Sie sind auf Seite 1von 31

GRAMÁTICA QUECHUA

LA PALABRA QUECHUA
GRUPO CONSONÁNTICO MORFEMA QUECHUA
AFIJO

EL LOS
NUCLEO MÁRGENES
PREFIJO RAÍZ SUFIJO

CH’ I N PU RI SHAN

C V C P R S
QELQA RIMACHIQ SEQ’EKUNA = LA MORFEMA

Willakuy Yachaynin: hunt’a rimaypa ch’ulla Concepto: Morfema es la unidad mínima


simillapi willakuynin. Kanmi willakuy yachaynin analizable significativa del análisis gramatical que
qelqa rimachiyllapi; runasimipiqa posee solo significado gramatical; sin embargo en
chupachaqkunapas rimacheq qelaqakunan, quechua también son los sufijos, pero requieren de
ichaqa saphiwanmi hunt’akun la raíz para su entendimiento. Ej.
chaninchakunanpaq. Qhawarichiykuna. Ej.
 de = pertenencia, lugar, materia de que se
- Arí = si - Mana = no habla, Causa, etc.

 no = negación
- Noqa = yo - Há = así es?
 yo = primara persona
- Wasi = casa - Patara qelqa = libro
 le = dativo 3ra persona singular feme. o
- Taki = canto - taki-y = cantar mascul. Ej. le dieron el premio
- Taki-na = cantable  el libro, libr + os, libr + ero, libr + eta

- Taki-kuy, etc.  cant-ar, cant-é, cant-o, cant-ante

- Wasi = casa; wasi-n, wasi-q, wasi-y.  cas-a, cas-ita, cas-ona

- Mama = madre; mama-y, mama-n.  Madr-e, madr-ina, madr-astra


MÉTODOS DE ESTUDIO DE LA GRAMÁTICA
QUECHUA
MORFEMA : PALABRA

DISTRIBUCION DE LA PALABRA LA PALABRA


LAS SÍLABAS EN SILÁBICA QUECHUA
LA MORFEMA SEQ’E RIMAY QHESWA SIMI
SEQ’E RIMAYKUNA SIMI RIMAY
RAKIY

Aqo V - CV
La fórmula de palabra Atiy : V - CVC
silábica se construye:
Orqo : VC- CV
.Tipo «CV, VC y CVC» - CV : Consonante vocal
Astaq : VC- CVC
.Tipo: «C, CVC» - VC : Vocal consonante
Tura : CV- CV
- CVC : Consonante vocal
Ruwaq : CV-CVC
y consonate
Challwa. CVC – CV
Chinkay CVC- CVC
LA GRAMATICA QUECHUA

MORFEMA

Ll a m a – y – m i

R S
Es - mi - llama
MORFOLOGÍA QUECHUA
Estudia diversos elementos que conforma una palabra y su ordenamiento dentro de una lengua

TIPOLOGÍA QUECHUA
El Quechua pertenece al tipo de las aglutinantes, forma palabras desde la raíz nominal y verbal. Ej.
WASI = casa
Wasi+y = mi casa
Wasi+kuna = las casas
Wasi+y+mi = es mi casa
Wasi+y+kama = hasta mi casa
Wasi+y+manta = desde mi casa
Wasi+y+ki+man+ta = desde tu casa
Wasi+n+manta = desde su casa
Wasi+n+chis = nuestra casa
Wasi+yku = nuestra casa
Wasi+n+ta = a la casa
Wasi+n = su casa
CLASIFICACIÓN DE LA MORFOLOGÍA
QUECHUA
SUTI SUSTANTIVO

GRAMATICALES
SUTI CHANINCHAQ ADJETIVO

SUTIQ RANTIN PRONOMBRE

RUWAY - SIMICHAQ
CATEGORÍAS

VERBO

RUWACHIQPA
ADVERBIO
K’ASHKAQNIN

RIMAYKUNA
CHUPACHAQ POSPOSICIÓN
LEXICALES

CH’ATANACHIQ (SUFIJOS)

RIMAYKUNA HUÑUQ CONJUNCIÓN

QAPARISPA RIMAY INTERJECCIÓN

SUTITA NAWPAQCHASPA RIMAY ARTÍCULO INDETERMINADO


EL SUSTANTIVO : SUTI

• Expresa un aspecto de la realidad mediante un concepto


independiente o nombre. Importante, fundamental, esencia,
tiene existencia real, independiente, individual.

