ք1ՐԱԾՈ ՄԱՐԴ Ը ԵՎ ՆՐԱ ԷԿՈԼՈԳԻԱՆ ՀՐԱԶԴԱՆ Ի ԿԻՐՃԻ

ՔԱՐԱՅՐ-ԿԱՑԱՐԱՆՆԵՐՈՒ Մ

Հ. П.. Ա&1'ԶՅԱՆ

Հրազդանի կիրճի ստորին, միջին և վերին պալեոլիթի նյութական բոլոր-

մնացորդները բացառապես մարդու գործունեությանն են վերաբերում, մար-

դու բրածո ոսկորները պատկանում են երրորդական ու չորրորդական դարա-

շրջանին, նրանց տաբբեր կուլտուրական շերտերին։ Մեծ մասամբ այդ ժա-

մանակաշրջանին են վերաբերում կայծքարից, թ Լրթ աք ա ր ե րի ց, ավազաքա-

րերից, բազալտից, պորֆիրիտից, վանակատից պատրաստված զանազան

գործիքները՝ մուրճեր, բրիչներ, դանակներ, կացիններ, սղոցներ, քերիչներ,

տրորիչներ, ձեռքի հատիչներ, սրածայրեր։ Այդպիսի գործիքներով համեմա-

տաբար ավելի հարուստ են Հրազդանի կիրճի անձավներն ու Արարատյան

դաշտ ում հայտնաբերված րտց կացարանները։ Քաղաքի տարածքում նման՝

քարտ յր ֊ կա ց արանն եր ի առկայո՛ւթյունը հազվադեպ է ՚ ւ Հրազդանի կիր՜ճի

անձավներր և Ազատ գետի կիրճի լավային ու մասամբ կարստային (ղոռա֊

դարա) քարայրները մի տեսակ քարեգարյան թանգարաններ են, որոնցում

գտնվել են նախնադարյան մարդու բրածո մնացորդներ ու գործիքներ, ինչպես

Լ. առ այսօր տարածված, մարդուն հատուկ, վտանգավոր հիվանդությունների

օջախներ։

Հայկական լեռնաշխարհը Հիմնականում առաջացել է կայնոզոյան դա-

րաշրջանի երրորդական ու չորրորդական շրջանի լեռնակազմական պրոցեսնե-

րի հե տ ևանքով։ Հրաբուխները նշան ա կա լից դեր են խաղացել բարձրավան-

դակի ռելիեֆի ձևավորման, նպաստավոր էկո կլիմ այի ստեղծման խնդրում,

որտեղ ծագել, զարգացել ու ապրել է մարդը։ Հրազդանի կիրճի քարայրա-

բնակը պարազիտ կենդանիներից՝ «սիմբի ոտի կ» կյանքից աղատվելուց հե-

տո, գետի հովտում, անձավի հրապարակում կամ անձավոլմ կառուցել է

պարզունակ հյուղակ, այդպիսինեբի հետքերը կան այսօր Երևս՚ն—1, Քա֊

նաքեռ — 4, Ամ ո—1 ու Զովունի անձավներում։

Հրազդանի կիրճի հրաբխային անձավներում տ ա սն (ա կ հազարաւէոր

տարինեբ առաջ բնակվող մարդուն, կենդանիների ոսկորներին, մարդու

պատրաստած գործիքներին ու զենքերին, ապրելակերպին ու միջավայրին,

ինչպես նաև այդ անձավներում բուն գրած տղային հետադարձ տիֆի սպոն-

տան օջախներին մենք ա՛նդրադարձել ենք դեռևս 1956 թ.2

։ Մեղ հաջողվել է

Երևան — 1 և Ամո — 7 անձավներում հայտնաբերել օրնիթոդորոսների ու

մ իջատն երի խ իտ ին ա յին մնացորդներ միջին և վերին պալեոլիթյան շերտե-

1 Հայտնի է նաև Ֆրանսիայի Դորդոն (ՕՕՐՃՕ^ՈՔ) քաղաքի Վեղերի Հովտի էե Մուստիե

(1-е Моив^ет) անձավը, որտեղ հայտնաբերված է 15—16 տարեկան նեանդերթալյան պա-

տանու կմախքր կքված վիճակում։ Տե՛ս Г. Փ. Б у Т Т С Л Ь-Р е е П Г Н, Из ИСТОрИИ ПрО-

нсхождения человечества (первобытный человек до и во время ледниковой эпохи а

Европе), М., 1913, с. 54.

Г. А. А з и з я н, Новые очаги клещевого возвратного тифа в Армении, «Сбор-

ник научных трудов Арм. гос. заочного пединститута», 1956, № 3, с. 103—110. Բրածո մարդը և
նրա էկոլոգիան Հ րա զգան ի կիրճի քա րա յր ֊ կա ց ա ր անն հ ր ում 16?

րի ց և բրածո մարդու իրանի, վերջավորությունների ոսկորներ ու գանդ, նրա

պատրաստած քարե գործիքներ, ինչպես նաև կաթնասունների, թռչունն ե րի

ոսկորն եր։

Անհրաժեշտ է նշել, որ գեռ մարդու գոյությո՛ւնից միլիոնավոր տարիներ

.առաջ և առ այսօր քարայրն երր հանդիսանամ են որոշ հիվանդությունների

ծխացող օջախներ։ ОГПШЮЙОГОБ Հ^Ո՜ԱՕՕՏԱՏ տիզը անձավներում հո մինիդի

հետ համատեղ գոյություն է ունեցել միլիոնավոր տարիներ։ Կարճ ժամա-

նակում Հոդվածոտանին մեծ քանակով արյուն է ծ՛ծում։ Հայաստ/ւ՚նի լեռ-

նաբնիկների մարմնի խիտ մազածածկույթը խոչընդոտել է о րն ի թ ո՚դո ր ո սն ե -

րին արագորեն կպչել վերնամաշկին ու ծծել արյոլնր, մարդը կարողացել է

մազերի վրա ոչնչացնել նրանց մի մասը: Պահս/ան վե լ են այդ տեսակի'

