Tridesetgodišnji rat 1618-1648.

Tridesetgodišnji rat 1618-1648. predstavlja fenomen u evropskoj historiji.

Javlja se kao posljedica ekonomskih, društvenih, vjerskih, političkih i filozofskih
sukoba koji će u XVII stoljeću doživjeti kulminaciju.

Grupacije:

Protestantska unija- Danska, Švedska, Francuska, Engleska, Nizozemska i

Rusija

Katolička liga Španija, Papska država i Poljska.

Faze Tridesetogodišnjeg rata

- češko-falački 1618-1623

- danska 1625-1629

- švedska 1630-35

- švedsko-francuska 1635-1648.

Povod-defenstracija u Pragu u maju 1618. Masa Čeha prodire u Hradčane i izbacuje

carske službenike kroz prozor.

To je izazvalo ustanak u Češkoj, uperen protiv katoličke habsburške vlasti u zemlji,

što je bio povod za početak rata.

Staleži su svrgnuli Ferdinanda II. (1617-35) u svojstvu kralja Češke, i za novog

zemaljskog vladara izabrali kalvinistu Fridriha V., falačkog kneza-izbornika koji
obečava pomoć pobunjenicima sa namjerom da se dočepa češke krune.

Fridrih nastoji da osigura podršku protestantske Evrope, prije svega Engleske,

Danske i Švedske, a pomoć mu obećavaju savojski nadvojvoda Karlo Emanuel i
erdeljski vojvoda Betlen Gabor. U početku sukoba Česi postižu uspjehe, što na
njihovu stranu privlaći nove saveznike. Kriza se širi na cijelo Carstvo.
Godine 1619. umire car Matias što je otvorilo mogućnost pobune protestantskih
izbornika protiv Habsburgovaca. U avgustu izbornici jednoglasno biraju Ferdinanda
II za cara, koji uskoro saznaje za odluku iz Praga da se za kralja izabere Fridrih. On
odlučuje da kazni svoje pobunjene podanike.
U početku Ferdinand II ima teškoća da organizuje svoje snage u Češkoj. U
septembru Fridrih se svećano kruniše za češkog kralja suočavajući se sa
nepomirljivim neprijateljem, nepouzdanim saveznicima i predviđanjima jezuita da
će biti samo “kralj jedne zime”.
Habsburški dvor prikuplja snage i finansije kao i saveznike pa mu pristupa pored
Španije i papske države i Maksimilijan Bavarski privućen obećanjem da će dobiti
izborničko zvanje i dijelove Palatinata. Saksonski izbornik šalje svoju armiju u pomoć
Ferdinandu. Maximilijanova armija od 20-30.000 vojnika pod komandom generala
Johana Tilija u dok španske trupe ulaze u Palatinat. Ferdinandove i Maximilijanove
trupe nanose Česima težak poraz u bici na Bijeloj Gori kod Praga 8. novembra 1620.
Fridrihovi saveznici, (Mansfeld i Betlen, iako su se nalazili u blizini, nisu pružli
pomoć češkim snagama. Nakon poraza Fridrih gubi češku krunu i svoje zemlje u
Češkoj.
Ferdinandov trijumf je potpun, iako neoćekivan. Češka je prepuštena
njegovoj milosti. On kažnjava smrću vođe pobune, protjeruje protestante i odobrava
svojim trupama da pljačkaju Prag. Vrši se masovna konfiskacija imanja češkog
plemstva koja se dodjeljuju carskim službenicima. Crkve i samostani dobivaju velike
posjede čiji vlasnici moraju da bježe iz zemlje.
Papski legat Karafa uvodi jezuite u sve vidove života što omogučava
potpunu pobjedu jezuita u jednoj protestantskoj zemlji. Prvi period rata završava se
povratkom Češke u krilo katoličke crkve i uništavanjem stare strukture društva na
čije mjesto dolazi novo plrmstvo.
Porazom Čeha na Bijeloj Gori i Fridrihovim izganstvom rat se ne završava.
Jedna od glavnih karakteristika borbi je i pojava privatnih armija. Ernst fon Mansfeld
je dugo na strani Fridriha i Čeha, ali nekoliko puta mijenja stranu stupajući u službu
onoga ko više plati. Pored Mansfelda i Tilija najpoznatiji vojskovođa je Albrecht
Walenstein, Čeh, koji iz protestantizma prelazi u katoličanstvo Ulazi u carsku vojsku
kao njen snabdjevać. Valenštajn je bio odan carstvu radeći na njegovom učvršćenju.
U proljeće 1622 vojne operacije su nastavljene. Trupe Mansfelda i Georga Fridriha,
badenskog grofa, porazili su vojsku Tilija kod Visloha 27. aprila 1622. Nakon što mu
se pridružio španski kontingent Tili je 6. maja kod Vimpfena porazio vojsku
Georga Fridriha a 20 juna vojsku braunšvajskog vojvode Kristijana kod Hehsta.
Te dvije bitke su označile završetak rata u Falačkoj pa se sukobi prenose na područje
Španske Nizozemske a zatim u Vestfaliju. Tu je Tili nanio poraz snagama Kristijana
čime je prvi period Tridesetogodišnjeg rata bio završen.
U njemu je pobjedu odnijela Katolička liga- Češka je bila umirena, Falačka
okupirana a Protestantska unija se nalazila pred raspadom.

