8-10 Physical Science

uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊg+
8, 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\T
bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ ` $<ë´ Á|üe÷D≤\T
sêh$<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT.
5 s¡÷bı+~+∫qyês¡T : 5
Áo õ. >√bÕ˝Ÿ ¬s&ç¶, dü+#ê\≈£î\T,
sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD dü+düú,
Ä+.Á|ü., ôV’≤<äsêu≤<äT.
Áo _. düT<Ûëø£sY, dü+#ê\≈£î\T,
Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+,
Ä+.Á|ü., ôV’≤<äsêu≤<äT.
&Üˆˆ mHé. ñù|+<äsY ¬s&ç¶, Ábıô|òdüsY ôV≤&é,
$<ë´ Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+,
j·Tdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., Ä+.Á|ü., ôV’≤<äsêu≤<äT.
s¡#·sTT‘·\T
&Üˆˆ {Ï.$.j·Tdt. s¡y˚Twt, ø√`Ä]¶H˚≥sY,
$<ë´ Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+,
j·Tdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., Ä+.Á|ü., ôV’≤<äsêu≤<äT.
Áo $. sê|òüTesêe⁄, ˝…ø£Ãs¡sY,
m.|æ.ÄsY.C….dæ. düπs«˝Ÿ, q˝§Z+&É.
Áo dæ.ôV≤#Y. πøX¯esêe⁄, ˝…ø£Ãs¡sY,
&Ó’{Ÿ, Vü≤qTeTø=+&É, es¡+>∑˝Ÿ.
&Üˆˆ j·Tdt. $wüßíes¡úHé ¬s&ç¶, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ,
»&é.|æ.ôV≤#Y.j·Tdt. ø£&ÜÔ˝Ÿ, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY.
Áo H√j·T˝Ÿ CÀôd|òt, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT,
5 ôdsTT+{Ÿ. CÀôd|òt‡ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, sêeT>∑T+&É+, ø£Ø+q>∑sY.
5
2
5 eTT+<äTe÷≥ 5
ñbÕ<Ûë´j·T $TÁ‘·T˝≤sê!
e÷qe J$‘·+ düTKe+‘·+>± kÕ>∑&ÜìøÏ $C≤„qXÊg+ Ä$wüÿs¡D #˚j÷· \ì eTqø£+<ä]ø° ‘Ó\TdüT. bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À $C≤„qXÊg+ n+fÒ Á|üøè£ ‹˝Àì dü÷Á‘· dæ<ë∆+‘ê\qT,
ìj·Te÷\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ <ë«sê Á|üøè£ ‹ì |ü]s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ $<ë´s¡T\ú qT dü+dæ<Tä \∆ qT #˚jT· &ÉyT˚ . ø±ã{Ïº bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ BìøÏ n‘·´~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüT+Ô ~. C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø±
#·Á≥+ ` 2005 $C≤„qXÊg+ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Hê\T>∑T >√&É\≈£î |ü]$T‘·yTÓ Æq~ ø±<ä˙ #·T≥÷º ñqï |ü]düsê\‘√ düJe, ìØ®e n+XÊ\‘√ düìïVæ≤‘· düã+<Û+ä ø£*–M{Ïì ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚~>±
ñ+&Ü\˙ #˚dqæ dü÷#·q\ y˚Ts¡≈î£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq »]–+~. $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥+º 2009 dü÷∫+∫q≥T¢ bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ |üPs¡j Ô T˚ ´ dü]øÏ Á|ü‹ $<ë´]ú ‘·|Œü ìdü]>± ìsê∆]‘· $<ë´
Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#ê*. ˝Òøb£ ˛‘˚ Çìï dü+e‘·‡sê\ $<ë´]ú bÕsƒX¡ Ê\ J$‘·+ ìs¡T|üj÷Ó >∑eTe⁄‘·T+<äì ù|s=ÿqï~. ø±ã{Ïº bÕsƒX¡ Ê\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T |æ\˝¢ À¢ ìsê∆]‘· $<ë´
Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#˚+<äT≈£î M\T ø£*–+#˚$>± ñ+&Ü*. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ ` 2010 ≈£L&Ü $C≤„qXÊg n<Û´ä j·Tq+|ü≥¢ düŒwüyº TÓ qÆ yÓK’ ]ì e´ø£+Ô #˚d+æ ~.
n<˚$T≥+fÒ H˚sT¡ Ã≈£îqï C≤„q+ |æ\\¢ uÛ≤$J$‘êìøÏ düV≤ü ø£]+#˚~>± ñ+&Ü*. XÊÅdj Ô” T· yÓK’ s¡T\T ø£*–q e´≈£î\Ô T>± s¡÷|ü⁄~<˚+› <äT≈£î uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T <√Vü≤<ä|&ü Ü\ì ìπs•› +∫+~.
M≥ìï+{Ïì <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îqï|ü&ÉT bÕsƒX¡ Ê\˝À |æ\\¢ ≈£î n+~+#˚ Á|ü‹ ø±s¡´Áø£eT+ Á|üøè£ ‹ì ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+‘√bÕ≥T <ëìì dü+s¡ø+åÏ #·Tø√e&É+ ≈£L&Ü nedüse¡ TH˚
uÛ≤eqqT n+~+#˚~>± ñ+&Ü\ì eTq≈£î ns¡eú Te⁄‘·T+~.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· n‘·´+‘· ø°\ø£yTÓ qÆ ~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT uÀ~Û+#˚ n+XÊ\ yÓqTø£ ñqï ‘ê‹«ø£‘q· T, yê{Ïe\¢ kÕ~Û+#·e\dæq \øå±´\qT, |æ\\¢ X¯øÔÏ kÕeTsêú´\qT
>∑T]+∫ düŒwüyº TÓ qÆ ms¡Tø£‘√ ñ+&É&+É n‘·édüs+¡ . n˝≤ nsTTq|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì bÕsƒêìï øπ e\+ düe÷#ês¡+ s¡÷|ü+˝À ø±≈£î+&Ü |æ\˝¢ À C≤„q ìsêàD+ ø£*>π Ø‹˝À
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\qT ø£*Œ+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T. $C≤„qXÊgeT+fÒ πøe\+ @y√ ø=ìï Á|üj÷Ó >±\T>±, Á|ü<sä Ù¡ q\≈£î |ü]$T‘·yTÓ qÆ ~ ø±<äì, $_Ûqï uÛ≤eq\qT ì•‘·+>± |ü]o*+∫ n<Û´ä j·Tq+
#˚jT· &É+ <ë«sê q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\≈£î <ë] rùd~>± Á|üøè£ ‹ì, |üsêés¡D≤ìï |ü]s¡ø+åÏ #·T≈£îH˚ u≤<Û´ä ‘·ø*£ –q e´≈£î\Ô T>± |æ\\¢ qT r]Ã~<ä›&eÉ Tì ns¡+ú #˚dTü ø√yê*.
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ bÕsƒê´+XÊ\ neT]ø£ Äs√‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç |ü<√ ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ @ $<Û+ä >± ñ+~? @j˚T \øå±´\qT kÕ~Û+#ê\ì ìπs•› +#·ã&ç+~ nH˚ n+XÊ\ô|’ düŒwüyº TÓ qÆ ne>±Vü≤q
ø£*– ñqï|ü&ÉT n‘·&ç uÀ<ÛHä ê $<Ûëq+˝À düŒwüyº TÓ qÆ e÷s¡TŒ #√≥T#˚ dTü ≈£î+≥T+~. n+<äT#˚‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T, $C≤„qXÊg+`
$<ë´Á|üe÷D≤\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ–, ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘∆ä ,· eT~+|ü⁄, qyÓ÷<äT $X‚w¢ Dü yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\ìï+{Ï|≥ü ¢ dü+|üPs¡í ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&Ü\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
‘·|Œü ìdü]>± $C≤„qXÊg ‘ê‹«ø£ H˚|<ü ë∏ ´ìï ‘·|Œü ìdü]>± ns¡+ú #˚dTü ø√e\dæq nedüs+¡ ñ+~.
$C≤„qXÊg+ $<ë´Á|üe÷D≤\T, uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ ù|]≥ s¡÷bı+~q á |ü⁄düøÔ +£ m+‘√ ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ ~. $<ë´s¡T\ú T, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, bÕsƒX¡ Ê\
j·÷»e÷q´+, e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T, eT+&É\, õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±s¡T\T, ñbÕ<Ûë´j·T $<ëúÀ<Û≈ä î£ \T, $<ëý˚‘\Ô· T yÓTT<ä˝q’… yês¡+<äs÷¡ ‘·|Œü ìdü]>± |ü]o*+#·e\dæq |ü⁄düøÔ +£ Ç~. |æ\\¢ T
ìsê∆]‘· kÕeTsêú\T kÕ~Û+#ê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´~Ûø±s¡T\T, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ dü$Twæº ø£èwæ nedüs+¡ . á dü+<äs“¡ +¤ ˝À $<ë´s¡+>∑+‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*–q yês¡+<ä]ø° á |ü⁄düøÔ +£ ˇø£
ø£sB¡ |æø˝£ ≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. $C≤„qe+‘·yTÓ qÆ sπ |ü{Ï düe÷C≤ìï ì]à+#·&ÜìøÏ XÊÅdj Ô” T· Ä˝À#·q\T ø£*–q $<ë´s¡T\ú T nedüs+¡ . <˚XÊ_Ûeè~∆øÏ $<ë´s¡T\ú ≈£î n‘·´+‘· Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ñ‘êŒ<äø£
eqs¡T. düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ bÕsƒX¡ Ê\\ qT+&˚ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ $<ë´s¡T\ú T s¡÷|ü⁄ ~<äT≈› î£ +{≤s¡T ø±ãfÒº ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+|üPs¡í ne>±Vü≤q‘√ ø£èwæ#j ˚ T· e\dæq nedüs+¡ ñ+~.
5
‘˚~ :
dü\ú + : ôV≤’ <äsêu≤<äT
sêh$<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+dü,ú
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ. 5
3
5 5
5 5
4
5 ˝À|ü* ù|J˝À¢... 5
1. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ dü+øÏ|å Ôü kÕsê+X¯+ `
2. $C≤„qXÊg dü«uÛ≤e+ `
3. $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À uÀ<ÛHä ê $wüjT· +>± $C≤„qXÊg+ `
4. $<ë´ Á|üe÷D≤\T `
5. <äX`¯ I
6, 7 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` kÕe÷q´XÊg+
n) $<ë´ Á|üe÷D≤\T `
Ä) uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $<ÛëHê\T `
Ç) uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– `
á) bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ `
6. <äX`¯ II 8, 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` uÛÖ‹ø£XÊg+ `
5 7. <äX`¯ III 8, 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` JeXÊg+ `

5
5
5 5
5 5
6
5 5
1 bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ e÷s¡TŒ ` ÄeX¯´ø£‘· ` q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T
Á|üøè£ ‹ ì‘·´ #Ó‘’ q· ´ o*. eTq#·T≥÷º ñqï Á|ü|+ü #·+ ìs¡+‘·s+¡ nH˚ø£ e÷s¡TŒ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·÷ q÷‘·q b˛ø£&\É T düèwædº ÷ü Ô ñ+≥T+~. Á|üøè£ ‹ì |ü]o*+#·&+É ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+,
ø±bÕ&ÉTø√e&É+ eTq ø£seÔ¡ ´+ ø±ã{Ïº Çø£ÿ&É »s¡T>∑T‘·÷ ñ+&˚ e÷s¡TŒ*ï m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT ns¡+ú #˚dTü ≈£î+≥T+&É+ nedüs+¡ n+{≤&ÉT Á|üU≤´‘· uÛ≤s¡rj·T XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· »>∑BXŸ#+· Á<äuÀdt. ÁbÕø£è‹ø£
dü÷Á‘ê\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£î+≥÷ Ä$wüÿ]+#·T≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î kÕ>∑&+É XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· |üì nì nqT≈£î+fÒ yê{Ï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷ kÕ>∑&+É bÕsƒX¡ Ê\\ |üì>± >∑T]Ô+#ês¡T $<ëý˚‘\Ô· T
bÕsƒX¡ Ê\˝À Hπ̊sŒ #·<Tä e⁄ m|ü&√ »]–q Á|üe÷D≤\T, |ü]o\q\ düe÷#ês¡+‘√ ì+&çb˛sTT ñ+&˚~>± ø±≈£î+&Ü ì‘·´ #Ó‘’ q· é+‘·+>± ñ+&Ü*. $C≤„q XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T
#ê˝≤ø±\+>± dües¡D\≈£î H√#·Tø√˝Ò<Tä . düe÷#ês¡+˝À ì+&çb˛sTT, Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ, #·]Ã+#·&ÜìøÏ, nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ neø±X¯+˝Òì$>± $T–*b˛j·÷sTT. |æ\\¢
dü+|üPs¡í $ø±kÕìøÏ <√Vü≤<ä|&ü $˚ >± ñ+&Ü*‡q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À e÷s¡TŒ#˚jT· e\dæq nedüs+¡ >∑T]+∫ #·]Ã<ë›+.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $<ë´]ú, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç<äs› ÷¡ b+‘·{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–qyês√ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ≈£L&Ü n+‘·{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q n+X¯yT˚ . Á|üdTü ‘Ô · ø±\+˝À bÕsƒX¡ Ê\˝À »]π>
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˙ï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç e÷Á‘·yT˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·÷ ñ+≥THêïsTT. n+fÒ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì n+XÊìï $e]+#·&+É . Á|üXï¯ \T, düe÷<ÛëHê\T sêsTT+#·&+É
e+{Ï Á|üÁøÏjT· \˙ï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ Ä<Ûës¡+>±H˚ »s¡T>∑T‘·T+{≤sTT, nqï$wüjT· + eTqø£+<ä]ø° ‘Ó*dæq<˚. Á|üdTü ‘Ô · ø±\+˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ @ $<Û+ä >± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~? <ëì |ü]$T‘·T\T
@$T{Ï? q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#·e\dæq nedüsy¡ T˚ $T{À #·]Ã<ë›+.
Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT b˝≤ $ìjÓ÷–düTHÔ êï+:
• Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T düe÷#êsêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã$>± ñHêïsTT.
• dæ\ãdt ù|s¡T‘√ ≈£î|üŒ\T ‘Ó|Œü \T>± düe÷#ês¡+‘√ ì+|æyj ˚ T· ã&Ü¶sTT.
5 •
•
bÕsƒX¡ Ê\ |üì~Hê\≈£î, dæ\ãdt≈î£ bı+‘·q˝Ò≈î£ +&Ü s¡÷bıs~+∫q$ ñ+&É&+É e\¢ düø±\+˝À |üP]Ô#j
ã{°º $<ÛëHêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚$>± ñHêïsTT.
˚ T· &ÜìøÏ M\T>±˝Òe⁄.
5
1
5 •
•
Ä<ÛTä ìø£+>± edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\T, |ü]XÀ<Ûqä |ò*ü ‘ê\qT n+~|ü⁄#·TÃø√&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ˝Òe⁄. 5
$C≤„XÊÁdüÔ dü«uÛ≤yêìï ø£*–ñqï≥T¢ ø£ì|ædTü qÔ ï|üŒ{Ïø° |æ\˝¢ À Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#·&ÜìøÏ, Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ, |ü]o\q\<ë«sê, |ü]XÀ<Ûqä \ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã$>±
˝Òe⁄.
• $C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~øÏ ` Á|üj÷Ó >∑XÊ\≈£î dü+ã+<Û+ä ˝Òq+‘·>± uÀ<ÛHä ê Á|üÁøÏjT· \T e÷]b˛e&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT.
• $düèÔ ‘·+>± ñqï düe÷#ês¡+ ` uÛ≤eq\T ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ, $e]+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ôd‘’ +· Çã“+<äT\T b<äTs=ÿH˚˝≤ ñHêïsTT.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì uÛ≤eq\qT nìï+{Ïì |æ\\¢ ≈£î ns¡eú Tj˚T´˝≤ $düèÔ ‘·+>± $e]+#·&ÜìøÏ, uÀ~Û+#·&ÜìøÏ düeTj·T+ dü]b˛ø£b˛e&É+e\¢ bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä n+fÒ Á|üXï¯ \≈£î
düe÷<ÛëHê\T #Ó|Œü ≈£î+&Ü e÷]b˛sTT+~.
• |æ\*¢ ï |üØø£\å ≈£î dü+dæ<Tä *∆ ï #˚jT· &ÉyT˚ uÀ<Ûqä |üse¡ ÷s¡+ú >± e÷s¡&+É e\¢ e÷s¡Tÿ\T kÕ~Û+#˚+<äT≈£î, sê´+≈£î\T bı+<˚+<äT≈£î Á|üjT· ‹ï+#·&yÉ T˚ ‘·|Œü $wüjT· |ü]C≤„q+
n+~+#·&+É nqedüs|¡ ⁄ü n+X¯+>± e÷]b˛sTT+~.
• bÕsƒ+¡ yÓTT‘·+Ô H˚sT¡ Ãø√e&É+, ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ kÕúq+˝À @y√ ø=ìï Á|üXï¯ \T ã{°|º ≥ ü &º +É >± ôdH’ ‡é uÀ<Ûqä e÷]b˛sTT+~.
• Á|üXï¯ \ ì<ÛTä \T, >¬ &’ TÉ \T eTT+<äTø=∫Ã bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ nedüs+¡ ˝Òì n+X¯+>± e÷]b˛sTT+~.
q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T b+<äT≈£î?
C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ 2005, $<ë´Vü≤≈£îÿ#·Á≥+ 2009, sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 #˚dqæ dü÷#·q\ y˚Ts¡≈î£ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT e÷s¡TŒ#˚dTü ø√e\dæq
nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~. $C≤„qXÊÁkÕÔ\ ù|]≥ Ç+‘·es¡≈î£ bÕsƒX¡ Ê\˝À neT\e⁄‘·Tqï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\\¢ T kı+‘·+>± #˚d÷ü ,Ô |ü]o*dü÷,Ô nH˚«wæd÷ü ,Ô düeTkÕ´ |ü]cÕÿsê\T ø£qT>=+≥÷,
kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·T≈£î+≥÷ H˚sT¡ Ãø=H˚+<äT≈£î nqTe⁄>± ˝Òq+<äTq, dæ\ãdt ù|]≥ bÕsƒê´+XÊ\ |ü]~Ûì $düèÔ ‘·+ #˚dTü ≈£î+≥÷ b˛sTTq+<äTq bÕsƒ¡´|ü⁄düøÔ ±\qT ‹]– s¡÷bı+~+#·Tø√e\dæq
nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~
b˝≤ ñ+&Ü* ` \ø£Då ≤\T:
q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+˝À ÁøÏ+~ n+XÊ\T <äèwæ˝º À ñ+#·Tø√e&É+ »]–+~.
• sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ |üsd¡ Œü sê<Ûë]‘·yTÓ qÆ , Ä˝À#·Hê‘·àø£yTÓ qÆ , $\Te\‘√≈£L&çq $<ë´Á|üD≤[ø£qT Á|ü‹bÕ~+∫+~. ø±ã{Ïº bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, bÕsƒê´+XÊ\T,
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, eT÷˝≤´+ø£q+ yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\˙ï yê{Ïì Á|ü‹_+_+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
5 • $<ë´s¡T\ú T ‘·eT‘√{Ï $<ë´s¡T\ú ‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√, kÕeTÁ–‘√ |üsd¡ Œü s¡+ Á|ü‹#·s´¡ »s¡T|ü⁄‘·÷, #·]Ãdü÷Ô H˚sT¡ Ã≈£îH˚+<äT≈£î M\T>± ñ+&Ü*.
5
2
5 • bÕsƒê´+X¯+˝À $e]+#˚ n+XÊ\T |æ\\¢ T nqTuÛyÑ ê\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± ñ+&ç q÷‘·q C≤„q+ düèwæ+º #·T≈£îH˚+<äT≈£î nqTe⁄>± ñ+&Ü*. 8,9 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ kÕúsTT˝À $<ë´s¡T\ú T neT÷s¡Ô
uÛ≤eq\qî ≈£L&Ü ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\s¡T. ø±ã{Ïº #·\qeTT, ñwüeí TT, Á|ü‘T· ´‘·Œ‹Ô, ø£DC≤˝≤\T yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\qT |ü]∫‘· dü+<äsê“¤\‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ ˝À‘Óq’ $X‚w¢ Dü \ <ë«sê
5
uÛ≤eq\T ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ M\Tø£*>π ˝≤ s¡÷bı+~+#ê*.
• |æ\\¢ T $$<Ûä $C≤„qXÊÁdüÔ uÛ≤eq\qT Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+, |ü]o*+#·&+É , ‘ê]ÿø£ ø±s¡D≤\qT $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·Tø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+&˚˝≤
ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#ê*.
• Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À |üì#˚jT· &É+, øπ Áå ‘·|]ü o\q\T #˚jT· &É+, ìy˚~ø£ s¡÷bı+~+#·&+É ø±\πø|å +ü ø±s¡´Áø£e÷\T>± |ü]>∑D+Ï |üã&ÉT‘·THêïsTT.
• ôdH’ ‡é b–®_wüH\é T, y˚Tfi≤\T, ô|sò TTsY\T yÓTT<ä˝q’… e˙ï øπ e\+ Á|ü<sä Ù¡ Hê ø±s¡´Áø£e÷\T>± ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·THêïj˚T‘·|Œü |æ\˝¢ À¢ |ü]XÀ<ÛHä ê <äèø£Œ<Ûëìï ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î
M\T>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ ñ|üj÷Ó >∑|&ü &É +É ˝Ò<Tä .
• ôdH’ ‡é ‘·s>¡ ‹∑ ˝À |æ\\¢ T bÕsƒ´¡ Á>∑+<∏ëìï #·<eä &É+ <ë<ë|ü⁄>± ìùw~+∫q≥¢sTT+~. <ëì kÕúq+˝À ø£«X¯ÃHé u≤´+≈£î\T, >¬ &’ TÉ \T ÄÁø£$T+∫HêsTT.
• #˚dTü ,Ô H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ, ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ø=ìï n+XÊ\Tqï|üŒ{ÏøÏ yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #=s¡e #·÷|üøb£ ˛e&É+e\¢
$C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s>¡ ‹∑ Ç‘·s¡ düã≈® î£ \º ≈£î ‘˚&Ü ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~.
• b≈£îÿeeT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒêìï #·~$ $ì|æ+∫, $e]+#·>± ˝Ò<ë q\¢ã\¢MT<ä eTTU≤´+XÊ\T sêdæ, u§eTà\T ^dæ $e]+#·&+É e÷Á‘·yT˚ #˚dTü HÔ êïs¡T. Ç+<äTe\¢
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq ñ<˚X› ´¯ + ˙s¡Tø±]b˛sTT+~.
• bÕsƒ+¡ ∫es¡˝À ñqï Á|üXï¯ \≈£î |æ\\¢ T kı+‘·+>± »yêãT\T sêdüTø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#·≈î£ +&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ #Ó|Œü &É+, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £+˝À >∑Ts¡T\Ô T ô|{Ï+º ∫
sêj·TeTq&É+ ˝Ò<ë >¬ &’ TÉ \T ø£«X¯ÃHé u≤´+≈£î\T, esYÿãTø˘\˝À #·÷dæ sêj·TeTq&É+ nH˚ ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ |ü]$T‘·yTÓ Æ b˛sTT+~.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ $X‚w¢ D
ü ≤‘·àø£+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚ $<ÛëHêìï e~˝Òdæ ã{°º |üfºÒ n+X¯+>± e÷]b˛sTT+~.
• ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+ <ë«sê $_Ûqï Á|ü‘êé÷ïj·÷\qT |üØøÏ+å #·&+É <ë«sê q÷‘·q C≤„Hêìï düèwæ+º #·Tø√>∑\>±*.
• ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Óù|Œyê&ÉT>±, $<ë´]ú $H˚yê&ÉT>± e÷Á‘·yT˚ ñ+&Ésê<äT. |æ\\¢ T $wüj÷· +XÊ\ô|’ ˝À‘Óq’ Ä˝À#·q\≈£î M\Tø£*–+#˚˝≤ $$<Ûä s¡ø±\T>±
Á|ü•ï+#·>\∑ >±*. Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À düe÷#êsêìï ì+|ü&+É ø±≈£î+&Ü $wüjT· +ô|’ #·]Ã+∫, Á|ü•ï+#˚+<äT≈£î neø±X¯+ ñ+&˚˝≤ bÕsƒê\T s¡÷bı+<ësTT.
• $C≤„qXÊÁdüeÔ T+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ+¡ #Óù|Œ≥|ü⁄Œ&ÉT |ü⁄düøÔ +£ #·÷&Ésê<äT. #·<eä sê<äT nH˚ nb˛Vü≤qT ‘=\–dü÷Ô |æ\\¢ T bÕsƒ´¡ |ü⁄düÔø+£ ≈£L\+ø£w+ü >±, ì•‘·+>±
#·~y˚+<äT≈£î, #·]Ã+#˚+<äT≈£î ‘·<ë«sê uÛ≤eqqT ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î M\T>± s¡÷bı+~+~.
5 • ñqï‘· ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À dü+øÏw¢ ºü uÛ≤eq\T $e]+#·e\dæ e∫Ãq|üŒ{ÏøÏ yê{Ïì ì»J$‘· dü+<äsê“¤\‘√ nqTdü+<Ûëìdü÷Ô |ü]düsê\‘√, Á|üøè£ ‹‘√ eTy˚Tø£+ #˚d÷ü Ô Hπ̊sŒ˝≤
ñ+&É&+É . Bìe\¢ $C≤„qXÊÁkÕÔìï düe÷» ÁX‚jT· düT‡≈£î dü+ã+~Û+∫q $uÛ≤>∑+>± ≈£L&Ü |æ\\¢ T ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ M\T>∑\T>∑T‘·T+~. 5
3
5 • bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À #·]Ã+#˚ n+XÊ\T, ìs¡«Væ≤+#˚ ø£è‘ê´\T nìïkÕs¡T¢ ì]∆wyºü TÓ qÆ düe÷<ÛëHêìï Ç#˚Ã$>± ø±≈£î+&Ü ñ+&Ü*. zô|Hé b+&Ó&é ø£è‘ê´\T Çe«&É+ <ë«sê |æ\\¢ T
e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± Ä˝À#·+#·&ÜìøÏ, sêj·T&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº ªÄ˝À∫+#·+&ç #·]Ã+#·+&çμ e+{Ï o]¸ø\£ ‘√ ø£è‘ê´\T Çe«&É+ »]–+~.
5
• ˇø£ $wüjT· +˝À düe÷#ês¡+ ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Ç‘·s¡ düã≈® î£ \º düe÷#ês¡+ ≈£L&Ü nedüse¡ Te⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº uÛÖ‹ø£, JeXÊÁkÕÔ\ bÕsƒê´+XÊ\T >∑D‘Ï +· , kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô ,
uÛ≤wü\˝Àì bÕsƒê\‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*–q$>± ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+ $|ü‘T· \Ô ìyês¡D, Äø±X¯+, qø£Áå ‘ê\T, eékÕj·T`|ü+≥\T yÓTT<ä˝q’… bÕsƒê\T kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô ‘√
dü$Tà[‘·+#˚dæ #Ó|Œü ã&Ü¶sTT.
• bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝ÀqT, ∫es¡ |æ\\¢ T ‘·eTqT‘êeTT n+#·Hêy˚dTü ø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± Á|üXï¯ \T ñHêïsTT.
• bÕsƒ´¡ $wüj÷· ìï $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ Á|üXï¯ \T n&É>&∑ +É b+‘·>±H√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. ø±ã{Ïº BìøÏ nqT≈£L\+>± Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝À |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ, Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ
neø±X¯+ ø£*>π ˝≤ bÕsƒê´+XÊ\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
• #ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À |æ\˝¢ Ò düe÷<ëHê\T nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ, ø£qTø=ÿq&ÜìøÏ M\T>± ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À Ç∫Ãq ø£è‘ê´\T, $<ë´s¡T\ú T #˚dqæ |ü]ø£\Œq\T, ìsêú]+#·Tø√e&ÜìøÏ, dü]#·÷düTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü $˚ >± ñHêïsTT.
• |æ\\¢ T dü«j·T+>± ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TTì düV≤ü ø±s¡+‘√ Á|üj÷Ó >±\T, |ü]o\q\T #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± nH˚ø£ ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
• |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì ìs¡+‘·s+¡ eT~+|ü⁄ #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝À, bÕsƒ+¡ ∫es¡q bH√ï s¡ø±\ Á|üXï¯ \T ñHêïsTT.
• bÕsƒ+¡ ˝À ñqï $wüjT· +‘√bÕ≥T n<äq+>± |ü]o*+#·&ÜìøÏ, ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± MT≈£î ‘Ó\TkÕ, #·<Tä e⁄`Äq+~+#·T, nqTã+<Û+ä yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\T bı+<äT|ü]#ês¡T.
q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Á|ü<ëÛ q+>± |æ\\¢ T neTTs¡Ô uÛ≤eq\qTôd‘’ +· ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ |ü]o\q\qT, |ü]XÀ<Ûqä \<ë«sê H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü $˚ <Û+ä >± s¡÷bı+~+#ês¡T.
#·÷dü÷Ô H˚sT¡ Ãø√e&É+e\¢ $C≤„qXÊÁdüÔ uÛ≤eq\|ü≥¢ düŒwüyº TÓ qÆ n_ÛÁbÕj·÷ìï @s¡Œs¡#T· ø√e&É+‘√bÕ≥T, ‘êeTT H˚sT¡ Ã≈£îqï $wüj÷· \qT <Óq’ +~q J$‘·+˝À b<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\qT
|ü]wüÿ]+#·Tø√e&ÜìøÏ düeTs¡eú +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·ø*£ –q HÓ|’ ⁄ü D≤´\T bı+<äT‘ês¡T. $C≤„qXÊÁdü+Ô H˚sT¡ Ãø√e&É+<ë«sê |æ\\¢ T Á|üøè£ ‹|ü≥,¢ |üsêés¡D+|ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*– XÊÁd”j Ô T·
yÓK’ s¡T\T ø£*–q yês¡T>± b<ä>&∑ ÜìøÏ q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T b+‘√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
5 5
4
5 5
2 sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2011
(dü+øÏ|å Ôü kÕsê+X¯+)
H˚|<ü ´ä∏ + :
#·<Tä e⁄ø√e&É+ nH˚~ ˇø£|ü &ÉT >ös¡eÁ|ü<yä TÓ qÆ ø±s¡´Áø£eT+. ø±˙ Á|üdTü ‘Ô +· n~ ˇø£ ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ. m*yÓT+≥Ø kÕúsTTes¡≈î£ ã&çá&ÉT |æ\\¢ +<äsT¡ HêDéyÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&+É
ªªñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º 2009 (RTE-2009)μμ Á|üø±s¡+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ>± e÷]+~. $_Ûqï dü+düÿ è‘·T\T, uÛ≤cÕyÓ$’ <Û´ä ‘· ø£*qZ eTq<˚X+¯ ˝À n+<ä]ø° $<ä´qT n+~+#·&+É
>∑T]+∫ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ düŒwü+º >± ù|s=ÿ+~. >∑‘· Äs¡T <äXÊu≤›\T>± n+<ä]ø° $<ä´qT n+~+#·&ÜìøÏ eTq<˚X+¯ ˝À mH√ï |ü<øä∏ ±\T, ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T »]>±sTT. »s¡T>∑T‘·THêïsTT
≈£L&Ü! nsTTq|üŒ{Ïø° Ç+ø£q÷ düyêfi¯ófl ‘Óse¡ TT+<äT≈£î edü÷HÔ ˚ ñHêïsTT. u≤\ø±]àø£‘,· ã&çãj·T≥ |æ\\¢ T+&É&+É — HêD´‘ê˝À|ü+— »yêãT<ëØ‘·q+ ˝À|æ+#·&+É — j·÷+Á‹ø£yTÓ qÆ
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£ düe÷#ês¡ uÛ≤s¡+‘√ ãs¡TyÓøÿÏ q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯q, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\≈£î |ü]$T‘·eTÚ‘·Tqï eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq\T,
˝Òìyês¡T Ç+ø√s¡øy£ TÓ qÆ #·<Tä e⁄\T bı+<äT‘·Tqï $<ëýê‘êes¡D+, eTÚ[ø£ edü‘T· \ ø=s¡‘· yÓTT<ä\>∑T düyêfi¯flqT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. eTq sêh+˝Àì |ü]dæ‹ú ≈£L&Ü Ç+<äT≈£î $_Ûqï+>±
@MT˝Ò<Tä . M{Ïø‘Ï √&ÉT Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ |æ\\¢ dü+K´ ‘·>T∑ eZ TTK+ |ü≥&º +É , düe÷#êsêìï C≤„|øü e£ TT+#·Tø√e&ÜH˚ï C≤„q+>± uÛ≤$+#·&+É , –]»qT\T, n\Œdü+U≤´ø£esêZ\T, u≤*ø£\T yÓTT<ä\>∑T
esêZ\T Ç‘·s¡ esêZ\‘√ düe÷q+>± $<ä´ bı+<ä˝øÒ b£ ˛e&ÉeTH˚ n<äq|ü⁄düeTdü´\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.
Ç˝≤+{Ï |ü]dæ‘ú T· \qT n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ C≤rj·T kÕúsTT˝À C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005 (NCF-2005) qT ªªuÛ≤s¡+˝Òì $<ä´μμ (Learning without burden)
nH˚ ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫+~. |æ\\¢ #·<Tä e⁄\T ã{°º $<ÛëHê\≈£î |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, ns¡eú +‘·+>± e÷sê\ì, H˚sT¡ Ãø=qï C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#ê\ì,
H˚sT¡ Ãø√e&ÉeTH˚~ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äì, Ä+<√fi¯q, b˛{°‘‘· «· + $ìjÓ÷–+#ê\ì, H˚sT¡ Ãø√e&ÉeTH˚~ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äì, Ä+<√fi¯q, b˛{°‘‘· «· + n~Û>$∑ T+#˚˝≤
|üØø£\å $<ÛëHê\qT dü+düÿ]+#ê\ì C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 dü÷∫+∫+~.
á n+XÊ\‘√bÕ≥T |æ\\¢ +<äsT¡ HêDýÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&Üìï #·≥ãº <ä+∆ #˚d÷ü Ô ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º 2009 (Right to Education Act-2009) neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
5
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À ø°\ø£yTÓ qÆ e´≈£î\Ô T ñbÕ<Ûë´j·TT\T. ñbÕ<Ûë´j·T ìsêàD+ ô|q’ H˚ HêDýÓTqÆ $<ä´ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äì ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2010ì
(NCFTE-2010) C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ dü+düú (NCTE) s¡÷bı+~+∫+~. 5
5
5 uÛ≤s¡+˝Òì $<ä´ ìy˚~ø£, C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (MCF-2005), $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º (RTE-2009), C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (NCFTE)-2010
Á|ü‹bÕ<äq\T, e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\qT |ü]o*+∫q|ü&ÉT eTq sêh+˝Àì bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|≥ ü &º +É n‘·édüse¡ Tì uÛ≤$+#ês¡T. Ç+<äTø√dü+ eTqsêh+˝À ≈£L&Ü sêh
5
$<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2011 (State Curriculum Frame Work-2011) qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ C≤rj·TkÕúsTT $wüjT· ì|ü⁄DT\T, ñ|üHê´dü≈î£ \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü«#·Ã+¤ <ä dü+|ò÷ü \
düuTÑÛ ´\T, $X¯«$<ë´\j·T Ä#ês¡T´\T yÓTT<ä\>∑T yê]‘√ dü\Vü‰ dü+|ò÷ü ìï, d”]º +>¥ ø£$T{°ì sêhÁ|üuTÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T#˚d+æ ~. nfÒ¢ $$<Ûä düã≈® î£ \º T, düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ\≈£î #Ó+~q 18
n+XÊ\˝À Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‹ú ì $X‚w¢ +æ ∫ Á|ü‹bÕ<äq\‘√ Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìøÏ ˇø√ÿ bò˛ø£dt Á>∑÷|ü⁄qT ≈£L&Ü ìj·T$T+∫+~.
yê{Ï $esê\T :
$<ë´ $wüjT· ø£ Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T (Position Papers on Subject Areas) :
1.1. uÛ≤wüùÛ≤cÕuÀ<Ûqä ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Language and Language Teaching)
1.2. Ä+>∑u¢ À<Ûqä ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on English Teaching)
1.3. $C≤„qXÊg $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Science Education)
1.4. >∑D‘Ï · $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Mathematics Education)
1.5. kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Social Science Education)
1.6. ø£fi≤ $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Art Education )
eékÕú|sü ¡ dü+düÿs¡D\T (Position Papers on Systemic Reforms) :
2.1. $<ë´ \øå±´\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Aims of Education)
2.2. eékÕú|sü ¡ dü+düÿs¡D\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Systemic Reforms)
2.3. ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ` ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô|sü ¡ n_Ûeè~∆ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Teacher Education and Teacher Professional Development)
2.4. nuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Assessment of Learning)
2.5. $<ë´ kÕ+πø‹ø£ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Education Technology)
2.6. $<ë´Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Curriculum and Text books)
5 5
6
5
sêh dü+ã+~Û‘· eTTKýÓTqÆ n+XÊ\T (Position Papers on State Concerns) :
3.1. $_Ûqï esêZ\ $<ä´ (mdt.dæ., mdt.{Ï., yÓTHÆ êØº ` u≤*ø£\T ` dü$Tà[‘· $<ä´) ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+
5
(Position Paper on Education for Diversities - S.C., S.T., Minority, Girls, Inclusive)
3.2. Äs√>∑´ ` yê´j·÷eT $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Health and Physical Education)
3.3. u≤˝≤´s¡+uÛÑ $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Early Childhood Education)
3.4. |üì eT]j·TT $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Work and Education)
3.5. HÓ‹’ ø£‘· ` $\Te\T ` e÷qe Vü≤≈£îÿ\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+
(Position Paper on Ethics, Values and Human Rights)
sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011ì eT]j·TT 18 Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ á øÏ+~ ìy˚~ø£\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T. n$.
♦ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|üy•˚ ø£ eT]j·TT 73, 74e sêC≤´+>∑ dües¡D\T.
♦ C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·≥+º 2005 (NCF-2005)
♦ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« ìy˚~ø£ ` uÛ≤s¡+˝Òì $<ä´ (GOI - Report on Learning without burden)
♦ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·Á≥+ 2009 (RTE-2009)
♦ ñbÕ<Ûë´j·T$<ä´ C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2010 (NCFTE-2010)
♦ C≤rj·T $C≤„q ø£MTwüHé Á|ü‹bÕ<äq\T (National Knowledge Commission Recomendations)
ô|’ ìy˚~ø£\≈£î #Ó+~q Á|ü‹bÕ<äq\ Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011 øÏ+~ dü÷Á‘ê\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~. M{Ï Ä<Ûës¡+>±H˚ $$<Ûä düã≈® î£ \º T, düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ\≈£î
#Ó+~q Ä<Ûës¡|Áü ‘·ê\qT, dæ\ãdtqT, $<ë´Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT Ä<ÛTä ˙ø£]+∫, eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT |üØø£˝å À¢ dü+düÿs¡D\T #˚|&ü ‘É ês¡T.
á Áø£eT+˝À APSCF-2011 Á|ü‹bÕ~+∫q sêh <äèø£Œ<∏ëìï (Prespectives of the State) eT]j·TT APSCF-2011 ø°\ø£d÷
ü Á‘ê\qT (Key Priniples) qT |ü]o*<ë›+.
eTq sêh <äèø£Œ<∏+ä (Perspective of the State) :
♦ $<ä´ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏$ä Tø£ ñ<˚X› ´¯ + |æ\\¢ +<ä]˙ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·yTÓ qÆ ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ , bÂs¡T\T>± (Responsible and Rational Citizens) ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+. $<ë´\øå±´\T Bìô|’
5 ♦
Á|ü<ëÛ q+>± <äèwækº Õ]+#·&+É . nfÒ¢ |æ\\¢ T ‘·eT dü+düÿ è‹, kÕ+Á|ü<ëj·÷\T, yês¡d‘ü ê«ìï Á|üX+¯ dæd÷ü ,Ô kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ≈£î <√Vü≤<ä|&ü ˚ e´≈£î\Ô T>± |æ\\¢ qT r]Ã~<ä&› +É .
$<ë´ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq˝À |æ\\¢ nedüsê\T, ø√]ø£\T øπ +Á<ä_+<äTe⁄\T>± ñ+&É&+É .
5
7
5 ♦ |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√e&É+˝À ˇø£ C≤„Hê‘·àø£ Áø£eT+ (Cognitive sequence in learning) ñ+≥T+~. $<ë´Á|üD≤[ø£qT á Áø£eT+˝À eT]j·TT |æ\\¢ e÷qdæøk£ ÕúsTT\ Ä<Ûës¡+>±
s¡÷bı+~+#·&+É . |ò*ü ‘ê\ø£+fÒ ≈£L&Ü yê{Ïì bı+<˚ Á|üÁøÏjT· \qT |ü]|ü⁄wæº #˚jT· &ÜìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«&É+. Bìe\¢ |æ\\¢ T øπ e\+ düe÷#êsêìï C≤„|øü e£ TT+#·Tø√e&É+
5
ø£+fÒ yê{Ïì ns¡eú +‘·+>± bı+<ä&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT bı+<äT‘ês¡T.
♦ C≤„qeTH˚~ (knowledge) düeTÁ>∑yTÓ +Æ ~. Bìï $$<Ûä düã≈® î£ \º ù|s¡T‘√ $&ÉBdæ eTT≈£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± n+~+#·&eÉ TH˚~ ø£èÁ‹eTyÓTqÆ ~. C≤„qeTH˚~ C≤„Hê‘·àø£ kÕeTsêú´\‘√
(Cognitive abilities) ≈£L&çq<äH~ ˚ ì]«yê<ë+X¯+. ˇπø n+XÊìï $$<Ûä \øå±´\ kÕ<Ûqä ø√dü+ nq>± uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ˝À, >∑D‘Ï · kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ˝À, kÕe÷õø£
düŒ èVü≤qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\qT eè~∆|sü #¡ &· ÜìøÏ, $X‚w¢ D ü \T eT]j·TT ìsê∆sD ¡ \T #˚jT· &ÜìøÏ $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
♦ $<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚~ >∑‹o\yÓTqÆ ~ (Dynamic). Ç~ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. Ç~ |ü]düsê\T, u≤Vü≤´Á|ü|+ü #·+‘√ nqTdü+<ÛëqyÓTÆ |æ\\¢ T, ñbÕ<Ûë´j·TT\
düè»Hê‘·àø£‘q· T ô|+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
♦ $<ë´ Á|üD≤[ø£‘√bÕ≥T, $<ë´ |ü]bÕ\q, bÕsƒX¡ Ê\≈£î #Ó+~q nìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À $πø+ÁBø£sD ¡ qT (Decentralisation) neT\T#˚jT· &É+.
APSCF-2011 eTÚ[ø£ dü÷Á‘ê\T (Key principles) :
♦ |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï düV≤ü »yÓTqÆ X¯økÔÏ ÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ Á|ü<ëÛ q+>± <äèwæôº |≥º&+É .
♦ |æ\\¢ uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+˝Àì $$<Ûä s¡ø±˝…q’ C≤„q eédü\ú qT >ös¡$+#·&+É , yê{Ïì nuÛ´Ñ düq+˝À $ìjÓ÷–+#·&+É .
♦ C≤„Hêìï ã&çãj·T{Ï J$‘·+‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+.
♦ ã{°º $<ÛëHê\≈£î dü«dæ|Ô \ü ø£&+É . yê{ÏøÏ ã<äT\T>± |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T (Interactions), ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T, nH˚«wüD\T (Explorations), Á|üj÷Ó >±\T, $X‚w¢ Dü \T e+{Ï |ü<‘∆ä T· \
<ë«sê |æ\\¢ T ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+.
♦ H˚sT¡ Ãø√e&Üìï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ #˚jT· ≈£î+&Ü, |æ\\¢ düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ø√dü+ $<ë´Á|üD≤[ø£ ‘·–q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&+É . Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À
e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\T #˚|≥ ü &º +É .
♦ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø±ìï (Continuous Comprehensive Evaluation) neT\T#˚jT· &É+ <ë«sê |üØø£\å qT düs∞¡ ø£]+∫, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sê“¤>+∑
#˚jT· &É+. |æ\\¢ T m+‘· H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡ì ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &ÜìøÏ ã<äT\T |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˝˚ ≤ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT dü+düÿ]+#·&+É
(Assessment for Learning).
♦ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝Àì $_Ûqï n+XÊ\qT dü$Tà[‘·+#˚d÷ü ,Ô ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ M\T>± kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ (Social Constructivism) $<ÛëHê\qT, ‘·T\Hê‘·àø£ /
$eTs¡ÙHê‘·àø£ (Critical Pedagogy) uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\ Ä<Ûës¡+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT ìs¡«Væ≤+#·&+É .
5 ♦ |æ\\¢ dü+düÿ è‹, nqTuÛyÑ ê\T, kÕúìø£ n+XÊ\≈£î ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#·&+É .
sêh <äèø£Œ<∏+ä eT]j·TT ø°\ø£ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011 qT s¡÷bı+~+#ês¡T. Ç~ øÏ+~ n+XÊ\˝À e÷s¡TŒ\qT #˚sT¡ Œ\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~. 5
8
5
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T : 5
Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ s¡÷bı+~q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T düTe÷s¡T 10 dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\≈£î˝ÀHÓq’ $. ◊‘˚ eTÚ[ø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ\T HêeTe÷Á‘·+>±H˚ #√≥T#˚dTü ≈£îHêïj·Tì
#Ó|Œü e#·TÃ. nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î Ä<Ûës¡yTÓ qÆ $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ˝Ò<ë düã≈® î£ \º yêØ>± Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T>±˙ >∑‘+· ˝À s¡÷bı+~+#·˝<Ò Tä . Bìe\¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À
bÕsƒê´+XÊ\T e÷]qy˚>±ì, $wüjT· neT]ø£˝À, nuÛ≤´kÕ\˝À yÓ$’ <Û´ä ‘· #√≥T#˚dTü ø√˝Ò<Tä . nfÒ¢ bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î #Ó+~q düã≈® î£ \º <ë«sê Ä•+#˚ \øå±´\T ˝Ò<ë düã≈® î£ \º dü«uÛ≤e+, |æ\\¢
dü«uÛ≤e+ e+{Ï$ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq˝À |üP]Ô>± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√˝Ò<Tä . nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+&ç ãs¡TyÓøÿÏ HêsTT. >∑D‘Ï +· ,
$C≤„qXÊg+ e+{Ï düã≈® î£ \º ˝À ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝Àì n+XÊ\T øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À #˚sêsTT. Ç~ e÷qdæø+£ >± ≈£L&Ü |æ\\¢ ≈£î uÛ≤s¡yTÓ +Æ ~. ◊‘˚ sêh+˝À neT\T»]–q APPEP, DPEP
e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\e\¢ ÁbÕ<∏$ä Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ø=+‘·es¡≈î£ e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£îHêï Ç~ NCF-2005, RTE-2009, APSCF-2011 Á|üø±s¡+ eT]+‘· düeTÁ>∑+>±
e÷sê*‡q nedüs+¡ ñ+~.
sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2011 M{Ïì n~Û>$∑ T+∫ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚d+æ ~.
♦ uÛ≤wü, >∑D‘Ï +· , $C≤„qXÊg+, kÕ+|òT” ø£XÊg+ e+{Ï düã≈® î£ \º ˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ düã≈® î£ yº êØ>± Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T ñ+&Ü*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\*¢ ï Ä˝À∫+|ü#ù˚ d˝≤, |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï düV≤ü »yÓTqÆ X¯øÔÏ kÕeTsêú´\T $ìjÓ÷–+∫ H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T düe÷#ês¡+‘√ ãs¡TyÓøÿ£ ≈£î+&Ü, |æ\˝¢ Ò düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚˝≤, Ä düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #˚˝≤ ìsê∆sD ¡ \T#˚ùd˝≤ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
♦ |æ\\¢ T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√&ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ‘√&ÉŒ&Ü*. Ä C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
♦ |æ\\¢ T øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, n<äq|ü⁄ nuÛ´Ñ düq+ ø√dü+ dü+Á|ü~+|ü⁄Á>∑+<∏ë\T, e÷´>∑Cq’… T¢, |üÁ‹ø£\T, kÕeTÁ–, düe÷» düuTÑÛ ´\‘√ |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T
»]π>˝≤ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì uÛ≤wü düsfi¡ +¯ >± e÷sê*. H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ uÛ≤wü ˇø£ nes√<Û+ä >± ñ+&Ésê<äT. ãVüQuÛ≤wü‘ê«ìï (Multilinguality) |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T *+>∑ $eø£‘å ≈· î£ ‘ê$e«sê<äT. |æ\\¢ Ä‘·à$XÊ«dü+ ô|+#˚˝≤, Ä˝À∫+|üCùÒ d˝≤, e÷qe Vü≤≈£îÿ\ |ü≥¢ düŒ èVü≤ ô|+#˚$>± ñ+&Ü*.
Ç+<äTø√dü+ Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T nq>± Á|ü‹düŒ+~+#·&+É (Reflection), $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&+É (Critical thinking), ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·&+É (Dialectical
thinking), düè»Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&+ É (Creative thinking), uÛ≤eÁ|ükÕs¡H|’Ó ⁄ü D≤´\T (Communication Skills) e+{Ï$ ô|+bı+~+#ê*.
♦ kÕúìø£ ø£fi\¯ T, dü+düÿ è‹, ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, kÕúìø£ n+XÊ\T yÓTT<ä\>∑Tq$ bÕsƒê´+XÊ\T>± ñ+&Ü*.
♦ Äj·÷ düã≈® î£ \º ≈£î ìsêú]+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\T (Academic Standards), Ä•+∫q nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\T (Expected learning outcomes) kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T>± nuÛ≤´kÕ\T
ñ+&Ü*.
5 ♦ ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T, nH˚«wüD\T, Á|üj÷Ó >±\T, ãVüQ$<Ûë˝…q’ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã Á|üXï¯ \T (Open ended questions), Áø°&\É T, |üõ˝Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï s¡÷|ü+˝À
Ä˝À∫+|üCùÒ d nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
5
9
5 ♦
♦
|æ\\¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, »≥Tº|qü T˝À¢ bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê, |üP]Ô‘s· >¡ ‹∑ <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü* (Individual, group, whole class activities).
|æ\\¢ T düV≤ü bÕsƒê´+XÊ˝…q’ e÷qe‘ê$\Te\T, HÓ‹’ ø£‘,· ø£fi\¯ T, Äs√>∑´+, |üì yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ≈£L&Ü Á>∑V≤æ +#·&ÜìøÏ M\T>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T eT]j·TT
5
nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q ø£˙dü kÕeTsêú´\ |ü⁄qX¯Ãs¤ D¡ ≈£î neø±X¯+ ø£*Œdü÷HÔ ,˚ ‘·s>¡ ‹∑ kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q n+XÊ\≈£î
nqTdü+<Ûëì+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Äø£s¸¡ Dj
° T· +>±, n+<ä+>± ñ+&Ü*. HêDýÓTqÆ ù||üsT¡ , eTTÁ<äD, ∫Á‘ê\‘√≈£L&ç ñ+&Ü*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T (Teaching Learning Processes) :
ã{°|º ≥
ü &º +É , e˝…y¢ j
˚ T· &É+, |ü⁄düøÔ ±\T, >¬ &’ TÉ ,¢ Á|üXï¯ \ u≤´+≈£î\˝Àì n+XÊ\qT m‹Ôsêj·T&É+, ˝Ò<ë j·÷+Á‹ø£+>± #·<eä &É+ e+{Ï j·÷+Á‹ø£yTÓ qÆ $<ÛëHê\≈£î ã<äT\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \T |æ\\¢ T ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*. Ç+<äTø√dü+ APSCF 2011 øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚d+æ ~.
♦ |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T (Interactions), d”«j·Te´ø°øÔ s£ D
¡ (Self Expression), Á|ü•ï+#·&+É (Questioning), e+{Ï$ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À ø°\ø£+ ø±yê*.
♦ Á|üj÷Ó >±\T, nH˚«wüD\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, Áø°&\É T yÓTT<ä\>∑Tq$ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sê“¤>+∑ ø±yê*.
♦ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]+#·&+É ˝Ò<ë #·~$ $ìŒ+#·&+É ø±<äT. |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√&Üìï Áù|sπ |æ+#˚˝≤, bÕ˝§ZH˝˚ ≤ ñ+&Ü*. nedüse¡ T>∑T kÕe÷Á–ì
ñ|üj÷Ó –+#ê*. n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.
♦ |æ\\¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, ‘√{Ïyê]‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê, kÕe÷Á– <ë«sê nuÛ´Ñ dæ+#˚˝≤ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \ ìs¡«Vü≤D ñ+&Ü*. |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq düeTj·T+ |üP]Ô>±
dü~«ìjÓ÷>∑+ ø±yê*.
♦ |æ\\¢ +<äsT¡ ‘·eT Ç+{Ï uÛ≤wü˝À H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ nqTyÓq’ @sêŒ≥T¢ / yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#ê*.
♦ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \ ìs¡«Vü≤D |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\T, |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±yê*.
♦ kÕúìø£ ø£fi\¯ T, ñ‘êŒ<äø£ n+XÊ\T, ÁX¯eTJe⁄\ nqTuÛyÑ ê\qT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ eqs¡T\T>± ñ|üj÷Ó –+#ê*.
eT÷˝≤´+ø£q+ ` |üØø£\å T :
|æ\*¢ ï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ øπ e\+ |üØø£\å ô|H’ ˚ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·THêï+. |üØø£\å T ≈£L&Ü |æ\*¢ ï n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ ã<äT\T>± |æ\*¢ ï <√wüß\T>± #·÷|ü&ÜìøÏ, q÷´q‘·≈î£
5
>∑Ts¡jT˚ ´˝≤ #˚jT· &ÜìøÏ, ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯qqT ô|+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïsTT. ˇø£sø¡ +£ >± |üØø£˝å Ò $<ë´ eédüqú T XÊdæd÷ü HÔ êïj·Tì #Ó|Œü e#·TÃ. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+
` 2011 øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\qT #˚d+æ ~. 5
10
5 ♦
♦
eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT |üØø£\å T |æ\*¢ ï øπ e\+ n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*. (Assessment for Learning)
RTE-2009 dü÷∫+∫q $<Û+ ä >± eT÷˝≤´+ø£Hêìï ìs¡+‘·s+¡ düeTÁ>∑+>± ìs¡«Væ≤+#·&+É . (Countinuous and Comprehensive Evaluation - CCE)
5
♦ |æ\\¢ qT n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ øπ e\+ |üØø£\å øπ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T nôdH’ yé TÓ +≥T¢, b˛s¡Tbº ˛ò *jÓ÷\T, ôd$THês¡T,¢ Á|ü<sä ¡Ùq\T, nHÓø&˘ √{Ÿ‡, |ü]o\q\T e+{Ï
yê{Ïì ≈£L&Ü $ìjÓ÷–+#·&+É á n+XÊ\≈£î dü+e‘·‡sê+‘· |üØø£\å ˝À ‘·>T∑ uÛ≤s¡‘ê«ìï øπ {≤sTT+#·&+É .
♦ eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sê“¤>+∑ #˚jT· &É+.
♦ |üØø£\å ˝Àì Á|üXï¯ \ dü«uÛ≤yêìï e÷s¡Ã&É+. ã{°ìº Áù|sπ |æ+#˚ Á|üXï¯ \T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ düe÷#êsêìπø |ü]$T‘·eTj˚T´ Á|üXï¯ \ kÕúq+˝À |æ\\¢ T kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêj·T&ÜìøÏ,
‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT e´ø£|Ô sü #¡ &· ÜìøÏ, ãVüQ$<Ûë˝…q’ düe÷<ÛëHê\T sêe&ÜìøÏ (Open Ended Answers), ì‘·´J$‘·+‘√ nq«sTT+#·&ÜìøÏ (Application Oriented) M\T>±
Ä˝À∫+|ü#ù˚ d Á|üXï¯ \T ñ+&É&+É .
♦ |æ\\¢ T ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï @y˚Ts¡≈î£ $ìjÓ÷–+#·>\∑ s√ n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ ‘√&ÉŒ&É&+É .
♦ |æ\\¢ T ‘·eTqT ‘êeTT d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dTü ø√e&É+, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ≈£L&Ü ‘·eT |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì dü«j·T+>± |üØøÏ+å #·Tø√&ÜìøÏ M\T>± bÕs¡<sä Ù¡ ø£, ãVæ≤s¡+>∑ eT÷˝≤´+ø£q
$<ÛëHê\qT neT\T |üsÃ¡ &É+.
♦ uÀs¡T¶ |üØø£\å »yêãT |üÁ‘ê\qT ø√]q|ü&ÉT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î n+<ä#j ˚ T· &É+, |ü⁄q'eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
♦ düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ˝…q’ yÓK’ s¡T\T, $\Te\T, |üì, Äs√>∑´+, Ä≥\T yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ dü+düÿs¡D\T (Systemic Reforms) :
sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011qT neT\T|üs#¡ &· ÜìøÏ ô|q’ ‘Ó*Œq n+XÊ\˝Àì e÷s¡TŒ #˚sT¡ Œ\‘√bÕ≥T øÏ+<ä ‘Ó*Œq eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ dü+düÿs¡D\qT ≈£L&Ü Á|ü‹bÕ~+∫+~.
♦ |ü]bÕ\q eT]j·TT bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À $πø+ÁBø£sD¡ ø√dü+ |ü+#êsTTr sêCŸ dü+dü\ú qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+.
♦ bÕsƒX¡ Ê\ Äes¡D˝À Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT&ç nBÛq+˝À |üì#˚ùd˝≤ ECE øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T#˚jT· &É+. |æ\\¢ dü+s¡øD å£ , Äs√>∑´ u≤<Û´ä ‘·\qT ICDS XÊK, $<ëú≤<Û´ä ‘·\T
$<ë´XÊKyês¡T d”«ø£]+#·&+É .
♦ RTE-2009 dü÷∫+∫q $<Û+ ä >± nìï bÕsƒX¡ Ê˝˝À¢ eTÚ[ø£ edü‘T· \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìj·÷eTø±\T #˚|≥ü &º +É .
5 ♦
♦
nfÒ¢ |æ\\¢ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ bÕsƒX¡ Ê\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\qT @s¡Œs¡∫, bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+.
Á|üD≤[ø£, ìs¡«Vü≤D, e÷ì≥]+>¥, ì<ÛTä \ $ìjÓ÷>∑+ yÓTT<ä\>∑T nìï n+XÊ\˝À $πø+ÁBø£sD¡ $<ÛëHê\qT neT\T|üsÃ¡ &É+. 5
11
5 ♦
♦
ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´‘√bÕ≥T, ñbÕ<Ûë´j·T düV‰ü j·T, düV≤ü ø±s¡ eédü\ú qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+.
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î #Ó+~q $$<Ûä dü+dü\ú T (School, School Complex, Mandal Resource Centre, DIET, SCERT) eT]j·TT e´≈£î\Ô ≈£î |üìrs¡T dü÷∫ø£\T (Performance
5
Indicators) s¡÷bı+~+∫ neT\T»s¡T|ü&+ É <ë«sê »yêãT<ëØ‘·q+ ô|+#·&+É .
♦ ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ Á|üD≤[ø£ #·Á{≤ìï s¡÷bı+~+∫ neT\T|üsÃ¡ &É+, ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|≥ ü &º +É .
♦ |æ\˝¢ À¢ e÷qe‘· $\Te\T, ñqï‘· yÓK’ s¡T\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± |æ\\¢ ø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£ yê#·ø±\qT s¡÷bı+~+#·&+É .
♦ bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ eTÚ[ø£ edü‘T· \‘√bÕ≥T Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+.
düe÷»+ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~∆ kÕ~Û+#ê\+fÒ Ä düe÷»+ $<ë´s¡+>∑+˝À dü+|üPs¡í n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#ê*. Ç+<äT≈£î |ü⁄Hê~ bÕsƒX¡ Ê\$<ä´. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´qT dü+düÿ]+∫, |æ\\¢ qT
düe÷C≤_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&˚ e´≈£î\Ô T>±, ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä&› ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, $\Te\T, yÓK’ s¡T\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011
~XÊìπsX› +¯ #˚dTü +Ô ~. Ç+<äTø√dü+ s¡÷bı+~+∫q Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\ <ë«sê Äj·÷ düu≈®… î£ \º T eT]j·TT n+XÊ\˝À Á|ü‹bÕ<äq\T #˚XÊs¡T. M{Ïì neT\T|üs#¡ &· ÜìøÏ eékÕú|sü ¡ dü+düÿs¡D\qT
#˚|&ü ‘É ês¡T. Ç+<äTø√dü+ nìïesêZ\ Á|ü»\T, $<ëý˚‘\Ô· T, ñbÕ<Ûë´j·T dü+|ò÷ü \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú T yÓTT<ä\>∑T yê] qT+&ç dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T d”«ø£]+∫ nedüsy¡ TÓ qÆ
e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\T #˚|&ü ‘É ês¡T. ‘·<ë«sê sêh+ $<ë´ s¡+>∑+˝À n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+∫, nÁ>∑>±$T>± ì\|ü&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚<ë›+.
$<ä´ b˛düTº <ë«sêH√, {°#s· Y <ë«sêH√ #˚sy¡ ù˚ d edüTeÔ ⁄ ø±<äT. ì»yÓTqÆ $<ä´ _&É¶ uÛÖ‹ø£, kÕ+düÿ è‹ø£
øπ Áå ‘·+˝À düèwæ̃+#·ã&ÉT‘·T+~. <ë– ñ+≥T+~. ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√, {°#s· ‘¢¡ √, ‘√{Ï |æ\\¢ ‘√, düe÷»+‘√ HÓsù¡ |
Á|ü‹#·s´¡ <ë«sê n~ Áø£eT $ø±dü+ bı+<äT‘·T+~. Ç˝≤+{Ï $<ä´ |ü{wÏ +ü̃ >±, |ò\ü Á|ü<+ä >± ñ+≥T+~. á
Á|üÁøÏjT· ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ç bÕÁ‘·qT, Wqï‘ê´ìï eTq+ >∑T]Ô+#ê*. <äè&Û|É sü #¡ ê*. C≤„qdüeTTbÕs¡q® m|ü
&ÉT
|üsd¡ ‡ü sêÁ•‘·+>± ñ+≥T+~. ô|<ä\› ø£+fÒ |æ\\¢ T u≤>± |ü]o*kÕÔsT¡ . u≤>± Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ . C≤„Hêìï düèwæ+˜ #·&+É ˝À
yêfi¢̄≈î£ qï kÕeTsêú´ìï, bÕÁ‘·qT eTq+ >∑T]Ô+#ê*. Hê≈£îqï á ø=~› ne>±Vü≤q |æ\\¢ ‘√ e÷{≤¢&+¶É e\¢H˚
\_Û+∫+<äì nqTuÛeÑ +‘√ #ÓãT‘·THêïqT.
5 Ábı.j·TXŸbÕ˝Ÿ, C≤rj·T bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£`2005

