovića, Ivana Marovića, Ksenije
Vinski-Gasparini i drugih. Autor navodi da
u Hrvatskoj trenutno djeluje oko 225 javnih
muzeja, galerija umjetnosti i zbirki što je im-
presivan broj u odnosu na broj stanovnika.
Novaković se osvrnuo i na period rata (1991-
1995). Za to razdoblje kaže da se negativno
odrazilo na pojavu pseudohistorijskih i pse-
udoarheoloških stavova. Važno je istaknuti
da je ipak hrvatski naučni establišment uspio
sačuvati svoj kredibilitet.
Četvrta tematska cjelina tretira histori-
ju arheologije na prostoru današnje Srbije.
Kao i u prethodnim poglavljima data je re-
ljefna karta te kratak geografski i historijski
pregled. Novaković bilježi historijat svakog
područja da bi prikazao razloge zbog kojih
je došlo do ranijih ili kasnijih početaka bav-
ljenja antikvarizmom. U periodu od 1880.
do Drugog svjetskog rata istraživani su neki
od najznačajnijih srpskih lokaliteta poput
Vinče, Starčeva i Trebeništa. U tom razdo-
blju djelovali su istaknuti srpski arheolozi,
Miodrag Grbić, Nikola Vulić i Nikola Vasić.
Srpska arheologija je dosegla najveći napre-
dak nakon Drugog svjetskog rata. Kontinui-
ranom razvoju arheologije doprinijeli su M.
Grbić i N. Vasić. Koncentracija svih kultur-
nih i javnih djelatnosti bila je u Beogradu,
što je to doprinijelo centralizaciji, pa je tek
u kasnim 1950-tim došlo do osnivanja regi-
onalne mreže muzeja. Regionalni i lokalni

muzeji počeli su se osnivati krajem 1940-ih
i 1950-ih godina, a autor nabraja taksativno
vrijeme i mjesto osnivanja svih tih muzeja,
ali i drugih osnovanih institucija u tom peri-
odu. Od kraja 1950-ih godina znatan napre-
dak je vidljiv i na Univerzitetu u Beogradu,
kada se zapošljavaju Branko Gavela, Jovan
Kovačević, Dušan Glumac, Milutin Gara-
šanin i drugi. U tom periodu se povećava
međunarodna saradnja sa Velikom Britani-
jom, SAD-om i Njemačkom te su provede-
na i mnoga istraživanja. Sredinom 1980-ih,
Beograd postaje jedan od respektabilnih
arheoloških centara u ovom dijelu Evrope.
Najutjecajniji arheolog u naučnim krugo-
vima Srbije prije Drugog svjetskog rata je
Miloje Vasić, a nakon njegove smrti došlo je
do stagnacije u razvoju arheološke misli, sve
do početka 1960-ih godina kada je vodeću
ulogu u antičkoj historiji preuzela Fanula
Papazoglu. Milutin Garašanin i Dragoslav
Srejović su najistaknutije ličnosti u srpskoj
arheologiji od 1970-ih do 2000. godine. U
posljednjem podnaslovu autor je predstavio
stanje srpske arheologije u mračnim 1990-
im godinama. Autor spominje Aleksandra
Palavestru i Stašu Babić, jedne od glavnih
protagonista novog kritičkog talasa u srp-
skoj arheologiji nakon rata.
U sljedećoj tematskoj cjelini autor je
predstavio historijski razvoj arheologije na
području Bosne i Hercegovne. I za Bosnu
i Hercegovinu je prikazana reljefna karta i
kratak geografski i historijski pregled. Na
ovom području kao i u ostalim zemljama
pod osmanskom vlašću razvoj antikvarizma
počinje nešto kasnije nego u hrišćanskim
zemljama. Zabilježene su samo antikvarske
aktivnosti bosanskih franjevaca. Veće inte-
resovanje za antikvitete u Bosni i Hercego-
vini postaje vidljivo porastom nacionalnih
pokreta na Balkanu. Autor spominje glavni
prikazi
bibliografski izvor za početak antikvarizma
u Bosni i Hercegovini (Kaljanac, Križano-
vić, 2012) te navodi dvije glavne kompo-
nente koje su inicirale arheološki interes za
antikvarizam u Bosni i Hercegovini - strane
putopisce i lokalnu djelatnost franjevačkog
reda. Među stranim putopiscima se ističe
arheolog Artur Evans koji je u svojim tek-
stovima predstavio neke od najranijih topo-
grafskih karata sa arheološkim, prvenstveno
rimskim nalazištima na području srednje
Bosne. Među najstarijim antikvarima au-
tor spominje franjevce fra Lovru Karula,
fra Grgu Lozića, fra Ivana Franju Jukića te
fra Anđela Kaića. Sljedeće poglavlje unutar
ove tematske cjeline je posvećeno prika-
zu arheologije 1880-1918. godine. Bosna i
Hercegovina pod Austro-Ugarskom vlašću
doživjela je radikalne promjene u moder-
nizaciji zemlje nakon odlaska Osmanlija.
U tom procesu posebna pažnja je posveće-
na proučavanju predosmanskih kulturnih
tradicija. Austrija je morala osnovati nove
institucije kao što je Zemaljski muzej u Sa-
rajevu, osnovan 1888. godine. Novaković
navodi kompletan arheološki stručni tim
koji je radio u tom periodu (M. Hoernes,
Ć. Truhelka, K. Patsch, V. Radimsky, F.
Baliff, F.F. Fiala i V. Čurčić). Devetnaesto
stoljeće je period najspektakularnijih arheo-
loških naučnih otkrića koja su zaintrigirala
tadašnju evropsku stručnu javnost - Butmir,
neolitsko naselje te grobni tumuli sa Gla-
sinačkog polja kod Sarajeva. Zemaljski
muzej je veliku pažnju posvećivao i prahi-
storijskom i antičkom i srednjovjekovnom
periodu. U trećem poglavlju je predstavlje-
no stanje arheologije na području BiH u
perodu Kraljevine Jugoslavije. Nakon Prvog
svjetskog rata razvoj arheologije na ovom
području bilježi znatan pad. Prekid veza
sa austrijskim institucijama utjecao je na
• 255 •
 prikazi
pad kvaliteta naučnog rada i u arheološkim
istraživanjima. Brojni stručnjaci su otišli, a
novi nisu dovoljno brojni niti kvalitetni. Iz
tog perioda se spominje Mihovil Mandić,
kustos u Zemaljskom muzeju koji je uspio
sačuvati relativno visok nivo rada i kvaliteta
sve do dolaska nove generacije nakon Dru-
gog svjetskog rata. U tom periodu, u muzeju
je radio i Dimitrije Sergejevski. U periodu
između dva svjetska rata nema većih nauč-
nih otkrića, a politički faktori su utjecali na
razvoj institucija poput Zemaljskog muzeja
koji je bio zamišljen kao ustanova za “jedin-
stvenu BiH u njenim granicama”. Zemaljski
muzej je i dalje imao veliku reputaciju u ta-
dašnjim jugoslovenskim krugovima. Sljede-
će poglavlje obuhvata prikaz historijata ar-
heološke nauke 1945-1991. godine. Nakon
Drugog svjetskog rata radikalne društvene
i političke promjene su utjecale i na znat-
no unapređenje arheološke nauke u Bosni
i Hercegovini koja dobija status republike.
U tom periodu broj arheologa se znatno
povećao. Alojz Benac dolazi u Muzej 1946.
godine, a par godina kasnije i Đuro Basler
koji su razvili različite grane arheologije.
Autor nabraja taksativno godine i gradove
u kojima su osnovani muzeji širom zemlje,
ali i druge značajne institucije osnovane
1960-ih i 1970-ih godina. U tom periodu
osnovan je i Centar za balkanološka ispiti-
vanja čiji veliki uspjeh zajedno sa A. Bencem
predstavlja publikacija Prahistorija jugosla-
venskih zemalja koja je izašla u V tomova.
Autor spominje još jednu generaciju arhe-
ologa i njihove naučno-istraživačke radove:
V. Paškvalina, N. Miletić, I. Čremošnik, P.
Anđelića te I. Bojanovskog. Arheološki po-
tencijal zemlje posebno je bio atraktivan za
američke institucije, a naročito je značajno
zajedničko istraživanje neolitskog lokaliteta
u Obrama koje je provela Maria Gimbutas.
• 256 •
U drugoj polovini 20. stoljeća najviše pa-
žnje se posvetilo proučavanju Ilira i njihove
etnogeneze, a vodeću ulogu je imao Alojz
Benac. Novaković je predstavio i stanje bo-
sanskohercegovačke arheologije u poslije-
ratnim uslovima od 2000. godine. Od svih
susjednih zemalja, Bosna i Hercegovina je u
ratnom periodu pretrpjela najveću štetu, što
se također odrazilo i na područje kulturne
baštine gdje je uništeno na hiljade kultur-
nih i historijskih spomenika, kao i neke od
najznačajnijih institucija. U periodu 1991-
2005. godine arheološka nauka je apsolutno
stagnirala, a tek u posljednjim godinama je
došlo do određenih pomaka. Nakon rata,
zbog decentralizacije zemlje, snažni centri
poput Zemaljskog muzeja i Akademije na-
uka i umjetnosti BiH, ali i druge institucije
reducirali su svoju djelatnost na nekoliko
administrativnih cjelina. Institucije su sve-
dene na entitetski rang kao i njihov status.
Drugi razlog za ovakvo stanje jeste i gubitak
stručnjaka, generacije pionira savremene
arheologije nakon Drugog svjetskog rata
(Benac, Čović, Marić, Basler, Bojanovski,
Paškvalin, Miletić). U Republici Srpskoj
centralnu ulogu su preuzele institucije u Ba-
njoj Luci, dok je u Federaciji BiH situacija
mnogo kompleksnija s obzirom da je većina
arheoloških institucija na kantonalnom ili
općinskom nivou što otežava finansiranje
njihovog djelovanja. Pozitivniju promjenu
predstavlja osnivanje kombinovanog studija
arheologije i historije umjtnosti na Filozof-
skom fakultetu Sveučilišta u Mostaru 2006.
godine, a nakon nekoliko godina nastao je
samostalan curriculum iz arheologije. Na
Filozofskom fakultetu u Sarajevu 2009. go-
dine pokrenut je po prvi put curriculum iz
arheologije uz pomoć gostujućih profesora
iz Slovenije i Hrvatske. Značajan podsticaj
za dalji razvoj dao je i međunarodni projekat

BIHIRET kojem je cilj reforma univerzitet-
ske nastave na Univerzitetima u Sarajevu,
Banja Luci i Tuzli.
U šestoj tematskoj cjelini autor je prika-
zao historijat arheologije u današnjoj Repu-
blici Makedoniji. Kao i u svim prethodnim
poglavljima predstavljena je reljefna karta te
prikazan kratak geografski i historijski pre-
gled zemlje. U prvom poglavlju u okviru ove
tematske cjeline prikazana su arheološka
istraživanja prije nastanka Republike Make-
donije, 1800-1945. godine. U tom periodu
treba posebno istaknuti arheološka istraži-
vanja na lokalitetu Trebenište, a nosilac tog
istraživanja bio je srpski arheolog Nikola
Vasić. Ključnu ulogu u uspostavljanju make-
donske nacionalne arheološke škole su imali
domaći naučnici poput Dimče Koco, Vasi-
la Lahtova i Blaga Aleksova. U formiranju
makedonske arheologije doprinos su dali i
arheolozi iz drugih jugoslovenskih zema-
lja, a spominju se M. Garašanin, M. Grbić
iz Srbije, J. Kastelić i J. Korošec iz Slovenije.
Vrhunac arheološke nauke u Makedoniji je
početkom 1980-ih godina, kada se broj pro-
fesora arheologije povećao. Nakon 1991.
godine, najznačajniji uspjeh u makedonskoj
arheologiji predstavlja publikacija “Arheo-
loška karta na Republika Makedonija”. Od
1991. godine Republika Makedonija je pro-
glašena državom, te se arheologija i antička
historija nalaze u centru pažnje zbog spora
oko službenog imena države sa Grčkom.
Novaković je spomenio i geopolitičke prili-
ke koje su dovele do tog spora.
Sedma tematska cjelina obuhvata histo-
rijski prikaz razvoja arheološke nauke na po-
dručju Crne Gore. Kao i za sve ostale zemlje,
prikazana je reljefna karta, geografski polo-
žaj u odnosu na susjede te kratak historijski
slijed od rimskog perioda do danas. Prvo po-
glavlje unutar ove tematske cjeline obuhvata
prikazi
prikaz sporadičnih arheoloških aktivnosti
1890-1941. godine. Kao simboličan početak
arheološkog istraživanja u Crnoj Gori, autor
spominje 1890. godinu kada je princ Nikola
naredio arheološko iskopavanje na nalazištu
Doclea. Ipak oblikovanje savremene infra-
strukture crnogorske arheologije počinje od
1945. godine. U tom periodu osnivaju se
neke institucije poput lokalnih muzeja. I ov-
dje je autor naveo taksativno institucije i gra-
dove u kojima se osnivaju. To je period istra-
živanja dva velika lokaliteta. Doclea, lokalitet
kojeg je istraživala crnogorska ekipa zajedno
sa Filozofskim fakultetom iz Beograda i Cr-
vena Stijena, lokalitet kojeg su istraživali A.
Benac i Đ. Basler iz Sarajeva, te M. Brodar
iz Ljubljane. Od domaćih arheologa spome-
nuti su Čedomir Marković, Oliver V. Žižić,
Ilija Pušić i Pavle Mijović. Novaković uočava
dualizam u arheološkim tradicijama koji je
sličan hrvatskom. S jedne strane obalska po-
dručja i gradovi gdje je prisutan kontinuitet
urbane kulture i razvoja od rimskog perioda
pa nadalje s naglaskom na urbanoj arheologi-
ji rimskog i srednjovjekovnog perioda. S dru-
ge strane, u kontinentalnim dijelovima Crne
Gore akcenat je stavljen na prahistorijsku ar-
heologiju. U osmoj tematskoj cjelini autor je
predstavio posljednju zemlju, Kosovo, koja
je stekla nezavisnost 2008. godine. Pored pri-
kaza topografske karte i geografskog položa-
ja u odnosu na susjedne zemlje, predstavlje-
na je i kratka historija Kosova od 6. st. n.e do
2008. godine. Političke i ekonomske prilike
su bile nepogodne za razvoj naučne djelat-
nosti pa time i arheologije koja se na Kosovu
počela razvijati tek od početka 1950-ih godi-
na. Glavna institucija koja je započela siste-
matski razvoj domaće arheologije je Muzej
Kosova u Prištini koji je osnovan 1949. go-
dine. Ključan je bio dolazak dvojice profesi-
onalnih arheologa u muzej, Emila Čerškova
• 257 •
 prikazi
koji je oformio odjel za arheologiju te je
1950-ih počeo sa sistematskim istraživanji-
ma lokaliteta Novo Brdo, Ulpiana, Predioni-
ca i Gladnica i Jovana Glišića, koji je došao
nešto kasnije. Period “ilirskog” tj. “dardan-
skog” razdoblja ima veći značaj za stanje
etnogeneze Alabanaca. Kosovo je shvatano
kao ključni prostor između obje glavne “ilir-
ske” regije. Zbog toga je došlo do prve zva-
nične istraživačke saradnje među kosovskim
i albanskim arheolozima sredinom 1970-ih
godina kada je M. Korkuti pozvan kao go-
stujući profesor na Univerzitetu u Prištini.
Dogovor je bio iskopavanje grobne humke
u Lišici koji bi odgovorio na pitanje granica
prahistorijskih Dardanaca. Ali projekat je
prekinut zbog pogoršane političke situacije
poslije albanskih demonstracija u Prištini.
Na Kosovu sve do 2000-tih godina nije bilo
većih međunarodnih projekata. U slučaju
Kosova počelo se politizirati tzv. ilirsko pita-
nje, odnosno teza o ilirskom porijeklu Alba-
naca. Ta teza je izuzetno instrumentalizirana
u kontekstu srpsko-albanskih odnosa i ta
teza ni danas nije ukinuta. Nakon 2000. go-
dine najvažniji projekat kosovske arheologije
jeste izrada moderne arheološke karte. Pri
izradi arheološke karte značajnu ulogu imao
je Arheološki institut iz Tirane koji do danas
vrlo intenzivno surađuje sa kosovskim arhe-
olozima. Sve intenzivnije počinju surađivati
s Albanijom i Njemačkom.
Posljednju tematsku cjelinu autor donosi
pod naslovom “Pokušaj sinteze: jugosloven-
ska arheologija”. Zajednički državni okvir od
1918-1991. godine je moguće bolje shvatiti
samo uz ovako predstavljanje pojedinačnih
nacionalnih arheologija. S obzirom da taj
zajednički okvir dobija punu podršku na-
kon 1945. godine autor smatra da on ima
specifičan kvalitet. Već ranije je Novaković
(2008.g.) konstatovao da je jugoslovenska
• 258 •
arheologija mreža nacionalnih arheologija.
Najbliža ideji jugoslovenske arheologije je
bosanskohercegovačka arheologija, koju su
razvili stranci sa dolaskom austrougarske vla-
sti u 19. stoljeću, a kasnije preuzeli domaći
naučnici koji nisu djelovali sa nacionalnog
stanovišta u višenacionalnoj BiH. Jugoslo-
vensku arheologiju prema zaključcima No-
vakovića, treba podijeliti u dvije hronološke
faze: prva - u vrijeme Kraljevine SHS kada
se o arheološkoj nauci može govoriti uslov-
no, jer nije bila osnovana nijedna zajednička
arheološka institucija i druga u vrijeme soci-
jalističke Jugoslavije kada dolazi do velikih
personalnih i konceptualnih promjena u
muzejima i univerzitetima. Novaković dalje
govori o refleksiji floskule o “bratstvu i jedin-
stvu” na arheološku nauku (o Slavenima, o
Ilirima...) Iliri su npr. predstavljeni kao narod
zajedničkog prahistorijskog naslijeđa Jugo-
slovena. Ipak se može zaključiti da je svojim
incijativama državni okvir obezbijedio naci-
onalnim arheologijama brži i bolji razvoj i
nauke i prakse. Na 8. kongresu UISPP 1968.
godine jedan od zaključaka je i odluka o
štampanju PJZ-a, čiji projekat je dogovoren
1972. godine u Slavonskom Brodu. Raspad
Jugoslavije donio je i ukudanje Udruženja
jugoslovenskih arheoloških društava. Nacio-
nalizam iz 1990-ih pokidao je veze i saradnju
i između naučnih krugova balkanskih zema-
lja, ali je počeo da slabi 2000-ih te se tada po-
novo uspostavlja saradnja, istina, u početku
skromna i zasnovana na ličnim kontaktima.
Posebno su istaknuta dva multilateralna
projekta: mreža ARHEOPED i projekat
TEMPUS. ARHEOPED koordinira Odje-
ljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta u
Ljubljani koji podržava mobilnost studena-
ta i profesora. Cilj BIHERIT je uspostav-
ljanje adekvatne strukture za studij arheo-
logije i drugih baštinskih nauka u Bosni i

Hercegovini. Danas arheologija u zemljama
Jugoistočne Evrope ide krupnim koracima
ka dometima arheologije velikih evropskih
centara.
Ova studija predstavlja značajan dopri-
nos sagledavanju razvoja arheološke misli
kroz vrijeme, jer je njena tematika bila pri-
lično zanemarena u zemljama bivše Jugosla-
vije. Predstavljene su nacionalne arheologije
u punom infrastrukturnom i konceptual-
nom smislu, koje su sačuvale brojne vlastite
specifičnosti u nekadašnjoj jugoslovenskoj
federaciji. U knjizi je dat veoma temeljit
osvrt s više aspekata, koje može poznavati
samo autor i naučnik sa ovih prostora, jer je
sintetizovao spoznaje geopolitičkih prilika,
različite domete arheologije s obzirom na
kolonijalni i postkolonijalni period, socio-
loške i mnoge druge aspekte.
azra sarić
Rajko Bratož, Med Italijo in Ilirikom:
Slovenski prostor in njegovo sosedstvo
v pozni antiki, Znanstvena založba
Filozofske fakultete Univerze v
Ljubljani, Zveza zgodovinskih
društev Slovenije (Zbirka
zgodovinskega časopisa 46), Slovenska
akademija znanosti in umetnosti
(Dela I. razreda Slovenske akademije
znanosti in umetnosti 39),
Ljubljana, 2014, 685 str.
Iz pera Rajka Bratoža, istaknutog aka-
demika Slovenske akademije znanosti i um-
jetnosti (SAZU), te redovnog profesora na
Odsjeku za zgodovinu historiju Filozofskog
fakulteta Univerziteta u Ljubljani, izašla je
monografija koja po prvi put sintezira histo-
riju slovenskog prostora i njenog susjedstva
prikazi
u periodu kasne antike. Knjiga je kako se u
uvodu ističe nastala u sklopu istraživačkog
projekta “Slovenska zgodovina” koji je u svoj
okvir obuhvatio i antičko razdoblje. Period
o kojem je riječ u ovom djelu obuhvata vre-
menski raspon od skoro četiri stotine godi-
na, preciznije od pojave vojnih careva 235.
godine, pa sve do kraja VI i početka VII sto-
ljeća. Glavni fokus u monografiji je usredo-
točen na analizu ogromnog broja literarnih
izvora koji se tiču zadane tematike, a zajedno
s njima u obzir su uzeti ključni epigrafski i
numizmatički nalazi.
Djelo Rajka Bratoža se može podijeliti
na tri glavne cjeline. U uvodu (7. – 10. str.),
autor pored glavnih razloga za nastajanje
ove knjige, iznosi kraći prikaz najvažnijih ra-
dova iz historiografije koji su se bavili ovim
prostorom u periodu kasne antike. Central-
ni dio sinteze zauzima deset poglavlja (11.
– 582. str.) koji pružaju sveobuhvatnu ana-
lizu dotičnog prostora u vremenu kada se
dešavaju krupne historijske promjene. Može
se primijetiti da je i ovaj glavni dio knjige
ustvari podijeljen na dva segmenta: prvi koji
obrađuje historiju slovenskog prostora i nje-
gove okoline u kontekstu postojeće rimske
države i drugi koji podrazumijeva prisut-
nost barbarskih naroda, kao i kasnije bizant-
ske prevlasti na ovom teritoriju do dolaska
Slavena. Naglasak u oba dijela je na vojno –
političkoj historiji, s tim da se na kraju kako
jedne, tako i druge tematske cjeline nalazi
poglavlje o crkvenoj organizaciji na područ-
ju koje danas zauzima Slovenija.
Prema tome, prvi dio mnografije u sebi
sadrži pet poglavlja koji obrađuje period od
početka krize III stoljeća, odnosno pojave
vojnih careva koja počinje sa 235. godinom,
a završava sa smrću Odoakra i dolaskom
Ostrogota u Italiju 493. godine. Poglavlja su
koncipirana ovim redom: Prehod v obdobje
• 259 •
 prikazi
pozne antike: slovenski prostor s sosedstvom v
obdobju vojaških cesarjev (11. – 52. str.), Ob-
dobje cesarjev Dioklecijana in Konstantina
(53. – 113. str.), Od Konstantinove smrti do
konca Teodozijeve vlade (115. – 186. str.), Od
Teodozijeve smrti do konca Odoakrove vlada-
vine (187. – 240. str.), Začetki krščanstva in
njegov razvoj do zgodnjeg 5. st. (241. – 307.
str.). Drugi segment je također hronološki
baziran i obrađuje razdoblje od poznog IV
do kraja VI, odnosno početka VII st., s tim da
se poglavlje o prisutnosti barbarskih naroda
na slovenskom prostoru, kao i u Iliriku (pre-
težno panonskim provincijama), vremenski
preklapa sa posljednjim stoljećem postojanja
Zapadnog rimskog carstva koje je bilo glavna
tema četvrtog naslova. Ipak, za razliku od
njega, problematika u ovom dijelu je potpu-
no drugačija što je autoru omogućilo da isti
period analizira iz suprotnog ugla gledišta, pa
je samim time vješto uspio da izbjegne repeti-
tivnost u naraciji. Ovaj uslovno rečeno drugi
dio knjige je strukturiran prema sljedećim po-
glavljima: Navzočnost barbarskih skupina od
poznega 4. do poznega 5. st. (309. – 369. str.),
Država Vzhodnih Gotov (371. – 443. str.), Od
prevlade Bizanca do prihoda Slovanov (445. –
503. str.), Razvoj cerkvene organizacije od sre-
de 5. do konca 6. st. (505. – 567. str.). Posljed-
nji, deseti naslov (Zaton organizacijskih oblik
preostalega romanskega prebivalstva in konec
antične dobe, 569. – 582. str.) obrađuje ne-
stanak organizacijskih oblika kod preostalog
romanskog stanovništva, kao i konačni zavr-
šetak antičkog perioda na ovom podneblju.
Poslije centralnog dijela monografije, u sklo-
pu cjeline Viri in literatura (583. – 638. str.)
nalazi se popis kratica (Okrajšave za izdaje vi-
rov, leksikalne priročnike in monografske serije,
583. – 584. str.), korištenih izvora (Literarni
in listinski viri z okrajšavami, 585. – 593.
str.), kao i literature (Literatura, 593. – 637.
• 260 •
str.), te nazivi i paginacije historijskih karti i
drugih ilustracija u djelu (Seznam historičnih
kart in drugih ilustracij, 638. str.). Slijedi sa-
žetak (Summary, 639. – 652. str.) u kojem je
prvo iznesena struktura monografije, nakon
čega su veoma koncizno prikazani najvažniji
zaključci iz svakog od deset poglavlja central-
nog dijela sinteze. Na samom kraju se donosi
opširan indeks osoba (Osebno kazalo, 653.
– 668. str.) i mjesta (Krajevno kazalo, 669.
– 685. str.), na osnovu čega se čitalac veoma
jednostavno može snaći u moru informacija
koje ova knjiga nudi.
U konačnici, mora se naglasiti ogromna
vrijednost koju je djelo Rajka Bratoža dopri-
nijelo nauci i poznavanju najranije historije
ne samo slovenskog prostora nego i njene
šire okoline. Autor je za izradu knjige ko-
ristio pisane izvore najnovijih svjetskih iz-
danja, a isto vrijedi i za literaturu u kojoj se
nalaze rezultati istraživanja do kojih se došlo
posljednjih godina, što samom djelu daje na
još većem značaju. Bez uzimanja u obzir re-
zultata do kojih se došlo u ovom iscrpnom
naučno – istraživačkom radu teško je zami-
sliti pisanje bilo kojeg segmenta historije za-
padnog Balkana za razdoblje koje obuhvata
vremenski raspon između III – VII stoljeća.
edin veletovac
Domagoj Tončinić, Spomenici VII.
legije na području rimske provincije
Dalmacije, Arheološki muzej u
Splitu, Split, 2011, 229 str.
U periodu kada se umanjuje broj histo-
rijskih istraživanja i izdavanja publikacija
posvećenih istima, od velikog je značaja iz-
davanje jedne monografije. Ovo djelo pred-
stavlja izniman značaj za istraživanje antičke

epigrafije i rimske provincijalne arheologije.
Iako je epigrafija kao pomoćna historijska
i arheološka disciplina od velikog značaja
prilikom historijskih istraživanja, na prosto-
rima jugoistočne Europe još nije zastuplje-
na u toliko mjeri. Autori u svojim radovim
često spominju epigrafske natpise sa ciljem
da potvrde ili negiraju određene ideje rada
ali se ne bave detaljnom analizom istih. Na
prostoru jugoistočne Europe postoji tek ma-
nji broj radova koji se sistematski bave istra-
živanjem i analizom epigrafskih spomenika.
Jedna od tih malobrojnih radova pred-
stavlja i monografija Domagoja Tončinića
“Spomenici VII. legije na području rimske
provincije Dalmacije” koja je izašla u iz-
danju Arheološkog muzeja u Splitu 2011.
godine. Monografija u osnovi predstavlja
magistarski rad nastao u sklopu projekta
“Rimski vojni logori u Hrvatskoj”, a koji je
odbranjen 2004. godine na Filozofskom fa-
kultetu u Zagrebu. Na nagovor ravnateljice
Arheološkog muzeja u Splitu mr. sc. Zrinke
Buljević i zahvaljujući sređivanju više mu-
zejskih zbirki autor svoj magistarski rad do-
rađuje i pretvara u monografiju. Cilj ovog
rada bio je sistematsko prikupljanje i ana-
liziranje spomenika VII. legije na prostoru
provincije Dalmacije te pravljanje sinteze
nastalih podataka tj. kataloga. Monografija
je dvojezičnog karaktera (hrvatski i engleski
jezik) upotpunjena je sa 115 slika spomeni-
ka u visokoj rezoluciji, 33 tabele, 12 grafič-
kih prikaza te po 1 crtežom i kartom. Rad se
sastoji od 9 poglavlja koje se mogu podijeliti
u 4 cijeline: uvod i stanje istraživanja (9-21),
katalog spomenika (23-136), rasprava (137-
216) te zaključak (217-219). Rad je upot-
punjen popisom kratica, izvora i literature
te epigrafskim indexom (220-228).
U uvodu autor u najkraćim mogućim
crticama daje pregleda historijata VII. legi-
prikazi
je što proširuje u narednom poglavlju pod
nazivom stanje istraživanja. Ovo poglavlje
podijeljeno je u 2 podnaslova: u prvom go-
vori o boravku VII. legije na prostoru pro-
vincije Dalmacije, dok u drugom spominje
historijat istraživanja samih spomenika
ove legije. Govoreći o boravku legije autor
nastoji utvrditi tačnu dataciju dolaska legi-
je na ove prostore te prostore na kojima je
legija služila prije dolaska u Dalmaciju. Do
ovih zaključaka nastoji doći analizom teo-
rija koje su ranije iznijeli autori poput Otto
Cuntza, Artura Betza, Emila Ritterlinga, J.J.
Wilkesa, Marina Zaninovića te drugih. Pre-
ma spomenutim teorijama datacija dolaska
varira od bitke kod Akcija (31. god. pr.n.e.)
do pobune panonskih legija (14. god. n.e.),
a pitanje provincije iz koje je VII. legija došla
varira od Makedonije do Mezije. U skladu
sa različitom datacijom dolaska VII. legije
razlikuju se i teorije o vremenu odlaska pa
se navodi period između 58. i 61. god. n.e.
Kada je riječ o historijatu istraživanja samih
spomenika autor ističe da sredinom 19. st.
počinje njihova pojava u znanstvenim ra-
dovima u CIL-u (Corpus Inscriptionum
Latinarum) te i u časopisu Bulletino di ar-
cheologia e storia Dalmata. Dio spomenika
objavljen je u monografiji nastaloj zahvalju-
jući arheološkim istraživanjima u Saloni te
katalogu Muzeja franjevačkog samostana sv.
Ante na Humcu, Ljubuški. Posebano zani-
manje javlja se po pitanju stela sa motivom
vrata te autori poput Haralda Hofmanna,
Sergia Rinaldi Tufia, Julijana Medine i Ne-
nada Cambia izdaju mnogobrojne radove
na ovu tematiku. Kada je riječ o istraživanju
ovih spomenika kao jedne cjeline posebno
se ističe rad Mirjane Sanader, a govoreći
samo o međašnim spomenicima na kojima
se spominje VII. legija ističu se radovi Artu-
ra Bentza i Slobodana Čače.
• 261 •
 prikazi
Najveći dio knjige zauzima katalog spo-
menika VII. legije. Ovaj dio, koji se sastoji od
115 spomenika, odrađen je po određenom
šablonu. Najprije se navodi “ime” spomenika
npr. stela Tita Anharena, ara Lucija S. Graci-
jana ili se eventualno navede da je riječ o nad-
grobnom spomeniku, međaškom spomeniku
ili ulomku. Nakon ovoga navodi se mjesto
pronalaska te mjesto na kome je spomenik
trenutno smješten, ukoliko su ti podatci do-
stupni. Nakon podataka o dimenzijama i
materijalu od kojeg je napravljen (najčešće
vapnenac i keramika), daje se vizuelni opis
spomenika gdje se govori o likovnim i deko-
rativnim motivima spomenika. Unutar kata-
loške analize svakog spomenika autor navodi
i čitanu verziju natpisa te prijedlog prevoda
istog. Završni dio ovog šablona predstavljaju
datacija spomenika i spisak literature u koji-
ma je dati spomenik obrađen. Na pojedinim
mjestima nalazi se i autorov komentar u ko-
jem se daje više informacija najčešće o tačnoj
lokaciji mjesta pronalaska. Cijeli katalog je
upotpunjen slikama spomenika u visokoj
rezoluciji ili eventualno ilustracijama onih
spomenika koji su izgubljeni. Na kraju kata-
loga nalazi se tabela koja olakšava pregleda
korisnicima jer na jednom mjestu navodi u
kojem se katalogu spomenika (Corpus Ins-
criptionum Latinarum, Inscriptiones Latinae
quae in Jugoslavia, Epigraphische Database
Heidelberg) dati nalazi te u kojim je radovima
drugih autora obrađen.
Poglavlje pod nazivom Rasprava, pored
kataloga, označava najbitnije poglavlje ove
knjige. Početak ovog poglavlja predstavlja
autorov osvrt na spomenike za koje pojedini
autori spominju da pripadaju ovoj legiji ali
detaljnijom analizom zaključeno je da nisu.
Problem se javlja u tome što ih eventualno
samo jedan autor spominje, ili dolazi do mi-
ješanja spomenika VII. legije sa XI. legijom,
• 262 •
ili su autori greškom smjestili te spomenike
u provinciju Dalmaciju umjesto u odgovara-
juću provinciju. U nastavku ovog poglavlja
autora u 4 podnaslova grupira spomenika
na osnovu određene tematske jedinice i daje
sintezu podataka do kojih je došao prethod-
nom analizom spomenika. U prvom pod-
naslovu autor je grupirao spomenike prema
imenu legije. Tako su stvorene kategorije
spomenici VII. legije (48) , spomenici VII.
legije Claudia pia fidelis (44), spomenici VII.
legije Claudia (1)1, spomenici za koje se ne
može jasno definisati kojoj od prethodno na-
vedenih kategorija pripadaju (9), te na kraju
mogući spomenici VII. legije. Unutar svake
kategorije autor spominje kataloški broj zna-
čajnijih primjeraka date kategorije te na kraju
svake kategorije nalazi se tabela sa popisom
svih spomenika unutar iste. Ovaj podnaslov
upotpunjen je grafičkim prikazom podje-
le spomenika prema imenu. Sljedeći pod-
naslov poglavlja vezan je za kategorizaciju
spomenika prema namjeni: nadgrobni (83),
sakralni (3), građevni (2) i međašni natpisi
(7). Unutar svake kategorije autor vrši de-
taljnu analizu spomenika koje upotpunjuje
grafičkim prikazima, skicama te tabelama.
Dok na osnovu nadgrobnih i sakralnih spo-
menika stvara se slika o vojnom i religijskom
životu; građevinski i međaški natpisi daju
podatke o gradnjama cesta i vojnih objeka-
ta, određenim namjesnicima te prostornom
smještaju ilirskih naroda. Treći podnaslov
Rasprave govori o podjeli na osnovu mjesta
pronalaska spomenika. Problem prilikom
1
Analizom datih spomenika jasno su definisana 3 kro-
nološka razdoblja vezana za ime VII. legije: prije 42.
god. n.e. (VII. legija), nakon 42. god. n.e. (VII. legija
CPF) i od početka 3. st. VII. legija Claudia. Ova kla-
sifikacija olakšana je zahvaljujući tituli Claudia pia
fidelis koju je car Klaudije dao VII. i XI. legiji koje
su mu ostale vjerne u pobuni koju je protiv njega 42.
god. n.e. poveo Lucije Aruncije Kamil Skribonijan.
Vremenom se izostavlja pia fidelis.

ove podjela stvara činjenica da je većina na-
laza mjestimična ili nije poznato mjesto na-
laska, postoje i spomenici koji su korišteni
u sekundarnu svrhu. Najveća koncentracija
spomenika VII. legije je na područjima oko
vojnih logora Tilurium (Gradun), Bigeste
(Ljubuški) te Salone kao sjedišta provinci-
je. Od ostalih nalazišta može se spomenuti
Narona, Trogir, Zadar te još par mjesta u
današnjoj Hrvatskoj. Ovaj podnaslov, pored
tabela, autor je upotpunio i kartom na kojoj
su obilježena mjesta pronalaska spomenika
ove legije. Posljednji podnaslov posvećen je
detaljnoj analizi spomenika i podijeljen je
u 8 manjih cjelina. Prve 4 cjeline posvećene
su analizi onomastičke formule (praenomen,
nomen gentile, filijacija i cognomen) spome-
nutih vojnika. Iz ove analize vidljivo je da je
među vojnicima VII. legije bilo zastupljeno 9
različitih preanomena, 60 genticilija, 9 razli-
čitih filijacija (spomen imena očeva vojnika)
i 23 različita cognomena. U svakoj od spo-
menute 4 cjeline autor je abecednim redom
izložio analizirana imena, pored svakog na-
pisao kataloški broj spomenika na kojem je
pronađeno i dao kratki pregled porijekla tog
imena. Naredne 4 cjeline ovog podnaslova
daju podatke o porijeklu (tribus i domus) voj-
nika, vrste službe koje su obavljali i godine
službe te života. Na spomenicima ove legije
spominje se 18 različitih triba te 33 mjesta
iz kojih vojnici potiču, na osnovu čega je
vidljivo da je oko 44% vojnika porijeklom iz
Male Azije, 33% Italije, 9% Makedonije, 2%
Narbonaske Galije te 12 % neodređeno. Od
služba koje su vojnici obnašali zabilježeno je
najviše veterana (33), običnih vojnika – mi-
les (28), konjanika (2), signifera (3), centuri-
ona (7) te ostale službe po jednom. Detaljna
analiza koju je autor izveo po pitanju godina
službe i života vojnika dovela je do rezultata
da broj godina u trenutku novačenja varira
prikazi
od 18. do 29. godine, a broj godina u trenut-
ku smrti od 30. do 45. godine. Autor je svoju
analizu predočio i u vidu grafičkih prikaza na
kraju spomenutog podnaslova.
Završno poglavlje ovog rada predstavlja
autorov zaključak gdje on u najkraćim crta-
ma iznosi sve one podatke do kojih je došao
u svakom od poglavlja. Nakon zaključka sli-
jede kratice, popis izvora i literature te epi-
grafski index.
Značaj ovog rada za proučavanje antičke
historije prostora provincije Dalmacije očitu-
je se, ne samo u činjenici da je riječ o jednoj ri-
jetkoj vojno-epigrafskoj monografiji, nego i u
savremenijem pristupu proučavanja latinske
epigrafije. Autor nastoji iskoristiti sve pred-
nosti savremene tehnologije u svrhu stvaranja
što kvalitetnijeg rada. Njegove detaljne ana-
lize upotpunjene su tabelama i grafikonima
u svrhu lakšeg snalaženje i bolje preglednosti
rada. Katalog epigrafskih natpisa bogat je sli-
kama visoke rezolucije zahvaljujući suradnji
sa fotografom Antom Verzotti te profesori-
ma Ivom Dragičevićem i Slobodanom Čače.
Kvalitet tiska i prijelom teksta pomažu u pre-
glednosti rada. Jedine primjedbe koje bi se
mogle uputiti su više tehničke prirode: slab
kvalitet reprodukcija natpisa, mjestimične
pravopisne greške te činjenica da je grafički
prikaz br. 11 prikazan naopako.
Upornost i trud u nastanku ove mono-
grafije prepoznali su i članovi Hrvatskog ar-
heološkog društva koji su 2013. godine auto-
ru dodijelili nagradu “Josip Brunšmid”. Ova
nagrada dodijeljuje se za jednokratni prinos
s područja arheologije, odnosno za izložbu,
konzervatorski rad, stručnu ili znanstvenu
publikaciju, uvođenje novih metoda, uklju-
čivanje arheoloških spomenika u turističku
ponudu i povećanje ugleda hrvatske arheo-
logije u Hrvatskoj ili u inozemstvu.
ivana božić
• 263 •
 prikazi

