Sie sind auf Seite 1von 93

.

:) c

ALESSANDRA ?OLETTT_ CASTECNABO

CANTOS DE.AMOR
Y DE GUERRA

/ ATIJARIC|| $}|AYARI /

I lllil ltil ltil ltil tllil lil


00574
ill

EDICIONES
ABYA-YALA
1987
4o yrq
o16

Do6tA úvtrNvA
0et>t¡ r¡'lDf f FNO
Dedicatoria:
"A In lglesia de San NlQueI de Sucumbíos, alos que en Ella
han puesto su uida, su corozón al sensicio de lns comuni.da-
des Quichuas".
INTRODUCCION

Este es un pequeño homenaje a la úqueza, a la sensibilidad


del
poderosa'
.ár"rón de ia gente de la selva' a su expresivida-d- aún e.l aporte
;;;tg;;";unttó ¿u una tradición valiosa, enriquecida-nora la mujer
;;ñ; d; caáa individuo, es un_h_omenaje en particularmujer fuerte,
á""i.-t"a"ración JATLIN COMUNA AGUARICO, luchadora"slN-
;-"dt; ;;;;;;;, trabajadora incansable v hermana
CHI HUARMI'!

He querido presentar aquí entrelazadas dos de las más vigorosas


manúestaciones de la expresividad de esa variada
realidad étnica
y cultural que es el pueblo Quichua de la selva:
EL CANTO Y LA CERAIüICA.
óár-rn"nU"staciones qu" se han ido debilitando paulatina'
"unqu" y sus
ñá"t" A""tro del proclso de absorción a la cultura dominantehacerse
;;;;t;;ig*n resistiendo v allí vuelven
donde log¡an renovarse'
símbolo de un pueblo que
iu*ion"f". a la nueva rea[dád, se
no qui"t" morir, de una identidad que quiere afirmane'

símbolo de un desafío que las nuevas generacionee están llamadas'a


con audacia y prudencia, sin deiarsesinllevar por
"rr_ii
i"Ñ folklorismos induciáos e inmóviles pero también renunciar
a sÍ mismos.

práetica
EL CAI\no: hermosura y'poder' del canto concebido como
."rtiñ", modalidaá noor"l de expresión de sentimientos, aconteci'
perEonas e¡pecia'
mientosr. . No restringido a circunstancias, lugbres,
les. Vivido activa y creativamente por cada persona, fuente de ale-
fíu, tri.t"ra, corajé, desahogo, poder mágico de la palabra' ' '
que llamamos
De lo que hemos podido da¡nos cuenta, en la tradición
.q;t hü d"-i" *iu"', compuesta por düerentes elementos étnicos y
üt*rl"r, el canto de las mujeres es puramente vocal, aunque no 8e
;;d"y¿ ei acompañamiento instrumental sobre todo en los momen'
tc públicost
Los hombres son los ejecutores de la música instrumental (tambor,
violín, quena, guitarra, raspa,. .) y con ella suelen acompañar sus can.
tos, en general de 'pocas palabras' y más frases de música instrumen.
tal. De todos modos música vocal e instrumental más que fundirse y
complementarse se acompañan intercalándose y hasta sin necesidad
de armonizar mayormente en el sentido convencional de este término.
Caso aparte y que solo mencionamos de paso, son los cantos de
curación del'curaga', totalmente vocales.

En cuanto a temática, música y ritmo hay unas consrantes principales


de las cuales el intrírprete saca infinitas variaciones. cada ^mo-"nto,
aspectos importantes de la üda (nacimiento, boda, muerte, trabajo
en la chacra, caza, curaciones, viajes,. .) tiene rus c"non"s a"
sión ca¡aeterísticos, continuamente reinventados y revividos po,"*pr"-
intérprete. A tal punto que la misma persona nunca repite:de igual""d"
forma un mismo canto.

Despojados del elemento musical sonoro, del cual hemos buscado


conservar el ritmo de la frase en la transposición escrita quichua,
extraídos de todo el contexto cultural propio, los cantos aparecen
aquí en su dimensión pcÉtica 'universal'. conciente de su casi intra.
ducibilidad a nivel coñnotativo, la recopiladora ha optado por una
traducción libre y creativa, buscando más una fideüdád 'al espíritu'
que al texto.

como testimonio original queda el texto quichua reproducido tal


expresado, a parte algunas correcciones gramiticales y sin
¿c,omo
[acülcas necesa¡ias a la comprensión del texto escrito. con respecto
a este último punto hay que considerar toda la partc de mensaje
9yj se pierde en la transposición escrita de un c8nto, más aún en un
como el quichua áonde las diferentes tntonaciánes que Ee pue.
1try
den dar a una palabra, las diferentes pausas enhe
las mismrs, itc. ¡ueg"n
i
to9avíq un. paqel tan importanüe niver de cambio ¿e sÉniica¿o
o
oeterminación del mismo.
tA 0ERAII{ICA: en cuanto a los dibujos que acompañan los rextoo,
todos son extraídos de los motivos piniados en ra cerámica por muje.
res de la Jatun comuna Aguarico, oiiginarias de ra región de'sarayacu
y del Puyu.
También aparecen aquí despojados de su forma 'portadora' originál
(vasija, taza, olla,. .) y adaptados a las exigencias ¿é fa¡ plg¡na¡.
Cargados de un simbolismo muy fuerte, múltiple pero preciso, no
tran si¿o escogidos arbitrariamente en función estética, sino buscando
una complementación o un tefuerzo recíproco, a nivel designificado,
entre el iexto y el motivo dibujado. De algunos motivos de los cuales
se ha podido recuperar el simbolismo inmediato, el mismo es reporta-
do al final del libro.
presunción
Como ya se ha expresado, estas páginas no tiene ninguna
y menos exhaustivas de un fe
de ser mayormente explicativas mucho
;ñ;.; ón¡o la tradición de los cantos en la cultura quichua de la
selva, gon sencillamente un homenaie y un ineitamiento a la mujer de
la Jatun Comuna dguarico, que denEo del proceo de organización
de las comunas quichuas en Federación, ha sabido participar y Gon-
hibuh significativamente al lado de stu hombre¡.
Tomandó como ideal la SINCHI HUARIIü, la muie, del Aguuigo
re ha l""rnt¿do sin miedo en 8u comuns, en la federación, ha hablado
reepaldando, regañando a su gente, recordando stu costumbryl-btu;
.rndo nuevas Joluciones, ha querido capacitane más, ha dado el
ejemplo en el tsabaio comunita¡io, no ha olvidedo su papel de
'madre de la chicba y de la comida' en la¡ reunionel. . .
Si bien en los qatttos se compara a la gracia de la¡ floresr a l¡ frute
más dulce, a lor pájaros más hermosoq también ¡e proclama audaz
gavilán, pato arirco e independiente, amenaaanüe Guacamaya del
vuelo incansable.. .
I¡ dulzura y melancolía trigica que abundan en lo¡ cantos nc ate¡-
t¡go- ta drtreza pero tambi¿n h-hetmosura de laviO¡enlaselvaren
estreeho contacto con una nattualeza genetos¡ y vengativa, tierna y
arisca, orgullosa que educa al homb¡e en una e¡cuela a veoos feroz.
Nunca la dulzurf implica debilid¡d, más bien e¡ como un ve¡tido
que coquetamente envuelve l¡ fuerza de un¡ muier, compañera de
su eepao, dueña de su hogar, m¡dre de la checrq herm¡ne de la sel'
ve, que sabe amer y luchar hasta l¡s ftltimas con¡ecuencia¡.

I pan u¡a dcñnición má¡ cxabt¡ vcr introducción c¡ , Tradición orel dc to¡
Quichuar amazónico¡' del mbmo eutor, cdicioner Abyr yete, euito 19E5.
SARAYACU HUARMIGA

ñuca caripa)'a'ya Acibidu Cuji, caita tucaj aÁ'


P er uano Hu armi can t as h ca ta.

