OP-ED

FAKE ART OF FAKE NEWS?

Catherine de Zegher

De Russische avant-garde in het MSK Gent

Gedurende een periode van jaren had ik, als directeur van het Museum voor Schone
Kunsten in Gent, een masterplan voor het museum ontwikkeld met een reeks
internationale tentoonstellingen geprogrammeerd voor 2016-2020, zoals Medardo Rosso,
Pioneer of Modern Sculpture en From La Tintoretta aan Artemisia Gentileschi in 2018;
Collage door de eeuwen heen en De Russische avant-garde: van Icon tot Square in 2019;
en Van Eyck: een optische revolutie in 2020. Als onderdeel van dit
tentoonstellingsprogramma zou in 2017 het 10-jarig jubileum van de museumrenovatie
van 2007 gevierd worden. Samen met mijn collega's die als het curatoriële team van deze
viering optraden, had ik besloten het hele museum een radicale make-over te geven om
de rijke collectie in volle glorie tentoon te stellen. Naast verschillende nieuwe elementen,
werd de historische sequentie geïllustreerd met specifieke kleuren voor de verschillende
tijdperken en gereorganiseerd met de invoeging van een aantal thematische galerijen en
verschillende juxtaposities van oude en nieuwe kunst op een relationele manier.
Innovatieve projecten werden opgenomen in de historische collectie om het
museumbezoek levendiger en toegankelijker te maken in het licht van huidige studies.
Drie projecten van hedendaagse kunstenaars, Ria Verhaeghe, Patrick Van Caeckenbergh
en Luc Tuymans, droegen bijvoorbeeld bij aan het leggen van verbanden tussen het
verleden en het heden en aan het verbeteren van de tocht doorheen de collectie.

Het is in deze context, in het voorjaar van 2017, dat ik gevolg gaf aan het verzoek van de
minister van Cultuur, Sven Gatz, om de Toporovski-collectie in Brussel te bezoeken. Mede
door de introductie van de minister en na verschillende vergaderingen kwam een
vertrouwensbasis tot stand en kreeg ik toegang tot de kunstwerken maar ook tot het
archiefmateriaal en historisch onderzoeksmateriaal van de verzamelaars, Igor en Olga
Toporovski-Pevsner. In overeenstemming met de gevestigde principes van due diligence
en in het licht van mijn analyses, kwam ik tot de vaststelling dat het toegang hebben tot
een verzameling Russische kunstwerken en archieven van dit niveau in België nieuwe
mogelijkheden en een unieke opportuniteit vormden om een van de kritische
kunststromingen van de 20ste eeuw te presenteren - een kunststroming die anders buiten
bereik is voor een museum met beperkte budgetten en connecties als het MSK in Gent.
Ikzelf en de Senior Curator van het museum en, in dit stadium, twee kunsthistorici die
gewaardeerd werden vanwege hun ervaring met de Russische avant-garde, waren
overtuigd van het potentieel van het materiaal dat we aan het onderzoeken waren om bij
te dragen aan onze organisatie van de grootschalige tentoonstelling die werd
geprogrammeerd voor 2019, getiteld Van Icon to Square, waarin een nieuwe visie zou
worden ontwikkeld met betrekking tot de Russische avant-garde, en waarin enkele
schilderijen van de Toporovski-collectie zouden kunnen worden geïntegreerd. Ik sprak
uitgebreid met de verzamelaars over hun passie en motivatie achter de collectie en de
Dieleghem Foundation, de ontwikkeling van het nieuwe museum dat ze in Brussel hadden
gepland en de herkomst en betekenis van hun werken.