արագ արյուն ծծող ձևերը (նկ. 1 )։

Հոմինիդի էկո լո գի ակաքյ միջավայրի համւսր կարևոր են քարայրի առաս-

տաղի, պատ երի վրա ջրի կա՛թիլներից անջատված ու կուտակված սառչող

ռո յաց ո լթ յունն երր։ Երևան — .Հ? քարայրում առկա են փոքրիկ սյոլնսւկերպ

ստալակտիտներ 4 — 5 սմ երկարությամբ, սլւոկաձև ստալակտիտներ, որոնց

ժլենտրոնռւմ գոյացած անցքերից ջուր է կաթում, ինչպես նաև սանրաձև

ստալակտիտներ։ Կարբոնատները և հալիտները հոսելով քարայրում գտնվող

ոսկորների և բույսերի վրա, նպաստում են նրանց արագ ֆ ո и ի լի զա ց՚մ ան ը ։

Այդ աղային գոյացությունները, շրջապատելով տերևացողունային մ ամ ուռ-

ները, առաջացնում են մինչև 5 սմ երկարությամբ տ րա վերտ ին ա կ երպ ճյու-

ղավորված գոյացություններ։ Հրազդան և Ազատ գետերի կիրճերի որոշ ան-

ձավներում ստորերկրյա ջռւրր դուրս է գալիս մակերես և գոլորշիները, հա-

գենալով հալիտներով ու այլ աղերով, առաջացնում են մեղմ էկոկլիմա, որը

դրական ազդեցություն է թողնում վերին, շնչական ուղիների հիվանդություն-

ներով տառապողների վյրա։

Հրաբխային լավայից էրոզիոն, и ոլֆֆո զի ոն, կոլեային, անթ րոպ ոգեն,

փլվածքա (ին և հեյզերյան ճանապարհով առաջանում են տարբեր ձևերի

քարայրներ։ Հայաստանի քարայրները ավելի հաճախ համակցված ծագում

ունեն։ Անգյռւտ է Քանաքեռ — 4 երկհարկանի, երեք խուցերով անձավր։ Քա-

րայրների պա լին ո լոգի ա կան անալիզը ապացուցում է, որ պատմական անց-

յալի չորրորդական դարաշրջանում Երևան-—1, Ամ ո—1 և Զովոլնի անձավնե-

ր ՚ր բաց լանդշաֆտում էկոլոգիական տեսակետով գերակշռել են կիսաանա ՚

պատային խոտազգի քսերոֆիտ ներ, ուր գոյություն է ունեցել նաև մ ե զո ֆ ի լ

կեչի։ Ա/,ելի խոր շերտերում հանդիպում են խիստ ցրտադիմացկուն վւշա-

֊ւ՚երև ծառատեսակներ, ինչպես և թաց տարածություններում ու անտառնե-

րում բն ա կվո ղ կեն դան ին ե րի մն ացո րգնե ր։

Մշակութային շերտերի նստվածքների բնույթով որոշվել Է անձավների

և շրջակայքի մոտավոր պ ա լե ո Է կ ո լո դի ան՝ ցուրտ, կիսացոլրտ, բարեխառն,

չոր և տաք։ Հայտնաբերվել են կայնոզոյան դարաշրջանի 10 միլիոն տարուց

էլ Վ.աՂ գոյություն ունեցող սարմատներից քարացած ծովային սպունգներ,

չճյուղավորված, խութեր գոյացնող դաղոլթավոր կորալներ, փ ո րո տ ան ի

փափկամորթներ: իէովոլնի քարայրում գտնվել Է քարացած НеХЭСОГаП, որը

ապրել Է ֊\-18 — 20°С միջավայրում, 50 — 60 մետր խորություն ունեցող ծան-

ծաղուտներում ՝: Ամր֊-2 քարայրից հայտնաբերվեց քարացած Ыа1лСЗ Տթ.,

иադաֆաբեր փռրոտանու տհաս ձևը ^ЛиуеШБ)» 164 2. Ա. Աօիզյան

Ուսումնասիրված 15 քարայրներից 1 2-ում Հայտնաբերվել են Հոմինիդի

գործունեության Հետքեր, որոնցից 8-ում գտնվել են օրինթոդորոս տղեր,

իսկ 5 անձավոլմ՝ տզային Հետադարձ տիֆի գործող վտանգավոր օջախներ.

Երևան — 1 անձավի խոր, մշակութային շերտերից մեկում Հայտնաբերվել է

նախնադարոլ մ քաղցրահամ ջրերում ապրող բադյագա սպունգի կայծքարա-

ւին կմախքը։ Այդ տեսակր այսօր ապրում է Մեծամոր լճում (այժմ Ակնա-

լիճ) և Եղվարդի աղբյուրներից սկիզբ առնող գետակում։

Մ արդը Հրազդանի կիրճի անձավ-

ներն օգտ ա գո րծե լ է իբրև բն ա կա-

րան, քարից գործիքներ պատրաս-

տելու (Гարհեստանոցս, որսակալան,

թաքստոց, դամբարանադաշտ: Օրի-

նակ, Ամ ո 1 անձավին կից Կար-

միր բերդ հրվանդանի բրոնզեդարյան,

ապա և միջնադարյան բնակատե-

ղիում, հնարավոր է նաև քարխ

Նկ. 1 Ц.

դարում, հանգուցյալները երբեմն թաղվել են քարայրում։ Պարզվում է ք.

որ վաղ, զարդարած և ուշ միջնադարում որոշ քարանձավներ օգտ ա գործվել

են իբրև սրբավա յր֊մ ատ ուռ։ Այդպիսին է Քանաքեռի հիդրոէլեկտրակայանի

մոտ գտնվող անձավր։ Դրան կից մեկ ուրիշ անձավ դրսից ունի առանց շա-

ղախի բա զա լտ ից շարվածք, բարձր կի и ա քան դ պատ և գետնափոր զ աղտն ի

գոն ակ։ Կարելի է ենթադրել, որ անձավր հ ա յ բնակչության համար վաղ

գարե րում թաքստոց է եղել (հատկապես XIV—XVIII դղզանա՛զան նվա-

ճողներից խուսափելու համար։ Ք արա յր֊թաքս տ ո ցին կից հսկա որձաքարի

վրա փորագրված են յոթ անհավասարաթև խ ա լե ր, որոնք բ ա վա կան ին լավ

են պահպանվել։ Քարից 3 մետր հեռավորությամբ գտնվում է քրիստոնեա-

կան պաշտամունքի ք ա ր ա յր ֊ մ ա տ ո ւռր, որի դրսի և ներս ի պատերի վրա փո-

րագրված են հասարակ, հավասարաթև հ ավան որեն հունական ու անհ ա վա -

и ա րա թև՝ թերևս բյուգանդական ու լա տ ին ա կան, ինչպես և գեղեցիկ զարդա-

քանդակներով 30 խ ա չէ1 ր, որոնք բացահւսյտում են դրանց զարգացման պատ-

մությունը։ Հաւէասարաթև խ աչերից մի քանիս ր համարյա հողմն ահ արվել են г

Ք ա րա յր֊մ ա տ ուռը բաղկացած է երեք խուցերից, որոնց մ իշն ապատ եր՛ր շար֊

վածքր դարձյալ առանց շաղախի է։ Ժողովուրդը գաղտագողի խունկ է ծխել

քարա յր֊մ ատ ուռի երրորդ խցիկի՝ սրբարանի կրակարանում։ Հագիս լե ռահ Բրածո մվսրդը և
նրա էկոլոգիան Հրաղդանի կիրճի քարայր-կացարաններում 165՝

