Δάλλας, Κωστής Γ.

(1996) Σκηνές στις κλασικές επιτύμβιες στή-λες της Αττικής: θεωρία, τυπική αναπαράσταση
και ποσοτική ανάλυση. Ανακοίνωση στο 3ο Συμπόσιο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας,Αθήνα 1996

Σκηνές στις κλασικές επιτύμβιες στή-

λες της Αττικής: θεωρία, τυπική ανα-
παράσταση και ποσοτική ανάλυση
Κωστής Γ. Δάλλας

Abstract
Scenes on Classical Attic gravestones: theory, formal representation and quantitative analy-
sis
This paper presents the results of extensive quantitative analysis of the icono-
graphic traits of figures depicted on Classical Attic gravestones, aiming at the defi-
nition of figure types, based on costume, and at the identification of social associa-
tions for these types. It argues that crucial aspects of iconography require a concept
of semiotic structure to be sought in enhanced formal representations, from com-
ponential matrices to frames and grammars which may account more fully for the
syntactic (i.e., relational) and semantic (i.e., narrative) structure of gravestone com-
positions. The inability of a global attribute list to capture compositional structure
may be countered by the adoption of a relational graph representation, amenable to
classification and scaling by means of inexact graph matching. Alternatively, the
collocation of figurative subjects (or motifs) may be used as a non-hierarchic, semi-
otic mechanism of social categorisation, while strong semantic representations,
supporting the multiple embedding of terminological and descriptive systems,
multiple specialisation and instantiation, object part composition, uncertainty and
temporality, may provide a potentially more fruitful way to represent material cul-
ture. In sum, experience with Classical Attic gravestones, in the context of archaeo-
logical post-processualist theory, supports the view of a dialectic relationship be-
tween formal representation of data and the universe of semantics, kinds of analy-
ses possible, and theoretical and methodological preconditions, and thus warns
against the frequent positivistic use of quantitative analysis in archaeology.

Εισαγωγή
Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η σχέση ανάμεσα, πρώτον,
στις εικονογραφικές και ερμηνευτικές θεωρίες, δεύτερον, στον τρόπο με
τον οποίο καθορίζουν - αλλά και περιορίζονται από - το περιγραφικό
σύστημα με το οποίο αναλύουν την εμπειρική πραγματικότητα, και τρί-
τον, στις αναλύσεις δεδομένων που μπορούν να διατυπωθούν μέσα στο
πλαίσιο του κάθε περιγραφικού συστήματος. Πρόθεσή μας, πέρα από
την κοινή διαπίστωση ότι η θεωρία εξαρτάται από την εμπειρία και αντί-

This work is licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial-

NoDerivs 2.5 License. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.5/).
(cc) 2002 Costis Dallas. Some rights reserved.
2 ΚΩΣΤΉΣ Γ. ΔΆΛΛΑΣ

στροφα, και μακριά από την άγονη διαμάχη ανάμεσα στην υποθετική-
παραγωγική και στην εμπειρική μεθοδολογική παράδοση, είναι:

να συζητήσουμε ορισμένες θεωρητικές και μεθοδολογικές
προϋποθέσεις της σύστασης των εικονογραφικών δεδομένων,

να δείξουμε τα πλεονεκτήματα αλλά και κάποιους σημαντι-
κούς περιορισμούς που επιβάλλει ο συνήθης τρόπος περιγρα-
φής των εικονογραφικών παραστάσεων με βάση ένα σύνολο
καθολικών γνωρισμάτων, και

να προτείνουμε εναλλακτικούς φορμαλισμούς, που θα μπο-
ρούσαν να επιτρέψουν τη διατύπωση γόνιμων εμπειρικών προ-
τάσεων για τη μελέτη των εικονογραφικών παραστάσεων.
Γι’ αυτό το σκοπό, θα χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα τη μελέτη των
ανάγλυφων παραστάσεων περίπου χιλίων αττικών επιτυμβίων στηλών
από την κλασική περίοδο, που αποτέλεσε το αντικείμενο μιας διδακτορι-
κής διατριβής (Δάλλας 1987) και την αφετηρία άλλων εργασιών και ερευ-
νητικών ενδιαφερόντων (Δάλλας 1992α, Δάλλας 1992β, Δάλλας και Θει-
όπουλος 1993).

Θεωρητικό πλαίσιο
Οι μαρμάρινες αυτές στήλες, που έχουν τυπολογική και εικονογραφική
εξάρτηση από ιωνικά πρώιμα κλασικά επιτάφια μνημεία, αποτελούν μια
σχετικά ομοιογενή, χρονολογικά κλειστή σειρά. Εμφανίζονται μετά την
άρση της μετακλεισθένειας απαγόρευσης, ίσως με αφορμή το λοιμό του
431 π.Χ., και εκλείπουν με την νέα απαγορευτική νομοθεσία του Δημη-
τρίου του Φαληρέως το 317 π.Χ. Το μέγεθος και η τεκτονική μορφή τους
ποικίλλει: από μικρές “μετοπικές” στήλες με χαμηλό ανάγλυφο σε πεδίο
που δεν υπερβαίνει τα 30 x 30 εκατοστά, ώς “ναϊσκόσχημα” μνημεία, με
σχεδόν ολόγλυφες μορφές σε φυσική ή και μεγαλύτερη κλίμακα. Συνυ-
πάρχουν, στην ταφική μνημειακή πρακτική της κλασικής Αθήνας, με
πολλαπλάσιες επιγεγραμμένες στήλες χωρίς ανάγλυφη παράσταση και
με πολλές μαρμάρινες ληκύθους και λουτροφόρους, που συχνά κοσμού-
νται επίσης από ανάγλυφη παράσταση.
Τα κλασικά αττικά επιτύμβια ανάγλυφα κατά κανόνα φέρουν παραστά-
σεις μιας ή περισσοτέρων, ορθίων ή και καθημένων μορφών, που γίνεται
δεκτό ότι απεικονίζουν το νεκρό, όπως ήταν εν ζωή, μόνο ή μαζί με μέλη
της οικογένειάς του, ενίοτε και με κατοικίδια ζώα. Οι μορφές παρουσιά-
ζουν διαφορές στην φυσιογνωμική και ανατομική απόδοση, στην ένδυση,
στη στάση, στις χειρονομίες, σχεδόν πάντοτε όμως εντάσσονται στο
πλαίσιο ενός στερεότυπου συνόλου τυποποιημένων εικονογραφικών
συνθέσεων ή σχημάτων. Σε αρκετές περιπτώσεις, ένα ή περισσότερα ο-
νόματα - σπανίως επιγράμματα - σώζονται πάνω ή κάτω από την εικο-
νογραφική παράσταση. Η τεχνοτροπική ανάλυση των επιμελημένων