Salmedin Mesihović – Amra Šačić, rimski Ilirk u periodu degradacije antike, je-
Historija Ilira, Univerzitet u Sarajevu, ste rezultat saradnje autora sa doktorantom
Sarajevo, 2015, 365 str. iz oblasti kasnoantičke historije, Edinom
Veletovcem. Primjetno je da autori akcenat
Historijski razvoj ilirskih zajednica na stavljaju na političku historiju. Posmatrano
zapadnom Balkanu predstavlja jedno od iz hronološkog ugla knjiga obrađuje period
slabije istraženih pitanja u savremenoj histo- od prvog spomena Ilira u grčkoj mitologiji
riografiji. Shodno tome u nauci je duži niz pa sve do ilirskih careva u poznim godinama
godina postojala potreba za izdavanjem jed- Rimskog carstva.
ne sinteze koja bi u osnovnim crtama pružila
Početak knjige rezervisan je za uvod u
uvid u kulturno-historijski proces vezan za
kojem autori u osnovnim crtama objašnja-
Ilire. Nakon mukotrpnih i dugogodišnjih
vaju metodologiju istraživanja i cilj pisanja
istraživanja objavljena je sinteza Historija Ili-
djela. U skladu sa novim naučnim spozna-
ra čiji su autori Salmedin Mesihović i Amra
jama, u uvodu je objašnjen razlog za korište-
Šačić. Oba autora su uposlenici Odsjeka za
njem nove terminologije u kontekstu ilirske
historiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu,
etnografije. Autori su jasno podvukli da su
pa je stoga knjiga prvenstveno namijenjena
Iliri bili sačinjeni od mnogobrojnih naroda
studentima I ciklusa studija historije. Naime,
te stoga u knjizi Ilire prestavljaju kao etnič-
riječ je o udžbeniku koji prati plan i program
ki kompleks satavljen od više naroda. Me-
za predmet “Historija Ilira” na Filozofskom
sihović i Šačić odbacuju hipotezu o Ilirima
fakultetu u Sarajevu. Može se primijetiti da
kao homogenoj zajednici. Ranije u histori-
su autori u određenim poglavljima konsulti-
ografiji korišteni termin “pleme” smatraju
rali i stručnjake iz užih oblasti. Posebno tre-
neadekvatnim za ilirske zajednice koje su
ba istaknuti da je u radu na poglavlju o Iliri-
naseljavale zapadni Balkan. Potom, nakon
ku u kasnoj antici veliki doprinos dao mladi
uvoda ukratko je opisan historijat istraživa-
naučnik Edin Veletovac. Od vanjskih karak-
nja u kojem je navedeno čime se sve mogu
teristika treba istaći da se već na prvi pogled
suočiti budući istraživači. Također, detaljno
može uočiti da je u pitanju moderno izdanje
je opisano istraživanje kroz različite epohe
koje obiluje mnoštvom ilustracija, grafikona,
te predstavljen značaj i historijat Ilirologije.
karti i fotografija.
Poglavlje “Iliri u antičkoj mitologiji” daje
Knjiga je podijeljena na šest većih po-
detaljnu analizu svih antičkih mitova čija se
glavlja. Na osnovu recenzije, čiji je tekst
historijska pozadina može povezati sa Iliri-
također naveden u knjizi, čitatelj se može
ma. Pomenuto poglavlje obogaćeno je tek-
upoznati sa podatkom koji od autora je pi-
stovima mitova koje autorica Šačić kritički
sao pojedino poglavlje. Problematika o kojoj
analizira. Autorica prati mitove iz koraka
je pisala Amra Šačić jeste vezana za analizu
u korak te traži historijsku pozadinu koja
antičkih pisanih izvora i epigrafskih spome-
se može povezati sa Ilirima. Pored mitova
nika, te odnose Ilira sa grčko - rimskim svije-
analizirani su i poznati grčki epovi Ilijada,
tom prije uspostave rimske vlasti na ilirskom
Odiseja i Argonautika.
teritoriju. Drugi autor, Salmedin Mesihović
je obradio odnos Rimske imperije i ilirskih “Iliri i njihova zemlja u antičkim vre-
naroda nakon propasti Gencijevog kraljev- lima” je najobimnije poglavlje u knjizi i
stva. Posljednje poglavlje, u kome je opisan predstavlja tematsku cjelinu koja je izuzetno

• 264 •

zanimljiva i u budućnosti bi mogla predstav-
ljati samostalno naučno djelo. Grčko - rim-
ski pisci koji u svojim radovima spominju
Ilire hronološki su navedeni. Svaki izvor je
podvrgnut detaljnoj kritičkoj analizi. Po-
red spomenutog, za određene događaje
izneseno je više izvora, te su isti upoređiva-
ni i analizirani. Tekst prate adekvatni citati
izdvojeni iz izvora, tako da ih student, od-
nosno čitalac, može samostalno analizirati.
Pored historijskih izvora analizirana su i
značajnija geografska djela koja daju bit-
ne podatke za topografiju ilirskih naroda.
U ovom značajnom dijelu knjige iznose se
mnogobrojni problemi pri istraživanju Ili-
ra. Prije svega, problem predstavlja to što su
izvori rezultat pisanja grčko - rimskih pisaca
i geografa koji su imali negativnu percepciju
o Ilirima. Pored literarnih izvora predstav-
ljeni su mnogobrojni epigrafski spomenici,
odnosno istaknuta je važnost istih. Ovo po-
glavlje također sadrži onomastičku analizu.
Kroz analizu teksta epigrafskih spomenika
objašnjen je i fenomen Interpretatio Roma-
na. Na samom kraju poglavlja predstavljen
je dodatak istom, odnosno primjeri čitanja
latinskih natpisa sa prostora antičkog Ilirika.
Poglavlje “Odnos Ilira i Grka prije 230.
god. p. n. e.” prvenstveno se odnosi na ostav-
štinu grčke kulture u Iliriku odnosno uticaj
iste na Ilire. U vezi s tim posebno treba ista-
knuti podnaslov “Kolonizacija istočne obale
Jadrana” u kojem su predstavljene grčke apo-
ikije. Najviše pažnje dobila je Issa, odnosno
sirakuška apokija koja se nalazila na otoku
Visu, kao najznačajnija i najvažnija. U me-
todološkom smislu važno je naglasiti da je
objašnjena razlika između pojmova kolonija
i apoikija. Posljednja tematska cjelina obra-
đena u poglavlju daje podatke iz najranije
političke historije Ilira gdje su opisani sukobi
ilirskih kraljeva sa dinastijom Argeada.
prikazi
“Ilirska država” je poglavlje koje obrađu-
je jednu od najpoznatijih tema iz političke
historije. Autorica daje uvid u Agronovu
dinastiju, dajući značenje konceptu Ilirske
države. Naime, pomenuta država funkcio-
nisala je kao konfederacija različitih ilirskih
zajednica. Prvi vojni sukob sa Rimskom
republikom detaljno je opisan i analiziran
kroz prizmu tri ilirska rata. Ovo poglavlje
također analizira najznačajnije ilirske lično-
sti ovog perioda kao što su Agron, Teuta, a
posebno Dimitrije Hvarski kao i zadnji vla-
dar Gencije. Predstavljen je njihov politički
položaj, uticaj i moć koji su posjedovali. Ovo
poglavlje značajno je doprinijelo shvatanju
pozicije Ilirske države u tadašnjem politič-
kom svijetu. Na samom kraju predstavljeno
je genealoško stablo dinastija.
Rastom Rima, Ilirik ulazi sve dublje u nji-
hovu interesnu sferu. Dolazi do se sve češćih
sukoba što je rezultiralo pokretanjem rim-
skih vojnih kampanja protiv ilirskih naroda.
U skladu s tim, poglavlje “Zemlje Antičkog
Ilirika i Rim” daje jasan uvid u način rim-
skog osvajanja Ilirika. Detaljno su predstav-
ljeni krvavi i mukotrpni delmatski ratovi, te
značaj razbijanja takozvanog delmatsko-ja-
podskog zida za daljnja osvajanja. Mesihović
predstavlja stanje u Iliriku za vrijeme II i III
građanskog rata te značaj istih za političku
situaciju. Konačno zaposjedanje Ilirika kroz
Oktavijanovu kampanju detaljno je obrađe-
no, gdje Mesihović predstavlja sve pohode
te pravce kretanja kako Oktavijanovih tako
i ilirskih trupa. Prikazani su svi direktni ra-
zlozi kao i koristi koje je ovaj pohod mogao
donijeti Oktavijanu, a samim time i rimskoj
državi. Autor je također posvetio značajnu
pažnju implementaciji rimske administra-
tivne politike u Iliriku. Predstavljena je i mo-
netarna politika Rima, te problemi pri im-
plementaciji iste. Pojava takozvanog skupog
• 265 •
 prikazi
novca izbacila je na površinu sve probleme
Augustove politike na novoosvojenim neur-
banim područjima. Pored toga, Mesihović
predstavlja sve direktne i indirektne uzroke
koji su bili povod za izbijanje Velikog ilirskog
ustanka. Jasno i precizno je objašnjen put od
razjedinjenih Ilira do njihovog ujedinjenja
pod okriljem Rimskog carstva. Na taj način
rimska država je Ilirima stvorila pogodne
uslove za ustanak brišući brojne granice koje
su ih dijelile. Pomenuti ustanak dobio je naj-
više prostora u ovom poglavlju. Veliki Ilirski
ustanak je vrhunac ilirskog zajedništva. Au-
tor hronološki prati ustanak dajući uvid u si-
tuaciju sa obje strane, te na taj način studenti
dobijaju konkretne informacije o događaju
koji je uzdrmao tadašnji Rim, zaustavljajući
na kratak period daljnja osvajanja i napredo-
vanje Carstva. Odnos Rima prema Ilirima
znatno se promijenio nakon što je ustanak
ugašen i donešene su mnogobrojne pravno
- administrativne mjere koje se u tekstu ana-
liziraju. Ilirik pod okriljem Rimskog carstva
doživljava ekonomski prosperitet. Tako je
prema autorovom mišljenju vrijeme namje-
sništva Publija Kornelija Dolabele u peri-
odu od 14. do 20. godine bilo zlatno doba
Gornjeg Ilirika (Ilyricum Superius). Treba
istaknuti da je autor ovo poglavlje obogatio
samostalno izrađenim kartama na kojima
je prikazao Oktavijanov rat protiv Japoda
i Delmata, kao i vojnih operacija iz Velikog
ilirskog ustanka.
Poglavlje “Ilirik u periodu kasne Antike”
daje uvid prvenstveno u sam koncept Domi-
nata, kao i način uticaja pomenutog sistema
kako na Ilirik tako i na kompletno Carstvo.
Na samom početku definiše se periodizacija,
odnosno kada tačno počinje kasna antika.
Zatim slijedi analiza dešavanja u Rimskom
carstvu, samoj podjeli kao i padu njegovog
zapadnog dijela. Ovo poglavlje daje detaljan
• 266 •
uvid u kasnoantičke izvore te iste provodi
kroz kritičku analizu. Pored mnogobrojnih
antičkih pisaca, u kontekstu izvorne građe
su predstavljeni i radovi antičkih pravnika,
te rimski itinerariji. Treba spomenuti da se
u ovom poglavlju jasno uočava da je cilj au-
tora bio da predstave opću političku situaci-
ju u kasnom Rimskom carstvu. Pored toga
objašnjeni su ekonomski uslovi koji su dove-
li do određenih administrativnih promjena.
Jedna od značajnijih je uvođenje prefektura
i dijeceza, te njihov uticaj na Ilirik i tadaš-
nje provincije Dalmaciju i Panoniju koje su
nakon toga dodatno izmijenjene. Pomenute
i mnogobrojne druge reforme obrađene su
u podnaslovu “Prostor kasnoantičkog Ilirika
u kontekstu političkih i društvenih događaja
(284. god. - ca 625./635. god.)”.
Administrativne reforme u ovom perio-
du donosile su razne promjene na području
Ilirika koji se u određenim trenucima nalazi
na diobi između istoka i zapada. Pored toga,
tu su prijetnje nomadskih naroda koji sve
češće provaljuju granicu tadašnjeg carstva te
svoje utočište nalaze upravo na području Ili-
rika. Primjećuje se da su autori dosta pažnje
posvetili rimskim carevima koji su rođeni
na području Ilirika. Pored imenovanja istih
predstavljena je njihova biografija i uticaj koji
su imali kako na rimski svijet općenito, tako i
na sam Ilirik. Naglašeno je da se ilirski carevi
mogu smatrati najznačajnim vladarima iz raz-
doblja kasne antike. Njihov značaj ne ogleda
se samo u periodu u kome su živjeli, već i u
njihovom doprinosu na cjelokupno čovje-
čanstvo. Dioklecijan, Aurelijan i Konstantin
su samo neka od imena koja su ovdje našla
svoje mjesto, a pomenuti su izdvojeni zbog
svoje važnosti, pa je samim tim njima i posve-
ćeno najviše pažnje. Popularizacija kršćanstva
i širenje istog uzelo je velikog maha u ovom
periodu, a u Iliriku nije bilo ništa drukčije.

Milanskim ediktom 313. godine kršćanstvo
postaje ravnopravna religija te kao takva izlazi
iz dugogodišnje ilegale. Područje Zapadnog
Ilirika nije bilo imuno na širenje kršćanstva,
a njegov centar je bila Salona, koja je kasnije
postala nadbiskupija. Autor daje uvid u hi-
storijat kršćanstva na ovom području prije i
poslije Milanskog edikta. Kako se kršćanstvo
širilo tako su se širila i razna učenja istog. Na-
kon Nikejskog koncila 325. godine javlja se
arijanizam koji ovdje stiče svoje pobornike, a
pogotovo na prostoru Panonije, koja krajem
IV stoljeća potpada pod sve veći uticaj got-
skih naroda. U knjizi se daje pregled širenja
kršćanstva u Panoniji i Dalmaciji, te sukob
dvije frakcije istog. Prodori Slavena zauvijek
su promijenili Balkan odnosno tadašnji Ili-
rik. U ovom periodu veliki uticaj na razvoj
kršćanstva imao je Bizant koji se dugo odupi-
rao slavenskim najezdama. Pored toga autor
izdvaja i mnogobrojne kršćanske pisce koji
opisuju ovaj period. Kao sam kraj antičkog
perioda na ovim prostorima uzima se pad
Sirmijuma, današnja Srijemska Mitrovica u
Srbiji, koji se dogodio 579. godine, odnosno
Salone između 625. i 635. godine.
Istraživanje Ilira povezano je sa mnogim
teškoćama i izazovima. Samim time ovo
djelo predstavlja značajan doprinos histo-
riografiji. Autori su se koristili obimnom
literaturom i mnogobrojnim izvorima koje
su citirali u samoj knjizi. Djelo je primjer
sveobuhvatne analize. Njegova najveća vri-
jednost je u izrazitom oslanjanju na histo-
rijske izvore i njihovu analizu. Cjelokupna
knjiga je pisana na visokom stručnom nivou,
rezultirajući detaljnim sistematskim istraži-
vanjima u tematskim okvirima kojima se
autori već duže vremena bave. Historiograf-
ska širina i njihova sadržajna raznovrsnost
svakako je vrijedna pažnje. Ovaj udžbenik
nije prvo djelo koje se bavi historijom Ilira
prikazi
ali je vjerovatno najcjelovitije do sada. Spo-
menuto djelo daje značajan uvid u brojne
segmente historije Ilira, te će biti od velike
pomoći kako studentima, tako i laicima koji
se prvi put susreću sa ovom tematikom. Sva-
ko poglavlje je obogaćeno bibliografskim
jedinicama što dodatno poboljšava kvalitet
i profesionalnost ovog djela. Pored toga na
samom kraju knjige je sažetak na engleskom
jeziku (History of Ilyrians), te recenzije čiji
su autori slovenački akademik dr. sci. Rajko
Bratož i docent Filozofskog fakulteta u Lju-
bljani dr. sci. Milan Lovenjak.
Knjiga završava opsežnim “Registrom
osnovnih pojmova” pomoću kojeg se čitalac
može vrlo brzo i jednostavno snaći u potra-
zi za konkretnom informacijom. Koncept
knjige je zasnovan na vojno - političkoj hi-
storiji što je rezultiralo izostankom tematske
cjeline koja bi se bavila historijom svakod-
nevnice. Tematika kulturno-historijskog
razvoja Ilira je dosta opširna što autorima
pruža mogućnost da u budućnosti napišu i
drugi tom ove knjige.
ismar sućeska
Grupa autora, Zemlje antičkog
Ilirika prije i poslije Milanskog
edikta, Filozofski fakultet u Sarajevu
(elektronsko izdavaštvo), Sarajevo,
2014, 304 str.
Knjiga Zemlje antičkog Ilirika prije i po-
slije Milanskog edikta je nastala kao produkt
Okruglog stola koji je organizovan od strane
Odsjeka za Historiju, Filozofskog fakulte-
ta u Sarajevu, sa ciljem obilježavanja 1700.
godišnjice od donošenja Milanskog edikta
(313.-2013. godina). Djelo se sastoji od više
poglavlja pisanih od strane sedamanest ra-
zličitih koautora, koji su prepoznali važnost
• 267 •
 prikazi
obilježavanja obljetnice izdavanja Milanskog
edikta. Naime, riječ je o dokumentu koji je u
velikoj mjeri definisao i usmjerio historijske
tokove stoljećima poslije. Na jednom mjestu
su objedinjeni radovi iz oblasti historije, ar-
heologije, klasične filologije i prava. Konačno
djelo sačinjava 16 različitih poglavlja čija se
tematika odnosi na period prije i poslije Mi-
lanskog edikta, uzroke i posljedice istog, do-
gađaje koji su se odvijali u vrijeme samog do-
nošenja Edikta, te cjelokupan životopis cara
Konstantina Velikog. Knjiga ima 304 stranice
od kojih je 260 stranica teksta koji se odnosi
na problematiku Milanskog edikta i antičkog
Ilirika, dok su ostale stranice zaključna raz-
matranja, kratice, bibliografija, summary i
recenzija. Djelo je objavljeno 2014. godine u
okviru elektronskog izdavalaštva Filozofskog
fakulteta u Sarajevu i dostupno je na web
stranici: www.ff-eizdavastvo.ba
Prva tematska cjelina u okviru knjige se
zove Izvori i historiografija (4-70). Ova te-
matska cjelina je najobimnija i daje najra-
znovrsniji metodološki pristup obradi pro-
blematike. Različiti metodološki pristupi su
složeni u jedinstvenu komponentu bogatih
tekstova koji se tematikom naslanjaju i na-
dopunjuju. Tematska cjelina Izvori i histori-
ografija se sastoji od 6 radova različitih auto-
ra, a jedan rad je koautorstvo. Prvo poglavlje
je autorice Dijane Beljak pod nazivom Po-
ganski rimski autori o kršćanstvu u prva dva
stoljeća. Autorica je uz pomoć hronološke
metode dala pregled izvora koji prvi spo-
minju kršćanstvo, krenuvši od Plinija Mla-
đeg, preko Tacita i Svetonija koji napadaju
i osuđuju do Minucus Felixa koji nastoji
ispraviti negativne stavove i poglede savre-
menika prema prihvatanju i razumijevanju
kršćanstva. Galerijev edikt, Salmedina Me-
sihovića napominje da je Milanskom ediktu
prethodio jedan drugi, manje poznati doku-
• 268 •
ment, Galerijev edikt (311. godine) koji nije
ostavio dubljeg traga na tadašnja zbivanja
u rimskom svijetu. Kao jedan od mogućih
razloga za takvo nešto u zaključnim razma-
tranjima Mesihović navodi da Galerije, iako
izdaje proklamaciju o slobodi vjeroispovje-
sti, i dalje je imao negativan stav prema kr-
šćanima i u takvom uvjerenju umire. Novac
cara Konstantina na zapadnom Balkanu je
poglavlje iz oblasti numizmatike koji prati
promjene na novcu od samog početka pa
do kraja vladavine cara Konstantina. Iz tek-
sta poglavlja se saznaje kontinuitet kovanja
novca sa obilježjima orijentalnih kultova što
nije napušteno ni poslije 313. godine, jer se
posljednji motiv Sol Invictusa može pronaći
na novcu koji je kovan pred sam kraj vlada-
vine. Autorica Tijana Križanović je u okviru
ovog poglavlja kao prilog tekstu stavila 11
tabela sa fotografijama novca prateći hro-
nologiju njegovog kovanja. Sa pravne strane
svoj doprinos su dali Dževad Drino i Benja-
mina Londrc koji su autori poglavlja Milan-
ski edikt kroz prizmu pravne nauke. Autori su
u poglavlju obradili pravni karakter Edikta
u kontekstu Rimskog carstva, te posljedice
koje je imao za dalji razvoj rimske države
koja će se vremenom transformisati u kr-
šćansku zajednicu. Drago Župarić napisao je
poglavlje pod naslovom Konstantinski preo-
kret i značenje Milanskog edikta. Autor obra-
đuje uzroke i posljedice koje sa sobom nosi
Edikt, te se osvrće na Konstantinov stav o
kršćanstvu napominjujući da je Konstantin
tek neposredno pred smrt kršten, što opet
opravdava time da je to bio smišljen potez
kako bi se očistio od grijeha. Samom Ediktu i
njegovoj primjeni autor prilazi sa religijskog
aspekta, te time daje jednu sasvim novu, bo-
gatiju i raznovrsniju dimenziju ovoj tema-
tici. Zadnje poglavlje u okviru prve temat-
ske cjeline se tiče direktno vjerske politike

cara Konstantina do 312. godine. Poglavlje
nosi naziv Vjerska politika Konstantina Ve-
likog od dolaska na vlast do bitke kod Mil-
vijskog mosta kroz vizuru savremene antičke
historiografije, autorice Amre Šačić. Kroz
sam naslov autorica je definisala period koji
će biti obrađen u tekstu posvetivši svoju pa-
žnju vjerskoj politici cara Konstantina do iz-
davanja Milanskog edikta. Kako bi sagledala
cjelokupnu sliku i čitaoca upoznala sa poza-
dinom zbivanja autorica ukazuje na važnost
razumijevanja Konstantinovog porijekla,
te njegova vjerska, paganska uvjerenja koja
je moguće pratiti zahvaljujući paganskoj
proslavi koju je Konstantin upriličio nakon
pobjede u bici kod Milvijskog mosta. Veća
zainteresovanost za kršćanstvo dolazi do
izražaja nakon spomenute bitke (312. godi-
ne), kada je kako autorica navodi njegov cilj
bio više definisan političnim nego vjerskim
motivima težeći da izvršiti preraspodjelu
unutar kršćanske zajednice. Ovaj rad daje
odličan uvid na situaciju koja se u Carstvu
dešavala neposredno prije Milanskog edikta
i kroz njega su prikazani politički događaji
koji su uslovili samom njegovu pojavu.
Druga tematska cjelina Moesia Superior -
ilirska provincija u kojoj se rodio car Konstan-
tin (71-117) sadrži dva poglavlja koji govore
općenito o provinciji Meziji kao krajnjoj gra-
nici Ilirika, odnosno o Konstantinovom dje-
tinstvu, mladosti te njegovim ranim stavovi-
ma o kršćanstvu. Autorica poglavlja Gornja
Mezija-krajnja granica Ilirika, Ivana Božić
je obradila prostor provincije Gornje Mezi-
je kao mjesta gdje je rođen car Konstantin
kroz prizmu kratkog historijskog pregleda,
geografskog položaja, stanovništva i glavnih
gradskih sredina u okviru čega je nabrojala
narode koji su naseljavali taj prostor kao i
značajne gradove te provincije. U okviru po-
glavlja pažnju je obratila i na ekonomiju i reli-
prikazi
giju. Posebnu vrijednost ovog obimnog rada
krije činjenica da je autorica svoje pisanje
potrkijepila geografskim kartama. Djetin-
stvo i mladost Konstantina u Meziji i njegov
stav prema kršćanstvu u tom periodu života,
Senaida Bolića tematski pokriva period od
272./3. godine do 293./4. godine. Godinu
272./3. autor uzima kao najvjerodostojni-
ju za rođenje budućeg cara. Kroz poglavlje
je obrađen period do 293./4. godine kada
Konstantin odlazi u službu u istočni dio pro-
vincije. Najveća pažnja u ovom poglavlju je
posvećena Konstantinovim roditeljima, po-
sebno njegovoj majci koja će imati velikog
uticaja na njegovu kasniju vjersku politiku.
Neizostavan dio ovog rada se odnosi na nje-
gov stav prema kršćanstvu u životnom perio-
du koji je obrađen u radu.
Treća tematska cjelina knjige Zemlje an-
tičkog Ilirika prije i poslije Milanskog edikta
je prostorno orijentisana na provinciju Dal-
maciju te s toga i nosi naziv Dalmatia-naj-
veća ilirska provincija (118-211). U okviru
tematske cjeline su četiri poglavlja od kojih
je zadnje koautorstvo. Kroz poglavlje Poče-
ci antike na prostoru današnje Hercegovine,
doba ilirskog helenizma, Almir Marić je po-
čevši od prethistorijskog i protohistorijskog
perioda naslanjajući se na helenističko doba
kroz proces kolonizacije dao prikaz razvoja
prostora koji se danas naziva Hercegovina.
Autor je posebnu pažnju posvetio trgovač-
kom segmentu, razvoju gradova i vjerskim
elementima o kojima je moguće govoriti na
ovom prostoru u doba koje je obrađeno u
radu. Nedim Mehić je autor poglavlja Pro-
vincija Dalmatia od Epidauruma do Lissusa.
Hronološki autor svoje pisanje počinje na-
stankom Dalmacije, zatim pažnju posvećuje
narodima koji su je naseljavali, pritom vodeći
računa o tome da svoje saznanje crpi iz izvo-
ra. Bitan segment njegovog rada obuhvataju
• 269 •
 prikazi
kultovi, putne komunikacije i gradovi koji su
bili naseljeni na teritoriji istočnog dijela Da-
macije. Treće poglavlje u okviru ove tematske
cjeline je napisao Arnes Džido i nosi naziv
Vjerski i ekonomski razvoj na teritoriji današ-
nje Bosne i Hercegovine u IV stoljeću. Autor je
poglavlje podijelio u dva segmenta, ekonom-
ski i vjerski. Sa ekonomske strane je obradio
problematiku latifundije i rudnike krenuvši
od prostora centralne Bosne, preko zapad-
ne do istočnobosanske rudonosne oblasti.
Religijski segment u najvećoj mjeri se osla-
nja na mitraističku religiju koja je bila dugo
vremena najzastupljenija religija. Međutim,
autor ne zapostavlja ni kršćanski segment u
okviru religije, te je na osnovu toga obradio
kasnoantičke bazilike pronađene na tlu Bo-
sne i Hercegovine. Zadnje poglavlje u okvi-
ru tematske cjeline Damatia-najveća ilirska
provincija je koautorstvo Edina Bujaka i Adi-
se Lepić i nosi naziv Rano kršćanstvo na po-
dručju današnje Bosne i Hercegovine u svjetlu
nalaza mozaika, freski i grobnica. Mozaici su
obrađeni prema mjestu pronalaska i njihova
simbolika je detaljno analizirana. U radu je
posvećena pažnja i mozaicima iz V i VI sto-
ljeća, od kojih su do sada na prostoru Bosne
i Hercegovine otkrivena samo dva. Kroz po-
glavlje je obrađeno zidno slikarstvo, grobnice
na svod, nalazi iz njih i rasprostranjenost po
Bosni i Hercegovini kao i porijeklo te religij-
ska pripadnost osoba koje su ih podizale. Au-
tori napominju da je zahvaljujući bazilikama
moguće pratiti tok širenja kršćanstva u Bosni
i Hercegovini. Dodatnu vrijednost ovog po-
glavlja čini na kraju teksta karta rasporeda
kasnoantičkih grobnica na svod gdje su bro-
jevima obilježena sva nalazišta kasnoantičkih
grobnica u Bosni i Hercegovini.
Posljednja tematska cjelina u radu nosi
naziv Pannonia – antiquem et postquem 313.
g.n.e. (212.-254) a sačinjena je od četiri po-
• 270 •
glavlja od kojih je prvo Kratki pregled Pano-
nije i Rima tokom VIII stoljeća uzajamnih
odnosa, koautorstvo Merise Kliko i Edina
Veletovca. Autori u poglavlju kreću od objaš-
njavanja geografskog položaja provincije Pa-
nonije i razloga zbog kojih je ona bila bitna
tačka osvajanja u širenju rimske vlasti preko
prvih ratnih sukoba, zatim dalje slijedeći
hronologiju objasnili su ulogu ovog prostora
u Velikom Batonovom ustanku, uspostavu
provincije u II stoljeću i njene podjele na dva
dijela Pannoniu Superior i Pannoniu Inferior.
U IV stoljeću dolazi do reorganizacije pro-
vincije Pannoia Superior koja se sada dijeli na
Pannoniu Saviu i Pannoniu Primu i provin-
cije Pannonia Inferior koja je podijeljena na
Pannonia Secunda i Pannonia Valeria. U du-
blju historiju provincija u narednim stoljeći-
ma autori nisu ulazili, ali su napomenuli da je
zbog svog geografskog položaja ova provinci-
ja kroz IV i V stoljeće doživjela mnogobroj-
na stradanja koja su bila rezultat barbarskih
upada i pljačkaških povoda. Narodi antičke
Panonije poglavlje je Dženana Brigića kroz
koje autor povlači kontinuitet naseljenosti
ovog prostora krenuvši od kasnobrončanog
perioda. Autor je kroz poglavlje posebno
obradio narode koji su naseljavali zapad-
ni (Pannonia Superior), odnosno istočni
(Pannonia Inferior) dio provincije Panoni-
je. Drugo poglavlje Merise Kliko u okviru
tematske cjeline koja se odnosi na Panoniju
je Historijski razvoj glavnih urbanih centa-
ra Panonije u periodu rimske vladavine. U
ovom poglavlju su obrađena naselja i grado-
vi u provinciji. Svojom tematikom poglavlje
se odlično naslanja na prethodni rad autora
Brigića. Kao i prethodna poglavlja koja go-
vore o provinciji Panoniji i ovo je podijelje-
no u dva dijela, prvi koji tematski obuhvata
Gornju Panoniju (Pannonia Superior) i
drugi koji obrađuje prostor Donje Panonije

(Pannonia Inferior). I zadnje poglavlje u
okviru ove tematske cjeline, ali i same knji-
ge je Edina Veletovca, Osvrt na religijsku i
ekonomsku sliku provincije Panonije. Autor
je svoju pažnju zadržao na religiji koja je bila
sastavni dio ilirskog etnosa. Vodeći se time
obradio je domaća božanstva koja su bila
poštovana na prostoru Panonije, sa napome-
nom da su ona vremenom bila izjednačena sa
rimskim božanstvima – interpretatio Roma-
na. U Panoniji je bilo razvijeno i kršćansko
učenje o čemu svjedoče mnogobrojna pro-
gnanstva i ubistva. Sam autor napominje da
se specifičnost ovog prostora krije u činjenici
da je u IV stoljeću na ovom prostoru bilo ši-
roko rasprostranjeno arijansko učenje. Kroz
ekonomsku cjelinu u radu obrađeni su rud-
nici metala i poljoprivreda. Na kraju knjige
su data i zaključna razmatranja koja je napi-
sao Adnan Kaljanac. U okviru ovog dijela
knjige je priložen sumaran pregled svih rado-
va, a polaznu tačku čine detalji o Konstan-
tinu Velikom, njegovom proročanskom snu
i okolnostima koje su dovele do donošenja
Milanskog edikta.
Pohvalno je spomenuti da se vrijednost
ove knjige krije u tome da su autori, tamo
gdje je bilo moguće i potrebno svoj tekst
potkrijepili geografskim kartama i fotogra-
fijama, kao i to da svaki rad obiluje zavidnim
brojem referentnih bibliografskih jedinica i
dugim spiskom izvora koji su konsultovani
pri izradi rada. Pored istaknutih profesor-
skih i asistentskih imena svoj doprinos ovoj
knjizi dali su i studenti koji su pokazali zre-
lost u pristupu naučnom radu i ova knjiga se
može smatrati njihovom ulaznicom za svijet
ozbiljnog bavljenja naukom jer su pokazali
dovoljnu spretnost pri obradi kompleksne
teme kakva je Milanski edikt, sagledavši je
kroz prizmu historije, arheologije, filologije,
numizmatike, prava i teologije.
prikazi
Na kraju je moguće reći da ako je cilj knji-
ge Zemlje antičkog Ilirika prije i poslije Milan-
skog edikta bilo sagledavanje Milanskog edik-
ta kroz multidisciplinaran pristup koji u sebi
krije različite metodološke pristupe, onda je
taj cilj svakako zadovoljen. Knjiga je objavlje-
na na web stranici Filozofskog fakulteta, pa je
zahvaljući tome dostupna velikom broju či-
tatelja. Najveća vrijednost se krije u činjenici
da se kroz sagledavanje problematike svakod-
nevnog života, vjerska i ekonomska pitanja
nastojalo udaljiti od uobičajnih historijskih
tema što je i postignuto obrađujući segmen-
te koji su djelimično marginalizirani u dosa-
dašnjoj nauci. Pohvalno je i to da se knjiga ne
bazira samo na Milanski edikt kao dokument
koji garantuje slobodu ispovjedanja vjere
kršćanima, nego su njene stranice ispisane
uzrocima i posljedicama koje se vežu za 313.
godinu, zatim detaljno je opisan geografski
prostor na kojem su se te promjene dešavale,
počevši od provincije Gornje Mezije, gdje
je car rođen preko najveće ilirske provincije
Dalmacije do Donje i Gornje Panonije.
sanda hasagić
Danijel Džino – Alka Domić Kunić,
Rimski ratovi u Iliriku: povijesni
antinarativ, Školska knjiga, Zagreb,
2013, 239 str.
U izdanju zagrebačke Školske knjige, is-
pod pera dvoje plodnih autora Danijela Dži-
ne i Alke Domić Kunić, dolazi monografija
Rimski ratovi u Iliriku: povijesni antinarativ,
koja predstavlja logičan rezultat dugogodiš-
njeg istraživanja antičkih literarnih vrela,
kao i materijalnih ostataka. Autori su upo-
sleni kao saradnici na Univerzitetu Macqua-
ire u Sidneyu (D. Džino) i na Odsjeku za
arheologiju HAZU (A. Domić Kunić).
• 271 •
 prikazi
Kao i u dosadašnjem radu autori se osla-
njaju na postignuća suvremene, postmoder-
nističke historiografije, ali također proble-
matici kojom se monografija bavi pristupaju
multidisciplinarno oslanjajući se i na antro-
pologiju, sociologiju, kao i na angloame-
ričku postkolonijalnu književnu kritiku. O
tome se naročito raspravlja u kratkom, ali
vrlo važnom poglavlju Ništa nije kao prije: o
proučavanju antičke povijesti danas u kojem
autori nastoje da publiku upoznaju s kori-
jenima novih pogleda na prošlost, ali i da
daju selektivan pregled starije historiografi-
je. Također u upotrebu uvode izraze poput
metanarativa, diskurzivno-narativne povi-
jesti, koncepta drugoga, kulturne mimikrije,
kulturnog hibriditeta, akulturacije, habitu-
sa, glokalizacije i dr. Autori smatraju da je
preispitivanje znanja najvažnija odlika no-
vih pristupa izučavanju prošlosti, bilo ono
proizašlo iz proučavanja antičkih literarnih
izvora ili materijalnih ostataka. Vezano za
materijalne ostatke naglašavaju utjecaj po-
stprocesualističke arheologije na shvatanja
kulturno-historijske metodologije koja etni-
citet vidi kao nešto što se može prepoznati
u artefaktima, a koja prije svega pokušava
sagledati kontekste u kojima su predmeti
korišteni, raspoznati identitete (društvene i
spolne), dok u pogrebnim ritualima ne vidi
pasivan odraz društva već aktivan društveni
proces.
Povijesni antinarativ iz naslova se ogleda
u drugom poglavlju pod nazivom Rimsko
osvajanje Ilirika i podnaslovima koji ga de-
konstruišu Rimsko? Osvajanje? Ilirik?!?. Au-
tori preispituju dosadašnje znanje rimskog
političkog angažmana u Iliriku između ka-
snog 3. stoljeća pr. n. e i ranog 1. stoljeća n.
e. Po njima jedinstveni rimski identitet nije
postojao, već se govori o rimstvu kao spoju
različitih identiteta koji se danas prepoznaju
• 272 •
kao rimski identitet. Oni kritikuju koncept
romanizacije kojeg je u nauku uveo Theodor
Mommsen, pod utjecajem njemačke politi-
ke ujedinjenja u jednu nacionalnu državu, i
smatraju da je to aktivan proces akulturaci-
je i razmjene između rimstva carskog doba i
indigenih identiteta u kojem su obje strane
poprimale osobine drugih, i to putem sile,
prihvaćanjem, hibridizacijom, reinterpre-
tacijom itd., a uzimajući u obzir regionalne
posebnosti i društvene staleže. Pored toga,
autori napominju da treba uzeti u obzir da
je teoretski okvir ovog novog viđenja još u
svojim počecima i da se u različitim područ-
jima dešavao na drugačije načine. Također
iznose mišljenje da je Rim bio imperij, čak i u
vrijeme Republike, tj. transetnička i transre-
gionalna superstruktura, heterogen konglo-
merat raznih zajednica kojima se upravljalo
konsenzusom indigenih elita i centra politič-
ke moći. Tim indigenim elitama je ostavljana
dominantna pozicija u političkom i društve-
nom životu. Bez konsenzusa indigenih elita
o vladanju nad njima i njihovom učestvova-
nju u imperijalnom sistemu, kako tvrde au-
tori, taj isti ne bi bio održiv i urušio bi se.
Zatim se raspravlja o prirodi rimskog im-
perijalizma i njegovoj vanjskoj politici. Auto-
ri donose različite poglede na imperijalizam
i njegove podjele, ali ne zaboravljaju uzeti
u obzir duh vremena u kojem su ti pogledi
nastajali. Ispostavlja se da je Senat, i pored
neosporne glavne uloge u vanjskoj politici,
morao dio moći prepustiti zapovjednicima
na terenu koji su imali znatnu samostalnost
u akcijama, a koja je bila rezultat udaljenosti
periferija od centra. To je ujedno i argument
da je rimski imperijalizam periferni imperi-
jalizam, uzrokovan događajima i reakcijama
na te događaje i da nije postojalo dugoročno
planiranje ili volja centra za osvajanjem. U
direktnoj vezi s tim je i razmatranje pojma