•*

լանջին առկա է մեկ ուրիշ քրիստոնեական քարայր֊մատ ուռ, որի ճակատա-

յին հատվածում փորագրված են անհավասարաթև [սաչեր։

Հայկական լեռնաշխարհի նախաբնիկների օրրաններից մեկի՝ Հր ա զդա -

նի կիրճի Զովոլնի քարայր֊կացաըանի առաստաղից և մասամբ հատակից

պեղվել են մարդանման էակի՝ մասամբ մանգանի դենդբի տներով (սև լաքա֊

ներով ծածկված, որր բնորոշ է նախնադարյան՝ խիստ վաղեմի ոսկորներին)

պատված, ֆո иի լի ղաց ված և հիպ եբտրո ֆի այի ենթարկված դանգի մախաթա֊

ձև ելուստ, անրակոսկր, կրծոսկր, կողոսկրներ, սրբանոսկր, մատնեըի ծայ ֊

բային կարճ և հաստ ֆալանգներ՝ նման նեանդերթալյան մարդու ծայրան-

դամներին, ինչպես և բաղմաթիվ քարացած երկար ոսկորներ, բուսական

ծագման ֆիաոլիտարիաներ, երկարավուն խողովակաձև գոյացություններ՝

աբիոգեն֊տրավերտին և գունավոր մերգելներ (նկ, 2)։ Առաստաղից պեղվել

է բիոդեն անելիգ քարացած որդերի մնացորդներ, որոնք բնորոշ են տաք և

ծանծաղուտ ջրավազաններին։ Հանքային, կալցիումային ծագումով ցանցա-

ձև շլիռներր (երականման հոսքեր) թափանցել են քարայրի առաստաղից

կախվաւծ անդեզիտա-բազալտի հսկա գո յա կց ո լթ յո լնն ե բ ի արանքները։

Առաստաղից պեղվել է քսենոլիտ՝ անդեղիտա֊բաղալտի մի Հատված, որի

մեջ առկա է բավականին երկար խողովակաձև քօՏՏՅ 10П§Э Տ. էսես10ՏՅ,)

ոսկոր- հավանորեն այն արդեն իսկ նախքան հրաբուխր քարացել էր, պահ-

պանելով իր սպիտակ գույնը, հակառակ դեպքում ոսկորը հրահեղուկ լավայի

1 500 — 2000° ջերմությունից ան մ իջա պե и կա ծխ ւսն ար։ Դրանց կից գտնվել են՝

ե ղջե բուի քարացած ե ղջյո լրն եր, նապաստակի թա թ ո и կը, արծվի թաթի ֆա-

լանգն իր ճանկով։ Զո վունի քարայրի մուտքի հրապարակի հումուսի շերտից

պեղվել է անտիկ ժամ ան ա կի խոլնկ ծխելու ընկուզաձև կավե թրծած խողո-

վակ, միջնադարյան առաջին շերտից՝ ամպագույն ջնարակով երկու ձեթի

ճրագ (նկ. 3երկրոր դ շերտից, որից ցած նախահրագգանի հունն է, պեղվել

!; թ ափ անցիկ վան ակատ ի երկարավուն մի թիթեղ, որի թ ի կն ա մ ա и ը մ շտկ-

ված է ու կրային նստվածքով պատած, սոլը ծայրը օգտագործման հետքեր

ունի։ Գործիքը միջին պալեոլիթի՝ մոլստիեի դարաշրջանին է պատկանում։

Հա (տն ա գո րծվա ծ նյութերը հնարավորություն են տալիս նախաբնիկնե-

րի հեռավոր անցյալի էկոլոգիան ուսումնասիրելու համար։ Անձավում առկա

է Հըաղդան գետի նախկին հունի, պ ա լե ոհ ր ա զգան ի հետքր։ Միաբջիջ ջրիմուռ-

ների պատյանների, ֆի տ ո լի տ ա ըի ան ե րի, ինչպես և որձաքարի մեջ ներառնը-

ված ոսկորի ֆրագմենտի հայտնադործումը Զովունի անձավում խոսում է

այն մասին, որ տվյալ լանդշաֆտում, նախքան չորրորդական հրաբուխը,

՝,ավանաբար Չւսրենցավանի կողմից, հոսել է պա լեոհրաղգան ը, ինչպես և

ա (ն, որ այդ վայրերում արդեն իսկ բնակվել են մարդանման էակներ։

Բավականաչափ նյութեր են հավաքվել տեղի լան դշաֆտ ի • ֆլորայի վե-

րաբերյալ։ Քարայրաբնակ մարդուն շրջա պա տ ո զ բուսականությունը օգտա-

գործվել է որպես պտուղ, համեմունք, ախորժակաբեր, եթերայուղ, ֆիտոն-

ոիգ, ճիճվամուղ, արյան ճնշումն իջեցնող, ցավազրկող և այլն։ Վայրի դեղա-

բույսերի բուժական հատկությունների իմացությունը, հավանաբար, շու-

մերներից փոխանցվեց բա բե լոն ա ցին երին, արմեններին, ասորեստանցինե-

րին. եգիպտացիները և հույները փոխ առան նրանց փորձը, ներդրեցին նաև

իրենց գիտելիքները և հիվանդությունները բուժելու իրենց սկզբունքները:

Հրաղդանի կիրճի որոշ հատվածներում աճող յավշան յւույսը (^1՜է61Ո1Տ13 /

Հ. Ա. Ազիզյան

епуашс а Օւ՜օտտհ,) իր հելմինտոցիդ նյութերով հողում ոչնչացրել է մարդու

և կենդանու պարազիտ որդերին: Հայաստանում չի բուսնում կյանքի արմատ

(ժենշեն) բույսը, սակայն կյանքը երկարացնելու հատկությամբ է օժտված

որոշ ան ձավ֊կաց արանն երում և նրանց շրջապատում բուսնող լոշտրակը

(Вгуош а а!Ьа Լ.)3--

Զովոլնի անձավոլմ պեղված ուշ միջնադարյան կճուճի մեջ պանրի սո-

խուկի հետքը, ինչպես և քարայրի հումուսի շերտի մեջ գոմաղբի առկայու-

թյունը (բասմա) վկայում են տեղաբնիկների ան ա սն ա պ ա հ ո ւթ (ա մբ զբաղ-

վելու մասին: Այսօր իէովունի քարայրի շրջակայքում անհայտ ժամանակնե-

րից բուսնում է գետնախնձոր պալարապտուղը: Այդ բույսը Հայաստանում

հայտնի է դեռևս մ. թ. V դարից՝ Մովսես Խորենացին այն անվանում Ւ։

Հ՚տոմալան», իսկ Ամ իրդովլաթ Ամ ասիացին 1484 թ. գրել է, որ գետնախըն-

ձորը մարդու վրա առողջարար ազդեցություն է թողնում: իէովոլնի քարան-

ձավում բրածո մարդանման էակի ֆոսիլիղացված կրծոսկրի վրա նկատվում

է բորբոքա յին երևույթների հետևանքով առաջացած ներծծում: П սկրա յին

հյուսվածքի բորբոքմ ան երևույթների հետևանքով սրբանոսկրի ձախ կողմում

նկատվում է ապաճում և քայքայում։

Ամ ո—1 քա րա յր֊կ ա ց արան ում մարդու գործունեության հետքերը նոր

քարի դարից ավելի՚ վաղ են, նրանք հասնում են ուշ քարի դարին, գուցե և

ավելի վաղ միջին պալեոլիթին: Կացարանի հրապարակից հայտնաբերվեց

տլարգացսւծ աշելյան ժամանակի բարձր տեխնիկայով, սև վանակատից պատ-

րաստված, քարայրում լավ պահպանված ձեռքի եզակի նշակերպ բիֆաս֊

Հատիչ։ 150 —177 սմ խորության վրա հայտնաբերվեց երկու շեղբ՛՝ մեկի վրա

առկա է ուժեղ հարվածի թմբիկ: Մ յուս շեղբր ունի լայն հարվածի հրապա-

րակ։ Պեղվել է և մեկ փոքրիկ կտցակերպ ծայրով, երկկողմանի հազիվ նըշ ֊

մալւելի ֆասետներով գործիք։ Քարի դարի մասնագետների կարծիքով ա(դ

վանակատե փոքրիկ գործիքները, որոնք անձավում մարդու գանգի ու կմախ-

քի բարձրության վրա են գտնվել, պատկանում են վերին քարի դարին, հա-

վանաբար նույն դարաշրջանին պետք է վերադրել նաև ոսկրանյութը։ Մար-

դու կմախքի ոսկորները պատված են մանգանային սև գույնի զենտրիտ նե ֊

րով, որոշ ոսկորներ արդեն ֆոսիլիղացվել են, ատամնաշարը ունի մի քանի

լսրխաիկ հատկանիշներ՝ տղամարդու ստորին ժանիքը երկարմա՛տ է ու

մասսիվ, ստորին երկրորդ ն ախ ա սեղան ա տ ամ ի էմալային կամ րջիկը կա-

պում է վեստիբոլլար և լին։լվալ թմբիկներր, հիպոկոնոլսր խիստ զարգացած

է, պրոտոկոնուսի գի и տ ա լ էլեմենտը նույնպես զարգացած է։ Ղեմքը նեղ է,

պրոդնատիզմը՝ լավ արտահայտված, ճակատը պառկած։

Քարի գարում անձավում մարդ է ապրել, իսկ ավելի ուշ այն դարձել է

դամբարանադաշտ։ Ամո — 1 քարայրի 45 սմ խորության շերտից պեղվել է

բազալտե նշաձև, հսկա, եզակի հատիչ, մակերեսներր համարյա հարթված

ջրի հոսանբի պատճառով, մշակման հետքերը հազիվ են նշմարվում, դոր֊

• ծիքը շելյան դարաշրջանի է։ Այդ քարայրից պեղված ոսկորների ախտաբտ-

նա֊պալե Հէւե՚Ա տ դեն ոգրաֆիական պատկերը ցույց Է տալիս ուսահոդի և թիա-

կի ան կի լոզ ան ֊ շա րժաց ում և դեֆորմացիա, ան՛հավասարաչափ սկլերոզ,

նույնը ցույց Է տալիս ռենտգենը նախաբաղկի և անրակի վրա։ Քարայրում

պեղված վերին պալեոլիթյան տղամարդը տառապել Է о и տ ե ո մ ի ե լի տ ո վ (ոսկ ֊

А. Л. Тахтаджян , А. А. Федоров , Флора Еревана, Л., 1972, с. 107. Բրածո մարդը և նրա էկոլոգիան
Հրազդանի կիրճի քա րա յր ֊ կա էյ ա րաննե ր ում 167

Նկ. 3 Նկ. 4

ունի օջախ, որի ածուխի հասակը ռա գի ո ա ծխ ա ծն ա յին եղանակով որոշվել Է

48 հազար տարի։ Քարայրում պեղվել են ռնգեղջյուրի, քարանձավային արջի,

իշայծյամի, վայրի ցուլի ոսկորներ. վերջինս հայտնաբերվել Է մի քանի կուլ-

տուրական նստվածքներում Լ Հայաստանում ապրել Է մինչև բրոնզի գարի՛

վերջը: Ռնգեղջյուրը սովորաբար ապրել Է տաք և ճահճոտ վայրերում և հան-

կարծ երևացել Է Հայկական բարձրավանդակում, լեռնային բեզոարյան այ-

ծի հետ5

Արմ ենոիդի վաղուց սկսված ձևաբանական կազմավորման պրոցեսը

մ. թ. ա. IV, II I և II հազարամյակներոլմ արդեն բավականաչափ առաջա-

դիմել Էր: Այգ տեսակետով նրա տիպը՝ մուգ մաշկը, ասուրա-կան մորուքը և

հատկապես մարմնի խիտ մազածածկույթը, գլխի մազերի մոլդ գույնը և չա-

փավոր գանգրությունը, քթոսկրերի բարձրությունը, առաջքթային փուշը,

տանձաձև բացվածքի ձևը սահմանազատվում Էր այլ ֆիզիկական կերպար-

ներից։ Հավանորեն նեոլիթում (մ . թ. ա. VI — II I հազարամյակ) լեռնաշխար-

հի տոհմական համայնքները կապված են եղել միմյանց հետ. նրանց մոտ

զարգացած Էր ուռեգործոլթ յունը, մանածագործությունը, բր ուտ ա դո րծությու-

4 Д. Г. Рохлин , Болезни древних людей. М—Л., 1965, с. 278—281.