KUNTUR WAKA

ERQE

LLAQTA P’UKU
CLASIFICACIÓN DEL SUSTANTIVO

SUTI SUTIKUNA SUTI CHANINKUNA AUKIKUNA ÑAWPA PERQAKUNA LLAQTAKUNA


NOMBRES APELLIDOS PERSONAJES CONSTRUCCIONES PUEBLOS
ANTIGUAS
SUSTANTIVO

Wankar Tunki - Choqe Tupaq Saqsaywaman Qanchis


CHANIN Siwar Kunturi Qowa Amaru Raqch’i Areq qhepa
SUTI Saywa Wallparimachi Pachakutiq P’isaq Ayak’uchu
SUSTANTIVO Yuraq rit’ i Willka - Waman Atawallpa Ollantaytanpu Qosqo
PROPIO Mallku Perqa - Sulla Waskhar Machupikchu Aqomayu
Sulla Qespi - Chanpi Manqo Enqa Waqrapukara Pawqartanpu
SUTI UYWAKUNA SACH’AKUNA AÑAWIKUNA MIKHUYKUNA PACHA T’AQAY
ANIMALES ARBUSTOS FRUTAS ALIMENTOS TIEMPO

alqo kiswar churimuya papa kunan


MANA michi qantu tuna oqa qayna
CHANIN wallpa t’ika usun sara q’aya
llama raphi paqay Tarwi wata
SUTI
challwa k’allki sawku qañiwa wiñay
SUSTANTIVO Ukumari chachacoma tintin kiwicha p’unchay
COMÚN
NÚMERO Y GÉNERO DEL SUSTANTIVO

SUTI YUPAYPI Ch’ulla Ashkha Ch’ulla Ashkha Ch’ulla Ashkha

Waka Wakakuna Siwi Siwikuna wasi Wasikuna


llama Llamakuna Wara Warakuna Runa Runakuna
NÚMERO DEL Qowi Qowikuna Maran Marankuna Llaqta Llaqtakuna
SUSTANTIVO:
Wallpa Wallpakuna Qelqana Qelqanakuna Mallki Mallkikuna
Huk’ucha Huk’uchakuna Punku Punkukuna K’ikllu K’ikllukuna

KAYNINMAN
RUNAPI Qhari Warmi UYWAKUNAPI Orqo China
HINA

Manqo Sami Orqo khuchi China khuchi


Siwar Sulla Orqo waka China waka

GÉNERO DEL
Wankar Pirwa Orqo michi China michi
SUSTANTIVO Walaychu Wayru Orqo llama China llama
Qanchi Saywa kututu qowi
Mallku Umiñ k’anka wallpa
CLASIFICACIÓN DEL SUSTANTIVO
QALLARIY SAPHI Maymanta kanku Hoq sutikunamanta Simichaqmanta hamuq Ranpaqninmanta hamuq
SUTIMANTA suti hamuq suti suti Suti
Sustantivo patronímico Sustantivo verbal Sustantivo adjetival
POR SU ORIGEN Sustantivo gentilicio