Ilirik gdje autori prikazuju fluidnost njegova
korištenja, njegovo konstruisanje stereotipi-
zacijom od strane službenog Rima, te dolaze
do zaključka da kao objektivna kategorija
Ilirik ustvari nikad nije ni postojao. Prisvaja-
nje teritorija budućeg Ilirika nije značilo da
Rimljani vide taj prostor kao Ilirik, tek kad
su potpuno kontrolirali taj prostor pojavio
se Ilirik u etnografskom, literarnom i geo-
grafskom diskursu. Već od Apijana se vidi
konstruisan metanarativ o rimskom osvaja-
nju Ilirika koje je predstavljeno kao linearni
proces osvajanja, no ako ga se posmatra u
kontekstima u kojima je nastao, proces rim-
ske interakcije s prostorom budućeg Ilirika
je mnogo kompleksniji nego što se do sad
prikazivalo.
Iza slikovitih naslova poglavlja Asterix i
Obelix ne žive ovdje: predrimska populacija
Ilirika, kao i podnaslova Grci koji baš i nisu
neki Grci i Kelti koji nisu znali da su Kelti,
Vicevi o Skenobarbu i Batonu stoje pokuša-
ji da se dekonstruišu identitetsko-ideološki
konstrukti antičkog perioda. Prema tome
objektivna stvarnost rimskih i grčkih etno-
grafa i pisaca ne postoji, barbarski identiteti
više nisu trajna i vječna kategorija društva
bez historije, već su Drugi, sve ono što ci-
vilizovani Grci nisu, a rimska politika je
kasnije preuzela taj koncept i dodatno ga
redefinirala. Autori upozoravaju na korište-
nje literarnih vrela koja nisu objektivan, već
subjektivan prikaz stvarnosti u kojem je au-
tor ograničen svojom ideologijom, spolom,
publikom i žanrom.
Grčki identitet apoikija kao ispostava grč-
ke kulture je osporen, te se u upotrebu uvodi
pojam kolonijalne sredine koji označava inte-
rakciju među kulturama u kojima niti jedna
nema institucionalnu ili vojnu premoć pa
moraju osmisliti nove načine komunikacije
u kojima se rađa hibridna kultura. Samim
prikazi
tim koncept kulturne inferiornosti indige-
nih zajednica se odbacuje kao pogrešan, jer
se već nakon jedne ili dvije generacije mogu
primijetiti karakteristike lokalnih indigenih
zajednica, a grčki identitet se oživljava ili na-
novo konstruiše tek u određenim političkim
situacijama, dakle taj grecizam se javljao samo
kao kulturna kategorija. Još teži identitet za
proučavanje je tzv. keltski identitet latenske
populacije koji je konstruisan na osnovu ste-
reotipnih opisa antičkih izvora, a za koji se
ispostavilo da je skup geografski i hronološ-
kih različitih identiteta. Upitna je, također,
keltska seoba prema južnom Balkanu za koju
ne postoji dovoljno materijalnih dokaza, ali
postoje dokazi kulturnog kontinuiteta uz
snažne kontakte s latenskim kulturnim ma-
tricama koje su ponudile načine restrukturi-
ranja lokalnih identiteta, prihvatanjem nekih
elemenata latenske kulture, koje su kasnije
antički autori prepoznavali kao Kelte, ili mje-
šovite skupine Kelta, Ilira i Tračana.
Ilirski identitet je konstruisan na osnovu
stereotipnih i žanrovski određenih barbar-
skih antropologija antičkih etnografa i histo-
ričara. Opisuje se proces stvaranja ilirskog
ideniteta od strane intelektualnih elita dal-
matinskih gradova, ali se naglašava da su u
tom procesu veliku ulogu odigrale njemačka
historiografija, lingvistika i arheologija 20-
og stoljeća koje su svojim postavkama oprav-
davale njemačke pretenzije prema jugoistoku
Evrope. Nakon stvaranja južnoslavenske dr-
žave pristupilo se redefiniranju ilirskog iden-
titeta naročito nakon 1945. godine. To se
najbolje vidi na primjeru simpozija iz 1964.
godine u kojem je taj identitet redefinisan
u jugoslavenskom okviru gdje su Iliri shva-
ćeni kao nadetnička skupina raznorodnih i
kulturno sličnih plemena čije je ujedinjenje
u jedinstven narod spriječila samo rimska
okupacija. Vidljivo je prenošenje tadašnjih
• 273 •
 prikazi
ideoloških konstrukata bratstva i jedinstva,
a kasnije, s decentralizacijom i dezintegraci-
jom Jugoslavije, se došlo do novih zaključaka
o Ilirima kao skupini srodnih etniciteta uje-
dinjenim pod skupnim imenom koje odra-
žava rimski administrativnu terminologiju,
da bi se s raspadom Jugoslavije Iliri povukli
u sjenu kao etnički kompleks ili šira zajednica
šta god ti nazivi značili. U postjugoslaven-
skom periodu etnicizacija tih zajednica pod-
sjeća na usitnjavanje jugoslavenskog prostora
i time se opet sadašnjost upliće u prošlost.
Prema tome, nemoguće je, u stanju da-
našnje nauke, utvrditi da li su indigene za-
jednice dijelile neki zajednički identitet u
predrimsko doba. Potrebno je odvojiti li-
terarne i arheološke izvore, a usporedbom
s izučavanjem identiteta u sjevernoj Africi,
Britaniji i sl. dolazi se do zaključka da je
većina identiteta nastala tek u susretu s me-
diteranskim svijetom, naročito sa širenjem
Rima. U kontekstu Ilirika važno je spome-
nuti i pretpostavku da su indigene zajednice
nastavile kontinuirano živjeti u peregrin-
skim civitatima koje je popisao Plinije Stariji
i naglasiti da je ona samo to - pretpostavka,
a ne činjenica. Nakon toga autori se služe
modernom naučnom taksonomijom kako
bi ukazali na postojanje željeznodobnih kul-
turnih habitata, a ne da bi uradili etnografiju
Ilirika. Indigene zajednice koje se obrađuju
su Panonci, Delmati, Japodi, Liburni, kao i
druge zajednice koje s puno oklijevanja, ali
radi jasnoće, nazivaju Ilirima.
Pod nazivom Helenistički dinasti i rimske
legije u južnom Jadranu se krije dekonstruk-
cija i pregled prošlosti onoga što se u nauci
nazivalo Ilirskim kraljevstvom. Najvažnijim
događajem, prilikom kojeg se stvorio nara-
tiv o rimskom osvajanju Ilirika, se smatra
sukob iz 229. god. pr. n. e. poznatiji pod
nazivom Prvi ilirski rat. Razmatraju se i
• 274 •
ideje o gusarenju indigenih zajednica, Ilir-
ski ratovi se stavljaju u šire kontekste rimske
politike i periferalnog imperijalizma. Ti
ratovi nisu bili ni osvajanje teritorija, niti
izravna kontrola, a čak se ne mogu posma-
trati kao preventivne akcije protiv Make-
donskog kraljevstva ili nekog hipotetskog
ilirsko-makedonskog političkog saveza.
Zadnja tri poglavlja pod nazivima Idi
mi-dođi mi: Rim i istočna obala Jadrana iz-
među Skodarskog mira i Cezara, “I riječ Va-
tinijeva stvori Ilirik”: Cezarov prokonzulat i
međurimski sukobi i Osvajanje Ilirika se bave
sukobima s indigenim zajednicama poput
Delmata, Cezarovim prokonzulatom i su-
kobom s Pompejem na teritoriju Ilirika, Ba-
tonovim ratom, te rimskom politikom izme-
đu tih važnijih događaja i nastankom Ilirika.
Autori zaključuju da prije 59. god. pr. n. e.
ne postoji jedinstvena rimska politika pre-
ma istočnojadranskoj obali, a to argumen-
tiraju geografsko-političkim kontekstuali-
ziranjem sukoba s indigenim zajednicama.
Tek se u vrijeme Cezarovog prokonzulata
konstruiše Ilirik kao politički koncept, ali
još uvijek ne kao provincija, a njegov sukob
s Pompejem je smjestio periferne oblasti Ili-
rika u glavno poprište rata. Indigene zajed-
nice su podržavale i jednu i drugu stranu,
značajan su doprinos dale u pomorskim tru-
pama. Nakon Cezarove pobjede kod Farsala
iliričko poprište je bilo jedno od rijetkih u
kojima su pompejevci bili uspješniji, ponaj-
prije radi pomoći Delmatskog saveza.
Osvajanje Ilirika u pravom smislu te rije-
či je otpočelo tek s Oktavijanovim pohodom
35-33 god. pr. n. e. kada je restrukturiran
rimski odnos prema iliričkom području upo-
redo s transformacijom rimskog društva i po-
litike iz postrepublikanskog u principatsko i
kasnije s Tiberijevim panonskim ratom 12-9
god. pr. n. e. prilikom kojih je prostor od

jadranske obale do rijeke Drave pao pod di-
rektnu i indirektnu rimsku kontrolu. Poznati
uzroci Batonovog rata iz narativnih izvora se
podvrgavaju postmodernističkoj kritici (po-
put npr. Veleja Paterkula), u obzir se uzima
i širi geografsko-politički kontekst poput
dužničke krize u Galiji i restrukturiranja eli-
ta. Tok borbi se obrađuje na sličan način, a
posljedice rata su bile reorganizacija prosto-
ra, umrežavanje nižih nivoa vlasti, gradnja
puteva, regrutiranje indigenog stanovništva,
eksploatacija rudnika itd. Ovakvo uključi-
vanje Ilirika u rimski imperijalni sistem je
omogućilo repozicioniranje dotadašnjih i
konstruisanje novih identiteta selekitvnim
primanjem određenih rimskih identitetskih
matrica i imperijalne ideologije.
Monografija završava Zaključnim raz-
matranjima, u kojima se daje pregled cije-
log djela i postavljaju perspektive za budu-
ća istraživanja. Vrijedni dodaci knjizi su
Kronologija balkansko-panonske krize kao i
Kazalo geografskih pojmova i ličnih ime-
na. Na kraju ovog osvrta treba napomenuti
da ova monografija predstavlja pravo osvje-
ženje kako postmodernističkim pristupom
tako i samom svojom pojavom jer ne postoji
mnogo napisanih sintetskih studija o ovoj
problematici na nekom od domaćih jezika,
te će biti od koristi ne samo profesionalnim
historičarima, već i studentima i široj publici.
kemal abdić
prikazi
Adnan Busuladžić, Zbirka
antičkih fibula iz Franjevačkog
samostana u Tolisi, Univerzitet u
Sarajevu, Zemaljski muzej u Bosni i
Hercegovini, Franjevački samostan
Tolisa, Sarajevo – Tolisa, 2014, 192
str.
U kulturnom sivilu kojim je već par go-
dina BiH obavijena i kada mnoge kulturne
institucije, zbog nebrige nadležnih vlasti
za kulturnu zaostavštinu, zatvaraju vrata za
svoje posjetitelje, ipak je 2013. godine, kao
rezultat nevjerovatnog entuzijazma, rada,
upornosti i marljivosti otvoren muzej “Vrata
Bosne” u okviru Franjevačkog samostana u
Tolisi. U arheološkoj postavci ističe se i veća
zbirka antičkih fibula, koja je obrađena u pu-
blikaciji prof. dr. Adnana Busuladžića pod
naslovom Zbirka antičkih fibula iz Franje-
vačkog samostana u Tolisi. Prije nego se nešto
više kaže o sadržaju knjige, neophodno je
istaći da je ona nastala kao rezultat saradnje
Zemaljskog muzeja BiH, Franjevačkog sa-
mostana u Tolisi te Univerziteta u Sarajevu,
odnosno u okviru implementacije Tempus
BIHERIT projekta.
U uvodnom izlaganju autor navodi
osnovne informacije o muzeju “Vrata Bosne”
zatim okolnosti pod kojima je knjiga nasta-
la izražavajući pri tome zahvalnost mnogim
franjevcima navedenog samostana bez kojih,
kako i sam autor ističe, pisanje tog rada sko-
ro da bi bilo nemoguće. U nastavku teksta
iznosi se podatak da zbirka antičkih fibula u
Tolisi predstavlja drugu po brojnosti u BiH,
u kojoj se čuva 162 primjerka determinirana
u 18 tipova, a koji se datiraju od kraja I do
IV st. Potom slijedi kratak osvrt o najstari-
jim poznatim fibulama, njihovom razvoju
kroz periode koji su uslijedili, porijeklu ime-
na fibula, njihovoj namjeni te o periodu na-
puštanja upotrebe ovog predmeta.
• 275 •
 prikazi
U daljnjim naslovima ovoga rada posve-
ćuje se pažnja samoj namjeni fibula, zatim
historijatu istraživanja navedenih predmeta
u Evropi, napose u Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj
Gori. Potom je iznesen i historijat istraživa-
nja u samoj BiH, u kojoj su se autori samo
usputno doticali navedene problematike pa
su samim tim izostali veći radovi. Međutim,
ovdje se ne smije izostaviti činjenica da je
Busuladžić prethodno objavio dva rada od
kojih je u jednom obradio antičke fibule sa
lokaliteta Mogorjelo, do tada nepublicirane,
a u drugom antičke fibule iz zbirke Zemalj-
skog muzeja.
Prije nego je pristupio tipološkoj i hro-
nološkoj analizi fibula zastupljenih u nave-
denoj zbirci, autor uvodi čitatelja u proble-
matiku kroz dva poglavlja koji se odnose na
načine proizvodnje fibula te njihovom kon-
strukcionom shemom.
Tipološka i hronološka analiza je kon-
cipirana tako da je svaki tip fibule obrađen
pod zasebnim naslovom, a odmah ispod na-
slova naveden je kataloški broj (ili brojevi,
ukoliko tip ima više primjeraka) pri čemu je
samim tim moguće utvrditi koliko primjera-
ka sadrži određeni tip fibule, mada je to kod
određenih tipova i u daljnjem tekstu nave-
deno. Takav primjer jeste i tip ranih preda-
ucissa fibula na zglob. U nastavku istoime-
nog naslova navedeno je porijeklo tog tipa,
njegova zajednička tipska karakteristika, ali
i specifičnosti kod pojedinih primjeraka.
Komparativnom metodom navodi se rašire-
nost tipa pri čemu je, pozivajući se na razli-
čite autore, bilo moguće ovaj tip i apsolutno
datirati. Na isti način su obrađene fibule sa
zglobom, lučno izduženim i profiliranim lu-
kom; noričko – panonske fibule sa dva diska
na luku i perforiranim držačem igle te izrazi-
to profilirane fibule sa potpornom gredom i
oprugom i pet njenih varijanti, obrađenih u
• 276 •
pet podnaslova u kojima je istaknuta karak-
terističnost svake varijante ponaosob, ali i
različitost koja se pojavljuje unutar nje same.
Predmet obrade su bile i izrazito profili-
rane fibule bez potporne grede gdje je tako-
đer istaknuta njihova glavna karakteristika,
specifičnost te osnovna tipska odlika prema
kojoj su, obzirom na varijacije, izdvojene tri
varijante.
U poglavlju Koljenaste fibule (opći dio)
autor daje osnovne podatke o ovom tipu
fibule koje su imale veliki raspon rasprostra-
njenosti pa su, obzirom na tu činjenicu, na-
stajali i različiti oblici tog tipa, a u zbirci mu-
zeja “Vrata Bosne” je zastupljeno njih šest.
Pažnja je posvećena i geometrijskim fibula-
ma u obliku slova “S”, kao i pločastim fibulama
rađenim u tehnici prolamanja što predstavlja
i njihovu osnovu karakteristiku. Pored nave-
denih, u zbirci su zastupljene i zoomorfne fi-
bule kod kojih se naročito ističe varijanta I sa
predstavom scene lova i koja nema identičnih
analogija ni na prostoru BiH ni šire.
Neizostavan dio ovoga rada su bile i si-
draste fibule čiji značaj leži u činjenici da je
prostor njihovog nastanka bilo tračko-ilirsko
područje pa su dosta dobro zastupljene u pro-
vincijama Panoniji, Dakiji, Trakiji, Dalmaciji,
a samim tim i na području današnje BiH.
Pored lučnih fibula u obliku viljuške sa
zglobnim mehanizmom, analizi su bile pod-
vrgnute i “T” fibule sa zglobnim mehaniz-
mom, koje predstavljaju preteču lukoviča-
stih fibula, a koje su na osnovu niza razlika
obrađene u tri zasebne varijante.
Posljednji tip koji je analiziran u ovoj
publikaciji jesu lukovičaste fibule. U obradi
ovog tipa, autor se posebno osvrće na socijal-
ni momenat koji predstavlja jednu od speci-
fičnosti ovih fibula, dok se u zasebnom naslo-
vu tretira pitanje klasifikacije varijanti ovog

tipa prema determinirajućim elementima.
Na samom kraju analizirani su ukrasi na
fibulama pri čemu je izvršena i njihova klasi-
fikacija prema mjestu gdje se nalaze na fibuli.
Pored tehničkih elemenata, koje čine
neizostavni dio svakog naučnog rada poput
skraćenica i popisa literature, na samom kra-
ju knjige dat je i katalog svih primjeraka fi-
bula koje su tretirane u ovome radu pri čemu
su, uz fotografiju i inventarni broj, navedeni
i nalazište, opis, materijal, dimenzije te data-
cija fibule. Još jedna značajna prednost ove
publikacije jeste činjenica da je pisana upo-
redo i na engleskom jeziku što je čini dostu-
pnom i široj naučnoj javnosti.
Naposlijetku, valja posebno naglasiti da
je zbirka antičkih fibula iz Franjevačkog sa-
mostana u Tolisi u istoimenom radu po prvi
put analizirana i publicirana što predstavlja
iznimno veliki značaj za dalja rješavanja pi-
tanja iz perioda antike, naročito sa područja
Bosanske Posavine, a koja su zbog nedovolj-
no objavljenog materijala bila po automatiz-
mu osuđena da ostanu bez odgovora.
samra terzić
Đura Hardi, Drugeti. Povest o
usponu i padu porodice pratilaca
anžujskih kraljeva, Filozofski
fakultet, Novi Sad, 2012, 480 str.
U prošlosti nisu rijetki slučajevi da neki
pokretljivi članovi pojedinih porodica osta-
ve dubokog traga na historiju različitih ze-
malja i oblasti, te da u tom procesu o njima
nastane bogat, geografski udaljen i jezički
raznolik izvorni materijal. Pošto te okolno-
sti pred istraživača postavljaju niz dodatnih
izazova, prava je historiografska rijetkost
da se djelatnost takvih ličnosti i njihovih
prikazi
potomaka uspješno rekonstruira i osvijetli.
Međutim, upravo jedan takav poduhvat
pošao je za rukom Đuri Hardiju, profesoru
Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, koji je
uložio nemjerljiv trud i energiju u oslikava-
nje historijata jedne velikaške porodice čiji
se put kretao od Francuske, preko Južne Ita-
lije, da bi svoj vrhunac doživio u Ugarskoj.
Radi se o članovima porodice Druget koji
su na tom putu pratili članove anžuvinske
dinastije, a djelomično bili i zaslužni za nji-
hov uspon na ugarsko vladarsko prijestolje
početkom 14. stoljeća.
Knjiga predstavlja prerađen i dopunjen
tekst doktorske disertacije koju je Hardi u
maju 2009. godine odbranio na Filozof-
skom fakultetu u Novom Sadu, pred komi-
sijom u sastavu prof. dr. Đuro Tošić, prof. dr.
Petar Rokai, prof. dr. Nenad Lemajić i prof.
dr. Janko Ramač. Autor je osjećao profesi-
onalnu i ljudsku dužnost na početku svoga
djela zahvaliti se članovima komisije, ali i
naglasiti zasluge svoga mentora, profesora
Petra Rokaia, koji ga je na tu temu uputio,
te mu prilikom izrade disertacije pružao sve-
srdnu pomoć.
Ono što na prvi pogled zaokuplja pažnju
čitatelja jeste impozantan broj arhiva i bibli-
oteka koje je autor morao posjetiti tokom
istraživanja i pisanja svoje knjige. Krećući
se stopama Drugeta, prateći tragove glavnih
aktera svoga djela, Hardi je bio dužan zapu-
titi se u neka od najvažnijih središta sred-
njovjekovne Istočno-Centralne Evrope: u
Budimpeštu, Bratislavu, Beč, Graz, Prešov,
Košice, Linc i Segedin. Tom prilikom je sku-
pljao objavljenu i neobjavljenu diplomatič-
ku građu nastalu na različitim jezicima, te
je konsultirao bogatu sekundarnu literaturu
kako bi obradio prisustvo Drugeta u Fran-
cuskoj, na Apeninskom poluotoku i sjevero-
istočnoj Ugarskoj.
• 277 •
 prikazi
Nakon detaljnog i širokog uvoda, u ko-
jem su predstavljeni cilj istraživanja, pristup
temi, te korišteni izvori i literatura, slijedi
obrada porodične historije izvedena kroz
12 obimom nejednakih poglavlja u kojima
se hronološkim slijedom tretiraju raznolika
pitanja i problemi vezani za Drugete. Tu au-
tor prati uspon porodice od 1267. godine,
kada su prvi put spomenuti u službi Karla I
Anžuvinskog u Napuljskoj kraljevini, pa sve
do sredine 14. stoljeća, kada zbog izumira-
nja direktne muške loze gube stečeni ugled
te konačno silaze sa političke scene. U tom
periodu je moć porodice postepeno rasla
i to kao rezultat zasluga njenih istaknutih
članova i njihovih veza s vladajućom kućom.
Autor je mnogo pažnje, što je razumljivo,
posvetio ispitivanju porijekla porodice Dru-
get koja je, prema njegovom istraživanju,
najvjerovatnije bila francuskog ili provansal-
skog porijekla, a srž djela odnosi se na njiho-
ve veze s Anžuvincima s kojima su po svoj
prilici i došli u južnu Italiju.
Knjiga Đure Hardija bi se mogla nazvati
i sveobuhvatnom rekonstrukcijom prošlo-
sti Drugeta, u kojoj nije zanemarena ni šira
historijska kontekstualizacija s ciljem bo-
ljeg razumijevanja pozicije, položaja i uloge
ovog roda u društveno-političkom životu
Ugarske. U njoj su ispitani utjecaj i bogat-
stvo porodice, a poseban naglasak je stavljen
na ličnosti Filipa Drugeta, najznačajnijeg
predstavnika roda, koji je imao zemljišne
posjede, brojne dvorce, gradove i županije,
u rudama obilnoj oblasti Spiša, što mu je
priskrbilo ugled jednog najbogatijih ljudi
u zemlji tog vremena. On se isprva uzdigao
na rang kraljevskog viteza, da bi potom bio
nagrađen visokim zvanjem dvorskog kneza,
tačnije palatina, koji je po političkom utje-
caju dolazio odmah iza kralja, te je pone-
kada istovremeno u svojim rukama držao i
• 278 •
sudsku i vojnu vlast. Iako su bili predvodnici
aristokracije u anžuvinskoj Ugarskoj, drugi
rodovi nisu tako blagonaklono posmatrali
njihov brzi rast na društvenoj ljestvici. Rela-
tivno mala hronološka razlika između smr-
ti kralja Karla Roberta i Viljema Drugeta
1342. godine označila je kraj uspona poro-
dice čiji su posjedi bez zakonitih muških na-
sljednika veoma brzo pripali ugarskoj kruni,
a potom i podijeljeni drugim pojedincima
koji su se nadmetali da zamijene Drugete i
sebi osiguraju ugled koji su oni ranije uživali
na vladarskom dvoru.
Knjiga je opskrbljena neophodnim na-
učnim aparatom – iscrpnim napomenama,
spiskom izvora i literature, opsežnim sažet-
kom na engleskom jeziku, detaljnim imen-
skim registrom, te pratećim prilozima koji
olakšavaju praćenje i razumijevanje izlagane
problematike. Posebno su vrijedni i korisni
fotografski snimci pečata i dokumenata pro-
izašlih iz palatinske kancelarije Drugeta, kao
i karta srednjovjekovne Ugarske na kojoj su
prikazani posjedi, gradovi i županije pod
vlašću porodice Druget u četvrtoj deceni-
ji 14. stoljeća. Iz priloga je, međutim, izo-
stavljeno rodoslovno stablo porodice, te je
smješteno na neočekivanom mjestu, nakon
spiska izvora i literature a prije imenskog
registra. Svakako bi bilo korisnije da je ono
uvršteno uz ostale priloge. Djelo je pisano
zanimljivim i neposrednim stilom koji čita-
telja uvodi u autorov istraživački postupak i
približava ga njegovom doživljaju teme. Na
taj način na vidjelo izlazi očigledna autorova
strast i neskrivena ljubav prema preuzetom
zadatku. Stoga knjiga Đure Hardija o Dru-
getima može poslužiti kao dobar ogledni
primjer za metodološki pristup pisanju
historije jednog velikaškog roda, posebno
ukoliko se uzme u obzir primjetni rast in-
teresa za proučavanje srednjovjekovnih vla-

steoskih porodica i pisanje širih sintetskih
prikaza njihovog historijata.
emir o. filipović
Синиша Мишић (ur.), Власт и
моћ. Властела моравске Србије
од 1365 до 1402. године, Народна
библиотека Крушевац – Центар за
историјску географију и историјску
демографију – Филозофски
факултет Универзитета у Београду,
Крушевац, 2014, 397 str.
Nakon smrti cara Dušana 1355. godine
stanje u srpskoj državi pogodovalo je rastu
vlastele, koja je stekla izuzetnu moć. Godi-
ne vladavine njegovog sina Uroša, pa sve do
Kosovskog boja 1389. godine, predstavljaju
period uzdizanja velikaša na hijerarhijskoj
ljestvici. U prvim godinama su to bili Mr-
njavčevići i Balšići, a nakon Maričke bitke
do punog izražaja dolazi ličnost kneza Laza-
ra Hrebeljanovića, jedne izuzetno popular-
ne historijske ličnosti, ne samo u Srbiji gdje
postoji jako narodno predanje o knezu La-
zaru, nego i na prostoru čitave jugoistočne
Evrope. Period dominacije feudalnih poro-
dica na prostoru moravske Srbije je pitanje
koje je historičarima zanimljivo već duže od
jednog stoljeća iz različitih razloga. Ogro-
mni napori su učinjeni da se na što bolji na-
čin u historiografiji prikaže vrijeme najveće
moći srpskih feudalaca. Neki historičari su
to radili sa više, a neki sa manje uspjeha, ali
i dalje je veliki broj neriješenih pitanja koja
stoje pred srpskom historiografijom, a veza-
na su za period od dolaska cara Uroša na pri-
jesto, pa sve do bitke kod Angore 1402. go-
dine. U Kruševcu, nekadašnjoj prijestolnici
kneza Lazara, 2014. godine izdana je najno-
prikazi
vija studija koja se bavi uzdizanjem srpske
vlastele pod naslovom “Vlast i moć, vlastela
moravske Srbije od 1365. do 1402. godine”.
Zbornik je rezultat međunarodnog naučnog
skupa koji se između 20. i 22. septembra.
2013. godine održavao u Kruševcu, Velikom
Šiljegovcu i Varvarinu. Štampan je u 300
primjeraka, a izdavači su “Narodna bibli-
oteka Kruševac”, “Centar za istorijsku geo-
grafiju i istorijsku demografiju” i “Filozofski
fakultet Univerziteta u Beogradu”. Tematski
zbornik radova obuhvata 22 naučna članka,
preko kojih je urednički odbor, na čijem
čelu se nalazio Siniša Mišić, pokušao da či-
tateljima na što bolji način prikaže jedan od
najbitnijih perioda srpske i historije Balkan-
skog poluostrva. Uređivački odbor činili su
i srpski historičari Vladimir Aleksić, Marko
Šuica i Nebojša Tokić, bugarski historičari
sa Univerziteta “St. Kliment Ohridski” u
Sofiji Hristo Matanov i Aleksandar Nikolov
te profesor sa skopskog Sveučilišta “St. Ćiril
i Metodije” Boban Petrovski. Činjenica da
djelo obuhvata i radove historičara iz Bugar-
ske i Makedonije istome daje širu dimenziju.
Veći broj autora, čiji su se članci našli u
ovom zborniku radova, u središte pažnje
stavlja Lazara Hrebeljanovića. Upravo sa
radom “Od zemaljskog kneza do kneza Srba
– uzdizanje do vladarske moći” autora Sini-
še Mišića započinje ovo djelo. Mišić u svom
radu piše o uzdizanju kneza Lazara od vla-
stelina i dvorskog službenika, pa sve do po-
zicije zemaljskog kneza. Autor pravi kratak
osvrt na početak političke karijere Lazara
Hrebeljanovića i ističe važnost njegove ba-
štine i rodbinskih veza. Period između 1365.
i 1371. godine okarakterizirao je najtamni-
jim u političkoj karijeri kneza Lazara, a za-
tim nastavlja pisati o njegovim političkim
uspjesima nakon maričke bitke 1371. godi-
ne. Nije propuštena prilika ni da se istakne
• 279 •
 prikazi
Lazarevo nastojanje da zadobije podršku
crkve te njegova uloga prilikom izmirivanja
srpske i bizantske crkve 1375. godine. Spo-
menuta je i zanimljiva teorija o krunisanju
kneza Lazara. Marko Šuica u narednom
radu “Narastanje novih moćnika (1389-
1402)” prikazuje situaciju nakon kosovske
bitke, gdje ističe dominaciju vlastele u odno-
su na centralnu vlast. Kada je riječ o izgrad-
nji moći i gubitka uticaja pojedinih velikaša,
on period od kosovske, pa do angorske bitke
promatra kroz nekoliko dijelova. Posljed-
nju etapu, nakon bitke kod Angore, smatra
i posljednjom u trajanju srpske državnosti.
Vladimir Aleksić u svom radu “Raspodela
moći u Srpskom carstvu i uspon kneza La-
zara” daje pregled srpskih velikaša koji su u
vrijeme Carstva bili povezani sa vladarskim
dvorom. Autor u svom članku postavlja pi-
tanje koliki je doista bio doprinos Lazara
Hrebeljanovića u historijskom razvitku, te
njegovog mjesta u državnoj strukturi Car-
stva. “Struktura vlasteoskog sloja u državi
kneza Lazara” je naziv rada Miloša Ivanovi-
ća. On analizira porijeklo, bogatstvo, moć i
uticaj vlastele u državi kneza Lazara. Autor
smatra da je proučavanje problematike od-
nosa vladara i vlasteoskog sloja od izuzetnog
značaja, jer je moć srednjovjekovnih vlada-
ra u mnogome ovisila od brojnosti i jačine
vlasteoskog sloja. Zbog toga Ivanović izu-
čavanju ove teme prilazi izuzetno ozbiljno
i donosi kvalitetan rad u kojem potvrđuje
svoju tezu na primjeru države kneza Lazara.
Glavno mjesto Ivanović daje čelniku Musi i
njegovim sinovima Stefanu i Lazaru, a piše i
o Nikoli Zojiću, Novaku Belocrkviću, mo-
nahu Doroteju, kneževom krajiškom vlaste-
linu Crepu, Obradu Dragosaljiću i drugima.
Kada je riječ o vlasteli vezanoj za Lazarov
dvor tu Ivanović spominje manji broj lično-
sti, a kao mogući razlog navodi mogućnost
• 280 •
da nisu poticali iz starijih uticajnih poro-
dica te su tek u Lazarevo vrijeme započeli
uzdizanje. Na vrhu hijerarhije, po autoro-
vom mišljenju, stajali su vlastelini uglednog
porijekla, preko kojih je Lazar nastojao da
učvrsti svoju moć. Praktično nastavak Iva-
novićevog izlaganja o Musićima je članak
Marije Koprivice pod naslovom “Uspon i
moć vlasteoske porodice Musića”. Autorica
ukazuje na probleme u prijašnjim istraživa-
njima o ovoj temi te na problematiku odno-
sa Musića i Lazarevića. Dalje primjećuje da
je upravo tema vlasteoske porodice Musića
jedna od onih koje su izazvale najveći broj
suprostavljenih mišljenja u srpskoj historio-
grafiji. Ona piše o rodonačelniku Musi i nje-
govim sinovima Stefanu i Jovanu te ukratko
prikazuje njihove životne puteve i ulogu u
moravskoj Srbiji toga vremena. Samo ime
Musa je dosta neobično za ovdašnja područ-
ja u to vrijeme. Iako se očekivalo da će Ko-
privica malo opširnije proučavati ovaj detalj,
ona je ipak prihvatila neka od mišljenja ra-
nijih historičara, bez nekog posebnog osvrta
na ovu činjenicu. Veliki problem prilikom
izrade ovakvih radova, kojima su pristupili
Ivanović i Koprivica, predstavlja oskudnost
izvora i literature, zbog čega se ne mogu
donositi konačni zaključci. Pažnja je posve-
ćena i odnosu kneza Lazara sa susjedima i ta
tema se provlači kroz veći broj članaka, ali
neki se u potpunosti odnose na ovo pita-
nje. Tako Boris Stojkovski piše o odnosima
kneza Lazara sa Ugarskom („Knez Lazar i
Ugarska”). U nedostatku izvora na ovu temu
autor donosi i pregled odnosa mađarske hi-
storiografije o ovom pitanju. Katarina Mi-
trović u članku “Odnos kneza Lazara i nje-
govih naslednika sa Balšićima (1365-1402)”
upoznaje čitatelje o odnosu srpskog kneza i
njegovih nasljednika sa gospodarima Zete,
Balšićima. Spominje i bračnu vezu između

Đurađa II i treće Lazareve kćerke Jelene,
koja je rezultirala dobrim odnosima Lazare-
vića sa Balšićima. Zbornik radova nažalost
ne donosi poseban osvrt na odnose srpske
vlastele sa Bosnom i kraljem Tvrtkom Ko-
tromanićem. Uticaj i značaj crkve je svakako
nezaobilazna tema kada je riječ o ovakvim
djelima. Srpska crkva je imala izuzetno veli-
ki značaj u vremenu postnemanjićke države
o čemu piše i Miloš Antonović u radu koji
nosi naziv “Srpska crkva i tranzicija moći od
1355. do 1402.godine”. Kalistovu anatemu
Stefanu Dušanu i patrijarhu Joanikiju An-
tonović smatra izuzetno važnom i mišljenja
je da je ona mnogo više pogodila srpsku cr-
kvu nego što se to prikazuje. Osvrće se na
učešće kneza Lazar u pomirenju crkava, ali
i napominje da je tek za vrijema patrijarha
Spiridona srpska crkva u potpunosti prešla
na stranu Lazara i podržavala njegovu poli-
tiku. Antonović navodi i da je nakon pada
kneza Lazara srpska crkva došla u tešku situ-
aciju koja je prijetila raskolom usred sukoba
Lazarevića i Brankovića. Katastrofu širih
razmjera po njemu je zaustavila državnička
mudrost Stefana Lazarevića, pa i izgradnja
velikog broja manastira širom zemlje. Srbiju
u vrijeme Lazara naziva jednom od centara
monaškog pokreta, koji je ujedinjavao sve
pravoslane narode. Zbirka epskih narodnih
pjesama pod nazivom “Kosovski ciklus” je
doprinijela popularizaciji likova iz ovog di-
jela srpske historije u današnjem vremenu,
a srpska historičarka Marija Vušković ovoj
temi je posvetila i svoj članak “Vlastela kne-
za Lazara u epskoj poeziji”. Autorica poku-
šava obznaniti kolika je ustvari autentičnost
pojedinih likova iz kosovskog ciklusa, sa nji-
hovim stvarnim ličnostima. U centru njene
pažnje su knez Lazar, Vuk Branković, Mi-
loš Kobilić, Stefan Musić, osmanski vladar
Murat, a spominje i vojvodu iz roda Kosača
prikazi
Vlatka Vukovića, koji se u poeziji spominje
pod imenom Vladeta. Marija Mišković ko-
sovski ep naziva historijskim iz razloga što
sadrži verbalne formule, bliske srednjovje-
kovnoj stvarnosti. Čitajući ovaj zbornik ra-
dova nećete ostati lišeni ni interesantnih po-
dataka koje u svom radu “Novi tipovi oružja
i vojne opreme u moravskoj Srbiji druge po-
lovine 14. veka” donosi Marko Aleksić. U
središtu pažnje Aleksićevog istraživanja su
predstava šljema sa ukrasnom čelenkom sa
kamene ploče u manastiru Hilandar i mače-
vi sa posebnim tipološkim karakteristikama,
koji se javljaju i u Dubrovniku i talijanskim
gradovima, ali mišljenje autora ovog članka
je da se njihovo porijeklo može tražiti i na
prostoru Srbije. Ženama iz ovog vremena
se nije posvetila velika pažnja u ovom dje-
lu. Jedini članak koji je direktno posvećen
ženskoj ličnosti iz ovog perioda je “Jevgeni-
ja monahinja kneginja” autora Aleksandre
Fostikov i Vladete Petrovića. Zanimljiva je
činjenica da Lazarevu ženu Milicu, koja je
preuzela politiku u svoje ruke nakon mu-
ževe smrti i postala jedina žena na srpskom
prijestolju, autori ovog članka porede sa
jedinom bosanskom vladaricom Jelenom
Grubom. Pored ranije nabrojanih članaka,
djelo se sastoji od još 11 članaka sa sličnom
tematikom. Gotovo svaki od članaka sadrži
odgovarajuće prateće fotografije ili tablice,
uredno je pobrojana obimna literatura koja
je korištena pri izradi istih, a prate ih sažeci
na engleskom jeziku. Radovi koje su objavili
bugarski profesori u okviru ovog zbornika
su objavljeni na bugarskom jeziku. Iako je sa
određenim temama koje su ušle u zbornik
popunjena praznina koja je vladala u srpskoj
historiografiji, neke teme koje su u ovom
periodu bile od izuzetnog značaja nisu obra-
đene, što daje ogroman prostor narednim
sličnim poduhvatima.
• 281 •
 prikazi
Vlast i moć, vlastela moravske Srbije od
1365. do 1402. godine je kvalitetan zbornik
radova, na kojem je radio niz historičara,
kako iz Srbije, tako i iz regiona. Nesumnjivo
je da je ovaj zbornik znanje o dešavanjima
u moravskoj Srbiji u periodu najveće moći
srpske vlastele podigao na jedan viši nivo.
Ovakvo djelo predstavlja osvježenje za srp-
sku historiografiju i služi kao dobra osnova
novijim generacijama historičara da kvali-
tetnim istraživanjima uđu dublje u izučava-
nje tema koje su ovdje načete.
amer maslo
Марко Шуица, Вук Бранковић.
Славни и велможни господин,
Evoluta, Београд, 2015, 194 str.
Razdoblje druge polovine 14. stoljeća
smatra se ključnim i prelomnim periodom
srpske srednjovjekovne historije pa mu je
stoga posvećivana dužna pažnja još od po-
četaka razvoja kritičke historiografske misli.
Proglašenje i propast Srpskog carstva, rast
oblasnih gospodara, okršaji s osmanskim
Turcima u velikim vojnim srazovima na Ma-
rici i Kosovu 1371. i 1389. godine, sudbina
Srbije poslije Kosovske bitke te podjela na
Lazareviće i Brankoviće, usjekli su se u na-
rodno pamćenje a i danas zaokupljaju naci-
onalnu imaginaciju te se historičari moraju
konstantno truditi da razdvoje pozitivno
znanje nastalo na osnovu historijskih izvora
od daleko popularnijih legendi i mitova ko-
sovskog ciklusa. Iz tog procjepa izrasta jed-
na ličnost prema kojoj je epska legenda bila
sasvim sigurno najnepravednija, a to je Vuk
Branković, bezrazložno optužen za nevjeru,
prevrtljivost i izdaju. Iako je još 1888. godi-
ne Ljubomir Kovačević (Godišnjica Nikole
• 282 •
Čupića, knj. X, 215-301) naučnim meto-
dom i kritičkim pristupom razbio mit o Vu-
kovoj krivici, rezultati njegovog istraživanja
zaživjeli su samo u učenim historiografskim
krugovima, dok je iskrivljena slika davno
prošlih vremena, formirana u epskom sje-
ćanju, i dalje ostala toliko snažna da se Vuk
Branković i danas u velikim dijelovima pu-
blicistike i javnog mnijenja smatra tipičnim
antiherojem i nacionalnim simbolom izdaje.
Takvo mišljenje bilo je potrebno revidirati
pa je stoga Marko Šuica, nastavnik na Ode-
ljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Be-
ogradu, sebi stavio u zadatak da napiše svo-
jevrsnu apologiju Vuka Brankovića, u formi
moderne historiografske sinteze, zasnovane
na primarnim izvorima i modernim meto-
dološkim postulatima
U dosadašnjim istraživačkim radovima
Šuica se istakao kao autor jedne knjige – Ne-
mirno doba srpskog srednjeg veka (Beograd,
2000), što je zapravo prerađena i dopunje-
na verzija njegovog magistarskog rada, te
više stručnih i naučnih radova o temama iz
političke i društvene historije Srbije s kraja
14. stoljeća. Doktorat pod naslovom Srpske
zemlje između Turske i Ugarske od kosovske
do angorske bitke odbranio je 2006. godine
na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a po-
sebno je zapažen njegov angažman na una-
pređenju nastave historije iz kojeg je izraslo
nekoliko školskih udžbenika te stručnih
tekstova u kojima se analizira stanje pred-
meta historija u školama.
Autor je djelo započeo svojevrsnim obra-
zloženjem svoje istraživačke pozicije i objaš-
njenjem zbog čega se odlučio pisati biograf-
sku pripovjest o Vuku Brankoviću. Potom
je čitateljima predstavio historijske izvore
i naučna istraživanja na kojima je gradio
ili nadograđivao svoje postavke. Osnovna
tema knjige izložena je kroz osam zasebnih