Tijdens deze gesprekken, die voornamelijk betrekking hadden op de tentoonstelling van

2019, werd ik getroffen door hun kennis van de moderne kunstgeschiedenis, van hun
werken en archieven. Het was ook in die tijd dat, gezien het materiaal dat we hadden
verzameld, we overwogen om ook – naast de andere interventies voor de algemene
herinstallatie die zou openen in oktober 2017 - een ruimte te wijden aan de Russische
avant-garde vanwege haar diepgaande invloed op de ontwikkeling van de kunst in
Europa tijdens het moderne tijdperk. Op deze manier kon de ruimte gewijd aan het
Belgisch modernisme worden gezien naast de zaal gewijd aan het Russische modernisme.
De hoop
was dat ons werk aan de complete herinstallatie zou bijdragen om het MSK verder in de
internationale schijnwerpers te krijgen. Bovendien werd de herinstallatie onmiddellijk en
alom geprezen om haar gedurfde schoonheid - de pers schreef zelfs dat het de meest
interessante en verbluffende museuminstallatie in Vlaanderen was. En in het rapport van
2018 van het selectiecomité voor de museumsubsidies, kon het Ministerie van Cultuur
lezen dat het MSK werd gedefinieerd als een van de beste, zo niet het beste, museum in
Vlaanderen op alle vlakken.

De opgraving van de feiten is aan u

Kort na de opening begonnen geruchten te circuleren, verspreid door enkele galerieën en

kunsthandelaren, die beweerden zich te specialiseren in Russische avant-gardekunst, met
betrekking tot de authenticiteit van de werken uit de Toporovski-verzameling die te zien
was op het MSK. Het ontbreken van een overtuigende feitelijke basis voor dergelijke
beschuldigingen, toen de geruchten werden herhaald en uitgewerkt in een
georkestreerde media-aanval, kon niet voorkomen dat de beweringen van niet-
authenticiteit het overkoepelende thema werden. Vanaf midden januari 2018, en meer
dan zeven weken voortdurend met ongeveer veertig artikelen, werd de media-sensatie
opgeklopt tot een regelrechte aanval met schimpende toespelingen en beschuldigingen.
In het begin werd mijn stem niet gehoord. Daarna kon ik als ambtenaar niet spreken en
wilde ik bovendien geen onderdeel worden van een polemiek die gebaseerd was op een
duidelijke leugen. Ik ben dus gedurende een proces dat al meer dan acht maanden aan
de gang is stil gebleven. Dit heeft hoge kosten met zich meegebracht voor mijn
gezondheid, mijn werk en mijn reputatie. In feite ben ik verbannen uit het MSK en
gekneveld sinds maart 2018. En het meest schokkend van alles, is dat ik ben
onderworpen geweest aan een buitengewoon kwaadaardige en zeldzame heksenjacht die
resulteerde in een Trial by Media. En dit is niet overdreven, zoals diegenen die bekend
zijn met het verhaal kunnen getuigen.

Maar ik kan niet langer zwijgen. De tijd is gekomen om te spreken omdat er onrecht wordt
gepleegd dat ingrijpende gevolgen heeft die verder gaan dan de wrede gevolgen voor mijn
leven. Het duidelijke feit is dat er twee flagrante gevolgen zijn als iemand niet spreekt.
Ten eerste, mensen die houden van kunst en geloven in de ware waarde ervan, zij die
naar het museum komen voor verlichting, onderwijs en schoonheid, de burgers van Gent
en België vandaag, worden de kans ontnomen deze buitengewone kunstwerken van het
begin van de 20e eeuw te zien - werken die nooit meer in het museum getoond zullen
worden en nog nooit eerder samen zijn gezien sinds ze werden gemaakt in de eerste
decennia van de 20e eeuw. Ten tweede, zou deze polemiek van marktmanipulatie, hand in
hand met eenzijdige opinieoorlogvoering, en deze bloedlust van de heksenjacht voortduren
en zelfs triomferen, dan zouden de werken van kunstenaars van ware genialiteit worden
ontkend en zou een deel van de kunstgeschiedenis worden verloren. Eigenlijk zou een deel
van onze hele geschiedenis worden gewist: het corpus van de Russische avant-garde is
inderdaad veel groter dan we in het Westen kennen en wordt slechts langzaam onthuld.