Perú suyumanta: Yuraq rit’i = Waqa (deriva de Yuyay: yuyay-sapa=


Procedente del Perú. Blanca nieve. waqay) = llora, inteligente
Llaqtaymanta: de mi Qori waman = llanto. - Ninri: ninri-sapa= orejón
pueblo. Halcón de oro. Hamu (deriva del - Siki: sikisapa= potona
Nombran a seres
que existen en la Yunkamanta: de la Kunturi = Condori hamuy) = ven, - Wilma: willmasapa=
realidad y que selva
podemos deriva del cóndor. venir. lanudo
representarlo. Pawqartanpumanta Pomaqhawa = deriva Taki (deriva del takiy) - Pharpa: pharpa-sapa=
Qhawavichiykuna de Paucartambo
de ver al puma. = canto o cantar. de ala grande
Qosqomanta: del
Wallparimachi = que Ruwa (deriva de - Chupa: chupa-sapa= de
Cusco o procedente de..
hace hablar al ave o ruway) = hago o cola larga
Willkayunkamanta
gallina. hacer - Usa: usasapa= piojoso
desde el valle sagrado.
CLASIFICACIÓN DEL SUSTANTIVO
RIJCH’AKUYNINMAN Sustantivo concreto = Uyariy, hap’iy, rikuy suti Sustantivo abstracto = Yuyayllapi hap’ikuna suti
HINA
POR SU NATURALEZA
Nombran a seres que Qhawavichiykuna: Qhawavichiykuna:
existen en la realidad Raphi (hoja) michi (gato) Mosqhoy (soñar) yuyay
y que podemos Erqe (niño) ñan (camino) (recordar)
representarlo Wasi (casa) qocha (laguna),
Munay (amar) chanin (valor)
mallki (árbo) kaka (tio)
Cheqniy (odiar) llaki (pena)
Rumi (piedra) ch’uspi (mosca)
orqo (cerro) puska (rueca) Kusi (alegre) llulla
(mentira) munakuy (amor)
saqra = (diablo)
QHAWARIY-NINMAN HINA Sustantivo individual = Sustantivo colectivo = Askhapi suti
Ch’ullallapi suti: Nombra cosas, objetos, seres e
POR SU ESTRUCTURA Nombra a los seres u objetos individuos reunidos, que forma un
aisladamente de los demás conjunto.
qhawavichiykuna:
Nombra a los Qhawavichiykuna:
seres objetos en
Uywaqe = tutor Ayllu = familia
forma individual y
Ch’ayña = jilguero Sisi wasi = hormiguero
colectiva,
Manka = olla Mallkikuna = arboleda
lirp’u = espejo
EL ADJETIVO = SUTI CHANINCHAQ
Antecede al sustantivo para calificar o expresar sus características

P’AQLA NINRI QHOPO WASA


CHUPASAPA UÑA ASNO
CH’IRA SENQA

Q’EWI CHUPA
CHUNTA UYA

PUKA CHAKI

YURAQ CHOQLLO

CHAKISAPA URU
ADJETIVO : SUTI CHANINCHAQ
En quechua antecede al sustantivo para expresar o calificar las características de personas, animales, plantas
o fenómenos de la naturaleza, como cualidad y propiedad del mismo sustantivo. Se caracteriza:

 SINTACTICAMENTE: El adjetivo precede al sustantivo para precisar su significado y funciona como modificador
 SEMÁNTICAMENTE: Señala : cualidad, cantidad, ubicación, orden, y posición de cosas fenómenos, etc.
 MORFOLÓGICAMENTE: Si el adjetivo está junto al sustantivo, solo el sustantivo sufre modificaciones.
CLASIFICACIÓN DE LOS ADJETIVOS
SEMÁNTICAMENTE
CALIFICATIVO COMPARATIVO DETERMINATIVO NUMERAL
DE CALIDAD DE IGUALDAD DEMOSTRATIVOS CARDINALES
Allin runa Hina, wan- qa Kay, chay, haqay De 1 al trillón
DE CANTIDAD INDEFINIDOS ORDINALES
Ashkha llama Waq, wakin,pisi, nishu, askha. Iskay ñeqen
Llasa rumi Ñawpaq, RAQ
CUALIDAD DE INFERIORIDAD POSESIVOS SINGULAR PARTITIVOS
T’itu machulaqa Pisi yachayniyuq Noqaq, qanpa paypa Phakmi, kushkan
Manqos tayta mana atiyniyuq Juan
FORMA POSESIVOS PLURAL REPITITIVOS
Muyu wasi Noqaykuq Huk kuti
Lonq’o rumi Qankunaq Iskay kuti
Paykunaq
COLOR DE SUPERIORIDAD COLECTIVO
Yana alqo Aswan, nishu, sinchi Tawantin,
TAMAÑO Chunkantin
Hatun mayu Waranqantin
SABOR
EL PRONOMBRE = SUTIQ RANTIN
El pronombre no tiene una significación propia, pero reemplaza al nombre dentro de una frase o una oración
gramatical.
PRONOMBRES PERSONALES: SUTI ÑAWPAQCHAQKUNA
N° PERSONA SINGULAR
1 1ra persona NOQA : Yo
2da persona
2 QAN : Tu
3ra persona
3 PAY : El, Ella

