Sie sind auf Seite 1von 548

104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.

2010 12:37 Uhr Seite XII

Halaman ini sengaja dikosongkan.


104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.2010 12:36 Uhr Seite 1

Johannes
W.Rohen Chihiro
Yokochi Elke
Lütjen-Drecoll

Atlas
Anatomi
Manusia
Kajian Fotografik
Tubuh Manusia

Edisi 7
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.2010 12:36 Uhr Seite 2
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 22.01.2010 9:02 Uhr Seite 3

Johannes W. Rohen
Chihiro Yokochi
Elke Lütjen-Drecoll

Atlas
Anatomi
Manusia
Kajian Fotografik
Tubuh Manusia

Edisi 7
Dengan 1211 Gambar,
1117 di Antaranya Berwarna,
dan 94 Radiografi, CT Scan dan
MRI Scan
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.2010 12:36 Uhr Seite IV

IV

Prof. Dr. med. Dr. med. h.c. Johannes W. Rohen


Anatomisches Institut II der Universität Erlangen-Nürnberg
Universitätsstraße 19, 91054 Erlangen, Germany

Chihiro Yokochi, M.D.


Professor emeritus, Department of Anatomy
Kanagawa Dental College, Yokosuka, Kanagawa, Japan
Correspondence to:
Prof. Chihiro Yokochi, c/o Igaku-Shoin Ltd., 1-28-23 Hongo,
Bunkyo-ku Tokyo 113-8719, Japan

Prof. Dr. med. Elke Lütjen-Drecoll


Anatomisches Institut II der Universität Erlangen-Nürnberg
Universitätsstraße 19, 91054 Erlangen, Germany

With Collaboration of
Kyung W. Chung, Ph.D.
David Ross Boyd Professor & Vice Chairman
Samuel Roberts Noble Foundation Presidential Professor
Director, Advanced Human Anatomy
University of Oklahoma, College of Medicine
Department of Cell Biology

Copyright © DISCLAIMER
Edisi Keempat, 1998 Telah diupayakan secermat mungkin untuk memastikan keakuratan
Edisi Kelima, 2002 informasi yang disajikan dan menyampaikan praktikpraktik yang telah
Edisi Keenam, 2006 diterima secara luas. Namun, penulis, editor, dan penerbit tidak bertanggung
Edisi Ketujuh, 2011 by jawab atas kesalahan atau kelalaian atau atas konsekuensi apa pun yang
Schattauer GmbH, timbul akibat penerapan informasi dalam buku ini, dan tidak menjamin, baik
Hölderlinstraße 3, 70174 Stuttgart, Germany; http://www.schattauer.de, tersurat maupun tersirat, keterkinian, kelengkapan, atau keakuratan isi buku
and Lippincott Williams & Wilkins, a Wolters Kluwer business ini. Penerapan informasi ini dalam situasi tertentu tetaplah merupakan
tanggung jawab profesional para praktisi medis; lata laksana klinis yang
351 West Camden Street 530 Walnut Street disampaikan dan dianjurkan tidak boleh dianggap sebagai rekomendasi
Baltimore, MD 21201 Philadelphia, PA 19106 absolut dan universal.
Penulis, editor, dan penerbit telah berupaya keras untuk memastikan bahwa
Hak cipta dilindungi. Buku ini dilindungi oleh hak cipta. Tidak ada pemilihan obat dan dosisnya yang dipaparkan dalam teks ini telah sesuai
bagian dari buku ini dapat direproduksi atau ditransmisikan dalam dengan rekomendasi dan praktis terkini saat buku ini diterbitkan. Akan
bentuk apapun atau dengan cara apapun, termasuk sebagai fotokopi tetapi, mengingat penelitian terus berjalan, peraturan dari pemerintah yang
atau scan-in atau salinan elektronik lainnya, atau dimanfaatkan oleh selalu berubah, dan informasi yang terus melimpah berkenaan dengan terapi
penyimpanan informasi dan sistem pencarian tanpa izin tertulis dari obat dan reaksi obat, pembaca diwajibkan untak memeriksa kembali lembar
pemilik hak cipta, kecuali untuk singkat kutipan dimuat dalam artikel sisip pada setiap kemasan obat untuk mengetahui apakah terdapat
kritis dan ulasan. Materi yang muncul dalam buku ini disiapkan oleh perubahan indikasi dan dosis obat, serta apakah ada tambahan peringatan
individu sebagai bagian dari tugas resmi mereka sebagai pegawai dan petunjuk kehati-hatian. Tindakan ter­ sebut terutama penting dilakukan
pemerintah AS tidak tercakup oleh yang disebutkan di atas hak bila obat yang disarankan merupakan obat baru atau obat yang jarang
cipta. Untuk meminta izin, silahkan hubungi Lippincott Williams & digunakan.
Wilkins pada 530 Walnut Street, Philadelphia, PA 19106, via email di Beberapa obat dan perangkat medis yang dipaparkan dalam buku ini telah
permissions@lww.com, atau via website at lww.com (produk dan mendapat izin dari Food and Drug Administration (FDA) untuk digunakan
jasa). secara terbatas dalam situasi penelitian tertentu. Penyedia layanan
9 8 7 6 5 4 3 2 1 kesehatan bertanggung jawab untuk memeriksa status FDA setiap obat atau
perangkat medis yang hendak digunakan dalam praktik klinis.
Perpustakaan Kongres Data Katalog Dalam Terbitan telah
diterapkan untuk dan tersedia atas permintaan. ISBN: 9781582558561
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.2010 12:36 Uhr Seite V

Kata Pengantar Edisi ke-7


Edisi baru ini direvisi dan disusun ulang dengan susunan Di dalam edisi ketujuh ini, foto anatomi permukaan tubuh
yang baru. Setiap bab diberi halaman pendahuluan untuk manusia dimasukkan kembali. Kami menghilangkan tanda-
memberikan rangkuman tentang topik-topik di dalam bab tanda dan garis petunjuk agar tidak mengganggu kualitas
yang bersangkutan dengan uraian pendek. Bab pendahuluan gambar.
untuk seluruh buku "Anatomi Umum" ditulis baru dan berisi Meskipun ada banyak tambahan dan perubahan, besarnya
teks pengenalan, sehingga mempermudah mahasiswa buku ini tidak bertambah sehingga atlas ini mudah dibawa-
memahami "dunia" anatomi yang rumit. Bab 2 yang besar, bawa dan dipelajari oleh mahasiswa, baik praklinik maupun
"Kepala dan Leher", dibagi menjadi 5 subbab dengan klinik. Ketika mempersiapkan edisi baru ini, para penulis
halaman pendahuluan pada masing-masing sub-bab. Selain diingatkan kembali betapa tubuh manusia tersusun secara
itu, di beberapa bab gambar-gambar telah direvisi dan sempurna, indah, dan mengagumkan. Kalau buku ini
diperbaiki hingga lebih konsisten. Pada banyak bab, membantu mahasiswa atau dokter untuk menghargai
dimasukkan foto baru yang diambil dari spesimen yang baru keindahan arsitektur anatomis jaringan dan organ manusia
saja didiseksi. yang menakjubkan itu, terpenuhilah misi buku ini. Minat yang
Struktur dan susunan umum Atlas ini tetap dipertahankan. mendalam dan penghormatan terhadap struktur anatomis
Konsekuensinya, bab-bab anatomi regional ditempatkan di dapat menciptakan rasa "cinta terhadap manusia", yang
belakang deskripsi struktur-struktur anatomi secara sistematik dapat dikatakan sebagai hal yang amat penting untuk
sehingga, misalnya sebelum melakukan diseksi ekstremitas, pekerjaan kedokteran sehari-hari.
mahasiswa dapat belajar anatomi sistematik tulang, sendi, Kami ingin mengucapkan terima kasih yang dalam kepada
otot, saraf, dan pembuluh darah. Untuk mempelajari foto semua rekan kerja atas karya mereka yang sempurna.
spesimen, penggunaan kaca pembesar akan sangat Tanpa bantuan mereka, perbaikan Atlas Anatomi Manusia ini
membantu. Kualitas tiga dimensi foto sangat bagus, tidak akan terlaksana. Kami juga berterima kasih kepada
khususnya dengan pembesaran tinggi. Di banyak tempat, para staf di Schattauer GmbH, Stuttgart, Jerman, Lippincott,
ditambahkan MRI scan dan CT scan baru untuk memberikan Williams SWilkins, Baltimore, Maryland, USA, dan Igaku-
pandangan tentang teknik-teknik pencitraan baru yang Shoin, Tokyo, Jepang, yang selalu mendengarkan saran-
menjadi semakin penting bagi para mahasiswa praklinik. saran kami dan berusaha keras untuk memperbaiki buku ini.
Kami ingin mengucapkan terima kasih kepada Prof. Heuck,
Munich, yang telah memberikan gambar-gambar MRI scan
kepada kami.
Ucapan Terima Kasih
Kami ingin mengucapkan banyak terima kasih kepada Kami juga mengucapkan terima kasih kepada Prof W. Bautz
semua rekan kerja yang membantu untuk menyukseskan (Radiologisches Institut, University Eriangen-Nurnberg,
Atlas Anatomi Manusia ini. Kami sangat berterima kasih Jerman) dan Prof. A. Heuck (Radiologisches Zentrum,
kepada siapa pun yang melakukan diseksi spesimen- MiJnchen-Pasing, Jerman), yang membuat CT scan dan MRI
spesimen baru dengan keterampilan dan pengetahuan yang scan yang amat bagus untuk dimasukkan ke dalam atlas ini
tinggi, khususnya Jeff Bryant (anggota staf kami) dan Dr. Kami juga berterima kasih kepada Mr. Hans Sommer
Martin Rexer (sekarang Klinikum FiJrt, Jerman), yang (SOMSO Co., Coburg, Jerman), yang dengan senang hati
mempersiapkan sebagian besar spesimen baru pada edisi memberikan beberapa spesimen tulang yang sangat bagus.
kelima, keenam, dan ketujuh. Kami juga ingin berterima Akhirnya, kami ingin menghaturkan penghargaan yang
kasih kepada Dr. K. Okamoto (sekarang Nagasaki, Jepang), sangat besar kapada para fotografer kami, Mr. Marco
yang melakukan diseksi banyak spesimen yang bagus untuk GoBwein, yang menyumbangkan hasil-hasil makrofotonya
edisi keempat, juga dimasuk­ kan ke dalam edisi kelima. yang sangat bagus. Pekerjaan yang sangat sempurna dan
Selain itu, terima kasih juga kepada Prof. W. Neuhuber dan tiada lelah telah dilakukan oleh para sekretaris kami, Mrs.
rekan atas usahanya yang besar dalam mendukung Lisa Kohler dan Elisabeth Wascher, dan juga para artis
pekerjaan kami. kami, Mr. Jorg Pekarsky dan Mrs. Annette Gack, yang tidak
Spesimen dari edisi-edisi sebelumnya yang juga dimasukkan hanya menghasilkan gambar-gambar baru yang indah, tetapi
di dalam edisi ini didiseksi dengan bagus oleh Prof. Dr. S. telah merevisi layout edisi baru secara efektif.
Nagashima (sekarang Nagasaki, Jepang), Dr Mutsuko Terakhir, kami juga ingin menyatakan terima kasih kepada
Takahashi (sekarang Tokyo, Jepang), Dr. Gabriele Lindner- semua ilmuwan, mahasiswa, dan rekan kerja lainnya,
Funk (Eriangen, Jerman), Dr. R Landgraf (Eriangen, Jerman), khususnya rekan dari perusahaan penerbitan
dan Miss Rachel M. McDonnell (sekarang Dallas, Texas,
USA)
Kami sangat berterima kasih kepada Prof. Kyung Won
Chung, Ph.D., Director of Medical Gross Anatomy, University Eriangen, Jerman, Musim Semi 2010 J. W. Rohen
of Oklahoma, USA, Dept. of Cell Biology atas koreksinya C. Yokochi
yang cermat atas proof edisi baru ini. E. Lütjen-Drecoll
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.2010 12:36 Uhr Seite VI

VI

Kata Pengantar untuk Edisi Pertama

Hari ini terdapat sejumlah atlas anatomi yang baik. tengkorak, misalnya, tidak disajikan dengan cara deskriptif,
Akibatnya, munculnya karya baru memerlukan pembenaran. melainkan melalui serangkaian angka mengungkapkan
Kami menemukan tiga alasan utama untuk melakukan mosaik tulang dengan menambahkan satu tulang yang lain,
penerbitan buku tersebut. sehingga pada akhirnya komposisi tulang tengkorak dapat
Pertama-tama, sebagian besar atlas sebelumnya berisi lebih mudah dipahami. Akhirnya, penulis juga dianggap
gambar skematik terutama skema atau semi yang sering situasi sekarang dalam pendidikan kedokteran. Di satu sisi
mencerminkan realitas hanya dalam cara yang terbatas; ada kekurangan universal mayat di banyak departemen
dimensi ketiga, yaitu, efek spasial, kurang. Sebaliknya, foto anatomi, sementara di sisi lain telah terjadi peningkatan
dari spesimen anatomi sebenarnya memiliki keuntungan dalam jumlah siswa hampir di mana-mana. Akibatnya, siswa
menyampaikan realitas objek dengan-tions propor dan tidak memiliki akses ke bahan ilustrasi yang cukup untuk
dimensi spasial dalam cara yang lebih tepat dan realistis studi anatomi mereka. Tentu saja, foto tidak pernah dapat
daripada "ideal", berwarna "bagus" gambar paling atlas menggantikan observasi langsung, tapi kami pikir
sebelumnya . Selanjutnya, foto dari spesimen manusia penggunaan foto makroskopik bukannya dicat, sebagian
sesuai dengan pengamatan siswa dan kebutuhan dalam besar ideal gambar yang lebih tepat dan peningkatan studi
kursus diseksi. Dengan demikian ia memiliki keuntungan dari anatomi lebih gambar saja.
orientasi langsung oleh spesimen fotografi saat bekerja Sebagian besar spesimen yang digambarkan dalam atlas
dengan mayat tersebut. Kedua, beberapa atlas yang ada disusun oleh penulis baik di Departemen Anatomi di
diklasifikasikan oleh aspek sistemik daripada daerah. Erlangen, Jerman, atau di Departemen Anatomi, Kanagawa
Akibatnya, siswa perlu beberapa buku setiap memasok Gigi College, Yokosuka, Jepang. Spesimen dari bab pada
fakta-fakta yang diperlukan untuk daerah tertentu dari tubuh. leher dan orang-orang dari sumsum tulang belakang
Atlas ini, bagaimanapun, mencoba menggambarkan anatomi menunjukkan cabang dorsal saraf tulang belakang disusun
makroskopik yang berkaitan dengan aspek regional dan oleh Dr. K. Schmidt dengan keahlian dan antusiasme.
stratigrafi dari objek itu sendiri sebagai realistis mungkin. Spesimen dari ligamen dari kolom tulang belakang disusun
Oleh karena itu adalah bantuan Imme-diate selama kursus oleh Dr. Th. Mokrusch, dan sejumlah besar spesimen dalam
diseksi dalam studi anatomi medis dan gigi. bab ekstremitas atas dan bawah sangat hati-hati disiapkan
Niat lain dari penulis adalah untuk membatasi tunduk pada oleh Dr S. Nagashima, Kurume, Jepang.
penting dan untuk menawarkan didactically dengan cara Sekali lagi, terima kasih kami terpanas pergi ke semua rekan
yang jelas. Untuk semua bagian tubuh kita menambahkan kerja kami untuk tidak mementingkan diri sendiri, bekerja
gambar skema dari anak sungai utama saraf dan pembuluh, setia dan sangat berkualitas mereka.
kursus dan mekanisme otot, dari nomenklatur dari berbagai
daerah, dll Hal ini akan meningkatkan pemahaman tentang
rincian terlihat dalam foto-foto. Arsitektur rumit dari tulang Erlangen, Germany; Musim semi 1983 J.W. Rohen
C.Yokochi
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 14.01.2010 14:45 Uhr Seite VII

VII

Daftar Isi

1 Anatomi Umum 1 2 Kepala dan Leher 19

Prinsip-Prinsip Arsitektur Tubuh Manusia ______________1 2.1 Tengkorak (Cranium) dan Otot Kepala 19
Posisi Organ Dalam, Titik Palpasi, dan Garis Regional____2
Tulang-Tulang Tengkorak (Ossa Cranii)______________ 20
Bidang dan Arah pada Tubuh _______________________4 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [I]:__________ 24
Osteologi _______________________________________6 Os Sphenoidale dan Os Occipitale______________ 24
Rangka Tubuh Manusia________________________6 Os Temporale______________________________ 26
Struktur Tulang_______________________________8 Os Frontale________________________________ 28
Osifikasi Tulang _______________________________9 Calvaria_______________________________________ 29
Basis Cranii, Dasar Tengkorak_____________________ 30
Arthrologi_______________________________________10
Tengkorak Neonatus (Cranium Neonati______________ 35
Jenis Sendi__________________________________10 Potongan Median Melalui Tengkorak________________ 36
Arsitektur Sendi ______________________________12 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]:__________ 38
Miologi_________________________________________13 Os Ethmoidale______________________________ 38
Bentuk Otot _________________________________13 Os Ethmoidale et Os Palatinum ________________ 39
Struktur Sistem Otot __________________________14 Os Palatinum et Maxilla ______________________ 40
Foto Komparatif Struktur Rangka Ossa sphenoidale, Ethmoidale, et Palatinum______ 43
dan Otot pada MRI dan Sinar-X_____________________ 15 Maxilla, Os Zygomaticum, et Palatum Osseum ____ 45
Organisasi Sistem Sirkulas ________________________ 16
Pterygopalatine Fossa and Orbit _______________ 46
Organisasi Sistem Limfatik ________________________ 17
Orbita, Os Nasale, Os Lacrimale _______________ 47
Organisasi Sistem Otot____________________________ 18
Ossa Cavitatis Nasi, Tulang-Tulang Cavitas Nasi______ 48
Septum et Cartilagines Nasi, Septum dan Cartilago Nasi 49
Maxilla dan Mandibuia dengan Geligi (Dentes) ________ 50
Gigi Decidua dan Gigi Permanen___________________ 51
Mandibuia et Arcus Dentalis_______________________ 52
Ligamenta Articulationis Temporomandibularis ________ 53
Articulatio Temporomandibularis ___________________ 54
Articulatio Temporomandibularis dan Musculi Masticatorii 55
Musculi Masticatorii______________________________ 56
Musculus Temporalis dan Musculus Masseter_____ 56
Musculus Pterygoideus_______________________ 57
Musculi Faciales, Otot-Otot Wajah___________________ 58
Musculi Supra- et Infrahyoidei ______________________ 60
Potongan Melalui Cavitates Capitis__________________ 62
Arteria Maxillaris_________________________________ 63
2.2 Nervi Craniales _______________________ 64
Cerebrum et Nervi Craniales (Saraf-Saraf Kranial)______ 64
Nervus Trigeminus _________________________ 68
Nervus Facialis____________________________ 70
Hubungan dengan Medulla Oblongata__________ 71
Saraf-Saraf Orbita__________________________ 72
Basis Cranii et Nervi Craniales________________ 74
Regiones Capitis________________________________ 76
Regio Lateralis ____________________________ 76
Regio Retromandibularis_____________________ 80
Regiones Para- et Retropharyngealis___________ 83
VIII Daftar Isi

2 Kepala dan Leher

2.3 Otak dan Organ-Organ Sensorik _____ 84 2.4 Cavitas Oris dan Cavitas Nasi_______ 143
Posisi Otak dan Organ-Organ Sensorik Utama _________ 84 Posisi Cavitas Oris et Cavitas Nasi _________________ 143
Kulit Kepala dan Meninges _________________________85 Cavitas Nasi_ __________________________________ 144
Meninges _______________________________________ 86 Sinus Paranasales__________________________ 144
Dura Mater et Sinus Venosi Durae Matris__________ 86 Saraf dan Arteri____________________________ 146
Dura Mater__________________________________ 88 Potongan melalui Cavitas Nasi et Cavitas Oris ________ 148
Pia Mater dan Arachnoidea Mater________________ 89 Cavitas Oris, Rongga Mulut _______________________ 150
Otak __________________________________________ 90 Musculi __________________________________ 150
Potongan Median_____________________________ 90 Trigonum Submandibulare ___________________ 152
Arteriae et Venae Cerebri ______________________ 92 Glandulae Salivariae________________________ 153
Arteriae Cerebri ______________________________ 93
Arteriae et Circulus Arteriosus Cerebri_____________ 98 2.5 Leher dan Organ-Organ di Dalam
Cerebrum___________________________________ 99
Cerebellum_________________________________ 102 Leher__________________________________154
Diseksi____________________________________ 104 Organization and Regions of the Neck ______________ 154
Sistem Limbik_______________________________ 107 Musculi Colli (Musculi Cervicis), Otot-Otot Leher ______ 156
Hypothalamus_______________________________ 108 Larynx _______________________________________ 158
Nuclei Subcorticales__________________________ 109 Cartilagines et Os Hyoideum _________________ 158
Sistem Ventrikel_____________________________ 112 Musculi Laryngis___________________________ 160
Truncus Encephali (Batang otak)________________ 114 Ligamentum Vocale ________________________ 161
Potongan Koronal dan Melintang________________ 116 Nervi (Saraf)______________________________ 162
Potongan Horizontal__________________________ 118 Larynx et Cavitas Oris_ __________________________ 163
Organum Vestibulocochleare, Alat Pendengaran dan Pharynx ______________________________________ 164
Keseimbangan ________________________________ 122 Musculi__________________________________ 166
Os Temporale______________________________ 125 Pembuluh Darah Kepala dan Leher ________________ 168
Auris Media, Telinga Tengah __________________ 126 Arteriae__________________________________ 168
Ossicula Auditus, Tulang-Tulang Pendengaran ____ 128 Arteriae et Venae__________________________ 170
Auris Interna, Telinga Dalam___________________ 129 Venae___________________________________ 171
Jalur dan Daerah Pendengaran ________________ 131 Pembuluh dan Kelenjar Limfe_________________ 172
Organum Visuale (Alat Penglihatan) et Orbita _________ 132 Regiones Colli _________________________________ 174
Bulbus Oculi (Bola Mata)______________________ 133 Regio Anterior____________________________ 174
Pembuluh darah Mata________________________ 134 Regio Lateralis____________________________ 178
Musculi Externi BuIbi Oculi ____________________ 135 Plexus Cervicalis et Brachialis_ ____________________ 186
Jalur dan Area Penglihat ______________________ 137
Lapisan-Lapisan Orbita _______________________ 140
Apparatus Lacrimalis dan Kelopak Mata (Palpebra )_ 142
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.2010 12:36 Uhr Seite IX

Daftar Isi IX

3 Truncus (Batang Badan) 187 4 Organ-Organ Thorax 243

Struktur Segmental Batang Badan __________________ 187 Letak Organ-Organ Thorax_______________________ 243
Skeleton (Rangka Badan)_________________________ 188 Systema Respiratorium, Sistem Respirasi___________ 246
Vertebrae______________________________________ 190 Percabangan Bronchus_____________________ 246
Columna Vertebralis et Thorax _____________________ 192 Proyeksi Pulmo dan Pleura__________________ 248
Articulationes Vertebrales _____________________ 195 Pulmo___________________________________ 249
Articucatio Costovertebrales et Musculi Intercostales 196 Segmenta Bronchopulmonalia________________ 250
Articulationes Costovertebrales_________________ 197 Cor, Jantung _________________________________ 252
Ligamenta _________________________________ 198 Myocardium ______________________________ 257
Sendi-Sendi yang Berhubungan dengan Kepala____ 200 Valvae, Katup _____________________________258
Columna Vertebralis Colli______________________ 203 Fungsi___________________________________ 260
Anatomi Permukaan Badan Anterior _________________204 Systema Conducente Cordis, Sistem Konduksi Jantung 261
Perempuan________________________________ 204 Arteriae et Venae__________________________ 262
Laki-laki __________________________________ 205 Anatomi Regional Organ-Organ Thorax_____________ 264
Dinding Thorax _________________________________ 206 Thymus__________________________________ 266
Dinding Thorax dan Abdomen _____________________ 209 Jantung__________________________________ 268
Vasa et Nervi______________________________ 214 Pericardium ______________________________ 272
Regio Inguinalis_________________________________ 217 Epicardium_______________________________ 273
Laki-laki___________________________________ 217 Mediastinum Posterius__________________________ 274
Perempuan_________________________________220 Organ-Organ di Mediastinum_________________ 274
Punggung _____________________________________ 221 Mediastinum Posterius et Superius ________________ 281
Musculis __________________________________ 221 Organ-Organ di Mediastinum_________________ 281
Nervi_____________________________________ 226 Diaphragma __________________________________ 282
Canalis Vertebralis et Medulla Spinalis_______________ 230 Potongan Koronal Thorax________________________ 284
Regio Nuchae, Leher Belakang (Tengkuk)____________ 234 Potongan Horizontal Thorax______________________ 286
Sistem Peredaran Darah Fetus ___________________ 288
Glandula Mammaria____________________________ 290
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.2010 12:36 Uhr Seite X

X Daftar Isi

5 Organ-Organ Abdomen 291 6 Organa Retroperitonealia 323

Posisi Organ-Organ Abdomen ____________________ 291 Letak Organa Urinaria ___________________________ 323
Dinding Anterior Abdomen _______________________ 293 Potongan Melalui Spatium Retroperitoneale __________ 325
Gaster, Lambung ______________________________ 294 Ren, Ginjal____________________________________ 326
Pancreas et Ductus Biliares ______________________ 296 Arteriae __________________________________ 328
Hepar, Hati ___________________________________ 298 Arteriae et Venae___________________________ 329
Splen _______________________________________ 300 Spatium Retroperitoneale ________________________ 330
Organ-Organ Abdomen Bagian Atas _______________ 301 Systema Urinarium__________________________ 330
Pembuluh Darah Organ Abdomen _________________ 302 Ductus Lymphatici et Nodi____________________ 332
Vasa Mesenterica Superiora __________________ 302 Pembuluh Darah dan Saraf___________________ 333
Sirkulasi Porta _____________________________ 303 Sistem Saraf Otonom________________________ 334
Arteria Mesenterica Superior _________________ 304 Sistem Urogenital Laki-Laki_______________________ 336
Arteria Mesenterica Inferior ____________________ 305 Organ Genital Laki-Laki (Diisolasi) _________________ 337
Diseksi Organ Abdomen ________________________ 306 Organa Genitalia Externa Mascuiina________________ 340
Arteriae Mesentericae ______________________ 308 Penis ____________________________________ 342
Mesenterium _____________________________ 310 Organa Genitalia Interna Mascuiina_________________ 343
Diseksi Organ Abdomen Bagian Atas____________ 311 Testis and Epididymis________________________ 343
Dinding Abdomen Posterior ______________________ 316 Kelenjar Tambahan__________________________ 344
Pancreas dan Ductus Biliares __________________ 316 Cavitas Pelvis Laki-Laki _________________________ 345
Duodenum, Pancreas, dan Splen_______________ 317 Potongan Koronal___________________________ 345
Radix Mesenterii dan Recessus Peritonei _________ 318 Pembuluh Darah Organ Pelvis_________________ 346
Potongan Horizontal Melalui Rongga Abdomen________ 320 Pars Abdominalis Aortae _____________________ 348
Potongan Midsagital Melalui Rongga Abdomen _______ 322 Pembuluh Darah dan Saraf Organ Pelvis ________ 349
Diaphragma Pelvis dan Diaphragma Urogenitale Laki-Laki 350
Systema Urogenitale Femininum, Sistem Urogenital Perempuan 354
Organa Genitalia Feminina, Organ Genital Perempuan (Diisolasi) 356
Organa Genitalia Interna Feminina _________________ 358
Uterus dan Organ Terkait_____________________ 359
Arteria et Vasa Lymphatica ___________________ 360
Organa Genitalia Externa Feminina_________________ 361
Diaphragma Urogenitale
dan Organa Genitalia Externa Feminina _____________ 363
Cavitas Pelvis Perempuan________________________ 366
Potongan Koronal dan Horizontal_______________ 367
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 14.01.2010 14:46 Uhr Seite XI

Daftar Isi XI

7 Ekstremitas Atas 368 8 Ekstremitas Bawah 432

Rangka Gelang Bahu dan Thorax _________________ 368 Rangka Gelang Panggul dan Ekstremitas Bawah______ 432
Scapula______________________________________ 371 Os Coxae, Tulang-Tulang Panggul _________________ 433
Skeleton Cinguli Membri Superioris et Humerus ______ 372 Skeleton Pelvis, Rangka Panggul __________________ 435
Humerus_____________________________________ 373 Ossa Articulationis Coxae, Tulang-tulang Sendi Panggul 438
Skeleton Antebrachii, Kerangka Lengan Bawah ______ 374 Femur________________________________________ 439
Kerangka Lengan Bawah dan Tangan______________ 375 Skeleton Cruris, Rangka Betis_____________________ 440
Ossa Manus, Tulang-Tulang pada Tangan __________ 376 Ossa Articulationis Genus, Tulang Sendi Lutut________ 441
Articulationes et Ligamenta Cinguli Membri Superioris _ 378 Skeleton Pedis, Rangka Kaki______________________ 442
Ligamenta Articulationis Cubiti, Ligamenta Sendi Siku _ 379 Ligamenta Pelvis et Articulatio Coxae_______________ 444
Ligamenta Manus et Carpi_______________________ 380 Articulatio Genus_______________________________ 446
Musculi Cinguli Membri Superioris et Brachii_________ 382 Ligamenta Articulationis Genus____________________ 447
Musculi Dorsales ___________________________ 382 Articulationes Tarsi______________________________ 449
Musculi Pectorales__________________________ 384 Ligamenta Pedis _______________________________ 450
Musculi Brachii, Otot-Otot Lengan Atas_____________ 386 Musculi Femoris________________________________ 452
Musculi Antebrachii et Manus_____________________ 388 Musculi Adductores (Otot Adduktor)____________ 452
Musculi Flexores ___________________________ 388 Musculi Gluteales__________________________ 454
Musculi Extensores _________________________ 392 Musculi Flexores (Otot Fleksor) _______________ 455
Musculi Manus, Otot-Otot Tangan _________________ 394 Musculi Cruris__________________________________ 457
Arteriae______________________________________ 396 Musculi Flexores (Otot Fleksor) _______________ 457
Venae_______________________________________ 398 Musculi Cruris et Pedis __________________________ 458
Nervi________________________________________ 399 Musculi Flexores Profundi____________________ 460
Anatomi Permukaan Extremitas Superior ____________ 401 Musculi Extensores_________________________ 462
Dari Dorsal dan Lateral ______________________ 401 Musculi Pedis__________________________________ 463
Dari Anterior_______________________________ 402 Arteriae_______________________________________ 466
Leher dan Bahu _______________________________ 403 Venae________________________________________ 468
Bahu________________________________________ 404 Nervi_________________________________________ 470
Regio Posterior_____________________________ 404 Plexus Lumbosacralis_______________________ 471
Regio Anterior______________________________ 406 Pars Lumbalis Canalis Vertebralis et Medulla Spinalis __ 472
Bahu dan Lengan Atas__________________________ 408 Medulla Spinalis et Nervi Intercostales ______________ 474
Regio Axillaris_________________________________ 410 Medulla Spinalis et Plexus Lumbalis ________________ 475
Plexus Brachialis ______________________________ 413 Anatomi Permukaan Ekstremitas Bawah_____________ 476
Brachium (Lengan Atas)_________________________ 414 Sisi Posterior______________________________ 476
Regio Cubiti __________________________________ 416 Sisi Anterior_______________________________ 477
Antebrachium et Manus _________________________ 420 Femur________________________________________ 478
Regio Posterior_____________________________ 420 Regio Anterior_____________________________ 478
Regio Anterior______________________________ 422 Regio Glutealis_________________________________ 482
Manus_______________________________________ 424 Femur________________________________________ 484
Regio Posterior_____________________________ 424 Regio Posterior____________________________ 484
Regio Anterior______________________________ 426 Genu et Fossa Poplitea __________________________ 486
Potongan Melalui Ekstremitas Atas ________________ 430 Regio Cruris___________________________________ 489
Regio Cruris et Pes _____________________________ 492
Potongan Koronal Kaki___________________________ 495
Potongan Melalui Ekstremitas Bawah _______________ 496
Pes__________________________________________ 498
Regio Posterior___________________________ 498
Pes: Regio Anterior _______________________ 500

Indeks_____________________________________ 503
104750_S_I_XII_Titelei_fertig:_ 05.01.2010 12:37 Uhr Seite XII

XII

Halaman ini sengaja dikosongkan.


104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 1

1 Anantomi Umum
Dikenal tiga prinsip umum arsitektur organisme manusia :

1. Prinsip polaritas: Polaritas terutama terlihat dari kontras fungsional


dan formal antara kepala (predominan bentuk bulat) dan ekstremitas
(elemen-elemen rangka yang tersusun radial). Dalam perkembangan
filogenetik tubuh manusia yang berposisi tegak, polaritas juga
berkembang untuk ekstremitas; Ekstremitas bawah menjadi tumpuan
berjalan sementara ekstremitas atas tidak diperlukan lagi untuk berjalan,
sehingga organ ini dapat digunakan untuk menunjukkan sikap badan dan
melaksanakan aktivitas manual serta aktivitas seni.
2. Prinsip segmentasi : Prinsip ini sangat mencolok pada batang badan.
Struktur anatomi (verbrate, serta iga, otot, dan saraf yang berpasangan)
tersusun secara segmental dan berulang terus dengan cara serupa.
3. Prinsip simetri bilateral: Kedua sisi badan dipisahkan oleh bidang
midsagital dan satu sama lain serupa, seperti benda bayangan
cerminnya.

Ada juga beberapa prinsip lain


dalam arsitektur dan fungsi organ
dalam;
Tengkorak berisi otak dan berbagai
organ sensorik. Organ-organ
tersebut tersusun seperti benda
dan bayangan cermin dan
merupakan dasar bagi kesadaran
kita.

Potongan horizontal melalui kepala setinggi


mata.

Toraks berisi organ sistem ritmik


(jantung,paru), yang hanya sedikit
terorganisasi secara bilateral.
Kesadaran (perasaan,dll). terletak
ditengah-tengahnya.
Di dalam rongga abdomen, organ
abdomen yang sangat penting
(saluran usus, hati, pankreas)
tersusun tidak berpasangan.
Fungsi-fungsinya masih berada di
bawah sadar.

Portongan koronal melalui toraks dan


rongga abdomen
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 2

2 Posisi Organ Dalam, Titik Palpasi, dan Garis Regional

B B
A A 13

14

C C
2
4
3

5
6

15

7
8
16
D D

17

18

Letak organ dalam manusia Garis-garis regional dan berbagai titik palpasi pada sisi ventral
(dilihat dari anterior). Rongga-rongga tubuh utama tubuh manusia.
beserta isinya.
Garis regional
A = linea parasternalis
B = linea midclavicularis
C = linea axillari santerior
D = linea umbilico-pelvica

Tulang-tulang sistem rangka dapat dipalpasi melalui orientasi yang lebih baik, digunakan beberapa garis
kulit pada titik masing-masing. Dengan palpasi, dokter orientasi, misalnya linea parasternalis, linea
dapat melokalisasi organ dalam. Pada sisi ventral, midclavicularis, linea axillari santerior, linea umbilico-
dapat diraba clavicula, scapula, iga, dan spatia pelvica. Dengan menggunakan garis-garis ini, jantung
intercostalia. Berikutnya, dapat diketahui lokasi spina dan posisi processus vermiformis dapat ditentukan.
iliaca anterior dan symphysis publis. Agar mendapatkan
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 3

Posisi Organ Dalam, Titik Palpasi, dan Garis Regional 3

E E

F F

3
G 19

10
20
7
8
11

H H
21

22
12

Letak organ-dalaman pada manusia Garis-garis regional dan berbagia titik palpasi pada sisi dorsal
(dilihat dari posterior). tubuh manusia.

Garis regional:
E = linea paravertebralis
F = linea scapular
G = linea posterior axillaris
H = linea iliaca

1 Otak
2 Paru, Pulmo
3 Diaphragma
4 Jantung, Cor
5 Hati, Hepar
6 Lambung, Gaster
7 Colon
8 Usus kecil, Intestinum tenue
9 Testis
10 Ginjal, Ren
11 Ureter
12 Canalis analis
13 Clavicula
14 Manubrium sterni
15 Arcus Costalis
16 Umbilicus
17 Spina iliaca anterior superior Pada sisi dorsal badan, dapat diraba tonjol-tonjol columna
18 Ligamentum inguinale vertebralis, costa, scapula, sacrum, dan crista iliaca. Garis
19 Spina Scapularis
20 Processus Spinosus orientasi disisi dorsal adalah garis paravertebral, garis
21 Crista iliaca skapula, garis aksila posterior, dan crista iliaca.
22 Coccyx et sacrum
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 4

4 Bidang dan Arah pada Tubuh

A 3

Potongan horizontal melalui rongga pelvis dan sendi


panggul.
2
B

Bidang-bidang tubuh
A. Bidang horizontal atau aksial atau transversal
B. Bidang sagital (setinggi sendi lutut)

Arah:
1 = cranial 3 = anterior (ventral)
2 = caudal 4 = posterior (dorsal)
MRI scan melalui rongga pelvis dan sendi panggul
(bidang horizontal atau aksial atau transversal).

Potongan sagital melalui sendi lutut. MRI scan melalui sendi lutut (bidang sagital).
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 5

Bidang dan Arah pada Tubuh 5

2
A

B
6
3

Bidang-bidang tubuh:
A = Bidang midsagital atau median
B = Bidang frontal or koronal plane (melalui rongga pelvis)

Arah:
1 = posterior (dorsal) 4 = medial
2 = anterior (ventral) 5 = kranial
3 = lateral 6 = kaudal

MRI scan melalui rongga pelvis dan sendi pangul (bidang frontal atau Potongan median melalui tubuh seorang
koronal). perempuan
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 6

6 Osteologi: Rangka tubuh manusia

1
3
4
5 2
7
6
8
8
9

19

20
15
10
16
16
17 18
21

14 11
23

22
27
12 12
23 22
13
13 30
28 29
24
30
25

26
31
31
31

34

32
33 33

32

35
38
36

37

Rangka seorang perempuan dewasa (dilihat dari anterior). Rangka seorang perempuan dewasa (dilihat dari posterior).
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 7

Osteologi: Rangka Tubuh Manusia 7

Skeleton Axiale
Cranium (Kepala)
1 Os frontale
1 2 Os occipital
3 Os parietale
4 4 Orbita
6 5 Cavitas nasi
6 Maxilla
7 Os zygomaticum
8
8 Mandibula
9
Truncus (Batang Badan) dan Toraks
Columna Vertebralis
15 9 Vertebrae cervicales
10 Vertebrae thoracicae
17 11 Vertebrae lumbales
12 Os sacrum
21 13 Os coccygis [Coccyx]
14 Disci Intervertebrales
Toraks
15 Sternum
11 16 Costae
17 Cartilago Costalis
18 Anglus Infrasternalis
22
23

Skeleton appendiculare
Extremitas superior et Cingulum Membri
Superioris
24 19 Clavicula
25 20 Scapula
21 Humerus
26 22 Radius
23 Ulna
24 Ossa carpi [Ossa carpalia]
31 25 Ossa metacarpi [Ossa metacarpalia]
26 Ossa digitorum manus [Phalanges]
Cingulum Membri Inferioris et Pelvis
27 Os ilium [Ilium]
28 Os pubis [Pubis]
34 29 Os ischii [Ischium]
30 Symphysis pubica
31 Femur
32 32 Tibia
33 33 Fibula
34 Patella
35 Ossa tarsi [Ossa tarsalia]
36 Ossa metatarsi [Ossa metatarsalia]
37 Ossa digitorum pedis [Phalanges]
38 Calcaneus

35

36

37

Rangka anak umur 5 tahun (dilihat dari anterior).


Tampak zona-zona lempeng pertumbuhan kartilago
(panah). Berbeda dengan orang dewasa, iga-iganya lebih
banyak pada posisi horizontal.
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 8

8 Osteologi: Struktur Tulang

1
1

3
3
4

MRI scan os femoris dan sendi panggul Foto sinar-X os femoris dextrum dan sendi
(bidang koronal) (dari Heuck et al., panggul (arah a-p).
MRT-Atlas, 2009).

1 Caput femoris
5 2 Os spongiosum
Femur orang dewasa. Potongan koronal

3 Diaphysis femoris
epifisis proksimal dan distal memperlihatkan 4 Os compactum
tulang spongiosa (os spongiosum) dan 5 Cartilago articularis
cavitas medullaris.

1 1

2 2

4 4

Gambar tiga dimensi garis-garis trayektorik Potongan koronal melalui ujung proksimal
pada caput femoris (menurut B. Kummer). femur dewasa, yang memperlihatkan
struktur yang khas pada tulang spongiosa
(os spongiosum).
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 9

Osteologi: Ossifikasi Tulang 9

Penulangan (osifikasi) tulang tungkai bawah dimulai


3
di pusat-pusat osifikasi di tulang-tulang kartilago
2 primer. Di sini, cavitas medullaris terbentuk. Proses
4 osifikasi tulang-tulang tungkai bawah belum selesai
pada saat lahir.

1 Pusat osifikasi (centrum 5 Condylus lateralis


ossificationis) pada caput 6 Condylus medialis
femoris 7 Fossa intercondylaris
2 Trochanter major 8 Diaphysis
3 Caput femoris
4 Collum femoris

6
5

Osifikasi femur (kiri: potongan koronal; kanan: femur


dilihat dari posterior). Panah: Epiphysis distalis.

Foto sinar-X ekstremitas atas dan bawah neonatus.


(kiri: ekstremitas atas, kanan: ekstremitas bawah).
Panah: pusat osifikasi (centrum ossificationis).
1 Scapula 6 Radius
2 Articulatio humeri 7 Tibia
3 Humerus 8 Fibula
4 Articulatio cubiti 9 Articulatio genus
5 Ulna 10 Femur

1 Ulna 6 Fibula

2 Radius 7 Talus
3 Ossa metacarpi 8 Calcaneus
4 Phalanges 9 Ossa metatarsi
5 Tibia 10 Phalanges

Foto sinar-X tangan dan kaki neonatus.


104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 10

10 Artrologi: Jenis Sendi

Sendi bola-dan-soket dengan


sumbunya yang berbeda-beda
(gambar skematik).
Panah: sumbu-sumbu gerak
1

1 Humerus
2 Radius
3 Ulna
4 Cavitas articularis (articulatio humeri)
Sendi bahu (articulatio humeri) sebagai 5 Sendi metakarpofalangeal
2 contoh sendi bola-dan-soket multi-aksial 6 Sendi-sendi jari
(potongan koronal)

3
1

3
2
2 3

Rangka lengan
dan gelang bahu kanan
(dilihat dari anterior).

Sendi siku dengan ligamenta Potongan koronal sendi siku (articulatio cubiti)
sebagai contoh sendi engsel (sendi {MRI scan, terima kasih kepada Prof. Heuck,
humero-ulnaris monoaksial) bersama Munich). Kemungkinan-kemungkinan gerakan
dengan sendi pengungkit (sendi diperlihatkan pada gambar skematik pada
radio-ulnaris monoaksial), yang halaman 11.
memungkinkan gerak rotasi.
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 11

Artrologi: Jenis Sendi 11

Potongan koronal sendi bahu


{MRI scan, dari Heuck et al., MRT-Atlas, 2009).

Sendi engsel
(e.g. articulatio humero-ulnaris). Kiri: ekstensi,
kanan: fleksi. Panah: sumbu-sumbu gerak.

Rangka pergelangan tangan dan tangan


kanan (Dilihat dari medial). Articulatio
metacarpophalangea adalah sendi biaksial,
seperti articulatio carpometacarpalis pada ibu
jari(*pada gambar). Namun, sendi-sendi jari
tangan adalah sendi monoaksial.

Sendi memperlihatkan satu bentuk fungsi.


Pada umumnya, mobilitas menjadi
berkurang dari arah proksimal ke distal.
Sendi ungkit Sendi pelana Sendi panggul, e.g., adalah sendi
(e.g. articulatio (e.g. articulatio carpometacarpalis multiaksial; sendi lutut adalah sendi
radio-ulnaris). pada ibu jari). biaksial, dan sendi pada jari tangan dan
jari kaki adalah sendi monoaksial.
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 12

12 Artrology: Arsitektur Sendi

4
4

4 5
5 5 6
6
2

3 2

Potongan koronal melalui sendi lutut (sisi anterior sendi MRI scan sendi lutut (bidang koronal) (dari Heuck
lutut kanan dalam posisi ekstensi). et al., MRT-Atlas, 2009

1 Femur
2 Tibia
3 Fibula
4 Ligamenta cruciata
5 Ligamenta collateralia
6 Meniscus
1

6 5
6

Sendi merupakan tempat persambungan yang me­ 2


3
mungkinkan pergerakan di antara tulang-tulang.
Sendi sinovial ditandai oleh sebuah rongga sendi
yang dibungkus oleh suatu kapsul sendi yang
berisi cairan sendi, yang dihasilkan oleh kapsul
sendi. Jenis gerakan tidak hanya tergantung pada
bentuk dan struktur tulang yang bersendi,
melainkan juga pada ligamenta yang ada di dalam Gambar skematik sendi lutut sebagai contoh untuk sendi
kapsul sendi tersebut. Pada beberapa sendi sinovial, ditandai oleh sebuah rongga sendi yang dibungkus
sinovial, terbentuk lempeng-lempeng (discus oleh suatu kapsul sendi (merah) yang berisi cairan sinovial.
articularis) fibrokartilaginosa, kalau permukaan Biru: cartilago articularis.
sendi tulang tersebut tidak kongruen.
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 13

Miologi: bentuk Otot 13

Fusiformis Bicipital/Kepala dua Triceps Kepala tiga Quadricips/Kepala empat


(m.palmaris longus) (m.biceps brachii) (m.triceps brachii) (m.quadriceps femoris)

Digastricus/dua perut Multiventer/banyak perut Multicauda/banyak ekor Serratus


(M.omohyoideus) (M.rectus abdominis) (m.flexor digitorum profundus) (m.serratus anterior)

Bipennatus Unipennatus Semitendinosus Planus/rata dan lebar Mirip cincin


(M.tibialis anterior) (M.semimembranosus) (M.semitendinosus) (M.latissimus dorsi) (M.sphincter ani externus)

Tubuh manusia mempunyai banyak macam otot. berada, i.e., jenis gerakan, bentuk sendi beserta ligamen-
Arsitektur otot tergantung pada sistem fungsi tempat ligamen spesifiknya, dll. Masing-masing gerakan juga
mereka banyak bervariasi untuk masing-masing individu. banyak bervariasi untuk masing-masing individu.
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 14

14 Miologi: Struktur Sistem Otot

8
1

5
7

3
9

A
5 10
6
2 Diagram yang memperlihatkan posisi otot fleksor dan
ekstensor lengan dan efeknya pada sendi siku. A = sumbu
sendi humero-ulnaris; panah = arah gerakan; merah = fleksi;
hitam = ekstensi.

Sisi ventral lengan kanan. Musculus biceps brachii tampak


sedikit berkontraksi. Di daerah sendi siku, beberapa vena
subkutan dapat diamati.

1 Musculus deltoideus
2 Musculus biceps brachii
3 Musculus brachioradialis
4 Humerus
5 Musculus triceps brachii
Selubung-selubung sinovial pada tendon fleksor (sisi palmar
6 Articulatio
7 Musculus brachioradialis tangan kanan, gambar semiskematik). Retinaculum
8 Musculus pectoralls musculorum flexorum melindungi tendo-tendo fleksor yang
9 Radius berjalan melalui canalis carpi (panah).
10 Ulna

Sendi digerakkan oleh otot. Gerakan yang sangat yang melawannya. Interaksi ini dikendalikan oleh sistem
bervariasi dikoordinasikan oleh kelompok otot khusus saraf. Untuk melaksanakan arah-arah gerakan tertentu,
(otot sinergis). Kelompok otot yang melawannya sering­kali tendo otot harus diarahkan oleh ligamen. Di
disebut otot antagonis. Gerakan hanya dapat tempat-tempat tersebut, tendo seringkali membentuk
dikerjakan secara harmonis kalau kontraksi otot-otot sarung-sarung sinovial, e.g., pada sendi pergelangan
sinergis didukung oleh dilatasi otot-otot antagonis tangan atau pada jari-jari tangan.
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:55 Uhr Seite 15

Foto Komparatif Struktur Rangka dan Otot pada MRI dan Sinar-X 15

4
1

5 3 5

Articulatio humeri {MRI scan, potongan koronal) (dari Heuck Articulatio humeri (Foto sinar-X, arah a-p)
et al., MRT-Atlas, 2009) (dari Dr. Holik, Spardorf).

1 Musculus trapezius 6 Articulatio cubiti


2 Musculus supraspinatus 7 Musculus deltoideus
3 Scapula 8 Cavitas articularis humeri
4 Acromion 9 Cavitas articularis
5 Caput humeri 10 Humerus

1 4
4
3
2

7
5
8 5
3

6
9

10

Articulatio humeri (Gambar skematik dari MRI scan di atas) Potongan frontal articulatio humeri (bandingkan
(dari Heuck et al., MRT-Atlas, 2009). dengan dua gambar di atas)
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:56 Uhr Seite 16

16 Organisasi Sistem Sirkulasi

1
2
3
4

1
2

Jantung dan pembuluh darah terkait in situ (dilihat dari anterior). Dinding
toraks anterior, pericardium, dan epicardium sudah dibuang. Trachea
dipotong.
1 Aorta 4 Cor sinistrum
2 Arteri Pulmonalis 5 Diaphragma
3 Cor dextrum 6 Aorta Abdominalis

Organisasi sistem sirkulasi dengan jantung


A
berada di pusat. Merah = arteri; biru = vena.
(dari Iutjen-Drecoll, Rohen, Innenansichten des
menschlichen Korpers, 2010).
D

Pusat sirkulasi darah adalah jantung, yang terletak di


rongga toraks dan menempel pada diaphragma. Oi
dalam ventriculus dexter, darah dikumpulkan dan
dipompakan melalui arteria pulmonalis menuju ke paru.
Oi paru, darah menjalani oksigenasi. Vena-vena paru
Organisasi sistem sirkulasi di dalam tubuh manusia. Pusat
sistem ini adalah jantung. Merah = arteri; biru = vena. (dari
membawa darah tersebut ke ventriculus sinister, untuk
Lütjen-Drecoll, Rohen, Innenansichten des menschlichen dipompakan malalui aorta dan cabang-cabangnya
Körpers, 2010). (arteri) ke seluruh tubuh man usia. Arteri dan vena
A = sirkulasi paru C = sirkulasi porta kebanyakan berjalan seiring. Oarah vena dari usus
B = sirkulasi sistemik D = sirkulasi limfatik menuju ke hepar melalui vena portae hepatis.
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:56 Uhr Seite 17

Organisasi Sistem Limfatik 17

1 3

3
1

2 4

7
5
5

Pembuluh limfe utama di batang tubuh (hijau).


Biru = vena, merah =arteri, putih = saraf.

Organisasi sistem limfatik. 1 Angulus venosus dexter 5 Aorta


Perjalanan pembuluh-pembuluh limfe utama dan 2 Nodi Iymphoidei axilla res 6 Nodi Iymphoidei inguinales
kelenjar limfe (nodi Iymphoidei) di dalam tubuh. Garis 3 Angulus venosus sinister 7 Cisterna chyli
putus-putus merah = batas antara pembuluh limfe yang 4 Ductus thoracicus 8 Ren sinister
mengalir menuju ke sudut vena kanan dan kiri.

Pembuluh limfe bermula dari ruang-ruang di jaringan inguinal dan axilla, di sebelah dalam mandibula dan
(kapiler limfe) dan bersatu membentuk pembuluh musculus sternocleodomastoideus,serta di dalam akar
yang lebih besar (pembuluh limfe). Pembuluh ini mesenterium usus. Pembuluh limfe separuh kanan
mirip vena tetapi berdinding jauh lebih tipis, kepala dan leher. toraks kanan, dan ekstremitas atas
mempunyai lebih banyak katup, dan terputus-putus kanan mengalir ke angulus venosus dexter; pembuluh
oleh kelenjar limfe dengan jarak yang tidak tentu. limfe dari bagian tubuh lain mengalir ke angulus
Kelompok besar kelenjar limfe terdapat di daerah venosus sinister.
104750_S_001_018_Kap_1:_ 04.01.2010 12:56 Uhr Seite 18

18 Organisasi Sistem Saraf

9
2

8
3

4
5

5 Bagian posterior batang tubuh. Plexus Solaris (plexus coeliacus)


bersama dengan sambungan-sambungannya ke nervus vagus
dan truncus sympathicus sudah dipotong.

Diagram yang menggambarkan lokalisasi 1 Cerebrum 6 Plexus nervosus sistem


ketiga bagian fungsional sistem saraf (otak, 2 Nervi craniales autonom
medulla spinalis dan sistem saraf otonom). 3 Nervi spinales 7 Aorta
Kuning = sistem simpatis; 4 Truncus sympathicus 8 Nervus vagus dan esophagus
merah = sistem parasimpatis. 5 Plexus nervosus coeliacus 9 Bifurcatio tracheae

Sistem saraf secara fungsi dapat dibagi dalam tiga Pada tempat tempat tertentu, pieksus ini mengandung
bagian: kumpulan sel saraf (ganglia pravertebral dan
1. Bagian kranial, yang terdiri dari organ-organ intramural).
sensoris utama dan otak, Saraf spinal meninggalkan medulla spinalis dengan
2. Medula spinalis, yang menunjukkan struktur segmen interval yang teratur. Rami ventrales saraf-saraf spinal
-tal dan terutama berperan sebagai organ refleks. membentuk plexus cervicalis dan plexus brahialis, yang
3. Sistem saraf otonom, yang mengatur aneka mempersarafi ekstremitas atas, dan rami ventrales saraf
fungsi involunter (kendali bawah sadar) organ dan lumbal dan sakral membentuk plexus lumbosacralis,
jaringan. Bagian otonom sistem saraf membentuk yang mem­ persarafi pelvis dan organ-organ genital
banyak piek­sus halus di dekat atau di dalam organ. serta ekstremitas bawah.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 19

19

2 Kepala dan Leher


2.1 Tengkorak (Cranium) dan Kepala
Kepala berisi otak dan organ-organ
sensoris besar (neurocranium). Di
sebelah anterior,berkembang tulang-
tulang wajah, otot wajah, dan otot
pengunyah (viscerocranium). Dasar
1 tengkorak (basis cranii) sedikit
bengkok sehingga struktur-struktur di
viscerocranium menjadi terletak
dibawah neurocranium, yang me-
rupakan kekhususan bagi kepala
manusia. Karena itu,gerakan-gerak-
3 an mimik dapat dilakukan pada
wajah manusia.
4
5
7

Otot pengunyah dan otot wajah (dilihat dari lateral).


Auricula dibuang.

1 Musculus temporalis
2 Os frontale
3 Os zygomaticum
2 4 Articulatio temporomandibularis
5 meatus acusticus externus
6 Maxilla
1 7 Mandibula
8 Musculus masseter

4
3

6
5

8
7

Sisi lateral tengkorak dengan otot-otot pengunyah


(musculi temporalis et masseter = merah).
Basis cranii bengkok (garis abu-abu).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 20

20 Tulang-Tulang Tengkorak [Ossa Cranii]

1 Sutura coronalis
2 Os frontale
3 Os sphenoidale
17 4 Sutura sphenofrontalis
18 5 Os ethmoidale
6 Os nasale
19 7 Sutura nasomaxillaris
8 Os lacrimale
9 Sutura lacrimomaxillaris
20 10 Sutura ethmoidolacrimalis
21 11 Os Zygomaticum
22 12 Spina nasalis anterior
24 13 Maxilla
23 14 Mandibula
25 15 Foramen mentale
26 16 Protuberantia mentalis
27
28 17 Linea temporalis superior
29 18 Linea temporalis inferior
19 Os parietale
30 20 Os temporale
31 21 Sutura squamosa
22 Sutura lambdoidea
32
23 Fossa tempotalis
24 Sutura parietomastoidea
25 Os occipitale
26 Arcus zygomaticus
27 Sutura occipitomastoidea
Susunan umu tengkorak (dilihat dan lateral). Setiap tulang diberi warna 28 Meatus acusticus externus
(untuk nomor bandingkan dengan tabel) 29 Processus mastoideus
30 Pars tympanica ossis temporalis
31 Processus condylaris mandibulae
32 Processus coronoideus mandibulae

2 Os Frontale (jingga)

Neurocranium
19 Os parietale (hijau muda)
3 Ala major ossis sphenoidalis (merah)
25 Squama occipitalis (biru)
20 Pars squamosa ossis temporalis (coklat)

5 Os Ethmoidale (hijau tua)


Basis Cranii

3 Sphenoidal bone (merah)


Os temporale tanpa squama (coklat)
30 Pars tympanica ossis temporalis (coklat tua)
Os occipitale tanpa squama (biru)

6 Os nasale (putih)
8 Os lacrimale (kuning)
Viscerocranium

Concha nasalis inferior


Vomer
11 Os zygomaticum (kuning muda)
Os palatinum
13 Maxilla (Ungu)
14 Mandibula (putih)


Malleus
Ossicula
auditus

dalam pars petrosa


Incus
ossis temporalis
Stapes

Os hyoideum

Tampak lateral tengkorak yang dilepas pesendiannya.


(os palatinum, os lacrimale, os ethmoidale, dan vomer tidak
tampak).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 21

Tulang-Tulang Tengkorak [Ossa Cranii] 21

Tengkorak dilihat dari lateral.

1 Os frontale 12 Os sphenoidale (ala major) 25 Processus condylaris


2 Glabella 13 Crista infratemporalis ossis sphenoidalis 26 Foramen mentale
3 Margo supraorbitalis 14 Processus pterygoideus(lamina lateralis) 27 Protuberantia mentalis
4 Os parietale 15 Os nasale 28 Angulus mandibulae
5 Os temporale (pars squamosa) 16 Os ethmoidale (lamina orbitalis)
6 Processus Zygomaticus 17 Os lacrimale Suturae
(tuberculum articulare) 18 Os Zygomaticum 29 Sutura coronalis
7 Processus mastoideus 19 Maxilla (corpus maxillae) 30 Sutura lambdoidea
8 Pars tympanica ossis temporalis 20 Processus alveolaris et dentes 31 Sutura squamosa
dan meatus acusticus externus 21 Processus frontalis 32 Sutura nasomaxillaris
9 Os occipitale (pars squamosa) 22 Spina nasalis anterior 33 Sutura sphenofrontalis
10 Protuberantia occipitalis externa 23 Mandibula (corpus mandibulae) 34 Sutura sphenossquamosa
11 Condylus occipitalis 24 Processus coronoideus 35 Sutura occipitomastoidea
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 22

22 Tulang-Tulang Tengkorak [Ossa Cranii]

1 Os frontale
2 Glabella
3 Margo supra-orbitalis
4 Incisura supra-orbitalis
[foramen supra-orbitale]
5 Spina trochlearis
6 Os parietale
7 Os temporale
8 Os nasale
Orbita
9 Os lacrimale
10 Crista lacrimalis posterior
11 Os ethmoidale

Os sphenoidale
12 Ala major ossis sphenoidalis
13 Ala minor ossis sphenoidalis
14 Fissura orbitalis superior
15 Fissura orbitalis interior
16 Os zygomaticum

Maxilla
17 Processus frontalis
18 Foramen infra-orbitale
19 Processus zygomaticus
20 Corpus maxillae
21 Processus alveolaris et dentes

Cavitas nasi
22 Apertura nasalis anterior
23 Concha nasalis media
24 Concha nasalis inferior
25 Septum nasi, vomer

Mandibula
26 Corpus mandibulae
27 Ramus mandibulae
28 Foramen mentale
29 Pars alveolaris mandibulae et
Dens premolaris I
30 Basis mandibulae
31 Protuberantia mentalis

Sutura
32 Sutura frontalis
33 Sutura coronalis
34 Sutura frontonasalis
35 Sutura internasalis
30 36 Sutura nasomaxillaris
37 Sutura zygomaticomaxillaris
38 Sutura intermaxillaris

Tengkorak dilihat dari anterior.

Tengkorak berupa suatu mosaik yang terdiri dari banyak cranium). Tulang-tulang dasar tengkorak (basis cranii)
tulang yang rumit dan membentuk rongga kepala untuk dibentuk dari jaringan tulang rawan (chondrocranium)
melindungi otak (neurocranium) dan beberapa rongga yang mengalami osifikasi sekunder. Viscerocranium,
seperti rongga hidung dan mulut (cavitas nasi dan yang pada ikan membentuk insang, pada vertebrata yang
cavitas oris) pada daerah wajah. Neurocranium terdiri lebih tinggi telah diubah menjadi tulang pengunyah dan
atas lempeng-lempeng tulang lebar yang terbentuk langsung alat pendengaran (maxilla, mandibula, tulang-tulang
dari lembaran-lembaran jaringan ikat di sekitarnya (desmo- pendengaran, dan os hyoideum).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 23

Tulang-Tulang Tengkorak [Ossa Cranii] 23

1 Os frontale
2 Sutura frontonasalis
3 Sutura frontomaxillaris
4 Margo supra-orbitalis
5 Sutura internasalis
6 Sutura sphenofrontalis
7 Canalis opticus di dalam ala
minor ossis sphenoidalis
8 Fissura orbitalis superior
9 Os lacrimale
10 Os sphenoidale (ala major)
11 Fissura orbitalis inferior
12 Sutura nasomaxillaris
13 Foramen infra-orbitale
14 Maxilla
15 Vomer
16 Corpus mandibulae
17 Os parietale
18 Os tempotale
19 Sutura sphenozygomatica 20
Os ethmoidale
21 Os zygomaticum
22 Os nasale
23 Sutura zygomaticomaxillaris
24 Concha nasalis media
25 Concha nasalis inferior
26 Apertura piriformis
27 Foramen mentale
28 Ramus mandibulae
29 Basis mandibulae
30 Protoberantia mentalis

Tulang
Os frontale (coklat)
Os parietale (hijau muda)
Os temporale (coklat tua)
Os sphenoidale (merah)
Os zygomaticum (kuning)
Os ethmoidale ( hijau tua)
Os lacrimale (kuning)
Vomer (jingga)
Maxilla (ungu)
Os nasale (putih)
Mandibula (putih)

Tengkorak dilihat dari anterior.

Rangkaian gambar berikut ini disusun sedemikian rupa cranium) dibentuk oleh os ethmoidale, tempat melekat-
sehingga pola mosaik tengkorak dapat dipahami. Rang- nya os palatinum dan maxilla disebelah lateral; os
kaian ini dimulai dengan tulang-tulang dasar tengkorak nasale dan os lacrimale yang kecil mengisi ruang
(os sphenoidale dan os occipitale); tulang-tulang lainnya sisanya. Tulang rawan hanya tersisa pada bagian luar
ditambahkan secara bertahap. Rangka wajah (viscero- hidung.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 24

24 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [l]: Os Sphenoidale dan Os Occipitale

Os sphenoidale os occipitale (dilihat dari atas).

Os sphenoidale dan os occipitale disambung dengan atlas


dan axis (vertebrae cervicales I dan II) (dilihat dari lateral).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 25

Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [I]: Os sphenoidale dan Os Occipitale 25

Os sphenoidale
1 Ala major
2 Ala Minor
3 Ala major {facies cerebralis atau superior
4 Foramen rotundum
5 Processus clinoideus anterior
6 Foramen ovale
19
7 Foramen spinosum
8 Dorsum sellae 20
9 Canalis opticus
10 Sulcus chiasmatis
11 Fossa hypophysialis [sella turcica]
12 Lingula sphenoidalis 21
13 Apertura sinus sphenoidalis
14 Processus clinoideus posterior
15 Canalis pterygoideus
22
16 Lamina lateralis processus pterygoidei
17 Incisura pterygoidea
18 Hamulus pterygoideus Os Sphenoidale (dilihat dari anterior).
19 Ala major (facies orbitalis)
20 Crista sphenoidalis
21 Rostrum sphenoidalis
22 Lamina medialis processus pterygoidei
23 Fissura orbitalis superior
24 Spina sphenoidalis
25 Ala major (facies temporalis)
26 Crista infratemporalis

Os occipitale
27 Clivus et pars basilaris ossis occipitalis
28 Canalis nervi hypoglossi
29 Fossa cerebellaris
30 Protuberantia occipitalis interna
31 Fossa cereblaris
32 Tuberculum jugulare
33 Canalis condylaris
34 Processus jugularis
35 Foramen magnum
36 Sulcus sinus transversi
Os sphenoidale (dilihat dari posterior).
37 Sulcus sinus sagittalis superioris
38 Squama occipitalis
39 Protuberantia occipitalis externa
40 Linea nuchalis superior
41 Linea nuchalis inferor
42 Fossa condylaris
43 Condylus occipitalis
44 Tuberculum pharyngeum
45 Crista occipitalis externa

Os occipitale (dilihat dari bawah).


104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 26

26 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [I]: Os Temporale

Os sphenoidale
1 Ala major
2 Ala minor
3 Foramen rotundum
4 Foramen ovale
5 Foramen spinosum
6 Foramen lacerum
7 Processus clinoideus anterior
8 Fossa hypophysialis [sella turcica]
9 Lingula sphenoidalis
10 Dorsum sellae dan Processus
clinoideus posterior
11 Canalis opticus
12 Rostrum sphenoidale
13 Lamina medialis processus pterygoidei
14 Lamina lateralis processus pterygoidei
15 Hamulus pterygoideus
16 Crista infratemporalis
17 Corpus ossis sphenoidalis

Os sphenoidale, os occipitale, dan os temporale sinistrum (dilihat dari atas).


Permukaan dalam dasar. Os temporale sinistrum ditambahkan pada
gambar sebelumnya.

Os temporale sinistrum (permukaan medial). Os temporale sinistrum (dilihat dari atas).


104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 27

Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [I]: Os Temporale 27

Os temporale
18 Pars squamosa
19 Canalis caroticus
20 Hiatus canalis nervi petrosi majoris
21 Eminentia arcuata
22 Sulcus sinus sigmoidei
23 Foramen mastoideum
24 Meatus acusticus infernus
25 Processus zygomaticus
26 Fossa mandibularis
27 Fissura petrotympanica
28 Canalis musculotubarius (bagian tulang
dari tuba auditiva)
29 Meatus acusticus externus
30 Processus styloideus (hanya sisa)
31 Foramen stylomastoideum
32 Canaliculus mastoideus
33 Fossa jugularis
34 Processus mastoideus
35 incisura mastoidea
36 Sulcus arteriae meningeae mediae
37 Margo parietalis
38 Margo sphenoidalis
39 Margo occipitalis
40 Canaliculus cochleae
41 Aqueductus vestibuli
42 Apex partis petrosae
43 Pars tympanica
44 Impressio trigeminalis
45 Tuberculum articulare
46 Incisura parietalis
47 Sulcus sinus petrosi superioris

Os occipitale
48 Clivus
49 Tuberculum jugulare
50 Canalis condylaris
51 Foramen magnum
52 Bagian bawah squama occipitalis (fossa
Cerebellaris)
Os sphenoidale, os occipitale dan os temporale sinistrum.
53 Protuberantia occipitalis interna
Dasar tengkorak (permukaan luar). 54 Sulcus sinus transversi
55 Sulcus sinus sagittalis superioris
56 Crista occipitalis interna
57 Bagian atas squama occipitalis
(fossa cerebralis)
58 Condylus occipitalis
59 Planum occipitale
60 Linea nuchalis superior
61 Protuberantia occipitalis externa
62 Foramen jugulare
63 Linea nuchalis inferior
64 Tuberculum pharyngeum
65 Synchondrosis sphenooccipitalis

Os temporale sinistrum (dilihat dari lateral).


104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 28

28 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [I]: Os Frontale

14

8
18

22
21
24
23

20

Bagian tengkorak yang dilepas dari persendiannya (dilihat dari lateral kanan). Os Frontale dan
maxilla dihubungkan dengan os temporale oleh os zygomaticum (jingga). Os sphenoidale
(hijau), os palatinum (merah), os lacrimale (kuning
Os frontale
1 Margo nasalis
2 Fossa trochlearis
3 Fossa glandulae lacrimalis
4 Foramen ethmoidale anterius
5 Foramen ethmoidale posterius
6 spina nasalis
7 Incisura supra-orbitalis
8 Margo supra-orbitalis
9 Lamina orbitalis
10 Atap cellilae ethmoidales
11 Incisura ethmoidalis
12 Margo parietalis
13 Sulcus sinus sagittalis superioris
14 Squama frontalis
15 Crista frontalis
16 Foramen caecum
Os frontale (dilihat dari bawah). Foveolae ethmoidales 17 Spina nasalis
menutupo cellulae ethmoidales. 18 Processus zygomaticus ossis frontalis
19 Juga cerebralia

Tulang-tulang wajah
20 Maxilla
21 Processus frontalis maxillae
22 Os lacrimale (kuning)
23 Os zygomaticum (jingga)
24 Foramen zygomaticofaciale
Os temporale
25 Pars squamosa ossis temporalis
26 Meatus acusticus externus
27 Processus mastoideus
28 Processus styloideus
29 Fossa mandibularis
30 Tuberculum articulare
31 Processus zygomaticus

Os occipitale
Os frontale (permukaan posterior). 32 Squama occipitalis
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 29

Calvaria 29

Calvaria (dilihat dari superior). Calvaria (dilihat dari posterior).

Os parietale sinistrum (dilihat dari luar). Os parietale sinistrum (dilihat dari dalam).

1 Os frontale 8 Margo sagittalis 15 Os occipitale


2 Sutura coronalis 9 Margo occipitalis 16 Protuberantia occipitalis externa
3 Sutura sagittalis 10 Margo frontalis 17 Linea nuchalis inferior
4 Os parietale 11 Margo squamosus 18 Sutura occipitomastoidea
5 Linea temporalis superior 12 Angulus sphenoidalis 19 Os temporale
6 Foramen parietale 13 Sulcus arteriae meningeae mediae 20 Processus mastoideus
7 Tuber parietale atau eminentia parietalis 14 Sutura lambdoidea 21 Incisura mastoidea
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 30

30 Basis Cranii, Dasar Tengkorak

Dasar tengkorak, calvaria dibuang (permukaan dalam).

1 Crita frontalis 12 Clivus 23 Canalis opticus


2 Foramen caecum 13 Sulcus sinus petrosi superioris 24 Sella turcica (fossa hypophysialis)
3 Crista galli 14 Foramen jugulare 25 Processus clinoideus posterior
4 Lamina cribosa ossis ethmoidalis 15 Sulcus sinus sigmoidei 26 Dorsum sellae
5 Ala minor ossis sphenoidalis 16 Crista occipitalis interna 27 Foramen lacerum
6 Fissura orbitalis superior 17 Sulcus sinus transversi 28 Sulcus nervi petrosi majoris
7 Foramen rotundum 18 Protuberantia occipitalis interna 29 Meatus acusticus internus
8 Sulcus caroticus 19 Impressiones digitatae 30 Canalis nervi hypoglossi
9 Fossa cranii media 20 Fossa cranii anterior 31 Foramen magnum
10 Foramen ovale 21 Sulcus prechiasmaticus 32 Fossa cranii posterior
11 Foramen spinosum 22 Processus clinoideus anterior 33 Diploe
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 31

Basis Cranii, Dasar Tengkorak 31

1 Bulbus olfactorius
2 Nervus opticus (N. II)
3 Nervus ophthalmicus (N. V1)
4 Nervus maxillaris (N. V2)
5 Nervus mandibularis (N. V3)
6 Nervus trigeminus (N. V) dengan
ganglion trigeminale
7 Nervus facialis (N. VII) dan
nervus vestibulocochlearis (N. VIII)
8 Nervus glossopharyngeus (Nervus IX),
nervus vagus (N. X) dan nervus
accessorius (N. XI)
9 Arteria meningea anterior
10 Arteria carotis interna
11 Nervus oculomotrius (N. III)
dan nervus trochlearis (N. IV)
12 Nervus abducens (N. VI)
13 Arteria meningea media dan ramus
meningeus nervi mandibularis
14 Nervus petrosus major et minor
15 Arteria basilaris
16 Arteria vertebralis
17 Arteria meningea posterior
dan nervus menigeus recurrens
18 Nervus hypoglossus (N. XII)
19 Medula oblongata

Basic cranii dengan nervi craniales dan arteriae meningeae


(sisi dalam, gambar skematik).

Nervi craniales et vasa Foramina yang dilewati Daerah yang dilayani


Fossa Nervus olfactorius(N. I), Lamina cribrosa Cavitas nasi
cranii Arteria,Vena, dan nervus ethmoidalis anterior,
anterior Anteria meningea anterior
Fossa Nervus opticus (N. II), arteria ophthalmica Canalis opticus Orbita
cranii
Nervus oculomotorius (N. III), Nervus trochlearis (N. IV), Fissura orbitalis superior Orbita
media
Nervus abducens (N.VI),Nervus ophthalmicus (N. V1),
Vena ophthalmica superior
Nervus maxillaris (N. V2) Foramen rotundum Fossa pterygopalatina
Nervus mandibularis (N. V3) Foramen ovale Fossa infratemporalis
Arteria meningea media, Ramus meningeus nervi Foramen spinosum Fossa infratemporalis
mandibularis (N. V3)
Arteria carotis interna Canalis caroticus Sins cavemosus, Basic cranii
Fossa Nervus facialis (N. VII), Nervus vestibulocochlearis (N. Meatus acusticus internus, Telinga dalam, wajah
cranii VIII),Arteria et vena labyrinthi Foramen stylomastoideum,
posterior Canalis facialis
Nervus glossopharyngeus (N. IX), Nervus vagus(N. X), Foramen jugulare Regio parapharyngea
Nervus accesorius (N. XI), Vena jugularis interna,
Arteria meningea posterior
Nervus hypoglossus (N. XII) Canalis hypoglossus Lingua
Nervus accessorius (N. XI, radiks spinal), Arteriae Foramen magnum Bacis cranii
vertebrales,Arteriae spinales anterior et posterior, Medulla
oblogata
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 32

32 Basic Cranii, Dasar Tengkorak

Basis Cranii (dilihat dalam inferior).


104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 33

Basis Cranii, Dasar Tengkorak 33

A = Canalis pterygoideus
B = Foramen ovale
C = arteria carotis interna di dalam canalis caroticus dan
Vena jugularis interna di dalam bagian vena foramen jugulare
D = Foramen stylomastoideum [nervus facialis (N,VII)]
E = Foramen jugulare [nervus glossopharyngeus (N,IX),
F = Canalis nervi hypoglossi [nervus hypoglossus (N,XII)]

1 Canalis incisivus
2 Sutura palatina mediana
3 Processus palatinus maxillae
4 Sutura palatomaxillaris
5 Foramina palatina majus et minus
6 Fissura orbitalis inferior
7 Concha nasalis media (tonjolan dari os ethmoidale)
8 Vomer
9 Foramen ovale
10 Sulcus tubae auditivae
11 Canalis pterygoideus
12 Processus styloideus
13 Canalis caroticus
14 Foramen stylomastoideum
15 Foramen jugulare
16 Sulcus arteriae occipitalis
17 Condylus occipitalis
18 Canalis condylaris
19 Planum occipitale
20 Protuberantia occipitalis externa
21 Arcus zygomaticus
22 Lamina lateralis processus pterygoidei
23 Lamina medialis processus pterygoidei
24 Fossa mandibularis
25 Tuberculum pharyngeum
Basis cranii (dilihat dari bawah). Masing-masing 26 Linea nuchalis superior
tulang diwarnai berbeda. 27 Processus mastoideus
28 Linea nuchalis inferior
29 Incisura mastoidea
30 Foramen magnum
31 Os incisivum atau premaxilla (ungu tua)
32 Maxilla (ungu)
33 Os Palatinum (putih)
34 Vomer (jingga)
35 Os sphenoidale (merah)
36 Os zygomaticum (kuning)
37 Os temporale (coklat)
38 Os occipitale (biru)
39 Processus palatinus maxillae
40 Vomer
41 Os sphenoidale
42 Pars petrosa ossis temporalis
43 Pars basilaris
44
45
Pars lateralis
Pars squamosa
} ossis occipitalis

46 Mandibula
47 Arcus zygomaticus
48 Choana
49 Processus pterygoideus ossis sphenoidalis
50 Canalis caroticus
51 Meatus acusticus externus (anulustympanicus)
52 Fonticulus sphenoidalis
53 Os parietale
54 Fonticulus mastoideus

Tengkorak neonatus (dilihat dari inferior).


104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 34

34 Basis Cranii, Dasar Tengkorak


20 3 21 25 26

Dasar tengkorak (sisi dalam, pandangan lateral oblik dilihat dari kiri).

Canales, fissurae, dan foramina 17 Impressiones digitatae


dibasis cranii (os frontale)
18 Ala minor ossis
1 Fissura orbitalis superior sphenoidalis
2 Foramen rotundum 19 Foramen lacerum
3 Canalis opticus 20 Fossa hypophysialis
4 Foramen ovale 21 Processus clinoideus
5 Foramen spinosum anterior
6 Meatus acusticus internus 22 Impressio trigeminalis
7 Foramen jugulare 23 Pars petrosa ossis
8 Foramen magnum temporalis
24 Sulcus sinus sigmoidei
Tulang
25 Dorsum sellae
9 Os frontale (jingga)
26 Ala major ossis
10 Os ethmoidale (hijau tua)
sphenoidalis, sulcus
11 Os spgenoidale (merah)
areriae meningeae mediae
12 Os temporale (coklat)
27 Canalis nervi hypoglossi
13 Os parietale (kuning)
14 Os occipitale (biru)
Bagian-bagian tulang
15 Crista galli
16 Lamina cribrosa

Dasar tengkorak (sisi dalam, dilihat dari atas).


Masing-masing tulang diberi warna yang berbeda.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 35

Tengkorak Neonatus Cranium Neonati) 35

Neurocranium
1 Tuber frontale atau eminentia frontalis
2 Tuber parietale atau eminentia parietalis
3 Tuber occipitale atau eminentia occipitalis
4 Pars squamosa ossis temporalis
5 Ala major ossis sphenoidalis

Viscerocranium
6 Maxilla
7 Mandibula
8 Os zygomaticum
9 Os nasale

Suturae et Fonticuli
10 Sutura frontalis
11 Sutura coronalis
12 Sutura sagitallis
13 Lambdoid suture
Tengkorak neonatus (dilihat dari superior). Calvaria. 14 Fonticulus anterior
15 Fonticulus posterior
16 Fonticulus sphenoidalis (anterolateralis)
17 Fonticulus mastoideus (posterolateralis)

Dasar tengkorak
18 Os frontale
19 Os ethmoidale
20 Os sphenoidale
21 Fossa hypophysialis (sella turcica)
22 Dorsum sellae
23 Os temporale
24 Fonticulus mastoideus (posterolateralis)
25 Os occipitale

Pada neonatus, viscerocranium tampak relatif kecil, di-


banding neurocranium. Tidak terdapat gigi.
Tulang-tulang tengkorak dipisahkan oleh fonticuli
(ubun-ubun) yang lebar.
Tengkorak neonatus (dilihat dari superior). Calvaria.

Tengkorak neonatus (permukaan lateral). Basis cranii neonati (dasar tengkorak neonatus)
(dilihat dari dalam).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 36

36 Potongan Median Melalui Tengkorak

Potongan median melalui tenkorak, sisi kanan (permukaan dalam).

1 Fossa hypophysialis (sella turcica) 14 Dorsum sellae


2 Processus clinoideus anterior 15 Meatus acusticus internus
3 Os frontale 16 Sulcus sinus sigmoidei
4 Cellulae ethmoidales 17 Canalis nervi hypoglossi
5 Sinus sphenoidalis 18 Condylus occipitalis
6 Concha nasalis superior 19 Processus condylaris
7 Concha nasalis media 20 Lamina lateralis
8 Hiatus maxillaris 21 Lamina medialis 冧 processus pterygoidei
9 Concha nasalis inferior 22 Lingula of mandibulae
10 Meatus nasi inferior 23 Foramen mandibulae
11 Maxilla et spina nasalis anterior 24 Sulcus mylohyoideus
12 Spina mentalis atau spina geni 25 linea mylohyoidea
13 Sulcus arteriae meningeae mediae 26 Fovea submandibularis
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 37

Potongan Median Melalui Tengkorak 37

1 Sinus frontalis
2 Os frontale
3 Crista galii
4 Os nasale
5 Sinus sphenoidalis
6 Concha nasalis superior Ossis
7 Concha nasalis media ethmoidei
8 Processus frontalis maxillae
9 Bulla ethmoidalis
10 Processus uncinatus
11 Hiatus maxillaris
12 Os palatinum
13 Foramen palatinum
14 Processus alveolaris maxillae
15 Dems incisivus I
16 Os zygomaticum
17 Os ethmoidale
18 Os lacrimale
19 Fossa pterygopalatina
20 Sinus maxillaris
21 Lamina lateralis processus
22 Lamina medialis processus
pterygoidei
23 Dens molaris III
24 Hamulus pterygoideus
Tengkorak, bagian wajah (viscerocranium), dibelah menjadi dua (permukaaan lateral 25 Dentes premolares
dan medial). Concha nasalis inferior kanan dibuang untuk memperlihatkan hiatus
maxillaris. Sinus maxillaris kiri dibuka.

Tulang (diwarnai)
1 Os frontale (kuning)
2 Os nasale (putih)
3 Os ethmoidale (hijau tua)
4 Os lacrimale (kuning)
5 Concha nasalis inferior
(merah muda)
6 Os palatinum (putih)
7 Maxilla (ungu)
8 Mandibula (putih)
9 Os parietale (hijau muda)
10 Os temporale (coklat)
11 Os sphenoidale(merah)
12 Pars petrosa ossis
sphenoidalis (coklat
13 Os occipitale (biru)
Potongan median melalui tengkorak. Septum nasi sudah diangkat. Masing- masing 14 Ala vomeris (coklat muda)
tulang ditunjukkan dengan warna.

Karena sepanjang perjalanan evolusi, manusia meng- sekitar 120° antara clivus dan lamina cribrosa (lihat
ambil sikap tegak, ukuran rongga tengkorak bertambah gambar pada hal.19). Fossa hypophysialis yang berisi
besar, sedangkan ukuran viscerocranium bertambah kecil. kelenjar hipofisis terletak pada sudut antara kedua
Sebagai akibatnya, dasar tengkorak membentuk sudut bidang tersebut.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 38

38 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Os Ethmoidale

Os ethmoidale
1 Crista galli
2 Lamina cribrosa
3 Cellulae ethmoidales
4 Concha nasalis media
5 Lamina perpendicularis (bagian dari septum nasi)
6 Lamina orbitalis

Os sphenoidale
  $OD PLQRU
  $OD PDMRU
  3URFHVVXVFOLQRLGHXVDQWHULRU
 3URFHVVXVFOLQRLGHXVposterior
 )RUDPHQRYDOH
 )RUDPHQVSLQRVXP
 /LQJXODVSKHQRLGDOLV
 &OLYXV
 &DQDOLVRSWLFXV
 7XEHUFXOXPVHOODH
 )RUDPHQURWXQGXP VLVLNDQDQ
 )RVVDK\SRSK\VLDOLV VHOODWXUFLFD
 'RUVXPVHOODH
 6XOFXVFDURWLFXV
 V\QFKRQGURVLVVSKHQRRFFLSLWDOLV
 /DPLQDODWHUDOLVSURFHVVXVSWHU\JRLGHL
 $ODPDMRURVVLVVSKHQRLGDOLV IDFLHVRUELWDOLV
 $ODPDMRURVVLVVSKHQRLGDOLV IDFLHVPD[LOODULV
 )RUDPHQURWXQGXP VLVLNLUL
 )LVVXUDRUELWDOLVVXSHULRU
 &ULVWDLQIUDWHPSRUDOLVDODHPDMRULV

Bagian dasar tengkorak yang dilepas daro persendiannya.


Os ethmoidale, os sphenoidale, dan os occipitale (dilihat dari
atas). Hijau = os sphenoidale; kuning = os ethmoidale.

Os ethmoidale (dilihat dari lateral), bagian posterior sis kanan. Os ethmoidale (dilihat dari depan).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 39

Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Os Ethmoidale et Os Palatinum 39

Os occipitale
28 Tuberculum jugulare
29 Processus jugularis
30 Margo mastoideus
31 Fossa cranii posterior
32 Margo lamboideus
33 Processus intrajugularis
34 Canalis condylaris
35 Pars lateralis ossis occipitalis
36 Canalis nervi hypoglossi
37 Foramen magnum
38 Crista occipitalis interna
39 Squama occipitalis
40 Protiberantia occipitalis interna

Maxilla
41 Facies orbitalis
42 Sulcus infra-orbitalis
43 Tuber (eminentia) maxillae et
foramina alveolaria
44 Processus frontalis
45 Sulcus lacrimalis
46 Margo infra-orbitalis
47 Spina nasalis anterior
48 Processus zygomaticus
49 Processus alveolaris

Os palatinum
50 Processus orbitalis
51 Incisura sphenopalatina
52 Processus sphenoidalis
53 Lamina perpendicularis
54 Lamina horizontalis
55 Processus pyramidalis

Dasar tengkorak yang dilepas dari persendiannya (dilihat dari anterior).


Hijau = os sphenoidale; kuning = os ethmoidale; merah = os palatinum.

50
51
52
41
42

53
1 2

55
3
43
5
6
4

Maxilla sisi kanan, Os ethmoidale, dan Os palatinum Os ethmoidale (permukaan anterior oblik).
(dilihat dari lateral). (Gambar skematik.)
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 40

40 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Os Palatinum et Maxilla

Os ethmoidale
1 Crista galli
2 Lamina orbitalis
3 Concha nasalis media

Os palatinum
4 Lamina horizontalis ossis palatini
5 Sulcus palatinus major
6 Processus pyramidalis
7 Processus maxillaris
8 Processus orbitalis
9 Incisura sphenopalatina
10 Lamina perpendiculari ossis palatini
11 Crista conchalis
12 Crista nasalis
13 Processus sphenoidalis

Os sphenoidale
14 Ala major
15 Fissura orbitalis superior
16 Ala major (facies orbitalis)
17 Ala minor

Os occipitale
18 Squama occipitalis

Maxilla
19 Tuber maxillae
Bagian dari dasar tengkorak yang dilepas dari persendiannya, sama dengan
20 Processus frontalis
gambar sebelumnya, tetapi dengan os palatinum. Hijau = os sphenoidale;
21 Facies orbitalis
kuning = os ethmoidale; merah = os palatinum 22 Margo infra-orbitalis
23 Sulcus infra-orbitalis
24 Processus zygomaticus
25 Processus alveolaris

Os palatinum sisi kiri (sisi medial, sisi


posterior berada di sebelah kiri).

Os palatinum sisi kiri Maxilla dan os palatinum, sisi kanan (dilihat dari lateral).
(dilihat dari anterior).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 41

Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Os Palatinum et Maxilla 41

Os occipitale
1 Squama occipitalis

Os sphenoidale
2 Dorsum sellae
1 3 Fissura orbitalis superior
4 Ala minor
5 Ala major (facies orbitalis)
6 Lamina lateralis processus pterygoidei
7 Lamina medialis processus pterygoidei

Os ethmoidale
8 Crista galli
9 Cellulae ethmoidales
10 Lamina perpendiculari
11 Lamina orbitalis

Os palatinum
12 Lamina horizontalis (crista nasalis)

Maxilla
13 Processus frontalis
14 Fissura orbitalis inferior
15 Sulcus infra-orbitalis
16 Facies orbitalis
17 Foramen infra-orabitale
18 Processus zygomaticus
19 Crista lacrimalis anterior
20 Fossa canina
21 Processus alveolaris et dentes
22 Spina nasalis anterior
23 Juga alveolaria (tonjol-tonjol yang dibentuk oleh akar gigi)
24 Sulcus lacrimalis
25 Tuber maxillae et foramina alveolaria
26 Processus palatinus maxillae

Bagian tengkorak yang dilepas dari persendiannya.


Maxilla sisi kiri ditambahkan pada spesimen terdahulu.

13

24

19 16
15

25
22
17
18
20
23
21

Maxilla sisi kiri (dilihat dari lateral). Sonde = canalis infra-orbitalis. Maxilla sisi kiri (dilihat dari posterior).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 42

42 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Os Palatinum et Maxilla

Occipital bone
1 Sulcus sinus sagittalis superioris
2 Protuberantia occipitalis interna
3 Sulcus sinus transversi
4 Crista occipitalis interna

Os sphenoidale
5 Ala major (facies temporalis)
6 Lamina lateralis processus
pterygoidei
7 Dorsum sellae
8 Ala minor
9 Fissura orbitalis superior
10 Ala major (facies orbitalis)

Os ethmoidale
11 Celullae ethmoidales
12 Crista galli
13 Lamina orbitalis
Maxilla
14 Processus frontalis
15 Fissura orbitalis inferior
16 Processus alveolaris et dentes
17 Processus palatinus
18 Spina nasalis anterior
19 Sulcus infra-orbitalis
20 Processus zygomaticus
21 Lokasi foramen infra-orbitale
22 Meatus nasi medius
23 Meatus nasi inferior
24 Hiatus maxillaris
(menuju ke sinus maxillaris)
25 Dens molaris tertius (III)
26 Sulcus lacrimalis
27 Crista conchalis
Bagian dari dasar tengkorak yang dilepas dari persendiannya. 28 Corpus maxillae (facies nasalis)
Mosaik vicerocranium [os sphenoidale (hijau), os ethmoidale (kuning), 29 Crista nasalis
dan os palatinum (merah) dilihat dari sisi lateral anterior. 30 Canalis incisivus
Os palatinum
31 Processus orbitalis
32 Incisura sphenopalatina
33 Processus sphenoidalis
34 Lamina perpendicularis
35 Crista conchalis
36 Lamina horizontalis
37 Processus pyramidalis

Os frontale
38 Squama frontalis
39 Foramen supra-orbitale
40 Incisura frontalis
41 Spina nasalis ossis frontalis

Inferior nasal concha


42 Concha nasalis inferior et
processus maxillaris

Maxilla dan Os palatinum, sisi kiri ( dilihat dari medial).


104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 43

Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Ossa sphenoidale, Ethmoidale et Palatinum 43

Bagian dari dasar tengkorak yang dilepas dari persendiannya (sisi medial). Hijau = os sphenoidale; kuning = os ethmoidale;
merah = os palatinum; warna asli = maxilla sebelah kiri.

Bagian dari dasar tengkorak yang


dilepas dari persendiannya.
Spesimen yang sama dengan
spesimen di atas, tetapi dengan os
frontale (dilihat dari lateral-oblik).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 44

44 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Ossa sphenoidale, Ethmoidale, et Palatinum

5
7

10
9
11

12

13

14
23

24

Bagian dari tengkorak yang dilepas dari persendiannya, memperlihatkan hubungan antara
os palatinum (merah) dan maxilla dengan os ethmoidale (kuning) dan os sphenoidale (hijau)
(dilihat dari anterior)

Os frontale Os Palatinum Maxilla


1 Squama frontalis 10 Processus orbitalis 19 Sulcus infra-orbitalis
2 Linea temporalis 11 Lamina perpendiculans 20 Foramen infra-orbitale
3 Facies temporalis 12 Crista conchalis 21 Processus zygomatucus
4 Foramen supra-orbitale 13 Crista nasalis 22 Processus aleveolaris et dentes
5 Processus zygomaticus 14 Lamina horizontalis 23 Processus palatinus

Os occipitale Concha nasalis inferior sinistra


6 Squama occipitalis Os ethmoidale 24 Bagian anterior concha
15 Lamina orbitalis nasalis inferior
Os sphenoidale 16 Cellulae ethmoidalesl
7 Ala major (facies temporalis) 17 Concha nasalis media
8 Canalis opticus di dalam ala minor 18 Lamina perpendicularis
9 Lamina lateralis processus pterygoidei (bagian dari septum nasi)
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 45

Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Maxilla, Os Zygomaticum, et Palatum Osseum 45

Os frontale
1 Squama frontalis
2 Incisura frontalis
3 Foramen supra-orbitale
4 Margo supra-orbitalis
5 Processus zygomaticus
6 Spina nasalis
Os sphenoidale
7 Ala major (facies orbitalis)
8 Foramen rotundum
9 Canalis pterygoideus
10 Lamina lateralis processus pterygoidei
11 Lamina medialis processus pterygoidei
Os ethmoidale
12 Lamina orbitalis
13 Cellulae ethmoidales
14 Concha nasalis media
Os palatinum
15 Lamina horizontalis
15a Crista nasalis
16 Processus pyramidalis
17 Foramen palatinum minus
18 Foramen palatinum majus
Os zygomaticum
19 Processus frontalis
20 Facies orbitalis
Maxilla
21 Fossa canina
22 Processus frontalis
23 Processus palatinus
24 Processus zygomaticus
25 Processus alveolaris et dentes
26 Juga alveolaria
27 Foramen infra-orbitale
Tengkorak yang dilepas dari persendiannya dilihat
28 Sulcus infra-orbitalis
dari anterior, yang memperlihatkan hubungan maxilla dengan 29 Apertura piriformis
os frontale dan os zygomaticum. Kuning = os ethmoidale; 30 Spina nasalis anterior
merah = os palatinum; hijau = os sphenoidale.
Os incisivum
31 Dens incisivus dan Os incisivum (Premaxilla)
32 Fossa incisiva
Vomer
33 Ala vomeris
Sutures et choanae
34 Sutura palatina mediana
35 Sutura palatina transversa
36 Choanae

Palatum osseum dan geligi maxilla (dilihat dari bawah). Maxilla dilihat dari anterior, membentuk apertura
piriformis nasi.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 46

46 Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Fossa Pterygopalatina et Orbita

Potongan paramedian melalui tengkorak, sisi kanan (dilihat dari leteral). Sinus frontalis dan sinus maxillaris dibuka.

1 Os occipitale
2 Os temporale (pars petrosa)
3 Meatus acusticus internus
4 Canalis caroticus
5 Canalis nervi hypoglossi
6 Condylus occipitalis
7 Lamina lateralis processus pterygoidei
8 Dorsum sellae
9 Sella turcica
10 Sinus frontalis
11 Canalis opticus
12 Foramina ethmoidalis posterius
et anterius
13 Lamina orbitalis ossis ethmoidalis
14 Os nasale
15 Canalis nasolacrimalis
16 Processus uncinatus
17 Concha nasalis inferior
(processus maxillaris)
18 Sinus maxillaris
19 Spina nasalis anterior
20 Processus alveolaris maxillae
21 Foramen rotundum
22 Fossa pterygopalatina
23 Tuber maxillae et foramina alveolaria
24 Foramen sphenopalatinum
Gambar canales dan foramina, dihubungkan dengan orbita kanan dan fossa 25 Hiatus maxillaris
pterygopalatina (dibandingkan dengan gambar di atas). Ala major ossis sphenoidalis 26 Canalis pterygoideus atau canalis Vidiani
(hijau) tampak transparan. Coklat = os temporale; kuning = os ethmoidale; merah 27 Canalis palatinus minor
28 Canalis palatinus major
= os lacrimale; merah muda = concha nasalis inferior; ungu = maxilla;
29 Canalis infra-orbitalis
jingga = os palatinum.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 47

Tengkorak yang Dilepas Persendiannya [II]: Orbita, Os Nasale, Os Lacrimale 47

1 Os occipitale
2 Os temporale
3 Os frontale
4 Spina nasalis ossis frontalis
5 Os zygomaticum
6 Maxilla
7 Processus frontalis maxillae
8 Os ethmoidale
9 Lamina orbitalis ossis ethmoidalis
10 Lamina perpendicularis ossis ethmoidalis
11 Lokasi os lacrimale
12 Sulcus lacrimale ossis lacrimalis
13 Crista lacrimalis posterior
14 Fossa sacci lacrimalis
15 Hamulus lacrimalis
16 Canalis nasolacrimalis
17 Lokasi os nasale
18 Foramina nasalia ossis nasalis
19 Spina nasalis anterior maxillae
20 Vomer
21 Ala major ossis sphenoidalis
22 Foramina ethmoidalia anterius et posterius
23 Canalis opticus
24 Fissura orbitalis superior
25 Fissura orbitalis inferior
26 Sulcus infra-orbitalis
27 Foramen infra-orbitale

Bagian anterior tengkorak yang dilepas dari


persendiannya. Jingga = os zygomaticum;
kuning = os ethmoidale; hijau os sphenoidale. Panah
menunjukkan tempat os lacrimale (11) dan os nasale (17).

Left lacrimal bone (anterior aspect).

Orbita sebelah kiri (dilihat dari anterior). Os nasale sebelah kiri


(dilihat dari anterior).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 48

48 Ossa Cavitatis Nasi, Tulang-Tulang Cavitas Nasi

1 Sinus frontalis
2 Cellulae ethmoidales
3 Sinus sphenoidalis
4 Concha nasalis superior
5 Concha nasalis media
6 Hiatus maxillaris
7 Concha nasalis inferior
8 Os palatinum
9 Maxilla
10 Meatus nasi inferior
11 Processus palatinus maxillae

Untuk halaman 49
Biru = Os occipitale
Hijau muda = Os parietale
Kuning = Os frontale
Coklat tua = Os temporale
Merah = Os sphenoidale
Hijau tua = Os ethmoidale
Biru muda = Os nasale
Merah muda = Concha nasalis inferior
Jingga = vomer
Ungu = maxilla
Putih = Os palatinum
Putih = Mandibula
Dinding lateral cavitas nasi. Potongan median melalui tengkorak.

Concha Nasalis inferior dan Vomer


1 Processus ethmoidalis
2 Bagian anterior concha
3 Tepi inferior
4 Ala vomeris
5 Tepi posterior septum nasi
6 Processus lacrimalis
7 Bagian posterior concha
8 Processus maxillaris

Concha nasalis inferior sebelah kanan (dilihat dari dari medial).


Bagian anterior di sebelah kiri.
4

Concha nasalis inferior sebelah kanan (dilihat dari lateral). Vomer (dilihat dari posterior).
Bagian anterior disebelah kanan.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 49

Septum et Cartilagines Nasi, Septum dan Cartilago Nasi 49

1 Crista galli
2 Lamina cribrosa ossis ethmoidalis
3 Lamina perpendicularis ossis
ethmoidalis
4 Vomer
5 Ala vomeris
6 Os palatinum (lamina
perpendicularis)
7 Os palatinum (lamina
horizontalis)
8 Mandibbula
9 Os nasale
10 Sinus sphenoidalis
11 Fossa hypophysialis [sella turcica]
12 Sulcus arteriae meningeae mediae

Cartilagines nasi
13 Cartilago nasi lateralis
14 Cartilago alaris majoris
15 Cartilagines alares minores
16 Cartilago septi nasi
17 Lokasi os nasale

Potongan sagital paramedian melalui tengkorak, termasuk septum nasi.

9
13

14

15

13

16

Cartilagines nasi (dilihat dari anterior kanan). Cartilagines nasi


Tanda panah = lubang hidung, dilingkup oleh alae nasi. (gambar skematik hidung bagian luar).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 50

50 Maxilla dan Mandibula dengan Geligi (Dentes)

10
11
12

1
Gigi atas dewasa (dilihat dari inferior).

Posisi normal gigi. Susunan gigi pada oklusi sentral


(dilihat dari lateral).

Gigi bawah dewasa (dilihat dari superior).

1 Dens incisivus I
2 Dens incisivus II 20
13
3 Dentes canini
4 Dentes premolares I 14
5 Dentes premolares II
6 Dentes molares I 21
7 Dentes molares II
8 Dentes molares III 15
22
9 Tuberculum articulare
23
10 Fossa mandibularis 16
11 Caput mandibulae 24
17
12 Processus condylaris
13 Palatum osseum
14 Cavitas oris 18 25
15 Dens molaris superior
26
16 Vestibulum oris 19
17 Dens molaris inferior
18 Musculus platysma
19 Mandibula
20 Sinus maxillaris
21 Musculus logitudinalis superior linguae
22 Musculus transversus linguae
23 Musculus buccinator
24 Musculus logitudinalis inferior linguae
25 Glandula sublingualis
26 Musculus genioglossus Potongan koronal melalui rongga mulut (cavitas oris)
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 51

Gigi Decidua dan Gigi Permanen 51

Gigi decidua pada tengkorak anak-anak. Perkembangan


mahkota gigi permanen diperlihatkan di dalam rongga masing-
masing pada maxilla dan mandibula
1 Dentes incisivi (permanen)
2 Dentes canini (permanen)
3 Dentes premolares
4 Dens molaris I (permanen)
5 Dens molaris II (permanen)
6 Foramen mentale

Perbandingan susunan gigi decidua dan gigi permanen.


Perhatikan bahwa lebar arcus alveolaris pada mandivula dan
maxilla anak-anak yang memuat gigi decidua yang hampir sama
untuk lebar bagian rahang dewasa yang sebanding. Perhatikan
munculnya dens molaris III. Nomor gigi sama dengan nomor gigi\
pada gambar bawah.

Masing-masing gigi pada processus alveolaris maxillae (baris atas) dan mandibulae (baris bawah),
permukaan labial gigi.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 52

52 Mandibula et Arcus Dentalis

Mandibula dewasa (dilihat dari anterior).

Aspek lateral viscerocranium. Mandibula dan geligi dalam posisi oklusi. Mandibula belahan kanan
Rahang atas dan bawah oklusi (dilihat dari medial).

1 Os temporale
2 Fossa temporalis (ala major ossis sphenoidalis)
3 Crista infratemporalis
4 Fossa infratemporalis
5 Arcus zygomaticus
6 Os frontale
7 Os zygomaticum (processus frontalis)
8 Os lacrimale
9 Os nasale
10 Sulcus lacrimalis
11 Maxilla (fossa canina)
12 Processus alveolaris maxillae

Mandibbula
13 Processus condylaris
25 Spina mentalis (atau
14 Incisura mandibulae
spina geni )
15 Ramus mandibulae
16 Tuberositas 26 Foramen mandi-
Masseterica bulae (pintu masuk
17 Angulus mandibulae canalis mandubulae)
18 Corpus mandibulae 27 Lingula mandibulae
19 Processus coronoideus 28 Sulcus myloyoideus
20 Processus alveolaris et 29 Linea mylohyoidea
dentes 30 Fovea
21 Linea obliqua Submandibularis
22 Foramen mentale 31 Fovea sublingualis
23 Protuberantia mentalis
Mandible of the adult (superior aspect). 24 Caput mandibulae
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 53

Ligamenta Articulationis Temporomandibularis 53

1 Sulcus sinus signmoidei


2 Nervus mandibularis
3 Musculus pterygoideus lateralis
4 Processus styloideus
5 Ligamentum sphenomandibulare
6 Ligamentum stylomandibulare
7 Sulcus mylohyoideus
8 Cellulae ethmoidales
9 Bulla ethmoidalis
10 Hiatus semilunaris
11 Meatus nasi medius
12 Concha nasalis inferior
13 Limen nasi
14 Vestibulum nasi dengan rambut
15 Meatus nasi inferior
16 Palatum durum (osseum)
17 Palatum molle
18 Vestibulum oris
19 Labium inferius
20 Mandibula
21 Calvaria dengan diploe
22 Sella turcica
23 Meatus acusticus internus
24 Articulatio atlantoocipitalis
25 Articulatio atlanto-axialis mediana
Ligamenta pada articulatio temporomandibularis. Belahan kiri kepala
26 Atlas (C1)
(dilihat dari medial).
27 Dens of axis (C2)
28 Processus spinosus axis (C2)
29 Vertebrae cervicales (C3, C4)
30 Sinus frontalis
31 Crista galli
32 Sinus sphenoidalis
21 33 Septum nasi
34 Foramen mandibulae
35 Linea mylohyoidea
36 Corpus vertebrae cervicalis (C5, C6)
37 Capsula articularis
38 Ligamentum laterale
30 39 Processus mastoideus
31 40 Processus styloydeus

22

32

23 33
1
16

24 34

25
26 35

27
28

29

36

Kepala dan columna vertebralis cervicalis (potongan median


melalui tengkorak dan vertebrae cervicales, dilihat dari medial).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 54

54 Articulatio Temporomandibularis

1 Arcus zygomaticus
2 Capsula articularis
3 Meatus acusticus externus
1
4 Ligamentum lateeale
5 Incisura mandibulae
6 Ligamentum stylomandibulare
7 Ramus mandibulae
3 8 Os zygomaticum
2 9 Processus coronoideus
10 Maxilla
8
4 11 Cartilago articularis processus
12 condyaris
12 Processus styloideus
5 9
13 Fossa mandibularis
7 14 Discus articularis
10
15 Tubercuum articulare
16 Musculus pterygoideus lateralis
17 Processus condylaris mandibulae
18 Musculus temporalis
Articulatio temporomandibularis dengan ligamen.
19 Musculus digatricus, venter
posterior
20 Musculus masseter
21 Musculus pterygoideus medialis
22 Ductus parotideus
23 Musculus buccinator
24 Mandibula

Articulatio temporomandibularis, potongan sagital.

18

13
14

3
16
17

21

22

19 23

24

20

Articulatio temporomandi-
bularis. Diseksi diskus sendi dan
otot-ototnya (dilihat dari lateral).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 55

Articulatio Temporomandibularis dan Musculi Masticatorii (Otot Pengunyah) 55

Otot pengunyah (musculi masticatorii) dan articulatio temporomandibularis.


Sebagian musculus masseter dibuang.

1 Galea aponeurotica
2 Musculus temporalis
3 Arcus zygomaticus
4 Articulatio temporomandibularis
5 Meatus acusticus externus
2
6 Mandibula
7 Musculus buccinator
8 Musculus masseter (dipotong)
9 Musculus platysma
10 Musculus pterygoideus lateralis
11 Musculus digastrcus , venter posterior
12 Musculus styloideus 4 3
13 Musculus pterygoideus medialis
14 Musculus digastricus, venter anterior
15 Musculus mylohyoideus 10 13
16 Os hyoideum 11

8
6
12
14
15
Pengaruh gerakan otot-otot pengunyah 16
pada articulatio temporomandibularis (panah).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 56

56 Musculi Masticatorii: Musculus Temporalis dan Musculus Masseter

4
5

6
7

10

Musculi masticatorii. Diperlihatkan articulatio temporomandibularis, musculus masseter


dan musculus temporalis.
1 Galea aponeurotica
2 Musculus occipitofrontalis venter frontalis
3 Musculus temporalis
3
4 Arcus zygomaticus
5 Articulatio temporomandibularis
6 Meatus acusticus externus
7 Mandibula
8 Musculus masseterr (dipotong)
9 Musculus buccinator
10 Musculus platysma
4
11 Discus articularis articulationis
temporomandibularis
12 Processus coronoideus mandibulae
11
13 Processus condylaris mandibulae
12 14 Processus mastoideus
13

14

8 Musculus temporalis dengan insersio


di mandibula dan articulatio temporoman-
dibularis. Sebagian arcus zygomaticus
dan musculus masseter dipotong.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 57

Musculi Masticatorii: Musculus Pterygoideus 57

7
8

9
10

11

Musculi masticatorii. Arcus zygomaticus dan bagian mandibula telah dibuang untuk
memperlihatkan musculi pterygoidei medialis et lateralis.

1 Galea aponeurotica 6 Musculus pterygoideus lateralis


2 Musculus occipitofrontalis venter frontalis 7 Musculus pterygoideus medialis
3 Musculus temporalis 8 Musculus buccinator
4 Arcus zygomaticus 9 Mandibula
5 Discus articularis articulationis 10 Musculus masseter
temporomandibularis 11 Musculus platysma

6
5

9 Musculus pterygoideus medialis et


lateralis dan persambungannya ke discus
articularisarticulationis temporomandibularis
(gambar skematik).
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 58

58 Musculi Faciales, Otot-otot Wajah

1 Musculus occipitofrontalis, venter


frontalis
2 Musculus corrugator supercilli
3 Pars palpebralis musculi orbicularis oculi
4a Musculus nasalis, pars transversa
4b Musculus nasalis, pars alaris
5 Musculus levator labii superioris alaeque
nasi
6 Musculus levator labii superioris
7 Musculus zygomaticus major
8 Musculus levator anguli oris
9 Ductus parotideus
10 Musculus orbicularis oris
11 Musculus masseter
12 Musculus depressor anguli oris
13 Musculus mentalis
14 Musculus sternocleidomastoideus
15 Musculus procerus
16 Musculus depressor supercilli
17 Musculus orbicularis oculi,pars orbitalis
18 Musculus zygomaticus minor
19 Musculus buccinator
20 Musculus risorius
21 Musculusdepressor labii inferioris
22 Platysma
23 Galae aponeurotica
24 Musculus temporoparietalis
25 Musculus occipitofrontalis,venter
occipitalis
26 Glandula parotidea
27 Fascia temporalis
28 Musculus orbicularis oculi
29 Ductus parotideus dan musculus masseter

Musculi faciales (otot-otot wajah) (dilihat dari anterior). Sisi kiri: lapisan superfisial;
sisi kanan: lapisan profundus.

Musculi faciales. Otot- otot mirip sfingter melingkari lubang-


Musculi faciales (gambar skematis). lubang di kepala. Otot-otot yang tersusun radial bekerja sebagai
Sisi kiri : laposan superfisial; sisi kanan: lapisan profundus. atagonisnya.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 59

Musculi Faciales, Otot-otot Wajah 59

Musculi facieles (Otot-otot wajah) (dilihat dari lateral).

