Registration Form

`≥Å∞QÆ∞ Ñ¨s=∞àÏÅ∞
305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ

(WO@s‡_çÜ«∞\ò HÀ~°∞û)
PO„^èŒ „Ñ¨^âÕ ò ™ê~°fi„uHõ q^•ºÑ‘~O°î "åi Lz`« ÑÖÑ≤}©

© All Rights Reserved
© Andhra Pradesh Open School Society
Government of Andhra Pradesh, Hyderabad
First Published : 2011
All Rights Reserved

No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval
system or transmitted, in any form or by any means without the prior
permission, in writing of the publisher, nor be otherwise circulated in any
form of binding or cover.
Type setting at : M/s Pavan Graphics

Graphics,
Block-31, Flat - 3, Vignanpuricolony,
Vidyanagar, Hyderabad
ii
=ÚO^Œ∞=∂@
PO.„Ñ¨. „Ñ¨É∞íè `«fiO, G.O.Ms. No. 170, Higher Education (IE-IV), dt. 4-9-2010 „Ñ¨HÍ~°O
PO.„Ñ¨. FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò ™⁄Ãã·\˜, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ^•fi~å ™ê~°fi„uHõ q^•ºq^è•#OÖ’ WO@s‡_çÜ«∞\ò HÀ~°∞û#∞
2010-11 q^•º ãÖII~°OÖ’ „áê~°OaèOzOk. NIOS, NOIDA #∂º_èbç ¡ "åi Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ<Õ WO@s‡_çÜ∞« \ò
HÀ~°∞û (APOSS) ‰õΩ áê~îº° „Hõ=∞OQÍ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=_»O [iyOk. HÍx "åi ÉèÏëê"åK«HÍÖ’¡ `≥Å∞QÆ∞
"åK«HOõ ÖË#O^Œ∞#, „áêOfÜ«∞ ÉèÏ+¨ J~Ú# `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëêÉèÏºã¨‰Ωõ Å J=ã¨~åxfl ^Œ$+≤Öì ’ ÃÑ@∞ìH˘x H˘`«QÎ Í
`≥Å∞QÆ∞ áê~îº° „Ñ¨}ÏoHõ (Curriculum) #∞ ~°∂á⁄OkOK«_"» ∞≥ #ÿ k. P áê~îº° „Ñ¨}ÏoHõ#∞ P^è•~°OQÍ KÕã∞¨ ‰õΩO@∂
'`≥Å∞QÆ∞ Ñ¨s=∞àÏÅ∞— J<Õ ¿Ñ~°∞`À `≥Å∞QÆ∞ "åK«Hõ ~°K#« [iyOk. JO`Õ HÍ^Œ∞ „Ñ¨ÑO¨ K«ÉÏè +¨QÍ ¿Ñ~˘Ok,
„áêp#`« Hõe#æ 'J~°aH± ÉèÏ+¨—#∞ ‰õÄ_® ÑïK«Ü∞« O KÕã∞¨ <Î åfl=∞x K≥ÑÊ¨ _»O =Ú^•=Ç¨ÏOQÍ ÉèÏqã¨∞<Î åflO.
'Think globally, act locally and have connective between the two' J#fl ã¨∂H˜Î 'aè#fl`«fiOÖ’
UHõ`åfixH˜— ^ÀÇ¨Ï^ŒO KÕã∞¨ OÎ k. ZO^Œ∞HõO>Ë ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ JO>Ë<Õ aè#fl ãÖã¨¯ $`«∞Å ã≤i. P Ñ¨~O° Ñ¨~Ö° ’
^•fi~å `≥Å∞QÆ∞, W`«~° ÉèÏ+¨Å`Àáê@∞, J~°aH±#∞ ‰õÄ_® ÑïK«Ü∞« O KÕã∂¨ Î #∂`«# "åK«HÍÅ#∞ ~°zOK«_O»
[iyOk. `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨s=∞àÏÅ∞ J<Õ ¿Ñ~°∞`À D `≥Å∞QÆ∞ "åK«Hõ ~°K#« [iyOk. áê~îº° „Ñ¨}ÏoHõ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê#Ö’
áê~îåÅ ~°K#« Ö’, JÉèÏº™êÅ ‰õÄ~°∞ÊÖ’ ~åR"åºÑÖÎ QÍ `≥Å∞QÆ∞ áê~îº° Ñ¨Ùã¨HÎ õ ~°K#« Ö’ J#∞Éè=í O L#fl PKå~°∞ºÅ∞,
LÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞, W`«~∞° Å∞ [@∞ìQÍ áêÖÁæ#_»O [iyOk.
J~Ú`Õ *ÏfÜ«∞ q^•º „Ñ¨}ÏoHÍ K«„@O 2005 Ö’x JOâßÅ#∞ „HÀ_ôHõiã¨∂Î, q^•º „Ñ¨}ÏoHÍ
=∞øeHÍOâßÅ ™ê^è#Œ ^Œ$+≤`ì À, ÉèÏëê<≥Ñ· Ù¨ }ÏºÅ ™ê^è#Œ , ™ê=∞~åúºÅ ÃÑOÑ¨Ù^ŒÅ, ÉèÏ+¨Ñ@¨ ¡ =∞=∞HÍ~°O, qxÜ≥∂QÍxfl
ÃÑOá⁄OkOKÕ ^Œ$+≤Öì ’ D áê~îº° „Hõ=∞O ~°∂á⁄OkOK«|_çOk. ÉèÏ+¨ ^•fi~å á⁄O^Õ Jxfl „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞
™êkèOK«_O» `Àáê@∞ HõàÏ`«‡Hõ ^Œ$+≤xì ÃÑOá⁄OkOK«_O» ÅHõº∆ OQÍ ~°K#« ™êyOk. `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨ „áêp#`«#∞
`≥Å∞Ñ¨Ù`«∂, `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’x „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅxflO\˜x ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« _»O=Å¡ Ñ¨^À`«~Q° uÆ =~°‰Ωõ JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞
<Õ~°∞Û‰õΩ#fl JOâßÅ#∞ Ñ¨Ù#â◊Û~°} KÕÜ«∞_®xH˜ H˘#™êyOÑ¨ÙQÍ =∞ixfl JOâßÅ#∞ JÉèíºã≤OK«_®xH˜ gÅ∞
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ™ê~°fi„uHõ q^è•#OÖ’ =Ü≥∂Ñïq∞`«∞Å∞ ÖËHáõ È=_»O=Å¡ Jxfl ~°HÍÅ =Ü«∞ã¨∞ûÅ"å~°∞ ÉèÏëê
J=ã¨~åÅ "≥q· ^èºŒ O HõÅ JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞ LO\Ï~°#flk x[O. P JOâßxfl ^Œ$+≤Öì ’ ÃÑ@∞ìH˘x x`«º rq`«OÖ’ ÉèÏ+¨
„Ñ¨Ü∂≥ [#HÍiQÍ LO_ÕÖÏ „áêp# HÍÅO #∞O_ç P^è∞Œ xHõ HÍÅO =~°‰Ωõ Ñï_èq» e¡# ÉèÏëê ™êÇ≤Ï`åºÅ#∞
ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« _»"∞≥ Oÿ k. XHõ¯ =∂@Ö’ áê`« H˘`«ÅÎ "Õ∞Å∞ HõÅ~ÚHõ D `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨s=∞àÏÅ∞ g\˜`Àáê@∞
™ê=∂#º, áê~îQ° `Æ « "åºHõ~} ° ÏOâßÅ#∞ KÕ~Û° _»OÖ’ *Ï„QÆ`Î« fã¨∞HÀ|_çOk.
D "åK«HOõ Ö’ =K«#, Hõq`«fi qÉèÏQÍÅ`À áê@∞ q™êÎ~Ñ° ~¨ #°î O HÀãÖ XHõ áê~îåxfl KÕ~Û° _»O [iyOk.
ã¨fiÜ«∞O JÉèºí ã¨# Ñ¨ûúŒ Ö’ D áê~îº° „Hõ=∞O (Format) ~°∂á⁄OkOK«|_çOk.
JÉèÏºã¨‰Ωõ Å „Ñ¨Ü∂≥ [#"Õ∞ ÅHõº∆ OQÍ ~°∂á⁄Ok#k D `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ . Wk D JÉèÏºã¨Hõ Ö’HÍxH˜
D Ñ¨s=∞àÏÅ∞ ã¨∞"åã¨#Å∞ ÑÖKåÅx, Ptã¨∂.Î
ãÖKåÅ‰õΩÅ∞
PO.„Ñ¨. ¿ã\ì ò FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£
i ii
PO.„Ñ.¨ FÃÑ<£ã∂¨ ¯Öò ™⁄Ãã\
· ,© ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£
(WO@s‡_çÜ∞« \ò HÀ~°∞û)
`≥Å∞QÆ∞"åK«HõO
„áê~î°º„Ñ¨}ÏoHÍ|$O^ŒO
K≥~· ‡° <£ : N. HÔ . P#O^ŒHâ
˜ ’~ü
_≥·~°Hõì~ü : APOSS ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£
ã¨É∞íè ºÅ∞
1. PKå~°º HÔ .Ü«∞ãπ. ~°=∞} 2. PKå~°º Zã‘fi. ã¨`º« <å~åÜ«∞}
`≥Å∞QÆ∞ âßMÏkèÑu¨ J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞, áê~îº° „Ñ¨}ÏoHÍ ãÖÑ¶∞¨ O,
a.P~ü. JOÉË^¯Œ ~ü ™ê~°fi„uHõ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O `≥Å∞QÆ∞ âßY, L™ê‡xÜ«∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£. ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£.
3. N _®II. Ñ≤. gˆ~â◊eOQÆO 4. _®II ^ŒÇÏ¨ QÍO ™êO|=¸iÎ

i>ÿ̌~¤ü s_»~ü (`≥Å∞QÆ∞) q„âßO`« „Ñ¨^•è <åKå~°∞ºÅ∞,
Xi™êû „Ñ¨É∞íè `«fi q^•ºâßY. „Ñ¨É∞íè `«fiLáê^è•ºÜ«∞ q^•º HõàÏâßÅ,
=~°OQÆÖò
5. N=∞u Z<£. ã¨~À[h^Õq 6. N _®II `«O_»∞ Hõ$+¨‚Ü«∞º
LÑ¨<åºã¨‰õΩÅ∞, `≥Å∞QÆ∞ LÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞,
`≥Å∞QÆ∞ qÉèÏQÆO. „Ñ¨É∞íè `«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅ, ~å=∞#fl¿Ñ@,
~å¢+ì̈ q^•º Ñïâ’^èŒ# ãÖã¨÷. PO.„Ñ¨. #Å¡Q˘O_» lÖÏ¡.
7. N. ÉèÏã¨¯~°É@
íè ¡ N~å=∞=¸iÎ 8. N=∞u _®II a. ã¨∞*Ï`«
`≥Å∞QÆ∞ ÑÖ_ç`∞« Å∞ HÀ Pi¤<@ Õ ~ü
„Ñ¨É∞íè `«fi L#fl`« áê~îâ° ßÅ, ÉèÏëê qÉèÏQÆO, PO.„Ñ¨. ™ê.q. ãÖã¨÷
P=Ú^•Å =Åã¨, NHÍ‰õΩà◊O lÖÏ¡ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£.
iv
„Ñ¨^•è # ãÖáê^Œ‰Ωõ Å∞ :
HÔ . P#O^ŒHâ˜ ’~ü, _≥·Ô~Hõì~ü
FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò ™⁄Ãã\· ,© ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£.
ãÖáê^Œ‰Ωõ Å∞ :
PKå~°º HÔ . Ü«∞ãπ. ~°=∞}
PKå~°º Zãπ.q. ã¨`º« <å~åÜ«∞}
_®II ^ŒÇÏ¨ QÍO ™êO|=¸iÎ
ã¨=∞#fiÜ«∞ Hõ~Î°
_®II a. ã¨∞*Ï`«
HÀ Piì<@ Õ ~ü,
FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò ™⁄Ãã\· ,© ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£.
v
~°K~« Ú`«Å |$O^ŒO
1. PKå~°º HÔ .Ü«∞ãπ. ~°=∞} 9. _®II Ñ≤. "åi*Ï~å}˜
J™⁄ã≤Ü∞Õ \ò „á⁄ÃÑã¶ ~¨ ,ü
2. PKå~°º Zã‘fi ã¨`º« <å~åÜ«∞} `≥Å∞QÆ∞âßY
L™ê‡xÜ«∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,
3. _®II ^ŒÇÏ¨ QÍO ™êO|=¸iÎ ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£.
4. _®II Ñ≤. gˆ~â◊eOQÆO 10. _®II Z<£. ~°[x
i>ÿ̌~ü¤ „á⁄ÃÑ¶ã¨~ü J™⁄ã≤Ü∞Õ \ò „á⁄ÃÑã¶ ~¨ ,ü
Xi™êû „Ñ¨É∞íè `«fi q^•º âßY `≥Å∞QÆ∞ J^èºŒ Ü«∞# âßY
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ _®II a. P~ü. JOÉË^¯Œ ~ü Ü«¸x=iû\˜.
5. _®II "≥·.Ô~_ç¤ âßº=∞Å ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£.
J™Èã≤Ü∞Õ \ò „á¶⁄ÃÑã¶ ~¨ ,ü
11. N=∞u Z<£. ã¨~À[h^Õq
xÑ¶∞¨ O@∞ x~å‡}âßY,
LÑ¨<åºã¨‰õΩÅ∞,
á⁄\˜ì N~å=ÚÅ∞ `≥Å∞QÆ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,
`≥Å∞QÆ∞ qÉèÏQÆO.
ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£.
~å¢+ì̈ q^•º Ñïâ’^è#Œ ãÖã¨.÷ PO.„Ñ¨.
6. PKå~°º HÔ . ãÖr= ~å=Ù
„á⁄ÃÑ¶ã¨~ü.
12. _®II `«O_»∞ Hõ$+¨Ü
‚ ∞« º
`≥Å∞QÆ∞ LÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞
`«∞Å<å`«‡Hõ J^èºŒ Ü«∞# Hˆ O„^ŒO
„Ñ¨É∞íè `«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅ,
á⁄\˜ì N~å=ÚÅ∞ `≥Å∞QÆ∞ qâ◊fi q^•ºÅÜ«∞O,
ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£. ~å=∞#fl¿Ñ@, #Å¡Q˘O_».
7. „á⁄ÃÑ¶ã¨~ü Ü«∞"£∞. q[Ü«∞ÅH˜∆‡ 13. q^•fi<£ a. H˜~}

° N
`≥Å∞QÆ∞âßY q„âßO`« „Ñ¨^•è <Àáê^è•ºÜ«ÚÅ∞,
Ñ¨^•‡=u =∞Ç≤ÏàÏ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, u~°∞Ñü <≥Å∂¡~°∞.
8. PKå~°º ~åqHõO\˜ =ã¨∞#O^Œ<£

i>ÿ̌~¤ü „á⁄ÃÑã¶ ~¨ ü
_®II a.P~ü. JOÉË^¯Œ ~ü ™ê~°fi„uHõ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,
ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£.
vi
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123
áê~îº° x~å‡} ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ |$O^ŒO
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123
1. N=∞u l. Hõ#Hõ"å}˜ 2. N Ü«∞"£∞. J#O`åKå~°∞ºÅ∞

ã‘xÜ«∞~ü LÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞ (`≥Å∞QÆ∞) q„âßO`« LÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞ (`≥Å∞QÆ∞)
lÖÏ¡ q^•ºtHõ}∆ ãÖã¨,÷ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£. ÃÇ·Ï„^•ÉÏ^-£.
3. _®II Ü«∞"£∞. q. Ü«∞ãπ. ã¨`º« <å~åÜ«∞} 3. _®II Ü«∞<£.Ü«∞ãπ.q.Ü«∞<£.P~ü. Åe`å HÍ"Õ∞â◊fii

`≥Å∞QÆ∞ ÖˇHÛõ ~°~,ü „Ñ¨^è•<Àáê^è•ºÜ«ÚÅ∞
ã¨~ü ã≤.P~ü.P~ü.a.W_ç. HõàÏâßÅ lÖÏ¡ Ñï+¨`ü L#fl`« áê~îâ° ßÅ
UÅ∂~°∞ - Ñ¨tÛ=∞ QÀ^•=i lÖÏ¡ ÉÏÑ¨ÙÅáê_»∞, Ç¨Ï#∞=∂<£ [OHõ<∆ ,£
Hõ$ëê‚lÖÏ¡.
5. ÉèÏã¨¯~°É@
íè ¡ N~å=∞=¸iÎ 5. ã≤.ÃÇÏKü. QÆ}Ñüâ◊~‡°
„Ñ¨É∞íè `«fi L#fl`« áê~îâ° ßÅ, lÖÏ¡ Ñï+¨`ü ÃãHõO_»i áê~îâ° ßÅ, LÑ¨ÊÖò (ÉÏÅ∞~°∞),
P=Ú^•Å=Åã¨, Hõ=∞ÖÏÑ¨Ó~ü =∞O_»ÅO,
NHÍ‰õΩà◊O. HõsO#QÆ~ü lÖÏ¡.
7. _®II a. ã¨∞*Ï`«
Õ ~ü,
HÀ Piì<@
FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò ™⁄Ãã\· ,© ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£
vii
áê~î°º „Hõ=∞O
Z. =K«# qÉèÏQÆO
1. ~åÜ«∞_»O <Õ~∞° Û‰õΩO^•O 1-24
2. ãÖ^è∞Œ Å∞, ã¨=∂™êÅ∞, "åHõº ã¨fi~°∂áêÅ∞ 25-50
3. *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞, á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞ 51-70
4. "åºãÖ 71-85
5. Hõ^äŒ 86-97
6. #=Å 98-107
7. <å@HõO, <å\˜Hõ 108-127
8. =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO 128-145
9. `≥Å∞QÆ∞ „áêp#`« 146-161
10. J#∞"å^•Å∞, ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° Å∞ 162-182
11. ÖËY 183-197
a. Hõq`«fi qÉèÏQÆO
12. U\˜Hˆ `«O Ñ¨\ì̃ (*Ï#Ñ¨^Œ Hõq`«fiO) 198-206
13. ã¨`º« "åHõºO (WuÇ¨ã¨ Hõq`«fiO) 207-230
14. QÆ*OË „^Œ∞x "≥Ú~° (Ñ¨Ù~å} Hõq`«fiO) 231-243
15. â◊~^° $Œ `«∞=Ù („Ñ¨|O^èŒ Hõq`«fiO) 244-257
16. ãÖ^ÕâO◊ (Ñ¨^ºŒ Hõq`«fiO) 258-268
17. =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O (kfiÑ¨^Œ Hõq`«fiO) 269-279
18. Ç¨Ïi<≥iy#"å_»∞ (ãÖH©~#Î° ) 280-289
19. "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞ (â◊`H« õ Hõq`«fiO) 290-304
20. teÊ (P^è∞Œ xHõ Ñ¨^ºŒ O) 305-320
21. ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`« (*ÏfÜ≥∂^Œº=∞ w`«O) 321-332
22. Ñ¨Å<å_»∞ (PO„^èÀ^Œº=∞ w`«O) 333-346
23. ¿ãfiKåÛùQÍ#O (ÉèÏ=Hõq`«fiO) 347-356
24. HÍÑ¨Ùa_»¤ (Hõ~°¬Hõ Hõq`«fiO) 357-365
25. ^ÕâK◊ i« „`« (JÉè∞í º^ŒÜ∞« Qˆ Ü«∞O) 366-379
26. „Ñ¨âfl◊ (ã¨=∂[ Ñï}Ï=∞ Qˆ Ü«∞O) 380-387
27. áÈ\˜Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_» (=∞#ãÎ̈`fi« Qˆ Ü«∞O) 388-393
28. zyˆ~Û K≥@∞ì (=K«# Hõq`«) W™ê‡~ÚÖò 394-402
29. ^Œ∂~°O (¢ãÎ‘ "å^Œ Hõq`«) 403-411
ã≤. LÑ¨"åK«HõO
30. QÍOnèr P`«‡Hõ^Œä (ã‘fiÜ«∞K«i„`«) 412-432
(Z) =K«# qÉèÏQÆO
1 ~åÜ«∞_»O <Õ~°∞Û‰õΩO^•O
(~å`« <≥·Ñ¨Ù}ÏºÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞@)
1.0 Éèí∂q∞Hõ
=∞#O =∂\Ï¡_∞» `«∞<åflO. =∂\Ï¡_∞» `«∞<åflO JO>Ë ãÖ^Œ~åƒùxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ ÉèÏ+¨#∞ LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åflO J#fl
=∂@. S`Õ =∞#Ö’x ÉèÏ"åÅ#∞ =ºHõOÎ KÕ¿ã D =∂\Ï¡_Õ ÉèÏ+¨‰Ωõ HÍÅÑïq∞u, ã¨Å÷ Ñïq∞u LO\Ï~Ú.
=∞#O =∞# ÉèÏ"åÅ#∞ ~å`« ~°∂ÑÖÖ’ ‰õÄ_® "≥Å_¡ ™ç êÎO. D ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ ~å¿ã =ºH˜`Î À ÉÏ@∞ K«k"Õ =ºH˜Î
LO\Ï_»∞. D ~å¿ã ÉèÏ+¨‰Ωõ ã¨Å÷ Ñïq∞u, HÍÅÑïq∞u J<Õq LO_»=Ù. D ~å`« Jxfl HÍÖÏÅ‰õΩ Jxfl ã¨Ö÷ ÏÅ‰õΩ
=iÎã¨∞ÎOk.
XˆH ÉèÏ"åxfl =∞#O Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ =∂@Ö’ Éè^Ë OŒ Hõ#|_»∞`«∞Ok. WHõ ~å`« ~å¿ãÎ ^•<À¡
U q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∂~°∞Ê KÕÜ∞« ÖËO. JO>Ë ~å`« =∞# =∂@Å‰õΩ, ÉèÏ"åÅ‰õΩ ã≤~÷ `° fi« O HõeÊOz XHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞#∞ `≥ã∞¨ OÎ k Jx
K≥á⁄ÊK«∞Û.
~åÜ«∞_»OÖ’ ~å`« Ñ¨x, â‹e· , ^ÀëêÅ∞ ÖË‰Ωõ O_® ~åÜ«∞_»O, =∂@Å J~°O÷ HÀãÖ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«_O»
=ÚYº"≥∞#ÿ q. D q+¨Ü∂« Å#∞ D áê~îO° Ö’ K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.
1.1 JÉèºí ã¨# Ñ¶e¨ `åÅ∞

D áê~îO° K«kq# `«~åfi`« JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞
O ~å`«Ö’ UHõ~∂° Ñ¨`« J=ã¨~åxfl QÆ∞iÎ™êÎ~∞° .
O ~å`«âÅ·‹ ∞Å#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘x `«=∞^≥#· â‹e· x JÅ=~°∞K«∞‰õΩO\Ï~°∞.
O xÑ¶∞¨ O@∞=Ù#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz Ñ¨^~Œ ∂° áêÅ#∞, J~å÷Å#∞ `≥Å∞û‰õΩO\Ï~°∞.
WO\˜ ÅHõ}∆ O =ÚOye (ÑÖki) K≥ÑÙ¨ OÎ k. =∞x+≤ ÅHõ} ∆ O J`«_ç ~å`« K≥ÑÙ¨ OÎ k
1
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
O `å=Ú KÕã#≤ ~å`« ^ÀëêÅ#∞ QÆ∞iÎOz ãïKÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞.
O W`«~∞° Å∞ KÕã#≤ ~å`« ^ÀëêÅ#∞ ZuÎ K«∂Ñ≤ ãïKÕ™êÎ~∞° .
1.2 =¸Åáê~îO° - 1
~å`« - UHõ~∂° Ñ¨`«
=∞#ÉèÏ+¨ `≥Å∞QÆ∞. D `≥Å∞QÆ∞ =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. =∞iO`« `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx =∞#O JO`«QÍ J#∞HÀO. =∞#O
=∂\Ï¡_∞» #flÑ¨C_»∞ Z^Œ∞\˜=ºHÎ̃ H˜ =∞# ÉèÏ=O ã¨Ê+ì̈OQÍ J~°O÷ HÍÖË^xŒ QÆ=∞x¿ãÎ =∞~À=∂~°∞ K≥áêÎO. J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ =∞m§
=∞m§ =∂@Å∞ =∂iÛ K≥áêÎO. HÍx XHõ™êi ~åã≤O`«~åfi`« P ~å`« Z^Œ∞\˜"åiH˜ ÖË^• áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ J~°O÷ HÍHõáÈ`Õ
=∞~À™êi ~åÜ«∞ÖËO. JO>Ë XHõ™êi ~å¿ãÎ ^•xÖ’x ÉèÏ"åxfl K«k"Õ =ºH˜Î ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆÖÏæe. JO^Œ∞Hˆ
=∞#ÉèÏ"åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ~å`«Ö’ Ñ¨^•Å#∞ ‰õÄ~åÛe. `≥eã≤# ÉèÏ¿+ Hõ^•! Jx U=∂„`«O x~°H¡ º∆õ O KÕÜ∞« ~å^Œ∞.
XHõ"àÕ ◊ x~°H¡ º∆õ O KÕ¿ãÎ =∞# ÉèÏ==ºH©HÎ ~õ }
° ‰õΩO@∞Ñ¨_∞» `«∞Ok.
`≥Å∞QÆ∞ =∂\Ï¡_Õ "å~°∞ aè#fl„áêO`åÖ’¡ aè#fl ^ÕâßÖ’¡ x=ã¨∞<Î åfl~°∞. "å~°O`å LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞#Î fl Ñ¨^*Œ ÏÖOÖ’ H˘xfl
=∂~°∞ÊÅ∞ Hõ#|_»`å~Ú. XˆH ÉèÏ"åxfl `≥ÅÊ_®xH˜ =∞#~åROÖ’<Õ L`«~Î ° HÀ™êÎÖ’ F f~°∞QÍ, ~åÜ«∞Åã‘=∞Ö’ F
f~°∞QÍ, L`«~Î ° `≥ÅOQÍ}ÏÖ’ XHõ f~°∞QÍ, =∞^è•ºO„^èÖŒ ’ =∞~À f~°∞QÍ Ñ¨^•Å qxÜ≥∂QÆO LO@∞Ok. ~å`«Ö’ ‰õÄ_®
D =º`åºãÖ Hõ#|_»∞`«∞Ok. JO>Ë ~åÜ«∞_®xH˜, =∂\Ï¡_»\ÏxH˜ LÑ¨Ü≥∂yã¨∞Î#fl ÉèÏëê ~°∂ÑÖÖ’ UHõ~°∂Ñ¨`«
LO_»^Œ#fl=∂@.
=∂\Ï¡_ÉÕ Ïè +¨‰Ωõ UHõ~∂° Ñ¨`« JO`«QÍ J=ã¨~O° ÖËHáõ È~Ú<å ~å¿ã ÉèÏ+¨‰Ωõ UHõ~∂° Ñ¨`« `«ÑÊ¨ xãï. ~å¿ãÉèÏ+¨#∞
K«k"Õ áê~î‰° Ωõ Å∞ aè#flã¨Ö÷ ÏÖ’¡ x=ã≤ã∞¨ #Î flO^Œ∞# ~åã≤# "åi ÉèÏ"åÅ#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ ~å`«QÍà◊√¡ `«=∞ ÉèÏëê
~°∂ÑÖÖ’ UHõ~°∂Ñ¨`«#∞ áê\ÕKåeû LO@∞Ok. JÖÏ HÍHõáÈ`Õ P ~å`«Å∞ PÜ«∂ ã¨÷ÖÏÅHÀ, „áêO`åÅHÀ
Ñïq∞`«=∞=Ù`å~Ú `«ÑÊ¨ ™ê~°fi[h<åÅ∞ HÍ=Ù.
=∞# =∞#ã¨∞Ö’x ÉèÏ"åÅ‰õΩ JHõ~∆ ~° ∂° ÑÖ HõeÊOK«_"» ∞Õ ~å`«. n<Õfl eÑ≤ JO\ÏO. eÑ≤ ÉèÏ+¨‰Ωõ ã≤~÷ ~° ∂° ÑÖ.~åã≤#
^•xx ^ŒQ~æÆ Ö° ’ L#fl =º‰õΩÅÎ ∞, ^Œ∂~°OÖ’ L#fl =º‰õΩÅÎ ∞ K«kq ~åã≤# "åi ÉèÏ"åÅ#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. n<Õfl
ÖËY#O Jx ‰õÄ_® JO\ÏO.
`≥Å∞QÆ∞ ~åÜ«∞_»OÖ’ LK«ÛiOK«_O» Ö’ =∞#‰õΩ Éè^Ë OŒ HõxÊã¨∞OÎ k. WOw¡+µ¨ =∂@#∞ ~å¿ã=ÚO^Œ∞ P ÉèÏëê
Ñ¨^•Å LÑ¨Ü∂≥ QÆOÖ’ =∞#O *Ï„QÆ`Î« Ñ¨_`» åO. P Ñ¨^•Å =~°„‚ Hõ=∞O (Spelling), P Ñ¨^•Å „Ñ¨Ü∂≥ QÆ Bz`åºÅ#∞ ^Œ$+≤ì
Ü«∞O^Œ∞OK«∞‰õΩO\ÏO. S`Õ =∞#‰õΩ `≥eû# `≥Å∞QÆ∞ ~åÜ«∞_»OÖ’ =~°„‚ Hõ=∂xfl QÍx, Lz`« Ñ¨^Œ „Ñ¨Ü∂≥ QÆ P=â◊ºHõ`#« ∞
QÍx JO`«QÍ Ñ¨\Oì̃ K«∞HÀO. JO>Ë =∂`«$ÉèÏ+¨#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«_O» Ö’ H˘O`« J„â◊^úŒ Hõ#|~°∞™êÎO.
=∞#‰õΩ J_»∞QÆ_∞» QÆ∞<å ^Œ~≈° #q∞KÕÛ ^Œ∞HÍ}ÏÅ ¿Ñ~°∞¡ QÆÅ |Å¡Å∞, „Ñ¨H@
õ #Å∞, áÈã¨~ì ∞° ,¡ Hõ~Ñ° „¨ `åÅ∞ =Ú#flQÆ∞#x
Ñïje¿ãÎ ~å`« q+¨Ü∞« OÖ’ =∞#O U=∂„`«O „â◊^úŒ Hõ#|~°∞™êÎ"∂≥ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. JO^Œ∞Hˆ ÉèÏëê ™ê=∞~°º÷ O JO^Œ∞<å ÉèÏ=
„Ñ¨H@
õ <å ™ê=∞~°º÷ O ZO`«QÍ "≥∞~°∞QÆ∞ Ñ¨_`ç Õ JO`«QÍ ÉèÏ+¨ =∞# Jnè#OÖ’ LO@∞Ok. ~å¿ã ÉèÏ+¨Ö’ =~°„‚ Hõ=∞O, Ñ¨^Œ
„Ñ¨Ü∂≥ QÆ, Bz`«ºO, UHõ~∂° Ñ¨ ^Àº`«H=õ ∞=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ „Ñü =ºHÎ̃ `«#∞ =∂\Ï¡_ÉÕ Ïè +¨ q+¨Ü∞« OÖ’#∂ „Ñ¨`ºÕ Hõ„â◊^úŒ
Hõ#|~°Kåeû# J=ã¨~O° ZO`≥<· å LOk.
Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 2
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
„HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ãïÜ≥∞ÿ #^•xx QÆ∞iÎOz ^•x ãÖHˆ `åxfl ‰õÄ_»eÖ’
~åÜ«∞O_ç.
1. ~å¿ã ÉèÏ+¨‰Ωõ UHõ~∂° Ñ¨`« ( )
(1) `«ÑÊ¨ xãï (2) H˘O`« LO>Ë KåÅ∞
(3) LO>Ë KåÅ∞ (4) J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
2. =∞#ã¨∞Ö’x ÉèÏ"åÅ‰õΩ JHõ~∆ ° ~°∂ÑÖ HõeÊ¿ãÎ ( )
(1) Ñ¨ÔŒ J=Ù`«∞Ok (2) ~å`« J=Ù`«∞Ok
(3) "åºHõ~}
° =∞ø`«∞Ok (4) Ug∞ HÍ^Œ∞
3. =∂`«$ÉèÏ+¨ LÑ¨Ü∂≥ QÆOÖ’ =∞#O Hõ#|~°∞ã¨∞#Î flk. ( )
(1) Ju „â◊^úŒ (2) qKå~°O
(3) J„â◊^Œú (4) P#O^ŒO
4. eÑ≤ ÉèÏ+¨‰Ωõ ( )
(1) Jã≤~÷ ~° ∂° ÑÖ (2) ã≤~÷ ° ~°∂ÑÖ
(3) x|^ŒÖú xË ~°∂ÑÖ (4) =∞^èºŒ ~°∂ÑÖ
5. ~å`«#∞ x~°H¡ º∆õ O KÕ¿ãÎ ‰õΩO@∞Ñ¨_kÕ ( )
(1) =ºH©HÎ ~õ }° (2) â‹e· =ºH©HÎ ~õ }
°
(3) ed`« =ºH©HÎ ~õ } ° (4) ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ } °
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 3, 4 - 2, 5 - 4.
1.3 =¸Åáê~îO° - 2
~å`« - â‹Å· ∞Å∞

=∞#‰õΩ ÉèÏ+¨ ÃÑ· QÆÅ JkèHÍ~°O =∞# ~°K<« å q^è•<åxfl x~°~‚ Úã¨∞OÎ k. P ~°K#« LHõÎ ~°K#« ( =∞ødHõ) HÍ=K«∞Û.
ed`« ~°K#« (~å`«) HÍ=K«∞Û. JO>Ë Ñ¨^Œ „Ñ¨Ü∂≥ QÆ ™ê=∞~°º÷ O, Ñ¨^|Œ O^è•Å ZOÑ≤HÖõ ’ <Õ~∞° Ê, "åHõº q<åºãÖÖ’x
"≥∞Å‰õΩ=Å∞ =∞# ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ } ° ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ „Ñ¨ÉÏè q`«O KÕ™êÎ~Ú. W"Õ =∞# =ºH©HÎ ~õ } ° â‹e· QÍ ~°∂á⁄O^Œ∞`å~Ú.
~°K#« ZO^Œ∞‰õΩ KÕã∞¨ <Î åflO. Z=iHÀãÖ KÕã∞¨ <Î åflO. ~°K<« å =ã¨∞=Î Ù ÖË^• q+¨Ü∞« O Uq∞\˜. ~°K#« Ö’ =ºH©HÎ iõ OK« ^ŒeÛ#
ÉèÏ"åÅ∞, PÖ’K«#ÖËq, ~°K#« HÀãÖ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl „Ñ¨„H˜Ü∂« ~°∂ÑÖ Uk. ~°K#« Ö’ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ ÉèÏëê~°∂áêxfl
LÑ¨Ü∂≥ yOK«^ÖŒ ÏÛO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q =∞# ~å`« â‹e· x JO>Ë ~å`« q^è•<åxfl x~°~‚ Ú™êÎ~Ú. JO>Ë ~°K#« Ö’ ÉèÏ+¨#∞
"å_»∞H˘<Õ â◊HÎ̃ Ü«Ú‰õΩÅÎ ∞, <Õ~∞° Ê#∞ â‹e· Jx ã¨∂Å÷ OQÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
3
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
D â‹e· ~°∂á⁄O^Œ_O» Ö’ =∂@Å∞, "åHÍºÅ∞, "åHÍºOâßÅ=∞^èºŒ ãÖ|O^è•Å∞ ã¨=∞`«∞Åº`« ‰õÄ_® =ÚYº"≥∞#ÿ "Õ.
WÖÏ ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ#fl ÖË^• JÅ=~°K∞« ‰õΩ#fl â‹e· ~°H~õ H° ÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. ~å¿ã =ºH˜Î „Ñ¨=$uÎ, K≥ÑÊ¨ ^ŒeÛ# q+¨Ü∞« O,
áê~î‰° Ωõ Å ã¨fiÉèÏ=O, ãÖ^Œ~ƒ° Où , ã¨=∞HÍb#`«Å∞ =ºHÎ̃ â‹e· x x~°~‚ Ú™êÎ~Ú. Hˆ =ÅO q+¨Ü∞« q=~°}ÜÕ∞ „Ñ¨^•è #
L^ÕâÌ "◊ ∞≥ `ÿ Õ Pâ‹e· F q^èOŒ QÍ LO@∞Ok. q+¨Ü∂« <Õfl HõàÏ`«‡HõOQÍ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ â‹e· =∞~À q^èOŒ QÍ
LO@∞Ok.
D â‹e· ~°H~õ H° ÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. Ñ¨^•Å#∞ QÆ∞Ñ≤Êã¨∂,Î JÅOHÍiHõOQÍ, „Ñ¨ÉÏè = =O`«OQÍ, H˘O`« P_»O|~°OQÍ
LO_ç, áê~î‰° Ωõ Å#∞ PHõ@∞ìHÀQÆÅ ~å`«âe·‹ x Ñ¨^QŒ ∞Æ OÑ¶#¨ â‹e· JO\Ï~°∞. D â‹e· <Õ L^•`«âÎ e·‹ (Rhetoric Style ) ÖË^•
Ç¨Ï$^Œºâ‹e· , PÅOHÍiHõ â‹e· JO\Ï~°∞. =∞# ™êÇ≤Ï`«º ~°K#« Ö’¡ „Ñ¨^•è #OQÍ Hõ^ÖŒä ’¡, #=ÖÖ’¡ D â‹e· HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
q+¨Ü∞« „Ñ¨^•è #OQÍ ~å¿ã â‹e· x ã¨~à° â◊ e·‹ , `ÕeHõâe·‹ JO\Ï~°∞. "åº™êÅ ~°K#« Ö’, ÖËYÅ ~°K#« Ö’ Dâ‹e· =∞#‰õΩ
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. D â‹e· Ö’ ã¨∂\˜ ^Œ#O, =∂\Ö’¡ `ÕeHõ^#Œ O LO\Ï~Ú. áê~î‰° Ωõ _»∞ D â‹e· Ö’x ~å`«#∞ K«kq ã¨∞ÅÉèOí QÍ
J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆÅ∞æ`å_»∞ (JÅOHÍ~åÅ∞, PÅOHÍiHõ â‹e· QÆ∞iOz `«~∞° "å`« áê~îO° Ö’ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O).
WHõ Ñ¨^•Å ZOÑ≤HÖõ ’ „Ñ¨`ºÕ Hõ`,« ^èfiŒ x, J~°O÷ , JÅOHÍ~°O, n~°… ã¨=∂ã¨ Ñ¶∞¨ @# =Ú#flQÆ∞#q Ñ¨Ù+¨¯ÅOQÍ Hõe#æ
~å`« â‹e· <Õ „áêp#â‹e· JO\Ï~°∞. nxˆH „QÍOkäHâõ e·‹ Jx =∞~À ¿Ñ~°∞Ok. D â‹e· Ö’<Õ =∞# „áêp# HÍ=º ãÖÑ¨^Œ
JO`å LOk. WHõ P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ y_»∞QÆ∞ ~å=∞=¸iÎ ÑÖ`«∞Å∞, QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù =O\˜ "åi PÖ’K«#Å∞,
K˘~°= Ñ¶e¨ `«OQÍ P^è∞Œ xHõ =º=Ç¨~° â‹e· ~°K#« Ö’¡ KÀ@∞ ãÖáêkOK«∞‰õΩOk. "å_»∞HõÉÏè +¨ JO>Ë =º=Ç¨iHõ ÉèÏ+¨‰Ωõ
P^Œ~}° ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌ D â‹e· „Hõ=∞OQÍ |ÅÑ¨_Oç k. qãïÎ OzOk. z#fl z#fl =∂@Å∞, á⁄\˜ì ã¨=∂™êÅ∞,
ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ JÅOHÍiHõ`,« K«^∞Œ =Ù`«∞#flÑ¨C_Õ W>Ëì J~°"÷ ∞≥ áÿ ÈQÆÅ â◊HÎ̃ D â‹e· H˜ QÆÅ „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« <Õ\H˜ ÍÅO ~°K~« Ú`«Å∞
"å~°∞ ~å¿ãk. Ñ¨^ºŒ "≥∞<ÿ å, QÆ^ºŒ "≥∞<ÿ å, =K«#"≥∞<ÿ å, w`«"∞≥ <ÿ å D P^è∞Œ xHõ =º=Ç¨iHõ â‹e· Ö’<Õ ~åã¨∞<Î åfl~°∞.
WHõ `≥Å∞QÆ∞ "å~°∞ WO`«‰Ωõ =ÚO^Õ „Ñ¨™êÎqOz#@∞¡QÍ ZO^Œ~À L<åfl~°∞. "åiÖ’ =~åæÅ∞<åfl~Ú. =$uÎ Éè^Ë •Å∞<åfl~Ú.
z#flÅ∞<åfl~°∞. ÃÑ^ŒÅÌ ∞<åfl~°∞. ¢ãÅÎ‘ ∞<åfl~°∞. Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞<åfl~°∞. „áêO`åÅ∞<åfl~Ú. Ñ¨xKÕ¿ã ã¨Ö÷ ÏÅ∞<åfl~Ú. WÖÏ `≥Å∞QÆ∞
"åiÖ’ "≥q· ^è•ºÅ∞ L#fl>Ë¡ "å~°∞ =∂\Ï¡_Õ ÉèÏ+¨Ö’ ‰õÄ_® "≥q· ^è•ºÅ∞ LO\Ï~Ú. "å~°∞ "å_»∞ Ñ¨^•Ö’¡, *ÏfÜ«∂Ö’¡,
™ê"≥∞`«Ö’¡, "åi LKåÛ~°}Ö’, =º=Ç¨Ï~°OÖ’ D "≥q· ^èºŒ O Hõ#|_»∞`«∞Ok. D "≥q· ^è•º<Õfl ÉèÏëê"Õ`ÅÎ« ∞ =∂O_»eHõ
"≥q· ^èºŒ O JO\Ï~°∞. J>Ë¡ XHõ `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê „áêO`«OÖ’x =∂@ f~°∞‰õÄ, =∞~À „áêO`«OÖ’x =∂@ f~°∞‰õÄ Éè^Ë OŒ
HõxÊã¨∞OÎ k. PÜ«∂ „áêO`åÖ’¡x `≥Å∞QÆ∞ "åi LKåÛ~°}#∞ QÆ=∞x¿ãÎ `«∂~°∞ÊÜ«∂ã¨, Ñ¨_=» ∞@Ü«∂ã¨, L`«~Î åkÜ«∂ã¨,
^ŒH} ∆˜ ÏkÜ«∂ã¨ J<Õ Éè^Ë •Å∞ Hõ#|_»`å~Ú. XHõ [# ã¨=Ú^•Ü«∞O (=~°Oæ ) =∂@Å ^èÀ~°}˜ =∞~À [# ã¨=Ú^•Ü«∞O
=∂@Å ^èÀ~°}`˜ À qÉèkË ã¨∞OÎ k. J>Ë¡ „Ñ¨[Å Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ, ™êOã¨¯$uHõ <ÕÑ^¨ •ä ºÅ =Å¡ ‰õÄ_® "åi "åi =∂@Ö’¡,
LKåÛ~°}Ö’¡ "≥q· ^èºŒ O Hõ#|_»∞`«∞Ok. x"åã¨ „áêO`«O, Éè∫QÀoHõ Ñïã¨~åÅ∞ ‰õÄ_® =º‰õΩÅÎ =∂@ f~°∞ÃÑ· „Ñ¨ÉÏè =O
K«∂Ñ¨Ù`å~Ú. D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∂@f~°∞Ö’ QÆÅ Éè^Ë •xfl =∂O_»eHõ â‹e· JO\Ï~°∞.
D q^èOŒ QÍ =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞^≥#· â‹e· Ö’ `«=∞ ÉèÏ"åÅ#∞ ~å`« ~°∂ÑÖÖ’ =ºH©HÎ iõ OKÕ@Ñ¨C_»∞ "å~°∞ Jhfl *Ï„QÆ`ÅÎ« ∞
fã¨∞HÀHõáÈ`Õ "åi =ºH©HÎ ~õ }
° Z^Œ∞@ "åiH˜ `≥eÜ«∞‰õΩO_® áÈ`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ =º‰õΩÅÎ ∞ D q+¨Ü∞« OÖ’ ã¨Ê+ì̈"∞≥ #ÿ
J=QÍÇ¨Ï# Hõeæ LO_®e.

~°K<« åâ‹e· PHõ@∞ìH˘<Õ q^èOŒ QÍ LO_®ÅO>Ë P â‹e· Ö’ JO`«QÍ "å_»∞HõÖ’ÖËx Ñ¨^•Å∞, Ñ¨^∞Œ QÆ∞iH© JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ÖËx
ÖË^• `≥eÜ«∞x =∂~°∞=¸Å Ñ¨^•Å∞O_»~å^Œ∞. ãÖ^Œ~ƒ° âù √◊ kú ÖËx Ñ¨^•Å∞ ‰õÄ_® LO_»~å^Œ∞. "åHÍºÖ’¡ Ñ¨^•Å ‰õÄ~°∞Ê
ã¨∂\˜QÍ, ã¨Ê+ì̈OQÍ x~å_»OÉ~°OQÍ, z#fl ã¨=∂™êÖ’¡ LO_®e. P^è∞Œ xHõ =º=Ç¨~°OÖ’ ãÖã¨¯$`« Ñ¨^•Å∞ "å_ç<å,
WOw¡+µ¨ Ñ¨^•Å∞ "å_ç<å "å\˜ J~°÷ Ñïkèx ^Œ$+≤Ü ì ∞« O^Œ∞K«∞HÀ"åe.
WHõ "å_»∞HõÖ’ #Å∞QÆ∞`«∞#fl WOw¡+µ¨ =∂@Å#∞ `≥Å∞QÆ∞eÑ≤Ö’ ‰õÄ_® ~åã¨∞HÀ=K«∞Û. J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ P =∂@Å
`≥Å∞QÆ∞ =∂@Å#∞ HõeÊOK«∞HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ Wq |Ç¨ïâ◊ „Ñ¨Kå~°OÖ’ L#fl =∂@Öˇ· LO_®e. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ãã„ÔH>ËiÜÕ∞\ò
J#∞ POQÆ¡ Ñ¨^•xH˜ ã¨z"åÅÜ«∞O J#fl Ñ¨^•xfl LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=K«∞Û. ~À_»∞,¤ ÃãH· Ö˜ ò, |ã¨∞û, iH∆Í "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ñ¨^•Å#∞
`≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥K∞« ÛHÀ‰õΩO_® `≥Å∞QÆ∞ eÑ≤Ö’ "å\˜x ~åã¨∞‰õΩO>Ë<Õ =∞Ozk. J>Ë¡ ~å`«Ö’ á⁄_»"#·≥ ã¨=∂™êÅ#∞ `«yOæ Kåe.
ã¨=∂ãÖÖ’x Ñ¨^•Å∞ XHõ ^•x`À XHõ\˜ ã¨=∞#fi~Úã¨∞#Î fln ÖËxn QÆ=∞xOKåe. =∂O_»eHÍÅ#∞ J=ã¨~=° Ú#flO`«
=~°̂H, áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ J~°=÷ ∞ÜÕ∞º Ñ¨^`úŒ ∞« Ö’¡ q=~°} Wã¨∂Î ~åÜ«∂e. ã¨~à° ◊ "åHÍºÖ’¡<Õ ~åÜ«∞_»O L`«=Î ∞O. J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ <Õ Õ
Hõ~‡° }© „Ñ¨Ü∂≥ QÆOÖ’ JO>Ë '|_»∞— #∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∂e. Ñ¨^ãŒ O¨ HõÅ#OÖ’ Ü≥ÚHõ¯, =∞iÜ«Ú J<Õ
=∂@Å#∞ `«~K° ∞« QÍ "å_»~å^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ 'pHõ\˜ =∞iÜ«Ú "≥Å∞`«∞~°∞ Jx HÍHõ pHõ\© "≥Å∞`«∞~°∂— Jx ~å¿ãÎ
ÉÏQÆ∞O@∞Ok. WHõ á⁄_»∞QÆ∞ Ñ¨^•Å#∞ gÖˇ#· O`«O=~°‰Ωõ ãÖH©Ñ∆ HÎ‘ iõ Oz ~åÜ«∞‰õΩO_® LO_»@O =∞Ozk. (L^•:
`«`Ê« ~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ – `«.ã¨) WÖÏ ~åÜ«∞_»O H˘xfl ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ J~å÷xH˜ ÉèOí QÆO Hõeãæ ∞¨ OÎ k.
WHõ ~å¿ã ÉèÏ+¨Ö’ q~å=∞ zÇ¨flÅ∞ ‰õÄ_® =ÚYº"≥∞#ÿ "Õ. "åHÍºO`«OÖ’ =ÚyOÑ¨Ù K«∞Hõ¯ ÖË^• Ñ¨Ó~°‚ q~å=∞O
(.) : "åHÍºÅ =∞^èºŒ J=ã¨~=° Ú#flÑ¨C_»∞ J~°÷ q~å=∞O (HÍ=∂) - ã¨=∞#fiÜ«∞zÇ¨ÏflO, Ããq∞HÀÅ<£ (†)
HÀÅ<£ J<Õ ~Ô O_»∞ K«∞Hõ¯Å QÆ∞~°∞Î (:) LÑ¨Ü∂≥ yOKåe. "åHÍºO`«OÖ’ "åHõº ã¨fiÉèÏ"åxfl |\ì̃, "åHõºO =∞^èºŒ Ö’
Ñ¨^ãŒ fi¨ ÉèÏ"åxfl |\ì̃ „Ñ¨âfl◊ zÇ¨ÏflO (?), Pâ◊Û~°º zÇ¨ÏflO (!), [O@ LÖËY¡ # zÇ¨flÅ∞ ('' ——) LÑ¨Ü∂≥ yOKåe.
D q^èOŒ QÍ =∞#O ~åã¨∞#Î fl ~å`«#∞ ã¨∞ãÖÑ¨#fl=¸, J~°=ú O`«=¸ KÕÜ∂« eû# J=ã¨~O° ZO`≥<· å LOk.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
„HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· ^•xx QÆ∞iÎOz ^•x ãÖHˆ `åxfl ‰õΩO_»eÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. ~°K#« Ö’ ÉèÏ+¨ #∞ "å_»∞H˘<Õ â◊HÎ̃ Ü«Ú‰õΩÅÎ ∞ L#flk. ( )
(1) ÉèÏ+¨ (2) Hõq`«fiO (3) â‹e· (4) Ñ¨^ŒºO
2. áê~î‰° Ωõ Å#∞ PHõ@∞ìHÀQÆÅ ~å`« â‹e· ( )
(1) Ñ¨^QŒ ∞Æ OÑ¶#¨ â‹e· (2) =K«#â‹e· (3) „Ñ¨|O^èŒâ‹·e (4) HÍ=ºâ‹·e
3. q+¨Ü∞« „Ñ¨^•è #OQÍ ~å¿ã â‹e· x ( )
(1) ãÖH˜+¡ âì¨ e·‹ (2) ã¨~à° â◊ e·‹ (3) L^•`«âÎ e·‹ (4) PÅOHÍiHõâe·‹
4. ~å¿ã ÉèÏ+¨‰Ωõ =ÚYº"≥∞#ÿ q ( )
(1) HÍ=∞ (2) Ñ¨Ùe™êìÑÙ¨ (3) Pâ◊Û~åº~°H÷ Oõ (4) q~å=∞zÇ¨flÅ∞
5
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
5. Ç¨Ï$^Œºâ‹e· HõxÑ≤OKÕ HõxÑ≤OKÕ ~°K#« Å∞ ( )
(1) "åºã¨~K° #« Å∞ (2) ™êÇ≤Ï`«º ~°K#« Å∞
(3) "åºMÏº~°K#« Å∞ (4) LHõÎ ~°K#« Å∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 3† 2 - 1† 3 - 3† 4 - 4† 5 - 2.
1.4 =¸Åáê~î°O - 3
~å`« L^ÕâÌ ßÅ∞ - xÑ¶∞¨ O@∞ qxÜ≥∂QÆO
~å`« Ñ¨Å∞ L^ÕâÌ ßÅ`À KÕ™êÎO. =º=Ç¨~åxH˜ ~å™êÎO. áÈ\©Å‰õΩ ~å™êÎO. „Ñ¨`ºÕ Hõ ãÖ^Œ~åƒùÅ‰õÄ ~å™êÎO. S`Õ D
~å`« f~°∞Ö’¡ Éè^Ë OŒ Hõ#|~°∞™êÎO. =º=Ç¨~åxH˜ KÕ¿ã ~å`«Ö’¡ ÖËYÅ∞ „Ñ¨=ÚY"≥∞#ÿ q. g\˜Ö’ ÃãÅ=Ù p\©Å∞, "Õ∞OÉÏQÆ∞<åflO
g∞~°∞ ÉÏQÆ∞<åfl~å J<Õ ~å¿ã LÉèÜ í ∞« ‰õΩâ◊Ö’Ñï ÖËYÅ∞, q∞„`«∞Å‰õΩ ~å¿ã ÖËYÅ∞, JkèHÍ~° =~åæÅ‰õΩ Ps˚Å ~°∂ÑÖÖ’
ÖËYÅ∞, q[˝ÑÙ¨ Å∞ KÕã∂¨ Î ~å¿ã ~å`«Å∞ g\˜Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q. „Ñ¨É∞íè `«fi =º=Ç¨~åÅ‰õΩ^ÕtÌ Oz# ~å`«Å∞ ‰õÄ_® D
HÀ=Ö’ˆH =™êÎ~Ú.
áÈ\©Å‰õΩ ~å¿ã ~å`«Ö’¡ "åºã¨~K° #« Å∞ KÕ~∞° `å~Ú. g\˜Ö’ qÑ¨ÙbHõiOz~åÜ«∞_»O, ‰õΩkOz~åÜ«∞_»O, q=∞i≈ã¨∂Î
~åÜ«∞_»O, ãÖ^Œ~åƒùÅ#∞ L@OH˜ã∂¨ Î ~åÜ«∞_»O, =i‚ã∂¨ Î ~åÜ«∞_»O, "åºMÏºxã¨∂Î ~åÜ«∞_»O KÕ~∞° `å~Ú. Ñ¨sHõÅ∆ ‰õΩ
~åÜ«∞_»O ‰õÄ_® D HÀ=Ö’^Õ.
WHõ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ ~åÜ«∞_»=∞<Õk F q^èOŒ QÍ ã¨$[<å`«‡Hõ ~°K<« å "åºãÖQÍxH˜ K≥Ok#k. Hõq`«Å∞ ~åÜ«∞_»O,
Hõ^ÅŒä Å¡_O» , #=ÅÅ∞ ~åÜ«∞_»O, Ñ¨^•ºÅ∞ ‰õÄ~°Û_»O, J#∞"å^•Å∞ KÕÜ∞« _»O, ã¨<å‡# Ñ¨„`åÅ∞ ~åÜ«∞_»O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
„Ñ¨`ºÕ Hõ ãÖ^Œ~åƒùÅ ~°K#« Å∞ Jx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
=º=Ç¨~åxH˜ KÕ¿ã ~å`«Å∞ `å`å¯eHõ J=ã¨~åÅ#∞ fi¿ãÎ áÈ\©Å‰õΩ ~å¿ã ~å`«Å∞ `å`å¯eHõ J=ã¨~åÅ`À ÉÏ@∞
H˘O`«"∞Õ ~° âßâ◊fi`« J=ã¨~åÅ#∞ ‰õÄ_® f~°∞™êÎ~Ú. „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ KÕ¿ã ~å`«Å∞ âßâ◊fi`« J=ã¨~åÅ#∞ fiÛ =º‰õΩÅÎ ‰õΩ,
áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ P#O^•xfl Hõe™æ êÎ~Ú.
„Ñü =ºHÎ̃ `«# =∂@Å‰õΩ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ PáêkOKåÅO>Ë J`«xH˜ ÉèÏ+¨Ö’x Ñ¨^*Œ ÏÅOÃÑ,· Ñ¨^Œ „Ñ¨Ü∂≥ QÆOÃÑ·
JkèHÍ~°=ÚO_®e. S`Õ =ºHÎ̃ D JkèHÍ~åxfl ãÖáêkOK«∞ HÀ=_®xH˜ `À_»Ê_Õ^Õ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù.
=∂@Å‰õΩ J~å÷Å∞ `≥e¿Ñ Ñ¨Ùã¨HÎ Í<Õfl xÑ¶∞¨ O@∞=Ù JO\ÏO. nx<Õ HÀâ◊O, Jaè^•#~, J#∞âßã¨#O Jx ‰õÄ_®
JO\ÏO. POQÆO¡ Ö’ Dictionary JO\ÏO. ~°K#« Å∞ K«^∞Œ =Ù`«∞#flÑ¨C_»∞ =∞#‰õΩ `≥eÜ«∞x Ñ¨^•Å∞ Z<Àfl `å~°ãÅ≤ ∞¡`å~Ú.
JÖÏ `≥eÜ«∞x Ñ¨^•Å‰õΩ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ#∞ ãÖ„Ñ¨kOz J~å÷Å#∞ `≥Å∞ûHÀ=K«∞Û. P Ñ¨^•Å#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’¡ Ñ¨Å∞ ~°HÍÅ∞<åfl~Ú. g\˜Ö’ Ñ¨^ºŒ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ∞, kfiÉèÏëê, „uÉèÏëê xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ∞, UHõÉÏè ëê
xÑ¶¨∞O@∞=ÙÅ∞ L<åfl~Ú. g\˜`À áê@∞ =Ùº`«ÊuÎ Ñ¨^ŒHÀâßÅ∞, <å<å~°÷ Ñ¨^ŒHÀâßÅ∞, Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^ŒHÀâßÅ∞, =$uÎ
Ñ¨^HŒ ÀâßÅ∞, *ÏfÜ«∂Å∞ ÖË^• #∞_çHÍ~°HÀâßÅ∞, Ñ¨^„Œ Ñ¨Ü∂≥ QÆ ã¨∂zHõÅ∞, q*Ï˝# ã¨~fi° ™êfiÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q L<åfl~Ú.
`≥Å∞QÆ∞Ö’x Ñ¨^ºŒ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù PO„^è<Œ å=∞ ãÖ„QÆÇÏ¨ =Ú. nxÖ’ Hˆ =ÅO `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å‰õΩ J~°O÷ Åaèã∞¨ OÎ k. WHõ
„Ñ¨MÏºuK≥Ok# `≥Å∞QÆ∞ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’¡ „É∫}º xÑ¶∞¨ O@∞=Ù, ã¨∂~°º~åÜ«∂O„^èŒ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù, â◊|Ì ~°`åflHõ~=° Ú, â◊ÉÏÌ~K÷° O« „kHõ,
"åqà◊§ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù L<åfl~Ú.
xÑ¶∞¨ O@∞=Ù Ö’x Ñ¨^•Å∞ "å\˜ J~å÷Å∞ `≥Å∞QÆ∞ =~°=‚ ∂ÅÖ’x JHõ~∆ ° „Hõ=∞OÖ’ LO\Ï~Ú. JO^Œ∞=Å¡ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ
"å_»HOõ Ö’ =~°=‚ ∂Å „Hõ=∞O `«ÑÊ¨ xãïQÍ `≥eû LO_®e. g\˜Ö’ Hõ `«~åfi`« Hõ∆ `À "≥Ú^ŒÅÜÕ∞º Ñ¨^•Å∞, ~° é Å`À
‰õÄ_ç# Ñ¨^•Å∞ XHõ KÀ@, Å à◊ Å Ñ¨^•Å∞ XHõ KÀ@ LO\Ï~Ú.D xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’¡ Ñ¨^•Å∞ J~å÷Å`À ÉÏ@∞ "å\˜
"åºHõ~}° qâı+O¨ JO>Ë P Ñ¨ÔŒ <å=∞"åK«H=õ ∂? ã¨~fi° <å=∞=∂? qâı+} ¨ =∂ J<Õ ã¨∂K«# =∞iÜ«Ú P Ñ¨ÔŒ
"åHÍºÖ’¡ LÑ¨Ü∂≥ yOz# q^èOŒ L^•Ç¨ÏiOK«|_»∞`«∞Ok.
JO^Œ∞=Å¡ Ñ¨ÔŒ Ü≥ÚHõ¯ ã¨fi~°∂áêxfl, Ñ¨^Œ „Ñ¨Ü∂≥ QÍxfl, ^•x J~å÷xfl ‰õÄ_®`≥eÊ áê~î‰° Ωõ Å ãÖ^ÕÇ¨ Å#∞
f~°ÛQÆÅ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ∞ ~°K~« Ú`«Å‰õΩ, áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ `«ÑÊ¨ xãï J=ã¨~O° . "å\˜x x~°O`«~O° ãÖ„Ñ¨kOK«_O» ^•fi~å
^ÀëêÅ∞ ÖËx ÉèÏëê ã¨fi~°∂áêxfl x~°fiÇ≤ÏOK«=K«∞Û.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 3
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÅ∞æ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· ^•xx QÆ∞iÎOz ^•x ãÖHˆ `åxfl ‰õΩO_»eÖ’
~åÜ«∞O_ç.
1. =º=Ç¨~åxH˜ ~å¿ã ~å`«Ö’¡ „Ñ¨=ÚY"≥∞#ÿ q ( )
(1) ÖËYÅ∞ (2) Hõ^äŒÅ∞ (3) Hõ^ä•xHõÅ∞ (4) <åhÅ∞
2. =∂@Å‰õΩ J~å÷Å∞ `≥e¿Ñ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ( )
(1) ~å=∂Ü«∞}O (2) ÉèÏ~°Ò« (3) xÑ¶∞¨ O@∞=Ù (4) "åºHõ~}° O
3. ã¨$[<å`«‡Hõ "åºãÖQÍxH˜ K≥Ok#q ( )
(1) K«H¯õ QÍ =∂\Ï¡__» O» , (2) K«∂z~åÜ«∞_»O
(3) QÆ∞O„_»QÍ ~åÜ«∞_»O (4) Hõq`«Å∞ ~åÜ«∞_»O
4. `≥Å∞QÆ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù ( )
(1) huK«O„kHõ (2) ÉÏÅ "åºHõ~} ° O
(3) â◊|~Ì `° åflHõ~O° (4) ÅÑ¶Ú¨ ã≤^•úO`«H“=Úk
5. Hˆ =ÅO `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞ `≥e¿Ñ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù ( )
(1) â◊|~Ì `° åflHõ~O° (2) PO„^èŒ<å=∞ãÖ„QÆÇ¨Ï=Ú
(3) â◊ÉÏÌ~÷° HõÅÊ`«~∞° =Ù (4) „É∫}º xÑ¶∞¨ O@∞=Ù
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–1† 2–3† 3–4† 4–3† 5–2.
7
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
1.5 =¸Åáê~îO° - 4
~å`«Ö’ ^˘~°ÖË á⁄~°áê@∞¡
K«^∞Œ =ÙHÀx "å~°∞ q#_»=¸, =∂\Ï¡_@ » =¸ KÕ¿ãÎ K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl"åà◊√¡ K«^=Œ _»=¸, ~åÜ«∞_»=¸ ‰õÄ_® KÕ™êÎ~∞° .
=∂\Ï¡_Õ q+¨Ü∞« OÖ’ H˘O`« J>ˇ<ÿ å, W>ˇ<ÿ å Z^Œ∞\˜"å~°∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆÅ∞æ`å~°∞. JO^Œ∞=Å¡ =∂\Ï¡_@ » O =∂„`«"∞Õ KÕ¿ãÎ
Z^Œ∞\˜"åiH˜ J~°"÷ ∞≥ `ÿ Õ KåÅx JO`«=~°̂H *Ï„QÆ`ÑÎ« _¨ `» åO. Z^Œ∞\˜"åiH˜ J~°O÷ HÍÖË^xŒ `Àz<å, Jáê~°O÷ HõeOæ ^Œx,
`ÀzO^Œx ÉèÏqOz<å "≥O@<Õ =∂@Å#∞ ãïKÕã∞¨ ‰õΩO\ÏO. HÍx ~å`«Ö’ =∞#ÉèÏ"åefl =ºH©HÎ iõ Oz#Ñ¨Ù_∞» D ãïKÕã∞¨ HÀ=_»O
™ê^èºŒ Ñ¨_^» ∞Œ . JO>Ë =∂\Ï¡_ÑÕ C¨ _»∞ JO`«QÍ Z^Œ∞~°∞HÍx ã¨=∞ã¨ºÅ∞, Z^Œ∞~Ô <· å `«H} ∆õ "Õ∞ ã¨=iOK«∞HÀÖËx ã¨=∞ã¨ºÅ∞
~å¿ãÑ¨Ù_»∞ Z^Œ∞~°=Ù`å~Ú.=∞# ~å`« ãÔ̈~#· ^À HÍ^À, Jk áê~î‰° Ωõ _çH˜ J~°"÷ ∞≥ Oÿ ^À HÍÖË^À J#fl ãÖâ◊Ü∞« O ‰õÄ_® =∞#‰õΩ
HõÅ_æ O» ã¨ÇÏ¨ [O. D ãÖâ◊Ü∂« ÖË ~å`«Ö’ á⁄~°áê@∞¡ ^˘~°Å_®xH˜ HÍ~°}=∞=Ù`å~Ú. J>ËÑ¡ ^¨ •Å ~°∂ÑÖ, =~°„‚ Hõ=∞O,
"å\˜ LKåÛ~°}, "å\˜ „Ñ¨Ü≥∂QÆ Bz`åºÅ∞ ‰õÄ_® JO`«QÍ `≥eû LO_»HõáÈ`Õ ‰õÄ_® ~å`«Ö’ Ñ¨Å∞ á⁄~°áê@∞¡
J<åÖ’z`«OQÍ<Õ ^˘~°eáÈ`å~Ú. D ^ÀëêÖ’¡ =~°„‚ Hõ=∞ ^ÀëêÅ∞, "åHõº^ÀëêÅ∞, ÉèÏ=^ÀëêÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q LO\Ï~Ú.
WHõ ãÖã¨¯$`« Ñ¨^•Å#∞, WOw¡+µ¨ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ W`«~° ÉèÏëêÑ¨^•Å#∞ =∞# ÉèÏ+¨Ö’ ~åã¨∞#Î flÑ¨C_»∞ ÖË^• "å\˜ ã¨=∂<å~°H÷ õ
Ñ¨^•Å#∞ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞#flÑ¨C_»∞, áêiÉèÏ+≤Hõ Ñ¨^•Å#∞ ‰õÄ~°∞ã¨∞#Î flÑ¨C_»∞ ‰õÄ_® Ñ¨Å∞ ^ÀëêÅ#∞ KÕ™êÎO.JO^Œ∞=Å¡
=∞#O ™ê^è•~°}OQÍ KÕ¿ã ^ÀëêÖË"À `≥Å∞û‰õΩO>Ë, "å\˜x uiy KÕÜ∞« ‰õΩO_® LO_»=K«∞Û. "å\˜x QÆ∂iÛ H˘OK≥O
`≥Å∞û‰õΩO^•O.
ãÖã¨¯$`«O =∂@Ö’¡ LO_Õ |∞∞, |∞∂ Å∞ `≥Å∞QÆ∞ =∂@Ö’¡ LO_»=Ù. g\˜ LKåÛ~°}, i, s, ~°∞,~°∂ Å∞ QÍ
LO@∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ D JHõ~∆ åÅ∞#fl ãÖã¨¯$`«Ñ^¨ •Å∞ 'Hõ$+¨—‚ #∞ '„H˜+—‚¨ Jx, „‰õΩ+¨‚ Jx LK«ÛiOK«_O» Hõ#|_»∞`«∞Ok.
~å`«Ö’ ‰õÄ_® '$— HÍ~°O ãÖã¨¯$`«O =∂@Ö’¡<Õ LO@∞Ok. |∞∞}O, |∞∞`«∞=Ù J<Õ =∂@Å#∞ ~°∞}O, ~°∞`«∞=Ù Jx ~å¿ã,Î
„‰õΩOQÆ∞, „`«∞OK«∞ J<Õ `≥Å∞QÆ∞ =∂@Å#∞ Hõ$OQÆ∞, `«$OK«∞ Jx ~å¿ãÎ ÉèÏëê ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O K≥_∞» `«∞Ok. J"Õ ^ÀëêÅ=Ù`å~Ú.
ãÖã¨¯$`«OÖ’ 'Z— 'X— J<Õ JHõ~∆ åÅ∞ ÖË=Ù. Z,X Å∞#fl Ñ¨^•Å∞ `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•ÖË QÍx ãÖã¨¯$`« Ñ¨^•Å∞ HÍ=Ù. J>Ë¡
S, B Å∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’ „Ñ¨`ºÕ Hõ JHõ~∆ åÅ∞ HÍ=Ù. g\˜x JÜü∞, J"£ Jx ‰õÄ_® ~åÜ«∞=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ 'S^Œ∞— #∞
'J~Ú^Œ∞— Jx, 'B#∞— #∞ 'J=Ù#∞— Jx ‰õÄ_® ~å™êÎO. J~Ú`Õ ãÖã¨¯$`« Ñ¨^•Ö’¡x S,B Å#∞ =∂„`«O JÜü∞, J"£ Jx
~åÜ«∞‰õÄ_»^∞Œ .
`≥Å∞QÆ∞Ö’ aO^Œ∞=Ù, J~°aú O^Œ∞=Ù, Ñ¨Ó~°a‚ O^Œ∞=Ù J<Õ ~°∂ÑÖÖ’ LO@∞Ok. D aO^Œ∞=Ù<Õ J~°ã∞¨ <åfl,ã¨∞<åfl Jx
`≥Å∞QÆ∞Ö’ JO@∞<åflO. n<Õfl J#∞™êfi~°O Jx ‰õÄ_® JO\ÏO. `≥Å∞QÆ∞ =∂@Ö’¡ aO^Œ∞=Ù Ñ¨~∞° ëêÅ∞ JO>Ë ‰õK@« `«ÑÅ¨ ∞,
ã¨~à° ÏÅ∞ JO>Ë QÆ[_»^|Œ Å‰õΩ =ÚO^Õ LO@∞Ok. =∞~À KÀ@ LO_»^∞Œ . nxx ~å`«Ö’ ^Œ$+≤Ü ì ∞« O^Œ∞OK«∞HÀ"åe. J>Ë¡
qã¨~æ° (ó) ãÖã¨¯$`« Ñ¨^•Ö’¡<Õ LO@∞Ok. `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Ö’¡ LO_»^∞Œ .
=∞Ç¨„áê}ÏÅ∞ JO>Ë X`«HÎ ~∆õ åÅ∞ JO>Ë Y,Ñ¶∞¨ ,Kè,« ~°≠,~î,° _è» =Ú#flQÆ∞#q `≥Å∞QÆ∞Ö’ ÖË=Ù. D JHõ~∆ åÅ∞#fl Ñ¨^•Å∞
ãÖã¨¯$`«Ñ^¨ •ÖË. D JHõ~∆ åÅ#∞ =∂iÛ ~å¿ãÎ H˘xfl ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’ Ñ¨ÔŒ J~°"÷ ∞Õ =∂~°∞`«∞Ok. 'Y~°=Ú— JO>Ë QÍ_ç^Œ -
nxx Hõ~=° Ú Jx ~å¿ãÎ KÕ~Ú, q∞H˜¯e J<Õ J~å÷Å∞ =™êÎ~Ú. J>Ë¡ q^•ºi÷ Jx ~åÜ«∂e HÍx q^•ºi÷ Jx,
~åÜ«∞‰õÄ_»^∞Œ .
Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ J#fl =∂@#∞ Láê^•ºÜ«Ú_»∞ Jx ~åÜ«∞‰õÄ_»^∞Œ . D =∞Ç¨„áê}ÏÅ#∞ Ñ¨^•Ö’¡ XHõ JHõ~∆ åxH˜
|^Œ∞Å∞QÍ =∞~À JHõ~∆ åxH˜ KÕ~Û° _»O ‰õÄ_® J<åÖ’z`«OQÍ [~°∞QÆ∞`«Ok. Wk Ñ¨^^Œ ÀëêxH˜, =~°‚ „Hõ=∞ ^ÀëêxH˜ ^•i
fã¨∞OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
|O^èOŒ Jx ~åÜ«∂e ÉèOí ^ŒO Jx ~åÜ«∞~å^Œ∞
ÉèË^ŒO II ÉË^èŒO II
|∞kú II Éèí∞kÌ II
É’^èŒ# II Éè’^Œ# II
^Œ$_èO» II ^è$Œ _»O II
+¨+Ñì≤ Ó¨ iÎ II +¨+Ñª≤ Ó¨ iÎ II
W+Öì II W+Öª II
WHõ H˘xfl Ñ¨^•Ö’¡ Ö’ '^ä—Œ ‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ '^è—Œ #∞, â◊ ‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ ã¨,+¨ Å#∞ ~åÜ«∞‰õΩO_® *Ï„QÆ`Î« Ñ¨_®e.
J>Ë¡ ¿Ñ~°∞¡ ~åÜ«∞_»OÖ’ ‰õÄ_® =∞#O =~°„‚ Hõ=∂xfl Ñ¨\Oì̃ K«∞HÀO L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ.
*<å~°#Ì ∞_»∞ Jx ~åÜ«∂e [<å~°#ú ∞_»∞ Jx ~åÜ«∞~å^Œ∞
ã¨∞~ˆ âò II ã¨∞~ˆ +π II
~°"∞Õ âò II ~°"∞Õ +π II
K«O„^ŒâYı ~°O II K«O„^èâŒ „ı Hõ~O° II
=∞e¡HÍ~°∞<˚ £ II =∞e¡MÏ~°∞<˚ £ II
WÖÏ Ñ¨^Œ ^ÀëêÖË QÍHõ =∞#O Ñ¨Å∞ "åHõº^ÀëêÅ∞ ‰õÄ_® KÕ™êÎO. J=ã¨~°=Ú#fl KÀ@¡ Ñ¨^•Å‰õΩ n~°…O
ÃÑ@ì‰Ωõ O_® "åHõºO ~å™êÎO. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ 'P"≥∞ x#fl ~åÖË^∞Œ —. 'D ~ÀA ~åÖË^∞Œ .— JO\ÏO. HÍx P"≥∞ x#fl ~åÖË^∞Œ .
D ~ÀE ~åÖË^∞Œ . Jx ~åÜ«∂e. J`«x `«e,¡ `«O„_ç =∞Oz"å~°∞ Jx ~åÜ«∞_®xH˜ |^Œ∞Å∞ 'J`«x `«b¡ `«O„_ç
=∞Oz"å~°∞— Jx ~åÜ«∂e.
O qÉèHí Î̃ zÇ¨flÅ∞ =ke"Õã≤ ~åÜ«∞_»O‰õÄ_® =∞#OKÕ¿ã ~å`« ^ÀëêÖ’¡ „Ñ¨=ÚY"≥∞#ÿ "Õ. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ:
P=ÙÅ∞, Qˆ ^≥Å‰õΩ \©HÍÅ∞ "Õ™êÎ~∞° (~åÜ«∞~å^Œ∞). P=ÙÅ‰õΩ, Qˆ ^≥Å‰õΩ \©HÍÅ∞ "Õ™êÎ~∞° (Jx ~åÜ«∂e).
JO^Œ∞=Å¡ =∞#OKÕ¿ã ~å`« ^ÀëêÅ#∞ `«yOæ K«_®xH˜
O z#fl "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞_»O =∞Ozk
O "åHõºOÖ’x Ñ¨^•Å∞, q+¨Ü∞« O =∞^èºŒ ãÖ|O^èOŒ LO^À ÖË^À K«∂_®e.
O =∂\efl J=ã¨~=° Ú#fl KÀ@ HõeÊ ~åÜ«∂e. J=ã¨~O° ÖËx KÀ@ q_çQÍ ~åÜ«∂e. Jxfl KÀ\Ï¡ HõÅÊ_»O,
q_»nÜ«∞_»O KÕÜ∞« ~å^Œ∞.
9
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
- XHõ =∂@Ö’x JHõ~∆ åÅx Ñ¨H¯õ Ñ¨H¯õ <Õ ~åÜ«∂e.
- "åHõºOÖ’x =∂@Å =∞^èºŒ XHõ¯ JHõ~∆ O° ã¨Å÷ O =^ŒÖÏe.
- ¿Ñ~åÖ’x "åHÍºÅ =∞^èºŒ ~Ô O_»H~∆õ åÅ‰õΩ ãïáÈÜÕ∞ ã¨Å÷ O =^ŒÖÏe.
- =∂@Å ZOÑ≤HÖõ ’ *Ï„QÆ`Î« Ñ¨_®e.
- F ™êi ~åã≤O^•xfl ãïK«∂z J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ ã¨=iOKåe.
- Ñ¨^~Œ ∂° ÑÖ `≥eÜ«∞x ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù#∞ ãÖ„Ñ¨kOKåe.
ÃÑ· *Ï„QÆ`ÅÎ« `À KÕã#≤ ~°K#« áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ =∞s =∞s K«^"Œ åÅxÑ≤ã∞¨ OÎ ^Œ#∞@Ö’ =∞~À =∂@ ÖË^∞Œ .
áê~î°QÆ`« „Ñ¨â◊flÅ∞ 1.4

HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÅ∞æ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· ^•xx QÆ∞iÎOz ^•x ãÖHˆ `åxfl ‰õΩO_»eÖ’
~åÜ«∞O_ç.
1. ãÖã¨¯$`«OÖ’ LO_ç `≥Å∞QÆ∞ =∂@Ö’¡ ÖËx JHõ~∆ åÅ∞ ( )
(1) W, D (2) L, T (3) P, P (4) |∞∞, |∞∂
2. ãÖã¨¯$`«OÖ’ ÖËx JHõ~∆ åÅ∞ Uq∞\˜? ( )
(1) ''Z X—— (2) Hõ QÆ (3) Ñ¨ Ñ¶¨ (4) ''â◊ ã¨——
3. ãÖã¨¯$`« Ñ¨^•Ö’¡ LO_Õk ( )
(1) J~°ã∞¨ #fl (2) xO_»∞ ã¨∞#fl (3) qã¨~æ° (4) aO^Œ∞=Ù
4. Ñ¨^~Œ ∂° ÑÖ `≥eÜ«∞x ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’¡ ãÖ„Ñ¨kOKåeû# Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ( )
(1) xÑ¶∞¨ O@∞=Ù (2) áê~îº° Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ
(3) q*Ï˝# ã¨~fi° ã¨fiO (4) ÃÑ^ŒÌÉÏÅtHõ∆
5. ¿Ñ~åÖ’x "åHÍºÅ=∞^èºŒ =ke "ÕÜ∂« eû# ã¨Å÷ O ( )
(1) XHõ JHõ~∆ åxH˜ ãïáÈÜÕ∞O`« (2) ~Ô O_»H~∆õ åÅ‰õΩ ãïáÈÜÕ∞O`«
(3) XHõ Ñ¨^•xH˜ ãïáÈÜÕ∞O`« (4) <åÅæH~∆õ åÅ‰õΩ ãïáÈÜÕ∞O`«
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 4† 2 - 1† 3 - 3† 4 - 1† 5 - 2.

1.6 H©ÅHõ ÉèÏ=#Å∞
O =∞#O =∞# ÉèÏ"åÅ#∞ ~å`« ~°∂ÑÖÖ’ ‰õÄ_® "≥Å_¡ ™ç êÎO. D ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ ~å¿ã =ºH˜`Î Àáê@∞ K«k"Õ =ºH˜Î
LO\Ï_»∞. ~å¿ã =ºH˜HÎ ˜ ã¨Å÷ Ñïq∞u, HÍÅ Ñïq∞u J<Õq LO_»=Ù, D ~å`« Jxfl HÍÖÏÅ‰õΩ Jxfl ã¨Ö÷ ÏÅ‰õΩ
=iÎã¨∞ÎOk.
O =∞#O =∂\Ï¡_∞» `«∞#flÑ¨C_»∞ Z^Œ∞@=ºHÎ̃ =∞# ÉèÏ=O ã¨Ê+ì̈OQÍ J~°O÷ HÍÖË^xŒ QÆ=∞x¿ãÎ =∞~À=∂~°∂ K≥áêÎO.
J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ =∞m§ =∞m§ =∂@Å∞ =∂iÛ K≥áêÎO. HÍx XHõ™êi ~åã≤# `«~∞° "å`« P ~å`« Z^Œ∞\˜ "åiH˜, J~°O÷
HÍHõáÈ`Õ =∞~À™êi ~åÜ«∞ÖËO. JO>Ë XHõ™êi ~å¿ãÎ ^•xfl K«k"Õ =ºHÎ̃ ãÖÑ¨Ó~°‚ QÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åe. JO^Œ∞Hˆ
=∞# ÉèÏ"åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ~å`«Ö’ Ñ¨^•Å∞ ‰õÄ~åÛe.
O =∂\Ï¡_Õ ÉèÏ+¨‰Ωõ UHõ~∂° Ñ¨`« JO`«QÍ J=ã¨~O° ÖËHáõ È~Ú<å ~å¿ã ÉèÏ+¨‰Ωõ UHõ~∂° Ñ¨`« `«ÑÊ¨ xãï.
O =∞# =∞#ã¨∞Ö’x ÉèÏ"åÅ‰õΩ JHõ~∆ ° ~°∂ÑÖ HõeÊOK«_"» ∞Õ ~å`«. n<Õfl eÑ≤ JO\Ï~°∞. eÑ≤ ÉèÏ+¨‰Ωõ ã≤~÷ ° ~°∂ÑÖ.
~åã≤# ^•xx ^ŒQ~æÆ Ö° ’ L#fl =º‰õΩÅÎ ∞, ^Œ∂~°OÖ’L#fl =º‰õΩÅÎ ∞ K«kq ~åã≤# "åi ÉèÏ"åÅ#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞.
O =∞#‰õΩ ÉèÏ+¨ÃÑ· QÆÅ JkèHÍ~°O =∞# ~°K<« å q^è•<åxfl x~°~‚ Úã¨∞OÎ k. P ~°K#« LHõÎ (=∞ødHõ) ~°K#« HÍ=K«∞Û.
ed`« (~å`«), ~°K#« HÍ=K«∞Û JO>Ë Ñ¨^Œ „Ñ¨Ü∂≥ QÆ ™ê=∞~°º÷ O Ñ¨^|Œ O^è•Å ZOÑ≤HÖõ ’ <Õ~∞° Ê. "åHõº q<åºãÖÖ’x
"≥∞Å∞‰õΩ=Å∞ =∞# ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ }
° ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ „Ñ¨ÉÏè q`«O KÕ™êÎ~Ú.
O â‹e· ~°H~õ H° ÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. Ñ¨^•Å#∞ QÆ∞Ñ≤Êã¨∂,Î JÅOHÍiHõOQÍ „Ñ¨ÉÏè ==O`«OQÍ H˘O`« P_»O|~°OQÍ LO_ç
áê~î‰° Ωõ Å#∞ PHõ@∞ìHÀQÆÅ ~å`«âe·‹ x 'Ñ¨^QŒ ∞Æ OÑ¶#¨ â‹e· — JO\Ï~°∞.
O Ñ¨^•Å ZOÑ≤HÖõ ’„Ñ¨`ºÕ Hõ`,« ~°ãO¨ , JÅOHÍ~°O, n~°… ã¨=∂ã¨ Ñ¶∞¨ @# "≥Ú^ŒÖQ·ˇ ∞Æ #q Ñ¨Ù+¨¯ÅOQÍ Hõe#æ ~å`«âe·‹ x.
„áêp# â‹e· JO\Ï~°∞. nxˆH '„QÍOkèHõ â‹e· — Jx =∞~À ¿Ñ~°∞.
O XHõ „áêO`«OÖ’x =∂@ f~°∞‰õΩ, =∞~˘Hõ „áêO`«OÖ’x =∂@ f~°∞‰õΩ Éè^Ë OŒ HõxÊã¨∞OÎ k. PÜ«∂ „áêO`åÅÖ’x
`≥Å∞QÆ∞ "åi LKåÛ~°}Å#∞ QÆ=∞x¿ã,Î `«∂~°∞Ê Ü«∂ã¨, Ñ¨_=» ∞~°Ü∂« ã¨ L`«~Î åk, ^ŒH}
∆õ ÏkÜ«∂ã¨, J<Õ Éè^Ë •Å∞
Hõ#|_»`å~Ú.
O "å_»∞HõÖ’ #Å∞QÆ∞`«∞#fl WOw¡+µ¨ =∂@Å#∞ `≥Å∞QÆ∞ eÑ≤Ö’ ‰õÄ_® ~åã¨∞HÀ=K«∞Û. J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ P=∂@Å‰õΩ,
`≥Å∞QÆ∞ =∂@Å#∞ HõeÊOK«∞HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ Wq |Ç¨ïà◊ „Ñ¨Kå~°OÖ’ L#fl =∂@Öˇ· LO_®e. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
Ãã„ÔH>ËiÜ«∞\ò J<Õ POQÆ¡ Ñ¨^•xH˜ ã¨z"åÅÜ«∞O J#flÑ¨ÔŒ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=K«∞Û, ~˘_»∞,¤ ÃãH· Ö˜ ò, |ã¨∞û, iH∆Í
=Ú#flQÆ∞ Ñ¨^•Å#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥K∞« ÛHÀ‰õΩO_® `≥Å∞QÆ∞ eÑ≤ Ö’ "å\˜x ~åã¨∞‰õΩO>Ë<Õ =∞Ozk.
11
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
O ~å¿ã ÉèÏ+¨Ö’ q~å=∞ zÇ¨flÅ∞ ‰õÄ_® =ÚYº"≥∞#ÿ "Õ. "åHÍºO`«OÖ’#∂, "åHõº=∞^èºŒ OÖ’#∂ J=ã¨~åxfl |\˜ì
=ÚyOÑ¨ÙK«∞Hõ¯, HÀÅ<£ Ããq∞HÀÅ<£ (†) „Ñ¨âfl◊ zÇ¨ÏflO, Pâ◊Û~°ºzÇ¨ÏflO [O@ LÖËY¡ # zÇ¨flÅ∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKåe.
O ~å`« Ñ¨Å∞ L^ÕâÌ ßÅ`À KÕ™êÎO. =º=Ç¨Ï~åxH˜ ~å™êÎO. áÈ\©Å‰õΩ ~å™êÎO. „Ñ¨`ºÕ Hõ ãÖ^Œ~åƒùÅ‰õΩ ~å™êÎO. S`Õ D
~å`« f~°∞Ö’¡ Éè^Ë OŒ Hõ#|~°∞™êÎO. =º=Ç¨~åxH˜ ~å¿ã ~å`«Ö’ ÖËYÅ∞ „Ñ¨=ÚY"≥∞#ÿ q. g\˜Ö’ ÃãÅ=Ù p\©Å∞
"Õ∞O ÉÏQÆ∞<åflO g∞~°∞ ÉÏQÆ∞<åfl~å Jx ~å¿ã LÉèÜ í ∞« ‰õΩâ◊Ö’Ñï ÖËYÅ∞, q∞„`«∞Å‰õΩ ~å¿ã ÖËYÅ∞. JkèHÍ~°
=~åæÅ‰õΩ Js˚ Å ~°∂ÑÖÖ’ ~å¿ã ÖËYÅ∞, q[˝ÑÙ¨ ÅÎ ∞ KÕã∂¨ Î ~å¿ã ÖËYÅ∞ g\˜Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q.
JÉèÏº™êÅ∞
1.7 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞
A. HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ S^Õã≤ "åHÍºÅ‰õΩ q∞OK«x ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. =∞# ÉèÏëê~°∂ÑÖÖ’ UHõ~∂° Ñ¨`« ÖË‰Ωõ O_»∞@‰õΩ HÍ~°}"Õ∞q∞.
2. `≥Å∞QÆ∞ =∂@Å#∞ ~åÜ«∞_»OÖ’ =∞#O Hõ#|iKÕ J„â◊^úŒ ZÖÏO\˜k?
3. ~å`«Ö’x â‹Å· ∞ÖËq?
4. áê~î‰° Ωõ Å#∞ PHõ@∞¡HÀ<Õ ~°K<« åâ‹e· U q^èOŒ QÍ LO_®e?
5. xÑ¶∞¨ O@∞=Ù P=â◊ºHõ`« Z\˜kì ?
6. ãÖã¨¯$`«O =∂@Å∞ ~åÜ«∞_»OÖ’ =∞#O KÕ¿ã á⁄~°áê>Ëq¡ ?
7. ~å`« ^ÀëêÅ#∞ `«yOæ K«_®xH˜ =∞#O UO KÕÜ∂« e?
B. HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ W~°"·≥ ÜÕ∞ã≤ "åHÍºÅ‰õΩ q∞OK«x ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. ~å`«Ö’ UHõ~∂° Ñ¨`« J=ã¨~"° ∞Õ q∞\˜?
2. ~å`«Ö’ J#∞ãïOK«^yŒ # â‹Å· ∞Å#∞ q=iOK«O_ç.
3. ~å`« L^ÕâÌ ßÅ#∞, xÑ¶∞¨ O@∞=Ù P=â◊ºHõ`#« ∞ `≥ÅÊO_ç.
4. ~å`«Ö’ KÕ¿ã „Ñ¨^•è # ^ÀëêÖË"À L^ŒÇÏ¨ iOK«O_ç.
5. =∂O_»eHÍÅ∞ JO>Ë Uq∞\˜? =∂O_»eHõ â‹e· QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.

C. HÕk Ñ¨^•Ö’¡x ^ÀëêÅ#∞ ã¨=iOz ~åÜ«∞O_ç.
~åQÆ^Œ∞QÆÌ=Ú : ................. [<å~°ú#∞_»∞ :...................
„‰õΩu : .................. ãÖ`À+π :..................
Hõ$Ï~°=Ú : ................ ëêÖ’º^Œ#O :.................
Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ : ................. q^•ºi÷ : ...............
"Õ∞^ä•q : ................ Éè’^Œ# : ...............
É’QÆÖÏÅã¨ : ............... ã¨=∞$kú : .............
+¨+≤ª Ñ¨ÓiÎ : ................ P„QÍ}ÕK«∞@ : ..........
ÉË^èŒO : ............... ã¨q∞‡¢+`≤ =« Ú : ............
J=t+ª̈=Ú : ................ q^ŒfiOã¨=Ú : ..........
D. HÕk ¿Ñ~å K«kq q~å=∞ zÇ¨flÅ∞ ã¨∂zOK«O_ç. P¿Ñ~å#∞ q~å=∞ zÇ¨flÅ`À uiy ~åÜ«∞O_ç.
(i) "åi q∞O_»¡ =∞OKåÅ∞ zÅ∞HõÅ`À#∞ Ç¨ÏOã¨Å`À#∞ ã¨#flx Ñ¨x`À#∞ ‰õÄ_ç#\˜ì Ñ¨>ìˇ =∞OK«=ÚÅ∞ "å\˜H˜ ^À=∞
`≥~Å° ∞O_≥#∞ "åi Ü«∞O_»=¡ ^ŒÌ #H©|∞Å∞ "Õ„`«ÇÏ¨ ã¨∞Î Å∞ „Ñ¨ÇÏ¨ i ~ÚK≥Û_ç"å~°∞
..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
(ii) =∞Å¡ÜÚ« ^•úÅ∞, ‰õΩã‘ÅÎ ∞ [#∞Å‰õΩ „Ñ‘u [#∞Å∞ ™ê^è•~°}=ÚQÍ HõOK«∞áê„`«ÅÖ’ uxi <Õ~=° ÚÅ‰õΩ tHõÅ∆ ∞
KåÖÏ Ñ¶∞¨ ’~°OQÍ #∞O_≥#∞ z#fl^˘OQÆ`#« =Ú KÕã#≤ "åiH˜ XHõ HÍÅ∞ XHõ K≥~Úº #iÔH_ç"å~°∞ ÃÑ^ŒÌ ^˘OQÆ`«
<åÅ∞ KÕã#≤ "åiH˜ Q˘O`«∞ HÕ^Œ HÕk „QÆ∞zÛ „"ÕÖÏ_»Q@ Æ ∞ì K«OÑ≤i L`«=Î ∞ ‰õΩÅ¢ãÅÎ‘ #∞QÍx Hõ#ºÅ#∞ QÍx
"ÕkOè z# "åix LiH˘O_çÃÑ· K«OÑ≤i
....................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
13
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
ii) HÕk q~å=∞ zÇ¨flÅ#∞ U=∞O\Ï~À `≥ÅÊO_ç.
1. (.) .............................................. 2.(,) .................................................
3. (?) ................................................. 4.(!) .................................................
E. HÕk Ñ¨^•Å#∞ xÑ¶∞¨ O@∞ „Hõ=∞OÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
Z. J=kè - J=ã¨~O° - J<å~ÀQÆºO - JÑ¨~å^èOŒ – P~ÀQÆºO
ã¨=∂^è•#O : ..................................................................................................
.................................................................................................................
a. WO„^Œ^#Œè ∞ã¨∞û - ã¨=Ú^•Ü«∞O - |O^è∞Œ =ÙÅ∞ - ^ÀëêÅ∞
JHõ~∆ O° - Ñïq∞u - ™È‰õΩ - "≥~· O° - áê@∞Ñ¨_∞»
ZQÆÜÚ« - â◊„`«∞=ÙÅ∞ - =Ú`«º=Ú - K«^~Œ =° Ú - [OuHõ
ã¨=∂^è•#O:
..................................................................................................
..................................................................................................
F. HÕk "åHÍºÅ∞ ãïKÕã≤ ~åÜ«∞O_ç.
1. ZO^Œ~∞° =∞Ç¨#∞ÉèÏ=ÙÅ∞ JO^ŒiH© =O^Œ<åÅ∞
..................................................................................................
2. ™êkèHÍ~°`‰« Ωõ ^Œ∞~åæÉÏ~Ú =∞Ç≤ÏàÏ q`«∞Î <å\Õk
..................................................................................................
3. âßM’Ñ¨âßYÖˇ· ã¨Éíè =∞Ç≤ÏàÏO„^èŒ qãÎ̈iOzOk
..................................................................................................
4. Ñï=∞oã¨∞OÎ k Ñ¨Ù@ìQÍ<Õ Ñ¨Ù=Ùfi
..................................................................................................
5. â◊s~°O nxfl |∞_»QÆ K«∂K«∞H˘x h\˜ =Úiã≤áÈ=^Œ∞Ì
..................................................................................................
1.8 ™ê=∂#º "åºHõ~°}ÏOâßÅ∞
A. =~å‚Å∞ :
=∞#O =∂\Ï¡_∞» `«∞#flÑ¨C_»∞ ÉèÏ+¨ ^èfiŒ #∞Å ~°∂ÑÖÖ’ LO@∞O^Œ#flk =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. ÉèÏ+¨ ^•fi~å q+¨Ü∂« xfl
`«~∞° "åu HÍÅOÖ’x "åiH˜ ÖË^• =∞# #∞O_ç ^Œ∂~°OÖ’ L#fl"åiH˜ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« _®xH˜ =∞#O eÑ≤x LÑ¨Ü∂≥ y™êÎO.
eÑ≤|^ŒOú KÕã#≤ ÉèÏ+¨`ÀÉÏ@∞ ^•xH˜ "åºHõ~} ° xÜ«∞=∂Å∞ ‰õÄ_® U~°Ê_»`å~Ú. "åºHõ~}
° xÜ«∞=∂Å „Ñ¨HÍ~°O ÉèÏ+¨‰Ωõ
=ÚYº"≥∞#ÿ ^èfiŒ #∞Å∞, eÑ¨ÙÅ∞, =~å‚Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x QÆ∂iÛ H˘OK≥O `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
=∞#O <À\˜`À qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ ^èfiŒ #∞Å∞ KÕ™êÎO. D ^èfiŒ #∞Å∞ KÕÜ∞« _®xH˜ =∞#<À\˜Ö’x qq^èŒ J=Ü«∞"åÅ∞
`À_»Ê_»∞`«∞<åfl~Ú. =∞#OÖ’xH˜ QÍe Ñ‘Å∞ÛH˘x "≥Å∞ÑëH˜ =^Œ∞Å∞`«∞#flÑ¨C_»∞ P QÍe HõO~îÉ° Ïè QÆOÖ’x ã¨fi~°¿Ñ\˜H#õ ∞
`å‰õΩ`«∞Ok. ã¨fi~°¿Ñ\˜Hõ Hõ^∞Œ Å∞`«∂ KÕã#≤ HõOÑ¨<åÅ‰õΩ <À\˜Ö’x J=Ü«∞"åÅ∞ ã¨Ê+ì̈"∞≥ #ÿ ^èfiŒ #∞Å∞QÍ =∂~°∞™êÎ~Ú. D
^èfiŒ #∞Å<Õ =∞#O eÑ≤|^ŒOú KÕ™êÎO. eÑ≤|^ŒOú KÕã#≤ JHõ~∆ åÅ<Õ =~å‚Åx ‰õÄ_® JO\ÏO.
=~å‚ÅÖ’ =∞#O^Œ~‰° Ωõ z#flÑ¨Ê\˜#∞Op Ñïz`«"∞≥ #ÿ JK«∞ÛÅ∞, Ç¨ÏÅ∞¡Å∞ Jx ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞<åfl~Ú.
ÉèÏ+¨Ö’ J~å÷xfl x~°~‚ ÚOK«_O» Ö’ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ ''q∞H˜¯e z#fl"≥#· qÉèÏQÍÅ∞——. JK«∞ÛÅ#∞ ã¨fi~åÅ∞ Jx‰õÄ_®
JO\Ï~°∞. Ç¨ÏÅ∞¡Å∞ JK«∞ÛÅ`À HõeÑ≤ LK«ÛiOKÕq. g\˜x QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
J)ã¨fi~åÅ∞
J, P, W, D, L, T, |∞∞, |∞∂, Z, U, S, X, F, B, ( 16 ). Wq ã¨fi`«O„`«OQÍ Ñ¨Å∞Hõ|_»`å~Ú. g\˜x
„áê}ÏÅ∞ Jh JK«∞ÛÅ∞ Jh JO\Ï~°∞. (WÑ¨C_»∞ |∞∞, |∞∂, ..... J<Õ JHõ~∆ åÅ∞ Z‰õΩ¯=QÍ "å_»∞HõÖ’ ÖË=Ù)
W) =ºO[<åÅ∞
g\˜<Õ Ç¨ÏÅ∞¡Å∞ JO\Ï~°∞. Wq =ÚÑ¨Êk U_»∞ <À\˜Ö’ Ñ¨Ù\˜#ì ™ê÷<åxfl|\˜ì g\˜H˜ ãÖHˆ `åÅ∞<åfl~Ú.
Hõ Y QÆ Ñ¶∞¨ [ - HõO~îåºÅ∞ - HõO~î=° ∞O^Œ∞ ÑëHˆ q
K« Kè« [ ~°≠ & - `åÅ"åºÅ∞- ^Œ=_»™êÜ«∞O`À ÑëHˆ q
@ ~î° _» _è» } - =¸~°<ú åºÅ∞ - =¸~°Oú (`«Å) ™êÜ«∞O`À ÑëHˆ q
`« ^äŒ ^Œ ^èŒ # - ^ŒO`åºÅ∞ - ^ŒO`åÅ ™êÜ«∞O`À ÑëHˆ q
Ñ¨ Ñ¶¨ | Éèí =∞ - FëêªºÅ∞ - ÃÑ^Œ=ÙÅ ™êÜ«∞O`À ÑëHˆ q
HõO~îåºÅ∞, `åÅ"åºÅ∞ J<Õ q^èOŒ QÍ KÕã#≤ J~Ú^Œ∞ qÉèÏQÍÅ#∞ 'Hõ— =~°Oæ , 'K«— =~°Oæ , '@— =~°Oæ , '`«— =~°Oæ ,
'@— =~°Oæ , '`«— =~°Oæ , 'Ñ¨— =~°Oæ Jx =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . g\˜<Õ ã¨Ê~å≈Åx JO\Ï~°∞. ÃÑ#· xÅ∞=ÙQÍ 1= =~°∞ã¨Ö’xq
Ñ¨~∞° ëêÅ∞. 3= =~°∞ã¨Ö’xq ã¨~à° ÏÅ∞. 2=, 4= =~°∞ã¨ÅÖ’x "å\˜H˜ =∞Ç¨ „áê}∞Åh =~°Ü æ Ú« ‰õΩ¯Åh ¿Ñ~°∞.
5= =~°ãÖ¨ ’xq J#∞<åã≤HÍÅ∞. J#∞<åã≤HÍÅO>Ë =Ú‰õΩ¯ (<åã≤H)õ ™êÜ«∞O`À Ñ¨Å∞Hõ|_Õq.
15
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
WHõ
Ü«∞, ~°, Å, = - JO`«™ê÷Å∞
â◊, +¨, ã¨, Ç¨Ï - Tëê‡Å∞
à◊ - =¸~°#ú ºO
é - Wk H˘xfl =Ú„k`« „QÆO^ä•ÅÖ’ HõxÑ≤OKÕ =~°O‚ . nxx '~°— ÖÏ Ñ¨Å∞‰õΩ`åO. nxx
â◊H@
õ ~ˆ Ñ¶=¨ ∞x ‰õÄ_® JO\ÏO.
Hõ∆ - Wk „Ñ¨`ºÕ Hõ =~°O‚ QÍ =~°=‚ ∂ÅÖ’ LOk. x*ÏxH˜ Wk Hõ +¨ Å ãÖÜ«ÚHÍÎH~∆õ O° .
„Ñ¨`ºÕ Hõ =~°O‚ HÍ^Œ∞.
Ñ¨~∞° ëêÅ∞, ã¨~à° ÏÅ∞ HÍ‰õΩO_® q∞ye# =ºO[<åÅ#∞ ã≤~÷ åÅ∞ JO\Ï~°∞. =ºO[<åÅ‰õΩ Ç¨ÏÅ∞¡Å∞, J„áê}∞Å∞
Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
L) LÉèíÜ«∂Hõ∆~åÅ∞
Wq =¸_»∞
0 - xO_»∞ ã¨∞<åfl. (Wk J#∞<åã≤HOõ )
ñ - J~° ã¨∞<åfl.
ó - qã¨~,æ° Wk T+¨‡O
ã¨∞<åfl#∞ aO^Œ∞=Ù ÖË^• J#∞™êfi~°=Ú JO\Ï~°∞. WÑ¨Ê\˜ LKåÛ~°}Ö’ J~°ã∞¨ #fl ÖË^∞Œ . H˘xfl =Ú„k`« „QÆO^ä•ÅÖ’
Wk HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. JO`«óÑ¨Ù~°O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ñ¨^•ÅÖ’ L#fl T+¨‡^èfiŒ xx qã¨~æ° Jx JO\Ï~°∞. D =¸_çO\˜h
LÉèÜí ∂« Hõ~∆ åÅx JO\Ï~°∞.
H±, Q∑ J<Õ"Õ Jã¨Å∞ =ºO[<åÅ∞. LKåÛ~°} ™œÅÉèºí O HÀãÖ JHÍ~°O`À HõeÑ≤ Hõ, QÆ Jx Ñ¨Å∞‰õΩ`åO.
=~°=‚ ∂ÅÖ’ K«∂Ñ¨Ù`åO. WÖÏˆQ JO, Pñ, Jó J<Õ "å\˜x ‰õÄ_® Ñ¨Å∞‰õΩ`åO. ã¨fi~åÅ∞ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ JHõ~∆ åÅ=Ù`å~Ú.
Hˆ =ÅO =ºO[<åÅ∞ JHõ~∆ åÅ∞ HÍ=Ù. =ºO[<åÅ∞ ã¨fi~åÅ`À Hõeã≤ JHõ~∆ åÅ=Ù`å~Ú.
HÕk Ñ¨^•Å#∞ ÑëH˜ K«∂_»O_ç.
K«H¯õ x - ( `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨ÔŒ )
K«OÑ¨HOõ - ( ãÖã¨¯$`« Ñ¨ÔŒ )

D Ñ¨^•Å#∞ ÑëHÍ~°∞ Hõ^•! ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Ö’¡#∂ K«HÍ~°O PHÍ~°O`À<Õ L<åfl, LKåÛ~°}Ö’ Éè^Ë OŒ LOk.
K«H¯õ xÖ’x 'K«— #∞ XHõÖÏQÍ#∂, K«OÑ¨HOõ Ö’x 'K«— #∞ =∞~ÀÖÏQÍ#∂ Ñ¨Å∞‰õΩ`åO. nx LKåÛ~°}#∞ ^•xH©,
^•x LKåÛ~°}#∞ nxH© =∂iÛ K«∂_»O_ç! ZO`À ZÉˇƒ@∞ìQÍ L#fl@∞ì g∞‰õΩ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. JÑ¨Ù_»∞ =∞#O
J#∞‰õΩ#fl J~°O÷ ~å^Œ∞. JO>Ë ÉèÏëê =º=Ç¨~°OÖ’ W|ƒOk HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. WÖÏˆQ [#∞=Ú - [O`«∞=Ù J<Õ
Ñ¨^•Å#∞ ‰õÄ_® ÑëH˜ K«∂_»O_ç. D Éè^Ë OŒ Jq <À\˜Ö’ Ñ¨Ù>Ëì ™ê÷<åxfl|\ì̃ =zÛOk. ãÖã¨¯$`«OÖ’ `≥Å∞QÆ∞Ö’
JP LT XF Ö`À ‰õÄ_ç# K«, [ Å∞ ^ŒO`åºÅh WD ZU Å`À ‰õÄ_ç# K«[Å∞ `åÅ"åºÅh "åºHõ~} °
„QÆO^ä•ÅÖ’ LO@∞Ok.
eÑ≤Ö’ =∞#O D Éè^Ë •xfl K«∂ÑÖ. HÍx K«∂Ñ≤`Õ ãïÜ≥∞ÿ # ~°∂Ñ¨"∞Õ ^À `≥Å∞ã¨∞OÎ k. LK«ÛiOKÕ q^è•#O ‰õÄ_®
`≥Å∞ã¨∞OÎ k.
^ŒO`«º K«[Å∞ QÆÅ Ñ¨^•Å∞:
K«e, KåÑ¨, K«∞@ìO, K«∂Ñ¨Ù K˘Ñ¨Ê, KÀ@∞, [Å∞¡, *Ï`«~,° [@∞ì EÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
g\˜x ~åÜ«∞_»O ‰õÄ_® HÕk q^èOŒ QÍ LO@∞Ok.
L^• : K«e, KåÑ¨, EÅ∞, [Å∞¡
`åÅ=º K«[Å∞ QÆÅ Ñ¨^•Å∞
zÅ∞¡, p=∞, K≥@∞ì, KÕ#∞, l_»∞,¤ rÅ∞QÆ∞, *ˇ„i, *Ë*Ë "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
D JOâßÅ#∞ g∞~°∞ áê~îåÅ∞ K«^∞Œ =Ù`«∞#flÑ¨C_»∞ PÜ«∂ JHõ~∆ åÅ#∞ ÑëH˜ K«∂_»O_ç. "å\˜x ÑëH˜# f~°∞#∞ |\˜ì
U QÆ∞OÑ¨Ù‰õΩ K≥O^Œ∞`åÜ≥∂ *Ï˝ÑH¨ =õ ÚOK«∞HÀO_ç.
WHõ HÕk JHõ~∆ åÅ∞ U QÆ∞OÑ¨Ù‰õΩ, U ~°HÍxH˜ K≥Ok#"À `≥ÅÊO_ç.
W ................. P .................... `« ....................
P ................. K« .................... |∞∞ ...................
=∂ ................ [ .................... ã¨ ....................
~° ................... = .................... Ç¨Ï ...................
WHõ Jxfl =~å‚Å∞ JHõ~∆ åÅ∞ HÍ=Ù. JK«∞ÛÅ∞, QÆ∞}Õ`åÅ∞ =∂„`«"∞Õ JHõ~∆ åÅ∞ Jx `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. HÍx =~å‚Å#∞,
JHõ~∆ åÅ#∞ XˆH J~°O÷ Ö’ "å_»_O» , =Ú„^Œ}Ö’ HõxÑ≤OKÕ U eÑ≤ ãÖHˆ `å<≥fl· <å JHõ~∆ O° J#_»O "å_»∞HõÖ’
Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤ã∂¨ Î LO@∞Ok.
17
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
B. Ñ¨^•Å∞
H˘xfl JHõ~∆ åÅ∞ Hõeû Ñ¨^•Ö∫`å~Ú. J~Ú`Õ WÖÏ Hõeû#=hfl Ñ¨^•Å∞ HÍ=Ù. JO>Ë WÖÏ Hõeû~åã≤# JHõ~∆ åÅ
QÆ∞OÑ¨Ù XHõ J~å÷hflÜ«∂e. JÖÏ J~å÷xfl WKÕÛ JHõ~∆ åÅ QÆ∞O¿Ñ Ñ¨^=Œ ∞ø`«∞Ok. D Ñ¨^•Ö’¡
- ~Ô O_Õã≤ JHõ~∆ åÅ∞O_»=K«∞Û.
- =¸_Õã≤ JHõ~∆ åÅ∞O_»=K«∞Û.
- <åÖËãæ ≤ JHõ~∆ åÅ∞O_»=K«∞Û.
- S^Õã≤ ÖË^• JO`«H#õ fl Z‰õΩ¯= JHõ~∆ åÅ∞ ‰õÄ_® LO_»=K«∞Û.
C. Ñ¨^Œ|O^è•Å∞
H˘xfl Ñ¨~åºÜ«∂Å∞ ÉèÏ+¨Ö’ =∞#O ~Ô O_»∞, =¸_»∞ JO`«H#õ fl Z‰õΩ¯= Ñ¨^•Å#∞ HõeÊ ~å™êÎO. WÖÏ HõeÊ ~åã≤#
Ñ¨^•Å#∞ Ñ¨^|Œ O^è•ÅO\ÏO. Ñ¨^|Œ O^èOŒ QÍ ‰õÄ_ç#Ñ¨Ù_»∞ Wq *ÏfÜ«∂Å∞, #∞_çHÍ~åÅ∞ ãÖ^è∞Œ Å∞, ã¨=∂™êÅ∞
HÍ=K«∞Û.
D. xÑ¶∞¨ O@∞=Ù
Ñ¨^•Å∞, Ñ¨^|Œ O^è•Å‰õΩ ã¨=∂<å~°Éú ’^èHŒ Ñõ ^¨ •Å∞O\Ï~Ú. WÖÏ J~å÷Å#∞ ã¨∂zOKÕ Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ#∞ 'xÑ¶∞¨ O@∞=Ù—
Å∞ JO\Ï~°∞. xÑ¶∞¨ O@∞=Ù JO>Ë Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å#∞ `≥e¿Ñ Ñ¨ÙãHÎ¨ Oõ . xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’x Ñ¨^•Å=~°∞ã¨ P =~°=‚ ∂ÅÖ’x
JHõ~∆ åÅ „Hõ=∞OÖ’ LO@∞Ok. D „Hõ=∞OÖ’ K«∂¿ã<Î Õ =∞#‰õΩ Ñ¨^•Å J~å÷Å∞ `≥Å∞™êÎ~Ú. WO^Œ∞HÀãÖ g∞
xÑ¶∞¨ O@∞=Ù#∞ K«∂_»O_ç. gÖˇ`· Õ XHõ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù#∞ ™⁄O`åxH˜ H˘#O_ç. nx=Å# g∞‰õΩ KåÖÏ Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞
`≥Å∞™êÎ~Ú. g∞ Ñ¨^*Œ Ï˝#O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’x Ñ¨^•Å∞, "å\˜ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ ° „Hõ=∞O kQÆ∞= q^èOŒ QÍ LO@∞Ok.
JK«∞ÛÅ‰õΩ : JO, J, P, W, D, L, T, |∞∞, |∞∂, Z, U, S, X, F, B
Ç¨ÏÅ∞¡Å‰õΩ : HõO, Hõ, HÍ, H˜, H©, ‰õΩ, ‰õÄ, Hõ$, Hõ$Ï, ÔH, ˆH, ÔH·, H˘, HÀ, H“,
W>Ë¡ W`«~° Ç¨ÏÅ∞¡Å‰õΩ ‰õÄ_® K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
Ñ¨^•Ö’¡x "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ O° `«~åfi`« ~Ô O_À, =¸_À JHõ~∆ åÅ∞ ‰õÄ_® =~°„‚ Hõ=∞OÖ’<Õ LO\Ï~Ú. kQÆ∞= L^•Ç¨Ï~°}
K«∂_»O_ç.
Ñ¨^•Å∞ xÑ¶∞¨ O@∞ „Hõ=∞O
1. J=kè 1. J<å~ÀQÆºO
2. J=ã¨~O° 2. JÑ¨~å^èOŒ
3. J<å~ÀQÆºO 3. J=kè
4. JÑ¨~å^èOŒ 4. J=ã¨~O°
5. P~ÀQÆºO 5. P~ÀQÆºO
WHõ HÕk Ñ¨^•Å#∞ xÑ¶∞¨ O@∞ „Hõ=∞OÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. WO„^è^Œ #Œè ∞ã¨∞û 1. ....................................................
2. ã¨=Ú^•Ü«∞O 2. ....................................................
3. |O^è∞Œ =ÙÅ∞ 3. ....................................................
4. Ñïq∞u 4. ....................................................
5. JHõ~∆ O° 5. ....................................................
6. ^ÀëêÅ∞ 6. ....................................................
E. ÉèÏëê ÉèÏQÍÅ∞
WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ\˜ áê~îO° Ö’ g∞~°∞ JHõ~∆ åÅ∞, LKåÛ~°}#∞ |\˜ì KÕã#≤ "å\˜ qÉèÏQÍÅ#∞ QÆ∂iÛ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
"å\˜`À Ñ¨^•Å#∞ QÆ∂iÛ `≥Å∞û‰õΩ<åfl~°∞. S`Õ =∞#O =∂\Ï¡_∞» `«∞#fl ÉèÏ+¨ ™ê^è•~°}OQÍ "åHÍºÅ ~°∂ÑÖÖ’
LO@∞Ok D "åHÍºÖ’¡ Ñ¨^•Å∞O\Ï~Ú. Ñ¨^•Ö’¡ JHõ~∆ åÅ∞O\Ï~Ú. JO>Ë H˘xfl JHõ~∆ åÅ∞ Hõe¿ãÎ Ñ¨^•Å=Ù`å~Ú.
D Ñ¨^•Å#∞ "åºHõ~} ° âß¢ãÎ¨ "Õ`ÅÎ« ∞ H˘xfl ÉèÏQÍÅ∞QÍ qÉèlí OKå~°∞. g\˜x ÉèÏëê ÉèÏQÍÅO\Ï~°∞. Jq kQÆ∞=
q^èOŒ QÍ L<åfl~Ú.
1. <å=∞"åK«HÍÅ∞ : ''<å ¿Ñ~°∞ ~åA. =∂ T~°∞ H˘=Ófi~°∞. <Õ#∞ qâßYÑ¨@}ì O "≥à_¡◊ ®xH˜ QÀ^•=i #kx ^•\Ïe.
JHõ¯_» PO„^èŒ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O LOk. ^•O\’¡ KåÖÏ=∞Ok q^•º~°∞Å÷ ∞ K«^∞Œ =Ù`«∞<åfl~°∞. JHõ¯_»∞#fl „QÆO^ä•ÅÜ«∞OÖ’
Z<Àfl Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ LO\Ï~Ú.——
D "åHÍºÖ’¡ ÖÏ=Ù JHõ~∆ åÅ∞#fl Ñ¨^•Å#∞ QÆ=∞xOK«O_ç, "å\˜Ö’ =∞#+¨µºÅ ¿Ñ~°∞,¡ #^Œ∞Å∞, T~°∞¡ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜
¿Ñ~°∞,¡ ã¨=Ú^•Ü«∂Å ¿Ñ~°∞,¡ *Ïux ã¨∂zOKÕ Ñ¨^•Å∞ =O\˜=x =∞#O QÆ∞iÎOK«QÅÆ O. g\˜x <å=∞"åK«HÍÅO\Ï~°∞.
g\˜x qâıëêºÅx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
2. ã¨~fi° <å=∂Å∞ : ~å=∂~å=Ù XHõ L^Àºy. J`«xH˜ W^Œ~Ì ∞° Ñ≤ÅÅ¡ ∞<åfl~°∞. "åi =∞^èºŒ #_çz# ãÖÉèÏ+¨} WÖÏ
LOk.
''g∞~°∞ UO KÕã∞¨ <Î åfl~°∞?——
''"Õ∞O ã¨~ã° fi¨ f^ÕqQÍi Ñ¨ÙãÎ̈HOõ K«^∞Œ =Ù`«∞<åflO?——
''P"≥∞ Z=~°∞?——
''P"≥∞ Q˘Ñ¨Ê ~°K~« Ú„u——
''Pq_» UO ~åâß~°∞?——
''Hõ^•ä xHõÅ∞ ~åâß~°∞——.
''Zxfl?——
''J<ÕHOõ ——
19
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
ÃÑ· "åHÍºÅÖ’ ÃÑ^ŒÌ JHõ~∆ åÅ∞#fl Ñ¨^•Å∞ =º‰õΩÅÎ HÀ, =ã¨∞=Î ÙÅHÀ, ^ÕxHÀ XHõ^•xH˜ |^Œ∞Å∞QÍ "å_»|_®¤~Ú.
JO>Ë J=hfl <å=∞"åK«HÍÅ#∞ ã¨∂zã¨∞Î<åfl~Ú Hõ^Œ∂! WÖÏ <å=∞"åK«HÍÅ‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ "å_Õ Ñ¨^•Å#∞
ã¨~fi° <å=∂Å∞ Jx JO\Ï~°∞.
3. qâı+}¨ ÏÅ∞ : ''U_»∞H˘O_»Å∞ =∞Oz Ñ≤Å"¡ å_»∞. J`«_∞» JO^ŒOQÍ LO\Ï_»∞. J`«_∞» JO`« á⁄\©ì HÍ^Œ∞, á⁄_»∞QÆ∂
HÍ^Œ∞. ZÑ¨C_»∂ `≥Åx¡ |@ìÅ∞ Hõ@Öì ^Ë ∞Œ .
D "åHÍºÖ’¡ ÃÑ^ŒÌ JHõ~∆ åÅ∞#fl Ñ¨^•Å∞ P "åHÍºÅÖ’x <å=∂Å∞ ã¨~fi° <å=∂Å QÆ∞}ÏÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ <Î åfl~Ú
Hõ^∂Œ ! WÖÏ qâıëêÅ#∞, JO>Ë QÆ∞}Ï<Àfl, ÅHõ}∆ Ï<Àfl `≥e¿Ñ Ñ¨^•Å‰õΩ qâı+}
¨ ÏÅx ¿Ñ~°∞.
4. „H˜Ü∞« Å∞ : ''J=∞‡ J#flO =O_»∞`ÀOk. <å#fl L`«~Î O° ~åã¨∞<Î åfl_»∞. J#flÜ«∞º ÃãH· Å˜ ∞ `˘‰õΩ¯`«∞<åfl_»∞. JHõ¯ #=Å
K«^∞Œ =Ù`ÀOk. <ÕxO\˜H˜ =KÕÛ@Ñ¨Ê\˜H˜ Wg =∂ ~ÚO\’¡ "åà◊√§ KÕã∞¨ #Î fl Ñ¨#∞Å∞. <Õ#∞ Ñ≤e¿ãÎ XHõ~∂° Ñ¨ÅHõÖ^Ë ∞Œ .——
ÃÑ· "åHÍºÅÖ’ ÃÑ^ŒÌ JHõ~∆ åÅ∞#fl Ñ¨^•Å∞ "åà◊√¡ KÕã∞¨ #Î fl Ñ¨#∞Å∞ Hõ^∂Œ ! '=O_»_O» — XHõ Ñ¨x, '~åÜ«∞_»O— XHõ Ñ¨x.
WÖÏˆQ '`˘Hõ¯_»O—, 'K«^=Œ _»O—, '~åÜ«∞_»O— (=KÕÛ@Ñ¨Ê\˜H˜), 'KÕÜ∞« _»O—, 'Ñ≤Å=_»O—, 'Ñ¨ÅHõ_O» — W=hfl Ñ¨#∞Å#∞
`≥eÜ«∞*Ë¿ã Ñ¨^•Å∞. WÖÏO\˜ Ñ¨^•Å#∞ '„H˜Ü∞« Å∞— Jx JO\Ï~°∞.
L^• : '~°q K«^∞Œ =Ù‰õΩO@∞<åfl_»∞—.
'~°q J#flO ux, K«^∞Œ =Ù‰õΩO@∞<åfl_»∞—.
D "åHÍºÅÖ’ 'K«^∞Œ =Ù‰õΩO@∞<åfl_»∞— J<Õ „H˜Ü∞« P "åHõºOÑ¨ÓiÎ HÍ=_®xfl ã¨∂zã¨∞OÎ k. 'ux— J<Õ „H˜Ü∞« "åHõºO
Ñ¨ÓiÎ HÍHõáÈ=_®xfl ã¨∂zã¨∞OÎ k. "åHõºO Ñ¨Ó~°=Î _»O JO>Ë Ñ¨x J~ÚáÈ=_»O. WHõ Ñ¨x QÆ∞iOz# „Ñ¨âfl◊
Ñ¨Ù@ì^∞Œ . "åHõºO Ñ¨ÓiÎ HÍ=_®xfl ã¨∂zOKÕ „H˜Ü∞« ã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« . "åHõºO Ñ¨ÓiÎ HÍHõáÈ=_»O JO>Ë WOHÍ Ñ¨x
LO_»_O» . Ñ¨x QÆ∞iOz# „Ñ¨âfl◊ Ñ¨Ù_»∞`«∞Ok. "åHõºO Ñ¨ÓiÎ HÍHõáÈ=_®xfl ã¨∂zOKÕ „H˜Ü∞« Jã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« .
L^•Ç¨Ï~°}: K«kq, ux, K«∂z, K«∂_»H,õ K«^∞Œ =Ù`«∂, uO@∂, K«∂ã¨∂Î "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
5. J=ºÜ«∂Å∞ : ''PÇ¨!—— ZO`« Q˘Ñ¨ÊQÍ #\ÕKå_»O_ô PÜ«∞#. 'FÇ¨ÏŸÇ¨ÏŸ! ÉÏÑ¨Ù~ˆ !— JO@∂ PÜ«∞# Pâ◊Û~åºxfl
∆ OÖ’ 'JÜ≥∂º!
„Ñ¨H\õ O˜ z# f~°∞ WÖÏ ÉÏ=ÙOk. `«~"° å`« P #@∞_»∞ U ~°ãO¨ K«∂Ñ¨Ù`å_À Jx J#∞‰õΩ<åfl. Hõ}
Hõ@Hõ\Ï!— JO@∂ PÜ«∞# Hõ~∞° }~°ã¨ Éèií `«"∞≥ #ÿ #@# K«∂Ñ≤OKå_»∞. '=∞i— WÖÏO\˜ Q˘Ñ¨Ê #@∞Å∞ KåÖÏ
`«‰Ωõ ¯= =∞Ok LO\Ï~°∞. 'HÍ|\˜—ì PÜ«∞##∞ =∞#O Q“~°qOKåe——.
ÃÑ· "åHÍºÅÖ’ ÃÑ^ŒÌ JHõ~∆ åÅ∞#fl Ñ¨^•Å∞ ( HÕ^Œ w`« L#flq ) XHõ ÉèÏ"åxH˜ =∞~À ÉèÏ"åxfl HõÅ∞Ñ¨Ù`«∂
K≥Ñ¨Ê_®xH˜ =∞^èŒº "å_Õ Ñ¨^•Å∞. D Ô~O_»∞ ~°HÍÖˇ·# Ñ¨^•Å#∞ J=ºÜ«∂ÅO\Ï~°∞. WOHÍ KåÖÏ ~°HÍÅ
J=ºÜ«∂Å∞<åfl~Ú. "å\˜ QÆ∞iOz ÃÑ· `«~Q° `Æ ∞« Ö’¡ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
g∞~°∞ K«kq# áê~îO° Ö’ qq^èŒ ÉèÏëê ÉèÏQÍÅ#∞ K≥Ok# Ñ¨^•Å∞<åfl~Ú. „Ñü ÉèÏëêÉèÏQÍxH˜ ãÖ|OkèOz#
Ñ¨^ãÕ ≤ Ñ¨^•Å#∞ "Õ~∞° QÍ Ñ¨\Hì̃ Åõ ∞QÍ ~åÜ«∞O_ç.
HÕk "å\˜H˜ g∞ áê~îO° #∞O_ç ~Ô O_Õã≤ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. <å=∞"åK«HÍÅ∞ ..........................
2. ã¨~fi° <å=∂Å∞ ..........................
3. „H˜Ü«∞Å∞ ..........................
4. qâı+¨}ÏÅ∞ ..........................
5. J=ºÜ«∂Å∞ ..........................
F. eOQÆO
eOQÆO JO>Ë zÇ¨ÏflO. F QÆ∞~°∞.Î Ñ¨Ù~°∞+¨, ¢ã,Î‘ #Ñ¨ÙOã¨Hõ =~åæÅ#∞ ã¨∂zOK«_®xH˜ Wq `À_»Ê_»`å~Ú. JO^Œ∞Hˆ
gxx Ñ¨ÙOeOQÆO, ¢ãeÎ‘ OQÆO, #Ñ¨ÙOã¨Hõ eOQÆO Jx JO\Ï~°∞.
Ñ¨ÙOeOQÆO - Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞, "åi qâıëêÅ#∞ `≥e¿Ñk. L^•ó ~å=Ú_»∞, QÆ∞}=O`«∞_»∞, nè~∞° _»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
¢ãeÎ‘ OQÆO - ¢ãÅÎ‘ #∞, "åi qâı+}
¨ ÏÅ#∞ `≥e¿Ñk. L^•ó ã¨`º« , ~å^è,Œ JO^ŒQ`Æ ,Î≥ ã¨∞O^Œi "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
#Ñ¨ÙOã¨Heõ OQÆO - ¢ãÎ‘ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ HÍx "å\˜x, "å\˜ qâıëêÅ#∞ `≥e¿Ñk. L^•ó ¿Ñ~°∞, =∞#ã¨∞û, =∞Oz, "≥∞`«#Î
"≥Ú^ŒÖˇ·#q.
"åK«HOõ
"åK«HOõ JO>Ë K≥¿ÑÊk. `≥Å∞QÆ∞Ö’ =¸_»∞ "åK«HÍÅ∞<åfl~Ú. Jq ó
- =∞Ç¨Ï^•fiK«HOõ - Ñ¨Ù~°∞+¨"åK«HÍÅ#∞ "å\˜ qâı+}
¨ ÏÅ#∞ `≥e¿Ñk. L^• ó ~å=Ú_»∞ QÆ∞}=O`«∞_»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- =∞Ç¨Ïf"åK«HOõ - ¢ãÎ‘ "åK«HÍÅx,"å\˜ qâı+}
¨ ÏÅ#∞ `≥e¿Ñk. L^• ó ã‘`,« QÆ∞}=O`«∞~åÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
- JÇ¨Ï=∞^•fiK«HOõ - Ñ¨â√◊ Ñ¨‰Ω∆õ Å∞, [_»=ã¨∞=Î ÙÅ∞, "å\˜ qâı+}
¨ ÏÅ#∞ `≥e¿Ñk. L^• ó ã≤OÇ¨ÏO, =∞„iK≥@∞ì
"≥Ú^ŒÖˇ·#q
G. =K«#O
`≥Å∞QÆ∞Ö’ =K«<åÅ∞ ~Ô O_»∞. Jq ó
UHõ=K«#O - XˆH XHõ =ã¨∞=Î Ù#∞ ã¨∂zOKÕk. L^• ó ~å=Ú_»∞, Ñ¨ÙãÎ̈HOõ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
|Ç¨ï=K«#O - XHõ\H˜ <õ åfl Z‰õΩ¯= =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ ã¨∂zOKÕk. L^• ó ~å=ÚÅ∞, Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
|Ç¨ï=K«#OÖ’ =¸ÅÑ¨^•xH˜ Å∞, ~°∞, é∞, O„_»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞ K≥~`° å~Ú.
L^• ó Ñ¨ÙãÎ̈HOõ - Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞
21
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
Ñ¨Q`Æ ∞« _»∞ - Ñ¨Q`Æ ∞« ~°∞, qÅ∞HÍ_»∞ - qÅ∞HÍé∞, qÅ∞HÍO„_»∞ – HÀ_»Å∞ - HÀ_»O„_»∞, HÀ_»à√◊ §
HÍx H˘xfl Ñ¨^•Å∞ ZÅ¡ÑC¨ _»∂ UHõ=K«#OÖ’<Õ LO\Ï~Ú. Jq h~°∞, |OQÍ~°O, aÜ«∞ºO, `≥Å∞Ñ¨Ù, x#fl, JHõ¯_»,
=i, D_»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
H˘xfl Ñ¨^•Å∞ ZÅ¡ÑC¨ _»∞ |Ç¨ï=K«#OÖ’<Õ LO\Ï~Ú. Jq ó
=ÚOQÆ∞~°∞Å∞, =_»∞,¡ ÃÑã¨Å∞, JK«Û#QÍÜ«∂Å∞, JO^Œ~∞° , ZO^Œ~∞° "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
H. „^Œ∞`«„Ñ¨H$õ uHÍÅ∞ - HõàÅ◊ ∞
`≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨Ö’x Ñ¨^•Åhfl HõàÅ◊ ∞ - ÖË^• „^Œ∞`«„Ñ¨H$õ uHÍÅx ~Ô O_»∞ q^è•Å∞.
„^Œ∞`«O JO>Ë #- HÍ~°O ó „^Œ∞`«O z=~° L#fl Ñ¨^•Å∞ „^Œ∞`«„Ñ¨H$õ uHÍÅ∞. L^• ó x<£, H˜<,£ HõO>ˇ<,£ KÕã#≤ <£,
=K≥Û<£,`å#∞, <Õ#∞, ZÅ¡<£ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
„^Œ∞`«O z=~°ÖxË Ñ¨^•Å∞ HõàÅ◊ ∞. L^• ó ~å=Ú_»∞, áÈ~Ú~å, T~°H,õ JHõ¯@, áÈ_»∞, QÀ_», JÑ¨C_»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
P^è∞Œ xHõ ÉèÏ+¨Ö’ „^Œ∞`«„Ñ¨H$õ uHÍÅ∞ JO`«QÍ "å_»∞HõÖ’ ÖË=Ù.
I. qÉè‰í Ωõ ÅÎ ∞ - BÑ¨qÉèHí HÎ̃ ÍÅ∞
qÉè‰í Ωõ ÅÎ #∞ 'HÍ~°HÍÅ∞— JO\Ï~°∞. Wq „H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ `À J#fiÜ«∞O á⁄O^Õq ÖË^• J#fiÜ«∞O HõeOæ KÕq. `≥Å∞QÆ∞
qÉè‰í Ωõ ÅÎ xfl\˜H© „H˜Ü∞« `À ãÖ|O^è=Œ ÚO@∞Ok. Wq JHõ~∆ ° ~°∂ÑÖÖ’QÍx, Ñ¨^•Å ~°∂ÑÖÖ’QÍx LO\Ï~Ú.
g\˜H˜ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ J~°O÷ KåÖÏ =~°‰Ωõ LO_»^∞Œ . g\˜<Õ <å=∞qÉè‰í Ωõ ÅÎ ∞ Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. „Ñ¨`º« Ü«∂Åx ‰õÄ_®
JO\Ï~°∞. Wq Zxq∞k.
- „Ñ¨^=Œä ∂qÉèHí Î̃ ó _»∞, =Ú, =Ù, Å∞ J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞. L^•ó ~å=Ú_»∞, =$Hõ=∆ Ú, QÀ=Ù, QÀ=ÙÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. ~°=∞,
L=∞, J#fl, JHõ¯, "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ‰õÄ_® „Ñ¨^=Œä ∂qÉèHí Î̃ z=~° L#fl Ñ¨^•ÖË.
- kfifÜ«∂qÉèHí Î˜ ó x<£, #∞<£, Å<£, ‰õÄiÛ, QÆ∞iOz J#∞ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞. L^• : ~å=Úx, ã‘`#« ∞, =O@#∞
"≥Ú^ŒÖˇ·#q.
- `«$fÜ«∂qÉèHí Î̃ ó KÕ`,« KÕ, `À_», `À J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞. L^• : HõuKÎ `Õ ,« Hõu`Î À "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- K«`∞« s÷qÉèHí Î̃ ó H˘é‰õΩ, HÔ · J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞ L^• : ~å=ÚxÔH,· ã‘`H« ˘~°‰Ωõ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- ÑÖK«=∂qÉèHí Î̃ ó =Å#, HõO>ˇ, Ñ¨\ì̃ J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞. L^•: ¢ãÎ‘ =Å#, ~å=Úx HõO>ˇ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- +¨+ª‘ qÉèHí Î̃ ó ‰õΩ, Ü≥ÚHõ¯, Ö’Ñ¨Å J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞. L^• : ~å=Úx Ü≥ÚHõ¯, <å‰õΩ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
- ã¨Ñ=Î̈ ∂qÉèHí Î̃ ó JO^Œ∞, # J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞. L^•ó k‰õΩ¯ÅO^Œ∞, ^è#Œ =Ú# "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- ãÖÉ’^è<Œ å „Ñ¨^=Œä ∂qÉèHí Î˜ ó F, F~Ú, Fi, Fã≤ J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞. L^• : F ~å=∂! F~Ú ~å=∂! "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
P^è∞Œ xHõ ÉèÏ+¨Ö’ D Zxq∞k ~°HÍÅ qÉèHí Î̃ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞ JO`«QÍ "å_»∞HõÖ’ ÖË=Ù. H˜, ‰õΩ, x, #∞ J<Õq =∂„`«"∞Õ
Ñ¨Å∞ ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ Ñ¨^•Å =∞^èºŒ ãÖ|O^è•xfl ™ê÷Ñ™≤ êÎ~Ú.
BÑ¨qÉèíH˜ÎHÍÅ∞
W - \˜ - O\˜ - u - J<Õq BÑ¨qÉèHí HÎ̃ ÍÅ∞. Wq qÉèHí HÎ̃ ˜ =ÚO^Œ∞ Ñ¨ÔŒ `À KÕ~`° å~Ú. L^• : K≥ÖÅ¡ˇ ∞ - K≥Öe¡ˇ ,
HÍÅ∞ - HÍe, QÆ∂_»∞ - QÆ∂\˜, WÅ∞¡ - WO\˜, KÕ~Ú - KÕu "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
ÃÑ· ã¨=∂Kå~°=Ú P^è•~°OQÍ HÕk Hõ$`åºÅ∞ KÕÜ∞« O_ç.
(i) HÕk "åxH˜ gÖˇ#· xfl L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
Ñ¨ÙOeOQÆO : ..................................................................................
„ã‘Î eOQÆO : ..................................................................................
#Ñ¨ÙOã¨Heõ OQÆO : ..................................................................................
=∞Ç¨Ïf "åK«HOõ : ..................................................................................
=∞Ç¨Ï^•fiK«HõO : ..................................................................................
JÇ¨Ï=∞^•fiK«HOõ : ..................................................................................
(ii) HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ =∞~À =K«<åxfl ~åÜ«∞O_ç.
<å=∞"åK«HOõ : ..................................† "åK«HÍÅ∞ :........................................
ÃÑxûÅ∞ : .................................† HõÅO : ...........................................
Ñ¨Q`Æ ∞« _»∞ : ...................................† qÅ∞HÍ_»∞ :.......................................
=∞~°^ÅŒ ∞ : ....................................
(iii) HÕk "åHÍºÅÖ’ qÉè‰í Ωõ ÅÎ #∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
1. ~å¿ã =ºHÎ̃`À ÉÏ@∞ K«k"Õ =ºHÎ̃ LO\Ï_»∞.
2. ÉèÏ+¨‰Ωõ XHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞ LO@∞Ok
3. ~å`«Ö’x ÉèÏ"åxfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ Ü«∞uflOKåe.
4. ^˘OQÆ =Å# „Ñ¨[Å∞ ÉèÜ í ∞« Ñ¨_`» å_»∞.
5. ~å=Úx H˘~°‰Ωõ Ñ¨ÓÅ∞ `≥KåÛ_»∞.
6. hHõO>Ë J`«QÍ_»∞ <Õ~Ê° i
7. ~å=Úx KÕ`« ~å=}∞_»∞ K«KåÛ_»∞.
23
~åÜ«∞_»O <Õ~∞° ‰Û Ωõ O^•O
8. =$Hõ=∆ ÚÅ#∞ ~°H¿∆˜ ãÎ Jq =∞#efl ~°H™∆˜ êÎ~Ú
9. `«e^ŒO„_»∞Å‰õΩ #=∞ã¨¯iOKåe.
10. QÆkÖ’ JÖÏ‡~åÅ∞O\Ï~Ú
11. F ~å=∞Ü«∂º! W@∞~å=Ü«∂º!
(iv) HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ BÑ¨qÉèHí HÎ̃ õ ~°∂áêÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
KÕ~Ú : ..................................................................................
WÅ∞¡ : ..................................................................................
QÆ∂_»∞ : ..................................................................................
HÍÅ∞ : ..................................................................................
`«=Ú‡_»∞ : ..................................................................................
: ..................................................................................
#∂~Ú : ..................................................................................
Ñ¨#∞fl : ..................................................................................
HÍ_»∞ : ..................................................................................
1.9 JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞ KÕÜ∞« =Åã≤#k

O g∞ „QÍ=∞O / Ñ¨@} ì OÖ’x ^Œ∞HÍ}ÏÅ ¿Ñ~°∞¡ QÆÅ |Å¡Å#∞ ÑïjeOK«O_ç. "å\˜ÃÑ· QÆÅ ~å`«^ÀëêÅ#∞ <À@∞
KÕã∞¨ HÀO_ç. "å\˜H˜ ãïÜ≥∞ÿ # ~°∂áêÅ#∞ ~åÜ«∞O_ç.
O k# Ñ¨„uHõÖ’¡ Hõ#|_ç# "åHÍºÖ’¡x ^ÀëêÅ#∞ K«∂_»O_ç. "å\˜x ZuÎ ~åã¨∞H˘x ãïKÕã≤ K«∂_»O_ç.
O U^Õx Ñ¨ÙãÎ̈HOõ , "å~åÎ Ñ¨„uHõ K«^∞Œ =Ù`«∞#flÑ¨C_»∞ g∞‰õΩ `≥eÜ«∞x Ñ¨^•Å#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç. "å\˜x XHõ <À@∞
Ñ¨ÙãÎ̈HOõ Ö’ ~åã¨∞HÀO_ç. "å\˜ J~å÷Å HÀãÖ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù#∞ ÑïjeOK«O_ç. J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ g∞ Láê^è•ºÜ«Úx
J_»QOÆ _ç.
O g∞~°∞ K«^∞Œ =Ù`«∞#flÑ¨C_»∞, qO@∞#flÑ¨C_»∞ g∞‰õΩ ÉÏQÍ #zÛ# Ñ¨ÔŒ , Ñ¨^|Œ O^èOŒ , *ÏfÜ«∞O, ™ê"≥∞`«#∞ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ
~åã≤ ÃÑ@∞ìHÀO_ç. ^•x J~å÷xfl =∞##O KÕÜ∞« O_ç. "å\˜x g∞ x`«º =º=Ç¨~°OÖ’ LÑ¨Ü∂≥ yOK«O_ç.
O g∞~°∞ K«kq# XHõ ¿Ñ~åÖ’x BÑ¨qÉèHí HÎ̃ õ ~°∂áêÅ#∞ Ñ¨\Hì̃ Qõ Í ~åã¨∞HÀO_ç.
O g∞~°∞ `«~K° ∞« QÍ KÕ¿ã ~å`« ^ÀëêÅ#∞ Ñ¨\Hì̃ Qõ Í ~åã≤ g∞ K«^∞Œ =Ù QÆkÖ’ ÃÑ@∞ìHÀO_ç. `«~K° ∞« QÍ "å\˜x K«∂z
^ÀëêÅ#∞ uiy KÕÜ∞« HõO_ç.