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

 ΣΚΗΝΕΣ ΣΤΙΣ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 3

πρώιμων στηλών μπορεί να δώσει χρονολογήσεις με ακρίβεια δεκαετίας

ή εικοσαετίας, ενώ οι περισσότερες ύστερες στήλες σπάνια μπορούν να
χρονολογηθούν με ακρίβεια μεγαλύτερη του τρίτου του αιώνα.
Ένα κεντρικό ζήτημα σχετικά με την εικονογραφία των κλασικών αττι-
κών επιτυμβίων στηλών είναι το εξής: οι εικονογραφικές κανονικότητες
και διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ παραστάσεων οφείλονται α-
πλώς σε εργαστηριακές και χρονολογικές αιτίες, ή είναι αποτέλεσμα ε-
μπρόθετης - όχι κατ’ ανάγκη συνειδητής - επιλογής του γλύπτη ή και του
αγοραστή του μνημείου; Μ’ άλλα λόγια, χωρίς να αναιρείται η μορφική
τους αυτοτέλεια, μπορούν να θεωρηθούν οι παραστάσεις αυτές, η δομή
τους και τα στοιχεία της, ως “κείμενα” ενός συμβολικού κώδικα που σχε-
τίζεται με την κοινωνική λειτουργία και τη χρήση τους; Ειδικότερα, σε
ποιό βαθμό μπορεί να διαπιστωθεί μια συστηματική σχέση ανάμεσα
στην εικονογραφική απόδοση των ανθρώπινων μορφών των παραστά-
σεων αυτών και στην σύνθετη κοινωνική ταυτότητα - ή κοινωνική
persona - των εικονιζομένων προσώπων;
Τα ερωτήματα αυτά ακολουθούν, βεβαίως, τα πορίσματα μιας πλούσιας
βιβλιογραφίας για την εικονογραφία των στηλών και την ταυτότητα των
μορφών, που κατά μίαν άποψη απεικονίζουν το νεκρό απέναντι σε χθό-
νιες θεότητες (Couchoud 1923), κατ’ άλλη σκηνές ταφικής λατρείας
(Schefold 1952 και 1970, Thimme 1964, Schiering 1974), κατά τρίτη σκηνές
υποδοχής των νεκρών από τους συγγενείς τους στον κάτω κόσμο (Furt-
wängler 1883/1887, Devambez 1930), κατά τέταρτη τον αποχαιρετισμό του
νεκρού από τους αγαπημένους του (Young 1936). Στηρίζεται, από την άλ-
λη πλευρά:
1. σε σημαντικές μονογραφίες που, ακολουθώντας την παραδοσιακή
ερμηνευτική μέθοδο της κλασικής αρχαιολογίας, συνδέουν ορι-
σμένα εικονογραφικά και τεκτονικά γνωρίσματα των επιτυμβίων
στηλών με κοινωνικές ιδιότητες του νεκρού (Johansen 1951,
Schmaltz 1983: 206-222),
2. στην εφαρμογή της θεωρίας των ρόλων στην ταφική αρχαιολογία
και ανθρωπολογία, που παρέχει ένα χρήσιμο μεθοδολογικό εργα-
λείο για την ερμηνεία των ταφικών καταλοίπων ως πεδίου προβο-
λής της ιδεατής σύνθετης κοινωνικής ταυτότητας του νεκρού
(Goodenough 1965, Saxe 1970, Binford 1971),
3. στην κοινωνιολογία και στη σημειωτική της ένδυσης, που θεωρεί
ότι ο τρόπος ένδυσης λειτουργεί ως προνομιακό πεδίο κοινωνικής
διαφοροποίησης και σημασιοδότησης (Roach και Eicher 1965,
Barthes 1967), και
4. σε αρχαιολογικές και ιστορικές μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες
τόσο τα ταφικά δεδομένα όσο και οι εικονογραφικές παραστάσεις
είναι “κείμενα”, που η εσωτερική τους δομή σχετίζεται με τη συμ-

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

4 ΚΩΣΤΉΣ Γ. ΔΆΛΛΑΣ

βολική οργάνωση της κοινωνίας (Pader 1982, Sourvinou-Inwood

1988).