Musculi faciales dan glandula parotidea Platysma (dilihat dari lateral oblik). Sebagian lamina
(dilihat dari lateral). superficialis fasciae cervicalis dibuang.
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:47 Uhr Seite 60

60 Musculi Supra- et infrahyoidei

Musculi suprahyoidei et infrahyoidei, dan pharynx (dilihat dari lateral).Ramus mandibulae, musculi pterygoidei,
dan insertio musculi temporalis dibuang.
1 Galea aponeurotica
2 Fascia temporalis
3 Tendo musculi temporalis
4 Arcus zygomaticus
5 Lamina lateralis processus pterygoidei
6 Musculus tensor veli palatini (processus styloideus
7 Musculus constrictor pharyngis superior
8 Musculus styloglossus
9 Musculus digastricus, venter posterior
16 10 Musculus stylohyoideus
10
11 Musculus longus capitis
9
12 Musculus sternocleidomastoideus (dilipat)
18 13 Musculus constrictor pharyngis inferior
11
20 14 Musculus occipitofrontalis, venter frontalis
19 15 Musculus orbicularis oculi, pars orbitalis
13
23 16 Musculus buccinator
22 17 Musculus depressor anguli oris
25 21 18 Musculus mylohyoideus
24 19 Musculus digastricus, venter anterior
20 Musculus thyrohyoideus
21 Musculus sternohyoideus
22 Musculus omohyoideus
23 Os hyoideum
24 Musculus sternothyroideus
Musculi supra- dan infrahyoidei (gambar skematik.) 25 Musculus scaleni
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:48 Uhr Seite 61

Musculi Supra- et Infrahyoidei 61

Musculi suprahyoidei et infrahyoidei dan pharynx. Musculus buccinator dibuang; rongga mulut dibuka.

1 Meatus acusticus externus


2 Musculus tensor veli palatini
3 Processus styloideus
4 Musculus constrictor pharyngis superior
5 Musculus stylopharyngeus (dipotong)
6 Musculus constrictor pharyngi medius
7 Musculus sternocleidomastoideus
8 Cornu majus ossis hyoidei
9 Musculus longus capitis
10 Musculus constrictor pharyngis inferior
11 Fascia temporalis
12 Tendo musculi temporalis
13 Musculus orbicularis oculi
14 Arcus zygomaticus
15 Lamina lateralis processus pterygoidei
16 Ductus parotideus
17 Gingiva maxillae (tanpa gigi),musculus buccinator (dibelah)
18 Raphe pterygomandibularis
19 Musculus hyoglossus
20 Musculus mylohyoideus
21 Musculus digastricus, venter anterior (os hyoideum)
22 Musculi sternohyoideus et thyrohyoideus
23 Musculus omohyoideus
104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:48 Uhr Seite 62

62 Potongan Melalui Cavitates Capitis

1 Musculus temporalis
2 Sinus sphenoidalis
3 Pars nasalis pharyngis
4 Musculus masseter
5 Musculus longitudinalis superior, musculus
transversus logitudinalis superior, musculus
6 Musculus hyoglossus
7 Musculus geniohyoideus
8 Corpus callosum (nucleus caudatus)
9 Nervus opticus
10 Sinus cavernosus
11 Arcus zygomaticus
12 Musculus pterygoideus lateralis et arteria
maxillaris (potongan lintang)
13 Musculus pterygoideus medialis (potongan)
14 Palatum molle
15 Mandibula et nervus alveolaris inferior
16 Septum linguae
17 Musculus mylohyoideus
18 Glandula submandibularis
19 Platysma
20 Foramen magnum, arteria vertebralis et
medulla spinalis
21 Arteria carotis interna
22 Caput mandibulae
23 Processus styloideus
24 Nervus alveolaris inferior
25 Nervus lingualis et chorda tympani
26 Musculus pterygoideus medialis
27 Uvula
28 Musculus digastricus, venter anterior
(dipotong)
29 condylus occipitalis
30 processus mastoideus
Potongan koronal melalui rongga tengkorak, rongga hidung 31 Musculus pterygoideus lateralis
dan mulut setinggi sinus sphenoidalis. 32 Tuba auditiva et musculus levator veli palatini
33 Musculus tensor veli palatini

Musculi pterygoidei dan musculi palati mollis (dilihat dari posterior)


104750_S_019_063_Kap_2_1:_ 04.01.2010 13:48 Uhr Seite 63

Arteria Maxillaris 63
1 Galea aponeurotica
2 Arteria temporalis
superficialis et nervus
auriculotemporalis
3 Arteria occipitalis et
nervus occipitalis
major (C2)
1 12
4 Articulatio temporo-
mandibularis (dibuka)
5 Arteria caritus externia
6 Mandibula dan arteria
13 et nevus mandibularis
inferior
2 7 Nervus accessorius (Var.)
14
8 Nervus auricularis
magnus
9 Musculus
3
15
sternocleidomastoideus
4
10 Punctum nervosum
16
11 Nervi supraclaviculares
17 12 Nervi supra-orbitales
5
13 Musculus temporalis
18
14 Arteria facialis
19 transversa
6 15 Nervus massetericus et
20 ramus temporalis
profundus arteriae
7
21 maxillaris
8 16 Arteria axillaris
22 17 Nervus buccalis
9
23 18 Nervus lingualis
19 Musculus buccinator
10
20 Arteria facialis
24
11 21 Arteria carotis externa
et sinus caroticus
22 Nervus hypoglossus
23 Musculus digastricus
24 Nervi cervicales
Diseksi arteria maxillaris (dilihat dari lateral, sebagian ramus mandibulae diangkat transversi
dan canalis mandibulae dibuka)

1 Arteria temporalis superficialis

Cabang bagian pertama arteria maxilaris


2 Arteria auricularis profunda et arteria tympanica anterior
3 Arteria meningea media
4 Arteria alveolaris inferior

Cabang bagian kedua arteria maxillaris


5 Arteria temporales profundae
6 Rami pterygoidei
7 Arteria masseterica
8 Arteria buccalis

Cabang bagian kedua arteria maxillaris


9 Arteria alveolaris superior posterior
10 Arteria infra-orbitalis
11 Arteria sphenopalatina dan cabang-cabang ke cavitas nasi
(arteriae nasales posteriores lateries)
12 Arteria palatina descendens
Cabang utama arteria maxillaris (gambar skematik). 13 Arteria canalis pterygoidei
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 64

64 Cerebrum et Nervi Craniales (Saraf-Saraf Kranial)

2.2 Nervi Craniales


Dua belas nervi craniales muncul dari
batang otak dan menembus
tengkorak di tempat yang berbeda-
beda. Nervus olfactorius (N.I) melin-
tasi lamina cribrosa dan memper-
sarafi bagian atas membran mukosa
hidung. Nervus opticus (N.II) mem-
persarafi mata. Musculi oculi externi
I deipersarafi oleh nervus oculomo-
II
III torius,nervus trochlearis, dan nervus
abducens (N. III, N. IV dan N. VI).
IV Kulit wajah dan otot pengunyah di-
V
V1 persarafi oleh nervus trigeminalis (N.
VII
V2 V), sedangkan nervus facialis (N. VII)
terutama mempersarafi otot-otot
V3 mimik. Organ stato-akustikus diper-
sarafi oleh nervus vestibulocochlearis
IX (N.VII). Nervus vagus (N. X) adalah
XI salah satu nervus cranialis terpan-
XII jang yang berjalan melalui daerah
leher lateral menuju ke rongga
X
thoraks dan abdomen. Saraf ini me-
miliki bagian parasimpatetik sistem
saraf autonom. Nervus glossopha-
ryngeus (N. IX), nervus accessorius
(N. XII),dan nervus hypoglossus (N.
Dissection of the cranial nerves (indicated by I–XII) (lateral aspect). Brain, brain stem,
XII) mempersarafi otot-otot di leher,
and cerebellum have been partly removed (from Lütjen-Drecoll, Rohen, Innenansichten des
menschlichen Körpers, 2010).
lidah, dan pharynx. Sepanjang evo-
lusi manusia, secara sekunder kedua
belas saraf kranial ini terpadu di
dalam rongga otak.

Nervi craniales
I = Nervus olfactorius
II = Nervus opticus
III = Nervus oculomotorius

I
IV = Nervus trochlearis
V = Nervus trigeminus
VI = Nervus abducens
VII = Nervus facialis
III II
VIII = Nervus vestibulocochlearis
IX = Nervus glossopharyngeus
V
X = Nervus vagus
XI = Nervus accessorius
VII
XII = Nervus hypoglossus
XII
X

Gambar skematik nervi craniales (ditandai dengan I–XII)


(dilihat dari lateral).
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 65

Cerebrum et Nervi Craniales (Saraf-Saraf Kranial) 65

Permukaan inferior otak dan saraf-saraf kranial. Mesencephalon dipotong.

1 Lobus frontalis 9 Tractus olfactorius


2 Lobus temporalis 10 Nervus opticus (N. II) et chiasma opticum
3 Pedunculus cerebri 11 Infundibulum
4 Mesencephalon (terpotong) 12 Nervus oculomotorius (N.III)
5 Aqueductus cerebri 13 Cosrpus mamillare
6 Splenium corporis callosi 14 Substantia nigra
7 Lobus occipitalis 15 Nervus trochlearis (N. IV)
8 Bulbus olfactorius
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 66

66 Cerebrum et Nevi Craniales (Saraf-Saraf Kranial)

15

Saraf-saraf kranial. Otak (dilihat dari interior).

1 Sulcus olfactorius (ujung) 13 Cerebellum 25 Nervus facialis (N. VII)


2 Gyri orbitales 14 Tonsil of cerebelli 26 Nervus vestibulocochlearis (n. VIII)
3 Lobus temporalis 15 Lobus occipitalis 27 Flocculus cerebelli
4 Gyrus rectus (polus occipitalis) 28 Nervus glossopharyngeus (N. IX) et
5 Trigonum olfactorium 16 Bulbus olfactorius nervus vagus (N. X)
et sulcus temporalis inferior 17 Sulci orbitales lobi frontalis 29 Nervus hypoglossus (N. XII)
6 Gyrus occipitotemporalis medialis 18 Tractus olfactorius 30 Nervus accessorius (N. XI)
7 Gyrus parahi ppocampalis, corpus 19 Nervus opticus (N. II) et 31 Vermis cerebelli
mamillare, et fossa interpeduncularis subtantia perforata anterior 32 Fissura logitudinals
8 Pons et pedimculus cerebri 20 Chiasma opticum
9 Nervus abducens (N. VI) 21 Tractus opticus
10 Pyramis 22 Nervus oculomotorius (N.III)
11 Olivia inferior 23 Nervus trochlearis (N.IV)
12 Nervi spinales cervicales 24 Nervus trigeminus (N.V)
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 67

Cerebrum et Nervi Craniales (Saraf-Saraf Kranial) 67

Medulla oblongata (batang otak) dan pharynx serta saraf-saraf kranial (dilihat dari belakang). Rongga tengkorak dibuka
dan cerebellum dibuang.

1 Falx cerebri 11 Pharynx (musculus constrictor medius) 19 Nervus hypoglossus ( N. XII)


2 Lobus occipitalis 12 Os hyoideum (cornu majus) 20 Nervus vagus (N. X) et arteria carotis interna
3 Sinus rectus 13 Nervus trochlearis (N.IV) 21 Arteria carotis externa
4 Tentorium celebelii 14 Nervus facialis (N.VII), Nervus 22 Truncus sympaathicus et ganglion cervicale
5 Sinus transversus vestibulocochlearis (N.VIII) superius
6 Colliculus inferior mesencephali 15 Nervus glossopharyngeus (N. IX) et nervus 23 Ansa cervicalis (radix superir nervi hypoglossi)
7 Fossa rhomboidea vargus (N. X) 24 Nervus glossopharyngeus (N. IX) et musculus
8 Medulla oblongata 16 Nervus accessorius (N. XII) (pars intracranialis) stylopharyngeus
9 Musculus digastricus, venter posterior 17 Nervus hypoglossus (N. XII) (pars intracranialis)
10 Arteria carotis interna 18 Nervus accessorius (N. XII)
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 68

68 Cerebrum et Nervi Craniales: Nervus Trigeminus

Diseksi nervus trigeminus hingga tampak utuh. Dinding lateral cavitas cranii, dinding lateral orbita.
arcus zygomaticus, dan ramus mandibulae dibuang dan canalis mandibulae dibuka.

1 Lobus frontalis cerebri 12 Ganglion pterygopalatinum et 23 Nervus maxillaris (n. V2)


2 Nervus supra-orbitalis saraf-saraf pterygopalatinus 24 Ganglion trigeminale
3 Nervus lacrimalis 13 Nervi alveolares superiores 25 Nervus mandibularis (N. V3)
4 Glandula lacrimalis posteriores 26 Nervus auriculotemporalis
5 Bulbus oculi 14 Plesxus dentalis superior 27 Meatus acusticus externus (dipotong)
6 Nervus opticus et nervi ciliares breves 15 Musculus buccinator et nervus buccalis 28 Nervus linguals et chorda tympani
7 Ramus nasalis externus nervi 16 Plexus dentalis inferior 29 Nervus mylohyoideus
ethmoidalis anterioris 17 Foramen mentale et nervus mentalis 30 Musculus pterygoideus medialis
8 Ganglion ciliare 18 Musculus digastricus, venter anterior 31 Nervus alveolaris inferior
9 Nervus zygomaticus 19 Nervus ophthalimicus (N. V,) 32 Musculus digastricus, venter posterior
10 Nervus infra-orbitalis 20 Nervus oculomotorius (N. III) 33 Musculus stylohyoideus
11 Foramen infra-orbitalae dan cabang-cabang 21 Nervus trochlearis (N. IV) 34 Musculus sternocleidomastoideus
terminal nervus infra-orbitalis 22 Nervus trigeminus et pons
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 69

Cerebrum et Nervi Craniales: Nervus Trigeminus 69

1 Nervus frontalis
2 Glandula lacrimalis et bulbus oculi
3 Nervus lacrimalis
4 Musculus rectrus lateralis
5 Ganglion ciliare di sebelah lateral
nervus opticus
6 Nervus zygomaticus
7 Ramus inferior nervi oculomotorii
8 Nervus ophthalmicus (N. V1)
9 Nervus maxillaris (N. V2)
10 Ganglion trigeminale
11 Nervus mandibularis (N. V3)
12 Rami alveolaris superiories posteriores
13 Cavitas tympani, meatus acusticus
externus, et membrana tympanica
14 Nervus alveolaris inferior
15 Nervus lingualis
16 Nervus facialis (N. VII)
17 Nervus vagus (N. X)
18 Nervus hypoglossus (N. XII) et radix
superior ansae cervicalis
19 Arteria carotis externa
20 Tractus olfactorius (N. I)
21 Nervus opticus (N. II), pars intracranialis
22 Nervus oculomotorius (N. III)
23 Nervus abducens (N. VI)
24 Nervus trochlearis (N. IV)
25 Nervus trigeminus (N. V)
26 Nervus vestibulocochlearis (N. VIII) et
nervus facialis (N. VII)
27 Nervus glossopharyngeus (N. IX)
(meninggalkan medulla oblongata)
28 Fossa rhomboidea
29 Nervus vagus (N. X)
Cranial nerves in connection with the brain stem. Left side (lateral superior aspect). (meninggalkan medulla oblongata)
Left half of brain and head partly removed. Notice the location of trigeminal 30 Nervus hypoglossus (N. XII)
ganglion. (meninggalkan medulla oblongata)
31 Nervus accessorius (N. XI) (berjalan
ke atas dari foramen magnum)
32 Arteria vertebralis
33 Ganglion spinale et dura mater
medullae spinalis
34 Nervus accessorius (N. XI)
35 Arteria carotis interna
36 Rami lateralis et medialis nervi
supra-orbitalis
37 Nervus infratrochlearis
38 Nervus infra-orbitalis
39 Ganglion pterygopalatinum
et ramus alveolaris superior medius
40 Ramus alveolaris superior medius
(memasuki plexus dentalis superior)
41 Nervus buccalis
42 Nervus mentalis et foramen mentale
43 Nervus auriculotemporalis
44 Ganglion oticum (garis putus-putus)
45 Chorda tympani
46 Nevus mylohyoideus
47 Glandula submandibularis
48 Os hyoideum

Cabang-cabang utama nervus trigeminus. (Gambar skematis dari


gambar halaman sebelah).
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 70

70 Cerebrum et Nervi Craniales: Nervus Facialis

Diseksi nervus facialis hingga tampak utuh. Rongga tengkorak ditembus; sebagian lobus temporalis
dibuang. Canalis facialis dan cavitas tympani dibuka, dinding posterior meatus acusticus externus di-
buang. Cabang-cabang nervus facialis;a = ramus temporalis; b = rami zygomatici; c = rami buccales,
d = ramus marginalis mandibularis.

1 Nervus trochlearis (N. IV)


2 Nervus facilais (N. VII) et ganglion geniculi
3 Cerebellum (hemispherium dextrum)
4 Musculus occipitofrontalis (venter
occipitalis) et nervus occipitalis major
5 Nervus facialis (N. VII) di dalam foramen
stylomastoideum
6 Musculus splenius capitis
7 Ramus cervicalis nervi facialis (N. VII)
8 Musculus sternocleidomastoideus
et vena retromandibularis
1 9 Musculus orbicularis oculi
9
10 Chorda tympani
2 11 Meatus acusticus externus
3 12 Arteria facialis
10
15 13 Cellulae mastoideae
5 11 14 Nervus auricularis posterior
15 Nucleus et geniculum nervi facialis
13

14
Nervi craniales (saraf-saraf
6 kranial) dan hubungannya dengan
12 batang otak (dilihat dari lateral-oblik).
Bagian lateral tengkorak, otak, ber-
bagai struktur leher dan wajah, dinding
7
lateral orbita dan rongga mulut
dibuang. Cavitas tympani dibuka.
Mandibula dipotong dan otot-otot
Nervu facialis. (Gambar skematik dari diseksi di atas.) pengunyah dibuang.
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 71

Cerebrum et Nervi Craniales: Hubungan dengan Medulla Oblongata 71

1
14
2

3 15

16
4

17
5
18

6 19

20
7
8
21

22
9

10 23
24

11 25
26
27
12

28

13

18

29

1 Tractus opticus 11 Ramus lingualis nervi hypoglossi (N. XII) 22 Nervus hypoglossus (N. XII)
2 Nervus oculomotorius (N III) 12 Arteria carotis externa 23 Ganglion spinale et dura mater
3 Musculus rectus lateralis et ramus inferior 13 Radix superior ansae cervicalis 24 Dura mater medullae spinalis
nervi oculomotorii (N. III) (cabang nervus hypoglossus) 25 Arteria carotis interna et ramus sinus
4 Malleus et chorda tympani 14 Venticulus lateralis dengan plexus carotici nervi glossopharyngei
5 Chorda tympani, nervus facialis (N. VII), choroideus et pedunculus cerebri 26 Fila radicularia dorsalis nervi spinalis
et nervi vestibulocochlearis (N. VIII) 15 Nervus trochlearis (N. IV) 27 Truncus sympathicus
6 Nervus glossopharyngeus (N. IX) 16 Nervus trigeminus (N. V) 28 Cabang plexus cervicalis (ramus
7 Nervus lingualis et nervus alveolaris inferior 17 Ventriculus quartus et fossa rhomboidea primer ventral nervus cervicalis III)
8 Processus styloideus et musculus 18 Nervus vagus (N. X) 29 Ansa cervicalis
stylohyoideus 19 Nervus accessorius (N. XI)
9 Musculus styloglossus 20 Arteria vertebralis
10 Rami linguales nervi glossopharyngei (N. IX) 21 Ganglion cervicale superius
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 72

72 Cerebrum et Nervi Craniales: Saraf-Saraf Orbita

Nervi craniales di dalam orbita dan fossa pterygopalatina. Orbita kiri (dillihat dari lateral).
Perhatikan anastomosis zygomaticolarimalis (panah).

1 Labus frontalis 6 Nervus opticus (N. II) et nervi ciliares breves 10 Nervus infra-orbitalis
2 Nervus supra-orbitalis 7 Musculus obliquus inferior 11 Nervi alveorales superiores posteriores
3 Glandula lacrimalis 8 Nervus zygomaticus 12 Cabang-cabang plexus alveolaris
4 Nervus lacrimalis 9 Ramus inferior nervi oculomotorii (N. III) superior di dekat membran mukosa
5 Musculus rectus lateralis (dipotong) et musculus rectus inferior sinus maxillaris
13 Sulcus centralis insulae
14 Musculus rectus superior
15 Periborbita (atap orbita)
16 Nervus nasociliaris
6 15 17 Ganglion ciliare
18 Nervus nasociliaris
32 19 Nervus trochlearis (N. III)
18 20 Nervus ophthalmicus (N. V1)
2
21 Nervus abducens (N.VI) (dipotong)
3 22 Nervus trigeminale
4 19 23 Ganglion trigeminale
5 24 Nervus maxillaris (N. V2) et
20
22
foramen rotundum
25 Nervus mandibularis (N. V3)
7 23
26 Meatus acusticus externus
21
8 27 Rami ganglionares ad ganglion
24 pterygopalatinum [nervus maxillaris]
10 25 28 Nervi temporales profundi
29 Nervus buccalis
11 30 Nervus massetericus
31 Nervus auriculotemporalis
16
32 Trochlea et musculus obliqus superior
Nervi craniales (saraf kranial) yang mempersarafi otot ekstraokular 17
(dilihat dari lateral). (Gambar skematik).
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 73

Cerebrum et Nervi Craniales: Saraf-Saraf Orbita 73

Nervi craniales di orbita (dilihat dari superior). Sisi kanan: lapisan superfisial; sisi kiri: lapisan tengah orbita (musculus rectrus
superior dan nervus frontalis dipotong dan dilipat).Tentorium dan dura mater sebagian dibuang.

1 Sinus frontalis (diperbesar)


2 Nervus frontalis (dipotong dan dilipat)
3 Musculus rectus superior (dipotong) dan
bulbus oculi
4 Musculus obliquus superior
5 Nervi ciliares breves et nervus opticus (N. II)
6 Nervus nasociliaris
7 Nervus abducens (N.VI) et musculus rectrus
lateralis
8 Ganglion ciliare et musculus rectrus superior
(dilipat)
9 Nervus oculomotorius (N. III)
10 Nervus trochlearis (N. IV)
11 Crus cerebri et mesencephalon
12 Dinding inferior ventrikel III dihubungkan
dengan aqueductus cerebri
13 Rami lateralis et medius nervi
supra-orbitalis
14 Nervus supratrochlearis
15 Musculus levator palpebrae
16 Nervus lacrimalis
17 Nervus frontalis
18 Nervus ophthalmicus (N. V1)
19 Chiasma opticum et arteria carotis interna
20 Ganglion trigeminale
21 Nervus trigeminale (N. V)
22 Incisura tentorii
23 Musculus rectus superior
Nervi craniales (saraf-saraf kranial) di dalam orbita 24 Arteria ophthalmica
(dilihat dari superior).
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 74

74 Cerebrum et Nervi Craniales: Basis Cranii et Nervi Craniales

Nervi craniales di dasar tengkorak (basis cranii). Batang otak dipotong dan tentorium ditembus.
Kedua hemispheria cerebri dibuang.

1 Infundibulum
2 Chiasma opticum et arteria carotis interna
3 Tractus olfactorius
4 Nervus oculomotorius (N. III)
5 Nervus ophthalmicus (N. V1)
6 Ganglion trigeminale
7 Falx cerebri
8 Incisura tentorii
9 Nervus trochlearis (N.IV)
10 Nervus trigeminus (N. V)
11 Cerebellum
12 Bulbus oculi
13 Musculi recti medialis et lateralis
14 Arteria carotis interna
15 Nervus oculomoticorius (N. III)
16 Mesencephalon
17 Aqueductus cerebri
18 Vermis cerebelli
19 Lobus occipitalis cerebri
20 Arteria basilaris

Potongan melalui kepala yang memperlihatkan nervi


craniales. (MRI scan, University Erlangen.
Dpt. of Neurosurgery).
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 75

Cereburum et Nervi Craniales: Basis Cranii et Nervi Craniales 75

Basis cranii dengan nervi cranialis (dilihat dari dalam). Kedua hemispheria cerebri dan bagian atas medulla
oblongata dibuang. Insisi pada tentorium cerebelli kanan memperlihatkan nervi craniales diruang infratentorium.

1 Sinus sagittalis superior et falx cerebri 12 Fossa hypophysialis, infundibulum, et


2 Bulbus olfactorius diaphragma sellae
3 Tractus olfactorius 13 Dor sum sellae
4 Nervus opticus et arteria carotis interna 14 Mesencephalon (dipotong)
5 Processus clinoideus dan tambatan 15 Nervus trigeminus (N. V)
tentorium cerebelli di anterior 16 Nervus facialis (N.VII), nervus
6 Nervus oculomotorius (N. III) intermedius, dan nervus
7 Nervus abducens (N. VI) vestibulocochlearis (N, VIII)
8 Incisura tentorii 17 Aqueductus cerebri
9 Nervus trochlearis (N. IV) 18 Hernispherium cerebri dextrum
10 Tentorium cerebelli 19 Vermis cerebelli
11 Falx cerebri et confluens sinuum 20 Sinus rectus
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 76

76 Regiones Capitis: Regio Lateralis

15

1
16
2

3 17

18
4

19
5

20

6 21
7
22
8
23
9

10
24

11
25
12
13
14

Aspek superfisial lateral wajah. Distribusi nervus facialis (N. VII) ke perifer.

2 16
3

17

4
19
5
22
8 20

23

12 26
Regio facialis superficialis. Perhati-
25
kan plexus facialis di dalam glandula
parotidea (gambar semiskematik).
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 77

Regiones Capitis: Regio Lateralis 77


1 Musculus temporoparietalis
2 Arteria et vena temporalis
superficialis et nervus
auriculotemporalis
3 Venter occipitalis musculus
2 occipitofrontalis et nervus
occipitalis major (C2)
4 Nervus facialis (N. VII)
27 5 Nervus occipitalis minor et
arteria occipitalis
8 6 Arteria facialis transversa
19 7 Musculus masseter
8 Glandula parotidea et
nervus auricularis magnus
9 Musculus splenius capitis
20 10 Musculus trapezius
4 11 Punctum nervosum, titik
distribusi nervi cutanei plexus
21 cervicalis
22
12 Musculus sternocleido-
mastoideus et vena jugularis
7 externa
13 Nervi supraclaviculares
14 Plexus brachialis
23
38 15 Nervi supra-orbitales
16 Musculus orbicularis oculi
17 Arteria angularis (cabang
29 terminal arteria facialis)
28 18 Musculus nasalis
30 19 Musculus zygomaticus major
20 Ducstus parotideus
21 Rami zygomaticus et buccalis
31 nervi facialis
25
22 Musculus orbicularis oris
23 Musculus depressor anguli oris
24 Platysma
32
25 Ramus cervicalis nervi facialis
(berananastomosis dengan nervus
transversus cervicalis plexus
cervicalis)
26 Arteria et vena facialis
27 Rami temporales nervi facialis
28 Glandula submandibularis
29 Mandibula
30 Musculus et nervus
mylohyoideus
Diseksi profundus nervus facialis. Regio retromandibularis et regio submandibularis 31 Musculus digastricus, venter
anterior
kepala (dilihat dari lateral). Glandula parotidea dibuang. 32 Musculus omohyoideus
33 Nervus petrosus major
34 Ganglion geniculatum
35 Chorda tympani
36 Nervus auricularis posterior
37 Foramen stylomastoideum
a 38 Musculus
sternocleidomastodeus et vena
retromandibularis
33
34

35

b 36

37
c

d
35

Cabang utama Nervus facialis (diagram Skematis).


a = rami temporales, b = rami zygomatici, c = rami buccales,
d = ramus marginalis mandibularis.
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 78

78 Regiones Capitis: Regio Lateralis

11

2
12

13
3
14

5
15
6

7
16
8
17
9

18
10

19

20

Diseksi dalam nervus facialis. Regio mandibularis dan submandibularis kepala (dilihat dari lateral).
Glandula parotidea dan glandula submandibularis dibuang. Plexus parotideus (4) terbentuk dari anastomosis ramus
temporalis, ramus zygomaticus, ramus mandibularis marginalis, dan ramus cervicalis nervi facialis, yang terbentuk
di dalam glandula parotidea.

1 Glandula parotidea 8 Nervus hypoglossus 15 Musculus depressor anguli oris


2 Nervus facialis (N. VII) 9 Musculus stylohyoideus 16 Mandibula
3 Nervus auricularis major 10 Nervus cervicalis transversus 17 Musculus et nervus mylohyoideus
4 Plexus parotideus 11 Musculus zygomaticus major 18 Musculus digestricus, venter anterior
5 Musculus stemocleidomastoideus 12 Ductus parotideus 19 Musculus omohyoideus
6 Vena retromandibularis 13 Arteria facialis 20 Musculus stemohyoideus
7 Ramus cervicalis nervi facialis 14 Musculus masseter
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 79

Regiones Capitis: Regio Lateralis 79

Wajah, aspek superfisial lateral. Sebagian musculus masseter dan fascia temporalis dibuang untuk menunjukkan
arteria masseterica dan nervus massetericus.

1 Galea aponeurotica 10 Caput mandibulae 22 Musculus zygomaticus major


2 Fascia temporalis 11 Arteria masseterica et nervus massetericus 23 Arteria maxillaris
3 Musculus temporalis 12 Incisura mandibulae 24 Processus coronoideus
4 Ramus parietalis arteriae temporalis 13 Musculus masseter (terpotong) 25 Ductus parotideus (terpotong)
superficialis 14 Arteria carotis externa 26 Nervus buccalis
5 Nervus auriculotemporalis 15 Nervus auricularis magnus 27 Arteria et vena facialis
6 Ramus frontalis arteriae temporalis 16 Nervus facialis (dilipat) 28 Nervus mentalis
superficialis 17 Musculus occipitofrontalis, venter frontalis 29 Ramus marginalis mandibulae nervi facialis
7 Vena temporalis superficialis 18 Ramus medialis nervi supra-orbitalis 30 Ramus cervicalis nervi facialis
8 Arcus zygomaticus 19 Artirea angularis 31 Nervis transversus colli (ramus communicans
9 Discus articularis articulationis 20 Musculus orbicularis oculi et nervus facialis) et musculus sternocleido-
temporomandibularis 21 Nervus infra-orbitalis mastoideus
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 80

80 Regiones capitis: Regio Retromandibularis

Diseksi profundus regio facialis et retromandibularis. Processus coronoideus dan insertio musculi temporalis dibuang untuk
memperlihatkan arteria maxillaris. Bagian atas canalis mandibulae telah dibuka.

1 Ramus parietalis arteriae temporalis 10 Nervus mylohyoideus 22 Arteria masseterica et nervus


superficialis 11 Musculus digastricus, venter posterior massetericus
2 Ramus frontalis arteriae temporalis superficialis 12 Nervus auricularis magnus et 23 Nervus et arteria buccalis
3 Nervus auriculotemporalis musculus sternocleidomastoideus 24 Musculus pterygoideus lateralis
4 Arteria maxillaris 13 Vena jugularis externa 25 Arteria transversa faciei et ductus
14 Vena retomandibularis parotideus (dipotong)
5 Arteria temporalis superficialis
15 Glandula submandibularis 26 Musculus pterygoideus medialis
6 Rami commucicantes antara nervus facialis
16 Fascia temporalis 27 Arteria facialis
dan nervus auriculotemporalis 28 Nervus lingualis
17 Tendo temporalis
7 Nervus facialis 18 Arteriae temporales profundae 29 Arteria et nervus alveolaris inferior
8 Arteria auricularis posterior et ramus 19 Nervus alveolaris superior posterior (Canalis mandibulae dibuka)
auricularis anterior arteriae temporalis 20 Arteria sphenopalatina
superficialis
21 Arteriae alveolares superiores posteriores
9 Vena jugularis interna
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 81

Regiones Capitis: Regio Retromandibularis 81

1
15
2
3 16
4

6 17

7 18

8 19

20
9
21

22

10 23

11
24
12
25
13

26
14

Regio retromandibularis et peropharyngealis. Sebagian Mandibula sudah dibuang (dilihat dari lateral oblik).

1 Nervus supra-orbitalis (ramus medialis) 10 Ganglion submandibulare 20 Musculus digastricus, venter posterior
2 Musculus tempolis 11 Arteria facialis 21 Nervus accessorius (Var.)
3 Arteria temporalis superficialis et 12 Musculus et nervus mylohyoideus 22 Musculus sternocleidomastoideus
nervus auriculotemporalis 13 Musculus digastricus, venter anterior 23 Nervus hypoglossus (N. XII)
4 Musculus orbicularis oculi 14 Musculus omohyoideus 24 Nervi supraclaviculares (rami lateris
5 Arteria temporalis profunda anterior 15 Arteria occipitalis dan intermedialis)
6 Arteria maxillaris 16 Nervus occipitalis major (C2) 25 Vena jugularis interna et ansa
7 Nervus buccalis 17 Nervus facialis (dipotong) (N. VII) cervicalis
8 Nervus lingualis 18 Nervus Auricularis magnus 26 Nervus supraclavicularis anterior
9 Nervus et arteria alveolaris inferior 19 Nervus occipitalis minor
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 82

82 Regiones Capitis: Regio Retromandibularis

Diseksi profundusre regio facialis profunda et regio retromandibularis setelah mandibula diangkat. Musculus pterygoideus
diangkat dan musculus temporalis dibuka.

1 Arteria et vena temporalis superficialis et


nervus auriculotemporalis
2 Tendo musculi temporalis, arteria temporalis
profunda, et nervi temporales profundi
3 Arteria maxillaris
4 Arteria meningea media
5 Arteria occipitalis
6 Arteria et nervus alveolaris inferior
7 Tendo musculi digastrici, venter posterior
8 Nervus auricularis magnus et musculus
sternocleidomastoideus
9 Nervus hypoglossus et radix superior ansae cervicalis
10 Arteria carotis externa
11 Nervus supratrochlearis et ramus medialis arteriae
supra-orbitalis
12 Arteria angularis
13 Arteria alveolaris superior posterior
14 Nervus infra-orbitalis
15 Arteria facialis
16 Ducstus parotideus (dipotong) dan
Potongan transversal melalui cavitas oris dan pharynx. lokasi musculuts buccinator
nervus dan arteria alveolaris inferior ditunjuk dengan jarum. 17 Arteria et nervus buccalis
104750_S_064_083_Kap_2_2:_ 04.01.2010 14:49 Uhr Seite 83

Regiones Capitis: Regiones Para- et Retropharyngealis 83

Regio parapharyngealis dan regio retropharyngealis. Mandibula dan dinding lateral orbita sudah dibuang.
Tampak cabang-cabang utama nervus trigeminus dan ganglionnya.

18 Nervus mylohyoideus 37 Tentorium cerebelli


19 Nervus lingualis et ganglion submandibulare 38 Nervus trigeminus dan ganglion trigeminale
20 Nervus mentalis dan foramen mentale 39 Nervus mandibularis
21 Nervus alveolaris inferior 40 Arteria temporalis superficialis
22 Musculus mylohyoideus (dipotong) dan nervus 41 Nervus auriculotemporalis et arteria meningea media
hypoglossus 42 Nervus facialis (dipotong)
23 Arteria et vena submentalis 43 Musculus masseter
24 Glandula submandibularis 44 Radix superior ansae cervicalis
25 Arteria thyroidea superior 45 Ramus lateralis nervi supra-orbitalis
26 Arteria carotis communis 46 Nervus ophthalmicus
27 Musculus buccinator 47 Glandula lacrimalis
28 Musculus masseter et mandibula 48 Ganglion ciliare et nervi ciliares breves
29 Pintu masuk canalis mandibularis 49 Arteria angularis
30 Musculus pterygoideus medialis 50 Ramus inferior nervi occilomotorii
31 Tonsila palatina 51 Nervus maxillaris
32 Vestibulum oris 52 Nervus infra-orbitalis
33 Lingua 53 Ramus alveolaris superior anterior
34 Nervus, arteria, et vena alveolaris inferior [nervi alveolaris superioris]
35 Musculus constrictor pharyngis 54 Ramus alveolaris superior posterior
36 Pharynx [nervi alveolaris superioris]
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 84

84 Posisi Otak dan Organ-Organ Sensorik Utama

2.3 Otak dan Organ-Organ Sensorik


Cavitas cranii merupakan tempat
cerebrum (otak), cerebellum, dan
truncus encephali (batang otak).
Dari tempat ini, nervi craniales ber-
1
asal dan keluar dari tengkorak me-
lalui berbagai lubang dan fissura.
Organ-organ sensorik terletak di
dalam orbita (mata), cavitas nasalis
(sistem penghindu), dan pars
7 petrosa ossis temporalis (organ
2
vestibulokokhlear). Otak dibungkus
3 oleh pia mater yang berisi pembuluh
darah otak. Dura mater dengan kuat
terlambat di cranium dan menambat
8 serta menstabilkan posisi otak. Di
9
ruang antara pia dan dura mater
4
terdapat arachnoidea mater yang
berisi cairan serebospinal.

10
5

11
6

Diseksi otak dengan piamater dan arachnoidea mater in situ. Kepala dipotong
di tengah kecuali otak, sehingga memperlihatkan seluruh otak.

1 Vertex cranii et dura mater


2 Lobus frontalis terbungkus oleh
1 arachnoidea dan pia mater
3 Sinus frontal
4 Cavitas nasi
2 5 Cavitas oris
6 Lingua
3 7 Lobus occipitalis
7
8 Cerebellum
9 Basis cranii
13 12
10 Medulla spinalis
8 11 Columna vertebralis
4 12 Truncus encephali (batang otak)
9 13 Mata (oculus) dan nervus opticus (N. I I )
5
10
6

11

Potongan sagital melalui kepala dengan otak dan organ


sensorik (gambar skematik). Mata dengan nervus opticus terletak
di dalam orbita: organ labyrinthus ethmoidalis, di dalam os petrosum.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 85

Kulit Kepala dan Meninges 85

1 Kulit
1
2 Galea aponeurotica
2 3 Diploe cranii
3 4 Dura mater
5 Arachnoidea mater et pia mater
4 dengan pembuluh darah serebral
6 Musculus occipitofrontalis
5 (venter frontalis)
7 Cabang arteria meningea media
6
8 Pericranium (periosteum)
7 13 9 Rami lateralis et medialis nervi
8 supra-orbitalis
9 10 Musculus orbicularis oculi
11 Arteria zygomatico-orbitalis
14 12 Nervus auriculotemporalis dan
15 arteria et vena temporalis
superficialis
10
13 Musculus auricularis superior
11 16 14 Musculus ocipitofrontalis
(venter occipitalis)
12
17 15 Nervus occipitalis
16 Arteria et vena occipitalis
17 Nervus occipitalis major
18 18 Musculus sternocleidomastoideus
19 Lobus frontalis
20 Cristerna chiasmatica
Aspek lateral kepala. Kulit kepala, vertex cranii, dan meninges 21 Cristerna interpenduncalaris
diperlihatkan dengan seri pemotongan seperti jendela bersusun. 22 Granulationes arachnoideae
23 Spatinum subarachnoideum
24 Sinus sagittalis superior
25 Sinus sagittalis inferior
26 Corpus callosum
27 Sinus rectus
28 Confluens sinuum
29 Cerebellum
30 Cristerna cerebellomedullaris
31 Cortex cerebri

22

23

22
24
3
25 1
19
26 2
20 27
3
28
21
29
4

30
23

31

Cristernae subarachnoideae otak (potongan midsagital). Potongan melintang kulit kepala dan meninges. Ruang
Hijau = cristernae; biru = sinus et ventriculi durae; merah = plexus subarakhnoid (spatium subarachnoideum, 23) diperlihatkan.
choroideus ventriculorum tertii et quarti; panah = aliran cairan
serebrospinal.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 86

86 Meninges: Dura Mater et Sinus Venosi Durae Matris

Potongan sagital median melalui kepala dan leher.

1 Falx cerebri 14 Crista cerebellomedullaris 27 Ostum pharyngeum tubae auditivae


2 Corpus callosum et septum pellucidum 15 Dens axis 28 Musculus logitudinalis superior
3 Foramen interventriculare et fornix 16 Medulla spinalis linguae
4 Plexus choroideus ventriculi tertii et 17 Sinus sagittalis superior 29 Musculus verticalis linguae
vena interna cerebri 18 Arteria cerebri anterior 30 Uvula
5 Ventriculus tertius et adhaesio interhalamica 19 Commissura anterior 31 Musculus genioglossus
6 Corpus pineale et colliculus 20 Sinus frontalis 32 Pharynx
7 Aqueductus cerebri 21 Crista galli 33 Epiglottis
8 Corpus mamilare et arteria basilaris 22 Chiasma opticum 34 Musculus geniohyoideus
9 Sinus rectus 23 Hypophysis (glandula pituitaria) 35 Musculus mylohyoideus
10 Ventriculus quartus et cerebellum 24 Concha nasalis superior 36 Os hyoideum
11 Pons et falx cerebelli 25 Concha nasalis media et sinus 37 Plica vocalis et cavitas laryngis
12 Medulla oblongata sphenoidalis 38 Oesophagus
13 Canalis centralis 26 Concha nasalis inferior
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 87

Meninges: Dura Mater et Sinus Venosi Durae Matris 87

Dura mater et sinus venosi durae matris. Otak sudah dibuang (dilihat dari lateral oblik)

1 Falx cerebri
2 Posisi arteria et vena meningea media
3 Arteria carotis
4 Nervus opticus (nervus II)
5 Sinus frontalis
6 Nervus oculomotorius (N.III)
7 Diploe
8 Dura mater
9 Sinus sagittalis superior
10 Sinus rectus
11 Nervus trigeminus (N.V)
12 Nervus facialis (N. VIII) et
nervus vestibulocochlearis (N.VIII)
13 Tentorium cerebelli
14 Glandula pituitaria (hypophysis)
15 Sinus sagittalis inferior
16 Sinus sigmoideus
17 Confluens sinuum
18 Sinus petrosus inferior
19 Sinus transversus
20 Sinus petrosus superior
21 Sinus cavernosus et sinus intercavernosus

Dura mater et sinus venosi durae matris


(dilihat dari lateral kiri). (Gambar skematik.)
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 88

88 Meninges: Dura Mater

1 Cavitas cranii et dura mater


(hemispherium cerebri dextrum
telah dibuang)
2 Sinus frontalis
3 Fossa hypophysialis et
hypophysis
4 Sinus sphenoidalis
5 Cavitas nasi
6 Palatum molle (uvula)
7 Cavitas oris
8 Lingua
9 Kulit
10 Calvaria
11 Dura mater
12 Tentorium cerebelli
13 Confluens sinuum
14 Spatium infratentorium
(cerebellum dan bagian batang
otak telah dibuang)
15 Canalis vertebralis
16 Ramus frontalis arteriae et
venae meningeae mediae
17 Arteria meningea media
18 Diploe
19 Ramus parietalis arteriae et venae
meningea mediae
20 Polus occipitalis [hemispherium
cerebri sinistrum] yang terbungkus
dura mater

Potongan median melalui kepala. Diperlihatkan dura mater yang membungkus


cavitas cranii. Otak dan medulla spinalis dibuang (belahan kepala sebelah kanan, dilihat
dari medial).

Diseksi dura meter dan pembuluh-pembuluh darah meninges.


Belahan kiri calvaria dibuang.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 89

Meninges: Pia Mater dan Arachnoidea Mater 89

1 Calvaria dan kulit kepala


2 Dura mater (dipotong)
3 Letak sulcus lateralis
4 Lobus frontalis yang terbungkus
arachnoidea mater et pia mater
5 Sinus frontalis
6 Bulbus olfactorius
7 Sinus sphenoidalis
8 Dura mater pada clivus dan
arteria basilaris
9 Atlas (arcus anterior, dipotong)
10 Palatum molle
11 Lingua
12 Epiglottis
13 Plica vocalis
14 Letak sulcus centralis
15 Venae cerebri superiores
16 Tentorium (dipotong)
17 Cerebellum
18 Cristerna cerebellomedullaris
19 Letak foramen magnum
dan medulla spinalis
20 Dens axis
21 Discus intervertebralis

Diseksi otak dengan pia mater dan arachnoidea mater in situ. Kepala dibelah
kecuali otak, yang ditampilkan secara keseluruhan.

1 venae cerebri superiores


2 Letak sulcus centralis
3 Letak sulcus lateralis et cristerna
fossae lateralis cerebri
4 Polus frontalis
5 Sulcus lateralis (panah)
6 Polus temporalis
7 Pons et arteria basilaris
8 Arteriae vertebrales
9 Vena anastomotica superior
10 Polus occipitalis
11 Venae cerebri inferiores
12 Hemispherium cerebelli
13 Medulla oblongata

Otak dengan pia mater dan arachnoidea mater. Polus frontalis di sebelah kiri
(dilihat dari lateral)
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 90

90 Otak: Potongan Median

1 Lobus parietalis
2 Thalamus, ventriculus tertius,
dan massa intermedia
3 Vena magna cerebri
4 Lobus occipitalis
5 Colliculi dan aqueductus cerebri
6 Cerebellum
7 Medulla oblongata
8 Sulcus centralis
9 Corpus callosum
10 Lobus frontalis
11 Fornix et commissura anterior
12 Hypothalamus
13 Chiasma opticum
14 Mesencephalon
15 Lobus temporalis
16 Pons
17 Ventriculus quartus
18 Medulla spinalis
19 Concha nasalis inferior et cavitas
nasi
20 Processus alveolaris maxilllae
21 Lingua
22 Dens axis
Otak dan batang otak, potongan median. Polus frontalis di sebelah kanan.
23 Pars oralis pharyngis
24 Processus alveolaris mandibulae
25 Epiglottis

Potongan median kepala. (MRI scan, cf. potongan pada him. sebelah.)
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 91

Otak: Potongan Median 91

1 Lobus frontalis cerebri


2 Lobus occipitalis cerebri
3 Corpus callosum
4 Commissura anterior
5 Lamina terminalis
6 Chisma opticum
7 Hypothalamus
8 Thalamus et verticulus
tertius
9 Colliculi
10 Mesencephalon
(bagian inferior)
11 Cerebellum
12 Pons
13 Ventriculus quartus
14 Medulla oblongata
15 Canalis centralis
16 Medulla spinalis

Potongan median melalui kepala. Daerah-daerah otak. Falx cerebri dibuang.

I. Prosencephalon 1. Telencephalon (hemispheria


1 (otak depan) cerebri, corpus striatum, dsb.)
2. Diencephalon (thalamus,
metathalamus, hypothalamus,dsb.)
2
II. Mesencephalon 3. Mesencephalon (colliculi,
3 ((otak tengah) pedunculi cerebri, tegmentum)

4 III. Rhombencephalon 4. Metencephalon


(otak belakang) (pons, cerebellum)
5 5. Myelencephalon
(medulla oblongata)

Skema bagian-bagian otak (lihat Tables) Bagian-bagian utama otak


Merah = plexus choroideus. (Gambar skematik.) I-III = vesikel primer otak, 1-5 = vesikel sekunder otak

1 Telencephalon (kuning) dengan ventriculli laterales


2 Diencephalon (jingga) dengan ventriculus tertius, Diencephalon, mesencephalon, pons, dan medulla oblongata
nervus opticus, dan retina bersama-sama dinamakan batang otak (truncus encephali).
3 Mesencephalon (biru) dengan aqueductus cerebri
4 Metencephalon (hijau) dengan ventriculus quatus
5 Myelencephalon (kuning kehijauan)
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 92

92 Otak: Arteriae et Venae Cerebri

1 Venae superiores cerebri et lobus


parietallis
2 Lobus frontalis
3 Vena media superficialis cerebri et
cristerna fossae lateralis cerebri
4 Lobus temporalis
5 Lobus occipitalis
6 Venae inferiores cerebri et sulcus
occipitalis transversus
7 Vena anastomotica inferior
8 Cerebellum
9 Medulla oblongata

Otak dengan pia mater. Venae cerebri (kebiruan). Pada sulcus lateralis ditemukan
cristerna fossae lateralis cerebri. Lobus frontalis di sebelah kiri.

Arteriae cerebri. Potongan koronal. Daerah-daerah yang


diperdarahi oleh arteri kortikal dan sentral. Garis putus-putus
menunjukkan batas-batas daerah perdarahan arteri;
panah = arah aliran darah.

Potongan koronal melalui hemispherium dextrum,


memperlihatkan arachnoidea mater, pia mater, dan suplai
darah arteri (dilihat dari anterior).

1 Arteria cerebri anterior 9 Capsula interna 17 Corpus callosum


2 Arterae cerebri mediae 10 Lobus insularis 18 Septum pelleucidum
3 arachnoidea mater 11 Claustrum 19 Ventriculus lateralis
4 Cortex cerebri 12 Putamen 20 Chiasma opticum
5 Arteria carotis interna 13 Ramus striati dorsalis
6 Lobus frontalis (substantia alba) 14 Arteria insularis
7 Arteria cerebri posterior 15 Rami globi pallidi [ arteria choroidea
8 Nucleus caudatus anterior]. cabang ke globus palidus
16 Rami nucleorum thalami [arteria choroidea
anterior]. cabang ke nuclei di thalamus
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 93

Otak: Arteriae Cerebri 93

1 Tractus olfactirius
2 Arteria cerebri anterior
3 Nervus opticus (N.II)
4 Arteria cerebri media
5 Infundibulum
6 Nervus oculomotorius (N. III) et
arteria communicans posterior
7 Arteria cerebri posterior
8 Arteria basilaris et nervus
abducens (N. VI)
9 Arteria spinalis anterior
10 Arteria vertebralis
11 Cerebellum
12 Arteria communicans anterior
13 Arteria carotis interna
14 Arteria superior cerebelli
et pons
15 Arteria labyrinthi
16 Arteria inferior anterior cerebelli
17 Arteria inferior posterior cebelli
18 Medulla oblongata
19 Arteria supra-trochlearis
20 Arteriae ciliares anteriores
21 Arteria lacrimalis
22 Arteria ciliares posteriores
23 Arteria ophthalmica et arteria
centralis retinae
24 Nervus trigeminus (N. V)
25 Nervus facialis (N.VIII) et nervus
vestibulocochlearis (N.VIII)
26 Nervus glossopharyngeus
(N. IX), nervus vagus (N. X),
dan nervus accessorius (N. XII)
27 Bulbus olfactorius
28 Arteria spinalis posterior

Arteriae cerebri (dilihat dari inferior, polus frontalis di sebelah atas).


Sebagian lobus temporalis dexter dan cerebellum dibuang.

Arteriae cerebri (dilihat dari bawah). Lobus temporalis


dexter dan cerebellum diangkat sebagian. Perhatikan circulus
arteriosus Willisi di sekeliling infundubulum.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 94

94 Otak: Arteriae Cerebri

1 Insula
2 Arteria cerebri media (2 cabang:
a Rami parietales,
b Rami temporales)
3 Arteria basilaris
4 Arteria vertebralis
5 Sulcus centralis
6 Lobus occipitalis cerebri
7 Arteria superior cerebelli
8 Cerebellum
9 Arteria cerebri anterior
10 Arteria ethmoidales
11 Arteria ophthalmica
12 Arteria carotis interna
13 Arteria communicans posterior
14 Arteria cerebri posterior
15 Arteria inferior anterior cerebelli
16 Arteria inferior posterior cerebelli

Arteriae cerebri. Permukaan lateral


hemispherium sinistrum. Bagian atas
lobus temporalis sudah dibuang untuk
menunjukkan insula dan arteriae cerebri.

Arteriae cerebri

1 Foramen interventriculare
2 Septum pellucidum
3 Lobus frontalis
4 Arteria cerebri anterior
5 Commissura anterior
6 Chisma opticum et infundibulum
7 Corpus mamillare
8 Nervus oculomotorius (N, III)
9 Pons
10 Arteria basilaris
11 Corpus callosum
12 Fornix
13 Plexus choroideus
14 Ventriculus tertius
15 Corpus pineale
16 Tectum dan aqueductus cerebri
17 Ventriculus quartus
18 Cerebellum (arbor vitae, vermis)
19 Foramen Magendi (Apertura mediana
rhombencephali)
20 Medulla oblongata

Potongan median melalui otak dan


batang otak. Arteriae cerebri disuntik
dengan resin merah.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 95

Otak: Arteriae Cerebri 95

1 Arteria cerebri anterior


2 Orbit
3 Arteria cerebri media
4 Cavitas nasi
5 Arteria carotis interna
6 Circulus arteriusus cerebri (Willisi)
7 Arteria communicans posterior
8 Arteria cerebri posterior
9 Arteria basilaris
10 Arteria vertebralis
11 Arteria subclavia
12 Arcus aortae
13 Arteria carotis communis

Arteriae cerebri. Angiogram arteria carotis interna (dilihat dari anterior)


(Terima kasih kepada Prof.Dr.W.Huk, University of Erlangen-Nurnberg)

10

13

11

12

Arteriae cerebri (gambar skematik). Hemispherium Arteri-arteria utama untuk suplai otak (Angiograf MRI, dilihat
cerebri kiri dan batang otak sudah diangkat. Perhatikan dari anterior, terima kasih kepada Prof. Dr.W.Bautz, Univesity
circulus arteriosus (Willisi) di sekeliling sella turcici. of Erlangen-Nurnberg).
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 96

96 Otak: Arteriae Cerebri

1 Arteria cerebri anterior


2 Lingkar arteria carotis interna
3 Arteria cerebri media
4 Arteria cerebri posterior
5 Arteria carotis interna
6 Arteria superior cerebelli
7 Arteria inferior anterior cerebelli
8 Arteria inferior posterior cerebelli
9 Arteria vertebralis

Artirae cerebri. Angiogram arteria carotis interna (dilihat dari lateral)


(Terima kasih kepada Prof.Dr.W. Huk, University of Erlangen-Numberg).

Daerah-daerah pendarahan di otak


(cerebellum = biru muda)
A = arteria cerebri anterior (bagian
atas dan medial koreteks)
(jingga)
B = arteria cerebri media (daerah
lateral lobus frontalis, parietalis
dan temporalis) (putih).
C = arteria cerebri posterior (lobus
Arteria cerebri. Daerah-daerah yang diperdarahi oleh arteri utama occipitalis dan bagian inferior
dibedakan dengan warna yang berbeda (dilihat dari lateral). lobus temporalis) (biru)
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 97

Otak: Arteriae Cerebri 97

16

17
1

18

2
3
19
4

5
6 20
7
21

22
8
23
9

10

11 24

12
25
13
26

14

15

27

28

Diseksi arteriae cerebri dan arteri kepala (dilihat dari lateral, lapisan-lapisan superfisial daerah wajah
dan sebagian hemister kiri dan cerebellum dibuang).

1 Falx cerebri 16 Calvaria


2 Arteria cerebri anterior 17 Dura mater
3 Lobus frontalis 18 Spatium subarachnoideum
4 Nervus oculomotorius (N. III) 19 Lobus occipitalis
5 Nervus abducens (N. VI) 20 Tentorium cerebelli
6 Arteria cerebri posterior 21 Cerebellum
7 Arteria carotis interna, memasuki 22 Basis cranii
sinus cavernosus 23 Arteria Vertebralis
8 Nervus hypoglossus (N. XII) (pada arcus posterior atlantis)
9 Arteria maxillaris 24 Plexus cervicalis
10 Arteria facialis 25 Arteria vertebralis
11 Mandibula (diangkat dari vertebrae cervicales)
12 Arteria carotis externa 26 Plexus brachialis
13 Glandula sumandibularis 27 Arteria vertebralis
14 Arteria carotis communis (bercabang dari arteria subclavia)
15 Musculus sternohyoideus 28 Arteria subclavia
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 98

98 Otak: Arteriae et Circulus Arteriosus Cerebri

1 Arteria cerebri anterior


2 Arteria communicans anterior
3 Arteria carotis interna
4 Arteria cerebri media
5 Arteria communicans posterior
6 Arteria cerebri posterior
7 Arteria superior cerebelli
1 8 Arteria basilaris
9 Arteria inferior anterior cerebelli
I et arteria labyrinthi
2 10 Arteria vertebralis
II 3 11 Arteria inferior posterior cerebelli
12 Arteria spinalis arterior
4 13 Pia mater medullae spinalis
5
III, IV 14 Tentorium cerebelli
6
15 Dura mater cavitatis cranii
7
8 16 Medulla spinalis
VI
17 Ganglion spinale
V
18 Nervi spinales (C3,C4)
VII, VIII 9
19 Fila racicularia posteriora
10 20 Arteria ophthalmica
IX, X, XI
(di dalam orbita)
11 21 Arteria carotis interna
XI
(di dalam canalis caroticus)
12 22 Arteria spinalis posterior
XII 13
14

15
16

10 I Tractus olfactorius
17 II Nervus opticus
III Nervus oculomotorius
18 IV Nervus trochlearis
V Nervus trigeminus
VI Nervus abducens
19 VII Nervus facialis
VIII Nervus vestibulocochlearis
IX Nervus glossopharyngeus
X Nervus vagus
XI Nervus accessorius
XII Nervus hypoglossus
Diseksi circulus arteriosus cerebri pada basis cranii
(dilihat dari atas: calvaria dan otak sudah dibuang; arteriae diwarnai merah, nervi craniales
(Nn. I-XII) diwarnai kuning).

20
1 2

21
6
7
8
9
11
10
12 22

Circulus arteriosus cerebri [Willisi] (dilihat dari atas).


(Gambar skematik.)
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 99

Otak: Cerebrum 99

1 Gyrus precentralis
2 Sulcus precentralis
3 Sulcus cinguli
4 Gyrus cinguli
5 Sulcus corporis callosi
6 Fornix
7 Genu corporis callosi
8 Foramen interventriculare
9 Massa intermedia
10 Cormmissura anterior
11 Chisma opticum
12 infundibulum
13 Uncus hippocampi
14 Gyrus postcentralis
15 Truncus corporis callosi
16 Ventriculus tertius et thalamus
17 Stria medullaris
18 Sulcus parietooccipitalis
19 Splenium corporis callosi
20 Penghubung sulcus calcarinus
dan sulcus parietooccipitalis
21 Sulcus calcarinus
Otak, hemispherium dextrum (dilihat dari medial). Polus frontalis di sebelah kiri 22 Corpus pineale (glandula pinealis)
(mesencephalon dipotong, cerebellum dan batang otak inferior dibuang). 23 Corpus mamillare
24 Gyrus parahippocampalis
Merah = lobus frontalis Biru tua = lobus postcentralis 25 Bulbus olfactorius
Biru = lobus parietalis Hijau tua = sulcus calcarinus 26 Tractus olfactorius
Hijau = lobus occipitalis Kuning tua = Korteks limbik 27 Gyrus rectus
Kuning = lobus temporalis (gyrus cinguli et gyrus 28 Nervus opticus (N. II)
Merah tua = lobus precentralis parahippocampalis) 29 Infundibulum et chiasma opticum
30 Tractus opticus
31 Nervus oculomotorius (N. III)
32 Pedunculus cerebri
33 Nucleus ruber
34 Aqueductus cerebri
35 Corpus calosum
36 Fissura logitudinalis cerebri
37 Gyri orbitales
38 Radix lateralis tractus olfactorii
39 Radix medialis tractus olfactorii
40 Tuberculum olfactorium et
substantia perforata anterior
41 Tuber cinereum
42 Fossa interpeduncularis
43 Substanta nigra
44 Colliculi mesencephali
45 Gyrus occipitotemporalis lateralis
46 Gyrus occipitotemporalis medialis

Otak (permukaan inferior). Mesencehphalon dipotong. Cerebellum dan batang otak


inferior dibuang. Polus frontalis di sebelah atas.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 100

100 Otak: Cerebrum

1 Sulcus centralis
2 Gyrus precentralis
3 Sulcus precentralis
4 Lobus frontalis
5 Ramus ascendens anterior sulci lateralis
6 Ramus horizontalis anterior sulci lateralis
7 Sulcus lateralis
8 Lobus temporalis
9 Lobus parietalis
10 Gyrus postcentralis
11 Sulcus postcentralis
12 Lobus occipitalis
13 Cerebellum
14 Sulcus frontalis superior
15 Gyrus frontalis medius
16 Sulcus lunatus
17 Fissura longitudinalis cerebri
18 Granulationes arachnoideae

Otak, hemispherium sinistrum (dilihat dari lateral).


Polus frontalis di sebelah kiri.

Merah muda = lobus frontalis


Biru = lobus parietalis
Hijau = lobus occipitalis
Kuning = lobus temporalis
Merah tua = gyrus precentralis
Biru tua = gyrus postcentralis

Otak (dilihat dari atas). Hemispherium dextrum Otak (dilihat dari atas). Lobus-lobus hemispherium
dengan arachnoidea mater dan pia mater. sinistrum ditunjukkan dengan warna; hemispherium
dextrum terbungkus oleh arachnoidea mater
dan pia mater.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 101

Otak: Cerebrum 101

1 Daerah premotorik
2 Daerah somatomotorik
3 Daerah wicara motorik Broca
4 Daerah pendengaran (merah:
nada tinggi; hijau tua; nada rendah)
5 Daerah somatosensorik
6 Daerah bicara sensorik Wernicke
7 Daerah baca komprehensi
8 Daerah visuosensorik

Otak, hemispherium sinistrum (dilihat dari lateral). Daerah-daerah korteks utama


diwarnai. Sulcus letalis sudah dibuka untuk memperlihatkan insula dan permukaan
dalam lobus temporalis.

1 Gyrus precentralis
2 Sulcus precentralis
3 Gyrus frontalis superior
4 Sulcus centralis
5 Gyrus frontalis medius
6 Gyrus frontalis inferior

}
7 Ramus ascendens
sulci
8 Ramus horizontal
lateralis
9 Ramus posterior
10 Gyrus temporalis superior
11 Gyrus temporalis medius
12 Gyrus temporalis inferior
13 Lobus parietalis
14 Sulcus postcentralis
15 Gyrus postcentralis
16 Gyrus supramarginalis
17 Gyrus angularis
18 Lobus occipitalis
19 Cerebellum
20 Fissura horizontalis cerebelli
21 Medulla oblongata

Otak, hemispherium sinistrum (dilihat dari lateral). Polus frontalis di sebelah kiri.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 102

 Otak&HUHEHOOXP

 Pedunculus cerebellaris superior


Pedunculus cerebellaris medius
 Tonsila cerebelli
 Lobulus semilunaris inferior
 9HUPLV
 Lobulus centralis vermis
 Pedunculus cerebellaris inferior
 Velum medullare superius
 Nodulus vermis
 Flocculus
 Lobulus biventer
 Hemispherium cerebelli sinistrum
 Lobulus semilunaris inferior
 Lobulus biventer
 Vermis cerebelli
 Tuber vermis
 Pyramis vermis
 Uvula vermis
 Tonsila cerebelli
 Flocculus cerebelli
 Hemispherum cerebelli dextrum
Cerebellum (dilihat dari inferior anterior). Pedunculi cerebellares sudah dibuang.  Vermis [lobulus centralis]
 Lingula cerebelli
 Ala lobuli centralis
 Pedunculus cerebellaris superior
 )DVWLJLXP
 Ventriculus quartus
 Pedunculus cereberallaris medius
 Nodulus vermis
30 Flocculus cerebelli
 Tonsilla cerebelli
 Culmen vermis
 Declive vermis
 Tuber vermis
 Lobulus semilunaris inferior
 Pyramis vermis (dipotong)
 Uvula vermis

Cerebellum (dilihat dari inferior posterior).

32
21
22
23
24
25 33
26
27

28
29
34
30 35
36
37
31

Potongan median melalui cerebellum. (Hemispherium cerebelli dextrum dan vermis bagian kanan.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 103

Otak: Cerebellum 103

1 Bulbus olfactorius
2 Tractus olfacotorius
3 Stria olfactorius lateralis
4 Substantia perforata anterior
5 Infundibulum (dipotong)
6 Corpus mamillare
7 Substantia nigra
8 Pedunculus cerebri (dipotong)
9 Nucleus ruber
10 Decussatio pedunculiorum
cerebellarium superiorum
11 Hemispherum cerebelli
12 Stria olfactoria medialis
13 Nervus opticus (N.II)
14 Chiasma opticum
15 Tractus opticus
16 Substantia perforata posterior
17 Fossa interpeduncularis
18 Pedunculus cerebellaris superior et
tractus cerebellorubralis
19 Nucleus dentatus
20 Vermis cerebelli
21 Gyrus cinguli
22 Corpus callosum
23 Stria terminalis
24 Septum pellucidum
25 Columna fornicis
26 Pedunculus cerebri setinggi
mesencephalon
27 Pons
28 Olivia inferior
29 Medulla onglongata et tractus
pyramidalis lateralis
30 Lobus occipitalis
31 Sulcus calcarinus
32 Thalamus
Cerebrum dan cerebellum (dilihat dari inferior). Beberapa bagian cerebellum 33 Colliculus inferior et brachium
telah dibuang untuk mempelihatkan nucleus dentatus dan lintasan utama ke Colliculi inferioris
mesencephalon (tractus cerebellorubralis). 34 Lemniscus medialis
35 Pedunculus cerebellaris superior
36 Pedunculus cerebellaris inferior
21 37 Pedunculus cerebellaris medius
38 Hemispherium cerebelli
22
30
23
31
24
32

20
25
33
8
26
13 34
35
27
36
37

28
38

29

Diseksi pedunculi cerebellares dan hubungannya dengan mesencephalon


dan diencephalon. Bagian kecil pulvinar thalami (*) dipotong untuk menunjukkan
brachium colliculi inferioris.
104750_S_084_104_Kap_2_3:_ 05.01.2010 9:36 Uhr Seite 104

104 Otak : Diseksi

1 Stria longitudinalis lateralis


indusii grisei
2 Stria longitudinalis medialis
indusii grisei
3 Cerebellum
4 Radiationes corporis callosi
5 Forceps minor coporis callosi
6 Forceps major corporis callosi
7 Splenium corporis callosi

Dissection of the brain I. The fiber system of the corpus callosum has been displayed
by removing the cortex lying above it. Frontal pole at the top.

1 Fissura longitudinalis cerebri


2 Genu corporis callosi
3 Caput nuclei caudati et cornu anterius
ventriculi lateralis
4 Cavum septi pellucidi
5 Septum pellucidum
6 Stria terminalis
7 Plexus choroideus ventriculi lateralis
8 Splenium corporis callosi
9 Calcar avis
10 Cornu posterius ventriculi lateralis
11 Thalamus (lamina affixa)
12 commissura fonicis
13 Vermis cerebelli

Diseksi otak I. Sistem serabut di corpus callosum diperlihatkan dengan


membuang korteks yang terletak di atasnya, Polus frontalis di sebelah atas.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 105

Otak: Diseksi 105

Diseksi otak III (ventriculus lateralis dan nuclei subcorticales otak dilihat dari atas). Sebagian corpus callosum dibuang. Di kanan
seluruh ventriculus lateralis dibuka, insula dengan claustrum, capsula extrema dan externa dibuang, untuk memperlihatkan nucleus
lentiformis dan capsula interna.

1 Stria longitudinalis lateralis 9 Plexus choroideus ventriculi 15 Cornu inferius ventriculi lateralis
2 Stria longitudinalis medialis lateralis 16 Pes hippocampi
3 Genu corporis callosi 10 Splenium corporis callosi 17 Crus fornicis
4 Caput nuclei caudati 11 Cornu posterius ventriculi lateralis 18 Vermis cerebelli et arachnoidea mater
5 Septum pellucidum 12 Cornu anterius ventriculi lateralis et pia mater
6 Stria terminalis (caput nuclei caudati) 19 Foramen interventriculare
7 Thalamus (lamina affixa) 13 Putamen nuclei lentiformis 20 Columna fornicis dextra
8 Plexus choroideus ventriculi tertii 14 Capsula interna 21 Eminentia collateralis
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 106

106 Otak: Diseksi

1 Stria longitudinalis lateralis


2 Stria logitudinalis medialis
3 Corpus callosum
4 Septum pellucidum
5 Gyri insulae
6 Vena thalamostriata
7 Tuberculum anterius thalami
8 Thalamus
9 Stria medullaris thalami
10 Trigonum habenulare
11 Commissura habenularum
12 Vermis cerebelli
13 Hemispherium cerebelli
14 Caput nuclei caudati
15 Columnae fornicis
16 Putamen nuclei lentiformis
17 Capsula interna
18 Taenia choroidea
19 Stria terminalis et vena thalamostriata
20 Lamina affixa
21 Ventriculus tertius
22 Corpus pineale atau glandula pinealis
23 Colliculus superior et inferior
mesencephali

Diseksi otak IVa. Lobus temporalis, fornix, dan corpus callosum posterius dibuang
(bagian ini ditampilkan dibawah). Polus frontalis di sebelah atas (dilihat dari superior).

1 Cornu inferius ventriculi lateralis


2 Digitationes hippocampi
3 Eminentia collateralis
4 Splenium corporis callosi
1 5 Calcar avis
7
6 Cornu posterius ventriculi lateralis
8 7 Uncus gyri parahippocampalis
8 Corpus et crus fornicis
9 Gyrus parahippocampalis
2 9
10 Pes hippocampi
10
11 11 Gyrus dentatus
3 12 Fimbria hippocampi
12
4 13 Ventriculus lateralis
13
5
6

Diseksi otak IVb. Yang ditampilkan adalah bagian otak yang


dibuang dari gambar diatas. Lobus temporalis dan sistem limbik
(dilihat dari superior). Columnae fornicis dipotong.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 107

Otak: Sistem Limbik 107

Diseksi sistem limbik. Sisi kiri, dilihat dari lateral. Corpus callosum dipotong di bidang median. Thalamus sinister dan hemispherum
sinistrum sebagian dibuang.

1 Corpus fornicis 21 Colliculi mecencephali


2 Septum pellucidum 22 Vermis cerebelli
3 Stria longitudinalis lateralis 23 Stria terminalis
4 Genu corporis callosi 24 Corpus mamillare
5 Columna fornicis 25 Fimbria hippocampi et
6 Stria olfactoria medialis pes hippocampi
7 Stria olfactorius 26 Tractus opticus sinister
dan tractus olfactorius et corpus geniculatum
8 Nervus opticus laterale
9 Commissura anterior 27 Ventriculus lateralis et
(sebelah kiri) gyrus parahippo-
10 Lobus temporalis dexter campalis
11 Stria olfactoria lateralis 28 Eminentia collateralis
12 Corpus amygdaloideum 29 Digitationes
13 Truncus corporis callosi hippocampi
14 Adhesio interthalamica 30 Stria longitudinalis
15 Ventriculus tertius et 31 Stria medullaris thalami
thalamus (sebelah kanan) 32 Thalamus
16 Fasiculus mamillothamicus 33 Nucleus ruber
17 Bagian dari thalamus 34 Fasciulus mamillo-
18 Commissura habenularum tegmentalis
19 Corpus pineale 35 Fasciculus longitu-
20 Splenium corporis callosi dinalis dorsalis (Schütz)

Lintasan utama sistem limbik dan sistem penciuman (Gambar


skematik). Biru = lintasan aferen, merah = lintasan eferen.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 108

108 Otak: Hypothalamus


1 Nucleus paraventricularis
2 Nucleus pre-opticus
3 Nucleus ventromedialis Nuclei
4 Nucleus supra-opticus hypothalami
5 Nucleus posterior
6 Nucleus dorsomedialis
7 Corpus mamillare
8 Corpus callosum
9 Ventriculus lateralis (memper-
liahtkan nucleus caudatus)
10 Commicssura anterior
11 Columna fornici
12 Chiasma opticum
13 Crus fornicis
14 Stria medullaris thalami
15 Thalamus et adhaesio
interthalamica
16 Fasciculus mamilothalmicus
(Vicq d'Azyr)
17 Pedunculus
Potongan median melalui diencephalon. Bagian medial thalamus dan septum 18 Corpus pineale
pellucidum dibuang untuk memperlihatkan fornix dan fasciculus mamillothalamicus. 19 Tectum mesencephali
20 Lamina terminalis

Potongan median melalui diencephalon dan mesencephalon; lokasi nuclei


hypothalami.

Letak nuclei hypothami utama. (Gambar skematik).


104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 109

Otak: Nuclei Subcorticales 109

1 Sulcus circularis insulae


2 Gyrus longus insulae
3 Gyri braves insulae
4 Limen insulae
5 Opercula (dipotong)
a Operculum frontale
b Operculum frontoparietale
c Operculum temporale
6 Corona radiata
7 Nucleus lentiformis
8 Commissura anterior
9 Tractus olfactorius
10 Fibrae arcuatae cerebri
11 Radiatio optica (fibrae geniculocalcarinae)
12 Pedunculus cerebri
13 Nervus trigeminus (N.V)
14 Flocculus cerebelli
15 Tractus pyramidalis
Insula (Reili). Opercula lobi frontalis, parietalis, dan temporalis dibuang untuk 16 Decussatio pyramidum
17 Capsula interna
memperlihatkan gyri insulae. Hemispherium sinistrum.
18 Tractus opticus
19 Nervus opticus (N. II)
20 Infundibulum
21 Lobus temporalis (sisi kanan)
22 Corpora mamillaria
23 Nervus oculomotorius (N. III)
24 Fibrae pointis transversae

Diseksi corona radiata, hemipherium sinistrum. Polus frontalis di sebelah kiri,

Corona radiata et capsula interna,


hemispherium sinistrum. Nucleus lentiformis


dibuang (polus frontalis di sebelah kiri).
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 110

110 Otak: Nuclei subcorticales

1 Corona radiata
2 Cornu anterius ventriculi
lateralis
3 Caput nuclei caudati
4 Putamen
5 Commissura anterior
6 Tractus olfactorius
7 Corpus amigdaloideum
8 Digitationes hippocampi
9 Capsula interna
10 Calcar avis
11 Cornu posterius ventriuculi
lateralis
12 Plexus choroideus ventriculi
lateralis
13 Cauda nuclei caudati
14 Pulvinar thalami
15 Corpus mamillare
16 Tractus opticus
17 Commissura anterior
18 Fornix
19 Stria longitudinalis
20 Gyrus dentatus
21 Fimbria hippocampi
22 Pes hippocampi

Diseksi nuclei subcorticales dan capsula interna, hemispherium sinispherium, (dilihat dari lateral).
Polis frontalis di sebelah kiri. Ventriculus lateralis dibuka, gyri insulae dan claustrum dibuang,
sehingga menampakkan nucleus lentiformis dan capsula interna.

14

18

15

19

16
20
17
21

22

Diseksi sistem limbik (dilihat dari lateral). Polus frontalis di sebelah kiri,
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 111

Otak: Nuclei Subcorticales 111

1 Arteria cerebri anterior


2 Lobus frontalis
3 Amygdala (corpus
amygdaloideum)
4 Tractus olfactorius
5 Arteria carotis interna
6 Nervus oculomotorius (N. III)
7 Arteria basilaris
8 Nervus trigeminus (N.V)
9 Nervus hypoglossus (N.XIII)
10 Nucleus caudatus
11 Capsula interna
12 Nucleus lentiformis
13 Ujung kaudal nucleus caudatus
14 Colliculus inferior mesencephali
15 Nervus trochlearis (N.IV)
16 Pedunculus cerebellaris superior
17 Pedunculus cerebellaris medius
18 Cerebellum
19 Nervus facialis (N. VII) dan nervus
vestibulocochlearis (N. III)
20 Nervus abducens (N. VI)
21 Nervus glossopharyngeus (N. IX)
nervus vagus (N. X) dan nervus
accessorius (N. X)
22 Oliva inferior

Hemispherium dextrum bersama dengan batang otak dan cerebellum (dilihat


dari lateral). Perhubungan-perhubungan batang otak dengan cerebellum didiseksi.
Amygdala hempispherii sinistri ditampilkan. Sebagian corpus callosum sudah dibuang.

Gambar skematik diseksi otak, dari gambar di atas (dilihat dari lateral). Perjalanan
tractus pyramidales diperlihatkan dengan warna merah. Nervi craniales = kuning.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 112

112 Otak: Sistem Ventrikel

4
5
6
7
8
9
10

11

Centakan rongga ventrikel otak (dilihat dari lateral),


polus frontalis di sebelah kiri.

1 Pars centralis ventriculi lateralis


2 Foramen interventriculare [Monro]
3 Cornus anterius ventriculi lateralis
4 Letak adhesio interthalamica Cetakan rongga ventrikel (dilihat dari atas,
5 Lekuk tempat commissura anterior polus frontalis di atas).
6 Ventriculus tertius
7 Recessus opticus
8 Lekuk tempat chiasma opticum 17 Ventriculus quartus
9 Recessus infundibulli 18 Apertura mediana ventriculi quarti
10 Cornu inferius ventriculi lateralis dengan lekukan untuk corpus [Magendie]
amygdaloideum 19 Cristerna cerebellomedullaris
11 Recessus lateralis et apertura lateralis ventriculi quarti [Luschka] 20 Sinus sagitalis superior
12 Recessus suprapinealis 21 Sinus sagitalis inferior
13 Recessus pinealis 22 Spatium intervaginale nervi optici
14 Lekukan tempat commissura posterior 23 Granulationes arachnoideae (Pacchioni)
15 Cornu posteruis ventriculi lateralis 24 Sinus rectus
16 Aquaductus cerebri

20 1
23
1
21

2 6
10
6
15
22 24
16 16
17 15
11

19
18 10
17

11

Posisi rongga-rongga ventrikel. (Gambar skematik). Arah


aliran cairan cerebrospinal ditunjukkan dengan panah.
Cetakan rongga-rongga ventrikel otak
Hijau = ventriculus lateralis dexter; merah = plexus
(dilihat dari posterior).
choroideus dengan cairan serebrospinal.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 113

Otak: Sistem Ventrikel 113

8
9

10

11

12

Diseksi otak (ventriculus lateralis dan nuclei subcorticales dilihat dari superior). Sebagian corpus callosum dibuang. Ditampilkan fornix
dan plexus choroideus ventriculi lateralis sinistri.

1 Lobus frontalis cerebri 7 Stria longitudinalis lateralis


2 Corpus callosum 8 Corpus fornicis
3 Nucleus caudatus (caput) 9 Thalamus
4 Cortex insulae 10 Plexus choroideus
5 Foramen interventriculare 11 Ventriculus lateralis (cornu occipitale)
6 Capsula interna 12 Lobus occipitalis cerebri
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:10 Uhr Seite 114

114 Otak: Truncus Encephali (Batang otak)

1 Nucleus caudatus
2 Nucleus lentiformis
1 12 3 Cauda nuclei caudati
4 Corpus amygdaloideum
5 Pedunculus cerebri
2
6 Infundibulum
13
7 Pons
8 Nervus facialis (N. VII) et nervus vestibulocochlearis (N. VIII)
9 Flocculus cerebelli
10 Medulla oblongata
11 Nervus accessorius (N.XI)
3 14 12 Fornix et columna fornicis
4 13 Tractus olfactorius
5 15 14 Nervus opticus (N.II)
15 Nervus oculomotorius (N. III)
6
16 Nervus trigeminus (N. V)
7 16 17 Nervus abducens (N. VI)
18 Nervus glossopharyngeus (N. IX) et nervus vagus (N. X)
19 Olivia inferior
8
17 20 Nervus hypoglossus (N. XII)
9 18 21 Decussatio pyramidum
19 22 Thalamus
10 23 Epiphysis
20
24 Tectum mesencephali (colliculi superior et inferior)
11 25 Nucleus motorius nervi trigemini (N.V)
21 26 Nucleus facialis (N. VII)
27 Pedunculus cerebellaris medius
28 Nucleus visceralis nervorum glossopharyngealis et vagi
(N. IX et N. X), nucleus salivatorius
29 Nucleus vestibularis (N. VIII)
30 Nucleus ambiguus (N, IX, N, X, N, XI)
Truncus encephali (batang otak) (dilihat dari ventral). 31 Nucleus spinalis nervi accessorius (N. XI)
32 Nucleus motorius nervi oculomotorius (N. III)
33 Nucleus et nervus trochlearis (N. IV)
34 Nucleus sensorius nervi trigemini (N. V)
35 Nucleus abducens (N. VI)
36 Nucleus hypoglossus (N. XII)

22

23

32

33
24
25
26 34
27
28
29
35
28
30
31 36

Truncus excephali (batang otak) (dilihat dari dorsal,


gambar skematik). Lokasi nuclei nervorum cranialum.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 115

Otak: Truncus Encephali (Batang otak) 115

39
19

20
III
IV

V
24
VII, VIII
34
VI
IX, X, XI
43
XII

23 Truncus encephali
(batang otak) (dilihat
dari lateral, gambar
skematik). Perhatikan lokasi
nervi craniales. III-XII = nervi craniales

1 Capsula interna
2 Caput nuclei caudati
3 Trigonum olfactorium
4 Tractus olfactorius
5 Nervi optici (N. II)
6 Infundibulum
7 Nervus oculomotorius (N. III)
Truncus encephali (batang otak) (dilihat dari lateral kiri). Pedunculi
8 Corpus amygdaloideum
cerebellares telah dipotong, cebellum dan cortex cerebri dibuang.
9 Pons
10 Nervus trigeminus (N. V)
11 Nervus facialis (N. VII) et nervus vestibulocochlearis (N. VIII)
12 Nervus hypoglossus (N. XII)
13 Nervus glossopharyngeus (N. IX) et nervus vagus (N. X)
14 Oliva inferior
15 Medulla oblongata
16 Nucleus lentiformis
17 Commissura anterior
18 Cauda nuclei caudati
19 Colliculus superior
20 Colliculus inferior
21 Nervus trochlearis (N. IV)
22 Pedunculus cerebellaris superior
23 Pedunculus cerebellaris inferior
24 Pedunculus cerebellaris medius
25 Nervus accesorius (N. XI)
26 Columnae fornicis (dibelah)
27 Lamina affixa
28 Ventricus tertius
29 Pulvinar thalami
30 Brachium colliculi inferioris
31 Fenulum veli medularis superioris
32 Velum medullare superius
33 Colliculus facialis
34 Striae medullares
35 Trigonum nervi hypoglossi
36 Stria terminalis et vena thalamostriata
37 Trigonum habenulare
38 Plexus choroideus ventriculi lateralis
39 Corpus pinelae (epophysis)
40 Corpus geniculatum mediale
41 Pedunculus cerebri
42 Plexus choroideus ventriculi quarti
Batang otak (dilihat dari dorsal). Cerebellum dibuang. 43 Tuberculum gracile (clava)
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 116

116 Otak: Potongan Kronal dan Melintang

1 Corpus callosum
2 Caput nuclei caudati
3 Capsula interna
4 Putamen
5 Globus pallidus
6 Commissura anterior
7 Tractus opticus
8 Corpus amygdaloideum
9 Cornu inferius ventriculi lateralis
10 Ventriculus lateralis
11 Septum pellucidum
12 Lobus insularis (insula)
13 Capsula externa
14 Column of fornicis
15 Recessus supra-opticus
16 Infundibulum
17 Thalamus
18 Claustrum
19 Ansa leticularis
20 Vertriculus tertius et hypothalamus
21 Arteria basilaris et pons
22 Cortex lobi temporalis
23 Colliculus inferior
24 Colliculus superior
25 Aqueductus cerebri
26 Nucleus ruber
Potongan kronal melalui otak setinggi commisura anterior. 27 Substantia nigra
28 Pedunculus cerebri
Potongan 1.
29 Nervus trochlearis (N. IV)
30 Substantia grisea
31 Nucleus nervi oculomotorii
32 Serabut nervus oculomotorius (N. III)
33 Vermis cerebelli
34 Ventriculus quartus
35 Formatio retricularis
36 Pons et fibrae pontis transversae
37 Nucleus emboliformis
(Nucleus interoisitus anterior)
38 Nucleus dentatus
39 Pedunculus cerebellaris medius
40 Plexus choroideus
41 Nucleus nervi hypoglossi dalam fossa
rhomboidea
42 Fasciculus longitudinalis medialis
43 Nervus trigeminus (N. V)
44 Nucleus olivaris inferior
45 Fibrae corticosponales et fibrae arcutae
cerebri
46 Ventriculus quartus et plexus choroideus
47 Nuclei vestibulares
48 Nucleus et tractus solitarius
49 Pedunculus cerebellaris inferior
50 Formatio reticularis
51 Lemniscus medialis
52 Nucleus cuneatus (Burdach)
53 Canalis centralis
54 Tractus pyramidalis
55 Flocculus cerebelli
56 Hemispherium cerebelli et pia mater
57 Arbor vitae cerebelli
58 Nucleus gracilis (Goll)
59 Recessus lateralis plexus choroidei
ventriculi quarti
60 Arteria cerebelli posterior inferior
61 Plexus choroideus ventriculi lateralis

Potongan koronal melalui otak setinggi ventriculus tertius


dan adhaesio interthalamica. Potongan 2.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 117

Otak: Potongan Koronal dan Melintang 117

10
1
61
61
25

36

Potongan koronal melalui otak setinggi colliculus inferior


(dilihat dari posterior). Potongan 3. Potongan melintang rhombencephalon setinggi oliva
(dilihat dari inferior). Potongan 6.

Potongan melintang melalui medulla oblongata


dan cerebellum (dilihat dari inferior). Potongan 7.

Potongan melintang mesencephalon setinggi coliculus


superior (dilihat dari superior). Potongan 4.
1 2 3

6
7

Potongan melintang melalui rhombencephalon setinggi Belahan kanan otak. Memperlihatkan tempat-
pons (dilihat dari inferior). Potongan 5. tempat pemotongan.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 118

118 Otak: Potongan Horizontal

Potongan horizontal melalui kepala. Potongan horizontal melalui kepala.


Potongan 1. Potongan 2.

1 Kulit kepala
2 Calvaria (diploe cranii)
3 Falx cerebri
4 Substantia grisea (cortex cerebri)
3 5 Dura mater
6 Substantia alba cerebri
7 Arachnoidea mater et pia mater beserta pembuluh darah
8 Spatium subdurale (sedikit melebar karena otak mengecil)
9 Sinus sagittalis superior
10 Cornu anterius ventriculi lateralis
11 Septum pellucidum
12 Plexus choroideus
13 Thalamus
14 Splenium corporis callosi
15 Lobus paretalis
16 Lobus frontalis
17 Arteria cerebri anterior
18 Genu corporis callosi
19 Nucleus caudatus
20 Pars centralis ventriculi lateralis
21 Stria teminalis
22 Lobus occipitalis

MRI Scan kepala manusia setinggi potongan 2.


104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 119

Brain: Horizontal Sections 119

1 Nucleus caudatus
2 Lobus insularis (insula)
3 Nucleus lentiformis
4 Claustrum
5 Capsula externa
6 Capsula interna
7 Thalamus
8 Sinus sagitalis inferior
9 Sinus sagitalis superior
10 Kulit kepala
11 Falx cerebri
12 Calvaria (diploe cranii)
13 Genu corporis callosi
14 Cornu anterius ventriculi lateralis
15 Septum pellucidum
16 Columna fornicis
17 Plexus choroideus ventriculi tertii
18 Splenium corporis callosi
19 Lobang masuk cornu inferius ventriculi lateralis
20 Radiatio optica
21 Ventriculus tertius

Potongan horizontal melalui kepala setinggi ventriculus


tertius, capsula interna, dan nuclei di dekatnya.
Potongan 3.

MRI Scan setinggi gambar di atas. Potongan sagital melalui kepala. Diperlihatkan
Potongan 3. tempat-tempat potongan horizontal.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 120

120 Otak: Potongan Horizontal

1 Genu corpolis callosi


2 Caput nuclei caudati
3 Putamen
4 Claustrum
5 Globus pallidus
6 Ventriculus tertius
7 Thalamus
8 Corpus pineale
1 9 Splenium corporis callosi
10 Plexus choroideus ventriculi
lateralis
2
11 Cornu anterius ventriculi lateralis
3 12 Cavum septi pellucidi
13 Septum pellucidum
4 14 Crus anterius capsulae internae
15 Columna fornicis
5 16 Capsula externa
6 17 Lobus insularis (insula)
7 18 Genu capsulae internae
19 Crus posterius capsulae internae
8 20 Cornu posterius ventriculi lateralis
21 Commissura anterior
9 22 Radiatio optica
23 Falx cerebri
10
24 Sinus maxillaris
25 Letak tuba auditiva
26 Cavitas tympani
27 Meatus acusticus externus
28 Medulla oblongata
29 Ventriculus quartus
30 Cerebellum (hemispherium
sinistrum)
31 Articulatio temporomandibularis
32 Membrana tympanica
33 Basis cochleae
34 Cellulae mastoidae
Potongan horizontal melalui otak, menunjukkan nuclei subcorticales
35 Sinus sigmoideus
dan capsul interna. Potongan 1.
36 Vermis cerebelli
37 Massa intermedia

Potongan horizontal melalui kepala. Potongan 2. Potongan horizontal melalui kepala. Potongan 4.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 121

Otak: Potongan Horizontal 121

1 Palpebra superior (tarsus superior)


2 Lensa
3 Sinus ethmoidalis
4 Nervus opticus (N. II)
5 Arteria carotis interna
6 Infundibulum et glandula pituitaria (hypophysis)
7 Lobus temporalis
8 Arteria basilaris
9 Pons (Potongan melintang batang otak)
10 Aqueductus cerebri (permulaan verticulus quartus)
11 Vermis cerebelli
12 Sinus rectus
13 Sinus transversus
14 Septum nasi
15 Bulbus oculi (sclera)
16 Cavitas nasi
17 Musculus rectus lateralis
18 Sinus sphenoidalis
19 Nervus oculomotorius (N. III)
20 Tentorium cerebelli
21 Kulit kepala
22 Calvaria
23 Lobus occipitalis
24 Area striata (korteks penglihatan).

Potongan horizontal melalui kepala. Potongan 3

Potonngan sagital melalui kepala. Diperlihatkan


Potongan horizontal melalui kepala. (CT scan.) Potongan 3. tempat-tempat potongan secara horizontal.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 122

122 Organum Vestibulocochleare, Alat Pendengaran dan Keseimbangan

Potongan longitudinal melalui os temporale kanan I. Terlihat telinga luar, telinga tengah, tulang-tulang pendengaran, dan tuba.
(dilihat dari anterior).

Auris externa
1 Auricula
2 Lobulus auriculae
3 Helix
4 Tragus
5 Meatus acusticus externus

Auris media
6 Membrana tympanica
7 Malleus
8 Incus
9 Stapes
10 Cavitas tympani
11 Processus mastoideus
12 Tuba auditiva
13 Musculus tensor tympani

Auris interna
14 Ductus Semicircularis anterior
15 Ductus semicircularis posterior
16 Ductus semicircularis lateralis
17 Cochlea
18 Nervus vestibulocochlearis (N. VIII)
19 Pars petrosa ossis temporalis

Struktur-struktur tambahan
20 Ligamentum mallei superius
21 Eminentia arcuata
22 Arteria carotis interna
23 Permukaan anterior pyramis dan dura
mater
Alat pendengaran dan keseimbangan kanan (dilihat dari anterior). 24 Stapes
Gambar skematik). 25 Musculus levator veli palatini
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 123

Organum Vestibulocochleare, Alat Pendengaran dan Keseimbangan 123

4
5
6

Potongan longitudinal melalui telinga luar, tengah dan dalam sebelah kanan II. Cochlea dan canales semiciculares telah
dipotong (dilihat dan anterior).

1 Tegmen tympani
2 Canalis semicicularis lateralis
16 3 Nervus Facialis (N. VII)
4 Incus
17 5 Malleus
6 Meatus acusticus externus
7 Cavitas tympani et membrana
tympanica
18
8 Nervus vestibulocochlearis (N. VIII)
9 Canalis semicircularis anterior
10 Ganglion geniculi et nervus petrosus
19 major
11 Cochlea
12 Stapes
20 13 Musculus tensor tympani
21 14 Tuba auditiva
15 Musculus levator veli palatini
16 Area nervi facialis
17 Area vestibularis superior
18 Crista transversa
19 Foramen singulare
20 Tractus spiralis foraminosus (tempat
keluar radix cochlearis nervi
vestibulocochlearis)
21 Basis cochleae
Meatus acusticus internus, sisi kiri. Sebagian tulang telah diangkat untuk
memperlihatkan dasar meatus.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 124

124 Organum Vestibulocochleare, Alat Pendengaran dan Keseimbangan

Potongan longitudinal melalui telinga luar, tengah, dan dalam III. Diseksi lebih dalam menunjukkan nervus facialis dan nervus
petrosus minor dan major (dilihat dari anterior).

1 Canalis semicircularis anterior (dibuka)


2 Canalis semicircularis posterior
3 Canalis semicircularis lateralis (dibuka)
4 Nervus facialis (N. VII) dan chorda tympani
5 Meatus acusticus externus
6 Auricula
7 Nervus facialis (N. VII)
8 Nervus trigeminus (N.V)
9 Dasar tulang meatus acusticus internus
10 Arteria carotis interna dengan sinus cavernosus
1 Helix 11 Cochlea
2 Fossa scaphoidea 12 Nervus facialis (N.VII) et ganglion geniculi
3 Fossa triangularis 13 Nervus petrosus major
4 Concha 14 Nervus petrosus minor
5 Antihelix 15 Cavitas tympani
6 Tragus 16 Tuba auditiva
7 Antitragus 17 Musculus levator veli palatini
8 Incisura intertragica 18 Arteria carotis interna, vena jugularis interna
Auricula kanan (dilihat dari lateral). 9 Lobulus auriculae 19 Processus styloideus
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 125

Organum Vestibulocochleare: Os Temporale 125

1 Canalis semicircularis anterior (merah)


2 Canalis semicircularis posterior
(kuning)
3 Canalis semicircularis lateralis (hijau)
4 Fenestra vestibuli
1 5 Fenestra cochleae
2 6 Cavitas tympani
3 7 Processus mastoideus
4 8 Fissura petrotympanica (sonde merah:
5 chorda tympani)
6
9 Lamina lateralis processus pterygoidei
10 Cellulae mastoideae
11 Canalis facialis (biru)
12 Foramen ovale
13 Canalis caroticus (merah)
7 14 Anulus tympanicus
15 Pars petromastoidea ossis temporalis
16 Pars squamosa ossis temporalis
17 Sutura squamomastoidea
18 Processus zygomaticus ossis
temporalis
19 Incisura tympanica
20 Promontorium
Os temporale dextrum (dilihat dari lateral). Pars petrosquamosa sebagian 21 Cupula cochleae
dibuang untuk memperlihatkan canales semicirculares. 22 Canalis spiralis cochleae et basis
cochleae
23 Recessus epitympanicus
24 Ossicula auditus et cavitas tympani
1 25 Recessus hypotympanicus
2 26 Canaliculus chordae tympani
3 (sonde hijau)
28 27 Proccesus mastoideus
28 Canaliculus nervi stapedii (merah)
26 4
29 Cochlea
29
11 30 Canaliculus mastoideus (sonde merah)
5
10
13
30

12
27

Os temporale dextrum (dilihat dari lateral). Cellulae mastoideae


dan canalis facialis dibuka. Ketiga canales semicirculares dipotong.

16

18

17
19
4
15
10 20
5
14

Os temporale dextrum pada bayi baru lahir Potongan frontal melalui pars petrosa. (CT scan.)
(dilihat dari lateral).
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 126

126 Organum Vestibulocochleare: Auris Media, Telinga Tengah

1 Caput mallei
2 Ligamentum mallei anterius
3 Tendo musculi tensoris tympani
4 Manubrium mallei
5 Crus breve incudis
6 Crus longum incudis
7 Chorda tympani
8 Processus lenticularis
9 Membrana tympanica

Membrana tympanica dengan malleus dan incus


(permukaan dalam; sisi kanan).

1 Antrum mastoideum
2 Canalis semicircularis lateralis (dibuka)
3 Canalis facialis
4 Stapes et tendo musculi stapedii
5 Cellulae mastoideae
6 Chorda tympani (bagian intrakranial)
7 Nervus petrosus major
8 Musculus tensor tympani (processus
cochleariformis)
9 Nervus petrosus minor
10 Arteria tympanica anterior
11 Arteria meningea media
12 Tuba auditiva atau tuba auditoria
13 Promontorium et plexus tympanicus
14 Fenestra cochleae
Cavitas tympani, dinding medial. Meatus acusticus externus dan dinding lateral
cavitas tympani dengan incus. Malleus dan membrana tympanica dibuang;
cellulae mastoideae dibuka (sisi kiri).

1 Membrana tympanica
2 Chorda tympani (bagian intrakranial)
3 Lantai meatus acusticus externus
4 Nervus facialis et canalis facialis
5 Incus
6 Caput mallei
7 Fossa mandibularis
8 Spina ossis sphenoidalis
9 Chorda tympani (bagian ekstrakranial)
10 Processus styloideus

Membrana tympanica (permukaan lateral). Meatus acusticus


externus dan canalis facial dibuka untuk memperlihatkan
chorda tympani (diperbesar ~ 1.5 x) (sisi kiri).
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 127

Organum Vestibulocochleare: Auris Media, Telinga Tengah 127

2
3

4
5

6 Potongan frontal melalui pars


petrosa ossis temporalis sinistri
setinggi cochlea (dilihat dari
posterior). Posisi membrana tympanica
ditunjukkan dengan garis putus-putus

Dinding medial cavitas tympani dan


hubungannya dengan struktur-struktur
di telinga dalam, nervus facialis, dan
pembuluh darah di dekatnya (gambar
skematik.) Potongan frontal melalui os
temporale dextrum (dilihat dari anterior).

1 Permukaan anterior pyramis 10 Canalis caroticus 20 Ductus semicicularis posterior


2 Antrum mastoideum 11 Processus pterygoideus 21 Stapes et musculus stapedius
3 Canalis semicircularis lateralis 12 Ductus semicircularis anterior 22 Foramen stylomastoideum
4 Processus cochleariformis 13 Nervus facialis 23 Recessus hypotympanicus
5 Meatus acusticus externus 14 Ganglion geniculi 24 Vena jugularis interna
6 Fossa jugularis 15 Nervus petrosus major 25 Promontorium et plexus
7 Foramen lacerum 16 Nervus petrosus minor tympanicus (posisi cochlea)
8 Apex partis petrosae 17 Arteria carotis interna 26 Musculus tensor tympani
9 Posisi cochlea (modiolus dengan 18 Cellulae mastoideae 27 Tuba auditiva
crista spiralis ossea) 19 Ductus semicircularis lateralis
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 128

128 Organum Vestibulocochleare: Ossicula Auditus, Tulang-Tulang Pendengaran

Rangkaian tulang-tulang pendengaran di dalam


telinga dalam, sisi kiri (dilihat dari anterior-lateral.)

Cavitas tympani dengan malleus, incus, dan stapes,


sisi kiri (dilihat dari lateral). Membrana tympanica Tulang-tulang pendengaran (terpisah)
dibuang, antrum mastoideum dibuka.

Malleus Telinga dalam (labyrinthus)


1 Caput mallei 17 Canalis semicircularis lateralis
2 Collum mallei 18 Canalis semicircularis anterior
1 3 Processus lateralis 19 Canalis semicircularis posterior
4 Manubrium mallei 20 Crus commune
21 Ampulla
6 Incus 22 Pangkal ductus
5 Facies articularis dengan endolymphaticus
malleus 23 Utriculus
6 Crus longum 24 Sacculus
7 Crus breve 25 Incus
13
8 Corpus incudis 26 Malleus
4 9 Processus lenticularis 27 Stapes
28 Cochlea
15 Stapes
10 Caput stapedis
14 Cavitas tympani
11 Collum stapedis
29 Recessus epitympanicus
16 12 Crura anterius et posterius
30 Antrum mastoideum
13 Basic stapedis
31 Chorda tympani
Dinding- dinding cavitas 32 Tendo musculi stapedii
tympani 33 Fenestra cochleae
14 Membrana tympanica
Posisi dan pergerakan tulang-tulang 15 Promontorium
pendengaran (gambar skematik). 16 Recessus hypotympanicus
cavitas timpani
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 129

Organum Vestibulocochleare: Auris Interna, Telinga Dalam 129

1 Ampulla (canalis 15 Cupula cochleae


semicicularis anterior) 16 Meatus acusticus externus
2 Recessus ellipticus 17 Cellulae mastoideae
3 Aqueductus vestibuli 18 Cavitas tympani et
4 Recessus sphericus fenestra cochleae (sonde)
5 Cochlea 19 Meatus acusticus externus
6 Basis cochleae 20 Canalis facialis
7 Canalis semicircularis 21 Basis cochleae et canalis
anterior musculotubarius
8 Crus commune 22 Malleus et incus
9 Canalis semicircularis 23 Stapes
lateralis 24 Membrana tympanica
10 Ampulla ossea posterior 25 Cavitas tympani
11 Canalis semicircularis 26 Aqueductus cochleae
posterior 27 Saccus endolymphaticus
12 Fenestra cochleae 28 Ductus endolymphaticus
13 Ampulla ossea lateralis 29 Macula utriculi
14 Fenestra vestibuli 30 Macula sacculi
Cetakan labyrinthus kanan (dilihat dari posterior-medial).

17
15

5 11

16

Cetakan labyrinthus kanan (dilihat dari lateral). Cetakan labyrinthus dan cellulae mastoideae.
Ukuran hidup (dilihat dari posterior).

27

28

7
8
11

9
21
22
14 29
23 30
12
16
24
25
5

26

Diseksi labyrinthus osseus in situ. Canales semicirculares Alat pendengaran dan keseimbangan. Panah: arah
dan ductus cochlearis dibuka. gelombang suara. Biru = ductus perilymphaticus (gambar
skematik; dari Lütjen-Drecoll, Rohen, Innenansichten des
menschlichen Körpers, 2010.)
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 130

130 Organum Vestibulocochleare: Auris Interna, Telinga Dalam

Labyrinthus osseus, pars petrosa ossis temporalis (dari atas). Di kiri: canalis semicircularis dibuka, dikanan: tertutup.
Panah: meatus acusticus internus.

1 Canalis facialis et semicanalis tubae auditvae 9 Canalis semicircularis posterior 16 Fossa temporalis
2 Area vestibularis superior 10 Sulcus sinus sigmoidei 17 Fenestra vestibuli
3 Foramen ovale 11 Sinus sigmoideus 18 Promontorium
4 Foramen lacerum 12 Cavitas tympani 19 Processus zygomaticus
5 Cochlea 13 Tuba auditiva 20 Fenestra cochleae
6 Vestibulum 14 Cellulae mastoideae 21 Processus mastoideus
7 Canalis semicircularis anterior 15 Nervus facialis (N. VII) et nervus
8 Canalis semicircularis lateralis vestibulocochlearis (N. VIII)

16

Labyrinthus osseus (dilihat dari lateral kiri). Sebagian pars Telinga dalam. Diagram yang memperlihatkan letak
tympanica ossis temporalis dibuang; canalis semicircularis terbukan. labyrinthus membranaceus dan cavitas tympani.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 131

Organum Vestibulocochleare: Jalur dan Daerah Pendengaran 131

1 Ventriculus lateralis sinister


et corpus callosum
2 Thalamus
3 Corpus pineale(epiphysis)
4 Colliculus superior
5 Velum meduilare anterius
et pedunculus cerebellaris superior
6 Fossa rhomboidea
9 7 Nervus vestibulocochlearis (N.VIII)
8 Stria cochlearis posterior et
10 pedunculus cerebellaris inferior
11 9 Lobus insularis
1 10 Nucleus caudatus et thalamus
12 11 Lobus temporalis (gyrus temporalis
2 superior) (daerah pusat-pusat
13
pendengaran)
3 12 Gyri temporales tranversi
4 14 (Heschi) (daerah pusat-pusat
15
16 pendengaran primer)
17 13 Radiatio acustica capsulae intemae
14 Corpus geniculatum laterale et
5
18 radiatio optica (dipotong)
6 15 Corpus geniculatum mediale
et brachium colliculi inferioris
7 19
8 16 Colliculus inferior
7 17 Pedunculus cerebi
18 Lemniscus lateralis
19 Pedunculus cerebellaris medius
24 20 Nucleus cochlearis dorsalis
(posterior)
21 Nucleus cochlearis ventralis
Diseksi batang otak (truncus encephali) yang memperlihatkan jalur pendengaran. (anterior)
Cerebellum dan bagian posterior kedua hemisfer sudah dibuang (dilihat dari dorsal). 22 Olivia inferior et tractus olivo-
cochlearis (Rasmussen) (merah)
23 Ganglion spirale
24 Obex
25 Lobus frontalis
26 Lobus temporalis
27 Gyrus temporalis medius (daerah
pusat-pusat pendengaran tersier)
28 Corpus trapezoideum

25

26
9

12

11
27

Jalur pendengaran gambar skematik, bandingkan dengan gambar di Area-area pendengaran di hemispherium
atas). Merah = jalur turun (eferen) (tractus olivocochlearis sinistrum (dilihat dari superior lateral). Bagian
Rasmussen); hijau dan biru = jalur naik (aferen) lobus frontalis dan lobus parietalis telah dibuang.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 132

132 Organum Visuale (Alat Penglihatan) et Orbita

1 Os frontale
2 Os nasale
3 Os lacrimale
4 Processus frontalis maxillae
5 Foramina ethmoidalia anterius
et posterius
6 Ala minor ossis sphenoidalis
et canalis opticus
7 Fissura orbitalis superior
8 Ala major ossis sphenoidalis
9 Processus orbitalis ossis palatini
10 Lamina orbitalis ossis ethmoidalis
11 Fissura orbitalis inferior
12 Sulcus infra-orbitalis
13 Canalis nasolacrimalis
14 Os zygomaticum
15 Sinus frontalis
16 Musculus rectus superior
17 Corpus adiposum orbitae
18 Nevus opticus (N. II)
19 Sclera
20 Musculus rectus inferior
21 Periorbita et maxilla
Tulang-tulang orbita kiri (dinyatakan dengan warna yang berbeda). 22 Sinus maxillaris
23 Musculus levator palpebrae
superioris
24 Fornix conjunctivae superior
25 Tarsus superior
26 Tarsus inferior
27 Fornix conjunctivae inferior
28 Musculus obliquus inferior
29 Musculus rectus lateralis
30 Musculus rectus medialis
31 Musculus obliquus superior
32 Septum nasi
33 Concha nasalis media
34 Concha nasalis inferior
35 Spatium episclerale
36 Arteria opthalmica
37 Cornea
38 Lens
Potongan frontal melalui bagian posterior orbita.

Potongan sagital melalui orbita dan bola mata. (Kanan: MRI scan.)
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 133

Organum Visuale (Alat Penglihatan) et Orbita: Bulbus Oculi (Bola Mata) 133

Potongan horizontal mata manusia (2x). Segmen anterior bola mata (dilihat dari posterior).
Lensa yang tampak buram adalah artefak.

Susunan bola mata. Memperlihatkan


tunica vasculosa bulbi (gambar
skematik.)

1 Cornea et camera anterior


2 Iris et lens
3 Zona penglihatan antara epitel kornoa dan epitel
konjungtiva
4 Conjunctiva bulbi
5 Corpus ciliare
a Processus ciliares (pars plicata)
b Corona ciliaris (pars plana)
6 Zonula ciliaris
7 Ora serrata
8 Corpus vitreum
9 Retina
10 Choroidea
11 Sclera
12 Discus nervi optici
13 Dura mater et spatium subarachnoideum
14 Nervus opticus (N. II)
15 Lens (polus posterior)
16 Equator lentis
17 Lens (polus anterior)
18 Sinus venosus sclerae (canalis Schlemm)
19 Musculus ciliaris
20 Vena vorticosa
21 Arteria ciliaris posterior longa
22 Epitel berpigmen retina
23 Arteria et vena centralis retinae
24 Arteriae ciliares posteriores breves
25 Musculus externus bulbi oculi
26 Arteria ciliaris anterior
Lens (dilihat dari depan). 27 Iris
Lens (dilihat dari
Perhatikan efek
ekuator), polus anterior
pembesarannya.
di sebelah kanan.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 134

134 Organum Visuale Et Orbita: Pembuluh Darah Mata

12

13
14

15

16

17

18

Fundus oculi kanan normal (terima kasih kepada Prof. Okamura,


Bagian Mata Universitas Kumamoto, Jepang).
Perhatikan, arteri lebih kecil dan tipis daripada vena. Segmen anterior mata manusia (terima kasih kepada Prof.
Naumann, Bagian Mata Universitas Erlangen, Jerman).
Perhatikan iris yang diwarnai (16) dan lokasi lensa di belakang
iris (14).

1 Arteriae ethmoidales (anterior et posterior)


2 Arteriae ciliares posteriores longa et brevis
3 Nervus opticus et arteria ophthalmica
4 Arteriae centralis retinae
5 Arteriae retinae
6 Arteria supratrochlearis
7 Arteria supra-orbitalis
Angiografi fluoresens mata kanan; pembuluh-pembuluh retina. 8 Arteria dorsalis nasi
Mata yang sama dengan di atas. (Terima kasih kepada Prof. 9 Arteria ciliaris anterior
Okamura, Bagian Mata Universitas Kumamoto,Jepang). 10 Arteriae iridis
11 Lens
6 12 Plica iridis
13 Margo pupilliaris iridis
14 Polus anterior lentis
1 15 Anulus iridis minor
7 16 Anulus iridis major
9 17 Limbus corneae
8 18 Sclera
19 Arteriola et venula temporalis retinae superior
10 20 Arteriola et venula nasalis retinae superior
2 11 21 Arteriola macularis superiror
22 Discus nervi optici
3 23 Arteriola macularis inferior
9
24 Arteriola et venula temporalis retinae inferior
4
25 Fovea centralis et macula lutea
25
26 Arteriola temporalis superior


5 27 Arteriola nasalis superior
retinae
28 Arteriola nasalis inferior
29 Arteriola temporalis inferior

Diagram arteria ophthalmica dan cabang-cabangnya.