kÕs¡<´äÛ dü+|òTü + n<Û´ä ≈£îå \T 5
12
5 5
3 $C≤„q XÊg dü«uÛ≤e+
$C≤„qXÊg dü«uÛ≤e+ ` |ü]~Û ` C≤„q dü«uÛ≤e+ : e÷qe #·]Á‘·˝À Á|ü»\T ‘·eT uÛÖ‹ø£, Je, eTH√yÓC’ ≤„ìø£, kÕ+|òTæ ø£ Á|ü|+ü #ê\ >∑T]+∫ |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Ûeä TTqï nH˚ø£ $wüj÷· \qT
‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. ‘·sT¡ yê‹ ‘·sê\yê]øÏ á $wüjT· C≤„q+, e÷qe C≤‹˙, <ëì |ü]düsê\qT n+‘·ø+£ ‘·≈L£ m≈£îÿe ˝À‘·T>± ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü +ç ~. á $wüjT·
|ü]C≤„q+ bı+<ä&ÜìøÏ ne\+_Û+∫q e÷sêZ\T— |ü]o\q, Ä˝À#·q, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+, ‘·b˛Œ ˇb˛Œ dü]#·÷&É&+É . á $<ÛëHê˝Ò $C≤„XÊg dü«uÛ≤yêìï ‘Ó*ù| eT#·TÃ‘·Tqø£\T.
XÊgC≤„q+ $T>∑‘ê $<ÛëHê˝À¢ bı+<˚ C≤„q+ ø£+fÒ m˝≤ _Ûqï+>± ñ+≥T+<√ Ç$ Á|ü‹_+_kÕÔsTT. C≤Á>∑‘>Ô· ± ˇø£ |ü<‹∆ä Á|üø±s¡+ n<Û´ä j·Tq+ #˚ùdÔ eTq $X¯«+˝À edüTeÔ ⁄\÷, dü+|òTü ≥q\÷
Áø£e÷es¡qÔ eTe⁄‘êsTTì $C≤„qXÊg+ uÛ≤$düT+Ô ~. n+<äT#˚‘· $X¯«+˝Àì ˇø£ uÛ≤>±ìï n<Û´ä j·Tq+#˚dæ dü+bÕ~+∫q C≤„q+ $X¯«+˝Àì $T>∑‘ê ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ô|’ qT+∫ øÏ+~øÏ |ü&˚ edüTeÔ ⁄\ #·\Hêìï $e]+#˚ #·\q+`>∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D≈£î dü+ã+~Û+∫q dü÷Á‘ê\T, #·+Á<äT&ÉT, Ç‘·s¡ Á>∑V‰ü \ #·\Hêìï ≈£L&Ü $e]+#·>\∑ e⁄.
XÊg C≤„q+ e÷s¡TŒ≈£î ˝Àqe⁄‘·T+~ : $C≤„qXÊÁdü+Ô C≤„Hêìï ì]à+#˚ ˇø£ |ü<‹∆ä . Ç~ <äè–«wüj÷· \qT C≤Á>∑‘>Ô· ± |ü]o*+#·&+É MT<ë, Ä |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± ø=‘·Ô dæ<ë∆+‘ê\qT
Á|ü‹bÕ~+#·&+É MT<ë Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ @yÓH’ ê ø=‘·Ô |ü]o\q\T »]–‘˚ n$ bÕ‘· dæ<ë∆+‘ê\qT düyê\T #˚d,æ ø=‘·Ô dæ<ë∆+‘ê\≈£î <ë]rdæ n|üŒ{Ï es¡≈L£ ñqï C≤„q+˝À
e÷s¡TŒ sêe&ÜìøÏ ø±s¡DuÛ÷Ñ ‘·eTe⁄‘êsTT.
XÊg C≤„q+ m≈£îÿe ø±\+ ì\ø£&>É ± ñ+≥T+~ : Ç+‘·≈î£ eTT+<äT #Ó|Œæ q <ëìøÏ Ç~ e´‹πsø£+>± ø£ì|ædTü +Ô ~. ø±ì Çø£ÿ&É #ÓbıŒ#˚Ã<˚$T≥+fÒ, XÊgC≤„q+˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+
ì\ø£&>É ± ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ◊HédHº” é kÕù|ø£‘å ê dæ<ë∆+‘·+ Á|ü‹bÕ~+#·≥+˝À n|üŒ{Ï es¡≈î£ ñqï q÷´≥Hé #·\q ìj·Te÷\qT |üP]Ô>± Á‘√dæsê»q˝Ò<Tä . n$ @ |ü]~Û˝À
|üì#˚kÕjÓ÷ yê{Ï |ü]$T‘·T˝Ò$T{À ‘Ó*bÕ&ÉT. ªe÷s¡TŒμ m˝≤>√, n˝≤π> ªø=qkÕ>∑≥+μ, ªdæsú +¡ >± ñ+&É≥+μ nH˚$ ≈£L&Ü XÊgC≤„q+ jÓTTø£ÿ \ø£D
å ≤\T. Ç<˚$<Û+ä >± $C≤„q XÊg+˝À
Ç<ä$T<ä+∆ >± #Ó|Œü >∑*>π $ mìï ñ+{≤jÓ÷, #Ó|Œü ˝Òì$ ≈£L&Ü n+‘· ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT.
$C≤„qXÊg+ nìï Á|üXï¯ \≈£L düeTÁ>∑ düe÷<ÛëHê*e«˝Ò<Tä : XÊÅdj
Ô” T· +>± |ü]o*+#·˝ìÒ $wüj÷· ˝…H√ï ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTìwæ qeTàø£+‘√ eTT&ç|&ü ç ñqï nr+Á~j·T
5
X¯≈î£ \Ô T, nr+Á~j·T ÁbÕDT\T, J$‘· |üse¡ ÷e~Û yÓTT<ä\sTTq$. $C≤„qXÊg+ Ç˝≤+{Ï #ê˝≤ Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê*e«˝Ò<Tä .
5
13
5
$C≤„qXÊg+ kÕ~Ûø±s¡+ ø±<äT : dæ<ë∆+‘ê\ ã˝≤ã˝≤\T |ò*ü ‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT. @ dæ<ë∆+‘·yTÓ HÆ ê Ç+‘·≈î£ eTT+<äT ñqï dæ<ë∆+‘·+ düe÷<Ûëq|ü]∫q Á|üXï¯ \ø£Hêï eTTKýÓTqÆ
Á|üXï¯ \≈£î »yêãT ìdü÷,Ô Ç+ø± m≈£îÿe <äè–«wüj÷· \qT (Phenomena) $e]+#·>*∑ –‘˚ n~ bÕ‘· <ëìì ‘√dæsê»ì #·˝≤eTDÏ˝ÀøÏ edüT+Ô ~.
5
ôd’qT‡ ˇø£ dü+øÏ¢wüºyÓTÆq kÕ+|òæTø£ ø£è‘·´+ : $C≤„qXÊÁkÕÔìøÏ dü+ã+~Û+∫q |üqT\qT $$<Ûä <˚XÊ\≈£î #Ó+~q m+‘√eT+~ @<√ ˇø£ <äX˝¯ À #˚d÷ü Ô ñ+{≤s¡T. $C≤„qXÊg+. <ëì
nqTes¡HÔ ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q |üì˝À nH˚ø£ <˚XÊ\≈£î, C≤‘·T\≈£î #Ó+~q |ü⁄s¡Twüß\T, eTVæ≤fi¯\T bÕ\T|ü+#·Tø=+{≤s¡T. Mfi¯ófl`XÊgy˚‘\Ô· T, Ç+»˙s¡T,¢ >∑D‘Ï · XÊgy˚‘\Ô· T, yÓ<’ Tä ´\T,
kÕ+πø‹ø£ì|ü⁄DT\T, ø£+|üP´≥sY Áb˛Á>±eTs¡T,¢ ˝…Á’ uÒ]j·TqT¢ eT]j·TT Ç‘·sT¡ \T ` @<ÓH’ ê Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ \ø£´å +‘√ø±ì ˝Ò<ë $C≤„qXÊg n_ÛsT¡ ∫ e\¢ ø±ì XÊgC≤„q+ bı+<ä&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ .
yês¡T düe÷#ês¡ ùdø£sD
¡ ˝À>±ì, dæ<ë∆+‘· ìsêàD+˝À>±ì, ˇø£ |ü]ø£s+¡ ì]à+#·&+É ˝À >±˙ ˝Ò<ë düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡+˝À>±ì bÕ\T|ü+#·Tø√e#·TÃ.
$C≤„qXÊg uÀ<Ûqä á $<Û+ä >± ñ+&Ü* : $C≤„qXÊg ÁbÕ<∏$ä Tø£ \ø£Då + XÊÅdj
Ô” T· $#ês¡D, nH˚«wüD ø±ã{Ïº Ç$ s¬ +&É÷ $C≤„qXÊg uÀ<Ûqä ≈£î Ä<Ûës¡+ ø±yê*. $C≤„qXÊg+
ne>±Vü≤q ø±yê\+fÒ <ëìøÏ ø=~›bÕ{Ï ÁbÕ<∏$ä Tø£ C≤„q+, ôdq’ T‡ |ü<ë\T ‘Ó*j·÷*. Ç+ø± XÊg |ü<‘∆ä T· \T m˝≤ ñ|üj÷Ó –kÕÔs√ <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q C≤„q+ ne>±Vü≤q, ˝À‘Óq’ $#ês¡D
(investigation) #˚jT· ≥+˝À ì»yÓTq Æ nqTuÛeÑ + ≈£L&Ü nedüs+¡ . Á|ü‹ $wüj÷· ìï õC≤„d‘ü √ |üØøÏ+å ∫ nH˚ø£ Á|üXï¯ \T y˚ùd |æ\\¢ ≈£î $C≤„qXÊg+ uÀ~Û+#ê\+fÒ yê]ì nH˚ø£ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
ø£è‘ê´˝À¢ bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚j÷· *. $C≤„qXÊgeTH˚~ ˇø£ C≤„quÛ≤+&Ü>±s¡+ ø±<ä˙, n~ C≤„Hêìï n_Ûeè~∆ |ü]#˚ ˇø£ |ü<‘∆ä ˙· ‘Ó*dæ+~. ø±ã{Ïº $C≤„qXÊguÀ<Ûqä Ä ~X¯˝À »s¡>±*. Ç~
Ç+‘˚ Ç˝≤π> H˚sT¡ Ãø√ nqï≥Tº>± uÀ<Ûqä ñ+&É≈L£ &É<Tä . ˇø£ XÊgE„&TÉ #˚dqæ q÷‘·q Ä$wüÿs¡DH˚ Á|üeTTK+>± #Óù|Œ $<ÛëHêìøÏ dü«dæÔ #Ó|Œæ , Ä Ä$wüÿs¡D #˚jT· >∑\>∑&ÜìøÏ yê]øÏ
<√Vü≤<ä|&ü qç |ü]dæ‘ú T· \T, <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ø±s¡D $#ês¡D\qT Á|üeTTK+>± #Ó|Œü &É+e\¢ |æ\\¢ ˝À uÛ≤e ne>±Vü≤q, XÊÅdj Ô” T· |ü<‘∆ä ·T\T n\e&É‘êsTT.
@<ÓH’ ê |ü]ø£\Œq #˚d,æ <ëì ‘·bıŒ|ü\T ìsêú]+#·&ÜìøÏ Á|üj÷Ó >±\T #˚d÷ü ,Ô |ò*ü ‘ê\qT uÒØE y˚d÷ü Ô kÕπ> Áø£eTã<äy∆ TÓ qÆ $#ês¡DÒ $C≤„q XÊg+. n+<äT#˚‘· ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #˚ùd
Á|üj÷Ó >±\T, ø£è‘ê´\T |æ\˝¢ ˝Àì õC≤„dqü T ô|+∫ b˛wæ+#˚$>±q÷, yês¡T Á|üXï¯ \T n&ç–, |ü]o\q\T #˚d,æ u≤Vü‰≥+>± yê~+∫, Á|üC≤kÕ«$Tø£ |ü<‹∆ä ˝À yês=ø£ kÕ<Ûqä ˝Ò<ë
ìs¡j
í ÷· ìø=#˚Ã≥≥T¢>±q÷ ñ+&Ü*. $C≤„qXÊg uÀ<Ûqä <ë«sê |æ\\¢ T C≤„q ìsêàD+ #˚jT· >∑\>±*. yê]˝À düV≤ü »+>± ñ+&˚ õC≤„dqü T dü+‘·è|æ|Ô sü #¡ &· Üì¬ø’ yês¡T m&É‘>Ó ì∑ XÊÅdj Ô” T·
$#ês¡D #˚jT· >∑\>±*. ø=‘·Ô Á|üj÷Ó >±\÷, q÷‘·q dæ<ë∆+‘ê\÷, Ä$wüÿs¡D\ |ò*ü ‘·+>± $C≤„qXÊg+, kÕ+πø‹ø£ XÊgeT÷ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·÷ ‘·eT |ü]<ÛTä \qT $dü]Ô +#·T≈£î+≥÷
b˛‘·THêïsTT. ˇø√ÿkÕ] ˇø£ ø=‘·Ô dæ<ë∆+‘·+ e∫Ã bÕ‘· dæ<ë∆+‘·+ $e]+∫q yê{Ïøq£ ï m≈£îÿe <äè–«wüj÷· \qT eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>± $e]+#·≥+ e\¢ bÕ‘·~ b˛sTT ø=‘·~Ô yê&ÉTø£˝ÀøÏ
edüT+Ô ~. Ç~ ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì Ç≥Te+{Ï e÷s¡TŒqT ÄVü‰«ì+#· >∑*>π ˝≤ |æ\\¢ qT r]Ã~<ë›*. n˝≤π> Ç‘·sT¡ \T yÓ*ãT∫Ãq $_Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\qT düV≤ü q+‘√ $q≥+, $eTs¡ÙHê‘·àø£
|ü]o\q #˚jT· ≥+ yê]˝À ô|+bı+~+#ê*. XÊgC≤„q+ nHêj·÷dü+>± sê<äT, n_Ûeè~∆ #Ó+<ä<Tä . ìã<ä‘∆ · ø£*–q ˇø£ XÊgE„&÷É ˝Ò<ë ø=+‘·eT+~ XÊgE„\ ø£èwæ |ò*ü ‘·+>± n~
Ä$s¡“$¤ düT+Ô ~. $C≤„qXÊg+ <˚qïsTTHê ªC≤„qeTTμ>± d”«ø£]+#ê\Hêï, >∑T]Ô+#ê\Hêï n~ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ãTTEe⁄ ø±ã&Ü*. $<ë´s¡T\ú T á $wüj÷· ìï Äø£[+|ü⁄ #˚dTü ø=ì ‘·eT
ÁbÕC…≈î£ º |üqT\qT XÊÅdjÔ” T· |ü<‹∆ä ˝À #˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
5 5
14
5 5
4 $C≤„qXÊg+ ` uÀ<ÛHä ê\øå±´\T
kÕ<Ûës¡D ñ<˚X› Ê\ |üs+¡ >± #·÷ùdÔ \øå±´\T, $wüjT· +, uÀ<ÛHä ê$<Ûëq+, eT÷˝≤´+ø£q+ y˚sT¡ y˚sT¡ <äX\¯ ˝À y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+{≤sTT. $C≤„qXÊg Á|üD≤[ø£˝À kÕúsTT\T ìs¡sí TT+#˚≥|ü&ÉT
eTTK´+>± >∑Ts¡T+Ô #·Tø√e\dæq $wüjT· + @$T≥+fÒ eTq sêÁwü+º ˝À 10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈L£ n+<äs÷¡ $C≤„qXÊÁkÕÔìï ‘·|Œü ìdü]>± #·<yä ê*. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À XÊgE„\T>±>±ì, kÕ+πø‹ø£
ì|ü⁄DT\T>±>±ì ‘·ØŒ¤<Tä bı+<˚yês¡T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>±H˚ ñHêï $T>∑‘êyês¡T ≈£L&Ü XÊgC≤„q+ bı+<ë*. n+<äT#˚‘· |ü<eä ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈L£ $C≤„qXÊg $<ë´Á|üD≤[ø£ |æ\˝¢ À¢ yês¡T ‘·eT
#·T≥÷º ñqï Á|ü|+ü #êìï ùV≤‘·Tyê<ä <äèø£Œ<∏+ä ‘√ #·÷&É≥+, <Óq’ +~q J$‘·+˝À m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\≈£î $C≤„qXÊg dü÷Á‘ê\qT nqTes¡qÔ + #˚j·T&É+‘√u≤≥T $C≤„qXÊg+, kÕ+πø‹ø£
XÊg+, düe÷»+ eT<Û´ä ñqï n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûëìï >∑T]+∫q ne>±Vü≤q bı+<ä&+É e+{Ï$ kÕ~Û+#˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä|&ü ~˚ >± ñ+&Ü*. n~ $C≤„qXÊg+˝Àì $wüj÷· ìøÏ e÷Á‘·yT˚
ø±≈£î+&Ü <ëì˝Àì Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\≈£î yê{ÏøÏ <Óq’ +~q J$‘·+˝Àì nqTuÛyÑ ê\‘√ ñqï dü+ã+<Ûë\≈£L ≈£L&Ü ÁbÕeTTK´‘· ìyê«*. $C≤„qXÊÁdüÔ uÀ<Ûqä @@ \øå±´\ kÕ<Ûqä ≈£î
nqT>∑TD+>± »s¡>±˝À |ü]o*<ë›+.
• Ä˝À#·q |üsT¡ \T>± e÷s¡&+É . ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q <ë«sê ‘·q≈£î m<äTs¬ H’ ê düeTdü´\qT |ü]cÕÿs¡+ #˚dTü ø√>∑\>∑≥+.
• Á|ü‹ $wüj÷· ìï, dü+<äsê“¤ìï ùV≤‘·Tã<ä+∆ >± Ä˝À∫+∫ ìs¡j í ÷· \qT rdüTø√>∑\>±*.
• $C≤„qXÊg C≤„Hêìï <Óq’ +~q J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·>\∑ >±*.
• düe÷»+˝À ñqï eT÷&ÉqeTàø±\qT bÕs¡Á<√˝Ò bÕÁ‘·qT rdüTø√q&É+.
• Á|üøè£ ‹ Jyêe[ì Ä<Ûë]‘·eTì Á>∑V≤æ +∫ <ëìì düs¬ q’ $<Ûëq+˝À $ìjÓ÷–+#·&+É eT]j·TT <ëìï ø±bÕ&˚ bÕÁ‘·qT rdüTø√e&É+.
• ô|’ kÕúsTT $<ëúÛ≤´kÕìøÏ |ü⁄Hê~>± H˚sT¡ Ãø=qï C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·>\∑ >∑≥+.
• XÊg`kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+, |ü]XÀ<Ûqä s¡+>±\ô|’ ÄdüøÔÏ ô|+#·≥+ n≥TyÓ|’ ⁄ü Á|üj÷· DÏ+#˚≥T¢ #·÷&É≥+.
• ìC≤ìï ìs¡“j ¤ T· +>± e÷{≤¢&>É *∑ >π e´øÏ>Ô ± e÷s¡Ã≥+.
5 •
•
Á|ü‹e´øÏÔ J$‘·+ nH˚ø£ eT+~ô|’ Ä<Ûës¡|&ü eç ⁄+≥T+~, ø£qTø£ Á|ü‹e´øÏÔ ø£cÕºìï n_Ûq+~+#·>\∑ >∑≥+.
$C≤„qXÊg+ô|’ ÄdüøìÔÏ ô|+#·&+É .
5
15
5 •
•
XÊÁd”j Ô T· yÓK’ ]ì n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+.
e÷qeJ$‘·+ô|’ $C≤„qXÊg bÕÁ‘·qT >∑T]Ô+#·&+É .
5
• XÊgy˚‘\Ô· ø£èwæì n_Ûq+~+#·>\∑ >∑≥+, $<ë´s¡T\ú qT XÊgy˚‘\Ô· T>± e÷sê\H˚ õC≤„dqü T ô|+bı+~+#·&+É .
• düe÷»+˝À ñqï nb˛Vü≤\T, ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&+É ˝À $C≤„qXÊg C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·≥+.
• $C≤„qXÊg+ e÷qyê[ Jeq+ ô|’ #·÷ù| nqT≈£L\, e´‹πsø£ Á|üu≤Û yêìï ns¡+ú #˚dTü ≈£îì, $C≤„qXÊg+qT $ìjÓ÷–+#˚ $<ÛëHêìï ‘Ó\TdüTø√e≥+.
• $T–*q Jeø√{Ïì ø±bÕ&Ü\H˚ düŒèVü≤qT n_Ûeè~∆ #˚jT· ≥+,JeyÓ$’ <Û´ä + |ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&É&+É .
• ‘√{Ïyê]‘√ eT+∫ dü+ã+<Ûä u≤+<Ûyä ê´\qT ø=qkÕ–+#·&+É . Ç‘·sT¡ \qT >ös¡$+#·&+É , kÕe÷õø£ $\Te\qT bÕ{Ï+#·&+É .
• Á|üøè£ ‹˝À ñqï s¡V≤ü kÕ´\qT XÊgy˚‘\Ô· T ø£qT>=+≥THêïs¡T. M{ÏøÏ eT÷\+ yê] düTì•‘· Ä˝À#·q Áø£eT+. nìï dæ<ë∆+‘ê\T, ìj·Te÷\qT Á|üøè£ ‹˝À ñqïyê{Ïì XÊgy˚‘\Ô· T
ø£qT>=+≥THêïs¡T. ø£qTø£ |ü]XÀ<Ûqä ≈£î eT÷\+ nH˚«wüD, ÄdüøÔÏ |ü]o\q nì >∑T]Ô+#·≥+.
• düe÷»eT+‘ê ˇø£ÿfÒ nì uÛ≤$+∫ Á|üe]Ô+#·≥+.
• $C≤„qXÊg C≤„q+ ‘·q J$‘·+ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ≈£îH˚≥T¢ #˚jT· &É+.
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT
á <äX˝¯ À $C≤„qXÊg uÀ<Ûqä øÏ+~ \øå±´\‘√ »s¡>±*. ‘·eT #·T≥÷º ñqï Á|ü|+ü #·+ >∑T]+∫ |æ\\¢ ≈£î ñ+&˚ düV≤ü » õC≤„dü ‘·s–¡ b˛≈£î+&Ü #·÷&É≥+ n+<äTø√dü+ yê] C≤„Hê‘·àø£,
e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#˚ $$<Ûä nH˚«wüD≤ ø£è‘ê´\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚jT· &É+. uÛ≤wü, |ü]o\q\T, |ü]o\q\qT qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#·&+É ,
eØZø]£ +#·&+É , kÕsê+X¯+ sêã≥º&+É , #·<eä &É+, ñ<ëVü≤s¡D ©j·T&É+, qeT÷Hê ∫Á‘·+ ^dæ <ëì Ä<Ûës¡+>± ∫qï ∫qï edüTeÔ ⁄\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, n+#·Hê y˚jT· &É+, ø=\e&É+
yÓTT<ä\sTTq yê{Ï <ë«sê ô|q’ #Ó|Œæ q \øå±´\T HÓsy¡ s˚ ê*. á Á|üD≤[ø£ |æ\˝¢ ˝À |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ ,· ˙‹, |üsd¡ Œü s¡ düV≤ü ø±s¡+, #·T≥÷º ñqï $$<Ûä ÁbÕDT\T, |ü]düsê\ |ü]s¡øD
å£ yÓTT<ä\sTTq
$\Te\qT ô|+bı+~+#ê*.
|æ\\¢ T, <˚ìô|H’ ê Á|ü‘´˚ ø£+>± <äèwæøπº +ÁBø£]+#·≈î£ +&Ü ‘·eT#·T≥÷º ñqï |ü]düsê\qT |ü]o*+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\T Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ôdq’ T‡
|ü⁄düøÔ +£ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&ÜH˚ á nH˚«wüD kÕ>∑e#·TÃ. uÛ≤cÕ yê#·ø+£ ˝ÀH˚ |æ\\¢ qT ‘·eT |ü]düsê\qT |ü]o*+#˚+<äT≈£î Áù|sπ |æ+∫ yê{Ï‘√ |ü]#·jT· + ô|+#·Tø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ n+XÊ\qT
Çe«e#·TÃ. eT÷&ÉT, Hê\T>∑T, ◊<äT ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ôdq’ T‡ $<ä´ |ü]düsê\ $C≤„q+˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&Ée#·TÃ. Bìe\¢ yês¡T ‘·eT #·T≥÷º ñqï Á|ü|+ü #êìï düeTÁ>∑ <äèwæ‘º √ #·÷&É{≤ìøÏ
M\e⁄‘·T+~.
5
á kÕúsTT˝À eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´s¡T\ú T bı+~q C≤„q+, yê]˝À n_Ûeè~∆ #Ó+~q HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ø=*#˚ ñ<˚X› +¯ ‘√ »s¡>±*. á kÕúsTT˝À HÓ|’ ⁄ü D≤´\+fÒ #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+,
düeT÷Vü‰\˝À |üì#˚jT· &É+ yÓTT<ä˝q’… $. 5
16
5 5
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ª$wüjT· +μ m+|æø#£ ù˚ d≥|ü&ÉT n~ |æ\\¢ n_ÛsT¡ ∫øÏ ‘·>≥Z∑ Tº>±q÷, ns¡eú +‘·+>±q÷ ñ+&Ü*. n~ |æ\\¢ ì» J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q eT÷s¡Ô Á|ü|+ü #·+ >∑T]+∫
‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ neø±XÊ*yê«*. Á|üdTü ‘Ô +· ôdq’ T‡, kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\˙ï |ü]düsê\ $C≤„q+>± |ü]#·jT· + #˚dTü qÔ ï |ü<‹∆ä ì ø=qkÕ–+#ê*. Ç+ø± |æ\\¢ ≈£î ‘·eT
|ü]düsê\qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ, nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ, neø±XÊ\T ø£*Œdü÷Ô Bìì ã˝Àù|‘·+ #˚j÷· *. n+<äTe\¢ ôdq’ T‡, kÕ+|òTæ ø£ XÊÅkÕÔ\T $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\
‘·j÷· s¡T#˚jT· Tyês¡T dü$Twæ̃>± |üì#˚jT· &É+ #ê˝≤ nedüs+¡ .
á kÕúsTT˝À uÀ~Û+#·e\dæq uÛ≤eq\T |æ\\¢ T ‘·eT ì‘·´ J$‘êqTuÛyÑ ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ düV‰ü j·T|ü&$˚ >± ñ+&Ü*. ∫qï ∫qï Á|üj÷Ó >±\T, d”«j·T nqTuÛyÑ ê\‘√ u≤≥T |æ\\¢ T
(düeT÷Vü‰\˝À) ns¡eú +‘·yTÓ qÆ , ˝À‘Óq’ $#ês¡D\T (Á|ü‘´˚ ø£+>± yê] <äèwæ˝º À #Ó|ü ø√<ä–q~ ˝Ò<ë eTTKýÓTqÆ ~ nsTTq düeTdü´\ô|)’ #˚|{ü ≤º*. Ç~ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì‘√ #·sÃ¡
<ë«sê, $T>∑‘ê |æ\\¢ ‘√ #·]Ã+#·&+É , yêsêÔ|Áü ‹ø£\ qT+&ç düe÷<Ûëq+ ùdø£]+#·&+É , bıs¡T>∑Tq ñqï $C≤„qy˚‘‘Ô· √ e÷{≤¢&&É +É , düT\Te⁄>± n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ eqs¡T\ qT+&ç
düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&+É , düT\uÛyÑ TÓ qÆ ∫qï Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+ yÓTT<ä\sTTq yê{Ï <ë«sê »]π>˝≤ #·÷&Ü*.
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ôdq’ T‡qT $<ë´s¡T\ú T |ü]düsê\ $C≤„q+>± nuÛ´Ñ dækÕÔsT¡ . |ü]düsê\‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*–q 16 Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± düeTÁ>∑eTsTTq bÕsƒê´+XÊ\ <ë«sê ã&ç
ãj·T{Ï n+XÊ\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À nqTdü+<Ûëì+#·&+É »]–q~. |ü]düsê\‘√ $X‚wü dü+ã+<Ûeä TT ø£*–q á bÕsƒê´+XÊ\ <ë«sê ÁøÏ+~ \øå±´\qT ìsê∆]+#·Tø=q&É+ »]–q~.
• $<ë´s¡T\ú ˝À düV≤ü »+>±H˚ õC≤„d,ü ≈£î‘·÷Vü≤\+ ñ+≥T+~. ôdq’ T‡qT |ü]düsê\ $C≤„q+>± uÀ~Û+#·T≥ <ë«sê yê]˝À õC≤„dü ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï ø=qkÕ–+#·&+É .
• |æ\˝¢ À¢ ùV≤‘·Tyê<ä <äèø£Œ<∏ëìï ø£*–dü÷,Ô Á|ü•ï+#˚ ‘·‘ê«ìï ô|+bı+~+#ê*.
• |ü]düsê\qT nH˚«wæ+#·&+É .
• |ü]o*+#·&+É <ë«sê Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#·T≥.
• Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT $$<Ûä |ü]dæ‘ú T· \≈£î nq«sTT+#·&+É .
• |ü]düsê\ |ü≥¢ nq>± yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T, ‘√{Ï yê] |ü≥¢ uÛ÷Ñ ‘·<j ä T· , C≤* ø£*Z ñ+&É≥+. yÓTTø£ÿ\qT, »+‘·Te⁄\qT eT]j·TT eqs¡T\qT dü+s¡ø+åÏ #·&+É .
• düe÷»+˝Àì dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&+É , dü+|òTü +‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· &É+.
• $_Ûqï ÄVü‰s¡ n\yê≥¢qT, Jeq $<ÛëHê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, >ös¡$+#·&+É .
• e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · ` Äs√>∑´, ÄVü‰s¡ n\yê≥¢qT H˚sT¡ Ãø√e&É+, Ä#·]+#·&+É .
• Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\T ø£*qZ yê]øÏ, ‘√{Ïyê]øÏ kÕj·T|ü&≥ É +.
• ‘·eT #·T≥÷º ñqï Á|ü|+ü #·+ >∑T]+∫ |æ\\¢ ≈£î ñ+&˚ düV≤ü » õC≤„dqü T ø=qkÕ–+#˚˝≤ #·÷&É&+É .
• |æ\\¢ T ‘·eT #·T≥÷º ñqï |ü]düsê\qT ì•‘·+>± |ü]o*+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É .
5• |æ\\¢ T ì» J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q eT÷s¡Ô Á|ü|+ü #·+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îH˚ neø±XÊìï ø£*Œ+#·&+É .
5
17
5 • #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, Á|ü•ï+#·&+É , düeT÷Vü‰\˝À |üì#˚jT· &É+, nH˚«wæ+#·&+É , düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&+É , düT\uÛyÑ TÓ qÆ ∫ìï Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+ e+{Ï $$<Ûä HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT
ô|+bı+~+#·&+É . ˝Ò<ë C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø,£ #·\Hê‘·àø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#˚ $$<Ûä nH˚«wüD≤ ø£è‘ê´\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚jT· &É+.
5
• |æ\\¢ ˝À Á|ü•ï+#˚‘‘· ê«ìï sπ ø¬ ‹Ô+#·&+É .
• |æ\\
¢ ˝À ì•‘· |ü]o\q eT]j·TT nH˚«wüD≤ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+.
• düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É eT]j·TT düT\uÛy Ñ TÓ qÆ ∫ìï Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+ e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É .
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT :
ÁbÕ<∏$ä Tø£kÕúsTTì |üP]Ô #˚dqæ $<ë´s¡T\ú T á kÕúsTTøÏ #˚sT¡ ≈£î+{≤s¡T á <äX˝¯ À $<ë´s¡T\ú ≈£î Á|ü‘´· ø£å nqTuÛeÑ +‘√ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· qT ÁbÕs¡+_ÛkÕÔsT¡ . á <äX˝¯ À $<ë´s¡T\ú ≈£î
$C≤„qXÊg Á|üÁøÏjT· HÓ|’ ⁄ü D≤´\ kÕ<Ûqä ˝À ìs¡+‘·s+¡ >± uÛ≤>∑kÕ«eTT´\T #˚j÷· *. ì•‘· |ü]o\q, |ü{øºÏ \£ T s¡÷bı+~+#·&+É , Á>±|ò\t T ^j·T&É+ düeTj·÷ìï Ç∫Ã bÕ˝§ZH˝Ó ≤ #·÷&Ü*. á
<äX˝¯ À |æ\˝¢ À¢ Á|ü|+ü #· |ü]e÷D≤‘·àø£ ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·ã&ÉT‘·T+~. $X¯«»˙‘· dü÷Á‘ê˝…q’ >∑Ts¡‘ê«ø£s¸¡ D dæ<ë›+‘·+ >∑D‘Ï +· ˝À nq«sTT+#·ã&˚ uÛ≤eqqT n+‘·>± ns¡+ú
#˚dTü ø√˝Òøb£ ˛‘ês¡T ø±ã{Ïº yê{Ï >∑T]+∫ ‘·<Tä |ü] <äX˝¯ À Ä˝À∫kÕÔsT¡ . á <äX˝¯ À $C≤„qXÊg nuÛ´Ñ düq˝À Á|üj÷Ó >∑ neø±XÊ\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+{≤sTT. Á|üj÷Ó >∑ kÕ<ÛHä ê\T m≈£îÿe>±
n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÃ‘√ ≈£L&ç |ü]düsê\˝À #Íø£>± \uÛ´Ñ eTj˚T´ edüTeÔ ⁄\‘√ Á|üj÷Ó >±\T #˚j÷· *‡ edüT+Ô ~. ôdH’ ‡é øÏ{Ÿ‡qT ñ|üj÷Ó –+∫ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T
ìs¡«Væ≤+#˚ $<Û+ä >± bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·ã&ÉT‘·T+~. yê{Ïì n+<äTu≤≥T˝À ñ+#˚ $<Û+ä >± bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ dü+|òTü + Á|ü‹bÕ<äq\T s¡÷bı+~+#ê*.
á <äX˝¯ À |æ\\¢ øöe÷s¡<Xä ˝¯ À Á|üy•˚ +#·&ÜìøÏ dæ<+∆ä >± ñ+{≤s¡T. ‘·q X¯ØsêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˝…+’ –ø£ nej·Tyê\ >∑T]+∫ ‘Ó\T‡ø√yê\H˚ ≈£î‘·÷Vü≤\+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±e&É+ e\q
nH˚ø£ kÕe÷õø£ nes√<Ûë\T @s¡Œ&˚ neø±X¯eTT+~. n+<äTø√düyT˚ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À Á|ü‘T· ´‘·Œ‹Ô nH˚ bÕsƒê´+XÊìï JeXÊÁkÕÔìøπ |ü]$T‘·+ #˚jT· ≈£î+&Ü ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À kÕe÷õø£
nes√<Ûë\T ‘√\–+#˚ $<Û+ä >± dü]jÓTÆ q dü÷#·q\T dü\Vü‰\T Ç#˚Ã $<Û+ä >± ñ+&Ü*.
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ôdq’ T‡ Ä˝À#·q\qT |ü]düsê\ $C≤„q+ <ë«sê |æ\\¢ ≈£î |ü]#·jT· + #˚kÕ+. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT˝À, |æ\\¢ qT Áø£eTÁø£eT+>± ˇø£ |ü<‹∆ä ˝ÀøÏ rdüT≈£îe∫Ã $C≤„qXÊg
eT÷\ø±˝…q’ uÛ≤eq\T, Á|üÁøÏjT· \T, |ü<‘∆ä T· \qT |ü]#·jT· + #˚j÷· *.
á kÕúsTT˝À uÀ~Û+#·e\dæq uÛ≤eq\T |æ\\¢ T ‘·eT ì‘·´ J$‘êqTuÛyÑ ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ düV‰ü j·T|ü&$˚ >± ñ+&Ü*.
eT÷˝≤´+ø£q+ á <äX˝¯ À |æ\\¢ düeTdü´ kÕ<ÛHä ê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #˚ kÕeTs¡´ú +, ‘Ó*dæq C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ >∑&+É , XÊg uÛ≤eq\qT n_Ûeè~∆ |üs#¡ &· +É ,
ne>±Vü≤q, #·~$q <ëìì Á>±|ò\t <ë«sê, u§eTà\ <ë«sê e´ø°øÔ ]£ +#·&+É , ∫qï n+¬ø\‘√ ≈£L&çq düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&+É yÓTT<ä\sTTq yê{Ïì ø=*#˚~>± ñ+&Ü*.
$C≤„qXÊg $<ë´Á|üD≤[ø£˝À, kÕ+πø‹ø£ XÊg $uÛ≤>∑+˝À, <˚ìHÓH’ ê &çCH’… é #˚dæ s¡÷bı+~+#·&+É , kÕ<Ûës¡D+>± yê&ÉTø£˝À ñ+&˚ ∫qï j·T+Á‘ê\T, $<äT´‘Y j·T+Á‘ê\T >∑T]+∫q
5
C≤„q+ yÓTT<ä\sTTq yê{Ïì #˚sÃ¡ e#·TÃ. $C≤„q XÊg $<ä´ Ç|ü&ÉTqïfÒ¢ 6, 7 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ªkÕ<Ûës¡D $C≤„qXÊg+μ >±H˚ ñ+&Ü*.
5
18
5•
•
$C≤„q XÊg uÛ≤eq\T, Á|üÁøÏjT· \T, |ü<‘∆ä T· \qT |ü]#·jT· + #˚jT· &É+.
|æ\\¢ T ì‘·´J$‘êqTuÛyÑ ê\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚˝≤ düV‰ü j·T|ü&&É +É .
5
• |æ\\¢ ˝À düeTdü´kÕ<ÛHä ê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T n_Ûeè~∆#j ˚ T· &É+.
• ‘Ó*dæq C≤„Hêìï/bı+~q C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É .
• düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #˚ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·&+É .
• nuÛ´Ñ dæ+∫q uÛ≤eq\qT Á>±|ò⁄ü \ <ë«sê, u§eTà\ <ë«sê e´øÏøÔ ]£ +#˚˝≤ ‘√&ÉŒ&É≥+.
• dü$Twæ/º ãè+<ä ø£è‘ê´\ <ë«sê Ç‘·sT¡ \‘√ ‘·eT C≤„Hêìï, |ü]o\q\qT, yê<äq\qT |ü+#·T≈£îH˚ neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&+É .
• nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê $C≤„q dü÷Á‘ê\T ‘Ó\TdüT≈£îH˚˝≤ #˚jT· &É+.
• $C≤„q XÊg+, kÕ+πø‹ø£ XÊÁkÕÔ\≈£î düe÷»+˝À ñqï n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·>*∑ >π ˝≤ düV‰ü j·T|ü&&É +É .
• neT÷s¡Ô uÛ≤eq\T ns¡+ú #˚dTü ø√>∑*>π kÕeTsêú´ìï n_Ûeè~∆#j ˚ T· &É+.
• Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É .
• uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É .
• ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛ´Ñ düqqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É .
• Á|üøè£ ‹ eT]j·TT |üsêés¡D+ |ü≥¢ XÊÁd”j Ô T· , <ÛHä ê‘·àø£ yÓK’ ]ì ô|+bı+~+#·&+É .
• $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·qqT n_Ûeè~∆#j ˚ T· &É+.
• á kÕúsTT˝À düeT÷Vü≤ ø£è‘ê´\T, ˇø£ ãè+<ä+ eTs=ø£ ãè+<ä+‘√ #·]Ã+#·&+É e+{Ï$ #˚sTT+#·&+É e\¢ |æ\\¢ T ‘·eT Á|üXï¯ \T $ì|æ+#·&ÜìøÏ, ‘·eT |ü]o\q\T, yê<äq\T $T>∑‘ê
yê]‘√ |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*ŒkÕÔsTT.
• u≤>± ‘Ó*dæq nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê |æ\\¢ T $C≤„qXÊg dü÷Á‘ê\T ‘Ó\TdüTø√yê* eT]j·TT ôdq’ T‡, f…ø±ï\J\≈£î düe÷»+‘√ ñqï n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·>\∑ >±*.
• |æ\\¢ T ‘·eT|ü]düs¡ ÁbÕ+‘·+˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ edüTeÔ ⁄\‘√ düT\uÛyÑ TÓ qÆ e]ÿ+>¥ yÓ÷&É˝Ÿ‡ ‘·j÷· s¡T#˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
ñqï‘· kÕúsTT :
5
$X‚w¢ D
$C≤„qXÊÁdü+Ô H˚sT¡ Ãø√e&ÉeT+fÒ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì düe÷#êsêìøÏ |ü]$T‘·+ ø±e&É+ ø±<äT. ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À |æ\\¢ T neT÷s¡Ô uÛ≤eq\≈£î ‘·eT nqTuÛyÑ ê\T, Ä˝À#·q\T,
5
ü \qT CÀ&ç+∫ ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.n+<äTe\¢ $C≤„qXÊÁdü,Ô dü÷Á‘ê\T, uÛ≤eq\T düs¬ q’ Ø‹˝À @s¡Œ&É‘êsTT. ø±ã{Ïº |æ\\¢ T ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷, nH˚«wæd÷ü Ô H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ
19
5
M\T>± nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ø£*Œ+#·ã&Ü*. n+fÒ $wüj÷· ìï düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À ø±≈£î+&Ü kı+‘·+>± #˚d,æ #·]Ã+∫ ns¡+ú #˚dTü ø=H˚~>± ñ+&Ü*. dæ\ãdtqT $&ç $&ç uÛ≤>±\T>± n+fÒ
JeXÊÁdü+Ô , uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·TqXÊÁdü+Ô >± $uÛõÑ +∫ n+XÊ\qT Hπ̊sŒ~>± ñ+&Ü*. ø±ã{Ïº ñqï‘·bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À $$<Ûä uÛ≤eq\qT JeXÊÁdü+Ô <äèwæøº √D+˝Àq÷ uÛÖ‹ø£sk¡ Õj·TqXÊÁdüÔ
5
|üs+¡ >±q÷ |æ\\¢ T ‘Ó\TdüTø√e&É+ nedüs+¡ . nsTT‘˚ Hπ̊sŒ düe÷#êsêqï+‘ê bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ì+|ü&ÜìøÏ kÕ<Û´ä |ü&<É Tä . ìs¡+‘·s+¡ »s¡T>∑T‘·Tqï mH√ï Ä$wüÿs¡D\ |ò*ü ‘ê\ìï+{Ïì
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À #˚sÃ¡ &É+ kÕ<Û´ä +ø±<äT. ø±ã{Ïº bÕsƒê´+XÊ\T øπ e\+ düe÷#êsêìï Ç#˚Ã~>± ø±≈£î+&Ü Ä$wüÿs¡D\‘√ |ü]o\q\≈£î, |ü]XÀ<Ûqä \≈£î <ë]rùd~>± ñ+&Ü*. ôd$THês¡T¢
#·sÃ¡ \T, yê<√|üyê<ë\T, bÕsƒX¡ Ê\˝À|ü\, ãj·T≥ ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT |ü+#·Tø√e&É+, ÁbÕ»≈£îº |üqT\˝À bÕ˝§Zq&É+, Ç+≥s¡T´\T #˚jT· &É+ <ë«sê øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q\ <ë«sê düe÷#êsêìï
Áø√&ûø]£ +#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê H˚sT¡ Ãø=H˚~>± ñ+&Ü*. ôdq’ T‡˝Àì n+XÊ\T @M ñqï|üs+¡ >± s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ qï$ ø±e⁄ dü+e‘·‡sê\ ‘·sã¡ &ç XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T #˚dqæ ø£èwæ |ò*ü ‘·+>± @<√
ˇø£ Ä$wüÿs¡D »s¡T>∑T‘·T+~. Bìì ‘·sê«‘· ‘·s+¡ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T eT]+‘·>± yÓTs¡T>∑T|üsT¡ kÕÔsT¡ , q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\T #˚kÕÔsT¡ . ø±ã{Ïº ôd’H‡é |ü⁄düøÔ ±\T ñqï‘· ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À øπ e\+ dü‘ê´\qT
#Óù|Œ$>± ø±≈£î+&Ü ôdH’ ‡é yÓqø£ ñqï #ê]Á‘·ø£ Ä<Ûësê\qT |ü]XÀ<Ûqä \qT |ü]#·jT· + #˚#~˚ >± ñ+&Ü*. ñqï‘·kÕúsTT˝À $C≤„qXÊÁdü+Ô <ë«sê @@ \øå±´\T kÕ~Û+#ê˝À |ü]o*<ë›+.
$C≤„q XÊg+ nfÒ¢ Á|üøè£ ‹˝Àì nH˚ø£ n<äT“¤‘ê\qT |ü]o*dü÷,Ô dæ<ë∆+‘ê\qT, dü÷Á‘ê\qT ìj·Te÷\qT s¡÷bı+~+#·&+É . $C≤„qXÊg+ C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏjT· . Ç+<äT˝À
ãVüQeTTK Ä˝À#·q }Vü‰X¯≈î£ \Ô T ø£*dæ ñ+{≤sTT.
• |æ\˝¢ À ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q ô|+bı+~+∫ ñ‘·eÔ T bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä&› +É .
• Á|ü|+ü #êìï ùV≤‘·Tã<ä+› >± ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚+ dæ<+∆ä #˚jT· &É+. ‘·<ë«sê $C≤„q $<ë´\øå±´\T kÕ~Û+#·&+É .
• ‘·eT |üsd¡ sü ê\˝À »]π> <äè–«wüj÷· \qT |ü]o*+#·&+É . ˇø£ Áø£eT |ü<‹∆ä ˝À ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·&+É .
• ne>±Vü≤q bı+~q $wüj÷· \qT $X‚w¢ +æ #·&+É .
• m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\T, düyêfi¯fl |ü]cÕÿsê\qT ø£qT>=q&É+.
• ì‘·´J$‘·+˝À nqïsTT+#·Tø√e&É+.
• Á|üX+¯ dæ+#·&+É .
• XÊÁd”yÔ ê<äèø£Œ<∏+ä ‘√ Ä˝À∫+#·&+É .
• XÊÁd”j Ô T· yÓK’ s¡T\qT ô|+bı+~+#·&+É .
• $C≤„q XÊg+˝Àì q÷‘·q b˛ø£&\É T, nìcÕÿsê\qT |ü≥¢ ñ‘·T‡ø£‘· ø£*Z ñ+&É&+É .
• kÕe÷õø£ düe÷q‘·« ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#·&+É , >ös¡$+#·≥+ neT\T |üsÃ¡ ≥+.
• C≤„qìsêàD Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑+>± ìsêàD≤‘·àø£ Á|ü•ï+#˚ ‘·‘ê«ìï ô|+bı+~+#·≥+.
• d”«j·T nqTuÛ≤yê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdü÷Ô Á|üÁøÏjT· HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·≥+.
5
•
•
$<ë´]ú e´øÏ>Ô ‘∑ · eT]j·TT »≥Tº ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥T nuÛ´Ñ dæ+#·&+É .
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À H˚sT¡ Ã≈£îqï n+XÊ\qT ì‘·´J$‘· düqïy˚XÊ\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· ≥+.
5
20
5
•
•
$wüjT· yêØ>± ìπs•› +∫q $<ë´Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·&+É ø√dü+ ø£èwæ #˚j÷· *.
|üsd¡ Œü s¡ Ä<Ûë]‘· |ü<‹∆ä <ë«sê nuÛ´Ñ düHêìï ø=qkÕ–+#ê˝≤ #˚d÷ü Ô ìπs•› +∫q \øå±´\qT kÕ~Û+#·&+É .
5
• ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>± eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê Ä kÕúsTT |æ\˝¢ À¢ dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘ê«ìï kÕ~Û+#·&+É .
• |ü]düsê\≈£î e÷qe⁄ìøÏ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û+ä , ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑T]Ô+|ü⁄ #˚jT· &É+ n˝≤π> yê{Ïì |ü]s¡ø+åÏ #·&+É ˝À ‘·q e+‘·T u≤<Û´ä ‘·qT >∑T]Ô+|ü⁄#˚jT· ≥+, bÕ{Ï+#ê*.
$T>∑‘ê uÀ<ÛHä ê $wüj÷· \‘√ dü+ã+<Û+ä :
uÛ≤eq\ nuÛ´Ñ düHêìï nqTuÛyÑ ê\≈£î »‘·#ù˚ d≥|ü&ÉT, yê{Ïì ∫qï ∫qï eTT≈£ÿ\T>± #˚jT· &É+ (n+fÒ Ç~ uÛÖ‹ø£ XÊÅkÕÔìøÏ dü+ã+~Û+∫q~, Ç~ s¡kÕj·Tq / Je / ns¡Xú ÊÁkÕÔìøÏ
dü+ã+~Û+∫q<äì y˚sT¡ #˚jT· &É+) ø£weºü Te⁄‘·T+~. Á|üj÷Ó >±\ $X‚w¢ Dü $wüjT· +˝À ≈£L&Ü n~ nH˚ø£ uÛ≤eq\T, ˇø√ÿkÕ] nH˚ø£ n+XÊ\T ˝Ò<ë XÊK\T >∑T+&Ü yÓfió¯ ‘·T+~. á $<Û+ä >±
$C≤„qXÊÁkÕÔìøÏ $T>∑‘ê $wüj÷· \‘√ mH√ï dü+ã+<Ûë\THêïj·TH˚ $wüj÷· ìï u≤>± >∑T]Ô+#ê*. $$<Ûä XÊK\÷, $$<Ûä $wüj÷· \‘√ Bì≈£îqï dü+ã+<Û+ä e\¢ n~ m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT eT]+‘·
|ü⁄wæ>º ±, eT]+‘· ø=‘·>Ô ± ø£q|ü&TÉ ‘·T+~. n+<äT#˚‘· á kÕúsTT˝À eTTK´ uÛ≤eq\qT m+#˚≥|ü&ÉT n$ $C≤„qXÊÁkÕÔìøÏ, <ëì˝À n+‘·s‘Z¡ +· >± ñqï $uÛ≤>±\‘√q÷, Ç‘·s¡ XÊÁkÕÔ\‘√q÷
ñqï dü+ã+<Ûä u≤+<Ûyä ê´\T $<ë´]ú u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ düV‰ü j·T |ü&$˚ >± ñ+&Ü*.
Áø£eTã<äy∆ TÓ qÆ nqTuÛeÑ y˚T C≤„q+>± eTq+ |ü]>∑DdÏ Tü HÔ êï+. Ç~ uÛ≤wü <ë«sê, uÛ≤eHê s¡÷bÕ\T>± @s¡Œ&ç nsêúìï
düèwædº Tü +Ô ~. |ò*ü ‘·+>± eTq+ J$düTqÔ ï Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T++~. C≤„Hêìï eTq+ Ä#·sD¡
|ü<‘∆ä T· \T>± ˝Ò<ë Ä˝À#·q\‘√ ≈£L&çq XÊØs¡ø£ HÓ|’ ⁄ü D´+>± ≈£L&Ü uÛ≤$+#·e#·TÃ. Ç~ edü÷‘Ô Œ· ‹Ô <ë«sê düe÷» |ü⁄s√>∑eTHêìøÏ
<√Vü≤<ä+#˚dTü +Ô ~. #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À e÷qe⁄\T $$<Ûä Ä˝À#·q\T, uÛ≤yê\T >∑\ $C≤„q eT÷s¡T\Ô T>±, edü÷‘Ô Œ· ‹Ô #˚jT· >∑\
düeTs¡T\ú T>± |ü]DÏ‹ #Ó+~ eT]+‘· C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£îHêïs¡T. |æ\\¢ +<äs÷¡ á C≤„q dü+|ü<qä T ‘·eT≈£î ‘êeTT |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô
#˚dTü ø√yê*. eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>± á Á|ü|+ü #·+˝À eéVü≤]+#˚+<äT≈£î ø±yê*‡q eT]ìï Ä˝À#·q\T Bìe\¢ yê]øÏ
\_ÛkÕÔsTT. |æ\\¢ T á C≤„H√‘·Œ‹Ô Áø£eT+˝À m˝≤ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê˝À H˚sT¡ Ãø√yê*. ñ‘·Œ‹Ô Áø£eT+˝À ≈£L&Ü yês¡T
uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*. á s¡÷|ü+˝À eTq+ C≤„Hêìï øπ e\+ ñ‘·Œ‹Ô>± #·÷&É+. n˝≤>±ø£ C≤„Hêìï eTq+ ‘·jT· s¡T#˚dqæ ñ
‘·Œ‹Ô>± uÛ≤$+∫qf…‘Ì¢ ˚ n~ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À e÷] |æ\\¢ yÓT<äfi˝¢¯ ÀøÏ ã<ä˝≤sTT+#·&yÉ T˚ »s¡T>∑T‘·T+~. n|ü
&ÉT nuÛ≤´dü≈î£ \T
øπ e\+ dü+Á>∑V≤” ‘·\T>± e÷s¡‘ês¡T. nuÛ´Ñ düq+˝À yê] Á|üyT˚ j·Ty˚T$T ñ+&É<Tä . BìøÏ _ÛqïyÓTqÆ <äèø£Œ<∏+ä eTq≈£î+fÒ
Á|ü|+ü #êìï |ü]o*dü÷,Ô Á|ü|+ü #·+|ü≥¢ düŒ+~dü÷,Ô Á|ü|+ü #·+˝À |üì#˚d÷ü ,Ô uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘·÷ H˚sT¡ Ã≈£îH˚yêfi¯ófl>± |æ\*¢ ï eTq+
5 #·÷&É>\∑ +.
5
21
5 5
5 bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ ` $<ë´ Á|üe÷D≤\T
C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ 2005, $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º 2009 ìπs•› +∫q≥T¢ bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À $C≤„qXÊg uÀ<Ûqä $<ë´Á|üD≤[ø± \øå±´\qT kÕ~Û+#˚~>± ñ+&Ü*.
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·, ôdø£+&ÉØ kÕúsTT\˝À $C≤„qXÊg+ H˚sT¡ Ãø√e&É+ <ë«sê |æ\\¢ T Á|üøè£ ‹ì |ü]o*+#·&+É . n+<äT˝À <ë– ñqï dü÷Á‘· dæ<ë∆+‘ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ <ë«sê XÊÅdj Ô” T·
<äèø£Œ<∏ëìï n\es¡#T· ø√yê*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ø£*Œ+#˚ nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T á \øå±´ìï kÕ~Û+#˚+<äT≈£î k˛bÕHê\T>± ‘√&ÉŒ&Ü*. Ç+<äTø√dü+ Á|ü‹kÕúsTTøÏ kÕ~Û+#·e\dæq ø=ìï \øå±´\qT
düŒwü+º >± ìπs•› +#·Tø√e&É+ nedüs+¡ . yê{ÏH˚ $<ë´ Á|üe÷D≤\T n+{≤+. ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì Á|ü‹ $<ë´]ú ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À ˝Ò<ë kÕúsTT˝À ìsê∆]‘· Á|üe÷D≤\qT ‘·|Œü ìdü]>±
kÕ~Û+#ê*. bÕsƒX¡ Ê\˝À ø£*Œ+#˚ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\˙ï $<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûqä ≈£î <√Vü≤<ä|&ü $˚ >± ñ+&Ü*.
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTTøÏ e#˚Ãdü]øÏ |æ\\¢ T neT÷s¡Ô uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T. ‘·eT uÛ≤yê\qT sê‘·s÷¡ |ü+˝À e´ø°øÔ ]£ +#·>\∑ T>∑T‘ês¡T. $$<Ûä $C≤„qXÊg uÛ≤eq\qT>∑T]+∫
‘ê]ÿø£+>±, ‘·T\Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T. Á|üj÷Ó >±\T #˚dæ |ò*ü ‘ê\qT $X‚w¢ +æ #·>\∑ T>∑T‘ês¡T. |ü]ø£sê\qT m+|æø£ #˚dTü ø√e&É+˝À, $ìjÓ÷–+#·&+É ˝À HÓ|’ ⁄ü D´+ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ . $_Ûqï düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Z+≥÷ |ü]o*dü÷Ô düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, $X‚w¢ +æ ∫ ‘·eT<Óq’ |ü<‹∆ä ˝À n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø°øÔ ]£ kÕÔsT¡ . yê{Ïì u§eTà\T qeT÷Hê\ s¡÷|ü+˝À
Á|ü<]ä Ù+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T. ôdø£+&ÉØ kÕúsTTøÏ #˚sπ dü]øÏ |æ\\¢ T >∑D‘Ï · dü÷Á‘ê\T, ìj·Te÷\qT $ìjÓ÷–+∫ XÊg ìj·Te÷\qT $X‚w¢ +æ ∫ ns¡+ú #˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T. ìsê∆sD¡ \≈£îsê>∑\T>∑T‘ês¡T.
ø±ã{Ïº $C≤„q XÊg uÀ<Ûqä ˝À |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√>∑*>π kÕúsTT\ Ä<Ûës¡+>± $<ë´Á|üe÷D≤\qT ìsê∆]+#ês¡T.
$<ë´ Á|üe÷D≤\T Äs¡T qT+&ç |ü~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \ es¡≈î£ ˇø£fÒ ñqï|üŒ{Ïø° yÓTT<ä{Ï <äX¯ (6, 7 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T)‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT s¬ +&Ée <äX¯ (8, 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) ˝À ø=+‘· $düÔ è‘·+>±
ñ+{≤sTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+ yÓTT<ä{Ï <äX˝¯ Àq÷ M{Ï‘√bÕ≥T Á>±|ò\t T^j·T&É+ yê{Ïì $X‚w¢ +æ #·&+É ≈£L&Ü ñ+≥T+~. n<˚ $<Û+ä >± yÓTT<ä{Ï
<äX˝¯ À |ü]ø£sê\qT neT]Ã Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· >∑*–‘˚ s¬ +&Ée <äX˝¯ À Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· >∑\>±*. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûqä ˝À <äXq¯ T
<äèwæ˝º À ñ+#·Tø√e\dæq nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~.
5 ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À |ü]düsê\ $C≤„q+ ù|s¡T‘√ |æ\\¢ T $C≤„qXÊÁkÕÔìï n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔsT¡ . ‘·eT #·T≥÷º ñqï |ü]düsê\˝À qT+&ç |ü]o\q\T, #·sÃ¡ \ <ë«sê $wüj÷· ìï ns¡+ú
#˚dTü ≈£î+{≤s¡T. Äs¡T @&ÉT ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À $C≤„qXÊÁkÕÔìï kÕe÷q´XÊg+ (General Science) >± H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. neT÷s¡Ô uÛ≤eq\T ns¡+ú #˚dTü ø√>∑*>π kÕeTs¡´ú + @s¡Œ&ÉT‘·÷+≥T+~ ø±ã{Ïº 5
22
5
|æ\\¢ T ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Processs Skills) bı+<ä&ÜìøÏ M˝…q’ $<Û+ä >± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T s¡÷bı+~+#ê*. Ç$ $<ë´ Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
M\Tø£\T>∑T‘·T+~. n<˚$<Û+ä >± 8,9,10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À |æ\\¢ Ä˝À#·Hê |ü]~Û $düèÔ ‘·eTe⁄‘·T+~ ø±ã{Ïº $<ë´ Á|üe÷D≤\qT eT]+‘· ˝À‘·T>± ìs¡«∫+#·Tø√yê*‡ ñ+≥T+~.uÛÖ‹ø£
5
s¡kÕj·Tq XÊÁdü+Ô , JeXÊÁdü+Ô y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº yê{ÏøÏ ‘·–q≥T¢>± $<ë´Á|üe÷D≤\T+{≤sTT. M{Ïì >∑T]+∫ ì•‘·+>± |ü]o*<ë›+.
H˚sT¡ Ãø√e&ÉeT+fÒ nqTuÛyÑ ê\ |ü]~Ûì $düèÔ ‘·+ #˚dTü ≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î kÕ>∑&+É (CÒyTé ‡. ø±¬s˝Ì¢ Ÿ). Ç+‘·es¡≈î£ eTq≈£îqï n_ÛÁbÕj·÷\ kÕúq+˝À q÷‘·q uÛ≤eq\T @s¡Œ&É&+É ø±˙,
>∑‘· n_ÛÁbÕj·÷\T ã˝Àù|‘·+ ø±e&É+>±˙ »]π>˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T+&Ü*. $C≤„qXÊÁkÕÔìï nuÛÑ´dæ+#·&É+ <ë«sê |æ\¢˝À¢ $$<Ûä ÁbÕø£è‹ø£ $wüj·÷\˝Àì dü÷Á‘ê\qT
ìj·Te÷\qT, dæ<ë∆+‘ê\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îì nedüsy¡ TÓ qÆ dü+<äsê“¤\˝À yê{Ïì $ìjÓ÷–+#˚ X¯øÔÏ n\e&Ü*. Ç+<äTø√dü+ ñ<˚•› +∫qy˚ $<ë´ Á|üe÷D≤\T.
XÊÁdü+Ô n+fÒ Áø£eTãB›ø]£ +#·ã&çq C≤„q+ nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. XÊÁkÕÔìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ <ë«sê $<ë´s¡T\ú ˝À ùV≤‘·Tã<ä+∆ >± Ä˝À∫+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+, |ò*ü ‘êìï
}Væ≤+#·>\∑ >∑&+É , n+#·Hê y˚jT· >∑\>∑&+É , #˚dæ #·÷&É&+É <ë«sê ìs¡÷|æ+#·Tø√e&É+, ñeTà&ç |ò*ü ‘ê\˝À qT+&ç kÕ<Ûës¡Dø° ]£ s#·&ÜìøÏ M\j˚T´ n+XÊ\qT yÓ‘ø· >£ \∑ >∑&+É , Á|üøè£ ‹
|üsêés¡D≤ìï Áù|$T+#·&+É , »+‘·T eèø£å C≤\+|ü≥¢ ø£sT¡ D ø£*– düV‰ü qTuÛ÷Ñ ‹‘√ eéVü≤]+#·&+É e+{Ï \ø£D å ≤\qT ô|+bı+~+#·Tø√yê*.
$<ë´Á|üe÷D≤\T b+<äT≈£î?
eTq |æ\\¢ T yÓTTu…˝’ Ÿ bò˛Hé˝À bH√ï s¡ø±\ n|æøπ¢ wüH\é qT n\y√ø£>± ñ|üj÷Ó –+#·&+É eTq+ #·÷dü÷HÔ ˚ ñHêï+. yêfi¯ófl b˝≤ #˚jT· >∑\T>∑T‘·THêïs¡T nì Ä˝À∫ùdÔ ... á n+X¯+˝À
yêfi¯fløÏ bes¡÷ bÕsƒ+¡ #Ó|Œü &É+˝Ò<Tä , |üØø£\å T ô|≥º&+É ˝Ò<Tä . eT] n+‘· HÓ|’ ⁄ü D´+ b˝≤ dü+bÕ~+#·>\∑ T>∑T‘·THêïs¡T? á Á|üXï¯ ≈£î düe÷<Ûëq+ eTq+<ä]øÏ ‘Ó\TdüT. øπ e\+ #˚d÷ü Ô
H˚sT¡ Ãø√e&ÉyT˚ ‘·|Œü eTs=ø£ e÷s¡+Z ˝Ò<Tä . ôdH’ ‡é H˚sT¡ Ãø√e&ÉeT+fÒ Ç<˚.
kÕ>∑sY &çÁ^ es¡≈î£ #·~yê&ÉT. yêfi¯fl Ç+{À¢ bòÕ´Hé HÓeTà~>± ‹s¡T>∑T‘·T+fÒ ùdïVæ≤‘·T&Óes√ ø£+&Óq‡sY e÷]ùdÔ dü]b˛‘·T+~ nHêï&ÉT. n~ mø£ÿ&É <√s¡T≈£î‘·T+<√, <ëìï m˝≤
neTsêÃ˝À kÕ>∑s≈Y î£ ns¡+ú ø±˝Ò<Tä . m+<äTø=∫Ãq >=&Ée nqTø=ì m\Áø°w°º j æ T· Hé ø√dü+ yÓ‘ø· &£ +É yÓTT<ä\Tô|{≤º&TÉ . Ç˝≤+{Ï kÕ>∑s\Y T eTq˝À #ê˝≤eT+<˚ ñ+{≤s¡T. ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T ôdH’ ‡é qT
|ü⁄düøÔ ±˝À¢+∫ (<ëìπø |ü]$T‘·yTÓ )Æ Hπ̊sŒ |ü<‹∆ä ˝À ø=qkÕ>∑T‘·T+&É&+É e˝Ò¢ á |ü]dæ‘ú T· \T <ë|ü⁄]düTHÔ êïsTT.
q÷HÓqT eT∞fl y˚&ùç d#˚Ô n~ $wü‘T· \éTe⁄‘·T+<äì #·<Tä e⁄‘ê+ ø±˙ ãC≤s¡˝¢ À e+&˚ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T ‹+≥T+{≤+. #Ó≥T¢ ˝Òøb£ ˛‘˚ |üsêés¡D+ bÕ&ÉsTTb˛‘·T+<äì $+≥T+{≤+.
Ç+{Ï m*y˚wHü é (n+<ä+) ø√dü+ M~Û˝À ñ+&˚ #Ó≥T¢ q]øÏ+#˚kÕÔ+. bÕ*B∏Hé ø£es¡T¢ ÁbÕD≤+‘·øe£ Tì mes√ #Ó|⁄ü ‘·T+{≤s¡T. yê&É&+É e÷qy˚jT· + ô|>’ ± ≈£î|üŒb˛dæ ‘·>\∑ u…&‘É ê+. yêq ˙{Ïì
e~˝ÒkÕÔ+. ‘ê>∑T˙s¡T ˝Ò<ìä ‘·|+æ ∫b˛‘ê+. Ç˝≤ mH√ï nqTuÛyÑ ê\T eTq#·T≥÷º ø£ì|ækÕÔsTT. $C≤„qXÊÁkÕÔìï H˚sT¡ Ãø√e&ÉeT+fÒ Ç˝≤+{Ï yê≥ìï{Ï |ü≥¢ düss¡ TTq ne>±Vü≤q ø£*– ñ
+&É&yÉ T˚ . ø±˙ n˝≤ »s¡>&∑ +É ˝Ò<Tä . ôdH’ ‡é qT #·<eä &É+ ì»y˚T nsTT‘˚ &Üø£sº ≈¢¡ î£ , {°#s· ≈¢¡ î£ eT<äTy˚TVü≤+ yê´~Û sê≈£L&É<Tä (e+X¯bÕs¡+|üs´¡ + $TqVü‰sTT+|ü⁄) nì sê_Hé ÁbòÕdüsÔ Y nH˚ »s¡àHé
$<ëý˚‘Ô· yêb˛j·÷&ÉT, ì»y˚T eTq #·<Tä e⁄≈£î eTq <Óq’ +~q Á|ües¡qÔ ≈£î düeTq«j·T+ ø=s¡e&ç+~.
5 |üP\‘√ ì+&çq yÓTTø£ÿqT #·÷dæHê, ˙s¡T˝Òø£ m+&çq yÓTTø£ÿqT #·÷dæHê düŒ+~+#·˝ìÒ eTqdüTqï eTqTwüß\T>± eTq+ ø£ì|ædTü HÔ êï+. »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ <äjT· , Á|üøè£ ‹ |ü≥¢ düTìï‘·dŒü +<äq,
düV≤ü q+, düeTuÛ≤e+ ø£*–q q÷‘·q düe÷C≤ìï s¡÷bı+~+#·&yÉ T˚ $C≤„qXÊÁdüÔ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +. b˛>=≥Tº≈î£ qï #√fÒ yÓ‘T· ø√ÿyê* ø±ã{Ïº Hê>∑]ø£‘,· Ä<ÛTä ˙ø£sD¡ ù|]≥ »]–q <√cÕ\qT
5
23
5
düe]+#·Tø√yê\+fÒ $C≤„qXÊÁkÕÔìøÏ e÷qMj·Tø√D+ ÄbÕ~+#ê*. n+<äTø√dü+ s¡÷bı+~qy˚ $<ë´Á|üe÷D≤\T. M{Ïì øπ e\+ $wüjT· + H˚sT¡ Ã≈£îH˚ n+XÊ\T>± ø±≈£î+&Ü q÷‘·qø√D≤\˝À
#·÷&É&+É nedüs+¡ . ‘ê‹«ø£‘q· T CÀ&ç+∫ ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚ Á|üjT· ‹ï+#˚<ë›+.
5
Äs¡T qT+&ç |ü~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \ es¡≈î£ $C≤„q XÊg+ <ë«sê |æ\\¢ ˝À øÏ+~ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#ê*.
1. $wüj÷· e>±Vü≤q (Conceptual understanding)
2. Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+ (Asking questions and making hypothesis)
3. Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|]ü o\q\T (Experiments and field investigations)
4. düe÷#ês¡ùdø£sD ¡ ` ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T (Information skills and projects)
5. n_Ûq+~+#·&+É ` kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒ èVü≤ (Appriciation, Aesthetic Science)
6. u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T, Á>±|ò\t T s¡÷bı+~+#·&+É (Drawing, Model making and ploting graphs)
7. Je yÓ$’ <Û´ä + ` ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+ (Bio-diversity and dialy life application)
$<ë´Á|üe÷D≤\T :
C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2005, $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º `2009, sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û|Áü ‘·+ ` 2011 $<ë´s¡T\ú T ‘·s>¡ ‹∑ øÏ ‘·–q Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#ê\ì
ìπs•› +#êsTT. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À $C≤„qXÊÁdüÔ uÀ<Ûqä <ë«sê |æ\˝¢ À¢ øÏ+~ nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\qT $<ë´Á|üe÷D≤\T>± kÕ~Û+#ê*.
1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
$<ë´]úøÏ ˇø£ uÛ≤eq >∑T]+∫ düeTÁ>∑yTÓ qÆ ne>±Vü≤qqT Ç~ dü÷∫düT+Ô ~. $wüj÷· e>±Vü≤q n+fÒ $e]+#·&+É , eØZø]£ +#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É , ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+, ø±s¡D≤\T
#Ó|Œü &É+, e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#T· ø√e&É+
$e]+#·&+É :
• ‘êqT |ü]o*+∫q ˝Ò<ë #·~$q uÛ≤eq\qT>±ì, #·÷dæq dü+|òTü ≥qqT>±ì, #˚dq æ ø£è‘·´+ >∑T]+∫ düs¬ q’ XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£ |ü<ë\qT ñ|üj÷Ó –dü÷Ô $e]+#·&+É .
• Ç‘·sT¡ \T Ç∫Ãq ˝Ò<ë ùdø£]+∫q $esê\qT ùV≤‘·Tã<ä+
› >± Ä˝À∫+#·&+É <ë«sê Äs¡+ú #˚dTü ø√e&É+, ‘·q kı+‘· uÛ≤eq\qT CÀ&ç+∫ $e]+#·&+É .
eØZø]£ +#·&+É :
5 • ˇø£ düeT÷Vü≤+˝Àì edüTe
Ô ⁄\ eT<Û´ä ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#·>\∑ >∑&+É
• ˇø£ düeT÷Vü≤+˝Àì edüTeÔ ⁄\ eT<Û´ä b˛*ø£\qT >∑T]Ô+#·>\∑ >∑&+É .
5
24
5 •
•
Á|ü‘´˚ ø£ \ø£D
å + Ä<Ûës¡+>± edüTeÔ ⁄\qT düeT÷Vü‰\T>± #˚jT· >∑\>∑&+É .
eØZøs£ D¡ ≈£î nqTdü]+∫q $<ÛëHêìøÏ Ä<Ûësê\qT #Ó|Œü &É+.
5
$X‚w¢ +æ #·&+É :
• ‘·q kı+‘· uÛ≤wü˝À ˇø£ dü+|òTü ≥qqT >±ì, dü+<äsê“¤ìï >±ì $X¯<| ä sü #¡ &· +É .
• uÛ≤eq\qT >∑T]+∫ düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ ø±s¡D≤\qT ÁbÕ>∑T|”øÔ ]£ +#·>\∑ >∑&+É .
• dü÷Á‘ê\T, düMTø£sD
¡ ≤\T, Á|üj÷Ó >∑|*üò ‘ê\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì $X‚w¢ +æ #·&+É , n+‘·'dü÷Á‘ê\qT, dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&+É , ø=‘·dÔ +ü ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#>· \∑ >±*.
ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+ :
• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|Œæ q n+XÊ\qT n<˚ |ü<‹ ∆ä ˝À #Ó|Œü ≥+ ø±≈£î+&Ü |æ\y¢ ê&ÉT kı+‘·>± ‘·q |ü]C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+∫ n˝≤+{Ï eT]ø=ìï n+XÊ\T #Ó|Œü >∑*–‘˚ <ëìì ªªñ
<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+μμ >± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
• kÕe÷q´, $_Ûqï \ø£D å ≤\ Ä<Ûës¡+>± ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+.
ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+ :
• Á|üj÷ Ó >∑ |ò*ü ‘ê\T, $$<Ûä uÛ≤eq\T, <äè–«wüj÷· \T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ø±s¡D≤\‘√ $e]+#·&+É .
• Á|ü‹#·s´¡ ≈£î, #·s´¡ ≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT Ä<Ûës¡+#˚dTü ≈£îì dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&+
É.
• ø±s¡D≤\ Ä<Ûës¡+>± |ü]o\Hê+XÊ\qT $e]+#·&+ É
e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#T· ø√e&É+ :
• Á|ü‘´· øå±qTuÛyÑ ê\ <ë«sê ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ M\T˝Òì neT÷s¡uÔ ≤Û eq\qT >∑D‘Ï s· ÷¡ bÕ\˝À, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\‘√ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, yê{Ï >∑T]+∫ e÷qdæø+£ >± uÛ≤eqqT
@s¡Œs¡#T· ø√e&É+.
• @s¡Œs¡T#·T≈£îqï e÷qdæø£ ∫Á‘ê\qT nedüsy ¡ TÓ qÆ dü+<äsê“¤\˝À ‹]– ñ|üj÷Ó –+#·&+É .
2. Á|üXï¯ \T n&É>&∑ +É , |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
•
5 |æ\˝¢ À¢ Á|ü•ï+#˚ ‘·‘«· + b≈£îÿe>± ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº $wüj÷· +XÊ\qT ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ |ü]o*+∫ Á|ü•ï+#˚ kÕeTs¡´ú + ø£*–e⁄+&É&+É . $$<Ûä uÛ≤eq\ô|’ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï¯ \T
n&É>&∑ +É . 5
25
5 •
•
b+#·T≈£îqï n+XÊìï ˝À‘·T>± $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï¯ \T y˚jT· >∑\>∑&+É .
düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À, |ü]o*+#˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À, Ç+≥s¡÷«´ #˚jT· &ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ Á|üXï¯ \qT s¡÷bı+~+#·&+É .
5
• Á|ü•ï+#·&+É |æ\\¢ ≈£î+&˚ düV≤ü » \ø£Då +. Ç~ nH˚«wüD≈£î |ü]XÀ<Ûqä ≈£î eT÷˝+ ø±ã{Ïº |æ\˝¢ À¢ Á|ü•ï+#˚ kÕeTsêú´ìï ø=qkÕ–dü÷Ô |ü]ø£\Œq\T #˚ùd kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#ê*.
• düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ eTT+<ädTü Ô Ä˝À#·q\T #˚jT· &É+ <ë«sê |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤+#·&+É .
• Á|üj÷Ó >±\T, |ü]o\q\T #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT |ò*ü ‘ê\qT >∑÷]Ã eTT+<äT>± }Væ≤+#·&+É , |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+.
Á|üj÷Ó >±\T eT]j·TT øπ Áå ‘·|]ü XÀ<Ûqä \T
Bì˝À |ü]ø£sê\qT m+|æø#£ j ˚ T· &É+, neTs¡Ã&É+, |ü]o*+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, $X‚w¢ D
ü #˚jT· &É+, ìsêú]+#·&+É ,kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É yÓTT<ä˝q’… HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ñ+{≤sTT.
|ü]o*+#·&+É :
• C≤„H+ ˚ Á~j·÷\ nqTuÛeÑ + <ë«sê düe÷#êsêìï ùdø£]+#·>\∑ >∑&+É .
• ˇø£ edüTe Ô ⁄qT>±ì, dü+|òTü ≥qqT>±ì, <äè–«wüj÷· ìï>±ì |ü]o*+#·&+É .
• »]–q dü+|òTü ≥q\qT ˇø£ es¡Tdü Áø£eT+˝À >∑T]Ô+#·&+ É.
qyÓ÷<äT#˚jT· &É+ :
• ùdø£]+∫q $wüj÷
· ìï |ü{øºÏ ˝£ À>±ì H√≥T|ü⁄düøÔ +£ ˝À>±ì qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
$X‚w¢ +æ #·&+É :
• ‘·q kı+‘· uÛ≤wü˝À ˇø£ dü+|òTü q≥qqT>±ì, dü+<äsê“¤ìï>±ì, $<ÛëHêìï, |ò* ü ‘ê\qT ø±s¡D≤\‘√ $e]+#·&+É .
• @<Óq ’ dü+|òTü ≥q>∑T]+∫ düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ ø±s¡D≤\qT ÁbÕ>∑T|”øÔ ]£ +#·>\∑ >∑&+É .
• ‘Ó\TdüTø=qï n+XÊ\T @$ düs ¬ q’ y√ ø±y√ kÕøå±´\ Ä<Ûës¡+>± >∑T]Ô+#·>\∑ >∑&+É .
• $wüjT· |ü{ø ºÏ \£ T, Á>±|ò⁄ü \T, ìy˚~ø£\qT ì•‘·+>± |ü]o*+∫ uÛ≤eq\qT s¡÷bı+~+#·&+É .
ìsê∆]+#·&+É :
5 • |ü]ø£\Œq\T dü]>± }Væ≤+#·&+É »]–‘˚ M{Ïì Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± |ü]o*+∫, $X‚w¢ +æ ∫ ˇø£ |ò*ü ‘êìï #Ó|Œü &É+ ìsêú]+#·&+É ne⁄‘·T+~.
5
26
5
düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ` ÁbÕC…≈î£ \º T
•
5
H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Áø£eT+˝À $<ë´s¡T\ú T nH˚ø£ |ü<‘›∆ä T· \˝À düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·e\dæq nedüs+¡ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n˝≤ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ eØZø]£ +∫, |ü{øºÏ \£ T s¡÷bı+~+#·&+É ,
s¡÷bı+~+∫q |ü{øºÏ \£ >∑T]+∫ $X‚w¢ +æ ∫ kı+‘·+>± ìy˚~ø£\T>± sêj·T>∑\>±*.
• düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡ , HÓ|’ ⁄ü D´+ e\q |æ\\¢ T nH˚ø£ s¡ø±\ Jeq |ü]dæ‘ú T· \qT, dü+düÿè‘·T\qT, Ç‘·sT¡ \ n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·&+É .
• |ü]düsê\ |ü≥¢ kÕqTuÛ÷Ñ ‹ ø£*– ñ+&É&+É . u≤<Û´ä ‘·\T d”«ø£]+#·&ÜìøÏ dæ<+∆ä >± ñ+&É&+É .
• ‘·q ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\qT n+^ø£]+#·&+É . #=s¡e#·÷|ü&+É , bÕ˝§Zq&É+.
• Ç‘·sT¡ \‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· &É+, |ü+#·Tø√e&É+ Ç‘·sT¡ \≈£î düV‰ü j·Tø±s¡T\T>± ñ+&É&+É .
ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T :
• ÁbÕC…≈î£ º nq>± $<ë´s¡T\ú T ˇø£ düeTdü´qT bqTïø=ì düeTdü´ |ü]cÕÿsêìøÏ $$<Ûä k˛bÕHê\T nqTdü]+∫ ìsê∆]+#˚ Á|üÁøÏjT· .
• Ç~ |æ\˝¢ À¢ n+‘·s‘Z¡ X· ≈¯ î£ \Ô T, düè»Hê‘·àø£ X¯≈î£ \Ô $ìjÓ÷>±ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ qT.
• z|æø,£ düV≤ü q+‘√ |ò*ü ‘ê\T e#˚Ã<ëø± b<äTs¡T#·÷&É&+É .
• »≥Tº˝À Hêj·T≈£îì>±, nqTj·÷j·TT&ÉT>± ≈£L&Ü Á|üe]Ô+#·&+É .
• ìy˚~ø£\T sêj·T&É+, yê{Ïì Á|ü<]ä Ù+#·&+É .
• $X‚w¢ D
ü ≤‘·àø£+>±, ñ<ëVü≤s¡D\‘√ Ä<Ûësê\‘√ $e]+#·&+É .
• Ç~ »≥Tº|ìü , düV≤ü ø±s¡u≤Û e+, düV≤ü quÛ≤e+, ô|+bı+~+#·&+É .
∫Á‘ê\T, Á>±|ò\t T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T #˚jT· &É+ <ë«sê uÛ≤eÁ|ükÕs¡+ :
• Ç+<äT˝À u§eTà\T ^∫ $e]+#·&+É ∫Á‘ê\ <ë«sê n_Ûe´ø°øÔ s£ D¡ , ∫Á‘·+˝À uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+#·&+É e+{Ï n+XÊ\T ñ+{≤sTT.
• |ü]düsê\ neT]ø£qT, |ü]o\q\qT (dü÷ø£àå <ä]Ùì˝À) u§eTà\T^j·T&É+.
• u≤¢ø˘ &Éj÷· Á>∑yTé ‡, bò˛#¢ êsY‡º , eØZøs£ D
¡ |ü{øºÏ \£ T s¡÷bı+~+#·&+É .
5 •
•
‘·q n_ÛÁbÕj·÷\qT, Ä˝À#·qqT düè»Hê‘·àø£ ∫Á‘ê\ <ë«sê, qeT÷Hê\T, Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+ <ë«sê e´ø°øÔ ]£ +#·&+É .
‘·q ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ,|ò*ü ‘ê\qT $$<Ûä sπ U≤∫Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À (u≤sY Á>±|ò\t T, ô|’ Á>±|ò\t T) e´ø°øÔ ]£ +#·&+É . 5
27
5
kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ eT]j·TT Á|üX+¯ dü 5
• |æ\˝¢ À¢ b˛{°‘‘· «· + ô|+#·&+É , z≥$T, >¬ \T|ü⁄ düe÷q+>± d”«ø£]+#˚ ‘·‘«· + ô|+bı+~+#·&+É .
• |æ\˝¢ À¢ yêdüyÔ êìï n+^ø£]+#·&+É , Á|üX+¯ dæ+#·&+É e+{Ï \ø£D å ≤\T ô|+bı+~+#·&+É .
• Á|üøè£ ‹˝À $$<Ûä n+XÊ\qT |ü]o*+∫ yê{Ï˝À <ë–e⁄qï dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&+É <ë«sê yê{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#·&+É
• Je, uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tìø£ n+XÊ\˝Àì Á|ü‘´˚ ø£‘\· qT #·÷dæ Äq+~+#·&+É .
• XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· ø£èwæì Á|üX+¯ dæ+#·&+É .
• ôdH’ ‡é ø£ã¢ T“\T, ôd$THês¡˝¢ À bÕ˝§Zq&É+.
• ìHê<ë\T, ø£s|¡ Áü ‘ê\T, ø£$‘·\T yÓTT<ä˝q’… s¡#q· \T #˚jT· &É+.
Je yÓ$’ <Û´ä +|ü≥¢ düTìï‘·‘«· + / ì‘·´ J$‘·+˝À nq«j·T+
• |æ\\¢ T |ü]düsê\˝Àì JeyÓ$’ <Û´ä + ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#·&+É .
• JeyÓ$’ <Û´ä |ü]s¡øD
å£ ≈£î ø£èwæ#j
˚ T· &É+.
• Á|ü‹ J$øÏ J$+#˚ Vü≤≈£îÿ ñ+<äì >∑T]Ô+#·&+É .
• e÷qe⁄\ Á|ües¡qÔ \e\¢ Á|üøè£ ‹øÏ »]π> Vü‰ì>∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+.
• Á|üøè£ ‹, |üsêés¡D+ |ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*– u≤<Û´ä ‘·>± eéVü≤]+#·&+É .
• Á|üøè£ ‹˝Àì JesêX¯ó\˝À n+‘·]+#˚b˛j˚T C≤‘·T\ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<e∆ä Væ≤+#·&+É .
• |æ\\¢ T ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï ì‘·´J$‘· düìïy˚XÊ\˝À nq«sTT+#·&+É .
• Á|üøè£ ‹ e÷qe⁄ìøÏ e÷Á‘·yT˚ kı+‘·+ø±<ä˙ <ëì˝À e÷qe⁄&ÉT ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT˚ qì Á>∑V≤æ +∫ eéVü≤]+#·&+É .
bÕsƒX¡ Ê\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T |æ\\¢ T ìsêú]+∫q kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚$>± ñ+&Ü*. ø±ã{Ïº uÀ<ÛHä êdüeTs¡‘ú ,· HêD´‘· ô|s¡>±\+fÒ $<ë´Á|üe÷D≤\qT
düŒwü+º >± ìπs•› +#·Tø√e*‡q nedüs+¡ ñ+~. 8, 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\qT |ü]o*<ë›+.
5 5
28
5 uÖ‹ø£XÊÁdü+Ô ` 8e ‘·s>¡ ‹∑ ` bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ 5
1. ã\+ 1.3 |ò*ü ‘· ã\+
1.1 ã\+ n+fÒ @$T{Ï • fÒãT˝Ÿô|’ |ò*ü ‘·ã\+ Á|üu≤Û e+.
1.1.1 $$<Ûä |üqT\˝À HÓ≥&º Üìï, ˝≤>∑&Üìï >∑T]Ô+#·&+É • #˚sTT y˚fifl¯ ô|’ kÕ>∑Bdæq s¡ã“s¡T u≤´+&ÉT Á|üu≤Û e+ |ü]o*+#·T≥
1.2 ã˝≤\T ` s¡ø±\T 1.3.1 ùd«#êÃedüT|Ô ≥ü + (FBD) qT+&ç |ò*ü ‘·ã\+ qT ø£qT>=qT≥
1.2.1 düŒsêÙã˝≤\T 1.4 edüTeÔ ⁄ #·\q~X¯, dæ‹ú ô|’ ã\Á|üu≤Û e+
1.2.1.1 ø£+&Ésã¡ \+ 1.4.1 edüTeÔ ⁄ ~X¯qT e÷s¡Ã&É+˝À |ò*ü ‘·ÁuÛ≤e+.
• ø£+&Ésã ¡ ˝≤ìï ñ|üj÷Ó –+#˚ dü+<äsê“¤\T. 1.4.2 edüTeÔ ⁄ Äø±s¡+ô|’ |ò*ü ‘·ã\Á|üu≤Û e+.
• |üì#˚ùd≥|ü&ÉT ø£+&És+ ¡ ˝À ø£*>π e÷s¡TŒ\qT 1.5 |”&qÉ +
|ü]o*+#·&+É . • düŒsêÙ‘·\ yÓX ’ Ê˝≤´ìï ã{Ïº ã\Á|üu≤Û e+˝À e÷s¡TŒ
1.2.1.2 |òTü s¡¸Dã\+ • |”&q É + n+fÒ @$T{Ï
• $$<ä ‘·˝≤\ ô|’ ã+‹ >∑eTHêìï dü+o*+#·T≥. • ã\Á|üu≤Û e+qT >∑T]Ô+#·T≥.
• yê\T‘·\+ ô|’ edüTe Ô ⁄\ #·\Hêìï |ü]o*+#·T≥. 2. |òTü s¡¸D
1.2.1.3 nuÛ≤\+ã ã\+ 2.1 |òTü s¡¸Dã\+ ` s¡ø±\T
1.2.1.4 ‘·qï\÷ ã\+ • ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ |üì#˚ùd ã˝≤\T eT]j·TT |òTü s¡¸D ã\ Á|üu≤Û yêìï >∑T]Ô+#·&+É
• Á|üj÷ Ó >∑XÊ\ ø£è‘·´+ : <ës¡+ uÛ]Ñ +#· >∑*>π >∑]wüã˜ ˝≤ìï 2.1.1 |òTü s¡¸D dü«uÛ≤yêìï eT]j·TT ôd*ú’ ø£ |òTü s¡¸D uÛ≤eqqT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
ø£qT>=qT≥ • |òTü s¡¸D C≤s¡T&ÉT |òTü s¡¸D, ôd*
ú’ ø£ |òTü s¡¸D\ ìs¡«#·q+.
1.2.2 πøåÁ‘·ã˝≤\T • |òTü s¡¸D˝À e#˚Ã e÷s¡TŒqT >∑eTì+#·T≥.
1.2.2.1 nj·TkÕÿ+‘· ã\+ 2.2 |òTü s¡¸DqT Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· T n+XÊ\
• nj·TkÕÿ+‘· ã˝≤ìï |ü]o*+#·T≥ 2.2.1 |òTü s¡¸D ã\+ô|’ >∑sT¡ ≈£î‘·\+ Á|üu≤Û e+
1.2.2.2 kÕúes¡ $<äT´‘Y ã˝≤\T 2.2.2 |òTü s¡¸D ã\+ô|’ düŒsêÙ yÓX’ Ê\´+ Á|üu≤Û e+.
• kÕúes¡ $<äT´‘Y ã˝≤\qT |ü]o*+#·T≥ 2.2.3 |òTü s¡¸D ô|’ nuÛ≤\+ã ã\ Á|üu≤Û e+
5 1.2.2.3 >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D ã\+

• ø π Áå ‘·ã˝≤\T $e]+#·T≥ ` øπ Áå ‘·+ uÛ≤eq
• nj·TkÕÿ+‘· ø π Áå ‘·+qT |ü]o*+#·T≥.
2.3 |òTü s¡¸D nedüse¡ ÷?
2.3.1 |òTü s¡¸D ñcÕíìï »ì+|ü#d˚ Tü +Ô ~ 5
29
5 2.4 |òTü s¡¸DqT ‘·–+Z #·T≥ ` ô|+#·T≥
2.4.1 |òTü s¡¸DqT m˝≤ ‘·–+Z #ê*?
3.5 eTq #·T≥÷º ñqï bÕ¢døºæ \˘ T
3.5.1 bÕ¢døºæ ˘ n+fÒ @$T{Ï?
5
2.4.2 |òTü s¡¸Dô|’ #·Áø±\ Á|üu≤Û e+ 3.5.2 bÕ¢døºæ ˘ \˝À s¡ø±\T
2.4.3 u≤˝Ÿ uÒ]+>¥ dü÷Á‘·+ ` ne>±Vü≤q • C≤«\ |üØø£q å T ñ|üj÷Ó –+∫ <Ûsä √àbÕ¢døºæ \˘ T eT]j·TT <Ûsä √àôd{Ï+º >¥
2.5 Á|üyêVæ≤ |òTü s¡¸D bÕ¢døºæ \˘ qT >∑T]Ô+#·T≥
• Á|üyêVæ≤ |òTü s¡¸DqT |ü]o*+#·&+ É 3.5.2.1 <∏sä √àbÕ¢døºæ ˘
2.5.1 Á|üyêVæ≤ |òTü s¡¸DqT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd n+XÊ\T 3.5.2.1 <∏sä √à ôd{Ï+º >¥ bÕ¢døºæ ˘
3. ø£è‹eT <ësê\T eT]j·TT bÕ¢døºæ \˘ T 3.5.3 eTq+ bÕ¢døºæ \˘ ≈£î m+<äT≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔ+?
3.1 düV≤ü » <ës¡\ eqs¡T\ qT+&ç ‘·j÷· s¡q ã≥º\T 3.5.4 bÕ¢døºæ \˘ T eT]j·TT yê‘êes¡D+
3.2 ø£è‹eT<ësê\T n+fÒ @$T{Ï? 3.6 Je$∫Ãqï+ #Ó+<˚ |ü<ësêú\T, Je$∫Ãq+ #Ó+<äì |ü<ësêú\T
3.2.1 bÕ*eTsY, yÓ÷H√eTsY \ uÛ≤eq 3.7 4 R dü÷Á‘·+ (Redues, Recycle, Reuse, Recover)
3.3 ø£è‹eT <ësê\qT >∑T]Ô+#·T≥ 3.7.1 ‘·–+Z #·&+É (Redues)
3.3.1 eT+&ç+#˚ |üØwüyê´ ø£è‹eT<ësê\qT >∑T]Ô+#·T≥ 3.7.2 eTs¡\ ñ|üj÷Ó –+#·&+É (Reues)
3.4 ø=ìï ø£èÁ‹eT <ësê\T 3.7.3 ‹]– ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ nqTe⁄>± ‘·j÷· s¡T #˚jT· + (Recyle)
3.4.1 HÓ’˝≤Hé • Øôdø ’ *Ï +>¥ ∫Vü≤ï+
• HÓ˝’ ≤Hé m˝≤ ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~ • Øôdø ’ *Ï +>¥ $<Ûëq+˝À ∫Vü≤ï+\ bÕÁ‘·
• HÓ˝’ ≤Hé m+‘· ã\yÓTqÆ ~ • ∫Vü≤ï+ ˝Òì bÕ¢dø ºæ \˘ T
3.4.2 sπ eTHé 3.7.4 ‹]–bı+<ä&+É (Recover)
• sπ eTHé m˝≤ ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~ 4. ˝ÀVü‰\T eT]j·TT n˝ÀVü‰\T
• $_Ûqï <ësê\qT m+<äT≈£î dü+jÓ÷>∑+ #Ó+~kÕÔsT¡ . 4.1 ˝ÀVü‰\T ` n˝ÀVü‰\T |ü]#·jT· +
3.4.3 ÄÁø£*ø˘ 4.2 ˝ÀVü≤ ` n˝ÀVü≤ |ü<ësêú\ uÛÖ‹ø£<säÛ êà\T
3.4.4 ø£è‹eT <ësê\T m+<äT≈£î? 4.2.1 s¡÷|ü+ (Appearance)
3.4.5 bÕ*düsº T¡ ¢ 4.2.2 &ÉT‡‹ >∑TD+
• Ç∫Ãq d”kÕ PE ø£dk • |ü<ës¡s
5 • $$<Ûä s¡ø±\ edüTe
>∑T]Ô+#·&+É .
” Õ nì m˝≤ #Ó|Œü >∑\e⁄
Ô ⁄\qT yê{ÏøÏ >∑\ ]ôdõ’ >¥ ∫Vü≤ï+\ <ë«sê
ú ÷¡ |ü+ ` s¡+>∑T\qT |ü]o*+#·T≥
4.2.3 <Û«ä ì >∑TD+
• ø=ìï |ü<ësêú\qT+&ç ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ <Û«ä ìì $q&É+
5
30
5 ° T· ‘· (Malleability)
4.2.4 düsÔ D¡ j
• |ü<ësêú\ düs úD¡ j
° T· ‘·qT >∑T]Ô+#·T≥
5.4 eTq+ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd <Û«ä qT\T
5.4.1 düŒs¡ù|{Ïø£ ˝Ò<ä X¯ãù∆ |{Ïø£ ìsêàD+
5
4.2.5 ‘ê+‘·e‘· (Ductiliby) • e÷{≤¢&TÉ ‘·Tqï|ü&ÉT dü«s¡‘Á· ‘·T\˝Àì ø£<* ä ø£\qT >∑eTì+#·&+É
4.2.6 $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘· 5.5 <Û«ä ì Á|ükÕs¡+
• |ü<ësêú\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘q · T >∑T]Ô+#·T≥ 5.5.1 <Û«ä ì Á|ükÕsêìøÏ j·÷qø£+ nedüs+¡
4.2.7 ñwüyí êVü≤ø£‘· 5.5.2 $$<Ûä j·÷qø±\˝À <Û«ä ì Á|ükÕs¡+
• ˝ÀVü‰\ ñwüy í êVü≤ø£‘q· T |ü]o*+#·T≥ • |òTü q|ü<ësêú\˝À <Û«ä ì Á|ükÕsê\qT |ü]o*+#·T≥
4.3 ˝ÀVü≤ ` ÄVü‰s¡|<ü ësêú\ s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\T • Á<äe |ü<ësêú\˝À <Û«ä ì Á|üds üD
¡
4.3.1 ÄøÏ‡»Hé‘√ #·s´¡ 5.5.3 j·÷qø£+ ˝Òøb£ ˛‘˚ <Û«ä ì Á|üj÷· DÏ+#· >∑\<ë?
• ˝ÀVü‰\T ‘·T|ü |ü≥& º +É 5.6 eTq+ <Û«ä ìì m˝≤ $q>∑\TZ‘T· Hêï+?
4.3.2 ˙{Ï‘√#·s´¡ 5.6.1 ø£suí¡ ]ÒÛ ìsêàD+ ` |üì#˚jT· T $<Ûëq+
4.3.3 Äe÷¢\‘√ #·s´¡ 5.7 <Û«ä ì \ø£Då ≤\T
4.4 ˝ÀVü‰\ #·sêó\‘· 5.7.1 <Û«ä ì rÁe‘·
4.5 Ä˝ÀVü‰\T ñ|üj÷Ó >±\T • <Û«ä ì rÁe‘·≈î£ ` edüTe Ô ⁄ ø£+|üHê\≈£î eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä qT
4.6 ˝ÀVü≤\ ñ|üj÷Ó >±\T ø£qT>=qT≥.
5. <Û«ä ì 5.7.2 ø°#T· <äq+
5.1 <Û«ä ì ñ‘·Œ‹Ô • <Û«ä ì ø°#T· <ÛH
ä êìï >∑T]Ô+#·T≥
• <Û«ä ìì $ì <ëì »qø±ìï >∑T]Ô+#·T≥ 5.8 kÕ<Ûës¡D <Û«ä qT\T $TÁX¯eT bÂq : |ü⁄Hê´\qT ø£*Z ñ+{≤sTT.
• $$<Ûä <Û«ä qT\qT >∑T]Ô+#·T≥ 5.9 dü+^‘·+ ø£s√ƒ s¡<«äÛ qT\T
5.1.1 ø£+|æ+#˚ edüTeÔ ⁄ <Û«ä ìì ñ‘·Œ‹Ô#d˚ Tü +Ô ~. 5.10 ÁX¯e´ ne~Û
• ø£+|æ+#˚ edüTeÔ ⁄\ qT+&ç ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ <Û«ä ì |ü]o*+#·&+É 5.11 <Û«ä ì ø±\Twü´+
5.2 <Û«ä ì X¯øìÔÏ ø£*– ñ+≥T+~ 5.11.1 <Û«ä ì ø±\Twü´ Á|üu≤Û yê\T
5.3 dü+^‘· |ü]ø£sê\T 5.11.2 <Û«ä ì ø±\Twü´ ìj·T+Á‘·D #·s´¡ \T
5 •
•
es¡¸+ |ü&˚ düeTj·T+˝À $ì|æ+#˚ #·|ü &ÉTqT bÕ\q <Û«ä qT\≈£î düŒwæ<˜ ë›+
<Û«ä ì˝Àì e÷s¡TŒqT |ü]o*+#·&+É 5
31
5
6. H˚\u§>∑TZ eT]j·TT ô|Á{À*j·TyéT
6.1 $$<Ûä |ü<ësêú\≈£î eT÷˝≤<Ûësê\T
7.3 »«\q ñc˛íÁ>∑‘·
7.3.1 dü÷s¡T´ì øÏsD ¡ ≤\‘√ ø±–‘êìï eT+&ç+#·T≥.
5
6.2 ‘·s>¡ ì∑ , ‘·]–b˛j˚T X¯øÔÏ eqs¡T\T 7.3.2 »«\q ñc˛íÁ>∑‘q· T ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥
6.3 Ç+<ÛHä ê\T>± H˚\u§>∑T,Z ô|Á{À*j·T+ eT]j·TT düV≤ü »yêj·TTe⁄\T 7.4 <äV≤ü q #·s´¡ s¡ø±\T
6.3.1 ô|Á{À*j·TyéT ñ‘·Œ‹Ô 7.5 Ç+<ÛHä ê\T
6.3.2 düV≤ü » yêj·TTe⁄ ˇø£ eTTKýÓTqÆ Ç+<Ûqä + 7.5.1 eT+≥
6.3.3 H˚\u§>∑T,Z ô|Á{À*j·T+, düV≤ü » yêj·TTe⁄\ ñ|üj÷Ó >±\T • eT+≥\T n<äT|ü⁄ #˚jT· &É+
6.3.4 $$<Ûä ô|Á{À*j·TyéT ñ‘·Œ‘·T\Ô ñ|üj÷Ó >±\T • $$<Ûä |òTü q Ç+<ÛHä ê\ jÓTTø£ÿ eT+&˚ dü«uÛ≤yêìï |ü]o*+#·T≥
6.3.5 H˚\u§>∑T,Z ô|Á{À*j·T+ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ 7.5.2 eT+≥ jÓTTø£ÿ Äø£è‹
6.3.6 H˚\u§>∑TZ ` <ëì ñ‘·ŒHêï\T 7.5.3 ø=y=«‹Ô eT+≥˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À @+ »s¡T>∑T‘·T+<√
• ø√ø˘ |ü]o*+#·T≥
• ø√˝Ÿ>±´dt
8. Á<äyê\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘·
• ø√˝Ÿ‘ês¡T
8.1 @j˚T |ü<ësêú\T ‘·eT>∑+&Ü $<äT´‘YqT Á|üd]ü +|üìkÕjÓ÷ |üØøÏ+å #·T≥
6.3.7 H˚\u§>∑TZ ñ‘·Œ‘·T\Ô ñ|üj÷Ó >±\T
8.2 Á<äyê\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘·
• H˚\u§>∑TqZ T y˚&#ç ù˚ dÔ yÓ\Te&˚ yêj·TTe⁄ eT+&ÉT‘·T+<äì
8.2.1 Á<äyê\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘q· T |ü]o*+#·T≥
ìs¡÷|æ+#·T≥
8.2.2 Á<äyê\T ‘·eT>∑T+&Ü $<äT´‘YqT m|ü&ÉT Á|üd]ü +|üCkÒ ÕÔsTT?
6.4 ø=ìï ô|Á{Às¡kÕj·Tq ñ‘·Œ‘·T\Ô T
6.5 düV≤ü »yêj·TTe⁄ eT]j·TT ô|Á{Às¡kÕj·THê\T 8.3 $<äT´‘Y ã+<Ûøä ±ìï $<äT´‘Y yêVü≤ø£+>± e÷s¡TÃ≥
6.6 H˚\u§>∑TZ eT]j·TT ô|Á{À*j·T+\T m+<äT≈£î n~Ûø£ yÓ$’ <Ûë´ìï ø£*Z ñ+{≤sTT. 8.4 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ jÓTTø£ÿ s¡kÕj·Tq |ò*ü ‘·+
• Ä\T>∑&ô¶É |’ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤ |ò*
ü ‘êìï |üØøÏ+å #·T≥
6.7 u§>∑TZ eT]j·TT ô|Á{À*j·TyéTqT dü+s¡ø+åÏ #·Tø√e&É+
6.8 X¯øeÔÏ qs¡T\ <äT]«ìjÓ÷>∑+ ` |ü]e÷D≤e÷\T 8.5 |òTü ≥+
6.8.1 Ç+<Ûqä eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#˚≥|ü&ÉT ø£*>π Á|üe÷D≤\T |ò*ü ‘ê\T 8.5.1 $<äT´‘Y |òTü {≤ìï ôd˝ŸqT ‘·j÷· s¡T #˚<ë›+
8.6 m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥
7. <äV≤ü q+, Ç+<ÛHä ê\T eT]j·TT eT+≥ 8.6.1 m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥ ` $<Ûëq+
5 7.1 nìï |ü<ësêú\T eT+&ÉT‘êj·÷?