poglavlja u kojima se obrađuju različita pita-
nja i problemi vezani za Vukov život i njego-
vu djelatnost. Prvo poglavlje tematizira po-
rijeklo i porodicu glavnog lika ove priče. Tu
Šuica ispituje informacije o Vukovim najsta-
rijim poznatim precima, piše o njegovom
ocu, sevastokratoru Branku Mladenoviću,
te poznatim braći i sestrama. Drugo poglav-
lje ima za cilj obezbjeđenje šire kontekstu-
alizacije čitatelju te predstavlja političke i
društvene prilike u razdoblju posljednjih
godina srpskog carstva, od 1365. do 1371.
godine, i to kroz prizmu nastanka oblasnih
gospodara u Srbiji, dolaska Turaka na Bal-
kan i sudbonosne bitke na Marici. Nakon
toga autor analizira Vukov položaj među
drugim oblasnim gospodarima tokom osme
decenije 14. stoljeća, i njegov uspon u raz-
doblju pred bitku na Kosovu. Upravo u tom
periodu osmanski pritisak na srpske velikaše
postaje skoro nesnošljiv pa gotovo svo to vri-
jeme, posebno od 1386. godine, Vuk Bran-
ković i njegov tast knez Lazar Hrebeljanović
provode u pripremi za obračun s Turcima.
Peto poglavlje je u potpunosti posvećeno
Kosovskom boju i događajima koji su mu
prethodili. Bosanskoj publici će posebno
biti zanimljiv autorov prikaz sukoba osman-
ske i bosanske vojske u bici kod Bileće 1388.
godine u kojem se potkralo nekoliko po-
grešnih tvrdnji koje, međutim, ne umanjuju
cjelokupni pozitivan dojam djela. Naime,
kao osmanski vojskovođa u ovom srazu je
imenovan Lala Šahin iako je on život okon-
čao nekoliko godina ranije, a upitna je i kon-
statacija da Turci nisu više napadali Bosnu
i bosanske granice za života kralja Tvrtka.
Daleko važnije za temu knjige bilo je pitanje
držanja Vuka Brankovića tokom Kosovske
bitke, gdje je Šuica još snažnije naglasio či-
njenicu da suvremeni vjerodostojni izvori
ne spominju Vukovu izdaju, te je zaključio
prikazi
da su tmurna vremena postkosovskog raz-
doblja zamaglila političke poteze glavnih
aktera tako da ih ni suvremenici, niti kasniji
historičari nisu mogli ispravno razumijeti
i sagledati. U tome se, također, izgubilo iz
vida da je možda i sam knez Lazar odredio
zeta Vuka za svoga nasljednika, zaštitnika
države i porodice. Međutim, stvarnost je
bila drukčija od želja i mogućnosti, pa je iz
nesporazuma o naslijeđu, odnosno iz razmi-
moilaženja stavova Vuka Brankovića i Laza-
rove udovice Milice, izrastao porodični raz-
dor koji je vjerovatno još u prvim narednim
generacijama oblikovao iskrivljenu sliku Vu-
kovog položaja u tim dešavanjima. Ta slika
se kasnije u legendarnoj i narodnoj tradiciji
pretvorila u topos o otvorenoj izdaji pa je na
Vuka prebačena sva odgovornost za pogibi-
ju kneza Lazara i propast srpske države.
U posljednja tri poglavlja Šuica izlaže
historijat prelomnih godina Vukovog živo-
ta, provedenih prvo kao “gospodar Srba” od
1389. do 1391, a zatim kao vazal sultana Ba-
jazita od 1392, da bi poslije sastanka u Seru
1393. odabrao put otpora Turcima. I dok se
knez Stefan Lazarević borio na strani Turaka
protiv kralja Žigmunda i evropskih vitezova
u bici kod Nikopolja, Vuk Branković je u
Srbiji predstavljao opoziciju osmanskoj vla-
sti. No, ishod ove bitke bio je presudan i za
njega pošto je upravo u tom periodu dospio
u osmansko zarobljeništvo u kojem je život
i okončao kao “ugroženi vladar” 6. oktobra
1397. godine. Na samom kraju autor daje i
kratak osvrt na sudbinu Vukovih nasljedni-
ka poslije njegove smrti, te na zaostavštinu
Vuka Brankovića.
Iz Šuicine monografije proizilazi da je
Vuk Branković, sasvim suprotno od legen-
darne slike, bio pozitivna pojava na politič-
koj sceni izrasloj iz ruševina Srpskog carstva
te da je njegova krivica “jedna od najvećih
• 283 •
 prikazi
zabluda i zloupotreba u srpskoji istoriji”. Na
oblikovanje negativne slike o Vukovoj ulozi
u Kosovskoj bici presudan utjecaj imala je
okolnost da su više političke sreće od njega
nakon 1389. godine imali nasljednici kneza
Lazara, koji su djelomično i odgovorni za
potiskivanje uspomene na Vuka Brankovića.
Držanje ovog srpskog oblasnog gospodara
prema Turcima u posljednjoj deceniji 14.
stoljeća ključno je za razumijevanje tadašnjih
osmanskih napada na Bosnu jer su skoro svi
putevi prema Bosanskom kraljevstvu vodili
preko njegovih posjeda. Time ova knjiga
dobija i konkretan značaj za bosanske istra-
živače kojima će ona predstavljati osnov ra-
zumijevanja srpsko-osmanskih odnosa kroz
prizmu skoro zanemarenog Vuka Brankovi-
ća. Pisana lijepim narativnim stilom, neveli-
ka obimom, usmjerena kako prema stručnoj
tako i široj javnosti, knjiga Marka Šuice o
Vuku Brankoviću, slavnom i velmožnom gos-
podinu, predstavlja značajno historiografsko
djelo te se može toplo preporučiti za čitanje.
emir o. filipović
Esad Kurtović, Konj u
srednjovjekovnoj Bosni, Univerzitet u
Sarajevu, Sarajevo 2014, 825 str.
Knjiga “Konj u srednjovjekovnoj Bosni”
autora dr. Esada Kurtovića u bosansko-her-
cegovačkoj medievalistici predstavlja pionir-
ski napor u sistematiziranju jedne potpuno
zanemarene teme. U sjeni političke historije
koja se mjerila i koja će se mjeriti veličinom
i karakterom vladarske ličnosti, ili vještinom
feudalnih velikodostojnika, u sjeni građe-
vinskih, umjetničkih i uopšte kulturnih
dosega jedne srednjovjekovne zajednice,
koji su uvijek bili posljedicom regionalnih i
• 284 •
evropskih ekonomskih gibanja, nedovoljno
osvijetljen i nedovoljno poznat i priznat sta-
jao je mali, brdski, izdrživi i otporni: konj.
Taj potomak indoevropskog konja Equus
Tarpan, korišten za najteže poslove poput
oranja, vuče, prijevoza i prijenosa robe,
putnika, konjanika, ratnih sprava, ali i za
poslove poput prijenosa novca, informacija
i ideja, predstavljao je osnovnu pokretačku
snagu feudalnog društva na kopnu, kako u
ratu tako i u miru. Teško je zapravo zamisli-
ti ijednu javnu aktivnost srednjovjekovnog
čovjeka, u kojoj nije, ili u koju nije mogao
biti uključen konj. Iako je njegova važnost
za feudalno društvo iz današnje perspektive
teško saglediva, suvremenici, prema onome
što nam je danas – pogotovo nakon Kur-
tovićevog rada, dostupno o njegovoj ulozi
i važnosti očigledno nisu imali nikakve di-
leme. Vrijednost konja, da citiramo autora,
bila je tako stabilna da je konj sam postao
mjerom vrijednosti. Ne samo u slučaju bo-
sanskog srednjovjekovlja, ta životinja je po-
stala statusni simbol srednjovjekovnog čo-
vjeka jednako kao što je postala i simbol koji
je svoje mjesto dobio u heraldičkim predsta-
vama najvišeg sloja društva, odnosno u kul-
turnoj memoriji “običnih” ljudi (uglavnom
na nadgrobnim spomenicima). U simbolič-
kom kodu konjaničkog portreta – simbola
vladajuće kuće, čiji se korijeni mogu vezati
za zapadnoevropsku tradiciju a koji je neke
od ponajboljih reprezentacija dobio u obli-
ku velikih kraljevskih, dvostranih, prijestol-
nih i konjaničkih pečata bosanskih kraljeva,
zajednica jahača-viteza i bojnog konja pred-
stavlja izraz jedinstva i uslovljene povezano-
sti tih dvaju najvećih snaga svoga vremena.
Objedinjavanjem ta dva simbola u čvrstu,
dugotrajnu, formalnu i zvaničnu heraldičku
figuru jasno je definirano mjesto i uloga ko-
nja u srednjem vijeku.

U prvom poglavlju autor je posebno
istaknuo važnost i ulogu konja, kako u sitni-
jim epizodama vezanim za pojedine bosan-
ske banove i kraljeve, tako i onim krupnijim
kao što je uopšteni proces teritorijalnopo-
litičkog razvoja srednjovjekovne Bosne. U
navedeni proces koji je jednu malu dinarsku
zajednicu iz kotline rijeke Bosne izveo na
međunarodnu pozornicu Mediterana, izveo
je na rijeke Savu, Unu i Drinu, učinivši je u
određenom historijskom trenutku najjačom
političkom organizacijom u dubrovačkom
zaleđu, kao neraskidiva i neprimjetna nit,
utkana je snaga životinje sposobne da pod-
nose teret historije koji joj se nametao.
Naravno, vrijednost i važnost knjige
“Konj u srednjovjekovnoj Bosni” ne zasniva
se sentimentalnoj i romantičnoj predstavi ka-
kvu bi čitalac iz prethodnih opažanja možda
mogao dobiti. Čvrsto utemeljen na rezulta-
tima istraživanja arhivske građe: dubrovačke
kancelarije (Diversa Cancellariae), notarijata
(Diversa Notariae), odnosno u tužbama (La-
menta de foris), kao i primarne i sekundarne
historijske pa i arheološke literature, taj bo-
gato ilustrirani, naučnim aparatom izdašno
opremljeni, metodološki suvremeni tekst
dubinski preispituje gotovo sve kontekste
u kojim konj ima glavnu ili sporednu histo-
rijsku ulogu. Detaljan i sistematičan pristup
temi rezultirao je cijelim nizom konkretnih,
jasno istaknutih detalja koji ne samo da uka-
zuju na važnost i ulogu konja u srednjovje-
kovnoj Bosni već osvjetljavaju samu srž jed-
nog društvenog sistema, srž koja nam nakon
čitanja tzv. velikih historijskih tema često
ostaje jednako nejasna i nedostupna.
Zasebna poglavlja teksta namijenjena su
pitanjima uzgoja konja, njihove kupoproda-
je, cijene, vrste i izgleda, a jednako detaljno
ispitana su i pitanja ponašanja trgovaca i
kupaca u različitim praktičnim i životnim
prikazi
situacijama, pitanja karavanske trgovine,
prijevoza robe i putnika, poslanika i kuri-
ra, pitanja pljački i njihovih razrješavanja
te, na kraju, pitanje tragova koji se mogu
pratiti kroz onomastičku i toponomastičku
zaostavštinu. Kao na posebnu vrijednost ove
knjige mora se ukazati na obimne registre
ličnih i geografskih imena, ali prvenstveno
na tabelarne prikaze u tekstu analiziranih
pojava. Temeljito upoznat sa sadržajima du-
brovačke izvorne građe autor pred čitaoca
podastire cijeli spektar informacija koje je
nemoguće, pogotovo tako precizno sistema-
tizirane, zapaziti u drugoj historiografskoj
literaturi. Tako na primjer tabela koja ilustri-
ra podatke o pljačkama konja i konjske opre-
me sadrži informacije o tužitelju/vlasniku
konja, pljačkašu, onome šta je opljačkano, te
mjestu pljačke, dok nas tabela o karavanima
i tovarima informira o destinaciji/prijevo-
zniku, vlasniku robe, broju konja/tovara,
cijeni po konju/tovaru i sl. Gotovo da nije
potrebno izdvojiti da je za svaki navedeni
podatak autor, u najmanju ruku, priskrbio
signaturu dokumenta iz koga je isti preu-
zet. Za najrazličitija istraživanja i usporedbe
također iznimno mogu biti korisne tabele
poput onih sa podacima o kurirskoj službi
(sa tačno navedenim vremenima potrebnim
da se od jednog mjesta dospje do drugog
mjesta), odnosno tabele koje već impresio-
niranom i zaintrigiranom čitaocu dopuštaju
da se upusti u detaljne usporedne analize
cijena konja, tovarnih konja, kobila i mula.
Na osnovu prikupljenih činjenica autor je
tačno utvrdio najniže (do 9 perpera tj. do 3
dukata), prosječne (od 10 do 30 perpera tj. 3
do 10 dukata) i najviše (od 30 do 60 perpera
tj. 10 do 20 dukata) cijene konja. Precizna
nijansiranost cijena konja jasno ukazuje na
bogatstvo ponude ondašnjeg tržišta navede-
nim životinjama kao i uopštenu važnost koja
• 285 •
 prikazi
se istim pridavala. Također, iz sprovedenih
istraživanja je sasvim jasno da su plemenite
i rijetke vrste konja bile posebno cijenjene.
Nasuprot njima, cijene tovarnih konja, ko-
bila i magaraca se uglavnom kretala u skro-
mnom rasponu od 4 do 6 perpera.
Ništa manje su zanimljiva i razmatrana
pitanja uzgajanja po ugovoru (socida), u
kojim se uz ostale životinje često navode i
konji. Ta pitanja vrlo dobro oslikavaju pri-
vrednu komunikaciju između Dubrovnika
i dubrovačkog zaleđa, u kojoj su ljudi iz za-
leđa angažirani da u zamjenu za konkretan
novčani iznos ili uglavnom polovični udio
u dobiti (mlijeku, maslu, siru i sl.), odnosno
u okotu, uzgajaju povjerenu im stoku. Ugo-
vori između vlasnika i uzgajivača obično su
sklapani na period od jedne do pet godina,
a sasvim iznimno i do 10 godina pravovalja-
nosti. Kao na znakovite primjere koji uka-
zuju na važnost koju je konj imao za svog
vlasnika autor posebno izdvaja one ugovore
u kojim se uzgajivač obavezao da konje neće
jahati, koristiti za prevoz tovara ili bilo ka-
kve teške poslove. Kao prilog razumijeva-
nju ondašnjih normi ponašanja navode se i
primjeri sudskog i vansudskog razrješavanja
problema (smrt ili “oštećenje” životinje) koji
su nastali tokom ugovornog perioda.
Za potrebe ovog teksta neophodno je
ukazati i na od strane dr. Esada Kurtovića
detaljno analiziran fenomen karavanske
trgovine u kojoj je konj imao vrlo istaknu-
to i nezamjenjivo mjesto i ulogu. Udaljene
destinacije i visok profit kao neminovnost
su zahtijevali profesionalno organiziran
odnos između trgovca i prevoznika robe.
Angažman vlaha iz dubrovačkog zaleđa za
prijevoz robe, zaštitu tovara, obezbjeđiva-
nje kvalitetnih tovarnih konja, te njihova
konzistentnost u smislu profesionalizma u
ugovaranju poslova i ispunjavanju preuzetih
• 286 •
obaveza (carine, štete), vremenom su dove-
la do toga da cijeli sloj stanovništva, ranije
povezivan gotovo isključivo sa stočarstvom,
postane prepoznatljiv u sasvim drugom vidu
aktivnosti te da se, posljedično, materijalno
i kulturno izdigne na društvenoj ljestivici.
Posljedice tog davnog procesa jasno su vid-
ljive i u sadašnjem vremenu, prvenstveno
u figuralno ukrašenim stećcima sa brojnih
hercegovačkih nekropola koje su novopeče-
ni bogataši – vlasi, može se dodati u nerijet-
ko pomodarskom i skorojevićkom stilu koji
nikako nije “privilegijom” samo suvremenih
elita, prigrlili kao svoje, dajući im dodatnu
notu zanimljivosti i živosti. U krajnjoj li-
niji, na karavanskim putevima utabanim
potkovicama tovarnih konja koji su svojom
fizičkom snagom održavali promet između
zaleđa, primorja pa i zapadnih zemalja, ni-
cala su i nova naselja, dok su neka od starijih
doživjela ekonomski prosperitet koji je po-
sljedično vodio kao opštem društvenom i
kulturnom uzdizanju cijele zajednice.
Iz ovog vrlo uopštenog i sažetog pre-
gleda knjige dr. Esada Kurtovića trebalo bi
biti jasno da pred sobom imamo djelo koje
ne predstavlja još jedno recikliranje bezbroj
puta sažvakane historije, već djelo kompe-
tentnog autora koje u svoj svojoj komplek-
snosti i autentičnosti predstavlja pravi biser
medievalistike, i koga treba preporučiti ne
samo akademskoj zajednici već i široj kul-
turnoj javnosti.
mirsad sijarić

Tomislav Galović – Damir
Agičić (ur.), Nada Klaić i njezin
znanstveni i nastavni doprinos
razvoju historiografije, Zbornik
radova sa znanstvenoga skupa sa
međunarodnim sudjelovanjem
održanog u Zagrebu 29. – 30.
studenog 2013. godine, Hrvatski
nacionalni odbor za povijesne
znanosti - Društvo za hrvatsku
povjesnicu – Filozofski fakultet
Sveučilišta u Zagrebu, FF press,
Zagreb 2014, 639 str.
U želji da što prigodnije obilježe 25. go-
dišnjicu smrti istaknute djelatnice i profeso-
rice Nade Klaić, Hrvatski nacionalni odbor
za povijesne znanosti, Društvo za hrvatsku
povjesnicu i Odsjek za povijest Filozofskog
fakulteta Sveučilišta u Zagrebu su krajem
2013. godine organizirali naučni skup sa
međunarodnim učestvovanjem. Naredne,
2014. godine u izdanju FF press-a objavljen
je i zbornik radova u kojem je 30 naučnika
objavilo svoje priloge koji se na neki način
dotiču naučnog i pedagoškog djelovanja
Nade Klaić.
Uvodni, tehnički dio Zbornika čine
Predgovor u kome su urednici ukratko izlo-
žili evolutivni razvoj procesa koji je od ideje
za potrebom organiziranja ovog skupa u čast
slavne historičarke, preko održavanja nauč-
nog skupa, konačni epilog dobio s objavom
ovog zbornika radova. Također, u potpuno-
sti je prezentirana i uvodna riječ na otvo-
renju skupa od strane Tomislava Galovića.
Oba ova dijela Zbornika u potpunosti su
prevedena i na engleski jezik. Čast da otvo-
ri međunarodni skup, kao i da bude uvodni
rad u ovom Zborniku pripala je izlaganju
Tomislava Raukara “Nada Klaić i pregle-
di hrvatske povijesti u ranom i razvijenom
srednjem vijeku’’ (29-45). Raukar je obratio
prikazi
pažnju prije svega na metodološke i koncep-
cijske karakteristike dvije najvažnije sinteze
Nade Klaić: Povijest Hrvata u ranom sred-
njem vijeku i Povijest Hrvata u razvijenom
srednjem vijeku, objavljene 1971, odnosno
1976. godine. Autor je ponudio sažet pre-
gled trenutnog razvoja hrvatske historiogra-
fije u vrijeme pojave Nade Klaić i u trenutku
nastanka spomenutih sinteza, te došao do
zaključka da njihovo pisanje predstavlja spe-
cifičan autorski izražaj, bez naslanjanja na
eventualne prethodne uzore. Uvodeći u ovo
izlaganje vlastite uspomene kao studenta
Nade Klaić, Raukar je uvjeren da su preda-
vanja na kolegijima kojima je prisustvovao
predstavljala bazu za nastanak sinteza. Kao
najvažnije pomake koje su ovi naslovi do-
nijeli u historiografiju o srednjovjekovnoj
Hrvatskoj, autor ističe za Nadu Klaić tipič-
nu kritičku prosudbu izvorne građe, te za
to vrijeme prilično inovativno oslanjanje na
teme iz kulturne historije.
U radu “Profesorica Nada Klaić kao in-
tegralni povjesničar” (49-57), Franjo Šanjek
obraća pažnju na polemiku koju je Nada
Klaić vodila sa Dominikom Mandićem, te
na njene pojedinačne, usko specijalizira-
ne priloge objavljene u časopisu Croatica
Christiana Periodica. Prilog prepun ličnih
emocija i sjećanja na Nadu Klaić predsta-
vio je Petar Strčić, “Nada Klaić kao žena na
profesorskome i historiografskome polju”
(59-85), a na samome kraju pisao je i o ne-
običnom slučaju preseljenja ostavštine po-
kojne medievistkinje u Arhiv HAZU. Jako
sličan lični pristup dominira i u prilogu
Borislava Grgina “Šokantne novosti – uspo-
mene jednog studenta prve godine studija
povijesti s predavanja profesorice Nade Kla-
ić”, (87-92), koji je iznio svoja zapažanja kao
studenta jedne od posljednjih generacija
koja su odslušala profesoričina predavanja.
• 287 •
 prikazi
Drugi dio Zbornika sačinjavaju radovi
posvećeni odnosu Nade Klaić prema sred-
njovjekovnim izvorima. U prvom od njih,
Radoslav Katičić, “Kritika ranosrednjovje-
kovnih diplomatičkih vrela Nade Klaić i
hrvatska historiografija” (95-101) smatra
da pretjerana kritika koju je Nada Klaić
iskazivala prema izvorima iz vremena na-
rodnih vladara nije bila najsretnije rješenje
u vremenu u kojem je živjela, te, iako po-
zdravlja strog i pošten odnos prema svakom
dokumentu, ipak misli da je morala dodatno
pojasniti šta zapravo znači kada je pojedinu
od povelja proglašavala za diplomatički fal-
sifikat. Mirjana Matijević Sokol: “Pristup
Nade Klaić diplomatičkoj građi i spisu Hi-
storia Salonitana maior” (103-112) ima jako
sličan stav. Smatra da je prekritički odnos
Nade Klaić prije svega izazvao zastoj u radu
na diplomatičkoj građi, te da su se povjesni-
čari tek odnedavno oslobodili šoka koji je
izazvala i ponovo se vratili metodi korište-
noj prije njezinih radova. U drugom dijelu
teksta obraćena je pažnja na sukob koji je
Nada Klaić imala sa Stjepanom Gunjačom
u pogledu spisa Historia Salonitana maior.
Osvrt na istraživanja Nade Klaić na polju
najstarije prošlosti Hrvata i njihove etnoge-
neze, te razmirice koje je imao s njom zbog
različitih gledišta tog problema ponudio je
Neven Budak “Nada Klaić i problem pori-
jekla i dolaska Hrvata” (113-132). U ovom
radu Budak ponavlja svoju ranije iznesenu
tezu o dva perioda znanstvene karijere N.
Klaić – prije i poslije izdavanja Povijesti
Hrvata u razvijenom srednjem vijeku, na-
kon čega uviđa znatan pad kvalitete njenih
radova. Problem nastanka splitske biskupije
obradio je Ivan Basić “Između historiograf-
ske tradicije i novih tumačenja. Problem
postanka splitske nadbiskupije u djelu Nade
Klaić” (133-169). Autor ističe da se Klaić
• 288 •
nije priklonila niti historiografskoj struji
koja osnivanje splitske nadbiskupije smješta
u 7. stoljeće, neposredno po uništenju Sa-
lone, niti onoj struji koja taj događaj datira
u zrelo 8. stoljeće, nego posve inovativnom
metodom, taj datum pomjera na kraj 9. sto-
ljeća. Ludwig Steindorff u radu “Jedno od
gradilišta Nade Klaić: Ljetopis popa Duklja-
nina” (171-189) ističe da je Klaić veoma
kratko radila na ovom izvoru, te ga je najče-
šće izbjegavala. Nakon što je konstatovao da
slavna medievistkinja nije cijenila Ljetopis
popa Dukljanina kao historijski izvor, autor
se u radu zapravo najviše bavi pregledom
modernih postignuća u istraživanju ovog
izvora, te time prezentuje dosta korisnih
informacija. Konačno, radom “Gdje se na-
lazila županija Dalen cara-pisca” (191-203)
Vladimir Sokol se osvrće na jedan segment
istraživanja spisa De administrando imperio
Konstantina VII Porfirogeneta, u kojem
se ne slaže sa ubikacijom ove župe u blizi-
ni Omiša, što je predložila Klaić, nego sam
predlaže naselje Doljani, smješteno između
današnjih Jablanice i Prozora.
Treća cjelina Zbornika bavi se mnogo
opuštenijom temom, kojoj je Nada Klaić ta-
kođer dala ogroman doprinos, proučavanju
srednjovjekovne prošlosti gradskih naselja.
U radu Zdenke Janeković Rőmer, “Grad i
građani između kraljeva, velikaša i prelata
– pogled Nade Klaić na srednjovjekovnu
trogirsku komunu” (207-228) sagledava
se proučavanje ove komune, pored Zadra
jedinog dalmatinskog grada koji je dobio
monografiju iz pera Nade Klaić. Kao glavne
karakteristike ove monografije istaknute su
stalna ‘’konverzacija’’ sa Ivanom Lučićem,
bilo da slijedi njegove teze, bilo da im se su-
prostavlja; interpretacija prošlosti Trogira
se mahom odvija kroz odnos grada prema
vanjskim vlastima koje su se izmjenjivale,

ali istovremeno nisu zapostavljene niti teme
poput izučavanja razvoja upravnih službi
i tijela, formiranje plemstva, njihov odnos
prema pučanima itd. Jedna od najznačajni-
jih tema u opusu Nade Klaić bio je Zadar, te
je toj temi posvećen i rad Zrinke Nikolić Ja-
kus “Srednjovjekovni Zadar i njegovo druš-
tvo u historiografskom opusu Nade Klaić”
(229-254) u kojem je naglašena upotreba
veoma modernog pristup gdje nije sav ak-
cenat postavljan na političku historiju, a za-
paženo je i veliko oslanjanje na ranije rijetko
korištene izvore notarske provenijencije, uz
neizbježnu kritiku starije literature, pogoto-
vo italijanskih autora. Ivan Majnarić je autor
priloga “Plemstvo lučke županije u histori-
ografskom djelu Nade Klaić” (255-276) u
kome također obrađuje dio opusa Nade Kla-
ić vezan za Zadar, tačnije za zadarsko zaleđe,
organizirano u Lučku županiju. Doprinos
u razvoju još jedne omiljene teme pokojne
Nade Klaić, srednjovjekovne prošlosti Za-
greba i njegove okolice, obradio je Bruno
Škreblin, “Doprinos Nade Klaić u istraživa-
nju zagrebačkog Gradeca” (277-296). Autor
je sagledao cijeli niz pojedinačnih radova,
kulminiranih sintezom Zagreb u srednjem
vijeku (1982), te analizirao nekoliko naj-
interesantnijih tema: utemeljenje i razvoj
Gradeca, povijest prostora Gradeca, prikaz
društvenih i političkih procesa. U završ-
nom prilogu ovog dijela Zbornika, Krešimir
Regan donosi rad “Doprinos Nade Klaić
poznavanju procesa utvrđivanja Slavonije s
posebnim osvrtom na plemićki grad Lobor”
(297-324) u kome je analiziran doprinos N.
Klaić još jednom pitanju iz lokalne mikro-
historije slavonske regije.
Četvrti panel radova sadrži tematski ma-
nje povezane priloge, no ujedno za bosansku
medievistiku i najznačajniji rad: Dubravko
Lovrenović, “Formiranje srednjovjekovne
prikazi
bosanske države i ugarsko-bosanski odnosi
u knjizi Srednjovjekovna Bosna Nade Klaić”
(327-339). Na primjerima spomenute dvije
teme autor je analizirao neporecivo velike
zasluge spomenute medievistkinje za razvoj
historiografije o srednjovjekovnoj Bosni.
Sinteza Srednjovjekovna Bosna. Politički
položaj bosanskih vladara do Tvrtkove kru-
nidbe (1377. g.), prvi put objavljena 1989. a
zatim i 1994. godine, postala je neizostavna
literatura za sva pitanja političkog uređenja
i položaja Bosanskog banata. U analizi pro-
blema formiranja srednjovjekovne bosanske
države, autor potencira značaj Nade Klaić u
osvijetljavanju elementarne činjenice da ne
vrijedi dokazivati ni srpski niti hrvatski ka-
rakter Bosne ranog srednjeg vijeka. Moguće
je da su strani vladari neko kratko vrijeme
i vladali ovim prostorom, ali su oni došli i
otišli, dok su bosanski vladari ostajali i borili
se za samostalnost. Drugi dio rada, analizu
značaja Nade Klaić u proučavanju bosan-
sko-ugarskih odnosa, Lovrenović otvara
priznanjem vlastite greške kada je, još kao
doktorant, kritikovao posve nove i šokantne
stavove ove autorice u pogledu neovisnosti
Bosne od susjednog Ugarskog kraljevstva.
Tek kasnije, nakon konsultovanja brojnih
izvora, te domaće i strane literature, shvatio
je da je metodološki pristup Klaić - bosanskoj
srednjovjekovnoj historiji treba pristupati iz
unutrašnje, bosanske perspektive – jedini
ispravan, te je tako i sam uspio riješiti niz na-
izgled neriješivih problema. Robert Kurelić
sagledava doprinos Nade Klaić istraživanju
moćne plemićke porodice Celjskih: “Nada
Klaić i grofovi Celjski: tri desetljeća kasnije”
(341-363), uz zaključak da je njen najveći
doprinos ovoj temi što je kroz niz polemika
i otvaranja sasvim novih izazova i pitanja za
buduće istraživače znatno podigla njenu po-
pularnost. Ostala dva rada iz ovog panela:
• 289 •
 prikazi
Branimir Brgles “Historiografija o Seljačkoj
buni 1573. godine s posebnim osvrtom na
doprinos Nade Klaić” (365-381) i Boris Su-
ljagić “O monografiji Nade Klaić Društvena
previranja i bune u Hrvatskoj u XVI i XVII
stoljeću” (383-398) izlaze van hronoloških
okvira srednjeg vijeka, pa nećemo ni obraćati
posebnu pažnju na njih.
Nažalost, zbog pomanjkanja prostora, ne
možemo se opširnije osvrnuti ni na radove iz
šestog panela koji se bave temama iz opusa
istraživanja dalmatinskih komuna Kvarnera
i Istre Nade Klaić. To su prilozi: Ozren Ko-
sanović, “Srednjovjekovna povijest Kvarnera
u radovima Nade Klaić” (401-415) koji sa-
gledava radove Klaić o prostoru Kvarnera,
naročito ulozi krčkih knezova Frankapana;
Gordan Ravančić, “Vinodol u opusu Nade
Klaić” (417-427), analizira sličan geografski
prostor, samo još fokusiranije na područje
Vinodola: Tomislav Galović, “Teme iz povi-
jesti otoka Krka u opusu Nade Klaić” (429-
448) sagledava čak 37 bibliografskih jedinica
u kojima Klaić piše o ovom najvećem otoku
istočnog Jadrana; Josip Banić, “Teme iz istar-
skog srednjovjekovlja u djelima Nade Klaić”
(449-464) piše o temi koja je čak i za Klaić,
prema njenom vlastitom priznanju, pred-
stavljala veliki izazov, ali je to nije spriječava-
lo da ponudi niz veoma korisnih članaka. Za
osvjetljavanje ličnosti Nade Klaić mnogo su
zanimljivi prilozi iz šestog panela. Najprije
su Zoran Ladić i Damir Karbić, “Znanstve-
no-istraživačka djelatnost Nade Klaić prema
građi iz Arhiva HAZU u Zagrebu” (467-
473) analizirali ostavštinu Klaić koja se čuva
u 35 velikih kutija u Arhivu Hrvatske aka-
demije znanosti i umjetnosti. Iz niza bilješki
pisanih rukom moguće je sagledati proces
razmišljanja pokojne naučnice i evoluciju
nastanka njezinih radova. Veoma interesan-
tne bilješke otkrivaju ljubav i posvećenost s
• 290 •
kojom je prilazila svojoj profesiji. Iva Man-
dušić se skoncentrisala na jedan marginalni
dio karijere Nade Klaić: “Nada Klaić i njezin
leksikografski rad” (475-485) tj, na suradnju
u nastanku Enciklopedije Jugoslavije, za koju
je napisala 30-ak članaka, te Hrvatski biblio-
grafski leksikon za koji je napisala samo jednu
natuknicu, o Bribirskim knezovima. Prilog
Hrvoja Petrića “Pisma vezana uz pisanje i
objavljivanje knjige Koprivnica u srednjem
vijeku Nade Klaić” (487-512) donosi prepi-
sku Klaić sa nekoliko muzejskih i znanstve-
nih radnika Koprivnice u toku izrade jedne
od njezinih posljednjih monografija. Ova
pisma daju jedinstven uvid u sve dileme i
prepreke na koje je Klaić nailazila, možemo
reći i općenito tokom svoje karijere. Troma
administracija nije bila u stanju da prati ne-
viđenu radnu energiju koju je Klaić iskazi-
vala i u svojim poznim godinama, što je, uz
temperamentan karakter koji je posjedovala,
neizbježno dovodilo do nesporazuma. Naža-
lost, ova pisma su i izvor iz kojih se vidi brzi
razvoj teške bolesti koja je na kraju i prerano
okončala život ove velikanke hrvatske, ali i
južnoslavenske historiografije. U Prilozima
na samom kraju Zbornika, Ivan Majnarić
donosi možda za ovakav Zbornik i prekratku
biografiju Nade Klaić (515-521). Potpuno je
druga situacija sa “Bibliografijom Nade Kla-
ić, 1920-1988”, (523-592) koju su priredili
Dejan Zadro i Tomislav Galović. Veoma sa-
vjestan i ozbiljan pristup ovoj vrsti priloga re-
zutirao je znatnom unapređenju dosadašnjih
dosega u sagledavanju ukupnog naučnog
doprinosa Nade Klaić. Sa 357 bibliografskih
jedinica prethodna najopširnija bibliografija
nadmašena je za čak 45%. Svaki od naslova,
bilo da su u pitanju monografije, pojediač-
ni radovi, ili novinski prilozi prošli su kroz
ruke autora, dok su uz jedinice po naslovu
nejasnog sadržaja dopisani kratki komentari
 prikazi

i objašnjenja, a pridodata je i bibliografija Ines Aščerić-Todd, Dervishes and

radova o samoj Nadi Klaić i njezinom radu, Islam in Bosnia – Sufi Dimensions
čime je ostvaren odličan zaključak cijelog to the Formation of Bosnian Muslim
Zbornika. Society, Brill, Leiden – Boston, 2015,
U konačnom zaključku našeg osvrta s 198 str.
pravom možemo reći da je objavom ovog
Na našim prostorima su na temu te-
izdanja Filozofski fakultet uspio da dostoj-
savvufa, derviša i derviških redova nastale
no obilježi uspomenu na pokojnu profeso-
značajne studije. Posredstvom brojnih istra-
ricu Klaić. Brojni ovdje prezentirani radovi
živanja i navedenih studija izašli su na vidje-
ukazuju na napredak koji je hrvatska histo-
lo podaci evidentirani u defterima, sidžili-
riografija razvila na temeljima postavljenim
ma, raznim dokumentima i ličnim zbirkama
upravo na radovima i monografijama N.
kao i podaci o tekijama, zavijama, šejhovi-
Klaić. Međutim, isto tako određeni radovi
ma, te brojne registracije vezane za derviše i
pokazuju da je četvrt stoljeća koliko je proš-
sufije iskazane pojedinačno. Ostvarivši uvid,
lo od smrti Klaić nije bilo dovoljno vremena
uglavnom, u sve rezultate ovih istraživanja
da se pomire razlike, pogotovo one u inter-
autorica je u svom, gore navedenom djelu
pretaciji izvora i neslaganju s autoritetima.
napravila izbor, te dala svoje razumijevanje
Čini se da joj još uvijek nije oprošteno znat-
koje se tiče, kako je to i u samom naslovu
no deromantiziranje historijske nauke. Sam
eksplicirala, pitanja derviša i islama u Bosni.
sadržaj ovog Zbornika govori o nevjerovat-
Ona se pri tom ne bavi sufijskim teorijama
noj radnoj energiji ove medievistkinje. Bilo
i praksom, općenito niti posebno fokusira
je potrebno 30 naučnika da barem približ-
svoju pažnju na kulturne i religiozne as-
no opširno obuhvate cjelokupni opus tema
pekte sufijskog djelovanja. U fokusu njene
kojima se bavila tokom svoje karijere. Teme
pažnje je, prije svega, pojašnjenje načina
iz ranog srednjeg vijeka, perioda narodnih
na koji su derviši, kako pojedinačno tako i
vladara, razvijenog i kasnog, te ranog novog
kolektivno, bili uklopljeni u sistem osman-
vijeka; teme iz Slavonije, Dalmacije, Bosne,
ske države, te kakva im je uloga u okviru
Slovenije i Srbije; teme o visoko političkim
tog sistema bila namijenjena. Autorica sa
događajima, crkvenoj povijesti, razvoju
posebnom pažnjom prepoznaje i uključuje
gradova i urbanog života, seljačkim buna-
u svoja razmatranja etiku futuvveta koja se
ma, historiji umjetnosti, epigrafici; sve su
formirala na islamskim vjerskim izvorima,
to područja u koja je zalazila Nada Klaić i
a koju su derviši dodatno obogatili i svojim
ostavljala neizbrisiv trag. Opus koji lagano
ličnim iskustvom i spoznajama, te koja je u
može obuhvatiti desetak ozbiljnih karijera
određenom poznatom historijskom trenut-
svjedoči o neporecivoj činjenici da je Klaić
ku postala ideologija dervištva sa izuzetno
spadala u sam vrh južnoslovenske medievi-
snažnim efektima, što je davalo smisao nji-
stike. Zbornik Nada Klaić i njezin znanstve-
hovim kasnijim ukupnim aktivnostima.
ni i nastavni doprinos razvoju historiografije
najbolje je svjedočanstvo upravo ovim činje- Autorica je izabrala da govori o hetero-
nicama. doksnom dervištvu u Bosni te o bitnoj ulozi
koju su imali u početnim osmanskim osva-
dženan dautović janjima. Uz to ističe činjenicu da su upravo
prvi derviši koji su dolazili sa osmanskom