104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 135

Organum Visuale Et Orbita: Musculi Externi Bulbi Oculi 135

Diagram skematik otot-otot ekstra-okular. Kerja otot-otot ekstraokular. Orbita kiri (dilihat dari anterior)
Orbita kanan (dari atas). Musculus levator
palpebrae superiosis sudah dipotong. A = Musculus rectus superior D = Musculus rectus lateralis
B = Musculus obliquus inferior E = Musculus rectus inferior
C = Musculus rectus medialis F = Musculus obliquus superior

Orbita kiri dengan bola mata dan otot ekstra-okular


(dilihat dari anterior). Palpebrae, conjunctiva, dan
apparatus lacrimalis sudah dibuang.

1 Musculus obliquus superior et 12 Musculus levator palpebrae


cellulae ethmoidales superioris
2 Musculus rectus medialis 13 Musculus rectus superior
3 Trochlea 14 Nervus opticus (N. II)
Orbita kanan dengan bola mata serta otot-otot 4 Tendo musculi obliqui (pars extracranialis)
ekstraokular (dilihat dari atas). Atap orbita dibuang, superioris 15 Musculus rectus lateralis
musculus rectus superior dan musculus levator 5 Musculus rectus superior 16 Canalis nasolacrimalis
palpebrae superioris sudah dipotong. 6 Cornea 17 Musculus obliquus inferior
7 Bulbus oculi 18 Os nasale
8 Chiasma opticum 19 Maxilla
9 Nervus opticus (N. II) 20 Foramen infra-orbitale et
(pars intracranialis) nervus infra-orbitalis
10 Arteria carotis interna 21 Os zygomaticum
11 Anulus tendineus communis 22 Musculus rectus inferior
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 136

136 Organum Visuale Et Orbita: Musculi Externi Bulbi Oculi

Musculi externi bulbi oculi (otot-otot bola mata) dan saraf-sarafnya (mata kiri dilihat dari lateral). Musculus rectus dipotong dan dilipat.

Orbita kiri dan otot-otot bola mata (dilihat dari Misculi bulbi (otot-otot ekstraokular) (dilihat dari antero-lateral).
anterior). Bola mata diangkat.

1 Nervus supra-orbitalis 13 Nervus trochlearis (N. IV)


2 Cornea 14 Nervus ophthalmicus (N. v1) et nervus maxillaris (N. v2)
3 Insertio musculi recti lateralis 15 Trochlea et tendo musculi obliqui superioris
4 Bulbus oculi (sclera) 16 Musculus obliquus superior
5 Musculus obliquus inferior 17 Musculus rectus medialis
6 Musculus rectus inferior et ramus inferior nervi oculomotorii (N. III) 18 Musculus levator palpebrae superioris
7 Nervus infra-orbitalis 19 Musculus rectus superior
8 Musculus rectus superior et nervuslacrimalis 20 Musculus rectus inferior
9 Nervus opticus (N. II) 21 Cartilago alaris majoris
10 Musculus rectus lateralis 22 Nervus supra-orbitalis et musculus levator palpebrae superioris
11 Ganglion ciliare et nervus abducens (N. VI) 23 Musculus levator labii superioris
12 Nervus oculomotorius (N. III)
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 137

Organum Visuale Et Orbita: Jalur dan Area Penglihatan 137

Diseksi jalur penglihatan (dilihat dari inferior). Polus frontalis di sebelah atas,
mesencephalon dibelah.

1 Stria olfactoria medialis 15 Tractus olfactorius


2 Trigonum olfactorium 16 Nervus opticus (N. II)
3 Stria olfactoria lateralis 17 Infundibulum
4 Substantia perforata anterior 18 Commissura anterior
5 Nervus oculomotorius (N. III) 19 radiatio optica (genu)
6 Mamillary body 20 Tractus opticus
7 Pedunculus cerebri 21 Fossa interpeduncularis et
8 Corpus geniculatum laterale substantia perforata posterior
9 Corpus geniculatum mediale 22 Nervus trochlearis (N. IV)
10 Pulvinar thalami 23 Substantia nigra
11 Radiatio optica 24 Aqueductus cerebri
12 Splenium corporis callosi 25 Area striata (korteks visual)
(fibrae commissurales) 26 Stria occipitalis [Gennari]
13 Cuneus 27 Gyrus areae striatae Potongan frontal area striata setinggi area
14 Bulbus olfactorius 28 Sulcus calcarinus striata dalam lobus occipilatis.
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 138

138 Organum Visuale Et Orbita: Jalur dan Area Penglihatan

1 Palpebra superior
2 Cornea
3 Bulbus oculi (sclera, retina)
4 Discus nervi optici
5 Nervus opticus (N. II)
6 Chiasma opticum
7 Recessus infundibuli (hypothalamus)
8 Corpus amygdaloideum
9 Substantia nigra et crus cerebri
10 Aqueductus cerebri
11 Vermis of cerebelli
12 Falx cerebri
13 Musculus rectus lateralis
14 Canalis opticus
15 Arteria carotis interna
16 Tractus opticus
17 Hippocampus
18 Cornu inferius ventriculli lateralis
19 Tentorium cerebelli
20 Radiatio optica [Gratiolet]
21 Korteks visual (cortex striatum et area
calcarina)
22 Lens
23 Bulbus oculi
24 Cellulae ethmoidales
25 Nervus opticus et dura mater
26 Pedunculus cerebralis
27 Aqueductus mesencephali
28 Vermis cerebelli

Potongan horizontal melalui kepala setinggi chiasma opticum


dan area striata (dilihat dari atas). Perhatikan hubungan dari
infundibulum hypothalami ke chiasma opticum

A
C
C
B

Potongan horizontal melalui kepala manusia Diagram jalur penglihatan dan jalur refleks cahaya.
(MRI scan, bantuan dari Prof. W. J. Huk, Erlangen, Jerman).
Panah = cabang-cabang utama circulus arteriosus Willisi
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 139

Organum Visuale Et Orbita: Jalur dan Area Penglihatan 139


29 Musculus rectus lateralis
30 Musculus rectus medialis
31 Musculus temporalis
32 Hypophysis (glandula pituitaria)
33 Mesencephalon
34 Nervi ciliares (longus et breve)
35 Ganglion ciliare
36 Nervus oculomotorius (N. III)
37 Nucleus oculomotorius
accesorius
38 Colliculi mesencephali
39 Corpus callosum
40 Lapangan penglihatan
41 Retina
42 Corpus geniculatum laterale
43 Lobus frontalis
44 Nucleus caudatus
45 Musculus rectus medialis
46 Musculus rectus lateralis
47 Cutin
48 Diploe (cranium)
49 Dura mater
50 Thalamus
51 Arteria cerebri anterior
52 Nucleus caudatus
53 Sinus frontalis
Rekonstruksi 3-D sistem penglihatan manusia (MRI scan flash 40°, atas kebaikan 54 Capsula interna
Prof. Huk, Universitas Erlangen, Jerman). 55 Nucleus lentiformis (putamen)
56 Hippocampus
57 Lobus temporalis
(hemispherium sinistrum)

48
49
47

12

39
51

52 54
53
55
19
43
56
53

57

Diseksi batang otak in situ. Sebagian hemispherium dibuang (bandingkan dengan MRI
scan di atas).

Pada penglihatan binokular, lapang penglihatan (40) terhadap cahaya. Bila lesi-lesi pada chiasma merusak serabut
diproyeksikan pada bagian-bagian kedua-retina (biru dan merah dari retina bagian nasal yang bersilangan (B), kedua lapang
pada gambar). Di chiasma, serabut dari kedua bagian retina pandang temporal hilang (hemianopsia bitemporal). Bila
tersebut digabung membentuk tractus opticus kiri. Serabut dari kedua sudut lateral chiasma tertekan (C), serabut dari kedua
kedua mata tetap terpisah satu sama lain di sepanjang retina sebelah temporal yang tak bersilangan terganggu
jalur penglihatan sampai berakhir di area calcarina (21). sehingga lapang penglihatan nasal hilang (hemianopsia
Cedera pada jalur penglihatan menyebabkan cacat penglihatan binasal). Lesi-lesi di bagian belakang chiasma (D) (yaitu;
yang tergantung pada letak cederanya. Kerusakan pada satu tractus opticus, corpus geniculatum laterale, radiatio optica,
nervus opticus menyebabkan (A) kebutaan pada mata di atau korteks visual) menyebabkan kehilangan seluruh lapang
sisi yang sama yang disertai dengan kehilangan refleks pupil penglihatan dari sisi kontralateral (hemianopsia homonim).
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 140

140 Organum Visuale Et Orbita: Lapisan-lapisan Orbita

Lapisan superfisial orbita kiri (dilihat dari atas). Lapisan tengah orbita kiri (dilihat dari atas). Atap orbita
Atap orbita dan sebagian tentorium kiri dibuang. dibuang dan otot-otot ekstraokular bagian atas dipotong
dan dilipat

1 Ramus lateralis nervi frontalis 10 Nervus trochlearis (pars intracranialis) (N. IV) 19 Dorsum sellae
2 Glandula lacrimalis 11 Sinus frontalis 20 Nervus oculomotorius (N. III)
3 Vena lacrimalis 12 Musculus levator palpebrae superioris 21 Mesencephalon
4 Nervus lacrimalis 13 Cabang-cabang nervus supratrochlearis 22 Tendo musculi obliqui superioris
5 Nervus frontalis 14 Bulbus olfactorius 23 Bulbus oculi
6 Musculus rectus superior 15 Musculus obliquus superior 24 Vena vorticosa
7 Fossa cranii media 16 Nervus trochlearis (pars intraorbitalis) (N. IV) 25 Nervi ciliares breves
8 Nervus abducens (N. VI) 17 Nervus opticus (pars intracranialis) (N. II) 26 Nervus opticus (pars extracranialis) (N. II)
9 Nervus trigeminus (N. V) 18 Glandula pituitaria et infundibulum 27 Ganglion trigeminale
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 141

Organum Visuale Et Orbita: Lapisan-lapisan Orbita 141

Lapisan tengah orbita kiri (dilihat dari atas), Atap orbita Lapisan dalam orbita kiri (dilihat dari atas). Nervus opticus sudah
dan otot-otot ekstraokular bagian atas dibuang. dibuang.

28 Arteria ophthalmica 37 Trochlea 46 Nervus opticus 9selubung luar nervus opticus


29 Vena ophthalmica superior 38 Ramus medialis nervi supra-orbitalis dipotong)
30 Nervus nasociliaris 39 Musculus rectus medialis 47 Ganglion caliare
31 Musculus levator palpebrae superioris (dilipat) 40 Arteria et nervus ethmoidalis anterior 48 Nervus ophthalmicus (N. VI) (dipotong
32 Musculus rectus superioris (dilipat) 41 Nervus ciliaris longus dan dilipat)
33 Ramus lateralis nervi supra-orbitalis 42 Musculus obliquus superior et 49 Ramus inferior nervi oculomotorii et musculus
34 Nervus et arteria lacrimalis nervus trochlearis (N. IV) rectus inferior
35 Musculus rectus lateralis 43 Anulus tendineus communis 50 Ramus superior nervi oculomotorii
36 Arteria meningolacrimalis (beranastomosis) 44 Tractus olfactorius 51 Arteria carotis interna
dengan arteria meningea media) 45 Arteria basilaris et pons
104750_S_105_142_Kap_2_3:_ 04.01.2010 16:11 Uhr Seite 142

142 Organum Visuale Et Orbita: Apparatus Lacrimalis dan Kelopak Mata (Palpebrae)

1
12
2
7
7
2 8
3 9
3 9
4 4
17

6 10

11

Palpebrae (kelopak mata) dan apparatus lacrimalis. Apparatus lacrimalis mata kiri.
Bagian kelopak mata telah dibuang untuk memperlihatkan
bola matanya di bawahnya. Sinus maxillaris dibuka.

1 Musculus orbicularis oculi 10 Arteria et nervus infra-orbitalis


2 Canaliculus lacrimalis superior 11 Sinus maxillaris
3 Saccus lacrimalis 12 Gladula lacrimalis
4 Canaliculus lacrimalis inferior 13 Ligamentum palpebrale mediale
5 Ductus nasolacrimalis 14 Aponeurosis musculi levatoris palpebrae superioris
6 Concha nasalis inferior 15 Pars palpebralis musculi orbicularis oculi
7 Palpebra superior 16 Foramen infraorbitale
8 Bulbus oculi 17 Conjunctiva pelpebrae tarsi inferioris
9 Ligamentum palpebrale laterale

14

2 12
3 15
8
13
9
4

16

6 Apparatus lacrimalis mata


kiri (gambar skematik).
Merah = pars palpebralis
musculi orbicularis oculi.
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 143

Posisi Cavitas Oris et Cavitas Nasi 143

2.4 Cavitas Oris dan Cavitas Nasi


Selama proses evolusi, cavitas oris
dan cavitas nasi pada kepala
manusia terletak saling bertumpuk,
sehingga wajah berada pada bidang
frontal. Rongga hidung (cavitates
nasi) dipisahkan oleh septum nasi.
Rongga itu berisi tiga conchae,
tempat bermuara sinus ethmoidalis
1 dan sinus maxillaris. Di sebelah
posterior, kedua rongga hidung
2 bermuara ke nasopharynx melalui
choanae.
Rongga mulut (cavitas oris)
dipisahkan dari rongga hidung oleh
3
palatum. Saat mulut tertutup, rongga
4
mulut terisi penuh oleh lidah, yang
5
sangat mobil/mudah bergerak,
6 karena diperlukan untuk
7 pembentukan suara dan nyanyian.
8 Organ limfatik spesifik terletak di
pintu masuk nasopharynx baik di
9
10 rongga hidung maupun mulut untuk
melindungi tractus digestivus dari
infeksi. Tractus respiratorius dan
tractus digestivus saling bersilangan
Potongan sagital median melalui kepala. Palatum
di dalam nasopharynx. Hal ini sangat
memisahkan rongga hidung dan rongga mulut. Basis cranii
membentuk sudut sekitar 1500 pada sella turcica (garis titik-titik)
penting untuk pembentukan suara.

1 Hypophysis (Glandula pituitaria)


di dalam fossa hypophysialis
2 Sinus frontalis
3 Concha nasalis media
4 Concha nasalis inferior
5 Palatum durum
6 Palatum molle
2 7 Pharynx dengan tuba auditiva
(tuba auditoria)
1 3 8 Lingua
4 9 Pharynx dengan tonsilla palatina
10 Mandibula
7 5
11 Larynx
6
9
8
10

11

Potongan sagital median melalui kepala (gambar skematik).


Lidah dibuang untuk memperlihatkan hubungan rongga mulut
dengan pharynx dan posisi tonsilla palatina.
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 144

144 Cavitas Nasi: Sinus Paranasales

1 Sinus sphenoidalis
2 Meatus nasi superior
3 Meatus nasi medius
4 Torus tubarius
5 Tonsilla pharyngea
6 Ostium pharyngeum tubae
auditivae
7 Plica salpingopharyngea
8 Reccesus pharyngeus
9 Palatum molle
10 Uvula
11 Sinus frontalis
12 Reccesus spheno-ethmoidalis
13 Concha nasalis superior
14 Concha nasalis media
15 Concha nasalis inferior
16 Vestibulum nasi
17 Meatus nasi inferior
18 Palatum durum
19 Sulcus arteriae meningeae
mediae et os parietale
(kuning)
20 Hiatus maxillaris
21 Proccesus perpendicularis
ossis palatini
22 Muara cellulae ethmoidales
23 Muara sinus frontalis
24 Lamina medialis processus
pterygoideus (merah)
25 Lamina horizontalis
processus palatini
Dinding lateral cavitas nasi, septum dibuang. 26 Cellulae ethmoidales
27 Sinus maxillaris
28 Septum nasi
29 Hamulus pterygoideus
30 Os nasale (putih
31 Processus frontalis
maxillae (ungu)
32 Processus palatinus
maxillae (ungu
33 Atrium nasi

Tulang-tulang cavitas nasi sinister, dilihat dari medial. Gambar skematik yang menunujukkan letak
sinus paranasales. Muara ditunjukkan dengan
panah.
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 145

Cavitas Nasi: Sinus Paranasales 145

Potongan median melalui kepala dengan cavitas nasi dan cavitas oris. concha nasalis media dan inferior sebagian telah
diangkat untuk menunjukkan muara-muara sinus paranasales.

1 Vena magna cerebri (Vena Galeni) 6 Tonsilla pharyngea


2 Tectum mesencephali 7 Cisterna cerebellomedullaris
3 Sinus rectus 8 Articulatio atlanto-axialis mediana
4 Sinus sphenoidalis 9 Medulla spinalis
5 Cerebellum 10 Pars oralis phyaryngis
11 Falx cerebri
12 Corpus callosum dan arteria cerebri
anterior
13 Sinus frontalis
14 Chiasma opticum et glandula pituitaria
15 Concha nasalis superior et bulla
ethmoidalis
16 Hiatus semilunaris
17 Muara-muara tambahan sinus maxillaris
dan tepi potongan concha nasalis media
18 Vestibulum nasi
19 Muara ductus nasolacrimalis
20 Concha nasalis inferior (dipotong)
21 Muara tuba auditiva
22 Canalis incisivus
23 Musculus levator veli palatina
24 Plica salpingopharyngea
25 Nervus lingualis et ganglion
submandibulare
26 Ductus submandibularis
27 Ductus nasofrontalis
28 Ductus nasolacrimalis
29 Recessus spheno-ethmoidalis
(dari Rosenmuller )
Dinding lateral cavitas nasi. muara-muara ditunjukkan 30 Plica salpingopalatina
dengan panah merah (gambar skematik)
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 146

146 Cavitas Nasi: Saraf dan Arteri

1 Nervus facialis (N. VII)


2 Arteria carotis interna et
plexus caroticus internus
3 Ganglion cervicale superius
4 Nervus vagus (N. X)
5 Truncus sympathicus
6 Nervus opticus (N. II) et
arteria ophthalmica
7 Nervus oculomotorius (N. III)
8 Arteria carotis interna et
sinus cavernosus
9 Sinus sphenoidalis
10 Nervus canalis pterygoidei
11 Ganglion ptyerygopalatinum
12 Arteria palatina descendens
13 Rami nasales posteriores
inferiores laterales et arteria
nasalis posterior lateralis et
arteria septi
14 Nervi palatini majores et
arteria palatina major
15 Nevi palatini minores et
arteriae palatinae minores
16 Cabang-cabang arteria
pharyngea ascendens
17 Arteria lingualis
18 Epiglottis
19 Arteria ethmoidalis anterior
20 Bulbus olfactorius
21 Tractus olfactorius
22 Nervus nasopalatinus
Saraf-saraf dinding lateral cavitas nasi. potongan sagital melalui kepala. 23 Choanae
sebagian membrana mukosa diangkat, canalyis pterygoideus dibuka. 24 Sinus Frontalis
25 Crista galli
26 Arteria et nervus ethmoidalis
anterior, et ramus nasalis
arteriae ethmoidalis anterioris
27 Septum Nasi
28 Arteria septalis
29 Crista septi nasi
30 Palatum durum
31 Tentorium cerebelli
32 Nervus trochlearis (N. IV)
33 Nervus trigeminus (N. V)
24 et radix motoria
25 34 Plexus caroticus internus
19 35 Nervus lingualis dan chorda
20 26 tympani
21 36 Musculus pterygoideus
51 medialis et lamina medialis
9 processus pterygoidei
27 37 Nervus alveolaris inferior
8
38 Truncus sympathicus
13 28 39 Nervus oculomotorius (N. III)
40 Nervi palatini
22 29 41 Lingua
42 Ganglion trigeminale
43 Nervus trigeminus (N. V)
55 44 Nervus facialis (N. VII)
23
45 Ganglion geniculatum
30
46 Foramen stylomastoideum
47 Musculus pterygoideus
medialis
64
41

Septum nasi. Diseksi saraf dan pembuluh darah


104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 147

Cavitas Nasi: Saraf dan Arteri 147

48 Nervus petrosus major


49 Nevrus maxillaris
24 50 Bulbus olfactorius
51 Nervi olfactorii
52 Rami nasales interni
nervi ethmoidalis
anterioris
53 Rami nasales
posteriores superiores
laterales
54 Rami nasales
posteriores superiores
laterales
55 Canalis incisivus et
nervus nasopalatinus
56 Nervus palatinus major
57 Nervus petrosus
profundus
58 Nervus mandibularis
59 Cavitas nasi et concha
nasalis inferior
60 Muara tuba auditiva
61 Musculus tensor veli
palatini
62 Musculus levator veli
palatini
63 Recessus pharyngeus
pada nasopharynx
64 Uvula
65 Arcus palatoglossus
66 Ramus tonsillaris
arteriae palatinae
ascendentis
67 Tonsila palatina
Saraf-saraf dinding lateral cavitas nasi. Carotid canal opened, Canalis caroticus dibuka, sebagian 68 Arcus palatopharyngeus
membran mukosa pharynx dan cavitas nasi diangkat.

Diseksi tonsilla palatina yang terletak pada dinding Saraf-saraf pada dinding lateral cavitas nasi. Corpus ossis
lateral nasopharynx (sisi kiri). Pangkal lidah dilipat. sphenoidalis tampak transparan (gambar skematik.)
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 148

148 Potongan melalui Cavitas Nasi et Cavitas Oris

Potongan horizontal melalui cavitas nasi, orbitae, dan lobi temporales otak setinggi kelenjar hipofisis (glandula pituitaria).

1 Cornea
2 Lens
3 Corpus vitreum (bulbus oculi)
4 Discus nervi optici
5 Musculus rectus medialis
6 Musculus rectus lateralis
7 Nervus opticus (N. II) et dura mater
8 Arteria carotis interna
9 Glandula pituitaria (hypophysis) et
infundibulum
10 Nervus oculomotorius (N. III)
11 Tarsus superior palpebrae
12 Fornix conjunctivae
13 Cavitas nasi
14 Sclera
15 Sinus ethmoidalis
16 Septum nasi
17 Sinus sphenoidalis
18 Lobus temporalis
19 Clivus
20 Fossa cranii media
21 Meatus acusticus externus
22 Sinus sagittalis superior
23 Falx cerebri
24 Musculus rectus superior et musculus
levator palpebrae superioris
25 Bulbus oculi et glandula lacrimalis
26 Musculus rectus inferior et obliquus inferior
27 Os zygomaticum
Potongan horizontal melalui kepala. CT scan. Balok = 28 Sinus maxillaris
2cm; Panah = fraktura. 29 Concha nasalis inferior
30 Palatum durum
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 149

Potongan melalui Cavitas Nasi et Cavitas Oris 149

22 36

23
37

24
38
25

26
27

28 16
29 28
30

31
39
32
40
33 41
34 42
35 43

Potongan koronal melalui kepala setinggi dens premoralis II Potongan koronal melalui kepala (MRI scan,
mandibulae. terima kasih kepada Prof. Heuck, Jerman). Perhatikan
keadaan rongga-rongga tengkorak.

31 Musculus longitudinalis superior linguae


32 Septum linguae
33 Musculus longitudinalis inferior linguae
34 Glandula sublingualis
35 Mandibula
36 Calvaria
37 Lobus frontalis cerebri et crista galli
38 Musculi recti lateralis et medialis
39 Musculus buccinator
40 Musculi verticalis et transversus linguae
41 Dens premoralis II mandibulae
42 Musculus buccinator
43 Platysma
44 Orbita et nervus opticus
45 Papillae fliformes
46 Foramen caecum linguae
47 Radix linguae (tonsilla lingualis)
48 Tonsilla palatina
49 Vallecula epiglottica
50 Vestibulum laryngis
51 Sulcus medianus linguae
52 Papillae fungiformes
53 Papillae foliatae
54 Papilla circumvaliata
55 Sulcus terminalis
56 Epiglottis
57 Cornu majus ossis hyoidei

Permukaan dorsal lidah dan aditus laryngis.


104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 150

150 Cavitas Oris, Rongga Mulut: Musculi

1 Cavitas nasi
2 Palatum durum
3 Labium superius et musculus obicularis
oris
4 Vestibulum oris
5 Dens incisivus
6 Labium inferius et musculus orbicularis
oris
7 Mandibula
8 Musculus genioglossus
9 Musculus geniohyoideus
10 Musculus digastricus,venter anterior
11 Musculus mylohyoideus
12 Os hyoideum
13 Nasopharynx
14 Palatum moile et uvula
15 Oropharynx
16 Radix linguae et tonsilla lingualis
17 Laryngopharynx
18 Epiglottis
19 Plica ary-epiglottica
20 Laryngopharynx bersambung
dengan oesophagus
21 Larynx

Potongan median-sagital melaui cavitas oris dan pharynx.

1 Cornu majus

2 Cornu minus 冧 Ossis hyoidei

3 Corpus

Os hyoideum (dilihat dari oblik-lateral). Os hyoideum (dilihat dari anterior).

Otot-otot lantai cavitas oris(dilihat dari superior). Diaphragma oris, otot-otot (permukaan inferior).
Dipotong di dasar.
1 Cornus minus et corpus ossis hyoidei 7 Musculus mylohyoideus
2 Musculus hyoglossus (dipotong) 8 Musculus digastricus, venter anterior
3 Ramus mandibulae et nervus alveolaris inferior 9 Os hyoideum
4 Musculus genioglossus 10 Mandibula
5 Musculus genioglossus (dipotong) 11 Musculus digastricus, tendo intermedia
6 Musculus stylohyoideus (dipotong)
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 151

Cavitas Oris, Rongga Mulut: Musculi 151

Regiones parapharyngea dan sublingualis. Persarafan lidah. Bagian lateral wajah dan mandibula dibuang, rongga
mulut dibuka. Panah: ductus submandibularis.

1 Processus styloideus 14 Musculus thyrohyoideus


2 Musculus styloglossus 15 Musculus sternothyroideus
3 Musculus digastricus, venter posterior 16 Oesophagus
4 Nervus vagus (N. X) 17 Ductus parotideus (dipotong)
1
5 Nervus lingualis (N. V3) 18 Musculus buccinator
2
6 Nervus glossopharyngeus 19 Musculus constrictor pharyngis superior
3
7 Ganglion submandibulare 20 Lidah (lingua)
10
8 Musculus hyoglossus 21 Cabang-cabang terminal nervus lingualis
9 Nervus hypoglossus (N. XIII) 22 Mandibula (dipotong)
24 10 Musculus stylohyoideus 23 Musculi genioglossus et geniohyoideus
27 11 Ramus internus nervi laryngei 24 Musculus mylohyoideus (dipotong dan
14 superioris (cabang nervus vagus, dilipat)
12
26
tidak tampak) 25 Musculus sternohyoideus
15 12 Musculus constrictor pharyngis 26 Cartilago thyroidea
medius 27 Os hyoideum
13 Musculus omohyoideus (dipotong) 28 Trachea
28

Musculi supra- dan infrahyoideus


dan pharynx (gambar skematik).
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 152

152 Cavitas Oris: Trigonum Submandibulare

1 Glandula parotidea et vena


retromandibularis
2 Musculus
sternocleidomastoideus
3 Vena retromandibularis et
glandula submandibularis et
10
musculus stylohyoideus
1 4 Nervus hypoglossus (N. XII) et
11
arteria lingualis
5 Nervus vagus (N. X) et vena
2
jugularis interna
12 6 Arteria laryngea superior
3
7 Arteria carotis externa,
4 13 musculus thyroidea superior
8 Arteria carotis communis et
5 14 radix superior ansae cervicalis
6 9 Musculi omohyoideus dan
7 15 sternohyoideus
10 Musculus masseter et ramus
8
marginalis mandibularis nervi
16
9 facialis
11 Arteria et vena facialis
12 Mandibula et arteria et vena
submentalis
13 Nervus mylohyoideus
Trigonum submandibulare, diseksi superfisial. Sisi kanan (dilihat dari inferior). 14 Ductus submandibularis,
Glandula submandibularis dilipat. glandula sublingualis, et musculus
digastricus (venter anterior)
15 Musculus mylohyoideus
(sisi kanan)
16 Musculus mylohyoideus sinister
et musculus digastricus sinister
(venter anterior)
17 Musculus hyoglossus et arteria
10 lingualis
18 Nervus lingualis
19 Nervus hypoglossus (N. XII)
11 20 Musculus geniohyoideus
21 Musculus digastricus dexter,
venter anterior
22 Glandula et ductus
22
submandibularis
15
4
18
5 17
19
20
7 16

21

Trigonum submandibulare, diseksi profundus. Sisi kanan (dilihat dari inferior). Musculus
mylohyoideus dipotong dan dilipat untuk menunjukkan nervus linguali dan nervus hypoglossus.
104750_S_143_153_Kap_2_4:_ 04.01.2010 16:16 Uhr Seite 153

Cavitas oris: Glandulae Salivariae 153

1 Musculus pterygoideus medialis


2 Papilla sublingualis
3 Ductus submandibularis
4 Glandula sublingualis
5 Nervus lingualis
6 Nervus hypoglossus (N. XIII)
7 Musculus mylohyoideus
8 Musculus geniohyoideus
9 Musculus digastricus, venter
anterior
10 Nervus alveolaris inferior
11 Chorda tympani
12 Arteria carotis interna
13 Glandula parotidea
14 Ligamentum sphenomandibulare
15 Nervus vagus (N. X)
16 Nervus glossopharyngeus (N. IX)
17 Arteria temporalis superficialis
et arteria pharyngea ascendes
18 Musculus styloglossus
19 Musculus digastricus, venter
posterior
20 Arteria facialis
21 Glandula submandibularis
22 Arteria carotis externa
23 Arteria lingualis
24 Musculus constrictor pharyngis
medius
25 Ligamentum stylohyoideum
26 Musculus hyoglossus
27 Arteria lingualis profunda
28 Epiglottis
29 Os hyoideum
30 Musculus buccinator
Cavitas oris (dilihat dari dalam). lidah dan dinding pharynx dibuang 31 Lingua
32 Mandibula (dipotong)
33 Ductus parotideus
34 Musculus masseter
35 Papillae sublinguales dextra
et sinistra

13

33

34
30

20
31 5
3
35 21 13
4 33
6
7

32 34
3
4
7

21

Diseksi glandulae salivariae majores. sebagian mandibula sisi Letak glandulae salivariae majores di
kiri dan musculus buccinator di buang untuk memperlihatkan sekitar cavitas oris
cavitas oris (dilihat dari lateral bawah).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 154

154 Organisasi dan Regiones Colli

2.5 Leher dan Organ-Organ di dalam Leher


Di sisi depan leher, terdapat trachea dan larynx,
yang tersembung ke cavitas nasi melalui pharynx.
Di belakang trachea terdapat oesophagus, yang
1 bersambung ke rongga mulut (cavitas oris) juga
melalui pharynx.
2
Glandula thyroidea terletak di sebelah anterior
trachea, sementara arteria carotis dan vena
jugularis bersama-sama dengan nervus vagus
terletak di sebelah lateral, menyatukan kepala
dengan organ-organ thorax dan ekstremitas atas.
4 3 Di bawah musculus sternocleidomastoideus,
saraf-saraf spinal bagian leher membentuk
plexus cervicales dan plexus brachiales yang
5 masing-masing memberikan persarafan ke leher
dan ekstremitas atas.

Anatomi regional leher (dilihat dari anterior). Otot-otot yang


terletak di sebelah anterior dan dinding dada sudah dihilangkan

1 Glandula submandibularis
2 Os hyoideum
3 Larynx (cartilago thyroidea)
4 Saraf dan pembuluh darah leher (arteria carotis, vena
jugularis interna, dan nervus vagus)
5 Glandula thyroidea
6 Trachea
2 7 Arcus aortae

Organ-organ di leher (dilihat dari antgerior, gambar


skematik). Trunkus-trunkus arteri utama ditandai dengan
warna merah.
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 155

Organisasi dan Regiones Colli 155

1 Septum nasi
2 Uvula
3 Musculus genioglossus
4 Mandibula
5 Musculus geniohyoideus
6 Musculus mylohyoideus
7 Os hyoideum
8 Cartilago thyroidea
9 Mandubrium sterni
10 Sinus sphenoidalis
11 Nasopharynx
12 Oropharynx
13 Epiglottis
14 Laryngopharynx
15 Musculus arytenoideus
16 Plica vocalis
17 Cartilago cricoidea
18 Trachea
19 Vena brachiocephalica sinistra
20 Thymus
21 Oesophagus

Potongan median melalui kepala dan leher orang dewasa.


Perhatikan letak larynx pada orang dewasa yang rendah bila dibanding
dengan larynx neonatus (bandingkan dengan gambar bawah).

4 1

2
5

3
7

Regiones et Trigona di Leher


(gambar skematik).

1 Regio cervicalis posterior


2 Regio cervicalis lateralis
3 Trigonum supraclaviculare
4 Trigonum submandibulare
5 Trigonum caroticum Potongan median melalui kepala dan leher neonatus. Perhatikan
6 Regio cervicalis anterior larynx yang letaknya tinggi hingga epiglottis hampir mencapai uvula
7 Fossa jugularis (bandingkan dengan gambar atas).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 156

156 Musculi colli (Musculi Cervicis), Otot-otot Leher

1 Mandibula
2 Os hyoideum
1 3 Musculus thyroideus
4 Musculus sternothyroideus
5 Glandula thyroidea
7 6 Costa II
7 Musculus digastricus, venter
anterior
8 8 Musculus mylohyoideus (dan
2 raphe mylohyoidea)
9 Musculus omohyoideus
10 Cartilago thyroidea
11 Musculus sternocleidomastoideus
9 12 Musculus sternohyoideus
13 Clavicula
3 14 Musculus subclavius
15 Musculus digastricus, venter
10 posterior
11 16 Musculus stylohyoideus
17 Musculi scaleni
12 18 Musculus trapezius
4
13
19 Costa I
20 Scapula
5 21 Trachea
22 Manubrium sterni
14

Otot-otot leher (musculi colli).(dilihat dari anterior) musculus sternocleidomastoideus


dan musculus sternohyoideus sebelah kanan dipotong dan dilipat.

1
7 7
8
15 2
16
9
Otot-otot leher rumit dan sangat canggih. Ada dua
10
12 11 kelompok otot utama yang dapat dibedakan
4 menurut fungsinya. Satu kelompok tersusun dari
21
11
18 otot-otot yang menghubungkan kepala dengan os
17 hyoideum dan larynx. Kelompok otot kedua
18 13
13
menghubungkan kepala dan rangka iga.
14
19
Musculus sternocleidomastoideus menjadi garis
19
20 22 batas antara trigonum cervicale anterior dan
trigonum cervicale posterior.
Otot-otot leher (musculi colli) (dilihat dari anterior, gambar skematik).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 157

Musculi Colli (Musculi Cervicis), Otot-otot Leher 157

1 Musculus sternohyoidei et musculus


thyrohyoideus
2 Larynx 1
3 Cartilago cricoidea
4 Vena jugularis interna, arteria carotis 2
communis, et nervus vagus (n.X)
5 Oesophagus 3
6 Corpus vertebrae cervicalis 4
7 Arteria vertebralis 5
8 Medulla spinalis
9 Musculus scalenus posterior 6
10 Deep muscles of the neck 7
11 Trapezius muscle
12 Omohyoid muscle 8
13 Thyroid gland
14 Sternocleidomastoid muscle 9
15 Longus colli and longus capitis
16 Nervus spinalis cervicalis 10
17 Arteria et vena vertebralis, et foramen
transversarium
18 Radices ventralis et dorsalis nervi spinalis
cervicalis 11
19 Trachea
20 Truncus symphaticus
21 Tuberculum anterior processus trans-
versi et origo musculi scaleni anterioris
et origo musculi scaleni posterioris
22 Facies superior processus articularis
23 Processus spinosus Potongan aksial setinggi discus intervetralis antara vertebra cervicalis ke-5 dan
ke-6 (dilihat dari inferior).

12 1
19
13 5
2
14 4
15
20
16 21
6 6
17
17
22 14
18 8 8

10
10 23

11 11

Organisasi leher (potongan aksial glandula thyroidea; Potongan aksial leher setinggi vertebra cervicalis ke-4
gambar skematik). (MRI scan; dari Heuck et al., MRT- Atlas, 2009).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 158

158 Larynx: Cartilagines et Os Hyoideum

1 Epiglottis
2 Cornu minus ossis hyoidei
3 Cornu majus ossis hyoidei
4 Ligamentum thyrohyoideum
5 Corpus ossis hyoidei
6 Cornu superius cartilaginis
thyroideae
7 Ligamentum thyro-epiglotticum
8 Conus elasticus
9 Ligamentum cricothyroideum
10 Cartilago thyroidea
10 11 Cartilago cricoidea
12 Trachea
13 Cartilago corniculata
14 Cartilago arytenoidea
15 Ligamentum crico-
arytenoideum posterius
16 Articulatio cricothyroidea
17 Articulatio crico-arytenoidea
12

Cartilages laryngis dan os Cartilagines laryngis dan os hyoideum


hyoideum (dilihat dari anterior). (dilihat dari posterior)

2 1 Os hyoideum
1 2 Epiglottis
3 Membrana thyrohyoidea
3 4 Cartilago thyroidea
4
5 Ligamentum vocale
12 6 Conus elasticus
4
5
7 Cartilago arytenoidea
7
7 8 Cartilago cricoidea
9 6 9 Articulatio crico-arytenoidea
13
10 Articulatio cricothyroidea
14
11 Cartilagines tracheales
10 12 Cartilago corniculata
15 8
13 Processus muscularis
cartilaginis arytenoideae
14 Processus vocalis cartilaginis
arytenoideae
16 15 Laminae cartilaginis cricoideae
16 Arcus cartilaginis cricoideae

Cartilages laryngis (dilihat dari Cartilagines et ligamenta laryngis


anterior). Cartilago thyroidea (dilihat dari lateral).
digambar sebagai bagan.
1 Ligamentum vocale
2 Ligamentum thyrohyoideum
laterale
3 Cornu majus ossis hyoidei
4 Epiglottis
5 Cartilago thyroidea
6 Cartilago corniculata
7 Cartilago arytenoidea
8 Arculatio crico-arytenoidea
9 Artilucatio cricothyroidea
10 Cartilago cricoidea
11 Trachea

Cartilagines laryngis (dilihat dari Cartilagines laryngis (dilihat


belakang miring). dari belakang miring).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 159

Larynx: Cartilagines et Os Hyoideum 159

Cartilago thyroidea (dilihat dari lateral). Cartilago thyroidea (dilihat dari anterior).

1 Cornu superius 4 Tuberculum thyroideum inferius


2 Tuberculum thyroideum superius 5 Cornu inferius
3 Lamina cartilaginis thyroidae 6 Incisura thyroidea superior

1 Atlas
2 Axis
3 Vertebrae cervicales (C2-C7)
4 Mandibula
5 Os hyoideum
6 Cartilago thyroidea
7 Cartilago arytenoidea
8 Cartilago cricoidea
9 Epiglottis
10 Cartilagines tracheales
11 Costae I
12 Manubrium sterni

Posisi larynx pada leher (dilihat dari oblik lateral).


(Gambar skematik.)
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 160

160 Larynx: Musculi Laryngis

1 Musculus hyoglossus
2 Os hyoideum
3 Epiglottis
4 Membrana thyroidea
1 5 Cornu superius
cartilaginis thyroideae
2 6 Nervus laryngeus superior
2 7 Musculus arytenoideus
2
3 transversus
6 3 8 Musculus crico-
4 arytenoideus posterior
4 1 9 Musculus trachealis
5 10 10 Plica ary-epiglottica
5
6 11 Musculus thyro-epiglotticus
2
11 6 12 Cartilago thyroideae
13 Musculus crico-
12 arytenoideus lateralis
7 14 Cartilago cricoidea
12 15 Facies articularis
18
13 7 19 cartilaginis thyroideae
8
16 Nervus laryngeus inferior
14 20
(cabang nervus recurrens)
15 8 13 17 Trachea
14 18 Cartilago arytenoidea
16 19 Ligamentum vocale
16
17
20 Musculus vocalis (bagian
9 17 dari musculus thyro-
arytenoideus)
21 Musculus thyrohyoideus
22 Musculus cricothyroideus
23 Radix linguae
24 Tuberculum cuneiforme
25 Tuberculum corniculatum
Musculi laryngis (dilihat dari lateral). Musculi laryngis (dilihat dari lateral) 26 Musculus ary-epiglotticus
sebagian cartilago thyroidea (12) dan Separuh cartilago thyroidea (12) dibuang.
musculus thyro-arytenoideus dibuang. Diseksi ligamentum vocale.

23

2
3

10
1
24 5
2 26 2
25
4 6 12 3

7 5

21 18
8 7 12
12
19

8 13
16 15
22
14 9

17 9 17

Musculi laryngis et larynx Musculi laryngis et larynx Kerja otot-otot intrinsik larynx
(dilihat dari depan). (dilihat dari belakang). (Gambar skematik).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 161

Larynx: Ligamentum Vocale 161

1Os hyoideum
2Epiglottis
3Cartilago thyroidea
4Cartilago cricoidea
5Ligamentum Vocale
6Ligamentum
thyrohyoideum
7 Cartilago arytenoidea
8 Cartilago corniculata
9 Plica vocalis
10 Plica vestibularis
11 Plica ary-epiglottica
12 Incisura interarytenoidea
13 Mandibula
14 Musculus digastricus, venter
anterior
15 Musculus mylohyoideus
16 Lobus pyramidalis
glandulae thyroidae
17 Musculus sternohyoideus et
Cartilagines laryngis (dilihat dari atas). Glottis in vivo (dilihat dari atas).
musculus sternothyroideus
18 Arteria carotis communis
19 Vena jugularis interna
20 Rima glottidis
13 21 Musculus sternocleido-
14 mastoideus
15 22 Musculus arytenoideus
transversus
16 23 Pharynx et musculus
constrictor pharyngis
17 inferior
24 Ventriculus laryngis
3 25 Musculus vocalis
9 20 26 Trachea
27 Cornu superius
7 21
cartilaginis thyroideae
22 28 Radix linguae
(tonsilla lingualis)
23
18 29 Recessus priformis
30 Musculus vocalis
19 31 Musculus crico-
arytenoideus lateralis
Potongan horizontal melalui larynx setinggi plicae vocales (dilihat dari atas). 32 Glandula thyroidea

28
2

29

3
10
24
5 30
31
25 4 20

32
26

26

Potongan sagital melalui larynx Potongan koronal melalui larynx dan trachea
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 162

162 Larynx: Nervi (Saraf)

Larynx dan persarafannya (dilihat dari Persarafan larynx (Gambar skematik).


posterior). Diseksi nervi laryngei superior et
1 Musculus scalenus anterior
inferior.
2 Musculi scaleni medius et posterior
Pharynx sudah dibuka. 3 Nervus laryngeus recurrens dexter
4 Arteria subclavia dextra
5 Truncus brachiocephalicus
6 Arcus aortae
7 Os hyoideum
8 Ramus internus nervi laryngei superioris
9 Membrana thyrohyoidea
10 Ramus externus nervi laryngei
superioris
11 Nervus vagus (N. X)
12 Cartilago thyroidea
13 Musculus cricothyroideus
14 Trachea
15 Nervus laryngeus recurrens sinister
16 Oesophagus
17 Arteria subclavia sinistra
18 Arteria carotis communis sinistra
19 Costa II
20 Lingua
21 Ganglion cervicale superius
22 Truncus sympathicus
23 Musculus constrictor pharyngis inferior
24 Arteria thyroidea inferior
25 Nervus glossopharyngeus (N. IX)
26 Nervus laryngeus superior
27 Epiglottis
28 Musculus crico-arytenoideus posterior
et cartilago cricoidea
29 Ramus laryngeus inferior nervi laryngei
reccurentis
30 Glandula thyroidea
31 Arteria thyroidea superior
32 Truncus thyrocervicalis
33 Arteria thoracica interna
34 Nervus phrenicus
35 Nervus hypoglossus
36 Arteria transversa cervicis
37 Ganglion cervicale medium
38 Nervi cardiaci cervicalis medii
(cabang dari truncus sympathicus)
Larynx dan organ-organ dalam thorax (dilihat dari depan). Diseksi nervi vagus 39 Ligamentum arteriosum
et laryngeus recurrens.
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 163

Larynx et Cavitas Oris 163

Larynx et cavitas oris (dilihat dari posterior). Membrana mucosa pada sisi kanan pharynx sudah dibuang.

18 Ulvula et palatum molle


1 Mesencephalon (colliculus inferior) 9 Plica ary-epiglottica
19 Musculus palatopharyngeus
2 Fossa rhomboidea et medulla oblongata 10 Nervus vagus
20 Arteria carotis externa
3 Nervus vestibulocochlearis et nervus facialis 11 Recessus piriformis
21 Epiglottis
4 Nervus glossopharyngeus 12 Glandula thyroidea et
22 Ramus internus nervi laryngei
nervus vagus, et nervus accessorius arteria carotis communis
superioris
5 Arteria occipitalis et musculus digastricus 13 Oesophagus
23 Nervus laryngeus inferior
(venter posterior) 14 Nervus trochlearis
24 Ansa cervicalis
6 Ganglion cervicale superius 15 Condyius occipitalis
7 Arteria carotis interna 16 Cavitas nasi (choana)
8 Cavitas oris (lingua) 17 Nervus accessorius
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 164

164 Pharynx

1 Colliculus inferior mesencephali


2 Colliculus facialis di dasar fossa rhomboidea
3 Nervus vestibulocochlearis et nervus facialis
4 Nervus glossopharyngeus
5 Nervus vagus
6 Nervus accessorius
7 Nervus hypoglossus
8 Fascia pharyngobasilaris
9 Musculus constrictor pharyngis superior
10 Truncus sympathicus et ganglion cervicale
superius (digeser ke medial)
11 Musculus constrictor pharyngis medius
12 Cornu majus ossis hyoidei
13 Musculus constrictor pharyngis inferior
14 Nervus trochlearis
15 Meatus acusticus internus dengan nervus
facialis et nervus vestibulocochlearis
16 Foramen jugulare et nervus glossopharyngeus
et nervus vagus et nervus accessorius
17 Condylus occipitalis
18 Arteria occipitalis
19 Musculus digastricus, venter posterior
20 Nervus accessorius (pars extracranialis)
21 Nervus hypoglossus (pars extracranialis)
22 Arteria carotis externa
23 Ramus sinus carotici nervi vagi
24 Arteria carotis interna
25 Sinus caroticus et glomus caroticum
26 Nervus vagus
27 Glandula thyroidea
28 Oesophagus
29 Choanae
30 Lamina medialis processus pterygoidei
31 Foramen lacerum
32 Tuberculum pharyngeum
33 Palatum durum
34 Foramina palatina majus et minus
35 Hamulus pterygoideus
36 Lamina lateralis processus pterygoidei
37 Canalis pterygoideus
38 Foramen ovale
39 Fossa mandibularis
Pharynx dan saraf parapharynx dalam kaitannya dengan 40 Canalis caroticus
batang otak (dilihat dari belakang). 41 Processus styloideus et foramen
stylomastoideum

Permukaan inferior tengkorak.


Garis merah = garis besar musculus
constrictor pharyngis superior yang
bersambung dengan musculus orbicularis
oris (Gambar semiskematik).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 165

Pharynx 165

1 Arteria pharyngea ascendens


2 Plexus pharyngeus
3 Nervus accessorius
4 Ganglion cervicale superius trunci
sympathici
5 Nervus laryngeus superior
6 Glomus caroticum et ramus sinus
carotici
7 Nervus vagus sinster (N. X)
8 Arteria carotis communis et ramus
cardiacus cervicalis superior nervi
vagi
9 Nervus glossopharyngeus (N. IX)
10 Nervus hypoglossus (N. XII)
11 Nervus facialis (N. VII)
12 Musculus digastricus, venter posterior
13 Musculus constrictor pharyngis medius
14 Nervus vagus dexter (N. X)
15 Truncus sympathicus
16 Vena jugularis interna
17 Musculus constrictor pharyngis
inferior
18 Larynx
19 Musculus buccinator
20 Palatum molle et glandulae palatine
21 Tonsilla palatina
22 Uvula
23 Pharynx (pars oralis)
24 Glandula parotidea
25 Musculus longus capitis
26 Articulatio atlanto axialis mediana et
arcus anterior atlantis
27 Dens axis
28 Medula spinalis
29 Dura mater
Saraf dan pembuluh darah parapharynx. Pharynx dilihat dari dorsal. 30 Papilla incisiva
31 Vestibulum oris
32 Musculus masseter
33 Mandibula
34 Canalis mandibulae dengan
pembuluh darah dan saraf
35 Musculus pterygoideus medialis
36 Arteria carotis externa
37 Arteria carotis interna
38 Atlas
39 Arteria vertebralis
40 Musculus splenius capitas
41 Musculus semispinalis capitis

Potongan melintang kepala dan leher setinggi atlas (dilihat dari bawah).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 166

166 Pharynx: Musculi


1 Maxilla
2 Raphe pterygomandibularis
3 Musculus buccinator
4 Mandibula (dipotong)
5 Musculus depressor anguli oris
6 Musculus mylohyoideus
7 Musculus digastricus, venter
anterior
8 Os hyoideum
9 Cartilago thyroidea
10 Musculus cricothyroideus
11 Processus styloideus
12 Musculus pterygoideus medialis
(dipotong)
13 Musculus digastricus, venter
posterior
14 Musculus styloglossus
15 Musculus stylohyoideus
16 Pars thyropharingea musculi
constrictoris pharyngis inferioris
17 Musculus thyrohyoideus
18 Pars cricopharyngea musculi
constrictoris pharyngis inferioris
19 Oespohagus
20 Trachea
21 Dens molaris I maxillae
22 Lingua
23 Musculus longitudinalis inferior
linguae
24 Musculus genioglossus
25 Musculus constrictor
pharyngis superior
26 Nervus hypoglossus (N. XII)
27 Musculus hyoglossus
28 Nervus laryngeus superior et
Diseksi pharynx, musculi supra- et infrahyoidei. Sebagian mandibula dibuang. arteria laryngea superior
(dilihat dari lateral).

Diseksi pharynx, musculi supra- dan infrahyoidei. Cavitas oris dibuka (dilihat dari lateral).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 167

Pharynx: Musculi 167

1 Sella turcica
2 Meatus acusticus internus et pars
petrosa ossis temporalis
3 Fascia pharyngobasilaris
4 Raphe pharyngis
5 Musculus stylopharyngeus
6 Musculus constrictor pharyngis superior
7 Musculus digastricus, venter posterior
8 Musculus stylohyoideus
9 Musculus constrictor pharyngis medius
10 Musculus constrictor pharyngis inferior
11 Daerah bebas otot (segitiga Killian)
12 Oesophagus
13 Trachea
14 Glandula thyroidea et glandula
parathyroidea
15 Musculus pterygoideus medius
17 16 Cornu majus ossis hyoidei
17 Vena jugularis interna
18 Glandula parotidea
19 Nervus accessorius
20 Ganglion cervicale superius trunci
sympathici
21 Nervus vagus
22 Segitiga Laimer (daerah yang sering
terjadi diverticulum)
23 Musculus orbicularis oculi
24 Musculus nasalis
25 Musculus levator labii superioris
alaeque nasi
26 Musculus levator anguli oris
27 Musculus orbicularis oris
28 Musculus buccinator
29 Musculus depressor labii inferioris
30 Musculus hyoglossus
31 Musculus thyrohyoideus
32 Cartilago thyroidea
33 Musculus cricothyroideus
34 Raphe pterygomandibularis
35 Musculus tensor veli palatini
Musculi pharyngis, Otot-otot pharynx (dilihat dari posterior). 36 Musculus levator veli platini
37 Musculus depressor anguli oris
38 Musculus mentalis
39 Musculus styloglossus

23

24
35
25 36
26 6
27 34
28 8
9
39
37
29 5
38
30 16

10
31
32 22
33 12
13

Musculi pharyngis, Otot-otot pharynx Musculi pharyngis, Otot-otot pharynx


(dilihat dari posterior). (Gambar skematik) (dilihat dari lateral). (Gambar skematik)
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 168

168 Pembuluh Darah Kepala dan Leher: Arteriae

1 Ramus frontalis et ramus parietalis arteriae


temporalis superficialis
2 Arteria temporalis superficialis
3 Arteria occipitalis
4 Arteria maxillaris
5 Arteria vertebralis
6 Arteria carotis externa
7 Arteria carotis interna
8 Arteria carotis communis (dipotong)
9 Arteria cervicalis ascendens
10 Arteria thyroidea inferior
11 Arteria transversa colli dengan 2 cabangnya
(Arteria cervicalis superficialis dan arteria
dorsalis scapulae)
12 Arteria suprascapularis
13 Truncus thyrocervicalis
14 Truncus costocervicalis dengan 2 cabangnya (arteria
cervicalis profunda dan arteria intercostalis superior)
15 Arteria thoracica interna
16 Arteria axillaris
17 Arteriae supra-orbitalis et supratrochlearis
18 Arteria angularis
19 Arteria dorsalis nasi
20 Arteria transversa faciei
21 Arteria facialis
22 Arteria labialis superior
23 Arteria labialis inferior
24 Arteria submentalis
25 Arteria lingualis
26 Arteria thyroidea superior
27 Truncus brachiocephalicus

Arteri kepala dan leher. Diagram cabang-cabang


utama arteria carotis externa dan arteria subclavia

untuk halaman 169:


20 Arteria dorsalis scapulae


21 Plexus brachialis et arteria axillaris
1 Galea aponeurotica 22 Arteria thoraco-acromialis
2
3
Ramus frontalis
Ramus parietalis } arteriae temporalis
superficialis
23
24
Arteria thoracica lateralis
Nervus medianus (digeser) et musculus pectoralis minor
4 Musculus auricularis superior (dilipat)
5 Arteria et vena temporalis superficialis 25 Musculus occipitofrontalis, venter frontalis
6 Arteria temporalis media
26 Pars orbitalis musculi orbicularis oculi
7 Nervus auriculotemporalis
27 Arteria et vena angularis
8 Cabang-cabang nervus facialis (N. VIi)
9 Nervus facialis (N. ViI) 28 Arteria facialis
10 Arteria carotis externa di dalam fossa retromandibularis 29 Arteria labialis superior
11 Musculus digastricus, venter posterior 30 Musculus zygomaticus major
12 Ramus sternocleidomastoideus arteriae thyroideae 31 Arteria labialis inferior
superioris 32 Ductus parotideus
13 Truncus sympathicus et ganglion cervicale superius 33 Corpus adiposum buccae
14 Musculus sternocleidomastoideus (dipotong dan dilipat) 34 Arteria maxillaris
15 Clavicula (dipotong) 35 Musculus masseter
16 Arteria transversa colli 36 Arteria facialis et mandibula
17 Arteria cervicalis ascendens et nervus phrenicus 37 Arteria submentalis
18 Musculus scalenus anterior 38 Musculus digastricus, venter anterior
19 Arteria suprascapularis
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 169

Pembuluh kepala dan Leher: Arteriae 169

Cabang utama arteri di kepala dan leher (dilihat dari lateral). Dinding dada anterior dan clavicula sebagian
dibuang; musculi pectorales dilipat untuk memperlihatkan arteria subclavia dan arteria axillaris

39 Os hyoideum 46 Glandula thyroidea (lobus dexter)


40 Arteria carotis interna 47 Arteria vertebralis
41 Arteria carotis externa 48 Truncus thyrocervicalis
42 Arteria laryngea superior 49 Nervus vagus (N. X)
43 Arteria thyroidea superior 50 Ansa subclavia trunci sympathici
44 Arteria carotis communis 51 Truncus brachiocephalicus
45 Ansa thyroidea trunci sympathici et 52 Vena cava superior (dipotong)
arteria thyroidea inferior 53 Arcus aortae
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 170

170 Pembuluh Kepala dan Leher: Arteriae et Venae

1 Vena occipitalis
2 Vena temporalis superficialis
3 Musculus sternocleidornastoideus
31 4 Musculus trapezius
20 32 5 Vena jugularis interna
6 Vena jugularis externa
7 Vena subclavia
8 Vena cephalica
21 9 Venae supra-orbitales
10 Vena anguaris
33 11 Vena labialis superior
22
12 Vena labialis inferior
34
13 Vena facialis
23 35
14 Vena submentalis
15 Vena thyroidea superior
24 16 Vena jugularis anterior
17 Ductus thoracicus
56 36
25 18 Vena thyroidea inferior
19 Vena cava superior
26 20 Ramus occipitalis arteriae occipitalis
37 21 Arteria carotis interna
27
22 Plexus cervicalis
28 23 Nervus supraclavicularis
38 24 Nervus phrenicus et arteria
29 cervicalis ascendens pada
musculus scalenus anterior
30 25 Arteria cervicalis superficialis
26 Arteria dan nervus suprascapularis
27 Plexus brachialis et arteria
circumflexa humeri anterior
28 Fasciculus lateralis plexus branchialis
29 Arteria thoraco-acromialis
30 Arteria thoracica lateralis
Arteri-arteri kepala dan leher (dilihat dari anterior lateral). Clavicula, musculus, 31 Arteria temporalis superficialis
sternocleidomastoideus dan vena-vena sebagian dibuang; arteri diberi warna. 32 Arteria facialis transversa
33 Arteria facialis
34 Arteria carotis externa
35 Arteria thyroidea superior
9 36 Arteria carotis communis, nervus
vagus {N. X}, et glandula thyroidea
37 Truncus thyrocervicalis
10 38 Arteria subclavia et
musculus scalenus anterior
1
39 Glandula parotidea et nervus
11 facialis
40 Nervus auricularis major
2 12 41 Vena jugularis externa
3 13 42 Plexus brachialis
43 Vena cephalica
44 Vena et arteria axillaris
14
45 Vena brachiocephalica dextra
4
15 46 Vena cava superior
5 47 Pulmo dexter (dilipat)
6 48 Arteria et vena temporalis superficialis
16 49 Arteria et vena facialis
50 Ramus cervicalis nervi facialis
7 17 (N. VII) et glandula submandibularis
18 51 Vena jugularis interna,arteria
carotis communis, et musculus
8 omohyoideus
52 Vena jugularis anterior et glandula
thyroidea
19
53 Arcus venosus jugularis
54 Vena brachiocephalica sinistra
55 Pericardium cordis (letak atrium
dextrum)
56 Arteria transversa colli atau arteria
transversa cervicis
Vena kepala dan leher. Musculus sternocleidornastoideus dan dinding
thorax anterior sebagian dibuang. Perhatikan hubungan vena dengan
vena cava superior.
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 171

Pembuluh Kepala dan Leher: Venae 171

48

39
49

40

50

51

41

52
42

37 53

43

44

45
54
46

47
55

Vena kepala dan leher (dilihat dari anterior). Bagian dinding thorax, clavicula, dan musculus.
sternocleidornastoideus dibuang. Vena diberi warna biru, arteri diberi warna merah

Vena jugularis interna merupakan kelanjutan dari sinus dan vena jugularis interna membentuk vena brachio-cephalica
sigmoideus yang mengalirkan sebagian besar daerah vena sinistra. Perhatikan letak vena subclavia di depan musculus
yang berasal dari otak bersama-sama dengan cairan scalenus anterior, sedangkan arteria subclavia bersama-sama
cerebrospinal luar. Dengan bergabung dengan vena subclavia, dengan plexus brachialis terletak di belakang musculus
vena jugularis interna membentuk vena brachiocephalica scalenus anterior. Vena cep-halica bergabung dengan vena
dextra yang di sisi kanan langsung menuju vena cava axillaris dengan menyeberang masuk trigonum deltopectorale.
superior. Cara yang biasa dilakukan untuk memasukkan Vena subclavia tertambat kuat pada iga pertama {costa I},
sadapan (lead) dari alat pacu jantung menuju jantung adalah sehingga vena ini dapat ditusuk dengan jarum pada titik
melui vena cephalica. Di sisi kiri, ductus thoracicus bergabung tersebut {di bawah ujung sternal clavicula} untuk
dengan vena jugularis interna pada tempat vena subclavia. memasukkan kateter {jalur subclavia}.
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 172

172 Pembuluh Darah Kepala dan Leher: Pembuluh dan kelenjar Limfe

Nodi lymphoidei et ductus lymphatici colli, kelenjar getah bening dan pembuluh limfe leher, sisi kiri
oblik (dilihat dari lateral). Musculus sternocleidornastoideus dan dinding thorax kiri telah diangkat. Bagian
bawah vena jugularis interna telah dipotong dan disisihkan ke samping untuk memperlihatkan ductus thoracicus

1 Nodus parotideus superficialis 13 Arteria carotis communis 24 Vena jugularis interna


2 Glandula parotidea 14 Nodi supraclaviculares 25 Vena jugularis externa
3 Nervus auricularis magnus 15 Vena jugularis 26 Nodi lymphoidei jugulo-omohyoidei
4 Mandibula 16 Ductus thoracicus et vena jugularis interna 27 Plexus branchialis
5 Musculus digastricus, venter anterior 17 Arcus venosus jugularis 28 Vena cephalica
6 Vena facialis 18 Vena brachiocephalica sinistra 29 Truncus subclavius
7 Glandula submandibularis 19 Nodi mediastinales superiores 30 Nodi infraclaviculares
8 Nodi submentales 20 Nodi pre-auriculares 31 Vena subclavia
9 Arteria thyroidea superior 21 Nodi submandibulares 32 Pulmo
10 Cartilago thyroidea 22 Nodi cervicales superficiales 33 Arteria et vena thoracica interna
11 Musculus omohyoideus 23 Nodi lymphoidei jugulodigastrici et truncus
12 Musculus sternohyoideus jugularis
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 173

Pembuluh Kepala dan Leher: Pembuluh dan Kelenjar Limfe 173


Trigonum caroticum, sisi kiri
(dilihat dari lateral). Musculus
sternocleidomastoideus dilipat.
1 Musculus mylohyoideus et arteria facialis
2 Musculus digastricus, venter anterior
3 Musculus thyrohyoideus
4 Arteria carotis externa, arteria et vena
thyroidea superior
5 Musculus omohyoideus
6 Cartialgo thyroidea
7 Ansa cervicalis
8 Musculus sternohyoideus et arteria
thyroidea superior
9 Musculus stylohyoideus
10 Musculus digastricus, venter posterior
11 Musculus sternocleidomastoideus
(dilipat)
12 Nodi cervicales superficiales et
ramus sternocleidomastoideus arteriae
thyroideae superior
13 Os hyoideum et nervus hypoglossus
(N. XII)
14 Musculus splenius capitis et
musculus levator scapulae
15 Arteria laryngea superior et ramus
internus nervi laryngei superioris
6
16 Nervus accessorius (N. XI)
17 Plexus cervicalis
18 Vena jugularis interna
19 Vena facialis
20 Nodi submentales
21 Ductus thoracicus
22 Nodi retro-auriculares
23 Nodi parotidei
24 Nodi occipitales
25 Nodi submandibulares
26 Nodi lymphoidei
jugulodigastrici
27 Nodi lymphoidei
jugulo-omohyoidei
冧 nodi lymphoidei
cervicales profundi

28 Truncus jugularis
29 Truncus subclavius
30 Nodi infraclaviculares
31 Vena jugularis externa

Kelenjar getah bening dan vena


kepala dan leher. Garis putus-
putus = batas antara daerah-daerah
irigasi; panah: arah aliran limfe.
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 174

174 Regiones Colli: Regio Anterior

Regio anterior colli. Fascia superficialis dibuang.

1 Mandibula 5 Musculi infrahyoidei (musculus ster- 8 Musculus strenocleidomastoideus


2 Arteria et vena facialis nohyoideus, musculus sternothyroideus), 9 Glandula thyroidea
3 Musculus digastricus, venter et musculus omohyoideus 10 Submandibularis
anterior 6 Venae jugulares anteriores 11 Ramus colli nervi facialis
7 Vena jugularis externa


4 Musculus mylohyoideus 12 Nervus auricularis magnus
Rami
13 Nervi transversi colli cutanei
14 Nervi supraclaviculares laterales plexus
15 Nervi supraclaviculares dddff
intermedii
cervicalis
16 Nervi supraclaviculares mediales
17 Clavicula
18 Platysma
19 Lamina prevertebralis fasciae cervicalis,
yang membungkus musculus longus colli
20 Arteria et vena vertebralis
21 Musculi scaleni
22 Musculus trapezius
23 Lamina superficialis fasciae cervicalis
24 Lamina pretrachealis fasciae cervicalis
25 Lamina prevertebralis fasciae cervicalis et truncus
sympathicus
26 Vagina carotica dengan arteria carotis communis,
vena jugularis interna, dan nervus vagus
27 Pars cervicalis trunci sympathici
28 Vagina carotica

Potongan melintang leher setinggi glandula


thyroidea. Perhatikan letak ketiga laminae
fasciae cervicalis (23, 24, 25).
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 175

Regiones Colli: Regio Anterior 175

Regio anterior colli dengan trigonum cervicale anterius . Lamina pretrachealis fasciae cervicalis dan musculus
sternocleidomastoideus sinister dibuang.

1 Musculus mylohyoideus
2 Musculus digastricus, venter anterior
3 Arteria facialis
4 Glandula submandibularis
5 Nervus auricularis magnus
6 Vena jugularis interna et arteria carotis communis
7 Nervus transversus colii et musculus omohyoideus
8 Musculus sternohyoideus et arteria thyroidea
superior
9 Musculus sternocleidomastoideus (caput sternalis)
10 Musculus sternocleidomastoideus sinister (dilipat)
11 Musculus sternocleidomastoideus (caput clavicularis)
et nervi supraclaviculares laterales
12 Nervi supraclaviculares intermedii
13 Nervi supraclaviculares medialis
14 Mandibula
15 Os hyoideum
16 Nodi cervicales superficiales
17 Arteria thyroidea superior sinistra et arteria carotis
externa sinistra
18 Cartilago thyroidea
19 Musculus omohyoideus (venter superior)
20 Vena jugularis interna et rami ansae cervicalis
21 Glandula thyroidea et vena thyroidea inferior
22 Musculus digastricus, venter posterior
23 Musculus stylohyoideus
Musculi supra- et infrahyoidei (gambar skematik). 24 Musculus sternohyoideus
25 Musculus sternothyroideus
104750_S_154_176_Kap_2_5:_ 04.01.2010 16:22 Uhr Seite 176

176 Regiones Colli: Regio Anterior

1
13

2 14

15
3

4
16
5
6
7
17
8

9
18

19
20
10 21
22
11
23

12

Regio colli anterior. Musculi sternocleidomastoidei dan clavicula kiri sudah diangkat. Diperlihatkan glandula
thyroidea dalam hubungannya dengan trachea, larynx, dan pembuluh-pembuluh leher.

17 7

20
10
24
27
28
25
29

26

30

31

Potongan melintang pada leher setinggi glandula thyroidea.


(MRI scan, terima kasih kepada Prof. Heuck, Munich).
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 177

Regiones Colli: Regio Anterior 177

1 Glandula submandibularis
2 Ramus cervicalis nervi facialis
{N. VII}
3 Plexus cervicalis
4 Nervi supraclaviculares medii
5 Ansa cervicalis
6 Plexus branchialis
7 Vena jugularis interna
8 Nervus phrenicus
9 Clavicula
10 Arteria carotis communis
11 Articulatio sternoclavicularis
dengan discus articularis
12 Manubrium sterni
13 Os hyoideum
14 Vena jugularis externa
15 Cartilago thyroidea
16 Musculus cricothyroideus
17 Glandula thyroidea
18 Musculus Subclavius
19 Nervus laryngeus reccurens
20 Trachea
21 Nervus vagus (N. X)
22 Vena subclavia
23 Nervus pectoralis medius
24 Esophagus
25 Corpus vertebrae cervicalis
26 Medulla spinalis
27 Musculus
sternocleidomastoideus
28 Arteria vertebralis
29 Processus transversus
vertebrae cervicalis
30 Processus spinosus vertebrae
cervicalis
31 Musculus trapezius
32 Venae thyroideae inferiores
Regio colli anterior dan cavitas thoracis. Kedua clavicula, sternum, dan iga sudah diangkat. 33 Vena brachiocephalica sinistra
Vena-vena utama diberi warna biru. 34 Lobus superior pulmonis
sinistri
35 Arteria thoracica interna
36 Vena cava superior
37 Arteria thyroidea superior
38 Arteria thyroidea inferior
39 Truncus thyrocervicalis
40 Arteria subclavia
41 Arcus aortae

Regio colli anterior (gambar skematik). Anatomi regional


glandula thyroidea dengan pembuluh darahnya.
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 178

178 Regiones Colli: Regio Lateralis

Regio colli lateralis dengan trigonum cervicale posterius et trigonum caroticum.


Diseksi superfisial.

1 Glandula parotidea et 11 Arteria et vena facialis dan


nervus auricularis magnus ramus mandibulae nervi
2 Nervus occipitalis minor facialis
3 Venae jugulares interna et 12 Ramus colli nervi facialis et
externa glandula submandibularis
4 Vena retromandibularis et 13 Cartilago thyroidea
arteria carotis externa 14 Musculus omohyoideus
5 Nervus transversus colli 15 Musculus sternohyoideus
dan ramus comunicans ke 16 Musculus
ramus colli nervi facialis sternocleidomastoideus
6 Musculus trapezius et lamina 17 Nervi supraclaviculares
superficialis fasciae cervicalis mediales
7 Nervi supraclaviculares 18 Ramus marginalis
laterales mandibularis nervi
8 Nervi supraclavi culares facialis
19 Ramus cervicalis nervi
intermedii facialis dan ramus
9 Musculus pectoralis major communicans ke nervus
10 Ramus buccalis nervi facialis transversus colli
et musculus masseter Rami cutanei plexus cervicalis. Titik Erb ditunjuk dengan kepala
panah (gambar skematis).
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 179

Regiones Colli: Regio Lateralis 179

Regio colli lateralis dengan trigonum cervicale posterius et trigonum caroticum (dilihat dari lateral).
Diseksi superfisial. Lamina superficialis fasciae cervicalis sudah dibuang, untuk memperlihatkan
cabang-cabang plexus cervicalis dan vena subkutan.

1 Nervus occipitalis minor 15 Glandula parotidea


2 Vena jugularis interna 16 Mandibula
3 Musculus splenius capitis 17 Ramus cervicalis nervi facialis (N. VII)
4 Nervus auricularis magnus 18 Glandula submandibularis
5 Nodi submandibulares 19 Arteria carotis externa
6 Arteria carotis interna et nervus vagus (N.X) 20 Arteria thyroidea superior
7 Nervus accessorius (N. XI) 21 Nervus transversus cervicalis
8 Rami musculares plexus cervicalis 22 Radix anterior ansae cervicalis
9 Vena jugularis externa 23 Vena jugularis anterior
10 Nervi supraclaviculares laterales 24 Musculus omohyoideus
11 Nervi supraclaviculares intermedii 25 Musculus sternohyoideus
12 Arteria suprascapularis 26 Musculus sternocleidomastiodeus
13 Lamina pretrachealis fasciae cervicalis 27 Tendo intermedius musculi omohyoidei
14 Clavicula
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 180

180 Regiones Colli: Regio Lateralis

Leher, diseksi superfisial (dilihat dari lateral). Musculus sternocleidomastoideus dipotong dan dilipat untuk memperlihatkan
lamina pretrachealis fasciae cervicalis.

1 Musculus sternocleidomastoideus (dilipat) dan 9 Nervus auricularis magnus


cabang nervus accessorius (N. XI) 10 Nervus occipitalis minor
2 Arteria facialis 11 Musculus splenius capitis et musculus leavtor scapulae
3 Arteria carotis externa et arteria thyroidea superior 12 Musculus trapezius
4 Vena jugularis interna 13 Musculus scalenus medius et plexus brachialis
5 Nodi cervicales profundi et vena jugularis externa 14 Nervi supraclaviculares posteriores
6 Musculus omohyoideus et lamina pretrachealis fasciae cervicalis 15 Nervus supraclavicularis intermedius
7 Vena jugularis anterior 16 Clavicula et nervi supraclaviculares anteriores
8 Musculus pectoralis major 17 Musculus sternocleidomastoideus (dilipat)
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 181

Regiones Colli: Regio Lateralis 181

12

Leher, diseksi dalam (dilihat dari lateral). Vena jugularis interna dilipat untuk memperlihatkan arteria carotis dan nervus vagus.

1 Musculus stylohyoideus 13 Musculus digastricus, venter posterior


2 Arteria facialis et musculus mylohyoideus 14 Musculus sternocleidomastoideus et nervus occiptalis minor
3 Musculus digastricus, venter anterior 15 Nervus accessorius (N. XI)
4 Vena jugularis interna, nervus hypoglossus, et 16 Musculus splenius capitis
nodi cervicales superficiales 17 Plexus cervicalis
5 Arteria et vena thyroidea superior et musculus constrictor pharyngis 18 Musculus scalenus posterior
inferior 19 Musculus levator scapulae
6 Cartilago thyroidea et nervus vagus (N. X) 20 Nervi supraclaviculares posteriores
7 Ansa cervicalis, musculus omohyoideus, et arteria carotis communis 21 Nervus phrenicus
8 Arteria thyroidea superior dextra 22 Nervus supraclavicularis intermedius
9 Musculus scalenus anterior 23 Plexus branchialis
10 Musculus sternothyroideus et arteria thyroidea inferior 24 Nervi supraclaviculares anteriores
11 Rami musculares ansae cervicalis menuju ke musculi infrahyoidei 25 Musculus sternocleidomastoideus
12 Vena thyroidea inferior
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 182

182 Regiones Colli: Regio Lateralis

Leher, diseksi lebih dalam (dilihat dari lateral). Ansa cervicalis. Fascia cervicalis dan clavicula sebagian dibuang.
Ansa cervicalis dan musculi infrahyoidei diperlihatkan.

1 Musculus masseter 9 Musculus sternothyroideus 18 Plexus cervicalis


2 Musculus mylohyoideus et arteria facialis 10 Musculus sternohyoideus 19 Musculus scalenus medius
3 Arteria carotis externa et musculus 11 Ductus thoracicus 20 Musculus levator scapulae
digastricus (venter anterior) 12 Musculus pectoralis minor 21 Musculus scalenus posterior
4 Nervus hypoglossus (N. XII) 13 Musculus pectoralis major 22 Plexus brachialis
5 Musculus thyrohyoideus 14 Musculus digastricus, venter posterior 23 Arteria transversa colli et
6 Arteria et vena thyroidea superior et 15 Musculus sternocleidomastoideus et clavicula (dipotong)
musculus constrictor pharyngis inferior nervus occipitalis minor 24 Musculus subclavius
7 Musculus omohyoideus (venter superior) 16 Musculus splenius capitis 25 Arteria et vena subclavia
8 Ansa cervicalis, glandula thyroidea et 17 Nodi cervicales superficiales et 26 Arteria thoraco-acromialis
vena jugularis interna nervus accessorius (N. XI) 27 Vena cephalica
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 183

Regiones Colli: Regio Lateralis 183

1 Arteria facialis et mandibula


2 Arteria submentalis
3 Musculus et nervus mylohyoideus
4 Nervus hypoglossus (N. XII)
(rami linguales)
5 Ramus thyrohyoidues nervi
hypoglossi (N. XII)
6 Musculus digastricus, venter anterior
7 Os hyoideum
8 Ramus omohyoideus nervi
hypoglossi (N. XII)
9 Musculus omohyoideus et arteria
thyroidea superior
10 Ansa cervicalis
11 Musculus digastricus, venter posterior
12 Nervus hypoglossus (N. XII)
13 Nervus vagus (N. X)
14 Arteria carotis interna
15 Radix superior ansae cervicalis
16 Arteria carotis externa
17 Plexus cervicalis
18 Arteria carotis communis
19 Arteria et vena facialis
20 Musculus omohyoideus
21 Vena jugularis interna
22 Musculus sternohyoideus et
musculus sternothyroideus
23 Clavicula
24 Arteria et vena temporalis
superficialis
25 Arteria occipitalis
26 Nervi spinales (C3 et C4)
Leher dengan regio submandibularis (dilihat dari lateral). Nervus hypoglossus
27 Processus spinales vertebrarum
(N. XII). Mandibula sedikit diangkat, Panah = ganglion cervicale superius. cervicalium (C4 et C5)
28 Scapula

24

25

12
19

26

16

27
18
20
21
10

22

23

28
Saraf dan Pembuluh daerah leher (dilihat dari lateral).
Tergambar ansa cervicalis dengan hubungannya ke
nervi spinales.
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 184

184 Regiones Colli: Regio Lateralis

Leher, diseksi lebih dalam (dilihat dari lateral), sebagian clavicula dibuang untuk memperlihatkan celah diantara musculi scaleni.
Vena jugularis interna dibuang.

1 Musculus masseter 11 Arteria thyroidea inferior, nervus vagus et 21 Plexus cervicalis et


2 Musculus mylohyoideus et arteria facialis vena jugularis interna (dipotong) nervus accessorius (N. XI)
3 Musculus digastricus, venter anterior 12 Glandula thyroidea et plexus thyroideus impar 22 Radix inferior ansae cervicalis
4 Nervus hypoglossus (N. XII) 13 Ductus thoracicus et truncus subclavius 23 Nervus supraclavicularis
5 Musculus sternohyoideus sinister 24 Musculus levator scapulae
6 Musculus omohyoideus, arteria et vena 14 Musculus subclavius (dilipat) 25 Musculus scalenus medius et clavicula
thyroidea superior 15 Musculus sternocleidomastoideus 26 Arteria transversa cervicis, plexus
7 Musculus sternothyroideus, cartilago thytoidea 16 Musculus digastricus, venter posterior branchialis, et musculus scalenus posterior
et lobus pyramidalis glandulae thyroideae 17 Ganglion cervicale superius et musculus 27 Arteria et vena subclavia
8 Arteria carotis communis et truncus splenius capitis 28 Arteria thoraco-acromialis et
sympathicus 18 Nervus occipitalis minor musculus pectoralis minor
9 Ansa cervicalis 19 Arteria carotis interna dan cabang nervus 29 Musculus pectoralis major
10 Nervus phrenicu, arteria cervicalis glossopharyngeus ke corpus caroticum
ascendens, et musculus scalenus anterior 20 Arteria carotis externa
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 185

Regiones Colli: Regio Lateralis 185

13

1
14

15
1a

5
16
6

7
17
8

18

19
9
10 20

11

21
12
22

23

Leher, diseksi terdalam (dilihat dari antero-lateral). Glandula thyroidea dilipat untuk memperlihatkan oesophagus
dan nervus laryngeus recurrens.

1 Ganglion cervicale superius trunci sympathici et 12 Arteria carotis communis et ramus cardiacus inferior nervi vagi
musculus digastricus (venter posterior) 13 Musculus sternocleidomastoideus et nervus accessorius (N. XI)
1a Musculus digastricus, venter anterior 14 Musculus splenius capitis
2 Arteria facialis et arteria carotis communis (dilihat kedepan) 15 Nervus occipitalis minor, musculus longus capitis et plexus
3 Arteria cervicalis ascendens et musculus longus colli cervicalis
4 Musculus omohyoideus et arteria thyroidea superior 16 Nervus phrenicus, musculus scalenus posterior, et musculus levator
5 Truncus sympathicus et musculus sternohyoideus scapulae
6 Ganglion cervicale medium et musculus constrictor 17 Nervi supraclaviculares et musculus scalenus medius
pharyngis inferior 18 Plexus brachialis et musculus pectoralis major (caput claviculare)
7 Musculus scalenus anterior et nervus phrenicus 19 Arteria transversa colli et clavicula
8 Glandula thyroidea et arteria thyroidea inferior 20 Arteria subclavia
9 Nervus vagus (N. X) et oesophagus 21 Arteria thoraco-acromialis et musculus pectoralis minor
10 Ganglion cervicothoracicum (ganglion stellatum) 22 Costa I, nervus phrenicus accessorius et vena subclavia
11 Nervus laryngeus recurrens et trachea 23 Vena jugularis interna, ductus thoracicus, et musculus subclavius
104750_S_177_186_Kap_2_5:_ 05.01.2010 12:44 Uhr Seite 186

186 Plexus Cervicalis et Brachialis

13
14

1
2 15

16
17
3
18
4
19

20
21
22
5
23
6

9 24

10

11 25

12

Leher dan lengan, diseksi terdalam (dilihat dari antero-lateral). Diperlihatkan plexus cervicalis dan plexus brachialis serta
hubungannya dengan pembuluh-pembuluh darah. Perhatikan letak dan isi trigonum scaleni. Musculus sternocleidomastoideus dan
clavicula telah dibuang; vena jugularis interna dipotong untuk memperlihatkan radices plexus cervicalis dan plexus brachialis.

1 Nervus occipitalis minor 15 Glandula submandibularis


2 Nervus auricularis magnus 16 Arteria thyroidea superior
3 Rami cutanei plexus cervicalis 17 Arteria carotis communis yang bercabang menjadi arteria carotis
4 Nervus supraclavicularis interna dan arteria carotis externa; dan radix superior ansae
5 Nervus et arteria suprascapularis cervicalis
6 Plexus brachialis 18 Musculus omohyoideus et ramus cervicalis nervi facialis
7 Nervus medianus (dengan dua radix) et nervus musculocutaneus yang bergabung dengan nervus trasversus colli (C2, C3)
8 Arteria axillaris 19 Musculus sternohyoideus
9 Vena axillaris 20 Nervus transversus colli et musculus sternohyoideus
10 Nervus cutaneus brachii medialis 21 Arteria carotis communis et nervus vagus (N. X)
11 Nervus ulnaris 22 Nervus phrenicus et musculus scalenus anterior
12 Nervus thoracodorsalis 23 Vena jugularis interna
13 Glandula parotidea et nervus facialis (ramus cervicalis) 24 Nervi intercostobrachiales
14 Plexus cervicalis 25 Nervus thoracicus longus
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 187

187

3 Truncus (Batang Badan)


Dinding abdomen dan toraks anterior
memperlihatkan struktur segmental. Iga
dihubungkan oleh otot-otot interkostal
(musculi intercostales) yang membentuk
segmen-segmen skeletomotorik dan
neurovaskular tertentu. Pada dinding
1 abdomen, segmen-segmen tersebut
membentuk lembaran otot-otot besar,
yang berujung di sebelah anterior pada
2 aponeurosis-aponeurosis berbentuk
lembaran yang kuat. Aponeurosis terjalin
pada linea alba dengan pasangannya dari
3 sisi lain sehingga membentuk lembaran
tendo musculus rectus yang kuat sekali.
Gerakan dinding abdomen juga berfungsi
mendukung proses pernapasan bersama
dengan diaphragma.

9
1

6
2

3
8

Dinding dada dan abdomen anterior dengan perototan superfisial.


Fascia musculi pectoralis majoris sudah dibuang; diperlihatkan lamina 9
anterior vaginae musculi rectus abdominis.
4
7

8
1 Clavicula
2 Musculus pectoralis major
3 Stemum
4 Linea alba
5 Lamina anterior vaginae musculi recti abdominis
6 Umbilicus
7 Musculus obliquus internus abdominis Organisasi dinding dada dan abdomen.
8 Ligamentum Inguinale
Arsitektur serat-serat tendo kedua musculi obliqui
9 Musculus obliquus externus abdominis
abdominis di dalam vagina musculi recti abdominis.
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 188

188 Skeleton (Rangka Badan)

1
2

7
4

15

19 16
17

20
18

Potongan mediosagital melalui columna vertebralis, Rangka batang badan, columna vertebralis,
kepala, dan thorax orang dewasa. thorax, dan pelvis (dilihat dari posterior).

1 Atlas 14 Costa XII


2 Axis 15 Vertebrae lumbales
3 Vertebra cervicalis VII (vertebra prominens, CVII) 16 Promontorium
4 Canalis vertebralis 17 Os coxae
5 Costa I 18 Symphysis pubica
6 Clavicula 19 Os sacr um
7 Manubrium sterni 20 Foramen obturatum
8 Corpus sterni 21 Aceabuum
9 Arcus costalis 22 Scapua et pocessus coracoideus
10 Acromion 23 Spina iIiaca posterior superior
11 Spina Scapulae 24 Spina iIiaca posterior interior
12 Cavitas glenoidalis (angulus lateralis scapulae) 25 Spina ischiadica
13 Costa XIF 26 Tuber ischiadicum

25 Spina ischiadica
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 189

Skeleton (Rangka Badan) 189

Rangka batang badan, columna vertebralis, pelvis, thorax, dan cingulum membri
superioris (gelang bahu).

1 Manubrium sterni 13 Spina iliaca anterior superior


2 Clavicula 14 Foramen obturatum
3 Acromion 15 Atlas
4 Processus coracoideus 16 Vertebra prominens (CVII)
5 Cavitas glenoidalis 17 Costa I
6 Corpus sterni 18 Processus xiphoideus
7 Cartilago costalis 19 Costa XII
8 Corpus vertebrae thoracicae XII 20 Corpus vertebrae lumbalis V (LV)
9 Corpus vertebrae lumbalis I 21 Crista iliaca
10 Os coxae 22 Os coccygis
11 Promontarium 23 Symphysis pubica
12 Os sacrum

23 Symphysis pubica
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 190

190 Vertebrae

Atlas dan axis.

Vertebra cervicalis dan vertebra


thoracica yang tipikal.

25
26

Contoh vertebrae dari masing-masing bagian columna vertebralis Vertebra lumbalis dan sacrum
dilihat dari superior). Dari atas ke bawah:atlas (C1), axis (C2), vertebra yang tipikal.
cervicalis (C), vertebra thoracia (Th), vertebra lumbalis (L) dan sacrum (S).


Contoh vertebra dari masing-
3 masing bagian columna vertebralis.
18
29 (dilhat dari lateral, pemukaan ventral
2 di sebelah kanan).
37
19
17

20
16

Organisasi umum costae dan vertebrae (gambar skematik).


104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 191

Vertebrae 191

Ciri-ciri umum vertebrae lumbales dan


sacrum (dilihat dari posterior).

Hijau = costae atau tonjol-tonjol yang homolog


Merah = proccesus muscularis
Ciri-ciri umum vertebrae. Ciri khas (processus transversus etspinosus)
vertebrae cervicales, vertebrae thoracicae, Jingga = laminae et processus articulares
vertebrae lumbales, dan sacrum. Kuning = faciei articulares
dan biru

1 Foramen transversarium 20 Proccesus transversus et tuberculum costae yang saling bersendi


2 Foramen vertebrale (articulatio costotransversaria)
3 Corpus vertebrae 21 Processus costalis
4 Facies articularis atlantis 22 Facies auricularis
5 Basis ossis sacri 23 Pars lateralis ossis sacri
6 Tuberculum anterius atlantis 24 Crista sacralis lateralis
7 Facies articularis superior atlantis 25 Crista sacralis medialis
8 Processus transversus 26 Crista sacralis mediana
9 Tuberculum posterius atlantis 27 Facies articularis inferior
10 Dens axis 28 Fovea costalis superior
11 Processus articularis superior 29 Fovea costalis inferior
12 Processus transversus 30 Incisura vertebralis inferior
13 Arcus vertebrae 31 Incisura verteblaris superior
14 Tuberculum anterius proccesus transversi 32 Apex ossis sacri
15 Tuberculum posterius processus transversi 33 Cornu sacrale
16 Processus spinosus 34 Os coccygis
17 Corpus costae 35 Foramina sacralia posteriora
18 Corpus vertebrae et caput costae yang saling bersendi 36 Processus mamilaris
(articulatio costosvertebralis) 37 Pediculus arcus vertebrae
19 Processus articularis superior 38 Processus articularis inferior

38 processus articularis
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 192

192 Columna Vertebralis et Thorax

Rangka thorax (dilihat dari anterior). Rangka throax (dilihat dari posterior)

1 Atlas
2 Axis
3 Vertebrae cervicales
4 Vertebra thoracica I
5 Costa I
6 Facies articularis clavicularis et incisura
clavicularis
7 Manubrium sterni
8 Angulus sterni
9 Corpus sterni
10 Processus xiphoideus
11 Vertebra thoracica XII et costa XII
12 Incisura jugularis
13 Costa II
14 Cartilagines costales
15 Angulus infrasternalis
16 Arcus costalis
17 Articulationes costotransversariae
18 Processus spinosus
19 Angulus costae
20 Processus transversus vertebrae lumbalis
21 Fovea costalis processus transversi
22 Tuberculum costae
23 Fovea costalis superior
24 Articulatio capitis costae dengan dua vertebrae
25 Fovea costalis inferior
26 Corpus vertebrae thoracicae
Articulatio costovertebralis (dilihat dari samping kanan). 27 Corpus castae
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 193

Columna Vertebralis et Thorax 193

1
2

3
20

4
T1

T6

15
21

18

Rongka thorax (dilihat dari lateral kanan).


19

T12

L1

1 Atlas
2 Axis
16 22
3 Vertebrae cervicales
4 Vertebra prominens (CVII)
5 Costa I
6 Facies articularis clavicularis 19
7 Manubrium sterni
8 Angulus sterni (Ludovici) L5
9 Corpus sterni
10 Arcus costalis
11 Costa X
23
12 Costa XI
13 Costa XIII
14 Processus spinosi vertebrarum cervicalum
15 Processus spinosi vertebrarum thoracicarum
16 Processus spinosi vertebrarum lumbalium
17 Angulus costae
18 Foramina intervertebralia
19 Disci intervertebrales
20 Lordosis cervicis
24
21 Kyphosis thoracica
22 Lordosis lumbalis Columna vertebralis
23 Os sacrum (dilihat dari lateral kanan).
24 Os coccygis
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 194

194 Columna Vertebralis et Thorax

1 Os frontale
2 Maxila
3 Mandibula
4 Corpora vertebrarum cervicalum
5 Costa I
1 6 Manubrium sterni
7 Sternum (corpus sterni)
8 Costa VII (iga sejati terakhir)
9 Arcus costalis
13 10 Costae fluctuantes
2 11 Corpus vertebrae lumbalis IV
12 Pelvis
14
15 13 Os occipitale
14 Articulatio atlantooccipitalis
3 16 15 Atlas
16 Axis
4 17 17 Processus spinosi vertebrarum cervicalum (C4,C5)
18 Articulatio costotransversaria costae I
19 Caput costae II
18 20 Costa III
5 21 Processus spinosi vertebrarum lumbalium (L2,L3)
19 22 Os sacrum
6
20

10
21

11

12 22

Columna vertebralis et thorax dalam kaitan dengan


kepala dan pelvis (dilihat dari lateral).
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 195

Columna Vertebralis et Thorax: Articulationes Vertebrales 195

1 Atlas
2 Dens axis
3 Axis
4 Corpus vertebrae cervicalis
5 Disci intervertebrales
6 Musculus sternocleidomastoideus
7 Musculus scalenus
8 Corpus vertebrae
9 Facies articularis superior
10 Arcus vertebrae
11 Processus transversus vertebrae
12 Articulatio zygapophysialis
13 Processus spinosus
14 Facies articularis articulationis
costovertebralis
15 Processus transversus dengan facies
articularis articulationis
costovertebralis
16 Processus costalis vertebrae
lumbalis
17 Sacrum
18 Crista sacralis mediana
19 Foramina sacralia dorsalia
20 Os coccygis atau coccyx

Potongan koronal melalui leher setinggi vertebrae cervicales


(MRI scan, terima kasih kepada Prof.Heuck, Munich).

Vertebrae cervicales (dilihat dari lateral,


facies articulares = biru).

Vertebrae lumbales dengan sacrum


Vertebrae thoracicae (dilihat dari lateral, dan coccyx (dilihat dari posterior,
facies articulares = biru). facies articulares = biru).
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 196

196 Columna Vertebralis et Thorax: Articulatio Costovertebrales et Musculi Intercostales

1 Vena axillaris
2 Nervi intercostobrachiales
3 Musculus subscapularis et
nervus thoracodorsalis
4 Nervus thoracicus longus dan
arteria et vena thoracica lateralis
5 Musculus latissimus dorsi
6 Musculi intercostales externi
7 Musculus serratus anterior
8 Rami cutanei laterales (nervorum
intercostalium)
9 Musculus obliquus externus
abdominis
10 Clavicula (dipotong)
11 Costa II (persambungan
kostokondral)
12 Musculi intercostales interni
13 Membrana intercostali externa
14 Letak processus xiphoideus
15 Arcus costalis atau margo
16 Vagina musculi recti abdominis,
lamina anterior

Musculi thoracis, otot-otot thorax, lapisan superfisial (dilihat dari lateral).


Ekstremitas atas diangkat ke atas. Musculi pectorales major et minor sudah dibuang.

Efek musculi intercostales pada articulationes


costovertebrales dan articulastiones costotransversariae.
Sumbu gerak dinyatakan oleh garis; arah gerak diinyatakan oleh
B panah merah.
A = kerja musculi intercostales interni (ekspirasi)
A B = kerja musculi intercostales externi (inspirasi)
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 197

Columna Vertebralis et Thorax: Articulations Costovertebrales 197

Dua vertebrae thoracicae (dilihat dari lateral kiri). Ligamenta vertebrarum thocicarum et articulationes
costovertebrales (dilihat dari anterolateral kiri). Pada sendi
1 Fovea costalis superior 9 Processus articularis bagian atas, sebagian besar ligamentum radiatum dan
2 Corpus vertebrae inferior bagian anterior caput costae dibuang untuk memperlihatkan
3 Fovea costalis inferior 10 Foramen intervertebrale kedua rongga sendi dan ligamentum intraarticulare yang
4 Discus intervertebralis 11 Processus spinosus berada di antaranya.
5 Incisura vertebralis inferior 12 Ligamentum longitudinale
6 Facies articularis superior et anterius
15 Ligamentum costotransversarium
procesus articularis superior 13 Ligamentum capitis costae
superius
7 Pediculus arcus vertebrae intra-articulare
16 Corpus costae
8 Processus transversus et fovea 14 Ligmentum capitis costae
17 Ligamentum intertransversarium
costalis processus transversi radiatum
2

1
3

8
9
4 10

5
6

Lokasi articulationes costovertabrales (dilihat dari superior).


7

1 Processus articularis 6 Caput costae


superior 7 Corpus costae
2 Canalis vertebralis 8 Processus transversus et
3 Corpus vertebrae facies articularis
9 Processus spinossus Articulationes costovertebrales Dua vertebrae thoracicae
thoracicae
4 Articulatio costovertebralis 10 Articulatio costotransvers dengan costa yang bersendi (dipisahkan). Sumbu gerak di
(facies articulares) aria (fascies articulares) nyatakan dengan garis putus-putus. Biru = facies articulares.
5 Tuberculum costae (Gambar skematik.)
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 198

198 Columnae Vertebralis et Thorax: Ligamenta

2b

2a

Potongan mediosagital corpora vertebrarum yang menunjukan Ligamenta columenae vertebralis (dilihat dari dorsal).
disci intervertebrales, yang masing-masing terdiri atas bagian luar
yang berlapis dan nucleus pulposus (pusat).

1 Corpus vertebrae Ligamentum supraspinale


2 Discus intervertebralis Ligamentum interspinale
a Bagian luar (anulus fibrosus) 9 Ligamentum intertransversarium
b Inti dalam (nucleus pulposus) 1 Ligamentum costotransversarium superius
3 Ligamentum longitudinale anterius 11 Processus transversus thoracicae (fovea costalis)
4 Ligamentum longitudinale posterius et 12 Costa
dura mater spinalis 1 Ligamentum flavum
5 Processus transversus vertebrae 14 Processus spinosus
lumbalis 15 Foramen intervertebrale
6 Os sacrum

Dua vertebrae lumbales caudales dan os sacrum serta Ligamenta columnae vertebralis, bagian thoracalis
disci intervertebrales-nya (dilihat dari anterior). (dilihat dari lateral kiri).
Ligamentum longitudinale anterius dibuang.
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 199

Columnae Vertebralis et Thorax: Ligamenta 199

Rangka dada dilepas dari


persendiannya. Kedua belas iga
(I-XII) disusun dengan arah
kraniokaudal.

1 Ligamentum longitudinale anterius


2 Corpus vertebrae
3 Discus intervertebralis
4 Ligamentum intra-articulare
5 Ligamentum radiatum
6 Ligamentum longitudinale posterius
7 Facies articularis superior
8 Facies articularis articulationis
costovertebralis
9 Ligamentum costostransversarium
superius
10 Articulatio costovertebralis
11 Costa
12 Ligamentum interspinale
13 Articulatio costotransversaria
14 Ligamentum costotransversarium
laterale
15 Processus spinosus
16 Ligamentum supraspinale
17 Nucleus pulposus
18 Processus costalis
19 Arcus vertebrae
20 Foramen intervertebrale
21 Ligamentum intertransversarium

Potongan mediosagital dua vertebrae lumbales


yang memperlihatkan ligamenta dan disci vertebrales.
Ligamenta vertebrarum thoracicarum et
articulationes costovertebrales (dilihat
dari lateral). Biru = Facies articulares
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:51 Uhr Seite 200

200 Columna Vertebralis et Thorax: Sendi-Sendi yang Berhubungan dengan Kepala

Atlas et axis (dari atas). Articulatio atlanto-axialis mediana et ligamentum


transversum atlantis (dari atas). Sebagian dens axis dipotong.

1 Arcus anterior et tuberculum anterius atlantis 14 Capsula articularis articulationis


2 Facies articularis superior atlantis atlanto-occipitslis
3 Foramen transversarium et 15 Ligamentum transversum atlantis
processus transversus 16 Os occipitale
4 Arcus posterior atlantis et arteria vertebralis 17 Articulatio atlanto-occipitalis
5 Tuberculum posterius atlantis 18 Articulatio atlanto-axialis lateralis
6 Dens axis 19 Vertebra cervicalis III
7 Processus articularis superior axis 20 Fasciculus longitudinalis superior
8 Corpus axis ligamenti cruciformis
9 Pediculus et lamina axis 21 Ligamentum alare
10 Processes spinosus 22 Ligamentum transversum atlantis
8 11 Processus articularis inferior 23 Fasciculus longitudinalis inferior
12 Processus transversus et foramen ligamenti cruciformis
transversarium axis
24 Processus spinosus axis
13 Articulatio atlanto-axialis mediana
25 Dura mater spinalis
(pars anterior)
26 Os occipitale

Atlas et axis. Dilihat dari posterolateral oblik kiri,


menunjukan persendian dens axis dengan atlas
(cf.panah).

26

2 17
5
18
9
24

10

Articulationes atlanto-occipitalis et atlanto-axialis Cranium et vertebrae cercicales (dilihat dari posterior).


(dilihat dari posterior). Bagian posterior os occipitale, Tulang-tulang pada articulationes atlantooccipitalis et
arcus posterior atlantis dan axis telah dibuang untuk atlanto-axialis.
memperlihatkan ligamentum cruciforme.
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 201

Columna Vertebralis et Thorax: Sendi-Sendi yang Berhubungan dengan Kepala 201

1 Cerebellum
2 Condylus occipitalis 1
3 Articulstio atlanto-occipitalis
4 Atlas
5 Articulatio atlanto-axialis lateralis
6 Discus intervertebralis
7 Cisterna pontis
8 Caput mandibulae
9 Dens axis 7
10 Axis
11 Corpus vertebrae cervicalis (C3) 2
12 Protuberantia occipitalis externa 3 8
13 Foramen magnum
14 Processus transversus atlantis 4 9
15 Ligamentum longitudinale posterius
16 Processus spinosus vertebrae cervicalis 5
17 Os occipitale 10
18 Membrana tectoria
19 Dorsum sellae 6
20 Clivus
21 Sella turcica 11
22 Fissura orbitalis superior
23 Meatus acusticus internus
24 Foramen jugulare
25 Canalis nervi hypoglossi
26 Fasciculus longitudinalis superior
ligamenti crucifomis Potongan koronal leher setinggi dens axis (MRI scan ,terima kasih
27 Ligamenta alaria kepada Prof.Heuck, Munich).
28 Ligamentum transversum atlantis
29 Fasciculus longitudinalis inferior
ligamenti cruciformis

Articulatio atlanto-occipitalis et articulatio atlanto-axialis


Columna vertebralis cervicalis dan cranium bersama bersama dengan ligamenta ( dilihat dari posterior).
dengan ligamenta (dilihat dari posterior). Arcus posterior Bagian posterior os occipitale dan arcus posterior atlantis
atlantis dibuang untuk memperlihatkan membrana tectoria. dibuang untuk memperlihatkan ligamentum cruciforme.
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 202

202 Columna Vertebralis et Thorax: Sendi-Sendi yang Berhubungan dengan Kepala

10

1 1
2 3
11
5 4
3 9
13 11 12
12 7

Columna vertebralis cervialis dalam hubungannya dengan Atlas dan Axis dalam hubungan dengan kepala
kepala (potongan midsagittal) (dilihat dari anterior). (dilihat dari lateral kiri).

1 Protuberantia occipitalis externa 9 Articulatio atlanto-axialis lateralis


2 Foramen magnum 10 Os occipilate
3 Articulatio atlanto-occipitalis 11 Atlas
4 Processus transversus atlantis 12 Axis
5 Articulatio atlanto-axialis mediana 13 Dens axis
6 Canalis vertebralis 14 Canalis nervi hypoglossi
7 Processus spinosus vertebrae cervicalis III 15 Processus spinosus axis
8 Condylus occipitalis

Os occipitale, atlas, et axis ( dilihat dari anterior). Os occipitale, atlas, et axis (dilihat dari leteral kiri).
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 203

Columna Vertebralis et Thorax: Columna Vertebralis Colli 203

1 Pons
2 Basis cranii (clivus)
3 Medulla oblongata
4 Atlas (arcus anterior)
5 Dens axis
6 Discus intervertebralis
7 Corpus vertebrae cervicalis (C4)
8 Lokasi larynx
9 Trachea
10 Cerebellum
11 Cisterna cerebellomedullaris
12 Medulla spinalis
13 Musculus trapezius
14 Musculi colli
15 Processus spinosus vertebrae cervicalis (C7)
16 Vena jugularis interna
17 Arteria carotis communis
18 Nervus vagus (N.X)
19 Larynx
20 Corpus vertebrae cervicalis
21 Arteria vertebralis
22 Nervus spinalis dengan ganglion spinale
23 Processus transversus vertebrae cervicalis
24 Processus spinosus vertebrae cervicalis

Potongan mediosagital leher yang memperlihatkan


medulla spinalis dalam hubungannya dengan medulla
oblongata (MRI scan, terima kasih kepada Prof.Heuck,
Munich).

Potongan horizontal leher setinggi larynx (MRI scan,


terima kasih kepada Prof.Heuck,Munich).
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 204

204 Anatomi Permukaan Badan Anterior pada Perempuan

1 Clavicula
2 Musculus pectoralis major
3 Areola
4 Angulus infrasternalis
5 Arcus costalis
6 Musculus rectus abdominis
7 Spina iliaca superior anterior
8 Ligamentum inguinale
9 Mons pubis
10 Epidermis
11 Lapisan subkutan
12 Musculi dorsi
13 Ren atau ginjal
14 Corpus vertebrae lumbalis
15 Musculus obliquus externus
abdominis
16 Instestinum tenue
17 Musculus deltoideus
18 Musculus serratus anterior
19 Musculus intercostalis externus
20 Musculus obliquus internus
abdominis
21 Musculus transversus abdominis
22 Vagina musculi recti abdominis
23 Funiculus spermaticus
24 Musculus pectoralis minor
25 Linea alba

Anatomi permukaan dinding badan bagian depan pada wanita.


Perhatikan perbedaan ketebalan serta struktur kulit dan rambut
(bandingkan dengan potongan dibawah ini).

Potongan melintang badan pada vertebra lumbalis pertama.


Perhatikan perbedaan ketebalan lapisan-lapisan subkutan.
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 205

Anatomi Permukaan Badan Anterior pada Laki-laki 205

Anatomi permukaan dinding badan bagian Otot-otot dinding badan bagian depan (gambar skematik).
depan pada pria. Lokalisasi dan struktur otot
dapat didenfikasi.

Daerah-daerah rujukan
A = Duodenum
B = Vesica biliaris atau vesica fellea, hepar (C3–C4)
C = Esohagus (Th4, Th5)
D = Hepar,vesica biliaris (Th6–Th11)
E = Colon,appendix vermiformis (Th11–12, L1)
F = Cor
G = Pancreas
H = Gaster (C3, C4)
I = Cor(Th3, Th4)
K = Pancreas (Th8)
L = Gaster(Th6–Th9)
M = Instestinum tenue (Th10–L1)
N = Ren, ureter,testis (Th10–L1)
O = Vesica urirana (Th11–L1)

Segmen-segmen dinding badan bagian depan.


Daerah-daerah rujukan ditampilkan.
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 206

206 Dinding Thorax

Dinding anterior throax (dilihat dari posterior). Sebagian diaphragma dibuang, lamina posterior vaginae
musculi recti abdominis pada kedua sisi dilubangi.

1 Musculus sternocleidomastoideus (dipotong) 11 Arteria subclavia et plexus brachialis


2 Clavicula 12 Costa I
3 Musculus sternothyoideus 13 Arteria et vena thoracica interna
4 Musculus intercostalis internus 14 Sternum
5 Musculus transversus thoracis 15 Musculus intercostalis intimus
6 Arteriae et nervi intercostales 16 Arteria et vena intercostalis
7 Arteria musculophrenica 17 Processus xiphoideus
8 Arteria et vena epigastrica superior 18 Linea alba et lamina posterior vaginae
9 Diaphragma (dipotong) musculi recti abdominis
10 Musculus rectus abdominis 19 Musculus transversus abdominis
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 207

Dinding Thorax 207

1 Mandibula
2 Arteria facialis
3 Glandula submandibularis
4 Os hyoideum
5 Cartilago thyroidea et musculus
stermohyoideus
6 Clavicula
7 Musculus subclavius
8 Costa II
9 Rami cutanie anteriores nervorum
intercostalium
10 Membrana intercostalis externa
11 Glandula parotidea
12 Arteria carotis externa
13 Musculus sternocleidomastoideus et
rami cutanei plexus cervicalis
14 Nervi supraclaviculares
15 Musculus pectoralis major et nervi
pectorales laterales
16 Arteria thoraco-acromialis et vena
subclavia
17 Musculus pectoralis minor
18 Nervus medianus et nervus ulnaris
19 Vena thoraco-epigastrica
20 Vena cephalica et caput longum
musculi bicipitis brachii
21 Arteria thoracica lateralis et nervus
thoracicus longus
22 Rami cutanei laterales nervorum
intercostalium
23 Musculus latissimus dorsi
Dinding thorax (dilihat dari anterior). Musculus pectoralis major sinister dipotong 24 Nervus medianus
dan dilipat. Perhatikan hubungan antara vena cephalica dengan vena subclavia. 25 Arteria axillaris
26 Nervi intercostobrachiales
Tanda panah: nervus pectoralis medialis.
27 Nervus thoracodorsalis
28 Nervus thoracicus longus
29 Musculus latissimus dorsi
30 Murculus latissimus dorsi
31 Arteria thoraco-acromialis
32 Clavicula
33 Musculus intercostalis externus
34 Costa III
35 Murculus intercostalis internus
36 Arteria et vena intercostalis anterior,
et nervus intercostalis
37 Arcus atau margo cotalis

Dinding thorax (dilihat dari lateral). Musculi pectorales major et minor dibuang.
Sebagian costa IV telah dipotong dan diangkat untuk menunjukan vasa intercostlia
dan versus intercostalis.
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 208

208 Dinding Thorax

1 Rami perforantes anteriores nervi


intercostalis
2 Glandula mammaria
3 Musculus obliquus externus
abdominis
4 Vagina musculi recti abdominis
(lamina interior)
5 Musculus sternocleidomastoideus
6 Clavicula
7 Arteria et vena thoracica lateralis
8 Musculus pectoralis major
9 Arteria et vena thoracica interna
10 Musculus serratus anterior
11 Arteria et vena epigastrica superior
12 Arcus costalis (margo costalis)
13 Musculus rectus abdominis
14 Tepi potongan lamina anterior
vaginae musculi recti abdominis
15 Arteria subclavia
16 Arteria intercostalis superma
17 Arteria thoracica interna
18 Arteria musculophrenica
19 Arteria epigastrica superficialis
20 Arteria circumflexa ilium profunda
21 Arteria epigastrica superior
22 Arteria epigastrica inferior
23 Arteria circumflexa ilium superficialis

Dinding thorax (dilihat dari anterior). Diseksi arteria et vena thoracica interna.
Sebagian musculus pectoralis major sinister dibuang. Lamina anterior vaginae
musculi recti abdominis sisi kiri dibuang.

Arteri-arteri utama dinding thorax dan abdomen.


104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 209

Dinding Thorax dan Abdomen 209

Dinding thorax dan abdomen anterior dengan otot-otot superfisial. Fascia musculi pectoralis majoris
dan dinding abdomen telah diangkat, dan tampak lamina anterior vaginae musculi recti abdominis.

1 Musculus sternohyoideus 9 Umbilicus et anulus umbilicalis


2 Musculus sternocleidomastoideus 10 Clavicula
3 Nervi supraclaviculares (cabang-cabang plexus cervicalis) 11 Vena cephalica
4 Musculus deltoideus 12 Musculus serratus anterior
5 Musculus pectoralis major 13 Linea alba
6 Rami cutanei anteriores nervorum intercostalium 14 Vagina musculi recti abdominis
7 Musculus obliquus externus abdominis (lamina anterior)
8 Rami cutanei laterales nervorum intercostalium 15 Ligamentum inguinale
104750_S_187_210_Kap_3:_ 05.01.2010 13:52 Uhr Seite 210

210 Dinding Thorax dan Abdomen

1 Musculus deltoideus
2 Vena cephalica
3 Musculus pectoralis major (dipotong)
4 Musculus interostalis intercotalis
5 Arteria et vena intercostalis posterior
(spatium intercostale ditembus)
6 Musculus serratus anterior
7 Musculus obliquus externus abdominis
8 Lamina anterior vaginae musculi recti abdominis
9 Crista iliaca
10 Vena epigastrica superficialis
11 Vena circumflexa ilium superficialis
12 Hiatus saphenus
13 Nodi inguinales superficiales
14 Vanae pudendae externae superficiales
15 Vena saphena magna
16 Papila mammaria
17 Margo costalis
18 Corpus adiposum subcutaneum
19 Umbilicus
20 Lamina anterior vaginae musculi recti abdominis
21 Musculus rectus abdominis
22 Lamina posterior vaginae musculi recti abdominis
23 Musculus obliquus internus abdominis
24 Musculus obliquus externus abdominis
(dipotong)
25 Musculus transversus abdominis
26 Fascia transversalis et peritoneum
27 Musvulus psoas major
28 Corpus vertebrae lumbalis (L4)
29 Musculus quadratus lumborum
30 Divisio medialis musculi erectoris spinae
31 Divisio lateralis musculi erectoris spinae
(musculus longissimus et musculus iliocostalis)
32 Intestinum tenue
33 Ureter sinister
34 Aorta abdominialis
35 Vena cava inferior
36 Colon descendens
37 Processus spinosus

Dinding thorax dan abdomen. Musculi


pectorales major et minor kanan dipotong.
Terlihat otot-otot dinding thorax dan
abdomen sisi kanan.