7.2 <äV≤ü q+ #Ó+<ä&ÜìøÏ @+ ø±yê*?
7.2.1 |ü<ësêú\ eT+&ÉT≥≈£î >±* ÄeX¯´ø£‘q· T |üØøÏ+å #·T≥
8.6.2 m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥ ñ|üj÷Ó >±\T
5
32
5
9. ø=ìï düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T
9.1 yÓTs¡T|ü⁄\T
10.3 ˙&É >∑&j ç ÷· sêìï ‘·j÷· s¡T #˚<ë›+
10.4 #·+Á<äøfi£ \¯ qT |ü]o*+#·T≥
5
9.1.1 yÓTs¡T|ü⁄\ >∑T]+∫ Á^≈£î yê]øÏ ‘Ó*dæq $wüj÷· \T 10.4.1 #·+Á<äTì Äø±s¡+ m+<äT≈£î e÷s¡T‘·T+~?
9.2 sê|æ&ç <ë«sê Äy˚XÊìï ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· T≥ 10.4.2 #·+Á<äTì ñ|ü]‘·\+
• sê|æ&ç jÓTTø£ÿ |ò* ü ‘·+ 10.5 dü÷s¡´Á>∑Vü≤D+
• $$<Ûä edüTe Ô ⁄\‘√ s¡T<ä&› +É e\q Äy˚XÊìï bı+~q edüTeÔ ⁄\ Äy˚X¯ 10.5.1 dü÷s¡´Á>∑V≤ü D≤\˝À s¡ø±\T
Á|üu≤Û yêìï ø£qT>=qT≥ 10.6 #·+Á<äÁ>∑Vü≤D+
9.3 Äy˚XÊ\ s¡ø±\T yê{Ï eT<∏´ä Á|ü‹#·s´¡ 10.6.1 #·+Á<äÁ>∑Vü≤D≤\˝À s¡ø±\T
9.3.1 ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ ñqï Äy˚XÊìï ø£qT>=qT≥ 10.7 qø£Áå ‘ê\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+
9.3.2 Äy˚XÊ\ ã~© 10.7.1 qø£Áå ‘· sêX¯ó\ ø£<*ä ø£qT |ü]o*+#·T≥
9.4 yÓTs¡T|ü⁄\T ` rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘\Ô· T 10.7.2 <Ûèä eqø£Áå ‘·+ ø£<\ä ≈£î+&Ü ñ+≥T+~. m+<äT≈£î?
9.4.1 ‘·{<Ï ë«Vü≤ø£+ 10.8 kÂs¡≈î£ ≥T+ã+
9.5 uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 10.8.1 Á>∑Vü‰\T
9.5.2 uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ e\¢ ø£*>π qcÕº\ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·T≥ 10.8.2 kÂs¡≈î£ ≥T+ã+˝Àì Ç‘·s¡ edüTeÔ ⁄\
9.5.1 uÛ÷Ñ ø£+|ü+ n+fÒ @$T{Ï? • Ädüsº êsTT&ÉT¢
9.6.3 uÛ÷Ñ ø£+|ü+ m+<äT≈£î edüT+Ô ~? • ‘√ø£ #·Tø£ÿ\T
9.6.5 uÛ÷Ñ ø£+|ü+ ` C≤Á>∑‘\Ô· T • ñ\ÿ\T, ñ˝≤ÿbÕ‘·+
9.6.4 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 10.9 ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑V‰ü \T
10. qø£Áå ‘ê\T ` kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ 10.10 uÛ÷Ñ $T >√fi≤ø±s¡+>± ñ+<äì eTq |üPØ«≈£î\T m˝≤ ‘Ó\TdüTø√>∑*>±s¡T?
10.1 ˙&É bı&Ée⁄˝À e÷s¡TŒqT |ü]o*+#·T≥ 10.10.1 uÛ÷Ñ $T ‘·\ nø£´å + #·T≥÷º ‘êqT (‘·q #·T≥÷º ‘êqT) ‹s¡T>∑T‘·T+<äì
10.2 ñ‘·sÔ ,¡ <äøD å£ ~X¯\˝À dü÷s¡T´&ÉT ø£<\ä &Üìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥ eTq |üPØ«≈£î\T m˝≤ ‘Ó\TdüTø√>∑*>±s¡T?
5 5
33
1. eTq#·T≥÷º ñ+&˚ |ü<ës¡+ú 2. #·\q+
1.1 |ü<ës¡ú dæ‘ú T· \T 2.1 kÕù|ø£+å n+fÒ @$T{Ï?
1.2 |òTü q, Á<äe, yêj·TT <Ûsä êà\T 2.2 #·\q+ kÕù|ø£yå TÓ qÆ ~
1.2.1 Äø±s¡+ eT]j·TT |ü]e÷D+ 2.2.1 <ä÷s¡+ ` kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+
1.2.2 Á<äyê\ Äø±s¡, |ü]e÷D≤\qT >∑T]Ô+#·&+É • Á|üj÷ · DÏ+#˚ e÷sêZìï ^j·T&É+ <ä÷s¡+
1.2.3 yêj·TTe⁄\T ì]∆wºü Äø±s¡, |òTü q|ü]e÷DT\qT ø£*ñZ +{≤j·÷? kÕúqÁuÛ+Ñ XÊ\ eT<Û´ä ‘˚&ÜqT >∑eTì+#·&+É
1.2.4 dü+|”&´É ‘· • kÕúqÁuÛ+ Ñ X¯ dü~X¯\qT ^j·T&É+
1.2.5 $$<Ûä bÕ<ës¡eú TT\ dü+|”&´É ‘ê <Ûsä êà\qT |ü]o*+#·&+É 2.3 düsêdü] e&ç ` düsêdü] y˚>+∑
1.3 yê´|üq+
2.3.1 e&ç ` y˚>+∑
1.3.1 Á<äyê\˝À yê´|üHêìï |ü]o*+#·&+É
2.3.2 edüTeÔ ⁄ #·\q ~X¯qT |ü]o*+#·T≥
1.3.2 Á<äyê\˝À |òTü q|ü<ës¡ú ø£D≤\ yê´|üq+ |ü]o*+#·T≥
1.3.3 s¬ +&ÉT yêj·TTe⁄\ eT<Û´ä yê´|üq+ 2.4 düeT#·\q+ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+
1.4 |ü<ësêú\ dæ‹ú e÷s¡T‘·T+<ë? 2.5 yê\T‘·\+ô|’ ã+‹ #·\Hêìï >∑eTì+#·T≥
1.5 |ü<ës¡+ú <˚ì‘√ @s¡Œ&ç+~? 2.5.1 düeT eè‘êÔø±s¡ #·\Hêìï >∑eTì+#·T≥
1.5.1 |ü<ës¡+ú ‘√ ñ+fÒ ø£D≤\T m+‘· ∫qï$? 2.5.2 >±*˝ÀøÏ $dæ]q sêsTT #·\Hêìï >∑eTì+#·T≥
1.5.2 ø£D≤\ eT<Û´ä dü\ú + 2.6 ‘·«s¡D+
1.6 |ü<ës¡+ú ˝Àì ø£D≤\ eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡ Äø£s¸¡ D+ 2.6.1 düeT‘·«s¡D #·\q düe÷ø£sD¡ ≤\T
1.6.1 |ü<ës¡+ú ˝Àì ø£D≤\ eT<Û´ä Äø£s¸¡ D ã˝≤ìï |ü]o*+#·T≥ 3. >∑eT ìj·Te÷\T
1.7 yê´|üq+ m˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~? 3.1 ñb˛<ëÈ‘·+
1.8 |ü<ës¡dú ‹úæ e÷s¡TŒô|’ ñc˛íÁ>∑‘· Á|üu≤Û e+ 3.2 yÓTT<ä{Ï >∑eTq ìj·TeT+
1.9 |ü<ës¡dú ‹úæ e÷s¡TŒô|’ ªª|”&qÉ e÷s¡TŒμμ Á|üu≤Û e+ 3.2.1 ø±–‘·|⁄ü ]+>¥ô|’ ñ+∫q ô|qTï eT÷‘· #·\Hêìï |ü]o*<ë›+
1.10 Ç>∑Ts¡T≥ (Ev-Por bÕeTT)
3.2.2 ÁôdøÌº s£ ‘Y √ ø={Ïqº ø±s¡yTé uÀs¡T¶ ø±sTTHé\ #·\Hêìï |ü]o*+#·&+É
5 1.10.1 Ç>∑Ts¡T≥ô|’ |ü<ës¡ú ñ|ü]‘·\ yÓX’ Ê\´+, >±* y˚>+∑ , ÄÁs¡‘ú \·
Á|üu≤Û e+
1.10.2 Ç>∑Ts¡T≥ ` nqTuÛyÑ ê\T
3.3 »&É‘«· + ` Á<äe´sê•
3.3.1 s¬ +&ÉT #Óøÿ£ ô|f…\º qT ˇπø ã\+‘√ HÓ≥&º +É
5
34
5 3.4 s¬ +&Ée >∑eTq ìj·TeT+
3.4.1 sπ Fj·T Á<äeý˚>+∑
4.8.2 s¬ +&ÉT $TÁX¯Dj ° T· Á<äyê\ $TÁX¯eT+qT y˚sT¡ #˚jT· T≥
4.8.3 ùd«<äq Á|üÁøÏjT· <ë«sê $TÁX¯Dj
5
° T· Á<äyê\qT y˚sT¡ #˚jT· T≥
• |ò* ü ‘· ã\+ ` ‘·«s¡D+ 4.9 X¯ó<ä∆ |ü<ësêú\T
• Á<äe´sê• ` ‘·«s¡D+ 4.9.1 ø±|üsY dü˝ŒÒ {¤ Ÿ, n\÷´$Tìj·T+ $TÁX¯e÷\qT y˚sT¡ #˚jT· >∑\e÷?
• n{Ÿe⁄&é j·T+Á‘·+ 4.9.2 eT÷\ø±\T, dü+jÓ÷>∑ |ü<ësêú\T $TÁX¯e÷\ dü«uÛ≤yêìï
3.5 eT÷&Ée >∑eTq ìj·TeT+ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+
3.5.1 s¬ +&ÉT ÁdæŒ+>¥ Á‘êdüT\qT e´‹πsø£~X¯˝À ˝≤>∑≥+ 5. |üse¡ ÷DTe⁄\T eT]j·TT nDTe⁄\T
3.5.2 u…\÷Hé sê¬ø{Ÿ 5.1 ñb˛<ëÈ‘·+
3.6 Á<äeý˚>∑ ì‘·«‘·« ìj·TeT+ ` Á|ü#√<äq+ 5.2 s¡kÕj·Tq #·s´¡ \˝À Á<äe´sê• e÷s¡TŒ
4. eTq #·T≥÷º ñqï |ü<ës¡+ú X¯ó<äy∆ T˚ Hê? 5.3 Á<äe´ ì‘·«‘·« ìj·TeT+
4.1 yÓqïrj·Tì bÕ\T X¯ó<äy∆ TÓ qÆ yê? 5.4 dæsú êqTbÕ‘· ìj·TeT+
4.2 $TÁX¯eT+ nq>±H˚$T? 5.5 &Ü\ºHé |üse¡ ÷DT ìsêàD+
4.3 $TÁX¯e÷\ s¡ø±\T 5.5.1 |üse¡ ÷DTe⁄\ eT]j·TT nDTe⁄\T
4.4 Á<ëeD≤\T 5.5.2 eT÷\ø±\T ≈£L&É |üse¡ ÷DTe⁄\‘√H˚ ì]à‘·eTe⁄‘êj·÷?
4.4.1 Á<ëeD≤\ <Ûäsêà\T 5.6 eT÷\ø±\≈£î ù|s¡T¢ m+<äT≈£î ô|&É‘ê+?
4.4.2 Á<ëeD+ >±&Û‘É · 5.7 eT÷\ø±\ dü+øπ ‘ê\T
4.4.3 dü+‘·è|ü,Ô ndü+‘·è|üÔ Á<ëeD≤\qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· T≥ 5.8 ø=ìï nkÕ<Ûës¡D >∑Ts¡T\Ô T
4.4.4 ø£]>π sπ ≥TqT Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· T n+XÊ\T 5.9 ˇø£{øÏ q£ ï m≈£îÿe |üse¡ ÷DTe⁄\T >∑\ eT÷\ø±\T
4.5 ne\+ãHê\T eT]j·TT ø±+»ø±uÛÑ ø£D+ Á<ëeD≤\T 5.10 |üse¡ ÷DTø£‘·
4.6 ˇø£ $TÁX¯eT+ jÓTTø£ÿ nqT|òTü ≥ø£eTT\qT y˚sT¡ #˚jT· &É+ 5.11 dü+jÓ÷»ø£‘·
4.6.1 ñ‘·Œ‘·q+ 5.12 nj·÷Hé n+fÒ @$T{Ï?
4.6.2 ˙s¡T u≤w”ŒuÛeÑ q+ #Ó+<˚ Á|ü{eÏ T 5.13 |üse¡ ÷DT Á<äe´sê•
4.7 Áø√eT{ÀÁ>∑|”ò ` ø±–‘·|⁄ü Áø√eT{ÀÁ>∑|”ò 5.14 düyT˚ àfi¯Hê\ nDTe⁄\T
5 4.8 $TÁX¯Dj ° T· , n$TÁX¯Dj
4.8.1 n$TÁX¯Dj
° T· Á<äyê\qT y˚sT¡ #˚jT· T≥
° T· Á<äyê\qT y˚sT¡ #˚jT· &É+
5.14.1 s¡kÕj·Tìø£ bòÕs¡Tà˝≤
5.15 nDT Á<äe´sê•
5
35
5 5.16 bòÕs¡Tà˝≤ j·T÷ì{Ÿ Á<äe´sê•
5.17 yÓ÷˝Ÿ uÛ≤eq
7.2 q÷´≥Hé $X¯«>∑Ts¡T‘·« dæ<ë∆+‘·+
7.2.1 ùd«#êÃ¤|‘ü e· edüT‘Ô «· s¡D+ <ëì Á<äe´sê•ô|’ Ä<Ûës¡|&ü <É Tä
5
5.17.1 yÓ÷˝≤sY Á<äe´sê• 7.2.2 >∑Ts¡T‘·« ‘·«s¡D+ (9) @~X¯˝À |üì#˚dTü +Ô ~
6. |üse¡ ÷DTe⁄˝À @eTT+~? 7.2.3 ùd«#êÃ¤ |ü‘e· edüTeÔ ⁄ uÛ≤s¡+ ø=\Te>∑\e÷?
6.0 ñb˛<ëÈ‘·+ 7.2.4 ùd«#êÃ¤ |ü‘e· edüTeÔ ⁄ ` »]π> e÷s¡TŒ\T
6.1 ñ|ü |üse¡ ÷DT ø£D≤\T 7.3 >∑Ts¡T‘·« øπ +Á<ä+
6.1.1 m\Áø±ºH,é Áb˛{≤Hé, q÷´Á{≤Hé 7.3.1 ø=ìï edüTeÔ ⁄\qT düeT‘êdæ‹ú ˝À ñ+#·&+É
6.2 |üse¡ ÷DT ìsêàD+ 7.3.2 >∑Ts¡T‘·«øπ +Á<ëìï ø£qT>=q&É+
6.2.1 MTs¡T }Væ≤+∫q $<Û+ä >± |üse¡ ÷DT ìsêàD≤ìï ^j·T+&ç 7.4 dæsú ‘¡ «· +
6.3 <ÛëeT‡Hé |üse¡ ÷DT qeT÷Hê 7.5 >∑Ts¡T‘·« øπ +Á<ä+ kÕúq+˝À e÷s¡TŒ ` <ëì |ò*ü ‘·+
6.4 s¡÷<∏sä |Y süò ¶Y ` ø£D $πø|å D
ü Á|üj÷Ó >∑+ 8. ‘˚*j·÷&˚ edüTeÔ ⁄\T
6.5 uÀsY |üse¡ ÷DT qeT÷Hê 8.1 |ü<ësêú\T eTTqT>∑THê! ‘˚\THê!
6.6 $$<Ûä ø£ø´å£ \˝À (ø£sŒ¡ sê\˝À) m\Áø±ºqT\ neT]ø£ 8.2 ˇø£ düs<¡ ë ø£è‘·´+ #˚<ë›+
6.7 dü+jÓ÷»ø£‘· 8.3 kÕ+Á<ä‘\· qT b˛\Ã&É+ ` ‘ês¡‘e· T´ kÕ+Á<ä‘/· kÕù|ø£å kÕ+Á<ä‘·
6.7.1 dü+jÓ÷»ø£‘· ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï? 8.4 Á<äyê\ kÕù|ø£å kÕ+Á<ä‘·
6.8 |üse¡ ÷DT dü+K´ 8.4.1 ˝≤ø√ºMT≥sY ‘·j÷· Ø
6.9 |üse¡ ÷DT Á<äe´sê• dü+K´ 8.5 ˙{Ïô|’ edüTeÔ ⁄\T m|ü⁄&ÉT ‘˚\T‘êsTT?
6.10 |üse¡ ÷DTe⁄\qT dü+øπ ‘· s¡÷|ü+˝À Áyêj·T&É+ 8.5.1 ˙{Ï kÕ+Á<ä‘ø· H£ êï n~Ûø£ kÕ+Á<ä‘· ø£*–q |ü<ës¡+ú ‘√ ‘·j÷· s¬ q’
6.11 ◊k˛{À|ü⁄\T edüTeÔ ⁄\T ˙{Ï˝À ‘˚\T‘êj·÷?
6.12 ◊k˛{À|ü⁄\ nqTes¡HÔ ê\T 8.5.2 edüTuÔ ≤Û s¡+ ‘=\–+|üã&çq ˙{Ï uÛ≤sê\T düe÷qe÷?
7. >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D 8.5.3 n\÷´$Tìj·T+qT ‘˚˝≥Ò ≥T¢ #˚<ë›+
7.1 düeTeè‘êÔø±s¡ #·\q+ 8.6 Á<äyê\˝À }s¡«ú ~X¯˝À ã\+
8.7 >±* |”&qÉ +
5
7.1.1 eè‘êÔø±s¡ #·\q+˝À edüTeÔ ⁄qT >∑eTì+#·&+É
7.1.2 düeTeè‘êÔø±s¡ #·\q+˝À ñqï edüTyÔ >˚ ∑ dü~X¯\qT ^j·T&É+ 8.7.1 yê‘êes¡D |”&qÉ +
8.7.2 yê‘êes¡D |”&HÉ êìï ø=\e&É+
5
36
5 5
5 5
37
5 8.7.3 ˇø£ Á<äe+˝À ª4μ ˝À‘·Tq ñqï Á|ü<X˚ +¯ <ä>sZ∑ ¡ |”&qÉ +
8.7.4 Á<äe+˝Àì $$<Ûä ˝À‘·T˝À¢ |”&qÉ e´‘ê´dü+
10. <Û«ä ì
10.1 <Û«ä ì ˇø£ X¯ødÔÏ «ü s¡÷|ü+
5
8.8 ñ‘·e¢ q ã˝≤ìï ø=\e&É+ 10.2 <Û«ä ì ñ‘·Œ‹Ô
8.8.1 sêsTT#˚‘· ‘=\–+|üã&çq ˙{Ïãs¡Te⁄qT ø=\T<ë›+ 10.2.1 X¯è‹<ä+&É+ ø£+|üHê\qT |ü]o*+#·&+É
8.9 Ä]ÿyÓT&çdt dü÷Á‘·+ 10.3 <Û«ä ì @$<Û+ä >± Á|üj÷· DÏdTü +Ô ~
8.10 bÕdüÿ˝Ÿ ìj·TeT+ 10.4 <Û«ä ì Á|üdsü D
¡
9. |üì eT]j·TT X¯øÔÏ 10.5 ‘·s+¡ >±\˝À s¡ø±\T
9.1 ì‘·´ J$‘·+˝À |üì 10.6 <Û«ä ì ‘·s+¡ >±\T ` nqT<Ós’ ´È¡ ‘·s+¡ >±\T
9.2 |üì 10.7 <Û«ä ì ‘·s+¡ >∑|⁄ü \ø£D å ≤\T
9.2.1 |üìøÏ XÊÁdü|Ô sü y¡ TÓ qÆ ns¡+ú 10.7.1 ‘·s+¡ >∑ <Ós’ ´È¡ +
9.2.2 $C≤„qXÊÁdüÔ Á|üø±s¡+ |üìøÏ ìs¡«#·q+ 10.7.2 ø£+|üq |ü]$T‹
9.3 X¯øÔÏ ã~© eT]j·TT |üì 10.7.3 Äes¡qÔ ø±\+ eT]j·TT bÂq'|ü⁄q´+
9.3.1 ˇø£ edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ X¯ø˝ÔÏ À ô|s¡T>∑T<ä\ ˝Ò<ë ‘·>T∑ <Z \ä q+ ne>±Vü≤q 10.7.4 <Û«ä ì ‘·s+¡ >∑ y˚>+∑
#˚dTü ≈£î+<ë+ 10.8 dü+^‘· <Û«ä qT\ \ø£Då ≤\T
9.4 X¯øÔÏ eqs¡T\T 10.8.1 |æ#Y
9.5 $$<Ûä s¡ø±\ X¯øsÔÏ ÷¡ bÕ\T 10.8.2 rÁe‘·
9.5.1 e÷qe X¯Øs¡+˝À X¯øÔÏ 10.8.3 HêD´‘·
9.5.2 >∑‹X¯øÔÏ 10.9 <Û«ä ì |üsêes¡qÔ +
9.5.3 dæ‹ú X¯øÔÏ 10.9.1 |üsêes¡qÔ + #Ó+~q <Û«ä ìì $+<ë+
9.5.4 kÕ>∑Bj·Tã&çq s¡ã“s¡T u≤´+&é˝Àì X¯øìÔÏ |ü]o*<ë›+ 10.9.2 Á|ü‹yê<ä+
9.5.5 ø=+‘· m‘·T˝Ô À ñqï edüTeÔ ⁄≈£î ñ+&˚ X¯øìÔÏ |ü]o*<ë›+ 10.9.3 ãVüQfi¯ |üsêes¡qÔ <Û«ä ì jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\T
9.5.6 j·÷+Á‹ø£ X¯øÔÏ 10.9.4 n‹ <Û«ä qT\ e\q ñ|üj÷Ó >±\T
9.6 X¯øÔÏ ì‘·´‘·«+ • yÓ< ’ ´ä s¡+>∑+˝À
• |ü]ÁX¯eT\˝À
5 9.6.1 j·÷+Á‹ø£Xø¯ ÔÏ ì‘·´‘·« ìj·TeT+

9.6.2 $$<Ûä m‘·T\Ô e<ä› ùd«#·Ã¤ |ü‘q· edüTeÔ ⁄jÓTTø£ÿ yÓTT‘·+Ô X¯øìÔÏ
˝…øÿÏ +#·T≥
10.10 k˛HêsY (Sonar)
5
38
1. ñwü+í 3. ø±+‹ |üsêes¡qÔ +
1.1 ñc˛íÁ>∑‘· (ñwüí düeT‘êdæ‹ú Ä<Ûës¡+>±), ñwü+í 3.1 ø±+‹ dæ<ë∆+‘ê\T
1.2 $•c˛ºwüí+ 3.1.1 ô|sò êà{Ÿ dü÷Á‘·+
1.3 ñwüí yê´|üq+ 3.2 |üsêes¡qÔ dü÷Á‘ê\T
1.4 $TÁX¯e÷\ |ü<‹∆ä 3.3 <äs¡ŒD≤\T
1.5 u≤w”ŒuÛeÑ q+, kÕ+ÁBø£sD¡ +, ÄÁs¡‘∆ ,· eTs¡>&∑ +É , Á<äMuÛeÑ q+, |òTü ˙uÛeÑ q+ 3.3.1 düeT‘·\ <äsŒ¡ D≤\T, Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&É&+É
3.3.2 >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\T, ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+, |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+
2. s¡kÕj·Tìø£ #·s´¡ \T ` düMTø£sD¡ ≤\T
3.4 |üsêes¡qÔ dü÷Á‘ê\qqTdü]+∫ sπ U≤∫Á‘ê\ ìj·Te÷\qT sêã≥º&+É
2.1 s¡kÕj·Tq uÛ≤wü, |ü]#·jT· +
3.4.1 >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\ e\q @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\T
2.2 nDTe⁄\T, |üse¡ ÷DTe⁄\T, eT÷\ø±\T, düyT˚ àfi¯Hê\T, $TÁX¯e÷\T, |üse¡ ÷DT
3.4.2 >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D dü÷Á‘ê\T ` HêuÛ≤´+‘·s+¡
Á<äe´sê•, nDT Á<äe´sê•, Á>±yéT nDT Á<äe´sê•, Á>±yéT |üse¡ ÷DT Á<äe´sê•,
3.4.3 |üsêes¡qÔ nqTes¡HÔ ê\T
yÓ÷˝≤sY, yÓ÷˝Ÿ uÛ≤eq.
2.3 s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T, ì‘·´J$‘· ñ<ëVü≤s¡D\T 4. Äe÷¢\T, øå±sê\T eT]j·TT \eD≤\T
2.4 s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ ≤\T (s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ ≤\T sêj·T&É+, eT÷\ s¡kÕj·Tq 4.1 Äe÷¢\T ` øå±sê\T ` |ü]#·jT· +
düMTø£sD
¡ ≤\T, düMTø£sD ¡ ≤\T ‘·T\´+ #˚jT· &É+, uÛÖ‹ø£ dæ‘ú T· \≈£î dü+øπ ‘ê\T 4.2 s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\T
sêj·T&É+) 4.2.1 Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À yê&˚ ÄeT¢ øå±sê\T, dü÷∫ø£\T
2.5 s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T ` s¡ø±\T 4.2.2 ˝ÀVü‰\‘√ ÄeT¢ øå±sê\T »]ù| #·s´¡ \T
2.5.1 s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+ (ñwüyí ÷Ó #·ø,£ ñwüÁí >±Vü≤ø£ #·s´¡ \T) 4.2.3 ‘·≥d”øú s£ D¡ +
2.5.2 s¡kÕj·Tq $jÓ÷>∑+ 4.2.4 ˝ÀVü≤ ø±s=“H˚≥T¢, ˝ÀVü≤ ôV≤’ Á&√»Hé ø±s=“H˚≥‘¢ √ ÄeT¢ øå±s¡ #·s´¡ \T
2.5.3 s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+ 4.2.5 ˝ÀVü≤ Ä¬ø‡’ &é\‘√ ÄeT¢ #·s´¡ \T
2.5.4 s¡kÕj·Tq <ä«+<ä« $jÓ÷>∑+ 4.2.6 n˝ÀVü≤ Ä¬ø‡’ &é\‘√ øå±s¡ #·s´¡ \T
2.6 Äø°‡ø£sD¡ +, ø£j å T· ø£sD¡ + 4.3 Äe÷¢\ìï+{Ï˝Àq÷ ñqï n+X¯+ @$T{Ï? øå±sê\ìï+{Ï˝Àq÷ ñqï ñeTà&ç
5 2.7 ‘·T|ü |ü≥&º +É , ‘·T|ü |ü≥&º Üìï ìyê]+#˚ #·s´¡ \T

2.8 eTTøÏÿb˛e&É+
n+X¯+ @$T{Ï?
H
4.4 ì‘·´J$‘·+˝À P ÁbÕeTTK´‘· 5
39
5 4.4.2 ñ<ä»ì dü÷∫ø£≈î£ yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T Á|ü<]ä Ù+#˚ düTìï‘·‘«· +
H H
4.4.3 H˚\\T (P ), Js¡eí édüú (P ), <ä+‘·øj H
å£ T· + (P )
6.2
6.3
ø£≥ø±\T
øÏsD¡ ∫Á‘ê\T ` ìj·Te÷\T
5
4.5 s¡kÕj·Tq Á|üu≤Û yê\≈£î yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T Á|ü<]ä Ù+#˚ Ä‘·às¡øDå£ $<ÛëHê\T 6.4 ø£≥ø±\ e\q @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\T
4.6 düV≤ü » Äe÷¢\T 6.5 |ü\T#·{Ï ø£≥ø±\T ` dü÷Á‘ê\T ñ‘êŒ~+#·&+É
4.7 \eD≤\T 6.5.1 nqTes¡HÔ ê\T
4.7.1 \eD≤\ dü«uÛ≤e+ 7. e÷qe⁄ì ø£qTï ` s¡+>∑T\ Á|ü|+ü #·+
H
4.7.2 \eD≤\ P 7.1 ø£ìwü̃ düŒwüº <äèwæ̃ <ä÷s¡+
4.7.3 kÕ<Ûës¡D ñ|ü ` eqs¡T\T 7.2 e÷qe⁄ì ø£qTï ìsêàD+
4.7.4 kÕ<Ûës¡D ñ|ü, Ç‘·s¡ eTT&ç|<ü ësêú\T 7.3 kÕ<Ûës¡D <äèwæº ˝ÀbÕ\T
4.7.5 k˛&çjT· + ôV≤’ Á&Ü¬ø‡’ &é, ;¢∫+>¥ bÂ&És,Y yêwæ+>¥ k˛&Ü, e+≥k˛&Ü 7.4 |ü≥øº +£
ñ|üj÷Ó >±\T 7.5 $πø|å Dü +
¡ +, CuSO .5 H O
4.7.6 \eD düŒ{¤ øÏ ±\T, düŒ{¤ øÏ ø° s£ D 4 2
7.5.1 Ç+Á<Û<ä qäÛ düT‡
4.7.7 bÕ¢dsºü Y Ä|òt bÕ]dt
7.6 ø±+‹ $πø|å Dü +
5. düeT‘·\ ñ|ü]‘·˝≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q+ 8. |üse¡ ÷DT ìsêàD+
5.1 eÁø°ueÑÛ q ìj·Te÷\T 8.1 $<äT´<äjT· kÕÿ+‘· es¡|í ≥ ü +
5.2 eÁø°ueÑÛ q >∑TDø£+ 8.2 |üse¡ ÷DT es¡|í ≥ ü +
5.3 kÕù|ø£å eÁø°ueÑÛ q >∑TDø£+ 8.3 bÕ¢+ø˘ dæ<ë∆+‘·+, ◊HédHº” é dæ<ë∆+‘·+
5.3.1 ôdï˝Ÿ ìj·TeT+ 8.3.1 uÀsY dæ<ë∆+‘·+
5.4 dü+|üPs¡í |üsêes¡qÔ + 8.4 ôV≤’ düHãé sYZ nì•Ã‘·‘«· ìj·TeT+
5.5 dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡qÔ + nqTes¡HÔ ê\T (m+&Ée÷e⁄\T) 8.4.1 dü+uÛ≤e´‘·, dü+uÛ≤e´‘· ∫Á‘ê\T
5.6 >±E~yÓTà >∑T+&Ü eÁø°ueÑÛ q+ 8.5 ø±«+≥yéT dü+K´\T
5.6.1 |ü\T#·{Ï >±E>∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q+ 8.6 Á|ü<ëÛ q ø£sŒ¡ s¡+, ñ|ü ø£sŒ¡ sê\T, ñ|ü ø£sŒ¡ sê\˝À ø£ø´å£ \T
5
6. eÁø£‘˝· ≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q+ 8.7 eT÷\ø±\ m\Áø±ºHé $Hê´dü+
6.1 ø£≥ø£+, |ü≥øº +£ >∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q+ ` ô|sò êà{Ÿ ìj·TeT+, nqTes¡HÔ ê\T 8.8. n l x ìj·TeT+, $$<Ûä X¯øÔÏ kÕúsTT\T, Ä|òt uÖ ìj·TeT+, bÂ©es¡q® ìj·TeT+,
5
6.1.1 Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&É&+É VüQ+&é ìj·TeT+
40
5
9. eT÷\ø±\ eØZøs£ D¡ ` Äes¡qÔ |ü{øºÏ £
9.1 eT÷\ø±\qT ˇø£ Áø£eT|ü<‹∆ä ˝À neTs¡Ãe\dæq nedüs+¡
11.1.2 $<äT´‘Y πøåÁ‘·+
11.1.3 $<äT´‘Y bıf…ì¸jT· ˝Ÿ, bıf…ì¸jT· ˝Ÿ uÛ<Ò +ä
5
9.1.1 #ê]Á‘·ø£ H˚|<ü ´ä∏ + 11.2 EMF $<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+
9.2 &ÜãsY˙sY Á‹ø±\T 11.3 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
9.3 q÷´˝≤+&é‡ nwüøº £ ìj·TeT+ 11.4 zyéT ìj·TeT+, ìs√<Û+ä , $•wüº ìs√<Û+ä , ìs√<Ûøä ‘£ q· T Á|üu≤Û e+ #˚ùd n+XÊ\T,
9.4 yÓT+&É©|òt Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ $<äT´‘Y cÕø˘ ($<äT´‘Y|÷üò ‘·+)
9.5 qMq Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ 11.4.1 øÏsêÃ¤|tò ìj·Te÷\T
9.5.1 qMq Äes¡qÔ |ü{øºÏ ˝£ À eT÷\ø±\ kÕúHê\T 11.5 ìs√<Ûë\ düe÷+‘·s¡ ÁX‚DÏ dü+<Ûëq+
9.5.2 Á>∑÷|t\T, |”]j·T&É¢ yêØ>± e÷πs <Ûsä êà\T (dü+jÓ÷»ø£‘,· |üse¡ ÷DT 11.6 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ jÓTTø£ÿ ñwüí |ò*ü ‘·+ ` |òPü ĆŸ s¡øD å£
|ü]e÷D+, nj·T˙ø£sD¡ X¯ø,ÔÏ ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘,· ˝ÀVü≤`n˝ÀVü≤ 11.7 $<äT´‘Y kÕeTs¡´ú +
<Ûäsêà\T)
12 $<äT´<äjT· kÕÿ+‘·+
10 s¡kÕj·Tq ã+<Û+ä 12.1 nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+ ` ã\ sπ K\T
10.1 ìs¡«#·q+ 12.2 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+
10.2 m\Áø±ºHé dæ<ë∆+‘·+ (\÷sTT eT]j·TT ø√ôd˝Ÿ) 12.2.1 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+
10.2.1 nwüøº £ ìj·TeT+ 12.2.2 e\j·÷ø±s¡|⁄ü r>∑#T· ≥º e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+
10.3 nj·÷ìø£ ã+<Û+ä ` dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Û+ä ` \÷sTTdt _+<äT bòÕs¡Tà˝≤‘√ 12.3 kÕ*HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+
ñ<ëVü≤s¡D\T 12.4 #·\q+˝À ñqï Äy˚X+¯ eT]j·TT $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑\ô|’ nj·TkÕÿ+‘·
10.4 nDTe⁄\ Äø±sê\T, ã+<Ûä <Ûs’Ó êÈ´\T øπ Áå ‘· ã\+
10.5 y˚\˙‡ m\Áø±ºHé dæ<ë∆+‘·+: ñ<ëˆˆ H , Cl , H O, BF , CH , NH , C H , C H
2 2 2 3 4 3 2 6 2 4
12.4.1 ô|$¢ò T+>¥ m&ÉeT#˚‹ ìã+<Ûqä
10.6 dü+ø£Øø£sD ¡ +: ñ<ëˆˆ H O, BF , CH , NH nDTe⁄\T
2 3 4 3
12.5 $<äT´‘Y yÓ÷{≤sY
10.7 nj·÷ìø£, dü+jÓ÷»˙j·T |ü<ësêú\ <Ûsä êà\T 12.6 $<äT´<äjT· kÕÿ+‘· Áù|s¡D ` bòÕs¡&˚ ìj·Te÷\T
12.7 »qπs≥sY ` @ø±+‘·s¡ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
11 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
12.8 >∑Tb˛Ôw+íü
5 11.1 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
11.1.1 $<äT´‘Y Äy˚X+¯ 5
41
5
13 ˝ÀVü≤XÊÁdü+Ô
13.1 ˝ÀVü‰\ ñìøÏ
14.6 ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T ` Á|üyT˚ j·T düeT÷Vü‰\T (Ä\ÿVü‰˝Ÿ, ø°{ÀHé, Ä*¶ôV≤’ &é,
mdüsº )Y
5
13.2 <Ûë‘·Te⁄\ qT+&ç ˝ÀVü‰\ dü+Á>∑V≤ü D+ ` #·sêó\‘· ` ˝ÀVü≤ dü+Á>∑V≤ü D+˝À 14.7 düeTC≤‘· ÁX‚DT\T (Ä˝ÒÿHé\T, Ä©ÿHé\T, Ä˝…ÿ’ Hé\T)
k˛bÕHê\T 14.8 ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T ` HêMTø£sD¡ $<Ûëq+
13.3 Kì»<Ûë‘·Te⁄\qT X¯ó~∆ #˚jT· &É+ 14.9 ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T ` s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\T
13.4 ‘·≈î£ ÿe #·sêó\‘· ÁX‚D˝Ï Àì ˝ÀVü‰\ ìwüÿs¡¸D 14.9.1 <äV≤ü q+ (˙* Ä≈£î|ü#Ã· eT+≥, ñwüyí ÷Ó #·ø£ #·s´¡ \T)
13.5 eT<Û´ä #·sêó\‘· ÁX‚D˝Ï Àì ˝ÀVü‰\ ìwüÿs¡¸D 14.9.2 Äø°‡ø£sD¡ + (Ä\ÿVü‰˝Ÿ\ qT+&ç Äe÷¢\T)
13.6 m>∑Te #·sêó\‘· ÁX‚D˝Ï Àì ˝ÀVü‰\ ìwüÿs¡¸D 14.9.3 dü+ø£\q #·s´¡ \T
13.7 ˝ÀVü≤ ìwüÿs¡¸D 14.9.4 Á|ü‹øπ |å D ü #·s´¡ \T
13.7.1 $<äT´‘Y $X‚w¢ D ü |ü<‹∆ä 14.10 eTTKýÓTqÆ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T
13.8 ‘·T|ü |ü≥&º +É , ìyês¡D |ü<‘∆ä T· \T 14.10.1 Ç<∏äHê˝Ÿ
14.10.2 Ç<∏Hä √sTTø˘ ÄeT¢+
14 ø±s¡“Hé, <ëì düyT˚ àfi¯Hê\T
14.10.3 Ç<∏Hä ê˝Ÿ <Ûsä êà\T ` kÕ<Ûës¡D <Ûsä êà\T, k˛&çjT· +‘√ #·s´¡ \T,
14.1 ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T ` |ü]#·jT· +
>±&ÛÉ dü\÷Œ¤´]ø˘ ÄeT¢+‘√ #·s´¡ \T
14.2 ø£s“¡ q |üse¡ ÷DTe⁄\ ã+<Ûë\T, dü+ø£Øø£sD¡ +
14.10.4 Ç<∏äH√sTTø˘ ÄeT¢ <Ûäsêà\T, kÕ<Ûës¡D <Ûäsêà\T, øå±sê\T,
14.3 ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·sê\T (Á>±ô|{’ò Ÿ, &Óe’ T+&é, C )
60
k˛&çjT· + ôV≤’ Á&Ü¬ø‡’ &é, k˛&çjT· + ø±s=“H˚{,Ÿ k˛&çjT· + ôV≤’ Á&√»Hé
14.4 ø±s¡“Hé ` ãVüQeTTK dü«uÛ≤e+
ø±s=“H˚{Ÿ‘√ #·s´¡ \T.
14.4.1 ø±s¡“Hé ` ø±≥H˚wHü é dü«uÛ≤e+, #·‘T· 'dü+jÓ÷»ø£‘·
14.11 düãT“\T, ôdbòÕì|òøπæ wüH,é $Tdæ*
14.4.2 ø£s“¡ q X¯è+K˝≤\T, XÊK\T, e\j·÷\T
14.5 dü+‘·è|ü,Ô ndü+‘·è|üÔ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T
14.5.1 Ç‘·s¡ eT÷\ø±\‘√ ø±s¡“Hé @s¡Œs¡#˚ ã+<Ûë\T
5 5
42
5 8e ‘·s>¡ ‹∑ ` kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\T 5
Chapter -1 ã\+
I. Key Concepts
` ã\+
` $$<Ûä |üqT\˝À HÓ≥&º Üìï, ˝≤>∑&Üìï >∑T]Ô+#·&+É
` ã˝≤\T`ø±\T
` πøåÁ‘·ã˝≤\T
` kÕúes¡ ã˝≤\T
` |ò*ü ‘· ã\+
` ùd«#êÃ edüT|Ô ≥ü + (FBD)
II. Learning outcomes
(i) $wüj÷· e>±Vü≤q
` ã\+ uÛ≤eqqT ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
` $$<Ûä |üqT\˝À HÓ≥&º +É , ˝≤>∑&+É e\q ø£*>π Á|üu≤Û yêìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` ã˝≤\ s¡ø±\qT ñ<ëVü≤s¡D *kÕÔsT¡ .
` $$<Ûä s¡ø±\ ã˝≤\T ñ|üj÷Ó –+#˚ dü+<äsê“¤\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` |òTü s¡¸D ã\+ e\q ø£*>π ñ|üj÷Ó >±\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
` kÕúes¡, øπ Áå ‘· ã˝≤\ eT<Û´ä b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T $e]kÕÔsT¡ .
` ùd«#êÃ¤edüTÔ |ü≥+ Ä<Ûës¡+>± |ò*ü ‘· ã\+ ø£qT>=+{≤s¡T.
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` |òTü s¡¸D ã\+ ˝Òq≥¢sTT‘˚ »]π> |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
5 ` uÛ÷Ñ $TøÏ >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D ˝Òq≥¢sTT‘˚ @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ |ü]ø£\Œq #˚jT· >∑\T>∑T‘ês¡T.
` $$<Ûä s¡ø±\ ã˝≤\ô|’ ˝À‘Óq’ ne>±Vü≤q ø√dü+ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
5
43
5
(iii) Á|üj÷Ó >±\T`πøÁå ‘· |ü]o\q\T
` Äy˚X|¯ Pü ]‘· u…\÷Hé ø±–‘·|⁄ü eTTø£ÿ\qT Äø£]¸+#˚ Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê kÕúes¡ $<äT´‘Y ã˝≤\qT |ü]o*kÕÔsT¡ . Bìô|’ ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔs¡T.
5
` <ä+&Üj·TkÕÿ+‘· Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘· ã\eTTqT |ü]o*kÕÔsT¡ .
` <äTyÓ«q‘√ <äT$«q ‘·sê«‘· ∫qï∫qï ø±–‘·|⁄ü eTTø£ÿ\ <ä>sZ∑ ≈¡ î£ rdüTø=ì e#˚Ã Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê Äø£s¸¡ D ã\eTTqT |ü]o*kÕÔsT¡ .
(iv) düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T
` düŒsêÙã˝≤\T, øπ Áå ‘·ã˝≤\T $e]+#˚ ∫Á‘ê\qT, yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, n+‘·sê®\+ qT+&ç ùdø£]+∫ ÁkÕÿ|tãTø˘˝À Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
` $$<Ûä |üqT\˝À HÓ≥Tº≥, ˝≤>∑T≥ #·s´¡ \qT >∑T]Ô+∫ |ü{øºÏ ‘£ √ bı+<äT|üsT¡ Ã‘ês¡T.
` edüTeÔ ⁄\ Äø±sê\ô|’ ã\ Á|üu≤Û yêìï >∑T]Ô+∫ |ü{øºÏ ˝£ À bı+<äT|üsT¡ Ã‘ês¡T.
(v) u§eTà\T ^j·T&É+`qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+
` ã\¢ô|’ ñ+∫q |ü⁄düøÔ +£ ô|’ |üì#˚ùd n|ü\+ã ã\+ >∑Ts¡T‘·«ã\+qT |ü≥+ ^dæ >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` dæsú +¡ >± ì\ã&çq e´øÏôÔ |’ |üì#˚ùd ã˝≤\qT dü÷∫+#˚ ùd«#êÃ edüTÔ |ü{≤ìï ^kÕÔsT¡ .
(vi) kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ Á|üX+¯ dü
` |òTü s¡¸D ã\+, >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D ã\+ e÷qyê[øÏ #˚dTü qÔ ï ñ|üø±sê\qT n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` ã\+ e\q edüTeÔ ⁄ kÕúq+˝À »]π> e÷s¡TŒ\qT >∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
` Á|üøè£ ‹düV≤ü »+>± nH˚øs£ ø¡ ±\ ã˝≤\T ì‘·´J$‘·+˝À Áø£eT|ü<‹∆ä ˝À |üì#˚dTü +Ô &É&Üìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
(vii) JeyÓ$’ <ä´+ |ü≥¢ düTìï‘·‘«· +/ì‘·´J$‘· nq«j·T+
` ì‘·´J$‘·+˝À $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝Àì ã˝≤\T @$<Û+ä >± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïjÓ÷ >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` ã\+ <ë«sê »]π> |üqT\˝Àì yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
5 5
44
5
Chapter -2 |òTü s¡¸D 5
I. Key Concepts
` |òTü s¡¸D
` ôd‹Ìú ø£ |òTü s¡¸D
` C≤s¡T&ÉT |òTü s¡¸D
` |òTü s¡¸DqT Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· T n+XÊ\T
` <=s¡T&¢ TÉ |òTü s¡¸D
` Á|üyêVæ≤ |òTü s¡¸D
` |òTü s¡¸D ã˝≤ìï ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
` |òTü s¡¸D ã\+ s¡ø±\qT, ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]kÕÔsT¡ .
` |òTü s¡¸D ã\+ e\¢ e÷qe⁄ìøÏ ˝≤uÛ≤\T, qcÕº\T $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
` ôd‹Ìú ø£ |òTü s¡¸D ñ+&˚ dü+<äsê“¤\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
` C≤s¡T&ÉT |òTü s¡¸D ñ+&˚ dü+<äsê“¤\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
` $$<Ûä |òTü s¡¸D ã˝≤\ eT<Û´ä >∑\ uÛ<Ò ë\qT $e]kÕÔsT¡ .
` |òTü s¡¸D ã˝≤ìï, X¯øÔÏ qcÕºìï m˝≤ ìyê]+#·e#√Ã $e]kÕÔsT¡ .
` |òTü s¡¸D ã˝≤ìï m˝≤ ø=\TkÕÔs√ $e]kÕÔsT¡ .
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` uÛ÷Ñ $Tô|’ |òTü s¡¸D ˝Òøb£ ˛‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+<√, @ @ dü+<äsê“¤\˝À @ |üqT\T #˚jT· ˝Òy÷Ó |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔsT¡ .
5
` j·T+Á‘ê\˝Àì |òTü s¡¸DqT ‘·–+Z #·øb£ ˛‘˚ »]π> |ü]D≤e÷\ô|’ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
5
45
5
` Á{≤©, #Óøÿ£ ~eTà Á|üj÷Ó >∑+ ìs¡«Væ≤+∫ |òTü s¡¸D dü«uÛ≤e+ eT]j·TT ôd‹úÌ ø£ |òTü s¡¸D dü«uÛ≤e+ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
5
` >±E >±¢dTü ˝À ˙{Ïì #Ó+#ê‘√ ‹|üŒ≥+ Á|üj÷Ó >∑+#˚dæ |òTü s¡¸D e\¢ ø£*>π |ò*ü ‘ê\ô|’ ìy˚~ø£ sêkÕÔsT¡ .
` |òTü s¡¸D ˝Òq≥¢sTT‘˚ ì‘·´J$‘·+˝À eTq+ #˚ùd |üqT\‘√ @y˚T$T Ä≥+ø±\T ø£\T>∑T‘êjÓ÷ |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` @ dü+<äs“¡ +¤ ˝À |òTü s¡¸DqT ìyê]+#·&ÜìøÏ @$T ñ|üj÷Ó –kÕÔy÷Ó |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` yê\T‘·\+ô|’ ø£<Tä \T‘·Tqï edüTeÔ ⁄ô|’ |üì#˚ùd ã˝≤\T ‘Ó*ù| |ü{≤ìï ^kÕÔsT¡ .
` ã\¢ô|’ >∑\ |ü⁄düøÔ +£ ô|’ |üì#˚ùd ã˝≤\qT ‘Ó*ù| |ü{≤ìï ^kÕÔsT¡ .
` u≤˝Ÿ uÒ]+>¥ qeT÷Hê\qT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
` e÷qyê[øÏ |òTü s¡¸D #˚ùd ñ|üø±sêìï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
(vii) JeyÓ$’ <Û´ä + |ü≥¢ düTìï‘·‘«· +/ì‘·´J$‘· nq«j·T+
` |òTü s¡¸D e\¢ ø£*>π X¯øÔÏ qcÕº\qT n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ yê&˚ $$<Ûä |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê X¯øÔÏ qwüeº TTqT ‘·–+Z #·e#·TÃ eT]j·TT JeyÓ$’ <Û´ä + ≈£L&É ø±bÕ&Ée#·TÃqì ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
5 5
46
5
Chapter -3 ø£è‹
Á eT <ësê\T eT]j·TT bÕ¢døºæ \
˘ T 5
I. Key Concepts
` ø£èÁ‹eT <ësê\T
` uÒø˝£ {’… Ÿ
` ôd\T´˝ÀCŸ
` yÓT\$THé
` HÓ’˝≤Hé
` bÕ*eTsY
` Øôdø’ *Ï +>¥
` <∏sä √àbÕ¢døºæ ˘
` <∏sä √àôd{Ï+º >¥ bÕ¢døºæ \˘ T
` düV≤ü », ø£èÁ‹eT<ësê\T, bÕ¢døºæ ˘ uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ .
` düV≤ü » eqs¡T\ qT+&ç ‘·j÷· s¡jT˚ ´ ã≥º\ \ø£Då ≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
` yÓTTø£ÿ\ qT+&ç, »+‘·Te⁄\ qT+&ç e#˚Ã düV≤ü » <ësê\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
` ø£èÁ‹eT <ësê\T n+fÒ @$T{À, yê{Ï \ø£Då ≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
` HÓ˝’ ≤Hé‘√ ‘·j÷· s¡jT˚ ´ edüTeÔ ⁄\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
` sπ j·÷Hé≈î£ eT]j·TT düV≤ü » |ü≥Tº <ësê\≈£î >∑\ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T $e]kÕÔsT¡ .
` ø£èÁ‹eT<ësê\T, bÕ*düsº Y <ësê\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
` $$<Ûä bÕ¢døºæ ˘ edüTeÔ ⁄\qT |ü]o*+∫ n$ @s¡øe£ TsTTqy√ $e]kÕÔsT¡ .
5 `
`
bÕ¢døºæ ˝˘ Àì s¡ø±\qT yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\T, ‘˚&Ü\T $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
<∏sä √àbÕ¢døºæ ,˘ <∏sä êàôd{Ï+º >¥ bÕ¢døºæ \˘ ≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT, yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\T $e]+#·>\∑ TZ‘ês¡T.
5
47
5 ` yê‘êes¡D+ô|’ (|üsêés¡D+) bÕ¢døºæ \˘ Á|üu≤Û e+qT ‘Ó\T|ü>\∑ T>∑T‘ês¡T.
` edüTeÔ ⁄\qT Je$∫Ã¤qï+ #Ó+<˚$, #Ó+<äì$>± eØZø]£ kÕÔsT¡ .
5
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` ø£èÁ‹eT <ësê\T, bÕ¢døºæ \˘ T ø£qT>=ì ñ+&Éøb£ ˛‘˚ e÷qe Jeq+ m˝≤ ñ+&˚<√ |ü]ø£\Œq #˚jT· >∑\s¡T.
` Je$∫Ã¤qï+ #Ó+<äì bÕ¢døºæ \˘ T n~Ûø+£ >± ñ|üj÷Ó –+∫q Á|ü|+ü #êìøÏ »s¡T>∑T Vü‰ìì }Væ≤+#·>\∑ s¡T.
` bÕ¢døºæ ‡˘ ≈£î Á|ü‘êé÷ïj·÷\qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
` <ësê\qT eT+&ç+#˚ |üØø£å #˚jT· &É+ <ë«sê n~ @ s¡øe£ TsTTq <ës¡y÷Ó $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
` C≤«˝≤ |üØø£å <ë«sê <∏sä √àbÕ¢døºæ \˘ T, <Ûsä √àôd{Ï+º >¥ bÕ¢døºæ \˘ qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` <ësê\˙ï kÕº+&é≈î£ y˚˝≤&ÉBùd Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê @ <ës¡+ m+‘· ã\yÓTqÆ <√ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ìs¡÷|ækÕÔsT¡ .
` bÕ¢døºæ ˘ u≤{Ï˝Ÿ˝À y˚&ç ˙{Ïì b˛j·T&É+ <ë«sê n~ @ s¡øe£ TsTTq bÕ¢døºæ ˘ nì Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ìs¡÷|ækÕÔsT¡ .
` düMT|ü+˝Àì <äØ,® q÷\T$T\T¢/f…ø‡˘ f…˝Æ Ÿ $T˝ŸqT dü+<ä]Ù+∫ düV≤ü »<ësê\T/ø£èÁ‹eT<ësê\T qT+&ç ã≥º\T m˝≤ ‘·j÷· s¡e⁄‘êjÓ÷ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. ìy˚~ø£ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
` Ç+{À¢ ñqï $$<Ûä edüTeÔ ⁄\qT, >∑èVü≤√|üøs£ D¡ ≤\qT >∑T]Ô+∫ C≤_‘ê˝À qyÓ÷<äT #˚dæ yê{Ïì @ s¡øy£ TÓ qÆ bÕ¢døºæ \˘ qT+&ç ‘·j÷· s¡sTTqy√ eØZø]£ kÕÔsT¡ .
` <ës¡|⁄ü s¡øe£ TT Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä s¡ø±\ <äTdüT\Ô düe÷#êsêìï |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` ùdø£]+∫q bÕ¢døºæ ˘ edüTeÔ ⁄\T @ s¡øe£ TsTTqy√ eØZø]£ +∫ n$ @s¡ø+£ >± ñ|üj÷Ó –+|üã&ÉT‘·THêïjÓ÷ qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` <∏sä √àbÕ¢døºæ \˘ ≈£î, <∏sä √àôd{Ï+º >¥ bÕ¢døºæ \˘ ≈£î yÓ÷H√eTsY\ neT]ø£ $wüjT· +˝À ñ+&˚ uÒ<ëÛ \qT |ü≥+ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ .
` Øôdø’ +¢Ï >¥ ∫Vü≤ï+ ^dæ <ëì ÁbÕ<Ûëq´‘·ô|’ kı+‘·+>± e÷{≤¢&TÉ ‘ês¡T.
` yÓ÷H√eTsY, bÕ*eTsY\ neT]ø£ qeT÷Hê\qT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
` s¬ dæH\é qT >∑T]Ô+#˚ ∫Vü‰ï\ >∑T]+∫ |ü≥+ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ .
5 5
48
5
` ø£èÁ‹eT <ësê\T, bÕ¢døºæ \˘ T e÷qe J$‘êìï m˝≤ e÷]Ãy˚XÊjÓ÷ ‘Ó\TdüTø=ì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
5
` bÕ¢døºæ \˘ T JeyÓ$’ <Ûë´ìï m˝≤ Vü‰ì #˚dTü HÔ êïjÓ÷ $e]kÕÔsT¡ .
` ø£èÁ‹eT <ësê\T, bÕ¢døºæ \˘ T e÷qe⁄ìøÏ m˝≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïjÓ÷ $e]kÕÔsT¡ .
` Øôdø’ +¢Ï >¥ Á|üÁøÏjT· e÷qyê[øÏ m+‘· ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ ÷Ó $e]kÕÔsT¡ .
` Øôdø’ +¢Ï >¥ Á|üÁøÏjT· qT ‘·q ì‘·´J$‘·+˝Àì nìï dü+<äsê“¤\≈£î nq«sTTkÕÔsT¡ .
Chapter - 4 ˝ÀVü‰\T eT]j·TT n˝ÀVü‰\T

I. Key Concepts
` ˝ÀVü‰\T
` n˝ÀVü‰\T
` <äT´‹
` <Û«ä ì>∑TD+
` ‘ê+‘·e‘·
` düsÔ D¡ j
° T· ‘·
` kÕúqÁuÛ+Ñ X¯ #·s´¡ \T
` ˝ÀVü‰\ jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\qT $e]kÕÔsT¡ .
5 `
`
`
n˝ÀVü‰\ jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\qT $e]kÕÔsT¡ .
˝ÀVü‰\ <Ûsä êà\sTTq <äT´‹, <Û«ä ì>∑TD+, ‘ê+‘·e‘·, düsÔ D
˝ÀVü≤<Ûsä êà\qT bÕ{Ï+#˚yê{ÏøÏ ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&TÉ .
¡ j
° T· ‘· ñwü/í $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘«· eTT\qT $e]kÕÔ&TÉ . 5
49
5 ` Ç∫Ãq |ü<ësêú\˝À @~ ˝ÀVü≤yÓ÷ @~ n˝ÀVü≤yÓ÷ eØZø]£ kÕÔsT¡ . ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
` ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\≈£î >∑\ uÒ<ëÛ \qT $e]kÕÔsT¡ .
5
` @ edüTeÔ ⁄\ ‘·j÷· Ø˝À @ ˝ÀVü‰\T yê&ÉT‘ês√ ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` ã+>±s¡+ e+{Ï ˝ÀVü‰\T mìï dü+e‘·‡sê\sTTHê yÓTs¡T|ü⁄ ø√˝ÀŒø£b˛e&É+ >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
` ô|qeTT, ≈£îø£ÿsY\≈£î Vü‰+&ç˝Ÿ‡qT ÇqTeTT‘√ ‘·j÷· s¡T#˚jT· ø£b˛e&É+˝À >∑\ ø±s¡D≤\ô|’ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
` ˝ÀVü‰\T ˝Òì e÷qe⁄ì J$‘·+ m˝≤ ñ+≥T+<√ }Væ≤kÕÔsT¡ .
` eÁ»+ n˝ÀVü≤yÓTHÆ ê <äè&Û+É >± ñ+&É&+É , bÕ<äsd¡ +ü ˝ÀVü≤yÓTHÆ ê eTè<äTe⁄>± ñ+&É&+É >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
` ˝ÀVü‰\, n˝ÀVü‰\ ÄeT¢, øå±s¡ dü«uÛ≤yê\qT Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ .
` ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\T ÄøÏ‡»Hé‘√ »]ù| #·s´¡ qT Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ .
` u≤´≥Ø, ã\T“ e\j·T+‘√ ˝ÀVü‰\, n˝ÀVü‰\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘q· T Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ìs¡÷|ækÕÔsT¡ . Á|üj÷Ó >∑ |ò*ü ‘ê\qT $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
` ùdø£]+∫q edüTeÔ ⁄˝À @$ ø±+‹e+‘·+>±, s¡+>∑T ø£*– ñHêïj·TH˚ n+XÊ\qT >∑T]Ô+∫ |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` rdüT≈£îqï ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\T <Û«ä ì ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd$/#˚jT· ì$ >± |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` ‘ê+‘·e‘· <Ûsä à¡ + Ä<Ûës¡+>± @@ ˝ÀVü‰\qT @@ |üqT\˝À @$<Û+ä >± ñ|üj÷Ó –kÕÔs√ düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ìy˚~ø£ s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
` ˝ÀVü‰\ ñwüyí êVü≤ø£‘q· T, |ü<ësêú\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘q· T |ü≥+ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ .
` e÷qe⁄ìøÏ m+‘√ kÕj·T|ü&TÉ ‘·Tqï ˝ÀVü‰\qT yê{Ï |üì‘·Hêìï Á|üX+¯ dæ+#·>\∑ TZ‘ês¡T.
5 ` ˝ÀVü‰\T Á|ü<]ä Ù+#˚ $_Ûqï <Ûsä êà\qT |ü]o*+#·&+É ˝À ÄdüøìÔÏ #·÷|ü⁄‘ês¡T.

5
50
5
` ˝ÀVü≤ eT]j·TT n˝ÀVü≤ |ü<ësêú\T |üsêés¡D≤ìøÏ #˚dTü qÔ ï Vü‰ìì $e]+#·>\∑ s¡T.
5
` ˝ÀVü‰\ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤yêìïã{Ïº nedüsy¡ TÓ qÆ , |üsy¡ TÓ qÆ ˝ÀVü‰\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√>∑\s¡T.
` ˝ÀVü‰\˝À >∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï ì‘·´J$‘·+˝À nq«sTT+#·>\∑ s¡T.
Chapter - 5 <Û«ä ì
I. Key Concepts
` ø£+|üq+
` dü«s¡‘+· Á‘·T\T
` ø£suí¡ ]ÒÛ
` ø£+|üq |ü]$T‹
` &Óduæ ˝… Ÿ
` |æ#Y
` ø°#T· <äq+
` bÂq:|ü⁄q´+
` ø£+|æ+#˚ edüTeÔ ⁄ <Û«ä ìì ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü +Ô <äì ø±s¡D≤\ Ä<Ûës¡+>± $e]kÕÔ&TÉ .
` <Û«ä ìø£+|üq+, |æ#,˚ ø°#T· <äq+, bÂq'|ü⁄q´+ yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\qT ìs¡«∫+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
` $$<Ûä s¡ø±\ dü+^‘· |ü]ø£sê\T ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd <Û«ä ì˝À ‘˚&Ü\≈£î ø±s¡D≤\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` dü«s¡ù|{Ïø£ ìsêàD≤ìï $e]kÕÔsT¡ .
5 `
`
`
<Û«ä ì Á|ükÕsêìøÏ j·÷qø£+ nedüse¡ Tì $e]kÕÔsT¡ .
|òTü q, Á<äe, yêj·TT |ü<ësêú˝˝À <Û«ä ì Á|ükÕs¡+˝À »]π> ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔsT¡ .
dü+^‘·, ø£s√ƒ s¡ <Û«ä qT\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
5
51
5
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` <Û«ä ì ø±\Twü´+ ô|]–b˛‘˚ ñ‘·ŒqïeTj˚T´ |ü]dæ‘ú T· \qT |ü]ø£\Œq #˚jT· >∑\TZ‘ês¡T.
5
` >∑_“˝≤\T, ≈£îø£ÿ\ e÷~]>± e÷qe⁄&ÉT m+<äT≈£î ø=ìï <Û«ä qT\qT $q˝Ò&TÉ e+{Ï Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘ês¡T.
` >±*˝À <Û«ä ì Á|üd]ü +#·øb£ ˛‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+<√ }Væ≤kÕÔ&TÉ .
` <Û«ä ì X¯øìÔÏ ø£*Z ñ+~ nq&ÜìøÏ ôd˝Ÿb˛ò Hé, bÕ¢døºæ ˘ u≤{Ï˝Ÿ Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê ìs¡÷|ækÕÔsT¡ .
` <Û«ä ì Á|ükÕsêìøÏ j·÷qø£+ nedüse¡ Tì Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê $e]+#·>\∑ s¡T.
` |òTü q, Á<äe |ü<ësêú\˝À <Û«ä ì Á|üd]ü düT+Ô <äì Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê ìs¡÷|ækÕÔsT¡ .
` <Û«ä ì rÁe‘·qT, edüTeÔ ⁄ ø£+|üHê\≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ .
` $$<Ûä s¡ø±\ dü+^‘· |ü]ø£sê\˝À ø£+|üq+ #Ó+<˚ uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ï $esê\qT |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` $$<Ûä s¡ø±\ dü+^‘· |ü]ø£sê\ ∫Á‘ê\qT ùdø£]+∫ ÁkÕÿ|t ãTø˘˝À Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
` dü«s¡ù|{Ïø£ |ü≥+ ^∫ uÛ≤>±\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ . <Û«ä ì ñ‘·Œ‹Ô >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
` ø£suí¡ ]ÒÛ |ü≥+ ^dæ uÛ≤>±\T >∑T]Ô+∫ $e]+#·>\∑ TZ‘ês¡T. |üì#˚ùd $<Ûëq+ô|’ yêÚ≤´ì+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
` |ü]düsê\˝À \_Û+#˚ edüTeÔ ⁄\‘√ dü+^‘· |ü]ø£sê\ qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· >∑\TZ‘ês¡T.
` dü+^‘· yêsTT<ë´\T yê{Ï dü+^‘·+ e\¢ ø£*dZ Tü qÔ ï e÷qdæø£ Á|üXÊ+‘·‘q· T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
` #Ó$øÏ, <Û«ä ìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
` |ü<ës¡ú dü«uÛ≤yêìøÏ, <Û«ä ì Á|ükÕsêìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
5 ` <Û«ä ì ø±\Twü´+ JeyÓ$’ <Û´ä +ô|’ @˝≤+{Ï Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+<√ $e]kÕÔsT¡ .
` <Û«ä ì ø±\Twü´+ ‘·–+Z #·&ÜìøÏ bÕ{Ï+#·e\dæq ø=ìï |ü<‘∆ä T· \T dü÷∫kÕÔ&TÉ .
5
52
5
Chapter - 6 H˚\u§>∑TZ eT]j·TT ô|{
Á À*j·TyéT 5
I. Key Concepts
` düe÷» eqs¡T\T
` ‘·]–b˛j˚T X¯øÔÏ eqs¡T\T
` ‘·s>¡ ì∑ X¯øÔÏ eqs¡T\T
` ô|Á{À*j·T+
` Ä+•ø£ ùd«<äq+
` dü+|”&‘ç · düV≤ü » yêj·TTe⁄
` ø√ø˘, u§>∑T,Z ø√˝Ÿ ‘ês¡T
` •˝≤» Ç+<ÛHä ê\T
` ‘·s>¡ ì∑ X¯øeÔÏ qs¡T\T, ‘·]–b˛j˚T X¯øeÔÏ qs¡T\qT $e]kÕÔsT¡ .
` ‘·s>¡ ì∑ X¯øeÔÏ qs¡T\T, ‘·]–b˛j˚T X¯øeÔÏ qs¡T\ eT<Û´ä uÒ<ëÛ \T $e]kÕÔsT¡ .
` ‘·s>¡ ì∑ /‘·s–¡ b˛j˚T X¯øÔÏ eqs¡T\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
` H˚\u§>∑T,Z ô|Á{À*j·T+, düV≤ü »yêj·TTe⁄\ ñ|üj÷Ó >±\T $e]kÕÔsT¡ .
` ô|Á{À*j·T+ n+•ø£ ùd«<äq $<ÛëHêìï $e]kÕÔsT¡ .
` n+•ø£ ùd«<äq+ <ë«sê yÓ\Te&˚ $$<Ûä ñ|üñ‘·Œ‘·T\Ô T yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\T $e]kÕÔsT¡ .
` Ç+<Ûqä eqs¡T\T $ìjÓ÷–+#˚≥|ü⁄&ÉT ø£*>π Á|üe÷<ë\T`|ò*ü ‘ê\T ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]kÕÔsT¡ .
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
5 ` ô|Á{À*j·T+ eqs¡T\T ‘·s–¡ b˛‘˚ uÛ÷Ñ $Tô|’ @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ }Væ≤kÕÔsT¡ .

` Á|ü‘êé÷ïj·T eqs¡T\T>± nH˚ø£ |ü<ësêú\qT Ç+<ÛHä ê\T>± yê&Ée\dæq nedüsê\qT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ . 5
53
5
` HêDéTsTTq H˚\u§>∑TqZ T y˚&#ç ù˚ dÔ yÓ\Te&˚ yêj·TTe⁄ eT+&ÉT‘·T+~ nì Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ìs¡÷|ækÕÔsT¡ .
5
` Á>±eT+˝À, düMT|ü+˝À ô|Á{À*j·T+ ñ|üñ‘·Œqï |ü<ësêú\T m˝≤ ñ|üj÷Ó –kÕÔs√ |ü]o*kÕÔsT¡ .
` ‘·s–¡ b˛j˚T, ‘·s>¡ ì∑ X¯øeÔÏ qs¡T\ ñ|üj÷Ó >∑+ô|’ Áø£eT∫Á‘·+ (Flow Chart) ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .
` $$<Ûä ô|Á{À*j·T+ ñ‘·Œ‘·T\Ô T, yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\qT |ü{øº° ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` ô|Á{À*j·T+, &ûõ˝Ÿ, düV≤ü »yêj·TTe⁄‘√ q&ç#˚ yêVü≤Hê\T, yê{Ï yÓT˝Æ õÒ Ä<Ûës¡+>± |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ . Ç+<Ûqä bı<äT|ü⁄ô|’ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ .
` H˚\u§>∑TìZ y˚&#ç ù˚ dÔ yÓ\Te&˚ yêj·TTe⁄ eT+&ÉT‘·T+~ nqT Á|üj÷Ó >∑ |ü≥+ ^∫ uÛ≤>±\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ . nø£ÿ&É »]π> s¡kÕj·Tq #·s´¡ \qT $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
` Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À \uÛ´Ñ eTj˚T´ $$<Ûä ô|Á{À*j·T+ ñ‘·Œ‘·T\Ô T, H˚\u§>∑TZ düV≤ü »yêj·TTe⁄\ Á|ü<X˚ Ê\qT |ü≥+˝À >∑T]ÔkÕÔsT¡ . eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ ñ‘·Œ‹Ô >∑T]+∫ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ .
` Ç+<ÛHä êìï bı<äT|ü⁄ #˚dæ uÛ≤$‘·sê\ yê]øÏ n+~+#˚ yê]ì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
` düeTTÁ<ë\˝À, q<äT\˝À ô|Á{À*j·T+, Á≈£L&ÜsTT˝Ÿ yÓ*øÏ rj·T&É+ e\¢ »s¡T>∑T‘·Tqï |üsêés¡D+ qcÕºìï $e]kÕÔsT¡ .
` ô|Á{À*j·T+, H˚\u§>∑T\Z ≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üjT· ‘êï\qT #˚dTü qÔ ï e÷qe⁄\ ø£èwæì n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` düV≤ü »eqs¡T\ ñ‘·Œ‹Ô ` $ìjÓ÷>∑+q≈£î >∑\ dü+ã+<Û+ä , <ëìe\¢ »s¡T>∑T‘·Tqï |üs´¡ ekÕHê\ >∑T]+∫ #·]ÃkÕÔsT¡ . |ü]cÕÿsê\T dü÷∫kÕÔsT¡ .
5 5
54
5
Chapter - 7 <äV≤ü q+, Ç+<ÛHä ê\T eT]j·TT eT+≥ 5
I. Key Concepts
` <äVü≤q+
` <äV≤ü qo\ |ü<ësêú\T
` <äV≤ü qo*ø±ì |ü<ësêú\T
` »«\q ñc˛íÁ>∑‘·
` dü«‘·d<æ ›ä <äV≤ü q+
` ‘·øD
å£ <äV≤ü q+
` ø¬ ˝À]ô|ø˘ $\Te
` <äV≤ü q+, <äV≤ü qo\ |ü<ësêú\T, ø¬ ˝À]|òøæ ˘ $\Te, »«\q ñc˛íÁ>∑‘· yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\ >∑T]+∫ ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
` <äV≤ü HêìøÏ ÄøÏ‡»Hé nedüse¡ Tì, s¬ +&ç+{Ï eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï $e]kÕÔsT¡ .
` <äV≤ü qo* ø±ì |ü<ësêú\qT ìs¡«∫+∫ ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
` ‘·«s¡>± eT+&˚ |ü<ësêú\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ . ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
` Ç+<ÛHä ê\qT |òTü q, Á<äe yêj·TT Ç+<ÛHä ê\qT eØZø]£ +∫, yê{ÏøÏ ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
` $$<Û+ä Ç+<ÛHä ê\, |ü<ësêú\ ø¬ ˝À]|òøæ ˘ $\Te\qT $e]kÕÔsT¡ .
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` uÛ÷Ñ $Tô|’ Ç+<ÛHä ê\T uÛ$Ñ wü´‘Y˝À n&ÉT>∑+{Ïb˛‘˚ @s¡Œ&˚ |ü]dæ‘ú T· \qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
` <äV≤ü q #·s´¡ ≈£î ÄøÏ‡»Hé <√Vü≤<ä+ #˚jT· ø£b˛‘˚ @$T »s¡T>∑TH√ }Væ≤kÕÔsT¡ .
5 ` X¯Sq´+˝À <äV≤ü qÁøÏjT· ÄVü‰s¡|<ü ësêú\˝À ø¬ ˝À]|òøæ ˘ $\Te\ô|’ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .

5
55
5
` eT+&ÉT≥≈£î ÄøÏ‡»Hé <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+<äì Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£>± ìs¡÷|ækÕÔsT¡ .
5
` nìï |ü<ësêú\T eT+&ÉT‘êj·÷? m+<äT≈£î eT+&Ée⁄? nì Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± $e]kÕÔsT¡ .
` |ü<ësêú\T eT+&ÉT≥≈£î >±* nedüse¡ Tì Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ìsêú]kÕÔsT¡ .
` $$<Ûä s¡ø±\ |ü<ësêú\T m˝≤ eT+&ÉT‘êsTT, yÓT\¢>± eT+&˚$, ‘·«s¡>± eT+&˚$, ndü\T eT+&Éì |ü<ësêú\qT |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT #˚jT· >∑\s¡T.
` Á<äe, |òTü q, yêj·TT Ç+<ÛHä ê\qT eØZø]£ +∫ |ü{øºÏ ˝£ À düe÷#ês¡+ qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` eT+≥ jÓTTø£ÿ Äø£è‹ì |ü≥+ ^∫ uÛ≤>±\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` sêh yê´|ü+Ô >± $ìjÓ÷–+∫q ô|Á{À˝Ÿ, &ûõ˝Ÿ, düV≤ü »yêj·TT Ç+<ÛHä ê\qT Á>±|ò>t ± Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
` Ç+<ÛHä ê\T e÷qe J$‘êìï kÂø£s´¡ eTj·T+ #˚jT· {≤ìï ‘Ó\TdüT≈£îì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
` Ç+<ÛHä ê\ jÓTTø£ÿ $$<Ûä s¡÷bÕ\T yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\T $e]kÕÔsT¡ .
` JeyÓ$’ <Ûë´ìï ø±bÕ&É{≤ìøÏ Ç+<ÛHä ê\ $ìjÓ÷>∑+˝À rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘\Ô· T $e]kÕÔsT¡ .
` Ç+<ÛHä ê\ bı<äT|ü⁄\ô|’ ø£s|¡ Áü ‘·+ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
` Ç+<ÛHä ê\T ì‘·´J$‘·+˝À @$<Û+ä >± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïjÓ÷ $e]kÕÔsT¡ .
5 5
56
5
Chapter -8 <
Á yä ê\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘· 5
I. Key Concepts
` $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T
` $<äT´‘Y Á<äyê\T (m\Áø√º&\é T)
` $<äT´‘Y $X‚w¢ ´ü +
` $<äT´‘Y $X‚w¢ D ü
` m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥
` $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y yêVü≤ø±\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y ã+<Ûøä +£ qT ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y ã+<Ûøä +£ qT m˝≤ yêVü≤ø£+>± e÷s¡Ãe#√Ã $e]kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ jÓTTø£ÿ s¡kÕj·Tq |ò*ü ‘êìï $e]kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y |òTü {≤ìï @$<Û+ä >± ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔs√ $e]kÕÔsT¡ .
` m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥qT ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
` m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥ e\q ñ|üj÷Ó >±\T $e]kÕÔsT¡ .
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` $<äT´‘Y cÕø˘ e\q @$T »s¡T>∑T‘·T+<äì Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y ã+<Ûøä ±\ìï yêVü≤ø±\T>± e÷]‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+<√ }Væ≤kÕÔsT¡ .
5 5
57
5
` Á<äyê\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘q· T Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ìsê∆]kÕÔsT¡ .
5
` Ä\T>∑&ô¶É |’ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e\¢ »]π> s¡kÕj·Tq |ò*ü ‘êìï Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ìs¡÷|ækÕÔsT¡ .
` m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥ |ü<‹∆ä ˝À ÇqT|ü ‘êfi¯|⁄ü #Ó$ô|’ sê– |üP‘·qT Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ìsê∆]kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T, ã+<Ûøä ±\T eØZø]£ +∫ |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y e\j·T+˝À @ @ |ü<ësêú\T yêVü≤ø£˝À/ã+<Ûøä ±˝À |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` @ s¡øe£ TsTTq ≈£Ls¡>±j·T\˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e\q s¡kÕj·Tq |ò*ü ‘·+ »]–+<√ |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
` Á<äyê\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘· Á|üj÷Ó >∑ |ü≥+ ^∫ uÛ≤>±\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` nj·TkÕÿ+‘· ~≈£î‡∫ ñ|üj÷Ó –+∫ f…dsºü Y qeT÷HêqT ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘YqT ì\«ñ+#˚ ôd˝ŸqT ‘·j÷· s¡T #˚dqæ XÊgy˚‘\Ô· ø£èwæì n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T, ã+<Ûøä ±\T |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T#˚dæ yê{Ïì @ dü+<äs“¡ +¤ ˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔs√ $e]kÕÔsT¡ .
` $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T>± $$<Ûä ˝ÀVü‰\T ñ|üj÷Ó >∑|&ü &É +É ˝Àì yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔ&TÉ .
` düss¡ TTq |ü]ø£sê\qT ñ|üj÷Ó –+∫ ∫qï ∫qï eTs¡eTà‘·T\Ô T #˚kÕÔsT¡ .
5 5
58
5
Chapter - 9 ø=ìï düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T 5
I. Key Concepts
` |ü≥\+
` uÛ÷Ñ |ü\ø£\T
` uÛ÷Ñ ø£+|ü+
` $<äT´<ä]Ùì
` ‘·{<Ï ë«Vü≤ø£+
` ñ‘·‡s¡+Z
` ]ø£sº Y ùdÿ\T
` düTHê$T
` uÛ÷Ñ ø£+|ü˝œÒ ì/<ä]Ùì
` yÓTs¡T|ü⁄\T m˝≤ @s¡Œ&É‘êjÓ÷ $e]kÕÔsT¡ .
` sê|æ&ç <ë«sê $<äT´‘Y Äy˚X+¯ ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+<äì ‘Ó\TŒ‘ês¡T.
` $$<Ûä s¡ø±\ Äy˚XÊ\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=+{≤s¡T.
` yÓTs¡T|ü⁄\T @s¡Œ&ÉT düeTj·T+˝À rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘\Ô· T $e]kÕÔsT¡ .
` ‘·{<Ï ë«Vü≤ø£+ n+fÒ @$T{À, <ëìï m+<äT≈£î ñ|üj÷Ó –kÕÔy÷Ó $e]kÕÔsT¡ .
` uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T n+fÒ @$T{À, m+<äT≈£î dü+uÛ$Ñ kÕÔj÷Ó $e]kÕÔsT¡ .
` uÛ÷Ñ ø£+|ü˝œÒ ì >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
` uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ düeTj·T+˝À rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘\Ô· T @$T{À $e]kÕÔsT¡ .
5 5
59
5
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` yÓTs¡T|ü⁄\ qT+&ç $<äT´‘Y Äy˚XÊ\qT bı+<äe#êÃ nì Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
5
` uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T nø£kÕà‘·T>Ô ± eùdÔ @$T #˚j÷· ˝À }Væ≤kÕÔsT¡ .
` sê|æ&ç <ë«sê Äy˚XÊìï ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· e#·Ãì Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ìsê∆]kÕÔsT¡ .
` ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ Äy˚XÊìï m˝≤ ø£qT>=qe#·TÃH√ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ìsê∆]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
` Á|ü|+ü #·+˝À n~Ûø+£ >± uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛ$Ñ +#˚ ÁbÕ+‘ê\qT |ü≥+˝À >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì uÛ÷Ñ ø£+|ü CÀHé\qT |ü≥+˝À >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+˝À, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À uÛ÷Ñ ø£+|ü ÁbÕ+‘ê\qT s¡+>∑T\‘√ >∑T]Ô+#·>\∑ s¡T.
` uÛ÷Ñ ø£+|ü ˝Òœì qeT÷Hê s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
` uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT, eT÷˝≤ìï >∑T]Ô+#˚ |ü]ø£sêìï s¡÷bı+~+∫q XÊgy˚‘\Ô· ø£èwæì n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ e\¢ JeyÓ$’ <Ûë´ìøÏ »s¡T>∑T qcÕºìï $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
` uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ nq+‘·s+¡ n+~+#˚ ùdyêø±s¡´Áø£e÷\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=ì Ä ùde\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
` yÓTs¡T|ü⁄\T, ñs¡TeTT\ e+{Ï düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T ñ|üj÷Ó >∑øs£ e¡ ÷? Á|üe÷<äøs£ e¡ ÷? nH˚ n+X¯+ô|’ ø£s|¡ Áü ‘·+ s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
` Á|üøè£ ‹|üsy¡ TÓ qÆ Á|üe÷<ë\T dü+uÛ$Ñ +#˚≥|ü⁄&ÉT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· >∑T]+∫ ne>±Vü≤q bı+<äT‘ês¡T.
5 5
60
5
Chapter - 10 qø£‘
Áå ê\T ` kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ 5
I. Key Concepts
` n+‘·]ø£å edüTeÔ ⁄\T
` ÁbÕ+rj·T eT<Ûë´Vü≤ï düeTj·T+
` ˙&É >∑&j ç ÷· s¡+
` ñ‘·sÔ êj·TD+
` <äøÏåD≤j·TD+
` #·+Á<äøfi£ \¯ T
` qø£Áå ‘· sê•
` ¬>˝≤øÏ‡
` <Ûèä e qø£Áå ‘·+
` Ädüsº êsTT&ÉT¢
` ‘√ø£#T· ø£ÿ\T
` ñ\ÿ\T
` ñ˝≤ÿbÕ‘·+
` ñ‘·sÔ `¡ <äøDåÏ ~X¯˝À dü÷s¡T´&ÉT ø£<\ä &Üìï ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
` ˙&É >∑&j ç ÷· sêìï ‘·j÷· s¡T #˚jT· &Üìï $e]kÕÔsT¡ .
` #·+Á<äøfi£ \¯ T n+fÒ @$T{À, #·+Á<äTì Äø±s¡+ m+<äT≈£î e÷s¡T‘·T+<√ $e]kÕÔsT¡ .
` #·+Á<äÁ>∑V≤ü D+, dü÷s¡´Á>∑V≤ü D+ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+˝À >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔsT¡ .
5 `
`
`
$$<Ûä s¡ø±\ dü÷s¡´, #·+Á<äÁ>∑V≤ü D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
kÂs¡≈î£ ≥T+ã+˝Àì Á>∑V‰ü \ eT<Û´ä b˛*ø£\T ‘˚&Ü\T $e]kÕÔsT¡ .
ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑V‰ü \T yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\T $e]kÕÔsT¡ .
5
61
5
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` sêÁ‹ y˚fi˝¯ À Äø±X¯+˝À #·÷dæq|ü⁄&ÉT ø£*>π uÛ≤eq\ <ë«sê |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔsT¡ .
5
` sêÁ‹y˚fi¯ düeTj·÷ìï m˝≤ #Ó|Œü >∑\+ nì Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
` uÛ÷Ñ $T ˝≤+{Ï yê‘êes¡D+ eTπs<Óq’ Á>∑V≤ü +ô|’ ñ+fÒ m˝≤ ñ+≥T+<äì |ü]ø£\Œq #˚kÕÔsT¡ .
` Äø±X¯+˝À dü÷s¡T´&ÉT ñ‘·sÔ ¡ <äøD
åÏ ~≈£îÿ\˝À m≥T ø£<\ä T‘·THêï&√ |ü]o*+∫ ìy˚~ø£ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .
` ne÷yêdü´ ‘·sT¡ yê‘· #·+Á<äT&ÉT Á|ü‹s√E ø£ì|æ+#˚ rs¡TqT |ü]o*+∫ ìy˚~ø£ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .
` kÂs¡≈î£ ≥T+ã+˝Àì $$<Ûä Á>∑V‰ü \ >∑T]+∫ yêsêÔ|Áü ‹ø£˝À, n+‘·sê®\+˝À ùdø£]+∫q ÁkÕÿ|t |ü⁄düøÔ +£ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .
` n+‘·sê®\+ qT+&ç n+‘·]ø£å e´sêú\ô|’ düe÷#ês¡+, ∫Á‘ê\T ùdø£]+∫ Á|ü<sä Ù¡ q˝À ñ+#·T‘ês¡T.
` kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ u§eTà^dæ Á>∑V‰ü \qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
` $$<Ûä s¡+>∑T\ ã+‘·T\‘√ kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ qeT÷Hê ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .
` JeeTTqï uÛ÷Ñ $Tì, yê‘êes¡D≤ìï m˝≤ dü+s¡ø+åÏ #ê˝À $e]kÕÔsT¡ .
` Áø£eTã<ä+∆ >± neTs¡Ãã&çq á $X¯«eTT jÓTTø£ÿ kÂ+<äsê´ìï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
` e÷qe⁄&ÉT Á|üj÷Ó –+∫q ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑V‰ü \ e\¢ e#˚Ã sπ &çjT˚ wüHé Á|üu≤Û e+ JeyÓ$’ <Û´ä +ô|’ m˝≤ ñ+≥T+<√ $e]kÕÔsT¡ .
` sêÁ‹|üP≥ Äø±XÊìï |ü]o*+∫ qø£Áå ‘ê\ <ë«sê sêdüT\ nø±sêìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
5 5
62
5 9e ‘·s>¡ ‹∑ ` kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\T 5
Chapter -1 eTq #·T≥÷º ñqï |ü<ës¡+ú
I. Key Concepts
1. |ü<ës¡ú dæ‘ú T· \T ` <Ûsä êà\T
2. |ü<ës¡ú dæ‹ú e÷s¡TŒ
` |ü<ës¡+ú 3 dæ‘ú T· \qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ . á 3 dæ‘ú T· \˝À \_Û+#˚ |ü<ësêú\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«>∑\s¡T.
` |òTü q, Á<äe, yêj·TT |ü<ësêú\ eT<Û´ä e´‘ê´kÕ\qT >∑T]Ô+∫, #Ó|Œü >∑\s¡T.
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` Á<äyê\ eT]j·TT yêj·TTe⁄\ Äø±s¡, |òTü q|ü]e÷D≤\qT >∑T]Ô+#·T≥≈£î |ü]o\q\T #˚dæ |ò*ü ‘ê\qT #Ó|Œü >∑\s¡T.
` |òTü q, Á<äe, yêj·TT dæ‹ú ˝Àñqï |ü<ësêú\ <Ûsä êà\ô|’ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
` dü+|”&´É ‘·, yê´|üq+\qT >∑T]+∫ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À Á|üj÷Ó >±\T #˚kÕÔsT¡ . |ü]o\q\ <ë«sê |ò*ü ‘ê\qT qyÓ÷<äT #˚jT· >∑\s¡T.
` |òTü q, Á<äe, yêj·TT |ü<ësêú\qT <Ûsä êà\qT >∑T]+∫q |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T #˚jT· >∑\s¡T, $X‚w¢ +æ #·>\∑ s¡T.
` |òTü q, Á<äe, yêj·TT |ü<ësêú\˝À ø£D≤\ neT]ø£qT, Á|üj÷Ó >±\˝À |ü]ø£sê\ neT]ø£qT #·÷ù| u§eTà\T ^kÕÔsT¡ . qeT÷HêqT s¡÷bı+~+#·>\∑ s¡T.
(vi) n_Ûq+~+#·&+É , kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ ø£*– e⁄+&É≥+
` X¯Øs¡+˝Àì #ÓeT≥ <ë«sê X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘q· T ìj·T+Á‹+#˚ Á|üÁøÏjT· qT ‘Ó\TdüTø=ì n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` Ç>∑Ts¡T≥≈£î dü+ã+~Û+∫ ì‘·´ J$‘·+˝À m<äTs¡jT˚ ´ dü+<äsê“¤\qT #·]Ã+∫, n_Ûq+~+#·>\∑ s¡T.
(vii)
5
ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+, JeyÓ$’ <Û´ä + |ü≥¢ kÕqTuÛ÷Ñ ‹
` ì‘·´ J$‘·+˝À Ç>∑Ts¡T≥ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+qT nqTuÛ÷Ñ ‹ bı+<˚ dü+<äsê“¤\qT (yê´j·÷eT+ ‘·sê«‘· |ü{qºÏ #ÓeT≥ Ç>∑Ts¡T≥, eT{Ïº ≈£î+&É˝À ˙s¡T #·\ã¢ &ÉT≥, y˚d$ü ˝À »+‘·Te⁄\T
5
˙{Ï >∑T+≥˝À m≈£îÿe ùd|ü⁄ >∑&|É &ü +É ) >∑T]Ô+#·>\∑ s¡T.
63
5
Chapter -2 #·\q+ (Motion) 5
I. Key Concepts
` #·\q+, kÕù|ø£å #·\q+
` <ä÷s¡+ ` kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+
` e&ç`y˚>+∑
` düeT#·\q+ ` ndüeT#·\q+
` ‘·«s¡D+, düeT‘·«s¡D+, düeT‘·«s¡D #·\q düMTø£sD
¡ ≤\T
` e&ç`y˚>±\ eT<Û´ä uÛ<Ò ë\T #Ó|Œü >∑\&ÉT.
` düeT‘·«s¡D+qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·>\∑ &ÉT.
` <ä÷s¡+`kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+ eT<Û´ä ‘˚&ÜqT >∑T]Ô+#·>\∑ &ÉT.
` $$<Ûä yê\Tø√D≤\≈£î, ‘·«s¡D≤\≈£î eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï $e]+#·>\∑ &ÉT.
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` düeTeè‘êÔø±s¡ #·\q+ |ü]o\q ø=s¡≈î£ ø£è‘·´+ #˚dæ eè‘êÔø±s¡ e÷s¡+Z ˝À #·*+#˚ edüTeÔ ⁄ eT]j·TT <ëì y˚>+∑ ~X¯˝À ìs¡+‘·s+¡ >± e#˚Ã e÷s¡TŒqT |ü]ø£\Œq #˚jT· >∑\s¡T.
` yê\T‘·\+ô|’ ã+‹ #·\q+ |ü]o*+∫, |ò*ü ‘ê\T }Væ≤+∫ #Ó|Œü >∑\s¡T.
` yê\T‘·\+ô|’ ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄ ‘·«s¡D+, y˚>±\qT ø=\e&ÜìøÏ Á|üj÷Ó >∑XÊ\ ø£è‘·´+ #˚jT· >∑\s¡T.
` #·\q+ kÕù|ø£yå TÓ qÆ ~ nH˚ uÛ≤eqqT Á|ü‘´· ø£+å >± øπ Áå ‘·+˝À ‘·q ùdïVæ≤‘·T\‘√ ø£*dæ |ü]o*+∫ ìy˚~ø£ s¡÷bı+~+#·>\∑ s¡T.
5
` yê\T‘·\+ô|’ ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄ ‘·«s¡D+ Á|üj÷Ó >±ìï y˚sπ «s¡T <ä÷sê\‘√ #˚dæ yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q $esê\qT |ü{øºÏ ˝£ À bı+<äT|üs#¡ >· \∑ s¡T. 5
64
5
` düeT#·\q+ ne>±Vü≤q ø=s¡≈î£ |ü{øºÏ `£ 1˝Àì düe÷#ês¡+, n˝≤π> ndüeT#·\q+ ne>±Vü≤q ø=s¡≈î£ |ü{øºÏ `£ 2˝Àì düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± ø±\+`<ä÷s¡+ Á>±|òqt T ^j·T>∑\s¡T.
5
` yê\T‘·\+ô|’ ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄ Á|üj÷Ó >∑+˝Àì <ä÷s¡+`ø±\+≈£î Á>±|òqt T ^j·T>∑\s¡T.
` s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\ eT<Û´ä eÁø£e÷s¡+Z ˝À #·*+#˚ ø£D≤ìøÏ kÕúqÁuÛ+Ñ X¯ ~X¯qT ^j·T>∑\s¡T.
` düeT‘·«s¡D+, ãTTD‘·«s¡D+≈£î dü+ã+~Û+∫, s¬ \’ T ã+&ç Äπ> dü+<äs“¡ +¤ ˝À n˝≤π> eÁø£e÷s¡+Z ˝À ãdüT‡ yÓfió¯ qÔ ï düeTj·T+˝À y˚>~∑ X¯ e÷s¡TŒqT nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø=ì
n_Ûq+~+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
(vii) ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+, JeyÓ$’ <Û´ä + |ü≥¢ kÕqTuÛ÷Ñ ‹
` y˚>+∑ >± edüTqÔ ï ã+‹ì |ü≥Tºø√e&É+, ø£<*ä ø£˝À ñqï ãdüT‡qT+&ç ~>∑&+É yÓTT<ä˝q’… ì»J$‘·+˝À m<äTs¡jT˚ ´ dü+<äsê“¤\˝À m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\qT düeTs¡eú +‘·+>±
|ü]wüÿ]+#·>\∑ s¡T.
Chapter -3 >∑eTq ìj·Te÷\T

I. Key Concepts
` >∑eTq ìj·Te÷\T
` Á<äeý˚>∑ ì‘·´‘·« ìj·TeTeTT ` Á|ü#√<äq+
` >∑eTq ìj·Te÷\qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·>\∑ s¡T.
` ì‘·´J$‘·+˝À m<äTs¡jT˚ ´ dü+|òTü ≥q\≈£î ø±s¡D≤\T $e]+#·>\∑ s¡T.
ñ<ë : 1) ø±–‘·|⁄ü ]+>¥ô|’ ñ+∫q ô|qTï eT÷‹ #·\q+.
5 2) ÁôdøÌº s£ ‘Y √ ø±´s¡yTé uÀs¡T˝¶ Àì ø±sTTq¢qT ø=≥º&+É .

