Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
nl/esm
Joseph Ziegler
University of Haifa
Abstract
e article surveys and contextualizes the main arguments among philosophers and
academic physicians surrounding the status of physiognomy as a valid science from
the thirteenth to the early sixteenth centuries. It suggests that despite constant doubts,
learned Latin physiognomy in the later Middle Ages was recognized by natural phi-
losophers (William of Spain, Jean Buridan, William of Mirica) and academic physi-
cians (Rolandus Scriptor, Michele Savonarola, Bartolomeo della Rocca [Cocles]) as a
body of knowledge rooted in a sound theoretical basis. Physiognomy was character-
ized by stability and certainty. As a demonstrative science it was expected to provide
rational explanation for every bodily sign. In this respect, learned physiognomy in the
Middle Ages was dramatically different from its classical sources, from Islamic and
possibly from early-modern physiognomy as well.
Keywords
physiognomy, certainty, body, John Buridan, William of Spain, William of Mirica,
Rolandus Scriptor, Michele Savonarola, Bartolomeo della Rocca, Cocles
1)
Carlo Ginzburg, “Morelli, Freud, and Sherlock Holmes: Clues and Scientific
Method,” e Sign of ree: Dupin, Holmes, Peirce, ed. U. Eco and T.A. Sebeok
(Bloomington, 1983), 81-118, at 91 [originally “Spie. Radici di un paradigma indi-
ziario,” in A. Gargagni, ed., Crisi della ragione (Turin, 1979), 59-106].
2)
Joseph Ziegler, “Médecine et physiognomonie du xive au début du xvie siècle,”
Médiévale, 45 (2004), 87-105.
3)
Robert Hoyland, “Physiognomy in Islam,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 30
(2005), 361-402 (391-396); Anna Akasoy, “Arabic Physiognomy as a Link between
Astrology and Medicine,” in Anna Akasoy, Charles Burnett and Ronit Yoeli-Tlalim,
eds., Astromedicine; Medicine and Astrology, East and West: Conference Proceedings
(forthcoming); Youssef Mourad, La physiognomonie arabe et la Kitāb al-Firāsa de Fakhr
al-dīn al-Rāzī (Paris, 1939); Toufic Fahd, La divination arabe: Etudes réligieuses, socio-
logiques et folkloriques sur le milieu natif de l’Islam (Paris, 1987), 369-429; Antonella
Ghersetti, “e Semiotic Paradigm: Physiognomy and Medicine in Islamic Culture,”
in Simon Swain, ed., Seeing the Face, Seeing the Soul: Polemons Physiognomy from Clas-
sical Antiquity to Medieval Islam (Oxford, 2007), 281-308.
4)
For a discussion of the two allusions to physiognomy in Avicenna’s Liber canonis
III.1.10 and IV.2.1.26, see Ziegler, “Médecine et physiognomonie,” 96-97.
5)
Johannes omann, “Avicenna über die physiognomische Methode,” in Rüdiger
Campe and Manfred Schneider, eds., Geschichten der Physiognomik: Text, Bild, Wissen
(Freiburg, 1996), 47-63, at 52.
6)
omann, “Avicenna über die physiognomische Methode,” 63.
7)
Jole Agrimi, “Fisiognomica e ‘Scolastica’,” Micrologus, 1 (1993), 235-271 (253-
263).
8)
Such doubts existed also among Jewish thinkers. See, for example, Maimonides’
disparaging view of physiognomy. According to him, one should avoid reading the
apocryphal Book of Ben-Sira [Ecclesiasticus], because it allegedly contains physiog-
nomy. Ben-Sira “was a man who composed books of fantasy on matters relating to al-
firāsa. [ese books] contain no wisdom and have no usefulness; they merely waste
one’s time with vain things....” (Maimonides’ commentary on the Mishnah, tractate
Sanhedrin 10.1, in Mishna im Perush Rabenu Mosheh ben Maimon, trans. Yosef Kapah
(Jerusalem, 1965), 140-141; full English translation in Maimonides’ Commentary on
the Mishnah, Tractate Sanhedrin, trans. with introduction and notes Fred Rosner (New
York, 1981), 150). I am indebted to Yedael Waldman who first drew my attention to
this citation.