Potongan horizontal badan setinggi


umbilicus, di atas linea arcuata
(dilihat dari inferior).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 211

Dinding thorax dan Abdomen 211

1 Musculus deltoideus
2 Musculus pectoralis major (dipotong)
3 Musculus intercostalis internus
4 Arteria et vena intercostalis posterior
5 Musculus rectus abdominis
6 Intersectiones tendineae
7 Musculus obliquus externus abdominis
8 Spina iliaca anterior superior
9 Vena circumflexa ilium superficialis
10 Vena epigastrica superficialis
11 Vena saphena magna
3 12 Vena cephalica
13 Musculus pectoralis major
14 Rami cutanei anteriores nervorum
intercostalium
15 Papilla mammaria
16 Linea alba
17 Lamina anterior vaginae musculi
recti abdominis
18 Umbilicus
19 Ligamentum inguinale
20 Musculus pyramidalis
21 Anulus inguinalis superficilais et
funiculus spermaticus
22 Ligamentum suspensorium penis
23 Musculus longissimus et musculus
iliocostalis
24 Musculus multifidus
25 Musculus quadratus lumborum
26 Musculus latissimus dorsi
27 Musculus psoas major
28 Processus spinosus
29 Corpus vertebrae lumbalis I
30 Musuculus transversus abdominis
31 Musculus obliquus internus abdominis

Dinding thorax dan abdomen. Musculi


pectorales major et minor dan lamina
anterior vagiane musculi recti
abdominis sebelah kanan dibuang.

Potongan horizontal melalui badan


setinggi vertebra lumbalis IV; dilihat
dari bawah. (CT scan ).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 212

212 Dinding Thorax dan Abdomen

1 Arcus costalis (margo costalis)


2 Musculus rectus abdominis
3 Musculus obliquus externus abdominis
(dilipat)
4 Nervi intercoslates dengan pembuluh darah
yang meyertainya
5 Musculus obliquus internus abdominis
6 Linea arcuata (panah)
7 Arteria et vena epigastrica inferior
8 Nervus ilio-inguinalis
9 Letak anulus inguinalis profundus
10 Nodi inguinales superficiales
11 Vena saphena magna
12 Linea alba
13 Nervus iliohypogastricus
14 Musculus pyramidalis
15 Funiculus spermaticus
16 Ligamentum fundiforme penis

Dinding thorax dan abdomen.


Kedua sisi musculus obliquus externus
abdominis dipotong dan dilipat. Musculus
rectus abdominis kanan dilipat ke medial
untuk menunjukkan lamina posterior
vaginae musculi recti abdominis. Panah:
lokasi linea arcuata.

2 1 Lamina anterior vaginae musculi recti


3 abdominis
2 Musculus rectus abdominis
4
3 Lamina postrior vaginae musculi recti
5 abdominis
6 4 Fascia transversalis
7 5 Musculus transversus abdominis
6 Musculus obliquus internus abdominis
7 Musculus obliquus externus abdominis
8 Fascia thoracolumbalis dengan lapisan
8 superfisial dan profundus
9 Kolom lateral musculus erector spinae
10 Kolom medial otot-otot instrinsik punggung
9

10
Potongan horizontal melalui badan di sebelah
atas linea arcuata (gambar skematik).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 213

Dinding Thorax dan Abdomen 213

1 Musculus rectus abdominis (dilipat)


2 Musculus obliquus externus abdominis
(dipotong)
3 Lamina posterior vaginae musculi recti
abdominis
4 Anulus umbilicalis
5 Musculus obliquus internus abdominis
6 Linea arcuata (panah)
7 Ligamentum inguinale
8 Arteria et vena epigastrica inferior et
musculus rectus andominis (dipotong dan dilipat)
9 Arcus costalis atau margo costalis
10 Linea alba
11 Intersectio tendinea
12 Nervus iliohypogastricus
13 Nervus ilio-inguinalis
14 Musculus pyramidalis
15 Funiculus spermaticus

Dinding thorax dan abdomen. Kedua


sisi musculus obliquus externus abdominis
dipotong dan dilipat. Musculus rectus abdominis
kanan dipotong dan dilipat untuk memperlihatkan
lamina posterior vaginae musculi recti abdominis.
Panah: lokasi linea arcuta.

7 1 Peritoneum
6 2 Fascia transversalis (hijau)
5 3 Musculus transversus abdominis
4 4 Musculus obliquus internus abdominis
3 8 5 Musculus obliquus externus abdominis
2 9 6 Fascia musculi obliqui externi abdominis
1
(hijau)
a)
7 Kulit (cutis)
8 Linea alba
9 Musculus rectus abdominis

Potongan transversal memalui dinding


abdomen, (a) di atas linea arcuata dan (b)
di bawah linea arcuata
b)
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 214

214 Dinding Thorax dan Abdomen: Vasa et Nervi

1 Musculus sternocleidomastoideus
2 Musculus deltoideus
3 Musculus pectoralis major
4 Rami cutanei anteriores
nervorum intercostalium
5 Tepi potongan lamina anterior
vaginae musculi recti abdominis
6 Musculus rectus abdominis
7 Intersectio tendinea
8 Musculus obliquus externus abdominis
9 Nervus cutaneus femoris lateralis
10 Vena femoralis
11 Vena saphena magna
12 Nervi supraclaviculares mediales
13 Musculus pectoralis minor (dilipat) et
nervi pectorales mediales
14 Vena axillaris
15 Nervus thoracicus longus et
arteria thoracica lateralis
16 Arteria thoracica interna
17 Nervi intercostales
18 Rami cutanei laterales
nervorum intercostalium
19 Arteria epigastrica superior
20 Nervi thoraco-abdominales
(intercostales)
21 Musculus transversus abdominis
22 Lamina posterior vaginae
musculi recti abdominis
23 Arteria epigastrica inferior
24 Nervus cutaneus femoris lateralis
25 Ligamentum inguinale et nervus
ilio-inguinalis
26 Nervus femoralis
27 Arteria femoralis
28 Funiculus spermaticus
29 Testis
30 Arteriae intercostales posteriores
31 Musculus obliquus internus abdominis
32 Ramus cutaneus lateralis nervi
Dinding thorax dan abdomen (gambar skematik). Perhatikan susunan segmental intercostalis
pembuluh darah dan saraf. Sisa kanan: lapisan superfisial; sisi kiri: lapisan yang 33 Ramus dorsalis nervi spinalis
lebih dalam. 34 Musculus latissimus dorsi
35 Musculi dorsi (divisones medialis
et lateralis)
36 Lamina anterior vaginae musculi recti
abdominis
37 Lamina posterior vaginae musculi
recti abdominis
38 Fascia thoracolumbalis
39 Medulla spinalis
40 Aorta
41 Radix ventralis
42 Radix dorsalis } nervi
spinales

Potongan horizontal dinding abdomen


(dari bawah) yang menunjukkan letak
arteriae intercostales (sisi kiri) dan
nervi intercostales (sisi kanan).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 215

Dinding Thorax dan Abdomen: Vasa et Nervi 215

Dinding thorax dan abdomen dengan vena dan saraf (dilihat dari depan). Sisi kanan: lapisan superfisial; sisi kiri: lapisan profunda.
Musculi pectorales major et minor, musculi intercostales externi et interni pada sisi kiri telah diangkat untuk memperlihatkan nervi
intercostales. Lamina anterior vaginae musculi recti abdominis, musculus rectus abdominis kiri, musculus obliquus externus dan internus
abdominis telah diangkat untuk memperlihatkan nervi intercostales di dinding abdomen.
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 216

216 Dinding Thorax dan Abdomen: Vasa et Nervi

1 Musculus rectus abdominis


2 Intersectio tendinea
3 Musculus obliquus internus abdominis
4 Musculus obliquus externus abdominis
(dilipat)
5 Spina iliaca anterior superior
6 Nervus ilio-inguinalis
7 Funiculus spermaticus
8 Arcus costalis atau margo
costalis
9 Arteria epigastrica superior
10 Nervi intercostales
11 Lamina posterior vaginae
musculi recti abdominis
13 Linea semilunaris
14 Linea arcuata
15 Arteria epigastrica inferior
16 Ligamentum inguinale

Dinding abdomen dengan pembuluh darah dan saraf. Musculus rectus abdominis kiri
dipotong dan dilipat untuk menunjukkan arteria et vena epigastrica inferior. Musculus
obliquus internus abdominis kiri diangkat untuk memperlihatkan nervi intercostales.

1 Arteria thoracica interna


2 Arteria intercostalis
3 Arteria epigastrica superior
4 Arteria musculoprenica
5 Vecisa fellea
6 Musculus rectus abdominis
7 Musculus obliquus externus abdominis
8 Arteria circum flexa ilium profunda
9 Arteria epigastrica superficalis
10 Arteria epigastrica inferior
11 Arteria circumflexa ilium superficailis
12 Arteria femoralis
13 Nervus intercostalis
14 Nervus thoraco-abdominalis (T10)
15 Musculus transversus abdominis
16 Lamina posterior vaginae musculi recti
abdominis
17 Nervus iliohypogastricus (L1)
18 Nervus ilio-inguinalis (L1)
19 Funiculus sprematicus
20 Nervus genitofemoralis (L1, L2)
a. Ramus femoralis
b. Ramus genitalis
Arteri dan saraf yang mendarahi dan mempersarafi dinding thorax dan
abdomen. Perhatikan susunan segmentalnya. (Gambar skematik).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 217

Regio Inguinalis pada Laki-laki 217

1 Aponeurosis musculi obliqui externi abdominis


2 Vena circumflexa ilium superfifalis
3 Ligamentum inguinale
10 4 Crus laterale anuli inguinalis
1
5 Venss epigastrica superficialis
2 6 Hiatus saphenus
7 Arteria et vena famoralis
3 8 Vena suphena magma
9 Rami cutanei anteriores nervii femoralis
10 Lamina anterior vaginae musculi recti abdominis
4 11 11 Fibrae intercrurales
5 12 Anuius inguinalis superficialis
6 12 13 Funiculus spermaticus et ramus genitalis nervi
genitofemoralis
7 14 Penis dengan nervi dorsales peniset vena dorsalis
profunda penis
6 15 Aponeurosis musculi obliqui externi abdominis
(dipotong dan dilipat)
13
16 Musculus obliquus internusabdominis
8
17 Nervus ilio-inguinalis
18 Rami cutanei anteriores nervi iliohypogastrici
19 Venae pudendae extemae superficiales

9
14

Canalis inguinalis pada laki-laki , sisi kanan (lapisan superfisial,


dilihat dari interior). Ada hermia inguinalis kecil (panah)

Regiones dan garis-garis rujukan untuk


menggambarkan proyeksi-proyeksi permukaan.
1 Linea mediana
2 Linea stermalis lateralis
3 Linea parastermalis
4 Linea medioclavicularis
5 Linea axilaris
6 Planum transpyloricum
7 Planum intertuberculare
8 Regio hypochondriaca (hypochondrium)
9 Regio epigastrica (epigastrium)
10 Regio lumbalis
11 Regio umbilicalis
Canalis inguinalis pada laki-laki,sisi kanan (dilihat dari anterior). 12 Regio inguinalis
13 Regio pubica (hypogastrium)
Musculus obliquus externus abdominis dipotong untuk memperlihatkan
canalis inguinalis.
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 218

218 Regio inguinalis pada laki-laki


1 Musculus obiquus externus abdominis (dilipat)
2 Musculus transversus abdominis
3 Ligamentum inguinale
4 Funiculus spermaticus dengan menyisihkan
ductus deferens (dipotong dan dilipat)
5 Ductus deferens et liga mentum interloveolare
6 Arteria circlumflexa ilium superfinalis
7 Arteria et vena femoralis
8 Nodi inguinales superficiales et vasa lymphatica
inguinales
9 Arteria et vena epigastrica inferior
10 Falx inguinalis [tendo conjunctivus] (dipotong)
11 Ramus pubicus arterae epigastricae inferioris
12 Anulus inguinalis supercialis
13 Penis
14 Musculus obliquus externus abdominis
15 Spina ilace anterior superior
16 Fibrae intercurales
17 Fascia lata et musculus santorius
18 Hiatus saphenus etvena saphena magna
19 anulus inguinalis profundus
20 Kulit scrotum et musculus sartorius
21 Musculus cremaster
22 Fascia spermatica interna
23 Ductus deferens
24 Epididymis
25 Peritoneum (biru)
26 Sisa processus vaginalis
27 Tunica vaginalis testis
28 Musculus rectus abdominis
29 Funiculus spermaticus dan ductus deterens
Canalis inguinalis pada laki-laki III, sisi kanan (lapisan dalam,dilihat tertutup oleh fascia spermatica exterm
dari anterior). Funiculus spermaticus,kecuali ductus deferens (sonde), 30 Lamina anterior vaginae musculi recti abdomis
dipotong dan dilipat. 31 Ligamentum suspensorium penis
32 Testis et epididymis
33 Ductus deferens
34 Plexus pampiniformis et arteria testicularis
35 Arteria epigastrica inferior
36 Nervus cutaneus femoralis lateralis
37 N ervus ilio-inguinalis
38 Nervus femoralis
39 Musculus sartorius
40 Vena dorsalis profunda penis

Hernia inguinalis dapat melewati canalis


inguinalis lateralis di sebelah lateral arteria
epigastrica inferior (hernia inguinalis latera
lis atau inderk, A dan C) atau lansung
menembus dinding abdomen melalui
trigonum inguinale yang terletak di sebalah
medial arteria epigastrica inferior (hernia
inguinalis medialis atau direk, B). Hernia
lateralis dapat bersifat bawaan, jika
processus viginalis masih terbuka (C), atau
di dapat (A), jika hernia tetap timbul
meskipun processus vaginalisnya paten.
Hernia femoralis umumnya keluar melalui
anulus femoralis dibawah ligamentum
inguinale, menemukan ligamentum
Ciri-ciri umum dinding abdomen anterior bagian bawah inguinale dan arteria epigastrica.
dan canalis inguinalis.(Gambar skematik).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 219

Regio inguinalis pada Laki-laki 219

Regionales inguinales et femorales pada laki-laki (dilihat dari interior).Pada sisi kanan,funiculus spermaticus telah disayat
untuk menunjukan ductus deferens pembuluh darah dan saraf yang menyertainya. Fascia lata pada sisi kiri telah di buang.

2
1 III
14
19 A B II C
9 III
I II
25 I
28
30
20
13
21
22
29
23
26
27
32

Lapisan-lapisan funiculus spermaticus dan berbagai jenis hernia. Kiri: keadaan normal. Tengah: lokasi hernia inguinalis aquista:
A = hernia inguinalis indirek; B = hernia inguinalis direk. Kanan: hernia inguinalis kongenital indirek (C) ; processus vagialis masih terbuka.
I = Plica umbilicalis mediana, berisi uracus.
II = Plica umbilicalis meidalis dengan sisa arteriaet vena umbicalis
III = Plica umblicalis lateralis dengan arteria et vena epigastrica.
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 220

220 Regio Inguinalis pada Perempuan

1 Aponeurosis musculi externi abdominis


2 Musculus obliquus internus abdominis
(dipotong dan dilipat)
3 Musculus transversus abdominis
4 Arteria et vena circumflexa ilium
superficialis
5 Anulus inguinalis superficialis dengan
lapisan lemak
6 Fibrae intercurales mediales et laterales
7 Ligamentum teres uteri
8 Labium majus
9 Lamina anterior vaginae musculi recti
abdominis
10 Arteria et vena epigastrica superficialis
12 Ramus cutaneus nervi ilio-inguinalis
13 Nodi inguinalis superficales
14 Tempat masuknya ligamentum teres uteri
ke labium majus
15 Arteria et vena pudenda extema
16 Letak anulus inguinalis profundus
17 Nervus ilio-inguinalis
18 Masculus obliquus internus abdominis
19 Ramus pubicus arteriae epigastricae
inferioris
20 Ramus geitialis nervi genitofemoralis
Regio inguinalis pada perempuan (dilihat dari interior). Sisi kiri = lapisan superfisial;
21 Lapisan lemak di canalis inguinalis
sisi kanan = musculi externus et infernus abdominis di potong dan dilipat. 22 Nervus ilio-inguinalis
23 Vagina ligamenti teretis uteri (canalis
inguinalis)
24 Fascia transversalis

Canalis inguinalis pada perempuan (sisi kanan, dilihat dari Canalis inguinalis pada perempuan (sisi kanan,dilihat dari
anterior). Musculus obliquus externuus abdominis telah dipotong anterior). Musculi obliqui externus abdominis telah dilipat
dan dilipat, untuk menunjukan nervus ilio-inguinalis dan dan dipotong untuk menunjukan isi canalis inguinalis.
ligamentum teres uteri.
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 221

Punggung: Musculi 221

Kerangka Badan (dilihat dari dorsal dan lateral). Otot-otot panjang pada punggung [Musculus longissimus (1) et musculus
iliocostalis (2)] beroriogo di sacrum dan pelvis dan berinsersio pada processus spinosi vertebrarum atau processus transversi
vertebrarum atau pada iga. Ada juga juga otot yang berenserio pada os occipitale. Otot-otot panjang membentuk divisio
lateralis, sementara otot-otot dari divisio medialis terletak di dalam sulcus di antara processus spinosus vertebrae dan
processus transversus vertebrae [musculi transversospinales (3) dan musculi spinotranversales (4)] atau di antara dua
processus spinosi vetebrae [musculi spinales (5)] atau di antara dua procussus transversi vertebrae [musculi
intertransversarii(6)].
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 222

222 Punggung: Musculi

Origo et insertio musculi


iliocostalis et musuli longissimi.
(Gambar skematik).

1 Musculus rectus capitis posterior minor


2 Musculus rectus capitis posterior major
3 Musculus obliquus capitis inferior
4 Processus spinossus axis
5 Musculus semispinalis cervicis
6 Proceesus spinosus vertebrae
cervicalis VII
7 Musculus iliocostalis cervicis
8 Musculi intercostales externi
9 Musculus iliocostalis lumborum, pars
thoracica
10 Musculus longissimus thoracis
11 Musculus iliocostalis lumborum
12 Musculus obliquus internus abdominis
13 Musculus semispinalis capitis (dipotong)
14 Musculus longissimus capitis
15 Musculus levator scapulae
16 Musculus longissimus cervicis
17 Musculus rhomboideus major
18 Musculus spinalis thoracis
19 Musculus serratus posterior inferior
(dilipat)
20 Processus spinosus vertebrae lumbalis II
Musculi dorsi (otot-otot punnggung). Diseksi musculus erector spinae 21 Crista iliaca
(divisio lateralis musculi dorsi dorsi intristik). 22 Processus mastoideus
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 223

Punggung: Musculi 223

1 Musculus rectus capitis posterior minor


2 Musculus rectus capitis posterior major
3 Musculus obliquus capitilis superior
4 Musculus obliquus interior
5 Musculus semispinalis cervicis
6 Musculus levator scapulae
7 Musculus rhomnideus major
20
8 Scapula dengan musculus infraspinatus
9 Musculus teres major
1
21 10 Musculus spinalis
2 11 Musculus latissimus dorsi
22 3 12 Musculi levatores costarum
23 4 13 Processus spinosus vertebrae lumbalis
14 Costae (Th11,Th12)
15 Musculus multifidus
16 Musculus longissimus et musculus
5 iliocostalis (dipotong)
24 17 Crista iliaca (trigonum lumbale)
18 Fascia thoracolumbalis
19 Musculus glutenus maximus
6
20 Protuberantia occipitalis externa
21 Arteria occipitalis et nervus occipitalis
25 major
22 Processus spinosus atlantis
23 Processus spinosus axis
24 Processus spinosus vertebrae cervicalis
prominentis
7
25 Rami medialis [dari rami dorsales
8 norverum spinalium]

26 26 Musculi intercostales externi


9 27 Rami laterales [dari rami dorsales nervorum
spinalium]
10 28 Nervi clunium superiores
11

27 12

13

14

15

16

17

18

28
19

Musculi dorsi. Diseksi lapisan lebih dalam pada musculi dorsi


(musculus longissimus et musculus intercostalis dipotong).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 224

224 Punggung: Musculi

3
1

2 11
7

13
3 8

9 12

10

Musculi dorsi. Lapisan terdalam.Regio lumbalis


(pembesaraan lebih tinggi)
4

5
1 Musculus semipinalis cervicis
2 Musculus levator
3 Musculi lavotares costarum
6
4 Arcus vertebrae lumbalis
5 Ligamenta suprasinalia
6 Musculi intransversarii lomborum 7
10
Musculi rotates lomborum
8 Rami cutanei nervorum spinalium
9 Musculi interspinales lumborum
10 Musculus longissimus et musculus iliocostalis (dipotong)
11 Musculus spinalis dorsi
12 Musculus multifidus
Musculi dorsi. Lapisan terdalam. 13 Costa X(T10)
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 225

Punggung: Musculi 225

Divisio medialis musculi dorsi intristik.


Musculi transversospinales et
intertransversarii.(Gambar skematik).

1 Musculus rectus capitis posterior minor


2 Musculus obliquus capitis superior
3 Musculus rectus capitis posterior major
4 Musculus obliquus capitis inferior
5 Processus spinosus axis
6 Musculus longissimus capitis
7 Musculus trapezius (dilipat) et nervus
accessorius (N. XI)
8 Processus spinosi
9 Musculus rhomboideus major
10 Processus transversi vertebratum
thoracicarum
11 Musculus teres major
12 Ligamenta intertransversaria
13 Musculi levatores costarum
14 Musculi rotatores
15 Tendines musculi iliocostalis
16 Musculi intertransversarii laterales lumborum
17 Crista iliaca
18 Musculus gluteus maximus
19 Musculus semispinalis capitis
Musculi dorsi (otot-otot punggung). Otot-otot transversospinal, lapisan terdalam 20 Musculus semispinalis cervicis
pada sisi kanan; semua bagian musculus semispinalis dan musculus multifidus 21 Musculus semispinalis thoracis
22 Musculi intercostales externi
dibuang.
23 Musculus multifidus
24 Musculi intertransversarii posteriores cervicis
25 Musculus spinalis thoracis
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 226

226 Punggung: Nervi

1 Musculus occipltofrontalis, venter occipitalis


2 Musculus splenius capitis
3 Musculus trapezius
4 Rami cutanei mediales
[dari rami dorsales nervorum spinalium]
5 Margo medialis scapulae
6 Musculus rhomboideus major
7 Musculus latissimus dorsi
8 Rami cutanei laterales [dari rami dorsales]
nervorum spinalium]
9 Fascia thoracolumbalis
10 Musculus obliquus externus abdominis
11 Crista iliaca
12 Vertebra coccygis terakhir
13 Anus
14 Nervus occipitalis major
15 Nervus occipitalis tertius
16 Nervus occipitalis minor
17 Rami cutanei plexus cervicalis
18 Musculus levator scapulae
19 Musculus deltoideus
20 Musculi rhomboidei major et minor
21 Nervus cutaneus brachii lateralis superior
(cabang dari nervus axillaris)
22 Musculus teres major
23 Musculus iliocostalis lumborum, pars thoracica
24 Musculus serratus posterior inferior
25 Nervi clunium superiores
26 Nervi clunium medii
27 Nervi clunium inferiores
28 Nervus cutaneus femoris posterior

Untuk halaman 227:

1 Musculus trapezius
2 Musculus infraspinatus
3 Musculus latissimus dorsi sinister
4 Fascia thoracolumbalis
5 Musculus splenius cervicis
6 Musculus serratus posterior superior
7 Rami mediales [dari rami dorsales nervorum
spinalium thoracicorum]
8 Rami laterales [dari rami dorsales nervorum
spinalium thoracicorum]
Persarafan punggung. Lapisan superfisial (kiri) dan lapisan yang lebih
9 Musculus iliocostalis
dalam (kanan). Musculus trapezius dan musculus latissimus dorsi kanan
10 Musculus serratus posterior inferior
dibuang. 11 Musculus latissimus dorsi (dilipat)
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 227

Punggung: Nervi 227

Persarafan punggung. Diseksi rami dorsales nervorum spinalium. Pada sisi kanan, musculus longissimus thoracis
sudah dibuang dan musculus iliocostalis dilipat ke lateral.
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 228

228 Punggung: Nervi

Pernafasan punggung. Lapisan lebih dalam (dilihat dari dorsal).

1 Musculus semipinalis capitis 7 Crista iliaca 14 Rami mediales [dari rami dorsales
2 Musculus splenius capitis sinister 8 Nervus occipitalis minor nervorum spinalium]
(dipotong dan dilipat) 9 Musculus splenius capitis 15 Costa et musculus intercostalis externus
3 Musculus splenius cervicis sinister 10 Musculus levator scapulae 16 Musculus iliocostalis thoracis
(dipotong dan dilipat) 11 Musculus splenius cervicis 17 Rami laterales [ dari rami dorsales
4 Musculus semispinalis thoracis 12 Musculus serratus posterior superior nervorum spinalium]
5 Musculus spinalis thoracis 13 Scapula 18 Musculus mutlifidus
6 Musculus latissimus dorsi (dilipat) 19 Nervi clunium superiores
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 229

Punggung: Nervi 229

1 Nervus occipitalis major (C2)


2 Nervus suboccipitalis (C1)
3 Rami mediales [dari rami dorsales nervorum spinalum]
4 Rami laterales [dari rami dorsales nervorum spinalum]
5 Nervi clunium superiores (L1-L3)
6 Nervi clunium medii (S1-S3)
7 Nervi clunium inferiores (berasal rami rami plexus
sacralis, rami ventrales)
8 Nervus occipitalis minor
9 Nervus auricularis magnus
10 Musculus trapezius
11 Musculus deltoideus
12 Musculus lattisimus dorsi
13 Musculus gluteus maximus
14 Musculus intercostalis externus
15 Musculus intercostalis internus
16 Musculus intercostslis intimus
17 Ramus dorsalis nervi spinalis
18 Nervus spinalis et ganglion spinale
19 Truncus sympathicus et ganglion sympathicum
20 Nervus intercostalis
21
22
Ramus cutaneus lateralis
Ramus cutaneus anterior } nervi intercostales
23 Musculus longissimus thoracis
24 Medulla spinalis
25 Aorta
26 Oesophagus
27 Corpus costae
28 Costa thoracica
29 Ductus thoracicus
30 Vena azygos

Ciri-ciri umum persarafan punggung.


Distribusi rami dorsales nervorum spinalium. Perhatikan
susunan segmental persarafan bagian dorsal batang
badan (gambar skematik).

23

27

24

28

25 29
30
26

Bagian posterior dinding dada (MRI scan, potongan Letak dan cabang-cabang nervi spinales pada segmen
koronal; dari Heuck et al, MRT-Atlas, 2009). dinding thorax (gambar skematis).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 230

230 Canalis Vertebralis et Medulla Spinalis

3
1
2 4

Medula spinalis, bagian lumbal. Perhatikan hubungan


antara segmen-segmen saraf dan otot. 11

10

12

Persarafan punggung. Medulla spinalis di dalam


canalis vertebralis (dibuka). Musculus longissimus
dorsi dan musculi intrercostales dibuang.

1 Cisterna 9 Arachnoidea mater spinalis


cerebellomedularis 10 Filum terminale
2 Medulla oblongta 11 Conus medullaris
3 Nervus occipitalis tertius (C3) 12 Cauda equina
4 Nervus occipitalis major (C2) 13 Rami laterales [rami dorsales
5 Ramus dorsalis primer nervolum spinalus]
6 Radix dorsalis nervi spinalis 14 Ramus ventralis nervi spi-nalis
7 Ganglion spinale (nervus intercostalis)
Cauda equina ( bagian ujung medulla spinalis). Dura dibuang 8 Dura mater spinalis 15 Musculus iliocostalis
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 231

Canalis Vertebralis et Medulla spinalis 231

1 Arcus vertebrae (dipotong)


2 Nervus spinalis yang dibungkus oleh selaput
menigaes
3 Radices dorsales nervorum spinalium thoracis
4 Medullla spinalis (bagian thoralak)
5 Ganglia spinalia yang dibungkus selaput
meninges
6 Pia mater dan pembuluh darah
7 Dura meter spinalis (dibuka)
8 Ligamentum denticulatum
9 Ramus lateralis rami dorsalis
10 Ramus dorsalis nervi spinalis (becabang
menjadi ramus medialis dan ramu lateralis)
11 Ramus medialis dan ramus lateralis)
12 Dura mater spinalis
13 Nervi spinales sacrales
14 Filum terminale

Medulla spinalis, bagian toraks (dilihat dari dorsal). Canalis vertebralis


dan dura mater dibuka.

Bagian ujung medulla spinalis


dengan dura mater (dilihat dari dorsal).
Bagian dorsai sacrum dibuka.
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 232

232 Canalis Vertebralis et medulla Spinalis

1 Musculus trapezius Meninges


2 Musculus semispianlis 27 Dura mater spinalis
3 Ramus dorsalis nervi spinalis 28 Spatium subdurale
4 Musculus sternocleidomastoideus 29 Spatium epidurale et
5 Platysma plexus venosus serta
jaringan lemak
6 Radices dorsalis et vernalis nervi
30 Arachoidea mater (hijau)
spinalis
31 Spatium subarachnoideum
7 Ganglion spinale
32 Pia mater (merah muda)
8 Musculus digastricus, venter 33 Nucleus pulposus
posterior 34 Crus diaphfragmatis
9 Ramus ventralis nervi spinalis 35 Discus intervertebralis
10 Arteria vertebralis 36 Corpus vertebrae
11 Nervus auricularis magnus lumbalis I (L1)
12 Arteria temporalis superficialis 37 Medulla spinalis
13 Processus styloideus 38 Conus medullaris
14 Vena jugularis interna et arteria 39 Caunda equina
carotis interna 40 Filum terminale
15 Musculus rectus capitis posterior 41 Processus spinosus
major
16 Dura mater et spatium
subarachnoideum
Potongan horizontal leher.Diseksi nervus spinalis cervicis II. 17 Ligamentum denticulatum
Permukaan posterior di bagian atas gambar. 18 Arteria vertebralis
19 Glandula parotidea
20 Dens axis (dipotong) et fascia
articularis inferior atlantis
21 Musculus longus capitis
22 Cavitas pharyngis
23 Musculus pterygoideus medialis
24 Periosteum canalis vertebralis
25 Arteriae spinallis posteriores
26 Arteria spinalis anterior

Lapisan meninges yang membukus medulla spinalis


(dilihat dari depan).(Gambar skematik)

Potongan sagital melalui canalis vertebralis, T9 -L2 Potongan sagital memalui canalis vertebralis, T12-L2.
(MRI scan). Perhatikan sumsum tulang merah (tidak difikasi).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 233

Canalis Vertebralis et Medulla Spinalis 233

Potongan median kepala dan batang Potongan median kepala dan batang badan neontaus.
badan dewasa (perempuan). Cronus medullaris Perhatikan bahwa pada neonatus, conus medullaris medullae
medullae spinalis terletak setinggi L1. spinalis terletak jauh lebih ke kaudal dibandingkan pada orang
dewasa.

1 Cerebrum 11 Pancreas 21 Conus medullaris


2 Corpus callosum 12 Colon transversum 22 Cauda equina
3 Pons 13 Umbilicus 23 Rectum
4 Larynx 14 Intestinum tenue 24 Vagina
5 Trachea 15 Uterus 25 Anus
6 Artrium sinistrum 16 Vesica urinaria 26 Vena cava inferior
7 Venticulus dexter 17 Symphysis pubica 27 Aorta
8 Oesophagus 18 Cerebellum 28 Funiculus umbilicalis
9 Hepar 19 Medulla oblongata 29 Thymus
10 Gaster 20 Medulla spinalis
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 234

234 Regio Nuchae, Leher Belakang (Tengkuk)

Leher tampak belakang, regio nuchae (lapisan superfisial).Tengkuk dan bahu.

1 Musculus sternocleidomastoideus 10 Musculus occipitofrontalis, venter occipitalis


2 Nervus occipitalis minor 11 Nervus occipitalis major
3 Musculus trapezius (pars descedens) 12 Nervus occipitalis tertius
4 Spina scapulae 13 Musculus splenius capitis
5 Rami cutanei mediales [dari rami dorsales nervorum spinalium] 14 Nervus auricularis magnus
6 Margo medialis scapulae 15 Nervus cutaneus plexus cervicalis
7 Musculus rhomboideus major 16 Musculus trapezius (pars transversa)
8 Musculus latissimus dorsi 17 Musculus trapezius (pars ascendens)
9 Galea aponeuratica 18 Musculus teres major
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 235

Regio Nuchae, Leher belakang (Tengkuk) 235

Leher tampak belakang, regio nuchae (lapisan lebih dalam). Musculus trapezius kiri dipotong dan dilipat. Pada sisi kanan,
musculus trapezius, rhomboideus, dan splenius telah dipotong. Musculus levator scapulae kanan sedikit dilipat.

1 Galea aponeurotica 11 Musculus trapezius sinister et nervus 20 Musculus splenius cervicius


2 Musculus occipitofrontalis, venter occipitalis accessorius 21 Nervus accesorius dexter et ramus
3 Arteria occipitalis 12 Musculus levator scapulae superficialis artiriae transversae colli
4 Nervus occipitalis major (C2) 13 Ramus superficialis arteriae transversae colli 22 Musculus levator sapulae dexter
5 Musculus semispalis capitis 14 Musculus rhomboideus minor 23 Nervus dorsalis scapulae et ramus
6 Musculus stemocleidomastoideus 15 Musculus rhomboideus major profundus artiae transversae colli
7 Nervus occipitalis minor 16 Margo medialis scapulae 24 Musculus serratus posterior superior
8 Musculus splenius,capitis kiri 17 Rami dorsales [rami medialis nervorum 25 Musculus trapezius dexter (dipotong
9 Nervus occipitalis tertius (C3) spinalium] dan dilipat)
10 Processus spinosus vertebrae 18 Ligamentum nuchae 26 Musculus rhomboideus major dexter
prominentis (C2) 19 Musculus splenius capitis (dipotong) (dipotong dan dilipat)
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 236

236 Regio Nuchae, Leher belakang (Tengkuk)

Leher tampak belakang, regio nuchae (lapisan terdalam). Musculus trapezius, musculus splanius
capitis, dan musculus splenius colli telah dipotong dan sebagian dibuang atau dilipat.

1 Kulit kepala 9 Nervus accessororius (N,XII) 17 Nervus occipitalis minor


2 Galea aponeurotica 10 Arteria cervicalis superficialis 18 Nervus auricularis magnus
3 Musculus occipitofrontalis, 11 Musculus trapezius (dilipat) 19 Musculus splenius cervicis
venter occipitalis 12 Musculus longissimus cervicis 20 Musculus longissimus cervicis
4 Arteria occipitalis 13 Rami mediales [dari rami dorsales 21 Processus spinosus vertebrae
5 Nervus occipitalis major nervorum spinalum] cervicalis VII (vertebra prominens)
6 Nervus occipitalis tertius 14 Margo medialis scapulae 22 Musculus rhomboidei (dipotong)
7 Musculus semispinalis capitis 15 Musculus splenius capitis (dipotong) 23 Musculus iliocostalis thoracis
8 Musculus levator scapulae 24 Musculus longissimus thoracis
16 Musculus sternocleidomastoideus
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 237

Regio Nuchae, Leher Belakang (Tengkuk) 237

1 Musculus semispinalis capitis


(dipotong)
2 Protuberantia occipitalis
externa
3 Musculus obliquus capitis
superior
4 Musculus rectus capitis
posterior major
5 Musculus rectus capitis
posterior major
6 Arteria vertebralis
7 Musculus obliquus capitis
inferior
8 Processus spinosus axis
9 Vertebra cervicalis III
10 Musculus occipitofrontalis,
venter occipitalis
11 Nervus occipitalis major
12 Nervus suboccipitalis (C1)
13 Nervus occipitalis minor
14 Nervus occipitalis tertius (C3)
15 Processus mastoideus et
Musculus splenius capitis
16 Atlas
17 Axis
18 Processus spinosus
vertebrae cervicalis III
19 Musculus semispinalis
cervicis dexter
20 Arteria cervicalis profunda
21 Musculus splenius capitis
sinister (dipotong)
22 Musculus sternocleido-
mastoideus sinister
23 Nervus auricularis magnus
24 Musculus semispinalis capitis
sinister
25 Musculus longissimus cervicis
sinister
26 Musculus levator scapulae
27 Ramus muscularis anteriae
vertebralis
Leher tampak belakang, regio nuchae (lapisan terdalam). Trigonum suboccipitale. 28 Musculus semispinalis
Musculus semispinalis capitik kanan dipotong dan dilipat. cervicis sinister (dipotong)
29 Rami mediales [dari rami
dorsales nervorum spinalum]
30 Arteria occipitalis
31 Nervus dorsalis scapulae

Trigonum suboccipitale dan letak arteria vertebralis


(gambar skematik).
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 238

238 Regio Nuchae, Leher Belakang (Tengkuk)

Leher tampak belakang, regio nuchae (lapisan terdalam). Diseksi trigonum suboccipitale kanan dan kiri.

1 Musculus occipitofrontalis, venter occipitalis 11 Musculus longissimus cervici 21 Musculus semispinalis cervicis
2 Arteria occipitalis 12 Musculus iliocostalis cervicis 22 Musculus semispinalis capitis
3 Insertio musculi semispinalis capitis (dilipat) 13 Rami cutanei mediales [dari rami dorsales (dipotong dan dilipat)
4 Nervus occipitalis minor nervorum spinalium (C7,C8) 23 Arteria transversa cervicis
(cabang plexus cervicalis ) 14 Musculus longissimus thoracis (cabang superfisial)
5 Nervus suboccipitalis (C1) 15 Margo medialis scapulae 24 Musculus sserratus posterior superior
6 Nervus occipitalis major (C2) 16 Musculus rectus capitis posterior minor (dipotong dan dilipat)
7 Musculus splenius capitis (dilipat) 17 Musculus obliquus capitis superior 25 Musculus rhomboideus minor
8 Musclus splenius cervicis 18 Musculus rectus capitis posterior major (dipotong dan dilipat)
9 Musculus levator scapulae 19 Musculus obliquus capitis inferior 26 Musculus rhomboideus major
10 Nervus accessorius (N.XI), musculus trapezius 20 Processus spinosus axis
(dipotong dan diliat)
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 239

Regio Nuchae, Leher Belakang (Tengkuk) 239

3
10

11
6
12

7 13

8
12

14

Leher tampak belakang,regio nuchae (lapisan terdalam). Canalis vertebralis di sebelah kaudal atlas
dan axis telah dibuka untuk memperlihatkan medulla spinalis (dura mater sebagian telah dibuang).

1 Protuberantia occipitalis externa 8 Fila radicularia posteriora


2 Nervus occipitalis major (C2) et arteria occipitalis 9 Musculus occipitofrontals,venter occipitalis
3 Atlas (arcus posterior) 10 Musculus splenius capitis (dipotong dan dilipat)
4 Axis (arcus posterior) 11 Musculus sternocleidomastoideus
5 Dura mater 12 Musculus levator scapulae
6 Medulla spinalis 13 Rami posteriores nervorum spinalium
7 Ganglion spinale 14 Arcus vertebrarum cervicalium(dipotong)
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 240

240 Regio Nuchae, Leher Belakang (Tengkuk)

Leher tampak belakang, regio nuchae (lapisan terdalam). Diseksi spinalis dan medulla oblongata.
Ronnga tengkorak dibuka

1 Vernis cerebelli 9 Nervus occipitalis major (Ce)


2 Medulla oblongata et arteria spinalis posterior 10 Musculus levator scapulae et ligamentum intertransversarium
3 Arteria vertebralis 11 Radices dorsales nervorum spinalis
4 Gangliom spinale 12 Arcus vertebrae
5 Arteria occipitalis 13 Ligamentum denticulatum et arachnoidea mater
6 Cerebellum 14 Daerah yang pia maternya telah dibuang
7 Cisterna cerebellomedullaris 15 Dura mater
8 Atlas 16 Rami dorsales nervorum spinalium
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 241

Regio Nuchae , Leher belakang (Tengkuk) 241

2
8

10

11
12
3 13
14
15
4

16

17

18

6
19

20

7
21

22

Leher tampak belakang, regio nuchae (lapisan terdalam).Diseksi medula oblongata dan medulla
spinalis dalam kaitanya dengan otak ( dilihat dari dorsal).

1 Calvaria 12 Cerebellum
2 Hernispherium cerebri sinistrum 13 Arteria occipitalis
3 Cisterna cerebellomedullaris 14 Nervus suboccitalis (C1)
4 Medulla spinalis 15 Nervus occipitalis major (C2)
5 Scapula dengan musculus infraspinatus 16 Rami posterior nervorum spinalium
6 Fila radicularia posteriora 17 Musculus levator scapulae
7 Musculi levatores costarum 18 Musculus deltoideus
8 Faix cerebri dengan sinus sagittalis superior 19 Musculi rhomboidei
9 Spatium subarachnoideum 20 Arcus vertebrarum (dipotong)
10 Confluens sinuum 21 Musculus intercostalis externus
11 Sinus transversus 22 Dura mater
104750_S_211_242_Kap_3:_ 05.01.2010 9:56 Uhr Seite 242

242 Regio Nuchae, Leher Belakang (Tengkuk)

11

12

13

14

1
15
2
16

17
3

18

19
20
4 21
22

5
23

6 24

25

26

8
27
9

10

Leher dan kepala dilihat dari obllik-lateral (lapisan lebih dalam). Musculus trapezius dibuang.

1 Protuberantia occipitalis externa 15 Nervus occipitalis major (C2)


2 Musculus semispinalis capitis 16 Nervus occipitalis minor
3 Musculus splenius capitis 17 Musculus stemodeidomastoideus
4 Scapula 18 Nervus auricularis major
5 Musuculus splenius cervicis 19 Puctum nervosum
6 Rami dorsales nervorum spinalium 20 Nervus transversus colli
7 Musculus longissimus 21 Nervi supraclaviculares
8 Processus spinosi vertebrarum thoracicarum 22 Nervus accecoris (N.XI)
9 Musculus iliocostalis 23 Musculus trapezius (tepi potongan)
10 Musculus latissimus dorsi 24 Margo medialis scapulae
11 Epidamis kulit kepala 25 Musculus rhomboideus
12 Galea aponeuratica 26 Musculus infraspinatus
13 Musculus occipitofrontalis, venter occipitalis 27 Musculus teres major
14 Arteria occipitalis
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:33 Uhr Seite 243

243

4 Organ - Organ Thorax


Rongga dada (cavitas thoracis)
berisi jantung (cor), paru
1 (pulmones), dan organ-organ
mediastinum. Thorax melind-
ungi semua organ tersebut
tetapi masing-masing masih
dapat bergerak sehingga
dapat berlangsung pernapas-
an. Pergerakan paru pada
2
pernapasan tergantung pada
3 lapisan pleura, dinding toraks,
dan permukaan paru sendiri.
4
Organ-organ mediastinum ter-
diri dari oesophagus, trachea,
dan saraf serta pembulu
5 darah yang ada di dalamnya,
khususnya aorta, vena cava
superior, dan ductus
thoracicus. Cavitas thoracis
dipisahkan dari cavitas
6
abdominis oleh diaphragma.

Organ–organ thorax, jantung, dan paru in situ (dilihat dari depan). Dinding thorax
anterior, pleura parietalis, dan pericardium telah dibuang.

1 Trahea
2 Aorta ascendens
3 Pulmo sinister
4 Arteriac oronaria dextra
1 5 Cor (ventriculus dexter)
6 Arcus costaslis
7 Hepar
2

Posisi pulmones dan cor di dalam cavitasi thoracis


(gambar skematik). Bagian anterior thorax tidak
digambarkan.
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 244

244 Letak Organ – Organ Thorax

1 Musculus cricothyroideus
2 Vena jugularis interna dextra
3 Nervus vagus (N.X)
4 Arteria carotis communis dextra
5 Vena subclavia dextra
6 Vena brachiocephalica dextra
7 Vena cava superior
8 Pulmo dexter,lobus superior
9 Auricula dextra
10 Pulmo dexter,lobus medius
11 Fissura oblique pulmonis dextri
12 Pulmo dexter, lobus inferior
13 Diaphragma
14 Ligamentum falcifomer
hepastis
15 Arcus costalis
16 Colon transversum
17 Glandula thyroidea
18 Trachea
19 Vena jugularis interna sinistra
20 Vena cephalica sinistra
21 Vena brachiocephalica sinista
22 Pericardium (tepi potong)
23 Pulmo sinister,lobus superior
24 Ventriculus dexter
25 Ventriculus sinister
26 Sulcus interventricularis
anterior
27 Pulmo sinister,lobus
28 Processus xiphoideus
29 Hepar
30 Gaster
Letak organ – organ thorax. Dinding anterior thorax dibuang. 31 Musculus pectoralis major
Tanda panah = fissure horizontalis pulmonis dextri. 32 Sternum
33 Ventriculus sinister et bulbus
aortae
34Bronchus principalis
35 Oesophagus
36 Aorta descendes
37 Medulla spinalis
38 Scapula
39 Atrium dextrum
40 Vena pulmonalis dextra
41.Bronchus principalis dexter
42 Vena azygos
43 Corpus vertebrae
32 44 Costa
31

33
9
10 23
39
40
34
41 35
42
36
12 27
43

37

44
38

Potongan horizontal melalui thorax setinggi vertebra thoracis Vll (dilihat dari bawah).
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 245

Letak Organ-Organ Thorax 245

1 1

10
2

3 2
4
11

5 7
5

Potongan sagital thorax. MRI Scan.


6
1 Arcus aortae
2 Artrium sinistrum cordis
7 3 Oesophagus
4 Atrium dextrum cordis
5 Hepar
6 Gaster
7 Aorta abdominalis
8
8 Colon transversum (dikembangkan)
9 Corps vertebrae lumbalis
10 Truncus pulmonalis
9
11 Ventriculus cordis sinister
12 Trachea
13 Aorta ascendens
14 Ventriculus cordis dexter
Potongan sagital thorax, 2 cm sebelah lateral bidang median.
15 Pericardium
16 Bagian-bagian glandula thymus
yang tersisa

12
Pembagian Isi
mediastinum

Mediastinum Trachea, venae brachiocephalicae,


16
superius thymus, arcus aortae, oesophagus,
13 ductus thoracius
(kuningan)
15
Cor, aota ascendens, truncus
Mediatinum
pulmonalis, venae pulmonales,
4 medius
14 nervus phrenisus
(biru muda)
3
Mediatinum Oesophagus dengan nervi vagi,
posterius aorta descendens, ductus
(merah) thoracicus, truncus sympathicus

Mediatinum Pembuluh-pembuluh kecil,


anterius jaringan lemak dan penyambung,
Anatomi regional cavitas thoracis (potongan midsagital). (merah muda) dan thymus (hanya apada anak)
Bagian-bagian mediastinum diperlihatkan dengan warna.
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 246

246 Systema Respiratorium, Sistem Respirasi: Percabangan Bronchus

1 Sinus sphenoidalis
2 Ostium phrayngeum tubae auditivae
3 Medulla spinalis
4 Dens axis
5 Pars oralis pharyngis
6 Epiglottis
7 Aditus laryngis
9 Pulmo dexter, lobus superior
10 Vena azygos
11 Cabang arteria pulmonalis
12 Bronchus principalis dexter
13 Bifurcation tracheae
14 Cabang venae pulmonales dextrae
15 Lobus medius pulmonis dextri
16 Lobus inferior pulmonis dextri
17 Sinus fronstalis
18 Concha masalis superior
19 Concha nasalis media
20 Concha nasalis inferior
21 Palatum durum
22 Palatum molle et uvula
23 Lingua
24 Plica vocalis
25 Larynx
26 Trachea
27 Lobus superior pulmonis sinistri
28 Arteria pulmonalis sinistra
29 Bronchus prinipalis sinister
30 Venae pulmonales sinistrae
31 Lobus inferior pulmonis sinistri

Untuk halaman 247:


Sistem pernapasan. Paru-paru difiksasi dalam keadaan ekspirasi dan diputar 1 Cavitas nasi
ke lateral. Kepala di belah dan diputar ke lateral. 2 Pharynx
3 Larynx (cartilago thyroidea)
4 Trachea
5 Lobus superior pulmonis dextri
6. Bifurcation tracheae
7 Bronchus principalis dexter
8 Fissura horizontalis pulmonis dextri
9 Lobus inferior pulmonis dextri
10 Fissura obliqua pulmonis dextri
11 Lobus inferior pulmonis dextri
12 Clavicula
13 Lobus superior pulmonis sinistri
14 Bronchus principalis sinister
15 Bronchi yang bercabang ke segmenta
bronchopulmonalia
16 Lobus inferior pulmonis sinistri
17 Arcus costalis atau margo costalis
18 Os hyoideum
19 Bronchus lobaris superior dexter
20 Bronchus lobaris medius dexter
21 Bronchus lobaris inferior dexter
22 Bronchus lobaris superior siniter
23 Bronchus lobaris inferior sinister
24 Bronchi segmentales
Percabangan bronchus (dilihat dari ventral).Jaringan paru sudah dibuang. 25 Cabang-cabang arteriae pulmonales
26 Cabang-cabang venae pulmonales
Segmen-segmen bronkopulmonalis diberi nomor 1-10.
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 247

Systema Respiratorium, Sistem Respirasi: Percabangan Bronchus 247

12
4

5
6 13
7 14
15
8

9
10 10
11 16
17 17

Larynx, trachea, dan percabangan bronchus Susunan dan posisi organ-organ respirasi
(dilihat dari anterior). (Gambar skematik.)

13

1
26
19 2
3 1-2
25 25
26 3 22
4
6 4
5
5
20 23
6
25
21 26
10 8
7 10 9
9
10

10
16
11

Diseksi Mediastinal percabangan bronchus, venae dan arteriae pulmonales pada pulmo dexter (kiri) dan pulmo sinister (kanan)
(dilihat dari medial). Bronchi segmentales diberi nomor 1-10.
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 248

248 Systema Respiratorium: Proyeksi Pulmo dan Pleura

Proyeksi pulmo dan pleura pada permukaan dinding thorax. Kiri = dilihat dari anterior;
Kanan=dilihat dari lateral kanan. Merah=pinggir pulmo; biru=pinggir pleura. Nomor Menyatakan nomor costa.

Proyeksi pulmo dan pleura pada permukaan dinding thorax. Kiri=dilihat dari posterior;
kanan = dilihat dari lateral Kiri. Merah = Pinggir pulmo; biru = pinggir pleura. Nomor menunjukkan nomor costa.

1 Apex pulmonis 6 Lobus inferior pulmonis dextri 11 Arcus costalis atau margo costalis
2 Lobus superior pulmonis dextri 7 Lobus superior pulmonis dextri 12 Spina scapulae
3 Fissura horizontalis pulmonis dextri 8 Incisura cardiaca pulmonis sinistri 13 Vertebra lumbalis 1
4 Lobus mediaus pulmo dextri 9 Lobus inferior pulmonis sinistri 14 Ruang di antara tepi paru dan pleura
5 Fissura obliqua pulmonis dextri 10 Angulus infrastermalis (recessus costodiaphragmaticus
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 249

Systema Respiratorium: Pulmo 249

Pulmo dexter (dilihat dari lateral). Pulmo sinister (dilihat dari lateral).

Pulmo dexter (dilihat dari medial). Pulmo sinister (dilihat dari medial).

1 Apex pulmonis 8 Lobus superior pulmonis sinistri 15 Bronchi 21 Cabang-cabang venae


2 Lobus superior pulmonis dextri 9 Impressiones costales 16 Venae pulmonales dextrae pulmonales sinistrae
3 Fissura horizontalis pulmonis dextri 10 Fissura obliqua pulmonis sinistri 17 Ligamentum pulmonale 22 Bronchi segmentales
4 Fissura obliqua pulmonis dextri 11 Lobus inferior pulmonis sinistri 18 Facies diaphragmatica 23 Sulcus aortae thoracicae
5 Lobus medius pulmonis dextri 12 Sulcus arteriae subclaviae 19 Sulcus aorticus 24 Impressio cardiaca
6 Lobus inferior pulmonis dextri 13 Sulcus venae azygos ( untuk arcus aortae) 26 Lingula
7 Margo inferior pulmonis dextri 14 Cabang-cabang arteria pulmonalis dextra 20 Arteria pulmonalis sinistra
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 250

250 Systema Respiratorium: Segmenta Bronchopulmonalia

Pulmo dexter (dilihat dari medial). Pulmo sinister (Dilihat dari medial).

Pulmo dexter (dilihat daari lateral. Pulmo sinister (dilihat dari lateral).

Segmenta bronchopulmonalia paru di perbedakan yang seperti segmen ke-7 di paru kanan. Bandingkan
dengan warna. Perhatikan bahwa di paru kiri tidak ada dengan gambar skematis pada halaman berikutnya.
segmen
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 251

Systema Respiratorium: Segmenta Bronchopulmonalia 251

Distribusi segmenta bronchopulmonalia paru dan hubungnnya ke percabangan bronchusnya (menurut J.F.Hube).
Segmenta bronchopulmonalia secara morfologis dan berjalan di antara segmen-segmen. Dengan demikian,
fungsinya memisahkan unit-unit pernapasan jaringan vena-vena tersebut menerima aliran darah dari dua
paru yang masing-masing terpisah. Setiap Segmen di- segmen yang berdekatan yang mengalirkan sebagian
bungkus oleh jaringan ikat yang merupakan kelanjutan besar darahnya ke lebih dari satu vena. Jadi, satu
pleura visceralis. Bronchi segmentales dalam satu seg- segmentum bronchopulmonalium bukan satu unit vas
men terletak di tengah-tengah masing-masing segmen kularisasi yang sempurna, melainkan segmentasi
dan perjalannya diikuti oleh ca-bang-cabang arteria merupakan hasil dari arsitektur vaskularisasi paru yang
pulmonalis, sedangkan cabang-cabang vena pulmonalis spesifik.
Pulmo dexter Punimo sinister


1 Segmentum apicale

1+2 Segmentum
2 Segmentum posterius
3 segmentum anterius 冧 Bronchus lobaris
superior
apicoposterius
3 Segmentum anterius
Pars
superior Bronchus lobaris
superior
4 Segmentum laterale Bronchus lobaris Pars
5 Segmentum mediale 冧 medius
4 Segmentum lingulare superius
5 Segmentum lingulare inferius 冧 Inferior


6 Segmentum apicale ( superius) 6 Segmentum apicale (superius)


7 Segmentum basale mediale 7 Tidak ada
Bronchus lobaris 8 Segmentum basale anteromediale Bronchus
8 Segmentum basale anterius
inferior 9 Segmentum basale laterale lobaris inferior
9 Segmentum basale laterale
10 Segmentum basale posterius 10 Segmentum basale posterius
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 252

252 Cor, Jantung

10

Jantung perempuan usia 30 tahun (dilihat dari anterior). Jantung perempuan usia 30 tahun (dilihat dari oblique
posterior)

1 Arteria subclavia sinistra 10 Ventriculus dexter 19 Apex cordis


2 Arteria carotis communis sinistra 11 Arcus aortae 20 Atrium Sinistrum
3 Truncus brachiocephalicus 12 Ligamentum arteriosum 21 Jaringan lemak yang menutup
4 Vena cava superior 13 Venae pulmonales sinistrae sinus coronarius
5 Aorta ascendens 14 Auricula atrii sinistra 22 Sulcus interventricularis posterior
6 Bulnus aortae 15 Truncus pulmonalis 23 Arteria pulmonalis dextra
7 Auricula atrii dextra 17 Sulcus interventricularis anterior 24 Venae pulmonales dextrae
8 Atrium dextrum 18 Ventriculus sinister 25 Vena cava inferior
9 Sulcus coronarius

1 Vena brachiocephalica dextra


2 Vena cava superior
3 Aorta ascendens
4 Atrium dextrum
5 Venaculus dexter
6 Vena cava inferior
7 Vena jugularis interna sinistra
8 Arteria carotis communis sinistra
9 Arteria et vena maxillaris sinistra
10 Vena brachiocephalica sinistra
11 Truncus pulmonalis
12 Aulicula atrii sinistra
Letak jantung dan pembuluh darahnya di dalam thorax 13 Ventriculus sinister
(gambar skematik). 14 Aorta descendens
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 253

Cor, Jantung 253

1 Truncus brachiocephalicus
2 Arteria pulmonalis dextra
9 3 Veba cava superior
1
4 Venae pulmonales dextrae
10 5 Aorta ascendens
6 Atrium dextrum
2 7 Arteria coronaria dextra
11
8 Ventriculus dexter
12
9 Arteria carotis communis sinistra et
3
arteria subclavia sinistra
4 13 10 Aorta descendens (pars thoracica aortae)
11 Ligamentum arteriosum (sisa ductus
14 arteriosus Bitalli)
5 12 Arteria pulmonalis sinistra
13 Arcus aortae
15 14 Venae pulmonales sinistra
15 Truncus pulmonalis
16
16 Atrium sinistrum
6 17 Arteria coronaria sinistra
17 18 Ramus circumflexus arteriae coronarie
sinistrae
18
7 19 Ramus interventricularis arteriae
coronarie sinistrae
8 20 Ventriculus sinister
19
21 Vena brachiocephalica dextra
22 Dinding thorax
20 23 Hepar
24 Valva aortae
25 Cordae tendineae
26 Musculi papillares
27 Gaster
Cor dengan pembuluh-pembuluh darahnya. Diseksi arteriae coronariae
(dilihat dari depan, fase sistolik kerja jantung).

Potongan koronal melalui thorax


setinggi aorta ascendens (MRI scan,
terima kasih kepada Prof.W.Bautz dan
R.Jaka, M.D.,University of Erlangen
Jerman).
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 254

254 Cor, Jantung

1 Aorta ascendens
2 Arteria coronaria dextra
3 Ventriculus dexter
4 Atrium sinistrum
5 Truncus pulmonalis
6 Ramus septalis arteriae coronariae sinistrae
7 Ramus diagonalis arteriae coronariae sinistrae
8 Ramus interventricularis anterior arteriae
Coronarie sinister
9 Ventriculus sinister
10 Pangkal aorta
11 Vena cava superior
12 Ramus circumfilexus arteriae coronariae sinistrae
13 Strenum

Jantung manusia (rekonstruksi 3-D CT scan elektron sebagai


“ Shaded Surface Display”1).

1 Terima kasih kepada Drs.W.Moshage,S,Achenbach,


Citra tomografik berkas elektron jantung manusia ( potongan aksial setelah dan D.Ropers, Dept. of internal Medicine ll,
penyuntikan medium kontras1). University of Erlangen-Nurnbreg,Jerman.
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 255

Cor, Jantung 255

1 Larynx (cartilago thyroidea)


2 Musculus sternocleido
mastoideus (dipotong)
3 Trachea (dipotong) et
vena jugularis interna dextra
4 Nervus vagus (N.X)
5 Arteria carotis communis
dextra et vena cephalica
6 Oesophagus
7 Vena axillaris dextra
8 Venae Brachiocephali
dextra et sinistra
9 Vena cava superior
10 Auricula atrii dextra
11 Arteria coronaria dextra
12 Atrium dextrum
13 Diapgragma
14 Pericardium (tepi potongan)
15 Arcus costalis (margo costalis)
16 Musculus omohyoideus
17 Arteria carotis communis
sinistra
18 Vena jugularis internal sinistra
19 Clavicula (dipotong)
20 Nervus laryngealis recurrens
sinister
21 Vena subclavia
22 Lipatan pericardium
23 Truncus pulmonalis
24 Aorta ascendens
25 Sulcus interventricularis
anterior et ramus interventri
cularis anterior arteriae
coron ariae sinisterae
26 Ventr iculus dexter
27 Ventr iculus sinister
28 Valva aoetae
29 Valva tricuspidalis (valva
Jantung dan pembuluh darah in situ (dilihat dari anterior).Dinding anterior thorax,
pericardium dan epicardium dibuang, trachea dipotong. atrioventricularis dextra)
30 Vena cava inferior
31 Venae pulmonales
32 Valva trunci pulmonalis
33 Valva mitralis (valva
bicuspidalis atau valva
atrioven tricularis sinistra)

Cor in situ. Posisi katup-katup jantung (dilihat dari anterior). (Gambar skematik).
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 256

256 Cor, Jantung

1 Truncus brachiocephalicus
2 Vena cava superior
3 Sulcus terminalis
4 Auricula dextra
5 Atrium aortae
6 Valva aortae
7 Conus arteriosus (septum interventriculare)
8 Valva tricuspidalis (valvula
atrioventricularis dextra)
9 Musculus papillaris anterior
10 Myocardium ventriculi dextri
11 Arteria carotis communis sinistra
12 Arteria subclavia sinistra
13 Arcus aortae
14 Ligamentum arteriosum (sisa ductus anteriosus)
15 Aorta thoracica (aorta descendens)
16 Aorta ascandens
17 Vena pulmonalis sinistra
18 Truncus pulmonalis
19 Auricula sinistra
20 Valvia trunci pulmonalis
21 Musculus papullaris anterior et chordae
tendineae
22 Miocardium ventriculi sinistri
23 Musculus papillaris posterior
24 Septum interventriculare
25 Venae brachiocephalicae sinistra et dextra
26 Chordae tendineae
27 Musculi papillares ventriculi dextri
28 Atrium sinistrum
29 Infundibulum
30 Musculus papillaris anterior ventriculi sinistri
31 Valva atrioventricularis sinistra
(valva mitralis, valva bicuspidalis)
32 Apex cordis
33 Vena cava inferior
34 Hepar
35 Aorta (pars abdominalis)
Cor dilihat dari anterior. Diseksi keempat katup jantung

MRI scan jantung (potongan koronal setinggi atrium kiri; terima kasih
Sirkulasi di dalam jantung (dilihat dari anterior). Kepada Prof. W. Bautz and R. Janka, M. D.,
panah = arah aliran darah University of Erlangen, Jerman).
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 257

Cor: Myocardium 257

Jantung in situ. Myocardium et arteriae coronariae


11 (dilihat dari anterior).
1

12 1 Vena jugularis interna


2
2 Arteria carotis communis
3 Truncus brachiocephalicus
3 4 Aorta ascendens
13 5 Pulmo dexter
6 Auricula atrii dextra
7 Arteria colonaria dextra
14 8 Myocardium ventriculi dextri
4 9 Diaphragma
15 10 Arcus costalis atau margo costalis
11 Glandula thyroidea et vena jugularis interna
5 12 Trachea et arteria carotis communis sinistra
16 13 Vena brachiocephalica sinistra
6 14 Pulmo sinister
15 Pericardium (tepi potongan)
16 Truncus pulmonais
7 17 Ramus interventricularis anterior arteriae
coronariae sinistrae
17 18 Myocardium ventriculi sinistri
19 Vortex cordis (ventriculus dexter)
20 Sulcus interventricularis posterior
8 21 Sulcus interventricularis anterior
18 22 Vortex cordis (ventriculus sinister)
23 Arcus aortae
15 24 Atrium sinistrum
25 Sinus coronarius
9 26 Vena cava superior
27 Vena pulmonalis detra
10 34
28 Atrium sinistrum
29 Vena cava inferior
30 Sulcus coronarius
31 Myocardium ventriculi sinistri
32 Arteria pulmonalis sinistra
33 Vena pulmonalis sinistra
34 Apex cordis

Cor (di lihat dari posterior). Myocardium ventriculi sinistri di- Vortex serabut-serabut otot jantung (dilihat dari bawah).
buka untuk memperlihatkan berkas-berkas serabut otot
lapisan yang dalam dengan jalur serabut yang lebih sirkular.
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 258

258 Cor: Valvae, Katup

1 Vena cava superior


2 Crista terminalis
3 Fossa ovalis
4 Muara vena cava inferior
5 Muara sinus coronarius
6 Auricula atrii dextra
7 Arteria coronaria dextra et sulcus coronarius
8 Cuspis anterior valve tricuspidalis
9 Chordae tendineae
10 Musculus papillaris anterior
11 Myocardium
12 Truncus pulmonalis
13 Aorta ascendens
14 Valva trunci pulmonalis
15 Conus arteriosus (septum interventriculare)
16 Musculi papillares septales
17 Trabecula septomarginalis
18 Apex cordis
19 Auricula atrii sinistra
20 Valva aortae
21 Ventriculus sinister
22 Venae pulmonales
23 Letak fossa ovalis
24 Atrium sinistrum
25 Valva atrioventricularissinistra (valva mitralis
atau valva bicuspidalis
26 Artium dextrum
27 Pericardium
28 Musculus dexter
29 Ventriculus dexter
30 Septum interventriculare

Cor bagian kanan (dilihat dari anterior). Dinding anterior


atrium dan ventrikel kanan telah dibuang.

12

13
12 22

13 19 22
19
23

24 25
20
27
9
28
26
9
9 9

21
21
10
30

29

Cor, ventriculus sinister dengan valva mitralis, musculi Cor, ventriculus sinister et atrium sinistrum (dibuka)
papillares dan valva aortae (bagian anterior jantung telah dibuang). memperlihatkan bagian posterior valva mitralis dengan
musculi papillares.
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 259

Cor: Valvae, Katup 259

1 Valva trunci pulmonalis


2 Sinus trunci pulmonalis
3 Arteria coronaria sinistra
4 Vena cardiaca magana
5 Valva atrioventricularis sinistra
(Valva mitralis)
6 Sinus coronarius
7 Valva aortae
8 Arteria coronaria dextra
9 Valva atrioventricularis dextra
(valva tricuspidalis)
10 Bulbus aortae
11 Valvua semiluaris anterior valvae
trunci pulmonalis
12 Valva semilunaris sinistra valvale
trunci pulmonalis
13 Valva semilunaris dextra valvae
trunci pulmonis
14 Valvula semilunaris sinistra
valvae aortae
15 Valvula semilunaris dextra
valvae aortae
16 Valva semilunaris posterior
valvae aortae
17 Artium dextrum
18 Cuspis anterior valvae tricuspidalis
19 Chordae tendineae
Katup jantung (dilihat dari superior). Atrium kanan dan kiri dibuang. 20 Trabeculae carneae
Diseksi arterie coronarie. Atas: dinding anterior jantung. 21 Septum interventriculare
22 Cuspis septalis valvae tricuspidalis
23 Musculus papillaris anterior
24 Myocardium ventriculu dextri

Katup pulmonal dan katup aorta (dilihat dari atas). Katup atrioventrikular kanan (valva tricuspidalis) (dilihat
Dinding anterior jantung di bagian atas. Kedua Katup tertutup. dari anterior setelah dinding anterior ventrikel kanan dibuang).
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 260

260 Cor: Fungsi

1 Aorta ascendens
2 Vena cava superior
3 Auricula atrii dextra
4 Atrium dextrum
5 Sulcus coronarius
6 Ventriculus dexter
7 Truncus pulmonalis
8 Auricula atrii sinistra
9 Sulcus interventricularis anterior
10 Ventriculus sinister
11 Arteria pulmonalis dextra
12 Sulcus terminalis cordies et nodus sinuatrialis
13 Garis yang menunjukkan bidang posisi
katup-katup jantung
14 Myocardium atrii dextri
15 Vena cava inferior
16 Valva trunci pulmonlis
17 Valva tricuspidalis
18 Myocardium ventriculi dextri

Jantung, difikasi dalam keadaan diastole (dilihat dari anterior).


Ventrikel relaksi, atrium kontraksi .

Prubahan morfologis selama pergerakan


jantung. Perhatikan perubahan posisi katup-katup
(panah merah).Bagian jantung yang berkontarksi
ditandai dengan warna hitam.
A. Diastole: otot-otot ventrikel relaksi; katup-katup
atrioventricularis terbuka, katup semilunaris tertutup.
Jantung, difikasi dalam keadaan sistole (dilihat dari anterolateral). B. Sistole: otot-otot ventrikel relaksi; katup
Ventrikel berkontraksi, atrium dilatasi atrioventicularis tertutup, katup semilunaris terbuka.
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 261

Cor: Systema Conducente Cordis, Sistem Konduksi Jantung 261

Ventriculus decxter, disection of nodus atrioventricularis, Ventriculus sinister, desksi cabang berkas sistem
fasciculus atrioventricularis (berkas His), dan Cabang berkas konduksi kiri (sonde).
kanan (sonde).
1 vena cava superior 5 Musculi pectinati 8 Muara arteria coronaria sinistra
2 Sulcus terminalis 6 Sulcus coronarius (et arteria 9 Valva aortae
3 Bulbus aortae coronaria dextra) 10 Cabang-cabnag dari crus sinistrum fasciculi atrioventricularis
4 Nodus sinu-atrialis (panah) 7 Sinus aortae 11 Serabut Purkinje (myofibra conduces cardiaca)
12 Auricula atrii sinistra
13 Septum interventriculare
14 Musculi papilares
15 Aortae ascendens
16 Atrium dextrum
17 Muara sinus coronarius
18 Nodus atrioventricularis
19 Cuspis septalis valvae tricuspidalis
20 Truncus pulmonalis
21 Fasciculus atrioventricularis (bekas His)
22 Bifurcatio fasciculi atrioventricularis
23 Crus dextrum fasciculi atrioventricularis
24 Vena cava inferior
25 Atrium sinistrum
26 Crus sinistrum fasciculi atrioventricularis
27 Musculi papillares dengan serabut-serabut Purkinje

Atrium dextrum, dinding anterior, menunjukkan letak


nodus sinuatrialis (panah). Systema conducente cordis, sistem konduksi jantung.
(Gambar skematik).
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 262

262 Cor: Arteriae et Venae

Artriae coronariae (dilihat dari anterior). Epicardium dan Arteria coronaria dextra dan venae cordis (dilihat dari dorsal).
jaringan lemak subepikardial sudah dibuang. Arteri disuntik Epicardium dan jaringan lemak subepikardial telah dibuang.
dengan resin merah dari aorta.

1 Aorta ascendens
2 Bulbus aortae et (pada spesimen atas)
ramus nodi sinu-atrialis arterie coronariae dextrae
3 Auricula dextra
4 Arteria coronaria dextra
5 Atrium dextrum
6 Sulcus coronarius
7 Ventriculus dexter
8 Auricula sinistra
9 Truncus pulmonalis
10 Ramus circumflexus arteriae coronarie sinistrae
11 Arteria coronalia sinistra
12 Rumus diagnoalisarteriae coronariae sinistrae
13 Vena cardiaca magna
14 Arteria interventricularis anterior
15 Sulcus interventricularis anterior
32 16 Ventriculus sinister
17 Apex cordis
1 27 18 Vena pulmonalis dextra
20
19 Atrium sinistrum
34 9 20 Venae pulmonales sinistrae
2 11 21 Vena obliqua atrii sinistri (vena mashall)
8
3 23 22 Sinus coronarius
10 23 Vena cardiaca magna
21
24 Sulcus coronarius (bagian posterior)
4 25 Vena posterior ventriculi sinistri
26 Vena cardiaca media
35 22 27 Arteria pulmonalis sinistra
28 Vena cava inferior
14
36 29 Atrium dextrum
33 26 30 Rumus interventricularis posterior arteriae coronariae dextrae
30 31 Sulcus interventricularis posterior
36 17 32 Vena cava superior
28 33 Rumus marginalis dexter arteriae coeonariae dextrae
34 Rumus nodi sinuatrialis arteriae coronariae dextrae
35 Venae carsiacae minimae
Pembuluh darah jantung. Arteria coronarie (merah) 36 Vena cardiaca perva
dan venae cordis (biru) (dilihat dari anterior).
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 263

Cor: Arteriae et Venae 263

1 Truncus brachiocephalicus
2 Vena cava siperior
3 Atrium dextrum
7 4 Arteria coronaria dextra
1
5 Ventriculus dexter
8 6 Sambungan antara salah satu pembuluh darah bypass dan
ramus interventricularis anterior arteriae coronarie sinistrae
7 Arteria subclavia sinistra
2
8 Arteria carotis communis sinistra
9 9 Ductus arteriosus (Botalli) (masih terbuka)
10 10 Aorta ascendens dengan tiga pembuluh bypass terpasang
11 Truncus pulmonalis
12 Artium sinistrum
11 13 Ramus circumflexus arteriae coronarie sinistraen
3 14 Ramus interventricularis anterior arteriae coronariae sinistrae
12 15 Ventriculus sinister
16 Apex cordis
17 Strenum
4 13 18 Ventriculus dexter
19 Hepar
14 20 Medulla spinalis
21 Trachea
5 22 Aorta
23 Corps vertebrae thoracicae
15 24 Arteria pulmonalis
6 25 Vena cava inferior
26 Vena hepatica

16

Cor, arteriae coronariae setelah pemasangan tiga pembuluh


bypass (dilihat dari anterior). Ductus arteriosus (9) masih terbuka.

Potongan sagital melalui rongga thorax (MRI scan, Cor, arteriae coronarie setelah implantasi
terima kasih kepada Prof. W. Bautz,M.D., University of tiga (kuning) (gambar skematik spesimen
Erlangen, Jerman). atas).
104750_S_243_264_Kap_4:_ 05.01.2010 10:34 Uhr Seite 264

264 Anatomi Regional Organ-Organ Thorax

Dinding dan organ-organ thorax (dilihat dari ventral). Clavicul kiri dan costae sebagian telah dibuang, dan spatia
intercostalia dextra telah dibuka untuk memperlihatkan arteria dan vena thoracica interna.

1 Vena jugularis interna dextra 11 Arteria et vena thoracica interna dextra 21 Plexus brachialis
2 Musculus omohyoideus 12 Fasciculi musculi transversi thoracis 22 Nervus vagus (N.X)
3 Musculus sternohyoideus et vena 13 Musculus intercostales interni 23 Vena axillaris sinistra
jugularis externa 14 Musculus serratus anterior 24 Arteria et vena thiracica interna
4 Clavicula 15 Arcus costalis sinistra
5 Arteria thoraco-acromialis 16 Musculus obliquus externus abdiminis 25 Costae dan dinding thorax (dipotong)
6 Vena suclavia dextra 17 Lamina anterior vaginae musculi recti 26 Pars costalis pleurae parietalis
7 Musculus pectoralis major abdominis 27 Processus xlphoideus
8 Musculus intercostalis externus 18 Musculus sternocleidomastoideus 28 Arteria epigastrica superior
9 Musculus pectoralis minor 19 Vena jugularis interna sinistra 29 Diaphragma
10 Corpus sterni 20 Arteria transversa colli 30 Musculus rectus abdominis
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 265

Anatomi Regional Organ-Organ Thorax 265

Organ-organ thorax, mediastinum anterius dan pleura. Costae, clavicula, dan sternum sebagian telah dibuang.
Merah = arteri; biru = vena; hijau = kelenjar dan pembuluh limfe.

1 Musculus strenothyroideus dan sarafnya 11 Pinggir anterior pars costalis pleurae parietalis 21 Vena brachiocephalica sinistra
(satu cabang saraf dari ansa cervicalis) 12 Pericardium 22 Arteria et vena thoracica interna sinistra
2 Vena jugularis interna dextra 13 Costae V dan Vl (dipotong) dan 23 Thymus
3 Arteria carotis communis dextra musculus serratus anterior 24 Pars costalis pleurae parietalis
4 Vena cephalica 14 Recessus costodiaphragmaticus 25 Arcus costalis
5 Vena subclavia dextra 15 Musculus obliquus externus abdominis 26 Arteria epigastrica superior
6 Vena brachiocephalica dextra 16 Musculus rectus abdominis 27 Pinggiran pars costalis pleurae parietalis
7 Murculus pectoralis major (dipotong) 17 Larynx (cartilago thyroidea) 28 Diaphragma
8 Murculus pectoralis minor (dipotong) 18 Glandula thyroidea 29 Linea alba
9 Nodi pareasternales 19 Trachea 30 Tepi potongan lamina anterior
10 Arteria et vena thoracica interna 20 Nervus vagus sinister vaginae musculli recti abdominis
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 266

266 Anatomi Regional Organ-Organ Thorax: Thymus

1 Larynx (cartilogo thyroidea)


2 Glandula thyroidea
3 Trachea
4 Vena jugularis interna
5 Plexus brachialis
6 Vena brachiocephalica dextra et arteria carotis
communis
7 Nervus phrenicus dexter
8 Aorta ascendens
9 Musculus pectoralis minor (dipotong)
10 Truncus pulmonalis (dibungkus pericardium)
11 Pleura parietalis,pars costalis
12 Pericardium et cor
13 Musculus serratus anterior
14 Processus xiphoideus
15 Arcus costalis
16 Musculus obliquus externus abdominis
17 Musculus sternothyroideus (dipotong dan dilipat)
18 Nervus vagus (N.X)
19 Arteria carotis communis sinistra
20 Truncus sympathicus sinister
21 Nervus laryngeus recurrens sinister
22 Arteria et vena thoracica intercostalia
23 Pingggir pleura parietalis, pars costalis
24 Nervi intercostales et vasa intercostalia
25 Arteria epigastrica superior
26 Musculus rectus abdominis
27 Diaphragma
28 Ansa cervicalis
29 Nervus phrenicus et musculus scalenus anterior
Thymus di atas jantung, menunjukkan posisi dan ukurannya. 30 Vena jugularis superficialis dextra
31 Vena subclavia dextra
32 Vena brachiocephalica dextra
33 Vena thoracica interna (dipotong)
34 Vena thoracica interna (dipotong)
35 Pulmo dexter
36 Musculus cricothyroideus
37 Musculus omohyoideus
38 Thymus
39 Pulmo sinister

Organ thorax (dilihat dari ventral). Vasa thoracica


interna sudah dibuanng, dan margo anterior pleura dan
paru sedikit dilipat untuk memperlihatkan mediastinum
medium dan meduastinum anterius, termasuk jantung
dan pembuluh besar.
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 267

Regional Anatomy of the Thoracic Organs: Thymus 267

Organ-organ thorax (dilihat dari ventral). Pleura dibuka dan paru diperlihatkan. Terlihat sisa sthymus dan
pericardium.

1 Vena jugularis interna dextra 10 Fissura horizontalis pulmonis dextri 19 Vena cephalica sinistra
2 Nervus phrenicus dextra et musculus (tidak lengkap) 20 Arteria carotis communis sinistra et nervus vagus
scalenus anterior 11 Lobus medius pulmonis dextri 21 Vena brachiocephalica sinistra
3 Clavicula (dipotong) 12 Fissura obliqua pulmonis dextri 22 Arteria et vena thoracica interna (dipotong)
4 Arteria et vena subclavia dextra 13 Lobus inferior pulmonis dextri 23 Aorta ascendes et arcus aortae
5 Arteria thoracica interna 14 Processus xiphoideus 24 Lobus superior pulmonis sinistra
6 Vena brachiocephalica dextra 15 Diaphragma 25 Pericardium
7 Truncus brachiocephalicus 16 Glandula thyroidea 26 Fissura obliqua pulmonis sinistri
8 Thymus (atrofi) 17 Vena jugularis interna sinistra 27 Lobus inferior pulmonis sinistri
9 Lobus superior pulmonis dextri 18 Plexus brachialis 28 Arcus costalis
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 268

268 Anatomi Regional Organ-Organ Thorax: Jantung

Thoracic organs (ventral aspect). The thoracic wall, costal pleura, pericardium, and diaphragm have been partly removed.

1 Vena jugularis interna 13 Fissura obliqua pulmonis 25 Internal thoracic artery and vein
2 Vena jugularis externa (disisihkan ke medi) 14 Lobus inferior pulmo 26 Pectoralis major and pectoralis minor muscles
3 Plexus brachialis (cut edges)
4 Trachea 27 Upper lobe of left lung
5 Arteria carotis commonis dextra 28 Right ventricle
6 Claviula (dipotong) 29 Cardiac notch of left lung
7 Vena brachiocephalica dextra 30 Interventricular sulcus of heart
8 Lobus superior pulmonis dextra 31 Left ventricle
9 Thymus (atrodik) 32 Lingula
10 Fissura horizontalis pulmonis dextri 33 Lower lobe of left lung
11 Lobus medius pulmonis dextri
12 Pericardium (pinggir-pinggir potongan)
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 269

Anatomi Regional Organ-Organ Thorax: jantung 269

Organ-organ thorax (dilihat dari ventral). Letak jantung dan mediastinum medium. Dinding anterior thorax, pars
costalis pleurae parietalis, dan pericardium telah dibuang dan paru-paru sedikit dilipat.

1 Glandula thyroidea 11 Sinus transversus pericardii (sonde) 21 Vena brachiocephalica sinistra et


2 Nervus phrenicus et musculus scalenus anterior 12 Auricula dextra vena thyroidea inferior
3 Nervus vagus (N.X) et vena jugularis interna 13 Lobus medius pulmonis dextri 22 Arteria et vena thoracica interna
4 Clavicula (dipotong) 14 Ventriculus dexter sinistra (dipotong)
5 Plexus brachialis et arteria subclavia 15 Tepi potong pericardium 23 Tepi atas kantong pericardium
6 Vena subclavia 16 Diaphragma 24 Aorta ascendens
7 Arteria thoracica interna
17 vena jugulari interna 25 Truncus pulmonalis
8 Truncus brachiocephalicus et vena
18 Trachea 26 Nervus phrenicus sinister dan arteria
brachiocephalica dextra
19 Nervus laryngeus recurrens sinister et vena pericardiacophrenica sinistra
9 Vena cava superior et vena thymica
20 Arteria carotis communis sinistra et 27 Lobus superior pulmonis sinistri
10 Nervus phrenicus dexter
nervus vagus 28 Ventriculus sinister
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 270

270 Anatomi Regional Organ-Organ Thorax: jantung

Organ-organ thorax (dilihat dari ventral). Letak jantung,diseksi vasa coronaria ini situ. Dinding anterior thorax,
pleure parietalis [pars costalis], dan pericardium telah dibuang.

1 Nervus supraclavicularis intermedius 13 Arteria coronaria dextra et vena 22 Trachea


2 Vena jugularis interna cardiaca parva 23 Arteria et vena thoracica interna sinistra
3 Nervus phrenicus dexter 14 Ventriculus dexter (dipotong)
4 Nervus vagus dexter 15 Pinggir potongan pericardium 24 Venae thymicae
5 Arteria carotis communis dextra 16 Diaphragma 25 Pinggir kantong pericardium
6 Vena subclavia dextra 17 Arcus costalis (margo costalis) 26 Truncus pulmonalis
7 Vena brachiocephalica dextra 18 Larynx (musculus cricothyroideus et 27 Pulmo sinister
8 Arteria thoracica interna dextra cartilago thyroidea) 28 Ventriculus sinister
9 Vena cava superior 19 Glandula thyroidea 29 Arteria et vena interventricularis anterior
10 Aorta ascendens 20 Arteria carotis communis sinistra et 30 Lingula pulmonis sinistri
nervus vagus sinister 31 Hepar
11 Pulmo dexter
21 Nervus laryngeus recurrens sinister
12 Atrium dextrum
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 271

Anatomi Regional Organ-Organ Thorax: jantung 271

Organ-organ thorax (dilihat dari ventral). jantung dan katup-katup jantung in situ. Dinding anterior thorax, pleura,
dan bagian anterior pericardium dibuang. Atrium dextrum dan ventriculus dexter dibuka untuk memperlihatkan
valvula artioventricularis dextra dan valvula pulmonalis.

1 Musculus omohyoideus 12 Cababang-cabang arteria pulmonalis 23 Truncus thyrocervicalis


2 Lobus pyramidalis glandulae 13 Auricula atrii dextra 24 Arteria carotis communis sinistra
thyoidea 14 Artium dexter 25 Arteria subclavia sinistra
3 Vena jugularis interna 15 Valva atrioventricularis dextra 26 Arteria thoracica interna sinistra
4 Glandula thyroidea (valva tricuspidalis) 27 Apex pulmonis sinistri
5 Truncus subclavia dextra 16 Pulmo dexter 28 Nervus laryngeus recurrens sinister
6 Truncus brachiocephalicus 17 Musculus papillaris posterior 29 Pinggir potongan pericadium
7 Vena brachiocephalica dextra 18 Diaphragma 30 Truncus pulmonalis (dilubangi)
8 Arteria thoracica interna dextra 19 Nervus vagus sinister 31 Valva trunci pulmonlis
9 Nervus phrenicus dexter 20 Nervus phrenicus sinister 32 Crista supraventricularis
10 Vena cava superior 21 Musculus scalenus anterior 33 Musculus papillaris anterior
11 Vena pulmonalis 22 Plexus brachialis 34 Ventriculus sinister
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 272

272 Anatomi Regional Organ-Organ Thorax: Pericardium

Organ-organ thorax (dilihat dari ventral). Pericardium dan mediastinum. Dinding thorax dan
jantung sudah dibuang dan paru sedikit dilipat.Perhatikan sonde di dalam sinus transversus pericardii.

1 Vena jugularis interna dextra et 11 Sinus transversus pericardii (sonde) 22 Arteria carotis communis sinistra et
nervus vagus dexter 12 Nervus phrenicus dexter dan arteria nervus vagus sinister
2 Nervus phrenicus dexter et musculus et vena pericardiacophrenica dextra 23 Arteria et vena thoracica interna sinistra (dipotong)
scalenus anterior 13 Venae pulmonales dextrae 24 Nervus vagus pada arcus aortae
3 Arteria carotis communis dextra 14 Sinus obliquus inferior 25 Tepi potong pericardium
4 Plexus brachialis 15 Vena cava inferior
5 Arteria et vena subclavia dextra 26 Aorta ascemdens
16 Pericardium (bagian diaftagma) 27 Truncus pulmonalis (dipotong)
6 Vena brachiocephalica dextra 17 Diaphragma
7 Arteria thoracica interna dextra 28 Venae pulmonales sinistrae
18 Arcus costalis 29 Nervus phrenicus sinister et arteria et
(dipotong) 19 Glandula thyroidea
8 Truncus brachiocephalicus vena pericardiacophrenica sinistra
20 Trachea
9 Lobus superior pulmonis dextri 30 Kontur oesophagus di bawah pericardium
21 Nervus laryngeus recurrens sinister
10 vena cava superior 31 Kontur aorta di bawah pericardium
et vena thyroidea inferior
32 Pericardium (tepi potongan)
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:42 Uhr Seite 273

Anatomi Regional Organ-Organ Thorax: Epicardium 273

1 Vena thoracica interna


2 Vena cava superior
3 Sinus obliquss pericardii
4 Venae pulmonales dextrae
5 Oesophagus
6 Cabang-cabang nervus vagus dexter
7 Mesocardium
8 Vena cav inferior
9 Lobus medius pulmonis dextri
10 Diaphragma
11 Lobus superior pulmonis sinistri
12 Aorta ascendens
13 Truncus pulmonalis
14 Sinus trans versus pericardii
15 Venae pulmonales sinistrae
16 Aorta descendens et nervus vagus sinister
17 Pulmo Sinister (deket pericardium)
18 Pericardium
19 Arteria subclavia sinistra
20 Nervus vagus (N.X)
21 Nervus laryngeus recurrens sinister
22 Aorta descendens
23 Arteria pulmonalis
24 Atrium sinistrum
25 Ventriculus sinister
26 Sinus coronarius
27 Arteria carotis communis sinistra
28 Truncus brachiocephalicus
29 Arcus venae azygos
30 Atrium dextrum
31 Ventriculus dexter
32 Arcus aortae

kantong pericardium (dilihat dari ventral). Jantung sudah dibuang, dan dinding
posterior pericardium dibuka untuk memperlihatkan oesophagus dan aorta yang
berdampingan.

Jantung dengan epicardium( dilihat dari belakang). Jantung dengan epicardium (dilihat dari
panah: sinus obliquus depan). Panah: lipatan pericardium.
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 274

274 Mediastinum Posterius: Organ-Organ di Mediastinum

Organ-Organ mediastinum setelah jantung dan pericardium dibuang (dilihat dari ventral). Kedua paru sedikit dilipat.

1 Nervi supraclaviculares 11 Arcus venae azygos (dipotong) 21 Vena jugularis interna


2 Vena jugularis interna 12 Bifurcatio tracheae 22 Oesophagus et nervus laryngeus recurrens sinister
3 Musculus omohyoideus 13 Arteria pulmonalis dextra 23 Trachea
4 Nervus vagus dexter 14 Venae pulmonales dextrae 24 Nervus vagus sinister
5 Arteria carotis communis dexter 15 Pulmo dexter 25 Arteria carotis communis sinistra
6 Arteria subclavia dextra 16 Oesophagus dan cabang-cabang 26 Arcus aortae
7 Truncus brachiocephalicus nervus vagus dexter 27 Nervus laryngeus recurrens sinister
8 Vena brachiocephalica dextra 17 Vena cava inferior (cabang dari nervus vagus)
9 Ramus cardiacus cervicalis 18 Pericardium 28 Venae pulmonales sinistrae
superior nervi vagi 19 Larynx (cartilago thyroide, 29 Aorta thoracica et nervus vagus sinister
10 Rami cardiaci cervicales musculus cricothyroideus) 30 Pulmo sinister
inferiores nervi vagi 20 Glandula thyroidea 31 Nervus phenicus sinister (dipotong)
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 275

Mediastinum Posterius: Organ-Organ di Mediastinum 275

1 Vena jugularis interna


2 Nervus vagus dexter
3 Glandula thyroidea
4 Nervus laryngeus recurrens dexter
5 Truncus brachiocephalicus
6 Trachea
7 Bifurcatio tracheae
8 Nervus phrenicus dexter
9 Vena cava inferior
10 Diaphragma
11 Arteria subclavia sinistra
12 Arteria carotis communis sinistra
13 Nervus vagus sinister
14 Arcus aortae
15 Oesophagus
16 Plexus oesophageus
17 Aorta thoracica
18 Nervus phernicus sinister
19 Pericardium pada centrum tendineum
diaphragmatis
20 Arteria pulmonalis dextra
21 Arteria pulmonalis sinistra
22 Nodi iymphoidei tracheae
23 Nodi tracheobronchiales superiores
24 Nodi bronchopulmonales

Percabangan bronchus in situ (dilihat dari ventral). Jantung


dan pericardium telah dibuang; bronchi segmentales didiseksi.
1-10 = nomor segmen (bandingkan hal 246 dan 251).

15
12
22
6
11
5
2
1
14
2 1
23
3 21
3
20 24

4
4 5
17
5 8
6
6
15
8 7
8
9

9
10 10

Hubungan aorta, truncus pulmonalis dan oesophagus dengan


trachea dan percabangan bronchus (gambar skematik)
1–10 = nomor segmen (bandingkan hal.246 dan 251).
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 276

276 Mediastinum posterius: Organ-Organ di Mediastinum

Organ-organ di mediastium (dilihat dari ventral). Jantung dengan pericardium sudah dibuang , dan paru-paru serta
arcus aortae sedikit dilipat untuk memperlihatkan nervus vagus dan cabang-cabangnya.

1 Nervi supraclaviculares 13 Venae pulmonales dextrae 24 Nervus vagus sinister


2 Vena jugularis interna dextra et ansa cervicalis 14 Oesophagus 25 Artreria carotis communis sinistra
3 Musculus omohyoideus 15 Plexus oesophagus 26 Arcus aortae
4 Nervus vagus dexter 16 Nervus phrenicus dexter (dipotong) 27 Nervus laryngeus recurrens sinister
5 Clavicula 17 Vena cava inferior 28 Bifurcatio tracheae
6 Arteria subclavia dexter et nervus laryngeus 18 Pericardium, menutupi diaphragma 29 Arteria pulmonalis sinistra
recurrens dexter 19 Larynx (cartilago thyroidea et musculus 30 Bronchus principalis sinister
7 Vena subclavia dextra cricothyroideus) 31 Aorta descendens
8 Ramus cardiacus cervicalis superior nervi vagi 20 Glandula thyroidea 32 Venae pulmonales sinistrae
9 Ramus cardiacus cervicalis inferior nervi vagi 21 Vena jugularis interna sinistra 33 Cabang nervus vagus sinister
10 Arcus venae azygos (dipotong) 22 Oesophagus et nervus laryngeus inferior 34 Pulmo sinister
11 Pulmo dexter sinister 35 Nervus phrenicus sinister (dipotong)
12 Arteria pulmonalis dextra 23 Trachea
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 277

Mediastinum Posterius: Organ-Organ di Mediastium 277

Organ-organ di mediastinum (dilihat dari ventral). Jantung dan bagian oesophagus telah dibuang untuk
memperlihatkan pembuluh-pembuluh darah dan saraf di mediastinum posterius.

1 Glandula thyroidea 11 Vena azygos 21 Truncus brachiocephalicus


2 Vena jugularis interna dextra 12 Ductus thoracicus 22 Nervus vagus sinister
3 Nervus vagus dexter 13 Artertia et vena intercostalis posterior 23 Arcus aortae
4 Titik tempat nervus laryngeus recurrens (di depan columna vertebralis) 24 Nervus laryngeus recurrens
dextra bercabang dari nervus vagus 14 Nervus phrenicus dexter sinister
5 Vena brachiocephalica dextra 15 Vena cava inferior 25 Arteria bronchialis sinister
6 Trachea 16 Diaphragma 26 Nodus lymphoideus
7 Vena brachiocephalica sinistra (dilipat) 17 Nervus vagus sinister 27 Aorta thoracica
8 Oesophagus 18 Truncus thyrocervicalis 28 Plexus Oesophageus
9 Arteria bronchialis dextra 19 Arteria subclavia sinistra 29 Nervus phrenicus sinister
10 Arteria intercostalis posterior 20 Arteria carotis communis sinistra
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 278

278 Mediastinum Posterius: Organ-Organ di Mediastinum

Orgnan-organ di mediastium
posterius (dilihat dari ventral).
(Gambar skematik).Ditampilkan tiga
tempat penyempitan oesphagus.
A = disebut sfingter atas
(setinggi cartilago cricoidea);
Diaphragm dan organ-organ di mediastinum (dilihat dari anterior). B = disebut sfingter tengah
Jantung dan paru sudah dibuang; arcus costalis dibiarkan pada tempatnya. (setinggi arcus aortae);dan
Perhatikan perbedaan perjalanan nervus sinister dan dexter. C = disebut sfingter bawah (setinggi
diaphragma).

1 Arteria subclavia dextra 11 Pars sternalis diaphragmatis 23 Bronchi lingulares superior et inferior
2 Nervus laryngeus recurrens dexter 12 Pars costalis diaphragmatis 24 Plexus oesophagus nervis vagi sinistri
3 Vena brachiocephalica dextra 13 Ligamentum falciforme hepatis 25 Aorta descendens
4 Ramus cardiacus cervicalis superior nervi vagi 14 Lobus quadratus hepatis 26 Centrum tendineum diaphragmatis
5 Rami cardiaci cervicales inferiores nervi vagi 15 Arteria carotis commmunis sinistra yang dibungkus pericardium
et rami pulmonales 16 Nervus laryngeus recurrens sinister 27 Nervus phrenicus sinister (dipotong)
6 Bifurcatio tracheae 17 Rami oesophagei nervi vagi et 28 Arcus costalis
7 Oesophagus (pars thoracica) oesophagus 29 Lobus hepatis sinister
8 Bronchi segmentales medialis et lateralis lobi 18 Tarchea 30 Pharynx
medii 19 Arcus aortae 31 Bronchi sekunder
9 Plexus oesophageus et cabang-cabang 32 Oesophagus (pars abdominalis)
nervus vagus dexter 20 Nervus vagus sinister
21 Nervus laryngeus recurrens sinisteret 33 Diaphragma
10 Vena cava inferior et nervus phrenicus dexter
nervus cardiacus cervicalis inferior 34 Aorta abdominalis
(dipotong)
22 Bronchus principalis sinister
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 279

Mediastinum Posterius: Organ-Organ di Mediastinum 279

Vena di dinding posterior rongga


thorax dan abdomen (gambar skematik).
1 Nervus vagus dexter
2 Glandula thyroidea et trachea
3 Nervus intercostalis
4 Arcus aortae
5 Vena azygos
6 Arteria intercostalis posterior
7 Nervus splanchnicus major
8 Diaphragma
9 Hati (hepar)
10 Arteria hepatica propria et plexus hepaticus
11 Nervus laryngeus recurrens sinister
12 Rami cardiaci cervicales inferiores nervi vagi
13 Nervus vagus sinister et nervus laryngeus
Organ-organ di mediastinum posterius (dilihat dari depan). recurrens sinister
14 Bronchus principalis sinister
15 Aorta thoracica et nervus vagus sinister
16 Oesophagus et plexus oesophageus
17 Ductus thoracicus
18 Splen atau lien (limpa)
19 Plexus gastricus anterior et gaster (dipotong)
20 Arteria splenica (arteria lienalis) et plexus
lienalis
21 Truncus coeliacus et plexus coeliacus
22 Pancreas
23 Ramus communicans
24 Truncus sympatgicus et ganglion
sympathicum
25 Vena et arteria intercostalis posterior
et nervus intercostalis
26 Vena brachiocephalica dextra
27 Vena cava superior
28 Vena lumbalis ascendens
29 Vena lumbales
30 Vena iliaca externa dextra
31 Trachea
32 Vena hemiazygos accessoria
33 Vena intercostales posteriores
34 Vena hemiazygos
Segmen inferior meduastinum posterius (dilihat dari depan). 35 Vena cava inferior
36 Vena sacralis mediana
37 Vena iliaca interna
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 280

280 Mediastinum Posterius: Organ-Organ di Mediastinum

Organ-organ di mediastinum (dilihat dari latar kanan). Paru kanan dan pleura belahan kanan thorax
sudah dibuang.

1 Arteriae intercostales posteriores 7 Plexus oesophageus (cabang-cabang 14 Nervus phrenicus dexter


2 Ganglion trunci sympathici nervus vagus dexter) 15 Rami cardiaci cervicales
3 Truncus sympathicus 8 Venae pulmonales inferiores nervi vagi
4 Pembuluh darah dan saraf di dalam spatium 9 Vena intercostalis posterior 16 Arcus aortae
intercostale (dari atas: vena intercostalis posterior, 10 Vena azygos 17 Vena cava superior
arteria intercostalis posterior, dan nervus intercostalis) 11 Oesophagus 18 Arteria pulmonalis dextra
5 Bronchus pirncipalis dexter 12 Nervus splanchnicus major 19 Cor et pericardium
6 Ramus communocans trunci sympathici 13 Nervus vagus dexter 20 Diaphragma
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 281

Mediastinum Posterius et Superius: Organ-Organ di Mediastinum 281

25

26
27
16

28

13

20

24
29

30
31
32
33

23 Cabang-cabang aorta descendens


(dilihat dari lateral kiri).

24

24

Organ-oragan di meduastinum posterius dan superius


(dilihat dari lateral kiri).

1
Arteria subclavia 12 Scapula (dipotong) 23 Arteria et vena intercostalis
2
Vena subclavia 13 Arteriae intercostales posteriores posterior dan nervus
3
Clavicula (dipotong) 14 Ramus communicas trunci intercostalis
4
Nervus vagus sinister sympathici 24 Diaphragma
5
Costa l (dipotong) 15 Truncus sympathicus 25 Arteria carotis communis
6
Vena intercostalis superior sinistra 16 Arcus aortae 26 Arteria subclavia
7
Atrium sinistrum et pericardium 17 Nervus vagus sinister et nervus 27 Arteria intercostalis superma
8
Nervus phenicus sinister dan laryngeus recurrens sinister 28 Bifurcation tracheae
arteria et vena pericardiacophrenica 18 Arteria pulmonalis sinistra 29 Truncus coeliacus
9 Plexus oesophageus (cabang-cabang dari 19 Bronchus principalis sinister 30 Arteria renalis
nervus vagus) 20 Aorta thoracica 31 Arteria mesenterica superior
10 Apex cordis et pericardium 21 Vena pulmonalis 32 Arteria mesenterica inferior
11 Plexus brachialis 22 Oesophagus (pars thoracica) 33 Arteria iliaca communis
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 282

282 Diaphragma

1 Vena cava superior


2 Atrium dextrum
3 Ventriculus dexter
4 Pars costalis diaphrgmatis
5 Arcus costalis atau margo costalis
6 Letak recessus costodiaphragmaticus
7 Ligamentum arcuatum laterale
8 Ligamentum arcuatum mediale
9 Crus dextrum partis lumbalis
diaphragmatis
10 Musculus quadratus lumborum
11 Aorta ascendens
12 Truncus pulmonalis
13 Ventriculus sinister
14 Pericardium, diaphragma
15 Hiatus oesophagues dan pars
abdominalis oesophagi (dipotong)
16 Pars lumbalis diaphragmatis
17 Hiatus aorticus
18 Musculus psoas major
19 Vertebra lumbalis

Diaphragma in situ (dilihat dari anterior). Dinding anterior thorax dan rongga
abdomen telah dibuang. Letak normal jantung di atas centrum tendineum
diaphragmatis.

Perubahan posisi diaphragma dan cavea thoracis selama


respirasi. Kiri: dilihat dari lateral; kanan: dilihat dari depan. Selama
inspirasi, diaphragma bergerak ke bawah dan bagian bawah cavea
thoracis meluas ke depan dan lateral, sehingga recessus costo-
diaphragmaticus (R) membesar (cf. panah garis putus-putus).
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 283

Diaphragma 283

1 Arcus venae azygos.


2 Arterial pulmonalis dextra
3 Vena cava superior
4 Vena pulmonalis dextra
5 Fossa ovalis
6 Venae hepaticae
7 Vena cava inferior
8 Crus dextrum partis lumbalis
diaphragmatis
9 Ligamentum arcuatum mediale
10 Musculus psoas major
11 Vena brachiocephalica sinistra
12 Crista terminalis
13 Atrium dextrum
14 Auricula dextra
15 Centrum tendineum
diaphragmatis
16 Oesophagus
17 Truncus coeliacus et
arteria mesenterica superior
18 Aorta
19 Pars costalis diaphragmatis
20 Arcus costalis (margo costalis)
21 Musculus transversus abdominis

Diaphragma. Potongan paramedia di sebelah kanan bidang median melalui rongga


thorax dan rongga abdomen bagian atas. Bidang potongan melalui vena cava superior
dan inferior tepat di sisi kanan corpora vertebrarum. Sebagian besar jantung dibiarkan
pada tempatnya di sebelah kriri bidang ini (spesimen dilihat dari sisi kanan).

1 Trigonum strenocostale
2 Centrum tendineum (dari atas)
3 Oesophagus
4 Aorta
5 Pars lumbalis diaphragmatis
6 Sternum
7 Pars sternalis diaphragmatis
8 Pars costalis diaphragmatis
9 Muara venae hepaticae
10 Vena cava inferior
11 Corpus vertebrae thoracicae IX
Diaphragma (dilihat dari superior). Pleura dan dinding thorax sudah sudah dibuang 12 Medulla spinalis
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 284

284 Potongan Koronal Thorax

Potongan koronal thorax setinggi aorta ascendens (dilihat dari anterior).

1 Clavicula
2 Vena brachiocephalica sinistra
3 Lobus superior pulmonis dextri
4 Arcus aortae
5 Vena cava superior
6 Atrium dextrum (muara vena cava
inferior)
7 Sinus coronarius
8 Hepar
9 Costa ll
10 Lobus superior pulmonis sinistri
11 Truncus pulmonalis
12 Aorta ascendens et arteria
coronaria sinistra
13 Valva aortae
14 Pericardium
15 Myocardium ventriculu sinistri
16 Lobus inferior pulmonis sinistri
17 Diaphragma
18 Flexurae coli
19 Gaster
Potong koronal thorax setinggi aorta ascendens. 20 Truncus brachiocephalicus
(MRI scan.)
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 285

Potongan Koronal Thorax 285

Potongan koronal thorox setinggi cena cava superior dan inferior (dilihat dari depan).

1 Trachea
2 Lobus superior pulmonis dextri
3 Vena cava superior
4 Venae pulmonales dextrae
5 Vena cava inferior et atrium dextrum
6 Hepar
7 Arteria carotis communis sinistra
8 Vena subclavia sinistra
9 Lobus superior pulmonis sinistri
10 Arcus aortae
11 Arteria pulmonalis sinistra
12 Auricula sinistra
13 Atrium sinistrum dan muara
venae pulmonales
14 Ventriculus sinister (myocardium)
15 Pericardium
16 Diaphragma
17 Flexura coli sinistra
Potongan koronal thorax setinggi vena cava superior (MRI 18 Gaster
19 Arteria subclavia sinistra
scan). Panah = metastasis tumor.
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 286

286 Potongan Horizontal Thorax

Potongan horizontal thorax setinggi 1 (dilihat dari bawah).

Potongan horizontal thorax setinggi 1 (dilihat dari bawah). (MRI scan,terima kasih
kepada Prof. W. Bautz dan R. Janka, M. D., University of Erlangen, Jerman.)

1 Arteria et vena thoracica interna 12 Musculi pectorales major et minor


2 Atrium dextrum 13 Conus arteriosus (vetriculus dexter),
3 Pulmo valva trunci pulmonalis
4 Arteria pulmonalis 14 Aorta ascendens et arteria coronaria
5 Vena pulmonalis sinistra (hanya pada gambar atas)
6 Bronchus principalis 15 Atrium sinistrum
7 Oesophagus 16 Aorta descendens
8 Musculus serratus anterior 17 Vertebra thoracica
9 Scapula 18 Medulla spinalis
10 Musculus longissimus thoracis 19 Musculus latissimus dorsi
11 Sternum 20 Musculus trapezius
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 287

Potongan Horizontal Thorax 287

Potongan horizontal thorax setinggi 2 (dilihat dari bawah).

Potongan horizontal thorax setinggi 2 (dilihat dari bawah). (MRI scan, Garis potongan.
terima kasih kepada kepada Prof. W. Bautz dan R. Janka, M. D., University
of Erlangen, Jerman).

21 Ventriculus dexter 29 Cartilago costalis lll


22 Arteria coronaria dextra 30 Papilla mammaria
23 Valva atrioventricularis dextra 31 Ventriculus sinister
(valva tricuspidalis) 32 Pericardium
24 Pulmo (lobus superior) 33 Valva atrioventricularis sinistra (valva mitralis)
25 Atrium sinistrum 34 Arteria coronaria sinistra et sinus coronarius
26 Venae pulmonales
35 Vena hemiazygos accessoria
27 Pulmo (lobus inferior)
36 Musculus serratus anterior
28 Musculus erector spinae
37 Truncus pulmonalis
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 288

288 Sistem Peredaran Darah Fetus

2 12
13
14
3
15
4
5 16
6
17
7 18

8 19

9 20

21
10
11

Jantung dan paru kanan fetus (dilihat dari sisi kiri).Pari kiri telah Jantung fetus (dilihat dari anterior).
dibuang.Perhatikan ductus anteriosus (Botallia). Artrium dextrum dan ventriculus dibuka.

1 Arteria carotis communis dextra


Pirau (shunts) pada sistem peredaran darah fetus
2 Vena brachiocephalica dextra
3 Vena brachiocephalica sinistra
1. Ductus venosus antara vena umbilicalis dan bypass peredaran 4 Vena cava superior
(Arantius) vena cava inferior darah hati 5 Aorta ascendens
6 Auricala dextra
2. Foramen ovale antara atrium dextrum dan bypass peredaran 7 Truncus pulmonalis
atrium sinistrum darah paru-paru 8 Bronchus principalis sinister
9 Auricula sinistra
3. Doctus arteriosus antara truncus pulmonalis 10 Ventriculus dexter
(Botali) dan aorta 11 Ventriculus sinister
12 Arteria carotis communis sinistra
13 Trachea
14 Lobus superior pulmonis dextri
15 Arteria subclavia sinistra
16 Arcus aortae
12 17 Ductus arteriosus (Botalli)
18 Lobus inferior pulmonalis dextri
2 14 19 Arteria pulmonalis sinistra dan cabang-
15
cabang yang menuju ke paru kiri
3 20 Aortae descendens
21 Venae pulmonales sinistrae
5 18 22 Vena cava inferior
23 Foramen ovale
7 17 24 Atrium dextrum
25 Muara venae cava inferior
8 26 Valva venae cavae inferioris
19
(katup Eustachius)
23 27 Muara sinus coronarius
21 28 Musculus papillaris anterior ventriculi dextri
9

20
11

Jantung fetus (gambar skematik).


22 Arah aliran darah ditunjukkan dengan
panah. Perhatikan perubahan oksigenasi
darah setelah ductus arterious memasuki
aorta.
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 289

Sistem Peredaran Darah Fetus 289

1 Vena jugularis interna et arteria carotis


communis dextra
2 Venae brachiocephalica dextra et
sinistra
3 Arcus aortae
4 Vena cava superior
5 Formaen ovale
6 Vena cava inferior
7 Ductus venosus
8 Hepar
9 Vena umbilicalis
10 Intestinum tenue
11 Arteria umbilicalis
12 Urachus
13 Trachea et vena jugularis interna sinistra
14 Arteria pulmonalis sinistra
15 Ducus arteriosus (botalli)
16 Ventriculus dexter
17 Arteriae hepaticae (merah) et vena
porta (biru)
18 Gaster
19 Vesica urinaria
20 Vena portae
21 Aorta descendens
23 Placenta

Organ-organ thorax dan abdomen neonatus (dilihat dari anterior). Atrium


dextrum telah dibuka untuk memperlihatkan foramen ovale. Lobus hepatis
sinister telah dibuang.