2 ãÖkè- ã¨=∂ãÖ-"åHõºO
(Ñ¨^•Å x~å‡}O, "åHõº x~å‡} s`«∞Å#∞ `≥eÜ«∞*ˇÑ¨C@)
ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ }
° ‰õΩ =∂#=ÙÅ∞ ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ#fl „Ñ¨^•è # ™ê^è#Œ O ÉèÏ+¨. "≥Ú^Œ@ "åQÆºfi=Ç¨~°OQÍ „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ
ÉèÏ+¨ ed`« ~°∂ÑÖÖ’ J#O`« "≥q· ^èºŒ O`À qÅã≤Å∞¡`ÀOk. LKåÛ~°} ™œÅÉèÏºxH˜, ÖËY# ™œÅÉèÏºxH˜ J#∞=ÙQÍ
ÉèÏ+¨#∞Ñ¨Ü∂≥ yOKÕÑC¨ _»∞ HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ ÉèÏ+¨ x~å‡}OÖ’ H˘xfl =∂~°∞ÊÅ∞ HõÅQÆ_®xfl QÆ=∞xOK«=K«∞Û. D ÉèÏ+¨
x~å‡}Ïxfl J~°÷O KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ „áêp#∞Å∞, P^èŒ∞x‰õΩÅ∞ „Ñ¨Ü«∞uflOKå~°∞. D „Ñ¨Ü«∞`åflÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ J<ÕHõ
"åºHõ~} ° ÏÅ∞ =KåÛ~Ú. ÉèÏëê âßGO Jaè=$kú K≥OkOk. ÉèÏ+¨#∞ âß¢ãÜ Î‘ ∞« OQÍ J^èºŒ Ü«∞#O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ D<å_»∞
q¢ã`Î̈ O« QÍ Ñïâ’^è#Œ Å∞ ‰õÄ_® [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
ÉèÏ+¨‰Ωõ ãÖ|OkèOz# „áê^äqŒ ∞Hõ"∞≥ #ÿ x~å‡}Ïxfl, ÉèÏ+¨Ö’ [iˆQ =∂~°∞ÊÅ#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_»O =Å¡ ÉèÏ+¨#∞
LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ ™ê=∞~°º÷ O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’ ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å#∞ KÕiÛ ÑëHˆ @Ñ¨C_»∞ "≥Ú^Œ\Ñ˜ ^¨ OŒ z=i
JHõ~∆ O° , ~Ô O_»= Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ O° Ö’ HõeQˆ =∂~°∞Ê#∞ ãÖkè J<Õ ¿Ñ~°∞`À ã¨∂z™êÎ~∞° . JÖÏˆQ ~Ô O_»∞ =¸_»∞ Ñ¨^•Å
HõÅ~ÚHõ`À U~°Ê_Õ UHõ Ñ¨^~Œ ∂° áêxfl ã¨=∂ãÖ JO\Ï~°∞. Hõ~,Î° Hõ~‡° , „H˜Ü∞« Å`À ‰õÄ_ç# ãÖÑ¨Ó~°"‚ ∞≥ #ÿ J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ
"åHÍºÅÖ’#∂ J<ÕHõ ~°HÍÅ Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. g@xfl\˜x QÆ∞iOz# =∞øeHõ"∞≥ #ÿ J=QÍÇ¨Ï# =∞#‰õΩ `«ÑÊ¨ xãï.
HÍ|\ì̃ D áê~îO° Ö’ ãÖkè, ã¨=∂ãÖ, "åHõºOÖ’ ~°HÍÅ QÆ∂iÛ =∞#O H˘O`« `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.

J áê~îO° K«kq# `«~åfi`« JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞ -
ãÖkè,ã¨=∂ãÖ, "åHõº ã¨fi~°∂ÑÖ QÆ∞iOz q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
ÉèÏ+¨ qxÜ≥∂QÆOÖ’ ãÖkè, ã¨=∂ãÖ, "åHõº x~å‡}O x~°fiÇ≤ÏOKÕ áê„`«#∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
PKå~åº : Ñ¨Ó~°fi~°∂Ñ¨"∞£ . JO`Õ "åã≤ L`«~Î ° ~°∂Ñ¨"∞£ . q^•º ãÖkè : Ñ„ =¨ K«#O ãÖ^è•#O.
25 ãÖkè – ã¨=∂ãÖ – "åHõºO
~åÜ«∞_»OÖ’ =∂\Ï¡_@ » OÖ’ ãÖkè, ã¨=∂™êÅ#∞ ã¨~Ô #· suÖ’ LÑ¨Ü∂≥ yOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
"åHõº ã¨fi~°∂áêxfl, "åHõº~°HÍÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘x ãÔ̈~#· suÖ’ qxÜ≥∂y™êÎ~∞° .
2.2 =¸Åáê~îO° - 1
ãÖkè JO>Ë
™ê=∂#ºOQÍ 'ãÖkè— J<Õ =∂@#∞ X_»O|_çH,õ XÑ¨C^ŒÅ (agreement) J<Õ J~°O÷ Ö’ "å_»∞`«∞O\ÏO. ãÖkè
~Ô O_»∞ ^ÕâßÅ =∞^èºŒ [~°Q=Æ K«∞Û.ÖË^• W^Œ~Ì ∞° =º‰õΩÅÎ =∞^èºŒ [~°Q=Æ K«∞Û. ~Ô O_»∞ aè#flÑïã≤`÷ ∞« ÅÖ’ XHõ XÑ¨ÊO^ŒO
‰õΩ^Œ∞~°∞ÛH˘x XHõ Ñ¨ûúŒ H˜ ~å=_»"∞Õ ãÖkè Jx K≥á⁄ÊK«∞Û.
ÉèÏ+¨Ö’ ãÖkè
ÉèÏ+¨Ö’ ãÖkè ~Ô O_»∞ =~å‚Å =∞^èºŒ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. =~°O‚ JO>Ë JK«∞ÛHÍ=K«∞Û. ÖË^• Ç¨ÏÅ∞¡ HÍ=K«∞Û. Wq XˆH
^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ =zÛ#Ñ¨C_»∞ "å\˜ ÅHõ} ∆ ÏÅÖ’ =∂~°∞Ê HõÅ∞QÆ=K«∞Û. D =∂~°∞Ê xÜ«∞=∞OQÍ, XHõ „Hõ=∞Ñ¨ûúŒ Ö’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
L^• :- JHõ¯_çH˜ =zÛ#"åÔ~=~°∞ ? ~ü{Z ´ ~Ô
(=zÛ#"å~°∞ { Z=~°∞) ~ü{L ´ ~°∞
WHõ¯_çH˜ =zÛ#^≥=~°∞ (^£{Z´^≥) ^£{W ´ k
( =zÛ#k { Z=~°∞)
ÃÑ· ~Ô O_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Å#∞ QÆ=∞x^•ÌO
"≥Ú^Œ\˜ L^•Ç¨Ï~°}Ö’ =zÛ#"å~°∞ Z=~°∞ J<Õ ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å∞<åfl~Ú. g\˜Ö’ =zÛ#"å~°∞ "≥Ú^Œ\˜ =∂@
'Z=~°∞— ~Ô O_»= =∂@. "≥Ú^Œ\˜ =∂@ z=iÖ’ '~°∞— LOk. '~ü{L— `À Wk U~°Ê_çOk. ~Ô O_»=Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ@ 'Z— LOk.
~°∞Ö’x LHÍ~°O, Z Hõeã≤ '=zÛ#"åÔ~=~°∞— Jx U~°Ê_çOk. W^Õ =∂kiQÍ ~Ô O_»= L^•Ç¨Ï~°}#Ω K«∂_»=K«∞Û.
Wk xÜ«∞=∞OQÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. WÖÏ [iˆQ =∂~°∞Ê#∞ 'ãÖkè— JO\Ï~°∞. Ñ¨^•Å z=~° =~å‚Å∞, á⁄O^Õ
=∂~°∞ÊÅ#∞ |\˜ì "å\˜H˜ U ãÖkè J<Õ ¿Ñ~°∞ =ã¨∞OÎ k.
PÜ«∂ ÉèÏ+¨Å ã¨fi~°∂ÑÖ, ã¨fiÉèÏ"åxfl |\˜ì ãÖkè U~°Ê_»@OÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞O\Ï~Ú. ãÖã¨¯$`«ÉÏè ëê xÜ«∞=∂Å∞,
`≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê xÜ«∞=∂Å∞ "Õ~∞° "Õ~∞° QÍ LO\Ï~Ú.
L^•: J`«_∞» { L<åfl_»∞ ´ J`«_∞» <åfl_»∞ (L { L ´ L)
=∞$^Œ∞ { LHÎ̃ ´ =∞$^Œ∂H˜Î
"≥Ú^Œ\˜ Ñ¨ÔŒ Ö’ 'L— { L ´ L QÍ =∂i`Õ ~Ô O_À (^£) { L { L ´ (^£) T Ñ¨ÔŒ Ö’ L { L ´ TQÍ
=∂iOk. HÍ~°}O "≥Ú^Œ\˜ Ñ¨ÔŒ `≥Å∞QÆ∞ HÍQÍ, ~Ô O_Àk ãÖã¨¯$`«O. Hõ#∞Hõ ãÖkè [iˆQ q^è•#OÖ’ =∂~°∞Ê Hõ#|_»∞`«∞Ok.
`Õ_® U~°Ê_çOk.
`≥Å∞QÆ∞ ãÖ^è∞Œ Å∞
`≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨ Ñ¨ûúŒ x J#∞ãïOz ''Ñ¨Ó~°fiÑ¨~° ã¨fi~°=Ú#‰õΩ Ñ¨~ã° fi¨ ~°O UHÍ^ÕâO◊ HÍ=_»O ãÖkè—— Jx JO\Ï~°∞.
~Ô O_»∞ Ñ¨^•ÅÖ’ "≥Ú^Œ\˜ Ñ¨^•xfl 'Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ — Jh, `«~∞° "å`« Ñ¨^•xfl 'Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ — Jh JO\Ï~°∞.
ã¨fi~°O JO>Ë JK«∞Û 'UHÍ^ÕâO◊ — JO>Ë ~Ô O_çO\˜ |^Œ∞Å∞QÍ XHõ¯>Ë P ™ê÷#OÖ’H˜ ~å=_»O.
L^• :- LO_»∞=Ú { J<åfl ´ LO_»∞=∞<åfl ("£∞ { J)
("£∞)L { J ´ "£∞ { J
L, J Å |^Œ∞Å∞QÍ 'J— XHõ¯>Ë ~å=_»O
Ñ¨ÓÅ∞ { Z`«=Î Öˇ<ÀÜü∞ ´ Ñ¨ÓÖˇ`=Î« Öˇ<ÀÜü∞
(Öò{) L { Z ´ Öò { Z
L, ZÅ |^Œ∞Å∞QÍ 'Z— XHõ¯>Ë ~å=_»O. `≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨ Ö’ Hõ#|_»∞`«∞#fl H˘xfl ãÖkè ~°∂áêÅ#∞ WHõ¯_»
Ñïje^•ÌO.
(i) L`«fiãÖkè : ~å=Ú_»∞ { J`«_∞» ´ ~å=Ú_»`_« ∞»
™È=Ú_»∞ { W`«_∞» ´ ™È=Ú_ç`_« ∞»
=∞#=Ú { LO\˜q∞ ´ =∞#=ÚO\˜q∞
J`«_∞» { ZHõ¯_» ´ J`«_H≥ ¯õ _»
W`«_∞» { XHõ¯_»∞ ´ W`«_˘Hõ¯_»∞
ÃÑ· ãÖkè ~°∂áêÅ#∞ QÆ=∞xOz#@¡~Ú`Õ "≥Ú^Œ\˜ Ñ¨ÔŒ Ö’x z=i LHÍ~°O `˘ÅyáÈ~Ú ~Ô O_À Ñ¨ÔŒ Ö’x
`˘e JK«∞Û =zÛ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. LHÍ~°O `˘ÅyáÈ~Ú ãÖkè [~°∞QÆ∞`«∞#flk. Hõ#∞Hõ Wk L`«fiãÖkè. nx<Õ LHÍ~° ãÖkè
Jx ‰õÄ_» JO\Ï~°∞.
nx<Õ ã¨∂„`«~∂° ÑÖÖ’ ''L`«∞#Î ‰õΩ JK«∞ÛÑ¨~O° |QÆ∞#Ñ¨Ù_»∞ ãÖkèÜ∞« QÆ∞—— JO\Ï~°∞.
(ii) J`«fiãÖkè
=O@ { P=Ú^Œ=Ú ´ =O\Ï=Ú^Œ=Ú
ã‘`« { JHõ¯ - ã‘`H« ¯õ
Ñ¨Ù\˜#ì { WÅ∞¡ - Ñ¨Ù\˜xì Å∞¡
K«∂_»Hõ { L#fl - K«∂_»‰Ωõ #fl
"≥ÚÅHõ { Z`«∞Î - "≥ÚÅÔH`«∞Î

Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ z=~° L#fl 'J— ‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ Ñ¨~° Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ@ L#fl JK«∞Û (J/W/L/Z) =zÛ KÕ~∞° `«∞#flk.
J~Ú`Õ 'J— Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ z=~°Ö’ 'J— L#flÑ¨C_»∞ ãÖkè =∞i ~Ô O_»∞ q^è•Å∞QÍ [iˆQ J=HÍâ◊O LOk.
L^• : Ñ¨Ù\˜#ì { WÅ∞¡ - Ñ¨Ù\˜xì Å∞¡
Ñ¨Ù\ì̃<£ { (J) { WÅ∞¡ - Ñ¨Ù\ì̃xÅ∞¡
Ñ¨Ù\˜<ì £ { J { Üü∞ { WÅ¡ - Ñ¨Ù\˜#ì ~ÚÅ∞¡
Ü«∞HÍ~°O P^ÕâO◊ QÍ =zÛ# ~°∂ÑÖ ‰õÄ_» =∞#‰õΩ „QÍOkèHõ ÉèÏ+¨Ö’ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
J=∞‡ { WK≥Û#∞ - J=∞‡~ÚK≥Û#∞
J"£∞‡ { J { WK≥Û#∞ -
('Ü«∞— HÍ~° P^ÕâO◊ ) J"£∞ { J { Üü∞ { WK≥Û#∞ -
'Jq∞‡K≥Û#∞— =O\˜ ~°∂áêÅ∞ HÍ=º ÉèÏ+¨Ö’ HõxÑ≤OK«=Ù. JO>Ë WHõ¯_» ãÖkè [~°Q_Æ ®xH˜ 'Ü«∞—
P^ÕâO◊ QÍ =zÛ KÕ~åe.
JHÍ~°ãO¨ kè =¸_»∞ q^è•Å∞QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
1. ãÖkè [iy# ~°∂áêÅ∞ - ã‘`« { JHõ¯ - ã‘`‰« ¯õ
zO`å‰õΩ zO`« { P‰õΩ
2. ãÖkè [iy# ~°∂áêÅ∞ - Ü«∞_®QÆ=∞ ~°∂áêÅ∞ - K«∂_»‰Ωõ #fl, K«∂_»HÜ
õ Ú« #fl
3. Ü«∞_®QÆ=∞ ~°∂áêÅ∞ - J=∞‡ ~ÚK≥Û#∞.
(iii) W`«fiãÖkè :
HÕk ãÖ^è∞Œ Å#∞ QÆ=∞xOK«O_ç.
Uq∞ { JO\Ï=Ù - U=∞O\Ï=Ù
U"£∞ { W { JO\Ï=Ù -
Uq∞\˜ { Wk - Uq∞\˜k
Uq∞\˜ { W { Wk
Jk { Uq∞\˜ - J^Õq∞\˜
J^£ { W { Uq∞\˜
Jk { XHõ\˜ - J^˘Hõ\˜

DL^•Ç¨Ï~°}Å#∞ ÑïjeOK«O_ç. Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ z=~° 'W— LO_ç L`«~Î Ñ° ^¨ OŒ "≥Ú^Œ@ U^À XHõ JK«∞Û L#flÑ¨C_»∞
ãÖkèÖ’ 'W— Ö’Ñ≤ã∞¨ OÎ k. nxx WHÍ~° ãÖkè JO\Ï~°∞. WHÍ~° ãÖkè =¸_»∞~°HÍÖ’¡ LO@∞Ok.
1. ãÖkè [iy# ~°∂áêÅ∞ : Uq∞\˜ { Wk - Uq∞\˜k
2. ãÖkè [iy# ~°∂áêÅ∞ : Ü«∞_®QÆ=∞ ~°∂áêÅ∞ - U=∞O\˜q, Uq∞Ü«ÚO\˜q
Uq∞ { JO\˜q - U=∞O\˜q
(W) { Üü∞ { J - Uq∞Ü«∞O\˜q
3. Ü«∞_®QÆ=∞ ~°∂áêÅ∞ : KÕã≤ { WK≥Û#∞
KÕã≤ { Üü∞ { WK≥Û#∞ KÕã~≤ ÚK≥Û#∞.
(iv) P„"Õ∞_ç`« ãÖkè :
ÉèÏëê =º=Ç¨~°OÖ’ XH˘¯Hõ¯™êi XˆH Ñ¨^•xfl ~Ô O_»∞ =∂~°∞¡ LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞OÎ \ÏO. L^•: B~å { B~å ´ B~“~å
=O\˜q. WHõ¯_» L#fl ~Ô O_»∞ B~° { B~° Ñ¨^•ÅÖ’ ~Ô O_À Ñ¨^•xfl P„"Õ∞_çÒ« JO\Ï~°∞.
L^• :- PÇ¨ { PÇ¨
WHõ¯_» XˆH Ñ¨ÔŒ 'PÇ¨— ~Ô O_»∞™ê~°∞¡ =zÛOk. ~Ô O_À Ñ¨^"Œ ∞≥ #ÿ 'PÇ¨— #∞ P„"Õ∞_çÒ« JO\Ï~°∞.
Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ z=i JK«∞Û#‰õΩ P„"Õ∞_çÒ« Hõ#∞Hõ =zÛ#@¡~Ú`Õ ãÖkè ™ê^è•~°}OQÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
L^• :- FÇ¨ÏŸ { FÇ¨ÏŸ - FÇ¨ÏŸÇ¨ÏŸ
Z@∂ì { Z@∂ì - Z>ˇ@ ì ∂ì
JK«∞Û‰õΩ Ç¨ÏÅ∞¡`À ãÖkè [iˆQ q^è•#O ‰õÄ_® xÜ«∞=∂Å`À ‰õÄ_ç LO@∞Ok. H˘xfl KÀ@¡ ã¨~à° ÏÅ∞, QÆã_¨ ^» =Œ Å∞,
P^ÕâO◊ QÍ =™êÎ~Ú.
(v) QÆã_¨ ^» "Œ å^Õâ◊ ãÖkè :
Ñ¨Ó~°fi Ñ¨ÔŒ „Ñ¨^=Œä ∂ qÉèHí HÎ̃ ˜ K≥Ok# Ñ¨ÔŒ QÍ L#flÑ¨C_»∞ ( L^•: "å_»∞, J`«_∞» , h=Ù, g∞~°∞, "å~°∞ "≥ÚII#q)
"å\˜H˜ Ñ¨~∞° ëêÅ`À (Hõ,K«,@, `«Ñ)¨ ãÖkè [~°∞QÆ∞`«∞#flÑ¨C_»∞ P Ñ¨~∞° ëêÅ∞, QÆ ã¨ _» ^Œ = Å∞QÍ „Hõ=∞OQÍ
=∂~°∞`å~Ú.
"å_»∞ { H˘>ì̌ - "å_»∞ Q˘>ì̌
"å_»∞ H˘>ì̌
J`«_∞» { K«xÜ≥∞ - J`«_∞» ã¨xÜ≥∞
J`«_∞» K«xÜ≥∞
"å~°∞ { áÈ~°∞ - "å~°∞ "À~°∞
"å~°∞ áÈ~°∞

W^Õ q^èOŒ QÍ ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖÖ’x Ñ¨~∞° ëêÅ∞ ‰õÄ_® QÆ ã¨ _» ^Œ = Å∞QÍ =∂~°∞`å~Ú.
‰õÄ~°{ HÍÜ«∞Å∞ - ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞
HÍÅ∞ { KÕ`∞« Å∞ - HÍÅ∞ ¿ã`«∞Å∞
`«e¡ { `«O„_»∞Å∞ - `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞
T~°∞ { Ñ¨ÖÅ¡ˇ ∞ - T~°∞=ÖˇÅ¡ ∞
„Ñ¨^=Œè ∂ qÉèHí ÃÎ̃ Ñ#· QÆ ã¨ _» ^Œ =Å∞ P^Õâ◊ ~°∂ÑÖ ( "å_»∞ Q˘>ì̌), P^ÕâO◊ HÍx ~°∂ÑÖ ( "å_»∞ H˘>ì̌) ~Ô O_»∂
LO\Ï~Ú.
HÍh ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖÖ’ =∂„`«O QÆã_¨ ^» =Œ Å∞ P^Õâ~◊ ∂° ÑÖ ( ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞) =∂„`«"∞Õ LO@∞Ok.
(vi) ã¨~à° Ï^Õâ◊ ãÖkè
Ñ¨ÓK≥#∞ { HõÅ∞=Å∞ ´ Ñ¨ÓK≥#∞ QÆÅ∞=Å∞
`ÀñK≥#∞ { K«∞Hõ¯Å∞ ´ `ÀñK≥#∞ AHõ¯Å∞
ÃÑ· Ñ¨^•Å#∞ QÆ=∞xOK«O_ç. Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ Ö’x Hõ, K« Å∞ QÆ, [ Å∞QÍ =∂i#q. W@∞=O\˜ =∂~°∞Ê#∞ „QÍOkèHÉõ Ïè +¨Ö’
=ÚYºOQÍ Ñ¨^•ºÅÖ’ g∞~°∞ K«∂ã≤ LO\Ï~°∞. D =∂~°∞Ê#∞ q=iOz K≥¿ÑÊ^Õ ã¨~à° Ï^Õâ◊ ãÖkè
''„^Œ∞`« „Ñ¨H$õ uHõ=Ú g∞^Œ Ñ¨~∞° +¨=ÚÅ‰õΩ ã¨~à° =◊ ÚÅQÆ∞—— J#flk D ãÖkè ã¨∂„`«O
'Ñ¨ÓK≥#∞— J#fl Ñ¨ÔŒ Ö’ z=~° #HÍ~°O LOk. Hõ#∞Hõ Wk „^Œ∞`« „Ñ¨H$õ uHõ=Ú. D Ñ¨ÔŒ ÃÑ· Ñ¨~∞° +Ö`À "≥Ú^ŒÖÜ
·ˇ ∞Õ º
Ñ¨ÔŒ ( HõÅ∞=Å∞) Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ QÍ =ã¨∞#Î flk.
D HÍ~°}OQÍ Wk Ñ¨ÓK≥#∞{ HõÅ∞=Å∞ - Ñ¨ÓK≥#∞ QÆÅ∞=Å∞ Jx ã¨~à° O◊ P^ÕâO◊ QÍ =∂~°∞`«∞Ok.
WÖÏ ã¨~à° O◊ P^ÕâO◊ QÍ =zÛ#Ñ¨C_»∞ Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ Ö’x '#HÍ~°O— („^Œ∞`«O) aO^Œ∞=Ù, ãÖâı+¡ Å¨ ∞QÍ =∂~°=K«∞Û.
Ñ¨ÓK≥#∞ QÆÅ∞=Å∞ - 1. Ñ¨ÓK≥O QÆÅ∞=Å∞
2. Ñ¨ÓK≥ñQÆÅ∞=Å∞ ( J~°ã∞¨ #fl)
3. Ñ¨ÓK≥#Åæ ∞=Å∞ -( ãÖâı+¡ )¨
4. Ñ¨ÓK≥#∞QÆÅ∞=Å∞ (=∂~°∞Ê K≥O^Œx ~°∂ÑÖ) =O\˜ ~°∂áêÅ∞QÍ
=∂~°∞`«∞Ok.
„^Œ∞`«=Ú ´ #HÍ~°O
„^Œ∞`«„Ñ¨H$õ uHõ=Ú ´ #HÍ~°O JO`«OÖ’ QÆÅ Ñ¨ÔŒ .
ãÖã¨¯$`« ãÖ^èŒ∞Å∞
`≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨ Ö’ ãÖã¨¯$`« Ñ¨^•Å∞ J<ÕHOõ =zÛ KÕ~å~Ú. D Ñ¨^•Å‰õΩ ãÖã¨¯$`« ÉèÏëê xÜ«∞=∞O „Ñ¨HÍ~°O ãÖkè
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. Hõ#∞Hõ H˘xfl =ÚYº"≥∞#ÿ ãÖã¨¯$`« ãÖkè xÜ«∞=∂Å∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
(i) ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ Ö’x z=i JK«∞Û, Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ Ö’x "≥Ú^Œ\˜ JK«∞Û XHõ¯>Ë J~Ú#Ñ¨Ù_»∞ P JK«∞Û n~°O… J=Ù`«∞Ok.
L^• :- ^Õâ◊ { JO`«~O° ´ ^ÕâßO`«~O° (J{P ´ P)
^Õ= { PÅÜ«∞O ´ ^Õ"åÅÜ«∞O (J{P ´ P)
Hõq { WO„^Œ∞_»∞ ´ HõgO„^Œ∞_»∞ ( W{W ´ D)
=∞Ç≤Ï { Dâ◊√_»∞ ´ =∞Ç‘Ïâ◊√_»∞ ( W{D ´ D)
=∞$^Œ∞ { LH˜Î ´ =∞$^Œ∂H˜Î ( L{L´ T)
Ñ≤`$« { |∞∞}O ´ Ñ≤`$« Ï}O ( |∞∞{|∞∞ ´ |∞∂)
(ii) QÆ∞}ãÖkè
ãÖã¨¯$`«OÖ’ =ÚYº"≥∞#ÿ H˘xfl QÆ∞OÑ¨ÙÅ‰õΩ XHõ ¿Ñ~°∞ ÃÑ@ì_O» ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O. ^•x =Å# "åºHõ~}
° "Õ`ÅÎ« ‰õΩ
H˘O`« ™œÅÉèºí O LO@∞Ok. ãÖã¨¯$`«OÖ’ U,X,J~ü JHõ~∆ åÅ J#∞ QÆ∞OÑ¨Ù#∞ ''QÆ∞}=ÚÅ∞—— JO\Ï~°∞.
Ñ¨Ó~°fi Ñ¨ÔŒ z=~° 'J— =~°O‚ LO_ç Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ "≥Ú^Œ@ W, L, |∞∞ Å∞ Hõ#∞Hõ L#fl@¡~Ú`Õ Jq „Hõ=∞OQÍ, 'U F
J~ü— Å∞QÍ =∂~°∞`å~Ú.
^Õ= { WO„^Œ∞_»∞ - ^Õ"OÕ „^Œ∞_»∞ ( J{ W ´ U)
QÆOQÍ { L^ŒH=õ Ú - QÆOQÀ^ŒH=õ Ú ( P{L ´ F)
ã¨ÑÎ¨ { |∞∞+¨µÅ∞ ´ ã¨Ñ~Î¨ ∞° ¬Å∞ ( J { |∞∞ ´ J~ü)
=∞Ç¨ { |∞∞+≤ ´ =∞Ç¨Ïi¬ ( P { |∞∞ ´ J~ü)
(iii) =$kú ãÖkè
Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ z=~° JHÍ~°O LO_ç Ñ¨~° Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ@ U S Å∞ L#flÑ¨C_»∞ SHÍ~°O, F BÅ∞ L#flÑ¨C_»∞ BHÍ~°OQÍ
=∂i ãÖkè [~°∞QÆ∞`«∞Ok.

UHõ { UHõ ´ UÔHH· õ ( J { U ´ S)
J+¨ì { Sâ◊fi~åºÅ∞ ´ (J { T ´ S)
QÆOQÍ { FÑ¶∞¨ =Ú ´ QÆOQ“Ñ¶∞¨ =Ú ( P{F ´ B)
k=º { B+¨^=Œè Ú ´ k"Òº+¨^=Œè Ú ( J{ B ´ B)
ãÖã¨¯$`«OÖ’ JHÍ~åxH˜ U, SÅ∞ Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨C_»∞ SHÍ~°O, F, BÅ∞ Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨C_»∞ BHÍ~°O UHÍ^ÕâO◊ J=Ù`å~Ú.
ãÖã¨¯$`«OÖ’ S,B Å#∞ =$^Œ∞Åú ∞, =$kú=~å‚Å∞ JO\Ï~°∞
WO`«=~°‰Ωõ JHÍ~åxH˜ [iy# ãÖkèx QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
(iv) Ü«∞}Ï^Õâ◊ ãÖkè
W, L, |∞∞ =~å‚Å‰õΩ [iˆQ ãÖkè QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O. W L |∞∞Å‰õΩ J"Õ JK«∞ÛÅ∞ Ñ¨~"° ∞≥ `ÿ Õ ã¨=~°‚ n~°… ãÖkè
J=Ù`«∞Ok. JÖÏ HÍHõ "Õ~ˆ JK«∞ÛÅ∞ =zÛ#Ñ¨C_»∞ ãÖkèÖ’ =∂~°∞Ê =ã¨∞OÎ k.
Ju { JkèH=õ Ú - W { J ´ Üü∞ ´ J`«ºkèH=õ Ú
J}∞ { J¢ã=Î¨ Ú - L { J ´ "£ ´ J}fi¢ã=Î¨ Ú
Ñ≤`$« { P[˝ - |∞∞ { P ´ ~ü ´ Ñ≤„`å[˝
ÃÑ· L^•Ç¨Ï~°}Å#∞ QÆ=∞xOz#@¡~Ú`Õ W L |∞∞Å‰õΩ Jã¨=~°‚ JK«∞ÛÅ∞ Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨C_»∞ =~°∞ã¨QÍ Ü«∞, =, ~°,
Å∞ P^ÕâO◊ QÍ =™êÎ~Ú Jx QÆ∞iÎOK«=K«∞Û. Ü«∞=~°Å#∞ Ü«∞}∞‚Å∞ JO\Ï~°∞.
(v) Ç¨ÏÅûO^èŒ∞Å∞
WO`«=~°‰Ωõ H˘xfl JK«∞ÛÅ`À =KÕÛ ãÖ^è∞Œ Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘<åflO. ãÖkè ~Ô O_»∞ Ç¨ÏÅ∞¡Å =∞^èºŒ ‰õÄ_®
[~°QÆ=K«∞Û.
L^• : "åH± {=∞Ü«∞O H± { "£∞ - V‡ - "åV‡Ü«∞O.
Ñ¨~∞° +¨=ÚÅ‰õΩ #, =∞ Å∞ Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ Ñ¨C_»∞
P =~°æ J#∞<åã≤HOõ P^ÕâO◊ QÍ =ã¨∞OÎ k. nxx J#∞<åã≤Hõ ãÖkè JO\Ï~°∞.
"åH± { =∞Ü«∞O - "åV‡Ü«∞O
q~å\ò { =¸iÎ - q~å}∂‡iÎ
z`ü { =∞Ü«∞O - z#‡Ü«∞O
D q^èOŒ QÍ Ç¨ÏÅ∞¡ =∞i H˘xfl Ç¨ÏÅ¡Å`À Hõeã≤#Ñ¨C_»∞ Z@∞=O\˜ ãÖkè ~°∂áêÅ∞=™êÎÜ∂≥ =º=Ç¨~°OÖ’
QÆ=∞xOK«=K«∞Û.

áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 1
1. D HÕk „Ñ¨â◊flÅ‰õΩ <åÖËæã≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "åxÖ’ ãÔ̈~·# ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOz ^•x ãÖˆH`åxfl
Ñ¨H¯õ #∞#fl ‰õΩO_»e Ö’ ~åÜ«∞O_ç.
1. =~°O‚ JO>Ë ( )
(1) JK«∞ÛÖË^• Ç¨ÏÅ∞¡ (2) ãÖkè, ã¨=∂ãÖ (3) Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨ÔŒ (4) <å<å~°O÷
2. ãÖkè J<Õ =∂@‰õΩ J~°O÷ ( )
(1) ã¨=∂# ÖËHáõ È=_»O (2) X_»O|_çHõ (3) „Ñ¨fHÍ~°O (4) ãÖkè„¿ÑÖÏÑ¨#
3. Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ JO>Ë ( )
(1) Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ (2) #∞_çHÍ~°O (3) =∞^Œº Ñ¨ÔŒ (4) `«~åfiu Ñ¨ÔŒ
4. ã¨fi~°O JO>Ë ( )
(1) Ç¨ÏÅ∞¡ (2) JÅOHÍ~°O (3) JK«∞Û (4) <å<å~°O÷
5. L`«fiãÖkèH˜ L^•Ç¨Ï~°} ( )
(1) Ç¨ÏiK≥Û#∞ (2) ~å=Ú_»`_« ∞» (3) ~å=∂ÅÜ«∞O (4) zO`å‰õΩ
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–1, 2–2, 3–4, 4–3, 5–2.
2.3 =¸Åáê~îO° - 2
ã¨=∂ãÖ JO>Ë
'ã¨=∂ãÖ— J#QÍ<Õ H˘xfl „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ¿Ñ~°`¡ À L#flq, Ñ¨Ó~°fiáê~îåÅÖ’ K«kq#q *Ï˝ÑH¨ ÍxH˜ =ã¨∞OÎ \Ï~Ú.
L^• :- `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ, Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ, kfiQÆ∞ ã¨=∂ãÖ, ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ, Hõ~‡° ^•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ =O\˜q.
J~Ú`Õ D ã¨=∂ãÖ JO>Ë Uq∞\˜ D ¿Ñ~°∞¡ ~å=_®xH˜ L#fl HÍ~°}ÏÅ∞, ã¨=∂ãÖ =Å# ÉèÏ+¨‰Ωõ , =º=Ç¨Ï~°‰Î Ωõ
KÕ‰Äõ ~°∞`«∞#fl ÖÏÉèÏÅ∞, ã¨=∂™êÅÖ’ L#fl ~°HÍÅ QÆ∞iOz `≥eÜ«∞Ñ¨~Û° _»"∞Õ D áê~îO° L^ÕâÌ º◊ O.
=∂#=ÙÅ∞ J<ÕHõ q+¨Ü∂« Å#∞ ÉèÏ+¨ ^•fi~å qx=∞Ü«∞O KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. D q+¨Ü∂« Å#∞ q=iOKÕ „Hõ=∞OÖ’
H˘xfl „Ñ¨`º« Ü«∂Å#∞, Ñ¨^•Å#∞ ‰õΩkOÑ¨Ù KÕã∞¨ H˘<Õ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕ™êÎ~∞° .
L^• : 1. Jq K≥H¯õ `À KÕã#≤ `«Å∞Ñ¨ÙÅ∞
Jq K≥H¯õ `«Å∞Ñ¨ÙÅ∞
2. Jk `≥Åx¡ ~°OQÆ∞QÆÅ QÀ_»
Jk `≥Å¡ QÀ_».
nx =Å# ãÖÉèÏ+¨}Ö’ ‰õΩÑ¡ `Î̈ ,« =∞iÜ«Ú xiÌ+`ì̈ « U~°Ê_»∞`«∞Ok.
D =∂@Å#∞ ‰õΩkOÑ¨Ù#∞ 'ã¨=∞ã≤OK«_O» — Jh, J~°ú q=~°}#∞ 'q„QÆÇÏ¨ "åHõºO— Jh JO\Ï~°∞.
=∂@Å á⁄OkHõ`À U~°Ê_ç# H˘`«ÑÎ ^¨ •xfl 'ã¨=∂ãÖ— JO\Ï~°∞.
qâıëêOâßÅ∞ - qâı+=¨ ∞~Ú# JOâßÅ∞
H˘`«Î Ñ¨ÙãÎ̈HOõ - H˘`«Î ^Œ~Ú# Ñ¨ÙãÎ̈HOõ
<åÑ¨Ùã¨HÎ Oõ - <å Ü≥ÚHõ¯ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ
=$^Œ^ú OŒ Ñ¨`∞« Å∞ - =$^Œ∞Öú #·ˇ ^ŒOÑ¨`∞« Å∞
Hõ$ëê‚#k - Hõ$+¨‚ J#∞ ¿Ñ~°∞QÆÅ #k.
=ºãÎ̈OQÍ „Ñ¨Ü≥∂yOK«QÆey# ("å_»∞Hõ Hõey#) Ñ¨^•Å∞ XˆH J~°÷OÖ’ „Ñ¨Ü≥∂yOK« _®xfl 'ã¨=∂ãÖ—
JO\Ï~°∞.
L^• : H˘`«,Î Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ D ~Ô O_çO\˜H˜ „Ñ¨Ü∂≥ QÆO LO@∞Ok. HÍh D ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å#∞ XˆH JOâ◊OQÍ
‰õÄiÛ#Ñ¨C_»∞. H˘`«Î ( ^Œ~Ú#) Ñ¨ÙãÎ̈HOõ J<Õ J~å÷xfl W™êÎ~Ú.
J~Ú`Õ WHõ¯_» [~°∞QÆ∞`«∞#flk H˘xfl =∂@Å ‰õΩkOÑ¨Ù. "åºHõ~} ° OÖ’ ã¨=∂™êxfl D q^èOŒ QÍ K≥|∞`å~°∞.
''ã¨=∞~°O÷ |∞ÅQÆ∞ Ñ¨ÔŒ |∞ÖËHÑõ ^¨ OŒ |QÆ∞@ ã¨=∂ãÖ|∞——.
ã¨=∂™êÅ∞ - "å\˜ ¿Ñ~°∞¡
ã¨=∂ãÖÖ’ U =∂@Å ‰õΩkOÑ¨Ù [~°∞QÆ∞`«∞#flk, =∂@ÅÖ’ U Ñ¨^•xH˜ „áê^è•#º`« U~°Ê_»∞`«∞#flk J#fl JOâ◊O
P^è•~°OQÍ P ã¨=∂™êxH˜ Ñ¨Ó~°fi"åºHõ~} ° "Õ`ÅÎ« ∞ ¿Ñ~°∞¡ ÃÑ\Ïì~∞° . ã¨=∂ãÖ U~°Ê_ç#Ñ¨C_»∞ ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å∞ (ÖËHõ Z‰õΩ¯=
Ñ¨^•Å∞) XˆH Ñ¨ÔŒ Ö’x D ~Ô O_»∞ =∂@ÅÖ’ „áê^è•#ºO ^ÕxH˜ LO@∞Ok. J<Õ ^•xÃÑ· Jk U ã¨=∂ã¨"∂≥
x~°~‚ Ú™êÎ~∞° .
~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å‰õΩ ã¨=∞„áê^è•#º`« L#flÑ¨C_»∞, nxx ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ JO\Ï~°∞.
L^• : ~å=∞ÅHõ‡∆ }∞Å∞ J_»qH˜ "≥àÏ¡~∞° .
WHõ¯_» W^Œ~Ì ∂° J_»qH˜ "≥àÏ¡~∞° . JO>Ë
~å=Ú_»∞, ÅHõ‡∆ }∞_»∞ J_»qH˜ "≥àÏ¡~∞° .
ã¨=∂ãÖÖ’x =∂@Å‰õΩ HÍ‰õΩO_® P =∂@Å J~°O÷ =Å# =KÕÛ =∞~À=∂@‰õΩ „áê^è•#ºO U~°Ê_ç#Ñ¨C_»∞ ^•xx
|Ç¨ï„gÇ≤Ï ã¨=∂ãÖ JO\Ï~°∞. D ã¨=∂ãÖ P Ñ¨^•x‰õΩ#fl q¢ã$Î¨ `« „áêK«∞~°ºO g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok.
"≥#fl ^˘OQÆ - WHõ¯_» "≥#fl ‰õΩ ÖËHõ ^˘OQÆ‰Ωõ HÍHõ
D Ñ¨^•Å∞ WKÕÛ J~°O÷ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç Hõ$+¨µ_‚ ∞» J#fl J~å÷xfl
ã¨∂ÊùiOÑ¨*ãË ∞¨ OÎ k.
"≥#fl#∞ ^˘OyeOz#"å_»∞ - Hõ$+¨µ_‚ ∞»
(i) `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
ã¨=∂ãÖÖ’x Ñ¨^•ÅÖ’ U =∂@Å∞ ‰õΩOkOÑ¨|_»∞`«∞<åfl~Ú J<Õ JOâ◊O g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç XHõ qÉèÏQÆOQÍ
U~°Ê_ç#k `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ.
L^• : <å Ü≥ÚHõ¯ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ - <å Ñ¨ÙãÎ̈HOõ
<å#fl ÃãH· Å˜ ∞ - <å#fl Ü≥ÚHõ¯ ÃãH· Å˜ ∞
WHõ¯_» q„QÆÇÏ¨ "åHõºO QÆ=∞xOz#@¡~Ú`Õ U Ñ¨^•Å∞ ‰õΩkOÑ¨|_»∞`«∞<åflÜ≥∂ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. qÉèHí Î̃ „Ñ¨`º« Ü«∂Å#∞
‰õΩkã¨∞<Î åflO. U qÉèHí Î̃ „Ñ¨`º« Ü«∞O ‰õΩkã¨∞<Î åfl"≥∂ `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂ P `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂#OQÍ ¿Ñ~˘¯O\ÏO.
Ñ¨H¯˜ O\˜ JÉÏƒ~Ú - Ñ¨H¯õ ~ÚO\˜ Ö’Ñ¨Å LO_Õ JÉÏƒ~Ú. +¨+ª≤ qÉèHí Î̃ „Ñ¨`º« Ü«∞O ‰õΩkã¨∞<Î åflO Hõ#∞Hõ Wk +¨+ª‘
`«`∞« Ê~°∞+Ö.
ã‘`å<Õfi+¨} : ã‘`« HÀãÖ (H˘~°‰Ωõ ) J<Õfi+¨} ( K«`∞« i÷)
~å=∞[ÑÖ : ~å=Úx H˘~°‰Ωõ [ÑÖ ( K«`∞« i÷)
H˘OQÆ[ÑÖ : H˘OQÆ Ü≥ÚHõ¯ [ÑÖ ( +¨+)ª‘
H˘xfl =∂@Å#∞ HõeÑ≤ ã¨=∂ãÖQÍ KÕã<≤ å, ÃÑH· ˜ Jq XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ x~å‡}O`À HõxÑ≤Oz<å "å\˜x ‰õΩkOÑ¨Ù
KÕã∞¨ #Î flÑ¨C_»∞ ã¨∂zOKÕ ÉèÏ=O P^è•~°Ñ_¨ ç "å\˜x =sæHiõ ™êÎO.
(ii) Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
HÕk Ñ¨^|Œ O^è•Å#∞ Ñïje^•ÌO
`≥Å¡ K˘HÍ¯ - `≥Å<¡ #·≥ K˘HÍ¯
K˘HÍ¯ J<Õ (qâı+º¨ O) Ñ¨ÔŒ Ü≥ÚHõ¯ QÆ∞}Ïxfl =i‚Oz qâı+O¨ QÍ K≥ÑC¨ `«∞#flk '`≥Åx¡ — J<Õ Ñ¨ÔŒ .
„Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ ( QÆ∞}Ïxfl) `≥eÜ«∞*Ë¿ã D q^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨=∂™êxfl Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ JO\Ï~°∞.
=∞Oz h~°∞ - =∞Oz^≥#· h~°∞
H˘`«Î Ñ¨ÙãÎ̈HOõ - H˘`«^Î #·≥ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ
ÃÑ^ŒÌ áê~îO° - ÃÑ^Œ^Ì #·≥ áê~îO°
h~°∞, Ñ¨ÙãÎ̈HOõ , áê~îO° ( qâı+º¨ O) g\˜H˜ H˘xfl qâı+} ¨ ÏÅ∞ ( =∞Oz, H˘`«,Î ÃÑ^Œ)Ì L<åfl~Ú. D qâı+} ¨ ÏÅ ^•fi~å
QÆ∞}ÏÅ∞ `≥ÅÊ|_ç<å~Ú. D ã¨=∂ãÖÖ’ ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å∞ L<åfl~Ú. 'áê~îåxH˜— qâı+} ¨ O Ñ¨Ó~°fi Ñ¨ÔŒ QÍ L#flk.
Hõ#∞Hõ nxx qâı+} ¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ JO\Ï~°∞.
XH˘¯Hõ¯ ™êi qâı+} ¨ O P^è•~°Ñ^¨ •xH˜ `«~∞° "å`« ‰õÄ_® LO_»=K«∞Û.
L^• :- HõáÈ`«=$^ŒOú : =$^Œ"ú ∞≥ #ÿ HõáÈ`«O. =$^Œú (=Úãë) J<Õ QÆ∞}O HõáÈ`«O ( áê=Ù~°O) xH˜ `«~∞° "å`«
K≥ÑÊ¨ _»O =Å# W@∞=O\˜ ã¨=∂™êÅ#∞ qâı+} ¨ L`«~Î Ñ° ^¨ Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« O JO\Ï~°∞.

Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂™êÅ∞ ¿Ñ~°∞`¡ À ‰õÄ_® LO_»=K«∞Û. JO>Ë Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ U^≥<· å ¿Ñ~°∞#∞, L`«~Î Ñ° ^¨ OŒ *Ïu
"åK«H=õ Ú JO>Ë Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ ¿Ñ~°∞#∞ Hõey L#fl@¡~Ú`Õ nxx ãÖÉèÏ=<å Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« O JO\Ï~°∞.
L^•: ÉèÏ~°`ü (Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ ) { ^ÕâO◊ (L`«~Î ° Ñ¨ÔŒ ) ´ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊
(¿Ñ~°∞) (*Ïu "åK«HOõ )
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ - ÉèÏ~°`« J#∞ ¿Ñ~°∞ QÆÅ ^ÕâO◊ † Hõ$ëê‚ #k - Hõ$+¨‚ J#∞ ¿Ñ~°∞ QÆÅ #k†
=~°OQÆÖò Ñ¨@} ì O - =~°OQÆÖò J#∞ ¿Ñ~°∞QÆÅ Ñ¨@} ì O
u~°∞Ñü H˘O_» - u~°∞Ñü J#∞ ¿Ñ~°∞ QÆÅ H˘O_»
z‰õΩ¯_»∞ HÍÜ«∞ - z‰õΩ¯_»∞ J#∞ ¿Ñ~°∞ QÆÅ HÍÜ«∞
Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ñ¨~fi° `«=Ú - Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞O J#∞ ¿Ñ~°∞ QÆÅ Ñ¨~fi° `«O
(iii) ~°∂Ñ¨Hõ ã¨=∂ãÖ
XHõ q+¨Ü∂« xfl =∞iO`« Ç¨Ï`«∞‰Î Ωõ <ÕÖÏ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ =∞~À JOâ◊O`À áÈeÛ K≥|∞`«∞O\ÏO. L^•: HÀáêyfl, 'Jyfl—
Z@∞=O\˜^À ^•x QÆ∞}ÏÅ∞ Uq∞\’ =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. 'HÀÑÖ— ‰õÄ_® J@∞=O\˜k Jx áÈeÛ 'HÀÑÖ f„=`«#∞—
`≥eÜ«∞*ËÜ∞« _®xH˜ D ~Ô O\˜x ã¨=∂ãÖQÍ LÑ¨Ü∂≥ y™êÎ~∞° . WHõ¯_» 'HÀáêxH˜—, 'Jyfl— H˜ Éè^Ë OŒ ÖË^∞Œ .
HÀÑ¨=Ú#∞ Jyfl`À áÈÖÏÛO. HÀÑÖ LÑ¨"∞Õ Ü«∞O. Jyfl LÑ¨=∂#O. ^Õx QÆ∞iOz K≥|∞`«∞<åfl"≥∂ Jk LÑ¨"∞Õ Ü«∞O,
^Õx`À áÈÅ∞ã¨∞<Î åfl_»∞.Jk LÑ¨=∂#O. WHõ¯_» ''HÀáêxH˜—— ''Jyfl—— H˜ 'JÉè^Ë OŒ —, WÖÏ JÉè^Ë OŒ áê\Õz K≥ÑÊ≤ # ã¨=∂ãÖ
~°∂Ñ¨Hõ ã¨=∂ãÖ.
L^• : HõëêìÅ Hõ_e» - Hõ+=ì̈ ÚÅ∞ J<≥_ç Hõ_e»
(LÑ¨"Õ∞Ü«∞=Ú) (LÑ¨=∂#=Ú)
^Œ∞óY ™êQÆ~O° - ^Œ∞óY=Ú J<≥_ç ™êQÆ~O°
HÍ=ºHõ#ºHõ - HÍ=º=Ú J<≥_ç Hõ#ºHõ.
"≥∂=Ú (LÑ¨"∞Õ Ü«∞O) { `å=∞~° (LÑ¨=∂#O) ´ "≥∂=Ú `å=∞~°
(Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ ) (L`«~Î Ñ° ^¨ OŒ )
(iv) kfiQÆ∞ ã¨=∂ãÖ
~Ô O_»∞Ñ¨^•Å#∞ ã¨=∂ãÖQÍ KÕã∞¨ #Î flÑ¨C_»∞ JO^Œ∞Ö’x Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ Ü≥ÚHõ¯ ãÖYº#∞ `≥Å∞Ñ¨Ù`«∞#fl@¡~Ú`Õ
^•xx kfiQÆ∞ ã¨=∂ãÖ JO\ÏO.
L^•: =¸_»∞ ( ãÖYº Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ ) { Ö’Hõ=ÚÅ∞ ( L`«~Î Ñ° ^¨ OŒ )
1. =ÚÖ’¡Hõ=ÚÅ∞ - =¸_≥#· Ö’Hõ=ÚÅ∞
2. K«`∞« ~°ƒ[ù =ÚÅ∞ - <åÅ∞QÆ∞ Éè∞í [=ÚÅ∞
3. #Å∞k‰õΩ¯Å∞ - <åÅ∞ÔQ#· k‰õΩ¯Å∞
4. #=~°™êÅ∞ - `˘q∞‡k J~Ú# ~°™êÅ∞
5. kfiÉèÏ+¨Å∞ - ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Å∞
6. UHõ Ñ¨ÔŒ - XHõ\˜ J~Ú# Ñ¨ÔŒ .
(v) ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ :
ã¨=∂ãÖÖ’ L#fl ~Ô O_»∞Ñ¨^•Å∞ ã¨=∞„áê^è•#ºO Hõey#Ñ¨C_»∞ ^•xx ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ JO\Ï~°∞.
g∞ `«e^¡ OŒ „_»∞Å ¿Ñ~°∞ Uq∞?
h ãÖzÖ’ Ñ¨ÅHÍ|ÅÑÖ L<åflÜ«∂?
`«e^¡ OŒ „_»∞Å ¿Ñ~°∞¡ W^ŒiÌ q K≥|∞`å~°∞. Ñ¨ÅHõ, |ÅÑÖ ~Ô O_»∂ ãÖpÖ’ L<åfl~Ú. WÖÏ WOHÍ Z‰õΩ¯=
Ñ¨^•Å`À ‰õÄ_® ã¨=∂ãÖ KÕÜ∞« =K«∞Û. ~å=∞ÅHõ‡∆ } Éè~í `° « â◊„`«∞Ñ¶∞¨ flÅ∞– ~å=Ú_»∞, ÅHõ‡∆ }∞_»∞, Éè~í `° ∞« _»∞, â◊„`«∞Ñ¶Ú¨ fl_»∞
nxx |Ç¨ïÑ¨^Œ ^ŒfiO^ŒfiO JO\Ï~°∞.
=ÚyOÑ¨Ù : ÉèÏ+¨Ö’ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ HõxÑ≤OKÕ ã¨=∂™êÅ#∞ QÆ∞iÎOz#@¡~Ú`Õ Jq U q^èOŒ QÍ U~°Ê_®¤Ü∂≥ , H˘`«Î ã¨=∂™êÅ#∞
ZÖÏ U~°Ê~°K∞« H˘O@∞<åfl"≥∂ ÑïjeOK«=K«∞Û.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
D HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOz ^•x ãÖHˆ `åxfl
Ñ¨H¯õ #∞#fl ‰õΩO_»eÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. kfiQÆ∞ ã¨=∞™êxH˜ L^•Ç¨Ï~°} ( )
(1) U_»∞ =∂xHõÅ∞ (2) ~å=∞ÅHõ‡∆ }∞Å∞ (3) zO`å‰õΩ (4) =∞Ozhà◊√¡
2. ~å=∞ÅHõ‡∆ }∞Å∞ U ã¨=∂ãÖ ( )
(1) kfiQÆ∞ (2) Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« (3) ^ŒfiO^Œfi (4) ~°∂Ñ¨Hõ
3. ~°∂Ñ¨Hõ ã¨=∂ã¨=∞O>Ë ( )
(1) Éè^Ë OŒ K≥ÑÊ¨ _»O (2) qâı+K¨ Ñ≥ Ê¨ _»O (3) Uq∞ K≥ÑÊ¨ HõáÈ=_»O (4) JÉËÔŒè K≥ÑÊ¨ _»O
4. H˘`«Î Ñ¨ÙãÎ̈HOõ U ã¨=∂ãÖ ( )
(1) ^ŒfiO^Œfi (2) kfiQÆ∞ (3) qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ (4) ~°∂Ñ¨Hõ
5. HõëêìÅ<≥_ç Hõ_e» U ã¨=∂ãÖ J=Ù`«∞Ok. ( )
(1) J=º~¸ÉèÏ= (2) ãÖÉèÏ=# (3) ~°∂Ñ¨HOõ (4) ^ŒfiO^Œfi.

2.4 =¸Åáê~î°O - 3
"åHõºO J~°O÷ - ~°HÍÅ∞
ÉèÏëê =º=Ç¨~°OÖ’ J<ÕHõ ~°HÍÖˇ#· "åHÍºÅ∞ "å_»∞`«∞O\ÏO. =∞# ÉèÏ"åxfl "åHÍºÅ ~°∂ÑÖÖ’<Õ =ºH©HÎ iõ ™êÎO.
D "åHÍºÅ#∞ =∞# J=ã¨~åxfl |\˜ì xi‡OK«∞‰õΩO\ÏO. J~Ú`Õ "åHõº x~å‡}O PÜ«∂ ÉèÏ+¨Å ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åxfl |\˜ì
=∂~°∞`«∂ LO@∞Ok.
"åHõºO : `≥Å∞QÆ∞ "åHõºOÖ’ Ñ¨^|Œ O^è•Å∞ 'Hõ~Î° - Hõ~‡° - „H˜Ü∞« — „Hõ=∞OÖ’ LO\Ï~Ú.
L^• :- Ñ≤e¡ áêÅ∞ `åyOk.
(Hõ~Î° - Hõ~‡° - „H˜Ü∞« ).
`≥Å∞QÆ∞ "åHÍºÅÖ’x x~å‡}Ïxfl |\˜ì "å\˜x =¸_»∞ q^è•Å∞QÍ =sæHiõ OKå~°∞.
1. ™ê=∂#º "åHõºO
2. ãÖt¡+ì¨ "åHõºO
3. ãÖÜ«ÚHõÎ "åHõºO.
g\˜ QÆ∞iOz H˘Å∞`« `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
(i) ™ê=∂#º "åHõºO
XˆH PMÏº`«O L#fl "åHÍºxfl ™ê=∂#º "åHõºO JO\Ï~°∞.
Wk ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ LO@∞Ok.
1. „H˜Ü∂« ~°ÇÏ≤ `« "åHõºO
2. „H˜Ü∂« ã¨ÇÏ≤ `« "åHõºO
(i) „H˜Ü∂« ~°ÇÏ≤ `« "åHõºO : ~Ô O_»∞ <å=∂Å∞ XHõ KÀ@ KÕi¿ãÎ „H˜Ü∂« ~°ÇÏ≤ `« "åHÍºÅ∞ U~°Ê_»`å~Ú.
L^• : P"≥∞ ã¨∞*Ï`«
W`«_∞» ~°q
D~ÀA Pk"å~°O
(ii) „H˜Ü∂« ã¨ÇÏ≤ `« "åHõºO : „H˜Ü∞« #∞ Hõey L#fl "åHõºO „H˜Ü∂« ã¨ÇÏ≤ `« "åHõºO.
L^• : (a) ~å=Ú Ñ¨ÙãÎ̈HOõ K«k"å_»∞ (b) <Õ#∞ ã≤x=∂ K«∂âß#∞. (c) ã‘`« HõÅO JHõ¯_»ÃÑ\ì̃Ok.

(ii) ãÖt¡+ì̈ "åHõºO
™ê=∂#º "åHÍºxH˜ Jã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∂« ~°∂áêÅ∞ L#fl LÑ¨"åHÍºÅ∞ KÕi¿ãÎ ãÖt¡+ì¨ "åHõºO U~°Ê_ç#k.
XHõ "åHõºO =∞~À "åHõºOÖ’ Wq∞_çáÈ`Õ P "åHõºO ãÖt¡+"ì¨ åHõºO. g\˜x =ÚYº"åHõºO, qâı+}¨ "åHÍºÅO\Ï=Ú.
L^• : K«O„^Œ∞_»∞ Hõ#|_ç`Õ HõÅ∞=Å∞ qHõã™≤ êÎ~Ú.
D "åHõºOÖ’ K«O„^Œ∞_»∞ Hõ#|_®¤_∞» , HõÅ∞=Å∞ qHõãO≤ Kå~Ú J<Õ ~Ô O_»∞ "åHÍºÅ∞ XˆH"åHõºOQÍ =∂~å~Ú.
ãÖÜ«ÚHõÎ "åHõºO : ~Ô O_»∞ ÖË^• JO`«H#õ fl Z‰õΩ¯= "åHÍºÅ#∞ XHõ ã¨=ÚK«ÛÜ«∞O`À HõeÊ XˆH "åHõºOQÍ ~å¿ãÎ P
"åHÍºxfl ãÖÜ«ÚHõÎ "åHõºO JO\Ï~°∞. L^• : ~°q, ~°=∞}Ï Hõeû |*Ï~°∞‰õΩ "≥o§ |@ìÅ∞ H˘<åfl~°∞.
~°q, ~°=∞} |*Ï~°∞‰õΩ "≥àÏ§~°∞.
~°q, ~°=∞} |@ìÅ∞ H˘<åfl~°∞. Jx ÃÑ· "åHÍºxfl q_»nÜ«∞=K«∞Û.
WHõ HÕk L^•Ç¨Ï~°}Å#∞ ‰õÄ_® QÆ=∞xK«O_ç.
L^• : ~°qÑ¨ÙãÎ̈HOõ K«kq, áê~îO° K≥áêÊ_»∞.
<Õ#∞ "å#Ö’ `«_ãç ,≤ WO\˜H˜ "≥àÏ¡#∞.
#∞=Ùfi WO\˜H˜ "≥o,¡ HÍÑ¶‘ `åQÆ∞.
J=∞‡ |*Ï~°∞‰õΩ "≥o`Õ, ÑÖ_»∞¡ `≥ã∞¨ OÎ k.
ÃÑ· L^•Ç¨Ï~°}Ö’¡x K«kq, `«_ãç ,≤ "≥o,¡ "≥o`Õ =O\˜ Jã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« Å∞ L#fl LÑ¨"åHÍºÅ∞<åfl~Ú. D
LÑ¨"åHÍºÅ`À L#fl "åHõºO ãÖt¡+ì¨ "åHõºO J=Ù`«∞Ok.
~°q Ñ¨ÙãÎ̈HOõ K«k"å_»∞. `«~∞° "å`« ~°q áê~îO° K≥áêÊ_»∞. WHõ¯_» XHõ¯~ˆ ~Ô O_»∞ „H˜Ü∞« Å‰õΩ HÍ~°}O JÜ«∂º~°∞.
JO^Œ∞=ÖË¡ Jk ãÖt¡+ì¨ "åHõºO J=Ù`«∞Ok.
(iii) ãÖÜ«ÚHõÎ "åHÍºÅ∞

~Ô O_»∞ "åHÍºÅ#∞ H˘xfl Ñ¨^•Å ã¨Ç¨ Ü«∞O`À HõeÑ≤ UHõ"åHõºO KÕã#≤ Ñ¨C_»∞ ^•xx ãÖÜ«ÚHõ"Î åHõºO JO\Ï~°∞.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ 'HÍx, J~Ú`Õ— =O\˜ Ñ¨^•Å∞ "å_»∞`«∞O\Ï~°∞.
L^• : ~åA =KåÛ_»∞ HÍh K«^=Œ _»∞
~°qH˜ _»|∞ƒQÆÅ"å_»∞ J~Ú`Õ QÆ~fi° O ÖË^∞Œ .

WHõ "åHÍºÅ∞ É’kèOKÕ J~å÷xfl |\˜ì "åHÍºÅ#∞ =sæHiõ OK«=K«∞Û. P =sæH~õ }
° kQÆ∞= q^èOŒ QÍ LOk.
(i) „Ñ¨âßfl~°÷Hõ - "åHÍºÅ∞ :
"åHõºO „Ñ¨âfl◊ `À Hõ#∞‰õ L#fl@¡~Ú`Õ ^•xx „Ñ¨âßfl~°H÷ õ "åHÍºÅ∞ JO\Ï~°∞.
L^• : 1. Jk Ñ¨Ùã¨HÎ =õ ∂? 2. JHõ¯_çH˜ =zÛOk Z=~°∞? 3. "å_»∞ ~åA<Õ Hõ^∂Œ ?
(ii) qkè"åHÍºÅ∞ :
KÕÜ∞« =Åã≤#k P^ÕâO◊ KÕ¿ã "åHõºO qkè "åHõºO. Hõ~‰Î° Ωõ 'W=Ùfi, Ñ≤Å∞=O\˜— P^Õâßxfl WKÕÛ "åHÍºÅ∞ qkè
"åHÍºÅ∞.
L^• : #∞=Ùfi~å=Úx Ñ≤Å∞† ~å=Ú Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ ã‘`‰« Ωõ W=fi‰õΩ†
(iii) „¿Ñ~°} "åHÍºÅ∞:
'WOK«∞— =O\˜ „Ñ¨`º« Ü«∞O Hõey# „H˜Ü∞« `À LO_Õ "åHÍºÅ∞.
L^• :- ã‘`« ~°q KÕ`« Ñ¨ÙãÎ̈HOõ K«kqOzOk
~åA Hõq`«`À _»|∞ƒ ÑÖÑ≤OKå_»∞.
(iv) KÕ^Œ~°÷Hõ "åHÍºÅ∞:
XHõ +¨~`° ∞« g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç WOHÀ „H˜Ü∞« [iy#Ñ¨C_»∞ W@∞=O\˜ "åHÍºÅ∞ U~°Ê_»`å~Ú.
L^• :- #∞=Ùfi =¿ã,Î <Õ#∞ Hõq`« qxÑ≤™êÎ#∞.
"å_»∞ W¿ã,Î h‰õΩ W™êÎ#∞.
"åHÍºÅ∞ - Ñ¨^•Å „áê^è•#ºO
"åHÍºÅÖ’x Ñ¨^•Å‰õΩ XHõ „Hõ=∞Ñ¨ûúŒ LO@∞Ok. Ñ¨^•Å =∞^èºŒ J#fiÜ«∞O ‰õÄ_® LO@∞Ok. D Ñ¨^•Å#∞
J@∂ W@∂ =∂~°∞ÛHÀ=K«∞Û.
L^• : 1. #∞=Ùfi =∂ WO\˜H˜ ~å
2. =∂ WO\˜H˜ #∞=Ùfi ~å
D „HÕk "åHÍºÅÖ’x `Õ_®#∞ QÆ=∞xOK«O_ç.
1. <Õ#∞ ã≤x=∂‰õΩ "≥àÏ¡#∞
ã≤x=∂‰õΩ <Õ#∞ "≥àÏ¡#∞
"≥àÏ¡#∞ <Õ#∞ ã≤x=∂‰õΩ.
2. ÃÑã· Å¨ ∞O>Ë ^ÀÃã u<Õ"å_çx
^˘Ãã u<Õ"å_çx ÃÑã· Å¨ ∞O>Ë
u<Õ"å_çx ^ÀÃã ÃÑã· Å¨ ∞O>Ë
J~Ú`Õ Jxfl "åHÍºÅ#∂ WÖÏ =∂~°ÛÖËO.
1. J`«_∞» K«^∞Œ =Ù`å_»∞ HÍh `«ÖHÔ Hõ¯^Œ∞
J`«x `«ÅHÔ Hõ¯^Œ∞ HÍh K«^∞Œ =Ù`å_»∞.
K«^∞Œ =Ù`å_»∞ HÍh J`«_ç `«ÅHÔ Hõ¯^Œ∞
K«^∞Œ =Ù`å_»∞ `«ÅHÔ Hõ¯^Œ∞ J`«_∞» HÍh (D "åHõºO Jã¨ÇÏ¨ [OQÍ LO@∞Ok)
2. ~å=Ú =KåÛ_»∞ HÍh „Ñ¨Ü∂≥ [#O ÖË^∞Œ .
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 3
HÕk „Ñ¨â◊flÅ‰õΩ <åÖËæã≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞ L<åfl~Ú. "åxÖ’ ã¨Ô~·# ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOz ^•x ãÖˆH`åxfl
„Ñ¨H¯õ #∞#fl ‰õΩO_»eÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. P"≥∞ ~å^èŒ – U "åHõºO ( )
(1) „H˜Ü∂« ~°ÇÏ≤ `«"åHõºO (2) „H˜Ü∂« ã¨ÇÏ≤ `« "åHõºO (3) ãÖÜ«ÚHõÎ "åHõºO (4) ãÖt¡+ì¨ "åHõºO
2. qkè "å‰õº=∞O>Ë ( )
(1) ~ˆ Ñ¨Ù ~å=K«∞Û (2) ~å=Úx Ñ≤Å∞ (3) Jk Ñ¨Ùã¨HÎ =õ ∂ (4) "å_»∞ ~å"Õ∞ Hõ^•!
3. Ñ¨~∞° +¨=ÚÅO>Ë ( )
(1) =∞‡, V‡,}˜ (2) QÆ[_»^Œ| (3) HõK«@`«Ñ¨ (4) Ü«∞~°Å=
4. ã¨~à° =◊ ÚÅO>Ë ( )
(1) V,&=∞} (2) Hõ^äŒ^Œã¨ (3) Ñ¨Ñ¶¨|Éèí (4) QÆ[_»^ŒÅ∞
5. J#∞<åã≤H=õ ∞O>Ë ( )
(1) ÃÑ^•Å`À ÑëHˆ q (2) =Ú‰õΩ¯`ÀÑëHˆ q (3) ^ŒO`åÅ`À ÑëHˆ q (4) <åÅ∞¯`ÀÑëHˆ q
ã¨=∂^è•<åÅ∞:

ãÖkè J<Õ =∂@‰õΩ X_»O|_çH,õ XÑ¨ÊO^ŒO, XÑ¨C^ŒÅ J<Õ J~å÷Å∞ "å_»∞HõÖ’ L<åfl~Ú.
ãÖkè ~Ô O_»∞ =~å‚Å =∞^èºŒ [~°∞QÆ∞`«∞Ok, =~°=‚ ∞O>Ë Ç¨ÏÅ∞¡ HÍ=K«∞Û, JK«∞Û HÍ=K«∞Û.
Ñ¨Ó~°fi Ñ¨~ã° fi¨ ~°=Ú#‰õΩ Ñ¨~ã° fi¨ ~°O UHÍ^ÕâO◊ HÍ=@O ãÖkè JO\Ï~°∞.
Ñ¨Ó~°fi Ñ¨ÔŒ z=~° L#fl 'J— ‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ, Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ "≥Ú^Œ@ L#fl JK«∞Û J/W/L/Z Å∞ =zÛKÕ~`° å~Ú.
Ñ¨Ó~°fi Ñ¨ÔŒ z=~° JK«∞Û, Ñ¨~Ñ° ^¨ OŒ Ö’x "≥Ú^Œ@ JK«∞Û XHõ¯>Ë J~Ú#Ñ¨C_»∞ P JK«∞Û n~°O… J=Ù`«∞Ok. J^Õ
ã¨=~°n‚ ~°O… .
ã¨=∂ãÖÖ’ L#fl ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å∞ ã¨=∞„áê^è•#ºO Hõey#Ñ¨C_»∞ ^•xx ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ JO\Ï~°∞.
XˆH PMÏº`«O L#fl "åHÍºxfl ™ê=∂#º "åHõºO JO\Ï~°∞.
~Ô O_»∞ <å=∂Å∞ XˆH KÀ@ KÕi¿ãÎ „H˜Ü∂« ~°ÇÏ≤ `«"åHÍºÅ∞ U~°Ê_»∞`å~Ú.
JÉèÏº™êÅ∞
1. ãÖkè JO>Ë Uq∞\’ ™È^•Ç¨Ï~°}OQÍ q=iOK«O_ç?
2. H˘xfl `≥Å∞QÆ∞ ãÖ^è∞Œ Å#∞ L^•Ç¨Ï~°} Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ ~åÜ«∞O_ç?
3. P„"Õ∞_çÒ« JO>Ë Uq∞\˜ L^•Ç¨Ï~°} ^•fi~å `≥ÅÊO_ç?
4. ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkèx q=iOK«O_ç.
5. ã¨~à° Ï^Õâ◊ ãÖkè JO>Ë Uq∞\˜?
6. `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂™êxfl L^•Ç¨Ï~°} Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ q=iOK«O_ç?
7. ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ JO>Ë Uq∞\˜†H˘xfl L^•Ç¨Ï~°}Å∞ W=fiO_ç.
8. ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂™êxH˜, kfiQÆ∞ ã¨=∂™êxH˜ `Õ_® Uq∞\˜?
9. Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ã¨=∞O>Ë Uq∞\˜?
10. ã¨=∂ã¨=∞O>Ë Uq∞\˜?
1. J`«fi, W`«fi, L`«fi ãÖ^è∞Œ Å =∞^èºŒ `Õ_®Å#∞ L^•Ç¨Ï~°} Ñ¨Ó~°fiOQÍ ~åÜ«∞O_ç.
2. ã¨=~°‚ QÆ∞} ãÖ^è∞Œ Å ã¨∂„`åÅ#∞ ~åã≤ L^•Ç¨Ï~°}Ñ¨Ó~°fiOQÍ x~°∂Ñ≤OK«O_ç.
3. ã¨=∂ã¨=∞O>Ë Uq∞\˜ H˘xfl ã¨=∂™êÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} e=fiO_ç.
4. ~°∂Ñ¨Hõ ã¨=∂™êxfl L^•Ç¨Ï~°} Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ ~åÜ«∞O_ç.
C. D HÕk Ñ¨^•Å#∞ q_»nã≤ ãÖkè¿Ñ~°∞ ~åÜ«∞O_ç. ãÖkè ã¨∂„`åxfl `≥ÅÑÖ_ç.
1. J`«_H≥ ¯õ _» 6. Ñ¨ÓK≥ñQÆÅ∞=Å∞
2. ã‘`H« ¯õ 7. ^Õ"åÅÜ«∞O
3. Uq∞\˜k 8. ã¨Ñ~Î¨ ∞° ¬Å∞
4. Z>ì̌@∂ì 9. k"Òº+¨^èŒ=Ú
5. "å_»∞ Q˘>ì̌ 10. Ñ≤„`å*Ï˝
D. D HÕk Ñ¨^•Å#∞ q_»nã≤ U ã¨=∂ã¨"∂≥ ~åÜ«∞O_ç.
1. ã‘`å<Õfi+¨} : ................................† .............................
2. =∞Ozh~°∞ : ................................† .............................
3. ^Œ∞óY™êQÆ~O° : ................................† .............................
4. #=~°™êÅ∞ : ................................† .............................
5. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ : ................................† .............................
6. `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞: ................................† .............................

A. `≥Å∞QÆ∞ =~°=‚ ∂ÅÖ’x H˘xfl qâıëêÅ∞ `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’x =~å‚Å#∞ ã¨=¸Ç¨Å∞QÍ KÕã≤ "å\˜H˜ XHõ ¿Ñ~°∞
ÃÑ\Ïì~∞° .
JK«∞ÛÅ∞ : J, P, W, D L, T |∞∞, |∞∂ Z U S X F B
JHÍ~°O ´ J P† WHÍ~°O ´ W D†
LHÍ~°O ´ L T† =$^Œ∞Åú ∞ - S, B†
JK«∞ÛÅ∞ ´ ã¨fi~°=ÚÅ∞†

Ç¨ÏÅ∞¡Å∞: Hõ Y QÆ Ñ¶∞¨ V
K« Kè« [ ~°≠ &
@ ~î° _» _è» }
`« ^äŒ ^Œ ^èŒ #
Ñ¨ Ñ¶¨ | Éèí =∞
Ü«∞ ~° Å =
â◊ +¨ ã¨ Ç¨Ï
à◊ é
=~°Oæ ´ HõYQÆÑ∞¨¶ V ÖÖ’x SkO\˜x HõeÑ≤ XHõ =~°Oæ QÍ qÉèlí Oz Hõ=~°Oæ JO\Ï~°∞. K«=~°Oæ JO>Ë K«K[«è ~°≠&
Jx J~°O÷ .
XHõ=~°Oæ Ö’x JHõ~∆ åÅ∞ J~ÚkO\˜H˜ ‰õÄ_® Jq LO_Õ ™ê÷<åxfl |\ì̃ =~°æ „Ñ¨^=Œä ∂Hõ~∆ O° , =~°kæ fifÜ«∂Hõ~∆ O° , =~°æ
`«$fÜ«∂Hõ~∆ O° , =~°Kæ `« ∞« ~å÷H~∆õ O° Jh z=i^•xx =~°æ ÑÖK«=∂Hõ~∆ O° J#∞<åã≤HOõ Jh JO\Ï~°∞.
Ñ¨~°∞ëêÅ∞
„Ñü =~°Oæ Ö’x „Ñ¨^=Œè ∂Hõ~∆ åÅ#∞ JxflO\˜h HõeÑ≤ 'Hõ K« @ `« Ñ¨— Ñ¨~∞° +¨=ÚÅ∞ JO\Ï~°∞. Wq âßfi™êÅ∞, g\˜
LKåÛù~}
° Ö’ Ñ¨~∞° +¨`fi« O LO_»@O =Å# g\˜x Ñ¨~∞° ëêÅ∞ JO\Ï~°∞.
ã¨~°à◊=ÚÅ∞
=~°æ `«$fÜ«∂Hõ~õ∆ åÅ#∞ ã¨~à° =◊ ÚÅ∞ (QÆ[_»^|Œ ) JO\Ï~°∞.
J#∞<åã≤HÍÅ∞
=~°æ ÑÖK«=∂Hõ~∆ =° ÚÅ#∞ J#∞<åã≤HÍÅ∞ JO\Ï~°∞. <åã≤Hõ JO>Ë =Ú‰õΩ¯. =Ú‰õΩ¯ ã¨Ç¨ Ü«∞O`À Ñ¨Å∞Hõ_®xfl
J#∞<åã≤HOõ JO\Ï~°∞.
ã≤÷~åÅ∞
=~°æ kfifÜ«∞ K«`∞« ~°÷ JHõ~∆ åÅ#∞ ã≤~÷ åÅ∞ JO\Ï~°∞. =º=Ç¨~°OÖ’ L#flÑ¨C_»∞ Z@∞=O\˜ =∂~°∞Ê K≥O^Œx "å\˜x
ã≤~÷ åÅ∞ ( =∂~°∞Ê ÖËxq) Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~∞° .
B. „H˜Ü«∞Å∞ - ~°HÍÅ∞
WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ áê~îO° Ö’ g∞~°∞ ÉèÏëêÉèÏQÍÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘<åfl~°∞. "å\˜Ö’ „H˜Ü∞« Å∞ 'Ñ¨xx— `≥ÖÊË Ñ¨^•Å∞.
"åHÍºÅ x~å‡}OÖ’ „H˜Ü∞« Å‰õΩ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ QÆ∞iÎOÑ¨Ù LOk. D „H˜Ü∞« Ö’¡ Ñ¨Å∞ qÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’
H˘xfl\˜x QÆ∂iÛ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
„H˜Ü∞« Å∞ "≥Ú^Œ@QÍ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞. Jq:
- ã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« Å∞ : "åHÍºxfl Ñ¨ÓiÎK¿Õ ã „H˜Ü∞« ã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« .
L^• : #g<£ J#flO u<åfl_»∞. D "åHõºOÖ’x 'u<åfl_»∞— J<Õ „H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ F Ñ¨xx Ñ¨ÓiÎ KÕã#≤ @∞¡ KÕáÈÎOk.
JO^Œ∞Hˆ Wk ã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« .
- Jã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« ó "åHÍºxfl Ñ¨ÓiÎKÜ
Õ ∞« x „H˜Ü∞« Jã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« . L^• ó #g<£ J#flO ux. D "åHõºOÖ’x
'ux— J<Õ „H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ Ñ¨xx Ñ¨ÓiÎKÜ Õ ∞« ÖË^∞Œ . WOHÍ U^À Ñ¨x q∞ye L#fl@∞¡ ã¨∂z™ÈÎOk. JO^Œ∞=Å¡ Wk
Jã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« .
„H˜Ü∞« Å∞ =∞~À q^èOŒ QÍ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞. Jq :
- JHõ~‡° Hõ „H˜Ü∞« ó "åHõºOÖ’ Hõ~‡° #∞ HÀ~°x „H˜Ü∂« Ñ¨^•Å∞ JHõ~‡° Hõ „H˜Ü∞« Å∞. L^• ó ~å=Ú_»∞ Ñ¨~∞° QÔ `åÎ_∞» . D
"åHõºOÖ’x 'Ñ¨~∞° QÔ `åÎ_∞» — J<Õ „H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ Hõ~‡° Ñ¨^•xfl HÀ~°@O ÖË^∞Œ . JO^Œ∞=Å¡ Wk JHõ~‡° Hõ
„H˜Ü«∞.
- ã¨H~õ ‡° Hõ „H˜Ü∞« - "åHõºOÖ’ Hõ~‡° #∞ HÀˆ~ „H˜Ü∂« Ñ¨^•Å∞ ã¨H~õ ‡° Hõ „H˜Ü∞« Å∞. L^• ó ~å=Ú_»∞ ~å=}∞x H˘\Ïì_∞» .
D "åHõºOÖ’x 'H˘\Ïì_∞» — J<Õ „H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ Hõ~‡° Ñ¨^•xfl HÀ~°∞H˘O\’Ok. JO^Œ∞=Å¡ Wk ã¨H~õ ‡° Hõ „H˜Ü∞« .
WHõ ã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« Å∞ <åÅ∞æ q^è•Å∞QÍ LO\Ï~Ú. Jq :
- =~°=Î ∂# HÍÅ „H˜Ü∞« Å∞ - [~°∞QÆ∞`«∞#fl HÍÖÏxfl `≥ÖÊË q. L^• ó KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. uO@∞<åfl~°∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- Éèí∂`«HÍÅ „H˜Ü«∞Å∞ ó QÆ_çz#, [iyáÈ~Ú# HÍÖÏxfl ã¨∂zOKÕ „H˜Ü«∂Ñ¨^•Å∞. L^•ó KÕâß~°∞, u<åfl~°∞
"≥Ú^ŒÖˇ·#q.
- Éèqí +¨º`å¯Å „H˜Ü∞« Å∞ ó ~åÉ’ÜÕ∞ HÍÖÏxfl ã¨∂zOKÕ „H˜Ü∂« Ñ¨^•Å∞. L^• ó KÕ™êÎ~∞° , uO\Ï~°∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- `«^~úŒ ‡° HÍÅ „H˜Ü∞« Å∞ ó Jxfl HÍÖÏÅO^Œ∞ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Q» ÅÆ „H˜Ü∞« Å∞. L^• ó KÕÜÚ« (@) , u#∞(@) "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
D ã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« Åhfl HÍÅO - eOQÆO - =K«#OÖ’x Éè^Ë •Å#∞ |\˜ì =∂~°∞`å~Ú.
WHõ Jã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« Å#∞ HÕk q^è•Å∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û. Jq
- HÍÎfi~°÷O ó Éè∂í `«HÍÖÏxfl `≥ÖÊË Jã¨=∂Ñ¨Hõ „H˜Ü∞« . L^• ó KÕã,≤ ux "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- =ºuˆ~Hõ HÍÎfi~°O÷ ó Wk HÍÎfi~å÷xH˜ =ºuˆ~Hõ ~°∂ÑÖ. L^• ó KÕÜ∞« Hõ, u#Hõ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- `«∞=Ú#fl~°H÷ Oõ ó „H˜Ü∂« Ñ¨^•xH˜ J<£, Hõ<£ J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞ KÕ~Q° Í U~°Ê_Õ ~°∂ÑÖ. L^• ó u#<£, u#QÆ<£
"≥Ú^ŒÖˇ·#q.
D ~°∂áêÅ∞ P^è∞Œ xHõ ÉèÏ+¨Ö’ u#_®xH˜, uO\ÏxH˜ Jx LO\Ï~Ú.
- â◊„`«~O÷° ó =~°=Î ∂# HÍÖÏxfl `≥Å∞Ê`«∂ `«∂, @∂ J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞ z=~°QÅÆ „H˜Ü∂« ~°∂áêÅ∞. L^• ó uO@∂,
KÕã∂¨ Î "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. ( =~°=Î ∂# HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® Ñ¨x Ñ¨ÓiÎHÍÖË^∞Œ Jx `≥e¿Ñ ãÖ^Œ~ƒ° Où .)
- KÕ^~Œ O÷° ó „H˜Ü∂« Ñ¨^•xH˜ '`Õ, >Ë— J<Õ „Ñ¨`º« Ü«∂Å∞ KÕ~Q° Í U~°Ê_ç# ~°∂ÑÖ. L^• ó uO>Ë, KÕ¿ãÎ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
- P#O`«~åº~°H÷ Oõ ó „H˜Ü∂« Ñ¨^•xH˜ '`«~åfi`«— J<Õk KÕ~Û° QÍ U~°Ê_ç# ~°∂ÑÖ. L^•ó u#fl `«~åfi`«, KÕãO≤ `«~åfi`«
"≥Ú^ŒÖˇ·#q.
ÃÑ· q+¨Ü∂« Å P^è•~°OQÍ HÕk JOâßÅ#∞ g∞ áê~îO° #∞O_ç XHÀ¯ L^•Ç¨Ï~°} W=fiO_ç.
â◊„`«~°÷Hõ „H˜Ü«∞ ......................................................................
KÕ^Œ~°÷Hõ „H˜Ü«∞ ......................................................................
HÍÎº~°O÷ ......................................................................
JHõ~‡° Hõ„H˜Ü∞« ......................................................................
ã¨H~õ ‡° Hõ„H˜Ü∞« ......................................................................
`«$fÜ«∂qÉèHí Î̃ „Ñ¨`º« Ü«∞O ......................................................................
+¨+‘ª qÉèíHÎ̃ „Ñ¨`«ºÜ«∞O ......................................................................
ã¨ÑgÎ̈ ∞ qÉèHí Î̃ „Ñ¨`º« Ü«∞O ......................................................................
`«∞=Ú#fl~°H÷ „õ H˜Ü∞« ......................................................................
C. "åHõºO - =∞ixfl qâıëêÅ∞
=∞# Jaè„áêÜ«∂Å#∞, =∞#ã¨∞Ö’x =∂@Å#∞ Z^Œ∞\˜"åiH˜ `≥ÅÊ_®xH˜ "åHõºO `À_»Ê_»∞`«∞Ok. "åHõºO J~å÷xfl
`≥e¿Ñ H˘xfl =∂@Å ‰õÄ~°∞Ê. "åHõºOÖ’x Ñ¨^•Å∞ `«=∞ ™⁄O`« J~å÷xfl HÀÖ’Ê~Ú L=∞‡_çQÍ XHõ J~å÷xfl™êÎ~Ú.
"åHÍºxH˜ =¸_»∞ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞O\Ï~Ú. Jq :
"åHõºO - ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
Ü≥∂QÆº`« : JO>Ë Ñ¨^•Å∞ XHõ ^•x`À XHõ\˜ J#fiÜ«∞O á⁄O^Õ@Ñ¨C_»∞ "≥~· ∞° ^èºŒ O LO_»Háõ È=_»O. L^• ó xÑ¨C`À
P~°∞Ê`«∞<åfl_»∞. xÑ¨C‰õΩ Pˆ~ÊQÆ∞}O ÖË#O^Œ∞# D "åHÍºxH˜ Ü≥∂QÆº`« ÖË^∞Œ . hà◊§`À P~°∞Ê`«∞<åfl_»∞. hà◊§‰õΩ
Pˆ~ÊQÆ∞}O LOk Hõ#∞Hõ D "åHÍºxH˜ Ü≥∂QÆ`« LOk.
PHÍOHõ∆ : JO>Ë "åHõºO q#fl, K«kq# `«~åfi`« „Ñ¨tflOKÕ J=HÍâ◊O LO_»@O. L^• ó ~å=Ú_»∞ QÆ∞_çH˜ "≥àÏ§_»∞. D
"åHõºOÃÑ· Z=~°∞, ZHõ¯_çH˜ "≥Ú^ŒÅ∞QÍ „Ñ¨tflOKÕ gÅ∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ D HÍ"åºxH˜ PHÍOHõ∆ LOk.
Pã¨HÎ̃ : JO>Ë Ñ¨^•Å =∞^èºŒ QÆÅ Z_»`Q≥ xÆ ã¨xflÇ≤Ï`«`fi« O. "åHõºOÖ’x Ñ¨^•Å#∞ "≥O@"≥O@<Õ Ñ¨ÅHõ_O» . L^• :
~å=Ú_»∞.......... |_çH.˜ ....... "≥àÏ§_»∞. WÖÏ Py Py ÑëH˜`Õ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ J~°O÷ =ÙO_»^∞Œ . ~å=Ú_»∞
|_çH˜ "≥àÏ§_»∞. WÖÏ PQÆ‰Ωõ O_® ÑëH˜`Õ P "åHÍºxH˜ Pã¨HÎ̃ LO@∞Ok.
"åHõºOÖ’ Hõ~°Î, Hõ~°‡, „H˜Ü«∞ Å∞O\Ï~Ú.
L^• : ~å=Ú_»∞ ~å=}∞x K«Oáê_»∞.
D "åHõºOÖ’ ~å=Ú_»∞ - Hõ~Î° - Ñ¨xKÕã#≤ "å_»∞.
~å=}∞_»∞ - Hõ~‡° - Ñ¶e¨ `«O J#∞Éèqí Oz#"å_»∞.
K«Oáê_»∞ - „H˜Ü∞« - KÕã#≤ Ñ¨x.
H˘xfl ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡... Hõ~,Î° Hõ~‡° , „H˜Ü∞« ÖËx "åHÍºÅ∂ LO\Ï~Ú.
„H˜Ü∞« ÖËx "åHÍºÅ∞ - L^• : g∞^Õ T~°∞, ~å=Ú_»∞ =∞Oz ÉÏÅ∞_»∞.
Hõ~ÖÎ° xË "åHÍºÅ∞ - L^• : xÅ|_»∞, J#flO u<åfl#∞.
Hõ~‡° ÖËx "åHÍºÅ∞ - L^• : <Õ#∞ K«Oáê#∞. <å‰õΩ K«eQÍ LOk.
~ÀE"ås =º=Ç¨~°OÖ’ WÖÏO\˜ "åHÍºÖË Z‰õΩ¯=QÍ "å_»`åO.
WHõ "åHõºOÖ’ Hõ~,Î° Hõ~‡° , „H˜Ü∞« Ñ¨^•Ö’¡ U^À XHõ\˜ =ÚO^Œ∞O_»=K«∞Û.
Hõ~ÑÎ° ^¨ OŒ "≥Ú^Œ\˜ L#fl"åHõºO - L^• : ~å=Ú_»∞ ~å=}∞x K«Oáê_»∞ "≥ÚII
Hõ~‡° Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ@ L#fl "åHõºO - L^• : ~å=}∞xfl ~å=Ú_»∞ K«Oáê_»∞. "≥ÚII
„H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ@ L#fl "åHõºO - L^• : u#∞ J#flO "≥ÚII ( D q^è"Œ ∞≥ #ÿ "åHÍºÅ∞ Qˆ Ü«∞~°K#« Ö’¡
Hõ#|_»`å~Ú)
"åHõº x~å‡}OÖ’ H˘xfl =ÚYº xÜ«∞=∂Å∞.
Hõ~Î° U=K«#OÖ’ LO>Ë „H˜Ü∞« ‰õÄ_® J^Õ =K«#OÖ’ LO@∞Ok.
L^• : Ñ¨Ó=Ù Ñ¨Óã≤Ok (UHõ=K«#O) Ñ¨ÓÅ∞ Ñ¨Ó™ê~Ú (|Ç¨ï=K«#O)
~å=Ú, âßº=Ú J#flO u<åfl~°∞.
Hõ~Î° U eOQÆOÖ’ LO>Ë „H˜Ü∞« ‰õÄ_® J^Õ eOQÆOÖ’ LO@∞Ok.
L^• : ~å=Ú_»∞ |_çH˜ "≥àÏ§_»∞ (Ñ¨ÙeOQÆO) ã‘`« |_çH"˜ o≥ §Ok (¢ãeÎ‘ OQÆO)
Hõ~Î° #Ñ¨ÙOã¨Heõ OQÆOÖ’ LO>Ë "å\˜H˜ ãïáÈÜÕ∞ „H˜Ü∞« LO_®e.
L^• : #káê~°∞`ÀOk. ‰õΩHõ¯ J~°∞™ÈÎOk.
`«Å∞Ñ¨ÙÅ =¸ã≤"™Õ ê~°∞. =¸ã≤ L<åfl~Ú. "≥ÚII

WHõ „H˜Ü∂« Ñ¨^•xfl LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ sux |\˜ì "åHÍºÅ∞ ~Ô O_»∞ q^è•Å∞. Jq
(i) Hõ¢~°Î~°÷Hõ „Ñ¨Ü≥∂QÆ "åHÍºÅ∞
g\˜x Ü«∂Hì̃"£ "å~Úãπ (active voice) Ö’ L#fl "åHÍºÅ∞ JO\Ï~°∞. D "åHÍºÖ’¡ „H˜Ü∞« Hõ~#Î° ∞ P„â◊~ÚOz
LO@∞Ok. L^• ó ~å=Ú_»∞ ~å=}∞x K«Oáê_»∞.
Z=~°∞ K«Oáê_»∞ Jx „Ñ¨tfl¿ãÎ - ~å=Ú_»∞ Jx K≥áêÎO. JO^Œ∞Hˆ D "åHõºO Hõ¢~~Î° H÷° õ „Ñ¨Ü∂≥ QÆOÖ’ LOk.
(ii) Hõ~°‡}º~°÷Hõ „Ñ¨Ü≥∂QÆ "åHÍºÅ∞
g\˜x áêã≤"£ "å~Úãπ (Passive voice)Ö’ L#fl "åHÍºÅ∞ JO\Ï~°∞. D "åHÍºÖ’¡ „H˜Ü∞« Hõ~‡° #∞ P„â◊~ÚOz
LO@∞Ok. L^• ó ~å=ÚxKÕ ~å=}∞_»∞ K«OÑ¨|_®¤_∞» .
Z=ix K«Oáê_»∞ JO>Ë ~å=}∞xfl, Z=i KÕ`« K«OÑ¨|_®¤_∞» JO>Ë ~å=ÚxKÕ Jx K≥áêÎO. Ñ¨xKÕ™ÈÎOk
~å=Ú_»∞, Ñ¨xx J#∞Éèqí ™ÈÎOk ~å=}∞_»∞. D "åHõºOÖ’x „H˜Ü∞« ‰õΩ '|_»∞— „Ñ¨`º« Ü«∞O KÕiOk.
WÖÏO\˜ =∞iH˘xfl "åHÍºÅ∞ K«∂_»O_ç.
"Õ∞Hõ K≥@∞ì#∞ "Õ∞ã≤Ok. "Õ∞Hõ KÕ`« K≥@∞ì "Õ∞Ü«∞|_çOk.
q^•ºi÷ áê~îO° K«k"å_»∞. q^•ºi÷K`Õ « áê~îO° K«^∞Œ =|_çOk.
Åe`« áê@ áê_çOk. Åe`« KÕ`« áê@ áê_»|_çOk.
S`Õ Hõ~‡° }º~°H÷ õ "åHÍºÅ∞ =∞# `≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨Ö’ ã¨ÇÏ¨ ["≥∞#ÿ qHÍ=Ù. POQÆÉ¡ Ïè ëê ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O =Å¡ D q^è"Œ ∞≥ #ÿ
"åHÍºÅ∞ <Õ_∞» ~åã¨∞<Î åflO.
WHõ =∞ixfl ~°HÍÖˇ#· "åHÍºÅ∞ K«∂^•ÌO.
q^Œº~°H÷ õ "åHõºO : Ñ¨x `«ÑÊ¨ Hõ KÕÜ∞« =∞x K≥¿ÑÊ "åHõºO. ( L^•: ÉˇOp Z‰õΩ¯ )
„Ñ¨âßfl~°H÷ õ "åHõºO : „Ñ¨âfl◊ #∞ ã¨∂zOKÕ "åHõºO ( L^• : ÉˇOp ZHÍ¯"å?)
x¿+^è•~°H÷ õ "åHõºO : Ñ¨xKÕÜÚ≥ ^ŒxÌ K≥¿ÑÊ "åHõºO ( L^• : ÉˇOp ZHõ¯‰õΩ )
xâ◊ÛÜ«∂~°H÷ õ "åHõºO : Ñ¨x [iyO^Œx K≥¿ÑÊ "åHõºO ( L^• : ÉˇOp ZHÍ¯_»∞ )
=ºuˆ~HÍ~°H÷ õ "åHõºO : Ñ¨x [~°QÖÆ ^Ë xŒ K≥¿ÑÊ "åHõºO ( L^• : ÉˇOp ZHõ¯ÖË^∞Œ .)
Pâ◊º~åº~°H÷ õ "åHõºO : Pâ◊Û~åºxfl ã¨∂zOKÕ "åHõºO ( L^• : ÉˇOp ZHÍ¯_®!)
J#∞=∞`«º~°H÷ õ "åHõºO : Ñ¨xH˜ J#∞=∞u Wã¨∂Î K≥¿ÑÊ "åHõºO ( L^• : ÉˇOp ZH˘¯K«∞Û )
ãÖ^ÕÇ¨ ~°H÷ õ "åHõºO : Ñ¨x [iyO^À, ÖË^À `≥eÜ«∞x "åHõºO ( L^• : ÉˇOp ZHÍ¯_À, ÖË^À )
=ºuˆ~Hõ J#∞=∞`«º~°H÷ õ "åHõºO : Ñ¨xH˜ J#∞=∞uÖË^∞Œ Jx K≥¿ÑÊ "åHõºO ( L^•ó ÉˇOp ZH˘¯^Œ∞Ì )
"åHÍºÖ’¡x =∞iH˘xfl ~°HÍÅ∞ K«∂^•ÌO.
ãÖ|O^èÉŒ ’^èHŒ õ "åHõºO
"åHõºOÖ’x Hõ~ÑÎ° ^¨ •Å =∞^èºŒ ãÖ|O^è•xfl ã¨∂zOKÕ "åHõºq∞k.
L^• : "≥Ú#fl h"À L`«~Î O° `≥KåÛ=Ù. Jk JHõ¯ ~åã≤O^Õ.
(P^è∞Œ xHõ ÉèÏ+¨Ö’ WÖÏO\˜ "åHÍºÅ∞ `«‰Ωõ ¯=)
J#∞‰õ~}
° "åHÍºÅ∞ ó XHõ~∞° J#fl =∂@Å<Õ =∞~˘HõiH˜ K≥¿ÑÊ Ñ¨ûúŒ J#∞Hõ~}
° O JO\Ï~.
Wk ~Ô O_»∞ q^è•Å∞.
„Ñ¨`º« Hõ∆ J#∞Hõ~}
° O : L^• : Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ QÀÑ‘x 'U~å |∞kú ÖË^•— Jx HÀÑ¨Ê_®¤_∞» . D "åHÍºxfl J^Õ q^èOŒ QÍ K≥a`Õ
„Ñ¨`º« Hõ∆ J#∞Hõ~}
° O.
Ñ¨~ÀHõ∆ J#∞Hõ~}
° O : L^• : Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ |∞kúÖ^Ë • Jx QÀÑ≤x HÀÑ¨Ê_®¤_∞» . Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ |∞kúÖ^Ë • Jx QÀÑ‘x
u\Ïì_∞» "≥ÚII#q. „Ñ¨`º« Hõ∆ J#∞Hõ~}
° O ãÖÉèÏ+¨} â‹e· ~°K#« Ö’¡ Z‰õΩ¯=QÍ Hõ#|_»∞`«∞Ok. Hõ^#Œä â‹e· ~°K#« Ö’¡ Ñ¨~ÀHõ∆
J#∞Hõ~} ° O Z‰õΩ¯=.
ÃÑ· JOâßÅ∞ P^è•~°OQÍ HÕk "åHÍºÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ W=fiO_ç.
1. ™ê=∂#º "åHõºO
L: ..............................................................................................
2. ãÖÜ«ÚHõÎ "åHõºO
L: ..............................................................................................
3. ãÖt¡+ì¨ "åHõºO
L: ..............................................................................................
4. „Ñ¨`º« Hõ∆ J#∞Hõ~}
° "åHõºO
L: ..............................................................................................
HÕk "åHÍºxfl Ñ¨~ÀHõ∆ J#∞Hõ~}
° "åHõºOQÍ =∂~°ÛO_ç.
'™È=∞"å~°O KÕ~∞° `å#∞— Jx Hõ$+¨µ_‚ ∞» K≥áêÊ_»∞.
..............................................................................................
1. „Ñ¨âßfl~°H÷ õ "åHõºO
L: ..............................................................................................
2. Pâ◊Û~åº~°H÷ õ "åHõºO
L: ..............................................................................................
3. ãÖ^ÕÇ¨ ~°H÷ õ "åHõºO
L: ..............................................................................................
4. xâ◊ÛÜ«∂~°H÷ "õ å~°ºO
L: ..............................................................................................

HÕk Hõ$`åºÅ∞ KÕÜ∞« O_ç.
g∞ áê~îO° #∞O_ç QÍx, g∞~°∞ K«kq# Ñ¨„uHõÅ #∞O_çQÍx HÕk "åHõºÉè^Ë •Å‰õΩ XH˘¯ L^•Ç¨Ï~°} ~åÜ«∞O_ç.
q^Œº~°H÷ õ "åHõºO : ..................................................................................
xâ◊ÛÜ«∂~°H÷ õ "åHõºO : ..................................................................................
ãÖ^ÕÇ¨ ~°H÷ õ "åHõºO : ..................................................................................
Pâ◊Û~åº~°H÷ õ "åHõºO : ..................................................................................
Hõ~iÎ° "åHõºO : ..................................................................................
Hõ~‡° }˜ "åHõºO : ..................................................................................
„Ñ¨`«ºHõ∆ "åHõºO : ..................................................................................
Ñ¨~ÀHõ∆ "åHõºO : ..................................................................................
™ê=∞#º "åHõºO : ..................................................................................
ãÖÜ«ÚHõÎ "åHõºO : ..................................................................................
ãÖt¡+ì¨ "åHõºO : ..................................................................................
=ºuˆ~HÍHõH∆ õ "åHõºO : ..................................................................................
„Ñ¨âßfl~°H÷ õ "åHõºO : ..................................................................................
x¿+^è•~°H÷ õ "åHõºO : ..................................................................................
g∞~°∞ K«kq# "å~åÎ Ñ¨„uHõÖ’x „H˜Ü∂« ~°∂áêÅ#∞ `≥Å∞û‰õΩ#fl „H˜Ü∂« ~°∂áêÅ`À áÈeÛK«∂ã¨∞HÀO_ç. "å\˜x g∞
<À@∞ Ñ¨ÙãÎ̈HÍÖ’¡ ~åã¨∞HÀO_ç.
g∞~°∞ K«kq# "å~åÎ Ñ¨„uHõ ÖË^• Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ Ö’x ãÖkè Ñ¨^•Å#∞, ã¨=∂™êÅ#∞, *ÏfÜ«∂Å#∞, ™ê"≥∞`«Å#∞
Ñ¨\˜ìHõÅ∞QÍ ~åÜ«∞O_ç. Jq U~°Ê_ç# f~°∞#∞ g∞ ã¨Ç¨ÏJÉèÏºã¨‰õΩÅ`À K«iÛOK«O_ç. J=ã¨~°"≥∞ÿ`Õ g∞
Láê^è•ºÜ«ÚÅ#_»QOÆ _ç. ãÖ^ÕÇ¨ Å#∞ `˘ÅyOK«∞HÀO_ç.
3 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
(ÉèÏëê ãÖÑ¨^#Œ ∞ ÑïK«Ü∞« O KÕÜÚ« @)
3.0 Éè∂í q∞Hõ

ÉèÏ+¨ „Ñü=∂#= ã¨=∂[OÖ’ LO@∞Ok. ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ } ° ‰õΩ ÉèÏ+¨ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» OÎ k. H˘O^Œi=∂@ f~°∞
™ê^•ã‘^•QÍ#∞ =∞iH˘O^Œ~°∞ =∂\Ï¡_Õ =∂@Å∞ PHõ~°¬}©Ü«∞OQÍ#∂, PHõ@∞ì‰õΩ<Õ@∞¡QÍ#∂ LO@∞Ok. „â’`«#∞
PHõ@∞ì‰Ωõ <ÕO^Œ∞‰õΩ, K≥¿ÑÊ q+¨Ü∂« xfl =∞#ã¨∞û‰õΩ Ç¨Ï`«∞HÎ ˘<Õ@∞¡ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ JÅOHÍiHõ`#« ∞ *’_çOK«_®xH˜ *ÏfÜ«∂Å∞,
™ê"≥∞`«Å∞ "å_»∞`«∞O\Ï~°∞. Wq ÉèÏ+¨‰Ωõ WOÑ¨Ù#∂ ™⁄OÑ¨Ù#∂ KÕ‰Äõ ~°∞™êÎ~Ú. JO`ÕHÍHõ PÜ«∂ ÉèÏëê ã¨=∂*ÏÅ PKå~°
=º=Ç¨~åÅ#∞, ãÖã¨¯$uh „ÑüÑ¶e¨ ã¨∞OÎ \Ï~Ú. [#=º=Ç¨~°OÖ’<Õ HÍHõ ã¨$[<å`«‡Hõ ~°K#« Ö’¡#∂, Ñ¨„uHõ ÉèÏ+¨Ö’#∂
â‹b· ™œO^Œ~º° OHÀãÖ, ÉèÏ= Ñ¨@∞`«fiOHÀãÖ *ÏfÜ«∂Å#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yã¨∞OÎ \Ï~°∞. *ÏfÜ«∞O x~°fiK«#O, ÅHõ} ∆ ÏÅ∞, Ñ¨Ù@∞ìH,õ
*ÏfÜ«∂Å‰õΩ#fl qq^è•~å÷Å∞, Ñ¨~åºÜ«∞"åK«HÍÅ∞ "å\˜ "åºÑ≤,Î =∞xflHõ QÆ∂iÛ D áê~îåºOâ◊OÖ’ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\ÏO.
ÉèÏ= qx=∞Ü«∞ ™ê^è#Œ O ÉèÏ+¨, =ºH©HÎ ~õ }
° ãÖ^Œ~åƒù#∞QÆ∞}OQÍ LO@∞Ok. ÉèÏ=QÍ_è`» H« ÀãÖ, „â’`« =∞#ã¨∞û‰õΩ
Ç¨Ï`«∞‰Î Ωõ <Õ@∞ì K≥ÑÊ¨ \ÏxH˜ ™ê"≥∞`«Å∞, *ÏfÜ«∂Å∞, JÅOHÍ~åÅ∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«@O Ñïáê\˜. Wq ÉèÏ+¨‰Ωõ ÑïÑ¨Ù+≤xì ,
„Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ KÕ‰Äõ ~°∞™êÎ~Ú. g\˜x ãÖÉèÏ+¨}Ö’¡ LÑ¨Ü∂≥ yOK«@O, LÑ¨Ü∂≥ yOK«Háõ È=@O "≥Ü · ∞« HÎ̃HOõ .
™ê"≥∞`«ÖxË =∂@ - P"≥∞`«ÖxË WÅ∞¡ Jx <å#∞_ç. ãÖÉèÏ+¨}Ö’¡ ™ê"≥∞`«Å „áêux^è•ºxfl, „áê=ÚMÏºxfl
Kå@∞`ÀOk. ÉèÏ=f„=`« HÀãÖ K≥¿ÑÊ q+¨Ü∞« O „â’`« =∞#ã¨∞Ö’ <å@∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ ™ê"≥∞`«Å∞ „Ñ¨Ü∂≥ yã¨∞OÎ \Ï~°∞.
ÑÖ_ç`∞« _»~Ú<å, áê=∞~°∞_»~Ú<å ZÑ¨C_À XHõÑC¨ _»∞ `«# =∂@Ö’¡ ™ê"≥∞`«#∞ K˘Ñ≤ÊOK«‰Ωõ O_® LO_»_∞» . ã¨=∞Ü«∂xH˜
™ê"≥∞`« QÆ∞~°∞~Î åHõáÈ~Ú<å U^À ™ê"≥∞`« K≥ÑÊ≤ #@∞¡O^Õ J#_»O Ñïáê\˜. ™ê"≥∞`«Å∞ ™ê=∂lHõ K«i„`«#∞, ™ê=∂lHõ
r=# q^è•<åxfl „ÑüÑ¶e¨ ã¨∞OÎ \Ï~Ú. D áê~îåºOâ◊OÖ’ ™ê"≥∞`«x~°fiK«#O, ÅHõ}∆ ÏÅ∞, Ñ¨Ù@∞ìHõ "åºÑ≤Î QÆ∂iÛ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\ÏO.
™êÇ≤Ï`åºxH˜ JÅOHÍ~åÅ∞ PÉèí~°}ÏÖˇ·`Õ *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ PÉèí~°}ÏÅ∞

51 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
XHõ ÉèÏ+¨‰Ωõ [=r"åÅ∞ PÉèÏ+¨Ö’x *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ ™ê"≥∞`«Å∞ ÉèÏ+¨‰Ωõ JÑ¨Ù~°∂Ñ¨ ãÖÑ¨^,Œ ãÖã¨¯$u
xÅÜ«∂Å∞. *Ïu `«~`° ~« åÅ J#∞Éè"í åxfl ~°OQÆiOK«∞H˘x, ãÖ^Œ~åƒù#∞™ê~°OQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_»`å~Ú. ãÖÉèÏ+¨}Ö’¡
=HõÎ K≥ÑÊ¨ ^ŒÅK«∞‰õΩ#fl ÉèÏ=OÖ’ K«∞~°∞‰õΩ^Œ<åxfl, fHõ}
∆ `«#∞ `«à√◊ ‰õΩ¯=∞xÑ≤™êÎ~Ú ™ê"≥∞`«Å∞. `«^•fi~å „â’`«‰Ωõ HõeQˆ
ÉèÏ=ã¨∂ÊùiÃÎ Ñ· „Ñ¨ÉÏè =O K«∂Ñ¨Ù`å~Ú. XHõ *Ïu ãÖã¨¯$f ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂ÅÃÑ· U~°Ê_ç, P *Ïu „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞, qÅHõ}∆ `«#∞
„ÑüaOa™êÎ~Ú.