9)
James Franklin, e Science of Conjecture: Evidence and Probability before Pascal (Bal-
timore, 2001), 329.
10)
Galen, De complexionibus 2.6, in Burgundio of Pisa’s Translation of Galen’s “De Com-
plexionibus,” ed. R.J. Durling, Galenus Latinus I (Berlin, 1976), 84. See also T.S. Bar-
ton, Power and Knowledge: Astrology, Physiognomics, and Medicine under the Roman
Empire (Ann Arbor, 1994), 98-99, 170. On ancient physiognomy reacting to the scep-
tics’ doubts concerning other minds, see Voula Tsouna, “Doubts about Other Minds
and the Science of Physiognomy,” Classical Quarterly, 48 (1998), 175-186.
11)
Vincent de Beauvais, Speculum naturale (Douai, 1624), xxviii.95, cols 2058-9.
12)
Pliny, Natural History, 11. 273-274, ed. H. Rackham, (London and Cambridge,
MA, 1967), vol. iii, 604-605: “I am surprised that Aristotle not only believed but also
published his belief that our bodies contain premonitory signs of life <its length and
its course>. Although I think these views unfounded and must not be divulged with-
out hesitation, lest everybody should anxiously seek these auguries in himself, never-
theless I will touch upon it, because so great a man of the sciences has not despised
it… . Yet he does not, I imagine, note all these attributes present in one person, but
separately, trifling things, as I consider them, though nevertheless commonly talked
about.” See Benjamin Isaac, e Invention of Racism in Classical Antiquity (Princeton,
2004), 155-156 for other critics of physiognomy in antiquity. Pliny’s criticism of
physiognomy should be read in the context of his scathing attacks against Greek med-
icine and magic. Vivian Nutton, “e Perils of Patriotism: Pliny and Roman Medi-
cine,” in Roger French and Frank Greenway, eds., Science in the Early Roman Empire:
Pliny the Elder, his Sources and Influences (London, 1986), 30-58.
13)
Bartholomei Coclitis Chiromantie ac physionomie anastasis cum approbatione magis-
tri Alexandri de Achillinis (Bologna, 1504), I. 2-3 (entitled: “contra Plinium et suos
sequaces in undecimo libro capite 52 ubi stimulat metoposcopos atque chyromanti-
cos et precipue phylosophum et trogum…”) (henceforth Cocles).
14)
Aristotle, Analytica priora II.27, 70b in Aristoteles Latinus III 1-4, Analytica priora,
ed. L. Minio-Paluelo (Bruges, 1962), 138-139, 190-191, 370-372.
15)
See, for example, Averroes’s introduction to Aristotle’s Physics in Aristotelis de
physico auditu libri octo cum Averrois Cordubensis variis in eosdem commentariis (Ven-
ice, 1562-1575), vol. iv, fol. 4ra.
16)
On William of Aragon and his commentary, see Jole Agrimi, “La fisiognomica e
l’insegnamento universitario: La ricezione del testo pseudoaristotelico nella facoltà
delle arti,” in Ingeniosa scientia nature: Studi sulla fisiognomica medievale (Florence,
2002), 101-166, at 125-141. I consulted Paris, BnF, MS lat. 16089, fols 244ra-257rb
and Erfurt, Wissenschaftliche Allgemeinbibliothek, MS Ampolon. Qu. 306, fols 47-
61.
17)
On William of Mirica’s commentary see Agrimi, “La fisiognomica e l’insegna-
mento,” 141-155. I consulted Oxford, Bodleian Library, MS Canon. Misc. 350
[henceforth Mirica].
18)
On Buridan’s commentary see Agrimi, “La fisiognomica e l’insegnamento,” 155-
163 and Lynn orndike, “Buridan’s Questions on the Physiognomy Ascribed to Aris-
totle,” Speculum, 18 (1943), 99-103. I consulted Oxford, Bodleian Library, MS
Canon. Misc. 422, fols 111r-128r [henceforth Buridan].