Ποσοτική ανάλυση
Για να απαντηθούν τα ερωτήματα που διατυπώθηκαν πιο πάνω, υπο-
βλήθηκαν σε ποσοτική ανάλυση πίνακες δεδομένων με αρκετές δεκάδες
ποιοτικών και ποσοτικών μεταβλητών, για περίπου 800 γυναικείες και
600 ανδρικές μορφές κάθε ηλικίας που απεικονίζονται σε κλασικές αττι-
κές επιτύμβιες στήλες (Δάλλας 1987). Ο στόχος της ανάλυσης ήταν:
1. Να καταγραφούν τα βασικά γνωρίσματα του ιδεατού “ταφικού
πληθυσμού” που αντιπροσωπεύουν οι αναπαριστώμενες μορ-
φές, τόσο στο σύνολό τους όσο και όσες μπορούν να ταυτι-
σθούν επιγραφικά ως αναπαραστάσεις του νεκρού ή των τε-
θλιμμένων, στις κοινωνικές διαστάσεις του φύλου, της ηλικίας,
και της κάθετης κοινωνικής διαφοροποίησης (οικονομική κα-
τάσταση, status).
2. Να καταγραφεί η διαφοροποίηση των ενδυματολογικών γνω-
ρισμάτων σύμφωνα με το φύλο και, χωριστά για κάθε φύλο,
σύμφωνα με την ηλικία, την κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση,
και την ταύτιση με το νεκρό ή έναν από τους θρηνούντες, και
να ελεχθεί στατιστικά η συσχέτιση συγκεκριμένων ενδυματο-
λογικών γνωρισμάτων με μια από τις παραπάνω κοινωνικές
και συμβολικές μεταβλητές.
3. Να καθοριστούν οι εμπειρικοί ενδυματολογικοί τύποι ή κλά-
σεις, που συνοψίζουν τη μεταβλητότητα των ενδυματολογικών
γνωρισμάτων των ανδρικών και γυναικείων μορφών της έρευ-
νας, και να επιβεβαιωθεί η σημαντικότητα αυτών των τύπων
μέσω του ελέγχου της συσχέτισής τους με ανεξάρτητες μορφο-
λογικές, κοινωνικές και συμβολικές μεταβλητές.
4. Να συνοψισθούν και να αναπαρασταθούν γραφικά οι σχέσεις
ομοιότητας ή ανομοιότητας μεταξύ των ανδρικών και μεταξύ
των γυναικείων μορφών σύμφωνα με τα ενδυματολογικά τους
γνωρίσματα, και να ερμηνευθούν οι βασικές διαστάσεις μετα-
βλητότητας, τόσο σε σχέση με τα μεμονωμένα ενδυματολογικά
στοιχεία, όσο και με τις ανεξάρτητες κοινωνικές και συμβολι-
κές μεταβλητές της ηλικίας, της κάθετης κοινωνικής διαφορο-
ποίησης, και της ταύτισης με το νεκρό ή με ένα από τους θρη-
νούντες.
Η ποσοτική ανάλυση χρησιμοποίησε, εκτός από την περιγραφική στατι-
στική, εκτεταμένη χρήση παραμετρικών (x2, ανάλυση υπολοίπων-analysis
of residuals, T-test του Student) και μη παραμετρικών δοκιμασιών (Wil-
coxon 2 δειγμάτων, Kruskal-Wallis, Tau-b του Kendall) για τον έλεγχο υ-

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

 ΣΚΗΝΕΣ ΣΤΙΣ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 5

ποθέσεων, σχετικά με τη σχέση των ενδυματολογικών γνωρισμάτων με

άλλες μορφολογικές, κοινωνικές και συμβολικές μεταβλητές. Για τον
καθορισμό των ενδυματολογικών τύπων χρησιμοποιήθηκε η ιεραρχική
μέθοδος ομαδοποίησης της μέσης σύνδεσης (average linkage cluster analy-
sis), ενώ η γεωμετρική συνόψιση της μεταβλητότητας των ενδυματολογι-
κών γνωρισμάτων επιτεύχθηκε με τη μέθοδο της παραγοντικής ανάλυ-
σης των θεμελιωδών συντεταγμένων (principal co-ordinates analysis), που
εφαρμόστηκε πάνω σε πίνακα απλών συντελεστών ομοιότητας (simple
matching co-efficient) μεταξύ των παρατηρήσεων (Δάλλας 1997: 30-66).
Τα αποτελέσματα της έρευνας, που παρουσιάζονται σε 153 διαγράμματα
και γραφικές παραστάσεις, ανέδειξαν πολλά επί μέρους στοιχεία σχετι-
κά με την κοινωνική σημασία της ενδυμασίας στις κλασικές αττικές επι-
τύμβιες στήλες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μεμονωμένα στοιχεία ένδυ-
σης φαίνεται να έχουν σταθερή σημασία, ανεξάρτητα από τα άλλα εν-
δυματολογικά τους συμφραζόμενα, όπως φαίνεται από την ανάλυση υ-
πολοίπων (analysis of residuals) των σχετικών πινάκων συναφείας. Έτσι,
και στα δύο φύλα το ιμάτιο φοριέται λιγότερο συχνά πριν από την ενηλι-
κίωση, και μάλιστα με τρόπους περιβολής λιγότερο συνήθεις στους ενή-
λικες (με κατάληξη πάνω από τον αριστερό βραχίονα ή πάνω από τον
αριστερό ώμο). Η κόμμωση παρουσιάζει επίσης στατιστικά σημαντική
συσχέτιση με την φυσιογνωμική-ανατομική ηλικία, με χαρακτηριστική
την αντικατάσταση των μεσαίων από κοντά μαλλιά στα αγόρια 16 περί-
που χρόνων, που μάλλον συνδέεται με το έθιμο του κουρείου στα Απα-
τούρια. Η κάλυψη του κεφαλιού της γυναικείας μορφής με το ιμάτιο πα-
ρουσιάζει, εξ άλλου, στατιστικά σημαντική συσχέτιση με την απεικόνιση
της νεκρής.
Η ιεραρχική ταξινόμηση διέκρινε ενδυματολογικές κλάσεις ή τύπους
που, σύμφωνα με τις στατιστικές δοκιμασίες, συναρτώνται με παραδειγ-
ματικές πλευρές της ανδρικής και γυναικείας κοινωνικής ταυτότητας
στην κλασική Αθήνα. Για παράδειγμα, τον εορταστικό ενδυματολογικό
τύπο F14 (διπλός χιτώνας με διπλοϊδιον, πόρπη στο στήθος, σταυρωτοί
μασχαλιστήρες, σανδάλια) που χαρακτηρίζει κορίτσια που πέθαναν
στην πρώιμη εφηβεία. Επίσης, τον τύπο F7 (γνωστό και από τις κανηφό-
ρους της παρθενώνειας ζωφόρου) με μακριά κοτσίδα και ιμάτιο που πε-
ριβάλλει το σώμα καταλήγοντας πάνω από τον αριστερό ώμο, που χα-
ρακτηρίζει κορίτσια που πέθαναν στην ύστερη εφηβεία. Ακόμη, τον τύπο
Μ13 (γνωστό από τους προσωπογραφικούς γλυπτικούς τύπους του Αι-
σχίνη και του Σοφοκλή), με ιμάτιο που περιβάλλει το δεξιό ώμο και α-
γκώνα και καταλήγει γύρω από τον αριστερό βραχίονα, και συχνά ραβδί
και σανδάλια, τύπο που απεικονίζει κατά κανόνα άνδρες μέσης και με-
γάλης ηλικίας (πρβλ. Polashek 1969: 16).
Η παραγοντική ανάλυση των θεμελιωδών συντεταγμένων, εξ άλλου,
ανέδειξε ενδιαφέροντες κοινούς παράγοντες που λανθάνουν κάτω από