3) u…\÷Hé sê¬ø{Ÿ Á|üj÷Ó >∑+. 5
65
5
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` s¬ +&ÉT #Óøÿ£ ô|f…\º qT ˇπø ã\+‘√ HÓ≥&º +É nH˚ ø£è‘·´+˝À |ò*ü ‘ê\qT, }Væ≤+#·>\∑ s¡T. |ü]ø£\Œq\T #˚jT· >∑\s¡T.
5
` Á<äeý˚>∑ ì‘·´‘·«ìj·TeT+ |ü]o\q˝À n_Û|÷üò ‘·+ eTT+<äT, ‘·sT¡ yê‘· eédüú Á<äeý˚>+∑ ˝À e÷s¡TŒô|’ Á|ü•ï+#·>\∑ s¡T.
` s¬ +&ÉT $_Ûqï edüTeÔ ⁄\ MT<ä |üì#˚ùd #·s´¡ Á|ü‹#·s´¡ ã˝≤\qT Á|üj÷Ó >±‘·àø£+>± #·÷|ü>\∑ s¡T.
` »&É‘ê«ìï ø£è‘·´+ <ë«sê $e]+#·>\∑ s¡T.
` $$<Ûä yê\Tø√D≤\T >∑\ yê\T‘·˝≤\ MT<ä #·\q+ uÛ≤eqqT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\s¡T.
ü + (FBD) qT ^j·T>∑\s¡T.
` düeT‘·\+˝À ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ |üì#˚dTü qÔ ï nìï ã˝≤\qT ùd«#êÃ¤ edüT|Ô ≥
` XÊgy˚‘\Ô· T >¬ ©*jÓ÷, n]kÕº{˝Ï Ÿ, q÷´≥Hé ‘Ó*|æq ì‘·´J$‘· dü+|òTü ≥q\˝À >∑\ ìj·Te÷\qT n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
(vii) ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+, Je yÓ$’ <Û´ä + |ü≥¢ kÕqTuÛ÷Ñ ‹
` ø£<Tä \T‘·Tqï s¬ \’ T˝Àì Á|üj÷· DÏ≈î£ &ÉT ã+‹ì ô|ø’ Ï $dæ] |ü≥Tºø√˝Ò&TÉ n~ yÓqTø£≈î£ |ü&TÉ qT nì >∑eTì+∫ s¬ \’ T jÓTTø£ÿ #·\q+ >∑T]+∫ #Ó|Œü >∑\s¡T.
` ì»J$‘·+˝Àì düeTdü´\qT uÛÖ‹ø£ XÊg dü÷Á‘ê\ <ë«sê kÕ~Û+#·>\∑ s¡T.
ñ<ë: >√&Éô|ø’ Ï $dæ]q ã+‹ Ä >√&É≈î£ &Ûû ø={Ïº yÓqTø£≈î£ eTs¡*q#√, >√&É ã+‹ô|’ Á|üj÷Ó –+∫q düsêdü] ã˝≤ìï, ã\ ~X¯qT ø£qT>=q>∑\s¡T.
Chapter - 4 eTq #·T≥÷º ñqï |ü<ës¡ú+ X¯ó<ä›y˚THê?

I. Key Concepts
` X¯ó<ä|› <ü ës¡+ú — $TÁX¯eT+`$TÁX¯eT s¡ø±\T—
5 ` Á<ëeD≤\T— dü+‘·è|ü,Ô ndü+‘·è|ü,Ô ne\+ã, ø±+õø±uÛÑ Á<ëeD≤\T

` {Ï+&Ü˝Ÿ Á|üu≤Û e+ 5
66
5 ` $TÁX¯eT+˝Àì nqT|òTü ≥ø±\qT y˚sT¡ #˚jT· T≥ ` Áø√eT{ÀÁ>∑|”ò
` $TÁX¯Dj
° T· ` n$TÁX¯Dj° T· Á<äyê\T
5
` ùd«<äq ` n+•ø£ ùd«<äq Á|üÁøÏjT· \T
` $$<Ûä |ü<ësêú\T ($TÁX¯e÷\T, Á<ëeD≤\T) qT+&ç yêì nqT|òTü {ø±\qT y˚sT¡ #˚jT· T |ü<‘›ä T· \qT $e]+#·>\∑ s¡T.
` X¯ó<ä› |ü<ës¡+ú , Á<ëeD≤\T, ø=˝≤¢sTT&é, ne\+ãq+ e+{Ï yê{ÏøÏ ñ<ëVü≤s¡D*e«>∑\s¡T. yê{Ï eT<Û´ä >∑\ uÒ<ëÛ \T #Ó|Œü >∑\s¡T.
` düC≤rj·T, $C≤rj·T $TÁX¯e÷\qT, $TÁX¯Dj ° T· `n$TÁX¯Dj
° T· Á<äyê\qT eØZø]£ +#·>\∑ s¡T. ø±s¡DeTT\T ‘Ó\T|ü>\∑ s¡T.
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` {Ï+&Ü˝Ÿ Á|üu≤Û yêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ‘·eT nqTuÛeÑ +˝Àì dü+<˚V‰ü \qT rs¡TÃø√&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
` düC≤rj·T, $C≤rj·T $TÁX¯e÷\qT y˚sT¡ #˚jT· &É+ <ë«sê @$T »s¡T>∑T‘·T+<√ |ü]ø£\Œq #˚kÕÔsT¡ .
` dæsê˝À ñqï nqT|òTü ≥ø±\qT Áø=eT{ÀÁ>∑|æò (chromotography) |ü<‹›ä <ë«sê y˚sT¡ #˚jT· >∑\s¡T.
` Á<ëeD+, ne\+ãq+, ø=˝≤sTT&É˝Ÿ $πø|å Dü ≤\qT y˚sπ «s¡T ;ø£s˝¢¡ À rdüT≈£îì Tyndal effect qT |üØøÏ+å #·>\∑ s¡T.
` $C≤rj·T $TÁX¯e÷\qT ne\+ãq eT]j·TT ø±+õø±uÛÑ Á<ëeD≤\T>± >∑T]Ô+#˚ ø£è‘·´+˝À ø±e\dæq düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·>\∑ s¡T.
` eT÷\ø±\T, dü+jÓ÷>∑ |ü<ësêú\T, düC≤rj·T, $C≤rj·T $TÁX¯e÷\qT >∑T]+∫ $wüjT· ùdø£sD
¡ #˚dæ |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À ‘Ó\T|ü>\∑ s¡T.
` Chromotography Á|üj÷Ó >∑ ø£è‘ê´ìøÏ u§eTàqT ^j·T>∑\s¡T.
` >±*˝Àì nqT|òTü ≥ø±\qT y˚sT¡ #˚jT· &É+, ùd«<äq Á|üÁøÏjT· , n+•ø£ ùd«<äq Á|üÁøÏjT· e+{Ï Á|üj÷Ó >±\˝À |ü]ø£sê\ neT]ø£qT #·÷ù| |ü{≤\qT ^j·T>∑\s¡T. yê{Ï >∑T]+∫
5
$e]+#·>∑\s¡T.
5
67
5
` n$TÁX¯Dj° T· Á<äeD≤\˝Àì nqT|òTü ≥ø±\qT yê{Ï kÕ+Á<ä‘\· Ä<Ûës¡+>± y˚sT¡ #˚jT· >∑\eTì ‘Ó\TdüT≈£îì n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
5
` $TÁX¯Dj
° T· Á<äyê\qT y˚sT¡ #˚jT· &É+˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ n+•ø£ eT]j·TT ùd«<äq Á|üÁøÏjT· \˝À uÛ≤w”ŒuÛeÑ q ñc˛íÁ>∑‘\· eT<Û´ä e´‘ê´dü+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç n$ #˚jT· >∑\>∑&Üìï
n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` {° (Tea) nH˚ Á<ëeD+qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+, e&Éb˛j·T&É+ e+{Ï Á|üÁøÏjT· \qT düeTs¡eú +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·>\∑ s¡T.
` Á<ëeD≤\T $$<Ûä s¡ø±\ dæ‘ú T· \qT \ø£D
å ≤\qT Á|ü<]ä Ù+#·&Üìï yê{Ï˝À>∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]Ô+#·>\∑ &ÉT.
` ì‘·´J$‘·+˝À $$<Ûä |ü<ësêú\qT y˚sT¡ #˚ùd |ü<‘∆ä T· \qT $ìjÓ÷–kÕÔsT¡ .
Chapter - 5 |üse¡ ÷DTe⁄\T eT]j·TT nDTe⁄\T

I. Key Concepts
` Á<äe´ ì‘·´‘·« ìj·TeT+
` dæsú êqTbÕ‘· ìj·TeT+
` &Ü\ºHé |üse¡ ÷DT dæ<ë∆+‘·+
` eT÷\ø£ |üse¡ ÷DTe⁄\T ` dü+øπ ‘ê\T
` eT÷\ø£ nDTe⁄\T, dü+jÓ÷>∑ |ü<ësêú\T ` kÕ+πø‹ø±\T
` dü+jÓ÷»ø£‘·
` ÁøÏdÁt ø±dt |ü<‹›ä
` |üse¡ ÷DT Á<äe´sê•
` nDTÁ<äe´sê•
` bòÕs¡Tà˝≤j·T÷ì{Ÿ Á<äe´sê•
5 `
`
yÓ÷˝Ÿ uÛ≤eq
yÓ÷˝≤sY Á<äe´sê• 5
68
5
II. Learning outcomes 5
` |üse¡ ÷DTe⁄, nDTe⁄ n+fÒ @$T{À, yê{Ï eT<Û´ä uÛ<Ò ë˝Ò$T{À $e]+#·>\∑ &ÉT.
` Ç∫Ãq eT÷\ø£ |üse¡ ÷DTe⁄ dü+øπ ‘êìï, nDTe⁄\≈£î kÕ+πø‹ø±\qT sêj·T>∑\&ÉT.
` dü+jÓ÷»ø£‘\· qT ñ|üj÷Ó –+∫ düyT˚ àfi¯Hê\≈£î kÕ+πø‹ø±\qT sêj·T>∑\&ÉT.
` Ç∫Ãq |üse¡ ÷DTe⁄ |ü<ës¡ú Á<äe´sê•, yê{Ï˝À ñ+&˚ ø£D≤\qT ˝…øÿÏ +#·>\∑ &ÉT.
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` eT÷\ø±\≈£î ÁbÕe÷DÏø£ >∑Ts¡T\Ô qT ìs¡sí TT+#·&+É ˝À >∑\ ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î Á|ü•ï+#·>\∑ s¡T.
` ˇø£ nDTe⁄ jÓTTø£ÿ kÕ+πø‹ø£+ eTq≈£î @+ düe÷#ês¡+ ‘Ó\T|ü⁄H√ }Væ≤+#·>\∑ s¡T.
` Á|ü‹ s¡kÕj·Tq #·s´¡ ˝À Á<äe´ì‘·´‘·« ìj·TeT+ ì»yÓ÷ ø±<√ Á|üj÷Ó >∑+ #˚dæ ìsêú]+#·>\∑ &ÉT.
` eT÷˝ø±\ Äes¡qÔ |ü{øºÏ ˝£ À $$<Ûä eT÷\ø±\≈£î @ $<Û+ä >± dü+øπ ‘ê\THêïjÓ÷, yê{Ï Á<äe´sêX¯ó˝…+‘√ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·>\∑ &ÉT.
` Á<äe´ì‘·´‘·« ìj·Te÷ìï ìs¡÷|æ+#·T≥≈£î #˚ùd Á|üj÷Ó >±ìï |ü≥ s¡÷|ü+˝À #·÷|ü>\∑ &ÉT.
` ÁøÏdt ÁøÏdt |ü<‹∆ä ì $e]+#˚ sπ U≤|ü{≤\T ^j·T>∑\s¡T.
` eT÷\ø±\≈£î ù|s¡T¢ ô|≥ºøb£ ˛sTT ñ+fÒ, yê{ÏøÏ dü+øπ ‘ê\T ìs¡sí TT+#·øb£ ˛sTT ñ+fÒ @s¡Œ&˚ düeTdü´\T, Çã“+<äT\T ‘Ó\TdüTø=ì XÊgy˚‘\Ô· ø£èwæì n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
5 ` eT÷\ø±\ dü+øπ ‘ê\T, düMTø£sD¡ ≤˝À¢ dü+øπ ‘ê\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT $ìjÓ÷–dü÷Ô ñ+{≤&ÉT.
` eT÷\ø±\˝À>∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]ÔkÕÔ&TÉ . 5
69
5
Chapter - 6 |üse¡ ÷DTe⁄˝À @eTT+~? 5
I. Key Concepts
` |üse¡ ÷DTe⁄, ñ|ü|sü e¡ ÷DTe⁄ ø£D≤\T (e–, P+, n–)
` |üse¡ ÷DT ìsêàD+ :
1) <∏ë+|ü‡Hé |üse¡ ÷DT qeT÷Hê
2) s¡÷<∏sä Y bò˛sY¶ |üse¡ ÷DT qeT÷Hê
3) uÀsY |üse¡ ÷DT qeT÷Hê
` dü+jÓ÷»ø£‘,· |üse¡ ÷DT dü+K´, |üse¡ ÷DT Á<äe´sê•, nDTÁ<äe´sê•, ◊k˛{À|ü⁄\T.
` |üse¡ ÷DT, |üse¡ ÷DT ñ|üøD£ ≤\qT ‘Ó\T|ü>\∑ s¡T.
` |üse¡ ÷DT ñ|üøD£ ≤\ <Ûsä êà\qT b˛\Ã>∑\s¡T.
` $$<Ûä |üse¡ ÷DT qeT÷Hê\qT $e]+#·>\∑ s¡T.
` eT÷\ø±\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\qT sêj·T>∑\s¡T.
` ˇπø eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ ◊k˛{À|ü⁄\ eT<Û´ä uÒ<ëÛ \qT b˛*ø£\qT $e]kÕÔsT¡ .
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` |üse¡ ÷DTe⁄˝À ñ|üøD£ ≤\ neT]ø£qT >∑T]+∫ }Væ≤+#·>\∑ s¡T.
` dü+jÓ÷»ø£‘· jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT Á|ü•ï+#·>\∑ s¡T.
` |üse¡ ÷DT dü+U´ ‘Ó*|æq <ëì dü+jÓ÷»ø£‘q· T #Ó|Œü >∑\s¡T.
5 ` $$<Ûä eT÷\ø±\≈£î m\Áø±ºqT $Hê´dü+ sêj·T>∑\s¡T.
` |üse¡ ÷DT Á<äe´sê• dü+K´ <ëì Áb˛{≤qT, q÷´Á{≤Hé\ yÓTT‘·+Ô nì |ü]o\q\ <ë«sê sêã≥º>\∑ s¡T. 5
70
5
` eT÷\ø±\ dü+øπ ‘ê\T, |üse¡ ÷DT dü+K´, Á<äe´sê•, q÷´Á{≤Hé\ dü+K´, m\Áø±ºH\é dü+K´qT >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À sêj·T>∑\s¡T.
5
` &Ü\ºH,é <∏ë+|ü‡Hé, s¡÷<∏sä bY ˛ò sY,¶ uÀsY |üse¡ ÷DT qeT÷Hê\qT >∑T]+∫q eTÚ[ø£ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·>\∑ s¡T. ìy˚~ø£ s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
` &Ü\ºHé qT+&ç uÀsY es¡≈î£ XÊgy˚‘\Ô· ø£èwæ, Á|üj÷Ó >±\qT >∑T]+∫, yês¡T Á|ü‹bÕ~+∫q dæ<ë∆+‘ê\qT ˇø£ #·]Á‘·>± ÁbÕC…≈î£ º ìy˚~ø£qT sêj·T>∑\s¡T.
` s¡÷<∏sä bY ˛ò sY¶ |üse¡ ÷DT qeT÷Hêì ^j·T>∑\s¡T.
` |üse¡ ÷DT, ñ|üøD£ ≤\ qeT÷HêqT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
` |üse¡ ÷DT ìsêàD≤ìï, <ëì˝À ñ|üøD£ ≤\ neT]ø£qT n_Ûq+~+#·>\∑ s¡T.
` |üse¡ ÷DT qeT÷Hê\qT $e]+#·&ÜìøÏ XÊgE„\ ø£èwæì n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` ◊k˛{À|ü⁄\T nqTes¡HÔ ê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
` n‹ dü÷ø£àå yÓTqÆ |üse¡ ÷DT\˝À eT]+‘· dü÷ø£àå ø£D≤\T+&É&+É ˝À >∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
Chapter - 7 >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D
I. Key Concepts
` düeTeè‘êÔø±s¡#\· q+
` n_Ûøπ +Á<ä‘«· s¡D+— n_Ûøπ +Á<äã\+
` uÛ≤s¡+, >∑Ts¡T‘·«øπ +Á<ä+
` >∑Ts¡T‘·«‘·«s¡D+
5 ` dæsú ‘¡ «· +
5
71
5
` düeTeè‘êÔø±s¡ #·\HêìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«>∑\s¡T.
` q÷´≥Hé $X¯«>∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D dæ<ë∆+‘êìï $e]+#·>\∑ s¡T, <ëìì $$<Ûä dü+<äsê“¤˝À¢, düìïy˚XÊ˝À¢ >∑T]Ô+#·>\∑ s¡T. <ëìô|’ yêÚ≤´ì+#·>\∑ s¡T.
` >∑Ts¡T‘·«‘·«s¡D+ uÛ≤eqqT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·>\∑ s¡T.
` dæsú ‘¡ «· uÛ≤eqqT, |ò*ü ‘ê\qT $e]+#·>\∑ s¡T.
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` q÷´≥Hé $X¯«>∑Ts¡T‘·« dæ<ë∆+‘·eTT˝À q÷´≥Hé $X‚w¢ D
ü \ô|’ dæsú ‘¡ ê«ìï, <ëì ÄeX¯´ø£‘ô· |’ $$<Ûä Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘ês¡T.
` dæsú ‘¡ «· uÛ≤eq düeTeè‘êÔø±s¡ #·\q+, n_Ûøπ +Á<äã\+ yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\qT |üØøÏ+å #˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· >∑\s¡T.
` q÷´≥Hé J$‘·#]· Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·>\∑ s¡T.
` >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D >∑T]+∫ ÄdüøøÔÏ s£ y¡ TÓ qÆ ø£<\ä∏ qT, Ä≥edüTeÔ ⁄\qT ùdø£]+∫ Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
` >√&É|Áü ‹ø£˝À, Á|ü<]ä Ù+#·&ÜìøÏ ø°\ø£ uÛ≤eq\ô|’ yê´K´\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· >∑\s¡T.
` >∑Ts¡T‘·« dæ<ë∆+‘êìøÏ eTT+<äT ñ+&˚ n_ÛÁbÕj·÷\ô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ Á|ü<]ä Ù+#·>\∑ s¡T.
` eè‘êÔø±s¡#\· q+, n_Ûø±s¡Á|üã\+, >∑Ts¡T‘·«‘·Œs¡D+ yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\HÓ’ $$<Ûä düeTdü´\qT kÕ~Û+#·T≥˝À sπ U≤∫Á‘ê\qT ^dæ $ìjÓ÷–+#·>\∑ +.
` q÷´≥Hé dæ<ë∆+‘êìï, <ëì |ò*ü ‘ê\qT n_Ûq+~+#·>\∑ s¡T.
5
` dæsú ‘¡ «· uÛ≤eqqT ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*. 5
72
5
Chapter - 8 ‘˚*j·÷&˚ edüTeÔ ⁄\T 5
I. Key Concepts
` kÕù|ø£å kÕ+Á<ä‘·
` yê‘êes¡D |”&qÉ +— Á<äyê˝À¢ |”&qÉ +
` Ä¬sÿyÓT&çdt dü÷Á‘·+
` bòÕdüÿ˝Ÿ dü÷Á‘·+
` kÕ+Á<ä‘,· kÕù|ø£å kÕ+Á<ä‘\· eT<Û´ä uÛ<Ò ë\qT #Ó|Œü >∑\s¡T.
` Ä¬sÿyÓT&çdt dü÷Á‘·eTTqT sêã≥º>\∑ s¡T.
` bÕdüÿ˝Ÿ ìj·Te÷ìï $X‚w¢ +æ #·>\∑ s¡T.
` yê‘êes¡D |”&qÉ eTTqT $e]+#·>\∑ s¡T.
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` Ä¬sÿyÓT&çdt dü÷Á‘êìï $ìjÓ÷–+#˚ dü+<äsê“¤˝À¢ Á|ü•ï+#·>\∑ s¡T.
` {≤sYôd*¢ X¯Sq´Á|ü<X˚ +¯ @s¡Œ&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT |ü]ø£\Œq\T #˚jT· >∑\s¡T.
` yê‘êes¡D|”&qÉ + <ëìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\ô|’ Á|ü•ï+#·>\∑ s¡T.
` Á<äyê\ kÕù|ø£å kÕ+Á<ä‘q· T Á|üj÷Ó >±‘·àø£+>± ø£qT>=q>∑\s¡T.
` ˙{Ï kÕ+Á<ä‘ø· H£ êï n~Ûø£ kÕ+Á<ä‘>· \∑ |ü<ës¡+ú ‘√ ‘·j÷· s¬ q’ ø=ìï edüTeÔ ⁄\T m+<äT≈£î ˙{Ï˝À ‘˚\T‘êjÓ÷ øπ Áå ‘· |ü]o\q˝À bÕ˝§Zì, |ü]o\q\T #˚jT· >∑\s¡T, Á|üj÷Ó >±‘·àø£+>±
ìs¡÷|æ+#·>\∑ s¡T. ñ<ë : ÇqTeTTqT ˙{Ï˝À ‘˚˝≥Ò ≥T¢ #˚jT· &É+.
5 ` Á<äyê\˝À $$<Ûä m‘·T\Ô e<ä≈› î£ |”&qÉ +˝Àì e´‘ê´düyT˚ ñ‘·Œ¢ eq ã˝≤ìøÏ ø±s¡D+ nì Á|üj÷Ó >±‘·àø£+>± #Ó|Œü >∑\s¡T.
5
73
5
` $$<Ûä |ü<ësêú\ kÕù|ø£å kÕ+Á<ä‘· 1 ø£Hêï m≈£îÿe, 1 ø£Hêï ‘·≈î£ ÿe >∑\ edüTeÔ ⁄\T>± eØZø]£ +#·>\∑ s¡T.
5
` $$<Ûä |ü<ësêú\ kÕù|ø£å kÕ+Á<ä‘\· qT ùdø£]+∫ yêìì Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À sêj·T>∑\s¡T.
` yêVü≤Hê\˝À ÄsTT˝Ÿ ÁuÒ≈î£ \T/msTTsY ÁuÒ≈î£ \T |üì #˚ùd $<Ûëq+ >∑T]+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ìy˚~ø£ sêkÕÔsT¡ .
` bÕ<äsd¡ ü uÛ≤s¡$T‹ u§eTà ^j·T>∑\s¡T. |üì#˚ùd $<Ûëq+ >∑T]+∫ $e]+#·>\∑ s¡T.
` u≤˝Ÿô|Hé Ø|ò˝æ Ÿ‘√ ‘Lactometer’ qeT÷Hê ‘·j÷· s¡T #˚jT· >∑\s¡T. bÕ\ dü«#·Ã‘¤ q· T |ü]øÏ+å #·>\∑ s¡T.
` Hydrolic Jack \ ‘·j÷· Ø˝À ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·Tqï bÕdüÿ˝Ÿ Ä$wüÿs¡DqT n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` Buoancy (ñ‘·Œ¢ eq+) >∑T]+∫ $e]+∫q Ä]ÿyÓT&çdt dæ<ë∆+‘êìï n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` ˙{Ï˝À eTTìπ> |ü<ësêú\T, eTTq>∑ì |ü<ësêú\qT ‘·j÷· s¡T #˚ùd kÕ+πø‹ø£‘q· T n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` $<ë´s¡T\ú T ‘·eT <Óq’ +~q J$‘·+˝À Ä]ÿyÓT&çdt dæ<ë∆+‘·+qT mø£ÿ&Óøÿ£ &É $ìjÓ÷–kÕÔs√ #Ó|Œü >∑\s¡T.
` bÕdüÿ˝Ÿ dü÷Á‘êìï ‘·eT <Óq’ +~q J$‘·+˝À mø£ÿ&Óøÿ£ &É $ìjÓ÷–kÕÔs√ |ü]o*kÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«>∑\s¡T. yêì˝À>∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
Chapter - 9 |üì eT]j·TT X¯øÔÏ

I. Key Concepts
1. |üì — $C≤„q XÊg Á|üø±s¡+ ª|üìμ øÏ ìs¡«#·q+.
2. X¯øÔÏ — X¯øÔÏ ã~© eT]j·TT |üì, $$<Ûä s¡ø±\ X¯øÔÏ s¡÷bÕ\T, j·÷+Á‹ø£ X¯øÔÏ (KE, PE, g)
3. X¯øÔÏ ì‘·´‘·«+
5
4. kÕeTs¡´ú +
5
74
5
` |üìì ìs¡«∫+∫ Á|üe÷D≤\T ‘Ó\T|ü>\∑ s¡T.
` j·÷+Á‹ø£ X¯øÔÏ n+fÒ @$T{À ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #Ó|Œü >∑\s¡T.
` X¯øÔÏ ì‘·´‘·« dü÷Á‘êìï ‘Ó\T|ü>\∑ s¡T. nqTes¡HÔ ê\qT $e]+#·>\∑ s¡T.
` $$<Ûä s¡ø±\ s¡÷bÕ\qT >∑T]+∫ #Ó|Œæ , yêìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«>∑\s¡T.
` ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ |üì »]–+~ nì #Ó|Œü &ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü>\∑ s¡T.
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` X¯øÔÏ ã~© »s¡>&∑ +É ˝À |üì#˚ùd n+XÊ\ô|’ Á|ü•ï+#·>\∑ s¡T. dæ‹ú X¯ø,ÔÏ >∑‹X¯øÔÏ e\q ø£*>π |ò*ü ‘ê\qT |ü]ø£\Œq #˚jT· >∑\s¡T.
` ª|üìμ øÏ $C≤„qXÊg Á|üø±s¡+ nsêúìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ |ü]o\q\T #˚jT· >∑\s¡T.
` dæ‹ú X¯ø,ÔÏ >∑‹X¯øÔÏ \qT $es¡+>± ‘Ó\TdüTø=H˚+<äT≈£î $$<Ûä s¡ø±\ ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· >∑\s¡T. (ñ<ë: $\T¢ù≤D+— kÕ>∑Bj·Tã&çq s¡ã“s¡T u≤´+&ÉT— yÓTTˆˆ)
` X¯øÔÏ eqs¡T\ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T #˚jT· >∑\s¡T.
` $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À »]–q |üì <ÛHä ê‘·àø£y÷Ó , ãTTD≤‘·àø£y÷Ó ˝Ò<ë X¯SqýÓ÷ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î ø±e*‡q düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·>\∑ s¡T.
` ˇø£ edüTeÔ ⁄ <ëì dæ‹ú e\q, kÕúq+ e\q bı+<˚ dæ‹ú X¯øìÔÏ #·÷ù| dü+<äsê“¤\≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫Á‘·|{ü ≤\qT ùdø£]+∫ ÁkÕÿ|tãTø˘ ‘·j÷· s¡T #˚jT· >∑\s¡T.
` Á|üøè£ ‹˝À düV≤ü »yÓTqÆ X¯øÔÏ s¡÷bÕ+‘·sê\T #Ó+<˚ dü+<äsê“¤\qT >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫, |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À Çe«>∑\s¡T.
` ùd«#êÃ¤ |ü‘q· edüTeÔ ⁄\˝À j·÷+Á‹ø£Xø¯ ìÔÏ ‘·´‘·«+qT #·÷ù| |ü≥+ ^j·T>∑\s¡T.
5 ` Á|üøè£ ‹ dæ<+∆ä >± »]π> $$<Ûä X¯øÔÏ s¡÷bÕ+‘·sê\T Á|üøè£ ‹ düeT‘·T\´‘·qT ø±bÕ&É≥+˝À n$ ìs¡«Væ≤+#˚ bÕÁ‘·qT n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ |üì »]–q|ü⁄&ÉT Ä edüTeÔ ⁄˝À X¯ø,ÔÏ dæ‹ú X¯øÔÏ s¡÷|ü+˝À ì\« e⁄+≥T+~ nì ‘Ó\TdüT≈£îì n_Ûq+~kÕÔsT¡ . 5
75
5 ` X¯øÔÏ ì‘·´‘·« ìj·TeT+ e\q »s¡T>∑T‘·Tqï |ò*ü ‘ê\qT n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` ùd«#êÃ¤ |ü‘q· edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·+Ô X¯øÔÏ $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À m˝≤ e⁄+≥T+<√ |ü]o*+#·&+É ˝À ÄdüøìÔÏ ø£*–ñ+{≤s¡T.
5
` X¯øÔÏ nedüsê\T, X¯øÔÏ ì‘·´‘·«+ô|’ »]π> #·sÃ¡ \˝À bÕ˝§Zì ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T e´ø°øÔ ]£ kÕÔsT¡ .
` X¯øÔÏ s¡÷bÕ+‘·sê\T, X¯øÔÏ ì‘·´‘·«+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
Chapter - 10 <Û«ä ì
I. Key Concepts
` <Û«ä ì, <Û«ä ì ñ‘·Œ‹Ô
` <Û«ä ì Á|üdsü D¡
` <Û«ä ì ‘·s+¡ >±\T`s¡ø±\T
` <Û«ä ì ‘·s+¡ >±\ \ø£D å ≤\T
` <Û«ä ì ‘·s+¡ >±\ ñ|üj÷Ó >±\T
` <Û«ä ì X¯øÔÏ dü«s¡÷|ü+ nq&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
` <Û«ä ì \ø£D å ≤˝…q’ , ‘·s+¡ >∑ <Ós’ ´È¡ +, ø£+|üq |ü]$T‹, bÂq'|ü⁄q´+, ‘·s+¡ >∑ y˚>+∑ , yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\qT $e]+#·>\∑ s¡T.
` <Û«ä ì ‘·s+¡ >∑+ bÂq'|ü⁄q´+ Ä<Ûës¡+>± <ëì Äes¡qÔ ø±\+ ˝…øÿÏ +#·>\∑ s¡T.
` yπ̊s«s¡T bÂq'|ü⁄Hê´\T ø£*– e⁄+&ç, ˇπø ø£+|üq |ü]$T‹ >∑\ X¯ã∆ »qø±\ qT+&ç ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ ‘·s+¡ >±\˝À <˚ìøÏ n~Ûø£ X¯øÔÏ e⁄+&ÉTH√ $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
` SONAR |üì #˚jT· T $<Ûëq+ $e]+#·>\ ∑ s¡T.
5 ` $$<Ûä s¡ø±\ <Û«ä ì ‘·s+¡ >±\ eT<Û´ä >∑\ b˛*ø£\qT, uÒ<ëÛ \qT #Ó|Œü >∑\s¡T.
5
76
5
(ii) Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` <Û«ä ì ‘·s+¡ >±\˝Àì s¡ø±\qT, yê{Ï Á|üdsü D¡ qT >∑÷]Ã Á|ü•ï+#·>\∑ s¡T.
5
` nqT<Ós’ ´È¡ , ‹s¡´ø˘ ‘·s+¡ >±\T j·÷qø£+˝À m˝≤+{Ï e÷s¡TŒ\qT ø£\T>∑#k˚ ÕÔj÷Ó |ü]ø£\Œq #˚kÕÔsT¡ .
` <Û«ä ì rÁe‘·≈î£ >∑\ ø±s¡D≤\qT <ëìe\¢ ø£*>π |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤+#·>\∑ s¡T.
` <Û«ä ì |üsêes¡qÔ +, <Û«ä ì Á|ükÕs¡+, ‘·s+¡ >∑ \ø£D
å ≤\T ‘Ó*ù| Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· >∑\s¡T.
` ªÁ|ü‹<Û«ä ìμ (Echo) qT |ü]o*+#·T≥¬ø’ nqTyÓq’ Á|ü<X˚ Êìï m+#·T≈£îì Á|üj÷Ó >±ìï #˚jT· >∑\s¡T.
` bÂq'|ü⁄q´+, <Û«ä ì y˚>±\‘√ ‘·s+¡ >∑ <Ós’ ´È¡ eTTqT @$<Ûyä TÓ qÆ dü+ã+<Û+ä ø£*–ñ+≥T+<äH˚ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·>\∑ s¡T.
` $$<Ûä »+‘·Te⁄\T #˚ùd <Û«ä qT\T ÁX¯e´ ne<ÛTä \qT >∑T]+∫q $esê\T ùdø£]+∫ |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À Çe«>∑\s¡T.
` <Û«ä ì jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\qT >∑T]+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ìy˚~ø£ ‘·j÷· s¡T#˚jT· >∑\s¡T.
` nqT<Ós’ ´È¡ , ‹s¡´ø˘ ‘·s+¡ >±\ Á|üdsü D
¡ ≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü{≤\T ^j·T>∑\s¡T.
` |ü≥+ <ë«sê, ‘·s+¡ >∑ <Ós’ ´È¡ +, ø£+|üq |ü]$T‹, bÂq'|ü⁄q´+ ndüŒ+<äq, Á|üdŒü +<äq kÕúHê\T, dü+|”&HÉ ê\T, $s¡∞ø£sD
¡ ≤\qT, X¯è+>∑+, Á<√DT\qT #·÷|ü>\∑ s¡T.
` SONAR eédüú |üì #˚jT· &Üìï |ü≥+ ^∫ $e]+#·>\∑ s¡T.
` ÁX¯eýÓTqÆ <Û«ä ìì ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+˝À dü+^‘· yê<ä´ø±s¡Tì ø£èwæì n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` <Û«ä ì jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\qT ‘Ó\TdüT≈£îì n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
` yπ̊s«s¡T dü+<äsê“¤\˝À (yÓ<’ ´ä +, bÕ]ÁXÊ$Tø£+>±) n‹<Û«ä qT\ ñ|üj÷Ó >±\qT >∑T]Ô+∫ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· ø£èwæì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
5 ` <Û«ä ì jÓTTø£ÿ ãVüQfi¯ |üsêes¡HÔ ê\ e\¢ &Üø£sº ‡Y , Ç+õ˙sY‡ ≈£î ø£*>π ñ|üj÷Ó >±\T #Ó|Œü >∑\s¡T.
` dü+^‘· dü«s¡+ jÓTTø£ÿ \ø£Då ≤\T ` <Û«ä ì HêD´‘·, X¯ã› rÁe‘·\˝À >∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]Ô+#·>\∑ s¡T.
` $$<Ûä s¡ø±\ X¯ã»› qø±\T $$<Ûä bÂq'|ü⁄Hê´\ X¯u≤›\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+˝À>∑\ >=|üŒ‘·Hêìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
5
77
5 10e ‘·s>¡ ‹∑ ` kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\T 5
1. ñwü+í
1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
• ñwü+í , ñc˛íÁ>∑‘\· uÛ≤eq\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ $e]kÕÔ&TÉ .
• ñwü+í , ñc˛íÁ>∑‘\· uÛ≤eq\≈£î eT<Û´ä >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• ñwüí düeT‘êdæ‹ú ì, ñc˛íÁ>∑‘‘· √ m+<äT≈£î $e]+#ê˝À ø±s¡D≤ìï ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.
• ñc˛íÁ>∑‘q· T >∑‹X¯øÔÏ Ä<Ûës¡+>± $e]kÕÔ&TÉ .
• $•c˛ºw+íü qT $e]kÕÔ&TÉ . <ëìì ø£qT>=q&ÜìøÏ düMTø£sD ¡ +qT sêã&É‘ê&ÉT.
• $•c˛ºwíü uÛ≤eq≈£î dü+ã+~Û+∫q ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔ&TÉ .
• $TÁX¯e÷\ |ü<‹∆ä ì ‘·q kı+‘·e÷≥˝À¢ $e]kÕÔ&TÉ .
• u≤w”ŒuÛeÑ q+, kÕ+ÁBø£sD ¡ ≤\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔ&TÉ .
• u≤w”ŒuÛeÑ q+, kÕ+ÁBø£sD ¡ ≤\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• eTs¡T>∑T≥, ø£sT¡ >∑T≥, |òTü ˙uÛeÑ q+\qT $e]kÕÔ&TÉ .
2. Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+ :
• ˙fi¯ófl eT]π>≥|ü&ÉT ãT&É>\∑ T m+<äT≈£î ekÕÔjT· ì Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
• ˙fi¯ófl eTs¡>&∑ +É yÓTT<ä\sTTq ñc˛íÁ‘· 100+ C #˚]q ‘·sê«‘· ñc˛íÁ>∑‘˝· À e÷s¡TŒ m+<äT≈£î ñ+&É<ìä Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
• #ÓsT¡ e⁄\ <ä>sZ∑ ¡ #·*ø±\+˝À yÓ#Ã· >±qT m+&Üø±\+˝À #·\>¢ ±qT m+<äT≈£î+≥T+<√ |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&TÉ .
• eTs¡T>∑T≥— u≤w”ŒuÛeÑ HêìøÏ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
• #·*ø±\+˝À ø=ã“]q÷HÓ, HÓsTT´ >∑&ø¶É &£ ‘É êsTT. |ü*q¢ ÷HÓ m+<äT≈£î >∑&ø¶É ≥
£ <º ìä Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
5 • 50 $T.©. ˙{Ï‘√ ‘·j÷· s¬ q’ @dt |òTü q|ü]e÷D+ m+<äT≈£î m≈£îÿe ñ+≥T+<√ |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&TÉ .
5
78
5
3. Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q\T : 5
• |òTü q|ü<ës¡ú $•c˛ºw+íü Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ø£qT>=+{≤&ÉT.
• e∫Ãq |ò* ü ‘ê\qT ìy˚~kÕÔ&TÉ .
4. düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T :
• ì»J$‘·+˝À $•c˛ºw+íü Ç‘·s¡ ñ|üj÷Ó >±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
• ˙s¡TqT ô|<äô› |<ä› q÷´øÏj
¢ T· sY ]j·÷ø£sº ˝Y ˝À $T‘·ø±s¡D>Ï ± yê&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\ô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
• Dew @ Á|ü<X ˚ Ê\˝À @s¡Œ&ÉT‘·T+~, n˝≤ @s¡Œ&É&ÜìøÏ nø£ÿ&ç o‘√wüdí ‹úæ |ü]dæ‘ú T· \≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j÷· ] :
• ø±\+, ñc˛íÁ>∑‘\· eT<Û´ä Á>±|òìt — ˙s¡T $$<Ûä dæ‘ú T· ˝À¢ e÷s¡TŒ #Ó+<ä&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü{≤\qT ^kÕÔ&TÉ .
• ñc˛íÁ>∑‘· e÷s¡TŒ\≈£î |ü<ës¡ú nDTe⁄\ >∑‹X¯øøÔÏ Ï >∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*ù| |ü{≤\qT ^dæ $e]kÕÔ&TÉ .
6. n_Ûq+~+#·&+É ` kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ ø£*–e⁄+&É≥+`$\Te\T bÕ{Ï+#·≥+

• ñwü+í `ñc˛íÁ>∑‘\· uÛ≤eq\T eT]j·TT ñwüí dü+ã+~Û‘· n+XÊ\T ì»J$‘· dü+<äsê“¤\qT $e]+#·&Üìï n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
• ñwü+í ñ|üj÷ Ó >∑|&ü ˚ rs¡TqT Á|üX+¯ dækÕÔ&TÉ .
7. ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+ ` JeyÓ$’ <Û´ä + |ü≥¢ kÕqTuÛ÷Ñ ‹ ø£*Z e⁄+&É≥+
• $•c˛ºw+íü q≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·qT H˚sT¡ Ã≈£îqï C≤„Hêìï ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&TÉ .
• ˙s¡T ` $•c˛ºw+íü ` ñ|üj÷ Ó >±\qT ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&TÉ .
• ñwü+í ` ñc˛íÁ>∑‘≈· î£ dü+ã+~Û+∫ ` ‘êqT bı+~q C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·Tø=ì Jyêes¡D≤ìï ø±bÕ&É≥+˝À u≤<Û´ä ‘· eVæ≤kÕÔ&TÉ .
5 5
79
5 2. s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T ` düMTø£sD
¡ ≤\T 5
$wüj÷· e>±Vü≤q
$<ë´s¡T\ú T, s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+, s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+, s¡kÕj·Tq $ìjÓ÷>∑+, <ä«+<ä« $ìjÓ÷>∑+ yÓTT<ä˝q’… s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T »]π> $<Ûëq+ >∑T]+∫, s¡kÕj·Tq
düMTø£sD¡ ≤\qT sêj·T&É+˝À, ‘·T\´+ #˚jT· &É+˝À bÕ{Ï+#·e\dæq $<ÛëHê\qT $e]kÕÔsT¡ .
$$<Ûä s¡ø±\ s¡kÕj·Tq #·s´¡ \≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
ì]∆wºü |ü<ësêú\ eT<Û´ä e÷Á‘·yT˚ s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T »s¡>&∑ ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+, $jÓ÷>∑+, kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+, <ä«+<ä« $ìjÓ÷>∑+, Äø°‡ø£sD ¡ , ø£j
å T· ø£sD
¡ #·s´¡ \ eT<Û´ä >∑\ b˛*ø£\T, uÒ<ëÛ \qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ ≤\ Ä<Ûës¡+>± düeTdü´\qT kÕ~Û+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
s¡kÕj·Tq #·s´¡ \˝À @s¡Œ&˚ ñ‘·ŒHêï\qT }Væ≤+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
$$<Ûä s¡ø±\ s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T »]π>≥|ü&ÉT @s¡Œ&˚ ñ‘·ŒHêï\qT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
ÇqTeTT e+{Ï |ü<ësêú\T ‘·T|ü |ü≥≈º î£ +&Ü bÕ{Ï+#˚ #·s´¡ \qT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
Á|üj÷Ó >±\T HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ` øπ Áå ‘· |ü]o\q\T
uÒ]j·÷ dü˝ŒÒ {¤ Ÿ neπø|å +ü @s¡Œ&É≥+, ôV≤’ Á&√»Hé yêj·TTe⁄, Co2yêj·TTe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô, ˙{Ï $<äT´‘Y $X‚w¢ D ü +, m&é njÓ÷&Ó&’ é @s¡Œ&É≥+, ø±|üsY Ä¬ø‡’ &é˝À »]π> ø£j
å T· ø£sD
¡ #·s´¡
yÓTT<ä˝q’… Á|üj÷Ó >±\qT #˚kÕÔsT¡ .
s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+, $jÓ÷>∑+, kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+, <ä«+<ä«$jÓ÷>∑+, Äø°‡ø£sD ¡ , ø£j
å T· ø£sD
¡ + yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\qT $e]+#·&ÜìøÏ Á|üj÷Ó >±\qT #˚kÕÔsT¡ .
düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
$$<Ûä s¡ø±\ s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T ñ|üj÷Ó –+∫ $_Ûqï |ü<ësêú\qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔsT¡ .
ÇqTeTT ‘·T|ü|ü≥≈º î£ +&Ü nqTdü]+#˚ |ü<‘∆ä T· \≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
5 5
80
5
u§eTà\T ^j·T≥+ ` qeT÷Hê\ <ë«sê uÛ≤e Á|ükÕs¡+
s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+, $jÓ÷>∑+, kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+, <ä«+<ä« $jÓ÷>∑+, $<äT´‘Y $X‚w¢ D
ü +, Äø°‡ø£sD¡ , ø£j
å T· ø£sD
5
¡ #·s´¡ \≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üjÓ÷>±\ neT]ø£qT ‘Ó*j·TCÒùd
|ü{≤\qT ^kÕÔsT¡ .
s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ ≤\T, ‘·T\´+ #˚jT· &É+˝À bÕ{Ï+#˚ ìj·Te÷\qT $e]+#·&+É , bò˛#¢ êsY\º qT, qeT÷Hê\qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤/ Á|üX+¯ dü/ $\Te\T
$$<Ûä s¡ø±\ |ü<ësêú\T #·÷ù| s¡kÕj·Tq dü«uÛ≤yê\qT, s¡kÕj·Tq #·s´¡ \ <ë«sê @s¡Œ&˚ ñ‘·ŒHêï\qT Á|üX+¯ dækÕÔ&TÉ .
Äø°‡ø£sD
¡ , ø£j
å T· ø£sD
¡ #·s´¡ \T, ñwüyí ÷Ó #·ø,£ ñwüÁí >±Vü≤ø£ #·s´¡ \ <ë«sê »]π> s¡kÕj·Tìø£ Á|üÁøÏjT· \˝À >∑\ n<äT“¤‘ê\qT >∑T]Ô+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
JeyÓ$’ <Û´ä + ` ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+
|ü<ësêú\T Á|ü<]ä Ù+#˚ s¡kÕj·Tq #·sê´ yÓ$’ <Ûë´\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
$_Ûqï s¡kÕj·Tq #·s´¡ \ |ò*ü ‘ê\qT <Óq’ +~q J$‘·+˝À m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·Tø√e≥+˝À ñ|üj÷Ó –+#·Tø=+{≤s¡T.
3. ø±+‹ |üsêes¡qÔ +
1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
• düeT‘·\ <äsŒ¡ D≤\ e\¢ »]π> ø±+‹ |üsêes¡HÔ êìï $e]kÕÔ&TÉ .
• düeT‘·\ <äsŒ¡ D≤\ e\¢ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\T @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï ø±s¡D≤\‘√ $e]kÕÔ&TÉ .
• >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\˝À »]π> ø±+‹ |üsêes¡HÔ êìï $e]kÕÔ&TÉ .
• >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\ e\¢ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\T @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï ø±s¡D≤˝‘√ $e]kÕÔ&TÉ .
• <äsŒ¡ D dü÷Á‘êìï ñ‘êŒ~kÕÔ&TÉ , $e]kÕÔ&TÉ .
• Praxial approximation ÄeX¯´ø£‘q · T ‘Ó*j·TCÒjT· >∑\&ÉT — ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.
2. Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+ :
5 • $<ë´s¡T\ú T düeT‘·\ <äsŒ¡ D≤\T— >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\˝À \+ã+ ÁbÕeTTK´‘·qT >∑÷]Ã Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
• düeT‘·\, >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\ô|’ ø±+‹ |ü‘q · + #Ó+~q|ü⁄&ÉT »s¡>u∑ Àj˚T |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤kÕÔ&TÉ .
5
81
5
3. Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|]ü o\q\T :
• >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\T HêuÛ≤´+‘·s+¡ ø£qT>=qT Á|üj÷Ó >±ìï #˚kÕÔ&TÉ .
5
• düeT‘·\ <äsŒ¡ D≤\ e\¢ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\ dü+K´˝À e÷s¡TŒqT Á|üj÷ Ó >∑+ <ë«sê $e]kÕÔ&TÉ .
• >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\T ì»J$‘·+˝À @@ dü+<äsê“¤\˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔs√ düe÷#ês¡+ ùdø£]kÕÔ&TÉ .
• ø±+‹ |üsêes¡q Ô + Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì s¡÷bı+~q |ü]ø£sê\T, n\+ø£sD¡ edüTeÔ ⁄\ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j÷· ] :
• øÏsD
¡ ∫Á‘ê\qT ^kÕÔ&TÉ . <äsŒ¡ D dü÷Á‘ê\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• k˛˝≤sY≈î£ ø£ÿsY qeT÷HêqT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔ&TÉ . <ëì˝À ø±+‹ |üsêes¡qÔ + @$<Û+ä >± |üì#˚dTü +Ô <√ ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.
• u, v \ eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï $e]dü÷Ô Á>±|ò\ t T ^kÕÔ&TÉ .
• <äsŒ¡ D≤\T ø£qT>=qï rs¡TqT, XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· ÁX¯eTqT >ös¡$kÕÔ&TÉ .
• <äsŒ¡ D≤\ ñ|üj÷ Ó >±\qT ‘Ó\TdüTø=ì, <ëì Á|üu≤Û yêìï n_Ûq+~kÕÔ&TÉ . |üPs¡«ø±\+˝À j·TT<ë∆\˝À <äsŒ¡ D≤\qT yê&çq yÓq’ + >∑T]+∫ ‘Ó*ù| ø£<∏\ä qT ùdø£]+∫ #·<Tä e⁄‘ê&ÉT.
• ø±+‹ |üsêes¡qÔ +˝À H˚sT¡ Ã≈£îqï C≤„Hêìï ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&TÉ .
• bòÕs¡Tà˝≤\qT düs¬ q
’ $<Û+ä >± $ìjÓ÷–+∫ düeTdü´\T |ü]wüÿ]kÕÔ&TÉ .
5 5
82
5 4. Äe÷¢\T ` øå±sê\T ` \eD≤\T 5
$<ë´]ú $$<Ûä ÄeT¢, øå±s¡ |ü<ësêú\ <Ûsä êà\qT, n$ ˝ÀVü‰\‘√, n˝ÀVü‰\‘√ »]ù| Äø°‡ø£sD ¡ #·s´¡ \qT, ‘·≥d”øú s£ D
¡ #·s´¡ \qT, ÄeT¢ øå±s¡ã˝≤\T, PH dü÷∫ø£ ñ|ü
ñ‘·ŒHêï\qT, $$<Ûä \eD≤\ ñ|üj÷Ó >±\qT $e]kÕÔ&TÉ .
Äe÷¢\T, øå±sê\T, \eD≤\T yê{Ï ñ‘·ŒHêï\≈£î ñ<ëVü≤D*kÕÔ&TÉ .
ÄeT¢, øå±sê\T ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\‘√ »]ù| #·s´¡ \˝À b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T >∑T]ÔkÕÔ&TÉ .
$$<Ûä ÄeT¢, øå±s¡ |ü<ësêú\ ã˝≤\≈£î ø±s¡D≤\T $e]kÕÔsT¡ . ‘·≥d”øú s£ D
¡ + <ë«sê \eD≤\T @s¡Œ&É&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T $e]kÕÔsT¡ .
˝ÀVü≤, n˝ÀVü‰\‘√ ÄeT¢ø±å sê\T Á|ü<]ä Ù+#˚ #·sêó\‘·\qT $X‚w¢ kæ ÕÔ&TÉ .
Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
ÄeT¢ øå±s¡ |ü<ësêú\ ñ<ä»ì dü÷∫ø£, ‘·≥d”ø∆ s£ D
¡ #·s´¡ \T, ÄeT¢`øå±s¡ ã˝≤\T, \eD≤\ ñ‘·ŒHêï\ >∑T]+∫ ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔ&TÉ .
ÄeT¢, øå±sê\T ˝ÀVü≤, n˝ÀVü≤ Ä¬ø‡’ &é\‘√ #·÷ù| #·sêó\‘·\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&TÉ .
PH $\Te ô|s¡>≥ ∑ +, ‘·>≥
Z∑ + e\q |ü<ësêú\ô|’ ø£*>π Á|üu≤Û yêìï |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&TÉ .
Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘· |ü]o\q\T
¡ #·s´¡ \T Äe÷¢\ $<äT´‘YyêVü≤ø£‘,· HCl ‘·j÷· Ø PH >∑T]Ô+#·T≥ e+{Ï Á|üj÷Ó >±\T #˚kÕÔ&TÉ .
ÄeT¢ øå±sê\T ˝ÀVü‰\‘√ »]ù| #·s´¡ , ø±s√“H˚{Ÿ\‘√ »]ù| #·s´¡ \T, ‘·≥d”øú s£ D
ô|’ Á|üj÷Ó >±\≈£î ø±e*dæq Á|ü‘êé÷àj·T |ü]ø£sê\qT, neT]ø£ $<ÛëHê\qT dü÷∫kÕÔ&TÉ . |ò*ü ‘ê\ Ä<Ûës¡+>± ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~+∫, Á|ü<]ä ÙkÕÔ&TÉ .
PHùdÿ\T, $$<Ûä \eD≤\ ñ|üj÷Ó >±\T, ÄeT¢, øå±s¡ Á|üu≤Û yê\ >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
$$<Ûä ÄeT¢ øå±sê\T, *≥àdt‘√ »]ù| #·s´¡ |ò*ü ‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ qT $X‚w¢ kæ ÕÔ&TÉ .
u§eTà\T ^j·T≥+ ` qeT÷Hê #˚jT· &É+ <ë«sê uÛ≤e Á|ükÕs¡+
õ+≈£î eTTø£ÿ\T dü»\ HCl ôV≤’ Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+‘√ »]ù| #·s´¡ . ø±s√ŒH˚{Ÿ\ s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T, \eD≤\˝À $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘,· düŒ≥ø°øs£ D
¡ + yÓTT<ä˝q’… Á|üÁøÏjT· \qT u§eTà\T
5 ^dæ $e]kÕÔ&TÉ .
PH ùdÿ\T qeT÷HêqT s¡÷bı+~kÕÔ&TÉ .
5
83
5
kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤/ Á|üX+¯ dü/ $\Te\T
ÄeT¢ øå±s¡ ã˝≤\ Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä |ü<ësêú\T #·÷ù| #·sêó\‘·\qT Á|üX+¯ dækÕÔ&TÉ .
5
$$<Ûä s¡ø±\ Äe÷¢\T ` øå±sê\T ‘·≥d”øú s£ D¡ + <ë«sê \eD≤\T @s¡Œs¡#&· Üìï n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
Á|üøè£ ‹˝À $$<Ûä s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\T ÄeT¢ øå±s¡ Á|üu≤Û yê\qT Á|ü‘´˚ ø£+>± Á|ü<]ä Ù+#·&Üìï >∑T]ÔkÕÔ&TÉ .
JeyÓ$’ <Û´ä + ` ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+
PHe÷Hêìï <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì $$<Ûä s¡ø±\ |ü<ësêú\T, Äe÷¢\T, øå±sê\T, ‘·≥düú |ü<ësêú\T>± eéVü≤]+#·≥+˝À >∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔ&TÉ .
$$<Ûä s¡ø±\ Äe÷¢\T, øå±sê\T, \eD≤\T, ‘·≥d”øú s£ D
¡ #·s´¡ \qT ì»J$‘· dü+<äsê“¤\˝À $ìjÓ÷–+#·Tø=+{≤&ÉT, m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\≈£î |ü]cÕÿsê\qT dü÷∫kÕÔ&TÉ .
5. düeT‘·\+>∑T+&Ü ø±+‹ eÁøu

° eÑÛ q+
1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
• eÁø°ueÑÛ q uÛ≤eqqT ‘·qT kı+‘·e÷≥˝À¢ $e]kÕÔ&TÉ .
• ô|sò êà{Ÿ dü÷Á‘êìï $e]kÕÔ&TÉ .
• ô|sò êà{Ÿ dü÷Á‘·+ qT+&ç ôdï˝Ÿ ìj·Te÷ìï sêã&É‘ê&ÉT.
• m+&Ée÷e⁄\T @s¡Œ&çq $<ÛëHêìøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó*j·TCÒkÕÔ&TÉ .
• m+&Ée÷e⁄\T <äèwæº ÁuÛeÑ T\qT >∑T]+∫ $X¯Bø£]+#·>\∑ &ÉT.
• eÁø°ueÑÛ HêìøÏ }<ëVü≤s¡D\T Çe«>∑\&ÉT.
• >±E|ü\ø£ <ë«sê eÁø°ueÑÛ Hêìï ø±s¡D≤\T $e]+#·>\∑ &ÉT.
• ôdï˝Ÿ ìj·TeT ÄeX¯´ø£‘q· T $e]+#·>\∑ &ÉT.
• dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡HÔ êìï k˛<ëVü≤s¡D+>± $e]kÕÔ&TÉ — }<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔ&TÉ .
2. Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+ :
• ô|sò êà{Ÿ dü÷Á‘·+ qT+&ç ôdï˝Ÿ ìj·Te÷ìï sêãfÒº Áø£eT+˝À e∫Ãq dü+<˚V‰ü \T rs¡TÃø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
5 • Á|üj÷ Ó >±˝À¢ e∫Ãq |ò*ü ‘ê\qT $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ eTT+<äT>±H˚ |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔ&TÉ .
• >±E|ü\ø£ >∑T+&Ü eÁø°ue ÑÛ q+ »]π> Áø£eT+˝À e#˚Ã dü+<˚V‰ü \≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔ&TÉ — |ò*ü ‘ê\qT eTT+<äT>±H˚ n+#·Hê y˚kÕÔ&ÉT.
5
84
5
3. Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q\T :
• Á|üj÷Ó >±ìï #˚dæ sin i/sin r $\Te dæsú e¡ Tì #·÷|ü⁄‘ê&ÉT.
5
• eÁø°ue ÑÛ Hêìï $e]+#˚ Á|üj÷Ó >±\qT C≤Á>∑‘>Ô· ± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ‘·>T∑ C≤Á>∑‘\Ô· T rdüT≈£î+{≤&ÉT.
• >±E ~eTà‘√ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+ã dü«uÛ≤e+, kÕúHê\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ #˚dq æ Á|üj÷Ó >±˝À¢ e∫Ãq |ò*ü ‘ê\≈£î ìy˚~ø£qT dæ<+∆ä #˚kÕÔ&TÉ .
• eÁø°ueÑÛ q >∑TDø£+, dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡qÔ + <Ûsä êà\qT $e]+#·&ÜìøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\qT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔ&TÉ .
• Internet qT+&ç eÁø°ue ÑÛ q+ dü+|üPs¡í n+‘·s¡ |üsêes¡qÔ ìj·Te÷\qT ñ|üj÷Ó –+∫ ‘·j÷· s¡jT˚ ´ |ü]ø£sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j÷· ] :
• eÁø°ueÑÛ Hêìï $e]+#˚ |ü{≤\qT ^kÕÔ&TÉ .
• dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡H
Ô êìï $e]+#˚ |ü{≤ìï ^kÕÔ&TÉ .
• >±E|ü\ø£ Á|üj÷ Ó >±ìï |ü≥+ s¡÷|ü+‘√ e´ø£+Ô #˚kÕÔ&TÉ .
• m+&Ée÷e⁄\T @s¡Œ&É&+É ˝À >∑\ XÊÁd”j Ô T· ‘·qT >∑T]Ô+∫ n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
• y˚˝≤&˚ B|ü|⁄ü dü+Ô uÛ≤\T (cÕ+&çj
¢ T· sY‡) yÓTT<ä˝q’… yê{Ï˝À qT+&ç $Ts¡T$T≥T¢ >=*ù| ø±+‹ yÓ<»ä \¢&ÜìøÏ ÄkÕ«~kÕÔ&TÉ .
• ‘·qT H˚sT¡ Ã≈£îqï eÁø°ueÑÛ q+, eÁø°ueÑÛ q>∑TDø£+ dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡qÔ C≤„Hê\qT ì‘·´J$‘· düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&TÉ .
• ø¬ *&çj÷Ó k˛ÿ|ü⁄ e+{Ï |ü]ø£sê\qT kı+‘·+>± ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔ&TÉ .
5 5
85
5 6. eÁø‘
£ ˝
· ≤\>∑T+&Ü ø±+‹ eÁøu
° eÑÛ q+ 5
1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
• düeT‘·\+>∑T+&É ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± eÁø£‘˝· ≤\ >∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°ueÑÛ Hêìï $e]kÕÔ&TÉ .
• eÁø£‘˝· ≤\ e<ä› eÁø°ueÑÛ q+ »]π>≥|ü&ÉT Ä ‘·˝≤\ e<ä› ñ|üj÷Ó –+#·e\dæq |ü<ë\qT uÛ≤eq\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• ø£≥ø±\T— yê{Ï˝Àì s¡ø±\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&TÉ .
• ø£≥ø±\˝À øÏsD¡ ∫Á‘ê\qT ^j·T{≤ìøÏ ø±e\dæq dü÷Á‘ê\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• øÏsD¡ ∫Á‘ê\T ^j·TT≥˝À bÕ{Ï+#ê*‡q dü÷Á‘ê\qT, ø±s¡D≤\qT $X¯Bø£]kÕÔ&TÉ .
• ø£≥ø£ dü÷Á‘êìï ñ‘êŒ~kÕÔ&TÉ .
• ø£≥ø£‘j · ÷· Ø bòÕs¡Tà˝≤qT ñ‘êŒ~kÕÔ&TÉ .
2. Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+ :
• $<ë´]ú eÁø£‘˝· ≤\ e<ä› bòÕs¡Tà˝≤qT ñ‘êŒ~+#˚ Áø£eT+˝À >∑\ dü+<˚V‰ü \qT Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
n2 n1 n2 − n1
• − = qT ñ‘êŒ~+#˚ Áø£eT+˝À >∑\ approximations qT }Væ≤kÕÔ&TÉ .
v u R
• ø£≥ø±\‘√ #˚ùd Á|üj÷Ó >∑ |ò*ü ‘ê\qT eTT+<äT>±H˚ n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ .

• øÏsD
¡ ∫Á‘ê\qT ^j·T≥+˝À >∑\ dü+<˚V‰ü \qT Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
• ˙{Ï˝À eTTì–e⁄qï ø£≥ø£ HêuÛ´Ñ +‘·s¡ <ëì |ü]düsê\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+<äì e#˚Ã dü+<˚V‰ü \qT ìeè‹Ô #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
3. Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q\T :
• ø£≥ø±\ HêuÛ≤´+‘·sêìï Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ø£qT>=+{≤&ÉT.
• eÁø£‘˝
· ≤\ <ë«sê ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q+, Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ ‘Ó*ù| Á|üj÷Ó >±\qT #˚dæ |ò*ü ‘ê\qT $X‚w¢ kæ ÕÔ&TÉ .
5 • ø£≥ø£ ñ|üj÷Ó >±\T dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ . 5
86
5
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j÷· ] :
• ø£≥ø±\ e<ä› ø±+‹ eÁø°ueÑÛ HêìøÏ øÏsD¡ ∫Á‘ê\qT ^kÕÔ&TÉ .
5
• ø£≥ø£ ‘·j÷· Ø bòÕs¡Tà˝≤≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü{≤ìï ^kÕÔ&TÉ .
• ø£≥ø£ dü÷Á‘·+≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü{≤ìï ^kÕÔ&TÉ , $e]kÕÔ&TÉ .
• ˇø£ ì]∆wºü Á|ü<X˚ +¯ ˝À ñqï|ü⁄&ÉT e÷Á‘·yT˚ ‘Ósô¡ |’ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&É&+É ˝À>∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï Á|üX+¯ dækÕÔ&TÉ .
• ø=ìï eÁø°ue ÑÛ q+#Ó+<˚ øÏsD¡ ≤\T bÕsêøÏ‡ãT˝Ÿ øÏsD ¡ ≤\T>± |üì#˚jT· &É+˝À >∑\ Á|ü‘´˚ ø£‘q· T >∑T]ÔkÕÔ&TÉ .
• ø£≥ø£ C≤„Hêìï yê&ç $<ë´]ú ì»J$‘· düeTdü´\qT n~Û>$∑ TkÕÔ&TÉ .
• Äø±X¯+˝À m–πs |üøåÏ H˚\MT<ä ÄVü‰sêìï >∑T]Ô+#·&+É , y˚>+∑ e∫Ã <ëìì n+<äTø√e&É+˝À Á|ü‹_+ã+, eÁø°ue
ÑÛ q+ uÛ≤eq\qT nq«sTT+#·T≈£î+{≤&ÉT.
7. e÷qe⁄ì ø£qTï ` s¡+>∑T\ |Á |ü +ü #·+

1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
• ø£qTï <äèwæ̃ø√D+, ø£qTï düsT¡ u› ≤≥T— ø£qTï ìsêàD+ $e]kÕÔ&TÉ .
• düŒwüyº TÓ qÆ <äèwæº ø£˙dü <ä÷s¡+, <äèwæøº √D+ $\Te\≈£î e´øÏÔ ej·TdüT‡≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï $e]kÕÔ&TÉ .
• ø£+{Ï <√cÕ\qT ø±s¡D≤\‘√ $e]kÕÔ&TÉ .
• ø£≥ø£ kÕeTsêú´ìï ø£+{Ï <√cÕ\qT m˝≤ ìyê]+#ê˝À dü÷#·q\T #˚kÕÔ&TÉ .
• ø±+‹ $πø|å D ü ≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X¯Bø£]kÕÔ&TÉ .
• RAINBOW @s¡Œ&ÉT $<ÛëHêìï $e]kÕÔ&TÉ .
•
5
|ü]øπ |å D ü ≤ìï <ëì <ë«sê ø£*>π |ò*ü ‘ê\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• dü÷s√´<äjT· +, dü÷sê´düeú Tj·T düeTj·÷\˝À mÁs¡>± ø£qã&É&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT. 5
87
5
2. Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+ :
• |ü]øπ |å D
ü Á|üÁøÏjT· ô|’ ø£qTï |üìrs¡Tô|’ dü+<˚V‰ü \qT ìeè‹Ô #˚dTü ø√&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
5
• Ç+Á<ä<q äÛ TdüT‡˝À s¡+>∑T\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\ô|’ >∑\ dü+<˚V‰ü \ô|’ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
• ø£+{Ï˝À s¬ {°Hê kÕúq+ e÷]‘˚ ø£*>π |ò* ü ‘ê\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&TÉ .
3. Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q\T :
• eÁø°ueÑÛ q>∑TDø£+ ø£qT>=qT≥≈£î |ü≥øº +£ ‘√ Á|üj÷Ó >±\T #˚kÕÔ&TÉ .
• ø±+‹ $X‚w ¢ D
ü +, |ü]øπ |å D
ü + $e]+#·&ÜìøÏ Á|üj÷Ó >±\T #˚kÕÔ&TÉ .
• $<ë´]ú $πøDå Á|üÁøÏjT· — |ü]øπ |å D
ü Á|üÁøÏjT· \≈£î dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ nqTes¡HÔ ê\ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
• |ü≥øº ±\T ñ|üj÷Ó >±\ >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
• düsY dæ.$. sêeTHé>±s¡T (CV Raman) #˚dq æ |ü]XÀ<Ûqä n+XÊ\qT, ùdø£]kÕÔ&TÉ .
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j÷· ] :
• ø£qTï ìsêàD≤ìï ‘Ó*ù| |ü{≤ìï ^j·T>∑\&ÉT.
• ø£≥ø£+ ñ|üj÷Ó –+∫ ø£qTï ` yê{Ï <√cÕ\T, ìyê]+#˚ |ü<‘∆ä T· \≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü{≤\qT ^kÕÔ&TÉ .
• ø±+‹ $πø|å D ü +, |ü]øπ |å D
ü ≤ìï |ü{≤\T ^dæ $e]kÕÔ&TÉ , $X‚w¢ kæ ÕÔ&TÉ .
• |ü≥øº £ Á|üj÷Ó >∑+˝À \_Û+∫q $\Te\ Ä<Ûës¡+>± Á>±|òt ^j·T>∑\&ÉT.
• Ç+Á<ä<qäÛ TdüT‡ @s¡Œ&É&+É ˝À ˙{Ï_+<äTe⁄ bÕÁ‘·qT ‘Ó*ù| |ü{≤ìï ^j·T>∑\&ÉT.
• s¡+>∑T\qT >∑T]Ô+#·&+É ˝À ø£qTï |üìrs¡TqT n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
• ø£qTïô|’ <äTÁwüŒuÛ≤yê\T ø£*–+#˚ n+XÊ\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+{≤&ÉT.
5 • <äèwæº ˝ÀbÕ\‘√ u≤<Û| ä &ü ˚ e´≈£î\Ô |ü≥¢ ùdyêuÛ≤e+ ø£*Z ñ+{≤&ÉT. 5
88
5 • Ç+Á<ä<qäÛ TdüT‡ @s¡Œ&É&+É ` <ëìì ‘·s+¡ >∑ uÛ≤eq‘√ $e]+#·&ÜìøÏ dü+dæ<‘∆ä q· T e´ø£+Ô #˚kÕÔ&TÉ .
• eTq#·T≥÷º ñqï yê‘êes¡D+˝À >∑\ ø±+‹øÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\|ü≥¢ Ädüøì ÔÏ ø£*ñZ +{≤&ÉT.
5
• sêeTHé J$‘· $X‚cÕ\T Á|üj÷ Ó >∑n+XÊ\ düe÷#ês¡+ #·~$, ìy˚~ø£ sêkÕÔsT¡ .
• ø£+{Ï <√cÕ\T, ìyês¡D e÷sêZ\T, ø£+{Ï n<ë›\ $ìjÓ÷>∑+ dü+<äs“¡ +¤ ˝À $πø|å Dü <Ûsä êà\ C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤&ÉT.
• eTs¡D≤+‘·s+¡ ø£qTï <ëq+ #˚jT· e\dæq u≤<Û´ä ‘·qT Á>∑V≤æ kÕÔ&TÉ . ‘·<q
ä T>∑TD+>± Á|üe]ÔkÕÔ&TÉ .
8. |üse¡ ÷DT ìsêàD+

$<ë´]ú ø±+‹ ‘·s+¡ >∑ \ø£D å ≤\qT, $<äT´<äjT· kÕÿ+‘· es¡|í ≥
ü +, uÀsY, k˛eTsY|˝”ò Ÿ¶ |üse¡ ÷DT qeT÷Hê\qT, ø±«+≥+ dæ<ë∆+‘êìï, m\Áø±ºHé ìsêàD≤ìï $e]+#˚ dü÷Á‘ê\qT
$e]kÕÔ&ÉT.
$$<Ûä ø±«+≥+ dü+K´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&TÉ .
kÂ*, Ä|òt uÖ, VüQ&é ìj·Te÷\qT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT.
uÀsY, k˛eTsY d”˝Ÿ¶ |üse¡ ÷DT qeT÷Hê\ eT<Û´ä >∑\ b˛*ø£\T, uÒ<ëÛ \qT $e]kÕÔ&TÉ .
ø±+‹ ‘·s+¡ >∑ dü«uÛ≤yêìï Á|ü<]ä Ùk˛Ô+<äq&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔ&TÉ .
yÓTTVæ≤\sY #êsYº Ä<Ûës¡+>± m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\qT sêj·T>∑\T>∑T‘ê&ÉT. X¯øÔÏ kÕúsTT\qT $X‚w¢ +æ #·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT.
$<äT´<äjT· kÕÿ+‘· es¡|Z ≥
ü düMTø£sD¡ ≤\T E=hυ.nlx 2 n2 yÓTTˆˆ yê{Ïì $e]+#·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT.
Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
$<äT´<äjT· kÕÿ+‘· es¡|í {ü ≤\T, $$<Ûä |üse¡ ÷DT es¡|í {ü ≤\T, ø±«+≥+ dü+K´\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ >±qT Á|ü•ïkÕÔ&TÉ .
5 n.l.m. $\Te\qT Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\qT, X¯øÔÏ kÕúsTT\qT }Væ≤+#·>\
Ä|òt uÖ, bÂ*, VüQ+&é ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ ‘·sT¡ yê‘· X¯øÔÏ kÕúsTTì }Væ≤+#·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT.
∑ T>∑T‘ê&ÉT.
5
89
5
$<äT´<äjT· kÕÿ+‘·, ôV≤’ Á&√»Hé es¡|í {ü ≤\ qeT÷Hê\ Ä<Ûës¡+>± |üse¡ ÷DT ìsêàD≤\qT yêÚ≤´ì+#·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT.
5
uÀsY, k˛eTsY|˝”ò Ÿ¶ Á|ü‹bÕ~‘· |üse¡ ÷DT dæ<ë∆+‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üj÷Ó >±\ $X‚cÕ\≈£î eT]j·TT |ò*ü ‘ê\qT #·]ÃkÕÔsT¡ .
uÀsY, k˛eTsY|˝”ò Ÿ,º e÷ø˘‡ bÕ¢+ø˘ yÓTTˆˆ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· Á|üj÷Ó >±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ yêsêÔ yêÚ≤´\qT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔs¡T.
$$<Ûä eT÷\ø±\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ qT ì+|ü⁄‘ês¡T.
ø±´+≥+ dü+K´\T Ä<Ûës¡+>± X¯øÔÏ kÕúsTT\ neT]ø£qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ |ü{øºÏ \£ qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
u§eTà\T ^j·T≥+
uÀsY, k˛eTsY|˝”ò Ÿ¶ |üse¡ ÷DT qeT÷Hê\ ∫‘·TÔ |ü{≤\qT ^kÕÔsT¡ .
m\Áø±ºHé $Hê´kÕìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ bò˛¢ #ês¡T\º qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤ ` Á|üX+¯ dü ` $\Te\T
$<äT´<äjT· kÕÿ+‘· es¡|í ≥ü +˝Àì n<äT“¤‘ê\qT Á|üX+¯ dækÕÔ&TÉ .
n‘·´+‘· dü÷ø£àå yÓTqÆ |üse¡ ÷DTe⁄\ n+‘·s‘Z¡ · ìsêàD≤\qT $e]+#˚ Ä$wüÿs¡D\qT Á|üX+¯ dækÕÔ&TÉ .
Á|üj÷Ó >±\ <ë«sê ìs¡÷|æ‘+· ø±˝Òì XÊÁd”j Ô T· n+XÊ\qT, >∑D‘Ï · dü÷Á‘ê\ <ë«sê ìs¡÷|æ+#·&Üìï (ø±´+{≤ dü+K´\T) Á|üX+¯ dækÕÔ&TÉ .
Je yÓ$’ <Û´ä + ` ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+
n‹ dü÷ø£àå Á|ü|+ü #·+˝Àì (|üse¡ ÷DTe⁄\T, m\Áø±ºH\é T, q÷´Á{≤Hé\T) yÓ$’ <Ûë´\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
ø±«+≥+ dü+K´\ Ä<Ûës¡+>± Ç‘·s¡ eT÷\ø±\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\qT sêj·T≥+˝À yÓ÷Væ≤\sY ∫Á‘ê\qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£î+{≤s¡T.
5 5
90
5 9. eT÷\ø±\ eØZøs£ D
¡ ` Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ 5
&√ã¬sq’ sY Á‹ø£d<æ ë∆+‘·+, q÷´˝≤+&é‡ nwüøº £ dæ<ë∆+‘·+, yÓ÷&É©|òt Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ \ø£D å ≤\T Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ dü«s¡÷|ü dü«uÛ≤yê\T, \ø£D
å ≤\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔ&TÉ .
|üse¡ ÷DT dü+K´\T, m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\ Ä<Ûës¡+>± eT÷\ø±\qT eØZø]£ +#·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT.
yÓT+&ÉØ|òt Äes¡qÔ |ü{øºÏ ≈£ î£ , Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ ≈£ î£ >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]+#·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT.
&√ã¬sq’ sY, q÷´˝≤+&é‡ dæ<ë∆+‘ê\ Á|üø±s¡+ yπ̊s«s¡T eT÷\ø±\T, ˇπø \ø£D å ≤\T #·÷|ü&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
|üse¡ ÷DT yê´kÕs¡+ú , |üse¡ ÷DT |ü]e÷D+, Äj·T˙ø£sD ¡ X¯ø,ÔÏ m\Áø±ºHé n|òìæ {Ï yÓTTˆˆq n+XÊ\T Äes¡qÔ |ü{øºÏ ˝£ À e÷s¡T‘·Tqï $<ÛëHêìï $X‚w¢ +æ #·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
#·sê´ düMTø£sD¡ ≤\qT $X‚w¢ +æ #·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
Á|ü•ï+#·≥+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+
ø=ìï eT÷\ø±\T kÕe÷q´ \ø£D å ≤\qT Á|ü<]ä Ù+#·&+É , Ç‘·s¡ eT÷\ø±\‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT Á|ü‘´˚ ø£+>± ñ+&É≥+ e+{Ï n+XÊ\ô|’ Á|ü•ï+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
yÓT+&É©|òt |ü]ø£\Œq\qT ‘·sT¡ yê‘· ø±\+˝À »]–q ìs¡÷|üD\qT #·]Ã+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
|”]j·÷&çd{æ Ï Ä<Ûës¡+>± eT÷\ø£ <Ûsä êà\qT |ü]ø£\Œq #˚jT· >∑\s¡T.
Á|üj÷Ó >±\ ` øπ Áå ‘· |ü]o\q\T
&√ã¬sq’ sY Á‹ø±\T, q÷´˝≤+&é‡ nwüøº ±\T, yÓ÷+&É©|òt Äes¡qÔ ìj·Te÷\ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·>\∑ s¡T.
|”]j·T&é\T`Á>∑÷|ü⁄\˝À »]π> e÷s¡TŒ\≈£î Ä<Ûësê\T #·]ÃkÕÔsT¡ .
yÓT+&É©|òt |ü]ø£*Œ‘· eT÷\ø±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± Á>∑÷|t\T, |”]j·T&é˝˝À $$<Ûä eT÷\ø±\T Á|ü<]ä Ù+#˚ \ø£D
å ≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï |ü{øºÏ \£ s¡÷|ü+˝À s¡÷bı+~+∫ Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
5
Äj·T˙ø£sD ¡ X¯ø,ÔÏ m\Áø±ºHé m|òìæ {Ï e+{Ï <Ûsä êà\qT $e]+#·&ÜìøÏ ø±yê*‡q nqTu+<Ûä düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
5
91
5
u§eTà\T ^j·T≥+ ` qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· ≥+
&√ã¬sq’ sY, q÷´˝≤+&é‡, yÓT+&É©|òt Äes¡qÔ ìj·Te÷\qT $e]+#˚+<äT≈£î bò˛¢ #ês¡T\º qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
5
Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ \ø£D
å ≤\qT ‘Ó*ù|+<äT≈£î u≤¢ø˘ &Éj÷· Á>±+, bò˛¢ #ês¡T\º qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
Á|üøè£ ‹˝À $$<Ûä eT÷\ø±\T yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ \ø£D
å ≤\T Á|ü<]ä Ù+#·&Üìï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
yÓT+&É©|òt |ü]ø£\Œq\T ìs¡÷|æ‘+· ø±e&Üìï, eT÷\ø±\T ˇø£ Áø£eTyÓTqÆ |ü<‹∆ä ˝À neT] ñ+&É{≤ìï n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
Je yÓ$’ <Û´ä + ` ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+
$_Ûqï \ø£D å ≤\T >∑\ eT÷\ø±\T Áø£e÷qT>∑‘· neT]ø£qT Á|ü<]ä Ù+#·≥+˝À >∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ ˝£ À Á>∑÷|ü⁄\T, |”]j·T&é\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï, eT÷\ø£ <Ûsä êà\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔ düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+˝À Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ ìj·Te÷\qT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T.
10. s¡kÕj·Tq ã+<Û+ä

\÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<‹∆ä , Äj·÷ìø£, düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä ìj·Te÷\T, |ü<ës¡ú <Ûsä êà\T, nwüøº £ dæ<ë∆+‘·+, ˙s¡T, ÄøÏ‡»Hé yÓTT<ä˝q’… nDT ìsêàD≤\T, y˚\˙‡ u≤<Ûä dæ<ë∆+‘·+,
dü+ø£Øø£sD¡ ≤\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
˙s¡T, nyÓ÷àìj·÷ nDTe⁄\ eT<Û´ä ‘˚&Ü\T, nj·T˙ø£ düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T, Sp-Sp2......... dü+ø£Øø£sD ¡ ≤\ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔsT¡ .
nDTe⁄\ ã+<Ûøä √D≤ìøÏ, <Ûsä êà\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
nDTe⁄\ dæsú ‘¡ ê«ìøÏ, nwüøº £ ìj·Te÷ìï bÕ{Ï+#·&ÜìøÏ, s¡kÕj·Tq ã+<Û+ä ˝À bÕ˝§Zq&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
nDT ìsêàD≤\qT, dü+ø£Øø£sD¡ uÛ≤eq\ <ë«sê yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ .
Á|ü•ï+#·≥+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+
5 \÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<‹∆ä , nj·÷ìø£, düeTjÓ÷»˙j·T |ü<ës¡ú <Ûsä êà\T, nDT ìsêàD≤\ô|’ eT]+‘· ne>±Vü≤qqT bı+<ä&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
|üse¡ ÷DTe⁄\T ã+<Û+ä ˝À bÕ˝§Zqï|ü&ÉT nDTe⁄\qT @s¡Œs¡#≥ · +˝À uÛ≤>∑+ |ü+#·Tø=ì Ä]“{≤fi¯fl Äø±sê\qT ‘·<ë«sê @s¡Œ&˚ nDT ìsêàD≤ìï |ü]ø£\Œq #˚kÕÔsT¡ .
5
92
5 dü+ø£Øø£sD
¡ + <ë«sê @s¡Œ&˚ dü+ø£s¡ Ä]“{≤fi¯fl Äø±sê\qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
˙{Ï nDTe⁄ ã+<Ûøä √D+1080 \T>± ñ+fÒ »]π> |üs´¡ ekÕHê\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔsT¡ .
5
nDT ìsêàD≤\qT, dü+ø£s¡ Ä]“{≤fi¯fl <äècÕº´ $e]+#·&ÜìøÏ s¡kÕj·Tq ã+<Ûä ìj·Te÷\qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£î+{≤s¡T.
\÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<‹∆ä ˝À >∑\ eTÚ[ø£ n+XÊ\qT #·]ÃkÕÔsT¡ .
s¡kÕj·Tq ã+<Û+ä ‘·<ë«sê @s¡Œ&˚ nDTe⁄\ Äø±s¡+, ã+<Ûøä √D+ >∑T]+∫ #·]ÃkÕÔsT¡ .
|ü<ësêú\ dü«uÛ≤yêìøÏ, nDTe⁄\ neT]ø£≈î£ , ã+<Ûä ø√D≤\≈£î, n~ @s¡Œs¡#˚ ã+<Ûë\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔsT¡ .
dü+ø£Øø£sD
¡ +, Ä]“{≤fi¯fl Äø±sê\≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï, nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔsT¡ . <ëìô|’ ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
u§eTà\T ^j·T≥+ ` qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· ≥+
\÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<‹∆ä <ë«sê nj·÷ìø£ ` düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ nDT ìsêàD≤\ |ü{≤\qT ^kÕÔsT¡ .
dü+ø£Øø£sD
¡ |ü{≤\ Ä<Ûës¡+>± nDTìsêàD≤\qT $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
|üPdü\T, n–Z|⁄ü \¢\T ñ|üj÷Ó –+∫ nDTe⁄\ Äø£è‘·T\ qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
nj·÷ìø£, düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\ <ë«sê nDTe⁄\T @s¡Œ&É&Üìï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
Á|üøè£ ‹˝À ø=ìï eT÷\ |üse¡ ÷DTe⁄\T $$<Ûä bÕfi¯fl˝À ø£*dæ nH˚ø£ |ü<ësêú\T>± s¡÷bı+<ä{≤ìï n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
ñ|ü e+{Ï |ü<ësêú\T ˙{Ï˝À ø£s>¡ &∑ +É , øÏs√dæH˝é À ø£s>¡ ø∑ b£ ˛e&É+ e+{Ï Á|ü‘´˚ ø£ <Ûsä êà\qT, dü«uÛ≤yê\qT, s¡kÕj·Tq ã+<Ûä dü÷Á‘ê\ <äèwæ‘º √ |ü]o*kÕÔsT¡ .
JeyÓ$’ <Û´ä + ` ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+
|ü<ësêú\T ø=ìï nj·÷ìø£ ø=ìï dü+jÓ÷»˙j·T s¡÷bÕ\˝À ñ+&É≥+˝À >∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
5 s¡kÕj·Tq düMTø£øs£ D¡ ≤\qT sêj·T≥+˝À, ‘·T\´+ #˚jT· ≥+˝À, s¡kÕj·Tq ã+<Ûä ìj·Te÷\qT, dü÷Á‘ê\qT $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. düeTkÕ´ |ü]cÕÿsê\qT #˚jT· >∑\T>∑T‘ês¡T. 5
93
5
1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
11. |Á yü êVü≤$<äT´‘Y 5
• $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+, bıf…ì¸jT· ˝Ÿ uÒ<+äÛ , $<äT´#êÃ¤\ø£ã\+, $s√<Û+ä yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T— nyêVü≤ø±\ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT $e]kÕÔ&TÉ .
• $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï $e]+#·&ÜìøÏ ˝Às¡+CŸ, Á&É÷&é m\Áø±ºHé dæ<ë∆+‘êìï $e]kÕÔ&TÉ .
• $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X¯Bø£]kÕÔ&TÉ .
• $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìøÏ— bıf…ì¸jT· ˝Ÿ uÒ<+äÛ q≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï $e]kÕÔ&TÉ .
• zyéT ìj·Te÷ìï $e]kÕÔ&TÉ .
• ìs√<Û$ä \TeqT Á|üu≤Û $‘·+#˚ùd $$<Ûä n+XÊ\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• ÁX‚D,Ï düe÷+‘·s¡ dü+<ÛëHê\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• |ò*ü ‘· ìs√<ä+ ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ nqTdü]+#ê*‡q |ü<‹∆ä ì ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.
• $<äT´‘Y |ò÷ü ‘·+, overloading, electric unit e+{Ï n+XÊ\qT $e]kÕÔ&TÉ .
2. Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+ :
• Ç+{Ï yÓ]’ +>∑T #˚ùd $<ÛëHê\ô|’ nH˚ø£ Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.
• ‘overload’ ô|’ ‘·q≈£îqï dü+<˚V‰ü \qT Á|üXï¯ \ s¡÷|ü+˝À n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.
• ìs√<Ûë\qT ÁX‚D,Ï düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+˝À ñ+∫q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&˚ |ò* ü ‘· ìs√<Ûëìï |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&TÉ .
3. Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q\T :
• ìs√<Û+ä yêVü≤ø£ bı&Ée⁄, yêVü≤ø£|⁄ü eT<Û´ä #˚Ã<¤ ä yÓX’ Ê\´+, <ëì dü«uÛ≤e+, <ëì ñc˛íÁ>∑‘\· ô|’ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+<äì Á|üj÷Ó >±\T #˚kÕÔ&ÉT.
• zyéT ìj·TeT+, \÷|t ìj·TeT+, »+ø£H å é ìj·Te÷\T ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ, Á|üj÷Ó >±\T #˚kÕÔ&TÉ .
• l–, düe÷+‘·s¡ dü+<ÛTä \qT $$]+#˚+<äT≈£î Á|üj÷
5
Ó >±\T #˚kÕÔsT¡ .
5
94
5
• $$<Ûä |ü<ësêú\T Á|ü<]ä Ù+#˚ ìs√<Ûä dü«uÛ≤yêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
5
• $<äT´‘Y |ò÷ü ‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
• |òPü ĆŸ ‘·j÷· Ø eT]j·TT <ëì bÕÁ‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j÷· ] :
• u≤´≥Ø |üì #˚jT· T $<ÛëHêìï ‘Ó\T|ü⁄ |ü{≤\T ^kÕÔ&TÉ . yê{Ï qT+&ç uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D
¡ #˚kÕÔ&TÉ .
• ÁX‚D,Ï düe÷+‘·s¡ dü+<ÛëHê\T |ü{≤\T ^kÕÔ&TÉ .
• yêVü≤ø£+˝À m\Áø±ºHé ø£~˝Ò rs¡TqT #·÷ù| |ü{≤ìï ^kÕÔ&TÉ .