19)
Rolandus Scriptor, Reductorium phisonomie, in Lisbon, Bib. Ajuda, MS 52. XIII.
18 [henceforth Rolandus]. On Rolandus see Ziegler, “Médecine et physiognomonie,”
99-100.
20)
Michele Savonarola, Speculum phisonomie, in Paris, BnF, MS lat. 7357.
21)
See n. 13 above.
22)
Agrimi, “La fisiognomica e l’insegnamento,” 108-111 and “Fisiognomica e ‘Sco-
lastica’.”
23)
Chartularium Universitatis Parisiensis, ed. Heinrich Denifle and Emile Louis Marie
Chatelain, 4 vols. (Bruxelles, 1964) (repr. 1891-1899), I: 644: “Librorum theologiae
et philosophiae et iuris pretium ab universitate Parisiensi taxatum quod debent habere
librarii pro exemplari commodato scholaribus.”
24)
C. Malagola, Statuti delle Università e dei Collegi dello Studio Bolognese (Bologna,
1888), 274 in Agrimi, “La fisiognomica e l’insegnamento,” 109, n. 42.
e Philosophers’ View
e philosophers interested in physiognomy were not much both-
ered by the above-mentioned doubts concerning the inferior qual-
ity of physiognomic demonstrations. Recognizing that not all sciences
proceed from causes to effect, and that sciences exist that conversely
proceed from the knowledge of effect to knowledge of causes, they
defined physiognomy as an a posteriori science: from the disposi-
tions of the body one could show the dispositions of the soul.27
ey were, however, troubled by the content of some of the under-
25)
H. Ott and J.M. Fletcher, eds., e Mediaeval Statutes of the Faculty of the Arts of
the University of Freiburg im Breisgau (Notre Dame, IN, 1964), 47, no. 23.
26)
e abundant evidence for the academic success of the Secret of Secrets after 1250
in Paris and Oxford is relevant as well. e Secret of Secrets served as an important
vehicle for the transmission of rudimentary physiognomic thought. Steven J. Wil-
liams, e Secret of Secrets: e Scholarly Career of a Pseudo-Aristotelian Text in the Latin
Middle Ages (Ann Arbor, 2003), chapter 6 passim and esp. 195-211, 245-247.
27)
Mirica, fol. 7r: “Quia igitur in scientiis non solum proceditur apriori siue a cogni-
tione causarum ad cognitionem effectuum sed etiam e contrario aposteriori a cogni-
tione effectuum ad cognitionem causarum, et hoc in omni genere causarum ut patet
ex 4o libro posteriorum. Ex dispositionibus igitur corporum aposteriori congrue potest
argui dispositio animarum. Congrue igitur processerunt philosophi in tradendo phi-
sonomiam, quia per signum et dispositiones corporis iudicabant de moribus et dispo-
sitionibus mentis.”
28)
Buridan, fol. 111ra: “Circa librum physonomie aristotelis queritur. Primum utrum
per physonomiam postest haberi aliquod certum iudicium de moribus hominum.”
29)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 53ra-b: “Consequenter queritur de modis phi-
sonomandi quos tangit philosophus. Utrum secundum omnes phisonomare contin-
gat ut ipse dicit et videtur quod non quoniam inter ea que sunt diuersarum specierum
non debet esse comparatio, ut patet 1o phisicorum, sed alia animalia ab homine sunt
diuerse specie ab ipso igitur enim debet non aliis animalibus comparari….”
30)
Buridan, fol. 111rb: “sciencia qua iudicamus de passionibus anime per signa
exteriora corporis.” Mirica, fol. 4v: “philosophi uiderunt necessariam esse scientiam
per quam possit de facili iudicari de quolibet utrum sit naturaliter dispositus ad ope-
rationes nobiles uel ad uiles.” Savonarola, fol. 1vb: “phisionomia est scientia ad natu-
rales anime passiones cognoscens principaliter inuenta, corporisque accidentia quibus
habituatum est. Unde mutua in utrisque permutatio contingit.”
31)
Mirica, fol. 8v: “anima humana ut receptibilis morum naturalium est subiectum in
ista scientia.”