Turicitu turilla, turicitu t urilla,


upipailla t uricu, upipailla turilla.,
Murandiltu runaga
mana valichihuanun, mana valic hihuanun.
Mana balii hwrmilla aPihuaillais
upipai turicitu, turilla.
Ñucatachu ñucat a mana balichihuangui,
mana b ali chihuan gui t u ri c u.
I+Iaquimandaga sara asuata munai pi,
nt)'ag asuata munaiPi,
binilluta murwi pi, huaraputa munai pi,
upicltisha shayauni, alli'alli turicu,
alli alli turicu, turicitu turilla.
Saral,acu huarmiga sinchi huarmi niuihca
sinchi huarminti ari niushcani.
Sinclü lruarmi shaYauni.
Murandiñu runaga
nun a b alic hil ruan un, ntana b alic hih uanu n.
Sarayacu huarntiga cantaiuni tttricu,
cantajuni turicu, ñucatami ñucata
pai[unaga paiguna sinchi huarmi nishalla
balic hiush ca huarmi ta,
samba huarmi nihuanun, samba hwrmiga!
Turiculla turicu, turiculla turicu,
Muran diñ u r unaga, M u ran díñ u r u ln ga,
balichiushca marani, sanba huarmi nisltami
mana munahuanaiun mana munahuanaiun.
Alab aushca huarmilla, alabaushca huarmilla
maranilla turicu, turicitu turilla.
Sarayacu huarmiga Saray acu huarmiga
inupanpaslla bincihwilh ani turicu.
Itlachet ihua ntunaipi, imahuan munai pi,
b in cihuaj lla lruarmimi ani turicu.
Turicitu turicu turiculla turicu,
shui uma pitituta upipangui turicu,
upipangui turicu, upipangui turicu.
Sinchi huamti aipiga,
upipailla turicu, upipailla turicu!
El padre de mi marido, Acibidu Ouji, tocaba esta música,
un canto de las mujerec peruanas.

Turicitu, Turilla,
hermano, hermanito mío,
toma de mis manos
esta sabrosa chicha,
acepta y alégraüe, hermanito!
La gente de Murandiñu me deoprecia,
no me quieren:
mujercita que no vale nadao dicen.
Pero tu acepta
chicha espesa, hermanito!
Acaso tf¡ también quieres derpreciarme?
Ay, hermano cruel,
acaso vas a rechazar mi mucahua?
Aeuú frente a tí,
me levanto,
no me voy a cansat,
dulce vinillo
de mis manoc,
guarapo fuerüe
rica chicha de mafz,
blanca chicha de yuca
para mi hermano,
él muy bueno, r
él que me h¡ce valer.
Yo,la mujer de Sarayacu,
mujer fuerte,
aquívivo despreciada,
pero soy valiente!
Con gracia lev¡nto
mi chicha,
con fuerza mi c¡nto.
Pero la gente de Muranüñu
ee envidioea,
no me hhcen valer, hermano!
Mujer de Sarayacu,
reina del canto,
aqui frente a tí
pongo mi queja:
me dicen vaga,
me dicen haragana.
La que todos alababan,
mujer trabajadora,
la más deseada!
El hombre de lllurandiñu
la desprecia,
no me quieren, hermanito!
Yo, mujer de SaraYacu
que en todo salgo ganando:
con la chicha,
en el baile,
con el canto
y la mucahua Pintada,
también con el machete,
mujer vencedora!
Aquí vivo despreciada,
hermano, dulce hermanito!
Siquiera tu hazme valer,
toma esta chicha sabrosa,,
vacía la preciosa mucahua
toma todo, hermanito!
HUASA HUALI

Shul hturmi casrw cantam chagranundashamui shamui slwmusha:

{ Huwa Huali, Huasa Huali,


Huwa Huali, Huarmi mani,
Huasa Huali sinchi t¡uni.
Doce huaira pundapi
Huasa Huali huarmiga,
Huaa Huali, Huua Huali
vult e afisha, huamb uri s ha
shayauslw shwnunimi.
Doce indi shayausha
Huaa Huali huarmíga.
Chaup! indihuaga ya,
mana huamburishachu,
do ce indihua huamb uriai
Huaa Huali, huarmi r¡uni.
ñucami ani ya,
monarunas piñaibai,
nuna caris macoibai,
ñaubi lulun pusangayui,
huarmi r¡uni Huasa Huali,
slnchi mani, Huasa Huali.
Huacangaga caran ñailbi lulunma,
saquirishami paipa ñaútta.
Huasa Huali, sut¡ui huarmi
muy uri i lla s lumu sh alla.
ñucatalla' p iiusha' nlslulh,
llullaris lw c hap as luhuas,
paipa ñatbita, Huasa Huali
Huasa HuulL huirmi runí
Yultearigriipiga ya,
'Ima rashata cal'Huaca Huali
usruñuca ñaubitaga
huamb uris Mla ugtlahuot chu ?'.
nlslu y uy artshatiú ri anhun ga.
Chas¡u cutntami ñucstqa yuyañslu,
gustashoni ricuhuorya.
Mana tn¿icanb a p iñalb C,
pusnsaila hurmi t¡uttl,
fl Huaw HuaU huttnlsal
HUASA TIUALI

Así cantaba una mujer regresando de la chacra:

Huasa Huali, Huasa Huali,


soy el negro gavilán
que vuela en lo más alto
del cielo.
Delanüe del viento de las doce,
yo, Huasa Huali,
mujer,
audaz gavilán,
volteando vuelo en el viento,
yo, Huasa Huali,
mujer del desatío,
irguiéndome en el sol,
al medio día llego.
No, no es el atardecer mi hora,
soy el gavilán del medio día,
mujer de la luz deslumbrante,
que abrasa el corazón.
Yo soy la mujer con quien
naüe puede enojarse,
aquella que ningún marido
tendrá valor de pegar.
l\fis ojos llenos de magia
cautivadora,
mujer soy,
audaz gavilán,
Huasa Huali que ruela
en lo más alto del cielo.
Desde cada ojo
bajarán las lág¡imas,
lo ha¡é llorar.
Mujer gavilán,
rodeándole con mi vuelo,
llegaré,
cautivando su mirada,
me acercaré.

t0
Y aunque estuviera esperándome
enojado,
aunque tuviera malos pensamientos,
con la danza encantadora de mis alas
cambiaré su corazón.
¿Qué tiene ese gavilán
que me abraza con su vuelo
sin dejar mis ojos?
pensará mirándome
y de nuevo se encenderá
para mí
su corazón.
Yo soy Huasa Huali,
mi mirada es un filtro de amor,
soy la mujer embrujadora
a quien nadie puede guardar enojo.
Huasa Huali,
el gavilán del medio día.
QUITUMA RISHCA HUARMI

Ñaupai tiempu huarmicuna chaquilla pactashcai, inu saclwmanda ca'


ruman da, c laquilla p aina palandata, cucay uta rasha, autuas illashcapi,
pactashcai chasna binsinacuna cuinta cantaicuna ara.

Chai huarmi, laupaj pactaha, shui runa ringarauipi, chastw upisha


sirinaun, dumingu puncha tandanacusha. 'Ña curuIn Quitumn ringa-
rauni' nisha niuipi, shui huarmi 'ñuca ñauryi purishca hua.sha can
randi ricugri' asisha canton.

Turi turi turicu


ñucami Quitumanda s hamungami,
ñucami Quítuma pas eagrini,
turi turicitu turícu,
Quitu llac taga rícsigrini,
llaquilla pac tagrini turicu,
llaquilla pac tarani t uri cu t uric u !
ñu ca ñaupai ri csishcalla huaslmchulla
riungui turi.
C,an randi ricugri, turicu turi
can randi ricsigri, turicu turi!
ñuca purishca ñambíta
'caita cluri purira' nisha
puringui turicitu turí,
yuyarisla puringui turicitu turí.
Chaupi ñambip i rícunguí
shuj ruyapimi pintarani,
ñuca pintwhu ruyata ricungui turí,
ñuca pintashca ruyata can randi
ricungui turicítu turi turi!
Chaupi Quitu pulatzai pactarishca ricunguí,
ñucami pintarani turi,
can ricungahua pintarani turi.
Quitu huasi ucupi ricungui,
turicitu turi turi
ñuca micusllsot puchu tandata soquirani
un randi mícungai turi,
ñuu upishca libatás saqutraní turi,
can randi upingai turi.
@n ranü paseangui turi,
ñuurni ñaupai ricslraú turil
t3
DE Qr,rrTO ESTOY VINIEITDO

Antes,cuando nuestra_gente se iba a pie harta euito, también alguna¡


-selva
muiree valientes se iban, a pie deenudo desde la llevanáo su
'!oog1', plátanos, aún no había ca¡roe. Entonce¡ al reEeeo canüaban
victoriosas su hazaña.. Quizás, mientra¡ estaban reu¡iida tomando
chicha el_ domiago, alguien anunciaba su intención de ir¡e a euito,
entonces la mujer le cantaba riendo este canto:
EI camino que yo anduve primero, ahora tú lo v¡¡
a seguir, hermano!'