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

6 ΚΩΣΤΉΣ Γ. ΔΆΛΛΑΣ

τα ενδυματολογικά γνωρίσματα των μορφών στις κλασικές αττικές επι-

τύμβιες στήλες. Μεταξύ των ανδρικών μορφών, για παράδειγμα, στον
πρώτο άξονα διακρίνονται όσοι περιβάλλονται με ιμάτιο, είναι γενειοφό-
ροι, κρατούν ένα ραβδί, και έχουν τους βραχίονες και τους ώμους καλυμ-
μένους, από εκείνους που είναι ανυπόδητοι, αγένειοι, γυμνοί, φορούν χι-
τώνα ή χλαμύδα, ή έχουν μαζεμένο στον ώμο ή στο βραχίονα το ιμάτιο.
Ο πρώτος άξονας, που συνοψίζεται ως “κάλυψη του σώματος”, έχει, με-
ταξύ άλλων, στατιστικά σημαντική θετική συσχέτιση με την μεγαλύτερη
ηλικία, με καθήμενες μορφές, με τη χειρονομία της δεξιώσεως και με αν-
θεμωτή επίστεψη της στήλης, και αρνητική συσχέτιση με την επιγραφική
ταύτιση της μορφής ως νεκρού, την απεικόνιση κατοικίδιων ζώων,
στλεγγίδων ή αρυβάλλων, κ.ο.κ.

Παρατηρήσεις
Τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης, με βάση ένα πίνακα δεδο-
μένων στον οποίο κάθε απεικονιζόμενη μορφή παρίσταται από ένα σύ-
νολο καθολικών γνωρισμάτων, έδωσε έδαφος για τον εντοπισμό και την
κοινωνική ερμηνεία σημαντικών κανονικοτήτων και χαρακτηριστικών
της εικονογραφίας των κλασικών αττικών επιτυμβίων στηλών. Σε άλλες
περιπτώσεις, η ερμηνεία δεν είναι προφανής. Ανεξάρτητα από την ορθό-
τητα των επιμέρους ερμηνευτικών προτάσεων, πάντως, η διαπίστωση
της στατιστικής συσχέτισης ανάμεσα σε ενδυματολογικά γνωρίσματα
και τύπους αφ’ ενός, και σε ανεξάρτητες εικονογραφικές, μορφολογικές,
κοινωνικές και συμβολικές μεταβλητές, φαίνεται να ενισχύει μια κατα-
φατική απάντηση στο αρχικό μας ερώτημα: ότι δηλαδή υπάρχει “συστη-
ματική σχέση ανάμεσα στην εικονογραφική απόδοση των ανθρώπινων
μορφών των παραστάσεων αυτών και στην σύνθετη κοινωνική ταυτότη-
τα ... των εικονιζομένων προσώπων”.
Οι εμπειρικές προτάσεις που μπορούν να διατυπωθούν με βάση την πο-
σοτική ανάλυση ενός πίνακα δεδομένων, όπως στην παρούσα περίπτω-
ση, είναι γενικές συσχετίσεις ανάμεσα σε καθολικά γνωρίσματα ή μετα-
βλητές, και, συμπληρωματικά, στην ταξινόμηση των παρατηρήσεων με
βάση αυτά τα καθολικά γνωρίσματα. Ο κλασικός αυτός τρόπος αναπα-
ράστασης των δεδομένων παρουσιάζει τα εξής βασικά χαρακτηριστικά:
1. Αναπαράσταση κάθε αντικειμένου ή παρατήρησης με βάση ένα
σταθερό (κλειστό) σύνολο μεταβλητών ή γνωρισμάτων.
2. Αναγωγή της εσωτερικής δομής ή σύνθεσης των αντικειμένων σε
καθολικά γνωρίσματα ή μεταβλητές.
3. Οι συσχετίσεις μεταξύ μεταβλητών ή γνωρισμάτων θεωρούνται
σταθερές στο σύνολο των παρατηρήσεων.
4. Κάθε παρατήρηση θεωρείται αυτοτελής, δηλαδή δεν νοείται αλ-
ληλεξάρτηση μεταξύ παρατηρήσεων.