D áê~îO° K«kq# `«~∞° "å`« JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞ -
O *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï~°∞.
O ÉèÏ+¨#∞ „Ñ¨ÉÏè ==O`«OQÍ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕO^Œ∞‰õΩ *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ ZÖÏ Ñ¨xH˜=™êÎÜ∂≥ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
3.2 =¸Åáê~î°O - 1
*ÏfÜ«∞O JO>Ë
„Ñü ÉèÏ+¨Ö’#∂ *ÏfÜ«∂Å‰õΩ „Ñ¨`ÕºHõ ™ê÷#=ÚOk. *ÏfÜ«∂Å∞, â‹·b™œO^Œ~åºxH˜, ÉèÏëê ™œÉèÏQÍºxH˜
ã¨=∂[ ãÖã¨¯$uH˜ zÇ¨flÅ∞. q+¨Ü∞« x"Õ^#Œ Ö’ ÉèÏ=QÍ_è`» ‰« Ωõ , JÅOHÍ~° K«=∞`«¯$uH˜ Wq PÅ"åÅ∞. U ÉèÏëê
=º=Ç¨Ï~°ÅÎ ~Ú<å P ÉèÏ+¨Ö’x *ÏfÜ«∂Å#∞ XO@Ñ¨\Oì˜ K«∞H˘x, ã¨=∞Ü«∂#∞‰õÄÅOQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOz#Ñ¨Ù_Õ J ÉèÏ+¨Ö’
~å}˜™êÎ~∞° .
'#∞_ç— JO>Ë =∂\Ï_Õ f~°∞. =∂\Ï_Õ f~°∞Ö’x JO^•Å∞ Z<Àfl ã≤~÷ Ñ° _¨ ®¤~Ú. JÖÏ ã≤~÷ Ñ° _¨ ¤» Ñ¨^•Å∞ ÉèÏëê
™œO^Œ~º° OÖ’ XHõ ÉèÏQÆOQÍ '#∞_ç HÍ~°=Ú— J<Õ ¿Ñ~°∞`À qâı+O¨ QÍ K≥ÑÊ¨ |_»∞`«∞<åfl~Ú. 'h ~ÚÅ∞¡ |OQÍ~°OQÍ#∞— 'h
Hõ_∞» Ñ¨Ù |OQÍ~°OQÍ#∞— ÖÏO\˜ =∂@Å∞ `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’ HÀH˘Å¡Å∞. HÍx, Wq XHõ~ÀAÖ’ |Ü«∞Å∞ ^Õ~Ö° ^Ë ∞Œ .
â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ =∂\Ï¡_»_»O =Å# JO^•Å∞ ãÖ`«iOK«∞H˘#fl WÖÏO\˜ "åHÍºÅ#∞ '#∞_çHÍ~åÅ∞— Jx „Ñ¨`ÕºHõOQÍ
K≥ÑC¨ ‰õΩO@∞<åflO. XHõ =∂@Ö’ K≥áêÊÅO>Ë =∂\Ï¡__» O» `≥eã≤# "åx =∂@Ö’ ™⁄QÆã∞¨ Å∞ ãÖ`«iOK«∞H˘#fl „Ñ¨`ºÕ Hõ
"åHÍºÅ∞ '#∞_çHÍ~åÅ∞—.
*ÏfÜ«∂Å∞ q_çq_ç=∂@Å HõÅ~ÚHõK,Õ P Ñ¨^•Å‰õΩ q_çQÍÖËx XHõ ÉèÏ"åxfl ã¨∞ÊùiOÑ¨*™Ë êÎ~Ú. WÖÏ H˘xfl
Ñ¨^•Å HõÅ~ÚHõ ^•fi~å ™ê=¸Ç≤ÏHõ J~å÷xfl JOkOKÕ Ñ¨^|Œ O^è•Å∞ ÖËHõ Ñ¨^ãŒ =¨ ¸Ç¨Ï"Õ∞ *ÏfÜ«∞O Jx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
„Ñ¨`ºÕ HÍ~°÷ É’^èHŒ ÍÅ~Ú# Ñ¨^•Å#∞ ‰õÄ_® *ÏfÜ«∂Å#=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ "åi =∞^èºŒ Ñ¨KÛ« QÆ_¤ç "Õ¿ãÎ ÉèQí ∞Æ =æ ∞O@∞Ok
JO@∞O\ÏO. Ñ¨KÛ« QÆ_H¤ç ÍÅ@O HÍ^Œ∞ Hõ^• WHõ¯_» J~°O÷ ."åi^ŒiÌ =∞^èºŒ |^Œ"ú ~·≥ =° ÚOk Jx `≥ÅÊ_®xH˜ D *ÏfÜ«∞O
"å_»∞`å~°∞. JÖÏˆQ P WO\˜g∞k HÍH˜ D WO\˜g∞^Œ "åÅ^Œ∞ JO>Ë P ~Ô O_»∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ =∞^èºŒ ã¨`û« O|O^è•Å∞,
q∞„`«`fi« O ÉÁuÎQÍ ÖË=x XHõi`À XHõ~∞° =∂\Ï¡_∞» HÀ~°x J~°O÷ . áœ~°∞+¨=O`«∞x Ñ¨Ùe Jh, g_»∞ HõuJÎ x J#flÑ¨Ù_»∞
UHõÑ^¨ •Å~Ú<å *ÏfÜ«∂Å∞QÍ QÆ∞iÎOÑ¨|_»∞`å~Ú.
WÖÏ ÉèÏ+¨Ö’ Ñ¨^•Å∞, Ñ¨^Œ|O^è•Å∞, Ñ¨^Œã¨=¸Ç¨Ö’¡ Ñ¨^•Å‰õΩ#fl ã¨Ç¨Ï*Ï~°÷O HõO>Ë aè#fl"≥∞ÿ# J~°÷ã¨∂Êùi÷
HõeæOK«\Ïxfl ÂÅHõ∆} ÖË^• ÅHõ∆}Ï~°÷O JO\Ï~°∞. *ÏfÜ«∂Å‰õΩ#fl „Ñ¨^è•# ÅHõ∆}q∞k. ã¨=∂[OÖ’x ãÖã¨¯$u,
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å#∞, *Ïu J#∞Éè=í ™ê~åxfl W=Ú_»∞ÛH˘x, XHõ `«~O° #∞O_ç =∞~˘Hõ `«~åxH˜ Wq "åºÑ≤Î K≥O^Œ∞`å~Ú.
ãÖ^Œ~Àƒùz`«OQÍ *ÏfÜ«∂Å#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«@O XHõ Hõà.◊ J~Ú`Õ *ÏfÜ«∞O LÑ¨Ü∂≥ yOz#Ñ¨Ù_»∞ =HõÎ L^ÕtÌ Oz#
ÉèÏ=O „â’`«‰Ωõ Hõey#Ñ¨Ù_Õ P *ÏfÜ«∞O „Ñ¨Ü∂≥ [#O ã≤kãú ∞¨ OÎ k. XHõ =~°Oæ Ö’ LO@∂ P =~°Oæ ^≥|ƒf¿ã Ñ¨#∞Å∞
KÕã∞¨ #Î flÑ¨C_»∞ â◊Åº™ê~°^ºŒè O KÕã∞¨ <Î åfl_»O\Ï~°∞. D *ÏfÜ«∞O ÉèÏ~°`« Ü«Ú^ŒOú Ö’ â◊Å∞º_»∞ Hõ~∞° x‚ ~°^™Œä ê~°kQè Í LO@∂
Hõ~∞° x‚ ÑïÑï q^è•Å∞QÍ x~°∞`åûÇ¨Ï Ñ¨~K° _« O» ÃÑ· U~°Ê_çOk.D *ÏfÜ«∂xfl LÑ¨Ü∂≥ yOz#Ñ¨Ù_»∞ â◊Å∞º_»∞ Z=i
Z=iH˜ ™ê~°^ºŒä O =Ç≤ÏOKå_»∞ =O\˜ ÉèÏ~°Ò« Ö’x â◊Å∞ºx Hõ^•ä Hõ=∂g∞+¨µ `≥e¿ãÎ `«ÑÊ¨ „â’`«‰Ωõ D *ÏfÜ«∞O J~°O÷
HÍ^Œ∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 1
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•Å∞<åfl~Ú. g\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl ZOÑ≤HKõ ãÕ ≤ ^•x ãÖHˆ `åxfl ‰õΩO_»eÖ’
~åÜ«∞O_ç.
1. *ÏfÜ«∂Å∞ nxH˜ zÇ¨Ïfl"≥∞#ÿ q. ( )
(1) â‹b· ™œO^Œ~åºxH˜ (2) ÉèÏ=QÍOcè~åºxH˜ (3) J~°™÷ œO^Œ~åºxH˜ (4) Ñ¨^•_»O|~åxH˜
2. *ÏfÜ«∂Å∞ `À_»Ê_Õk ( )
(1) ™ê=∂#º =ºH©HÎ ~õ }
° ‰õΩ (2) JÑ¨Ó~°fi ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ }
° ‰õΩ
(3) Pâ◊√=Ù‰õΩ (4) PÖ’K«#Å‰õΩ
3. 'Ñ¨KÛ« QÆ_¤ç HÍÅ_»O— J<Õ *ÏfÜ«∂xH˜ J~°O÷ ( )
(1) QÆ_H¤ç ÍÅ_»O (2) Ñ¨ÓiÅ∞¡HÍÅ_»O (3) â◊`$« `«fiO LO_»@O (4) ¿ãflÇ¨ÏO LO_»@O
4. áœ~°∞+Ö ‰õÅ =ºHÎ̃x K≥¿ÑÊ *ÏfÜ«∞O ( )
(1) ã≤OÇ¨ÏO (2) U#∞QÆ∞ (3) Ñ≤e¡ (4) Ñ¨Ùe
5. ã¨ÇÏ¨ *Ï~°O÷ HõO>Ë aè#fl"≥∞#ÿ J~°ã÷ ∂¨ ÊùixÎ HõeOæ K«∞@#∞ ( )
(1) ÅHõ} ∆ JO\Ï~°∞ (2) Jd^Œ JO\Ï~°∞ (3) =ºO[# JO\Ï~°∞ (4) Ç¨ã¨ºO JO\Ï~°∞.
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 3, 4 - 4, 5 - 1.
53 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
3.3 =¸Åáê~îO° - 2
*ÏfÜ«∂Å∞ U~°Ê_Õ q^è•#O
ÉèÏëê =º=Ç¨~°OÖ’ *ÏfÜ«∂Å∞ x~°O`«~O° ã¨$+≤Oì Ñ¨|_»∞`«∂<Õ LO\Ï~Ú. Ñ¶Ö¨ Ï<å *ÏfÜ«∞O ZÑ¨C_»∞ Ñ¨Ù\Õì k
JO>Ë YzÛ`«OQÍ K≥ÑÊ¨ ÖËO. XHõ =ºH˜Î XHõ ÉèÏ"åxfl `«# J#∞Éè"í åÅ #∞Oz, Ñï*Ï˝#O #∞Oz qt+Öì QÍ, q#∂`«flOQÍ
=ºHõÎO KÕ™êÎ_»∞. J^Õ `«~åfi`« ÉèÏ+¨Ö’ xÅ^˘‰õΩ¯‰õΩx „Ñ¨[Ö’¡ "åºÑ≤ã¨∞ÎOk. *ÏfÜ«∂Å Ñ¨Ù@∞ìHõ‰õΩ =¸ÅO W^Õ.
qtëêì~O÷° Ö’ "å_ç# Ñ¨ÔŒ QÍx, Ñ¨^|Œ O^èOŒ QÍx P <À@ D <À@ Ñ¨_ç ÉèÏ+¨Ö’ „áêK«∞~°ºO á⁄Ok,L=∞‡_ç ™⁄`«∞QÎ Í
=∂i xÅ^˘‰õΩ¯‰õΩO@∞Ok. Ñï"åºÑ¨=Î ∞=Ù`«∞Ok. ™êO„Ñ¨^•~ÚHõ "åºÑ≤<Î ˘O^Œ∞`«∞Ok. HÍ|\˜ì *ÏfÜ«∂Å‰õΩ „Ñ¨[ÖË
ã¨$+≤Hì ~õ ÅÎ° ∞, "å_»HOõ ^•~°∞,¡ "å~°ã∞¨ Å∞.
™ê=∂lHõ ãÖ|O^è•Å∞ : =ºH˜ÎH˜ ‰õΩ@∞O|OÖ’#∂, ã¨=∂[OÖ’#∂ L#fl ãÖ|O^è•Å∞ P^è•~°OQÍ J<ÕHõ
*ÏfÜ«∂Å∞ U~°Ê_»∞`«∞<åfl~Ú. ™ê=∂lHõ r=#OÖ’ Hõ+#ì¨ ëêìÅ∞, ã¨∞YãÖ`ÀëêÅ∞, ãÖ|O^èÉŒ ÏO^è"Œ åºÅ∞, rq`å#∞Éè"í åÅ∞,
ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ ã¨xfl"ÕâßÅ∞ *ÏfÜ«∂Å‰õΩ PÅ"åÅ=∞`«∞<åfl~Ú. Hõ_∞» Ñ¨ÙfÑ≤, â’HõO, ^Œâ=◊ ∞„QÆÇÏ¨ O, ÃÑ^Œ#Ì flÜ«∞º áÈHõ_,»
"ÕÅ∞q_çz# "Õ∞#=∂=∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ‰õΩ@∞O|O`À#∞, |O^è∞Œ q∞„`«∞Å`À#∞ QÆÅ ãÖ|O^è•Å P^è•~°OQÍ U~°Ê_ç#"Õ.
ã¨=∂[OÖ’x ‰õΩÖÏÅ∞, ã¨Ö÷ ÏÅ∞ ã¨∂zOKÕ *ÏfÜ«∂Å∞ J<ÕH=õ Ú<åfl~Ú. ‰õΩOÉèHí À}O, z^ŒO|~° ~°ÇÏ¨ ã¨ºO, ÉÁaƒe
Ñ¨Ùe, N~°OQÆh`«∞Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q JÖÏO\˜q.
Éè∫QÀoHõO : „Ñ¨H$õ u, „Ñ¨H$õ uÖ’x =∂#=Ù_»∞, =$Hõ,∆ [O`«∞*ÏÖÏÅ ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ J#∞ãïOz J<ÕHõ
*ÏfÜ«∂Å∞ U~°Ê_®¤~Ú. ‰õ_∞» Ñ¨ÙfÑ≤, ‰õ_∞» Ñ¨Ù=∞O@, Hõà√◊ § <≥ugÎ ∞^Œ∞O_»∞, HÍeH˜|∞kúKÑ≥ C¨ , Q˘O`«∞HÀÜ«Ú, KÕ~ÚKÕã∞¨ H˘#∞,
QÆ∞O_≥Åg∞^Œ‰Ωõ OÑ¨\,˜ K≥qHÀã¨∞H˘#∞, `«ÅÖ’ <åÅ∞Hõ, <À\’¡=∞#∞flÑ¨_∞» "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q =∂#= â◊s~å=Ü«∞"åÅ P^è•~°OQÍ
~°∂á⁄O^•~Ú. J_»qQÍz# "≥<fl≥ Å, ‰õΩOÉè=í ~°¬O, ZO_»=∂q „Ñ¨H$õ u P^è•~°OQÍ U~°Ê_ç`,Õ c~°HÍÜ«∞ Ñ‘K∞« ãÖ|O^èOŒ ,
=∞„i=∂xÑÖ@, "Õ∞_çÑO¨ _»∞ =$Hõã∆ O¨ Ñ¨^Œ P^è•~°OQÍ U~°Ê_ç<å~Ú. L_»∞OÑ¨@∞ì, HÍH˜QÀÅ, ‰õΩO^Õ\H˜ ˘=Ú‡, ‰õΩHõ¯`ÀHõ,
QÍ_ç^Œ KåH˜s, Q˘„Ô~`ÀHõ,#Hõ¯l`«∞ÅÎ ∞, áê=ÚÑ¨Q,Æ "Õ∞HõáÈ`«∞QÍOcè~º° O, "≥ÚãëHõhfl~°∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ *ÏfÜ«∂Å‰õΩ [O`«∞=ÙÅ
ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ∞ P^è•~°O.
™êÇ≤Ï`«ºO - K«i„`« : Ñ¨Ù~å}ÏÅ∞, HÍ"åºÅ∞, P^è∞Œ xHõ, *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’x áê„`«Å∞, ã¨xfl"ÕâßÅ∞, Wu=$`åÎÅ∞,
Kåi„`«Hõ =º‰õΩÅÎ ∞, ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ "ÕÅH˘Åk *ÏfÜ«∂Å‰õΩ =¸Å=∞=Ù`«∞<åfl~Ú. WÖÏO\˜ *ÏfÜ«∂Å∞ PÜ«∂ÉèÏëê
ã¨=∂*ÏÖ’¡x ™êÇ≤Ï`«ºO, K«i„`«, ãÖã¨¯$u Ñ¨@¡ =Hõ‰Î Ωõ , „â’`«‰Ωõ J=QÍÇ¨Ï# LO>Ë<Õ *ÏfÜ«∂Å „Ñ¨Ü∂≥ [#O ã≤kãú ∞¨ OÎ k.
~å=∂Ü«∞}O P^è•~°OQÍ JQÆãºÎ̈ „ÉèÏ`«, L_»`åÉèHí ,Î̃ ‰õ|O^èÇŒ Ï¨ ™êÎÅ∞, ‰õΩOÉèHí ~õ x‚° „^Œ, ~å=∞~å[ºO, ~å=}HÍ+ì̈O,
"å#~°Ãã#· ºO U~°Ê_ç`Õ =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« P^è•~°OQÍ J*Ï˝`"« åãÖ, „uâ◊O‰õΩã¨fi~°Oæ , Ñ¨^‡Œ =ÙºÇ¨ÏO, cè+‡¨ „Ñü[˝, qâßfiq∞„`«
ã¨$+≤,ì â◊Åº™ê~°^ºŒä O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q U~°Ê_ç<å~Ú.
JÖÏˆQ *Ï#Ñ¨^Œ Hõ^ÅŒä ∞, *Ï#Ñ¨^HŒ àõ Å◊ ∞, P@Å∞ P^è•~°OQÍ ^˘O^Œ∞^˘O^Õ, ÉÏ^Œ~åÜ«∞} ãÖ|O^èOŒ , ~Ô O\˜H˜
K≥_#ç ~ˆ =_ç, H©Å∞ÉÁ=∞‡, QÆOyÔ~^Œ∞,Ì KÕuK«=Ú~°∞ ÉèÏQÆ=`«O, `«O^•#`å#. Ñ¨Q\Æ "˜ +Õ Q¨ Í_»∞, ^•QÆ∞_»∞ =¸`«ÖÏ_»∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞‰Ì Ωõ <åfl~Ú.
PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞ : `≥Å∞QÆ∞ [#∞Å PKå~° =º=Ç¨~åÅ #∞Oz J<ÕHõ *ÏfÜ«∂Å∞ [xOKå~Ú. JO‰õΩ~å~°Ê}KÕÜÚ« ,
JO^≥"ãÕ #≤ K≥~Úº, Jã≤^•è ~å„=`«O, uÖ’^ŒHÍeK«∞Û, Ñ≤Å∞=x ¿Ñ~°O@O, ÉÁ@∂ìHÍ@∞HÍ ÃÑ\˜ì Ñ≤eK«∞, =∞OQÆàO◊ áê_»∞,
=¸_»∞ =Úà◊√§Ñ¨_∞» "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q U~°Ê_®¤~Ú.
™ê"≥∞`«Å∞ P^è•~°OQÍ : „Ñ¨Kå~°OÖ’ L#fl H˘xfl ™ê"≥∞`«Å∞ ‰õΩkOÑ¨|_ç, "å\˜Ö’ H˘O`«ÉÏè QÆO *ÏfÜ«∞OQÍ
"å_»|_»∞`«∞<åfl~Ú. `≥Å∞QÆ∞Ö’ QÆ∞=∞‡_çHÍÜ«∞Å ^˘OQÆ J<Õ *ÏfÜ«∂xH˜ QÆ∞=∞‡_çHÍÜ«∞Å ^˘OQÆ Éè∞í *ÏÅ∞ `«_∞» =Ú‰õΩ#fl@∞¡
J<Õ ™ê"≥∞`«, QÆ∞iqO^Œ yO[ J<Õ *ÏfÜ«∂xH˜ QÆ∞iqO^Œ yO[ `«# #Å∞Ñ¨Ù Z~°∞QÆ^@ Œ J<Õ ™ê"≥∞`« P^è•~°O.
J#º^ÕâßºÅ∞ : ãÖã¨¯$`«O, POQÆO¡ =O\˜ ÉèÏ+¨Å #∞O_ç H˘xfl *ÏfÜ«∂Å∞ Ü«∞^è•`«ÔŒè QÍ KÕ~å~Ú. ãÖã¨¯$`«O
#∞Oz Jã¨∂~°ºO Ñ¨âº◊ , ^Œâ=◊ ∞„QÆÇÏ¨ O. POQÆO¡ #∞Oz HÍº\òû JO_£ _®Q∑û, QÆ∞_£É,·ˇ „w<£ãQ≤ flÆ Öò, ~°|ƒ~ü ™êìOÑπ, ~Ô \· òÇ¨ O_£,
Ç¨\òHˆ ‰õΩ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q KÕ~å~Ú.
¿Ñ~°_ô *ÏfÜ«∂Å∞ : =º=Ç¨~°OÖ’ L#fl *ÏfÜ«∂Å‰õΩ Ñ¨„uHõÖ’¡ ¿Ñ~°_Åô ∞ HõxÊã¨∞<Î åfl~Ú. =ÚYºOQÍ K≥¿ÑÊ
JOâßxfl *ÏfÜ«∂xH˜ J#fi~ÚOK«∞H˘x, J#∞Hõ~} ° QÍ "å_»_O» ¿Ñ~°_Öç ’ HõxÊã¨∞OÎ k. Ñ¨„uHÍ ÉèÏ+¨Ö’ *ÏfÜ«∂Å
HõÅÊ#, =∂~°∞ÊÅ∞ KÕ~∞° ÊÅ∞, #∂`«<å~å÷Ö’¡ "å_»∞Hõ qã¨$Î `«OQÍ LOk. =¸_»∞ Ñ¨Ù=ÙfiÅ∞ P~°∞ HÍÜ«∞Å‰õΩ, =∞Ok =¸_»∞
„QÆ∂Ñ¨ÙÖÏ~°∞, zeH˜zeH˜ QÍe"å#‰õΩ zeH˜zeH˜ ~å[H©Ü∞« O, x`«ºHõàÏº}O Ñ¨KÛ« `À~°}O‰õΩ x`«ºHõàÏº}O <À@¡`À~°}O
Jx Ñ¨„uHÍ ÉèÏ+¨Ö’ „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞<åfl~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú "å\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl ZOÑ≤Hõ KÕã≤ ~åã≤ ãÖHˆ `åxfl
‰õΩO_»eÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. *ÏfÜ«∞O Ñ¨Ù@∞ìH#õ ∞ ( )
(1) YzÛ`«OQÍ K≥ÑÊ¨ ÖËO (2) YzÛ`«OQÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û (3) K≥ÑÊ¨ =K«∞Û (4) q=iOK«=K«∞Û
2. *ÏfÜ«∂Å∞ ã¨$+≤Hì ~õ ÅÎ° ∞ ( )
(1) „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ (2) „Ñ¨[Å∞ (3) q^•º~°∞÷Å∞ (4) Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞
3. '^Œâ=◊ ∞„QÆÇÏ¨ — J<Õ *ÏfÜ«∞O ã¨∂zOKÕ ãÖ|O^èOŒ ( )
(1) K«i„`« ãÖ|O^èOŒ (2) Éè∫QÀoHõ ãÖ|O^èOŒ
(3) ™êÇ≤Ï`«ºãÖ|O^èOŒ (4) ™ê=∂lHõ ãÖ|O^èOŒ
4. â◊s~å=Ü«∞"åÅ∞ ãÖ|O^è•xfl ã¨∂zOKÕ *ÏfÜ«∞O ( )
(1) Ñ¨Ù„`«â’HõO (2) ÉÁaƒeÑ¨Ùe (3) QÆ∞O_≥HÀ`« (4) #Hõ¯l`«∞Î
55 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
5. 'Jã¨∂~°ºOÑ¨âº◊ — J<Õ *ÏfÜ«∞O ( )
(1) Ç≤ÏOkÖ’xk (2) `≥Å∞QÆ∞Ö’xk
(3) `≥Å∞QÆ∞, ãÖã¨¯$`«OÖ’xk (4) ãÖã¨¯$`«OÖ’xk
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 4, 4 - 3, 5 - 4.
3.4 =¸Åáê~îO° - 3
*ÏfÜ«∂Å∞ - <å<å~å÷Å∞, Ñ¨~åºÜ«∞"åK«HÍÅ∞
XHõ *ÏfÜ«∂xH˜ XˆH J~°÷=ÚO_®Å#fl xÜ«∞=∞"Õ∞q∞ ÖË^Œ∞. HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ J<ÕHõ J~å÷Å∞, J~°÷KåÛùÜ«∞Å∞
U~°Ê_»∞`«∞<åfl~Ú. J‰õΩ¯Ñ¨H∆˜ JO>Ë |ÅÇ‘Ï#∞_»∞, =¸~°∞_ö ∞» , J=∂Ü«∞‰õΩ_»∞, hK«∞_»∞ k‰õΩ¯ÖËx "å_»∞, Ñ¨xH˜=∂e# "å_»∞,
uO_ôuÑ¨ÊÅ∞ ÖËx"å_»∞, J<å^èŒ J<Õ J~å÷Å∞<åfl~Ú. JÖÏˆQ #∂HõÅ∞ K≥Å∞¡ J<Õ *ÏfÜ«∞O =∞øeHõOQÍ K«xáÈ=Ù
J<ÕJ~°O÷ Ö’ U~°Ê_çOk. P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞Ö’ JO`«iOK«∞. JkèHÍ~°OáÈ=Ù, PK«~} ° Ö’H˜ ~åHõáÈ=Ù, `≥yáÈ=Ù, „áê^è•#ºO
ÖËHáõ È=Ù, ÖˇH¯˜ OK«Háõ È=Ù J<Õ J~°O÷ Ö’‰õÄ_® „Ñ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åfl~°∞.
XHõ ÉèÏ"åxfl ÖË^• JOâßxfl ã¨∂zOK«_®xH˜ J<ÕHõ *ÏfÜ«∂Å∞O\Ï~Ú. ã¨∂Å÷ OQÍ XˆH J~å÷xfl `≥ÖÊË "≥<· å
xt`«OQÍ QÆ=∞x¿ãÎ J~°÷ ™ê÷~Ú Éè^Ë =Œ ÚO@∞Ok. g\˜x =HõÎ ã¨=∞Ü«∂xfl, ãÖ^Œ~åƒùxfl |\˜ì Z#∞flH˘x =º=Ç¨Ïiã¨∞OÎ \Ï~°∞.
ã¨∂Å÷ OQÍ K«xáÈ=Ù J<Õ J~å÷xflKÕÛ *ÏfÜ«∂Å∞ J<ÕHOõ L<åfl~Ú. JOu=∞âßfiã¨q_»∞K«∞, J#O`«"åÜ«Ú=ÙÖ’ Hõeã≤áÈ=Ù,
J#flO hà◊√§ K≥Å∞¡, J=∞~°∞_»Q∞Æ , J~ÚáÈ=Ù, Jã¨∞=ÙÅ∞ ÉÏÜ«Ú, Jã¨qÎ ∞OK«∞ P‰õΩz#∞QÆ∞, PÜ«Ú=Ùf~°∞, PiáÈ=Ù,
WÅÖ’ |`≥OÎ ^ŒÑÙ¨ Ê, WÇ¨ÏÖ’HõO =keÃÑ@∞ì, LÑ¨CH˘#_®xH˜ áÈ=Ù, TÑ≤i=kÖËÜÚ« ,TiH˜ L`«~Î O° áÈ=Ù, U_»∞Hõ@¡
ã¨"åiZ‰õΩ¯, Hõ_`» ~Õ ∞° , Hõ#∞fl=¸Ü«Ú, HÍ\˜Há˜ È=Ù, HÍÅOxO_»∞, HÍÅQÆ~ƒ° Où Ö’ HõeÜ«Ú, HÍÅ^è~Œ ‡° O K≥O^Œ∞, HÍtHÍ
qâıfiâ◊√QÆeÜ«Ú, H©iÎ âı+¨µ_»QÆ∞, ‰õΩO_»Ñ¨QÆÖËÜ«Ú, ÔH·ÖÏãÖ KÕ~°∞, QÆOQÆHõeã≤áÈ=Ù, QÆO@H˘@∞ì, yO[Å∞ fiáÈ=Ù,
QÆ∞O`«HÅõ ∞¡ \ỖH@∞ìfã¨∞H˘#∞, QÆ∞O`«‰Ωõ áÈ=Ù, QÆ∞_»∞"¤ @ ≥ ∞ì, QÆ∂\’¡zÅ∞Hõ ZyiáÈ=Ù, QÆ∂_˘^Œ∞Å∞, Q˘O`«∞=¸QÆáÈ=Ù,
QÀqO^ŒH˘@∞ì, p\Ï‰õΩz#∞QÆ∞, K«∞Hõ¯Ö’¡ KÕiáÈ=Ù, @áêHõ@∞ì, ~îÑ° =‘ ∞#∞, `å`«ÅQ¤ iæÆ HÔ e¡áÈ=Ù, `«∞kâßfiã¨ q_»∞K«∞, n~°x… „^Œ
áÈ=Ù, ^Õ=Ùx áêeHõ~∞° QÆ∞, ^ÕÇÏ¨ Ü«∂„`« KåeOK«∞, ^≥=· ã¨xflkèH˜ KÕ~∞° , #Å¡=_»∞`¡ ÉÕ ’=Ù, #∂HõÅ∞ K≥Å∞¡, #∂ˆ~à◊√§ xO_»∞,
<ÕÅ~åÅ∞, <À@#∞=ÙfiyO[Ñ¨_»∞, Ñ¨~°=∞Ñ¨kOK«∞, Ñ¨~°Ö’Hõ QÆ`«∞_»QÆ∞, Ñ≤_»`«`«xfl"ÕÜ«Ú,ÃÑ^ŒÌÅKÕ~°∞, ÃÑ^ŒÌx^Œ∞Ì~°áÈ=Ù,
ÃÑ^ŒÌÖ’¡HõeÜ«Ú, ÃÑ·H˜áÈ=Ù, |ÔH¯@∞ì`«<ÕflÜ«Ú, |`≥ÎOf~°áÈ=Ù, ÉÏbÛ`«#∞fl, aã¨Î~°∞QÆ>ËìÜ«Ú, |∞_»∞OQÆ∞=∞#∞,
ÉÁOQÆ∞Å"≥∂\ÏÔ~‰õΩ¯ , „|ÃÇÏ· ‡HõºO K≥O^Œ∞, ÉèQí =Æ `«ûxflkèH˜ KÕ~∞° , qÔH@∞ì Ñ¨_áç È=Ù, q+¨µ‚ ™êÜ«Ú[ºOá⁄O^Œ∞, "≥‰· Ωõ O~îO° KÕ~∞° ,
âßâ◊fi`« x„^ŒáÈ=Ù, t=™êÜ«Ú[ºO á⁄O^Œ∞, ã¨fi~°ãæ ∞¨ _÷ Q» ∞Æ , Ç¨ÏOã¨ÖzË áÈ=Ù, Ç¨ÏiÑ¨ÔŒ =Ú@∞ì, Ç¨ÏsJ#∞, Ç¨Ï~À=∞‡#∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ÃÑ‰õΩ¯ L<åfl~Ú.
K«xáÈ=Ù J<Õ J~°÷OÖ’ =O^ŒÖÏk *ÏfÜ«∂Å∞<åfl Jxfl ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’ Jxfl\˜h "å_»_®xH˜ gÅ∞O_»^Œ∞.
J~°K÷ åÛùÜ∞« Å#∞ |\ì̃ „Ñ¨Ü∂≥ yã¨∞OÎ \Ï~°∞. ãÖ^Œ~åƒùxH˜ ãïáÈÜÕ∞ *ÏfÜ«∂xfl Z#∞flHÀ=_»O =∂`«$ÉèÏ+¨=º=Ç¨Ï~°‰Î Ωõ
LQÆ∞áæ êÅ`À ÃÑ\ì̃# q^Œº.

H˘xfl *ÏfÜ«∂Å∞ ÉèÏëê =º=Ç¨~° „áêO`«=∞O`å "å_»∞HõÖ’ LO>Ë =∞iH˘xfl Ñïq∞`«„áêO`«OÖ’
=º=Ç¨Ï$`«=∞=Ù`«∞<åfl~Ú. `≥Å∞QÆ∞ „áêO`«OÖ’x ÉèÏëê =º=Ç¨~°OÖ’ ~°K#« Ö’¡ HõxÊOKÕ *ÏfÜ«∂Å∞ ™ê~°fi^ÕtHÍÅ∞,
Jyfl H˜ P[ºOáÈÜ«Ú, J@∞ì_∞» ‰õΩ, Hõà√◊ <¡ u≥ HÎ =˜ K«∞Û, HÔ O· Hõ~º° OKÕÜÚ« , H˘OÑ¨=ÚOK«∞, `«Å„áê}O `ÀHõ‰Ωõ =K«∞Û, `«∞OQÆÖ’`˘‰õΩ¯
^Œ∞"≥∞‡uÎáÈÜ«Ú, #>Ë\ì ’¡=ÚOK«∞, |∞~°^KŒ Å« ∞¡ "≥#∞fl^Œ@∞ì =O\˜ *ÏfÜ«∂Å∞ PO„^è^Œ âÕ =◊ ∞O`«\Ï qãÎ̈$`«OQÍ "å_»|_»∞
`«∞<åfl~Ú. PÜ«∂ =∞O_»ÖÏÖ’¡ =∂„`«"∞Õ "åºÑ≤ÖÎ ’ L#fl *ÏfÜ«∂Å∞ PÜ«∂„áêO`åÖ’¡x ã¨Å÷ , =ºH˜Î <å=∂Å∞ „áêOfÜ«∞
ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ „QÍ=∞^Õ=`«Å∞, <≥ã· i¨ Hæ õ ã¨fi~°∂ÑÖ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ P^è•~°OQÍ U~°Ê_ç „áêOfÜ«∞`«#∞ Ñ¨\ãì̃ ∞¨ OÎ \Ï~Ú.
J|ƒ|ƒÅHÍÅO, `å_çÑ¨„uÑÖKå~Úf, Ñ¨ÙOQÆ#∂~°∞["å#∞, |OQÆ#Ñë¡#"å|∞, ~åÜ«∞Åã‘=∞=∂O_»eHõOÖ’,
‰õΩHõ¯Hõáê=Ù¿ã~°∞, ¿Ñ~°∞É’~Ú# Éˇ*Ï˚~O° , |@ìQÍeÛ, g∞<Õ¿ãHÍÅO, ~ÀHõÖHˇ ¯˜ OK«∞ =O\˜q `≥ÅOQÍ} =∂O_»eHõOÖ’
"å_»∞HõÖ’ L<åfl~Ú.
*ÏfÜ«∂Å∞ =∞xflHõ QÆ∂iÛ K≥ÑÊ¨ =Åã≤ =¿ãÎ H˘xfl *ÏfÜ«∂Å∞ Ñ¨kHÍÖÏÅáê@∞ Ñ¨kÅOQÍ ÉèÏ+¨Ö’ xez
LO\Ï~Ú. =∞iH˘xfl H˘O`«HÍÅO `«~åfi`« =∞~°∞QÆ∞# Ñ¨_`» å~Ú. H˘xfl HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ H˘`«Î J~å÷Å#∞ ãÖ`«iOK«∞H˘O\Ï~Ú.
ã¨=∂[ ãÖã¨¯$`«∞ÅÖ’ =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ=Å¡ H˘O„Q˘`«Î *ÏfÜ«∂Å∞ ~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞‰Ì Ωõ O\Ï~Ú. PkHÍ=ºO ÉèÏ~°Ò« Ö’ „Ñ¨Ü∂≥ yOz#
ZO_»=∂q, `«OQˆ \Ã#∞fl, `ÕxÜ«∞ Ñ¨Óã≤#Hõu,Î „`åK«∞áê=ÚÑ¨Q,Æ <åÅ∞HõÉÅˇ O¡ , x=Ù~°∞QÆÑÊ≤ # xÑ¨C, =O\Õ\˜ ‰õΩO^ÕÅ∞
WÑ¨Ê\˜H© ÉÏQÍ „áêK«∞~°ºOÖ’ L<åfl~Ú. JOy@ #∂Ô~_»∞ J=∞$`«O, Wã¨∞=Ú# ^•y#h~°∞, W#∞Ñ¨"Ú≥ Å‰õΩ "Õ∞_»QÍÅ∞Û,
Ñ¨Å∞áÈHõÅ`«Ñã¨ ,≤ áêÅÖ’ÑÖ_»∞¡ Ñ≤ã∞¨ ‰õΩ =O\˜q JO`«QÍ "å_»∞HõÖ’ÖË=Ù.
Öˇ\· òH˘@∞ì, Öˇ<· À¡ÃÑ@∞ì, ~°OQˆ ã¨∞H˘#∞, |OH±H˘@∞ì, ã‘<Ö£ ^Ë ∞Œ =O\˜ *ÏfÜ«∂Å#∞ <Õ\˜ Ü«Ú=`« H˘`«QÎ Í HõeÊã¨∂Î ,
„Ñ¨Ü≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞.
*ÏfÜ«∂Å∞ ã¨=∂[ ãÖã¨¯$u P^è•~°OQÍ U~°Ê_ç ÉèÏ+¨‰Ωõ JO^•xfl, Ñ¨@∞`åfixfl, qÅHõ}∆ `«#∞, qt+ì̈`#« ∞
KÕ‰Äõ ~°∞™êÎ~Ú. =º=Ç¨~°OÖ’ J~Ú<å ~°K#« Ö’¡ J~Ú<å *ÏfÜ«∂Å#∞ "å_»@O=Å¡ ÉèÏ+¨ r=O`À `˘}˜Hã˜ Ö¨ Ï_»∞`«∞Ok.
PHõ~¬° }Ü© ∞« OQÍ LO@∞Ok. PHõ@∞ì‰Ωõ <Õ@∞¡ LO@∞Ok.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 3
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl ZOÑ≤Hõ KÕã≤ ^•x ãÖHˆ `åxfl
1. XHõ *ÏfÜ«∂xH˜ XˆH J~°÷ xÜ«∞=∞O ( )
(1) LOk (2) ÖË^Œ∞ (3) ZO^Œ∞‰õΩO_»~å^Œ∞ (4) LO_®e
2. '#∂HõÅ∞K≥Å∞¡— J<Õ *ÏfÜ«∞O =∞øeHõOQÍ K≥¿ÑÊ J~°O÷ ( )
(1) K«xáÈ=Ù (2) J#flOu#∞ (3) J#flO"≥^[Œ Å∞¡ (4) q`«∞ÅÎ ∞ <å@∞
57 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
3. =∂`«$ÉèÏ+¨ =º=Ç¨Ï~°‰Î Ωõ LQÆ∞æ áêÅ`À ÃÑ\ì̃# q^Œº ( )
1. *ÏfÜ«∂Å#∞ HõO~î`° å Ñ¨@_ì O»
2. *ÏfÜ«∂xfl =ke"ÕÜ∞« _»O
3. ãÖ^Œ~åƒùxH˜ JuH˜# *ÏfÜ«∞O ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ HÀ=_»O
4. *ÏfÜ«∂Å#∞ ¿ãHõiOK«O_»O
4. Jxfl ÉèÏëê „áêO`åÖ’¡ =º=Ç¨~°OÖ’ LO_Õ *ÏfÜ«∂Å#∞ ( )
(1) J#º^ÕâßºÅ∞ JO\Ï~°∞ (2) Ñïq∞`«^âÕ H◊ ÍÅ∞ JO\Ï~°∞
(3) ¿ãq∞`« ^ÕâH◊ ÍÅ∞ JO\Ï~°∞ (4) ™ê~°fi^ÕtHÍÅ∞ JO\Ï~°∞.
5. HÍÅ „Hõ=∞OÖ’ H˘`«Î *ÏfÜ«∂Å∞ U~°Ê_»\ÏxH˜ HÍ~°}O ( )
(1) ã¨=∂[OÖ’ =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ∞ (2) Ñ¨^•~°O÷ Ö’¡ =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ∞
(3) Éè∂í q∞ÃÑ· =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ∞ (4) ~À^ŒãÖ≤ ’ =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–2† 2–1† 3–3† 4–4† 5–1.
3.5 =¸Åáê~îO° - 4
™ê"≥∞`« JO>Ë
™ê"≥∞`«#∞ <å#∞_ç, Ö’HÀH˜,Î [#„â◊√u, ã¨∞^Œ∞ÅÌ ∞ Jx‰õÄ_® JO\Ï~°∞. XHõ q+¨Ü∂« xfl K≥¿ÑÊ@Ñ¨C_»∞ áÈeHõHÀãÖ
™ê"≥∞`«Å∞ "å_»`å~°∞ HÍ|\ì̃ ™ê=∞º`« #∞O_ç ™ê"≥∞`« J<Õ Ñ¨ÔŒ U~°Ê_çOk. ãÖH˜Ñ∆ "Î̈ ∞≥ #ÿ , q"ÕHÜ
õ Ú« `«"∞≥ #ÿ , fHõ}
∆ "≥∞#ÿ ,
™êO„Ñ¨^•Ü«∞Hõ"∞≥ #ÿ , [#„Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ , J#∞Éè=í =¸Å"≥∞#ÿ Jaè=ºHÎ̃ ™ê"≥∞`«x PKå~°º PsfiÜ«∞ãπ ã¨∞O^Œ~O° ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
™ê=∂lHõ"∞≥ #ÿ `«~`° ~« åÅ J#∞Éè"í åxfl W=Ú_»∞ÛH˘x ™ê=∞º`«, „Ñ¨ÉÏè "À`åÊ^ŒH`õ ,« ^èfiŒ x „áê^è•#º`«, „Ñ¨*Ï „áêK«∞~°ºO,
„âß=º`« Hõey# ãÖÉèÏ+¨}Ï Ü≥∂QÆº"≥∞#ÿ ãÖH˜Ñ∆ "Î̈ åHõºO `≥Å∞QÆ∞ ™ê"≥∞`« Jx PKå~°º Ñ≤. #~°ãO≤ Ç¨~Ô _ç¤ x~°fizOKå~°∞.
™ê"≥∞`«‰Ωõ áÈeHõ „áê}Ï^è•~°O. q+¨Ü∞« x"Õ^#Œ ã¨Ê+Öì QÍ, =∞#ã¨∞‰õΩ `«yÖË@∞¡O_®ÅO>Ë P q+¨Ü∂« xfl áÈe#
=∞~À q+¨Ü∂« xfl K≥ÑÊ≤ ÉèÏ=QÍ_è`» #« ∞ HõeÊ™êÎ~∞° . JÖÏ XHõ =ºHÎ̃ K≥ÑÊ≤ # áÈe HÍOâßÅ∞ Ñ¨^∞Œ QÆ∞i <Àà◊§Ö’|_ç, Ñ¨^ÑÕ ^¨ Õ
„Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_ç, ÉèÏ+¨Ö’ xÅ^˘‰õΩ¯‰õΩx, „áêK«∞~åºxfl á⁄O^Œ∞`å~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}: XHõ ãÖ^Œ~åƒùxfl áÈeHõQÍ ZÖÏ "å_»∞`å~À K«∂^•ÌO† U~°∞^•\˜ `≥ÑÊ¨ `«QÖÆ ãË #≤ @∞¡† XHõ ™ê"≥∞`«.
U~°∞ ^•\ÏÅO>Ë `≥ÑÊ¨ J=ã¨~O° . `≥ÑÊ¨ #∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞H˘x U~°∞ ^•\˜# `«~åfi`« Ñ¨xfiáÈ~ÚOk. J=ã¨~O° QÆ_zç Ok.
WOHõ ^•x`À J=ã¨~"° ∞Õ =ÚO^Œx `«QÅÆ Éˇ@_ì O» XHõ ãÖ^Œ~ƒ° Où . D ™ê"≥∞`«#∞ XHõ =ºH˜Î JkèHÍ~åxfl, Ñ¨Å∞‰õΩ|_çx ÖË^•
„â◊=∞#∞ `«# „Ñ¨Ü∂≥ [<åxH˜ qxÜ≥∂yOK«∞H˘x, `«# J=ã¨~O° <≥~"° ~Õ ∞° `«∂<Õ P =ºH˜xÎ Ñ¨ÅHõiOK«‰Ωõ O_® áÈÜÕ∞
Hõ$`«Ñ∞¨¶ fl`å ÉèÏ"åxfl `≥ÅÊ_®xH˜ ÃÑ· ™ê"≥∞`« „Ñ¨Ü∂≥ yOK«@O =∞~À ãÖ^Œ~ƒ° Où . ~Ô O_çO\˜ =∞^èºŒ áÈeHõ LOk.
JÖÏ ™ê"≥∞`«Å∞ J#∞Éè=í O#∞Oz [xOz XHõ `«~O° #∞Oz =∞~À `«~åxH˜ „Ñ¨ãi¨ ™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ g\˜Ö’
Ö’Hõ*Ï˝#O Wq∞_ç LO@∞Ok.
<Õ_∞» "å_»∞HõÖ’ L#fl ™ê"≥∞`«Å ã¨$+≤Hì ~õ ÅÎ° ∞ Ñ¶Ö¨ Ï<å Jx K≥ÑÊ¨ _»O Hõ+Oì̈ . JO^Œ∞Hˆ ™ê"≥∞`«Å∞ J*Ï˝`H« ~õ $Î° HÍÅ∞.
Kåi„`«Hõ ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ ÖË^• =º‰õΩÅÎ „Ñ¨ãH¨ Î̃ LO>Ë ™ê"≥∞`« U~°Ê_ç# HÍÖÏxfl L*Ï˚~ÚOÑ¨ÙQÍ x~°~‚ ÚOÑ¨=K«∞Û.
XHÀ¯™êi ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ XHõ ~°K~« Ú`« "å_ç# JO^Œ"∞≥ #ÿ , J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ , K«=∞`å¯~°ÜÚ« `«"∞≥ #ÿ "åHõºO‰õÄ_®
™ê"≥∞`«QÍ „áêK«∞~°ºO Ö’H˜ ~å=K«∞Û.
ãÖH˜Ñ∆ `Î̈ « ™ê"≥∞`« „Ñ¨^•è # ÅHõ}
∆ O. JÖÏÊHõ~∆ åÅ`À J#ÖÏÊ~°O÷ J<Õ =∂@‰õΩ ™ê"≥∞`«Å∞ K«H¯õ x L^•Ç¨Ï~°}.
™ê"≥∞`«Ö’ "åKåº~°O÷ HõO>Ë =ºOQÍº~å÷xHˆ „áê^è•#º`« LO@∞Ok.
™ê"≥∞`«Ö’ XHõ\˜ ÖË^• ~Ô O_»∞ ^ŒàÏÅ∞O\Ï~Ú. „áêã¨,Ü«∞u ‰õÄ_® LO_ç q#™⁄OÑ¨ÙQÍ LO\Ï~Ú. *ÏfÜ«∂Å∞
™ê^è•~°}OQÍ Ñ¨^Œ|O^è•Å∞QÍ LO_ç "åHÍºÖ’¡ Ç¨~°OÖ’ =∞}∞ÖÏ¡ á⁄^ŒQÆ|_ç`Õ, ™ê"≥∞`«Å∞ "åHÍºÅ∞QÍ LO_ç,
ãÖ^Œ~Àƒùz`«OQÍ ã¨fi`«O„`«OQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_»`å~Ú.
- HõO^Œ‰Ωõ ÖËx^Œ∞~°^Œ HõuÑÎ @
‘ Hˆ Å† Ñ≤@Ñì \≤ ÏìáÈ~°∞ Ñ≤ef¡ iÛ#@∞¡† QÆuÖË#=∞‡‰õΩ QÆO*Ëáê#HõO†
- Ñ≤eH¡ ˜ K≥ÅQÍ@O ZÅ∞Hõ‰Ωõ „áê}ãÖHõ@O† H˘`«qÎ O`« áê`«~À`«† PHÍ~°ÑÙ¨ +≤ì <≥"· ^Õ ºŒ #+≤†ì
g\˜Ö’ JO`«º „áêã¨ ™ê"≥∞`«‰Ωõ ™ÈÜ«∞QÍxfl KÕ‰Äõ ~åÛ~Ú.
WÖÏ ™ê"≥∞`«Å∞ „Ñ¨[Å <Àà◊§Ö’<åx Ñ¨Å∞=Ùix PHõ@∞ì‰Ωõ O@∞<åfl~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 4
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl ZOÑ≤Hõ KÕã≤ ^•x ãÖHˆ `åxfl
1. ™ê"≥∞`«‰Ωõ =∞~À ¿Ñ~°∞ ( )
(1) Ö’HÀH˜Î (2) *ÏfÜ«∞O (3) Ñ¨^ŒÉèÏQÆO (4) "åHõºO
2. ™ê"≥∞`«‰Ωõ „áê}Ï^è•~°"∞≥ #ÿ k ( )
(1) J~°O÷ (2) ÉèË^ŒO (3) áÈeHõ (4) x~°fiK«#O
3. ™ê"≥∞`«Å∞ [xOKÕ ãÖ^Œ~ƒ° Où ( )
(1) Ñ¨~#°î O (2) J#∞Éè=í O (3) ™ê^è#Œ O (4) „Ñ¨=$uÎ
4. ™ê"≥∞`«‰Ωõ „Ñ¨^•è # ÅHõ}
∆ O ( )
(1) ™ê=∞º`« (2) ã¨∞O^Œ~`° « (3) n~°`… « (4) ãÖH˜Ñ∆ `Î¨ «
5. ™ê"≥∞`«ÅÖ’ "åHÍº~°O÷ HõO>Ë „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ k ( )
(1) =ºOQÍº~°O÷ (2) Jaè^•~°O÷ (3) =ºO[<å~°O÷ (5) Ç¨™ÈÎHÎ˜
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 3, 3 - 2, 4 -4, 5 - 1.
59 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
3.6 =¸Åáê~îO° – 5
™ê"≥∞`«Å∞ - =sæH~õ }
° :
™ê"≥∞`«Å#∞ q+¨Ü∞« Ñ¨~O° QÍ qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
O ‰õΩ@∞O| ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q : ã¨=∂[OÖ’ =º‰õΩÅÎ =∞^èºŒ ãÖ|O^è•Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ Ñ¨Ù@∞ìH‰õ Ωõ P^è•~°=∞=Ù`å~Ú.
L^• : 1. Ñ≤Åx¡ zÛ#"å_»∞ Ñ≤e¡ - Ñ¨ÙK«∞Û‰õΩ#fl"å_»∞ Ñ¨Ùe.
2. J`«QÎ ˘\ì̃#‰õΩO_» J_»∞QÀ\˜‰Ωõ O_» - HÀ_»Å∞ Q˘\ì̃# ‰õΩO_» H˘`«‰Î Ωõ O_».
J=∞‡Ñ¨Ù\ì̃Å∞¡ QÆ∂iÛ "Õ∞#=∂=∞ ^ŒQ~æÆ á° ⁄y_ç#@∞¡
O =$H∆ÍÅ∞ [O`«∞*ÏÅ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q : =$H∆ÍÅ∞, [O`«∞*ÏÅO, ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ∞ P^è•~°OQÍ J<ÕHõ ™ê"≥∞`«Å∞
Ñ¨Ù\Ïì~Ú.
L^• : 1. "≥ÚHÔ ¯· =OQÆxk =∂<≥=· OQÆ∞<å.
2. K≥@∞ìÖxË KÀ@ P=Ú^ŒOK≥@∞ì =∞Ç¨=$HõO∆
3. L_»`Hˆ« Å T~À¡ÃÑ`«#Î O.
4. Z^Œ∞ÑÌ Ù¨ O_»∞ HÍH˜H=˜ Ú^Œ∞.Ì
5. U#∞QÆ∞#∞ K«∂ã≤ ‰õΩHõ¯"≥Úiy#@∞¡.
O PKå~åÅ∞ - #=∞‡HÍÅ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q : „Ñ¨[Å∞ áê\ÕKÕ PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞, ã¨=∂[OÖ’ <å@∞ H˘x
áÈ~Ú# #=∞‡HÍÅ∞ ™ê"≥∞`«Å‰õΩ P^è•~°=∞=Ù`«∞<åfl~Ú.
L^•: 1. HÍÅ∞`˘H˜¯#"Õà◊ HõOHõ}O Hõ\#ì̃ "Õà.◊
2. Kå=ÙHõ|∞~°∞ K«ÅQ¡ Í K≥ÑÊ¨ =∞#fl@∞¡.
3. ÃÑo§H˜ "≥à√◊ `«∂ Ñ≤ex¡ K«OHõÖ’ ÃÑ@∞ìH˘x áÈ~Ú#@∞¡.
4. HÍÅOÉÏQÍ ÖËHáõ È`Õ `å_Õ áê"≥∞ÿ Hõ~∞° ã¨∞OÎ k.
O Ñ¨Ù~å}ÏÅ∞ - Kåi„`«Hõ ãÖ|O^èŒ"≥∞ÿ#q : ~å=∂Ü«∞} ÉèÏ~°`« ÉèÏQÆ=`åk „QÆO^ä•Å∞, Kåi„`«Hõ Ñ¶¨∞@#Å∞
P^è•~°OQÍ U~°Ê_ç# ™ê"≥∞`«Å∞.
L^•: 1. ~å„`«O`å ~å=∂Ü«∞}O qx ã‘`‰« Ωõ ~å=Ú_ÕOHÍ"åÅfl@∞¡
2. K«∂z~°=∞‡O>Ë HÍeÛ=zÛ#@∞ì.
3. HÍQÆÅHÍ~°ºO QÆO^è~Œ ∞° fiÖË f~åÛ~°∞.
O =∞`« ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q : =∞`« ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ JOâßÅ P^è•~°OQÍ U~°Ê_ç# ™ê"≥∞`«Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ QÍ kQÆ∞=
"åxx ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û.
L^•: 1. ^Õ=Ù_»∞ =~°q∞zÛ<å Ñ¨Ó*Ïi =~°g∞Ü«∞_»∞.
2. áê\˜g∞^Œ QÆOQÍ#=∞‡‰õΩ ‰õÄ\˜g∞^Œ<Õ Ö’HõO.
3. f~å÷xH˜ f~°O÷ „Ñ¨™ê^•xH˜ „Ñ¨™ê^ŒO.
4. P_»É’~Ú# f~°÷ "≥∞^Œ∞~Ô #· @∞¡.
5. z`«OÎ t=Ùx g∞^Œ ÉèHí Î̃ K≥ÑC¨ Åg∞^Œ.
O q<À^Œ qÖÏ™êÅ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q : q<À^•Å∞, qÖÏ™êÅ∞, HõàÅ◊ ∞ ™ê"≥∞`«Å‰õΩ PHõ~åÅ=Ù`«∞<åfl~Ú.
L^• : 1. J~°"·≥ P=∞_»Å∞ áÈ~Ú Ç¨ÏiHõ^Œä q<åÅ.
2. HÀuH˜ [ÖÏÎ~∞° ‰õΩÖÏ¡~Ú ÃÑ\˜#¡ @∞¡.
3. ~Ô _˘ƒK≥Û "≥Ú^ŒÖÏ_»#fl@∞¡.
4. U~À\˜ ^ŒQ~æÆ ° Páê@ áê_®e.
5. H˘O_»O`«~åQÆO fã≤ `«∞O|^ŒÖ’ J#fl@∞¡.
6. "ÕëêÅhfl „QÍ™êÅˆH
O =$uÎ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q : =$uÎ ãÖ|Okè ™ê"≥∞`«Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞.
L^•: 1. <åQÆeL#fl T~¡À PHõe KÕ~^° ∞Œ .
2. Z^Œ∞HÌ ˘nÌ ¿ã^ŒºO K«kHÌ ˘nÌ Ñ¨Ü∞« #O.
3. `˘ÅHõi "å#Å∞ "≥ÚÅHõÅ‰õΩ `«e.¡
4. HõbqÎ `«#Î O "≥eQÎ Í^≥Å∞.
5. Hõ=∞‡i gkèÖ’ ã¨∂^Œ∞Åq∞‡#@∞¡
™ê"≥∞`«Å∞ - áê~îåO`«~åÅ∞, Ñ¨~åºÜ«∞"åK«HÍÅ∞ :
™ê"≥∞`«Å∞ =∞ødHõ "åºÑ≤ÖÎ ’ LO_»_O» =Å¡ áê~îåO`«~åÅ∞O\Ï~Ú. =∂O_»eHõ Éè^Ë •Å=Å¡, XHõ Ñ¨ÔŒ ™ê÷#OÖ’
=∞~À Ñ¨^•xfl "ÕÜ∞« _»O =Å¡ „Ñ¨^•è #OQÍ áê~îåO`«~åÅ∞ U~°Ê_»∞`å~Ú. XHõ „áêO`«OÖ’ Ñ¨Ù\ì̃, "åºÑ≤ÖÎ ’ L#fl ™ê"≥∞`«‰Ωõ ,
W`«~° „áêO`åÅ „Ñ¨[Å∞ `«=∞ „áêO`«O Ñ¨^•<Àfl, „Ñ¨^âÕ ◊ <å=∂<Àfl KÕ~∞° ã¨∞OÎ \Ï~°∞.
1. QÆ_á¤» ê~°Å∞ QÍeH˜ áÈ`«∞O>Ë Ñ¨ÙÖÏ¡‰Ωõ <åQÆ`=Õ ∞#fl@∞¡
QÆ_®~°∞¡ QÍeH˜ áÈ`«∞O>Ë U‰õΩÅ∞ <åQÆ`=Õ ∞#fl@∞¡.
2. ~À\’¡ `«ÅÃÑ\ì̃ ~ÀHõ\á˜ È@¡‰Ωõ "≥~z° #@∞¡
~À\’¡ |∞„~°ÃÑ\ì̃ ~ÀHõ\^˜ |≥ ƒ‰õΩ [_çã#≤ @∞ì.
61 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
XˆH ÉèÏ"åxfl ã¨∞ÊùiOÑ¨*Ü
Ë ∞« _®xH˜ "Õ~ˆ fi~°∞ ™ê"≥∞`«Å∞ LO\Ï~Ú. JO>Ë XHõ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ XHõ ™ê"≥∞`« |^Œ∞Å∞
=∞~À ™ê"≥∞`« ‰õÄ_® "å_»=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ J^Œ$+ì̈O Hõeã≤ =zÛO^Œ<Õ J~°O÷ Ö’ "å_Õ ™ê"≥∞`«Å∞.
L^•: 1. ~˘\ì̃qiy <ÕuÖ’ Ñ¨_@
¤» ∞ì
2. áêÅÖ’¡ ÑÖK«^•~° XeH˜#@∞ì
3. ÑÖ_»∞*Ïi áêÅÖ’¡ Ñ¨_@¤» ∞ì
4. áêÜ«∞ãÖÖ’ <≥~Úº XeH˜#@∞¡.
™ê"≥∞`«Å∞ =º=Ç¨~° ÉèÏ+¨Ö’#∂, ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’#∂ J<åkHÍÅOQÍ ãÖ^Œ~Àƒùz`«OQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_»∞`«∞<åfl~Ú.
HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ XHõ ™ê"≥∞`«‰Ωõ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕ~∞° ÊÅ∞ [~°Q=Æ K«∞Û. H˘`«Î ™ê"≥∞`«Å∞ Ñ¨Ù@∞ì‰Ωõ ~å=K«∞Û. `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’ "ÕÖÏk
™ê"≥∞`«Å∞<åfl, "å\˜x Ü«∞^äKÕ Û« Qù Í "å_»_O» =∂~°∞`«∞#fl ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’ ‰õΩ^Œ∞~°Háõ È=K«∞Û. ™ê=∂lHõ Ñïã≤`÷ ∞« Å <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’
‰õΩÖÏÅ#∞, =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ xOkOKÕ ™ê"≥∞`«Å∞ ãÖÉèÏ+¨}Ö’¡ K˘Ñ≤ÊOK«HõáÈ=_»O ã¨Éèíº`«. ™œ=∞º`«. q"å^Œ~°Ç≤Ï`«O.
J~Ú# Ñ¨Å∞ ™ê"≥∞`«Å∞ ™ê=∂lHõ ã≤u÷ QÆ`∞« Å‰õΩ P#"åà◊√§. Jq ™ê=∂lHõ K«i„`« x~å‡}ÏxH˜ P^è•~åÅ∞.
áê~î°QÆ`« „Ñ¨â◊flÅ∞–5
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•Å∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl ZOÑ≤Hõ KÕã≤ ^•x ãÖHˆ `åxfl Ñ¨H¯õ
#∞#fl ‰õΩO_»eÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. ‰õΩ@∞O| ãÖ|O^èŒ ™ê"≥∞`«‰Ωõ XHõ L^•Ç¨Ï~°} ( )
(1) J=∞‡ Ñ¨Ù\˜Åì ∞¡ "Õ∞#=∂=∞ ^ŒQ~æÆ ° á⁄y_ç#@¡
(2) "≥ÚHÔ ¯· =OQÆxk =∂<≥· =OQÆ∞<å
(3) HÍÅ∞ `˘H˜¯# <Õà◊ - HõOHõ}O Hõ\#ì̃ "Õà◊
(4) Kå=Ù Hõ|∞~°∞ K«ÅQ¡ Í K≥ÑÊ≤ #>ÿ̌¡
2. K«∂z ~°=∞‡O>Ë HÍeÛ =zÛ#@∞¡ J#∞ ™ê"≥∞`«‰Ωõ J^è•~°"∞≥ #ÿ k. ( )
(1) =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« (2) ~å=∂Ü«∞}O (3) ÉèÏQÆ=`«O (4) ÉèíQÆ=næ`«
3. f~å÷xH˜ f~°O÷ „Ñ¨™ê^•xH˜ „Ñ¨™ê^ŒO J#fl™ê"≥∞`« ( )
(1) q<À^Œ ãÖ|O^èŒ ™ê"≥∞`« (2) ‰õΩ@∞O| ãÖ|O^èŒ ™ê"≥∞`«
(3) =$uÎ ãÖ|O^èŒ ™ê"≥∞`« (4) =∞`« ãÖ|O^èŒ ™ê"≥∞`«
4. ™ê"≥∞`«Ö’¡ áê~îåO`«~åÅ∞O_»\ÏxH˜ HÍ~°}O ( )
(1) QÍOkèHõ ÉèÏëê Éè^Ë •Å∞ (2) "≥Ü
· ∞« H˜HÎ õ ÉèÏëê Éè^Ë •Å∞
(3) „áêOfÜ«∞ ÉèÏëê Éè^Ë •Å∞ (4) ™ê=∂lHõ ÉèÏëê Éè^Ë •Å∞

5. XHõ ÉèÏ"åxfl, =ºHõOÎ KÕ¿ã ™ê"≥∞`«Å∞ ( )
(1) XHõ>Ë LO@∞Ok (2) ÃÑ‰õΩ¯Å∞ LO\Ï~Ú.
(3) ~Ô O_»∞ =∂„`«"∞Õ LO\Ï~Ú (4) XHõ¯@O>Ë XHõ¯>Ë LO@∞Ok.
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 4, 4 - 3, 5 - 2.

- XHõ q+¨Ü∂« xfl ã¨Ê+Öì QÍ, =∞#∞ã¨∞‰õΩ Ç¨Ï`«∞HÎ ˘<Õ@∞ì K≥ÑÊ¨ _®xH˜, PHõ~¬° }Ü
© ∞« OQÍ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ *ÏfÜ«∂Å∞ "å_»`å~°∞.
- *ÏfÜ«∂Å∞ Ô~O_»∞ ÖË^• JO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯= Ñ¨^•Å`À U~°Ê_»`å~Ú. H˘xfl ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ UHõÑ¨^ŒO ‰õÄ_®
*ÏfÜ«∞O HÍ=K«∞Û.
- *ÏfÜ«∂Å∞ ÅHõ} ∆ Ï~°÷ „áê^è•#ºO HõÅq. XHõ *ÏfÜ«∞OÖ’x Ñ¨^•Åhfl Hõeã≤ ™ê=¸Ç≤ÏHõOQÍ P *ÏfÜ«∞OÖ’x
Ñ¨^•Å J~°O÷ HÍ‰õΩO_® =∞~À J~å÷x™êÎ~Ú.
- *ÏfÜ«∂Å∞ PÜ«∂ ÉèÏëê ã¨=∂*ÏÅ r=# q^è•#O, ãÖã¨¯$u, =º‰õΩÅÎ PÖ’K«<å f~°∞#∞ |\˜ì U~°Ê_»∞`«∞O\Ï~Ú.
- *ÏfÜ«∂Å∞ U~°Ê_ç# P^è•~åÅ#∞ |\˜ì H˘xfl ~°HÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û. - =ºH˜Î ™ê=∂lHõ ãÖ|O^è•Å#∞ |\˜,ì
„Ñ¨H$õ uÖ’x =∂#= =$Hõ∆ [O`«∞*ÏÅ ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ|\ì̃, ™êÇ≤Ï`«ºO, K«i„`«#∞ |\ì̃ PKå~°º =º=Ç¨~åÅ#∞
|\ì̃ U~°Ê_»∞`«∞O\Ï~Ú. W"Õ HÍHõ W`«~° ÉèÏ+¨Å #∞O_ç H˘xfl Ü«∞^ä•`«ÔŒä QÍ KÕ~`° å~Ú. H˘xfl ¿Ñ~°_ô *ÏfÜ«∂Å∞
ÉèÏ+¨Ö’ "å_»∞`«∞O\Ï~°∞.
- XHõ *ÏfÜ«∂xH˜ J<ÕHÍ~å÷Å∞O\Ï~Ú. XHõ ÉèÏ"åxfl ã¨∂zOK«_®xH˜ J<ÕHõ *ÏfÜ«∂Å∞O\Ï~Ú.
- HÍÅ„Hõ = ∞OÖ’ H˘xfl *ÏfÜ« ∂ Å∞ =∞~° ∞ QÆ ∞ # Ñ¨ _ ç á È`« ∞ O\Ï~Ú. =∞iH˘xfl H˘O„Q˘`« Î *ÏfÜ« ∂ Å∞
~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞‰Ì Ωõ O@∞O\Ï~Ú.
- XHõ q+¨Ü∂« xfl K«=∞`å¯~°OQÍ, =∞#ã¨∞‰õΩ <å@∞‰õΩ<Õ@@∞¡ KÕÜ∞« _®xH˜ ãÖÉèÏ+¨}Ö’¡ ™ê"≥∞`«Å∞ "å_»`å~°∞.
- ™ê"≥∞`«Å∞ *Ïu J#∞Éè=í ™ê~åxfl ~°OQÆiOK«∞H˘x LO\Ï~Ú.
- ™ê"≥∞`«Å∞ ãÖH˜Ñ∆ OÎ̈ QÍ, ™ê~°=O`«OQÍ LO_ç, „áêK«∞~°ºOÖ’ LO\Ï~Ú.
- ™ê"≥∞`«ÅÖ’ =ºOQÍº~°O÷ „Ñ¨^•è #O.
- ™ê"≥∞`«Å∞ ãÖÑ¨Ó~°‚ "åHÍºÅ∞. ã¨fi`«O„`« „Ñ¨Ü∂≥ QÍ~å›Å∞.
- Wq Ü«∞u, „áêã¨Å∞ Hõey LO\Ï~Ú.
- ™ê"≥∞`«Å∞ *Ïu ãÖã¨¯$f ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å#∞, PKå~åÅ∞, #=∞‡HÍÅ#∞ „ÑüÑ¶e¨ ã¨∞OÎ \Ï~Ú.
63 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
JÉèÏº™êÅ∞
1. *ÏfÜ«∞O „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ `≥ÅÊO_ç.
2. *ÏfÜ«∂Å∞ ZÖÏ U~°Ê_»`å~Ú?
3. *ÏfÜ«∂Å ‰õΩ QÆÅ <å<å~å÷Å∞, Ñ¨~åºÜ«∞"åK«HÍÅ#∞ `≥ÅÊO_ç.
4. ™ê"≥∞`«Å∞ ZÖÏ U~°Ê_»∞`å~Ú?
5. ™ê"≥∞`«Å„Ñ¨`ºÕ Hõ`« Z\ì̃k?
B . HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ W~°"·≥ ÜÕ∞ã≤ "åHÍºÅ‰õΩ q∞OK«x ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. *ÏfÜ«∂Å∞ Ñ¨Ù@∞ìHõ #∞ `≥eÊ x~°fiK«#O K≥ÑÊ¨ O_ç. Jq ZÖÏ =∞# ÉèÏ+¨Ö’ Wq∞_ç áÈÜ«∂Ü≥∂ ™È^•Ç¨Ï~°}OQÍ
q=iOK«O_ç.
2. '™ê"≥∞`«Å∞ `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨‰Ωõ PÉè~í }
° ÏÅ∞— - q=iOK«O_ç.
C. D „HÕk ™ê"≥∞`«Å∞ q+¨Ü∞« Ñ¨~O° QÍ U~°H"õ ∞≥ #ÿ "À q=iOK«O_ç.
1. "≥ÚHÔ ¯· =OQÆxk =∂<≥=· OQÆ∞<å
2. K«∂z~°=∞‡O>Ë HÍeÛ =zÛ#@∞¡
3. ^Õ=Ù_»∞ =~°q∞zÛ<å Ñ¨Ó*Ïi =~°g∞Ü«∞_»∞.
4. Z^Œ∞Ì H˘nÌ ¿ã^ŒºO K«kÌ H˘nÌ Ñ¨Ü∞« #O.
5. Kå=Ù Hõ|∞~°∞ K«ÅQ¡ Í K≥ÑÊ¨ =∞#fl@∞¡

A. H˘xfl *ÏfÜ«∂Å∞ - q=~°}
*ÏfÜ«∂Å∞ J<Õk XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ J~°O÷ Ö’, „Ñ¨`ºÕ Hõ ãÖ^Œ~åƒùxfl Ñ¨Ù~°ã¯¨ iOK«∞H˘x "å_»|_Õ Ñ¨^•Åx =∞#O
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO. =∞# `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’ *ÏfÜ«∂Å∞ Z<Àfl L<åfl~Ú. H˘xfl *ÏfÜ«∂Å∞ `≥eÜ«∞*Ë¿ÑÊ J~å÷Å#∞,
qâıëêÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.

(1) JÑ¨Ù~°∂ÑÖ :- KåÖÏ *Ï„QÆ`QÎ« Í K«∂K«∞H˘<Õ ^•xfl QÆ∞iOz D *ÏfÜ«∞O "å_»|_»∞`«∞Ok. `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ Ñ≤Åe¡ fl
JÑ¨Ù~°∂ÑÖQÍ K«∂K«∞‰õΩO\Ï~°∞. D *ÏfÜ«∞O Z‰õΩ¯= „¿Ñ=∞#∞, QÍ~åÉÏxfl ã¨∂zã¨∞#Î fl, 'WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞
ÖËxk— J<Õ J~å÷xfl ‰õÄ_® Wã¨∞OÎ k.
(2) KÕ*ÏiáÈ=Ù :- U^≥<· å XHõ Q˘Ñ¨Ê - J=HÍâßxfl á⁄O^Œ‰Ωõ O_®, áÈQ˘@∞ì‰Ωõ #fl ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ D *ÏfÜ«∞O
„Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_»∞`«∞Ok. JÖÏˆQ `«# KÕuÖ’ #∞O_ç U^≥<· å Ñïã≤u÷ q∞OzáÈ~Ú#Ñ¨C_»∞ ‰õÄ_® D *ÏfÜ«∞O
"å_»|_»∞`«∞Ok.
(3) ^ÀÑ≤_Kô Ü
Õ Ú« :- '^ÀK«∞HÀ=@O— J<Õ J~°O÷ Ö’ D '^ÀÑ≤_Kç Ü
Õ Ú« — J<Õ *ÏfÜ«∞O "å_»|_»∞`«∞Ok.
(4) Ñ¨Q\Æ ˜ HõÅÅ∞ Hõ#_»O :-T~°Hˆ ‰õÄ~°∞Ûx =º~°"÷ ∞≥ #ÿ PÖ’K«#Å∞ KÕã∂¨ Î LO_Õ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ D *ÏfÜ«∞O "å_»|_»∞`«∞Ok.
(5) Éèwí ~°^Œä „Ñ¨Ü∞« `«flO : - ZO`À Hõ+Ñì̈ _¨ ç XHõ HÍ~åºxfl ™êkèOz#Ñ¨C_»∞ nx HÀãÖ Éèwí ~°^Œä „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕÜ∞« =Åã≤
=zÛOk Jx D *ÏfÜ«∂xfl "å_»`å~°∞.
(6) Q˘_»e¤ ÃÑ@∞ì :- K«H¯õ QÍ, Jaè=$kú kâ◊QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl Ñ¨xx U^À q^è"Œ ∞≥ #ÿ Jaè„áêÜ«∞O`À, HÍ~°}O`À
PÑ≤"ãÕ #≤ Ñ¨Ù_»∞ D *ÏfÜ«∞O "å_»|_»∞`«∞Ok.
*ÏfÜ«∂Å∞ - ™⁄O`«"åHÍºÅ x~å‡}O
*ÏfÜ«∂Å∞ ãÖ^Œ~åƒù#∞™ê~°OQÍ ÉèÏ+¨Ö’ "å_»|_»`å~Ú. H˘xfl *ÏfÜ«∂Å#∞ ™⁄O`«"åHÍºÅ∞QÍ K«∂^•ÌO.
L^• : (1) JO‰õΩ~å~°Ê} :- "≥Ú^ŒÅ∞
QÍOnè JÇ≤ÏO™ê"å^ŒO`À ™êfi`«O„`«º L^Œº=∂xH˜ JO‰õΩ~å~°Ê} KÕâß~°∞.
(2) P@∞áÈ@∞ :- Z‰õΩ¯= `«‰Ωõ ¯=Å∞
rq`«OÖ’ HõëêìÅ P@∞áÈ@∞Å#∞ ^è~·≥ º° OQÍ Z^Œ∞~À¯"åe.
(3) LÑ¨Cu#∞ : ™⁄=Ú‡u#∞.
Z^Œ∞\˜"åi LÑ¨Cux, "åiH˜ „^ÀÇ¨ÏO KÕÜ∞« ~å^Œ∞.
(4) P#"åÅ∞ : QÆ∞~°∞Î
Z<Àfl Hõ@_ì ®Å∞ K«i„`«‰Ωõ P#"åÅ∞QÍ xÖÏÛ~Ú.
(5) H˘O_»O`« Pâ◊ : QÆOÃÑ_®â◊
`«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ Ñ≤ÅÅ¡ Éèqí +¨º`«∞ÃÎ Ñ· H˘O_»O`« Pâ◊`À LO\Ï~°∞.
65 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
D HÕk *ÏfÜ«∂Å J~å÷Å#∞ `≥eÊ ™⁄O`« "åHÍºÅÖ’ LÑ¨Ü∂≥ yOK«O_ç.
1. áê=Ú Ñ¨QÆ : ..................................................................................
2. "≥Úãë Hõhfl~°∞ : ..................................................................................
3. =∞OQÆàO◊ áê_»∞ : ..................................................................................
4. N~°OQÆh`«∞Å∞ : ..................................................................................
5. Hõ_∞» Ñ¨ÙfÑ≤ : ..................................................................................
B. Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞
XˆH J~å÷xflKÕÛ J<ÕHõ Ñ¨^•Å#∞ Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞ JO\Ï=Ú. g\˜ J~°O÷ XHõ>.Ë HÍx P J~å÷xflKÕÛ Ñ¨^•Å∞
=∂„`«O J<ÕHOõ . WÖÏO\˜ Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞ H˘xfl K«∂^•ÌO.
L^• :- (1) ã¨=Ú„^ŒO : [Åkè, Hõ_e» , ™êQÆ~O° , "å~°k,è JaÌ.
(2) <åi : ¢ã,Î‘ =∞Ç≤Ïà◊, =x`«, Ñ¨_u»
(3) ~°=∞ : ÅH˜‡∆ , N, Ñ¨^‡Œ , Hõ=∞Å
(4) ~ˆ ~Ú : ~å„u, xjkè
(5) HÍÜ«∞O : â◊s~°O, ^ÕÇÏ¨ O, "Õ∞#∞, `«#∞=Ù
(6) L^ŒHOõ : h~°∞, [ÅO, "åi
(7) ÃÑo§ : q"åÇ¨ÏO, Ñï}Ü«∞O, HõàÏº}O
(8) "åÜ«Ú=Ù : QÍe, ã¨g∞~°O, Ñ¨=#O
(9) áêÅ∞ : H©~∆ =° Ú, ^Œ∞QÆ=ú Ú
(10) ^è~Œ ° : "≥Å, =¸ÅºO
C. =Ùº`«Ê`«Îº~°÷=ÚÅ∞
=Ùº`«Ê`«ºÎ ~°O÷ : x~°fiK«#O :
'=Ùº`«ÊuÎ— J<Õ ^•xH˜ ™ê^è•~°}OQÍ =∞#O Ñ¨Ù@∞ìHõ Jx K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. XHõ Ñ¨ÔŒ XHõ J~°O÷ Wã¨∞OÎ ^Œ#∞‰õΩ#flÑ¨C_»∞
P J~°Oú W=fi\ÏxH˜ HõÅ P^è•~åxfl `≥eÜ«∞*Ë¿ã^•xfl '=Ùº`«ÊuÎ— J~°Oú JO\Ï=Ú. J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ Ñ¨^•Å ã¨fiÉèÏ"åxfl P
Ñ¨ÔŒ JÖÏ U~°Ê_»@OÖ’ L#fl Bz`åºxfl `≥eÜ«∞*Ë¿ã^•xfl '=Ùº`«Ê`«ºÎ ~°O÷ — JO\ÏO.
L^• :- *Ï#H˜ : '[#Hõ =∞Ç¨~åA ‰õÄ`«∞~°∞ QÆ#∞Hõ *Ï#H˜—. – ã‘`« .

ã¨∂K«# : ÉèÏ+¨Ö’ - H˘xfl Ñ¨^•Å‰õΩ J~°O÷ WKÕÛ J=HÍâ◊O LO@∞Ok. "å\˜x =Ùº`«Ê#fl (ÉèÏ+¨) Ñ¨^•Å∞ J#=K«∞Û.
H˘xfl =∂@Å‰õΩ J~°O÷ K≥ÑÊ¨ ÖË=Ú. g\˜x J=Ùº`«Ê#fl Ñ¨^•Å∞ JO\Ï~°∞. g\˜H˜ =Ùº`«Ê`«ºÎ ~å÷Å∞ LO_»=Ù.
L^• :- J=∞‡, <å#fl, "≥ÚII# Ñ¨^•Å∞.
H˘xfl =Ùº`«Ê`«ºÎ ~°÷ Ñ¨^•Å∞ - q=~°}
(1) JK«Å=Ú ´ K«eOK«#k (H˘O_»)
(2) Hˆ ãï ´ EÅ∞ HõÅk (ã≤OÇ¨ÏO)
(3) Ñ¨Ù„`«∞_»∞ ´ Ñ¨Ù<åfl=∞ #~°HOõ #∞O_ç ~°HO∆˜ K«∞"å_»∞ ( H˘_»∞‰õΩ )
(4) Ñ¨Ü∂≥ kè ´ h\˜H˜ ™ê÷#=∞~Ú#k (ã¨=Ú„^ŒO)
(5) J=¸Åº=Ú ´ =¸ÅºO Hõ@Öì xË k ("≥ÅÖËxk)
(6) ÉèÏã¨¯~°∞_»∞ ´ HÍOux HõÅ∞QÆ*Ü
Ë Ú« "å_»∞ (ã¨∂~°∞º_»∞)
D. <å<å~å÷Å∞
XˆH Ñ¨^•xH˜ ~Ô O_»∞ ÖË^• JO`«H#õ fl Z‰õΩ¯= J~å÷Å∞ LO_»_®xfl <å<å~å÷Å∞ JO\Ï~°∞. Ñ¨ÔŒ XHõ>Ë J~Ú<å
J~å÷Å∞ =∂„`«O q_çq_çQÍ J<ÕHOõ LO\Ï~Ú. "å\˜<Õ <å<å~å÷Å∞ JO\Ï~°∞.
L^• :- (1) Hõ~=° Ú ´ KÕ~Ú, `˘O_»=Ú, HõÑÊ¨ =Ú, q∞H˜¯e
(2) Ñ¨$käfi ´ Éè∂í q∞, qiÜ«Ú#k, WOQÆ∞=K≥@∞ì, ã¨=Ú„^Œf~°O
(3) Ñ¶Å¨ =Ú ´ ÑÖ_»∞, „Ñ¨Ü∂≥ [#O, *ÏlHÍÜ«∞, ^è#Œ =Ú
(4) áê^Œ=Ú ´ J_»∞QÆ∞, H˜~}
° O, Ñ¨^ºŒ áê^ŒO
(5) ~åA ´ „Ñ¨É∞íè =Ù, WO„^Œ∞_»∞, K«O„^Œ∞_»∞
(6) K«∞Hõ¯ ´ #Hõ„∆ `«O, h\ãO^Œ∞=Ù, â◊√„‰õΩ_»∞
(7) <≥Å ´ K«O„^Œ∞_»∞, =∂ãÖ, KÀ@∞, Ñ¨Ù#flq∞
(8) =~°=‚ Ú ´ JHõ~∆ O° , ~°OQÆ∞, ‰õΩÅO
(9) ^è~Œ }
° ˜ ´ Éè∂í q∞, ~°H<Îõ åà◊O, |∂~°∞QÆ∞K≥@∞ì
(10) Ñ¨Ù~°=Ú ´ Ñ¨@}
ì O, WÅ∞¡, â◊s~°O
67 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
E. „Ñ¨H$õ u - qHõ$`«∞Å∞
'ZÅ¡ ÉèÏ+¨Å‰õΩ [#x ãÖã¨¯$ `«O|∞— Jx Ñ¨Ósfi‰õΩÅ∞ XHõ "åHõºO K≥|∞`«∂ LO\Ï~°∞. =∞#O "å_»∞‰õΩ<Õ =∂@Å∞
KåÖÏ =~°‰Ωõ ãÖã¨¯$`«ÉÏè +¨ Ö’ #∞O_ç ã¨fiÅÊ =∂~°∞ÊÅ`À „QÆÇÏ≤ Oz#"Õ. JÖÏˆQ H˘xfl Ñ¨^•Å∞ „áêHõ$`«ÉÏè +¨Å#∞O_ç ‰õÄ_®
=KåÛÜ«∞x "åºHõ~} ° "Õ`ÅÎ« ∞ K≥|∞`å~°∞. WÖÏ ãÖã¨¯$`« „áêHõ$`åÅ #∞O_ç Ñ¨Ù\ì̃# Ñ¨^•Å∞ `«^ƒŒ "ù åÅx J<åfl~°∞. `«`û« =∞
`«^ƒŒ =ù â◊ÉÏÌÅ#∞ =∞#O qHõ$`«∞Åx, ãÖã¨¯$`« ã¨=∞â◊ÉÏÌÅ#∞ „Ñ¨H$õ `«∞Åx K≥ÑC¨ ‰õΩO\ÏO. „Ñ¨H$õ u #∞O_ç H˘xfl =∂~°∞ÊÅ`À
qHõ$u U~°Ê_»∞`«∞Ok. P =∂~°∞ÊÖ’ „Ñ¨H$õ u â◊|OÌ =~å‚Q=Æ ∞O, =~°Ö‚ ’ÑÖ, =~°=‚ º`«ºÜ«∞O, ~°∂Ñ¨™ê=∞ºO, "Õ~˘Hõ~∂° ÑÖ
á⁄O^Œ@O ^•fi~å qHõ$u J=Ù`«∞Ok. HÕk L^•Ç¨Ï~°}Å∞ K«∂^•ÌO.
L^• : „Ñ¨Hõ$u - qHõ$u „Ñ¨Hõ$u - qHõ$u
1) JOHõ - JOÔH Hõ#º - Hõ<fl≥ , HõxflÜ«∞
Jyfl - Jyæ H©iÎ - H©iu
J^Œ∞ƒùÒ« - J|∞ƒ~°O QÆiO˚ K«∞ - QÆkOÌ K«∞
WKåÛù - WK«Ûù QÆ$Ç¨Ï=Ú- w=Ú, ˆQÇ¨Ï=Ú
Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ - X[˚ `«Ñ¨=Ú - `«|=Ú
XHõO_»∞ - XHõ¯_»∞ ~ˆ Y – ~ˆ Hõ
3.10 J^Œ#Ñ¨Ù JÉèÏº™êÅ∞

(i) HÕk =∂@Å‰õΩ Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
*ÏfÜ«∂Å∞ : ..................................................................................
™œO^Œ~åºÅ∞ : ..................................................................................
=º=Ç¨Ï~°ÎÅ∞ : ..................................................................................
„áêK«∞~°º=Ú : ..................................................................................
#∂HõÅ∞ K≥Å∞¡ : ..................................................................................
™ê"≥∞`« : ..................................................................................
ã¨$+≤Hì ~õ Î° : ..................................................................................
™êÇ≤Ï`«ºO : ..................................................................................

(ii) HÕk =∂@Å‰õΩ <å<å~å÷Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
J~°O÷ : ..................................................................................
^èfiŒ x : ..................................................................................
ã¨$+≤Hì ~õ Î° : ..................................................................................
f~°÷=Ú : ..................................................................................
(iii) HÕk =∂@Å‰õΩ =Ùº`«Ê`åÎ~å÷Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
JÑ¨Ó~°fi=Ú : ..................................................................................
ÉèÏ+¨ : ..................................................................................
*ÏfÜ«∞=Ú : ..................................................................................
Éè∫QÀoHõO : ..................................................................................
^≥·=`«fi=Ú : ..................................................................................
<≥·ãïæHõ=Ú : ..................................................................................
Hõ~°Î $Hõ=Ú : ..................................................................................
~å=∂Ü«∞}O : ..................................................................................
™ê=∞`«º : ..................................................................................
(iv) HÕk =∂@Å‰õΩ „Ñ¨H$õ u qHõ$`«∞Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
~°^äŒ=Ú : ..................................................................................
™êfii : ..................................................................................
q^Œº : ..................................................................................
â◊|OÌ : ..................................................................................
"Õ+=¨ Ú : ..................................................................................
ÉèíH˜Î : ..................................................................................
69 *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞
O g∞ „áêO`«=ÚÖ’ [# =º=Ç¨~°OÖ’x ™ê"≥∞`«Å#∞ ¿ãHõiOz Ñ¨\Hì˜ Qõ Í ~åÜ«∞O_ç.
O g∞ |O^è∞Œ =ÙÅ =º=Ç¨~°OÖ’x ™ê"≥∞`«Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O g∞ ~ÀA"ås "å_»∞HõÖ’x *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
O g∞ ‰õΩ@∞O| =º=Ç¨~°OÖ’ Hõ#|_Õ *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å#∞ Ñ¨\Hì˜ Qõ Í ~åÜ«∞O_ç.
O g∞~°∞ K«kq# Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞, "å~åÎÑ„¨ uHõÖ’¡ `å~°ãe≤ #¡ ™ê"≥∞`«∞Å, *ÏfÜ«∂Å#∞ <À@∞ Ñ¨ÙãÎ̈HÍÖ’¡ ~åã¨∞HÀO_ç.
O g∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’x ÃÑ^ŒÅÌ #_çy *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ ZÖÏ "åºÑ≤KÎ O≥ ^•Ü≥∂, "å\˜ J~°"÷ ∞Õ q∞\’ `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç.

4 "åºãÖ
(~°K«<å <≥·Ñ¨Ù}ÏºxH˜ Ñ¨~åHÍ+ª̈ "åºã¨=∞x QÆ∞iÎOK«∞@)

P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ "åºãÖ ‰õÄ_® XHõ =K«# „Ñ¨„H˜Ü∞« . `≥Å∞QÆ∞ =K«# ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡
KåÖÏ „áêK«∞~°ºO á⁄Ok# „Ñ¨„H˜Ü∞« "åºãÖ. qq^èŒ ™ê=∂lHõ ~°OQÍÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# ÉèÏ"åÅ#∞ ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ
=ºH©HÎ iõ OK«QeÆ y# ™êÇ≤Ï`«º ™ê^è#Œ O "åºãÖ. "åºãÖ JO>Ë ÉèÏ"åÅ#∞ q=iOz K≥ÑÊ¨ _»O Jx J~°O÷ . "åºãÖ =¸_»∞
ÉèÏQÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«|_ç LO@∞Ok. „áê~°OÉèOí , JO>Ë "åº™êxfl QÆ∞iOz ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« _»O, P `«~åfi`« "åºã¨ÉÏè QÍxfl
q=iOK«_O» , P `«~"° å`« "åºãÖ ZO^Œ∞‰õΩ L^ÕtÌ OK«|_çO^À =ÚyOÑ¨ÙÖ’ K≥ÑÊ¨ _»O.

D áê~îO° K«kq# `«~∞° "å`« JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞
"åºãÖ JO>Ë Uq∞\’ q=i™êÎ~∞°
™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ "åºãÖ Ü≥ÚHõ¯ „áê^è•#º`«#∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞° .
"åº™êÅÖ’x Éè^Ë •Å∞, "åºã¨ qHÍ™êÅ#∞ QÆ∂iÛ q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
~°K«#‰õΩ w@∞~å~Ú QÆ^Œº"≥∞ÿ`Õ QÆ^•ºxH˜ w@∞ ~å~Ú "åºãÖ

71 "åºãÖ
4.2 =¸Åáê~îO° - 1
"åºãÖ JO>Ë
=∂=¸Å∞QÍ "åºãÖ J<Õ =∂@ WOw¡+µ¨ Ö’ 'Essay— ‰õΩ Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨ÔŒ QÍ "å_»∞`«∞<åflO. "åºã¨ ~°K#« , "åºãÖ
J#fl Ñ¨^•Å∞ áê~îâ° ßÅ, HõàÏâßÅ q^•º~°∞Å÷ HÀãÖ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ"å~°∞.
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ@ `≥Å∞QÆ∞Ö’ ''"åºãÖ—— J<Õ Ñ¨^ŒO q^•º~°∞÷Å∞ q+¨Ü«∂xfl qÉèílOK«∞H˘x <Õ~°∞ÛHÀ=_®xH˜
LÑ¨Ü∂≥ yOKÕkQÍ "å_»∞HõÖ’ LO_Õk. `«~∞° "å`« P '"åºãÖ— XHõ „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ ~°∂á⁄OkOk. P `«~åfi`« "åºãÖ XHõ
™ê~°ãfi¨ `« âßYQÍ Ñï}Ï=∞O á⁄OkOk. "åºãÖ JO>Ë U^≥<· å XHõ q+¨Ü∂« xfl qÑ¨ÙbHõiOz, ÉèÏ"åÅ#∞ q=iOz
K≥ÑÊ¨ _»O Jx J~°O÷ .
"åºã¨ ~°K~« Ú`« `å#∞ K≥ÑÊ¨ ^ŒÅK«∞‰õΩ#fl q+¨Ü∂« xfl „Hõ=∞Ñ¨ûúŒ Ö’, K≥¿ÑÊq^è•#OÖ’ HÍ~°ºHÍ~°} ãÖ|O^èOŒ
LO_Õ@@∞ì K≥áêÎ_∞» . JO>Ë U Ñ¨xHÔ <· å XHõ ¿ÇÏ`«∞=Ù#∞ (HÍ~°}Ïxfl) q=iã¨∂Î q=iOK«_=» ∞#fl =∂@.P q^èOŒ QÍ
K≥ÑÊ¨ _»O =Å¡<Õ ~°K~« Ú`« P "åºãÖ ^•fi~å UO K≥ÑÊ¨ ^ŒÅK«∞‰õΩ<åfl_À Jk áê~î‰° Ωõ xH˜ ã¨~Ô #· suÖ’ J~°=÷ ∞=Ù`«∞Ok.
"åºã¨~K° #« Ö’ ¿Ñ~åÅ∞ ‰õÄ_® JO`Õ =ÚYºO. XHõ ¿Ñ~åÖ’ L#fl q+¨Ü∞« O XHõ ãÖÑ¨Ó~°‚ ÉèÏ"åxfl „ÑüáêkOKÕ
"åHõº ã¨=Ú^•Ü«∞O. JÖÏO\˜ "åHõº ã¨=Ú^•Ü«∂Åhfl Hõeã≤ XHõ "åºãÖ ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok. "åºãÖ XHõ „Hõ=∞Ñ¨ûúŒ Ö’,
¿Ñ~å‰õΩ, ¿Ñ~å‰õΩ =∞^èºŒ `«~¯° |^Œ`ú `« À L#flÑ¨C_Õ ã¨=∞„QÆ`« U~°Ê_»∞`«∞Ok.
"åºãÖÖ’ q+¨Ü∞« „Ñ¨™êÎ=#, q+¨Ü∞« q=~°}, LÑ¨ãO¨ Ç¨~°O ÖË^• =ÚyOÑ¨Ù J<Õ Ñ¶∞¨ \ÏìÅ∞O\Ï~Ú.
"åºã¨ ~°K#« ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ ~°∂á⁄Ok# `«~åfi`« =~°=Î ∂# HÍÅOÖ’ =K«# „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ "åºãÖ „Ñ¨`ºÕ Hõ
™ê÷<åxfl á⁄OkOk.
`≥Å∞QÆ∞Ö’x Jxfl P^è∞Œ xHõ „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∂ POQÆ™¡ êÇ≤Ï`«º „Ñ¨ÉÏè =O =Å¡ Ñ¨Ù\˜#ì >Ëì "åºãÖ ‰õÄ_® POQÆ¡ „Ñ¨ÉÏè =O`À<Õ
Ñ¨Ù\Õì k. J~Ú`Õ ^•xx ã¨=∞„QÆOQÍ x~°fizOK«_O» JO`« ã¨∞ÅÉèOí HÍ^Œ∞.
"åºãÖ Ñïq∞`«"∞≥ #ÿ =K«# q<åºãÖ`À ‰õÄ_ç#k. "åºãÖ ãÖ„QÆÇÏ¨ OQÍ LO_ç, q+¨Ü∞« q=~°}#∞ J~°=ú O`«OQÍ
KÕã∞¨ OÎ k. H˘xfl "åº™êÅ∞ Hõeã≤ XHõ "åºã¨ ãÖÑ¨Ù\˜QÍ ‰õÄ_® LO_»=K«∞Û.
"åºãÖ XHÀ¯™êi áê~î‰° Ωõ xH˜, ~°K~« Ú`«‰Ωõ =∞^èºŒ =ÚK«Û@ ÖÏQÍ #_»∞ã¨∞OÎ k. "åºãÖÖ’ q+¨Ü∞« O ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ
L<åfl, LO_»Háõ È~Ú<å K≥ÑÊ¨ ^ŒÅK«∞‰õΩ#fl ÉèÏ=O ã¨=∞„QÆOQÍ LO_»_O» J=ã¨~O° .
"åºã¨~K° ~« Ú`« â‹e· "åºãÖÖ’ q+¨Ü∂« xfl |\˜,ì L^ÕtÌ Oz# áê~î‰° Ωõ x |\˜ì =∂~°∞`«∂ LO@∞Ok.
"åºã¨ qHÍãÖ
™êÇ≤Ï`«ºO Zxfl q^è•Å∞QÍ qHÍãÖ á⁄OkO^À, J^Õ ~°HOõ QÍ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ XHõ>#ÿ̌ "åºãÖ ‰õÄ_®
ã¨=∂*ÏxHõ#∞QÆ∞}OQÍ qHÍãÖ á⁄O^Œ∞`«∂ =zÛOk. ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅÖ’x #=Å, Hõ^,Œä Hõq`«fiO HõO>Ë ‰õÄ_®
"åºãÖ x`«ºrq`«OÖ’ ã¨=∞HÍeHõ`#« ∞ Ñ¨\ì̃ K«∂Ñ≤OKÕ ã¨fiÉèÏ=O Z‰õΩ¯=QÍ L#fl@∞=O\˜k.
ã¨=∂[ J=ã¨~åÅ#∞ |\˜ì "åºãÖ J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂ =zÛOk. "åº™êÅ#∞ "≥*· Ï˝xHõ "åº™êÅ∞,
`åufiHõ "åº™êÅ∞, ã¨g∞H∆Í "åº™êÅ∞, Ñ¨„uHÍ "åº™êÅ∞, Kåi„`«Hõ "åº™êÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ qQÍ qÉèlí OK«∞HÀ=K«∞Û. ZÖÏO\˜
q+¨Ü∂« xfl q=iOK«\ÏxÔH<· å ã¨=∞~°"÷ ∞≥ #ÿ „Ñ¨„H˜Ü∞« "åºã¨ „Ñ¨„H˜Ü∞« . W`«~° ~°K<« å q^è•<åÖ’¡ W=∞_»x U q+¨Ü∞« "≥∞<ÿ å
~åÜ«∞_®xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ ~°∂á⁄OkOk '"åºã¨ „Ñ¨„H˜Ü∞« —. „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’x Jxfl q+¨Ü∂« Å∂ P=yO[ #∞Oz J}∞ÉÏO|∞
=~°‰Ωõ "åº™êxH˜ =ã¨∞=Î ÙÖË.
"åºã¨ „Ñ¨„H˜Ü∞« =Å¡<Õ `≥Å∞QÆ∞ =K«#OÖ’ =ºH©HÎ ~õ }
° ™ê=∞~°º÷ O ÃÑiyO^Œx K≥á⁄ÊK«∞Û.
™êq∞<Õx =Ú^Œ∞Ì #~°ãO≤ Ç¨Ï<åÜ«Ú_»∞, Ñ¨~=° ã¨∞Î "ÕOHõ@ ~°OQÍKå~°∞ºÅ∞, HõO^Œ∞‰õÄi "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "åà◊√§ „Ñ¨"∞Õ Ü«∂Å∞,
ãÖ„QÆÇ¨ Å∞, =K«# HÍ"åºÅ∞, LÑ¨<åº™êÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ¿Ñ~°`¡ À "åº™êxH˜ ã¨=∂#"≥∞#ÿ ~°K#« ÖËK™Õ ê~°∞. HÍh "åºãÖ J<Õ
=∂@#∞ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@ LÑ¨Ü∂≥ yOz#"å~°∞ QÆ∞~°*Ï_». QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù `«# ~°K#« Å#∞ ''"åº™êÅ∞—— J#_»O`À
JÑ¨Ê\˜#∞Op `≥Å∞QÆ∞Ö’ "åºãÖ ~°K<« å „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ ã≤~÷ Ñ° _¨ Oç k.
„Ñ¨"∞Õ Ü«∞OQÍ, ãÖ„QÆÇÏ¨ OQÍ, "åºãÖQÍ „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ „Ñ¨„H˜Ü∞« WÑ¨C_»∞ Z<≥fl<Àfl ~°∂áêÅ#∞ãÖ`«iOK«∞‰õΩO@∂
=ã¨∞OÎ k. XHõÑC¨ _»∞ "åºãÖ q+¨Ü∞« q=~°}‰õΩ =∂„`«"∞Õ „Ñ¨^•è #OQÍ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ kÕ . HÍh WÑ¨C_»∞ "åºã¨ qãÎ̈$u
ZO`«QÍ ÃÑiyO^ŒO>Ë, qâ◊fiOÖ’x „Ñü XHõ¯ q+¨Ü∂« xfl "åºã¨~∂° ÑÖÖ’ ~åã¨∞<Î åfl~°∞. áê~î‰° Ωõ Å∞ K«^∞Œ =Ù`«∞<åfl~°∞.
™êÇ≤Ï`«ºO, Pi÷HOõ , ~å[H©Ü∞« O, P~ÀQÆºO JO>Ë rq`«OÖ’x „Ñü q+¨Ü∞« O, „Ñü ã¨=∞ã¨º "åºãÖÖ’ K«~åÛ
„Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ =∂iáÈ~ÚOk. P K«~åÛ~°∂áêxfl q+¨Ü∞« q=~°}#∞ JOkOK«_®xH˜ „Ñ¨^•è # ™ê^è#Œ OQÍ "åºã¨„Ñ¨„H˜Ü∞«
~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞‰Ì Ωõ Ok.
=∞x+≤ `«# =ºH˜QÎ `Æ "« ∞≥ #ÿ P~ÀQÆº ã¨=∞ã¨º #∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞H˘x `å#∞ ãÖÑ¶∞¨ rqQÍ ã¨=∂*Ïxfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ =~°‰Ωõ ,
ã¨=∂[ ã≤u÷ QÆ`∞« Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ =~°‰Ωõ „Ñü XHõ¯\© "åºã¨„Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’ KÀ@∞ KÕã∞¨ H˘x, "åºã¨ „Ñ¨„H˜Ü∞« ZO`À qãÎ̈$ux
™êkèOzOk.
"åºã¨ Éè^Ë •Å∞

q+¨Ü∞« „Ñ¨^•è # "åº™êÅ∞ : q*Ï˝<åxfl JOkOKÕq q+¨Ü∞« „Ñ¨^•è # "åº™êÅ∞. Wq PÖ’K«##∞ Hõey™êÎ~Ú. D
"åº™êÖ’¡ ~°K~« Ú`« XHõ q+¨Ü∂« xfl ‰õÄÅO‰õΩ+ÖQÍ q=i™êÎ_∞» . âßG q+¨Ü∞« "åº™êÅ∞, q=∞~°≈"åº™êÅ∞ D
"åº™êÅ HÀ=Ö’H˜ =™êÎ~Ú. D "åºã¨~K° #« ‰õΩ ÉèÏ=O áÈã≤ ÃÑOzáÈ+≤Oz# "åiÖ’ P^Œ∞ºÅ∞ HõO^Œ∞‰õÄi.
QÆ∞~°*Ï_», y_»∞QÆ∞ ~å=∞=¸iÎ, áê#∞QÆO\˜ ÅH©∆‡ #~°ã≤OÇ¨~å=Ù "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å~°∞. g~°∞ D „Ñ¨„H˜Ü«∞#∞
ã¨∞ãÖÑ¨#flO KÕ™ê~°∞.
q<À^Œ „Ñ¨^•è # "åº™êÅ∞ : „Ñ¨^•è #OQÍ q<À^•xfl HõeyOKÕ "åº™êÅ∞. J~Ú`Õ g\˜Ö’ Ç¨ã¨ºO`À áê@∞
=ºOQÆºO, q=∞~°≈ ‰õÄ_® „Ñ¨^•è #OQÍ LO\Ï~Ú. q<À^Œ „Ñ¨^•è # "åº™êxfl ~åÜ«∞_»O JO`« ã¨∞Å∞"≥#· Ñ¨xHÍ^Œ∞.
q+¨Ü∞« „Ñ¨^•è # "åº™êxfl ~å¿ã "åºã¨H~õ ÅÎ° ‰õΩ q+¨Ü∞« O Ñ¨@¡ xiÌ+`ì̈ « LO@∞Ok. q<À^Œ "åº™êÖ’¡ ~°K~« Ú`«
73 "åºãÖ
J}∞=Ù #∞Oz J#O`« qâ◊fiO =~°‰Ωõ ^Õx QÆ∞iOK≥<· å K«`∞« ~°``« À K«iÛOK«QeÆ y# â◊HÎ˜ Hõey LO_®e. D
"åº™êÖ’¡ HÍÅÊxHõ`Õ HÍHõ ~°K~« Ú`« =ºHÎ̃`fi« O JO`«s#¡ OQÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
™ê=∞~ÚHõ "åº™êÅ∞ : ã¨=∞HÍb# q+¨Ü∂« Å#∞ JÑ¨Ê\˜HÑõ C¨ _»∞ q=iOz K≥¿ÑÊq, ™ê=∞~ÚHõ "åº™êÅ∞.
Ñ¨„uHÍ "åº™êÅ∞ „Ñ¨^•è #OQÍ ™ê=∞~ÚHõ "åº™êÅ∞. Ñ¨„uHõÖ’ `«_=» ∞x JOâ◊O ÖË^∞Œ . ~å[H©Ü∞« O, ™êOÑ¶∞≤ HõO,
"≥*· Ï˝xHõO, ™ê~°ãfi¨ `«O, =∞`«O, ÖˇO· yHõO, ¢ãÅÎ‘ ∞, Ñ≤ÅÅ¡ ∞, "≥^· ºŒ O, ã≤x=∂ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ Jxfl ~°OQÍÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz
„Ñ¨`ºÕ HõOQÍ Ñ¨„uHõÅ∞ „Ñ¨K∞« i`«=∞=Ù`«∞<åfl~Ú. JO^Œ∞=Å¡ "åº™êÖ’¡ KåÖÏ "≥q· ^èºŒ O HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
W"Õ HÍHõ Ñ¨„uHõÖ’¡ ãÖáê^ŒHÜ
© ∞« "åº™êÅ∞, „Ñ¨`ºÕ Hõ ji¬HÅõ ∞, Ñ¨ÙãÎ̈Hõ ã¨g∞HõÅ∆ ∞ W=hfl ™ê=∞~ÚHõ"åº™êÅ
HÀ=Ö’H˜ =™êÎ~Ú.
ãÖáê^Œ‰Ωõ _»∞ XHõ =ÚYº ãÖÑ¶∞¨ @#<À, "å~°<Î À, ã¨=∞ã¨º<À fã¨∞H˘x `«# Jaè„áêÜ«∂xfl =ºHõÑÎ ~¨ ∞° ã¨∂Î "åº™êxfl
~å™êÎ_∞» . P "åºã¨"∞Õ ãÖáê^ŒHÜ© ∞« "åºãÖ. ™ê^è•~°}OQÍ „Ñ¨*Ïaè„áêÜ«∂xfl ãÖáê^ŒHÜ © ∞« "åºãÖ „ÑüaOaã¨∞OÎ k.
D "åºãÖÖ’ P q+¨Ü∂« xH˜ ãÖ|OkèOz# Ñ¨Ó~åfiÑ¨~åÅ∞, „Ñ¨ã∞¨ `Î « Ñïã≤u÷ , „Ñ¨™êÎ=#, KÕÜ∞« =Åã≤# Hõ~=Î° º ã¨∂K«#
LO\Ï~Ú. nxx |\˜ì áê~î°‰õΩ_»∞ [~°∞QÆ∞`«∞#fl ~å[H©Ü«∞, ™ê=∂lHõ Ñï}Ï=∂Å# YzÛ`«OQÍ JOK«<å
"ÕÜ∞« QÆÅ∞QÆ∞`å_»∞.
Ñ¨ÙãÎ̈Hõ ã¨g∞H∆Í "åº™êÅ∞ : H˘`«QÎ Í =zÛ# Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ#∞ ÑïK«Ü∞« O KÕã∂¨ ,Î P Ñ¨ÙãÎ̈Hõ ~°K~« Ú`« L^ÕâÌ ßÅ#∞
`≥Å∞Ê`«∂, ^•xÖ’x =∞Oz K≥_∞» Å#∞ q=∞i≈ã¨∂,Î ÉèÏ+¨, ÉèÏ==ºH©HÎ ~õ }
° , ~°K<« åtÅÊO "≥Ú^ŒÅQÆ∞ Jxfl q+¨Ü∂« Å#∂
K«iÛ™êÎ~Ú.
HõO^Œ∞‰õÄi `«# "åº™êÅ`À „Ñ¨[Å rq`åÅÖ’ P^è∞Œ xHõ`åfixfl `Õ=_®xH˜ „Ñ¨Ü∞« uflOKå_»∞. y_»∞QÆ∞ ~å=¸‡iÎÑO¨ `«∞Å∞
P^è∞Œ xHõ =º=Ç¨iHõ ÉèÏ+¨#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. HõO^Œ∞‰õÄi, y_»∞QÆ∞ ™ê=∂lHõ ÉèÏëÈ^Œº=∂Å‰õΩ ''™êÇ≤Ï`«º`«fiO—— HõeÊOKå_»∞
QÆ∞~°*Ï_». áê#∞QÆO\˜ `«# "åº™êÅÖ’ Ç¨ã¨º, JkèHˆ á∆ êÅ#∞ ~°OQÆiOz Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞ K«∂~°Q˘O\Ï~°∞» . PÖ’zOÑ¨K™Õ êÎ~∞° .
`«# "åº™êÖ’¡ qâ◊fi<å^äŒ ã¨`º« <å~åÜ«∞} q+¨Ü∞« O Ö’`«∞Å#∞ qâı+¡ O≤ z áê~î‰° Ωõ Å=ÚO^Œ∞OK«QÅÆ ∞æ`å~°∞.
D #Å∞QÆ∞i "åºã¨~K° <« å ^èÀ~°}∞Å#∞ =O@|\Õì K«∞H˘x =∞e`«~O° Ö’ "åºã¨„Ñ¨„H˜Ü∞« #∞ âß¢ãÜ Î‘ ∞« =∂~°Oæ Ö’
Ñ¨Ü∞« xOÑ¨*ãË #≤ "å_»∞ ~åà◊§Ñë¡ J#O`«H$õ +¨â‚ ~◊ ‡° . qÉèkË OKÕ JOâßxfl ‰õÄ_® xã¨ûOHÀK«OQÍ ''HõuHÎ̂ =∞O^Œ∞ Ñ¨Óã≤——
K≥ÑÊ¨ QÆey# â‹e· ~åà◊§Ñë¡ J#O`«H$õ +¨‚ â◊~‡° k. „Ñ¨ã∞¨ `Î O« "åºã¨~K° ~« Ú`«Å∞QÍ `«=∞ „Ñ¨`ºÕ Hõ â‹e· Ö’ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ =Ú„^Œ`À
"åº™êÅ∞ ~å¿ã"å~°∞ ZO^Œ~À L<åfl~°∞.
I. HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åe=fi|_®¤~Ú. ãïÜ≥∞ÿ # ã¨=∂^è•<åxfl Z#∞flH˘x ^•x ãÖHˆ `åxfl „Ñ¨H¯õ #
‰õΩO_»eÖ’ „"åÜ«∞O_ç.
1. '"åºãÖ— JO>Ë ( )
(1) q=iOKÕk (2) ã¨∂Hõ∆‡OQÍ K≥¿ÑÊk (3) qÉèílOzK≥¿ÑÊk (4) ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ K≥¿ÑÊk
2. '"åºãÖ— J<Õ Ñ¨^•xfl U Ñ¨^•xH˜ Ñ¨~åºÜ«∞OQÍ "å_»∞`«∞<åflO. ( )
(1) ESSAY (2) STORY (3) NOVEL (4) DRAMA
3. "åº™êÅ#∞ Zxfl ~°HÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û. ( )

(1) 4 (2) 6 (3) 5 (4) 2
4. "åºãÖ J<Õ Ñ¨^•xfl "≥Ú^Œ@ „Ñ¨Ü∂≥ yOz#k ( )
(1) QÆ∞~°*Ï_» (2) HõO^Œ∞‰õÄi
(3) y_»∞QÆ∞~å=∞=¸iÎ<åÜ«Ú_»∞ (4) ™êq∞<Õx =Ú^Œ∞#Ì ~°ãO≤ Ç¨Ï <åÜ«Ú_»∞
5. áê#∞QÆO\˜ "åi "åº™êÅ∞ D q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú. ( )
(1) P^è∞Œ xHõ``« À (2) ™ê=∂lHõ``« À (3) ™êÇ≤Ï`«ºÑ¨~O° QÍ (4) Ç¨ã¨º JkèHˆ Ñ∆ O¨ `À
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 2, 2 - 1, 3 - 3, 4 - 1, 5 - 4.
4.3 =¸Åáê~î°O - 2
##flÜ«∞ Pk Hõq. ##flÜ«∞ `≥xyOz# 'PO„^èŒ=∞Ç¨ÉèÏ~°`«O— Pk HÍ=ºO. ##flÜ«∞ Hõq`«fiOÖ’ „Ñ¨ã¨#fl
Hõ^•ä Hõe`å~°Ü
÷ Ú« H˜.Î <å<å~°∞z~å~°÷ ã¨∂H˜xÎ kè`fi« O, JHõ~∆ ° ~°=∞º`« J<Õ QÆ∞}ÏÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. ãÖã¨¯$`åO„^èŒ ã¨=∂™êÅ`À,
J#∞"å^Œ"∞≥ <ÿ å ã¨fi`«O„`«HÍ=ºOQÍ ™êy# ##flÜ«∞ ~°K<« å â‹e· x, Hõq`å "≥t· ëêìºxfl g∞~°∞ D "åºãÖÖ’ K«^∞Œ =Ù`å~°∞.
"åº™êÅÖ’ '™êÇ≤Ï`«º"åºãÖ— J<Õ qÉèÏQÍxH˜ K≥Ok#n "åºãÖ. nx ^•fi~å ##flÜ«∞ „Ñ¨ã#¨ fl Hõ^•ä Hõe`å~°Ü ÷ Ú« HÎ̃x
`≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. D "åºã¨ ~°K~« Ú`« *Ï˝#Ñ‘~°î J"å~°∞¤ „QÆÇÏ‘ `« qâ◊fi<å^äŒ ã¨`º« <å~åÜ«∞}.
'##flÜ«∞ QÍi „Ñ¨ã#¨ fl Hõ^•ä Hõe`å~°Ü

÷ Ú« HÎ̃—
<Õh "åºã¨=ÚÅÜ«∞O^Œ∞ñ „|^è•#=ÚQÍ QÆ^•ä Hõ^#Œä "≥Y· iÜÕ∞ K≥ÑC¨ K«∞<åfl#∞.D "åºã¨=ÚÅ∞ K«^∞Œ =Ù#Ñ¨Ù_»∞ <Õ<Õ
Hõ^Œä „"åÜ«ÚK«∞<åfl<À Ü«∂ Hõ^#Œä ∞ =ÚO^Œ∞ ##flÜ«∞º QÍi ÉèÏ~°`=« ÚÖ’ñ K«kq Ü«∂ „QÆO^ä=Œ Ú#∞ ^ŒQ~æÆ ° Éˇ@∞ìH˘x ~¸
"åºã¨=ÚÅ∞ K«^Œ∞==ÅÜ«Ú#∞. J@∞¡KÕÜ«∞xKÀ *ÏÅ=∞Ok áê~î°‰õΩÅ‰õΩ ##flÜ«∞ºQÍi Hõ^äŒ~°K«<å ™œO^Œ~°º=Ú
`≥eÜ«∞HõáÈ=K«∞Û#∞. D Hõ^•ä tÅÊ=Ú#‰õΩ ã¨∂K«#QÍ =ÚOn Hõ^,Œä z#flk, =¸Å=Ú`À "ÕÜ∞« K«∞<åfl#∞. D suQÍ
ã¨~fi° „QÆO^ä=Œ Ú KÕÜÚ« @‰õΩ gÅ∞ ÖË^∞Œ QÆ^•! D z#fl Hõ^ÅŒä =Å# QÆ^•ä QÆ`=« ∞~Ú# ã¨~fi° =ÚÖˇ#· =∂~°∞ÊÅ∞ x@∞¡O_»∞#x
`≥eÜ«∞QÆÅ^Œ∞.
Wk QÍO^è•s q"åÇ¨Ï Hõ^Œä
''W@∞¡ ~å[º=Ú ¿ãÜ«ÚK«∞ <å~°∂_èÜ » ∞« ø=#∞O_≥· Ü«Ú#fl ^è$Œ `«~å¢+µ¨ #ì ‰õΩ q"åÇ¨ÏO|∞¿ãÜ«∞ ã¨=∞Hõ\ì̃ cè+µ¨ ‡O_»∞
QÍO^è•~°Ñu¨ =∞~Ú# ã¨∞|Å∞‰õÄñ`«∞ QÍO^è•i Ü«∞#∞^•x #uâ◊Ü∞« ~°∂Ñ¨ ÖÏ=}º jÖÏaè*Ï`«º ã¨=∞xfi`«QÍ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å=Å#
qx q^Œ∞~°∞# H˜@x¡ Ü≥∞.
75 "åºãÖ
D =Oâ◊=Ú qKÕÛ^ù =Œ Ú
QÍ =zÛ#ñ QÆ∞Å=Ú xÅ∞Ñ¨ñQÍ ã¨`º« =f
^Õg =K«#=Ú# ãÖ`«u
QÍqOK≥#∞ "åºã¨∞Oñ_»#∞ [QÆ`¯« ~°Î ^ŒÜ∞« <£.
D ‰õΩÅ=Ú q=iúOÑ¨ñQÆ
<åHõa=è ∞`« "Õ∞#∞ qO\˜ #e<ÕH} ∆õ ^•
<ÕHâõ `◊ « ã¨∞`«∞Åñ|_»Ü∞« OQÆ
<å Hõ#ºHõ =~°=Ú =_»Ãã #ñ>ˇ Ç¨Ï~°∞KÕ`<« £
HÍ=Ù# ^è$Œ `«~å¢+µ¨ #ì ‰õΩ QÍO^è•ix q"åÇ¨ÏO|∞ ¿ãÜ«Ú^Œ=Ú. QÍO^è•~°Ñu¨ =∞# `À_ç ãÖ|O^è=Œ Ú#‰õΩO
^ŒQ∞Æ #x xâ◊Û~ÚOz ã¨∞|Å∞áêeHÕ^ŒQ∞Æ =Ú^Œ∞ã¨à§◊ O|Oz# ã¨∞|Å∞O_»∞#∞ ã¨∞=ÚY∞O_≥· ‰õΩ~°∞‰õΩÅ q™êÎ~‰° Ωõ O_»~Ú#
^è$Œ `«~å¢+µ¨ Oì _» ~ÚHõ¯#º‰õΩ #~°∞›O_» QÍ=Ù# <å~åA#‰õΩ QÍO^è•i xzÛu #x# "åx |O^è∞Œ [#O|∞ÖˇÅñ¡ `«=∞Ö’
x@¡xi.
JOQÆ=ÚÅÅ’# "Õ∞ Å∞`«=Î ∂OQÆ =∞O^Œ∞
ã¨∞`«=Î ∞O|∞Å∞ QÆ#∞flÅ Ü«Úifi[#∞Å
Hõ\ì̃ Hõ#∞flÅ∞ ÖË=#∞ @O`≥HÍHõ
Ü«Ú`«=Î Úñ_»∞QÍñ_≥ ã¨^∞Œ }
æ Ü«Ú HÎ̃ #`«ñ_»∞
Jx# "åi Ñ¨Å∞‰õΩÅ∞ qx QÍO^è•i ^èŒ$`«~å¢+¨µì#‰õΩ a`«$=K«#^Œ`«ÎQÍñ ^Œ#∞fl xâ◊Û~ÚOz <å‰õΩñ|u
Ü«∞=∞‡Ç‘ÏÑüÜ«∞ QÍx Ü≥Ú~°∞Å <˘Å¡#x Ñ¨~=° ∞Ñü„=`« Ñ¨~Ñ° Ù¨ ~°∞+¨ ãÖ^Œ~≈° #O|∞ ÑïÇ¨ÏiOz `«# Ñü Hõ#∞QÆ∞}O|∞QÍ
<Õ„`« Ñ¨@Oì |∞~° QÆ\Hì̃ ˘x Ü«ÚO_≥.——
ãÖã¨¯$`«ÉÏè ~°`=« ÚÖ’ hH˘OK≥=Ú Hõ^Ü
Œä Ú« ñ Éˇ^QÌŒ Íñ K≥ÑÊ¨ |_ç#k. ##flÜ«∞QÍ~°∞ ^•x x@∞¡ ‰õΩkOz<å_»∞.
##flÜ«∞QÍ~°∞ Hõ^ÜŒä Ú≥ Hõ¯ „áê}=Ú#∞ |\˜Hì ˘x <˘‰õΩ¯#∞ QÍx Hõ^ÖŒä ’x qq^è•Oâ◊=ÚÅ#∞ ÉˇOK«_∞» . qq^è•Oâ◊=ÚÅ#∞
ÉˇOK«∞@ Ü≥ÚHõ Ñ¨ûúŒ , Hõ^Œä Ü≥ÚHõ¯ „áê}=ÚÅ#∞ ayOz Ñ¨@∞ì@ Ü≥ÚHõ Ñ¨ûúŒ , ^•xH˜ nxH˜ ãÖ|O^è=Œ Ú ÖË^∞Œ .
Ö’Hõ=ÚÖ’ #∂\˜Hñ˜ ^˘O|k`˘=∞‡O_»∞QÆ∞~°∞ Hõ=ÙÅ∞ Hõ^•ä Oâ◊=ÚÅ#∞ ÉˇOz „Ñ¨ãO¨ QÆ=Ú#∞ =$kúÑé ¨ z Ö’HÀ‰õΩÅÎ ∞,
QÆ_∞» ã¨∞ Ñ¨Å∞‰õΩ|à◊√§, =∞<ÀÉèÏ=z„`«}=ÚÅ∞ qãÎ̈iOz KÕÜÚ« Hõ=ÙÅ∞. ##flÜ«∞ºQÍiH˜ x`«~H° =õ ÙÅ‰õΩ ãÖ|O^è=Œ Ú
ÖË^∞Œ . PÜ«∞# Hõ^HŒä Àã¨=Ú `«k`«~° q+¨Ü∞« =ÚÅ#∞ *ˇÑÊ≤ #KÀ *ˇÑC¨ #∞. `å#∞ „"åÜ«ÚK«∞#flk ÉèÏ~°`=« Ú. "åºã¨ÉÏè ~°`«
=ÚK«Û@ #∞#flk.PÜ«∞# Ñ¨x ^•xH˜ #HõÅ∞ kOÑ¨Ù@QÍ^Œ∞, JO^Œ∞Ö’x Hõ^ÅŒä #∞ "åºMÏº#=Ú KÕÜÚ« @. P Hõ^ÅŒä Ö’x
~°ÇÏ¨ ã¨º=ÚÅ#∞ |\ì̃ K«∂Ñ≤OK«∞@. P Hõ^Œä Å>ˇO¡ ^Œ∞‰õΩ#fl"À "åxÖ’x =∞~°‡=Ú#∞ K≥ÑC¨ @. Jq Ñ¨Ó~°fiHõ^ÅŒä ∞. P Hõ^ÅŒä
@∞¡[~°∞QÆ∞@Ö’x Ü«∞øz`«º=Ú#∞ Q˘O^ŒéÏÖ’K«<åÑ¨~°∞Å∞ â◊OHÕK«=K«∞Û#∞. P â◊OHõÅ#∞ ã¨„ÑüÑüÎHõ=ÚÖˇ·#
ã¨=∂^è•#=ÚÅ`À ##flÜ«∞QÍ~°∞ `«# Hõ^ÅŒä ∞ fÔ~Û#∞.
~å=∂Ü«∞} ÉèÏ~°`«=ÚÅ∞ ãÖã¨¯$`«OÖ’ "åb‡H˜ "åºã¨=Ú#∞Å∞ „"åã≤i. P =∞Ç¨ „QÆO^äŒ=ÚÅ∞ Ô~O_»∞#∞
|Ç¨ï~°ÇÏ¨ ã¨º=ÚÅ`À xO_çÜÚ« #flq. "≥k· Hõ ~°ÇÏ¨ ã¨º=ÚÅ#O`«=ÚÅ∞#flq. "åx #@∞¡Oz Hõ^•ä QÆ`=« ∞~°‡=ÚÅ∞ É’Öˇ_∞» #flq.
"åx #xflO\˜x Ö’Hõ=Ú „QÆÇÏ≤ OK«Háõ È=K«∞Û#∞. ~å=∂Ü«∞} QÆ`« ~å=∞K«O„^Œ∞x Ü«Ú^Œhú u =Ú~åi `«# Ü«Ú#~°…
~åÑ¶∞¨ ==Ú# q=iOK≥#∞. ÉèÏã¨∞_»∞ `«# „Ñü=∞Ö’ ~å=ÚxÜ≥ÚHõ¯ =∞éÅ ~å[QÆ∞@Ü≥ÚHõ¯ Ü≥∂QÆº`«#∞ x~°~‚ ÚOK≥#∞.
W@∞¡ ÉèÏ~°`H« ^õ ÖŒä ’ QÆ∂_» l‰õΩ¯Å∞ QÆÅ=Ù. `å#∞ „"åã≤#O`«"∞Õ ~°Ö’ ##flÜ«∞ºQÍ s ^Œ$+≤`ì À ÉèÏ~°`=« Ú#∞ „"åã≤i.
JO^Œ∞HõxÜÕ∞ `«# HÍ=º=Ú#O^Œe „Ñ¨^•è # QÆ∞}=Ú „Ñ¨ã#¨ fl Hõ^•ä Hõe`å~°Ü ÷ Ú« HÎ̃Ü∞« x K≥ÑÊ≤ <å_»∞. ÉèÏ~°`« Hõ^ÅŒä Ö’x
Hõ^ÅŒä Ü≥ÚHõ¯ „Ñ¨ã#¨ fl`« ~ÚO^Œ∞ñ „|`«ºHõ=∆ ∞QÆ∞#∞. D z#fl Hõ^Œä K«∂_»∞_»∞.^è$Œ `«~å¢+µ¨ _ì ∞» „QÆ∞_ç"¤ å_»∞. ~å*Ïº~°›_∞» HÍ=K«∞Û#∞.HÍHõ
áÈ#∞=K«∞Û#∞. ^è$Œ `«~å¢+µ¨ _ì ∞» „QÆ∞_ç"¤ å_»∞. ~å*Ïº~°∞›_∞» HÍ=K«∞Û#∞. HÍHõ áÈ#∞=K«∞Û#∞. ^è$Œ `«~å¢+µ¨ #ì ‰õΩOaÅ¡<=≥ fi~°∞ hÜ«∞~°∞,
J`«xH˜ q"åÇ¨Ï "≥∞@¡Q∞Æ #∞! ^è•„u ~å[‰õΩ=∂~°∞Å‰õΩ Q˘_»∞á¤ ÈÖË^∞Œ . ^è$Œ `«~å¢+µ¨ #ì ‰õΩ q"åÇ¨Ï=∞QÆ∞@ Hõ+=ì̈ Ú. `«∞^Œ‰Ωõ <Õ
‰õΩO\˜ÑÅ≤ <¡ À, „QÆ∞_çÑ¤ Å≤ <¡ À KÕãH≤ ˘#=ÅÜ«Ú#∞. J@∞¡HÍHõ ã¨∞ÅHõ} ∆ =uÜ≥∞ÿ # QÍO^è•i ~¸Ü«∞#‰õΩ ÉèÏ~°ºÜ≥∞ÿ # ^Œ#QÍ
#\ì̃ Ñ≤Å¡ <åÜ«∞# HÔ \˜z¡ Û~°x ãÖ^ÕÇÏ¨ =Ú HõÅ∞QÆHõ =∂#^Œ∞. Wk Ö’Hõ ã¨fiÉèÏ==Ú. P ãÖ^ÕÇÏ¨ =Ú x=iÎOÑ¨|_»∞@‰õΩ
^•xH˜ ##flÜ«∞ºQÍ~°∞ ¿ÇÏ`«∞HõÅÊ# KÕÜÚ« #∞. P ¿ÇÏ`«∞HõÅÊ# KÕÜÚ« @Ö’ <åÜ«∞# `«# tÅÊ=Ú#∞EÑ¨Ù#∞. `å#∞
"åºMÏº`«=Öˇñ*ËÜ∞« ñ_»∞. =∞Ç¨Hõq=Öˇñ *ËÜÚ« #∞. D Ü«∞~°÷ „Ñüáê^Œ#=Ú H˘é‰õΩ h Ñ¨~ÚHõ^ÖŒä ’ =¸_»∞ =∂@Å<Õ
xˆHÑ∆ O≤ K≥#∞. 'QÍO^è•i`«O„_çÜ∞ÿ≥ # ã¨∞|Å∞ñ_»∞ P ~åA#‰õΩ QÍO^è•i xzÛu #x#—- Wk Ü≥ÚHõ =∂@, ~Ô O_»=k
'|O^è∞Œ [#=Ú‡Å∞ `«=∞Ö’ x@¡xi—. =¸_»=k 'Jx#— <åÑ¨Å∞‰õΩÅ∞ qx QÍO^è•i— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ k.
D =¸_»∞ =∂@ÅÖ’ h Hõ^•ä ~°ÇÏ¨ ã¨º "≥∞\˜qì ∞_ç Ü«Ú#fl^À K«∂`«=Ú. ~ålzÛu ##ñQÍ|O^è∞Œ =ÙÅ∞ `«=∞Ö’
##∞H˘xi. ~åA# HÔ ^Œ∞~°∞=∂\Ï_»∞ â◊HÎ̃ |O^è∞Œ =ÙÅ‰õΩ ÖË^∞Œ . J`«ñ_çzÛu##∞@ KÕ`ñ« #`«ñ_≥O`« K≥ÑÊ≤ ##O`«Ü∞Õ Ü«∞#fl
=∂@. J`«ñ_»O`«Œ Ü«Ú^Œ`ú ∞« _»∞. J`«x HÔ ^Œ∞~°∞ =∂\Ï_»∞"å~°∞ ÖË~∞° . ÉèÏ~°ºQÍx "Õ∞#=∂=∞Å∞QÍx Ü«∞`«x=∂@ HÔ ^Œ∞
~å_»∞@‰õΩ gÅ∞ ÖË^∞Œ . PÜ«∞# Ü«∞\˜"ì å_»∞. D ãÖQÆu Ü«∂ Ü≥ÚHõ¯ =∂@`À <≥é∞HõÑ\¨ #ì˜ k. "å~°∞ KÕÜÚ« #kÖËHõ
`«=∞Ö’ ^•=Ú QÆ∞ã¨Q∞Æ ã¨ ÖÏ_çi. P QÆ∞ã¨Q∞Æ ã¨ ÖÏ_»∞@‰õÄ_» <≥\Ï¡_iç ? QÍO^è•iH˜ ^≥eÜ«Ú#\Ï¡_iç . QÍO^è•iH˜ñ
*ˇÑÊ≤ #@∞¡ HÍ^Œ∞. P"≥∞ Ü«∂ Ñ¨Å∞‰õΩÅ∞ q#=ÅÜ«Ú#∞. ''"Õ∞=Ú K≥ÑÊ¨ ÖË^∞Œ , P"≥∞ q#fl^Õ"∂≥ —— Ü«∞x "å~°∞ `«ÑÊ≤ OK«∞H˘#∞@‰õΩ
gÅ∞QÍ #∞O_»=ÅÜ«Ú#∞.HÍx Ü«∂"≥∞ qx `«O„_ç HÔ ^Œ∞~°∞ u~°∞QÆ∞=ÅÜ«Ú#∞, Jx "åi Ü«Ú^ÕâÌ º◊ =Ú. HÍx Ü«∂"≥∞
Ü≥ÚHõ qÅHõ} ∆ "≥∞#ÿ |∞kúHÅõ k. P"≥∞ `«O„_ç Ü≥∞O`« K≥ÑÊ≤ #KÀ #OuÜÕ∞. ™ê=∂#º=ÚQÍ Ö’Hõ=ÚÖ’ QÆ$Ç¨ÏÑü `å<≥O`«
K≥ÑÊ≤ # #O`«QÍñ „|=iÎOK«∞"åñ _»~Ú#KÀ, <≥ki=∂@ K≥Åh¡ Ü«∞x "åñ_≥#· KÀ, ÉèÏ~°ºÜ«Úñ QÆ∂`«∞O„_»∞ "åx ~Ú+¨„ì Ñ¨HÍ~°"∞Õ
#_»`∞« ~°∞. J`«x HÔ ^Œ∞~ˆ u~°∞QÆ~∞° . QÍO^è•iÜ«Ú#>Ë,¡ P"≥∞ `«eÜ ¡ Ú≥ Hõ¯ „Ñ¨ãH¨ ÖÎ˜ ^Ë ∞Œ . ã¨∞|Å∞O_»∞ ÉèÏ~°º <≥\ì˜ q+¨Ü∞« =ÚÖ’##∞
ÖˇH¯õ ¿ãÜ«∞ñ_»∞Œ . P"≥∞ ~Úëêìx+¨=ì Ú Å`À |xÖË^∞Œ . ã¨=∞~°∞Ö÷ ·ˇ Ü«Ú^Œ`ú ∞« Öˇ· ã¨∞ÅÉèHí ÀÑ¨ÙÖˇ#· Éè~í ÅÎ° `À_ç ÉèÏ~°ºÅ>Ë¡ Ü«ÚO^Œ∞~°∞.
(D "åºã¨ÉÏè QÍxfl =∞~À=∂~°∞ K«^=Œ O_ç : ~°K<« å â‹e· x „QÆÇÏ≤ K«O_ç)
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
1. HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•#=ÚÅ∞#flq. ãïÜ≥∞ÿ # ["å|∞ <≥#∞flH˘x ‰õΩO_»eÖ’ ã¨∂zOK«O_ç.
1. QÍO^è•i U ^ÕâÑ◊ Ù¨ ~å[ ‰õΩ=∂Ô~Î ( )
(1) QÍO^è•~°^Õâ◊=Ú (2) =∞„^Œ^Õâ◊=Ú (3) HÍj~å[º=Ú (4) áêOKåÅ ^Õâ=◊ Ú
77 "åºãÖ
2. ##flÜ«∞QÍ~°∞ „áê^è•#º`«~ÚKÕÛ JOâ◊=Ú ( )
(1) Hõ^ÖŒä ’x qq^è•Oâ◊=ÚÅ∞ (2) Hõ^Œä Ü≥ÚHõ¯ „áê}=Ú
(3) „Ñ¨ãÖQÆ=ÚÅ∞ (4) Ñ¨Å∞‰õΩ |à◊√§
3. =Ú~åi HÍ=º=Ú ( )
(1) J#~°~… åÑ¶∞¨ ==Ú (2) „Ñü=∞ (3) HõàÏÑ¨Ó~À‚^Ü
Œ ∞« O (4) =ã¨∞K«i„`«
4. ##flÜ«∞ tÅÊKå`«∞~°ºg∞ JOâ◊=Ú# ã¨Ê+¨=ì Ú ( )
(1) "åºMÏº#=Ú# (2) ¿ÇÏ`«∞HõÅÊ#Ö’ (3) ãÖÉèÏ+¨}Ö’ (4) â‹·eÖ’
5. ##flÜ«∞ D Hõq`å ÅHõ} ∆ =Ú D "åºãÖÖ’ K≥ÑÊ¨ |_ç#k ( )
(1) JHõ~∆ ~° =° ∞º`« (2) <å<å~°∞z~å~°ã÷ ∂¨ H˜xÎ kè`fi« O
(3) „Ñ¨ã#¨ flHõ^•ä Hõe`å~°Ü
÷ Ú« HÎ̃ (4) <å@H©Ü∞« `«
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 1, 4 - 2, 5 - 3.
4.4 =¸Åáê~î°O - 3
~Ô O_À =¸Öáê~îO° Ö’ XHõ ™êÇ≤Ï`«º"åºãÖ K«^∞Œ =Ù‰õΩ<åflO. D áê~îO° Ö’ XHõ âß¢ãqÎ¨ *Ï˝# áê~îåxfl K«^∞Œ =Ù‰õΩO\ÏO.
D "åº™êxfl H˘_»=QÆO\˜ ‰õΩ@∞O|~å=Ù ~å™ê~°∞. PÜ«∞# [##O 28.10.1809 =∞~°}O 17.8.1980.
''Hõà◊ HÀã¨"∞Õ Hõà—◊ J<Õ "å~°∞#fl>Ë¡ 'âß¢ãOÎ¨ HÀã¨"∞Õ âß¢ãOÎ¨ — J<Õ "å~°∞ ‰õÄ_® L<åfl~°∞. q*Ï˝#OXHõ Ñ¨^•~°=÷ ∞h, ^•x
#∞O_ç „Ñ¨Ü≥∂[#O PtOK«_»O q*Ï˝<åxfl Hõà◊OHõ Ñ¨~°K«_»"Õ∞#x ÉèÏqOKÕ âß¢ã¨ÎA˝Å∞O_Õ"å~°∞. S`Õ Wk
JÉè∞í º^ŒÜ∞« "å^ŒOHÍ^Œ∞. LÑ¨Ü∂≥ QÆO ^•fi~å<Õ *Ï˝#O ^Œ‰Ωõ ¯`«∞Ok. *Ï˝#O LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ~¨ K° _« O» =ÖË¡ =∂#=Ù_»∞ Jaè=$kú
Ö’H˜ =KåÛ_»x ‰õΩ@∞O|~å=Ù |ÖOQÍ qâ◊fiã≤OKå~°∞.Wk _çÃãO|~ü 1987 <å_»∞ 'JÉèí∞º^ŒÜ«∞— =∂ã¨ Ñ¨„uHõÖ’
„Ñ¨K∞« iOÑ¨|_çOk. WHõ "åºãÖ K«^=Œ O_ç.
âß¢ã*Î̈ Ï˝#=¸ - Éè∫uHõ ãÖã¨¯ $f