Tud turi truicu,


De Quito estoy viniendo, hermano,
yo también voy a pasear a euito.
Hermano, hermano mío,
eecúchame hermanito,
a conooer la tiera de Quito me fuú
cansada voy llegando, hermano,
¡ufriendo mucho llegué, hermanito!
Y üora te estás yendo a ver
lo que yo ya conocf.
Hermano, pequeño hermano,
vete, hermanito,
vete a conocer tfi también!
Tras de mis huellas te irás
siguiendo mi camino.
'Por aquí anduvo ella'
iris diciendo, hermanito,
pensando en mí
en mi sufrimiento,
a¡darós hermano.
En la mitad del camino,
mi señal en el árbol,
.el ftbol que yo pinté,
'mfralo, nirmanitol

11
aa t
l.'
.lr
ia
aa
o
a,

Turi, turicitu, turi,


en la casa de Quito,
enconhaús, hermano,
pedazo de pan,
',,un
lo que yo no comí para dejártclo,
denho del vaso lo que dejé
pa¡a tu sed, hermanito.
Comerás, hermano,
tomarás, hermanito mío.
Ahora eres tú el que se vg
yo ya vengo paseando, hermanito!
a
.
a
a

i( r| ¡i j:,
¡¡o

::'lt:
¡l .aoaa

t5
SHARARA

Chai Pijualimanda picuru chaita cantai ashcautw.


Maican maitas maimandas risla, maimandos cutillata cantasha purísha,
'quita, quita, quita' mana yacharisha chaill¿ta amu huasillata purii
manchi, ñucanchi nishca cuinta, r¡utu yacharisha nuitas purisha
clwillata 'pactaj mani' nisha paipa huasittund¿ llucshii maitas purisha
'quita quita quita' ninun sabiru cuínta huarmitas, caritas. latun
cucla¡nanda llucshirii Sharam huatmi puriuipi, pescadulla mícui.

Shararalla huarmiga, Shararalla huarmiga,


iatun cucha ucumanda lluahimuni turicu,
mulinulla ucut¡unda urttumuni turicu,
canda ricungahuanmi ya, urmamuni turicu,
ci e lu hu an ll¿ p ariiulla
huamburimusha mari pactamuni turicitu,
mamacuclw¡¡wndami llucshírimuni ari !
ñucami ani ya, Shararalla hwrmiga,
Shararalla huarmi rwni,
canga ricungahuanmi p ac tamuni turlc u,
mana ydnga pallcapi tiarina ushanichu,
iatun lanur patapi, rupatinu ruyapi,
tiarina us hanimi, turicu.
Ñuca ti¿na pallca illaipi,
ñuca tiashulhta vultearinga waiuni,
turicitu turicu, ringahuanmi rumuni.
Canba ñaubinundallata
c i e lu hu an lla p ari i u lla
hwmburingái wauni, turicitu
ñuca tiash catami urmaringii rurauni.
Mansuyanata mana ushanichu ya,
canb a allp api s lamui p i,
Imahuatas, i¡natahuas carahuangui?
Manalla mic unat a u s lani,
pescadullata micui ani turicu,
p esc adulla micui huarmi,
Sh alaralla huarmiga, S hararalh huarmiga,
puriiuni turic"u,
paeamuní turicu!
Los viejos tenían sus cantos sobte los patos de monte, de la ¡elv¡.
Así como el pato de monte es aris@, nuestra gente oe va a pasoü
go¡ agui por allá, üvirtióndose, anda largo pero nunca se enseña
del todo, siempre al rato emprende el camino dó vuelta a casa.
Aunque le guste bastantc pasear, siempre vuelve a su ct¡, no logra
enseñarse, quedarse en otro lugar, ee algo arirca.
Todo esto lo decfan loa viejos en sus cantos.
Sharara, la mujer _ pato selvátieo que viene del mal, sale a pasoar
pero nunca se queda, está enseñada a comer percado del mar.

Ay, Sharara,
pato gracioso,
arisca mujer!
Yo Sharara
desde el fondo del mar
voy saliendo, hermano.
De adentro el gan remolino,
desde la glan laguna,
cautivando tu mirada,
volando vengo,
hermanito,
vengo bajando
hermano mío.
La gacia de mi vuelo
llenando el cielo,
a tu tiera voy llegando,
hermano.
Desde la gran laguna madre,
llega Sharara,
el pato selvútico,
graciosa mujer,
a pasear vengo,
c¡utivando tu corazón
llego, hermanito.
Sharara no se queda
encimr de un¡ rama cualquierq
¡olo hay para mf
el irbol del Rupatino
dll ¡ orilla¡ del mar.
18
Ay, si no hallaré mi rama,
pronto se acaba¡á
mi visita.
Sharara,
mujer arisca,
volveré a mi casa.
Hermano, hermanito
rápido me iré.
En tus ojos
el fulgor de mis plumas,
en tu corazón
la sombra de mi vuelo,
volteando vengo,
como quedando,
como yendo,
Sharara,
pato hermoso,
no 8oy una mujer
que 8e amanse!
Ay, hermano mío
no me detengas,
que me da¡í¡ de comer
en tu casa?
Sh¡rara solo come
pescado del mar,
no se puede quedar!
E

-
ANGALLAMI CAPARINGA

Yaya Ventura caita tucajam:

ñuca rishca huashapi


panicitu paniculla,
ñuca rishca huaslrupi
huac as hal lo t iai u ngu i,
panicitu paniculla.
ñuca rishca huashapi
illangami caimanda
illangami caimanda,
ñuca rishca huashapí
angallami caparin,
angallami caparinga,
angallami caparinga,
panicitu paniculla.
Ñuca tiaushallamiga
camn tutamandaga
candagalla uyachiuní,
ñucqga tiaushallanü
camn tuta uyachiuni,
panicítu paniculla.
Ñuca chingariipiga
angallami caparinga,
canba ringri sapiga
caparinga paniculla!
EL GAVTIAN GRITARA

EN rbuelo Ventura así cantaba acompañándoae con la qucnr.

Despuós de que me haYa ido


hermana, hermurita'
despuós de mi partida
te quedas llorando
hermana mía.

Después de que me haya ido


ya nada,
solo mi ausencia,
dulce hermanita.
Después de mi partida'
ólo el grito del gavilán
cruzando tu soledad.
El gavilán g¡itari,
gitará,
hermana, amada mía.
Cada mañana vend¡ó
haciéndome oír
por tf sola,
cad¡ noche
gito de gavilán
vendré, hernrana mfa.

Aunque yo ya me pbrdq
el gavilán üegari.
Su grito de amor
cerca de tu oreia,
¡m¡da mfa.

a
PANU GUACAMAYA

Chaita ltuca apayaya tucai ara, Idilicu,

Panuman dalla GuacamaY a,


Canchu ñangata
'c ungarishami ringarauni'
nisha nilruangui?
ñucagalla mana runa htnrmichulla
tiaiuni tiaiuni,
Panumanda GuacamaYa,
huanni ai, tiaiuni.
Can ñucata mana YuYasha,
ichusha riiPigas,
canba yuyaita, canba shunguta,
canba 7'uyaita
ñucanti ai apangqhuami
rurajuni ruraiuni.
trIana maitas rishahuas,
c ungallaga ani' y uY aihuan
'

puringuic ltu, p u ri nguic hu !

Indi yaicushcapi
canb a y u y ai ga ñu cal ruai malla
t i gra mu ngami t igramu ngami.