5 Н . К. Верещагин , Млекопитающие Кавказа, М.—Л., 1969, с. 430.

րերի թարախահոսություն), ունեցել Է կարիոզ ատամներ'') Ամ ո—1 քարայ-

րից պեղված կնոջ վերին ծնոտի կարծր քիմքում РоГаШеП 1Ո01ՏԽԱ)Ո֊ր բաց-

վում Է մեկ անցքով, քթի տանձաձև բացվսւծքների կողմից անցքերը զույգ

են, որտեղով անցնում Է եռարմատ ներվը։

Երևան — 1 քարայրում հայտնաբերվել են մեծ թվով գործիքներ և ավելի

քիչ թվով տաշեղներ, ծլեփներ, միջուկներ, շեղբեր։ Այս քարայրը հումքի

աղբյուրից հեռու Է ընկած, հետևաբար

քարայր֊ արհեստանոց ում պատրաստ-

ված գործիքները դաշտ են տարվել որ-

սի և այլ նպատակներով ու նորից հետ

բերվել (նկ. 4)։ Որպես գործիքներ օգ-

տագործվել են նոլկլ ե ուսն ե րն ու մյուս

թափոնն երր: Երևան—Հ կացարանում

հայտնաբերված հյուղակը կենտրոնում 168 Հ. Ա. Ազիզյան

նը. ավազախառն կավից պատրաստում էին պարզունակ ամաններ, նախշում

պարզ զարդանկարներով ու թրծում: Պալեոլիթյան քարե սլաքը նոր քարի դա-

րում փոխեց իր ձևը, նմանվելով ծայրապանակի, ամրացվեց նետի ծայրին՝

վերածվելով որսորդական ու մարտական հեռահար զենքի մի մա՛յի: Հայկա-

կան բարձրավանդակի տեղաբնիկները, գուցե և նոր քարի դարից էլ վաղ, իրենց

մշակույթով ու մարդաբանական տիպով կազմեցին մի ամբողջականություն,

յւրն անհերքելիորեն ապացուցված է Շ ում երում Հայտնաբերված արձանիկների

բեկորներով, եգիպտական հուշարձանների վրա նկարված խեթարմենոիդ գե-

րի ստրուկների ու նրանց գործունեության պատկերներով, փարավոնների

դամբարաններում նշված ստրուկ խեթերի և արևե լահ ա յա и տ ան յան երկարա -

գանգ ու կարճագանգ մարդկանց դամ բա բանն երի պեղումներով6

Հայերի մարդաբանական տիպի հետ իրենց մ որֆ ոլո դի ա կան որոշ հատ֊

կանիշներով առնչվում են Սևանա լճի առափնյա հատվածներում շուրջ 2000

տարի առաջ ջրի տակ անցած գամ բա բան ա բ լո ւրն ե րում գտն ված, տարբեր ցե-

ղախմբերի ոսկրաբանական նյութերը: Դ ա մ բ ար ան ա բ լո լրն եր ը կառուցվել են

րաղալտե սալերով, նրանց խորությունը 3 մ է, լայնքը 3 մ, երկարությունը

8 մ: Կան և ավելի փոքր կրոմլեխներ: Դ ա մ բա րան ա բլո լրն ե բո լմ գտնվել են

երկանիվ ու քառանիվ, փայտե, հինարևելյան տիպի սայլեր, եռագույն զար-

դաքանդակներով ու երկրաչափական գծանկարներով, խմիչքի, ճսւշի և ծեսի

Հետ կապված կավե թրծած սափորներ, ափսեներ։ Պեղվել են ոսկե զարդա-

քանդակներով, պարանոցը գրկող մանյակ, ձեռքի օձագլուխ ապարանջան,

քարադարդ ճարմանդներ, ոսկե կոճակներէ Դ ամ բաբան ա բլուրն երի ց մեկում

հայտնաբերվել Է գորտի ոսկե կաղապար, ինչպես նաև բազմաթիվ սափոր-

ների մեջ գտնվել են գորտերի (Б^аПЯ ՏՏՇսԽոէՅ 1.) ազդոսկրերի մնացորդ-

ներ, որոնք որպես սնունդ գրվել են հ ան գուցյա լի հետ. հ ա վան ա բ ար գորտը

եղել Է պտղաբերության ու անձրևի հետ կապված պաշտամունքի առարկս։,

ինչպես Ասորեստանում պապիրուսի և ջրի հետ կապված մորեխը, որը հ ր ա ։) -

ցրվում Էր որպես գրավիչ ուտելիքի (նկ. 5)։

Մեծ գամ բաբանն երից մեկում թաղվել են մինչև 12 մարդ։ Հայտնաբեր-

վել Է մեկ խոշոր դանգ, տեղավորված սայլի առջևոլմ, որ հավանաբար ցե-

ղապետինն Է և կնոջ ու երեխաների, իսկ սայլի հետին մասում՝ ստորագըր֊

յալների (ծառաներ, ստրուկներ) դանգեր։ Մի քանի կմախքներ ծածկված

են կարմիր կավաքարով (օխրա), իսկ որոշ դսւ մ բա ր անն ե րո ւմ գտնվել են

միայն գանգեր, որ հավանորեն կապ ունի որևէ ծեսի, պաշտամ ունքի կամ

հանցագործության հետ: Տոտեմիզմի հետ կապված, դամբարաններում թաղ-

վել են միասմբակ և երկսմբակ, ինչպես և գիշատիչ կենդանիներ, այսպես,

էճաշեն ում ցեղապետեցի ու այլ իշխանավորների հետ զոհաբերվել են մեծ

քանակությամբ ձիեր, էշեր, խոշոր ու մանր եղջերավոր անասուններ, խոզ,

շուէւ:

Սևանի գանգաբանական նյութերն ու մշակույթը կապված են Առաջավոր

Ասիայի մշակույթի պատմության ու մարդաբանության հետ, որը իր հեր

թին համեմատվում Է Արևելյան Եվրոպայի բրոնզի և վաղ երկաթի (մ . թ. ա.