N° PERSONA PLURAL

1 1ra persona (Incl.) NOQANCHIS : Nosotros (I)


1ra persona (Excl.) NOQAYKU : Nosotros (E)
2da persona QANKUNA : Ustedes
2
3ra persona
PAYKUNA : Ellos, Ellas
3
PRONOMBRES PERSONALES: SUTI ÑAWPACHAQKUNA
TIEMPO PERSONA SINGULAR TIEMPO PERSONA PLURAL

- Noqa qelqa-ra-ni - Noqanchis - qelqa-ra-nchis


- Noqayku - qelqa-ra-yku
PASADO
- Qan qelqa-ra-nki PASADO - Qankuna - qelqa-ra-nkis
- Pay qelqa-ra-n - Paykuna - qelqa-ra-nku

- Noqanchis – qelqa-nchis
- Noqa qelqa-ni - Noqayku – qelqa-yku
PRESENTE
PRESENTE - Qan qelqa-y - Qankuna - qelqa-nkis
- Paykuna – qelqanku
- Pay qelqa-n

- Noqanchis - qelqasunchis
- Noqa qelqa-saq - Noqayku - qelqasaqku
FUTURO
- Qan qelqa-nki - Qankuna - qelqankichis
FUTURO
- Paykuna - qelqanqaku
- Pay qelqa-nqa
PRONOMBRES PERSONALES: SUTI ÑAWPACHAQKUNA
- Yo viajaré mañana a Cusco Nosotros jugaremos fútbol mañana y ellas vóley
Noqan paqarin Qosqota ch’usasaq Noqanchis qara q’onputa hayt’asunchis, paykunataq
- Tú me esperas en el terminal. qaraq’onputa ch’aqlanqaku.
Qantaq suyawanki terminalpi Nosotros no saldremos del aula hasta la hora de..
EJEMPLOS = QHAWARICHIYKUNA

- Tú tendrás que cocinar merienda Noqaykutaq mana lloqsinaykuchu samarina pachakama.


Qancha wayk’unki qoqawayta Ustedes expondrán vuestro tema y nosotros
- Mientras yo estaré cultivando preguntaremos.
Noqataqcha tarpumushasaq Qankuna ruwasqaykista reqsichiwankichis, noqaykutaq
- El vecino está muy mal tapusaykiku.
Wasimasinchismi chanin onqosqa kashan Ellas no podrán jugar porque deben una multa
- Ella le ayudará a cocinar Paykunaqa manan pukllayta atinkumanchu, imanaqtin
Paycha yanapamunqa wayk’uyta manun kanku.
PRONOMBRES PERSONALES: SUTI ÑAWPACHAQKUNA
PERSONA SINGULAR PERSONA PLURAL

- Noqa tusu-ra-ni - Noqanchis - tusu-ra-nchis

- Qan tusu-ra-nki - Noqayku - tusu-ra-yku


- Qankuna - tusu-ra-nkis
- Pay tusu-ra-n
- Paykuna - tusu -ra-nku

- Noqa tusu-ni - Noqanchis – tusu-nchis

- Qan tusu-nki - Noqayku – tusu-yku


- Qankuna - tusu-nkis
- Pay tusu-n
- Paykuna – tusu-nku

- Noqa tusu-saq - Noqanchis – tusu-sunchis

- Qan tusu-nki - Noqayku – tusu-saqku


- Qankuna – tusu-nkichis
- Pay tusu-nqa
- Paykuna – tusu-nqaku
EL VERBO
El verbo es una clase de palabra con la que se expresan acciones,
procesos, estados o existencia que afectan a las personas o las
cosas; tiene variación de tiempo, aspecto, modo, voz, número y
persona y funciona como núcleo del predicado.
Lenguaje: capacidad de expresarse por medio de la palabra y
manera de hacerlo.

Los verbos son palabras como:


 Buscar = mashkay
 Dormir = Puñuy
 Querer = munay
 Cantar = takiy
 Bailar = tusuy
 Caer = urmay
EL VERBO ES UNA CLASE DE PALABRA QUE:

SINTÁCTICAMENTE MORFOLÓGICAMENTE SEMÁNTICAMENTE

funciona como se conjuga en Indica acción,


núcleo del tiempo, aspecto, proceso o estado
predicado de una modo persona y que realiza o
oración número padece el sujeto
Estructura del Verbo:
La estructura del Verbo en castellano está compuesto por:
lexema + vocal temática + desinencia verbal de tiempo, aspecto
y modo + desinencia verbal de persona y número:

En quechua: la estructura solo es Raíz verbal y Sufijos nominales,


a la raíz pueden añadir cuantos sufijos que requiere para
transmitir un mensaje. Ej.