Ja tun lamar chimbamandas


canba yuyaiga
ñu cal uanmi t ig ra mu ngami.
M ait a risha mana cu ngarihuanguic hu
turiculla turiculla.
Ñucanú btari,
dal lat a G u ac ama ¡' a
Pa n u ma n
huarmi ani huarmi ani!
Panumanda Guacamaya
can'micusha' nislta
can'upisha' nisha,
y u y' aris I nhuas ftwna u s hangui.
ñucahuair¡wlla
y'uyai shamunga yuyai shamunga!
Illainundahua mana cungahuangulc hu
mana cungaluanguic hu, mana cungahuanguic hu !
25
LA GUACAMAYA DEL PANO

A¡í tocaba mi abuelo Federico, con su quena.

Ay Guac¡maya del Pano!


Gubcamaya de milhermosurias,
mujer infeliz!
Acaso no eres tú
él que me está diciendo:
'Olvidándolo todo me iré'?
Ay, yo no soy una mujer cualquiera!
[¡ ofendida Guacamaya
no se ealla,
no se deja,
Y si tú üe vas
sin hacerme caso, .
tu alma y tu corazón,
dma y eorazón llevuÉ
embrujados
en mi vuelo de mil colores.
No hay lugar demasiado lejos
pera las ¡las de la hermosa Guacamaya,
no hallarás donde olüdarme,
doncle hacerte olvidar!
Al morir delsol"
hacia mÍ
tu pensamiento,
solo hacia mí
tu deseo.
Aunque cruzaras el mar,
volveÉ hacia mí
tu alma,
mi vuelo te alcanzará,
el recuerdo de mi amor,
hermano.

n
Piénsalo hermanito mío'
yo, la GuacamaYa del Pano
soy tu mujer.
Ay imposible olvido,
no podrás comer'
no podrás tomar,
alma y corazón
aprisionados
en mis plumas de mil colores'
Nunca me olvidarás,
no me dejaré olvidar,
hermano!
YACUVERTZIAN

Shu .ttnrmi nishca:


'Turi, jatun pulnya pundaiga casna shayangui gustu churarisha!
Turi canba yura balonta turuyangallatami raun, turi, canba yura
balonda mana turuyachina munalryaga chimba partipi ama ricungui'
chu, chnipi sltui ima gustu siza shayaun turi.
Chaima ricujpi canba ñaubita puyuyangami turi, can alli balón
saquírina munasha, caimalla siza shayauipi ama ricunguichu, pesca'
dullata rícungui, turi !'

ulla, s hit ulla y a !


Y ac uver t z ians hit
Turicitu turill¿, turicit u t urilln,
canba diril balonmi turuyanga raiun
iatun pulaya pundaPi
iatun pulaya pundapimi
canba diril balonda
turuyanga ruraiun
turicitu turilla!
Ya mana canba balonda
turuyanga aipiga,
chimbama shayaui siza
ana ricunguichu!
Chai sizata ricuipi
canba diril balongalla
turuydngamiga turicitu turi.
Yacuvertzian runa
Y acuve rt z ia n runa y ari,
canba gustu shungahuan
purinata munasha,
am¿ laruma ricunguic hu !
P e s c adulla ta rí c us halla
t u cs is halla mic ungu illa
turicitu, turi!
YACU\MRTZIAN

Una mujer asf quiso aconsejar:


'Hermano, que estás allí en la punta de la playa, tan bien vestido,
cuidado con no enlodar tu bonito pantalón blanco. Si no quierer
que te pase asf, no tienes que mirar del oho lado del río, allá donde
se levanta esa linda flor.
Si miras allá se of¡¡scarán tus ojos, quedarás confundido. Si quieres
queür así limpio, con tu blanco pantalón, no vuelvas tu miradi hacia
esa flor, ocúpate solo del pescado, hermano!'

Yacuvertzian,
garzón pescador,
gracioso garzoncito tierno,
hermano gatz6n, buen jorren,
allí parado
en la punta de la playa.
con tu bonito purtalón blanco.
Ay, hermanito cuidado!
En la punta de la playa
tu lindo pantalón
vas a enlodar,
hermano, joven hermanito!
Si no quieres que se ensucie,
no vuelrnas tu mirada
hacia esa linda flor,
del otro lado del río,
no la mires, hermanito!
Se haría nebüna
en tus ojos,
¡e mancharía
tu bl¡nco pantalón,
tu blanco corazón.

s
\f-
-l\

Gracioso gan6n
joven percador,
lindo herm¡nito,
si quieres andar bien,
si no quieres dañar
tu tierno corazón,
no desvíee tu miraü
del otro lado del río,
sigue buscando
lo pecadita,
aganalos con tu lanza,
comelos tranquilo,
joven hermanito!

¡lz
-r\-

31
CUNAMBU MUYU

Ashca runa tandarishcapi, paipa rutwta ricusha, cushiyasha, shui


huarmi chasna cantashca, upishca, upichii shayausha.

Turicitu turicitu turicu !


Curan punchamí, cun¿n Puncha
ñuca rnishqui Cunambu rnuYumi
cancunata tandac hislami s hayaiuni.
Turicitu turicitu turicu,
ñuca mish.qui Cunambu muYuta,
can saquisla rishagalla,
mana cdsna mishquitaga tupwrguichu,
turicitu maimnndahuas, maimandahuas.
Cai Cunambu muyumi,
mishqui mishqui Cunambu muYumi,
can huamburis hca lumachupanwndallata
cuti huamburimui turicitu,
huamburimusha tupangui t urilla.
'J a tun lamarma c himb ani'

nisha yuyarisha risha,


mana ichultuanguichu, turicu.
Mishqui Cunambu muyutaga
mana maibis tupanguichu !
Can apii shamuna munwha,
can maiman da chari huamb urirangui,
maican ruyanwnda chari huamburirangui,
chai ruya\at a tiaris hami,
canba Curumbu mttyutaga apii shamungui
turicitu tu ri cull¿ turicu !
Guacamayanti apii s hamunga ruraiurw
canba mishqui Cunambu muYuta,
jahuap i indigamalla mana s hay achinaunachu,
turicitu turilla!
&nba mishqui Cunamb:u muYu
tucurishami turícu. tucurishami turicu !
Maita carutat rishca huasha
mana ichtlhuanguichu.
C i,t¡ltr¡to ián huatnbrish ca lumamandollnta
chai ruyata ricusha, chaillata tiarii slwmusha,
c haimand alla t a huamb uri s ha,
canba mishqui Cunambu muyuta inu tupangui,
deno maitas risha nuna tupahuangui.
Maimandatas rii pi, s hamul ! s|
Curumbu muyu, ñucalla nishca tiani.
DI.II.CE FRTII1O DEL CONAMBO

En medio de los hombres reunidoe, la mujer se alegra de ver a ¡u


amado, entonces se levanta y le ofrece su chicha y su canto:

Hermanito, hermanito,
hermano de mi alma!
En este día
para ustedes aquf reunidos,
he recogido los frutos del Conambo.
Aquú frente a ti
me levanto ofreciéndote
las dulces pepas de mi Conambo,
no me dejes corazón!
Ay,la dulzura de mi fruta
añorará tu boca,
no hallarás otra tan dulce,
otra tan sabrosa.
De donde sea,
dulces frutos del Conambo,
de toda lejanía,
dulcísima fruta de mi Conambo,
deseando vuelve, amado mío!
Ven.volando de nuevo
al dulce Conambo,
a los pies de eea loma
de donde te fuiste dejándome.
Allí eetaré,
fruto más dulce de tu Conambo!
Quizás ya esté peruando
irte lejos de aqui
quizás mañana lo har¡is.
Aunque cruzaras el gran mar,
no podrás olvidarme, hermano mío!
Dulces frutos de mi Conambo,
s¡ ¡ingüDa tierra,
igual dulzun no encontrarás,
me extrañarás herm¡no, hermanito mío!
Allí estaré,
fruto más hermoso de tu Conambo,
a loe pies del mismo árbol donde me deiartc.
g
Entonces vuelve, hermano mío,
ven volando de nuevo
de tanta lejanía,
tu boca sedienta
dulcísima fruta de mi Conambo.