Ñ¨Ù~å`«`fiÎ« "Õ`ÅÎ« ∞ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’x qq^èŒ „áêO`åÅ, J<ÕHõ <åQÆiHõ`Å« tkèÖÏÅ#∞ `«qfi fã¨∞<Î åfl~°∞. „áêp#
DlÑ≤¬Ü«∞<£, „w‰õΩ, ~À=∞#∞ <åQÆiHõ`«Å∂, =∞#^Õâ◊OÖ’ "≥ÚÃÇÏO*Á^•~À- Ç¨Ï~°áêÊ <åQÆiHõ`å =∞#x Pâ◊Û~°º
K«H`˜ ∞« Å#∞ KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. „áêp# "åV‡Ü«∞ ãÖã¨¯$`«∞Å∞ ‰õÄ_® =∞#Å#∞ Pâ◊Û~°ºÑ¨~K° ^« yŒ #q QÍ<Õ L<åfl~Ú. *Ï˝#
¿ãHõ~}° Ö’#∂, `«`fi« qKå~°OÖ’#∂ =∂#=Ù_∞» U<å_À =∞Ç¨ÏŸ#fl`« â◊$OQÍÅ#∞ JO^Œ∞‰õΩ<åfl_»∞, JQÍ^è•Å#∞ `«izK«∂âß_»∞.
=∂#= <åQÆiHõ`« WÑ¨Ê\˜H˜ Ñ¨k ã¨ÇÏ¨ „™êÉÏÌÅ∞ QÆ_Ñç O≤ k.D<å_»∞ =∞#O „Ñ¨ÑO¨ K«=∞O`«\Ï "≥Å~ÚOK« „Ñ¨Ü∞« uflã¨∞#Î fl
<åQÆiHõ`‰« Äõ , QÆ`« <åQÆiHõ`Å« ‰õÄ XHõ ÃÑ^ŒÌ =º`åºãÖ L#flk. D<å\˜ <åQÆiHõ`Ö« ÏQÍ U „áêp# <åQÆiHõ`å „Ñ¨ÑO¨ K«
"åºÑ≤Î K≥Ok LO_»Ö^Ë ∞Œ .
''Wk Ü«∞O„`«ÜÚ« QÆO QÆ#Hõ JK«∞ÛÜ«∞O„`åÅ∂, ~ˆ _çÜ∂≥ , `«Ou `«áêÖÏ ™œHõ~åºÅ∂, q=∂# - ~Ô Å· ∞ - |ã¨∞û
Ü«∂<åÅ∞ D<å\˜ <åQÆiHõ`#« ∞ "åºÑ≤OÑ¨ *Ëã∞¨ <Î åflÜÕ∞HÍx Wk Ñ¨Ó~°fiÑ¨Ù <åQÆiHõ`Å« Hõ#fl Z‰õΩ¯"≥#· kHÍ^Œ∞—— Jx Z=Ô~<· å
"åkOK«=K«∞Û. D<å_»∞ =∞#O K«∂¿ã <åQÆiHõ`#« ∞ q∞Oz# <åQÆiHõ`Å« ∞ Ñ¨Ó~°fiO L<åflÜ«∞<Õ q+¨Ü∞« O JÖÏ LOK«∞^•O.
- <åQÆiHõ`#« ∞ QÆ∞iOz ^ŒH`∆˜ `« À K«iÛOK« QÆÅ"å~°∞ J<ÕH=õ ∞Ok D Jaè„áêÜ«∂xfl |ÅÑ¨~∞° ã¨∞<Î åfl~°∞.
HÍx D<å\˜ <åQÆiHõ`Ö« ’ L#fl „Ñ¨`ºÕ Hõ`« Uq∞@O>Ë, Wk ~Ô à· §◊ =ÖÏ¡, ~ˆ _çÜ∂≥ =ÔQ~· åÅ=ÖÏ¡ U~°Ê_ç#kHÍ^Œ∞ -
ÃÑQ· Í "å\˜x ã¨$+≤Oì z#k, D <åQÆiHõ`‰« Ωõ Ñ¨Ù<åk âß¢ãqÎ̈ *Ï˝#O.
J<ÕHõ ~°HÍÅ q*Ï˝<åÅÖ’ âß¢ãqÎ̈ *Ï˝#O XHõ\.˜ P^è∞Œ xHõ âß¢ãÎ̈ q*Ï˝<åxH˜ Ñ¨Ù<åk=¸_»∞ â◊`åÉÏÌÅ∞ =∂„`«"∞Õ
J~ÚO^Œx =∞#O *Ï˝ÑH¨ Oõ LOK«∞HÀ=@O J=ã¨~O° . =∂#=Ù_»∞ <åQÆiHõ`#« ∞ J=ÅOaOz# ã¨ÇÏ¨ „™ê|∞ÌÅ`À áÈe¿ãÎ
D =¸_»∞ â◊`åÉÏÌÅ∞ KåÖÏã¨fiÅÊHÍÅO.
P^è∞Œ xHõ âß¢ãÑÎ̈ ^¨ `úŒ ∞« Å∞ ™ê~°fi[h#"≥∞#ÿ q. "åãÎ̈"åxfl QÆ=∞xOK«@O, ^•x "≥#‰õΩ#fl ã¨`åºxfl TÇ≤ÏOK«@O,
„Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ ^•fi~å P TÇ¨Ï#∞ ~°∞A=ÙKÜ ≥ ∞« º@O,JÖÏ ~°∞A"≥#· ã¨`åºxfl ã¨∂„fHõiOK«@O, P ã¨∂„`«O UÜÕ∞ ^Œ$yfi+¨Ü∂« Å#∞
ZO`«=~°‰Ωõ ã¨∞QÆ=∞O KÕã∞¨ OÎ ^À K«∂_»@O - Wk P^è∞Œ xHõâß¢ãÎ¨ Ñ¨ûúŒ . Wk Éè∫uHõ "å^•xfl J=ÅOaèã∞¨ OÎ k, ÑÖKÕO„kÜ«∂Å‰õΩ
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_Õ „Ñ¨H$õ uh, JOkiH©J#∞Éè=í =∞ÜÕ∞ „Ñ¨H$õ u ^è~Œ å‡Å#∂ P^è∞Œ xHõ âß¢ãOÎ¨ J<Õfi+≤ã∞¨ OÎ k.
„áêp# HÍÅOÖ’ =∞Ç¨Ï~°∞¬Å∞ `«Ñ¨ã¨∞ûÅ∞KÕã≤, Ü≥∂QÆO JÉèíºã≤Oz , `«^•fi~å ™êkèOz# JfO„kÜ«∞â◊‰õΩÎÅ
ã¨Ç¨ Ü«∞O`À D<å\˜ âß¢ã"Î̈ `Õ ÅÎ« ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀÖËx q+¨Ü∂« Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩx LO_»=K«∞Û. D<å\˜ âß¢ã"Î̈ `Õ ÅÎ« ∞ ZO`À
„Ñ¨Ü∂« ã¨Ñ_¨ ç HõxÃÑ\ì̃# q+¨Ü∂« Å#∞ "å~°∞ ã¨∞Å∞=ÙQÍHõxÃÑ\˜ì LO_»=K«∞Û. JÖÏ HõxÃÑ\˜#ì *Ï˝#O =∂#=*Ïu L=∞‡_ç
™⁄`«∞Î JÜÕ∞ J=HÍâ◊O ÖË^Œ∞. k=º ^Œ$+≤ì KÕ`« XHõ =∞Ç¨=Úx „Ñ¨ÑÖK«OÖ’ U =¸Å [iˆQ^≥·<å `≥Å∞ã¨∞‰õΩx
LO_»=K«∞Û. D<å\˜ „Ñ¨[Å∞ ~ˆ _çÜ∂≥ Ãã@∞ì^yŒ ~æ ° ‰õÄK«∞x „Ñ¨ÑO¨ K«"å~°ÅÎ ∞ qO@∞<åfl~°∞ - D J=HÍâ◊O „Ñü XHõ¯iH©
L#flk. J+ì̈ã^≤ ∞Œ Åú ∞ QÆÅ"åà◊√§ MËK~« ° QÆ=∞<å# ZHõ¯_çH˜ HÍ"åÅO>Ë JHõ¯_çH˜ "≥o§ LO_»=K«∞Û. q=∂#OÖ’ ZH˜¯
„Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ =¸ÅÅ‰õΩ "≥à§ı J=HÍâ◊O W"åà◊ „Ñü XHõ¯iH© L#flk.
P^è∞Œ xHõ âß¢ãÎ̈ q*Ï˝#OÖ’ LO_Õ ™ê~°fi[h# ÅHõ}
∆ Ïxfl Z=~°∞|_ç`"Õ å~°∞ ã¨∞Å∞=ÙQÍ TÇ≤ÏOK«=K«∞Û. nxfl
''Éè∫uHõ—— <åQÆiHõ`« JO@∞<åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ JfO„kÜ«∞ â◊‰Ωõ ÅÎ ‰õÄ, P^è•ºu‡Hõ q+¨Ü∂« Å‰õÄ, ÉèQí =Æ O`«∞_çH© `å=ÙÖË^∞Œ .
JO>Ë âß¢ãÎ̈ q*Ï˝#O "å\˜x x~åHõiã¨∞OÎ ^Œx HÍ^Œ∞. "å\˜ *’eH˜áÈ^Œ∞. =∞`« qâßfi™êÅ∞ QÆÅ"åà◊√§ `«=∞ qâßfi™êÅ#∞
J#∞ãïOK«=K«∞Û. P^è•ºu‡Hõ`«`«Ê~°∞Å∞ P^è•ºu‡Hõ zO`«#Ö’ =ÚxyáÈ=K«∞Û. HÍx D Éè∫uHõ <åQÆiHõ`« =∞x+≤
`åÅ∂‰õΩ Éè∫uHõ rq`åxfl ã¨=∞„QÆO KÕÜ∞« \ÏxH˜ =∂„`«"∞Õ Hõ$+≤ KÕã≤ áê~°=∂i÷Hõ JÖ∫H˜Hõ zO`«#Å#∞ =º‰õΩÅÎ ‰õΩ
=kÖËã¨∞ÎOk.
D<å\˜ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ âß¢ãqÎ¨ *Ï˝#O ÃÑ#· QÍHõ WOH˘Hõ^•x ÃÑ#· P^è•~°Ñ_¨ #ç <åQÆiHõ`« JO@∂ L#fl^Œx Z=~°∂
|∞∞A=Ù K≥Ü∞« ºÖË~∞° . =∞i ãÖã¨¯$u =∂>Ëq∞\˜?
Wk ~Ô O_»∞ ãÖã¨¯$`«∞Å ™êOHõ~º° O. D ãÖã¨¯$f ™êOHõ~º° O =¸ÅOQÍ ~Ô O_»∞ ÉèÜ í ∞« OHõ~° „Ñ¨ÑO¨ K« Ü«Ú^•úÅ∞
[iQÍ~Ú. "å\˜H#õ fl ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ =∞~˘Hõ Ü«Ú^ŒOú HÀãÖ g~°∞ `«ÇÏ¨ `«ÇÏ¨ ÖÏ_»∞`«∞<åfl~°∞. ''D ãÖHõ~∞° Å‰õΩ—— P^è∞Œ xHõ
âß¢ãqÎ̈ *Ï˝<åxfl „Ñ¨[ÅÑ¨~O° HÍ‰õΩO_® K«∂¿ã JkèHÍ~°O HÍ"åe, ^•xfl ™êfi~°O÷ HÀãÖ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ~¨ K° ∞« ‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O
79 "åºãÖ
HÍ"åe, ^•x #∞Oz ã¨ÇÏ¨ [OQÍ L`«Ê#fl=∞ÜÕ∞ ãÖã¨¯$u J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .™ê„=∂[º"å^Œ=¸, á¶êã≤[=¸, ^è#Œ Ö’Éè=í ¸,
JO`«~å˚fÜ«∞ q„^ÀÇ¨ïÅ∂, ~°H^Îõ •Ç¨Ï=¸, qÅÜ«∂"Õâ=◊ ¸ W=hfl D ãÖã¨¯$f ™êOHõ~º° O #∞Oz L`«Ê#fl=∞Ü«∂º~Ú.
=∂~ü¯û, ZOÔQÖòû Å∞ „ÑüáêkOz# ãÖã¨¯$u xHõ~°"≥∞ÿ# âß¢ã¨Î ^Œ$HõÊ^äŒO`À, x~°‡Å"≥∞ÿ# Éè∫uHõ"å^ŒO`À
‰õÄ_»∞H˘#fl^Œ#\ÏxH˜ Z@∞=O\˜ ãÖ^ÕÇÏ¨ =¸ ÖË^∞Œ . P ãÖã¨¯$ux J=ÅOaOz# ^ÕâßÅÖ’ =∞`«O g∞^Œ Z@∞=O\˜
POHõÅ∆ ∂ ÖËHáõ È=@O QÆ=∞xOK«^yŒ #k. JHõ¯_» Éè∫uHõ âß¢ã*Î¨ Ï˝#O Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∂ LO_»@O ‰õÄ_® QÆ=∞xOK«^yŒ #k.
~åÔH\ò „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅÖ’#∂, Hõ$„u=∞ LÑ¨„QÆÇ¨ Å#∞ U~°Ê~°K@« OÖ’#∂ ™ÈqÜÕ∞\ò ~°ëêº J"≥∞iHÍ#∞ JkèQqÆ ∞OK«_O»
Éè∫uHõ ãÖã¨¯$uH˜ Ñ¶∞¨ #q[Ü«∞O. Éè∫uHõ J"≥∞iHÍ ÑïáêÅ‰õΩÅ∞ ãÖHõ~° ãÖã¨¯$ux P„â◊~ÚOz#O`«HÍÅ=¸ "å~°∞
âß¢ãqÎ¨ *Ï˝<åaè=$kúÖ’ "≥#HõÑ_¨ Õ PáêÜ«∞O LO_»<Õ LO@∞Ok. (<åã≤‰Î Ωõ }˜‚ Jx K≥ÑC¨ ‰õΩ<Õ"å_»∞ J"≥∞iHÍ‰õΩ J^èºŒ ‰õΩ∆ _»∞QÍ
ZxflHõ HÍ=\ÏxH˜ Ñ¨xH˜~å_»∞.)
Z=~À K≥ÑÊ≤ #@∞ì, „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ „Ñü XHõ¯iH© uO_ô, |\Ïì, WÅ∂¡, Ñ¨h, q„âßOu W=fi\ÏxH˜ `«y# âß¢ãÎ̈
q*Ï˝#O U<å_À =∂#=ÙxH˜ ÅÉèºí =∞~ÚOk. J~Ú#Ñ¨Ê\˜H© P^è∞Œ xHõ ãÖã¨¯$uH˜ `å"Õ∞ „Ñüx^è∞Œ Å=∞x K≥ÑC¨ ‰õΩ<Õ "å~°∞
x~°∞^ÀºQÆ=¸, L`«ÊuÎÖ’ „Ñü+Öì Éè<í å, W`«~° ^ÕâßÅ g∞^Œ ^Œ∞~å„Hõ=∞}Ï, Ü«Ú^Àú<å‡^Œ=¸ `«ÑÊ¨ xãï Jx ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞.
JO^Œ∞Hõx W`«~° ^Õâßefl `«=∞ ^•ã¨ºOÖ’ =ÙOK«\ÏxH˜ qâ◊fi„Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞.
ãÖã¨¯$f ™êOHõ~åºxfl ãïQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀx"å~°∞ âß¢ãÎ̈ q*Ï˝<åxfl `«∂~åÊ~°|_»∞`«∞<åfl~°∞.''Wk Ç¨™êºã¨Ê^Œ"∞≥ #ÿ
ãÖã¨¯$u. WO^Œ∞Ö’ XHõ=OHõ âß¢ãqÎ¨ *Ï˝#O ã¨Ç¨ Ü«∞O`À HõeÊOz# =∂~°}Ü«∞O„`åÅ∞ =∞#∞+¨µefl `«∞#HõÅ∞ KÕã∞¨ OÎ >Ë,P
ã¨g∞ÑÖÖ’<Õ âß¢ãqÎ̈ *Ï˝#O P `«∞#HõÅ#∞ =∞m§KÕiÛ „áê}ÏÅ∞ HÍáê_»Ü∞« uflã¨∞#Î flk!—— Jx ¿ÇÏà◊# KÕã∞¨ <Î åfl~°∞.
x["≥∞ÿ# Éè∫uHõ ãÖã¨¯$uÖ’ Ü«Ú^•úÅ`À J=ã¨~°OÖË^Œ∞. "å\˜H˜ `å=ÓÖË^Œ∞. ~åÔH\ò „Ñ¨Ü≥∂QÍÅ∞ Hõ$„u=∞
LÑ¨„QÆÇ¨ Å#∞ <≥ÅH˘eÊ „Ñ¨H$õ u ~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞ J<Õfi+≤OK«\ÏxH˜ LÑ¨Ü∂≥ yOKåe QÍx, YO_®O`«~åÅÖ’ ÃÇÏ· „_˘*ˇ<£
ÉÏO|∞Å#∞ "≥Ü∞« º\ÏxH˜ HÍ^Œ∞. Éè∫uHõ âß¢ãÎ¨ q*Ï˝#O, P`«‡Ç¨Ï`«º KÕã∞¨ HÀ=@O Jx "å~°ºO ZO`« =∂„`«=¸ HÍ^Œ∞.
JO^Œ∞Ö’ JO`«ãÊ¨ OÑ¶∞¨ ~°¬}‰õΩ J=HÍâ◊O L#fl@∞ì Z=~°∂ x~°∂Ñ≤OK«Ö^Ë ∞Œ .
Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’ =ÚO^Œ∞‰õΩ ~å^Œez# „Ñü ^Õâ=◊ ¸ P^è∞Œ xHõ âß¢ãqÎ̈ *Ï˝<åhfl, ^•xH˜ J#∞QÆ∞}"≥∞#ÿ ãÖã¨¯$uh
ÃÑOá⁄OkOK«∞HÀ"åe. =∞#^ÕâO◊ Ö’ KåÖÏ=∞Ok ™ÈqÜ≥∞\ò K«O^Œ=∂=∞Å q+¨Ü∞« "≥∞ÿ ZO`À P#O^ŒO "≥e|∞K«∞Û`«∞<åfl~°∞.
=∂#=Ù_»∞ ã¨g∞Ñ¨„QÆÇ¨Å#∞ JO^Œ∞HÀÉ’`«∞<åfl_»x PÇ¨¡^ŒÑ¨_»∞`«∞<åfl~°∞.HÍx Wk ZÖÏ ™ê^èŒº"≥∞ÿ#n =∞#O
=∞~°=~å^Œ∞.™ÈqÜ≥∞\ò ~°ëêº #ÅÉè̌U· à◊§ „H˜Ò« `«# ãÖã¨¯$u #∞Oz ™êOHõ~åºxfl `˘ÅyOK«∞‰õΩ#flk.
JHõ¯_» D<å_»∞#fl âß¢ãqÎ¨ ^•º~°∞Å÷ ∞ Ñ¨tÛ=∞ ^ÕâßÅxfl\˜ Ö’#∂ HõeÑ≤<å ÖË~x° áêâßÛ`«º ^ÕâßÅ"åˆ~ XÑ¨C‰õΩO@∞<åfl~°∞.
JHõ¯_ç ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ K«iÛOK«|_Õ âß¢ãÎ̈ - ™êOˆHuHõ q+¨Ü∂« Å∞ áêâßÛ`«º #=ÅÖ’ L#fl@ì~Ú`Õ "å\˜x Z=~°∂
K«^=Œ ~°h, K«kq<å |Ç¨ï JÅÊãÖMÏº‰õΩÖË J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆÅ~°x XHõ „a\˜+µ¨ q=∞~°≈‰õΩ_»<åfl_»∞.
WHõ =∞#^ÕâO◊ =∂@ K≥ÑÊ¨ #=ã¨~"° ∞Õ ÖË^∞Œ . HõhãÖ JHõ~∆ åã¨∞º_≥#· „Ñü ÉèÏ~°fÜ«Ú_»∂ JO`À WO`À âß¢ã*Î̈ Ï˝#O
ãÖáêkOK«∞HÀ"åe. ~°K~« Ú`«Å∞ ‰õÄ_® ''Éè∫uHõ—— ãÖã¨¯$ux ÉÏQÍ ri‚OK«∞‰õΩ#flÑ¨C_Õ P ãÖã¨¯$ux `«=∞ ~°K#« ÅÖ’
„ÑüaOaOK« QÆÅ∞QÆ∞`å~°∞.
(D "åº™êxfl =∞~À=∂~°∞ K«^=Œ O_ç. ~°K<« å â‹e· x „QÆÇÏ≤ OK«O_ç.)
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 3
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åe=fi|_®¤~Ú. "åxÖ’ ãïÜ≥∞ÿ # ã¨=∂^è•<åxfl ‰õΩO_»eÖ’ ã¨∂zOÑ¨Ù=Ú.
1. âß¢ãqÎ̈ *Ï˝# "åºã¨H~õ Î° ( )
(1) ~åà◊§Ñë¡ (2) H˘_»=\˜QOÆ \˜ ‰õΩ@∞O|~å=Ù
(3) HõO^Œ∞‰õÄi (4) áê#∞QÆO\˜
2. =∞#^ÕâO◊ Ö’ „Ñ¨ãk≤ áú ⁄Ok# <åQÆiHõ`« Uk ( )
(1) Ç¨Ï~°áêÊ, "≥ÚÇ¨ÏO[^•~À (2) ã≤O^è∞Œ #k
(3) <≥Å· ∞#k (4) J[O`å ZÖ’¡~å
3. P^è∞Œ xHõâß„ãÎ̈q*Ï˝<åxH˜ Ñ¨Ù<åk ( )
(1) =O^Œâ◊`åÉÏÌÅ∞ (2) U|k â◊`åÉÏÌÅ∞ (3) Ñ¨k â◊`åÉÏÌÅ∞ (4) =¸_»∞ â◊`åÉÏÌÅ∞
4. âß¢ãÎ¨ *Ï˝#O Z=i ™⁄`«∞Î ( )
(1) „Ñü XHõ¯i (2) =∞Ç¨Ï~°∞¬Å (3) „Ñ¨Hõ$u (4) Z XHõ¯in HÍ^Œ∞
5. ~°K~« Ú`«Å‰õΩ HÍ"åeûOk ( )
(1) P^è•ºu‡HõãO¨ ã¨¯$u (2) Éè∫uHõ ãÖã¨¯$u
(3) âß¢ãÜÎ‘ ∞« ãÖã¨¯$u (4) ãÖã¨¯$f ™êOHõ~º° O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–2† 2–1† 3–4† 4–1† 5–1.
4.5 =¸Åáê~î°O- 4
T@∞‰õÄi ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡ ("åºãÖ)

J@∞ ™êÇ≤Ï`«º ~°OQÆOÖ’#∂, W@∞ ãÖw`«OÖ’#∂, =∞~À "≥Ñ· Ù¨ ™ê=∂lHõ ¿ã=Ö’#∂ qt+¨"ì ∞≥ #ÿ Hõ$+≤x KÕã#≤
`≥Å∞QÆ∞ q^Œ∞+‘=∞}˜ N=∞u T@∞‰õÄi ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡. `«e¡ N=∞u <åà◊=Ú ã¨∞jÅ. `«O„_ç N <åà◊=Ú Hõ$ëê‚~å=Ù.
1917 _çÃãO|~ü 21# UÅ∂~°∞Ö’ =∂`å=∞Ç¨ïÅ WO@ [x‡Oz# a_»¤ ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡ . HõÅ"åi ‰õΩ@∞O|O. ~å[=∞O„_çÖ’
q^•ºÉèÏºãÖ KÕâß~°∞. ãÖã¨¯$`åO„^èŒ HÍ"åºÅ#∞ ÑïOî Kå~°∞. N T@∞‰õÄi Ç¨ÏÜ«∞„w= QÆ∞ÑÎ̈QÍix q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞.
q"åÇ¨#O`«~O° ÉÏÑ¨@Ö¡ ’x "≥∞\ì̃xO\˜H˜ "≥o§, ¢ãÇÎ‘ Ï≤ `≥+· }
≤ ˜ =∞O_»eÖ’ ã¨É∞íè º~åeQÍ KÕi, Jxfl HÍ~°º„Hõ=∂Å
ÉÏ^èºŒ `«Å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. q~åàÏÅ#∞ ¿ãHõiOz =∞Ç≤ÏàÏÉè∞í º^ŒÜ∂« xH˜ ¿ã= KÕâß~°∞. J<ÕHõ Tà◊√u¡ iy
q~åàÏÅ#∞¿ãHõiOK«_O» `À ÉÏ@∞ [Ü«∞Ñ¨Ù~°O =∞Ç¨~åAQÍix "≥∞Ñ≤ÊOz, "åi =^ŒÌ H˘O`« xkèx ¿ãHõiOz ÉÏÑ¨@Ö¡ ’
=∞Ç≤ÏàÏ=∞O_»e Éè=í <åxfl xi‡OKå~°∞. PO„^èÜ Œ Ú« =f ãÖã¨¯$`« HõàÏâßÅ ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ ~åÅ∞, „Ñ¨^•è <å^è•ºÑ¨‰Ωõ ~åÅ∞ N=∞u
HÍ=∂H˜Q∆ Íi +¨+Ñª≤ Ó¨ iÎ =∞Ç¨ÏŸ`«û"åxfl 1947Ö’ Ñ¶∞¨ #OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. nxHÀãÖ H˘xfl <≥ÅÅ áê@∞ PO„^è^Œ âÕ =◊ ∞O`«\Ï
81 "åºãÖ
uiy =ÚÃÑÊ· "ù ÅÕ ~°∂áêÜ«∞Å q~åàÏxfl ¿ãHõiOKå~°∞. ZO^Œ~À „Ñ¨=ÚY =º‰õΩÅÎ #∞ PÇ¨fixOz =¸_»∞~ÀAÅáê@∞ D
L`«û"åÅ#∞ "≥É· "íè À¿Ñ`«OQÍ [iÑ≤OKå~°∞. JÑ¨Ê\’¡ ¢ãÎ‘ =¸iÎH˜ [iy# "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ +¨+Ñª≤ Ó¨ iÎ L`«û=OQÍ Wk K«i„`«
HÔ H˜¯Ok.
=∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ ãÖÑ¶∞¨ ¿ã"åã¨HxÎ˜ ÃÑOá⁄OkOÑ¨*Ü
Ë ∂« Åh - ¢ãÅÎ‘ Ö’ q*Ï˝<åaè=$kúH˜ ^ÀÇ¨Ï^ŒÑ_¨ Õ L`«=Î ∞ ™êÇ≤Ï`åºaè~∞° zx
HõeÊOKåÅx `«Ñ#¨ Ñ¨_®¤~∞° . P~°∞ <≥ÅÅáê@∞ „â◊q∞Oz 'PO„^èHŒ =õ ~Ú„`«∞Å∞— J<Õ „QÆO^ä•xfl ~°zOKå~°∞. D ~°K#«
^•fi~å 264 =∞Ok Hõ=~Ú„`«∞Å#∞ ã¨=∂*ÏxH˜ ÑïK«Ü∞« O KÕâß~°∞. =¸_Õà§◊ áê@∞ Ñï„â◊q∞Oz 1965 Ö’ 'JdÅÉèÏ~°`«
Hõ=~Ú„`«∞Å∞— J<Õ „QÆO^ä•xfl ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
1965 Ö’ PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_»q∞ J^èfiŒ ~°ºOÖ’ =¸_»∞ ~ÀAÅáê@∞ JdÅÉèÏ~°`« ~°K~« Ú„`«∞Å =∞Ç¨ã¨ÉÅíè #∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_O» Ö’ N=∞u ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡ „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ Éè∂í q∞Hõ#∞ =Ç≤ÏOKå~°∞. JÑ¨C_®"≥∞ =∞Ç¨ã¨ÉÅíè PÇ¨fi#ãÖÑ¶∂¨ xH˜
„Ñ¨^•è # HÍ~°º^Œi≈QÍL<åfl~°∞. HÍã¨∞~åÑ¶∞¨ ==∞‡QÍ~°∞ J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞. D =∞Ç¨ã¨ÉÅíè ∞ `«~∞° "å`« ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_»qÆ ∞Ö’ giH˜
qt+ì̈ ã¨Éºíè `«fiO ÅaèOzOk.
1954 #∞O_ç W~°"·≥ ÜÕ∞à◊§áê@∞ ÉÏÑ¨@Ö¡ ’x PO„^èÜ
Œ Ú« =f ã¨ÇÏ¨ HÍ~° ãÖÑ¶∂¨ xH˜ J^èºŒ ‰õΩ∆ ~åeQÍ LO_ç, ¢ãÅÎ‘ ‰õΩ
ã¨fiÜ«∞O Láêkè HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å J<ÕH=õ ∞Ok ¢ãÅÎ‘ ‰õΩ Láêkè HõeÊOKå~°∞. ÖÏÖò|Ç¨ï^Œ∂~ü âß¢ãQÎ≤ Í~°∞ „Ñ¨^•è #
=∞O„uQÍ L#fl ~ÀAÖ’¡ QÆ∞O@∂~°∞Ö’ [iy# JdÅÉèÏ~°`« HÍO„ÔQãπ Hõq∞\© =∞Ç¨ã¨ÉèíÅ =∞Ç≤ÏàÏ qÉèÏQÍxH˜
Láê^èºŒ ‰õΩ∆ ~åÅ∞QÍ ÉÏ^èºŒ `«Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡QÍi ~°K#« Åhfl =∞Ç≤Ïà◊Å HÀãÖ, =∞Ç≤ÏàÏ K≥`· #« ºOHÀãÖ ~°zOz#"Õ. gi 'ã¨~ã° fi¨ f ™ê„=∂[º
"≥É· =íè =Ú — J<Õ ™êÇ≤Ï`«º ~°∂Ñ¨HOõ J<ÕHõ "ÕkHõÅÃÑ· „Ñ¨îŒ ≈OÑ¨|_çOk. WO^Œ∞Ö’ Ñ¨k¿ÇÏ#∞=∞Ok „áêp# Hõ=~Ú„`«∞Å
"≥É· =íè O =i‚`=« ∞~ÚOk. D ~°∂Ñ¨HOõ PHÍâ◊"å}˜, ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£ Å ^•fi~å „Ñ¨™ê~°"∞≥ ,ÿ Ñ¨Å∞=Ùi „Ñ¨âO◊ ã¨Å∞ á⁄OkOk.
D"≥∞ ~°zOz# 'P`«‡Hõ^—Œä , '™êÇ≤Ïf~°∞„^Œ=∞— „QÆO^ä•Å∞ ‰õÄ_® ™êÇ≤Ï`«ºÖ’HõO =∞#fl#Å∞ á⁄O^•~Ú. ™êÇ≤Ï`«º ã¨$[#
jeQÍ#∂,™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõ~Î° QÍ#∂ kfi=ÚY Hõ$+≤x H˘#™êyOz# ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡QÍ~°∞ 1996 _çÃãO|~ü 1 # `«∞k
âßfiã¨ q_çKå~°∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 4
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl ZOÑ≤Hõ KÕã≤ ãÖHˆ `åxfl ‰õΩO_»eÖ’
~åÜ«∞O_ç.
1. ™êÇ≤Ï`«ºO, ãÖw`«O ã¨=∂[ ¿ã=Ö’¡ qt+ì̈ Hõ$+≤KãÕ #≤ =∞Ç≤ÏàÏ=¸iÎ ( )
(1) T@∞‰õÄiÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡ (2) ã¨~Àlh<åÜ«Ú_»∞
(3) ^Œ∞~åæÉÏ~Ú ^Õâò=ÚMò (4) Hõ#ÑïÎ =~°ÅHõ‡∆ =∞‡
2. ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡ ã¨É∞íè º~åeQÍ KÕi# =∞O_»e ( )
(1) ¢ãÎ‘ [#Éè∞í º^ŒÜ∞« =Ú (2) ¢ãÎ‘ Ç≤Ï`≥+· }
≤ ˜
(3) =∞Ç≤ÏàÏK«O„kHõ (4) =∂#=Ç≤Ï`≥·+≤}˜
3. ¢ã=Î‘ ¸iÎH˜ [iy# "≥Ú@ì "≥Ú^Œ@ +¨+ª‘ Ñ¨ÓiÎ L`«û=O KÕ~ÚOK«∞H˘x „Ñ¨ãk≤ ú á⁄Ok# "å~°∞ ( )
(1) N=∞u ~°OQÆ<åÜ«∞H˜ (2) N=∞u ~å^è•^Õq
(3) N=∞u HÍ=∂H˜∆ (4) N=∞u T@∞‰õÄi ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡
4. T@∞‰õÄi ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡ ~°K#« ( )
(1) PO„^èŒ ~°K~« Ú`«Å∞ (2) `≥Å∞QÆ∞ Hõ=ÙÅ∞
(3) PO„^èHŒ =õ ÙÅ∞ (4) PO„^èŒ Hõ=~Ú„`«∞Å∞
5. Ñ¨Å∞ "ÕkHõÅÃÑ· „Ñ¨îŒ ≈OÑ¨|_ç# ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡~åã≤# ™êÇ≤Ï`«º ~°∂Ñ¨HOõ ( )
(1) ã¨~ã° fi¨ f ™ê„=∂[º "≥É· =íè =Ú (2) PO„^èHŒ =õ ~Ú„`«∞Å"≥Y· ~°=Ú
(3) P`«‡Hõ^ä•"≥·Éèí==Ú (4) JdÅÉèÏ~°`« Hõq~Ú„`«∞Å "≥É· =íè O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 3, 4 - 4, 5 - 1.
4.5 =¸Åáê~î°O - 5
q^•ºÇ¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì
ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ™êfi`«O„`åº#O`«~O° ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ~å*ÏºOQÆOÖ’ á⁄O^Œ∞Ñ¨~K° |« _ç# K«\ÏìÅÖ’ q^Œº#∞ XHõ Ç¨Ï‰õΩ¯QÍ
QÆ∞iÎOKÕ K«@Oì LOk. ^•xÖ’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ 86= ~å[ºOQÆ ã¨=~°} K«@Oì PiìHÖõ ò 21 ZH˜ J#∞|O^èOŒ QÍ q^•ºÇ¨Ï‰õΩ¯
K«@Oì HõeÊOK«|_çOk. D K«@Oì 6 #∞O_ç 14 ãÖ=`«û~åÅ =Ü«∞ã¨∞QÆÅ ÉÏÅÉÏeHõÅ‰õΩ =iÎã∞¨ OÎ k.
D K«@Oì =Å¡ (6–14) ãÖII~åÅ =Ü«∞ã¨∞ QÆÅ Ñ≤ÅÅ¡ O^ŒiH˜ Lz`«OQÍ, x~°ƒOù ^ŒOQÍ „áê^äqŒ ∞Hõ q^Œº#∞
<Õ~∞° Û‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
K«^∞Œ =ÙHÀQÆeQˆ Pi÷Hõ ™È÷=∞`« ÖËx ‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ K≥Ok# Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ Lz`«OQÍ q^Œº#∞ JOkOK«_O» „Ñ¨É∞íè `«fi
ÉÏ^èºŒ `«. JO`ÕHÍ‰õΩO_® x~°ƒOù ^ŒOQÍ q^Œº#∞ <ÕiÛOKåÅ<Õ „Ñ¨É∞íè `«fi „Ñ¨Ü∞« `åflxH˜ HÍ~°}O XHõ@∞Ok. J^Õq∞@O>Ë
Ñ¨xKÕã∞¨ ‰õΩ<Õ, Ñ¨Ó@QÆ_=» x `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, ^•i„^Œº~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ "åi Ñ≤ÅÅ¡ #∞ Ñ¨#∞Å‰õΩ ÑÖÑ≤OK«‰Ωõ O_®
K«∂_®ÅO>Ë x~°ƒO^èOŒ QÍ q^Œº#∞ <ÕiÛOK«_O» `«ÑÊ¨ xãï. HÍ|\˜ì D P=â◊ºHõ`#« ∞ QÆ∞iÎOz D K«\Ïìxfl ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
Lz`«OQÍ, x~°ƒO^èOŒ QÍ q^•º=HÍâßxfl Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ HõeÊOK«_O» =Å¡ P~°∞ #∞Oz 14 UO_»¡ =Ü«∞ã¨∞ QÆÅ Ñ≤ÅÅ¡
Éèqí +¨º`«∞‰Î Ωõ =∞Oz Ñ¨Ù<åk U~°Ê_»∞`«∞Ok.
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«=∞ Ç¨Ï‰õΩ¯QÍ q^Œº#∞ <Õ~∞° Û‰õΩ<Õ J=HÍâßxfl D K«@Oì HõeÊOK«_O» =Å# ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ q^•º K«i„`«Ö’<Õ
Wk XHõ "≥∞Åÿ ∞ ~å~ÚQÍ xÅ∞ã¨∞OÎ k.
D Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ Lz`«OQÍ, Ü«¸xá¶ê"£∞Å∞, Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ∞, =∞^è•ºÇ¨ÏflÉè’[#O, "å~°∞ áê~îâ° ßÅ‰õΩ =zÛáÈÜÕ∞ ~°"å}Ï
Y~°∞Û#∞ ‰õÄ_® „Ñ¨É∞íè `«fi"Õ∞ Éèií ã¨∞OÎ k.
83 "åºãÖ
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ ÖÏO\˜ ^ÕâO◊ Ö’ q^•ºÇ¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì J=ã¨~O° ZO`À LOk. JO^Œ∞Hõx =ÚYºOQÍ 6 #∞O_ç 14
ãÖ=`«û~åÅ =∞^èºŒ =Ü«∞ã¨∞Ö’x Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ q^ŒºÑ¨@¡ Pã¨HxÎ̃ HõeÊOK«_O» „Ñ¨É∞íè `«fi Hõhã¨ ÉÏ^èºŒ `«. JO`ÕHÍ^Œ∞, <Õ\˜
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ÉèÏq ÉèÏ~°`« áœ~°∞Å∞QÍ Z^ŒQÍÅO>Ë Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’ "åi rq`«O ã¨∞Y=O`«OQÍ LO_®ÅO>Ë q^•ºÇ¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl
J=∞Å∞Ñ¨~K° ÖÕ Ï K«∂_»@O =∞# JO^Œi Hõhã¨ Hõ~=Î° ºO.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 5
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl ZOÑ≤Hõ KÕã≤ ãÖHˆ `åxfl ‰õΩO_»eÖ’
~åÜ«∞O_ç.
1. q^•ºÇ¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì D =Ü«∞ã¨∞ QÆÅ "åiH˜ =iÎã∞¨ OÎ k. ( )
(1) 20 (2) 4 (3) 40 (4) 6-14
2. D q^•ºÇ¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì q^•º=HÍâßxfl U ~°HOõ QÍ HõeÊã¨∞OÎ k ( )
(1) Lz`«OQÍ (2) Ñ¶A
‘ Å∞ fã¨∞H˘x
(3) Ñ¨#∞flÅ ~å~ÚfÅ∞ (4) H˘O`« Ñ¶A
‘ H˘O`« Lz`«O
3. Lz`«OQÍ q^•º=HÍâ◊O JO>Ë J~°O÷ ( )
(1) Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ Lz`«OQÍ W=fi_»O (2) =∞^è•ºÇ¨ÏflÉè’[#O
(3) ~°"å}ÏY~°∞Û (4) ÃÑ· =¸_»∞ J=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«_O»
4. q^•ºÇ¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì ~å*ÏºOQÆ ã¨=~°} K«@Oì Ö’xk ( )
(1) 88 (2) 87 (3) 86 (4) 85
5. q^•ºÇ¨Ï‰õΩ¯ K«\Ïìxfl D q^èOŒ QÍ HõeÊOKå~°∞ ( )
(1) ¿ãfiK«ÛQù Í (2) YzÛ`«OQÍ (3) x~°ƒO^èOŒ QÍ (4) J~Ú+Öì QÍ
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 3, 4 - 4, 5 - 1.

P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ "åºãÖ =K«# „Ñ¨„H˜Ü∞«
"åºãÖ JO>Ë XHõ q+¨Ü∂« xfl qÑ¨ÙbHõiOz ÉèÏ"åÅ#∞ q=iOz K≥ÑÊ¨ _»O Jx J~°O÷ .
"åºãÖ Ñïq∞`«"∞≥ #ÿ =K«# q<åºãÖ`À ‰õÄ_çOk.
"åºãÖ ~°K~« Ú`«‰Ωõ , áê~î‰° Ωõ _çH˜ =∞^èºŒ =ÚK«Û@=Öˇ #_»∞ã¨∞OÎ k.
"åºãÖ ã¨=∂*ÏxHõ#∞ QÆ∞}OQÍ qHõãã≤ ∂¨ Î =zÛOk.

"åº™êÅ#∞ "≥*· Ï˝xHõ, `åufiHõ, ã¨g∞H∆Í, Ñ¨„uHÍ "åº™êÅ∞, Kåi„`«Hõ "åº™êÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û.
HõO^Œ∞‰õÄi "åº™êÅ∞ „Ñ¨[Å rq`«OÖ’ P^è∞Œ xHõ`åfixfl `Õ=_®xH˜ „Ñ¨Ü∞« uflOKå~Ú.
y_»∞QÆ∞ ~å=¸‡iÎ "åº™êÅ∞ ÉèÏëê Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ =∂~°∞Ê `Õ=_®xH˜ `À_»Ê_®¤~Ú.
QÆ∞~°*Ï_» "åº™êÅ∞ ™êÇ≤Ï`«º`åfixfl `≥Å∞Ê`å~Ú.
áê#∞QÆO\˜ '™êH˜—∆ "åº™êÅ∞ Ç¨ã¨º JkèHˆ á∆ êÅ`À ã¨∞xfl`«"∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« Å Ñ¨@¡ Ö’`≥#· PÖ’K«##∞ HõeyOÑ¨*™Ë êÎ~Ú.
JÉèÏº™êÅ∞
1. "åºãÖ JO>Ë Uq∞\’ q=iOK«O_ç.
2. "åºã¨ qHÍ™êxfl ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ q=iOK«O_ç.
3. "åº™êÅÖ’x „Ñ¨^•è # Éè^Ë •Å#∞ `≥ÅÑÖ_ç
1. "åº™êxfl x~°fizOz, "åºã¨ qHÍã¨ „Hõ=∂xfl ¿Ñ~˘¯#O_ç
2. ™êÇ≤Ï`«º"åºã¨ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ `≥ÅÊO_ç?
3. âß¢ãÜ
Î‘ ∞« , "≥*· Ï˝xHõ, ™êÇ≤Ï`«º "åº™êÅ#∞ áÈÅÛO_ç.
4. D áê~îO° Ö’x "åº™êÅ ~°K<« åâ‹e· x áÈÅÛO_ç.

1. g∞‰õΩ `≥eã≤# JOâ◊OÃÑ· XHõ "åºãÖ ~åÜ«∞O_ç.
2. qq^èŒ ~°K~« Ú`«Å "åº™êÅ#∞, Ñ¨„uHõÖ’¡ =KÕÛ "åº™êÅ#∞ K«^=Œ O_ç.
3. áê#∞QÆO\˜ "åi Ç¨ã¨º, Jkè̂HÑ∆ ¨ "åº™êÅ∞ K«^=Œ O_ç.
4. g∞~°∞ K«kq# ~°K#« Ö’¡ JÅOHÍ~åÅ#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç. P "åHÍºÅ∞ ÖË^• ¿Ñ~åÅ#∞ <À@∞ Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÖ’¡ ~åã¨∞HÀO_ç.
85 "åºãÖ
5 Hõ^äŒ
(Hõ^†Œä Hõ^#Œä O ‰õΩ`«∂Ç¨ÏÖÏxfl ÃÑOá⁄OkOKÕ ~°K<« å~°∂áêÅx QÆ∞iÎOK«∞@)
ÑÖ^˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌOÖ’ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ™êOã¨¯$uHõ Ñ¨Ù#~°∞r˚=<À^Œº=∞O „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. H˘`«Î ÉèÏ=#Å∂,
PÖ’K«#Å∂, "Õ∞^è•=ÙÅ#∂, ãÖã¨¯~°ÅÎ #∂, HõàÏHÍ~°∞Å#∞ L`Õ[Î ÑïKå~Ú. PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò Ö’ ‰õÄ_® ~°ÑÚ¨¶ Ñü "≥OHõ@~°`fl« O
<åÜ«Ú_»∞, HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO ÑÖ`«∞Å∞, y_»∞QÆ∞ ~å=∞=¸iÎ, QÆ∞~°*Ï_» "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ Hõ$+≤`À P^è∞Œ xHõ
ÉèÏ=#Å∂, P^è∞Œ xHõ ~°K#« Å∂ "åºÑ≤ÖÎ ’H˜ =KåÛ~Ú. `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å‰õΩ „áê~°OÉè‰í Ωõ Å∞
HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO, QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù. `≥Å∞QÆ∞Ö’ =K«# ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ "åºãÖ, Hõ^•ä xHõ,#=Å, <å@HõO,
<å\˜Hõ, rq`«K«i„`« "≥Ú^ŒÖˇ·# „Ñ¨„H˜Ü«∞Å∞ qã¨Î$`«OQÍ "åºÑ≤ÎÖ’H˜ =KåÛ~Ú. Hõ^ä•xHõ „Ñ¨„H˜Ü«∞Ö’ „áê=∂}˜Hõ"≥∞ÿ#
~°K#« Å∞ KÕã≤ =ÚO^Œ∞ K«∂Ñ¨Ù`À `«~"° åu `«~åÅ‰õΩ P^Œ~≈° „áêÜ«ÚÖˇ#· "å~°∞ QÆ∞~°*Ï_».

O `≥Å∞QÆ∞ Hõ^•ä xHÍ qHÍ™êxfl q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O Hõ^•ä „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
XHõ H˘`«Î Hõ^#Œä ∞ K«^=Œ _»=∞O>Ë F H˘`«Î =ºHÎ̃x ÑïK«Ü∞« O KÕã∞¨ ‰õΩ#fl>Ë.¡
5.2 =¸Åáê~îO° - 1
Hõ^Œä JO>Ë
Hõ^Œä KåÖÏ „áêp#"≥∞Oÿ k. Hõ^ÅŒä ∞ q<åÅ<Õ Pã¨HÎ˜ =∂#= ã¨fiÉèÏ=OÖ’<Õ LOk. `å#∞ J#∞Éèqí Oz# "å\˜x,
`«#`À Hõeã≤ rqã¨∞#Î fl `À\˜ "åi J#∞Éè"í åefl JO>Ë ã¨=∂[OÖ’ JO^Œi J#∞Éè∂í `«∞efl JO^Œi`À#∂ HõeÑ≤
ÑÖK«∞HÀ"åÅ<Õ Pã¨HÎ̃ =∂#=ÙÖ’¡ LOk. J^Õ Hõ^ÅŒä Ñ¨Ù@∞ìH‰õ Ωõ , "åºÑ≤HÎ ˜ HÍ~°}O. Hõ^ÅŒä ^•fi~å =∞x+≤ #∞Oz =∞x+≤H˜
=∞ødHõOQÍ JO^Œ∞‰õΩ<Õ D ~°HOõ ™êÇ≤Ï`åºxfl *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO JO\Ï~°∞. WHõ¯_» Hõ^ÅŒä ∞ K≥ÑÊ¨ @O LO@∞Ok.
J~Ú`Õ =∂#=ÙÅ∞ ÉèÏ+¨#∞ ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ#fl `«~åfi`«, ~åÜ«∞_»O „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ `«~åfi`« ed`« ™êÇ≤Ï`«ºO =zÛOk.
WHõ¯_» Hõ^ÅŒä ∞ ~åÜ«∞_»O LO@∞Ok. HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ ~°K~« Ú`«Å∞, Ñ¨„uHõÅ∞, ™êÇ≤Ï`«º ãÖã¨Å÷ ∞ KÕã∞¨ #Î fl Hõ$+≤`À P^è∞Œ xHõ
™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Hõ^Œä XHõ „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ xÅ^˘‰õΩ¯‰õΩOk.
`≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ "≥Ú^Œ\˜ Hõ^QŒä Í |O_®~°∞ JK«Û=∂O| ~åã≤# ''QÆ∞}=uÜ«∞QÆ∞¢ã—Î‘ — Hõ^#Œä ∞ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. Wk
1901 Ö’ "≥Å∞=_çOk. QÆ∞~°*Ï_» k^Œ∞ÉÌ Ï@∞ 1910 Ö’ "≥Å∞=_çOk. J~Ú`Õ QÆ∞~°*Ï_» P^è∞Œ xHõ Hõ^•ä ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞
PHõoOK«∞H˘x `«~∞° "å`« ~°K~« Ú`«Å‰õΩ =∂~°Oæ K«∂Ñ≤# Hõ^•ä ~°K~« Ú`«QÍ xezáÈÜ«∂~°∞. ã¨=∂[ Ñïã≤`÷ ∞« efl J~°O÷
KÕã∞¨ ‰õΩx, ãÖã¨¯~°}Ï`«‡Hõ ^Œ$HõÊ^äOŒ `À, =ÚO^Œ∞ K«∂Ñ¨Ù`À ~åã≤#"Õ D Hõ^ÅŒä ∞. QÆ∞~°*Ï_» ~åã≤# J~Ú^Œ∞ Hõ^ÅŒä ∂ P<å_»∞
ã¨=∂[OÖ’ L#fl ã¨=∞ã¨ºÅ<Õ „ÑüÑ¶e¨ OKå~Ú.
`≥Å∞QÆ∞ Hõ^Œä „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ Ñ¨Ê\˜ #∞O_ç <Õ\˜ ^•HÍ H˘xfl ÅHõÅ∆ Hõ^ÅŒä ∞ "≥Å∞=_ç =ÙO\Ï~Ú. `≥Å∞QÆ∞Hõ^Œä <ÕÅ
q_»z™ê=Ú KÕÜ∞« ÖË^∞Œ . "åãÎ̈qHõ`« ^èÀ~°}Ö˜ ’ ã¨=∞HÍb# ã¨=∂[ Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞ „ÑüaOaã¨∂Î =zÛOk. ã¨=∂[OÖ’
HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ =zÛ# ãÖã¨¯~°}À^Œº=∞O, ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O, JÉè∞í º^ŒÜ∂≥ ^Œº=∞O, qÑ¨"¡ À^Œº=∞ <ÕÑ^¨ •ä ºÅÖ’ `≥Å∞QÆ∞
Hõ^‰Œä Ωõ Å∞ qãÎ̈$`«OQÍ, "≥q· ^èºŒ Éèií `«OQÍ ~°K#« Å∞ KÕã∂¨ Î =KåÛ~°∞. ^Œo`« "å^Œ, ¢ã"Î‘ å^Œ ^èÀ~°}∞ÅÖ’ Hõ^ÅŒä ∞ KåÖÏ
=KåÛ~Ú. „Ñ¨ÑO¨ pHõ~} ° <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’ ã¨=∂[OÖ’, =∂#=ãÖ|O^è•ÅÖ’ =ã¨∞#Î fl =∂~°∞ÊÅ#∞ QÆ∞iOz J<ÕHõ Hõ^ÅŒä ∞
"≥Å∞=_»∞`«∞<åfl~Ú. `≥Å∞QÆ∞ Hõ^•ä „Ñ¨„H˜Ü∞« P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«º„Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ JkèHõ „áêK«∞~°ºOÖ’ L#fl „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û.
Jxfl „áêO`åÅ, Jxfl =~åæÅ rq`åÅ#∞ D<å_»∞ `≥Å∞QÆ∞ Hõ^Œä J^Œ∞ƒùÒ« QÍ Pq+¨¯i™ÈÎOk.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 1
D HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÅ∞ˆQã≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞ L<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· ^•x ãÖHˆ `åxfl Ñ¨H¯õ #∞#fl ‰õΩO_»eÖ’
ã¨∂zOK«O_ç.
1. =∞x+≤ #∞Oz =∞x+≤ =∞ødHõOQÍ JO^Œ∞‰õΩ<Õ ™êÇ≤Ï`«ºO ( )
(1) áœ~å}˜Hõ ™êÇ≤Ï`«ºO (2) P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«ºO
(3) ed`« ™êÇ≤Ï`«ºO (4) *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO
87 Hõ^äŒ
2. `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ "≥Ú^Œ\˜ Hõ^Œä ~åã≤Ok ( )
(1) QÆ∞~°*Ï_» (2) |O_®~°∞ JK«Û=∂O| (3) HõO^Œ∞‰õÄi (4) y_»∞QÆ∞
3. QÆ∞~°*Ï_» D ^Œ$HõÊ^äOŒ Ö’ Hõ^ÅŒä ∞ ~åâß~°∞ ( )
(1) ^Œo`«"å^ŒO (2) ¢ã"Î‘ å^ŒO (3) ãÖã¨¯~°}"å^ŒO (4) *ÏfÜ«∞"å^ŒO
4. P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ „Ñ¨ã∞¨ `Î O« JkèHõ „áêK«∞~°ºOÖ’x „Ñ¨„H˜Ü∞« ( )
(1) Hõ^äŒ (2) #=Å (3) <å@HõO (4) Ü«∂„`åK«i„`«
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–4† 2–2† 3–3† 4–1
5.3 =¸Åáê~î°O - 2
P^èŒ∞xHõ Hõ^äŒ - ÅHõ∆}ÏÅ∞
P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ Hõ^Œä ‰õÄ_® XHõ\.˜ Ñ¨„uHõÅ∂, ~°K~« Ú`«Å∂ KÕã∞¨ #Î fl Hõ$+≤`À Hõ^•ä xHõ ™êÇ≤Ï`«ºO
KåÖÏ qãÎ̈ $`«OQÍ "≥Å∞=_çOk. P^è∞Œ xHõ =∂#=Ùx =∞<À „Ñ¨ÑO¨ K«O, P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[OÖ’x aè#fl HÀ}ÏÅ∂ Hõ^•ä
™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ KåÖÏ "åãÎ̈qHõOQÍ z„u`«=∞Ü«∂º~Ú.
Hõ^ÅŒä #∞ "å\˜Ö’ =ã¨∞=Î Ù#∞ |\ì̃ H˘xfl ~°HÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û. „QÍg∞} Hõ^ÅŒä ∂, Ñ¨@}ì Hõ^ÅŒä ∂, J^èÀr=ÙÅ
Hõ^ÅŒä ∂, =∞^èºŒ `«~Q° uÆ Hõ^ÅŒä ∂, L#fl`« =~°Ñæ Ù¨ Hõ^ÅŒä ∂ - JO@∂ ¿Ñ~À¯=K«∞Û. Hõ^#Œä ∞ ZO^Œ∞HÀãÖ ~åã¨∞<Î åfl~°∞ J<Õ
^Œ$+≤`ì À K«∂ã≤#Ñ¨C_»∞ ~Ô O_»∞ JOâßÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. XHõ x~°∞+Ì ì̈ ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [#O HÀãÖ ~å¿ã Hõ^ÅŒä ∞. Hˆ =ÅO
P#O^ŒO HÀãÖ HÍÖˆHÑ∆ O¨ HÀãÖ ~å¿ã Hõ^ÅŒä ∞. "≥Ú^Œ\˜ ~°HOõ "å\˜x „Ñ¨Ü∂≥ [<å`«‡Hõ Hõ^ÅŒä ∞QÍ, ~Ô O_À ~°HOõ "å\˜x
HÍÅˆHÑ∆ ¨ Hõ^ÅŒä ∞QÍ#∂ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û.
Hõ^#Œä ∞ =∞#ã¨∞‰õΩ Ç¨Ï`«∞‰Î Ωõ <ÕÖÏ KÕ¿ÑÊ Ñ¨ûúŒ x tÅÊO JO\Ï~°∞. ™ê^è•~°}"≥∞#ÿ =∂\Ö’¡ K≥ÑC¨ HÀ"åÅO>Ë UO
K≥áêÊ"≥∂ ^•xfl Hõ^•ä =ã¨∞=Î Ù Jh, ZÖÏ K≥áêÊ"≥∂ ^•xfl tÅÊ=∞h K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. Hõ^‰Œä Ωõ =Ú_çã~¨ ∞° ‰õΩ rq`«O. D =Ú_ç
ã¨~∞° ‰õΩ#∞ HõàQ◊ Í =∂iÛ áê~î‰° Ωõ x J#∞Éè=í OÖ’H˜ fã¨∞HÀ~å=_®xH˜ ~°K~« Ú`« KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `«fl"Õ∞ tÅÊO.
Hõ^•ä ÅHõ} ∆ Ïefl ÑïjeOz# q=∞~°≈‰õΩÅ∞ H˘xfl „Ñ¨^•è # ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. g@xfl\˜ ã¨=∞„QÆ`« =ÖË¡ Hõ^‰Œä Ωõ
XHõ ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ PHõ$u =ã¨∞OÎ k Jx "å~°∞ K≥|∞`å~°∞. JO>Ë Hõ^‰Œè Ωõ XHõ ~°∂ÑÖ ~å=\ÏxH˜ H˘xfl JOâßÅ∞ Ñ¨x
KÕ™êÎ~Ú. Jx J~°O÷ : P JOâßÅ∞ Wg : 1 áê„`«Å∞ 2 Wu=$`«OÎ 3. "å`å=~°}O 4 ^Œ$+≤Hì À}O 5. HõO~îã° fi¨ ~°O 6
Hõ^#Œä Ñ¨ûúŒ . D JOâßÅhfl HõeÑ≤`<Õ Õ tÅÊO `«Ü∂« ~°=Ù`«∞Ok Jx =∞#O QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ"åe.
=ÚO^Œ∞QÍ tÅÊOÖ’x P~°∞ JOâßÅQÆ∞iOz ÑïK«Ü∞« O KÕã∞¨ ‰õΩO^•O. "≥Ú^Œ\k˜ - áê„`«Å∞.
áê„`«Å∞ JO>Ë =∞#∞+¨µÅ∞. =∞#∞+¨µÅ „Ñ¨=~°#Î #∞Oz, =∂#= ãÖ|O^è•Å#∞Oz Hõ^Œä #_»∞ã¨∞OÎ k. rq`«OÖÏˆQ,
rq`«OÖ’ HõxÑ≤OKÕ =∞#∞+¨µÖÏ¡Qˆ D áê„`«Å∞ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ LO_®e. ã¨r=OQÍ LO_®e. JO>Ë "åã¨=Î "≥∞#ÿ =∞#∞+¨µÅ
z„`«}Ë áê„`« z„`«} áê„`«Å KÕ+Åì̈ ∞. PÖ’K«#Å∞, „Ñ¨=$`«∞ÅÎ ∞ Jhfl ~°K~« Ú`« „ÑüÉè`í À z„uOz#Ñ¨C_Õ Jq "åãÎ̈="≥∞#ÿ
áê„`«Å∞QÍ =∞#‰õΩ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
tÅÊOÖ’ ~Ô O_»= JOâ◊O Wu=$`«OÎ . Hõ^Œä J#fl `«~∞° "å`« ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞O\Ï~Ú. ã¨xfl"ÕâßÅ∞O\Ï~Ú. J~Ú`Õ D
ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ Hõ^‰Œä Ωõ J#∞QÆ∞}OQÍ XHõ^•x `«~åfi`« XHõ\˜ ZÖÏ [~°QÍÖ’ ~°K~« Ú`« TÇ≤ÏOKåe. JO>Ë XHõ q^è"Œ ∞≥ #ÿ
ãÖÑ¶∞¨ @#Å J=∞iHõ#∞, ã¨=∞#fiÜ«∂xfl ~°K~« Ú`« ™êkèOKåe. WHõ =¸_»= JOâ◊O "å`å=~°}O. =∞# K«∞@∂ìL#fl
"å`å=~°}OÖ’ ã¨Å÷ O, „Ñ¨H$õ u, "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Éè∫QÀoHõ q+¨Ü∂« Å∞ LO\Ï~Ú. ^•x`ÀÉÏ@∞ =∞#O x=ã≤OKÕ ã¨=∂[OÖ’
=∞#∞+¨µºÅ∞, "åi =∞^èºŒ ãÖ|O^è•Å∞, ÉèÏ"åÅ∞, qÅ∞=Å∞ LO\Ï~Ú. Wq ‰õÄ_® "å`å=~°}OÖ’ ÉèÏQÆ"∞Õ . W=hfl
Hõ^‰Œä Ωõ <ÕÑ^¨ ºŒè "å`å=~°}Ïxfl ã¨=∞‰õÄ~ˆ Û=#fl=∂@. Hõ^Œä x[OQÍ [iyO^Œ#fl #=∞‡HõO áê~î‰° Ωõ xÖ’ HõÅQÍÅO>Ë D
"å`å=~°} z„`«} ÉÏQÆ∞O_®e.
tÅÊOÖ’ <åÅ∞QÆ= JOâ◊O ^Œ$+≤Hì À}O - Hõ^#Œä ∞ K≥¿ÑÊ Ñ¨ûúŒ x ^Œ$+≤Hì À}O JO\Ï~°∞. ~°K~« Ú`« '<Õ#∞— Jx
"≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\ì̃ K≥¿ÑÊ Hõ^Œä L`«=Î ∞ Ñ¨Ù~°∞+¨ ^Œ$+≤ì HÀ}O JO\Ï~°∞. JÖÏ HÍ‰õΩO_® ~°K~« Ú`« q_çQÍ LO@∂ `å#∞ Hõ^#Œä ∞
K«∂ã≤#@∞¡ =i‚OK«_O» „Ñ¨^=Œè ∞ Ñ¨Ù~°∞+¨ ^Œ$+≤Hì À}O. JO>Ë Hõ^Œä K≥¿ÑÊ =ºHÎ̃ Jxfl áê„`«Ö#∂, "åi =∞#ã¨∞Ö’x ÉèÏ"åÅ#∞
q=iOz K≥|∞`å_»#fl=∂@. J~Ú^Œ= JOâ◊O HõO~îã° fi¨ ~°O - JO>Ë Hõ^ÖŒè ’ ~°K~« Ú`« HõO~îã° fi¨ ~°O Jx =∞#O QÆ∞iÎOKåe.
~°K~« Ú`« ÉÏ^èºŒ `åÜ«Ú`«"∞≥ #ÿ x*Ï~Úf J`«x HõO~îã° fi¨ ~°OÖ’ LO@∞Ok. JO>Ë Hõ^Œä Ñ¨@,¡ áê~î‰° Ωõ _ç Ñ¨@¡ ~°K~« Ú`«
"≥M· ix `≥e¿Ñk HõO~îã° fi¨ ~°O J#fl=∂@. ~°K~« Ú`« ^Œ$HõÊ^ä•xfl =∞#O D HõO~îã° fi¨ ~°O ^•fi~å QÆ∞iÎOK«=K«∞Û. WHõ tÅÊOÖ’
z=~°QÍ Hõ^#Œä Ñ¨ûúŒ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. Hõ^#Œä ∞ "≥#∞HÍ =ÚO^Œ∞QÍ #_çÑO≤ KÕ Ñ¨ûúŒ , XHõ HÍÅ„Hõ=∞O „Ñ¨HÍ~°O
ãÖÑ¶∞¨ @#Å#∞ #_ç¿Ñ Ñ¨ûúŒ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ™ê^è•~°}OQÍ HõxÑ≤OKÕ Hõ^#Œä Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞. Hõ^ÖŒä ’Ñ¨Å Hõ^#Œä ∞ Wq∞_çÛ K≥ÑÊ¨ @O,
<å@H©Ü∞« OQÍ áê„`«Å ãÖÉèÏ+¨}Å`À<Õ Hõ^#Œä ∞ #_»Ñ_¨ O» ‰õÄ_® Hõ^#Œä Ñ¨ûúŒ Ö’ ÉèÏQÍÖË.
Jxfl\˜H<õ åfl =ÚYº"≥∞Oÿ k ÉèÏ+¨. Hõ^#Œä =∞~Ú`Õ „áê=∂}˜Hõ ÉèÏ+¨Ö’ #_»∞Ñ¨Ù`«∂, áê„`«Å ãÖÉèÏ+¨}Å#∞ H˘O`«
=∂O_»eHõOÖ’ JO>Ë áê„`«Å <ÕÑ^¨ •ä ºÅHõ#∞=ÙQÍ ~°K~« Ú`«Å∞ #_»∞Ñ¨Ù`«∞O\Ï~°∞. Wk KåÖÏ=∞Ok ~°K~« Ú`«Å∞ J#∞ãïOKÕ
Ñ¨ûúŒ . Hõ^•ä tÅÊOÖ’ D JOâßÅhfl Wq∞_ç L<åfl~Ú. g\˜<Õ Hõ^•ä ÅHõ} ∆ ÏÅ∞QÍ =∞#O QÆ∞iÎOKåeû LO@∞Ok. D
JOâßÅ∞ HõÅ∞Ñ¨Ù‰Ωõ O@∂ Hõ^ÖŒä ’ XHõ ayx, ‰õΩÑ¡ `Î¨ #« ∞ ~°K~« Ú`« ™êkèOz#Ñ¨Ù_∞» L`«=Î ∞ „Ñ¨=∂}ÏÅ∞#fl Hõ^Œä ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
D HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÅ∞ˆQã≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞ WKåÛ~Ú. "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· ^•x ãÖHˆ `åxfl Ñ¨H¯õ #∞#fl ‰õΩO_»eÖ’
ã¨∂zOK«O_ç.
1. Hõ^‰Œä Ωõ =Ú_çã~¨ ∞° ‰õΩ ( )
(1) rq`«O (2) ÉèÏ=O (3) "åã¨=Î O (4) ãÖÑ¶∞¨ @#
2. ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [#O Hõey# Hõ^ÅŒä ∞ ( )
(1) HÍÅˆHÑ∆ ¨ Hõ^ÅŒä ∞ (2) „Ñ¨Ü∂≥ [<å`«‡Hõ Hõ^ÅŒä ∞ (3) P#O^ŒH^õ ÅŒä ∞ (4) L`«∞uÎ Î Hõ^ÅŒä ∞
3. tÅÊOÖ’ „Ñ¨^•è # JOâßÅ ãÖYº ( )
(1) 4 (2) 5 (3) 6 (4) 10
89 Hõ^äŒ
4. áê„`«Å∞ JO>Ë ( )
(1) =∞#∞+¨µºÅ∞ (2) ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ (3) PÖ’K«#Å∞ (4) "å`å=~°}O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–1† 2–2† 3–3† 4–1
5.4 H˘O^Œ~∞° Hõ^‰Œä Ωõ Å∞ - ÑïK«Ü∞« O
A. |O_®~°∞ JK«Û=∂O| (1874–1905)

`≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ Hõ^•ä ~°K~« Ú„u. D"≥∞ H˘=∞„~åA ÅHõ∆ ‡}~å=Ù ™È^Œi. D"≥∞ ÉÏÅº=∞O`å #Å¡Q˘O_»
lÖÏ¡Ö’<Õ QÆ_zç Ok. Ñ¨^àÕ √◊ § ‰õÄ_® xO_»Hõ =ÚO^Õ "Õ∞#=∂=∞ |O_®~°∞ =∂^è=Œ ~å=Ù ~Ô O_»= q"åÇ¨ÏO KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞.
P"≥∞ z#fl`«#OÖ’ K«^∞Œ =ÙHÀHõáÈ~Ú<å, K«^∞Œ =Ù Ñ¨@¡ qÑ¨s`«"∞≥ #ÿ Pã¨HÎ˜ LO_Õk. P Pã¨H`Î˜ À `«=Ú‡_»∞ K«^∞Œ =Ù‰õΩO@∞O>Ë
J`«x`À áê>Ë K«^∞Œ =Ù‰õΩx Jxfl ÉèÏ+¨Å ÑïK«Ü∞« O ÃÑOK«∞‰õΩOk. P_»"åà◊√§ K«^∞Œ =ÙHÀ‰õÄ_»^#Œ ∞‰õΩ<Õ Éè~í Î° =∂^è=Œ ~å=Ù#∞
XÑ≤ÊOz K«^∞Œ =Ù <Õ~∞° Û‰õΩOk.
1898 #∞Oz P"≥∞ ~°K<« å "åºãÖQÆO „áê~°OaèOzO^Œx `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
1901Ö’ P"≥∞ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ Hõ^Œä ~åã≤#@∞ì `≥Å∞ã¨∞OÎ k. 1905 Ö’<Õ P"≥∞ =∞~°}O˜ z LO_»Háõ È`Õ, WOHÍ KåÖÏ
Hõ^ÅŒä ∞ ~å¿ã"åˆ~"≥∂. QÆ∞}=u Ü«∞QÆ∞ ¢ãÎ‘ 1901 "Õ∞ ''[<åÉèÏ—— Ñ¨„uHõÖ’ JK«Û~ÚOk. ^Œâ‰◊ Ωõ =∂~° K«i„`«Ö’x XHõ
Hõ^Œä P^è•~°OQÍ ~åã≤# Hõ^Œä Wk. ãÖ™ê~åxfl Z\Ï¡ á⁄^Œ∞Ñ¨ÙQÍ #_»Ñ=¨ K«∞Û J<Õk nxÖ’ L#fl Wu=$`«OÎ ''Åe`å
âß~°^ÅŒ ∞—— J<Õ Hõ^Œä XHõ ¢ãÖÎ‘ ’ L#fl D~°… º, QÆ~fi° O, ^Œ∞~°a=è ∂#O ÖÏO\˜ ÅHõ}∆ ÏÅ#∞ ZÖÏ á⁄Q˘@ì=KÀÛ `≥e¿Ñ
Wu=$`«OÎ . ''*Ï#Hõ=∞‡—— Hõ^Œä ¢ãÎ‘ q^Œº Ü≥ÚHõ¯ P=â◊ºHõ`#« ∞ `≥Å∞Ê`«∞Ok.
'^ŒOÑ¨`∞« Å „Ñ¨^=Œä ∞ HõÅÇ¨ÏO—, ÉèÏ~°ºÉè~í ÅÎ° =∞^èºŒ LO_»=Åã≤# J=QÍÇ¨Ï##∞, J#∞~åQÍxfl, J<Àº#º`«#∞ `≥Å∞Ñ¨Ù`∞« Ok.
''ã¨`åÊ„`«^•#=Ú—— Hõ^Œä ã¨fiÜ«∞O Hõ$+≤ g∞^Œ P^è•~° Ñ¨_#ç "åà◊§#∞, ã¨fiÜ«∞OHõ$+≤ J<Õ ÅHõ}∆ Ïxfl QÆ∞iã¨∂Î ™êQÆ∞`«∞Ok.
''¢ãqÎ‘ ^Œº—— ¢ãÅÎ‘ ‰õΩ q^Œº J=ã¨~O° J<Õ q+¨Ü∂« xfl Jxfl HÀ}ÏÅ #∞Op `≥Å∞Ê`«∞Ok.
''^è#Œ „`«Ü∂≥ ^Œt—— Hõ^Œä =∞#∞+¨µÅÖ’x L^•`«Î QÆ∞}ÏÅ#∞ QÆ∞iOz q=iã¨∞OÎ k.
''ÉèÏ~åºÉè~í ÅÎ° ãÖ"å^Œ=Ú—— ¢ãHÎ‘ ˜ PÉè~í }° ÏÅ HõO>Ë Q˘Ñ¨Ê"≥#· JÅOHÍ~åÅ∞ =∞Oz QÆ∞}ÏÅ#fl q+¨Ü∂« xfl q=iã¨∞OÎ k.
'J^Œ=Ì Ú#∞ ã¨`º« =uÜ«Ú#∞— J<Õ Hõ^Œä XHõ J^ŒOÌ Ö’ =∞#∞+¨µÅ ãÖ`Àëêxfl HÀáêxfl K«∂Ñ≤ã∂¨ ,Î =∞#O ãÖ`À+ÖQÍ
LO>Ë „ÑüaO|O ‰õÄ_® ãÖ`À+ÖQÍ LO@∞Ok, HÀÑÖQÍ LO>Ë HÀÑÖQÍ LO@∞O^Œx `≥Å∞Ê`«∞Ok. ''c^Œ‰Ωõ @∞O|O——
Hõ^Œä ã¨fiÜ«∞OHõ$+≤`À ã¨^∞Œ }
æ ÏÅ`À ^•i„^•ºxfl Z\Ï¡ [~ÚOK«=KÀÛ `≥Å∞Ñ¨Ù`«∞Ok.
"≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ Hõ^•ä ~°K~« Ú„uQÍ `å#∞ ~åã≤# Ñ¨k Hõ^ÖŒä ’¡#∞ =∂#= =∞#ãÎ̈`fi« qâı+¡ }
¨ #∞, ¢ãÎ‘ q^Œº P=â◊ºHõ`#« ∞
z„uOz ã¨=∞HÍb# ã¨=∂*Ïxfl áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ K«H¯õ QÍ K«∂Ñ≤OKå~°∞ |O_®~°∞ JK«Û=∂O|.
B. QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù
'g∞ ¿Ñ~ˆ q∞\˜— Hõ^#Œä ∞ ~åã≤#"å~°∞ QÆ∞~°*Ï_» "ÕOHõ@ JáêÊ~å=Ù (1861-1915). a.U. "≥Ú^Œ\˜ „âı}Ö˜ ’
LfÎ~∞° Å‚ ~Ú# QÆ∞~°*Ï_» `≥Å∞QÆ∞ WOw¡+µ¨ ãÖã¨¯$`« ÉèÏ+¨Ö’¡ áêO_ç`º« O QÆ_Oç Kå~°∞. JáêÊ~å=Ù Láê^è•ºÜ«Ú_»∞QÍ,
J^è•ºÑ¨‰Ωõ _»∞QÍ H˘O`«HÍÅO Ñ¨xKÕâß~°∞. q[Ü«∞#QÆ~° ãÖ™ê÷#OÖ’ âßã¨# Ñïâ’^è‰Œ Ωõ Å∞QÍ s"å =∞Ç¨~å}˜ PO`«~O° yHõ
HÍ~°º^Œi≈QÍ#∂ L<åfl~°∞. Ñ¨Ù~°áêÅHõ ãÖÑ¶∞¨ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ, =∞„^•ã¨∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O Ãã<≥\ò ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ xÜ«∞q∞`«∞ÅÜ«∂º~°∞.
Zxfl L^ÀºQÆ Ñ¨#∞Ö’¡ `«Å=Ú#HõÖ·ˇ L<åfl ™êÇ≤Ï`«º Hõ$+≤x, ÉèÏëê ÑïjÅ##∞, Kåi„`«Hõ Ñïâ’^è#Œ #∞ H˘#™êyã¨∂<Î Õ
=KåÛ~°∞.
P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ =K«# Ñï}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’ y_»∞QÆ∞ ~å=∞=¸iÎ, QÆ∞~°*Ï_» x~°fiÇ≤ÏOz# áê„`« Kåi„`«H"õ ∞≥ Oÿ k.
"å_»∞Hõ ÉÏ+¨#∞ „áêK«∞~°ºOÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ~å=_»OÖ’ D W^ŒiÌ Hõ$+≤ „Ñ¨âO◊ ã¨hÜ«∞"≥∞Oÿ k. QÆ∞~°*Ï_» `«# ™êÇ≤Ï`«º ~°K#« Ö’¡
ã¨r="≥∞#ÿ "å_»∞Hõ ÉèÏ+¨#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz `«# `«~∞° "å`« ~°K~« Ú`«ÅO^ŒiH© P^Œ~≈° „áêÜ«Ú_»Ü∂« º_»∞. P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞
™êÇ≤Ï`«ºO `˘e^ŒâÖ◊ ’ <å@HõO, Hõq`«fiO, Hõ^Œä , "åºãÖ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ „áê=∂}˜H"õ ∞≥ #ÿ ~°K#« Å∞ KÕã#≤
~°K~« Ú`« QÆ∞~°*Ï_».JO^Œ∞Hˆ q=∞~°≈‰õΩÅ∞ PÜ«∞##∞ P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxH˜ Ü«ÚQÆH~õ QÎ° Í Jaè=i‚™êÎ~∞° .
QÆ∞~°*Ï_» „HÍO`«îŒ ≈‰õÄ_®.H˘`«Î K«∂Ñ¨ÙÖ’ `«# `«~∞° "å`« `«~åÅ "åix =ÚO^Œ∞‰õΩ #_çÑO≤ z# =ºHÎ̃. `≥Å∞QÆ∞ *Ïux
"Õ∞Å∞ H˘eÑ≤# â◊HÎ̃ QÆ∞~°*Ï_».QÆ∞~°*Ï_» `≥Å∞QÆ∞ P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`åºxH˜ "≥`· åo‰õΩ_»∞.
~°K#« Å∞ : QÆ∞~°*Ï_» ~åã≤# Hõ<åºâ◊√Å¯O `≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ ™êOÑ¶∞≤ Hõ <å@HõO. ã¨r="≥∞#ÿ áê„`«Å`À,
"å_»∞HõÉÏè +¨Ö’ "≥Å∞=_ç# D <å@HõO D<å\˜H© „áêK«∞~°ºOÖ’ LOk. PÜ«∞# `«~åfi`« ~åÜ«∞_®xH˜ „áê~°OaèOz#
'H˘O_»∞ Éè\í Ü
ì© ∞« O, aÅ›}Ü
© ∞« O— <å@HÍÅ∞ JãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ<Õ q∞yeáÈÜ«∂~Ú.
QÆ∞~°*Ï_» ~åã≤# Hõ^ÅŒä ∞ J~Ú^Œ∞. Jq : k^Œ∞ÉÌ Ï@∞, g∞¿Ñ~ˆ q∞\˜? "≥∞\˜ÖÏ¤, ÃÑ^Œ=Ì ∞ã‘^∞Œ , ãÖã¨¯~°ÇÎ Ï¨ $^ŒÜ∞« O.
`«# ãÖQÆu Ñ¨\Oì̃ K«∞HÀ‰õΩO_® Ñ¨~¢° ãÎ‘ "åº"≥∂Ç¨ÏOÖ’ Ñ¨_áç È~Ú# Éè~í #Î° ∞ <Õ~∞° ÊQÍ K«H¯õ k^Œ∞‰Ì Ωõ #fl WÖÏ¡Å∞ Hõ^Œä –
k^Œ∞ÉÌ Ï@∞. =∞`«O ¿Ñi@ =¸_èq» âßfi™êÅ#∂, ™êfi~å÷Å#∂, ^ÕfiëêÅ#∞ ÃÑOKÕ ™êfi~°÷ â◊‰Ωõ ÅÎ =¸~°`ö åfixfl z„uOz#
Hõ^Œä – g∞ ¿Ñ~ˆ q∞\˜. =Úãë "≥ÚQÆ∞_ç x~°ƒO^èOŒ Ö’ qÅqÅÖÏ_Õ WÖÏ¡e Hõ^Œä – "≥∞\˜ÖÏ¤. HÍÖ"≥Ñ· s¨ `«ºO =Å¡ XHõ<å\˜
x+ì̈`À L#fl Ç≤ÏO^Œ∞=Ù, =Úã≤=¡ ÚQÍ, XHõ<å\˜ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õ"åÅÜ«∞O =∞ã‘^∞Œ QÍ =∂i# "≥<· åxfl Pq+¨¯iOKÕ Hõ^Œä –
ÃÑ^Œ=Ì ∞ã‘^∞Œ . =∂#=ã¨ÇÏ¨ ["≥∞#ÿ |ÅÇ‘Ï#`«#∞ [~ÚOK«ÖxË ãÖã¨¯~°}"åk kQÆ*Ï~°∞_»∞`«<åxfl z„uOKÕ Hõ^Œä – ãÖã¨¯~°Î
Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O. `≥Å∞QÆ∞ Hõ^#Œä ∞ P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ fiÛkkÌ# Q“~°=O QÆ∞~°*Ï_»Hˆ ^Œ‰Ωõ ¯`«∞Ok. P^è∞Œ xHõ Hõ^Œä
ÅHõ}∆ ÏÅhfl Hõey LO_»_"» ∞Õ HÍ‰õΩO_®, ™êOÑ¶∞≤ Hõ „Ñ¨Ü∂≥ [<åxfl JÉè∞í º^ŒÜ∞« ^Œ$HõÊ^ä•xfl Hõey LO_»_O» P Hõ^ÅŒä Ö’x
„Ñ¨`ºÕ Hõ`.«
QÆ∞~°*Ï_» Hõq`« ~°K#« Ö’¡ Hõ#ºHõ, Ñ¨Ó~°=‚ ∞‡ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ q. J~Ú`Õ PÜ«∞# =Ú`åºÅã¨~åÅ∞ KåÖÏ „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ #ÿ q.
=Ú`åºÅã¨~åÅ∞ PÜ«∞# Hõq`«fiOÖ’ LÑ¨Ü∂≥ yOz# KèO« ^Œã∞¨ û‰õΩ ¿Ñ~°∞. ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°} ^Œ$+≤`ì À, ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ â‹e· Ö’
~åã≤# Hõq`«fiO Jk. JO^Œ∞Ö’ „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ Oÿ k '^ÕâÉ◊ Híè —Î˜ . D w`«OÖ’x ''^Õâ=◊ ∞O>Ë =∞\˜Hì Í^ÀÜü∞ ^Õâ=◊ ∞O>Ë =∞#∞+¨µÖ’Üü∞——
J<Õ „Ñ¨ã^≤ úŒ "åHõºO JO^ŒiH© Ñïz`«"∞Õ .
91 Hõ^äŒ
QÆ∞~°*Ï_» H˘xfl q=∞~°≈ "åº™êÅ∞ ‰õÄ_® ~åâß~°∞. "å\˜Ö’ H˘xfl ™êÇ≤Ï`«ºÑ¨~"° ∞≥ #ÿ q. Kåi„`«H"õ ∞≥ #ÿ q, ™ê=∂lHõ
Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ q, ÉèÏëêÑ¨~"° ∞≥ #ÿ q L<åfl~Ú. PÜ«∞# POQÆO¡ Ö’ ~åã≤# 'Jã¨=∞‡u Ñ¨„`«O— "å_»∞Hõ ÉèÏ+¨ f~°∞`≥#∞flÅ#∂
HÍ=ºÉèÏ+¨ Ñïq∞`«∞Å#∂ ã¨q=~°OQÍ K«iÛOz# "åºãÖ.
P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∂« qHÍ™êxH˜ |Å"≥∞#ÿ Ñ¨Ù<å^Œ∞Å∞ "Õã#≤ "å_»∞ QÆ∞~°*Ï_». PÜ«∞# ~°K#« Ö’¡ „ÑüÑ¶e¨ Oz#
ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°} ^Œ$+≤,ì "åãÎ̈qHõ ^Œ$HõÊ^äOŒ `«~∞° "åu `«~åÅ‰õΩ =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅÜ«∂º~Ú. JO^Œ∞Hˆ N N ''J_»∞QÆ∞*Ï_»
QÆ∞~°*Ï_»k, Jk ÉèÏqH˜ ÉÏ@—— J<åfl~°∞ D HÍ~°}ÏÅ=ÖË¡ P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxH˜ "≥`· åo‰õΩ_»∞, Ü«ÚQÆH~õ Î°
QÆ∞~°*Ï_» Jx q=∞~°≈‰õΩÅ∞ ÉèÏq™êÎ~∞° .
C. Náê^Œ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß¢ãÎ≤

N áê^Œã∞¨ „|Ç¨Ï‡}º âß¢ãÎ≤ `«∂~°∞Ê QÀ^•=i lÖÏ¡ ~å=∞K«O„^ŒÑÙ¨ ~°O `åÅ∂HÍ áêÅ=¸~°∞Ö’ 23–4–1891
Ñ¨Ù\Ïì~∞° . ãÖã¨¯$`åaè=∂#O "åi ‰õΩ@∞O| ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O. J~Ú`Õ Náê^Œ"å~°∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’ Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ∞ K«^=Œ @OÖ’,
Ñ¨^•ºÅ∞ ~åÜ«∞@OÃÑ· Z‰õΩ¯= „Ñ‘ux ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. "åi Jaè~∞° z `≥Å∞QÆ∞ =K«#O g∞kH© =∞o¡Ok. g~°ÑÓ¨ [
(1915), ã¨≈âß#"å\˜Hõ (1917) #=Åefl "≥Ú^Œ@ „QÍOkäHõ ÉèÏ+¨Ö’ ~åâß~°∞. <å@HÍÅ∞ ~åâß~°∞. "å~°∞ ~åã≤#
"≥Ú^Œ\˜ Hõ^Œä ''W~°∞=~°"Ú≥ Hõ¯KÀ\˜Hˆ áÈ^Œ=Ú—— (1915). gˆ~â◊eOQÆO QÍi „Ñ¨ÉÏè =O`À ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°}Ï, ™ê=∂lHõ
"åãÎ̈qHõ`å „Ñ¨^•è # ^Œ$HõÊ^äOŒ QÍ `≥Å∞QÆ∞Ö’ P}˜=Ú`åºÅ#^Œy# ~°K#« Å∞ KÕâß~°∞.
Náê^Œ ~åã≤# Hõ^ÅŒä ∞ "≥Ú`«OÎ 75. "åi Hõ^ÅŒä ∞ x_çqÖ’ ÃÑ^ŒqÌ . HÍh "å\˜x Hõ^ÅŒä ∞QÍ<Õ QÆ∞iÎOKåe. HÍ~°}O
Hõ^•ä tÅÊOÖ’ „áê}Éè∂í `«"∞≥ #ÿ JOâßÅ∞, =ÚYºOQÍ ‰õΩÑ¡ `Î̈ ,« aw ZHõ¯_® ã¨_Å» ‰õΩO>Ë Hõ^#Œä ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«@OÖ’ PÜ«∞#
„ÑüÉèí HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. Náê^ŒH^õ ÖŒä ’¡ `≥Å∞QÆ∞^Œ#O, <å@H©Ü∞« `« "åi Hõ^ÅŒä ‰õΩ „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞, qt+ì̈`#« ∞ WKåÛ~Ú.
ã¨=∂[OÖ’x Jxfl ~°∞QÆ‡`«Å g∞^Œ "å~°∞ q=∞~°≈<å`«‡Hõ ^Œ$HõÊ^äOŒ Ö’ ~°K#« Å∞ KÕâß~°∞. [g∞O^•s ãÖ™ê÷<åÅ QÆ∞iOz
=_»y¡ O[Å∞, QÆ∞ÖÏc J`«~Î ∞° =O\˜ Hõ^ÖŒä ’¡ ~åâß~°∞. ãÖã¨¯~°} "å^Œ ^Œ$HõÊ^äOŒ `À "å~°∞ ~åã≤# Hõ^Œä ''JiHÍà◊§g∞^Œ
=∞O@Å∞——, ''H©Öiˇ y "å`«, QÆ∂_»∞ =∂i# H˘`«iÎ HõO—— =O\˜ Hõ^ÅŒä ∞ ‰õΩ@∞O|ãÖ|O^è•Å ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ z„uOz#
Hõ^ÅŒä ∞. Jã¨Ê$â◊º`« QÆ∞iOz ~åã≤# „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ #ÿ Hõ^.Œä WÖÏO\˜ `«"åfi~Ú =¿ã—Î . x~°∞^ÀºQÆ ã¨=∞ã¨º#∞ QÆ∞iOz ~åã≤#
Hõ^ÅŒä ∞ `åÑ‘"∞Õ ¢ã,Î‘ ~å=∞nH˜`∆ ∞« Å∞ a.U. =O\˜ Hõ^ÅŒä ∞. ã¨=∂[OÖ’ HõÅ∞Ñ¨Ù "≥ÚHõ¯Å ÖÏO\˜ "åi <≥*· Ïxfl z„uOz#
Hõ^Œä ''HõÅ∞Ñ¨Ù"≥ÚHõ¯Å∞——. QÆ∞~°*Ï_» „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃# P^è∞Œ xHõ`#« ∞ =ÚO^Œ∞K«∂Ñ¨Ù`À „QÆÇÏ≤ Oz ã¨=∂[ "åãÎ̈qHõ z„`«}‰õΩ
„Ñ¨Ü∞« uflOK«_"» ∞Õ HÍ‰õΩO_® `≥Å∞QÆ∞ Hõ^#Œä ∞ tÅÊÑ¨~O° QÍ J`«∞º#fl`« tY~åÅ‰õΩ KÕiÛ# "å~°∞ Náê^Œ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}ºâß¢ã.Î≤
D. ã¨∞~°=~°O „Ñ¨`åÑÔ̈~_ç¤
ã¨∞~°=~°O „Ñ¨`åÑÔ̈~_ç¤ =∞Ç¨Ï|∂Éò#QÆ~ü lÖÏ¡ É’~°"e≥ Ö¡ ’ 1896Ö’ ãÖÑ¨#fl ~Ô `· ∞« ‰õΩ@∞OÉOÖ’ [x‡OKå~°∞.
ã¨∞~°=~°O `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê ãÖã¨¯$`«∞Å qHÍãÖ HÀãÖ áÈ~å_ç# HõÅO Ü≥∂^è∞Œ _»∞. QÀÅH˘O_» Ñ¨„uHõ ãÖáê^Œ‰Ωõ _»∞QÍ
ÉèÏ=™êfi`«O„`«ºO HÀãÖ Hõ$+≤ KÕã≤ =ºHÎ̃. ™êOã¨¯$uHõ Ñ¨Ù#~°∞r˚=<åxH˜, „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºÉèÏ"åÅ "åºÑ≤HÎ © PÜ«∞# KÕã#≤ Hõ$+≤
Q˘Ñ¨Êk. ã¨∞~°=~°O Hõ^•ä ~°K~« Ú`«, Ñïâ’^è‰Œ Ωõ Å∞ ‰õÄ_®. 'Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ ÑÖ_»∞QÆÅ∞ Ñ¨~fi° =ÚÅ∞— J<Õ „QÆO^äOŒ ^•fi~å
ÑÖ_»∞QÆÅ „áê^è•<åºhfl "å\˜ Kåi„`«Hõ Ñï}Ï=∂hfl Ñïâ’^è<Œ å`«‡HõOQÍ `≥eáê~°∞. 'PO„^è∞Œ Å ™êOÑ¶∞≤ Hõ K«i„`«—
„QÆO^äOŒ ‰õÄ_® qÅ∞"≥#· Ñïâ’^èHŒ õ „QÆO^äOŒ , JÖÏˆQ ~å=∂Ü«∞} HÍÅO <å\˜ PKå~° =º=Ç¨~åÅ#∞ QÆ∞iOz '~å=∂Ü«∞}
~°ÇÏ¨ ã¨º=ÚÅ∞— J<Õ Ñ¨Ùã¨HÎ Íxfl ã¨∞~°=~°O ~°zOKå~°∞. Kåi„`«Hõ #=ÅÅ∞, Ñ¨^•ºÅ∞, Qˆ Ü«∂Å∞, <å@HÍÅ∞ ã¨∞~°=~°O HõÅO
#∞O_ç *Ï~å~Ú. JxflO\˜ Hõ<åfl q∞#flQÍ 1931 #∞O_ç PÜ«∞# Hõ^•ä ~°K#« ‰õΩ ÃÑ\˜#ì X~°=_ç Z#fl^ŒyOk.
QÆ∞~°*Ï_» J_»∞QÆ∞*Ï_»ÅÖ’<Õ ã¨=∂*Ïxfl ãÖã¨¯iOK«_®xH˜, „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ ÉèÏ"åÅ#∞ "åºÑ≤OÑ¨ KÕÜ∞« _®xH©
ã¨∞~°=~°O Hõ^•ä ~°K#« #∞ ™ê^è#Œ OQÍ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. ã¨∞~°=~°O "åi Hõ^ÖŒä ’¡ x*ÏO áêÅ# <å\˜ `≥ÅOQÍ}Ï „Ñ¨*Ïrq`«O
=∞#‰õΩ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. PÜ«∞# ~åã≤# ãÖÑ¶∂¨ ÅÑÖ`«∞Å∞ Hõ^Œä `≥ÅOQÍ} „Ñ¨*ÏáÈ~å@ Hõ^•ä ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ Oÿ k.
„Ñ¨[Å∞ ãÖÑ¶∞¨ \˜`"« ∞≥ ÿ XHõ =∞Ç¨â◊HQÎ̃ Í =∂i ZkiOz#Ñ¨Ù_»∞ U „Ñ¨É∞íè `«fi"≥∞<ÿ å ZÖÏ `ÀHõ=Ú_»∞K«∞‰õΩO@∞O^À ã¨∞~°=~°O
P Hõ^ÖŒä ’ x~°∂Ñ≤OKå~°∞. 'xsHõ} ∆ — XHõ Éˇã‰Î̈ Ωõ ÖÏxH˜ K≥Ok# qëê^•O`« „¿Ñ=∞Hõ^.Œä J=∂Ü«∞‰õΩÖˇ#· „Ñ¨[Å#∞ `≥e"≥#·
"åà◊√¡ "≥∂ãÖ KÕã∞¨ #Î fl f~°∞#∞ '=H©Å∞ "≥OHõÜ∞« º— Hõ^ÖŒä ’ PÜ«∞# z„uOKå~°∞. P_»ÑÅ≤ Å¡ #∞ "ÕÅO "≥Ü∞« º_»O, "≥∞Ç¨ÏOnÅÖ’
"Õâº◊ Å∞QÍ ¢ãÅÎ‘ #∞ J=∞‡_»O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ã¨=∂[ "åã¨"Î åÅ#∞ Hõ^•ä "åã¨"Î åÅ#∞ Hõ^•ä =ã¨∞=Î ÙÅ∞QÍ PÜ«∞# ã‘fiHõiOz ~°K#«
KÕâß~°∞. "≥ÚQÆÖÏ~Ú Hõ^ÅŒä ∞ ã¨∞~°=~°O "åi =ºOQÆº"≥∞#ÿ , Ñ¨^∞Œ <≥#· , q=∞~°≈<å`«‡Hõ â‹e· H˜ J^ŒOÌ Ñ¨>ìË Hõ^ÅŒä ∞. x*ÏO
áêÅ‰õΩÅ =¸~°`ö fi« O, "åi QÆ∞_ç¤ ^Œ~åƒ~°∞Ö’¡x _˘Å¡`<« åxfl ã¨∞~°=~°O D Hõ^ÖŒä ’¡ z„uOKå~°∞.
E. ÔH.ã¨ÉèÏ
HÔ .ã¨ÉÏè z`«∂~Î ∞° lÖÏ¡ Ö’x H˘„@HÀ# „QÍ=∞OÖ’ áê~°fi`«=∞‡, K≥OQÆÅfi~åÜ«∞ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ 1923 EÖˇ· 1#
[x‡OKå~°∞. ¿Ñ^Œ‰õΩ@∞O|O HÍ=@O =Å¡ ˆQ^≥Å∞ "Õ∞Ñ¨Ù`«∂, Z~°∞=Ù ¿ãHõiã¨∂Î K«^Œ∞=ÙÑ¨@¡ „¿Ñ=∞`À Hõ+ì̈#ëêìÅ
HÀ~°∞ÛH˘x \©K~« ü ¢>xÿ̌ OQÆ∞ Ñ¨ÓiÎKãÕ ≤ Láê^è•ºÜ«Ú_»Ü∂« º~°∞. ~°K~« Ú`«QÍ ZkQÍ~°∞. áê„uˆHÜ«ÚÅÜ«∂º~°∞. ã¨fiÜ«∞OQÍ
Ñ¨„uHõ#∞ ™ê÷ÑO≤ z ãÖáê^Œ‰Ωõ _»Ü∂« º~°∞. ã¨ÉÏè rq`«O |Ç¨ï=ÚY"≥∞Oÿ k. ~Ô `· åOQÆ L^Œº=∂ÅÖ’ Láê^è•ºÜ«∞ ãÖÑ¶∂¨ Å
x~å‡}OÖ’, ™êÇ≤Ï`«º, ™êOã¨¯$uHõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ PÜ«∞# „H˜Ü∂« jÅ"≥∞#ÿ áê„`«#∞ x~°fiiÎOKå~°∞.
ã¨ÉÏè ™êÇ≤Ï`«º Hõ$+≤ KåÖÏ qãÎ̈$`«"∞≥ Oÿ k. aè‰Ω∆õ H˜, "≥Úye, ^Õ"åO`«‰Ωõ _»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ #=ÅÅ∞, 300 Hõ^ÅŒä ∞
~åâß~°∞. PÜ«∞# Ñ≤ÅÅ¡ HÀãÖ ~åã≤# Hõ^ÅŒä ∞ P~°∞ ãÖÑ¨Ù\ÏÅ∞QÍ =KåÛ~Ú. ÉÏÅÅ HÀãÖ áê@Å#∞, Qˆ Ü«∂Å#∞
J~Ú^Œ∞ ãÖÑ¨Ù\ÏÅÖ’ "≥Å∞=iOKå~°∞. U_»∞ Ñ≤ÅÅ¡ #=ÅÅ∞ "≥Å∞=iOKå~°∞. „Ñ¨^~Œ ≈° # Ü≥∂QÆº"≥∞#ÿ Ñ≤ÅÅ¡ <å@HÍÅ∞
J~Ú^Œ∞ ãÖÑ¨Ù\ÏÅ∞QÍ "≥Å∞=iOKå~°∞. ~Ô `· ∞« Ñ¨Há∆õ êuQÍ ~Ô `· ∞« ~å[ºO, ^Õâ◊ ãïÇ¨Ï^Œ∞ÅÌ #∞ ~°HO∆˜ KÕ Ããx· ‰õΩÅ HÀãÖ
áêOK«[#ºO |∞„~°H^õ eŒä fl ~°zOKå~°∞. ^ŒÜ∂« xkè, "Õ^ÉŒ ∂íè q∞, qâ◊fi~°∂Ñ¨ ãÖ^Œ~≈° #O =O\˜ HÍ"åºÅ#∞ ~°zOKå~°∞.
rq`« K«i„`«Å∞, wuHõÅ∞, ã¨g∞HõÅ∆ ∞, q=∞~°≈"åº™êÅ∞ J<ÕHOõ ~åâß~°∞.
HÔ .ã¨ÉÏè Hõ^ÅŒä ∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ ~Ô `· ∞« , =º=™êÜ«∞O, „QÍg∞}rq`«O Ö’x HõÖ’¡ÖÏÅ K«∞@∂ì uiQÍ~Ú. „QÍg∞}
ã¨=∂*Ïxfl, JO^Œ∞Ö’ q^èfiŒ Oã¨=∞=Ù`«∞#fl Ñ¨~åº=~°}Ïxfl, =º=™êÜ«∞ ãÖH∆ÀÉèÏefl, Hõ~∞° =Ù HÍ@HÍÅ#∞, J_»∞QÆO@∞`«∞#fl
Éè∂í QÆ~ƒ° [ù ÖÏÅ J<Õfi+¨}Ö’ J}QÍiáÈÜÕ∞ ~Ô `· ∞« rq`åefl Hõà‰¡◊ Ωõ Hõ\#ì̃ @∞¡ z„uOz# Hõ^‰Œä Ωõ _»∞ HÔ .ã¨ÉÏè . PÜ«∞# ~åã≤#
'áê`åà◊QOÆ QÆ— Hõ^Œä ~åÜ«∞Åã‘=∞ h\˜ Hõ~=° Ù‰õΩ „áêux^èºŒ O =Ç≤ÏOz# Hõ^.Œä Hõ~∞° =Ù <ÕÑ^¨ ºŒä OQÍ z„uOz# qëê^•O`«
93 Hõ^äŒ
Hõ^Œä ''JOÉÏ——. JO^Œ∞Ö’ ~Ô `· ∞« Å‰õÄ, =º=™êÜ«∞xH˜ Ñ¨â√◊ =ÙÅ‰õÄ =∞^èºŒ L#fl J#∞|O^è•xfl P„~°OÌ QÍ z„uOKå~°∞.
„QÍg∞} rq`«O Ñ¨@,¡ ~Ô `· ∞« Å Hõ_Q» OÆ _»¡ Ñ¨@¡ Hõ_∞» Ñ¨Ù xO_ç# Hõ=ÙÅ Hõ$`«Hõ HÍ=º~°K#« g∞^Œ q~°∞K«∞‰õΩÑ¨_#ç Hõ^Œä
''JO`«~O° QÆO——. ™êfi`«O„`åº#O`«~O° „Ñ¨*Ï¿ã= ¿Ñ~°∞`À qO`« ~å[H©Ü∞« =∂#==∞$QÍÅ∞ `≥~Ã° ÑH· ˜ ~å=_®xfl ''„Ñ¨*Ï
¿ã=‰õΩ_»∞ HÍàÏ¢ã—Î≤ — =O\˜ Hõ^ÖŒä ’¡ z„uOKå~°∞. =OK«<å tÅ∞ÊÅ#∞ QÆ∂iÛ JkèHÍ~°Q}Æ [O`«∞=ÙÅ#∞ QÆ∂iÛ '[Å„Ñ¨àÜ ◊ ∞« OÖ’
qO`«[O`«∞=ÙÅ∞— Hõ^ÖŒä ’ ~åâß~°∞. „Ñ¨É∞íè `«fi Pã¨∞Ñ¨„`«∞Å "åºáê~° ã¨~o° x, J=∂#=<≥*· Ïxfl '=∞$`«∞ºO[Ü«Ú_»∞— ÖÏO\˜
Hõ^ÖŒä ’¡ Ü≥∞O_»Q\Æ Ïì~∞° . ^ÕjÜ«∞`«, Ñ¨ÖÑ¡ˇ @
¨ ∞ìÅ ÉèÏ+¨Ö’x ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ #∞_çHÍ~°O, "Õ+É¨ Ïè +¨Å∂, ãÖã¨¯$f PÜ«∞# Hõ^ÖŒä ’¡
`˘}˜Hã˜ Ö¨ Ï_»∞`å~Ú.

O P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ =K«# Ñï}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’ y_»∞QÆ∞ ~å=∞=¸iÎ, QÆ∞~°*Ï_» x~°fiÇ≤ÏOz# áê„`« Kåi„`«H"õ ∞≥ Oÿ k.
O P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºO `˘e ^ŒâÖ◊ ’ <å@HõO, Hõq`«fiO, Hõ^,Œä "åºãÖ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡
„áê=∂}˜H"õ ∞≥ #ÿ ~°K#« Å∞ KÕã#≤ ~°K~« Ú`« QÆ∞~°*Ï_».
O Hõ^Œä KåÖÏ „áêp#"≥∞Oÿ k. Hõ^ÅŒä ∞ q<åÅO>Ë Pã¨HÎ˜ =∂#= ã¨fiÉèÏ=OÖ’<Õ LOk.
O `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ "≥Ú^Œ@ Hõ^Œä |O_®~°∞ JK«Û=∂O| ~åã≤# ^è#Œ „`«Ü∂≥ ^Œt
O P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ Hõ^Œä ‰õÄ_® XHõ\.˜
O Hõ^ÅŒä #∞ HÍÖˆHÑ∆ ¨ Hõ^ÅŒä x, „Ñ¨Ü∂≥ [<å`«‡Hõ Hõ^ÅŒä x ã¨∂Å÷ OQÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
O Hõ^#Œä ∞ =∞#ã¨∞‰õΩ Ç¨Ï`«∞‰Î Ωõ <ÕÖÏ K≥¿ÑÊ Ñ¨ûúŒ x tÅÊO JO\Ï~°∞.
O UO K≥áêÊ"≥∂ ^•xfl Hõ^•ä =ã¨∞=Î Ù Jh ZÖÏ K≥áêÊ"≥∂ ^•xfl tÅÊ=∞h K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
O Hõ^•ä ÅHõ}
∆ ÏÅ∞QÍ q=∞~°≈‰õΩÅ∞ H˘xfl „Ñ¨^•è # ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. Jq 1. áê„`«Å∞, 2. Wu=$`«OÎ
3. "å`å=~°}O 4. ^Œ$+≤Hì À}O 5. HõO~îã° fi¨ ~°O 6. Hõ^#Œä Ñ¨ûúŒ .
JÉèÏº™êÅ∞
1. `≥Å∞QÆ∞Ö’ =K«# ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å#∞ ¿Ñ~˘¯x "å\˜ „áê~°OÉè‰í Ωõ Å#∞ QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
2. `≥Å∞QÆ∞ ã¨=∂[OÖ’ =zÛ# aè#fl L^Œº=∂Å∞ Uq?
3. QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=ÙQÍi Hõ^ÅŒä QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
4. Náê^Œ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}ºâß„ã≤QÎ Íi QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
5. ã¨∞~°=~°O „Ñ¨`åÑÔ̈~_ç¤ Hõ^ÖŒä ’¡x „áêâ◊™êÎºxfl `≥ÅÑÖ_ç.
6. ã¨ÉÏè ™êÇ≤Ï`«º Hõ$+≤x q=iOK«O_ç.
7. Hõ^ÖŒä ’¡x tÖÏÊxfl QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
8. Hõ^ÖŒä ’¡x ^Œ$+≤Hì Í~°}=∞O>Ë Uq∞\˜?
1. Hõ^Œä JO>Ë Uq∞\˜?
2. Hõ^•ä xHõ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ qâı+¡ O≤ K«O_ç.
3. Hõ^Œä ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂ h‰õΩ #zÛ# XHõ Hõ^Œä QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
4. P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∂« qHÍãÖÖ’ QÆ∞~°*Ï_»JáêÊ~å=ÙQÍi áê„`«#∞ `≥ÅÑÖ_ç.
C. HÕk Ñ¨^•Å#∞ ãÖkè q_»nã≤ ~åÜ«∞O_ç.
ãÖã¨¯~°}À^Œº=∞O : ..................................................
™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O : ..................................................
JÉè∞í º^ŒÜ∂≥ ^Œº=∞O : ..................................................
qÑ¨"¡ À^Œº=∞O : ..................................................
ã¨^Œ∞æ}ÏÅ∞ : ..................................................
^Õ"åÅÜ«∞O : ..................................................
Ñ¨Ù#~°∞r˚=#=Ú : ..................................................
qëê^•O`«=Ú : ..................................................
D. HÕk ã¨=∂™êÅ‰õΩ q„QÆ"åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
*Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO : ....................................... ã¨fiÜ«∞O Hõ$+≤ ......................................
„áêp# Hõ^äŒ .............................................. Ü«Ú=â◊H˜Î .........................................
^Œo`« "å^ŒO .............................................. =¸_è»qâßfiãÖ ..................................
„ã‘Î"å^ŒO ..................................................... ™êfi~°÷^ÕfiëêÅ∞ .....................................
^Œ$+≤ì HÀ}O ............................................. JÉè∞í º^ŒÜ∞« ^Œ$HõÊ^èOŒ ..............................
c^Œ ‰õΩ@∞O|O ........................................... x~°∞^ÀºQÆ ã¨=∞ã¨º ...............................
95 Hõ^äŒ
PKå~°=º=Ç¨~åÅ∞ ..................................... „Ñ¨*ÏáÈ~å@O ......................................
P~°∞ãÖÑ¨Ù\ÏÅ∞ .......................................... HõO~î°ã¨fi~°O .......................................
E. HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ „Ñ¨H$õ u qHõ$`«∞Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
Hõ^äŒ ..................................................
â◊HÎ̃ ..................................................
HÍ=º=Ú ..................................................
ÉèÏ+¨ ..................................................
=∞$`«∞º=Ù ..................................................
F. HÕk *ÏfÜ«∞Å#∞ ™⁄O`«"åHÍºÖ’¡ LÑ¨Ü∂≥ yOK«_.ç
Pq+¨¯iOK«∞@ ........................................................
xÅ^˘‰õΩ¯H˘#∞@ ......................................................
xÅzáÈ=Ù@ .........................................................
W=Ú_»∞Û@ :..........................................................
~°∂á⁄OkOK«∞@ ......................................................
`«Å=Ú#HõÅQÆ∞@ .....................................................
„Ñ¨â◊Oã¨hÜ«∞=Ú ......................................................
=∂~°æ^Œ~°≈#O KÕÜ«Ú@ ................................................
X~°=_ç ................................................................
„áêux^èŒºO =Ç≤ÏOK«∞@ ...............................................
HÍÅˆH∆ÑÖ KÕÜ«Ú@ ....................................................
`˘}˜H˜ã¨ÖÏ_»∞@ .........................................................
P}˜=Ú`«º=Ú .........................................................
`˘Hõ =Ú_»∞K«∞@ ......................................................
_˘Å¡`«#=Ú ...........................................................
J}QÍiáÈ=Ù@ .......................................................
G. HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ =Ùº`«ÊuÎ J~å÷xfl `≥ÅÊO_ç.
=∞$`«∞ºO[Ü«Ú_»∞ ..................................................
„QÍg∞}∞_»∞ ..................................................
™ê=∂lHõ=Ú ..................................................
„áê=∂}˜Hõ=Ú ..................................................
™êÇ≤Ï`«º=Ú ..................................................
™êOÑ¶∞≤ Hõ (<å@Hõ=Ú)..................................................
„áêK«∞~°º=Ú ..................................................
Kåi„`«Hõ=Ú ..................................................
„áê^è•#º=Ú ..................................................
~åÜ«∞Åã‘=∞ ..................................................

1. g∞ „QÍ=∞O / Ñ¨@}
ì OÖ’x „QÆO^ä•ÅÜ«∂xH˜ "≥à§◊ O_ç. JHõ¯_» ÅaèOKÕ Hõ^•ä Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ#∞ K«^=Œ O_ç.
2. k#Ñ¨„uHõÅ∞, "å~°Ñ„¨ uHõÅ∞, Pk"å~°ÑÙ¨ ãÖzHõÅ∞, W`«~° Ñ¨„uHõÖ’¡ =KÕÛ Hõ^ÅŒä ∞ K«^=Œ O_ç. g∞‰õΩ #zÛ#
Hõ^ÅŒä #∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
3. g∞‰õΩ #zÛ# Hõ^#Œä ∞ g∞ =∂@Ö’¡ ~åÜ«∞O_ç.
4. g∞~°∞ Je¡# Hõ^#Œä ∞ Ñ¨„uHõÖ’ „Ñ¨K∞« ~°}HÀãÖ ÑÖÑÖ_ç. g∞ `«~Q° uÆ Ö’x W`«~° JÉèÏºã¨Å‰õΩ qxÑ≤OK«O_ç.
97 Hõ^äŒ
6 (Jâı+¨ áê~îH° Ö
#=Å
õ ’HõO QÆÅ Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« #=Å Jx QÆ∞iÎOK«∞@)
P^è∞Œ xHõ =K«# ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞QÍ "åºãÖ, Hõ^•ä xHõ, #=Å, <å\˜H,õ ã‘fiÜ«∞K«i„`«, rq`« K«i„`«, Ü«∂„`«
K«i„`« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q qãÎ̈$`«OQÍ "åºÑ≤ÖÎ ’H˜ =KåÛ~Ú. Hõ^•ä xHõ `«~∞° "å`« |Ç¨ïà◊ [<å^Œ~}
° á⁄OkOk #=Å. P^è∞Œ xHõ
HÍÅOÖ’ "å~° =∂ã¨ Ñ¨„uHõÅ∞ qãÎ̈$`«OQÍ "åºÑ≤ÖÎ ’H˜ =zÛ# ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ J`«ºkèHõ ãÖYºÖ’ áê~î‰° Ωõ Å∞ #=Å#∞
P^ŒiOKå~°∞, Jaè=∂xOKå~°∞.
™êOã¨¯$uHõ Ñ¨Ù#~°∞r˚=<À^Œº=∞O, áêi„âßq∞Hõ qÑ¨=¡ O `«~åfi`« „Ñ¨ÑO¨ K«=∞O`å XHõ #∂`«#"≥∞#ÿ „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ
ãÖã¨¯$u U~°Ê_çOk. Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∞#fl ã¨=∂*ÏÅ∞ g\˜ ã¨∂Êùi`Î À H˘`«Î K≥`· <« åºxfl xOÑ¨ÙH˘x, H˘`«=Î ∂~°∞ÊÅ‰õΩ
PÇ¨fi#O Ñ¨ÅHõ_®xH˜ `«Ü∂« ~°Ü∂« º~Ú. P <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’<Õ ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ã¨ÇÏ¨ [ J=ã¨~åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ãÖã¨¯~°}À^Œº=∂Å∞
„áê~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú. =Ú„^Œ}, "å~åÎÑ„¨ uHõÅ∞ "åºÑ≤ÖÎ ’ =∞^èºŒ `«~Q° uÆ =~°Oæ K≥`· #« º=O`«"∞≥ Oÿ k. `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
Hõq`«fiO`À ÉÏ@∞ =K«# ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’#∂ H˘`«Î „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞ „áê~°OÉèOí JÜ«∂º~Ú. HõO^Œ∞‰õÄi, QÆ∞~°*Ï_» =O\˜ "å~°∞
P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å#∞ „áê~°OaèOKå~°∞.
ã¨=∞HÍb# ™ê=∂lHõ Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞Oz, „Ñ¨[Å „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ PHÍOHõÅ∆ ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Ñ¨Ù\ì̃# =K«# ™êÇ≤Ï`«º
„Ñ¨„H˜Ü∞« #=Å.
#=Å rq`« ~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞ qÑ≤Ê K≥¿ÑÊ ™ê^è#Œ O - 1

O #=Å#∞ x~°fizOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞
O #=Å qHÍ™êxfl, qã¨$Î ux q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞
O #=Å ÅHõ}
6.2 =¸Å áê~îO° – 1
#=Å JO>Ë
`≥Å∞QÆ∞Ö’ #=Å J<Õ Ñ¨^•xfl „H©.â◊.1900 „áêO`«OÖ’ HÍjÉè@ í ∞ì „|Ç¨Ï‡Ü«∞ºâß¢ãÎ≤ J<Õ q=∞~°≈‰õΩ_»∞ '~å[âıY~°
K«i„`«=Ú— J<Õ #=Å#∞ QÆ∞iOz# q=∞~°≈Ö’ LÑ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. ''H˘`«Î qâıëêÅ∞ HõÅk #=Å—— Jx ‰õÄ_® J<åfl_»∞.
POQÆO¡ Ö’x Navel J<Õ Ñ¨ÔŒ `≥Å∞QÆ∞Ö’x H˘`«Î J<Õ J~å÷xH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í=ÙO_»@O =Å¡ '#=Å— J<Õ ¿Ñ~ˆ `«~∞° "å`« ÉÏQÍ
„áêK«∞~°ºOÖ’H˜ =zÛOk.
#=Å‰õΩ W^Õ ãÔ̈~#· x~°fiK«#O Jx K≥ÑÊ¨ \ÏxH˜ `«y# xiÌ+ì¨ x~°fiK«<åÅ∞ Ug ÖË=Ù. #=Å ~°∂áêxfl, ã¨fiÉèÏ"åxfl
|\ì̃ H˘xfl ã¨∂„`åÅ#∞ =∞#O U~°Ê~°K∞« HÀ=K«∞Û. JO>Ë #=Å ÅHõ} ∆ ÏÅ∞QÍ H˘xfl\˜x =∞#O QÆ∞iÎOK«=K«∞Û.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ #=Å QÆ∞iOz q=iã¨∂Î "≥Ú^Œe <åQÆÉèí∂+¨}â◊~°‡ J<Õ q=∞~°≈‰õΩ_»∞ WÖÏ J<åfl~°∞ ''™êOÑ¶≤∞Hõ
rq`åxH˜ „ÑüaO|OQÍ =º‰õΩÅÎ rq`«Q=Æ ∞<åxfl z„uã¨∂Î [#∞Å PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞ =ºH©HÎ iõ OKÕ QÆ^ºŒ „Ñ¨|O^èOŒ
#=Å——. P^è∞Œ xHõ™êÇ≤Ï`«º q=∞~°≈‰õΩÅ∞ P~ü.Zãπ.ã¨∞^Œ~≈° #O Jaè„áêÜ«∞OÖ’ ''=º‰õΩÅÎ rq`åxfl „Ñ¨^•è #OQÍ fã¨∞H˘x
™ê=∂lHõ rq`åxfl ã¨∞ÊùiOÑ¨K¿Õ ã ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« #=Å——. ''#=ÖÏ tÅÊO QÆ∞iOz# Ñ¨ÙãÎ̈HOõ Ö’ =Å¡Oáê\˜ "≥OHõ@
ã¨∞|ƒÜ«∞º J<Õ q=∞~°≈‰õΩÅ∞ ''#=Å ã¨=∞HÍb# rq`« "åãÎ̈qHõ`« g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ #ç HõÅÊ<å`«‡Hõ =K«# ™êÇ≤Ï`«º
„Ñ¨„H˜Ü∞« —— Jx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
#=Å#∞ H˘O^Œ~∞° P^è∞Œ xHõ =∞¿ÇÏuÇ¨ãÖQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. #=Å XHõ „áêO`«OÖ’x XHõ „Ñ¨*Ïã¨=¸Ç¨ÏO r=#
q^è•<åxfl , ÖË^• JO^Œ∞Ö’x XHõ =ºHÎ̃ rq`åxfl ã¨=∞„QÆOQÍ z„uOKÕ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕã∞¨ OÎ k. XHõ Kåi„`«Hõ ^Œâ◊ ÖË^•
XHõ ™ê=∂lHõ ^Œâ◊ ‰õÄ_® #=ÅÖ’ „Ñ¨^•è #OQÍ z„u`«O HÍ=K«∞Û. =ºH˜Î rq`«O ÖË^• ã¨=∂[ rq`«O #=Å‰õΩ
=Ú_çã~¨ ∞° ‰õΩ. JO>Ë #=ÖÏHÍ~°∞_»∞ ã¨=∂[O "≥#∞Hõ QÆÅ ~å[H©Ü∞« Pi÷Hõ â◊‰Ωõ ÅÎ K«Å<åxfl QÆ∞~°∞ÑÎ _¨ `» å_»∞. JO`ÕHÍ‰õΩO_®
=ºHÎ̃ rq`åxfl #_çÑO≤ KÕ ã¨∂„`åÅ#∞ ‰õÄ_® QÆ∞iÎ™êÎ_∞» Jx J~°O÷ .
#=ÖÏ qHÍãÖ
`≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Ú^Œ\#˜ =ÅQÍ #~°ÇÏ¨ i QÀáêÅHõ$+¨‚ K≥\ì˜ ~åã≤# 'N~°OQÆ~åA K«i„`«— =Ú (1872) #∞ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞.
`«~∞° "å`« =zÛ# HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO ~åã≤# ~å[âıY~° K«i„`«=Ú (1880) `≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Å∞=_ç# "≥Ú^Œ\˜ ã¨=∞„QÆ
99 #=Å
™ê=∂lHõ #=ÅQÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. ã¨=∂HÍb# ã¨=∂[ z„`«}#∞ ã¨=∞~°O÷ QÍ KÕã#≤ `˘e `≥Å∞QÆ∞ #=ÅQÍ q=∞~°≈‰õΩÅ∞
~å[âıY~° K«i„`«=Ú#∞ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. `≥Å∞QÆ∞ #=ÖÏÜ«ÚQÆ „áê~°OÉè‰í Ωõ _çQÍ HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO ÑÖ`«∞Å#∞ =∞#O
QÆ∞iÎOKåe. HõO^Œ∞‰õÄi ~å[âıY~° K«i`«=Ú `«~∞° "å`« =~°∞ã¨QÍ ã¨`º« =f K«i„`«=Ú, ã¨`º« ~å*ÏÑ¨Ó~°fi^Õâ◊ Ü«∂„`«Å∞,
K«O„^Œ=∞f K«i„`«=Ú J<Õ #=ÅÅ∞ ~°zOKå~°∞.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ „H©.â◊. 1900 #∞O_ç Ô~O_»∞ ^ŒâßÉÏÌÅÃÑ·QÍ J<ÕHõ J#∞"å^•Å∞ J#∞ã¨~°}Å∞ "≥Å∞=_®¤~Ú.
#=ÖÏqHÍãÖÖ’ nxx J#∞"å^Œ Ü«ÚQÆ=∞h ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. D HÍÅOÖ’<Õ WOw¡+µ¨ , K≥h· ãπ, „ÃÑO¶ z, "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ÉèÏ+¨Å
#∞Oz J<ÕHõ #=ÅÅ∞ (J#∞"å^ŒO) JÜ«∂º~Ú. g\˜x áê~î‰° Ωõ Å∞ ÉÏQÍ P^ŒiOKå~°∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ ÉèÏ+¨Ö’¡ ‰õÄ_®
Ñ¨~ã° Ê¨ ~°O J#∞"å^•Å∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú. =ÚYºOQÍ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ ÉˇOQÍb ÉèÏ+¨#∞Oz |OHÕK«O„^Œ, ~°gO„^Œ<å^ä\£ ÏQÆ∂~ü,
â◊~`° Kü O« „^Œ Kè@
« s˚ ~°zOz# #=ÅÅ∞ J<ÕHOõ J#∞"å^ŒO HÍ=_»O QÆ=∞<å~°›O.
1920 Ö’ `≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Å∞=_ç# =∂ÅÑë¡ ã¨=∞„QÆ"∞≥ #ÿ ã¨=∞HÍb# ™ê=∂lHõ #=Å. nx ~°K~« Ú`« L#fl=
ÅH©‡∆ <å~åÜ«∞}. P `«~∞° "å`« #=ÖÏ „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ Ñ¨Ù+≤xì KÕ‰Äõ ~ˆ Û ~°K#« Å∞ KåÖÏ =KåÛ~Ú. K«ÅO, qâ◊fi<å^äŒ ã¨`º« <å~åÜ«∞},
J_»q ÉÏÑ≤~åA, <Ài #~°ãO≤ Ç¨Ïâß¢ã,Î≤ H˘_»=\˜QOÆ \˜ ‰õΩ@∞O|~å=Ù, =∞Ç‘Ï^è~Œ ° ~å=∞"≥∂Ç¨Ï#~å=Ù, |∞zÛÉÏ|∞, QÀÑ‘KO« ^£,
~åqâß¢ã,Î≤ N^Õq, "åã≤~Ô _ç¤ ã‘`å^Õq, c<å^Õq, ~°OQÆ<åÜ«∞Hõ=∞‡, #g<£, =_≥~¤ ° K«O_ô^•ãπ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ZO^Œ~À ~°K~« Ú`«Å∞
~°zOz# #=ÅÅ`À `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ #=ÖÏ„Ñ¨„H˜Ü∞« "≥eq¡ iã≤Ok.
=Ú„^Œ} ~°OQÆOÖ’, Ñ¨„uHõÅ qHÍãÖÖ’ ÉèÏQÆOQÍ "å~°Ñ¨„uHõÅ∞, =∂ã¨Ñ¨„uHõÅ∞ qã¨Î$`«OQÍ =KåÛ~Ú.
ã‘iÜ«∞ÖòQÍ "≥Å∞=_Õ #=ÅÅ‰õΩ JãÖMÏºHõ"∞≥ #ÿ áê~î‰° Ωõ Å∞ U~°Ê_®¤~∞° . `≥Å∞QÆ∞"åi rq`«O`À#∂, rq`« ã¨=∞ã¨ºÅ`À#∂
ZÖÏO\˜ ãÖ|O^èOŒ ÖËx Hõ$„u=∞ Hõ^•ä x~å‡}O`À [<åHõ~¬° H#õ =ÅÅ∞ JkèHõ „áêK«∞~åºxfl á⁄O^•~Ú. q=∞~°≈‰õΩÅ∞
g\˜x "åºáê~°#=ÅÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
#=ÖÖ’¡ z„u`«"∞≥ #ÿ =ã¨∞=Î Ù#∞ |\˜ì #=ÅÅ#∞ H˘xfl ~°HÍÅ∞QÍ q=∞~°≈‰õΩÅ∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. Jq 1. ™ê=∂lHõ
#=ÅÅ∞ 2. ~å[H©Ü∞« #=ÅÅ∞ 3. Kåi„`«Hõ #=ÅÅ∞ 4. JÑ¨~å^èŒ Ñïâ’^èHŒ õ #=ÅÅ∞ 5. =∞<À"≥*· Ï˝xHõ #=ÅÅ∞
6. `åuÎfiHõ #=ÅÅ∞ 7. q*Ï˝# HõÅÊ<å #=ÅÅ∞ 8. "åºáê~° #=ÅÅ∞ L<åfl~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
ã¨∂zOK«O_ç.
1. `≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Å∞=_ç# "≥Ú^Œ\˜ ã¨=∞„QÆ ™ê=∂lHõ #=Å ( )
(Z) ~°OQÆ~å[K«i„`«=Ú (a) ã¨`º« ~å*ÏÑ¨Ó~°fi^ÕâÜ
◊ ∂« „`«Å∞
(ã≤) ~å[âıY~° K«i„`«=Ú (_ç) K«O„^Œ=∞f K«i„`«=Ú
2. `≥Å∞QÆ∞Ö’ `˘e ã¨=∞HÍb# ™ê=∂lHõ #=ÖÏ ~°K~« Ú`« ( )
(Z) |∞zÛÉÏ|∞ (a) L#fl= (ã≤) N^Õq (_ç) c<å^Õq
3. Hõ$„u=∞Hõ^•ä x~å‡}O QÆey# #=Å#∞ D ¿Ñ~°∞`À Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . ( )
(Z) `åufiHõ #=ÅÅ∞ (a) ~å[H©Ü∞« #=ÅÅ∞ (ã≤) "åºáê~°#=ÅÅ∞ (_ç) Kåi„`«Hõ #=ÅÅ∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–ã≤, 2–a, 3–ã≤.
6.3 =¸Åáê~î°O – 2
#=ÖÏ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
#=Å ~°∂áêxfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åÅO>Ë Hõ^`Œä À áÈeÛ K«∂_»=K«∞Û. Hõ^Œä rq`«OÖ’ XHõ z#fl HÀ}Ïxfl „Ñ¨îŒ ≈¿ãÎ
#=Å rq`«OÖ’x XHõ ^Œâ#◊ ∞, ÖË^• J<ÕHõ ^ŒâÅ◊ #∞ z„uOz K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok. =ºH˜Î rq`åxH˜, ã¨=∂*ÏxH˜ L#fl J<ÕHõ
áê~å≈Å#∞ UHõHÍÅOÖ’ „Ñ¨îŒ ≈OK«QÅÆ QÆ_"» ∞Õ #=ÅÖ’x Q˘Ñ¨Ê`«#O. J~Ú`Õ #=Å rq`«OÖ’x J#O`«"∞≥ #ÿ "≥q· ^è•ºxfl
ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ z„uã¨∞OÎ ^Œx K≥ÑÊ¨ ÖËO.
#=Å ã¨=∞HÍb# rq`« "åã¨qÎ Hõ`#« ∞ „ÑüaOaã¨∞OÎ k. nxx qã¨$Î u =O^ŒÑÙ¨ @Å#∞Oz ZO`«~Ú<å =ÙO_»=K«∞Û.
WO^Œ∞Ö’ ãÖÑ¶∞¨ @#Å∂, áê„`«Å∂ ã¨=∂[OÖ’x "åã¨=Î Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞OKÕ ~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞‰Ì Ωõ O\Ï~Ú. rq`«O #=Å‰õΩ
=Ú_çã~¨ ∞° ‰õΩ. D =Ú_çã~¨ ∞° ‰õΩ P^è•~°OQÍ ~°K~« Ú`« HõàÏ`«‡Hõ "åãÎ̈qHõ`« L\ì̃Ñ_¨ Õ #=ÖÏ~°∂áêxfl `«Ü∂« ~°∞ KÕ™êÎ~∞° .
#=Å =ã¨∞=Î Ù „¿Ñ=∞ HÍ=K«∞Û. Ü«Ú^ŒOú HÍ=K«∞Û. XHõ ™ê=∂lHõ ^Œâ◊ HÍ=K«∞Û. J~Ú`Õ Wu=$`«Î x~å‡}O
=∂„`«O Hõ^•ä =ã¨∞QÎ ∞Æ }Ï#fl#∞ãïOz ~°K~« Ú`« HõeÊOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. qãÎ̈$`«"∞≥ #ÿ qâßÅ"≥∞#ÿ „áêuÑ¨k‰õ L#fl rq`«
"≥q· ^è•ºxfl x~°∞+Ì Oì¨ QÍ „Ñ¨}ÏoHÍ|^ŒOú QÍ z„uOK«_O» ~°K~« Ú`« <≥Ñ· Ù¨ }ºOÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. ã¨~Ô #· KÀ@ „áê~°OÉè"í ∞≥ ÿ
ãÔ̈~#· KÀ@ =ÚyÜ«∞@O =∞Oz Wu=$`«Î ÅHõ} ∆ O. „áê~°OÉèOí , =ÚyOÑ¨ÙÅ =∞^èºŒ ãÖÑ¶∞¨ @#Å, ã¨xfl"ÕâßÅ Ñ¨~O° Ñ¨~°
LO@∞Ok. D ãÖÑ¶∞¨ @#Å =∞^èºŒ XHõ Jx"å~°º`«, `«~¯° |^Œ`ú #« ∞ ~°K~« Ú`« ™êkè™êÎ_∞» . JO>Ë ãÖÑ¶∞¨ @#Å =∞^èºŒ
HÍ~°ºHÍ~°} ãÖ|O^èOŒ LO_®Åx J~°O÷ .
Wu=$`«OÎ `«~"° å`« #=ÅÖ’ ~°K~« Ú`« „â◊^QúŒ Í fiÛk^Œ=Ì Åã≤# JOâ◊O áê„`« z„`«}. áê„`«Å∞ ÖËx #=ÅÅ∞
JO@∂ LO_»=Ù. "åã¨=Î „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’x =∞#∞+¨µºÖË #=ÅÖ’#∂ áê„`«Å∞QÍ ^Œ~≈° #q∞™êÎ~∞° . áê„`« z„`«} qâ◊fiã¨hÜ«∞OQÍ
JO>Ë #=∞‡^ŒyOkQÍ LO_»@O KåÖÏ J=ã¨~O° . "åã¨=Î „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ ZO`« ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ LO>Ë áê„`« z„`«} JO`«
ã¨ÇÏ¨ [OQÍ LO@∞Ok. P^è∞Œ xHõ #=ÅÖ’¡ áê„`« z„`«}‰õΩ J`«ºO`« „áê^è•#º`« LOk. áê„`«Å Éè∫uHõ KÕ+Öì̈ Ë HÍ‰õΩO_®
=∂#ã≤Hõ qâı+¡ }¨ ‰õΩ „áê=ÚYº`« xzÛ# #=ÖÏ HÍ~°∞Å∞ XHõ ãïH˘`«Î X~°=_çx ã¨$+≤Oì Kå~°∞. Ñïã≤`÷ ∞« Å‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
áê„`« =∞#ãÎ̈`fi« OÖ’ Ñï=~°#Î #∞ QÆ∞iÎOz, XHõ ™ê=∂lHõ ^Œâ‰◊ Ωõ , K≥`· #« º™ê÷~ÚH˜ „áêux^èºŒ O =Ç≤ÏOKÕ áê„`«Å#∞
„ÑüÉèÏ=O`«∞_≥#· ~°K~« Ú`« ~°∂á⁄OkOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å_»∞.
101 #=Å
#=Å x~å‡}OÖ’ =∞~À „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ JOâ◊O <ÕÑ^¨ ºŒä O. <ÕÑ^¨ ºŒä O JO>Ë xiÌ+"ì̈ ∞≥ #ÿ HÍÅO, „áêO`«O Jx
J~°O÷ .„Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ „áêO`«OÖ’, xˆ~tÌ `« HÍÅOÖ’ ã¨=∂[OÖ’ [iˆQ J<ÕHõ ãÖÑ¶∞¨ @#Å#∂, PÖ’K«#Å#∂, ÉèÏ"åÅ#∂
ã¨∂Å÷ OQÍ =∞#O <ÕÑ^¨ ºŒä O Jx ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. '=∂#= =∞¿ÇÏuÇ¨ãÖQÍ— ¿Ñ~˘¯<Õ #=ÅÖ’ x~°∞+Ì Oì¨ QÍ ^ÕâH◊ ÍÖÏÅ
z„`«}Ï `«ÑÊ¨ xãïQÍ LO_®e. JÑ¨C_Õ Jk qâ◊fiã¨hÜ«∞`«#∞ ãÖ`«iOK«∞‰õΩO@∞Ok.
Hõ^ÅŒä Ö’QÍ #=ÖÏ~°∂ÑÖÖ’ ‰õÄ_® ^Œ$+≤Hì À}O =∞~À =ÚMÏºOâ◊O. „Ñ¨^•è # áê„`« `«# rq`åxfl `«# ^Œ$+≤Hì À}O
#∞Oz K≥ÑÊ¨ _»O L`«=Î ∞ Ñ¨Ù~°∞+¨H^õ #Œä O. Hõ^‰Œä Ωõ _»∞ Jxfl áê„`«Å KÕ+Åì̈ #∂, „Ñ¨=~°#Î #∂ K≥ÑÊ¨ _»O ã¨~fi° ™êH˜∆ ^Œ$+≤Hì À}O.
<å@HõOÖ’ áê„`«Å ãÖÉèÏ+¨}ÖÏQÍ ~°K~« Ú`« *’HõºO ÖË‰Ωõ O_® áê„`«Å∞ `«=∞O`« `å"Õ∞ ãÖÉèÏ+¨}Å ^•fi~å `«=∞x
Pq+¨¯iOK«∞HÀ=_»O - <å@H©Ü∞« ^Œ$+≤Hì À}O. #=ÖÏ ~°K~« Ú`« g\˜Ö’ ^Õx<≥<· å ZOK«∞HÀ=K«∞Û.
#=ÖÏ ÅHõ}∆ OQÍ ÑïjeOK«=Åã≤# =∞~À JOâ◊O Hõ^•ä Hõ^#Œä O JO>Ë Hõ^#Œä ∞ K≥¿ÑÊ Ñ¨ûúŒ . Hõ^Œä HÍÅ„Hõ=∂#∞QÆÒ« QÍ
LO_»=K«∞Û. ÖË^• á¶ê+¡ Éπ ÏH± Ñ¨ûúŒ Ö’ =ÚO^Œ∞‰õΩ "≥#H˜¯ [~°Q=Æ K«∞Û. XHõ áê„`« ã¨fiQÆÒ« QÍ LO_»=K«∞Û. Hõ^#Œä OÖ’
KåÖÏ Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞<åfl~Ú. ÖËMÏ Hõ^#Œä O, k#K«~º° Hõ^#Œä O K≥`· #« º „ã¨=Ou Hõ^#Œä O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q H˘xfl qt+ì̈"∞≥ #ÿ Hõ^#Œä
Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞. Hõ^‰Œä Ωõ ~°K<« å „Ñ¨Ü∂≥ [<åxH˜ J#∞QÆ∞}"≥∞#ÿ Hõ^#Œä Ñ¨ûúŒ <Õ ~°K~« Ú`« ZOK«∞HÀ"åe.
#=ÖÏ ~°K#« Ö’ HÍx =∞ˆ~ W`«~° ã¨$[#~°K#« Ö’ HÍh â‹e· J<Õ =∂@#∞ =∞#O „Ñ¨Ü∂≥ yã¨∞OÎ \ÏO. ~°K~« Ú`«
ÉèÏ+¨#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ Ñ¨ûúŒ <Õ â‹e· JO\Ï~°∞. q+¨Ü∂« xfl |\ì̃ ãÖ^Œ~åƒùxfl |\ì̃, =∂\Ï¡_∞» `«∞#fl =ºHÎ̃x |\ì̃, qO@∞#fl
=ºHÎ̃x |\ì̃ ~°K#« Ö’ ÉèÏëê â‹e· =∂~°∞`«∂ LO@∞Ok. ã¨xfl"ÕâßxH˜ `«y#@∞¡ ^ÕâH◊ ÍÖÏÅ##∞ãïOz ~°K~« Ú`« ÉèÏ+¨#∞
ã¨=Úz`«OQÍ „Ñ¨Ü∂≥ y™êÎ_∞» . ~°K~« Ú`« =ºH˜`Î fi« O J`«x â‹e· Ö’ L\˜ì Ñ¨_∞» `«∞Ok. JO^Œ∞=ÖË¡ â‹e· x |\˜ì KåÖÏ ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡
=∞#O ~°K~« Ú`«#∞ QÆ∞iÎ™êÎO. #=ÖÏ ~°K~« Ú`« ~°K#« Ö’ KåÖÏ "≥q· ^èºŒ "≥∞#ÿ â‹Å· ∞efl „Ñ¨îŒ ≈OKåeû LO@∞Ok. aè#fl
=~åæÅ, ‰õΩÖÏÅ,=∞`åÅ"å~°∞, aè#fl Pi÷Hõ ™ê÷~ÚÅ‰õΩ K≥Ok#"å~°∞, K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl"å~°∞, K«^∞Œ =ÙHÀx"å~°∞ =∞^èºŒ # ÉèÏ+¨#∞
LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ q^è•#OÖ’ KåÖÏ Éè^Ë •Å∞<åfl~Ú. Wq ~°K#« Ö’ LÑ¨Ü∂≥ yOKåeû LO@∞Ok. `≥Å∞QÆ∞Ö’ '=∂ÅÑë—¡
"≥Ú^ŒÅ∞H˘x =zÛ# J<ÕHõ ~°K#« Ö’¡ ~°K~« Ú`«Å∞ qãÎ̈$`«"∞≥ #ÿ â‹b· "≥q· ^è•ºxfl „Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞.
rq`åxfl Ü«∞^ä•`«ÔŒä QÍ K«∂Ñ≤OK«_"» ∞Õ HÍ‰õΩO_®. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê‰õΩ ^ÀÇ¨Ï^ŒÑ_¨ Õ q^èOŒ QÍ ~°K#« LO_®e.
WO^Œ∞‰õΩ ~°K~« Ú`« „áêÑÖzHõ ^Œ$HõÊ^äOŒ `À_»Ê_»∞`«∞Ok. JO>Ë #=ÖÏ ~°K~« Ú`« ÉèÏ"åÅ∂, qâßfi™êÅ∂, `åuÎfiHõ^$Œ +‘ì D
„áêÑÖzHõ ^Œ$HõÊ^ä•xfl xˆ~tÌ ™êÎÜ∞« #fl=∂@. ã¨=∂*Ïxfl =ÚO^Œ∞‰õΩ #_çÑO≤ KÕ „Hõ=∞OÖ’ `≥Å∞QÆ∞ #=ÖÏ ~°K~« Ú`«Å∞
ZO`À „ÑüÉè`í À =∞Oz #=ÅÅ#∞ "≥Å∞=iOKå~°∞. "≥Å∞=iã¨∞<Î åfl~°∞ ‰õÄ_®.
#=Å ~°∂áêxfl ÑïjeOz#Ñ¨C_»∞ ã¨∂Å÷ OQÍ =∞#‰õΩ HõxÑ≤OKÕ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞QÍ Wu=$`«OÎ , áê„`«z„`«}, <ÕÑ^¨ ºŒä O,
^Œ$+≤Hì À}O Hõ^•ä Hõ^#Œä O, â‹e· "≥Ú^ŒÖ#·ˇ JOâßÅ#∞ =∞#O K«iÛOK«∞‰õΩ<åflO. #=ÖÏ „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅHõ} ∆ ÏÅ∞QÍ g\˜x
q=∞~°≈‰õΩÅ∞ QÆ∞iÎOKå~°∞. `≥Å∞QÆ∞ =K«# ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ #=Å KåÖÏ „áêK«∞~°ºO á⁄Ok# „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ ¿Ñ~˘¯<åeû
LO@∞Ok.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
ã¨∂zOK«O_ç.
1. #=Å‰õΩ =Ú_ç ã¨~∞° ‰õΩ ( )
Z. rq`«O a. Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ∞ ã≤. Hõà◊ _ç. Ñïã¨~åÅ∞
2. <ÕÑ^¨ ºŒä O JO>Ë ( )
Z. ^ÕâO◊ a.xiú+ì¨ HÍÅO, „áêO`«O ã≤. "å`å=~°}O _ç. PÖ’K«#Å∞
3. â‹e· JO>Ë ( )
Z. #_çKÕ Ñ¨ûúŒ a. ^Œ∞ã¨∞ÅÎ #∞^èiŒ OKÕ Ñ¨ûúŒ
ã≤. ÉèÏ+¨#∞Ñ¨Ü∂≥ yOKÕÑ^¨ uúŒ _ç. ãÖ^Œ~Àƒùz`«#_»=_çHõ
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - Z, 2 - a, 3 - ã≤.
6.4 ''=∂ÅÑë¡ #=Å——

=∂ÅÑë¡ #=ÖÏ ~°K~« Ú`« L#fl= ÅH©‡∆ <å~åÜ«∞}. L#fl= ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°Ü∂≥ ^è∞Œ _»∞. QÍOnèr J#∞K«~∞° _»∞.
Ñ¨ÖÏfl_»∞ „áêO`«OÖ’ Ñ¨ÙÅ¡i ã¨`åº„QÆÇÏ¨ OÖ’ L#fl= áêÖÁæ<åfl~°∞. „a\˜+µ¨ „Ñ¨É∞íè `«fiO PÜ«∞##∞ JÔ~ã¨∞ì KÕãO≤ k.
22–7–1921 #∞O_ç 21–7–1922 =~°‰Ωõ HÍ~åQÍ~°OÖ’ LOzOk. L#fl= HÍ~åQÍ~°OÖ’ L#fl P ã¨=∞Ü«∞OÖ’<Õ
=∂ÅÑë¡ #=Å#∞ ~åâß~°∞.
`≥Å∞QÆ∞ #=ÅÖ’¡ =∂ÅÑëH¡ ˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ ™ê÷#=ÚOk. =∂ÅÑë¡ `˘e ã¨=∞HÍb# ~å[H©Ü∞« , ™ê=∂lHõ #=Å.
nxH˜ 'ãÖQÆq[Ü«∞=Ú— J<Õ =∞~À¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LOk. '=∂ÅÑë—¡ ~°K#« JO`å "å_»∞Hõ ÉèÏ+¨Ö’ ™êyOk. 1921
„áêO`«OÖ’ "å_»∞Hõ ÉèÏ+¨Ö’ #=ÖÏ ~°K#« L#fl= "åi ™êÇ¨Ïã¨"∞≥ #ÿ JÉè∞í º^ŒÜ∞« ^Œ$HõÊ^ä•xH˜ `å~å¯}O. '=∂ÅÑë—¡
„QÍg∞} rq`åxfl JO^Œ∞<å J@ì_∞» QÆ∞# L#fl „QÍg∞} „Ñ¨[Å rq`åÅ#∞ z„uOz# #=Å. J@ì_∞» QÆ∞# L#fl „QÍg∞}
„Ñ¨[ÅÖ’ =∂Å=∂kQÆÅ∞<åfl~°∞. "åi ã≤u÷ QÆ`∞« Å∞ Ü«∞^ä•~°÷ z„`«}`ÀÉÏ@∞, "åi JÉè∞í º^ŒÜ∂« xfl Ptã¨∂Î ™êy# ~°K#«
– =∂ÅÑë.¡ D #=ÅÖ’ ~°K~« Ú`« „¿Ñ=∞‰õΩ q∞Oz# ™ê^è#Œ O ÖË^xŒ , ãÖÑ¶∞¨ ¿ã= KÕÜ∞« x^Õ Z=~°∂ ^•x KÕ`«
áÈ+≤OK«|_»_®xH˜ J~°∞›Å∞ HÍ~°x „Ñ¨É’kèOKå~°∞. QÍOnèr HõÅÅ∞ Hõ#fl „QÍ=∞ã¨fi~å[º x~å‡}O ‰õÄ_® D #=ÅÖ’
~°K~« Ú`« z„uOKå~°∞. ã¨=∞HÍb#OQÍ ™êQÆ∞`«∞#fl ~å[H©Ü∞« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∂Å∞, HÍi‡HÀ^Œº=∂Å∞, WO^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ
HõxÑ≤™êÎ~Ú. ™ê=∂lHõ ãÖ|O^è•Å`À ÉÏ@∞ =∂#= ãÖ|O^è•Å z„`«} J`«ºO`« "åã¨qÎ HõOQÍ ~°K~« Ú`« ™êyOKå~°∞.
~å=∞^•ã¨∞, =∂ÅH˜‡∆ , KÒ^Œ~Ü
° ∞« º ÅHõ‡∆ =∞‡† "≥∂Ç¨Ï# ~å=Ù – Hõ=∞Å=∞‡† JáêÊ^•ã¨∞ – *’ºu =O\˜ [O@Å ^•fi~å ¢ãÎ‘
Ñ¨Ù~°∞+¨ ãÖ|O^è•Å ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ ~°K~« Ú`« Hõà‰¡◊ Ωõ Hõ\#ì̃ @∞¡ z„uOKå~°∞.
103 #=Å
=∂ÅÑë¡ #=Å#∞ <åÅ∞QÆ∞ ÉèÏQÍÅ∞QÍ ÑïjeOK«=K«∞Û. "≥Ú^Œ\˜ ÉèÏQÆOÖ’ ~å=∞^•ã¨∞ Hõ^äŒ. Ô~O_»=
ÉèÏQÆOÖ’ KÒ^Œ~Ü° ∞« º Hõ^Œä „Ñ¨^•è #OQÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. áê„`«z„`«} KåÖÏ "åã¨qÎ HõOQÍ ™êyOk. #=ÅÖ’ "å`å=~°}O
J`«ºO`« ã¨ÇÏ¨ [OQÍ z„uOKå~°∞. Éè∫uHõ "å`å=~°}O =∂„`«"∞Õ HÍ‰õΩO_® ã¨=∞HÍb# ™ê=∂lHõ ÉèÏ=#Å∞, PÖ’K«#Å∞,
L^Œº=∞ Pâ◊Ü∂« Å∞, =º‰õΩÅÎ =∞<ÀÉèÏ"åÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜`À #=Å áê~î‰° Ωõ x JÅiã¨∞OÎ k.
ãÖã¨¯~°,Î =∂#=`å"ån, QÍO^èÜÕ ∞« "ån J~Ú# L#fl= „áêÑÖzHõ ^Œ$HõÊ^äOŒ '=∂ÅÑë—¡ ~°K#« ‰õΩ JÉè∞í º^ŒÜ∞«
~°∂áêxflzÛOk. P^è∞Œ xHõ =∂#"ÕuÇ¨ãÖQÍ #=ÖÏ „Ñ¨„H˜Ü∞« `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ „Ñ¨HÍtOK«#∞#fl^Œ#_®xH˜ `å~å¯}OQÍ
'=∂ÅÑë—¡ #=Å xezOk. „a\˜+µ¨ „Ñ¨É∞íè `«fiO P<å_»∞ '=∂ÅÑë—¡ #=Å#∞ x¿+kèOzOk. =∂ÅÑë¡ #=Å ã¨=∞HÍb#
ã¨=∂[OÖ’ ZO`«\˜ „Ñ¨ÉÏè "åxfl K«∂Ñ≤O^À nxx |\˜ì =∞#O J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.