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

 ΣΚΗΝΕΣ ΣΤΙΣ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 7

5. Ο πίνακας δεδομένων είναι άμεσα αξιοποιήσιμος για ένα ευρύ

φάσμα στατιστικών αναλύσεων, με χρήση έτοιμων υπολογιστικών
εργαλείων.
Επιστρέφοντας, ωστόσο, στα εικονογραφικά και ερμηνευτικά ζητήματα
που προκύπτουν από την μελέτη των κλασικών αττικών επιτυμβίων
στηλών, όπως παρουσιάστηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης, μπο-
ρούμε να κάνουμε τις εξής παρατηρήσεις σε σχέση με την τυπική τους
αναπαράσταση:
1. Ο προσδιορισμός ενός κλειστού συνόλου περιγραφικών μεταβλη-
τών ή γνωρισμάτων, που αφορά σε όλες τις παρατηρήσεις του πί-
νακα δεδομένων προϋποθέτει ότι όλες οι παρατηρήσεις χαρακτη-
ρίζονται από την ίδια σταθερή περιγραφική δομή. Ωστόσο, στην
περίπτωση των παραστάσεων των επιτυμβίων στηλών είναι σα-
φές ότι η εσωτερική δομή δεν είναι σταθερή, αφού κάθε παράστα-
ση μπορεί να απαρτίζεται από μεταβλητό αριθμό ανθρώπινων
μορφών ή και άλλων εικονογραφικών στοιχείων, όπως κατοικιδί-
ων ζώων ή στοιχείων του χώρου. Η θέση της εμφάνισης συγκεκρι-
μένων γνωρισμάτων των ανθρωπίνων μορφών, ιδιαίτερα αυτών
που αφορούν την κινησιακή συμπεριφορά και τα εξαρτήματα (at-
tributa), επίσης ποικίλλει.
2. Οι απεικονιζόμενες ανθρώπινες μορφές αποτελούν βαθμίδα μιας
συνολικότερης δομής δεδομένων που, στο περιγραφικό επίπεδο,
περιλαμβάνει επίσης οντότητες όπως “στήλη”, “ταφικός περίβο-
λος” κ.ο.κ. Ερμηνευτικά προβλήματα όπως η διερεύνηση των συ-
στηματικών γνωρισμάτων που διαφοροποιούν τη μορφή του νε-
κρού από τους θρηνούντες πρέπει να αντιμετωπίζονται, και στην
ανάλυση δεδομένων όπως στην παραδοσιακή ερμηνευτική προ-
σέγγιση, στο επίπεδο του συνολικού μνημείου, λαμβάνοντας υπό-
ψη τις εσωτερικές σχέσεις μεταξύ των μερών του.
3. Οι κλασικές αττικές επιτύμβιες στήλες, ιδιαίτερα όσες απεικονί-
ζουν περισσότερες από μια μορφές λειτουργούν όχι απλώς ως
“σήμα”, ως μετωνυμική δηλαδή απεικόνιση του νεκρού, αλλά ως
“μνήμα” (Sourvinou-Inwood 1995: 296-270). Δηλαδή, ως ένα “εικα-
στικό κείμενο” με εσωτερική διάρθρωση, που σηματοδοτεί τη σύν-
θετη κοινωνική ταυτότητα του νεκρού, του γένους του, και της τα-
φικής ιδεολογίας τους, όχι μόνον μέσα από την απόδοση ατομικών
γνωρισμάτων στη μορφή του, αλλά και μέσα από τις συσχετίσεις
με άλλες απεικονιζόμενες μορφές, διακειμενικές αναφορές σε άλ-
λα μνημεία και έργα της μεγάλης γλυπτικής, μικρο-αφηγηματικές
ακολουθίες και, ακόμη, εικονολογικές αναγωγές με βάση τα χα-
ρακτηριστικά του συμβολικού συστήματος της αττικής παραστα-
τικής τέχνης.