Hermano, hermanito!
Ay,la voraz Guacamaya!
Sabrosas pepas del Conambo
cuando el sol ya esté alto en el cielo,
ya no habrá, hermanito,
se acabarán, hermano mío.
De la extremidad
del más lejano mar,
vuelve amado
hacia la loma, hacia el árbol
donde me dejaste
fruto más dulce
sólo para tu boca!
Ay hermano no te olvides
de tu Conambo,
no me vayas a perder, corazón!
Vuelve pronto,
Hacia mí tu pensamiento,
hacia mí tu vuelo,
dulcísima fruta del Conambo,
aquíestoy frente a ti,
hermano mío.
- ,' i
-,.]¿
...r .: ¡.-
¡-Y 1.:
?1,., .:{i ;

., i.*i 'l--E, ,i

t
*

I
I

-
-
SHIRINGUERO RUNA

chasna cantai ashcauna shiringa tarabai runacurut, ashca ailluma


pactamusha paicuna machashca casna tucai ashcautu'
''Anta
cai shimita uyachihudichu, cai shimita uyaipi, canba cuintash-
cata uyaipi, ñucanchi cumpaiíerupura auita yachihuan, chaillata
cutislxa, ñuca cumpañerullaiata! 'LLaquirisha cantan cai rurw shui
cu.mpañeruta uraiia ichusha, paitta maita paseasha, paipa ailluma
p ac tan, c haipi s hui mi quiacuna pai ta,rirnonun :
\rhorno, chái runahuan ñucanchi malta ashcai, chwna tarabai aranchi,
chasna alli runahuan chasrw aisasha purii aranchi'nisha miquia cuin-
tauipi chai runa machasha cantan:
amá y uy ac hihuaic hu chaillatat a vult earisha risha, y acumulinu quihui-
c his h c at a s hin a y uy ac hi huan gu i, s aquih uai mi q uia
"
Miquia miquia miquialln.
Shiringalla runa, s harnunilla miqublla !
IlIi quia, miquia, miquialla,
Shiringuero butimi pac tamuni miquialla !
Miquia, miquia miquinlla,
amn yary rittuhuai,
ñuca causashcalh cuti,
: ann yapa rimahuaichu,
can inui pigalla, cutillata cutisha !
ItI i qu ia, m i q uia, mí q uia lla
:- y uyachihuángui nurí, yuyachihuangui mari !
Yacumulinilla vulteac híshcata shinalla;
yuyachihuangui nuri!
_- M iquia, miquia, miquiacu,
ama yuyachihuaichu, ama y uy achihuaichu !
:, Cai s himitalla yuy arisha miquiacu,
ñuca causas h ca llac tata vult earis ha miquiacu.
Rishami ya miquialla, ríslami Ya!
Shiringuero runa shamurani miquialln,
Shiringuero butita t arubani miquialh.
Ama y uy achihuaichu, ama yuyachihuaic hu!
Cai shimita uyaha cutishami miquiacu.
Cunallami cutisln, cunallami cutisha!
Ant¿ y uyachihuaichu, miquiacu !
A ma y uy a c hihuai c hu, miq uia lh !
- Shiringuero rurumi shamurani, miquiacu!
Ama yapa rinuhuaichu, miqubllat
o
Et SHIRINGI.IERO
Así sabí¡n canta¡ los hombrer que habían ido a trabajar el cauchu.
cuando se reunÍa bastant¿ familia, se chumaban y impezaban a
cantar:
'N9 rn-. hablen así, escuchando vuestras palabras me p¡rece de e¡tar
todavía con mis compañeros, me da gura de volver allá mismo' a¡Í
canta el shiringuero histe, por los compañeros que ha dejado río
abajo. El se va solito a visita¡ a la familia, y los tíor, las tias i" pon"n
e conversar:
'AsÍ, así anduvimos nosohos, todavía jóvenes, con e¡o8 hombre:,
buenos compañeros, trabajando, divirtiéndonos juntoe. . .'.
Entonces el shiringuero no aguanta:
'No me hablen de eso, no me hagan recordar, allá mismo regrerarÉ
.déjenme e-n pa?, tías, como la coniente de un remolino m" ihog"n
loe recuerdc'. Así canta chumado.

lltiquia, miquia, miquialla


tía, tíos, familia mÍa,
yo el Shiringuero
eetoy viniendo,
después de llenar latas y latae
con la sangre del cauchu,
Yengo llegando.
No me hables muchq tía
te ruego, no me hableq tía mía,
no me hagas recorda¡ demasiado
lo que he vivido, amada tfa.
No, no me pregunten,
oha vez me irÉ de regreso,
río abajo,
c¡uchu adenho!
Ay, familia mía
utedes me hacen recordar,
no me hablen de eso!
Como remoüno en la creciente,
los rccuerdos me agür¡¡I,
me anasen l¡¡ pens!
38
Tía, tía mía, entiéndeme!
Una palabra más Y regresaté
a las tierras de abaio,
a los comPañeros Perdidos,
me iré por siemPre, tía!
Yo el Shiringuero'
el hombre que vivió
persiguiendo al cauchu,
perseguido!
Yo, el shiringuero
lata tras lata
de sanEe cuaiada Y dtua,
he logiado reg¡esar tía mía'
Ay, familia, tÍos Y tías
no me hagan recordar'
vuestras palabras duelen,
hacia la palizada
me arrasa la crecienüe'
quiero olvidar!
Yo, el shiringuero
he venido a visitarles,
a tomar chicha
y ustedes me hacen recordar
demasiado!
No me hables mucho, tía!
si no me deian en Paz
ahora me iré, tía!
ONCOLO HUARtrTI 1

Oncolo huarmi chasna rimai ashca: 'Turi can chunlla, can sapalla
puriushca chimba tintilpi uyahuangai, ñuca -uh, uh, uh!- nisha'
chaiga mana sapu angachu. Ñuca chaipi niusha, ñuca uyachiuni canta
sa¡talla puriuipi.'

Oncolo shina huarmiga,


Oncob shina huarmiga!
Jatun nambi pundamandachu
patu patu chaquilla ashachu,
siquigama ac chay ui ashachu,
muru s hína pin t ari s hac hu,
ali pu ndaman dac h u,
Su p aic
muru shina mucahua
apirisha shamungui.
Oncolo shina huarmilla,
Oncolo shina huarmiga
turicítu turilla,
can sap alla p uriush c ap i,
chimba tintilpi,
caparis ha ñucaga, turic itu.
Canga yuyaringuimi
mana sapu ehanga ya,
ñucami aiusha, ñucami aiusha!
Jub ín huarmi shay ousha,
jubín huarmi cantasha
turicitu turilla.
Indi puca yaicushca,
ruru illashcapi tintilpi,
caparisha yachausha,
caparisha ñucaga, t urilla!

¿01
42
LA MUJER ONCOLO 1

La mujer Oncolo así dejó dicho a su amado:


'Hermano, cuando te vayas solo y en silencio, por caminoe lejanos, al
otro lado de estas tierras, pon atención, escucha a Oncolo: uh, uh,
uh. No será un sapo cualquiera el que cante así, soy yo tu muiet,
que te habla, que te alcanza en la lejanía.'

Como Oncolo la rana,


mujer en semblantes de rana,
Oncolo tu mujercita.
Al final del solitario camino,
patitas de pato,
en la punta del Supaicali,
la cara pintada
como mucahua preciosa,
el lindo pelo hasta la cintura,
te estaré esperando,
y tú vienes
queriéndome aganar.
Como Oncolo la rana,
tu amada,
hermano, hermanito mío,
cuando irás por lejanas tierras,
al otro lado del mar,
el canto de oncolo
te sorprenderá,
mi voz cruzando
todo olvido.
Recuérdame, amado mío!
Soy yo, soy yo que te llamo,
yo la mujer JubÍn,
me aoerco a tu sombra,
me levanto
en medio de tu corazón,
hermano mío!

/l:l
.ONCOLO
IILTARJI,II 2)

Casnd lruanni cantan, carimanda risha;

Oncolo s hina ltuanrtiga,


canba ftaubimandaga
rininú ñs turilla.
Chishi indipi caysga
c ltintba t in ti I p i c aY 48a
cantangaraun Oncolo.
Mana Oncolochu manga,
ñucanú cayaushca angui !
C-anga uy as ha y aringu i,
chaita uyapaipiga
canba shungu illanganú,
ñucami yuyaringui, turicu !