O P^è∞Œ xHõ =K«# ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞ : "åºãÖ, Hõ^•ä xHõ, #=Å, <å\˜H,õ ã‘fiÜ«∞K«i„`«, rq`« K«i„`«, Ü«∂„`å
K«i„`«.
O ã¨=∞HÍb# ™ê=∂lHõ Ñïã≤`÷ ∞« Å #∞Oz, „Ñ¨[Å „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ PHÍOHõÅ∆ ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Ñ¨Ù\ì̃# =K«# ™êÇ≤Ï`«º
„Ñ¨„H˜Ü∞« #=Å.
O #=Å J<Õk XHõ „áêO`«OÖ’x XHõ „Ñ¨*Ï ã¨=¸Ç¨ÏO r=#q^è•<åxfl ÖË^• JO^Œ∞Ö’x XHõ =ºH˜Î rq`åxfl
ã¨=∞„QÆOQÍ z„uOKÕ „Ñ¨Ü∞« `«flOKÕã∞¨ OÎ k.
O `≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Å∞=_ç# "≥Ú^Œ\˜ ã¨=∞„QÆ ™ê=∂lHõ #=Å ~å[âıY~° K«i„`«=Ú.
O "å~°Ñ„¨ uHõÅ∞, =∂ã¨Ñ„¨ uHõ‰Ωõ qãÎ̈$`«OQÍ ~å=_»O`À #=ÅÅ‰õΩ JãÖMÏºHõ"∞≥ #ÿ áê~î‰° Ωõ Å∞ U~°Ê_®¤~∞° .
O =ã¨∞=Î Ù#∞ |\ì̃ #=Å#∞ H˘xfl~°HÍÅ∞QÍ q=∞~°≈‰õΩÅ∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. Jq :
1. ™ê=∂lHõ #=ÅÅ∞ 2. ~å[H©Ü∞« #=ÅÅ∞
3. Kåi„`«Hõ #=ÅÅ∞ 4. JÑ¨~å^èŒ Ñïâ’^èHŒ õ #=ÅÅ∞
5. =∞<À "≥*· Ï˝xHõ #=ÅÅ∞ 6. `åuÎfiHõ #=ÅÅ∞
7. q*Ï˝#HõÅÊ<å #=ÅÅ∞ 8. "åºáê~°#=ÅÅ∞.
O #=Å ã¨=∞HÍb# rq`« "åã¨qÎ Hõ`#« ∞ „ÑüaOaã¨∞OÎ k. #=Å‰õΩ =Ú_çã~¨ ∞° ‰õΩ rq`«O. nx P^è•~°O`À ~°K~« Ú`«
HõàÏ`«‡Hõ "åãÎ̈qHõ`« L\ì̃Ñ_¨ Õ #=ÖÏ~°∂áêxfl Pq+¨¯i™êÎ_∞» .
O Hõ^Œä rq`«OÖ’ XHõ z#fl HÀ}Ïxfl „Ñ¨îŒ ≈¿ãÎ #=Å rq`«OÖ’x XHõ ^Œâ#◊ ∞, ÖË^• J<ÕHõ ^ŒâÅ◊ #∞ z„uOz
K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok.

O #=Å ~°∂ÑÖÖ’ „Ñ¨^•è #OQÍ =∞#O QÆ∞iÎOKåeû# JOâßÅ∞ : Wu=$`«OÎ , áê„`«z„`«}, <ÕÑ^¨ ºŒä O, ^Œ$+≤Hì À}O,
â‹e· , Hõ^#Œä Ñ¨ûúŒ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê‰õΩ ^ÀÇ¨Ï^ŒÑ_¨ Õ q^èOŒ QÍ ~°K#« Å∞ KÕÜ∞« _®xH˜ ~°K~« Ú`« „áêÑÖzHõ ^Œ$HõÊ^äOŒ „Ñ¨QuÆ jÅOQÍ
LO_®e.
JÉèÏº™êÅ∞

1. P^è∞Œ xHõ =K«# ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.
2. `≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Ú^Œ\˜ #=Å Uk?
3. `≥Å∞QÆ∞Ö’ J#∞=kOz# ÉˇOQÍb #=ÖÏ ~°K~« Ú`«Å#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.
4. =ã¨∞=Î Ù#∞ |\˜ì #=Å#∞ Zxfl ~°HÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«=KÀÛ `≥ÅÑÖ_ç.
5. J#∞"å^Œ Ü«ÚQÆO QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
1. #=Å#∞ x~°fizOK«O_ç?
2. #=Å ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ qâ◊nHõiOK«O_ç.
3. =∂ÅÑë¡ #=Å QÆ∞iOz q=iOK«O_ç.
4. g∞‰õΩ #zÛ# XHõ #=Å QÆ∞iOz "åºã¨~∂° ÑÖÖ’ ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« O_ç.
5. #=Å‰õΩ, Hõ^‰Œä Ωõ =∞^èºŒ QÆÅ `Õ_®#∞ q=iOK«O_ç.
C. HÕk "åHÍºÅ#∞ ãïKÕã≤ ~åÜ«∞O_ç.
1. L`«~Î O° "≥Ú#fl `≥KåÛ=Ù h=Ù.
2. Ñ¨Å∞ LO@∂<Õ *ˇÅ· ∞Ö’ ~åã≤ Hõq`«Å∞ áÈ~å\ÏxH˜ WKåÛ~°∞ ã¨∂Êùi.Î
3. ãÖkè Ñ¨^•ÅÖ’ [iy# Ñ¨Ó~°fiÑ¨ÔŒ "≥Ú^Œ\˜ Ñ¨ÔŒ .
105 #=Å
D. HÕk "åHÍºÅÖ’ qÉè‰í Ωõ ÅÎ ∞, LÑ¨qÉè‰í Ωõ ÅÎ ∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
1. XHõ QÆ∂\˜Ö’ H˘xfl Ñ¨‰Ω∆õ Å∞ L<åfl~Ú.
2. â◊‰Ωõ O`«Å |_çÖ’H˜ ÑïQÔ _»∞`«∞O>Ë ~°OQÆ_∞» K«∂ã¨∂Î xÅ|_ç áÈÜ«∂_»∞.
3. aè#fl`«fiOÖ’ UHõ`fi« O HÀãÖ KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `«flO =ÖË¡ =∞#O ãÖ`À+ÖQÍ LO\ÏO.
E. HÕk "åHÍºÅÖ’ „H˜Ü∂« ~°∂áêÖË"À `≥ÅÊO_ç.
1. QÍOnèr *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ ™ê~°^ºŒä O =Ç≤ÏOKå_»∞.
2. ã¨=∞HÍb# ™ê=∂lHõ Ñïã≤`÷ ∞« ÅHõ#∞QÆ∞}"≥∞#ÿ #=ÅÅ∞ ~åÜ«∞|_ç<å~Ú.
3. D ~ÀA L^ŒÜ∞« O =~°¬O =zÛOk.
F. HÕk Ñ¨^•Å#∞ HõeÑ≤ XˆH Ñ¨ÔŒ QÍ ~åÜ«∞O_ç.
Ñ¨Ù#ó { Ln˚Ñ#¨ O ........................................................
ãÖã¨¯~°} { L^Œº=∞O ......................................................
=∞Ç¨ { WuÇ¨ã¨=Ú .........................................................
=ÚYº { JOâ◊O ..........................................................
„Hõ=∞ { J#∞QÆ`=« Ú ......................................................
G. HÕk q„QÆÇÏ¨ "åHÍºÅ#∞ ã¨=∂™êÅ∞QÍ ~åÜ«∞O_ç.
P^è∞Œ xHõ"∞≥ #ÿ ™êÇ≤Ï`«º=Ú : ..................................................
ã¨=∂[=Ú Ü≥ÚHõ¯ z„`«} : ..................................................
~å[âıY~° =∞#∞¿Ñ~°∞QÆÅ K«i`«=Ú : ..................................................
"åºáê~°=Ú H˘~°‰Ωõ #=ÅÅ∞ : ..................................................
Éè∫uHõ"∞≥ #ÿ KÕ+Åì̈ ∞ : ..................................................
^Œ$+≤ì Ü≥ÚHõ¯ HÀ}O : ..................................................
#=ÅÖ’x áê„`« : ..................................................
~å[H©Ü∞« =Ú, ™ê=∂lHõ"∞≥ #ÿ JOâßÅ∞ : ..................................................

H. HÕk *ÏfÜ«∂Å#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz ™⁄O`«"åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
„áê~°OÉèí=∞QÆ∞@ ..................................................
x~°fizOK«∞@ ..................................................
=Ú_çã~¨ ∞° ‰õΩ ..................................................
Ñ¨Ù+≤xª KÕ‰Äõ ~°∞Û@ ..................................................
"≥e¡qiÜ«Ú@ ..................................................
„ÑüaOaOK«∞@ ..................................................

1. g∞ „QÍ=∞O / Ñ¨@}
ì OÖ’x „QÆO^ä•ÅÜ«∞OÖ’x #=ÅÅ∞ K«∂_»O_ç.
2. =∂ã¨Ñ„¨ uHõÅ‰õΩ J#∞|O^èOŒ QÍ WKÕÛ z#fl #=ÅÅ#∞ K«^=Œ O_ç.
3. g∞‰õΩ #zÛ# #=ÅÖ’x áê„`«Å QÆ∞iOz Ñ¨^ãÕ ≤ "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
4. #=Å - Hõ^ÅŒä =∞^èºŒ QÆÅ ™ê=∞ºÉè^Ë •Å#∞ ÑïjeOK«O_ç.
5. =∂ÅÑë,¡ ~å[âıY~° K«i„`«=Ú #=ÅÅ∞ K«^=Œ O_ç.
107 #=Å
7 <å@HõO, <å\˜Hõ
(qaè#fl =∂#= Ñ„ =¨ $`«∞Å
Î Ñ„ ^
¨ ~Œ ≈° #, <å@Hõ=∞x QÆ∞iÎOK«∞@)

<å@HõO W`«~° `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü«∞ÖÏ¡ˆQ áêâßÛ`«º ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨ÉèÏ=O`À ~°∂Ñ¨Ù k^Œ∞Ì‰õΩOk. `≥Å∞QÆ∞
<å@HõO, <å\˜H,õ UHÍOH˜HÅõ ÃÑ· áêâßÛ`«º <å@Hõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨ÉÏè =O ã¨Ê+ì̈OQÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
<å@HõOÖ’ Hõ^äŒÖ’x áê„`«Åhfl =∞# Hõà◊§=ÚO^Œ∞ #\˜ã¨∞ÎO\Ï~Ú. #@∞Å∞ XHõ Hõ^äŒÖ’x áê„`«Å "ÕëêÅ∞
"Õã∞¨ H˘x P áê„`«Å∞ K≥Ü∞« º=Åã≤# Ñ¨#∞Å∞ KÕã∂¨ Î =∂@Å∞ =∂\Ï¡_∞» `«∂ P Hõ^Œä `«=∞ Hõà§‹ ^Œ∞@ x[OQÍ<Õ [~°∞QÆ∞`«∞#fl^Œ#fl
ÉèÏ"åxfl, J#∞Éè∂í ux „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å‰õΩ Hõey™êÎ~∞° . JO^Œ∞=Å¡<Õ =∞#O <å@HÍxfl ^Œ$â◊ºHÍ=ºO JO@∞<åflO.
<å\˜Hõ <å@HõO Hõ<åfl z#flk. `«‰Ωõ ¯= JOHÍÅ∞ Hõey LO@∞Ok. `«‰Ωõ ¯= =º=kèÖ’ =ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k. XˆH JOHõO
QÆÅk UHÍOH˜H.õ D áê~îO° Ö’ g∞~°∞ K«^=Œ É’`«∞#fl 'â◊‰Ωõ #Ñ¨H—∆˜ <å\˜Hõ „Ñ¨ã^≤ úŒ áê„uˆHÜ«ÚÅ∞ <å~¡° "≥OHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù
~°zOKå~°∞.

D áê~îOÆ K«kq# `«~∞° "å`« JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞
O <å@HõO, <å\˜H,õ UHÍOH˜H,õ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞° .
O â◊‰Ωõ # Ñ¨H∆˜ <å\˜Hõ qt+ì̈`#« ∞ q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
„Ñ¨ÑÖK«"≥ÚHõ ~°OQÆã¨÷ÅO. Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞, ¢ã‘ÎÅ∞ JO^Œ~°∂ #\©#@∞ÖË.

7.2 ~°K«~Ú`« ÑïK«Ü«∞O
<å~°¡ "ÕOHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù (1908 – 1985)
<å~°¡ "ÕOHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù ÅHõ‡∆ }~å=Ù, =∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ 1908 _çÃãO|~°∞ 1# [x‡OKå~°∞. <å~°¡
"ÕOHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù #=`«~Ñ° Ù¨ "Õ∞^è•q. <å~°"¡ å~°∞ ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü∞« ™êÇ≤Ï`«º q=∞~°≈‰õΩÅ∞QÍ ¿Ñ~°∞ `≥K∞« Û‰õΩ<åfl~°∞.
Ñ¨„uHÍ ãÖáê^Œ‰Ωõ Å∞QÍ KåÖÏ HÍÅO Ñ¨xKÕ™ê~°∞.
Hõq`«fiO, "åºãÖ, <å@HõO, Hõ^Œä "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅxflO\˜h <å~°¡ ã¨Ê$tOKå~°∞. ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
`«#HõO@∂ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ =Ú„^Œ#∞ "Õã∞¨ ‰õΩ<åfl~°∞.
ã¨=∂*ÏÉè∞í º#fluH˜, ~°K<« Õ PÜ«Ú^è=Œ ∞x #q∞‡ Ñ¨„uHÍ~°K#« ‰õΩ L`«=Î ∞ ™êÇ≤Ï`«º Q“~°"åxfl ãÖ`«iOz ÃÑ\ì̃#
Ñ¶∞¨ #`« "åi^Õ.
PO„^è„Œ Ñ¨Éíè k#Ñ¨„uHõÖ’ ã¨Ç¨ Ü«∞ ãÖáê^Œ‰Ωõ xQÍ rq`åxfl „áê~°OaèOz, ã¨$[<å`«‡Hõ ~°K<« å"åºãÖQÆO`À,
=Ú‰õΩ¯ã¨∂\˜ ^Œ#O`À, x~°ƒÜ ù ∞« OQÍ xã¨ûOHÀK«OQÍ ~°K#« Å∞ KÕÜ∞« _»O =Å¡ J#uHÍÅOÖ’<Õ ãÖáê^Œ‰Ωõ x ™ê÷~ÚH˜
KÕ~∞° ‰õΩ<åfl~°∞.
Ñ¨„uHõ#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_O» Ö’ H˘`«Î Ñ¨^`úŒ ∞« Å‰õΩ ã‘fiHÍ~°O K«∞\˜ì áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ KÕ~∞° =Ü«∂º~°∞. Ñ¨„uHÍÉèÏ+¨Ö’, ~°K#« Ö’
H˘`«Î Ñ¨^|Œ O^è•Å#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOz Ñ¨„uHÍÑ¨~<°î åxfl ã¨∞ÅÉè`í ~« O° KÕ™ê~°∞. qÅ∞=Å`À |uHÍ~°∞. ~årÖËx rq`åxfl
H˘#™êyOKå~°∞.
<å~°"¡ å~°∞ ¿ÇÏ`«∞"åkQÍ, =∂#=`å"åkQÍ ™êÇ≤ÏfÖ’HõOÖ’ z~°™ê÷<åxfl ãÖáêkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. "å~°∞ ~åã≤#
ãÖáê^ŒHÜ © ∂« Å∞ "≥q· ^èºŒ Éèií `«OQÍ LO_ç áê~î‰° Ωõ ÅÖ’ ™ê=∂lHõ ã¨Ê$Ç¨Ï#∞ HõeyOKÕq, ãÖáê^ŒHÜ
© ∂« ÖË HÍHõ Z<Àfl
<å\˜HÅõ ∞, Hõq`«Å∞, "åº™êÅ∞ ‰õÄ_® ~°zOKå~°∞.
'H˘`«QÎ _Æ —¤» <å\˜HÅõ ∞, UHÍOH˜HÅõ `À ‰õÄ_ç# ãÖÑ¨Ù\˜. ^•x #∞O_ç fã¨∞HÀ|_ç#^Õ ''â◊‰Ωõ #Ñ¨H—∆˜ — UHÍOH˜H.õ
`≥Å∞QÆ∞^Œ#O L\˜Ñì _¨ ÖÕ ÏQÍ D <å\˜H#õ ∞ <å~°¡ ~°zOKå~°∞.
7.3 =¸Å áê~îO° - 1
<å@HõO ã¨fi~°∂ÑÖ
<å@HÍxH˜, <å\˜H‰õ Ωõ =ÚYº"≥∞#ÿ `Õ_® qã¨$Î uÖ’ LOk. <å@HõO HõO>Ë <å\˜Hõ z#flk. #=Å‰õΩ, Hõ^•ä xHõ‰Ωõ L#fl
`Õ_®ÜÕ∞ <å@HÍxH˜, <å\˜H‰õ Ωõ ‰õÄ_® HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍh <å@HÍxfl z#flkQÍ KÕ¿ãÎ <å\˜Hõ HÍ^Œ∞. ^ÕxHõ^Õ „Ñ¨`ºÕ Hõ`«
Hõey#k. XHõ =∞x+≤ rq`åxfl QÍx, rq`«OÖ’ =ÚYºÑ¶∞¨ \ÏìÅ∞ [iy# H˘O`«HÍÖÏxfl QÍx K≥ÑÊ¨ _®xH˜ <å@HõO,
109 <å@HõO, <å\˜Hõ

#=Å =O\˜ qãÎ̈$`«"∞≥ #ÿ „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ J=HÍâ◊O LO@∞Ok. =∞x+≤ rq`åÅÖ’ [iˆQ =ÚYº"≥∞#ÿ Ñ¶∞¨ \ÏìÅ#∞ K≥ÑÊ¨ _®xH˜
Hõ^•ä xHõ, <å\˜Hõ =O\˜ „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `å~Ú. <å@HõO, <å\˜Hõ Ñ¨ÓiÎQÍ "Õ~∞° "Õ~∞° ã¨fiÉèÏ=O HõÅq J#_®xH˜
W^˘Hõ x^Œ~≈° #O.
<å@HõO JO`å q~å=∞O ÖË‰Ωõ O_® UHõay# „Ñ¨îŒ ≈OK«~∞° . K«∂¿ã"åiH˜ q„âßOu HõeyOK«_O» HÀãÖ, ~°OQÆãÅ÷¨ O
g∞^Œ „Ñ¨^Œi≈OK«ÖËx ÉèÏQÍÅ#∞ fã≤"≥Ü«∞º_»O HÀãÖ <å@HÍxfl H˘xfl ÉèÏQÍÅ∞QÍ qÉèíl™êÎ~°∞. JÖÏO\˜ XH˘¯Hõ¯
Hõ^•ä ÉèÏQÍxfl JOHõO JO\Ï~°∞. =∞m§ XH˘¯Hõ¯ JOHõOÖ’x Hõ^#Œä ∞ gÅ∞HÀãÖ H˘xfl ^Œ$â◊ºÉèÏQÍÅ∞QÍ qÉèlí ™êÎ~∞° .
W@∞=O\˜ ^Œ$âßºÅ#∞ ~°OQÍÅ∞ JO\Ï~°∞. ãÖã¨¯$`« <å@HÍÖ’¡ J~Ú^Œ∞#∞Oz Ñ¨k JOHÍÅx_çq LO_®Å<Õ xÜ«∞=∞O
LOk. `≥Å∞QÆ∞Ö’ <å@HÍÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ñ¨C_»∞ J#∞"å^•ÖË =KåÛ~Ú. Hõ#∞Hõ, ¿+H±ãÊ≤ Ü«∞~ü <å@HÍÅ „Ñ¨ÉÏè =O =Å¡ Jq
J~Ú^Œ∞ JOHÍÅÖ’ LO_Õk. P `«~∞° "å`« `≥Å∞QÆ∞Ö’ =¸_»OHÍÅ∞, <åÅ∞QÆOHÍÅ <å@HÍÅ∞ ‰õÄ_® =KåÛ~Ú.
`≥Å∞QÆ∞ <å@HÍÅ#∞ „Ñ¨îŒ ≈OKÕ „áê~°OÉèOí Ö’ <å@HÍÅ∞ `≥Å"¡ å~°∂¡ „Ñ¨îŒ ≈OKÕ"åà◊√§. „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å∞ `≥Å"¡ å~°∂¡
gHÕ∆ K«_®xH˜ ã≤ÔúŒ QÍ LO_Õ"åà◊√§.
WÑ¨Ê\˜ P^è∞Œ xHõ <å@HÍÅ „Ñ¨^~Œ ≈° #‰õΩ ~Ô O_»∞ =¸_»∞ QÆO@Å ã¨=∞Ü«∞O Ñ¨_∞» `«∞Ok. <å@Hõ ~°K~« Ú`«Å∞ 'JOHõO—
J<Õ^•xfl =kÖËã,≤ "≥Ú`«OÎ <å@HÍxfl '~°OQÍÅ∞—QÍ qÉèlí ã¨∞<Î åfl~°∞. ~°OQÍÅÖ’ ã¨Å÷ O, HÍÅO =∂~°∞`å~Ú.
`≥Å∞QÆ∞ <å@HÍÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ñ¨C_»∞ ÉèÏ+¨ Z<Àfl =~°#‚ Å`À, HÍ=ºÉèÏ+¨`À xO_ç LO_Õk. áœ~å}˜Hõ Ñ¨^ºŒ <å@HÍÅ‰õΩ
Jq∞`«"∞≥ #ÿ „áêK«∞~°ºO LO_Õk. HÍh ~å#∞~å#∂ <å@HõÉÏè +¨Ö’ ‰õÄ_® P^è∞Œ xHõ =º=Ç¨iHõ â‹e· KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩOk.
<å\˜HÍ ã¨fi~°∂ÑÖ
<å\˜H,õ <å@HõO HõO>Ë z#flk. Wk 2,3 JOHÍÅ‰õΩ q∞OK«^∞Œ . XHõ QÆO@Ö’ Ñ¨Ó~°=Î Ù`«∞Ok. =∞x+≤H˜ x`«ºrq`«OÖ’
Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ ã¨∞Å∞=ÙQÍ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ <å\˜Hõ ÉÏQÍ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ~°K~« Ú`« K≥ÑÊ¨ ^ŒÅ∞Û‰õΩ#fl q+¨Ü∞« O
ã¨∂\˜QÍ, ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å‰õΩ Ç¨Ï`«∞‰Î Ωõ O@∞Ok.
UHÍOH˜Hõ ã¨fi~°∂ÑÖ
UHÍOH˜H‰õ Ωõ ãÖH˜Ñ∆ `Î¨ « =ÚYºO. UHÍOH˜Hõ JO>Ë XˆH JOHõO Hõey LO_»@O. nxÖ’ Hõ^Œä XˆH q+¨Ü∂« xfl K≥¿ÑÊ^≥·
LO_®e. Hõ^Œä ^•xHõkQÍ ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ LO_®e. UHÍOH˜HÖõ ’ ã¨Å÷ OÖ’ =∂~°∞Ê LO_»^∞Œ . „áêp#HÍÅÑ¨Ù „Ñ¨ÇÏ¨ ã¨<åÅ∞
Jhfl UHÍOH˜HÖõ .Ë
J~Ú`Õ UHÍOH˜H,õ <å\˜H,õ „Ñ¨ÇÏ¨ ã¨#O J<Õ =¸_çO\˜H© ''<å\˜H—õ — J<Õ =∂@<Õ WÑ¨C_»∞ LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åfl~°∞.

áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
ã¨∂zOK«O_ç.
1. <å@HÍxH˜ <å\˜H‰õ Äõ `Õ_® WO^Œ∞Ö’ LOk. ( )
(1) qã¨Î$u (2) ÉèÏ+¨ (3) áê„`«Å∞ (4) ^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞
2. ãÖã¨¯$`« <å@HõOÖ’x JOHÍÅ ãÖYº ( )
(1) 5 (2) 10 (3) 8 (4) 20
3. UHÍOH˜Hõ ÅHõ}
∆ O ( )
(1) XˆHáê„`« LO_»@O (2) ~Ô O_»∞ JOHÍÅ∞O_»@O
(3) XˆHJOHõOLO_»@O (4) JOHÍÅ∞ÖËHáõ È=_»O
ã¨=∂^è•<åÅ∞: 1–1, 2–2, 3–3.
7.4 =¸Åáê~î°O–2
â◊‰õΩ#Ñ¨H˜∆ - '<å\˜Hõ—
áê„`«Å∞ :- ~å=∞Ü«∞º : XHõ Ñ¨Ö@
¡ˇ ∂i QÆ$Ç¨Ïã¨∞,÷ =∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡ : J`«x ÉèÏ~°º, "≥OHõ@~å=Ù : J`«x ‰õΩ=∂~°∞_»∞,
ã‘`åÑü : J`«x "ÕÅ∞q_çz# ÉÏ==∞ik
ã¨Å÷ O :- ~å=∞Ü«∞ºQÍi WO\˜ Kå=_ç HÍÅO :- =~°=Î ∂#O
Ñ¨Ö@¡ˇ ∂i P™êq∞ WO\˜Kåq_ç. ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ # ã≤OÇ¨Ï^•fi~°O† Z_»=∞"≥Ñ· Ù¨ # ÃÑ~°\Ö˜ ’H˜ ^•fi~°O. D ~Ô O_»∞ ^•fi~åÅ‰õΩ
XH˘¯Hõ¯ áê~°≈fiOÖ’ XH˘¯Hõ¯ H˜\H˜ .© Z^Œ∞~°∞QÍ =∞i ~Ô O_»∞^•fi~åÅ∞† "≥Ú^Œ\k˜ Ñ¨_H» Qõ kÆ Ö’H˜, ~Ô O_»=k Ñ¨_=» ∞\Õ\˜Ö’H˜.D
~Ô O_»∞ ^•fi~åÅ=∞^èºŒ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩO‰õΩ=∞Å`À W#Ñ¨ÃÑ>ì̌. ^•xÃÑ#· QÀ_» HÍxÛ ^è#Œ ÅH˜‡∆ Ñ¨@O. ^•xH˜ =Ú^Œ|ú Ou
Ñ¨ÓÅ^ŒO_». gkè`Å« QÀ_»=¸Å‰õÄ, Ñ¨_H» Qõ kÆ ^•fi~åxH© =∞^èºŒ QÍ XHõ ÃÑ^ŒÌ c~°∞"å. Kå=_ç =∞^èºŒ XHõ Ñ¨_H» ‰õ Ωõ sÛ†
^•xK≥O`« XHõ ÉˇOp.
~å=∞Ü«∞º Ñ¨_H» ‰õ Ωõ sÛÖ’ ‰õÄ~°∞Ûx, ÉˇOpÃÑ=· Ù#fl ^Œ¢ãOÎ̈ Ö’ #∞Oz =~°ãQ¨ Í ^Œ™êÎ"A Õ Å∞ fã≤, "å\˜ ¿ÑrÅ∞ u~°QÆ
"Õã∂¨ Î =ÙO\Ï_»∞. J`«_∞» Ü«∂ÉèÜ í ∂≥ ºÑ¨_Öç ’ Ñ¨_#ç "å_»∞. ‰õΩ~°KQ« Í, ÉÁ^Œ∞QÌ Í, QÆ∞=∞‡\Ïxfl áÈe#"å_»∞. QÆO_»∞=ÚYO,
QÆ∞O„_»x ÃÑ^ŒHÌ àõ √◊ .¡ #∞^Œ∞~°∞‰õÄ_® ÃÑ^Œ^Ì .Õ JO@ HõuiÎ Oz# „HÍÑ¨Ù. g∞ãÖ QÆ_®¤Å∞ ÖË=Ù. H˘OK≥O ÉÁOQÆ∞~°∞ Q˘O`«∞.
=∂@f~°∞Ö’ ''=º=Ç¨Ï~°#Î ∞ ã¨∞g∞!—— J<Õ Éè+Ë [¨ O Hõ#|_»∞`«∂ =ÙO@∞Ok. h~å¯q^èÀ=u Hõ\,ì̃ `≥Å¡ ÖÏbÛ "Õã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞.
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ Kåq_çÖ’<Õ XHõ Ñ¨H¯õ QÍ ‰õÄ~°∞Ûx, HõOkÑ¨ÑC¨ KÕ@ =ÚO^Œ∞ ÃÑ@∞ì‰Ωõ x, ~åà◊√¡ ÜÕ∞i"Õã∂¨ Î =ÙO@∞Ok.
=Ü«∞ã¨∞û #ÅÉè̌· „áêO`«O. JÉèOí â◊√ÉèOí Ü≥∞~°QxÆ Ñ¨Ö@ ¡ˇ ∂i ~ÚÖÏ¡Å∞.
111 <å@HõO, <å\˜Hõ

=Ú‰õΩ¯ ÃÑH· ˜ *Ïi# Hõà*¡◊ ’_»∞#∞ ãïQÍ `Àã≤, H˘`«Î ^Œ™êÎ"A
Õ #∞ JO^Œ∞HÀÉ’`«∂, ''HÍã≤x =∞Ozhà◊√¡ `Õ"!Õ —— Jx
~å=∞Ü«∞º JO\Ï_»∞. Ñ¨ÑC¨ KÕ@ Kåq_çÖ’<Õ =keÃÑ\ì̃, =∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ Ñ¨_=» ∞\Õ\˜ QÆ∞=∞‡OQÆ∞O_® Ö’ÑëH˜ "≥_∞» `«∞Ok.
WO`«Ö’ ã‘`åÑü =™êÎ_∞» . =Ü«∞ã¨∞û #ÅÉè̌· Ö’Ñ¨Ù. á⁄_»∞QÍæ, HÍÜ«∞ÖÏO\˜ â◊s~°O`À,`«<åaÖÏO\˜"å_»∞.
ãÖ™ê¯~°O ÖËx "˘`«∞Î „HÍÑ¨Ù: =∂ã≤# QÆ_O¤» , ~˘Ü«∞ºg∞ãÖ, ÃÑH· ˜ "≥„i ÉÏQÆ∞Å"å_ç=Öˇ Hõ#|_ç<å, l`«∞ÅÎ Ö’ #Hõ¯#∞
q∞Oz#"å_»∞. h~å¯q ^èÀ=uHõ\,ì̃ h~å¯x |xÜ«∞<£ "Õã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞. Éè∞í [OÃÑ· `«∞O_»∞QÆ∞_»,¤ KÕuÖ’ "≥^∞Œ ~°∞Hõ„~°.
~å=∞Ü«∞º (JeH˜_ç HÍ‰õΩO_® =zÛ# ã‘`åÑüx K«∂_»QÍ<Õ) : UO ã‘`åÑ¨f! WO`« á⁄^Œ∞áÌ ÈÜ«∂Hõ WÖÏ "˘KåÛ"£?
ã‘`åÑü (`≥zÛ ÃÑ@∞ìH˘#fl #=Ùfi`À! : ''á⁄^Œ∞<Ì flÕ =zÛ# "å#, á⁄^ÀÌ~Ú =zÛ# K«∞@ìO áÈÜÕ∞k ÖË—— ^Œx =∂
~å=∞Ü«∞º ÉÏ=Ü«∞º‰õΩ JÑ¨C_Õ kQÆ∞Å∞ Ñ¨Ù\Õì ^Õq∞\˜?
~å=∞Ü«∞º : h ™ê"≥∞`«Å Hˆ q∞ÖË! J~Ú#^•xH©, HÍx^•xH© XHõ ™ê"≥∞`« qã¨∞~°∞`«∂ =ÙO\Ï"£. WÑ¨C_≥O^Œ∞H˜ÖÏ
T_ç Ñ¨_@
¤» ∞ì?
ã‘`åÑü: Pñ Ug∞ ÖË^∞Œ , =ÓiˆH<Õ.
~å=∞Ü«∞º : #∞ =ÓfiiˆH ~å"Õñ!
ã‘`åÑü :h H˘Hõi JO@∂ ™⁄O@∂ y@ì^∞Œ . =∞i JO^Œ~O° JÖÏ =ÙO_» QÆÅ=∂?
~å=∞Ü«∞º : ã¨~ˆ !¡ WO`«‰Äõ #∞ "˘fizÛ# Ñ¨<qÕ ∞\’ K≥ÑÊ¨ ~å^Œ∂?^•ÑïHõO ^ÕxH˜?
ã‘`åÑü : ''K«Å¡ H˘zÛ =ÚO`« ^•ã¨∞<Î åfl—— #<Õ! h ^ŒO`å KÀ^ŒºO ~å=∞Ü«∞º ÉÏ"å!
~å=∞Ü«∞º : #∞=Ùfi "≥~Úº K≥ÑC¨ , ÅHõ∆ K≥ÑC¨ . =ÓiˆH<Õ =KåÛ =O>Ë <Õ#∞ #=∞‡ÖË#∞.
ã‘`åÑü ( #=Ùfi`«∂<Õ ÉˇOpÃÑ‰· Äõ ~°∞ÛO@∂) : '' ÖÏÉèOí ÖËx Ãã\ì̃ =~°^#Œ ∞ áÈ_»O\Ï"£—— -
JO`Õ<å? WHõ XHõ K«∞@ìO, Ñ¨H¯õ O† ~å=_»O, áÈ=_»O† =∞Op, K≥_®¤ Ug∞ ÖË^#Œ fl=∂>Ë!
~å=∞Ü«∞º: =∂@Å∞ <Õ~åÛ=ÙÖË! WO`«‰Äõ Uq∞\© ãÖQÆu?
ã‘`åÑü : Pñ! =∞ˆ~g∞ ÖË^∞Œ . =∂ Å‰õΩ∆ ==∞‡‰õΩ ã¨∞ã‘Î KÕã#≤ @∞ì qx, =ÙO_»|@ìÖHË õ K«∂záÈ^• =∞<˘KåÛ!
#∞=Ùfi #<≥flO`«Ñ~¨ å~Ú "å}˜Q‚ Í K«∂ã≤<å, Jk<å‰õΩ "Õ e_çz# K≥ÖÅ¡ˇ ∞. (Ñ¨_=» ∞\Õ\˜ QÆ∞=∞‡OQÆ∞O_® =∞Ozhà◊√§
QÍ¡ã∞¨ `À =∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡ =ã¨∞OÎ k). h =∂>Ë JO@∞<åfl#=∂‡! h‰õΩ #∂ˆ~àÏ§~Úã¨∞û.U =∞=∂‡? - H˘OK≥O "Õ∞"≥∂ ã¨∞ã‘Î
KÕã≤O^Œ@.
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : B##flÜ«∂º! Jã¨ÖË H˘# TÑ≤i^•xfl. D QÍ_»∞ÊÅ‰õΩ „áê}O =∞iO`« ÉË*ÏÔ~· áÈ`«∞#flk.
( D =∂@efl JO@∂ Éè~í ‰Î° Ωõ =∞Ozhà◊√§ JOkOz, `«#∞ "≥o¡ Ñ¨ÑC¨ KÕ@=ÚO^Œ∞ uiy ‰õÄ~°∞ÛO@∞Ok.
ã‘`åÑü : HÍ^Œ∂, =∞i? ''~ÀÇ≤Ï}© HÍÔ~ÖÎ ’ ~Àà◊√¡ |^ŒÖÌ ∫`å—— Ü«∞x TiˆH J<åfl~°∂? D ÜÕ∞_»∞ =∞s xÑ¨Cefl
K≥~∞° QÆ∞`«∞#flk.

D Ñ¨_=» ∞\˜ QÍ_»∞ÊeH˜ =∂ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ Pq\˜e¡ áÈ`«∞<åfl~°∞. K«ÅÉ¡ Á@∞ì ‰õÄ_® ÖË^"Õ ∂≥ , Ü≥∞O_ç "˘~°∞QÔ á· È`«∞<åfl~°O>Ë
#=Ú‡.
(=Oy HÍã≤# HõOkÑ¨ÑC¨ fã≤ <À\’¡ "Õã∞¨ ‰õΩO\Ï_»∞. =∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : áÈh, Ü≥∞Hõ¯_≥<· å J}Ï ÃÑ~°∞QÆ∞ "å_çHõ
ÃÑ@∞ìHÀHõáÈÜ«∂~å, J#flÜ«∂º?
ã‘`åÑü : U"≥∂ #=∂‡! ''J=∞‡É’`Õ J_çq† H˘#É’`Õ H˘iq.—— J}ÏÃÑ~°∞QÆ#fl ¿Ñ~ˆ HÍx, ~ÚÅ∞¡ QÆ_∞» ã¨∞OÎ ^•,
ÃÑ_»∞`«∞O^•?JHõ¯_çH© D =∞^èºŒ =∂ z#flÅ∞¡_∞» ÑÖ_»H¯˜ =KåÛ_»x D =Úãë=ÚO_» ÖË^∂Œ ?- HÍÑ¨Ù gkè HÍ=∞=∞‡ -
^•x ^ŒQ~æÆ ° "å~°O ~ÀAÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞ áÈ~ÚOK«∞‰õΩO>Ë, ÖÁ@ ÖÁ@ hà◊√§ áÈã≤Ok. J~Ú`Õ J=∂‡Üü∞! =∞# áêÖˇO Ñ¨_¤»
DxO^Œ@QÍ?
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : DxOk. HÍx, UO ÖÏÉèOí ? x#fl ^Œ∂_» x_»∞ã¨∂Î =ÙO>Ë, P áê_»∞=ÚO_» - K≥~∞° =ÙQÆ@∞ì âıã=¨ ∞‡
- Hõ#∞flÑ¨_Oç k. ^•O`À WM XYö rÔ~<· å ~åe¿ãÎ "˘@∞ì.
ã‘`åÑü : ''#~°∞_çHOõ @ #Å¡~å~Ú Ñ¨Q∞Æ Å∞ÎOk.—— áê\˜g∞k ™êÜ«∞|∞#∞ Ñ≤eÑ≤Oz k+≤`ì å_»∞ "Õ~ÚOK«Hõ áÈÜ«∂"å?
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ :=∂ z#fl áêÖËifl "≥o§~°=∞‡O>Ë, P "≥^=Œè ~îÖ° Ï~ÚOKå_»∞.
ã‘`åÑü : ''uO_çH˜ u=∞‡~åA, Ñ¨xH˜ áÈ`«∞~åA.—— D Ñ≤^ÑŒ ¨ HÍÅOÖ’ áêÖËà√◊ § u#flQÍ =∂@ qO\Ï~°∞QÍ!
"åà◊§ Hõà√◊ § <≥uHÎ ˘KåÛÜü∞. ''ÑüyÎ O[Å∞ uO\Ï"å |ã¨=<åfl JO>Ë, PÇ¨ J<åfl_»@ † QÆO`« Hõ@<ì å |ã¨=<åfl JO>Ë,
TÇ¨ï J<åfl_»@——. JÖÏ =ÙOk "åà◊§Ñ¨xÑ¨C_»∞. ~ˆ Ñ¨Ù <Õ <≥o§ P ã¨Ü∞« |∞#∞ Ñ≤Å∞K«∞H˘™êÎÖ!Ë W|ƒO^À, ã¨|ƒO^À #∞=Ùfi
~ÀE HÍã≤x =∞l˚QhÆ à◊√§ ÑÖÑ≤OK«Háõ È`Õ "Õ∞O |`«H_õ O» Hõ+Oì̈ .
~å=∞Ü«∞º (JÑ¨Ê\˜=~°‰Ωõ Ñ¨_H» ‰õ Ωõ sÛÖ’ "åe, ^Œ™êÎ"A
Õ efl K«∂K«∞‰õΩO@∞#fl"å_»∞ K«ÑC¨ # x\Ï~°∞QÍ ‰õÄ~°∞Ûx) :
Jn =~°∞ã¨! <Õ#∞ =ÚO^Õ J<åflQÍ? U^À Ñ¨x Ñ¨_H» áõ È`Õ #∞=Ùfi ~åˆH!
ã‘`åÑü : q#==∂‡, q#∞ - =∂ÉÏ=QÍi =∂@Å∞! ''J~Ú# "åà◊§‰õΩ P‰õΩÖ’¡#∞† HÍx"åà◊‰¡ Ωõ HõOKåÖ’¡#∞——.
"≥Ú#fl ~Ô q#∂º W#ÃãÊHõ~ì ∞° QÍ ~˘¿ã,Î ÃÑ^ŒÌ _»ÉÏƒ <≥~Úº ã¨=∞~°ÊÜ«∂g∞ KÕâß_»∞. HÍx, HÍã≤x ‰õΩO_» Hõ_yç # hà◊√§ <Õ
#_çy`Õ, Zxfl K«^∞Œ =Ù`«∞<åfl_À!
~å=∞Ü«∞º : <å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞ÖË h ãÖQÆu! HÍeH˜ "Õ¿ãÎ "≥∞_»H,˜ "≥∞_»H˜ "Õ¿ãÎ HÍeH˜, WO`«H© =∂@Å∞ <Õ~åÛ"£.
=∞l˚QHÆ ÀãÖ=zÛ#"å_çq =ÚO^Õ P =∂@ K≥ÑÊ¨ ~å^Œ∂? Ñ¨~å=∞~°≈, y~å=∞~°≈JO@∂D <å@Hõ=∞O`å ^ÕxH˜?
ã‘`åÑü : "≥#∞Hõ\˜ HÔ =_À ''Hõ_∞» Ñ¨ÙÖ’ÖËOkHÍqeOK«∞‰õΩO>Ë "˘ã¨∞OÎ ^•?—— J<åfl@ì. h‰õΩ <å"åà◊#¡ fl =∂>Ë
ÖË#Ñ¨C_»∞ <Õ<O≥ ^Œ∞HÀã¨ "≥ÚzÛ<å, U^À ÉÏ=ÚHÀ_®x H˘zÛ#>Ëì =ÙO@∞Ok. Jã¨Å∞h K≥ÖÅ¡ˇ ∞ ‰õÄ_®''=∂ "˘k#‰õΩ
ã¨∞ã‘QÎ Í =ÙO^Œ@,K«∂K˘^•Ì—— =∞O@∂ |Ü«∞ÖËiÌ Ok.HÍx,''á⁄^Œ∞Ì áÈ~ÚOk ÖË",Õ WÑ¨C _Õ"Ú≥ ™êÎ"?£ —— Jx <Õ <˘Hõ¯}©‚
K«HÍ¯"˘KåÛ.
113 <å@HõO, <å\˜Hõ

=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : B##flÜ«∂º! á⁄^Œ∞Ì áÈ~ÚOk. (Éè~í `Î° À) U=∞O_ô! JÉÏƒ~Ú WOHÍ Éè’[<åxH˜ ~åÖË^∞Œ . á⁄^Œ∞<Ì fl≥ Ñ¨C_À
~Ô O_»∞ "≥∞`«∞‰õΩÅ∞ u<≥àÏ§_»∞. Öˇ„· cÖ’ =Ù<åfl_Õ"∂≥ J\ÁHõ J_»∞Qˆ ã≤ ~°O_ç.
~å=∞Ü«∞º : "å_Õq∞ z#fl"å_®? z`«H"õ å_®? "å_çH˜ PHõÖ`·ˇ Õ "å_Õ "˘™êÎ_∞» . ãÖ™ê~°O ãÖQÆu ã¨∞`«~å=¸
Ñ¨\Oì̃ K«∞HÀ‰õΩO_® "å_»∞ T~°∞g∞^Œ |Å^Œ∂~ü u~°∞QÆ∞`«∂=ÙO>Ë "å_ç "≥#Hõ <Õ#∞ Ñ¨~∞° QÆ∞Öˇ`ÖÎ« #Ë ∞.
ã‘`åÑü : ''ã¨=Ú„^ŒO D^Œ=K«∞ÛQÍx, ãÖ™ê~°O D^Œ~å^Œ∞——. D HÍÅÑ¨Ù <åQÆ=∞‡ÅˆHO `≥Å∞™êÎÜ∞ü , ãÖ™ê~°OÖ’x
™ê^èHŒ õ ÉÏ^èHŒ ÍÅ∞?J#fl^Œ=Ú‡Ö’¡ ÑÖK«∞‰õΩ#flk. <åÅ∞ÔQHõ~åÅ H˘O„_», ^•xflh „Ñ¨Ü∂≥ [Hõ`fi« O =Å¡ #ÅÉè̌· Ü≥∞Hõ~åÅ
HõO„_çHõ KÕâß"£.
~å=∞Ü«∞º : (á⁄QÆ_‰Î» Ωõ Ö’Ö’Ñ¨Å ãÖ`À+≤ã∂¨ ,Î ÃÑH· ˜ =∂„`«O ) :Pñ =∞# „Ñ¨Ü∂≥ [Hõ`fi« "Õ∞ =Ú#flkÖË!
ã‘`åÑü : h „Ñ¨Ü∂≥ [Hõ`fi« O HÍHõáÈ`Õ =∞ˆ~q∞\˜, ~å=∞Ü«∞º ÉÏ"å? Ñ¨\Oì̃ ^ŒÖÏ¡ |OQÍ~°O KÕ™êÎ".£ =º=Ç¨~åxfl
#_çÑO≤ K«_O» Ö’ H˘=Ú‡Å∞ uiy# Ñ‘_¡ ~Ô» <· å h `«~åfi`Õ! #∞=Ùfi HÍ|\˜ì Jxfl HÀ~°∞Åì ∂ uiy, P "å~°ã`¨ fi« O "åº[ºOÖ’
<≥Q∞Æ Hæ ˘KåÛ=Ù QÍx, =∞~˘Hõ_`·≥ Õ ¿Ñ_»H_õ Öç Ï K«uH˜Å|_Õ"å_»∞ HÍ^Œ∂?
~å=∞Ü«∞º : #∞"≥fi· <å ™ê=∂#∞º_ç"å? S^Œ∞QÆ∞~°∞ P_»ÑÅ≤ e¡ fl q~°Q_Æ K» âÕ ß"£, JÑ¨C ã¨ÑC¨ ÖË‰Ωõ O_® QÆ∞@∞ìQÍ
ãÖ™ê~°O KÕã∞¨ <Î åfl"£.
ã‘`åÑü : Pñ! K≥ÑC¨ HÀHõ, K≥ÑC¨ HÀHõ <å =∂>Ë K≥ÑC¨ HÀ"åb! ''"åã≤~Ô _ç"¤ O≥ Hõ\Ï„k<åÜ«Ú_»∞ `«∞ÖÏÉèÏ~°O `«∂y`Õ†
Hõ~Ô _»¡ HÍ=∞=∞‡ =OHÍÜ«∞ÅÉèÏ~°O `«∂yO^Œ@. hHõO>Ë <åÅ∞ÔQHõ~åÖˇ‰Ωõ ¯"Õ ÑÖK«∞‰õΩ<åfl. HÍx, ''<å<å\˜H˜ fã≤H@ õ ∞ì
<åQÆOÉèÁ@∞ì—— J#fl@∞ìQÍ =ÙOk <å Ñ¨x. ~°=∞‡O>Ë, ^Œi„^•xfl Ñ≤Å==∞#fl——^Œ@. ^ŒâO◊ >Ë h^Õ ^Œâ◊ =ÙOn, ~å=∞Ü«∞º
ÉÏ"å! XHõ Ñ¨ÙQÍ‰õΩHÍ_çÖÏ áêˆ~~Úº!
~å=∞Ü«∞º : W™êÎÖË - HÍãÎ̈ PQÆ∞ ( ÉèÏ~°º`À). J~Ú`Õ, U"Õ∞! Ñ¨_=» ∞\˜á⁄ÅO „HõÜ∞« O^Œ™êÎ"A
Õ Hõ#|_»ÔÕ ñ?
=∞Ç¨ÖHõ‡∆ =∞‡ : U"≥∂, <åˆHO `≥Å∞ã¨∞? - <Õ#∞ "å\˜ *’eH© ™⁄O\˜H© áÈ`å#∞ QÆ#Hõ<å!
~å=∞Ü«∞º (Kå=_çÖ’x c~°∞"å =^Œ‰Ì Ωõ ÖËz"≥o§, ^•x `«Å∞Ñ¨ÙÅ∞ `≥~z° , Ö’Ñ¨Å=Ù#fl iHÍ~°∞Å¤ #∞XHõ xq∞+Ö
W@∞ J@∞ uÑ≤Ê) : D c~°∞"åÖ’<Õ ÃÑ\ì̃# *Ï˝ÑH¨ Oõ . ( =∞~˘Hõ Hõ}
∆ O "≥^HŒ )˜ . TÇ¨ïñ! WHõ¯_» ÖË^∞Œ . QÆkÖ’ ÃÑ@ìÖ^Ë ∞Œ
QÆ^•?
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : ZHõ¯_» ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl~À, U"≥∂?? - g∞ˆH `≥eÜ«∂e! g∞ HÍy`åÅ H˜ÅO¡ `å KåÅ¤O ÖË^∞Œ .
~å=∞Ü«∞º : KåÖË!¡ - WY Hõ\Ãì̃ Ñ@∞ì! P HÍy`åÅ qÅ= hˆHO `≥Å∞ã¨∞. H˘OÑ¨#∞ xÅÉˇ\<ì̃ å, ‰õÄeÛ<å "å\˜Hˆ
K≥Å∞¡! (D =∂@Å∞ JO@∂<Õ Ñ¨_H» Qõ kÆ Ö’H˜ "≥_`» å_»∞.)
ã‘`åÑü : =∂ ÉÏ=Ü«∞º‰õΩ HÍy`åÅ∞O>Ë KåÅ∞ - Hõ_∞» Ñ¨Ù xO_»∞`«∞Ok. (KåÔ~_»∞Ñ¨ÑC¨ fã¨∞‰õΩO@∂). ãïQÍx,
J=∂‡Üü∞ñ HÍã¨Î =∂@ ^ŒH¯˜ ™êÎ=ÙQÍ?
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : =∞l˚QÆ =∂>Ë<å? #∞qfiO`« ~ÚkQÍ J_»∞QÆ∞`«∂ =ÙO>Ë HÍ^Œ#QÆÅ<å, J#flÜ«∂º?
ã‘`åÑü : HÍ^Œ#fl=∂@ h<À@~å=_»"∞Õ ! HõÅ"åÔ~<· å, ÖËx"åÔ~<· å, K«∞@ìÑH¨ Í¯ÅO^Œsfl XMö =∂kiQÍ K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï"£.
#∞=Ùfi J_»∞QÆ∞ÃÑ\ì̃# "ÕàÏqâı+O¨ =Å¡<Õ D ~ÚO\˜ HÕ`« J~Úâ◊fi~°º =∞aƒOk.
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : Pñ! <å ^Õ =Ú#flkÖË! Jk =∂ JÉÏƒ~Ú J^Œ$+Öì . "å_»∞ Hõ_∞» Ñ¨Ù# Ñ¨_®¤Hˆ =∂‰õΩ Hõe™⁄zÛOk.
ã‘`åÑü : B#=∂‡! ''a_»¤ Ñ¨Ù\ì̃#"Õà†◊ Q˘_»∞¤ =zÛ#"Õà—◊ — J<åfl~°∞. "å_ç ^ŒãÅ¨ ∞ ã≤iQÆÅ =ÚYO. "å_çHOõ >Ë `≥eq
QÆÅ"å_»∞ D =Óà’§ =Ù<åfl_®! "å}˜‚ q∞Oz K«^∞Œ =Ù‰õΩ<åfl"å_»∞<åfl_®? "å_ç =∂@, "å_ç =∞Oz, "å_ç =∞~åº^Œ -
"å_çH˜ "å_Õ `«Q∞Æ !
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : B##flÜ«∂º! Tà’§ "åà◊O¡ ^Œ~∞° "å}˜‚ <≥u<Î @
≥ ∞ì‰Ωõ O\Ï~°∞. HÍx, g∞ ÉÏ=Ü«∞º‰õΩ =∂„`«O "å_ç
á⁄_»~Ú<å y@ì^∞Œ . Jk =∞i "å_ç Y~°‡"≥∂, <å Y~°‡"≥∂!
ã‘`åÑü: Pñ! =∂ ÉÏ=Ü«∞º =∂@Å Hˆ q∞ÖË?—— ''<å ~ÚO\˜H˜ <Õ<Õ ÃÑ^Œ#Ì ∞, Ñ≤eH¡ ˜ ÃÑ@ì~å ÑÖQÆ<å=∂Å∞——
JO\Ï_»∞. PÜ«∞# =∂@efl #∞=Ùfi Ñ¨\Oì̃ K«∞HÀ =^Œ=Ì ∂‡! =∞# "≥OHõ„\Ï=ÙˆHO? xˆHÑ∆ O¨ ÖÏO\˜"å_»∞. ''`«eH¡ ˜ `«y#a_»†¤
WO\˜H˜ `«y# ÑÖki—— J<åfl~°∞. "å_ç =hfl JK«ÛOQÍ h áÈeHõÖ!Ë Hõ@∞ì‰Ωõ #fl ÃÑàÏ§O =∞Oz `«#O =∂ ÉÏ=Ü«∞º‰õΩ
`≥eã≤Ok Hõ#Hõ<å. Hõ#flH˘_»∞‰õΩ =∞Oz`«#O `≥eÜ«∞_®xH˜? ÃÑ^ŒÌ Å<åfl~°∞QÍ ''K«∂_»QÍ, K«∂_»QÍ QÆ∞„~°O QÍ_≥Ô·≥ —— ^Œx.
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : #∞=Ùfi x[O Ñ¨Å∞‰õΩ`å =#flÜ«∂º! "å_çH˜ =_»™ê~°O ~Ú~°"·≥ ÜÕ∞à◊§~Ú<å ÖË=Ù. JÉèOí â◊√ÉèOí
Ü≥∞~°QxÆ Ñ≤zÛ ã¨<åflã≤. WÑ¨Ê}∞‚Op ãÖ™ê~°O fiÛ k^Œ=Ì ∞O\Ï_»∞ g∞ ÉÏ=Ü«∞º.
ã‘`åÑü (uiy HõOkÑ¨ÑC¨ JO^Œ∞HÀÉ’QÍ, =∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡ `å<Õ KåÔ~_»∞ fã≤, J`«x KÕuÖ’ áÈã¨∞OÎ k) : `«#ÖÏ
JO^Œ~∂° #=∞Å‰õΩO_® q∞OQÍ ÅO\Ï_»∞. WÑ¨C_Õ =∞O`« Ñ¨\Oì˜ K«∞HÀ‰õΩO_® uiy<å, <åÅ∞ˆQà◊√¡ ÃÑ|· _ç`,Õ JO`å "å_Õ
k^Œ∞‰Ì Ωõ áÈ_»∂? ''`«∞àı§ Ü≥∞^ÕÌ QÀ<≥"∂≥ ¿ãk.——
=∞Ç¨ÖHõ‡∆ =∞‡ : WÑ¨C_≥<· å U"À g∞\ÕQÆ∞Å∞. w\ÕQÆ∞Öˇ`· Õ "≥à§◊ _»O `«ÑÊ¨ , "å_≥<· å Ug∞ JÅ¡i zÅ¡iQÍ u~°Q_Æ O»
ÖË^Œ∞.
ã‘`åÑü : JÅ¡i zÅ¡iQÍ u~°Q_Æ ®xH˜ "å_»∞ ^Œ^=ÌŒ ∞‡ @=∂‡? z#fl`«#O #∞Op K«H¯õ QÍ K«^∞Œ =Ù‰õΩ<åfl_»∞. =∂
^ÕÉÏè ºxfl K«∂_»∞! =¸_Õà§◊ #∞Op WOHÍ =¸_ÀHÍ¡ã∞¨ Ö’<Õ q∞@Hõiã¨∞<Î åfl_»∞. ''J#flO K˘~°"Õ HÍx, JHõ~∆ O° K˘~°= ÖË^∞Œ .——
Pñ! J=∂‡Üü∞! J#fl=∞O>Ë K«ÑC¨ # *Ï˝ÑH¨ "õ Ú≥ zÛOk. D =∞O^Œ∞ >ˇO_®HÍÅOÖ’ ‰õÄ~å <å~å ÖËHõ Uq∞ ~Ú|ƒOkÑ¨_∞» `«∞<åfl
=∞#∞‰õΩ<åfl"£!
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : B##flÜ«∂º! JO^ŒiH© K≥_¤» ~Ú|ƒOkQÍ<Õ =ÙOk.
ã‘`åÑü : x["Õ∞ #=∂‡! WO`À JO`À JO^ŒiH© ~Ú|ƒOkQÍ<Õ =ÙOk. ™êOÉÏ~°∞ HÍ~°O, =∂q∞_çHÍÜ«∞ Ñ¨KÛ« _ô
115 <å@HõO, <å\˜Hõ

Ñ¨Ó@Ñ¨Ó@ Ü≥∞^•#"Õã≤ H˘@∞ì‰Ωõ O@∞<åflO. <À~°∞ K«q K«zÛáÈ~ÚO^ŒO>Ë #=Ú‡. J~Ú`Õ, J=∂‡Üü∞! =∂ ÉÏ=
"åq∞^˘_çÖ¤ ’ HõO^• ÃÑO_»ÅO ÑÖ_çOKå_»@QÍ? h‰õΩ Ñ¨Ù}º=ÚO@∞Ok - =∂‰õΩ HÍã¨Î ÑÖÑ≤^∂Œ !Ì
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : Pñ! ^•x Hˆ q∞ ÉèÏQÆºO! ~ˆ áÈ =∂áÈ JÖÏˆQ ÑÖÑ≤™êÎÖ,Ë J#flÜ«∂º!
ã‘`åÑü : `À_»|∞\Õì ^≥<· å JO`«=∂@ =∂ =∞Oy<À@ "˘zÛOk HÍ^Œ∞. ''=∂@Å∞ `Õ@Å∞ =∂~ÚO@#∞†
=∂Ñ¨\É˜ ’è [#O g∞ ~ÚO@#∞—— JO@∞O^Œk. ãïQÍx J=∂‡Üü∞! <Õ <≥o§ =∞# "≥O„Hõ\Ï=Ù#∞ ‰õÄHˆ ã≤~å<å?
~å=∞Ü«∞º (^Œ™êÎ"A
Õ `À Kåq_çÖ’H˜ uiy =ã¨∂)Î : "˘^Œ∞ÖÌ !Ë "å_ç Hˆ O fÑ¨~=° ∂? "å_ç Hõ_∞» Ñ¨Ù HÍÖËÎ "å_Õ
=™êÎ_∞» .
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : g∞^ŒO`å J_»qQÀÅ! HÍãÎ̈ "≥o§ Ñ≤Å∞K«∞‰õΩ ~åx^Œ∞~Ì ∂° ! "å_çHÀãÖ <Õ#∞ HõxÃÑ@∞ì‰Ωõ ‰õÄ~°∞Û<åfl.
~å=∞Ü«∞º (uiyÑ¨_H» ‰õ Ωõ sÛÖ’ ‰õÄ~°∞ÛO@∂) : "å_»∞ ÃÑ`«<Î åÅ∞ KÕã∞¨ OÎ >Ë, "å_çHÀãÖ #∞qfiQÆ~_° O» ^ÕxH˜? #∞
"≥fio§ Éè’OK≥~Úº.
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : <å =∂@ Hˆ "≥ÚK≥Û?Éè’OKÕ™êÎ ÖˇO_ç.
~å=∞Ü«∞º : "å_çHÀãÖ HõxÃÑ@∞ì‰Ωõ ‰õÄ~°∞ÛO@∂ "Õà‰◊ Äõ ,áêà◊‰Äõ uO_ç u#HõáÈ`Õ<Õ DHÍ_ç H˘KåÛ"£.#∞=Ùfi
=¸Å|_ç`Õ WO\˜KåH˜i h ã¨qu Z= `˘zÛ KÕã∞¨ OÎ k?
=∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡ ( HÀÑÖQÍ, KÕ@ Ñ¨ÙK«∞Û‰õΩ ÖËz) :Kå Öˇ^¡ ∞Œ ~Ì ∂° ! Z=Ô~<· å qO>Ë #qfiáÈ`å~°∞. ÉÏQÆ∂, FQÆ∂ ÖË^∞Œ .
<À\˜ HÔ O`˘¿ãÎ JO`å J<Õ™êÎ~∞° .
(Ñ¨_=» ∞\Õ\˜Ö’H˜ K«~K° ~« ° "≥o§áÈ~ÚOk).
ã‘`åÑü (XHõ¯ Hõ}
∆ O`«~åfi`«) : Un, ~å=∞Ü«∞º ÉÏ"å! Ñ¨ÙQÍ‰õΩ`«∞#Hõ.
~å=∞Ü«∞º( *Ë|∞Ö’ #∞Oz á⁄QÍ‰õΩ Öˇ^~Œ ü Hˆ ãπ fã≤, XHõ `«∞#Hõ JOk™êÎ_∞» . `«#HÀãÖ XHõ `«∞#Hõ fã¨∞‰õΩx,
Hˆ ãπ#∞ =∞m§ *Ë|∞Ö’ ÃÑ@∞ì‰Ωõ O@∂) : ‰õΩ„~°"å_»∞ ÃÑiQ˘KåÛ_»∞ QÆ^•, WY z#flÑ¨xH© ÃÑ^ŒÑÌ x¨ H© P^Œ∞‰õΩO\Ï_»#∞‰õΩ<åfl,
<Õ<<·≥ å WOÔHO`« HÍÅO "≥ÚÜ«∞ºQÆÅ#∞ D |~°∞=O`å?
ã‘`åÑü ( á⁄QÍ‰õΩ "åã¨# K«∂ã¨∂)Î : Pñ! h |~°∞=Ù hˆH HÍx "å_ç Hˆ O `≥Å∞ã¨∞OÎ k. ''"≥∂¿ã"å_çHˆ `≥Å∞ã¨∞ HÍq_ç
|~°∞=Ù.——
~å=∞Ü«∞º : <Õ<<·≥ å XY¯™êiQÍ "å}˜‚ |~°∞=O`å Ü≥∞`«∞HÎ À =∞<åfl<å? WÑ¨Ê\˜#∞Op HÍãÎ̈ HÍ_çHO˜ k H˘¿ãÎ
=∞Oz^Œx "≥Ú`«∞‰Î Ωõ O@∞<åfl.
ã‘`åÑü :(á⁄QÍ‰õΩ#∞ áêÜ«∞fã≤, LO_» KÕã,≤ ~˘OÑ≤x ^ÀÑ¨Ù‰õΩO@∂) : Jn x["Õ∞! ''"≥ÚHÔ ¯· "˘OQÆx^Õ =∂<≥·

"˘OQÆ∞`«∞O^•?—— á⁄ÅOÑ¨x KÕ`<« <·≥ å, HÍHõáÈ~Ú<å, WÑ¨Ê\˜ #∞Op U^À HÍã¨Î HõÅ∞QÆ*ãË ∞¨ ‰õΩO@∂ =ÙO_®e =∞i.
~å=∞Ü«∞º : á⁄ÅOÑ¨x KÕ`H« ÍHõáÈ`Õ áêÜ≥∞! Hõ~} ° O ÖˇY¯Å∂, HÀ~°∞ì ^Œ™êÎ"A
Õ Å∂ J~Ú<å K«∂ã¨∞HÀ~å^Œ∂?
aÜ≥∞º =~°‰Ωõ q∞_çH#˜ "å_çH˜ P=∂„`«"∞≥ <ÿ å KÕ`H« Í^Œ∂?
ã‘`åÑü: ''K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl "å_çHOõ >Ë K«^∞Œ =x"å_»∞ "Õ∞Å∞——. Uq∞\’ D HÍÅO K«^∞Œ =ÙÅ∞! aÜ≥∞º, yÜ≥∞ºãüHÍ
=∞O\Ï~°∞QÍx, z=iH˜ K«∂_»É’`Õ <À@∞g∞^Œ =ã¨∂ÖˇÜ∞« º_»"∞≥ <ÿ å KÕ`H« Í^Œ∞.
~å=∞Ü«∞º : UO K«^∞Œ =ÙÖ’ K«@∞ì|O_»Å∞! "≥Ú#fl Ñ‘_¡ ~» ∞° QÍi ^ŒQiæÆ HÔ o§, ^•"å "å~Ú^•"Õ~ÚOK«∞‰õΩ ~å~å
JO>Ë, `≥_q¤Õ ∞~å HõkÖÏ_»∞ HÍ^Œ∞.
ã‘`åÑü :''=∂@Å∞HÀ@Å∞ ^•@∞`å~Ú.HÍÅ∞ QÆ_Ñ» ¨ ^•@^Œ∞.——
~å=∞Ü«∞º : JÉËƒ! Jn ÖË^∞Œ . WO\˜ Ñ¨xHÔ `· Õ "≥ÚO_ç HÍx, Tà’§ Ñ¨xHÔ `· Õ Ü≥∞yi QÆO`Õ™êÎ_∞» . J_»"¤ ∞≥ #ÿ
Ñ¨xH©,J_»"¤ ∞≥ #ÿ "å_ç`À, J_»"¤ ∞≥ #ÿ KÀ@∞‰õÄ uiy, H˘OÑ¨Hˆ q∞ KÕ@∞ `≥™êÎ_À#x ÉˇOQÆÑ_¨ ç Kèã« ∞¨ <Î åfl.
ã‘`åÑü : x["Õ∞ ~å=∞Ü«∞º ÉÏ"å! ''áÈ~åx KÀ@¡‰Ωõ áÈ`Õ, ~å~åx =∂\Å∞ ~åHõ =∂#=Ù——. `«#Hˆ q∞ `«‰Ωõ ¯=?
=∞Ç¨Ï~åAÖÏ J#∞Éèqí ã¨∂Î WO\˜Ñ@¨ ∞ì#‰õÄ~ÀÛHõ,ÖËx áÈx Q˘_»=Åhfl=∞#"å_ç HÔ O^Œ∞HÀ? ''HÍek fã≤, <≥uHÎ ˜ ~åã¨∞HÀ=_»O
=∞O\Ï~°∞ n<Õfl.
~å=∞Ü«∞º: J|ƒ|ƒÉËƒ † WO\˜Ñ@¨ ∞ì# ‰õÄ~°∞ÛO>Ë Ü≥∞ÖÏ? J~Ú`Õ, =∞i ã¨ÉÖíè =ˇ ~°∞ f~°∞™êÎ~∞° ? LÑ¨<åº™êÖˇ=i™êÎ~∞° ?
ã‘`åÑü : ''Ñ¨Q\Æ ˜ =∂@Å∞ Ñ¨xH˜ KÕ@∞† ~å„u =∂@Å∞ x„^ŒK@ Õ ∞——. ZO^Œ∞H˘zÛ#@∞ì D ã¨ÉÅíè ∂, yÉèÅí ∂.
(~å=∞Ü«∞º `«∞=Ú‡`å_»∞) K«∂Kå"£, <å=∂@ x[O. ''`«∞=Ú‡ `«=Ú‡_≥· K≥|∞`«∞Ok——? ãïQÍx, ~å=∞Ü«∞º ÉÏ"å! <å
P‰õΩ=∞_ç ÉÁuÎQÍ JO@<Õ ÖË^∞Œ . ''^Œi„^Œ∞_»∞ `«ÅQÆ_Q» ÉÆ ’`Õ, =_»QOÆ _»"¡ å# "≥O|_Õ =zÛO—— ^Œ@. Ñ¨káÈQÆ∞Å P‰õΩ
`«‰Ωõ ¯= Ñ¨_`ç ,Õ #∞=Ùfi ZÖÏÔQ<· å HÍãÎ̈ =∂@ ^ŒH¯˜ OKåe.
~å=∞Ü«∞º :`«_∞» ÑÖ^ŒHõ =∂ P‰õΩ=∞_ô JO`«O`« =∂„`«OQÍ<Õ=ÙOk. g∞ `«=Ú‡_»∞ ÅHõ‡∆ Ü«∞º #_»Q~Æ å^Œ∂? ZHõ~O°
=∞_çáÈâß_»@.
ã‘`åÑü : ''#Oc! #Oc! <å ÃÑo§ Hˆ q∞ ™êÜ«∞O KÕ™êÎ=O>Ë,<Õ <≥^∞Œ ~°∞ ~åHõáÈ=_»"∞Õ ™êÜ«∞=∞<åfl——_»@. JÉËƒ!
"å_ç #_çy`Õ =∂@ áÈ`«∞Ok. HÍãÎ̈ ~åe¿ã#Î ∞"Õfi ~åÖÏÛe.
~å=∞Ü«∞º : ã¨~ˆ ! gÅ∞#∞ |\ì̃ K«∂™êÎÖ!Ë .. U"≥∞<ÿ å á⁄ÅOÑ¨h, WO\˜Ñh¨ ,HÀ~°∞Ñì h¨ - Jhfl <Õ<Õ K«∂K«∞HÀ"åe.
"å_Õg Ñ¨\Oì̃ K«∞HÀ_»∞QÆ^•? W@∞ =º=™êÜ«∂xH©, J@∞ L^ÀºQÍxH© HÍ‰õΩO_® K≥_áç ÈÜ«∂_»∞. `åÅ∂HÍ ã¨ÉÅíè h, lÖÏ¡
ã¨ÉÅíè h p\˜H© =∂\˜H© |ÃãûH˜¯ |ã‘HÎ ˜ ÑïQÔ `«_Î O» „áê~°OaèOKå_»∞ ‰õÄ_®.
(`«# HÀãÖ ~å=∞Ü«∞º fã≤ÃÑ@∞ì‰Ωõ #fl á⁄QÍ‰õΩ `«∞#Hõ ‰õΩsÛÑ¨H¯õ ‰õΩ *Ïi Ñ¨_∞» `«∞Ok. J`«_∞» ^•xfl QÆ=∞xOK«_∞» .
117 <å@HõO, <å\˜Hõ

ã‘`åÑü (~å=∞Ü«∞º ^ŒQiæÆ H˜ [iy, *ÏiÑ¨_#ç á⁄QÍ‰õΩ `«∞#‰õ#∞ HÍ*Ëã∂¨ )Î :''K≥a`Õ ã≤Q∞Æ ,æ ^•¿ãÎ ^Œ∞óYO——. "å
_»∞<åfl_Õ - "å_»∞, ~å=∞Ü«∞º ÉÏ"å! - H˘`«¿Î Ñ@ HÀ@Ü«∞ºQÍi ~Ô O_À"å_»∞ - "å_ç ¿Ñ~ˆ ^À ÜÕ∞_çÛOk.! - P "≥^=Œè
[`«Ñ\¨ ì̃ =∞# "å_»∞ =∞s q^èOŒ K≥_∞» `«∞<åfl_»∞. ''q∞OQÆÉ’`Õ "≥∞`«∞‰õΩ ÖË^∞Œ † g∞™êÅ‰õΩ ãÖÃÑOQÆ #∂<≥—— J#fl@∞ìQÍ "å_ç
h@∞, "å_» QÀ@∞ #∞ "≥fiÑ¨C_≥<· å K«∂âß"å?
~å=∞Ü«∞º : "å_®?"å_ç ¿Ñ~°∞ QÆ∞~åfl^èOŒ HÍ^Œ∂?
ã‘`åÑü: Pñ! "å_Õ! ''Hõ<flÕ Å áÈÜ≥∞<À~Ú Hõ#HõeOQÆ=∂ JO>Ë, KÕã∞¨ ‰õΩ#fl Y~°‡"≥∂~Ú
â◊OÉè∞í eOQÆ=∂—— J<åfl@ì. P "˘O\˜HOõ \˜ "≥^=Œè [`«Ñ\¨ Ïì̂H =∞#"å_çÖÏ `«Ü∂« ~°Ü∂« º_»∞.
~å=∞Ü«∞º :=∞# H˘Hõ JO\Ï, ™⁄O\Ï? "å_ç`Àg_çH˜ [`« ÖËq∞\’?
ã‘`åÑü : JO@∂, ™⁄O@∂ HÍHõáÈ=_»"∞Õ q∞\˜? ''"å_ç `«O„_ô, g_ç `«O„_ô ã¨Ü∂« <å =∞#"åà◊√—¡ — HÍ~°∂?
~å=∞Ü«∞º : JÑ¨CÅáêÖˇ· "å_»∞ H˘Oáê QÀ_»∂ `≥Q#Æ =Ú‡‰õΩ<åfl_»∞. "å_ç`À...
ã‘`åÑü : H˘Oáê QÀ_»∂ ÖËHáõ È`Õ =∂„`«"∞Õ ñ! á⁄^ŒãÌ =Î¨ ∂#O KÕuÖ’ UO K˘Hõ\˜ =ÙO@∞OkQÍ?
''WÅ∞¡ HÍeOk [OQÆ=∞Ü«∂º JO>Ë, <å *’ÖË, HõÃÑÊ~å <å=^ÕÌ =Ù#fl—— =<åfl@ì.
~å=∞Ü«∞º : P QÆ∞~åfl^èOŒ `å_»∂ ÉÁOQÆ~O° ÖËx ã¨<åflã≤, ã¨ÉÅíè h, ãÖÑ¶∂¨ Åh, ~Ô O_»∞, =¸_»∞ ^Œáê¶ Å∞ [~ÚÅ∞‰õÄ¯_®
"≥àÏ§_»∞! "å_ç̂Hñ! "å_≥xfl "ÕëêÖˇ<· å "Õ™êÎ_∞» .
ã‘`åÑü: B#∞! ''HÀ\˜ q^ŒºÅ∞ ‰õÄ\˜ H˘~°̂H.—— "å_ç̂Hñ! "å_»xflO\˜H© `≥yOz ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞. P QÆ∞~åfl^èOŒ QÍ_»∞
''<å_»∞ =ÙO>Ë #"å|∞ ™êÜ«∞|∞, J#flO=ÙO>Ë Jg∞~°∞™êÜ«∞|∞, c^ŒÑ_¨ `ç Õ Ñ¨H~© ∞° ™êÜ«∞|∞†—— UO [iy<å, "å_çH˜ áÈÜÕ∞
^Õn ÖË^∞Œ .
~å=∞Ü«∞º ( =∞#ã¨∞û ZHõ¯_À =Ù#fl@∞ì) : B<Ò#∞.
ã‘`åÑü :^Õâ¿◊ ã=, wâ◊¿ã= JO@∂ P ã¨<åflã≤ U"Õ∞"≥∂ ¿ÑÅ∞`«∂ =ÙO\Ï_»#∞HÀ! HÍx,
''K≥¿ÑÊ"å_çH˜ ã≤Q∞Æ æ ÖËHáõ È`Õ, q<Õ"å_çHÔ <· å q"ÕHOõ =ÙO_˘^Œ∂—Ì —. ÃÑQ· Í, `«<Õ „|Ç¨‡O_»<åÜ«∞‰õΩ_≥#· @∞ì "å_»∞ Tà’§
"åà◊§O^ŒiH© ¿Ñ~°∞¡ ÃÑ_»∞`«∂ =ÙO\Ï_»∞.
~å=∞Ü«∞º (x@∂ì~∞° ã¨∂)Î : Tñ! aHÍi`À ã¨=∂#OQÍ uiy`Õ WY=∂"å_»∞ =ÚO^Œ∞ H˘zÛ#>Ë!ì K«∂_»QÍ <å
„|`«∞HõO`å |∞QÆ~æ ÚáÈÜÕ∞ÖÏ =ÙOk. "å_çHÀãÖ HÍHõáÈ`Õ, D ^Õ=ÙÖÏ@O`å <å‰õΩ ^ÕxH˜?
ã‘`åÑü: Z=Ô~<· å ~ˆ Ñ¨#fl ~ÀA#fl^Œx HÍ<åe. ''~°∂HõÖxË "å_»∞ áÈHõ K≥Ü∞« º_»∞.,—— áÈh,
=∞OKÀ, K≥_À¤ `«#HÀãÖ `«#∞ Y~°∞ÛÃÑ@∞ì‰Ωõ O@∞<åfl_»∞ ã¨~ˆ ! HÍx, "å_çHÀãÖ ‰õÄ_® =∞#"å_»∞ Y~°∞Û ÃÑ@ì_O»
^ÕxH˜? JO`À, WO`À =Ú\ì̃#O`« =~°‰Ωõ "å_»∞ ÉÏQÍ<Õ JO@ HÍQÆ∞`å_»∞. "å_ç`À ¿ãflÇ≤Ï`«O KÕ¿ãÎ =∞# "≥OHõ„\Ï=Ù..Ñ¨
("≥OHõ„\Ï=Ù „Ñ¨"tÕ ™êÎ_∞» . W~°"·≥ ÜÕ∞à◊§ "å_»∞. `«e¡ áÈeHõÅ HõO>ˇ `«O„_ç áÈeHõÖË Ü≥∞‰õΩ¯=. Y^Œ~Ì ∞° ^èÀ=u
Hõ@∞ì‰Ωõ x, ~“O_£ HÍÅ~ü Pá¶ê~°O "Õã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞.)
"≥OHõ@~å=Ù : ã‘`åÑü =∂=∞Ü«∂º! <å „Ñ¨âO◊ ã¨ KÕã∞¨ <Î åfl"Õq∞\˜?
ã‘`åÑü : Pñ! UO ÖË^∞Œ ~å, ÉÏ|∂!
"≥OHõ@~å=Ù : Ug∞ ÖËHáõ È=_»"∞Õ q∞\˜? WÑ¨C_Õ Uq∞\’ JO@∞<åfl=ÙQÍ?
ã‘`åÑü : JÉËƒ! =∞ˆ~g∞ ÖË^∞Œ . #∞qfiOHÍ J<åflxH˜ ~åÖË^xŒ g∞ J=∞‡O>Ë=∂>ˇO@ =∂\ÁzÛOk.
"≥OHõ@~å=Ù : U"≥∞<ÿ å <å=Óã¨∞ h‰õΩ ^ÕxH˜?
ã‘`åÑü : ''^Œ∂_® |„ˆ~ =ÙO_»QÍ QÆ∞O[ JizO—— ^Œ#fl@∞ì, h=Óã¨∞ <å‰õΩ ^ÕxH˜~å, ÉÏ|∂! WO`« á⁄^Œ∞áÌ ⁄~ÚOk.
WOHÍ J<åflxH˜ ~åÖË^xŒ g∞ J=∞‡O>Ë....
=∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡(Ñ¨_=» ∞\Õ\˜Ö’ #∞Oz =zÛ) : B#∞~å, <åÜ«∞<å! WO`« áÈ^ÀÌÜ∞Õ ^•HÍ=ÙO_»Háõ È`Õ,"Õà◊ H˘zÛ
~Ô O_»∞ "≥∞`«∞‰õΩÅ∞ ux "≥à§◊ ~å^Œ∂?
"≥OHõ@~å=Ù : U=∞O`« á⁄^Œ∞Ì áÈ~ÚO^Œ=∂‡? - h ^ŒO`å KÀ^ŒºO HÍx! WOHÍ `˘q∞‡^≥<· å H˘@ìÖ^Ë ∞Œ ..
~å=∞Ü«∞º : LÇ¨ïñ! á⁄^Œ∞Ì áÈ<ÕÖ^Ë ∞Œ . =∞i HÍ¿ãÑ¨Ù ÃÑ`«<Î åÅ∞ q∞_çH~˜ å!
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : ã¨~ˆ ¡ g∞ ~°∂~°∞‰õΩO^Œ∞~°∂! "å_çO\˜ H˘KÕÛãïH˜ Hõã∞¨ ~°∞‰õΩO\Ï~°∞. (H˘_»∞‰õΩ`À) ~å, <åÜ«∞<å! #∞=Ùfi
~å HÍà◊√¡ Hõ_∞» HÀ¯! J#fl "≥Ú_ç™¤ êÎ.
(=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ Ñ¨_=» ∞\Õ\˜Ö’H˜ "≥_∞» `«∞Ok† "≥OHõ@~å=Ù J#∞ãï™êÎ_∞» .)
~å=∞Ü«∞º : K«∂âß"å, "å_ç "åÅHõO! x*ÏxH˜ ^•x JÅ∞ã¨∞ K«∂ã¨∞‰õΩ<Õ "å_çO`« <≥uÎ HÔ HÍ¯_»∞. Ñ¨xáê@Å∞
ÖËHáõ È~Ú<å , "Õà‰◊ Ωõ Éè’[#O K≥Ü∞« º_®xÔH<· å f~°∞ÉÏ@∞ HÍ=_»O ÖË^∞Œ .
ã‘`åÑü : ''‰õΩHõ¯‰õΩ Ñ¨h ÖË^∞Œ ! f~°∞ÉÏ@∂ ÖË^∞Œ —— Jx "≥#∞Hõ\H˜ ˜ hÉ’\˜ "≥^"Œ å _≥=_À ™ê"≥∞`« K≥ÑÊ¨ ÖË^∂Œ ,
~å=∞Ü«∞º ÉÏ"å?
"≥OHõ@~å=Ù (Ñ¨_=» ∞\Õ\˜Ö’ #∞Oz K«~åÅ∞# uiy =zÛ) : Uq∞\k?Ñ≤zÛÑ≤zÛQÍ "åQÆ∞`«∞<åfl"£!
ã‘`åÑü : ''=∞#∞+¨µÅ∞O_»~∞° QÍx, =∂@Å∞O\Ï—— Ü«∞x ÃÑ^ŒÅÌ <åfl~°∞. HÍãÎ̈ ÃÑ^ŒOÌ `«~O° , z#flO`«~O° K«∂ã≤
=∂\Ï¡_∞» .
"≥OHõ@~å=Ù : ''=∞Oz =∞x+≤H˘Hõ =∂@† =∞Oz Q˘_»∞H¤ ˘Hõ ^≥|ƒ—— Jx ‰õÄ_® ÃÑ^ŒÅÌ <åfl~°∞.
=∂ QÆ_Ñ» ¨ `˘H˘¯^ŒxÌ h HÔ xfl™ê~°∞¡ K≥ÑÊ¨ ÖË^∞Œ ? =∞m§ ZO^Œ∞H˘KåÛ"£?
ã‘`åÑü : ''=∂@‰õΩ =∂@ `≥Q∞Æ Å∞† h\˜H˜ <åK«∞ `≥Q∞Æ Å∞.—— h`À <å‰õΩ =∂@ ÖˇO^Œ∞‰õΩÖË?
"≥OHõ@~å=Ù : h ™ê"≥∞`«Å∞, w"≥∞`«Å∞ Hõ\Ãì̃ Ñ\ì̃, P Ñ¨ÑC¨ Å∞ <å ^Œyæ ~°∞_»H"õ .£ *Ï„QÆ`QÎ« Í =∞ã¨∞Å∞HÀHõáÈ`Õ....
(ã‘`åÑü ÃÑH· ˜ L~°HÉõ ’`å_»∞)
119 <å@HõO, <å\˜Hõ
~å=∞Ü«∞º : ã¨~ˆ !¡ WY PQÆ∞!ãÖ`À+≤OKåO!
ã‘`åÑü : HÍˆQ HÍˆQ áêÅ∞, ~å=∞Ü«∞ºÉÏ"å! ''Ñ≤ÅH¡ ÍH˜ Hˆ q∞ `≥Å∞ã¨∞ =ÙO_ÕÅ∞ ^≥|ƒ.——
"≥OHõ@~å=Ù (PyáÈ~Ú) : pè ! <À~°∞=ÚÜü∞!
~å=∞Ü«∞º ( HÀÑÖ`ÀQÆkãÌ ∂¨ )Î : Pñ!
=∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡ ( Hˆ Hõ qx Ö’Ñë #∞Oz J_»∞QÆ∞Ö’ =zÛ) : <å‰õΩ "˘Hõ¯QÍ#∞ "˘Hõ¯ H˘_»∞‰õΩ.
"å_çO\˜ H˘KÕÛãïH˜ U^À XHõ ~°Éãíè ¨ „áê~°OÉèOí !
ã‘`åÑü : ''XHõ Hõ#∞fl Hõ#∂fl HÍ^Œ∞† XHõ H˘_»∞‰õΩ H˘_»∞‰õÄ HÍ^Œ∞.——
~å=∞Ü«∞º : (XˆH™êiQÍ) KèåKèå! Jâ◊√ÉèOí =∂@!
=∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡ : pè pè ! =OHõ~‰° Äõ `«!
ã‘`åÑü : ''Ñ¨_"¤» å~°∞ K≥_"¤» å~°∞ HÍ^Œ∞.—— ã¨~ˆ ! J#O_»#O_ç! ''"Ài¿ãÎ "À~°∞QÆÖ¡Ë Ñ¨@fl=∞ø`«∞Ok.——
~å=∞Ü«∞º (`«=∂~ÚOK«∞‰õΩx) :JO>Ë h‰õΩ HÀÑÖHÍx #∞=fi#fl =∂>Ëq∞\˜, ã‘`åÑ¨f?
ã‘`åÑü ( nxfl qxÑ≤OK«∞HÀ‰õΩO_®) : U^À <À~°∞ *ÏiOkÖË, ~å=∞Ü«∞º ÉÏ"å!
"≥OHõ@~å=Ù (q_çzÃÑ@ì‰Ωõ O_®) HÍx, ã‘`åÑü =∂=∞Ü«∂º! ''HÍÅ∞ *Ïi`Õ fã¨∞HÀQÆÅO HÍx, <À~°∞ *Ïi`Õ
fã¨∞HÀQÆÅ=∂?——
ã‘`åÑü( nxfl ‰õÄ_® q##>Ë)ì : ~å=∞Ü«∞ºÉÏ"å! ''„|Ç¨Ï‡ÔH<· å =ÙO_»∞ i=∞‡`≥Q∞Æ ——Å<åfl~°∞.
<Õ##flk á⁄~°áê>Ë. #∞=Ùfi ^•xfl =∞#ã¨∞Ö’ ÃÑ@∞ìHÀÉ’‰õΩ. =∞i <Õ "≥àÁ§™êÎQÍx, <å~°∞ =∂@=∂iÛáÈÉ’‰õΩ
ã¨∞g∞.
~å=∞Ü«∞º : JÉËƒ! gÖË^¡ ∞Œ ã‘`åÑ¨f! =∂k =∂ˆH KåÅ^Œ∞.
ã‘`åÑü: ''^ŒOz #=∞‡‰õΩ ÉÁH˜¯O^Õ ‰õÄe.—— ã¨~ˆ ! WOH˘Hõ Ñ¨ÙQÍ‰õΩ `«∞#ÔH<· å WÖÏ áêÔ~Üü∞.
~å=∞Ü«∞º: WO^•Hõ K≥~Úº *ÏiOk KåÖË.¡
ã‘`åÑü : <å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞QÍ h ãÖQÆu. ''ZHõ¯_≥<· å ÉÏ=QÍx, =OQÆ`À@^Œy~æ ° =∂„`«O ÉÏ= HÍ^Œ∞.—— =∞i<Õ
<≥àÁ¡™êÎQÍx, Å‰õΩ∆ ==∂‡! h "˘à◊√¡ HÍáê_»∞HÀ! Jã¨ÖË |Hõ¯ „áê}O.
~ˆ á⁄^Œ∞#Ì ∞flOp =∞l˚QhÆ à◊§‰õΩ Ñ≤Å"¡ å}˜‚ ÑÖÑ¨Ù`å =∞=∂‡!
=∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡ : XMö Qˆ ^≥ áê_ç. JÉËƒ! =∂ˆH u#flQÍ ~ÚÅ∞¡ QÆ_Ñ» _¨ O» ÖË^∞Œ .
ã‘`åÑü : áÈh ÖË==∂‡! gÅ∞ ÖË#Ñ¨C_»∞ #∞ "Õfiq∞ KÕ™êÎ=Ù QÍx, HÍãÎ̈ HõO^• ÃÑO_»Å"≥∞<ÿ å ÑÖÑ≤™êÎ=ÙQÍ?
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : Tñ! HõO^• ÃÑO_»ÅO"Õ∞ q∞Hõ¯_» P~°É@ ˇ ∞ì‰Ωõ ‰õÄ~ÀÛÖË^∞Œ .
("≥OHõ@~å=Ù Ñ¨HÑõ H¨ õ #=Ùfi`å_»∞)
ã‘`åÑü : #=fi‰õΩ, ÉÏ|∂! #=fi‰õΩ. ''#=Ùfi <åÅ∞QÆ∞ q^è•Å KÕ@∞.—— ( ^•ix Ñ¨_∞» `«∂) WÖÏ #qfi#"åà◊§#∞
KåÖÏ=∞Okx K«∂âßO. ''#_»=∞O„`«ÑÙ¨ ã≤i #~åÅg∞k ‰õΩ~°∞Ñ¨Ù.——
"≥OHõ@~å=Ù : h ÉÁO^Œ!
~å=∞Ü«∞º : [XˆH™êiQÍ] Pi Éè_í "» å!
=∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ : h `«Å Ñ¨QÅÆ !
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
D HÕk "å\˜H˜ ãÖ^Œ~ƒ° ãù Ç¨ Ï≤ `« "åºYºÅ#∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. JO`Õ<å, WHõ XHõ K«∞@ìO Ñ¨H¯õ O ~å=_»O áÈ=_»O, =∞Op, K≥_®¤ Ug∞ÖË^#Œ fl=∂>Ë.
2. HÍeH˜ "Õ¿ãÎ "≥∞_»H,˜ "≥∞_»H˜ "Õ¿ãÎ HÍeH˜, WO`«H© =∂@Å∞ <Õ~åÛ"£.
3. "å_çH˜ Ñ¨_™» ê~°O ~Ú~°"·≥ ÜÕ∞à◊§~Ú<å ÖË=Ù, JÉèOí â◊√ÉèOí Ü≥∞~°∞QÆx Ñ≤zÛã¨<åflã≤
4. '=∞Oz =∞x+≤ H˘Hõ =∂@, =∞Oz Q˘_»∞H¤ ˘Hõ ^≥|ƒ— Jx ‰õÄ_® ÃÑ^ŒÅÌ <åfl~°∞.
7.5 â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ - qâıëêOâßÅ∞

D <å\˜HÖõ ’x áê„`«Å∞ <åÅ∞QÆ∞. ~å=∞Ü«∞º J<Õ =ºHÎ̃ XHõ Ñ¨Ö@ ¡ˇ ∂i =∞^èºŒ `«~Q° uÆ QÆ$Ç¨Ïã¨∞_Î ∞» , J`«x ÉèÏ~°º
=∞Ç¨ÏÅHõ‡∆ =∞‡. "≥OHõ@~å=Ù J<Õ Ü«Ú=‰õΩ_»∞ gi‰õΩ=∂~°∞_»∞. ã‘`åÑü ~å=∞Ü«∞º‰õΩ "ÕÅ∞ q_çz# ÉÏ==∞ik.
<å\˜HÖõ ’x ã¨xfl"ÕâO◊ z#flk.
ÉèÏ~°ºÉè~í ÅÎ° ∞ WO\˜=ÚO^Œ∞ Kå=_çÖ’ ‰õÄ~˘Ûx LO_»QÍ, ã‘`åÑü "åi =^Œ‰Ì Ωõ =™êÎ_∞» . ã‘`åÑü U^À „Ñ¨Ü∂≥ [<åxfl
PtOKÕ =zÛ LO\Ï_»x, ÉèÏ~åºÉè~í eÎ° ^ŒiÌ H© J~°=÷ ∞=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞Hõx "åi „Ñü „Ñ¨âfl◊ Ö’ ZO^Œ∞H˘KåÛ=<Õ ^èfiŒ x
ã¨∂K«#QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍx ã‘`åÑü áê„`« H˘O`« ™êfi~°O÷ `À ‰õÄ_ç#kQÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. JO>Ë ã¨fiÖÏÉèÏ¿ÑHõ`∆ À L#fl
áê„`«QÍ =∞#‰õΩ HõxÑ≤™êÎ_∞» .
~å=∞Ü«∞º, =∞Ç¨ÅH˜‡∆ Å∞ =∂„`«O ™ê=∂#º"≥∞#ÿ =∞^èºŒ `«~Q° uÆ ^ŒOÑ¨`∞« Å∞QÍ, U =∂„`«O HõÅ‡+Ö, ‰õΩ„@Å∞ ÖËx
áê„`«Å∞QÍ HõxÑ≤™êÎ~∞° . JÖÏO\˜ =∞Oz"åÔ~#· "åi^ŒiÌ h `«# =∂@Å`À á⁄y_ç, "åix U ~°HOõ QÍ<≥<· å`«#"≥Ñ· Ù¨
Ö’|~°∞K«∞‰õΩx. `«# Ñ¨x HÍxK«∞ÛHÀ"åÅ<Õ ã¨fiÉèÏ=O HõeQÆ# =ºH˜Î ã‘`åÑü. JO`ÕHÍ^Œ∞. `«# rq`å#∞Éè=í OÖ’Oz
<Õ~∞° Û‰õΩ#fl ™ê"≥∞`«ÅxflO\˜h LÑ¨Ü∂≥ yOz "åix `«#"≥Ñ· Ù¨ uÑ¨C‰õΩ<Õ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕ™êÎ_∞» . JO>Ë rq`«ÑÙ¨ áÈHõ_,»
"åÅHõO `≥eã≤# =ºH˜Î ã‘`åÑü. ã‘`åÑü`«# "åHÍÛ`«∞~°ºO`À "å~°O^Œih PHõ@∞ìHÀ"åÅ#∞‰õΩO\Ï_»∞. HÍh J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’,
121 <å@HõO, <å\˜Hõ
"åi H˘_»∞‰õΩ "≥OHõ„\Ï=Ù WO\˜H˜ =™êÎ_∞» . "≥OHõ„\Ï=Ù áê„`« ã‘`åÑüx =∂„`«O KåÖÏ ÉÏQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl áê„`«.
JO^Œ∞=Å¡<,Õ WO\’¡ ã‘`åÑü HõxÑ≤OK«QÍ<Õ, JO`≥`∞« #Î ZyiÑ¨_`» å_»∞.
"≥OHõ„\Ï=Ù Ü«Ú=‰õΩ_»∞. J`«_∞» U Ñ¨h KÕÜ∞« ‰õΩO_® ã¨ÉÅíè ∂, ã¨=∂"ÕâßÅO@∂ u~°∞QÆ∞`«∞<åfl_»<Õ ÉÏ^è`Œ À `«O„_ç
LO\Ï_»∞. `«e¡ =∂„`«O ã¨ÇÏ¨ ["≥∞#ÿ =∂`«$ "å`«ûÅºO`À "≥OHõ„\Ï=Ù, "≥OHõ„\Ï=Ù Ñ¨#∞ÖË KÕã∞¨ <Î åfl_»<Õ PÖ’K«##∞ =ºHõOÎ
KÕã∞¨ OÎ k. „¿Ñ=∞`À =∞Oz ã‘`åÑü Ñ¨@¡ KåÖÏ =ºuˆ~Hõ`« Hõey#@∞ìQÍ Hõ#Ñ≤™êÎ_∞» .
''Ñ¨Q\Æ ˜ =∂@Å∞ Ñ¨xH˜ KÕ@∞—— ~å„u=∂@Å∞ x„^Œ KÕ@∞—— JO@∂ J`«_∞» ã¨ÉÅíè ‰õΩ "≥à¥◊ Î rq`åxfl áê_»∞
KÕã∞¨ ‰õΩO@∞<åfl_»<Õ ÉèÏ=##∞ Hõey™êÎ_∞» ã‘`åÑü. JO>Ë "≥OHõ„\Ï=Ù áê„`« „Ñ¨"âÕ O◊ HÍHõ =ÚO^Õ, "≥OHõ„\Ï=Ù ã¨fiÉèÏ"åxfl
JOK«<å "ÕÜ∞« _®xH˜ „Ñ¨Ü∞« ufl™êÎ~∞° „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å∞. J^Õ <å\˜HÖõ ’x Q˘Ñ¨Ê^Œ#O ‰õÄ_®.
''â◊‰Ωõ #Ñ¨H—∆˜ — Ö’x ãÖÉèÏ+¨}Ï <≥Ñ· Ù¨ }ºO ~°K~« Ú`« „ÑüÉè‰í Ωõ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.
~å=∞Ü«∞º Ñ¨_H» ‰õ Ωõ sÛÖ’ ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞. =∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ Kå=_çÖ’ ‰õÄ~°∞Ûx HõOkÑ¨ÑC¨ KÕ@ =ÚO^Œ∞ ÃÑ@∞ì‰Ωõ x
~åà◊√§ ¿Ñ~°∞`«∂ LO@∞Ok.D q+¨Ü∞« =~°} ‚ `À<Õ <å\˜Hõ =∞# Hõà§◊ =ÚO^Œ∞ „Ñ¨îŒ ≈OK«|_»∞`«∞Ok.
B##flÜ«∂º! á⁄^Œ∞Ì áÈ~ÚOk (Éè~í `Î° À) U=∞O_ô! JÉÏƒ~Ú WOHÍ Éè’[<åxH˜ ~åÖË^∞Œ . á⁄^Œ∞<Ì fl≥ Ñ¨C_À ~Ô O_»∞
"≥∞`«∞‰õΩÖ’ u<≥àÏ§_»∞——. J#fl =∂@`À, JÑ¨Ê\˜ ã¨=∞Ü«∂xfl `«e¡ PO^Àà◊#x =∞# Hõà§◊ =ÚO^Œ∞ „Ñ¨îŒ ≈OÑ¨K™Õ êÎ_∞»
~°K~« Ú`«.
''#∞=Ùfi "≥~Úº K≥ÑC¨ , ÅHõ∆ K≥ÑC¨ . =ÓiˆH<Õ =KåÛ=O>Ë <Õ#∞ #=∞‡ÖË#∞.—— J#fl ~å=∞Ü«∞º =∂@Ö’¡ ã‘`åÑü
ã¨fiÉèÏ=O =∞#‰õΩ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
''D HÍÅÑ¨Ù <åQÆ=∞‡ÅˆHO `≥Å∞™êÎÜ∞ü . ãÖ™ê~°OÖ’x ™ê^ŒHÉõ Ï^ŒHÍÅ∞? J#fl^Œ=Ú‡Ö’¡ ÑÖK«∞‰õΩ#flk <åÅ∞ÔQHõ~åÅ
H˘O„_». ^•xfl h „Ñ¨Ü∂≥ [Hõ`fi« O =Å¡ #ÅÉè̌· Ü≥∞Hõ~åÅ HõO„_çHõ KÕâß"£—— Jx ã‘`åÑü J#fl =∂@Å∞ =∂#= ã¨fiÉèÏ"åxfl
ZO`À K«H¯õ QÍ `≥Å∞Ñ¨Ù`å~Ú. XHõ =ºH˜xÎ á⁄y_ç, P =ºH˜Î #∞Oz `å#∞ ÖÏÉèÏxfl á⁄O^•Å<Õ PÖ’K«#`À =∂\Ï¡_#ç D
=∂@Å∞ =∞# Hõà§◊ =ÚO^Œ∞ "åi =ºH˜`Î åfiÅ#∞ „Ñ¨îŒ ≈OÑ¨*™Ë êÎ~Ú.
D <å\˜HÖõ ’ ãÖÉèÏ+¨}Å ^•fi~å áê„`«Å =∞#ãÎ̈`åfiÅ#∞ =∞#‰õΩ ™êH∆Í`«¯iOÑ¨ KÕ™ê~°∞ ~°K~« Ú`«.
D <å\˜HÖõ ’x XHõ ã¨xfl"ÕâO◊ Ö’ ^•^•Ñ¨ÙQÍ J~°"·≥ ™ê"≥∞`«Å∞<åfl~Ú. JO>Ë rq`«OÖ’ ™ê"≥∞`«Å „áê=ÚYº`«#∞
D <å\˜Hõ `≥Å∞Ñ¨Ù`«∞Ok. 'â◊‰Ωõ #Ñ¨H—∆˜ <å\˜Hõ ^•fi~å '<å~°—¡ Z<Àfl rq`« ã¨`åºÅ#∞ ™ê"≥∞`«Å ~°∂ÑÖÖ’ =∞# =ÚO^Œ∞OKå~°∞.
=ÚYºOQÍ ãÖÉèÏ+¨}Ö’¡ ™ê"≥∞`«Å áê„`« KåÖÏ Z‰õΩ¯=. ãÖÉèÏ+¨} [~°∞QÆ∞`«∞#flÑ¨C_»∞ áê`«`~« O° "å~°∞ H˘O`«=∞Ok
ZÑ¨C_»∂ ™ê"≥∞`«Å#∞ LÑ¨Ü∂≥ yã¨∂<Î Õ LO\Ï~°∞. P Ñ¨ûúŒ x QÆ∞~°∞OÎ K«∞H˘x D <å\˜HÖõ ’ 'ã‘`åÑü— áê„`« ^•fi~å
™ê"≥∞`«Å#∞ K≥ÑÊ≤ OKå~°∞. P ™ê"≥∞`«Å#∞ XHõ¯™êi Ñïje^•ÌO.

D ™ê"≥∞`«Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ „QÍg∞} "å`å=~°}ÏxH˜ ãÖ|OkèOz#q L<åfl~Ú. rq`« ã¨`åºÅ∞QÍ<À |O^è∞Œ `åfixfl
`≥Å∞Ê`«∂ r=# ^è~Œ å‡xfl É’kèOKÕqQÍ<À =∂#= ãÖ|O^è•ÅÖ’x qÅ∞=Å#∞ `≥e¿Ñq QÍ<À =∞~˘H˘xfl HõxÑ≤™êÎ~Ú.
x*ÏxH˜, D ™ê"≥∞`«Åhfl ^•^•Ñ¨ÙQÍ *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞ "åi r=# q^è•#O #∞Oz J#∞Éè"í åÅ #∞Oz `≥Å∞ã¨∞‰õΩx
LÑ¨Ü∂≥ yOz#"Õ. JO^Œ∞Hˆ D ™ê"≥∞`«ÅÖ’ ã¨r=`«fiO, rq`« J#∞Éè=í O, r=# ™ê~°O Jhfl HõxÑ≤™êÎ~Ú.
g\˜Ö’ H˘xfl „Ñ¨H$õ uH˜ ãÖ|OkèOz# ™ê"≥∞`«Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
- á⁄^Œ∞<Ì flÕ =zÛ# "å#, á⁄^ÀÌ~Ú =zÛ# K«∞@ìO áÈÜÕ∞k ÖË^∞Œ .
- ~ÀÇ≤Ï}© HÍÔ~ÖÎ ’ ~Àà◊√§ |^ŒÖÌ ∫`å~Ú.
„QÍg∞} rq`åxfl QÆ∞iOz# H˘xfl ™ê"≥∞`«Å∞
- ^Œ∂_® |„ˆ~ LO_»QÍ QÆ∞O[ JizO^Œ#fl@∞ì
- ^ŒOz#=∞‡‰õΩ ÉÁH˜¯O^Õ ‰õÄe
|O^è∞Œ `åfixH˜ ãÖ|OkèOz#H˘xfl ™ê"≥∞`«Å∞
- J~Ú#"åà◊§‰õΩ P‰õΩÖ’¡, HÍx"åà◊§‰õΩ HõOKåÖ’¡
- Hõ_∞» Ñ¨ÙÖ’ ÖËOk HÍqeOK«∞‰õΩO>Ë =ã¨∞OÎ ^•
rq`« ã¨`åºÅ#∞, rq`« ^è~Œ å‡Å#∞ É’kèOKÕ ™ê"≥∞`«Å∞
- ÖÏÉèOí ÖËx Ãã\ì̃ =~°^#Œ ∞ áÈ_»O\Ï"£
- uO_çH˜ u=∞‡~åA, Ñ¨xH˜ áÈ`«∞~åA
- J#flO K˘~°"Õ HÍx, JHõ~∆ O° K˘~°= ÖË^∞Œ
- HÀ\˜ q^ŒºÅ∞ ‰õÄ\˜ H˘~°̂H
- <å‰õΩ LO>Ë #"å|∞ ™êÜ≥∞|∞, J#flO LO>Ë Jg∞~°∞ ™êÜ≥∞|∞, c^ŒÑ_¨ `ç Õ Ñ¨H~© ∞° ™êÜ≥∞|∞.
qâßfi™êxH˜ ãÖ|OkèOz# ™ê"≥∞`«Å∞
- =∞#∞+¨µÅ∞O_»~∞° QÍx =∂@Å∞O\Ï~Ú
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# H˘xfl ™ê"≥∞`«Å∞
- ^Œi„^Œ∞_»∞ `«ÅQÆ_Q» ÉÆ ’`Õ, =_»QOÆ _»¡ "å# "≥O|_Õ =zÛOk.
123 <å@HõO, <å\˜Hõ

- #Oc! #Oc! <å ÃÑo§ˆHq∞ ™êÜ«∞O KÕ™êÎ=O>Ë
<Õ<^≥ ∞Œ ~°∞ ~åHõáÈ=_»"∞Õ ™êÜ«∞=∞<åfl_»@
*ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ QÆ∞iOz WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ áê~îO° Ö’ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO. D áê~îO° Ö’ x`«º =º=Ç¨~°OÖ’
LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ ™ê"≥∞`«Å#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO. JO`Õ HÍ^Œ∞, ãÖÉèÏ+¨}Å ~°∂ÑÖÖ’ <å\˜Hõ QÍx, <å@HõOQÍx,
L#flÑ¨C_»∞ HõzÛ`«OQÍ JO^Œ∞Ö’ rq`«O, rq`å#∞Éè=í O HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. rq`å#∞Éè=í O Ö’Oz =zÛ#"Õ ™ê"≥∞`«Å∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 3
ã¨∂zOK«O_ç.
1. <å~°¡ "≥OHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù [x‡Oz# `Õk ( )
(1) 1910, _çÃãO|~°∞ 1 (2) 1908, _çÃãO|~°∞ 1
(3) 1912, _çÃãO|~°∞ 1 (4) 1908, #=O|~°∞ 1
2. â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ <å\˜Hõ ~°K~« Ú`« ( )
(1) QÆ∞~°*Ï_» (2) HõO^Œ∞‰õÄi (3) <å~°¡ (4) NN
3. ~å=∞Ü«∞ºQÍi ÉèÏ~°º (â◊‰Ωõ #Ñ¨HÖ∆˜ ’) ( )
(1) =∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ (2) ÅHõ‡∆ =∞‡ (3) ã‘`=« ∞‡ (4) Q“~°=∞‡
4. â◊‰Ωõ #Ñ¨HÖ∆˜ ’ Z‰õΩ¯= QÆ=∞xOKÕq ( )
(1) áê@Å∞ (2) Hõ^äŒÅ∞ (3) ™ê"≥∞`«Å∞ (4) *ÏfÜ«∂Å∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞: 1–2, 2–1, 3–2. 4-3

O `≥Å∞QÆ∞ <å@HõO áêâßÛ`«º <å\˜Hõ „Ñ¨ÉÏè =O`À =zÛ# „Ñ¨„H˜Ü∞« .
O =ã¨∞=Î Ù#∞ |\˜,ì ~°∂áêxfl |\˜ì <å\˜H,õ <å@HÍÅÖ’ Éè^Ë •Å∞O\Ï~Ú.
O <å@HõO „Ñ¨^~Œ ≈° #‰õΩ J#∞‰õÄÅ"≥∞#ÿ k.
O „áêp#∞Å∞ <å@HÍxfl ''^Œ$â◊ºHÍ=ºO—— J<åfl~°∞.

O <å@HõO qãÎ̈$uÖ’ ÃÑ^ŒkÌ . <å\˜Hõ z#flk
O <å@HÍÅ ÉèÏ+¨Ö’ W\©=e HÍÅOÖ’ =º=Ç¨~° â‹e· KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩOk.
O x`«ºrq`«OÖ’ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ ã¨∞ÅÉèOí QÍ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ <å\˜Hõ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
O UHÍOH˜H‰õ Ωõ ãÖH˜Ñ∆ `Î̈ « =ÚYºO.
O UHÍOH˜HÖõ ’ XˆH JOHõO LO@∞Ok.
O â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ <å\˜Hõ ~°K~« Ú`« <å~°¡ "ÕOHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù.
O â◊‰Ωõ # Ñ¨HÖ∆˜ ’ <åÅ∞QÆ∞ áê„`«Å∞<åfl~Ú. Jq 1. ã‘`åÑü, 2. "≥O„\Ï=Ù, 3. =∞Ç¨ÅHõ‡∆ =∞‡ 4. ~å=∞Ü«∞º.
O â◊‰Ωõ #Ñ¨HÖ∆˜ ’ ã‘`åÑü áê„`«^•fi~å rq`å#∞Éè=í O #∞Oz =zÛ# KåÖÏ ™ê"≥∞`«Å#∞ ãÖÉèÏ+¨} ~°K~« Ú`«
K˘Ñ≤ÊOKå~°∞.
JÉèÏº™êÅ∞
1. â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ <å\˜Hõ ~°K~« Ú`« QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
2. â◊‰Ωõ # Ñ¨H∆˜ <å\˜HÖõ ’ ~å=∞Ü«∞º, =∞Ç¨ÅH˜‡∆ áê„`«Å#∞ QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
3. ã‘`åÑü áê„`« z„`«} QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
4. ã‘`åÑü ã¨fiÉèÏ"åxfl K≥¿ÑÊ H˘xfl ™ê"≥∞`«Å∞ `≥ÅÑÖ_ç.
5. â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ <å\˜Hõ ^•fi~å J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl =∂`«$„¿Ñ=∞ QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
6. <å\˜Hõ ã¨fi~°∂áêxfl `≥ÅÑÖ_ç.
7. <å\˜H,õ UHÍOH˜Hõ =∞^èºŒ QÆÅ `Õ_®Å#∞ `≥ÅÑÖ_ç.
1. <å@HõO ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.
2. <å@HõO, <å\˜Hõ UHÍOH˜HÅõ QÆ∞iOz `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂ `Õ_®Å#∞ q=iOK«O_ç.
3. â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ <å@HõOÖ’x áê„`«Å QÆ∞iOz q=iOK«O_ç.
125 <å@HõO, <å\˜Hõ

4. â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ <å@HõOÖ’x ™ê"≥∞`«Å∞ H˘xfl `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂, P ™ê"≥∞`«Å#∞ UÜÕ∞ ~°HÍÅ ™ê"≥∞`«Å∞QÍ K≥ÑÊ¨ =KÀÛ
q=iOK«O_ç.
5. <å@HõOÖ’x <å@H©Ü∞« â‹e· x ~Ô O_»∞, =¸_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Å`À `≥ÅÑÖ_ç.
6. <å@HõO „Ñ¨Ü∂≥ [<åxfl g∞ =∂@Ö’¡ ~åÜ«∞O_ç.
C. HÕk Ñ¨^•ÅÖ’x ãÖkèx QÆ∞iÎOK«O_ç.
<åÅ∞QÆOHÍÅ∞ : ...................................................
"ÕOHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù : ...................................................
ã¨=∂*ÏÉèí∞º#flu : ...................................................
z#flÅ∞¡_∞» : ...................................................
k^Œ∞=Ì ∞O\Ï_»∞ : ...................................................
D. HÕk "åHÍºÅÖ’ qÉè‰í Ωõ ÅÎ ∞, LÑ¨qÉè‰í Ωõ ÅÎ ∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
=ÚYºÑ¨@ì}ÏÅ∞ : ...................................................
^Œ$â◊ºHÍ=ºO : ...................................................
¿+H±ûÑ≤Ü∞« ~ü <å@HÍÅ∞ : ...................................................
=∂#=`å "åk : ...................................................
<åÅ∞ÔQHõ~åÅ∞ : ...................................................
E. HÕk ™ê=∂#º "åHÍºÅ#∞ HõeÊ ãÖÜ«ÚHõÎ "åHÍºÅ∞QÍ ~åÜ«∞O_ç.
1. D „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’ =¸_»∞ WO„^ŒQÍ}ÏÅ∞O\Ï~Ú. XHõ ã¨∂~°ºQÆ}=Ú LO@∞Ok.
2. K«O„^Œ∞x "≥<fl≥ ÅO>Ë ÃÑ^ŒÅÌ ‰õΩ W+ì̈O. K«O„^Œ∞x "≥<fl≥ ÅO>Ë Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ W+ì̈O.
F. HÕk ãÖÜ«ÚHõÎ "åHÍºxfl q_»nã≤ ™ê=∂#º "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. ™Èx ÉÏQÍ P_»∞`«∞Ok. ™Èx ÉÏQÍ áê_»∞`«∞Ok.
2. ÃÇÏ· „^•ÉÏ^£ XHõ Kåi„uHõ „Ñ¨^âÕ O◊ . =~°OQÆÖò XHõ Kåi„uHõ „Ñ¨^âÕ O◊ .

G. HÕk „Ñ¨`º« Hõ∆ Hõ^#Œä OÖ’x "åHÍºÅ‰õΩ Ñ¨~ÀHõ∆ Hõ^#Œä OÖ’ =∂iÛ ~åÜ«∞O_ç.
1. 'ˆ~Ñ¨Ù ÉˇOQÆ∞à◊¥~°∞ "≥àÏÎ#∞—. Jx ~°=∞ K≥ÑÊ≤ Ok.
2. '<Õ#∞ ¿ã\ì ò ~åºO‰õΩ á⁄O^•#∞— Jx âıY~ü K≥áêÊ_»∞.
3. h=Ù ã¨=∞Ü«∂xfl áê\ÕKåe— ... J<åfl_»∞.
H. HÕk Ñ¨~ÀHõ∆ Hõ^#Œä OÖ’x "åHÍºÅ#∞ „Ñ¨`º« Hõ∆ Hõ^#Œä OÖ’x =∂iÛ ~åÜ«∞O_ç.
1. <Õ#∞ ~ˆ Ñ¨Ù |*Ï~°∞‰õΩ "≥à√◊ <Î åfl#x =∂^è∞Œ i K≥ÑÊ≤ Ok.
2. QÆ∞~°∞=ÙQÍ~°∞ ~åHõã∆ ¨ QÆ∞}Å#∞ J}˜z"ÕÜ∂« Åx K≥áêÊ~°∞.

1. â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ <å\˜HÖõ ’x ™ê"≥∞`«Å#∞ QÆ∞iÎOz "å\˜x ¿Ñ~˘¯#O_ç.
2. â◊‰Ωõ #Ñ¨H∆˜ <å\˜HÖõ ’x ™ê"≥∞`«Ö’¡ g∞‰õΩ #zÛ# ™ê"≥∞`«Å#∞ SkO\˜x ~åÜ«∞O_ç.
3. g∞~°∞ K«∂ã≤# XHõ <å\˜Hõ QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
4. g∞ K«∞@∞ì „Ñ¨H¯õ Å "å~°∞, g∞ ÃÑ^ŒÅÌ ∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ H˘xfl ™ê"≥∞`«Å#∞ ¿ãHõiOz, ~åÜ«∞O_ç.
5. g∞ „áêO`«OÖ’x „QÆO^ä•ÅÜ«∂xfl ãÖ^Œi≈Oz, Ñ¨Å∞ ~°K~« Ú`«Å <å\˜HÅõ ¿Ñ~°#¡ ∞, ~°K~« Ú`«Å qâıëêÅ#∞
~åÜ«∞O_ç.
6. QÆ∞~°*Ï_» ~°zOz# 'Hõ<åºâ◊√Å¯O— <å\˜H#õ ∞ K«^=Œ O_ç. P <å\˜Hõ „Ñ¨Ü∂≥ [<åxfl QÆ=∞xOK«O_ç.
127 <å@HõO, <å\˜Hõ

8 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO
*#Ñ¨ÔŒ JO>Ë Ñ¨Ö.¡ˇ [#Ñ¨^•Ö’¡ x=ã≤OKÕ "åà◊√§ *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞. HÍh =∂i# HÍÖÏxfl |\˜,ì ™ê=∂lHõ
Ñï}Ï=∂xfl |\˜ì *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞ JO>Ë U^≥<· å XHõ q+¨Ü∞« OÖ’ ÉèÏ=™ê=∞ºOQÆÅ [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞QÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
XHõÉÏè +¨ ÖË^• XHõ *Ïu ÖË^• XHõ =$uÎ ÖËHõ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ „áêO`åxH˜ ãÖ|OkèOz# [#ã¨=Ú^•Ü«∞O HÍ=K«∞Û.
*Ï#Ñ¨^∞Œ Å‰õΩ `«~`° ~« åÅ∞QÍ =ã¨∞#Î fl ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å∞, PKå~åÅ∞, #=∞‡HÍÅ∞, =∞O„`«Ò« „`åÅ∞, „áêÑÖzHõ áê~°=∂~°H÷ õ
Ñï*Ï˝#O, ™ê"≥∞`«Å∞, P@áê@Å =O\˜ q<À^Œ "åºÑ¨HÍÅ∞, á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞, "Õ_∞» HõÅ∞ =O\˜ q+¨Ü∂« Öˇ<Àfl L<åfl~Ú.
"å@xflO\˜x HõeÑ≤ ''*Ï#Ñ¨^Œ q*Ï˝#O (FOLK LORE)—— JO\Ï~°∞. *Ï#Ñ¨^Œ q*Ï˝#OÖ’ *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO
JO`«~åƒùQOÆ .
*Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO ZÑ¨C_»∞, ZHõ¯_», ZÖÏ Ñ¨Ù\ì̃O^À K≥ÑÊ¨ _»O Hõ+Oì̈ . HÍx *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO KåÖÏ „áêp#
"≥∞#ÿ ^Œx =∂„`«O K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. Wk ^•^•Ñ¨Ù J*Ï˝`« Hõ~$Î° `«fi"Õ∞. Wk =∞ødHõOQÍ XHõi <À\˜ #∞O_ç WOH˘HõiH˜, XHõ `«~O°
#∞O_ç =∞~À `«~åxH˜ JOk=zÛ#k. *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ =K«#, Qˆ Ü«∞™êÇ≤Ï`åºÅ∞, HõàÅ◊ ∞ L<åfl~Ú. *Ï#Ñ¨^Œ
™êÇ≤Ï`«ºO ^•fi~å „Ñ¨[Å PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞, ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å∞,#=∞‡HÍÅ∞,ãÖã¨¯$ux `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. =∞# `«~`° ~« åÅ
™ê=∂lHõ K«i„`«#∞ J=QÍÇ¨Ï# KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. t+ì̈™êÇ≤Ï`«ºO JO>Ë '<åQÆiHõ ã¨=∂[OÖ’ ed`« ~°∂ÑÖÖ’ ã¨$+≤Oì z#
™êÇ≤Ï`«ºO—. t+ì̈ ™êÇ≤Ï`«ºO HõO>Ë =∞ødHõ *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«º"Õ∞ ã¨=∂*Ïxfl Z‰õΩ¯=QÍ „ÑüaOaã¨∞OÎ ^Œx ÃÑ^ŒÅÌ O\Ï~°∞.
*Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO „Ñ¨[Å =∞<À qHÍ™êxH˜, LÖÏ¡™êxH˜ `À_»Ê_»∞`«∂ Ö’Hõ*Ï˝<åxfl JOkã¨∞OÎ k. '=∞# *Ï#Ñ¨^Œ
™êÇ≤Ï`«ºO— J<Õ D áê~îO° Ö’ =∞#O *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºqHÍ™êxfl QÆ∂iÛ `≥Å∞ã¨∞H˘O^•O.