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

8 ΚΩΣΤΉΣ Γ. ΔΆΛΛΑΣ

Παρουσιάζω, στο τελευταίο μέρος αυτής της ανακοίνωσης, διαφορετικές

προσεγγίσεις της τυπικής αναπαράστασης της εικονογραφίας των κλα-
σικών αττικών επιτυμβίων στηλών, που απαντούν στις παραπάνω πα-
ρατηρήσεις.
Συνύπαρξη εικονογραφικών γνωρισμάτων και σημειωτική κατηγοριο-
ποίηση
Η προσέγγιση αυτή οφείλεται στον Κ. Θειόπουλο, με τον οποίο συνεργα-
στήκαμε για την ανάπτυξη ενός λογισμικού για την ανάλυση της σημα-
σιολογικής δομής παρατηρήσεων που μπορούν να περιγραφούν με ένα
αδόμητο σύνολο γνωρισμάτων, τα οποία δεν είναι αναγκαίο να εντα-
χθούν σε παραλληλόγραμμο πίνακα δεδομένων (Δάλλας και Θειόπου-
λος 1993). Η μέθοδος προορίζεται για περιπτώσεις όπου οι περιγραφές
είναι μερικές ή ελλειπείς, όπου η απουσία ενός γνωρίσματος δεν επιδέχε-
ται ερμηνεία, και όπου οι σχέσεις εξάρτησης μεταξύ των γνωρισμάτων
δεν είναι ιεραρχικές.
Η μέθοδος συνίσταται στα εξής βήματα:
1. Περιγραφή των αντικειμένων μέσω ενός συνόλου πρωτογενών
ατομικών γνωρισμάτων.
2. Υπολογισμός της ενός συντελεστή εξάρτησης ενός γνωρίσματος
από ένα άλλο, ως του λόγου της κοινής εμφάνισής τους δια της
εμφάνισης του δεύτερου γνωρίσματος
3. Δημιουργία, με βάση τους συντελεστές αυτούς, ενός γράφου, στον
οποίο τα γνωρίσματα-κόμβοι συνδέονται με τους συντελεστές ε-
ξάρτησης μεταξύ τους.
Η μέθοδος δίνει τη δυνατότητα να προσδιορισθούν:
1. Το σημασιολογικό “περιεχόμενο” ενός γνωρίσματος, ως ο υπο-
γράφος που περιλαμβάνει άλλα γνωρίσματα που συνδέονται μαζί
του, σύμφωνα με μια ελάχιστη τιμή του συντελεστή εξάρτησης
2. Οι σημασιολογικές κατηγορίες του σύμπαντος των γνωρισμάτων
της ανάλυσης, ως οι πλήρως συνδεδεμένοι υπο-γράφοι, σύμφωνα
με την ελάχιστη τιμή του συντελεστή.
Για τον έλεγχο της αξιοπιστίας της μεθόδου, την εφαρμόσαμε σε περι-
γραφές 1400 μορφών από τις κλασικές αττικές επιτύμβιες στήλες, με τα
γνωρίσματα της ηλικίας, του φύλου, της στάσης, της ένδυσης, των χειρο-
νομιών και των εξαρτημάτων (attributa) που φέρουν οι μορφές. Η ανάλυ-
ση εντόπισε, στο “κατώφλι” του 0.30, ορισμένες γενικές “κατηγορίες βά-
σης”: ενήλικες γυναίκες με μακρύ χιτώνα και ιμάτιο, όρθιοι άνδρες, και
άνδρες σε δεξίωση, που δεν επιδέχονται συγκεκριμένη εικονογραφική
ερμηνεία. Εντόπισε, όμως, επίσης, εννέα ακόμη κατηγορίες, που συνοψί-

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

 ΣΚΗΝΕΣ ΣΤΙΣ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 9

ζουν ιδιαίτερα ικανοποιητικά τα εικονογραφικά “σχήματα” που επιδέχο-

νται κοινωνική ή συμβολική ερμηνεία, με βάση την προηγούμενη έρευνα:
1. Την τυπική εικόνα του άνδρα (γενειοφόρος, με κοντά μαλλιά και
ιμάτιο που καταλήγει στην αριστερή μασχάλη),
2. το παιδί - αγόρι ή κορίτσι (μαλλιά μεσαίου μήκους, σκυλί, πουλί),
3. τον παίδα που συνοδεύει τον κύριό του στην παλαίστρα (διπλωμέ-
νο ιμάτιο στον ώμο),
4. το γιορτινά ντυμένο κορίτσι στην πρώιμη εφηβεία (πόρπη, σταυ-
ρωτοί μασχαλιστήρες, με συντελεστή 0.25 επίσης διπλοϊδιον που
πέφτει από τους ώμους),
5. το νέο αθλητή (αρύβαλλος, στλεγγίδα),
6. τη δούλη (σάκκος, χειριδωτός χιτώνας),
7. τον οπλίτη (ασπίδα, κράνος),
8. τη νεκρή γυναίκα (που “ανακαλύπτεται”, ιμάτιο που καλύπτει το
κεφάλι), και
9. τον θρηνούντα (στο πίσω επίπεδο του αναγλύφου, κοιτάζει το νε-
κρό).
Στο κατώφλι του 0.25 παρουσιάζονται δύο ακόμη ενδιαφέρουσες κατηγο-
ρίες:
1. Κόρη σε συνεσταλμένη περιβολή (κοτσίδα, ιμάτιο που περιβάλλει
το σώμα καταλήγοντας πάνω από τον αριστερό ώμο), και
2. έγγαμη Αθηναία (ρόκα, καλάθι για το μαλλί).

Σχεσιακή περιγραφή και ταξινόμηση

Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, προτείνεται η τυπική αναπαράσταση
σύνθετων αρχαιολογικών παρατηρήσεων με τη μορφή ενός σχεσιακού
γράφου με γνωρίσματα (relational attributed graph). Οι γράφοι δίνουν τη
δυνατότητα πληρέστερης αναπαράστασης των παρατηρήσεων αυτών,
αφού, σε αντίθεση με ένα απλό σύνολο γνωρισμάτων, μπορούν να απο-
δώσουν συσχετίσεις μεταξύ γνωρισμάτων. Ο φορμαλισμός αυτός έχει
χρησιμοποιηθεί με ιδιαίτερη επιτυχία στον τομέα της ανάλυσης και κα-
τανόησης της εικόνας (Rosenfeld and Kak 1982: 304-305), όπου η μέθοδος
της ανακριβούς ταύτισης των γράφων (inexact graph matching, Eshera και
Fu 1984, 1986; Conti και Rabitti 1990) επιτρέπει τη σύγκριση εμπειρικών
παρατηρήσεων με τυπικές περιγραφές και την ταυτισή τους.
Η σχεσιακή περιγραφή με γράφους μπορεί να είναι χρήσιμη τόσο για την
τυπική αναπαράσταση όσο και για την αριθμητική ταξινόμηση αρχαιο-
λογικών παρατηρήσεων (Δάλλας 1992α). Στο παράδειγμα που μας απα-