¿r5
¿16
LA MU.IER ONCOLO 2

Así canta la muier, despidiéndose del hombre:

Como Oncolo, el sapo,


yo tu mujer me despido,
ya me voy, hermano mío,
a donde no me alcanzarán
tus ojos.
Mañana
al otro lado del mar,
mañana
en el atardecer
dorado y vacÍo,
Oncolo cantará.
No será un sapo cualquiera,
soy yo,la muier Oncolo
que te llama
desde toda lejanía.
Escucha mi voz,
el canto de Oncolo!
Hacia mí tr¡s pensamientos!
Tu corazón enmudecerá
sorprendido por el recuerdo!
17
INDI SICUANGA ]
cump añasha purinchi maitas, c hasna c ushiy arislta ish caip ura can tas b
camanda, shui aillu pishiyaipi llaquirinchi.
'Maican, ima runa huañuchiipigas, inn tucuipigas cunan shui iambi
birutita llutasha shayaingarauni ricungahua maicanda parihuan
aucamanda cantai an. . .'
Chasna maca Sicuanga, shui cumpañeru ríipi, saquirii cumpañeru
randi yuyari'n: 'ñucahua ca^shca cumpañeru imatata tucún, angachu
micun? Huañunchu?' Chana cantai ara.

Ñuca Indisicuanga, ñuca Indisicuanga !


Cai Indisicuanga cai
pai tianara marimi
ha, c us hiy aris ha,
cu shiy aris
ña caran punclta cantarani,
ñuca Indisicuanga
caipi tianara mari,
mana illangachu!
Cushi cushi cantasha
tiaiunmi yari, tiaiunmi Yari!
Shui punchabiga
ña Sicuanga chingariipi,
imatalla tucunga?
Chai Sicuangalla
artgachulla micunga?
Angachulla apinga?
Imatalla tucunga?
A ver ñuca cayari,
caya punclw ricusha,
shui iambi biruti
llutasha mishquiy arisha,
Ñuca cumpañerutd
angachulla micupan?
Maitatallata ripan ya?

/19
INDI SICUANGA Et TIrCAl.f DEL SOL 1

Estos eran los cantoe del Indi Sicuanga.


pnhe ncotroe, hallamo¡ un compañero con el cual ¡nda¡ juntor,
juntos paseamos, no¡ divertihq, V de pronüo ya no e¡tá nue¡tró
compañero, noe quedamos tristes, exb¡ñándolo.
'Se habni muerto?' Quión lo habrá matado?, Nos quedamc
pensando en lo que puede haberle sucedido y ali¡tamo¡ flee.ha¡
v-enencas para ir a buscarlo, püt ver quién le hizo alg¡ún
dario...
Así Bon los cantos del Indi Sicuanga, el tucán del &1,
-compañero, el oho se qu-eda hist€ pensandoí
y_óndose un
-grvit¡n
lConmigo etaba mi amigo, que le habró pa¡ado? eué to
habrá comido?' Así cantaban.

Indi Sicuanga, mi Inü Sicuangg


hermoso tucán del sol,
Indi Sicuanga, d
amado compuiero!
Ay, esüe indi Sieuanga,
siempre tenemos que andar junto¡,
degtee,
Siempre se quedarú conmigo
mi compañero
Indi Sicuanga.
Aquíestamos los dos
cantando alegres
cada día.
El hermo¡o tucán del sol
no me dejará.
Y si un día
se perdiera?

5(t
Y
X
A
Que le pararri
a mi pobre Indi Sicuanga?
Lo agarraría
el temible gavilán?
Se lo cormrÍa?
Qué pasaní?
Quiero saber,
pregunto.
Mañana iré a ver,
alistaré
rnis flechas,
mi veneno.
,Quién habrÍ matado
a mi compañero qüerido?
A dónde ¡e hebrá ido?

51
illtr-rg

{
INDI SICUANGA 2

ñuca Indisicuanga,
ñuca Indisicuanga!
Ñuca huibami charini
cai Indisicuanga
cushi cushi,
Ñucami cantashalla tiana.
Huibatami charini,
huibatami charini
Ñucataga cushiyasha,
cantaslalla tiaushca.
Huíba chariipiga,
imatalla tucuslnlla?
Shuj punchamigalh
pai chíngarijpi,
quiquin yana iambitami
Ilutaslw shayarisha!
Shujpi bintti, illapas,
camaslami shayuisha
Pai tiaru valijpiga,
shui punchagalla aru pishiyasha
cantaslalla tiapachu,
nishamari uyaiuni.
&imi ñuca Sicuanga,
paihuanmí mari p ai huanmi
cushiyasla cantaunl!
INDI SICUANGA 2

Ay I¡tdi Sictranga,
hermoso tucan del sol,
mi amado Indi Sicuanga,
mi compuiero!
Yo lo he crecido,
le he dado de comer.
Todos los días
su canto alegra
mi corazón,
estoy feliz
con mi compañero.
Mi Indi Sicuanga
se queda conmigo,
acompañando,
alegnndo,
mi hermoeo tucán del sol!

Los doc juntos,


los dos contentos.
Ay que nunca se me pierda
mi Inü Sicuanga!

5¡l
Ay ri deup¡¡ecier¡
¡i ¡lgo le parrra!
Ali¡tarÍa
el má¡ nego Yeneno,
mi lanza,
hi;óLt" levantaría,
no queda¡ía sin veng¡nz¡!
Ay que no se pierda
mi Indi Sicuuga,
mi querido compañero,
r¡f digo
oyóndolo curt¡r.
Aquf e¡ti
mi tucán del rol,
su he[moao canto,
equf conmigo,
lo¡ dciu¡to¡!

55
Chasna nii ashcauna. Indi yaicushcata Sicuanga 'huln huln' cantan.
Chaipi callari rucucuna runa chunlla illashcapi,
S ic uanga c ant aui pi, n inaus h ca :

Situanga, Sicuanga, Sicwnga !


A ma cant aichu Sicuanga !
Canba cantashcata uyajpi
shungami nanahuan,
shungami nanahuan!
Sicuanga, Sicuanga,
ama cantaichu Sicuanga!
In di yaicushcopi cantaipi,
yapa yuyariipimi,
shungumi nanahuan,
nanahuan Sicuanga,
nanahuan Sicuanga.
Mas que saquihuai Sicuanga!
Ama can taichu Sicuanga !
Shungumi nanahuan,
Sicuanga, Sicuanga,
shungumi nanahuan.
Anw yapa cantaichu Sicuanga!
Indi yaicushcata ricuipi
shungumi nanahuan,
Sicuanga, Sicuanga!

67
58
SICUANGA EL l]I,'CA}.I

Así cantaban antes. Al atardecer, cuando 8e muele el ool, se oye el


cento del tucán- huín huín .. entonces nuestsos antepasadoe si so ht'
ll¡b¡n solos, escuchando la voz del tucán, se ponfan a c¡nhr:

Sicuanga, hermoso tucán!


Ya no cantes más Sicuanga!
Tu voz me duele
en el alma
al atardecer.
Ay, solitario tucán,
melancólica voz del Sicuangg
callate ya!
La pena me revienta
el corazón.
En la hora que más duele
todo recuerdo
cuando el sol ya muere,
tu voz me ac6a
tu canto me hiere!
Ya dójame en p¡z Sicuurg¡!
Melancólica voz de
hermoso tucán,
el corazón está sangando.
Ay Sicuanga,
d atardecer solitario,
el corazón me duele,
y¡ no canüe¡ más Sicuanga!
Cuando el sol ya muere,
hl voz me acoca,
tu canto me hb¡e!

r
GALERA URCU

Galera urcu ricurinmi


jatun urcu ashcananda.
Galera urcui Puma tianmi
manz hanguic hi, man z hangui c hi !

a
Cu il lu rg una i s hcanus h ca
o runa micui Puma ishcarian.
a M u ndupuma i s h carias h ca
a
I zh u Pu nz lta llu cs h inami !

¡
Patas@u umapiga
lrua p ungu p as c arianmi.
p ai
Galera urcui Puma tianmi,
mdnz hangu ic hi, man z han guic hi !