32)
Mirica, fol. 6r: “Et ita ad huc ista scientia erit possibilis, necessaria et utilis ut dic-
tum est.”
33)
Buridan, fol. 111vb: “per signa transitoria et adueniencia potest quandoque fieri
certum iudicium de passionibus anime transitoriis… si rubescit in facie et supercilia
deprimendo est signum verecundie si palescit timoris vel iracundie propter concursum
sanguinis ad cor…” .
34)
Buridan, fol. 111rb: “Sciendum est quod phisonomia non impelit hominibus
necessitatem ad male uel ad bene operandum sed quadam probabilitatem et estima-
tionem propinquam….”; Mirica, fol. 7r.
35)
Buridan, fol. 111va: “Ex quo sequitur corpore quod de moribus hominum acquisi-
tis non potest fieri certum iudicium per physonomiam. Istud patet quia tales mores
dependent a uoluntate non per complexionem precedentem non potest de eis certum
iudicium haberi per physonomiam. Alia conclusio sit ista quod de inclinacione natu-
rali potest per physonomiam haberi certum iudicium ita uidelicet quod homo per
signa exteriora potest certe cognoscere quod talis non est naturaliter inclinatus ad frau-
dem uel ad libertatem uel ad prodigacionem uel ad luxuriam et sic de aliis.”
36)
Buridan, fol. 111vb-112ra: “Alia conclusio est quod ad iudicandum de moribus
hominum per signa physonomica non standum est uni signo. Ista probatur quia uide-
mus in aliquo homine est aliquod signum pro uno et tamen sunt plura signa ad
oppositum. Si iudicaret illud solum signum ipse deciperetur quare non est hoc modo
iudicandum.”
37)
Physiognomoniae secreti secretorum, in Scriptores physiognomonici graeci et latini, ed.
Richard Förster, 2 vols. (Stuttgart and Leipzig, 1893), II: 187-191 [henceforth
SPGL].
38)
Buridan, fol. 112ra: “difficile est inclinationem naturalem omnino supprimere qua-
muis sit possibile.” Ibid., 115va: “phisonomus non iudicat qualis sit homo sed qualis
sit naturaliter….”
39)
“Quoniam et animae sequuntur corpora et ipsae secundum se ipsas non sunt
impassibiles a motibus corporis, hoc autem manifestum fit valde in ebrietatibus et in
egritudinibus. Multum namque animae mutatae videntur a passionibus corporis, et e
contrario utique corpus compatitur passionibus animae” (SPGL, I: 5).
40)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 48va: “Utrum phisonomia sit possibilis et
utrum una?"
41)
Albert the Great, Quaestiones super de animalibus quas reportavit frater Conradus de
Austria, I. 21, ed. Ephrem Filthaut, in Alberti Magni Opera omnia, vol. 12 (Aschen-
dorff, 1955), 94-95: “Utrum physiognomia sit possibilis haberi per partes corporis.”
42)
William of Aragon, MS Erfurt, fols 48vb-50ra: “Utrum ad diuersitatem corporum
sequatur diuersitas animarum?” Buridan, fol. 112ra-vb: “queritur utrum anime
sequuntur corpora sic quod ad diuersam disposicionem corporum in specie humana
sequantur diuerse disposiciones animarum.”
43)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 53rb: ” consequenter queritur occasione cuius-
dam verbi quod dicit philosophus in quadam ratione, scilicet quod secundum quedam
tempora mutentur mores utrum mores naturales circa quos est phisonomia debeant
mutari propter mutationem temporis… Ad questionem istam breuiter respondendum
est quod mores naturales non debent mutari propter mutacionem temporum… natu-
rales mores sequuntur radicalem complexionem corporis que inuariabilis manet in
tota vita quantum ad speciem complexionis; qui enim sanguineus est a naturali com-
plexione semper talis erit licet respectu sui ipsius gradus habeat diuersos qui dicuntur
etates.” Buridan, fol. 112ra-vb: “Et queritur utrum anime sequuntur corpora sic quod
ad diuersam disposicionem corporum in specie humana sequantur diuerse disposicio-
nes animarum."