• 291 •
 prikazi
vojskom bili ti koji su dobijali i prve timar-
ske prihode, prvo kao nagradu za učestvo-
vanje u vojnim operacijama, a potom i kao
nagradu za njihov angažman u prvobitno
osnovanim zavijama i tekijama.
Pored uvodnog dijela u kojem je iznijela
cilj svoje studije, te ukazala na izvore i meto-
dologiju, donijela je i raspravu o pojmovima
sinkretizma i heterodoksije kojim ukazuje
kako na karakter islama velikog dijela musli-
manske populacije u Bosni tako i na karak-
ter vjerovanja derviša sa ruralnih područja,
a koji su učestvovali u osmanskim vojnama.
Nakon toga autorica kroz tri poglavlja
obrazlaže navedenu temu o dervišima i isla-
mu u Bosni. U prvom poglavlju bavi se pita-
njem uloge derviša u formiranju gradskih na-
selja, donosi podatke o najranijim bosanskim
tekijama, te obrazlaže učestvovanje derviša
u prvoj fazi razvitka bosanske muslimanske
zajednice. Derviši su imali važnu ulogu u za-
snivanju gradova samo u prvom periodu na-
kon osmanskih osvajanja što se može uočiti
na primjerima sedam kasaba i šehera. Već ne-
koliko decenija kasnije, u zasnivanju i obliko-
vanju kasaba i šehera po osmanskom modelu
koji je uključivao poznati čaršijski kompleks
sa glavnom carskom ili vezirskom džamijom
u centru tog kompleksa, glavni utjecaj u ra-
zvoju navedenih gradova imali su visokoran-
girani državni službenici koji su pokretali i
uspostavljali njihov razvoj putem ubacivanja
u promet velikih iznosa vakufskih gotovina.
Osmanlije su samo u prvom periodu nakon
osvajanja Bosne davali povećan značaj hete-
rodoksnim dervišima sa ruralnih područja i
osnivanju zavija u kojim su se navedeni der-
viši okupljali vršeći uticaj na okolno stanov-
ništvo. Istovremeno, zavije su imale ulogu ko-
načišta musafirhana s tim da su se od običnih
hanova i karavansaraja razlikovale po duhov-
no vjerskom ambijentu kakav je u navedenim
• 292 •
objektima uspostavljan posredstvom nekog
šejha sa karizmom. Spomenute zavije i tekije
su činile dio obavezne infrastrukture na odre-
đenim važnim putnim komunikacijama.
U drugom poglavlju navedene su i opi-
sane tekije i zavije u urbanim područjima, te
njihovi šejhovi kao i derviši, općenito, koji
su se sabirali oko takvih zdanja. U vezi s tim
istaknuta je povezanost esnafa sa ideologijom
futuvveta koja se prenosila i implementirala
u gradsku sredinu posredstvom navedenih
tekija. Istaknut je golemi utjecaj derviša, koji
su se okupljali u gradskim tekijama, na model
kulturnog i vjerskog, a prije svega, na model
ekonomskog života bosanske sredine. Kao
argument donijeti su poznati važni esnafski
dokumenti futuvvetname, šedžere i pirname
koji su nastajali u tekijama, bolje rečeno, u
glavnim tarikatskim centrima, gdje su nji-
hovi primjerci prepisivani, a potom dostav-
ljani posredstvom ahijskih ćehaja u bosanske
tekije. Navedeni dokumenti imaju posebno
izraženu humanu i etičku dimenziju čiji su
osnovni elementi preuzimani iz islamskih
vjerskih knjiga, a čije su se poruke prenosi-
le dalje preko šejhova, njihovih zastupnika
i pomoćnika u tekijama. Autorica prenosi i
činjenicu da su brojne i raznovrsne esnafske
manifestacije i svečanosti, prije svega, veoma
živopisne ceremonije esnafske kušanme zna-
čajno utjecale na ambijent i duhovno ozračje
jedne gradske sredine sa karakterističnom
osmanskom čaršijom. Također prenosi in-
formacije o unutrašnjoj organizaciji esnafa,
esnafskim kaznama, esnafskom funkcioneru
ahi babi, povezanosti esnafa sa državom kao
i o ulozi esnaflija povezanih sa tekijama, ne
samo u procesu islamizacije nego, općenito,
i u održavanju nivoa islamske vjerske pro-
svijećenosti. Međutim, u objašnjenjima u
kojim se dervišima dodjeljuje važno mjesto u
organizaciji društvenog i ekonomskog života

u Bosni, ne uočava se i ne istče dovoljno ra-
zlika između pojma derviša kao sljedbenika
šejhova u tekijama i pojma ahija kao visoko-
rangiranih starješina nad dervišima.
Rukovođena temama koje su istražene u
bosanskom okruženju autorica je odabrala
da u trećem poglavlju svoje knjige predstavi
političku ulogu Hamzevija postavljajući dile-
mu da li da ih odredi kao derviški red ili kao
društveno-politički pokret. Pri tom ističe da
je Hamza Bali posjedovao određene kerame-
te, te da je svojom melamijskom skromnošću
i asketizmom privlačio i okupljao oko sebe ne
samo obične sljedbenike kao svoje derviše,
nego da je okupljao i pripadnike esnafa. Po-
znata je sudbina Hamzevija koji su sistematič-
no proganjani i veoma rigorozno kažnjeni od
strane države. Izgleda da ipak nije dovoljno
istaknuta činjenica da su Hamzevije pred-
stavljali jedan populistički pokret povezan
sa sličnim snagama sa širih prostora Carstva.
Ovdje se radi o pojavi heterodoksnih derviša
koje je centralna vlast po ukazanoj potrebi
uobičajeno koristila za određene svoje ciljeve,
prije svega vojne prirode, a kada više nije ima-
la potrebe za navedenim uslugama, razraču-
navala se s njima i ograničavala njihove ideje
i djelovanje. Hamza Bali je u Istanbulu imao
kontakte sa raznim derviškim šejhovima, a
prije svega sa Husamuddinom Ankaravijem,
nakon čije se smrti vratio u Bosnu. Na njego-
ve stavove su utjecali kontakti i veze sa der-
višima bajramijsko-melamijskog usmjerenja i
sa određenim krugovima u centru. Autorica
posebno ističe njegov utjecaj na esnafe, što je
značilo utjecaj na važan dio bosanskog okru-
ženja. Hamzevije su osuđivani zbog navodne
hereze, iako je općepoznat i toleriran sinkre-
tizam vjerovanja velikog djela bosanskog mu-
slimanskog stanovništva izuzimajući ulemu i
visoke državne službenike koji su sticali vjer-
sko obrazovanje u zvaničnim vjerskim insti-
prikazi
tucijama, što se ne može uvijek reći za šejhove
heterodoksnih derviša. Hamza Bali je pogu-
bljen kao otpadnik od vjere, iako se u osnovi
radi o političkim razlozima koji su motivirali
hamzevije da otkazuju poslušnost centralnoj
vlasti i njenim oficijelnim zastupnicima, što
je protumačeno od strane odgovorne uleme
kao pokušaj stvaranja paralelizma u vlasti.
Autorica je postigla postavljeni cilj da na
zanimljiv i popularan način predstavi i jasno
pokaže osnovne značajke pojave dervištva u
Bosni, te da obrazloži različite aspekte utje-
caja koji su ostavili dubok i prepoznatljiv
trag na bosansko društvo. Posebnu pažnju
zavređuje način na koji je autorica, izborom
navedenih poglavlja, iznijela svoje razumi-
jevanje dervištva i njegove uklopljenosti u
bosansku sredinu, kao što zavređuje pažnju
i način na koji je uspjela pokazati golemi
utjecaj koji su derviši, općenito, ostvarili
ne samo na muslimansku zajednicu nego i
na sve pripadnike bosanskog društva uklju-
čujući brojne važne segmente tog društva,
kako duhovne tako i ekonomske prirode.
azra gadžo kasumović
Mirza Hasan Ćeman, Abdullah-
pašina džamija u Tešnju u Bosni
i Hercegovini : s razmatranjima
o dataciji Sejjid-Sulejmanove,
Hasanbegovića ili Guvanjske
(Harman) džamije i ubikaciji
Tophane ili Tabhana džamije u
Tešnju, Sarajevo, Filozofski fakultet,
2015. (elektronsko izdanje).
Tešanj i tešanjski kraj bili su često tema
naučnih pregalaca različitog kova i pozadine,
a svaki od njih dao je doprinos u rasvjetljava-
nju historije i baštine ovog kraja. Bolje upo-
• 293 •
 prikazi
znati s literaturom o Tešnju vjerovatno su se
odmah sjetili radova Alije Nametka (Tešanj,
1932-33.), Osmana Asafa Sokolovića (Te-
šanj prije tri stoljeća, 1941.), Đoke Mazalića
(Tešanj, 1953.), Hatidže Čar-Drnda (Sidžil
Tešanjskog kadiluka iz 1740.-1746, 1984.),
Mustafe Ćemana (Kronologija Tešnja i oko-
lice, 1989.), Enesa Pelidije (Prošlost Tešnja
i njegove okoline u XVIII stoljeću, 2010.), te
Aladina Husića (Tešanjski vakufi, 2012.). Po-
red ovih ne smiju se zaboraviti radovi autora
koji su se posredno dotakli historije Tešnja
poput Hamdije Kreševljakovića (Stari bo-
sanski gradovi, 1953.) i Adema Handžića
(A Survey of Islamic Cultural Monuments
Until the End of the 19th Century in Bosnia,
1996.). Svi dosadašnji autori pisali su gotovo
isključivo na osnovu domaćih osmanskih do-
kumenata, po čemu je poznata bosanskoher-
cegovačka osmanistika i što je njena najveća
odlika. S druge strane, osjećala se potreba za
jednim drugačijim pisanjem o osmanskom
periodu Tešnja, onog kojeg bi mogao pisati
urbani antropolog. Upravo ovdje svoje mje-
sto pronalazi studija Mirze Hasana Ćemana
Abdullah-pašina džamija u Tešnju u Bosni
i Hercegovini : s razmatranjima o dataciji
Sejjid-Sulejmanove, Hasanbegovića ili Gu-
vanjske (Harman) džamije i ubikaciji Topha-
ne ili Tabhana džamije u Tešnju.
Duži niz godina Mirza Hasan Ćeman
istražuje historiju urbanizma osmanskodob-
ne Bosne i Hercegovine, a akademska zajed-
nica imala je priliku susresti se i okoristiti
rezultatima tih istraživanja. Kako je autor
rodom iz Tešnja, neki od njegovih ranijih
radova bili su usmjereni prema historiji i
baštini ovog grada na sjeveru Bosne među
kojima će se izdvojiti knjiga Urbana antro-
pologija Tešnja 1461 - 1878. (2006.) koja je
inaugurator svih potonjih Ćemanovih rado-
va o Tešnju.
• 294 •
Knjiga Abdullah-pašina džamija u Tešnju
je prilog (...) dataciji i atribuciji, kulturalnom
određenju te određenju (...) prostornog smje-
štaja Abdullah-pašine džamije u kontekstu
razvoja samog naselja (str. 19.). Studija poči-
nje posvetom Ademu Hadžiću znamenitom
Tešnjaku. Zajedničko porijeklo nije jedini
razlog zbog kojeg se Mirza Hasan Ćeman
na svojevrstan način zahvaljuje Handžiću.
Za razumijevanja historije džamije, odnosno
za Ćemanovo istraživanje, važan je podatak
kojeg Adem Handžić navodi o tešanjskoj Ab-
dullah-pašininoj džamiji u studiji A Survey of
Islamic Cultural Monuments (...). Prema Han-
džiću džamija je ranije nosila naziv Mustafa-
pašina džamija, po svom prvom vakifu, a po-
dignuta je kako Handžić smatra prije 1640.
godine. Upravo ovdje Mirza Hasan Ćeman
ulazi u dijalog s Handžićem, odnosno njego-
vim navodom, jer jedini pouzdan podatak o
Abdullah-pašinoj džamiji jeste tarih iz 1195.
AH (1781. AD) za koji većina istraživača
smatra da se radi o datumu obnove objekta.
Ćeman se u potpunosti slaže s Handžićem
u jednome – a to je – da je Abdullah-pašina
džamija nastala u 17. stoljeću. Svoje tvrd-
nje Mirza Hasan Ćeman potkrepljuje s dva
crteža, jedan Karl Zitterhofera, a drugi grofa
Luigi Marsiglia, oba nastala krajem 17. sto-
ljeća tokom upada princa Eugena od Savoje
u Bosanski ejalet. Upotreba skica i crteža u
datiranju osmanskodobnih objekata Bosne i
Hercegovine nije tako česta u bosanskoher-
cegovačkoj historiografiji, zbog čega treba
zahvaliti autoru na osvježenju u naučnoj li-
teraturi. Prema dva izvora, dva crteža Tešnja,
Ćeman je potvrdio da je Abdullah-pašina
džamija nastala u 17. stoljeću. Ovo je najveći
doprinos ove studije koje je predstavljeno u
prvom poglavlju naslovljenom Abdullah-pa-
šina (Avdi-pašina) džamija u Tešnju u našoj
historiografiji.

Kada Adem Handžić datira gradnju Ab-
dullah-pašine džamije prije 1640. godine
i kada je povezuje s vakufom Mustafa-paše
za izvor navodi Tešanjski sidžil 1639.-1642.
godine. Upravo ovdje se ogleda sva akribič-
nost Ćemana. On se ne povodi za navodom
Handžića, već pokušava pronaći sidžil i
provjeriti podatak. Prema posljednjim sa-
znanjima naučne javnosti original sidžila je
nestao 1992. godine u ratu tokom granatira-
nja Orijentalnog instituta u Sarajevu. Mirza
Hasan Ćeman nije posustao, nego je nasta-
vio tragati za dodatnim informacijama o sid-
žilu s nadom da je ipak negdje sačuvan prije-
pis ili kopija originala. Bio je u pravu. Uspio
je pronaći kopiju koja se u vrijeme pisanja
knjige nalazila kod Ahmeda Aličiča. Slije-
deći akademsku kolegijalnost Aličić prevodi
Ćemanu dijelove sidžila koji se odnose na
Mustafa-bega sina Ahmed-paše. U svojoj
knjizi Mirza Hasan Ćeman iznosi podatke
iz sidžila prema kojem Mustafa-beg ostavlja
vakuf u novcu za svoju džamiju u Tešnju.
Ovo je prvi put da dijelovi tešanjskog sidžila
koji se mogu povezati s Abdullah-pašinom
džamijom bivaju predstavljeni širem audi-
torijumu. Rezimirajući dosadašnja saznanja
Ćeman je vrlo oprezan o povezivanju Mu-
stafa-bega s Abdullah-pašinom džamijom,
jer autor smatra da ne postoje pouzdani po-
datci o pravom vakifu Abdullah-pašine dža-
mije, jer sidžil ne precizira lokaciju na kojem
se nalazila džamija Mustafa-bega.
U želji da se razumije kontekst vremena,
Mirza Hasan Ćeman se dotiče pitanja na-
stanka i formiranja mahale Abdullah-paši-
ne džamije, te njene historije prije i poslije
1697. godine. Pored govora o Abdullah-pa-
šinoj džamiji autoru se činilo nezaobilaznim
da posveti posebno poglavlje o Harman dža-
miji i posebno poglavlje o Tabhana džamiji
u Tešnju. Istraživanje o susjednim džamija-
prikazi
ma u stvari je odličan primjer naučne meto-
dologije, jer autor pored centralne teme o
Abdullah-pašinoj džamiji teži da razumije
kontekst, te ulazi u analizu sporednih tema.
U bosanskohercegovačku osmansku hi-
storiografiju Ćeman uvodi u upotrebu ter-
mine, koji nisu česti kod drugih autora, a to
su terminus ante quem, terminus post quem,
terminus ante quem i terminus post quem
non. Sukladno ovome, Mirza Hasan Ćeman
tvrdi da je u slučaju gradnje Abdullah-paši-
ne džamije 1604. godina primarni terminus
ante quem non (= terminus post quem), a
1697. godina terminus ante quem (= termi-
nus post quem non).
Pored navedenog prvog poglavlja Abdu-
llah-pašina (Avdi-pašina) džamija u Tešnju
u našoj historiografiji knjiga sadrži još sedam
poglavlja, vrlo iscrpan uvod i vrlo iscrpan za-
ključak. Ostala poglavlja knjige su Tešanjski
sidžil iz 1639-1642. godine, Razmatranje
novog mišljenja o dataciji i atribuciji Abdu-
llah-pašine (Avdi-pašine) džamije u Tešnju,
Pitanje postojanja Mustafa-pašine džamije u
Tešnju, Abdullah-pašina (Avdi-pašina) dža-
mija i istoimena mahala, Razmatranja o mo-
gućoj sudbini Abdullah-pašine (Avdi-pašine)
džamije u Tešnju 1697. godine, Razmatranja
o dataciji i atribuciji Sejjid Sulejmanove, Ha-
sanbegovića ili Guvanjske (Harman) dža-
mije u Tešnju, te Razmatranja o prostornom
položaju (ubikaciji) Tophana ili Tabhana
džamije u Tešnju. Knjiga je opremljena fo-
tografskim materijalom, crtežima, kartama
i izvornim tabelama.
Pored naučne vrijednosti knjige ona krije
i jednu drugu draž – to je naracija. Oni koji
se prvi put susreću s radom Mirze Hasana
Ćemana uvjeriće se u primjer akademskog
pisanja i pregalaštva, koji u naučni diskurs
unosi književnu naraciju. Iz ovog razloga
na trenutke se doima da je ova studija u biti
• 295 •
 prikazi
novela gdje su glavni protagonisti Hamdija
Hajdarhodžić, Adem Handžić, Karl Zitter-
hofer, grof Luigi Marsigli, Osman Asaf So-
kolović i Aladin Husić. Autor ulazi u dijalog
s potonjima, odnosno njihovim radovima pa
bilo da se radi o crtežima ili naučnim teksto-
vima. Ćeman podatke propituje, potvrđuje,
ponekad opovrgava kroz suptilan akademski
jezik i terminologiju, dolazeći do novih za-
ključaka pomoću logičnih i razumljivih argu-
menata. Pored toga on ulazi i u monolog, jer
ne ispituje samo druge, već sebe samog i svoje
stavove. Na kraju se mora kazati da se ispred
nas nalazi dobra studija slučaja u kojoj je kori-
štena aparatura arheologije, historije, histori-
je umjetnosti, odnosno urbane antropologije.
haris dervišević
Mirza Hasan Ćeman, Ahmed-paša,
vakif džamija u Selima Kalošević
i Kruštica kraj Tešnja u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo, Filozofski
fakultet, 2015. (elektronsko izdanje).
Onima s dužim iskustvom dobro je po-
znato šta znači napisati kvalitetan istraživač-
ki rad, te koliko je za to potrebno truda i sati
naučnog pregalaštva. Stoga je uvijek iznena-
đenje kada se u javnosti pojave dvije knjige
istog autora pisane istovremeno. Doda li se
da je riječ o autoru sa zavidnom naučnom
bibliografijom, onda objavljene naslove
treba čitati s posebnom pažnjom. Riječ je o
Mirzi Hasanu Ćemanu koji istovremeno s
knjigom Abdullah-pašina džamija u Tešnju
u Bosni i Hercegovini ponudio još jedan na-
slov, a to je Ahmed-paša, vakif džamija u Se-
lima Kalošević i Kruštica kraj Tešnja u Bosni i
Hercegovini. U samom naslovu knjige jasno
je naznačeno o čemu će biti vođena rasprava
– o dvije džamije nedaleko od Tešnja. Ova
• 296 •
tema je kontinuitet autorovih napora da
objelodani historiju Tešnja i tešanjskog kraja
kroz niz svojih radova i knjiga.
Selo Kalošević i selo Bobare nalaze se sje-
verozapadno od Tešnja, a život muslimana
spomenutih sela odvija se oko dvije džamije.
Prema najčešće navođenim podacima džami-
ja u Kaloševićima sagrađena je 1970. godine,
a džamija u Bobrama, prema tradiciji, dosta
ranije, odnosno kako usmeno predanje kaže
daleke 1603. godine. Mirza Hasan Ćeman
cijeni narodno kazivanje, te ga razmatra u
svjetlu historijskih dokumenata, smještajući
predanja u mogući kontekst nastanka. Ipak
za Ćemana od presudnog značaja nisu “pre-
danja”, već činjenice koje pronalazi u tešanj-
skom sidžilu iz 1639.-1642. godine.
Slijedeći informacije u spomenutom
sidžilu, u interpretaciji i prijevodu Ahme-
da Aličića, Ćeman spori lokalno predanje.
Prema kazivanju džamija u Kaloševićima
nije bila podignuta do 1970. godine, što
je razlog da stanovnici Kaloševića do tada
odlaze na džumu u obližnje Bobare. Mirza
Hasan Ćeman, pozivajući se na tešanjski
sidžil, utvrdio je da je džamija u Kaloševi-
ćima najvjerovatnije podignuta u četvrtoj
deceniji 17. stoljeća. Istoimeni sidžil čak na-
vodi da je njen vakif izvijesni Ahmed-paša.
Obližnje Bobare u koje su seljani Kaloševi-
ća odlazili na molitvu petkom, imaju dvije
džamije. Jedna je starija za koju se vjeruje da
je podignuta 1603. godine, te druga, mlađa,
sagrađena 1984. godine. Koristeći se pono-
vo uporištem u tešanjskom sidžilu za 1639.-
1642. godinu, Ćeman navodi podatak da je
Ahmed-paša pored džamije u Kaloševićima
sagradio džamiju u Kruštici, odnosno Boba-
rama. Prema Ćemanu nekadašnji naziv za
Bobare bila je Kruštica, spomenuta u sidži-
lu, što u daljoj argumentaciji znači da je vrlo
vjerovatno stariju džamiju u Bobarama dao

sagraditi Ahmed-paša ne 1603. godine nego
trideset godina kasnije.
Velika vrijednost ovog rada je kombino-
vana metodologija historije, historije um-
jetnosti, arheologije i urbane antropologije.
Demonstriranje ovakvog pristupa i njegova
korist vidljiva je u daljoj argumentaciji au-
tora. Pod pretpostavkom da su dvije džami-
je podignute od istog vakifa Mirza Hasan
Ćeman naslućuje njihove arhitektonske
sličnosti. Analizirajući plan stare džamije u
Bobarama, Ćeman pronalazi slično (isto)
tlocrtno rješenje u tlocrtu starog vakuf-mek-
teba u Kaloševićima. Autor smatra da se na
prostoru vakuf-mekteba, kako je krajem 19.
stojeća objekat zaveden u katastar zemljiš-
njih posjeda, nalazila džamija Ahmed-paše
spomenutog u tešanjskom sidžilu. Splet ne-
sretnih okolnosti, kako Ćeman navodi, po-
put provale princa Eugena Savojskog, slablje-
nje Osmanskog carstva, mogli su biti uzrok
za propadanje džmije u Kaloševićima na
kojoj je kasnije sagrađen mekteb. U govoru
o staroj džamiji u Kaloševićima čini se važna
opaska Mirze Hasana Ćemana koji kaže da
se u slučaju džamije u Kaloševićima može ra-
diti o kontinuitetu islamskog sakralnog toposa
od oko 1639.-1642. godine sve do danas (str.
52), s opaskom da je topos imao različite faze
razvoja (džamija – mekteb – imamska kuća).
Analizom lokaliteta Ćeman smatra da su
džamije u Kaloševićima i Kruštici (Bobara-
ma) bile manjih dimenzija i skromnije građe.
Prema posljednjim mjerenjima, kako se
navodi u tekstu, plan imamske kuće u Ka-
loševićima i plan stare džamije u Bobarama
skoro da su u “centimetar identični”. Jedina
razlika je u dužini od 1 cm, te u širini od 4
cm. Ovi argumenti čine se dovoljnim da za-
ista vjerujemo da je Ahmed-paša dao sagra-
diti dvij identične džamije u Kaloševićima i
Kruštici (Bobarama).
prikazi
Da bi stekao potpun uvid u problema-
tiku ne samo objekata džamija, već samog
lakaliteta, Mirza Hasan Ćeman osvrće se
na srednjovjekovne izvore. Iz tog razloga on
navodi i analizira prvi put spominjanje sela
Kaloševića u dokumentu iz 1329. godine.
Iz jednog drugog srednjovijekovnog doku-
menta iz iste 1329. godine, kojeg navodi Će-
man, spominje se selo Modrič. Kako bi po-
jasnio problematiku mijenjanja naziva sela
kroz historijske prilike, u daljem izlaganju
autor se osvrće na osmanske dokumente u
kojima se za selo uporedo koriste dva naziva
– Kalošević i Gornja Modriča.
Među zanimljivim pitanjima koje Će-
man iznosi, a koje dosad, koliko je poznato,
nije razmatrano kao važno, jeste podizanje
džamija u ruralnima naseljima. Mirza Ha-
san Ćeman se pita šta je bio razlog da grad-
nja džamija na selu u odnosu na grad kasni
po nekoliko decenija. Finansijski razlozi ne
mogu se uzeti kao opravdanje, jer džamije
podizane na selu bile su skromnije i nisu izi-
skivale veče novčane iznose. Na ovo pitanje
autor nije dao odgovor, ali nije ni čudno, jer
autorovo izlaganje u cijelom tekstu insistira
na uključivanju čitaoca, što je primjetno na
brojnim mjestima postavljanjem retoričkih
pitanja.
U jednoj od posljednjih cjelina Mirza
Hasan Ćeman se posvetio pokušaju iden-
tifikacije lika Ahmed-paše, vakifa džamija.
Najčešća ličnost koja se dovodi u vezu kao
potencijalni vakif jeste Ahmed-paša Duga-
lić, bosanski beglerbeg. S iznošenjem jasnih
argumenata Ćeman ovo spori, jer Ahmed-
paša Dugalić je preminuo 1605. godine i
čini se nemogućim da je on vakif džamija
sagrađenih tri decenije poslije.
Svoje izlaganje o Ahmed-paši i dvjema
džamijama Mirza Hasan Ćeman podijelio
je u četrnaest poglavlja, a neka od njih su:
• 297 •
 prikazi
Tešanjski sidžil iz 1639.-1642. godine, Raz-
matranja o mogućoj ubikaciji mjesta (sela)
Kaloševci i (mahale) Kruštica (Kruščica), Pi-
tanje postojanja džamije u Gornjoj Modriči,
odnosno Kaloševcima (Kališeviću), Prostorni
razvoj sela Gornja Modriča, odnosno Kalošev-
ci (Kalošević), Društveni kontekst događanja,
(...). Svako od poglavlja može se čitati za-
sebno i cjelina je za seba, premda se potpun
uvid u kompleksnost tematike može dobiti
tek uvidom u svako pojedinačno poglavlje.
haris dervišević
Čarls V. Ingrao, Habzburška
To je vrijeme kada se još uvijek na kra-
monarhija: 1618-1815, Centar za
ljeve gledalo kao na Bogom dane suverene.
Regionalizam – Zadruga Res Publica
Oni su u pojedinim evropskim zemljama, a
– Mostart, Novi Sad – Beograd, 2014,
posebno u Francuskoj, težili ograničavanju
261 str.
Istraživanje prošlosti i pokušaj da se re-
zultati istraženog prenesu na papir izazov je
s kojim se povjesničari susreću svakodnev-
no, bilo da istražuju, pišu ili jednostavno
razmišljaju o zanatu kojim se bave. Mirjana
Gross je odlično istakla dileme povjesničara,
koji je svjestan “da se ne može obuhvatiti cje-
lina neke povijesne pojave zbog složenosti
povijesnih procesa, a i zato jer su izvori fra-
gmentarni, da pi­sanje o povijesti obuhvaća
selekciju i interpretaciju i da je svaki rezultat
historijskoga istraživanja nužno nepotpun i
provizoran.”
Potpuno suprotno postmodernističkoj
fokusiranisti na mini-pripovijesti Charles
Ingrao se okrenuo sintetiziranom prikazu
habsburške povijesti u 17. i dugom 18. sto-
ljeću. Nimalo jednostavan zadatak uzmemo
li u obzir da je riječ o vrlo turbulentnom
periodu evropske povijesti, periodu koji je
bremenit događajima i označen procesima
• 298 •
koji su utjecali na nastanak modernog svije-
ta. Vrijeme je to neprestanog ratovanja: Tri-
desetogodišnji rat, ratovi Luja XIV, Veliki
rat obilježen dramatičnom opsadom Beča,
potom ratovi za dinastičke baštine koji su
obilježili 18. stoljeće, a u koje se ubrajaju
rat za špansko, poljsko, austrijsko i bavarsko
nasljeđe, Sedmogodišnji rat (okarakterisan
i kao prvi sukob svjetskih razmjera budući
da se vodio na tri kontinenta), Sjeverni rat
i mnogi drugi krvavi sukobi koji su mije-
njali političku mapu Europe, ali, možda još
značajnije, mijenjali sudbinu hiljada malih
ljudi. Kuga, tifus, tuberkuloza, glad, strah,
migracije i neizvjesnost bili su često prisutni
u društvenoj svakodnevnici.
političkog utjecaja plemića kako bi ojačali
vlastistu političku poziciju i kako bi centra-
lizirali upravu. Težnja za apsolutizmom je
bila prisutna i u 18. stoljeću, samo što je ona
bila zaodjevena idejama prosvjetiteljstva, što
je poslužilo povjesničarima da skuju oksi-
moron zvani prosvjećeni apsolutizam, koji
je u praksi ponekada više ličio na Potemki-
nova sela. S druge strane, Engleska je u 17.
stoljeću krenula posebnim putem, koji ju
je, u političkom smislu, izdvajao od ostatka
Evrope i koji je u 18. stoljeću jasno ukazivao
na tendencije izrastanja jedne jake parla-
mentarne monarhije.
Ovo je vrijeme i ekonomskih trzavica.
Ponovo je uskrsla praksa jačeg vezivanja se-
ljaka za zemlju, posbeno u Istočnoj i Central-
noj Evropi. Novine u obradi zemlje se uvode
postepeno i gotovo stidljivo. Prethodno, 16.
stoljeće je iznjedrilo ekonomsku doktrinu u
historiografiji poznatu kao merkantilizam,
koja je od svoje sirove, neobrađene forme da

kompletno bogatstvo države počiva na ple-
mentim metalima i da trgovina jedne zemlje
nužno mora predstavljati zero sum game,
evoluirala do tačno razrađene sheme u kojoj
država ima jak utjecaj na privrednu dinami-
ku, gdje kao krajnji cilj ima bogaćenje kroz
industriju i trgovinu da bi mogla finansirati
jaku, ogromnu vojsku i birokratski aparat.
Kao odgovor na merkantilizam, pojavio
se fiziokratizam u 18. stoljeću, ekonomsko
učenje koje je izvor ekonomskog blagostanja
vidjelo u podsticanju poljoprivrede.
Na koncu, govorimo o periodu znan-
stvne revolucije i prosvjetiteljstva, periodu
kada su djelovala velika imena poput Loka,
Njutna, Voltera, Rusoa i drugih.
Međutim, iako poželjne, generalizacije
se u evropskoj povijesti na momente čine
nemogućim. Bar kada su u pitanju pojedina
pitanja iz evropske povijesti ranog novog vi-
jeka. Npr. položaj seljaka varira od zemlje do
zemlje i ponekad je teško raditi bilo kakvu
komparativnu analizu između položaja se-
ljaka u Engleskoj, Španiji, Rusiji i Švedskoj.
Ingrao je, također, bio svjestan navede-
nih izazova. Činjenica da je pratio povijest
samo jedne zemlje ne umanjuje te izazove.
Jer evropske su zemlje u ranom novom vi-
jeku činile teritorij sastavljen iz više, često
vrlo samostalnih i specifičnih cjelina. Poje-
dine pojave su imale različite manifestacije
u različitim regijama unutar iste države. Po
tome je Habsburška monarhija zaista poseb-
na. Kako i sam Ingrao ističe u Predgovoru
knjige čak i prije raspada Monarhije 1918.
godine, složenost Monarhije je otežavala
njeno razumijevanje. To nerazumijevanje
je često odbijalo istraživače da se bave pita-
njem Habsburške monarhije, jer je to značilo
da se treba uhvatiti u koštac sa pojedinačnim
povijestima njenih sastavnih dijelova, koji
su bili brojni, gusto naseljeni i jednostavno
prikazi
suviše bitni da bi ih jedno ozbiljno istraži-
vanje zaobišlo. Ne treba smetnuti s uma
da su Habsburgovci pored češke i ugarske
krune, kao i dijadema austrijskih nasljednih
zemalja, imali i krunu Svetog rimkog car-
stva. Austrija i Češka su zauzimale trećinu
carstva, dok je Ugarska podrazumijevala
obaveze van carstva. Habsburgovci su stalno
morali vagati između ugleda koji im je do-
nosila carska kruna i određenog političkog
momenta u kojem su njihove pozicije mo-
gle biti značajno uzdrmane. Nakon 1648.
godine, Habsburgovci su se radije okrenuli
krunskim zemljama.
U skladu sa tendencijama edicije u okvi-
ru koje je knjiga ugledala svjetlo dana, da
se forsira novi pristup u istraživanju, autor
je insistirao na generalizacijama i analizi
vrlo bitnih pitanja iz političke, društvene,
ekonomske i kulturne povijesti Habsburške
monarhije. Ideja da knjiga bude jednako
primamljivo štivo studentima, obrazovanim
čitaocima i kolegama naučnicima, možda bi
mogla biti mač s dvije oštrice budući da je
riječ o tri posve različite ciljne skupine koje
imaju drugačija interesovanja, poimanje
prošlosti i stav o tome kako bi se ista mogla i
trebala reprezentirati.
Djelo od 260 strana, nastalo na obimnoj,
recentnoj literaturi, podijeljeno je u osam
poglavlja u kojima se analizira redom poseb-
nost austrijske povijesti, Tridesetogodišnji rat
(1618-1648), habsburško suočavanje sa Isto-
kom i Zapadom, pruski izazov, prosvjećeni
apsolutizam i doba revolucije (1789-1815).
Prvo poglavlje, naslovljeno kao Posebnost
istorije Austrije, je i najzanimljivije budući
da autor dekonstruira ustaljeno viđenje Mo-
narhije u historiografiji. Uvriježenom stavu
da je Monarhija, kao vrlo komplikovana tvo-
revina, od samog početka bila osuđena na
postepeno propadanje, Ingrao suprotstavlja
• 299 •
 prikazi
mišljenje da je upravo razumijevanje unu-
trašnje posebnosti Monarhije bitno kako
bi se spoznala njena uspješnost da se nosi sa
različitim poteškoćama koje su postojale od
samog početka njenog postojanja. Pri tome
Monarhija nije samo opstajala, već je dobi-
jala na veličini i moći. Habsburška monar-
hija je vijerno njegovala politiku balansa u
Evropi, razvijajući diplomatske vještine po-
trebne da opstane sklapajući saveze sa oni-
ma koji su je smatrali dovljno snažnom da
im pomogne u borbi protiv neprijatelja, ali
ipak i dovoljno slabom da ne ugrozi njihovu
bezbijednost. Uz sve to, i unutrašnja politi-
ka dinastije je morala biti više nego oprezna,
obzirom na vjersku, etničku, jezičku i mno-
ge druge različitosti podanika Monarhije.
Dinastija je nakon završetka Tridesetogoiš-
njeg rata izašla kao pobjednik u smislu da je
slijedeći načelo cuius regio eius religio uspjela
većini plemstva nametnuti katoličanstvo,
dok se Ferdinand II okrenuo teritorijlnoj i
administrativnoj konsolidaciji Monarhije.
Međutim, Monarhija je u drugoj polovini
17. stoljeća bila u izrazito nepovoljnom po-
litičkom položaju uz stalnu opasnost koja
je prijetila od Francuske i Švedske. Nakon
smrti Ferdinanda III 1657. godine u pitanje
je dovedena i carska kruna. Kriza je preva-
ziđena dolaskom na vlast Leopolda I koji je
nastavio praksu svog prethodnika u politič-
kom taktiziranju, podržavajući faustovsku
pogodbu sa plemstvom koja se pokazala kao
dezintegrirajući faktor za Monarhiju. Za ra-
zliku od drugih autora, koji su možda previ-
še naglašavali negativan utjecaj na njemačke
izbornike koji je dolazio iz Francuske, In-
grao više ističe kompliciran odnos habsbur-
ške dinastije i njemačkih izbornika, koji su u
vrijeme kada je Leopold trebao biti izabran
za novog cara, dirigirali kompletnom situ-
acijom u Carstvu jasno davši do znanja da
• 300 •
će habsburški kadidat za carsku krunu biti
podržan jedino ukoliko bude imao sluha za
zahtjeve izbornika. Leopoldova poslušnost
je bila nagrađena carskom krunom 1658.
godine.
U 18. stoljeću je Monarhija nastavila
borbu za svoj opstanak. Većina povjesničara
se slaže da se Karlo VI, koji je aprila 1713.
izdao Pragmatičnu sankciju osiguravši tako
ženskog nasljednika i nedjeljivost teritorija
kojim se vladalo, ulagao i previše napora da
se ovaj dokument prizna na međunarod-
nom nivou. Ono što mu Ingrao zamjera je-
ste zapravo propust da svoju najstariju kćer
i nasljednicu Mariju Tereziju pripremi za
upravu. Uz opasnog protivnika kakav je bila
Pruska, ova činjenica je, kako dobro zaklju-
čuje autor, bila presudna za nove udare na
Monarhiju i novu krizu. Značajan dio je au-
tor posvetio borbi Marije Terezije na polju
društvenih promjena i korjenitih reformnih
rješenja. Istina, on se ne bavi u većoj mjeri
motivima koji su stajali iza caričinih refor-
mnih poduhvata, koliko ih nastoji jezgro-
vito predstaviti. Naravno, oslikava čitav niz
protagonista koji su stajali iza ovog velikog
poduhvata društvenih promjena i koji su
usmjeravali caričine odluke, ali ne smijemo
zaboraviti da je njena riječ bila posljednja.
Autor se uglavnom slaže sa ostalim povje-
sničarima da je “terezijanski režim otpočeo
promjene tek pošto je postao svjestan odre-
đenih prolema”, a ne zbog simpatija prema
idejama prosvjećenosti, kako se nekada želi
istaći. Marijinu praksu je nastavio njen sin i
nasljednik Jozef II, s tim što je on bio do-
sta liberalniji u odnosu na majku i odgojen
na idejama prosvjetiteljstva. Ostvarena je
carinska unija koja je bila preduvjet za slo-
bodu poduzetništva, ukinute su posebne
povlastice za cehove, radilo se na razvoju
novih privrednih grana, donekle je olakšan