O =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«º Pq~åƒù= qHÍ™êÅ#∞ q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ *Ï#Ñ¨^Œ =K«# (Hõ^)Œä ™êÇ≤Ï`åºxfl *Ï#Ñ¨^QŒ̂ Ü«∞ ™êÇ≤Ï`åºxfl, *Ï#Ñ¨^Œ HõàÏ~°∂áêÅ#∞
QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Wq∞_ç L#fl qq^èŒ ™ê=∂lHõ JOâßÅ#∞, ãÖã¨¯$ux, #=∞‡HÍÅ#∞ qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞æ`å~°∞.
8.2 =¸Åáê~îO° - 1
*Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«º=∞O>Ë
'*Ï#Ñ¨^∞Œ Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# ™êÇ≤Ï`«º"Õ∞— '*Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO—. *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ *Ï#Ñ¨^Œ Hõq`«fiO,
=K«#™êÇ≤Ï`«ºO L<åfl~Ú. *Ï#Ñ¨^=Œ K«#™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Ñ¨Ö@¡ˇ ∂~°∞ "å~°∞ ZO`À W+Öì QÍ K≥ÑC¨ ‰õΩ<Õ Hõ^ÅŒä ∞, á⁄_»∞Ñ¨ÙHõ^ÅŒä ∞,
™ê"≥∞`«Å∞, WuÇ¨ã¨ Ñ¨Ù~å}ÏÅ∞ L<åfl~Ú. J^Õ q^èOŒ QÍ *Ï#Ñ¨^Œ Hõq`«fiOÖ’ Pâ◊√=ÙQÍ [#O <À\˜ #∞O_ç "≥Å∞=_Õ
ˆQÜ«∂Å∞<åfl~Ú.
*Ï#Ñ¨^QˆŒ Ü«∞ ™êÇ≤Ï`åºxfl ~Ô O_»∞ q^è•Å∞QÍ qÉèlí Oz ÑïjeOK«=K«∞Û.
Jq 1. Hõ^•ä ~°ÇÏ≤ `« Qˆ Ü«∂Å∞, 2. Hõ^•ä ã¨ÇÏ≤ `« Qˆ Ü«∂Å∞
D <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’ *Ï#Ñ¨^Œ =K«#, Qˆ Ü«∞ ™êÇ≤Ï`åºÅ QÆ∂iÛ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
(Z) *Ï#Ñ¨^Œ =K«# ™êÇ≤Ï`«ºO :
*Ï#Ñ¨^∞Œ Å‰õΩ Hõ^ÅŒä O>Ë „Ñ‘u. "åi rq`åÖ’¡ #∞O_ç Ñ¨Ù\˜#ì q ™ê"≥∞`«Å∞† ãÖ^Œ~åƒù#∞™ê~°OQÍ "åi q[˝``« À
K≥ÑC¨ ‰õΩ<Õq á⁄_»∞Ñ¨Ù, q_»∞Ñ¨ÙÅ∞. =∞# ãÖã¨¯$ux `≥eÜ«∞*Ë¿ãq WuÇ¨ã¨ Ñ¨Ù~å}ÏÅ∞. W=hfl *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
=∞#‰õΩ =K«# ~°∂ÑÖÖ’ Åaè™êÎ~Ú. g\˜<Õ =∞#O '*Ï#Ñ¨^Œ =K«# ™êÇ≤Ï`«ºO— QÍ K≥ÑC¨ ‰õΩO\ÏO.
(Z) *Ï#Ñ¨^HŒ ^õ ÅŒä ∞ :
ÉèÏ+¨ JO>Ë =∂\Ï¡_kÕ Jx J~°O÷ . =∞x+≤ =∂\Ï¡_@ » O <ÕiÛ# ZO`À HÍÖÏxH˜ ~åÜ«∞_»O <Õ~åÛ_»∞. JO^Œ∞Hˆ
„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ =∞ødHõ™êÇ≤Ï`«º"Õ∞ =ÚO^Œ∞ Ñ¨Ù\ì̃O^Œx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. =∂\Ï¡_<» iÕ Û# H˘`«Î Ö’<Õ =∞x+≤H˜ Hõ^Œä K≥¿ÑÊ <Õ~∞° Ê
JÅ=_ç LO@∞Ok. JO^Œ∞Hˆ Hõ^Œä ZO`À „áêp#"≥∞Oÿ k.
Hõ^Œä JO>Ë W+¨Ñì _¨ x» "å~°∞ LO_»~∞° . J#QÍ J#QÍ JO@∂ J=∞‡=∞‡, <å#fl=∞‡, `å`«Ü∞« ºÅ∞ "≥Ú^ŒÖ>ˇ ìË Hõ^ÅŒä ∞
Ñ¨ãÑ≤ Å≤ Ö¡ Ë HÍ^Œ∞. JÑ¨C_»ÑC¨ _»∞ ÃÑ^Œ"Ì å~°∞ ‰õÄ_® =∞O„`«=ÚQÆ∞Åú =Ù`å~°∞.
129 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO

HÍ~°}O - Hõ^ÅŒä ∞ q<åÅ<Õ Pã¨HÎ˜ =∂#= ã¨fiÉèÏ=OÖ’<Õ LOk. `«# K«∞@∂ì L#fl „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’, `å#∞ q#flq, Hõ#flg,
ã¨fiÜ«∞OQÍ á⁄Ok#g, á⁄O^ŒQeÆ y#q Z<Àfl J#∞Éè"í åÅ∞, J#∞Éè∂í `«∞Å∞, PÖ’K«#Å∂ Hõ^ÅŒä ~°∂áêxfl á⁄O^Œ∞`å~Ú.
=ÚYºOQÍ Ñ¨Ö[¡ˇ #O `«=∞ Ñ¨xáê@Å `«~∞° "å`«, P~°∞ |Ü«∞@ q„âßOuQÍ ‰õÄ~˘Ûx LÖÏ¡ãO¨ HÀãÖ =ÚK«Û@QÍ Hõ^ÅŒä ∞
K≥ÑC¨ ‰õΩO\Ï~°∞. XˆH Hõ^#Œä ∞ XH˘¯Hõ¯~°∞ XH˘¯Hõ¯ f~°∞QÍ K≥|∞`å~°∞. Hõ^#Œä OÖ’ XH˘¯Hõ¯ <Õ~∞° Ê K«∂Ñ≤™êÎ~∞° . =∞ødHõOQÍ
XHõi #∞O_ç XHõiH˜ KÕi#Ñ¨C_»∞ H˘xfl H˘`«Î q+¨Ü∂« Å∞ KÕ~_° O» , H˘xfl =ke"ÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. =ÚYºOQÍ
*Ï#Ñ¨^∞Œ Å Hõ^ÅŒä ∞ "åà◊§ =∞#ãÎ̈`åfixfl, J^Œ∞ƒù`« HõÅÊ<å â◊HxÎ̃ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú.
*Ï#Ñ¨^Œ Hõ^ÖŒä ’¡x =ã¨∞=Î Ù Ö’ ã¨~à° `◊ fi« O LO@∞Ok. qaè#fl áê„`«Å∞ Ñ¨Ù#~å=$`«=∞=Ù`«∂ LO\Ï~Ú. D Hõ^ÖŒä ’¡
Hõ@∞ìH^õ ,Œä =∞`«ãO¨ |O^è"Œ ∞≥ #ÿ Hõ^,Œä HÍÅÊxHõ Hõ^,Œä „áê}˜H`õ ,« q<À^ŒH^õ ,Œä ÖÏHõ}
∆ H˜ õ Hõ^Œä Jx Ñ¨Å∞ ~°HÍÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
*Ï#Ñ¨^Œ Hõ^Œä =∞ødHõ ™êÇ≤Ï`«º ™êO„Ñ¨^•Ü«∂ÅÖ’x^Œx K≥ÑC¨ ‰õΩ<åflO. J~Ú`Õ ed`«, =∞ødHõ ™êÇ≤Ï`åºxH˜ „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ
Éè^Ë OŒ Hõ~$Î° `«fi q+¨Ü∞« "Õ∞. ed`« ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ ~°K~« Ú`« Z=~À K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. =∞ødHõ ™êÇ≤Ï`«ºO ™ê~°fi[h#O. Hõ^•ä
™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ *Ï#Ñ¨^Œ Hõ^•ä ™êÇ≤Ï`åºxH˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ`« LOk. Hõ^Œä K≥ÑÊ¨ _»OÖ’ H˘O^Œ~∞° =$uÎ Hõ^HŒä ∞õ Å∞ LO\Ï~°∞. giH˜
qâı+¨ „Ñ¨[˝ LO@∞Ok. Ñ¨k=∞Okx PHõi¬OKÕsuÖ’ Hõ^ÅŒä ∞ K≥ÑÊ¨ _»"∞Õ =$uÎQÍ ÃÑ@∞ìH˘x rq™êÎ~∞° . `≥Å∞QÆ∞^ÕâO◊ Ö’
Ñ≤zÛHõ ‰õΩO@¡"åà◊√§, =∂Å^•ã¨~∞° Å∞, c~°#fl "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞ ZÅ¡=∞‡ Hõ^,Œä =∞Å¡=∞‡ Hõ^,Œä ÉÏÅ<åQÆ=∞‡ Hõ^,Œä ^ÕãO≤ QÆ∞~åA
Hõ^,Œä Ñ¨ÖÏfl\˜ Ü«Ú^ŒOú =Ú#flQÆ∞ Hõ^ÅŒä #∞ K«∞@∞ì„Ñ¨H¯õ Å Tà◊§"åiH˜, JÑ¨C_»ÑC¨ _»∞ ^Œ∂~° „áêO`åÅ "åiH˜ ‰õÄ_® K≥ÑÊ≤
`«=∞ rqHõ#∞ ãÖáêkOK«∞‰õΩO@∂ LO\Ï~°∞. W@∞=O\˜ *Ï#Ñ¨^Œ =$uÎ HõàÏHÍ~°∞Å =ÖË¡ *Ï#Ñ¨^™Œ êÇ≤Ï`«ºO rqOz
LO^Œx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
WHõ *Ï#Ñ¨^Œ Hõ^ÅŒä QÆ∂iÛ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O. Jq.
O J^Œ∞ƒù`« Hõ^ÅŒä ∞ : J^Œ∞ƒù`« Hõ^ÅŒä ∞ Hõ^•ä ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ J`«ºkèHõ „Ñ¨Kå~°O HõÅq. ~å‰õΩ=∂~°∞Å∞, =∞O„`«∞Å∞,
=∞O„`«Ò« „`åÅ∞ =ÚYºOQÍ ™êÇ¨Ïã¨ „Ñ¨=$uÎ D Hõ^ÅŒä #∞ #_»Ñ™≤ êÎ~Ú.
O q<À^ŒH^õ ÅŒä ∞ : g\˜<Õ `«=∂ëê Hõ^ÅŒä ∞ JO\ÏO. Ç¨ã¨ºO Ñ¨Ù\ì̃OK«_®xˆH D Hõ^ÖŒä ’¡ áê„`«Å∞ ã¨$+≤Oì K«|_»∞`å~Ú.
=∞#∞+¨µÅ∞, [O`«∞=ÙÅ∞ áê„`«Å∞QÍ, D Hõ^ÅŒä ∞ ã¨~à° O◊ QÍ, ãÖH˜Ñ∆ OÎ¨ QÍ LO\Ï~Ú.
O „áê}˜H^õ ÅŒä ∞ : D Hõ^ÅŒä ∞ J`«ºO`« „áêp# HÍÅO #∞O_ç qO@∞#fl"Õ. D Hõ^ÖŒä ’¡ [O`«∞=ÙÅ∞,Ñ¨‰Ω∆õ Å`À áê„`«Å∞
ã¨$+≤Oì K«|_»∞`å~Ú. Ñ¨â√◊ Ñ¨HÍ∆ º^Œ∞Å∞ =∂#gHõ~}
° O g\˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« g\˜H˜ hu ‰õÄ_® *’_çOÑ¨|_»∞`«∞Ok.
O hu Hõ^ÅŒä ∞ : hu Hõ^ÖŒä ’¡ hu „Ñ¨^•è <åOâ◊O. „áê}˜H^õ ‰Œä Ωõ g\˜H˜ ãÖ|O^èOŒ LO@∞Ok. huHõ^ÅŒä z=~° LO_Õ
"åHÍºÅ∞ J#∞Éè=í ™ê~åÖˇ#· ™ê"≥∞`«Å#∞ áÈe LO\Ï~Ú. ÑÖK«Ò« „`«O, |∞^Œ∞xú *Ï`«Hõ Hõ^HŒä õ Hõ^ÖŒä ’¡ *Ï#Ñ¨^Œ
=¸ÖÏOâßÖË Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
O ã¨=∞™êº`«‡Hõ Hõ^äŒÅ∞ : Hõ^•ä ~°∂ÑÖÖ’ LO_Õ á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä #∞ ã¨=∞™êº`«‡Hõ Hõ^ÅŒä ∞ JO\Ï~°∞. Hõ^•ä ãï`åûQÆ~O° ,
Éè`Ë åà◊ÑO¨ K«qOâ◊u "≥Ú^ŒÖ#·ˇ „QÆO^ä•ÅÖ’ D Hõ^ÅŒä ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
*Ï#Ñ¨^Œ Hõ^ÅŒä J^èºŒ Ü«∞#OÖ’ ¿ãHõ~}° , Ñï+¨¯~°}, qâı+¡ }¨ J<Õ =¸_»∞ ^ŒâÅ◊ ∞<åfl~Ú. "å\˜ ^•fi~å =∂#=rq`«
J^èºŒ Ü«∞#O KÕÜ∞« |_»∞`«∞O^Œx ÃÑ^ŒÅÌ O\Ï~°∞.

áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOz ^•x ãÖHˆ `åxfl Ñ¨H¯õ #∞#fl
1. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å∞ ã¨∂Ö÷ OQÍ Zxfl q^è•Å∞ ( )
(J) ~Ô O_»∞ (P) =¸_»∞ (W) <åÅ∞QÆ∞ (D) S^Œ∞
2. Hõ^ÅŒä ∞ q<åÅ<Õ Pã¨HÎ˜ Z=iÖ’ LOk ( )
(J) =∂#=ÙÅ∞ (P) [O`«∞=ÙÅ∞ (W) Ñ¨‰Ω∆õ Å∞ (D) áê=ÚÅ∞
3. Qˆ Ü«∞O J#QÍ? ( )
(J) ~å¿ãk (P) w¿ãk
(W) „Ñ¨Kå~°O KÕ¿ãk (D) áê_»∞H˘#∞@‰õΩ J#∞"≥#· k.
4. ã¨=∞™êº`«‡Hõ Hõ^ÅŒä #∞ U=∞O\Ï~°∞? ( )
(J) *Ï#Ñ¨^ŒHõ^äŒÅ∞ (P) á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞ (W) Qˆ Ü«∞ Hõ^ÅŒä ∞ (D) ™ê"≥∞`«Å∞
8.3 =¸Åáê~îO° - 2
á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^äŒÅ∞ :
`≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ‰õΩ F „Ñ¨`ºÕ Hõ ™ê÷#O LOk. D á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä #∞ ã¨$+≤Oì z#"å~°∞
Ñ¨Ö@
¡ˇ ∂i „Ñ¨[ÖË. Hõ=ÙÅ∞, ÑÖ_ç`∞« Å‰õΩ ‰õÄ_® g\˜ÃÑ· Pã¨HÎ̃ LO_»_O» =Å¡ "åà◊§ HÍ"åºÅÖ’ ‰õÄ_® á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞
á⁄O^Œ∞ Ñ¨~åÛ~°∞.<Õ\˜ P^è∞Œ xHõ, ã≤h Hõ=ÙÅ∞ ‰õÄ_® `«=∞ ~°K#« ÅÖ’, áê@ÅÖ’ á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä #∞ KÕ~åÛ~°∞.
á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÖŒä ’ K«=∞`å¯~°O, xQÆ∂_è"» ∞≥ #ÿ ÉèÏ=O Hõeã≤ LO\Ï~Ú. WO^Œ∞Ö’x ~°ÇÏ¨ ã¨ºO `≥Å∞ûHÀ"åÅ<Õ `«Ñ#¨
XHõ"Ñ·≥ Ù¨ , nx QÆ∞@∞ì qÑ≤Ê `«# `≥eq `Õ@Å#∞ #Å∞QÆ∞iÖ’ x~°∂Ñ≤OK«∞HÀ"åÅ<Õ HÀiHõ =∞~˘Hõ "≥Ñ· Ù¨ LO_»_O» `À [#O
á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä O>Ë ZO`«QÍ<À W+ì̈Ñ_¨ ∞» `å~°∞.
á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä #∞ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. qÑ¨Ê=K«∞Û, qxÑ≤OK«=K«∞Û. PÖ’K«<åâ◊HxÎ̃ Ñ¨^∞Œ #∞ ÃÑ>Ëì á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä O>Ë
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ W+ì̈Ñ_¨ `» å~°∞. Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ ~°H~õ H° ÍÅ á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞ "Õã≤ "åà◊§ "≥∞^Œ_∞» ‰õΩ Ñ¨^∞Œ #∞ ÃÑ\Ïìe. á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞ `«Ü∂« ~°∞
KÕÜ∞« _»O Hõ+Oì¨ HÍ^Œ∞, JO^Œ∞Ö’ ÅÜ«∞, „áêã¨, ~åQÆO =O\˜q LO\Ï~Ú. á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä „Ñ¨„H˜Ü∞« JO`å "å„QÆ∂Ñ¨"∞≥ #ÿ ^Õ.
á⁄_»∞Ñ¨ÙHõ^ÅŒä #∞ ÉÁ=∞‡Å ~°∂ÑÖÖ’#∞, ÉèOí y=∞Å∞QÍ#∞ „Ñ¨îŒ ≈OÑ¨=K«∞Û#∞. JO`ÕHÍ^Œ∞ QÆ}`˜ « ÉèÏ=#Å ~°∂ÑÖÖ’
‰õÄ_® á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞O\Ï~Ú. ™ê"≥∞`« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å#∞ ‰õÄ_® `«#Ö’ ^•K«∞‰õΩ#fl Ñ¶∞¨ #`« á⁄_»∞Ñ¨Ù
Hõ^äŒ‰õΩ#flk.
131 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO

O á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^Œä Ñ¨Ù@∞ìH!õ
á⁄_»∞Ñ¨ÙHõ^ÅŒä ∞ Ñ¨Ù@ì_®xH˜ =∂#= r=#"Õ∞ =¸ÖÏ^è•~°O. rq`«OÖ’ =∞x+≤ Z^Œ∞~˘¯<Õ J<ÕHõ ~°HÍÅ ã¨=∞ã¨ºÅ#∞
ZÖÏ Ñï+¨¯iOK«∞HÀ"åÖ’ PÖ’zOKÕ „Hõ=∞OÖ’ á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞ Ñ¨Ù\ÏìÜ∞« x K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
x~°fiK«#O : uHõ=∞HõÃÑ>Ë,ì ãÖkQÆ"ú ∞≥ #ÿ XHõ „Ñ¨âfl◊ ‰õΩ K«H¯õ QÍ ã¨=∂^è•#O J#fi~ÚOKÕ ã¨=∂™êº`«‡Hõ "åHõº"Õ∞
á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^.Œä á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^Œä „Ñ¨âfl◊ ~°∂ÑÖÖ’ LO_ç, JO^Œ∞Ö’ „Ñ¨`º« HõO∆ QÍ<À, Ñ¨~ÀHõO∆ QÍ<À, JãÖÑ¨ÓiÎQÍ<À, ãÖÑ¨ÓiÎQÍ<À,
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ |^ŒOú QÍ LO@∞Ok. Wq |∞kúx, PÖ’K«#Å#∞, `≥eq`Õ@Å#∞, Ñ¨^∞Œ #∞ ÃÑ_»`å~Ú.*Ï˝# HÀiHõ#∞ Hõey™êÎ~Ú.
`≥eqx „Ñ¨H\õ ™˜ êÎ~Ú, ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ Ñï+¨¯iOKÕ H“â◊ÖÏºxfl Hõe™æ êÎ~Ú. WO^Œ∞Ö’ PÇ¨^¡ OŒ K«=∞`å¯~°O LO\Ï~Ú.
O á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^äŒ - ÅHõ∆}ÏÅ∞
(i) H˘O_»O`« ÉèÏ"åxfl Ju `«‰Ωõ ¯= =∂@Ö’¡ JOkOK«_"» ∞Õ . á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä =ÚYº ÅHõ}
∆ O. =∞„i K≥@Oì `« ÉèÏ"åxfl
^•x q`«#Î =∞O`« q+¨Ü∞« OÖ’ ^•z ÃÑ@ì_O» á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä „Ñ¨`ºÕ Hõ`.«
(Z) L^• :- K«∂¿ãÎ XHõ\˜ f¿ãÎ ~Ô O_»∞ - `«Å‰õÄ, `ÀHõ‰Ωõ XHõ>Ë \’Ñ‘.
K≥ÑC¨ HÀO_ç Ñ≤ÅÅ¡ ∞ - Jk g∞ *Ë|∞Ö’¡ LO@∞Ok – (ÃÑ#∞fl)
(a) ÑÖ_»∞HÍx ÑÖ_»∞ ÑÖ_»∞ "≥<fl≥ Å K≥O_»∞
"≥O_ç HÍx ÑÖ_»∞- q`«#Î OÖËx ÑÖ_»∞
ÑÖ_»∞ Ñ¨\ì̃ <˘‰õΩ¯ Ñ¨~=° ∞ã¨<åºã≤~å ( qÉè∂í `«ÑO¨ _»∞)
(ii) xQÆ∂_è`» « ^•y LO_»_O»
nxÖ’ xQÆ∂_è`» fi« O ^•y LO@∞Ok.
(Z) L^• :- K«Å<¡ #·≥ ( K«#∞flÖËx ) P=ÙáêÅ∞ – ("å#)
(a) U^À =∞#"å_»x =Ó~°∞‰õΩ<åfl#∞ WO^Œ∞Ö’ ^•y# „áê}˜ – (^À=∞)
(iii) Jáê~°÷ HõÅÊ# : WO^Œ∞Ö’ U^À Jã¨Éºíè `« LO^Œ#∞HÀ=_»O.
`«ÑC¨ QÍ PÖ’zOK«_O» . HÍx D á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^Œä "≥#∞Hõ Ñ¨q„`«`« LO@∞Ok.
L^•: =™êÎ_∞» , Ñ¨~∞° ™êÎ_∞» , f™êÎ_∞» - ÃÑ_»`å_»∞.
[. QÍAÅ"å_»∞.
JO>Ë =™êÎ_∞» KåÑ¨ Ñ¨~∞° ™êÎ_∞»
áê`«QÍAÅ∞ f™êÎ_∞» , H˘`«QÎ ÍAÅ∞ KÕ~ÚH˜ ÃÑ_»`å_»∞.

(iv) ~ˆ MÏ =∂„`«"∞≥ #ÿ ÉèÏ=ã¨∞Êù~}
° `«!
XHõ =ã¨∞=Î ÙÖ’ Hõ#|_Õ ~°∂ÑÖ,QÆ∞}O, ^è~Œ ‡° O =∞~˘Hõ =ã¨∞=Î ÙÖ’ LO_»_O» ã¨ÇÏ¨ [O XHõ ^•x |^Œ∞Å∞ =∞~˘Hõ\˜
K≥ÑÊ¨ _»O ãÖHˆ `«O J^Õ „Ñ¨fHõ.
(Z) L^• : Ñ¨@∞ì ãÖzÖ’ |OQÍ~°∞ QÆ∞O_»∞¡ - (ÑÖ_»∞ q∞~°ÑH¨ ÍÜ«∞)
(a) XˆH QÆ∞O@Ö’ ~Ô O_»∞ â◊"åÅ∞ ( "Õ~∞° â‹#QÆ HÍÜ«∞ Ñ¨b)¡
(v) Ö’HÀHÎ̃ ~°=∞}©Ü∞« `«,
L^•: q„QÆÇÏ¨ Ñ¨Ù+≤.ì .. <≥"· ^Õ ºŒ #+≤ì - ( Ñ¨ÙK«ÛHÍÜ«∞)
(vi) ÅÜ«∂`«‡Hõ"∞≥ #ÿ q.
L^•: k|k|ÖÏ_Õq ~Ô O_»∞ ( HÍà◊√§)
(Z( kÉˇƒH˜¯ K«∂KÕq ~Ô O_»∞ (Hõà√◊ §)
PÅHÕKÕq ~Ô O_»∞ ( K≥=ÙÅ∞)
JO^Œ∞H˘<Õq ~Ô O_»∞ ( KÕ`∞« Å∞)
[: HÍà◊√§, Hõà√◊ §, K≥=ÙÅ∞, KÕ`∞« Å∞.
W\ì̃ á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞ Hˆ =ÅO Ç¨ã¨º QÆ∞oHõÅ∞ =∂„`«"∞Õ HÍ^Œ∞. PÖ’K«<å „¿Ñ~°HÍÅ∞,
*Ï˝ÑH¨ âõ H◊ HÎ̃ ˜ ^ÀÇ¨ÏHÍÅ∞ Ö’Hõ *Ï˝<åxH˜, |∞kú ‰õΩâ◊Å`«‰Ωõ PÜ«Ú=Ù Ñ¨@∞¡ =∞iÜ≥ÚHõ ^Œ$+≤Öì ’ Jq HÍÖˆHÑ∆ O¨
HÀãÖ, q<À^ŒO HÀãÖ J#∞‰õΩ<åfl Z^Œ∞\˜"åi ‰õΩ`«∞Ç¨ÖÏxfl „¿Ñ~ˆ Ñ≤™êÎ~Ú. =ºOQÍºxfl =º=Ç¨iHõ *Ï˝<åxfl.
Ñïjeã¨∂Î =∂#ã≤Hõ qHÍ™êxH˜ ÉèÏ=ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `«‰Ωõ `À_»Ê_»`å~Ú. Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ HÍ^Œ∞ =$^Œ∞ÅÌ ‰õΩ Ãã`· O« q*Ï˝<åxfl
q<À^•xfl PÖ’zOKÕ â◊HxÎ̃ HõÅ∞QÆK™Õ êÎ~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
D HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÅ∞ˆQã≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞ L<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· ã¨=∂^è•#O ãÖHˆ `åxfl Z^Œ∞~°∞QÍ L#fl
‰õΩO_»eÖ’ ã¨∂zOK«O_ç.
1. á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÖŒä ’ Uk ^•y LO@∞Ok? ( )
1. "åºã¨=Ú 2. K«=∞`å¯~°O 3. HÀÑ¨=Ú 4. ^è≥·~°º=Ú
2. á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞ „Ñ¨„H˜Ü∞« ZÖÏO\˜k ( )
1. "å„QÆ∂Ñ¨"≥∞ÿ#k 2. #_»H~õ ∂° ÑÖÖ’ LO@∞Ok.
3. qKå~° „Ñ¨„H˜Ü∂« ~°∂ÑÖ 4. P#O^ŒO ÖËx „Ñ¨HÜ ˜ ∞« .
133 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO
3. XˆH QÆ∞O@Ö’ ~Ô O_»∞ â◊"åÅ∞. ( )
1. HÍºÔ~@∞ì 2. =OHÍÜ«∞ 3. "Õ~∞° â‹#HÍ¯Ü«∞ 4. KÕ=∞QÆ_¤»
4. Ñ¨@∞ì ãÖzÖ’ |OQÍ~°∞ QÆ∞_»∞¡ ( )
1. HÍHõ~H° ÍÜ«∞ 2. QÆ∞=∞‡_çHÍÜ«∞ 3. =∂q∞_çHÍÜ«∞ 4. ÑÖ_»∞ q∞~°ÑH¨ ÍÜ«∞
5. q„QÆÇÏ¨ Ñ¨Ù+≤ª <≥"· ^Õ ºŒ #+≤ª Uq∞\˜? ( )
1. É`åÎ~ÚÑÖ_»∞ 2. Ñ¨ÙK«ÛHÍÜ«∞ 3. *Ï=∞HÍÜ«∞ 4. Ü«∂Ñ≤ÖòHÍÜ«∞
6. á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^äŒ #∞ ã¨$+≤ìHõ~°Î ( )
1. Ñ¨@flO „Ñ¨[Å∞ 2. H˘O_»*Ïu"å~°∞ 3. Ñ¨Ö@
¡ˇ ∂i „Ñ¨[Å∞ 4. POˆQÜ
¡ Ú« Å∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 2, 2 - 1, 3 - 3, 4 - 4, 5 - 2, 6 - 3.
8.4 =¸Åáê~îO° - 3
*Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∞O
*Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«º=∞O`å =K«# ~°∂ÑÖÖ’, Hõq`«fi ~°∂ÑÖÖ’ LO@∞Ok. Hõq`«fi ~°∂ÑÖÖ’ LO_Õq *Ï#Ñ¨^Œ
Qˆ Ü«∂Å∞. Wq ~Ô O_»∞ q^è•Å∞ : 1. Hõ^•ä ~°ÇÏ≤ `« Qˆ Ü«∂Å∞ 2. Hõ^•ä ã¨ÇÏ≤ `« Qˆ Ü«∂Å∞
*Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂efl ÑïjeOz#Ñ¨C_»∞ "å\˜H˜ D „HÕk ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ LO\ÏÜ«∞x `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
1. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂xH˜ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ Hõq LO_»Hõ áÈ=_»O
2. xÜ«∞q∞`« ã¨fi~°∂ÑÖ ÖËHáõ È=_»O, *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∞O XH˘¯Hõ¯i <À@ XH˘¯Hõ¯ ~°∂áêxfl k^Œ∞‰Ì Ωõ O@∞Ok. XHõ
KÀ@ H˘`«Î =∂O_»eHõ Ñ¨^•Å#∞ HõÅ∞Ñ¨Ù‰õΩO@∞Ok. =∞~ÀKÀ@ H˘`«Î Ñ¨Å‰õΩ|_»∞Å#∞ KÕ~∞° Û‰õΩO@∞Ok. "Õ~˘HõKÀ@
XHõ K«~}° =Ú, ã¨QOÆ K«~}° =Ú `˘ÅyáÈ`«∞Ok. ^•x ™ê÷#OÖ’ H˘`«kÎ =zÛ KÕ~∞° `«∞Ok. HÍ=Ù# xÜ«∞q∞`«
ã¨fi~°∂ÑÖ J<Õk *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂xH˜ LO_»^∞Œ .
3. ~°K<« å HÍÅO `≥eÜ«∞HõáÈ=_»O
4. =∞ødHõ „Ñ¨Kå~°O =Å# rqOK«_O» . *Ï#Ñ¨^∞Œ Å‰õΩ K«^∞Œ =Ù ãÖ^èºŒ Å∞ LO_»=Ù Hõ#∞Hõ, HõÅO HÍy`åÅ J=ã¨~O°
ÖË‰Ωõ O_® =∞ødHõOQÍ<Õ *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å∞ XHõi#∞O_ç, =∞~˘HõiH˜, XHõ „áêO`«O #∞O_ç =∞~˘Hõ „áêO`åxH˜
„Ñ¨Kå~°=∞`å~Ú.

5. ã¨ÇÏ¨ [â‹e· x Hõey LO_»_O» . *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å â‹e· JÅOHÍ~åÅ P_»O|~°O ÖË‰Ωõ O_® ã¨fiK«ÛOù QÍ, ™ê^è•~°}OQÍ
LO@∞Ok. â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ∞ QÍh, J~å÷ÅOHÍ~åÅ∞ QÍh g\˜Ö’ „Ñ¨Ü∞« `«fl Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«|_»=Ù.
6. áê_»∞H˘#∞@‰õΩ gÅ∞QÍ LO_»@O.
7. Pâ◊√=ÙQÍ K≥ÑÊ¨ |_»@O *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å =∞~À ÅHõ}
∆ O.
8. Ñ¨Ù#~å=$uÎx Hõey LO_»@O. „Ñü K«~}
° O z=~° ÖË^• "≥Ú`«OÎ K«~}
° "≥∂ =∞~°Å =ã¨∞OÎ k.
9. [# ™ê=∂#º [#∞Å Ü≥ÚHõ¯ rq`«O, "åi Pâ◊Ü∂« Å∞ "Õ_∞» HõÅ∞
*Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Ö’¡x ÉèÏ=O, ãÖ^Œ~åƒùxfl |\ì̃, "å\˜x D „HÕk q^èOŒ QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û.
1. Ñ¨x áê@Å∞ 2. áê~°=∂i÷Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ 3. ÉÏO^è=Œ º Qˆ Ü«∂Å∞ 4. Ñ≤ÅÅ¡ áê@Å∞
5. "Õ_∞» Hõ áê@Å 6. HõÅ∞Ñ¨Ù áê@Å∞ 7. Ç¨ã¨º w`åÅ∞ 8. Hõhfl\˜ áê@Å∞
(i) Ñ¨x áê@Å∞ :- `≥Å∞QÆ∞‰õΩ ãÖ|OkèOzO`« =~°‰Ωõ Ñ¨x áê@Ö’¡ =ÚYºOQÍ ¿Ñ~˘¯# ^Œy#q Hõ~¬° Hõ Qˆ Ü«∂Å∞.
g\˜x á⁄ÅO áê@Å#=K«∞Û. "å# áê@Å∞, U~°∞"åHõ áê@Å∞, U`åO áê@Å∞, h~°∞ Hõ>ìË áê@Å∞, HõÅ∞Ñ¨Ù,
HÀ`«, ‰õΩÑ¨Ê =∂iÊ_ç, yO[Å ^Œ∞e¿Ñ áê@Å∞. Ñ¨xáê@Åhfl ~Ô `· ∞« ‰õΩ `«# Ñ¨xÖ’ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ "Õ .Õ
L^•: U\˜Hˆ `«O Ñ¨\ìì̃ Z~ÚÑ¨Ù@∞¡ ÑÖ_çOz
Z#fl_»∂ "≥∞`«∞HÔ ~°Q#Æ <åfl
<Õ#∞ QÆOlÖ’ "≥∞`«∞ HÔ ~°Q#Æ <åfl -
(ii) áê~°=∂i÷Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ :- t=Ù_®[˝ ÖËx^Õ p"≥∞<ÿ å ‰õΩ\ì^<Œ Õ |Å"≥∞#ÿ #=∞‡HõO [#Ñ¨^∞Œ Å‰õΩOk. JO^Œ∞Hˆ "å~°∞
^Õ=Ù}˜‚ „áêi÷™êÎ~∞° . Ñ¨Ól™êÎ~∞° . "≥∞@ì "Õ^•O`«"∞≥ #ÿ ã¨~ˆ =∂\Ï¡_∞» `å~°∞. Ñ¨~=° ∂~å÷xfl á⁄O^Œ_®xH˜ ÉèHí Î˜ Hõ~‡° *Ï˝#
=∂~åæÅ∞<åfl~Úx *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞ Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ ^•fi~å <Õ~∞° ÛHÀÖË^∞Œ . =∂#"åf`« â◊‰Ωõ ÅÎ #∞ =∞Oz KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜
ã¨∞uÎ OK«_O» , Hõ~‡° HÍO_»Å#∞, `«`fiÎ« zO`«# KÕÜ∞« _»O HÍÅOÖ’<Õ L<åfl~Ú. ÉèHí ,Î̃ Hõ~‡° , *Ï˝<åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz#
áê@Å∞ Z<Àfl „áêK«∞~°ºOÖ’ L<åfl~Ú.
L^• : xÅ∞ xÅ∞ QÆOQÆ=∞‡`«e,¡ xÅ==∂‡ QÆOQÆ=∞‡`«e¡
h =Å¡ "Õ∞=Ú „|uHÍ=Ú..........
q#∞ q#∞ QÆOQÆ=∞‡`«e¡ q#==∂‡ QÆOQÆ=∞‡`«e¡
H˘=Ú‡Å∞ uiy# á⁄>Ëe xKÕÛ<À ——
135 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO

(iii) ÉÏO^è=Œ º w`åÅ∞ : qq^èŒ =º‰õΩÅÎ =∞^èºŒ QÆÅ ãÖ|O^èŒ ÉÏO^è"Œ åºÅ‰õΩ J<ÕHõ *Ï#Ñ¨^QˆŒ Ü«∂Å∞ J^ŒOÌ Ñ¨_`» å~Ú.
J=∞‡ - ‰õÄ`«∞~°∞, J`«Î - HÀ_»Å∞, =k# - =∞~°^ÅŒ ∞, J<åfl - K≥ÖÅ¡ˇ ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ÉÏO^è"Œ åºÖ’¡ ÉèÏQÆ"∞≥ #ÿ
*Ï#Ñ¨^•Å JÅ"å@∞¡, Jaè~∞° K«∞Å∞ xO_ç# ÉèÏ=w`åÅ∞ Wq.
L^• : HÍt HÔ _»^•=∞O>Ë HõÅHõHàõ √◊ §
Le¡HÔ ~°^•=ÚO>Ë u~°Q^Æ Õ =∞#ã¨∞
"å~åÅ∞ Ñ¨Ù\Õì \˜HÔ _»^•=Ú JO>Ë
<å Hõà√◊ § Ñ¨xfl#fl ~°^=Œä ÚÖˇ#· _»∞K«∞
<å KÕ`∞« Å∞Ü«∂ºÅKÕ~∞° ÖˇÜ · ¸
« QÆ∞
(iv) Ñ≤ÅÅ¡ áê@Å∞ : Ñ≤ÅÅ¡ áê@Ö’¡ ÃÑ^Œ"Ì åà◊√¡ Ñ≤ÅÅ¡ HÀãÖ ~åã≤#q. Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `å=Ú JÅ∞¡‰Ωõ #flq L<åfl~Ú. Ñ¨ã≤
‰õÄ#Å‰õΩ J~°O÷ HÍx `˘e Ñ¨^•Å #∞O_ç ÃÑiy ÃÑ^Œ"Ì åÔ~· áê_»∞‰õΩ<Õ J@áê@Å =~°‰Ωõ Jhfl L<åfl~Ú.
L^• : r~°O‚ r~°O‚ "å`åÑ≤ r~°O‚
QÆ∞„~°O u#fl QÆ∞yæà√◊ § r~°"‚ ∞≥ ÿ
U#∞QÆ∞u#fl "≥ÅHÍ¯Ü«∞ r~°"‚ ∞≥ ÿ
cè=Ú_»∞ u#fl Ñ≤O_ç=O@Å∞ r~°"‚ ∞≥ ÿ
(v) "Õ_∞» Hõ áê@Å∞ :- Hõ~‡° „Ñ¨^•è <åÖˇ#· q"åÇ¨Ï HÍ~åºÅ∞, ÑÖ_»∞QÆÅ∞, „=`åÅ∞, <À=ÚÅ∞, "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q D<å_»∞
"Õ_∞» HõÅÜ«∂º~Ú. HÍ=Ú_»∞ ÑÖ_»∞QÆ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ *Ï`«~° áê@Å∞ ‰õÄ_® qxÑ≤™êÎ~Ú.
L^• : *Ïli *Ïli QÍAÅ áêÑ¨
(vi) =ÅÑ¨Ùáê@Å∞ :- HÀÖÏ@O áê@Å∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ =ÅÑ¨Ù áê@ÖË. "å\˜x â◊$OQÍ~° Qˆ Ü«∂Åx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
=ÅÑ¨Ù „Ñ¨^•è #OQÍ LO_Õ "å\˜<Õ =ÅÑ¨Ù áê@Å∞QÍ =º=Ç¨ÏiOK«_O» [~°∞QÆ∞`«Ok.
L^• : ÉË"åi z#flk |OQÍ~°∞ HõO>Ë =<≥fln
HõO\˜H˜ „Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ ^Œ#fl Hõ~∞° }QÆÖÏ¡ z#fln
P‰õΩ W™êÎ##flk Jk =‰õ¯ W™êÎ##fln
‰õÄ`« u~°QxÆ HÀ_ç Ñ¨ÙOA#∞ ‰õÄ~°H™˜ êÎ##flk.
(vii) Ç¨ã¨º w`åÅ∞ : #=Ùfi Ñ¨Ù\ì̃OKÕO^Œ∞‰õΩ áê_Õq Ç¨ã¨ºw`åÅ∞. Ç¨ã¨ºOHÀã¨=Ú "≥Å∞=_ç# Qˆ Ü«∂Å∞ `«‰Ωõ ¯= Jx
K≥áêÊe. Ñ¨xáê@Ö’¡, "Õ_∞» Hõ áê@Ö’¡, ÉÏO^è=Œ º w`«Ö’¡ J<ÕHõ ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ Ç¨ã¨ºO HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
L^• :- hà◊§‰õΩ áÈ~å u=∞‡ JO>Ë x„^Œ =ã¨^Î Õ J=∞‡
(viii) Hõhfl\˜ áê@Å∞ :- Hõ~∞° }~°ã¨ áê@Å#∞ Hõhfl\˜ áê@Åx JO\Ï~°∞. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Ö’¡x JÑ¨ÊyO`«Å áê@Å#∞
Hõhfl\˜áê@Ö’¡ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@ K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. H˘xfl ^Œ∞~°@… ∞#Å∞ ‰õÄ_® Hõhfl\˜ áê@Å Pq~åƒù"åxH˜ HÍ~°}=∞=Ù`å~Ú.
L^• :- ã¨∞^ŒÉÌ ÁO^ŒÅ Hõ_» h ã¨∞kÌ kÜ«∞ºOQÆ<≥
ã¨kÌ k#fl \Ï¡Ü∞« <Õ ã≤ÅHÍ ã≤<åfli ã≤ÖHÍ.
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ JOâßÅ∞ g\˜Ö’ =ã¨∞=Î ÙÅ∞QÍ LO\Ï~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 3
1. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å∞ Wxfl ~°HÍÅ∞QÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. ( )
1. 3 2. 5 3. 2 4. 4
2. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ D q^èOŒ QÍ „Ñ¨Kå~°=∞ø`å~Ú ( )
1. =∞ødHõ 2. ed`« 3. âßã¨# 4. „Ñ¨Ü∞« `«flO
3. qq^èŒ =º‰õΩÅÎ =∞^èºŒ QÆÅ ãÖ|O^èŒ ÉÏO^è"Œ åºÅ‰õΩ K≥Ok#q ( )
1. áê~°=∂i÷Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ 2. Ñ¨x áê@Å∞
3. ÉÏO^è=Œ º w`åÅ∞ 4. =$uÎ áê@Å∞
4. Hõ~∞° }~°™ê`«‡Hõ"∞≥ #ÿ q ( )
1. =$uÎ áê@Å∞ 2. "Õ_∞» Hõ áê@Å∞ 3. Hõhfl\˜ áê@Å∞ 4. Ñ≤ÅÅ¡ áê@Å∞
5. â◊√ÉèHí Í~åºÖ’¡ áê_Õq ( )
1. Ñ≤ÅÅ¡ áê@Å∞ 2. Hõ~∞° }~°™êÅ∞ 3. Ç¨ã¨ºw`åÅ∞ 4. "Õ_∞» Hõ áê@Å∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 2, 2 - 1, 3 - 3, 4 - 3, 5 - 4.
8.5 =¸Åáê~î°O - 4
Hõ^ä•ˆQÜ«∂Å∞
*Ï#Ñ¨^Œ Hõq`«fiOÖ’ Qˆ Ü«∞O XHõ =ÚY"≥∞`ÿ Õ Hõ^•ä Qˆ Ü«∞O =∞~˘Hõ =ÚYO. Qˆ Ü«∂Ö’¡ ÉèÏ"åOâßÅ∞ „Ñ¨^•è #"≥∞`ÿ ,Õ
Hõ^•ä Qˆ Ü«∂Ö’¡ Hõ^•ä OâßÅ∞ Hõ^•ä „Ñ¨^•è #"≥∞ÿ LO_»@O, áê@Å ~°∂ÑÖÖ’ LO_»@O, *Ï#Ñ¨nÜ«∞"≥∞ÿ LO_»@O, XHõ
=ÚYº"≥∞#ÿ ãÖÑ¶∞¨ @# g∞^Œ Hˆ O„nHõ$`«"∞≥ ÿ LO_»@O Hõ^•ä Qˆ Ü«∂Å =ÚYº ÅHõ} ∆ ÏÅ∞.
137 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO
Hõ^•ä Qˆ Ü«∂Å∞ - ~°HÍÅ∞ : Hõ^•ä Qˆ Ü«∂Ö’¡ =ÚYºOQÍ
1. áœ~å}˜Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ 2. Kåi„`«Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ 3. =∞`« ãÖ|O^èŒ Qˆ Ü«∂Å∞
4. áê~°=∂i÷Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ 5. â◊$OQÍ~° Qˆ Ü«∂Å∞ 6. J^Œ∞ƒù`~« ã° ¨ Qˆ Ü«∂Å∞
7. Hõ~∞° }~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞
8. Ç¨ã¨º~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞ =Ú#flQÆ∞#q LO\Ï~Ú. "å\˜x QÆ∂iÛ H˘O`« `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O
O áœ~å}˜Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ : „áêp# HÍÅOÖ’ ZÑ¨C_À [iy#=x XHõ ã¨=∂[OÖ’x „Ñ¨[Å∞ „Ñ¨QÍ_èO» QÍ qâ◊fiã≤OKÕ"Õ
Ñ¨Ù~å}ÏÅ∞. =ÚYºOQÍ ~å=∂Ü«∞}, =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« , ÉèÏQÆ=`« Hõ^•ä Oâßefl áê@Å∞QÍ =∞Å∞K«∞H˘x *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞
áê_»∞`«∞O\Ï~°∞.
L^• : N~å=∞Éè∂í áêÅ∞_»∂ Ñ¨\Ïìa+è ‰≤ Ωõ _Î ·≥ H˘Å∞=ÙO_»QÍ
Éè~í `° â« „◊ `«ÑÚ¨¶ flÅÑ¨Ù_»∞ ™œq∞„u =~°∞ã¨ ¿ã=Å ¿ãÜ«∞QÍ
=∂~°∞`«`å‡AÅÑ¨C_»∞ ~åÑ¶∞¨ =ÙÅKÕi áê^Œ=ÚÖÁ`«QÎ Í
ã¨∞„w=Ù_»H˘Å∞=ÙÖ’ #„=Ú_≥· H˘Å∞=ÙO_»QÍ
O Kåi„`«Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ : Kåi„`«Hõ JOâßÅ∞ Hõey# Qˆ Ü«∂Å∞ Kåi„`«Hõ Qˆ Ü«∂Å∞. Kåi„`«Hõ Qˆ Ü«∂Ö’¡ g~°~ã° ¨
„Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ Hõ^•ä OâßÖË Z‰õΩ¯=QÍ LO\Ï~Ú. JO^Œ∞=Å¡ "å\˜x g~°QÍ^äŒ Qˆ Ü«∂Åx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
L^• : JkQÀáêÑ¨_∞» =™êÎ#flO>Ë
‰õΩO^Õà√◊ § ‰õÄ~°∞ÛO_»Ñ_¨ #Õ ∞
ÖË_ç Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ÖË= ÖË=Ù
Ñ¨ãa≤ _»Å¤ ∞ áê`«Å`«Q~Æ ∞°
T~°∞ Ñ≤K∞« ÛHõ Hõ_iç KÕ~^° ∞Œ
á⁄\ì̃ Ñ≤K∞« ÛHõ á⁄Å=Ú KÕ~^° ∞Œ - ã¨~åfi~Ú áêÑ¨x Hõ^Œä
O =∞`« ãÖ|O^èŒ Qˆ Ü«∂Å∞ : =∞`« ãÖ|O^è•Ö’¡ =ÚYºOQÍ â‹=· , "≥+· =‚¨ =∞`åÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# Hõ^•ä OâßÅ∞
L<åfl~Ú. â‹=· =∞`« ãÖ|Okè Qˆ Ü«∂Ö’¡ ^Œ‰Ω∆õ xÜ«Ú^ŒOú , "Õ∞#Hõ^qÕ <˘Ñ¨C@, "Õ∞#Hõ áê~°fif ãÖ"å^ŒO, QÆOQÍQ“s
ãÖ"å^ŒO, ÅH©‡∆ áê~°fi`«∞Å ãÖ"å^ŒO „uÑ¨Ù~åã¨∞~° ãÖÇ¨~°O, ã¨∞~åÉèÏO_Õâfi◊ ~°O , =∂ˆ~¯O_»Ü∞« x [##O, z~°∞
`˘O_»#OaÅ Hõ^,Œä aèÖÏ¡O}~åA Hõ^Œä =ÚYº"≥∞#ÿ q.

"≥+· =‚¨ =∞`« ãÖ|O^è•Ö’¡ N~°OQÆ =∂Ç¨Ï`«ºO , ^Œâß=`å~°=ÚÅ áê@, K≥Oz`« Hõ^,Œä ã¨=`«∞Å HõÜ∞« ºO, UHÍ^Œj
=∞Ç¨`«ºÎ O, =~åÇ¨Ï=`å~° Kåi„`«O,"ÕOHõ>âË fi◊ ~° =∞Ç¨`«ºO „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ q.
L^• : Pk q+¨µ=‚ Ù ã≤OÇ¨K«Å=∞O^Œ∞#
Ñ¨~â° √◊ ~å=Ú_Õ =~°Ç¨ =`å~°O
#~°HÍã¨∞~°∞x ãÖÇ¨ÏiOz#
HÍ~°ºÎ g~åº~°∞#˚ ∞x HÀÑÖ
™êfiq∞"å~°∞ J=`å~° "≥∞`«#Î ∞ ( "å~åÇ¨Ï=`å~° Kåi„`«O )
O áê~°=∂i÷Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ :- ÉèHí Î̃ Hõ~‡° *Ï˝# =∂~åæÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# Hõ^•ä OâßÅ∞ QÆÅq áê~°=∂~°H÷ õ Qˆ Ü«∂Å∞.
L^• : WH∆Ífi‰õΩ ‰õΩÅuÅHÍ WHõ<#·≥ Ñ¨ÅHõ"Õ ~å=∞K«O„^Œ
##∞fl ~°HO∆˜ Ñ¨‰Ωõ #fl#∞ ~°H‰∆õ Ωõ Öˇ= ~°O@ ~å=∞K«O„^Œ
K«∞@∂ì „áêHÍ~°O|∞ ™⁄OÑ¨ÙÖÏ KÕ~Ú™êÎ ~å=∞K«O„^Œ
„áêHÍ~°=Ú#‰õΩ Ñ¨>ì̌ Ñ¨k"ÕÅ =~°Ç¨ Å∞ ~å=∞K«O„^Œ ( ~å=∞^•ã¨∞ Kåi„`«ºO)
O â◊$OQÍ~° Qˆ Ü«∂Å∞ : â◊$OQÍ~° ~°™ê`«‡Hõ Hõ^•ä OâßÅ QÆÅq â◊$OQÍ~° Qˆ Ü«∂Å∞.
t+ì̈ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Hˆ =ÅO â◊$OQÍ~° HÍ"åºÖË Z‰õΩ¯=QÍ LO\Ï~Ú. HÍx *Ï#Ñ¨^™Œ êÇ≤Ï`«º=ÚÖ’ â◊$OQÍ~°O,
Hõ~∞° } ~Ô O_»∞ ã¨=∂#OQÍ L<åfl~Ú.
L^• : HÍ=Ú_» HÍ=Ú_® =ÅÖ’ Hõ>Hì̌ ¯˜ áÈOQÍ =ÖÖ’
Hõ@ì HÍà◊§ ÉˇxQÔ =ÅÖ’ QÆOQÆ̂~QÆ∞ =ÚÅ∞¡ =ÅÖ’
ã‘`« Hõà√◊ § ÉˇxQÔ =ÅÖ’ l@ì̂~QÆ∞=ÚÖ’¡
=ÚÅ∞¡~å~Ú HÍ=Ú_»∞ =ÅÖ’ =ÚO`≥_O» |∞e áÈ™êÎ
O J^Œ∞ƒù`« ~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞ : J^Œ∞ƒù`~« ã° ¨ „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ Hõ^•ä OâßÅ∞ QÆÅ Qˆ Ü«∂Å∞ *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ
L<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ÉÏÅ<åQÆ=∞‡ Hõ^,Œä HÍOÉè’A~åA Hõ^,Œä QÍO^è•~° Hõ^,Œä ‰õΩ=∂~°∞x Hõ^Œä „Ñ¨^•è #OQÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
L^• : ~åA UÖËÉ∂íè qÖ’ Ñ¨~åî #∞ - QÆà§◊ =Ó_ç QÆ@∞ì Ñ¨Ù\ì̃<åk
QÆ@∞ì Ñ¨Ù@ìQÆ Ñ¶H¨ ~© ∞° Ñ¨Ù>ì̌#∞ - "å_çH˜ XHõ HÀ@ <å~Ú#
ÃÑ_· ç ‰õΩ_»Å #_»∞=∞#∂, Ñ¨<fl≥ O_»∞ ãÖÎ ÉèÏÅ =∂¿ã~°∞#flk
=∞¿ã~À<Õ =∂Ü«∞Å Ñ¶H¨ ~© ∞° , J=∞Ñ¨Ó~°∞¡ J~°HÍ K«k"Õ#∞ (ÉÏÅ<åQÆ=∞‡ Hõ`)«
O Hõ~∞° }~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞ : Hõ~∞° }"≥ÚHõ¯>Ë ~°ã=¨ ∞x ÉèÏ= *ÏÅ „ÑüáêkOKå_»∞. *Ï#Ñ¨^•Å â◊$OQÍ~°O `«~åfi`«
Hõ~∞° }Ï^Œ∞ƒù`åÅ‰õΩ ~Ô O\˜H˜ ã¨=∂# „áê^è•#º`« xKåÛ~°∞. Hõ~∞° }Ï~°™ê`«‡Hõ Hõ^•ä Qˆ Ü«∂Ö’¡ Hõ#∞Hõ=∞‡ =i Hõ^,Œä
Hõ=∞=∞‡ Hõ^,Œä ã¨#fiã¨=∂ Hõ^,Œä ~Ô O_»¿Ñ@ áêÑ¨=∞‡ Hõ^,Œä u~°∞Ñ¨`=« ∞‡ áê@, Z~°∞HõÅ <åOKåi Hõ^Œä „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ q.
139 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO

L^• : =∂~°ã¨ "≥OHõÜ∞« º#∞ Ñ≤ezOz<åk H˘=∞‡
`«#∞ Ñ¨Ù\Õì k ÃÑiyOk „"åÜ«∞#flk H˘=∞‡
Hõ=# "Õ∞~°∞ Ñ¨~z° „Ñ¨âã◊ Î≤ K≥~Úº "≥OHõÜ∞« º
áêeˆH =~°Ç¨ Å "≥OHõÜ∞« º H˜KÛÕ Hõ=∞=Ú
O Ç¨ã¨º~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞ : #=~°ã=¨ ÚÅO^Œ∞ Ç¨ã¨ºO XHõ¯\˜. ^•xH˜ Ç¨ãÖ ™ê÷~Ú ÉèÏ=O. áœ~å}˜Hõ Kåi„`«Hõ Hõ^•ä
Qˆ Ü«∂Ö’¡ JHõ¯_»H¯õ _» Ç¨ã¨º~°ã¨ ã¨xfl"ÕâßÖ’¡ HõxÑ≤™êÎ~Ú. âßO`«QÀqO^Œ <å=∂Å∞, J_»q J<Õ K«~} ° <ÀxO^Œ
<å=∞=∞Å∞, ã¨∂Hõ‡∆ ~å=∞=ÚÅ∞, ã‘`Q« _Æ Ü ç ∞« , K≥Oz`« Hõ^,Œä ÖHõ‡∆ áê~°fi`«Å∞ ãÖ"å^ŒO "≥ÚII
L^• : ÅH˜‡∆ : Q“iji h â◊OÉè∞í x QÆà=◊ Ú# #Å∞¿Ñq∞>ˇ FÜ«∞=∞‡
áê~°fif : <ås=∞}˜ h Hõ$+¨µ‚ #Å∞Ñ¨Ù QÍ^Œ>Ë HÀ=Ú
ÅH˜‡∆ : a~°∞^Œ∞ ÖËHõ h HÍO`«∞_»∞ [QÆ=ÚÖ’ aèH"∆õ ∞≥ `«∞_Î Õ =∞=∞‡
áê~°fif : |Å=Ú ÖËHõ |eK«„Hõ=iÎx J_»∞QÆ∞ÖË^>Œ Ë H˘=∂‡
( ÅH©‡∆ , áê~°fif, ãÖ"å^ŒO)
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 4
1. ~å=∂Ü«∞}ÏxH˜ ãÖ|OkèOz# *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∞O Uk? ( )
(J) „Ñ¨Ç¨ ^¡ Œ K«i„`«O (P) "å=∞# q[Ü«∞O (W) Ti‡àÏ^Õq x„^Œ (D) Ñ¨ÖÏfl\˜ g~°H^õ Œä
2. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂xfl Zxfl q^è•Å∞QÍ qaè[OK«_O» [iyOk ( )
(J) <åÅ∞QÆ∞ (P) P~°∞ (W) Zxq∞k (D) Ñ¨k
3. ÉÁaƒe Hõ^Œä U Hõ^•ä Qˆ Ü«∂xH˜ ãÖ|OkèOz#k ( )
(J) áœ~å}˜Hõ Qˆ Ü«∞O (P) Kåi„`«Hõ Qˆ Ü«∞O (W) áê~°=∂i÷Hõ Qˆ Ü«∞O (D) J^Œ∞ƒù`~« ã° Qˆ¨ Ü«∞O
4. D „HÕk "å\˜Ö’ J^Œ∞ƒù`« ~°ã¨ „áê^è•#º"≥∞#ÿ k Uk ( )
(J) ã¨~åfi~Ú áêÑ¨#fl Hõ^Œä (P) ÅHõ} ∆ ^Õ=~° #=Ùfi (W) HÍOÉè’[~åAHõ^Œä (D) HÍ=∞=∞‡ Hõ^Œä
5. QÆ^ºŒ Hõ^<Œä åÅ∞ Zxfl q^è•Å∞? ( )
(J) ~Ô O_»∞ (P) =¸_»∞ (W) <åÅ∞QÆ∞ (D) S^Œ∞
["å|∞Å∞ : 1 - W, 2 - D, 3 - P, 4 - W, 5 - P.
8.6 =¸Åáê~î°O - 5
*Ï#Ñ¨^Œ „Ñ¨^~Œ ≈° # HõàÅ◊ ∞

*Ï#Ñ¨^Œ q*Ï˝#OÖ’x Jxfl JOâßÅÖ’ H˘O`« HõàÏ`«‡Hõ QÆ∞}O LOk. *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’x XHõ JOâ◊O
~°OQÆãÅ÷¨ O g∞^Œ „Ñ¨îŒ ≈OK«|_ç`Õ Jk '*Ï#Ñ¨^Œ („Ñ¨^~Œ ≈° #)Hõà—◊ QÍ ¿Ñ~˘¯#|_»∞`«∞Ok. ãÖw`«O, #$`«ºO, ~°∂Ñ¨HOõ
=¸_çO\˜H˜ ãÖ|O^èOŒ L#fl "å\˜x *Ï#Ñ¨^HŒ àõ Å◊ ∞QÍ q^•fiOã¨∞Å∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
=º+≤#ì $`åºÅ∞, ã¨q∞+≤#ì $`åºÅ∞, <å@HÍÅ∞, ãÖw`«O, z„`«ÖYË #O, tÅÊO, "åã¨∞HÎ àõ ◊ `«k`«~° JOâßÅhfl *Ï#Ñ¨^Œ
„Ñ¨^~Œ ≈° # HõàÅ◊ „HÕkH˜ =™êÎ~Ú. =$uÎÖ’, PKå~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Ö’¡ x`«ºO `«# =º=Ç¨~åÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂<Î Õ *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞,
ÑÖ_»∞QÆÅ∞, *Ï`«~Å° ∞, =∞iÜ«Ú „Ñ¨`ºÕ Hõ ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ ~å„u"ÕàÖ◊ ’¡ QÍx, ~À[O`å QÍx q<À^ŒO HÀãÖ `«=∞"≥#·
„Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ HõàÅ◊ #∞ L`åûÇ¨ÏOQÍ „Ñ¨îŒ ≈™êÎ~∞° .
Ü«∞HõQ∆ Í<åÅ∞, z~°∞`«Å <å\ÏºÅ∞, `«O^Œ<å# P@Å∞, |∞é]H^õ ÅŒä ∞, gkè ÉèÏQÆ=`åÅ∞, HÀÖÏ\ÏÅ∞, Éè[í #Å∞
Ñ¨Q\Æ ˜ "ÕëêÅ∞, ÉÁ=∞‡ÖÏ@Å∞, K≥H¯õ ÉÁ=∞‡ÖÏ@Å∞, |∞@ìÉÁ=∞‡ÖÏ@Å∞, QÍ~°_ç q^ŒºÅ∞, Ñ¨Ùe"ÕëêÅ∞, Jâ◊fi#$`åºÅ∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜`À áê@∞, `«=∞ „Ñ¨`ºÕ Hõ â‹e· Ö’ áê_»∞`«∞O\Ï~°∞.
*Ï#Ñ¨^Œ „Ñ¨^~Œ ≈° # HõàÅ◊ ∞ =∞# ãÖã¨¯$ux, `«~`° ~« åÅ HõàÏ`«‡Hõ`#« ∞ ~Úq∞_»∞ÛH˘x ~ˆ Ñ¨\˜ `«~åÅ‰õΩ JOkã¨∞<Î åfl~Ú.
<Õ\H˜ ÍÅOÖ’ D „Ñ¨^~Œ ≈° # HõàÅ◊ ∞ „áêp# JOâßÅˆH QÍ‰õΩO_® „Ñ¨*ÏK≥`· #« º HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ ãÖHˆ =∆ ∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ
LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»∞`«∞<åfl~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 5
1. *Ï#Ñ¨^Œ „Ñ¨^~Œ ≈° # Hõà◊ JO>Ë ( )
(J) =K«# ™êÇ≤Ï`«ºO (P) Qˆ Ü«∞ „Ñ¨„H˜Ü∞«
(W) Hõà◊ (D) ~°OQÆãÅ÷¨ OÃÑ· „Ñ¨îŒ ≈OKÕ Hõà◊
2. <å@HõO *Ï#Ñ¨^Œ q*Ï˝#OÖ’ nxH˜ K≥Ok#k ( )
(J) ˆQÜ«∞„Ñ¨„H˜Ü«∞ (P) =∞ødHõ „H˜Ü∞« (W) „Ñ¨^~Œ ≈° # Hõà◊ (D) ã¨q∞+≤ì #$`«ºO
3. *Ï#Ñ¨^Œ „Ñ¨^~Œ ≈° # HõàÖ◊ ’ Wq LO\Ï~Ú. ( )
(J) P@ (P) P@áê@ (W) ™êÇ≤Ï`«ºO (D) ãÖw`«O
141 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO
4. P^è∞Œ xHõHÍÅOÖ’ *Ï#Ñ¨^Œ „Ñ¨^~Œ ≈° # HõàÅ◊ ∞ ( )
(J) „Ñ¨*Ï K≥`· #« ºO (P) ™êOÑ¶∞≤ Hõ JOâ◊O (W) „áêp# JOâ◊O (D) ™⁄O`«ÉÏ}˜
["å|∞Å∞ : 1 - W, 2 - D, 3 - P, 4 - W, 5 - P.

O *Ï#Ñ¨ÔŒ J#QÍ Ñ¨ÖÖ¡ˇ ’¡ LO_Õ "åˆ~ *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞
O *Ï#Ñ¨^∞Œ Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# ™êÇ≤Ï`«ºO *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO.
O *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO KåÖÏ „áêp#"≥∞#ÿ k.
O *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`åºxfl J^èŒºÜ«∞#O KÕÜ«∞_»O =Å¡ „Ñ¨[Å PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞, ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å∞, ãÖã¨¯$u
`≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û#∞.
O ãÖã¨¯$uH˜ ãÖ|OkèOz# JOâßÅ∞ HÍÅQÆ~ƒ° Où Ö’ Hõeã≤ áÈ‰õΩO_® *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO HÍáê_»∞`«∞Ok.
O *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO ã¨=∂*Ïxfl Z‰õΩ¯=QÍ „ÑüaOaOÑ¨*ãË ∞¨ OÎ k.
O *Ï#Ñ¨^∞Œ Å =∞#ãÎ̈`åfixfl, J^Œ∞ƒù`« HõÅÊ<å â◊HxÎ̃ `≥eÜ«∞*Ë¿ãq *Ï#Ñ¨^Œ Hõ^ÅŒä ∞
O *Ï#Ñ¨^Œ Hõ^ÅŒä ∞, J^Œ∞ƒ`« Hõ^ÅŒä ∞, q<À^Œ Hõ^ÅŒä ∞, „áê}˜ Hõ^ÅŒä ∞, hu Hõ^ÅŒä ∞, ã¨=∞™êº`«‡Hõ Hõ^ÅŒä ∞ Jx S^Œ∞
q^èŒ=ÚÅ∞.
O á⁄_»∞K«∞@, qÑ¨C@Ö’ P#O^•xfl HõeyOKÕq á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞.
O *Ï#Ñ¨^Œ Hõàà◊ Ã◊ Ñ· q∞H˜¯e<Õx~å^è•Hõ$+¨=‚ ¸iÎ Ñïâ’^è#Œ KÕã≤ XHõ Ñ¨ÙãÎ̈HÍxfl ~åâß~°∞.
O HÀÖÏ@O, ZÅ∞QÆ∞|O\˜ "Õ+O¨ , HõÑC¨ Å HÍ=_ç, QÆ~Q° #Æ $`«ºO, `ÀÅ∞ÉÁ=∞‡ÖÏ@, QÆOyÔ~^Œ∞Ì "Õ∞à◊, `«ÃÑÊ@ QÆ∞à◊√§
"≥Ú^ŒÅ∞#q. *Ï#Ñ¨^Œ HõàÏ~°∂áêÅ∞.
O *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«º ãÖÑ¨^#Œ ∞ HÍáê_»∞‰õΩO@∂ =zÛ# *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∞QÍÜ«∞‰õΩÅ∞ - Ñ≤K∞« ÛHõ QÆ∞O@Å∞, âß~°^Œ
HÍO„_»∞, g~°=Ú+¨µÅì ∞, [OQÆ=ÚÅ∞, ^•ã¨~∞° Å∞, c~°#flÅ "åà◊√§, QÆOyÔ~^Œ∞ÅÌ "å~°∞, ÉÏÅãÖ`«∞"å~°∞, |∞_»|∞Hõ¯Å
"å~°∞.
O *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å∞ „Ñ¨^•è #OQÍ ~Ô O_»∞ q^è•Å∞ : Jq 1. Hõ^•ä ~°ÇÏ≤ `« Qˆ Ü«∂Å∞, 2. Hõ^•ä ã¨ÇÏ≤ `« Qˆ Ü«∂Å∞
O *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«º=∞O`å =K«# ~°∂ÑÖÖ’, Hõq`«fi ~°∂ÑÖÖ’ LO@∞Ok.
O Hõq`«fi ~°∂ÑÖÖ’ LO_Õq Qˆ Ü«∂Öˇ`· ,Õ =K«# ~°∂ÑÖÖ’ LO_Õq Hõ^ÅŒä ∞, á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä ∞, ™ê"≥∞`«Å∞.
O *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∞ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ : *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å‰õΩ D ÅHõ}
∆ ÏÅ∞<åfl~Ú.
1. „Ñ¨`ºÕ Hõ Hõq LO_»Háõ È=_»O, 2. xÜ«∞q∞`« ã¨fi~°∂ÑÖ ÖËHáõ È=_»O, 3. ~°K<« å HÍÅO `≥eÜ«∞Hõ áÈ=@O,
4. =∞ødHõ „Ñ¨Kå~°O =Å¡ rqOK«_O» , 5. ã¨ÇÏ¨ [ â‹e· x Hõey LO_»@O, 6. áê_»∞H˘#∞@‰õΩ gÅ∞QÍ LO_»@O,
7. Pâ◊√=ÙQÍ ~åÜ«∞|_»@O, 8. Ñ¨Ù<å~°=$uÎx Hõey LO_»@O, 9. [# ™ê=∂#º Ñïz`« =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ Hõey
LO_»@O.
O *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Ö’¡ Ñ¨k ~°HÍÅ∞ Jq : 1. áœ~å}˜Hõ Qˆ Ü«∂Å∞, 2. Kåi„`«Hõ Qˆ Ü«∂Å∞, 3. áê~°=∂~°Hú õ Qˆ Ü«∂Å∞
4. ¢ãÅÎ‘ áê@Å∞, 5. „âßq∞Hõ Qˆ Ü«∂Å∞, 6. ÉÏÅ Qˆ Ü«∂Å∞, 7. â◊$OQÍ~° Qˆ Ü«∂Å∞, 8. J^Œ∞ƒù`~« ã° ¨ Qˆ Ü«∂Å∞,
9. Hõ~∞° }~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞, 10. Ç¨ã¨º~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞.
O *Ï#Ñ¨^Œ Hõ^•ä Qˆ Ü«∂Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ ~å=∂Ü«∞}, =∞Ç¨ÉèÏ~°`,« ÉèÏQÆ=`« Hõ^ÅŒä ‰õΩ ãÖ|OkèOz#q L<åfl~Ú.
O áœ~å}˜Hõ Hõ^•ä Qˆ Ü«∂Å∞ : ã‘`å HõàÏº}O, ã‘`=« ∞‡ "åi JÅ∞Hõ, ÖHõ‡∆ }^Õ=~° #=Ùfi, Ti‡àÏ^Õq x„^Œ, H©K~« ° ,
=^èŒ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
O Kåi„`«Hõ Qˆ Ü«∂Å∞ Ñ¨ÖÏfl\˜ g~°H^õ ,Œä HÍ@=∞ ~åA Hõ^,Œè ÉÁaƒe Hõ^,Œä ã¨~åfi~Ú áêÑ¨#fl Hõ^Œä "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
O J^Œ∞ƒù`« ~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞ ÉÏÅ <åQÆ=∞‡ Hõ^,Œä HÍOÉè’[ ~åA Hõ^Œä "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
O Hõ~∞° } ~°ã¨ Qˆ Ü«∂Å∞ HÍ=∞=∞‡ Hõ^,Œä ã¨<åºã¨=∞‡ Hõ^Œä "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
JÉèÏº™êÅ∞
1. *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞ JO>Ë Z=~°∞?
2. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∞ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.
3. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å∞ ã¨∂Å÷ OQÍ Zxfl ~°HÍÅ∞? Jq Uq?
4. á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^ÅŒä x "Õ\x˜ JO\Ï~°∞?
5. ™ê"≥∞`«Åx "Õ\x˜ JO\Ï~°∞?
143 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO

1. *Ï#Ñ¨^QˆŒ Ü«∞ ÅHõ}
∆ ÏÖˇxfl ? Jq Uq?
2. *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’x „Ñ¨^•è # ÉèÏQÍÖˇxfl ? Jq Uq?
3. *Ï#Ñ¨^Œ Hõ^ÅŒä ∞ Zxfl q^è•Å∞ ? Jq Uq?
4. á⁄_»∞Ñ¨Ù Hõ^Œä JO>Ë Uq∞\’ x~°fizOz L^•Ç¨Ï~°}x=Ú‡?
5. *Ï#Ñ¨^Œ HõàÅ◊ #∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç?
6. N~å=Úx H˘Å∞=ÙÖ’ Z=Ô~=~°∞ L<åfl~°∞?
7. *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂, Hõ^•ä Qˆ Ü«∂Ö’¡x ~°HÍÅ#∞ ~åÜ«∞O_ç.
8.9 J^Œ#Ñ¨Ù JOâßÅ∞

D Qˆ Ü«∂xfl K«^=Œ O_ç. WÖÏO\˜ WOH˘xfl Qˆ Ü«∂Å∞ ¿ãHõiOK«O_ç. áê_»∞HÀO_ç.
¢ãÅÎ‘ ∞ áê_»∞‰õΩ<Õ *Ï#Ñ¨^Œ áê@Ö’¡ J™ê^èºŒ =ÚO_»^∞Œ . *Ï#Ñ¨^•Å∞, "åiH˜ W+ì̈"∞≥ #ÿ |`«∞Hõ=∞‡ ÑÖ_»∞QÆ áê@Ö’¡
ã‘`å^Õqx QÆ∞iOz áê_»∞HÀ=_»"∞Õ HÍ^Œ∞, ã‘`å^Õq`À |`«∞Hõ=∞‡ P@#∞ P_çOKå~°∞. ã‘`å^Õq JÜ≥∂^èºŒ Ö’ L#flÑ¨C_»∞
XHõ=∂~°∞ |`«∞Hõ=∞‡ ÑÖ_»∞QÆ =zÛO^Œ@.
^Œâ~◊ ^° Œè =∞Ç¨Ï~åA HÀÖò #QÆ~∂° =ÚO^Œ~å HÀÖò
ã¨∞q∞„`« QÆ\Oì̃ K≥ ,, ã¨∞Hõ¯Å ^Œ~åfi[ ,,
H“ã¨Åº `À_çOK≥ ,, ã¨HÍ¯xÉÏ~Ú ,,
`«OQˆ _»∞ Ñ¨Ó=ÙÖÏ¡ ,, ã≤zÛÅ ¿ÑiOz ,,
`«~∞° }©`å ÉÏÜ≥∞ ,, ã‘`å`À<å_» ,,
QÆ∞=∞‡_ç Ñ¨Ó=ÙÅ¡ ,, ã≤aƒÅ ¿ÑiOz ,,
QÆ∞}Ï=u `åÉ’ÜÕ∞ ,, ã‘`À<å_» ,,
L„^•Hõ∆ Ñ¨Ó=ÙÅ¡ ,, ã≤aƒÅ ¿ÑiOz ,,
Ti‡àÏ `åÉÏÜ≥∞ ,, ã‘`å`À <å_» ,,
=∞ÖÏ¡~Ú Ñ¨Ó=ÙÅ¡ ,, ã≤aƒÅ ¿ÑiOz ,,
=∂à◊q `åÉÏÜ≥∞ ,, ã‘`å`À <å_» ,,
KÕ=∞Ou Ñ¨Ó=ÙÅ¡ ,, ã≤aƒÅ ¿ÑiOz ,,
„â◊√`«Hi© Î `åÉÏÜ≥∞ ,, ã‘`å`À <å_» ,,
u"åã¨∞ÖË~ÚOKÕ ,, ã‘`åH˘O^ŒiH˜ ,,
"å~Ú<åeÑ≤ÊOKÕ ,, =~°∞™ê`À ã‘`« ,,
|`«∞Hõ=∞‡ [~°∞Ñ¨ÙHÀ=_»"∞Õ HÍ^Œ∞, ã‘`=« ∞‡`À Hõeã≤ P_»@"Õ∞ P"≥∞ J`«ÅÎ QÆ∞ H“ã¨Åº, ã¨∞q∞„`«∞Å‰õΩ =∞iÜ«Ú
`À_çHÀ_»à√◊ § S# Ti‡à◊, =∂à◊q, „â◊√uH©iÅÎ ‰õΩ Z‰õΩ¯= ãÖ|~°O. D ÑÖ_»∞QÆÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∞°
L`åûÇ¨ÏOQÍ áêÖÁæO\Ï~°x† ZO`À L`åûÇ¨ÏOQÍ |`«∞Hõ=∞‡#∞ ¿Ñ~°∞™êÎ~x° `≥Å∞ã¨∞OÎ k.

O U^Õx XHõ *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂xfl ¿ãHõiOz, ~åÜ«∞O_ç?
O H˘xfl á⁄_»∞Ñ¨Ù HõêŒä fl ~åÜ«∞O_ç.
O XHõ *Ï#Ñ¨^Œ Hõ^ÅŒä #∞ ¿ãHõiOz, Ñ¨k "åHÍºÖ’¡ ~åÜ«∞O_ç.
O g∞‰õΩ `≥eã≤# *Ï#Ñ¨^Œ HõàÏ~°∂ÑÖ QÆ∂iÛ Ñ¨k "åHÍºÖ’¡ `≥ÅÑÖ_ç.
145 =∞# *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO

9 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«
=∞x+≤ `«# ÉèÏ"åÅ#∞, J#∞Éè∂í `«∞Å#∞ „Ñ¨H\õ O˜ KÕ "å„QÆ∂Ñ¨ ™ê^è#Œ O ÉèÏ+¨. =∂#=Ù_∞» U~°Ê~°∞K«∞‰õΩ#fl Ju=ÚYº"≥∞#ÿ
JOâßÖ’¡ ÉèÏ+¨ XHõ\.˜ Ñ¨Ù~å`«# HÍÅOÖ’ ÉèÏ+¨ ÖË^∞Œ . ãÖ[˝Å^•fi~å, â◊ÉÏÌÅ ^•fi~å Jaè„áêÜ«∂Å#∞ =ºHõÑÎ i¨ KÕ"å~°∞.
`«~∞° "å`« â◊ÉÏÌÅ‰õÄ, ^èfiŒ #∞Å‰õÄ "å\˜ J~å÷Å‰õÄ ãÖ|O^è•xfl HõeÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
„H©. Ñ¨Ó. #∞O_Õ `≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨ "å_»∞HõÖ’ L#flk. nxH˜ Z<Àfl P^è•~åÅ∞<åfl~Ú. =∞#^ÕâO◊ Ö’ Ç≤ÏOnÉèÏ+¨ `«~åfi`«
J`«ºkèHõ ãÖMÏº‰õΩÅ∞ =∂\Ï¡_Õ ÉèÏ+¨ `≥Å∞QÆ∞. „H©.Ñ¨Ó. 600 „áêO`«O #∞O_Õ PO„^è,Œ JO„^è,Œ JO^èHŒ ,õ PO^èHŒ õ „ueOQÆ,
„uHõoOQÆ, `≥Å∞QÆ∞, `≥#∞OQÆ∞, `≥#∞QÆ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ñ¨^•Å∞ Hõ#|_»∞`«∞<åfl~Ú. áê~îO° Ö’ `≥Å∞QÆ∞ÉèÏëê „áêp#`«‰Ωõ ãÖ|OkèOz#
H˘xfl qâıëêÅ#∞ K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.

PO„^è=Œ Ú - `≥#∞QÆ∞ - `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å "å_»∞Hõ#∞ QÆ∞iOz K«iÛ™êÎ~∞° .
`˘e `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨ÔŒ , âßã¨#O, ÉèÏ+¨, â‹e· q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
`˘e `≥Å∞QÆ∞ ~åAÅ∞, ÉèÏëêaè=$kúH˜ KÕã#≤ Hõ$+≤x qâ◊nHõiOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
`≥Å∞QÆ∞ ãÖã¨¯$u Ö’ ÉèÏQÆOQÍ `≥Å∞QÆ∞"åi PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞, ÑÖ_»∞QÆÅ#∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
`≥Å∞QÆ∞*Ïu =∞#k xO_»∞QÆ "≥Å∞QÆ∞*Ïu =∞#k

9.2 =¸Öáê~î°O - 1
PO„^è=Œ Ú - „áêp#`«
`≥Å∞QÆ∞ =∂\Ï¡_Õ "åix `≥Å∞QÆ∞"å~°x Ñ≤eKÕ"å~°∞. `≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨#∞ Ñ¨Ó~°fiO PO„^è=Œ Ú, `≥#∞QÆ∞, `≥Å∞QÆ∞ J<Õ
¿Ñ~°`¡ À Ñ≤eKÕ"å~°∞. g\˜Ö’ 'PO„^è—Œ Ñ¨ÔŒ ãÖã¨¯$`« â◊|OÌ . `≥Å∞QÆ∞, `≥#∞QÆ∞ J<Õq JK«Û`≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å∞.
PO„^è=Œ Ú :
PO„^è∞Œ Å∞ x=ã≤ã∞¨ #Î fl Éè∂í ÉèÏQÍxfl PO„^è^Œ âÕ O◊ J<åfl~°∞. 'PO„^è—Œ J<Õk `≥Å∞QÆ∞‰õΩ QÆÅ J`«ºO`« „áêp# ~°∂ÑÖ.
nxx "≥Ú^Œ@ *Ïu"åK«HOõ QÍ, `«~∞° "å`« ^Õâ"◊ åK«HOõ QÍ, P `«~åfi`« ÉèÏëê"åK«HOõ QÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå~°∞.
*Ïu"åK«HOõ QÍ PO„^èŒ Ñ¨ÔŒ :
1. PO„^èâŒ |◊ OÌ "≥Ú^Œ\™˜ êi „H©.Ñ¨Ó 800- 600 HÍÅO<å\˜ S`«~ˆ Ü«∞„ÉÏÇ¨Ï‡}O Ö’x â◊√#âı≈Ñ¨Ùx =$`åÎO`«O Ö’
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
2. "åºã¨∞_»∞ ~°zOz# ãÖã¨¯$`« ÉèÏ~°Ò« Ö’ ã¨ÇÏ¨ ^Õ=Ù_»∞ PO„^è∞Œ efl F_çOKå_»x K≥ÑÊ¨ |_çOk.
3. ãÖ[Ü«Ú_»∞ ^è$Œ `«~å¢+µ¨ xì H˜ ^ÕâO◊ Ö’x #k, [#Ñ¨^•Å ¿Ñ~°∞¡ K≥|∞`«∂ PO„^è∞Œ Å [#Ñ¨ÔŒ QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞.
4. ^è~Œ ‡° ~åA KÕã#≤ Jâ◊fi"Õ∞^èÜ
Œ ∂« QÆ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ J~°∞#˚ ∞_»∞ PO„^è∞Œ Å`À Ü«Ú^ŒOú KÕâß_»∞. Jx K≥áêÊ_»∞.
„H©.â◊. 1= â◊`å|ÌOÖ’ Éè~í `° ∞« _»∞ ~°zOz# <å@ºâß¢ãOÎ̈ Ö’ 'PO„^è—Œ Ñ¨^•xfl *Ïu"åK«HOõ QÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞.
„H©.â◊ 2 = â◊`å|ÌOÖ’ ÑïáêÅ# KÕã≤# âß`«"åÇ¨Ï#∞Å∞ PO„^èŒ~åAÅx K≥Ñ¨Ê|_çOk. „H©.â◊. 3= â◊`å|ÌOÖ’
K«O„^ŒQ∞Æ ÑÎ̈=∞ø~°∞ºx ™ê÷<åxfl ãÖ^Œi≈Oz# "≥∞QÆãhÎ̈ ã¨∞ J<Õ q^ÕjÜ«Ú_»∞ 'WO_çHÍ— J<Õ „QÆO^äOŒ Ö’ =∞ø~°∞ºÅ `«~åfi`«
PO„^è∞Œ Å∞ Q˘Ñ¨ÊÃã#· ºOQÆÅ"å~°x K≥áêÊ_»∞.
JO^è~Œ ° : Ñ‘h¡ J<Õ „w‰õΩ K«i„`«HÍ~°∞_»∞ JO^è~Œ *° Ïu "åix, "åi QÆ∞}QÆ}ÏÅ#∞, "≥É· "íè åxfl, Ãã<· åºxfl =i‚OKå_»∞.
PO„^èHŒ õ : ÉèÏ~°Ò« Ö’ ~å[ã¨∂Ü«∞Ü«∂QÆ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ^è~Œ ‡° ~åA#∞ ¿ãqOK«_®xH˜ =zÛ#~åAÖ’¡ „^•q_»∞Å`À
áê@∞ PO„^è‰Œ Ωõ Å∞ L<åfl~°∞. H“~°=Ãã#· ºOÖ’ ‰õÄ_® PO„^è‰Œ Ωõ Å∞<åfl~°∞.
^Õâ"◊ åK«HOõ QÍ PO„^èŒ â◊|OÌ :

"åb‡H˜ ~å=∂Ü«∞}OÖ’ ã‘`«HÀãÖ "≥`«Hõ=Åã≤# ~å*ÏºÖ’¡ PO„^èŒ^Õâ◊O L#flk. ÉèÏQÆ=`«OÖ’ |eK«„Hõ=iÎ
‰õΩ=∂~°∞Ö’¡ PO„^è∞Œ _»<"Õ å_»∞ PO„^è~Œ å*Ïºxfl ™ê÷ÑO≤ Kå_»x L#flk.
„H©.â◊. 6 =â◊`å|ÌOÖ’x =~åÇ¨Ïq∞Ç≤Ï~°∞_»∞ `«# '|$Ç¨Ï`«ûOÇ≤Ï`«— Ö’ PO„^è^Œ âÕ ßxfl ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. PO„^è^Œ âÕ O◊ J<Õ
Ñ¨ÔŒ `À áê@∞QÍ JO^è•Ñ¨ÔŒä , JO^è~Œ \° ,ì̃ PO„^èÑŒ ^¨ OŒè , PO„^è=Œ ∞O_»ÅO, PO„^èqŒ +¨Ü∞« O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ^Õâ"◊ åK«HÍÅ∞QÍ
HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ : „H©.â◊ 340 Ö’ =∞Å¡^=Õ #Ok=~°‡ ^•#âßã¨#OÖ’ PO„^è=Œ ∞O_»ÅO J<Õ „Ñ¨Ü∂≥ QÆO LOk.
147 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«
ÉèÏëê"åK«HOõ QÍ PO„^èÑŒ ^¨ OŒ :
PO„^èÑŒ ^¨ OŒ ÉèÏëê"åK«HOõ QÍ "≥Ú^Œ@ ##flÜ«∞ ~°zOz# #O^ŒOÑ¨Ó_ç âßã¨#OÖ’ Hõ#|_»∞`«∞Ok. D âßã¨#OÖ’
##flÜ«∞ <å~åÜ«∞}Éè@ í ∞ì#∞ ''ãÖã¨¯$`« Hõ~å‚@ „áêHõ$`« ÃÑâ· ßzHÍO„^èŒ ÉèÏëê ã¨∞Hõq~å[âıY~°—— Jx „Ñ¨âO◊ ã≤OKå_»∞.
^•xx |\˜ì 11= â◊`å|ÌO <å\˜H˜ PO„^èÑŒ ^¨ OŒ ÉèÏëê"åzQÍ âßã¨<åÖ’¡ "å_»|_çOk.
##flÜ«∞ ~°zOKå_»x K≥ÑÊ¨ |_»∞`«∞#fl ''PO„^èâŒ |◊ Ì zO`å=∞}˜—— „QÆO^äOŒ Ö’, Hˆ `«# ~°zOz# ÅHõ}∆ „QÆO^äOŒ ''PO„^èÉŒ Ïè ëê
Éè∂í +¨}O—— J<Õ „QÆO^äOŒ Ö’#∂ PO„^èÑŒ ^¨ OŒ ÉèÏëê"åzQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_çOk.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 1
ã¨∂zOK«O_ç.
1. 'PO„^è—Œ J<Õ Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ@ U "åK«HOõ ? ( )
(1) ^Õâ"◊ åK«HOõ (2) *Ïu "åK«HOõ (3) ÉèÏëê"åK«HõO (4) <å=∞"åK«HOõ
2. '<å@ºâß¢ãOÎ̈ — Ö’ PO„^èÑŒ ^¨ OŒ Z=~°∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå~°∞? ( )
(1) Éè~í `° ∞« _»∞ (2) "åºã¨∞_»∞ (3) "åb‡H˜ (4) ##flÜ«∞
3. Ñ‘x¡ PO„^è∞Œ Å#∞ D *Ïu"åiQÍ =i‚OKå_»∞. ( )
(1) PO„^èŒ (2) PO„^èHŒ õ (3) JO^è~Œ ° (4) JO^èHŒ õ
4. ##flÜ«∞ U âßã¨#OÖ’ 'PO„^è—Œ Ñ¨^•xfl ÉèÏëê"åK«HOõ QÍ "å_®_»∞. ( )
(1) ^•#âßã¨#O (2) Éˇ["å_» âßã¨#O
(3) #O^ŒOÑ¨Ó_ç (4) Z„~°Q∞Æ _çáê_»∞ âßã¨#O
5. |eK«„Hõ=iÎ =$`åÎO`«O D „QÆO^äOŒ Ö’ LOk ( )
(1) ÉèÏQÆ=`«O (2) ÉèÏ~°Ò« (3) ~å=∂Ü«∞}O (4) "Õ^•Å∞
6. =∞QÆãhÎ̈ ã¨∞ D`«x P™ê÷<åxfl ãÖ^Œi≈OKå_»∞ ( )
(1) K«O„^Œ™êQÆ~∞° _»∞ (2) Jâ’‰õΩ_»∞ (3) K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨=Î ∞ø~°∞º_»∞ (4) Kå}∞‰õΩº_»∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 2, 2 - 1, 3 - 3, 4 - 3, 5 - 1, 6 - 3.
9.3 =¸Åáê~î°O - 2
`≥#∞QÆ∞ - `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å K«i„`«
`≥#∞OQÆ∞, `≥#∞QÆ∞ J<Õ ~Ô O_»∞ ~°∂áêÅ∞ ÉèÏëêÑ¨~O° QÍ ##flÜ«∞ ÉèÏ~°Ò« Ö’ "≥Ú^Œ\™˜ êi HõxÑ≤™êÎ~Ú. HÍx
âßã¨<åÖ’¡ HõxÑ≤OK«_O» ÖË^∞Œ . `Õ<≥ =O\˜ =∞^è∞Œ ~°"∞≥ #ÿ ÉèÏ+¨ HÍ|\ì̃ `Õ<≥ { JQÆ∞ ´ `≥#∞QÆ∞ Jx ~å|~üì HÍÖò"¤ Ö≥ ò
`≥eáê~°∞. `≥#∞OQÆ∞ - `≥#∞QÆ∞ J#∞#q ~°∂áêO`«~åÖË HÍx "Õ~∞° "Õ~∞° Ñ¨^•Å∞ HÍ=Ù. ÉèÏ~°`å=`åiHõÖ’ ##flÜ«∞
''##flÜ«∞Éè@í ∞ì `≥#∞OQÆ∞#<£ =∞Ç¨ÉèÏ~°`« ãÖÇ≤Ï`å~°K#« |O^è_Œ Ü
» ∞≥ º—— - Jx '`≥#∞OQÆ∞— Ñ¨^•xfl "å_®_»∞. =∞~À Ñ¨^ºŒ OÖ’
~å*~å[#ˆ~O„^Œ∞_»∞ `«##∞ ''`≥#∞QÆ∞# ~°K~« ÚOÑ¨Ù =∞kèHõ nèÜÚ« HÎ̃ "≥∞~Ú<£—— - Jx HÀi#@∞¡ K≥ÑÓ¨ Î '`≥#∞QÆ∞— Ñ¨^•xfl
LÑ¨Ü≥∂yOKå_»∞.
#<≥flKÀ_»∞_»∞ `«# '‰õΩ=∂~° ãÖÉè=í O— Ö’ '`≥#∞OQÆ∞—, '*Ï#∞ `≥#∞OQÆ∞— - Jx "å_®_»∞. ##flÜ«∞, #<≥flKÀ_»∞Å∞
`≥Å∞OQÆ∞, `≥Å∞QÆ∞ ~°∂áêÅ#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«Ö^Ë ∞Œ . áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^ä∞Œ _»∞ `≥#∞OQÆ∞ - `≥Å∞QÆ∞ — J<Õ Ñ¨^•Å#∞ ÉèÏëêÑ¨~O° QÍ
„Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. ''ã¨~ã° "¨ ∞≥ ÿ Ñ¨~y° # *Ï#∞ `≥#∞OQÆ∞— Jh† ''`≥Å∞QÆ∞ =∂@Å#OQÆ =Å^Œ∞—— - Jx ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞.
'„u#QÆ— â◊|OÌ #∞O_ç '`≥#∞QÆ∞— â◊|OÌ Ñ¨Ù\ì̃O^Œx H˘O^Œi Jaè„áêÜ«∞O. „u#QÆ JO>Ë Nâ‹Å· O, NHÍà◊ÇÏ¨ ã≤,Î
N=∞¿ÇÏO„^•K«ÅO J<Õ =¸_»∞ Ñ¨~fi° `åÅ =∞^èºŒ „áêO`«O. WHõ¯_» x=ã≤OKÕ"å~°∞ „u#QÆ∞Å∞, `≥#∞QÆ∞Å∞ JÜ«∂º~°∞.
„uHõoOQÆ - `≥#HõoOQÆ J<Õ Ñ¨^•Å #∞O_ç „ueOQÆ Ñ¨ÔŒ U~°Ê_çO^Œx, =¸_»∞ t=eOQÍÅ =∞^èºŒ „áêO`«O „ueOQÆ
^ÕâO◊ , WHõ¯_ç „Ñ¨[Å∞ „ueOQÆ∞Å∞, `≥Å∞QÆ∞Å∞, Jx x~åúiOKå~°∞. „Ñ¨|O^èŒ HÍÅO <å\˜H˜ '`≥Å∞QÆ∞— J<Õ Ñ¨ÔŒ ^Õâ"◊ åK«HOõ QÍ
, ÉèÏëê"åK«HOõ QÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_çOk Jx K≥ÑÊ¨ _®xH˜ D „HÕk Ñ¨^•ºxfl L^•Ç¨Ï~°}OQÍ „QÆÇÏ≤ OÑ¨=K«∞Û#∞.
''`≥Å∞QÆ^ÅÕ Ü«∞#fl ^ÕâO◊ |∞ `≥Å∞ˆQ#∞
`≥Å∞QÆ∞ =Å¡ Éè∞í O_» `≥Å∞Q˘ ‰õO_»
ZÅ¡#$Ñ¨ÙÖÁæÅ∞= <≥~∞° QÆ"Õ ÉÏ™ê_ç
^Õâ◊ ÉèÏ+¨ÅO^Œ∞ `≥Å∞QÆ∞ Öˇãû¨ .——
`˘e `≥Å∞QÆ∞Ñ¨ÔŒ - `˘e âßã¨#O

âß`«"åÇ¨Ï#∞Å∞ "Õ~ÚOz# J=∞~å=f ã¨∂Ñ÷ O¨ „H©.â◊. 1 = â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok#k. D âßã¨#OÖ’ '<åQÆ|∞— J<Õ
`˘e `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨ÔŒ HõxÑ≤OzOk. âßã¨<åÖ’¡ "å_ç# `˘e `≥Å∞QÆ∞Ñ¨^=Œ ∞x "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@ QÆ∞iÎOz#"å~°∞ "Õ@∂i
„Ñ¨ÉèÏHõ~°âß¢ã≤ÎQÍ~°∞.
`«~åfi`« 2 = â◊`å|ÌO Ö’ "Õ~ÚOz# [Oy¡Q∞Æ O_»∞ âßã¨#OÖ’ '"ÕÑÓ¨ ~°∞— J<Õ Ñ¨ÔŒ HõxÑ≤OzOk. P `«~åfi`«
q~°Ñé¨ , q^è#Õ ∂~°, "ÕOwÑ¨Ù~°, Jé∞`˘éˇ, ‰õΩO_»∂~°∞, Ñ¨Ù~˘O|∂~°, H˘\ì̃â~◊ ‡° , Y_»=e , QÀÅâ◊~‡° "≥Ú^ŒÅQÆ∞ Ñ¨^•Å∞
âßã¨<åÖ’¡ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú.
„H©.â◊ 7 = â◊`å|ÌO =~°‰Ωõ H˘xfl =O^ŒÅ `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å∞ âßã¨<åÖ’¡ Hõxflã¨∂Î L<åfl~Ú. nx=Å¡ JÑ¨Ê\˜Hˆ
`≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨ [#=º=Ç¨~°OÖ’ LO_Õ^xŒ `≥Å∞ã¨∞#Î flk.
`˘e âßã¨#O
`≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ =K«# âßã¨#O 'Z„~°Q∞Æ _çáê_»∞— âßã¨#O : D âßã¨<åxfl „H©.â◊. 575 - 600
=∞^èºŒ HÍÅOÖ’ "Õ~ÚOKå~°∞. Hõ_Ñ» ¨ lÖÏ¡, Hõ=∞ÖÏÑ¨Ù~°O `åÅ∞HÍ Z„~°Q∞Æ _çáê_»∞ Ö’x K≥#flˆHâ◊=™êfiq∞ PÅÜ«∞OÖ’ D
âßã¨#O "Õ~ÚOKå~°∞. Wk ~ˆ <å\˜KÀà◊ =OâßxH˜ K≥Ok# ZiHõÖò=Ú`«∞~Î åA "Õ~ÚOz# âßã¨#O. nx`À `≥Å∞QÆ∞Ö’
149 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«
âßã¨#Ü«ÚQÆO „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. ÉèÏëêÑ¨~O° QÍ Wk Ju„áêp#O. „H©.â◊. 6= â◊`åaÌ=~°‰Ωõ "å_»∞HõÖ’ L#fl ÉèÏëêqâıëêÅ∞,
P<å\˜ ã¨=∂[OÖ’x PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞ D âßã¨#O ^•fi~å `≥Å∞ã¨∞<Î åfl~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
1. âß`«"åÇ¨Ï#∞Å∞ "Õ~ÚOz#âßã¨#O ¿Ñ~°∞? ( )
(1) Éˇ["å_» (2) QÆ∞_ç"å_» (3) J=∞~å=u (4) qÑ¨Ê~°¡
2. âßã¨<åÖ’¡ HõxÑ≤Oz# `˘e `≥Å∞QÆ∞Ñ¨ÔŒ ( )
(1) "ÕÑÓ¨ ~°∞ (2) <åQÆ|∞ (3) ‰õΩO_»∂~°∞ (4) QÀÅâ◊~‡°
3. [Oy¡Q∞Æ O_»∞ âßã¨#OÖ’ Hõ#|_ç# Ñ¨ÔŒ ? ( )
(1) "ÕÑÓ¨ ~°∞ (2) <åQÆ|∞ (3) H˘\˜âì ~◊ ‡° (4) Y_»=e
4. `˘e `≥Å∞QÆ∞ =K«#âßã¨#O Uk? ( )
(1) J=∞~å=u (2) Éˇ["å_» (3) Z„~°QÆ∞_çáê_»∞ (4) Ñ≤Å¡Å=∞„i
5. ZiHõÖò =Ú`«∞~Î åA D ~å[=OâßxH˜ K≥Ok#"å_»∞ ( )
(1) ~ˆ <å\˜KÀà◊√Å∞ (2) `«∂~°∞Ê K≥à√◊ ‰õΩÅ∞ (3) Ñ¨tÛ=∞ KÀà◊√‰õΩÅ∞ (4) ~Ô _ç~¤ åAÅ∞
6. '`≥#∞QÆ∞— Ñ¨ÔŒ D â◊|OÌ #∞O_ç Ñ¨Ù\ì̃#@∞¡ ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞ ( )
(1) „uHõoOQÆ (2) `≥<Õ HõoOQÆ (3) „uoOQÆ (4) „u#QÆ
7. ##flÜ«∞ ÉèÏ~°Ò« Ö’ D „HÕk Ñ¨^•xfl „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞? ( )
(1) PO„^èŒ=Ú (2) JO^è~Œ ° (3) `≥#∞QÆ∞ (4) `≥Å∞QÆ∞
8. *Ï#∞`≥#∞QÆ∞ Ñ¨^•xfl Z=~°∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå~°∞? ( )
(1) ##flÜ«∞ (2) #<≥flKÀ_»∞_»∞ (3) uHõ¯# (4) Z„~°#
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 3, 2 - 2, 3 - 1, 4 - 3, 5 - 1,
6 - 4, 7 - 3, 8 - 2.
9.4 =¸Åáê~î°O - 3
`˘e `≥Å∞QÆ∞ ~å[=OâßÅ∞
`≥Å∞QÆ∞ „áêO`åxfl qq^èŒ ~å[=OâßÅ‰õΩ K≥Ok# ~åAÅ∞ ÑïáêeOKå~°∞. "åiÖ’ „Ñ¨=ÚY∞Å∞ âß`«"åÇ¨Ï#∞Å∞,
WH∆Ífi‰õΩÅ∞, `«∂~°∞ÊKåà◊√‰õΩºÅ∞, HÍHõfÜ«ÚÅ∞, ~Ô _ç~¤ åAÅ∞, Ñ¨^‡Œ <åÜ«∞‰õΩÅ∞, q[Ü«∞#QÆ~~° åAÅ∞, ‰õΩ`«∞ÉòëêÇ‘ÏÅ∞.

"≥ÚÑ¶∞¨ Å∞Å∞, Jã¨Ñ*π¶ ÏÇ‘ÏÅ∞.
âß`«"åÇ¨Ï#∞Å∞ ( „H©.Ñ¨Ó. 225 - „H©.â◊. 225)
Kåi„`« H õ P^è • ~åÅ#∞ |\˜ ì â ß`« " åÇ¨ Ï #∞Å∞ `≥ Å ∞QÆ ∞ ^Õ â ßxfl áêeOz# "≥ Ú ^Œ \ ˜ ~ å[=Oj‰õ Ω Å∞QÍ
ÑïQÆ}O˜ Ñ¨|_»∞`«∞<åfl~°∞. âß`«"åÇ¨Ï# ~å*Ïºxfl ™ê÷ÑO≤ z# "å_»∞ N=ÚY∞_»∞. âß`å"åÇ¨Ï#∞Å áêÅ# ã¨∞=∂~°∞
450 ãÖIIÅ∞ ™êyOk. D HÍÅOÖ’ 30 =∞Ok ~åAÅ∞ `≥Å∞QÆ∞ ^Õâßxfl ÑïáêeOKåi. Ñ¨Ù~å}ÏÖ’¡ gix
PO„^è∞Œ Åh, PO„^èÉŒ $íè `«∞ºÅh K≥áêÊ~°∞. âß`«"åÇ¨Ï#∞Å "≥Ú^Œ\˜ ~å[^è•x J=∞~å=u. ~Ô O_À~å[^è•x Ñ≤+Ñì¨ Ù¨ ~°O
ÖË^• ÃÑ~· åî <£ ( =∞Ç¨~å¢+ì¨ „áêO`«O), gi HÍÅO #∞O_Õ `≥Å∞QÆ∞ ÑÖKåOQÆOÖ’x âße"åÇ¨Ï# â◊HOõ „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k.
âße"åÇ¨Ï#â◊HOõ „H©.Ñ¨Ó. 78 #∞O_ç ÖˇH¯˜ OÑ¨|_»∞`«∞Ok.
WH∆Ífi‰õΩÅ∞ ( „H©.â◊ 225 - 300 =~°‰Ωõ )
WH∆Ífi‰õΩ =Oâ◊OÖ’x "≥Ú^Œ\˜ áêÅ‰õΩ_»∞ "åt+‘Ñì Ù¨ „`« NâßO`«=¸Å∞_»∞. g~°∞ Hõ$ëê‚, QÆ∞O@∂~°∞ „áêO`åÅ∞,
<≥Å∂¡~∞° Ö’ H˘O`« ÉèÏQÍxfl ÑïáêeOKå~°∞. gi~å[^è•x q[Ü«∞Ñ¨Ùi gi `«~åfi`« H©.â◊. 300-400 =~°‰Ωõ
|$Ç¨Ï`«ÊÖÏÜ«∞#∞Å∞, âßÅOHÍÜ«∞#∞Å∞, Ñ¨Å=¡ ÙÅ∞ ÑïáêeOKå~°∞.
q+¨µ‰‚ Ωõ O_ç#∞Å∞ : - ( „H©.â◊. 400- 612 =~°‰Ωõ )
gi ~å[^è•x â◊„HõÑÙ¨ ~°O. gi ™ê„=∂[ºO Hõ$ëê‚ #~°‡^•#^Œ∞Å =∞^èºŒ „áêO`«O #∞O_ç ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^Œ∞ =~°‰Ωõ
"åºÑ≤OzOk. D =OâßxH˜ =¸ÅÑ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ WO„^Œ=~°‡. D =Oâ◊Ñi¨ áêÅ‰õΩÖ’¡ "≥Ú^Œ\˜ áêÅ‰õΩ_»∞ =∂^è=Œ =~°‡.
`«∂~°∞ÊKåà◊√‰õΩºÅ∞:- („H©.â◊.625 - 1075)
"ÕOy, ~å[=∞¿ÇÏO„^Œ=~åÅ#∞ ~å[^è•#∞Å∞ QÍ KÕã∞¨ ‰õΩx `«∂~°∞Ê Kåà◊√‰õΩºÅ∞ `≥Å∞QÆ∞^Õâßxfl ÑïáêeOKå~°∞.
`«∂~°∞Êf~° „áêO`åxfl ÑïáêeOz#O^Œ∞=Å# gix `«∂~°∞Ê Kåà◊√‰õΩºÅO\Ï~°∞. D =Oâ◊ =¸ÅÑ¨Ù~°∞+¨µ_»∞
[Ü«∞ã≤OÇ¨Ï =Å¡É∞íè _»∞. =∞Ç¨ÉèÏ~°`~« K° #« ‰õΩ ##flÜ«∞#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOz# ~å[~å[#ˆ~O„^Œ∞_»∞ D =Oâ◊áêÅ‰õΩÖ’¡
XHõ_∞» . `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«º „áê~°OÉèÏxH˜ =¸ÅHÍ~°‰Ωõ _»∞.
HÍHõfÜ«ÚÅ∞ :– ( „H©.â◊. 1150-1323)
„H©.â◊.12, 13 „áêO`åÖ’¡ HõoOQÆ„áêO`«O `«ÑÊ¨ „Ñ¨„Ñ¨^=Œä ∞OQÍ PO„^è^Œ âÕ ß#flO`«\h˜ Ñ¨ÓiÎQÍ ÑïáêÅ# KÕã#≤ "å~°∞
HÍHõfÜ«ÚÅ∞. gi `˘e~å[^è•x F~°∞QÆÅ∞¡Ö’x H˘iq. `«~åfi`« J#∞=∞H˘O_» ( UHõtÖÏ#QÆ~O° ) #∞ ~å[^è•xQÍ
KÕãH≤ ˘x ÑïáêeOKå~°∞. D =OâßxH˜ K≥Ok# ~å}˜ ~°∞„^Œ=∞^Õq `≥Å∞QÆ∞^Õâßxfl ÑïáêeOz# `˘e=∞Ç≤Ïà◊.
`«# â∫~°º, Ñ¨~å„Hõ=∂Å`À 27 ãÖIIÅ∞ ÑïáêÅ# KÕãO≤ k.
~Ô _ç~¤ åAÅ∞ :- ( „H©.â◊. 1325 - 1448)
g~°∞ J^ŒOÌ H˜, H˘O_»g_»∞, ~å[=∞¿ÇÏO„^Œ=~°O ~å[^è•xQÍ KÕãH≤ ˘x ÑïáêeOKå~°∞. D =OâßxH˜ =¸ÅÑ¨Ù~°∞+¨µ_»∞
„áÈÅÜ«∞"Õ=∂Ô~_ç.¤ g~°∞ L#fl`« q^•º=O`«∞Å∞. J<ÕHõ „QÆO^ä•Å#∞ ~°zOKå~°∞. Hõ=ÙÅ#∞ áÈ+≤OKå~°∞. D
~åAÅ HÍÅOÖ’<Õ Z„~°# J~°}ºÑ¨~åºxfl Ñ¨ÓiÎ KÕ™ê_»∞. N<å^ä∞Œ _»∞ ÃÑ^ŒH˘=∞\˜ "Õ=∂Ô~_ç¤ P™ê÷#OÖ’ q^•ºkèHÍiQÍ
L<åfl_»∞.
151 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«
Ñ¨^‡Œ <åÜ«∞‰õΩÅ∞: ( „H©.â◊. 1326 - 1482)
g~°∞ ã¨∞=∂~°∞ 157 ãÖIIÅ∞ #Å¡Q˘O_», ~åK«H˘O_», ^Õ=~°H˘O_» ^Œ∞~åæÅ#∞ Hˆ O„^ŒOQÍ KÕã∞¨ H˘x `≥ÅOQÍ}Ï
„áêO`åxfl ÑïáêeOKå~°∞. D =OâßxH˜ =¸ÅÑ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ ÉèË`åà◊Ô~_ç¤. g~°∞ Ç≤ÏO^Œ∂^Õ"åÅÜ«∂Å#∞
Ñ¨Ù#~°∞^Œiú OKå~°∞.tÅÊãÖÑ¨^#Œ ∞ HÍáê_®~°∞. ™êÇ≤Ï`«ºáÈ+¨} KÕâß~°∞.
q[Ü«∞#QÆ~° ~åAÅ∞ : ( „H©.â◊. 1336-1649)
„H©.â◊. 1323 Ö’ HÍHõfÜ«ÚÅ Ñ¨`<« å#O`«~O° q^•º~°}º™êfiq∞ Pjã¨∞ûÅ`À Ç¨ÏiÇ¨Ï~°- |∞Hõ¯~åÜ«∞ ™È^Œ~∞° Å∞
1336 Ö’ q[Ü«∞#QÆ~° ™ê„=∂*Ïºxfl ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞. D ™ê„=∂*Ïºxfl =~°∞ã¨QÍ ãÖQÆ=∞, ™êà◊√=, `«∞à◊√=,
J~°g\˜ =Oâ◊ã∞¨ Å÷ ∞ ÑïáêeOKå~°∞. g~°∞ L^ŒÜ∞« yi, K«O„^Œyi, QÆ∞uÎ, QÆO_çHÀ@, ÃÑ#∞Q˘O_», H˘O_»g_»∞Å#∞
~å[^è•#∞Å∞QÍ KÕã∞¨ H˘x `≥Å∞QÆ∞^Õâßxfl ÑïáêeOKå~°∞.
giÖ’ `«∞à◊√==Oâ◊áêÅ‰õΩ_»∞ `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëêaè=∂xQÍ NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ _ú ∞» . DÜ«∞# `«# P™ê÷#OÖ’#∞
J+¨kì QÆ[æ Hõ=ÙÅ#∞ áÈ+≤OKå~°∞. DÜ«∞# ã¨fiÜ«∞OQÍ Hõq ‰õÄ_® ~åÜ«∞Å HÍÖÏxfl ™êOã¨¯$uHõOQÍ ã¨fi~°Ü ‚ Ú« QÆ=∞x
JO\Ï~°∞.
‰õΩ`«∞ÉòëêÇ‘ÏÅ∞ (H©.â◊. 1518 #∞O_ç 1687 =~°‰Ωõ )
QÀÖ’¯O_»#∞ ~å[^è•xQÍ KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ`«∞ÉòëêÇ‘ÏÅ∞ ÑïáêeOKå~°∞. D =Oâ◊=¸ÅÑ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ ‰õΩb‰õΩ`«∞Éòëê
D „áêO`åxfl D =Oâ◊OÖ’x 7 QÆ∞~°∞ ã¨∞ÖÏÎ#∞Å∞ áêeOKå~°∞. g~°∞ PO„^èŒ∞Å ãÖã¨¯$ux Q“~°qOz
PO„^èãŒ ∞¨ ÖÏÎ#∞Å∞QÍ ¿Ñ~°∞#∞ „Ñ¨[Å Jaè=∂<åxfl á⁄O^•~°∞. gi =Oâ◊ã∞¨ _÷ #·≥ W„|Ç‘ÏO‰õΩ`«∞Éòëê P™ê÷#OÖ’
J^ŒOÌ H˜ QÆOQÍ^è~Œ ° Hõq, HõO^Œ∞‰õÄi ~°∞„^ŒHqõ "≥ÚIIQÆ∞ `≥Å∞QÆ∞ Hõ=ÙÅ∞O_Õ"å~°∞. gi HÍÅOÖ’<Õ Kå~üq∞<å~ü,
=∞HÍ¯=∞ã‘^∞Œ Å x~å‡}O [iyOk.
QÀÖÁ¯O_» „áêO`åxfl Kåà◊√Hõº Ü«ÚQÆOÖ’ '=∞OQÆà=◊ ~°O— J<Õ"å~°∞ D H˘O_»ÃÑ· HÍHõfÜ«ÚÅ QÀ=ÙÅ#∞ "Õ∞¿Ñ"å~°x
JO^Œ∞=Å¡ QÀ=ÙÅ H˘O_»Ü∞ÿ≥ , =º=Ç¨~°OÖ’ QÀÖ’¯O_»QÍ =∂iO^Œx JO\Ï~°∞. ‰õΩ`«∞ÉòëêÇ‘ÏÅ áêÅ# ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^Œ∞
#QÆ~° K«i„`«ÃÑ· K≥~Q° xÆ =Ú„^Œ "ÕãO≤ k.
"≥ÚÑ¶∞¨ Å∞Å∞ : ( „H©.â◊ 1687 - 1724)
B~°OQÆ*|Ë ∞ ‰õΩ`üÉòëêÇ‘ÏÅ#∞ F_çOz QÀÖÁ¯O_»#∞ "≥ÚÑ¶∞¨ Å∞ ™ê„=∂[ºOÖ’ qb#O KÕâß_»∞. ã¨∞=∂~°∞ 37
ãÖ=`«û~åÅ∞ QÀÖÁ¯O_»#∞ "≥ÚÑ¶∞¨ Å∞Å∞ ÑïáêeOKå~°∞.
Jã¨Ñ*π¶ ÏÇ‘ÏÅ∞ - (1724 - 1948)
"≥ÚÑ¶∞¨ Å∞Å ã¨∞ÉË^•~°∞QÍ L#fl q∞~üY∞„=ÚnÌ<£ „H©.â◊. 1724 #∞O_ç Jã¨Ñ*π¶ ÏÇ‘Ï x*ÏO LÖò¯ =ÚÖò¯ J<Õ
a~°∞^Œ∞`À ÑïáêÅ# KÕâß_»∞. D =OjÜ«ÚÅ∞ ^ŒH¯õ #∞ „áêO`åxfl ã¨∞=∂~°∞ 225 ãÖ=`«û~åÅ∞ (1948 =~°‰Ωõ )
ÑïáêeOKå~°∞. gi ~å[^è•x "≥Ú^Œ@ B~°OQÍÉÏ^Œ∞ `«~åfi`« ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^Œ∞ gi =Oâ◊ã∞¨ _÷ #·≥ L™ê‡<£ PbMÏ<£
HÍÅOÖ’ L™ê‡xÜ«∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, L™ê‡<£™êQÆ~Åü x~å‡}O [iyOk. =Åã¨áêÅ# HÍÅOÖ’ L`«~Î åO„^è,Œ
HÀ™êÎO„^è,Œ ^Œ`=Î« ∞O_»ÅO „áêO`åÅ#∞ =∞„^•ã¨∞#∞ ~å[^è•xQÍ KÕã∞¨ H˘x POˆQÜ ¡ Ú« Å∞ ÑïáêeOKå~°∞. 1947
PQÆ+µ¨ ì 15 = `åsY∞# ÉèÏ~°`^« âÕ ßxH˜ ™êfi`«O„`«ºO =zÛOk. HÍx ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^Œ∞ ãÖ™ê÷#O ^ÕâO◊ Ö’ qb#O
HÍÖË^∞Œ . ãÖ™ê÷#O Ããx· Hõ K«~º° ^•fi~å 1948 ÃãÃÑOì |~°∞ 17 # ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^Œ∞ ÉèÏ~°`« ^ÕâO◊ Ö’ qb#O J~ÚOk.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 3
1. âß`«"åÇ¨Ï# ~å[º ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ _≥=~°∞? ( )
(1) NâßO`«∞_»∞ (2) N=ÚY∞_»∞ (3) âß`«Hiõ ‚ (4) ‰õΩ`«∞Éòëê
2. `«∂~°∞Ê Kåà◊√‰õΩºÅ ~å[^è•x Uk? ( )
(1) "≥Ow (2) =~°OQÆÅ∞¡ (3) Hõ$+¨‚ (4) J=∞~å=u
3. J#∞=∞H˘O_» Z=i ~å[^è•x ( )
(1) WH∆Ífi‰õΩÅ∞ (2) ~Ô _ç~¤ åAÅ∞ (3) Kåà◊√‰õΩºÅ∞ (4) HÍHõfÜ«ÚÅ∞
4. ‰õΩ`«∞ÉòëêÇ‘ÏÅ#∞ F_çOz# "≥ÚÑ¶∞¨ Öò ~åA Z=~°∞? ( )
(1) JHõƒ~°∞ (2) B~°OQÆ*Ë|∞ (3) ëê[Ç¨<£ (4) [Ç¨ÏOw~ü
5. D Ñ¨@}
ì O âß`«"åÇ¨Ï#∞Å "≥Ú^Œ\˜ ~å[^è•x ( )
(1) q[Ü«∞Ñ¨Ùi (2) Ñ¶+≤ Ñì¨ Ù¨ ~°O (3) J=∞~å=u (4) â◊„HõÑÙ¨ ~°O
6. ##flÜ«∞#∞ =∞Ç¨ÉèÏ~°`åO„nèH~õ }
° ‰õΩ „¿Ñ~ˆ Ñ≤OKå~°∞ ( )
(1) [Ü«∞ã≤OÇ¨Ï=Å¡É∞íè _»∞ (2) ~å[~å[#ˆ~O„^Œ∞_»∞ (3) q[Ü«∞=Å¡É∞íè _»∞ (4) QÆ∞}Ïk`«∞º_»∞
7. q[Ü«∞#QÆ~° ™ê„=∂[º ãÖ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ Å∞ ( )
(1) Ç¨ÏiÇ¨Ï~° |∞Hõ¯~åÜ«∞Å∞ (2) NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞
(3) u~°∞=∞Å ~åÜ«∞Å∞ (4) ãÖn= ~åÜ«∞Å∞
8. NHõ$+¨‚ ^Õ=~åÜ«∞Å∞ D =OâßxH˜ K≥Ok# "å~°∞ ( )
(1) H˘O_»g_»∞ (2) J~°g\˜ (3) `«∞à◊√= (4) ™êà◊√=
9. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^Œ∞ ãÖ™ê÷#O ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ qb#"≥∞#ÿ ãÖ=`«û~°O ( )
(1) 1947 (2) 1948 (3) 1949 (4) 1950
10. q+¨µ‰‚ Ωõ O_ç#∞Å ~å[^è•x Ñ¨@}ì O ( )
(1) â◊„HõÑÙ¨ ~°O (2) q[Ü«∞#QÆ~O° (3) <≥Å∂¡~∞° (4) J=∞~å=u
153 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«

ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 2, 2 - 1, 3-4 4-2
5 - 3, 6 - 2, 7 - 1, 8-3
9 - 2, 10 - 1.
9.5 =¸Öáê~î°O - 4
`≥Å∞QÆ∞ ãÖã¨¯$u
ãÖã¨¯$u JO>Ë r=# q^è•#O. XHõ xiÌ+ì¨ HÍÅOÖ’, xiÌ+ì¨ „Ñ¨^âÕ O◊ Ö’ =∂#= ã¨=¸Ç¨ÏO ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ<Õ
H˘xfl JOâßÅ™ê~åxfl ãÖã¨¯$u J#=K«∞Û. Éè∫uHõ =ã¨∞ãÎ O¨ Ñ¨^,Œ =∞`«O, `«`Îfi« âßGO, K«@Oì , ™êÇ≤Ï`«ºO, HõàÅ◊ ∞, ãÖw`«O
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ J<ÕHõ JOâßÅ ã¨=¸Ç¨Ï"Õ∞ ãÖã¨¯$u. XHõ „áêO`«OÖ’x ãÖã¨¯$u =∞~À „áêO`«OÖ’x ãÖã¨¯$uÃÑ· „Ñ¨ÉÏè =O
K«∂=K«∞Û. WÖÏ Ñ¨~ã° Ê¨ ~° „Ñ¨ÉÏè "åÅ =Å¡ HõÅ~ÚHõ =Å¡ ãÖã¨¯$u ã¨∞ãÖÑ¨#fl=∞=Ù`«∞Ok. ÉèÏ~°fÜ«∞ ãÖã¨¯$uÖ’
ãÖH©~`‚° ,« aè#fl`«fiOÖ’ UHõ`fi« O =∞#O QÆ=∞xOK«^QŒ æÆ JOâ◊O.
ãÖã¨¯$u ÉèÏ+¨^•fi~å, PKå~° =º=Ç¨~åÅ ^•fi~å, ÑÖ_»∞QÆÅ ^•fi~å, ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å ^•fi~å =ºHõ=Î ∞=Ù`«∞Ok.
HÍ|\ì̃ `≥Å∞QÆ∞"åi ãÖã¨¯$uÖ’ ÉèÏQÆOQÍ `≥Å∞QÆ∞"åi PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞, ÑÖ_»∞QÆÅ#∞ QÆ∞iOz H˘O`« ÑïK«Ü∞« O
KÕã∞¨ ‰õΩO^•O.
PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞
'PKå~°O— JO>Ë PK«~}° , #_»`,« „Ñ¨=~°#Î , ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O J<Õ J~å÷Å∞<åfl~Ú. PKå~°O J<Õk ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞|^ŒOú QÍ,
Ñ¨~O° Ñ¨~Q° Í H˘#™êˆQ „Ñ¨„H˜Ü∞« . =ºHÎ̃ „Hõ=∞tHõ}
∆ `À xÜ«∞=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ rq`«O QÆ_Ñ» _¨ ®xH˜ „áêp#∞Å∞ U~°Ê~°z# r=#
q^è•#"Õ∞ PKå~°O. ^•xfl áê\ÕK«_"» ∞Õ =º=Ç¨~°O.
^Õ=Ù_çx Ñ¨ÓlOK«_O» , ã¨∞uÎ OK«_O» , ÃÑ^ŒÅÌ #∞ Q“~°qOK«_O» ^Õ=ÙxH˜ <≥"· ^Õ ºŒ O ÃÑ@ì_O» , ^Õ"åÅÜ«∂xH˜ "≥à§◊ _»O,
H˘|ƒiHÍÜ«∞ H˘@ì_O» , „=`åÅ∞, <À=ÚÅ∞ <ÀK«∞HÀ=_»O. "≥ÚII#q Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ PKå~åÅ∞. ~°O*Ï<£ =∂ãÖÖ’
LÑ¨"åã¨ nHõ#∆ ∞ PK«iOK«_O» , ~ÀE 5 ™ê~°∞¡ =∞ã‘^∞Œ Ö’ „áê~°#÷ Å∞ (#=∂A) KÕÜ∞« _»O "≥ÚII#q =Úã≤=¡ Ú ™È^Œ~∞° Å
PKå~°O. JÖÏˆQ „Ñü Pk"å~°O K«iÛÖ’ „ÔHã· =Î̈ ™È^Œ~∞° Å∞ „H©ã∞¨ Î ÉèQí "Æ å#∞xH˜ „áê~°#÷ Å∞ KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. „Ñü PKå~åxH˜
XHõ Ñ¨~=° ∂~°O÷ , âß¢ãÜ
Î‘ ∞« ^Œ$HõÊ^äOŒ LO@∞Ok. WÖÏ qq^èŒ =∞`åÅ∞, „áêO`åÅ∞, ^ÕjÜ«ÚÅ‰õΩ qaè#fl"≥∞#ÿ PKå~åÅ∞O\Ï~Ú.
W=hfl =∂#=Ù_»∞ „Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ r=#O QÆ_Ñ» _¨ ®xH˜ ^ÀÇ¨Ï^ŒO KÕ™êÎ~Ú.

ÑÖ_»∞QÆÅ∞
Ü«∂O„uHõ r=<åxfl QÆ_¿ç Ñ „Ñü =∞x+≤H© ÑÖ_»∞QÆÅ∞ L`åûÇ¨xfl Hõey™êÎ~Ú. 'ÑÖ_»∞QÆ— JO>Ë 'L`«û=O— Jx
J~°O÷ . D L`«û"åxfl ÑÖ_»∞QÆ ãÖ^Œ~åƒùxfl J#∞ãïOz XHõ~ÀA, ~Ô O_»∞ ~ÀAÅ∞ , =¸_»∞ ~ÀAÅ∞ , ÖË^• `˘q∞‡k
~ÀAÅ∞ [~°∞Ñ¨Ù‰õΩO\Ï~°∞. g\˜=Å¡ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÖ’¡ L`åûÇ¨ÏO, P#O^Œ "å`å=~°}O HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
D ÑÖ_»∞QÆÅ∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞. H˘xfl áœ~å}˜Hõ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q. H˘xfl Kåi„`«Hõ „áê^è•#ºO`À ‰õÄ_»∞‰õΩ#flq.
=∞iH˘xfl ™ê=∂lHÍOâßÅ „áê^è•#º`«#∞ ãÖ`«iOK«∞‰õΩ#flq. H˘xfl „Ñ¨H$õ u, |∞∞`«∞ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q. *ÏfÜ«∞ JO`«~å˚fÜ«∞
JOâßÅ „áê=ÚYº`«`À x~°fiÇ≤ÏOÑ¨|_Õq H˘xfl. =∞iH˘xfl ™ê÷xHõ JOâßÅ∞, ãÖÑ¶∞¨ @#Å`À =Ú_çÑ_¨ ç Ü«Ú#flq.
Hõ$ëê‚+qì̈ ∞, q<åÜ«∞Hõ K«qu, q[Ü«∞^Œâq◊ ∞, náê=o, "≥ÚII#q Ñ¨Ù~å}ÏOâßÅ`À =Ú_çÑ_¨ ç L#fl ÑÖ_»∞QÆÅ∞.
LQÍk (Ü«ÚQÍk) =ãÖ`« ÑÖK«q∞, ãÖ„HÍOu "≥ÚII#q. „Ñ¨H$õ u ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ÑÖ_»∞QÆÅ∞. |`«∞Hõ=∞‡, É’<åÅ∞,
*Ï`«~Å° ∞ =O\˜q ™ê÷xHÍOâßÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# ÑÖ_»∞QÆÅ∞. ™êfi`«O„`«º k<À`«û=O, QÆ}`«O„`«º k<À`«û=O =O\˜q
*ÏfÜ«∞ÑÖ_»∞QÆÅ∞. =∞Ç≤ÏàÏk<À`«û=O, ÉÏÅÅ k<À`«û=O =O\˜q JO`«~å˚fÜ«∞ ÑÖ_»∞QÆÅ∞.
"≥q· ^èºŒ Éèií `«OQÍ HõxÑ≤OKÕ `≥Å∞QÆ∞"åi ÑÖ_»∞QÆÅ∞ JO^ŒiH© ÑïK«Ü∞« "Õ∞. ÑÖ_»∞QÆ Ñ¨Ù@∞ìH,õ x~°fiÇ¨Ï}, „Ñ¨[ÅqâßfiãÖ
âß¢ãÜ
Î‘ ∞« ^Œ$HõÊ^äOŒ , „Ñ¨Ü∂≥ [#O `≥Å∞ã¨∞H˘x PK«i¿ãÎ ÑÖ_»∞QÆ =Å# HõeQˆ L`åûÇ¨ÏO ~Ô \Õì Ñ¨=Ù`«∞Ok. ÑÖ_»∞QÆ "≥t· +¨ºì O
`≥Å∞ã¨∞OÎ k.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 4
1. „Ñ¨=~°#Î , #_»`« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ J~å÷Å∞ ^ÕxH˜ L<åfl~Ú ( )
(1) ÑÖ_»∞QÆ (2) PKå~°O (3) =º=Ç¨~°O (4) ^Œã~¨ å
2. PKå~°O =Å# ^Œ∞+¨Êeù `«O Hõey`Õ ? Jk ( )
(1) PKå~°O (2) ã¨^•Kå~°O (3) ^Œ∞~åKå~°O (4) ã¨<å‡~°Oæ
3. „Ñ¨H$õ u ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ÑÖ_»∞QÆ Uk? ( )
(1) ^Œã~¨ å (2) Hõ$ëê‚+qì¨ ∞ (3) ~°HÍ∆ |O^è#Œ O (4) LQÍk
4. ™êfi`«O„`«ºO k<À`«û=O D q^è"Œ ∞≥ #ÿ ÑÖ_»∞QÆ? ( )
(1) *ÏfÜ«∞O (2) áœ~å}˜HõO (3) |∞∞`«∞ãÖ|Okè (4) JO`«~å˚fÜ«∞O
5. r=# q^è•<åxfl Jaè=$kú Ñ¨~K° ∞« HÀ=_®xH˜ =∂#=Ù_»∞ KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `«flO ( )
(1) ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O (2) =º=Ç¨~°O (3) ãÖã¨¯$u (4) PKå~°O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 2, 2 - 3, 3 - 4, 4 - 1, 5 - 3.
155 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«
'`≥Å∞QÆ∞— =∂\Ï¡_Õ „áêO`åÅ#∞ „áêp#HÍÅOÖ’ '`≥Å∞QÆ∞ ^ÕâO◊ — Jx =º=Ç¨ÏiOKÕ"å~°∞.
'PO„^è=Œ Ú— J<Õk `≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨‰Ωõ QÆÅ Ju„áêp#~°∂ÑÖ
'PO„^è=Œ Ú— J<Õ Ñ¨^•xfl "≥Ú^Œ@ *Ïu"åK«HOõ QÍ, `«~∞° "å`« ^Õâ"◊ åK«HOõ QÍ,P@∞ Ñ≤=∞‡@ ÉèÏëê "åK«HOõ QÍ
=º=Ç¨ÏiOKå~°∞.
##flÜ«∞, #<≥flKÀ_»∞_»∞, áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞# `≥#∞QÆ∞ `≥Å∞QÆ∞ J<Õ Ñ¨^•Å#∞ "åi HÍ"åºÖ’¡ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå~°∞.
N<å^ä∞Œ _»∞, NHõ$+¨‚ ^Õ=~åÜ«∞Å∞ '`≥Å∞QÆ∞— #∞ ^Õâ"◊ åK«HOõ QÍ, ÉèÏëê "åK«HOõ QÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå~°∞.
âß`«"åÇ¨Ï#∞Å∞ `˘e `≥Å∞QÆ∞ ~åAÅ∞ - "åiÖ’ =ÚY∞º_»∞ N=ÚY∞_»∞
`«∂~°∞Ê Kåà◊√Hõº „Ñ¨É∞íè "≥#· ~å[~å[ #ˆ~O„^Œ∞_»∞ ##flÜ«∞º#∞ ÉèÏ~°`åO„nèH~õ }
° ‰õΩ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå_»∞.
~Ô _ç~¤ åAÅ HÍÅOÖ’ Z„~°# '=∞Ç¨ÉèÏ~°`åxfl— Ñ¨ÓiOKå_»∞. N<å^ä∞Œ _»∞ ~Ô _ç~¤ åAÅ P™ê÷# q^•ºkèHÍi.
Ç¨ÏiÇ¨Ï~°~åÜ«∞Å∞, |∞Hõ¯~åÜ«∞Å∞ ™ê÷ÑO≤ z#q[Ü«∞#QÆ~° ™ê„=∂[º áêÅ‰õΩÅÖ’ `«∞à◊√= =OâßxH˜ K≥Ok#
NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞ PO„^èÉŒ ’è A_»∞ QÍ „Ñ¨ãk≤ ú á⁄O^•_»∞. J+ì̈kQÆ[æ Hõ=ÙÅ#∞ áÈ+≤Oz PO„^è™Œ êÇ≤Ï`åºaè=$kúH˜
`À_»Ê_®¤_∞» .
‰õΩ`«∞ÉòëêÇ‘ÏÅ∞, Jã¨Ñ*π¶ ÏÇ‘ÏÅ∞ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxfl áÈ+≤OKå~°∞. qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂xfl xi‡OKå~°∞.
`≥Å∞QÆ∞"åi PKå~°=º=Ç¨~åÅ∞ - ÑÖ_»∞QÆÅ∞ `≥Å∞QÆ∞"åi ãÖã¨¯$uH˜ J^ŒOÌ Ñ¨_∞» `«∞<åfl~Ú.
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ "åºã¨∞_»∞ =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« ~åâß_»∞. Wk 18 Ñ¨~åfiÅ∞ Hõey# Q˘Ñ¨Ê „QÆO^äOŒ . ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’
~å=∂Ü«∞}O, =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« WuÇ¨™êÅ∞QÍ „Ñ¨ãk≤ ú á⁄O^•~Ú.
##flÜ«∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’ PkHõq. DÜ«∞# 11= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok#"å_»∞. "åºã¨∞_»∞ ~åã≤# ÉèÏ~°`åxfl `≥Å∞QÆ∞Ö’
PO„nèHiõ OKå_»∞. ##flÜ«∞`Àáê@∞ uHõ¯#, Z„~°#Å∞ ÉèÏ~°`åO„nèH~õ }
° Ö’ áêÅ∞ÑÖK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
'<å@ºâßGO— ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨Ö’ Éè~í `° ∞« _»∞ ~°zOz# `˘e JÅOHÍ~°âßG „QÆO^äOŒ . Wk <å\ÏºxH˜, <å@HÍxH˜
ãÖ|OkèOz#k.
'„ueOQÆO— J<Õ Ñ¨ÔŒ „^•Hõ~∆ å=∞O, Nâ‹Å· O, HÍàıâfi◊ ~°O J<Õ =¸_»∞ ^Õ"åÅÜ«∂ÅÖ’x t=eOQÍÅ =∞^èºŒ
„áêO`«O HÍ|\˜ì '„ueOQÆ— J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. Jk `≥Å∞OQÆ∞ Jx =∂iOk.
HÍHõfÜ«ÚÅ =OâßxH˜ K≥Ok# ~å}˜ ~°∞„^Œ=∞^Õq D"≥∞ QÆ}Ñü^Õ=Ùx ‰õΩ=∂Ô~.Î 14 ãÖIIÅ∞ =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ
ã≤OÇ¨ã¨<åxfl Jkè+Oì≤ z 1262-1289 =~°‰Ωõ PO„^è^Œ âÕ ßxfl ÑïáêeOKå~°∞. D"≥∞ ÑïáêÅ#‰õΩ J~°∞›Å∞ HÍ^Œx
ZkiOz# ~åAÅ#∞ ã¨=∞~°=ú O`«OQÍ Z^Œ∞~˘¯<åfl~°∞. D"≥∞ HÍÅOÖ’<Õ =~°OQÆÅ∞ HÀ@ x~å‡}O Ñ¨Ó~°~Î ÚOk.