44)
Buridan, fol. 112rb: “….primo producitur cor quod mediante anima habet virtu-
tem formatiuam omnium aliorum membrorum ex quo sequitur quod anima habeat
illa membra formare et totum corpus perficere, quarum non sequitur corpus."
45)
William of Aragon, MS Paris, fol. 246vb.
46)
William of Aragon, MS Erfurt, fols 48vb-49ra: “Utrum ad diuersitatem corporum
sequatur diuersitas animarum? Videtur quod non... Oppositum dicit philosophus hic
et inferius et uniuersaliter omnes phisonomones et medici etiam qui ad diuersitates
complexionis corporis concludunt mores naturales diuersos et anime habitus et con-
ceptus. hoc idem potest ratione probari quoniam omne agens quod habet per instru-
mentum suam operationem explicare operatur non tamen secundum suam potentiam
sed etiam facultatem sequitur instrumenti. Sed anime sunt agentes per corpora ut per
instrumentum. Ergo anime sequuntur corpora... Ad questionem igitur dicendum
secundum intentionem philosophi quod ad diuersitatem corporum diuersitas sequi-
tur animarum et quod secundum aliquod modum anime sequuntur corpora....”
47)
Buridan, fol. 112vb; SPGL i. 5 and ii 194-195.
48)
For the classical origins of the idea of transmigration of souls, see Plato, Phaedo
81b1-82b9; Lucretius, De rerum natura, I. 116; Ovid, Metamorphoses XV. 157-178. It
may also have been gleaned from standard patristic sources (such as Augustine’s letter
144 to Jerome, On the Origins of the Soul, or his discussion of migrating souls in De
civitate Dei VIII and IX (esp. ch. 11), which frequently refers to Apuleius’ De deo So-
cratis), or from later commentators on Aristotle’s De anima (for example, Albertus
Magnus, Liber de natura et origine animae II. 7-8, ed. Bernhard Geyer, in Alberti
Magni Opera omnia, vol. 12 (Aschendorff, 1955), 29-32).
49)
William of Aragon, MS Erfurt fols 51vb-52rb: “Queratur utrum aliquod animal
possit esse vel sit quod habeat corpus alicuius animalis et anima alterius diuersorum
in specie et videtur quod sic... .” e text employs the verb transcorporare.
50)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 50vb: “queritur utrum corpus paciatur ab
anima et videtur quod non quia a conservante non sit passio… anima secundum quod
est forma corporis est coniuncta et sic ab ipsa non patitur, sed secundum quod est
motrix corporis est separata et non coniungitur corpori nisi per spiritum qui species
sit vel sit infrigidatus uel calefactus infrigidat corpus uel calefacit et sic patitur.”
51)
Buridan, fol. 114rb-vb: “queritur si sit licitus modus physonomandi per figu-
ram.”
52)
Buridan, fols 114vb-115va: “utrum modus physonomandi per mores faciei sit
bonus.”
53)
Johannes omann, “Anfänge der Physiognomik zwischen Kyōto und Athen:
Sokratische Begriffsbestimmung und aristotelische Methodisierung eines globalen
Phänomens,” in Ilsebill Barta Fliedl and Christoph Geissmar, eds., Beredsamkeit des
Leibes: Zur Körpersprache in der Kunst, (Salzburg, 1992), 209-215, at 214-215; and
“Pietro d’Abano on Giotto,” Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 54
(1991), 238-244; H. Steinke, “Giotto und die Physiognomik,” Zeitschrift für Kunstge-
schichte, 57 (1996), 523-547, esp. 531-547.
54)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 53rb-va: “Utrum mores naturales circa quos est
phisonomia debeant mutari propter mutacionem temporis? Et videtur quod non.”