Stilte zal niet volstaan. Want wat is eigenlijk aan de hand is? Degenen met een belang in
deze zaak en in de doeleinden waarvoor het is gebruikt - financieel en politiek - kennen en
zwijgen nog steeds over de feiten. Vandaag is er meer dan het bestaande resultaat van
ons eerste onderzoek dat kunsthistorisch- en archiefmateriaal opleverde. Er is nu nieuw
materiaaltechnisch bewijsmateriaal, gebaseerd op gespecialiseerd laboratoriumonderzoek,
dat duidelijk en onbetwistbaar aantoont dat de tot nu toe geteste werken echt zijn, dat ze
authentiek zijn en dat dit zo is. Bovendien heeft dit nieuwe materiaaltechnisch
bewijsmateriaal met name betrekking op de werken die het meest kwaadwillig in de media
zijn aangevallen. Ik spreek niet voor de verzamelaar noch spreek ik voor het museum, ik
spreek voor diegenen die houden van kunst en schoonheid en waarheid; ik spreek
vandaag voor alle doelgroepen voor deze kunst; voor de prachtige kunstenaars die deze
werken maakten - Liubov Popova, Vladimir Tatlin, Nadezhda Udaltsova, Natalia
Goncharova, Olga Rozanova, Alexandra Exter, Kazimir Malevich ... - in een tijd van
ontreddering en onder grote druk; en ik spreek ook voor diegenen die deze Russische
werken na onze levensduur zullen komen bekijken en begrijpen. We moeten niet toestaan
dat de waarheid van deze onzekere schoonheid wordt vernietigd op basis van
ongefundeerde beweringen en speculaties. Nu moeten anderen onderzoeken hoe dit
schouwspel van ontkenning is gepromoot. Ik heb mijn eigen verhaal, gebaseerd op
grondig onderzoek, bekende feiten en nieuw wetenschappelijk bewijs dat mijn oordeel en
overtuiging bevestigt. Er is echter een overkoepelende plicht die ons moet leiden en
informeren over ons feitenonderzoek: centraal staat het feit dat dit meesterwerken zijn
van kunstenaars wiens leven vaak werd geleefd in angst, armoede en soms in de
gevangenis, en die voor immense uitdagingen stonden in een wereld van beroering: zij
en hun genie mogen niet worden ontkend in de dood zoals ze zo vaak waren in het leven.

De Russische werken, die werden geëxposeerd en die het onderwerp zijn geworden van
zowel een poging tot kwaadaardige marktmanipulatie als van een vicieuze mediahype
zijn iconisch in het ontstaan van hun revolutionaire creatie. Het scenario van de
orkestratie is vergelijkbaar met eerdere acties door dezelfde dealers in hun aanvallen op
andere musea met avant-garde werk, waarvan de meest notoire bij het Tate Modern in
Londen en het House of Mantua in Italië. Dit werd herhaald bij het MSK Gent. De
schoonheid en vindingrijkheid van de avant-garde kunst was me vanaf het begin duidelijk
en nog meer toen mijn studie en onderzoek zich voortzetten. Vandaag bevestigt het
wetenschappelijk bewijs geleverd door onbetwistbare autoriteiten elke claim die ik heb
gemaakt voor de werken op basis van het kunsthistorische- en archiefmateriaal, zeker
van alle werken waarvoor de tests tot nu toe zijn voltooid. Maar degenen die dit weten,
en dat zijn er velen, blijven zwijgen.

Het wetenschappelijke bewijs is er en het is aan u om het onder ogen te zien ...

En om de implicaties ervan te verwerken - niet alleen implicaties voor de kunst, maar de

implicaties van wat deze affaire heeft duidelijk gemaakt over onze democratie en het
gemak waarmee het openbare gesprek werd gerecupereerd en gemanipuleerd door spelers
in Vlaanderen en daarbuiten. Musea over de hele wereld hebben redenen om gealarmeerd
te worden door deze zaak, maar ieder van ons die waarde hecht aan het gemotiveerde
onderzoek van feiten, die niet zijn aangetast door de bedorven invloed van corrupte en
ondoorzichtige doeleinden, moet zich zorgen maken over wat er gebeurt. Het verhaal van
onze tijd is meer en meer een verhaal van verborgen agenda's, van misleiding en de
manipulatie van meningen.