Sistem sirkulasi fetus. (Gambar


skematik.) Beda tekanan oksigen
dinyatakan dengan warna.
104750_S_265_290_Kap_4:_ 05.01.2010 10:43 Uhr Seite 290

290 Glandula Mammaria

2
3

4 17
5
18

4
6
19

20
7
8 22
8

9
10

20
11

10
22
21

Diseksi glandula mammaria (dilihat dari anterior). Diseksi glandula mammaria dan nodi lymphoidei axillares.

1 Platysma 8 Jaringan mamma 16 Nodi apicale


2 Clavicula 9 Areola 17 Nodi iymphoidei axillares
3 Musculus deltoideus 10 Papilla mammaria 18 Nervus intercostobrachialis
4 Musculus pectoralis major 11 Arcus costalis 19 Vena thoracica lateralis
5 Sulcus deltopectoralis et vena 12 Fascia pectoralis 20 Ductus iymphatici
cephalica 13 Glandula mammaria 21 Musculus serratus anterior
6 Musculus latissimus dorsi 14 Musculus serratus anterior 22 Rami mediales arteriarum
7 Rami mammarii mediales (insertio) intercostalium
nervorum intercostalium 15 Sinus lactiferus 23 Musculus pectoralis minor

12

13 10

15

14

Glandula mammaria (potongan sagital; wanita hamil). Ductus lymphatici di payudara dan aksila kebanyakan
pembuluh limfe bermuara ke nodi lymphoidei axillares.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 291

291

5 Organ-Organ Abdomen
Rongga abdomen yang terletak di
bawah diaphragma berisi organ-organ
utama sistem pencernaan (hepar,
splen,gaster,intestinum). Omentum
majus yang sebagian terfiksasi ke
colon transversum menutupi usus
kecil (intestinum tenue).
1 Hepar, gaster dan bagian atas duo-
denum terhubung ke omentum minus
yang membungkus bursa omentalis.
pintu masuk bursa ini adalah fora-
men epiploicum.
2
Ligamentum hepatoduodenale berisi
vena portae hepatis, ductus choledo-
chus, dan arteria hepaticae. splen
terletak di sebelah dorsal di bawah
diaphragma.

Organ-Organ abdomen in situ (dilihat dari anterior). Omentum majus dan


bagian diaphragma telah dibuang.jantung menempel pada diaphragma(dari
Lutjen-Drecoll, Rohen Innenasichten des menschllicen Kopres,2010).
6

1 2

3
7

5
8
1 Hepar
2 Gaster
3 Colon transversum
4 Intestinum tenue
5 Caecum dengan appendix vermiformis
6 Oesophagus Organisasi sistem pencernaan ( systema
7 Duodenum digestorium)(dilihat dari anterior). posisi
8 Rectum organ-organ abdomen.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 292

292 Posisi Organ-Organ Abdomen

1 Glandula thyroidea
2 Lobus superior pulmonis dextril
3 Lobus medius pulmonis dextril
4 Cor (jantung)
5 Diaphragm
6 Ligamentum teres hepatis
7 Colon transversum
8 Caecum
9 Instestinum tenue (ileum)
10 Thymus
11 Lobus superior pulmonis sinistris
12 Lobus inferior pulmonis sinistris
13 Pericardium (tepi potongan)
14 Hepar (left lobe)
15 Gaster
16 Omentum majus
17 Intestinum tenue (jejenum)
18 Colon sigmoeideum
19 Musculus recfus abdominis
20 intestinum tenue (jejunum)
21 Costa
22 Ductus choledochus, duodenum, et pancreas
23 Vena cava inferior
24 Hepar (hati)
25 Corpus vertrebrae lumbalis ll
26 Ren dexter
27 Cauda equina et durameter
28 Linea alba
29 Gaster et pylcrus
30 Arteria et vena mesenterica superior
31 Aorta abdominalis
32 Arteria et vena renalis sinistra
33 Ren sinister
34 Musculus psoas major
35 Musculi dorsi profundi
36 Pancreas yang berdekatan dengan bursa
omentasi
37 Ligamentum falciforme te ligamentum teres
hepatis

Organ-Organ abdomen in situ. Omentum majus sebagian telah


diangkat atau dilipat.

Potongan transversal melalui rongga


abdomen setinggi vertebal lumbalis ll
(dilihat dari bawah).
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 293

Dinding Anterior Abdomen 293

1 Ventriculus cordis siniter et pericardium


2 Diaphragm
3 Sisa hepar
4 Ligamentum teres hepatis
{tepi bebas ligamentum falciforme}
5 Tempat umbilicalis
6 Plica umbilicalis medialis {berisi arteria
umbilicalis yang telah obliterasi}
7 Plica umbilicalis lateralis (berisi arteria
et vena epigastrica inferior)
8 Plica umibilicalis mediana
(berisi sisa urachus)
9 Capus femoris et os coxae
10 Vesica urinaria
11 Crus penis
12 Ligamentum falciforme hepatis
13 Costa (dipotong)
14 Crista iliaca (dipotong)
15 Tempat anulus inguinalis profundus et
fossa inguinalis lateralis
16 Musculus iliopsoas (dipotong)
17 Fossa inguinalis medialis
18 Fossa supravesicalis
19 Lamina posterior vaginae musculi rectia
bdominis
20 Musculus transversus abdominis
21 Umbilucis et linea arcuata
22 Arteria epigastrica inferior
23 Nervus fermoralis
24 Musculus iliopsoas
Dinding anterior abdomen dan rongga panggul serta paha 25 Sisa arteria umbilicalis
(potongan frontal, pria) (dilihat dari dalam) 26 Arteria et vena femoralis
27 Intersectio tendinea musculi recti abdominis
28 Musculus rectus abdominis
29 Ligamentum interfoveolare
30 Symphysis pubica (dipotong)
31 Arteria et vena iliaca externa

Dinding anterior abdomen (pria) (dilihat


dari dalam). peritoneum dan bagian-bagian
lamina posterior vaginae musculi recti
abdominilis telah di buang. Diseksi artena et
vena epigastrica inferior.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 294

294 Gaster,Lambung

Lambung (dilihat dari ventral). Mukosa dinding posterior lambung (dilihat dari ventral).

1 Oesophagus
2 Incisura cardialis
3 Pars cardiaca
4 Curvatura minor
5 Murculus sphincter pylori
6 Incisura angularis
7 Canalis pyloricus
8 Antrum pyloricum
9 Fundus gastricus
10 Curvatura gastricum
11 Corpus gastricum
12 Plicae gastricae
13 Canalis gastricus
14 Ventriculus cordis dexter
15 Diaphragm (tepipotongan)
16 Oesophagus, pars abdominalis
17 Hepar
18 Pars cardiaca (tepi dipotong)
19 Letak canalis pyloricus
20 Corpus gastricum
21 Colon transversum
22 Intestinum tenue
23 Pulmo (tepi potongan)
24 Fundus gastricus (potongan)
25 Diaphragma, pars lumbalis (tepi potongan)
26 Glandula suprarenalis
27 Vena splenica (lienalis)
28 Pancreas
29 Arteria et vena mesenterica superior
Posisi lambung. potongan parasagital melalui rongga abdomen 30 Discus intervertevralis
kiri bagian atas, 3,5 cm di sebelah lateral bidang median.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 295

Gaster, Lambung 295

1
2

10
4
9

11 1

3
5 12
10
4

6
6
11

8
7

13
8
14

Tunica muscularis lambung, lapisan luar (dilihat dari ventral). Tunica muscularis lambung, lapisan tengah (dilihat dari ventral).

3 15

11
1 Oesophagus (pars abdomininalis) 5 10
2 Incisura cardialis
3 Pars cardiaca
4 Startum circulare tunicae muscularis di curvatura minor 12
5 Curvatura minor
8
6 Incisura angularis
7 Stratum circulare tunicae muscularis di pars pylorica
8 Musculus sphincter pylori 14 13
9 Fundus gastricus
10 Srartum circulare tunicae muscularis {fundus gastricus}
11 Stratum longitudinale tunicae muscularis {curvatura major}
12 Curvatura major
13 Stratum longitudinale tunicae muscularis
(peralihan dari corpus ke pylorus
14 Pars pylorica
15 Fibrae obliquae Tunica muscularis lambung, lapisan dalam (dilihat dari ventral).
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 296

296 Pancreas et Ductus Biliares

Organ-ogan abdomen nagian atas. Diperlihatkan pancreas, duodenum, dan sinister. Gaster dan colon transversum dibuang,
hepar ditarik ke atas; vena mesenterica superior sedikit diperbesar.

1 Hepar
2 Arteria hepatica propria
3 Ductuc hepaticus
4 Ductus cysticus
1 5 Pylorus
12 6 Arteria gastroduodenalis
11 7 Vesica biliaris atau vesica fellea
8 Duodenum
3 9 Colon transversum (dipotong)
4 10 Colon ascendens
7 16 11 Splen atau lien
12 Cardia
22 25 13 Arteria splenica
23 14 Arteria hepatica communis
17 15 Vena portae hepatis
24
8 16 Pancreas (corpus)
17 Flexura duodenojejunalis
18 Ren (dengan capsula adiposa)
19 Ureter
20 Arteria et vena mesenterica superior
21 Aorta (pars abdominalis)
22 Ductus choledochus
23 Papilla duodeni minor
Pancreas, duodenum, dan ductus biliares ekstrahepatik 24 Papilla duodeni major
(gambar skematik). 25 Ductus pancreaticus
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 297

Pancreas et Ducts Biliares 297


1 Ductus hepaticus sinister
2 Ductus hepaticus dexter
3 Ductus cysticus
4 Collum vesicae biliaris
5 Corpus vesicae biliaris
6 Fundus vesicae biliaris
7 Ductus hepaticus communis
8 Ductus choledochus
9 Ductus pancreaticus
10 Papila duodeni major
11 Vertebra lumbalis ll
12 Plicae mucosae vesicae bilaris
13 Tunica mucosa vesicae bilaris
14 Collum vesicae bilaris (dibuka)
15 Ductus cysticus et plica spilaris
16 Papilla duodeni minor
Radiograph ductus biliares, vesica biliaris, dan ductrus pancreaticus 17 Ductus pancreaticus accessorius
(tampak anterior-posterior). 18 Processus uncinatus
19 Plica circularis duodeni (plica kerckring)
20 Caput pancreatis
21 Corpus pancreatiss
22 Cauda pancreatis
23 Pars descendens duodeni
24 Incisura pancreatis

Vesica biliaris [vesica fellea] dan ductrus cysticus diisolasi (dilihat


dari anterior). Vesica fellea dibuka untuk memperliatkan membran mukosa.

23

21
19
17

22 16
8

10

20 18

24
9

Pancreas dengan pars descendens duodeni (dilihat dari posterior). Duodenum dibuka untuk memperlihatkan papilae duodeni.
Ductrus pancreaticus didiseksi, ductus choledochus dipotong. Musculus sphincter ampulae (Oddi) diperlihatkan.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 298

298 Hepar, Hati

1 Costae (tepi potong)


2 Diaphragm
3 Facies diaphragmatica hepatis
4 Ligamentum falciforme hepatis
5 Lobus hepatis dexter
6 Fundus vesicae biliaris {felleae}
7 Ligamentum gastrocolicum
8 Omentum majus
9 Aorta
10 Oesophagus
11 Lobus hepatis sinister
12 Gaster
13 Ligamentum teres Hepatis
14 Colon Transverse
15 Atrium dextrum
16 Centrum tendineum et
diaphragma, pars sternalis
17 Hepar (tepi potongan)
18 Pylorus
19 Gaster
20 Duodenum
21 Colon transversum
(dipotong memanjang)
Hepar in situ (dilihat dari ventral). Sebagai diaphragma dibuang. 22 Intestinum tenue
23 Pars thoracica aortae
(dipotong memanjang)
24 Oesophagus (dipotong memanjang
25 Hiatus oesophageus diaphragmatis
26 Bursa omentalis
27 Arteria splenica (arteria lienalis)
28 Pancreas
29 Vena renalis sinistra
30 Discus intervertebralis
31 Pars abdominalis aortae
(dipotong memanjang)

Hepar in situ. Potongan parasagital melalui sisi kiri abdomen, 2 cm di


sebelah lateral bidang median.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 299

Hepar,Hati 299

1 Fundus vesicae biliaris


2 Peritoneum (tepi potongan)
3 Arterial cystica
4 Ductus cysticus dexter
5 Lobus hepatis dexter
6 Vena cava inferior
7 Area nuda hepatis
8 Incisura ligamenti teretis hepati et
ligamenti falciformis
9 Ligamentum teres hepatis
10 Ligamentum falciforme hepatis
11 Lobus quadratus hepatis
12 Ductus hepaticus communis
13 Lobus hepatis sinister
14 Arteria hepatica propria
15
16
17
Ductus hepaticus communis
Vena portae hepatis
Lobus caudatus hepatis
} Trias portae

18 Ligamentum venosum
19 Ligamentum venae cavae inferioris
20 Appendix fibrosa hepatis
(ligamentum triangulare sinistrum )
Hepar (dilihat dari inferior). Diseksi porta hepatis. Vesica biliaris sebagian 21 Ligamentum coronarium hepatis
mengempis. Pinggiran ventral hati terletak di atas. 22 Venae hepaticae
23 Porta hepatris

Segmentasi hepar (dilihat dari anterior). Segmen-segmen


hati ditunjukan dengan angka romawi.

Perlu dicatat bahwa anatomi lobus


kiri dan kanan hepar tidak meng-
gambarkan distribusi internal arteria
hepatica, vena porta, dan ductus
biliaris. Dengan memakai struktur-
struktur ini sebagai kriterial, lobus
kiri meliputi lobus caudatus dan
kanan hati berjalan melalui vesica
biliaris dan vena hepatica utama
mengalirkan darah dari segmen-
segmen hati yang tidak mempunyai
tanda-tanda batas luar yang jelas.

Hepar (dilihat dari ventral) (gambar transpara melukis pinggir-pinggir


lipatan peritoneum).
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 300

300 Splen

1 Musculus serratus anterior


2 Pulmo sinister
3 Diaphragm
4 Splen atau lien
1 5 Musculus obliquus abdominis exte
6 Ligamentum gastrosplencium
7 Arteria lienalis atau arteria splenica
8 Caunda pancreatis
9 Margo superior splenis
2 10 Extremitas anterior splenis
11 Hepar
12 Arteria lienalis atau arteria splenica
3 13 Ductus cysticus
14 Vesica biliaris atau vesica fellea
4 15 Papilla duodeni minor
16 Papilla duodeni major
17 Duodenum (ditembus)
18 Cardia
19 Pancreas dan curtus pancreaticus
20 Ren (dengan capsula adipos)
21 Ductus choledochus
22 Arteria et vena mesenterica superior
23 Ureter
24 Aorta dengan truncus coeliacus
25 Glandula suprarenalis
26 Vena mesenterica inferior

Letak splen in situ (dilihat dari lateral kiri).


Satia intercostalia dan diaphragma dilubangi.

10

Splen (Lien) (facies visceralis), hilum splencium dengan


pembuluh darah, saraf, dan ligamental
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 301

Organ-Organ Abdomen Bagian Atas 301

Organ-organ abdomen bagian atas (dilihar dari depan). Gaster dan colon transversum sudah diangkat, duodenum dilubangi. Hepar
ditarik ke atas untuk memperlihatkan ductus biliares ekstrahepatik. Pada kasus ini, ductus pancreaticus accessorius menjadi ductus
ekskreasi utama untuk pancreas.

Organ-organ abdomen bagian atas (dilihat dari depan). Gambar skematik yang memperlihatkan letak ductus pancreaticus
yang paling umum terjadi.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 302

302 Pembuluh Darah Organ Abdomen: Vasa Mesenterica Superiora

1 Omentum majus
2 Arterica colica media
3 Arterica colica dextral
4 Duodenum
5 Colon transversum
6 Ileum
7 Colon Transversum
8 Ganglion coeliacum
9 Flexura duodenojejunalis
10 Vena mesenterica superior
11 Arteria mesenterica superior
12 Jejenum
13 Arteriae jejunales
14 Arteriae ileales
15 Hepar
16 Truncus coeliancus et aorta
abdominalis
17 Vesica biliaris
18 Pancreas
19 Arteria ileocolica
20 Gaster
21 Splen
22 Flexura coli sinistra
23 Arteria appendicularis
24 Appendix vermiformis

Pembuluh darah untuk Organ-Organ abdomen, diseksi arteria dan vena


mesenterica superior. Omentum majus dan colon transversum dilipat.

20
15
21
16

17
4
18 22
9
2 11

12
3
13

19
14
5

23
6
24
Cabang-cabang utama arteria mesenterica
superior (gambar skematik).
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 303

Pembuluh Darah Organ Abdomen : Sirkulasi Porta 303

3 7

9
4

5
10

11

Daerah irigasi vena portae hepatis (biru) dan cabang-cabang arteria mesenterica superior (merah)
(dilihat dari anterior).

1 Vena portae hepatis


2 Vena mesenterica superior
3 Arteria mesenterica superior
4 Vena colica dextral
5 Vena ileocolica
6 Arteria ileocolica
7 Flexura duodenojejunalis
8 Arteriae colica media
9 Jejunum
10 Arteriae et venae jejunales
11 Arteriae et vena ileales
12 Vena cava inferior
13 Venae hepaticae
14 Hepar
15 Venae para-umbilicales
(terletak di dalam
ligamentum teres hepatis)
16 Splen
17 Vena gastrica sinistra
dengan cabang oesophagus
18 Vena splenica
19 Vena mesenterica inferior
20 Venae gastor-omentales
21 Venae ileales
22 Venae sigmoidea
Daerah irigasi utama vena portae hepatis (biru). Vena 23 Vena rectalis superior
cava inferior = tempat-tempat anastomosis portokaval.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 304

304 Pembuluh Darah Abdomen: Arteria Mesenterica Superior

1 Ligamentum teres hepatis


15 2 Hepar
1
3 Lobus caudatus hepatis
2 16
4 Arteria hepatica propria et
vena portae hepatis
3 5 Arteria gastrica dextra dan
17 pylorus
4
18 6 Arteria gastroduodenalis
5 7 Atreria mesentarica superior
19
6 8 Colon ascendens
9 Arteria gastroduodenalis
10 Duodenum
20
7 11 Arteria ileocolica
12 Nodi lymphoidei
8 21
13 Ileum
14 Caecum
9
15 Lobus hepatis sinister
8
16 Lobus caudatus hepatis
10 17 Splen (lien)
18 Arteria splenica
22 19 Arteria splenica
23 20 Pancreas
11
21 Flexura coli sinistra
(dipotong)
22 Arteria jejunales
12 23 Arteria iliales
24 24 Jejunum
25 Arteria colica media
13 26 Arteria colica dextra
27 Arteria appendicularis
28 Mesocolon transversum
29 Flexura duodenojejunalis
14 30 Vena mesentarica inferior
31 Arteria colica sinistra
Arteria mesenterica superior dan hubungan dengan pancares dan duodenum. 32 Arteriae sigmoidae
Gaster dan colon transversum telah dibuang dan hepar ditarik ke atas. Perhatikan letak 33 Arteria rectalis superior
splen. Sonde kuning disisipkan melaui foramen omentale. 34 Vena cava inferior
35 Aorta abdominalis
36 Colon descendens
37 Ileum
38 Colon descendens
39 Appendix vermiformus
40 Caecum

20 28

25 7
10 29
26 30
22 31
11

32
27
33

Cabang-cabang utama arteria mesentarica superior dan inferior (gambar skematik). Panah = anastonomis riolan.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 305

Pembuluh Darah Organ Abdomen: Arteria Mesentarica Inferior 305

Pembuluh darah organ retroperitoneal. Arah arteria mesenterica inferior dan anastomosisnya dengan arteria coli media
(darah= anastomosis Riolan). Omentum majus dan colon transversum dilipat, dan intestinum tenue sebagai dibuang. Appendix
vermiformis yang normalnya terletak retrosekal sudah dipindahkan ke anterior. arteria iliaca communis dextra sebagai tersumbat
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 306

306 Diseksi Organ Abdomen

1 Lobus medius pulmonis dextri


2 Processus xiphoideus
3 Arcus costalis atau margo costalis
4 Ligamentum falciforme hepatis
5 Lobus quadratus hepatis
6 Omentum majus
7 Lobus hepatis sinister
8 Cor
9 Diaphragm
10 Lobus hepatis sinister
11 Ligamentum teres hepatis
12 Gaster
13 Ligamentum gastrocolicum
14 Colon transversum
15 Taenia coli
16 Appendices epiploicae
17 Cecum
18 Taenia coli
19 Ileum
20 Mesocolon transversum
21 Jejunum
22 Colon sigmoideum
23 Letak radix mesenteri
24 Appendix vermiformis
25 Flexura duodenojejunalis
26 Mesenterium

Organ abdomen. Dingin anterior thorax dan abdomen dibuang.

Organ abdomen (dilihat dari anterior). Omentum majus yang Organ abdomen (dilihat dari anterior). Colon transversum
difikasi pada colon transversum diangkat ke atas . dilipat.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 307

Diseksi Organ Abdomen 307

1 Diaphragm
2 Arcus costalis
3 Colon transversum
4 Colon ascendens et haustra
5 Taenia liberia (caecum)
6 Ileum
7 Ceacum
8 Ligamentum falciforme hepatis
9 Hati (hepar)
10 Gaster
11 Ligamentum gastrocolicum
12 Jejunum
13 Colon sigmoideum
14 Appendix vermifomis
15 IIeum terminalis
16 Meso-appendix
17 Mesenterium

Organ-organ abdomen in situ. Omentum majus sudah dibuang.

Colon ascendens, caecum, dan appendix Variations letak the appendix vermiformis.
vermiformis (detail dari gambar di atas). a = retrosekal; b = parakolika; c = retrokolika;d = preileal;
e = subsekal
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 308

308 Diseksi Organ Abdomen: Arteriae Mesentericae

Organ abdomen. Diseksi arteria mesenterica inferior dan pleksus otonom. Colon transversum
dan mesocolon telah diangkat dan intestinum tenue dilipat.

1 Hepar 12 Splen
2 Vesica biliaris 13 Aorta abdominalis
3 Arteria colica media 14 Arteria colica sinistra
4 Arteriae jejunales 15 Flexura duodenojejunalis
5 Arteriae mesentarica inferior 16 Colon desenterica (taenia libera coli)
6 Nervi sympahici et ganglia sympathica 17 Vena mesenterica inferior
7 Arteria iliaca communis dextra 18 Plexus hypogastricus superior
8 Ileum 19 Arteria rectalis superior
9 Colon transversum (dilipat) 20 Arteria sigmoideae
10 Mesocolon transversmu 21 Peritoneum (tepi potongan)
11 Anastomosis antara arteria colica media 22 Mesocolon sigmoideum
dan arteria colica sinistra 23 Colon sigmoideum
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 309

Diseksi Organ Abdomen:Arteriae Mesentericae 309

1 Hepar
2 Arteria colica media
3 Pars horizontalis
duodeni (direntang)
4 Arteria et vena
mesentericasuperior
5 Arteria colica dextral
6 Arteria ielocolica
7 Colon transversum
8 Ceacum
9 Omentum majus
(dilipat)
10 Colon transversum
11 mesocolon transversum
12 Flexura duodeno-
jejunalis
13 Arteriae jejunales
14 Jejenum
15 Arteriae ileales
16 Nodi mesenterici dan
vas lymphatica
17 Ileum
18 Aorta abdominalis
19 Vena cava inferior
20 Gaster
21 Splen (lien)
22 Arteria splenica
23 Caput pancreatis
24 Arteria mesentarica
superior

Organ abdomen. Arteria mesentarica superior. Nodi mesenterici. Colon transversum dilipat.

Potongan Frontal melalui rongga abdomen. (MRI scan: saluran


usus dan pembuluh dara diisi dengan subtansi paramagnetik
[Gadolidum]; terimakasih kepada Dr.w.Rodi, Erlangen, jerman).
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 310

310 Diseksi Organ Abdomen:Mesenterium


1 Pulmo
2 Diaphragm
3 Ligamentum falciforme hepatis
4 Jejunum
5 Plica ileocaecalis
6 Meso-appendix
7 Appendix vermiformis
8 Persambungan ileocecalis
9 Ceacum
10 Pericardium
11 Processus xiphoideus
12 Arcus costalis
13 Hepar
14 Gaster
15 Colon transversum
16 Flexura duodenojejunalis
17 Flexura duodeni inferior
18 Mesenterium
19 Letak renn sinistra
20 Colon descendens
21 Letak arteria iliaca communis sinistra
22 Promontorium sacralis
23 Mesocolon sigmoideum
24 Colon sigmoideum
25 Rectum
26 Permulaan jejunum
27 Peritoneum pada dinding
posterior abdomen
28 Mesocolon transversum
29 Flexura duodeni superior
30 Recessus duodenalis
31 Retroduodenal recess
32 Taenia libera [colon ascendens
33 Valva ileocaecalis
34 Frenulum valvae ileocaelis
35 Ostium appendicis
vermiformis (sonde)
36 Arteria ileocolica
37 Appendix vermiformis et
arteria appendicularis
38 Colon ascendens

Cavitas abdominis. Mesenterium. Intestinum tenue dilipat ke lateral untuk


memperlihatkan mesenterium.

Flexura duodenojejunalis Valva ileocaecalis (dilihat dari ventral). Caecum dan pars
(pembesara dari gambar di atas). terminalis ilei dibuka.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 311

Diseksi Organ Abdomen bagian atas 311

Organ-organ abdomen bagian atas (dilihat dari anterior). Thorax dan bagian anterior diaphrgma telah dibuang dan hati dinaikkan
umtuk memperlihatkan omentum minus. Sounde dimasukkan ke foramen epiplocium dan bursa omtalis.

1 Ligamentum falciforme et ligamentum teres


hepatis 2 Hepar
3 Vesica biliaris (fundus)
4 Ligamentum hepatoduodenale
5 Foramen epiplocium (sonde)
6 Pylorus
7 Duodenum,pars descendens
17
8 Flexura coli dextra
9 Ligamentum gastrocolicum 18
10 Lobus caudatus hepatis (dibelakang omentum minus) 22 19
11 Omentum minus 23
12 Gaster 24 20
13 Curvatura minor 25
14 Duodenum, pars superior 26 2
15 Diaphragm 27
16 Curvatura major et vasa gastro-epiploica 4
17 Vertebra thoracica Xll 12
18 Ren dexter 14
19 Glandula suprarenalis dextra
20 Vena cava inferior
21 Ligamentum phrenicosplencium 21
22 Aorta abdominalis
23 Splen atau lien
24 Ligamentum phrenicosplenicum
Potongan horizontal melalui bursa omentasi di atas foramen
25 Ligamentum gastrolienale atau ligametum
gastrosplencium
epiiplocium (panah). Diperhatikan dari atas, panah merah =
26 Pancreas perjalanan cabang-cabang arteria truncus coeliacus ke hepar,
27 Bursa omentalis lambung, duodenum, dan pankreas (dilihat dari posterior).
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 312

312 Diseksi Organ Abdomen Bagian Atas

Organ-organ abdomen bagian atas (dilihat dari anterior). Bursa omentalis. sebagian omentum minus dibuang, hati dan
lambung sedikit dilipat.

1 Ligamnetum falciforme et ligamentum teres hepatis 18 Diaphragma


2 Hepar 19 Curvatura major et vasa gastor-epiploica
3 Ligamentum hepatoduodenale 20 Caput pancreatis et plica gastropancreatica
4 Vesica bilaris (vesica fellea) 22 Cauda pancreatis
5 Sonde di dalam foramen epiplocium 23 Flexura coli sinistra
6 Duodenum, pars superior 24 Radix mesecoli transversi
7 Pylorus 25 Mesocolon transversum
8 Duodenum, pars descendens 26 Ligamentum gastrocolicum
9 Flexura coli dextra 27 Colon transversum
10 Lifamentum gastrocolicum 28 Umbilicus
11 Omentum majus 29 Intestinum tenue
12 Lobus caudatus hepatis 30 Omentum minus
13 Fundus gastricus 31 Bursa omentasi
14 Sonde setting vestibulum bursae omentasi 32 Duodenum
15 Caput pancreatis 33 Mesenterium
16 Corvatura minor 34 Colon sigmoideum
17 Corpus gastricum
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 313

Diseksi Organ Abdomen Bagian Atas 313

Organ-organ abdomen bagian atas (dilihat dari anterior). Bursa omentasi. Ligamentum gastrocolicum sudah
dipotong dan seluruh lambung diagkat naik untuk memperlihatkan dinding posterior omentum minus.

2
30

31

17 15
25
32

27

11

28
33
29

Porongan mediosagital memalui rongga


abdomen yang menunjukkan tempat bursa
34 omentasi (biru). (Gambar skematik). Formalen
epiploicum, pintu masuk bursa omentasi,
ditunjukan dengan panah. Merah = peritoneum.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 314

314 Diseksi Organ Abdomen Bagian Atas

Arteri untuk organ organ abdomen bagian atas (dilihat dari anterior). Diseksi truncus coeliacus. Omentum minus sudah dibuang
dan curvatura minor dilipat untuk memperlihatkan cabang-cabang truncus coeliacus. Sonde diletakkan di dalam foramen epiplocium.

Cabang-cabang truncus coeliacus (gambar skematik).


104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 315

Diseksi Organ Bagian Atas 315

Ateri untuk organ-organ abdomen bagian atas (dilihat darf anterior). Cabang-cabang truncus coeliacus; suplai darah
ke hati, pankreas, dan limpa (splen). Lambung, pars superior duodeni, dan ganglion coeliacum telah di buang untuk
memperhatikan permukaan anterior dinding posterior bursa omentasi dan pembuluh-pembuluh darah dan saluran-saluran di
dalam ligamentum hepatoduodenale. Pankreas sedikit dilipat ke anterior.

1 Pulmo 23 Pars lumbalis diaphragmatis


2 Hepar (facies visceralis) 24 Arteria gastrica sinistra
3 Nodus lymphoideus 25 Truncus coeliacus
4 Vena cava inferior 26 Arteria splenica (arteria lienalis)
5 Ligamntum teres hepatis (dilipat ) 27 Pancreas
6 Cabang kanan arteria hepatica propina 28 Arteria hepatica communis
7 Diaphragm 29 Arteria gastroomentalis sinistra
8 Ductus hepaticus communis (dilebarkan) 30 Arteria gastroduodenalis
9 Ductus cysticus et arteria cystica 31 Pars pylorica (gaster)
10 Vesica biliaris (vesica fellea) 32 Curvatura major
11 Sonde di dalam toramen epiploicum (winslowi) 33 Ligamentum gastrocolicum
12 Lobus hepatis dexter 34 Arteria pancreticoduodenalis superior
13 Vena portae hepatis 35 Arteriae gastricae breves
14 Arteria gastrica dextra 36 Aorta
15 Duodenum 37 Splen (lien)
16 Pylorus 38 Lobus caudatus hepatis
17 Flecura coli dextra 39 Arteria hepatica propia (ramus sinister)
18 Arteria gastroometalis dextra 40 Duodenum, pars descendens (dipotong)
19 Colon transversum 41 Arteria phrenica inferior sinistra
20 Pars abdominalis oesophagi (cardia) 42 Glandula suprarenalis
21 Fundus gastricus 43 Ren
22 Rami oesophagei artariae gastricae sinistrae 44 mesocolon transversum
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 316

316 Dinding Abdomen Posterior:Pancreas Dan Ductus Biliares

10

11

3 12

4 13

14
5 15
6
16
7
8 17

18

Dinding abdomen posterior dengan pancreas dan ductrus biliares ekstrahepatik


in situ (dilihati dari anterior). Ligamentum gastrocolicum telah dipotong, colon trans-
versum dan gaster digeser untuk memperhatikan pancreas dan arteria et vena
1 Gaster (pras pylorica) et pylorus
mesenterica superior.
2 Arteria gastroomentalis dextra
3 Fundus vesicae biliaris
4 Hepar, lobus dexter
5 Caput pancreatis
6 Arteria et vena mesenterica
superior 7 Duodenum
8 Arteria colica media
9 Colon transversum
10 Curvatura major (sisa-sisa
ligamentum gastrocolicum)
11 Corpus gastricum
12 Corpus pancreatis
13 Arteria gastoomentalis sinistra
14 Arteria splenica
15 Splen (lien)
16 Cauda pancreatis
17 Flexura coli sinistra
18 Jejunum
19 Arteria cystica
20 Ateria hepatica propria
21 Truncus coeliacus
22 Arteria gastrica dextra
23 Arteria hepatica communis
24 Arteria gastroduodenalis
25 Arteria mesentarica superior
26 Arteria pancreaticoduodenalis superior poster
27 Arteria pancreaticoduodenalis superior ante
28 Arteriae gastricae breves
Suplai darah untuk organ-organ abdomen bagian atas (cabang-cabang 29 Arteria gastrica sinista
truncus coeliacus dan artena mesenterica superior). (Gambar skematik.) 30 Ramus pancreaticus posterior arteriae spleen
31 Arteria pancreaticoduodenalis inferior
32 Arteriae jejunales
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 317

Dinding Abdomen Posterior: Duodenum, Pancreas, dan Splen 317

Dinding posterior abdomen dengan duodenum, pancreas, dan splen (dilihat dari depan). Diseksi ductus pancreaticus dan ductus
choledochus. Lambung sudah dibuang, hati diangkat ke atras, dan duodenum sebagai dibuka ke depan.

1 Ligamentum teres hepatis 13 Pars horizontalis duodeni (dikembungkan)


2 Vesica biliaris et arteria cystica 14 Arteria mesentarica superior
3 Ductus hepaticus communis et vena portae hepatis 15 Lobus hepatis sinister
4 Ductus cysticus 16 Lobus caudatus hepatis et arteria hepatica propria
5 Arteria gastrica dextra (pylorus dan pars superior duodeni, 17 Oesophagus, pars abdominalis (dipotong)
dipotong dan dilipat) 18 Sonde di dalalam foramen epiplocium et nodus lymphoideus
6 Arteria gastroduodenalis 19 Arteria gastrica sinistra
7 Ductus choledochus 20 Splen (lien)
8 Sonde di dalam papilla duodeni minor 21 Vena splenica dan cabang-cabang arteria splenica
9 Ductus pancreaticus accessorius 22 Ductus pancreaticus et caput pancreatis
23 Flexura coli sinistra et cauda pancreatis
10 Sounde di dalam papilla duodeni major
24 Flexura duodenojejunalis
11 Pars descendens duodeni (dibuka)
12 Arterior colica media et arteria pancreaticoduodenalis inferior
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 318

318 Dinding Abdomen Posterior: Radix Mesenterii dan Recessus Peritonei

1 Hepar
2 Ligamentum falciforme hepatis
3 Hepatoduodenal ligament
4 Pylorus (dipotong)
5 Vesica biliaris (vesica fella)
6 Sonde di dalam foramen epiplocium
7 Flexura duodenojejunalis (dipotong)
8 Omentum majus
9 Radix mesenterii
10 Colon ascendens
11 Taenia libera coli
12 Ujung ileum (dipotong)
13 Appendix vermiforis et meso-appendix
14 Ceacum
15 Pancreas dan letak bursa omentalis
16 Diaphragma
17 Splen (lien)
18 Cardia (bagian lambung,dipotong)
19 Caput pancreatis
20 Corpus et cauda pancreatis
21 Mesocolon transversum
22 Colon transversum (dipotong)
23 Colon descendens
24 Tepi potongan mesenterium
25 Colon sigmoideum
26 Rectum
27 Tempat melekat area nuda hepatis
28 Vena cava inferior
29 Ren
30 Tempat melekat flexura coli dextra
31 Radix mesencoli transversi
32 Pars descendens duodeni
Rongga abdomen setelah gaster, jejunum, ileum dan sebagian
33 Tempat untuk colon ascendens
colon transversum dibuang. Hepar sedikit diangkat naik. 34 Recessus ileocaecalis
35 Recessus retrocaecalis
37
38
39
Recessus superior
Isthmus (muara)
Recessus spleinicus
} bursae omentalis

40 Recessus duodenalis superior


41 Recessus duodenalis inferior
42 Tempat untuk colon descendens
43 Recessus paracolicus
44 Radix mesenterii
45 Radix mesocoli sigmoidei
46 Recessus instersigmoideus
47 Vena hepatica
48 Flexura duodenojejunalis
49 Tempat melekat flexura coli sinistra
50 Oesophagus
51 Lubang menuju bursa omentasi melalui formalen
epiploicum

Refleksi peritoneal organ-organ dan posisi


radix mesenterii dan recessus peritonei
pada dinding posterior abdomen.
(Gambar skematik).
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 319

Dinding Abdomen Posterior: Radix Mesenterii dan Recessus Peritonei 319

Recessus peritonei pada dinding posterior abdomen. Hepar, gaster, jejunum, ileum, dan colon sudah dibuang. Duodenum,
pancreas, dan splen dibiarkan pada tempatna.
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 320

320 Potongan Horizontal Melalui Ronggan Abdomen

Potongan horizontal
melalui rongga abdomen
setinggi 1 (dilihat dari bawah).

Potongan horizontal melalui


rongga abdomen (MRI scan,
setinggi 1). panah = gaster.

1 Musculus rectus abdominis 20 Papilla duodeni major


2 Ligamentum falciforme 21 Duodenum
3 Hepar, lobus dexter 22 Glandula suprarenalis et ureter
4 Vena cava inferior 23 Ren
5 Diaphragm 24 Ligamentum teres hepatis
6 Discus intervertebralis 25 Arteria et vena mesenterica superior
7 Hepar, lobus sinister 26 Musculus psoas major
8 Costa 27 Colon descendens
9 Hepar (lobus caudatus) 28 Musculus quadratus lumborum
10 Pars abdominalis aortae (aorta descendens) 29 Cauda equina
11 Gaster 30 Vena renalis dextral
12 Splen (lien) 31 Intestinum tenue
13 Medulla spinalis 32 Musculus iliacus
14 Musculus longissimus thoracis et musculus iliocostalis 33 Ilium
15 Corpus vertebrae 34 Valva ileocaecalis
16 Musculus rectus abdominalis 35 Caecum
17 Musculus obliquus abdominalis exterunus 36 Arteria et vena iliaca communis Ketinggian potongan.
18 Colon transversum 37 Musculus gluteus medius
19 Caput pancreatis 38 Canalis vertebalis et dura mater
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:47 Uhr Seite 321

Potongan Horizontal Melalui Rongga Abdomen 321

16
24
17
18 31
19
25
20 31
21 10
3 4
22 26

23
27

15
23
14 28 Potongan horizontal
29
melalui rongga abdomen
setinggi papilla duodeni major
(dilihat dari bawah).

Potongan horizontal
melalui rongga abdomen
(CT scan, setinggi 2).

34 31
35 27
36
26
32
37
33
38

14

Potongan horizontal melalui


rongga abdomen setinggi 3
(dilihat dari bawah).
104750_S_291_322_Kap_5:_ 05.01.2010 10:48 Uhr Seite 322

322 Potongan Midsagital Melalui Rongga Abdomen

Potongan midsagital batang badan (perempuan). Potongan midsagital batang badan (perempuan).
(Gambar skematik). Biru = bursa omentalis;
merah = peritoneum.

13 Symphysis publica 24 Anus


1 Sternum
14 Atrium sinistrum 25 Omentum minus
2 Ventriculus cordis dexter
15 Lobus caudatus hepatis 26 Omentum majus
3 Diaphragma
16 Bursa omentasi 27 Excavatio vesico-uterina
4 Hepar (hati)
17 Conus medullaris medullae spinalis (cavum douglasi)
5 Gaster
18 Pancreas 28 Urethra
6 Mesocolon transversum
19 Cauda equina 29 Foramen epiploicum (omentale)
7 Colon transversum
20 Disci intervertebrales 30 Duodenum
8 Umbilicus
(collumna vertebalis lumbalis) 31 Rectum
9 Mesentericum
21 Promontorium ossis sacri 32 Excavatio recto-uteria
10 Intestinum tenue
22 Colon sigmoideum 33 Portio supravaginalis cervicis uteri
11 Uterus
12 Vesica urinaria 23 Canalis analis 34 Vagina
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 323

323

6 Organa Retroperitonealia

Organ-organ systema urinarium (ren, ureter,


dan, pada perempuan, organ-oragan genital)
berada bersama-sama dengan pembulu darah
dan saraf (aorta, vena cava inferior, plexus
solaris, dll.) di dalam spatium retroperitoneale.
bagian atas ginjal sampai setinggi margo
inferior paru. Ketika respirasi,ginjal sedikit ber-
gerak di dalam fascia Gerota. Sejajar dengan
columna ertebaris, ureter berjalan ke arah
kandung kemih (vesica urinaria). Pusat sistem
1
1 saraf autonom besar, plexus coeliacus (gang-
lion coeliacum, dll.) terletak di depan aorta
abdominalis.
4
Organ-organ genital perempuan (uterus, tuba
uteria, ovarium) terletak di dalama rongga
2 panggul (cavitas pelvis). Pada laki-laki, testes
sudah keluar dari rongga abdomen (cavitas
3
abdominis) dan menembus canalis inguinalis
dan akhirnya berada di dalama organ ekstra-
genital.

7 1
6

8 2

Organ-organ retroperitoneal perempuan (dilihat dari anterior).


Gambar pervis perempuan yang memperlihatkan ligamenta uteri,
ovarium, dan vesica urinaria(dari Lutjen-Drecoll Rohen,
5 6
innenansichten des menschichen Korpers, 2010).
7
9
1 Ren
2 Ureter
10
3 Vena cava inferior
4 Aorta abdominalis
5 Ovarium
6 tuba uterina
7 Uterus Posisi ren dan systema urinarium dan genitale
8 LIgamentum teres uteri et canalis inguinalis perempuan (dilihat dari anterior, gambar skematik).
9 Vesica urinaria Diperhatikan simpangan gerakana ginjal karena
10 Vagina pergerakan diaphragma selama pernapasan.
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 324

324 Letak Organa Urinaria

1 Antrum pyloricum
2 Arteria gastroduodenalis
3 Duodenum, pars descendens
4 Vestibulum bursae omentalis
5 Vena cava inferior et hepar
6 Corpus vertebrae lumbalis
7 Cauda equina
8 Ren dexter
9 Musculus latissium dorsi
10 Musculus iliocosralis
11 MGasGtGa itersraButea
12 Gaster
13 Bursa omentasi
14 Vena splenica (vena lienalis)
15 Arteria mesenterica superior
16 Pancreas
17 Aorta et arteria renalis sinistra
18 Colon transversum
19 Arteria et vena renalis
20 Splen (lien)
21 Ren sinister
22 Musculun psoas major
23 Musculus multifidus
24 Margo inferior pulmonis
Potongan horizontal melalui rongga abdomen (cavitas abdominis) setinggi vertebal 25 Margo inferior pleurae
lumbalis l (dilihat dari bawah). 26 Rectum
27 Ureter sinister
28 Colon descendens
29 Rectum
30 Glandula suprarenalis dextra
31 Costa XII
32 Colon ascendens
33 Ureter dexter
34 Caecum
35 Appendix vermiformis
36 Vesica urinaria
37 Hati (hepar)
38 Fascia renalis. laminal anterior
39 Duodenum
40 Corpus adiposum pararenale
41 Fascia renalis, laminal posterior
42 Cavitas abdominalis

Letak organ urinaria (dilihat dari belakang). Jaringan retroperitoneal, letak ginjal kanan
perhatikan bagian atas ginjal sampai setinggi margo (gambar skematik).
pleurae dan margo infeior paru. kuning = capsula adiposa renis.
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 325

Potongan Melalui Spatium Retroperitoneale 325


1 Musculi scaleni anterior, medius, et posterior
2 Arteria subclavia sinistra
3 Vena subclavia sinistra
4 Valva trunci pulmonalis
5 Conus arteriosus
6 Ventriculus dexter cordis
7 Hati (hepar)
8 Gaster
9 Colon transversum
10 Intestinum tenue
11 Pulmo sinister
12 Bronchus principalis sinister
13 Cabang-cabang vena pulmonnalis
14 Ventriculus sinister
15 Splen (lien)
16 Arteria et vena splenica et pancreas
17 Ren sinister
18 Musculus psoas major
19 Vena cava inferior
20 Vena renalis
21 Coepus vertebrae thoracicae Xll et canalis vertebaris
22 Ren dexter
23 Arteria mesenterica superior
24 Vena mesenterica superior
25 Pancreas
26 Aorta abdominalis
27 Musculus psoas major sinister et musculus quadratus
lumborum
28 Fascia renalis, lamina
29 Fascia renalis,lamina posterior } Gerota
30 Corpus adiposum pararenale
31 Cavitas abdominalis
32 Colon descendens et colon sigmoideum

Potongan parasagital melalui cavitas thoracis dan cavitas


abdominalis setinggi ginjal kiri (5,5 cm sebelah kiri bidang median).

Potongan horizontal spatium retroperitoneale setinggi Jaringan retroperitoneal, letak ginjal kiri
vertebal thoracica Xll.(CT scan, dilihat dari bawah). (gambar skematik).
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 326

326 Ren, Ginjal


1 Vena renalis
2 Arteria renalis
3 Pelvis renalis
4 Ureter, pars abdominalis
5 Calyx renalis major
6 Area cribrosa papillae renalis
7 Cortex glandulae suprarenalis
8 Medulla glandulae suprarenalis
9 Cortex renalis
10 Medulla renalis
11 Papellae renales
12 Calyx renalis minor
13 Sinus renalis
14 Columnae renales
15 Capsula fibrosa renis

Potongan koronal ginjal kanan dan galandula suprarenalis


(dilihat dari posterior). Pelvis renalis dibuka dan jaringan lemak
dibuang untuk memperlihatkan pembuluh darah ginjal. Masing-masing ginjal dapat dibagi menjadi
lima segmen yang masing-masing disuplai
ole satu arteria interlobaris yang dianggap
sebagai arteria ujung (end artery). Jadi, su-
mbatan menyebabkan infark yang menandai
batas batas segmen yang bersangkutan. per-
mukaan ginjal bagian depan menampakkan
empat segmen, sedangkan bagian belakang
hanya tiga. (No. 1, 4, dan 5).

Ginjal kanan (dilihat dari posterior). Potongan koronal Cetakan pelvis renalis dan calices.
parsial untuk memperhatikan bagian dalam ginjal. 1-4 segmen-segmen ginjal pada permukaan
arterior.
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 327

Ren, Ginjal 327

1 Vena hepatica
22 2 Truncus vagalis anterior et posterior
3 Vena cava inferior
4 Diaphragma, pars lumbalis
23
5 Nervi splanchnici dextril major et minor
6 Truncus coeliacus
16 7 Ganglion coeliacum et plexus coeliacus
8 Arteria mesenterica superior
9 Vena renalis sinistra
23
10 Truncus sympathicus dextre et ganglion
11 Pars abdominalis dexter et ganglion
12 Truncus sympathicus sinister
13 Oesophagus (dipotong), nervus
splanchnicus major sinister
14 Glandula suprarenalis sinistra
15 Arteria renalis sinistra
16 Pelvis renalis
17 Papilla renalis er calyx minor
18 Vena testicularis sinistra
19 Ureter
19 20 Musculus psoas major
21 Musculus quadratus lumborum
22 Vertebal lumbalis (L2)
23 Calyx renalis
24 Kateter

24

Pelvis renalis dengan calices dan ureter


(sinar-X, suntikan retrograd; terima kasih 1
kepada Prof. Herrlinger, Furth, Jerman).
2

13
3

14
6
15
7
8
9 16
17

10
18
11
19
20
12
21

Ren dexter (gambar ultrasonografi; Ren sinister dan glandula suprarenale in situ. Lapisan korteks anterior
terima kasi kepada Prof. Herrilinger, Furth, Jerman). ginjal sudah dibuang untuk memperhatikan pelvis renalis dan papillae.
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 328

328 Ren: Arteriae


1 Truncus coeliacus
2 Arteria mesenterica superior
3 Arteriae colica media
5 4 Pars abdominalis aortae (dengan kateter)
5 Arteria splenica
6 6 Extremitas superior renis
1
7 Ramus anterior arteriae renalis
8 Arteriae interlobares
9 Arteria renalis sinistra
7 10 Extremitas inferior renis
2 11 Corpus vertebrae lumbalis l
8
12 Ramus posterior arteriae renalis
13 Arteria segmenti anterioris superioris
14 Arteria suprarenalis superior
3 9 15 Arteria capsularis superior
16 Arteria perforans
17 Arteria capsularis inferior
18 Ureter
19 Arteria phrenica inferior dextra
4 20 Arteria phrenica inferior sinistra
10 21 Arteria suprarenalis media
22 Arteria suprarenalis inferior
23 Arteria renalis
24 Arteria testicularis (atau ovarica) sinistra
25 Arteria mesenterica inferior
Pars abdominalis aortae (angiografi substraksi).

14
19
20
21
1
6 15
22
2
11 7
7
23
16 12
9
12 24

13
25
4 17

18

10

Ginjal kiri (arteriografi). Arteriae renales et glandula suprarenalis (gambar skematik).

Ginjal mendapatkan perfusi sekitar 1.500- 1.800 L darah bermanfaat seperti glukosa dan ion. yang diekskreasi hanya
per hari melalui arteriae renales. Di glomeruli yang ber- 1-1,5 L urine yang mengandung marterial buangan. Penyakit
jumlah lebih dari 1,2 juta, 1% dari volume ini (150-180 L) pada sistem vaskular ginjal dapat mengganggu proses
difiltrasi sebagai cairan bebas sel. didalam sistem filtrasi sehingga juga mengganggu komposisi darah.
tubulus, 99%-nya direabsorpsi bersama dengan zat-zat
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 329

Ren: Arteriae et Venae 329

1 Diaphragma
2 Venae hepaticae
3 Vena cava inferior
4 Arteria hepatica communis
5 Glandula suprarenalis
6 Truncus coeliacus 1 12
7 Arteria renalis dextra
8 Ren 13
9 Pars abdominalis aortae 2
10 Nervus subcostalis
11 Nervus iliohypogastricus
14
12 Centrum tendineum
diaphragmatis 3
15
13 Arteria phrenica inferior
4 16
14 Pars cardiaca (gaster)
15 Splen 5
16 Arteria splenica 6 5
17 Arteria renalis superior
18 Superior mesenteric superior 17
19 Musculus psoas major
7
20 Arteria mesenterica inferior 8
21 Ureter 18
8
22 Glomerulus
23 Arteriola glomerulanis afferens
24 Glomeruli 9
25 Arteria corticalis radiata
26 Arteria subcorticalis atau 10
19
arteria arcuata
3
27 Vena subcorticalis atau 20
vena arcuata 11 21
28 Vena interlobularis
29 Arteria interlobularis Organ retroperitonealia, ren, glandulae suprarenales in situ (dilihat dari anrerior).
30 Arteria et vena interloboris merah = arteri; biru - vena.
31 Pembuluh darah di capsula
renalis
32 Arteriol eferen glomerulus
33 Vasa recta (medulla renalis)
34 Arteriae spirales pelvis renalis

33

Glomeruli (210X). Mikrograf elektrok scanning yang memperlihatkan Arsitektur sistem vaskular ginjal
glomeruli dan arteri-arteri yang menyokong. (gambar skematik).
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 330

330 Spatium Retroperitoneale: Systema Urinarium

Organ retroperitonealia, systema urinarium laki-laki (dilihat dari depan). peritoneum telah dibuang.

1 Arcus costalis 8 Musculus iliacus 17 Arteria mesenterica inferior


2 Vena renalis dextra 9 Artetia iliaca externa 18 Arteria iliaca communis
3 Ren dextra 10 Ureter (pars pelvica) 19 Crista iliaca
4 Vena cava inferior 11 Ductus deferens 20 Promontorium ossis sacri
5 Nervus iliohypogastricus et 12 Testis and epididymis 21 Rectum (dipotong)
muscullus quadratus lumborum 13 Truncus coeliacus 22 Ligamentum umbilicale
6 Ureter (pars abdominalis) 14 Arteria mesenterica superior mediale
7 Musculus psoas major et 15 Ren sinister 23 Vesica urinaria
nervus genitofemoralis 16 Pars abdominalis aortae 24 Penis
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 331

Spatium Retroperitoneale: Systema Urinarium 331

Organ retroperitonealia, systema urinarium in situ (dilihat dari depan). Peritoneum telah dibuang.
Perhatikan plexsus autonomic dan ganglia autonomica di pars abdominalis aortae.

1 Diaphragma 7 Vena spermatica dextrar 11 Pars abdominalis aortae 16 Nervus ilio-inguinalis


2 Vena cava inferior 12 Arteria splenica 17 Plexus hypogastricu
8 Musculus psoas major
3 Glandula suprarenalis 13 Truncus coeliacus et superior et ganglion
9 Splen
4 Ren ganglion coeliacum hypogastricum superius
10 Pars cardiaca (gaster)
5 Arteria mesenterica superior 14 Arteria et vena renalis 18 Arteria iliaca communis
6 Ureter 15 Vena spermatica sinistra
sinistra 19 Colon sigmoidenum
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 332

332 Spatium Retroperitoneale: Ductus Lymphatici et nodi

32

Ductus lymphatici dan nodi lymphoidei di dinding posterior cavitas thoracis dan cavitas
abdominalis (dilihat dari arterior). Hijau = pembulu dan kelenjar limfe; biru = vena;

1 Vena jugularis interna 9 Diaphragma 18 Vena jugularis interna 27 Arteria renalis sinistra
2 Arteria carotis communis 10 Ren dexter 19 Nodi cervicales profundi 28 Ren sinister
dextra et nervus vagus dexter 11 Truncus lumbalis dex 20 Ductus thoracicus yang 29 Cisterna chyli
3 Nodus jugulo-omohyoideus 12 Ureter dexter bermuara ke angulus 30 Nodi lumbales
4 Ductus lymphaticus dexter 13 Nodi iliaci communes venosus sinister 31 Aorta abdominalis
5 Truncus subclavius 14 Arteria iliaca interna dextra 21 Vena subclavia sinistra 32 Ureter sinister
6 Vena subclavius 15 Nodi iliaci externi 22 Vena brachiocephalica 33 Nodi sacrales
7 Truncus bronchomediastinalis 16 Arteria iliaca externa dextar 23 Ductus thoracicus 34 Rectum (tepi potongan
8 Vena azygos 17 Arteria carotis communis 24 Nodi mediastinales
sinistra et nervus vagus sinistra 25 Aorta thoracica
26 Glandula suprarenalis sinistra
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 333

Spatium Retrpoeritoneale: Pembuluh Darah dan Saraf 333

Pembulu darah dan saraf di dinding posterior abdomen (dilihat dari anterior). sebaian musculus
psoas major sudah dibuang untuk memperhatikan plexus lumbalis merah = arteri; biru = vena

1 Diaphragma 11 Arteria iliaca communis 20 Arteria splenica (arteria lienalis 31 Musculus psoas major
2 Venae hepaticae 12 Musculus iliacus 21 Truncus coeliacus (dipotong) dan arteri
3 Vena cava inferior 13 Ureter dexter (dipotong) 22 Arteria mesenterica superior yang memperdarahi
4 Arteria phrenica inferior 14 Nervus cutaneus femoralis lateralis 23 Arteria renalis sinstra 32 Rectum (dipotong)
5 Vena renalis dextra 15 arteria iliaca interna 24 Nervus ilio-inguinalis 33 Vesica urinaria
6 Nervus iliohypogastricus 16 Nervus femolaris 25 Truncus sympathicus
7 Musculus quadratus lumborum 17 Arteria iliaca externa 26 Musculus transversum abdominis
8 Nervus subcostalis 18 Arteria epigastrica inferior 27 Cirsta iliaca
9 Arteria mesenterica inferior 19 Pars cardiaca (gaster) et rami 28 Nervus genitofemoralis sinister
10 Nervus genitofermoralis dexter esophagie arteria gastricae 29 Nervus obturatorius sinister
et musculus psoas major sinistae 30 Arteria sacralis mediana
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 334

334 Spatium Retroperitoneale: Sistem Saraf Otonom

Dinding posterior cavitas thoracis dan cavitas abdominalis dengan truncus Susunan sistem saraf otonom
sympathicus, nervus vagus, dan ganglia otonomica (dilihat dari depan). (menurut Mattuschka) (Gambar skematik)
Organ thorax dan abdomen sudah dibuang, kecuali oesophagus dan aorta. kuning = saraf parasimpatis;
hijau = saraf simpatis.
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 335

Spatium Retroperironeale: Sistem Saraf Otonom 335

56

Ganglia dan plexus dan sistem


saraf otonom di dalam spatium
retroperitoneale (dilihat dari
anterior). Ginjal dan vena cava
inferior beserta cabang-cabangnya
sudah dibuag.

1 Nervus vagus dexter 16 Arterial subclavia sinistra 31 Nervus laryngeus recurrens 46 Arteria et vena lumbalis
2 Arteria subclavia dextra 17 Nervus laryngeus recurrens dexter 47 Musculus psoas major
3 Oesophagus sinister 32 Nervus splanchnicus minor 48 Crista iliaca
4 Arcus aortae 18 Nervus cardiacus cervicalis 33 Nervi splanchnici lumbales 49 Vena cava inferior
5 Truncus sympathicus 34 Nervi splanchnici sacrales 50 Musculus iliacus
inferior
6 rerus splanchnicus major 35 Gangilon hypogastricum inferius 51 Ureter
19 Aorta thoracica
7 Nervus intercostalis et plexus hypogastricus inferior 52 Nervus vagus sinister yang
20 Plexus oesophageus
8 Pars abdominalis oesophagi 36 Inferior hypogastric ganglion membentuk plexus
21 Vena azygos
et truncus vagalis sinister 53 Nervus vagus sinister yang
22 Diaphragma
9 Truncus coeliacus et 23 Arteria splenica (arteria lienalis)
37 Plexus aorticorenalis et arteria membentuk plexus gastricus
ganglion coeliacum 24 Arteria renalis sinistra et plexusrenalis 54 Oesophagus yang berlanjut
10 Arteria mesenterica superior et sebagai cardia (gaster)
renalis 38 Ganglion impar
ganglion mesentericum superior 55 Trigonum lumbocostale
25 Ganglion mesentericum inferius 39 Oesophagus dan cabang-
11 Musculus psoas major et 56 Letak costa Xll
et arteria mesenterica inferior cabang nervus vagus
nervus genitofemoralis 26 Arteria iliaca external sinistra 40 Venae hepaticae 57 Truncus lymphaticus lumbalis
12 Arteria iliaca communis 27 Ganglion cervicae 41 Crus dextrum diaphragmatis 58 Ganglion trunci sympathici
13 plexus hypogastricus superior superius trunci sympathici 42 Arteria phrenica inferior 59 Musculus
et ganglion hypoogastricum 28 Nervus cardiacus cervicalis 43 Nervus vagus dexter yang 60 Pars lumbalis trunci
14 Nervus vagus sinister 29 Ganglion cervicare medium masuk ke ganglion coeliacum sympathici sinistri
15 Plexus brachialis 30 Ganglion cervicare inferius 45 Pars lumbalis trunci sympathici 61 Vasa lymphatica iliaca
dextri
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 336

336 Systema Urogenitale Masculium, Sistem Urogenital Laki-laki

1 Colon sigmoideum
2 Ampulla recti
3 Ampulla ductus deferentis
4 Musculus sphincter ani externus
5 Musculus sphincter ani Intermus
6 Canalis analis
7 Bulbus penalis
8 Testis (penampang lintang)
9 Ligamentum umbilicale medianum
10 Vesica urinaria
11 Musculus sphincter vesicae internus et
12 Symphysis publica
13 Urethra, pars prostatica
14 Prostata
15 Pars membranacea urethrae et
musculusVSKLQFWHUXUHWKUDHH[WHPXV
&RUSXVFDYHUQRVXPSHQLV
 3DUVVSRQJLRVDurethrae
 &RUSXVVSRQJLRVXP penis
 Preputium penis
 Glans penis
 Ren
 Pelvis renalis
 Pars intramuralis
 Pars pelvica ureteris
 Vesicula seminalis
 Ductus ejaculatorius
 Glandula bulbo-urethralis
 'XFWXV GHIHUHQV
 (SLGLG\PLV
 8PELOLFXV
Trigonum vesicae et osteium ureteris
Fossa navicularis urethrae
ostium urethrae externum
 7HVWLV
Systema urogenitale masculinum, potongan midsagital pelvis.

21
22

23

30

24

28
10
25
2 31
14
26 Prostat terletak di antara vesica urinaria dia diaphragma
27 urogenitale. Di dalam penis, terdapat urethra sehingga
penis berperan untuk miksi dan ejakulasi. sphincter
29
urethrae internus (involuter) dan externus (volunter) ter-
32 pisah jauh. Ureter yang menyilang ductus deferens ber-
33
muara di basis vesica urinaria. Peritoneum melipat dari
34
permukaan posterior vesica urinaria ke permukaan
Systema urogenitale masculium (gambar skematik). rectum sehingga membentuk excavatio rectovesicalis.
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 337

Systema Urogenitale Masculinum, Sistem Urogenital Laki-Laki 337

10
11
2

Organ genitalia masculina, diisolasi (dilihat dari lateran kanan). Organa genitalia masculina in situ (dilihat dari lateral kanan).

1 Ureter
2 Vesicula seminalis
3 Prostata
4 Diaphragma urogenitale et urethra (pars membranacea)
5 Glandula bulbo-urethra (Cowper)
6 Bulbus penis
7 Crus penis dextrum et sinistrum
8 Epididymis
9 Testis
10 Vesica urinaria
11 Apex vesicae
12 Ductus deferens
13 Corpus cavernosum penis
14 Corpus spongiosum penis
15 Glans penis
16 Ampulla recti
17 musculus levator ani
18 Canalis analis et musculus sphincter ani externus
19 Funiculus spermaticus (dipotong)
20 Promontorium ossis sacri
21 Colon sigmoideum
22 Peritoneum (tepi potong)
23 Excavatio rectovesicalis
24 Ductus ejaculatorius
25 Plica umbilicalis lateralis
26 Plica umbilicalis medialis
27 Anulus inguinalis profundus et ductus deferens
28 Symphysis pubica
Letak organa genitalia masculina (dilihat dari lateral kiri). 29 Urethra, pars prostatica
(Gambar skematik). 30 Urethra pars spongiosa
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:08 Uhr Seite 338

338 Organa Genitalia Masculina, Organ Genital Laki-Laki (Diisolasi)

1 Ureter
2 Ductus deferens
3 Plica interureterica
4 Ostium ureteris
5 Vesicula seminalis
6 Trigonum vesicae
7 Pars prostatica urethrae et colliculus seminalis
et crista urethralis
8 Musculus transversus perinei profundus
9 Pars membranacea urethrae
10 Pars spongiosa urethrae
11 Tunica mucosa vesicae urinariae
12 Ostium urethrae interium et uvula vesicae
13 Prostata
14 Utriculus prostaticus
15 Corpora cavernosa penis dextrum et sinistrum
16 Ductus ejaculatorius
17 Musculus sphincter urethrae
18 Plica umbicalis mediana dengan sisa urachus
19 Plica umbicalis lateralis dengan sisa arteria
umbicalis
20 Vesica urinaria
21 Excavatio rectovesicalis
22 Rectum
23 Os sacrum
24 Arteria circumflexa ilium profunda
26 Arteria et vena iliaca externa
27 Nervus femoralis
28 Nervus obturatorius et arteria iliaca interna
29 Ossa ilium et sacrum
30 Arteria epigastrica inferior
31 Musculus iliopsoas

Organa urogenitalia masculina; diisolasi (dilihat dari anterior). vesica


urinaria, prostata, dan urethra dibuka. vesica urinaria dikempiskan.

30
18
19
25

20
24

21
26
22
27
31
1
28
23

29

Cavitas pelvis masculina (dilihat dari atas). Separuh posterior urethra dan prostata
laki-laki bersamung dengan cervix vesicae
(dilihat dari anterior).
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 339

Organa Genitalia Masculina, Organ Genital Laki-Laki (Diisolasi) 339

1 Apex vesicae et ligamentum umbilicale


medianum (chorda urachi)
2 Vesica urinaria
3 Ureter
4 Ductus deferens
5 Ampulla of ductus deferens
6 Vesicula seminalis
7 Prostata
8 Glandula bulbo-urethralis (Cowpen)
9 Bulbus penis
10 Crus penis
11 Corpus spongiosum penis
12 Corpus cavernosum penis
13 Testis et epididymis dengan
pembungkusan
14 Gaster
15 Fundus
16 Caput
17 Tenis
18 Tunica mucosa vesicae urinariae
19 Trigonum vesicae
20 Ostium ureteris
21 Ostium urethrae internum
22 Colliculus seminalis
23 Prostata
24 Pars prostarica urethrae
25 Pars membracea urethrae
26 Pars spongiosa urethrae
27 Fascia penis superficialis
28 Vena dorlaris profunda penis
29 Arteria dorsalis penis
30 Tunica albuginea corporum
cavernosorom penis
31 Septum penis
32 Arteria profunda penis
33 Tunica albuginea corporis spongiosi
penis
34 Fascia penis profunda
Organa genitalia masculia, diisolasi (dilihat dari posterior

Vesica urinaria, urethra, et penis (dilihat Potongan melintang penis (dilihat dari anterior).
dari anterior, dibuka secara longitudinali).
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 340

340 Organa Genitalia Externa Masculina

Organa genitalia extrerna masculina dengan penis, testis, dan funiculus spermaticus,
lapisan superfisial (dilihat dari lateral).

15
19
20

34
30

35

1 Nervus termoralis
2 Arteria et vena femoralis
3 Ramus femoralis nervi genitofemorals
4 Funiculus spermaticus dengan ramus genitalis
nervi genitofermoralis
5 Penis dengan fasica profunda
6 Vena saphena magna
7 Musculus creamaster
8 Testis dengan musculus cremaster
9 Anulus inguinalis superficalis
10 Fascia spermatica interna (tepi potongan)
11 Nervus ilio-inguinalis
12 Funiculus spermaticus sinister
13 Plexus venosus pampiniformis
Pembuluh darah untuk organ genital laki-laki (gambar skematik). 14 Fasica spermatica externa
A = dilihat dari lateral; B = potongan melintang penis. 15 Vena dorlaris penis superficialis
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 341

Organa Genitalia Externa Masculina 341

Organa genitalic externa masculina dengan penis, testis, dan funiculus spermaticus, lapisan dalam
(dilihat dari anterior). Fascia penis profunda sudah dibuka untuk memperlihatkan nervi dorsales
dan pembuluh darah dorsal penis.

16 Glans penis
17 Vena testicularis
18 Arteria testicularis
19 Vena dorlaris profunda penis
20 Arteria dorsalis penis
21 Arteriae helicinae
22 Preputium
23 Testis dengan tunica albuginea
24 Ductus deferens
25 Ureter
26 Vesica urinaria
27 Vesica seminalis
28 Prostata
29 Plexus venosus vesicoprostaticus
30 Arteria profunda penis
31 Arteria bulbi penis
32 Arteria pudenda interna
33 Corpus spongiosum of penis
34 Corpus cavernosum of penis
35 Urethra
36 Fascia cremasterica dengan musculus cremaster
37 Nervus dorsalis penis
38 Epididymis
39 Tunica vaginalis penis (lapisan viseral)
40 Tunica vaginalis penis (lapisan periental)
41 Testis dengan lengkung-lengkung pembulu darah Organa genitalia masculina (arteriografi, dilihat dari lateral). panah = arteria
helicina.
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 342

342 Organa Genitalia Externa Masculina: Penis

20
5

21

26

6
1 22

7 23

13 27

24 18

2 4
8 28
29
25
3

Organa genitalia externa masculina (dilihat dari lateral). Potongan sagital cavitas pelvis dengan organa
Corpus spongiosum penis dan glans penis dipisahkan dan dilipat genitalia externa masculina (MRI scan; dari Heuck et al.,
Mrt-Atalas 2009).

1 Corpus cavernosum penis


2 Corpus spongiosum penis
3 Corona glandis
4 Glans penis
5 Ligamentum supensorium penis
6 Ramus publicus arteria
epigastricae inferioris
7 Crus penis
8 Bulbus penis
9 Vena dorlaris penis
10 Septum pecitiniforme
11 Arteria dorlaris penis
12 Glandula bulbo-urethralis [Cowperi)
13 Vesica urinaria
14 Vesicula seminalis
15 Ampulla ductus deferentis
16 Ductus deferens
17 Pars membranacea urethrae
18 Prostata
19 Ureter
20 Arteria et vena iliacas communis
21 Corpus vertebrae lumbalis V
22 Lengkus usus
23 Usus
24 Symphysis publica
25 Radix penis
26 Os sacrale
Organa genitalia externa masculina 27 Ampulla recti
Cetakan resin penis ereksi. dan kelenjar-kelenjar lambahan 28 Canalis analis
(gambar skematik). 29 Musculus sphincter ani externus
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 343

Organa Genitalia Interna Masculina: Testis et epididymis 343

Testis dan epididymis serta Testis dan epididymis Testis, epididymis dan funiculus
lapisa-lapisan pembungkusnya (dilihat dari lateral). Tunica spermaticus (sisi kiri, dilihat dari
(dilihat dari lateral). vaginalis dibuka. posterolateral). Diseksi funiculus
splematicus dan ductus deferens.

1 Funiculus spermaticus yang dibungkus 8 Testis et tunica vaginalis testis (lamina visceralis) 16 Vena-vena posterior plexus
oleh fascia cremasterica pampiniformis
9 Corpus epididymidis
2 Musculus cremaster 17 Cauda epididymidis
10 Plexus venosus pampiniformis
3 Letak epididymis 18 Peralihan ductus epididymidis
4 Fascia spermatica interna 11 Arteria testicularis (lamina parietalis menjadi ductus deferens dan
5 Letak testis 12 Tunica vaginalis (lamina parietalis, plexus venosus
6 Fascia spermatica interna et tunicae tepi potongan) 19 Lamina parietalis tunicae vaginalis testis
vaginales testis [lamina parietaris et 13 Kulit dan musculus dartos (dilipat) 20 Appendix epididymidis
viceralis] (permukaan potongan) 14 Ductus deferens 21 Appendix testis
7 Caput epididymidis 15 Arteria ductus deferentis 22 Gubernaculum testis

Potongan longitudinal melalui


testis dan epididymis. Gambar kiri
menunjukan septula testis setelah
tubuli seminiferi dibuang.

1 Funiculus spermaticus (permukaan potongan)


2 Caput epididymidis (permukaan potongan)
3 Septula testis
4 Mediastinum testis
5 Tunica albuginea
6 Extremintas superior testis
7 Tubuli seminiferi contorti
8 Extremitas inferior testis
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 344

344 Organa Genitalis Interna Masculina: Kelenjar Tambahan

1 Ureter
2 Ductus deferens
3 Vesicula seminalis
4 Ampulla ductus deferentis
5 Ductus ejaculatorius
(bagian proksimal)
6 Prostata
7 Pars membranacea urethrae
8 Glandula bulbo-urethralis
[Cowperi]
9 Bulbus penis
10 Penis
11 Glans penis
12 Vesica urinaria
13 Musculus levator ani
14 Musculus obturator internus
15 Os coxae (tepi potongan)
16 Ligamentum puboprostaticum
17 Corpus spongiosum penis
18 Caput epididymidis
19 Pangkal ductus deferens
20 Testis
21 Cauda epididymidis
22 Corpus cavernosum penis
23 Funiculus spermaticus
24 Musculus pectineus et musculis
adductores
25 Os pubis
26 Pars prostatica urethrae
27 Rectum
28 Nervus ischiadicus
29 Vena saphena magna
30 Musculus sartorius
31 Arteria et vena femoralis
32 Musculus rectus femoris
33 Musculus tensor fasciae latae
34 Musculus pectineus
35 Musculus iliopsoas
36 musculus vastus lateralis
37 Musculus obturator externus
Kelenjar-kelenjar tambahan pada organ genitalia pria in situ. potongan koronal 38 Femur
melalui cavitas pelvis. penampang posterior vesica urinaria, prostata, vesicula seminalis 39 tuber ischiadicum
40 Musculus gluteus maximus

Potongan horizontal melalui cavitas pelvis setinggi prostata.


104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 345

Cavitas Pelvis Laki-Laki: Potongan Koronal 345

Potongan koronal cavitas pelvis setinggi prostata dan sendi panggul (dilihat dari depan).

1 Acetabulum articulationis coxae 10 Musculus transversum perinei profundus 19 Vesicula seminalis


2 Vesica urinaria 11 Crus penis et musculus isihiocavernosum 20 Musculus sphincter ani internus
3 Caput ossis femoris 12 Urtehra, pras et musculus ischiocavernosus 21 Musculus sphincter externus
4 Ostium urethrae interum 13 Plexus prostaticus 22 Anus
5 Prostata 14 Musculus levator ani 23 Musculus psoas major
6 Colliculus seminalis 15 Musculus obturator externus 24 Discus intervertebalis
7 Musculus obturator internus 16 Bulbus penis 25 Os ilium
8 Fossa ischiorectalis 17 Ampulla recti 26 Ligamentum capitis fermoris
9 Urethra, pars membranecea 18 Canalis analis 27 Promontorium

3RWRQJDQNRU (MRI scan). Potongan koronal melalui canalis analis.


104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 346

346 Cavitas Pelvis Laki-Laki: Pembuluh Darah Organ Pelvis

Cavitas pelvis laki-laki (potongan parasaqital sisi kanan). Arteri disuntik dengan resin merah.
Lapisan pariental peritoneum telah diangkat. Vesica urinaria diisi penuh.

1 Arteria iliaca communis sinistra 18 Caunda equina et dura mater (dipotong)


2 Arteria iliaca communis dextra 19 Discus intervertebralis antara verterbra
3 Ureter dexter lumbalis V dan os sacrum
4 Arteria iliaca interna dextra 20 Promontorium ossis sacri
5 Arteria et vena iliaca dextra 21 Mesocolon sigmoideum
6 Nervus obturatorius dexter et arteria obturatoria 22 Ureter sinister
dextra 23 Arteria pudenda interna sinistra
7 Arteria umbilicalis 24 Spina ischiadica (dipotong). ligamentum
8 Colon sigmoideum et arteria vesicalis superior
sacrospinale, arteria glutea inferior
9 Ductus deferens sinister 25 Arteria vesicalis inferior sinistra
10 Vesica urinaria 26 Vesicula seminalis
11 Os pubis (dipotong) 27 Musculus levator ani
12 Prostata (glandula prostatica) 28 Cabang-cabang arteria rectalis inferior
13 Plexus venosus vesicoprostaticus 29 Arteria perinealis
14 Vena dorlaris profunda penis et arteria dolaris penis 30 Anus
15 Penis et vena dorsalis penis et arteria dorsalis penis 31 Rami scrotales posteriores nervi ilio-inguinalis
16 Funiculus spermaticus et arteria testicularis 32 Nervus pudendus et ligamentum sacrotuberale
17 Bulbus penis et arteria profundas penis
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 347

Cavitas Pelvis Laki-Laki: Pembuluh Darah Organ Pelvis 347

1 Aryeria ilaca interna


2 Arteria iliaca externa
3 Ureter
4 Nervus obturatorius
14 5 Arteria umbilicalis
1 6 Anulus inguinalis profundus
15
7 Vesica urinaria
2
16
8 Symphysis pubica
9 Pars prostatica urethrae
3 17
18 10 Musculus sphincter urethrae
4 19 11 Urethra (pars spongiosa)
20 12 Corpus cavernosum penis
5
21 13 Glans penis
14 Sacrum
6 22
15 Promontorium ossis sacri
16 Arteria sacralis lateralis
7 24 17 Plexus sacralis
18 Arteria glutea inferior
23 19 Arteria pudenda interna
8 25
20 Arteria obuturatoria
9 21 Plexus sacralis
26 22 Ductus deferens
10 23 Vesicula seminalis
24 Rectum
27 25 Plexus venosus prostaticus
11 26 Prostata
27 Canalis analis
28 28 Corpus spongiosum penis
29 Plexus pampiniformis
12
30 Testis et epididymis
31 Arteria iliaca communis
32 Arteria umbilicalis
29 33 Ligamentum umbilicale mediale
34 Cabang-cabang arteria vesicalis
13 35 Diaphragma urogenirale
36 Arteria dorsalis penis
37 Dorsal artery of penis
38 Penis
39 Arteria glutea superior
Pembuluh darah di cavitas pelvis laki-laki (dilihat dari medial, 40 Arteria glutea superior
41 Arteria rectalis media
potongan midsagital). Musculus gluteus maximus sudah dibuang.
42 Musculus levator ani
43 Arteria rectalis inferior
44 Arteria vesicalis inferior

Cabang-cabang utama arteria iliaca interna pada


laki-laki (gambar skematik).
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 348

348 Cavitas Pelvis Laki-Laki: Pars Abdominalis Aortae

1 Vertebra thoracica Xll (T12)


2 Costa Xll
3 Arteria mesenterica
4 Vertebra lumbaris (L4)
5 Sacrum
6 Articulatio sacroilliaca
7 Aorta (pars abdominalis)
8 Arteria iliaca communis sinistra (termasuk dalam aneurisma)
9 Aorta dengan aneurisma

10 Corpus vertebrae lumbalis


11 Musculi dorsi intrinsik
12 Bagian trombotik aneurisma (hijau)
13 Vena cava inferior (tertekan, biru)
14 Musculus iliopsoas
15 Canalis verterbalis
16 Aneurysm aortae (merah)

Pars abdominalis aortae memperlihatkan aneurisma


infrarenal yang terjadi pada kedua arteria iliaca (panah)
(Rekonstruksi 3-D, terima kasi kepada Prof. H.Rupprecht
and Dr. M. Rexer, Klinikum Fürth, Jerman).

Pars abdominalis aortae dengan aneurisma, setelah disuntik medium kontas.


Atas = potongan horizontal melalui rongga abdomen, memperlihatkan konsentrasi medium kontas
yang berada di dalam aorta dan di dalama aneurisma; bawah = rekonstruksi 3-D aneurisma;
merah = aorta; hijau = daerah-daerah trombotik; biru vena (vena ca inferior, sebagian terrekan).
104750_S_323_349_Kap_6:_ 05.01.2010 14:09 Uhr Seite 349

Cavitas pelvis Laki-Laki: Pembuluh Darah dan Saraf Organ pelvis 349

17

1
18
2
3
4 19
5

20
6
21
7
22
8

9
23
10
11
12
24

13

14 25

15
26

27
16

Pembuluh darah dan saraf di rongga pelvis laki-laki (dilihat dari media, potongan midsagital ). Rectum
dilipat untuk memperlihatkan plexsu hypogastricus inferior.

1 Arteria iliaca externa 10 Pars prostatica urethrae 20 Nervi splanchnici pelvici (nervi erigentes)
2 Nervus hypogastricus dexter 11 Plexus venosus prostaticus 21 Musculus levator ani
3 Ureter 12 Musculus sphincter urethrae 22 Plexus hypogastricus inferior
4 Arteria iliaca interna 13 Pars spongiosa urethrae (plexus pelvicus)
5 Arteria glutea inferior et arteria 14 Corpus spongiosum penis 23 Prostata
pudenda interna 15 Corpus cavernosum penis 24 Rectum (dilipat)
6 Arteria obturatoria 16 Glans penis 25 Canalis analis et musculus sphincter ani externus
7 Vesica urinaria 17 Sacrum 26 Plexus pampiniformis bersambung dengan vena
8 Ductus deferens 18 Arteria sacralis lateralis testicularis
9 Symphysis pubica 19 Plexus sacralis 27 Testis et epididymis
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 350

350 Diaphragma Pelvis dan Diaphragma Urogenitale Laki-Laki

1 Glans penis
2 Corpus spongiosum of penis
3 Corpus cavernosum of penis
4 Musculus gracilis
5 Musculus adductores
6 Musculus ischiocavernosus
menutup crus penis
7 Corpus perineale
8 Musculus gluteus maximus
9 Os coccygis
10 Musculus bulbospongiosus
11 Musculus transversum perinei
profundus dibungkus oleh fascia
inferior diaphragmatis
urogenitalis
12 Musculus transversum perinei
superficialis
13 Anus
14 Musculus sphincer ani externus
15 Musculus levator ani
16 Ligamentum anococcygeum
17 Musculus obturatorius internus
18 Urethra
19 Musculus transversus perinei
profundus

Otot-otot diaphragma urogenitale dan diaphragma pelvis pada


laki-laki (dilihat dari bawah).

Otot-otot diaphragma urogenitale dan


diaphragma pelvis dan laki-laki (dilihat dari
bawah). Penis dipotong (gambar skemtik).
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 351

Diaphragma Pelvis dan Diaphragma Urogenitale Laki-Laki 351

1 Testis dexter (dilipat ke lateral


dan ke atas
2 Musculus bulbospongiosus
3 Musculus ischiocavernosus
4 Musculus adductor magnus
5 Nervis scrotales posteriorores et
6 Arteria et vena scrotalis posterior
7 Arteria bulbi penis dextra
8 Corpus perinei
(centrum perinei)
9 Rami perineales nervi pudendi
10 Nervus pudendus et arteria
pudenda interna
11 Nervi et arteriae rectales
12 Nervus clunium inferior
13 Letak os coccygis
14 Penis
15 Testis sinister (dilipat ke lateral)
16 Arteria scrotalis posterior sinistra
17 Musculus transversum perinei
18 Arteria bulbi penis sinistra
19 Nervus sphincter femoris posterior
20 Musculus sphincter ani externus
21 Anus
22 Musculus glutes maximus
23 Nervi anococcygei
24 Acetabulum (femur dibuang)
25 Ligamnetum capitis femoris
26 Corpus ossis ischii (dipotong)
27 Nervus ischiadicus
28 Musculus coccygeus
29 Musculus levator ani
a musculus iliococcygeus
b musculus pubococcygeus
c musculus puborectalis
30 Plexus venosus prostaticus
31 Corpus ossis pubis
32 Testis

Diaphragma pelvis dan organa genitalia externa laki-laki dengan pembulu darah
dan saraf (dilihat dari bawah). Testis dilipat ke lateral.

24
25
26
27

28 a
29 31
b
13
c
30
17 3

2
Diaphragma pelvis dan organa
geniralia externa laki-laki.
21
Bagian kanan pelvis termasuk
20 14 musculus obturator internus
dan fermur telah dibuang
32
untuk memperhatikan belahan
kanan musculus levator ani.
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 352

352 Diaphragma Pelvis dan Diaphragma Urogenitale Laki-Laki

1 Testis dexter (dilipat)


2 Nervi scrotales posteriores
3 Crus penis sinistrum et
musculus ischiocavernousus
(dilipat ke lateral)
4 Anus
5 Nervi clunium inferiores
6 Penis
7 Testis sinister (dilipat)
8 Nervus et arteria dorsalis penis
9 Urethra
10 Musculus transversus
perinei profundus
11 Ramus perinealis nervi pudendi
(nervus perinealis)
12 Arteria bulbi penis (dilipat)
13 Cabang-cabang nervus cutaneus
fermoralis posterior
14 Arteria pdenda interna et
nervus pidendus
15 Nervi et arteriae rectales inferiores
16 Musculus gluteus maximus
17 Nervus dorsalis penis
18 Nervus cutaneus femoris posterior
19 Nervi perineales
20 Nervi rectales inferiores
21 Musculus bulbocavernosus
22 Arteria perinealis
23 Musculus sphincter ani externus
24 Arteria rectalis inferior et
venae rectales inferiores

Diaphragma urogenitale dan organ genitalia externa laki-laki (dilihat dari bawah).
Crus penis sinistrum disolasi dan dilipat ke lateral bersama-sama dengan bulbus penis.
Urethra sudah dipotong.

Regio urogenitalis dan regio analisis laki-laki


(dilihat dari bawah). Sisi kanan = saraf; sisi
kiri = pembuluh arteri dan vena
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 353

Diaphragma Pelvis dan Diaphragma Urogenitale Laki-Laki 353

1 Testis dexter (dilipat)


2 Corpus spongiosum penis
3 Corpus cavernosum penis
4 Nervus cutaneus femoralis
posterior, ramus perinealis
5 Nervi et arteriae scrotales
posteriores
6 Arteria profunda penis
7 Musculus tranversus perinei
profundus
8 Nervi perineales dextri
9 Nervi rectales inferiores
10 Nervi clunium inferior
11 Nervi anococcygei
12 Funiculus spermaticus sinister
13 Testis sinister (permukaan
potongan)
14 Nervus et arteria dorsalis penis
15 Vena dorsalis penis profunda
16 Urethra (dipotong)
17 Arteria bulbi penis
18 Musculus transversus perinei
superficialis
19 Arteria bulbi penis sinistra
20 Nervus perinealis
21 Anus
22 Musculus sphinecter ani externus
23 Musculus gluteus maximus
24 Arteria pudenda interna et
nervus pedendus 22
25 Ligamentum sacrotuberale 26
Os coccygis
27 Diaphragma pelvis (musculus
transversus perinei profundus)
28 Centrum perinei (copus perineale)
29 Musculus levator ani
30 Ligamentum anococcygeum
31 Musculus obturator internus
32 Arteria dorsalis penis

Diphragma urogenitale dan organa genitalia externa laki-laki (dilihat dari bawah).
Pangkal penis dipotong. Diseksi diaphragma urogenitale.

Diaphragma pelvis dan diaphragma urogenitale pada laki-laki


(dilihat dari bawah). Penis Dibuang. Panah menunjuk-
kan perjalanan pemburu darah dan saraf (gambar skematik).
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 354

354 Systema Urogenitale Femininum, Sistem Urogenital Perempuan

1 Umbilicus
2 Duodenum
3 Pars ascendens duodeni
4 Radix mesenterii
1 5 Instestinum tenue
2 6 Mesenterium
7 Musculus rectus abdominis
17
3 8 Uterus
9 Excavatio vesicouterina
10 Vesica urinaria (kempis)
4
18 11 Symphysis pubica
12 Fornix vaginae anterior
13 Urethra
5 19
14 Clitoris
15 Labium minus pudendi
16 Labium majus pupendi
20 17 Canalis vertebralis dengan cauda
equina
18 Discus intervertebralis
6 21 19 Corpus vertebrae lumbalis V
20 Promontorium
22 21 Mesosigmoideum
7 22 Colon sigmoideum
23 Excavatio recto-uterina (Douglas)
23
8 24 Ampulla recti
24 25 Fornix vaginae posterior
26 Cervix uteri
9 27 Musculus sphincter ani nexternus
25
10 28 Canalis analis
26
11 29 Vagina
27 30 Musculus sphincter ani internus
12
28
29 31 Anus
13
30 32 Hymen
14 31 33 Ureter sinister
15 34 Peritoneum (tepi potongan)
27 35 Ureter dexter (dipotong)
16
32 36 Plica umbilicalis mediana dengan
urachus
Systema urogenitale feminium, potongan midsagital melalui badan.
Vesica urinaria kosong, posisi dan bentuk uterus normal. 37 Infundibulum tubae uterinae
38 Fimbriae tubae uterinae
39 Ovarium
40 Tuba uterina (isthmus)
41 Ligamentum teres uteri
1

19

20
22

36
37
38
39 33
40 34
8
41 35
23
9
10 24
29
11
13
14
15

Posisi organa genitalia feminina (dilihat dari medial,


gambar skematik).
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 355

Systema Urogenitale Femininum, Sistem Urogenital Perempuan 355

1 Lapisan muskular vesica urinaria


2 Lipatan membarana mukosa vesica
urinaria
3 Ostium ureteris dextri
4 Plica interureterica
5 Ostium urethrae internum
6 Plexus venosus vesico-uterinus
7 Urethra
8 Os pubicum (tepi potongan)
9 Ostium urethrae externum
10 Vestibulum vaginae
11 Ostium ureteris sinistri
12 Trigonum vesicae
13 Musculus obturator internus
14 Musculus levator ani
15 Bulbus vestibuli
16 Labium minus sinistrum
17 Musculus psoas major
18 Ampulla recti
19 Uterus
20 Vesica urinaria
21 Promontorium ossi sacri
22 Colon sigmoideum
23 Tuba uterina
24 Caput femoris
25 Vagina

Potongan koronal melalui vesica uterina dan urethra pada perempuan


(dilihat dari anterior).

17
21

18
22

23
19
24
20
System urogenitale femininum
13 sangat berbeda dari laki-laki.
Selama masa perkembangan
7 embrio, uterus dan ovarium tetap
25 berada di dalam cavitas pelvis,
16 tempat terjadinya ovulasi setelah
pubertas. Karena itu, pada perem
puan fungsi systema urinarium
Ptongan koronal melalui cavitas pelvis pada perempuan (MRI scan). tetap terpisah dari organ-organ
genital.
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 356

356 Organa Genitalia Feminina, Organ Genital Perempuan (Diisolasi)

Organ genitalia feminina, diisolasi (dilihat dari anterior). Dinding anterior dibuka untuk memperlihatkan portio vaginalis cervicis.

1 Ovarium
2 Mesovarium
3 Fundus uteri
4 Excavatio vesico-uterina
5 Cervix uteri
6 Portio vaginalis cervicis
7 Vagina
8 Crus clitoridis
9 Labium minus pupendi
10 Fimbriae tubae uterinae
11 Infundibulum tubae uterinae
12 Ligamentum ovarii proprium
13 Mesosalpinx
14 Tuba uterina (salpinx)
15 Ligamentum suspensorium ovarii
(digeser ke kaudal
16 Ligamentum latum uteri
17 Ligamentum teres uteri
18 Corpus cavernosum clitoridis
19 Glans clitoridis
20 Hymen, ostium vaginae
21 Promontorium
22 Linea terminalis pelvis
Organ genitalia interna feminina (gambar skematik). 23 Symphysis pubica
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 357

Organ Genitalia Feminina, Organ Genital Perempuan 357

1 Fundus uteri
2 Tuba uterina
3 Ligamentum ovarii proprium
4 Ovarium
5 Infundibulum tubae uterinae
6 Fimbriae tubae uterinae
7 Ureter
8 Rectum
9 Apex vesicae at ligamentum
umbilicale medianum
10 Vesica urinaria
11 Ligamentum teres uteri
12 Mesosalpinx
13 Mesovarium
14 Excavation recto-uterina (Douglas)
15 Ligamentum suspensorium ovarii
16 Parut ovarium (setelah ovulasi)
17 Dstium abdominale tubae uterinae
18 Corpus uteri
19 Canalis cervicis uteri
20 Portio vaginalis cervicis uteri
(kongesti)
21 Vagina
22 Membrana mucosa uteri
Organa genitalia feminina, diisolasi (dilihat dari superior-posterior). 23 Fornix aterior vaginae

Ovarium dan tuba uterina kanan, diisolasi (dilihat dari superior-posterior). Fimbriae
tubae uterinae dilipat untuk memperlihatkan ostium abdominale tubae uterinae.

Uterus dan organ-organ terkait (dilihat dari posterior). Dinding posterior uterus
dibuka.
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 358

358 Organ Genitalia Interna Feminina

2
3
10
4
5 11
6

7 6
12
7

13
9

14

15

Organa genitalia interna feminina. Cavitas pelvis (dilihat dari atas). Uterus dilipat ke kanan.

1 Plica umbilicalis mediana dengan


18 urachus
2 Vesica urinaria
3 Tempat masuk tuba uterina di
fundus uteri
4 Ligamentum teres uteri
5 Ligamentum suspensorium ovarii
6 Tuba uterina (isthmus)
2 7 Ovarium
19 8 Ampulla tubae uterinae
9 Recrum
10 Uterus
6 10
11 Vagina
16 12 Excavatio recto-uterina (Douglas)
12 13 Fimbriae tubae uterinae
14 Ligamentum suspensorium ovarii
9 15 Arteria iliaca communis dextra
7
(terbungkus peritoneum)
17 16 Mesosalpinx
17 Colon sigmoideum
18 Hiatus saphenus
19 Excavation vesico-uterina

Organ genitalia interna feminina. Cavitas pelvis (dilihat dari atas).


104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 359

Organ Genitalia Interna Feminina: Uterus dan Organ Terkait 359

1 Nervus ilioinguinalis
2 Ureter
3 Musculus psoas major
4 Nervus genitofemoralis
5 Vena iliaca communis
6 Arteria iliaca communis
7 Ovarium
8 Tuba uterina
9 Peritoneum
10 Ligamentum teres uteri
11 Vena cava inferior
12 Pars abdominalis aortae
13 Plexus hypogastricus superior
14 Rectum
15 Excavation rectouterina (Douglas)
16 Uterus
17 Excavatio vescouterina
18 Vesica urinaria
19 Crista iliaca
20 Symphysis pubica
21 Placenta
22 Amnion et chorion
23 Adnexa uteri
(tuba uterina et ovarii)
24 Myometrium
25 Ostium anatomicum uteri
internum
26 Cervix uteri
27 Funiculuc umbilicalis

Panorama pelvis perempuan


yang memperlihatkan uterus
dan organ-organ terkait
(dilihat dari superior).

21

22

23
27

24

10

25 10

26 Uterus genap bulan dengan plasenta (dilihat dari


anterior). Dinding anterior uterus dibuang untuk
memperlihatkan letak plasenta.
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 360

360 Organ Genitalia Interna Feminina: Arteria et Vasa Lymphatica

12

13 25
22

1 14
13
15 26
16 27
2 23
17
14
18
3 19 2
3
28
4

4
5 24

6 20

7 21

8
9
10
11

Artier untuk organ genital perempuan (gambar skematik). Drainase utama pembuluh limfe uterus dan
adnexannya (ditunjuk dengan panah). (Gambar
skematik). Merah = arteri; hitam = pembuluh dan
kelenjar limfe

1 Uterus 10 Bulbus vestibuli 19 Arteria ligamenti teretis uteri 28 Nodi iliaci interni
2 Ovarium 11 Glandula vestibularis major 20 Arteria pudenda interna 29 Arteria glutea superior
3 Tuba uterina 12 Arteria ovaric 21 Arteria Vaginalis 30 Arteria obturatoria
4 Ligamentum teres uteri 13 Ligamentum suspensorium ovarii 22 Nodi lumbales 31 Arteria glutea inferior
5 Portio vaginalis cervicis uteri 14 Arteria iliaca interna 23 Nodi iliaci externi 32 Arteria sacralis mediana
6 Vagina 15 Ramus tubarii arteriae ovaricae 24 Nodi inguinales 33 Arteria femoralis
7 Clitoris 16 Ramus ovarii arteriae ovaricae 25 Pars abdominalis aortae 34 Pembulu darah labium
8 Corpus cavernosum clitoridis 17 Arteria uterina 26 Arteria iliaca externa majus
9 Ostium vaginae 18 Ramus ovarii arteriae uterinae 27 Nodi sacrales 35 Femur

14

32
29
1
20
30
31 17

17

20

33

34
35

Pembuluh darah pevis pada perempuan (arteriografi, dilihat dari antero-posterior).


104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 361

Organa Genitalia Externa Feminina 361

1 Glans clitoridis
2 Labium majus pupendi
3 Vestibulum vaginae
4 Hymen
5 Commissura labiorun posterior
6 Corpus clitoridis
7 Labium minus pupendi
8 Ostium urethrae externum
9 Ostium vaginae
10 Ureter
11 Adnexa uteri
12 Preputium clitoridis
13 Crus clitoridis
14 Glandulae vestibulares majores (Bartholini)
15 Anus et musculus sphincter ani internus
16 Ligamentum umbilicale medianum yang berisi
urachus
17 Vesica urinaria
18 Infundibulum tubae uterinae
19 Ovarium
20 Ampulla tubae uterinae
21 Ligamentum suspensorium ovarii
22 Musculus bulbospongiosus et bulbs vestibuli
23 Centrum prinei (corpus perineale)
24 Musculus sphincter ani axternus

Organa genitalia externa feminina (dilihat dari anterior). Labia dibuka.

Organa genitalia externa faminina dalam hubungannya dengan organa


genitalia interna dan systema urinarium (siisolasi, dilihat dari anterior).
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 362

362 Organa Genitalia Externa Feminina

Jaringan kavernosa organ genital luar perempuan, Diaphragma pelvis dan diphragma urogenitale (dilihat dari
diisolasi (dilihat dari interior). anterior, gambar skematik.) Biru = jaringan kavernosa clitoris
dan bulbus vestibuli.

1 Corpus cavernosum
2 Crus clitoridis
3 Bulbs vestibuli
4 Preputium clitoridis
5 Glans clitoridis
6 Frenulum clitoridis
7 Labium minus pupendi
8 Ostium vaginae
9 Glandula vestibularies major
10 Crus laterale anuli ingunalis superficialis
11 Nervus illio-ingunalis
12 Fibrae intercrurales
13 Anulus inguinalis superficialis
14 Ligamentum teres uteri
15 Crus mediale anuli inguinalis superficialis
16 Aponeurosis musculi obliqui externi
abdominis
17 Musculus transversus perinei profundus et
fascia
18 Arteria profunda clitoridis
19 Musculus transversus perinei superficialis
20 Musculus levator ani
21 Musculus gluteus maximus
22 Ligamentum suspensorium clitoridis
23 Ostium urethrae externum
24 Arteria pupenda interna
25 Arteria rectalis inferior
26 Centrum perinei (corpus perineale)
Canalis ingunainalis dan ligamentum teres uteri in situ (sisi kanan, dilihat dari ventral). 27 Musculus sphincter ani externus
28 Anus
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 363

Diaphragma Urogenitale dan Organa Genitalia Externa Feminina 363

14
1
2

15
5 6
6
16

7 17

8
18

21
9
9
10

11 12

12 19

13

Diaphragma urogenitale dan organa genitalia externa feminina, lapisan superfisial


(dilihat dari bawah).

1 Jaringan lemak yang membungkus ligamentum teres uteri


2 Letak symphysis pubica
3 Clitoris
4 Labium minus pudendi
5 Bulbus vestibuli
6 Musculus ischiocavernosus
7 Glandula vestibularis major (Bartholini)
8 Rami perineales nervi pudendi (nervi perineales)
9 Musculus levator ani
10 Nervi rectales inferiores
11 Musculus sphincter ani externus
12 Musculus gluteus maximus
13 Os coccygis
14 Jaringan lemak mons pubis
15 Ostium urethrae externum
16 Diphragma pelvis et fascia musculi transversi perinei
profundi
17 Ostium vaginae
18 Musculus transversus perinei superficialis
19 Anus
Otot-otot diaphragma pelvis dan diaphragma 20 Musculus bulbospongiosus
urogenitale (dilihat dari bawah, gambar skematik). 21 Musculus obturator internus
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 364

364 Diaphragma Urogenitale dan Organ Genitalia Externa Feminina

Diaphragma urogenitale dan organa genitalia externa feminina, lapisan superfisial


(dilihat dari bawah).Pada sisi kanan, bulbus vestibuli telah di angkat.

1 Preputium clitoridis
2 Labium minus pudendi
3 Ostium vaginae
4 Musculus transversus perinei profundus
5 Nervus dorsalis clitoridis
6 Nervi labiales posteripres
7 Musculus adductor magnus
8 Rami perineales nervi pudendi (nervi
perinaeles)
9 Anus dan musculus sphincter ani externus
10 Nervi clunium inferiores
11 Mons pubis
12 Crus clitoridis et musculus ischiocavernosus
13 Bulbus vestibuli
14 Musculus tranversus perinei superficialis
15 Nervus pudendus dan ateria pudenda
interna
16 Nervi rectales inferiores
17 Musculus levator ani
18 Musculus gluteus maximus
19 Ligamentum anococygeum
20 Ostium urethrae externum
21 Glans clitoridis

Organ genitalia externa feminina. Letak arteri dan saraf-saraf;


bulbus vestbuli diberi warna biru gambar skematik)
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 365

Diaphragma Urogenitale dan Organ Genitalia Externa Feminim 365

1 Letak symphysis pubica


2 Corpus clitoridis
3 Preputium clitoridis
4 Musculus adductor longus et musculus
1
gracilis
5 Ostium vaginae et labium minus
6 Nervus labialis posterior
7 Centrum perinei (corpus perineale)
8 8 Arteria profunda clitoridis et nervus
dorsalis clitoridis
2
9 9 Musculus adducator brevis
10 Glans clitoridis
3 10 11 Crus clitoridis et musculus
4 ischiocavernosus
11
12 Bulbus vestibuli et musculus
bulbospongiosus
13 Ramus anterior nervi obturatorii
12 14 Labium minus pudendi
5
15 Ostium vaginae
13 16 Nervi labiales posteriores
17 Cabang-cabang nervus pudendus
6 18 Musculus sphincter ani
19 Anus
20 Bulbus vestibuli (dipotong)
21 Arteria dorsalis clitoridis
22 Musculus transversus perinei superficialis
7 23 Ramus perinealis nervi cutanei femoris
posterioris
24 Musculus levator ani
Organa genitalia externa feminina (dilihat dari inferior). Clitoris telah 25 Nervus pudendus et arteria pudenda
didiseksi dan sedikit dilipat ke kanan. Preputium clitoridis dipotong interna
untuk memperlihatkan glans. 26 Nervi rectales inferiores
27 Musculus gluteus maximus
28 Ligamentum anococcygeum

Diaphragma urogenitale dan organa


genitalia externa feminina (dilihat dari
later inferior). Sebagian bulbus vestibuli
telah di angkat, labium minus pudendi
sinistrum dipotong.
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 366

366 Cavitas Pelvis Perempuan

1 Corpus vertebrae lumbalis V,


ligamentum suspensorium ovarii,
26 dan promontorrium ossis sacri
1 2 Ureter
3 Ligamentum umbilicale mediale
13 5 Ampulla tubae uterine
2 6 Ovarium
7 Arteria uterina
8 Tuba uterina
9 Rectum
10 Musculus levator ani (diaphragma
pelvis-tepi potongan)
11 Musculus sphincer ani externus
4 12 Anus (sonde)
3
6 13 Arteria iliaca interna
4 14 Sisa urachus (ligamentum
14 umbilicale medianum)
5 15 15 Uterus
16 Ligamentun teres uteri
6 17 Vesica urinaria
16 18 Vagina
7 17
19 Clitoris
8 20 Labium minus
21 Ostium urethrae externum
2
22 Ostium vaginae
23 Ligamentum umbilicale laterale
24 Arteria epigastrica inferior
9 25 Arteria et vena obturatoria, dan
nervus obturatorius
10
18 26 Arteria iliaca externa 27
Excavation recto-uterina
11 (cavum Douglasi)
19
28 Plica recto-uterina
29 Excavation vesicouterina
20 30 Ligamentum suspensorium ovarii
31 31 Glandula vestibularis major et
12 bulbus vestibuli
21
22

Cavitas pelvis pada perempuan, organa genitalia interna in situ (dilihat dari lateral).
Belahan kanan pelvis dan sacrum telah dibuang.

23

24 16
16 17

25

26
29
6
30 15

30
7
6
27
28 Cavitas pelvis pada perempuan,
2 organa genitalia interna in situ
2
(dilihat dari atas). Peritoneum pada
belahan kiri cavitas pelvis sudah
9
dibuang untuk memperlihatkan tuba
uterina, pembuluh darah, dan saraf.
104750_S_350_367_Kap_6:_ 05.01.2010 11:17 Uhr Seite 367

Cavitas Pelvis pada Perempuan: Potongan Koronal dan Horizontal 367

1 Ilium
2 Rectum
3 Plica recto-uterina
4 Ovarium
5 Tuba uterina
6 Vesica urinaria
7 Urethra
8 Labium minus
9 Excavation recto-uterina
(cavum Douglasi)
10 Uterus (excavatio
vesico-uterina)
11 Ligamentum capitis
femoris
12 Caput femoris
13 Vestibulum vaginae
14 Labium majus
15 Rima ani
16 Os coccygis
Potongan koronal cavitas pelvis perempuan (bandingkan MRI scan pada halaman 355). 17 Rectum
18 Myometrium uteri
19 Cavitas uteri
20 Musculus obturator
internus
21 Musculus iliopsoas
22 Musculus sartorius
23 Nervus ischiadicus et
musculus gluteus maximus
24 Plexus venosus uterinus
25 Ligamentum latum uteri
26 Intestinum tenue
27 Arteria et vena femoralis
28 Nervus fenoralis
29 Musculus pyramidalis
30 Rectum (canalis analis)
31 Vagina
32 Musculus sphincter
urethrae (basis vesicae
urinariae)
33 Symphysis pubica
34 Musculus levator ani
Potongan horizintal melalui cavitas pelvis perempuan setinggi uterus 35 Musculus obturator
(dilihat dari bawah). Uterus diretroversi ke kiri. externus
36 Mons pubis
37 Musculus pectineus

Potongan horizontal cavitas pelvis perempuan setinggi sphincter urethrae dan vagina
(dilihat dari bawah).
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 368

368

7 Ekstremitas Atas
A= Cingulum membri superioris
(cingulum pectorale,gelang bahu)
B= Brachium (lengan atas)
C= Antebrachium (lengan bawah)
D= Antebrachium (lengan tangan)
E= Metacarpus
F= Digitus (jari)

Tulang-tulang
1 Scapula
2 Clavicula
3 Strenum
4 Humerus
5 Radius
6 Ulma
7 Ossa carpi (ossa carpalia)
8 Ossa metacarpi (ossa metacarpalia)
9 Phalanges

Sendi
10 Articulatio sternoclavicularis
11 Artiuculatio Acromioclavicularis
12 Artiuculatio humeri
13 Artiuculatio cubiti
14 Artiuculatio radiocarpalis (sendi
pergelangan tangan)
15 Artiuculatio mediocarpalis
16 Artiuculatio carpometacarpalis
17 Artiuculatio metacarpophalangeal
18 Artiuculatio interphalangealis
19 Artiuculatio carpometacarpalis pollicis
Susunan gelang bahu dan ekstremitas atas (dilihat dari atas).Dapat dilihat
dua posisi lengan bawah,yang penting untuk gerak tangkas pada manusia,
yakni supinatio (lengan kanan) dan pronation (lengan kiri).

11

Tulang-tulang gelang bahu (ossa membri superioris) yang bersendi dengan thorax (dilihat dari superior).
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 369

Skeleton Cinguli Membri Superioris et Thorax, Rangka Gelang Bahu dan Thorax 369

Columna vertebralis
1 Atas (C l)
2 Axis (C ll)
3 Vertebrae cervicales lll—VII (C II-VII)
4 Vertebra thoracica I (T I)
5 Vertebra thoracica XII (T XII)
6 Vertebra lumbaris I (L I)

Costae
7
8
Costae l—VIII
Costae IV—VII
冧 Costae verae

9 Costae VIII—X
10 Costae XI— XII 冧 Costae spuriae
(Costae fluctuantes)
Clavicula
11 Extremitas sternalis
12 Facies articularis sternalis
13 Extreminalis acromialis
14 Facies articularis acromialis
15 Impressio ligamenti costoclavicularis
16 Tuberculum conoideum
17 Linea trapezoidea
18 Tempat articulatio acromioclavicularis
19 Tempat articulatio sternoclavicularis

Scapula
20 Acromion
21 Processus coracoideus
22 Cavitas glenoidalis
23 Facies costalis

Sternum
24 Manubrium sterni
25 Corpus sterni
26 Processus xiphoideus
Rangka gelang bahu dan thorax (dilihat dari anterior).
Bagian rawan iga tampak coklat tua.

Clavicula dextra (dilihat dari atas).

Karena bersikap tegak, ekstremitas atas


manusia mempunyai mobilitas yang
tinggi. Gelang bahu bahu dapat bergerak
sangat leluasa terhadap thorax dan
hanya dihubungkan dengan badan oleh
16
articulatio sternoclavicularis. Ciri khas
lengan bawah lainnya adalah kemam-
puannya untuk melakukan rotasi (yaitu
Clavicula dextra (dilihat dari bawah). pronasi dan supinasi).
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 370

370 Skeleton Cinguli Membri Superioris et Thorax, Rangka Gelang Bahu dan Thorax

Rangka gelang bahu thorax


Rangka gelang bahu dan thorax (dilihat dari posterior). (dilihat dari lateral).

Columna vertebralis Scapula


1 Atlas 12 Acromion
2 Axis 13 Spina scapulae
3 Vertebrae cervicales III-VI 14 Angulus lateralis scapulae
4 Vertebra promonines 15 Facies posterior scapulae
(vertebra cervicalis VII) 16 Angulus inferior scapulae
5 Vertebra thoracica I 17 Processus coracoideus
6 Vertebra thoracica VI 18 Tuberculum supraglenoidale
7 Vertebra thoracica XII 19 Cavitas glenoidalis
8 Vertebra lumbalis I 20 Tuberculum infraglenoidale
21 Margo lateralis
Clavicula
9 Extremitas sternalis Thorax
10 Extremitas acromialis 22 Corpus sterni
11 Tempat articulatio 23 Arcus costalis
acromioclavicularis
24 Angulus costae
25 Costae fluctuantes
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 371

Scapula 371

Scapula dextra(dilihat dari posterior). Scapula (dilihat dari anterior,facies costalis).

Scapula
A = Margo superior
B = Margo medialis
C = Margo lateralis
D = Angulus superior
E = Angulus inferior
F = Angulus lateralis

1 Acromion
2 Processus coracoideus
3 Incisura scapulae
4 Cavitas glenoidalis
5 Tuberculum infraglenoidale
6 Fossa supraspinata
7 Spina scapulae
8 Fossa infraspinata
9 Facies articularis acromialis
10 Collum scapulae
11 Tuberculum supraglenoidale
12 Facies costalis scapulae
Scapula dextra (dilihat dari lateral). 13 Basis processus coracoidei
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 372

372 Skeleton Cinguli Membri Superioris et Humerus

1 Costa I
2 Letak articulationes costotransversariae
3 Costae IV-VII
4 Clavicula
5 Letak articulatio acromioclavicularis
6 Acromion
7 Incisura scapulae
8 Spina scapulae
9 Caput humeri
10 Cavitas glenoidalis
11 Collum chirurgicum humeri
12 Facies posterior scapulae
13 Processus coracoideus
14 Tuberculum infraglenoidale
15 Tuberculum majus humeri
16 Collum anatomicum humeri

Tulang-tulang pada articulatio humeri (dilihat dari posterior).