položaj seljaštva, unaprijeđen je obrazovni
sistem, Beč je postao evropski centar simfo-
nijske muzike, no, pokušaj centralizacije nije
bio uspješan, Ugarska je ostajala na margini
društvenih mijena, a dešavanja koja je po-
krenula revolucija u francuskoj 1789. godi-
ne pokazala su da je Monarhija učahurena i
okoštala u starom sistemu koji je definitivno
potvrđen Bečkim kongresom 1815. godine.
Na žalost, autor taj dio habsburške povije-
sti ne smatra spornim. Dapače, odbranu od
ideja francuske revolucije i pobjedu iz 1815.
smatra izuzetno značajnim, jer ih vidi kao
pobjede stare dobre monarhije koja je, kako
navodi autor, razvila mehanizme u među-
narodnim odnosima koji su važili do 1914”.
Međutim, upravo bi se ove okolnosti mogle
smatrati i uzrokom njenog kasnijeg sloma.
Knjiga Habsurška monarhija 1618-
1815, autora Čarlsa Ingraoa, univerzitet-
skog profesora, odličan je udžbenik za stu-
dente povijesti, prihvatljivo i lako čitljivo
štivo za ljubitelje habsburške povijesti, te
zgodna sinteza znanstvenicma kojima je
potrebna kontekstualizacija pitanja kojim
se bave, a bliska su habsburškoj povijesti ili
se tiču perioda kojim se autor u knjizi bavio.
Treba naglasiti da je izdavač djela, Mostart,
prepoznao značaj i zanimljivost ove knjige,
te učinio sjajan potez njenim prevođenjem
i objavljivanjem, u vrijeme kada je prisutan
interes uglavnom za nacionalne povijesti i
velike narative. Knjiga Habsburška monar-
hija 1618-1815 pruža mogućnost ljubitelji-
ma evropske povijesti i onima koji sve pojave
kojima se bave žele staviti u nešto širi kon-
tekst da upiju djelić evropske povijesti.
Povjesničari koji se nešto više bave savre-
menim kretanjima u historiografiji primje-
tit će da, iako je novi pristup u Predgovoru
knjige naglašen kao metodološki obrazac koji
autor namjerava slijediti, njegovo djelo jeste
prikazi
ipak rezultat “klasične” škole u historiografiji.
Prednost je data diplomatskoj i događajnoj,
te znatnim dijelom i ekonomskoj, društvenoj
i kulturnoj historiji. I premda su svi dijelovi
povijesne slagalice dobro uklopljeni, a opća
mjesta prepoznata i lijepo naglašena, nema
puno od novih pristupa u ovoj knjizi: ništa
od povijesti mentaliteta, tzv. povijesti “mr-
vica”, ništa o povijesti porodice, marginalaca,
svakodnevnog života, ništa od nove kulturne
historije. Naravno, i bez toga je ovo djelo jed-
na dobra sinteza, ali bi sigurno bila još zani-
mljivija za čitanje ukoliko bi se osjećao duh
savremenih historiografskih kretanja.
Bilo kako bilo, pisanje o prošlosti je pri-
povijest bez kraja. Tekst koji nastaje je izazov
za nastanak novog teksta o onome što je
prošlo, a što se može samo djelomično spo-
znati. U tom smislu, ova knjiga je odličan
izazov za nastanak novih tekstova, tekstova
koji će nastati iz pera studenata ili tekstova
koji će nastati iz pera onih koji generacije
pokušavaju podučiti osnovama promjeni
sklonog povjesničarskog zanata.
amila kasumović
Naseljavanje muhadžira iz Srbije u
Bosnu, (Zbornik radova sa okruglog
stola “150 godina od naseljavanja
muhadžira iz Srbije u Bosnu”,
održanog u Bosanskom Šamcu
4. 7. 2012. godine), Sarajevo, 2012,
197 str.
Povodom 150 godina od međunarodne
konferencije u Kanlidži (predgrađe Ista-
nbula), održane u septembru 1862. godine,
čijim odlukama je dovršen i legaliziran pro-
ces nasilnog iseljavanja muslimana iz Sme-
derevskog sandžaka, Orijentalni institut i
• 301 •
 prikazi
Institut za istoriju iz Sarajeva organizirali su
jednodnevni okrugli sto pod nazivom “150
godina od naseljavanja muhadžira iz Srbije
u Bosnu”. Okrugli sto simbolično je održan
u Bosanskom Šamcu 4. jula 2012. godine jer
je taj grad, uz još nekoliko gradova i nase-
lja u Bosankom ejaletu, planski izgrađen za
smještaj nasilno iseljenih muslimana iz Sme-
derevskog sandžaka. Doprinos rasvjetljava-
nju procesa deosmanizacije Smederevskog
sandžaka dali su istraživači bosanskoherce-
govačke historije iz Bosne i Hercegovine i
Turske, čiji referati su objavljeni u Zborniku
radova. Referati se oslanjaju na raznovrsnu
izvornu građu (osmanski, austrijski, britan-
ski, ruski i srpski arhivi), na rezultate histori-
ografije, memoarsku građu i štampu. Redak-
cija Zbornika u Predgovoru je dala korisne
napomene u vezi sa općim historijskim okvi-
rom u kojem se dešava egzodus muslimana
iz Smederevskog sandžaka.
Zbornik otvara referat Safeta Bandžovića
“Deosmanizacija Smederevskog sandžaka i
muhadžirski pokreti ka Bosanskom ejaletu
(1804.-1867.)” koji prati proces deosma-
nizacije u Smederevskom sandžaku tokom
šest decenija XIX stoljeća. Autor je utvrdio
da su muhadžirski pokreti iz Smederevskog
sandžaka počeli još krajem XVII stoljeća
pod djelovanjem više unutrašnjih i vanjskih
vojno-političkih faktora. Ratovi, bune, epi-
demije i učestala stradanja tokom XVIII
stoljeća dovela su do značajnog smanjenja
broja muslimana u Smederevskom sandža-
ku i njihovog koncentriranja u veće gradove.
Početkom XIX stoljeća ovi su muslimani,
predominantno južnoslavenskog porijekla,
bili većinsko stanovništvo u gradovima. Prvi
značajniji talas iseljavanja muslimana iz Sme-
derevskog sandžaka u XIX stoljeću u izrav-
noj je vezi sa početkom pobune protiv dahija.
Već 1804. godine protjerano je stanovništvo
• 302 •
iz muslimanskih sela u “zapadnoj Srbiji”, za-
paljeno je Valjevo koje je potom “opustjelo”,
a dio muslimana iz Užica, Karanovca i Po-
žege sklonio se u Bosnu. Beograd, tada ori-
jentalni grad sa 25.000-30.000 stanovnika i
brojnim džamijama, na prepad je pao u usta-
ničke ruke decembra 1806. godine. Do kraja
februara 1807. godine u Beogradu je ubijeno
više od 4000 “Turaka”, dok su mnogi pokr-
šteni, opljačkani ili protjerani. Sličnu sudbi-
nu su doživjeli muslimani u Šapcu početkom
1807. godine. Posebno težak zločin ustanič-
ke snage su počinile 1809. godine u Sjenici
u Novopazarskom sandžaku. Iako je između
Karađorđa i Hadžibega Čavića postignut do-
govor o predaji grada u zamjenu za slobodan
prolaz žitelja prema osmanskom teritoriju,
Srbi su napali Sjeničane pri izlasku iz grada i
ubili približno 2.500 muslimana.
Novi val iseljavanja muslimanskog stanov-
ništva nastupio je nakon što je Porta, pod pri-
tiskom Rusije, hatišerifima od 1830. i 1833.
godine Srbima priznala unutrašnju političku
autonomiju. Muslimansko seosko stanovniš-
tvo bilo je primorano napustiti Smederevski
sandžak u periodu između 1830. i 1834.
godine i uglavnom se naselilo u Bosanskom
ejaletu. Proces deosmanizacije Smederevskog
sandžaka okončan je šezdesetih godina XIX
stoljeća. U dogovoru sa srpskom vladom,
predstavnici “jedne srpske zavere” isprovoci-
rali su sukob u Beogradu 1862. godine, koji je
kulminirao artiljerijskim napadom osmanske
posade na grad. Međunarodna konferenci-
ja u Kanlidži koja je organizirana povodom
ovog incidenta usaglasila je protokol od 12
članova, a najznačajnija odluka bila je da svi
muslimani moraju napustiti Srbiju. Porta je
mogla zadržati svoje garnizone u četiri grada
– Beogradu, Smederevu, Fetislamu (Klado-
vu) i Šapcu – dok su se tvrđave Soko i Uži-
ce trebale razrušiti. Organizirano masovno

iseljavanje muslimana iz Beograda počelo je
u septembru 1862. godine i to u pravcu Vidi-
na, Niša i Brčkog. U Bosnu je pošlo 568 do-
maćinstava iz Šapca, kao i većina iseljenika iz
Užica, dok su muslimani Smedereva iseljeni
u Vidin. Sultan je 1867. godine predao pre-
ostala četiri grada na čuvanje srpskom knezu,
te su i posljednji odredi osmanske vojske na-
pustili Smederevski sandžak. Prema popisu iz
1874. godine, u tom sandžaku je živjelo svega
140 muslimanskih porodica u Malom Zvor-
niku i Sakaru.
Za muhadžire koji su se naselili u Bosan-
ski ejalet 1862. godine osnovano je šest ka-
saba: Kozluk, Brezovo Polje, Šamac (Azizija
Bala – Gornja Azizija), Orašje (Azizija Zir –
Donja Azizija), Orahova i Kostajnica. Osim
što je iseljenicima dodijeljeno zemljište na
kojem su o državnom trošku izgrađene kuće,
vlasti su im pružale i izvjesne olakšice poput
oslobađanja od vojne obaveze u periodu
od dvadeset godina. Takve mjere mogle su
samo djelimično ublažiti traumatično isku-
stvo iseljenika koji su pod prisilom napustili
svoj dom.
Bandžović problematizira evropsku
percepciju vlastitog indentiteta koja je za-
snovana na neutemeljenoj premisi da islam
i osmanska imperija nisu dio evropske ci-
vilizacije niti njenog identiteta. Iz takvog
stava proizilazi indiferentnost evropskih
sila i evropskog javnog mnijenja spram sud-
bine muhadžira iz Smederevskog sandžaka.
Autor problematizira i praksu dosadašnje
historiografije koja se bavila pitanjem iz-
gradnje srpske nacionalne države da o tom
procesu govori samo iz perspektive “oslobo-
dioca”, istovremeno upadljivo šuteći o dru-
gim, jednako važnim aspektima deosmani-
zacije Smederevskog sandžaka.
U radu “Seoba muslimanskog stanovniš-
tva kneževine Srbije prema dokumentima
prikazi
osmanskih arhiva (1862.-1867.)” Hatice
Oruç je iseljavanje muslimana iz Smederev-
skog sandžaka analizirala na osnovu zvanič-
nih osmanskih dokumenata koji se čuvaju
u različitim kolekcijama Osmanskog arhiva
Predsjedništva vlade u Istanbulu. Sam pro-
ces iseljavanja pokrenuo je intenzivnu pre-
pisku između osmanskih institucija na svim
nivoima, čime je stvorena dokumentacija
pomoću koje je moguće sagledati razvojne
faze procesa.
Pravni okvir iseljavanja muslimanskog
stanovništva Srbije predstavljaju odluke Me-
đunarodne konferencije u Kanlidži 1862.
godine. Prema odredbama konferencije,
izvršena je hitna evakuacija muslimanskog
stanovništva tvrđava Beograd, Soko, Uži-
ce, Smederevo i Šabac, koje je zajedničkim
imenom nazivano “Turcima” bez obzira na
njihovo etničko porijeklo. Osmanske vlasti
odlučile su da nasele muhadžire u ejaletima
Niš, Vidin i Bosna, kako zbog geografske
blizine tako i zbog činjenice da je maternji
jezik većine iseljenika bio bosanski. Namje-
snici spomenutih ejaleta dobili su naređenje
da osiguraju dovoljno zemlje za nastanjiva-
nje i poljoprivredne djelatnosti iseljenika, te
da im se u skladu sa mogućnostima obezbi-
jedi udobnost i prosperitet i pruži puna za-
štita. Iseljavanje je okončano u roku od četiri
mjeseca, kako je bilo predviđeno odlukama
konferencije. Izuzetak je tvrđava Kladovo,
čije muslimansko stanovništvo je iseljeno
tek 1865. godine. Iz osmanskih dokumenata
moguće je ustanoviti da je u Bosnu do kraja
novembra 1862. pristiglo 1300 domaćinsta-
va (oko 7000 osoba) muhadžira, koji su pri-
vremeno smješteni u najpogodnijim selima
i gradovima u ejaletu. U proljeće 1863. go-
dine pokrenut je veliki posao izgradnje sela
i gradova u Bosanskom ejaletu za “odvojen
i pojedinačan” smještaj muhadžira iz kneže-
• 303 •
 prikazi
vine Srbije, koji je dovršen iste godine. Naj-
pogodnije područje za izgradnju kuća bili su
čifluci Husein-kapetana Gradaščevića koji
su bili u državnom vlasništvu.
Činjenica da je osmanska država pomno
pratila proces iseljavanja muslimana iz srp-
ske kneževine i njihovog smještaja u ejalete
Vidin, Niš i Bosna, rezultirala je stvaranjem
obimne dokumentacije koja danas čini naj-
vjerodostojniju arhivsku građu za rekon-
struiranje tih dramatičnih događaja.
Osman Lavić je u radu “Orijentalno-
islamska rukopisna baština Beograda u dru-
goj polovini 18. i prvoj polovini 19. stoljeća”
ukazao na značaj Beograda kao centra islam-
ske kulture i obrazovanosti na Balkanu. Iz
sačuvane rukopisne baštine može se zaklju-
čiti da se u Beogradu u naznačenom periodu
vršilo intenzivno prepisivanje knjiga. Autor
predstavlja 16 prepisivača različitih zanima-
nja porijeklom iz Bosne koji su tokom 18. i u
prvoj polovini 19. stoljeća prepisali 46 djela
različite tematike. Sačuvana djela svjedoče o
živoj i vitalnoj islamskoj baštini Beograda u
tom periodu.
Referat Aladina Husića “O događajima
u Srbiji u prvoj polovini 19. stoljeća iz per-
spektive Rašid-bega Beograđanina” pred-
stavlja pregled djela koje je napisao Rašid-beg
Beograđanin, Istorija čudnovatih događaja u
Beogradu i Srbiji (u Srbiji izdato 1894. go-
dine u prijevodu Dimitrija Čohadžića), bez
pretenzija kritičkog ili komparativnog pri-
stupa. Beograđanin po rođenju a Bošnjak po
porijeklu, Rašid-beg je svoje djelo pisao na-
kon 1862. godine, mada se posredno može
zaključiti da je na njemu radio i ranije. Djelo
je memoarskog tipa, u vidu dijaloga dva bra-
ta, jednog koji je napustio Beograd 1825. go-
dine sluteći šta će se dogoditi i drugog koji
je otišao tek nakon 1862. godine pod priti-
skom historijskog usuda. Rašid-beg je svje-
• 304 •
stan međunarodnog konteksta u kojem se
događa tragedija muslimana Smederevskog
sandžaka – naročito uticaja Rusije – kao i
odnosa Kneževine Srbije sa svim razinama
osmanske vlasti. Odnosi spomenutih poli-
tičkih činilaca kreću se od otvorene konfron-
tacije do diplomatski uglađene suradnje koja
najčešće ide na štetu lokalnog muslimanskog
stanovništva. Husić zaključuje da i uz poje-
dine slabosti i naglašen subjektivan pristup,
djelo Rašid-bega predstavlja vrlo značajan
narativni izvor i vrijedno svjedočanstvo o
sudbini muslimana u Kneževini Srbiji.
Galib Šljivo u referatu “Naseljavanje
muslimanskih prognanika (muhadžira) iz
Kneževine Srbije u Zvornički sandžak 1863.
godine u izvještajima stranih predstavni-
ka” analizira vijesti koje o ovim događajima
donose službenici konzularnih predstav-
ništava u ejaletu Bosna. U radu se najviše
oslanja na iscrpnu izvornu građu austrijskih
arhiva, zatim na objavljenu građu srpskih,
italijanskih i ruskih arhiva, te na rezultate
relevantne historiografije. Izvještaji koje su
službenici konzularnih predstavništava slali
svojim vladama pružaju pouzdanu građu na
osnovu koje se može pratiti dolazak i nase-
ljavanje muhadžira iz Srbije u Bosnu nakon
konferencije u Kanlidži. Naročito su po
tom pitanju bili iscrpni izvještaji austrijskih
konzularnih predstavnika, koji su temeljito
informirali svoju vladu o mjerama osman-
skih vlasti i angažmanu valije na zbrinjava-
nju muhadžira. Gotovo svi izvještaji stranih
predstavništava saglasni su u pogledu broja
kuća koje su u u Bosanskom ejaletu podi-
gnute za muslimanske doseljenike iz Srbije.
U radu “Proces nasilnog iseljavanja sla-
venskog muslimanskog stanovništva iz Srbije
u Bosnu u kontekstu agresivne politike Srbi-
je prema Bosanskom ejaletu (prema izvješta-
jima britanskog konzulata u Sarajevu)” Edin

Radušić progon muslimana iz Srbije stavlja
u širi kontekst, uzimajući u obzir historij-
ski razvoj Balkana u novom vijeku te uticaj
velikih sila – prvenstveno Velike Britanije i
Rusije – na političke odnose unutar Osman-
skog carstva. Na osmanskom Balkanu 19.
stoljeća na pozornicu stupa nacionalni iden-
titet kao odlučujući argument prava na naci-
onalnu državu. U Srbiji, čija politička elita se
opredijelila za uskosrpski i uskopravoslavni
koncept države, za slavenske muslimane (u
značajnom broju Bošnjake) nije bilo mjesta.
Političke elite država koje su ulazile u red ve-
likih sila i koje su odlučivale o sudbini ma-
lih naroda nisu bile sklone podržati ostanak
muslimana u Evropi. Navedeni faktori su, u
različitoj mjeri, uticali na proces koji je u na-
uci označen kao deosmanizacija Balkana, a
koji je, između ostalog, rezultirao značajnim
smanjenjem broja muslimana na Balkanu.
Britanska politika prema Bosni i Herce-
govini od otvaranja konzulata (1857.) pa do
Sanstefanskog preliminarnog mira (1878.)
bila je njeno zadržavanje u sastavu Osman-
skog carstva. Britanski konzulat je bio dobro
obaviješten o srpskim pretenzijama prema
najzapadnijoj osmanskoj provinciji. Osim
latentne prijetnje otvorenim vojnim napa-
dom, neprijateljsko djelovanje Kneževine
Srbije ogledalo se i u slanju naoružanih gru-
pa u unutrašnjost Bosanskog ejaleta s namje-
rom unošenja nemira i podizanja hrišćana na
ustanak. Britanski konzul William Richard
Holmes je u više navrata ukazivao na pobolj-
šanje položaja hrišćana Bosanskog ejaleta kao
i na neprijateljske namjere iz Srbije i austrijske
Hrvatske. Kao glavni problem za stanovniš-
tvo Bosanskog ejaleta Holmes apostrofira su-
sjede – “Austrijance, Srbe i Crnogorce, koji se
stalno miješaju u njihove poslove”.
Autor smatra da su britanski konzularni
predstavnici u Bosni i Hercegovini i prije
prikazi
događaja iz 1862. godine Srbiju smatrali
izgubljenom za Osmansko carstvo. Holme-
sovo djelovanje nakon Kanlidže usmjereno
je ka sprječavanju mogućnosti da slavenski
muslimani iz Bosne dožive sudbinu musli-
mana iz Srbije. Radušić rezimira da je ko-
loplet odnosa koji obuhvata međunarodne
faktore (Velika Britanija i Rusija u naponu
snage te druge velike sile), oslabljenu im-
periju u defanzivi (Osmansko carstvo), hri-
šćansku balkansku državu sa agresivnom
nacionalnom politikom (Srbija) i običan
narod (muslimani Smederevskog sandžaka),
proizveo bolne posljedice za posljednju de-
finiranu grupu.
Ayşe Zişan Furat u svom prilogu “Pisa-
nje osmanske štampe o iseljavanju muslima-
na iz Srbije nakon konferencije u Kanlidži”
daje uvid u muhadžirski pokret kroz prizmu
pisanja najvažnijih osmanskih novina iz
tog perioda (1862.-1867.): Takvim-i Veka-
ji, Džeride-i Havadis, Terdžuman-i Ahval i
Tasvir-i Efkar. Takvim-i Vekaji i Džeride-i
Havadis su izlazile uz finansijsku potporu
države što je imalo odraza na uređivačku
politiku, dok su Terdžuman-i Ahval i Tasvir-
i Efkar bile su prve neslužbene novine i kao
takve predstavljale su važno sredstvo pomo-
ću kojeg su osmanski intelektualci zaintere-
siranoj javnosti i vlastima iznosili nezavisan
stav. Najviše prostora napisima o iseljavanju
muslimana iz Srbije dao je list Terdžuman-
i Ahval. Detaljnije razmatranje tekstova u
navedenim novinama svakako će ponuditi
i nove perspektive za analiziranje događaja
koji su od interesa za nauku.
Pitanje administrativno-upravne organi-
zacije nahija Gornja Azizija/Šamac i Donja
Azizija/Orašje u kadiluku Gradačac tokom
posljednjih deset godina osmanske uprave
u Bosni i Hercegovini, te uspostavu infra-
strukture neophodne za religijske potrebe
• 305 •
 prikazi
muhadžira doseljenih u Šamac razmatrali
su Adnan Kadrić i Nusret Kujraković u re-
feratima “Nahije i kasabe Gornja Azizija
(Šamac) i Donja Azizija (Orašje) u sastavu
kadiluka Gradačac prema bosanskim salna-
mama u periodu od 1868. do 1878. godine”
i “Organizacija vjerskog života muslimana u
Bosanskom Šamcu (1863.-1878.)”.
Zbornik radova zaključuje prilog Hasana
Yildirima Aganoglua “Opći pogled na migra-
cije stanovništva s Balkana u Tursku”. Autor
daje pregled iseljavanja muslimanskog sta-
novništva iz evropskih dijelova Osmanskog
carstva u Anadoliju, odnosno iz balkanskih
nacionalnih država u Republiku Tursku, od
početka XIX do kraja XX stoljeća. Ubistvo
preko 25.000 muslimana na Peloponezu to-
kom grčkog ustanka 1821. godine naziva ge-
nocidom, koji postaje model vršenja pritiska
na muslimane u evropskom dijelu carstva. Za
vrijeme ratova krajem XIX i početkom XX
stoljeća, ubijeno je ili umrlo na putu prema
Turskoj oko 1.100.000, dok je nasilno iselje-
no preko 1.250.000 muslimana sa Balkana.
Državna politika Republike Turske po-
državala je doseljavanje stanovništva, a in-
tenzivnije migracije prema Turskoj zapažaju
se u vrijeme Ataturka (1923.-1938.), te od
1950. godine, nakon prelaska na višepartij-
ski sistem. Za vrijeme republike, najveći broj
stanovnika doselio se iz Bugarske (850.000),
a potom iz Grčke (500.000), Jugoslavije
(300.000) i Rumunije (140.000). Za razliku
od osmanske višenacionalne države koja je
priznavala vjerski i etnički pluralitet, turska
nacionalna država je zakonskim rješenjima
turcizirala stanovništvo naseljeno iz balkan-
skih država. U tom smislu, Rumelija pred-
stavlja geografski i kulturni korijen za veliki
dio današnjeg turskog naroda.
Dosadašnja historiografija koja se bavila
historijom Balkana u novom vijeku, stav-
• 306 •
ljala je akcenat na legitimnu borbu hrišćan-
skih nacionalnih država za oslobođenje od
osmanske vlasti. Prilozi objavljeni u ovom
Zborniku radova proces deosmanizacije sa-
gledavaju iz perspektive žrtve, slavenskih
muslimana (uglavnom Bošnjaka) koje su
političke elite novonastalih hrišćanskih dr-
žava percipirale kao “Turke” i nepoželjne
elemente. U tom smislu, Zbornik popunjava
značajnu prazninu u historiografiji, ali isto-
vremeno otvara i nove mogućnosti sagleda-
vanja historije Balkana u XIX i XX stoljeću.
Bilo bi korisno istražiti u kojoj mjeri je pro-
ces deosmanizacije Smederevskog sandžaka
bio model prema kojem je planirano “oslo-
bođenje” ostalih južnoslavenskih zemalja
pod osmanskom vlašću i kako su ti događaji
uticali na odnos Bošnjaka prema južnosla-
venskim integracijama.
jasmin ćosićkić
Marwa Elshakry, Reading Darwin
in Arabic, 1860-1950, University of
Chicago Press, 2013, 439 str.
Ova knjiga je historijsko istraživanje
utjecaja darvinizma na arapsku oblast pu-
tem analize diskursa oko Al-Muqtataf-a,
koji je bio prvi časopis za laike u ovoj oblasti.
Ovdje se težište postavlja na analizu različi-
tih tumačenja darvinizma i metateksta kao
što su suvremena društvena i politička mi-
šljenja. Pri tome se i Darwin ne tretita kao
predložak za tumačenje diskursa koji su usli-
jedili nego kao jedan dio sistema značenja i
reference. Dakle dosljedno se istražuje pro-
ces kako se formira tačka reference, napri-
mjer, tradicija/modernost ili Islam/Zapad
od 1860. do 1950. godine, putem promjene
unutar dotičnog sistema.

Početna tačka prodora darvinizma u
arapsku oblast bila je misionarska škola u
Bejrutu. Oko nastavnika prirodonoznan-
stvenih disciplina te škole publikovan je
časopis Al-Muqtataf 1876. godine. Tu je
Darwin najprije bio ocijenjen negativno, ali
kasnije je teza o napretku čovječantsva pu-
tem postepene evolucije jednom valjanom
hipotezom ocijenjena pozitivno. A tu se
dosljedno kritizira materijalistički nazor da
je čovjek po vrsti isti sa životinjom, iako se
pokazalo da je životinjski instinkt proizvod
evolucije. Čak se evolucija dominantno
smatrala kao proizvod Božijeg plana kori-
steći kršćansku prirodnu teologiju. U ovom
smislu se pozitivno prihvata protestantska
prirodna teologija po kojoj se evolucija tu-
mači kao znanstveni dokaz Proviđenja koje
objavljuje prirodnu cjelovitost i zakonitost.
Na ovo je utjecala činjenica da je misionar-
ska škola bila središte upoznavanja darviniz-
ma. Nastavni pravac te škole je bio spoznaja
egzistencije Proviđenja putem prirodoznan-
stvenog odgajanja. U ovom kontekstu zbog
egzistencije (prirodne) znanosti kao medi-
juma odnos između islama i kršćanstva nije
bio jednostavan sukob. Ali oni koji rukovo-
de misionarsku školu su osjećali opasnost za
svoju religiju, tek kada se pokušavalo da se
racionalno znanje i religija razlikuju putem
tumačenja arapske riječi Ilm-a na način Ba-
con-a, jer su oni namjeravali proširiti znanje
o jedinstvenom vladanju Proviđenja u priro-
di putem znanosti protiv takvog agnostiz-
ma. Kao posljedica ovog incidenta uredniš-
tvo časopisa Al-Muqtataf-a se 1884.godine
preselilo u Kairo.
Al-Jisr je pronašao tačku pomirenja reli-
gije sa znanošću ulaskom u agnostizam zbog
poznavanja Prvog uzroka putem logičnog
nagađanja 1888. godine. Ovakva popu-
larnost agnostizma predstavlja jasno isto
prikazi
ono kao što se prodir darvinizma u arapsku
oblast temeljio ne na Darwinovom mišlje-
nju nego na mišljenju Herberta Spencera.
Razlikovanje oblasti religije i znanosti se
pozitivno ocjenjivalo tom prostoru u drugoj
polovini 19. stoljeća kao temelj podsticanja
liberalističke modernizacije. U ovom smislu
engleska vladavina u Egiptu nije bila pred-
met kritike nego se smatrala kao odgovaraju-
ći moment modernih reformi. Arapska mo-
dernizacija se diskutirala u pravcu Spencera
u smislu društvenog progresa. A u tadašnjoj
Europi se može pronaći ovakvo mišljenje da
društvo postepeno napreduje putem pobolj-
šanja individuuma. Zanimljivo je kako su
oni opravdavali aneksiju Sudana spajajući
rasnu diferenciju od zajedničkog pradjeda s
društvenim progresom u smislu civilizova-
nja. Ismail Mazhar, prvi prevodilac Darwi-
nove knjige Origin of Species (1918. godine),
postavlja Darwina u znanstvenoj tradiciji
Islama i Zapada. Ovdje postoji namjera da
se islamu osigurava mogućnost kulturnog
progresa ili preporoda putem pozitivnog
uvođenja kulturnih proizvoda sa Zapada,
naglašavajući historiju međusobnog utjeca-
ja između Islama i Zapada. Kasnije se po toj
logici pojavio diskurs da se zahvaljuje Egip-
ćanima kao osnivačima velike civilizacije, pri
čemu su razlikovali sebe od Afrikanaca kao
divlje i niže rase. Ovo je jedan primjer utje-
caja darvinizma na formiranje egipatskog
nacionalizma.
Muhammad Abduh je kroz zahtjev za
historijom znanstvnih otkrića u Kuranu po-
kušavao pomiriti znanost s religijom. I ovdje
se u centru nalazi agnosticizam. Njemu je
koristila znanost kao istraživanje apsolutnog
pravila u prirodi putem nagomilavanja em-
pirijskih iskustava. U ovom smislu se tumači
da znanost pretpostavlja egzistenciju Boga
kao Prvog uzroka. I njegovo zanimanje za
• 307 •
 prikazi
darvinizam se nalazi u okviru kritike protiv
stagnacije islama koji samo nastoji sačuvati
tradicionalno tumačenje. On je želio prepo-
rod racionalne i logične religije. A istodob-
no se pojavio novi kontekst da se engleska
vladavina u Egiptu kritizira zbog pojačava-
nja panislamizma. I dalje kritika konzerva-
tivnog islama je podsticala rekonstrukciju
pojma islama, prvenstveno smatrajući islam
jednom civilizacijom.
U vremenu oko Prvog svjetakog rata po-
javilo se kolektivističko tumačenje darviniz-
ma umjesto dotadašnjeg individualističkog.
Po tom mišljenju se progres osigurava ne po-
vjerenjem u napor individuuma nego uprav-
ljavanjem društvom kao jednim organskim
bićem. Razočaranje o to što liberalizam nije
pridonio društvenom blagostanju uzroko-
valo je pojavu mutualističkog progresa na
osnovu međusobnog nagrađivanja u smilsu
Kropotkina. Iza toga dolazi pojačana kritika
engleskog imperijalizma, čime se postavio
temelj širenju socijalizma u arapsku oblast.
Zbog toga pri širenju socijalizma na ove
prostore glavni lik nije bio Karl Marx nego
Alfred R. Wallace koji ističe egzistenciju
nevidljivog posrednika u prirodi kao Prvog
uzroka. Putem tumačenja Prvog svjetskog
rata kao jedne posljedice sebičnog individu-
alizma, materijalizam je postao predmetom
žestoke kritike kao misaoni temelj ovoga in-
dividualizma i ateizma. I poslije toga umje-
sto mutualističkog tumačenja pojavilo se
mišljenje da se progres osigurava putem bi-
ološke i društevne reforme koji se usavršava
državom kojom upravljaju tehnokrate.
A sa druge strane Zapad se ocjenjuje
negativnije u vezi sa pojačavanjem i proši-
renjem nacionalizma. Zbog toga mišljenje
evolucije koja se često preklapa sa zapad-
noeuropskim progresom postepeno gubi
svoju snagu u arapskoj oblasti. To istodobno
• 308 •
znači da je taj proces među mlađim narašta-
jima koji su zahtijevali revolucijsko djelo-
vanje gubio privlačivost mišljenju evolucije
koje je bilo znanstveni temelj misli o poste-
penom i reformističkom napretku društva.
Iz cjelokupnog izlaganja postaje jasno da
je ova knjiga važna kao pregled historije dar-
vinizma u arapskoj i islamskoj oblasti. Isto-
dobno, razumijevanje procesa kako se poli-
tički stav za ili protiv Zapada i nacionalizam
formira u arapskoj oblasti pod utjecajem dar-
vinizma može doprinijeti jasnijem razumije-
vanju sadašnje arapske oblasti. Ali tu ima i
otvorenih pitanja. U knjizi se nikako ne raz-
matra kakav je utjecaj pedagoško mišljenje
Spencera imalo na prethodno i suvremeno
mišljenje u arapskoj oblasti, iako se pokazuje
da je njegova knjiga o pedagogiji igrala važ-
nu ulogu prilikom upoznavanja arapskom
oblasti s njegovom misli. U srpskohrvatskoj
oblasti pod austrougarskom upravom ta je
knjiga imala funkciju mosta između Herbar-
tističke teorije o kulturnim stepenima, naro-
čito, Tuiskona Zillera ili Wilhelma Reina i
evolucionizma. U ovom smislu se ne razma-
tra širi kontekst, t. j. utjecaj darvinizma na
arapsku ili islamsku humanističku znanost
pored političkih i društvenih razmišljanja.
Odnos između religije i znanosti je bio važ-
no pitanje. Tu se pojavio agnosticizam kao
valjano rješenje toga pitanja. I istodobno se
čovječanstvu dao poseban položaj, iako se
po agnosticizmu čovječjim sposobnostima
zadala određena granica. O takvoj historiji
možemo saznati čitanjem ove knjige.
Kako je darvinizam konkretno djelovao
čak i na pojam čovječanstva? Kako se kon-
ceptirao individualan razvoj u okviru mišlje-
nja da poboljšavanje individuuma doprinosi
napretku društva? I kakav odnos je koncept
o individualnom razvoju imao s pojmom
društva? Na ova pitanja ne odgovara ova

knjiga. Zbog toga autorska metoda, t. j. izla-
ganje Darwina kao jedan dio historijskih
tekstova, napokon ne može pružiti ništa
drugo nego samo političku historiografiju
oko darvinizma.
mitsutoshi inaba
Zijad Šehić, U mojoj Bosni: povodom
stogodišnjice posjete cara Franje Josipa
I Bosni i Hercegovini od 30. maja do
4. juna 1910, Dobra knjiga, Sarajevo,
2013, 205 str.
Evropa, kao povijesni prostor na prela-
zu 19. i 20 stoljeća još uvijek je dominirana
monarhijama i vladajućim dinastijama. Kra-
ljevi, vojvode i drugi velikodostojnici bili su
vodeće ličnosti tog doba, koje, iako tehnički
modernizovano, svojim duhom neodoljivo
podsjeća na feudalnu Evropu. Na neki način
može se reći da su vladarske dinastije bile
personifikacija pojedinih država. Zahvalju-
jući svom položaju u društvu i važnosti u
svakodnevnim političkim dešavanjima vla-
darske posjete na prijelomu 19. i 20. stoljeća
su imale veliki značaj u međunarodnim od-
nosima, ali i na dešavanja u unutrašnjo-po-
litičkom planu. Te posjete su bile od strane
medija, pretežno štampe, izuzetno popraće-
ne i davana im je velika pažnja.
Posjeta cara Franje Josipa I Bosni i Her-
cegovini od 30. maja do 4. juna 1910. je
događaj historijskog značaja, koji je doma-
ća historiografija nedovoljno istražila. Ova
posjeta je najčešće dovođena u vezu sa neu-
spješnim atentatom na zemaljskog poglavara
Varešanina, budući da je atentat bio planiran
da se izvrši na samog cara za vrijeme posjete.
Zbog 40 godina duge habsburške vlasti u
Bosni i Hercegovini, razmatranje toka ove
prikazi
posjete i njezinih posljedica je od izuzetne
važnosti za historičare, koji istražuju ovaj
period. Zadatak da popuni praznine u nauci
preuzeo je prof.dr. Zijad Šehić sa knjigom U
mojoj Bosni – povodom stogodišnjice posjete
cara Franje Josipa I Bosni i Hercegovini od 30.
maja do 4. juna 1910. Na nešto više od 170
stranica sintetičkog teksta, Šehić je detaljno
obradio ovaj historijski događaj donoseći,
uz sam opis toka i analize posjete, mnoštvo
fotografija i novinskih članaka, koji čitaoca
vraćaju u prošlo vrijeme i ilustruju ono što
autor prikazuje na najbolji način.
Knjiga se sastoji od devet poglavlja u
kojima Šehić hronološki prati dešavanja
od najave dolaska Franje Josipa u Bosnu i
Hercegovinu i priprema za njegov doček
(Prvo poglavlje), zatim nastavlja prateći
putovanje od Bosanskog Broda do Sarajeva
što je sadržaj drugog poglavlja. Od trećeg
do šestog poglavlja detaljno je predstavio
carev boravak u Sarajevu, a sedmi dio prati
carevu posjetu Mostaru. Sam boravak cara i
njegove aktivnosti, kao i popratna dešavanja
za vrijeme njegove posjete čine najobimniji
dio knjige, koji je bogato ilustrovan foto-
grafijama i opisom svih dešavanja, tako da
čitalac u potpunosti stječe dojam, kao da je
prisustvovao svim dešavanjima. Osim opisa
samog boravka cara, knjiga sadrži još neke
dijelove, koji su posebno vrijedni histori-
čarima. U tim dijelovima autor razmatra
povode za samu posjetu, pripreme za istu,
kao i odjek koji je posjeta imala, u zemlji i
inostranstvu, što je posebno značajno, jer
posjetu, a samim time i Bosnu i Hercegovi-
nu Šehić stavlja u kontekst svjetskih dešava-
nja u tom periodu, pogotovo s obzirom na
diplomatske odnose između velikih sila u
Evropi. Najviše pažnje ocjeni, odnosno po-
sljedicama putovanja autor je dao u osmom
poglavlju, gdje je analizom tadašnje štampe
• 309 •
 prikazi
i diplomatskih izvještaja dat pregled razli-
čitih stavova u vezi sa carevom posjetom u
brojnim evropskim državama. Na osnovu te
analize dolazi se do zaključka da je u tadaš-
njoj svjetskoj javnosti posjeta habsburškog
suverena imala različite odjeke. U zapadnim
zemljama, uključujući tu i Veliku Britaniju i
Francusku, posjeta je ocijenjena uspješnom,
a okarakterisana je kao pečat aneksije, koja
se desila dvije godine ranije i careve uspješne
politike. U Srbiji i Rusiji, sa druge strane, na
carevu posjetu se gledalo sa manje odušev-
ljenja, navodeći kako je izraz oduševljenja
kod naroda zapravo bio signal činjenice da
se “narod pomirio sa svojom sudbinom”
(str.150). Primjetno je da je negativan stav
o posjeti bio izraženiji u zemljama, koje su
imale teritorijalne aspiracije na Monarhiju
ili koje su direktno poticale zaoštravanje od-
nosa sa njom, što dokazuje njihovo nezado-
voljstvo činjenicom da se Bosna i Hercego-
vina nalazila u sastavu Austro-Ugarske.
U domaćoj javnosti careva posjeta je
dočekana izuzetno srdačno. Zaključak do
kojeg dolazi Šehić jeste da je careva posjeta
naišla na značajan entuzijazam kod stanov-
ništva, bez obzira na razlike u vjeri i etnič-
koj pripadnosti. To je bio rezultat brižne
pripreme za posjetu, ali i okolnosti, koje su
tada vladale. Naime, poznato je da je au-
stro-ugarska politika u Bosni i Hercegovi-
ni u tom periodu težila izgradnji ravnoteže
među narodima u zemlji, pokušavajući na-
praviti lojalne strukture unutar svake od tri
etničke grupe. Ta politika je dovela do toga
da je postojala simpatija prema vladajućem
režimu kod značajnog dijela stanovništva,
što je uz perspektivu najavljenog otvaranja
sabora i rješavanja agrarnog pitanja zasigur-
no jačalo optimizam kod stanovništva i vje-
ru u državni sistem pa je samim time i car,
kao simbol tog sistema dočekan sa velikom
• 310 •
dobrodošlicom. Također, politika Monarhi-
je je u godinama pred carev dolazak pokazi-
vala znake kompromisa sa domaćim elitama,
ali se u isto vrijeme trudila da olakša položaj
ruralnog dijela stanovništva raznim mje-
rama, poput poreske reforme, poboljšanja
zakonodavstva u pogledu davanja kredita i
slično. Sa druge strane, posjeta osamdeseto-
godišnjeg monarha pokrajini, koju je samo
dvije godine ranije aneksirao svjedočila je ne
samo da je Bosna i Hercegovina u njegovim
projekcijama zauzimala važno mjesto u unu-
trašnjoj i vanjskoj politici Monarhije, nego i
da je posjeta na određen način bila potvrda
uspjeha njegove politike u Bosni i Hercego-
vini, koja je nakon aneksije dobila ustav, a
nedugo nakon posjete sa radom je počeo i
bosanskohercegovački sabor, što su bili jasni
pokazatelji napretka zemlje, ali i njene inte-
gracije u Habsburšku monarhiju.
Posljednje, deveto poglavlje, zauzima
posebno mjesto u ovoj knjizi. Naime, u tom
poglavlju Šehić razmatra početak rada sabora
i neuspješni atentat Bogdana Žerajića na ze-
maljskog poglavara Marijana Varešanina 15.
juna 1910. Atentat je izvršen kao iskupljenje
za planirani, a neizvršeni atentat na cara za
vrijeme njegove posjete. Iako je sam atentat
završio neuspješno, a atentator počinio samo-
ubistvo Žerajić je inspirisao mnoge ekstre-
miste da na nasilan način pokušaju dovesti
do prevrata tj. do ujedinjena svih Slavena i
uništenja Austro-Ugarske. U tom kontekstu
treba posmatrati neuspjeli atentat na Vareša-
nina 1910. i na uspjeli atentat na nadvojvo-
du Franza Ferdinanda 28. juna 1914. koji je
bio okidač za početak svjetskog rata. Sa tim
u vidu čitalac se upita, koliko ljudskih sudbi-
na visi o koncu jednog događaja te se na neki
način mogu uporediti posljedice “uspješne”
posjete cara iz 1910. i “neuspješne” posjete
prestolonasljednika četiri godine kasnije.