- Maqchi+n
- Maqchi+pay
- Maqchi+puna
- Maqchi+kuy
Raíz verbal + sufijo verbal = desinencia verbal de tiempo, aspecto
y modo + desinencia verbal de persona y número:
EL VERBO RUWACHIQ
CONJUGACIÓN DEL VERBO
AY EY IY OY UY
Pichay Ayqey Puriy Loqloy Tusuy
Waqay Ch’aqey P’akiy Oqoy Khamuy
T’aqsay T’eqey Asiy Poqoy Tapuy

VERBO REGULARES
Llank’a
Llank’a -y
Llank’a -y -si
Llank’a -y -si -mu -y
Llank’a -y -si -mu -sha -y
Llank’a -y -si -mu -sha -sun
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki -man
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki -man -raq
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki -man -raq -chu
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki -man -raq -chu -ri
LA ORACIÓN GRAMATICAL
Alqo aychata mihun
s o v
Wankar sarata q’epin
s o v
Michi aychata suwarukusqa
s o v
Runakunan wasinchispi rimanku
s 0 v
CONJUGACIÓN CON EL TIEMPO

RAIZ PASADO PRESENTE FUTURO

Llank’a Llank’a-ran Llank’ani Llank’anqa

Mihu Mihu-ran Mihuni Mihunqa

Puñu Puñu-ran Puñuni Puñunqa

Waqa Waqa-ran Waqani Waqanqa

Rima Rima-ran Rimani Rimanqa


CONJUGACIÓN CON EL NÚMERO

RAIZ VERBAL SINGULAR PLURAL

Llank’a Llank’ani Llank’anchis

Mihu Mihuni Mihunchis

Puñu Puñuni Puñunchis

Waqa Waqani Waqanchis

Rima Rimani Rimanchis


ANTIPI WAKCHAKAY
Ichari qan yachankichu,
wakchakayta, manan!
Manapunin qanqa
yachawaqchu wakchakaytaqa.
Wakchallan wakchakaytaqa yachan.
Wakchaqa sut’i reqsiyllan,
purun t’ika hina naq’ey naq’e,
mana qarpasqa qora ñeraq q’elloy q’ello.
Qhawarillaychispas
iskay erqechakunata
wasinpunkupi pukllaqta,
pukllasqankumanta hina urmarparinku.
Hinaspañataqmi huqninmanqa
iskay makikuna ismiykun,
qhasqonpi ñit’iykuspa uyachanpi much’arqon,
chaypaqa maman kanmi.
Hoqninpañataqmi, hoqninpañataqmi!
mana mayninpas, nitaq pininpas kanchu.
Allillamanta tullu p'aspay p'aspa makichanwan
uyachanta picharukuspa hatun hatunmanta
wakchakayninta waqan.
ANTIPI WAKCHAKAY

Alli mamay kaqpas!


hallp'aq sonqonpiñas,
alli taytay kaqpas!
karu llaqtapiñan.
Mamallayqa wachawasqa
qori qolqen wawallayqa nispa,
taytallayqa uywawasqa
Willka churin wawallayqa nispa.
Manallachus yacharan?
muchuy pachaman apamuwasqanta,
mayullamanpas wikch'uwanman karan,
qaqallawanpas nit'ichiwanman karan.
Manacha kunan hinachu
khuyasqa llakisqa purishayman.
Manacha kunan hinachu
rayqaypi ch'akiypi kawsayman.
Willullu kasqayta qhawarispa
erqe masiypas sinchillañan,
runakunapas awqallañan.
llaqta taytakunapas waqlli sonqollanan.
Taytay ¡Taytallay ¡... Munasqayki
llaqtan p'uchukaypi ñak'arishan
qhali kawsayta mañaña tarispan.
CLASES DE SUFIJOS NOMINALES = CHUPACHAQ SUTIKUNA AKLLASQA