9.7 D áê~îO° Ö’x H˘xfl =ÚYº Ñ¨^•Å∞ - "å\˜ J~å÷Å∞
J~å÷Å∞
*Ïu "åK«HOõ ´ *Ïux ã¨∂zOKÕ =∂@
^Õâ◊ "åK«HOõ ´ ^Õâßxfl ÖË^• „áêO`åxfl ã¨∂zOKÕ =∂@
ÉèÏëê "åK«HOõ ´ ÉèÏ+¨#∞ ã¨∂zOKÕ Ñ¨ÔŒ
[#Ñ¨ÔŒ ´ Ñ¨Ö,¡ˇ „QÍ=∞O
*Ï#∞ `≥#∞QÆ∞ ´ =º=Ç¨~° `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨ (JO^ŒiH© `≥eã≤# ÉèÏ+¨)
ãÖÇ≤Ï`« ´ ã¨=¸Ç¨ÏO (=∞O„`åÅ)
nèÜ«ÚH˜Î ´ K«H¯õ \˜ PÖ’K«#
â◊HOõ ´ ãÖ=`«û~°O
qb#O ´ KÕ~∞° @, HõeÜ«Ú@
9.8 qâıëêOâßÅ∞
1. ~å[~å[ #ˆ~O„^Œ∞_»∞ :-
`«∂~°∞Ê Kåà◊√Hõº~å*ˇ#· ~å[~å[ #ˆ~O„^Œ∞_»∞ ~å[=∞¿ÇÏO„^Œ=~åxfl (~å[=∞O„_ç) ~å[^è•xQÍ KÕã∞¨ H˘x Ñïáêeã¨∞#Î fl
HÍÅOÖ’ ##flÜ«∞ PÜ«∞# P™ê÷# HõqQÍ LO_Õ"å_»∞. ~å[~åA ã¨∂~°º, K«O„^Œ=Oâ◊ ~åAÖˇ#· H“~°= áêO_»=ÙÅ
Hõ^äŒ#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’ K«^Œ"åÅ<Õ Pã¨H˜Î`À ##flÜ«∞`À ãÖã¨¯$`«OÖ’ "åºã¨∞_»∞ ~°zOz# '=∞Ç¨ ÉèÏ~°`åxfl—
PO„nèHiõ ÑÖKÕâß_»∞. W^Õ `˘e `≥Å∞QÆ∞ HÍ=ºO. Wk ~°zOz# ##flÜ«∞ Pk Hõq.
2. NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞ :
q[Ü«∞#QÆ~° ™ê„=∂*Ïºxfl Ue# ~å[=OâßÅÖ’ `«∞à◊√= =Oâ◊O XHõ\.˜ D =OâßxH˜ K≥Ok# NHõ$+¨‚ ^Õ=~åÜ«∞Å∞
ã¨fiÜ«∞OQÍ Hõq, ÑÖ_ç`« áÈ+¨‰Ωõ _»∞. PÜ«∞# 'Éè∞í =# q[Ü«∞O— J<Õ ¿Ñ~°∞`À ã¨ÉÏè Éè=í <åxfl xi‡Oz, ^•xÖ’
J+ì̈kQÆ[æ Hõ=ÙÅ#∞ áÈ+≤OKå_»∞. "åiKÕ`« „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ #ÿ „Ñ¨|O^è•Å#∞ ~°zOÑ¨KâÕ ß_»∞. ~åÜ«∞Å∞ 'P=ÚHõÎ =∂Åº^Œ—
J<Õ „Ñ¨ã^≤ úŒ „Ñ¨|O^èHŒ ~õ .Î° ''PO„^èŒ Éè’A_»x—— MÏºu K≥Ok#"å_»∞.
157 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«

JÉèÏº™êÅ∞

1. 'PO„^è—Œ â◊|OÌ ^Õâ"◊ åK«HOõ QÍ ZHõ¯_» "å_»|_çOk?
2. `˘e `≥Å∞QÆ∞ âßã¨#O QÆ∞iOz q=iOK«O_ç?
3. q[Ü«∞ #QÆ~° ~å[ =OâßÅ#∞ `≥ÅÊO_ç.
4. ^Œã~¨ å ÑÖ_»∞QÆ#∞ ZO^Œ∞‰õΩ [~°∞Ñ¨Ù‰õΩO\Ï~°∞?
5. *ÏfÜ«∞ ÑÖ_»∞QÆÅ#∞ ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« O_ç.
1. `≥#∞QÆ∞, `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å „Ñ¨Ü∂≥ QÍxfl `≥ÅÊO_ç.
2. *Ïu "åK«HOõ QÍ 'PO„^è—Œ Ñ¨^•xfl q=iOK«O_ç.
3. `≥Å∞QÆ∞ ^Õâß<Õfle# ~åAÅ#∞ QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
4. `≥Å∞QÆ∞ "åi PKå~° =º=Ç¨~åÅ#∞, ÑÖ_»∞QÆÅ#∞ `≥ÅÊO_ç.
5. `≥Å∞QÆ∞ "åi ÑÖ_»∞QÆÅ#∞ ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« O_ç.
C. HÕk Ñ¨^•Å#∞ HõeÑ≤ ~åÜ«∞O_ç. "å\˜Ö’x ãÖkè¿Ñ~°#¡ ∞ ~åÜ«∞O_ç.

ÃÑâ· ßzHõ { PO„^èŒ ´ ................................† ................................
=∞¿ÇÏO„^Œ { JK«ÅO ´ ................................† ................................
=∂@Å∞ { J#OQÆ ´ ................................† ................................
Ñ¨Ù#ó { L^Œiú OKå~°∞ ´ ................................† ................................
ÉèÏ+¨ { Jaè=∂x ´ ................................† ................................
=Oâ◊ã∞¨ _÷ ∞» { S# ´ ................................† ................................
Ñ¨Ù~å} { JOâßÅ∞ ´ ................................† ................................

D. HÕk q„QÆÇÏ¨ "åHÍºÅ#∞ ã¨=∂™êÅQÍ ‰õÄ~°ÛO_ç. Jq U ã¨=∂™êÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
S`«~ˆ Ü«∞O J<Õ ¿Ñ~°∞QÆÅ „ÉÏÇ¨Ï‡}O ´................................† ................................
H“~°=ÙÅ Ü≥ÚHõ¯ Ãã#· ºO ´ ................................† ................................
PKå~°=Ú#∞ =º=Ç¨~°=Ú#∞ ´ ................................† ................................
JOâßÅ Ü≥ÚHõ¯ ™ê~°O ´ ................................† ................................
=¸_»∞ eOQÍÅ∞ QÆÅ ^ÕâO◊ ´ ................................† ................................
ãÖÇ≤Ï`« Ü≥ÚHõ¯ ~°K#« ´ ................................† ................................
N=∞¿ÇÏO„^Œ=∞<Õ ¿Ñ~°∞QÆÅ Ñ¨~fi° `«O ´ ................................† ................................
#~°‡^Œ J<Õ "Õ~∞° QÆÅ #k ´ ................................† ................................
â∫~°º=Ú#∞ Ñ¨~å„Hõ=∞=Ú#∞ ´ ................................† ................................
q^ŒºÅ‰õΩ JkèHÍi ´ ................................† ................................
Ããx· ‰õΩÅ Ü≥ÚHõ¯ K«~º° ´ ................................† ................................
âß„ã‘Ü
Î ∞« "≥∞#ÿ ^Œ$HõÊ^äOŒ ´ ................................† ................................
„Ñ¨[Å Ü≥ÚHõ¯ qâßfiãÖ ´ ................................† ................................
E. HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ =Ùº`«Ê`«ºÎ ~å÷Å∞ ~åÜ«∞O_ç.

<≥"· ^Õ ºŒ O - ................................................................
"≥t· +¨ºì O - ................................................................
=Oâ◊ã∞¨ Å÷ ∞ - ................................................................
ÑïáêÅ‰õΩÅ∞- ................................................................
Ãã#· ºO - ................................................................
PO„^è∞Œ Å∞ - ................................................................
159 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«

JÑïz`« QÆ^ºŒ O
Z„~°Q∞Æ _çáê_»∞ âßã¨#O „H©.â◊. 6= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok#k. Wk ZO`À qt+¨"ì ∞≥ #ÿ k. P<å\˜ ÉèÏëê qâıëêÅ∞,
™ê=∂lHõ qâıëêÅ∞ nx=Å# `≥Å∞ã¨∞<Î åfl~Ú. 6= â◊`å|ÌO =~°‰Ωõ L#fl „áêVfl#flÜ«∞ Ü«ÚQÆ âßã¨<åÖ’¡x JK«∞ÛÅ∞,
Ç¨ÏÅ∞¡Å∞, Ñ¨^•Å∞, ãÖ^è∞Œ Å∞, =K«#O, "åHõºx~å‡} Ñ¨ûúŒ "≥ÚII# JOâßÅ∞ D âßã¨#O =Å¡ `≥Å∞ã¨∞<Î åfl~Ú. JÖÏˆQ
ã¨=∂[OÖ’x qâßfi™êÅ∞, qq^èŒ =∞`åÅ, ‰õΩÖÏÅ LxH˜, P<å\˜ ^•#^è~Œ å‡Å∞, Éè∂í =ÚÅ H˘Å`«Å‰õΩ ãÖ|OkèOz#
Z<Àfl q+¨Ü∂« Å∞ ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞<Î åfl~Ú.
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ["å|∞Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. ÃÑ· QÆ^ºŒ OÖ’x „H˜Ü∞« Å#∞ QÆ∞iÎOz, Jq UHÍÅOÖ’ L<åflÜ≥∂ `≥ÅÑÖ_ç.
................................................................
2. ÃÑ· QÆ^ºŒ OÖ’x <å=∞"åK«HÍÅ#∞, ã¨~fi° <å=∂Å#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
................................................................
3. ÃÑ· QÆ^ºŒ OÖ’x ™ê=∂#º, ãÖÜ«ÚHõ,Î ãÖt¡+ì̈ "åHÍºÅ#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
................................................................
DˆQÜ«∂xfl K«^=Œ O_ç. áê_»O_ç. D Qˆ Ü«∞OÖ’x ÉèÏ"åxfl "åºãÖQÍ ~åÜ«∞O_ç.
Ñ¨Å¡q : J=∞‡~°∂Ñ¨"∞Õ ÉèÏ+¨
J=∞$`« [Å^è•~ˆ ÉèÏ+¨
J=∞‡ÖÏ K«Åx¡ k, `Õ<Ö≥ Ï fÜ«∞xk
`Õ@ `Õ@ =∂@Å Hõ=∞‡xk `≥Å∞QÆ∞II
J#∞Ñ¨Åq¡ : `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨ Q˘Ñ¨Ê`«#O =∞~°∞=ÔH#fl_»∂
J=∞‡ X_çx q_çz h=Ù "≥à§◊ HÔ Ñ¨ÙÊ_»∞ IIJ=∞‡II
K«~}
° O : ™ÈÜ«∞QÍÅ∞ ‰õÄ~°∞Û‰õΩ#fl J=∞‡}˜~å `≥Å∞QÆ∞
Ñ¨Ù=ÙfiÖ’¡ =∞Hõ~O° ^ŒÑÙ¨ Ñï=∞à◊"∞Õ `≥Å∞QÆ∞
Ñï_èq» Å∞¡ HÍ"åºÅ‰õΩ, Ñ¶∞¨ #"≥∞#ÿ „QÆO^ä•Å‰õΩ
„áê}q∞zÛ# Ñ¨Å∞‰õΩ~å `≥Å∞QÆ∞II
`åºQÆ~å[ H©~<Î° ,·≥ ~å=∞^•ã¨∞ wuÔH,·
J#fl=∞Ü«∞ºÑ¨^"Œ ∞≥ ,ÿ Jxfl\Ï Ñ¶∞¨ #"≥∞ÿ JÅ~å~°∞ `≥Å∞QÆ∞
HÀ\Ï¡k [#∞Å‰õΩ =∂`«$ÉèÏ+¨ `≥Å∞QÆ∞
JO^Œix P^ŒiOK«∞ PÅÜ«∞"Õ∞ `≥Å∞QÆ∞ II`≥II IIJII
K«~}
° O : *Ï#Ñ¨^∞Œ Å HõàÅ◊ ‰õΩ ~°∂Ñ¨"∞Õ ~å `≥Å∞QÆ∞
`«~`° ~« åÅ ãÖã¨¯ $`«∞Å∞ HõÅÉ’ã≤# `≥Å∞QÆ∞
™êÇ≤Ïf „ã¨=O`«∞Å‰õΩ, J^Œ∞ƒù`=« ∞QÆ∞ „Ñ¨„H˜Ü∞« Å‰õΩ
P^è•~°"∞≥ #ÿ ÉèÏO_»=Ú~å `≥Å∞QÆ∞
Hõ^Ü
Œä ∞ÿ≥ , HÍ=º"≥∞,ÿ JO^•ÅHõq`«Ü∞ÿ≥ ,
<å@Hõ"∞≥ ,ÿ Ç¨ÏiHõ^Ü Œä ∞ÿ≥ , J=^è•#∞Å Ñ¨Å∞ÔH·
x`«º"≥∞,ÿ xdÅ"≥∞,ÿ xeKÕ#∞ `≥Å∞QÆ∞
„áêp#Ç¨ÏŸ^•Ö’ Ñ¨ÅHõiOK«∞ `≥Å∞QÆ∞ II`≥II IIJII
K«~}° O : ^ÕâÉ◊ Ïè +¨ÅO^Œ∞ Öˇãû¨ ~å `≥Å∞QÆ∞

W\ÏeÜ«∞<£ PÑ¶^π Œ DãπQì Í ¿Ñ~˘Ok# `≥Å∞QÆ∞
J^Œ∞ƒù`=« ∞QÆ∞ =∂@Å‰õΩ, ã¨$[<å`«‡Hõ "åº™êÅ‰õΩ
JÉè∞í º^ŒÜ∞« w`åÅ‰õΩ J#"åÅ∞ `≥Å∞QÆ∞
=∂@ =∂@Ö’ ™⁄QÆã∞¨ , áê@ áê@Ö’ *ÏQÆ$u
ÃÑ~· ∞° QÍe Ñ¨~=° â◊O, z~°∞ z#∞‰õΩÅ LÖÏ¡ãO¨ ,
Jxfl HõÅÉ’ã≤# J=∞‡X_ç `≥Å∞QÆ∞ II`≥II IIJII

g∞ ^ŒQ~æÆ À¡x „áêp# ^Õ"åÅÜ«∂Å#∞ ^Œi≈OK«O_ç.
„áêp# Hõ@_ì ®Å#∞ K«∂ã≤, "å\˜ q=~åÅ#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
„áêp# HÍ"åºÖ’¡x `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨#∞ QÆ=∞xK«O_ç.
161 `≥Å∞QÆ∞ á„ êp#`«

10 J#∞"å^ŒO - ãÖH˜∆Ñ‘ÎHõ~°}O
ã¨=∞ãÎ̈ r=HÀ\˜Ö’ =∂#=Ù_»∞ XHõ qt+¨ì rq. D qt+¨`ì « J`«_Hç ˜ ÉèÏ+¨ =Å# =zÛOk. ÉèÏ+¨ J`«_xç W`«~°
r=~åt #∞O_ç "Õ~∞° KÕã∞¨ OÎ k. ã¨=∂[OÖ’ „Ñ¨`ºÕ Hõ QÆ∞iÎOÑ¨Ù‰õΩ `À_»Ê_»∞`«∞Ok.
„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ Ñ¨Å∞ ÉèÏ+¨Å∞<åfl~Ú.=∞x+≤ Ñ¨Ù\ì̃#`«~åfi`« "≥Ú^Œ@ U^À XHõ ÉèÏ+¨#∞ <Õ~∞° ™êÎ_∞» . P ÉèÏ+¨ Ö’<Õ `«#
x`«º =º=Ç¨~åÅ∞ #_»∞Ñ¨Ù‰õΩO\Ï_»∞. `«~åfi`« HÍÅOÖ’ `«# „Ñ¨`ºÕ Hõ J=ã¨~åÅ HÀãÖ W`«~° ÉèÏ+¨Å∞ <Õ~∞° Û‰õΩO\Ï_»∞. JÖÏ
~Ô O_»∞, =¸_»∞ ÖË^• JO`«H#õ fl Z‰õΩ¯= ÉèÏ+¨Å∞ <ÕiÛ PÜ«∂ ÉèÏ+¨ÅÖ’ `«#‰õΩ QÆÅ „ÑüÉèÏ áê@"åÅ#∞ Kå@∞`å_»∞.
`«# ÉèÏ+¨Ö’x ÉèÏ=#Å#∞ H˘`«QÎ Í <ÕiÛ# ÉèÏ+¨Ö’¡H,˜ H˘`«ÉÎ Ïè +¨Ö’¡x ÉèÏ"åÅ#∞ `«# ÉèÏ+¨Ö’H˜ `≥KÛÕ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕ™êÎ_∞» .
WÖÏ XHõ ÉèÏ+¨Ö’x PÖ’K«#Å#∞, =∞~À ÉèÏ+¨Ö’H˜ `Õ=_®xH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ^Õ Õ J#∞"å^ŒO. J>Ë¡ PÜ«∂ ÉèÏ+¨Ö’x
PÖ’K«#Å#∞, ÉèÏ"åÅ#∞ ‰õΩÑ¡ OÎ¨ QÍ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `«fl"Õ∞ ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }° O. D áê~îO° Ö’ J#∞"å^ŒO, ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }° O
QÆ∞iOz K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.

O J#∞"å^ŒO Ü≥ÚHõ¯ J=ã¨~åxfl QÆ∞iÎ™êÎ~∞° .
O J#∞"å^Œ Ñ¨^`úŒ ∞« Å#∞ PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞.
O J#∞"å^ŒOÖ’ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ JkèQqÆ ∞™êÎ~∞° .
O qâ◊fi Hõq ~°gO„^Œ∞x 'w`åO[e—Ö’x XHõ w`åxH˜, K«ÅO KÕã#≤ J#∞"å^•xfl K«kq q=i™êÎ~∞° .
O ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° O JO>Ë Uq∞\’ „QÆÇÏ≤ Oz q+¨Ü∂« xfl ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ iõ OK«∞ <≥Ñ· Ù¨ }Ïºxfl JÅ=~°K∞« ‰õΩO\Ï~°∞.
W`«~∞° ÅÖ’ L#fl =∞Ozx Q„ ÇÆ Ï≤ OK«∞. ^•xfl h Ñ¨ûúŒ Ö’ ™⁄O`«O KÕã∞¨ HÀ
10. 2 =¸Åáê~îO° - 1
J#∞"å^ŒO JO>Ë
'=^£— J<Õ ãÖã¨¯$`«OÖ’x „H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ #∞O_ç 'J#∞"å^ŒO— J<Õ =∂> U~°Ê_çOk. ãÖã¨¯$`«OÖ’ J#∞~°ûŒ J<Õ
=∂@‰õΩ =∞m§ K≥ÑÊ¨ _»O, uiy K≥ÑÊ¨ _»O J<Õ J~°O÷ LOk. n<Õfl Ñ¨Ù#óHõ^#Œä O Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
ÉèÏ+¨ H˘xfl „Ñ¨fHõÅ∞ ÖË^• ãÖHˆ `åÅ ã¨=Ú^•Ü«∞O. D „Ñ¨fHõÅ#∞ ãÖHˆ `åÅ#∞ XHõ ÉèÏ+¨ #∞O_ç =∞~ÀÉèÏ+¨Ö’H˜
`Õ=_®xfl Ñ¨^•O`«sHõ~} ° OJO\Ï~°∞. JO>Ë XHõ ÉèÏ+¨ Ö’x Ñ¨^•xH˜ |^Œ∞Å∞ =∞~˘Hõ ÉèÏ+¨Ö’x Ñ¨^•xfl "å_ç`Õ ^•xfl
Ñ¨^•O`«sHõ~}° O Jx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. XHõ ÉèÏ+¨Ö’x PÖ’K«#Å#∞, ÉèÏ=#Å#∞, =∞~À ÉèÏ+¨Ö’ K≥ÑÊ¨ _®xfl ÉèÏëêO`«sHõ~}° =∞x
JO\Ï~°∞. nx<Õ POQÆ¡OÖ’ (Translation) „\Ï<£ûÖË+¨<£ Jx JO\Ï~°∞. J#∞"å^Œ=∞x ‰õÄ_® =º=Ç¨ÏiOKÕ
ÉèÏëêO`«sHõ~}° OÖ’ „Ñ¨^•è #OQÍ ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Å∞ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ=Ù`å~Ú. U ÉèÏ+¨Ö’x ÉèÏ"åÅ#∞, PÖ’K«#Å#∞ J#∞"å^ŒO
KÕÜ«∂Å#∞‰õΩO@∞<åfl"≥∂ P ÉèÏ+¨#∞ =¸ÅÉèÏ+¨ (Source Language) JO\Ï~°∞. U ÉèÏ+¨Ö’H˜ J#∞"å^ŒO
KÕÜ∞« ^ŒÅ∞Û‰õΩ<åfl"≥∂ P ÉèÏ+¨#∞ ÅHõ∆ ºÉèÏQÆ (Target Language) JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ç≤ÏOnÉèÏ+¨ #∞O_ç `≥Å∞QÆ∞‰õΩ
J#∞"å^ŒO KÕÜ∂« Å#∞‰õΩ#flÑ¨C_»∞ Ç≤ÏOn =¸ÅÉèÏ+¨ J=Ù`«∞Ok. `≥Å∞QÆ∞ ÅHõº∆ ÉèÏ+¨ J=Ù`«∞Ok. WÖÏ XHõ ÉèÏ+¨ #∞O_ç
=∞~À ÉèÏ+¨Ö’xH˜ J#∞"å^ŒO KÕÜ∞« _»O ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Å∞ <ÕiÛ# <å\˜ #∞O_Õ =∂#=Ù#‰õΩ ™ê^èºŒ "≥∞Oÿ k.
D J#∞"å^ŒO J<Õ =∂@`ÀÉÏ@∞ eÑ¨ºO`«sHõ~} ° =∞<Õ =∞~À =∂@ ‰õÄ_® "å_»∞HõÖ’ LOk. XHõ ÉèÏ+¨Ö’x
=∂@Å#∞ =∞~À ÉèÏëê eÑ≤Ö’ ~åÜ«∞_»"∞Õ eÑ¨ºO`«sHõ~}° O. n<Õfl POQÆO¡ Ö’ 'Transliteration — JO\Ï~°∞. nxˆH '„Ñü
ÖËY#— =∞<Õ =∞~À ¿Ñ~°∞Ok. `≥Å∞QÆ∞ ~å`«Ö’ ãÖH˜+¡ `ì¨ « U~°Ê_ç ÉèÏ=O ‰õΩO@∞Ñ¨_#ç Ñ¨C_»∞ P =¸Å Ñ¨^•Å<Õ `≥Å∞QÆ∞
eÑ≤Ö’ ~åÜ«∞_»O Jx"å~°º=∞=Ù`«∞Ok. JÖÏ =∞# "å_»∞HõÉÏè +¨Ö’ POQÆO¡ , Ç≤ÏOn, L~°∂,Ì „ÃÑO¶ z ÉèÏ+¨Ö’¡x Ñ¨^•Å∞
=zÛ KÕi eÑ¨ºO`«sHõ~}° O K≥O^•~Ú. WÖÏ J#∞"å^ŒO, eÑ¨ºO`«sHõ~} ° O ~Ô O_»∂ D<å_»∞ ~°K#« „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’ F „Ñ¨`ºÕ Hõ
QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~Ú.
J#∞"å^ŒO - Kåi„`«Hõ <ÕÑ^¨ ºŒä O
`≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ =∞#‰õΩ Åaèã∞¨ #Î fl "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ „QÆO^äOŒ 'PO„^è=Œ ∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« —. ãÖã¨¯$`« ÉèÏ+¨Ö’ "Õ^"Œ åºã¨∞_»∞
~åã≤# =∞Ç¨ ÉèÏ~°`åxH˜ Wk `≥Å∞QÆ∞ ¿ã`«. D `≥Å∞QÆ∞ ¿ã`«#∞ x~°fiÇ≤ÏOzOk. Hõq„`«Ü∞« O. P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ZO^Œ~À
Hõ=ÙÅ∞ ãÖã¨¯$`åk ÉèÏ+¨Ö’¡ „QÆO^ä•Å#∞ Ñ¨ÓiÎQÍ<À, ÖË^• XHõ Wu=$`åÎxfl „QÆÇÏ≤ OKÀ `≥Å∞QÆ∞ KÕã≤ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxfl
ã¨∞ãÖÑ¨#flO KÕâß~°∞. P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO, "åqÖÏÅ"åã¨∞ ^Õ=âß„ã≤Î "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞, ãÖã¨¯$`«O,
POQÆ¡ ÉèÏ+¨ Å#∞O_ç `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨‰Ωõ Ñ¨Ó~°fi ÑïK«Ü∞« OÖËx Z<Àfl „Ñ¨„H˜Ü∞« Å#∞ J#∞=kOz `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxH˜
HÍ#∞HõQÍ WKåÛ~°∞. W^Õ HÍÅOÖ’ ÉˇOQÍb, QÆ∞[~åf, Ç≤ÏOn, ÉèÏ+¨Å #∞O_ç ‰õÄ_® Ñ¨Å∞ ~°K#« Å∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜
J#∞"å^ŒO KÕÜ∞« |_®¤~Ú. ™êfi`«O„`åº#O`«~O° D J#∞"å^Œ „Ñ¨„H˜Ü∞« =∞iO`« ZkyOk. D „Hõ=∞OÖ’<Õ J#∞"å^Œ
âß¢ãÎ̈ ã≤^•úO`åÅ∞ ‰õÄ_® =∂~°Û|_®¤~Ú.
163 J#∞"å^ŒO – ãÖH˜∆Ñ‘ÎHõ~°}O

D J#∞"å^Œ „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ =∞#^ÕâO◊ Ö’ "≥Ü∞Õ ºà◊§ K«i„`« LO>Ë áêâßÛ`«º^ÕâßÖ’¡ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ HÍÅO #∞O_Õ
Wk LO^Œx `≥Å∞™ÈÎOk.„w‰õΩ ÉèÏ+¨Ö’x XHõ =∂@ 'A translator is a traitor— J<Õk WO^Œ∞‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}QÍ
K≥á⁄ÊK«∞Û. „ÃÑO¶ z ÉèÏëê q^•fiOã¨∞Å∞ J#∞"å^ŒO J`«ºO`« ã¨ÇÏ¨ [OQÍ LO_®Åx Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤~∞° . D ~ÀA =∞#
ÉèÏ+¨Ö’xH˜ J#∞"å^•Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ WOw¡+µ¨ ÉèÏ+¨ #∞O_Õ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. `≥Å∞QÆ∞ k# Ñ¨„uHõÖ’¡ =KÕÛ "å~°ÅÎ ∞,"åºYºÅ∞,
"åº™êÅ∞, "åºáê~° „Ñ¨H@ õ #Å∞ =Ú#flQÆ∞#q POQÆO¡ #∞O_Õ J#∞=kOÑ¨|_»∞`«∞<åfl~Ú. D q^èOŒ QÍ J#∞"å^ŒO x`«º
rq`«OÖ’ XHõ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ k# k# „Ñ¨=~°=ú ∂#=∞=Ù`ÀOk.
XHõ ÉèÏ+¨Ö’x *Ï˝<åxfl =∞~À ÉèÏëê =º=Ç¨Ï~°ÅÎ ‰õΩ ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« _®xH˜ L^ÕtÌ OzO^Õ J#∞"å^ŒO. =∞#
^ÕâßxH˜ q^ÕjÜ«ÚÅ ~åHõ „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ <å\˜ #∞O_ç "åi ÉèÏ+¨Å#∞ <Õ~∞° Û‰õΩ#fl =∞#"å~°∞ H˘O^Œ~∞° "åi PÖ’K«#Å#∞,
ÉèÏ"åÅ#∞ =∞#‰õΩ, =∞# ÉèÏ"åÅ#∞, PÖ’K«#Å#∞ "åiH˜ `≥eÜ«∞*ˇÑÊ¨ _®xH˜ KÕã#≤ „Ñ¨Ü∞« `«flO ‰õÄ_® J#∞"å^ŒO
Z^ŒQ_Æ ®xH˜ `À_»Ê_çOk. WÖÏ ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Å∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl =º‰õΩÅÎ ∞ ^Œ∞ÉÏã‘Å∞QÍ, kfiÉèÏ+¨µÅ∞QÍ ã¨=∂[OÖ’ QÆ∞iÎOÑ¨Ù
á⁄O^•~°∞. S`Õ D ^Œ∞ÉÏã‘ J<Õ =∂@ =∞ødHõ =º=Ç¨~åxH˜ =∂„`«"∞Õ Ñïq∞`«"∞≥ Oÿ k. J>Ë¡ JO`«~å˚fÜ«∞ ãÖã¨÷
SHõº~å[º ã¨q∞uÖ’ [iˆQ „Ñ¨ãO¨ QÍÅ#∞ qq^èŒ ^ÕâßÅ „Ñüx^è∞Œ Å∞ "åi "åi ÉèÏ+¨Ö’¡<Õ q#QÆe#æ ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#O
‰õÄ_® JO^Œ∞ÉÏÖ’xH˜ =zÛOk. =∞ødHõ =º=Ç¨~° J#∞"å^•xˆH Ñïq∞`«"∞≥ #ÿ D „Ñ¨„H˜Ü∞« ~å#∞ ~å#∞ ed`«~K° #« Å‰õΩ
‰õÄ_® J#∞=iÎOÑ¨*ËÜ«∞|_çOk. D J#∞"å^ŒO KÕ¿ã =º‰õΩÎÅ∞ J#∞"å^Œ‰õΩÅ∞QÍ, J#∞"å^ŒH°~°ÎÅ∞QÍ ã¨=∂[OÖ’
QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~°∞.
J#∞"å^ŒO - =∞øeHõ ã¨∂„`åÅ∞

J#∞"å^ŒO Ô~O_»∞ ÉèÏ+¨Å =∞^èŒº [~°∞QÆ∞`«∞Ok. J#∞"å^•Å∞ ™ê^è•~°}OQÍ =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x q+¨Ü«∂xfl
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ `À_»Ê_»∞`å~Ú. D J#∞"å^•Å#∞ =¸Å ÉèÏ+¨ `≥eû#"å~°∞, `≥eÜ«∞x"å~°∞, H˘`«QÎ Í =¸ÅÉèÏ+¨#∞
<Õ~∞° ÛHÀ"åÅ#∞H˘#<Õ "å~°∞ K«^∞Œ =Ù`å~°∞. JO^Œ∞=Å¡ K«^∞Œ =~°∞Å J=ã¨~åÅ "Õ∞~°‰Ωõ J#∞"å^ŒO Ñ¨Å∞ s`«∞Ö’¡ KÕ™êÎ~∞° .
D J#∞"å^Œ s`«∞Å<Õ ã¨∂Å÷ OQÍ ã¨∂„`åÅx K≥ÑÊ¨ HÀ=K«∞Û.
ÉèÏ+¨Åhfl XˆH ã¨fiÉèÏ=O Hõe#æ q HÍ=Ù. "å\˜ ÉèÏ= „Ñ¨H@õ <å ™ê=∞~°º÷ O ‰õÄ_® Ñïq∞`«"∞≥ #ÿ ^Õ. XˆH ‰õΩ@∞O|OÖ’x
ÉèÏ+¨Å∞ ‰õÄ_® ã¨fiÉèÏ=s`åº, ÉèÏ=„Ñ¨H@ õ <å ™ê=∞~°º÷ O s`åº qÉèkË ™êÎ~Ú. WHõ "Õ~∞° "Õ~∞° ÉèÏëê ‰õΩ@∞O|OÖ’¡x ÉèÏ+¨Ö’¡
D JO`«~O° =∞s Z‰õΩ¯=. JO^Œ∞=ÖË¡ ÉèÏ+¨Å =∞^èºŒ QÆÅ ã¨=∂#`«Å∞, Jã¨=∂#`«Å#∞ QÆ∞iÎOK«∞@ J#∞"å^ŒOÖ’
„Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ q+¨Ü∞« OQÍ qA˝Å∞ ÉèÏq™êÎ~∞° .
WHõ =¸ÅÉèÏ+¨ #∞O_ç ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Ö’H˜ J#∞=kã¨∞#Î flÑ¨C_»∞ HÕk ã¨∂„`åÅ∞#∞ ^Œ$+≤Ü
ì ∞« O^Œ∞OK«∞H˘#∞@ `«ÑÊ¨ xãï.
- =¸ÅÉèÏëê "åHÍºxfl „Ñ¨=∂}OQÍ fã¨∞H˘x J#∞"å^ŒO KÕÜ∞« _»O
- =¸ÅÉèÏëê x~å‡}OÖ’x Ñ¨^•Å∞ Ñ¨^„Œ Hõ=∞O ÖHõº∆ ÉèÏëê x~å‡}OÖ’x Ñ¨^•Å∞, Ñ¨^Œ „Hõ=∂Å‰õΩ aè#flOQÍ
LO>Ë ÅHõº∆ ÉèÏëê x~å‡}Ï<Õfl J#∞"å^ŒOÖ’ J#∞ãïOK«_O» .
- =¸Å ÉèÏ+¨Ö’x "åHõºq<åº™êxH˜, ÅHõº∆ ÉèÏëê "åHõº q<åºãÖÖ’ áÈeHõÅ∞ ÖË‰Ωõ O>Ë ÅHõº∆ ÉèÏëê "åHõº q<åº™ê<Õfl
J#∞"å^ŒOÖ’ ã‘fiHõiOK«_O» .
- =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x, *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ =Ú#flQÆ∞"å\˜x <Õ~°∞QÍ ÅHõ∆ºÉèÏ+¨Ö’H˜ J#∞=kOK«‰õΩO_® "å\˜
qâıëê~åúÅ#∞, JHõ~∆ q° ãÎ̈$ux ^Œ$+≤Ü
ì ∞« O^Œ∞OK«∞‰õΩx "å\˜H˜ ã¨=∂#"≥∞#ÿ ÅHõº∆ ÉèÏëê *ÏfÜ«∂Å#∞, ™ê"≥∞`«Å#∞
J#∞"å^ŒOÖ’ LÑ¨Ü∂≥ yOK«_O»
- =¸Å ÉèÏ+¨Ö’x ã¨~à° `◊ fi« O, =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x â‹e· K≥kiáÈ‰õΩO_® =¸ÅÉèÏëê =º=Ç¨Ï~°Î P ~°K#« #∞ ZO`«
ã¨∞ÅÉèOí QÍ K«^∞Œ =QÆÅ∞QÆ∞`å~À ÅHõº∆ ÉèÏëê=º=Ç¨Ï~°Î ‰õÄ_® P J#∞"å^•xfl JO`Õ ã¨∞ÅÉèOí QÍ K«^∞Œ =ÙQÆÅ_æ O» .
S`Õ D J#∞"å^•Ö’¡ =¸Å ~°K«# Ö’x q+¨Ü«∂xH˜ U=∂„`«O ÉèíOQÆO HõÅ∞QÆ~å^Œ∞.Dq+¨Ü«∞O âß¢ãÎ̈O
ãÖ|OkèHÍ=K«∞Û. ã¨=∂Kå~° ãÖ|OkèHÍ=K«∞Û. HõàÏ ãÖ|Okè HÍ=K«∞Û. JO`ÕQÍHõ =¸Å~°K#« U^À XHõ
™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ K≥Ok#k HÍ=K«∞Û. WHõ Hõq`åfixfl J#∞=kOK«êŒ ¿ãÎ ^•xÖ’x JÅOHÍ~åÅ∞, â‹e· , ^èfiŒ x
=Ú#flQÆ∞#q J#∞"å^Œ‰Ωõ _ç ^Œ$+≤Ü ì ∞« O^Œ∞O_®e. =K«# ~°K#« #∞ J#∞=kOK«êŒ ¿ãÎ Jk U „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ ãÖ|OkèOz#^À
`≥Å∞ã¨∞H˘x P â‹e· x J#∞"å^ŒOÖ’ J#∞ãïOKåe. J#∞=kOKåeû# q+¨Ü∂« xfl J#∞ãïOz J#∞"å^ŒO
KÕÜ∞« QÆe`æ Õ Jk áê~î‰° Ωõ Å#∞ PHõ@∞ì‰Ωõ O@∞Ok.
áê~î°QÆ`«„Ñ¨â◊flÅ∞ - 1
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú, "å\˜Ö’ XHõ\˜ =∂„`«"∞Õ ãïÜ≥∞ÿ #k ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•#O Ü≥ÚHõ¯
ãÖHˆ `åxfl ZOÑ≤Hõ KÕã≤ „Ñ¨âfl◊ ‰õΩ Z^Œ∞~°∞QÍ L#fl ‰õΩO_»eÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. J#∞"å^ŒO J<Õ =∂@‰õΩ =¸Å"≥∞#ÿ „H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ ( )
(1) "å‰õΩ¯ (2) =^£ (3) J#∞=kOK«∞ (4) "åkOK«∞
2. Ç≤ÏOn ÉèÏ+¨ #∞O_ç `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’H˜ J#∞"å^ŒO KÕã∞¨ #Î flÑ¨C_»∞ Ç≤ÏOn ÉèÏ+¨ ( )
(1) „áêp# ÉèÏ+¨ (2) P^è∞Œ xHõ ÉèÏ+¨ (3) =¸ÅÉèÏ+¨ (4) ÅHõ∆ºÉèÏ+¨
3. XHõ ÉèÏ+¨Ö’x =∂@Å#∞ =∞~À ÉèÏëêeÑ≤Ö’ ~åÜ«∞_®xfl ( )
(1) eÑ¨ºO`«sHõ~}° O JO\Ï~°∞ (2) ÉèÏëêO`«sHõ~}
° O JO\Ï~°∞.
(3) ÉèÏ"åOfsHõ}O JO\Ï~°∞ (4) POw¡H~õ }
° O JO\Ï~°∞.
4. 'Z „\Ï<£ûÖË@~ü Ü«¸*òZ „>Ë@~ü— J#∞ "åHõºO Hõ#|_»∞`«∞#fl ÉèÏ+¨ ( )
(1) ~°+º¨ <£ÉÏè +¨ (2) „ÃÑO¶ zÉèÏ+¨ (3) POQÆÉ¡ Ïè +¨ (4) „w‰õΩ ÉÏ+¨
5. XˆH ‰õΩ@∞O|OÖ’x ÉèÏ+¨Å∞ ‰õÄ_®ã¨fiÉèÏ=s`åº ÉèÏ= „Ñ¨H@
õ } ™ê=∞~°º÷ O s`åº ( )
(1) qÉèËk™êÎ~Ú (2) ã¨=∞OQÍ LO\Ï~Ú (3) áÈe LO\Ï~Ú (4) XHõ@=Ù`å~Ú.
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 2† 2 - 3† 3 - 1† 4 - 4† 5 - 1.

10.3 =¸Å áê~îO° - 2
J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ - J~°›`Å« ∞

J#∞"å^ŒO XHõ qÅHõ} ∆ "≥∞#ÿ „Ñ¨„H˜Ü∞« . J#∞=kOKÕ =ºHÎ̃ „ÑüÉèÏ =Ùº`«Ê`«∞ÅÎ ÃÑ· P J#∞"å^ŒO Ü≥ÚHõ¯ qt+ì̈`«
P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok. qt+¨"ì ∞≥ #ÿ J#∞"å^Œ"∞Õ áê~î‰° Ωõ Å "≥∞Ñ¨C#∞ á⁄O^Œ∞`«∞Ok. P HÍ~°}Ï# J#∞"å^Œ‰Ωõ _çH˜ =¸Å,
ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Å∞ `≥eã≤ LO_»∞@`À ÉÏ@∞ PÜ«∂ ÉèÏ+¨Å x~å‡} „Hõ=∞O, "åHõº q<åºãÖ, P ÉèÏ+¨ ™⁄O`«"∞≥ #ÿ #∞_çHÍ~åÅ∞,
™ê"≥∞`«Å∞ =Ú#flQÆ∞ JOâßÅ∞ÃÑ· ™êkèHÍ~°`« LO_®e. ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Å∞ `≥eû LO_»∞@`À ÉÏ@∞ J#∞"å^Œ „Ñ¨„H˜Ü∞« Z_»
qâßfiãÖ, ^•x Z_» x|^Œ`ú ,« (Commitment ) Pã¨HÎ˜ ‰õÄ_® LO_®e. JO`ÕQÍHõ J#∞"å^Œ ™ê=∞~å÷ºxfl ÃÑOá⁄O^Œ∞@‰õΩ
x~°O`«~° JÉèÏºãÖ KÕÜ∞« QÆÖÏæe. J#∞=kOz# "å\˜Ö’x `«á⁄ÊÑ¨CÅ#∞ ZÑ¨Ê\˜HÑõ C¨ _»∞ ã¨=iOK«∞HÀQÆÅ q[˝`« ‰õÄ_®
LO_®e.
J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ J#∞"å^Œ „áê~°OÉèÏxH˜ =ÚO^Œ∞ =¸Å ~°K#« #∞ "≥Ú^Œ@QÍ XHõ\H˜ ˜ Ñ¨k™ê~°∞¡ P=¸ÖÏ„QÆO
K«^"Œ åe. PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ HÀ"åe. =¸Å~°K~« Ú`« LÑ¨Ü∂≥ yOz# Ñ¨^•Å∞ "å\˜ ã¨fiÉèÏ=O, Ñ¨^„Œ Hõ=∞O, "åHõº q<åºãÖ,
"åHõºx~å‡}O, â‹e· JÅOHÍ~åÅ∞, ^èfiŒ #∞Å∞, PÉèÏ+¨Hˆ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ =Ú#flQÆ∞"å\˜ Ü≥∞_» ã¨=∞„QÆ"∞≥ #ÿ
J=QÍÇ¨Ï# U~°Ê~°∞K«∞HÀ"åe.J=ã¨~=° ∞#fl KÀ@¡ PÜ«∂ JOâßÅ‰õΩ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ<À, q*Ï˝# ã¨~fi° ™êfiÅ ãÖ„Ñ¨kOK«QÅÆ
FÑ≤Hõ LO_®e. "≥Ú^Œ@QÍ J#∞=kOKåeû# JOâßxH˜ z`«∞„Î Ñüx `«Ü∂« ~°∞KÕã∞¨ H˘x XHõ\H˜ ˜ ~Ô O_»∞™ê~°∞¡ ãïK«∂K«∞H˘#fl
`«~åfi`«<Õ "Õ∞Å∞ „Ñüã≤ÔúŒ KÕã∞¨ HÀ"åe.
WHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨HÜ˜ ∞« Å J#∞"å^•xH˜ J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ ZO`À „â◊=∞Ñ¨_®e. HÍ"åºÅ∞, <å@HÍÅ∞, W`«~° „Ñ¨„H˜Ü∞« Å
J#∞"å^ŒOÖ’, J*Ï„QÆ`Î« Hõ#|i¿ãÎ áê~î‰° Ωõ _»∞ P J#∞"å^•xfl `«$}©Hiõ ™êÎ_∞» . g\˜ J#∞"å^ŒO =¸ÖÏxfl ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ iõ ã¨∂<Î À,
ÉèÏ"åxfl =∂„`«"∞Õ ã‘fiHõiã¨∂<Î À, ™ê~åOâßxfl =∂„`«"∞Õ „QÆÇÏ≤ ã¨∂<Î À KÕÜ∞« =K«∞Û. D JOâßÅ Ñ¨@¡ J#∞"å^Œ‰Ωõ xH˜
Ö’`≥#· J=QÍÇ¨Ï# P J#∞"å^•xfl ã¨=∞~°=ú O`«O KÕã∞¨ OÎ k. J#∞"å^ŒOÖ’ áêiÉèÏ+≤Hõ Ñ¨^•Å∞ ‰õÄ_® =ÚYº"≥∞#ÿ "Õ.
=¸ÅÉèÏ+¨Ö’x ÑïÉèÏ+¨#∞ ÅHõº∆ ÉèÏëê ã¨fiÉèÏ"åxH˜ J#∞~°∂Ñ¨QÍ =∂~°∞ÛHÀ"åe. ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Ö’ JÑ¨Ê\˜Hˆ K«ÖÏ=∞}˜Ö’
L#fl Ñ¨^•=ox LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ"åe `«ÑÊ¨ H˘`«Î Ñ¨^•Å ã¨$+≤Oì K«~å^Œ∞. XHõ "Õà◊ ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Ö’ H˘`«QÎ Í Ñ¨^•xfl ã¨$+≤Oì K«êŒ ¿ãÎ
P Ñ¨ÔŒ JO^Œ∞‰õΩ =ÚO^Œ∞ ÑïK«Ü∞« "≥∞#ÿ Ñ¨ÔŒ Hõ#fl ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ ^≥,· ã¨∞ÅÉèí „QÍÇ¨Ïº"≥∞#ÿ ^≥· LO_®e. XHõ "Õà◊ H˘`«Î Ñ¨ÔŒ
ã≤ÔúŒ KÕÜ∞« _»O ™ê^èºŒ O HÍHõáÈ`Õ =¸ÅÑ¨^•<Õfl ÅHõº∆ ÉèÏëê eÑ≤Ö’ ~åã¨∞HÀ=K«∞Û. JO>Ë eÑ¨ºO`«sHõ~} ° O KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
J#∞"å^ŒO qkèq^è•<åÅ∞
J#∞"å^ŒOÖ’ ~Ô O_»∞ „Ñ¨^•è # ^èÀ~°∞}∞Å∞ HõxÊÑ≤™êÎ~Ú. "å\˜Ö’ XHõ\˜ =¸ÖÏ#∞ã¨~}° ÖË^• =¸Åq^èÜ
Õ ∂« #∞"å^ŒO
=∞~À\˜ ¿ãfiKåÛ#∞"å^ŒO. D ~Ô O\˜x QÆ∞iOz HÍã¨Î `≥Å∞û‰õΩO^•O.
=¸Åq^èÜÕ ∂« #∞"å^ŒOÖ’ =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x q+¨Ü∞« O, ÉèÏ"åÅ‰õΩ „áê^è•º#`« Åaèã∞¨ OÎ k. J#∞"å^ŒO K«kq
=¸ÖÏxfl K«kq`Õ Wk =¸ÖÏxH˜ ^ŒQiæÆ kQÍ L#fl@∞¡ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. JO>Ë =¸Å~°K#« HÍÅO <å\˜ Ñïã≤`÷ ∞« Å∞,

Ñ¨Å∞‰õΩ|à◊√§, â‹e· =Ú#flQÆ∞#q D q^è"Œ ∞≥ #ÿ J#∞"å^ŒOÖ’ KÀ@∞ ãÖáêk™êÎ~Ú. =¸ÅÉèÏ+¨‰Ωõ ^ŒQ~æÆ Q° Í LO_Õ D
J#∞"å^ŒOÖ’ J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ `«# =ºHÎ̃`fi« O, PÖ’K«#Å∞, â‹e· JO`«QÍ Hõ#|_»‰Ωõ O_® *Ï„QÆ`ÑÎ« _¨ ®e. Ç≤Ï„|∂ ÉèÏ+¨Ö’x
Éˇa· Öò #∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥zÛ# q^èOŒ =¸Åq^èÜ Õ ∂« #∞"å^•xH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
WHõ =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x q+¨Ü∂« xfl, ÉèÏ=#Å#∞ ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Ö’xH˜ ã¨fi`«O„`«OQÍ `Õ=_®xfl ¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒO JO\Ï~°∞.
Wk =¸ÅÉèÏëê ~°K<« å HÍÅÑ¨Ù ãÖã¨¯$ux, =¸ÅÉèÏëê q+¨Ü∂« xfl, ÉèÏ=#Å#∞ „ÑüaOaOz<å, ÅHõº∆ ÉèÏëêã¨fiÉèÏ=O,
ãÖã¨¯$uÖ’ XkyáÈ`«∞Ok. J#∞"å^Œ‰Ωõ _ç ~°K<« åâ‹e· ã¨=∞HÍb#`« ¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒOÖ’ QÀK«iã¨∞OÎ k. Ñ¨^•Å∞, "åHÍºÅ∞,
"åHõº q<åºãÖ, "åHõºO x~å‡}O, ¿Ñ~åÅqÉè[í # =¸ÅÉèÏëê„Hõ=∞OÖ’ LO_»‰Ωõ O_® =∂~°∞ÊÅ∞ KÕ~∞° ÊÅ`À J#∞"å^ŒOÖ’
ãÖÑ¨#fl=∞=Ù`«∞Ok. =¸Å~°K#« Ö’x „Ñ¨^•è # ÉèÏ=#Å‰õΩ ÉèOí QÆO HõÅ‰æ Ωõ O_® ÅHõº∆ ÉèÏëê"å`å~°}OÖ’ Wq∞_ç áÈ~Ú
ã¨ÇÏ¨ [`åfixfl á⁄Ok# J#∞"å^ŒO ¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒO Jx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. nxH˜ K«ÅO J#∞=kOz# ~°gO„^Œ∞x w`åO[ex
L^•Ç¨Ï~°}QÍ K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û.
=¸ÅÉèÏ+¨ `≥eÜ«∞x áê~î°‰õΩ_çH˜ ¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒO ãïáÈ`«∞Ok. =¸ÅÉèÏ+¨#∞ <Õ~°∞Û‰õΩO@∞#fl =ºH˜ÎH˜
=¸Åq^èÜ Õ ∂« #∞"å^ŒO `«$Ñ≤xÎ ã¨∞OÎ k. =¸ÅÉèÏ+¨, ÅHõº∆ ÉèÏ+¨ ~Ô O_»∂ Hõ~`° Ö« Ï=∞ÅHÍÖˇ#· =ºH˜Î J#∞"å^ŒOÖ’x ™œO^Œ~åºxfl
„Ñ¨âO◊ ã≤ã∂¨ ,Î Ö’áêÅ#∞ ZuÎ K«∂Ñ¨Ù`«∂ J#∞"å^Œ‰Ωõ x, J#∞"å^Œ ™ê=∞~å÷ºxfl JOK«<å "Õ™êÎ_∞» . JO^Œ∞=Å¡ J#∞"å^•Ö’¡
J#∞ãïOK«^yŒ # qkè q^è•<åÅ#∞ ‰õÄÅOHõ+O¨ QÍ PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ H˘x áê~î‰° Ωõ Å =¸Åã¨fiÉèÏ"åxfl `«~z° K«∂z J#∞=kOK«
QÆe`æ Õ P J#∞"å^ŒO =∞#fl#Å∞ á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
O J#∞"å^ŒOÖ’ Z^Œ∞~°ÜÕ∞º ã¨=∞ã¨ºÅ∞
J#∞"å^ŒOÖ’ ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Å∞ áêÖÁæO\Ï~Ú. JO^Œ∞=Å¡ J#∞"å^Œ‰Ωõ _çH˜ ~Ô O_»∞q^è•Öˇ#· ã¨=∞ã¨ºÅ∞ Z^Œ∞~°=Ù`å~Ú.
"å\˜Ö’ ÉèÏëê ãÖ|O^èŒ ã¨=∞ã¨ºÅ∞O\Ï~Ú. ãÖã¨¯$f ãÖ|O^èŒ ã¨=∞ã¨ºÅ∞O\Ï~Ú. J#∞"å^ŒOÖ’ áêÖ’æ<Õ ÉèÏ+¨Å∞
~Ô O_»∂ XˆH ÉèÏëê ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok#q HÍ=K«∞Û. aè#flÉèÏëê‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ K≥Ok#q HÍ=K«∞Û. J#∞"å^ŒOÖ’
áêÖÁæ<Õ ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Å∞ L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ : `≥Å∞QÆ∞, `«q∞à◊O XˆH ÉèÏëê‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok#"≥<· å P ÉèÏëê=º=Ç¨Ï~°ÅÎ
Éè∫QÀoHõ Ñïã¨~åÅ∞, r=# ãÖã¨¯$`«∞Å∞ qÉèkË OK«=K«∞Û. aè#fl ÉèÏëê‰õΩ@∞OÉÏÅ‰õΩ K≥Ok# ÉèÏ+¨Å∞ J#∞"å^ŒOÖ’
áêÖÁæO>Ë ãÖã¨¯$u Éè^Ë •Å∞, ÉèÏëê x~å‡} Éè^Ë •Å∞, Éè∫QÀoHõ, Ñïã¨~° Éè^Ë •Å∞ =∞iO`« Z‰õΩ¯=. JO^Œ∞=Å¡ JÜ«∂
~°K#« Ö’¡x Jaè=ºH©HÎ ~õ }
° q^è•<åÅ∞, "åHõº q<åºãÖ, ~°K<« åHÍÅO, ~°K#« HÍÅO <å\˜ [#∞Å ãÖã¨¯$u "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
aè#flOQÍ LO_»@O=Å¡ J#∞"å^ŒO Ñ¨Å∞ ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ ã¨∞ÅÉèOí QÍ ™êQÆ^∞Œ . JO^Œ∞=Å¡ J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ D JOâßÅ#xfl\˜H©
^Œ$+≤ì Ü«∞O^Œ∞OK«∞‰õΩ#flÑ¨C_Õ P J#∞"å^ŒO áê~î‰° Ωõ Å#∞ "≥∞Ñ≤Êã¨∞OÎ k.
WHõ J#∞"å^Œ‰Ωõ _çH˜ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ÉèÏëê ãÖ|O^èŒ P@OHÍÖ’¡ ÉèÏëê ^èfiŒ #∞Å∞, Ñ¨^•Å∞, Ñ¨^|Œ O^è•Å∞, "åHõºx~å‡}O,
"åHõº q<åºãÖ, â‹·e, *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞, "åºHõ~°}ÏOâßÅ∞ =ÚYº"≥∞ÿ#q. JO^Œ∞=Å¡ J#∞"å^Œ‰õΩ_»∞
LÉèÜí ∞« ÉèÏ+¨ÅÜ≥ÚHõ¯ ÉèÏëê ãÖ|O^èŒ JOâßÅÖ’ ™êkèHÍ~°`« Hõeæ LO_ç, "å\˜Ö’x áÈeHõÅ∞, Éè^Ë •Å#∞ PHõoOÑ¨ÙKãÕ ∞¨ HÀ"åe.
J>Ë¡ ÉèÏ+¨Å ãÖã¨¯$fÑ¨~°OQÍ LÉèíÜ«∞ÉèÏ+¨Å â‹·ex, ~°K«~Ú`« Pf‡Ü«∞`«#∞, ~°K«#Ö’x ã¨=∞HÍb# ÅHõ∆}ÏÅ#∞
^Œ$+≤Ü
ì ∞« O^Œ∞OK«∞‰õΩO>Ë P J#∞"å^ŒO ã¨=∞~°=÷ ∞=Ù`«∞Ok. WO^Œ∞‰õΩ J#∞"å^Œ‰Ωõ Å∞

- =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x ^èfiŒ #∞Å#∞ ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Ö’x ^èfiŒ #∞Å#∞ `«∞Å<å`«‡HõOQÍ J^èºŒ Ü«∞#O KÕÜ∂« e.
- =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x Ñ¨^•Å∞, Ñ¨^|Œ O^è•Å∞, J~°ú Ñï^è∞Œ Å#∞ ^Œ$+≤Ü
ì ∞« O^Œ∞OK«∞H˘x ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Ö’ "å_»∞HõÖ’ L#fl
ã¨=∞h É’^èHŒ õ Ñ¨^•Å#∞ ZOÑ≤Hõ KÕÜ∂« e.
- J#∞"å^ŒO ã¨ÇÏ¨ [OQÍ LO_»\ÏxH˜ ÅHõº∆ ÉèÏëê"åHõº x~å‡}Ï<Õfl J#∞ãïOKåe.
- *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞, PÜ«∂ ÉèÏ+¨Å ™⁄O`« Pã≤.Î =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x "å\˜H˜ ã¨=∂#OQÍ ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Ö’ Wq
Hõ#|_»#Ñ¨C_»∞
ãÖ^Œ~åƒùxH˜ `«y# ÅHõº∆ ÉèÏëê *ÏfÜ«∂Å#∞, ™ê"≥∞`«Å#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKåe.
- =¸ÅÉèÏëê =º=Ç¨Ï~°ÅÎ ∞, =¸Å ~°K~« Ú`«, ~°K<« å HÍÅÑ¨Ù ãÖã¨¯$u, <åQÆiHõ`,« PKå~° =º=Ç¨~åÅ∞, qâßfi™êÅ∞,
Jaè=ºH©HÎ ~õ }
° q^è•<åÅ∞ HÍÅÉè^Ë OŒ =Ú#flQÆ∞#q J#∞"å^ŒOÖ’ ^Œ$+≤ì Ü«∞O^Œ∞O_®e.
- áêiÉèÏ+≤Hõ Ñ¨^•Å∞, âß¢ãÎ̈ ™êOˆHuHõ Ñ¨^•Å∞ ã¨Ê+ì̈OQÍ J~°=ú O`«OQÍ ã¨$lOK«∞HÀ"åe. J#∞"å^Œ HÍÅO <å\˜Hˆ
K«ÖÏ=∞}˜Ö’ L#fl Ñ¨^•Å∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞HÀ=K«∞Û ÖË^• "å\˜x eÑ¨ºO`«sHõ~} ° O KÕã∞¨ H˘x ~åÜ«∞=K«∞Û.
D q^èOŒ QÍ J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ `«#‰õΩ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ JkèQqÆ ∞Oz J#∞"å^•xfl áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ P"≥∂^Œ
Ü≥∂QÆºO KÕÜ∂« e.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ XHõ\˜ =∂„`«"∞Õ ãïÜ≥∞ÿ #k. ãïÜ≥∞ÿ # ã¨=∂^è•<åxfl
ZOÑ≤Hõ KÕã≤ P ã¨=∂^è•<åÑ¨Ù ãÖHˆ `åxfl „Ñ¨âfl◊ HÔ ^Œ∞~°∞QÍ #∞#fl ‰õΩO_»eÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. J#∞"å^ŒO Ü≥ÚHõ¯ qt+¨`ì ‰« Ωõ P^è•~°O ( )
1. J#∞"å^Œ‰Ωõ _ç „ÑüÉèÏ =Ùº`«Ê`«∞ÅÎ ∞ 2. áê~î‰° Ωõ Å â◊HÜ
Î̃ Ú« ‰õΩÅÎ ∞
3. =¸ÅÉèÏëê q+¨Ü∞« OÃÑ· P^è•~°O 4.. ÖHõº∆ ÉèÏëê â‹e·
2. J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ "≥Ú^Œ@ KÕÜ∂« eû# Ñ¨x ( )
1. "Õ∞Å∞ „Ñü ~åÜ«∞_»O 2. z`«∞Î „Ñü ~åÜ«∞_»O
3. ZuÎ ~åÜ«∞_»O 4. K«∂z ~åÜ«∞_»O
3. áêiÉèÏ+¨Hõ Ñ¨^•Å J#∞"å^ŒOÖ’ ^Œ$+≤Ü
ì ∞« O^Œ∞O_®eû#k. ( )
1. ÉèÏëêQÍOcè~º° O 2. ÉèÏëêÉè+Ë [¨ O
3. ÉèÏëê ™ê~°àº◊ `« 4. ÉèÏëê H˜+¡ `ì̈ «

4. =¸Å ~°K#« Ö’x „Ñ¨^•è # ÉèÏ=#Å‰õΩ ÉèOí QÆO HõÅ‰æ Ωõ O_® ÅHõº∆ ÉèÏëê "å`å=~°}OÖ’ Wq∞_çáÈÜÕ∞ J#∞"å^ŒO
( )
1. "åHÍº#∞ "å^ŒO 2. =¸Åq^èÜ Õ ∂« #∞"å^ŒO
3.Ñ¨^ÑŒ ^¨ •#∞ "å^ŒO 4. ¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒO
5. J#∞"å^ŒOÖ’ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ÉèÏëê ãÖ|O^èŒ P@OHÍÖ’¡ XHõ\˜ ( )
1. "åHõº q<åºãÖ 2. ~°K#« HÍÅÑ¨Ù "å`å=~°}O
3. =º=Ç¨Ï~°ÅÎ <å@H©Ü∞« `« 4. =º=Ç¨Ï~°∞ÅÎ Jaè=ºHÎ̃.
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 3, 4 - 4, 5 - 1.
10.4 =¸Å áê~îO° -3

qâ◊fiHõq ~°gO„^Œ<å^è£ ~îåQÆ∂~ü ÉˇOQÍb ÉèÏ+¨Ö’ KÕã#≤ qt+ì̈ ~°K#« 'w`åO[e—. PÜ«∞<Õ ^•xfl POQÆO¡ Ö’H˜
J#∞=kOKå_»∞. D „QÆO^è•xˆH PÜ«∞#‰õΩ „Ñ¨MÏº`«=¸, „Ñüëêª`‡« Hõ=¸ S# <À|∞Öò Ñ¨Ù~°™ê¯~°O ÅaèOzOk. PÜ«∞#
H©iÎ „Ñü+¨Åì ∞ „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ `≥eã≤ =KåÛ~Ú. D „QÆO^è•xfl Ñ¨Å∞=Ù~°∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞=kOKå~°∞. WÖÏ [iy# Ñ¨Å∞
J#∞"å^•Ö’¡ ÔHÖÏ¡ K«ÅO J<Õ ™ê~°úHõ <å=∞O QÆÅ QÆ∞_çáê\˜ "≥OHõ@K«ÅO KÕã≤# `≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^ŒO áê~î°‰õΩÅ
Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞ K«∂~°Q˘Ok. P w`åO[eÖ’x XHõ YO_çH#õ ∞ ^•x POQÆ=¡ ¸ÖÏxfl K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O. P w`«YO_çHõ
kQÆ∞= q^èOŒ QÍ LOk.
=¸ÅO :
"where the mind is without fear
and the head is held high;
where knowledge is free;
where the world has not been broken up into
fragments by narrow domestic walls;
where world came from the depth of truth,
where tireless Striving Stretches its
arms towards perfection;
where the clear stream of reason has not lost
its way into the dreary desert saved of dead habit;
where the work is led forward by thee into
ever widening thought and action ;

Into that heaven of freedom, my father
let my country awake
D w`åxH˜ `≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^ŒO K«∂_»O_ç.

''ZHõ¯_» =∞#ã¨∞ x~°ƒÜ ù ∞« OQÍ =ÙO@∞O^À,
ZHõ¯_» =∞x+≤ `«Öuˇ Î u~°∞QÆ∞`å_À
ZHõ¯_» *Ï˝#O qiqQÍ "≥Å∞ã¨∞OÎ ^À
ãÖ™ê~°ÑÙ¨ QÀ_»Å =∞^èºŒ
ZHõ¯_» ÉèÏQÍÅ HÕ^Œ „Ñ¨ÑO¨ K«O q_çáÈÖË^À,
ZHõ¯_» ã¨`åºO`«~åà◊OÖ’Oz Ñ¨Å∞‰õΩÅ∞ ÉˇÅ· ∞ "≥_Å» ∞`åÜ≥∂
ZHõ¯_» JÅã¨@ <≥~∞° QÆx „â◊=∞
`«# ÉÏÇ¨ï=Ùefl ÑïÑ¨Ó~°`‚ "« Ñ·≥ Ù¨ Eã¨∞OÎ ^À
ZHõ¯_» xs˚="≥∞#ÿ PKå~°ÑÙ¨ >ˇ_®iÖ’
ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ |∞kú„Ñ¨"åÇ¨ÏO WOH˜áÈ‰õΩO_® LO@∞O^À
ZHõ¯_» =∞#ã¨∞
x~°O`«~O° qHõãO≤ KÕ ÉèÏ"åÅÖ’H˜, HÍ~åºÅÖ’H˜
hKÕ #_»∞Ñ¨|_»∞`«∞O^À
P ¿ãfiKåÛù ã¨fi~åæxH˜
`«O„_ô! <å ^Õâßxfl "Õ∞ÖÁ¯Å∞Ñ¨Ù——
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 3
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ XHõ\=˜ ∂„`«"∞Õ ãïÜ≥∞ÿ #k. ãïÜ≥∞ÿ # ã¨=∂^è•<åxfl
ZOÑ≤Hõ KÕã≤ ^•xãÖHˆ `åxfl „Ñ¨âfl◊ Z^Œ∞~°∞QÍ #∞#fl ‰õΩO_»eÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. <À|∞Öò |Ç¨ï=∞u ÅaèOz# ~°gO„^è<Œ å^ä£ ~îåQÆ∂~ü ~°K#« ( )
(1) JO^Œ"∞≥ #ÿ =ÚYO (2) Ñ¶∞¨ ~ˆ , Éˇ~ˆ· (3) [#QÆ}=∞# (4) w`åO[e
2. ~°gO„^Œ∞x 'w`åO[e— POQÍ¡#∞"å^•xfl J#∞=kOz# „Ñ¨=ÚY∞_»∞. ( )
(1) QÆ∞~å[_» JáêÊ~å=Ù (2) N~°OQÆO Nx"åã¨~å=Ù
(3) QÆ∞_çáê\˜ "≥OHõ@K«ÅO (4) Ñ¨~åî aè
3. ã¨`åºO`« ~åà◊OÖ’Oz "≥Å∞=_Õq. ( )
(1) HÍ"åºÅ∞ (2) Ñ¨Å∞‰õΩÅ∞ (3) "åHÍºÅ∞ (4) ÉèÏ"åÅ∞
4. PKå~°ÑÙ¨ >ˇ_®iÖ’ WOH˜áÈQÆ∂_»xk ( )
(1) |∞kú„Ñ¨"åÇ¨ÏO (2) xs˚==Ú (3) =∞#ã¨∞ (4) ã¨fi~°=æ Ú
5. JÅã¨@ <≥~∞° QÆx „â◊=∞ `«# ÉÏÇ¨ï=Ùefl KåKÕk ( )
(1) P#O^ŒO"≥Ñ· Ù¨ (2) ÑïÑ¨Ó~°‚`« "≥·Ñ¨Ù (3) Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ "≥Ñ· Ù¨ (4) â◊Ü∞« º"≥Ñ· Ù¨
10.5 =¸Åáê~î°O- 4
ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° O - JO>Ë
ã¨∞n~°=… ¸, n~°=… ¸ S# ~°K#« #∞ ãÖ„QÆÇÏ¨ OQÍ, ‰õΩÑ¡ OÎ¨ QÍ K≥ÑÊ¨ _®xfl ãÖH©Ñ∆ HÎ≤ iõ OK«_O» JO\Ï~°∞. n<Õfl ‰õΩÑ¡ HÎ‘ iõ OK«_O» ,
‰õΩkOz K≥ÑÊ¨ _»O Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. XHõ q^èOŒ QÍ Wk =¸Å ~°K#« ™ê~å<Àfl, ™ê~åOâß<Àfl, =ÚYº ÉèÏ=#Å<À
K≥ÑÊ¨ _»O J#fl =∂@. D ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ } ° O Ñ¨Å∞ q^è•Å∞QÍ LO_»=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ U_»∞=O^ŒÅ "åHÍºÅ∞#fl ~°K#« #∞
U_À=O`«∞‰õΩ ‰õΩkOz =O^Œ "åHÍºÖ’¡ ~åÜ«∞_»O, ÖË^• =¸_À =O`«∞‰õΩ ‰õΩkOz ~åÜ«∞_»O. Ñ¨k ¿Ñr Å∞#fl q+¨Ü∂« xfl
XHõ ¿ÑrHÀ, ~Ô O_»∞ ¿ÑrÅHÀ Ñïq∞`«O KÕã≤ ~åÜ«∞_»O D ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ } ° O L^ÕâÌ O◊ . =¸Å~°K#« Ö’x =ÚYºÉèÏ=#Å‰õΩ
q+¨Ü∂« xH˜ U=∂„`«O ÉèOí QÆO HõÅ∞QÆ‰Ωõ O_® x_çqx `«yOæ z ~åÜ«∞_»O ãÖH©Ñ∆ HÎ‘ ~õ } ° O Ü≥ÚHõ¯ „Ñ¨`ºÕ Hõ`.«
ãÖH˜∆Ñ‘ÎHõ~°}O - "≥∞Å‰õΩ=Å∞ :
XHõ ~°K#« #∞ ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ iõ OK«_O» Ö’ =¸Å~°K#« Ö’x „áê^è•#º`« ÖËx JOâßÅ∞ `˘ÅyOK«_O» , =ÚYº"≥∞#ÿ
ÉèÏ=#Å<Õ „QÆÇÏ≤ Oz uiy ~åÜ«∞_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. 'Brevity is the soul of the wit — J#fl ÉèÏ=#‰õΩ ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° #∞
L^•Ç¨Ï~°}QÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° Ö’ HÕk JOâßÅ∞ ^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞‰õΩO>Ë =¸ÖÏxH˜ ÉèOí QÆO HõÅ∞QÆ‰Ωõ O_®
LO@∞Ok.
- ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° OÖ’ =¸Å ~°K#« #∞ XHõ\H˜ ˜ Ñ¨k™ê~°∞Å∞ K«^"Œ åe.
- =¸Å ~°K#« Ö’x "≥Ú`«OÎ ÉèÏ"åxfl PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ HÀ"åe.
- =ÚYº ÉèÏ=#ÖË"ÀQÆ∞iÎOKåe.
- =¸Å~°K#« Ö’x áêiÉèÏ+≤Hõ Ñ¨^•Å∞, *ÏfÜ«∂Å∞ =Ú#flQÆ∞ "å\˜ J~°÷ Ñï^è∞Œ ÖË"À x~åúiOK«∞HÀ"åe.
- =¸Å ÉèÏ=#Å#∞ ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ Î° `«# ÉèÏ+¨Ö’ ~åÜ«∞_»O „áê~°OaèOKåe.
- gÖˇ#· O`«=~°‰Ωõ z#fl z#fl "åHÍºÖË ~åÜ«∂e
- ÉèÏ+¨#∞ ã¨ÇÏ¨ ["≥∞#ÿ â‹e· Ö’ ~åÜ«∂e.

- "åHÍºÖ’¡x Ñ¨^•Å∞ áê~î‰° Ωõ xH˜ ã¨∞ÅÉèOí QÍ J~°Oú JÜÕ∞ºqQÍ LO_®e.
- ~°K#« Ö’ =~°<‚ å`«‡Hõ JOâßÅ∞ `«yOæ Kåe.
- q+¨Ü∂« xfl, ÉèÏ+¨#∞ ™êQÆnã¨∂Î ÃÑ^ŒÌ "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞‰õΩO_® *Ï„QÆ`ÑÎ« _¨ ®e.
JO^Œ∞=Å¡ =¸Å ~°K#« Ö’x „Ñ¨^•è # q+¨Ü∂« Å#∞ ã¨Ê+Öì QÍ, „áê^è•#º`å „Hõ=∞OÖ’ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆe`æ ,Õ ã¨fi`«O„`«OQÍ
ãÖHˆ Ñ∆ O≤ z ~åÜ«∞_»O ã¨∞ÅÉè=í ∞=Ù`«∞Ok. `«^•fi~å ãÖH˜Ñ∆ ~Î̈ K° #« ‰õΩ ã¨ÇÏ¨ [`«fiO ™êkèOK«=K«∞Û.
W\©=e HÍÅOÖ’ H˘xfl áêiÉèÏ+≤Hõ Ñ¨^•ÅΩ, ãÖã¨Å÷ ∞ =Ú#flQÆ∞"å\˜ <å=∞=ÚÅ#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ iõ Oz
~åã¨∞<Î åfl~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ 'STD — J#fl Ñ¨ÔŒ POQÆO¡ Ö’ 'Subscribers Trunk Dialling — Jx ~åÜ«∞e. nx<Õ
POQÆO¡ Ö’ abbreviation Jx JO\Ï~°∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ 'SHõº~å[ºã¨q∞u— J<Õ Ñ¨^|Œ O^è•xfl 'S~åã¨— Jx ÉèÏ~°fÜ«∞ [#`å
áêsìx ÉèÏ[áê Jx ~åÜ«∞_»O, J>Ë¡ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂™êxfl `«.ã¨.Jx , Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂™êxfl Hõ.ã¨ Jx ~åÜ«∞_»O
[~°∞QÆ∞`ÀOk. WÖÏ Ñ¨^~Œ ∂° áêÅ#∞ ãÖH˜Ñ∆ OÎ̈ KÕã∞¨ #Î flÑ¨C_»∞ H˘xfl ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ J~°÷ ÉèOí QÆO HõÅ∞QÆ=K«∞Û. qÑ¨s`å~å÷Å∞
QÀK«iOK«=K«∞Û‰õÄ_®. JO^Œ∞=Å¡ D ÑïÉèÏ+¨ ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ } ° OÖ’ H˘O`« *Ï„QÆ`Î« fã¨∞HÀ"åe.
D <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’ XHõ "åºã¨ ÉèÏQÍxfl, ^•x ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° #∞ K«∂^•ÌO. "åºãÖ-HõàÅ◊ ∞
Hõà◊ Ü«∞#QÍ ™œO^Œ~º° =Ú. =∞#ã¨∞û#‰õΩ P#O^Œ=Ú#∞ HõeyOK«∞ ^è~Œ ‡° "Õ∞ ™œO^Œ~º° =Ú. ™œO^Œ~º° =ÚQÆÅ =ã¨∞=Î Ù
QÆ∂_» HõàÜ
◊ ∞« #|_»∞#∞. ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ Jé∞=k <åÅ∞QÆ∞ HõàÅ◊ #∞ ÑïQÆ}O˜ z Ü«Ú<åfl~°∞. "åxH˜ K«`∞« +¨¬+ì≤ HõàÅ◊ ∞ Jx
¿Ñ~°∞. "åxÖ’ =O@, =„_»OQÆ=Ú, =∂ÖÏHõ~} ° =Ú, K«^~Œ O° QÆ=Ú, ~°OQÆ=Å∞¡Å∞ f~°∞Û@ =Ú#flQÆ∞#q ZxflÜ≥∂ HõÅ=Ù.
WqÜ«∞xflÜ«Ú =∞#ã¨∞û#‰õΩ JO`À ~ÚO`À P#O^Œ=Ú HõeyOK«∞#qÜÕ∞.
ã¨$+≤Öì ’ #∞#fl ã¨∞O^Œ~° =ã¨∞=Î ÙÅ`À `«$Ñ≤ÑÎ _¨ H» õ =∂#=Ù_»∞ `å#∞ xi‡OK«∞H˘#∞ =ã¨∞=Î ÙÅO^Œ∞QÆ∂_» ™œO^Œ~º° =Ú#∞
„Ñ¨HÍtOÑ¨*ÜË ∞« Ü«∞uflOK«∞#∞. J\˜ì =ã¨∞=Î ÙÅ∞ x`«ºHõ$`«º=ÚÅ‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» @ÜÕ∞ HÍHõ P#O^Œ=Ú#∞ QÆ∂_» HõeyOK«∞#∞.
gxÖ’ <Õ`,« J^ŒHÌ =õ Ú, Hõ=∞‡~°=Ú, ‰õΩ=∞‡~°=Ú, =„_»OQÆ=Ú =Ú#flQÆ∞#q KÕ~∞° #∞. gxˆH KÕuÑ¨#∞ÅxÜ«Úñ ÉË~∞° .
H˘xfl HõàÅ◊ ∞ „Ñ¨`ºÕ Hõ=ÚQÍ Åe`«Hàõ Å◊ ∞ Jx =º=Ç¨ÏiOÑ¨|_»∞K«∞#flq. gxH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆ=ÚÅ∞ J#∞ „Ñ¨Ü∂≥ [#=Ú
WOK«∞q∞OK«∞QÍ ÖË^xŒ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û#∞. =∞Ç¨Ï`«~Î "° ∞≥ #ÿ P#O^Œ=Ú#∞ QÆeyOK«∞@ÜÕ∞ gx UÔHH· õ „Ñ¨Ü∂≥ [#=Ú. tÅÊ=Ú,
z„`«ÖYË #=Ú, <å@º=Ú, QÍ#=Ú, Hõq`«fi=Ú D Ü≥∞ÿ ^Œ∞#∞ Åe`«Hàõ Å◊ ∞. W`«~° HõàÅ◊ =Å# QÆÅ∞QÆ∞ P#O^Œ=Ú HõO>ˇ
gx=Å# QÆÅ∞QÆ∞ P#O^Œ=Ú HÀ\˜Q∞Æ }=ÚÅ∞ Q˘Ñ¨Êk. =∂#=Ù_»∞ ã¨~fi° =Ú#∞ =∞éz `«#‡Ü«∞`«fi=Ú#∞ á⁄O^Œ∞#@∞¡
KÕÜÚ« â◊HÎ̃ ~¸ Åe`«Hàõ Å◊ ‰õΩ QÆÅ^Œ∞.
Hõ#∞fl, K≥q, =Ú‰õΩ¯, <åÅ∞Hõ, K«~‡° =Ú Jx =∂#=Ù#‰õΩ S^Œ∞ *Ï˝<OÕ „kÜ«∞=ÚÅ∞ HõÅ=Ù. L^• : gxÖ’ <Õ„`«=Ú,
„â’„`«=Ú „Ñ¨âã◊ =Î¨ ÚÅ~Ú# WO„kÜ«∞=ÚÅ∞. <Õ„`«„â’`«=ÚÅ∞ ÖËx =∂#=Ù#‰õΩ W`«~ˆ O„kÜ«∞=ÚÅ∞ L#fl#∞ ÖË#>Ë.¡
Åe`«Hàõ Å◊ ∞QÍ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#|_ç# tÅÊQÍ<å^Œ∞Å#∞ „QÆÇÏ≤ OK«∞ WO„kÜ«∞=Ú b ~Ô O_Õ. „â’„`«=ÚÅ`À ~°∂Ñ¨=Ú#∞
E`«∞=Ú. <Õ„`«=ÚÅ`À â◊|=Ì Ú#∞ qO^Œ∞=Ú. ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ ~°∂Ñ¨=Ú, ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ â◊|=Ì Ú z`«=Î Ú#‰õΩ P#O^ŒO=Ú
QÆeyOK«∞#∞.
ãÖH©Ñ∆ HÎ‘ iõ Oz# q^èOŒ :
HõàÅ◊ ∞ J~°"·≥ <åÅ∞æ. g\˜Ö’ x`«ºHõ$`åºÅ ( Hõ~‡° Å∞) ‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ HõàÅ◊ ∞ H˘<≥fl· `Õ =∞#ã¨∞û‰õΩ PÇ¨^¡ OŒ HõeOæ KÕq
H˘xfl. Hõ=∞‡~°O, ‰õΩ=∞‡~°O, <ÕÜ∞« _»O =Ú#flQÆ∞ x`«º Hõ~‡° HõàÅ◊ <Õ KÕuÑ¨#∞Åx Ñ≤Å∞™êÎO. tÅÊO, z„`«ÖYË #O, QÍ#O,
<å@ºO, Hõq`«fiO J<Õ SkO\˜x Åe`« HõàÅ◊ ∞ JO\ÏO. =∞# *Ï˝<OÕ „kÜ«∂Å∞ D Åe`« HõàÅ◊ #∞ K«∂z, qx =∞#‰õΩ
J=∞O^•#O^•xfl Hõeãæ ∞¨ <Î åfl~Ú. =∞#efl "≥∞=ÿ ∞~°ÑO≤ Ñ¨*ãË ∞¨ <Î åfl~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 4
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ XHõ\˜ =∂„`«"∞Õ ãÔ̈~#· k. ãïÜ≥∞ÿ # ã¨=∂^è•<åxfl
QÆ∞iÎOz ^•x ãÖHˆ `åxfl "åHÍºÅÔH^Œ∞~°∞QÍ #∞#fl ‰õΩObÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. ã¨∞n~°=… ¸, n~°=… ¸ S# ~°K#« #∞ ãÖ„QÆÇÏ¨ QÍ ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ K≥ÑÊ¨ _®xfl ( )
(1) JOâ◊O K≥ÑÊ¨ _»O JO\Ï~°∞. (2) q=iOK«_O» JO\Ï~°∞.
(3) "åºMÏºxOK«_O» JO\Ï~°∞. (4) ãÖHˆ Ñ∆ O≤ K«_O» JO\Ï~°∞.
2. =¸Å~°K#« Ö’x =ÚYº"≥∞#ÿ ÉèÏ=#Å∞ „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ ~°K#« ( )
(1) "åºMÏº#O ~°K#« (2) ã¨$[<å`«‡Hõ ~°K#« (3) ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }° O (4) J#∞"å^ŒO
3. ãÖH˜Ñ∆ ~Î̈ K° #« LO_®eû# ÅHõ}
∆ O ( )
(1) ™œO^Œ~º° O (2) ã¨ÇÏ¨ [`«fiO (3) ÉèÏ=H˜+¡ `ì¨ « (4) n~°`… fi« O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 4† 2 - 3† 3 - 2†
10. 6 H©ÅHõ ÉèÏ=#Å∞

O „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ Z<Àfl ÉèÏ+¨Å∞<åfl~Ú. =∞x+≤ Ñ¨Ù\ì̃# `«~åfi`« U^À XHõ ÉèÏ+¨#∞ <Õ~∞° ™êÎ_∞» . P ÉèÏ+¨ Ö’<Õ `«# x`«º
=º=Ç¨~åÅ#∞ #_»∞Ñ¨Ù‰õΩO\Ï_»∞.
O XHõ ÉèÏ+¨ Ö’x PÖ’K«#Å#∞, =∞~À ÉèÏ+¨ Ö’xH˜ `Õ=_®xH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ^Õ Õ J#∞"å^ŒO.
O '=^£— J<Õ ãÖã¨¯$`«OÖ’x „H˜Ü∂« Ñ¨ÔŒ #∞O_ç J#∞"å^ŒO J<Õ =∂@ U~°Ê_çOk.
O U ÉèÏ+¨Ö’x ÉèÏ"åÅ#∞, PÖ’K«#Å#∞ J#∞"å^ŒOKÕÜ∂« Å#∞‰õΩO@∞<åfl"≥∂ P ÉèÏ+¨#∞ =¸Å ÉèÏ+¨ JO\Ï~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ç≤ÏOn ÉèÏ+¨ #∞O_ç `≥Å∞QÆ∞‰õΩ J#∞"å^ŒO KÕÜ∂« Å#∞‰õΩ#flÑ¨C_»∞ Ç≤ÏOn =¸Å ÉèÏ+¨ J=Ù`«∞Ok.
`≥Å∞QÆ∞ ÅHõº∆ ÉèÏ+¨ J=Ù`«∞Ok.

O XHõ ÉèÏ+¨ Ö’x =∂@Å#∞, =∞~À ÉèÏëê eÑ≤Ö’ ~åÜ«∞_»"∞Õ ''eÑ¨ºO`«sHõ~}° O—— n<Õfl POQÆO¡ Ö’ (Transteration)
JO\Ï~°∞. nxˆH ''„Ñü ÖËY#=∞<Õ—— =∞~À ¿Ñ~°∞Ok.
O J#∞"å^Œ „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ =∞#^ÕâO◊ Ö’ "ÕÜ∞Õ ºà◊§ K«i„`« LO>Ë áêâßÛ`«º ^ÕâßÖ’¡ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ HÍÅO #∞O_Õ Wk
LO^Œx `≥Å∞™ÈÎOk.
O D ~ÀA =∞# ÉèÏ+¨Ö’xH˜ J#∞"å^•Å∞, Z‰õΩ¯=QÍ POQÆ¡ ÉèÏ+¨ #∞O_Õ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
O J#∞"å^ŒO Ô~O_»∞ ÉèÏ+¨Å=∞^èŒº [~°∞QÆ∞`«∞Ok. J#∞"å^•Å∞ ™ê^è•~°}OQÍ =¸ÅÉèÏ+¨Ö’x q+¨Ü«∂xfl
`≥Å∞ûHÀ=_®xH˜ `À_»Ê_»`å~Ú.
O J#∞"å^ŒO XHõ qÅHõ} ∆ "≥∞#ÿ „Ñ¨„H˜Ü∞« , J#∞=kOKÕ =ºHÎ̃ „ÑüÉèÏ =Ùº`«Ê`«∞ÅÎ ÃÑ· P J#∞"å^ŒO Ü≥ÚHõ¯ qt+ì̈`«
P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok.
O qt+¨"ì ∞≥ #ÿ J#∞"å^Œ"∞Õ áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ "≥∞Ñ¨C#∞ á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
O J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞, J#∞"å^Œ „áê~°OÉèÏxH˜ =ÚO^Œ∞ =¸Å~°K#« #∞ "≥Ú^Œ@QÍ XHõ\H˜ ˜ Ñ¨k ™ê~°∞¡ P =¸ÖÏ„QÆOQÍ
K«^Œ"åe.
O WHõ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å J#∞"å^•xH˜ J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ ZO`À „â◊=∞ Ñ¨_®e.
O =¸Å q^èÜ Õ ∂« #∞"å^ŒOÖ’, =¸Å ÉèÏ+¨Ö’x q+¨Ü∂« xH˜ ÉèÏ"åÅ‰õΩ „áê^è•#º`«Åaèã∞¨ OÎ k. J#∞"å^ŒO K«kq,
=¸ÖÏxfl K«kq`Õ Wk =¸ÖÏxH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í L#fl@∞¡ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. =¸Å ~°K<« å HÍÅO Ñïã≤`÷ ∞« Å∞, Ñ¨Å∞‰õΩ|à◊√§,
â‹e· "≥ÚII#q D q^è"Œ ∞≥ #ÿ J#∞"å^ŒOÖ’ KÀ@∞ ãÖáêk™êÎ~Ú.
O =¸Å ÉèÏëêÖ’x q+¨Ü∂« xfl, ÉèÏ=#Å#∞, ÅHõº∆ ÉèÏ+¨Ö’H˜ ã¨fi`«O„`«OQÍ `Õ=_®xfl ¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒO JO\Ï~°∞.
O D J#∞"å^ŒOÖ’ =¸Å~°K<« å HÍÅO, ãÖã¨¯$u, =¸ÅÉèÏëê q+¨Ü∞« O ÉèÏ=#Å∞ „ÑüaOaOz<å ÅHõº∆ ÉèÏëê
ã¨fiÉèÏ=O ãÖã¨¯$uÖ’ XkyáÈ`å~Ú.
O J#∞"å^ŒOÖ’ ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Å∞ áêÖÁæO\Ï~Ú. JO^Œ∞=Å¡ J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ ~Ô O_»∞ q^è•Öˇ#· ã¨=∞ã¨ºÅ∞ Z^Œ∞~˘¯O\Ï_»∞.
"å\˜Ö’ ÉèÏëê ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨=∞ã¨ºÅ∞O\Ï~Ú. ãÖã¨¯$u ãÖ|O^èŒ ã¨=∞ã¨∞ºÅ∞O\Ï~Ú.
O J#∞"å^Œ‰Ωõ xH˜ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ÉèÏëê ãÖ|O^èŒ P@OHÍÖ’¡ ÉèÏëê ^èfiŒ #∞Å∞, Ñ¨^•Å∞, Ñ¨^|Œ O^è•Å∞, *ÏfÜ«∂Å∞,
™ê"≥∞`«Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q LO\Ï~Ú.
O J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞ LÉèÜ
í ∞« ÉèÏ+¨Å Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏëê ãÖ|O^èOŒ JOâßÅÖ’ ™êkèHÍ~°`« Hõeæ LO_ç "å\˜Ö’x áÈeHõÅ∞,
ÉË^•è Å#∞ PHõoOÑ¨ÙKÕã∞¨ HÀ"åe.
O ã¨∞n~°=… ¸, n~°=… ¸ S# ~°K#« #∞, ãÖ„QÆÇÏ¨ OQÍ ‰õΩÑ¡ OÎ¨ QÍ K≥ÑÊ¨ _®xfl ãÖH˜Ñ∆ O≤ K«_O» JO\Ï~°∞. n<Õfl ‰õΩÑ¡ HÎ‘ iõ OK«_O» ,
‰õΩkOz K≥ÑÊ¨ _»O, ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° O Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
O ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° Ö’ =¸Å~°K#« #∞ XHõ\H˜ ˜ Ñ¨k™ê~°∞¡ K«^"Œ åe.
O =¸Å ~°K#« Ö’x "≥Ú`«OÎ ÉèÏ"åxfl PHõeOÑ¨Ù KÕã∞¨ HÀ"åe. =ÚYº ÉèÏ=#ÖË"À QÆ∞iÎOKåe. ~°K#« Ö’x =~°‚ <å`«‡Hõ
ÉèÏ"åÅ#∞ `«yOæ Kåe.
O q+¨Ü∂« xflÉèÏ+¨#∞ ™êQÆnã¨∂Î ÃÑ^ŒÌ "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞‰õΩO_® *Ï„QÆ`Î« Ñ¨_®e.
O W\©=e HÍÅOÖ’ H˘xfl áêiÉèÏ+¨Hõ Ñ¨^•ÅΩ ãÖã¨Å÷ ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ ¿Ñ~°#¡ ∞ ‰õΩkOz ~åã¨∞<Î åfl~°∞.
L^•: SHõº~å[º ã¨q∞ux ''S~åã¨—— Jx, ÉèÏ~°fÜ«∞ [#`åáêsìx ÉèÏ[áê Jx ~åÜ«∞_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
10.7 D áê~îO° Ö’x H˘xfl =ÚYº Ñ¨^•Å∞ - "å\˜ J~å÷Å∞

x~°ƒÜù ∞« O - ÉèÜ
í ∞« O ÖË‰Ωõ O_»∞@, qiqQÍ - Z‰õΩ¯=QÍ, ã¨`º« { JO`«~åà◊O - ã¨`º« O Ü≥ÚHõ¯ Ö’`«∞Å∞
Ñ¨Å∞‰õΩÅ∞ - =∂@Å∞, ÉÏÇ¨ï=ÙÅ∞ - KÕ`∞« Å∞, ÑïÑ¨Ó~°`‚ « - xO_»∞ ^Œ#O, xs˚==Ú - r=OÖËx, x~°O`«~O° -
ZÅ¡ÑC¨ _»∞, ÉèÏ"åÅ∞ - PÖˇK#« Å∞, HÍ~åºÅ∞ - Ñ¨#∞Å∞, ¿ãfiK«Ûù - ™êfi`«O„`«ºO, "Õ∞ÖÁ¯Å∞Ñ¨Ù - x„^ŒÖÑË Ù¨
™œO^Œ~º° =Ú ´ ã¨∞O^Œ~=° Ú, JO^Œ=Ú, K«`∞« +¨¬+ì≤ ´ J~°∞=k <åÅ∞QÆ∞, =∂ÖÏHõ~} ° =Ú ´ Ñ¨ÓÅ^ŒO_»Å∞
JÅ∞¡@, ~°OQÆ=Å∞¡Å∞ ´ =ÚQÆ∞Åæ ∞, x`«ºHõ$`«º=ÚÅ∞ ´ ~ÀA"ås Ñ¨#∞Å∞, =∞Ç¨Ï`«~Î =° Ú ´ Q˘Ñ¨Ê<≥#· , UÔHH· õ ´ XˆH XHõ,
HÀ\˜ QÆ∞}=ÚÅ∞ ´ Z<Àfl ~Ô @∞¡, `«#‡Ü«∞=Ú ´ `«##∞ `å#∞ =∞~°z áÈ=Ù@, Ñ¨~=° â◊=∞QÆ∞@, <Õ„`«=Ú ´ Hõ#∞fl,
„â’„`«=Ú ´ K≥q, „Ñ¨âã◊ =Î̈ Ú ´ ¿Ñ~°∞QÆÅk, „Ñ¨ãk≤ Qú ÅÆ k, QÍ#=Ú ´ áê@, z`«=Î Ú ´ =∞#ã¨∞û
(i) ~°gO„^Œ<å^ä£ ~îåQÆ∂~ü

~°gO„^Œ∞_»∞ 1861 "Õ∞ <≥Å U_À `Õn# HõÅHõ`åÎÖ’ [x‡OKå_»∞. PÜ«∞# `«O„_ç ^Õ"OÕ „^è<Œ å^ä£ ~îåQÆ∂~ü. `«e¡
âß~°^•^Õq. J`«_∞» Ñ¨^HŒ ˘O_Õà§◊ „áêO`«OÖ’<Õ `«O„_ç`À Hõeû H˘xfl <≥ÅÅ áê@∞ ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ =∞O`«\ÏÑ¨~º° \ÕKå_»∞. `«#
`«O„_ç U~åÊ@∞ KÕã#≤ âßOuxˆH `åxfl ãÖ^Œi≈OKå_»∞. P `«~åfi`« J=∞$`«ã~¨ #ü ∞, Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ñ¨~fi° `« ™ê#∞=ÙÖ’¡x
_»Ö∫›ãx‘ ãÖ^Œi≈OKå_»∞. JK«Û>Ë J`«_∞» Ñ¨Å∞=Ù~°∞ =∞Ç¨hÜ«ÚÅ rq`« K«i„`«∞Å#∞ K«k"å_»∞. J`«_ç q^•º~°̊#
WO\˜=^ÕÌ [iyOk. WO\˜=^ÕÌ PÜ«∞# K«i„`«, P^è∞Œ xHõ âß¢ãÎ̈ q*Ï˝#O, ãÖã¨¯$`«O, YQÀà◊âß¢ãOÎ̈ (Astronomy)
JÉèºí ã≤OKå_»∞. HÍo^•ã¨∞ ~°K#« Å#xfl\˜h K«kq PHõoOÑ¨ÙKÕã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞. 1877 Ö’ ÉˇOQÍÖò ÉèÏ+¨Ö’ "≥Ú^Œ@ Hõ^•è xHõ
'aHÍi}˜— ~å™ê_»∞. P `«~åfi`« 1878 Ö’ WOQÍ¡O_»∞‰õΩ "≥o§ ÅO_»<£ qâ◊fi q^•ºÅÜ«∞ HõàÏâßÅÖ’ <åºÜ«∞âß¢™êÎxfl
JÉèºí ã≤OKå_»∞. P HÍÅOÖ’<Õ PÜ«∞# ¿+H±ûÑ≤ûÜ«∞~ü ~°K#« Å#∞ K«k"å_»∞. 1880 Ö’ ÉˇOQÍÅ∞‰õΩ uiy =zÛ# ~îåQÆ∂~ü
1883 Ö’ =∞$}Ïoh^Õqx q"åÇ¨Ï=∂_®_»∞. "åiH˜ S^Œ∞QÆ∞~°∞ ãÖ`å#O HõeQÍ~°∞. W^Õ HÍÅOÖ’ `«# ‰õΩ@∞O|

Pã≤áÎ êã¨∞ÅÎ #∞ =ke"Õã≤ ¿Ñ^ŒÅ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞ K«∂~°Q˘<åfl_»∞. W^Õ HÍÅOÖ’ =¸_»∞ Hõ^•ä ãÖÑ¨Ù\ÏÅ#∞ "≥Å∞=iOKå_»∞.
D Hõ^äŒÖ’¡ ÉˇOQÍbÅ ÉèÏ=â‹·e, „QÍg∞} rq`åÅ∞ Hõà◊§‰õΩ Hõ\ì̃#@∞¡ =i‚OÑ¨É_®¤~Ú. Zxq∞^Õà◊§„áêÜ«∞O #∞O_Õ
„áê~°OaèOz# Hõq`å ~°K#« Ñ¨Å∞=Ù~°∞ áê~î‰° Ωõ Å <åHõi¬OKå~Ú. `«# Ñ¨^ÇŒ Ï¨ ~ˆ à◊§ „áêÜ«∞OÖ’<Õ „Ñüëêª`‡« Hõ"∞≥ #ÿ Hõq`å
ãÖHõÅ<åxfl 'ÉèÏ#∞ã≤OÇ¨ÏO— (Sun lion) J#∞ HõÅO ¿Ñ~°∞`À „Ñ¨K∞« iOz# ~°gO„^Œ∞_»∞ ZO^Œ~À =∞Ç¨ ~°K~« Ú`«Å
^Œ$+≤Hª iõ ¬OKå_»∞. P `«~åfi`« HÍÖOÖ’ âßOuxˆH`«#OÖ’ qâ◊fiÉèÏ~°u qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂xfl „áê~°OaèOz# ~°gO„^Œ∞_»∞ `«#
Ñ¨ÓiÎ HÍÖÏxfl ~°K#« Å"≥Ñ· Ù¨ =∞o§OKå_»∞. qâ◊fiÉèÏ~°uH˜ JOH˜Ò« KÕ™ê_»∞.
PÜ«∞# ~åã≤# #=ÅÅ∞, Hõ^ÅŒä ∞, áê@Å∞, #$`«º<å\˜HÅõ ∞, ~å[H©Ü∞« , ™ê=∂lHÍOâßÅÃÑ· ~åã≤# "åº™êÅ∞
ÉˇOQÍb ™êÇ≤Ï`åºxfl H˘`«Î =∞Å∞Ñ¨ÙÅ∞ uáêÊ~Ú. ã¨=∞~°Ê}Ïw`åÅ∞ (Songs of offering ) J#∞ ¿Ñ~°∞`À PÜ«∞# ‰õÄiÛ#
w`åO[e, JO^Œ"∞≥ #ÿ =ÚYO (Fair faced ) Ñ¶∞¨ ~ˆ - Éˇ~ˆ· (The home and the world ) J#fl ~°K#« Å∞ „Ñ¨ãk≤ Kú O≥ ^•~Ú.
PÜ«∞# ~åã≤# '[#QÆ}=∞#— „Ñ¨ã∞¨ `Î O« =∞# *ÏfÜ«∞ w`«OQÍ x`«ºO áê_»|_»∞`ÀOk.
`å#∞ ~åã≤# w`åO[ex `å<Õ POQÆO¡ Ö’H˜ J#∞=kOKå_»∞. D JOQÍ¡#∞"å^•xˆH „Ñ¨ÑO¨ K«„Ñ¨MÏºu =zÛ
J`«ºO`« „Ñüëêª`‡« Hõ"∞≥ #ÿ <À|∞Öò Ñ¨Ù~°™ê¯~°O ÅaèOzOk.
DÜ«∞#‰õΩ QÆ∞~°∞^Õ=Ù_»∞. qâ◊fiHõq J#∞ a~°∞^Œ∞Å∞<åfl~Ú. DÜ«∞# Hõq =∂„`«"∞Õ HÍ_»∞. #=ÖÏHÍ~°∞_»∞, Hõ^‰Œä Ωõ _»∞,
"åºã¨H~õ ,Î° <å@HõH~õ ,°Î Thespian, q^•º"Õ`,Î« JO`«~å˚fÜ«∞ ÉèÏ=Ù‰õΩ_»∞, z„`«HÍ~°∞_»∞, QÍÜ«∞‰õΩ_»∞, HõàÏHÍ~°∞_»∞.
(ii) QÆ∞_çáê\˜ "ÕOHõ@ K«ÅO
1894 "Õ∞ <≥Å 18 = `Õn# =∞„^•ãπÖ’ [x‡Oz# QÆ∞_çáê\˜ "≥OHõ@K«ÅO `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ "≥OHõ@ã¨∞|ƒ=∞‡,
H˘=¸‡i ™êO|t=~å=ÙÅ∞. z#fl`«#OÖ’<Õ `å`«QÍiO\˜H˜ ^Œ``Î« « "≥o§# HÍ~°}Ï# PÜ«∞# QÆ∞_çáê\˜ "åi WO\˜¿Ñ~°∞`À
K«ÖÏ=∞}˜ JÜ«∂º_»∞. ÃÇÏ· ã¨∂¯Å∞ K«^∞Œ =Ù Ñ¨Ó~°Ü
Î ∞Õ º HÍÖÏxˆH =∞`« ãÖ|O^èŒ q^ŒºÅ∞,Ñ¨Ó*Ï Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞, [Ñ¨`á« êÅ∞
J`«xH˜ XO@|\Ïì~Ú. Ç≤ÏO^Œ∂ ^è~Œ ‡° âß¢™êÎÅ#∞ ‰õÄÅOHõ+O¨ QÍ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞.
1921 Ö’ ™êÇ≤Ï`«º rq`åxfl „áê~°OaèOz# K«ÅO ¢ãÎ‘ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ ™ê=∂lHõ, ‰õΩ@∞O| rq`åxfl `«# ~°K#« Ö’¡
„ÑüaOaOÑ¨*™Ë ê_»∞. `«# HõàÏ`«‡Hõ „ÑüÉè`í À ‰õΩ@∞O| =º=ã¨Ö÷ ’x Ö’@∞áê@¡#∞, Jq ¢ãÎ‘ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ‰õΩ Hõeãæ ∞¨ #Î fl
Hõ+xì̈ +¨µ~ª åÅ#∞ qÑ≤ÊK≥¿ÑÊ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕ™ê_»∞. ã¨=∂[OÖ’x =¸_è®Kå~åÅ∞, qâßfi™êÅ#∞ Jã¨ÇÏ≤ ºOK«∞‰õΩ#fl K«ÅO ¢ãÎ‘
Ñ¨Ù~°∞+¨ ã¨=∂#`«fiO, ¿ãflÇ¨ÏO =Ú#flQÆ∞ "å\˜ J=ã¨~åÅ#∞ <˘H˜¯ K≥áêÊ_»∞. ¢ãÎ‘ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ =∞^èºŒ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ LO_®eû#
„¿Ñ=∂#∞~åQÍÅ∞, Ñ¨~ã° Ê¨ ~å=QÍÇ¨Ï#Å#∞ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞Hõ q"åÇ¨Ï =º=ã¨÷ ‰õΩO@∞ Ñ¨~∞° ã¨∞#Î fl q^è•xfl `«# ~°K#« Ö’¡
x~°ãO≤ Kå_»∞.
q^•ºi÷ ^ŒâÖ◊ ’ ÃÇÏ· O^Œ= =∞`« ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å#∞ PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ ‰õΩ#fl K«ÅO P `«~åfi`«HÍÅOÖ’ „|Ç¨Ï‡ ã¨=∂[O
"≥·Ñ¨Ù PHõi¬`«∞_»Ü«∂º_»∞. P `«~åfi`« =zÛ# *ÏfÜ«∞ L^Œº=∞OQÍh, ÖË^• Hõ=¸ºxãπì L^Œº=∞OQÍh PÜ«∞##∞
PHõi¬OK«ÖHË áõ ÈÜ«∂~Ú. K«ÅO ã¨fiÜ«∞OQÍ q"åÇ¨Ï=º=ã¨.÷ ¢ãÎ‘ Ñ¨Ù~°∞+¨ ãÖ|O^è•Å∞, q^•º=º=ã¨,÷ ™ê=∂lHõ ~°∞QÆ‡`«Å
Z_», "å\˜ ãÖã¨¯~°}Å Z_» JO`«ãû¨ OÑ¶∞¨ ~°¬}‰õΩ Ö’#Ü«∂º_»∞.
D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∂#ã≤Hõ ã≤u÷ Ö’ 1936 Ö’ ''~°=∞}=∞Ç¨Ïi¬—— „Ñ¨ÉÏè "åxH˜ Ö’#Ü«∂º_»∞. ~°=∞}∞Å∞ „Ñ¨=zOz#
`«`fi« O "≥Ñ· Ù¨ PHõi¬`∞« Öˇ#· K«ÅÅ ¢ãÎ‘ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ ãÖ|O^è•Å Z_» `«# Jaè„áêÜ«∞Å#∞ =∂~°∞ÛHÀÖËHáõ ÈÜ«∂_»∞. Uk
U"≥∞#ÿ Ñ¨Ê\˜H˜ ~°=∞}∞Å „Ñ¨ÉÏè =O HÍ~°}Ï# U W`«~° ã≤^•úO`åxfl K«ÅO JOwHõiOK«Hõ ^≥fi· nÉèÏ=ã≤u÷ Ö’ Ñ¨Ü∞« xOKå_»x
q=∞~°≈‰õΩÅ∞ Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤~∞° .
™ê=∂lHõ =º=ã¨,÷ q"åÇ¨Ï =º=ã¨Ã÷ Ñ· u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞KÕã#≤ K«ÅO ~°gO„^Œ∞x w`åO[ex `≥Å∞QÆ∞*Ë™ê_»∞. w`åO[e
`«#‰õΩ XHõ H˘`«Î ^Œ$HõÊ^ä•xfl, XHõ philosophy of life x, `å##∞Éèqí OKÕ JO^•Å‰õΩ, TÇ¨ÏÅ‰õΩ F "≥Å∞QÆ∞x, `«#
Pâ◊Å‰õΩ J~å÷xflzÛO^Œx K«ÅO ~åã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ZHõ¯_À J#O`«^∂Œ ~°OÖ’ L#fl Dâ◊fi~°∞_»∞ `«# ã¨∞Y^Œ∞óY x`«º ã¨ÇÏ¨ K«ix
J#O`« rq`« Ñ¨^KŒä åi}˜QÍ KÕã≤ `«# Ñ¨H¯õ # xÅÉˇ\Ïì_∞» Jx JO\Ï_»∞ K«ÅO.
(iii) w`åO[e
~°gO„^Œ∞x PÖ’K«<å „ã¨=OuH˜, J`«_∞» qâ◊fiã≤Oz# `«`fi« , P^è•ºu‡Hõ ÉèÏ=#Å‰õΩ PÜ«∞# ~åã≤# w`åO[e,
L`«=Î ∞ L^•Ç¨Ï~°}, w`åO[eÖ’ PÜ«∞# „ÑüáêkOz# Dâ◊fi~°``« fi« =Ú áê~î‰° Ωõ efl J#O`« Ö’HÍÖ’¡H˜ fã¨∞H˘x"≥à√◊ OÎ k.
J#O^•#O^•Å#∞ Hõeãæ ∞¨ OÎ k. 1913 Ö’ `å#∞ ~åã≤# ÉˇOQÍb w`åÅ<Õ POQÆO¡ Ö’H˜ J#∞=kOz# ~°gO„^Œ∞x
w`åO[eH˜ „Ñ¨MÏº`« Si+π Hõq =ÚO^Œ∞ =∂@ ~å™ê_»∞. D Ñ¨Ùã¨HÎ ÍxH˜ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ J`«ºO`« „Ñüëêª`‡« Hõ"∞≥ #ÿ <À|∞Öò
Ñ¨Ù~°™ê¯~°O ÅaèOzOk. (1913)
Dâ◊fi~°∞x`À, „Ñ¨H$õ u`À =∞"Õ∞Hõ"∞≥ ÿ P`«‡ ã¨=∞~°Ê} KÕã∞¨ H˘#∞@ ^•fi~å `«##∞ `å#∞ L^ŒiÌ OK«∞HÀ=K«∞Û ##fl
ãÖ^ÕâO◊ w`åO[e Wã¨∞OÎ k. w`åO[e ÉèÏ~°fÜ«∞ ÉèÏ+¨Åxfl\˜Ö’H˜ J#∞=kOÑ¨|_çOk. q^Õj ÉèÏ+¨Ö’¡H˜ ‰õÄ_®
J#∞=kOÑ¨|_çOk. „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ áê~î‰° Ωõ Å Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞ K«∂~°Q˘#fl w`åO[ex `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ Ñ¨Å∞=Ù~°∞ ~°K~« Ú`«Å∞
J#∞=kOKå~°∞. "åiÖ’ QÆ∞_çáê\˜ "ÕOHõ@K«ÅO XHõ~∞° . K«ÅOQÍ Ñ≤Å∞=|_Õ "≥OHõ@K«ÅO KÕã#≤ J#∞"å^ŒO `≥Å∞QÆ∞
áê~î‰° Ωõ Å#∞ Jq∞`«OQÍ PHõ@∞ì‰Ωõ Ok.
ÉˇOQÍÖò ÉèÏ+¨Ö’x w`åO[e Ö’x â◊|ÖÌ Ïe`«ºO, Ñ¨^•Å ^èfiŒ x q<åºãÖ =∞#ã¨∞û‰õΩ,g#∞Å‰õΩ qO^Œ∞ KÕ™êÎ~Ú.
JO`«óHõ~}
° Ö’ =∂^è∞Œ ~åºhfl `Õ[ã¨∞û#∞ xOÑ¨Ù`å~Ú JO\Ï_»∞ K«ÅO.
~°gO„^Œ∞x 'L^ÕfiQÍ#∞Éè"í åÅ‰õΩ w`åO[e „ÑüaO|O.nxÖ’ Z<Àfl W"Õ∞[sÅ∞ ( Imagereois) „Ñ¨fHõÅ∞
(symbols) L<åfl~Ú. „Ñ¨H$õ uÖ’<Õ Ñ¨~=° ∂`«∞‡x ^Œi≈Oz# qâ◊fiHõq ~°gO„^Œ∞_»∞. =∂#=Ù_»∞ `«#‰õΩ Dâ◊fi~°∞x`À QÆÅ
ãÖ|O^è•xfl QÆ∞iÎOz J`«_`ç À ¿ãflÇ¨Ï =∂^è∞Œ ~åºxfl J#∞Éèqí OK«_O» XHõ P^è•ºu‡Hõ ÉèÏ=OQÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
w`åO[eÖ’x 103 w`åÅ∞ "≥Ü · ∞« H˜HÎ õ ^Õ=Ùx (personal god ) L^ÕtÌ Oz QÍ#O KÕã#≤ "Õ. ~°gO„^Œ∞_»∞ `«#
^Õ=Ùx`À KÕã#≤ ã¨ÖÏ¡áêÖË P ^Õ=^Õ=Ùx bÅÅ∞QÍ nxÖ’ =i‚OÑ¨|_®¤~Ú. D w`åÖ’¡ ~°gO„^Œ∞_»∞ qâ◊fiã≤Oz# '`«`fi« O—
QÀK«iã¨∞ÎOk.
JÉèÏº™êÅ∞
10.8 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞
1. J#∞"å^ŒO JO>Ë U=∞\’ `≥ÅÊO_ç.
2. eÑ¨ºO`«sHõ~} ° O JO>Ë Uq∞\˜?
3. J#∞"å^Œ „Ñ¨„H˜Ü∞« =∞# ÉèÏ+¨Ö’ ZÖÏ „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k?
4. áêâßÛ`«º ^ÕâßÖ’¡ J#∞"å^Œ „Ñ¨„H˜Ü∞« ZÑ¨C_»∞ „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k?
5. J#∞"å^ŒOÖ’ ^Œ$+≤ì Ü«∞O^Œ∞O_®eû# =ÚMÏºOâßÖËq?
6. J#∞"å^Œ‰Ωõ _çH˜ LO_®eû# J~°›`« ÖËq?
7. J#∞"å^Œ qkè q^è•<åÅ∞ `≥ÅÊO_ç.
8. J#∞"å^ŒOÖ’ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ã¨=∞ã¨ºÅ#∞ „Ñ¨™êÎqOK«O_ç.
9. 'w`åO[e— J#∞"å^Œ qt+¨`ì « Uq∞\˜?
10. ~°gO„^Œ∞_»∞ `«# ^Õâßxfl ZO^Œ∞‰õΩ "Õ∞ÖÁ¯#=∞<åfl_»∞?
11. ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° O JO>Ë Uq∞\˜?
1. 'J#∞"å^ŒO— Kåi„`«Hõ <ÕÑ^¨ •ä ºxfl q=iOK«O_ç.
2. J#∞"å^ŒOÖ’ ^Œ$+≤ì Ü«∞O^Œ∞O_®eû# =∞øeHõ ã¨∂„`åÅ#∞ K«iÛOK«O_ç.
3. J#∞"å^Œ‰Ωõ x J~°›`Å« #∞, J#∞"å^ŒO qkèq^è•<åÅ#∞ `≥ÅÊO_ç.
4. J#∞"å^ŒOÖ’ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º ã¨=∞ã¨ºÅ#∞q=iOK«O_ç.
5. K«ÅO J#∞"å^ŒO KÕã#≤ w`«O qt+¨`ì « Uq∞\˜?
6. ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° Ö’ ^Œ$+≤ì Ü«∞O^Œ∞O_®eû# "≥∞Å‰õΩ=Å#∞ ~åÜ«∞O_ç.
C. HÕk WOw¡+µ¨ Ö’x ¿Ñ~å#∞ ^•x J#∞"å^•xfl K«^=Œ O_ç
Many cities in the world have a serious problem pollution. The air is dirty. The water is dirty. The roads
are dirty. Heavy traffic on roads causes pollution. The shoke that comes out of factory chimneys makes
the air poisionous. Vehicles realease gases that pollute the air.
[Source : Open basic education level course state open school (2009)]

„Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’x Ñ¨Å∞ #QÆ~åÖ’¡ f„="≥∞#ÿ ã¨=∞ã¨º LOk. J^Õ HÍÅ∞+¨ºO. QÍe HõÅ∞+≤Ò« . h~°∞ HõÅ∞+≤Ò« .
~°ÇÏ¨ ^•~°∞Å∞ =ÚiH˜ ‰õÄáêÅ∞. ~°ÇÏ¨ ^•~°∞Ö’¡x [# ã¨=∞‡~°Oú HÍÅ∞ëêºxH˜ HÍ~°}=∞=Ù`ÀOk. Hõ~å‡QÍ~åÅ á⁄QÆQ˘\ÏìÅ
#∞O_ç "≥Å∞=_»∞`«∞#fl á⁄QÆ, "åÜ«Ú=ÙÅ∞ QÍex q+¨ÑÓ¨ i`«O KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. ~°ÇÏ¨ ^•~°∞ÅÃÑ· "≥à§ı "åÇ¨Ï<åÅ∞ q_çKÕ
"åÜ«Ú=ÙÅ∞ QÍex HõÅ∞+≤Ò« KÕã∞¨ <Î åfl~Ú.
ÃÑ· J#∞"å^•xfl ^Œ$+≤Ü
ì ∞« O^Œ∞OK«∞‰õΩx HÕk "åHÍºÅ#∞ J#∞=kOK«O_ç.
How do you like your food raw or cooked. Cooked food is tastier. cooking also kills germs. so cooke
food is healthier. some raw things are good to eat. we eat all fruits raw. But wash them well or peal
them. That will kill the germs.
some people eat raw vegetables like tomatoes, cucumbers, carrots and onions. Raw vegetables are full
of minerals and vitamins. Do you like to eat raw vegetables.
[open basic education level course state open school 2009]
..................................................
..................................................
..................................................
..................................................
D. =¸Åq^èÜ
Õ ∂« #∞"å^•xH˜ HÕk L^•Ç¨Ï~°}Å∞ K«∂_»O_ç.
Holy Bible Ñïâ◊√^Œú „QÆO^è=Œ Ú
[John Verses 1 to 5] [Ü≥∂Ç¨#∞ ã¨∞"å~°.Î 1 #∞O_ç 1= J^è•ºÜ«∞=Ú
1. In the begining was the worked, and the 5 =K«#=ÚÅ∞]
word was with god, and word was god. 1. PkÜ«∞O^Œ∞ "åHõº=ÚO_≥#∞. "åHõº=Ú ^Õ=Ùx =^ŒÌ
LO_≥#∞. "åHõº=Ú ^Õ=Ù_≥· LO_≥#∞.
2. The same was in the beginning 2. Pk Ü«∞O^Œ∞ Jk ^Õ=Ùx =^ŒÌ LO_≥#∞.
with god
3. All things woke made by him 3. ã¨=∞ã¨=Î Ú#∞ PÜ«∞# =¸Å=Ú# HõeQÔ #∞.
and without him was not anything HõeyÜ«Ú#fl ^ÕkÜ«Ú PÜ«∞#ÖË‰Ωõ O_® HõÅ∞QÆÖ^Ë ∞Œ .
made that was made.
4. In him was life and the life was 4. PÜ«∞#Ö’ r==ÚO_≥#∞. Pr==Ú =∞#+¨µºÅ‰õΩ
the light of men "≥Å∞ÔQ· LO_≥#∞.

5. And the light shineth in darkness, and 5. P "≥Å∞QÆ∞ pHõ\ Ö˜ ’ „Ñ¨HÍtOK«∞ K«∞#flk QÍx
the darkness comprehended it not. pHõ\˜ ^•x „QÆÇÏ≤ OÑ¨‰Ωõ O_≥#∞.
ÃÑ· =¸Åq^èÜ Õ ∂« #∞"å^•xfl K«kq, P "åHÍºÅ#∞ (g∞ ™⁄O`«=∂@Ö’¡) ¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒO KÕÜ∞« O_ç.
................................................
...........................................
...............................................
...............................................
...............................................
E. HÕk J#∞"å^•Å#∞ K«∂_»O_ç, K«^=Œ O_ç.
Chapter 22 Verses of Bible Ñïâ◊√^Œú „QÆO^è=Œ Ú
22= J^è•ºÜ«∞=Ú 1= =K«#=Ú
1. A good name is meathm tobe choosen than 1. Q˘Ñ¨Ê Sâ◊fi~°º=Ú HõO>Ë =∞Oz ¿Ñ~°∞#∞, "≥O_ç
great riches and loving favour mathere silver |OQÍ~°=ÚÅ HõO>ˇ ^ŒÜ∞« Ü«Ú HÀ~°^yŒ #q.
and gold
Chapter 8 Verses 8= J^è•ºÜ«∞=Ú 11 = =K«#=Ú
For wisdom is better than mubies. and all the *Ï˝#=Ú =Ú`«º=ÚÅ Hõ<åfl „âı+"ª¨ ∞≥ #ÿ k. qÅ∞= QÆÅ
things that may be diserved are not tobe ™⁄`«∞Î ÖËqÜ«Ú ^•x`À ™ê\˜ HÍ=Ù.
compared to it
Chapter 10 Verse 10 = J^è•ºÜ«∞=Ú 1 = =K«#=Ú
A wise son make the a glad father ;but a foolish *Ï˝#=Ú QÆÅ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ `«O„_çx ãÖ`À+¨ Ñ¨~K° ∞« #∞.
son is the heaviness of his mother |∞kúÖxË ‰õΩ=∂~°∞_»∞ `«# `«eH¡ ˜ ^Œ∞óY=Ú Ñ¨Ù\Õì K«∞#∞.
(i) ÃÑ· J#∞"å^•Å∞ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ J#∞"å^•ÅÖ’ K≥ÑÊ¨ O_ç.
..........................................................
(ii) ÃÑ· WOw¡+µ¨ "åHÍºÅ#∞ g∞~°∞ ‰õÄ_® J#∞=kOz ~åÜ«∞O_ç.
........................................................
........................................................
........................................................
........................................................
........................................................
F. HÕk "åHÍºÅ∞ K«^=Œ O_ç. ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ iõ Oz ~åÜ«∞O_ç.
`≥Å∞QÆ∞ =∂@ÖÏ_ç#"å_»∞ q^èOŒ K≥_#ç "å_»∞. `≥eq=∂e#"å_»∞. k‰õΩ¯ =∂e#"å_»∞. Pñ! Pñ! PÜ«∞#Hõ\ ì˜
Jaè„áêÜ«∞ =Ú#flk. J>Ë¡ HÍ‰õΩ#fl Ü≥∞_»Å =∂@ÖÏ_»Háõ È=Ù@ ÜÕ∞q∞? JÜ«∞ºÜ≥∂º! `≥Å∞QÆ∞Ö’ =∂\Ï¡_∞» @ ã≤Q∞Æ æ ã≤Q∞Æ !æ
JO`« ã≤Q∞Æ #æ H˜k ÜÕ∞=∞O`« JHÍ~°ºHõ~} ° =Ú. ã¨ÉÖíè ’ `«∂e Ñ¨_áç È=Ù@Ü«∂? JÜ«∞ºÜ≥∂º! WÑ¨C_çq Ü«∞HÍ~°º=ÚÖË
HÍ=Ù. WqÜÕ∞ WÑ¨C_»∞ `«~K° ∞« QÍ x`«ºq^è∞Œ ÅQÆ∞K«∞#flq. Ñ¨@} ì =ÚÅÖ’ <Õq∞, Ñ¨Ö@ ¡ˇ ∂à◊§Ö’ <Õq∞? "åx "≥É· =íè =Ú#∞
`«~K° ∞« QÍ gHÕ∆ K«∞K«∞<åfl=Ú. gx Ü«∞xflO\˜HOõ >ˇ `≥Å∞QÆ∞ =∂\Ï¡_∞» @... hK«`.« PO„^è=Œ Ú# =∂@ÖÏ_ç# "≥∞Åÿ Ñ¨_áç È^Œ∞"Õ∞"≥∂!
ã¨KÅÕ ™êfl# =∂K«iOÑ¨=ÅÜ«Ú<Õ"∂≥ ! Jx PÜ«∞#‰õΩ ÉèÜ í ∞« =Ú HÍÉ’Å∞. <å "≥éÜ ]˜ ∞Õ HÍx, ÉèÏ+¨ Ñ¨~=° ∞ Ñ¨q„`«"∞≥ #ÿ
"åxH˜ „áêÜ«∞tÛ`«Î HÍO_»Ü∞« O^Œ∞ ÉèHí Ü Î̃ Ú« O_»∞<å! PkÜ«Ú ÖË^∞Œ . WkÜ«Ú ÖË^∞Œ . Ñ¨Ù@∞ìHõ <˘ãÿ# =∂`«$ ^Õ=`«#∞
Ñ¨ÓlOÑ¨x"åx Hõ„QÆA<å[˝ÜÚ« O^•^Œ~=° ∂? `«O„_çx `«xfl# `«#Ü«Ú_»∞ =∂=∞ QÍi "≥ÚQÆ=Ú#‰õΩ =∞OQÆàÑ◊ Ù¨ Ç¨~°u
~ÚK«∞Û<å?
ÃÑ· ¿Ñ~åÖ’¡x =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ - J~å÷Å∞

q^èOŒ ´ su† Jaè„áêÜ«∞O ´ ÉèÏ=#† PHÍ~°º=Ú ´ KÕÜ∞« ‰õÄ_»x Ñ¨x† x`«ºqkè ´ ~ÀE KÕ¿ãÑ¨x†
"≥É· =íè =Ú ´ Q˘Ñ¨Ê`«#O† gHÕ∆ K«∞@ ´ K«∂K«∞@† "≥é]˜ ´ Ñ≤zÛ† ã¨KÅÕ =Ú ´ Hõ@∞ì QÆ∞_»Å¤ `À† Ñ¨Ù@∞ìHõ
´ [#‡"≥Úã¨Q∞Æ @, WK«∞Û@† J„QÆA_»∞ ´ J#fl† P^Œ~=° Ú ´ Q“~°==Ú† `«#Ü«Ú_»∞ ´ H˘_»∞‰õΩ
H. HÕk J#∞"å^•Å#∞ K«^=Œ O_ç.

1. Character is the greatest wealth. A pure incorruptable citizen is the greatest asset of our
nation. Therefore good character is to be given top priority. Value upon this depends
our nations welfare and its future stability.
=∞Oz #_»=_çHõ =∞Ç¨Ï`«~Î "° ∞≥ #ÿ ãÖÑ¨^,Œ ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ \ì̃, x*Ï~ÚfÑ¨~∞° _≥#· áœ~°∞_Õ ^ÕâßxH˜ J`«∞º#fl`«"∞≥ #ÿ
Ü≥∂QÆº"≥∞#ÿ Pã≤Î HÍ|\˜ì ã¨„`«Ê=~°#Î ‰õΩ JkèHõ „áê^è•#ºO, qÅ∞= W"åfie. ZO^Œ∞HõO>Ë ^ÕâHˆ◊ =∆ ∞O, Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’
^•x ã≤~÷ `° fi« O g∞^Œ<Õ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
2. Speak kind and sweet words. Have satsang of Mahatmas. Eatmoderately. Take care of
your health. Cultivate fellow feeling and universal brotherhood. Be on the alert. Speak
little.
=∞$^Œ∞=Ù fÜ«∞QÍ =∂\Ï¡_∞» . =∞Ç¨`«∞‡Å ã¨`åûOQÆ`º« OÖ’ rqOK«∞. q∞`«OQÍ Éè∞í lOK«∞. h P~ÀQÆºO
QÆ∞iOz „â◊^úŒ fã¨∞HÀ. ã¨~fi° ã¨=∂## ™œ„ÉèÏ`«$`«fiO JÅ"å@∞ KÕã∞¨ HÀ. U=∞~°∞ áê@∞ =^Œ∞.Ì `«‰Ωõ ¯=
=∂\Ï¡_∞» .

3. Let us adopt simple living and high thinking. Let us not be extravagant. Let us avoid
waste. Let us practice frugality. Let us share what we have with our less fortunate fellow
citizens.
ã¨~à° r◊ =<åxfl, L`«Ê#fl"≥∞#ÿ PÖ’K«<å q^è•<åxfl JÅ=~°K∞« ‰õΩO^•O. ^Œ∞ÉÏ~å Y~°∞ÛÅ∞ KÕÜ∞« ‰õΩO_®
LO^•O. JkèHõ =ºÜ«∂xfl "åi^•úO. q∞`« =ºÜ«∂xfl áê\ÕK«∞^•O. =∞#HõO>Ë ^Œ∞~°^$Œ +¨=ì O`«∞Öˇ#·
áœ~°∞Å`À =∞#‰õΩ#fl ^•xfl ÑÖK«∞‰õΩO^•O.
4. Health is the basis of success. Health is wealth. Next character it is the greatest national
asset. As citizens, building of character and safe guarding health should be our primary
duty to the nation.
P~ÀQÆºO q[Ü«∂xH˜ Ñ¨Ù<åk. P~ÀQÆº"Õ∞ =∞Ç¨ÉèÏQÆºO. ã¨„`«Ê=~°#Î `«~åfi`« P~ÀQÆº"Õ∞ Q˘Ñ¨Ê *ÏfÜ«∞
ãÖÑ¨^.Œ ã¨„`«Ê=~°#Î #∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞HÀ=_»O, P~ÀQÍºxfl Ñï~°HO∆˜ K«∞HÀ=_»O áœ~°∞Å „Ñ¨^=Œä ∞ Hõ~=Î° ºO.
D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∞iH˘xfl J#∞"å^•Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
10.10 JÉèÏºã¨‰õΩÅ∞ KÕÜ«∞=Åã≤#k

O K«ÅO J#∞=kOz# 'w`åO[e— x ¿ãHõiOK«O_ç K«^=Œ O_ç
O w`åO[eH˜ =zÛ# =∞iH˘xfl J#∞"å^•Å#∞ K«^=Œ O_ç
O J#∞"å^ŒOÖ’ "≥∞Å‰õΩ=Å#∞ PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ HÀO_ç.
O k#Ñ¨„uHõÖ’¡x "åHÍºÅ∞, "å~°ÅÎ ∞ K«kq J#∞=kOKÕ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕÜ∞« O_ç.
O `≥Å∞QÆ∞ "åHÍºÅ#∞ - POQÆO¡ Ö’H˜ J#∞=kOK«O_ç
O POQÆO¡ Ö’H˜ "åHÍºÅ#∞ - `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞=kOK«O_ç.
O ÉˇOQÍb ÉèÏ+¨ #∞O_ç `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞=kOÑ¨|_ç# #=ÅÅ∞ K«^=Œ O_ç. WO^Œ∞‰õΩ g∞ J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å#∞ J_»QOÆ _ç

11 ÖËY
ÖËY ~åÜ«∞@O XHõ Hõà.◊ ÖËY<Õ L`«~Î O° , *Ï|∞, eÑ≤ Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. =∞x+≤H© =∞x+≤H˜ =∞^èºŒ ^Œ∂~åxfl
`˘ÅyOKÕO^Œ∞‰õΩ =∞#ã¨∞Ö’x ÉèÏ"åÅ#∞ ¿ãfiK«ÛQù Í =ºH©HÎ iõ OKÕO^Œ∞‰õΩ, XHõ „Ñ¨^âÕ O◊ #∞Oz =∞~À „Ñ¨^âÕ ßxH˜, XHõ =ºHÎ̃
#∞Oz =∞~À =ºHÎ̃H˜ ã¨=∂Kå~åxfl ÑÖ¿ÑO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ ~°K<« å =∂^èºŒ =∞"Õ∞ ÖËY.
Ñ¨Ó~°fiHÍÅOÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl "å~åÎÇÏ¨ ~°∞Å ^•fi~å ÑÖ¿Ñ"å~°∞. „Ñ¨É∞íè `«fi J^ÕâßÅ#∞ „QÍ=∞ „Ñ¨[Å‰õΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ
„QÍ=∞ÃÑ^ŒÌ "Õ~ÚOKÕ @=Ú‰õΩ ‰õÄ_® L`«~Î åxH˜ =∞~À ~°∂Ñ¨=∞x JO\Ï~°∞. „Ñ¨É∞íè `«fi L`«~Î ∞° fiÅ∞, ãÖ^ÕâßÅ∂, P^ÕâßÅ∂,
ãÖkè ãÖ„Ñ¨kOÑ¨ÙÅ∂, =ºH˜Q`Æ « ÖËYÅ∞ Éè∂í ~°̊ Ñ¨„`åÅg∞^Œ ~åÜ«∞_»O QÆÒ« Ö’ PKå~°OQÍ LO_Õk. P `«~åfi`« HÍÅOÖ’
JOK≥@áê`À áê@∞QÍ, ÃÑOÑ¨Ù_»∞ Ñ¨‰Ω∆õ Öˇ#· áê=Ù~åÅ∞, _ÕQÅÆ ∞, zÅ∞HõÅ =O\˜ "å\˜`À ÖËYefl ÑÖ¿Ñ"å~°∞. <Õ\H˜ x˜
Xi™êû ~å„+Öì Ö’ áÈbã¨∞âßYÖ’ áê=Ù~åÅ ^•fi~å `«áêÅ |\Ïfi_® [~°∞QÆ∞`ÀOk. @áê Ñ¨ûÌŒ "å_»∞HõÖ’H˜ =KåÛHõ
g\˜ „áêK«∞~°ºO KåÖÏ =~°‰Ωõ `«yáæ È~ÚOk. âß„ãÎ̈, ™êOˆHuHõ ~°OQÍÅ∞ Jaè=$kú K≥O^Œ@O`À <Õ_∞» >ˇe„QÍ"£∞, á¶êºH±û,
W-"≥∞~ÚÖò =O\˜ ™œHõ~åºÅ∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =KåÛ~Ú. ÃãÖò, <≥\ò ™œHõ~åºÅ∞ =KåÛHõ L`«~Î åÅ „áê^è•#º`« H˘O`«=~°‰Ωõ
`«y#æ =∂@ "åã¨=Î "Õ∞. J~Ú#Ñ¨Ê\˜H˜ J=∂‡<å#fl, JHÍ¯ K≥e,¡ J<åfl, `«=Ú‡_»∞, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞, |O^è∞Œ =ÙÅ∞ ~åã≤# fÜ«∞x
Hõ|∞~°`¡ À ‰õÄ_ç# L`«~Î O° HÀã¨"∂≥ , ÖËHõ =$uÎ, L^ÀºQÍxH˜, "åºáê~åxH˜ ãÖ|OkèOz# U^À XHõ L`«~Î O° HÀãÖ,
=∞#O^Œ~O° Z^Œ∞~°∞K«∂™êÎO.
D áê~îO° Ö’ ÖËYÅ „áê^è•#º`«, ÖËMÏ~°K#« q^è•#O, qq^èŒ ~°HÍÅ ÖËYÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\ÏO.

x`«º rq`«OÖ’ ÖËMÏ~°K#« „áê^è•<åºxfl q=i™êÎ~∞°
ã¨Ç¨Ï#"Õ∞ ãÖã¨¯ $u.
183 ÖËY
ÖËYÖ’x qq^èŒ ÉèÏQÍÅ#∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞°
qq^èŒ ÖËYÅ =∞^èºŒ `Õ_®Å#∞ K≥áêÎ~∞°
qq^èŒ ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ ÖËYÅ LÑ¨Ü∂≥ QÍÅ#∞ qâı+¡ ™≤ êÎ~∞°
ÖËMÏ~°K#« ™ê=∞~å÷ºxfl ÃÑOá⁄OkOK«∞H˘O\Ï~°∞.
11.2 =¸Å áê~îO° - 1
ÖËYÖ’x ÉèÏQÍÅ∞
ed`« ~°K#« ™ê=∞~å÷ºxfl ÃÑOá⁄OkOK«_"» ∞Õ ÖËMÏ~°K#« L^ÕâÌ O◊ . `«=∞ ã¨=∞HõO∆ Ö’ =º‰õΩÅÎ `À `«=∞ J=ã¨~åÅ∞
f~°∞ÛH˘<ÕO^Œ∞‰õΩ L`«~Î ° „Ñ¨`∞« º`«~Î åÅ∞ [~°Ñ_¨ ®xH˜ HÍ=Åã≤# ed`«~K° <« å ™ê=∞~å÷ºxfl Jaè=$kÌ KÕÜ∞« _»"∞Õ ÖËMÏ~°K#«
ÅHõº∆ O.
ÖËYÖ’ ã¨∂Å÷ OQÍ P~°∞ =ÚYº"≥∞#ÿ ÉèÏQÍÅ∞O\Ï~Ú. Jq ÖËY~å¿ã "åi z~°∞<å=∂, `Õk, Ñ≤Å∞Ñ¨Ù (ãÖÉ’^è#Œ ),
„Ñ¨^•è # q+¨Ü∞« O (K≥ÑÊ¨ ^ŒÅK«∞‰õΩ#fl q+¨Ü∞« O), =ÚyOÑ¨Ù, ãÖ`«HOõ , Z=iH˜ L`«~Î O° ~åã¨∞<Î åfl"≥∂ "åi z~°∞<å=∂,
L`«~Î O° ~å¿ã "åi z~°∞<å=∂ =∞iÜ«Ú `Õn.
ÖËY#∞ Z=~°∞ ~åâß~°∞, ZÑ¨C_»∞ ~åâß~°∞ J<Õ q+¨Ü∂« Å#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ „Ñü ÖËYÖ’ ~å¿ã"åi
z~°∞<å=∂, `Õn `«ÑÊ¨ x ãïQÍ LO_®e.ÖËY ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ ÃÑÉ· Ïè QÆOÖ’ z~°∞<å=∂, `Õkx ~åÜ«∂e. WÖÏ ~å¿ã@Ñ¨C_»∞ gkè
¿Ñ~°∞ `«~åfi`« HÍ=∂, Ti¿Ñ~°∞ `«~åfi`« HÍ=∂#∞ LOKåe. `Õk `«~åfi`« =ÚyOÑ¨Ù K«∞Hõ¯ ÃÑ\Ïìe.
L^ÀºQÍÅHÀãÖ ÃÑ>Ëì ^Œ~M° Ïã¨∞ÅÎ ∞, HÍ~åºÅÜ«∂Å‰õΩ ~å¿ã ÖËYÖ’¡ ~å¿ã"åi ¿Ñ~°∞, z~°∞<å=∂ L`«~Î O° Z_»=∞"≥Ñ· Ù¨
ÃÑÉ· Ïè QÆOÖ’ ~åÜ«∂e. =º=Ç¨Ï~°ÖYË Ö’¡ Ti ¿Ñ~°∞, `Õnx L`«~Î O° Z_»=∞"≥Ñ· Ù¨ HÕk ÉèÏQÆOÖ’ ÖË^• L`«~Î O° ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨
ÃÑÉ· Ïè QÆOÖ’<≥<· å ~åÜ«∞=K«∞Û. J~Ú`Õ U^À XHõ KÀ@ =∂„`«"∞Õ ~åÜ«∂e. ™êOÑ¶∞≤ Hõ ÖËYÖ’¡#∂ D Ñ¨ûÌŒ x áê\ÕKåe.
Ñ≤Å∞Ñ¨Ù (ãÖÉ’^èŒ#)
WÑ¨C_»∞ ÖËYÖ’¡ Ñ≤Å∞Ñ¨Ù ZÖÏ LO_®Ö’ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O. =ºH˜QÎ `Æ ,« ™êOÑ¶∞≤ Hõ , =º=Ç¨iHõ ÖËYÅ Hõ#∞QÆ∞}OQÍ#∞,
L`«~Î O° ~åã¨∞#Î fl "åi`À =∞#‰õΩ L#fl ãÖ|O^è•xfl |\˜ì ãÖÉ’^è#Œ =∂~°∞`«∂ LO@∞Ok. ãÖÉ’^è#Œ Z=iH˜ L`«~Î O°
~åã¨∞<Î åfl"≥∂ "åiÑ¨@¡ =∞#‰õΩQÆÅ Jaè=∂<åxfl, Q“~°"åxfl, J#∞|O^è•xfl `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.
`«e¡^ŒO„_»∞Å‰õΩ, |O^èŒ∞=ÙÅ‰õΩ, ÃÑ^ŒÌÅ‰õΩ, ÑïK«Ü«∞ã¨∞ÎÅ‰õΩ ~å¿ã ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ „áê~°OÉèíOÖ’ Ñ¨ÓAºÖˇ·#,
Ñ¨Ó[hÜ«ÚÖˇ#· , „Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ qâı+}
¨ ÏÅ#∞ ãÖÉ’^è#Œ Ö’ LÑ¨Ü∂≥ y™êÎ~∞° .
q∞„`«∞Å‰õΩ ÖËY~å¿ãÎ „áê~°OÉèOí Ö’ „Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ q∞„`«∞_çH,˜ „Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çH,˜ „Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ .......(¿Ñ~°∞) Jx
~å™êÎ~∞° . ÑïK«Ü∞« O ÖËx "åiH˜ ~å¿ã ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’#∞, áœ~°ãO¨ |O^è"Œ ∞≥ #ÿ , =º=Ç¨Ï~°ÖYË Ö’¡#∞ JÜ«∂º ! J=∂‡, P~åº!
=∞Ç¨â◊Ü∂« ! Jx ãÖÉ’kèOKåe.