Knjigu dr. Šehića osobno preporučujem
svima, koji žele da se informiraju o jednom
važnom događaju iz bosanskohercegovačke
prošlosti, ali i onima koji žele da osjete samu
atmosferu tog vremena i posljedice koje su
proizašle iz tih dešavanja. Autor se kori-
stio kvalitetnim izvorima, u najvećoj mjeri
štampom i relevantnom literaturom, koju je
znalački sintetizirao sa svojim istraživanjem
u bečkim i sarajevskim arhivima. U istraži-
vanju učinjenom za potrebe ovog djela kon-
sultovana je građa šest arhivskih fondova, 16
časopisa i 24 do sada objavljena rada. U teh-
ničkom smislu svakako treba pohvaliti stil
pisanja kao i autorov trud da prikupi obilje
fotografija (ukupno 55) koje su kvalitetno
ilustrovale tekst. Ovo djelo, bez sumnje,
predstavlja vrijedan prilog modernoj bosan-
skohercegovačkoj historiografiji i zaslužuje
pozitivnu ocjenu u svakom smislu.
muhamed nametak
Andrej Rodinis, Povratak Povelje
kralja Dabiše: izvršenje arhivskih
sporazuma i restitucija građe, Društvo
za proučavanje srednjovjekovne
bosanske historije – Stanak, Sarajevo,
2014, 167 str.
Jedina originalna povelja srednjovjekov-
nih bosanskih vladara koja se nekoć nalazila
u arhivskim ustanovama Bosne i Hercego-
vine bila je čuvena povelja bosanskog kralja
Stjepana Dabiše kćerki Stani od 26. aprila
1395. godine. Ova povelja se nalazila u Kuć-
nom, dvorskom i državnom arhivu u Beču
još od septembra 1815, i tu je čuvana sve do
1976. godine. Slika ove povelje nalazi se na
naslovnoj stranici Glasnika arhiva i Arhivi-
stičkog udruženja Bosne i Hercegovine, naj-
prikazi
značajnijeg arhivističkog časopisa u zemlji.
Danas se povelja kralja Stjepana Dabiše čuva
u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine
u Sarajevu.
Andrej Rodinis, autor knjige Povratak
povelje kralja Dabiše, je kroz prizmu ove po-
velje i uz poseban osvrt na nju, uspješno pri-
kazao postupak restitucije arhivske građe iz
Austrije u bivšu Jugoslaviju. Pri pisanju ovog
djela korišteni su dokumenti koji se tiču ove
problematike, a najvećim dijelom knjiga
je rađena na osnovu dokumentacije koja je
uništena prilikom nemilih događaja i požara
u Arhivu Bosne i Hercegovine na dan 7. fe-
bruara 2014. godine.
U prvom dijelu pod naslovom Arhivi u
međunarodnom pravu autor je obradio hi-
storijat arhivskog prava, s posebnim nagla-
skom na restituciju arhivske građe. Na po-
četku poglavlja navode se postupci predaje
i raspodjele arhivske građe i situacije kada
je dolazilo do istih. Ono što je autor poseb-
no naveo u ovom poglavlju je Münsterski
mirovni ugovor iz 1648. godine, jedan od
najvažnijih ugovora iz tog vremena, a koji je
služio kao model za rješavanje arhivskih pi-
tanja. Dalje se navode ugovori koji su unijeli
važne novine vezane za arhivska pitanja na
međunarodnom planu. Bečki ugovor od 30.
oktobra 1866. godine smatra se prvim tre-
tiranjem arhivske građe kulturnim dobrom
koje treba zaštititi. Otvaranje novog poglav-
lja u historiji arhiva donosi Drugi svjetski
rat kada je veliki dio građe bio uništen, za-
plijenjen ili skriven u tajnosti od strane drža-
va koje su došle u posjed te građe. Početkom
šezdesetih godina 20. stoljeća restituciji se
poklanjala posebna pažnja. Autor navodi
konferencije koje su se bavile pitanjima po-
vrata arhivske građe. Od rezolucija koje su
navedene u daljnjem tekstu, autor posebno
ističe XVIII generalnu konferenciju na kojoj
• 311 •
 prikazi
je prvi korak pred UNESCO-m napravila
upravo Jugoslavija. Ona je predložila rezolu-
ciju o vraćanju arhivske građe koju su bivše
metropole ili okupacijske sile prenijele na
svoj teritorij zemljama u kojima su stvorene.
Na kraju poglavlja autor navodi dokument
koji je usvojen 1995. godine u Guangzhou
Position Paper, a u kome je navedeno gledi-
šte arhivske zajednice na zahtjeve za povra-
tom arhivske građe.
U drugom dijelu govori se o prvoj fazi
arhivskog sporazuma (1923-1941) gdje
zbog nestanka Habsburške monarhije i po-
jave novih država na njenom tlu dolazi do
povećane potražnje arhivske građe i raz-
govora o načinima rješavanja ovih pitanja.
Spominje se St. Germainski ugovor, jedini
koji se odnosi na bosanskohercegovačka ar-
hivska pitanja. Tu su regulirana dva načelna
problema: pitanje restitucije i pitanje preda-
je građe koja se odnosi na bivši austrougarski
teritorij. Austrija i Kraljevina SHS su 1923.
potpisale arhivski sporazum na osnovu St.
Germainskog ugovora koji je bio temelj za
povrat Dabišine povelje u Bosnu. Ono što
je ključno za ovu cjelinu je brzopletost no-
vonastalih država oko preuzimanja arhivske
građe. Prednost je davana historijskoj građi,
dok je administrativna zanemarivana. Autor
navodi da Jugoslavija u tom periodu nije po-
svetila odgovarajuću pažnju ovom pitanju
što je kasnije dovelo do problema.
U trećem dijelu, koji se odnosi na period
od 1945. do 1961. godine, autor na počet-
ku navodi zasluge brojnih autora zahvalju-
jući kojima se zna mnogo toga o ovoj fazi,
a među kojima je iz Bosne i Hercegovine
samo Ferdo Hauptmann. U nastavku ovog
poglavlja Rodinis opisuje restituciju arhiv-
ske građe poslije Drugog svjetskog rata.
Spomenuti su mirovni ugovori koje je Ju-
goslavija potpisala, a koji sadrže i odredbe
• 312 •
o restituciji arhivske građe kao i odredbe o
nadoknadi izgubljene ili uništene građe, te
zahtjevi koje je Jugoslavija uputila Italiji,
Mađarskoj i Austriji za povrat arhivske gra-
đe. Autor se posebno osvrnuo na restituciju
građe iz Austrije. Služio se člankom Kasima
Isovića u kojem su opisane pošiljke arhivske
građe iz Austrije. Posebno važnom autor
navodi 1958. godinu. Tada počinju prego-
vori o arhivskom pitanju na osnovu kojih
su izrađene posebne liste za povrat arhivske
građe. Formirana je mješovita jugoslaven-
sko-austrijska komisija stručnjaka (MJAK)
koja se bavila ovom problematikom. Prvi
dokument o konkretnim potraživanjima od
Austrije dostavljen je iz Sarajeva 10. marta
1960. godine. Autor navodi stavke arhivske
građe koja se izričito odnosi na Bosnu i Her-
cegovinu, te da se povelja kralja Dabiše prvi
put potraživala u knjizi zahtjeva iz 1960.
godine. Također je navedeno da su zahtjevi
Bosne i Hercegovine, u odnosu na knjigu
zahtjeva u cjelosti, daleko manji od hrvat-
skih i slovenskih. Dalje se navode pregovori
iz 1961. koji su bili obilježeni različitim tu-
mačenjima odredbi arhivskog sporazuma iz
1923. godine. Razlog za prekid ovih prego-
vora je, prema jugoslavenskim izvorima, po-
kušaj austrijske strane da preispituje arhivski
sporazum iz 1923, te da se zasjedanja dogo-
varaju diplomatskim putem. Austrija je sma-
trala da MJAK nije mogla obaviti posao koji
joj je povjeren. Obnova pregovora počela je
u sedamdesetim godinama 20. stoljeća.
U četvrtom dijelu, koji se odnosi na pe-
riod od 1975. do 1989. godine, autor govori
o nastavku pregovora o izvršenju arhivskog
sporazuma. On obrađuje Otvoreno pismo
o neispunjenom arhivskom sporazumu iz-
među Jugoslavije i Austrije, a koje se nalazi
u prilogu djela, i koje je bilo povod Arnoldu
Suppanu da kroz izdanje Arhivista upozori

na problem arhivskog sporazuma. Također,
je opisano Prvo zasjedanje MJAK-a na kome
su formirane grupe za preuzimanje arhivske
građe, te razmatranje austrijskih zahtjeva
prema Jugoslaviji i restituciju u ratu odnese-
nih predmeta. Formirana je i posebna grupa
za identifikaciju i preuzimanje muzejskih
i umjetničkih predmeta. U nastavku djela
autor piše o kontrazahtjevima Austrije koji
su dodatno utjecali na izvršenje arhivskog
sporazuma. Prikazani su Austro-ugarski
konzulat u Sarajevu, bosanskohercegovačko
odjeljenje Zajedničkog ministarstva finan-
cija (BHO) kao i uspjesi na prikupljanju
arhivske građe u kojima se navodi da je prva
lista arhivske građe za primopredaju zvanič-
no usaglašena 23. januara 1976. godine. U
ovom dijelu autor u kratkim crtama prika-
zuje arhivsku građu prikupljenu iz Austrije, a
koja se nalazi u Arhivu Bosne i Hercegovine.
U završnom osvrtu, autor naglašava mi-
šljenje Charlesa Kecskemétyja koji je rekao
da uništavanje arhivske baštine pokazuje
kako su nedjelotvorna pravna sredstva koja
je međunarodna zajednica prihvatila za za-
štitu kulturnih dobara u slučaju rata, te kako
u ovakvim uvjetima restitucija predstavlja
loš potez. Primjer nam je rat u Bosni i Her-
cegovini kada je uništena arhivska građa
koja je velikom mukom dopremljena u Bo-
snu i Hercegovinu.
Dakle, na kraju se može zaključiti da je
autor, koristeći relevantnu literaturu, na
veoma znanstven, razumljiv i cjelovit način
prikazao postupak restitucije arhivske gra-
đe iz Austrije u bivšu Jugoslaviju, a posebno
kroz putovanje Dabišine povelje. To putova-
nje se, zahvaljujući sporazumu koji su pot-
pisale Austrija i Kraljevina SHS 1923, za-
vršava tek 1976. godine dolaskom u Bosnu
i Hercegovinu. Uz ovu povelju, iz Bečkog
Kućnog, dvorskog i državnog arhiva Bosni
prikazi
i Hercegovini je predat i prijepis Dabišine
povelje Vuku Vladislaviću od 7. novembra
1392. godine, načinjen 1600. godine, a koji
se danas nalazi u Arhivu Bosne i Hercegovi-
ne. Na samom kraju djela priložen je i kvali-
tetni snimak povelje kralja Stjepana Dabiše
s velikim dvostranim visećim kraljevskim
pečatom u onom stanju u kojem se nalazila
dok je čuvana u Arhivu.
Djelo Andreja Rodinisa, Povratak Pove-
lje kralja Dabiše: izvršenje arhivskih spora-
zuma i restitucija građe predstavlja ključan
znanstveni doprinos i temeljno istraživanje
u oblasti restitucije arhivske građe. Također,
ono je i motiv da se u budućnosti preispitaju
slični postupci i zahtjevi za povratom pred-
meta arhivske, muzejske i druge baštine, te
da pokušamo izvući pouku iz ranijih greša-
ka.
edin korman
Zijad Šehić, Eksperiment u svjetskoj
laboratoriji Bosna, Međunarodna
diplomatija u vrijeme disolucije
SFRJ i agresije na Republiku Bosnu
i Hercegovinu (do Vašingtonskog
sporazuma 1994.), Sarajevo, 2013,
390 str.
Dešavanja u vezi sa agresijom na Republi-
ku Bosnu i Hercegovinu (RBiH) 1992-1995
izazvala su veliku pažnju naučnika u raznim
disciplinama društvenih nauka, što je rezul-
tiralo velikim brojem bibliografskih jedinica
koje su razmatrale pojedine aspekte ratnih
zbivanja. Studije koje su se bavile glavnim to-
kovima međunarodne politike i diplomatije
u odnosu na bosansku krizu uglavnom su se
fokusirale na određene države, organizacije
ili institucije koje su imale presudan uticaj na
• 313 •
 prikazi
tok ratne drame. Međutim, izostao je sveo-
buhvatan pregled odnosa međunarodne za-
jednice prema krizi u Socijalističkoj Federa-
tivnoj Republici Jugoslaviji (SFRJ), a potom
i prema agresiji na RBiH. Knjiga prof. dr.
Zijada Šehića Eksperiment u svjetskoj labo-
ratoriji Bosna dokazuje da metodološki pri-
stup uporednog praćenja politike najznačaj-
nijih međunarodnih činilaca, u korelaciji sa
razmatranjem procesa dezintegracije SFRJ
i političke krize u RBiH, može pridonije-
ti dubljem razumijevanju glavnih uzroka i
toka rata u Bosni i Hercegovini 1992–1995.
U stručnom smislu, problem razmatranja
odnosa međunarodne diplomatije prema
bosanskohercegovačkom ratu 1992–1995
predstavlja nedostupnost službenih doku-
menata iz arhiva zemalja koje su imale ak-
tivnu ulogu u njemu. I pored toga, Šehić je
koristeći se dostupnom građom publicira-
nom u stručnim časopisima za diplomatiju,
referentnom literaturom i pisanjem medija,
uvjerljivo i argumentirano rekonstruirao me-
đunarodni diplomatski okvir unutar kojeg se
dešavala bosanska tragedija.
Knjiga je prema hronološkom principu
podijeljena u tri glave sadržajno omeđene
ključnim događajima na unutrašnjopolitič-
kom planu u SFRJ i RBiH, odnosno najvaž-
nijim inicijativama međunarodne zajednice
tokom agresije na RBiH. Prva glava, SFRJ –
država koja je lagano odumirala, prati proces
disolucije SFRJ, mjere koje u vezi s proce-
som preduzima međunarodna diplomatija
i implikacije raspada federacije na političke
prilike u RBiH. Autor je dao sistematičan
pregled geneze jugoslavenske krize, osvrću-
ći se na glavne uzroke raspada države. Opća
društvena kriza u SFRJ, uz nestanak inte-
grativne političke figure Josipa Broza i slom
vladajuće ideologije, otvorila je prostor za
nastupanje nacionalističkih snaga. Naciona-
• 314 •
listički nemiri koji su srušili Jugoslaviju ge-
nerirani su u Srbiji – od pitanja autonomije
Kosova s početka osamdesetih godina proš-
log stoljeća, preko reinterpretacije srpske
historije u književnosti, do objave Memo-
randuma Srpske akademije nauka i umetno-
sti (SANU) 1986. godine. Nacionalistička
strujanja u srbijanskom društvu najbolje je
razumio Slobodan Milošević, koji je dola-
skom za predsjednika Centralnog komiteta
Saveza komunista Srbije artikulirao srpske
nacionalne zahtjeve za jedinstvom Srbije
i Jugoslavije. Milošević je na Gazimestanu
28. juna 1989. godine, povodom šestogo-
dišnjice Kosovske bitke, najavio osvajačke
ambicije utemeljene na tragovima srednjo-
vjekovne srpske države. Međurepubličke
protivrječnosti naročito su postale vidljive
na 14. vanrednom kongresu Saveza komu-
nista Jugoslavije (SKJ). Komunizam je po-
ražen na višepartijskim izborima u Sloveniji,
Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini, od kada
su ključnu ulogu u rješavanju jugoslavenske
krize imala republička vodstva i Jugosla-
venska narodna armija ( JNA). Milošević je
najprije pokušao iznuditi vanredno stanje u
SFRJ s namjerom da ostvari političku kon-
trolu nad državom služeći se srpskim blo-
kom u Predsjedništvu SFRJ i JNA. Nakon
što u tome nije uspio, okrenuo se politici
stvaranja srpske nacionalne države na prin-
cipu svi Srbi u jednoj državi, u čemu je imao
podršku političkih lidera Srba iz Hrvatske i
Bosne i Hercegovine, te JNA. Od kraja mar-
ta do početka juna 1991. godine održano je
šest sastanaka republičkih lidera, ali nije po-
stignut kompromis između dva suprotstav-
ljena stajališta o modelu preuređenja SFRJ
– konfederalnog ili federalnog.
U pogledu refleksije međunarodne di-
plomatije na jugoslavensku krizu, autor
se osvrnuo na reagiranja ključnih aktera

u svjetskoj politici, prije svih Sjedinjenih
Američkih Država (SAD) i Evropske za-
jednice (EZ), te najvažnijih međunarodnih
organizacija i institucija. Već u novembru
1990. godine američka obavještajna agen-
cija CIA je opominjala da je jugoslavenski
eksperiment propao i da se najkasnije za
osamnaest mjeseci mogu očekivati sukobi.
Početkom 1989. godine, službena politika
SAD načelno je podržavala očuvanje ju-
goslavenskog državnog saveza u bilo kojoj
formi. Nešto kasnije, SAD su se izjasnile
da demokratizacija političkog procesa ima
prednost u odnosu na očuvanje cjelovitosti
Jugoslavije. U proljeće 1991. godine Bušova
(Bush) administracija je shvatila da održa-
nje jedinstvene Jugoslavije pod vodstvom
premijera Markovića više nije moguće, od
kada se zalaže za njeno preuređenje u labavu
konfederaciju suverenih država. Manje-više
suzdržana i nedosljedna politika Vašingtona
rezultat je činjenice da su SAD prestale sma-
trati Jugoslaviju važnim područjem za ame-
ričke nacionalne interese. Vanjska politika
SAD bila je zaokupljena krizama u Perzij-
skom zalivu, Sovjetskom Savezu i kolapsom
komunizma u istočnoj i jugoistočnoj Evropi.
I zbog unutrašnjopolitičkih razloga – pred-
sjedničkih izbora u novembru 1992. godine
– Bušova administracija je bila sklona pre-
pustiti rješavanje jugoslavenskog problema
Evropljanima. Savjet ministara EZ zauzeo je
oktobra 1990. godine stav da je neophodno
podržati jedinstvo i integritet Jugoslavije, uz
sprovođenje procesa demokratizacije i eko-
nomskih reformi. Kriza u Jugoslaviji bila je
prva ozbiljna kušnja sposobnosti EZ-a da
djeluje kao međunarodni subjekt. Ubrzo
se pokazao manjak instrumenata za vođe-
nje ozbiljne vanjske politike: EZ nije imala
oružane snage, zajedničke ciljeve niti aparat
za usklađivanje vlastite spoljne politike. Za
prikazi
većinu evropskih zemalja kriza je bila prili-
ka da, nakon perioda Hladnog rata, redefi-
niraju svoju spoljnu politiku i geopolitičke
interese. Nedosljednost, neodlučnosti i pro-
tivrječnost interesa u međunarodnoj diplo-
matiji stvorili su uslove koji su među akte-
rima jugoslavenske krize najviše pogodovali
najjačem: Miloševiću i JNA.
Kada je krajem avgusta 1991. godine
JNA ušla u otvorenu agresiju protiv Hrvat-
ske, EZ je sazvala Mirovnu konferenciju na
kojoj je Velika Britanija preuzela diplomat-
sku inicijativu. Već u ranoj fazi posredova-
nja EZ-a došli su do izražaja suprotstavljeni
interesi pojedinih članica zajednice. Brutal-
ni napadi JNA na hrvatske gradove potakli
su Njemačku da javno obznani da će prizna-
ti jednostrano proglašenu nezavisnost Slo-
venije i Hrvatske. Francuska, tradicionalni
saveznik Srbije, protivila se preuranjenom
priznanju dviju republika jer je smatrala
da Njemačka time želi ostvariti presudan
politički uticaj i vlastiti geostrateški interes
u jugoistočnoj Evropi. Velika Britanija je
preko predsjedavajućeg Konferencije Pitera
Karingtona (Peter Carrington) takođe či-
nila diplomatske napore da spriječi odluke
o priznanjima. No, Miloševićevo odbijanje
mirovnog sporazuma na plenarnoj sjednici
Konferencije ograničilo je manevarski pro-
stor članicama EZ-a koje su se zalagale za
očuvanje preuređene države. Bez obzira na
britansko-francuska protivljenja, Njemačka
je 23. decembra 1991. godine formalno pri-
znala Sloveniju i Hrvatsku. S druge strane,
britanska diplomatija imala je ključni uticaj
na odluku EZ-a da neće vojno intervenira-
ti u jugoslavenskoj krizi. Autor rezimira da
su političke odluke donesene u septembru
1991. godine – EZ-a o neinterveniranju i
Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija (UN)
o uvođenju embarga na uvoz oružja u sve
• 315 •
 prikazi
jugoslavenske republike – praktično odredi-
le ulogu međunarodne zajednice na Balka-
nu za period od naredne četiri godine.
U tematskoj cjelini koja razmatra zbiva-
nja u RBiH, autor ukazuje da je politička
kriza u republici tokom 1991. godine izazva-
na uplitanjem izvana, te da negiranje držav-
nosti i teritorijalnog integriteta RBiH kroz
projekte stvaranja srpskih i hrvatskih auto-
nomnih oblasti ishodište ima u dogovoru
Milošević-Tuđman o podjeli Bosne i Herce-
govine. Uprkos otvorenim prijetnjama koje
je sa skupštinske govornice uputio Karadžić,
poslanici Skupštine RBiH su u noći 14. na
15. oktobra 1991. godine usvojili Platfor-
mu Predsjedništva RBiH, i Memorandum
(Pismo namjere), čime je učinjen značajan
korak ka nezavisnosti RBiH. Petnaestog ja-
nuara 1992. godine, EZ je, zajedno sa SAD,
pružila podršku nastojanju predsjednika
Izetbegovića da sačuva jedinstvenu državu.
Postupajući prema preporukama Badintero-
ve komisije, bosanskohercegovački građani
su se na referendumu 29. februara i 1. marta
1992. godine izjasnili za nezavisnost RBiH.
EZ i SAD su usaglašeno djelovale u smjeru
priznanja nezavisnosti RBiH, a od bosan-
skohercegovačkih političkih aktera se traži-
lo uspostavljanje ustavno-pravnog poretka
koji bi omogućio miran i harmoničan razvoj
u postojećim granicama.
U drugoj glavi knjige autor analizira po-
litička zbivanja u RBiH i mjere međunarod-
ne diplomatije od međunarodnog priznanja
RBiH do Vens-Ovenovog plana. Odluke
EZ-a o neinterveniranju i Vijeća sigurnosti o
embargu na uvoz oružja omogućile su JNA i
srpskim snagama da bezobzirno izvrše agre-
siju na RBiH. Međunarodna zajednica oštro
je osuđivala Saveznu Republiku Jugoslaviju
(SRJ) zbog učešća u agresiji na RBiH, prije-
tila je međunarodnom izolacijom i ekonom-
• 316 •
skim sankcijama, ali nije spriječila etničko či-
šćenje i genocid. Proces odlučivanja u Vijeću
sigurnosti UN-a bio je podređen interesima
država članica vijeća. Ipak, i u takvim okolno-
stima bilo je prostora za učinkovito djelova-
nje u pravcu zaustavljanja agresije. Rezoluci-
ja 752 od 15. maja 1992. godine je, između
ostalog, tražila uspostavu potrebnih uvjeta
za sigurnost i brzu dostavu humanitarne po-
moći, a predviđala je i mogućnost za brzo
proširivanje i pojačavanje spektra mjera koje
su trebale zaustaviti ratna djelovanja. Ta mo-
gućnost nikada nije u potpunosti iskorištena.
S druge strane, često se dešavalo da rezolucije
Vijeća sigurnosti nisu sadržavale provedbe-
ni mehanizam. Rezolucijom 757 SRJ je 30.
maja 1992. godine isključena iz međunarod-
ne zajednice i uvedene su ekonomske sankci-
je. Međutim, mehanizam za dosljedno pro-
vođenje sankcija usaglašen je tek sredinom
novembra 1992. godine. Vijeće sigurnosti
UN-a učinilo je premalo i prekasno: u prvih
60 dana Srbi su okupirali najveći dio teritorija
RBiH, ubijeno je na desetine hiljada ljudi, a
protjerano oko milion osoba.
U ocjeni diplomatskih mjera Vašingto-
na, autor ističe da su SAD bile najglasnije u
osudama Miloševićeve agresivne politike, ali
nedostatak podrške pojedinih članica EZ-a
uticao je na pasivizaciju Bušove administra-
cije u odnosu na bosanski rat. Stejt Depar-
tment (State Department) je priznao da je
znao za užase srpskih koncentracionih logo-
ra i prije nego je novinar Roj Gatmen (Roy
Gutman) objavio reportažu o njima. Suzdr-
žan stav prema agresiji i genocidu u RBiH
američka politika je pravdala mitološkim
konstruktom o kompleksnom konfliktu koji
potiče iz starih animoziteta. Imajući u vidu
propust da prevenira sukob u RBiH na koji
su upozoravale obavještajne agencije, a po-
tom i da zaustavi agresiju i genocid o kojem

su postojali pravovremeni izvještaji, Bušova
administracija je kroz duži period pokazala
nespremnost da odlučno reagira na prijet-
nju kolektivnoj sigurnosti i otvoreno kršenje
Konvencije o sprječavanju zločina genocida.
Izbijanjem rata u RBiH britanska diplo-
matija je nastavila politiku protivljenja vojnoj
intervenciji u bilo kojem obliku i obimu, uz
insistiranje na zadržavanju embarga na uvoz
oružja koji je štetio jedino legitimnoj bosan-
skoj vladi. Suočena sa dokazima o srpskim
ratnim zločinima i koncentracionim logori-
ma, britanska diplomatija je iznalazila širok
spektar izgovora da opravda svoju politiku:
prihvatanje srpske teze o građanskom ratu u
RBiH i konstrukta o stoljetnoj mržnji među
njenim narodima; tvrdnje o neizvodivosti
vojne intervencije ma kojeg obima bez anga-
žmana enormnog broja vojnika i velikog rizi-
ka; tvrdnja o simetriji krivnje, tj. da sve strane
čine zločine; procjene da će se rat rasplamsati
ukoliko bude ukinut embargo na uvoz oruž-
ja bosanskoj vladi; opasnost od represalija
prema britanskim vojnicima stacioniranim
u Bosni i Hercegovini itd. Velika Britanija je
nastojala zadržati konce mirovnog procesa
u svojim rukama. Kao predsjedavajuća ze-
mlja EZ-a, sazvala je 26. i 27. avgusta 1992.
godine Londonsku konferenciju na kojoj su
usvojeni temeljni principi za buduće prego-
vore. Između ostalog, zaključeno je da silom
osvojene oblasti neće biti priznate, da etničko
čišćenje mora biti zaustavljeno i da se poštuje
nezavisnost, suverenitet i teritorijalni inte-
gritet svih država nastalih raspadom SFRJ.
Istovremeno, Britanci su stvorili novu pre-
govaračku strukturu u kojoj su i dalje mogli
voditi glavnu riječ. Principi Londonske kon-
ferencije ostali su lista lijepih želja, a Beograd
se ponovo mogao uvjeriti da međunarodna
zajednica osuđuje, ali ne kažnjava zločine
protiv čovječnosti. Na Ženevskoj konferen-
prikazi
ciji koja je počela sa radom septembra 1992.
godine, kopredsjedatelji Vens (Vance) i Oven
(Owen) su odustali od principa prihvaćenih
na Londonskoj konferenciji uvođenjem poj-
ma triju zaraćenih strana, čime su stvoreni
temelji za pregovore o podjeli RBiH. Od
tada su se posrednici UN-a i EZ-a, te zapadni
mediji, počeli odnositi prema zvaničnoj Vla-
di RBiH kao isključivo bošnjačkoj. Francuska
diplomatija se takođe dosljedno protivila voj-
noj intervenciji protiv srpskih snaga i ukida-
nju embarga na uvoz oružja bosanskoj vladi.
Insistirala je na stavu da je kriza u Bosni prije
svega evropska briga. Vlada u Parizu bila je
protivna isključenju SRJ iz UN-a. Početkom
juna 1992. godine na ministarskoj sjednici u
Oslu, Francuska je opstruirala inicijativu da
NATO Konferenciji za evropsku saradnju i
sigurnost (KESS) stavi na raspolaganje logi-
stiku, iskustvo i ekspertizu. Dolazak francu-
skog predsjednika Miterana (Mitterrand) u
Sarajevo krajem juna spriječio je vrlo izgled-
nu vojnu intervenciju protiv srpskih snaga za
vrijeme krize oko otvaranja sarajevskog aero-
droma. Autor zaključuje da su se Francuska
i Velika Britanija zalagale za rješenja koja su
odgovarala prije svega njihovim strateškim in-
teresima u Jugoistočnoj Evropi, a temeljili su se
na stvaranju državnopravnih entiteta na etnič-
koj osnovi. Uprkos tradicionalnom prijatelj-
stvu i savezništvu sa Srbijom, ruski ministar
vanjskih poslova Kozirjev je za vrijeme krize
oko otvaranja sarajevskog aerodroma označio
Beograd kao glavnog krivca za rat. Stajalište
zvanične Moskve oštro je kritizirala naciona-
listička opozicija u Rusiji, pod čijim uticajem
je politika Kremlja vraćena na kolosijek soli-
darnosti sa pravoslavnom braćom na Balkanu.
Na suprotnoj strani diplomatskog spektra
bila je Organizacija islamskih zemalja, koja
je od institucija i organizacija međunarodne
zajednice uporno i dosljedno tražila ukidanje
• 317 •
 prikazi
embarga na uvoz oružja bosanskoj vladi,
odnosno vojnu intervenciju s ciljem sprječa-
vanja etničkog čišćenja i genocida. Njemač-
ka je u više navrata pokrenula inicijativu za
ukidanje embarga na uvoz oružja, ali je zbog
historijskih, ustavnih i unutrašnjopolitičkih
razloga podrška Bosni i Hercegovini ostala
na verbalnoj razini.
U trećoj glavi, Šehić analizira korelaciju
mjera međunarodne diplomatije i zaoštra-
vanja rata u Bosni i Hercegovini od Vens-
Ovenovog plana do uspostave Federacije
BiH. Vens-Ovenov mirovni plan, prezen-
tiran u Ženevi januara 1993. godine, pred-
viđao je podjelu RBiH na niz autonomnih
provincija ili kantona koji bi imali gotovo
sve prerogative državne vlasti, dok bi dr-
žavna vlada zadržala resor vanjskih poslova.
Umjesto postizanja mira, plan je promptno
izazvao negativne efekte: Hrvatsko vijeće
obrane (HVO) uputilo je ultimatum Armiji
Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH)
da napusti područje koje je planom dodije-
ljeno Hrvatima, čime je svom žestinom ot-
počeo rat u ratu. Naposljetku, bosanski Srbi
su odbili sporazum. Vens-Ovenov plan je
predstavljao važnu prekretnicu jer je princip
jedinstvene države bio izmijenjen u prilog
njene etničke podjele, što će biti karakteri-
stika i kasnijih inicijativa.
Prateći politiku SAD u ovom razdoblju,
autor uočava postepene, ali krucijalne poma-
ke prema aktivnijem američkom angažmanu
u bosanskoj krizi. Iako je Bosna bila jedna od
tema predizborne kampanje, novi predsjed-
nik SAD Klinton (Clinton) je nakon inau-
guracije zauzeo stav da Bijela kuća ne treba
ići u akciju bez učešća evropskih saveznika.
U tom kontekstu treba sagledati i sudbinu
američke inicijative ukini i udari, za koju je
državni sekretar Kristofer (Christopher) po-
kušao pridobiti Evropljane. Velika Britanija,
• 318 •
Francuska i Rusija hladno su dočekale ame-
rički prijedlog, a umjesto ukidanja embarga
na oružje i zračnih udara na položaje Vojske
Republike Srpske (VRS), postignut je po-
litički konsenzus u Vijeću sigurnosti UN-a
o uspostavi zaštićenih zona. S jedne strane,
Klintonova administracija se nalazila pod
pritiskom američkog Kongresa, intelektua-
laca, novinara, pa čak i osoblja angažiranog
u spoljnoj politici – u Stejt Departmentu je
čak pet diplomata iz protesta dalo ostavke
zbog politike njihovog poslodavca prema
RBiH – da se poduzmu odlučnije mjere s ci-
ljem zaustavljanja genocida. S druge strane,
važnost Velike Britanije kao ključnog ame-
ričkog saveznika – naročito u momentu re-
definiranja uloge NATO-a u svijetu nakon
Hladnog rata – nalagala je obazriviji nastup
Vašingtona. Evropljani su smatrali da su bo-
sanski Srbi dobili rat i da bi bilo beskorisno
poticati bosansku vladu da ga nastavi. No,
SAD su odbile izvršiti pritisak na Izetbego-
vića da prihvati podjelu RBiH na tri entičke
republike u skladu sa inicijativama ženev-
ske Mirovne konferencije koje su konačno
uobličene u tzv. Oven-Stoltenbergov plan.
Dok su u Ženevi trajali teški pregovori o
unutrašnjem razgraničenju među etničkim
republikama, američka politika je iza kulisa
usmjerila djelovanje ka zaustavljanju hrvat-
sko-bošnjačkog rata. Republika Hrvatska
(RH) je dobila ozbiljna upozorenja da će
biti izložena sankcijama kao i SRJ ukoliko
nastavi sa agresijom u RBiH. Istovremeno,
ARBiH je neočekivano nanijela teške pora-
ze HVO-u u Hercegovini, dok su hrvatske
snage u srednjoj Bosni bile pred slomom.
Diplomatski pritisak i porazi na bojnom
polju, uz činjenicu da je gotovo trećina RH
bila pod srpskom okupacijom, uticala je da
Tuđman konačno promijeni kurs hrvat-
ske politike. Višemjesečni pregovori pod

američkim pokroviteljstvom krunisani su
potpisivanjem Vašingtonskog sporazuma 2.
marta 1994. godine kojim je okončan hrvat-
sko-bošnjački sukob i koji predstavlja jednu
od najznačajnijih prekretnica rata 1992-
1995. Autor ukazuje i na postepeno jačanje
uloge NATO-a u naznačenom periodu, što
se može dovesti u vezu sa težnjom američ-
ke administracije da Sjevernoatlantski savez
upotrijebi kao instrument američke spolj-
ne politike. Krajem marta 1993. godine
NATO je angažovan za implementaciju od-
luke Vijeća sigurnosti UN-a o provođenju
zone zabrane letova iznad RBiH. Na sami-
tu NATO-a januara 1994. godine izražena
je spremnost da se preduzmu zračni napadi
kako bi se spriječilo stezanje obruča oko za-
štićenih zona. Međutim, prema dogovore-
nom sistemu rukovođenja – tzv. dvostrukom
ključu – odluku o zračnim udarima morao
je odobriti i UN. Nakon masakra na sara-
jevskoj pijaci Markale 5. februara 1994. go-
dine, NATO je VRS-u postavio ultimatum
da u roku od 10 dana mora povući teško
naoružanje na udaljenost 20 km od centra
Sarajeva. Uz posredovanje Rusije, VRS je is-
poštovala ultimatum. Kriza u vezi sa prvim
masakrom na Markalama pokazala je da se
VRS povlači pred odlučnom prijetnjom.
Kriza je predstavljala i prekretnicu u među-
narodnoj diplomatiji po pitanju rata u Bo-
sni: nakon uspješnog ultimatuma, kontrolu
nad mirovnim procesom preuzimaju SAD i
Rusija nauštrb kompromitirane EZ.
Autor zaključuje da Međunarodna za-
jednica nije bila samo pasivni promatrač zbi-
vanja u Bosni i Hercegovini niti neutralni po-
srednik u traženju mirovnog rješenja. Većina
učesnika je nekada jasno, a nekada prikrive-
no u svoj angažman ugradila vlastite ciljeve
i interese, koji su u velikoj mjeri utjecali na
tok ratnih zbivanja. Neuspjeh EZ-a u mirov-
prikazi
nim posredovanjima prije svega je uzroko-
van nepremostivim razlikama u interesima
pojedinih članica, a zatim i nedostatkom
zajedničke spoljne politike, sigurnosne stra-
tegije i političke volje da se usvojene odluke
dosljedno provedu. Angažman UN-a tako-
đe se može okarakterizirati neuspješnim, ali
krivnja za diskreditaciju organizacije može
se pripisati glavnim članicama Vijeća sigur-
nosti. SAD i NATO bili su pokretačka sna-
ga za zaustavljanje rata u bivšoj Jugoslaviji.
Šehić je svoju studiju utemeljio na čvr-
stim historijskim činjenicama i, dosljedno
insistirajući samo na njima, argumentira-
no i uvjerljivo gradi teze i izvodi zaključke.
Upravo zbog skrupuloznog naučnog i me-
todološkog pristupa Eksperiment u svjetskoj
laboratoriji Bosna predstavlja vrsno stručno
djelo koje će istraživačima novije bosansko-
hercegovačke historije sigurno biti nezaobi-
lazna referenca.
jasmin ćosićkić
Vesna Mušeta-Aščerić, Uvod u
historijsku nauku, Univerzitet u
Sarajevu, Sarajevo, 2014, 270 str.
Najnovija knjiga Vesne Mušete-Aščerić,
vanredne profesorice na Odsjeku za histo-
riju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, pred-
stavlja prijeko potrebni i dugo očekivani
udžbenik koji je proizišao iz profesoričinog
višegodišnjeg angažmana u okviru predmeta
i nastavne oblasti Uvod u historijsku nauku.
Namijenjen studentima historije, ovaj udž-
benik će im u velikoj mjeri olakšati praćenje
nastave i polaganje ispita iz predmeta koji se
kao obavezni kolegij sluša na prvoj godini
studija. Kako autorica ističe u predgovoru,
cilj predmeta, a samim time i prateće knjige,
• 319 •
 prikazi
jesu uvođenje studenata u problematiku
historije i njihovo upoznavanje s razvojem
historijske nauke od književnih početaka
pa sve do njenog izrastanja u suvremenu sa-
mostalnu naučnu disciplinu. U predgovoru
je također naglašeno da ova knjiga nije re-
zultat autoričinog istraživačkog rada, nego
da predstavlja sintezu gledišta izloženih u
radovima Mirjane Gross kao predstavni-
ce strukturalne, i Branislava Đurđeva kao
predstavnika tradicionalne historiografije.
S obzirom da je profesorica Mušeta-Ašče-
rić svoju akademsku karijeru započela kao
asistent profesora Đurđeva, te da on pored
najbolje namjere nije uspio napisati i obja-
viti sličan udžbenik, autorica je nastojala
ostvariti ideju svoga prethodnika. Stoga se
uhvatila nimalo jednostavnog zadatka si-
stematiziranja njegovih stavova iznesenih
u brojnim objavljenim radovima, ali i neo-
bjavljenih rukopisnih bilješki sastavljanih na
posebnim karticama ili na marginama čita-
nih knjiga i radova, te ih pokušala zaokružiti
u smislenu cjelinu i uvrstiti u svoje djelo.
Struktura knjige bit će poznata svima koji
su kod profesorice slušali i polagali predmet
Uvod u historijsku nauku, i ovaj udžbenik je,
zapravo, podijeljen na tri velika dijela koja
tretiraju historiju historiografije, historijsku
metodologiju te principe nastanka naučnog
rada. U prvom segmentu prati se razvoj hi-
storijske misli i izrastanje historiografije u
historijsku nauku. Tu su studentima razjaš-
njeni ključni pojmovi i problemi s kojima
se mogu susresti tokom studija i bavljenja
odabranom oblašću. Autorica raščlanjuje
neka temeljna pitanja o historiji, historio-
grafiji i historičarima, periodizaciji historije,
te nastoji razumljivim riječima predstaviti
pojedina pitanja koje studenti inače teže
razumijevaju, poput odnosa tradicionalne
i strukturalne historije. Potom se prelazi
• 320 •
na izlaganje hronološkog razvoja historije i
osnovnih karakteristika antičke, tj. grčke i
rimske historiografije, te srednjovjekovne,
koja je ovdje podijeljena na historiografiju
latinskog Zapada, grčkog Bizanta i arapskog
Istoka. Zatim su predstavljene osnovne zna-
čajke historiografskog razvoja od humaniz-
ma do neohumanizma, gdje se studenti upo-
znaju s pojmovima erudicije, racionalizma,
tradicionalne historiografije, romantizma,
pozitivizma i marksističke historiografije.
Posebna pažnja poklonjena je historiografiji
20. stoljeća koja je tretirana u okviru poseb-
nog poglavlja. Sistematski izloženi stupnjevi
razvoja historije u historijsku nauku, s pra-
tećim pregledom različitih historiografskih
pravcaca, njihovih predstavnika i najvažni-
jih dostignuća, pomoći će čitateljima da lak-
še razumiju današnju poziciju historije kao
humanističke discipline.
Drugi dio udžbenika se bavi historij-
skom metodologijom i prati nastanak i ra-
zvoj historijske metode. Tu su studentima
obrazložene teme koje se bave zanatom
historičara – naučni principi i istraživački
postupci – neophodni za uspješno bavljenje
istraživačkim radom. Autorica rasprav-
lja o pojmu metode i tehnike, historijskog
mišljenja i spoznajnog procesa te piše o
problematici predmeta historijskog istraži-
vanja. Potom prelazi na izvore historijske
spoznaje i kriterije za njihovu klasifikaciju,
da bi u posebnom poglavlju analizirala faze
istraživačkog postupka – heuristiku, kritiku
izvora, sređivanje materijala i prezentiranje
rezultata.
U trećem i posljednjem dijelu knjige au-
torica daje osnovna načela u izradi naučnog
rada, s praktičnim savjetima i uputama za
proces pisanja, od izbora teme, izrade plana
rada i uspostavljanja hipoteze, do struktu-
re rada, načina citiranja izvora i literature,
 prikazi

bibliografskih sredstava, te vrste i katego-

rizacije stručnih i naučnih historiografskih
djela. Ovi savjeti su naročito korisni jer ih
studenti mogu primjenjivati već prilikom
pisanja svojih seminarskih, završnih dodi-
plomskih, te završnih diplomskih radova.
Knjiga prof. Vesne Mušete-Aščerić na-
stala je u okviru Tempus projekta “Curri-
cural Reform of Heritage Sciences in Bo-
snia and Herzegovina” koji je financirala
Evropska komisija i predstavlja jedan u nizu
sličnih dobrodošlih izdavačkih poduhvata
u vremenu kada vlada opće odsustvo izda-
vačke strategije i usmjerenosti objavljivanih
djela prema studentskoj populaciji. Kao
univerzitetski udžbenik, djelo Uvod u hi-
storijsku nauku će nesumnjivo doprinijeti
da studenti bolje razumiju temeljne princi-
pe historije kao naučne discipline te će ih
kvaliteno pripremiti kako za nastavni, tako
i za naučni rad. No, ono što je možda naj-
važnija vrijednost ove knjige, jeste da će im
ona olakšati snalaženje u materiji izlaganoj u
okviru drugih predmeta na Odsjeku za hi-
storiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu.
emir o. filipović