Según su función sintáctica y semántica los sufijos nominales se clasifican en cuatro


grupos: derivacionales, flexionales e independientes o enfatizadores.

d) Sufijos
a) S.N. Derivativos b) S.N. Denominativo c) S.N. Deverbativos flexionales

Semánticamente cambia el significado conceptual de la Este sufijo nombra elementos de la naturaleza, Sufijo nominal expresa acción en si
raíz, pero conserva su categoría radical, comprende los como sustantivos. mismo, se clasifica en 4 grupos:
siguientes sufijos: a) Agentivo [Q = QUE] expresa
a) Posesivos [YUQ = CON], sufijo que indica ejecución. Ej.
a) Con sufijo (ri) posesión o representación. Ej. = b) Infinitivizador [Y = AR; ER; IR] e,
- Q’epe: q’epi + ri = cargador qhawarichiykuna: quechua se utiliza las 5 vocales(ay,- ey-
- Llamayuq = con llama iy-oy-uy) Ej.
b) Con sufijo (mu) - Chajrayuq = con chacra -waqa+y =llorar
- Q’epe + mu + y= carga hacia. - Warmiyuq = tiene mujer -qelqa+y =escribir
- Wallpayuq = dueño de la gallina -llank’a + y =trabajar
c) Con el sufijo (rqu) b) Privativo [NAQ = EL QUE]expresa que una C) Concretador [NA= PRECISO]: la
- Q’epe + rqu + y = por favor cárgala persona o animal quita algún miembro ya sea acción del verbo es expresado en forma
de animal o persona. concreta o sintetizado. Ej.
d) Con sufijo (raya) = acción prolongada Ejm = qhawarichiykuna. -Puri+na= ando / camino
- Sayaraya+y = estar parado prolong. - Chakina +q = que corta los pies -Apa+na= lleva / llevar
e) Con sufijo (paya) = acción constante Ej. Rima+paya+y - Kunkana+q = corta lel cuello -Puñu+na= duerme / cama
= hablarle c) Ponderativo [SAPA = ABUNDANCIA] indica d) Derivado [SQA = ESTA, RESULTANTE]:
f) Con sufijo (rqari) = acción súbita que las cosas personas u otros deben tener Denota la consumacion de un hecho. Ej.
- Ruwarqari+y = trabajar en forma súbita elementos copiosos. Ej. Llank’a + sqa = trabajo / trabajado o
g) Con sufijo (rpari) = acción realizada - Wasa+sapa = espaldón esta trajando.
- takirpari+y = cantar inmediatamente - Willmasapa = lanudo Kamachi+sqa = orden / / ordenado o
h) Con sufijo (rqamu) = acción repentina. Ej. d) Deminutivo [CHA = PEQUEÑO] esta ordenado.
Qelqarkamu+y = - Warmacha = jovencito
• QA - Genitivo = Q – P - Instrumental = WAN
•N - Dativo = PAQ - Limitador = KAMA
- Acusativo = TA - Causal = RAYKU
• MI - Vocativo = !¡ - Locativo = PI
• PUNI - Ilativo = MAN - Interactivo = PURA
- ABLATIVO ….. - Espacial = MANTA
• PUNIYA - Esp. Basto = MANTARAQ

ENFATIZADO- DE
RES
DECLINACIÓN

SUFIJOS
DE
CONJUGACIÓN DE
TIEMPO O FLEXIÓN
DERIVACIÓN
DERIVADOS DE OTROS VERBOS
EN PRIMERA PERSONA: RI = acción lento o poco a poco:
Pasado = RA (NI - NKI - N ) - Taki-riy, - Qhawariy
Presente = NI – NKI - N MU = acción orientada hacia la persona
Futuro = SAQ, NKI - NQA que habla: Taki-muy, qhawamuy
RQO = expresa fuerza, violencia en su accionar
PERSONA SINGULAR Persona plural
- Taki-rqoy - qhawa-rqoy
RAYA = constante frecuente:
- 1ra P- = Noqa 1ra P. I. = Noqanchis
- Taki- rayay - Qhawa-rayay
1ra P.E. = Noqayku PAYA = acción frecuente - Taki- payay, qhawa-payay
- 2da P. = Qan 2da P. = Qankuna RPARI = súbito, fortuito - - Taki-rpariy, qhawa-rpariy
- 3ra P. = Pay 3ra P. = Paykuna RQAMU = acción repentina inmediata Taki-rqamuy
!AHORA QUE ESTOY VIVO! : KUNAN KAWSASHAQTIY
• Prefiero que compartas conmigo unos pocos minutos ahora • Kunan kausashaspacha munayman, qanwan kushka kayuyta hoq
tuykunallatapas. Manataq tutantintachu wañupuqtiyña.
que estoy vivo. Y no una noche entera cuando yo muera.
• v