Tulang-tulang pada articulatio humeri (dilihat dari anterior).


104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 373

Humerus 373

Humerus dexter Humerus dexter Humerus dexter


(dilihat dari anterior). (dilihat dari medial) (dilihat dari posterior).

Humerus
1 Tuberculum majus 7 Tuberosita deltoidea 13 Caput humeri 19 Trochlea humeri
2 Tuberculum minus 8 Facies anterolateralis humeri 14 Collum anatomicum 20 Facies posterior humeri
3 Crista tuberculi minoris 9 Crista supracondylaris lateralis 15 Facies anteromedialis humeri 21 Sulcus nervi ulnaris
4 Crista tuberculi majoris 10 Fossa radialis 16 Crista supracondylaris medialis 22 Sulcus nervi radialis
5 Sulcus intertubercularis 11 Epicondylus lateralis humeri 17 Fossa coronoidea 23 Fossa olecrani
6 Collum chirurgicum 12 Capitulum humeri 18 Epicondylus medialis humeri
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 374

374 Skeleton Antebrachii, Kerangka Lengan Bawah

Radius
1 Caput radii
2 Circumferentia articularis radii
3 Collum radii
4 Tuberositas radii
5 Corpus radii
6 Facies anterior radii
7 Processus styloideus radii
8 Facies articularis carpalis
9 Facies posterior radii
10 Incisura ulnaris radii

Ulna
11 Incisura trochlearis ulnae
12 Processus coronoideus
13 Incisura radialis ulnae
14 Tuberositas ulnae
15 Caput ulnae
16 Circumferentia articularis ulnae
17 Processus styloideus ulnae
18 Facies posterior ulnae
19 Olecranon

Tulang-tulang lengan bawah kanan, Tulang-tulang lengan bawah kanan,


radius dan ulna (dilihat dari anterior). radius dan ulna (dilihat dari posterior).

Sendi-sendi pada siku kanan


20 Articulatio humero-ulnaris
21 Articulatio humeroradialis
22 Articulatio radio-ulnaris proximalis

A = Humerus
B = Rafius
C = Ulna

Tulang-tulang pada sendi siku (articulatio cubiti) kanan (dilihat dari lateral).
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 375

Skeleton Antebrachii et Manus, Kerangka Lengan Bawah dan Tangan 375

Rangka lengan bawah kanan dan tangan pada pronatio. Rangka lengan bawah kanan dan tangan pada supinatio.

1 Humerus 9 Circumferentia articularis ulnae Sendi-sendi


2 Trochlea humeri 10 Ossa carpi (ossa carpalia) 17 Articulatio humeroradialis
3 Capitulum humeri 11 Ossa metacarpi 18 Articulatio humero-ulnaris
4 Circumferentia articularis radii 12 Phalanges proximales 19 Articulatio radio-ulnaris proximalis
5 Tuberositas radii 13 Phalanges mediae 20 Articulatio radio-unaris distalis
6 Ulna (facies anterior) 14 Phalanges distales 21 Articulatio radiocarpalis (sendi pergelangan tangan)
7 Radius (facies posterior) 15 Os Metacarpi l 22 Articulatio mediocarpalis
8 Radius (facies anterior) 16 Phalanx proximalis pollicis 23 Articulatio carpometacarpalis pollicis
24 Articulationes carpometacarpales
25 Articulationes meracarpophalangeales
26 Articulationes interphalangeales manus
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 376

376 Ossa Manus, Tulang-Tulang pada Tangan

Rangka pergelangan dan tangan kanan (dilihat dari dorsal). Rangka pergelangan tangan dan
tangan kanan (dilihat dari medial).


1 Radius 8 Basis ossis metacarpi lll 15 Os scaphoideum 22 Caput phalangis
2 Ulna 9 Ossa metacarpi 16 Os trapezium Ossa carpi proximalis ll
10 Carput ossis metacarpi 17 Os trapezoideum
3 Processus styloideus ulnae 23 Tuberositas
11 Phalanges proximales manus 18 Os metacarpi pollicis


4 Os lunatum Phangis distalis
12 Phalanges mediae 19 Phalanx proximalis pollicis 24 Corpus ossis
5 Os triquetrum
Ossa carpi 13 Phalanges distales 20 Phalanx distalis pollicis
6 Os capitatum metacarpi lll
14 Processus styloideus radii 21 Basis phalangis proximalis II
7 Os hamatum
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 377

Ossa Manus, Tulang-Tulang pada Tangan 377

1Radius
2Processus styloideum


3Os scaphoideum
4Os capitatum
5Os trapezium Ossa carpi
6Os trapezoideum
7Os metacarpi I
8Ossa metacarpi ll-IV
9Phalanx proximalis pollicis
10Phalanx distalis pollicis
11Basis phalangis proximalis ll
12Phalanges proximales manus
13Caput phalangis proximalis II
14Phalanx mediae
15Phalanx distalis
16Ulna
17Processus styloideus ulnae
18Os lunatum
19
20
21
Os pisiforme
Os triquetrum
Os hamatum
冧 Ossa carpi

22Hamulus ossis
hamati
23 Basis ossis metacarpi lll
24 Caput ossis metacarpi lll
25 Tuberositas phalangis distalis

Rangka pergelangan tangan dan tangan kanan (dilihat dari sisi palmar).

Tangan manusia merupakan salah satu struktur tubuh logis. Dalam proses evolusi, fungsi-fungsi yang sangat
manusia yang paling mengagumkan. Articulatio carpo- maju ini terbentuk setelah tercapai postur tubuh manusia
metacarpalis pollicis, suatu sendi pelana, dapat bergerak yang berdiri tegak. Syarat mutlak untuk berkembangnya
dengan leluasa, sehingga ibu jari dapat menyentuh semua budaya manusia bukan hanya perkembangan otak me-
jari lainnya. Dengan demikian, tangan dapat menjadi alat lainkan juga perkembangkan suatu oragan yang mampu
untuk menggenggam serta menunjukkan ekspresi psiko- untuk merealisasikan gagasan: yaitu tangan manusia.
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 378

378 Articulationes et Ligamenta Cinguli Membri Superioris

3
1
2 18
11
3
4 14 13
5 12
16
6
13 19
17
7
14
6

8
15
9
9

10 10

Articulatio humeri dextra. Bagian anterior kapsul sendi dibuang Potongan koronal articulatio humeri dextra
dan caput humeri sedikit diputar ke luar untuk memperlihatkan (dilihat dari anterior).
rongga sendi.

1 Clavicula (extremitas acromialis)


2 Articulatio acromioclavicularis
3 Acromion
4 Tendo musculi supraspinati (menempel ke
20 capsula articularis)
3 5 Ligamentum coraco-acromiale
18 6 Tendo capitis longi musculi bicipitis brachii
7 Tendo musculi subscapularis (menempel
14 pada capsula articularis)
13 8 Sulcus intertubercularis
9 Capsula articularis articulationis humeri
17 21 10 Humerus
11 Ligamentum trapezoideum
12 Processus coracoideus
13 Labrum glenoidale
15
14 Articulatio humeri (rongga sendi)
25 15 Scapula
16 Caput humeri
22 17 Linea epiphysialis
18 Musculus supraspinatus
23 19 Cavitas glenoidalis
10 20 Musculus trapezius
21 Arteria, vena et nervus suprascapularis
24 22 Musculus teres major
23 Arteria et vena circumflexa scapulae
24 Musculus latissimus dorsi
25 Musculus deltoideus
Potongan koronal articulatio humeri dextra (MRI scan; dari Heuck et al. 26 Tendo capitis longi musculi tricipitis brachii
MRT-Atlas,2009).
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 379

Ligamenta Articulationis Cubiti, Ligamenta Sendi Siku 379

6 7

20

5
9
11
19
10

Articulatio cubiti dengan ligamenta collateralia


(dilihat dari anterior).

1 Humerus 12 Fossa radialis


2 Epicondylus lateralis humeri 13 Capitulum humeri
3 Capsula articularis 14 Caput radii
4 Ligamentum anulare radii 15 Ligamentum collaterale
5 Radius radiale
6 Tendo musculi bicipitis brachii 16 Fossa coronoidea
7 Epicondylus medialis humeri 17 Trochlea humeri
8 Ligamentum collaterale ulnare 18 Processus coronoideus
9 Chorda obliqua ulnae
10 Ulna 19 Olecranon
11 Membrana interossea antebrachii 20 Tuberositas radii
Ligamenta pada articulatio cubiti (dilihat dari anterior).

Articulatio cubiti et ligamenta Potongan koronal articulatio cubiti


(dilihat dari anterior). Capsula articu- (MRI scan , terima kasih kepada Prof.Dr.A.Heuck, Munich).
laris sudah dibuang untuk memper-
lihatkan ligamentum anulare radii.
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 380

380 Ligamenta Manus et Carpi

1 Ulna
2 Exostosis (patologis)
3 Caput ulnae
4 Ligamentum collaterale carpi ulnare
5 Ligamenta intercarpalia dorsalia
6 Ligamenta carpometacarpalia dorsalia
7 Ligamenta metacarpalia dorsalia
8 Membrana interossea antebrachii
9 Radius
10 Processus styloideus radii
11 Ligamentum radiocarpale dorsale
12 Ligamentum collaterale carpi radiale
13 Capsula articularis et ligamenta intercarpalia dorsalia
14 Ligamentum radiocarpale palmare
15 Tendo musculi flexoris carpi radialis (dipotong)
16 Ligamentum carpi radiatum
17 Ligamenta carpometacarpalia palmaria
18 Os metacarpi l
19 Ligamentum ulnocarpale palmare
20 Tendo musculi flexoris carpi ulnaris
21 Ligamentum pisohamatum
22 Ligamentum pisometacarpeum
23 Ligamenta metacarpalia palmaria
24 Os metacarpi V
25 Discus articularis (ulnocarpalis)
26 Os lunatum
27 Os triquetrum
28 Os hamatum
29 Os scaphoideum (naviculare)
30 Os capitatum
31 Os trapezoideum
32 Ossa metacarpalia II et III
33 Musculi interossei dorsales
Ligamenta di tangan dan pergelangan tangan (dilihat dari dorsal).

1 9

25
26 29
27

30
28
31
24 32

33

Potongan koronal tangan dan pergelangan tangan


(MRI scan dari Heuck et al.MRT-Atlas,2009).
Ligamenta di tangan dan pergelangan tangan (dilihat dari palmar). Perhatikan lokasi sendi pergelangan tangan.
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 381

Ligamenta Manus et Carpi, Ligamenta Tangan dan Pegelangan 381

1 Radius
2 Processus styloideus radii
3 Ligamentum radiocarpale palmare
4 Tendo musculi flexoris carpi radialis
5 Ligamentum carpi radiatum
6 Carpsula articularis articulationis
carpometacarpalis I
7 Capsula articularis articulationis
metacarpophalangealis I
8 Ligamenta palmaria et capsula articularis
articulationis metacarpophalangealis
9 Ligamenta palmaria et capsula articularis
articulationis interphalangealis
10 Capsula articularis
11 Membrana interossea antebrachii
12 Ulna
13 Articulatio radio-ulnaris distalis
14 Processus styloideus ulnae
15 Ligamentum ulnocarpale palmare
16 Os pisiforme et tendo musculi flexoris carpi ulnaris
17 Ligamentum pisometacarpale
18 Ligamentum pisohamatum
19 Ossa metacarpi
20 Ligamenta metacarpalia transversa profunda
21 Tendines musculorum extensorum et capsula
articularis
22 Ligamentum collaterale articulationis
interphalangealis
23 Ligamentum collaterale articulationis
metacarpophalangealis
24 Os metacarpi ll

Ligamenta lengan bawah, tangan, dan jari tangan (dilihat dari Ligamenta pada jari
sisi palmar). Panah menunjukkan tempat canalis carpi. (dilihat dari lateral).
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 382

382 Musculi Cinguli Membri Superioris et Brachii: Musculi Dorsales

1 Musculus Trapezius, pars descendens


2 Processus spinosus vertebrae thoracicae
3 Musculus trapezius, pars ascendens
4 Musculus rhomboideus major
5 Angulus inferior scapulae
6 Musculus latissimus dorsi
7 Musculus trapezius,pars transversa
8 Spina scapulae
9 Musculus deltoideus, pars posterior
10 Musculus infraspinatus et fascia infraspinata
11 Musculus teres minor et fascia
12 Musculus triceps brachii (caput longum)
13 Musculus teres major
14 Musculus triceps brachii (caput laterale)
15 Musculus triceps brachii (caput mediale)
16 Septum intermusculare brachii mediale
17 Nervus ulnaris
18 Olecranon

Otot-otot bahu dan lengan atas, lapisan superfisial (sisi kanan,


dilihat dari dorsal).

1 Musculus trapezius (dilipat)


2 Musculus levator scapulae
3 Musculus supraspinatus
4 Musculus rhomboideus minor
5 Margo medialis scapulae
6 Musculus rhomboideus major
7 Musculus infraspinatus
8 Musculus teres major
9 Angulus inferior scapulae
10 Tepi potongan musculus trapezius
11 Otot-otot intrinsik punggung dan fascia
12 Musculus latissimus dorsi
13 Acromion
14 Spina scapulae
15 Musculus deltoideus
16 Musculus teres minor
17 Musculus triceps brachii (caput longum)
18 Musculus triceps brachii (caput laterale)
19 Musculus triceps brachii (caput mediale)
20 Septum intermusculare brachii mediale
21 Musculus triceps brachii, tendo

Otot-otot bahu dan lengan atas, lapisan lebih


dalam (sisi kanan, dilihat dari dorsal). Musculus
trapezius dipotong dekat origonya pada columna
vertebralis dan dilipat ke atas.
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 383

Musculi Cinguli Membri Superioris et Brachii: Musculi Dorsales 383

1 Musculus splenius capitis


2 Musculus sternocleidomastoideus
3 Musculus trapezius (dilihat)
4 Nervi supraclaviculares laterales
5 Clavicula
6 Musculus levator scapulae
7 Musculus supraspinatus
8 Spina scapulae
9 Musculus deltoideus (dilipat)
10 Musculus rhomboideus minor
11 Musculus rhomboideus major
12 Nervus axillaris et arteria circumflexa
humeri posterior
13 Musculus infraspinatus
14 Musculus teres minor
15 Caput longum musculi tricipitis brachii
16 Musculus teres major
17 Angulus inferior scapulae
18 Musculus triceps brachii
19 Musculus latissimus dorsi

Otot-otot bahu dan lengan atas, lapisan lebih dalam,sisi kanan (dilihat dari
dorsal). Musculus trapezius dan musculus deltoideus telah dipotong dan dilipat

1 Musculus rhomboideus minor (merah)


2 Musculus rhomboideus major (merah)
3 Musculus levator scapulae (merah)
4 Musculus supraspinatus (biru)
5 Musculus deltoideus (merah)
6 Musculus infraspinatus (biru)
Otot-otot bahu, gambar skematik yang melukiskan 7 Musculus teres minor (merah)
perjalanan otor-otor bahu utama sisi dorsal. 8 Musculus teres major (merah)
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 384

384 Musculi Cinguli Membri Superioris et Brachii: Musculi Pectorales

1 Musculus trapezius
2 Acromion
3 Trigonum clavipectorale
4 Musculus deltoideus, pars clavicularis
(serabut anterior)
5 Musculus deltoideus, pars acromialis
(serabut tengah)
6 Musculus pectoralis major, pars clavicularis
7 Musculus pectoralis major, pars sternocostalis
8 Musculus biceps brachii, caput breve
9 Musculus biceps brachii, caput longum
10 Musculus pectoralis major, pars abdominalis
11 Musculus brachialis
12 Musculus serratus anterior
13 Musculus obliquus externus abdominis
14 Musculus sternocleidomastoideus
15 Musculus infrahyoidei
16 Clavicula
17 Manubrium sterni
18 Corpus sterni
19 Processus xiphoideus
20 Lamia anterior vaginae musculi recti
abdominis

Otot-otot bahu dan lengan atas, lapisan superfisial (dilihat dari ventral).

3 5

3
6

1 Musculus subclavius (biru)


2 Musculus pectoralis minor (biru)
3 Musculus pectoralis major (merah)
4 Musculus subscapularis (merah)
Susunan otot-otot dada dan otot-otot bahu (dilihat dari ventral). 5 Musculus coracobrachialis (biru muda)
(Gambar skematik). 6 Musculus serratus anterior (hijau)
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 385

Musculi Cinguli Membri Superioris et Brachii: Musculi Pectorales 385

Otot-otot dan lengan atas, dan musculi pectorales, lapisan dalam (dilihat dari ventral).

1 Acromion
2 Musculus deltoideus, pars clavicularis
16 2
3 Musculus pectoralis major (dilihat)
4 Musculus coracobrachialis
5 Musculus biceps brachii, caput breve
6 Musculus deltoideus (insersi pada humerus)
17 7 Musculus biceps brachii, caput longum
21
8 Musculus brachialis
22 9 Musculus sternocleidomastoideus
10 Clavicula
11 Musculus subclavius
18
12 Musculus pectoralis minor
13 Sternum
23
14 Costa lll
15 Musculus pectoralis major
19 16 Platysma
17 Musculus pectoralis major, membentuk plica axillaris anterior
18 Rami cutanei anteriores nervorum intercostalium
22
19 Rami cutanei laterales nervorum intercostalium
20 Musculus rectus abdominis
21 Musculus subscapularis
22 Musculus latissimus dorsi, membentuk plica axillaris posterior
23 Musculus serratus anterior, membentuk dinding medial axilla
24 Musculus obliquus externus abdominis

24
20

Fossa axillaris dan musculus serratus anterior


(sisi kiri,dilihat dari lateral).
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 386

386 Musculi Brachii, Otot-Otot Lengan Atas

33
1

6
34

29

8
3

35
9

36

37
32

Otot-otot lengan atas kanan (dilihat dari lateral). Potongan segital lengan atas kanan
(MRI scan; dari Heuck et al.,MRT-Atlas,2009).

1
2

Posisi dan perjalanan otot-otot fleksor lengan (gambar skematik).

1 Musculus subcapularis (merah) 3 Musculus biceps brachii (merah)


2 Musculus coracobrachialis (biru) 4 Musculus brachialis (biru)
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 387

Musculi Brachii, Otot-otot Lengan Atas 387

Otot-otot lengan atas kanan (dilihat dari ventral). Lengan atas, Otot-otot fleksor lengan atas kanan (dilihat dari
dengan scapula dan otot-otot yang melekat, sudah dilepaskan ventral). Sebagian musculus biceps brachii dibuang.
dari badan. Panah: tendo capitis longi musculi bicipitis brachii

1 Musculus deltoideus, pars acromialis (serabut tengah) 20 Musculus subscapularis


2 Musculus deltoideus, pars scapularis (serabut posterior) 21 Musculus latissimus dorsi (dipotong)
3 Musculus triceps brachii 22 Septum intermusculare brachii mediale
4 Tendo musculi tricipitis brachii 23 Epicondylus medialis humeri
5 Olecranon 24 Arteria brachialis et nervus medianus
6 Musculus deltoideus, pars clavicularis (serabut anterior) 25 Musculus pronator teres
7 Sulcus deltopectoralis 26 Tendo capitis brevis musculi bicipitis
8 Musculus biceps brachii brachii
9 Musculus brachialis 27 Musculus coracobrachialis
10 Musculus brachioradialis 28 Musculus biceps brachii (bagian distal)
11 Musculus extensor carpi radialis longus 29 Musculus teres major
12 Clavicula (dipotong) 30 Caput longum musculi tricipitis brachii
13 Musculus pectoralis major 31 Caput mediale musculi tricipitis brachii
14 Septum intermusculare brachii mediale dengan pembuluh darah dan saraf 32 Radius
15 Septum intermusculare brachii laterale 33 Caput humeri
16 Tendo musculi bicipitis brachii 34 Nervus axillaris
17 Aponeurosis musculi bicipitis brachii 35 Humerus
18 Arteria axillaris 36 Trochlea
19 Musculus rhomboideus major 37 Ulna
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 388

388 Musculi Antebrachii et Manus: Musculi Flexores

Otot-otot fleksor lengan bawah dan tangan, Otot-otot fleksor lengan bawah dan tangan, lapisan
lapisan superfisial (dilihat dari ventral). superfisial (dilihat dari ventral). Musculus palmaris longus
dan Musculus flexor carpi ulnaris dibuang.

1 Musculus biceps brachii 12 Aponeurosis palmaris


2 Aponeurosis musculi bicipitis brachii 13 Musculus flexor pollicis brevis, caput superficiale
3 Musculus brachioradialis 14 Tendo musculi extensoris pollicis brevis
4 Musculus flexor carpi radialis 15 Septum intermusculare mediale
5 Arteria radialis 16 Epicondylus medialis humeri
6 Musculus flexor digitorum superficialis 17 Musculus pronator teres, caput humerale
7 Nervus medianus 18 Musculus palmaris longus
8 Fascia antebrachii et tendo musculi palmaris longi 19 Musculus flexor carpi ulnaris
9 Tendo musculi abductoris pollicis longis 20 Arteria ulnaris
10 Tendo musculli extensoris pollicis brevis 21 Tendo musculi flexoris carpi ulnaris
11 Musculus abductor pollicis brevis 22 Musculus palmaris brevis
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 389

Musculi Antebrachii et Manus: Musculi Flexores 389

Letak otot-otot fleksor jari tangan dan tangan


(gambar skematik).
B Lapisan superfisial
A Lapisan profunda
3 Musculus pronator teres (merah)
1 Musculus flexor pollicis 4 Musculus flexor carpi radialis
longus (biru) (merah)
2 Musculus flexor digitorum 5 Musculus flexor carpi ulnaris
profundus (merah) (merah)
6 Musculus flexor digitorum
superficialis (biru)

Otot-otot fleksor lengan bawah dan tangan, lapisan tengah


(dilihat dari ventral). Musculus palmaris longus, musculus flexor
carpi radialis, dan musculi ulnares sudah dibuang. Retinaculum
flexorum dipotong.

23 Musculus abductor digiti minimi 35 Musculus supinator


24 Fasciculi transversi aponeurosis palmaris 36 Musculus extensor carpi radialis brevis
25 Vaginae fibrosae tendinis musculi flexoris digitorum 37 Musculus flexor pollicis longus
26 Musculus brachialis 38 Tendo musculi flexoris carpi radialis
27 Musculus flexor pollicis longus 39 Musculus pronator teres (insersio pada radius)
28 Canalis carpi (sonde) 40 Musculus flexor digitorum profundus
29 Musculus triceps brachii 41 Musculi lumbricales
30 Musculus flexor digitorum superficialis 42 Tendines musculi flexoris digitorum profundi
31 Os pisiforme 43 Tendines musculi flexoris digitorum profundi berjalan melewati
32 Musculus opponens digiti minimi belahan tendines musculi flexoris digitorum superficialis
33 Musculus flexor digiti minimi brevis 44 Retinaculum flexorum
34 Tendines musculi flexoris digitorum superficialis
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 390

390 Musculi Antebrachii et manus:Musculi Flexores

1 Musculus biceps brachii


2 Musculus brachialis
3 Musculus pronator teres
4 Musculus brachioradialis
5 Radius
6 Tendo musculi flexoris carpi radialis
7 Tendo musculi abductoris pollicis longi
8 Musculus opponens pollicis
9 Musculus adductor pollicis
10 Tendo musculi flexoris pollicis longi
11 Musculus triceps brachii
12 Septum intermusculare brachii mediale
13 Epicondylus medialis humeri
14 Vagina communis tendinum musculorum flexorum
(dipotong)
15 Ulna
16 Membrana interossea
17 Musculus pronatur quadratus
18 Tendo musculi flexoris carpi ulnaris
19 Os pisiforme
20 Musculus abductor digiti minimi
21 Musculus flexor digiti mini brevis
22 Tendines musculi flexoris digitorum profundi
23 Tendines musculi flexoris digitorum superficialis
24 Retinaculum flexorum
25 Otot-otot hypothenar
26 Otot-otot thenar
27 Vagina communis tendinum musculorum flexorum
28 Vagina tendinis musculi flexoris pollicis longi
29 Vaginae tendinum musculorum flexorum digitorum

otot-otot fleksor lengan bawah dan tangan, lapisan dalam Vaginae tendium musculorum flexorum, selubung
(dilihat dari ventral). Semua otot fleksor dibuang untuk memperlihat- sinovial tendo otot-otot fleksor (tangan kanan
kan Musculus pronator quadratus dan musculus pronator teres beserta dilihat dari palmar, gambar semiskematik).
membrana interossea antebrachii. Lengan bawah dalam supinasi.
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 391

Musculi Antebrachii et Manus: Musculli Flexo 391

1 Humerus
2 Epicondylus lateralis humeri
3 Capsula articularis
4 Letak capitulum humeri
5 Ramus profundus nervi radialis
6 Musculus supinator
7 Tempat masuk ramus profundus radialis ke otot-otot ekstensor
8 Radius et insertio musculi pronatoris teretis
9 Membrana interossea
10 Nervus medianus
11 Musculus triceps brachii
12 Trochlea humeri
13 Tendo musculi bicipitis brachii
14 Arteria brachialis
15 Musculus pronator teres
16 Tendo musculi pronatoris teretis
17 Ulna
18 Musculus pronator quadratus
19 Tendo musculi flexoris carpi radialis
20 Otot-otot thenar
21 Vagina tendinis musculi flexoris pollicis longi
22 Vaginae fibrosae musculorum flexorum
23 Vagina tendinum musculorum flexorum
24 Musculus flexor digitorum superficialis
25 Tendo musculi flexoris carpi ulnaris
26 Vagina communis tendinum musculorum flexorum
27 Letak os pisiforme
28 Retinaculum musculorum flexorum
29 Otot-otot hypothenar

Musculus supinator kanan dan articulatio cibiti


(dilihat dari ventral). Lengan bawah dalam pronasi.

A = Sumbu fleksi dan ekstensi


B = Sumbu rotasi
Panah:
S = Supinasi
P = Pronasi

Vaginae tendinum musculorum flexorum Ilustrasi diagram tentang dua sumbu articulatio cubiti.
(tangan kanan dilihat dari palmar). Larutan
PVA biru disuntikkan ke dalam selubung.
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 392

392 Musculi Antebrachii et Manus: Musculi Extensores

1 Septum intermusculare brachii laterale


2 Tendo musculi tricipitis brachii
3 Epicondylus lateralis humeri
4 Olecranon
5 Musculus anconeus
6 Musculus extensor carpi ulnaris
7 Musculus extensor digitorum
8 Musculus extensor digiti minimi
9 Retinaculum extensorum
10 Tendines Musculi extensoris digiti minimi
11 Tendines musculi extensoris digitorum
12 Connexus intertendinei
13 Musculus brachioradialis
14 Musculus extensor carpi radialis longus
15 Musculus extensor carpi radialis brevis
16 Musculus abductor pollicis longus
17 Musculus extensor pollicis brevis
18 Tendo musculi extensoris pollicis longi
19 Tendo musculi extensoris carpi radialis longi (et brevis)
20 Tendo musculi extensoris indicis
21 Terowongan l: Musculus abductor pollicis longus
Musculus extensor pollicis brevis
22 Terowongan ll: Musculi extensores carpi radiales longus et brevis
23 Terowongan lll: Musculus extensor pollicis longus
24 Terowongan lV: Musculus extensor digitorum
Musculus extensor indicis
25 Terowongan V: Musculus extensor digiti minimi
26 Terowongan Vl: Musculus extensor carpi ulnaris

Vaginae tendinum
musculorum extensorum
pada punggung pergelangan
tangan kanan (ditandai)
dengan warna biru).
Perhatikan 6 terowongan
untuk lewat tendo-tendo otot
ekstensor di bawah retina-
culum extensorum (gambar
skematik).

Otot-otot ekstensor lengan bawah dan tangan, lapisan Vaginae tendinum


superfisial (dilihat dari dorsal). Terowongan untuk tendo musculorum extensorum.
otot-otot ekstensor ditunjukan dengan sonde. Selubung (vaginae) disuntik
dengan gelatin biru.
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 393

Musculi Antebrachii et Manus:Musculi Extensores 393

1 Musculus triceps brachii


2 Septum intermusculare brachii laterale
3 Epicondylus lateralis humeri
4 Musculus anconeus
5 Musculus extensor digitorum et musculus
extensor digiti minimi (dipotong)
6 Musculus supinator
7 Musculus extensor carpi ulnaris
8 Retinaculum extensorum
9 Musculi interossei dorsales lll dan lV
10 Tendo musculus extensor digitorum (dipotong)
11 Musculus biceps brachii
12 Musculus brachialis
13 Musculus brachioradialis
14 Musculus extensor carpi radialis longus
15 Musculus extensor carpi radialis brevis
16 Musculus abductor pollicis longus
17 Musculus extensor pollicis longus
18 Musculus extensor pollicis brevis
19 Musculus extensor indicis
20 Tendines musculorum extensorum carpi
radialium longi et brevis
21 Musculus interosseus dorsalis l

Letak otot-otot ekstensor lengan bawah dan tangan


(gambar skematik.)

A Ekstensor ibu jari B Extensors of fingers and hand


1 Musculus abductor pollicis 5 Musculus extensor carpi ulnaris
longus (merah) (biru)
2 Musculus extensor pollicis 6 Musculus extensor digitorum
brevis (biru) (merah)
3 Musculus extensor pollicis 7 Musculus extensor carpi radialis
longus (merah) brevis (biru)
Otot-otot ekstensor lengan bawah dan tangan, 4 Musculus extensor indicis 8 Musculus extensor carpiradialis
lapisan dalam (dilihat dari dorsal). (biru) longus (biru)
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 394

394 Musculi Manus, Otot-Otot Tangan

Otot-otot ibu-jari tangan dan jari telunjuk Otot-otot (dilihat dari palmar). Tendo otot fleksor dan bagian
(dilihat dari medial). Diperlihatkan tendo otot-otot otot-otot ibu jari dibuang. Canalis carpi dibuka.
ekstensor ibu jari dan insertio tendo otot-otot
fleksor.

1 Tendo musculi extensoris pollicis brevis et 15 Tendo musculi extensoris pollicis 29 Musculi lumbricales (dipotong)
tendo musculus abductoris longi (perpanjang) 30 Musculus interosseus dorsalis l
2 Retinaculum musculorum extensorum 16 Vinculum longum 31 Letak canalis carpi
3 Tendo musculi extensoris pollicis longi 17 Musculus flexor digitorum superficialis, tendo 32 Tendo musculi flexoris carpi ulnaris
4 Tendines musculi extensoris carpi membelah untuk tempat lewat tendines profundi 33 Tempat os pisiforme
radialis longi (et brevis) 18 Vincula tendium musculorum flexorum 34 Hamulus ossis hamati
5 Musculus interosseus doralis l 19 Tendo musculi flexoris digitorum profundi 35 Musculus abductor digiti minimi
6 Tendo musculi extensoris digitorum 20 Vinculum breve 36 Musculus flexor digiti minimi brevis
(index) 21 Tonjol radiokarpal (tepi potong retinaculum 37 Musculus opponens digiti minimi
flexorum) 38 Musculus interosseus palmaris ll
7 Tempat articulatio metacarpophalangea
22 Musculus opponens pollicis 39 Musculus interosseus palmaris lll
8 Tendo musculi lumbricalis
23 Musculus flexor pollicis brevis, caput profundum 40 Musculus interosseus dorsalis lV
9 Musculus extensor indicis (perpanjang)
41 Musculus interosseus dorsalis III
10 Tendo musculi flexoris radialis 24 Musculus abductor pollicis brevis (dipotong)
42 Tendo musculi flexoris digitorum
(dipotong) 25 Musculus flexor pollicis brevis, caput
profundi (dipotong)
11 Kotak tembakau (snuffbox) anatomi superficiale (dipotong) 43 Tendo musculi flexoris digitorum
12 Tendo musculi abductoris pollicis longi 26 Musculus adductor pollicis,caput obliquum superficialis (dipotong)
13 Tendo musculi extensoris pollicis brevis 27 Musculus adductor pollicis, caput transversum 44 Vaginae fibrosae digitorum manus
14 Tendo musculi abductoris pollicis brevis 28 Tendo musculi flexoris pollici longi (dipotong)
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 395

Musculi Manus, Otot-otot Tangan 395

12 13
2 7

14

4
9

9 11
11

10 10

16
15

Kerja musculi interossei pada abduksi dan aduksi


jari-jari tangan (dilihat dari palmar, gambar skematik).
Panah: canalis carpi
Merah = abduksi (musculi interossei dorsales,
musculus abductor digiti minimi dan musculus
Otot-otot tangan kanan, lapisan dalam (dilihat dari palmar). abductor pollicis brevis)
Otot-otot thenar dan hypothenar dibuang untuk memperlihatkan Biru = aduksi (musculi interossei palmares, musculus
musculi interossei. adductor pollicis).

1 Musculus pronator quadratus


2 Tendo musculi flexoris carpi radialis
3 Musculus abductor pollicis brevis
(dipotong)
4 Musculus adductor pollicis (dipotong)
5 Tendo musculi flexoris pollicis longi
6 Musculi lumbricales (dipotong)
7 Tendo musculi flexoris carpi ulnaris
8 Os pisiforme
9 Musculus abductor digiti minimi (dipotong)
10 Musculi interossei dorsales
11 Musculi interossei palmares
12 Radius
13 Ulna
14 Retinaculum musculorum flexorum
15 Tendines musculi flexoris digitorum profundi
16 Tendines musculi flexoris digitorum
superficialis
17 Os capitatum
18 Os trapezium et os trapezoideum
19 Arteria radialis
20 Tendo musculorum flexorum
21 Os meracarpale l
22 Nervus medianus
23 Otot-otot thenar
24 Os hamatum
25 Otot-otot hypothenar
Potongan transversal melalui tangan kanan, 26 Arteria et nervus ulnaris
menunjukkan canalis carpi. 27 Canalis carpi
104750_S_368_396_Kap_7:_ 05.01.2010 11:24 Uhr Seite 396

396 Arteriae

Cabang-cabang utama arteria subclavia et arteria axillaris (dilihat dari anterior). Otot dada (musculi pectorales) telah dilipat,
clavicula dan dinding anterior thorax dibuang, dan paru kanan dipotong. Paru kiri dengan pleura dan kelenjar tiroid dilipat ke lateral
untuk memperlihatkan arcus aortae dan arteria carotis communis dan cabang-cabangnya.

1 Musculus pectoralis minor (dilipat) 22 Glandula thyroidea 42 Arteria collateralis media


2 Arteria circumflexa humeri anterior 23 Arteria thyroidea inferior 43 Arteria collateralis radialis
3 Nervus musculocutaneus (dipotong) 24 Arteria thoracica interna 44 Arteria recurrens radialis
4 Arteria axillaris 25 Arteria subclavia dextra 45 Arteria radialis
5 Arteria circumflexa humeri posterior 26 Truncus brachiocephalicus 46 Arteriae interosseae anterior et posterior
6 Arteria profunda brachii 27 Vena brachiocephalica sinistra (dipotong) 47 Arteria princeps pollicis
7 Nervus medianus (var.) 28 Nervus vagus sinister 48 Arcus palmaris profundus
8 Arteria brachialis 29 Vena cava superior (dipotong) 49 Arteriae digitales palmares communes
9 Musculus biceps brachii 30 Pars ascendens aortae 50 Arteria recurrens ulnaris
10 Arteria thoraco-acromialis 31 Nervus medianus (dipotong) 51 Arteria interossea recurrens
11 Arteria suprascapularis 32 Nervus phrenicus 52 Arteria interossea communis
12 Arteria scapularis descendens 33 Pulmo dexter (dipotong) et pleura 53 Arteria ulnaris
13 Plexus brachialis (truncus medius) pulmonalis 54 Arcus palmaris superficialis
14 Arteria transversa cervicis 34 Arteria thoracodorsalis 55 Nervus medianus et arteria brachialis
15 Musculus scalenus anterior et nervus phrenicus 35 Arteria subscapularis 56 Musculus biceps brachii
16 Arteria carotis interna dextra 36 Rami mammarii laterales (varian) 57 Nervus ulnaris
17 Arteria carotis externa dextra 37 Arteria thoracica lateralis 58 Musculus flexor pollicis longus
18 Sinus caroticus 38 Truncus thyrocervicalis 59 Arteriae digitales palmares
19 Arteria thyroidea superior 39 Arteria thoracica superior 60 Arteria interossea anterior
20 Arteria carotis communis dextra 40 Arteria collateralis ulnaris superior 61 Musculus flexor carpi ulnaris
21 Arteria cervicalis ascendens 41 Arteria collateralis ulnaris inferior 62 Ramus palmaris superficalis arteriae radialis
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 397

Arteriae 397

Arteri pada ekstremitas atas (gambar skematik).

Diseksi arteria lengan bawah dan tangan.


Otot-otot fleksor superfisial dibuang, canalis carpi dibuka
dan retinaculum musculorum dipotong. Arteri diisi
dengan resin berwarna.
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 398

398 Venae

23

1
8

2 9
3
15
24
4
16 25
5

6 17

26
18
7
12
8
19
9

20

21

10
22 13
11 14
27

Pembuluh vena tangan, leher dan Vena superfisial ekstremitas atas


ekstremitas atas dan hubungannya dengan (gambar skematik).
jantung (dilihat dari anterior lateral). Dinding
thorax anterior telah dibuka.

12

1 Arteria et vena temporalis superficialis 14 Venae metacarpales dorsales


2 Vena occipitalis 15 Arteria et vena facialis
3 Glandula parotidea 16 Glandula submandibularis
4 Nervus auricularis magnus et musculus 17 Vena jugularis interna, os hyoideum,
sternocleidomastiodeus et musculus omohyoideus
13
5 Vena jugularis externa 18 Arcus venosus omohyoideus
6 Vena jugularis interna et arteria carotis thyroidea
communis 19 Venae brachiocephalicae dextra et sinistra
14 7 Musculus deltoideus 20 Corpus retrosternale (sisa thymus)
8 Vena axillaris 21 Arteria et vena thoracica interna
9 Vena cephalica dextra di dalam sulcus 22 Cor et pericadium
deltopectoralis 23 Angulus venosus dexter
10 Pulmo dexter (lobus medius) 24 Vena brachialis
11 Musculus serratus anterior et vena thoracica leteralis 25 Vena basilica
12 Vena cephalica pada lengan bawah 26 Vena mediana cubiti
13 Jaring-jaring vena pada dorsum manus 27 Venae digitales
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 399

Nervi 399

Cabang-cabang utama nervus radialis (gambar Cabang-cabang utama nervus musculocutaneus,


skematik).Divisiones posteriores trunci plexus nervus medianus dan nervus ulnaris (gambar
brachialis dan fasciculus posterior serta cabang- skematik). Divisiones anteriores trunci plexus barchialis
cabangnya ditandai dengan warna hijau. dan semua komponen yang muncul darinya ditandai
dengan warna kuning.

1 Plexus brachialis 13 Radices nervi mediani


2 Fasciculus lateralis plexus brachialis 14 Nervus musculocutaneus
3 Fasciculus posterior plexus brachialis 15 Nervus medianus
4 Fasciculus medialis plexus brachialis 16 Nervus ulnaris
5 Nervus axillaris 17 Nervi cutanei brachii et antebrachii mediales
6 Nervus radialis 18 Nervus cutaneus antebrachii lateralis
7 Nervus curaneus brachii posterior 19 Nervus innterosseus antebrachii anterior
8 Nervus cutaneus brachii lateralis inferior 20 Ramus palmaris nervi mediani
9 Nervus cutaneus antebrachii posterior 21 Ramus dorsalis nervi ulnaris
10 Ramus superficialis nervi radialis 22 Ramus profundus nervi ulnaris
11 Ramus profundus nervi radialis 23 Nervi digitales palmares communes (cabang nervus medianus).
12 Nervi digitales dorsales 24 Ramus superficialis nervi ulnaris
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 400

400 Nervi

Saraf kulit di ekstremitas atas kanan Saraf kulit di ekstremitas atas kanan
(dilihat dari ventral). (Gambar skematis). (dilihat dari dorsal).(Gambar skematis).

1 Nervus supraclavicularis medialis 13 Ramus cutaneus palmaris nervi ulnaris


2 Nervus supraclavicularis intermedius 14 Ramus palmaris nervi mediani
3 Nervus cutaneus brachii lateralis superior 15 Nervi digitales palmares [cabang nervus ulnaris]
4 Rami terminales nervorum intercostobrachialium 16 Rami cutanei ramorum dorsalium nervorum spinalium
5 Nervus cutaneus brachii lateralis inferior 17 Ramus dorsalis nervi ulnaris
6 Nervus cutaneus antebrachii lateralis 18 Nervi digitales dorsales [cabang nervus ulnaris]
7 Ramus terminalis rami superficialis nervi radialis 19 Nervus supraclavicularis lateralis
8 Nervus digitalis palmaris proprius pollicis (cabang nervus medianus)


20 Nervus cutaneus brachii posterior
9 Nervi digitales palmares [cabang nervus medianus] 21 Nervus cutaneus antebrachii posterior
10 Rami cutanei anteriores nervorum intercostalium 22 Ramus superficialis dari nervus radialis
11 Rami cutanei laterales nervorum intercostalium 23 Nervi digitales dorsales
12 Nervus cutaneus antebrachii medialis
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 401

Anatomi Permukaan Extremitas Superior: Dari Dorsal dan Lateral 401

13

14

6 6

15

16

17

8
1
1

2
9

10

Anatomi Permukaan lengan atas kanan (dilihat dari lateral).


Musculus triceps brachii berkontraksi kuat.
11
4
12
5

1 Olecranon 11 Tendo musculi abductoris


2 Musculi extensores pollicis longi
Anatomi permukaan lengan, antebrachii 12 Tendo musculi extensori indicis
lengan bawah, dan tangan kanan 3 Vena cephalica accessoria 13 Musculus
(dilihat dari dorsal). 4 Tendines musculi extensoris sternocleidomastoideus
digitorum 14 Clavicula
5 Rete venosum dorsale manus 15 Caput laterale musculi
6 Musculus deltoideus tricipitis brachii
7 Mesculus triceps brachii 16 Caput mediale musculi
8 Epicondylus lateralis humeri tricipitis brachii
9 Musculus brachioradialis 17 Tendo musculi tricipitis
10 Vena cephalica brachii
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 402

402 Anatomi Permukaan Extremitas Superior: Dari Anterior

4
5

15

14

10

11

12

Anatomi permukaan lengan dan Vena-vena superfisial lengan kanana, disuntik


tangan kanan (dilhat dari anterior). dengan gelatin biru (dilihat dari anterior).

1 Musculus trapezius 8 Vena mediana cubiti


2 Clavicula 9 Vena cephalica
3 Trigonum deltopectorale 10 Vena mediana antebrachii
atau trigonum calvipectorale 11 Tendo musculi flexor carpi radialis
4 Musculus pectoralis major 12 Tendo musculi palmaris longi
5 Musculus deltoideus 13 Tempat musculus adductor pollicis
6 Vena brachialis 14 Vena cephalica accessoria
7 Musculus biceps brachii 15 Vena basilica
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 403

Leher dan Bahu 403

Regio dorsalis leher dan bahu (dilihat dari dorsal). Sisi kiri = lapisan superfisial;
sisi kanan = musculus trapezius dan musculus latissimus dorsi dibuang. Diseksi rami
dorsales nervorum spinalium.

1 Nervus occipitalis major 16 Musculus deltoideus


2 Ligamentum nuchae 17 Musculus rhomboideus major
3 Musculus splenius capitis 18 Musculus infraspinatus
4 Musculus sternocleidomasroideus 19 Musculus teres minor
5 Nervus occipitalis minor 20 Nervus cutaneus brachii lateralis superior (cabang nervus axillaris)
6 Musculus splenius cervicis 21 Musculus teres major
7 Musculus trapezius, pars descendens er pars trensversa 22 Margo medialis scapulae
8 Rami cutanei mediales ramorum dorsalium nervorum spinalium 23 Caput longum musculi tricipitis brachii
9 Musculus trapezius, pars ascendens 24 Nervus cutaneus brachii posterior (cabang nervus radialis)
10 Musculus latissimus dorsi 25 Musculus latissimus dorsi (dipotong)
11 Ramus cutaneus nervi occipitalis tertii 26 Nervus ulnaris et arteria brachialis
12 Nervus auricularis magnus 27 Rami cutanei laterales ramorum dorsailum nervorum spimalium et
13 Nervus accessorius (N.XI) musculus iliocostalis thoracis
14 Nervus supraclavicularis posterior et musculus levator scapulae 28 Musculus intercostalis externus et costa VII
15 Cabang-cabang arteria suprascapularis 29 Musculus serratus posterior inferior
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 404

404 Bahu: Regio Posterior

1 Clavicula
2 Musculus deltoideus
3 Arteria suprascapularis
4 Nervus suprascapularis
5 Ligamentum transversum
scapulae superius
6 Musculus teres minor
7 Nervus axillaris et arteria
circumflexa humeri posterior
8 Caput longum musculi
tricipitis brachii
9 Arteria circumflexa scapulae
10 Musculus teres major
11 Nervus occipitalis major
12 Nervus occipitalis minor
13 Nervus auricularis magnus
14 Musculus splenius capitis
15 Nevus accessorius (N.XI)
16 Nervus occipitalis tertius et
musculus levator scapulae
17 Musculus serratus posterior
superior
18 Spina scapulae
19 Arteria descendens scapulae et
nervus dorsalis scapulae
20 Musculus rhomboideus major
21 Musculus infraspinatus et
margo medialis scapulae
22 Nervus radialis et arteria
profunda brachii
23 Arteria thoracodorsalis
24 Truncus thyrocervicalis
25 Radices plexus brachialis

Regio posterior bahu; lapisan paling dalam. Musculi rhomboidei dan musculi
scapulae ditembus;bagian posterior musculus deltoideus dilipat.

Sirkulasi kolateral bahu.


Anastomosis antara arteria supras-
capularis dan anteria circumflexa
scapulae (gambar skematik).
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 405

Bahu: Regio Posterior 405

Regio posterior bahu, lapisan dalam. Arteri-arteria di regio scapularis disuntik. Sebagian musculus
trapezius dan musculus deltoideus dibuang atau dilipat.

1 Musculus sternocleidomastoideus 10 Musculus trapezius


2 Nervus occipitalis minor 11 Musculus latissimus dorsi
3 Musculus splenius capitis et nervus 12 Arteria facialis
occipitalis tertius 13 Acromion
4 Nervus accessorius (N.XI) 14 Musculus deltoideus
5 Musculus splenius cervicis et arteria 15 Arteria suprascapularis et musculus supraspinatus
transversa cervicis (ramus profundus) (dilipat)
6 Musculus levator scapulae 16 Nervus axillaris,arteria circumflexa humeri posterior,
7 Arteria transversa cervici (ramus et caput laterale musculi tricipitis brachii
superficialis) 17 Musculus teres minor
8 Spina scapulae et musculus serratus 18 Caput longum musculi tricipitis brachii
posterior superior 19 Arteria circumflexa scapulae et musculus teres major
9 Musculus rhomboideus major 20 Musculus infraspinatus
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 406

406 Bahu: Regio Anterior

1 Musculus trapezius
2 Nervus supraclavicularis posterior
3 Nervus supraclavicularis medialis
4 Trigonum clavipectorale/deltopectorale
5 Musculus deltoideus
6 Vena cephalica dalam sulcus
deltopectoralis
7 Nervus cutaneus brachii lateralis superior
(cabang nervus axillaris)
8 Musculus latissimus dorsi
9 Vena caphalica
10 Musculus biceps brachii
11 Musculus triceps brachii
12 Rami curanei laterales nervorum
intercostalium
13 Nervus transversus colli et vena jugularis
externa
14 Musculus strenocleidomastoideus
15 Vena jugularis anterior
16 Nervus supraclavicularis medialis
17 Clavicula
18 Pars clavicularis musculi pectoralis majoris
19 Pars clavicularis musculi pectoralis
majoris
20 Ramus perforans arteriae thoracicae
internae
21 Rami cutanei anteriores nervorum
intercostalium
22 Pars abdominalis musculi pectoralis majoris
23 Musculus sternocleiomastoideus, ramus
cervicalis nervi facialis, dan vena jugularis
anterior
24 Vena jugularis externa dan nervus
transversus cervicis
25 Articulatio sternoclavicularis (dibuka)
dengan discus articularis
26 Musculus pectoralis major
27 Musculus omohyoideus dan vena
jugularis externa
Bahu kanan dan dinding thorax, lapisan superfisial (dilihat dari anterior). 28 Arcus venosus jugularis dan Musculus
Diseksi saraf dan vena kulit. sternohyoideus
29 articulatio sternoclavicularis (tidak dibuka)

23 27

24
28

17
17
29
25

26 Dinding dada dengan regio nuchae (dilihat dari


depan). Diperlihatkan articulatio sternoclavicularis.
Di sisi kanan, sendi ini dibuka dengan potongan
koronal. Perhatikan discus articularis.
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 407

Bahu: Regio Anterior 407

Trigonum clavipectorale, regio infraclavicularis Dinding thorax dan bahu kanan dengan regio axillaris, lapisan
(dilihat dari antreior). Musculus pectorais major dalam (dilihat dari anterior). Musculus pectoralis major
dipotong dan dilipat. dipotong dan sebagian dibuang.

1 Nervus accessorius 21 Musculus pectoralis minor


2 Musculus trapezius 22 Costa lll
3 Musculus pectoralis major (pars clavicularis) 23 Musculus deltoideus
4 Ramus acromialis arteriae thoraco-acromialis 24 Musculus pectoralis major (dilipat), arteria brachialis,
5 Musculus pectoralis major et nervus medianus
6 Nervi pectorales laterales 25 Caput breve musculi bicipitis brachii
7 Pars abdominalis musculi pectoralis majoris 26 Arteria et nervus thoracodorsalis
8 Vena jugularis externa 27 Nervus cutaneus brachii medialis
9 Rami cutanei plexus cervicalis 28 Nervus intercostobrachialis (T2)
10 Musculus sternocleidomastoideus 29 Caput longum musculi bicipitis brachii
11 Clavicula 30 Nervus cutaneus antebrachii medialis
12 Fascia clavipectoralis 31 Musculus latissumus dorsi
13 Vena cephalica 32 Rami cutanei laterales nervorum intercostalium (rami
14 Musculus subclavius posteriores)
15 Ramus clavicularis arteriae thoraco-acromialis 33 Musculus serratus anterior
16 Vena subclavia 34 Nervus pectoralis medialis
17 Arteria thoraco-acromialis 35 Nervus thoracicus longus et arteria thoracica lateralis
18 Ramus pectoralis arteriae thoraco-acromialis 36 Nervus intercostobrachialis (T3)
19 Nervus pectoralis medius 37 Rami cutanei laterales nervorum intercostalium (rami
20 Costa ll anteriores
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 408

408 Bahu dan Lengan Atas

Bahu dan lengan atas (dilihat dari dorsal).Diseksi Regio dorsalis bahu dan lengan atas, lapisan
ruang segiempat dan ruang segitiga di regio axillaris. superfisial. Perhatikan susunan segmental saraf-saraf kulit
punggung.
1 Musculus trapezius
2 Rami dorsales arteriae (et venae)intercostalis posterioris
(rami cutanei mediales)
3 Rami medialis ramorum dorsalium nervorum spinalium
8
9 4 Musculus rhomboideus major
5 Rami laterales ramorum dorsalium nervorum spinalium
6 Musculus latissimus dorsi
11 7 Nervi supraclaviculares posteriores
21 8 Spina scapulae
12
23 9 Musculus deltoideus
10 Musculus infraspinatus
14
11 Musculus teres minor
12 Spatium triangulare dengan arteria dan vena circumflexa
27 scapulae
20 24 13 Nervus cutaneus brachii lateralis superior dengan arteria
14 Musculus teres major
25
26 15 Rami terminalis nervi intercostobrachialis
16 Nervus cutaneus brachii medialis
17 Tendo musculi tricipitis brachii
18 Rami cutanei laterales nervorum intercostalium
27 19 Nervus cutaneus antebrachii medialis
17 20 Caput longum musculi tricipitis barachii
21 Spatium quadrangulare dengan nervus axillaris et arteria
circumflexa humeri posterior
22 Anastomosis antara arteria profunda brachii dan arteria
circumflexa humeri posterior
23 Perjalanan nervus radialis dan arteria profunda brachii
24 Caput laterae musculi tricipitis brachii
25 Arteria collateralis media
Anatomi regional lengan atas (dilihat dari dorsal). 26 Arteria collateralis radia
Tempat-tempat pembuluh darah dan saraf. 27 Nervus radialis
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 409

Bahu dan Lengan Atas 409

Regio scapularis, lengan atas dan bahu, lapisan dalam Regio scapularis, lengan atas dan bahu, lapisan dalam
(dilihat dari dorsal). Sebagian musculus deltoideus dipotong (dilihat dari dorsal). Caput laterale musculi tricipitis brachii
dan dilipat untuk memperlihatkan Spatium triangulare dan dipotong untuk memperlihatkan nervus radialis dan pembuluh
Spatium quadrangulare di daerah axilla. yang menyertainya.

1 Musculus trapezius 14 Rami cutanei laterales nervorum intercostalium


2 Spina scapulae 15 Nervus cutaneus brachii medialis
3 Musculus infraspinatus 16 Nervus cutaneus antebrachii medialis
4 Musculus teres minor 17 Nervus cutaneus antebrachii lateralis superior
5 Spatium triangulare yang berisi arteria et vena circumflexa scapulae 18 Anastomosis antara arteria profunda brachii dan arteria
6 Musculus teres major circumflexa humeri posterior
7 Musculus latissimus dorsi 19 Humerus
8 Musculus deltoideus (dipotong dan dilipat) 20 Arteria profunda brachii
9 Spatium quadrangulare yang berisi nervus axillaris, arteria et vena 21 Nervus radialis
circumflexa humeri posterior 22 Arteria collateralis radialis
10 Caput longum musculi tricipitis brachii 23 Arteria collateralis media
11 Ramus cutaneus nervi axillaris 24 Nervus cutaneus brachii lateralis inferior
12 Caput laterale musculi tricipitis brachii 25 Nervus cutaneus antebrachii posterior
13 Rami terminales nervi intercostobrachialis 26 Tendo musculi tricipitis brachii
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 410

410 Regio Axillaris

Regio axillaris dextra (dilihat dari bawah). Diseksi nodi lymphoidei axillares superficiales
dan ductus lymphatici. Musculus pectoralis major sedikit ditarik ke atas.

1 Musculus deltoideus 11 Arteria thoracica lateralis


2 Vena cephalica 12 Arteria thoracodorsalis
3 Nervus medianus 13 Ramus cutaneus lateralis
4 Arteria brachialis nervi intercostalis
5 Nervus cutaneus brachii medialis et nervus 14 Musculus latissiums dorsi
cutaneus antebrachii medialis 15 Vena thoraco-epigastrica
6 Nervus ulnaris 16 Musculus serratus anterior
7 Vena basilica 17 Nervus musculocutaneus
8 Nervi intercostobrachiales 18 Nevus radialis
9 Arteria circumflexa scapulae 19 Musculus pectoralis major
10 Nodi lymphoidei axillares (superficiales) 20 Papilla mammaria
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 411

Regio Axillaris 411

Regio axillaris dextra (dilihat dari depan). Diseksi nodi lymphoidei axillares (profundi).
Musculi pectorales major et minor dipotong dan dilipat. Gelang bahu dan lengan atas diangkat ke atas
dan disingkap ke atas.

1 Musculus deltoideus 12 insertio musculi pectoralis minoris (processus


2 Insertio musculi pectoralis majoris coracoideus)
3 Musculus coracobrachialis 13 Nervus musculocutaneus
4 Radices nervi mediani, arteria axillaris 14 Musculus subclavius
5 Caput breve musculi bicipitis barchii 15 Arteria thoraco-acromialis
6 Nervus ulnaris et nervus cutaneus 16 Veba axillaris
antebrachii medialis 17 Clavicula
7 Vena thoraco-epigastrica 18 Musculi pectorales major et minor (dilipat)
8 Nodus lymphoideus axillaris (profundus) 19 Papilla mammaria
9 Musculus latissimus dorsi 20 Rami cutanei anteriores nervorum
10 Musculus serratus anterior intercostalium
11 Vena cephalica 21 Lamina anterior vaginae musculi recti abdominis
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 412

412 Regio Axillaris

Regio axillaris dextra (dilihat dari anterior). Musculi pectorales major et minor dipotong dan dilipat untuk memperlihatkan pembuluh
darah dan saraf axilla.

1 Musculus sternocleidomastoideus (dipotong dan dilipat) 16 Nervus phrenicus et arteria cervicalis ascendens
2 Plexus cervicalis 17 Plexus brachialis (setinggi trunci)
3 Musculus trapezius 18 Clavicula
4 Musculus pectoralis minor et nervus pectoralis medialis 19 Musculus subclavius
5 Musculus deltoideus 20 Arteria thoraco-acromialis
6 Musculus pectoralis major et nervus pectoralis lateralis 21 Vena subcalavia (dipotong)
7 Nervus medianus et arteria brachialis 22 Arteria axillaris
8 Arteria circumflexa scapulae 23 Arteria subscapularis
9 Caput breve musculi bicipitis brachii 24 Arteria thoracica superior
10 Arteria et nervus thoracodorsalis 25 Arteria thoracica lateralis et nervus thoracicus longus
11 Caput longum musculi bicipitis brachii 26 Musculus intercostalis externus
12 Musculus latissimus dorsi 27 insertio musculi pectoralis minoris
13 Musculus serratus anterior 28 Nervi intercostobrachiales
14 Vena jugularis interna 29 Rami cutanei laterales nervorum intercostalium
15 Musculus scalenus anterior 30 Insertio musculi pectoralis majoris
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 413

Plexus Brachialis 413

30

Plexus brachialis (dilihat dari anterior). Sebagai clavicula dan kedua musculi pectorales dibuang
1
Nervus accessorius
2
Arteria dorsalis scapulae
3
Nervus suprascapularis
4
Clavicula et musculus pectoralis
minor
5 Fasciculus lateralis plexus brachialis
27 26 6 Nervus musculocutaneus
7 Nervus axillaris
13 8 Nervus medianus
9 Arteria brachialis
3
10 Nervus radialis
11 Plexus cervicalis
17 12 Arteria carotis communis
5 13 Radices plexus brachialis (C5-T1)
29 18 14 Nervus phrenicus
15 Arteria transversa cervicis
16 Arteria subclavia
6 28 17 Fasciculus posterior plexus brachialis
7 20 18 Fasciculus medialis plexus brachialis
19 Arteria subscapularis
10
20 Nervus thoracicus longus
21 Nervus ulnaris
22 Nervus cutaneus antebrachii medialis
24
8 23 Nervus thoracodorsalis
25 24 Nervus intercostobrachialis
25 Nervi cutanei brachii et anterbrachii
21 mediales
26 Musculus scalenus anterior
27 Musculus scalenus medius
Cabang-cabang utama plexus brachialis. Fasciculus posterior berwarna ungu, 28 Nervus intercostalis (T1)
fasciculus lateralis berwarna jingga, dan fasciculus medialis berwarna hijau. 29 Arteria axillaris
(Gambar skematis). 30 Arteria suprascapularis
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 414

414 Brachium (Lengan Atas)

1
2

3 17

18
4 19

5 20

6 21
7
22

23
9

10
24

8
1 Arteria cervicalis ascendens 13 Ramus profundus nervi radialis
11 2 Arteria vertebralis 14 Ramus superficialis nervi
3 Arteria transversa cervicis radialis
4 Arteria et nervus 15 Musculus flexor carpi radialis
suprascapularis 16 Arteria radialis
5 Musculus deltoideus 17 Arteria carotis communis
6 Nervus musculocutaneus 18 Truncus brachiocephalicus
7 Nervus axillaris 19 Arteria subclavia
12 8 Nervus radialis 20 Plexus brachialis
13 9 Nervus ulnaris 21 Arteria axillaris
10 Nervus medianus 22 Nervus intercostobrachialis
11 Musculus biceps brachii 23 Arteria brachialis
12 Musculus brachioradialis 24 Musculus latissimus dorsi
14

15

16

14

Saraf dan arteri dan ekstremitas atas (dilihat dari anterior).


Arteri diwarnai merah. Perjalanan nervus radialis
diperlihatkan dengan sonde kawat (panah).
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 415

Brachium (Lengan Atas) 415

Brachium dextrum (lengan atas


kanan). Diseksi pembuluh darah
dan saraf (dilihat dari medial).
Gelang bahu sedikit dilipat.

Barchium dextrum (lengan atas


kanan).Diseksi pembuluh darah
dan saraf, lapisan lebih dalam.
Musculus biceps brachii dilipat.

1 Arteria radialis et ramus 9 Epicondylus medialis humeri 18 Musculus serratus anterior 25 Musculus pectoralis minor (dilipat)
superficialis nervis radialis 10 Arteria collateralis ulnaris 19 Arteria subscapularis et nervus pectoralis medialis
2 Nervus cutaneus antebrachii inferior 20 Musculus pectoralis major 26 Fasciculus posterior plexus
lateralis 11 Nervus ulnaris (dilipat) et nervus pectoralis brachialis
3 Musculus brachioradialis 12 Nervus cutaneus antebrachii lateralis 27 Clavicula (dipotong)
4 Arteria ulnaris medialis 21 Nervus radialis et 28 Fasciculus lateralis plexus
5 Tendo musculi bicipitis 13 Arteria brachialis arteria profunda brachii brachialis
brachii 14 Musculus biceps brachii 22 Nervus axillaris 29 Fasciculus medialis plexus
6 Musculus brachialis 15 Nervus intercostobrachialis(T3) 23 Radices nervi mediani et brachialis
7 Musculus pronator teres 16 Musculus latissimus dorsi arteria axillaris 30 Arteria subclavia
8 Nervus medianus 17 Nervus et arteria thoracodorsalis 24 Nervus musculocutaneus 31 Vena brachialis
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 416

416 Regio Cubiti

13

Regio cubiti (dilihat dari anterior). Diseksi saraf dan Regio cubiti, lapisan superfisial (dilihat dari anterior).
vena kulit. Fascia-fascia otot dibuang.

1 Musculus biceps brachii dengan fascia 16 Tendo musculi bicipitis brachii


2 Vena cephalica 17 Nervus radialis
3 Vena mediana cubiti 18 Musculus brachioradialis
4 Nervus cutaneus antebrachii lateralis 19 Arteria recurrens radialis
5 Tendo et apponeurosis musculi bicipitis brachii 20 Arteria radialis
(diliput oleh fascia antebrachii) 21 Nervus ulnaris
6 Musculus brachioradialis et fescia 22 Arteria collateralis ulnaris superior
7 Vena cephalica accessoria 23 Septum intermusculare brachii mediale
8 Vena mediana antebrachii 24 Arteria brachialis
9 Cabang-cabang Nervus cutaneus antebrachii lateralis 25 Nervus medianus
10 Cabang terminal nervus cutaneus brachii medialis 26 Musculus pronator teres
11 Nervus cutaneus antebrachii medialis 27 Apponeurosis musculi bicipitis brachii
12 Vena basilica 28 Arteria ulnaris
13 Epicondylus medialis humeri 29 Musculus palmaris longus
14 Cabang terminal nervus cutaneus antebrachii 30 Musculus flexor carpi radialis
medialis 31 Musculus flexor digitorum superficialis
15 Musculus biceps brachii 32 Musculus flexor carpi ulanris
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 417

Regio Cubiti 417

Regio cubiti, lapisan tengah (dilihat dari anterior). Regio cubiti, lapisan tengah (dilihat dari anterior). Musculus
Aponeurosis musculi bicipitis brachii dibuang. pronator teres dan musculus brachioradialis sedikit dilipat.

1 Nervus medianus 13 Musculus triceps brachii


2 Musculus biceps brachii 14 Nervus ulnaris
3 Arteria brachialis 15 Arteria collateralis ulnaris inferior
4 Nervus cutaneus antebrachii lateralis 16 Cabang terminal nervus cutaneus antebrachii medialis
(cabang akhir Nervus musculocutaneus) 17 Epicondylus medialis humeri
5 Musculus brachialis 18 Nervus medianus dan rami musculares ke musculus
6 Tendo musculi bicipitis brachii pronator teres
7 Musculus brachioradialis 19 Musculus pronator teres
8 Arteria radialis 20 Musculus flexor carpi radialis
9 Arteria ulnaris 21 Ramus profundus nervi radialis
10 Ramus superficialis nervi radialis 22 Arteria recurrens radialis
11 Nervus cutaneus antebrachii lateralis 23 Musculus supinator
12 Nervus cutaneus antebrachii medialis 24 Septum intermusculare brachii mediale
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 418

418 Regio Cubiti

Regio cubiti, lapisan dalam (dilihat dari anterior). Regio cubiti, lapisan paling dalam (dilihat dari anterior).
Musculus pronator teres dan musculus flexor carpi Musculus flexor digitorum superficialis dan caput ulnare
ulnaris di potong dan dilipat. musculi pronatoris teretis dipotong dan dilipat.

1 Musculus biceps brachii 14 Nervus medianus


2 Musculus brachialis 15 Epicondylus medialis humeri
3 Musculus brachioradialis 16 Caput humerale musculi pronatoris teretis
4 Ramus superficialis nervi radialis 17 Arteria ulnaris
5 Ramus profundus nervi radialis 18 Caput ulnare musculi pronatoris teretis
6 Tendo musculi bicipitis brachii 19 Arteria recurrens ulnaris
7 Arteria recurrens radialis 20 Nervus interosseus antebrachii anterior
8 Musculus supinator 21 Arteria interossea communis
9 insertio musculi pronatoris teretis 22 Arcus tendinosus musculi flexoris digitorum superficialis
10 Arteria radialis 23 Arteria interossea anterior
11 Nervus ulnaris 24 Musculus flexor digitorum superficialis
12 Septum intermusculare brachii mediale et 25 Musculus flexor digitorum profundus
arteria collateralis ulnaris inferior 26 Musculus flexor pollicis longus
13 Arteria brachialis
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 419

Regio Cubiti 419

1 Arteria radialis
2 Vena basilica
3 Musculus pronator teres
4 Musculus flexor carpi radialis
5 Arteria ulnaris
6 Musculus palmaris longus
7 Nervus medianus
8 Tendo musculi bicipatis brachii
9 Musculus flexor digitorum superficialis
10 Nervus ulnaris
11 Tendo musculi brachialis
12 Musculus flexor carpi ulnaris
13 Musculus flexor digitorum profundus
14 Ulna
15 Vena cubiti mediana
16 Vena cephalica antebrachii
17 Vena radialis
18 Musculus brachioradialis
19 Ramus superficialis nervi radialis, vena
et arteria radialis
15 20 Musculus extensor carpi radialis longus
1 21 Musculus extensor carpi radialis brevis
16
2 22 Musculus supinator
17 23 Ramus profundus nervi radialis
3 18 24 Radius
25 Musculus extensor digitorum
4 19 26 Musculus extensor carpi ulnaris
5 20 27 Musculus anconeus
6 21
7
22
8
23
9
24
10
11 25
12 26

13 27

14

Musculi, nervi, dan pembuluh darah di lengan bawah


(potongan aksial, di sebelah distal articulatio cubiti, cf.MRI scan).

2 1

15

17
5

7
8
24
11

14

Potongan aksial lengan bawah (antebrachium)


(di sebelah distal articulatio cubiti,MRI scan;dari
Heuck et al.,MRT-Atls,2009). Untuk detailnya, lihat
gambar skematik di atas.
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 420

420 Antebrachium et Manus : Regio Posterior

17
11

18
13
21
14
15 19
9
22
20

23

16
24

5 9

26

25

Perjalanan saraf di lengan bawah


dan tangan (dilihat dari dorsal).
Kuning= nervus radialis dan nervus ulnaris.

1 Vena cephalica 12 Rete venosum dorsale manus


2 Musculus brachioradialis yang 13 Olecranon
terbungkus oleh fascianya 14 Articulatio humero-radialis
3 Nervus cutaneus antebrachii posterior 15 Ulna
(cabang Nervus radialis) 16 Musculus extensor carpi ulnaris
4 Vena cephalica antebrachii 17 Musculus biceps brachii
5 Musculi extensores pollices longus et 18 Trochlea humeri
brevis yang dibungkus oleh facianya 19 Musculus extensor digitorum
6 Vena mediana cubiti 20 Musculus extensor carpi radialis
7 Nervi cutanei antebrachii laterales 21 Musculus brachioradialis
(cabang nervus musculocutaneus) 22 Musculus supinator
8 Vena mediana antebrachii 23 Ramus profundus nervi radialis
9 Ramus superficialis nervi radialis 24 Musculus abductor pollicis longus
10 Nervi digitales dorsales (cabang 25 Retinaculum musculorum
Venae superficiales dan nervi cutanei nervus radialis) extensorum
antebrachii et manus (dilihat dari posterior). 11 Musculus triceps brachii 26 Nervus ulnaris
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 421

Antebrachium et Manus: Regio Posterior 421

Pembuluh darah dan saraf lengan bawah kanan, Pembuluh darah dan saraf lengan bawah kanan,
lapisan superfisial (dilihat dari dorsal). lapisan profunda (dilihat dari dorsal).

1 Tendo musculi tricipitis brachii 11 Retinaculum musculorum extensorum 21 Musculus ext ensor pollicis brevis
2 Olecranon 12 Ramus dorsalis nervi ulnaris 22 Ramus superficialis nervi radialis
3 Musculus anconeus 13 Musculus biceps brachii 23 Arteria radialis
4 Musculus extensor digitorum 14 Musculus brachialis 24 Nervus interosseus antebrachii posterior
5 Musculus extensor carpi ulnaris 15 Musculus brachioradialis (cabang nervus radialis)
6 Ramus profundus nervi radialis 16 Epicondylus lateralis humeri 25 Nervus interosseus antebrachii posterior
7 Arteria interossea posterior 17 Musculus extensor carpi radialis longus (cabang nervus radialis)
8 Musculus extensor pollicis longus 18 Musculus extensor carpi radialis brevis 26 Ramus posterior arteriae interosseae
9 Musculus extensor indicis 19 Musculus abductor pollici longus anterioris
10 Tendo musculi extensoris carpi ulnaris 20 Tendines musculi extensoris digitorum 27 Musculus supinator
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 422

422 Antebrachium et Manus: Regio Anterior

10

Pembuluh darah dan saraf lengan bawah dan tangan Pembuluh darah dan saraf lengan bawah dan tangan
sebelah kanan, lapisan superfisial (dilihat dari palmar). sebelah kanan, lapisan superfisial (dilihat dari palmar).
Aponeurosis palmaris manus dan aponeurosis musculi bicipitis
brachii telah dibuang.
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:49 Uhr Seite 423

Antebrachium et Manus: Regio Anterior 423

1 Musculus biceps brachii


2 Musculus brachialis
3 Musculus brachioradialis
4 Ramus profundus nervi radialis
5 Ramus superficialis nervi radialis
6 Arteria radialis
7 Nervus medianus
8 Retinaculum musculorum flexorum
9 Otot-otot thenar
10 Nervi digitales palmares communes (nervus medianus)
11 Arteriae digitales palmares communes
12 Nervi digitales palmares proprii (nervus medianus)
13 Nervus ulnaris
14 Septum intermusculare brachii medialis
15 Arteria collateralis ulnaris superior
16 Arteria brachialis
17 Epicondylus medialis humeri
18 Musculus pronator teres
19 Aponeurosis musculi bicipitis brachii
20 Arteria ulnaris
21 Musculus palmaris longus
22 Musculus flexor carpi radialis
23 Musculus flexor digitorum superficialis
24 Musculus flexor carpi ulnaris
25 Tendo musculi palmaris longi
26 Sisa fascia antebrachii
27 Ramus superficialis nervi ulnaris
28 Musculus palmaris brevis
29 Apponeurosis palmaris
30 Otot-otot hypothenar
31 Arcus palmaris superficialis
32 Ligamentum metacarpale transversum superficiale
33 Nervus digitalis palmaris communis (cabang nervus ulnaris)
34 Nervi digitales palmares proprii (cabang nervus ulnaris)
35 Arteria interossea anterior et nervus interosseus anterior
36 Musculus flexor digitorum profundus
37 Arteriae digitales palmares communes
38 Ramu palmaris nervi mediani
39 Musculus flexor pollicis longus
40 Ramus palmaris nervi ulnaris

Pola persarafan permukaan palmar tangan.


Pembuluh darah dan saraf lengan bawah dan tangan, 31/2 jari oleh nervus medianus 11/2 jari oleh nervus
lapisan dalam (dilihat dari sisi palmar). Lapisan superfisial ulnaris
otot-otot fleksor dibuang.
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:50 Uhr Seite 424

424 Manus: Regio Posterior

1
15
7
1
2
8 7

9
3 20

16
4
5
5 10
17

10

11 21

6 11
12

13
18 13
14
19

14

Regio dorsalis manus (lapisan superficialis). Regio dorsalis manus (lapisan lebih dalam).Sebagian
Diperlihatkan nervi cutanei dan venae cutaneae. musculus extensor digitorum telah dibuang.

1 Nervus cutaneus antebrachii posterior (cabang nervus radialis)


2 Musculus extensor digitorum
3 Tendo musculi extensoris carpi ulnaris
4 Retinaculum musculorum extensorum
5 Nervus ulnaris
6 Rete venosum dorsale manus
7 Musculus abductor pollicis longus
8 Vena cephalica
9 Musculus extensor pollicis brevis
10 Nervus radialis, ramus superficialis
11 Arteria radialis
12 Tendo musculi extensoris pollicis longi
13 Rami digitales dorsales nervi radialis
14 Tendines musculi extensoris digitorum et connexus intertendinei
15 Nervus interosseus posterior (cabang ramus profundus nervi radialis)
16 Arteria interossea posterior
17 Processus styloideus ulnae
18 Musculus interosseus dorsalis IV
19 Ramus carpalis dorsalis arteriae radialis
20 Nervus cutaneus antebrachii lateralis (cabang nervus musculocutaneus)
Pola persarafan permukaan dorsum manus:
21 Arteria metacarpalis dorsalis
21/2 jari oleh nervus radialis, 21/2 jari oleh nervus ulnaris. 22 Ramu digitales dorsales proprii nervi ulnaris
Perhatikan bahwa cabang-cabang terminal ke permukaan 23 Daerah-daerah yang dipersarafi oleh nervi digitales palmares
dorsal phalanges distal berasal dari nervi digitales palmares. (nervus ulnaris)
Distribusi pada kulit bervariasi; seringkali 31/2 jari dipersarafi 24 Daerah-daerah yang dipersarafi oleh nervi digitales palmares
oleh nervus radialis dan 11/2 jari oleh nervus ulnaris (nervvus medianus)
25 Ramus communicans cum nervo ulnare
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:50 Uhr Seite 425

Manus: Regio Posterior 425

15
1

16

2 17
18
3
4 19
20
5
6 21

22
4
7 23

24
8
9
25
10

11 27

11

12
13
13

12
14
14

Potong koronal melalui tangan kiri Potongan koronal melalui tangan kiri (dilihat dari sisi
(dilihat dari sisi dorsal). dorsal) (MRI scan, dari Prof. Heuck,Munich).

Potongan aksial melalui tangan kiri (MRI scan,


dari Heuck et al., MRT-Atlas, 2009).

28

24

7
26 23

19 Os triquetrum
20 Os capitatum
29 30 31
21 Os hamatum
22 Articulationes carpometacarpales
23 Musculus adductor digiti minimi
1 Radius 10 Phalanx proximalis pollicis 24 Os metacarpi V
2 Articulato radiocarpalis (sendi pergelangan tangan) 11 Phalanges proximales digitales 25 Articulatio metacarpophalangea
3 Os scaphoideum (os naviculare) 12 Articulationes interphalangeae 26 Musculus adductor pollicis
4 Arteria radialis 13 Phalanx media 27 Arteriae digitales palmares propriae
5 Os trapezoideum 14 Phalanx distalis 28 Ossa metacarpi ll et lll
6 Os trapezium 15 Ulna 29 Tendines musculorum flexorum
7 Os metacarpi l 16 Articulatio radio-ulnaris distalis digitorum superficialis et profundi
8 articulatio metacarpophalangea pollicis 17 Discus articularis 30 Nervus medianus
9 Musculi interossei 18 Os lunatum 31 Arteria et vena ulnaris
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:50 Uhr Seite 426

426 Manus: Regio Anterior

1
2
3

7
8
9

10
11

12

Arteria dan saraf tangan kanan


13
(dilihat dari palmar, gambar skematik).

14

Tangan kanan, lapisan superfisial (dilihat dari sini


palmar). Diseksi arcus palmaris superficialis.

Potongan memanjang melalui


tangan sebatas digitus tertius.
38 39 44 40 41 42

Potongan memanjang melalui tangan


sebatas digitus tertius (MRI scan, terima
kasih kepada Prof.Heuck, Munich).
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:50 Uhr Seite 427

Manus: Regio Anterior 427

Arteriogram tangan kanan (dilihat dari sisi palmar).

Tangan kanan, lapisan tengah (dilihat dari palmar).


Retinaculum musculorum flexorum telah diangkat.
23 Arcus palmaris superficialis
24 Tendines musculorum flexorum digitorum
1 Ramus superficialis nervi radialis 25 Arteriae digitales palmares communes
2 Tendo musculi flexoris carpi radiali 26 Nervi digitales palmares (nervus ulnaris)
3 Arteria radialis 27 Arteriae digitales palmares propriae
4 Nervus medianus 28 Canalis carpi
5 Tendo musculi flexoris digitorum superficialis 29 Vaginae fibrosae tendium musculorum flexorum
6 Tendo musculi abductoris pollicis longi digitorum manus
7 Tendo musculi extensoris pollicis brevis 30 Arcus palmaris profundus
8 Ramus palmaris superficialis arteriae radialis 31 Arteria princeps pollicis
9 Musculus abductor pollicis brevis 32 Ramus palmaris nervi mediani
10 Caput superficiale musculi flexoris pollicis brevis 33 Arteria digitalis palmaris communis
11 Cabang-cabang terminal rami suprficiales nervi radialis 34 Nervus ulnaris
12 Nervi digitales palmares communes (nervus medianus) 35 Jaringan kapiler jari tangan
13 Arteriae digitales palmares propriae pollicis 36 Radius
14 Nervi digitales palmares proprii (nervus medianus) 37 Ossa carpi
15 Tendo musculi flexoris carpi ulnaris 38 Os metacarpi
16 Arteria ulnaris 39 Musculi interossei
17 Letak os pisiforme 40 Phalanx proximalis
18 Ramus superficialis nervi ulnaris 41 Phalanx proximalis
19 Retinaculum musculorum flexorum 42 Phalanx distalis
20 Ramus profundus nervi ulnaris 43 Ramus dorsalis nervi ulnaris
21 Musculus abductor digiti minimi 44 Tendines musculorum flexorum digitorum profundi (atas)
22 Nervi digitales palmares communes (nervus ulanaris) et superficialis (bawah)
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:50 Uhr Seite 428

428 Manus: Regio Anterior

15

Tangan kanan, lapisan superfisial, diseksi pembuluh darah Tangan kanana,lapisan superfisial, diseksi pembuluh darah
dan saraf (dilihat dari sisi palmar). dan saraf (dilihat dari sisi palmar). Aponeurosis palmaris tangan
dibuang untuk menunjukkan arcus palmaris superficialis.

1 Tendo musculi palmaris longi 17 Nervi digitales palmares proprii (nervvus ulnaris)
2 Arteria radialis 18 Ligamentum metacarpale transversum superficiale
3 Tendo musculi flexoris carpi radialis et nervus medianus 19 Arteriae digitales palmares propriae
4 Bagian distal fascia antebrachii 20 Ramus palmaris superficialis arteriae radialis
5 Arteria radialis yang berjalanan di dalam "tabatiere anatomicum" (ikut membentuk arcus palmaris superficialis)
6 Musculus abductor pollicis brevis 21 Retinaculum musculorum flexorum
7 Caput superficiale musculi flexoris pollicis brevis 22 Nervus medianus
8 Arteria digitalis palmaris pollicis 23 Musculus abdoctor digiti minimi
9 Arteriae digitales palmares communes 24 Musculus flexor digiti minimi brevis
10 Nervi digitales palmares proprii (nervus medianus) 25 Musculus opponens digiti minimi
11 Nervus ulnaris 26 Arcus palmaris superficialis
12 Nervus musculi flexoris carpi ulnaris 27 Tendines musculi flexoris digitorum superficialis
13 Arteria ulnaris 28 Nervus digitalis palmaris communis (cabang nervus ulnaris)
14 Ramus superficialis nervi ulnaris 29 Nervus digitalis palmaris communis
15 Musculus palmaris brevis (cabang nervus medianus)
16 Aponeurosis palmaris 30 Vaginae fibrosae tendium musculorum flexorum
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:50 Uhr Seite 429

Manus: Regio Anterior 429

Tangan kanan, lapisan dalam (dilihat dari palmar).


Canalis carpi dibuka,tendo otot-otot fleksor dibuang
dan arcus palmaris superficialis dipotong. Tangan kanan, lapisan dalam (dilihat dari palmar).
Diseksi arcus palmaris profundus.

1 Tendo musculi flexoris carpi radialis 12 Arteria ulnaris


2 Arteria radialis 13 Ramus superficialis nervi ulnaris
3 Tendo musculi abductoris pollicis longi 14 Ramus profundus nervi ulnaris
4 Musculus abductor pollicis brevis 15 Musculus flexor digiti minimi
5 Capita superficiale et profundum musculi 16 Arcus palmaris superficialis (ujung potongan)
flexoris pollicis brevis 17 Nervi digitales palmares communes (nervus ulnaris)
6 Capita obliquum et transversum musculi 18 Arteriae metacarpales palmares (pada arcus palmaris profundus)
adductoris pollicis 19 Arteria digitalis palmaris propria digiti V
7 Nervus medianus 20 Vaginae fibrosae tendium musculorum flexorum
8 Tendines musculorum flexorum digitorum 21 Musculi interossei palmares
(superficialis et profundus) 22 Musculus opponens pollicis (dipotong)
9 Tendo musculi flexoris pollicis longi 23 Arcus palmaris profundus
10 Musculus pronator quadratus 24 Musculus interosseus dorsalis !
11 Tendo musculi flexoris carpi ulnaris 25 Musculus lumbricalis !
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:50 Uhr Seite 430

430 Potongan Melalui Ekstremitas Atas

3
Ekstremitas atas
lokasi potongan 1-5
4 (MRI scan hlm.430: atas
izin Prof. Heuck,
Munich, Jerman; MRI
scan hlm. 431: atas izin
5
Prof Bautz dan R. Janka
Potongan horizontal melalui sendi bahu kanana (potong 1; M.D., University of
MRI scan; dilihat dari inferior). Erlangen, Jerman).

1 Musculus pectoralis major


2 Tuberculum majus et tendo musculi
3 Bicipitis brachii
4 Caput humeri et cavitas articularis
articulationis humeri
5 Musculus deltoideus
6 Scapula
7 Musculus infraspinatus
8 Musculus serratus anterior
9 Sternum
10 Musculi infrahyoidei
11 Trachea
12 Corpus vertebrae thoracicae
13 Canalis vertebralis et medulla spinalis
14 Musculi dorsi (profundi)
15 Musculi trapezius
16 Musculus brachialis
17 Nervus radialis et vasa profunda brachii
potongan horizontal melalui sendi bahu kanan
(potongan 1; dilihat dari inferior). *=lobus superior paru.

Potongan aksial melalui pertengahan lengan atas Potongan aksial melalui pertengahan lengan
kanan (potongan 2; MRI scan,dilihat dari inferior). atas kanan (potongan 2; dilihat dari inferior).
104750_S_397_431_Kap_7:_ 05.01.2010 11:50 Uhr Seite 431

Potongan Melalui Ekstremitas Atas 431

18 Musculus triceps brachii


19 Vena cephalica
20 Musculus biceps brachii
21 Nervus musculocutaneus
22 Nervus ulnaris
23 Nervus medianus
24 Arteria et vena brachialis
25 Corpus humeri
26 Musculus brachioradialis
27 Nervus radialis
28 Olecranon et cavitas
articularis articulationis cubiti
29 Vena basilica
30 Humerus
31 Musculus pronator teres
32 Musculi extensores antebrachii
33 Ramus profundus nervi
radialis
34 Saraf dan pembuluh darah
interossea anterior
35 Membrana interossea
Potongan aksial melalui sendi siku kanan Potongan aksial melalui sendi siku kanan
36 Ulna
(potongan 3; MRI scan; dilihat dari inferior) (potongan 3; dilihat dari inferior 37 Radius
38 Arteria radialis et ramus
superficialis nervi radialis
39 Musculus flexor digitorum
40 Musculi flexores digitorum
superficiales et profundi
41 Nervus ulnaris,arteria ulnaris
et vena ulnaris
42 Musculus flexor carpi ulnaris
43 Arteria radialis
44 Ossa metacarpi lll et IV
45 Canalis carpi dengan
tendines musculorum
flexorum digitorum
46 Otot-otot hypothenar
47 Nervus medianus
48 Musculi interossei
49 Os metacarpi l
50 Otot-otot thenar
51 Cavitas articilaris
articulationis humeroradialis

Potongan aksial melalui pertengahan Potongan aksial melalui pertengahan


lengan bawah kanan (potongan 4; MRI lengan bawah kanan (potongan 4;dilihat
scan; dilihat dari inferior). dari inferior).

Potongan aksial melalui tangan kanan Potongan aksial melalui tangan kanan setinggi
(potongan 5; MRI scan; dilihat dari inferior). metacarpus (potongan 5; dilihat dari inferior).
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 432

432

8 Ekstremitas Bawah
Ekstremitas bawah mempunyai fungsi khusus, yakni penopang
tubuh bagian atas, pergerakan, dan penjaga keseimbangan.
Berbeda dari ekstremitas atas, pergerakan ekstremitas bawah
1 10 lebih terbatas; sendi-sendinya lebih kencang dan difiksasi oleh
ligamenta yang kuat. Sendi panggul adalah sendi sinovial dari
2 tipe bola dan soket, antara caput femoris dan acetabulum.
Articulatio genus adalah sendi sinovial dari tipe engsel yang
hanya dapat berputar terbatas. Articulatio talocruralis adalah
11
sendi engsel antara talus, fibula, dan tibia yang hanya dapat
bergerak fleksi dan ekstensi.
12 Sumbu panjang kaki (pes) berada pada sudut tegak lurus
dengan sumbu tungkai bagian bawah (betis) sehingga mem-
bentuk busur yang efektif untuk posisi tegak manusia.

3 1
A 10
2
11
12

3
B
4
13
14

4
5 13
14
5
6

C
6

A = Gelang panggul
15 (cingulum membri
16 inferioris)
17
7 18 B = Paha (femur)
15
19
D
C = Betis, tungkai
8 20
bawah (crus)
16 9
7 D = Kaki (pes)

17 Susunan gelang panggul dan ekstremitas bawah

8 18
1 Os coxae dextrum 11 Symphysis pubica
2 Os sacrum 12 Articulatio coxae
19
9 3 Femur 13 Articulatio genus
20 4 Patella 14 Articulatio tibiofibularis
5 Fibula 15 Syndesmosis tibiofibularis
6 Tibia 16 Articulatio talocruralis
7 Ossa tari (ossa tarsalia) (sendi pergelangan kaki)
Rangka gelang panggul dan ekstremitas bawah 8 Ossa metatarsi (ossa 17 Articulatio talocalcaneo-navicularis
(dilihat dari anterior). Articulatio talocruralis dilepas. metatarsalia) 18 Articulationes tarso-metatarsales
9 Phalanges 19 Articulationes metatarso-phalangeales
10 Articulatio sacroiliaca 20 Articulationes interphalangeales pedis
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 433

Os Coxae, Tulang-Tulang Panggul 433

Os coxae dextrum (dilihat dari lateral). Os coxae dextrum (dilihat dari medial).

A = Os ilii atau ilium


B = Os ischii atau ischium
C = Os pubis

1 Spina iliaca posterior superior


2 Linea glutea posterior
3 Spina iliaca posterior inferior
4 Incisura ischiadica major
5 Spina ischiadica
6 Incisura ischiadica minor
7 Corpus ossis ischii
8 Tuber ischiadicum
9 Foramen obturatum
10 Crista iliaca
11 Linea glutea anterior
12 Labium internum cristae iliacae
13 Labium externum cristae iliacae
14 Spina iliaca anterior superior
15 Linea glutea inferior
16 Spina iliaca anterior inferior
17 Facies lunata acetabuli
18 Fossa acetabuli
19 Incisura acetabuli
20 Pecten ossis pubis
21 Tuberculum pubicum
22 Corpus ossis pubis
23 Fossa iliaca
24 Linea arcuata
25 Eminentia iliopubica
26 Facies symphysialis ossis pubis
27 Facies auricularis ossis sacri
28 Facies pelvica ossis sacri
29 Processus articularis superior ossis sacri
30 Foramina sacralia posteriora
31 Tuberositas sacralis
32 Crista sacralis lateralis
33 Crista sacralis mediana
34 Sulcus obturatorius
Os sacrum et os coccygis (dilihat dari lateral). 35 Os coccygis
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 434

434 Os Coxae, Tulang-Tulang Panggul

Os Sacrum (dilihat dari posterior). Os Sacrum (dilihat dari anterior).

1 Processus articularis superior ossis sacri


2 Foramina sacralia posteriora
3 Hiatus sacralis
4 Crista sacralis medialis
5 Crista sacralis lateralis
6 Tuberositas sacralis
7 Crista sacralis mediana
8 Os coccygis
9 Basis ossis sacri
10 Promontorium
11 Foramina sacralia anteriora [pelvica]
12 Pars lateralis ossis sacri
13 Linea transversa ossis sacri
14 Canalis sacralis
15 Linea terminalis
Os Sacrum (dilihat dari superior). 16 Conjugata vera
17 Conjugata diagonalis
18 Diameter transversa
19 Diameter obliqua
20 Apertura pelvis inferior

18

19

17 16
20 15
Gelang panggul melekat erat pada columna vertebralis
pada articulatio sacroiliaca. Karena itu, tubuh menjadi
lebih mudah bertahan tegak walaupun hanya satu
Diameter pelvis (dilihat dari oblik superior). ekstremitas bawah yang dipakai untuk menopang
(Gambar skematik). (misalnya waktu berjalan). Mobilitas ekstremitas bawah
lebih terbatas dibandingkan mobilitas ekstremitas atas.
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 435

Skeleton Pelvis, Rangka Panggul 435

Pelvis perempuan (dilihat dari superior). Perhatikan perbedaan antara pelvis laki-laki dan perempuan,
terutama bentuk dan ukuran os sacrum, apertura superior dan inferior, serta alae ossis ilii.

Pelvis laki-laki (dilihat dari superior). Bandingkan dengan pelvis perempuan (gambar di atas).

1 Processus articulatris superior ossis sacri 12 Spina iliaca anterior inferior


2 Spina iliaca posterior superior 13 Eminentia iliopubica
3 Basis ossis sacri 14 Pecten ossis pubis
4 Promontorium 15 Tuberculum pubicum
5 Os coccygis 16 Symphysis pubica
6 Spina ischiadica 17 Canalis sacralis


7 Labium externum 18 Ala ossis sacri
8 Linea intermedia cristae iliacae 19 Letak articulatio sacroiliaca
9 Labium internum 20 Fossa iliaca
10 Linea arcuata 21 Linea terminalis
11 Spina iliaca anterior superior 22 Crista iliaca
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 436

436 Skeleton Pelvis, Rangka Panggul

Pelvis perempuan (dilihat dari anterior). Perhatikan perbedaan antara bentuk dan ukuran pelvis laki-laki
dan perempuan. Arcus pubicus perempuan lebih besar daripada laki-laki. Foramen obturatum pada pelvis
perempuan berbentuk segitiga, sedangkan pada pelvis laki-laki berbentuk oval.

Pelvis laki-laki (dilihat dari anterior). Bandingkan dengan pelvis perempuan


(gambar di atas).

1 Spina iliaca anterior superior 9 Arcus pubicus


2 Fossa iliaca 10 Spina iliaca anterior inferior
3 Letak articulatio sacroiliaca 11 Os sacrum
4 Eminentia iliopubica 12 Linea terminalis (pada pinggir apertura
5 Acetabulum (facies lunata) superior)
6 Incisura acetabuli 13 Symphysis pubica
7 Foramen obturatum 14 Spina ischiadica
8 Tuber ischiadicum 15 Os coccygis
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 437

Skeleton Pelvis, Rangka Panggul 437

2
11

3
12
4 13

6 14

7
15

16
8
17
9

18

10

Pelvis perempuan (dilihat dari posterior). Perhatikan perbedaan antara pelvis laki-laki
dan perempuan, khususnya apertura inferior, bentuk os sacrum, kedua incisurae ischiadicae,
dan arcus pubicus.

Pelvis laki-laki (dilihat dari posterior). Bandingkan dengan pelvis perempuan (gambar di atas).

1 Crista iliaca 10 Os coccygis


2 Canalis sacralis 11 Processus articularis superior ossis sacri
3 Linea glutea posterior 12 Facies glutea ossis ilii
4 Spina iliaca posterior superior 13 Crista sacralis mediana
5 Letak articulatio sacroiliaca 14 Incisura ischiadica major
6 Foramina sacralia posteriora 15 Letak acetabulum
7 Hiatus sacralis 16 Spina ischiadica
8 Foramen obturatum 17 Incisura ischiadica minor
9 Ramus ossis ischii 18 Tuber ischiadicum
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 438

438 Ossa Articulationis Coxae, Tulang-Tulang Sendi Panggul

1 Crista iliaca
2 Pars lateralis ossis sacri (ala)
3 Letak articulatio sacroiliaca
4 Spina iliaca anterior superior
5 Linea terminalis
6 Eminentia iliopubica
7 Margo acetabuli
8 Caput femoris
9 Trochanter major
10 Collum femoris
11 Linea intertrochanterica
12 Corpus femoris
13 Vertebra lumbalis V
14 Discus intervertebralis buatan di antara
vertebra lumbalis V dan os sacrum
15 Promontorium
16 Foramina sacralia pelvica
17 Tuberculum pubicum
18 Foramen obturatum
19 Ramus ossis ischii
20 Trochanter minor
21 Foramina sacralia posteriora
22 Incisura ischiadica major
23 Spina ischiadica
24 Symphysis pubica
25 Os pubis
26 Tuber ischiadicum
27 Crista intertrochanterica
28 Facies symphysialis

Diameter-diameter pelvis
Tulang-tulang sendi panggul kanan (dilihat dari anterior). A = Conjugata vera (11---11,5 cm)
B = Conjugata diagonalis (12,5---13 cm)
C = Diameter terpanjang pelvis
D = Apertura pelvis inferior
E = Inclinatio pelvis (60 derajat)

Inclinatio dan diameter pada pelvis perempuan,


Tulang-tulang sendi panggul kanan (dilihat dari posterior). bagian kanan (dilihat dari medial).
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 439

Femur 439

Femur kanan (dilihat dari anterior). Femur kanan (dilihat dari medial). Femur kanan (dilihat dari posterior)

1 Trochanter major 8 Fovea capitis femoris 15 Condylus lateralis


2 Linea intertrochanterica 9 Collum femoris 16 Condylus medialis
3 Foramen nutricum 10 Trochanter minor 17 Crista intertrochanterica
4 Corpus femoris (diaphysis) 11 Epicondylus medialis 18 Trochanter tertius
5 Epicondylus lateralis 12 Linea pectinea 19 Labium mediale lineae asperae
6 Facies patellaris 13 Linea aspera 20 Labium laterale lineae asperae
7 Caput femoris 14 Facies poplitea 21 Fossa intercondylaris
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 440

440 Skeleton Cruris, Rangka Betis

1 Condylus lateralis tibibae


2 Letak articulatio tibiofibularis
3 Caput fibulae
4 Margo interosseus tibiae
5 Corpus fibulae
6 Margo interosseus fibulae
7 Facies lateralis fibulae
8 Letak syndesmosis tibiofibularis
9 Malleolus lateralis fibulae
10 Condylus medialis tibiae
11 Tuberositas tibiae
12 Corpus tibiae (diaphysis)
13 Margo anterior tibiae
14 Malleolus medialis tibiae
15 Facies articularis inferior tibiae
16 Eminentia intercondylaris
17 Linea musculi solei
18 Margo medialis tibiae
19 Facies posterior tibiae
20 Sulcus malleolaris tibiae
21 Facies articularis malleoli fibulae
22 Apex capitis fibulae
23 Facies posterior fibulae
24 Margo posterior fibulae
25 Tuberculum intercondylare
mediale
26 Area intercondylaris posterior
27 Area intercondylaris anterior
28 Tuberculum intercondylare
laterale

Ossa cruris, tibia kanan, dan fibula Ossa cruris, tibia kanan, dan fibula
(dilihat dari anterior). (dilihat dari posterior).

Ujung atas tibia kanan dengan fibula


(dilihat dari atas), margo anterior tibiae
di atas. Facies articularis superior tibiae.
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 441

Ossa Articulationis Genus,Tulang Sendi Lutut 441

Tulang-tulang articulatio genus Tulang-tulang articulatio genus Tulang-tulang articulatio genus


kanan (dilihat dari anterior). kanan (dilihat dari posterior). kanan (dilihat dari lateral).

Patella kanan (dilihat dari anterior). Patella kanan (dilihat dari posterior).

1 Femur 10 Corpus tibiae


2 Facies patellaris femoris 11 Facies poplitea femoris
3 Epicondylus lateralis femoris 12 Fossa intercondylaris femoris
4 Eminentia intercondylaris tibiae 13 Condylus lateralis femoris
5 Condylus lateralis tibiae 14 Patella
6 Letak articulatio tibiofibularis 15 Basis patellae
7 Caput fibulae 16 Facies anterior patellae
8 Tuberositas tibiae 17 Apex patellae
9 Fibula 18 Facies articularis patellae
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 442

442 Skeleton Pedis, Rangka Kaki

Tulang-tulang kaki kanan (dilihat dari dorsal). Tulang-tulang kaki kanan (dilihat dari plantar).

1 Tuberositas phalangis distalis hallucis


2 Phalanx distalis hallucis
3 Phalanx proximalis hallucis
4 Caput ossis metatarsi I
5 Os metatarsi I
6 Basis ossis metatarsi I
7 Os cuneiforme mediale
8 Os cuneiforme intermedium
Tulang-tulang kaki kanan bersama 9 Letak articulatio cuneonavicularis
dengan tibia dan fibula (dilihat dari posterior). 10 Os naviculare
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 443

Skeleton Pedis, Rangka Kaki 443

Tulang-tulang kaki kanan, tibia, dan fibula (dilihat dari lateral).

Tulang-tulang kaki kanan, tibia, dan fibula (dilihat dari medial).

11 Letak articulatio talocalcaneonavicularis 21 Ossa metatarsi 31 Sulcus tendinis musculi peronei longi
12 Caput tali 22 Letak articulationes tarsometatarsales 32 Tuber calcanei
13 Collum tali 23 Os cuneiforme laterale 33 Sustentaculum tali calcanei
14 Trochlea tali 24 Tuberostas ossis metatarsi V 34 Tibia
15 Processus posterior tali 25 Os cuboideum 35 Malleolus medialis
16 Phalanges distales 26 Letak articulatio calcaneocuboidea 36 Fibula
17 Phalanges mediae 27 Calcaneus 37 Syndesmosis tibiofibularis
18 Letak articulationes interphalangeales pedis 28 Sinus tarsi 38 Letak articulatio talocruralis
19 Phalanges proximales 29 Facies malleolaris lateralis tali 39 Malleolus lateralis
20 Letak articulationes metatarsophalangeales 30 Trochlea peronealis 40 Letak articulatio subtalaris
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 444

444 Ligamenta Pelvis et Articulatio Coxae

Ligamenta pelvis et ariculatio coxae (dilihat dari anterior).

1 Ligamentum iliolumbale 13 Os sacrum 26 Capsula articularis articulationis coxae


2 Crista iliaca 14 Arcus ilioperctineus 27 Ligamentum sacroiliaca dorsalia
3 Vertebra lumbalis V 15 Ligamentum iliofemorale (pita horizontal) 28 Os coccygis dengan ligamentum sacro-
4 Promontorium 16 Canalis obtutratorius coccygeum dorsale superficiale
5 Spina iliaca anterior superior 17 Membrana obturatoria 29 Caput femoris
6 Ligamentum inguinale 18 Foramen ischiadicum majus 30 Cartilago capitis femoris
7 Ligamentum sacrospinale 19 Ligamentum sacrospinale 31 Cavitas articularis articulationis coxae
8 Trochanter major 20 Ligamentum sacrotuberale 32 Labrum acetabuli
9 Ligamentum iliofemorale (pita vertikal) 21 Foramen ischiadicum minus 33 Tulang spongiosum
10 Trochanter minor 22 Tuber ischiadicum 34 Ligamentum capitis femoris
11 Vertebra lumbalis IV 23 Ligamentum ischiofemorale 35 Ligamentum pubofemorale
12 Ligamentum iliolumbale et ligamentum 24 Crista intertrochanterica 36 Zona orbicularis
sacroiliacum ventrale 25 Femur

Ligamenta pelvis et articulatio coxae (dilihat dari posterior kanan). Potongan koronal articulatio coxae dexter
(dilihat dari anterior).
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 445

Ligamenta Pelvis et Articulatio Coxae 445

1 Femur
2 Trochanter minor
3 Collum femoris
4 Caput femoris
5 Fovea capitis femoris dan
sisa ligamentum capitis femoris
6 Facies lunata acetabuli
7 Labrum acetabuli
8 Fossa acetabuli
9 Ligamentum transversum
acetabuli
10 Ligamentum inguinale
11 Arcus iliopectineus
12 Symphysis pubica
13 Os pubis
14 Canalis obturatorius
15 Ligamentum capitis femoris
16 Membrana obturatoria
17 Os ischii
18 Ligamentum longitudinale
anterius (setinggi vertebra
lumbalis V)
Articulatio coxae dextra, dibuka (dilihat dari lateral anterior). Ligamentum capitis femoris 19 Promontorium
telah potong femur di tarik ke posterior. 20 Ligamentum iliolumbale
21 Crista iliaca
22 Spina ilaca anterior superior
23 Ligamentum iliofemorale (pita
horisontal)
24 Ligamentum iliofemorale (pita
vertikal)
25 Trochanter major
26 Ligamentum pubofemorale
27 Spina iliaca anterior inferior
28 Ligamenta sacroiliaca anteriora
29 Ligamentum sacrospinale
30 Ligamentum sacrotuberale
31 Linea intertrochanterica
32 Ligamentum ischiofemorale
33 Zona orbicularis

Ligamenta pelvis et articulatio


coxae (dilihat dari antero-lateral).

20
21 20
28
29
30
10
23
23
32
24
33
26
31
29
12 30

Ligamenta articulationis coxae (dilihat dari Ligamenta articulationis coxae (dilihat dari posterior,
anterior, gambar skematik). gambar skematik).
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 446

446 Articulatio Genus

1 9
10
2
1
11
13
12
13
14
4 14
3
11
5
4
16
15 17
6
5
15
16
6 7
7 17
18
8
19
18
8 19

Potongan sagital melalui articulatio genus Potongan sagital melalui articulatio genus
(dilihat dari lateral). Permukaan anterior di kiri. (MRI scan; dari Heuck et al., MRT-Atlas, 2009).

3
2

4
1 4
24
5
5
20
6 17
7 6 16
25
26
21 25
27
15
22 8
8

23

Articulatio genus dextra dan articulatio tibiofibularis Articulatio genus sinistra bersama dengan ligamentum
bersama dengan ligamenta (dilihat dari lateral). Perhatikan cruciatum (dilihat dari lateral).
posisi meniscus lateralis.

1 Femur 10 Musculus adductor magnus 19 Musculus soleus


2 Musculus quadriceps femoris 11 Vena poplitea 20 Epicondylus lateralis femoris
3 Bursa suprapatellaris et cavitas articularis 12 Musculus semitendinosus 21 Ligamentum collaterale fibulare
4 Patella 13 Musculus semimembranosus 22 Caput fibulae
5 Cartilago articularis femoris 14 Arteria poplitea 23 Fibula
6 Corpus adiposum infrapatellare 15 Musculus gastrocnemius 24 Cavitas articularis asticulationis genus
7 Ligamentum patellae 16 Ligamentum cruciatum anterius 25 Meniscus lateralis articulationis genus
8 Tibia 17 Ligamentum cruciatum posterius 26 Condylus lateralis tibiae
9 Nervus tibialis 18 Musculus popliteus 27 Articulatio tibiofibularis
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 447

Ligamenta Articulationis Genus 447

Articulatio genus kanan (dibuka) dengan ligamenta Articulatio genus kanan dengan ligamenta (dilihat dari
(dilihat dari anterior). Patella dan capsula articularis dibuang posterior). Sendi dalam keadaan ekstensi dan capsula articularis
dan femur sedikit difleksikan. dibuang.
1 Femur
2 Capsula articularis genus et
bursa suprapatellaris
3 Facies patellaris femoris
4 Condylus lateralis femoris
5 Meniscus lateralis articulationis genus
6 Ligamentum collaterale fibulare
7 Condylus lateralis tibiae (facies
articularis superior)
8 Fibula
9 Condylus medialis femoris
10 Ligamentum collaterale tibiale
11 Ligamentum cruciatum anterius
12 Meniscus medialis articulationis genus
13 Ligamentum transversum genus
14 Ligamentum patellae
15 Pes anserinus (tendo bersama musculus
sartorius, musculus gracilis, musculus
semitendinosus)
16 Tibia
17 Ligamentum cruciatum posterius
18 Condylus medialis tibiae
(facies articularis superior)
19 Ligamentum meniscofemorale posterius
20 Caput fibulae
21 Tendo musculi semimembranosi
Facies articularis tibiae kanan, menisci, serta ligamenta cruciata 22 Tempat perlekatan posterior capsula
(dilihat dari superior). Margo anterior tibiae di atas. articularis articulationis genus
23 Epicondylus lateralis femoris
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:57 Uhr Seite 448

448 Ligamenta Articulationis Genus

24
25

19

14 20
15

10 13
21
17

18
22

26
23

Potongan koronal melalui articulatio genus


(MRI scan; dari Heuck et al., MRT-Atlas, 2009).

Articulatio genus kanan, dibuka (dilihat dari anterior).


Ligamentum patellae dan patella dilipat.

1 Tractus iliotibialis
2 Musculus articularis genus
3 Facies patellaris femoris
4 Condylus lateralis femoris
5 Capsula articularis
6 Corpus adiposum infrapatellare
7 Patella (facies articularis)
8 Bursa suprapatellaris
19 19 9 Musculus quadriceps femoris (dipotong)
10 Ligamentum cruciatum anterius
11 Condylus medialis femoris
12 Ligamentum collaterale tibiale
4
13 Ligamentum cruciatum posterius
11 11 14 Epicondylus medialis femoris
4 10 15 Fossa intercondylaris femoris
13 13
10 17 16 Ligamentum collaterale fibulare
17 21
21 17 Meniscus medialis
18 Tuberculum intercondylare mediale
16 12
19 Femur
12
20 Epicondylus lateralis femoris
21 Meniscus lateralis articulationis genus
27 22 Linea epiphysialis tibiae
23 27
23 Tibia
23 24 Musculus vastus medialis
25 Musculus vastus lateralis
Ligamenta articulationis genus Ligamenta articulationis genus 26 Vena saphena magna
kanan (dilihat dari anterior). kanan (dilihat dari posterior). 27 Fibula
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 449

Articulationes Tarsi 449

Potongan sagital kaki setinggi phalanx I

21
21

22
1

16

29

34
4
30
10 23
31
12 24 32
25 5
8 14
26 33
39
16 27
5 8
28
10 34
7
Articulatio talocalcaneonavicularis.
Talus diputar untuk menunjukkan faciei
Potongan sagital kaki dan betis (crus) (MRI scan; articulares sendi ini.
dari Heuck et al., MRT-Atlas, 2009).

1 Tibia 15 Articulationes tarsometatarsales 26 Facies articularis navicularis tali


2 Otot-otot fleksor profundus 16 Ossa metatarsalia 27 Facies articularis calcanea anterior et
3 Otot-otot fleksor superfisial 17 Articulationes metatarsophalangeales et media tali
4 Articulatio talocruralis interphalangeales pedis 28 Facies articularis calcanea posterior tali
5 Ligamentum talocalcaneum interosseum 18 Musculus quadratus plantae et tendines 29 Ligamenta tarsometatarsalia dorsalia
6 Articulatio subtalaris flexores 30 Ligamentum talonaviculare
7 Tendo calcaneus (tendo achilles) et bursa 19 Musculus flexor digitorum brevis 31 Ligamentum bifurcatum
calcanea 20 Aponeurosis plantaris 32 Facies articularis talaris anterior calcanei
8 Calcaneus 21 Capsula articularis articulationis 33 Facies articularis talaris posterior calcanei
9 Pembuluh darah dan saraf kaki interphalangealis 34 Sumbu inversi dan eversi
10 Talus 22 Capsula articulatis articulationis 35 Tendo musculi tibialis posterioris
11 Articulatio talocalcaneonavicularis metatarsophalangealis 36 Tendo musculi flexoris hallucis longi
12 Os naviculare 23 Facies articularis ossis navicularis 37 Musculus flexor hallucis brevis
13 Articulatio cuneonavicularis 24 Ligamentum calcaneonaviculare plantare 38 Os sesamoideum
14 Os cuneiforme intermedium 25 Facies articularis talaris media calcanei 39 Os cuboideum
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 450

450 Ligamenta Pedis

8 7

9 14
2

10 16

11
3
12
4
5
6
17
15
6

13 5

13

Ligamenta articulationis talocruralis, Ligamenta profunda pedis, Pes dexter (kaki


pes dexter (kaki kanan) (dilihat dari posterior). kanan) (dilihat dari plantar). Jari-jari dibuang.