Danska faza rata 1625-1629.

Češka faza Tridesetogodišnjeg rata završila se potpunom pobjedom Austrije i

katoličanstva, što podstiće Ferdinandove ambicije.
Predvodnik protestanata bio je danski kralj Kristijan IV koji 1625. odlučuje da
ospori Ferdinandovo pravo u Njemačkoj. On ulazi u rat kao zaštitnik protestanata u
sjevernoj Njemačkoj i ostvari neke teritorijalne dobitke. Istovremeno on želi da zaštiti
trgovinu Baltika od dominacije Carstva i na taj način ukloni moćnog susjeda. Zbog
prisustva snažne španske armije on očekuje pomoć Engleske, Nizozemske,
Francuske i Švedske. On se prevario u svojim oćekivanjima. Engleska šalje mali
odred najamnika, Nizozemska novac a Švedska odbija da pruži podršku. Kristijan
upućuje svoje trupe u Njemačku a Ferdinand II dozvoljava Valenštajnu da skupi oko
50.000 vojnika i pođe na sjever. Zajedno sa Tilijem Valenštajn nanosi Kristijanu težak
poraz u bici kod Lutera 1626. a iste godine i Mansfeldu kod Desaua. Naredne
godine njegova vojska pljačka po sjevernoj i srednjoj Njemačkoj i nanosi potpuni
poraz danskim snagama. Dvije godine kasnije, 1629. Valenštajnova vojska upada u
Dansku nakon čega Kristijan IV zaključuje mir u Libeku 22. maja 1629. i obavezuje
se napasti Njemačku i prestane se miješati u poslove Carstva.
Nakon pobjede nad Danskom Ferdinand II predviđa pretvaranje Carstva u
apsolutističku i katoličku državu pod vladavinom Habsburgovaca. On to želi postići
povratkom na stanje kakvo je bilo prije zaključenja Augsburškog vjerskog mira 1555.
Ediktom o restituciji od 6. marta 1629. on proglašava sve vjerske i političke
promjene nastale u posljednjih 70 godina nevažećim. Katolička imovina oduzeta
nakon 1552. mora da bude vraćena vlasnicima. Luterani mogu da uživaju pravo u
skladu načelom Cuius regio eius religio dok se kalvinistima to pravo ne priznaje. Svi
koji se nalaze pod vlašću katoličkih vladara moraju da promjene vjeru ili da napuste
zemlju. Interes se pokazuje u tome da bi primjena edikta dovela do povratka mnogih
biskupija, gradova i drugih oblasti u krilo katoličanstva.
Edikt je potvrdio vlast Habsburgovaca, pokazujući povezanost vlasništva zemlje sa
političkom moći a vjerske vlasti sa svjetovnom. Za savremenike Edikt ima različito
značenje. Za vjernike označava pobjedu prave vjere nad herezom a za katolike i
protestante ciničan habsburški korak poduzet da se u ime vjere stekne politička
hegemonija. Edikt oživljava snagu protestanata a umanjuje oduševljenje katolika da
vode krstaški pohod u korist Habsburgovaca.
U vrijeme vojnih operacija Ferdinand II 1630. saziva sabor izbornih kneževa
u Regensburgu. To predstavlja pokušaj ujedinjenja njemačkih vladara protiv
spoljnih neprijatelja. Na sastanku izbornika u Regensburgu zatražio je MaksimiIijan
Bavarski, na poticaj vodećeg francuskog državnika Richelieua, da se smijeni
Wallenstein, ne bi li tako oslabio cara koji je stekao preveliku moć. Knez je postigao
svoj cilj: u julu 1630. Wallenstein je bio otpušten.
U tom se času iskrcao u Pomeraniji švedski kralj Gustav II. Adolf(1611-32), tobože
da oslobodi Njemačku habsburške tiranije i spasi protestantizam, a zapravo da
proširi vlast Švedske nad Baltičkim morem osvajanjem njegove južne obale
(Mecklenburg i Pomeranija). Tu invaziju također je pripremio Richelieu. Da rastereti
Švedsku, kako bi mogla nesmetano udariti na Sjevernu Njemačku, kardinal je 1629.
isposlovao šestogodišnje primirje između Švedske i Poljske. S Gustavom Adolfom
sklopio je 1631. savez. Francuska je dala kralju novčanu pomoć bez koje on ne bi bio
mogao podignuti protiv Njemačke dovoljno opremljenu vojsku.