• Prefiero que estreches suavemente mi mano ahora que estoy vivo. • Kunan kausashaqtiy munayman llanp’u makiyki haywarimuwanaykita.
Y no que apoyes tu cuerpo sobre mi cadáver cuando yo muera. Manataq kurkuykita ayaypataman wañupuqtiyña.
• Prefiero que hagas una breve llamada ahora que estoy vivo. Y
• x

• Kunancha munayman tuylla waqyarimunawaykita kausashaqtiy. Manataq


no que emprendas una inesperada viaje cuando yo muera. manchay ati ch’usaytachu ña wañupuqtiyña
• Prefiero que me regales una sola flor ahora que estoy vivo. Y
no que envíes un hermoso ramo cuando yo muera. • Munaymancha suñanawaykita sapan t’ikallata kunan kausashaqtiy.
Manataq hoq mayt’u t’ikatachu wañupuqtiyña.
• Prefiero que elevemos al cielo una corta oración ahora que • x

estoy vivo. Y no una misa cantada y concelebrada cuando yo • Kunan kausashaspaycha munayman qanwan hanaqpachaman mañakuy
muera. oqariyta. Amañataq hoq misapi qochurikuspa takiytachu wañúpuqtiyña.
• Prefiero que me digas unas palabras de aliento ahora que estoy
• x

vivo. Y no un desgarrador poema cuando yo muera. • Kunancha kausashaspa munayman pisi simillapipas kusi qarpariy
rimapayawanaykita. Manataq hoq k’araq harawitachu wañupuqtayña.
• Prefiero escuchar un solo acorde de guitarra ahora que estoy v

vivo. Y no una conmovedora serenata cuando yo muera. • Kunan kausashaspacha munayman guitarraq ch’ulla kunka waqayninta.
Manataq llakisonqo yarawitachu ña wañupuqtiyña.
• Prefiero que me dediques una leve plegaria ahora que estoy • x

vivo. Y no un poético epitafio sobre mi tumba cuando yo • Kunan kausashaspacha munayman pisi rimaypi mañakuy qorinawaykita.
muera. Mantaq hoq harawi qelqasqatachu aya p’anpay patapi.
• Prefiero disfrutar de los más mínimos detalles ahora que estoy
x

• Kunan kausashaspacha munayman q’ochurikuyta, pisi chanin rikuykunawan.


vivo. Y no de grandes manifestaciones cuando yo muera. Manataq hinachachaq ruwariykunamantachu ña wañupuqtiyña.
TULLPIKUNA LLINPHIKUNA COLORES TULLPIKUNA LLINPHIKUNA COLORES
rojo negro
retinto
Puka Yana ch’illo
azul crema manteca
Anqas Yuraq q’ello
negro Carmesí
Yana Wayru
verde Q’achu
Q’omer q’omer verde oscuro

amarillo
Oqe yuraq blanco opaco
Q’ello
Q’ayma rosado granate
encendido
yuraq Nina puka
marrón
Ch’unpi Yuraq blanco

anaranjado
Wilapi Q’ello yuraq amarillo patito

turquesa rojo amarillo


Siwar Q’ellopuka

morado rojo violáceo


Kulli Sanipuka

violeta castaño
Sani Q’ello ch’unpi
pecho de
lila paloma
Yuraq kulli Sani kulli
celeste Mate
Qhosi Owina
rubio
P’aqo Yana anqas azul marino

ocre Anqas
Yanapuka Q’oyuri lápiz lazuli

plomo o gris azul oscuro


Oqe Qoyuri
rojo
bermellón
T’uku Lajripuka rojo morado

Das könnte Ihnen auch gefallen