1 Tibia 9 Ligamentum tibiofibulare posterius


2 Trochlea tali 10 Malleolus lateralis
3 Ligamentum deltoideum atau ligamentum collaterale mediale 11 Ligamentum talofibulare posterior
(pars tibiotalaris posterior) 12 Ligamentum calcaneofibulare
4 Talus 13 Tuber calcanei
5 Sustentaculum tali 14 Ligamenta tarsometatarsalia plantaria
6 Os naviculare 15 Ligamentum plantare longum
7 Os metatarsale I atau os metatarsi I 16 Ligamenta cuneonavicularia plantaria
8 Fibula 17 Ligamentum calcaneonaviculare plantare
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 451

Ligamenta Pedis 451

Ligamenta pedis dextri (dilihat dari lateral).

Ligamenta pedis dextris (dilihat dari medial).

1 Fibula 20 Ligamenta cuneonavicularia dorsalia


2 Tibia 21 Capita ossium metatarsi
3 Trochlea tali et ariculatio talocruralis (sendi pergelangan kaki) 22 Ligamentum collaterale mediale
4 Ligamentum tibiofibulare anterius (ligamentum deltoideum), pars tibionavicularis
5 Ligamentum talofibulare anterius 23 Ligamentum collaterale mediale
6 Malleolus lateralis (ligamentum deltoideum), pars tibiocalcanea
7 Ligamentum calcaneofibulare 24 Ligamenta cuneonavicularia dorsalia
8 Ligamentum talocalcaneum laterale 25 Os naviculare
9 Articulatio subtalaris 26 Ligamentum cuneonaviculare plantare
10 Tuber calcanei 27 Os metatarsi I
11 Ligamentum talocalcaneum interosseum 28 Caput ossis metatarsi I
12 Ligamentum bifurcatum 29 Ligamenta tarsometatarsalia plantaria
13 Ligamentum plantare longum 30 Ligamentum calcaneonaviculare plantare
14 Articulatio calcaneocuboidea 31 Sustentaculum tali
15 Tuberositas ossis metatarsi V 32 Calcaneus
16 Ligamenta tarsometatarsalia dorsalia 33 Malleolus medialis
17 Ossa metatarsi 34 Ligamentum collaterale mediale
18 Caput tali et articulatio talocalcaneonavicularis (ligamentum deltoideum), pars posterior
19 Os naviculare 35 Talus
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 452

452 Musculi Femori: Musculi Adductores (Otot Adduktor)

17

27

6
25

9
18

26

10

11 19

Musculi extensores et adductores Musculus quadriceps femoris dan Jalur perjalanan otot ekstensor
femoris, paha kanan (dilihat dari musculi adductores superficialis, paha dan otot-otot yang berinsersi
anterior). paha kanan (dilihat dari anterior). dengan tendo bersama pada tibia
Musculus sartorius dipotong. (gambar skematik).

1 Spina iliaca anterior superior 12 Aponeurosis musculi obliqui 20 Musculus adductor brevis
2 Ligamentum inguinale

abdominis externi 21 Arteria femoralis masuk canalis
3 Musculus iliopsoas 13 Funiculus spermaticus 22 Vena femoralis adductorius
4 Arteria femoralis 14 Vena femoralis 23 Nervus saphenus
5 Musculus tensor fasciae latae 15 Musculus pectineus 24 Fascia canalis adductorii
6 Musculus sartorius 16 Musculus adductor longus 25 Musculus vacus intermedius
7 Musculus rectus femoris 17 Musculus gracilis 26 Musculus articularis genus
8 Tractus iliotibialis 18 Musculus vastus medialis 27 Musculus semitendinosus
9 Musculus vastus lateralis 19 Pes anserinus (tendo bersama
10 Patella musculi sartorius, gracilis,
11 Ligamentum patellae dan semitendinosus)
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 453

Musculi Femoris: Musculi Adductores (Otot Adduktor) 453

1
2
3
5
4

Perjalanan otot-otot Musculus adductor magnus dan lapisan-


adduktor (gambar skematik). dalam otot-otot adduktor, paha kanan
(dilihat dari arterior). Musculus pectineus
1 Musculus pectineus (biru) dan musculi adductores longus et brevis
2 Musculus adductor minimus dipotong dan dilipat.
(merah)
3 Musculus adductor brevis (biru) 1 Spina iliaca anterior superior
4 Musculus adductor longus (biru) 2 Ligamentum inguinale
5 Musculus adductor magnus 3 Musculus iliopsoas
(merah) 4 Musculus sartorius
6 Musculus gracilis (biru) 5 Musculus obturator externus
7 Musculus iliopsoas (merah/biru) 6 Musculus tensor fasciae latae
7 Musculus rectus femoris
8 Tractus iliotibialis
9 Musculus adductor longus (dipotong)
10 Musculus vastus lateralis Musculus iliopsoas dan lapisan terdalam
11 Musculus vastus medialis
otot-otot adduktor, paha kanan (dilihat dari
12 Musculus pectineus (dipotong)
13 Musculus adductor minimus
anterior). Musculus pectineus, musculi adductores
14 Musculus adductor brevis (dipotong) longus et brevis, dan musculus rectus femoris
15 Musculus adductor magnus dipotong.
16 Musculus gracilis
17 Hiatus adductorius
18 Membrana vasto-adductoria 23 Aorta di dalam hiatus aorticus
19 Diaphragma 24 Costa XII
20 Musculus quadratus lumborum 25 Musculus psoas minor
21 Musculus iliacus 26 Musculus psoas major
22 Musculus vastus intermedius 27 Arcus iliopectineus
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 454

454 Musculi Femoris: Musculi Gluteales

7
1 7

8
2 8
18
12

10

13 10
9
14
3 10
15
16
19

6
4
10
17
11
5
6

Musculi gluteales, lapisan superfisial (dilihat dari posterior). Musculi gluteales, lapisan dalam (dilihat dari posterior).

12

13
14
15
19

21

40

Perjalanan musculi gluteales


(dilihat dari posterior; gambar skematik).
22

17

23
Perjalanan musculi gluteales (lapisan
terdalam) dan musculi ischiocrurales (dilihat
dari posterior). Musculus sartorius ditandai
dengan garis putus-putus (gambar skematik).
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 455

Musculi Femoris: Musculi Flexores (Otot Fleksor) 455

1 Fascia thoracolumbalis
2 Processus spinosus vertebrae lumbalis
3 Os coccygis
4 Anus
5 Musculus adductor magnus
6 Musculus semitendinosus
7 Crista iliaca
8 Musculus gluteus medius
9 Trochanter major
10 Musculus gluteus maximus
11 Tractus iliotibialis
12 Musculus piriformis
13 Musculus gemellus superior
14 Musculus obturator internus
15 Musculus gemellus inferior
16 Tuber ischiadicum
17 Musculus biceps femoris
18 Musculus tensor fasciae latae
19 Musculus quadratus femoris
20 Musculus gluteus minimus
21 Musculus sartorius
22 Musculus semimembranosus
23 Tendo musculi gracilis
24 Nervus tibialis
25 Caput mediale musculi gastrocnemii
26 Nervus peroneus communis
27 Tendo musculi bicipitis femoris
28 Caput laterale musculi gastrocnemii
29 Musculus rectus femoris
30 Musculus vastus medialis
31 Musculus vastus intermedius
32 Musculus vastus lateralis
33 Nervus ischiadicus
34 Musculus gluteus maximus (insertio)
35 Vena saphena magna
36 Arteria femoralis
37 Vena femoralis
38 Musculus adductor longus
39 Femur
40 Musculus gracilis
41 Septum antara musculus semitendinosus
dan musculus semimembranosus

Otot-otot fleksor paha kanan, lapisan superfisial Potongan melintang paha kanan (dilihat dari bawah).
(dilihat dari dorsal). Sisi anterior di atas.
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 456

456 Musculi Femoris: Musculi Flexores (Otot Flesor)

Otot-otot dorsal paha kanan (dilihat dari posterior). Otot-otot dorsal paha kanan (dilihat dari posterior).
Musculus gluteus maximus dipotong dan dilipat. Musculus gluteus maximus dan caput longum musculi
bicipitis femoris dipotong dan digeser.

1 Musculus gluteus maximus (dipotong) 9 Musculus semitendinosus et tendo intermedius 17 Caput breve musculi bicipitis femoris
2 Letak os coccygis 10 Musculus semimembranosus 18 Facies poplitea femoris
3 Musculus piriformis 11 Caput mediale musculi gastrocnemii 19 Musculus plantaris
4 Musculus gemellus superior 12 Musculus gluteus medius 20 Tendo musculi bicipitis femoris
5 Musculus obturator internus 13 Musculus adductor minimus 21 Caput laterale musculi gastrocnemii
6 Musculus gemellus inferior 14 Musculus adductor magnus 22 Pars membranos musculi
7 Tuber ischiadicum 15 Caput longum musculi bicipitis femoris semimembranosi
8 Musculus quadratus femoris 16 Tractus iliotibialis
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 457

Musculi Cruris: Musculi Flexores (Otot Fleksor) 457

22

12
5 14

15
12

23

24

Otot-otot fleksor tungkai


bawah (sisi kanan).

Otot-otot fleksor tungkai bawah Otot-otot fleksor tungkai bawah kanan


kanan (dilihat dari posterior). (dilihat dari poterior). Kedua capita musculi
gastrocnemii dipotong dan dilipat.

1 Musculus semitendinosus 9 Tuber calcanei 19 Nervus tibialis et arteria tibialis


2 Musculus semimembranosus 10 Nervus tibialis posterior
3 Musculus saartorius 11 Musculus biceps femoris 20 Musculus popliteus
4 Tendo musculi gracilis 12 Musculus plantaris 21 Arcus tendineus musculi solei
5 Caput mediale musculi gastrocnemii 13 Nervus fibularis communis 22 Femur
6 Tendo bersama musculus gracilis, musculus 14 Caput laterale musculi gastrocnemii 23 Fibula
sartorius, dan musculus semitendinosus 15 Musculus soleus 24 Tibia
(pes anserinus) 16 Musculus fibularis (longus et brevis)
7 Tendo calcaneus (tendo achilles) 17 Malleolus lateralis
8 Malleolus medialis 18 Fossa poplitea
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 458

458 Musculi Cruris et Pedis

1 11
26

2
12 21

3
13 22

14
4
15 27
11
16 23
28
29
30
31
24
5
32
25

17

17

Regio poplitea dengan musculus plantaris


dan musculus soleus, sisi kanan (dilihat dari
6 dorsal). Perhatikan insertio tendinis musculi
18 semimembranosi.
7

8
19

9 20

10

Otot-otot tungkai bawah dan kaki kanan


(dilihat dari medial).

1 Musculus vastus medialis 11 Musculus semimembranosus 23 Condylus medialis femoris


2 Patella 12 Musculus sartorius 24 Arteria et vena poplitea, nervus tibialis
3 Ligamentum patellae 13 Tendo musculi gracilis 25 Tibia
4 Tuberositas tibiae 14 Tendo musculi semitendinosi 26 Femur
5 Tibia 15 Tendo bersama musculus gracilis musculus 27 Epicondylus lateralis femoris
6 Tendo otot-otot fleksor profundus (dari semitendinosus, dan musculus sartorius 28 Ligamentum popliteum obliquum
anterior ke posterior: 1. musculus tibialis 16 Caput mediale musculi gastrocnemii 29 Ligamentum collaterale fibulare
posterior, 2. musculus flexor digitorum 17 Musculus soleus 30 Musculus plantaris
longus, 3. musculus flexor hallucis longus) 18 Tendo calcaneus (tendo achiles) 31 Tendo musculi bicipitis femoris (dipotong)
7 Retinaculum musculorum flexorum 19 Musculus calcaneus 32 Arcus tendineus musculi solei
8 Tendo musculi tibialis anterioris 20 Tendo musculi flexoris hallucis longi
9 Tendo musculi extensoris hallucis longi 21 Musculus quadriceps femoris (dipotong)
10 Muculus abductor hallucis 22 Tendo musculi adductoris magni (dipotong)
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 459

Musculi Cruris et Pedis 459

1
13

12
23
2

24
13 21
3 2
25
14
22
4
3

Potongan aksial tungkai bawah (crus) kanan di


sebelah distal artuclatio genus (MRI scan; dari Heuck
4 et.al., MRT-Atlas, 2009).
15

6
16
16
23
17
7

18
8
19 2
9
10 26
20 6
11

Otot-otot tungkai bawah dan kaki kanan Potongan aksial tungkai bawah (crus) kanan di
(dilihat dari lateral). sebelah kranial articulatio talocruralis (MRI scan; dari
Heuck et al., MRT-Atlas, 2009).

11 Tendo musculi fibularis brevis


1 Nervus fibularis communis 12 Patella 20 Tendines musculi extensoris
2 Caput fibulae 13 Ligamentum patellae digitorum longi
3 Caput laterale musculi gastrocnemii 14 Tuberositas tibiae 21 Vena saphena magna
4 Musculus soleus 15 Musculus tibialis anterior 22 Caput mediale musculi gastrocnemii
5 Musculus fibularis longus 16 Musculus extensor digitorum longus 23 Tibia
6 Musculus fibularis brevis 17 Retinaculum musculorum extensorum 24 Musculus popliteus
7 Tendo calcaneus (tendo Achilles) superius 25 Nervus tibialis dan arteria
8 Malleolus lateralis 18 Retinaculum musculorum extensorum inferius et vena poplitea
9 Tendo musculi fibularis longi 19 Tendo musculi extensoris hallucis longi 26 Musculus flexor hallucis longus
10 Musculus extensor digitorum brevis
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 460

460 Musculi Cruris et Pedis: Musculi Flexores Profundi

1 Condylus medialis femoris


2 Musculus popliteus
3 Musculus flexor digitorum longus
4 Chiasma tendinum cruris (persilangan tendo di
tungkai bawah)
5 Tendo musculi tibialis posterioris
6 Tendo musculi flexoris digitorum longi
7 Malleolus medialis
8 Condylus lateralis femoris
9 Caput fibulae
10 Musculus tibialis posterior
11 Musculus flextor hallucis longus
12 Musculus fibularis longus
13 Musculus fibularis brevis
14 Tendo musculi flexoris hallucis longi
15 Tendo calcaneus (dipotong)
16 Malleolus lateralis

1 Musculus popliteus (biru)


2 Musculus flexor digitorum longus (biru)
3 Musculus tibialis posterior (merah)
4 Chiasma crurale
5 Musculus flextor hallucis longus (biru)
6 Chiasma plantare

Musculi flexores profundi cruris et pedis Perjalanan musculi flexores profundi cruris (gambar skematik).
dextri (dilihat dari posterior).
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 461

Musculi Cruris et Pedis: Musculi Flexores Profundi 461

1 Condylus medialis femoris


2 Tibia
1 8
3 Musculus fexor digitorum longus
4 Chiasma tendinum cruris
5 Tendo musculi tibialis posterioris
6 Musculus abductor hallucis
2 7 Tendo musculi flexoris hallucis
longi
8 Condylus lateralis femoris
9 Caput fibulae
10 Musculus tibialis posterior
11 Tendo musculi flexoris digitorum
22
longi
12 Retinaculum musculorum
3 flexorum
23 13 Tendo calcaneus
14 Tuber calcanei
15 Chiasma tendinum plantae
16 Musculus quadratus plantae
17 Tendo musculi flexoris digitorum
longi
18 Tendo musculi tibialis anterioris
19 Tempat insertio musculi tibialis
posterioris
20 Musculi lumbricales
21 Musculus flexor hallucis longus
22 Musculus tibialis anterior
23 Musculus extensor hallucis longus
24 Malleolus lateralis fibulae
24 25 Trochlea tali
25

Potongan koronal crus (betis)


(MRI scan; dari Heuck et al.,
MRT-Atlas, 2009).

18

Musculi flexores profundi cruris et pedis Planta pedis (telapak kaki); tendo otot-otot fleksor (dilihat dari medial
(dilihat dari posterior oblik medial). Musculus oblik dan inferior).
flexor digitorum brevis dan musculus flexor
hallucis longus telah dibuang.
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 462

462 Musculi Cruris et Pedis: Musculi Extensores

Musculi extensores cruris et pedis Musculi extensores cruris et pedis (dilihat dari
(dilihat dari anterolateral oblik). anterior). Sebagian musculus tibialis anterior telah
dibuang.

1 Patella 8 Tendo musculi fibularis tertii 14 Tendo musculi tibialis anterioris


2 Ligamentum patellae 9 Musculus extensor digitorum brevis 15 Musculus extensor hallucis brevis
3 Margo anterior tibiae 10 Tendo musculi extensoris digitorum 16 Tendo musculi extensoris hallucis longi
4 Musculus tibialis anterior longi 17 Pes anserinus atau tendo bersama musculus
5 Musculus extensor digitorum longus 11 Musculus soleus gracilis, musculus semitendinosus, dan
6 Retinaculum musculorum extensorum superius 12 Musculus extensor hallucis longus musculus sartorius
7 Retinaculum musculorum extensorum inferius 13 Malleolus medialis 18 Tibia
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 463

Musculi Pedis 463

Planta pedis (telapak kaki),


aponeurosis plantaris
(dilihat dari bawah).

Otot-otot ekstensor Planta pedis (telapak kaki), musculi plantae


tungkai bawah (sisi kanan). lapisan pertama (dilihat dari bawah). Aponeurosis
plantaris dan fascia otot-otot superfisial sudah
dibuang.

Perjalanan otot-otot abduktor dan


aduktor kaki (gambar skematik).
Panah merah = abduksi.
1 Fasciculi longitudinales aponeurosis plantaris 12 Tendo musculi peronei longi Panah hitam = aduksi.
2 Aponeurosis plantaris 13 Musculus abductor digiti minimi
3 Letak tuberositas ossis metatarsalis V 14 Tendo musculi flexoris hallucis longi
4 Otot-otot jari kaki V dengan fascia 15 Musculus flexor hallucis brevis 1 Musculi interossei plantares (hitam)
5 Tuber calcanei 16 Musculus abductor hallucis 2 Musculus abductor digiti minimi (merah)
6 Otot-otot ibu jari kaki dengan fasia 17 Aponeurosis plantaris (dipotong) 3 Musculi interossei dorsales (merah)
7 Tendines musculi flexoris digitorum longi 18 Musculus peroneus longus 4 Musculus adductor hallucis, caput
8 Tendines musculi flexoris digitorum brevis 19 Musculus peroneus brevis transversum (hitam)
9 Musculus lumbricalis 20 Musculus tibialis anterior 5 Musculus adductor hallucis, caput
10 Musculus flexor digiti minimi brevis 21 Musculus extensor hallucis longus obliquum (hitam)
11 Musculus flexor digitorum brevis 22 Musculus extensor digitorum longus 6 Musculus abductor hallucis (merah)
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 464

464 Musculi Pedis, Otot-Otot Kaki

Musculi plantae (otot telapak kaki), lapisan kedua (dilihat dari Musculi plantae (otot telapak kaki), lapisan kedua
bawah). Musculus flexor digitorum brevis sudah dipotong. (dilihat dari bawah). Tampak tendo otot-otot fleksor
dan chiasma plantare. Musculus flexor digitorum brevis
dipotong dan dilipat.

1 Tendines musculi flexoris 7 Musculus quadratus plantae 14 Tendo musculi fibularis


digitorum brevis (Musculus flexor accessorius) (peronei) longi
2 Tendines musculi flexoris 8 Tuber calcanei 15 Musculus adductor hallucis,
digitorum longi 9 Tendo musculi flexoris hallucis longi caput transversum
3 Musculi lumbricales 10 Musculus flexor hallucis brevis 16 Chiasma tendinum plantae
4 Musculi interossei 11 Musculus abductor hallucis 17 Malleolus medialis
5 Musculus flexor digiti minimi brevis 12 Musculus flexor digitorum brevis (dipotong) 18 Aponeurosis plantaris (dipotong)
6 Musculus abductor digiti minimi 13 Tuberositas ossis metatarsalis V
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 465

Musculi Pedis, Otot-Otot Kaki 465

16

Musculi plantae (otot telapak kaki), lapisan ketiga Musculi plantae (otot telapak kaki), lapisan
(dilihat dari bawah). Musculus flexor digitorum brevis telah keempat (dilihat dari bawah). Tampak musculi
dibuang, dan musculus quadratus plantae, musculus abductor interossei dan saluran untuk tendo musculi
hallucis, serta musculi digiti minimi dipotong. fibularis (peronei) longi.

1 Tendines musculi flexoris digitorum 8 Musculus quadratus plantae et tendo 15 Tendo musculi tibialis posterioris
brevis musculi flexoris digitorum longi 16 Musculi interossei dorsales
2 Musculus adductor hallucis, caput 9 Tuber calcanei 17 Musculi interossei plantares
transversum 10 Tendines musculi flexoris hallucis longi 18 Tuberositas ossis metatarsalis V
3 Musculus abductor digiti minimi (dipotong) 19 Tendo musculi flexoris digitorum longi
4 Musculi interossei 11 Tendo musculi flexoris digitorum longi (menyilang tendo-tendo plantar)
5 Musculus flexor digiti minimi brevis 12 Muculus flexor hallucis brevis 20 Ligamentum plantare longum
6 Musculus opponens digiti minimi 13 Musculus adductor hallucis, caput obliquum
7 Tendo musculi fibularis (peronei) longi 14 Musculus abductor hallucis (dipotong)
104750_S_432_466_Kap_8:_ 05.01.2010 11:58 Uhr Seite 466

466 Arteriae

Arteri dan saraf-saraf utama pada paha kanan (dilihat


dari anterior). Musculus sartorius telah dipotong dan dilipat.
Vena femoralis sebagian telah dibuang untuk memperlihatkan
arteria femoralis profund. Perhatikan: pembuluh darah yang
memasuki canalis adductorius untuk mencapai fossa poplitea.
Arteri-arteri utama membrum
inferius, sisi kanan (dilihat dari
ventral, gambar skematik).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 467

Arteriae 467

1 Arteria femoralis
2 Arteria profunda femoris
3 Ramus ascendens arteriae circumflexae femoris
lateralis
4 Ramus descendens arteriae circumflexae femoris
lateralis
5 Arteria superior lateralis genus
6 Arteria poplitea
7 Arteria inferior lateralis genus
8 Arteria tibialis anterior
9 Arteria fibularis [peronea]
10 Arteria plantaris lateralis
11 Arteria arcuata et arteriae metatarsales dorsales
12 Arcus plantaris et arteriae metatarsales plantares
13 Arteria circumflexa femoris medialis
14 Arteria profunda femoris et arteriae perforantes
15 Arteria descendens genus
16 Arteria superior medialis genus
17 Arteria media genus
18 Arteria inferior medialis genus
19 Arteria tibialis posterior
20 Arteria dorsalis pedis
21 Arteria plantaris medialis
22 Arteriae circumflexae ilium superficialis
et profunda
23 Nervus femoralis
24 Arteria circumflexa femoris lateralis
25 Musculus sartorius (dipotong dan dilipat)
26 Musculus rectus femoris
27 Musculus vastus medialis
28 Ligamentum inguinale
29 Vena femoralis (dipotong)
30 Arteria et vena pudenda externa
31 Musculus adductor longus
32 Vena saphena magna
33 Arteria obturatoria et nervus obturatorius
34 Musculus garacils
35 Nervus saphenus
36 Dinding tendinosa cabalis adductorius
37 Ramus cutaneus anterior nervis femoralis
38 Ramus infrapatellaris nervis sapheni
39 Vena poplitea
40 Nervus tibialis
41 Caput mediale musculi gastrocnemii
42 Musculus biceps femoralis
43 Nervus fibularis (peroneus) communis
44 Caput laterale musculi gastrocnemii
45 Musculus plantaris
46 Musculus soleus
47 Musculus flexor hallucis longus
48 Funiculus spermaticus

Arteria cruris dextri (arteri betis kanan) (dilihat dari posterior).


104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 468

468 Venae
1 Vena epigastrica superficialis
2 Vena circumflexa ilium superficialis
3 Vena femoralis
1 4 Vena saphena parva
5 Vena iliaca externa
5
2 6 6 Vena pudenda externa
7 Vena saphena magna
8 Arcus venosus dorsalis pedis
9 Hiatus saphenus et vena femoralis
7 10 Anastomosis vena saphena magna et
3 vena saphena parva
11 Patella
12 Penis
13 Malleolus medialis
14 Fossa poplitea
15 Venae perforantes
16 Malleolus lateralis
17 Venae digitales dorsales pedis
4 18 Arcus venosus dorsalis pedis
7 19 Venae metatarsales dorsales pedis
20 Arteri tibialis anterior et venae
tibiales anteriores
21 Tibia
22 Arteria tibialis posterior et venae
tibiales posteriores
23 Fibula
24 Arteria et vena fibularis (peronea)
25 Fascia cruris, lapisan profunda
26 Fascia cruris, lapisan superfisial
8
27 Venae perforantes I-III (Cockett)
28 Nervus tibialis
29 Vena arcuata
30 Nervus saphenus
Vena-vena utama 31 Nervus cutaneus dorsalis medialis
ekstremitas bawah, (cabang nervus fibularis superficialis)
sisi kanan (dilihat dari 32 Vena tibialis posterior
anterior, gambar
skematik).

30

22

13
28 32

Vena-vena superfisial ekstremitas bawah,


sisi kanan (dilihat dari medial anterior). Vena
disuntik dengan larutan merah. 8
31
Regio malleolaris medialis. Diseksi
nervus tibialis, vasa tibiales posteriores, dan
vena saphena magna (vena disuntik dengan
resin biru).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 469

Venae 469

30

7
7

30
11

27

15
4
21

15 22

7
7
27
26

15

22

Pembuluh vena superfisial betis Pembuluh vena superfisial betis. Pembuluh vena betis. Diseksi anasto-
(dilihat dari posterior; disuntik Diseksi venae perforantes Cockett mosis antara vena superfisial dan
dengan resin biru). (sisi kiri, dilihat dari medial). profunda (sisi kiri, dilihat dari medial).

Anastomosis antara vena super-


fisial dan profunda di betis
(gambar skematik, menurut Aigner).
Tanda panah: arah aliran darah.

Pembuluh vena superfisial pada dorsum


pedis (disuntik dengan resin birus).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 470

470 Nervi

1 Nervus subcostalis
2 Nervus iliohypogastricus
3 Nervus ilio-inguinalis
4 Nervus cutaneus femoris lateralis
5 Nervus genitofemoralis
6 Nervus pudendus
7 Nervus femoralis
8 Nervus obturatorius
9 Nervus ischiadicus


10 Plexus lumbalis (L1 - L4)
11 Plexus sacralis (L4 - S4) plexus lumbosacralis
12 Plexus coccygeus (S2 - S4)
13 Nervus clunium inferior
14 Nervus cutaneus femoris posterior
15 Nervus fibularis communis
16 Nervus tibialis
17 Nervus cutaneus surae laterlis
18 Nervi plantares medialis et lateralis
19 Nervus saphenus
20 Ramus infrapatellaris nervi sapheni
21 Nervus fibularis profundus
22 Nervus fibularis superficialis
23 Ramus cutaneus anterior nervi iliohypogastrici
24 Ramus cutaneus lateralis nervi iliohypogastrici
25 Ramus femoralis nervi genitofemoralis
26 Rami cutanei laterales nervi intercostalis
27 Rami cutanei anteriores nervi intercostalis
28 Ramus genitalis nervi genitofemoralis
29 Nervus scrotalis anterior

Saraf-saraf ekstremitas inferior, sisi kanan Cabang-cabang utama plexus lumbosacralis


(dilihat dari lateral). (Gambar skematik). (dilihat dari ventral). (Gambar skematik).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 471

Nervi: Plexus Lumbosacralis 471

1 Musculus transversus abdominis


2 Nervus iliohypogastricus
3 Nervus ilio-inguinalis
4 Nervus femoralis
5 Nervus cutaneus femoris lateralis
6 Nervus obturatorius
7 Musculus obturator internus
8 Os pubis (tepi potongan)
9 Musculus levator ani (sisa)
10 Nervus dorsalis penis
11 Nervi scrotales posteriores
12 Musculus adductor longus
13 Musculus gracilis
14 Corpus vertebrae lumbalis IV
15 Cauda equina
16 Discus intervertebralis
17 Promontorium ossis sacri
18 Truncus sympathius
19 Os sacrum
20 Truncus lumbosacralis
21 Plexus sacralis
22 Os coccygis
23 Ligamentum sacrospinale
24 Nervus pudendus
25 Nervi rectales inferiores
26 Nervi perineales
27 Jaringan lemak subkutan
regio glutealis

Plexus lumbosacralis in situ, sisi kanan (dilihat dari medial).


Organ-organ pelvis dan peritoneum serta sebagian musculus levator ani dibuang.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 472

472 Pars Lumbalis Canalis Vertebralis et Medulla Spinalis

Canalis vertebralis bagian lumbal dengan


pelvis (dipotong sagital, dilihat dari medial).

1 Costa XI
2 Corpus vertebrae lumbalis III
3 Discus intervertebralis
7 4 Corpus vertebrae lumbalis V
5 Spina iliaca anterior superior
6 Facies symphysialis
8 7 Corpus vertebrae thoracicae XII
8 Foramen intervertebrale
9
1 9 Corpus vertebrae lumbalis I
10 Canalis vertebralis
10 11 Processus spinosus vertebrae lumbalis V
2 12 Sacrum (crista sacralis mediana)
13 Promontorium ossis sacri
14 Sacrum
15 Linea arcuata
3 11 16 Os coccygis
4 17 Tuber ischiadicum
12 18 Truncus sympathicus dengan ganglia
19 Ureter
14
20 Nervus iliohypogastricus (Th12, L1)
5 13 21 Nervus ilio-inguinalis (L1)
22 Nervus femoralis (L2–L4)
15 23 Nervus genitofemoralis (L1, L2)
24 Plexus hypogastrcus inferior
16
25 Ductus deferens
26 Vesica urinaria
27 Conus medularis medullae spinalis
17 28 Fila radicularia nervorum spinalium
6 29 Spatium subarachnoideum (terisis cairan
serebrospinal) (biru)
30 Filum terminale medullae spinalis
31 Plexus sacralis
32 Nervi sphlanchnici pelvici (nervi erigentes)
33 Rectum

Canalis vertebralis dengan medulla spinalis


et fila radicularia. Perhatikan lokasi conus
medullaris yang tinggi. Plexus sacralis dan plexus
hypogastricus inferior ditampilkan secara skematik.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 473

Pars Lumbalis Canalis Vertebralis et Medulla Spinalis 473

Potongan paramedian pars lumbalis canalis vertebralis Potongan median pars lumbalis canalis vertebralis
(MRI scan, garis bintik-bintik pada gambar skematikdi stinggi conus medullaris (MRI scan, garis penuh pada
bawah; terima kasih kepada Prof. Bautz, Erlangen, Jerman). gambar skematik di bawah; terima kasih kepada Prof. Bautz,
Erlangen, Jerman).

1 Vertebra lumbalis I
2 Fila radicularia nervorum spinalium
3 Sacrum
4 Medulla spinalis
5 Conus medullaris
6 Discus intervertebralis antara
vertebrae lumbales IV dan V
7 Vertebra lumbalis V

Lokasi potongan melalui canalis vertebralis yang


ditampilkan di atas.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 474

474 Medulla Spinalis et Nervi Intercostales

Medulla spinalis et nervi intercostales. Daerah dada bagian bawah (dilihat dari anterior). Bagian anterior
vertebrae thorachicae dibuang, dura mater dibuka dan medulla spinalis sedikit digeser ke arah kanan untuk
memperlihatkan radices dorsales dan radices ventrales.

1 Dura mater 6 Costa XI 10 Fila radicularia anteriora


2 Medulla spinalis 7 Nervus intercostalis 11 Ganglion sensorium nervi spinalis
3 Ligamentum costotransversarium 8 Ramus colateralis nervi intercostalis 12 Fila radicularia posteriora
4 Musculus intercostalis intimus 9 Nervus intercostalis 13 Arachnoidea mater et ligamentum denticulatum
5 Arus vertebrae (permukaan potongan) (masuk ke sela-sela otot) 14 Arteria spinalis anterior
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 475

Medulla Spinalis et Plexus Lumbalis 475

Susunan segmen-segmen
medulla spinalis dalam hubungannya
dengan columna vertebralis
(dilihat dari anterior).
C = segmen cervicalis; D = segmen
thoracica; L = segmen lumbalis;
S = segmen sacralis;
Co = Os coccygis.
Medulla spinalis et plexus lumbalis in situ (dilihat dari anterior). Nomor menunjukan vertebrae
yang terkait.

1 Conus medullaris 6 Nervus genitofemoral


2 Filum terminale 7 Nervus cutaneus femoris lateralis
3 Nervus subcostalis 8 Nervus femoralis
4 Nervus iliohypogastricus 9 Nervus obturatorius
5 Nervus ilio-inguinalis
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 476

476 Anatomi Permukaan Ekstremitas Bawah: Sisi Posterior

1 Crista iliaca
2 Sacrum
3 Os coccygis
4 Musculus gluteus maximus
1
5 Musculi dorsales cruris
6 Tractus iliotibialis
7 Tendo musculi
2
semimembranosus
8 Tendo musculi bicipitis femoris
3 9 Fossa poplitea
10 Musculus triceps surae
4 11 Tendo calcaneus
(tendo Achilles)
12 Malleolus lateralis
13 Nervi clunium superiores
14 Nervi clunium medii
15 Nervi clunium inferiores
16 Nervus cutaneus femoralis
posterior
17 Nervus obturatorium
18 Nervus saphenus
5 19 Nervus iliohpogastricus
20 Cabang nervi cutanei femorales
laterales
21 Nervus fibularis communis
(nervus peroneus communis)
6
22 Nervus suralis

10

11

12
Nervi cutanei ekstremitas bawah (dilihat dari
posterior). Garis titik-titik = batas antarsegmen.

Anatomi permukaan betis (crus) kanan (dilihat dari


posterior). Musculi glutei berkontraksi.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 477

Anatomi Permukaan Ekstremitas Bawah: Sisi Anterior 477

1 Crista iliaca
2 Spina iliaca anterior superior
3 Musculus tensor fasciae latae
1 4 Musculus quadriceps femoris
2 5 Tractus iliotibialis
6 Tendo musculi bicipitis
femoris
3 7 Patella
8 Ligamentum patellae
9 Tibia
10 Tendo musculi tibialis
anterioris
11 Malleolus lateralis
12 Rete venosum dorsale manus
13 Nervus iliohypogastricus
4 14 Nervus cutaneus femoralis
lateralis
15 Nervus femoralis
16 Nervus fibularis (peroneus)
5 communis
17 Nervus fibularis (peroneus)
superficialis
18 Nervis ilio-inguinalis
19 Nervus obturatorius
20 Nervus saphenus
21 Nervus fibularis porfundus

10
11

Nervi cutanei ekstremitas bawah (dilihat dari


anterior). Garis titik-titik = batas antarsegmen.

12

Anatomi permukaan betis (crus) kanan


(dilihat dari anterior).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 478

478 Femur: Regio Anterior

Nervi cutanei et venae cutaneae pada paha Saraf-saraf kulit (nervi cutanei) ekstremitas
(dilihat dari anterior). inferior (dilihat dari anterior). (Gambar skematik).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 479

Femur: Regio Anterior 479

1 Ligamentum inguinale
2 Vena circumflexa ilium superficialis
3 Ramus femoralis nervi genitofemoralis
4 Nodi inguinales superficiales
5 Hiatus saphenus dengan arteria et vena femoralis
6 Nervus cutaneus femoris lateralis
7 Vena saphena magna
8 Rami cutanei anterior nervi femoralis
9 Patella
10 Rami terminales nervi subcostalis
11 Rami terminales nervi iliohypogastricus
12 Anulus inguinalis superficialis
13 Vena pudenda externa
14 Funiculus spematicus et ramus genitalis nervi
genitofemoralis
15 Penis et vena dorsalis penis superficialis
16 Testis dan tunicae vaginales testis
17 Nervus saphenus
18 Ramus infrapatellaris nervi sapheni
19 Nervi cutanei surae laterales
20 Nervus cutaneus dorsalis intermedius (cabang nervus
fibularis superficialis)
21 Ramus cutaneus nervi obturatorii
22 Nervus fibularis superficialis
23 Nervus cutaneus dorsalis medialis (cabang nervus
fibularis superficialis)
24 Nervus fibularis profundus
25 Nervus femoralis
26 Arteria femoralis
27 Vena epigastrica superficialis
28 Vena femoralis
29 Nervus cutaneus dorsalis lateralis (cabang nervis suralis)
30 Nodi inguinales (membesar)
31 Ductus lymphatici
32 Musculus sartorius

Nervi cutanei et venae cutaneae pada paha (dilihat dari Nodi inguinales dan ductus lymphatici
anterior). Fascia lata dan fascia otot-otot paha sudah dibuang. (dilihat dari anterior).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 480

480 Femur: Regio Anterior

Regio femoris anterior kanan (dilihat dari anterior). Fascia Regio femoralis anterior kanan (dilihat dari anterior).
lata sudah dibuang, dan musculus sartorius sedikit digeser. Fascia lata sudah dibuang, dan musculus sartorius dipotong.

1 Spina iliaca anterior superior 16 Musculus pectineus


2 Ligamentum inguinale 17 Vena femoralis
3 Arteria circumflexa ilium profunda 18 Vena saphena magna (dipotong)
4 Musculus iliopsoas 19 Musculus adductor longus
5 Musculus tensor fasciae latae 20 Nervus saphenaus
6 Nervus femoralis 21 Ramus muscularis nervi femoralis
7 Arteria circumflexa femoris lateralis 22 Musculus gracilis
8 Musculus sartorius 23 Musculus vastus medialis
9 Musculus rectus femoris 24 Ramus ascendens arteriae circumflexae femoris lateralis
10 Tractus iliotibialis 25 Ramus descendens arteriae circumflexae femoris lateralis
11 Musculus vastus lateralis 26 Arteria circumflexa femoris medialis
12 Lamina anterior vaginae musculi recti abdominis 27 Musculus adductor longus
13 Arteria qpigastrica inferior 28 Penis
14 Funiculus spermaticus 29 Hiatus canalis adductorius
15 Arteria femoralis 30 Septum intermusculare vasto-adductorium di bawah musculus
sartorius
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 481

Femur: Regio Anterior 481

Regio femoris anterior kanan (dilihat dari anterior). Regio femoris anterior kanan (dilihat dari
Fascia lata sudah dibuang. Musculus sartorius, musculus anterior). Musculus sartorius, musculus pectineus,
pectineus, dan arteria femoralis dipotong untuk musculus adductor longus dan musculus rectus
memperlihatkan arteria profunda femoris dan cabang- femoris dipotong dan disisihkan. Bagian arteria
cabangnya. Musculus rectus femoris sedikit dilipat. femoralis yang besar dibuang.

1 Spina iliaca anterior superior 17 Nervus obturatorius


2 Ligamentum inguinale 18 Arteria profunda femoris
3 Musculus tensor fasciae latae 19 Ramus ascendens arteriae circumflexae femoris medialis
4 Arteria circunflexa ilium profunda 20 Arteria circumflexae femoris medialis
5 Musculus iliopsoas 21 Musculus adductor longus
6 Musculus sartorius (dipotong) 22 Musculus gracilis
7 Nervus femoralis 23 Nervus saphenus
8 Arteria circumflexa femoris lateralis 24 Septum intermusculare vasto-adductorium, bagian distal
9 Ramus ascendens arteriae circumflexae femoris lateralis 25 Musculus rectus femoris et ramus muscularis nervi femoralis
10 Ramus descendens arteriae circumflexae femoris lateralis 26 Musculus adductor longus (dipotong)
11 Musculus rectus femoris 27 Ramus posterior nervi obturatorii
12 Musculus vastus medialis 28 Ramus anterior nervi obturatorii
13 Musculus vastus lateralis 29 Tempat arteria perforans bercabang dari arteria profunda
14 Vena femoralis femoris
15 Musculus pectineus (dipotong) 30 Ramus muscularis nervi femoralis ke musculus vastus
16 Arteria femoralis (dipotong) medialis
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 482

482 Regio Glutealis

1 Crista iliaca
2 Musculus gluteus maximus
3 Nervi clunium medii
4 Nervi anococcygei
5 Ramus perinealis nervi cutanei femoris posterioris
6 Musculus adductor magnus
7 Nervi clunium superiores
8 Letak trochanter major
9 Nervi clunium inferiores
10 Musculus semitendinosus
11 Nervus cutaneus femoris posterior
12 Caput longum musculi bicipitis femoris

A Foramen ischiadicum majus, suprapiriforme


Arteria dan vena glutea superior, nervus gluteus
superior

B Foramen ischiadicum majus,


infrapiriforme
Regio glutealis, sisi kanan (dilihat dari posterior). Nervus ischiadicus
Arteria et vena glutea inferior, nervus gluteus inferior
Nervus cutaneus femoris posterior
Arteria et vena pudenda interna
Nervus pudendus

C Foramen ischiadicum minus


Nervus pudendus
Arteria et vena pudenda interna

Garis merah
1 Garis spina-tuber:
Foramen ischiadicum majus, infrapiriforme,
terletak di pertengahan garis ini
2 Garis spina-trochanter:
Foramen ischiadicum majus, suprapiriforme,
terletak di sepertiga atas garis ini.
3 Garis tuber-trochanter:
Nervus ischiadicus dapat ditemukan di abtara
sepertiga tengah dan sepertiga posterior garis ini.

Struktur lainnya
4 Spina iliaca posterior superior
5 Crista iliaca
Regio glutealis, sisi kanan (dilihat dari posterolateral) Lokasi foramina 6 Trochanter major
ischiadica dan hubugannya dengan tulang-tulang (gambar skematik). 7 Tuber ischiadicum
8 Os sacrum
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 483

Regio Glutealis 483

Regio glutealis, sisi kanan (dilihat dari dorsal). Musculus gluteus maximus dan musculus gluteus medius dipotong
dan dilipat. Perhatikan letak foramina di atas dan di bawah musculus piriformis (foramen ishiadicum majus
suprapiriforme dan infrapiriforme) dan foramen ischiadicum minus.

1 Crista iliaca 13 Musculus gluteus medius (dipotong)


2 Musculus gluteus maximus (dipotong) 14 Ramus profundus arteriae gluteae superioris
3 Nervus gluteus inferior 15 Musculus gluteus minimus
4 Musculus piriformis 16 Nervus gluteus superior
5 Rami musculares arteriae gluteae inferioris 17 Foramen superapiriforme
6 Nervus pudendus et arteria pudenda interna di dalam 18 Foramen infrapiriforme 冧 foramen ischiadicum majus
foramen ischiadicum minus (jalan masuk ke canalis 19 Tendo musculi obturatorii interni et musculi
pudendalis) gemelli superioris
7 Ligamentum sacrotuberale 20 Nervus cutaneus femoris posterior
8 Nervus clunium inferior 21 Musculus gemellus inferior
9 Nervi ractales inferiores 22 Nervus ischiadicus
10 Arteriae rectales inferiores 23 Musculus quadratus femoris
11 Nervus cutaneus perforans 24 Musculus tensor fasciae latae
12 Caput longum musculi bicipitis femoris
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 484

484 Femur: Regio Posterior

1 Nervi clunium medii


2 Ramus perinealis nervi cutanei femoris posterioris
3 Nervus cutaneus femoris posterior
4 Musculus semimembranosus
5 Musculus semitendinosus
6 Nervus tibialis
7 Nervus cutaneus surae medialis
8 Vena saphena parva
9 Caput mediale musculi gastrocnemii
10 Musculus glutes maximus
11 Nervi clunium inferiores
12 Vena-vena kulit
13 Caput longum musculi bicipitis femoris
14 Tractus iliotibialis
15 Caput breve musculi bicipitis femoris
16 Fossa poplitea
17 Nervus cutaneus surae lateralis
18 Caput laterale musculi gastrocnemii
19 Nervus fibularis (peroneus) communis
20 Tendo musculi bicipitis femoris
21 Nervus gluteus inferior
22 Ligamentum sacrotuberale
23 Rami rectales inferiores nervi pudendi
24 Anus
25 Musculus gluteus medius
26 Musculus piriformis
27 Nervus ischiadicus
28 Arteria glutea inferior
29 Musculus gluteus maximus (dipotong)
30 Musculus quadratus femoris
31 Nervus ischiadicus bercabang menjadi dua cabang: nervus
fibularis (peroneus) communis dan nervus tibialis
32 Rami musculares nervi ischiadici untuk otot-otot paha
belakang
33 Arteria poplitea
34 vena poplitea
35 Vena saphena parva (dipotong)
36 Caput longum musculi bicipitis femoris (dipotong)
37 Nervus fibularis (peroneus) superficialis

Saraf-saraf kulit di paha (dilihat dari posterior).


Fascia lata dan fascia otot-otot telah dibuang.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 485

Femur: Regio Posterior 485

Regio glutealis dan regio femoris posterior, sisi kanan Regio glutealis dan regio femoris posterior, sisi kanan
(dilihat dari posterior). Musculus gluteus maximus dipotong (dilihat dari posterior). Musculus gluteus maximus dan caput
dan dilihat. longum musculi bicipitis femoris dipotong dan dilipat.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 486

486 Genu et Fossa Poplitea

1 Nervi cutanei (cabang-cabang


6 vena saphena magna)
2 Vena saphena magna
6
1 3 Ramus cutaneus nervi femoralis
4 Posisi condylus medialis femoris
3
5 Posisi vena saphena parva
6 Fascia lata
7 Rami terminales nervi cutanei
femoris posterior
8 Venae cutaneae di fossa poplitea
9 Posisi fibula
12 10 Lapisan superfisial fascia cruris
7 11 Nervus cutaneus surae lateralis
2
12 Rete venosum genus
2 13 Patella
14 Nervus saphenus
15 Rami infrapatellares nervi
3
8 13 sapheni
16 Ligamentum patellae
4 17 Posisi tuberositas tibiae
4
14 18 Musculus sartorius
19 Musculus semimembranosus
15 20 Musculus gastrocneminus
21 Vena poplitea
9 22 Nervus tibialis
16
23 Musculus biceps femoris
24 Arteria poplitea
9 25 Arteria inferior lateralis genus
26 Fibula
5
17
10
10
11

Regio posterior genus kanan; saraf Regio anterior genus kanan; saraf
dan vena kulit (dilihat dari posterior). dan vena kulit (dilihat dari anterior).

18
23

21
19

24

20 20

25
21

22 26

Potongan koronal fossa poplitea


(MRI scan; dari Heuck et al., MRT-Atlas, 2009).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 487

Genu et Fossa Poplitea 487

Tungkai kanan, fossa poplitea, lapisan tengah Tungkai kanan, fossa poplitea, lapisan dalam (dilihat dari
(dilihat dari posterior). Musculus gastrocnemius posterior). Musculus gastrocnemius dan musculus soleus telah
dipotong dan dilipat. dipotong dan dilipat

1 Musculus semitendinosus 14 Arteria poplitea


2 Musculus gracilis 15 Vena poplitea
3 Musculus semimembranosus 16 Nervus tibialis
4 Musculus sartorius 17 Nervus femoralis communis
5 Tendo musculi semitendinosi 18 Caput laterale musculi gastrocnemii
6 Letak condylus medialis femoris 19 Nervus cutaneus surae medialis
7 Rami musculares nervi tibialis 20 Arteria superior medialis genus
8 Arteriae et venae surales 21 Caput mediale musculi gastrocnemii (dipotong dan dilipat)
9 Teno musculi semimembranosi 22 Arteria inferior medialis genus
10 Tendo bersama musculus gracilis, musculus 23 Musculus soleus
semitendinosus dan musculus sartorius) 24 Tendo musculi plantaris
11 Caput mediale musculi gastrocnemii 25 Arteria superior lateralis genus
12 Musculus biceps femoris 26 Arteria inferior lateralis genus
13 Ramus muscularis arteriae popliteae 27 Musculus plantaris
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 488

488 Genu et Fossa Poplitea

Tungkai kanan, fossa poplitea, lapisan dalam (dilihat dari Tungkai kanan, fossa poplitea, lapisan terdalam (dilihat dari
posterior). Otot-otot dilipat untuk menunjukkan arteriae genus. posterior). Sebagian nervus tibialis dan vena poplitea diangkat
dan sebagian musculus soleus dibuang untuk memperlihatkan
arteria tibialis anterior.

1 Musculus semitendinosus 12 Vena poplitea (dipotong)


2 Musculus semimembranosus 13 Arteria superior lateralis genus
3 Arteria superior medialis genus 14 Arteria inferior lateralis genus
4 Arteria poplitea 15 Caput laterale musculi gastrocnemii
5 Caput mediale musculi gastrocnemii 16 Nervus femoralis communis
6 Arteria media genus 17 Caput fibulae
7 Rami musculares arteriae popliteae 18 Nervi cutanei surae laterales
8 Arteria inferior medialis genus 19 Musculus soleus
9 Tendo musculi plantaris 20 Nervus cutaneus surae medialis
10 Nervus tibialis (dipotong) 21 Arteria tibialis anterior
11 Musculus biceps femoris 22 Arteria tibialis posterior
23 Nervus cutaneus surae lateralis
Regio Cruris 489

Tungkai kanan, vena dan saraf Tungkai kanan, vena dan Tungkai kanan, vena dan saraf
kulit (dilihat dari posterior). saraf kulit (dilihat dari posterior). kulit (dilihat dari anterior medial).
Lapisan superfisial fascia cruris
telah diangkat.

1 Vena saphena magna 8 Nervus suralis 16 Venae perforantes


2 Anastomosis vena antara vena 9 Tendo calcaneus 17 Nervus fibularis superficialis
saphena parva dan vena saphena magna 10 Malleolus lateralis 18 Arcu venosus dorsalis pedis
3 Malleolus medialis 11 Musculus semitendinosus 19 Nervus cutaneus dorsalis intermedius
4 Fossa poplitea 12 Caput mediale musculi gastrocnemii 20 Rami infrapatellares nervi saphenis
5 Letak caput fibulae 13 Nervus saphenus 21 Cabang-cabang terminal nervus
6 Nervus cutaneus surae lateralis 14 Nervus fibularis communis saphenus
7 Vena saphena parva 15 Nervus cutaneus surae medialis 22 Nervus cutaneus dorsalis medialis
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 490

490 Regio Cruris

Tungkai kanan, regio cruris posterior, dan fossa poplitea, Tungkai kanan, regio cruris posterior, dan fossa poplitea,
lapisan tengah (dilihat dari posterior). Vena dan saraf kulit lapisan dalam (dilihat dari posterior). Caput mediale musculi
dibuang. gastrocnemii dipotong dan dilipat.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 491

Regio Cruris 491

1 Musculus semimembranosus
2 Musculus semitendinosus
3 Vena poplitea
4 Arteria poplitea
5 Nervus tibialis
6 Vena saphena parva (dipotong)
7 Ramus muscularis nervi tibialis
8 Caput mediale musculi gastrocnemii
9 Tendo musculi plantaris
10 Arteriae tibialis posterior
11 Malleolus medialis
12 Musculus biceps femoris
13 Nervus fibularis communis
14 Arteriae surales
15 Musculus plantaris
16 Caput laterale musculi gastrocnemii
17 Musculus soleus
18 Tendo calcaneus (tendo Achilles)
19 Malleolus lateralis
20 Tuber calcanei
21 Musculus sartorius
22 Arteria poplitea
23 Arcus tendineus musculi solei
24 Musculus flexor digitorum longus
25 Retinaculum musculorum flexorum
26 Arteria fibularis
27 Musculus soleus
28 Musculus flexor hallucis longus
29 Arteria tibialis anterior
30 Rami musculares nervi tibialis
31 Musculus tibialis posterior
32 Ramus communicans arteriae fibularis
33 Tendo musculi tibialis anterioris
34 Tibia
35 Tendo musculi extensoris hallucis longi
36 Tendines musculi extensoris digitorum longi
37 Anteria tibialis anterior
38 Fibula
39 Tendines musculorum fibularium longi et brevis

Tungkai kanan, regio cruris posterior, lapisan paling dalam Potongan melintang betis di atas malleoli
(dilihat dari posterior). Musculus triceps surae (gastrocnemius dan (dilihat dari bawah).
soleus) dan musculus flexor hallucis longus sudah dipotong dan dilipat.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 492

492 Regio Cruris et Pes

Tungkai bawah kanan dan kaki, regio cruris anterior et Tungkai bawah kanan dan kaki (dilihat dari medial).
dorsum pedis (dilihat dari anterior). Saraf dan vena kulit. Saraf dan vena kulit.

1 Fascia cruris superficialis 10 Nervus fibularis profundus


2 Ramus cutaneus medialis nervi fibularis superficialis 11 Arcus venosus dorsalis pedis
3 Malleolus lateralis 12 Posisi patella
4 Ramus cutaneus lateralis nervi fibularis superficialis 13 Rami infrapatellares nervi sapheni
5 Ramus cutaneus nervi suralis 14 Nervus saphenus
6 Letak tuberositas tibiae 15 Vena saphena parva
7 Margo anterior tibiae 16 Vena perforans
8 Vena saphena magna 17 Tendo calcaneus
9 Malleolus medialis
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 493

Regio Cruris et Pes 493

15 23
24
19

20 25

26
9
21 9

27

22

Tungkai bawah kanan (crus dextrum) dan dorsalum pedis; Kaki kanan dengan vaginae
saraf dan vena kulit (dilihat dari lateral). tendinum musculorum extensorum
(dilihat dari dorsal). Vaginae tendinum
disuntik dengan dengan larutan biru.
1 Letak fibula 11 Nervus fibularis superficialis
2 Nervus suralis 12 Letak tibia
3 Vena saphena parva

13 Ramus cutaneus lateralis nervi fibularis 22 Tendines musculi extensoris digitorum
4 Tendo calcaneus 14 Ramus cutaneus medialis seperficialis brevis
5 Rami calcanei laterales nervi 15 Malleolus lateralis 23 Malleolus medialis
suralis 16 Nervi digitales dorsales 24 Vagina tendinis musculi tibialis
6 Rete venosum malleolare laterale 17 Arcus venosus dorsalis pedis anterior
7 Ramus cutaneus nervi suralis 18 Nervus fibularis (peroneus) profundus 25 Tendo musculi tibialis anterioris
8 Tendo musculi fibularis brevis 19 Retinaculum musculorum extensorum inferius 26 Vagina tendinis musculi extensor
9 Tendo musculi extensoris 20 Vaginae communis musculi extensoris hallucis longus
digitorum longi digitorum brevis 27 Tendo musculi extensoris hallucis longi
10 Fascia cruris 21 Musculus extensor digitorum brevis
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 494

494 Regio Cruris et Pes

25

Tungkai bawah kanan dan kaki, regio cruris anterior et Tungkai bawah kanan dan kaki, regio cruris anterior et
dorsum pedis, lapisan tengah (dilihat dari anterior lateral). dorsum pedis, lapisan dalam (dari anterior lateral). Musculus
Musculus extensor digitorum longus telah dipotong dan dilipat extensor digitorum longus dan musculus fibularis longus telah
ke arah lateral. dipotong atau dibuang. Nervus fibularis communis diangkat ke
atas untuk memperlihatkan jalur perjalanannya mengitari caput
fibulae.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 495

Potongan Koronal Kaki 495

38

41

31

43
34

35 45
44

46
36

37

50

49

Potongan koronal melalui kaki dan articulatio Potongan koronal melalui kaki dan articulatio
talocruralis (dilihat dari anterior). talocruralis (MRI scan; dari Heuck et al., MRT-Atlas, 2009).

1 Tractus iliotibialis 26 Nervus fibularis superficialis (dengan musculi fibulares


2 Nervus fibularis communis dilipat ke arah lateral)
3 Letak caput fibulae 27 Musculus fibularis brevis
4 Musculus extensor digitorum longus 28 Arteria malleolaris anterio lateralis
5 Rami musculares nervi fibularis profundi 29 Fibula
6 Nervus fibularis superficialis 30 Articulatio tibiofibularis distalis (syndesmosis)
7 Tendo musculi extensoris digitorum longi 31 Ligamentum talocalcaneum interosseum
8 Malleolus lateralis 32 Calcaneus
9 Musculus extensor digitorum brevis 33 Tendo musculi fibularis brevis
10 Tendo musculi extensorius digitorum longi 34 Os cuboideum
11 Patella 35 Os cuneiforme laterale
12 Ligamentum patellae 36 Ossa metatarsi
13 Margo anterior tibiae 37 Musculi interossei dorsales
14 Arteria tibialis anterior 38 Tibia
15 Musculus tibialis anterior 39 Articulatio talocruralis (sendi pergelangan kaki)
16 Nervus fibularis profundus 40 Melleolus medialis
41 Talus
17 Musculus extensor hallucis longus
42 Articulatio talocalcaneonavicularis
18 Tendo musculi tibialis anterioris
43 Os naviculare
19 Retinaculum musculorum extensorum
44 Os cuneiforme mediale
20 Arteria dorsalis pedis
45 Os cuneiforme intermedium
21 Musculus extensor hallucis brevis 46 Os metatarsi I
22 Nervus fiularis profundus (pada dorsum pedis) 47 Articulatio metatarsophalangea hallucis
23 Nervi digitales dorsales pedis (rami terminales 48 Phalanx proximalis hallucis
nervi fibularis profundi) 49 Phalanx distalis hallucis
24 Nervus fibularis profundus 50 Capita ossium metatarsi (II-III)
25 Musculus fibularis longus (dipotong)
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 496

496 Potongan Melalui Ekstremitas Bawah

Ekstremitas bawah
4 tempat potongan 1-5.
Potongan aksial melalui pelvis dan articulatio coxae (MRI scans, atas izin Prof.
(potongan 1;MRI scan; dilihat dari inferior). 5 Heuck, Munich, Jerman).

1 Musculus sartorius
2 Arteria et vena femoralis
3 Musculus iliopsoas
4 Pubis (os pubis)
5 Caput femoris dengan ligamentum capitis femoris
6 Cavitas articularis
7 Rectum
8 Nervus ischiadicus dan arteri yang menyertainya
9 Musculus gluteus maximus
10 Arteria et vena obturatoria et nervus obturatorius
11 Musculus rectus abdominis
12 Musculus pyramidalis
13 Vesica urinaria
14 Musculus obturator internus
15 Musculus rectus femoris
16 Musculus vastus intermedius et musculus vastus
lateralis (dari musculus quadriceps femoris)
Potongan aksial melalui pelvis dan articulatio coxae perempuan
(potongan 1, dilihat dari inferior). Panah: uterus, myometrium dengan myoma.

Potongan aksial melalui pertengahan paha Potongan aksial melalui pertengahan paha
kanan (potongan 2; MRI scan; dilihat dari inferior). kanan (potongan 2, dilihat dari inferior).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 497

Potongan Melalui Ekstremitas Bawah 497

17 Femur
18 Arteria perforans
19 Nervus ischiadicus
20 Musculus gluteus maximus
(insertio)
39 21 Musculus vastus medialis
22 Musculus sartorius
23 Arteria et vena femoralis
24 Vena saphena magna
25 Musculus gracilis
26 Musculi adductores
27 Musculus biceps femoris
28 Ligamentum patellae
29 Condylus lateralis femoris
30 Ligamentum cruciatum posterius
31 Nervus tibialis
32 Arteria et vena poplitea
Potongan aksial melalui sendi lutut Potongan aksial melalui sendi lutut 33 Caput laterale musculi
kanan (potongan 3; MRI scan; dilihat kanan (potongan 3; dilihat dari anterior). gastrocnemii
dari inferior). 34 Condylus medialis femoris
35 Caput mediale musculi
gastrocnemii
36 Musculus tibialis anterior
37 Tibia
38 Nervus fibularis profundus,
arteria et vena tibialis anterior
39 Permukaan patella
40 Musculi fibulares longus et brevis
41 Fibula
42 Musculus soleus
43 Musculus flexor digitorum longus
44 Musculus tibialis posterior
45 Arteria, vena et nervus tibialis
posterior
46 Arteria fibularis
47 Vena saphena parva et nervus
suralis
48 Musculus extensor hallucis longus
49 Musculus extensor digitorum
longus
Potongan aksial melalui pertengahan Potongan aksial melalui pertengahan 50 Tendo musculi fibularis longi
tungkai bawah kanan (potongan 4; tungkai bawah kanan (potongan 4, 51 Malleolus lateralis (fibula)
MRI scan; dilihat dari inferior). dilihat dari inferior). 52 Musculus fibularis brevis
53 Musculus tibialis anterior (tendo)
54 Arteria dorsalis pedis
55 Malleolus medialis (tibia)
56 Musculus tibialis posterior (tendo)
57 Musculus flexor digitorum longus
(tendo dengan membrana
synovialis)
58 Musculus flexor hallucis longus
59 Arteria et vena tibialis posterior
60 Nervi plantares lateralis et
medialis
61 Tendo calcaneus
62 Musculus semitendinosus
63 Musculus semimembranosus
64 Ligamentum cruciatum anterius
65 Musculus plantaris
66 Intestinum tenue

Potongan aksial melalui ujung tungkai Potongan aksial melalui ujung tungkai
bawah kanan (potongan 5; MRI scan; bawah kanan (potongan 5; dilihat dari
dilihat dari inferior). inferior).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 498

498 Pes: Regio Posterior

Dorsum pedis dextrum, lapisan superfisial Dorsum pedis dextrum, lapisan superfisial (dilihat dari
(dilihat dari anterior). anterior, Fascia dorsalis pedis dibuang.

1 Nervus fibularis superficialis 9 Tendo musculi tibialis anterioris 17 Arteriae digitales dorsales
2 Retinaculum musculorum extensorum superius 10 Nervus saphenus 18 Musculi fibulares atau musculi peronei
3 Malleolus lateralis 11 Rete malleolare mediale, cabang dari 19 Ramus plantaris profundus arteriae
4 Rete malleolare laterale, cabang dari vena saphena magna dorsalis pedis yang beranastomosis
vena saphena parva 12 Malleolus medialis dengan arcus plantaris
5 Nervus cutaneus dorsalis lateralis 13 Nervi cutanei dorsales mediales 20 Musculus extensor digitorum longus
(cabang nervus suralis) 14 Arcus venosus dorsalis pedis 21 Musculus extensor hallucis longus
6 Nervus cutaneus dorsalis intermedius 15 Nervus digitalis dorsalis (cabang 22 Retina culum musculorum
7 Tendines musculi extensoris digitorum longi nervus fibularis profundi) extensorum inferius
8 Nervi digitales dorsales 16 Tendo musculi extensoris hallucis longi 23 Musculus extensor hallucis brevis
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 499

Pes: Regio Posterior 499

1 Retinaculum musculorum extensorum


2 Malleolus lateralis
3 Arteria malleolaris anterior lateralis
4 Tendines musculorum fibularium
5 Tendo musculi fibularis tertii
6 Musculus extensor digitorum brevis
7 Tendines musculi extensoris digitorum longi
8 Arteriae metatarsae dorsales
9 Malleolus medialis
10 Tendo musculi tibialis anterioris
11 Arteria dorsalis pedis
12 Nervus fibularis profundus (pada dorsum pedis)
13 Musculus extensor hallucis brevis
14 Tendo musculi extensoris hallucis longi
15 Arteria dorsalis pedis dengan ramus plantaris
profundus untuk arcus plantaris
16 Nervi digitales dorsales (cabang-cabang terminal
nervus fibularis profundus)
17 Arteria tarsalis lateralis
18 Musculus extensor digitorum brevis (dipotong)
19 Arteria arcuata
20 Musculi interossei dorsales
21 Nervus fibularis profundus
22 Os cuneiforme mediale et os metatarsi I
23 Tendo musculi fibularis longi
24 Musculusabductor hallucis et musculus flextor
hallucis brevis
25 Arteria, vena, et nervus plantaris medialis
26 Ossa metatarsi IV et V
Dorsum pedis dextrum, lapisan tengah (dilihat dari 27 Musculus adductor hallucis (caput obliquum)
anterior lateral). Saraf-saraf kulit dibuang. 28 Tendines musculi flexoris digitorum longi
29 Arteria, vena et nervus plantaris lateralis
30 Musculus flexor digitorum brevis
31 Aponeurosis plantaris

Dorsum pedis dextrum, lapisan profunda (dilihat dari anterior Potongan melintang kaki kanan setinggi ossa
lateral). Musculus extensor digitorum brevis dan musculus extensor metatarsi (dilihat dari posterior).
hallucis brevis dibuang.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 500

500 Pes: Regio Anterior

Planta pedis (telapak kaki) kanan, lapisan superfisial Planta pedis kanan, lapisan tengah (dilihat dari bawah).
(dilihat dari bawah): Diseksi saraf dan pembuluh darah kulit. Aponeurosis plantaris dibuang.
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 501

Pes: Regio Anterior 501

1 Nervi digitales plantares propriae


2 Nervi digitales plantares communes
3 Aponeurosis plantaris
4 Ramus superficialis nervi plantaris lateralis
5 Ramus superficialis arteriae plantaris lateralis
6 Musculus abductor digiti minimi
7 Arteriae digitales plantares propriae
8 Arteriae digitales plantares commues
9 Ramus dugitalis nervi plantaris medialis
ke ibu jari
10 Rami calcanei mediales
11 Tendines musculi flexoris digitorum brevis
12 Musculus flexor digitorum brevis
13 Ramus superficialis nervi plantaris lateralis
14 Arteria plantaris lateralis
15 Aponeurosis plantaris (sisa)
16 Vagina synovialis digiti pedis
17 Musculi lumbricales
18 Tendo musculi flexoris hallucis longi
19 Musculus flexor hallucis brevis
20 Arteria plantaris medialis
21 Nervus plantaris
22 Musculus abductor hallucis
23 Tuber calcanei
24 Tendon musculi flexoris digitorum longi
25 Musculus quadratus plantae
26 Nervus plantaris lateralis
27 Musculus flexor digitorum brevis (dipotong)
28 Vaginae synoviales
29 Arcus plantaris

Planta pedis kanan, lapisan tengah (dilihat dari bawah); diseksi pembuluh
darah dan saraf. Musculus flexor digitorum brevis dipotong dan dilipat
ke anterior.

Planta pedis kanan. Vaginae tendinum musculorum flexorum diberi warna


biru muda (gambar skematik).
104750_S_467_502_Kap_8:_ 05.01.2010 12:26 Uhr Seite 502

502 Pes: Regio Anterior

1 Arteriae digitales plantares propriae


2 Nervi digitales plantares proprii
3 Tendines musculi flexoris digitorum brevis
4 Tendines musculi flexoris digitorum longi
5 Ramus superficialis arteriae plantaris lateralis
6 Ramus profundus nervi plantaris lateralis
7 Ramus superficialis nervi plantaris lateralis
8 Nervus plantaris lateralis
9 Arteria plantaris lateralis
10 Musculus abbductor digiti minimi
11 Tuber calcanei
12 Arteriae digitales plantares communes
13 Tendo musculi flexoris hallucis longi
14 Insertio musculi adductoris hallucis (kedua caput)
15 Arteriae metatarsales plantares
16 Nervus plantaris medialis hallucis
17 Ramus plantaris profundus arteriae dorsalis pedis
(ramus perforans/0
18 Arcus plantaris
19 Caput obliquum musculi adductoris hallucis (dipotong)
20 Arteria plantaris medialis
21 Nervus plantaris medialis
22 Chiasma tendinum plantae (musculus flextor hallucis
longus et musculus flextor digitorum longus)
23 Musculus abductor hallucis
24 Origo musculi flexoris hallucis brevis

Planta pedis kanan, lapisan dalam (dilihat dari bawah); diseksi


pembuluh darah dan saraf. Musculus flexor digitorum brevis,
musculus quadratus plantae dengan tendines musculi flexoris
digitorum longi dan beberapa cabang nervus plantaris medialis
sudah dibuang. Musculus flexor hallucis brevis dan musculus
adductor hallucis dipotong dan beberapa bagian dibuang untuk
memperlihatkan perjalanan arteria plantaris media dan musculi
profundi pedis yang agak atipik.
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 503

503

Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal – – left 17 – of levator palpebrae superioris muscle 142
mengacu pada pembahasan utama. – – right 17, 398 – palmar 388, 423
Ankle joint 432, 443, 449 ff, 495 – – transverse fasciculi 388
Ansa – plantar 449, 463, 499, 501
– cervicalis 71, 163, 177, 181 f, 266 – – longitudinal bands 463
A – – muscular branches 181, 265 Apparatus
– – root – auditory 22, 122 ff, 129
Abdomen, parasagittal section 298 – – – inferior 184 – lacrimal 142
Abdominal organs 291 ff – – – superior 69, 71, 82 f, 152, 179 – masticatory 22
– position 292, 306 – lenticular 116 – vestibular 122 ff, 129
– upper 301, 312 ff – subclavia of sympathetic trunk 169 – visual 132 ff
– – arteries 314 f – thyroid, of sympathetic trunk 169 Appendix(-ces) 304
– – blood supply 316 Antihelix 124 – of epididymis 343
– vessels 302 ff Antitragus 124 – epiploicae 306
Abduction of fingers 395 Antrum – fibrosa 299
Acetabulum 188, 345, 432 – mastoid 127 – of testis 343
– bony margin 438 – pyloric 294, 324 – vermiform 291, 304, 306 f, 310, 318, 324
– lunate surface 433, 436, 445 – tympanic 126 – – Head’s area 205
Achilles tendon 449, 457 ff, 489, 491 ff Anulus – – orifice 310
– surface anatomy 476 – fibrosus 198 – – variations in the position 307
Acromion 15, 188 f, 369 ff, 378, 382, 384 f – inguinalis s. Ring, inguinal Aqueduct
Adduction of fingers 395 – tympanic, of newborn 33 – cerebral 65, 73 ff, 86, 90, 94, 99, 112, 116,
Adductor hiatus 453 Anus 350 ff, 354, 361 ff, 366 121
Adhesion, interthalamic 86, 107 Aorta 16 f – of cochlea 129
Adnexa of uterus 359 ff – abdominal 16, 210, 245, 256, 278, 292, 296, – of vestibule 27, 129
Air cells 300, 302, 329 ff, 348, 359 f Arachnoid mater 84 f, 89, 92, 100, 118
– ethmoidal 28, 36, 38, 41 f, 44 f, 48, 53, 135 – – subtraktion angiography 328 – spinal 230, 232, 474
– – openings 144 – ascending 243, 245, 252 ff, 260, 266, 272, Arbor vitae of cerebellum 94, 116
– mastoid 70, 125 ff 284, 396 Arch
Ala s. also Wing – – bypass vessel 263 – anterior, of atlas 165, 200, 203
– of central lobule of vermis 102 – – of fetus 288 – aortic 95, 154, 169, 177, 245, 253, 256 f, 273 f,
– of ilium 435 – – horizontal section 286 279, 284
– of sacrum 434 f, 438 – descending 244, 252 f, 276 – – of fetus 288 f
– of vomer 37, 45, 48 f – – of fetus 288 f – azygos 273 f, 276, 283
Amnion 359 – – horizontal section 286 – of cervical vertebra 239 f
Ampulla 128 f – – main branches 281 – costal 3 f, 188, 192 ff, 196, 212 f, 243 f, 264 f,
– bony 129 – relation to bronchial tree 275 370
– of ductus deferens 336 ff, 342, 344 – thoracic 253, 274, 281 – – surface anatomy 204
– of rectum 342, 354 Aperture – of cricoid cartilage 158
– of uterine tube 358, 361, 366 – lateral, of fourth ventricle 112 – dental 52
Amygdala (amygdaloid body) 107, 110 f, 114 f, – of Luschka 112 – iliopectineal 444 f, 453
116 – of Magendie 94, 112 – palatoglossal 147
Anastomoses, portocaval 303 – median, of fourth ventricle 94, 112 – palatopharyngeal 147
Aneurysm, infrarenal, of aorta 348 – nasal, anterior 22 f, 45 – palmar
Angiogram(-graphy) – pelvic, inferior 434, 438 – – deep 427, 429
– fluorescent, of eye 134 Apex – – superficial 396, 423, 426 ff
– internal carotid artery 95 f – of cochlea 125 – plantar 467, 501 f
Angle – of head of fibula 440 – posterior
– costal 192 – of heart 252, 257 f, 262 f – – of atlas 200, 239
– inferior, of scapula 370 f, 382 f – of lung 248 f, 271 – – of axis 239
– infrasternal 7, 192, 248 – of patella 441 – pubic 436 f
– – surface anatomy 204 – of petrous part of temporal bone 27, 127 – tendinous
– lateral, of scapula 188, 370 f – of sacrum 191 – – of flexor digitorum superficialis muscle
– of mandible 21, 52 – of urinary bladder 337, 339, 357 418
– of ribs 370 Aponeurosis 388 ff – – of soleus muscle 457, 491
– sphenoidal, of parietal bone 29 – of abdominal wall 187 – venous
– sternal 192 f – bicipital 387 f, 416, 423 – – dorsal, of foot 468, 489, 492 f, 498
– superior, of scapula 371 – of external abdominal oblique muscle 217, – – jugular 170, 172, 398, 406
– venous 362 – of vertebra 191, 231, 474
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 504

504 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Arch – – common 83, 95, 97, 152, 157, 163, 165, – – – – anterior 254 f, 263
– zygomatic 20, 33, 52, 54, 60 f, 79 168 ff, 252 f, 255, 266, 281, 396, 414 – – – septal branch 254
– – coronal section 62 – – – of fetus 288 – – right 243, 253 ff, 257 f, 263, 270, 287
– – of newborn 33 – – external 63, 67, 69, 79, 97, 152, 163, 164, – – – posterior interventricular branch 262
Arcus costalis (s. also Arch, costal) 194 168 ff, 396 – cortical, radiating 329
Area – – internal 31, 62, 67, 69, 73 f, 87, 92 ff, 97 f, – cystic 299, 316, 317
– of acoustic centers 131 122, 124, 168 ff, 396 – deep
– bare, of liver 299, 318 – – – Angiogram 95 f – – of clitoris 362, 365
– calcarina 138 – – – loop 96 – – of penis 339, 341, 346, 347
– cortical – cerebellar – digital
– – acoustic 101 – – inferior – – dorsal, of foot 498
– – premotor 101 – – – anterior 93 f, 96, 98 – – palmar 396, 428
– – reading comprehension 101 – – – posterior 93 f, 96, 98, 116 – – – common 396, 423, 427 f
– – sensory speech 101 – – superior 93 f, 96 – – – proper 425, 427 f
– – somatomotor 101 – cerebral 92 ff – – – – of thumb 427
– – somatosensory 101 – – anterior 86, 92 ff, 97 f, 111 – – – of thumb 428
– – visuosensory 101 – – – area of blood supply 96 – – plantar
– – of Wernicke 101 – – circle of Willis 93, 98 – – – common 501 f
– cribriform, of renal papilla 326 – – middle 92 ff, 98 – – – proper 501 f
– intercondylar, anterior, of tibia 440 – – – area of blood supply 96 – dorsal
– muscle-free, of pharynx 167 – – – parietal branch 94 – – of clitoris 365
– of primary acoustic centers 131 – – – temporal branch 94 – – of penis 341 f, 346 f, 352
– vestibular, superior 123, 130 – – MRI angiograph 95 – dorsalis pedis 467, 499
Areola 204, 290 – – posterior 92 ff, 97 f – – deep plantar branch 498 f, 502
Arm (s. also Limb, upper) 368 – – – area of blood supply 96 – of ductus deferens 343
– arteries 396 f – cervical – epigastric 265
– axial section 430 – – ascending 168, 170, 185, 396, 414 – – inferior 208, 212, 214, 216, 219, 293, 480
– MRI scan 386 – – deep 168, 237 – – – pubic branch 218, 220
– muscles 382 ff, 386 f – – superficial 168, 170, 236 – – superficial 208, 216
– nerves 399 f, 414 ff – – transverse 168, 170, 264, 396, 414 – – superior 206, 208, 214, 216, 264 ff
– – cutaneous 400 – – – deep branch 235 – ethmoidal 94
– sagittal section 386 – – – superficial branch 235 – – anterior 31, 134, 141, 146
– surface anatomy 401 f – ciliary – – – nasal branch 146
– veins 398 – – anterior 93, 133 f – – posterior 134
Arteriole – – posterior 93 – facial 63, 77, 79, 81, 97, 152, 168, 170, 398
– afferent, of glomerulus 329 – – – long 133 f – – transverse 63, 77, 80, 168, 170
– efferent, of glomerulus 329 – – – short 133 f – femoral 214, 216 f, 293, 340, 360, 367, 452,
Artery(-ies) 16, 98, 241, 399 ff – colic 466 f, 480, 496
– alveolar – – left 304, 308 – – circumflex
– – inferior 63, 80, 81 ff – – – anastomosis with middle colic artery – – – lateral 467, 480 f
– – superior posterior 63, 82 308 – – – – ascending branch 480 f
– angular 77, 79, 82, 168 – – middle 302 ff, 308 f, 316 f, 328 – – – – descending branch 467, 480 f
– appendicular 302, 304, 310 – – right 302 ff, 309 – – – medial 467, 480 f
– arcuate – collateral – – – – ascending branch 481
– – of foot 467, 499 – – medial 408 – – entering the adductor canal 452
– – of kidney 329 – – middle 396, 409 – gastric
– auricular – – radial 396, 408 f – – left 315 ff
– – deep 63 – – ulnar – – – esophageal branches 315
– – posterior 80 – – – inferior 396, 415 – – right 304, 315 ff
– axillary 168, 170, 186, 207, 252, 387, 396, – – – superior 396, 416, 423 – – short 315 f
411 f, 414 f – communicating – gastroduodenal 296, 315 ff
– basilar 31, 74, 86, 89, 93 ff, 98, 116, 121 – – anterior 93, 98 – gastro-epiploic 315 f
– brachial 387, 396, 403, 410, 412, 414 ff, 418, – – posterior 92 ff, 98 – gastro-omental 315 f
423 – coraco-acromial 411 – genicular
– – profunda 396, 404 – coronary 262 f – – descending 467
– buccal 63, 80 – – left 253, 258, 261 f, 284, 286 f – – inferior
– of bulb of penis 341, 351 – – – circumflex branch 254, 262 f – – – lateral 467, 487 f
– capsular, lower, of kidney 328 – – – diagonal branch 262 – – – medial 467, 487
– carotid 154 – – – interventricular branch 253 – – middle 467
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 505

Indeks 505

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– – superior – maxillary 62 f, 79 f, 81 ff, 97, 168 – – femoris 467, 481


– – – lateral 467, 487 f – – branches 63 – of pterygoid canal 63
– – – medial 467, 487 – – – deep temporal 63 – pudendal
– gluteal – – – pterygoid 63 – – external 220, 467
– – inferior 346 f, 360, 484 – meningeal – – internal 341, 346 f, 351 f, 360, 362, 364,
– – superior 347, 360 – – anterior 31 483
– – – deep branch 483 – – base of skull 31 – pulmonary 16, 252 f, 260, 273, 274 ff, 281
– helicine 341 – – middle 31, 63, 82 f, 85, 87 f, 126, 141 – – branches 246
– hepatic – – – parietal branch 88 – – of fetus 288 f
– – common 296, 315 f – – posterior 31 – radial 388, 396, 414 ff, 419, 421, 423 f, 428
– – of fetus 289 – meningolacrimal 141 – – dorsal carpal branch 424
– – proper 279, 296, 299 f, 304, 316 f – mesenteric 308 f – – superficial palmar branch 396
– – – left branch 315 – – inferior 281, 304 f, 308, 329 – rectal
– – – right branch 315 – – superior 281, 283, 292, 296, 300, 302 ff, – – inferior 346 f, 351 f, 483
– humeral, circumflex 309, 316 f, 328 f – – middle 347
– – anterior 170, 396 – metacarpal, dorsal 424 – – superior 304, 308
– – posterior 383, 396, 404 f, 408 f – metatarsal – recurrent
– ileal 303 ff, 309 – – dorsal 467, 499 – – radial 396, 416 ff
– ileocolic 302 ff, 309 f – – plantar 467, 502 – – ulnar 418
– iliac – musculophrenic 206, 208, 216 – renal 281, 326 f, 331, 335
– – circumflex – nasal – – anterior branch 328
– – – deep 208, 216, 338, 467, 480 – – dorsal 168 – – left 292
– – – superficial 208, 216, 467 – – inferior, of retina 134 – – posterior branch 328
– – common 281, 308, 330 f, 346 f, 358 f – – superior, of retina 134 – – superior 329
– – external 293, 330, 332, 338, 346 f – obturator 346 f, 360, 366, 467 – retinal 134
– – internal 332, 346 f, 360, 366 – occipital 63, 81 f, 85, 168, 223, 235, 237 f, – – central 93, 133 f
– – – main branches 347 240 ff – of round ligament 360
– iliolumbar 347 – – occipital branch 170 – sacral
– infra-orbital 63, 142 – ophthalmic 73, 93 f, 98, 132, 134, 141, 146 – – lateral 347
– intercostal 206, 210 f – ovarian 328, 360 – – median 333
– – anterior 207 – – ovarian branch 360 – – middle 360
– – highest 208, 281 – – tubal branch 360 – scapular
– – medial branches 290 – palatine – – circumflex 378, 404 f, 408 ff, 412
– – posterior 214, 276, 279 ff – – descending 63, 146 – – descending 168, 396, 404
– – – dorsal branches 408 – – greater 146 – – dorsal 168
– – superior 168 – – lesser 146 – scrotal, posterior 351
– interlobar, of kidney 329 – pallidostriate 92 – segmental, inferior, anterior, of kidney 328
– interlobular, of kidney 328 f – pancreaticoduodenal – septal 146
– interosseous – – inferior 316 f – sphenopalatine 63
– – anterior 396, 418, 423 – – superior 315 – sigmoid 304, 308, 346
– – – posterior branch 421 – – – anterior 316 – spinal
– – posterior 396, 421, 424 – – – posterior 316 – – anterior 31, 93, 98, 232, 474
– interventricular, anterior 257, 262, 270 – perforating 467 – – posterior 31, 93, 98, 232
– – bypass vessel 263 – pericardiacophrenic 272, 281 – spiral, of renal pelvis 329
– iridial 134 – perineal 346, 352 – splenic 279, 296, 300, 309, 315 f, 328 f
– jejunal 302 ff, 308 f – – superficial 351 – – posterior pancreatic branch 316
– labial – peroneal 467 f, 491 – subclavian 95, 97, 170, 177, 184, 206, 208,
– – inferior 168 – pharyngeal, ascending 146, 165 252, 271, 273 ff, 281, 396, 414
– – superior 168 – phrenic, inferior 315, 328 – – of fetus 288
– of labyrinth 31, 93, 98 – plantar 499 – subcortical, of kidney 329
– lacrimal 93, 141 – – lateral 467, 499, 501 f – submental 152, 168
– laryngeal, superior 152, 166, 169 – – – superficial branch 501 – subscapular 396, 412, 415
– lingual 146, 152, 168 – – medial 467, 499, 501 f – supra-orbital 134, 168
– – deep 153 – popliteal 446, 467, 484, 486 ff, 491 – – medial branch 82
– lumbar 335 – princeps pollicis 396, 427 – suprarenal
– macular, superior 134 – profunda – – inferior 328 f
– malleolar, anterior, lateral 495, 499 – – brachii 409, 415 – – middle 328
– mandibular, inferior 63 – – – anastomosis with posterior humeral – – superior 328
– masseteric 63, 79 circumflex artery 408 f – suprascapular 168, 170, 378, 396, 404 f, 414
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 506

506 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Artery(-ies) – – orifices of pulmonary veins 285 – extrahepatic 296 f, 301, 316


– suprascapular – nasal 144 Bladder, urinary s. Urinary bladder
– – anastomosis with circumflex scapular artery – right, of heart 244 f, 252 f, 255 ff, 259, 261 ff, Blindness 139
404 270 f, 273, 283 f Body
– supratrochlear 93, 134, 168 – – of fetus 288 – amygdaloid 107, 110 f, 114 ff
– sural 487, 491 Auditory apparatus 122 ff, 129 – of axis 200
– tarsal, lateral 499 Auditory pathway 131 – carotid 164 f
– temporal Auricle 122 ff – cavernous s. Corpus cavernosum
– – deep 80, 82 – of left atrium 252, 258, 260 ff – of cervical vertebra 53, 177, 194 f
– – – anterior 81 – – of fetus 288 – – MRI scan 201, 203
– – inferior, of retina 134 – of right atrium 244, 252, 255 f, 258, 260 ff, – ciliary 133
– – middle 168 269, 271, 283 – of clitoris 361 f, 365
– – superficial 63, 77, 81 ff, 85, 168, 170, 183 – – of fetus 288 – of corpus callosum 99, 107
– – – anterior articular branch 80 Axilla, lymphatics 290 – of epididymis 343
– – – frontal branch 79 f, 168 Axis 159, 188 ff, 192 ff, 200 ff, 369 f – of fifth lumbar vertebra 189
– – – parietal branch 79 f, 168 – of first lumbar vertebra 189, 211
– – superior, of retina 134 – of fornix 106 f, 113
– testicular 218, 328, 341, 343, 346 – of gallbladder 297
– thalamic 92 B – geniculate 107
– thoracic – – lateral 131, 137
– – internal 168, 177, 206, 208, 214, 216, Back – – medial 115, 131, 137
264 ff, 272, 396, 398 – innervation 229 – of hyoid bone 150, 158
– – lateral 168, 170, 196, 207 f, 214, 396, 410, – muscles 221 ff – of incus 128
412 – – deep 292 – of ischium 433
– – superior 396, 412 – – deepest layer 224 – of lumbar vertebra 190 f, 194, 198 f
– thoraco-acromial 168, 170, 184 f, 207, 264, – nerves 226 ff, 229 – mamillary 65 f, 86, 94, 99, 103, 107, 137
396, 407 Ball-and-socket joint 10, 432 – of mandible 22 f, 52
– – acromial branch 407 Band, longitudinal – of maxilla 21 f
– – pectoral branch 407 – inferior, of cruciform ligament 200 f – – nasal surface 42
– thoracodorsal 396, 404, 407, 410, 412, 415 – superior, of cruciform ligament 200 f – of metacarpal bone 376
– thyroid Base – of pancreas 296 f, 316
– – inferior 168 f, 177, 185, 396 – of cochlea 123, 125, 129 – perineal 350 f, 362
– – superior 152, 168 ff, 177, 185, 396 – of coracoid process 371 – pineal 86, 99, 107, 115, 120
– tibial 468 – of mandible 22 f – of pubis 433
– – anterior 467 f, 491, 495 – of metacarpal bone 376 f – restiform 116
– – posterior 457, 467 f, 488, 491 – of metatarsal bone 442 – retrosternal 398
– tympanic – of patella 441 – of rib 192, 197
– – anterior 126 – of proximal phalanx 376 f – of sphenoidal bone 26
– ulnar 388, 396, 415 ff, 419, 423, 425, 428 – of sacrum 191, 434 f – of sternum 188 f, 192 f, 264, 369 f
– umbilical 289, 346 f – of skull 20, 30 ff, 84, 97, 203 – of stomach 294, 316
– – obliterated 293 – – angulation 19, 37, 143 – of thoracic vertebra 192
– – remnant 219 – – bones 23 – trapezoid 131
– uterine 360, 366 – – canals 34 – of twelfth thoracic vertebra 189
– – ovarian branch 360 – – cranial nerves 31, 75, 98 – of uterus 357
– vaginal 360 – – fissures 34 – of vertebra 53, 177, 191 f, 194 f, 199
– vertebral 31, 62, 69, 71, 89, 93 ff, 96 ff, 165, – – foramina 34 – vitreous 133, 148
168 f, 174, 177, 200, 237, 240, 414 – – inferior aspect 32 f Bone(s) 42, 155
– – muscular branch 237 – – internal aspect 30 f, 34 – capitate 376 f, 380
– vesical – – of newborn 33, 35 – – coronal section 425
– – inferior 347 – of stapes 128 – carpal 7, 368, 375 ff, 427
– – superior 346 f – of urinary bladder 367 – cranial 20 ff
– zygomatico-orbital 85 Bicuspid – – of newborn 35
Articulation s. Joint – first 50 – cuboid 443, 449, 495
Atlas 53, 159, 165, 188 ff, 192 ff, 200 ff, 240, – second 50 – cuneiform
369 f Bifurcation – – intermediate 442, 449, 495
– articulation with dens of axis 200 – of atrioventricular bundle 261 – – lateral 443
Atrium – of trachea 18, 246, 274 ff, 281 – – medial 495
– left, of heart 245, 252 ff, 256 ff, 273, 281, 285 Bile duct(s) 296 f – ethmoidal 20 ff, 23, 34, 37 f, 40 ff, 44 f, 47
– – midsagittal section 322 – common 292, 296 f, 299 f, 317 – – of newborn 35
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 507

Indeks 507

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– – orbital part 21 – trapezoid 376 f, 380 – – midsagittal section 322


– facial 20, 28 – – coronal section 425 – – splenic recess 318
– – lateral aspect 52 – triquetral 376 f, 380 – – superior recess 318
– frontal 7, 19 ff, 23, 28 f, 34, 36 f, 42, 44 f, 47, – – coronal section 425 – suprapatellar 446 ff
52 – zygomatic 7, 19 ff, 23, 28, 33, 37, 45, 47, 52, Bypass vessel 263
– – of newborn 35 54
– – squamous part 28, 44 f – – orbital surface 45
– – temporal surface 44 Border
– hamate 376 f, 380 – anterior, of spleen 300 C
– – coronal section 425 – inferior, of lung 249
– hyoid 20, 22, 55, 60 f, 67, 69, 86, 150 f, 154 f, – interosseous Calcaneus 7, 443, 449, 451, 495
158 ff, 161, 166, 169, 175 – – of fibula 440 – articular surface
– incisive 33, 45 – – of tibia 440 – – talar
– lacrimal 20 ff, 23, 28, 37, 47, 52, 132 – lateral, of scapula 370 f – – – anterior 449
– lunate 376 f, 380 – medial – – – middle 449
– – coronal section 425 – – of scapula 371, 382 – – – posterior 449
– metacarpal 7, 368, 375 ff, 427 – – of tibia 440 – of newborn 9
– – axial section 431 – posterior, of fibula 440 Calcar avis 104, 106, 110
– – coronal section 425 – superior, of scapula 371 Calvaria 29, 53, 87 ff, 97, 149
– – first 375 ff, 380, 425 Brachium of inferior colliculus 115, 131 Calyx, renal 326 f
– – of newborn 9 Brain 3, 99 ff – major 326
– – of thumb 375 f – areas of blood supply 96 – minor 326 f
– metatarsal 7, 432, 442 f, 449 ff, 495 – arterial blood supply 92 Canal
– – first 450 – coronal section 92, 116 f – adductor 452
– – of newborn 9 – cross section 116 f – – entrance 480
– nasal 20 ff, 23, 37, 47 f, 52, 144 – dissections 104 ff – – tendinous wall 467
– of nasal cavity 48 – divisions 91 – anal 3, 336 f
– navicular 442, 449 ff, 495 – horizontal section 118 ff – – coronal section 345
– – articular surface 449 – inferior aspect 65, 99 – – midsagittal section 322
– occipital 7, 20 f, 24 ff, 27 ff, 33 f, 37, 38 ff, – median section 90 f – carotid 27, 31, 33, 46, 98, 125, 127, 164
42, 46 f, 194 – ventricular cavities 112 – central 86, 91, 116
– – basilar part 25, 33 Brain stem 67, 69 ff, 84, 91, 114 f, 139 – cervical 357
– – lateral part 33, 39 – auditory pathway 131 – condylar 25, 27, 33, 39
– – of newborn 33, 35 – median section 90 f – facial 31, 125 f, 129 f
– – squamous part 20 f, 25, 28, 33, 39 ff, 44 Breast, lymphatics 290 – gastric 294
– – – lower part 27 Breast tissue 290 – for greater petrosal nerve, hiatus 27
– – – upper part 27 Bronchial tree 246 f, 275 – hypoglossal 25, 30 f, 33, 36, 39, 46, 201
– palatine 20, 33, 37, 39 ff, 42, 44 f, 48, 49 – mediastinal dissection 247 – incisive 33, 42, 145, 147
– parietal 7, 20 ff, 23, 29, 34, 37 Bronchus(-i) 246, 249 – infra-orbital 46
– – of newborn 33 – primary – inguinal 217 f
– pisiforme 377, 381, 389 f, 394 – – left 276, 278 f, 281 – – in the female 220, 323
– pubic 346, 355 – – – of fetus 288 – – in the male 217 ff
– scaphoid 376 f, 380 – – right 280 – mandibular 165
– – coronal section 425 – secondary 278 – – entrance 52, 83
– sesamoid 449 – segmental 246 – musculotubal 129
– of skull 20 ff Bulb 147 – nasolacrimal 46 f, 132
– sphenoidal 20 ff, 23, 24 ff, 28, 33 f, 37, 38 ff, – of aorta 244, 252, 259, 261 – obturator 444 f
41 f, 44 f – olfactory 31, 65 f, 75, 89, 99, 103, 107, 146 f – optic 23, 25 f, 30 f, 34, 38, 44, 46 f, 132, 138
– – of newborn 35 – of penis 336 f, 339, 342, 345 – osseus semicircular
– tarsal 7, 432 – of vestibule 355, 360 ff, 364 – – anterior 123 ff, 129 f
– temporal 20 ff, 23, 27 ff, 33 f, 37, 46 f, 52, 125 Bulla, ethmoidal 37, 53, 145 – – lateral 123 ff, 127, 129 f
– – of newborn 35, 125 Bundle – – posterior 124 f, 129 f
– – petromastoid part 125 – atrioventricular 261 – palatine
– – petrous part 20, 33 f, 37, 122, 127, 130 – of His 261 – – greater 40, 46
– – squamous part 20 f, 27 f, 125 Bursa – – lesser 46
– – – of newborn 35 – of Achill tendon 449 – pterygoid 25, 33, 45 f, 146, 164
– – tympanic part 20 f, 27 – omental 292, 311 ff – pudendal, entrance 483
– trapezium 376 f – – horizontal section 324 – pyloric 294
– – coronal section 425 – – isthmus 318 – sacral 434 f, 437
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 508

508 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Canal – tracheal 158 f Cecum 291 f, 304, 307, 318


– of Schlemm 133 Cauda equina 230, 232, 471 – horizontal section 320
– spiral, of cochlea 125 – horizontal section 320, 324 Center, acoustic 131
– vertebral 88, 188, 230 ff, 472 Cavity(-ies) 345 Cerebellum 66, 74 f, 84, 86, 90, 94, 102 f
– – sagittal section 232 – abdominal 1, 291 ff – median section 90 f
Canaliculus – – coronal section 1 Cerebrum 18, 99 ff, 233
– chordae tympani 125 – – CT scan 321 – in neonate 233
– cochlear 27 – – frontal section 309 Cervix of uterus 354, 356 f, 359
– lacrimal, inferior 142 – – horizontal section 320 f, 324 – vaginal portion 322, 356 f, 360
– mastoid 27, 125 – – midsagittal section 313 Chamber, anterior, of eyeball 134
Canalis – – MRI scan 309, 320 Chiasma, optic 65 f, 73 f, 86, 90 f, 99, 103, 138 f
– carpi 14, 389, 394 f, 427, 429 – – parasagittal section 325 – lesion 139
– musculotubarius 27 – – posterior 332 f Choana 45, 146, 163, 164
Canine 50 f – – veins of posterior wall 279 – of newborn 33
– permanent 51 – articular 12 Chondrocranium 22
Capitulum of humerus 373, 375, 379, 391 – – elbow joint 431 Chord, oblique 379
Capsula adiposa perirenalis 296, 300, 324 – – hip joint 496 Chorda(-ae)
Capsule – – humeroradial joint 431 – tendineae 253, 256, 258
– articular 12 – – knee joint 446 – tympani 62, 68 ff, 77, 124 ff, 128, 146
– – of atlanto-occipital joint 200 – – shoulder joint 10, 15, 378 – – extracranial part 126
– – of elbow joint 379, 391 – cranial 84 ff – – intracranial part 126
– – of hip joint 444 – – coronal section 62 Chorion 359
– – of interphalangeal joint – glenoid 188 f, 369 ff, 378 Circle
– – – of fingers 381 – nasal 7, 22, 31, 84, 88, 90, 143 ff – arterial, of Willis 93, 98
– – – of toes 449 – – arteries 146 f – greater, of iris 134
– – of knee joint 12, 447 f – – bones 48 – lesser, of iris 134
– – of metacarpophalangeal joint 381 – – coronal section 62 Circulation
– – – of thumb 381 – – horizontal section 148 – collateral, of shoulder 404
– – of metatarsophalangeal joint 449 – – lateral wall 145 ff – lymphatic 16
– – of shoulder joint 378 – – – nerves 147 – portal 16
– – of temporomandibular joint 53 f – – median section 145 – pulmonary 16
– – of wrist joint 380 – – nerves 146 f – systemic 16
– external 116, 120 – oral 50, 84, 143, 150 ff, 163 Circulatory system 16
– fibrous, of kidney 326 – – coronal section 50, 62 – fetal 288 f
– – vessels 329 – – floor 150 f – shunts 288
– internal 92, 105, 109 f, 111, 113, 115 f – – median section 88, 145 Circumference, articular
– – anterior limb 120 – – transverse section 82 – of radius 374 f
– – posterior limb 120 – pelvic – of ulna 374 f
Cardia 296, 300 – – in the female 366 f Cistern
Carotid sheat 174 – – horizontal section 4 – cerebellomedullar 85 f, 89, 112, 145, 230,
Carotid sinus nerve 164 f – – in the male 240 f
Carpal tunnel 14, 389, 394 f, 427, 429 – – – coronal section 345 – chiasmatic 85
Cartilage(s) – – – MRI scan 342, 345 – interpeduncular 85
– alar – – – nerves 349 – of lateral cerebral fossa 89
– – greater 49 – – – parasagittal section 346 – of pons 201
– – lesser 49 – – – sagittal section 342 Cisterna chyli 17, 332
– articular – – – vessels 346 f Claustrum 92, 116, 120
– – of condylar process of mandible 54 – – MRI scan 4 f Clava 115
– – of knee joint 12 – of septum pellucidum 104, 120 Clavicle 3, 7, 168, 174, 177, 187 ff, 206 ff, 264,
– – of shoulder joint 15 – thoracic 284, 368 ff
– arytenoid 158 f – – coronal section 1 – articular facet
– corniculate 158 – – parasagittal section 325 – – for acromion 369
– costal 7, 189, 192 – – posterior 332 f – – for sternum 369
– cricoid 155, 157, 158 f – – veins of posterior wall 279 – end
– of larynx 158 – tympanic 69, 120, 122 ff, 128 ff – – acromial 369 f, 378
– nasal 49 – – medial wall 126 f – – sternal 369 f
– – lateral 49 – – roof 123 – surface anatomy 204, 401 f
– septal 49 – uterine 367 Clitoris 354, 360 ff
– thyroid 151, 154 f, 158 f, 255 – ventricular, of brain 112 Clivus 25, 27, 30, 38
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 509

Indeks 509

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– Dura mater 89 – elasticus 158 – occipital


Coccyx 3, 7, 189, 191, 193, 195, 350, 433 ff, – medullaris 230, 232 f, 475 – – external 25
437, 472 – – midsagittal section 322 – – internal 27, 30, 39, 42
– surface anatomy 476 – – in neonate 233 – sacral
Cochlea 122 ff, 127, 129 Cord – – intermediate 191, 434
Cockett veins 468 f – spermatic 204, 211 ff, 217, 219, 337, 340, – – lateral 191, 433 f
Colliculus(-i) 343, 346, 479 f – – median 191, 195, 433 f, 437, 472
– facial 115 – spinal s. Spinal cord – sphenoidal 25
– inferior of midbrain 67, 103, 111, 114 ff, 131 – umbilical 233, 359 – supraventricular 271
– of midbrain 67, 86, 90 f, 99, 107 – urachus 219 – transverse 123
– seminal 338 f, 344 f Cornea 132 f, 135 f – urethral 338
– superior of midbrain 114 ff Cornu s. also Horn Crista
Colon 3 – greater, of hyoid bone 61, 67, 149, 150, 158, – galli 30, 34, 37, 38, 40 f, 49, 53, 86
– ascending 302, 304, 307 167 – spiralis ossea 127
– descending 210, 304, 310 – inferior, of thyroid cartilage 159 – terminalis of right atrium 258, 283
– Head’s area 205 – lesser, of hyoid bone 150, 158 Crossing of tendons
– sigmoid 292, 304, 306 f, 310, 322 – sacral 191 – in leg 460 f
– transverse 244, 291 f, 302, 306 ff – superior, of thyroid cartilage 158 f – in sole of foot 460 f, 464 f, 502
– – midsagittal section 322 Corona Crus
Column – of glans penis 342 – anterior, of stapes 128
– of fornix 103, 105, 107, 114 ff, 119 f – radiata 109 f – cerebri 73
– lateral, of erector spinae muscle 212 Corpus – of clitoris 356, 361 f, 364
– medial, of intrinsic muscles of back 212, 225 – callosum 62, 85 f, 233 – commune 129
– renal 326 – – coronal section 116 – of fornix 105, 106
– vertebral s. Vertebral column – – fiber system 104 – lateral, of superficial inguinal ring 217, 362
Commissure – – median section 90 f, 233 – long, of incus 126, 128
– anterior 86, 90 f, 94, 99, 107, 110, 116, 137 – – in neonate 233 – medial, of superficial inguinal ring 362
– of fornix 104 – cavernosum – penis 337, 339, 342, 345, 352
– habenular 107 – – of clitoris 356, 360 – posterior, of stapes 128
– labial, posterior 361 – – of penis 336 ff, 339 f, 341 f, 347 – right of lumbar part of diaphragm 282 f, 335
Concha – spongiosum of penis 336 f, 339 ff – short, of incus 126, 128
– of auricle 122, 124 – sterni 194 Culmen of vermis 102
– nasal Cortex Cuneus 137
– – inferior 20, 22 f, 36 f, 42, 44, 46, 48, 53, 86, – cerebral 85, 92, 118 ff Cupula 125, 129
90, 142, 143 ff, 147 f – insular 113 Curvature
– – – inferior border 48 – of kidney 326 – cervical 193
– – middle 22 f, 33, 36 f, 38, 40, 44 f, 48, 86, – limbic 99 – greater, of stomach 294 f, 311 f, 316
143 ff – striate 121 – lesser, of stomach 294 f, 311 f
– – superior 36 f, 48, 86, 145 – of suprarenal gland 326 – – longitudinal muscle layer 295
Condyle – of temporal lobe 116 – lumbar 193
– lateral – visual 121, 138 – thoracic 193
– – of femur 9, 439, 441, 447 Costae fluctuantes 194 Cusp 261
– – of tibia 440, 446 f Cowper’s gland 336 f, 339, 342, 344 – anterior, of tricuspid valve 258
– medial Crest – semilunar
– – of femur 9, 439, 447 – conchal 40, 42, 44 – – anterior, of pulmonary valve 259
– – of tibia 440 – frontal 28, 30 – – left
– occipital 21, 25, 27, 33, 36, 46, 62, 202 – of greater tubercle of humerus – – – of aortic valve 259
Cone, medullary, of spinal cord 472 f 373 – – – of pulmonary valve 259
Confluence of sinuses 75, 85, 87 f, 241 – iliac 3, 189, 330, 433, 435, 482 f – – posterior, of aortic valve 259
Conjugate – – surface anatomy 476 f – – right
– diagonal 434, 438 – infratemporal 52 – – – of aortic valve 259
– true 434, 438 – – of sphenoid 21, 25 f, 38 – – – of pulmonary valve 259
Conjunctiva – intertrochanteric 438 f – septal, of tricuspid valve 259, 261
– of eyeball 133 – lacrimal Cuspid (canine) 50 f
– palpebral, of lower lid 142 – – anterior 41 – permanent 51
Connection, intertendinous 392 – – posterior 22
Conus – of lesser tubercle of humerus 373
– arteriosus 256, 258 – nasal 40, 42, 44 f
– – horizontal section 286 – of nasal septum 146
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 510

510 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

D – – of newborn 35 – collateral 107


Douglas’pouch 354, 357 ff, 366 f – frontal 35
Declive of vermis 102 Duct 128 ff, 219 – iliopubic 433, 435, 438
Decussation – cystic 296 f, 299 f, 317 – intercondylar 440 f
– of pyramidal tracts 109, 114 – ejaculatory 336 ff, 344 – parietal 29, 35
– of superior cerebellar peduncle 103 – endolymphatic 128 f Epicardium 273
Demifacet – epididymal 343 Epicondyle
– inferior, for head of rib 191, 197 – hepatic 296 f – lateral
– superior, for head of rib 191, 197 – – common 297, 299, 317 – – of femur 439, 441, 446
Dens of axis 53, 86, 89 f, 165, 191, 195, 200 f, – lymphatic, right 332 – – of humerus 373, 379, 391 f
203 – nasofrontal 145 – medial
– articulation with atlas 200 – nasolacrimal 135, 142, 145 – – of femur 439
Dentition 50 – – opening 145 – – of humerus 373, 379, 387 f, 415
Desmocranium 22 – pancreatic 296 f, 300 f, 317 Epididymis 218, 330, 336 f, 339, 341, 343
Diameter – – accessory 297, 301, 317 – longitudinal section 343
– largest, of pelvis 438 – parotid 54, 58, 61, 77, 82, 151, 153, 168 Epiglottis 86, 89 f, 146, 155, 158, 161, 163
– oblique 434 – perilymphatic 129 Epiphysis 114
– transverse 434 – semicircular Epithelium
Diaphragm 3, 16, 206, 244, 255, 264 ff, 269 ff, – – anterior 122, 127 f – conjunctival 133
273, 276, 279 f, 281 ff, 284 f, 292 f, 307, 320 – – lateral 122, 127 f – corneal 133
– central tendon 278, 283, 298, 329 – – posterior 122, 127 f – pigmented, retinal 133
– changes of position during respiration 282 – submandibular 152 f Equator of lens 133
– costal part 278, 282 f – thoracic 17, 170, 172 f, 184 f, 276, 279, 332 Esophagus 86, 154 f, 157, 244 f, 273 ff, 279, 291
– lumbar part 282, 315, 327 Ductus 338 – abdominal part 278, 282
– – right crus 282 f – arteriosus Botalli 263, 288 f – Head’s area 205
– midsagittal section 322 – – remnant 253, 256 – horizontal section 286
– oral 150 – deferens 218 f, 330, 336 ff, 341 ff, 344 – relation to bronchial tree 275
– pelvic – venosus 288 f – thoracic part 278, 281
– – in the female 362 f Duodenum 291 f, 296, 300, 302, 316 Eustachian valve (Valve of inferior vena cava)
– – in the male 350 ff – descending part 297, 311 f 288
– sternal part 278, 283 – Head’s area 205 Exostosis 380
– superior aspect 283 – horizontal part 309, 317 Extremity s. also Limb
– urogenital – superior part 312 – caudal, of caudate nucleus 110 f, 114
– – fascia inferior 350 Dura mater 84 ff, 87, 88 f, 97, 118, 133, 200 Eye 84, 133 ff
– – in the female 362 ff – spinal 69, 71, 198, 230 f, 232, 474 Eyeball 68 f, 72 ff, 133, 142
– – in the male 337, 347, 350 ff, 353 – anterior segment 133 f
Diaphragma sellae 75 Eyelid 142
Diaphysis s. Shaft – upper 142
Diastole 260 E
Diencephalon 91
Digestive system, organization 291 Ear
Digitations, hippocampal 107, 110 – inner 31, 122 ff, 128 ff F
Diploe 30, 53, 85, 87 – middle 122 ff, 128
Direction of the body 4 f – outer 122 ff Facet, articular
Disc Elbow joint 10, 368, 374 f, 379 – for acromion 369, 371
– articular – axial section 431 – inferior, of vertebra 191
– – fibrocartilagenous 12 – axis – for sternum 369
– – of sternoclavicular joint 177 – – of extension 391 – superior
– – of temporomandibular joint 54, 56 f, 79 – – of flexion 391 – – of atlas 191, 200
– – of wrist joint 380, 425 – – of rotation 391 – – of vertebra 191, 197
– intervertebral 7, 89, 193, 197 ff, 472 f – bones 374 f Falx
– – inner core 198 f – coronal section 10, 379 – cerebelli 86
– – midsagittal section 322 – ligaments 10, 379 – cerebri 67, 74 f, 86 f, 97, 120, 241
– – MRI scan 195, 201, 203, 232 – MRI scan 10, 379 – inguinalis 218
– – outer portion 198 – of newborn 9 Fascia
– optic 133 f Eminence – of adductor canal 452
Dorsum – arcuate 27, 122 – antebrachial 388, 423
– of foot 492 ff, 498 f – carpal – – distal part 428
– sellae 25 f, 30, 34, 36, 38, 41, 46, 75 – – radial 394 – cervical 178 ff
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 511

Indeks 511

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– – lamina – zonular 133 – vestibular 161