• $<ë´]ú, $<äT´‘Y X¯øøÔÏ Ï eT÷\yÓTqÆ m\Áø±ºHé Á|ües¡qÔ qT n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
• $<äT´‘Y X¯øÔÏ qcÕºìï ìs√~Û+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔ&TÉ .

• zesY˝À&é e\q ø£*>π qcÕºìï ìs√~Û+#·&ÜìøÏ, cÕsYº düs÷¡ ÿ´{Ÿ Á|üe÷<ë\T n]ø£≥&º ÜìøÏ $<äT´‘Y≈î£ dü+ã+~Û+∫q uÛ≤yê\qT ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&TÉ .
• |òPü ĆŸ˝À ñ|üj÷
Ó –+#·&ÜìøÏ düs¬ q’ r>∑qT m+|æø£ #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT.
• <˚X¯ |ü⁄s√>±_Ûeè~∆øÏ $<äT´‘Y X¯øÔÏ eT÷\+ ø±ã{Ïº <ëìì düs¬ q’ Ø‹˝À $<äT´‘·TqÔ T $ìjÓ÷–+#˚ bı<äT|ü⁄#˚ùd e÷sêZ\qT nH˚«wækÕÔ&TÉ . bÕ{ÏkÕÔ&TÉ .
5 5
95
5 12. $<äT´<äjT· kÕÿ+‘·‘«· + 5
1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
• nsTTsYd&ºü é Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê $e]kÕÔ&TÉ .
• nj·TkÕÿ+‘·øπ Áå ‘·+ <ëì \ø£Då ≤\≈£î >∑\ ÁbÕeTTK´‘·qT $e]kÕÔ&TÉ .
• nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T uÛ≤eq\‘√ nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ kÕ+Á<ä‘q· T $e]+#·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT.
• $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑\T nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘êìï @s¡Œs¡#>· \∑ eì $X¯Bø£]kÕÔ&TÉ .
• ≈£î&ç#‹˚ ìã+<Ûqä qT k˛*HêsTT&é˝À @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+ uÛ≤eq\qT $e]kÕÔ&TÉ .
• nj·TkÕÿ+‘·øπ Áå ‘·+˝À ø£~˝Ò Äy˚X+¯ , $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ø£*eZ ⁄qï r>∑ô|’ ã\+ Á|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+<äì $e]+#·T‘ê&ÉT.
• F = ILB dü÷Á‘êìï sêã&É‘ê&ÉT.
• $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T, $<äT´‘Y »qπs≥sY |üìrs¡T\qT $X¯Bø£]kÕÔ&TÉ .
• bòÕs¡&˚ ìj·Te÷ìøÏ, X¯øÔÏ ì‘·´‘·« ìj·Te÷ìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï ñ<ëVü≤s¡D\ düV‰ü j·T+‘√ $e]kÕÔ&TÉ .
• X¯øÔÏ ì‘·´‘·« ìj·TeT+ qT+&ç bòÕs¡&˚ ìj·Te÷ìï m˝≤ sêã{≤º˝À $e]kÕÔ&TÉ .
2. Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· ≥+ :
• nsTTsYd&ºü é Á|üj÷Ó >∑+˝À e#˚Ã |ò*ü ‘ê\qT |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔ&TÉ .
• nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·eTT ø£~˝Ò Äy˚XÊ\ô|’ ã˝≤ìï @$<Û+ä >± Á|üj÷ Ó –düT+Ô <√ |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔ&TÉ .
• X¯øÔÏ ì‘·´‘·«ìj·TeT+, bòÕs¡&˚ ìj·Te÷\qT ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.
• $<äT´‘Y »qπs≥s¡T $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T˝À nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘· ~X¯qT e÷]ùdÔ »]π> |ò* ü ‘ê\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&TÉ .
3. Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q\T :
• bòÕs¡&˚ ìj·Te÷ìï $e]+#·&ÜìøÏ Á|üj÷Ó >∑+ #˚kÕÔ&TÉ .
5 • $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ø£*e

Z ⁄qï r>∑ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘· ã˝≤ìï Á|üj÷Ó –düT+Ô <äH˚ Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«]ÔkÕÔ&TÉ .
• k˛*HêsTT&é e\¢ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+ @s¡Œ&É&+É , ≈£î&ç#‹
˚ ìã+<Ûqä \qT Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± $e]kÕÔ&TÉ .
5
96
5
• bòÕs¡&˚ #˚dqæ Á|üj÷Ó >±\T, yê{Ï nqTes¡HÔ ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
5
• nsTTsYd& ºü é #˚dqæ Á|üj÷Ó >±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ . ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔ&TÉ .
• yÓTø±ìø˘\qT n&ç– m\ÁøÏøº ˘ yÓ÷{≤s¡T, »qπs≥s¡T≈£î |üì $<ÛëHêìøÏ dü+ã+~Û+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&TÉ .
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j÷· ] :
• nj·TkÕÿ+‘· ~≈£L‡∫ ø£<*ä ø£\T ` <ä+&ÉjT· kÕÿ+‘· Á|üu≤Û e+ ‘Ó*ù| |ü≥+ ^kÕÔ&TÉ .
• nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T, $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘·øπ Áå ‘·+, ≈£î&ç#‹˚ ìã+<Ûqä \qT $e]+#˚ |ü{≤\T ^kÕÔ&TÉ .
• $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T |ü{≤ìï ^kÕÔ&TÉ .
• $<äT´‘Y AC eT]j·TT DC »qπs≥sY\ |ü{≤\qT ^kÕÔ&TÉ .
• AC, DC »qπs≥sY\qT |üìrs¡TqT $e]+#˚ Á>±|ò\ t qT ^kÕÔ&TÉ . |üì $<ÛëHêìï $e]kÕÔ&TÉ .
• nsTTsYd&ºü ,é bòÕs¡&˚ #˚dqæ Á|üj÷Ó >±\q |ò*ü ‘ê\˝Àì >=|üŒ‘·Hêìï n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
• n|üŒ{Ïes¡≈î£ ‘·≥dü+Ô >± ñqï nj·÷düÿ+‘·+ r>∑#T· ≥º˝À ø£<* ä +#·>±H˚ dü÷∫ø£˝À n|ües¡HÔ ê\T ø£\>∑Cj
Ò T· &Üìï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . ≈£î&ç#‹˚ y˚fi¯ófl Áø£eT+˝À $<äT´<äjT· kÕÿ+‘·+
|üì#˚jT· &Üìï >∑T]ÔkÕÔ&TÉ .
• X¯øì
ÔÏ ‘·´‘·« ìj·TeT+ jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±ìï n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
• »qπs≥sY, yÓ÷{≤s¡q¢ T ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&TÉ . yê{Ï |üìrs¡T≈£î dü+ã+~Û+∫q dæ<ë∆+‘êìï <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì |ü]ø£sê\qT $ìjÓ÷–kÕÔ&TÉ .
• dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± düeTdü´\qT kÕ~ÛkÕÔ&TÉ .
• nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+, $<äT´‘Y Á|üu≤Û yê\˝Àì yÓ$
’ <Ûë´\qT >∑T]Ô+∫ Áù|]‘· $<äT´‘Y Á|üj÷Ó >∑ |ò*ü ‘ê\qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£î+{≤&ÉT.
5 5
97
5 13. ˝ÀVü≤ XÊÁd+Ôü ` ìwüÿs¡¸D 5
$<ë´s¡T\ú T Á|üøè£ ‹˝À ˝ÀVü≤\T \_Û+#˚ eTÚ[ø£ s¡÷bÕ\qT (Kì» s¡÷bÕ\T) yê{Ïì y˚sT¡ #˚ùd |ü<‘∆ä T· \T, X¯ó~› #˚ùd |ü<‘∆ä T· \T, ˝ÀVü≤ ìwüÿs¡D˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ uÛsÑ q®¡ +, Á|ü>\∑ q+
e+{Ï Á|üÁøÏjT· \ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
#·sêó\‘· y˚sT¡ #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘∆ä T· \T, X¯ó~∆ #˚ùd |ü<‘∆ä T· \ Ä<Ûës¡+>± KìC≤\qT eØZø]£ kÕÔsT¡ .
˝ÀVü‰\T Á|üøè£ ‹˝À ùd«#êÃdæ‹ú ˝À <=s¡øø£ £ b˛e&ÜìøÏ, j·÷+Á‹ø£ |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê y˚sT¡ y˚sT¡ #˚jT· &Üìø°, ˝ÀVü‰\qT sêã≥º&ÜìøÏ ø£j å T· ø£sD
¡ #·s´¡ \T »s¡|&ü ÜìøÏ, ø=*$T ñ
|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T $e]kÕÔsT¡ .
˝ÀVü≤+ Kì»+, u≤¢døºt =*$T ` ]es¡Ãsπ ≥] ø=*$TøÏ >∑\ uÒ<ëÛ \T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
˝ÀVü≤ ìwüÿs¡D˝À »]π> s¡kÕj·Tq #·sê´ <äX\¯ qT $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\Tq #˚jT· &É+
Kì» |ü<ësêúìï y˚sT¡ #˚ùd |ü<‘∆ä T· \T, X¯ó~∆ #˚jT· &É+˝À nqTdü]+#˚ <äX\¯ ô|’ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
Á|üøè£ ‹˝À Kì»+ m≈£îÿe s¡÷bÕ\˝À ø£ì|æ+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T |ü]ø£\Œq #˚kÕÔsT¡ .
$$<Ûä ˝ÀVü‰\T »]ù| Äø°‡ø£sD¡ , ø£j å T· ø£sD
¡ #·s´¡ \T ` |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
Á|üj÷Ó >±\T ` øπ Áå ‘·|]ü o\q\T
ø±|üsY X¯ó~∆ #˚&j
É T· +˝À $<äT´~«X‚w¢ D
ü qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É , ‘·T|ü|ü≥&º +É >∑T]+∫ Á|üj÷Ó >±\qT #˚kÕÔsT¡ .
j·÷+Árø£sD ¡ |ü<‘∆ä T· \˝À eTT&ç Kì»+ y˚sT¡ #˚jT· &É+, $$<Ûä s¡ø±\ ø=\TeTT\T ñ|üj÷Ó –+#·&+É ˝À nqTdü]+#˚ <äX\¯ qT |ü<‘∆ä T· \qT #·]ÃkÕÔsT¡ .
düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ \T ` ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T
eTq sêÁwü+º ˝À, <˚X+¯ ˝À $$<Ûä s¡ø±\ eTT&ç KìC≤\T \_Û+#˚ Á|ü<X˚ Ê\T >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ ùdø£]kÕÔsT¡ . ìy˚~ø£ s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
Kì»+ $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À \_Û+#·&+É ` <ëì dü«dü‘ú ≈· î£ X¯ó~∆ #˚ùd $<ÛëHêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T $X‚w¢ dæ ÷ü Ô ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
‘·eT |ü]düsê\˝À \_Û+#˚ düTqï|ü⁄sêsTT, u§>∑TZ yÓTT<ä˝q’… KìC≤\ >∑T]+∫q $X‚cÕ\‘√ ÁkÕÿ|t |ü⁄düøÔ +£ s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
5
u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T #˚jT· &É+
eTT&ç Kì»+ y˚sT¡ #˚ùd |ü<‘∆ä T· \T, $<äT´‘Y $X‚w¢ D
$es¡Ãsπ ≥] ø=*$T, u…dj
ü +, ø=*$T\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ï |ü{≤\T ^dæ nqTdü]+#˚ |ü<‘∆ä T· \ô|’ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ .
æ T· sY ø£q«s¡sº ,Y u≤¢dºt |òØü ïø˘\˝À »]π> #·s´¡ \qT ‘Ó*j·TCÒùd ∫Á‘ê\T ^kÕÔsT¡ .
5
98
5
kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤, Á|üX+¯ dü, $\Te\T
Á|üøè£ ‹˝À $$<Ûä ˝ÀVü‰\T eTT&ç KìC≤\ s¡÷|ü+˝À ìøÏ|å yÔü TÓ Æ ñ+&É&Üìï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
5
$$<Ûä s¡ø±\ KìC≤\qT ìwüÿ]¸+#·&ÜìøÏ s¡÷bı+~+∫q $_Ûqï $<ÛëHê\T ñ|üøs£ D ¡ ≤\ >∑T]+∫q $esê\T ‘Ó\TdüTø√e&É+˝À ÄdüøÔÏ Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
KìC≤\qT yÓ*øÏ rj·T&É+, X¯ó~∆ #˚jT· &É+, ˝ÀVü‰\ ñ‘·Œ‹Ô, yê{Ï qT+&ç nH˚ø£ |ü]ø£sê\T, edüTeÔ ⁄\ ‘·j÷· Ø˝À >∑\ e´≈£î\Ô T, eédü\ú qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
JeyÓ$’ <ä´+ ` ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+
Á|üøè£ ‹˝À \_Û+#˚ KìC≤\ yÓ*øÏ rj·T&É+, |üsêés¡D+ô|’ ø£\T>∑T‘·Tqï Á|üu≤Û e+ >∑T]+∫ #·]ÃkÕÔsT¡ .
>∑qT\ ‘·e«ø£+ ` ñ<äé÷\T ` b˛sê{≤\T ` >∑T]+∫ $X‚w¢ +æ ∫ Je yÓ$’ <ä´ |ü]s¡øD å£ #·s´¡ \qT dü÷∫kÕÔsT¡ .
eTT&ç Kì» y˚sT¡ #˚ùd |ü<‘∆ä T· \T ˝ÀVü≤\ #·sêó\‘·\T, ø=*$T˝À »]π> s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ s¡kÕj·Tq düMTø£sD
¡ ≤\T >∑Dq\T, s¡kÕj·Tq ã+<Û+ä
bÕsƒê´+XÊ\˝Àì düe÷#êsêìï nq«j·T+ #˚dTü ø=+{≤s¡T.
14. ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\ s¡kÕj·Tq XÊÁd+Ôü

$<ë´s¡T\ú T ø±s¡“Hé Á|ü<]ä Ù+#˚ ø±≥H˚wHü é <Ûsä à¡ +, dü+ø£Øø£sD¡ $<Ûëq+, X¯è+K˝≤\T @s¡Œs¡#˚ X¯ø,ÔÏ $$<Ûä ø£s“¡ q s¡÷bÕ\T ` Á>±ô|{’ò Ÿ, eÁ»+, ãø˘ $Tìdüsº Y |ò⁄ü \¢]Hé, HêH√ >={≤º\T,
ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\T yê{Ï #·sêó\‘·\T Á|üyT˚ j·T düeT÷Vü‰\T, HêMTø£sD ¡ $<Ûëq+, düãT“\T ñ‘·ŒHêï\ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
ø±s¡“Hé jÓTTø£ÿ $$<Ûä s¡÷bÕ\≈£î, ÄØÿqT\T, Ä©ÿqT\T, Ä˝…ÿ’ qT\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
ø±s¡“Hé ø±≥H˚wHü é <Ûsä à¡ + Á|ü<]ä Ù+#·&ÜìøÏ, Á|ü‘´˚ j·T düeT÷Vü‰\T |ü<ësêú\ dü«uÛ≤e+ e÷s¡Ã&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T $e]kÕÔsT¡ .
$$<Ûä ø±s¡“Hé s¡÷bÕ\≈£î, n$ Á|ü<]ä Ù+#˚ Äø°‡ø£sD ¡ ø£j ¡ #·s´¡ \qT, Sp, Sp2, Sp3........ dü+ø£sø¡ s£ D
å T· ø£sD ¡ \≈£î >∑\ uÒ<ëÛ \T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
Á>±ô|{’ò Ÿ ` eÁ»+, ÄØÿqT\T ` Ä˝ÒÿqT\T eT<Û´ä >∑\ b˛*ø£\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T »]ù| dü+ø£\q, Á|ü‹øπ |å D ü #·s´¡ \ >∑T]+∫ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
Á|ü•ï+#·&+É ` |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
5 ø±s¡“Hé ø±≥H˚wHü é dü«uÛ≤e+, HêMTø£sD

Á|üyT˚ j·T düeT÷Vü‰\T, HêMTø£sD
¡ $<Ûëq+, ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\ s¡÷bÕ\T ìsêàD ÁøÏjT· \qT ì•‘·+>± ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
¡ k˛bÕHê\ Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔsT¡ .
ø±s¡“Hé ø±≥H˚wHü é dü«uÛ≤e+ <ë«sê uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À ø£qT>=quÀj˚T Ä$wüÿø£sD
¡ \qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
5
99
5
düãT“ qTs¡T>∑T ` eTT]øÏb˛e&É+ ` yÓTdæ* ` dü«uÛ≤e+ ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .
5
mdüsº ¢¡ ‘·j÷· Ø Á|üj÷Ó >∑+ #˚kÕÔsTT.
11 <äX\¯ $<Ûëq+ bÕ{Ïd÷ü Ô ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\≈£î ù|s¡T¢ ô|≥º&+É ` ù|s¡T Ä<Ûës¡+>± bòÕs¡Tà˝≤ sêj·T&É+ #˚kÕÔsT¡ .
X¯øÔÏ kÕúsTT\ |ü{≤\T Ä<Ûës¡+>± ø±s¡“Hé Á|ü<]ä Ù+#˚ dü+ø°øs£ D
¡ <äX\¯ qT, $<ÛëHêìï #·]ÃkÕÔsT¡ .
düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ \T ` ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T
ø±s¡“Hé X¯è+U˝≤\T @sêŒ≥T #˚jT· &É+ <ë«sê $düèÔ ‘·+>± <ëì ñ‘·ŒHêï\T @s¡Œ&É&+É >∑T]+∫, Ä©ÿqT\T, Ä˝…ÿ’ qT\ e+{Ï ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\ ñ‘·ŒHêï\T >∑T]+∫ düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T
s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
HêH√ >={≤º\T, yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\T Á>±|òH” é Ä$wüÿs¡D e+{Ï Ä<ÛTä ìø£ n+XÊ\ô|’ ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
ÇyÓ˝’ Ÿ Ä\ÿVü‰\T ‘·j÷· Ø ` $ìjÓ÷>∑+ >∑T]+∫ düe÷#ês¡ |üÁ‘êìï s¡÷bı+~kÕÔsT¡ . Á|ü<]ä Ù+∫ #·]ÃkÕÔsT¡ .
u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T #˚jT· &É+
ø±s¡“Hé ø±≥H˚wHü ,é dü+ø£sø¡ s£ D
¡ +, $Tdæ*, mdüsº Y ‘·j÷· Ø |ü{≤\T ^dæ yê{Ï >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
|üPdü\T, |ü⁄\¢\T ñ|üj÷Ó –+∫ $$<Ûä ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\ Äø±sê\qT HêeTø£sD ¡ $<Ûëq+ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫ Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\ ‘·j÷· Ø $<ÛëHê\ô|’ bò˛¢ #Ûês¡T\º T s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤, Á|üX+¯ dü, $\Te\T
ø±s¡“Hé ˇø£ eT÷\ø£+>± nH˚ø£ |ü<ësêú\T ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &ÜìøÏ ø±≥H˚wHü é dü«uÛ≤e+ Á|ü<]ä Ù+#·&Üìï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
Á|üøè£ ‹˝À $$<Ûä |üse¡ ÷DTe⁄\T ` ø±s¡“Hé‘√ #·sêó\‘· #·÷|ü&+É ˝À >∑\ Á|ü‘´˚ ø£‘\· qT ` HêMTø£sD
¡ + <äècÕº´ n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
dü«\Œ e÷s¡TŒ e\q eTs=ø£ ø=‘·Ô |ü<ës¡+ú @s¡Œs¡#>· \∑ ø±s¡“Hé >=|üŒ‘·Hêìï ñ|üñ‘·ŒHêï\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
JeyÓ$’ <Û´ä + ` ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+
$düèÔ ‘· Á|üj÷Ó »Hê\T ø£*–+#˚˝≤ ø±s¡“Hé nH˚ø£ s¡ø±\ #·sêó\‘·\T Á|ü<]ä Ù+#·&+É ˝À >∑\ yÓ$’ <Ûë´ìï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
ø±s¡“Hé ø±≥H˚wHü qé T ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ s¡kÕj·Tq ã+<Û+ä , m\Áø±ºHé $Hê´dü+ uÛ≤eq\qT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± $ìjÓ÷–kÕÔsT¡ .
5 düãT“\T eTT]øÏ ‘=\–+#·&+É ˝À >∑\ dü÷Á‘êìï, M{ÏøÏ ñqï ã+<Ûøä √D≤\ Äø£è‹øÏ eTT]øÏ ‘=\–+#·&+É ˝À m˝≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+<√ nq«sTTkÕÔsT¡ .
5
100
5 5
6 uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T (Teaching Learning Strategies)
‘·s>¡ ‹∑ øÏ ‘·–q$<Û+ä >± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÕe÷q´XÊg+ ( uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdü+Ô , JeXÊÁdü+Ô ) uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT $<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûqä qT <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì kÕe÷q´XÊg
uÀ<ÛHä ê \øå±´\T kÕ~Û+#˚+<äT≈£î nqTe⁄>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
♦ Á|ü‹ bÕsƒêìøÏ ˇπø ‘·sV¡ ‰ü uÀ<Ûqä ø±≈£î+&Ü bÕsƒ´¡ $wüjT· + Ä<Ûës¡+>± Á|üj÷Ó >∑+, |ü]o\q, düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡ , øπ Áå ‘·|]ü o\q, Ç+≥s¡÷´ «, ÁbÕ»øº̆ yÓTT<ä˝q’… eP´Vü‰\qT
m+|æø£ #˚dTü ø=ì neT\T #˚jT· &É+.
♦ bÕsƒê´+XÊìï #·~$ $ì|æ+#·&+É ø±≈£î+&Ü |æ\˝¢ Ò bÕsƒ+¡ #·~$ <ëì˝Àì $wüj÷· ìï #·sÃ¡ \T, Á|üXï¯ \ <ë«sê $X‚w¢ +æ #˚+<äT≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#·&+É .
♦ |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#·&ÜìøÏ ‘·–q yê‘êes¡D+ HÓ\ø=\Œ&É+.
♦ bÕsƒ+¡ ˝Àì uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Á|üj÷Ó >±\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü&ÉT |æ\\¢ T |ü]ø£sê\T neTs¡Ã&É+, |ü]o*+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, Bìì $X‚w¢ +æ #·&+É , ìsê∆sD¡ ≈£î
sêe&É+ yÓTT<ä˝q’… Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·&+É .
♦ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ #·sÃ¡ \˝À |æ\\¢ T øπ e\+ ªdüs¬ q’ düe÷<ÛëHê\Tμ e÷Á‘·yT˚ #ÓbÕŒ\ì Ä˝À∫+#·≈î£ +&Ü yê] uÛ≤yê\T ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +∫q|ü&ÉT n+^ø£]+#·&+É .
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ãVüQfi¯ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã Á|üXï¯ \T y˚jT· &É+<ë«sê |æ\\¢ T Ä˝À∫+#˚+<äT≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#·&+É .
♦ Á|üj÷Ó >±\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü&ÉT y˚sT¡ y˚sT¡ Á|ü‘êé÷ïj·÷\T (Variables) n&ÉT>∑T‘·÷, Á|ü•ïdü÷Ô |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+ ø√dü+ Á|üjT· ‹ï+#ê*.
♦ bÕsƒê´+X¯uÀ<Ûqä ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ |ü&ÉT kÕúìø£+>± ñ+&˚ eè‹Ô ì|ü⁄DT\T, $wüjT· ì|ü⁄DT\qT bÕsƒX¡ Ê\≈£î ÄVü‰«ì+∫ yê]‘√ |æ\\¢ ≈£î uÀ<Ûqä #˚sTT+#ê*.
♦ |æ\\¢ T »≥¢˝À |üì#˚jT· &ÜìøÏ nqTyÓq’ ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·&+É <ë«sê |æ\\¢ ‘√ |üsd¡ Œü s¡+ düV≤ü ø±s¡+, Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√e&É+ e+{Ï >∑TD≤\T ô|+bı+~+#˚˝≤ #·÷&Ü*.
♦ bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûqä ≈£î nqT>∑TD+>± nedüsy¡ TÓ qÆ |ü]ø£sê\T, kÕe÷Á– eTT+<äT>± dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*. nedüsy¡ TÓ qÆ Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düøÔ ±\qT |ü]o*+∫ bÕsƒêìøÏ nqTã+<Ûä
n+XÊ\T dæ<+∆ä #˚dTü ø√e&É+ e\¢ bÕsƒê´+XÊìï eT]+‘· $|ü⁄\+>±, $X‚w¢ D ü ≤‘·àø£+>± uÀ~Û+#ê*.
5 ♦
♦
‘·s>¡ ‹∑ >∑~ uÀ<Ûqä ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, |æ\\¢ T kÕ~Û+∫q kÕeTsêú´\qT >∑T]Ô+#·&+É , m+‘·es¡≈î£ kÕ~Û+#·s√ e÷|üq+ #˚jT· &É+ uÀ<Ûqä ˝À uÛ≤>∑+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
e÷|üq+ <ë«sê e∫Ãq |ò*ü ‘ê\T $X‚w¢ +æ ∫ |æ\\¢ ≈£î |ò&” ué ≤´ø˘ Çe«&É+ <ë«sê kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ˝À Á|ü>‹∑ øÏ ø£èwæ»s¡>±*.
5
101
5
ôdH’ ‡é qT m˝≤ uÀ~Û+#ê* ? 5
$C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Á|üXï¯ \≈£î, |ü]XÀ<Ûqä \≈£î #˚d÷ü Ô H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ, #·sÃ¡ \≈£î y˚~ø£>± ñ+&Ü*. n+fÒ ôdH’ ‡é dü«uÛ≤yêìï, $<ë´ \øå±´\qT <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \ ìs¡«Vü≤D »s¡>±*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ñqï düe÷#êsêìï #·~$ $ì|æ+#·&+É , $e]+#·&+É , Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T ã{°|º {ü +ºÏ #·&+É yÓTT<ä˝q’… $ $C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s>¡ ‹∑ dü«uÛ≤yêìøÏ
|üP]Ô>± $s¡T<äy∆ TÓ qÆ Á|üÁøÏjT· \T. ø±ã{Ïº |æ\*¢ ï Ä˝À∫+|üCùÒ d+<äT≈£î ñ‘Ô̊C≤ìï ø£*–+#˚ Á|üXï¯ \<ë«sê #·sÃ¡ \T »s¡|&ü +É , ‘·eT nqTuÛyÑ ê\T CÀ&ç+∫ uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î
M\T>± ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&+É nedüs+¡ .
ôdH’ ‡é H˚sT¡ Ãø√e&É+ Á|üXï¯ ‘√H˚ ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ´¡ $wüjT· + |ü≥¢ |æ\\¢ ≈£î ø£*>π dü+<˚V‰ü \T ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#˚˝≤, Á|ü•ï+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·eT
nqTuÛyÑ ê\qT $e]+#·&ÜìøÏ M\T>± #·sÃ¡ \T+&Ü*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì uÛ≤eq\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü Äj·÷ uÛ≤eq\ |üPsê«|üsê\qT ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ nqTã+<Ûä n+XÊ\T CÀ&ç+#ê*.
XÊÁd”j Ô T· Ä$wüÿs¡D˝ÒM ˇπøkÕ] |ü⁄≥Tº≈î£ sê˝Ò<Tä . n$ |üse¡ T dü‘ê´\T ≈£L&Ü ø±e⁄. ìs¡+‘·s+¡ »s¡T>∑T‘·Tqï, »s¡T|ü⁄‘·Tqï |ü]XÀ<Ûqä \ e\¢ Á|üdTü ‘Ô +· eTq+ á $wüj÷· \T ‘Ó\TdüTø√
>∑\T>∑T‘·THêïj·Tì Ç$ XÊX¯«‘·+ ø±<ä˙ uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\T »s¡>e∑ #·TÃqH˚ XÊÁd”j Ô T· Ä˝À#·qqT ô|+bı+~+#˚ ôdH’ ‡é ` #ê]Á‘·ø£ H˚|<ü ë∏ ´\qT |æ\\¢ ≈£î $e]+#ê*. yê{Ïô|’
#·]Ã+#ê*.
|æ\\¢ T |ü]düsê\qT |ü]o*+#·&+É , |ü]XÀ~Û+#·&+É <ë«sê $C≤„qXÊÁdüÔ uÛ≤eq\T ns¡+ú #˚dTü ø=H˚+<äT≈£î M\T+&Ü*. Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À dü÷∫+∫q Á|üj÷Ó >±\T
ìs¡«Væ≤+#ê*. Á|üj÷Ó >∑+ #˚jT· ≈£î+&ÜH˚ |ò*ü ‘ê\T $e]+∫q≥¢sTT‘˚ |æ\˝¢ À¢ ‘·|ü &ÉT uÛ≤eq\T ã\|ü&˚ Á|üe÷<ä+ ñ+~. eTÚ*ø±+XÊ\T ≈£L&Ü ‘Ó*j·Tø£b˛‘˚ ñqï‘· ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ôdH’ ‡é
H˚sT¡ Ãø√&É+ øÏw¢ +ºü >± e÷s¡T‘·T+~. ø±ã{Ïº Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&eÉ TH˚~ øπ e\+ ˇø£ Á|ü<sä Ù¡ q e÷~]>± ø±≈£î+&Ü |æ\\¢ T #˚d÷ü Ô H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ, |ò*ü ‘ê\ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·&ÜìøÏ,
ìsêúsD¡ ≈£î sêe&ÜìøÏ M\T>± ñ+&Ü*. $C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|ü•ï+#·&+É , #·]Ã+#·&+É , e´øÏ>Ô ‘∑ `· »≥Tº`yÓTT‘·+Ô ‘·s>¡ ‹∑ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&+É , ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T #˚jT· &É+, Ç+≥s¡÷«´\T
ìs¡«Væ≤+#·&+É , ôd$THêsY, dæ+b˛õj·T+ ìs¡«Væ≤+#·&+É , düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&+É ` ìy˚~ø£\T sêj·T&É+ ` $X‚w¢ +æ #·&+É , u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T #˚jT· &É+, øÏ«CŸ ìs¡«Væ≤+#·&+É ,
˝ÒK\T, yê´kÕ\T, ìHê<ë\T sêj·T&É+, Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, yê{Ïì ñ|üj÷Ó –+∫ Á|üj÷Ó >±\T ìs¡«Væ≤+#·&+É , øπ Áå ‘·|sü ¡´≥q\T #˚jT· &É+ yÓTT<ä˝q’… uÀ<ÛHä ê
eP´Vü‰\qT nedüsêìøÏ ‘·–q≥Tº>± ñ|üj÷Ó –+#ê*.
ˇø£ |”]j·T&é uÀ<Ûqä ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT @@ k˛bÕHê\T bÕ{Ï+#ê˝À |ü]o*<ë›+.
I. ñb˛<ëÈ‘+· : 1. |ü\ø£]+|ü⁄
2. yÓT+Æ &ée÷´|æ+>¥
3. XÀ<ÛHä ê‘·àø£ Á|üXï¯ \T
4. bÕsƒ+¡ ù|s¡T #Ó|Œü &É+
5
II. bÕsƒ+¡ #·<eä &É+ : 1.
2.
3.
bÕsƒ+¡ #·<eä &É+, ns¡+ú ø±ì |ü<ë\T, uÛ≤eq\T >∑T]Ô+#·&+É .
»≥¢˝À #·]Ã+#·&+É
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀs¡TM¶ T<ä sêdæ $e]+#·&+É
5
102
5
III. ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D ` uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q :
1. »≥¢˝À ø£è‘ê´\T #˚jT· &É+
5
2. ìy˚~ø£\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, u§eTà\T ^j·T&É+, Á>±|ò⁄ü \T, qeT÷Hê\T s¡÷bı+~+#·&+É .
IV. Á|ü<sä Ù¡ q ` #·sÃ¡ :
1. |æ\\¢ T s¡÷bı+~+∫q ìy˚~ø£\T, u§eTà\T, qeT÷Hê\T, Á>±|ò⁄ü \T Á|ü<]ä Ù+#·&+É .
2. Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ sêdæ |æ\\¢ Á|ü<sä Ù¡ q\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+XÊìï $e]+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
V. eTT–+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£q+ :
1. bÕsƒê´+X¯+˝À #·]Ã+∫q uÛ≤eq\ìï+{Ïô|’ ≈£î|¢ +Ôü >± eTT–+|ü⁄ Çe«&É+.
2. Á|üXï¯ \≈£î |æ\\¢ T kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T&É+, ‘·sê«‘· |”]j·T&é≈î£ nedüsy¡ TÓ qÆ bÕsƒ+¡ #·<eä &É+, ø±e*‡q kÕeTÁ–, düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·T≈£î
sêe&É+.
Ç˝≤ ô|’ k˛bÕHê\ Á|üø±s¡+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\qT neT\T#˚j÷· *. ã{°|º ≥ ü &º +É , e˝…¢ y˚jT· &É+, |ü⁄düøÔ ±\˝Àì, >¬ &’ TÉ ¢ Á|üXï¯ \ u≤´+≈£î\˝Àì n+XÊ\qT
m‹Ôsêj·T&É+ ˝Ò<ë j·÷+Á‹ø£+>± #·<eä ≥+ e+{Ï j·÷+Á‹ø£eTsTTq $<ÛëHê\≈£î ã<äT\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T |æ\\¢ T ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
• |üsd ¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T (Interactions), d”«j·Te´ø°øÔ s£ D¡ (Self expression), Á|ü•ï+#·&+É (Questioning) e+{Ï$ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ ø°\ø£+ ø±yê*.
• Á|üj÷ Ó >±\T, nH˚«wüD\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, Áø°&\É T yÓTT<ä\T>∑Tq$ uÀ<ÛHä êe⁄´Vü‰˝À¢, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ ø°\ø£+ ø±yê*, n+‘·sê“¤>+∑ ø±yê*.
• uÀ<ÛH ä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]+#·&+É ˝Ò<ë #·~$ $ì|æ+#·&+É ø±<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√e&Üìï Áù|sπ |æ+#˚˝≤, bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚j÷· *. nedüse¡ T>∑T
kÕe÷Á–ì ñ|üj÷Ó –+#ê*. n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.
• |æ\\ ¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, ‘√{Ïyê]‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê, kÕe÷Á– <ë«sê nuÛ´Ñ dæ+#˚˝≤ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T, Á|üÁøÏjT· \ ìs¡«Vü≤D ñ+&Ü*. |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq düeTj·T+ |üP]Ô>±
dü~«ìjÓ÷>∑+ ø±yê*.
• |æ\\ ¢ +<äs÷¡ ‘·eT kı+‘· uÛ≤wü˝À H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ nqTyÓq’ @sêŒ≥T¢/yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#ê*.
• uÀ<ÛH ä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\ ìs¡«Vü≤D |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\T, |üPsê«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±yê*.
• kÕúìø£ ø£fi\ ¯ T, ñ‘êŒ<äø£ n+XÊ\T, ÁX¯eTJe⁄\ nqTuÛyÑ ê\qT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰˝À¢, Á|üÁøÏjT· ˝À¢ eqs¡T\T>± ñ|üj÷Ó –+#ê*.
5 düeTs¡eú +‘·eTsTTq bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√e&ÉeTH˚~ ˇø£ ø°\ø£eTsTTq n+X¯eTT. Ç~ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nqTdü]+#˚ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ‘·s>¡ ‹∑
>∑~˝À |æ\\¢ T C≤„q ìsêàD+ #˚dTü ø√yê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $$<Ûä s¡ø±\sTTq uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\qT neT\T #˚j÷· *. 5
103
5
• #·]Ã+#·&É+`|üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\T
‘·s>¡ ‹∑ uÀ<Ûqä ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´s¡T\ú T Á|ü‹ n+XÊìï #·]Ã+#ê*. |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T düeTs¡eú +‘·+>± »s¡>±*. Á|ü‹ #·sÃ¡ uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.
5
• bÕsƒê´+XÊìï #·~$+#·&+É
Á|ü‹ $<ë´]ú#˚ bÕsƒê´+XÊìï #·~$+#ê*. ‘·<ë«sê uÛ≤eq\qT, ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.
• Á|ü•ï+#·&É+
|æ\˝¢ À¢ Á|ü•ï+#˚ ‘·‘«· + m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº $$<Ûä uÛ≤eq\ô|’ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï¯ \T n&ç>π kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#ê*.
• |ü]XÀ~Û+#·&+É ` Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+
$<ë´]ú H˚sT¡ Ã≈£îqï uÛ≤eq\qT Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ìsê∆]+#˚˝≤ Á|üj÷Ó >±\T ìs¡«Væ≤+|ü#j
˚ ÷· *. Á|üj÷Ó >∑+ #˚dTü qÔ ï|ü&˚ #·]Ãdü÷Ô $wüj÷· e>±Vü≤q ø£*–+#ê*. |ò*ü ‘ê\T
ìsê∆]+|ü#j
˚ ÷· *. C≤Á>∑‘\Ô· T bÕ{Ï+#˚˝≤ #·÷&Ü*.
• |ü]o\q\T, nH˚«wüD\T`düeTkÕ´|ü]cÕÿs¡+
$<ë´s¡T\ú ˝À düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#ê*. ˇø£ düeTdü´qT mqTïø=ì <ëìøÏ |ü]cÕÿsê\qT nH˚«wæ+#˚ $<Û+ä >± ‘√&ÉŒ&Ü*.
• ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T
$<ë´s¡T\ú T ˇø£ düeTdü´qT mqTïø=ì düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ $$<Ûä k˛bòÕHê\T nqTdü]+∫ ìsê∆]+#˚ Á|üÁøÏjT· ø±ã{Ïº |æ\˝¢ À¢ì n+‘·s‘Z¡ · X¯≈£î\Ô T, düè»Hê‘·àø£ X¯≈î£ \Ô
$ìjÓ÷>±ìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.
• øπ Áå ‘· |ü]o\q
Bì˝À uÛ≤>∑+>± $<ë´s¡T˝ú À¢ |ü]o*+#·&+É , $X‚w¢ D
ü #˚jT· &É+, ìsê∆]+#·&+É , e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+<˚˝≤ ø£èwæ #˚j÷· *.
• düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ \T, $X‚w¢ Dü \T ` |ü{øºÏ \£ T s¡÷bı+~+#·T≥
H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Áø£eT+˝À $<ë´s¡T\ú T nH˚ø£ |ü<‘∆ä T· \˝À düe÷#ês¡+ ùdø£]kÕÔsT¡ . n˝≤ ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï eØZø]£ +∫, |ü{øºÏ \£ ˝À qyÓ÷<äT #˚jT· &É+ $X‚w¢ +æ ∫ kı+‘·+>±
ìy˚~ø£ sêùd$<Û+ä >± ‘√&ÉŒ&Ü*.
•
5
ìy˚~ø£ sêj·T&É+
ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï, ùdø£]+∫q $<ÛëHêìï, |ü<‹›ä ì düeTÁ>∑+>± ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À bı+<äT|ü]#˚ $<Û+ä >± kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#ê*. düe÷#êsêìï Á>±|ò⁄ü \T, ∫Á‘ê\ 5
s¡÷|ü+˝À Á|ü<]ä Ù+#ê*.
104
5
• øÏ«CŸ
XÊg dü+ã+<Ûä n+XÊ\T, ø°\ø£ n+XÊ\ô|’ $<ë´s¡T\ú ˝À ñ‘ê‡Vü‰ìï, õC≤„dü ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î øÏ«CŸ b˛{°\T ìs¡«Væ≤+#˚˝≤, bÕ˝§ZH˝˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. b˛{°øÏ eTT+<äT
5
n+X¯+ô|’ düeTÁ>∑ düe÷#ês¡+ n+~+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• ôd$THêsY`dæ+b˛õj·T+
$wüjT· ÁbÕeTTK´‘· >∑\ n+XÊìï m+#·Tø=ì $<ë´]ú ‘·–q düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ e´ø£|Ô ]ü #˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ôd$THês¡T¢ $<ë´]úøÏ Ä n+X¯+˝À düeTÁ>∑ ne>±Vü≤q≈£î,
uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D
¡ ≈£î <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
$_Ûqï $wüj÷· +XÊ\˝À ˇø£ n+XÊìï mqTïø=ì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡eTTqT ùdø£]+∫ Á|ü<]ä Ù+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• |üõ˝Ÿ‡ ì+|ü≥+`s¡÷bı+~+#·&É+
|üõ˝Ÿ‡qT $<ë´s¡T\ú T m+‘√ ≈£L‘·÷Vü≤\+‘√ |üP]Ô#k˚ ÕÔsT¡ . M{Ï <ë«s¡ $wüj÷· e>±Vü≤q eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£qeTTqT ≈£L&É #˚jT· e#·TÃ. ø±ã{Ïº |üõ˝Ÿ‡ ì+|ü≥+, |üõ˝Ÿ‡
s¡÷bı+~+#·T≥qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• qeT÷Hê\T, ∫Á‘ê\T, Á>±|ò\t T s¡÷bı+~+#·&+É
$<ë´]ú $wüj÷· ìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ, $<ÛëHêìï ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ∫Á‘ê\T ^ùd $<Û+ä >± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. düe÷#ês¡eTTqT $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ, |ò*ü ‘ê\T sêã≥º&ÜìøÏ,
ìsê›]+#·&ÜìøÏ Á>±|ò\t qT ñ|üj÷Ó –+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
qeT÷Hê\T s¡÷bı+~+#·T≥ <ë«s¡ $<ë´]ú˝À $wüj÷· e>±Vü≤q‘√ bÕ≥T kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤qT ô|+bı+~+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• XÊg|üsy¡ TÓ qÆ , ø£<\ä∏ T, ø£$‘·\T, >π j·÷\T s¡÷bı+~+#·&+É
$<ë´s¡T\ú qT XÊg|üsy¡ TÓ qÆ ø£<\ä∏ T, ø£$‘·\T, >π j·÷\T s¡÷bı+~+#˚˝≤ eT]j·TT ùdø£]+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. yê{Ïô|’ #·]Ã+|ü#j
˚ ÷· *. ø£<\ä∏ T, ø£$‘·\T eT]j·TT >π j·÷\T
#·<eä &É+ <ë«sê XÊÁd”jÔ T· uÛ≤eq\T s¡÷bı+<˚˝≤, Áù|s¡D bı+<˚˝≤, JeyÓ$’ <Û´ä ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#˚˝≤, Á|üX+¯ dæ+#˚˝≤ eT]j·TT dü÷Œ¤]bÔ ı+<˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• ø±s¡÷qº T¢, yêsêÔ yê´K´\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+
ø±s¡÷qº T¢ nq>±H˚ $<ë´s¡T\ú T m+‘√ ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|ü⁄‘ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT dü«j·T+>± XÊg|üsy¡ TÓ qÆ n+XÊ\‘√, ñ‘·T‡ø£‘· sπ ø¬ ‹Ô+#˚ $<ä+>± ø±s¡÷qº T¢ ‘·j÷· s¡T
#˚sTT+#ê*. Äs√>∑éTT, n\yê≥T¢, Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T e+{Ï yê{Ïô|’ ø±s¡÷qº T¢ yêsêÔ yê´K´\T ‘·j÷· s¡T #˚sTT+∫ Á|ü<]ä Ù+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• kÕúìø£ eè‹Ô ì|ü⁄DT\‘√ ñ|üHê´kÕ\T ìs¡«Væ≤+#·&+É
5 bÕsƒX¡ Ê\˝À ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ ø±s¡´Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+∫ kÕúìø£ eè‹Ô ì|ü⁄DT\#˚ eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ n+XÊ\ô|’ ñ|üHê´kÕ\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. ‘·<ë«s¡ eè‹Ô|≥
eT]j·TT dü÷Œ¤]Ô ô|+bı+<˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
ü ¢ >ös¡e+, ne>±Vü≤q, Áù|s¡D
5
105
5
• Ç+{s¡÷« #˚jT· &É+
$<ë´s¡T\ú jÓTTø£ÿ Ä˝À#·q\T, uÛ≤yê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eTÚœø£ |ü]ø£\å T ìs¡«Væ≤+#ê*. m˝≤+{Ï ˇ‹Ô&ç ˝Ò≈î£ +&Ü düe÷<ÛëHê\T Ç#˚Ã˝≤ uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡
5
#˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. nqTe÷Hê\qT ìeè‹Ô #˚dæ Áb˛‘·‡Væ≤+#˚˝≤ Ç+≥s¡÷« ‘√&ÉŒ&Ü*.
• Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#·T≥
‘·s>¡ ‹∑ >∑~ uÀ<Ûqä ˝À uÛ≤>∑+>± Á|üj÷Ó >±ìøÏ, Á|ü<sä Ù¡ q≈£î nedüse¡ Tj˚T´ |ü]ø£sê\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òq≥¢sTT‘˚ yê{ÏøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T+>± ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÃ‘√ ≈£L&çq $$<Ûä s¡ø±\
|ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#˚ $<Û+ä >± Ä˝À∫+#˚+<äT≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üj÷Ó >±\T ìs¡«Væ≤+#·&+É
Á|üj÷Ó >±ìøÏ eTT+<äT $<ë´s¡T\ú ‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä n+XÊìï #·]Ã+∫ $<ë´s¡T\ú ˝À |ü]ø£\Œq\T, uÛ≤eq\T ô|+bı+<ë\ì Áb˛‘ê‡Væ≤+#ê*. Á|ür Á|üj÷Ó >±ìøÏ eTs=ø£
Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Á|üj÷Ó >∑+ #˚dTü qÔ ï|ü⁄&˚ #·]Ãdü÷Ô $wüj÷· e>±Vü≤q ø£*>π ˝≤ ‘√&ÉŒ&Ü*.
• Á>∑+<∏ë\j·÷\T`Ç+≥¬sï{Ÿ ñ|üj÷Ó –+#·&+É
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À Ç∫Ãìyê{Ï‘√ bÕ≥T Á>∑+<∏ë\j·÷\≈£î yÓ[fl yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, e÷´>∑Cq’… T¢ eT]j·TT n+‘·sê®\+ qT+&ç $wüj÷· +XÊ\qT ùdø£]+#ê*. yê{Ïì
$<ë´]úøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫ eT]ìï ùdø£]+#˚˝≤ $<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |æ\\¢ T $wüj÷· ìï eT]+‘· ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, $C≤„q $wüj÷· \qT, Ä$wüÿs¡D\qT
n_Ûq+~+#·&ÜìøÏ, Á|üX+¯ dæ+#·&ÜìøÏ JeyÓ$’ <Û´ä ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑T]Ô+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• ôdH’ ‡é #·]Á‘·\T #·<eä &É+
H˚&TÉ eTq+ #·÷düTqÔ ï $C≤„qXÊÁdüÔ |ò*ü ‘ê˝ÒM ñqï|üfi+¯ >± ø£qT>=qã&É˝<Ò Tä . Çe˙ï X¯‘u· ≤›\ ‘·sã¡ &ç XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T #˚dTü qÔ ï ìs¡+‘·s¡ ø£èwæ |ò*ü ‘ê\T. ˇø£ XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· ˇø£
$wüj÷· ìï ø£qT>=qï‘·sT¡ yê‘· <ëìì Ä<Ûës¡+ #˚dTü ø=ì eTs=ø£ XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· eT]ø=ìï q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\T #˚kÕÔ&TÉ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq+ |”˝ÃÒ >±* ÄøÏ‡»Hé nì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
mH√ï Á|üj÷Ó >±\T »]>±sTT. Ç˝≤ ôdq’ T‡ Ä$wüÿs¡D\ >∑T]+∫q #·]Á‘·\T #·<eä &É+ <ë«sê |æ\˝¢ À¢ ôdq’ T‡ |ü≥¢ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏+ä , ôdq’ T‡ n<Û´ä j·Tq+ |ü≥¢ ÄdüøÔÏ ø£\T>∑T‘êsTT.
8, 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ìsê∆]+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nqTdü]+#ê*‡q uÀ<ÛHä êeP´Vü‰\qT yê{Ï<ë«sê n_Ûeè~∆#+Ó <˚ Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ü⁄D≤´\qT |ü]o*<ë›+.
5 5
106
5
Ç‹eè‘·+Ô : ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄\T Á|ü»\ Ä˝À#·q\T
8e ‘·s>¡ ‹∑ ` |òõæ ø£˝Ÿ ôdH’ ‡é 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ã\+
Áø£eT ø°\ø£ uÛ≤eq\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP«Vü‰\T Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, eqs¡T\T
dü+K´
1 ♦ ã\+ ♦ ì» J$‘· dü+|òTü ≥q\ |ü{øºÏ q£ T |üP]+#·&+É . ♦ qyÓ÷<äT, ñ<äV≤ü ]+#·&+É , |ü]o*+#·&+É .
♦ ã˝≤\T ` s¡ø±\T.
m) düŒsêÙã˝≤\T.
1. ø£+&És¡ ã\+. ♦ ø£+&És¡ ã˝≤ìï ñ|üj÷Ó –+#˚ ì»J$‘· dü+<äsê“¤\ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+. ♦ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+.
♦ $$<Ûä |üqT\qT #˚ùd≥|ü&ÉT ø£+&Ésê\˝À e÷s¡TŒqT |ü]o*+#·T≥. ♦ |ü]o*+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
2. |òTü s¡¸D ã\+. ♦ $$<Ûä ‘·˝≤\ô|’ ã+‹ >∑eTHêìï |ü]o*+#·&+É . ♦ |ü]o*+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ yê\T‘·\+ô|’ edüTeÔ ⁄\ #·\Hêìï |ü]o*+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑+ ìs¡«Væ≤+#·&+É , |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+.
3. n_Û\+ã ã\+.
4. ‘·q´‘·. ♦ <ës¡+ uÛ]Ñ +>∑*>π >∑]wüº ã˝≤ìï ø£qT>=H˚ Á|üj÷Ó >±ìï ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É .
ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É , ìsê∆]+#·&+É .
_) øπ Áå ‘·ã˝≤\T.
1. nj·TkÕÿ+‘· ã\+. ♦ dü÷<äT\qT nj·TkÕÿ+‘ê\T>± e÷πsÃ Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ |ü]o*+#·&+É .
2. kÕúes¡ $<äT´‘Y ã\+. ♦ u…\÷Hé, ø±–‘·+ eTTø£ÿ\‘√ kÕúes¡ $<äT´‘Yã˝≤ìï |ü]o*+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D.
3. >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D ã\+. ♦ $$<Ûä ì»J$‘· dü+|òTü ≥q\ <ë«sê >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D ã˝≤ìï >∑T]Ô+#·&+É . ♦ ìsê∆]+#·&+É .
♦ øπ Áå ‘·u≤Û eq. ♦ <ä+&ÉjT· kÕÿ+‘·+ düV‰ü j·T+‘√ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘êìï @sêŒ≥T #˚jT· &É+. ♦ |ü]o*+#·&+É .
♦ |ò*ü ‘· ã\+. ♦ $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À edüTeÔ ⁄ô|’ |ò*ü ‘·ã˝≤ìï >∑T]Ô+#·&+É . ♦ |ü]o*+#·&+É .
♦ ùd«#êÃ¤edüT|Ô ≥ü + düV‰ü j·T+‘√ |ò*ü ‘·ã˝≤ìï ìsê∆]+#·&+É . ♦ ìsê∆]+#·&+É .
♦ edüTeÔ ⁄ #·\q ~X¯ô|,’ dæ‹ú ô|’ ♦ ì» J$‘· dü+|òTü ≥q\ <ë«sê edüTeÔ ⁄\ #·\q~X¯ô|,’ dæ‹ú ô|’ ã\+ Á|üu≤Û yêìï ♦ |ü]o*+#·&+É
ã\ Á|üu≤Û e+. |ü]o*+#·&+É . ♦ ìsê∆]+#·&+É .
♦ ã\+ jÓTTø£ÿ Ç‘·s¡ Á|üu≤Û yê\T. ♦ ã\+ Á|üj÷Ó –+#·ã&çq|ü&ÉT edüTeÔ ⁄ Äø±s¡+˝Àì e÷s¡TŒ ‘ê‘êÿ*ø£e÷, ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦
5
XÊX¯«‘·e÷ >∑T]Ôd÷ü Ô |ü{øºÏ q£ T |üP]+#·+&ç. qyÓ÷<äT #˚jT· &É+.
♦ |”&qÉ +. ♦ ã˝≤ìøÏ, ã\+ |üì#˚ùdÔ edüTÔ yÓX’ Ê˝≤´ìøÏ eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï $$<Ûä ♦ |ü]o*#·&+É .
dü+<äsê“¤\˝À |ü]o*+#·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
5
107
5
Ç‹eè‘·+Ô : ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄\T Á|ü»\ Ä˝À#·q\T 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : |òTü s¡¸D
dü+K´
2 ♦ |òTü s¡¸Dã\+ ` s¡ø±\T. ♦ C≤s¡T&ÉT |òTü s¡¸DqT ‘Ó*ù| ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ ôd‹Ìú ø£ |òTü s¡¸DqT ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ |ü]o*+#·&+ É.
♦ |òTü s¡ï˝À e÷s¡TŒ. ♦ |òTü s¡¸D ~X¯qT ø£qT>=qT≥≈£î, |òTü s¡¸D˝À e#˚Ã e÷s¡TŒqT >∑T]Ô+#·T≥≈£î ♦ |ü]o*+#·&+ É.
ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ $X‚w ¢ +æ #·&+É .
♦ |òTü s¡¸DqT Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· T ♦ |òTü s¡¸D ã\+ô|’ >∑sT¡ ≈£î‘·\+, düŒsêÙyÓX’ Ê\´+, n_Û\+ã ã˝≤\ Á|üu≤Û yêìï ♦ |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+, Á|üj÷ Ó >∑ ìs¡«Vü≤D.
n+XÊ\T. >∑T]Ô+#˚ Á|üj÷Ó >±\qT #˚jT· &É+. ♦ $X‚w ¢ +æ #·&+É , ìsê∆]+#·&+É .
♦ |òTü s¡¸DqT ‘·–+ Z #·T≥ ` ô|+#·T≥. ♦ ì»J$‘· dü+|òTü ≥q\ <ë«sê |òTü s¡¸DqT ô|+#˚, ‘·–+Z #˚ $<ÛëHê\qT #·]Ã#·+&É+. ♦ ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+, $X‚w ¢ +æ #·&+É .
♦ Á|üyêVæ≤ |òTü s¡¸D. ♦ $$<Ûä ì»J$‘· dü+|òTü ≥q\ <ë«sê Á|üyêVæ≤ |òTü s¡¸DqT #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚w ¢ +æ #·&+É .
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ø£èÁ‹eT<ësê\T eT]j·TT bÕ¢døºæ \˘ T
dü+K´
3 ♦ düV≤ü », ø£èÁ‹eT <ësê\T ♦ eTq |ü]düsê\˝Àì $$<Ûä edüTeÔ ⁄\qT, n$ ‘·j÷· s¬ q’ eqs¡T\ Ä<Ûës¡+>± ♦ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É .
yê{Ï‘√ ‘·j÷· s¡jT˚ ´ edüTeÔ ⁄\T. eØZø]£ +∫ |ü{øºÏ ˝£ À bı+<äT|üs#¡ &· +É . ♦ eØZø]£ +#·&+É , |ü]o*+#·&+É .
♦ <ësê\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ ªeT+&ç+#˚ |üØø£μå ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ ø£èÁ‹eT <ësê\ ‘·j÷· Ø ♦ HÓ˝’ ≤Hé ‘·j÷· Ø $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ ìsê∆]+#·&+É .
$<Ûëq+. ♦ HÓ˝’ ≤Hé >∑{<ºÏ Hä êìï |üØøÏ+å #˚ Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ò*ü ‘ê\ qyÓ÷<äT.
♦ sπ j·÷Hé ‘·j÷· Ø $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ ìsê∆sD¡ #˚jT· &É+.
♦ nÁø£*ø˘, bÕ*düsº Y ‘·j÷· Ø $<ÛëHêìï, ñ|üj÷Ó >±\qT #·]Ã+#·&+É .
♦ Øôdø’ +¢Ï >¥ ∫Vü‰ï\T. ♦ $$<Ûä Øôdø’ +¢Ï >¥ ∫Vü‰ï\T>∑\ bÕ¢døºæ ˘ edüTeÔ ⁄\qT ùdø£]+#·&+É ` Á|ü<]ä Ù+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D,
5 ♦ bÕ¢døºæ ˝˘ À s¡ø±\T. ♦ <∏sä √àbÕ¢døºæ \˘ T, <∏sä √àôd{Ï+º >¥ bÕ¢døºæ \˘ qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î ªC≤«˝≤|üØø£μå qT
ìs¡«Væ≤+#·&+É .
♦
♦
$X‚w¢ +æ #·&+É , |ü*‘ê\qT qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
ìsê∆]+#·&+É .
5
108
5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ø£èÁ‹eT<ësê\T eT]j·TT bÕ¢døºæ \˘ T
dü+K´
♦ eTq+ yê&˚ $$<Ûä bÕ¢døºæ ˘ edüTeÔ ⁄\˝À <∏sä √àbÕ¢døºæ ,˘ <∏sä √àôd{Ï+º >¥ bÕ¢døºæ \˘ qT ♦ |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
|ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚w ¢ +æ #·&+É .
♦ bÕ¢døºæ ˝˘ ñ|üj÷Ó >±\T. ♦ bÕ¢døºæ \˘ ñ|üj÷Ó >±\qT #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+ É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ bÕ¢døºæ \˘ T eT]j·TT yê‘êes¡D+. ♦ yê‘êes¡D+ô|’ bÕ¢døºæ ˘ e´sêú\ Á|üu≤Û yêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+ É.
♦ bÕ¢døºæ ˘ e´sêú\ <äTÁwüŒuÛ≤yê\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ne\+_+#·e\dæq $<ÛëHê\qT ♦ $X‚w ¢ +æ #·&+É , #·]Ã+#·&+É .
#·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+ É.
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ˝ÀVü‰\T eT]j·TT n˝ÀVü‰\T
dü+K´
4 ♦ ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\ uÛÖ‹ø£<s äÛ êà\T
` s¡÷|ü+ ♦ ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\ s¡+>∑T, s¡÷bÕìï |ü]o*+∫ |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. ♦ |ü]o*+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, b˛\Ã&É+.
` <Û«ä ì >∑TD+ ♦ $$<Ûä |ü<ësêú\T ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd <Û«ä qT\qT |ü]o*+∫ |ü{øºÏ £ s¡÷bı+~+#·&+É . ♦ qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, b˛\Ã&É+.
` düsÔ D¡ j° T· ‘· ♦ $$<Ûä |ü<ësêú\qT düT‹Ô‘√ ø={Ïº yê{Ï düsD¡ j ° T· ‘·qT |üØøÏ+å #˚ Á|üj÷Ó >±ìï ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D.
ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, b˛\Ã&É+.
` ‘ê+‘·e‘· ♦ $$<Ûä |ü<ësêú\qT |ü]o*+∫, yê{Ïì r>∑\T>± kÕ>∑Bj·T>∑\yÓ÷ ˝Ò<√ ìs¡sí TT+∫ ♦ qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, $X‚w¢ +æ #·&+É ,
|ü{øºÏ ˝£ À sêj·T&É+. b˛\Ã&É+.
` $<äT´‘YyêVü≤ø£‘· ♦ $$<Ûä |ü<ësêú\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘q· T |üØøÏ+å #˚ Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ +æ #·&+É ,
ìsê∆]+#·&+É .
` ñwüyí êVü≤ø£‘· ♦ |ü<ësêú\ ñwüyí êVü≤ø£‘· |ü]o*+#˚ Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ +æ #·&+É .
5 ♦ ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\ uÛÖ‹ø£ <Ûsä êà\qT |ü{øºÏ £ s¡÷bı+~+∫ $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ qyÓ÷<äT#˚jT· +, $X‚w¢ +æ #·&+É ,
ìsê∆sD¡ \T #˚jT· &É+.
5
109
5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ˝ÀVü‰\T eT]j·TT n˝ÀVü‰\T 5
dü+K´
♦ ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\ s¡kÕj·Tq
<Ûsä êà\T.
` ÄøÏ‡»Hé‘√ #·s´¡ ♦ Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É <ë«sê ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\T ÄøÏ‡»qH‘√ »]ù| ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
#·s´¡ \qT |ü]o*+#·&+É . qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, #·]Ã+#·&+É .
` ˙{Ï‘√ #·s´¡ ♦ ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\T ˙{Ï‘√ #·s´¡ »s¡|&ü Üìï ‘Ó\TdüTø=H˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >∑+ ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ìs¡«Væ≤+#·&+É . #·]Ã+#·&+É , ìsê∆]+#·&+É .
` Äe÷¢\‘√ #·s´¡ ♦ ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\T Äe÷¢\‘√ »]|æ #·s´¡ \qT ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±ìï ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ò*ü ‘ê\ qyÓ÷<äT,
ìs¡«Væ≤+#·&+É . $X‚w¢ +æ #·&+É , ìsê∆]+#·&+É .
` ˝ÀVü‰\ #·sê´ o\‘· ♦ ˝ÀVü‰\ #·sêó\‘·qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, qyÓ÷<äT,
$X‚w¢ +æ #·&+É , ìsê∆]+#·&+É .
` ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\ ♦ ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\ ñ|üj÷Ó >±\qT #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É .
ñ|üj÷Ó >±\T ♦ Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝Àì s¡kÕj·THê\˝Àì ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\qT >∑T]Ô+∫ |ü{øºÏ q£ T ♦ |ü]o*+#·&+É , ìsê∆]+#·&+É ,
|üP]+#·&+É . qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
Ç‹eè‘·+Ô : edüTeÔ ⁄\T m˝≤ |üì#˚kÕÔsTT bÕsƒ+¡ ù|s¡T : <Û«ä ì
dü+K´
5 ♦ <Û«ä ì ñ‘·Œ‹Ô. ♦ $$<Ûä <Û«ä qT\qT $ì <Û«ä ì »qø±ìï >∑T]Ô+#·&+É ` |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚jT· &É+. ♦ b˛\Ã&É+, qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ $$<Ûä <Û«ä qT\qT $ì, n$ ñ‘·Œ‹Ô nsTTq $<ÛëHêìï }Væ≤+#·&+É , |ü{øºÏ ˝£ À ♦ |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+, b˛\Ã&É+,
qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. qyÓ÷<äT #˚jT· &É+, #·]Ã+#·&+É .
5 ♦ $$<Ûä ø£è‘ê´\ <ë«sê ø£ì|æ+#˚ edüTeÔ ⁄\T <Û«ä ìì ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &Üìï |ü]o*+#·T≥. ♦ |ü]o*+#·&+É , Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D,
ìsê∆]+#·&+É .
5
110
5
Ç‹eè‘·+Ô : edüTeÔ ⁄\T m˝≤ |üì#˚kÕÔsTT 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : <Û«ä ì
dü+K´
♦ <Û«ä ì X¯øìÔÏ ø£*– ñ+~. ♦ Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê <Û«ä ì X¯øìÔÏ >∑T]Ô+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ìsê∆]+#·&+É .
♦ dü+^‘· |ü]ø£sê\T ` <Û«ä ì ♦ $$<Ûä dü+^‘· |ü]ø£sê\qT |ü]o*+∫, yê{Ï˝À <Û«ä ìì ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd uÛ≤>±\qT ♦ |ü]o*+#·&+É , ìsê∆]+#·&+É ,
ñ‘·Œ‹Ô uÛ≤>∑+. |ü{øºÏ ˝£ À sêj·T&É+. qyÓT<äT#˚jT· &É+.
♦ <Û«ä ì˝À e÷s¡TŒqT ‘Ó\TdüTø=H˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]ø£\Œq\T
#˚jT· &É+, $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ eTq+ ñ‘·Œ‹‘· #˚ùd <Û«ä qT\T. ♦ e÷qe⁄\T <Û«ä ìì ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· T $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D.
♦ eTq+ e÷{≤¢&≥˚ |ü&ÉT dü«s¡‘+· Á‘·T\ ø£<*ä ø£qT ‘Ó\TdüTø=H˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >∑+ ♦ |ü]o*+#·&+É , ìsê∆]+#·&+É .
ìs¡«Væ≤+#·&+É .
♦ <Û«ä ì Á|ükÕs¡+. ♦ |òTü q |ü<ësêú\˝À <Û«ä ì Á|ükÕsêìï ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É .
♦ Á<äe|ü<ësêú\˝À <Û«ä ì Á|ükÕsêìï ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ ìsê∆]+#·&+É .
♦ j·÷ìø£+ ˝Òøb£ ˛‘˚ <Û«ä ì Á|üj÷· DÏ+#·˝<Ò ìä Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê ìsê∆]+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ìsê∆]+#·&+É .
♦ ø£suí¡ ]ÒÛ ìsêàD+ ` |üì#˚jT· T ♦ ø£suí¡ ]ÒÛ ìsêàD≤ìï ` |üì#˚jT· T $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É , |ü]o*+#·&+É .
$<ëq+.
♦ <Û«ä ì \ø£Då ≤\T
` rÁe‘·, eTè<ÛTä ‘·«+ eT]j·TT ♦ <Û«ä ì rÁe‘·≈î£ , edüTeÔ ⁄ ø£+|üHê\≈£î eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó\TdüTø=H˚+<äT≈£î ♦ |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+, Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D.
ø£+|üq |ü]$T‹. Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ ìsê∆sD¡ \T #˚jT· &É+, qyÓ÷<äT #˚jT· &É+.
` bÂq'|ü⁄q´+. ♦ <Û«ä ìjÓTTø£ÿ ø°#T· <äHêìï >∑T]Ô+#˚ Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, ìsê∆sD¡ \T #˚jT· &É+.
♦ kÕ<Ûës¡D <Û«ä qT\˝À $$<Ûä bÂq'|ü⁄D≤´\qT #·]Ã+#·&+É . ♦ qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, #·]Ã+#·&+É , ìsê∆]+#·&+É
♦ dü+^‘·+, ø£s√ƒ s¡<«äÛ ì. ♦ dü+^‘·+, ø£s√ƒ s¡<«äÛ qT\ eT<Û´ä uÒ<ëÛ \qT #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É .
5 ♦
♦
ÁX¯e´ ne~Û.
<Û«ä ì ø±\Twü´+.
♦
♦
eTq+ $q>∑*>π <Û«ä qT\ bÂq'|ü⁄D≤´\qT #·]Ã+#·&+É .
<Û«ä ì ø±\Twü´ Á|üu≤Û yê\qT, ìj·T+Á‘·D #·s´¡ \qT #·]Ã+#·&+É .
♦
♦
#·]Ã+#·&+É
5
#·]Ã+#·&+É , düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , Á|ü<sä Ù¡ q.
111
5
Ç‹eè‘·+Ô : düV≤ü »eqs¡T\T 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : H˚\u§>∑TZ eT]j·TT ô|Á{À*j·T+
dü+K´
6 ♦ edüTeÔ ⁄\T ` yê{Ï ‘·j÷· ØøÏ ♦ $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À yê&˚ edüTeÔ ⁄\qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ, |üPs¡«+ yê&çq ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , qyÓ÷<äT #˚jT· &É+,
yê&˚ |ü<ësêú\T. |ü<ësêú\qT Ç|ü&ÉT yê&˚ |ü<ësêú\qT #·]Ã+∫ |ü{øºÏ £ s¡÷bı+~+#·&+É . $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ $$<Ûä |ü<ësêú\T @ eqs¡T\ qT+&ç \uÛ´Ñ eTe⁄‘êjÓ÷ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , qyÓ÷<äT #˚jT· &É+.
|ü{øºÏ £ s¡÷bı+~+#·&+É , Á|ü<]ä Ù+#·&+É .
♦ ‘·]–b˛j˚T X¯øeÔÏ qs¡T\T ` ♦ eTq |ü]düsê\˝Àì $$<Ûä X¯øeÔÏ qs¡T\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ïì ‘·]–b˛j˚T, ‘·]–b˛ì ♦ eØZø]£ +#·&+É , qyÓ÷<äT #˚jT· &É+.
‘·s>¡ ì∑ X¯øeÔÏ qs¡T\T. X¯øeÔÏ qs¡T\T>± eØZø]£ +#·&+É , |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, Á|ü<]ä Ù+#·&+É .
♦ Ç+<ÛHä ê\T>± H˚\u§>∑T,Z ♦ H˚\u§>∑T,Z ô|Á{À*j·T+, düV≤ü »yêj·TTe⁄\qT Ç+<ÛHä ê\T>± ñ|üj÷Ó –+#˚ ♦ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É .
ô|Á{À*j·T+, düV≤ü »yêj·TTe⁄. dü+<äsê“¤\qT #·]Ã+#·&+É .
♦ ô|Á{À*j·T+, düV≤ü »yêj·TTe⁄\ $$<Ûä ñ|üj÷Ó >±\qT #·]Ã+#·&+É , düe÷#êsêìï ♦ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
Á|ü<]ä Ù+#·&+É .
♦ $$<Ûä ô|Á{À*j·T+ ñ‘·Œ‘·T\Ô ñ|üj÷Ó >±\qT |ü{øºÏ £ s¡÷bı+~+#·&+É , ♦ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É ,
Á|ü<]ä Ù+#·&+É . qyÓ÷<äT #˚jT· &É+.
♦ H˚\u§>∑TZ ` ø√ø˘, ø√˝Ÿ‘ês¡T, ♦ ø√ø˘, ø√˝Ÿ‘ês¡T, ø√˝Ÿ>±´dt\ ñ|üj÷Ó >±\qT ‘Ó\TdüT≈£îì |ü{øºÏ £ s¡÷bı+~+#·&+É , ♦ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É ,
ø√˝Ÿ>±´dt. Á|ü<]ä Ù+#·&+É . qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
♦ HêDýÓTqÆ H˚\u§>∑TqZ T y˚&#ç ù˚ dÔ yÓ\Te&˚ yêj·TTe⁄ eT+&ÉT‘·T+<äì ìs¡÷|æ+#˚ ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ìsê∆sD¡ #˚jT· &É+.
♦ düV≤ü »yêj·TTe⁄, ô|Á{À s¡kÕj·Tq ♦ ô|Á{À s¡kÕj·Tq ñ‘·Œ‘·T\Ô T ` $ìjÓ÷>±ìï |ü{øºÏ £ düV‰ü j·T+‘√ #·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü .
ñ‘·Œ‘·T\Ô T.
♦ H˚\u§>∑T,Z ô|Á{À*j·T+ @s¡Œ&˚ ♦ H˚\u§>∑T,Z ô|Á{À*j·T+ @s¡Œ&˚ $<ÛëHê\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü .
$<ÛëHê\T.
♦ u§>∑T,Z ô|Á{À*j·T+\qT ♦ X¯øeÔÏ qs¡T\ <äT]«ìjÓ÷>∑+ ` |ü]D≤e÷\T, dü+s¡ø+åÏ #·T≈£îH˚ $<ÛëHê\qT ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , $X‚w¢ +æ #·&+É .
dü+s¡ø+åÏ #·Tø√e&É+. #·]Ã+#·&+É .
5 ♦ Ç+<ÛHä ê\qT $ìjÓ÷–+#˚≥|ü&ÉT
rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T.
♦ $$<Ûä nedüsê\≈£î Ç+<ÛHä ê\qT ñ|üj÷Ó –+#˚≥|ü&ÉT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· qT
#·]Ã+#·&+É .
♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , #·]Ã+#·&+É .
5
112
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : <äV≤ü q+, Ç+<ÛHä ê\T eT]j·TT eT+≥
dü+K´
7 ♦ eT+&˚ |ü<ësêú\T. ♦ $$<Ûä |ü<ësêú\T ` eT+&˚ dü«uÛ≤yê\qT ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±ìï ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ìs¡«Væ≤+#·&+É . |ò*ü ‘ê\qT qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
♦ <äV≤ü q+. ♦ edüTeÔ ⁄\T eT+&É&ÜìøÏ >±* / ÄøÏ‡»Hé nedüse¡ Tì ìs¡÷|æ+#˚ Á|üj÷Ó >±ìï ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ìs¡«Væ≤+#·&+É . ìsê∆]+#·&+É .
♦ »«\q ñc˛íÁ>∑‘.· ♦ »«\q ñc˛íÁ>∑‘q· T ne>±Vü≤q #˚dTü ø√&ÜìøÏ Á|üj÷Ó >±\qT ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ìsê∆]+#·&+É .
♦ <äV≤ü q #·s´¡ ` s¡ø±\T. ♦ ì»J$‘· dü+<äsê“¤\˝À $$<Ûä s¡ø±\ <äV≤ü q #·s´¡ \qT |ü]o*+#·&+É ` ♦ |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
#·]Ã+#·&+É .
♦ Ç+<ÛHä ê\T. ♦ $$<Ûä Ç+<ÛHä ê\qT |òTü q, Á<äe, yêj·TT Ç+<ÛHä ê\T>± eØZø]£ +∫ |ü{øºÏ £ ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , eØZøs£ D¡ qyÓ÷<äT.
s¡÷bı+~+#·&+É .
♦ eT+≥\qT n<äT|ü⁄#˚jT· &É+. ♦ eT+≥\qT n<äT|ü⁄#˚ùd $$<Ûä |ü<‘∆ä T· \qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , #·]Ã+#·&+É .
♦ eT+≥\qT n<äT|ü⁄#˚jT· &ÜìøÏ yê&˚ $$<Ûä |ü<ësêú\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É .
♦ eT+≥. ♦ $$<Ûä |òTü q|ü<ësêú\ eT+&˚ dü«uÛ≤yêìï |ü]o*+∫ |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. ♦ |ü]o*+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+,
$X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ eT+≥`Äø£è‹. ♦ eT+≥ Äø£è‹ì |ü]o*+#·&+É , |ü≥+^dæ uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·&+É . ♦ |ü]o*+#·&+É , u§eTà\T ^j·T&É+.
♦ eT+≥˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
|ü]o*+#·T≥. $X‚w¢ +æ #·&+É .
5 5
113
5
Ç‹eè‘·+Ô : ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄\T ≥s¡|»ü \ Ä˝À#·q\T 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á<äyê\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘·
dü+K´
8 ♦ |òTü q |ü<ësêú\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘.· ♦ $$<Ûä |òTü q|ü<ësêú\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘q· T Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+, ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
|ò*ü ‘ê\qT qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. ìsê∆sD¡ \T #˚jT· &É+, qyÓ÷<äT #˚jT· &É+.
♦ Á<äe|ü<ësêú\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘.· ♦ $$<Ûä Á<äyê\ $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘q· T Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
|ò*ü ‘ê\qT qyÓ÷<äT #˚jT· &É+. ìsê∆]+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
♦ $<äT´‘Y ã+<Ûøä ±ìï $<äT´‘Y ♦ $<äT´‘Y ã+<Ûøä £ Á<äyêìï $<äT´‘Y yêVü≤ø£+>± e÷πsÃ Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É , ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
yêVü≤ø£+>± e÷s¡Ã&É+. |ò*ü ‘ê\qT qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
♦ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ jÓTTø£ÿ ♦ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ jÓTTø£ÿ s¡kÕj·Tq |ò*ü ‘êìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√&ÜìøÏ ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É .
s¡kÕj·Tq |ò*ü ‘·+. Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É .
♦ |òTü ≥+ ` ‘·j÷· Ø. ♦ |òTü ≥+ ‘·j÷· Ø $<ÛëHêìï Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+.
♦ m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥ ` ñ|üj÷Ó >±\T. ♦ m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥ #˚ùd $<ÛëHêìï Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
♦ m\Áø√ºù|{¢ +Ï >¥ ñ|üj÷Ó >±\qT #·]Ã+#·&+É . #·]Ã+#·&+É .
Ç‹eè‘·+Ô : bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ø=ìï düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T
dü+K´
9 ♦ yÓTs¡T|ü⁄\T. ♦ yÓTs¡T|ü⁄\ >∑T]+∫ |üPØ«≈£î\≈£î ‘Ó*dæq n+XÊ\qT #·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , #·]Ã+#·&+É .
♦ $<äT´<ëy˚X+¯ . ♦ sê|æ&ç #˚jT· &É+e\¢ $$<Ûä edüTeÔ ⁄\˝À ø£*>π e÷s¡TŒ\qT Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
‘Ó\TdüTø√e&É+, e÷s¡TŒ\qT qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
♦ ♦
5
edüTeÔ ⁄\ô|’ @s¡Œ&˚ Äy˚X¯ Á|üu≤Û yêìï Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+, Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
|ò*ü ‘ê\T qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. 5
114
5
Ç‹eè‘·+Ô : 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ø=ìï düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T
dü+K´
♦ Äy˚X+¯ ` s¡ø±\T. ♦ Äy˚XÊ\eT<Û´ä Äø£s¸¡ D, $ø£s¸¡ D\qT Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ìsê∆sD¡ #˚jT· &É+.
♦ ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ ñqï Äy˚XÊìï Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± ø£qT>=q&É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ìsê∆sD¡ #˚jT· &É+.
♦ Äy˚XÊ\ ã~©. ♦ ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ >∑\ Ä<˚X+¯ y˚s=ø£ edüTeÔ ⁄ô|ø’ Ï ã~© ne&Üìï Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
>∑T]Ô+#·&+É . ìsêúsD¡ #˚jT· &É+.
♦ yÓTs¡T|ü⁄\T dü+uÛ$Ñ +#˚ düeTj·T+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· qT #·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , #·]Ã+#·&+É .
♦ ‘·≥<ë«Vü≤ø£+. ♦ ‘·{<Ï ë«Vü≤ø£+ |üì#˚jT· T $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , #·]Ã+#·&+É .
♦ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T. ♦ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ e\q ø£*>π qcÕº\ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ #·]Ã+#·&+É .
♦ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T m+<äT≈£î dü+uÛ$Ñ kÕÔj÷Ó #·]Ã+#·&+É .
♦ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ Á|üu≤Û $‘· ÁbÕ+‘ê\qT |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü .
♦ uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT ìsê∆]+#˚ $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É .
♦ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ ` C≤Á>∑‘\Ô· T. ♦ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É ` ♦ u§eTà\T ^j·T&É+, düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ .
düe÷#êsêìï Á|ü<]ä Ù+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É .
Ç‹eè‘·+Ô : bÕsƒ+¡ ù|s¡T : qø£Áå ‘ê\T ` kÂs¡≈î£ ≥T+ã+
dü+K´
10 ♦ ˙&É\qTã{Ïº düeTj·÷ìï, ♦ dü÷s¡´ø±+‹ e\¢ edüTeÔ ⁄\≈£î @s¡Œ&˚ ˙&É bı&Ée⁄ ñ<äjT· + qT+&ç kÕj·T+Á‘·+ ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É ,
ø±˝≤ìï >∑T]Ô+#·&+É . es¡≈î£ e÷s¡&Üìï |ü]o*+#·&+É . ìsê∆sD¡ #˚jT· &É+.
5 ♦ ñ‘·sÔ ¡ <äøDåÏ ~X¯\˝À dü÷s¡T´&ÉT ø£<Tä \T‘·Tqï≥¢ì|æ+#·&Üìï |ü]o*+#·&+É ,
u§eTà\T ^j·T&É+.
♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, u§eTà\T ^j·T&É+,
|ü]o*+#·&+É , ìsê∆]+#·&+É . 5
115
5
Ç‹eè‘·+Ô : 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : qø£Áå ‘ê\T ` kÂs¡≈î£ ≥T+ã+
dü+K´
♦ ˙&É>&∑ j
ç ÷· s¡+. ♦ ˙&É >∑&j ç ÷· sêìï ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+. ♦ qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+.
♦ #·+Á<äøfi£ \¯ T. ♦ #·+Á<äøfi£ \¯ qT |ü]o*+#·&+É , u§eTà\T ^j·T&É+. ♦ |ü]o*+#·&+É , u§eTà\T ^j·T&É+.
♦ #·+Á<äøfi£ \¯ T m+<äT≈£î @s¡Œ&ÉT‘·THêïjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ Á|üj÷Ó >±\T ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, b˛\Ã&É+,
ìs¡«Væ≤+#·&+É . |ü]o*+#·&+É , u§eTà\T ^j·T&É+.
♦ #·+Á<äTì ñ|ü]‘·\+. ♦ #·+Á<äTì ñ|ü]‘·\+ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É .
♦ Á>∑V≤ü D≤\T ` s¡ø±\T. ♦ Á>∑V≤ü D≤\˝À s¡ø±\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É .
♦ dü÷s¡´Á>∑V≤ü D+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ ø±s¡D≤ìï |ü≥+ düV‰ü j·T+‘√ #·]Ã+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü , |ü≥+ ^j·T&É+.
♦ qø£Áå ‘ê\T. ♦ ø=ìï qø£Áå ‘· sêX¯ó\qT |ü]o*+#·&+É ` Äø±sê\qT >∑T]Ô+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É .
♦ qø£Áå ‘ê\T, qø£Áå ‘·sêX¯ó\ ø£<*ä ø£qT |ü]o*+#˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o*+#·&+É .
♦ <Ûèä eqø£Áå ‘·+ ø£<\ä ≈£î+&Ü ñ+&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√&ÜìøÏ ♦ |ü]o*+#·&+É , b˛\Ã&É+.
ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É .
♦ kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ ` Á>∑V‰ü \T. ♦ kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ neT]ø£qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+. ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü , u§eTà\T ^j·T&É+.
♦ Á>∑V‰ü \T ` yê{Ïì |ü]o*+#˚ $<Ûëq+ ` Á>∑V‰ü \T Á|ü‘´˚ ø£‘\· qT #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É .
♦ kÂs¡≈î£ ≥T+ã+˝Àì Ç‘·s¡ edüTeÔ ⁄\ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É .
♦ ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑V‰ü \T ` yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É Á|ü<]ä Ù+#·&+É . ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , #·]Ã+#·&+É .
♦ eTq |üPØ«≈£î\T ` uÛ÷Ñ $T ♦ eTq |üPØ«≈£î\T uÛ÷Ñ $T, dü÷s¡´#·+Á<äT\ >∑T]+∫q nH˚ø£ n+XÊ\qT m˝≤ ♦ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , #·]Ã+#·&+É .
dü÷s¡´ #·+Á<äT\ >∑T]+∫q ‘Ó\TdüT≈£îHêïs√ #·]Ã+#·&+É .
5 5
116
5 9e ‘·s>¡ ‹∑ ` uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdü+Ô 5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : eTq #·T≥÷º ñ+&˚ |ü<ës¡+ú
dü+K´
1 ♦ |ü<ës¡+ú ` dæ‘ú T· \T. ♦ $$<Ûä dæ‘ú T· \˝À >∑\ |ü<ësêú\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+. ♦ ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+.
♦ |òTü q ` Á<äe ` yêj·TT |ü<ësêú\ ♦ ø£è‘·´+ <ë«sê Á<äyê\ Äø±s¡+, |òTü q|ü]e÷D+ |ü]o*+#·&+É . ♦ |ü]o*+#·&+É .
\ø£åD≤\T.
` Äø±s¡+ ` |òTü q|ü]e÷D+. ♦ yêj·TT |ü<ësêú\ Äø±s¡+, |òTü q|ü]e÷D≤\qT #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
` dü+|”&´É ‘·. ♦ Á<äe, yêj·TT |ü<ësêú\ dü+|”&´É ‘·qT Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ +æ #·&+É .
` yê´|üq+. ♦ yêj·TTe⁄\ yê´|üHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚d¢ +æ #·&+É .
♦ Á<äyê´\ yê´|üHêìï ‘Ó\TdüT` ≈£îH˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >∑+ #˚jT· &É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ Á<äyê\˝À |òTü q |ü<ësêú\ yê´|üHêìï Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ yêj·TTe⁄\ yê´|üHêìï Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± >∑T]Ô+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, ìsê∆sD¡ #˚jT· &É+.
♦ |òTü q, Á<äe, yêj·TT |ü<ësêú\ \ø£Då ≤\ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+. ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü .
♦ |ü<ës¡+ú ˝Àì nDTe⁄\T ` yê{Ï ♦ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± |ü<ës¡+ú ˝À ∫qï ∫qï nDTe⁄\T ñ+{≤j·Tì >∑T]Ô+#·&+É . ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ +æ #·&+É ,
eT<Û´ä dü\ú +. ♦ Á|üj÷Ó >∑+ #˚jT· &É+ <ë«sê |ü<ës¡ú nDTe⁄\ eT<Û´ä U≤∞ dü\ú + ñ+≥T+<äì ìsê∆]+#·&+É .
>∑T]Ô+#·&+É .
♦ nDTe⁄\ eT<Û´ä Äø£s¸¡ D ` ♦ nDTe⁄\ eT<Û´ä Äø£s¸¡ D ` yê´|üHêìøÏ ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
yê´|üHêìøÏ ø±s¡D+.
♦ dæ‹ú e÷s¡TŒô|’ ñc˛íÁ>∑‘· Á|üu≤Û e+. ♦ |ü<ës¡ú dæ‹ú e÷s¡TŒô|’ ñc˛íÁ>∑‘· Á|üu≤Û yêìï ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|üj÷Ó >∑+ #˚jT· &É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, ìsê∆sD¡ \T #˚jT· &É+.
♦ dæ‹ú e÷s¡TŒô|’ |”&qÉ Á|üu≤Û e+. ♦ dæ‹ú e÷s¡TŒô|’ |”&qÉ Á|üu≤Û yêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ uÛ≤w”ŒuÛeÑ q+. ♦ uÛ≤w”ŒuÛeÑ q+ »]π> |ü<‹∆ä ì #·]Ã+#·&+É .
♦ uÛ≤cÕŒuÛeÑ q+ô|’ ñ|ü]‘·\ ♦ uÛ≤w”ŒuÛeÑ q+ô|’ |ü<ës¡ú ñ|ü]‘·\ yÓX’ Ê\´+, >±*˝À ‘˚eT, >±* |”&qÉ + e+{Ï ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
5 yÓX’ Ê\´+, >±*˝À ‘˚eT, |üeHê\
y˚>+∑ Á|üu≤Û e+.
n+XÊ\ Á|üu≤Û yêìï #·]Ã+#·&+É .
5
117
5
Ç‹eè‘·+Ô : ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄\T Á|ü»\ Ä˝À#·q\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : #·\q+ 5
dü+K´
2 ♦ kÕù|ø£eå TT. ♦ $$<Ûä |ü]dæ‘ú T· \ Ä<Ûës¡+>± ªªkÕù|ø£eå TTμμ nH˚ uÛ≤eqqT #·]Ã+#·T≥. ♦ ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+, $e]+#·&+É .
♦ #·\q+ ` kÕù|ø£eå TT. ♦ }Vü‰‘·àø£ ø£è‘·éTT Ä<Ûës¡+>± #·\qeTT kÕù|ø£eå Tì #·÷|ü⁄≥. ♦ Á|ü•ï+#·&+É , #·]Ã+#·T≥, $X‚w¢ +æ #·T≥.
♦ <ä÷s¡+ ` kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+. ♦ >±*˝ÀøÏ $dü]q ã+‹ e÷s¡eZ TT ^j·TT≥. Bì Ä<Ûës¡+>± <ä÷s¡+, kÕúqÁuÛ+Ñ X¯ ♦ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä #Ó|Œü &É+.
uÛ≤eq\qT #·]Ã+#·T≥, $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ |ü≥+^j·TT≥, |ü≥ $X‚w¢ Dü
♦ dü~X¯, n~X¯\qT >∑÷]Ã #·]Ã+#·T≥. ♦ uÛ<Ò ëÛ \qT >∑T]Ô+#·T≥, #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü .
♦ kÕúqÁuÛ+Ñ X¯d~ü X¯\qT ^j·TT≥. ♦ $X‚w¢ Dü , |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+.
♦ düsêdü]e&ç ` düsêdü] y˚>+∑ . ♦ ì» J$‘· |ü]dæ‹ú Ä<Ûës¡+>± düsêdü]e&ç, düsêdü]y˚>+∑ \qT |ü]#·jT· +#˚d,æ ♦ ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+, ìsê∆]+#·T≥.
yê{Ï |ü]$T‘·T\qT #·]Ã+#·T≥. ♦ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·T≥.
♦ e&ç ` y˚>+∑ . ♦ ì»J$‘· |ü]dæ‹ú qT+&ç e&ç, y˚>+∑ \qT $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ $X‚w¢ +æ #·T≥, dü+X‚w¢ +æ #·T≥.
♦ Á>±|ò^t dæ, Bì<ë«sê e&çì ìs¡sí TT+#˚ $<ÛëHêìï #·]Ã+#·T≥. ♦ $e]+#·T≥, e]í+#·T≥
♦ düeT#·\q+. ♦ Ç∫Ãq |ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± Á>±|òt ^j·T&É+ (s-t). ♦ Á>±|òìt $X‚w¢ +æ #·T≥.
♦ ô|’ Á>±|òqt T $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ |ü≥+ ^j·T&É+ (Á>±|ò)t .
♦ ndüeT#·\q+. ♦ yê\T‘·\+ô|’ ã+‹ #·\Hêìï ã{Ïº y˚>+∑ ˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT #·]Ã+#·T≥, ‘ê&ÉT≈£î ♦ $X‚w¢ +æ #·T≥, ìsê∆sD¡ ≈£î sêe&É+.
ø£{qºÏ sêsTTì øÏ‹å » düe÷+‘·s¡ ‘·\+˝À Á‹|üŒ≥+, e+{Ï ø£è‘ê´\ <ë«sê ♦ Á|üj÷Ó >∑H|’Ó ⁄ü D≤´\T, |ü{øºÏ \£ T $X‚w¢ +æ #·T≥.
ndüeT#·\Hêìï $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ eØZø]£ +#·T≥, |ü]o*+#·T≥, e]í+#·T≥.
♦ ‘·«s¡D+. ♦ ndüeT#·\q uÛ≤eq Ä<Ûës¡+>± ‘·«s¡D≤ìï, <ëì ÁbÕeTTK´‘· >∑T]Ô+#·T≥, ♦ #·]Ã+#·T≥, ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+.
#·]Ã+#·T≥. ♦ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É .
♦ düeT‘·«s¡D #·\q düMTø£sD¡ ≤\T. ♦ düeT‘·«s¡D#·\q düMTø£sD¡ ≤\T ñ‘êŒ~+#·T≥, düeTdü´\T kÕ<Ûqä ≈£î ø±e\dæq ♦ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä #Ó|Œü &É+.
n+XÊ\ düŒwü‘º q· T $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ |ü≥+^j·T&É+, qeT÷Hê ‘·j÷· ].
5 ♦ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± düeT‘·«s¡D #·\q düMTø£sD¡ ≤\T K∫Ã‘·yTÓ qÆ eì, e&ç‘«· s¡D≤\
ø£qT>=ì düMTø£sD¡ ≤\‘√ dü]b˛\Ã&É+.
♦
♦
Á|üj÷Ó >∑H|’Ó ⁄ü D≤´\T, ìsê∆]+#·&+É .
$\Te\qT qyÓ÷<äT#˚jT· &É+. 5
118
5
Ç‹eè‘·+Ô : ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄\T Á|ü»\ Ä˝À#·q\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : >∑eTq ìj·Te÷\T 5
dü+K´
3 ♦ yÓTT<ä{>Ï e∑ Tq ìj·TeT+. ♦ >¬ ©*jÓ÷ #˚dæ Á|üj÷Ó >±\qT #˚d,æ yê{Ï˝À>∑\ n+XÊ\qT $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä #Ó|Œü &É+.
♦ |ò*ü ‘·ã\+, #·\q+ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ø=ìï ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± ♦ $X‚w¢ Dü , |ü]o\q, ìsê∆]+#·&+É .
$X‚w¢ +æ #·T≥, ìs¡«Væ≤+#·T≥.
♦ »&É‘«· + Á<äe´sê•. ♦ ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± »&É‘ê«ìï, Á<äe´sê• uÛ≤eq\qT #·]Ã+#·T≥. ♦ $X‚w¢ Dü , |ü]o\q.
♦ s¬ +&Ée>∑eTq ìj·TeT+. ♦ Á<äeý˚>∑ nedüsêìï >∑T]Ô+#·T≥≈£î ø=ìï ì» J$‘· |ü]dæ‘ú T· \ Ä<Ûës¡+>± ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T.
♦ sπ Fj·T Á<äeý˚>+∑ . #·]Ã+#·T≥. ♦ ìsê∆]+#·&+É , $X‚w¢ Dü , #·]Ã+#·T≥.
♦ $$<Ûä ø£è‘ê´\ <ë«sê |ò*ü ‘· ã\+, ‘·«s¡D+, Á<äe´sê•\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ♦ $X‚w¢ Dü ,
$X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ ìsê∆]+#·T≥, düeTkÕ´|ü]cÕÿs¡+.
♦ Fnet = Δ p , Fnet = ma \ eT<Û´ä >∑\ uÒ<ëÛ ìï >∑T]Ô+#·T≥., @ dü+<äsê“¤˝À¢ ♦ $X‚w¢ Dü , dü+X‚w¢ Dü , |ü{≤\T ^j·T&É+.
Δt
Bìï qT|üj÷Ó –+#ê˝À #·]Ã+#·T≥. Bì ø=s¡≈î£ ø=ìï düeTdü´\qT kÕ~Û+#·T≥. ♦ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä #Ó|Œü &É+.
♦ eT÷&Ée >∑eTq ìj·TeT+. ♦ ø=ìï ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± eT÷&Ée >∑eTq ìj·Te÷ìï #·]Ã+#·T≥. ♦ #·]Ã+#·T≥, |ü]o*+#·T≥, e]í+#·T≥.
♦ Á<äe´ø£>ì∑ ‘·´‘·«ìj·TeT+ ` ♦ u…\÷Hé sê¬ø{Ÿ Ä<Ûës¡+>±, sê¬ø{Ÿ #·\Hêìï $e]+#·T≥. ♦ $X‚w¢ +æ #·T≥, ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#·T≥.
Á|ü#√<äq+. ♦ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± eT÷&Ée >∑eTq ìj·Te÷ìï ìs¡÷|æ+#·T≥. ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, ìsê∆]+#·&+É .
♦ Á<äeý˚>∑ ì‘·´‘·« ìj·Te÷ìï ñ‘êŒ~+#·T≥. ♦ Á|üj÷Ó >∑ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, $X‚w¢ Dü .
♦ ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± Á|üuÀ<Ûqä + ` <ëì ÄeX¯´ø£‘q· T #·]Ã+#·T≥. ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü
♦ ø=ìï düeTdü´\qT kÕ~Û+#·T≥. ♦ ìsê∆]+#·&+É .
5 5
119
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : |ü<ës¡+ú dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ <˚Hê ?
dü+K´
4 ♦ $TÁX¯eT+. ♦ ø£è‘·éTT ìs¡«Væ≤+∫, |ò*ü ‘ê\qT #·]Ã+∫, $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, |ü]o\q.
düC≤rj·T $TÁX¯e÷\T. ♦ ø£è‘·éTT ìs¡«Væ≤+∫, |ò*ü ‘·eTT\ Ä<Ûës¡+>± Á<ëeD≤\T, ø=˝≤¢&j
ç T· ˝Ÿ ♦ $X‚w¢ Dü , ìsê∆sD¡ .
` $C≤rj·T $TÁX¯e÷\T. Á<ëeDeTT\qT >∑÷]Ã #·]Ã+#·T≥.
♦ Á<ëeD≤\T. ♦ düe÷#êsêìï #·~$, $X‚w¢ +æ #·+&ç. ♦ #·sÃ¡ , |ü]o\q.
♦ ø£è‘·éTT #˚jT· &É+ <ë«sê Á<ëeD≤˝À¢ s¡ø±\qT >∑÷]Ã #·]Ã+#·T≥. ♦ $X‚w¢ Dü .
♦ Surpension. ♦ düe÷#êsêìï #·~$, $X‚w¢ +æ ∫, suspension \ø£Då ≤\qT #·]Ã+#ê*. ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü .
♦ ø£=˝≤¢&j
ç T· ˝Ÿ Á<ëeD+. ♦ ø£è‘·éTT\T ìs¡«Væ≤+∫, #·]Ã+#ê*. ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü .
♦ düe÷#êsêìï #·~$ tyndele Á|üC≤eeTT, ø=sê¢fj
… T· ˝Ÿ Á<ëeD≤\ \ø£Då ≤\qT ♦ ìsê∆]+#·&+É .
#·]Ã+#·T≥. ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü
♦ ì»J$‘· |ü]dæ‘ú T· \T, ñ<ëVü≤s¡D\T Ä<Ûës¡+>± ø£˝≤¢&j
ç T· sY Á<ëeD+ m˝≤ ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü
@s¡Œ&ÉT‘·T+<√ #·]Ã+#·T≥.
♦ $TÁX¯eT+˝À ñqï n+XÊ\qT ♦ ø£è‘ê´\ <ë«sê $TÁX¯eT+˝À ñqï n+XÊ\qT m˝≤ y˚sT¡ #˚kÕÔy÷Ó #·]Ã+#·T≥. ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü
y˚sT¡ #˚jT· ≥. ♦ $$<Ûä ø£è‘ê´\ <ë«sê $TÁX¯eT+ qT+&ç, ø=ìï n+XÊ\qT m˝≤ y˚sT¡ #˚j÷· ˝À ♦ $X‚w¢ Dü .
ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T <ë«sê $X‚w¢ +æ #·T≥.
♦ düŒ{¤ øÏ ø° s£ D¡ +. ♦ ø£è‘·´+ <ë«sê düŒ{¤ øÏ ø° s£ D¡ ≤ìï $e]+#·T≥. ♦ ìsê∆]+#·T≥.
♦ dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ |ü<ësêú˝À¢ s¡ø±\T. ♦ ø£è‘·éTT <ë«sê dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ |ü<ësêú\˝À s¡ø±\qT $X‚w¢ +æ #·T≥, yê{Ï <Ûsä êà\qT ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü .
5 >∑÷]Ã #·]Ã+#·T≥. ♦ $X‚w¢ Dü . 5
120
5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : |üse¡ ÷DTe⁄\T eT]j·TT nDTe⁄\T 5
dü+K´
5 ♦ ÁøÏj÷· »q\ø±\ uÛ≤s¡+ ` ♦ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ÁøÏj÷· »qø±\, ÁøÏj÷· »Hê´\ uÛ≤sê\qT b˛\Ã&É+. ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, ìsê∆sD¡ #˚jT· &É+.
ÁøÏj÷· »Hê´\ uÛ≤s¡+.
♦ Á<äe´ì‘·´‘·« ìj·TeT+. ♦ Á<äe´ì‘·´‘·« ìj·Te÷ìï #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É , ìsê∆sD¡ #˚jT· &É+.
♦ dæsú n¡ qTbÕ‘· ìj·TeT+ ♦ düe÷#ês¡ Ä<Ûës¡+>± dæsú n¡ qTbÕ‘· ìj·Te÷ìï #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ &Ü\ºHé |üse¡ ÷DT dæ<ë∆+‘·+. ♦ &Ü\ºHé |üse¡ ÷DT dæ<ë∆+‘êìï #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ |üse¡ ÷DTe⁄\T ` nDTe⁄\T. ♦ |ü<ës¡+ú ˝Àì |üse¡ ÷DTe⁄\T ` nDTe⁄\T düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ eT÷\ø±\T ` dü+øπ ‘ê\T. ♦ eT÷\ø±\≈£î dü+øπ ‘ê\qT ìs¡sí TT+∫q $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ eT÷\ø±\≈£î dü+øπ ‘ê\T sêj·T&É+, Ç∫Ãq dü+øπ ‘ê\qT dü]#·÷&É&+É e+{Ï
ø£è‘ê´\T #˚jT· &É+.
♦ |üse¡ ÷DTø£‘.· ♦ |üse¡ ÷DTø£‘˝· À |üse¡ ÷DT dü+K´\ Ä<Ûës¡+>± @ø£ |üse¡ ÷DTø£‘,· ♦ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É
~«|üse¡ ÷DTø£‘,· Á‹ø£|sü e¡ ÷DTø£‘,· #·‘T· s¡|ú sü e¡ ÷DTø£‘,· nwüøº £
|üse¡ ÷DTø£‘\· qT |ü{øºÏ £ <ë«sê #·]Ã+#·TqT.
♦ dü+jÓ÷»ø£‘.· ♦ ˇø£ |üse¡ ÷DTe⁄, eTs√ |üse¡ ÷DTe⁄\‘√ ã+<Ûëìï @s¡Œs¡#>· \∑ X¯øHÔÏ ˚ ♦ #·]Ã+#·&+É .
dü+jÓ÷»ø£‘>· ± $X‚w¢ +æ #·&+É , #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ n```````` ♦ Äy˚X¯ |üP]‘· ø£D≤\qT ne÷qT\>± >∑T]Ô+#·&+É . |ü{øºÏ £ düV‰ü j·T+‘√ $$<Ûä ♦ #·]Ã+#·&+É .
s¡øe£ TT˝…q’ kÕ<Ûës¡D nH˚ø£ nDT ne÷qT\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ |üse¡ ÷DT uÛ≤s¡+. ♦ |üse¡ ÷DT uÛ≤s¡+. ìs¡sí TT+∫q $<ÛëHêìï düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü , #·]Ã+#·&+É .
♦ düyT˚ àfi¯Hê\ nDTe⁄\T ` ♦ düyT˚ àfi¯q+ ` dü+jÓ÷»ø£‘≈· î£ nqT>∑TD+>± nDTe⁄\ kÕ+πø‹ø£+ sêj·T&É+. ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
kÕ+πø‹ø£+.
♦ nDTuÛ≤s¡+. ♦ nDTuÛ≤s¡+, kÕ+πø‹ø£ uÛ≤sê\qT #·]Ã+#·&+É ` yê{Ïì b˛*Ã uÒ<ëÛ \qT, ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦
5
kÕ+πø‹ø£u≤Û s¡+ b˛*ø£\qT $X‚w¢ +æ #·&+É .
(Formula mass).
♦ ♦ ♦
yÓ÷˝Ÿ uÛ≤eq, yÓ÷˝Ÿ uÛ≤s¡+. yÓ÷˝Ÿ, yÓ÷˝Ÿu≤Û s¡+ uÛ≤eq\qT #·]Ã+#·&+É . #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
5
121
5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : |üse¡ ÷DTe⁄˝À @eTT+~? 5
dü+K´
6 ♦ ñ|ü|sü e¡ ÷DT ø£D≤\T. ♦ Ç∫Ãq düe÷#êsêìï #·<eä &É+, #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ |üse¡ ÷DT qeT÷Hê. ♦ |üse¡ ÷DTqeT÷Hê≈£î MT |ü]ø£\Œq Ä<Ûës¡+>± ñ|ü|sü e¡ ÷D+ø£D≤\qT ♦ |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+.
neTs¡Ã+&ç. ♦ |ü≥+ ^j·T&É+, ìsê∆]+#·&+É .
♦ <∏ëeT‡Hé |üse¡ ÷DT qeT÷Hê. ♦ |ü⁄#·Ãø±j·T Ä<Ûës¡+>± <∏ëeT‡Hé |üse¡ ÷DT qeT÷HêqT #·]Ã+#·T≥. ♦ b˛\Ã&É+, $e]+#·&+É , |ü≥+ ^j·T&É+.
♦ s¡÷<∏sä |Y süò ¶Y α`|ü]øπ |å Dü ♦ Ç∫Ãq düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± s¡÷<∏sä |Y süò ¶Y α`|ü]øπ |å Dü Á|üj÷Ó >∑+˝À e∫Ãq ♦ #·]Ã+#·&+É .
Á|üj÷Ó >∑+. |ò*ü ‘ê\T, yê{Ï<ë«sê |üse¡ ÷DT qeT÷HêqT #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü .
♦ s¡÷<∏sä |Y süò ¶Y qeT÷Hê. ♦ s¡÷<∏sä |Y süò ¶Y qeT÷HêqT $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü .
♦ s¡÷<∏sä |Y süò ¶Y qeT÷Hê˝À >∑\ ˝ÀbÕ\qT #·]Ã+#·&+É . ♦ ø±s¡D≤\T ‘Ó\|ü&+É , $X‚w¢ Dü .
♦ uÀsY|sü e¡ ÷DT qeT÷Hê. ♦ uÀsY |üse¡ ÷DT qeT÷HêqT #·<eä &É+, #·]Ã+#·&+É . ♦ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä #Ó|Œü &É+.
♦ $$<Ûä ø£è‘ê´˝À¢ m\Áø±ºqT\ ♦ Ç∫Ãq |ü{øºÏ ,£ |ü{≤\T, düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü , |ü]o\q.
$es¡D.
♦ y˚\˙‡. ♦ y˚\˙‡ m˝≤ ìs¡sí TT+#ê˝À düe÷#ês¡ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·&+É , <ëì ♦ $e]+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É
ÁbÕeTTK´‘·qT $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+, ìsê∆]+#·&+É .
♦ Ç∫Ãq |ü{øºÏ q£ T $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ ìsê∆]+#·&+É .
♦ |üse¡ ÷DT dü+K´, |üse¡ ÷DT ♦ Ç∫Ãq düe÷#êsêìï $$<Ûä ñ<ëVü≤s¡D\˝À #·]Ã+#·&+É . ♦ #·]Ã+#·&+É .
Á<äe´sê•.
♦ |üse¡ ÷DT dü+øπ ‘ê\T. ♦ |üse¡ ÷DT dü+øπ ‘·eTTqT Áyêj·TT≥qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+. ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü .
5 ♦ ◊k˛{À|ü⁄. ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü #˚d,æ Bì Ä<Ûës¡+>± |üse¡ ÷DT düsêdü] Á<äe´sê•ì