Pošto je 1631. kod Breitenfelda u blizini Leipziga porazio vojskovođu Lige Tillyja,
švedski je kralj prodro u Njemačku do Rajne i Majne, i ušao u Bavarsku; 16.
novembra 1632. sukobio se kod Lützena s carskom vojskom, koju je tada ponovo
predvodio Wallenstein i u toj bici izgubio život. Rat u Njemačkoj nalazi se na mrtvoj
tački. Istaknute vojskovođe uskoro nestaju sa scene- Valenštajn napušta komandu i
1634. biva ubijen a Tili je ranjen. Šveđani su još neko vrijeme ostali u Njemačkoj, ali je
carska vojska njima i njihovim saveznicima 1634. nanijela 6. septembra kod
Nerdlingena tako težak poraz da su bili spremni napustiti zemlju.
Naredne godine car Ferdinand zaključuje u Pragu mir sa Saksonijom po kojem se
povlaći Edikt o restituciji a imanja se vraćaju protestantima. Tome sporazumu
pristupaju Bavarska, Brandenburg rajnske biskupije i Meklenburg.
Taj njemački unutrašnji mir, koji je caru donio razmjerno čvrst položaj, Richelieu je
smatrao taka opasnim po Francusku da je pokušao na svaki način odvratiti Švedsku
od toga da zaključi separatni mir s carem. Umjesto prikrivenog rata, Richelieu se
sada upustio u otvorenu borbu s Njemačkom. On upućuje u Njemačku vojsku i
novac, stvara veliku armiju i potpisuje ugovore o savezu sa Švedskom,
Nizozemskom, Švajcarcima, i Savojom. Rišelje želi da otkloni prijetnje
Habsburgovaca Francuskoj, pa se rat pretvara u sukob Burbona i Habsburgovaca u
kojem vjerska etnička i ustavna pitanja gube značaj. Rat se uglavnom vodi na
njemačkoj teritoriji.
U maju 1635. Francuska objavljuje rat Španiji, čije trupe prodiru u blizinu Pariza.
Rišelje shvata da su za vođenje rata potrebna veća sredsrva pa ulaže napor da se
stvori nova francuska vojska sa mladim, sposobnim oficirima. Francuska potpisuje u
Hamburgu ugovor sa Švedskom i obavezuje se da joj plaća godišnju subvenciju od 1
miliona livri. Ratne operacije su se vodile na raznim stranama.
Između 1637. i 1642 francuske trupe zauzimaju Artoa na sjeveru i Rusijon na jugu,
a 1643. nanose težak poraz Špancima kod Rokroa. Istovremeno se vode ratne
operacije u dolini Rajne, iz kojih Francuska izlazi kao pobjednik.
Položaj Španije postaje kritičan, što se pogoršava pobunama u Portugalu i Kataloniji.
Rišelje odbacuje tajne ponude Španije za sklapanje mira. Šveđani prodiru do Praga i
ugožavaju Austriju. Zbog vrlo složene situacije u carstvu Ferdinand III saziva 1640.
sabor u Regensburgu. Izborni knez Brandenburga Fridrih potpisuje primirje sa
Švedskom, nanoseći veliki udarac Carstvu koje nema snage i sredstva da nastavi rat.
Porazi carskih armija kod Frajburga 1644 i Nerdlingena 1645., još više pogoršavaju
situaciju a prodor Šveđana i Francuza prema Beču prisiljava Ferdinanda III da traži
zaključenje mira.
Ratni sukobi izazvali su velike ljudske i materijalne gubitke. Mnogi gradovi i sela su
bili uništeni. Smatra se da je od 16 miliona stanovnika ostalo samo 8. U ratnim
sukobima život je izgubilo oko 350.000 osoba dok su ostali gubici stanovništva
nastupili usljed bolesti, gladi i iseljavanja. Smatra se da je stanovništvo u pojedinim
dijelovima njemačkih zemalja (Meklenburg, Pomeranija, Palatinat, Vitenberg),
prepolovljeno. U drugim dijelovima gubici su bili mali (Hanover, Oldenburg)...
Istovremeno, broj stanovnika u Hamburgu stalno raste. Gradovi su manje stradali
od nezaštićenih sela, ali su bili pretrpani izbjeglicama. Marburg je bio okupiran 11
puta a Magdeburg pod opsadom 10 puta. Industrija gradova je potpuno uništena,
škole i univerziteti su prestali sa radom. U vrijeme sukoba hiljade ljudi i žena su
spaljene pod optužbom da prizivaju duhove i vještice.
Vestfalski mir 1648. i njegovo značenje