– – – pretracheal 174, 179 f Fibula 7, 12, 432, 440 ff, 446 f, 493 – vocal 86, 89, 155, 161
– – – prevertebral 174 – of newborn 9 Fontanelle
– – – superficial 174, 178 – upper end 440 – anterior 35
– cremasteric 341 Filum(-a) – antero-lateral 33, 35
– crural 493 – radicularia posteriora 98, 239, 241 – mastoid 33, 35
– – superficial 468, 486, 492 – terminale 230 ff, 475 – posterior 35
– deep, of penis 339 Fimbria(-ae) – postero-lateral 33, 35
– of external abdominal oblique muscle – hippocampal 106 f – sphenoidal 33, 35
213 – of uterine tube 354, 356 ff Foot 442 f
– of Gerota 324 f Finger 368 – axis
– inferior, of urogenital diaphragm 350 – joints 381 – – for eversion 449
– lata 218, 486 – ligaments 381 – – for inversion 449
– pectoral 290 Fissure 23 – – long 432
– pharyngobasilar 164, 167 – cerebral, longitudinal 66, 99 f, 104 – coronal section 495
– renal – horizontal – cross section 499
– – anterior layer 324 f – – of cerebellum 101 – ligaments 450 f
– – posterior layer 324 f – – of right lung 244, 246, 248 f, 267 f – MRI scan 449, 495
– spermatic – oblique – of newborn, X-ray 9
– – external 218, 340 – – of left lung 246, 248 f – sagittal section 449
– – internal 218, 340, 343 – – of right lung 244, 246, 248 f, 267 – skeleton 442 f
– temporal 58 ff, 79 – orbital Foramen(-ina)
– thoracolumbar 212, 214, 223, 455 – – inferior 22 f, 33, 41, 47, 132 – alveolaria 41, 46
– transversalis 210, 212 f – – superior 22 f, 25, 30 f, 34, 38, 40 f, 47 – cecum 28, 30, 149
Fasciculus(-i) – petrotympanic 27, 125 – epiploic 311 ff, 315, 317 f
– longitudinal Flexure – – midsagittal section 322
– – dorsal 107 – colic – ethmoidal 132
– – medial 116 – – left 284 f, 302, 304, 312, 316 – – anterior 28, 46 f
– mamillotegmental 107 – – right 311 f – – posterior 46 f
– mamillothalamic 107 f – duodenojejunal 296, 302 ff, 306, 309 f, 317 f – infra-orbital 22 f, 41 f, 44 f, 47, 68, 142
– of Schütz 107 Flocculus of cerebellum 66, 102, 114 – infrapiriform 482 f
– transverse, of palmar aponeurosis 389 Floor of the oral cavity 150 f – interventricular, of Monro 86, 94, 99, 105,
– of Vicq d’Azyr 107 f Fluid, cerebrospinal 84 f 112 f
Fastigium 102 – flow 85, 112 – intervertebral 193, 197 ff, 472
Fat Fluorescent angiography of eye 134 – jugular 30 f, 33 f, 201
– capsular, perirenal 300 Fold(s) – lacerum 26, 30, 127, 164
– epicardial 252 – ary-epiglottic 150, 160 f, 163 – magnum 25, 27, 30 f, 33 f, 39, 62, 89, 201 f
Fat pad – axillary – mandibular 36, 52 f
– buccal 168 – – anterior 385 – mastoid 27
– infrapatellar 446, 448 – – posterior 385 – mental 20 ff, 23, 51, 52, 68 f
Fatty tissue – duodenal – nasal, of nasal bone 47
– orbital 132 – – inferior 310 – nutrient 439
– subcutaneous 210 – – superior 310 – obturator 188 f, 433, 436
Femur 7, 12, 432, 438 f, 441, 446 ff – gastropancreatic 312 – ovale 25 f, 30 f, 33 f, 38, 125, 164, 288 f
– coronal section 8 f – ileocecal 310 – palatine
– MRI scan 8 – interureteric 338, 355 – – greater 33, 37, 45, 164
– of newborn 9 – iridial 134 – – lesser 33, 45, 164
– ossification 9 – of mucous membrane – parietal 29
– proximal end 8 – – of gallbladder 297 – rotundum 25 f, 30 f, 34, 38, 45, 46, 72
– X-ray 8 – – of stomach 294 – sacral
Fenestra 126 – – of urinary bladder 355 – – anterior 434, 438
– cochleae 125 f, 128 – recto-uterine 366 f – – dorsal 191, 195, 433 f, 437
– vestibuli 125, 129 – salpingopalatine 145 – sciatic
Fiber(s) – salpingopharyngeal 144 f – – greater 444, 482 f
– arcuate, cerebral 109, 116 – umbilical – – lesser 444, 482 f
– corticospinal 116 – – content 293 – singulare 123
– intercrural 217 f, 220, 362 – – lateral 219, 337 – sphenopalatine 46
– pontine, transverse 109, 116 – – medial 219, 337 f – spinosum 25 f, 30 f, 34, 38
– radiating, of corpus callosum 104 – – median 219, 293, 338, 354 – stylomastoid 27, 31, 33, 70, 77, 127, 164
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 512

512 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Foramen(-ina) – ovalis 258, 283 – submandibular 81, 151


– supra-orbital 42, 44 f – popliteal 457, 468, 484, 487, 489 – sympathetic 279 f, 327, 335
– suprapiriform 482 f – – coronal section 486 – trigeminal 31, 68 f, 72 ff, 140, 146
– transversarium 157, 191 – – surface anatomy 476 Genital organs
– – of atlas 200 – pterygopalatine 31, 37, 46, 72 f – female 354 ff
– – of axis 200 – radial, of humerus 373, 379 – – external 361 ff
– vertebral 191 – retromandibular 168 – – – cavernous tissue 362
– zygomaticofacial 28 – rhomboid 67, 69, 71, 115 f, 163 – – internal 358 ff, 366 f
Forceps – scaphoid 124 – – arteries 360
– major of corpus callosum 104 – sublingual 52 – – lymph vessels 360
– minor of corpus callosum 104 – submandibular 52 – – position 354
Forearm 368 – supraspinous 371 – male 336 ff
– anterior region 423 – supravesical 293 – – arteriography 341
– arteries 397, 421 – temporal 20, 52 – – external 340 ff
– axial section 419, 431 – triangular 124 – – internal 343 f
– blood vessels 419, 421 – trochlear 28 – – nerves 349
– bones 374 f Fovea – – vessels 340, 346 f, 351
– muscles 388 ff, 419 – centralis 134 – position 323
– – extensor 392 f – of head of femur 439, 445 Genu s. also Knee
– – flexor 389 ff – submandibular 36 – of corpus callosum 99, 104 f, 107, 118, 120
– nerves 419 ff Frenulum – of facial nerve 70
– – cutaneous 420 – of clitoris 362 – of internal capsule 120
– position to manual skills 368 – of ileocecal valve 310 – of optic radiation 137
– posterior region 420 f – veli 115 Gerota’s fascia 324 f
Forebrain 91 Fundus Gingiva of upper jaw 61
Foreskin 336 – of bladder 339 Glabella 21 f
Formation, reticular 116 – of eye 134 Gland(s)
Fornix 90, 99, 114 – of gallbladder 297 ff, 311, 316 – accessory, of male genital organs 344
– anterior, of vagina 354, 357 – of stomach 294 f, 312 – bulbo-urethral 336 f, 339, 342, 344
– conjunctival 148 – of uterus 356 ff – of Cowper 336 f, 339, 342, 344
– – inferior 132 – lacrimal 69, 72, 140, 142
– – superior 132 – mammary 208, 290
– posterior, of vagina 354 – palatine 50, 165
Fossa G – parathyroid 167
– acetabular 433, 445 – parotid 58, 77 f, 152 f, 178
– axillary 385 Galea aponeurotica 55 ff, 60, 63, 79, 85, 234 ff – pituitary (Hypophysis) 86 ff, 121, 148
– canine 41, 45, 52 Galen’s vein 145 – salivary 153
– cerebellar 25, 27 Gallbladder 296 f, 299 f, 302, 311 f, 317 f – sublingual 50, 149, 152 f
– cerebral 25, 27 – Head’s area 205 – submandibular 62, 69, 77, 152 ff, 177
– condylar 25 Ganglion(-ia) 164 – suprarenal 300, 311, 324, 326 f, 331
– coronoid 373, 379 – autonomic 334 – – arteries 328
– cranial – celiac 302, 323, 327, 331, 335 – thyroid 154, 161 f, 167, 169, 176, 266 ff,
– – anterior 30 f – cervical 275 ff
– – middle 30 f – – middle 162, 185 – – pyramidal lobe 184
– – posterior 30 f, 39 – – superior, of sympathetic trunk 71, 146, – vestibular, greater 360, 361 f, 366
– hypophysial 25 f, 30, 34, 36 ff, 49, 75, 88 162 ff, 165, 168, 183 f Glans
– – of newborn 35 – ciliary 68 f, 72 f, 136, 141 – of clitoris 356, 361 f
– iliac 433, 435 – geniculate 70, 77, 123 f, 127, 146 – penis 336, 339, 341
– incisive 45 – impar 335 Globus pallidus 116, 120
– infraspinous 371 – intramural 18 Glomerulus 329
– infratemporal 31, 52 – otic 69 Glottis 161
– inguinal, lateral 293 – prevertebral 18 Granulations, arachnoid, of Pacchioni 85, 100, 112
– intercondylar 439, 441, 448 – pterygopalatine 68 f, 146 Gray matter 116, 118 f
– interpeduncular 66, 99, 103 – spinal 69, 98, 229 f, 240 Groove
– ischiorectal 345 – – dorsal root 474 – of aortic arch 249
– jugular 27, 127, 155 – – dural sheath 71 – for auditory tube 33
– for lacrimal gland 28 – – meningeal covering 231 – of azygos arch 249
– mandibular 27, 28, 33, 50, 54, 126, 164 – spirale 131 – chiasmatic 25
– navicular, of urethra 336 – stellate 185 – deltopectoral 170, 290, 387, 398, 406
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 513

Indeks 513

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– of esophagus 249 – axial section 425, 431 – midsagittal section 85


– for greater petrosal nerve 30 – coronal section 380, 425 – MRI scan 90, 118 f, 149
– infra-orbital 39 ff, 42, 44 f, 47 – innervation 423 f – muscles 19
– lacrimal 41 f, 52 – ligaments 380 f – oblique
– for middle meningeal artery 27, 29, 34, 36, 49 – longitudinal section 426 – – of adductor hallucis muscle 463, 499, 502
– mylohyoid 36, 53 – MRI scan 380, 425 f – – of adductor pollicis longus muscle 394, 429
– nasolacrimal 39 – muscles 388 ff – of optic nerve 138, 148
– obturator 433 – – extensor 392 f – of pancreas 297, 312, 316 f, 320
– for occipital artery 33 – – flexor 389 ff – of proximal phalanx 376 f
– for radial nerve 373 – nerves 399 f, 423 f, 426 ff – of radius 374, 379
– for sigmoid sinus 27, 30, 34, 36, 53 – – cutaneous 400 – of rib 191, 197
– of subclavian artery 249 – of newborn, X-ray 9 – sagittal section 84
– for superior petrosal sinus 27, 30 – posterior region 420 f, 424 f – short
– for superior sagittal sinus 25, 27 f, 42 – surface anatomy 401 f – – of biceps brachii muscle 384 f, 407, 411 f
– for tendon of peroneus longus muscle 443 – synovial sheaths of flexor tendons 14 – – of biceps femoris muscle 456, 484
– of thoracic aorta 249 – transverse section 395 – of stapes 128
– for transverse sinus 25, 27, 30, 42 – veins 398 – superficial, of flexor pollicis brevis muscle 388,
– for ulnar nerve 373 Handle of malleus 126, 128 394
Gubernaculum testis 343 Haustra 307 – of talus 443, 451
Gyrus(-i) Head 7, 145 ff, 458 – transverse
– angular 101 – arteries 168 ff – – of adductor hallucis muscle 463 f
– cingulate 99, 103 – of caudate nucleus 104 ff, 110, 113, 115 f, – – of adductor pollicis longus muscle 394, 429
– dentate 106 120 – of ulna 374, 380
– frontal – coronal section 149 – ulnar, of pronator teres muscle 418
– – inferior 101 – CT scan 121 – veins 170 f, 398
– – middle 100 f – deep, of flexor pollicis brevis muscle 394 – vessels 262 f
– – superior 101 – of epididymis 339, 343 Head’s areas 205
– of Heschl 131 – of femur 367, 432, 438 f, 445, 496 Heart 16, 252 ff, 268 ff, 306
– long, of insula 109 – – coronal section 345, 355, 367 – blood flow 256
– occipitotemporal – – frontal section 293 – – fetal circulatory system 288
– – lateral 99 – – horizontal section 367 – conducting system 261
– – medial 66, 99 – – ossification center 9 – electron beam tomographic image 254
– orbital 66, 99 – – trajectorial lines 8 – of fetus 288
– parahippocampal 66, 99, 106 – of fibula 440, 446 – function 260
– postcentral 99 f – horizontal section 1, 118 ff, 138, 148 – Head’s area 205
– precentral 99 ff – humeral, of pronator teres muscle 418 – left 16
– rectus 99 – of humerus 15, 372 f, 378, 430 – left lateral aspect 281
– short, of insula 109 – lateral – movements 260
– straight 66 – – of gastrocnemius muscle 455 ff, 484, 487 f, – MRI scan 256
– of striate cortex 137 491 – position 3, 243, 252
– supracallosal 107 – – of triceps brachii muscle 382, 401, 408 f – right 16
– supramarginal 101 – long – right lateral aspect 280
– temporal – – of biceps brachii muscle 207, 384 f, 407, – valves 255 ff
– – inferior 101 412 Helix 122, 124
– – middle 101, 131 – – of biceps femoris muscle 456, 482 ff Hemianopsia
– – superior 101, 131 – – of triceps brachii muscle 382 f, 387, 403 ff, – binasal 139
– – transverse 131 408 f – bitemporal 139
– lymph vessels 172 f – homonymous 139
– of malleus 126, 128 Hemisphere
– of mandible 50, 52, 62, 79 – cerebellar 89, 102 f, 116
H – medial – cerebral
– – of gastrocnemius muscle 455 ff, 458, 487 f, – – auditory areas 130
Hamulus 491 – – frontal pole 89
– of hamate bone 377, 394 – – of triceps brachii muscle 382, 387, 401 – – lateral aspect 100
– pterygoid 25 f, 37, 144, 164 – median sagittal section 143 – – median aspect 99
Hand – median section 90 f, 145, 233 – – occipital pole 88 f
– anterior region 423, 426 – – in neonate 233 – – temporal pole 89
– arteries 396 f, 426 ff – of metacarpal bone 376 f Hernia
– arteriogram 427 – of metatarsal bone 442, 451, 495 – femoral 218
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 514

514 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Hernia – lateral 50 – knee s. Knee joint


– inguinal 217 ff – permanent 51 – metacarpophalangeal 10 f, 368, 375, 381,
Hiatus Incisura 394, 425
– adductor 453 – angularis 294 f – – of thumb 425
– aortic 282, 453 – tentorii 75 – metatarsophalangeal 432, 443, 449
– esophageal 282, 298 Incisure – – of great toe 495
– maxillary 36 f, 42, 46, 48, 144 – of pancreas 297 – midcarpal 368, 375
– sacral 434, 437 – of tympanic ring 125 – monaxial 11
– semilunar 53, 145 Inclination, pelvic 438 – multiaxial 11
Hilum of spleen 300 Incus 20, 122 f, 126, 128 f – radio-ulnar 10
Hindbrain 91 Indusium griseum 104 – – distal 375, 381, 425
Hindgut 291 Infundibulum – – proximal 374 f, 379
Hinge joint 10, 11, 432 – of hypophysis 65, 74 f, 93 f, 99, 114, 116, 148 – sacro-iliac 432, 434 f, 437
Hip bone 188 f, 432 – of right ventricle 256 – of shoulder 378
Hip joint 432 – of uterine tube 354, 356 f, 361, 366 – sternoclavicular 177, 368 f, 406
– axial section 496 Insula 94, 116, 119 f – subtalar 443, 449, 451
– bones 438 Intersections, tendinous, of rectus abdominis – synovial 12
– coronal section 444 muscle 211, 213, 293 – talocalcaneonavicular 432, 443, 449, 451, 495
– ligaments 444 Intestine, small s. Small intestine – talocrural 432
– MRI scan 5, 8 Iris 133 f – tarsometatarsal 443, 449
– X-ray 8 – pupillary margin 134 – temporomandibular 19, 53 ff, 63, 120
Hippocampus 138 Ischium 7, 433 – – effect of masticatory muscles 55
Hook of hamate bone 377, 394 Isthmus – – ligaments 52 f
Horn s. also Cornu – of lesser sac 318 – tibiofibular
– anterior, of lateral ventricle 104 f, 110, 112, – oropharyngeal 246 – – distal 432, 440, 495
118 ff – of uterine tube 354 – – proximal 432, 440 f, 446
– inferior, of lateral ventricle 105 f, 112, 116 – zygapophysial 195
– – entrance 119 Joint capsule s. Capsule, articular
– posterior, of lateral ventricle 104 ff, 110, Joint cavity s. Cavity, articular
112 f, 120 J Juga
Humerus 7, 10, 15, 368, 372 ff, 378, 430 – alveolaria 41, 45
– antero-lateral surface 373 Jejunum 292, 302 ff, 306 – cerebralia 28
– antero-medial surface 373 Joint Junction
– of newborn 9 – acromioclavicular 368 ff, 372, 378 – costochondral 196
– posterior surface 373 – of ankle 432, 443, 449 ff, 495 – ileocecal 310
Hymen 354, 356, 361 – atlanto-axial 200 f
Hyoid s. Bone, hyoid – – lateral 200 ff
Hypophysis 86 ff, 121, 148 – – median 53, 145, 165, 200, 202
Hypothalamus 90 f, 108, 116 – atlanto-occipital 53, 194, 200 ff K
Hypothenar muscles 390 f, 395, 423 – biaxial 11
– axial section 431 – calcaneocuboid 443, 451 Kerckring’s fold 297
Hypotympanon 127 – carpometacarpal 368, 375 Kidney 296, 300, 326 ff
– – coronal section 425 – arteries 328 f
– – of thumb 11, 368, 375, 377 – arteriography 328
– costotransverse 191 f, 197, 199, 372 – coronal section 326
I – – effect of intercostal muscles 196 – Head’s area 205
– – of first rib 194 – horizontal section 320, 324
Ileum 302, 304, 306 – costovertebral 191, 195, 197, 199 – left 17, 292, 330 ff
– terminal 307 – – effect of intercostal muscles 196 – position 3, 323 ff
Ilium 7, 433 – crico-arytenoid 158 – right 292, 311, 330 ff
– gluteal surface 437 – cricothyroid 158 – segments 326
– horizontal section 320 – cuneonavicular 442, 449 – ultrasound image 327
Impression(s) – of fingers 10 – upper pole 328
– cardiac, of lung 249 – hip (s. Hip joint) 5 – vascular system 329
– for costoclavicular ligament 369 – humeroradial 374 f, 420, 431 – veins 329
– digitate 30, 34 – humero-ulnar 10, 374 f Killian’s triangle 167
– trigeminal 27, 34 – interphalangeal Knee (s. also Genu) 486 f
Incisor – – of fingers 368, 375, 381, 425 Knee joint 432, 446 ff
– central 37, 45, 50 – – of toes 432, 443, 449 – articular capsule 12
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 515

Indeks 515

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– axial section 497 – anterior pole 133 f – iliofemoral 444 f


– bones 441 – posterior pole 133 – iliolumbar 444 f
– coronal section 12 Ligament(s) 484 – of inferior vena cava 299
– ligaments 447 f – acetabular, transverse 445 – inguinal 3, 187, 209, 211, 213 f, 216 ff, 220,
– MRI scan 4, 446 – alar 200 f 444 f, 452 f, 479 f
– of newborn 9 – annular, of proximal radio-ulnar joint 379 – – surface anatomy 204
– sagittal section 4, 446 – anococcygeal 350, 353, 364 f – intercarpal
– anterior, of malleus 126 – – deep 380
– arcuate, medial 282 f – – dorsal 380
– bifurcate 449 f – interfoveolar 218, 293
L – broad, of uterus 356, 367 – interspinous 198 f
– calcaneofibular 450 f – intertransverse 197 ff, 225, 240
Labium 355 – calcaneonavicular, plantar 449 ff – intra-articular 197, 199
– majus 354, 361 – carpal, radiating 380 f – ischiofemoral 444 f
– minus 354 ff, 361 ff, 364 – carpometacarpal – of knee joint 446 ff
Labrum, glenoid 378 – – dorsal 380 – of larynx 158
Labyrinth 128 ff – – palmar 380 – lateral, of temporomandibular joint 53 f
– bony 130 – collateral – lienorenal 311
– membranous 130 – – carpal, ulnar 380 – longitudinal
Lacrimal apparatus 142 – – of elbow joint 379 – – anterior 197 ff
Laimer’s triangle (area prone to developing – – fibular 446 ff – – posterior 198 f, 201
diverticula) 167 – – of interphalangeal joint 381 – medial, of ankle s. Ligament, deltoid
Lamina – – of knee joint 12, 446 ff – meniscofemoral, posterior 447
– affixa 104 f, 115 – – radial 379 f – metacarpal
– of axis 200 – – tibial 447 f – – dorsal 380
– cribrosa 30 f, 34, 38, 49 – – ulnar 379 – – palmar 380
– of cricoid cartilage 158 – coraco-acromial 378 – – transverse
– pretracheal, of cervical fascia 174, 179 f – coronary, of liver 299 – – – deep 381
– prevertebral, of cervical fascia 174 – costoclavicular, impression of clavicle 369 – – – superficial 423
– superficial, of cervical fascia 174, 178 – costotransverse 474 – of ovary 356 ff
– terminalis 91, 108 – – lateral 199 – palmar
– of thyroid cartilage 159 – – superior 197 ff – – of interphalangeal joint 381
– of vertebra 191 – crico-arytenoid, posterior 158 – – of metacarpophalangeal joint 381
Laryngopharynx 150, 155 – cricothyroid 158 – palpebral
Larynx 143, 154, 158 ff, 165, 233, 255 – cruciate 12 – – lateral 142
– cartilages 158 f – – anterior 446 ff, 497 – – medial 142
– coronal section 161 – – posterior 446 ff – patellar 446 f, 452, 458 f, 462, 486, 495
– entrance 246 – cruciform 200 – – surface anatomy 477
– horizontal section 161 – cuneonavicular – of pelvis 444
– MRI scan 203 – – dorsal 451 – pisohamate 380 f
– muscles 160 – – plantar 450 f – pisometacarpal 380 f
– – internal, action 160 – deltoid 450 f – plantar, long 450 f, 465
– nerves 162 – – posterior part 450 f – pubofemoral 444 f
– position 159 – – tibiocalcaneal part 451 – puboprostatic 344
– sagittal section 161 – – tibionavicular part 451 – pulmonary 249
Layer, subcutaneous 204 – denticulate 231, 240 – radiate 197, 199
Leg s. also Limb, lower – of elbow joint 10, 379 – radiocarpal
– axial section 459, 497 – falciform, of liver 244, 268, 278, 293, 298 f, – – dorsal 380
– bones 440 f 306 f, 311 f, 318, 320 – – palmar 380 f
– coronal section 461 – – free margin 293 – round 220
– cross section 491 – of foot 450 f – – fatty tissue 363
– long axis 432 – fundiform, of penis 212 – – of liver 292 f, 298, 303 f, 306, 317
– surface anatomy – gastrocolic 298, 306 f, 311 f, 315 – – of uterus 220, 354, 356 ff, 359 f, 362,
– – anterior aspect 477 – gastrosplenic 300, 311 366
– – posterior aspect 476 – of hand 380 f – sacro-iliac
Lemniscus – of the head of femur 345, 351, 367, 444, 496 – – dorsal 444
– lateral 131 – hepatoduodenal 311 f, 318 – – ventral 445
– medial 103, 116 – – content 291 – sacrospinous 346, 444 f, 471
Lens 121, 132 f – of hip joint 444 – sacrotuberous 346, 353, 444 f, 483 f
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 516

516 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Ligament(s) – – veins 468 f, 478 f – – inferior 20, 44


– scapular, transverse, superior 404 – – – superficial 468 f – – superior 20, 29
– of shoulder 378 – – – – anastomoses with deep veins 469 – trajectorial, of femoral head 8
– sphenomandibular 53, 153 – ossification 9 – transverse, of sacrum 434
– stylomandibular 53 f – posterior, of internal capsule 120 – trapezoid 369
– superior, of malleus 122 – upper (s. also Arm; s. also Forearm) 7, 368 ff – umbilical-pelvic 2
– supraspinous 198 f, 224 – – arteries 396 f Linea
– suspensory – – bones 368 – alba 187, 204, 209, 211, 212 f, 265
– – of clitoris 362 – – joints 368 – aspera 439
– – of ovary 356 ff, 360 f, 366 – – muscle(s) 14 – terminalis, of pelvis 356, 434 ff, 438
– – of penis 211, 218, 342 – – – extensor 14 Lingula
– talocalcaneal – – – flexor 14 – cerebellar 102
– – interosseous 449, 451, 495 – – nerves 399 ff – of lung 249, 268, 270
– – lateral 451 – – – cutaneous 400 – of mandible 36, 52
– talofibular – – of newborn, X-ray 9 – sphenoidal 25 f, 38
– – anterior 451 – – organization 368 Lip
– – posterior 450 – – regional anatomy 408 – external, of iliac crest 433, 435
– talonavicular 449 – – skeleton 10, 368 – intermediate, of iliac crest 435
– tarsometatarsal – – surface anatomy 401 f – internal, of iliac crest 433, 435
– – dorsal 449, 451 – – veins 398 – lateral, of linea aspera 439
– – plantar 450 f – – – superficial 398 – lower 53
– thyro-epiglottic 158 Limbic system 107 – medial, of linea aspera 439
– thyrohyoid 161 Limen Liver 243 f, 278 f, 291 f, 296, 298 ff
– – lateral 158 – insulae 109 – bare area 299, 318
– tibiofibular – nasi 53 – coronal section 284
– – anterior 451 Line(s) – of fetus 289
– – posterior 450 – arcuate 212, 216, 293 – Head’s area 205
– transverse – – of ilium 433, 435, 472 – midsagittal section 322
– – of atlas 200 f – axillary 217 – position 3
– – of knee 447 – – anterior 2 – sagittal section 245
– trapezoid 378 – – posterior 3 – segmentation 299
– triangular 299 – epiphysial Lobe 149
– ulnocarpal, palmar 380 f – – of humerus 378 – caudate, of liver 299, 304, 311 f, 317
– umbilical 330 – – of tibia 448 – – midsagittal section 322
– – lateral 366 – of Gennari 137 – frontal 65, 68, 72, 84 f, 89, 97, 99 f
– – medial 330, 347, 366 – gluteal – – coronal section 149
– – median 336, 357, 361 – – anterior 433 – – horizontal section 148
– vocal 158, 161 – – inferior 433 – – median section 90 f
– of wrist of hand 380 f – – posterior 437 – insular 92
Ligamentum – intertrochanteric 438 f, 445 – left, of liver 278, 292, 298 f, 304, 306, 317
– arteriosum 162, 252 f, 256 – median 217 – lower
– flavum 198 – midclavicular 2, 217 – – of left lung 244, 246, 248 f, 267 ff, 284
– nuchae 235, 403 – mylohyoid 36, 52, 53 – – of right lung 244, 246, 248 f, 267 ff
– teres – nuchal – – – of fetus 288
– – hepatis 292 f, 298, 303 f, 306, 317 – – inferior 25, 27, 29, 33 – middle, of right lung 244, 246, 248, 249 ff,
– – uteri 220, 356 ff, 359 f, 362, 366 – – superior 25, 27, 33 267 ff, 273, 306
– – – fatty tissue 363 – oblique, of mandible 52 – occipital 65 ff, 74, 84, 99 f, 101, 113
Limb(s) 477 – of orientation – – median section 90 f
– anterior, of internal capsule 120 – – dorsal 3 – parietal 90, 99 f, 101
– lower (s. also Leg; s. also Thigh) 7, 432 ff – – ventral 2 – postcentral 99 f
– – arteries 466 f – parasternal 2, 217 – precentral 99 f
– – nerves 466 f – paravertebral 3 – pyramidal, of thyroid gland 184
– – – cutaneous 476 ff – pectinal 439 – quadrate, of liver 299, 306
– – of newborn, X-ray 9 – regional, ventral 2 – right, of liver 298 f, 315
– – organization 432 – scapular 3 – temporal 65 f, 99 f, 107, 148
– – skeleton 432 – semilunar 216 – – area of acoustic centers 131
– – surface anatomy 476 f – soleal 440 – upper
– – – anterior aspect 477 – sternal, lateral 217 – – of left lung 244, 246, 248, 249 ff, 267 ff,
– – – posterior aspect 476 – temporal 273, 284 f, 306
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 517

Indeks 517

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– – of right lung 244, 246, 248, 249 ff, 267 ff, – parasternal 265 – sphenoidal, of temporal bone 27
272, 284 f – parotid 173 – squamous, of parietal bone 29
– – – of fetus 288 – – superficial 172 – superior, of spleen 300
Lobe bronchus – retro-auricular 172 f – supra-orbital 21 ff, 28, 45
– inferior – sacral 332, 360 Marshall’s vein 262
– – left 246 – submandibular 172 f, 179 Mass, intermediate 90, 99
– – right 246 – submental 172 f Masticatory apparatus 22
– lower – supraclavicular 172 Maxilla 7, 19 ff, 22 f, 28, 33, 36 f, 39 ff, 42 ff, 45,
– – of left lung 251 – tracheal 275 47, 52, 54, 132
– – of right lung 251 – tracheobronchial, superior 275 – orbital surface 39 ff
– middle, of right lung 246, 251 Lymph trunk, lumbar 335 Meatus
– upper Lymph vessels 290 – acoustic
– – of left lung 246, 251 – iliac 335 – – external 19 ff, 27 f, 54, 55 f, 68 f, 72, 120,
– – of right lung 246, 251 – inguinal 218, 479 122, 126
Lobule – of internal female genital organs 360 – – – of newborn 33
– of auricle 122, 124 – of neck 172 – – internal 27, 30 f, 34, 36, 46, 53, 164, 201
– biventral, of cerebellum 102 – of trunk 17 – – – bony base 124
– central, of vermis 102 Lymphatic system 17 – nasal
– semilunar, inferior, of cerebellum 102 – – inferior 36, 42, 48, 53, 144
Lobus insularis 94, 116, 119 f – – middle 42, 53, 144
Lung 3, 177 – – superior 144
– cardiac impression 249 M Mediastinum 274 ff
– groove – anterior portion 245, 266
– – of aortic arch 249 Macula – content 245
– – of azygos arch 249 – lutea 134 – middle portion 245, 266
– – of esophagus 249 – of saccule 129 – posterior 245, 278 f, 281
– – of subclavian artery 249 – of utricle 129 – – inferior segment 279
– – of thoracic aorta 249 Main bronchus – superior 245, 281
– horizontal section 286 f – left 244, 246 – testis 343
– impressions of rib 249 – right 244, 246 Medulla
– left 243, 249 ff, 267 ff, 274 Malleolus – of kidney 326
– – bronchopulmonary segments 251 – lateral 440, 443, 451, 457 – oblongata 31, 67, 86, 101, 114 f, 240 f
– position 243 – – surface anatomy 476 f – – median section 90 f
– right 249 ff, 267 ff, 274 – medial 440, 443, 451, 457 – – MRI scan 203
– – bronchopulmonary segments 251 Malleus 20, 71, 122 f, 128 f – of suprarenal gland 326
– surface projection of the thorax wall 248 Mandible 7, 19 ff, 22, 33, 37, 49, 50 ff, 53 ff, 63, Membrana tectoria 201
Lymph node(s) 17 159, 194 Membrane
– axillary 17, 290 – coronal section 62 – intercostal, external 196, 207
– – deep 411 Manubrium of sternum 3, 159, 177, 188 f, 192 ff, – interosseous, of forearm 379 ff, 390 f
– – superficial 410 369 – mucous, of uterus 357
– bronchopulmonary 275 Margin 39, 265 f – mucous, of urinary bladder 338 f, 355
– cervical 172 f – anterior, of tibia 440, 462, 492, 495 – obturator 444 f
– – deep 173, 180 – bony, of acetabulum 438 – thyrohyoid 158, 160
– – superficial 172, 175, 182 – costal s. Arch, costal – tympanic 69, 120, 122 f, 126 ff
– – superior 173 – frontal, of parietal bone 29 – vasto-adductor 453, 480
– iliac – infra-orbital, of maxilla 39 f Meniscus 12
– – common 332 f – lambdoid, of occipital bone 39 – lateral, of knee joint 446 ff
– – external 332 f, 360 – lateral, of scapula 370 f – medial, of knee joint 447 f
– – internal 360 – mastoid, of occipital bone 39 Mesencephalon s. Midbrain
– infraclavicular 172 f – medial, of scapula 234 ff, 382, 403 Mesentery 306 f, 310
– inguinal 17, 360 – nasal, of frontal bone 28 – midsagittal section 322
– – superficial 210, 212, 218, 220, 479 – occipital – root 306
– jugulodigastric 172 f – – of parietal bone 29 Meso-appendix 307, 310, 318
– jugulo-omohyoid 172 f, 332 – – of temporal bone 27 – root 318
– lumbar 332, 360 – parietal Mesocolon, transverse 304, 306, 309 f
– mediastinal 332 – – of frontal bone 28 – midsagittal section 322
– – superior 172 – – of temporal bone 27 – root 312, 318
– mesenteric 309 – pupillary, of iris 134 Mesosalpinx 356 ff
– occipital 173 – sagittal, of parietal bone 29 Mesosigmoid 310
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 518

518 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Mesosigmoid – – brachii 14, 384 ff, 387, 393, 416 ff, 431 – – medial tract 210
– root 318 – – – fascia 416 – extensor 14
Mesovarium 356 f – – – long head 207, 384 f, 407, 412 – – carpi
Metacarpals s. Bones, metacarpal – – – – tendon 378, 387, 415 f, 419 – – – radialis
Metacarpus, axial section 431 – – – short head 384 f, 407, 411 f – – – – brevis 389, 392 f, 419
Metatarsals s. Bones, metatarsal – – – – tendon 387 – – – – longus 387, 392 f, 419
Metencephalon 91 – – – surface anatomy 402 – – – ulnaris 392 f, 419
Midbrain 65, 73 f, 91 – – femoris 455 ff, 491 – – – – tendon 424
– cross section 117 – – – long head 456, 482 ff – – digiti minimi of hand 392 ff
– inferior portion 91 – – – short head 456, 484 – – digitorum
– median section 90 f – – – tendon 455 f, 484 – – – brevis of leg 459, 462, 493, 499
Moderator band 258 – bicipital 13 – – – of hand 392 ff, 419, 424
Modiolus 127 – bipennate 13 – – – longus of leg 459, 462 f, 498
Molar 50 f – brachialis 14, 384 ff, 387, 389, 393, 415 – – – – tendon 498
– permanent 51 – brachioradialis 14, 387, 390, 392 f, 416 – – of foot 462
Monro foramen 86, 94, 99, 105, 112 f – broad 13 – – of forearm 392 f
Mons pubis 204, 364, 367 – buccinator 50, 54, 55 ff, 58, 60 f, 63, 68, 82 f, – – – surface anatomy 401
MRI angiograph, cerebral arteries 95 151, 167 – – hallucis
Mucosa of wall of stomach 294 – bulbospongiosus 350 ff, 361 – – – brevis 462, 498 f
Muscle(s) 13 f, 62, 161, 196, 225, 395, 463, 498 – calcaneal 458 – – – longus 462 f, 495, 498
– abductor 375 – ciliary 133 – – – – tendon 458 f, 498
– – digiti minimi – coccygeus 351 – – of hand 392 f
– – – of foot 463 f, 501 f – constrictor – – indicis 393
– – – of hand 388, 390, 394 f, 425, 427 f – – inferior, of pharynx 60 f, 161, 164 f, 167, – – – tendon 392
– – of foot 463 ff 182 – – of leg 462 f
– – hallucis 463 f, 499, 501 f – – – cricopharyngeal part 166 – – pollicis
– – pollicis – – – thyropharyngeal part 166 – – – brevis 392 f, 424
– – – brevis 388, 394 f, 427 ff – – middle, of pharynx 61, 67, 151, 164 f, 167 – – – – tendon 388
– – – longus 392 f, 424 – – superior, of pharynx 60 f, 151, 164, 166, – – – longus 393
– – – – tendon 427 167 – – – – tendon 424
– adductor 344, 350 – coracobrachialis 384 ff, 387, 411 – – of thigh 452
– – brevis 365, 453 – corrugator supercilii 58 – – of thumb 393 f
– – – of thigh 452 f – cremaster 218, 340, 341, 343 – extra-ocular 135 f
– – of foot 463 – crico-arytenoid – – action 135
– – great 364 – – lateral 160 f – – innervation 72
– – hallucis – – posterior 160 – facial 19, 58 f
– – – oblique head 463, 499, 502 – cricothyroideus 160, 166 f, 266 – of fifth toe 463
– – – transverse head 463 f – dartos 218, 343 – flexor(s) 14
– – longus, of thigh 365, 452 f, 455, 480 – deep, of back 214 – – of arm 385
– – magnus 351, 446, 453, 455 f, 482 – deltoid 14 f, 204, 209 ff, 290, 378, 385, – – carpi
– – minimus 453, 456 403 ff, 408 f, 430 – – – radialis 388 f, 416 f, 419, 423
– – pollicis 390, 395, 402, 425 – – acromial part 384, 387 – – – – tendon 380, 427 f
– – – longus 394 – – clavicular part 384 f, 387 – – – ulnaris 388 f, 416, 419, 423
– – – oblique head 429 – – posterior fibers 382 – – – – tendon 380, 427 f
– – – transverse head 429 – – scapular part 387 – – deep, of leg 460 ff
– – of thigh 452 f – depressor – – digiti minimi brevis
– anal sphincter – – anguli oris 58, 60, 77 f, 167 – – – of foot 463 f
– – external 336 f, 345 – – labii inferioris 58, 167 – – – of hand 389 f, 394, 428
– – internal 336, 345 – – supercilii 58 – – digitorum
– anconeus 392, 392 f, 419 – digastric 13, 63 – – – brevis of foot 449, 463 f, 501
– of arm 382 ff, 386 f – – anterior belly 55, 60 ff, 68, 77 f, 150, 152, – – – – origin 502
– articular, of knee 448, 452 156, 166, 168, 175, 181 – – – of hand 389, 427
– ary-epiglottic 160 – – posterior belly 54, 55, 60, 67 f, 80, 81 f, – – – longus of foot 460 f, 464, 491, 499
– arytenoid 155 151, 156, 163, 165, 166 f, 168, 175, 181 – – – profundus of hand 389, 418 f, 423, 425,
– – transverse 160 f – dorsal 427
– auricular, superior 85, 168 – – of leg, surface anatomy 476 – – – superficialis of hand 388 f, 391, 416,
– of back 204, 221 ff – – of shoulder 382 f 418 f, 423, 425, 427 f
– – deepest layer 224 – erector spinae – – – tendon 389
– biceps 416 – – lateral tract 210 – – of forearm 389 ff
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 519

Indeks 519

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– – hallucis – – – of larynx, action 160 – of neck 203


– – – brevis 449, 464, 499, 501 – interosseus(-i) – oblique
– – – longus 459 ff, 491 – – dorsal – – abdominal
– – – – tendon 449, 460 f, 463, 501 f – – – of foot 463, 495, 499 – – – external 187, 196, 204, 208 ff, 212 f,
– – of hand 389 ff – – – of hand 380, 393 ff, 424 264, 300
– – of leg 457 – – of foot 464 – – – internal 187, 204, 210 ff
– – pollicis – – of hand 425, 427 – – inferior 72, 132, 135 f
– – – brevis 427 – – – actions 394 f – – superior 72 f, 132, 135 f, 140
– – – – deep head 429 – – palmar 394 f, 429 – obliquus capitis
– – – – superficial head 388, 427 ff – – plantar 463 – – inferior 222 f, 225, 237 f
– – – longus 388 f, 418, 423 – interspinal, lumbar 224 – – superior 223, 237
– – of thigh 455 f – intertransversarius(-i) 221, 225 – obturator
– of foot 457 ff, 463 ff – – cervical, posterior 225 – – externus 344 f, 453
– of forearm 388 ff, 419 – – lumborum 224 f – – internus 344 f, 350, 351, 353, 355, 367,
– fusiform 13 – intrinsic, of back, medial column 212, 225 455 f
– gastrocnemius 446, 455 f, 462 – ischiocavernous 345, 349, 350 ff, 364 – occipitofrontalis
– – lateral head 455 ff, 484, 487 f, 491 – ischiocrural 454 – – frontal belly 56 ff, 60, 79, 85, 168
– – medial head 455 ff, 458, 487 f, 491 – latissimus dorsi 196, 207, 211, 223, 228, 234, – – occipital belly 58, 70, 77, 85, 234 ff,
– gemellus 324, 382 f, 385, 403, 408 f 237 ff
– – inferior 455 f, 483 – of leg 457 ff – ocular, external 133
– – superior 455 f – levator(es) 351 – omohyoid 60 f, 77 f, 81, 151, 156 f, 174 f,
– genioglossus 50, 86, 149 ff, 155, 166 – – anguli oris 58, 167 264, 266
– geniohyoid 62, 86, 150 ff, 155 – – ani 337, 344 f, 350 f, 355, 362, 364 – – intermediate tendon 179
– gluteus 454 f – – costarum 223 f, 225, 241 – opponens
– – maximus 225, 350 ff, 362, 455 f, – – labii superioris 58, 167 – – digiti minimi 394, 428
482 ff – – – alaeque nasi 58, 167 – – – of foot 465
– – – surface anatomy 476 – – palpebrae superioris 73, 132, 135 f, 140 – – – of hand 389
– – medius 320, 455 f, 483 f – – scapulae 181, 184, 222 ff, 235 ff, 240, – – pollicis 390, 394
– – minimus 455, 483 382 f, 403 ff – orbicularis
– gracilis 350, 365, 452 f, 455, 480, 487 – – veli palatini 62, 122 f, 147, 167 – – oculi 58 ff, 61, 70, 77, 79, 85, 142, 167
– – tendon 447, 452, 455, 457 – long, of back 221 f – – – orbital part 58, 60, 168
– of great toe 463 – longissimus 210 f, 221 ff, 320 – – – palpebral part 58, 142
– hamstring 484 – – capitis 222, 225 – – oris 58, 77, 167
– of hand 388 ff – – cervicis 222, 236 – palatopharyngeus 163
– – deep layer 395 – – insertion 222 – palmaris
– of head 19 – – origin 222 – – brevis 388, 423
– hyoglossus 61 f, 150 ff, 160, 166 f – – thoracis 222, 236 – – longus 388, 416, 419, 423
– iliacus 330, 453 – longitudinal – – – tendon 388, 423, 428
– – horizontal section 320 – – inferior, of tongue 50, 149 166 – papillary 253, 261
– iliococcygeus 351 – – superior, of tongue 50, 62, 86, 149 – – anterior 256, 258 f, 271
– iliocostalis 210 f, 221 ff, 320, 324 – longus – – – of right ventricle of fetus 288
– – cervicis 222 – – capitis 60 f, 157, 165 – – posterior 258, 271
– – insertion 222 – – colli 157, 174, 185 – – septal 258
– – lumborum 222 – lumbrical – pectineus 344, 367, 452 f, 480
– – origin 222 – – of foot 461, 463 f, 501 – pectoral 384 f
– – tendons 225 – – of hand 389, 394 f, 429 – pectoralis
– – thoracis 222, 236 – masseter 19, 54, 55 ff, 58, 62, 77 ff, 168 – – major 14, 187, 207 f, 209 ff, 264 f, 290,
– iliopsoas 293, 338, 367, 452 f, 480, 496 – masticatory 19, 55 ff 384 f, 387, 410, 412
– of index finger 394 – – effect on the temporomandibular joint – – – abdominal part 384
– infrahyoid 60 f, 151, 174, 175, 182 55 – – – clavicular head 185, 384
– infraspinatus 223, 240, 242, 382 f, 403 f, – mentalis 58, 167 – – – insertion 411
408 f, 430 – multicaudal 13 – – – sternocostal part 384
– intercostal – multifidus 211, 223 ff, 324 – – – surface anatomy 204, 402
– – effect – multiventral 13 – – minor 168, 204, 207, 264 ff, 384 f
– – – on costotransverse joint 196 – mylohyoid 55, 60 ff, 77 f, 86, 150 ff, 152, 155, – – – insertion 411
– – – on costovertebral joint 196 156, 166, 175 – perineus transverse
– – external 196, 207, 222, 403, 412 – nasalis 77, 167 – – deep 345, 350, 351 ff, 362, 364
– – innermost 206, 474 – – alar part 58 – – superficial 350, 364
– – internal 196, 206 f, 210 f, 264 – – transverse part 58 – peroneal 498
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 520

520 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Muscle(s) – sartorius 218, 344, 367, 452 ff, 455, 457, – temporalis 19, 54, 55 ff, 62 f, 79
– peroneus 479 f, 487, 496 – – insertion 56
– – brevis 457, 460, 495 – – tendon 447, 452 – – tendon 60 f, 80, 82
– – longus 457, 460, 495 – scalenus 60 – temporoparietalis 58, 77
– – – tendon 462 – – anterior 162, 168, 170, 181, 184 f, 269, – tensor
– piriform 455 f, 483 271 – – fasciae latae 452 f, 455, 480, 483
– plantaris 456 ff, 487, 491 – – medius 162, 180, 184 f – – – surface anatomy 477
– popliteus 446, 457, 460 – – posterior 162, 181, 184 f – – tympani 122 f, 127
– procerus 58 – semimembranosus 446, 455 ff, 484, 487 – – veli palatini 60 ff, 147, 167
– pronator – – membranous part 456 – teres
– – quadratus 390 f, 395 – – tendon 447 – – major 223, 225, 234, 242, 378, 382 f, 387,
– – teres 387, 389, 391, 416, 419 – semispinalis 403 ff, 408 f
– – – humeral head 418 – – capitis 165, 222, 225, 228, 235, 238 – – minor 382 f, 403 ff, 408 f
– – – ulnar head 418 – – cervicis 222 ff, 225, 238 – of thigh 452 ff
– psoas – – thoracis 225, 228 – thyro-arytenoid 160
– – major 210 f, 282 f, 292, 325, 330 f, 333, – semitendinosus 13, 446, 452, 455 ff, 482, – thyro-epiglottic 160
335, 355, 359, 453 484, 487 – thyrohyoideus 60 f, 151 f, 156 f, 160, 166 f
– – minor 453 – – tendon 447, 452, 487 – tibialis
– pterygoid – – – intermediate 456 – – anterior 459, 461 ff, 495
– – lateral 53 f, 55, 57, 62, 80 – serrated 13 – – – tendon 458, 461, 491, 498
– – – connection with articular disc of – serratus – – posterior 460 f, 491
temporomandibular joint 57 – – anterior 196, 204, 207 ff, 264, 290, 300, – – – tendon 460
– – medial 54, 55, 57, 62, 68, 80, 83, 146, 384 f, 410 – transverse
165 ff – – posterior – – of tongue 50, 62, 149
– – – connection with articular disc of – – – inferior 222, 403 – – of trachea 160
temporomandibular joint 57 – – – superior 228, 235, 238, 404 f – transversospinal 221, 225
– pubococcygeus 351 – of shoulder 382 ff – transversus
– puborectalis 351 – of sole of foot 463 ff – – abdominis 206, 210 ff, 214, 293
– pyloric sphincter 295 – soleus 446, 457 f, 487, 491 – – thoracis 206, 264
– pyramidalis 211 f, 367 – – tendinous arch 457, 491 – trapezius 15, 77, 157, 225, 378, 382 f, 408
– quadratus – sphincter s. also Sphincter; s. also Sphincter – – ascending fibers 234, 382, 403
– – femoris 455 f, 483 f muscle – – descending fibers 234, 382, 403
– – lumborum 210 f, 282, 330, 453 – – urethrae 349 – – surface anatomy 402
– – – horizontal section 320 – spinalis 221, 223 f – – transverse fibers 234, 382, 403
– – plantae 449, 464, 501 – – thoracis 222, 225 – triceps
– quadriceps femoris 446, 448, 452, 458 – spinotransversal 221 – – brachii 14, 387, 389
– – surface anatomy 477 – splenius – – – lateral head 382, 401, 408 f
– quadricipital 13 – – capitis 70, 77, 179 f, 228, 234 ff, 383, 403 ff – – – long head 382 f, 387, 403, 408 f
– rectus – – cervicis 228, 235 f, 403, 405 – – – – tendon 378 f
– – abdominis 206, 208, 210, 212 f, 216, – stapedius 127 – – – medial head 382, 387, 401
264 ff, 292 f, 320, 324, 385 – sternocleidomastoid 58, 60 f, 63, 68, 77 ff, – – – surface anatomy 401
– – – surface anatomy 204 81 f, 85, 152, 154, 156 f, 174, 178, 206, 209, – – – tendon 387
– – capitis posterior 234 ff, 264, 384 f, 403, 405 ff – – surae, surface anatomy 476
– – – major 222 f, 225, 237 – – clavicular head 175 – tricipital 13
– – – minor 222 f, 225, 237 f – – sternal head 175 – unipennate 13
– – femoris 452 f, 455, 480 f – – surface anatomy 401 – vastus
– – inferior 72, 132, 135 f – sternohyoid 60 f, 78, 97, 151, 156 f, 174 f, – – intermedius 452 f, 455
– – lateral 69, 71 ff, 74, 121, 132, 135 f, 138, 209, 264 – – lateralis 344, 448, 452 f, 455, 480 f
148 – sternothyroid 151, 156, 174 f, 206, 265 – – medialis 448, 452 f, 455, 458, 480 f
– – medial 74, 132, 135 f, 148 – styloglossus 60, 71, 151, 166, 167 – vertical, of tongue 62, 86, 149
– – superior 72 f, 132, 135 f, 140 – stylohyoid 55, 60, 68, 71, 78, 150 ff, 166 f, – vocalis 160 f
– rhomboid 175 – zygomaticus
– – major 222 f, 225, 234 f, 238, 382 f, 387, – stylopharyngeus 61, 67, 167 – – major 58, 77 ff, 168
403 ff, 408 – subclavius 156, 207, 384 f – – minor 58
– – minor 235, 238, 382 f – subscapularis 196, 384, 386 f Muscle fibers, oblique, of stomach 295
– ring-like 13 – supinator 389, 391, 393 Muscular coat
– risorius 58 – suprahyoid 60 f, 151, 175 – of gallbladder 297
– rotator 225 – supraspinatus 15, 382 f – of stomach 295
– – lumbar 224 – – tendon 378 Myelencephalon 91
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 521

Indeks 521

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Myocardium 256 ff, 259 f, 284 – – superior 278 – facial 31, 64, 66 f, 69, 70, 77 ff, 81, 98, 111,
Myometrium 359, 367 – carotid sinus 165 114 f, 146, 165, 168
– cervical, transverse 63, 78 f, 174, 178, 186, – – buccal branches 70, 77, 178
242 – – cervical branch 70, 77 ff, 174, 177 f, 186
– chorda tympani 62 – – communicating branches to
N – ciliary auriculotemporal nerve 80
– – long 141 – – marginal mandibular branch 70, 77, 79,
Nasopharynx 62, 150, 155 – – short 68, 72 f, 140 152, 178
Neck 154 ff, 403 – cluneal – – temporal branch 70, 77
– anatomical, of humerus 372 f – – inferior 226, 229, 351 f, 470, 476, 482 ff – – zygomatic branch 70, 77
– anterior region 174 ff, 406 – – middle 226, 229, 476, 482, 484 – femoral 214, 293, 340, 367, 444 f, 467, 470 ff,
– arteries 168 ff – – superior 223, 226 f, 229, 476, 482 475, 477, 479 ff
– of bladder 338 – cranial 18, 64 ff, 98, 114 f – – cutaneous branch 486
– coronal section 195, 201 – – base of skull 31 – – – anterior 467, 479
– cross section 157, 174, 176 – – nuclei 114 – – muscular branch 480 f
– of femur 9, 438 f – cutaneous 416 – of forearm 419 ff
– of gallbladder 297 – – brachial, medial 186 – frontal 69, 73
– horizontal section 203 – – dorsal – – lateral branch 140
– lateral region 178 ff – – – intermediate, of foot 489, 498 – genitofemoral 216, 330, 333, 359, 470, 472,
– lymph nodes 172 f – – – lateral, of foot 498 475
– lymph vessels 172 f – – – medial, of foot 468, 489, 498 – – femoral branch 216, 340, 470, 479
– of malleus 128 – – femoral – – genital branch 216 f, 340, 470, 479
– MRI scan 157, 176, 195, 201 – – – lateral 214, 218, 470 f, 475 ff, 479 – glossopharyngeal 31, 64, 66 f, 69, 71, 98, 111,
– muscles 203 – – – posterior 226, 351 f, 470, 476, 482, 484 114 f, 151, 162 f, 165
– nerves 183, 414 – – – – perineal branch 482, 484 – – carotid sinus branch 71
– of radius 374 – – lateral – – lingual branch 71
– posterior region 234 ff, 403 – – – of forearm 399 f, 415 ff, 420, 424 – gluteal
– of scapula 371 – – – lower, of arm 399 f, 409 – – inferior 483 f
– surgical, of humerus 372 f – – – upper, of arm 226, 400, 403, 408 f – – superior 483
– of talus 443 – – medial – hypogastric 349
– veins 170 f, 398 – – – of arm 399, 409 f – hypoglossal 31, 33, 63 f, 66, 69, 78, 81, 97 f,
– vessels 183 – – – of forearm 399 f, 408 ff, 413, 415 ff 114 f, 151 f, 162, 164 ff, 183
Nerve(s) 147, 180, 400, 415, 423, 477 – – perforating 483 – – intracranial portion 67
– abducent 31, 64, 66, 69, 72 f, 75, 93, 97 f, – – posterior – – lingual branch 71, 183
111, 114, 136, 140 – – – of arm 399 f, 403 – – omohyoid branch 183
– accessory 31, 63 f, 66 f, 69, 71, 81, 98, 111, – – – of forearm 399 f, 409, 420, 424 – – thyroid branch 183
114 f, 163 ff, 225, 235 f, 242, 403 ff, 407 – – of region of knee 486 – iliocostalis 230
– – intracranial portion 67 – – sural – iliohypogastric 212 f, 216, 329 f, 444 f, 470 ff,
– alveolar – – – lateral 470, 479, 484, 486, 488 f 475 ff
– – inferior 62, 68 f, 71, 80, 81 ff, 150 – – – medial 484, 487 ff – – cutaneous branch
– – superior – digital – – – anterior 470
– – – middle 69 – – dorsal – – – lateral 470
– – – posterior 68 f, 72, 80 – – – of foot 493, 498 f – ilio-inguinal 212, 214, 216 ff, 331, 333, 340,
– anococcygeal 351, 482 – – – of hand 399 f 359, 362, 470 ff, 475
– of arm 414 ff – – palmar 427 – infra-orbital 68 f, 72, 79, 82, 136, 142
– auricular – – – common 399, 423, 427 – – terminal branches 68
– – great 63, 77 ff, 80 f, 174, 178 f, 229, 234, – – – proper 423, 428 – infratrochlear 69
236, 403 f – – – supplied regions 424 – intercostal 206 f, 214, 216, 279, 474
– – posterior 70, 77 – – – of thumb 400 – – collateral branch 474
– auriculotemporal 63, 68 f, 72, 77, 79 ff, 82 f, – – plantar – – cutaneous branches
85, 168 – – – common 501 – – – anterior 207, 209, 211, 214, 229, 385,
– – communicating branches to facial nerve 80 – – – proper 501 f 400, 411, 470
– axillary 383, 399, 404, 408 f, 413 f – dorsal – – – lateral 196, 207, 209, 214, 229, 385,
– – cutaneous branch of arm 226, 409 – – of clitoris 364 408 ff, 412, 470
– of back 226 ff – – of penis 217, 341, 352, 471 – – mammarian branches, medial 290
– buccal 63, 68 f, 72, 79 f, 81 f – erigentes 349, 472 – – perforating branches, anterior 208
– cardiac, cervical – ethmoidal, anterior 31, 141, 146 – intercostobrachial 186, 196, 207, 290, 410,
– – inferior 278 f – – external nasal branch 68 412, 414 f
– – middle 162 – – internal nasal branches 147 – – terminal branches 400
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 522

522 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Nerve(s) – palatine 146 – spinal 18, 98, 226 ff, 229, 234
– interosseous – – greater 146 f – – cervical 66, 154, 183
– – anterior, of forearm 399 – – lesser 146 – – – dorsal root 157
– – posterior, of forearm 421, 424 – parapharyngeal 164 ff – – – ventral rami 18
– labial, posterior 364 f – parasympathetic 334 – – – ventral root 157
– lacrimal 68 f, 72 f, 140 f – pectoral – – cutaneous branch 224
– laryngeal – – lateral 207, 407, 412, 415 – – – lateral 226
– – inferior 160, 163 – – medial 177, 207, 214, 407, 415 – – – medial 226, 234
– – recurrent 177, 185 – perineal 471 – – dorsal branches 403
– – – inferior laryngeal branch 162 – peroneal – – dorsal root 71, 214, 230, 240
– – – left 162, 255, 266, 269 ff, 272 ff, 276, – – common 455, 457, 467, 470, 476 f, 484, – – lateral branches of dorsal rami 223, 226,
279, 335 489, 491, 495 228 ff
– – – right 162, 276, 335 – – deep 470, 477, 479, 492 f, 495, 499 – – lumbar, ventral rami 18
– – superior 162, 165 f – – superficial 470, 477, 479, 484, 489, 493, – – medial branches of dorsal rami 223, 226,
– – – external branch 162 495, 498 228 f
– – – internal branch 151, 163, 173 – – – dorsal cutaneous branch – – meningeal covering 231
– lingual 62 f, 68 f, 71, 81, 146, 151 f – – – – intermediate 479 – – ramus
– mandibular 31, 53, 68 f, 72, 83 – – – – lateral 492 f – – – dorsal 214, 231, 240
– – inferior 63 – – – – medial 479, 492 f – – – – cutaneous branch 400
– – meningeal branch 31 – petrosal – – – – lateral branches 408
– masseteric 63, 72, 79 f – – deep 147 – – – – medial branches 408
– maxillary 31, 68 f, 72, 136, 147 – – greater 31, 77, 123, 127, 147 – – – ventral 18, 230
– medial 417 – – lesser 31, 127 – – root filaments 472 f
– median 168, 186, 207, 387 f, 391, 396, 399, – phrenic 170, 177, 185 f, 266 f, 269 ff, 274 ff, – – – anterior 474
413 ff, 419, 423, 425 280 f, 396, 413 – – – posterior 474
– – axillary region 410, 412 – – accessory 185 – – sacral 231
– – cubital region 416 ff – plantar – – – ventral rami 18
– – palmar branch 399 f, 423, 427 – – lateral 470, 499, 501 f – – thoracic 229
– – – digital 400 – – – superficial branch 501 f – – – dorsal root 231
– – – – common 423, 428 – – medial 470, 499, 501 f – – ventral root 214
– – roots 399, 411, 415 – – – of great toe 502 – splanchnic
– meningeal, recurrent 31 – of pterygoid canal 146 – – greater 279 f, 327, 335
– mental 68 f, 79 – pterygopalatine 68, 72 – – lesser 327, 335
– musculocutaneous 399, 410, 413 f – pudendal 346, 351 f, 364, 470, 471, 483 – – lumbar 335
– mylohyoid 68 f, 77 f, 80, 152 – – inferior rectal branches 484 – – pelvic 349, 472
– nasociliary 72 f, 141 – – perineal branch 352 – – sacral 335
– nasopalatine 146 f – radial 399, 404, 408, 413 ff – subcostal 329, 470, 475
– obturator 333, 346 f, 366, 467, 470 f, 475 ff, – – axillary region 410 – suboccipital 229, 238, 241
481 – – cubital region 416 – supraclavicular 63, 77, 81, 207, 209, 242, 274
– occipital 85 – – deep branch 391, 399, 414, 417 ff, 420 f – – anterior 81, 180
– – greater 63, 70, 77, 81, 85, 223, 226, 229 f, – – dorsal digital branch 400, 420, 424 – – intermediate 270, 400
234 ff, 238 ff, 403 f – – main branches 399 – – lateral 174, 178, 383
– – lesser 77, 81, 178, 179, 226, 229, 234 ff, – – posterior interosseous branch 421 – – medial 174 f, 178, 214, 400
237 f, 403 ff – – superficial branch 399 f, 414 f, 418 ff, 424, – – middle 174 ff, 178 ff, 406
– – third 226, 234 ff, 237, 404 f 427 – – posterior 179 ff, 400, 403, 408
– – – cutaneous branch 403 – – superficial palmar branch 427 – supra-orbital 63, 68, 72, 77, 81, 136
– oculomotor 31, 64 ff, 68 f, 72 ff, 97 f, 114 ff, – rectal, inferior 351 f, 364 f, 471, 483 – – lateral branch 69, 73, 85, 141
136 f, 140, 148 – recurrent 160 – – medial branch 69, 73, 79, 85, 141
– – inferior branch 69, 71 f, 136 – saphenous 467 f, 470, 476 f, 479 f, 486, 492, – suprascapular 170, 186, 378, 404, 414
– – superior branch 141 498 – supratrochlear 73, 82
– olfactory 31, 64, 147 – – entering the adductor canal 452 – sural 476, 479, 489, 493
– ophthalmic 31, 68 f, 72 ff, 136 – – infrapatellar branch 467, 470, 479, 486, 492 – – cutaneous branch 492
– optic 31, 62, 64 ff, 68 f, 72 f, 75, 84, 98, 114 f, – scapular, dorsal 235, 237, 404 – – lateral calcaneal branches 493
121, 132 ff, 135 ff, 138, 146, 148 – sciatic 344, 351, 367, 444 f, 455, 470, 483 f, – sympathetic 334
– – destruction 139 496 – temporal, deep 72, 82
– – dural sheat 133, 138, 148 – – branches 484 – thoracic, long 186, 196, 207, 214, 407, 412 f
– – extracranial part 135, 140 – scrotal – thoraco-abdominal 212, 214, 216
– – intracranial part 135, 140 – – anterior 470 – thoracodorsal 186, 196, 207, 407, 412, 415
– of the orbit 72 f – – posterior 351 f, 471 – tibial 446 f, 455, 457, 467 f, 470, 484, 491
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 523

Indeks 523

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– trigeminal 31, 64, 66, 68 f, 71 ff, 98, 114 ff, – intercondylar 9 – – of glossopharyngeal nerve 114
146 – intertragic 124 – – of vagus nerve 114
– – main branches 69 – jugular 192
– – motor root 146 – mandibular 52, 54, 79
– trochlear 31, 64 ff, 67 ff, 71, 72 ff, 98, 114 f, – mastoid 27, 29, 33
136 – parietal, of temporal bone 27 O
– – intracranial part 140 – pterygoid 25
– – intra-orbital part 140 – radial, of ulna 374 Obex 131
– ulnar 186, 207, 396, 399, 403, 413 ff, 419, – scapular 371 f Occlusion, centric 50
420, 423 f, 427 – sciatic Olecranon 374, 379, 387, 392
– – axillary region 410 f – – greater 433, 437, 438 – fossa 373
– – cubital region 416 ff – – lesser 433, 437 – surface anatomy 401
– – deep branch 399, 427 – sphenopalatine 39 f, 42 Olfactory system 107
– – dorsal branch 399 f, 421, 427 – supra-orbital 22, 28 Olive, inferior 66, 103, 111, 114 f, 131
– – palmar branch 423 – tentorial 73 ff Omentum
– – palmar cutaneous branch 400 – thyroid, superior 159 – greater 292, 298, 302, 306, 312, 318
– – palmar digital branch 400 – trochlear, of ulna 374 – – midsagittal section 322
– – – common 423, 428 – vertebral – lesser 311 f
– – – proper 423 f – – inferior 191, 197 – – midsagittal section 322
– – superficial branch 399, 423, 427 – – superior 191 Opening
– vagus 18, 31, 64, 66 f, 69, 71, 98, 111, 114 f, Nucleus(-i) – abdominal, of uterine tube 357
146, 154, 162 f, 165, 169, 244, 255, 264, 266, – abducent 114 – pharyngeal, of auditory tube 86, 246
274 f, 278, 280, 335 – ambiguus 114 – saphenous 210, 217 f, 358, 468, 479
– – cardiac branch 165, 185 – of Burdach 116 Operculum
– – – cervical – caudate 62, 92, 104 ff, 111, 114, 118 f – frontal 109
– – – – inferior 274, 276, 280 – cochlear – frontoparietal 109
– – – – superior 274, 276 – – dorsal 131 – temporal 109
– – esophageal branches 278 – – ventral 131 Ora serrata 133
– vestibulocochlear 31, 64, 66 f, 69, 98, 111, – of cranial nerve 114 Orbit 7, 31, 46 f, 132, 140 f
114 f, 122 f, 131 – cuneate 116 – bones 132
– – cochlear part 123 – dentate 103, 116 – horizontal section 148
– zygomatic 68 f, 72 – dorsomedial, of hypothalamus 108 – nerves 72 f
Nervous system 18 – emboliform 116 Organs
– autonomic 18, 334 f – facial 70, 114 – abdominal s. Abdominal organs
– cranial part 18 – of Goll 116 – genital s. Genital organs
Network – gracilis 116 – inner, position 2
– capillary, of finger 427 – hypoglossal 114, 116 – mediastinal 274 ff
– venous – hypothalamic 108 – of neck 154
– – of dorsum – lentiform 109, 111, 114 f, 119 – of posterior mediastinum 278 f
– – – of foot 477 – motor – respiratory 247
– – – of hand 398, 420 – – of oculomotor nerve 114 – retroperitoneal 323 ff
– – around knee 486 – – of trigeminal nerve 114 – – vessels 305
– – of lateral malleolus 498 – oculomotor 116 – thoracic 243 ff
– – of medial malleolus 498 – olivary, inferior 116 – – position 243 ff
Nipple 204, 290, 410 f – paraventricular 108 – – regional anatomy 264 ff
Node – posterior, of hypothalamus 108 – urinary, position 323 f
– atrioventricular 261 – pre-optic 108 Orifice
– sinu-atrial 260 f – pulposus 198 f, 232 – internal, of uterus 359
Nodule of vermis 102 – red 99, 103, 107, 116 – ureteric 336 f, 355
Nostril 49 – salivatory 114 – urethral
Notch – sensory, of trigeminal nerve 114 – – external 336, 355, 361 f
– acetabular 433, 436 – solitarius 116 – – internal 336, 338 f, 345, 355
– angular, of stomach 294 f – spinal, of accessory nerve 114 – vaginal 356, 360, 361 f, 364
– cardiac, of left lung 248, 268 – subcortical, of brain 105, 109 ff Oropharynx 150, 155, 246
– cardial, of stomach 294 f – supra-optic 108 Ossicles, auditory 20, 22, 122, 125, 128
– clavicular 192 – trochlear 114 – movements 128
– ethmoidal, of frontal bone 28 – ventromedial, of hypothalmus 108 Ossification, bones of limb 9
– frontal 42, 45 – vestibular 114, 116 Ossification center 9
– interarytenoid 161 – visceral Outlet, pelvic 434
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 524

524 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Ovary 354, 356 ff, 359 ff, 366 f Periosteum – tarsal


– position 323 – of skull 85 – – inferior 132
– of vertebral canal 232 – – superior 132, 148
Peritoneum 210, 213 – tympanic 21
– of posterior abdominal wall 310 Platysma muscle 50, 55 ff, 58 f, 62, 77, 149,
P – reflections from organs 318 174, 290, 385
Pes Pleura
Palate – anserinus 452 – costal 264 ff
– hard 50, 53, 143 f, 146 ff, 150, 164 – hippocampi 105 f – surface projection of the thorax wall 248
– soft 53, 62, 88 f, 143 f, 150, 163, 165 Phalanx(-ges) 368 Plexus
Palm of hand 368 – distal – alveolar, superior 72
Pancreas 279, 292, 294, 296 f, 300, 302, 304, – – of fingers 375 ff, 425, 427 – aorticorenal 335
316 f – – of great toe 442, 495 – autonomic 323
– Head’s area 205 – – of thumb 376 f – brachial 18, 77, 97, 154, 168, 170, 177, 186,
– horizontal section 324 – – of toe 443 206, 264, 269, 281, 335, 396, 399, 412 ff
Papilla(-ae) – of foot 7, 432 – – lateral cord 170, 399, 413, 415
– circumvallate 149 – of hand 7 – – medial cord 399, 413, 415
– duodenal – middle – – middle trunk 396
– – greater 296 f, 300, 317, 320 – – of fingers 375 ff, 425, 427 – – posterior cord 399, 413, 415
– – lesser 296 f, 300, 317 – – of toe 443 – – roots 404, 413
– filiform 149 – of newborn 9 – carotid, internal 146
– foliate 149 – proximal – celiac 279, 327
– fungiform 149 – – of fingers 375 ff, 425, 427 – cervical 18, 97, 154, 177, 186, 413
– renal 326 f – – of great toe 442, 495 – – cutaneous branches 174, 178, 186, 207,
– sublingual 153 – – of thumb 376 f, 425 226, 234
Patella 7, 432, 441, 446, 452, 486, 492 – – of toe 443 – choroid 71, 112 f
– articular surface 448 Pharynx 67, 86, 143, 154, 161, 164 ff – – of fourth ventricle 115
– surface anatomy 477 – muscles 166 f – – of lateral ventricle 104 f, 113, 115
Pecten pubis 433, 435 – oral part 90, 165 – – of third ventricle 86, 105
Pedicle 191, 197 Pia mater 84 f, 89, 92, 100, 118 – dental
– of axis 200 – spinal 98, 231, 232 – – inferior 68
Peduncle Pivot joint 10, 11 – – superior 68
– cerebellar Placenta 289, 359 – esophageal 275 ff, 278 ff, 335
– – inferior 102 f, 115 Plane – gastric 335
– – middle 102 f, 111, 114 f, 131 – axial 4 – – anterior 279
– – superior 102 f, 111, 115 – of the body 4 f – hepatic 279
– cerebral 65, 71, 103, 108, 114 ff, 131 – coronal 5 – hypogastric
Pelvic girdle 434 – frontal 5 – – inferior 347, 359, 472
– organization 432 – horizontal 4 – – superior 308, 331, 335
– skeleton 432 – median 5 – lumbar 470
Pelvis 7, 188 f, 194 f – midsaggital 5 – lumbosacral 18, 470 f
– aperture, inferior 437 – nuchal 27, 33 – nervous, of autonomic system 18
– axial section 496 – sagittal 4 – pelvic 349
– female 359, 435 ff – transpyloric 217 – pharyngeal 165
– – diameters 434, 438 – transtubercular 217 – prostatic 345
– – inclination 438 – transverse 4 – pudendal 470
– ligaments 444 Plate – sacral 349, 470 ff
– male 344 ff, 435 ff – cribriform, of ethmoidal bone 30 f, 34, 38, 49 – solar 18
– renal 326 f, 336 – horizontal, of palatine bone 39 ff, 42, 44 f, 49, – splenic 279
– – horizontal section 324 144 – venous
– skeleton 435 ff – orbital – – extradural 232
Penis 336 ff – – of ethmoidal bone 38, 40 ff, 44 f, 46 f, 132 – – pampiniform 218, 340, 343, 347 f
Perforated substance, anterior 66 – – of frontal bone 28 – – prostatic 347, 349, 351
Pericardium 170, 244 f, 255, 257, 265, 266 ff, – perpendicular 38 ff, 41 f, 44, 47, 49 – – thyroid, inferior 184
269 f, 272 f, 280 f – pterygoid – – uterine 367
– diaphragmatic part 272 – – lateral 21, 25 f, 33, 36 ff, 41, 44 ff, 60 f, 125, – – vesicoprostatic 341, 346
– reflection 255, 273 164 – – vesico-uterine 355
Pericranium 85 – – medial 25 f, 33, 36 f, 41, 45, 144, 146, Plica circularis of duodenum 297
Periorbita 72, 132 164 Points, palpable, ventral 2
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 525

Indeks 525

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Polarity 1 – – of arytenoid cartilage 158 Pulvinar of thalamus 110, 115, 137


Pons 66, 68, 86, 103, 114 – – of vertebra 191 Punctum nervosum 63, 77, 242
– cross section 121 – odontoid, of axis 86 Purkinje fibers 261
– median section 90 f, 233 – orbital, of palatine bone 39 f, 42, 44, 132 Putamen 92, 105, 110, 116, 120
– MRI scan 203 – palatine, of maxilla 33, 41 ff, 48, 144 Pylorus 295 f, 298, 311, 318
– in neonate 233 – perpendicular 49, 144 Pyramid 66, 127
Porta hepatis 299 – pterygoid 21, 36, 127 – of vermis 102
Pouch 358 – – of newborn 33
– of Douglas 354, 357 f f, 366 f – pyramidal 39 f, 42, 45
– recto-uterine 322, 354, 357 ff, 366 f – sphenoidal, of palatine bone 39 f, 42
– rectovesical 337 f – spinous 3, 191 f, 194, 197 R
– vesico-uterine 322, 354, 356, 358 f, 366 – – of axis 53, 200, 202, 222 f, 225, 237
Premaxilla 33 – – of cervical vertebra 157, 177, 191, 193 f, Radiation 120
Premolar 201 – acoustic 131
– first 50 – – of lumbar vertebra 191, 193 f – of Gratiolet 109, 119 f, 137 f
– second 50 – – of seventh cervical vertebra 222 f, 235 f – optic 109, 119 f, 137 f
Prepuce – – of thoracic vertebra 191, 193 Radius 7, 10, 368, 374, 376 f, 379 ff, 425,
– of clitoris 361 f, 364 f – styloid 427
– of penis 336, 341 – – of radius 374, 376 f, 380 f – anterior surface 374 f
Process(es) – – of temporal bone 27 f, 33, 53, 54, 60 ff, 71, – articular surface 374
– alveolar 126, 151, 164, 166 – axial section 419, 431
– – of mandible 22, 52, 90 – – of ulna 374, 376 f, 381 – of newborn 9
– – of maxilla 22, 37, 39 ff, 42, 44 ff, 52, 90 – talar, posterior 443 – posterior surface 374 f
– articular – transverse Ramus
– – of cervical vertebra 157 – – of atlas 200 ff – communicans, of sympathetic trunk 279 f
– – inferior – – of axis 200 – of ischium 437 f
– – – of axis 200 – – of cervical vertebrae 177 – of mandible 22 f, 52, 54, 150
– – – of vertebra 191, 197 – – of thoracic vertebrae 225 – pubic, inferior 342
– – superior – – of vertebra 191, 197 Raphe
– – – of sacrum 433 ff, 437 – uncinate – fibrous, of pharynx 167
– – – of vertebra 191, 197 – – of ethmoidal bone 37, 46 – mylohyoid 156
– – of vertebra 191 – – of pancreas 297 – pterygomandibular 61, 166 f
– ciliary 133 – vaginal 219 Recess
– clinoid – – remnant 218 – costodiaphragmatic 248, 265, 282
– – anterior 25 f, 30, 34, 36, 38, 75 – vocal, of arytenoid cartilage 158 – duodenal
– – posterior 25 f, 30, 34, 38 – xiphoid 189, 192, 196, 206, 264, 306, 369 – – inferior 318
– cochleariform 126 f – zygomatic – – superior 310, 318
– condylar, of mandible 20 f, 36, 50, 52, 54, 56 – – of frontal bone 28, 44 f – elliptical 129
– coracoid 188 f, 369 ff, 372, 378, 411 – – of maxilla 22, 39 ff, 42, 44 f – epitympanic 125, 128
– coronoid – – of temporal bone 21, 27 f, 125 – hypotympanic 125, 128
– – of mandible 20 f, 52, 54, 56, 79 Prominence – ileocecal 318
– – of ulna 374, 379 – saccular 128 – inferior, of tympanic cavity 127
– costal 191, 195, 198 – utricular 128 – infundibular 112
– ethmoidal, of inferior nasal concha 48 Promontory – intersigmoid 318
– frontal – sacral 188 f, 310, 330, 337, 346 f, 354 f, – lateral, of fourth ventricle 112, 116
– – of maxilla 22, 28, 37, 39 ff, 42, 45, 47, 132, 434 f, 438, 471 – optic 112, 116
144 – – midsagittal section 322 – paracolic 318
– – of zygomatic bone 45, 52 – of tympanic cavity 125 ff – peritoneal 318
– intrajugular 39 Pronation 368 f, 391 – pharyngeal 144, 147
– jugular 25, 39 Prosencephalon 91 – pineal 112
– lacrimal, of inferior nasal concha 48 Prostate 336 ff, 341, 344 – piriform 161, 163
– lateral, of malleus 128 – coronal section 345 – retrocecal 318
– lenticular 126, 128 Protuberance – of Rosenmüller 145
– mamillary, of vertebra 191 – mental 23, 52 – spheno-ethmoidal 145
– mastoid 20 f, 27 ff, 33, 53, 56, 122 – occipital – spherical 129
– maxillary – – external 21, 25, 27, 29, 33, 223 – splenic, of lesser sac 318
– – of inferior nasal concha 42, 48 – – internal 25, 27, 30, 39, 42 – superior, of lesser sac 318
– – of palatine bone 40 Pubis 7, 433, 438, 496 – suprapineal 112
– muscular – symphysial surface 433, 438 Rectum 291, 310, 366 f
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 526

526 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Region(s) – – – tunnels 392 – – splenic recess 318


– anal 352 – – inferior, of foot 459, 493, 495, 498 f – – superior recess 318
– anterior, of neck 174 ff, 406 – – superior, of foot 459, 462, 498 – pericardial 273
– axillary 407 f, 409 ff – flexor – – upper margin 269
– cervical 155 – – of foot 458 f, 461, 491 Sacrum 3, 7, 188 f, 190 f, 193, 195, 432 ff, 472,
– – anterior 155, 174 ff – – of hand 14, 388, 390 f, 395, 423, 427 f 482
– – lateral 155, 178 ff Rhombencephalon 91 – lateral part 191
– – posterior 155 – cross section 117 – pelvic surface 433
– crural 489 ff Rib(s) 7, 190, 369 – shape 437
– – anterior 492, 494 – false 369 – surface anatomy 476
– – posterior 489 ff – first 159, 185, 188 f, 192 ff, 206, 372 Saddle joint 11, 377
– cubital 416 ff – floating 194, 369 f Scapula 7, 15, 188, 223, 368 ff, 378
– epigastric 217 – true 194, 369 – anterior surface 371
– facial, deep 82 – twelfth 188 f, 193, 453 – costal suface 371
– femoral Ridge, supracondylar – of newborn 9
– – in the male 219 – lateral 373 – posterior surface 370, 372
– gluteal 482 ff – medial 373 Scarring of ovary 357
– hypochondriac 217 Rima glottidis 161 Sclera 132 ff
– hypogastric 217 Ring Segmentation 1
– iliac 217 – ciliary 133 Segment(s)
– infraclavicular 407 – inguinal – bronchopulmonary 246, 250 f
– inguinal – – crus, lateral 217 – of kidney 326
– – in the female 220 – – deep 212, 218, 293, 337, 347 – of liver 299
– – in the male 219 – – superficial 211, 217 f, 220, 340, 362, 479 – of spinal cord 475
– of knee 486 f – tendinous, common 135, 141 Sella turcica 25 f, 30, 34, 36, 38, 46, 49, 53
– lateral – tympanic 125 – of newborn 35
– – of head 76 ff – umbilical 209, 213 Semicanal of auditory tube 130
– – of neck 178 ff Riolan’s anastomosis 304 Septum(-a)
– lumbar 217 Roof of orbit 72 – intermuscular
– malleolar, medial 468 Root(s) – – lateral, of arm 387, 392
– nuchal 234 ff – aortic 254 – – medial, of arm 387 f, 416 ff, 423
– parapharyngeal 31, 83, 151 – of brachial plexus 404, 413 – interventricular 256, 258 f, 261
– pharyngeal 81 – dorsal, of cervical spinal nerve 157 – lingual 62, 149
– popliteal 458 – inferior, of ansa cervicalis 184 – nasal 22, 49, 53, 144, 146
– posterior, of neck 234 ff, 403 – of median nerve 399, 411, 415 – – posterior border 48
– retromandibular 81 f – of mesentery 306, 318 – pectiniforme 342
– retroperitoneal – of meso-appendix 318 – pellucidum 86, 94, 103 ff, 116, 118 ff
– – horizontal section 325 – of mesosigmoid 318 – of penis 339
– – lymph nodes 332 – motor, of trigeminal nerve 146 – of testis 343
– – lymph vessels 332 – of penis 293, 342 Shaft
– – nerves 333 – superior, of ansa cervicalis 69, 71, 82 f, 152, – of femur 9, 438 f
– – vessels 333 179 – of fibula 440
– retropharyngeal 83 – of tongue 149 f, 161 – of radius 374
– scapular 409 – of transverse mesocolon 312, 318 – of rib 191 f
– sublingual 151 – ventral, of cervical spinal nerve 157 – of tibia 440
– submandibular 183 Root filaments, posterior 98 Sheath(s) (s. also Synovial sheath) 394, 427
– superficial, of the face 76 Rostrum, sphenoidal 25 f – fibrous
– of trunk 217 – – digital, of tendons of flexor digitorum
– umbilical 217 muscle 389
– urogenital – – of flexor tendons of hand 391, 394, 427 f
– – in the female 363 S – of rectus abdominis muscle 204
– – in the male 352 – – anterior layer 187, 196, 208 ff, 212, 214,
Respiration, changes of the position of diaphragm Sac 264 f, 480
282 – endolymphatic 129 – – posterior layer 206, 212 ff, 293
Respiratory system 246 ff – lacrimal 142 – of round ligament 220
Retina 133 f – lesser 292, 311 ff – synovial s. Synovial sheath
Retinaculum – – horizontal section 324 Shoulder 403 ff
– extensor – – isthmus 318 – collateral circulation 404
– – of hand 392 ff, 420 f, 424 – – midsagittal section 322 – joints 378
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 527

Indeks 527

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– ligaments 378 – of pelvis 435 ff – terminal filament 472


– muscles 382 ff – of thorax 192 ff – terminal part 230 ff
– region – of trunk 188 f, 221 – thoracic portion 231
– – anterior 406 ff – visceral 22 Spine 435
– – posterior 403 ff – of wrist 11 – frontal 42
Shoulder girdle 7, 368 Skin – iliac
– organization 368 – of scalp 89, 236 – – inferior
– skeleton 369 ff – of scrotum 218 – – – anterior 433, 435 f
Shoulder joint 10, 15, 368, 378, 382 ff Skull 1 – – – posterior 188, 433
– coronal section 11, 378 – anterior aspect 22 – – superior
– frontal section 15 – base s. Base of skull – – – anterior 3, 189, 216, 433, 435 f, 438,
– horizontal section 430 – bones 20 ff 452 f, 480
– MRI scan 11, 15, 378, 430 – lateral aspect 20 f – – – – surface anatomy 204, 477
– of newborn 9 – median section 36 f – – – posterior 188, 433, 435, 437, 482
– X-ray 15 – of newborn 33, 35 – ischial 188, 433, 435 f, 438
Shunt in fetal circulatory system 288 – paramedian section 46 – mental 36, 52
Sinus(es) 258 – periosteum 85 – nasal 28
– aortic 261 Small intestine 3, 210, 291 f – – anterior 20, 36, 39, 45, 46 f
– carotid 63, 396 – of fetus 289 – – of frontal bone 47
– cavernous 31, 62, 87, 97, 124 – Head’s area 205 – of scapula 3, 188, 234, 370 ff, 382 f, 408 f
– coronary 257 f, 261, 273, 284 Snuffbox, anatomical 394, 428 – of sphenoid 25, 126
– ethmoidal 121, 148 Solar plexus 323 – trochlear 22
– frontal 37, 46, 48, 53, 73, 84, 86, 88 f, 143 ff Sole of foot 461, 500 ff Spine-trochanter line 482
– – opening 144 Space Spine-tuber line 482
– intercavernous 87 – epidural, spinal 232 Spleen 279, 291, 296, 300, 303 f, 311, 316 f, 329
– lactiferous 290 – extradural, spinal 232 – border, anterior 300
– of larynx 86 – infratentorial 88 – horizontal section 324
– maxillary 37, 46, 132, 144 – intercostal – margin, superior 300
– – innervation of mucous membrane 72 – – nerve s. Nerve, intercostal Splenium of corpus callosum 65, 99, 104 ff, 119 f
– oblique, of pericardium 272 f – – vessels s. Artery, intercostal; s. Vein, Squama
– paranasal 144 f intercostal – of occipital bone 20 f
– – openings 144 f – intervaginal, of optic nerve 112 – of temporal bone 20 f
– pericardial, transverse 269, 272 f – quadrangular, of axillary region 408 f Stapes 20, 122 f, 127, 128 f
– petrosal, superior 87 – subarachnoid 85, 97, 133, 241 Sternum 7, 187, 194, 206, 264, 368 f
– of pulmonary trunk 252 – – spinal 232, 472 Stomach 244, 279, 284, 291 f, 294 f, 303, 306,
– renal 326 – subdural 118 311
– sagittal – – spinal 232 – cardial part 294 f, 329
– – inferior 85, 87, 112 – triangular, of axillary region 408 f – circular muscle layer 295
– – superior 75, 85 ff, 112, 241 Sphincter – of fetus 289
– sigmoid 87 – lower, of esophagus 278 – Head’s area 205
– sphenoidal 36 f, 48 f, 53, 62, 86, 88 f, 121, – middle, of esophagus 278 – horizontal section 320
144, 148 – of Oddi 297 – longitudinal muscle layer 295
– – opening 25 – upper, of esophagus 278 – midsagittal section 322
– straight 67, 75, 85 ff, 112, 121 Sphincter muscle s. also Muscle, sphincter – muscular coat 295
– tarsal 443 – anal – position 3, 294
– transverse 67, 121, 241 – – external 342, 349, 350 ff, 354, 361 – pyloric part 295, 316
– venous, dural 86 f – – internal 361 – sagittal section 245
Skeleton 6 ff – pyloric 294 f Stria
– appendicular 7 – urethral 338 – acoustic, dorsal 131
– of arm 10 – – external 336 – longitudinal
– axial 7 – – internal 336 – – lateral 104 ff, 107, 113
– of a child 7 Spinal cord 18, 62, 84, 86, 89, 177, 214, 230 ff, – – medial 104 ff
– cranial, of newborn 35 240 f, 473 ff – medullaris of thalamus 99, 107, 115
– facial 23 – lumbar portion 230 – olfactory
– – of newborn 35 – median section 91 – – lateral 103, 107, 137
– of a female adult 6 – meningeal coverings 232 – – medial 103, 107, 137
– of foot 442 f – MRI scan 203 – terminalis 103 ff, 107, 115, 118
– of hand 11 – relation to vertebral column 475 Substance, perforated
– of leg 440 – segments 475 – anterior 66, 99, 103, 137
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 528

528 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Substance, perforated – auricular, of sacrum 191, 433 – – of foot 501


– posterior 103, 137 – bare – – of hand 390
Substantia nigra 65, 99, 103, 116 – – of ascending colon 318 – of hand 14
Sulcus – – of descending colon 318 – of tendon
– calcarine 99, 103, 137 – costal 369 – – of extensor hallucis longus muscle 493
– – communication with parieto-occipital sulcus – diaphragmatic – – of flexor pollicis longus muscle 390 f
99 – – of liver 298 – – of tibialis anterior muscle 493
– carotid 30, 38 – – of lung 249 Systole 260
– central 89 f, 94, 100 f – gluteal, of ilium 437
– – of insula 72 – lunate, of acetabulum 433, 436, 445
– chiasmatic 25, 30 – malleolar, lateral, of talus 443
– cingulate 99 – patellar, of femur 439, 441, 447 T
– circular, of insula 109 – pelvic, of sacrum 433
– coronary 252, 257 f, 260 ff – popliteal, of femur 439, 441 Taenia
– of corpus callosum 99 – symphysial, of pubis 433, 438 – coli 306
– frontal, superior 100 Surface anatomy 204 f, 401 f, 476 f – free, of colon 307 f, 310, 318
– infra-orbital 132 Sustentaculum tali 443, 450 f Tail
– intertubercular 373, 378 Suture – of caudate nucleus 115
– interventricular 268 – coronal 20 ff, 29, 35 – of epididymis 343 f
– – anterior 252, 255, 257, 260, 262 – ethmoidolacrimal 20 – of pancreas 297, 300, 316
– – posterior 252, 257, 262 – frontal 22 f, 35 Talus 443, 449 ff
– lateral 89, 100 – frontomaxillary 23 – articular surface
– – ascending ramus, anterior 100 f – frontonasal 22 – – calcaneal
– – horizontal ramus, anterior 100 f – frontosphenoid 21 – – – anterior 449
– – posterior ramus 101 – intermaxillary 22 – – – middle 449
– lunate 100 – internasal 22 f – – – posterior 449
– malleolar, of tibia 440 – lacrimomaxillary 20 – – navicular 449
– median, of tongue 149 – lambdoid 20 f, 29, 35 – of newborn 9
– mylohyoid 52 – nasomaxillary 20 ff, 23 Tectum 94, 108, 114
– occipital, transverse 92 – of newborn 35 Telencephalon 91
– olfactory 66 – occipitomastoid 20 f, 29 Tendon 393, 415, 499
– orbital, of frontal lobe 66 – palatine – of abductor pollicis longus muscle 388, 390,
– parieto-occipital 99 – – median 33, 45 392, 394, 401, 427
– postcentral 100 f – – transverse 45 – annular, common 135, 141
– precentral 99 f, 101 – palatomaxillary 33 – of biceps femoris muscle 455 f, 484
– temporal, inferior 66 – parietomastoid 20 – – surface anatomy 476 f
– terminalis – sagittal 29, 35 – calcaneal 449, 457 ff, 489, 491 ff
– – cordis 256, 260 f – sphenofrontal 20, 23 – – surface anatomy 476
– – of tongue 149 – sphenosquamosal 21 – central
Supination 368 f, 391 – sphenozygomatic 23 – – of diaphragm 278, 283, 298, 329
Surface – squamomastoid 125 – – of perineum 353, 361
– articular – squamous 20 f – of deep flexor muscles 458
– – calcaneal – zygomaticomaxillary 22 f – of extensor carpi radialis brevis muscle 392 ff
– – – anterior, of talus 449 Symmetry, bilateral 1 – of extensor carpi radialis longus muscle 392 ff
– – – middle, of talus 449 Symphysis, pubic 7, 188 f, 293, 354, 356, 432, – of extensor carpi ulnaris muscle 392, 424
– – – posterior, of talus 449 435 f – of extensor digiti minimi muscle 392
– – inferior, of tibia 440 – midsagittal section 322 – of extensor digitorum brevis muscle of foot 493
– – malleolar, of fibula 440 Synchondrosis, spheno-occipital 27, 38 – of extensor digitorum longus muscle of foot
– – navicular, of talus 449 Syndesmosis, tibiofibular 443, 495 459, 462, 491, 498 f
– – of navicular bone 449 Synovial fluid 12 – of extensor digitorum muscle of hand 392 ff,
– – of patella 441, 448 Synovial sheath 401, 424
– – proximal, of tibia 447 – common – of extensor hallucis longus muscle 458 f, 491,
– – superior – – of extensor digitorum longus muscle 493 493, 498 f
– – – of axis 200 – – of flexor tendons of hand 390 f – of extensor indicis muscle 392, 394, 401
– – – of tibia 440 – digital – of extensor muscles of hand 381
– – talar – – of flexor tendons of hand 390 f – of extensor pollicis brevis muscle 388, 392,
– – – anterior, of calcaneus 449 – – of foot 501 394, 427
– – – middle, of calcaneus 449 – of extensor tendons of hand 392 – of extensor pollicis longus muscle 392, 394,
– – – posterior, of calcaneus 449 – of flexor tendons 424
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 529

Indeks 529

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– of flexor carpi radialis muscle 380 f, 389 f, – muscles 480 f, 484 f Tragus 122, 124
394 f, 427 f – nerves, cutaneous 478 f, 484 Triad, portal 299
– – surface anatomy 402 – posterior region 484 f Triangle(s)
– of flexor carpi ulnaris muscle 380 f, 388, 390 f, – veins 478 f – carotid 155, 173, 178 f
394 f, 427 f Thoracic cage, changes of position during – deltopectoral 384, 407
– of flexor digitorum brevis muscle of leg 463 ff, respiration 282 – – surface anatomy 402
501 f Thorax 1, 7, 188 f, 369 ff – lumbar 223
– of flexor digitorum longus muscle of leg 460, – coronal section 253, 284 f – lumbocostal 335
463 ff, 501 f – horizontal section 286 f – of neck 155
– of flexor digitorum profundus muscle of hand – MRI scan 253, 284 ff – sternocostal 283
389 f, 394 f, 425, 427 – paramedian section 283 – submandibular 155
– of flexor digitorum superficialis muscle of hand – sagittal section 245, 263 – suboccipital 237 f
389 f, 394 f, 425, 427 f – skeleton 192 ff – supraclavicular 155
– of flexor hallucis longus muscle 449, 460 f, Thymus 155, 233, 265 ff, 292 Trigone
463, 465, 501 f – remaining parts 245 – of bladder 336, 338 f, 355
– of flexor pollicis longus muscle 388, 390, 394 f Tibia 7, 12, 432, 440 ff, 446 – habenular 115
– of gracilis muscle 447, 452, 455, 457 – of newborn 9 – hypoglossal 115
– of iliocostalis muscle 225 – upper end 440 – olfactory 66, 115, 137
– intermediate Tissue Trochanter
– – of digastric muscle 150 – adipose – greater 9, 438 f, 482
– – of omohyoid muscle 179 – – encasing round ligament 363 – lesser 438 f
– – of semitendinosus muscle 456 – – perirenal 300, 324 – third 439
– of long head – cavernous, of female external genital organs Trochlea
– – of biceps brachii muscle 378, 387, 415 f, 362 – of humerus 373, 375, 379
419 Tongue 83, 84, 143 – peroneal, of calcaneus 443
– – of triceps brachii muscle 378 f, 392 – innervation 31 – of superior oblique muscle 72, 135 f, 141
– of lumbrical muscle of hand 394 Tonsil – of talus 443, 450 f
– of palmaris longus muscle 388, 402, 423, 428 – cerebellar 66, 102 Trunk 7, 187 ff
– of peroneus brevis muscle 491 – lingual 149, 161 – brachiocephalic 162, 168 f, 252 f, 256 f, 263,
– of peroneus longus muscle 462, 464, 491 – palatine 83, 143, 147, 149, 153, 165 267 f, 274 f, 396, 414
– of peroneus tertius muscle 462, 499 – pharyngeal 144 – bronchomediastinal 332
– of plantaris muscle 488 Tooth (teeth) – celiac 279, 283, 300, 302, 316, 327 ff, 330 f,
– of sartorius muscle 452 – deciduous 51 333, 335
– of semimembranosus muscle 447 – lower 22, 50 ff – – branches 311, 314 f
– – surface anatomy 476 – molar 42, 50 f – costocervical 168
– of semitendinosus muscle 447, 452, 487 – – permanent 51 – cross section 204
– sheath s. Sheath, fibrous; s. Synovial sheath – – third 37 – horizontal section 210 f
– of short head of biceps brachii muscle 387 – premolar 37, 50 f – jugular 172 f
– of stapedius muscle 126, 128 – upper 22, 41 f, 44 f, 50 ff – lumbar 332
– of superior oblique muscle 135 f, 140 Trabecula(-ae) – lumbosacral 471
– of supraspinatus muscle 378 – carneae 259 – lymph vessels 17
– of temporalis muscle 60 f, 80, 82 – septomarginal 258 – median section 4, 233
– of tensor veli palatini muscle 126 Trachea 154, 243, 255, 274 ff, 285 – – in neonate 233
– of tibialis anterior muscle 458, 461, 493, 495, Tract(s) 477 – midsagittal section 322, 354
498 f – cerebellorubral 103 – neuro-vascular segments 187
– of tibialis posterior muscle 460 f – iliotibial 448, 452 f, 455, 480, 495 – parasagittal section 325
– of triceps brachii muscle 409 – – surface anatomy 476 f – pulmonary 245, 252 ff, 260 ff, 266, 269, 271
Tenon’s space 132 – olfactory 65 f, 69, 74 f, 98 f, 103, 107, 114 f, – – of fetus 288
Tentorium cerebelli 67, 75, 87 ff, 97, 121 146 – – relation to bronchial tree 275
Testis 3, 218, 330, 336 f, 339, 341, 343, 351, 479 – – lateral root 99 – reference lines 217
– Head’s area 205 – – medial root 99 – regions 217
– longitudinal section 343 – olivocochlear 131 – sagittal section 5
Thalamus 90 f, 99, 103 ff, 107, 113, 116, 120 – optic 66, 71, 107, 137 f – skeleto-motoric segments 187
Thenar muscles 390 f, 395, 423 – pyramidal 109, 116 – skeleton 221
– axial section 431 – – course 111 – subclavian 184, 332
Thigh – – lateral 103 – sympathetic 18, 67, 146, 162, 164 f, 168, 185,
– anterior region 478 ff – of Rasmussen 131 266, 279 ff, 327, 333, 334 f, 471 f
– arteries 480 f – spiral, foraminous 123 – – cervical part 174
– axial section 496 Tractus solitarius 116 – – Ramus communicans 280 f
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 530

530 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Trunk – sacral 433 Uvula 62, 86 f, 144, 147, 163, 165


– thyrocervical 162, 168 ff, 177, 271, 396, 404 – tibial 440 f, 458 f – of bladder 338
– vagal 335 – ulnar 374 – of vermis 102
– – anterior 327 Tubules, seminiferous, convoluted 343
– – posterior 327 Tunica
Tube – albuginea
– auditory 120, 122 ff, 126 f, 143 – – of corpora cavernosa 339 V
– – bony part 27 – – of corpus spongiosum 339
– – opening 145, 147 – – of testis 341 Vagina 322 f, 355, 356, 358, 360
– – pharyngeal opening 86, 144, 246 – vaginalis Vallecula of epiglottis 149
– uterine 354 ff, 359 f, 366 f – – parietal layer 341, 343 Valve(s)
– – position 323 – – testis 218, 343 – aortic 253, 255 f, 258 f, 261, 284
Tuber – – visceral layer 341, 343 – atrioventricular
– calcanei 451 – – left 255 f, 258 f
– cinereum 99 – – right 255 f, 258 ff, 287
– frontal 35 – bicuspid 255 f, 258 f
– parietal 29, 35 U – of heart 255 ff
– of vermis 102 – – position 255, 260
Tuber-trochanter line 482 Ulna 7, 10, 368, 374, 376 f, 379 ff, 425 – ileocecal 310
Tubercle – anterior surface 375 – – horizontal section 320
– anterior – axial section 419, 431 – of inferior vena cava 288
– – of atlas 191 – of newborn 9 – mitral 255 f, 258 f
– – of transverse process 191 – posterior surface 374 – pulmonary 255 f, 259 f, 271, 286, 325
– articular 21, 27 f, 50, 54 Umbilicus 3, 187, 209 – tricuspid 255 f, 258 ff, 287
– conoid 369 Uncus Vasa recta of renal medulla 329
– corniculate 160 – hippocampi 99 Vein(s) 16, 468
– cuneiform 160 – of parahippocampal gyrus 106 – alveolar
– dorsal, of atlas 223 Urachus 289, 339, 354, 361 – – inferior 83
– genial 36, 52 Ureter 3, 210, 296, 300, 326 ff, 330 ff, 336 ff, – anastomotic
– greater, of humerus 372 f, 430 359 – – inferior 92
– infraglenoid 370 ff – abdominal part 326 f, 330, 336 – – superior 89
– intercondylar – Head’s area 205 – angular 170
– – lateral, of tibia 440 – pelvic part 330, 336 – arcuate 329, 468
– – medial, of tibia 448 – position 323 – axillary 170, 186, 196, 214, 252, 264, 398,
– – posterior, of tibia 440 Urethra 411
– jugular 25, 27, 39 – female 354 f – azygos 244, 246, 276, 279 f, 332
– lesser, of humerus 373, 430 – male 336 ff – basilic 398, 402, 410, 419
– olfactory 99 – membranous part 336 ff, 342, 344 – brachial 398, 415
– pharyngeal 25, 27, 33, 164 – prostatic part 336 ff, 344 f – – surface anatomy 402
– posterior – spongy 337 ff – brachiocephalic 155, 170, 177, 244, 252, 255,
– – of atlas 191, 200 Urinary bladder 265, 267, 271, 274, 396, 398
– – of transverse process 191 – base 367 – – of fetus 288 f
– pubic 433, 435 – of the female 354 f, 357 ff, 361 – cardiac
– of rib 191 f, 197 – of the fetus 289 – – great 258, 262
– supraglenoid 370 f – frontal section 293 – – middle 262
– thyroid – Head’s area 205 – – minimal 262
– – inferior 159 – horizontal section 324 – – small 262, 270
– – superior 159 – of the male 336 ff – cephalic 170 f, 207, 209, 211, 265, 290, 398,
Tuberculum sellae 38 – midsagittal section 322 406, 416
Tuberosity – mucous membrane 338 f – – accessory 401 f
– calcaneal 443, 450, 457, 463, 491 – position 323 – – on forearm 398, 401 f, 419
– deltoid 373 Urinary organs, position 323 f – – surface anatomy 402
– of distal phalanx 376 f Urinary system 330 f – cerebral 92
– – of great toe 442 Urogenital system – – great 90, 145
– of fifth metatarsal bone 443 – female 354 ff – – inferior 89, 92
– ischial 188, 344, 433, 436 f, 455 f, 472, 482 – male 336 ff – – internal 86
– masseteric 52 Uterus 354 ff, 358, 359 f, 366 f – – middle, superficial 92
– maxillary 39 ff, 46 – position 323 – – superior 89, 92
– radial 374 f, 379 Utricle, prostatic 338 – of Cockett 468 f
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 531

Indeks 531

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

– coronary 262 f – mesenteric – – of leg 469


– cubital, median 398, 402, 416, 419 – – inferior 300, 303, 308 – – of lower limb 468 f
– – surface anatomy 402 – – superior 296, 300, 302 ff, 309, 316 – supra-orbital 170
– cutaneous – metacarpal, dorsal 398 – suprascapular 378
– – of leg 489 – metatarsal, dorsal 468 – sural 487
– – of popliteal fossa 486 – nasal, superior, of retina 134 – temporal
– – of region of knee 486 – oblique, of left atrium of heart 262 – – inferior, of retina 134
– – of thigh 484 – obturator 366 – – superficial 77, 79, 85, 168, 170, 183, 398
– digital – occipital 85, 170, 398 – – superior, of retina 134
– – of foot 468 – ophthalmic, superior 31 – testicular 341, 349
– – of hand 398 – para-umbilical 303 – thoracic
– dorsal – perforating 468, 492 – – internal 208, 264 ff, 398
– – deep, of penis 217 f, 339 ff, 342, 346 – pericardiacophrenic 272, 281 – – lateral 196, 208, 290, 398
– – of penis 479 – peroneal 468 – thoraco-epigastric 207, 410 f
– – superficial, of penis 346 – plantar – thymic 270
– epigastric – – lateral 499 – thyroid
– – inferior 212, 219 – – medial 499 – – inferior 170, 181, 269, 272
– – superficial 210 f, 217, 468 – popliteal 446, 467, 484, 486 ff – – superior 170
– – superior 206, 208 – portal 16, 296, 299, 303 f, 315, 317 – tibial
– ethmoidal, anterior 31 – – of fetus 289 – – anterior 468
– facial 77, 79, 152, 170, 398 – posterior, of left ventricle 262 – – posterior 468
– femoral 214, 293, 340, 367, 452, 467 f, 480, – of posterior abdominal wall 279 – ulnar 425
496 – of posterior thoracic wall 279 – umbilical 289
– – entering the adductor canal 452 – pudendal, external 467 f, 479 – vorticose 133, 140
– gastric, left 303 – – superficial 210, 217 Velum medullary superior 102, 115
– gastro-omental 303 – pulmonary 16, 252 f, 271 Vena
– hemiazygos 279 – – branches 246 – cava
– – accessory 279, 287 – – of fetus 288 f – – inferior 210, 252, 272, 283, 285, 303 f, 311,
– hepatic 283, 299, 303 – – left 249, 262, 272 ff, 276, 281 320, 327, 329, 330 f, 359
– ileal 303 – – right 244, 249, 262, 272 ff, 276, 283 – – – of fetus 288 f
– ileocolic 303 – radial 419 – – – opening 258, 288
– iliac – rectal – – superior 169 f, 177, 244, 252 f, 255, 260 ff,
– – circumflex, superficial 210 f, 217, 468, 479 – – inferior 352 270 f, 280, 282, 284 f, 396
– – common 359 – – superior 303 – – – of fetus 288 f
– – external 293, 346, 468 – renal 326 f, 331 – vorticosa 133, 140
– – internal 279 – – left 292, 327 Ventricle 269
– intercostal 206, 210 f – – right 329 f – fourth 71, 86, 91 f, 94, 102, 112, 116
– – anterior 207 – retinal 134 – of larynx 161
– – posterior 276, 279 ff – – central 133 – lateral 71, 104 f, 116
– – – dorsal branches 408 – retromandibular 77, 152 – – central part 112, 118
– – superior 281 – sacral, median 279 – left 16, 244 f, 252 f, 255, 258, 262 f, 268 ff,
– interlobar, of kidney 329 – saphenous 271, 273, 285, 325
– interlobular, of kidney 329 – – great 210 ff, 214, 217 f, 340, 344, 467 f, – – of fetus 288
– jejunal 303 479, 480, 486, 489, 492 – right 16, 243 ff, 252 ff, 255, 262 f, 268 ff,
– jugular 154 – – small 468, 484, 489, 492 f 273, 325
– – anterior 170, 398 – – – anastomoses with great saphenous vein – – of fetus 288 f
– – external 77, 80, 170, 264 f, 398 468, 489 – – horizontal section 287
– – internal 80, 124, 127, 152, 157, 165, 170 f, – scapular, circumflex 378, 408 f – – midsagittal section 322
177, 179, 244, 252, 264 f, 274 f, 398 – scrotal, posterior 351 – third 86, 90 f, 99, 105, 107, 112, 115 f, 119 f
– – – of fetus 289 – sigmoid 303 – – inferior wall 73
– labial – spermatic 331 Ventricular system 112
– – inferior 170 – splenic 294, 303, 317 Vermis of cerebellum 66, 74 f, 94, 102 ff, 105,
– – superior 170 – subclavian 170 f, 184, 207, 244, 255 107, 116, 240
– of labyrinth 31 – – right 264 ff, 270 Vertebra 190
– lacrimal 140 – subcortical of kidney 329 – cervical 7, 53, 159, 190, 192 f, 369 f
– lumbar 335 – submental 152, 170 – – joints 195
– – ascending 279 – superficial – – seventh 188 f, 193, 370
– median, of forearm 402 – – on dorsum of foot 469 – lumbar 7, 188, 190, 199
– meningeal, middle 87 f – – of forearm 420 – – fifth 438
104750_S_503_532_SV_engl_NEU:_ 05.01.2010 12:34 Uhr Seite 532

532 Indeks

Nomor halaman yang ditulis tebal mengacu pada pembahasan utama.

Vertebra – of vagina 355, 361 – – – muscles 205


– lumbar Vidian canal 25, 33, 45 f, 146, 164 – – – – superficial 209
– – first 189, 211, 369 f Vinculum(-a) – – – segments 205, 214
– – joints 195 – breve 394 – – – surface anatomy 204 f
– prominens 188, 193, 222 f, 235, 370 – of flexor tendon 394 – – position of spinal nerves 229
– thoracic 7, 190, 197 Visual apparatus 132 ff – – posterior
– – first 192, 369 f Visual pathway 137 f – – – MRI scan 229
– – joints 195 – injuries 139 – – – veins 279
– – twelfth 192, 369 f Visual system, 3-D reconstruction 139 White matter 118
Vertebral column 84, 188 f, 193 ff, 369 Vomer 20, 22 f, 33, 45, 47 ff Window, round 125 f, 128
– cervical 53, 193 Vortex, muscular, of right ventricle 257 Wing s. also Ala
– joints connecting to the head 200 f – greater, of sphenoidal bone 20, 22 f, 25 f, 34,
– ligaments 197 f 38, 40 f, 47, 132
– lumbar part 472 f – – cerebral surface 25, 52
– – median section 473 – – maxillary surface 38
– – MRI scan 473 W – – of newborn 35
– – paramedian section 473 – – orbital surface 25, 38, 40 ff, 45
– – sagittal section 472 Wall – – temporal surface 25, 42, 44
– midsagittal section 322 – abdominal – lesser, of sphenoidal bone 22, 23, 25 f, 30, 34,
– relation to spinal cord 475 – – anterior 187, 293 38, 40 ff, 44, 132
– thoracic 193 – – – arteries 208 Wrist 368
Vertex of skull 84 – – – muscles 205 – coronal section 380
Vesicle, seminal 336 ff, 341 f, 344 ff – – – – superficial 209 – ligaments 380 f
Vessels s. also Artery; s. also Vein – – – segments 205, 214 – MRI scan 380
– of arm 415 ff – – – surface anatomy 204 f – skeleton 376 f
– gastro-omental 311 f – – horizontal section 214 Wrist joint 368, 375
– lymphatic s. Lymph vessels – – nerves 214 ff – coronal section 425
– retinal 134 – – posterior 316 ff
Vestibular apparatus 122 ff, 129 – – – veins 279
Vestibule – – transverse section 213
– of larynx 149 – – vessels 214 ff
– of lesser sac 324 – thoracic 206 ff Z
– nasal 53, 144 f – – anterior 187, 206 ff
– oral 50, 53, 83, 150 – – – arteries 208 Zona orbicularis 444 f

Das könnte Ihnen auch gefallen