ìs¡sí TT+#·&+É .
♦ |ü]o\q, $X‚w¢ Dü , ìsê∆]+#·&+É .
5
122
5
Ç‹eè‘·+Ô : düV≤ü »<äè–«wüj÷· \T 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D
dü+K´
7 ♦ düeTeè‘êÔøs£ ê #·\q+. ♦ ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± ªªdüeTeè‘êÔø±s¡ #·\qeTTμμ uÛ≤eqqT #·]Ã+#·T≥. ♦ $X‚w¢ Dü , |ü]o\q, ìsê∆]+#·&+É .
♦ ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± düeTeè‘êÔøs£ ê #·\q+ ‘·«s¡D≤ìï #·]Ã+#·T≥. ♦ kÕe÷˙´ø£]+#·&+É , $X‚w¢ Dü .
♦ n_Ûøπ +Á<äã\+ uÛ≤eqqT #·]Ã+#·T≥. ♦ u§eTà\T ^j·T&É+, u§eTà\qT $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ q÷´≥Hé $X¯« >∑Ts¡T‘·« ♦ q÷´≥Hé @ $<Û+ä >± $X¯«>∑Ts¡T‘·« dæ<ë∆+‘êìï ø£qT>=Hêï&√ #·]Ã+#·T≥, ♦ ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+, ìsê∆]+#·&+É .
dæ<ë∆+‘·eTT. $X‚w¢ +æ #·T≥, ø£qT>=qï Áø£e÷ìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥. ♦ $X‚w¢ Dü ` dü+X‚w¢ Dü , |ü]o\q ` $#·øDå£ .
♦ düeTdü´qT kÕ~Û+#·T≥. ♦ $\Te\qT ìy˚~+#·&+É , b˛\Ã&É+.
♦ ùd«#êÃ¤|‘ü q· +. ♦ ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+ >∑Ts¡T‘·« ‘·«s¡D+, edüTÁÔ <äe´sê•ô|’ Ä<Ûës¡|&ü <É ìä $X‚w¢ +æ #·+&ç. ♦ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É , $X‚w¢ Dü .
♦ ùd«#êÃ¤|‘ü H· êìï ìs¡«∫+#·T≥. ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ Dü , |ü]o\q.
♦ >∑Ts¡T‘·«‘·«s¡D~X¯qT >∑÷]Ã ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ ìsê∆]+#·&+É , kÕe÷˙´ø£]+#·&+É .
♦ #·\q düMTø£sD¡ ≤\ Ä<Ûës¡+>± düeTdü´\T kÕ~Û+#·T≥. ♦ $X‚w¢ Dü , ìsê∆]+#·&+É
♦ uÛ≤s¡+. ♦ uÛ≤s¡eTT ìs¡«∫+#·T≥, uÛ≤s¡sV¡ ≤æ ‘·d‹úæ ì $$<Ûä ø£è‘ê´\ <ë«sê uÛ≤sêìï ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, $X‚w¢ Dü , |ü]o\q.
@ dü+<äs“¡ +¤ ˝À ø=\e>∑\y√ #·]Ã+#·&+É . ♦ ìsê∆]+#·&+É , ø±s¡´ø±s¡Ddü+ã+<Û+ä #Ó|Œü &É+.
♦ >∑Ts¡T‘·« øπ +Á<ä+. ♦ ø=ìï ø£è‘ê´\ <ë«sê >∑Ts¡T‘·« øπ +Á<ä uÛ≤eqqT |ü]#·jT· + #˚jT· &É+, #·]Ã+#·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü , |ü≥+ ^j·T&É+, $X‚w¢ Dü .
♦ >∑Ts¡T‘·« øπ +Á<äeTT ø£qT>=qT $<ÛëHêìï ø£è‘·´+ <ë«sê ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥, ♦ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·T≥.
$X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä #Ó|Œü &É+.
♦ >∑Ts¡T‘·«øπ +Á<ä+ ` dæsú ‘¡ «· + eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ø£è‘ê´\ <ë«sê $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ ìsê∆]+#·&+É , |ü]o*+#·&+É .
5 5
123
5
Ç‹eè‘·+Ô : ø£~˝Ò edüTeÔ ⁄\T Á|ü»\ Ä˝À#·q\T 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ‘˚*j·÷&˚ edüTeÔ ⁄\T
dü+K´
8 ♦ kÕù|ø£å kÕ+Á<ä‘.· ♦ Á|üj÷Ó >∑XÊ\ ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± kÕù|ø£kå Õ+Á<ä‘q· T <ëì ÄeX¯´ø£‘q· T, ♦ Á|üj÷Ó >∑H|’Ó ⁄ü D≤´\T, |ü]o\q, #·sÃ¡ .
Á|üj÷Ó >∑|*üò ‘ê˝À¢ <ëì Á|üu≤Û yêìï #·]Ã+∫, $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ ìsê∆]+#·&+É , e]í+#·&+É .
♦ Á<äyê\ kÕù|ø£kå Õ+Á<ä‘· Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ø£qT>=qT≥. ♦ qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, Á|üj÷Ó >∑H|’Ó ⁄ü D≤´\T.
♦ ˝≤ø√ºMT≥sYqT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, <ëì ÁbÕeTTK´‘·qT $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ |ü{øºÏ \£ T s¡÷bı+~+#·&+É .
♦ ˙{Ï kÕ+Á<ä‘· ø£+fÒ m≈£îÿe kÕ+Á<ä‘· >∑\ |ü<ës¡+ú ‘√ #˚dqæ edüTeÔ ⁄\T ˙{Ïô|’ ♦ qeT÷Hê ‘·j÷· ], $X‚w¢ Dü .
‘˚\&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ +æ #·&+É , #·]Ã+#·&+É . ♦ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· Ø, qyÓ÷<äT#˚jT· &É+.
♦ edüTuÔ ≤Û s¡+ ‘=\–+∫q ˙{Ï uÛ≤sê\T düe÷q+ nì ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± ‘Ó\T|ü⁄≥. ♦ |ü]o\q. $X‚w¢ +æ #·&+É , ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+.
♦ |”&qÉ +. ♦ Á|üyêVü‰\T |”&HÉ êìï ø£\#Z j
˚ T· >∑\eì ‘Ó\T|ü⁄≥≈£î ø£è‘·´+ #˚jT· &É+. ♦ ìsê∆]+#·&+É , kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É .
♦ >±* |”&HÉ êìï ø£*–düT+Ô <äì ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ Dü . ♦ ìsê∆]+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ yê‘êes¡D |”&qÉ +. ♦ yê‘êes¡D|”&HÉ êìï ÁbÕ<∏eä TøÏ uÛ≤eq\ Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü , #·sÃ¡ .
♦ yê‘êes¡D |”&HÉ êìï {≤¬sôd≥¢ #˚dqæ Á|üj÷Ó >∑+ Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ Á<äe+˝À |”&qÉ +. ♦ Á<äe+˝À |”&HÉ êìï ñ‘êŒ~+∫ $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É .
♦ ñ‘·Œ¢ eqã\+. ♦ ø£è‘·´+ <ë«sê ñ‘·Œ¢ eqã˝≤ìï ne>±Vü≤q#˚dTü ø=qT≥. ♦ ìsê∆]+#·&+É , Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D.
♦ Ä¬sÿyÓT&ûdt dü÷Á‘·+. ♦ ô|’ ø£è‘ê´\ <ë«sê e∫Ãq |ò*ü ‘ê˝ Ä<Ûës¡+>± Ä¬sÿyÓT&ûdt dü÷Á‘·+qT $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ ìsê∆]+#·&+É , kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É .
♦ bÕdüÿ˝Ÿ ìj·TeT+. ♦ 6 ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê bÕdüÿ˝Ÿ ìj·Te÷ìï #·]Ã+#·+&ç. ♦ ìsê∆]+#·&+É , kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É .
♦ $e]+#·&+É , ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+.
5 5
124
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : |üì eT]j·TT X¯øÔÏ
dü+K´
9 ♦ |üì. ♦ $$<Ûä ì»J$‘· |ü]dæ‘ú T· \ <ë«sê |üì XÊÅdj Ô” T· uÛ≤eqqT #·]Ã+#·&+É . Ç∫Ãq ♦ |ü]o\q, ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+.
|ü{øºÏ q£ T |üP]+#·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü .
♦ |üìøÏ >∑D‘Ï · nsêúìï $X‚w¢ +æ #·&+É , düeTdü´\T kÕ~Û+#·&+É . ♦ |ü{øºÏ q£ T s¡÷bı+~+#·&+É , $X‚w¢ Dü .
♦ X¯ø.ÔÏ ♦ $$<Ûä ø£è‘ê´\T, ñ<ëVü≤s¡D\T <ë«sê X¯øÔÏ uÛ≤eqqT $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ #·]Ã+#·+&ç, #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü , |ü]o\q.
♦ X¯øÔÏ eqs¡T\T. ♦ X¯øÔÏ eqs¡T\ C≤_ÄqT ‘·j÷· s¡T#˚d,æ $X‚w¢ +æ #·+&ç. ♦ C≤_‘ê ‘·j÷· ] $X‚w¢ Dü , ìsê∆]+#·&+É .
♦ $$<Ûä s¡ø±\ X¯øÔÏ s¡÷bÕ\T. ♦ ø£è‘·é÷<Ûës¡+>± >∑‹X¯øìÔÏ #·]Ã+#·+&ç. ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]o\q.
` >∑‹X¯ø.ÔÏ ♦ >∑‹X¯øøÔÏ Ï düMTø£sD¡ ≤ìï #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü <ë«sê q÷´≥Hé >∑eT ìj·Te÷\qT yê&ç ♦ $X‚w¢ Dü , ìsê∆]+#·&+É .
ñ‘êŒ~+#·&+É , düeTdü´\T kÕ~Û+#·&+É . ♦ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É .
` dæ‹ú X¯ø.ÔÏ ♦ ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± dæ‹ú X¯øÔÏ uÛ≤eqqT $X‚w¢ +æ #·&+É , dæ‹ú X¯øìÔÏ $$<Ûä dü+<äsê“¤˝À¢ ♦ $X‚w¢ Dü , ìy˚~ø£qT s¡÷bı~+#·&+É .
>∑T]Ô+∫ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+. ♦ dü+X‚w¢ Dü , ø±s¡´ø±s¡Ddü+ã+<Û+ä .
♦ >∑Ts¡T‘·« dæ‹ú X¯øÔÏ nsêúìï, <ëì düMTø£sD¡ ñ‘êŒ<äq#˚dæ $X‚d¢ +æ #·&+É . ♦ düe÷#ês¡ùdø£sD¡ .
` j·÷+Á‹ø£Xø¯ .ÔÏ ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü . ♦ Á|ü<sä Ù¡ q, $X‚w¢ Dü .
♦ X¯øÔÏ ì‘·´‘·«+. ♦ X¯øÔÏ ì‘·´‘·«eTj˚T´ ˇø£ |ü{øºÏ q£ T s¡÷bı+~+#·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü .
♦ Á|üj÷Ó >∑ |üPs¡«ø£+>± X¯øÔÏ ì‘·´‘·« ìj·Te÷ìï $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ >∑T]Ô+#·&+É , |ü{øºÏ ‘£ j
· ÷· Ø, $X‚w¢ Dü .
♦ kÕeTs¡´ú +. ♦ düe÷#ês¡ Ä<Ûës¡+>± kÕeTs¡´ú uÛ≤eqqT $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü , ìsê∆]+#·&+É .
5 5
125
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : <Û«ä ì
dü+K´
10 ♦ <Û«ä ì ˇø£ X¯øÔÏ dü«s¡÷|ü+. ♦ ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± <Û«ä ì ˇø£ X¯øÔÏ dü«s¡÷|üeTì #·÷|ü⁄≥. ♦ Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D, ìy˚~ø£ Á|ü<sä Ù¡ q.
♦ $X‚w¢ Dü , kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É
♦ <Û«ä ì ñ‘·Œ‹Ô. ♦ X¯è‹<ä+&É ø£+|üHê\ Ä<Ûës¡+>± ø£+|æ+#˚edüTeÔ ⁄ <Û«ä ì ñ‘·Œ‹Ô ne⁄qì ♦ $e]+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
$X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ |ü]o\q#˚jT· &É+.
♦ <Û«ä ì Á|üdsü D¡ . ♦ Ç∫Ãq düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É .
♦ ‘·s+¡ >±\˝À s¡ø±\T. ♦ $$<Ûä ø£è‘ê´˝≤<Ûës¡+>± nqT<Ûs’Ó È¡ ´, ‹s¡´ø˘ ‘·s+¡ >±\qT, yê{Ï \ø£Då ≤\qT ♦ $X‚w¢ Dü , ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D, |ü]o\q.
#·]Ã+#·&+É .
♦ ‘·s+¡ >∑\ø£Då ≤\T, ‘·s+¡ >∑<s’ÓÛ È¡ ´+, ♦ Ç∫Ãq düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É .
ø£+|üq|ü]$T‹, bÂq'|ü⁄q´+. ♦ $X‚w¢ Dü , ìsê∆]+#·&+É .
♦ ‘·s+¡ >∑y>˚ +∑ . ♦ ‘·s+¡ >∑y>˚ +∑ qT ñ‘êŒ~+∫, $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü , #·sÃ¡ . $e]+#·&+É .
♦ dü+^‘· <Û«ä qT\ \ø£Då ≤\T, |”#,Y ♦ Ç∫Ãq u§eTà\T, |ü{øºÏ \£ qT, düe÷#êsêìï $X‚w¢ dæ ÷ü Ô dü+^‘·<«äÛ ì \ø£Då ≤\T ♦ |ü]o\q, |ü{≤\qT $X‚w¢ +æ #·T≥.
rÁe‘·, HêD´‘·. (|”#,Y rÁe‘·, HêD´‘·\qT) ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+. ♦ |ü{øºÏ q£ T $X‚w¢ +æ #·T≥.
♦ <Û«ä ì |üsêes¡qÔ +. ♦ ø£è‘·´+ Ä<Ûës¡+>± <Û«ä ì |üsêes¡HÔ êìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+. ♦ $X‚w¢ Dü , |ü]o\q, |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+.
♦ Á|ü‹<Û«ä ì. ♦ Ç∫Ãq düe÷#êsêìï, ì»J$‘· |ü]dæ‘ú T· \qT |ü]o*+∫ Á|ü‹<Û«ä ìì $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ |üØøÏ+å #·&+É , kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É , $X‚w¢ Dü .
♦ ãVüQfi¯ |üsêes¡qÔ ` <Û«ä ì ♦ Ç∫Ãq düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü .
ñ|üj÷Ó >±\T.
♦ n‹<Û«ä ì ` ñ|üj÷Ó >±\T. ♦ Ç∫Ãq düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ $X‚w¢ Dü .
5 ♦ k˛HêsY. ♦ k˛HêsY $<ÛëHêìï Ç∫Ãq düe÷#ês¡ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·&+É . ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü .

5
126
5
Ç‹eè‘·+Ô : edüTeÔ ⁄\T m˝≤ |üì#˚kÕÔsTT
10e ‘·s>¡ ‹∑ ` uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdü+Ô 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ñwü+í
dü+K´
1. ♦ ñwüí düeT‘êdæ‹ú ñwüXí ø¯ —ÔÏ ñc˛íÁ>∑‘· ♦ ñwü+í — ñc˛íÁ>∑‘· ÁbÕ<∏$ä Tø£ uÛ≤yê\ |ü]#·j÷· ìøÏ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ` #·sÃ¡
$X‚w¢ +æ #·≥+— }Vü‰‘·àø£ n+XÊ\ô|’ #·]Ã+#·≥+ ♦ ˝ÀVü≤|ü⁄~eTà (&ûÁ|òCæ Ÿ˝À ñ+∫q$)
♦ ñwüuí ≤Û eq >∑T]+∫ düŒwü‘º · rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D— #·sÃ¡ #Óøÿ£ ~eTà
♦ s¬ +&ÉT ø£|ü \T, ˙s¡T (y˚&ç eT]j·TT #·\ì¢ )
ñwüeí ÷|üø+£ (thermometer)
♦ ñc˛íÁ>∑‘·`>∑‹X¯øÏÔ ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D — Á|üXï¯ \T y˚jT· &É+— $<ë´s¡Tú\qT+&ç düe÷<ÛëHê\qT ♦ s¬ +&ÉT bÕÁ‘·\T, ˙s¡T (y˚&ç eT]j·TT #·\ì¢
sêã≥º&É+ (|ü]o\q) |ü⁄&éø\£ sY
♦ ñwüuí <ÒÛ +ä |ò*ü ‘·+>± ñwüí Á|ükÕs¡+ e⁄+≥T+<äì ‘Ó\|ü≥+ ♦ ˙s¡T, >±EbÕÁ‘·, q÷HÓ, <Ûsä êàMT≥s¡T¢ (2)
ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D, |ü]o\q\T #·]Ã+#·≥+
♦ $•c˛ºwüí+ ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D <ë«sê $•c˛ºwíü uÛ≤eq |ü]#·jT· + ♦ ô|<ä>› ±E ‘=f…,º ˙s¡T, s¬ +&ÉT boiling
♦ Q = m Δ T qT $e]+#·T≥≈£î ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D. |üØø£Hå ê[ø£\T, single holed corks,
♦ ì»J$‘· nqTes¡HÔ ê\qT |ü]o*+#·T≥. <Ûsä êàMT≥s¡T¢ (2)— s¬ +&ÉT kÕº+&ÉT\T kÕº.
♦ Method of mixtures ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D <ë«sê method of mixtures >∑T]+∫q ne>±Vü≤q. ♦ ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#·&+É , |ü]o*+#·&+É , #·sÃ¡ ,
Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D <ë«sê |òTü q|ü<ësêú\ $•c˛ºw+íü ø£qT>=qT≥ $X‚w¢ D ü
♦ ˙s¡T, kÕº, ø¬ ˝ŸØMT≥s¡T, <Ûsä êàMT≥s¡T,
düÁº s¡s,Y ˙s¡T, Ä$]j·T+Á‘·+, #Óøÿ£ ô|f…,º
˝…|et TTø£ÿ\T
♦ Evaporation uÛ≤w”ŒuÛeÑ q+ ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D — #·sÃ¡ ♦ sprit, ø£|Œü
♦ Condensation ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D #·sÃ¡ ♦ >±E>±¢dTü — #·\ì¢ ˙s¡T
♦ eTs¡T>∑T (Boiling) ♦ Humidity ♦ kÕº, ;ø£sT¡ , ˙s¡T, <Ûsä êàMT≥s¡T
♦
5
ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ` |ò*ü ‘ê\ Ä<Ûës¡+>± #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü
♦ Ç>∑Ts¡T≥ (Melting) ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ` |ò*ü ‘ê\ Ä<Ûës¡+>± #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü ♦ (eT+#·T) ◊dteTTø£ÿ\T— <Ûsä êàMT≥s¡T
♦ ♦ ♦
|òTü ˙uÛ$Ñ +#·T≥ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D $X‚w¢ Dü >±E u≤{Ï˝Ÿ, ˙s¡T, Á|òCæ Ÿ 5
127
5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : s¡kÕj·Tìø£ #·s´¡ \T ` düMTø£sD¡ ≤\T 5
dü+K´
2. ♦ s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ ≤\T ♦ s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ + sêùd $<ÛëHêìï ñ<ëVü≤s¡D\<ë«sê ne>±Vü≤q ♦ ø±*¸jT· + Ä¬ø‡’ &é, ˙s¡T, *≥àdt ù||üsT¡ ,
` ø=ìï s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T #˚dTü ø√e&É+, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+. k˛&çjT· + dü˝ŒÒ {¤ Ÿ, ˙s¡T, õ+≈£îeTTø£ÿ\T,
dü»\ HCl
` s¡kÕj·Tq düMTø£sD
¡ + sêj·T&É+ ♦ s¡kÕj·Tq düMTø£sD ¡ ≤ìï sêj·T&É+, ‘·T\´+ #˚jT· &É+ ñ<ëˆˆ <ë«sê ♦ s¡kÕj·Tq düMTø£sD ¡ ≤ìï ‘·T\´+#˚ùd
#·]Ã+#·&+É . k˛bÕHê\qT $e]+#˚ #Ûês¡Tº
` n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï ♦ s¡kÕj·Tq düMTø£sD ¡ +˝À n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï »‘·#ù˚ d |ü<‘∆ä T· \qT ♦ #Ûês¡Tº
»‘·#j˚ T· &É+ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ ≤\qT ‘·T\´+ #˚jT· &É+˝Àì düeTdü´\T kÕ~Û+#·&+É . ♦ #Ûês¡Tº
♦ s¡kÕj·Tq #·s´¡ \T ` s¡ø±\T
` s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+ ♦ Á|üj÷Ó >±\ <ë«sê s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑ #·s´¡ \qT |ü]o*+#·&+É , $X‚¢wæ+#·&É+. ♦ yÓT^ïwæj·T+ ]ã“Hé, bı&çdüTqï+, ˙s¡T
` s¡kÕj·Tq $jÓ÷>∑+ ♦ Á|üj÷Ó >±\ <ë«sê s¡kÕj·Tq $jÓ÷>∑ #·s´¡ \qT |ü]o*+#·&+É , ♦ ø±*¸jT· + ø±s=“H˚{,Ÿ ˝…&Hé Á’Ó fÒ{,Ÿ |üØø£Hå ê[ø£,
$X‚¢wæ+#·&É+. ãTq‡Hé ãs¡ïsY, n–Zô|f…º, $<äT´‘Y $X‚¢wüD
|òüT≥+, dæ\«sY ÁuÀyÓTÆ&é.
` s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+ ♦ Á|üj÷Ó >±\ <ë«sê s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛ+Ñ X¯ #·s´¡ \qT |ü]o*+#·&+É , ♦ XÊ+Ke≈£îô|Œ, õ+≈£îbı&ç, HCl, u…\÷Hé
$X‚¢wæ+#·&É+. CuSo y˚T≈£î\T.
4
` s¡kÕj·Tq <ä«+<ä« $jÓ÷>∑+ ♦ Á|üj÷Ó >±\ <ë«sê s¡kÕj·Tq <ä«+<ä« $jÓ÷>∑ #·s´¡ \qT ♦ ˝…&é njÓTT&Ó&’ ,é bı{≤wæjT· + HÓÁ’ fÒ{Ÿ
|ü]o*+#·&+É , $X‚¢wæ+#·&É+.
` Äø°‡ø£s¡D ` ø£åj·Tø£s¡D ♦ ÄøÏ‡»Hé‘√ »]ù| #·s´¡ \T ` Á|üj÷Ó >±\ <ë«sê Äø°‡ø£sD ¡ `ø£j
å T· ø£sD
¡ <Ûsä êà\qT ♦ >±E>=≥º+, ãTq‡Hé ãs¡ïsY, ø±|üs Ä¬ø‡’ &é.
|ü]o*+#·&+É ` #·]Ã+#·&+É ` $X‚w¢ +æ #·&+É .
` ì‘·´J$‘·+˝À Äø°‡ø£sD ¡ ♦ Äø°‡ø£sD¡ + e\¢ ÄVü‰s¡|<ü ësêú\T, edüTeÔ ⁄\˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ♦ Ä|æ˝Ÿ, ã+>±fi≤<äT+|ü, #ê≈£î
Á|üu≤Û yê\T |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
5 ` ‘·T|ü|ü≥&º +É , eTTøÏÿb˛e&É+ ♦ Äø°‡ø£sD
¡ Á|üu≤Û e+ e\q ‘·T|ü|ü≥&º +É , ∫\TeTT|ü≥&º +É , eTTøÏÿb˛e&É+ yÓTTˆˆq
n+XÊ\qT |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É , ìyês¡D e÷sêZ\T ‘Ó\TdüTø√e&É+.
♦ ‘·T|ü|ü{qºÏ y˚T≈£î\T, ì\«ñ+∫q
q÷HÓ&uÉ ≤“. 5
128
5
Ç‹eè‘·+Ô : düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ø±+‹ |üsêes¡qÔ +
dü+K´
3. ♦ ô|sò êà{Ÿ dü÷Á‘·+ ♦ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D‘√ $X‚w¢ +æ #·T≥ ♦ #ÛêsYôº |’ $X‚w¢ Dü , #·sÃ¡
♦ düeT‘·\ <äsŒ¡ D+ e\¢ ø±+‹ ♦ |üsêes¡qÔ ìj·Te÷\qT dü]#·÷&É≥+ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, ♦ düeT‘·\ <äsŒ¡ D+, Á&ÜsTT+>¥ uÀsY`¶ Á|üj÷Ó >∑+.
|üsêes¡qÔ + #·sÃ¡ , Á|ü<sä Ù¡ q ‘Ó\ø¢ ±–‘·+, |æH‡é , ø±¢+|t‡, ùdÿ\T, ô|ì‡˝Ÿ
♦ düeT‘·\ <äsŒ¡ D+ @s¡Œ]#˚ Á|ü‹_+ã+ ♦ Ç∫Ãq |ü{≤\ düV‰ü j·T+‘√ düeT‘·\ <äsŒ¡ D≤\T @s¡Œ]#˚ ♦ #ÛêsYº ø±–‘·+, ô|ì‡˝Ÿ, ùdÿ\T ` Á|üj÷Ó >∑+.
Á|ü‹_+u≤\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥≈£î #·sÃ¡ .
♦ >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\T ø±+‹ |üsêes¡qÔ + ♦ ø£è‘·+ ìs¡«Vü≤D, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü ♦ s¡ã“s¡T w”≥T, >∑T+&ÉT dü÷<äT\T
eÁø£‘˝· ≤\≈£î \+u≤ìï ø£qT>=qT≥
♦ Hê_Û ♦ Hê_Ûì >∑T]Ô+#·≥+— ø£è‘· ìs¡«Vü≤D, ìy˚~ø£
♦ >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\‘√ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+ã ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, #·sÃ¡ , |ü{øºÏ £ s¡÷bı+~+#·≥+ ♦ V `kÕº+&ÉT— |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+ ø±+&ç˝Ÿ,
<ä÷sêìï ø=\e≥+ ‘Ó\ø¢ ±–‘·+, MT≥s¡Tùdÿ\T
♦ |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+`øÏsD¡ ∫Á‘ê\T ♦ #·sÃ¡ <ë«sê øÏsD¡ ∫Á‘ê\qT ^j·T≥+, |ü⁄düøÔ +£ #·~$+#·≥+ ♦ |ü⁄düøÔ +£
(≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\T) ♦ Á|üj÷Ó >∑+ ` #·sÃ¡ .
♦ ø£≥ø£d÷ü Á‘·+ ♦ $TÁs¡sY bòÕs¡Tà˝≤qT ñ‘êŒ~+#·T≥, #·sÃ¡ ♦ #ÛêsYº ` |ü≥+ ^j·T&É+.
♦ nqTes¡HÔ ê\T ♦ k˛˝≤sY≈î£ ø£ÿsY ‘·j÷· Ø (Model making) ♦ qeT÷Hê ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+.
5 5
129
5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Äe÷¢\T, øå±sê\T eT]j·TT \eD≤\T 5
dü+K´
4. ♦ ÄeT¢ øå±sê\ s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\T ♦ $$<Ûä s¡ø±\ Äe÷¢\qT, øå±sê\qT *≥àdt ù||üsT¡ <ë«sê |ü]øÏ+å #·&+É ♦ $$<Ûä s¡ø±\ Äe÷¢\T, øå±sê\T *≥àdt ù||üsT¡ ,
` Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À yê&˚ dü÷∫ø£\ <ë«sê ♦ *≥àdüT ù||üsT¡ ˝À e÷s¡TŒ\T |ü]o*+#·&+É . $T<∏˝’Ó Ÿ Ä¬s+CŸ |òHæ ê|ü©Ô Hé dü÷∫ø£\T.
|ü]øÏ+å #·&+É . ♦ $$<Ûä dü÷∫ø£\ <ë«sê |ü]øÏ+å ∫ |ò*ü ‘ê\qT |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, ♦ |ü{øºÏ £
#·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ ˝ÀVü‰\‘√ Äe÷¢\T, øå±sê\T »]ù| ♦ Äe÷¢\T, øå±sê\T ˝ÀVü‰\‘√ #·s´¡ \T »s¡|&ü Üìï Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê ♦ õ+ø˘eTTø£ÿ\T, dü»\ HCl, n–Z|⁄ü \¢,
#·s´¡ \T |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É . k˛&çjT· + ôV≤’ Á&Ü¬ø‡’ &é.
` Äe÷¢\‘√ ø±s=“H˚≥T¢ eT]j·TT ˝ÀVü≤ ♦ ø±s=“H˚≥T¢, ôV≤’ Á&√»Hé ø±s=“H˚≥‘¢ √ Äe÷¢\T »]ù| #·s´¡ \qT ♦ k˛&çjT· + ø±s=“H˚≥T, k˛&çjT· + u…ø’ ±s=“H˚≥T,
ôV≤’ Á&√»Hé ø±s=“H˚≥¢ #·s´¡ Á|üj÷Ó >±\ <ë«sê |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É dü»\ HCl, ø±*¸jT· + ôV≤’ Á&Ü¬ø‡’ &é Á<ëeD+,
|ü]ø£Hå ê[ø£\T
` ‘·≥d”øú s£ D
¡ #·s´¡ \T ♦ ÄeT¢, øå±s¡ Á<ëeD≤\qT ø£*|æ ‘·≥d”øú s£ D ¡ + #Ó+~+#·&Üìï Á|üj÷Ó >∑+ ♦ dü»\ HCl, |òæHê|üÔ©Hé, k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é
#˚dæ |ü]o*+#·&+É ø±s¡D≤\T $X‚w¢ +æ #·&+É . Á<ëeD+, |ü]ø£Hå ê[ø£\T, >±Eø£&¶û
` Äe÷¢\‘√ ˝ÀVü≤ Ä¬ø‡’ &é\T, øå±sê\‘√ ♦ ˝ÀVü≤, n˝ÀVü≤ Ä¬ø‡’ &é\T, Äe÷¢\T, øå±sê\‘√ #·s´¡ \T »]|æ \eD+, ♦ ø±|üsY Ä¬ø‡’ &é, dü»\ HCl, ø±*¸jT· +
n˝ÀVü≤ Ä¬ø‡’ &é\T »]ù| #·s´¡ \T ˙s¡T @s¡Œ&É&Üìï Á|üj÷Ó >∑+#˚dæ |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É . ôV≤’ Á&Ü¬ø‡’ &é, ø±s¡“Hé&Ä’Ó ø¬ ‡’ &é.
♦ ÄeT¢, øå±sê\ ñeTà&ç <Ûsä êà\T ♦ + -
H , OH nj·÷qT\TqT $<äT´~«X‚w ¢ Dü <ë«sê |ü]o*+#·&+É , ÄeT¢ ♦ ˙{Ï $<äT´‘Y $X‚w¢ ü k˛&çjT· + ø√¢s¬ &’ ,é
øå±sê\qT <Ûsä êà\qT #·]Ã+#·&+É . >±&ÛÉ dü\÷Œ¤]ø˘ ÄeT¢+, *≥àdt ù||üs.Y
♦ ˙{Ï‘√ Äe÷¢\T, øå±sê\T »]ù| #·s´¡ \T ♦ ˙{Ï‘√ ÄeT¢+ ˝Ò<ë øå±sêìï ø£*|æ »]π> #·s´¡ \qT |ü]o*+#·&+É , ♦ H So , ˙s¡T, NaoH |ü\T≈£î\T.
2 4
ñwüyí ÷Ó #·øy£ ÷Ó , ñwüÁí >±Vü≤ø£y÷Ó >∑T]Ô+#·&+É , #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
5 5
130
5
Áø£eT
dü+K´
ø°\ø£ uÛ≤eq\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP«Vü‰\T Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, eqs¡T\T 5
♦ ÄeT¢ øå±s¡ ã˝≤\T ♦ pH ùdÿ\T Ä<Ûës¡+>± ÄeT¢, øå±s¡ ã˝≤\qT >∑T]Ô+#·&+É , @~ ã\yÓTqÆ ♦ dü»\ HCl, dü»\ CH CooH, \‘√3
` pH ùdÿ\T ÄeT¢y÷Ó @~ ã\V”≤q ÄeT¢y÷Ó ‘Ó\TdüTø√e&É+, ã˝Ÿ“ ø±+‹e+‘·+>± $<äT´~«X‚w¢ Dü #˚jT· &É+
m|ü⁄&ÉT yÓ*–+<√ >∑T]Ô+#·&+É , ÄeT¢ øå±s¡ ã˝≤\qT b˛\Ã&É+.
♦ pH ùdÿ\T >∑T]+∫q $esê\ô|’ #·]Ã+#·&+ É
♦ |ü{øºÏ ˝£ Àì |ü<ësêú\ pH $\Te\qT dü«uÛ≤yê\qT ìsêú]+#·&+É ♦ $$<Ûä |ü<ësêú\T ùdø£]+∫ pH $\Te
♦ ì‘·´J$‘·+˝À pH $\Te\ ÁbÕ<Ûëq´+ô|’ #·]Ã+#·&+É ˝…øÿÏ +#·&+É , |ü{øºÏ £ ì+|ü&+É , #ês¡Tº ‘·j÷· s¡T
#˚jT· &É+.
♦ \eD≤\T ♦ Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À \eD≤\qT |ü]o*+∫ yê{Ï pH $\TeqT ♦ Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝Àì \eD≤\T, *≥àdt ø±–‘·+
` \eD≤\T pH $\Te >∑T]Ô+#·&+É , #·]Ã+#·&+É
` kÕe÷q´ \eD+qT+&ç @s¡Œ&˚ ♦ kÕ<Ûës¡D ñ|üqT+&ç k˛&çjT· + ôV≤’ Á&Ü¬ø‡’ &é, ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsT¡ , uÒø+Ï >¥ ♦ kÕe÷q´ \eD ñ‘·Œ‘·T\Ô ‘·j÷· Ø
\eD≤\T NaoH ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY k˛&Ü, yêwæ+>¥ k˛&Ü ‘·j÷· Ø|ü<‘∆ä T· \T ñ|üj÷Ó >±\qT >∑T]+∫ ñ|üj÷Ó >±\T ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
#·]Ã+#·&+É $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ düŒ{Ïøø° s£ D
¡ #·s´¡ ˝À düŒ{Ïø+£ ˝Àì ˙{Ïì ‘=\–+#·&+É , ♦ ø±|üsdY ˝ü ŒÒ {¤ Ÿ düŒ{Ïø±\T, |üØø£å Hê[ø£,
Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê #˚dæ |ü]o*+#·&+É . ãTHéôdHé ãs¡ïsY, #Ûês¡T.º
5 5
131
5
Ç‹eè‘·+Ô : düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : düeT‘·˝≤\>∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q+ 5
dü+K´
5. ♦ eÁø°ueÑÛ q+ ♦ eÁø°ueÑÛ q+qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥≈£î ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D ü ♦ ˇø£ nbÕs¡<sä Ù¡ ø£ bÕÁ‘·, HêD…+, ˙s¡T
♦ eÁø°ueÑÛ q >∑TDø£+ ♦ eÁø°ueÑÛ q Á|üÁøÏjT· qT $T*‘·+>± ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥≈£î ˇø£ ♦ #Ûês¡Tº
>∑TDø£ ÄeX¯´ø£‘q· T >∑T]Ô+#·&+É , |ü{øºÏ q£ T $X‚w¢ +æ #·&+É , #·]Ã+#·&+É ♦ Á|üj÷Ó >∑+, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü
♦ Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± eÁø°ueÑÛ q ìj·Te÷ìï dü]#·÷#·T≥ ♦ n≥º, ‘Ó\#¢ ês¡T,º ø√De÷ìì, ùdÿ\T
|ü{øºÏ q£ T $X‚w¢ +æ #·T≥. q\¢s+¡ >∑T n≥º, ns¡#ú +· Á<ëø±s¡ >±E|ü\ø£
(2 ôd+.MT.) ô|ì‡˝Ÿ, ˝Ò»sY ø±+‹
♦ kÕ+Á<ä‘s· ¡ j·÷qø£+ qT+&ç $s¡fij
¯ ÷· qø±ìøÏ ø±+‹ Á|üj÷· DÏ+#˚ ♦ metal disc, ø√De÷ìì, ˇø£ bÕs¡<s ä Ù¡ ø£ bÕÁ‘·
dü+<äsê“¤ìï ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D‘√ ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥, #·]Ã+#·T≥ s¬ +&ÉTÁkÕº\T, ˙s¡T
♦ Á|üj÷Ó >∑+, #·sÃ¡
♦ ôdï˝Ÿ ìj·TeTeTT ♦ ôdï˝Ÿ ìj·Te÷ìï sêã≥Tº≥ ♦ #Ûês¡Tº
♦ Á|üj÷Ó >∑+, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü
♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D
♦ #·sÃ¡ , $es¡D
♦ dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡qÔ + ♦ dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡qÔ + ` ne>±Vü≤q, ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D, ♦ n≥º, ‘Ó\#¢ ês¡T,º ø√De÷ìì, ùdÿ\T,
|ü]o\q\T, #·]Ã+#·T≥, $X‚w¢ +æ #·T≥, Á|ü•ï+#·T≥ q\¢s+¡ >∑T n≥º, ns¡#ú +· Á<ëø±s¡ >±E
|ü\ø£, ô|ì‡˝Ÿ, ˝Ò»sY ø±+‹ Á|üj÷Ó >∑+.
♦ >±E>±¢dTü , HêD…+, >±Ebı&Ée⁄ >±¢dTü , ˙s¡T
♦ m+&Ée÷e⁄\T ♦ Á|üXï¯ \ <ë«sê, ì»J$‘· düìïy˚XÊ\ <ë«sê m+&Ée÷e⁄\qT ♦ #ês¡T,º Á|üXï¯ , #·sÃ¡
|ü]#·jT· + #˚jT· T≥, #·]Ã+#·T≥
♦ >±E|ü\ø£ >∑T+&Ü eÁø°ueÑÛ q+ ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D— |ü{øºÏ \£ $X‚w¢ D
ü , #·sÃ¡ ♦ n≥º, #Ûês¡T,º ùdÿ\T, ô|ì‡˝Ÿ, |ü\T#·ì
5 ♦
>±E |ü\ø£, |æH‡é
Á|üj÷Ó >∑+, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü . 5
132
5
Ç‹eè‘·+Ô : düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T 5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : eÁø£‘˝· ≤\>∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q+
dü+K´
6. ♦ eÁø£‘˝· ≤\>∑T+&Ü eÁø°ueÑÛ q+ ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D Á|üXï¯ \T y˚jT· ≥+, #·]Ã+#·T≥, $X‚w¢ +æ #·T≥. ♦ ù||üsY (‘Ó\)¢ ø±–‘·+, >±E>±¢dTü
♦ Á|üj÷Ó >∑+, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü
♦ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ ♦ $<ë´s¡T\ú #˚‘· øÏsD ¡ ∫Á‘êìï ^sTT+#·T≥ ♦ #Ûês¡Tº
♦ paraxial approximation qT >∑÷]Ã #·]Ã+#·T≥ ♦ |ü≥+ ^j·T&É+, #·sÃ¡
♦ dü+C≤„ kÕ+Á|ü<ëj·T ÄeX¯´ø£‘q· T >∑÷]Ã #·sÃ¡ — dü÷Á‘êìï sêã≥Tº≥ Á|ü•ï+#·≥+—
#·]Ã+#·T≥
♦ ø£≥ø±\T (≈£î+uÛ≤ø±s¡, |ü⁄{≤ø±s¡) ♦ HêuÛ≤´+‘·s+¡ |ü{≤\T ^j·T≥+ ` Bì˝À eÁø°ueÑÛ q ìj·Te÷\ ♦ #ês¡T\º ô|’ øÏsD
¡ ∫Á‘ê\qT ^j·T≥+
` øÏsD¡ ∫Á‘ê\T ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑÷]Ã #·sÃ¡ ♦ |ü≥+ ^j·T&É+, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü
♦ ø£≥ø£+ eTT+<äT $$<Ûä kÕúHê˝À¢ ñ+∫q edüTeÔ ⁄≈£î Á|ü‹_+ã
1 1 1
= − \ø£Då ≤\qT ‘Ó*ù| øÏsD ¡ ∫Á‘ê\qT ^sTT+#·T≥ Á|ü<]ä Ù+#·T≥
f v u
♦ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï rdüTø=ì Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D ` |ü{øºÏ £ $X‚w¢ D ü ♦ ø£≥ø£+, V kÕº+&ÉT, ùdÿ\T
♦ ô|’ Á|üj÷Ó >∑+ qT+&ç edüT<Ô ÷ä s¡+`Á|ü‹_+ã <ä÷sê\ eT<Û´ä ♦ Á|üj÷Ó >∑+, #·sÃ¡
dü+ã+<Ûëìï >∑÷]Ã #·sÃ¡ ` ø£≥ø£ bòÕs¡Tà˝≤ neX¯´ø£‘.·
♦ ø£≥ø£ bòÕs¡Tà\ ♦ qT $X‚w¢ Dü <ë«sê sêã≥Tº≥ ♦ #Ûês¡T,º |ü≥+ ^j·T&É+, $X‚w¢ D ü
♦ ø£≥ø£ ‘·j÷· Ø bòÕs¡Tà˝≤ ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D — ♦ bÕs¡<sä Ù¡ ø£ ‘=f…º (bı&ÉT>±{Ï)
Bì <ë«sê ø£≥ø£ HêuÛ≤´+‘·s+¡ , |ü<ës¡ú dü«uÛ≤e+— |ü]düsê\ dü«uÛ≤e+— eè‘êÔø±s¡ ø£≥ø£≥ Vü≤√\¶sY ø£≥ø£+
ø£≥ø£ C≤´$Trj·T Äø£è‹ ìs¡sí TTkÕÔeTì #·sÃ¡ <ë«sê— ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D˝À (Activitiy2 ˝À yê&çq~)
e∫Ãq` n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ‘Ó*j·TCÒjT· T≥ ♦ #·s¡Ã, $X‚¢wüD
♦ ø£≥ø£ ‘·j÷· Ø bòÕs¡Tà˝≤qT ñ‘êŒ~+#·T≥, ì»J$‘· dü+<äsê“¤\qT ♦ ì»J$‘· nqTes¡HÔ ê\ |ü{øºÏ q£ T
5 ø£≥ø£ ‘·j÷· Ø bòÕs¡Tà˝≤‘√ $X‚w¢ +æ #·T≥. #ês¡Tôº |’ #·÷|ü⁄≥.

5
133
5
Ç‹eè‘·+Ô : düV≤ü » <äè–«wüj÷· \T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : e÷qe⁄ì ø£qTï 5
dü+K´
7. ♦ ø£qTï ♦ düŒwüº <äèwæº ø£˙dü <ä÷sêìï ø£qT>=qT≥≈£î ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D— $X‚w¢ +æ #·T≥ ♦ |ü⁄düøÔ +£
` ìsêàD+ ♦ <äèwæøº √D≤ìï ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#·≥+, $X‚w¢ Dü , #·sÃ¡ . ♦ Á|üj÷Ó >∑+, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ü
` <äèwæøº √D+ (Angle of vision) ♦ ]{≤s¡Tº kÕº+&ÉT— 20ôd.MT., 25 ôd.MT.
30ôd.MT. bı&Ée⁄ >∑\ $$<Ûä düqïì
` ø£qTï`kÕúqeTT ♦ ø£qTï ìsêàD≤ìï ‘Ó\TdüTø=qT≥. ø£qTï˝À uÛ≤>±\T— yê{Ï $<ÛTä \T |ü⁄\¢\T ˝Ò<ë >={≤º\T, cron yÓs’ Y
(Accomodation of eye) uÛÖ‹ø£XÊg ìj·Te÷\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· T≥— $X‚w¢ D ü ≤‘·àø£ #·sÃ¡ . ♦ #ês¡Tº
♦ kÕ<Ûës¡D+>± e÷qe⁄ì ø£qTï >∑]wü̃`ø£ìwü̃ HêuÛ≤´+‘·sê\qT ♦ Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã, $X‚¢wüD
ø£qT>=qT≥— ø£≥ø£ bòÕs¡Tà˝≤ yê&ÉT≥, $X‚w¢ +æ #·T≥ (Á|üXï¯ \T y˚jT· ≥+)
♦ <äèwæ˝º ÀbÕ\T ` i) myopia ♦ <√cÕ\T— ø±s¡D≤\T— yê{Ïì ‘=\–+#·T≥≈£î #˚jT· e\dæq |ü<‘∆ä T· \qT ♦ #Ûês¡Tº
ii) hypermetropia iii) presbyopia #·]Ã+#·T≥ ♦ Á|ü<sä Ù¡ q, #·sÃ¡
ø£≥ø£ kÕeTs¡´ú + ♦ ø£≥ø£ kÕeTs¡´ú ÄeX¯´ø£‘ô· |’ #·sÃ¡ $X‚w¢ D
ü ♦ #Ûês¡Tº
|ü≥øº +£ ♦ ø£≥ø£ eÁø°ueÑÛ q >∑TDø±ìï ø£qT>=qT≥— Á|üj÷Ó >∑ìs¡«Vü≤D— ♦ |æqTï\, ø£≥ø£+, ‘Ó\¢ ø±–‘ê\T
|ü{øºÏ £ ‘·j÷· Ø— $\Te\qT $X‚w¢ +æ #·T≥— ø£≥ø£ eÁø°ueÑÛ q >∑TDø±ìøÏ ø√De÷*ì, ùdÿ\T, ô|ì‡˝Ÿ
bòÕs¡Tà˝≤ ñ‘êŒ~+#·T≥, e∫Ãq $\Te\qT sêã{Ïqº bòÕs¡Tà˝≤ y˚dæ ♦ Á|üj÷Ó >∑+, |ü{øºÏ £ $X‚w¢ D
ü , #·sÃ¡
|ü<ës¡ú (|ü{øºÏ )£ eÁø°ueÑÛ q >∑TDø±ìï ø£qT>=qT≥.
♦ ø±+‹ ` ø±+‹ $πø|å Dü + ♦ ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D <ë«sê ø£èÁ‹eT Ç+Á<ä<qäÛ TdüT‡qT düèwæ+º #·T≥ ♦ |ü≥øº +£ , #Óøÿ£ n≥º, ‘Ó\ì¢ ø±+‹ »qø£+
(Dispersion of light) (Nø£{˝Ï À á Á|üj÷Ó >±ìï ìs¡«Væ≤+#ê*)
♦ ‘·s+¡ >∑u≤Û eqqT ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+, Bì <ë«sê Ç+Á<ä<qäÛ TdüT‡ ♦ ˝ÀVü≤bÕÁ‘·, ˙s¡T, ns¡+ú , ø±+‹|æqø£+
uÛ≤eqqT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥≈£î ø±e\dæq Á|üXï¯ \Ty˚jT· ≥+, ♦ ˙{Ï>=≥º+
#·]Ã+#·&+É — |ü{≤\T ^sTT+#·≥+— ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D. ♦ Á|üj÷Ó >∑+, #·sÃ¡ , $X‚w¢ D ü
5 ♦ ø±+‹ |ü]øπ |å Dü + ♦
♦
ì»J$‘· dü+<äs“¡ +¤ #·sÃ¡ , $X‚w¢ D
ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D
ü ♦ dü\÷Œ¤´]ø˘ ÄeT¢+, k˛&çjT· + &Ûj É ÷Ó
5
dü˝ŒÒ {¤ Ÿ(ôV≤’ b˛), ;ø£sT¡ , ‘Ó\ì¢ ø±+‹ »qø£+
134
5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : |üse¡ ÷DT ìsêàD+5
dü+K´
8. ♦ es¡|í ≥ü + ♦ ø±+‹ dü«uÛ≤yêìï, s¡+>∑T\qT, yê{Ï \ø£Då ≤\qT ‘Ó\TdüTø√e\dæq ♦ dü÷s¡´ø±+‹, n<ä+› .
` ø±+‹ ‘·s+¡ >∑ dü«uÛ≤e+ nedüs+¡ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É .
` $<äT´<äjT· kÕÿ+‘· es¡|í ≥
ü + ♦ es¡|í ≥ ü + @s¡Œ&É&Üìï n+<äT˝Àì s¡+>∑T\qT >∑T]Ô+#·&+É . ♦ Ç+Á<ä<qäÛ düT‡ ∫Á‘·+
♦ ø±+‹ ‘·s+¡ >∑ dü«uÛ≤yêìï >∑T]+∫ #Ûês¡Tº Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·&+É . ♦ $<äT´<äjT· kÕÿ+‘· ‘·s+¡ >∑+ #Ûês¡Tº
♦ Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê $<äT´<äjT· kÕÿ+‘· es¡|í ≥ ü + \ø£Då ≤\ô|’ #·]Ã+#·&+É , ♦ ≈£L´Á|æø˘ ø√¢¬s’&é, >±&ÛÉ Hcl yÓT^ïwæjT· + r>∑
$X‚w¢ +æ #·&+É , bÕ¢\≈£î dæsú ê+ø£+ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ $<äT´<äjT· kÕÿ+‘· es¡|í ≥ ü +, #Ûês¡Tº
♦ uÀsY ôV≤’ Á&√»Hé |üse¡ ÷DT qeT÷Hê` ♦ uÀsY |üse¡ ÷DT qeT÷HêqT $X‚w¢ +æ #·&+É <ëì˝Àì ˝ÀbÕ\qT ♦ #Ûês¡Tº
nqsêú\T >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É .
` k˛j·TsY |ò˝” Ÿ¶ |üse¡ ÷DT qeT÷Hê ♦ uÀsY qeT÷Hê˝Àì ˝ÀbÕ\T Ä<Ûës¡+>± k˛j·TsY|˝”ò Ÿ¶ |üse¡ ÷DT ♦ k˛j·TsY|˝”ò Ÿ¶ qeT÷Hê ‘Ó*ù| #Ûês¡Tº
qeT÷Hê˝Àì n+XÊ\qT ∫Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·&+É .
♦ ø±«+≥+ j·÷+Á‹ø£ qeT÷Hê ♦ øπ +Á<äø+£ #·T≥÷º ì]∆wºü ø£ø´å£ \˝À m\Áø±ºH\é neT]ø£qT ø±«+≥+ ♦ ø±«+≥+ dü+#ê\T yê{Ï düe÷»+ >∑T]+∫
` ø±«+≥+ dü+K´\T qeT÷Hê Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É . ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
♦ ø±«+≥+ dü+#ê\ (Á|ü<ëÛ q, ø√D°jT· , nj·TkÕÿ+‘·, dæŒHé) Ä<Ûës¡+>± ♦ Ä]“{≤˝Ÿ Äø±sê\T ‘Ó*ù| #Ûês¡Tº
Ä]“{≤˝Ÿ Äø±s¡+ m\Áø±Hé neT]ø£\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É ,
$X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ ♦ nlx |ü<‹ ∆ä <ë«sê m\Áø±ºHé $Hê´dü+ sêj·T&Üìï ‘Ó\TdüTø√e&É+. ♦ nlx qeT÷Hê #Ûês¡Tº
` bÂ*es¡q® ìj·TeT+ ♦ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ sêj·T&É+˝À bÕ{Ï+#ê*‡q ìj·Te÷\ô|’ #·]Ã+#·&+É , ♦ VüQ+&é ìj·T$T+∫q #Ûês¡Tº
$X‚w¢ +æ #·&+É .
` n|ò#t ˚ ìj·TeT+ ♦ yê{Ïì sêj·T&É+˝À ìj·Te÷\qT $ìjÓ÷–+#·&+É ˝À >∑Ts¡T+Ô #·Tø√e\dæq ♦ yÓ÷sTT\sY ∫Á‘·+
n+XÊ\qT #·]Ã+#·&+É .
5 ` VüQ+&é ìj·TeT+ ♦ m\Áø±ºqT\T Á|üøè£ ‹˝À dæsú +¡ >± ñ+&É&+É ø√dü+ m˝≤ Á|üjT· ‹ïkÕÔy÷Ó
#·]Ã+#·&+É .
♦ yÓTT<ä{Ï 20 ........... m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\T
sêdæq #Ûês¡T.º 5
135
5
Ç‹eè‘·+Ô : |ü<ësêú\T bÕsƒ+¡ ù|s¡T : eT÷\ø±\ eØZøs£ D¡ ` Äes¡qÔ |ü{øºÏ £5
dü+K´
9. ♦ eT÷\ø±\qT Áø£eT|ü<‹∆ä ˝À ♦ ì‘·´J$‘·+˝À edüTeÔ ⁄\qT Áø£eT|ü<‹∆ä ˝À neTπsÃ $$<Ûä dü+<äsê“¤\qT >∑T]+∫ ♦ eT+<äT\cÕ|ü⁄, |ü#êØcÕ|ü⁄ ∫Á‘ê\T
neTs¡Ãe\dæq nedüs+¡ #·]Ã+#·&+É , ø±s¡D≤ìï ø£qT>=q&É+.
♦ eT÷\ø±\ eØZøs£ D ¡ ˝À #ê]Á‘·ø£ H˚|<ü ë∏ ´ìï #·]Ã+#·&+É .
♦ &ÜãsY˙Á‹ø£ dæ<ë∆+‘·+ ♦ &ÜãsY˙˝Ÿ neT]ø£ Á|üø±s¡+ eT÷\ø±\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+#·&+É , ♦ &ÜãsY˙˝Ÿ Á‹ø±\T |ü{øºÏ £
|ü{øºÏ q£ T $X‚w¢ +æ #·&+É , #·]Ã+#·&+É .
♦ q÷´˝≤+&é nwüøº £ dæ<ë∆+‘·+ ♦ eT÷\ø±\qT dü+e‘·qeTT e˝… neTs¡Ã&É+˝À >∑\ $wüj÷· *ï >∑T]+∫ ♦ q÷´˝≤+&é nwüøº £ #Ûês¡Tº
#·]Ã+#·&+É . á $<ÛëHê\T düs¬ q’ y√ ø±<√ #·]Ã+#·&+É , ˝ÀbÕ\ô|’ #·]Ã+#·&+É .
♦ yÓT+&É©yé Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ ♦ yÓT+&É©yé Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ eTTK´\ø£D å ≤\qT #·]Ã+#·&+É . eTT+<äT#·÷|ü⁄‘√ n‘·&TÉ ♦ yÓT+&É©yé #Ûês¡Tº Äes¡qÔ |ü{øºÏ ,£ (Á>∑÷|ü⁄\T,
Ä˝À∫+∫q $<ÛëHêìï Á|üX+¯ dæ+#·&+É . ˝ÀbÕ\qT >∑T]+∫ $X‚w¢ +æ #·&+É , |”]j·T&é)
Äes¡qÔ ìj·Te÷ìï >∑T]Ô+#·&+É .
♦ Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ ♦ Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ q£ T <Ûsä êà\qT |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É . Äes¡qÔ ♦ Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ £
ìj·TeT+ m\Áø±ºHé dü+#ê\<äècÕº´ #Ó|Œü &É+, yÓT+&É©yé |ü{øºÏ ˝£ Àì ˝ÀbÕ\T
Bì˝À düe]+#·ã&çq $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É .
♦ Á>±|ò⁄ü \T, |”]j·T&É¢ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É , |ü]o*+#·&+É .
♦ Äes¡qÔ |ü{øºÏ ˝£ À Äes¡qÔ <Ûsä êà\T ♦ Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+#·&+É , |üse¡ ÷DT dü+ã+<Ûë\T @ Áø£eT+˝À ♦ Ä<ÛTä ìø£ Äes¡qÔ |ü{øºÏ £ #Ûês¡Tº
ñHêïjÓ÷ >∑T]Ô+#·&+É .
` dü+jÓ÷»ø£‘· ♦ yÓTT<ä{Ï 20 eT÷\ø±\qT |ü]o*+∫ dü+jÓ÷»ø£‘˝· À e÷s¡TŒqT |”]j·T&ÉT,¢ ♦ Äes¡qÔ ìj·TeT+ #Ûês¡Tº
` |üse¡ ÷DT yê´kÕs¡+ú Á>∑÷|ü⁄\˝À >∑T]Ô+#·&+É .
` nj·T˙ø£sD¡ X¯øÔÏ ♦ Á>∑÷|ü⁄\T |”]j·T&é\˝À |üse¡ ÷DT yê´kÕs¡+ú ˝À e÷s¡TŒqT >∑T]Ô+#·&+É , ♦ Äes¡qÔ <Ûsä êà\T, |”]j·T&é\˝À Á>∑÷|ü⁄\T>±
ø±s¡D≤\ô|’ #·]Ã+#·&+É . e÷s¡TŒ#Ó+<˚ $<Ûëq+ ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
` m\Áø±ºHé n|òìæ {Ï ♦ nj·T˙ø£sD ¡ X¯øÔÏ >∑T]+∫ Bìì Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd n+XÊ˝…q’ øπ +Á<äø£
` <Ûqä $<äT´<ë‘·àø£‘· Äy˚X+¯ , Ád”ÿì+>¥ |ò*ü ‘·+ yÓTT<ä˝q’… yê{Ï >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É
` ˝ÀVü≤, n˝ÀVü≤ \ø£Då ≤\T ♦ ãTTD, <Ûqä $<äT´<ë‘·àø£‘\· T Á>∑÷|ü⁄\T, |”]j·T&É˝¢ À e÷s¡T‘·Tqï $<Ûëq+ô|’
5 ♦
#·]Ã+#·&+É .
˝ÀVü≤ n˝ÀVü≤<Ûsä êà\T Á>∑÷|ü⁄\T ô|q’ T+&ç øÏ+~øÏ e÷s¡T‘·Tqï $<ÛëHêìï
>∑T]Ô+#·&+É , #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É
5
136
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : s¡kÕj·Tìø£ dü+ã+<Û+ä
dü+K´
10. ♦ s¡kÕj·Tìø£ ã+<Û+ä , uÛ≤eq, ne>±Vü≤q ♦ &˚M Á|üj÷Ó >∑+ Ä<Ûës¡+>± s¡kÕj·Tìø£ ã+<Û+ä >∑T]+∫q #ê]Á‘·ø£ ♦ ø°\ø£ uÛ≤eq\T ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
#ê]Á‘·ø£ H˚|<ü ´äÛ + H˚|<ü ´äÛ +ô|’ #·]Ã+#·&+É .
♦ s¡kÕj·Tq ã+<Û:ä m+<äT≈£î »s¡T>∑T‘·T+~. ø=ìï eT÷\ø£
|üse¡ ÷DTe⁄\T m+<äT≈£î m≈£îÿe #·sêó\‘· ø£*–ñ+{≤sTT? ø=ìï
ø=ìï ‘·≈î£ ÿe #·sêó\‘· ø£*–ñ+{≤sTT? ø±s¡D≤\T #·]Ã+#·+&ç.
$X‚w¢ +æ #·&+É , bÕ¢\≈£î dæsú ê+ø£+ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É .
♦ ø=ìï ñcÕíìï Á>∑V≤æ ùd,Ô ø=ìï ø√˝ÀŒ‘êsTT. X¯øeÔÏ ÷s¡TŒ≈£î s¡kÕj·Tq
ã+<ÛëìøÏ dü+ã+<Û+ä >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
♦ \÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<‹∆ä ♦ \÷sT÷ #·T≈£ÿ\ |ü<‹∆ä >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ \÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<‹∆ä ˝À ø=ìï eT÷\ø£
♦ eT÷\ø£ |üse¡ ÷DTe⁄\≈£î m\Áø±ºHé dü+K´\ Ä<Ûës¡+>± #·Tø£ÿ\T |üse¡ ÷DTe⁄\ m\Áø±ºHé neT]ø£ ‘Ó*ù|
ô|fÒº ø£è‘·´+ #˚j·T&É+. #Ûês¡Tº.
♦ u≤Vü≤´kÕúsTT˝À ñ+&˚ ˇ+≥] m\Áø±ºH\é qT >∑T]Ô+#·&+É ô|’ #·]Ã+#·&+É
♦ nwüøº £ ìj·TeT+ ` dæsú ‘¡ «· + >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É .
♦ y˚˝˙… ‡ m\Áø±ºHé dæ<ë∆+‘·+ ♦ \÷sT÷`ø√ôd˝Ÿ Á|ü‹bÕ~+∫q \÷sT÷`ø√ôd˝Ÿ dæ<ë∆+‘·+ >∑T]+∫ ♦ Äqj·THé ø±≥j·THé @s¡Œ&˚ <äX\¯ T ‘Ó*ù|
#·]Ã+#·&+É . #Ûês¡T.º
♦ dæsú ‘¡ «· +ø√dü+ |üse¡ ÷DTe⁄\T nj·THêH\T>± e÷s¡&ÜìøÏ >∑\
ø±s¡D≤\T $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ nj·÷ìø£ ã+<Û+ä ♦ ø√dü˝Ÿ Á|ü‹bÕ~+∫q |ü<‹∆ä Á|üø±s¡+ nj·÷ìø£ ã+<Ûëìï $e]+#·&+É ♦ Nacl, Mgcl2, Na2o, Alcl3 \˝À nj·÷ìø£
ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $X‚w¢ +æ #·&+É , #·]Ã+#·&+É , (Nacl, Mgcl2) ã+<Û+ä ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
♦ ø±≥j·TqT\T, nqj·÷qT\T neT]ø£qT Á|üu≤Û $‘·+#˚ùd n+XÊ\ô|’
5 #·]Ã+#·&+É .
5
137
5
Áø£eT
dü+K´
♦ düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Û+ä ♦ \÷sT÷ Á|ü‹bÕ<äq\ Ä<Ûës¡+>± düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Û+ä @s¡Œ&˚ ♦ O2, N2, CH4, NIt3 nDTe⁄\˝À
$<Ûëq+ >∑T]+∫ ì•‘·+>± #·]Ã+#·&+É . düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Û+ä @s¡Œ&É&Üìï
♦ O2, N2, CH4, NH3 nDTe⁄\T @s¡Œ&˚ $<ÛëHê\qT \÷sTTdt ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
|ü<‹∆ä ˝À |ü]o*+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ y˚˝˙… ‡ m\Áø±ºHé dæ<ë∆+‘·+˝Àì ♦ ã+<Û<ä ÷ä sê\T, ã+<ÛXä ≈¯ î£ \Ô qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì y˚˝˙… ‡ m\Áø±ºHé ♦ $$<Ûä |üse¡ ÷DT ã+<Ûë\˝À ã+<Û<ä ÷ä s¡+,
˝ÀbÕ\T dæ<ë∆+‘·+˝Àì ˝ÀbÕ\qT |ü]o*+#·&+É . ã+<ÛXä ø¯ ÔÏ ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
♦ VSEPERT dæ<ë∆+‘·+ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+ É.
♦ y˚˝˙… ‡ ã+<Ûä dæ<ë∆+‘·+ ♦ y˚˝˙… ‡ Ä]“{≤fi¯ófl n‹bÕ‘·+ #Ó+<ä&+É e\¢ ã+<Û+ä @s¡Œ&É&Üìï ♦ Cl2, N2 nDTe⁄\T @s¡Œ&˚ #Ûês¡T.º
Cl2, N2 nDTe⁄\˝À |ü]o*+#·&+ É , #·]Ã+#·&+É .
♦ dü+ø£Øø£sD
¡ + ♦ |üse¡ ÷DT Ä]“{≤fi¯ófl ø£*dæb˛sTT ø=‘·Ô dü+ø£s¡ Ä]“{≤fi¯flqT ♦ u…Ø*j·T+ ø√¢¬s’&é, uÀsêHéÁf…Æ bò˛¢¬s’&é
@s¡Œs¡#&· +É <ë«sê ã+<Û+ä @s¡Œ&É&Üìï |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É nDTe⁄\ dü+ø£Øø£sD ¡ + ∫Á‘ê\T.
♦ NH3, BF3, H2O \˝À dü+ø£Øø£sD ¡ + »s¡>&∑ Üìï |ü]o*+#·&+É
nDTìsêàD≤\ô|’ #·]Ã+#·&+É .
♦ nj·÷ìø£, düeTjÓ÷»˙j·T |ü<ësêú\T ♦ nj·÷ìø£ düeTjÓ÷»˙j·T |ü<ësêú\ <Ûsä êà\qT b˛\Ã&É+, ♦ nj·÷ìø£, düeTjÓ÷»˙j·T |ü<ësêú\
<Ûäsêà\T $X‚w¢ +æ #·&+É <Ûsä êà\T ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
5 5
138
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üyêVü≤ $<äT´‘Y
dü+K´
11. ♦ $<äT´‘Y ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D— |ò*ü ‘ê\qT $X‚w¢ +æ ∫ ªªyêVü≤ø±\Tμμ bÕÁ‘·qT >∑T]Ô+#·T≥, #·sÃ¡ ♦ u≤´≥Ø— ˝ÀVü≤|ü⁄r>∑\T, ã\T“, nylon r>∑
♦ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤ uÛ≤eqqT yêVü≤ø±˝À¢ m\Áø±ºHé #·\Hê\ Ä<Ûës¡+>± ♦ #Ûês¡Tº
#·]Ã+#·T≥— #ês¡Tº düV‰ü j·T+‘√ m\Áø±ºHé #·\Hê\qT $X‚w¢ +æ #·T≥
♦ $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìøÏ dü÷Á‘· $es¡D
♦ drif + y˚>∑ ÁbÕ<Ûëq´‘· <ë«sê $<äT´‘Y Á|üyêVü≤ uÛ≤eq #·sÃ¡ , $X‚w ¢ D
ü ♦ #Ûês¡T\º T— M{Ïô|’ m\Áø±ºH\é T #·*+#˚
#˚j÷· *. (m\Áø±ºHé dæ<ë∆+‘·+) $<ÛëHêìï ‘Ó\T|ü⁄ |ü{≤\T ^j·T≥+
♦ bıf…ì¸jT· ˝Ÿ uÛ<Ò +ä ♦ ÄeX¯´ø£‘—· #·sÃ¡ ♦ #Ûês¡T\º T
♦ u≤´≥Ø |üì#˚jT· T $<Ûëq+— emf $X‚w¢ Dü — Á|ü•ï+#·&+É u§eTà\T ^j·T&É+ u§eTà\T ^j·T&É+
♦ zyéT ìj·TeT+ ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D, |ò*ü ‘ê\ $X‚w¢ Dü — Á>±|òt ^j·T&É+ ` Á|ü<sä Ù¡ q ` #·sÃ¡ ô|’ ♦ 1.5 v >∑\ u≤´≥Ø\T (5), yêVü≤ø£
Ä<Ûës¡+>± |ü<ësêú\qT $uÛõÑ +#·T≥. r>∑\T, nMTà≥s¡T, y√˝Ÿº MT≥s¡T, düqï{Ï
∠EDsl ♦
R= ìs√<Ûä uÛ≤eqqT ‘Ó\T|ü⁄≥. ÇqT|ü }dü (10ôd.MT.) — ø°
A
♦ m\ÁøÏøº £ cÕø˘ ♦ zyéT ìj·TeT+ Ä<Ûës¡+>± $<äT´‘Y |ò÷ü ‘êìï $e]+#·T≥, #·sÃ¡
♦ ìs√<Û+ä ` Ä<Ûës¡|&ü ˚ n+XÊ\T :
1) ñc˛íÁ>∑‘· ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ` #·sÃ¡ ♦ ã\T“, ø°, yêVü≤ø£r>∑\T, &çõ{˝Ÿ eT*ºMT≥s¡T.
2) |ü<ës¡ú dü«uÛ≤e+ ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ` #·sÃ¡ ` $X‚w¢ D
ü ♦ ˇπø bı&Ée⁄, &Óøπ , eT<Û´ä #˚Ã<Ûä yÓX’ Ê\´+ >∑\
˝ÀVü≤|ü⁄ }dü\T— nMTà≥s¡T
3) yêVü≤ø£Ø&ÉT ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ` #·sÃ¡ ♦ $$<Ûä Ø&ÉT\T— ˇπø eT<Û´ä #˚Ã<Û+ä >∑\
ˇø£ ˝ÀVü≤|ü⁄ }dü\T. nMTà≥s¡T.
4) eT<Û´ä #˚Ã<¤ äÛ yÓX’ Ê\´+ ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ` #·sÃ¡ . ♦ ˇπø yê&É‘>· \∑ ˇø£ |ü<ës¡+ú ‘·j÷· s¬ ’
ô|’ ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± qT ñ‘êŒ~+#·T≥. y˚sπ «s¡T eT<Û´ä #˚Ã<¤ ë\T >∑\ ˝ÀVü≤|ü⁄ }dü\T
m\ÁøÏøº ˘ düs÷¡ ÿ´{Ÿ ♦ ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D, |ò*ü ‘ê\ dü]#·÷#·T≥ #·]Ã+#·T≥, |ü]o*+#·T≥, Á|ü•ï+#·T≥. ♦ ã\T“\T, yêVü≤ø£|⁄ü r>∑\T, nMTà≥s¡T,
♦
5
` ÁX‚D° dü+<Ûëq+ ÄeX¯´ø£‘· #·]Ã+#·T≥ y√˝ŸMº T≥s¡T,¢ &çõ≥˝Ÿ eT*ºMT≥s¡T
ø£sêÃ¤|tò ìj·Te÷\T ♦ $<äT´‘Y kÕeTs¡´ú +, ÄeX¯´ø£‘,· current bill overload e+{Ï yê{Ïì ns¡+ú ♦ #ÛêsYº
$<äT´‘Y kÕeTs¡´ú + #˚dTü ø=q≥+, #·]Ã+#·T≥
5
139
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üyêVü≤ $<äT´‘Y
dü+K´
12. ♦ nsTTsYd&ºü é Á|üj÷Ó >∑+ ♦ Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D ` #·sÃ¡ ♦ #Óøÿ£ eTTø£ÿ— u≤´≥Ø— yêVü≤ø£|⁄ü r>∑\ø°,
nj·TkÕÿ+‘· dü÷∫.
♦ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+ ♦ nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T ^j·TT≥ (ø£è‘·´+) Bì <ë«sê nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘· ♦ #Ûês¡T,º nj·TkÕÿ+‘· dü÷∫—
uÛ≤eqqT #·]Ã+#·T≥ eT]j·TT nj·TkÕÿ+‘·+ n_ÛyêVü≤+ nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤
kÕ+Á<ä‘\· qT $e]+#·T≥ (Á|ü•ï+#·T≥ ` #·]Ã+#·T≥)
♦ $<äT´‘Y e\¢ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+ ♦ düqïìbı&ÉT>±{Ï $<äT´‘Y Á|üyêVæ≤+#˚ r>∑ e\¢ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+ ñ+≥T+<äì ♦ kÕº+&ÉT, yêVü≤ø£ r>∑ nj·TkÕÿ+‘·
‘Ó\|ü≥+. ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D, |ò*ü ‘ê\qT #·]Ã+#ê*. dü÷∫, u≤´≥Ø dæ«#Y, #Óøÿ£ eTTø£ÿ.
♦ r>∑#T· ≥º‘√ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ♦ r>∑#T· ≥º neT]Ãq #Óøÿ£ ‘=f…,º u≤´≥Ø, dæ«#Y
♦ k˛\HêsTT&é e\¢ nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘·+ ♦ k˛\HêsTT&é, u≤´≥Ø, dæ«#Y
ô|’ ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘· sπ K\T dü+|üPs¡sπí K\ì >∑T]Ô+#·T≥.
♦ ø£~˝Ò Äy˚XÊ\T— $<äT´‘Y ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D`#·sÃ¡ `≈£î&ç#‹˚ ìã+<Ûqä ♦ TV, nj·TkÕÿ+‘·+
Á|üeVæ≤+#˚ r>∑\ô|’ ♦ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D ` ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥≈£î #·sÃ¡ , ≈£î&ç#‹˚ ♦ copper wire, V Äø±sê\ nj·TkÕÿ+‘·+
nj·TkÕÿ+‘·ã\+ ìã+<Ûqä + yê&É≥+.
♦ $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T ♦ #·sÃ¡ ` ÄeX¯´ø£‘· ` |ü{≤\T ^sTT+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·≥+ ♦ #Ûês¡Tº
♦ $<äT´<äjT· kÕÿ+‘· Áù|s¡D bòÕs¡&˚ ♦ ø£è‘·´+`bòÕs¡&˚ ìj·TeT+˝ÀøÏ Á|üy•˚ +#·T≥. #·sÃ¡ <ë«sê $X‚w¢ +æ #·T≥— ♦ #Óøÿ£ Ä<Ûës¡+, r>∑#T· ≥º u≤´≥Ø,
ìj·TeT+, ˝…+CŸ ìj·TeT+ ˝…+CŸ ìj·Te÷ìï $X‚w¢ +æ #·T≥— X¯øìÔÏ ‘·‘«· ìj·TeTeTT Ä<Ûës¡+>± bòÕs¡&˚ ˝ÀVü≤|ü⁄]+>∑T
ìj·Te÷ìï sêã≥Tº≥ (>∑D‘Ï · Á|üÁøÏjT· ) $X‚w¢ +æ #·T≥— |ü{≤\T ^j·T≥+
♦ $<äT´‘Y »qπs≥sY ♦ AC-PC generators yê{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘· Á>±|òt\T ^j·T≥+— $X‚w ¢ +æ #·&+É , ♦ #Ûês¡T\º T, Á>±|ò⁄ü \T
5 slip ]+>∑T ÄeX¯´ø£‘q · T #·]Ã+#·T≥.