Cuilleruna Duciruna
piquitza tucungami.
fatun urcu tucungami
rimahami saquítuuca.

Napu yacu uraimanda


Galera urcu ricurinmi.
Jatun urcu ashcamanda
Galera urcu ricurinmi.

Cuillerurw Ducirurw
pungarami tucungami
rimashami saquinauca.
Ma nz hangulc hi, man z hanguíc hi !

01
e,
EL CERRO GALERAS;

De lejos se ve el cerro Galeras,


el gran cerro.
En el Galeras hay un tigre tenible.
Ay que miedo! Ay que miedo!

Cuillero y Duero ya lo encerraton


al tigre comegente
pero Mundupuma va a salir
el día del Juicio final!

En la cabecera del río Patas,


está la enhada de su cueva.
En el ceno Galeras hay el Tigre comegente.
Ay que miedo! Ay que miedo!

Cuillero y Ducero
la volvieron piedra,
se hizo cerro arriba,
así dejaron hecho,

Deede el río Napo abajo


¡e mira el cerro Galeras,
el gran cerro
donde está Mundupuma.

Cuillero y Ducero
volvieron todo pbdrr,
pegado con btea
deirron hecho el cerro!

63
I

- -
-
ASUA BAILANA

Aguaricu yacumi
sumailla ricurinmi

Aguaricu runami
cushi shungu runaga

Aguaricu uraíma
mitayusha purini

Aguaricu pulayaPi
panicumi shayaiun

Aguaricu huarmiga
curirami mascaiun

Aguaricu puscupi
armarisha shaYauni

Chuya chuya yacupi


panicumi htnitanmi

Muru muru mucahua


cumagrilla upiachin

Aguaricu huarmiga
chuya asuora uPiachin

Shica siza huarmiga


Aguaricu pulayapi.

65
06
EL BAILE DE LA CHICHA

Hermoso se mira
el Aguarico,
nuestro río!

El hombre del Aguarico


tiene alegte el corazón,
es un hombre contento!

Aguarico abajo
me voy pescando
con la atarraya.

En la playa del Aguarico


mi hermanita,
espeúndome.

La mujer del Aguarico


está lavando oro
en su batea.

En la espuma del Aguarico


me baño,
el río me da fuerza!

También mi hermana
nada en las aguas
frescas y claras.

De su preciosa mucahua
toda pintada
me da de tomar la comadre.

La mujer del Aguarico


me ofrece
su chicha clarita

Mujer de la flor de Shica


hermosa se levanta 67
a orillas del Aguarico!
f,.úNApu^u*W

Napu rurw carcani, Napu yacurfcsini 4


purtni l'
ru%%%/4
Urai ichai causani tucuitami

7l Napu hturmi causaniisla yacu patapi


7.1 Napu rurw tarabani canuapi purislw

Mitayusha purini, tutai punchai mascani


l/-'til
?

7zz/%%
Cantnga ticaslw gastu aichahtmnta apijuni. 'Z

2 Shinatlhra huarmiunas asuata rurajun


// caricuna sh¿muipi osuata cauchunun.

Tucui rutw tandarisha asu¿ta upisha 7y


ishcai mati upisham.achascalln bailanun. 7^l

%U//4V,,%/r%//áVá,
/r1 Atmpagri caiamun bailashcalla rlcurin
(7 Ura laya pundapi amushitu cajamun

ruruucumt
Caiashcalla pactamun ginti
-19
&iashcatauyulmmundurishabailanun.
a_ @
,¡t%
S!\$ttllf
v//tUannttt
))'''JK
# \

W,
EL HOMBRE DEL NAPO

Yo era hombre del Napo,


bien conozco a ese río.

Viviendo aniba y abajo,


anduve por todo el Napo.

La mujer del Napo vive en la isla,


el hombre del Napo viaja en la canoa.

Noche y día andando por el río,


aganando pescado con su red.

Y las mujeres preparando sabrosa chicha


para dar a sus hombres al regteso.

Se reune la gente atomar, dos mates


y ya están bailanco chumaditos!

El compadre toca el tamborr,


todos se reunen: es la fiesta!

Oyendo la música llega l¡


gente,
al ritmo del tambor todos bailan juntoa!

71
AGUARICU SHAYARI

Aguaricu shayari!
Iraccluutu pinaipis
rucu yaya iumbira
taripasha ricushun!

HuauquiPum tucuska
shu ñambira Paceshun,
Pa t ro nmanda lluc s hisha
runa llacta tucushun!

Gintiruna tucusha
shu ñambira purishun
imasna rimanauipis
ñuca chivi shayauni!

73
74
rayANTAm AGI'An¡CO!

Lev¡intate fuuarico!
Aunque se enojen los blancos,
haremos justicia
del sufrimiento de nuestros padres!

Entre hermana
¡briremos nuestro camino,
übres de patrones
Señores en nuetra tiena!

I)e nuevo pueblo numorro,


lucharemos juntoe.
Digan lo que drgan,
yo eotaré allÍ!

75
MUSHIt I.L.ACTA TAQL|INA

htsittu ),acu iaturt j'acu'


Quitu urcumattda slrunmi ttta'nga.
Pamihuqlla ricurin'
lora caparina, sacha cusha,
gustu sacln ricuriwni.

Pusinulla y acupi comunami t ucunchi,


huarmibula sluyarin, gustu cushi trabanaun'
Prisidint i h uarmi c hu. amnllara p an dangui !
Sicritaria huarmichu can mari yachangui!
Mushu Llacta huarmiga gusturami cantaunchi'

(Jatun yacufrw risha nircanimi


nuna ricurii pi t igramurcanimi
hwcai hwcalla tigrarimurcani . .)

77
EL CAI.¡TO DE MUSHU LI,ACf,A

Rio Pusinu,
hermoso y grande
nuestro río!
De la sierra de Quito
viene bajando,
sus lindas orillas
de palmera Pamihua
en medio de la selva,
hermosura que duele
y .*to de lolas.
"rpin",

Aquú a orillas del Pusinu,


hemos fundado
nuestra comuna.
Las mujeres se levantan,
con aleg¡ía
trabajan juntar.
Ay, Presidenta
no YayaE a fdlar!
Ay, Secretaria
ayuda tú que sabee!
Así cantamos aleges
lrs mujeres de Mushu Uacta!
?i,=;,
. "t,- t'' '. +.-t" at
.. i, ,:- z: . .Ít'!
'. *h *g t+i 'oá .
, ,rJ.' :

gr=r;*f"ery,"
CUCITAPAMBA TAQUINA

Cuclu¡nmba huarmiga
caibimi shayaiuni.
Duci tuta mushu huata callarin,
cay,a puncha mushu huataf callarinchi.
Rucu yayara raslw ruPachinun.
Quinsa puncha huashaga
ñuca llactaimi asha,
ringri t a pas cas h ca pac tas la
ríng rirami pas u c hisha s luy ai uni !

81
EL CANTO DE CUCHAPAIT{BA

Yo,la mujer de Cuchapamba


aquí me levanto.
A media noche
el año nuevo va empezar,
están quemando al pobre vieiito.
Al final de los tres días
volveré a mi comuna.
Llevando en mi corazón
todo lo escuchado
llegaré.
Hablando sin miedo
abriendo los oÍdos a mi gente
GUACAMAYOS TAQUINA

Guacamuyu huanrúga
luantburisha shamtuü

GuacamaYu hturmiga

oquimsa tunu coloryui

luacamaru huamtiga
tucai runa munuhca

TPcu'ya;¿t
chimbara
caparislm purini

Jatun lura nlkai


caparislami tiaiuni

Maican runa tupqqg


munalwmi ricunga.
EL CAr.fTO DE GUACAMAYOS

Yo,la mujer de la comuna


Guacamayos,
volando vengo,
.hermosa Guacamaya de tres colores,
Ir mujer más deseada!
Por toda la orilla del río
voy gdtando,
en la rama del Ean árbol,
me quedo y canto.
Cualquiera que pase'
me va a querrer
al solo mirature.

g7
coMuNA R^ES¿'R VA TAQUINA

Reservalla huatmiga
cwna mari shaYanga

Mana valii ashca


huashallami catinga

Atarilla vinsishca
Lorocachi vinsishca

Cuclapamba vinsishca
GuacanuYos vinsishca

Mushu Llacta vinsishca


Sarayacu vinsishu

Huahallami catinga
tnaru valii ashca

Reservalla huanniga
hwshallami catinga

Comurw ruruEurut
ama pacha Pandangui

hisidinti Pandauiqiga
Reserva ya¡uqanga!
EL CANTO DE LA COMLJNA RESERVA

La mujer de la comuna Reserva,


la que no valÍa,
se levanta con fuerza,
ahora ya está siguiendo atracito!
Si antes se ha dejado vencer
por Atari y Sarayacu,
si Lorocachi, Cuchapamba,
Guacamayoe y Mushu Llacta,
le han ganado la delantera,
ahora ya se despertó,
ya va a alcanza¡ a las otras comunas.
La que no valía nada
ya no se queda atrás!
Comunero de la reserva
no vayas a eguivocarte,
si el Presidente falla,
la comuna lo ayudará!