55)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 53rb-va: “Ad questionem istam breuiter respon-
dendum est quod mores naturales non debent mutari propter mutacionem temporum
sicut satis tangent rationes ad hanc partem. Prima, naturales mores sequuntur radi-
calem complexionem corporis que inuariabilis manet in tota uita quantum ad speciem
complexionis. Qui enim sanguineus est a naturali complexione semper talis erit licet
respectu sui ipsius gradus habeat diuersos qui dicuntur etates. Unde ad primum in
oppositum dicendum quod etates non uariant radicalem complexionem sed ipsius
radicalis complexionis status diuersos ostendunt. Unde in prima parte quecumque sit
complexio radicalis, quia calor et humiditas radicalis habundant respectu aliarum
etatum dicuntur adoloscentes sanguinei, et quia in secunda iam humiditas teriatur et
desiccatur et calor est acutior, dicuntur iuuenes colerici, humiditate uero magis con-
sumpta talis refrigeratur et ita tertia etas dicitur frigida sicca et melancolica respectu
aliarum etatum non quin ad hoc. Respectu aliarum complexionum sit eadem com-
plexio radicaliter nam sanguineus secundum omnes etates est sanguineus respectu
aliarum complexionum licet respectu sui ipsiu diuersificetur ut dictum est.”
56)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 53va: “Circa hoc queritur de quodam prover-
bio quod honores mutant mores naturals et videtur quod sic ex hoc quod apparet in
pluribus qui antequam ad dignitatem aliquam sumerentur boni et virtuosi iudicaban-
tur, assumpti autem ad dignitatem et honorem mores induebant contrarios et valde
viciosi reperti sunt. Multi etiam amici videntur qui postquam ad aliquod gradum
honoris venerunt subito totius amicitie fiunt immemores et fiunt quod est deterius
inimici. Ex hiis talibus que frequenter apparent habuit prouerbium originem... .”
57)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 54va: “Utrum omnia indiuidua eisdem speciei
debeant habere eandem figuram.”
58)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 54va: “sicut iam patet quod ethiopes bene salu-
ant speciei figuram nec mutatur licet deturpetur, idem dicendum de hermofrodicis et
gibbosis et huiusmodi monstris, quod monstrum quando totaliter cadit a figura speciei
iam non iudicatur illius speciei indiuiduum sed alterius.”
59)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 54va-55ra: “Utrum duo homines possint om-
nino reperiri similes?.”
e Physicians’ View
Physicians who were engaged in physiognomy were less bothered
by all these questions. One can only guess that the great affinity
between medical and physiognomic examination rendered physiog-
nomy in their eyes more conventional and less problematic. e
theoretical framework in medicine could equally serve physiognomy.
Physicians defined physiognomy exactly as did the philosophers,61
but only few traces of doubt about the scientific validity of physi-
ognomy are encountered in their treatises. I found no trace, for
example, of a discussion of the fundamental question of certainty
in their treatises. rough the senses of sight and touch, the sci-
ence of physiognomy gives demonstrative proof of the passions of
the soul (manifeste demonstrat). “Nobody doubts that by some law
of nature, body and soul are connected in a powerful connection
and mutually affect each other in their operations.”62 With such
60)
William of Aragon, MS Erfurt, fol. 54vb: “tales fuerunt reperti in aragonia ali-
quando fratres gemelli inter quos erat tanta similitudo quod nunquam unus infirma-
batur quando alius infirmaretur, qui frequentissime idem cogitabant et in figura ualde
similes fuerint’. His reply on fol. 55ra is short and sharp: ‘dico quod falsum est licet
enim multum similes non tamen omnino.”
61)
Savonarola, fol. 1vb: “phisionomia est scientia ad naturales anime passiones cogno-
scens principaliter inuenta corporisque accidentia quibus habituatum est. Unde mutua
in utrisque permutatio contingit.”
62)
Savonarola, fol. 2rb: “Nemo quidem ambigit animam cum corpore quadam lege
65)
Rolandus, fol 2v: “Primus tractatus est causarum signorum intus dicendorum
demonstratiuus. Primum capitulum docet diuersos modos sequele corporis ad ani-
mam et econtra.”; fol. 12r: “Capitulum secundum a quibus et qualibus causis diuer-
sitas multiplex impressionum in anima et corpore causatur. Per quam diuersitatem
diversitas morum efficitur.”; fol. 28r: “Capitulum tercium: In qualibus motibus a
diuersis impressionibus factis passiones anime et corporis capiunt originem.”