Potpisivanjem Vestfalskog mira 24. oktobra 1648. završen je Tridesetogodišnji rat.

Njime je definitivno slomljena habsburško-katolička koalicija.

Prema odredbama Vestfalskog mira, njima je car morao ustupiti Elzas, kneževina
Mecklenburg morala se odreci Wismara, izborna kneževina Brandenburg morala je
dati Prednju Pomeraniju, a pobjednicima su pripale i protestantske sjevernonjemačke
biskupije.

Švedska je dobila biskupije Bremen i Verden; Brandenburgu je (u zamjenu za

Prednju Pomeraniju) pripao Minden, Halberstadt, Kammin i pravo nasljedstva u
Magdeburgu.

Mir koji je sklopljen 24. oktobra 1648. između cara i Francuske u Münsteru,
odnosno između cara i Švedske u Osnabrücku (oba ta mira ušla su u historiju pod
zajedničkim imenom Vestfalski mir), bio je u isto vrijeme mir među narodima, mir
među državama i mir medu vjerama.

Njime je proklamovano obvezno važenje augsburškog vjerskog mira i tada su tačno

regulisana otvorena pitanja u stvarima vjere da više gotovo i nije bilo sukoba na
nivou države i unutar pokrajina.

Položaj vjeroispovijedi načelno je određen prema stanju iz 1624. (tzv. normalne

godine) te pravno utvrđen za sva vremena. Od tada se država više nije miješala u
vjerska pitanja. Državni knezovi stekli su - tek malo ograničenu - državnu
suverenost; institucija cara dobila je više reprezentativan karakter, premda je car
kao poglavar čitave njemačke države uživao neka malobrojna prava. A Njemačka je
bila opustošena i osiromašena, iznutra pocijepana a prema vani nemoćna; broj
stanovnika smanjio se gotovo za trećinu.

Taj mir, koji su garantovale obje pobjedničke sile, donio je Nizozemskoj nezavisnost
od Španije, a prema njegovim odredbama i Švajcarske je prestala biti sastavni dio
državnog saveza.

Rat između Francuske i Španije trajao je i dalje. Završio se Pirinejskim mirom 7.

novembra 1659., kojim je Španija morala ustupiti Francuskoj pored ostaloga
Russillon i dijelove Nizozemske.
Taj mir najavio je propadanje Španije i prevlast Francuske na kontinentu.

Vestfalski mir istovremeno označio granicu među epohama. Podvukao je crtu ispod
vjerskih ratova, i konfesionalni moment u najvećoj mjeri isključio iz međunarodnih
odnosa. Taj mir je sankcionisao uspon nekih teritorija koji su prije bile pod
Njemačkom ili Španijom, jer ih je praktički priznao kao više ili manje samostalne
evropske države. Nasuprot tome, potisnuo je činioce koji su u doba Karla V.
odlučujuće utjecali na historiju njemačke države i igrali neku ulogu čak još pod
Ferdinandom II – potisnuo je cara, Crkvu i papu.

S mirom zaključenim 1648. prestalo je doba koje je nosilo crkveni predznak.

Nakon Tridesetogodišnjeg rata u Njemačkom carstvu se uzdižu dvije države,

Brandenburg i Pruska. Dinastičkim vezama Brandenburg se udružuje sa pruskim
vojvodstvom na istoku i grofovijama Kleve i Julih na Rajni. Većina stanovnika njenog
područja su Luterani, svaka oblast ima svoje staleže a među njima nema zajedničkih
interesa. U Brandenburgu i Pruskoj najznačajnija klasa su krupni zemljoposjednici-
junkeri.
Za vrijeme vladavine Fridriha Vilhelma, Velikog izbornika, Pruska se
postepeno pretvara u evropsku silu. On stvara stalnu vojsku.