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

10 ΚΩΣΤΉΣ Γ. ΔΆΛΛΑΣ

σχολεί εδώ, κάθε παράσταση των κλασικών αττικών επιτυμβίων στηλών

μπορεί να αναπαρασταθεί από ένα γράφο, στον οποίο κάθε κόμβος α-
ναπαριστά μια απεικονιζόμενη μορφή και κάθε σύνδεση αναπαριστά
την εικονογραφική σχέση μεταξύ των μορφών. Έτσι, οι μορφές μπορούν
να περιγραφούν με βάση γνωρίσματα όπως το φύλο, το σχετικό μέγεθος,
η στάση, ο προσανατολισμός και η μετωπικότητα, και οι σχέσεις μεταξύ
τους με γνωρίσματα όπως η απόσταση, η υπέρθεση, η οπτική και απτική
επαφή.
Τα βήματα της προσέγγισης αυτής είναι τα εξής:
1. Τυπική αναπαράσταση των εικονογραφικών παραστάσεων ως
σχεσιακών γράφων με γνωρίσματα.
2. Ανακριβής ταύτιση των γράφων για κάθε ζεύγος παραστάσεων,
με βάση την ελαχιστοποίηση του κόστους-σφάλματος που συνδέε-
ται με το μετασχηματισμό του ενός γράφου στον άλλο (cost of
error transformation).
3. Υπολογισμός ενός σχεσιακού συντελεστή ομοιότητας μεταξύ κά-
θε ζεύγους παραστάσεων, που αποτελεί τη σχεσιακή γενίκευση
του συντελεστή του Gower.
4. Εφαρμογή παραγοντικής ανάλυσης (π.χ., ανάλυση κυρίων συντε-
ταγμένων, μη μετρική παραγοντική ανάλυση) ή αριθμητικής τα-
ξινόμησης, με βάση τον πίνακα ομοιότητας μεταξύ των γράφων,
κ.ο.κ.
Ας σημειωθεί εδώ ότι οι κλάσεις ή τύποι που μπορούν να εξαχθούν με
βάση την αριθμητική ταξινόμηση του πίνακα ομοιότητας μεταξύ των
γράφων παρουσιάζουν ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Αφού κάθε
κλάση θα απαρτίζεται από γράφους με παρόμοια δομή, οι υπο-γράφοι
που αναπαριστούν ομόλογα μέρη και σχέσεις στο εσωτερικό κάθε παρα-
τήρησης μπορούν να θεωρηθούν ως ένα “δομικό σχήμα”, που μπορεί να
χρησιμοποιηθεί για τη ερμηνεία της δομής της κλάσης αυτής.
Δεν έχουμε ακόμη προχωρήσει στην τυπική αναπαράσταση και ποσοτι-
κή ανάλυση του εικονογραφικού υλικού στη διάθεσή μας με βάση τη μέ-
θοδο αυτή. Απαιτείται, πρώτα, να συγγραφεί λογισμικό που θα επιτρέπει
την αξιόπιστη εξαγωγή των συντελεστών από τις σχεσιακές περιγραφές.
Αξίζει, πάντως, με αφορμή την εικονογραφία των κλασικών αττικών ε-
πιτυμβίων στηλών, να παρατηρηθεί ότι η σχεσιακή αναπαράσταση, ό-
πως προτείνεται εδώ, μπορεί να αποδώσει επαρκώς τα γνωρίσματα των
εικονογραφικών παραστάσεων ως σύνθετων δομών, χωρίς να επιβάλλει
την αναγωγή των γνωρισμάτων των επί μέρους μορφών σε ένα σύνολο
καθολικών γνωρισμάτων. Άρα, επιτρέπει την καταγραφή και την αριθ-
μητική ανάλυση, με τη μέθοδο της σχεσιακής ταξινόμησης, των παρα-
στάσεων αυτών στο σύνολό τους, χωρίς να αγνοεί τις εξαρτήσεις που

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

 ΣΚΗΝΕΣ ΣΤΙΣ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 11

υπάρχουν μεταξύ της απεικόνισης μιας μορφής και των εικονογραφικών

της συμφραζομένων (π.χ., άλλων μορφών στην ίδια παράσταση). Προ-
βλήματα όπως η ταύτιση της μορφής του νεκρού, η συσχέτιση των εικο-
νογραφικών συνθέσεων, η διερεύνηση των μικρο-αφηγηματικών στοι-
χείων που υποβάλλονται από τις χειρονομίες, τα φερόμενα αντικείμενα,
την κινητική συμπεριφορά, την οπτική και απτική σχέση μεταξύ των
μορφών, αποτελούν ενδιαφέρον πεδίο εφαρμογής της μεθόδου αυτής.

Επίλογος
Συνοψίζουμε τα συμπεράσματα της παρούσας εργασίας. Στόχος μας ή-
ταν να δείξουμε τον τρόπο με τον οποίο ο φορμαλισμός αναπαράστασης
των γνώσεων συνδέεται με το θεωρητικό και μεθοδολογικό πλαίσιο της
έρευνας, επιτρέπει συγκεκριμένα είδη ανάλυσης δεδομένων, και δίνει
προτεραιότητα σε συγκεκριμένες εμπειρικές προτάσεις και ερμηνείες. Με
αφορμή την παρουσίαση της ποσοτικής ανάλυσης για την εικονογραφία
των μορφών στις κλασικές αττικές επιτύμβιες στήλες, επιχειρήσαμε να
δείξουμε τη χρησιμότητα, αλλά και τους περιορισμούς που επιβάλλει
στην έρευνα η χρήση του παραλληλόγραμμου πίνακα δεδομένων ως μο-
ναδικού τρόπου τυπικής αναπαράστασης της αρχαιολογικής πραγματι-
κότητας. Στη συνέχεια, παρουσιάσαμε δύο εναλλακτικές μεθόδους ανα-
παράστασης και ανάλυσης, που ενδέχεται να είναι ιδιαίτερα χρήσιμοι
για συγκεκριμένες κλάσεις αρχαιολογικού υλικού ή ζητημάτων προς διε-
ρεύνηση.
Τόσο στην περίπτωση της σημειωτικής κατηγοριοποίησης με βάση τη
συνύπαρξη εικονογραφικών γνωρισμάτων, όπου τα πρώτα αποτελέσμα-
τα είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά, όσο και στη μέθοδο της σχεσιακής ανα-
παράστασης και ταξινόμησης, που δεν έχει ακόμη δοκιμαστεί σε πραγ-
ματική ανάλυση, απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση και δουλειά. Ολοκλη-
ρώνουμε με τη διαπίστωση ότι συχνά τα συγκεκριμένα προβλήματα της
έρευνας οδηγούν στην ανάγκη αναζήτησης νέων μεθοδολογιών και
φορμαλισμών, που νομιμοποιούνται από τις νέες ερμηνευτικές δυνατό-
τητες που παρέχουν πάνω στο αρχαιολογικό υλικό.