5
140
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ˝ÀVü≤XÊÁdü+Ô ` dü÷Á‘ê\T
dü+K´
13. ♦ Á|üøè£ ‹˝À ˝ÀVü‰\ ñìøÏ ♦ øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À H˚sT¡ Ã≈£îqï ˝ÀVü≤<Ûsä êà\qT >∑T]+∫ |ü⁄q]«eTs¡Ù #˚jT· &É+ ♦ ˝ÀVü≤<Ûsä êà\ #Ûês¡Tº
˝ÀVü≤XÊÁdüÔ ìs¡«#·Hêìï #·]Ã+#·&+É .
` ˝ÀVü≤<Ûsä êà\T |ü⁄q]«eTs¡Ù ♦ Á|üøè£ ‹˝Àì ˝ÀVü≤eT÷\ø±\T, <Ûë‘·Te⁄\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+. ♦ $$<Ûä KìC≤\T yê{Ï <Ûë‘·Te⁄\qT ‘Ó*ù|
` ˝ÀVü≤XÊÁdü+Ô uÛ≤eq ♦ ø£è‘·´+`|ü{øºÏ q£ T $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê $$<Ûä KìC≤\T yê{Ï <Ûë‘·Te⁄\qT >∑T]Ô+#·&+É , |ü{øºÏ .£
yê{Ïì Ä¬ø‡’ &é\T, dü˝Œ’… &¤ TÉ \T>±, ø√¢s¬ &’ TÉ \T, ø±s=“H˚≥T\T, dü˝ŒÒ ≥
¤ T\T>± eØZø]£ +#·&+É .
♦ nìï <Ûë‘·Te⁄\T KìC≤˝Ò, nìï KìC≤\T <Ûë‘·Te⁄\T ø±qø£ÿs¡˝<Ò Tä nH˚ n+XÊ\ô|’
#·]Ã+#·&+É .
♦ ÁøÏj÷· o\‘· Ä<Ûës¡+>± ˝ÀVü‰\qT eØZø]£ +#·&+É , #·]Ã+#·&+É ♦ n~Ûø,£ eT<ä´dü,ú n\Œ ÁøÏj÷· o\‘·\T>±
˝ÀVü‰\qT eØZø]£ +#˚ |ü{øºÏ £
♦ <Ûë‘·Te⁄\qT+&ç ˝ÀVü≤ ♦ ˝ÀVü≤dü+Á>∑V≤ü D+˝ÀøÏ eT÷&ÉT<äX\¯ qT ` eTT&ç Kì» kÕ+ÁBø£sD¡ , eTT&ç ˝ÀVü≤ ♦ <Ûë‘·Te⁄\qT+&ç ˝ÀVü≤+ ` dü+Á>∑V≤ü D
dü+Á>∑Vü≤D+ ìwüÿs¡¸D, ˝ÀVü≤+ X¯ó~∆#˚j·T&É+, <äX¯\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É . $<ÛëHêìï ‘Ó*ù| bò˛#¢ êÛ s¡T.º
` eTT&ç Kì» kÕ+ÁBø£sD¡ ♦ #˚‹‘√ @]y˚jT· &É+, ˙{Ï‘√ ø£&>É &∑ +É , |üe¢ q Á|üÁøÏjT· , nj·TkÕÿ+‘· y˚sêŒ≥T ♦ kÕ+ÁBø£sD¡ |ü<‘∆ä T· \qT ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
<ë«sê y˚sT¡ #˚ùd |ü<‘∆ä T· \qT $X‚w¢ +æ #·&+É , |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+#·&+É .
` <Ûë‘·Te⁄qT+&ç eTT&ç˝ÀVü≤ ♦ #·sêó\‘· Ä<Ûës¡+>± $<äT´‘Y $X‚w¢ D ü |ü<‹∆ä ˝À eTT&ç˝ÀVü‰\qT dü+Á>∑V≤æ +#·&Üìï ♦ #·sêó\‘· Ä<Ûës¡+>± ˝ÀVü≤dü+Á>∑V≤ü DqT
dü+Á>∑V≤ü D+ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&É+. ‘Ó*ù| düMTø£sD
¡ ≤\ #Ûês¡T.º
` ˝ÀVü≤X¯ó~∆ ♦ ùd«<äq+, b˛*+>¥, |üè<Ûøä ÿ£ s¡D, $<äT´‘Y $X‚w¢ D ü |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê ˝ÀVü≤ X¯ó~∆ ♦ ˝ÀVü≤ X¯ó~∆ $<ÛëHê\qT ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
$<ÛëHêq\T |ü]o*+#·&+É .
` ˝ÀVü≤|ü⁄ ø£j
å T· + ♦ ˝ÀVü≤+ ‘·T|ü|üfºÒ dü+<äsê“¤\qT |ü]o*+#˚ Á|üj÷Ó >±ìï #˚jT· &É+. Ç~ ˇø£ ♦ ‘·T|ü|ü{qºÏ ÇqT|üyT˚ ≈£î\T, ùd«<äq»\+,
$<äT´‘Y s¡kÕj·Tq Á|üÁøÏjT· >± #Ó|Œü &ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#·&+É . nHêÁs¡∆ ø±*¸jT· + ø√¢s¬ &’ ,é q÷HÓ,
` ˝ÀVü≤ø£j
å T· + ` ìyês¡D ♦ ˝ÀVü‰\T ø£j å T· + #Ó+<ä≈î£ +&Ü ô|sTT+{Ÿ y˚jT· &É+ e+{Ï |ü<‘∆ä T· \qT >∑T]+∫ |üØø£Hå ê[ø£\T
#·]Ã+#·&+É .
5 ` ˝ÀVü≤ dü+Á>∑Vü≤D+˝À
yê&˚ eTTKýÓTqÆ |ü<‘∆ä T· \T
♦ uÛsÑ q®¡ +, uÛdÑ à” ø£sD
¡ +, Á<äeø±], ø=*$T\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . u≤¢dTü º ø=*$T,
]es¡“sπ ≥Ø ø=*$T ìsêàD≤\T |üì#˚ùd $<Ûëq+ >∑T]+∫ |ü]o*+#·&+É .
♦ ˝ÀVü≤dü+Á>∑V≤ü D |ü<‘∆ä T· \qT ‘Ó*ù|
#ês¡T.º 5
141
5
bÕsƒ+¡ ù|s¡T : ø±s¡“Hé ` <ëì düyT˚ àfi¯Hê\T
dü+K´
14. ♦ ø±s¡“Hé`ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#˚ ♦ ø±s¡“Hé |üse¡ ÷DTe⁄ dü+jÓ÷»ø£‘· Ä<Ûës¡+>± ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#˚ X¯øìÔÏ (Hê\T>∑T ♦ ø±s¡“Hé m\Áø±ºHé $Hê´dü+, ã+<Ûë\qT
X¯øÔÏ ã+<Ûë\T) >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É . ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
♦ dü+ø£Øø£sD¡ + ♦ ñ‘Ô̊õ‘· ø±s¡“Hé |üse¡ ÷DTe⁄˝Àì S, P Ä]“{≤fi¯ófl SP2, SP dü+ø£sø¡ s£ D¡ + #Ó+~ ♦ ø±s¡“Hé dü+ø£Øø£sD ¡ \qT ‘Ó*ù| #Ûês¡T,º
ø=‘·Ô Ä]“{≤fi¯flqT @s¡Œs¡#&· Üìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #·]Ã+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+. qeT÷Hê\T.
♦ ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·sê\T ♦ ø±s¡“Hé Á|ü<]ä Ù+#˚ düŒ{¤ øÏ ,£ ndüŒ{¤ øÏ £ s¡÷bÕ+‘·sê\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·sê\T, yê{Ï \ø£Då ≤\qT
♦ s¡÷bÕ+‘·s‘¡ · uÛ≤eqqT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+. ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
♦ ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·sê\qT eØZø]£ +#·&+É , ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+. ♦ eÁ»+, Á>±ô|{’ò Ÿ, ˇø˘$Tìwüsº Y |ò⁄ü \¢ØHé,
♦ &Óe’ T+&é, Á>±ô|{’ò Ÿ, ˇø˘$Tìwüsº Y |ò⁄ü \¢ØHé, HêH√>={≤º\ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . HêH√>={≤º\T ` ∫Á‘ê\T, qeT÷Hê\T.
` ø±s¡“Hé ãVüQeTTK ♦ ø±s¡“Hé Á|ü<]ä Ù+#˚ X¯è+K\ kÕeTsêú´ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#·&+É ♦ X¯è+K\ kÕeTsêú´ìï, #·Áø°jT·
dü«uÛ≤e+ ♦ ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+. ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\T, dü+‘·è|ü,Ô ndü+‘·è|üÔ
♦ ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\qT eØZø]£ +#·&+É (dü+‘·è|ü,Ô ndü+‘·è|ü)Ô ôV≤’ Á&√ø±s¡“Hé\ kÕ+πø‹ø±\qT ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
` ø±s¡“Hé`Á|üyT˚ j·T ♦ Á|üyT˚ j·T düeT÷Vü≤+ uÛ≤eqqT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+. ♦ ø±s¡“Hé Á|üyT˚ j·T düeT÷Vü‰\ #Ûês¡T.º
düeT÷Vü‰\T ♦ Á|üyT˚ j·T düeT÷Vü‰\ Ä<Ûës¡+>± ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\qT eØZø]£ +#·&+É (Ä\ÿVü‰\T),
Ä©¶ôV≤’ &é\T, ø°{ÀqT\T, mdüsº \Y T yÓTTˆˆ$.
` nDTkÕ<äèX¯´+ ♦ ø±s¡“Hé Á|ü<]ä Ù+#˚ nDT kÕ<äèXÊ´\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ ã÷´fÒHé nDT kÕ<äèXÊ´\qT ‘Ó*ù| #Ûês¡Tº
` düeTC≤‘· ÁX‚DT\T ♦ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T ` CH2 $uÛ<Ò qä +‘√ Á|ü<]ä Ù+#˚ düeTC≤‘·ÁX‚DT\ >∑T]+∫
#·]Ã+#·&+É
♦ Ä˝ÒÿHé, Ä©ÿHé, Ä˝…ÿ’ Hé düeTC≤‘· ÁX‚DT\T>± eØZø]£ +#·&+É , yê{Ï ìsêàD≤\T, ♦ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\ düeTC≤‘·ÁX‚DT\ |ü{øºÏ £
kÕ+πø‹ø±\qT sêj·T&É+.
5 ` ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\

HêMTø£sD ¡ $<Ûëq+
♦ IUPAC Á|üø±s¡+ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\ qMTø£sD ¡ +˝Àì uÛ≤eq\qT (eT÷\|ü<+ä ,
|üPs¡«|ü<+ä , |üs|¡ <ü +ä ) >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É , ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $X‚w¢ +æ #·&+É .
♦ IUPAC dü÷#·q\ #Ûês¡T.º
5
142
5
Áø£eT
dü+K´
♦ 11 <äX\¯ |ü<‹∆ä ˝À ø£s“¡ qdüyT˚ àfi¯Hê\≈£î ù|s¡Tô¢ |≥º&+É >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+, ♦ Á|üyT˚ j·T düeT÷Vü‰\≈£î yê&˚ |üPs¡«, |üs¡
ñ<ëVü≤s¡D\qT Çe«&É+, düeTdü´\qT |üP]Ô#j ˚ T· &É+. |ü<ë\qT ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
` ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\ ♦ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T Á|ü<]ä Ù+#˚ <äV≤ü q+, bÕøÏøå £ Äø°‡ø£sD
¡ +, dü+ø£\q #·s´¡ \T, ♦ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T Á|ü<]ä Ù+#˚ s¡kÕj·Tq
s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\T Á|ü‹øπ |å D
ü #·s´¡ \qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . #·s´¡ \qT $e]+#˚ düMTø£sD ¡ ≤\ #Ûês¡Tº
♦ dü+ø£\q, Á|ü‹øπ |å Dü #·s´¡ \ eT<Û´ä >∑\ uÛ<Ò ë\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É .
♦ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\T Á|ü<]ä Ù+#˚ s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #·]Ã+#·&+É .
` ø=ìï ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\qT ♦ Ç<∏Hä ê˝Ÿ, mdæ{øÏ ˘ ÄeT¢+ ‘·j÷· s¡T#˚ùd $<ÛëHê\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É . ♦ Ç<∏Hä ê˝Ÿ, mdæ{øÏ ˘ ÄeT¢ ‘·j÷· Ø $<ÛëHê
‘·j÷· s¡T#˚ùd $<Ûëq+ ` \qT ‘Ó*ù| #Ûês¡T.º
<Ûäsêà\T ♦ mdü]º |òøπæ wüHé >∑T]+∫q Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê s¡kÕj·Tq #·s´¡ \qT |ü]o*+#·&+É . ♦ mdæ{øÏ ˘ ÄeT¢+, Ç<∏Hä ê˝Ÿ ;ø£s,Y ãTq‡Hé
♦ ø£s“¡ q düyT˚ àfi¯Hê\ ñ|üj÷Ó >±\T, ì‘·´J$‘·+˝À yê{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]+∫ ãs¡ïsY.
#·]Ã+#·&+É .
` düãT“\T ` düb˛ì|òøπæ wüH,é ♦ düãT“\ s¡kÕj·Tìø£ dü+|òTü ≥q\ì, kÕ+πø‹ø±\qT #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É . ♦ düãT“ s¡kÕj·Tq dü+|òTü ≥qqT,
$Tdæ*. kÕ+πø‹ø±\qT ‘Ó*ù| #Ûês¡Tº
♦ düb˛ì|òøπæ wüHé #·s´¡ »]π> $<ÛëHêìï #·]Ã+#·&+É . ♦ düb˛ì|òøπæ wüHé #·s´¡ ˝Àì <äX\¯ qT ‘Ó*ù|
bò˛¢ #Ûês¡Tº
♦ düãT“ qTs¡>∑ ø£D+ ª$Tdæ*μ @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï |ü]o*+#·&+É . ♦ düãT“ qTs¡>∑ ø£D+, düãT“≈£î X¯óÁuÛ|Ñ ]ü #˚
♦ düãT“≈£î >∑\ X¯óÁuÛ|Ñ ]ü #˚ >∑TD≤ìï |ü≥+ <ë«sê |ü]o*+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É . >∑TD+\qT #·÷|æ+#˚ |ü{≤\T.
5 5
143
5 5
7 uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕe÷Á– ` eqs¡T\T
$C≤„qXÊg uÀ<Ûqä ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒêìï ô|ø’ Ï #·<eä ≥+, n+<äT˝À $wüj÷· ìï $e]+#·&+É , $<ë´s¡T\ú qT |üØø£\å ≈£î düqï<ä+∆ #˚jT· ≥+ Ç˝≤ j·÷+Á‹ø£+>± ñ+&É≈L£ &É<Tä .
$<ë´s¡T\ú ˝À Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT mH√ï s¡ø±\ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq |ü<‘∆ä T· \qT ne\+_Û+#ê*. $<ë´s¡T\ú qT düe÷#ês¡ ùdø£sD
¡ , $X‚w¢ D
ü ,
ø±s¡´ø±s¡D $#ês¡D ìs¡j í ÷· \qT sêã≥º&+É yÓTT<ä\sTTq yê{Ï˝À ìeT>∑ï+ #˚ùd ÁbÕC…≈î£ º |üqT\qT ≈£L&Ü Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ç bÕÁ‘· |æ\\¢ ≈£î »yêãT*e«≥+ ø±<äT. |æ\\¢ T $#ês¡D, #·sÃ¡ \ <ë«sê »yêãT bı+<ä>*∑ >π ˝≤ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· + eVæ≤+#ê*. nsTT‘˚ nìï uÛ≤eq\q÷ Ç˝≤, |æ\\¢ T
nH˚«wæ+#˚ ‘Ó\TdüTø√yê\qTø√e&É+ bıs¡bÕ≥T. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ|üj÷Ó –+#˚ Ç‘·s¡ kÕeTÁ– á uÛ≤eq\qT @e÷Á‘·+ >∑+<äs¡>√fi¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü |æ\\¢ ≈£î n+~+#·>\∑ T>∑T‘êsTT.
(ñ<ë : |ü<ës¡eú TT |üse¡ ÷DTe⁄\‘√ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. dü÷ø£ÎJe⁄\T ñHêïsTT yÓTTˆˆ) @<äsTTHê ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT>± y˚ùd Á|üD≤[ø£ (design) <ëìì s¡÷bı+~+#·&+É (fabrication)
˝À $<ë´s¡T\ú T ‘·eT kı+‘· ñbÕj·÷\T Ä˝À#·q\T yê&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ yÓqTï<äqTï*∫Ã Áb˛‘·‡Væ≤+#ê˝Ò ‘·|Œü eTT+<äT>± dæ<+∆ä #˚dTü ≈£îqï »yêãT*e«≈£L&É<Tä .
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $_Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\≈£L, kÕ<Ûqä \≈£L neø±X¯$T#˚Ã #·sÃ¡ \T (open-ended discussions) ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ dü+dæ<y∆ä TÓ Æ ñ+&Ü*. Ç+ø± nuÛ´Ñ düHêìï
ô|+bı+~+#˚ ªe÷s¡<Z sä Ù¡ ø£ $#ês¡Dμ (guided inquiry) e+{Ï |ü<‘∆ä T· \≈£î Áb˛<ä“\¤ $Tyê«*.
‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì ø£è‘ê´\˝À $<ë´s¡T\ú T ÄdüøÔÏ #·÷bÕ\+fÒ @<äsTTHê Á|üj÷Ó >∑+ ˝Ò<ë ø£è‘·´+ nsTTb˛sTTq ‘·sT¡ yê‘· e÷Á‘·yT˚ ø±≈£î+&Ü, n~ yÓTT<ä\T ô|≥ºøe£ TT+<äT ≈£L&Ü
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nH˚ø£ Á|üXï¯ \&É>±*. Ç$ $<ë´s¡T\ú ≈£î düeTj·T dü+<äsê“¤\T ‘Ó*j·TCÒjT· &É+‘√ bÕ≥T yê{Ï˝À ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§ZHê\H˚ ÄdüøÏìÔ sπ ø¬ ‹ÔkÕÔsTT.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À @ø£ s¡øy£ TÓ qÆ $eøå± ˝Òì Á|üC≤kÕ«$Tø£ yê‘êes¡D+ ø£*Œ+∫q≥ºsTT‘˚, |æ\\¢ T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT, }Vü≤\qT uÛj
Ñ T· + ˝Ò≈î£ +&Ü ùd«#·Ã>¤ ±
e´ø£|Ô sü #¡ >· \∑ T>∑T‘ês¡T. Ç~ Ms¡T ø£*dæø≥
£ Tº>± |üì#˚jT· &Üìï ≈£L&Ü Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô ~.
5 ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À |æ\\¢ T $&ç$&ç>± >±ì, ∫qï ∫qï düeT÷Vü‰\T>± >±ì ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\T yÓTT<ä\sTTq$ #˚jT· {≤ìøÏ dü]|ü&qç +‘· kÕeTÁ– ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ dü«j·T+>±
á kÕeTÁ–ì ñ|üj÷Ó –+#·≥+˝À H˚sT¡ Œ ñ+&Ü* eT]j·TT $<ë´s¡T\ú ˝À á HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î düV‰ü j·T|ü&Ü*. á kÕeTÁ– ìs¡«Vü≤D˝À $<ë´s¡T\ú T uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*.
5
144
5 $<ë´s¡T\ú ≈£î Ç+{Ï|ìü , ìjÓ÷»Hê\T Çe«≥+ <ë«sê yês¡T Á>∑+<∏ë\j·÷\qT düeTs¡eú +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚˝≤ #˚j÷· *. $<ë´s¡T\ú T Á>∑+<∏ë\j·÷\≈£î yÓ[fl dü+ã+~Û+∫q 5
|ü⁄düøÔ ±\T #·~$ düe÷#ês¡eTT ùdø£]+#˚ $<Û+ä >± yê]øÏ ø=ìï ø£è‘ê´\T ‘·j÷· s¡T#˚dæ Çyê«*. $<ë´s¡T\ú T Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü Á>∑+<∏ë\j·÷\≈£î yÓfifl‚ ˝≤>±, |ü⁄düøÔ ±\T #·~y˚˝≤>±, #·~$q
|ü⁄düøÔ +£ >∑T]+∫ e÷{≤¢&˝˚ ≤>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚j÷· *.
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕe÷Á–
$C≤„q XÊg+ Á|üøè£ ‹ >∑T]+N, eTq #·T≥÷º ñ+&˚ |ü]düsê\ >∑T]+N n<Û´ä j·Tq+ #˚dTü +Ô ~. n+<äTe\¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú T ‘·eT #·T≥÷º ñqï uÛÖ‹ø£, kÕ+|òTæ ø£,
Jyêes¡D+˝À ñqï nH˚ø£ eqs¡T\qT düeTs¡e∆ +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. Á|üu≤Û eo\yÓTqÆ XÊguÀ<Ûqä ≈£î eqs¡T\T düeTè~∆>± ñqï ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nedüs+¡ . Çø£ÿ&É ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ bÕsƒX¡ Ê\
˝À|ü˝≤ ñ+&Ée#·TÃ ˝Ò<ë ãj·TfÒ ñ+&Ée#·TÃqì >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*.
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– ‘·s>¡ ‹∑ yÓTT‘êÔìøÏ ˇø£{Ï ø±≈£î+&Ü, Á|ü‹ $<ë´]úøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. n+fÒ n$ düT\Te⁄>± <=s¡ø±* eT]j·TT #Íø£>± ñ+&Ü*. M{ÏqT|üj÷Ó –+∫
$<ë´s¡T\ú T #˚ùd ø£è‘ê´\T yê]ì Ä˝À∫+|üCùÒ d$>±q÷, Á|üj÷Ó >±\T #˚ùd HÓ|’ ⁄ü D´+ ô|+bı+~+#˚$>±qT ñ+&Ü*.
$C≤„qXÊg ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ eTTKýÓTqÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ y£ T˚ . n+<äTe\¢ n~ #·øÿ£ >± ‘·j÷· s¡T#˚jT· ã&Ü* eT]j·TT düeTs¡e∆ +‘·+>±
ñ|üj÷Ó –+#·ã&Ü*. eT+∫ $C≤„qXÊg bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ \ø£D
å ≤\T ~>∑Te˙j·Tã&çq$.
♦ $<ë´s¡T\ú T nH˚ø£ $<ÛëHê\T|üj÷Ó –+∫ nH˚ø£ ø£è‘ê´\T #˚jT· &ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
♦ ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ á øÏ+<ä yê{ÏøÏ kÕúq$Tyê«*.
1. dü+<äs√“¤∫‘· Á|üXï¯ \T eT]j·TT |ü]dæ‘ú T· \T.
2. Ä˝À∫+|üCùÒ d Á|üXï¯ \T.
3. nH˚«wüD≈£î ‘ê$∫Ã, ô|<äy› êfi¯fl qT+&ç >±ì, Á>∑+<∏ë\j·÷\ qT+&ç >±ì, düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡ #˚j÷· *‡q nedüsêìï ø£*Œ+#˚ Á|üXï¯ \T, |üqT\T ˝Ò<ë ìjÓ÷»Hê\T.
4. yπ̊s«s¡T dü+<äsê“¤\˝À #˚jT· <ä>Z∑ ø£è‘ê´\T ˝Ò<ë ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªªÇ˝≤ #˚jT· +&ç (@+ #Ój÷· ´˝À $es¡D) <ëì qT+&ç qTy˚«$T H˚sT¡ Ã≈£îHêïy√ #Ó|ü .μμ
5. nø£ÿ&çøø£ ÿ£ &˚ »yêãT\T sêj·T&ÜìøÏ, nuÛ≤´kÕ\T #˚jT· &ÜìøÏ, |ü{≤\T ^j·T&ÜìøÏ, uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À #√≥T.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\‘√bÕ≥T, eT]ø=+‘· #·~$ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ M\T ø£*Œ+#˚ ñ|ü bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, $<ë´s¡T\ú ≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. n˝≤π>
5
$<ë´s¡T\ú ≈£î nuÛ≤´düHê_Ûeè~∆ø¬ ’ nuÛ≤´dü |ü⁄düøÔ e£ TT\T (workbook), nuÛ≤´dü |üÁ‘ê\T (work sheets) ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ dü\Vü‰\T dü÷#·q\‘√ ˇø£
ø£sB¡ |æø£ (hand book) ñ+&Ü*. 5
145
5 ♦ ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\T $C≤„qXÊg nuÛ´Ñ düq+˝À ø°\ø£yTÓ qÆ $ ø±ã{Ïº Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àq÷ #˚jT· e\dæq ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\qT ˇø£ C≤_‘ê>± s¡÷bı+~+∫, n$ ‘·s>¡ ‹∑
>∑~˝À #˚jT· &ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ dü÷#·q\T dü\Vü‰\‘√ ø£*|æ ˇø£ düeTÁ>∑yTÓ qÆ Á|üj÷Ó >∑B|æø£ Çyê«*. Á|ü‹ bÕsƒX¡ Ê\≈£î, ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· T≥≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ
5
|ü]ø£sê\T, kÕe÷Á–, s¡kÕj·THê\T düs|¡ süò ê nj˚T´≥≥T¢>± #·÷&Ü*.
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕe÷Á– ` ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘∆ä ·
kÕe÷q´XÊg uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq+˝À #˚d÷ü Ô H˚sT¡ Ãø√e&É+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝Àì uÛ≤eq\qT $<ë´s¡T\ú qT ns¡+ú #˚sTT+#·&ÜìøÏ nqTe⁄>± nedüsy¡ TÓ qÆ kÕe÷Á–ì dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*.
düss¡ TTq nuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– ñqï|ü&ÉT uÛ≤eq\T ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+˝À |æ\\¢ T ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§Zq>∑\T>∑T‘ês¡T. ˝Òøb£ ˛‘˚ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ìs¡T‘ê‡Vü≤ yê‘êes¡D+˝À ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº
ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ–ì ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√e&É+ (Preparation) yê{Ïì dü+<äsê“¤qT kÕs¡+>± ñ|üj÷Ó –+#·&+É (Presentation) ‘·sT¡ yê‘· yê{Ïì uÛÁÑ <ä|sü #¡ &· +É (Preservation)
ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT <äèwæôº |{≤º*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï ÄkÕ+‘·+ #·~$ @j˚T uÛ≤eq\THêïsTT yê{Ïì H˚sŒ¡ &ÜìøÏ @j˚T |ü]ø£sê\T kÕeTÁ– nedüse¡ Te⁄‘êjÓ÷ C≤_‘ê s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
♦ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|üj÷Ó >±\T #˚ùdeTT+<äT>±H˚ ˇø£kÕ] #˚dæ ìsê∆]+#·Tø√e&É+e\¢ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À |æ\\¢ ‘√ düT\uÛ+Ñ >± #˚sTT+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
♦ |ü]ø£sê\T, Á|üj÷Ó >±\T ñ|üj÷Ó –+#˚eTT+<äT yê{Ïì m˝≤ ñ|üj÷Ó –+#ê*? @$T |ü]o*+#ê*? m˝≤ qyÓ÷<äT #˚dTü ø√yê˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\ú ≈£î düŒwü+º >±
dü÷∫+#ê*.
♦ bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûqä ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ ]k˛s¡T‡ Á>∑+<∏ë\T, ∫Á‘ê\T, #ês¡T\º T, bò˛#¢ ês¡T\º T yÓTT<ä˝q’… e˙ï dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*.
♦ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ dü kÕe÷Á–ì dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± ñ|üj÷Ó –+#·&+É m+‘√ nedüs+¡ ø±ã{Ïº @j˚T uÛ≤eq≈£î @ ñ|üøs£ D¡ ≤\ <ë«sê |æ\\¢ T düT\uÛ+Ñ >± H˚sT¡ Ãø√>∑\s√ >∑T]Ô+#·Tø√yê*.
♦ bÕsƒê´+XÊ\˝À m≈£îÿe>± düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ \T, Á|üj÷Ó >±\T, $X‚w¢ Dü \T ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº ùdø£]+#·e\dæq n+XÊ\qT düŒwü+º >± ìs¡sí TT+#·Tø√yê*. yê{Ïì qyÓ÷<äT
#˚jT· &ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
♦ øπ Áå ‘· |ü]o\q\T #˚jT· e\dæq dü+<äsê“¤\˝À Äj·÷ Á|ü<X˚ Ê\≈£î ø±e\dæq nqTeT‘·T\T, |ü]o*+#˚ n+XÊ\T >∑T]+∫ eTT+<äT>± Á|üD≤[ø£\T dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*.
uÀ<ÛHä êuÛ≤´düq eP´Vü‰\ neT\T düeTs¡eú +‘·+>± neT\T »s¡>±\+fÒ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– $ìjÓ÷>∑+ m+‘√ nedüs+¡ . ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+‘√bÕ≥T
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– ‘·j÷· Ø˝À |æ\*¢ ï ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+e\¢ |æ\\¢ T Ädüø>ÔÏ ± H˚sT¡ Ãø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
5 5
146
5 5
8 ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘∆ä · (Teacher Preparation)
ôdq’ T‡ uÀ<ÛHä ê ˝øå±´\T, $<ÛëHê\≈£î nqT>∑TD+>± ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· e÷sê*‡ ñ+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç‘·sT¡ \T s¡÷bı+~+∫q $<Ûëq Á|üD≤[ø£, dæ\ãdtqT Ä#·sD¡ ˝À ô|fÒº
e´øÏÔ ø±<äT. $<ë´Á|üD≤[ø£, kÕeTÁ–øÏ dü+ã+~Û+∫ ìs¡j í T· + rdüTø√>∑*>π e´≈£î\Ô T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T >∑T]Ô+|üã&Ü*. $<ë´]ú ˝Àø±ìøÏ, $düèÔ ‘· $<ë´Á|üD≤[ø± \øå±´\≈£î eT<Û´ä ñqï
n+‘·sê\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ #˚j÷· *. ø±s¡´øπ Áå ‘·+˝À ‘·T~ìs¡jí T· + rdüT≈£îH˚ kÕ~Ûø±s¡‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\πø ñ+~.
ìsêú]‘· $<ë´\øå±´\qT kÕ~Û+#ê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ bÕsƒê´+XÊ\ô|’ yê{Ï yÓqø£ ñqï ‘ê‹«ø£‘ô· |’ ne>±Vü≤q ñ+&Ü*. uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\ m+|æø,£ yê{Ï neT\T,
eT÷˝≤´+ø£Hê $<ÛëHê\ô|’ kÕ~Ûø±s¡‘· ñ+&Ü*. Çe˙ï kÕ~Û+#ê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT>± ø=ìï Á|üjT· ‘êï\T, Á|üD≤[ø£\T #˚dTü ø√e\dæq nedüs+¡ ñ+~. BìH˚ eTq+ ñ
bÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘∆ä >· ± uÛ≤$kÕÔ+.
|ü]düsê\ $C≤„q $<ä´˝À ìs¡j í ÷· \T #˚jT· ≥+˝À, neø±XÊ\ ø£\Œq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ kÕ~Ûø±s¡‘· ø°\ø£yTÓ qÆ ~. BìøÏ ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\‘√ bÕ≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\
dü+dæ+<ä‘∆ · ≈£L&Ü nedüs+¡ . ìsê∆]‘· düeTj·T+˝À @+ #ÓbÕŒ*? m˝≤ uÀ~Û+#ê*? @ kÕeTÁ– ñ|üj÷Ó –+#ê*? |æ\\¢ T m˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T? nH˚ n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü«‘·+Á‘·T˝…’
ñ+&Ü*. n<˚ $<Û+ä >± |ò*ü ‘ê\≈£î ≈£L&Ü yês¡T »yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ‘êeTT uÀ~Û+#˚ n+X¯+ô|’ eT+∫ ne>±Vü≤q, $wüjT· C≤„q+, eè‹Ô|sü ¡ HÓ|’ ⁄ü D´+ ñ+&Ü*. kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\ ø√dü+ $$<Ûä ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D ‘Ó*dæñ+&Ü*.
bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ–, uÀ<ÛHä ê$<Ûëq+ eTT+<ädTü >Ô ±H˚ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*.
Á|üj÷Ó >±\≈£î nedüse¡ Tj˚T´ |ü]ø£sê\T m+‘√ düsfi¡ +¯ >±, #Íø£>± Á>±MTD ÁbÕ+‘· $<ë´s¡T\ú ≈£L ‘Ó*dæqyÓ’ ñ+&Ü*. M{Ï˝À #ê˝≤ es¡≈î£ eÁ&É+–yês¡T, ≈£îeTà]yês¡T eT]j·TT
ø£eTà]yês¡T ‘·j÷· s¡T#˚jT· >∑*>π y˚. $C≤„q XÊgeTq>±H˚ |æ\\¢ ≈£î j·÷+Á‹ø£eTsTTq<ä˙, ø=‘·Ô kÕ+πø‹ø£‘· nH˚ uÛ≤eq ø£\T>∑sê<äT. $C≤„q XÊg+˝Àì e÷s¡<Z sä Ù¡ ≈£î\+<äs÷¡ Ç˝≤+{Ï
5
düsfi¡ y¯ TÓ qÆ |ü]ø£sê\qT $ìjÓ÷–+∫qyêπs ø±ã{Ïº yê] n&ÉT>∑TC≤&É˝À¢ q&ÉTdü÷Ô KØ<äsTTq, dü+øÏw¢ eºü TsTTq |ü]ø£sê\ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü XÊÁd”j
nsTTHê nìï+{ÏøH£ êï $\TyÓq’ |ü]ø£se¡ TT $<ë´]ú y˚T<∏ùä d‡ ø£<ë ! nqï ]#·s¶Y Á¬>>¥‡ e÷≥\T nø£så d¡ ‘ü ´· +.
Ô T· <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·Tø√yê*.
5
147
5 5
Á|üdTü ‘Ô +· n‹dü«\ŒyÓTqÆ dü+dæ<‘∆ä ‘· √ ˇø=ÿø£ÿkÕ] @$<Ûyä TÓ qÆ dü+dæ<‘∆ä · ˝Ò≈î£ +&ÜH˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<Ûqä #˚dTü HÔ êï&ÉT. nqTuÛeÑ + ñ+~ ø±ã{Ïº dü+dæ<‘∆ä · nedüs+¡ ˝Ò<ìä ≈£L&Ü
nqT≈£î+≥THêïs¡T. @fi¯fl‘·sã¡ &ç ˇπø bÕsƒ+¡ #Ó|⁄ü ‘·T+{≤s¡T ø±ã{Ïº bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì $wüjT· + ø£+sƒ‘¡ ê e#˚Ãdæ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ <ëìH˚ ˇπø ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]dü÷Ô b˛‘·THêïs¡T.
|æ\\¢ ≈£î ø£*>π dü+<˚V‰ü \≈£î düe÷<ÛëHê\T yÓ‹øπ neø±X¯+ Çe«s¡T, #·sÃ¡ \T+&Ée⁄. @ø£eTTK+>± uÀ<Ûqä kÕ>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº dü+dæ<Tä \∆ T ø±e&É+ ˝Ò<Tä . Á|üj÷Ó >∑XÊ\qT $ìjÓ÷–+#·øb£ ˛e&É+
øπ Áå ‘·|]ü o\q\ e+{Ï Ç‘·s¡ uÀ<ÛHä êeP´Vü‰\T @M neT\T#˚jT· ø£b˛e&É+, øπ e\+ Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T ã{°|º {ü +ºÏ #·&yÉ T˚ Á|ü<ëÛ q+>± ñ+&É&+É e\¢ dü+dæ<Tä \∆ T ø±e&ÜìøÏ ÄdüøÔÏ #·÷|ü&+É
˝Ò<äT.
$C≤„qXÊg uÀ<Ûqä #˚ùd ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $$<Ûä uÛ≤eq\ >∑T]+∫ ˝À‘Óq’ ne>±Vü≤q‘√, Ä‘·à$XÊ«dü+ ‘=DÏødÏ ˝ü ≤&ÉT‘·÷ ñ+&Ü*. dü+|òTü +, $C≤„qXÊÁkÕÔìï @ <äèø£Œ<Û+ä ‘√ #·÷düT+Ô ~.
|æ\\¢ T m˝≤ nuÛ´Ñ dækÕÔsT¡ e+{Ï $wüj÷· \˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î eT+∫ C≤„q+ ñ+&Ü*. Ç+ø±, nH˚ø£ Á|üj÷Ó >±\qT $»j·Te+‘·+>± #˚jT· >∑\ HÓ|’ ⁄ü D´+, $XÊ«dü+ ø£*– ñ+&Ü*. n+<äTe\¢
Çe˙ï ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À ô|+bı+~#·&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ Á|üD≤[ø£\T ‘·j÷· s¡T#˚dæ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤º*.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ìs¡«Vü≤D :
X¯øj
ÔÏ T· T≈£î\Ô T bı+–bıs¡˝Ò |æ\\¢ T ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<‹∆ä ˝À øπ ]+‘·\T ø=&ÉT‘·÷ $C≤„qXÊÁkÕÔìï nuÛ´Ñ dæd÷ü +Ô fÒ m˝≤ ñ+≥T+<√ bÕsƒX¡ Ê\ ìsê«Vü≤≈£î\≈£î, n~Ûø±s¡T\≈£î s¡T∫ #·÷|æ+#ê*.
$C≤„qXÊg ñbÕ<Ûë´j·TT&ç dü+dæ<‘∆ä ê Á|üD≤[ø£, $C≤„qXÊg+˝Àì |ü<‘∆ä T· \T, Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\ ÁbÕeTTU≤´ìï H=øÏÿ eø±ÿDÏ+#ê*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î $C≤„qXÊg #·]Á‘·,
<ëì |ü⁄s√>∑‹ >∑T]+∫ ≈£L&Ü u≤>± ‘Ó*j·÷*. bÕsƒX¡ Ê\˝À $<ë´s¡T\ú ≈£î $C≤„qXÊÁkÕÔìï m˝≤ uÀ~Û+#ê\ì #Ó|⁄ü ‘ês√, ñbÕ<Ûë´j·T •ø£Då ˝À ≈£L&Ü n<˚ $<Ûëq+ bÕ{Ï+#ê*. n+<äT#˚‘·
á •ø£Då ˝À, ñbÕ<Ûë´j·TT\T düyêfi¯ófl d”«ø£]+#·&+É , düeTdü´\qT kÕ~Û+#·&+É , Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+, |ü]o*+#·T≥, qyÓ÷<äT #˚jT· T≥ kÕsê+X¯+ sêã≥Tº≥, ne>±Vü≤q‘√ #·<eä &É+,
#·]Ã+#·&+É , yê<ä Á|ü‹yê<äq\T #˚jT· &É+, ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø°øÔ ]£ +#·&+É yÓTT<ä\sTTqe˙ï #Ój÷· ´*.
$C≤„qXÊg uÀ<Ûqä #˚ùd ˇπø ÁbÕ+‘·+˝Àì ñbÕ<Ûë´j·TT\+‘ê, nqTuÛyÑ ê\T |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ, uÛ≤eq\T ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ, #·]Ã+#·Tø√e&ÜìøÏ M\T>± ãè+<ä+>± @s¡Œ&Ü*.
Ç+≥¬sï{Ÿ kÕj·T+‘√HÓ‘’ ˚ ÁbÕ+‘ê\‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü á ãè+<ë˝ÒsŒ¡ &Ée#·TÃ.
eè‘·´Ô +‘·s¡ •ø£Då qT |üP]Ô>± Á|üø±å fi¯q #˚d,æ <ëìøÏ »edü‘ê«ìï∫Ã, n~ düeTs¡eú +‘·+>± uÀ<ÛHä êedüsê\T rs¡TÃ$<Û+ä >± s¡÷bı+~+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ düTe÷s¡T 60 ôd\e⁄\T ñ+{≤sTT. Ç+<äT˝À ø=+‘·u≤Û >∑+ eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#·Tø√e≥+ ø√dü+ yê&Ée#·TÃ. n+<äTe\¢ eè‘·´+‘·s¡
•ø£Då \qT ôd\e⁄˝À¢ Ç#˚Ã≥≥Tº>± Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+∫ Ä y˚Ts¡≈î£ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ©e⁄qT Çe«e#·TÃ.
kÕúsTTì ìsê∆]+∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç dü+dæ<‘∆ä · m+‘√ nedüs+¡ .
5 ♦
♦
bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äT>±H˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒê\T #·~$ kÕ~Û+#·e\dæq $<ë´ Á|üe÷D≤\ n+XÊ\qT >∑T]Ô+#ê*.
kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ≈£î nqTyÓq’ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕe÷Á–, |ü⁄düøÔ ±\T, düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T yÓTT<ä˝q’… yê≥ìï+{Ïì düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.
5
148
5 ♦
♦
ìs¡«Væ≤+#·e\dæq Á|üj÷Ó >±\T eTT+<äT>± ˇø£kÕ] #˚dæ #˚dTü ø√e&É+, <ëìøÏ nqTã+<Ûä Á|ü‘ê´+XÊ\T (Variables) ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√e&É+ #˚j÷· *.
bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqT≈£L\+>± #˚jT· e\dæq ˝Ò<ë ìs¡«Væ≤+#·e\dæq øπ Áå ‘· |ü]o\q\ Á|ü<X˚ Ê\≈£î, n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+, nqTeT‘·T\T eTT+<äT>± dæ<+∆ä
5
#˚dTü ø√yê*.
♦ ø=ìï Á|üj÷Ó >±\T eT]+‘· ns¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T nedüse¡ Te⁄‘êsTT. ø±ã{Ïº yê{Ïì eTT+<äT>± ùdø£]+#·Tø√e&É+ nedüs+¡ .
♦ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä düeTj·T+˝À |æ\\¢ T e´ø£+Ô #˚jT· >∑\ dü+<˚V‰ü \qT eTT+<äT>± }Væ≤+∫ yê{Ï düe÷<ÛëHê\qT ˝Ò<ë düe÷<ÛëHê\T <=]πøeqs¡T\ düe÷#êsêìï
dæ<+∆ä >± ñ+#·Tø√yê*.
♦ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì, ìcÕŒ<äHê y˚>±\qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ qyÓ÷<äT #˚dTü ø√e&ÜìøÏ dü÷∫ø£\qT, ]ø±s¡T\¶ qT dæ<+∆ä >± #˚dTü ø√yê*.
♦ Á|üD≤[ø± ã<ä+∆ >± uÀ<Ûqä »s¡>&∑ ÜìøÏ M\T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düs¬ q’ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì uÀ<Ûqä ≈£î ñ|üÁø£$T+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT m˝≤ dü+dæ<Tä &∆ TÉ ø±yê*?
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ø£*Œ+#·&eÉ T+fÒ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì bÕsƒêìï j·T<Ûë‘·<+äÛ >± #Ó|Œü &É+ ø±<äT. |æ\\¢ ˝À Ä˝À#·q\T sπ ¬ø‹Ô+∫ yê] d”«j·T nqTuÛyÑ ê\qT CÀ&ç+∫
ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚j÷· *. yê] Œ‹düŒ+<äq\ |ü⁄Hê<äT\MT<ä q÷‘·q uÛ≤eq\ C≤„qìsêàD+ »s¡>±*. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT @y˚T$T #˚j·÷˝À |ü]o*<ë›+.
• düeTs¡T& ú q’Ó ñbÕ<Ûë´j·TT&É+fÒ $düèÔ ‘·yTÓ qÆ $wüjT· |ü]C≤„q+ ø£*–qyê&ÉT. ø±ã{Ïº bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À dü÷∫+∫q uÛ≤eq\ìï+{Ï |üPsê«|üsê\qT ‘Ó\TdüTø=ì ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+
$$<Ûsä ø¡ ±\ Á>∑+<∏ë\qT #·~$ $wüjT· |ü]C≤„q+ ô|+bı+~+#·Tø√yê*. ]|òs¬ü Hé‡ |ü⁄düøÔ ±\T, Ç+≥¬sï{Ÿ, yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, e÷´>∑Cq’… T\T yÓTT<ä˝q’… eìï{ÏqT+&ç düMTø£]+#·Tø=ì
bÕsƒ´¡ $wüj÷· ìï ãVüQø√D≤\˝À Á|ü<]ä Ù+#˚+<äT≈£î ø£èwæ#j ˚ ÷· *.
• |æ\* ¢ ï nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #·÷&Ü\+fÒ øπ e\+ eT÷düb˛dæq $<ÛëHê\T ñ|üj÷Ó >∑|&ü eÉ ⁄. ø±ã{Ïº $$<Ûsä ø¡ ±\ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\qT, yê{Ïì neT\T#˚ùd
$<ÛëHê\qT ‘Ó\TdüT≈£îì ñ+&Ü*. q÷‘·q uÀ<ÛHä êeP´Vü‰\T ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î ÄdüøÔÏ #·÷bÕ*.
• bÕsƒê´+X¯ uÛ≤yê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ |æ\\ ¢ T $_Ûqï ø√D≤\˝À Ä˝À∫+#·>\∑ >±*. BìøÏ>±qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä˝À#·Hê‘·àø£yTÓ qÆ , yÓ$’ <Û´ä yÓTqÆ Á|üXï¯ \T n&ç– |æ\*¢ ï
Ä˝À∫+|üCj Ò ÷· *. ø±ã{Ïº Äs¡øy£ TÓ qÆ Á|üXï¯ \qT eTT+<äT>± dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*.
• ôdq ’ T‡ uÀ<Ûqä ˝À Á|üj÷Ó >±\T n‘·´+‘· ø°\ø£yTÓ qÆ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. ø±ã{Ïº bÕsƒê´+X¯u≤Û eq\qT ns¡+ú #˚sTT+#·&ÜìøÏ øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À dü÷∫+∫qy˚ ø±≈£î+&Ü Á|ü‘êé÷ïj·T
|ü]ø£sê\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+, #·s´¡ \qT e÷s¡Tdü÷Ô Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+ nedüs+¡ ø±ã{Ïº Ä$<Ûyä TÓ qÆ Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·T ø√e&É+ nedüs+¡ .
5 • ôdH ’ ‡é ‘·s>¡ ‹∑ |æ\˝¢ À¢ ôdq’ T‡ H˚sT¡ Ãø√e&É+ |ü≥¢ n_ÛsT¡ ∫ì ÄdüøìÔÏ ø£*–+#˚~>± ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+ ôdH’ ‡é Ä$wüÿs¡D\T, #ê]Á‘·ø£ H˚|ü<ë∏ ´\T, >=|üŒ>=|üŒ dü+|òTü ≥q\T, XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô·
J$‘· $X‚cÕ\T, ôdH’ ‡é |òõü fi¯ófl, ôdH’ ‡é ˝À n<äT“¤‘ê\T, ø=‘·øÔ =‘·Ô |ü]XÀ<Ûqä \ |ò*ü ‘ê\T yÓTT<ä˝q’… e˙ï CÀ&ç+#·>\∑ >±*. 5
149
5 • $C≤„qXÊÁdüÔ n_ÛsT¡ ∫ì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ ôdH’ ‡é y˚Tfi≤\T, C≤‘·s\¡ T, øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£e÷\T, ôd$THês¡T¢ düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ dæ<+∆ä >± ñ+#·Tø√yê*. n<˚$<Û+ä >± $$<Ûä ôdH’ ‡é
e÷´>∑Cq’… T\T n$ ìs¡«Væ≤+#˚ b˛{°\T, C≤rj·TkÕúsTT˝À »]π> ôdH’ ‡é dü+ã+~Û‘· b˛{°\ >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ ‘Ó\TdüT≈£îì ñ+&Ü*.
5
• düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äTdüTÔ Á|üD≤[ø£ m+‘√ nedüs+¡ ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yê]¸ø,£ bÕsƒ´¡ , |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\T düŒwü+º >± s¡÷bı+~+#·T≈£îì ñ+&Ü*. Bìe\¢
bÕsƒX¡ Ê\˝À @@ dü+<äs“¡ +¤ ˝À @ ø±s¡´Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+#·Tø√yê*? <ëìøÏ ø±e\dæq eqs¡T\T @$T{Ï? me]ì ÄVü‰«ì+#ê*? me]‘√ ñ|üHê´dü+ Ç|æŒ+#ê*? øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q≈£î
eTT+<ädTü >Ô ± nqTeT‹ m|ü⁄&ÉT bı+<ë* yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\ìï+{Ïô|’ |üP]Ô ne>±Vü≤q‘√ |üì#˚jT· &ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~. bÕsƒê´+XÊìï eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>±, Áù|s¡D≤‘·àø£+>±
uÀ~Û+#·&ÜìøÏ M˝…q’ ø£è‘ê´\T, Á|üXï¯ \T, nqTã+<Ûä n+XÊ\‘√ Á|üD≤[ø±ã<ä+∆ >± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT {°#s· ‡Y H√{Ÿ‡ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
• ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘ ∆ä ˝· À eTs=ø£ ø°\ø±+X¯+ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\|ü≥¢ |üP]Ô ne>±Vü≤q ñ+&É&+É . ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À $$<Ûä kÕ<Ûøä ±\ >∑T]+∫
nedüsy¡ TÓ qÆ |ü{øºÏ \£ T, qyÓ÷<äT e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T dæ<+∆ä >± ñ+#·Tø√yê*. düeTs¡eú +‘·+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· \+fÒ nqTe]Ô‘,· Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï¯ \T nedüse¡ TÚ‘êsTT ø±ã{Ïº
Ä$<Ûyä TÓ qÆ Á|üXï¯ \qT n≥T uÀ<Ûqä ˝Àq÷, Ç≥T eT÷˝≤´+ø£q+˝Àq÷ ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>± ‘·j÷· s¡Tø±e&É+ nedüs+¡ .
• ôdH
’ ‡é ñbÕ<Ûë´j·TTì uÀ<ÛHä ê dü+dæ<‘∆ä · n‘·&TÉ Á|ü‹s√p ñ|üj÷Ó –+#˚ Á|üj÷Ó >∑XÊ\, n+<äT˝Àì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– <ë«sê Á|ü‹_+_düT+Ô <äì n+{≤s¡T. ø±ã{Ïº Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝Àì
|ü]ø£sê\T, kÕeTÁ– m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT |ü]o*+#·T≈£îì n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·Tø√yê*. n<˚$<Û+ä >± nedüsy¡ TÓ qÆ Á|ü‘êé÷ïj·T kÕeTÁ– düeT≈£Ls¡TÃø√yê*. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À Ç‘·s¡
bÕsƒX¡ Ê\\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·øÿ£ ì Á|ü‘êé÷ïj·T ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\T #˚d÷ü eÔ ⁄+{≤s¡T. yê{Ïì ùdø£]+∫, yê] düV‰ü j·T+ rdüTø=ì uÀ<Ûqä qT yÓTs¡T>∑T|üsT¡ #·Tø√yê*.
|üP]Ô dü+dæ<‘∆ä ‘· √ ñqï|ü⁄&˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä‘·à$XÊ«dü+‘√ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq>∑\T>∑T‘ê&ÉT. ìs¡«Væ≤+#·>\∑ T>∑T‘ê&ÉT. ø±ã{Ïº bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ n<˚ nsTTq|üŒ{ÏøÏ Á|ü‹
$<ë´dü+e‘·‡s¡+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT >∑‘· nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>± dü+dæ<‘∆ä · ø±e&É+ nedüs+¡ . düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#ê\+fÒ
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $wüjT· |ü]C≤„q+ ø£*–e⁄+&É&+É ‘√bÕ≥T y˚sT¡ y˚sT¡ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*–ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+ $düèÔ ‘·+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ nedüs+¡ . ø±ã{Ïº
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q uÀ<ÛHä êHÓ|’ ⁄ü D≤´ìï, düeTs¡‘ú q· T ô|+bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ $$<Ûä eqs¡T\qT n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·Tø√e&É+ nedüs+¡ . yê{Ï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
5 5
150
5 TEACHERS' RESOURCE BAG 5
Some Resource Books that Help make Science Fun
1 The Third Book of Experiments, Leonard De Vries, Carousel Books
2 Science Works, Ontario Science Centre, Ontario
3 Toying Around with Science, Bob Friedhoffer, Franklin Watts, New York
4 The Science Explorer, P. Murphy, E. Klages, L. Shore, An Owl Book
5 700 Science Experiments for Everyone, Compiled by UNESCO, Doubleday
6 100 Amazing Science Fair Projects, Glen Vecchione, Goodwill Publishing House, New Delhi
7 365 Simple Science Experiments with Everyday Materials, Richard Churchill, Sterling Publishers
8 The Book of Experiments, Leonard De Vries, Carousel
9 Joy of Learning, (Standards 3 to 5), Center for Environmental Education, Ahmedabad, India
10 Experiments for You, John Tollyfield, Evans Brothers, London
11 How to Turn Water Upside-Down, Ralph Levinson, Beaver Books, London
12 Experiments with Everyday Objects, Kevin Goldstein-Jachson, Granada Publishing, New York
13 Simple Science Experiments, Batstord, Hans Jurgen Prees
14 Let's Discover Science, David Horsburgh, Oxford University Press
15 Chai Ki Pyali Mein Paheli, Partho Ghosh & Dipandar Home (Hindi) National Book Trust, New Delhi 110016
16 UNESCO Source book for Science in the Primary School, Harlen & Elstgeest, National Book Trust, New Delhi 110016
17 Soap Bubbles, C.V. Boys, (Eng/Hin), Vigyan Prasar, C-24 Qutub Institutional Area, New Delhi 110016
18 The Chemical History of a Candle, Michael Faraday (Eng/Hin), Vigyan Prasar, New Delhi, info@Vigyanprasar.gov.in
19 Science in Everyday Life, J.B.S. Haldane, Vigyan Prasar, New Delhi, info@Vigyanprasar.gov.in
5
20
21
VSO Science Teacher's Handbook, Andy Byers, Ann Childs, Chris Lane (Hindi) Eklavya, Bhopal, pitara@eklavya.in
Environment & Self-Reliance, Yona Friedman, Eda Schaur (Eng/Hin), Vigyan Prasar, New Delhi 5
151
5
22
23
Energy & Self-Reliance, Yona Friedman, (Eng/Hin) Vigyan Prasar, New Delhi, info@vigyanprasar.gov.in
The Story of Physics, T. Pammanabhan (Eng/Hin) Vigyan Prasar, New Delhi,info@vigyanprasar.gov.in
5
24 On the Various Forces of Nature, Michael Faraday, Vigyan Prasar, New Delhi, info@vigyanprasar.gov.in
25 The Insect World of J. Henri Fabre, Vigyan Prasar, New Delhi, info@vigyanprasar.gov.in
26 The Autobiography of Charles Darwin, Vigyan Prasar, New Delhi, info@vigyanprasar.gov.in
27 The Bicycle Story, Vijay Gupta, Vigyan Prasar, New Delhi, info@vigyanprasar.gov.in
28 Aakash Darshan Atlas, Gopal Ramchandra Paranjpe, NCERT, Sri Aurobindo Marg, New Delhi 110016
29 Preparation for Understanding, Keith Warren, illus. by Julia Warren, UNESCO
30 Resonance Journal of Science Education, Indian Academy of Sciences
31 Balvignanic, Eklavya, Bhopal
Courtesy : Aha! Activities, Eklavya, Bhopal
Websites & E-Resources for Middle and Primary School Science

1. LET'S DISCOVER SCIENCE PART I By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf file from the link:
http://vidyaonline.org/arvindgupta/david1.pdf)
2. LET'S DISCOVER SCIENCE PART II By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf file from the link:
3. LET'S DISCOVER SCIENCE PART III By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf file from the link:
4. LET'S DISCOVER SCIENCE PART IV By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf file from the link:
5. LET'S DISCOVER SCIENCE PART V By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf file from the link:
5
6. LEARNING ABOUT LIVING PART ONE By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf file from the link:
http://vidyaonline.org/arvindgupta/D6.pdf )
5
152
5
7. LEARNING ABOUT LIVING PART THREE By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf file from the link:
http://vidyaonline.org/arvindgupta/D7.pdf )
5
8. THINKING AND DOING By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf file from the link: http://vidyaonline.org/
arvindgupta/ thinkanddo.pdf)
9. SMALL SCIENCE for Classes I to V (with the accompanying Workbooks and Teachers' Books) Homi Bhabha Centre for Science Education,TIFR,
Mumbai. http://www.hbcse.tifr.res.in/smallscience.
10. http://www.arvindguptatoys.com/ contains an enormous list of books on enlivening science learning, rated by Arvind Gupta. Many of them can be
downloaded for free.
11. LOW COST EQUIPMENT FOR SCIENCE AND TECHNOLOGY EDUCATION - Vol. 1 - Compiled by UNESCO
http://unesdoc.unesco.org/images/0010/001023 /102321eb.pdf Provides ideas on how to make school science equipment using inexpensive materials.
12. LOW COST EQUIPMENT FOR SCIENCE AND TECHNOLOGY EDUCATION - Vol. 2 - Compiled by UNESCO -
http://unesdoc.unesco.org/images/0007/000728/072808eb.pdf Provides ideas on how to make school science equipment using inexpensive materials.
13. http://www.exploratorium.edu/ is a fascinating website with tons of resources, activities and continuous updating to reflect the latest developments in
the field.
14. http://www.johnkyrk.com/ has links to animations of cell structure, cell biology, DNA, etc.
15. http://www.bbc.co.uk/schools/scienceclips/ages/8_9/circuits_conductors_fs.shtml has an interactive tutorial on conductors.
16. http://www.primaryschool.com.au/science results.php?kla=Science%20and%20Technology&unit=Switched%20On has links to several interactive les-
sons like the one above.
17. http://www.juliantrubin.com/bigten/pathdiscovery.html allows the user to simulate online repetitions of famous experiments or inventions.
18. http://www.freeindia.org/biographies/greatscientists/has biographies of Indian scientists.
19. http://www-gap.dcs.st and.ac.uk/~history/Indexes/Indians.html has info on ancient Indian mathematicians.
20. http://www.calcuttaweb.com/people/snbose.shtml has some more biographies of Indian scientists.
21. http://www.shodor.org/succeed/curriculum/FOR/observation.html contains an interactive module to test one's observation powers.
22. http://www.scienceclass.net/PowerPoints/NOS_Test_Review.ppt contains a PPT that talks of the nature of science.
5
23.
24.
http://www.scienceclass.net/PowerPoints/NOS_Test_ReviewGT.ppt contains a second such PPT.
http://www.scienceclass.net/Teachers_Lessons.htm contains many valuable links to lessons on science topics for middle school level. 5
153
5
25.
26.
http://www.science-class.net/TAKS/taks.htm has many links to PPTs that elaborate specific concepts for middle school.
http://teachers.net/lessons/posts/1228.html (a website leading from http://www.curriki.org/xwiki/bin/view/Coll_rml ucas/
5
LabClassificationofShoes?bc=;Coll_rmlucas.10 Classification) describes an activity wherein children have to classify shoes, so as to understand the
importance of classification. (Useful in all branches of science, particularly chemistry and biology.)
27. http://www.encyclomedia.com/videoarctic_food_chain.html has a video on the arctic food chain.
28. http://www.kbears.com/ocean/octopus/index.html has a presentation and info on the octopus.
29. http://magma.nationalgeographic.com/ngexplorer/0309/articles/mainarticle.html contains rich info on underwater life.
30. http://www.seaworld.org/animal-info has a plethora of links and info on animals.
31. http://www.seaworld.org/fun-zone/coloringbooks/pdf/emp-penguin.pdf has a colouring page for kids to have fun, when learning about animals.
32. http://kids.nationalgeographic.com/Animals/CreatureFeature/ is a superb site where you can click on an animal to find out more about it. The 'more'
includes facts, a video with sound, a map of places where it can be found, etc.
33. Resources for Teaching Middle School Science (1998) - http://books.nap.edu/catalog.php? record_id=5774 (ISBN 0309057817) National Science
Resources Center of the National Academy of Sciences, National Academy of Engineering, Institute of Medicine, and the Smithsonian Institution
34. Resources for Teaching Elementary School Science (1996) - http://books.nap.edu/catalog.php? record_id=4966 (ISBN 0309052939) National Sci-
ence Resources Center of the National Academy of Sciences and the Smithsonian Institution
35. http://www.exploratorium.edu/explore/handson.html contains many online as well as hands on activities for children of this age group and younger.
36. http://fi.edu/tfi/activity/act-summ.html contains many online as well as hands on activities for children of this age group and younger.
37. http://www.bbc.co.uk/schools/scienceclips/ages/10_11/science_10_11.shtml contains activities listed alphabetically, topic wise.
38. http://www.bbc.co.uk/schools/scienceclips/ages/9_10/changing_sounds.shtml contains simple sorting and tabulation exercises for Class V and below.
39. http://www.bbc.co.uk/schools/scienceclips ages/10_11/forces_action.shtml contains more complicated tabulation and interpretation exercises for Class
VI/VII.
40. http://www.bbc.co.uk/schools/teachers/ks4/bitesize_chemistry.shtml contains chemistry assessment worksheets for Classes VIII and IX.
41. http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/chemistry/classifyingmaterials/ contains exercises for assessing classification of matter, atomic structure, bond-
ing and formulae/equations for Class VIII and above.
5
42.
43.
http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/physics/electricity/ has some thinking-type questions for Class VIII and above.
http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/physics/forces/ has excellent questions for Classes VII, VIII and above. 5
154
5
44.
45.
http://cse.edc.org/products/onlinecurr/catalog.asp has an online catalogue of web-based resources for middle and elementary school science.
http://www.explorelearning.com/index.cfm? method=cResource.dspView&ResourceID=491 has a beautiful animation of the photoelectric effect, can be
5
shown to Class VIII.
46. http://www.explorelearning.com has a number of interactive simulations to learn science, appropriate for this age group.
47. http://cse.edc.org/products/onlinecurr/WBMISearchResults.asp has a complete list of topics and the modules available therein, for students of this age
group and a little older as well.
48. http://www.blupete.com/Literature/Biographies/Science/Scients.htm has links to biographies of scientists.
49. http://www.juliantrubin.com/bigten/pathdiscovery.html is a website with a collection of links for discovery and invention.
50. http://www.fordham.edu/Halsall/science/sciencesbook.html is an Internet Sourcebook for the History of Science.
51. http://www.middleschoolscience.com/tunefork.htm has a good activity for learning about the tuning fork and sound vibrations, suitable for Classes VII
and VIII.
52. http://www.pbs.org/benfranklin/exp_shocking.html has a lovely interactive simulation of the kite experiment performed by Benjamin Franklin.
53. http://www.pbs.org/teachers/sciencetech/ has grade-wise, topic-wise lesson plans for middle and primary school science teaching.
54. http://www.learner.org/resources/series90.html has a set of videos on the science of teaching science.
55. http://www.outlookindia.com/scriptur11w2.asp?act=sign&url=/full.asp?fodname=20050328&fname=Science&sid=1 has Nobel Prize-Winning Science
Discoveries made palatable for children.
56. http://www.teachernet.gov.uk/teachingandlearning/subjects/science/science_teaching_resources/ provides links to a number of e-teaching learning re-
sources for primary science.
57. http://www.firstscience.com/home/ is a leading online popular science magazine featuring articles on important breakthroughs, the latest science news,
video clips, blogs, poems, facts, games and a whole lot more science-related content.
58. Chakmak: Science magazine for children http://www.eklavya.in/go/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=13&id=57&Itemid=84
59. Sandarbh: A resource bank for teachers http://www.eklavya.in/go/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=13&id=51&Itemid=72
60. Srote: Science and Technology features -http://www.eklavya.in/go/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=13&id=56&Itemid=81
61. http://www.gobartimes.org/20090315/20090315.asp is a bi-monthly children's magazine highlighting news and views on environment and development
through comic strips, cartoons, quizzes, essay competitions and interactive pages. It also serves as a useful teaching aid in classroomsfor teachers.
62. http://edugreen.teri.res.in/index.asp is a website for children that makes environmental learning fun
63. http://www.nuffieldcurriculumcentre.org/go/Default.html provides links to websites of various science projects that undertake to enliven science teaching
5
64. http://www.exploratorium.edu/ifi/resources/workshops/teachingforconcept.html provides a link to the paper “Teaching for Conceptual Change: Con-
fronting Children's Experience; Watson, Bruce and Richard Kopnicek; Phi Delta Kappan, May 1990”. 5
155
5 Some Important Organisations in Science Education 5
S.No. Name of the Organisation Contact Details
1. Agastya International Address : Kataria House, 219 Kamaraj Road, Bangalore - 560042
Foundation Phone : 080-25548913-16
Website : www.agastya.org E-Mail : Maagastya@vsnl.com
2 Avehi-Abacus Project Address : Third floor, K.K. Marg Municipal School, Saat Rasta,
Mahalaxmi, Mumbai- 400 011 Phone : (022)2307 5231, (022)2305 2790
Website : http://avehiabacus.org E-mail : avcab@vsnl.com
3 Bangalore Association for Address : Jawaharlal Nehru Planetarium, Sri. T. Chowdaiah Road,
Science Education (BASE) High Grounds, Bangalore-560001 Phone : 080-22266084, 22203234
Website : http://www.taralaya.org E-Mail : taralaya@vsnl.com
4 Bharat Gyan Vigyan Samiti/ Address : Basement of Y.W.A. Hostel No. II, Avenue - 21, G-Block,
Indian Organisation for Saket, New Delhi-110 017. Phone : 011-2656 9943
Learning and Science Website : http://www.bgvs.org
E-Mail : bgvs_delhi@yahoo.co.in, bgvsdelhi@gmail.com
5 Center for Environment Address : Nehru Foundation for Development, Thaltej Tekra,
Education Ahmedabad - 380 054, Gujarat Phone : 079-26858002
Website : http://www.ceeindia.org E-Mail : cee@ceeindia.org
6 Center for Science and Address : 41, Tughlakabad Institutional Area, New Delhi-110062, INDIA
Environment Phone : 011-29955124/25, 29956394, 29956401, 29956399
Website : http://www.cseindia.org E-Mail : cse@cseindia.org
7 C.P.R. Environmental Address : The C. P. Ramaswami Aiyar Foundation No.1, Eldams Road,
Education Centre (CPREEC) Alwarpet, Chennai Tamilnadu, India. PIN - 600 018
Phone : 044-24337023, 24346526, 24349366 Website : www.cpreec.org
E-Mail : cpreec@vsnl.com, ecoheritage_cpreec@vsnl.net
8 Eklavya Address : E-10, BDA Colony, Shankar Nagar, Shivaji Nagar,
5 Bhopal - 462 016 Madhya Pradesh, India
Phone : 0755-267 1017,255 1109 Website : http://eklavya.in 5
156
5
S.No.
9
Name of the Organisation
Eklavya Institute of Teacher
Contact Details
Address : Eklavya Education Foundation, Core House, Off. C.G.Road,
5
Education (EI) Ellisbridge, Ahmedabad-6 Phone : 079-26461629
Website : www.eklavya.org E-mail : eklavya@ekalavya.org
10 Homi Bhabha Centre for Address : Mr. H C Pradhan, Tata Institute of Fundamental
Science Education Research, V.N. Purav Marg, Mankhurd, Mumbai, 400088
Phone : 022-25554712, 25580036 Website : www.hbcse.tifr.res.in
E-Mail : postmaster@hbcse.tifr.res.in
11 Indian Science Congress Address : 14, Dr. Biresh Guha Street, Kolkata - 17 Phone : 033-2287 4530
Association Website : http://sciencecongress.nic.in
E-mail : iscacal@vsnl.net
12 Kalpavriksh Environment Address : 134, Tower 10, Supreme Enclave, Mayur Vihar, Phase 1,
Action Group Delhi 110 09 Phone : 011-22753714
Website : http://www.kalpavriksh.org
13 Kerala Sastra Address : Parishad Bhavan, Chalappuram PO, Kozhikkode - 673 002,
Sahitya Parishad Kerala, India Phone : 0495-2701919, 9447038195
Website : http://www.kssp.org.in E-Mail : gskssp@gmail.com
14 National Council for Address : Department of Science & Technology Technology Bhavan,
Science & Technology New Mehrauli Road, New Delhi-11001 Phone : 011-26567373, 26962819
Communication (NCSTC) Website : www.dst.gov.in E-Mail : dstinfo at nic dot in
15 Navanirmiti Address : Navnirmiti, 301,302,303, 3rd floor, A wing,
Priyadarshani Apartment, Padmavati Road, IIT Market Gate, Powai,
Mumbai- 400 076. Phone ; 022-25773215, 25786520
Website : www.navnirmiti.org E-mail : contact@navnirmiti.org
16 Nuffield Foundation Address : 28 Bedford Square London WC1B 3JS
Phone : 020 7631 0566, 020 7580 7434
Website : www.nuffieldfoundation.org
5 E-mail : info@nuffieldfoundation.org
5
157
5
S.No. Name of the Organisation Contact Details 5
17 Rajiv Gandhi Foundation Address : Jawahar Bhawan, Dr. Rajendra, Prasad Road
New Delhi - 110 001, INDIA Phone : 011-23755117, 23312456
Website : www.rgfindia.org E-mail : info@rgfindia.org
18 State Institute of science Address : S.I.S.E (Rajya Vigyan Sansthan), P.S.M Campus, Jabalpur,
education M.P. 482001 Phone : 0761-2625776 Website : http://sisejbp.nic.in
19 Sutradhar Address : 59/1, 3rd Cross, 10th A Main, Indiranagar 2 Stage,
Bangalore 560038. Phone : 080-25288545,25215191
Website : www.sutradhar.com E-Mail : sutra@vsnl.com
20 Tamil Nadu Science Forum Address : Balaji Sampath, C2 Ratna Apts. AH 250, Shanti Colony,
Annanagar, Chennai-600040, TAMIL NADU Phone : 044-26213638
Website : bsampath@eng.umd.edu
21 Tamil Nadu State Council for Address : Directorate of Technical Education Campus, Chennai 25
Science and Technology, Phone : 022-22301428 Website : www.tanscst.org
E-mail : enquiry@tnscst.org
22 Vidya Bhawan Society Address : Fatehpura, Udaipur, Rajasthan 313001 Phone : 0294 2450911
Website : http://www.vidyabhawan.org
E-Mail : info@vidyabhawan.org, vbsudr@yahoo.com
23 Vikram A Sarabhai Community Address : Opp. Gujarat University, Navrangpura, Ahmedabad - 380 009
Science Center Phone : 079-26302085,26302914 Website : www.vascsc.org
E-Mail : info@vascsc.org
5 5
158
5 5
9 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+
$<ä´ <ë«sê |æ\\¢ ˝À dü+|üPs¡í $ø±dü+ kÕ~Û+#ê\qï~ $<ë´ \ø£´å + nsTTq|ü⁄&ÉT düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ n+fÒ @$T{À ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ . bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ |æ\\¢ T XÊØs¡ø+£ >±
m~π> ej·TdüT‘√ eTT&ç|&ü ç ñqï n+X¯+ ø±ã{Ïº $<ä´ XÊØs¡ø£ $ø±kÕìøÏ n+fÒ |æ\\¢ T ej·TdüT‘√ ‘·–q, Äs√>∑´+, m‘·T,Ô ãs¡Te⁄ e⁄+&˚˝≤ #·÷ùd+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ Äs√>∑ýê´j·÷eT
n+XÊ\T, ø°\ø£+ ø±yê*. n˝≤π> ùdïVü≤+, düV≤ü ø±s¡+, düV≤ü qo\‘·, zs¡TŒ e+{Ï yÓK’ s¡T\T n\e&Ü*. ‘ê]ÿø£ $y˚#q· , düè»Hê‘·àø£ Ä˝À#·q\T ô|+bı+~+#·&+É , düeTdü´\≈£î
≈£î+–b˛≈£î+&Ü m<äTs¡T ì*∫ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#˚ H˚sT¡ Œsêyê*. eT+∫ yÓK’ s¡T\‘√ ñ‘·eÔ T n_ÛsT¡ ∫ ø£*–q e´øÏ>Ô ± kÕe÷õø£ u≤<Û´ä ‘· ìs¡«]Ô+#·>\∑ >±*. M≥ìï+{Ï <ë«sê $wüjT·
|ü]C≤„q+ bı+<ä>\∑ >±*. ø±ã{Ïº düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ n+fÒ |æ\\¢ T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ Ä<Ûës¡+>± C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&É+ e÷Á‘·yT˚ ø±≈£î+&Ü XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ ñ<˚«>∑, kÕ+|òTæ ø£, kÕ+düÿè‹ø£
$ø±kÕ\qT bı+<ä&+É . Ç+<äTø√dü+ |æ\˝¢ À¢ C≤„q+, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, kÕeTsêú´\T, $\Te\T ô|+bı+~+#ê*. ø±ã{Ïº bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À á n+XÊ\˙ï nuÛÑ´düHê+XÊ\T>± ø£ì|æ+#ê*. |æ\\¢
düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ n+XÊ\˙ï bÕsƒê´+XÊ˝Ò. M{Ï˝À bÕsƒ´¡ , düV≤ü bÕsƒ´¡ nqï $uÛ<Ò qä + nedüs+¡ ˝Ò<Tä . bÕsƒX¡ Ê\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\˙ï |æ\\¢ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ
‘√&ÉŒ&˚$>± e⁄+&Ü*. ø±ã{Ïº á $wüj÷· \ìï+{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *.
CCE b+<äT≈£î?
eT÷˝≤´+ø£qeT+fÒ øπ e\+ |üØø£\å T ô|≥º&+É e÷Á‘·yT˚ ø±<äT. j·T÷ì{Ÿ, f…]àq˝Ÿ |üØø£\å ù|s¡T‘√ m|ü⁄Œ&√ ˇø£kÕ] |æ\\¢ kÕeTsêú´\qT |ü]o*+#·&+É e\¢ yê] nuÛ´Ñ düq≈£î n~
@$<Û+ä >±q÷ düV‰ü j·T|ü&<É Tä . ô|>’ ± á $<Ûyä TÓ qÆ |üØøå± |ü<‹∆ä |æ\\¢ T @ düe÷#êsêìï m+‘· es¡≈î£ >∑Ts¡TôÔ |≥Tºø√>∑*>±s√ |üØøÏdå Tü +Ô <√ ‘·|Œü yê] $_Ûqï kÕeTsêú´\qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü <É Tä . eT÷˝≤´+ø£q+ ù|s¡T‘√ nH˚ø£ s¡ø±\ |üØø£\å T ìs¡«Væ≤+#·&+É e\q |æ\\¢ T rÁeyÓTqÆ ˇ‹Ô&øç Ï >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. ã{°|º ≥ ü &º ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ |üØøå± |ü<‘∆ä T· \T, |æ\\¢
ñ<˚«>∑, kÕ+|òTæ ø£ $ø±kÕ\qT eT~+|ü⁄#˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü eÉ ⁄. ø±ã{Ïº |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì ìs¡+‘·s+¡ düeTÁ>∑+>± eT÷\´+ø£q+ #˚jT· e\dæq nedüs+¡ ñ+~. |æ\\¢ T ‘êeTT |ü]o*+|ü
ã&ÉT‘·THêïeTì yê]øÏ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+ e\¢ e#˚Ã |ò*ü ‘ê\T yê]øÏ |ü⁄qs¡u≤Û ´dü+ ø£*–+#·&ÜìøÏ m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. uÛj Ñ T· s¡V≤æ ‘· yê‘êes¡D+˝À ùd«#·Ã>¤ ±
5
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+ e\¢ m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT ˝ÀbÕ\T >∑T]Ô+∫ dües¡D≤‘·àø£ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~ bÕsƒ´¡ $wüj÷· \‘√bÕ≥T |æ\\¢ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~∆øÏ
dü+ã+~Û+∫q Ädü≈î£ \Ô T, n_ÛsT¡ #·T\T, XÊØs¡ø£ m<äT>∑T<ä\, $\Te\T, yÓK’ s¡T\T, ø£fi≤_ÛsT¡ ∫ Ç˝≤ nìï n+XÊ\ô|’ ˇø£ ne>±Vü≤q ø£*–e⁄+&ç, yê{Ïì yê{Ï˝À |æ\\¢ n_ÛsT¡ ∫ì, Á|ü>‹∑ ì 5
‘Ó\TdüT≈£îø√yê*. n|ü&˚ eT÷˝≤´+ø£Hêìï düeTÁ>∑yTÓ qÆ ~>± uÛ≤$kÕÔsT¡ .
159
5
CCE \ø£Då ≤\T 5
eT÷˝≤´+ø£q+ ` |æ\\¢ T düe÷#êsêìï >∑Ts¡TôÔ |≥Tº≈î£ ì ã{°|º {ü ºÏ |üØø£\å ˝À sêj·T&ÜìøÏ e÷Á‘·yT˚ ñ<˚•› +∫q~ ø±<äT. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ø£*Œ+#˚ nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T |æ\\¢ C≤„Hê‘·àø£,
e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X¯ s¡+>±\˝À rdüTø=#˚Ã e÷s¡TŒ\qT eT~+|ü⁄#˚dæ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. bÕsƒX¡ Ê\˝À $$<Ûä $wüj÷· \ s¡÷|ü+˝À n+~+#˚ düe÷#ês¡+ $wüjT·
|ü]C≤„Hêìï ø£*+Z #·&ÜìøÏ dü]b˛<äT. |æ\\¢ uÛ≤$ J$‘êìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ $X‚c¢ Õ‘·àø£, düè»Hê‘·àø£ ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·HêX¯ø,ÔÏ d”«j·T Áø£eT•ø£åD, kÕe÷õø£+>± düsT¡ u› ≤≥T #˚dTü ø√e&É+ düeTdü´\
|ü≥¢ düTìï‘·+>± Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , |ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä˝q’… Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, kÕeTsêú´\T ô|+bı+~+#·&+É bÕsƒX¡ Ê\ u≤<Û´ä ‘· (bHé.dæ.m|òt ` 2005). Ç$ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ bÕsƒX¡ Ê\˝À bH√ï s¡ø±˝…q’ ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·e\dæ e⁄+≥T+~. M≥ìï+{Ïì eTq+ Ç+‘·e¡ s¡≈î£ bÕπs´ƒ ‘·s¡ n+XÊ\T>±, düVü≤bÕsƒê´+XÊ\T>± uÛ≤$düTHÔ êï+. yê{ÏøÏ
‘·–q+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ø£b˛e&É+ e\¢ |æ\˝¢ À¢ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ uÛ+Ñ >∑+ ø£\T>∑T‘·T+~. n+<äT#˚‘· sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |üÁ‘·+`2011 bÕsƒ´¡ , düV≤ü bÕsƒê´+XÊ\H˚ $uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü
nìï+{Ïì bÕsƒê´+XÊ\T>±H˚ uÛ≤$+#ê\ì (bdt.dæ.m|ò.t ` 2011) dü÷∫+∫+~. ø±ã{Ïº ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\\¢ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ ñ<˚«>∑, kÕ+|òTæ ø£ $ø±kÕ\˙ï düe÷q
ÁbÕ<Ûëq´‘·˝À eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· \ì ìπs•› +#·Tø√e&É+ »]–+~. á ø√D+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ @$T Ä•düT+Ô <√ |ü]o*<ë›+.
` |æ\\¢ C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X¯ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É , eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
` ã{°|º ≥ ü &º Üìï, düe÷#êsêìï >∑Ts¡TôÔ |≥Tºø√e&ÉeTH˚ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Á|üÁøÏjT· \ kÕúq+˝À $X‚w¢ D ü ≤‘·àø£ Ä˝À#·q\‘√ kı+‘·+>± C≤„q ìsêàD+ #˚dTü ø√e&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ,
kı+‘·+>± ‘·eT Ä˝À#·q\qT, uÛ≤yê\qT e´ø£|Ô ]ü #˚≥≥T¢ #˚jT· &É+.
` eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑+>± |ü]>∑D+Ï #·&+É .
` eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq kÕeTsêú´\qT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $<ÛëHê\qT yÓTs¡T>∑|sü #¡ T· ø√e&É+ eT]j·TT ìs¡+‘·s+¡ |ü]o*dü÷Ô dües¡D\T #˚dTü ø√e&É+.
` eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê |æ\\¢ T bø£ÿ&É H˚sT¡ Ãø√˝Òøb£ ˛‘·THêïs√ ‘Ó\TdüTø=ì ‘·>T∑ $<Û+ä >± uÀ~Û+#·&+É .
` uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· $<ë´]ú øπ +ÁBø£è‘·+>± kÕπ>+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À uÛ≤>∑+>± neT\T#˚j÷· *. Bìe\¢ |æ\\¢ dü+|üPs¡í $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ $_Ûqï ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ n+XÊ\T b+‘· es¡≈î£
düeTs¡+ú >± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïsTT nH˚~ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À bÕsƒ´¡ , düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ\T nqï $uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü nìï+{Ï˙ düe÷q
ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q n+XÊ\T>± >∑T]Ô+∫ neT\T#˚j÷· *.
eT÷˝≤´+ø£q+ nuÛ´Ñ düq+˝À n+‘·sê“¤>+∑ >± ìs¡+‘·s+¡ »]π> Á|üÁøÏjT· >± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ‘·–q Á|üD≤[ø£qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*. eT÷˝≤´+ø£q dü«uÛ≤yê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√yê*.
CCE ` m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *? ` $<ÛëHê\T
5 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T |æ\\¢ qT dü+|üPs¡+í >± |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#˚ùd$>± ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T
‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ˝À|ü\ ãj·T≥ |æ\\¢ qT |ü]o*dü÷Ô #˚ùd n+XÊ\‘√bÕ≥T Áø£e÷qT>∑‘+· >± ìØí‘· ø±\eé<ÛTä \˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£q+ ≈£L&Ü nedüsy¡ T˚ . Ç$ yêsê+‘·, |üø,å£ e÷dü,
5
160
5
≥]àq˝Ÿ s¡÷bÕ\˝À ≈£L&Ü ñ+&É&+É nedüs+¡ . nsTT‘˚ @ eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ nsTTq|üŒ{ÏøÏ e#˚Ã |ò*ü ‘ê\qT ã{Ïº @ Ç<ä]› ˙ ˇø£]‘√ ˇø£]ì b˛\Ã≈£L&É<Tä . n+fÒ eT÷˝≤´+ø£q+
|æ\\¢ T b˝≤ H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T? @$T H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T? nH˚ n+XÊ\T |ü]o*+#·&+É ‘√bÕ≥T H˚sT¡ Ã≈£îqï n+X¯+ dæsú +¡ >± ñ+&˚+<äT≈£î ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ ‘√&ÉŒ&Ü*. C≤„qeTT, ne>±Vü≤q
5
$ìjÓ÷>∑+, $X‚w¢ D ü , q÷‘·q dü+<äsê“¤\˝À düsT¡ u› ≤≥T#˚dTü ø√e&ÉeTH˚ n+XÊ\‘√u≤≥T n_ÛsT¡ #·T\T, yÓK’ s¡T\T, ñ<˚«>±\T, Á|ü‘´˚ ø£ Ädü≈î£ \Ô T, XÊØs¡ø£ b<äT>∑T<ä\ Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ
$wüj÷· \T≈£L&Ü ì•‘·+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *. á $<Ûyä TÓ qÆ eT÷˝≤´+ø£q+ s¬ +&ÉT s¡ø±\T.
1. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (bòÕsêà{Ïyé nôddtyTÓ +{Ÿ)
2. dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (düyT˚ à{Ïyé nôddtyTÓ +{Ÿ)
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ø£*Œ+∫q nuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\˝À |æ\\¢ T bÕ˝§Z+≥Tqï|ü&ÉT, uÀ<Ûqä »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT $<ë´]ú @ $<Û+ä >± H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêï&√ |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT #˚jT· &É+ <ë«sê
|æ\\¢ nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ ø£èwæ#j ˚ T· &Üìï ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ uÛj Ñ T· s¡V≤æ ‘· yê‘êes¡D+˝À, |æ\\¢ ≈£î Ädüsê>± ì*∫
nuÛ´Ñ düqqT y˚>e∑ +‘·+ #˚dTü ø√&ÜìøÏ ñ|üø]£ +#˚~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì ìs¡+‘·s+¡ |ü]o*dü÷Ô nedüsy¡ TÓ qÆ dü+<äsê“¤\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ≈£î düV‰ü j·Tø±]>± ì*∫ dü]~~›
eTT+<äT≈£î q&ç|+æ #ê*. øπ e\+ e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\ s¡÷|ü+˝À ø±≈£î+&Ü |æ\\¢ ≈£î yê] kÕeTsêú´\ kÕ<ÛHä ê dæ‹ú >∑‘T· \qT $es¡D≤‘·àø£+>± ‘Ó*|æ yê]øÏ düs¬ q’ dü÷#·q\T dü\Vü‰\T Ç∫Ã
Áb˛‘·‡Væ≤+∫ nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À »]π> #·sÃ¡ \T, |æ\\¢ düe÷<ÛëHê\T, bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝À eT]j·TT ∫es¡ ñqï Á|üXï¯ \T, nuÛ≤´kÕ\ >∑T]+∫ #·]ÃdüTqÔ ï|ü&ÉT |æ\¢\T #·sÃ¡ ˝À¢ bÕ˝§Zì Ç#˚Ã düe÷<ÛëHê\T, |æ\\¢ T
sêdæq H√≥T|ü⁄düÔø±\T, ‘·s¡>∑‹ |üì, Ç+{Ï|üì, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T, »≥Tº |üqT\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ï Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\T @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs√, m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡H˚~
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+#·Hê y˚jT· e#·TÃ. BH˚ï ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤+.
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq »s¡T>∑T‘·Tqï düeTj·T+˝À ìs¡+‘·s+¡ |ò&” ué ≤´ø˘ Çdü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ ‘·eTqT ‘êeTT dü]#˚dTü ≈£îH˚ M\Tø£*ŒdüT+Ô ~. nedüsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T #˚dTü ø√e&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À Á|ü<ëÛ q+>± Hê\T>∑T s¡ø±\ kÕ<ÛHä ê\qT ñ|üj÷Ó –+#ê*.
1. |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+`Á|ü‹düŒ+<äq\T (10 e÷s¡Tÿ\T)
2. sê‘· n+XÊ\T (H√≥T|ü⁄düøÔ ±\T, Ç+{Ï|ìü yÓTTˆˆ$) (10 e÷s¡Tÿ\T)
3. ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T (10 e÷s¡Tÿ\T)
5 4. \|òTü T |üØø£å (dæ|¢ t f…d)ºt (20 e÷s¡Tÿ\T)