De autentificatie van historische kunstwerken kan een mysterieuze zaak lijken die aan
'deskundigen' moet worden overgelaten. Velen zijn begrijpelijkerwijs terughoudend om de
vaak complexe bespreking van attributie aan te gaan. Maar deze zaak heeft even de
deuren opengetrokken van de duistere en gesloten wereld van een scheefgetrokken
kunstmarkt waarin de spelers niet alleen degenen zijn die werken opkopen, maar ook zij
die werken die ze niet bezitten neerhalen, ongeacht of ze authentiek dan wel vervalsingen
zijn. Het verhaal van de Russische werken in het MSK Gent is een thrillerroman waardig.
Kunstenaars die hun leven in een buitengewone tijd leidden, middenin sociale en politieke
chaos, maakten uitzonderlijk mooie en zinvolle werken, die gedoemd waren om
veroordeeld, geschuwd en verboden te worden door Stalin en het staatsapparaat. Veel van
de objecten die ze maakten werden vernietigd, terwijl anderen werden weggemoffeld door
mensen die weigerden te buigen voor de orders van hun politieke heersers. Deze objecten
waren verborgen in gesloten gewelven en in verre regio's van de Sovjet-Unie. Ik heb een
aantal van deze plaatsen bezocht, zoals het Museum van Nukus in Oezbekistan, waar ik
uitgebreid sprak met de directeur, die in het verleden moeilijke momenten beleefde
omwille van het herbergen van kunstwerken van de avant-garde en haar leerlingen.
Naarmate de getijden van de geschiedenis, van oorlog en onzekere vrede, gedurende de
20e eeuw over het continent gleden, en toen een rijk opkwam en verviel, zijn in de ruïnes
de verborgen caches van deze wonderen onthuld. Aanvankelijk werden de eens verboden
werken uit gesloten en verzegelde kluizen genomen om verkocht te worden aan degenen
die hun waarde begrepen. In boeiend detail werpen David Harel en Joseph Agassi licht op
het onderwerp in hun boek Malevich: The Lost Paintings.

Uiteindelijk zijn de feiten heel eenvoudig en duidelijk: als objectief wordt aangetoond dat
de werken van een bepaalde tijd zijn, door wetenschappelijke testen die nu buitengewone
nauwkeurigheid hebben, uitgevoerd in toonaangevende gespecialiseerde laboratoria met
een onberispelijke reputatie in Keulen en Parijs, door wetenschappers die, net als ik, geen
financieel belang hebben bij de uitkomst, wordt de waarschijnlijkheid dat ze vals zijn
onooglijk klein. Acht werken zijn tot nu toe getest en geanalyseerd en alle zijn bevestigd
en geplaatst in het tijdperk dat aan hen is toegeschreven. Het materiaaltechnische
bewijsmateriaal met betrekking tot twee werken was vóór de opening beschikbaar in het
museum. Wanneer de analyses van de volgende te testen schilderijen klaar zijn, zullen er
resultaten zijn voor de helft van de vierentwintig tentoongestelde werken. We moeten ons
dan afvragen: wie zou er op het moment dat de kunstwerken werden gemaakt die werken
vervalsen, werken die niet alleen geen financiële waarde hadden, maar ook verboden
waren? Wie zou werken kopiëren die, hoewel we ze nu erkennen voor hun leven en
schittering, niet alleen controversieel waren maar spoedig zouden worden veroordeeld?
Het bewijs van herkomst, van de kunstgeschiedenis, van archiefdocumenten en vooral
van de schoonheid die we zien, is volledig bewezen door de ouderdom van de materialen
en de datering van hun gebruik.

Het volledige verhaal van de Toporovski-collectie in de Stichting Dieleghem en van de

werken uit de collectie die in het MSK getoond werden zal onthuld worden in het boek dat
gepubliceerd zal worden in het voorjaar van 2019. U zal daar al het bewijsmateriaal en de
herkomst vinden: de kunsthistorische, de archivalische, de literaire en de
materiaaltechnische analyses ... Er zijn maar weinig werken in welk museum dan ook ...
met dergelijke precieze bewijzen!

Kortrijk, 30 september 2018