Βιβλιογραφία
Barthes, R. (1967) Système de la mode. Seuil, Paris.
Binford, L.R. (1971) Mortuary practices: their study and potential. Στην έκ-
δοση J.A. Brown, ed., Approaches to the Social Dimensions of Mortuary Prac-
tices, Memoirs of the Society for American Archaeology, no. 25.
Conti, P. και F. Rabitti (1990) Image retrieval by semantic content. Στην έκδο-
ση C. Thanos, ed., Multimedia Office Filing: The MULTOS Approach. Am-
sterdam, Elsevier: 331-349.

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

12 ΚΩΣΤΉΣ Γ. ΔΆΛΛΑΣ

Couchoud, P.L. (1923) L'interprétation des stèles funéraires attiques. RA 18:

99-118 and 233-260.
Δάλλας, Κ. (1987) The Significance of Costume on Classical Attic Grave Stelai: A
Statistical Analysis. Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης
(1987).
Δάλλας, Κ. (1992α) Syntax and semantics of figurative art: a formal ap-
proach. Στην έκδοση Archaeology and the Information Age: a global perspec-
tive, επιμέλεια P. Reilly και S.P.Q. Rahtz, One World Archaeology, τόμος
21, Routledge: Λονδίνο (1992): 230-275.
Δάλλας, Κ. (1992β) Relational description, similarity and classification of
complex archaeological entities. Στην έκδοση CAA91: Computer Applica-
tions and Quantitative Methods in Archaeology, επιμέλεια G.R. Lock και J.
Moffett, British Archaeological Reports: Οξφόρδη (1992), 167-178.
Δάλλας, Κ. και Κ. Θειόπουλος (1993) “Collocation of figurative subjects on
Classical Attic stelai and semiotic categorisation”. Ανακοίνωση στο
συνέδριο CAA93: Computer applications and quantitative methods in ar-
chaeology conference, Stoke-on-Trent, April 1993.
Devambez, P. (1930) Sur une interprétation des stèles funéraires attiques.
BCH 54: 210-227.
Eshera, M.A. και K.S. Fu (1984) A graph distance measure for image analysis.
IEEE Trans. Syst., Man, Cybern. 14 (3): 398-408.
Eshera, M.A. και K.S. Fu (1986) An image understanding system using at-
tributed symbolic representation and inexact graph-matching. IEEE Trans.
Patern Anal. Machine Intell. 8 (5): 604-618.
Furtwängler, A. (1883/1887) Einleitung. Sylloge Sabouroff. Berlin.
Goodenough, W.H. (1965) Rethinking "status" and "role": toward a general
model of the cultural organisation of social relationships. Στην έκδοση M.
Banton, ed., The Relevance of Models for Social Anthropology, ASA Mono-
graph, no. 1, Tavistock, Λονδίνο.
Johansen, K. Friis (1951) The Attic Grave-Reliefs of the Classical Period. An Essay
in Interpretation. Copenhagen.
Pader, E.-J. (1982) Symbolism, Social Relations and the Interpretation of Mortuary
Remains. British Archaeological Reports, International Series, no. 130.
Polashek, K. (1969) Untersuchungen zu griechischen Mantelstatuen. Diss. 1969.
Roach, M.E. και J.B. Eicher, eds. (1965) Dress, Adornment and the Social Order.
Wiley, Chicester.
Rosenfeld, A. και A.C. Kak (1982) Digital Picture Processing, vol. 2. Academic
Press, New York.

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.

 ΣΚΗΝΕΣ ΣΤΙΣ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 13

Saxe, A.A. (1970) Social Dimensions of Mortuary Practices. Diss. Michigan. Uni-
versity Microfilms.
Schefold, K. (1952) Zur Deutung der klassischen Grabreliefs. MusHelv 9: 107-
112.
Schefold, K. (1970) Die Thronende, Euthesion und Antigenes. AntK 13: 103-
112.
Schiering, W. (1974) Stele und Bild bei griechischen Grabmälern. AA 1974,
Heft 4: 651-662, figs. 1-5.
Schmaltz, B. (1983) Griechische Grabreliefs. Erträge der Forschung 192.
Wissenschaftliche Buchgesselschaft, Darmstadt.
Sourvinou-Inwood, Ch. (1988) Studies in Girls’ Transitions: Aspects of the Ark-
teia and Age Representation in Attic Iconography. Αθήνα.
Sourvinou-Inwood, Ch. (1996) ‘Reading’ Greek Death. To the End of the Classical
Period. Oxford University Press, Oxford.
Thimme, J. (1964) Die Stele der Hegeso als Zeugnis des attischen Grabkults.
AntK 7: 16-29, pls. 4-7.
Young, C.H. (1936) Emotional expression in Attic grave stelae. Στην έκδοση
Classical Studies E. Capps: 364-368, figs. 1-8.

© 1996 Costis Dallas <cdallas@panteion.gr>. Some rights reserved.