6

В. В. Б у ы а к, Сгата агтешса. Исследование по антропологии Передней Азии.

М., 1927, с. '198—207.

И. А. Порч и некий, Паразиты саранчи, прусака и вредных видов кобылок

из мира насекомых, СПб, 1914, с. 67. Բր шдп մարդը և նրա էկոլոգիան Հրաղղանի կիրճի քա րա յ
ր - կացա րանն ե ր ում 10! }

XI-—IX ԴԴ-) զ ա րա շրջանն երի հուշարձաններից պեղված գանգաբանական

նյութերի ու հանույթի հետ։ Լճաշենից պեղվածները երկարագանգ. են, մի-

ջին ցուցանիշը 72, վերհոնքային աղեղները լավ արտահայտված, կամար-

ների ուռուցքները ներ սի կողմից թանձրավուն, այտոսկրները չափավոր դուրս

ցցված, ճակատային հատվածի մատնապճերից երևում է, որ ուղեղի առջևի'

մասը թույլ է եղել զարգացած։ Պեղածոների մեջ գերակշռել են տ ղամարդ՜

նկ. 5 նկ. 6

կանց ոսկորները, կան և պատանիների ու ծերերի։ Գանգերը ամբողջական

են, դեմքը բարձր, միջին լայնության, ակնակապիճները կլոր և բարձր, ծոծ-

րակային արտաքին թմբիկը արտահայտված, այն որոշ չափով սեռը բնորո-

շող հատկանիշ է։ Ստորին ծնոտը հաստ է, թևերը երկար են։ Դամբարաննե-

րից մեկում հայտնաբերվել է գանգին կպած սև մազ, պ ե տ բոֆ ի կա ց վա ծ փոքր

.գանգուղեղ: Առաջն ա ե տ ին — սագիտալ գծանկարները ցույց են տալիս գան-

գատուփի ձևն ու մակերեսը, գանգերը մեծ մասամբ համաչափ են, ատամ-

նաշարը լավ պահպանված՝ իւռշոր, ոմանց մոտ իմաստության ատ ամներր'

բ այլ: կա յ ում են: Կրոմլեխներից մեկում պեղվել է 20 — 25 տարեկան տղա-

մարդու գանգ, որի կաթնատամները պահպանվել էին, իսկ մեկ այլ դամ-

բարանում պեղվեց մի գանդ, որի մոտ չնայած կաթնատամները թափվել

էին, սակայն վերջնական ատամները նույնիսկ չէին ծլեր Սևանի ավև՚յզանից

պեղվածները մեծ մասամբ երկարագանգ—ուղղագանգեր են, քթային միջին

ինդեքսը 49, կաս և ավելի բարձր քթերով։ Բարձրահասակ են, գլուխները՝

խոշոր, գանգի ոսկորները մասսիվ, կմախքի ոսկորները թանձր, ձեռքերն ու֊

ոտքերը՝՝ երկար։ 17 О Ա. Ազիզյան

Դամբարաններից ու անձավներից պեղված մարդաբանական նյութերը

վկա/ում են, որ Հայաստանի տարածքում բնակվող տեղաբնիկներն իրենց

օնտո-ֆիոլոգենեղով առանձնահատուկ տեղ են գրավում Առաջավոր Ասիայի

հարավային եվըոպեոիդ ռասայի շարքում։ Արմենոիդն երի քթի տանձաձև

սւն ցքի եզրերի ոսկորները սուր են մեծ մասամբ գերակշռում է անթրոպի -

նա ձևը, սակավի ինֆանտիլ: Գանգերը մեծ մասամբ պենտագոնոիդ, սակավ՝

է լի պ и ո ի դ ու օվոիդ են, ճսւկատային հատվածը ցածր է, գանգի միջին տա-

րողությունը 1500 սմ 3 (նկ. 6):

Սևանի ավազանի մարդաբանական տիս/ը, ինչպես նաև միջերկրածով-

յան առաջավորասիական արմենոիդ տիպը, խիստ հին է: Վերջինս իր էթնո-

գենեզով միջերկրականի ավազանում շատ ավելի վաղեմի է, քան մի քանի

եվրասիական ցեղեր՝ թրակացին եր, հելլեններ, իրանցիներ և այլն, որոնք

համ ենա յնդեպս ասիմիլյացիոն ազդեցություն չեն գործել արմենների վրա:

Մարդաբան Լուշանն առաջինն էր, որ զուգահեռներ անցկացնելով եգիպտա-

կան, խեթական, հ ուն ա ֊հ ե լլեն ա կան, արա բա-բյոլզան դա կան , Մերձավոր ու

Միջին Արևելքի ասուրական բարձրաքանդակների մարդկային պատկերների

և ժամանակակից հայերի միջև՝ Առաջավոր Ասիայի այդ տիպը անվանեց հա-

յակերպ՝ АгтеПОШ; որը օժտված է խեթերին բնորոշ մի քանի հատկանիշ-

ներով: Նա նկատի ուներ մարմնի մ ա զա ծա ծկո ւյթն ու մորուքը, գանգի ձևն

յւլ քթի բարձրությունը: Վաղ միջնադարում ՀայկակաԳւ բարձրավանդակում

կլորա գանդո ւթյ ուն ը ավելի ցայտուն է դառնում: Կլոր գանգի ձևսւվորման

խնդրում էթնիկ սովորույթները, գենետիկան, էկոլոգիական կոմպլեքս մի-

ջավայրր որոշիչ գործոնն ե ր էին:

Պրոֆեսոր Վ. Վ. Բունակը 1927 թ. հիմնավորեց հայերի անթրոպոլոգիա֊

կան տիպի ծագումն ու ազգային կազմավորման պրոցեսը, որոշեց նրա տեղր

մարդաբանական տիպերի ու ռասաների շսւրքոլմ: Նա փաստեր է բերում

ապացուցելու այդ տիպի խիստ նախնադարյան, ա ռաջավո ր ա ո ի ա կան կամ,

ինչպես ինքն է անվանում, «պոն տ ո ֊ զա դրո и յան» տիպ լինելը

Փոքր Ա ս Ի . ա յ

ո լ մ , Զիջջիր լի ի Բ ողաղքյարի պեղումները կատարող պրո-

ֆեսոր Լուշանր իր աշխատանքում (1911՝) գրում է. «Արմենների մարդաբա-

նական տիպը առաջացել է Ան ատոլիական բարձրավանդակի աբյ Հնա դույն

ժողովուրդն երիցյ»9

/ Նա բերում է նկարա դրա կան փաստեր պատկերներով։

Խեթերից հ ա րավ֊ ա ր ևե լք, Ասորեստանում պեղված գան դե րը դասակարգելով,

ոասայագետ Ղենիկերր դրանք անվանեց Հաչերի ասիրոիդ մարդաբանական

տիպ^ ե կարո ւմ պատկերված խեթի գոտու վրա կախված է խաղողի ողկույզ

և նուռ։ Թագավոր Աս и ո ւրն ա и ի ր պ ա լր) որ տիրել է մինչնինվե յան թագավո-

րության ր (մ . թ. ա. II Հաղարամ յակի սկիզբ У խեթ է։ Աս որ ե и տ ան ի թ ադա֊

վոր Աս и ուր բանի պա լի (մ , թ. ա. 667— 647 թթնկարում պատկերված կար֊

ճագլուխ) դրացի լ տիպի, ասուրական մորուքով, խիստ մազապատ դեմքերով

երկռւ մատոլցողներր խեթեր են (տե՛ս նկ. 5)։

Բաբելոնյան դիմաքանդակներում Հանդիպում են թա դա վոր Մորդուխ֊

Նադիի (մ« թ. ա. II հազ. սկիզբէ թագափոբ Ուբ֊Նինայի պա տ կերնեբր. սափ֊

րած դեմքոՎ, արծվաքիթ, պառկած ճակատով այդ, մ ալтг/^իկ արմենոիդ են։ Մ ո ֊

В . В . Б у II а К, նշվ. աշխ., էշ 221-224 ,

• Տե՛ս р. КЬегиш!ап , 1ոէրօժисИоп а Гап1Ьгоро1о^1с ձս Саисаэе. Լշտ Аг-

աշուշոտ, Раг15, 1943, р. 263. Բրածո մ՛ա՛րդը և նրա էկոլոգիան Հրա զղան ի կիրճի քա րայր-
կացա րաննե րում 171

տավորապես մ. թ. ա. 2600 թ. Գուդեա թագավորի сհսմանակվա սեմական տի-

պերի (պեղածոյ ճակատը ուղիղ է, քիթը բարակ, գլուխ ր կլորավունI Մարգա-

ր սյն ա կան այղ տիպը ևս խիստ վաղեմի է, բայց հավանաբար առնչություն

չունի տրմենոիգի հետ) Մյուս պեղածոն արմենոիգ է, ուժեղ արտահայտված՛

քթով, ծոծրակը տափակ, ճակատը պ տ ււկ ա ծ!

Հայկական լեռնաշխարհի, հայ ժողովրդի մշակույթ ը հն աղ ույն ժամա-

նակներից սերտորեն կապված է եղել հին արևե լյան, հ ո ւն ա ֊հ ելլեն ի и տ ա կան ,

իրանական և մյուս քաղաքակրթությունների հետ, սակայն եթե արմ հնոիդին

համեմատենք աքեմենյան պարսիկի հետ, ապա կտեսնենք, որ վերջհնիս հա-

սակը համեմատաբար կարճ է, գլի՚ ի մազածածկը խիստ գանգուր, քթի ստո-

րին հ ա տ վա ծ ը ծուռ։ Պ արսիկներից առաջ Իրանի տարածքի մի մասում (կլա֊

մում) ապրել է հավանաբար տեղաբնիկ ցեղ՝ օժտված տրմենոիգի հատկա-

նիշներով. նրանք մ ին չհելլեն ա կան շրջանում ապրել են նաև Միջե րկրական'

ծովի որոշ կղզիներում և մասնավորապես Հելլադայի հարավա յին մասում:

Լագաշում պեղվել են շոլմ երական, արխաիկ, իրար նման երկու գլուխներ!'

Գառնիում անտիկ դամբարաններից մեր պեղածոները երկարագանգ են,

միջնադարյանները՝ կլորագանգ: Պեղվել են և երկհարկանի դա մ բ III ր անն ե ր՝

առաջին հարկում հայտնաբերվել են երկա րա գանդ, իսկ երկրորդում՝ կլորա-

գանգ մարդկանց կմախքներ: Միջնադարյան գս/հգերը ա ռաջաւէո րա ոի ա 1լտն

գրացիլ տիպի են՝ ծոծրակր տափակ, դեմքր նեղ ու բարձր, ակնակապիճներն՛

ու քիթըճ

բարձր: Օենգավիթի էնեոլիթ յան դամբարաններից պեղված գան-

գերի ակնակապիճները կարծես քառսւկոլսի են և մասամբ կախ, ղեսլի դուրս,

ճակատոսկրը բավականին լայն, թեքությունը փոքր, գանգատուփը երկարք

դեմքը բարձր, լայնությունը միջինէ Հավանաբար, այստեղ ապրել են կրոմա-՛

նիոիդի հ ա տ կան ի շ)ւ երո վ օժտված տ ե ղա բն ի !լն ե ր, որոնք մո՛տենում են Անդըր-

կովէլասռւմ ու Առաջավոր Ասիայում պեղված նմուշներին, ինչպես և ժամա-

նակակից հայերի որոշ տարբերակներին: Տիպաբանական տեսակետով Արե-

մելյան Վրաստսւնի նույն ժամանակի դանգերը մոտ են. կանգնած Գառնիում

պեղված բավականին բարձր գանգեըհն. մեր ուսումնասիրած դանգերի դեմ-

քի բարձրությունը ավելին Է:

Հրազդանի կիրճի նախապատմական շրջանի ժայռապատկերները պեղա-

ծո մարդու քարե տարեգրություն են: Քարերը նկարազարդված, փորագրված՛

են գեղեցիկ այծադրերով, որոնց ում արտահայտվել են մարդու պատկերա-

ցումները աշխ արհ ա ստ ե ղծմ սւն և տիեզերքի մասին, նրա հ ա ւ\ ա ւո ա լ ի քն ե րը ?