5
161
5
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
$<ë´]ú uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \ <ë«sê H˚sT¡ Ãø=qï n+XÊ\qT yÓTT‘·+Ô >±
5
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &Üìï dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. Ç$
ø√s¡T‡ yÓTT‘·+Ô |üP]ÔnsTTq ‘·sê«‘· ˝Ò<ë ìsê∆]‘· bÕsƒê´Á|üD≤[ø£ |üPs¡sÔ TTq
‘·sT¡ yê‘· |æ\\¢ kÕ<Ûqä qT |üØøÏ+å #˚ |ü<‹∆ä . á |ü<‹∆ä ˝À $<ë´]ú ‘êqT #·~$q
ø√s¡T‡<ë«sê @$T H˚sT¡ Ã≈£îHêï&ÉT?, m+‘· es¡≈î£ H˚sT¡ Ã≈£îHêï&ÉT? nH˚ n+XÊ\qT
|ü]o*+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± sê‘· (ù||üsY ` ô|ì‡˝Ÿ) |üØø£\å
s¡ ÷ |ü + ˝À e÷Á‘· y ˚ T ìs¡ « Væ ≤ +#˚ dü + Á>∑ V ü ≤ D≤‘· à ø£ eT÷˝≤´+ø£ q +˝À
bÕsƒ¡´$wüj·÷\qT e÷Á‘·y˚T |üØøÏå+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\T b+‘·
H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T nì |üØøÏå+#·&É+. ≥]àq˝Ÿ, yê]¸ø£ ù|]≥ ìs¡«Væ≤+#˚
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´s¡T\ú ø£T yê] kÕ<Ûqä qT, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\
s¡÷|ü+˝À n+<äCdÒ Tü +Ô ~. ñrÔs‘í¡ · kÕ~Û+#ês√ ˝Ò<√ e÷Á‘·yT˚ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
$<ë´s¡T\ú T #·~$q n+XÊ\˙ï ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì dü«+‘·+>± |üØø£\å ˝À
sêj·Te\dæ sêe&É+ e\¢ |æ\˝¢ À¢ |üØø£\å |ü≥¢ uÛj Ñ T· +, yê´≈£î\‘· ñ+&É<Tä . á
‘·sV¡ ‰ü n+‘·s‘Z¡ · eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ |üØø£\å ù|]≥ |æ\\¢ eT<Û´ä ø£*>π
nyê+#Û˙· j·T b˛{°ì ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑ |ü&TÉ ‘·T+~. Bì dü«uÛ≤yêìï
eT]+‘·>± ì•‘·+>± ns¡+ú #˚dTü ≈£î+<ë+.
Ç~ nuÛ´Ñ düqqT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd |ü<‹∆ä .
kÕ<Ûës¡D+>± ≥sYà, yê]¸ø£ |üØø£\å s¡÷|ü+˝À H˚sT¡ Ã≈£îqï yÓTT‘êÔìï
|üØøÏdå Tü +Ô ~. nq>± Å‘e’Ó ÷dæø£ (Quarterly), ns¡∆ yê]¸ø£ (Half Yearly)
eT]j·TT yê]¸ø£ (Annual) |üØø£\å T »s¡|&ü +É .
$<ë´Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>±
‘·j÷· s¡T#˚dqæ |üØøå± ù||üs‘Y √ |ü]o*+#˚ |üØø£å |ü<‹∆ä .
5 |üØø£å ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T düu≈®… î£ yº êØ>± ìsê∆]+∫q

$<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*
($wüjT· yêØ uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ \£ qT |ü]o*+#·+&ç.)
5
162
5dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (düyT˚ à{Ïyé nôddtyTÓ +{Ÿ) m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*? 5
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ≈£L&Ü ìπs•∆ ‘· kÕeTsêú´\˝À |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì |ü]o*+#˚ |üØø£å e+{Ï~. Ç~ ≈£L&Ü ã{°º |ü≥&º +É , j·÷+Á‹ø£+>± Áyêj·T&É+, ˇ‹Ô&ç ˝Òì~>± ñ+&Ü*.
ìπs•∆ +∫q dæ\ãdt |üPs¡sÔ TTq ‘·sê«‘· Áyê‘· |üØø£å s¡÷|ü+˝À düyT˚ à{Ïyé eT~+|ü⁄ #˚j÷· *. Bìì m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À |ü]o*<ë›+.
• ìsê∆]‘· dæ\ãdt Ä<Ûës¡+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø=ì eT~+|ü⁄ #˚j÷· *.
• Ç‘·s¡ dü+dü\ú T, e´≈£î\Ô T s¡÷bı+~+∫q Á|üXÊï|üÁ‘ê\T ñ|üj÷Ó –+#·≈L£ &É<Tä .
• $<ë´Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Á|üXÊï|üÁ‘êìï ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üXÊï|üÁ‘·+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕ<∏$ä Tø£ ªø°μ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
• m+<äTø£+fÒ düyT˚ à{Ïyé Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Á|üXï¯ \T dü«uÛ≤eØ‘ê´ kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ, $X‚w¢ D ü ≤‘·àø£+>± sêj·T&ÜìøÏ M\T>± e⁄+{≤sTT. ø±ã{Ïº ‘·s>¡ ‹∑ ˝À |æ\\¢ +<äs÷¡
ˇπøs¡øy£ TÓ qÆ düe÷<Ûëq+ sêkÕÔsì¡ uÛ≤$+#·≈L£ &É<Tä .
• |æ\\¢ T kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜìøÏ Á|üXÊï|üÁ‘·+ ‘√&ÉŒ&Ü*. ˇø=ÿø£ÿkÕ] bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À dü÷∫+∫q <ëìø£Hêï _ÛqïyÓTqÆ düe÷<Ûëq+ $<ë´]ú ‘·q kı+‘· Ä˝À#·q,
nqTuÛeÑ +‘√ sêdæe⁄+&Ée#·TÃ. n~ düs¬ q’ ~ nsTTq|ü⁄&ÉT <ëìì ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.
• Á|ü‹ Á|üXï¯ 5 e÷s¡Tÿ\T j·T÷ì{Ÿ>± e⁄+≥T+~ ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷<ÛëHêìï |ü]o*+∫ e÷s¡Tÿ\T øπ {≤sTT+#ê*.
• ˇø£ $uÛ≤>∑+˝À s¬ +&ÉT e÷s¡Tÿ\T Á|üXï¯ \T s¬ +&ÉT ˇø£ e÷s¡Tÿ Á|üXï¯ ˇø£{Ï ñ+<äqT≈£î+<ë+. $&ç$&ç>± e÷s¡Tÿ\T y˚dqæ |üŒ{Ïø° yÓTT‘·+Ô >± Ä Á|üXï¯ ≈£î ◊<äT≈£î >±qT bìï e÷s¡Tÿ\T
e#êÃjÓ÷ ˝…øÿÏ +∫ qyÓ÷<äT#˚j÷· *.
• ˇø£ $<ë´Á|üe÷D+˝À Á|üXï¯ \˙ï ˇø£ $uÛ≤>∑+˝ÀH˚ ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº Ä $<Ûë´Á|üe÷D≤ìøÏ bìï e÷s¡Tÿ\T Ç#êÃs¡T, |æ\\¢ T bìï e÷s¡Tÿ\T kÕ~Û+#ês¡T nH˚~ düT\uÛ+Ñ >±
‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
• kÕ<Ûës¡D+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ç+‘·es¡≈î£ düe÷<Ûëq |üÁ‘ê\T ~~›qfÒ¢ Á|üdTü ‘Ô +· ≈£L&Ü düe÷<Ûëq |üÁ‘êìï ~~› e÷s¡Tÿ\T y˚jT· e#·TÃ. ◊‘˚ düe÷<ÛëHê\T $<ë´]úøÏ $<ë´]úøÏ
e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº C≤Á>∑‘>Ô· ± #·~$ e÷s¡Tÿ\T øπ {≤sTT+#ê*.
5 5
163
5 ˝≤úŸqT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~øÏ rdüT≈£îsêe&É+ : XÀ<ÛHä ê‘·àø£ Ä˝À#·qqT sπ ø¬ ‹Ô+#·&+É 5
ˇø£ eT+∫ ˝Òu§πs≥Ø $C≤„qXÊÁdüÔ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düqqT yÓTs¡T>∑T|üsT¡ düT+Ô <äq&É+˝À m≥Te+{Ï dü+<˚V≤ü + ˝Ò<Tä . Ç~ ì]«yê<ë+X¯yT˚ nsTTq|üŒ{Ïø° |üP]ÔkÕúsTT ˝≤úŸ ˝Ò≈î£ +&Ü ≈£L&Ü
$C≤„qXÊÁdüÔ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düqqT e÷s¡Ãe#·TÃ. <ëìøÏ ø±e*‡q$ ì‘·´J$‘· nqTuÛyÑ ê\qT+&ç, kÕ<Ûës¡D+>± n&ç>π Á|üXï¯ \T, düT\Te⁄>± <=]πø kÕeTÁ– ø=ìï |ü]ø£sê\T ø=qTø√ÿe&É+.
ˇø£ qeT÷Hê $C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s>¡ ‹∑ m˝≤ kÕ>∑T‘·T+<√ ‘Ó\TdüTø√yê\ì #·÷ùdÔ ãVüQXÊ Ç˝≤ ñ+≥T+<˚y÷Ó .
1. eTT+<äT>± {°#s· Y dæ\ãdt n+‘ê #·<Tä e⁄‘ês¡T.
↓
2. {°#s· Y bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+X¯+ #·<Tä e⁄‘ês¡T.
↓
3. Ä n+X¯+ #Ó|Œü &É+ ø√dü+ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£(\T) y˚kÕÔsT¡ .
↓
4. øπ {≤sTT+#·ã&çq |”s]j·T&É˝¢ À Ä n+XÊìï |üP]Ô#k˚ ÕÔsT¡ .
↓
5. nuÛ≤´düq|üÁ‘ê\T Ç∫Ã eT]j·TT / ˝Ò<ë ˇø£ |üØø£å <ë«sê |æ\\¢ nuÛ´Ñ düHê kÕúsTT\qT eT~+|ü⁄ #˚kÕÔsT¡ .
ô|q’ Çe«ã&çq |üì Á|üyêVü≤+˝À {°#s· Y ˇø£ ˝…øÃ£ s¡sY bÕÁ‘· b˛wæd÷ü ,Ô Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ ìdü‡+<˚V≤ü +>± eT]j·TT düeTs¡eú +‘·+>± ˇø£ n+XÊìï |üP]Ô#k˚ ÕÔsT¡ . Çø£ÿ&É |æ\y¢ ê&ÉT
b˛wædTü qÔ ï~ #ê˝≤es¡≈î£ ˇø£ ìÁwæÿj·÷‘·àø£ bÕÁ‘·. #Óù|Œ~ $q&É+, uÀ~Û+#˚~ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+. eT~+|ü⁄ düeTj·T+˝À <ëH˚ï eT∞fl ‹]– n|üŒ#Ó|Œü &É+ e÷Á‘·yT˚ #˚dTü qÔ ï≥Te+{Ï bÕÁ‘·
áøÏ+~ n+XÊ\T ˝Òq≥T¢ #ê˝≤ düŒwü+º >± ‘Ó\TdüT+Ô ~. nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ ñ‘·T‡ø£‘q· T ô|+#·&+É , Á|üXï¯ \qT nqTdü+<Ûëì+#·&+É , Á|üj÷Ó >±\T ìs¡«Væ≤+#·&+É , |ü]o\q\qT
qyÓ÷<äT #˚dTü ø√e&É+, ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+˝À/düe÷#ês¡+˝À ˇø£ XË*’ ì ªª#·÷&É&+É μμ, ‘ê]ÿø£+>± dæsú +¡ >± ñ+&˚ ìsê∆sD ¡ \≈£î sêe&É+, ∫es¡>± nqTuÛeÑ +<ë«sê Ä˝À#·q˝À e÷s¡TŒ
sêe&É+.
˝≤úŸ ˝Òì ˇø£ dü÷ÿ˝À¢, Hê\T>√ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ≈£L&Ü Ç<˚$<Û:ä >± »s¡T>∑T‘·T+<äq&ÜìøÏ H˚H=ø£ |ü]XÀ<Ûqä |üÁ‘·+˝Àì ˇø£ Á|üj÷Ó >∑ es¡qí qT #ÓãT‘êqT. ˇø£ Hê\T>√ ‘·s>¡ ‹∑ {°#s· Y
5
‘·q $<ë´s¡T\ú ≈£î ªªy˚&/ç ñwü+í μμ nH˚ bÕsƒ+¡ #ÓbÕŒ*‡ ñ+~. ô|q’ Çe«ã&çq |ü<‹∆ä ˝À #Ó|Œü ≈£L&É<ìä ‘·qT ìs¡sí TT+#·T≈£î+~. <ëì ã<äT\T>± ‘=$Tà<˚fió¯ fl |æ\\¢ qT yÓ#Ã· <äq+ eT]j·TT y˚&ç
>∑T]+∫ yê]øÏ nqTuÛyÑ ê\ô|’ Á|üXï¯ \T y˚jT· &É+˝À yÓTT<ä\Tô|{Ï+º ~. (á dü+|òTü ≥q eTkÕ#·Tôd{Ÿ‡ nH˚ o‘·\ ÁbÕ+‘·+˝À »]–+~). øÏ+<ä Çe«ã&çq u≤ø˘‡ #·÷&É+&ç. 5
164
5 ªªôd«≥ºs‡Y y˚&>ç ± ñ+{≤sTTμμ n+~ øπ {°. 5
ªªˇø£ {À|æ˝À <Ûsä êàMT≥sY ô|&ç‘˚ n~ u≤>± y˚&≈Ó î£ ÿ‘·T+~. ãVüQXÊ ‘=+uÛ&’… Áç ^\ es¡≈î£ μμ nHêï&ÉT ˙˝Ÿ.
ªªn˝≤π> #ê˝≤ùd|ü⁄ e~˝ÒùdÔ e+<√ s¬ +&=+<ä˝À ñ+≥T+~μμ n+~+#ê&ÉT ÁøÏdj
ºæ T· Hé.
|æ\\¢ |üPs¡«uÛ≤eq\qT Ç˝≤ Á|ü‘´· ø£+å >± ‘Ó\TdüTø=qï ‘·sê«‘· Ä {°#s· Y Ä uÛ≤eq\qT, Á|ü‹ ˇø£ÿ<ë˙ï |üØøÏ+å #ê\ì ìs¡sí TT+∫+~. <ëìø√dü+ ‘·qT |æ\\¢ #˚‘· {À|æ˝À¢, ôd«≥ºs˝¢¡ À
#·T{Ïôº |≥ºã&çq s¡>T∑ \Z ˝À <Ûsä êàMT≥s¡T¢ ô|{Ï+º ∫+~. yÓTT<ä≥ ø=ìïkÕs¡T¢ ñc˛íÁ>∑‘˝· À @ e÷s¡TŒ˝Òì ø±s¡D+>± |æ\\¢ T <Ûsä êàMT≥s¡q¢ T #ê˝≤ùd|ü{eÏ s¡≈î£ e~˝Òj÷· \ì ìs¡sí TT+#ês¡T. (yês¡T
n+^ø£]+∫q ˇø£ ÁbÕ<∏$ä Tø±+XÊìï ‘·|ü nì ˇ|üø√e&É˝À e´‹πsø£‘· Çø£ÿ&É düTdüŒwü+º ). Ä sêÁ‘·+‘ê <Ûsä êàMT≥s¡q¢ T n˝≤π> e~˝Òd,æ ñ<äj·÷ìø£˝≤¢ ñc˛íÁ>∑‘\· T u≤>± ô|]–
ñ+{≤j·TH˚ qeTàø£+‘√ e#êÃs¡T. ø±˙ yê]øÏ #Ó|ü ø√<ä>Z∑ e÷πsŒ~ ø£ì|æ+#·˝<Ò Tä . n|üŒ{Ïø° yês¡T ‘·eT qeTàø±ìï e~˝Ò+<äT≈£î dæ<+∆ä >± ˝ÒsT¡ . ‘·≈î£ ÿe Á|ü‹uÛÑ ø£*–q {°#s· Y $wüj÷· ìï
Çø£ÿ&ç‘√ Äù|dæ, yê]ì dü]#˚dæ ñc˛íÁ>∑‘· m+<äT≈£î ô|s¡>˝∑ <Ò √ $e]+#˚~. ø±˙ á {°#s· Y ‘·q $<ë´s¡T\ú T düeTdü´qT kı+‘·+#˚dTü ≈£îì, <ëìï >∑Ts¡+∫ Ä˝À∫#·+Ç, |üØøÏ+å ∫ eT]j·TT
#·]Ã+∫ ‘·eT≈£îqï ‘·|ü &ÉT qeTàø±ìï e~˝Òdæ <ëì kÕúq+˝À ø=‘·Ô C≤„Hêìï #˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ X¯øeÔÏ +‘·T\qT #˚d+æ ~.
á ‘·s>¡ ‹∑ ˝À n+‘· ô|<ä› $X‚wyü T˚ eTT+~? eTT+<äT>± {°#s· Y dæ\ãdt |üP]Ô#j
˚ T· &É+ø£+fÒ |æ\\¢ |üPs¡«uÛ≤eq\qT C≤>∑è‘·+ #˚jT· &É+|ü≥¢ <äèwæº øπ +ÁBø£]+∫+~. ‘·sT¡ yê‘· Á|ü‹
$<ë´]úøÏ ‘·q uÛ≤eqqT |üØøÏ+å #·T≈£îH˚ neø±X¯+ ø£*Œ+∫+~. nuÛ´Ñ düq/‘=+<äs>¡ ± ø±≈£î+&Ü ‘·–q y˚>+∑ ‘√ »]π>≥≥Tº #·÷dæ+~. ‘·eT |üPs¡«uÛ≤eq\T ‘·|ü nì ‘Ó\TdüT≈£îqï |æ\\¢ T
‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T yê{Ïì e~*ô|fÒ+º ‘·es¡≈î£ y˚∫ #·÷dæ+~.
ªªÁ|ü‹ n+XÊìï Ç˝≤ uÀ~Û+#·&+É kÕ<Û´ä |ü&TÉ ‘·T+<ë? Ç˝≤ nsTT‘˚ dæ\ãdt m|üŒ{Ïø° |üP]Ôø±<äTμμ nH˚ {°#s· Y ÄÁø√X¯+ Hê≈£î ‘Ó\Tk˛Ô+~. ne⁄qT |üP]Ô#j ˚ T· ˝Ò+ ø±˙ #˚j÷· *‡q
nedüs+¡ ˝Ò<ìä ‘Ó*ùdÔ MT≈£î ÄX¯Ãs¡´+>± ñ+≥T+~. |æ\\¢ T ‘·eT |üPs¡«uÛ≤eq\qT |üØøÏ+å #˚ Áø£eT+˝À MTs¡T ‘·{˝ºÏ |Ò qæ Ä˝À#·HêX¯øÔÏ sêuÀj˚T n+XÊ\qT ø£qT>=q&É+˝À, ‘Ó\TdüTø√e&É+˝À
m+‘√ Á|üu≤Û ee+‘·+>± ñ|üø]£ düT+Ô ~. (nBø±≈£î+&Ü, düeTs¡eú +‘·+>± uÀ~Ûd÷ü Ô yÓTT‘·+Ô dæ\ãdtqT |üP]Ô#j ˚ T· &É+ <ë«sê yê] Ä˝À#·q˝À¢ @e÷s¡TŒ rdüT≈£îsê˝Òøb£ ˛‘·THêï+. eT] eTq+
uÀ~ÛdTü qÔ ï~ $C≤„qXÊÁdüeÔ Tì m˝≤ n+{≤+?) eT÷&√~, XÊÁd”j Ô T· +>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ì‘·´J$‘êìøÏ ñqï dü+ã+<Û+ä á ‘·s>¡ ‹∑ ˝À düŒwüyº ÓT+Æ ~ ø£qTø£ XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<∏+ä nH˚
n<Ûë´j·÷ìï (kÕ<Ûës¡D+>± nìï $C≤„qXÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±˝À¢ ‘·|Œü ìdü]>± ñ+≥T+~) uÀ~Û+#·qø£ÿs¡˝<Ò Tä . eT] n˝≤+≥|ü&ÉT uÀ~Û+#ê*‡q n+X¯+ ˇø£{Ï ‘·–qZ fÒ>º ±!
Ä˝À#·Hê $<Ûëq+˝À e÷s¡TŒ dü+uÛ$Ñ +#ê\+fÒ eTT+<äT {°#s· Y $C≤„qXÊÁkÕÔìï ˇø£ HêeTyê#·ø+£ >± ‘·≈î£ ÿe>± ˇø£ ÁøÏjT· >± m≈£îÿe #·÷&Ü*. |æ\\¢ T ‘êeTT q$Tàq ÁbÕ<∏$ä Tø±+XÊ\qT
ˇ|ü≈£îH˚ Áø£eT+˝À yês¡T ø=ìï qeTàø±\qT ã\|üs#¡ T· ≈£îH˚ X¯øìÔÏ yê]øÏdTü HÔ êï+. n<˚ dæ\ãdt |üP]Ô#j ˚ T· &É+ô|’ <äèwæº øπ +ÁBø£]+∫q≥¢sTT‘˚ Ç~ m|üŒ{Ïø° »s¡><∑ Tä . m+‘√ ã\+>±
Hê≥T≈£îb˛sTTq qeTàø±\qT Á|ü•ï+#·&+É ˝À |æ\\¢ ≈£î ‘√&ÜŒ≥Tq+~+∫q≥¢sTT‘˚, yê]ì ˇø£ uÛj Ñ T· +, u…<Tä s¡T ˝Òì eTõ©øÏ rdüT≈£îyÓ[flq yês¡eTe⁄‘êeTT. ‘·eT qeTàø±\qT ≈£L&Ü |æ\\¢ T
|üØøÏ+å #·T≈£îH˚˝≤ yê]˝À $XÊ«kÕìï ì+|ü⁄‘êeTT. Ç˝≤+{Ï ˇø£ |æ\y¢ ê&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ ãj·T≥ ≈£L&Ü qeTàø±\qT |üØøÏdå Tü qÔ ï≥¢sTT‘˚ n~ ìcÕÿs¡De÷? ø±H˚ø±<äT. n+<äTøπ #ÓãT‘·THêïqT
5
Ç˝≤+{Ï Ä˝À#·Hê Á|üÁøÏjT· qT $C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À rdüT≈£îì sêe&ÜìøÏ ˇø£ n<ÛTä Hê‘·q ˝≤úŸ nedüs+¡ ˝Ò<Tä , ø£˙dü+ Hê\T>∑T nsTT<äT ‘·s>¡ ‘∑ T· \¬ø‘’ ˚ ˝Ò<Tä .
5
165
5 Hê\T>∑T nsTT<äT ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢, |ü]o\q, |üØø£å eT]j·TT Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î dü÷∫+∫q $<ÛëHê\qT ˇø£ Ä≈£î ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê e]í+#·&+É »]–+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü {°#s· Y eTT+<äT>±H˚ Ä n+X¯+ô|’ |üì#˚dqæ , |ü]XÀ~Û+∫q ø=+‘·eT+~ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T ù|s¡T¢ eT]j·TT J$‘·#]· Á‘·\‘√ dæ<+∆ä >± ñ+&Ü* (Á|üdTü ‘Ô · ñ<ëVü≤s¡D˝À yÓTTø£ÿ\T,
5
Ä≈£î\ô|’ |ü]XÀ<Ûqä \T #˚dqæ yês¡T) n+<äTe\¢ |æ\\¢ T n&É>u∑ Àj˚T Á|üXï¯ \≈£î, @fi¯flÁøÏ‘y· T˚ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T n&ç–q Á|üXï¯ \≈£î ñqï dü+ã+<Ûëìï #·÷|æ+#·e#·TÃ. XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· ≈£î dü+ã+~Û+∫q
ø£<‘ä∏ √ yÓTT<ä\Tô|&ÉT‘·÷, XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T ø=ìï $wüj÷· \qT m˝≤+{Ï <äèwæ‘º √ #·÷XÊs√, m˝≤+{Ï Á|üXï¯ \T y˚XÊs√ n˝≤π> |æ\\¢ T ≈£L&Ü Ç|ü&ÉT #˚dTü HÔ êïs¡ì #·÷|æ+#·e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ Ä≈£î≈£î dü+ã+~Û+∫ m˝≤+{Ï Á|üXï¯ \T y˚XÊs¡T, dü+ã+~Û‘· XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T, yês¡T ø£qT>=qï $wüj÷· \T Çe˙ï Ç+≥¬sï{Ÿ qT+&ç ùdø£]+#·&ÜìøÏ s¡#s· TTÁ‹øÏ
|ü~ ìeTTcÕ\ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+ |ü{+ºÏ ~.
# ˇø£ Ä]ÿ&é yÓTTø£ÿqT |ü]o*düTqÔ ï|ü&ÉT, eèø£Xå ÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· sêãsYº ÁuÖHé (1831) ø£D≤\˝À ˇø£ Äø±sêìï ø£qT>=ì <ëìøÏ ªªq÷´øÏj
¢ T· dtμμ nì ù|s¡Tô|{≤º&TÉ .
# 1770 ˝À¢ C≤Hé Ç+¬>HéV≤ü Ödt yÓTTø£ÿ\T ˙&É˝À ñqï|üŒ{Ïø+£ fÒ dü÷s¡´s¡•à ‘·–*q|ü&ÉT yπ̊s>± Á|ü‹düŒ+~kÕÔjT· ì ø£qT>=Hêï&ÉT. áj·Tq ø£èwæ |ò*ü ‘·+>± øÏsD
¡ »q´
dü+jÓ÷>∑ÁøÏjT· >∑T]+∫q ne>±Vü≤q yÓTT<ä\sTT+~.
# |ü~ùV≤qe X¯‘êã›+ yÓTT<ä\Tø=ì ◊s√bÕ nH˚«wü≈î£ \T Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± #˚dqæ kÕVü≤düj÷· Á‘·˝À düeTo‘√wüí ÁbÕ+‘ê\˝À m≈£îÿe C≤‘·T\ yÓTTø£ÿ\T ñ+{≤j·Tì ø£qT>=Hêïs¡T.
H˚&TÉ uÛ÷Ñ $Tô|’ ÁbÕDT\qT s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T #˚ùd Á|üjT· ‘êï\≈£î Ç~ ˇø£ Ä<Ûës¡+.
|ü]o\Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+#·&ÜìøÏ ø=ìï e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T : (bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À s¡+>∑T rÁe‘·qT ô|+∫q|ü⁄&ÉT |æ\\¢ |ü]o\HêX¯øÔÏ ô|]–+~) Çø£ÿ&É ˇø£ Ä≈£î ñ<ëVü≤s¡D rdüTø√e&É+
»]–+~.
Ä≈£î ø=q\qT |ü]o*+#·+&ç : n$
Ä≈£î Äø±s¡+, |ü]e÷D+ eTT≥Tº≈î£ +fÒ m˝≤ ñ+<√ qTqT|ü⁄>± ñHêïj·÷? ø£‹Ô yÓTTq˝≤¢
s¡+>∑T #·÷&É+&ç. <ëìï → <ëì yêdüH˝Ó ≤ ñ+<√ → ñHêïj·÷? ˇø£ Áø£eT|ü<‹∆ä ˝À ñ
^dæ s¡+>∑T\T y˚jT· +&ç. e]í+∫ #Ó|Œü +&ç Hêïj·÷, m>∑T&ÉT ~>∑T&ÉT>± ñHêïj·÷?
MT |ü]o\q\qT sêj·T+&ç.
Ä≈£îqT yÓTÁÆ ø√k˛ÿ|t˝À |ü]o*+#·+&ç: Ä≈£îqT uÛ÷Ñ ‘·<+›ä ˝À |ü]o*+#·+&ç ↓

Ä≈£î ñ|ü]‘·˝≤ìï |ü]o*+#·+&ç : <ëìô|’
→ →
eTT+<äT #·÷&É˝ìÒ $ Ç|ü&˚+ eTT+<äT #·÷&É˝ìÒ $ Ç|ü&˚+
@yÓTHÆ ê ^‘·\THêïj·÷? |ü\+¢ >± ñ+<ë?
5
#·÷&É>\∑ T>∑T‘·THêïs¡T. yê{Ï #·÷&É>\∑ T>∑T‘·THêïs¡T? yê{Ï
u§eTà^dæ e]í+∫ sêj·T+&ç. u§eTà^dæ e]í+∫ sêj·T+&ç. MTπs+ #·÷XÊs√ u§eTà ^j·T+&ç.
5
166
5 ! á Ä≈£î Äø±s¡+ n˝≤ m+<äT≈£î ñ+~?
! á Ä≈£î jÓTTø£ÿ ñ|üj÷ Ó >±\T @$T{Ï?
5
! Ç~ m|ü&ÉT ô|s¡T>∑T‘·T+~?
! Ç~ mø£ÿ&É ô|s¡T>∑T‘·T+~?
! Ç~ m|ü&ÉT #·∫Ãb˛‘·T+~?
! ô|s¡>& ∑ ÜìøÏ BìøÏ @y˚T$T nedüs+¡ ?

! Ç~ yêdüq m+<äT≈£î y˚dTü + Ô ~/y˚jT· <äT?
! Hê˝≤π> BìøÏ nqï<äeTTà\T eT]j·TT nø±ÿ#Ó˝fi ¢… ó¯ fl ñHêïsê?
! Hê˝≤π> Ç~ ≈£L&Ü @<ÓH ’ ê ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~+<ë?
! Ç~ <˚ì‘√ ‘·j÷ · s¡T ø±ã&ç+~?
! Bìï H˚qT ‹H=#êÃ?
! á Ä≈£îqT me¬ses¡T ‹H=#·TÃ?
! düeTj·T+‘√/ø±\+‘√bÕ≥T Bì Äø±s¡+, |ü]e÷D+ ˝Ò<ë s¡+>∑T e÷s¡T‘·T+<ë?
! y˚sπ «s¡T H˚\˝À¢ Hê{Ï‘˚ Bì Äø±s¡+, |ü]e÷D+ ˝Ò<ë s¡+>∑T e÷s¡T‘·T+<ë?

! _ÛqïyÓTq Æ ÄVü‰s¡+ Çe«&É+ e\¢ Bì Äø±s¡+, |ü]e÷D+ ˝Ò<ë s¡+>∑T e÷s¡T‘·T+<ë?
! ø°≥ø±\T Bìô|’ |ü&TÉ ø√e&ÜìøÏ Çwü| º &ü ‘É êj·÷? Bìï ‹+{≤j·÷?
! ø°≥ø±\T »+‘·Te⁄\ qT+&ç á Ä≈£îqT s¡ø+ åÏ #·&yÉ TÓ ˝≤? Ç˝≤+{Ï$.
dü]jÓTÆ q »yêãT sêyê\H˚ ‘=+<äs˝¡ À mH√ïkÕs¡T¢ ˇø£ ‘Ó*yÓq’ Á|üXï¯ eTq <äèwæøº Ï sê<äT, ìs¡+‘·sêj·T+>± Á|ü•ï+#˚yê&ÉT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚jT· ã&É‘ê&ÉT, nuÛ≤´dü+ ne⁄qT/ø±<äT {Ïø˘
#˚jT· &ÜìøÏ dü]b˛‘·T+~. n+<äTøπ ã\+>± dæbÕò s¡T‡ #˚jT· &ÉyT˚ +≥+fÒ dü+e‘·‡sê+‘·+ es¡≈î£ Á|üXï¯ \ Á|üyêVü≤ |üs+¡ |üsq¡ T n˝≤π> ø=qkÕ>∑ìe«+&ç. Á|ü•ï+#˚yê&çì Áb˛‘·‡Væ≤+#·+&ç.
Ä˝À∫+#·&É+
5 Á|üXï¯ \ Á|üyêVü≤ |üs+¡ |üsq¡ T nqTdü]dü÷bÔ ˛‘˚, #·sÃ¡ \ <ë«sê Ä˝À#·q\qT eT]+‘· s¡–*+#˚ neø±X¯+ sêe#·TÃ (‘·s>¡ ‹∑ jÓTTø£ÿ ne>±Vü≤q eT]j·TT ÄdüøÔÏ kÕúsTT\qT ã{Ï)º . 5
167
5 5
nq+‘·yTÓ qÆ $C≤„qXÊÁdüÔ Á|üXÊïe[ yÓ|’ ⁄ü |æ\y¢ êDÏí Äø£]¸+#˚ Á|üÁøÏjT· ˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ uÛ≤>∑+ Ç˝≤ s¡–*+#·&+É . Bìe\q |æ\y¢ ê&ÉT n&ç>π Á|üXï¯ \qT |üPs¡«Á|üXï¯ \≈£î/ø£qT>=q&ÜìøÏ
˝Ò<ë áHê{Ïø° ‘Ó*j·Tì $wüj÷· \≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç|ü&=ø£ $wüjT· + >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. |æ\y¢ êDÏí nqedüs+¡ >± n&ç>π <äX˝¯ Àì Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T
Ä˝À∫+#·eTì ‘=+<äsô¡ |≥º≈î£ +&Ü Ä˝À∫+#·&+É nH˚ k˛bÕHêìï |æ\y¢ ê&çì n\]+#˚ $<Û+ä >± yê&Ü*. ˇø£ #ê¬ø{¢ Ÿ ˝Ò<ë ø±´+&ûì Hê\Tø£MT<ä m+‘· Äq+<ä+>± Ä&çkÕÔy÷Ó |æ\y¢ ê&ÉT
Á|üXï¯ \qT n+‘˚ Äq+<ä+>± Ä&ç+#·>\∑ >±*/n&É>>∑ \∑ >±*. <ëìï |üP]Ô>± |”\Ã+&ç, s¡T∫ #·÷&É+&ç, <ëì s¡d+ü MT >=+‘·T˝À C≤s¡T‘·Tqï nqTuÛÑ÷‹ì ÄkÕ«~+#·+&ç. »yêãT\ >∑T]+∫
Ä+<√fi¯q #Ó+<ä&+É nH˚~ eTTK´+ ø±<äT ø±˙ Á|ü‹ Á|üXï¯ #·T≥÷º Ç+ø=ìï Á|üXï¯ \ s¡÷|ü+˝À ùd«#êÃ¤jT· T‘· Ä˝À#·q\qT ô|+bı+~+|üCj Ò ÷· *.
eTq≈£îqï C≤„q+, ne>±Vü≤q kÕúsTTìã{Ïº eTq eTqdüT˝À Á|üXï¯ \T ñ<ä“$¤ kÕÔsTT. {°#s· Y ˇø£ uÛ≤eqqT |ü]#·jT· + #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· |æ\\¢ ≈£î ø±düÔ düeTj·÷ìï øπ {≤sTT+#ê*. á
düeTj·T+˝À |æ\\¢ eTqdüT˝À¢ mH√ï Á|üXï¯ \T ñ<ä“$¤ kÕÔsTT. Ä Á|üXï¯ ˝À¢+∫ ‘·‘‡· +ã+<Ûyä TÓ qÆ Á|üXï¯ \qT m+|æø£ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ á düeTj·T+ ñ|üø]£ düT+Ô ~.
1. ªªá Ä≈£î |ü#Ã· >± m+<äT≈£î+~?μμ nH˚ Á|üXï¯ qT, ndü\T @ edüTyÔ H’Ó ê s¡+>∑T˝À¢ m+<äT≈£î ø£ì|ædTü +Ô ~. eTq+<äs+¡ ˇπø s¡+>∑TqT #·÷kÕÔe÷? <˚ìe\¢ Á|ü‹e´øÏÔ s¡+>∑TqT
#·÷&É>\∑ T>∑T‘·THêï&ÉT nH˚ Á|üXï¯ \≈£î nqTdü+<Ûëì+#·e#·TÃ. Ç˝≤ Á|ü‹ |æ\y¢ êDÏí Á|üXï¯ \ jÓTTø£ÿ ˇø£ X¯è+K˝≤ìï ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√eTì #ÓbÕŒ*. Á|ü‹ Á|üXï¯ qT ˇø£ ãT&É>˝∑ À
sêdæ Ä ãT&É>∑ Ç+ø± mìï Á|üXï¯ \≈£î <ë]rdüT+Ô <√ #·÷&ÉeTHê*.
2. Ä≈£î jÓTTø£ÿ Äø±s¡+ |ü]e÷D≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ \qT eTq kı+‘· Äø±sê\T |ü]e÷D≤\T, »+‘·Te⁄\ ˝Ò<ë düèwæ˝º Àì Ç‘·s¡ uÛ≤>±\qT >∑T]+∫q yê{Ï‘√ nqTã+<Û+ä >±
#·]Ã+#·e#·TÃ. n|ü&ÉT @ ÁbÕDÏjTÓ Tø£ÿ Äø±sêìøÏ / |ü]e÷D≤ìøÏ eT]j·TT n~ #˚ùd |üìøÏ @<ÓH’ ê dü+ã+<Ûeä TT+<ë nH˚ }Vü≤ ˝Ò<ë Ä˝À#·q yê]˝À eT]+‘· ñ‘ê‡Vü‰ìï
sπ ø¬ ‹Ô+#·e#·TÃ. n+‘· ô|<ä>› ± ˝Òøb£ ˛‘˚ @qT>∑T @qT>∑e⁄Hê? n+‘· ô|<ä>› ± ˝Ò≈î£ +fÒ |üqdü|+ü &ÉT≈£î Ä s¡T∫ ñ+&ÉTHê? yÓTT<ä˝q’… $.
3. ªªÄ≈£î m˝≤ ô|s¡T>∑T‘·T+~?μμ nH˚ Á|üXï¯ qT øÏsD ¡ »q´ dü+jÓ÷>∑ÁøÏjT· ø£qT>=q&É+‘√ nqTdü+<Ûëì+#·e#·TÃ. BìøÏ {°#s· Y eTT+<˚ dü+dæ<Tä ˝∆ ’… yÓfi≤fl*.
øÏsD¡ »q´ dü+jÓ÷>∑ÁøÏjT·
‘·s#¡ T· >± á $wüj÷· ìï #ê˝≤ düT\Te⁄>± ø£qT>=qï≥Tº>± #ÓãT‘ês¡T. m+‘· düT\Te⁄>± n+fÒ ˇø£ eT+Á‘·<+ä &Üìï ‹|æŒ‘˚ XÊÁdüE Ô \„ ≈£î n˙ï ‘Ó*dæb˛sTTq+‘·>±. s¡#s· TTÁ‹ ˇø£
ÄdüøøÔÏ s£ y¡ TÓ qÆ yÓuŸôd{’ Ÿ˝À Çs¡y’Ó ìeTTcÕ\ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À á düe÷#êsêìï rdüT≈£î+~. {°#s· ≈Y L£ &Ü ‘·qT rdüTø√uÀj˚T n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ Hê\T>∑sTT<äT ø£<\ä∏ qT
ùdø£]+∫ ø±¢dTü ˝À $ì|æùdÔ Á|ü‹ $<ë´]ú˝À ìÁ<ëDeTsTTq XÊÁdüE Ô *„ ï ‘·{ºÏ ˝Ò|qæ fÒ.º Website : http : //www.juliantrubin.com/bigten/pathdiscovery.html
yÓTTø£ÿ\ jÓTTø£ÿ X¯øeÔÏ qs¡T ˙sê?
Á|üj÷Ó >∑+Ì
C≤Hé u≤|ækº Õº yêHé ôV≤˝§à+{Ÿ nH˚ ô|$¢ò Twt yÓ<’ Tä ´&ÉT, s¡kÕj·Tqy˚‘Ô· eT]j·TT uÛÖ‹ø£ XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· 1600 \˝À ˇø£ Á|üd~æ b∆ ı+~q Á|üj÷Ó >∑+ #˚XÊ&ÉT. nsTT<äT dü+e‘·‡sê\bÕ≥T ˇø£
$˝À¢ yÓTTø£ÿqT ˇø£ ≈£î+&û˝À ô|+#ê&ÉT. nsTT<äT dü+e‘·‡sê\˝À Ä yÓTTø£ÿ ãs¡Te⁄ 74 øÏ˝À\T ô|]–+~ ø±˙ eT{Ïº ãs¡Te⁄˝À ô|<ä› ‘˚&Ü @+ ˝Ò<Tä . ˙πs Ä yÓTTø£ÿ n<äq|ü⁄ ãs¡Te⁄≈£î
5 yÓTTø£ÿ jÓTTø£ÿ ÁbÕD≤<Ûës¡+ ˙πsqì yêHé ôV≤˝§à+{Ÿ $X¯«dæ+#ê&ÉT. Ç~ Ç+ø± y˚{eÏ \¢ kÕ<Û´ä |ü&ç ñ+≥T+~? M{Ïì MTs¡T m˝≤ |üØøÏkå ÕÔsT¡ ? (#·]Á‘·˝À á Á|üj÷Ó >±\T »]–q
es¡TdüÁø£eT+ Ç˝≤ñ+~)
5
168
5Á|üj÷Ó >∑+ÌI
øπ +Á_&ç® $X¯«$<ë´\j·T+˝À Ábıô|dò sü Y eT]j·TT yÓ<’ Tä ´&ÉT nsTTq C≤Hé ñ&éesY¶ 1600 ∫es√¢ yêHé ôV≤˝§à+{Ÿ |ü]ø£\ŒqqT |üØøÏ+å #·&ÜìøÏ ˇø£ Á|üj÷Ó >±ìï s¡÷bı+~+#˚ Á|üjT· ‘·ï+
5
#˚XÊ&ÉT. yêHé ôV≤˝§à+{Ÿ yÓTTø£ÿ jÓTTø£ÿ n<äq|ü⁄ ãs¡Te⁄≈£î ø±s¡D+ ˙s¡T nì |ü]ø£\Œq #˚XÊ&ÉT. 77 s√E\bÕ≥T kÕ–q Á|üj÷Ó >±\ Áø£eT+˝À ñ&éesY¶ yÓTTø£ÿ\T Á>∑V≤æ +∫q ˙{Ïì
ø=*#ê&ÉT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ yÓTTø£ÿ 77 s√E\˝À 1 Á>±eTT ãs¡Te⁄ ô|]–+~. ø±˙ ñ&éesY¶ ˝…øÿ£ Á|üø±s¡+ <ë<ë|ü⁄ 76000 Á>±eTT\T ˙s¡T n+~e«&É+ »]–+~. Ç~ ˇø£ ∫Á‘·yTÓ qÆ |ò*ü ‘·+.
yÓTTø£ÿ Á>∑V≤æ +∫q ˙{Ï˝À #ê˝≤es¡≈î£ s¡+Á<Ûë\<ë«sê yê‘êes¡D≤ìøÏ #˚sT¡ ‘·T+<äì ñ&éesY¶ dü]>±Z Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. n+<äTøπ ˙{Ïì yÓTTø£ÿ\T ˇø£ b˛wüø£ |ü<ës¡+ú >± ñ
|üj÷Ó –kÕÔjT· H˚ |ü]ø£\ŒqqT ‹s¡dÿü ]+#·&+É »]–+~. ({°#s· Y á Á|üj÷Ó >±ìï e]í+∫ |æ\\¢ qT ìsêúsD ¡ ≈£î s¡eTàì #ÓbÕŒ*)
>±*‘√ yÓTTø£ÿ\ dü+ã+<Û+ä
1771 Ä>∑wßü ˝º À CÀôd|òt Á|”d©ºt nH˚ ˇø£ Ç+^¢wßü s¡kÕj·Tqy˚‘Ô· ˇø£ ∫qïÁ|üj÷Ó >±ìï #˚XÊ&ÉT. n‘·qT ˇø£ |ü⁄BHê ø=eTàqT eT÷dæe⁄qï bÕs¡<sä Ù¡ ø£ dü\ú +˝À ñ+#ê&ÉT. n+<äT˝À
yÓ\T>∑T‘·Tqï ˇø£ ø=y=«‹Ôì ñ+#ê&ÉT. (Ç+ø± n|üŒ{ÏøÏ ÄøÏ‡»Hé ø£qT>=qã&É˝<Ò Tä ). n~ ø=~›ùd|ü⁄ yÓ*– Ä]b˛sTT+~. 27 s√E\ ‘·sT¡ yê Ä]b˛sTTq Ä ø=y=«‹Ôì eT∞fl
yÓ*–+#ê&ÉT. n~ Ä >±*˝À #·øÿ£ >± yÓ*–+~. n<˚ >±*˝À Ç+‘·≈î£ eTTqT|ü⁄ ø=y=«‹Ô Ä]b˛sTT+~. Ä ø=y=«‹Ô eT÷dæñqï dü\ú +˝À ñqï≥¢sTT‘˚ Á|”d©ºt <ëìï m˝≤ yÓ*–+#ê&ÉT?
dü÷s¡´øÏsD ¡ ≤\qT ˇø£ n<ä+› <ë«sê ø=y=«‹Ôô|’ øπ +ÁBø£]+#·&+É e\¢ n‘·qT <ëìï yÓ*–+#ê&ÉT. (n‘·ìøÏ yπ̊s ø±+‹eqs¡T ˝Òq+<äT≈£î n‘·qT dü÷s¡´s¡•àô|’ Ä<Ûës¡|&ü Ü¶&TÉ ). ás√E
eTq+ yÓTs¡T>¬ q’ |ü<‘∆ä T· \qT|üj÷Ó –+∫ ø=y=«‹Ôì yÓ*–+#·e#·TÃ. ñ<ë : |ò&¢ü ˝é {’… Ÿ yÓ\‘·Ts¡TqT ˇø£ ø£≥ø£+ øπ +ÁBø£]+#·&+É <ë«sê ˝Ò<ë $<äT´‘·TÔ <ë«sê.
á Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê Á|”d©ºt yÓTTø£ÿ*ï >±*˝Àì |ü<ësêú\qT / dü+jÓ÷>±ìï e÷s¡TkÕÔjT· ì ìs¡÷|æ+#ê&ÉT.
Ç+ø√ ù|s¡Tbı+~q Á|üj÷Ó >∑+˝À 1772 ˝À Á|”d©ºt ˇø£ m\Tø£qT n~ düŒèVü≤‘·|Œæ |ü&bç ˛j˚T+‘·es¡≈î£ ˇø£ C≤&û˝À ñ+#ê&ÉT. ˇø£ yÓTTø£ÿqT ñ+∫q C≤&û˝À ˇø£ m\Tø£ ã‘·ø&£ +É
#·÷XÊ&ÉT. ne÷j·Tø£ »+‘·Te⁄\qT u≤~Û+#˚ á Á|üj÷Ó >∑+ #˚jT· eTì y˚TeTT dæbÕò s¡T‡ #˚jT· +. {°#s· Y á Á|üj÷Ó >±ìï |æ\\¢ ≈£î $e]+∫ ˇø£ ìsêúsD ¡ ≈£î s¡eTàì #Ó|Œü e#·TÃ.
yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT ø±+‹
C≤Hé ÇHéCH… Vé ≤ü Ödt, Á|”d©ºt |ü]XÀ<Ûqä qT eTT+<äT≈£î rdüT≈£îyÓfi≤fl&ÉT. yÓTTø£ÿ\T ÄøÏ‡»Hé (n+‘·≈î£ ø=ìï dü+e‘·‡sê\ eTT+<˚ 1772 ˝À ø±sY¢ $˝ŸôV≤˝Ÿà d”ÿ˝Ÿ ÄøÏ‡»HéqT ø£qT>=Hêï&ÉT)
‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ ø±+‹ nedüse¡ Te⁄‘·T+<äì #·÷|æ+#ê&ÉT. Ç+C…HVé ≤ü Ödt #˚dqæ bıs¡bÕfÒ$T≥+fÒ yÓTTø£ÿ\T ‘·j÷· s¡T#˚ùd ÄøÏ‡»Hé ø±s¡“Hé&j ’Ó ÷· ø¬ ‡’ &é qT+&ç edüT+Ô <äì #Ó|Œü &ÉyT˚ .
@<˚yTÓ HÆ ê C≤Hé Ç+C…HVé ≤ü Ödt ªªø=y=«‘·T\Ô T ˝Ò<ë »+‘·Te⁄\#˚ bÕ&ÉT#˚jT· ã&çq >±*ì m˝≤>√˝≤ X¯ó~∆#ù˚ d Á|üÁøÏjT· ˝À yÓTTø£ÿ\≈£î ø±+‹ nedüse¡ Tì ìs¡÷|æ+∫q ‘=*e´øÏ.Ô
1779 ˝À Ç+C…HVé ≤ü Ödt ˇø£ yÓTTø£ÿ eT]j·TT ˇø£ ø=y=«‹Ôì eT÷dæñqï bÕs¡<sä Ù¡ ø£yTÓ qÆ Á|ü<X˚ +¯ ˝À ñ+#ê&ÉT. yÓTT‘·+Ô neT]ø£qT s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT s√E\T dü÷s¡´s¡•à˝ÀH˚
ñ+&˚˝≤ @sêŒ≥T#˚XÊ&ÉT. Bìe\q ˝À|ü* >±* ø=y=«‹Ôì eT+&çdTü +Ô <äì/eT+&ç+#·>\∑ <äì eTq+ qeTàe#·TÃ. ø±˙ n‘·qT ø=y=«‹Ôì yÓ*–+#·˝<Ò Tä . ‘·sT¡ yê‘· n‘·qT ˇø£ q\¢ì
ã≥º‘√ eT÷dæñqï Á|ü<X˚ Êìï |üP]Ô>± ø£|Œæ y˚XÊ&ÉT. ø=ìïs√E\T <ëqï˝≤π> e~˝ÒXÊ&ÉT. n‘·qT ø=y=«‹Ô yÓ*–+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+∫q|ü⁄&ÉT n~ yÓ\>∑˝<Ò Tä . Ç+»HéV≤ü Ödt yÓTTø£ÿ
5Nø£{À¢ »+‘·Te⁄˝≤>± Á|üe]Ô+∫ ñ+≥T+<äì ˇø£ ìsê∆sD
{°#s· Y |æ\\¢ ≈£î $e]+∫ ˇø£ ìsê∆sD
¡ ≈£î e#êÃ&ÉT. n~ >±*ì bÕ&ÉT#˚d÷ü Ô XÊ«dæ+∫+<˚y÷Ó . >±*ì X¯ó~∆#ù˚ d+<äT≈£î yÓTTø£ÿ\≈£î ø±+‹ ø±yê*. á Á|üj÷Ó >±ìï
¡ ≈£î s¡eTàì #ÓbÕŒ*.) 5
169
5 XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ëìï n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ 5
` ~©|t sê+CÒøs£ Y
$<ä´≈£îqï mH√ï >∑e÷´˝À¢ Hê≈£î u≤>± q#˚Ã~ ªªXÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<Ûëìï n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+μμ. H˚ì˝≤ nqTø√e&ÜìøÏ mH√ï ø±s¡D≤\T ñ+&Ée#·TÃ. H˚qT bı+~q $<ä´, e÷ sTT+{Ï
yê‘êes¡D+, Hê nø±ÿ nqï\T XÊÁdüE Ô \„ T>± ø±k˛Ô ≈£Lk˛Ô ù|s¡T ø£*– ñ+&É&+É ˝Ò<ë H˚qT |üì#˚dqæ dü+dü˝ú Àì |ü]düsê\T. @yÓH’ ê qqTï Á|üu≤Û $‘·+ #˚dæ ñ+&Ée#·TÃ. Hê |ü~HÓ\\
eTqTeT&ÉT nqTsê>¥ ô|s¡>&∑ Üìï #·÷dü÷+Ô &É&+É ø£sêí≥ø£˝Àì c˛˝≤|üPsY˝À ˇø£s√»+‘ê ªª$C≤„q y˚Tfi≤μ ˝À >∑&|É &ü +É , á s¬ +&ÉT nqTuÛyÑ ê\T qqTï á $wüjT· +˝À eT]ø±düÔ ˝À‘·T>±
Ä˝À∫+#˚˝≤ Áb˛<ä“\+ ø£*–+#êsTT.
nqTsê>¥≈î£ Ç<ä+‘ê ˇø£ ø=‘·Ô Á|ü|+ü #·+. Ç|ü&ç|ü &˚ me] kÕj·T+ ˝Ò≈î£ +&Ü ì˝ÀÃe&É+, q&Ée&É+, n+<äTø√e&É+, eTT≥Tºø√e&É+ edüTeÔ ⁄\ô|’ ˇ‹Ô&ôç |≥º&+É #˚dTü HÔ êï&ÉT. ‘·q
eTT+<äT ˇø£ ø=‘·Ô Á|ü|+ü #·+ nH˚«wüD≈£î ÄVü‰«q+ |ü\T≈£î‘√+~. ‘·qT #˚ùd |üqT\T $düàj·÷ìï ø£*–kÕÔsTT. @e÷Á‘·+ n\dü≥ ˝Ò≈î£ +&Ü #˚d+æ <˚ eT∞fl eT∞fl #˚jT· &É+, ‘·q y˚fifl¯ qT
q\>∑≈î£ +&Ü ø±bÕ&ÉTø√e&É+, <Óã“ ‘·–˝Ò˝≤ øÏ+<ä|&ü Hç ê @&Ée&É+˝À düeTj·T+ eè<Ûë #˚jT· ø£b˛e&É+, dæ«#Y y˚dæ ˝…{’ Ÿ yÓ*–+∫ Ä]Œq|ü⁄&ÉT ˝Ò<ë @<ÓH’ ê ø=‘·Ô Äø£s¸¡ Dj ° T· yÓTqÆ ~
m<äTs¬ q’ |ü⁄&ÉT dü+‘√wü+‘√ ‘·q eTTK+ yÓ*–b˛e&É+ Çe˙ï Hê≈£î ÄX¯Ãsê´ìï ø£*–kÕÔsTT.
eTT+<äT>± @s¡Œs¡#T· ≈£îqï n_ÛÁbÕj·÷\T ˝Òe⁄. ˇπø |ü<‹∆ä ˝À |üqT\T #˚jT· &É+ ˝Ò<Tä . ø=‘·Ô nqTuÛeÑ + <ë«sê ø£*>π ‘êC≤ ìC≤\qT Á>∑V≤æ +#·&+É ˝À m≥Te+{Ï e´‹πsø£‘ê ˝Ò<Tä .
c˛˝≤|üPsY˝Àì $C≤„q y˚Tfi≤ ˇø£ $_ÛqïyÓTqÆ nqTuÛeÑ +. <ë+{À¢ ÁbÕ<Û$ä Tø£ $<ë´s¡T\ú eT]j·TT yê] ñbÕ<Ûë´j·TT\ ãT~∆≈î£ X¯\‘· ñ+~. y˚Tfi≤˝À bÕ˝§Zqï 1500 eT+~ |æ\\¢ T yê]
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î mH√ïs¡ø±\ nqTuÛyÑ ê\T ø£*Œ+#·&+É ˝À á ãT~∆≈î£ X¯\‘· ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤+∫+~. á y˚Tfi≤ eTq≈£î kÕ<Ûës¡D+>± ñ+&˚ nb˛Vü≤\qT ‘=\–+∫ eTq≈£îqï C≤„q+,
ne>±Vü≤q >∑T]+∫ ˇø£ ø=‘·Ô $wüj÷· ìï ‘Ó*|æ+~. qH˚ï rdüT≈£î+fÒ, H˚qqT≈£îH˚yêDÏí ãs¡Te⁄\qT #ê˝≤es¡≈î£ dü]>±Z #Ó|Œü >∑\qì. ˇø£ kÕº˝Ÿ˝À eT÷&ÉT sêfi¯flqT ˝Ò|/æ m‹Ô #·÷dæ yê{Ï
ãs¡Te⁄qT }Væ≤+∫ #Ó|Œü eTHêïs¡T. H˚qT }Væ≤+∫ #Ó|Œæ q ãs¡Te⁄\T yêdüeÔ ãs¡Te⁄\≈£î ø£˙dü+ <ä>sZ∑ ˝¡ À ≈£L&Ü ˝Òøb£ ˛e&É+‘√ H˚qT ìsêÈ+‘·b˛j·÷qT. düsfi¡ y¯ TÓ qÆ |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê, m≈£îÿe
eT+~ Á|ü»\≈£î ne>±Vü≤q, ÄdüøÔÏ eT]j·TT C≤„Hêìï ø£*Œ+#·>\∑ + nq&ÜìøÏ |æ\\¢ T {°#s· #¢¡ ˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&çq á y˚Tfi≤ ˇø£ X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ ñ<ëVü≤s¡D. <ëìï dü+<ä]Ù+∫q yêfi¯fløπ Ç+‘·
˝≤uÛ+Ñ ñ+fÒ <ëìï ìs¡«Væ≤+∫q |æ\\¢ T {°#s· ¢¡ J$‘ê\ô|’ m+‘· Á|üu≤Û e+ #·÷|ædTü +Ô <√ ø£<ë!
XÊÁd”j
Ô T· <äèø£Œ<∏+ä m+‘√eT+~ $<ëý˚‘\Ô· T, ‘·‘«Ô· y˚‘\Ô· T eT]j·TT $C≤„qXÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· #˚ ìs¡«∫+|üã&ç+~. eTq uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ XÊÁd”jÔ T· <äèø£Œ<Ûëìï ô|+bı+~+#·Tø√e&É+
ÁbÕ<Û$ä Tø£ u≤<Û´ä ‘·>± eø±ÿDÏ+#·&+É »]–+~. XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<Û+ä ˇø£ yÓK’ ] ˝Ò<ë ˇø£ Jeq$<Ûëq+. Bì˝À eTqdüTô|{Ïº Ä˝À∫+#·&+É ‘ê]ÿø£+>± $X‚w¢ +æ #·&+É m≥Te+{Ï |üPs¡«
uÛ≤eq\T/n_ÛÁbÕj·÷\T ˝Ò≈î£ +&Ü q÷‘·q ìC≤\qT, Ä<Ûësê\qT ˇ|üø√>∑\>∑&+É , M{Ïô|’ Ä<Ûës¡|&ü qç ìsê∆sD¡ \qT Á|ü•ï+#·>\∑ >∑&+É ñ+{≤sTT. Ç~ mø£ÿ&çøÏ <ë]rdüT+Ô ~? ‘·|Œü ≈£î+&Ü
5
ˇø£ ùd«#êÃ¤|Pü ]‘·yTÓ qÆ eTqdüT≈£î, ñqï ìC≤\qT ñqï≥Tº>± ˇ|üø√e&ÜìøÏ, #·]Ã+#·&ÜìøÏ, ùV≤‘·Tyê<ëìï n_Ûeè~∆|sü #¡ &· ÜìøÏ, ìsê∆sD
eT]j·TT mH√ï ìC≤\‘√ düV≤ü Jeq+ #˚jT· &ÜìøÏ <ë]rdüT+Ô ~.
¡ ≈£î e#˚ÃeTT+<äT yê~+#·&ÜìøÏ, $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ
5
170
5 @e÷Á‘·+ •ø£D å ˝Òì yÓT<ä&TÉ ø¬ H’ ê $C≤„qXÊÁdüeÔ T+fÒ, C≤„q+, Á|üj÷Ó >∑+, Á|ü•ï+#·&+É , düe÷#ês¡ ùdø£sD
nqTuÛ÷Ñ ‹+#˚~, yêdüq #·÷ùd~, nqTuÛ$Ñ +#˚~ nì ‘Ó\TdüT. XÊÁd”j
¡ , ø±s¡D+, ìs¡÷|æ+#·<–ä q<˚ ø±˙ }Vü‰»ì‘·+ ø±ì~, düŒ]Ù+#˚~,
Ô T· <äèø£Œ<∏+ä n+fÒ M≥ìï+{Ï‘√ ≈£L&çq ˇø£ kÂø£s´¡ y˚Tø±ø£ Ç+ø± m≈£îÿe. #ê˝≤kÕs¡T¢ $C≤„qXÊÁkÕÔìøÏ XÊÁd”j
5Ô T·
<äèø£Œ<∏ëìøÏ uÛ<Ò +ä #·÷|ü&+É »s¡T>∑T‘·T+~. $C≤„qXÊÁdü+Ô eTq≈£î C≤„q+ ÇdüT+Ô ~. ‘ê]ÿø£‘q· T #ÓãT‘·T+~, nqTuÛyÑ êìï ø£*ŒdüT+Ô ~. edüTeÔ ⁄\T ñqï$<Û+ä >± m+<äT≈£îHêïjÓ÷ $e]düT+Ô ~.
(XÊÁd”j
Ô T· <äèø£Œ<∏+ä ), $C≤„qXÊÁdü+Ô eTqøÏ∫Ãq eTq≈£î Á|ükÕ~+∫q C≤„q+, kÕeTs¡´ú +, nqTuÛyÑ ê\qT ìsêàD≤‘·àø£+>± ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e&ÜìøÏ XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<∏+ä e÷s¡<Z sä Ù¡ q+ #˚dTü +Ô ~.
C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –+#·&+É ˝À $#·øD å£ HÓ‹’ ø£‘· s¬ +&É÷ ñ+{≤sTT. ñ<ë : ˇπø eT‘·+ô|’ >∑T&çq¶ eTàø±ìï ô|+#·T≈£îì n<˚ düs¬ q’ ~>± Á|ü#ês¡+ ø£*Œ+#˚øH£ êï XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<Û+ä e\¢ Ç‘·s¡
eT‘ê\qT >ös¡$+#˚ ˝ÖøÏø£ yÓK’ ] n\e&ÉT‘·T+~.
XÊÁd”j
Ô T· <äèø£Œ<Û+ä ñqï Á|ü|+ü #·+˝À ªªeT÷&ÛqÉ eTàø±\≈£îμμ eT]j·TT ªª|ü⁄øÏÿ{Ï |ü⁄sêD≤\≈£î #√≥T˝Ò<Tä . |ü⁄sêDø£<\ä∏ T ˝Ò‘e· TqdüT‡˝À¢ dü<Tä D
Z ≤\qT ô|+#·&+É ˝À eTVü≤‘·sÔ +¡ >±
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+&Ée#·TÃ ø±˙ @ Ä<Ûës¡+˝Òì Ç˝≤+{Ï ø£<\ä∏ qT qe÷à\ì Á|ü»\qT ã\e+‘·ô|≥º&+É ‘ê]ÿø£+>± düe÷» ìsêàD Á|üÁøÏjT· ≈£î ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑´+ ø±<äT. Bìì #·]Á‘·
nuÛ´Ñ düHêìøÏ $düèÔ ‘·|sü #¡ e· #·TÃ. n˝≤¬>‘’ ,˚ »]–b˛sTTq $wüj÷· \ >∑T]+∫ eTq qeTàø±\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü qç ndüŒwüº yêÚ≤´Hê\qT qeTTà≈£îH˚ø+£ fÒ ìsê∆sD¡ >± @+ »]–ñ+≥T+<√qqï<ëìøÏ
kÕøå±´<Ûësê\T yÓ‘ø· &£ +É , yê{Ïì |üØøÏ+å #·&+É , Ç‘·s¡ n+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëì+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
düe÷»+˝À $C≤„qXÊÁdü+Ô ø£+fÒ ≈£L&Ü XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<Û+ä jÓTTø£ÿ nq«j·Ty˚T m≈£îÿe nì H˚qT K∫Ã‘·+>± #Ó|Œü >∑\qT. eTqTwüß\T Ä˝À∫+#˚, Á|ü‹düŒ+~+#˚ ‘·eTqT ‘êeTT
eT\#·T≈£îH˚ $wüjT· +˝À XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<Û+ä Á|üu≤Û e+ ñ+≥T+~. ñ<ë : ˇø£ yÓ<’ Tä ´&ÉT >=|üŒ XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· nsTTñ+&Ée#·TÃ >±˙ ‘·qT s√>∑T\qT düeTj·÷ìøÏ ø£\eø£b˛sTTHê ˝Ò<ë ∫øÏ‘‡· ø=s¡≈î£
m≈£îÿe yÓTT‘·+Ô ˝À &ÉãT“ Ä•+∫Hê ‘·q≈£î XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<Û+ä ˝ÒqfÒ.¢ ù|s¡Tbı+~q XÊÁd”jÔ T· $<ë´dü+dü˝ú À¢ ≈£î\, *+>∑ eT]j·TT Ç‘·s¡ ìπsΩ‘T· ø£yTÓ qÆ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± mH√ï sê»ø°j÷· \T
q&ÉTkÕÔjT· H˚~ qHÓï+‘√ u≤~ÛdTü +Ô ~. ø=~›ø±\+ ÁøÏ‘+· <˚X+¯ ˝Àì ˇø£ dü+dü˝ú À »]–q s¬ +&ÉT Ä‘·àVü≤‘ê´ dü+|òTü ≥q\T n+<ä]ø° >∑Ts¡T+Ô &˚ ñ+{≤sTT. ˇø£<ëìøÏ kÕe÷õø£ yÓqTø£u≤≥T‘·q+
ø±s¡D+>± »]–q y˚~+Û |ü⁄\T ø±s¡DyÓT‘Æ ˚ eTs=ø£<ëìøÏ ô|[fl#˚dTü ø√eTì ˇø£ n$yêVæ≤‘· ˝…øÃ£ s¡sqY T ÄyÓT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ã\e+‘·ô|≥º&+É ø±s¡D+. s¬ +&ÉT dü+|òTü ≥q\T, düe÷»+˝À
ªXÊÁd”j
Ô T· <äèø£Œ<Û+ä μ n_Ûeè~∆ #Ó+<äe\dæq nedüsêìï Á|ü‹_+_kÕÔsTT. Çs¡ejÓTT´ø£ÿ X¯‘êã›+˝À ≈£L&Ü eTq+ ≈£î\+, eT‘·+, *+>∑, yÓy’ êVæ≤ø£ ˝Ò<ë Ä]úø£ dæ‘ú T· \ Ä<Ûës¡+>± $eø£Hå ˝Ó ≤
#·÷|ü>\∑ T>∑T‘·THêï+? $yêVü≤+ ˇø£ e´øÏ>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ m+|æø£ nì, ô|[flø±yê*‡q ej·TdüT‡ ìsê∆sD¡ ≈£î Á|üdTü ‘Ô · düe÷»+˝À kÕúq+˝Ò<ìä eTì m+<äT≈£î n+^ø£]+#·&+É ˝Ò<Tä ? ñqï |ü]dæ‘ú T· \qT
Á|ü•ï+#·&+É ˝À, ˇπø ‘·sV¡ ‰ü |ü<‘∆ä T· \qT e÷s¡Ã&É+˝À, Á|üdTü ‘Ô · nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± ø=‘·Ô dü+Á|ü<ëj·÷\qT HÓ\ø=\Œ&É+˝À XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<Û+ä Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘· b˛wædTü +Ô ~.
Hê <äèwæ˝º À XÊÁd”j
Ô T· <äèø£Œ<Ûeä T+fÒ q÷‘·q Ä˝À#·Hê $<ÛëHê\qT, ìs¡+‘·s+¡ Á|ü•ï+#·&Üìï ˇ|üø√e&É+. eTq nqTuÛyÑ ê\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT eT]j·TT ìsê∆sD¡ \qT ìs¡+‘·s+¡ >±
|ü⁄qkÕúsT÷ø£]+#·&+É , eT÷dü|<ü ‘∆ä T· \≈£î dü«dæ|Ô \ü ø£&+É nedüse¡ TH˚ $wüj÷· ìï n+^ø£]+#·&+É . n~ ªªHê≈£î ‘Ó*j·T<äTμμ nì #Ó|Œü >∑*>π eTq kÕeTs¡´ú + ˇø£ ì»yÓTqÆ XÊÁd”j
Ô T· yÓK’ ] eTq\qT
düV≤ü qo\Ts¡T>±, ø£èÁ‹eT Ä≥+ø±˝…q’ ≈£î\+, eT‘·+, sê»ø°jT· eT]j·TT uÛÖ>√[ø£ m\¢\qT $]∫bÕπsùd X¯øeÔÏ T+‘·T\T>± ‘·j÷· s¡T#˚j÷· *. J$‘·+˝Àì @ <äX˝¯ ÀqsTTHê eTq*ï eTq+
<Ûs’Ó ´¡ +>± e÷s¡TÃø√>∑*–q dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô ø£*–qyê]˝≤ ‘·j÷· s¡T#˚j÷· *.
5 ~©|t sê+CÒøs£ Y nJyéT Áù|yéTJ bòÂ+&˚wHü ˝é À CEO >± #˚dTü HÔ êïs¡T. 5

171

8-10 Physical Science

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

8-10 Physical Science

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊg+

sêh$<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú

3. $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À uÀ<ÛHä ê $wüjT· +>± $C≤„qXÊg+ `

Ä) uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $<ÛëHê\T `

Ç) uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– `

6. <äX`¯ II 8, 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` uÛÖ‹ø£XÊg+ `

5 7. <äX`¯ III 8, 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` JeXÊg+ `

5 Ábı.j·TXŸbÕ˝Ÿ, C≤rj·T bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£`2005

5 1.2.2.3 >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D ã\+

5 7.1 nìï |ü<ësêú\T eT+&ÉT‘êj·÷?

5 9.6.1 j·÷+Á‹ø£Xø¯ ÔÏ ì‘·´‘·« ìj·TeT+

5 2.7 ‘·T|ü |ü≥&º +É , ‘·T|ü |ü≥&º Üìï ìyê]+#˚ #·s´¡ \T

Chapter - 4 ˝ÀVü‰\T eT]j·TT n˝ÀVü‰\T

5 ` ˝ÀVü‰\T Á|ü<]ä Ù+#˚ $_Ûqï <Ûsä êà\qT |ü]o*+#·&+É ˝À ÄdüøìÔÏ #·÷|ü⁄‘ês¡T.

5 ` ô|Á{À*j·T+ eqs¡T\T ‘·s–¡ b˛‘˚ uÛ÷Ñ $Tô|’ @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ }Væ≤kÕÔsT¡ .

5 ` X¯Sq´+˝À <äV≤ü qÁøÏjT· ÄVü‰s¡|<ü ësêú\˝À ø¬ ˝À]|òøæ ˘ $\Te\ô|’ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .

Chapter -3 >∑eTq ìj·Te÷\T

5 2) ÁôdøÌº s£ ‘Y √ ø±´s¡yTé uÀs¡T˝¶ Àì ø±sTTq¢qT ø=≥º&+É .

Chapter - 4 eTq #·T≥÷º ñqï |ü<ës¡ú+ X¯ó<ä›y˚THê?

5 ` Á<ëeD≤\T— dü+‘·è|ü,Ô ndü+‘·è|ü,Ô ne\+ã, ø±+õø±uÛÑ Á<ëeD≤\T

Chapter - 5 |üse¡ ÷DTe⁄\T eT]j·TT nDTe⁄\T

Chapter - 9 |üì eT]j·TT X¯øÔÏ

6. n_Ûq+~+#·&+É ` kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ ø£*–e⁄+&É≥+`$\Te\T bÕ{Ï+#·≥+

5. düeT‘·\+>∑T+&Ü ø±+‹ eÁøu

• ø£≥ø±\‘√ #˚ùd Á|üj÷Ó >∑ |ò*ü ‘ê\qT eTT+<äT>±H˚ n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ .

7. e÷qe⁄ì ø£qTï ` s¡+>∑T\ |Á |ü +ü #·+

8. |üse¡ ÷DT ìsêàD+

10. s¡kÕj·Tq ã+<Û+ä

6. n_Ûq+~+#·&+É ` kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ ø£*–e⁄+&É≥+`$\Te\T bÕ{Ï+#·≥+

7. ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+ ` JeyÓ$’ <Û´ä + |ü≥¢ kÕqTuÛ÷Ñ ‹ ø£*Z e⁄+&É≥+

5 • $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ø£*e

14. ø£s“¡ q düyT˚ àﬁ¯Hê\ s¡kÕj·Tq XÊÁd+Ôü

5 ø±s¡“Hé ø±≥H˚wHü é dü«uÛ≤e+, HêMTø£sD

5 ♦ ◊k˛{À|ü⁄. ♦ düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü #˚d,æ Bì Ä<Ûës¡+>± |üse¡ ÷DT düsêdü] Á<äe´sê•ì

5 ♦ k˛HêsY. ♦ k˛HêsY $<ÛëHêìï Ç∫Ãq düe÷#ês¡ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·&+É . ♦ #·sÃ¡ , $X‚w¢ Dü .

ñwüyí ÷Ó #·øy£ ÷Ó , ñwüÁí >±Vü≤ø£y÷Ó >∑T]Ô+#·&+É , #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É .

5 ø£≥ø£ ‘·j÷· Ø bòÕs¡Tà˝≤‘√ $X‚w¢ +æ #·T≥. #ês¡Tôº |’ #·÷|ü⁄≥.

5 slip ]+>∑T ÄeX¯´ø£‘q · T #·]Ã+#·T≥.

5 ` ø£s“¡ q düyT˚ àﬁ¯Hê\

Websites & E-Resources for Middle and Primary School Science

5 4. \|òTü T |üØø£å (dæ|¢ t f…d)ºt (20 e÷s¡Tÿ\T)

5 |üØø£å ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T düu≈®… î£ yº êØ>± ìsê∆]+∫q

Ä≈£îqT yÓTÁÆ ø√k˛ÿ|t˝À |ü]o*+#·+&ç: Ä≈£îqT uÛ÷Ñ ‘·<+›ä ˝À |ü]o*+#·+&ç ↓

! ô|s¡>& ∑ ÜìøÏ BìøÏ @y˚T$T nedüs+¡ ?

! á Ä≈£îqT me¬ses¡T ‹H=#·TÃ?

! düeTj·T+‘√/ø±\+‘√bÕ≥T Bì Äø±s¡+, |ü]e÷D+ ˝Ò<ë s¡+>∑T e÷s¡T‘·T+<ë?

! y˚sπ «s¡T H˚\˝À¢ Hê{Ï‘˚ Bì Äø±s¡+, |ü]e÷D+ ˝Ò<ë s¡+>∑T e÷s¡T‘·T+<ë?

5 ~©|t sê+CÒøs£ Y nJyéT Áù|yéTJ bòÂ+&˚wHü ˝é À CEO >± #˚dTü HÔ êïs¡T. 5

Das könnte Ihnen auch gefallen

5 2.7 ‘·T|ü |ü≥&º +É , ‘·T|ü |ü≥&º Üìï ìyê]+#˚ #·s´¡ \T

Ä≈£îqT yÓTÁÆ ø√k˛ÿ|t˝À |ü]o+#·+&ç: Ä≈£îqT uÛ÷Ñ ‘·<+›ä ˝À |ü]o+#·+&ç ↓