66)
Rolandus, fol. 1v: “Sed tanta breuitate rescisa, ut nullum conscriptum viderim
completum. Sed solummodo figuras cum significationibus declarans nullam causam
subiungendo; ac si omnium conscriptorum ad solam ordinationem seu legem nature
aut, ut clarius dicam, sequelam mutuam anime et corporis universaliter et confuse
multum referendo.”
67)
Rolandus, fol. 2v: “quedam participatio obscura luminis prime cause….”
complexion of the organic body will determine the actions and oper-
ations triggered by the soul.68 e process of generation lends phys-
iognomy its scientific credibility. We have come across references to
the theory of generation in the philosophers’ discussion of physi-
ognomy. But there it played the opposite role, namely to back the
argument that the soul precedes the body in generation and con-
trols its formation via the spirit.
Rolandus elegantly removes doubts concerning the suggestion that
the soul follows the body. Particularly problematic seems the rela-
tionship between the body and the intellective soul, which is exter-
nal to the body, separate from it, immaterial, immortal, and of
divine origin, and hence cannot be affected by the body.69 Rolan-
dus pays lip service to the notion that the rational soul is the key
to man’s superiority over all bodily beings, granting him an almost
angelic status.70 e rational soul does not simply follow the body;
it needs no intermediary created material to undergo a change, and
it is subordinate to God.71 But after having acknowledged this,
68)
Rolandus, fol. 3v: “Quia quale fuerit corpus organicum in figura et complexione,
talis erit anima in suis actionibus et operationibus quia suum modum essendi siue
suam existentiam aut actualitatem que non est purus actus sed commixta potentie
materiali, que quidem potentia actus efficitur per generans determinatum ad animati
productionem habet tale corpus animatum ex suo actu et sua potentia talem operatio-
nem que semper secundum quemdam habitum relatiue se habet cum quadam equi-
parantiam ad suum corpus. Quare necessario insequuntur anime corpora.” is ex-
planation is attributed to Giles of Rome’s treatise on physiognomy.
69)
Rolandus, fol. 5r: “Sed qualiter anima nostra corpus insequitur, non immerito quis
dubitabit, cum ipsa sit separabilis a corpore immortalis existens ac immaterialis in-
diuisibilis per se et per accidens. Nec est intellectiua anima forma corporis, ita quod
est per corpus subsistens. Nec est actus corporis per virtutem corpoream de corpore
eductus. Nec intellectus organis indiget aut materia in esse suo. Intellectus vero alio
modo et sub alia ratione est actus seu forma corporis quam ipsa sensitiua aut vegeta-
tiua forma aut anima. Quomodo intellectus ipse qui est forma hominis cum philoso-
phus hominem dicit intellectum esse principaliter seu maxime corpus sequitur.
Dubium propter pretacta non est modicum.”
70)
Rolandus, fols 7v-8r: “per ipsam animam racionalem homo superior est omni
motu et nobili corpore ac omni tempore coequatur intelligentie siue angelo in natura
generis licet sit infra ipsum, officio ministrationis et otio contemplationis.”
71)
Rolandus, fol. 7v: “Secundum ordinem anime quem diuinum diximus, anima
racionalis corpus humanum non insequitur, nec ab eo patitur. Sed secundum hunc
Rolandus reiterates throughout the chapter the notion that the soul
is affected by the body. Referring to Aristotle’s Politics he determines
that man receives the power of understanding from nature at birth.72
e body as a receptacle of the soul, which precedes the soul in
generation; the biological elements of the soul (the vegetative and
sensitive souls), which inhere in us from conception and genera-
tion; the condition of the body as an instrument of the soul affect-
ing it as any instrument would affect its mover (motor); and the
intermediary role of the spirit which links body and soul and is
exposed to material manipulations—these are the main arguments
supporting the conviction that the body affects the soul.73
Rolandus’ unique contribution to Western physiognomy is con-
stituted by his attempt to go beyond the usual lament and to pro-
vide actual reasons for the physiognomic signs. Ten or fifteen years
later Savonarola did the same independently of Rolandus. ese fif-
teenth-century physicians were not satisfied with a simple repeti-
tion of the traditional lists of signs and their meanings. ey were
seeking an ordered theory that would enable them to structure phys-
iognomy on a firm causal basis. Temperamental humorology pro-
vided this theoretical basis on which the traditional set of signs and
their significance could rest peacefully, and consequently be safely
and validly employed by those who possessed the proper knowl-
edge.74
Bartolomeo della Rocca, better known as Cocles, devoted chap-
ters 2 and 3 of his physiognomic bestseller of 1504 to a frontal
attack on Pliny and his followers, who had derided physiognomy
and other arts that decoded bodily signs (chiromancy and meto-
ordinem prime cause siue deo coniuncta est potestate et possibilitate. Inter quam et
diuinam potestatem non est medium quo indigeat anima in sua operatione et in sua
perfectione. Sed immediate a deo perficitur. Et in hoc ordine considerate anima ratio-
nalis habet imperium rationis causa liberum, quod a solo deo mutabile est et perfec-
tibile sine alia media creatura.”