կենցաղն ու աշխար Հըմբռն ոլմր:

. Հն ա դույն Հրազդանի կիրճի ուսումնասիրությունը նոր Է _ սկսվել, բ այց

այն, ինչ արդեն պարզ Է գիտության համար, մասամբ լույս Է սփռում Հայ-

կական I ե ռն աշխ ա րՀ ի բնիկների այդ ռեգիոնի տնտեսական կյանքի, կրոնի,*

մչակույթի և սովորությունների վրա, որոնք գոյություն են ունեցել մինչ քրիս-

տոնեությունր և քրիստոնեությունից հետոէ Այսօր արդեն Հ ր ա զգան ի կի րճո ւմ

հայտնաբերված են սակավաթիվ խորաքանդակներ> տուֆ քարի վրա փորա

գրված են սկավառակաձև յոթ ուռուցիկ և հինգ գոգավոր ՜ճառագայթներ, Ոհ

րոնց նշանակութ (ունր առայժմ դժվար Է՛ բացա՛տրել։ Մ\եկ ուրի֊շ տուֆի վրա

քԽն դակված են վագր, մարգ և արևր իր ճառագայթներով։ Հսկա Ղոուֆե ժայ->

ռա բե կո րի երկու կողմերում՛ կան կեն գէսն ո ւն կապե՛լու անցքեր, փ ո րված զո-

հասեղանի վյւա սուր գործիքով այծապատկեր Է արված, որը գուցե մարդու֊ 172 2.. IX.

шпш,[,Ь фпршдртР^АЬЬр^д 1ГЬ& ^шр^^р шщф/, ш ^Ьр^шд ,[и, & ^

шршцР^ щшгл^Ьр к шцЪ: Ц,{и шхГЬЬр ^ш^шЬпрЬЬ Ь^Ьш^пч! ЬЬ, пр ш^игНц

шщрЬ^ ЬЬ ^ш^Ьпр Ьш[пЬ[,ЬЬрр:

[ЫфпфЬ^, кш

1'Ь

11' Ь шиЬ1> "Г ЬЬр^ш^иТи 'цшркпр [иЬ^крЬЬр^д

ЛЫ{Р и[Ьтр I; ^шЛшрЬ^ [Ь ПЬ Шг/и ш р шрш]рЬ Ьрпи! 1/ш/к-

Ьшгушр^шЬ шЬш^ЬЬр^д Ы{ПГ1 П1. уЬаки и/ и/шЬ &, т^ш^Ь ~;Ьшш~

г}Шр& трфр о 9Ш [иЬ Ь р ^ [тщшп. п^Ь^идпЫр. 1/ шиЬ ин[п рииц Ь н* ^рш^шЬ/1 Ь [; р.

&П1-Л: Здш/рЬ ищ'ррп[иЬшпдр п^Ь^шдЬЬ^п^ 1/ ЬЬ р шр ш 1/п р п иР ^ п 1.Ь

ЬшЬр [[ршгцЦ-^т. ^рш^шЬр рршЪп с^шрг^пи шЬ<$ш ки/дшршЬЬЬрпч)' р>пЛ

дршд шц ^тмЬЬр^ ^ЬршдДшЬ <шрдЬрт[:

ЩЬипр I; ЬЬршдрЬ^, пр ршрЬЬщшит ^п^гдрш^шЬ щш^А шЬЬЬрр тЬпр^'р^

ш [Ь л р ш ц^г^ш Ь[г ^р&р, 4ил1шЬшршр, ^шЬц/тшд^ ^ <пI?(ч^р дшуО'шЬ ,

цшрдшдАшЬ, рЬш1{Л1-Р ^шЬ к Ьрш ишЬг^&шд I? ^^р Д рЬ о рр шЬЬ к р [1 д

бркшЬр шшрш&рпи! ^рр^хр прп2 шЬ&ии^ЬЬрпи! 1 ш р тЬ ш!/ -

ЬЬ ицкг^п^ЬЬ рр, 4 л р&шЬЬ Ьрр к рЬш I/ии/шЬрр 1{П цт п 1р ш I] шЬ ?Ьр

тЬрр [ип

р ^Ьт ш г^пт П1-Р ^т-ЬЬЬ рр , прпЬр шЫцчи^шЬ ррЬЬд и/ш/к п шЬ ш р п и/г ~

^пдрш^шЬ Ьпр /!ш^тЬшцпр&п^[}^п^ЬЬкрл^[ 1цтишршЬЬЬ 4ш ( О'шрг^т оЬтл-

цЬЬЬс^р, ^р^пдЬЬЬг^р к Ьрш 1;1[п [Л Арчш^ицрр ^ Ь ш 1/ши/^шд ршс^Аш-

РЫ ЦшЬ^шЬ ^шрдЬр:

ИСКОПАЕМЫЙ ЧЕЛОВЕК И ЕГО ЭКОЛОГИЯ

В ПЕЩЕРАХ-ОБИТАЛИЩАХ В КАНЬОНЕ РАЗДАНА

Г. А. АЗИЗЯН

(Резюме )

Недалеко от Еревана в каньоне р. Раздан, в пещерах, гротах, шипах и под на-

весами на разных уровнях намн были обнаружены шелльскне, ашельские, мустьер-

ские н верхнепалеолнтические изделия. Человек палеолита изготовлял обсидиановые,

базальтовые, порфирнтовые, кремневые орудия. В пещере Амо-1 найдены два чело-

веческих костяка верхнего палеолита, обсидиановый ашельскиб бифас-рубило, един-

ственный известный в пределах СССР. В пещере Амо-2 обнаружены порфирнтовые и

базальтовые орудия (рубило, остроконечники), а в пещере Зовуии—обсидиановая

пластинка с выемками.

По-видимому, гоминиды обитали в неантропогенном ландшафте Еревана и дс;

образования четвертичных вулканических пещер, судя по ряду окаменелых кост-

ных остатков птиц, животных и человекоподобного существа, выкопанных из. свода

пещеры Зовуии. Следует подчеркнуть различную степень их фоссилизацип на груд-

ной кости гомипида отмечаются рассасывания, на крестцовой кости с левой сторо-

ны—уменьшение костной структуры (лизис). Палсорентгенографнческое изучение

костного материала из пещеры Амо-1 выявило анкилоз и неравномерное еклеоозпро-

вание плечевого сустава и лопатки; аналогичные изменения определяются на фраг-

ментах костей предплечья и ключицы. У эксгумированного скелета имелся хрониче-

ский остеомиелит, кариозные зубы.

Опытами по кормлению клещей доказано, что клещ О. уеггисозиз имеет давние

связи с пещерным человеком: в древиепещерных очагах клещевого возвратного ти-

фа в каньоне р. Раздан основным его переносчиком был этот клещ.