• 321 •
IZVJEŠTAJI
Radionica “Investing in the Past: Medieval Europe in the Globalised
21st entury (IPMEG)” (8. – 11. 9. 2015.); Godišnji sastanak
Udruženja medievista CARMEN (11. – 13. 9. 2015.)
•
Tokom prve polovice septembra 2015. godine Sarajevo je bilo u centru pažnje
svjetske medievistike. Dvije manifestacije su na jednom mjestu okupile na desetine
medievista iz svih dijelova svijeta, koji su imali priliku da predstave svoja istraživa-
nja, informišu se o tematskim okvirima i postignućima drugih učesnika, te naposli-
jetku, ostvare niz novih, veoma zanimljivih i korisnih poznanstava.
Najprije je od 8. do 11. septembra na Jahorini održana radionica „Investing in
the Past: Medieval Europe in the Globalised 21st Century (IPMEG)“, kao prva
etapa znatno obimnijeg projekta koji bi se trebao realizirati u narednom vremenu.
Organizatori ove Radionice bili su Felicitas Schmieder (University of Hagen/Ger-
many), Elizabeth Tyler (Univ. of York/England), te Nada Zečević (Univerzitet u
Istočnom Sarajevu/BiH) koja je sa svojim studentima podnijela i veliki teret tehnič-
ke organizacije ove manifestacije. Kako i sam naziv sugeriše, glavna tema konferen-
cije bila je globalizacija srednjovjekovlja, kako u smislu razmatranja o ispravnosti/
neispravnosti ograničavanja termina na isključivo prostor tadašnje Europe, tako i
u smislu upoznavanja sa studijima medievistike na udaljenim univerzitetima Južne
Amerike i Japana.
Veliki broj učesnika i ograničenost prostora nas primoravaju da se samo krat-
ko osvrnemo na inače veoma zanimljive referate prezentirane na ovoj Radionici.
Uvodno izlaganje, ujedno jedno od najinteresantnijih, predstavio je Julio Escalona
Monge: “Re-scaling Medievalism: A Counter-Eurocentric View”, u kome je siste-
matski kritikovao ograničavanje medievistike i pojma srednjeg vijeka isključivo na
europski, ili čak, u ekstremnim slučajevima, samo zapadnoeuropski kontekst, bez
uključivanja islamskog svijeta, dalekih prijedjela Indije i Kine, pa ponekada i Bi-
zantskog carstva. Escalona Monge je na primjeru evolucije razvoja novovjekovnih i
modernih država, te njihovog odnosa prema proučavanju srednjeg vijeka, poentirao
da je izražena eurocentričnost u nauci posljedica planski izgrađene težnje za nagla-
šavanjem superiornosti Europe nad ostatkom svijeta. Na veoma sličnom tonu bila
su i izlaganja Naomi Standen, “Not Just a European Phenomenon? Globalising the

• 325 •
 dženan dautović

‘Middle Ages”, koja je istakla da je na najveću prepreku u vlastitim istraživanjima

prošlosti Kine u periodu koji periodizacijski pripada srednjem vijeku, naišla u op-
ćem stavu da srednji vijek pripada isključivo Europi; kao i Svetlane Luchitskaye: “Is
Byzantium Part of Europe? Europeaness and Orthodoxy” te Christiana Raffensper-
gera: “Reimagining Europe: An Outsider Looks at the Medieval East-West Divide”
koji su na primjerima Bizanta i Kijevske Rusije jasno prikazali da iako postoje očite
specifičnosti ovih područja, ipak kvalitetno sagledavanje srednjovjekovne prošlosti
u globalu, nije moguće i bez njihovog uključivanja u analize. Razmjena teoloških i
filozofskih ideja, materijalnih bogatstava, hrane, odjeće i začina, te naposlijetku i
bračne veze najistaknutijih dinastija, formiraju jednu razgranatu mrežu koja bi bila
nevidljiva ukoliko bi se u medievalističkim istraživanjima fokus usmjerio isključivo
na usko geografsko područje zapadne i centralne Europe.
Sesiju pod nazivom “Beyond the National Narrative in Nation States and Na-
tions without State” činila su četiri izlaganja. Gabor Klaniczay je predstavio (zlo)
upotrebu srednjovjekovlja u kontekstu pretežno mađarske, ali i šire srednjoeuropske
moderne političke scene: „Central European – European – Global: Modern Histo-
rians and Politicians Using the Middle Ages for Regional Politics”. Dosta slične te-
matike, samo fokusirano na prostor današnje Bosne i Hercegovine, bilo je izlaganje
Emir O. Filipovića “A Forgotten Past: Modern Bosnian Nations and the Medieval
History of Bosnia” koji je prisutne upoznao sa komplikovanom nacionalnom sli-
kom današnjeg bosanskohercegovačkog trenutka i izraženoj upotrebi/zloupotrebi
srednjovjekovne prošlosti u formiranju nacionalnog diskursa sve tri nacije. Eliza-
beth Tyler „England in Europe: Entangling Literary History“ je kroz prizmu sred-
njovjekovne književnosti poentirala o potrebi napuštanja uskih nacionalnih okvira
istraživanja i težnji za što većom upotrebom komaparacije sa suvremenom književ-
nošću drugih naroda Europe, ali i drugih kontinenata. Sličan nadnacionalni pristup
u proučavanju ranog srednjeg vijeka zagovarala je i Agnes Graceffa: „Writing Mero-
vingian History in a Nationalist and Post-Nationalist Conteext“.
Kao posebna sekcija Konferencije bila su izlaganja o stvaranju mita o zajednič-
koj europskoj prošlosti, formiranog na jedinstvenom europskom kršćanstvu. Kirsi
Salonen prezentacijom “European Papacy? Papacy as a Root of Modern Europe-
anness?”, pokušala je da sumira dosadašnje rezultate onog djela historiografije koji
je potencirao papinstvo kao prvu općeeuropsku instituciju, koja je nadilazila sve na-
cionalne okvire i postavila temelje idejama o jedinstvu, ali i ekskluzivitetu Europe.
U drugom dijelu izlaganja nabrojala je pravce u kojima bi se mogla odvijati isstra-
živanja srednjovjekovnog papinstva u budućnosti. Felicitas Schmieder izlaganjem
“Chrisitanised Antiquity as Definition of Eruopeanness: Arsitotle’s detour and the
Europeanness of Byzantium”, na primjeru prisvajanja i “okcidentizacije” Aristote-
lovih učenja i filozofije, predstavila interesantan fenomen, prisutan još od srednjeg

• 326 •
 Radionica “Investing in the Past: Medieval
Europe in the Globalised 21st entury (IPMEG)”

vijeka pa do današnjeg vremena: pokušaje umanjivanja značaja islamskih centara

znanja (pa i bizantskih) u očuvanju antičkih civilizacijskih postignuća i njihovom
transferu do renesansne Europe. Ghislain Baury je referirao o jednoj od prvih opće
europskih mreža - cistercitskim samostanima i o njihovoj povezanosti koja nije pri-
znavala nikakve državne granice i podjele: “The Cistercian Order: A Pre-Europe-
an Network? From Present-Day Representation of Medieval Realities”. Uposlenica
muzeja u Trebinju Ivana Grujić je esejem “From the Early Christianity to Today: An
Archeological View of Two Sacral Buildings from Eastern Herzegovina” unijela da-
šak arheoloških rezultata u pretežno historiografska izlaganja. Prisutne je upoznala
sa rezultatima iskopavanja dvije lokacije na području istočne Hercegovine, na koji-
ma su pronađeni ostaci ranokršćanskih crkava. S druge strane, Dženan Dautović je
u izlaganju: “Interconfessional Relations in Medieval Bosnia: Main Myths, Contro-
versies and Ideological Issues” predstavio trokonfesionalnu vjersku sliku srednjovje-
kovne Bosne, ali i njeno iskorištavanje za nastanak niza malicioznih novovjekovnih
mitova nastalih ne proučavanjem prošlosti, nego isključivo projekcijom situacije i
međuvjerskih odosa današnjeg vremena. U sekciji posvećenoj korjenima europej-
stva i kriznim graničnim zonama, Nada Zečević je interesantnim izlaganjem “Euro-
pean versus Ottoman Memories in the Balkans form the 19th Century to Today”
na primjeru guslarstva prikaza jedan od najilustrativnijih načina inflitracije historij-
ske memorije u narodne običaje, te tendenciju zloupotrebe iste za dnevnopolitičke
potrebe, dok je Stavroula Constantinou “Getting Byzantine: Anna Komnene, Julia
Kristeva, the Female Vocie, and the Modern Uses of the Past” upozorila na žene-pis-
ce bizantskog vremena, temu koja je još nije ni blizu sveobuhvatno sagledana.
Mnogi izlagači su predstavili historijat srednjovjekovnih istraživanja svoje zemlje
i trenutno stanje na tom polju. Neven Budak je izlaganjem “How European was
Croatian Medieval History for Croatian Historians from 1879 to 2000?” ukratko
prikazao razvoj medievistike u Hrvatskoj od najranijih vremena austro-ugarskog
doba, kada se po znanje odlazilo u Beč i druge univerzitetske centre, pa do moder-
nog vremena u kojem pored visokoškolskih ustanova u samoj Hrvatskoj, se ponovo
javlja trend odlazaka talentiranih studenata u inostranstvo, prvenstveno Central-
no-Europski Univerzitet u Budimpešti. Andera Vanina Neyra je predstavila stanje
medievistike na univerzitetima u Argentini („Europeanness in Argentinia“); Olha
Kozubska u Ukrajini („The European “Turn” in the 1990s: Ukraine Turns “Back to
European Roots”“); a Megumi Hasegawa u Japanu („Inventing Japanese History by
Analogy: The Japanese Interest in the European Middle Ages“).
Nakon ove radionice, u Sarajevu je od 11. – 13. septembra održano godišnje oku-
pljanje članova svjetske mreže medievista CARMEN. Tehnički organizatori ovog
skupa bili su Univerzitet u Istočnom Sarajevu i Goethe Institut u Sarajevu, u čijim
prostorijama se manifestacija i održala. Ovo okupljanje je bilo znatno drugačijeg

• 327 •
 dženan dautović

karaktera od standardnog naučnog skupa i više je orijentirano ka umrežavanju nauč-

nika iz raznih dijelova svijeta i pokretanju različitih oblika suradnje. Osnovna tema
skupa bila je “Memory and Identity” te su određeni paneli bili posvećeni ovim tema-
ma. U uvodnim izlaganjima, prisutnim su se obratili Simon Ford, izvršni direktor
CARMEN i Nada Zečević koja je kao glavni organizator sažeto predstavila razvoj
medievistike u Bosni, od njenih početaka u franjevačkim ljetopisima, do modernih
vremena. Također, poseban je akcenat je bio na praktičnim radionicama u kojima su
naročito mlađi medievisti mogli saznati niz jako korisnih informacija po pitanju iz-
davaštva, pokretanja projekata i sudjelovanja u internacionalim projektima finansi-
ranim od strane EU i drugih institucija. Na jednom od centralnih panela “Local and
Regional Insights into Memory and Identity” tri regionalna eksperta su predstavili
trenutno stanje medivitike u njihovim zemljama. Neven Budak je na primjeru case-
study izlaganja “Constructing memory and identities in the twilight of the Middle
Ages in Croatia: Šimun Kožičić Begna and his opus”, govorio o jednom od najzna-
čajnijih premodernih pokretača historijske nauke u Hrvatskoj, Ema Miljković: “Na-
tionality and Identity in European parts of the Ottoman Empire: researching the
past, creating the future”, predstavila je razvoj nacije i identiteta u modernoj Srbiji
bazirano na odnosu prema osmanskom dijelu svog historijata. Emir O. Filipović je u
izlaganju “Medieval History in a Culture of Oblivion: Memory and Identity in Bo-
snia and Herzegovina” govorio o nizu paradoksa koje nosi današnje vrijeme u Bosni
prema srednjovjekovnoj baštini. Apostrofirao je stoljetno zanemarivanje prošlosti
koje je u suprotnosti sa trenutnom manijom ka srednjovjekovlju u vidu inicijativa
za podizane spomenika, vraćanje povelja koje nikada nisu niti bile u Bosni i dru-
gih sličnih vidova prenaglašenog patriotizma. U sklopu radionice “Collaborative
opportunities in and with the Balkans and East Central Europe” Dženan Dautović,
pored što je predstavio poster “Being a Medievalist in Today’s Bosnia” prisutne je
također upoznao sa dosadašnjim radom i postignućima Društva za proučavanje
srednjovjekovne bosanske historije “Stanak” i ukazao na neka od polja na kojima
bi se mogla ostvariti suradnja bosanskohercegovačkih sa medievistima svijeta. Ema
Miljković je ponudila sličan ekskurz za teme iz srpske meidevistike i osmanistike,
dok je Nada Zečević predstavila ciljeve i dosadašnja postignuća nedavno oformljene
mreže istraživača srednjovjekovlja Istočno-Centralne Europe MECERN.
dženan dautović

• 328 •
 Diplomirani studenti Prvog i Drugog ciklusa po Bolonjskom
sistemu studiranja na Odsjeku za historiju, Katedri Historija
umjetnosti i Katedri Arheologija
•
PRVI CIKLUS STUDIJA – završen trogodišnji studij
Odsjek za historiju

U toku 2014-2015. na Odsjeku za historiju Prvi ciklus završilo je 37 studenata.

2014. godine (25)

1. Bačvić (Mujo) Jusuf
2. Bošnjak (Nedžad) Nermin
3. Ćesir (Sejdo) Nedžad
4. Dupovac (Miralem) Zijad
5. Džemidžić (Muris) Taib
6. Fazlić (Selim) Nijaz
7. Frašto (Neđad) Aldin
8. Ganijun (Ševal) Džejlan
9. Hajlaković (Salem) Muhamed
10. Imamović (Izet) Emina
11. Kadrić (Nazif ) Merjem
12. Lipa Pleh (Fuad) Nađa
13. Lisica (Nusret) Admir
14. Maličevski (Redžep) Edina
15. Mujičić (Meho) Merima
16. Mukača (Ševkija) Amina
17. Muštović (Zaim) Halid
18. Nesimović (Sead) Amir
19. Peco (Sejad) Almir
20. Pijadžer (Zufer) Amra
21. Popaja (Nedžad) Haris
22. Sedić (Muho) Nedim
23. Šain (Bernard) Mario
24. Vidović (Zlatko) Dragan
25. Zukić (Ešef ) Dino

• 329 •
 diplomirani studenti

2015. (12)
1. Avdić (Mahmut) Darijo
2. Begić (Ramiz) Amna
3. Čengić (Senad) Dinka
4. Durmo (Muhamed) Najda
5. Džunuzović (Adnan) Armin
6. Hasečić (Ramiz) Harun
7. Herić (Đemal) Berin
8. Jahić (Avdo) Mirza
9. Londrc (Hasan) Benjamina
10. Proha (Irfan) Dino
11. Vidačković (Mario) Christof
12. Zulum (Asim) Haris
••
Katedra Historija umjetnosti

Na Katedri Historija umjetnosti u periodu 2013-2015. Prvi ciklus studija zavr-

šilo je 11 studenata.

2013. (2)
1. Avdić (Edin) Edisa + Pedagogija
2. Bušić (Zvonko) Marina + Bibliotekarstvo

2014. (6)
1. Džido (Zakir) Almedina + Bibliotekarstvo
2. Gazić (Stipo) Darija + Bibliotekarstvo
3. Jakdi (Abd Al-Rahim) Rialda + Arapski jezik i književnost
4. Kazić (Adem) Enver + Engleski jezik i književnost
5. Rapić (Ramiz) Amina + Književnost naroda Bosne i Hercegovine
6. Selimić (Zijad) Amila + Bibliotekarstvo
••

• 330 •
 diplomirani studenti

Katedra Arheologija

Na Katedri za Arheologiju u periodu 2013-2015. Prvi ciklus studija završilo je

18 studenata

2013. (1)
1. Hadžihasanović (Mustafa) Nihad

2014. (6)
1. Agić (Sabir) Amna
2. Gavrilović (Siniša) Marija
3. Harčić (Ćamil) Anesa
4. Mašić (Edin) Ena
5. Mutapčić (Tajib) Almir

2015. (11)
1. Ćosović (Safet) Mirza
2. Hadžimuhamedović (Fehim) Derviš
3. Hantalašević (Edin) Elma
4. Karović ( Junuz) Danira
5. Lepan (Hasija) Halid
6. Merdanić (Irfan) Dženefa
7. Mešić (Dževad) Edo
8. Muminović (Mustafa) Mehmed
9. Sarić (Huso) Azra
10. Trnka (Seid) Lora
11. Witschi (Hans Peter) Romana
••

• 331 •
 diplomirani studenti

DRUGI CIKLUS STUDIJA – završen petogodišnji studij

Odsjek za historiju

U periodu 2014-2015. godine na Odsjeku za historiju Drugi ciklus studija zavr-

šilo je 26 studenata.

2014 (12)
1. A
 ljkanović (Vehbija) Begajeta, Komparativna analiza rada Komisije za ispi-
tivanje zločina okupatora i njihovih pomagača tokom Drugog svjetskog rata u
Srebrenici i Komisije Vlade Republike Srpske za istraživanje događaja u i oko
Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine
2. Bašić Mirza, Unprofor u Sarajevu od 1992. do 1995. godine
3. Brigić Dženan, Istočni dio Donje Panonije u protohistoriji i klasičnom periodu
4. Ćosićkić (Mirsad) Jasmin, Spoljna politika Velike Britanije 1939-1945
5. H
 alilović (Nijaz) Irhada, Slike Drugog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini u
udžbenicima historije 1990-2010
6. Hasagić Sanda, Utjecaj antičkih mitova na abrahamističke religije
7. Husić (Halim) Halima, Identitet Hercegovine u 19. stoljeću
8. Ibričić (Fadil) Arijana, Oblici političkog nasilja u SSSR-u do 1939
9. M
 urić (Ćerim) Nedžad, Kulturno-historijski spomenici Rožaja i njegove okoli-
ne iz osmanskog perioda
10. P idro (Ibrahim) Mersed, 1914. godina u svjetlu pisanja Sarajevskog lista
11. P orča Emir, Maglaj i okolina od Karlovačkog mira do austro-ugarske olupacije
1699-1878
12. R edžić (Hasan) Aida, Žena muslimanka u bosanskohercegovačkom društvu
za vrijeme austro-ugarske uprave sa posebnim osvrtom na pisanje lista Bošnjak

2015. (14)
1. A
 lispahić (Tarik) Edin, Zemlje građanske demokratije (Sjedinjene američke drža-
ve, Velika Britanija, Francuska) u periodu između dva svjetska rata (1918-1939)
2. B
 ašić (Muharem) Merima, Krčki knezovi Frankapani do kraja 16. Stoljeća (uz
osvrt na područje Velike Kladuše)
3. Dupanović Dino, Posljedice zemljotresa u Bosanskoj krajini 1969
4. D
 žinić (Ahmo) Amir, Odnos Turske prema zbivanjima u Republici Bosni i
Hercegovini 1992-1995
5. K
 ukavica (Mirsad) Naida, Pokreti otpora u Evropi u toku Drugog svjetskog rata
6. M
 ahinić (Enver) Senja, Odnos crkve i države za vrijeme bana Stjepana II Ko-
tromanića

• 332 •
 diplomirani studenti

7. M
 ahmutović (Hakija) Maksud, Pljevlja od Berlinskog kongresa do prvog svjet-
skog rata
8. M
 amela (Amir) Semin, Uloga vakufa u privrednom razvoju Visokog (do kraja
16. stoljeća)
9. Mehić (Ferid) Nedim, Mezeji
10. Mehić (Suljo) Senad, Vojske i vojevanja u Bosni u XIX stoljeću
11. M
 enzilović (Munir) Vernes, Nacionalne politike u Bosni i Hercegovini za
vrijeme balkanskih ratova
12. Murić (Muhamed) Emina, Krajišnici između regionalne, zemaljske, imperijal-
ne lojalnosti i austrijskih pretenzija na Bosnu (od Dubičkog rata do 1878)
13. S
 egedin (Mirsad) Adisa, Prikaz žena u antičkom rimskom društvu i umjetnosti
14. Šehović (Muhamed) Muamer, Sarajevo u antičko doba
••
Katedra Historija umjetnosti

U periodu 2014-2015. godine na Katedri za Historiju umjetnosti Drugi ciklus

studija završilo je 7 studenata.

2014. (2)
1. H
 odžić (Hakija) Elma, Umjetnost i konstituisanje kolektivnog pamćenja kroz
muzejsko-galerijsku praksu u Sarajevu nakon rata (1992-1995)
2. H
 atibović (Mehmed) Lamija, Reprezentativni objekti Gazi Husrev-begovog
vakufa: trenutno stanje, problemi zaštite, obnove i korištenja

2015. (5)
1. B
 ogojević (Dragan-Bokče) Anja, Modaliteti razumijevanja socijalno angažira-
ne umjetnosti i umjetničke avangarde u BiH između dva svjetska rata – slikar-
stvo, grafika, sintetički teatar
2. H
 adžimusić (Nedžib) Aida, Grafička mapa “Sarajevo ‘92-’95” kao izraz kultur-
nog otpora
3. H
 amzić (Asim) Amina, Estetizacija i muzealizacija nacističke politike i pred-
stavljački diskurs drugosti
4. L
 agumdžija (Šemso) Ermin, Mostovi u Bosni i Hercegovini od 15. do 19.
stoljeća: stanje očuvanosti, problemi u današnjem korištenju mostova i njihovo
značenje u interpretaciji kulturnog naslijeđa BiH
5. Z
 ekić (Edin) Ana, Novi pristupi u koncepciji muzejskih stalnih postavki: anali-
za poslijeratnih postavki u Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine’
••
• 333 •
 diplomirani studenti

Katedra Arheologija

U periodu 2014-2015. godine na Katedri za Arheologiju Drugi ciklus studija

završilo je 6 studenata.

2014. (1)
1. V
 ejzagić (Hidajet) Sabina, Primjena nedestruktivnih metoda u arheološkom
istraživanju.

2015. (5)
1. Koljić (Muharem) Dijana, Stećci općine Ključ
2. Križanović (Željko) Tijana, Geneza indoevropskihpitanja u arheologiji
3. Lepić (Hamza) Adisa, Sekundarna i tercijarna upotreba stećaka
4. Olovčić (Enver) Almir, Orfej u antičkoj umjetnosti
5. V
 ajzović (Muhamed) Dina, Rezultati arheoloških iskopavanja na lokalitetu
Đelilovac u Turbetu kod Travnika
••

• 334 •
 Odsjek za historiju
•

Prof. dr. Enes Pelidija Prof. dr. Vesna Mušeta-Aščerić

Prof. dr. Dubravko Lovrenović Prof. dr. Zijad Šehić

• 335 •
 Fotografije uposlenika Odsjeka za historiju

Prof. dr. Pejo Ćošković Prof. dr. Husnija Kamberović

Prof. dr. Esad Kurtović Prof. dr. Edin Radušić

• 336 •
 Fotografije uposlenika Odsjeka za historiju

Prof. dr. Salmedin Mesihović Doc. dr. Emir O. Filipović

Doc. dr. Amila Kasumović Viši asistent dr. Fahd Kasumović

• 337 •
 Fotografije uposlenika Odsjeka za historiju

Viši asistent dr. Amir Duranović Metodičar mr. Snježana Vasilj

Viši asistent MA Amra Šačić

• 338 •
 Fotografije uposlenika Odsjeka za historiju

Katedra za historiju umjetnosti

•

Prof. dr. Mirza Hasan Ćeman Prof. dr. Asja Mandić

Prof. dr. Senadin Musabegović Prof. dr. Aida Abadžić Hodžić

• 339 •
 Fotografije uposlenika Odsjeka za historiju

Prof. dr. Ćazim Hadžimejlić Prof. dr. Ljiljana Ševo

Viši asistent dr. Haris Dervišević Viši asistent MA Andrea Baotić

• 340 •
 Fotografije uposlenika Odsjeka za historiju

Katedra za arheologiju
•

Prof. dr. Adnan Busuladžić Doc. dr. Aiša Softić

Doc. dr. Adnan Kaljanac

• 341 •
 Fotografije uposlenika Odsjeka za historiju

Viši asistent MA Edin Bujak Viši asistent MA Jesenko Hadžihasanović

• 342 •
 spisak suradnika

Spisak suradnika
• Aida Abadžić Hodžić, Odsjek za historiju, Katedra za historiju umjetnosti,
Filozofski fakultet u Sarajevu
• Kemal Abdić, Student Odsjeka za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Ivana Božić, Student Odsjeka za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Edin Bujak, Odsjek za historiju, Katedra za arheologiju, Filozofski fakultet u
Sarajevu
• Adnan Busuladžić, Odsjek za historiju, Katedra za arheologiju, Filozofski
fakultet u Sarajevu
• Jasmin Ćosićkić, Student trećeg ciklusa na Odsjeku za historiju, Filozofski
fakultet u Sarajevu
• Dženan Dautović, Student trećeg ciklusa na Odsjeku za historiju, Filozofski
fakultet u Sarajevu
• Haris Dervišević, Odsjek za historiju, Katedra za historiju umjetnosti, Filozofski
fakultet u Sarajevu
• Emir O. Filipović, Odsjek za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Azra Gadžo Kasumović, Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo
• Jesenko Hadžihasanović, Odsjek za historiju, Katedra za arheologiju, Filozofski
fakultet u Sarajevu
• Sanda Hasagić, Student trećeg ciklusa na Odsjeku za historiju, Filozofski
fakultet u Sarajevu
• Aladin Husić, Orijentalni institut, Sarajevo
• Mitsutoshi Inaba, Student trećeg ciklusa na Odsjeku za historiju, Filozofski
fakultet u Sarajevu
• Amila Kasumović, Odsjek za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Fahd Kasumović, Odsjek za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Esad Kurtović, Odsjek za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Amer Maslo, Student Odsjeka za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Muhamed Nametak, Institut za istoriju, Sarajevo
• Azra Sarić, Student Katedre za arheologiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Mirsad Sijarić, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo
• Ismar Sućeska, Student Odsjeka za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Zijad Šehić, Odsjek za historiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Ljiljana Ševo, Odsjek za historiju, Katedra za historiju umjetnosti, Filozofski
fakultet u Sarajevu
• Samra Terzić, Student Katedre za arheologiju, Filozofski fakultet u Sarajevu
• Snježana Vasilj, Studij arheologije, Filozofski fakultet u Mostaru
• Edin Veletovac, Student trećeg ciklusa na Odsjeku za historiju, Filozofski
fakultet u Sarajevu

• 343 •
 upute autorima za oblikovanje priloga

Upute autorima za oblikovanje priloga

Za objavljivanje u časopisu Radovi Filozofskog fakulteta (Serija Historija, Historija
umjetnosti, Arheologija) razmatrat će se radovi na bosanskom/hrvatskom/srpskom
jeziku, kao i na engleskom ili njemačkom.
Časopis će objavljivati znanstvene i stručne članke o svim temama koje se
tiču historije, posebno iz područja historije Bosne i Hercegovine, te radove koji
ne podliježu recenzentskom postupku (prikaze, osvrte i ocjene knjiga i časopisa,
izvješća sa znanstvenih skupova i okruglih stolova, nekrologe, vijesti i dr.).
Recenzirani radovi kategoriziraju se kao:
– Izvorni znanstveni rad (Original scientific paper) – sadrži još neobjavljene
rezultate znanstvenih istraživanja;
– Pregledni rad (Review article) – donosi analizu i kritičku ocjenu već
objavljenih radova o nekom području upućujući na moguća daljnja istraživanja;
– Stručni rad (Professional paper) – donosi rezultate obrade podataka
poznatim metodama ili jednostavno prenosi informacije bez originalnih
pogleda ili novih spoznaja;
– Izlaganje sa znanstvenog skupa (Conference paper)
– Prilog (Contribution) – sažet rad sa svim obilježjima izvornog znanstvenog
rada, ali koncentriran na uzak, specijalistički problem i stoga kratak obimom;
– Historijska građa (Historical sources) – prva ili temeljito revidirana objava
arhivskih pisanih i drugih izvora za historijsko istraživanje.

Kategoriju rada može predložiti autor, ali konačnu odluku na prijedlog

recenzenta donosi Redakcija. Radovi također objavljuju prijevode, reagiranja/
diskusije, obavijesti i slično.

S ciljem ubrzavanja postupka redakcije, recenziranja i objavljivanja radova,

molimo autore da se pridržavaju sljedećih tehničkih uputa za oblikovanje svojih
priloga.
Rukopis treba biti napisan vrstom slova Times New Roman, veličine 12 pts i s
proredom od 1,5 retka. Odlomci se moraju jasno razdvojiti uvlakama. Naslov rada
treba biti napisan masnim slovima, veličine 14 pts.
Prva stranica rada treba pored naslova članka sadržavati ime i punu titulu autora,
naziv i adresu ustanove u kojoj je uposlen/a kao i e-mail adresu. Ako rad ima više od
jednoga autora, podaci se navode za svakoga od njih.
Uz tekst treba priložiti kraći abstrakt rada (5-10 redaka) koji će se nalaziti na
prvoj stranici, te duži sažetak (do 25 redaka) koji će se nalaziti na kraju rada i koji

• 344 •
 upute autorima za oblikovanje priloga

će sadržavati opći prikaz teme, metodologiju rada, rezultate i zaključak. Također

treba dodati i do 10 ključnih riječi. Poželjno je da autor ove elemente preda već u
prijevodu, a u suprotnome će se za to pobrinuti Redakcija.
Ako rukopis sadrži priloge (slike, tablice, grafikone), molimo da se predaju kao
posebni dokumenti, a u tekstu naznači mjesto gdje prilog treba uvrstiti. Preporučuju
se formati .tiff i .jpg. Ovim se elementima treba priložiti i kratki opis, tj. legenda koja
se šalje isključivo kao zaseban Word dokument.
Napomene se isključivo navode kao fusnote i pisane su fontom Times New
Roman, veličine 10 pts. Citiranje u napomenama treba poštovati sljedeći model:

1. Citiranje knjige
Osnovni oblik:
Ime Prezime, Naslov djela u kurzivu, Izdavač, Mjesto izdanja, Godina izdanja,
citirane stranice. (kod stranica se ne mora koristiti skraćenica str. ili pp. nego se samo
piše broj stranice)
Primjer:
Marko Šunjić, Narodi i države ranog srednjeg vijeka, Rabic, Sarajevo, 2003, 235.

Ukoliko se isto djelo ponovo navodi u tekstu na drugome mjestu treba upotrijebiti
skraćeni citat u kojem se navodi prezime autora, a naslov skraćuje na nekoliko riječi.

Osnovni oblik:
Prezime, Skraćeni naslov djela u kurzivu, citirane stranice.
Primjer:
Šunjić, Narodi i države, 237.

2. Citiranje članka u periodici

Osnovni oblik:
Ime Prezime, “Naslov članka u navodnicima”, Naziv časopisa u kurzivu, broj i/ili godište
časopisa, Mjesto izdavanja časopisa, Godina izdavanja časopisa, citirane stranice.
Primjer:
Anto Babić, “O odnosima vazaliteta u srednjovjekovnoj Bosni”, Godišnjak Istoriskog
društva BiH, god. VI, Sarajevo, 1954, 29-44.

Ukoliko se isto djelo ponovo navodi u tekstu na drugome mjestu treba upotrijebiti
skraćeni citat u kojem se navodi prezime autora, a naslov skraćuje na nekoliko riječi.

• 345 •
 upute autorima za oblikovanje priloga

Osnovni oblik:
Prezime, “Skraćeni naslov članka u navodnicima”, citirane stranice.
Primjer:
Babić, “O odnosima vazaliteta”, 32.

3. Citiranje priloga u knjigama ili zbornicima radova

(koji nisu serijska publikacija)
Osnovni oblik:
Ime Prezime, “Naslov priloga u navodnicima”, u: Naziv knjige ili zbornika radova
u kurzivu, (ur. Ime Prezime), Izdavač, Mjesto izdavanja, Godina izdavanja, citirane
stranice.
Primjer:
Vjekoslav Perica, “Uloga crkava u konstrukciji državotvornih mitova Hrvatske i
Srbije”, u: Historijski mitovi na Balkanu. Zbornik radova, (ur. Husnija Kamberović),
Institut za istoriju, Sarajevo, 2003, 201-221.

Ukoliko se isto djelo ponovo navodi u tekstu na drugome mjestu treba upotrijebiti
skraćeni citat u kojem se navodi prezime autora, a naslov skraćuje na nekoliko riječi.

Osnovni oblik:
Prezime, “Skraćeni naslov članka u navodnicima”, citirane stranice.
Primjer:
Perica, “Uloga crkava u konstrukciji državotvornih mitova Hrvatske i Srbije”, 221.

4. Citiranje novinskih članaka

Osnovni oblik:
Ime Prezime, “Naslov članka u navodnicima”, Ime novina u kurzivu, broj, datum,
citirane stranice.
Primjer:
Ivan Šarčević, “Opijum za narod”, Oslobođenje, br. 345678, 11.5.2009, 22.

5. Citiranje neobjavljenog arhivskog gradiva

Osnovni oblik:
Arhiv u kojem je gradivo pohranjeno (dalje: skraćeni naziv), Naziv arhivskog fonda
u kurzivu (dalje: skraćeni naziv), broj kutije odnosno sveska, stranica odnosno list.
Primjer:
Državni arhiv u Dubrovniku (dalje: DAD), Diversa Notariae (dalje: Div. Not.), sv.
XXII, f. 82v.
Arhiv Bosne i Hercegovine (dalje: ABH), Vlada Narodne Republike Bosne i
Hercegovine 1945-1953 (dalje: VLBIH), kut. 15, sign. 123/46.

• 346 •
 upute autorima za oblikovanje priloga

6. Citiranje web stranica

Osnovni oblik:
Ime autora, Naslov teksta u kurzivu, adresa web stranice (datum ostvarenog pristupa)
Primjer:
Pio II, De viris illustribus, http://www.bibliotecaitaliana.it/xtf/
view?docId=bibit001150/bibit001150 .xml (5. juni 2010.)

Radovi se predaju elektronskim putem sekretaru redakcije dr. Emir O. Filipovi-

ću, lično ili na adresu emirofilipovic@gmail.com. Tekstovi rukopisa načelno ne bi
trebali prelaziti 30 stranica, uključujući tablice i popis literature.
Izbor radova obavlja Redakcija koja zadržava pravo izmjene i skraćivanja tekstova
te može zatražiti od autora dopunu ili preradu teksta. Obrađen i pripremljen tekst
šalje se autoru na kontrolu i autorizaciju prije objave.
Autori čiji radovi budu objavljeni će dobiti 20 otisaka svoga rada i besplatan
primjerak časopisa.

• 347 •
 RADOVI
Filozofskog fakulteta u Sarajevu
(Historija, Historija umjetnosti, Arheologija)
Knjiga 4
2016.

Ovaj broj časopisa bit će dostupan u elektronskom izdavaštvu

Filozofskog fakulteta na web stranici:
http://www.ff-eizdavastvo.ba/Knjige.aspx

Izdavač
Filozofski fakultet u Sarajevu

Za izdavača
Salih Fočo

Prijevodi rezimea na engleski jezik

Emir O. Filipović

UDK
Elvira Poljak

DTP
Amra Mekić

Štamparija
Grafostil

Tiraž
500