72)
Rolandus, fol. 5v: “oportet esse natura pura homines nasci, potentiam utique intel-
ligendi habentes a natura.”
73)
Rolandus, fol. 10v: “anima igitur rationalis considerata sub ratione motoris conse-
quitur instrumentum suum videlicet spiritum.”
74)
Ziegler, “Médecine et physiognomonie,” 99-105.
75)
Charles G. Nauert, “Humanism, Scientists, and Pliny: Changing Approaches to
Classical Authors,” American Historical Review, 84 (1979), 72-85; Roger K. French,
“Pliny and Renaissance Medicine,” in Roger French and Frank Greenway, eds., Science
in the Early Roman Empire: Pliny the Elder, His Sources and Influences (London, 1986),
252-281 (263-268); Vivian Nutton, “e Rise of Medical Humanism: Ferrara, 1464-
1555,” Renaissance Studies, 11(1) (1997), 2-19 (4).
76)
Cocles I.2: “Ideo physionomia sic diffinitur: Physionomia est scientia passionum
anime naturalium corporisque accidentium habitum vicissim permutantium utrius-
que.” is definition is taken verbatim from Pietro d’Abano’s definition in Liber com-
pilationis phisonomie, 1.2.1.
Conclusion
Students of pre-modern approaches to probability use the concept
of ‘soft science’ when discussing medicine, astronomy, and
physiognomy. For them these are all sciences in which the data are,
in the modern understanding, all noise and no laws.78 inking
of medieval and early renaissance physiognomy in these terms is
however unhelpful. True, doubts about the scientific validity of phys-
iognomy never disappeared. Its conjectural dimension could not eas-
ily be denied.79 But by 1500 two theoretical frameworks, the
medical or complexional and the astrological, were available for those
who wished to anchor physiognomic signs in the conventional sci-
entific context. e portrayal of physiognomy as a part of the secrets
literature and as belonging to the realm of the occult was marginal
in the physiognomic discourse before 1500. Nevertheless, Cocles’s
need to recruit God in defence of physiognomy’s validity suggests
that even these powerful theories were no longer sufficient to con-
vince sceptics that physiognomy was a legitimate science and a valid
practice. Living at the threshold of a new era, Cocles was perhaps
heralding a change.
is picture of the learned perception of the status of physiog-
nomy as a valid science before 1500 is fundamentally different from
77)
Cocles I.3 (end): “Aristoteles, secundo de anima ubi inquit quod postquam deus
hominem in indiuiduo perpetuo seruare non potuit, seruat in specie. Uide quanta sit
in nos diuina clementia. Hec igitur vides qua nam lege constituta sunt. Concluden-
dum est igitur chyromanticos, physionomos et huiusmodi homines non accidentali-
ter sed diuino profluxisse consilio.”
78)
Franklin, e Science of Conjecture, 162-164.
79)
Ian Maclean, Logic, Sign and Nature in the Renaissance: e Case of Learned Medi-
cine (Cambridge, 2001), 315-319, 328.
80)
Martin Porter, Windows of the Soul: Physiognomy in European Culture 1470-1780
(Oxford, 2005).
81)
Porter, Windows of the Soul, 76, 161.