91
FEDERACION HUASI

Federación huaipi
tucui runa trabanaun,
ntu ndurislm t rab os ltutt
alli llacta llucsltislru n.

Aguaricu cumunau¡u
federacionbi tabanaun
JambeIí llactabiga
tucuí rutu tand¿rin.

Ruru Banco tucusha


tucui runa cullquian,
iracchaurw pínaipis
Ruru Bancu trabashun.

Federación huasita
tucuillami ricsinutn
quilumetru víntibi
iatun huasi tuanshca

Ctri allpa Aguaricu


Federación huasimi,
tucui comuruuno¡unfu
sluyachíshca huaimí.

LA CASA DE LA FEDERACION

En la casa de la federación
toda la gente se reune'
trabajamos juntos
para el bien de nuestras comunaS.

[¿s comunas del Aguarico


ie han organizado en federación,
en Jambelí se reunen
todos los comunerc.

Hemos fundado nuestro banco


para tener algo de plata,
aunque se enojen los blancos
seguiremos con el Runa Banco'

Todos conocen
el centro de la federación,
en el kilómetro 21
ge levanta nuestra glan casa

En la hermosa tierra del Aguarico


¡e levanta la casa de la federación,
con el esfuerzo de todas las comune
la hemos construído!

95
MUSHU ALLPA CANTASHCATA

Tucuimmi gustum Aguaricu ricurín


Ñañapura tucus ha lhquinausha causashun
Gintipura tucusha shu ñambira purishun
As hcapura tucus la llaquinausha catishun
Uma llocta rutauna uraí runa tucushca
Urai rura tucusha chícan tunu rimanun
Ñaupa tiempum saquisha mundurisha causashun
Tucuipura tucuslw íshtangahua gustura
Aguaricu huarmiga sinchi sinchi shayarín
Stnchi sinchi rimauipí tucui runo uyanun
Gustu shuti clurisha shu muntunlla tucuslu
Huauquipura tucusha mushu ñambira pascashun
Imcchautu chicnishca umi runa shayarín
Pa t ro nma n da llu cs hís lw duiñ u a llp ara t rab as hun !

96
97
98
99
f(n
99
fm
EL CAI.ITO DE MUSHU ALLPA

Lindo se mira el Aguarico,


hermoso nuestro río!
Aquí entre hermanos viviremos queriéndonos
vueltos un solo pueblo abriremos nuestro camino
De nuevo fuertes viviremos ayudándonos!
El hombre de la cabecera ha bajado por el río,
en búsqueda de su tiena,
Ahora habla diferente!
Dejando las penas pasadas viviremos
de nuevo juntos, el corazón lleno de alegría!
La mujer del Aguarico se levanta sin miedo,
para luchar se levanta:
cuando habla con vdentfa todos la escuchan!
Haremos revivir el nombre de nuestro pueblo,
entre hermanos lucharemos para una vida nuwa!
Venciendo a sus opr€sores se levanta nue¡b¡ gente
Botando a los patronee Yiviremos libres,
trabaiando pan nosotros,
Señores de nuestra tierra!

101
INTERPRE|TES Y AI.]"TORES
DE LOS CAIüOS

LUCINDA HUALINGA COMI,]NA SARAYACU

VIOLETA CHIMBO COMTJNA ATARI

ALBERTO CHIMBO COMT.'NA ATARI

MARCOS CHIMBO COMT.]NA ATARI

MARIA GREFA Y
OTRAS MUJERES COM[,'NA MUSHU LIACTA

VICTORI.A ANDI COMT.'NA GUACAMAYOS

GRNGORIA SNTBAI{IA COMI,'NA GUACAIT'TAYOS

BALBINA AI{DI COMT'NA CUCHAPAII{BA

IRJI,TA AGT'INDA COMT,'NA RESERVA

MARUJA GREF'A COMT,'NA MUSHTJ AIJ.PA

r03
DENOMINACION Y SIGNIFICADO DE ALGUNOS DIBUJOS

Pá9.

Título 0 Amarun Huasha Piel de boa

Sarayacu Huarmiga 5 Ambatu Shimi boca de sapo

Huasa Huali 9 Ouingu secuencia de puntas

Huasi Huali 11 Siza flor


Ouituma rishca huarmi 13 Ñambi camino

Sharara 17 Aichahuan Peces

Ef gavilán gritará 22 PaPa Ouingu

Yacu Vertzia n 29 bejucos con flores y hojas

Oncolo Huarmi 1 41 Ambatu Shimi boca de sapo

La muf er Oncolo 1 42 Ambatu changa patas de sapo

Oncolo Huarmi 2 45 Ambatu changa patas de sapo

|ndisicuangaouingusecuenciadepuntas
sicuanga el tucán 58 Yahuati cara piel de tortuga

El baile de la chicha 66 Yahuati cara piel de tortuga

Napu Runa 69 tatuaje facial del Napo


Mashu Llaeta taquina 77 Yahuati cara piel de tortuga
Ef canto de Mushu Llacta 79 charapa cara piel de tor tuga de río
Cuchapamba taquina 81 Araña chaqui patas de araña

Guacamayos taqu¡na 85 Ouingu secuencia de puntas


INDICE
Pá9.

SARAYACU HUARMIGA
LAMUJERDESARAYACU.. ..........5
HUASA HUALI
HUASAHUALI ........10
OUITUMA RISHCA HUARMI
DEOUITOESTOYVINIENDO .........13
SHARARA
SHARARA ,....17
ANGALLAMICAPARINGA
ELGAVILANGRITARA .......21
PANU GUACAMAYA
LAGUACAMAYADELPANO. .........26
YACU VERTZIAN
YACUVERTZIAN. .....29
CUNAMBU MUYU
DULCEFRUTODELCONAMBO... .....33
SHIRINGUERU RUNA
ELSHIRINGUERO .....37
ONCOLO HUARMI 1

LAMUJERONCOLO1.... .....41
ONCOLO HUARMI 2
LAMUJERONCOLO2.... .....47
Pá9.

INDISICUANGA 1

INDISICUANGA.ELTUCANDELSOL 1.... ,...49


INDI SICUANGA 2
INDISUCUANGA2 .....53
SICUANGA
SICUANGAELTUCAN ........59
GALERA URCU
ELCERROGALERAS .........61
ASUA BAILANA
ELBAILEDE LACHICHA ......65
NAPU RUNA
ELHOMBRE DELNAPO .......69
¡AGUARICU SHAYARI!
|LEVANTATEAGUARICO! .... .......73
MUSHU LLACTA TAOUINA
ELCANTODEMUSHU LLACTA ........74
CUCHAPAMBA TAOUINA
ELCANTODECUCHAPAMBA .........81
GUACAMAYOS TAOUINA
ELCANTODEGUACAMAYOS. ........87
COMUNA RESERVA TAOUINA
ELCANTODE LACOMUNA RESERVA ..,......89
FEDERACION HUASI
LACASADELAFEDERACION... .....95
MUSHU ALLPA TAOUINA
ELCANTODEMUSHUALLPA ........101
INTERPRETESYAUTORESDE LOSCANTOS .....103
DENOMINACIONYSIGNIFICADODEALGUNOSDIBUJOS .. ... ..105

Das könnte Ihnen auch gefallen