=∞# „áêp# PKå~°O, ãÖã¨¯$u ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å Hõ#∞QÆ∞}OQÍ ÃÑ^ŒeÌ fl =∞Ç¨~å[N, „|Ç¨Ï‡N, "Õ^=Œ ¸~°∞ÅÎ ∞, N
NÜ«Ú`«∞Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ qâı+}
¨ ÏÅ`À ãÖÉ’kèOK«=K«∞Û#∞.
JÖÏˆQ q"åÇ¨Ï"≥∞#ÿ „ã‘ÅÎ #∞ =∞Ç¨ÅH©‡∆ ã¨=∂#∞~åÅ∞, N=∞u Jx ãÖÉ’kè™êÎ~∞°
q"åÇ¨ÏO HÍx „ã‘ÅÎ #∞ '‰õΩ=∂i— Jx ãÖÉ’kè™êÎ~∞°
Ñ≤#flÖˇ#· =∞QÆ"åi ¿Ñ~°=¡ ÚO^Œ∞ 'z~°Orq— Jx, Ñ≤#flÖˇ#· P_»"åi ¿Ñ~°=¡ ÚO^Œ∞ 'z~°Orq ™œÉèÏQÆº=u Jx
ãÖÉ’kè™êÎ~∞° .
¿Ñ~°‰¡ Ωõ =ÚO^Œ∞ N=∞u/ N Jx KÕiÛ ~åã≤#Ñ¨Ù_»∞ ¿Ñ~°¡ `«~åfi`« QÍ~°∞ Jx ~åÜ«∞#=ã¨~O° ÖË^∞Œ .JÖÏˆQ H˘O^Œ~∞°
`«=∞ ¿Ñ~°∞ ‰õΩ =ÚO^Œ∞ _®Hõ~ì ,ü „á⁄ÃÑã¶ ~¨ ,ü "Õ∞[~ü, HõÅflÖò ÖÏO\˜q KÕiÛ ~å™êÎ~∞° . WÖÏ ãÖÉ’kèOz ~åã≤#Ñ¨Ù_»∞ ‰õÄ_®
¿Ñ~°¡ `«~åfi`« 'QÍ~°∞ — Jx ~åÜ«∞#=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
ãÖÉ’^è#Œ Ö’ Q“~°=hÜ«ÚÖˇ#· , =∂#ºNÖÏO\˜ qâı+}
¨ Ïefl JkèHÍ~°∞Å‰õΩ ~å¿ã ÖËYÖ’¡ "å_»∞`å~°∞.ãÖÉ’^è#Œ
`«~åfi`« HÍ=∂#∞ `«ÑÊ¨ x ãïQÍ LOKåe.
WÑ¨C_»∞ „Ñ¨^•è # q+¨Ü∞« O ZÖÏ LO@∞O^À K«∂^•ÌO !
„Ñ¨^•è # q+¨Ü∞« O
Ñ≤Å∞Ñ¨Ù‰õΩ HÕ^Œ H˘OK≥O ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ ÉèÏQÆOÖ’ „Ñ¨^•è # q+¨Ü∞« O „áê~°OaèOKåe. ÃÑ^ŒÅÌ ‰õΩ #=∞™ê¯~åÅ∞, =O^Œ<åÅ∞
K≥áêÊe. z#fl"åiH˜ â◊√ÉèÏHÍOHõÅ∆ ∞, Pjã¨∞ûÅ∞, n"≥#Å∞ K≥áêÊe, P`«~åfi`« L`«~Î O° ~å¿ã"å~°∞ `«=∞ˆH=∆ ∞ ã¨=∞Kå~åxfl
`≥eÜ«∞*Ëã∂¨ Î ~åã¨∞#Î fl"åi Ü≥∂QÆHˆ =∆ ∂Å#∞ HÀ~°∞`«∂ q+¨Ü∞« O ~åÜ«∂e. ÖËYÖ’¡x ~°HÍÅHõ#∞QÆ∞}OQÍ q+¨Ü∞« q=~°}
H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. q+¨Ü∂« xfl qãïÎ Oz ~å¿ã@Ñ¨C_»∞ q~å=∞ zÇ¨flÅ#∞ J=ã¨~åxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ qxÜ≥∂yOKåe.
ÖËYÖ’ ~å¿ã"åi ÉèÏ"åÅ∞ ã¨Ê+Öì QÍ , q=~°OQÍ LO_®e. ÖËY#∞ ã¨∞ÅÉèâí e·‹ Ö’ ~åÜ«∂e. q+¨Ü∂« xfl ãÖ^Œ~åƒxfl |\˜ì
¿Ñ~åÅ∞QÍ qÉèlí OKåe
=ÚyOÑ¨Ù
ÖËY z=iÉèÏQÆOÖ’ z#fl"å~°∞ ÃÑ^Œ"Ì åiH˜ ~å¿ãÎ z`«yÎ OK«=ÅÜ«Ú#∞, W@∞¡ q^èÜ
Õ Ú« _»∞ Jx, ÃÑ^ŒÅÌ ∞ z#fl"åiH˜
~å¿ãÎ „QÆÇÏ≤ OÑ¨=ÅÜ«Ú#∞, Jx W@∞¡ „âıÜ∂≥ aèÖÏ+≤ Jx ~åÜ«∂e.
"åºáê~° , =º=Ç¨~°, ™êOÑ¶∞≤ Hõ ÖËYÖ’¡ qâßfiã¨áê„`«∞_»∞, Éè=í nÜ«Ú_»∞ ÖÏO\˜ "å\˜x ‰õÄ_® LÑ¨Ü∂≥ yOK«=K«∞Û#∞.
ãÖ`«HOõ
=ÚyOÑ¨Ù‰õΩ HÕ^Œ H˘OK≥O ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ QÍ ÖËY ~å¿ã"å~°∞ `«=∞ ãÖ`«HOõ KÕÜ∂« e. H˘`«"Î åiH˜ ÖËY~å¿ã@Ñ¨C_»∞
q=~°}HÀãÖ HÕ^Œ ‰õΩO_»bHõ~}
° ÏÅ =∞^èºŒ L`«~Î O° ~å¿ã"åi ¿Ñ~°∞ q_ç JHõ~∆ åÅ`À ~åÜ«∞_»O =∞Ozk.
185 ÖËY
L`«~Î O° Z=iH˜ ~åã¨∞<Î åfl"≥∂ "åi z~°∞<å=∂ (ÖËY JO^Œ∞‰õΩ<Õ "åi z~°∞<å=∂)
ÖËY JO^Œ∞‰õΩ<Õ "åi Ñ¨ÓiÎ¿Ñ~°∞, z~°∞<å=∂#∞ ÖËY "≥Å∞Ñ¨Å =∂„`«"∞Õ HÍ‰õΩO_® Ö’Ñ¨Å ‰õÄ_® ~åÜ«∂e.
=ºHÎ̃Q`Æ « ÖËYÖ’¡ D ¿Ñ~°∂, z~°∞<å=∂ ÖËY HÕk ÉèÏQÆOÖ’ LO_®e. "åºáê~°, =º=Ç¨~° ÖËYÖ’¡ =∂„`«O Wq L`«~Î O°
ÃÑ· ÉèÏQÍÖ’¡ LO_»=K«∞Û#∞.
ÖËY ‰õΩ_ç "≥Ñ· Ù¨ QÍ z~°∞<å=∂#∞ XHõ ÑÖHÎ̃ HÕ^Œ =∞~À ÑÖHÎ̃QÍ ~åÜ«∂e. „Ñü ÑÖHÎ̃ z=~° HÍ=∂ LOKåe.
=ºHÎ̃ ¿Ñ~°∞‰õΩ=ÚO^Œ∞ N/ N=∞u/ ‰õΩ=∂i ÖÏO\˜ Q“~°=ã¨∂K«Hõ qâı+e¨ fl KÕ~åÛe. z~°∞<å=∂ z=~° áÈãì̈Öò Ñ≤<H£ À_£
~åÜ«∂e. WÖÏ ~åÜ«∞_»O =Å¡ *Ï|∞ Z=iH˜ ~åã¨∞<Î åfl"≥∂ "åiH˜ `˘O^Œ~Q° Í KÕ~∞° `«∞Ok.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 1
1. ÖËYÖ’ „Ñ¨^•è # q+¨Ü∞« O `«~åfi`« LO_®eû#k ( )
(1) z~°∞<å=∂ (2) ãÖÉ’^èŒ# (3) =ÚyOÑ¨Ù (4) ãÖ`«HOõ
2. HÍ~åºÅÜ«∂Å‰õΩ ~å¿ã ÖËYÖ’¡ z~°∞<å=∂, `Õkx D ÉèÏQÆOÖ’ ~åÜ«∂e ( )
(1) ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ HÕk ÉèÏQÆO (2) Z_»=∞"≥Ñ· Ù¨ HÕk ÉèÏQÆO
(3) ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ ÃÑ· ÉèÏQÆO (4) Z_»=∞"≥Ñ· Ù¨ ÃÑÉ· Ïè QÆO
3. L`«~Î O° ~åã¨∞#Î fl "åi`À =∞#‰õΩ#fl ãÖ|O^è•xfl |\˜ì =∂ˆ~k ( )
(1) ãÖÉ’^è#Œ (2) `Õk (3) Ñ≤<H£ À_£ (4) q~å=∞ zÇ¨ÏflO
4. Ñ≤#flÖˇ#· =∞QÆ"åi ¿Ñ~°=¡ ÚO^Œ∞ ~å¿ãk ( )
(1) ‰õΩ=∂i (2) N (3) ‰õΩ=∂~°∞_»∞ (4) z~°Orq
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1– 3† 2–2† 3–2† 4–4.
11.3 =¸Åáê~î°O – 2
q+¨Ü∞« „áê^è•<åºxfl J#∞ãïOz =ºH˜QÎ `Æ ,« ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞ ^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞H˘x ÖËYÖ’¡ 4 ~°HÍÅ∞
L<åfl~Ú. Jq =ºH˜QÎ `Æ « ÖËYÅ∞, ™êOÑ¶∞≤ Hõ ÖËYÅ∞, "åºáê~° ÖËYÅ∞, =º=Ç¨~° ÖËYÅ∞.
D ÖËYÅ QÆ∞iOz H˘O`« q=~°OQÍ `≥Å∞ã¨∞H˘O^•O.

=ºHÎ̃Q`Æ « ÖËYÅ∞
=ºHÎ̃Q`Æ « q+¨Ü∂« Å#∞ `≥eÜ«∞*Ëã∂¨ Î `«e^¡ OŒ „_»∞Å‰õΩ, |O^è∞Œ =ÙÅ‰õΩ, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å‰õΩ, Pf‡Ü«ÚÅ‰õΩ QÍx ~å¿ã
ÖËYÖË =ºH˜QÎ `Æ « ÖËYÅ∞. =ºH˜QÎ `Æ "« ∞≥ #ÿ Hˆ =∆ ∞ ã¨=∂Kå~åÅ∞, P#O^ŒH~õ "° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« Å∞, P"Õ^#Œ Å∞, J#∞Éè"í åÅ∞, „Ñ¨Ü∂« }
qâıëêÅ∞, qO^Œ∞Å∞, q<À^•Å∞, JÉèºí ~°#÷ Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q+¨Ü∂« Å∞ D ÖËYÖ’¡ LO\Ï~Ú. D ÖËYÅ#∞ Z‰õΩ¯=QÍ =∞#
Z^Œ∞@ÖËx =∞# "åi Hˆ =∆ ∞ ã¨=∂Kå~åÅ∞ `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ ~å™êÎO. JO^Œ∞=Å¡ g\˜x Hˆ =∆ ∞ ã¨=∂Kå~° ÖËYÅ∞ ÖË^•
LÉèÜí ∞« ‰õΩâ◊Ö’ÑïÖËYÅ∞ Jx‰õÄ_® JO\Ï~°∞. =ºHÎ̃Q`Æ « ÖËYÖ’¡ =º‰õΩÅÎ ãÖ|O^è•Å∞, "åi ÉèÏ==ºH©HÎ ~õ } ° „Ñ¨^•è #
„Ñ¨Ü∂≥ [#OQÍ LO@∞Ok.
™êOÑ¶∞≤ Hõ ÖËYÅ∞
ãÖáê^ŒHÜ© ∞« ÖËYÅ∞, q#uÑ¨„`åÅ∞, q∞„`«∞Å‰õΩ, |O^è∞Œ =ÙÅ‰õΩ ~å¿ã PÇ¨fi# ÖËYÅ∞, ÃÑO_ç¡ , Ñ¨Ù\˜#ì ~ÀA
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ â◊√ÉèHí Í~åºÅ‰õΩ |O^è∞Œ =ÙÅ‰õΩ, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å‰õΩ ÑÖ¿Ñ Ñ≤Å∞Ñ¨Ù Ñ¨„uHõÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x ™êOÑ¶∞≤ Hõ ÖËYÅ∞
JO\Ï~°∞. ™êOÑ¶∞≤ Hõ „Ñ¨Ü∂≥ [<åxfl PtOKÕq ™êOÑ¶∞≤ Hõ ÖËYÅ∞.
"åºáê~° ÖËYÅ∞
=$uÎ, "åºáê~° Ñ¨~O° QÍ XHõ =ºH˜Î =∞~À =ºH˜HÎ ˜ HÍx, XHõ ãÖã¨÷ =∞~À ãÖã¨‰÷ Ωõ QÍx ~å¿ã ÖËYÅ#∞ "åºáê~° ÖËYÅ∞
Jx =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . "åºáê~° ÖËYÖ’¡ K≥¿ÑÊ q+¨Ü∞« O KåÖÏ ã¨∂\˜QÍ LO_®e. H˘>Ë+<¨ £ J_ç̂Q ÖËY, Ñ¨ÙãÎ̈HOõ q„ˆH`«‰Ωõ
~å¿ã ÖËY, L^ÀºQÍxH˜ ^Œ~M° Ïã¨∞,Î Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ÖËYÅ∞ LO\Ï~Ú
=º=Ç¨~° ÖËYÅ∞
"å~åÎÑ„¨ uHõÅ∞, HÍ~åºÅÜ«∂Å‰õΩ ~å¿ã JkèHÍiHõ, J~°J÷ kèHÍiHõ ÖËYÅ∞, „Ñ¨H@ õ #Å∞, q[˝ÑÙ¨ ÅÎ ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x
=º=Ç¨~° ÖËYÅ∞ JO\Ï~°∞. D ÖËYÖ’¡ ãÖÉ’^è#Œ Ö’ ã¨∂\˜QÍ ãÖÉ’kèOKÕ Ñ¨^•ÖË "å_»∞`å~°∞. qâı+} ¨ ÏÅ∞, Hˆ =∆ ∞
ã¨=∂Kå~åÅ J=ã¨~O° LO_»^∞Œ . ÃãÅ=Ù fã¨∞HÀ=\OÖ’ Éè=í nèÜÚ« _»∞, g∞q^èÜ Õ Ú« _»∞ J<Õ Ñ¨^•Å∞ LO\Ï~Ú. „ã‘ÅÎ ∞
~å¿ã ÖËYÖ’¡ Éè=í nÜ«∞, g∞ q^èÜ Õ ∞« Jx ~åÜ«∂e. g\˜Ö’ JkèHÍiHõ ÖËY, J~°÷ JkèHÍiHõ ÖËY, "≥∞"≥Ú~°O_»O,
ZO_®~°∞û"≥∞O\ò, <À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<,£ ã¨~∞° ¯ºÅ~°∞,¡ q[˝ÑÙ¨ ÅÎ ∞, i[Å∂º+¨<,£ "≥∞"≥∂iÜ«∞Öòû, „áÈHõ"¡ ∞Õ +¨#∞¡ LO\Ï~Ú. =ºHÎ̃Q`Æ ,«
™êOÑ¶∞≤ Hõ, "åºáê~° , =º=Ç¨~° ÖËYÅ Hõ#∞QÆ∞}OQÍ ãÖÉ’^è#Œ , =ÚyOÑ¨Ù =∂~°∞`«∞O\Ï~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
1. =ºHÎ̃Q`Æ ,« ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞ ^Œ$+≤Öì ’ ÃÑ@∞ìH˘x ~å¿ã ÖËYÅ∞ ( )
(1) =¸_»∞ ~°HÍÅ∞ (2) <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ∞ (3) P~°∞ ~°HÍÅ∞ (4) S^Œ∞ ~°HÍÅ∞
187 ÖËY
2. Hˆ =∆ ∞ ã¨=∂Kå~° ÖËYÅ∞ Jx g\˜x =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° ( )
(1) "åºáê~° ÖËYÅ∞ (2) ™êOÑ¶∞≤ Hõ ÖËYÅ∞ (3) =ºH˜QÎ `Æ « ÖËYÅ∞ (4) =º=Ç¨~° ÖËYÅ∞
3. "åºáê~° ÖËYÖ’¡x LÑ¨qÉèÏQÆO ( )
(1) H˘>Ë+<¨ £ J_çQˆ ÖËY (2) q#u Ñ¨„`«O (3) "≥∞"≥∂~°O_»O (4) <À\˜ÑHˆ≤¶ +¨<£
4. =ºHÎ̃Q`Æ « ÖËYefl =∞#O D ã¨=∂Kå~°O `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ ~å™êÎO ( )
(1) Ñ¶~≤ åº^Œ∞ ã¨=∂Kå~°O (2) q[˝ÑÎ≤ ã¨=∂Kå~°O (3) „Ñ¨H@ õ # ã¨=∂Kå~°O (4) Hˆ =∆ ∞ ã¨=∂Kå~°O
ã¨=∂^è•<åÅ∞: 1–2† 2–3† 3–2† 4–4.
11.4 =¸Åáê~îO° - 3
B~°OQÆ*|Ë ∞ `«# Láê^è•ºÜ«ÚxH˜ „"åã≤# L`«~Î O°
B~°OQÆ*|Ë ∞Ö’ Zxfl ^Œ∞~°∞}æ ÏÅ∞#flÑ¨Ê\˜H© J`«_∞» Q˘Ñ¨Ê q^•fiOã¨∞_çx K≥ÑÊ¨ Hõ `«ÑÊ¨ ^Œ∞. J`«xH˜ ÉèÏëê áêO_ç`º« =¸,
Ö∫H˜Hõ =º=Ç¨~° *Ï˝#=¸, ^Œ∂~°^$Œ +≤ì L<åfl~Ú. J`«x JHõ~∆ åÅ∞ =Ú`åºÅ∞ ^˘~°e#@∞¡O\Ï~Ú. `«# =^Œ‰Ì Ωõ ÑÖÑ¨|_ç#
=ÚYº"≥∞#ÿ Js˚Åxfl\˜H© J`«_Õ ã¨fiÇ¨Ï™êÎÅ`À „Ñ¨`∞« º`«~Î åÅ∞ ~å¿ã"å_»∞. J`«xH˜ z#fl`«#OÖ’ K«^∞Œ =Ù K≥ÑÊ≤ # =ÚÖÏ¡™êÖˇ
J#∞ Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ `«#‰õΩ Q˘Ñ¨Ê L^ÀºQÆ=Ú W=fi=∞O@∂ Js˚ ÑÖÑ≤`,Õ JO^Œ∞‰õΩ B~°OQÆ*|Ë ∞ D q^èOŒ QÍ „Ñ¨`∞« º`«~Î =° Ú
~åâß_»∞. qÖò _»∞º~°O\ò J<Õ „Ñ¨ã^≤ ÌŒ K«i„`«HÍ~°∞_»∞ "≥ÚÑ¶∞¨ Öò P™ê÷# qâıëêÅ QÆ∞iOz ~åã¨∂Î K«i„`«Ö’x Q˘Ñ¨Ê
L`«~Î åÅÖ’ Wk XHõ L`«~Î O° Jx „Ñ¨âO◊ ã≤OKå_»∞. H˘=∞„~åA ÅHõ‡∆ }~å=Ù QÍ~°∞ "≥Ú^Œ@ D L`«~Î åxfl PO„^èÑŒ „¨ uHõ,
1910 ™ê^è•~°} ãÖ=`«û~åk ãÖzHõÖ’ "≥Å∞=iOKå~°∞. D ÖËY H˘O`« n~°"… ∞≥ #ÿ k. nxÖ’x H˘xfl ÉèÏQÍÅ#∞
K«∂^•ÌO.
''JÜ«∂º! <å #∞Oz g∞~°∞ UO Ptã¨∞<Î åfl~°∞ ? XHõ „Ñ¨=ÚY =Úã≤O¡ „Ñ¨É∞íè =ÙQÍ <å P™ê÷#OÖ’H˜ q∞=Ú‡Å#∞
ã‘fiHõiOK«=Åã≤OkQÍ g∞~°∞ J_»Q@ Æ OÖ’ ¿ÇÏ`«∞|^Œ`ú « U"≥∞<ÿ å =ÙO^•? <å‰õΩ g∞~°∞ K«^∞Œ =Ù <Õ~Ê° =Åã≤# Ñ¨ûúŒ Ö’
<ÕiÊ=ÙO>Ë, ÃÑ· HÀiHõ <åºÜ«∞|^ŒOú QÍ<Õ =ÙO_Õk. =∞Oz q^Œº#∞ , É’^è#Œ #∞ á⁄Ok# q^•ºi÷ `«# QÆ∞~°∞=Ù#∞ `«#
`«O„_çx Q“~°qOKÕO`«QÍ Q“~°qOKåe
HÍx g∞~°∞ <å‰õΩ <ÕiÊO^Õq∞\˜? =ÚO^Œ∞QÍ Ü«¸~°Ñπ JO>Ë áÈ~°∞ÛQÆÖò J<Õ z#fl nfiÑ¨=∞h, P ^ÕâÑ◊ Ù¨ ~å*Ë
Q˘Ñ¨Ê"å_»h, PÜ«∞# `«~åfi`« ™ê÷#O Ç¨ÖˇO_£ ~åA^Œh, J@∞ `«~åfi`« ™ê÷#O WOQÆO¡ _£ ~åA^Œh <Õ~åÊ~°∞. nxH˜
|^Œ∞Å∞QÍ g∞~°∞ <å‰õΩ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ =Ù#fl qq^èŒ ^ÕâßÅ QÆ∞iOp, "å\˜ "≥q· ^•ºÅ QÆ∞iOp <ÕiÊ =ÙO_®eûOk.
PÜ«∂ ^ÕâßÅ, ~åAÅ |ÖÏ|ÖÏÅ∂, "åi Ü«Ú^Œú Ñ¨^`úŒ ∞« Å∂, "åi PKå~åÅ∂, "åi =∞`åÅ∞, „Ñ¨É∞íè `«fi
Ñ¨^`úŒ ∞« Å∂, "åi „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∂, "åi K«i„`«, "åi Jaè=$kú, JÉè∞í º^ŒÜ∞« O, Ñ¨`#« O, UÜÕ∞ „Ñ¨=∂^•Å =Å¡ ÖËHõ
`«ÑÊ≤ ^•Å =Å¡ PÜ«∂ ™ê„=∂*ÏºÅÖ’, ~å*ÏºÅÖ’ =∞Ç¨Ï`«~Î "° ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞, qÑ¨"¡ åÅ∞ =KåÛÜ≥∂ W=hfl g∞~°∞
<å‰õΩ <ÕiÊOz =ÙO_®eûOk. "≥ÚQÆÖò ™ê„=∂[º ãÖ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ Öˇ#· „Ñ¨=ÚY∞Å QÆ∞iOz g∞ #∞Oz <Õ#∞ Ug∞
<Õ~∞° ÛHÀÖË^∞Œ . "åi rq`« K«i„`«Å∞ g∞~°∞ <å‰õΩ É’kèOK«Ö^Ë ∞Œ . =∞Ç¨Ï`«~Î ° q[Ü«∂Å∞ ™êkèOK«\ÏxH˜ "å~°∞
J#∞ãïOz# q^è•<åÅ∞, "å\˜ „Hõ=∞O QÆ∞iOz g∞~°∞ <å‰õΩ <Õ~Ê° ÖË^∞Œ .
g∞ TÇ¨ÏÖ’ XHõ ~åA H˘_»∞‰õΩ Q˘Ñ¨Ê ÉèÏëê"Õ`,Î« "åºHõ~} ° âß„ãÎ̈"`Õ Î« J~Ú`Õ J^˘Hõ Q˘Ñ¨Ê HÍÉ’Å∞ ! `«#
=∂`«$ÉèÏ+¨#∂, „Ñ¨[ÅÉèÏ+¨#∞, á⁄~°∞QÆ∞ ÉèÏ+¨#∞ <Õ~∞° ÛHÀ‰õΩO_® W`«~° ÉèÏ+¨Å∞, q^Õj ÉèÏ+¨Å∞ <Õ~∞° ÛHÀ=_»=∞<Õk
Q“~°"åxflã¨∞OÎ k HÍÉ’Å∞ ! x*ÏxH˜ P ÉèÏ+¨Å∞ J`«xH˜ J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . Z<Àfl ÉÏ^èºŒ `åÜ«Ú`«"∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« Å#∞
Ñ¨\Oì˜ K«∞HÀ=Åã≤# ~å[=OâßxH˜ K≥Ok# =∂‰õΩ, ÉÏÅº^ŒâÖ◊ ’ ã¨=∞Ü«∞"≥∞O`À qÅ∞"≥#· k. =∂‰õΩ#fl Ñïq∞`«
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ qq^èŒ q+¨Ü∂« Å∞ <Õ~∞° ÛHÀ=_»O J=ã¨~O° .
ã¨„Hõ=∞"≥∞#ÿ ^•iÖ’ #_çz# ÉÏÅº^Œâ◊ Z<Àfl P#O^Œ^•Ü«∞Hõ"∞≥ #ÿ *Ï˝ÑH¨ ÍÅ`À xO_ç=ÙO@∞O^Œx, Z<Àfl "ÕÅ
=∞Oz Ñ¨^`úŒ ∞« Å#∂, q+¨Ü∂« Å#∂ <Õ~∞° Û‰õΩ<Õ â◊HÎ˜ Hõey =ÙO@∞O^Œh, "å@xflO\© „Ñ¨ÉÏè =O =∞x+≤ rq`«OÃÑ·
=ÙO@∞O^Œh =∂#ã≤HOõ QÍ J`«_∞» Z<Àfl L`«¯$+¨ì HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ KÕÑ@¨ Qì ÅÆ _»h g∞‰õΩ `≥eÜ«∞^•! K«\ÏìÅ∞, „áê~°#÷ Å∞,
âß„™êÎÅ∞ W=hfl J~°aH± ÉèÏ+¨Ö’ HÍ‰õΩO_® =∞# =∂`«$ÉèÏ+¨Ö’ <Õ~∞° ÛHÀ‰õÄ_»^•?
x*ÏxH˜ g∞~°∞ ##∞fl ¿ÇÏ`«∞|^Œú PÖ’K«#QÆÅ"åxQÍ fiÛkkÌ =ÙO>Ë, ¿ÇÏ`«∞=Ù`À `«ÑÊ¨ =∞ˆ~^•x`À#∂ ãÖ`«$Ñ≤Î
Ñ¨_x» "åxQÍ ~°∂Ñ¨ÙkkÌ =ÙO>Ë, J^Œ$+¨,ì ^Œ∞~°^$Œ ëêìÅ ^•_»∞Å‰õΩ Ö’#∞QÍ‰õΩO_® g\˜Hfõ `«OQÍ =ÙO_»\ÏxH˜
J#∞"≥·# ã¨∂„`åÅ#∞ <å‰õΩ <ÕiÊ=ÙO>Ë, ##∞fl XHõ ã≤÷`«„ÑÄ˝xQÍ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤=ÙO>Ë, ãÖÑ¨^Œ‰õΩ
á⁄OyáÈÜÕ∞"åxQÍ#∂, HõëêìÅ‰õΩ Hõ$OyáÈÜÕ∞"åxQÍ#∂ HÍ‰õΩO_® `«Ü∂« ~°∞KÕã≤ =ÙO>Ë, =∞# rq`«O QÆ∞iOz
*Ï˝#O <åH˜zÛ=ÙO>Ë, Jã¨Å∞ q+¨Ü∂« Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨∂„`åÅ∞ K≥ÑÊ≤ =ÙO>Ë, D qâ◊fiO Ü≥ÚHõ¯
B#fl`«ºO QÆ∞iOz <å =∞#ã¨∞Ö’ XHõ ÉèÏ=# xOÑ¨_O» Ö’ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_=ç ÙO>Ë D qâ◊fiOÖ’ =Ù#fl XHõ „Hõ=∞O, XHõ
„Hõ=∞|^Œú QÆ=∞#O QÆ∞iOz K≥ÑÊ≤ =ÙO>Ë, W@∞=O\˜ q+¨Ü∂« Å`À ‰õÄ_ç# `«`fiÎ« âßGO`À ##∞fl xOÑ≤=ÙO>Ë, <Õ#∞
JÖˇQÍ˚O_»~ü `«# QÆ∞~°∞"≥#· Ji™êì\Ö˜ ò Ñ¨@¡ K«∂Ñ≤# P^Œ~}
° g∞Ñ¨@¡ K«∂Ñ≤OKÕ"å_çx, JO`«HOõ >ˇ Z‰õΩ¯=QÍ g∞‰õΩ
ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕã≤ =ÙO_Õ"å_çx.
g∞~°∞ ##∞fl J#=ã¨~° á⁄QÆ_ÅÎ» `À =ÚOK≥`‰Î« Ωõ O_® ~åAQÍ <Õ~∞° ÛHÀ"åeû# =ÚYº"≥∞#ÿ q+¨Ü∂« Å#∞ <ÕiÊ
=ÙO_®eûOk. XHõ ÑïáêÅ‰õΩxH˜ „Ñ¨[ÅÑ¨@¡ QÆÅ ÉÏ^èºŒ `«Å#∂, „Ñ¨[Å‰õΩ áêÅ‰õΩx Ñ¨@¡ QÆÅ ÉÏ^èºŒ `«Å QÆ∞iOz
J=QÍÇ¨Ï# <å‰õΩ <ÕiÊ =ÙO_®eûOk. U^À XHõ ~ÀA <å ™È^Œ~∞° Å`À Ü«Ú^ŒOú KÕÜ∞« _®xH˜ HõuÎ LÑ¨Ü∂≥ yOKåeû
=ã¨∞OÎ ^Œx TÇ≤ÏOz, XHõ Ñ¨@}ì Ïxfl ZÖÏ =Ú@ì_Oç Kåe, K≥ÖÏ¡K^≥ ∞Œ ~°~Ú# Ãã<· åºxfl ZÖÏ J^Œ∞Ñ¨ÙÖ’H˜ `≥K∞« ÛHÀ"åe
J#fl q+¨Ü∂« Å∞ <ÕiÊOKåeûOk. J~Ú`Õ W=hfl <Õ#∞ W`«~∞° Å #∞O_ç P `«~∞° "å`« <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl#∞. g∞ =^ŒHÌ Í^Œ∞.
Hõ#∞Hõ g∞~°∞ ~ÚÑ¨Ù_»∞ LO@∞#fl „QÍ=∂xˆH "≥o§á⁄O_ç, g∞‰õΩ <Õ#∞ Z@∞=O\˜ ã¨Ç¨ Ü«∞=¸ KÕÜ∞« #∞. g∞~°∞
Z=~À, Uq∞\’ „Ñ¨[Å‰õΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_® XHõ ™ê^è•~°} áœ~°∞xQÍ ZÑ¨Ê\˜ÖÏQÍ<Õ rqOK«O_ç.
189 ÖËY
1. =ÚÖÏ¡™êÖˇ J<Õ Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ B~°OQÆ*|Ë ∞‰õΩ ÑÖÑ≤# Js˚ Ö’x JOâ◊O. ( )
(1) H˘O`«ÃÑH· Oõ W=fi=∞x (2) L^ÀºQÆO W=fi=∞x
(3) =∞O„uÑ¨^qŒ W=fi=∞x (4) `«# ^ŒQ~æÆ ° K«^∞Œ =ÙHÀ=∞x
2. áÈ~°∞ÛQÆÖò ^ÕâÑ◊ Ù¨ ~åA `«~åfi`« ™ê÷#O Z=ik? ( )
(1) Ç¨ÖˇO_»∞ ~åA (2) WOQÆO¡ _»∞ ~åA (3) „á¶ê#∞û ~åA (4) ÃãÊ~Ú<£ ~åA
3. ZÖÏO\˜ *Ï˝#O WzÛ LO>Ë `å#∞ Z‰õΩ¯= ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕã≤ LO_Õ"å_çx Jx B~°OQÆ*|Ë ∞
`«# Láê^è•ºÜ«Ú_ç`À J<åfl_»∞? ( )
(1) ã≤u÷ „Ñ¨[`˝ « ‰õΩ ãÖ|OkèOz# *Ï˝#O (2) qâ◊fiO Ü≥ÚHõ¯ B#fl`«fiO QÆ∞iOz# *Ï˝#O
(3) =∞# rq`«O QÆ∞iOz *Ï˝#O (4) qâ◊fiOÖ’x„Hõ=∞O QÆ∞iOz# *Ï˝#O
4. U^À XHõ ~ÀA `å#∞ Z=i`À Ü«Ú^ŒOú KÕÜ∞« _®xH˜ HõuxÎ LÑ¨Ü∂≥ yOKåeû =ã¨∞OÎ ^Œx
TÇ≤ÏOKåeûO^Œx B~°OQÆ*|Ë ∞ J<åfl_»∞? ( )
(1) ™È^Œ~Å° ∞ (2) ã¨ÇÏ¨ K«~∞° Å∞ (3) Ããx· ‰õΩÅ∞ (4) ™ê=∞O`«∞Å∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 2† 2 - 1† 3 - 3† 4 -1.
11.5 =¸Åáê~îO° - 4
=∂#=`å"åk, =∂r J"≥∞iHÍ J^èŒº‰õ∆Ω_»∞ J„|Ç¨ÏO eOHõ<£ `«# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ K«^Œ∞=Ù`«∞#fl ã¨∂¯Å∞
„Ñ¨^•è <Àáê^è•ºÜ«Ú_çH˜ ~åã≤# ÖËY Ñ¨ÓiÎ (J#∞"å^ŒO) áê~îq° ∞k. P<å_»∞ PÜ«∞# HÀ~°∞‰õΩ#fl ã≤^•úO`åÅ∂, qÅ∞=Å∂
D <å\˜H© P^Œ~≈° „áêÜ«∞"Õ∞. P ÖËYÖ’ eOHõ<£ WÖÏ K≥|∞`å~°∞...
''=∂#=ÙÅO^Œ~∂° <åºÜ«∞=O`«∞Å∂, ã¨pÛùÅ∞~°∂ HÍ^Œx J`«_∞» <Õ~∞° ÛHÀ"åe. J~Ú`Õ ™êfi~°Ñ÷ ~¨ ° ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ`À
áê@∞ JOH˜`É« Ïè =O QÆÅ <åÜ«∞‰õΩÅ∂ =Ù<åfl~°h, ^ŒQÍHÀ~°∞Å`À áê@∞ nè~À^•`«∞ÖÎ #·ˇ "å~°∞ ‰õÄ_® =Ù<åfl~°x J`«xH˜
<ÕiÊOK«O_ç. â◊„`«∞=ÙÅ∞#fl>Ë¡ q∞„`«∞Å∞ ‰õÄ_® LO\Ï~°x K≥ÑÊ¨ O_ç. H˘O`« ã¨=∞Ü«∞O Ñ¨\<ì˜ å ã¨~ˆ , ^˘iH˜# J~Ú^Œ∞ _®Å~°¡
HõO>Ë ãÖáêkOz# XHõ¯ _®Åˆ~ qÅ∞"≥#· ^Œx J`«xH˜ `≥eÜ«∞*ˇÑÊ¨ O_ç. á⁄QÀ@∞ìHÀ=_®xfl Éèií OK«QÅÆ QÍÅh, QÔ Å∞Ñ¨Ù‰õΩ
ãÖ`À+≤OKåÅh <ÕiÊOK«O_ç. ™È=∞iáÈ`«∞Å∞ Pâ◊áÈ`«∞Å<Õ q+¨Ü∞« O J`«xH˜ `˘O^Œ~Q° Í `≥eÜ«∞*ˇÑÊ¨ O_ç. gÅ∞O>Ë
Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅÖ’x J^Œ∞ƒù`åÅ#∞, J`«xH˜ q=iOK«O_ç. J~Ú`Õ PHÍâ◊OÖ’ Ñ¨‰Ω∆õ Å∞ ZQÆ~Q° ÅÆ QÆ_O» , =∞O_»∞>ˇO_»Ö’ `Õ<>≥ QË ÅÆ ∞
ãÖK«iOK«_O» , Ñ¨KÛ« \˜ H˘O_» K«iÜ«∞Ö’¡ Ñ¨Ù=ÙfiÅ∞ qHõãO≤ K«_O» `åÅ∂‰õΩ ~°ÇÏ¨ ™êºÅ∞ KèkÕ OK«_®xH˜ J`«xH˜ `«y#
ã¨=∞Ü«∞O W=fiO_ç.
"≥∂ãÖ KÕÜ∞« _»O HõO>Ë qÑ¶Å¨ =∞=_»OÖ’<Õ Q“~°==ÚO^Œx g∞ |_çÖ’ <Õ~Ê° O_ç. „Ñü XHõ¯~°∂ `«ÑC¨ Jx K≥ÑÊ≤ <å
ã¨~ˆ `«# ™⁄O`« PÖ’K«#Å g∞^Œ qâßfiã¨=ÚOKåÅx J`«xH˜ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« O_ç. L#fl`«"∞≥ #ÿ =º‰õΩÅÎ `À L#fl`«OQÍ
"≥∞ÅQÍÅh, ^Œ∞O_»Q∞Æ Å`À Hõi#î OQÍ =º=Ç¨ÏiOKåÅh <ÕiÊOK«O_ç.JO^Œ~∂° QÆ∞OÑ¨ÙQÍ KÕi#Ñ¨C_»∞ J`«#∞ ‰õÄ_® "åà◊Ö¡ ’
Hõeã≤áÈ‰õΩO_® =ÙO_»QeÆ Qˆ â◊HxÎ˜ ãÖáêkOK«∞HÀ=∞#O_ç. Z=~°∞ K≥ÑÊ≤ <å q<åÅx, J~Ú`Õ "åã¨=Î ^Œ$HõÊ^äOŒ `À ÑïjeOz#
`«~∞° "å`« =∂„`«"∞Õ JOwHõiOKåÅh <ÕiÊOK«O_ç. g∞‰õΩ gÅ~Ú`Õ qKå~°OÖ’ L#flÑ¨C_»∞ ‰õÄ_® #=Ùfi`«∂ =ÙO_»QÅÆ QÆ_O»
<ÕiÊOK«O_ç. J~Ú`ÕHhõ flà◊√§ ÃÑ@∞ìHÀ=_®xH˜ ã≤Q∞Æ Ñæ _¨ #» Hõ¯~°Ö^Ë xŒ K≥ÑÊ¨ O_ç. `«ÑC¨ Öˇ<flÕ "åix ÖˇH¯õ KÕÜ∞« QÆ∂_»^hŒ , uÜ«∞º\˜
=∂@Å∞ K≥¿ÑÊ"åi`À *Ï„QÆ`QÎ« Í =ÙO_®Åh `≥eÜ«∞*ˇÑÊ¨ O_ç. â◊s~° ^•~°∞_è®ºhfl, "Õ∞^ä•â◊HxÎ̃ Z‰õΩ¯= "≥Å W=fiQÆey#
"åiˆH J=Ú‡HÀ"åÅh, J~Ú`Õ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH©, P`«‡‰õΩ =∂„`«O Z#fl\˜H© "≥ÅHõ@Qì ∂Æ _»^xŒ J`«xH˜ `≥eÜ«∞*ˇÜ∞« ºO_ç.
JÅ¡i=¸HõÅ Hˆ HõÅ∞ K≥qx ÃÑ@ì‰Ωõ O_®, `«# PÖ’K«# ã¨~Ô #· ^Œ~Ú`Õ xÅ|_ç áÈ~å_»=∞h <ÕiÊOK«O_ç. ã¨∞xfl`«OQÍ
É’kèOK«O_ç QÍh QÍ~å|O KÕÜ∞« =^Œ∞.Ì HÍeÛ#Ñ¨C_Õ QÆ^• L‰õΩ¯ QÆ\Ñì̃ _¨ kÕ . Jã¨ÇÏ¨ #OQÍ =ÙO_»_O» Ö’ QÆÅ ™êÇ¨Ï™êxfl
QÆ∞iÎOK«=∞#O_ç. ^è~·≥ º° jeH˜ HÍ=Åã≤# ã¨ÇÏ¨ <åxfl JÅ=~°K∞« HÀ=∞#O_ç. `«#g∞^Œ `«#‰õΩ JK«OK«Å"≥∞#ÿ qâßfiãÖ
Hõey=ÙO_®Åx É’kèOK«O_ç. JÑ¨C_Õ J`«_∞» =∂#=`«fiOÃÑ· Z#fl\˜H© ã¨_e» áÈx qâßfi™êxfl xÅ∞Ñ¨ÙHÀQÆÅ_»∞——.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 4
1. J„|Ç¨O eOHõ<£ D ÖËY Z=iH˜ ~åâß~°∞? ( )
(1) ¿ãflÇ≤Ï`«∞xH˜ (2) Láê^è•ºÜ«Ú_çH˜
(3) „Ñ¨^è•<Àáê^è•ºÜ«Ú_çH˜ (4) H˘_»∞‰õΩ‰õΩ
2. "≥∂ãÖ KÕÜ∞« _»O HõO>Ë Q“~°==Ú#flk ( )
(1) ã¨ÑÅ¨¶ =∞=_»O (2) qâ◊fiã≤OK«_O» (3) QÔ Å=_»O (4) qÑ¶¨Å=∞=_»O
3. ^˘iH˜# S^Œ∞ _®Å~°H¡ Oõ >Ë qÅ∞"≥#· k
(1) ãÖáêkOz# XHõ _®Å~°∞ (P) ãÖ„QÆÇÏ≤ Oz# XHõ _®Å~°∞
(3) ^•#O KÕã#≤ XHõ _®Å~°∞ (4) áÈQ˘@∞ìH˘#fl XHõ _®Å~°∞
4. "≥ÅHõ@Qì ∂Æ _»^xŒ J„|Ç¨O eOHõ<£ HÀi#k. ( )
(1) â◊s~° ^•~°∞_èº» O (2) Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH©, P`«‡‰õΩ (3) "Õ∞^ä•â◊H,Î˜ â◊s~°^•~°∞_èº» O(4) P`«‡, =∞#ã¨∞
5. ^è~·≥ º° jeH˜ HÍ=Åã≤#k ( )
(1) ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O (2) ã¨ÇÏ¨ "åãÖ (3) ã¨ÇÏ¨ #O (4) ã¨ÑÅ¨¶ O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 3† 2 - 4† 3 - 1† 4 - 2† 5 - 3.
191 ÖËY
ÖËY ~åÜ«∞@O XHõ Hõà◊
=∞x+‘H© =∞x+≤H˜ =∞^èºŒ ^Œ∂~åxfl `˘ÅyOKÕO^Œ∞‰õΩ, =∞#ã¨∞Ö’x ÉèÏ"åÅ#∞ ¿ãfiK«ÛQù Í =ºH©HÎ iõ OKÕO^Œ∞‰õΩ, XHõ
„Ñ¨^âÕ O◊ #∞O_ç =∞~À „Ñ¨^âÕ ßxH˜, XHõ =ºH˜Î #∞O_ç =∞~À =ºH˜HÎ ˜ ã¨=∂Kå~åxfl ÑÖ¿ÑO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ ~°K<« å
=∂^èºŒ =∞"Õ∞ ÖËY.
Ñ¨Ó~°fi HÍÅOÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl "å~åÎÇÏ¨ ~°∞Å ^•fi~å ÑÖ¿Ñ"å~°∞. P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ JOK≥@áê`À ÉÏ@∞QÍ,
ÃÑOÑ¨Ù_»∞ Ñ¨‰Ω∆õ Öˇ#· áê=Ù~åÅ∞, _ÕQÅÆ ∞, zÅ∞HõÅ =O\˜ "å\˜`À ÖËYefl ÑÖ¿Ñ"å~°∞.
@áê Ñ¨ûúŒ "å_»∞HõÖ’H˜ =KåÛHõ g\˜ „áêK«∞~°ºO `«yáæ È~ÚOk.
ÃãÖò, <≥\ò ™œHõ~åºÅ∞ =KåÛHõ L`«~Î åÅ∞ „áê^è•#º`« H˘O`« =~°‰Ωõ `«yáæ È`ÀOk.
U^À XHõ L`«~Î O° HÀãÖ, JÑ¨C_À WÑ¨C_À =∞#O^Œ~O° Z^Œ∞~°∞K«∂ã¨∞OÎ \ÏO.
W`«~∞° Å∞ ~åã≤# ÖËYÅ∞ K«kq P#OkOK«@"Õ∞ HÍ‰õΩO_® JO^Œ"∞≥ #ÿ L`«~Î åÅ∞ ~åÜ«∞@O JÅ"å@∞ KÕã∞¨ HÀ"åe.
ÖËYÖ’ ã¨∂Å÷ OQÍ ÖËY ~å¿ã "åi z~°∞<å=∂, `Õk, Ñ≤Å∞Ñ¨Ù (ãÖÉ’^è#Œ ), „Ñ¨^•è # q+¨Ü∞« O, =ÚyOÑ¨Ù, ãÖ`«HOõ ,
Z=iH˜ L`«~Î O° ~åã¨∞<Î åfl"≥∂ "åi z~°∞<å=∂ J<Õ P~°∞ =ÚYº"≥∞#ÿ ÉèÏQÍÅ∞O\Ï~Ú. ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ#∞
^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞H˘x ÖËYÅ∞ <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ∞.
=ºHÎ̃Q`Æ « q+¨Ü∂« Å#∞ q=iã¨∂Î `«e^¡ OŒ „_»∞Å‰õΩ, |O^è∞Œ =ÙÅ‰õΩ, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å‰õΩ Pf‡Ü«ÚÅ‰õΩ ~å¿ã ÖËYÖË =ºHÎ̃Q`Æ «
ÖËYÅ∞.
q∞„`«∞Å‰õΩ, |O^è∞Œ =ÙÅ‰õΩ ~å¿ã ÖËYÅ∞, ÃÑO_ç,¡ Ñ¨Ù\ì̃#~ÀA "≥Ú^ŒÖ#·ˇ â◊√ÉèHí Í~åºÅ‰õΩ "åiH˜ ÑÖ¿Ñ Ñ≤Å∞Ñ¨Ù
Ñ¨„uHõÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ™êOÑ¶∞≤ Hõ ÖËYÅ∞
"å~åÎÑ¨„uHõÅ∞, HÍ~åºÅÜ«∂Å‰õΩ ~å¿ã JkèHÍ~°Hõ, J~°úJkèHÍ~°Hõ ÖËYÅ∞, „Ñ¨Hõ@#Å∞,q[˝Ñ¨ÙÎÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q
=º=Ç¨~°ÖYË Å∞.
B~°OQÆ*|Ë ∞ `«# Láê^è•ºÜ«Ú_≥#· =ÚÖÏ¡™êÖˇ‰Ωõ ~åã≤# L`«~Î O° ''K«i„`«Ö’x Q˘Ñ¨Ê L`«~Î åÖ’¡ XHõ\—˜ — Jx
qÖò_∂» º~°O\ò „Ñ¨âO◊ ã≤OKå_»∞.
=∞Oz q^Œº#∞ É’^è#Œ #∞ á⁄Ok# q^•ºi÷ `«# `«O„_çxQ“~°qOKÕO`«QÍ `«# QÆ∞~°∞=Ù#∞ Q“~°qOKåe.
ÉÏÅº^Œâ◊ Z<Àfl P#O^•Ü«∞=∞Hõ"∞≥ #ÿ *Ï˝ÑH¨ ÍÅ`À xO_ç LO@∞Ok.
J„|Ç¨O eOHõ<£ `«# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ K«^∞Œ =Ù`«∞#fl áê~îâ° ßÅ„Ñ¨^•è <Àáê^•ºÜ«ÚxH˜ ~åã≤# ÖËYÖ’ PÜ«∞# HÀ~°∞‰õΩ#fl
ã≤^•úO`åÅ∞ qÅ∞=Å∞ „ÑüaOa™êÎ~Ú.
H˘O`« ã¨=∞Ü«∞O Ñ¨\<ì˜ å ã¨~ˆ ^˘iH˜# J~Ú^Œ∞ _®Å~°H¡ Oõ >Ë ãÖáêkOz# XHõ¯ _®Åˆ~ qÅ∞"≥O· ^Œx <Õ~åÊe.

"≥∂ãÖ KÕÜ∞« _»O HõO>Ë qÑ¶Å¨ =∞=_»OÖ’<Õ Q“~°==ÚO^Œx |_çÖ’ <Õ~åÊe.
qKå~°OÖ’ ‰õÄ_® #=Ùfi`«∂ LO_®Åx <Õ~åÊe.
uÜ«∞º\˜ =∂@Å∞ K≥¿ÑÊsu`À *Ï„QÆ`QÎ« Í LO_®e.
JÅ¡i =¸HõÅ Hˆ HõÅ∞ K≥qx ÃÑ@ì‰Ωõ O_®, `«# PÖ’K«# ã¨~Ô #· ^Œ~Ú`Õ xÅ|_ç áÈ~å_»@O <Õ~åÊe.
`«#g∞^Œ `«#‰õΩ JK«OK«Å"≥∞#ÿ qâßfiãÖ LO_®Åx <Õ~åÊe.
=∂#=`«fiO ÃÑ· Z#fl_»∂ ã¨_e» áÈx qâßfi™êxfl ÃÑOá⁄OkOK«∞HÀ"åÅx <Õ~åÊe.
JÉèÏº™êÅ∞
10.7 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. `«e^¡ OŒ „_»∞Å‰õΩ, |O^è∞Œ =ÙÅ∞, q∞„`«∞Å#∞ ZÖÏ ãÖÉ’kèOKåÖ’ q=iOK«O_ç.
2. ÖËYÖ’ „Ñ¨^•è #q+¨Ü∞« O ZÖÏ LO_®Ö’ `≥ÅÑÖ_ç.
3. =º=Ç¨~° ÖËYÅ∞ ZÖÏ ~åÜ«∂Ö’ `≥ÅÑÖ_ç.
4. B~°OQÆ*|Ë ∞ ÖËYÖ’ ~åã≤# ~åA <Õ~∞° ÛHÀ"åeû# =ÚYºq+¨Ü∂« Å∞ q=iOK«O_ç.
5. ÉÏÅº^Œâ◊ QÆ∞iOz B~°OQÆ*|Ë ∞ Jaè„áêÜ«∞O Uq∞\˜?
6. ''HÍeÛ#Ñ¨C_Õ QÆ^• L‰õΩ¯ QÆ\Ñì̃ _¨ kÕ —— J<Õ J„|Ç¨OeOHõ<£ =∂\Ö’¡x J~°O÷ q=iOK«O_ç.
1. L`«~Î O° ~å¿ã@Ñ¨C_»∞ áê\ÕK«=Åã≤# ã¨∂„`åÅ∞ `≥ÅÑÖ_ç.
2. ÖËYÖ’ =ÚyOÑ¨Ù ZÖÏ LO_®Ö’ L^•Ç¨Ï~°} ã¨ÇÏ≤ `«OQÍ `≥ÅÑÖ_ç.
3. =ºH˜QÎ `Æ « ÖËYÅ#∞ 'ˆH=∆ ∞ ã¨=∂Kå~° ÖËYÅ∞— Jx ZO^Œ∞‰õΩ JO\Ï~À q=iOK«O_ç.
4. ™êOÑ¶∞≤ Hõ, "åºáê~° ÖËYÅ‰õΩ `Õ_®Å∞ `≥ÅÑÖ_ç.
5. B~°OQÆ*|Ë ∞ `«#‰õΩ É’kèOz# Láê^è•ºÜ«ÚxH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕÜ∞« HõáÈ=_®xH˜ QÆÅ HÍ~°}ÏÅ#∞ qâı+¡ O≤ K«O_ç.
6. J„|Ç¨OeOHõ<£ `«# ÖËYÖ’ HÀ~°∞‰õΩ#fl ã≤^•úO`åÅ∞, qÅ∞=Å∞ Ñ¨kO\˜x ¿Ñ~˘¯#O_ç.
193 ÖËY
I. HÕk ÖËY#∞ K«^=Œ O_ç. P `«~åfi`« #∞#fl „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
NÜ«Ú`« ãÖKåÅ‰õΩÅ∞,
HÍÅ∞+¨º xÜ«∞O„`«} =∞O_»e,
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞ QÍiH˜,
JÜ«∂º,
~å¢+ì¨ ~å[^è•xH˜ 40 H˜.g∞^Œ∂~°OÖ’x XHõ =∂~°∞=¸Å „QÍ=∞O =∂k. ~Ô O_»∞ ãÖ=`«û~åÅ „H˜Ò«
D „áêO`«OÖ’ XHõ ~°™êÜ«∞<åÅ∞, =∞O^Œ∞Å `«Ü∂« s Ñï„â◊=∞ „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. P Ñï„â◊=∞ #∞Oz =KÕÛ =º~å÷Å∞,
HÍÅ∞+¨ºO „QÍ=∞ „Ñ¨[Å‰õΩ XHõ ã¨=∞ã¨ºQÍ =∂~å~Ú. "Õ∞=Ú Zxfl™ê~°∞¡ x"åiOz#Ñ¨Ê\˜H© =º~å÷Å â◊√kúH˜ Ñï„â◊=∞
Ü«∂[=∂#ºO ZÖÏO\˜K~« º° Å∞ KÕÑ@ ¨ Hì áõ ÈQÍ P =º~å÷efl, Ti |Ü«∞@ K≥~∞° =ÙÖ’xH˜ =keÃÑ_»∞`«∞<åfl~°∞. ^•x =Å¡
=∂‰õΩ L#fl XˆH XHõ¯ `åQÆ∞h\˜ ™œHõ~º° O HÍ™êÎ ÖË‰Ωõ O_® áÈ~ÚOk. P =ÚiH˜h~°∞ „`åQÆÖHË õ „Ñ¨[Å∞ <å<åÉÏ^èÅŒ ∞
Ñ¨_∞» `«∞<åfl~°∞. JO`Õ HÍ‰õΩO_® K≥~∞° =Ù HõÅ∞+≤Ò« HÍ=_»O =Å¡ JO^Œ∞Ö’x r=*ÏÅO KåÖÏ =~°‰Ωõ #tOz áÈ~ÚOk.
q∞ye# r=*ÏÅO ‰õÄ_® `«fi~°Ö’<Õ JO`«iOz áÈÜÕ∞ „Ñ¨=∂^ŒO LOk.
D Ñï„â◊=∞ #∞O_ç "≥Å∞=_Õ ~°™êÜ«∞<åÅ∞, =∞O^Œ∞Å "åã¨#, HÍÅ∞+¨ºO =Å¡ =∂Ö’ Z‰õΩ¯==∞OkH˜ P™êÎ‡,
ZÅs˚ ÖÏO\˜ "åº^è∞Œ ÖËHÍ‰õΩO_® H˘xfl qO`«~ÀQÍÅ∞ ‰õÄ_® =ã¨∞<Î åfl~Ú. D HÍ~°}OQÍ „QÍ=∞ „Ñ¨[Ö’¡ Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO
T~°∞ q_çz "≥o§áÈÜ«∂~°∞. q∞ye# "å~°∞ ÉèÜ í ∞« ÉèÜ
í ∞« OQÍ HÍÅO QÆ_∞» Ñ¨Ù`«∞<åfl~°∞.
JO^Œ∞=Å¡ g∞~°∞ "≥O@<Õ D á¶êºHõsì x =¸ã≤"Ü Õ ∞« _»O HÍh, D „áêO`«#∞Oz nxx `˘ÅyOK«_O» HÍh, ÖË^•
Ç¨xHõ~"° ∞≥ #ÿ =º~å÷Å â◊√kúH˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ™œHõ~åºÅ∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« _»O HÍh KÕÜ∂« eûOkQÍ HÀ~°∞`«∞<åflO.
W@∞¡
Éèí=nÜ«Ú_»∞
=∞<À*ò‰Ωõ =∂~ü
A. WHõ HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ 2 "åHÍºÖ’¡ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. D ÖËY#∞ Z=iH˜ ~å™ê~°∞.
..............................................................................................................
2. ~å=∂~å=Ù ÖËYÖ’ U ã¨=∞ã¨º QÆ∞iOz „Ñ¨™êÎqOKå_»∞.
............................................................................................................
3. Ñï„â◊=∞ #∞Oz =KÕÛ =º~å÷Å∞, HÍÅ∞+¨ºO #∞Oz „QÍ=∞„Ñ¨[Å∞ ZÖÏO\˜ ã¨=∞ã¨ºÅ∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞<åfl~°∞?
..............................................................................................................
4. Ñï„â◊=∞ #∞Oz "≥Å∞=_Õ ~°™êÜ«∞# =∞O^Œ∞Å "åã¨#, HÍÅ∞+¨ºO =Å¡ ZÖÏO\˜ ~ÀQÍÅ∞ =ã¨∞<Î åfl~Ú?
.........................................................................................................
5. ã¨=∞ã¨º x"å~°}‰õΩ ~å=∂~å=Ù ZÖÏO\˜ Ñïëê¯~åÅ∞ HÀ~°∞`«∞<åfl_»∞?
.........................................................................................................
6. D ã¨=∞ã¨º‰õΩ =∞~À ~Ô O_»∞ Ñïëê¯~åÅ∞ ã¨∂zOK«O_ç.
........................................................................................................ .
........................................................................................................
II. HÕk ÖËY#∞ ‰õÄ_® K«^=Œ O_ç. P `«~åfi`« #∞#fl „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
NÜ«Ú`« _≥~Ô· Hõ~ì ∞° / ãÖKåÅ‰õΩÅ∞,
"≥^· ºŒ =∞iÜ«Ú P~ÀQÆº q^•º qÉèÏQÆO,
ÃÇ·Ï^•~åÉÏ^Œ∞.
#=∞ã¨¯iOz „"åÜ«Ú#k.
JÜ«∂º,
`Õk 10.8. 2010 <å\˜ „Ñ¨=ÚY k# Ñ¨„uHõÖ’¡x g∞ L^ÀºQÆ „Ñ¨Hõ@##∞ Ñ¨Ù~°ã¨¯iOK«∞H˘x <Õ#∞ g∞
HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ MÏmQÍ L#fl JH“O>ˇO\ò áÈã¨∞ì HÀãÖ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕã<≤ å#∞.
D áÈã¨∞ì HÀãÖ 28.8.2010 <å_»∞ g∞ HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ [iy# ~å`« Ñ¨sHõ,∆ =∞ødHõ Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ
Ç¨[Ô~<· å#∞. <å`À áê@∞QÍ H˘O`« =∞OkH˜ JÉèºí ~°∞Å÷ ∞ D áÈã¨∞ì HÀãÖ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕ™ê~°x `≥eã≤Ok. J~Ú`Õ
D áÈãπ‰ì Ωõ x[OQÍ ZO`«=∞Ok ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕ™ê~°∞. ~å`«Ñs¨ Hõ∆ J#O`«~O° =∞ødHõ Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ ZO`«=∞Ok Ç¨[~°Ü∂« º~°∞.
"åiÖ’ #∞O_ç U „áêuÑ¨kHõÖ’ áÈã¨∞#ì ∞ Éèsí Î KÕ™êÎ~À K≥áêÊÅx =∞#q. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ, XHõ
x~°∞^ÀºyQÍ, D q+¨Ü∂« xfl `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ#fl ‰õΩ`«∂Ç¨ÏÅO`À HÀ~°∞`«∞<åfl#∞. WO^Œ∞ "≥O@ ~°∂II 10/- Å _ç._ç. x
[`«Ñ~¨ K° ∞« K«∞<åfl#∞.
ã¨`fi« ~°"∞Õ g∞~°∞ ã¨ÊOkOz <å‰õΩ ã¨=∂Kå~åxfl W"åfiÅx =∞#q KÕã∞¨ <Î åfl#∞.
g∞
q^èÕÜ«Ú~åÅ∞
.......
_ç.=∂^èŒ∞i.
195 ÖËY
WHõ HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. =∂^è∞Œ i U áÈã¨∞ì HÀãÖ ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕãO≤ k?
...........................................................................................................
2. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ ÖËYÖ’ U ã¨=∂Kå~°O HÀ~°|_çOk?
...........................................................................................................
3. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ ã¨=∂Kå~åhfl HÀ~åÅO>Ë UO KÕÜ∂« e?
............................................................................................................
11.8 J^Œ#Ñ¨Ù JÉèÏº™êÅ∞
HÕk ÖËYÅ∞ K«^=Œ O_ç.

A. <≥„Ç¨ï WOk~°‰Ωõ ~åã≤# HÕk ÖËY#∞ K«^=Œ O_ç.
(`«# ‰õÄ`«∞iH˜ <≥„Ç¨˙ qt+ì̈ tHõ} ∆ WKåÛ~°∞. Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’ P"≥∞ J`«∞º#fl`« ã≤u÷ H˜ =zÛ `«# ^ÕâßxH˜
<åÜ«∞Hõ`fi« O =Ç≤ÏOz #_»∞Ñ¨Ù`«∞O^Œx PÜ«∞#‰õΩ #=∞‡HõO L#fl@∞¡Ok. P"≥∞ =∂#ã≤Hõ qHÍ™êxH˜ ^ÀÇ¨Ï^ŒOKÕ¿ã n~°Ö… YË Å∞
„"åã¨∂.Î U ÜÕ∞ L`«=Î ∞ "å[‡Ü«∞ „QÆO^ä•Å∞ K«^"Œ åÖ’ ‰õÄ_® `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂ LO_Õ "å~°∞. 1935 Ö’. ÃÇÏKü._ç. "≥Öòû.
EeÜ«∞ãπ Ç¨ÏHõûÖË. l.Ñ≤. "≥Öòû „"åã≤# ''Ãã<· û£ PÑ¶π ÖˇÑ· —π¶ — ( „áê}˜ âß¢ã=Î̈ Ú) J<Õ Ñ¨ÙãÎ̈HÍxfl P"≥∞H˜ |Ç¨ïHõiã¨∂Î ~åã≤#
ÖËY#∞ K«^=Œ O_ç.)
''J`«ºO`« „Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ WO^Œ∂‰õΩ, #=º ãÖ=`«û~° k#O, 1935 PÖ’‡~ålÖÏ¡ *ˇÖ· ò
#∂`«# ãÖ=`«û~° â◊√ÉèÏHÍOHõÅ∆ `À „¿Ñ=∞`À - D '' „áê}˜ âß¢ã—Î̈ — =Ú Ñï¿î ã,Î Jxfl HõàÅ◊ Ö’H˜ J`«∞º`«=Î ∞ Hõà◊
J~Ú# rqO_»=∞<Õ Hõà◊ - JÅ=_»∞`«∞O^Œ<Õ #=∞‡HõO`À -
D Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ÃãA · x |~°∞=Ùx K«∂ã≤ ÉèÜ í ∞« Ñ¨_‰» Ωõ . "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ>Ë Ñ¨ÙãÎ̈HOõ D =¸Å P =¸Å =~°‰Ωõ K«^=Œ _®xH˜
„Ñ¨Ü∞« uflOK«‰Ωõ . ÖËHáõ È`Õ h‰õΩ qã¨∞QÔ `«∞`Î ∞« Ok. Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ Ö’ h‰õΩ #zÛ# J^è•ºÜ«∂Å∞ =ÚO^Œ∞ K«^∞Œ =Ù. nxÖ’ ‰õΩ`«∂Ç¨ÏÖÏxfl
~ˆ HÔ uÎOKÕk KåÖÏ LOk. „áê}˜ Ñï}Ï=∞ qHÍ™êefl QÆ∞iOz J^Œ∞ƒù`« q+¨Ü∂« Öˇ<Àfl h‰õΩ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ nxÖ’
L<åfl~Ú. `«~"° å`«, #∞=Ùfi Ñ¨ÙãÎ̈H=õ ∞O`å Ñ¨ÓiÎQÍ K«^=Œ =K«∞Û. „â◊=∞H˜ `«QæÆ Ñ¶e¨ `«O Åaèã∞¨ OÎ k.——
B. QÍOnèr ÖËY
(WOQÍ¡O_»∞Ö’ =ÙO_»QÍ ÉÏÑ¨Ùr Ñ¨Ù\˜#ì ~ÀA =zÛOk. Dãπì ZO_£ Ö’x ÉÏÅ ÉÏeHõÅO^Œ~∂° , `«=∞ ã¨fiO`«
™⁄=Ú‡`À QÍOnèrH˜ áêi`À+≤HÍÅ∞ H˘x~ÚKåÛ~°∞. WO_çÜ∂« H˜ =KÕÛ~ÀA# PÜ«∞# WOQÆO¡ _»∞#∞Oz P ÉÏÅ ÉÏeHõezÛ#
=ã¨∞=Î ÙÅx =∂„`«"∞Õ `«=∞`À fã¨∞‰õΩ=KåÛ~°∞. Jq `«ÑÊ¨ PÜ«∞# "Õ~ˆ g∞ fã¨∞‰õΩ~åÖË^∞Œ .HÍQÍ nxHÀ QÍ^äŒ =ÙOk.
QÍOnèr WOQÆO¡ _»∞#∞Oz uiy ~åQÍ<Õ WO_çÜ∂« QÆ=~°fl"≥∞O@∞ PÜ«∞#∞ JÔ~ã¨∞Kì ãÕ ≤ Ü«∞„~°"å_» *ˇÅ· ∞Ö’ =ÙOKå~°∞.
JHõ¯_»#∞Oz QÍOnèr PÅã¨ºOQÍ 'É∫— #QÆ~O° Ö’x Ñ≤ÅÅ¡ H˜ XHõ L`«~Î O° „"å™ê~°∞. P ÖËY K«∂_»O_ç.)
„Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ,
<Õ#∞ q∞=∞‡Åx Jã¨=Î ∂#∂ `«ÅK«∞‰õΩO@∂ `«Å∞K«∞‰õΩO@∂ LO\Ï#∞. <Õ#∞ "Õã#≤ „Ñ¨âfl◊ ÅH˜ g∞izÛ# ã¨=∂^è•<åÅ∞
#<≥flO`À =ÚQÆ∞} ú ‚˜ KÕâß~Ú. <Õ#∞ HÕQ∑¿ã¡ Ç¨ÖòÖ’ =Ù#flÑ¨C_»∞, g∞~°∞ „¿Ñ=∞ã¨∂K«HOõ QÍ <åH˜zÛ# |Ç¨ï=∞`«∞Å‰õΩ
q∞=∞‡Åx Jaè#OkOK«_®xH˜ <å‰õΩ WOQÆO¡ _»∞Ö’ =ÙO_»QÍ ã¨=∞Ü«∞O ^˘~°HÖõ ^Ë ∞Œ . <Õ~∞° g∞izÛ# |Ç¨ï=∞`«∞Å#∞ WHõ¯_»
P„â◊=∞OÖ’ Ñ≤ÅÅ¡ H˜ W=fi_®xH˜ xâ◊Û~ÚOKå#∞. D P„â◊=∞OQÆ∞iOz g∞‰õΩ =¸ºiÜ«∞Öò JO\© K≥|∞`«∞Ok. HÍx <Õ#∞
<å P„â◊=∞O KÕ~∞° HÀ_®xH˜ gÅ∞HÍÖË^∞Œ . *ˇÅ· ∞#∞Oz g∞‰õΩ L`«~Î O° JO^Œ_O» Pâ◊Û~°ºO Hõ^∂Œ ?
<Õ#∞ *ˇÅ· ∞Ö’ L<åfl Mˇn· #x J#∞HÀ=_»OÖË^∞Œ . <Õ<nÕ `«ÑC¨ KÕã#≤ @∞ì <å‰õΩ =∞#ã¨∂ÊùiQÎ Í QÀK«iOK«_O» ÖË^∞Œ .
„¿Ñ=∞`À
g∞~°∞ ''JO‰õΩÖò—— Jx Ñ≤eKÕ
QÍOnè.

1. „Ñ¨ã^≤ úŒ =º‰õΩÅÎ ÖËYÅ∞ H˘xflO\˜x ¿ãHõiOK«O_ç.
2. <≥„Ç¨˙QÍ~°∞ WOk~°‰Ωõ ~åã≤# ÖËYÖ’¡ „Ñ¨™êÎqOz# JOâßÅ#∞ q=~°OQÍ ~åÜ«∞O_ç.
3. ã¨=∂Kå~° Ç¨Ï‰õΩ¯ K«@Oì HÕ^Œ g∞ „áêO`«OÖ’ =∞^è•ºÇ¨Ïfl Éè’[#OÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl J=Hõ`=« HõÅ#∞ QÆ∞iOz
ã¨=∂Kå~åxfl HÀ~°∞`«∂ XHõ ÖËY ~åÜ«∞O_ç.
4. U^Õx XHõ Ñ¨~åº=~°} ã¨=∞ã¨º#∞ „Ñ¨™êÎqã¨∂Î ^•x x"å~°}‰õΩ h=Ù fã¨∞HÀÉ’ÜÕ∞ K«~º° Å QÆ∞iOz h q∞„`«∞xH˜
XHõ ÖËY ~åÜ«∞O_ç.
5. J"≥∞iHÍÖ’ L#fl`« q^Œº JÉèºí ã≤OK«_®xH˜ "≥à√◊ #Î fl g∞ q∞„`«∞xH˜ â◊√ÉèÏHÍOHõÅ∆ ∞ `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂ XHõ ÖËY ~åÜ«∞O_ç.
6. g∞ „áêO`«OÖ’x U^Õx XHõ ^Œ∞~åKå~åxfl, ^•xÃÑ· g∞ Jaè„áêÜ«∂xfl `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂ U^Õx XHõ Ñ¨„uHõ‰Ωõ ÖËY
~åÜ«∞O_ç.
7. B~°OQÆ*|Ë ∞ ÖËYÖ’ `å#∞ QÆ∞~°∞=Ù #∞O_ç Ptã¨∞#Î fl JOâßÅ#∞ "åºã¨~∂° ÑÖÖ’ =i‚OK«O_ç.
8. XH˘¯ =ºHÎ̃Q`Æ « ™êOÑ¶∞≤ Hõ, "åºáê~° =ºÇ¨~° ÖËYÅ#∞ ¿ãHõiOz K«^=Œ O_ç.
197 ÖËY
(a) Hõq`«fi qÉèÏQÆO
12 U\˜ˆH`«O |\ì̃ .....

(„â=◊ ∞ rq`å#∞Éè"í åÅ‰õΩ Ñ„ f
¨ Hõ Jx QÆ∞iÎOK«∞@)

„âßq∞‰õΩÅ∞ „Ñ¨H$õ ua_»Å¤ ∞QÍ Z<Àfl Ñ¨#∞Å∞ KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. Ñ¨xKÕã∂¨ Î Ñ¨xÖ’x JÅã¨@ f~°∞ÛHÀ=@O HÀãÖ
áê@Å∞ áê_»∞`å~°∞. Ñ¨xKÕã¨∞Î J„Ñ¨Ü«∞`«flOQÍ "å~°∞ fã≤# ‰õÄx~åQÍÖË áê@Å=Ù`å~Ú. ~åQÆ, `åà◊, "åºHõ~°}
KèO« ^ÀxÜ«∞=∂ÖËq áê\ÕK«#Ñ¨Ê\˜H© ÅÜ«∞|^ŒOú QÍ, „âß=ºOQÍ áê_»∞HÀ=\ÏxH˜ J#∞=ÙQÍ LO_»@OD „âßq∞Hõ Qˆ Ü«∂Å
qâı+O¨ .
Ñ¨ãÑ≤ Å≤ Å¡ #∞O_ç ÑÖ_»∞ =Ú^Œ∞ãë=~°‰Ωõ áê@ÅO>Ë K≥=ÙÅ∞ HÀã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. =∞x+≤ rq`«O Hõ+ì̈ ã¨∞MÏÅ
ã¨"∞Õ ‡à◊#O. `«# ãÖ`Àëêxfl, ^Œ∞óMÏxfl áê@Ö’¡ K«∂Ñ≤OK«_O» „âßq∞‰õΩÅ ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ =∞#ã¨`Î åfixH˜ x^Œ~≈° #O. „âßq∞‰õΩÅ
Qˆ Ü«∂Ö’¡ "åi Hõ+ãì¨ ∞¨ MÏÅ`À áê@∞ =º=™êÜ«∞ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ áê@Å∞ ‰õÄ_® Z<Àfl L<åfl~Ú. „â◊=∞#∞ =∞izáÈ=_®xH˜,
Ñ¨xKÕã∂¨ Î áê_»∞‰õΩ<Õ áê@Å<Õ =∞#O '„âßq∞Hõ Qˆ Ü«∂Å∞— ÖËHõ 'Ñ¨xáê@Å∞— JO\ÏO.

O „âßq∞‰õΩÅ n<å=ã¨Å÷ #∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞° .
O =º=™êÜ«∞ P^è•i`« „áêO`åÖ’¡ „Ñ¨[Å Hõ+xì̈ +¨µ~ª åÅ#∞ „QÆÇÏ≤ ™êÎ~∞° .
O KÕã#≤ HõëêìxH˜ PtOz# „ÑüÑ¶Å¨ O JO^Œ#Ñ¨C_»∞ ~Ô `· ∞« qÅÑ≤OKÕf~°∞#∞ „QÆÇÏ≤ ™êÎ_∞» .
O ~Ô `· ∞« „âıÜ∞« ã¨∞û‰õΩ KÕÑ@
¨ =ì Åã≤# ÉÏ^èºŒ `«#∞ ã¨∂z™êÎ_∞» .
„â◊=∞ [~Úã¨∞ÎOk.
12.2 áê~î<° ÑÕ ^
¨ ºŒä O
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ =º=™êÜ«∞„Ñ¨^•è # ^ÕâO◊ . =~å¬ÉÏè =O =Å¡ U~°Ê_ç# Hõ~∞° =ÙHÍ@HÍÅ∞, `«∞á¶ê#∞Å∞, =~°^ÅŒ =Å¡
„Ñ¨[Å∞ Z<Àfl HõëêìÅ#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞<åfl~°∞. JO^ŒiH© `«# „â◊=∞`À PÇ¨~åxfl JOkOKÕ ~Ô `· ∞« Å‰õΩ Hõ_∞» Ñ¨ÙxO_® Éè’[#O
^˘iH˜#ãÖ^Œ~åƒùÅ∞ `«‰Ωõ ¯"Õ. áêÅ‰õΩÖˇ=~Ô <· å "≥∞@ì„áêO`åÖ’¡ ÑÖ@ãïQÍ ÑÖ_»Háõ È=_»O =Å¡ ~Ô `· ∞« Å∞ JÑ¨CÅ áêÖˇ·
JÖÏ¡_@» O ã¨ÇÏ¨ ["≥∞ÿ áÈ~ÚOk. ^•xH˜ `À_»∞QÍ ~Ô `· ∞« ÅÃÑ· „QÍ=∂kèHÍ~°∞Å∞ KÕ¿ã ÃÑ`«#Î O ‰õÄ_® Z‰õΩ¯"Õ.
'U\˜Hˆ `«O |\ì̃— J<Õ „âßq∞Hõ Qˆ Ü«∞O ~Ô `· ∞« Å n<å=ã¨#÷ ∞ z„uOz# Qˆ Ü«∞O. *Ï#Ñ¨^QˆŒ Ü«∞ ÅHõ}
∆ ÏÅxfl D
Qˆ Ü«∂xH˜ LO_»@O qâı+O¨ . D Qˆ Ü«∞ ~°K~« Ú`« Z=~À =∞#‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞.
12.3 =¸Åáê~îO° - 1
U\˜Hˆ `«O |\ì̃ Qˆ Ü«∞O
U\˜Hˆ `«O|\ì̃ Z~Ú Ñ¨Ù@∞¡ |O_çOz
Z#fl_»∂ "≥∞`«∞HÔ ~°∞QÆ#<åfl - <Õ#∞ QÆOlÖ’ "≥∞`«∞ÔH~°∞QÆ#<åfl IIU\˜II
HÍÖË̊~Ú Hõ_»∞H˘¯x Hõ@ìg∞^Œ ‰õÄã¨∞O>ˇ
HÍH˜^Œhfl áêÜ≥∞~°<åfl – HÍH˜ Ñ≤ÖÏ¡^Œhfl áêÜ≥∞~°<åfl IIU\˜II
áÈ~°∞‰õΩ KåÖËH¡ õ – á⁄~ÚHÍ_» ‰õÄã¨∞O>ˇ
áÈi^Œhfl áêÜ≥∞~°<åfl áÈi`«e^¡ hŒ fl áêÜ≥∞~°<åfl IIU\˜II
K«∞Hõ¯ á⁄^Œ∞Ì# ÖËz ÉÁÔH¯ <≥`«∞ÎHõ áÈOQÆ
ÉÁHõ¯É’~å¡ |_çu#<åfl - <Õ#∞ Ñ¨H¯õ e~°QÍ |_çu#<åfl IIU\˜II
<å^Õ\˜ „|`«∞HÍÜ≥∞~°<åfl - <Õ#∞ <å_≥ Kå=HõáÈu#<åfl IIU\˜II
H˘xfl =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞ :
U~°∞ ´ „Ñ¨=Ç≤ÏOKÕ h\˜ HÍÅ∞=
U`«O ´ hà◊#¡ ∞ `À_ÕO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ ™ê^è#Œ O
"≥∞`«∞‰õΩ ´ =O_ç# aÜ«∞ºO yO[† J#flOÖ’x XHõ yO[
Ñ¨Ù\˜ì ´ 20 `«∂=ÚÅ ^è•#ºO (D J~°O÷ „áêO`åxfl |\˜ì =∂~°∞`«∞Ok)
199 U\˜ˆH`«O |\ì̃....
‰õÄã¨∞O>ˇ ´ ‰õÄ~°∞ÛO>Ë
áÈ~°∞ ´ áÈ\Ï¡@† HõÅÇ≤ÏOK«∞, Ü«Ú^Œ=ú Ú
KåÖËH¡ õ ´ `åà◊ÖHË õ
áÈi ´ Ñ≤Å¡
ÉÁHõ¯É’~å¡ ´ É’~å¡Ñ_¨ ∞» @
Ñ¨H¯õ e~°QÆ ´ „Ñ¨H¯õ #∞O_Õ Z=ÚHõÅ∞ q~°∞Qˆ @@∞¡
<å^Õ\˜ ´ <åk ZÖÏO\˜
<å_Õ´ P<å_Õ † Ñ¨Ù\ì̃#Ñ¨C_»∞
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. U~°∞ J<Õ Ñ¨^•xH˜ J~°Oú ( )
(1) #k (2) [Åáê`«O (3) K≥~∞° =Ù (4) ã¨=Ú„^ŒO
2. ~Ô `· ∞« #∞ `«xfl áÈ~Ú#k ( )
(1) Z^Œ∞,Ì Z^Œ∞ÑÌ Å≤ ¡ (2) HÍH˜, HÍH˜ÑÅ≤ ¡
(3) QÆ^,ÌŒ QÆ^ÑÌŒ Å≤ ¡ (4) QÍ_ç^,Œ QÍ_ç^Œ Ñ≤Å¡
3. áÈ~°∞ J<Õ Ñ¨ÔŒ Ö’x qâı+O¨ ( )
(1) Ñ¨Ù@∞ìHáõ È~°∞ (2) =∞~°}O áÈ~°∞ (3) rq`«ÑÙ¨ áÈ~°∞ (4) "≥àÏ§~°∞
4. „âßq∞‰õΩ_»∞ ÖËz# "Õà◊ ( )
(1) #_»∞~åu (2) L^ŒÜ∞« O `«~åfi`«
(3) `≥Å"¡ å~°∞~°≠Ï=Ú# (4) K«∞‰õ¯ á⁄^Œ∞#Ì
5. ÉÁHõ¯ É’~å¡ Ñ¨_#ç "å~°∞ ( )
(1) „âßq∞‰õΩ_»∞ (2) HÍ=∞O^Œ∞
(3) "åºáê~°ã∞¨ _÷ ∞» (4) áêi„âßq∞Hõ"Õ`«Î
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 3, 4 - 4, 5 - 1.

12.4 H©ÅHõÉÏè =#Å∞
O „â◊=∞#∞ =∞izáÈ=_®xH˜, Ñ¨xKÕ¿ã@Ñ¨C_»∞ áê_»∞‰õΩ<Õ áê@Å<Õ =∞#O 'Ñ¨xáê@Å∞— ÖËHõ „âßq∞Hõ Qˆ Ü«∂Å∞
JO\ÏO.
O =º=™êÜ«∞ „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ~Ô `· ∞« Å∞ Hõ~∞° =Ù HÍ@HÍÅ =Å¡ `«∞á¶ê<£ =~°^ÅŒ =Å¡ Z<Àfl HõëêìÅ#∞
Z^Œ∞~°∞¯O@∞<åfl~°∞. JO`ÕHÍ^Œ∞. x["£∞ HÍÅOÖ’ „QÍ=∞ JkèHÍ~°∞Å =Å¡,JÑ¨CÅ∞ WzÛ# Éè∂í ™êfi=ÚÅ =Å¡
Z<Àfl HõëêìÅ#∞ J#∞Éèqí OKå~°∞.
O ÑÖ_çOz# ÑÖ@O`å JkèHÍ~°∞Å‰õΩ, JÑ¨CÅ‰õΩ K≥eO¡ z# ~Ô `· ∞« ‰õΩ q∞yeOk Hõhflˆ~.
O ãÖáê^Œ# ÖËx ~Ô `· ∞« WO\’¡ ‰õÄ_® K«∞ÅHõ#Ü«∂º~°∞.
O D Qˆ Ü«∞O ~Ô `· ∞« Å n<å=ã¨#÷ ∞ =∞#‰õΩ J^ŒOÌ Ñ¨\#ì˜ @∞¡QÍ K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok.
12.5 Qˆ Ü«∞ ÉèÏ=O -qâıëêOâßÅ∞

(i) Qˆ Ü«∞ ÉèÏ=O
~Ô `· ∞« „Ñ¨[Å‰õΩ Éè’[#O ÃÑ>Ë"ì å_»∞. „Ñ¨H$õ ux #=Ú‡H˘x, `«# K≥=∞@#∞ zOkOz =º=™êÜ«∞O KÕ¿ã"å_»∞.XHõ"Ñ·≥ Ù¨
Hõ~∞° =Ù HÍ@HÍÅ`À JÖÏ¡_#ç ~Ô `· ∞« ,=∞~À"≥Ñ· Ù¨ `«# K«∞@∂ì L#fl ‰õΩ@∞O|O, JkèHÍ~°∞Å∞, Éè∂í ™êfi=ÚÅ =Å# ‰õÄ_®
W|ƒO^Œ∞Å∞ Ñ¨_®¤_∞» . D Qˆ Ü«∞O <≥*· Ï"£∞Å áêÅ#Ö’ `≥ÅOQÍ}Ï „áêO`«OÖ’x XHõ ~Ô `· ∞« n<å=ã¨‰÷ Ωõ J^ŒOÌ Ñ¨_∞» `«∞Ok.
U\˜H˜ U`«O Hõ\ì̃ ZO`À Hõ+Ñì̈ _¨ ç XHõ ~Ô `· ∞« "≥~Ú Ñ¨Ù@¡ =ix ÑÖ_çOKå_»∞. J~Ú<å J`«xH˜ u#_®xH˜ XHõ¯
"≥∞`«∞‰õΩ ‰õÄ_® q∞QÆÖÖË^∞Œ . HõhãÖ QÆOlÖ’‰õÄ_® XHõ¯ "≥∞`«∞‰õΩ#∞ Z~°∞QÆ_∞» . JO>Ë U<å_»∂ u#_®xH˜ uO_ç ^˘~°Hxõ
nè<å=ã¨`÷ À ~Ô `· ∞« L<åfl_»x ÉèÏ=O. HÍ~°}O P<å\˜ áêÅ‰õΩÖˇ#· „Ñ¨É∞íè =ÙÅ‰õΩ H˘O`«, „QÍ=∞OÖ’x JkèHÍ~°∞Å‰õΩ Ñ¨#∞flÅ
„HÕ^Œ H˘O`« K≥eO¡ Kåeû LO_Õk. J^Õ q^èOŒ QÍ JÑ¨CÅ∞ WzÛ# Éè∂í ™êfi=ÚÅ JÑ¨C „HÕ^Œ =∞iH˘O`«. ^•x`À ~Ô `· ∞«
`å#∞ ÑÖ_çOz# ^è•#º=∞O`å J~ÚáÈ~ÚOk. „â◊q∞Oz ^è•<åºxfl ÑÖ_çOz# ~Ô `· ∞« ‰õΩ Hõhflˆ~ q∞yeOk.
á⁄ÅO Ñ¨x #∞O_ç =zÛ HÍà◊√§ KÕ`∞« Å∞ Hõ_∞» H˘¯x Hõ@gì ∞^Œ ‰õÄ~°∞Û#fl ~Ô `· ∞« #∞ HÍH˜ `«xfl áÈ~ÚOk. WHõ¯_» HÍH˜
J<Õ =∂@ „QÍ=∞JkèHÍix ã¨∂zã¨∞OÎ k. JO`ÕHÍ^Œ∞ HÍH˜ Ñ≤Å‰¡ Äõ _® `«xfláÈ~ÚO^Œ@. JO>Ë „QÍ=∞OÖ’x z#fl z#fl
JkèHÍ~°∞Å∞ ‰õÄ_® ÉÏkèOKå~°x ÉèÏ=O.
HÍH˜ áÈ@∞ÖÏ JkèHÍ~°∞Å ÃÑ`«#Î O ™êyO^Œx J~°O÷ .
™ê^è•~°}OQÍ Ñ¨â√◊ =ÙÅ‰õΩ ^≥|ƒ`«ye#Ñ¨C_»∞, ÖË^• QÍÜ«∞O`À ÉÏ^èŒ Ñ¨_∞» `«∂ LO>Ë HÍH˜ ^•xÃÑ· "åe =Ú‰õΩ¯`À
á⁄_»=_»O K«∂ã¨∞OÎ \ÏO. WHõ¯_» ‰õÄ_® ÉÏ^èÖŒ ’¡ L#fl ~Ô `· ∞« #∞ „QÍ=∂kèHÍ~°∞Å∞ P q^èOŒ QÍ ÉÏkèOKå~°x J~°Oú .
„QÍ=∞OÖ’, á⁄ÅOÖ’ ~Ô `· ∞« `å#∞ Ñ¨_¤» ÉÏ^èÅŒ ‰õΩ `«@∞ìHÀÖËHõ á⁄~Úº ^ŒQ~æÆ ° ‰õÄ~°∞ÛO>Ë JO>Ë WO\’¡ ‰õÄ~°∞ÛO>Ë
Ñ≤Å¡ `«xfl áÈ~ÚO^Œ@. P `«~∞° "å`« ÉèÏ~°º áÈ~å_çOk. H˘\Ï¡_Oç k.
201 U\˜ˆH`«O |\ì̃....

ÉèÏ~°º =∂„`«"∞Õ HÍ^Œ∞ Ñ≤Å‰¡ Äõ _® `«xfláÈ~ÚO^Œx K≥ÑÊ¨ _»OÖ’ ~Ô `· ∞« K«∞ÅHõ#=Ù`«∞#fl ^Œ$â◊ºO Hõà§◊ ‰õΩ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
ãÖáê^Œ# ÖËx ~Ô `· ∞« ‰õΩ WO\’¡ qÅ∞= ÖË^xŒ , ÉèÏ~°º`À áê@∞ `å#∞ Hõ#fl Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ‰õÄ_® ÖˇH¯õ KÕÜ∞« ÖË^xŒ J~°=÷ ∞=Ù`«∞Ok.
D q+¨Ü∞« O ~Ô `· ∞« #∞ ZO`«QÍ<À ÉÏkèOzOk.
Wq Uq Ñ¨\Oì̃ K«∞HÀ‰õΩO_® K«∞Hõ¯Å∞O_»QÍ<Õ á⁄^Œ∞#Ì ÖËx ÉÁÔH¯# Z`«∞HÎ ˘x á⁄ÅO ^ŒQiæÆ H˜ |Ü«∞ÖËiÌ # ~Ô `· ∞« ÉÁHõ¯
ÉÁ~å¡ Ñ¨_®¤_∞» . J`«x „Ñ¨H¯õ Z=ÚHõÅ∞ qiQÍÜ«∞@. Wxfl ã¨=∞ã¨ºÅ`À ã¨`=« ∞`«=∞=Ù`«∞#fl ~Ô `· ∞« xã¨û`«∞=Î Ù`À `å#∞
Ñ¨Ù\ì̃#<å_Õ Kå=HõáÈu<Õ Jx ÉÏ^èŒ Ñ¨_®¤_∞» .
D Qˆ Ü«∞"Õ∞HÍ^Œ∞ *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞ áê_»∞‰õΩ<Õ Z<Àfl Qˆ Ü«∂Ö’¡ ~Ô `· ∞« Å "≥`Å« ∞ K≥ÑÊ¨ |_®¤~Ú. "å\˜x H˘xfl JÉèÏº™êÖ’¡
K«∂^•ÌO.
(ii) qâıëêOâßÅ∞
U\˜Hˆ `«O Ñ¨\ì̃ Qˆ Ü«∞O - ''„âßq∞Hõ Hõ~∞° } ~°ã¨ Qˆ Ü«∞O——.
- *Ï#Ñ¨^QŒ̂ Ü«∂Ö’¡ J`«ºkèHÍÅ∞ J*Ï˝`« Hõ~$Î° `åfiÖË. D áê@Å‰õΩ gˆ~ ~°K~« Ú`«Åx K≥ÑÊ¨ _®xH˜ gÅ∞O_»^∞Œ .
HÍ~°}O *Ï#Ñ¨^∞Œ Å∞ J„Ñ¨Ü∞« `«flOQÍ, `«=∞ ãÖ`Àëêxfl, ^Œ∞óMÏxfl áê@Å∞QÍ =∞Å∞K«∞‰õΩO\Ï~°∞. Jq XHõi
#∞O_ç WOH˘HõiH˜ =∞ødHõOQÍ „Ñ¨Kå~°=∞=Ù`å~Ú. q^•º=O`«∞_≥#· =∞x+≤ =Ú„^Œ}Ï Ü«∞O„`åxfl HõxÃÑ@ìHõ
=ÚO^Œ∞ #∞O_Õ JO>Ë =∞x+≤ =∂@ <ÕiÛ#Ñ¨Ê\˜ #∞O_ç, =∂@Å#∞ áê@Å∞QÍ =∞Å∞K«∞‰õΩ<åfl_»∞. P áê@Å
~°K~« Ú`«Ö=ˇ ~À `≥eÜ«∞‰õΩ<åfl, =∞ødHõOQÍ „Ñ¨Kå~°O [iy#q. "å\˜Ö’ H˘xfl =∂„`«"∞Õ ¿ãHõiOK«@O, =Ú„kOK«@O
K«∂ã¨∞<Î åflO. D áê@Å∞ ZÑ¨C_»∞ Ñ¨Ù\Ïì~Ú. U HÍÖÏxH˜ K≥Ok#=<Õ x~°Ü ‚ ∂« Å∞ ãïQÍæ K≥ÑÊ¨ ÖË=Ú. HÍx
áê@Ö’x ÉèÏ"åxfl |\˜,ì P<å\˜Ñi¨ ã≤`÷ ∞« Å#∞, HÍÖÏxfl LÑ¨Ü∂≥ yOz# =∞#∞+¨µºefl x~°~‚ ÚOK«=K«∞Û. Ñ¨^*Œ ÏÅO,
=∂O_»eHÍÅ#∞ |\˜„ì áêO`åxfl ‰õÄ_® TÇ≤ÏOK«=K«∞Û.
D „âßq∞Hõ Qˆ Ü«∞OÖ’ ÃÑ· *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∞ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ Jhfl L<åfl~Ú.
- D Qˆ Ü«∞O J*Ï˝`« Hõ~$Î° HõO.
- D Qˆ Ü«∞O ~Ô `· ∞« n<å=ã¨#÷ ∞ HõO_»‰¡ Ωõ Hõ\#ì̃ @∞ìQÍ K«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ k.
- D Qˆ Ü«∞OÖ’x =∂O_»eHÍÅ∞
U`«O, Z~Ú, Ñ¨Ù@∞¡, áÈi, ‰õÄã¨∞O>Ë, `«hfl (nhfl) ÉÁÔH¯#, áÈOQÍ, ÉÁHõ¯É’~å¡, <å^Õ\,˜ Ñ¨H¯õ e~°Q.Æ
ÃÑ· Ñ¨^•Ö’¡ Z‰õΩ¯= Ñ¨^•Å∞ `≥ÅOQÍ}Ï „áêO`«OÖ’<Õ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕq. JO`ÕHÍ^Œ∞. *Ï#Ñ¨^Œ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
¿Ñ~°∞QÍOz# _®II a. ~å=∞~åA QÍi '`≥Å∞QÆ∞ *Ï#Ñ¨^Œ̂QÜ«∞ ™êÇ≤Ï`«ºO— „QÆO^èŒOÖ’x „âßq∞Hõ ˆQÜ«∂Å∞
ji¬HÖõ ’ Hõ$+‘=Å∞Å (U`«=Ú, "≥∂@, U~°∞"åHõ, á⁄e) áê\Ö’¡ D áê@ `≥ÅOQÍ}Ï „áêO`«OÖ’ ¿ãHõiOz#@∞¡QÍ
„Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞.
JÉèÏº™êÅ∞
12.6 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞
1. „âßq∞Hõ̂QÜ«∂Å∞ Ñ¨Ù@∞ìHõ #∞ `≥ÅÊO_ç.
2. 'U\˜Hˆ `«O |\ì̃— J<Õ Qˆ Ü«∞O U q+¨Ü∂« xfl K≥áÈÎOk.
3. ~≥`· ∞« nè<å=ã¨‰÷ Ωõ HÍ~°}ÏÅ∞ K≥ÑÊ¨ O_ç.
4. WO\˜Ö’ ~Ô `· ∞« Z^Œ∞~˘¯#fl Ñïã≤u÷ QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
5. ~Ô `· ∞« ZO^Œ∞‰õΩ Ñ¨Ù\ì̃#Ñ¨C_Õ K«xáÈ"åÅ#∞‰õΩ<åfl_À `≥ÅÑÖ_ç.
1. U\˜Hˆ `«O |\˜ì Qˆ Ü«∞O ™ê~åOâßxfl ~åÜ«∞O_ç.
2. U\˜Hˆ `«O |\˜ì Qˆ Ü«∞OÖ’x qâıëêÅ#∞ `≥ÅÊO_ç.
3. U\˜Hˆ `«O|\ì̃ Qˆ Ü«∞O ^•fi~å ~Ô `· ∞« HõëêìÅ#∞ q=iOK«O_ç.
C. D áê~îO° Ö’ ~Ô O_Õã≤ Ñ¨^•Å∞ Hõeã≤ UHõÑ^¨ OŒ QÍ =∂i# q^è•xfl QÆ=∞xOK«O_ç.
U\˜H˜ { U`«O |\ì̃ - U\˜Hˆ `«O|\˜ì
"≥∞`«∞‰õΩ { Z~°∞QÆ∞ - "≥∞`«∞HÔ ~°∞QÆ∞
HÍÅ∞ { KÕ~Ú - HÍÖËÛ~Ú
HÍH˜ { `«hfl - HÍH˜^hŒ fl
ÉÁÔH¯# { Z`«∞HÎ õ - ÉÁÔH¯<≥`∞« HÎ õ
Ñ¨¯Å∞ { W~°QÆ - Ñ¨H¯õ e~°QÆ
„|`«∞‰õΩ { PÜ≥∞ - „|`«∞HÍÜ≥∞
D. D q^è"Œ ∞≥ #ÿ ãÖ^è∞Œ Å∞ g∞~°∞ WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. WÖÏO\˜"Õ =∞ixfl Ñ¨^•Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
"å\˜x q_»nã≤ ãÖkè¿Ñ~°∞ ~åÜ«∞O_ç.
ãÖkèÜ∞ÿ≥ # Ñ¨ÔŒ ãÖkè q_»nã≤# ~°∂ÑÖ ãÖkè¿Ñ~°∞
(i) .......................... ................. { .................... ......................
(ii) .......................... ................. { .................... ......................
203 U\˜ˆH`«O |\ì̃....

(iii) .......................... ................. { .................... ......................
(iv) .......................... ................. { .................... ......................
(v) .......................... ................. { .................... ......................

(I) Hõ$+≤H˜ =º=™êÜ«∂xH˜ ãÖ|OkèOz# Qˆ Ü«∂Å∞ Z<Àfl L<åfl~Ú. Jq U`«=Ú áê@, "≥∂@ (HõÑÖ≤ )ˇ , <å@¡ áê@Å∞,
HõÅ∞Ñ¨Ù áê@Å∞, HÀ`« áê@Å∞, #∂~°∞Ê=Ú(Hõà§◊ =Ú) áê@Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
#^Œ∞Å∞, HÍÅ∞=Å∞, K≥~∞° =ÙÅ∞ "≥ÚIIQÆ∞ h\˜ ™œHõ~º° =ÚÅ∞ ÖËxKÀ@ ÉÏ=ÙÅ∞ „`«qfi Éè∂í QÆ~ƒ° Où #∞O_ç [Å=Ú#∞
Z<Àfl =ºÜ«∞„Ñ¨Ü∂« ã¨ÅHÀiÛ ÃÑH· ˜ ^≥zÛ *Á#fl, =i, K≥~∞° ‰õΩ, QÀ^è∞Œ =∞ =O\˜ ÑÖ@Å∞ ÑÖ_çã∞¨ OÎ \Ï~°∞. („Ñ¨ã∞¨ `Î O« É’~°∞
ÉÏ=ÙÅ∞ "Õã∞¨ <Î åfl~°∞). ÉÏq #∞O_ç ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ÉÁÔH¯#Å`À Z^Œ∞ÅÌ ∞ Hõ\ì˜ h~°∞ `À_»∞ Ñ¨ûúŒ x `≥ÅOQÍ}Ö’ "≥∂@ Jx,
W`«~° „áêO`åÖ’¡ HõÑÅ≤ Jx JO\Ï~°∞. "≥∂@‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ ™ê=∞„yx XHõ ¢ãÎ‘ =i‚OK«_O» D "≥∂@ áê@Ö’
K«∂_»=K«∞Û.
"≥∂@ áê@
zO`«HO˜ k~À "Õ∞@"å_»~å, z~°∞QÆ∞ Ü«∂#∞Oz Z_»*¡ ’_ÀÜ«∂
h Z^Œ∞ÅÌ "≥∞_»g∞^Œ =∞k~° HÍ_À~Ú – h Z^Œ∞ÅÌ "≥∞_» U<åfl |^≥=Ì Å∞ áÈ~Ú
h =Å∞áê\˜ Z^Œ∂~Ì ° =<≥flÖÏ_À~Ú – h ^•áê\˜ Z^ÀÌ~Ú ^è~Œ ‡° ~å*’~Ú
h=Å∞áê\˜ ^•~À~Ú Ñ≤ÅÉ¡ Ï\’~Ú – h ^•Ñ¨\˜ ÉÏ\’~Ú ^ŒO_»∞ÉÏ\’~Ú
h"≥∂‰õΩ ¿Ñ~À~Ú P‰õΩ fQÀ~Ú – h `˘O_»ÑÙ¨ `å_À~Ú H˜<fl≥ ~° fQÀ~Ú
h"≥∂@ ¿Ñ~À~Ú "≥Úye QÆ∞"≥∂‡~Ú – h aà◊§¿Ñ~À~Ú cè=∞~°^"Œä ∞Õ ~Ú
hHõ^∞Œ ~°∞ ¿Ñ~À~Ú Hõ<fl≥ ÖÏ_À~Ú – h ÉÁÔH¯# ¿Ñ~À~Ú ÉÁ_»∞¤ y<Àfl~Ú.
HÕk áê@Ö’¡ =º=™êÜ«∞^•~°∞Å∞ "åi ÑïHõ~åÅ‰õΩ WKÕÛ „áê^è•#º`« J~°=÷ ∞=Ù`«∞Ok.
u~°∞QÆe (qã¨∞~°∞ ~å~Ú) áê@:
Pà◊√§ KÀà◊√§ ‰õΩÑ¨Ê #∂~°∞Êà◊√§ – J@∞Hõ g∞^Œ L<åfl_»∞ JO^Œi"å_»∞
KÀà◊√§ #Å¡#fl Ñ≤O_ç `≥Å#¡ fl – JO|e Ñ¨ÙÅ¡#fl _˘Hõ¯ K«Å<¡ å
Hõ#fl`«ex¡ É’Å∞ K«∞\ÏìÅ∞ ÖË~∞° – Ñ¨@∞ìp~°#∞ É’Å∞ p~°Å∞¡ ÖË=Ù.

~ÀHõe áê@:
=[<åÅ |O\˜ g∞^Œ ! =_≥O¡ _®É’ã≤ – Le¡ÑÙ¨ =ÙfiÅ =∞ÖˇÅ¡ Kå@
=QÀ¡_∞» *Ëã#≤ =<≥flÖÏ QÆ[=Ú – H˜=∞‡~À_»∞ *Ëã#≤ QÆO@ÖÏ¡ á⁄#∞fl
‰õΩ=∞‡~À_»∞ *Ëã#≤ ‰õÄ\˜ ‰õΩO^Õ# – ‰õΩã¨∞=∞~ÀÅ∞ ^Œ∞_çz ‰õΩO^≥O_»∂É¡ \ˇ ì̃
HõOHõ„QÍÅ KÕ`« QÆl=∞O^Œ∂HÀx – LOQÆ~åÅ KÕ`« TkáÈ>Ëã≤
XHõ¯^•x áÈ@∞ X#QÆ∂_®^Œ#fl – =k<Õ#∞ ÖËÑ~¨ å J#fl~°ÑÚ¨¶ ~å=∞.
HÀ`«áê@:
H˘Ü«∞ºO_»ÖÏ¡ H˘Ü«∞ºO_ô HÀã≤ |}∞Ñ¨Ù ÖˇÜ∞« ºO_ô
"å#Å =~°^ÅŒ =Úxy# ¿ã#∞ "≥#∞flÅ∞ Dx# =<≥flÅ ¿ã#∞
u#flQÆnã≤ "≥Ú^ŒÅ∞HÀã≤ – H˘Ü«∞ºO_»ÖÏ¡ H˘Ü«∞ºO_ç.
yO[Å∞, |O^ŒÅ∞ Ñ¨_áç È‰õΩO_» ,,
~Ô `· ∞« n<å=ã¨÷ K≥¿ÑÊ =∞~Àáê@ :
<Õ<qÕ ∞ ¿ã`«∞ <Õ<@
≥ ∞¡ QÍ`«∂ – "≥ÚQÆÅ∞ "≥Ú`«<Î åÜ≥∞ Éè∂í q∞ |∞~°|∞~° á⁄OÔQ
#Å¡x ~åQÆ@¡ `≥Å*¡ Á#flfÃãÎ – "≥ÚÅã≤ "≥ÚÅ=Hõ =ÚO^≥ HÀuO`« Ñ‘HÔ
HÀu Ñ‘HO˜ ^•x HÀáê# <Õ#∞O>ˇ – Li‰õΩiH˜ =KÕÛ\˜ L_»∞uO`«ÑHÔ‘ II
WÖÏO\˜ áê@Å#∞ K«kq P#OkOK«O_ç.
(II) Ñ¨ÖÑ¡ˇ @
¨ ∞ìÖ’x ™ê=∂#º [# =º=Ç¨~°OÖ’ L#fl H˘xfl H˘Å`«Å#∞ QÆ=∞xOK«O_ç. g∞ „áêO`«OÖ’ g\˜x =∞~À
¿Ñ~°`¡ À Ñ≤Å∞™êÎ~å! WÖÏ<Õ Ñ≤Å∞™êÎ~å! ãï K«∂ã¨∞HÀO_ç. WOHÍ "Õ̂~ ¿Ñ~°`¡ À Ñ≤e¿ãÎ "å\˜x Ñ¨\Hì̃ Qõ Í ~åÜ«∞O_ç.
H˘Å`«Å∞ :
Ñ≤iz\ì̃ :
~Ô O_»∞ Ñ≤iz@∞¡ - 1 J~°™ÈÅ : ã¨∞=∂~°∞ 1/2 Kg
2 J~° ™ÈÅÅ∞ - 1 ™ÈÅ ã¨∞=∂~°∞ 1 Kg
2 ™ÈÅÅ∞ - 1 `«=fi ã¨∞=∂~°∞ 2 Kg
2 `«=fiÅ∞ - 1 =∂xHõ ã¨∞=∂~°∞ 4 Kg
205 U\˜ˆH`«O |\ì̃....

2 =∂xHõÅ∞ - 1 J_»¤ ã¨∞=∂~°∞ 8 Kg
2 J_»Å¤ ∞ - 1 ‰õΩOK« ã¨∞=∂~°∞ 16 Kg
8 ‰õΩOK«Å∞ - 1 y^ŒÌ ã¨∞=∂~°∞ 16 ˛ 8
20 y^≥ÅÌ ∞ - 1 Ñ¨Ù\˜ì

O g∞ „áêO`«OÖ’ áê_»∞‰õΩ<Õ Hõ~¬° Hõ Qˆ Ü«∂Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O g∞‰õΩ ÉÏQÍ W+ì̈"∞≥ #ÿ XHõ =º=™êÜ«∞ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ Qˆ Ü«∂xfl ~åÜ«∞O_ç.
O g∞ „áêO`«OÖ’ =º=™êÜ«∞O KÕ¿ã q^è•<åxfl `≥ÅÑÖ_ç.
O g∞ „áêO`«OÖ’ áê_»∞‰õΩ<Õ „âßq∞Hõ Qˆ Ü«∂Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O g∞ Qˆ Ü«∂Ö’¡x =∂O_»eHõ Ñ¨^•Å#∞, H˘Å`«Å#∞, „Ñ¨`ºÕ HÍOâßÅ#∞ QÆ=∞xOz ~åÜ«∞O_ç.
O g∞ „áêO`«OÖ’ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ =º=™êÜ«∞ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ÑïHõ~åÅ ¿Ñ~°#¡ ∞ ~åÜ«∞O_ç.

13 ã¨`«º"åHõºO
=∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« „áêp# ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ Hõq`åfixH˜ K≥Ok# ~°K#« . „áêp# ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ Hõq`«fiOÖ’ WuÇ¨ãÖ,
Ñ¨Ù~å}O, HÍ=ºO, „Ñ¨|O^èOŒ =O\˜ qq^èŒ „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞<åfl~Ú. `≥Å∞QÆ∞Ö’ ##flÜ«∞ ~åã≤# ÉèÏ~°Ò« 'WuÇ¨ãÖ— J<Õ
„Ñ¨„H˜Ü∞« HÕkH˜ =ã¨∞OÎ k. WuÇ¨ã¨=∞O>Ë Kåi„`«Hõ ã¨`º« "≥∞#ÿ Ñ¨Ó~°fi~åAÅ K«i„`«. ÉèÏ~°`« ~å=∂Ü«∞}ÏÅ∞ `≥Å∞QÆ∞
™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ WuÇ¨™êÅ∞. 'ÉèÏ~°Ò« — K«O„^Œ=Oâ◊ ~åAÅ K«i„`« S`Õ, ^•x `«~åfi`« `≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Åã≤# '~å=∂Ü«∞}O—
ã¨∂~°º=Oâ◊~åAÅ K«i„`«. ÉèÏ~°`« Hõ^ÖŒä ’ ^è~Œ ‡° ~åA <åÜ«∞‰õΩ_»∞. J`«xH˜ Ñ¨Ó~°fiO K«O„^Œ=Oâ◊OÖ’ Ñ¨Ù\ì̃# ^Œ∞â◊ºO`«∞_»<Õ
~åA â◊‰Ωõ O`«Å#∞ q"åÇ¨Ï=∂_»@O ''â◊‰Ωõ O`«Ö’áêMÏº#O—— Ö’x „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ JOâ◊O. D W^ŒiÌ H˜ [x‡Oz# 'Éè~í `° ∞« _»∞—
ÉèÏ~°`^« âÕ ßxfl "≥Ú`«OÎ ÑïáêeOKå_»x, J`«x ¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ<Õ =∞#^ÕâßxH˜ 'ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ — Jx ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œx „Ñ¨fu.

Ñ¨^ºŒ „Ñ¨„H˜Ü∞« qt+ì̈`#« ∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞
ã¨`º« O Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê^Œ<åxfl q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
13.2 Hõq ÑïK«Ü∞« O

D áê~îº° ÉèÏQÆO ##flÜ«∞ ~°zOz# PO„^èŒ =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« , PkÑ¨~fi° O, K«`∞« ~å÷âßfiãÖÖ’xk. ##flÜ«∞‰õΩ ''PkHõq,
"åQÆ#∞âßã¨#∞_»∞—— Jx a~°∞^Œ∞Å∞ L<åfl~Ú. DÜ«∞# `≥Å∞QÆ∞ Hõq`åfixH˜ P^Œ∞º_»∞. „H©.â◊. 11 = â◊`å|ÌOÖ’ "ÕOy
~å*ˇ#· ~å[ ~å[#ˆ~O„^Œ∞x P™ê÷#OÖ’ Ñ¨Ù~ÀÇ≤Ï`«∞_»∞. DÜ«∞#‰õΩ ÉèÏ~°`~« K° #« Ö’ ™êÜ«∞Ñ¨_#ç "å_»∞ <å~åÜ«∞} Éè@ í ∞ì.
PO„^èâŒ |◊ zÌ O`å=∞}˜ J<Õ "åºHõ~}
° „QÆO^äOŒ ##flÜ«∞ =∞~˘Hõ ~°K#« JO\Ï~°∞.
ã¨`º« O =^Œ - ^è~Œ ‡° O K«~°
207 ã¨`º« "åHõºO
D áê~îº° ÉèÏQÆO ##flÜ«∞ ~°zOz# ''â◊‰Ωõ O`«Ö’áêMÏº#O—— J<Õ ÉèÏQÆOÖ’xk.
13.3 Ñ¨^ºŒ O JO>Ë

Ñ¨^ºŒ O JO>Ë JHõ~∆ ° QÆ}ÏÅ`À ‰õÄ_»∞‰õΩ#fl <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å Hõq`«fi ~°K#« . JHõ~∆ ° QÆ}ÏÅO>Ë ''Ü«∞-=∞-`«-~°-[-
Éè–í #-ã¨—— J<Õ ¿Ñ~°`¡ À L#fl QÆ}ÏÅ∞. g\˜Ö’ QÆ∞~°∞ ÅÑ¶Ú¨ =ÙÅ<Õ =∂„`«Å∞O\Ï~Ú. ÅÑ¶Ú¨ =O>Ë XHõ¯ Hõ} ∆ O HÍÅOÖ’
Ñ¨Å∞HõQeÆ Qˆ JHõ~∆ O° JO>Ë Ç¨Ï„ã¨fiO. (J - Hõ- Å- =- =O\˜q). QÆ∞~°∞=O>Ë ~Ô O_»∞Hõ}∆ ÏÅ HÍÅOÖ’ Ñ¨Å∞HõQeÆ Qˆ JHõ~∆ O° .
JO>Ë n~°O… . ( P - HÍ- ÖÏ- "å- =O\˜q). g\˜`À Hõeã≤ ''Ü«∞-=∞-`«—— =O\˜ QÆ}ÏÅ∞ U~°Ê_»`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
- 'JÖÏˆQ— J<Õ =∂@ 'Ü«∞— QÆ}O. WO^Œ∞Ö’ XHõ ÅÑ¶Ú¨ =Ù, ~Ô O_»∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ L<åfl~Ú. ÅÑ¶Ú¨ =Ù#∞ 'I— QÆ∞~°∞=Ù#∞ 'U—
QÆ∞~°∞ÖÎ ’ ã¨∂z™êÎ~∞° . 'JÖÏˆQ— J<Õ ^•xH˜ QÆ∞~°∞ÅÎ ∞ - IUU J#fl=∂@. WÖÏ PÖ’zOKÕ Ñ¨ûúŒ x KèO« ^Œã∞¨ û JO\Ï~°∞.
KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’ ~å¿ã<Î Õ Jk Ñ¨^ºŒ O J#|_»∞`«∞Ok. KèO« ^Œã∞¨ ûÖËx ~°K#« ¿Ñ~°∞ '=K«#O— ÖË^• 'QÆ^ºŒ O—. qq^èŒ Ñ¨^•ºÅ‰õΩ "Õ~∞°
"Õ~∞° QÍ 'Ü«∞u— ™ê÷<åÅ∞ LO\Ï~Ú. <åÅ∞QÆ∞ áê^•Ö’¡#∂ XˆH JHõ~∆ O° , XHõ JK«∞Û`À Hõeã≤ LO_»\Ïxfl '„áêã¨— xÜ«∞=∞O
JO\Ï~°∞. D áê~îO° Ö’<Õ g∞~°∞ "åºHõ~} ° ÏOâßÅ∞ - KèO« ^Œã∞¨ û J<Õ (14.3.2) qÉèÏQÆOÖ’ D q+¨Ü∂« Å∞ q=~°OQÍ
J^èºŒ Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° .
Ñ¨^ºŒ O „áêp#`«
`≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^ŒºO =∞#‰õΩ ##flÜ«∞ PO„^èŒÉèÏ~°`«~°K«#‰õΩ =ÚO^Õ âßã¨<åÖ’¡#∂ ~åyˆ~‰õΩÅ ^•# Ñ¨„`åÖ’¡#∂
HõxÑ≤ã∞¨ #Î flk. ##flÜ«∞ „H©.â◊ 11 = â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# "å_»~Ú`Õ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ ~Ô O_»∞=O^ŒÅ UO_»‰¡ Ωõ =ÚO^Õ
âßã¨<åÖ’¡ Ñ¨^•ºÅ∞ L<åflÜ«∞x `≥Å∞ã¨∞#Î flk.
Ñ¨^•ºÖ’¡ ~°HÍÅ∞
Ñ¨^•ºÖ’¡ =$`åÎÅ∞, ã‘™êÅ∞, HõO^•Å∞, P@"≥Å^Œ∞Å∞, `Õ@w`«∞Å∞ J<Õq „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ ~°HÍÅ∞. L`«ÊÅ=∂Å,
K«OÑ¨H=õ ∂Å, =∞`ÕÉÎ Oíè , âß~°∂ÅÌ O J<Õq „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ #ÿ =$`åÎÅ∞.
13.4 áê~î° <ÕÑ^

¨ ºŒä O
D áê~îº° O ã¨`º« O K≥ÑÊ¨ _»O Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê^Œ<åxfl q=iã¨∞OÎ k. ~å*ˇ<· å ã¨~ˆ ! ã¨`º« O Ñ¨Å∞HõHáõ È`Õ ZkiOK«_"» ∞Õ
^è~Œ ‡° O J<Õ Q˘Ñ¨Ê rq`« ã¨`åºxfl É’^èÑŒ ~¨ ∞° ã¨∞OÎ k. â◊‰Ωõ O`«Å#∞ Hõ}fi=Úx P„â◊=∞OÖ’ QÍO^è~Œ fi° q"åÇ¨ÏO KÕã∞¨ ‰õΩ#fl
^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ `«# ~å*ÏºxH˜ uiy "≥oá¡ È`å_»∞. â◊‰Ωõ O`«Å QÆ~ƒ° =ù uÜ≥∞ÿ 'Éè~í `° ∞« _»∞— J<Õ Ñ¨Ù„`«∞xH˜ [#‡xã¨∞OÎ k. H˘xfl
UO_»¡ `«~åfi`« Éè~í `° ∞« _»∞ ÉÏÅºOÖ’ LO_»QÍ â◊‰Ωõ O`«Å#∞ `«O„_ç S# Hõ}fi=∞Ç¨Ïi¬, P"≥∞ Éè~í Î° ^Œ∞+¨ºO`«∞x =^Œ‰Ì Ωõ
ÑÖÑ≤™êÎ_∞» . xO_»∞ ã¨ÉÖíè ’ `«#=^Œ‰Ì Ωõ =zÛ# â◊‰Ωõ O`«Å Z=~À `«#‰õΩ `≥eÜ«∞^Œx Jã¨`º« O Ñ¨Å∞‰õΩ`å_»∞ ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞.
JÑ¨C_»∞ ~å*ˇ<· å ã¨~ˆ , J|^ŒOú K≥ÑÊ¨ ~å^Œx ã¨`º« O Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl q=iã¨∞OÎ k â◊‰Ωõ O`«Å. Wn D áê~îº° O ãÖ^Œ~ƒ° Où .
P `«~åfi`« PHÍâ◊"å}˜ â◊‰Ωõ O`«Å K≥ÑÊ≤ Ok ã¨`º« "Õ∞#x ™êHõº∆ O Ñ¨Å∞‰õΩ`«∞Ok. Jk D Hõ^ÖŒä ’ `«~åfi`« =KÕÛ JOâ◊O.
13.5 =¸Åáê~îO° – 1
1.K« q=∞Å Ü«∞â’xnè Ñ¨Ù~°∞+¨ =$uÎ "≥∞~°∞OQÆ∞K«∞ #∞O_»∞ EÖˇ"Õ
^Œ=ÚÅ#∞ |OK«É∂íè `«=ÚÅ#∞ ^è~Œ ∂° ‡=Ù ãÖ^èºŒ Å∞ #O`«~å`«‡Ü«Ú<£
Ü«Ú=Ú_»∞#∞ K«O„^Œã∂¨ ~°∞Å∞#=Ç¨ÏO|∞#∞ ~å„uÜ«Ú ##‡Ç¨Ñ¨^•
~°=ú Úeq Ü«ÚO_»QÍ #~°∞_»∞ ^ŒH˘¯# <Õ~∞° Û<Õ `«#∞fl „=ÚzÛÅ<£,
2.ã‘. ^è~Œ å‡~°ú HÍ=∞ ™ê^è#Œ ‰õΩÑ¨H~õ }
° O|∞
QÆ$Ç¨Ïhu q^Œº‰õΩ QÆ$Ç¨Ï=Úq=∞Å
Kåi„`«tHõH∆ ÍKå~°ºHõO |#fiÜ«∞
ã≤u÷ H˜ =¸ÅO|∞ ã¨ûæŒ H˜ #∂`«
Q“~°=O|∞# Hˆ Hõ HÍ~°}O|∞#fl`«
ã≤~÷ Q° ∞Æ }=∞}∞ÅHÍHõ~=° Ú Ç¨Ï$^ŒÜ∞«
ãÖ`À+¨=Ú#‰õΩ ãÖ[#HõO|∞ ÉèÏ~°ºÜ«∞
K«∂"≥É~íè ‰Î° Ωõ <˘O_»Q¡ Í=Ù „Ñ≤Ü∞« =Ú
P. Z\ì̃ Ñ¶∞¨ @ì=ÚÅ#∞ <≥\ì̃ Ü«∂Ñ¨^ÅŒ #∞
<≥\ì˜ f~°=ÚÅ#∞ =Ú@ì|_ç#
=O`«ÖÅˇ ¡ ÉÏÜ«ÚxO`«∞Å „|[Å#∞
<˘#~°E_» QÆx# [#∞ÅÔHO^Œ∞
3.K«. #∞`«Å[ÅÑ¨Ói`«O|∞ ÅQÆ∞ #∂`«∞Å∞ #∂é˜\H˜ Oõ >ˇ ã¨∂#$`«
„=`«! Ü≥ÚHõÉÏq "Õ∞Å∞ =∞é˜ ÉÏ=ÙÅ∞ #∂é˜\H˜ Oõ >ˇ <˘Hõ¯ã¨
`«¯$`«∞=k "Õ∞Å∞ `«„`«¯`«∞â◊Ò« |∞#HõO>Ë ã¨∞`«∞O_»∞ "Õ∞Å∞ `«
`«∞û`«â`◊ H« Oõ |∞HõO>ˇ <˘Hõã∂¨ #$`«"åHõº=Ú "Õ∞Å∞ ã¨∂_»Q<Æ .£
XHõ\’ Ñ¨^ºŒ O : „Ñü Ñ¨^•~å÷Å∞
q=∞ÅÜ«∞â’xnè ´ ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ H©iHÎ x˜ ÅÜ«∞"≥∞#ÿ "å_®!
F ^Œ∞+¨ºO`« =∞Ç¨~å*Ï!
"Õ^=Œ ÚÅ#∞ ´ <åÅ∞QÆ∞"Õ^=Œ ÚÅ∞, |∞∞H±, Ü«∞A, ™ê=∞, J^Œ~fi° }ÏÅ∞
ÑÖK«Éèí∂`«=ÚÅ∞ ´ Éèí∂q∞, h~°∞, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù, PHÍâ◊=Ú
^è~Œ ∞° ‡=Ù ´ ^èŒ~°‡=Ú
ãÖ^èºŒ Å∞ ´ L^ŒÜ∞« , =∞^è•ºÇ¨Ïfl, ™êÜ«∞O ãÖ^èºŒ Å∞
JO`«~å`«‡Ü«Ú<£ ´ D â◊s~°OÖ’ LO_Õ P`«‡
Ü«∞=Ú_»∞#∞ ´ Ü«∞=Ú_»∞
K«O„^Œ ã¨∂~°∞ºÅ∞#∞ ´ K«O„^Œ∞_»∞#∞, ã¨∂~°∞º_»∞#∞.
JÇ¨ÏO|∞#∞ ´ Ñ¨Q\Æ ˜ ÉèÏQÆ=Ú#∞
~å„uÜ«Ú<£ ´ ~å„u ÉèÏQÆ=Ú#∞
J#∞ ´ J#|_Õ W~°"·≥ <åÅ∞QÆ∞#∞ (Wk =∞Ç¨Ñ¨^•~°=÷ ÚÅ∞)
Ñ¨Ù~°∞+¨=$`«=Î Ú#∞ ´ Ñ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ „Ñ¨=iÎOKÕ f~°∞`≥#∞flÅ∞
ZéOQÆ∞K«∞ ´ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂
LO_»∞<£{ K«∂"≥ ´ LO\Ï~Ú ã¨∞=∂!
#~°∞_»∞ ´ =∂#=Ù_»∞
Wq ´ D W~°"·≥ <åÅ∞QÆ∞
LO_»QÍ ´ K«∂ã¨∂Î LO_»QÍ( ™êH∆ÍºÅ∞QÍ)
#~°∞_»∞ ´ =∂#=Ù_»∞
`«#∞fl „=ÚzÛÅ<£ ´ `«##∞ "≥∂ãÿOK«_O»
^ŒH˘¯# { <Õ~∞° Û<≥ ´ ã¨fi`«O„uOK«_O» gÅ∞Ñ¨_∞» <å
`å`«Ê~°ºO : F H©i=Î ∞O`«∞_®! <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Å∞, ÑÖK«É∂íè `åÅ∞, ^è~Œ ‡° O, L^ŒÜ∞« , =∞^è•ºÇ¨Ïfl ™êÜ«∞O ãÖ^èºŒ Å∞,
JO`«~å`«‡, Ü«∞=Ú_»∞, ã¨∂~°∞º_»∞, K«O„^Œ∞_»∞, Ñ¨QÅÆ ∞, ~å„u, J#∞ D 24, Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ „Ñ¨=iÎOKÕ f~°∞ `≥#∞flÅ#∞
J#∞Hõ}∆ O Ñ¨sH˜ã∆ ∂¨ ,Î Ñïjeã¨∂Î LO\Ï~Ú. Wq K«∂ã¨∂OÎ _»QÍ =∂#=Ù_»∞ `«##∞ `å#∞ "≥∂ãÿOK«_O» ™ê^èºŒ Ñ¨_∞» `«∞O^•!
ÉèÏ=qâı+=¨ Ú : =∂#=Ù_∞» Jã¨`åºxfl Ñ¨Å∞¯`«∂ `«#<≥=~°∂ QÆ=∞xOK«@OÖË^xŒ ÉèÏqOK«_O» ã¨=∂[OãÖHÍ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë
JO`«~å`«‡, Ü«∞=∞, ã¨∂~°º, K«O„^Œ∞Å∞, Ñ¨QÅÆ ∞, ~å„u "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =∞Ç¨Ñ¨^•~å÷Å∞ ZÅ¡"àÕ Ö¡◊ Ï =∞#O KÕ¿ã Ñ¨#∞Å#∞
Ñïjeã¨∂Î LO\Ï~Ú. ^•xfl |>Ëì =∞#‰õΩ Ñ¶e¨ `åÅ#∞ ‰õÄ_® Wã¨∂Î LO\Ï~Ú. JO^Œ∞KÕ`« =∂#=ÙÅ∞ W`«~∞° Å#∞ "≥∂ãÖ
KÕâß#x, Hõ#∞fl ‰õáêÊ#x J#∞HÀ=@O á⁄~°áê>Ë.

~Ô O_À Ñ¨^ºŒ O : „Ñü Ñ¨^•~å÷Å∞
LÑ¨Hõ~°}=Ú ´ ™ê^è#Œ =Ú, Ñ¨x=Ú@∞ì
J#fiÜ«∞ã≤u÷ H˜ ´ =Oâ◊O xÅ=_®xH˜
ã¨^Œæu ´ =∞Oz ÖË^• L`«=Î ∞Ö’HÍÅ∞
PHõ~=° Ú ´ xÅÜ«∞O
ãÖ[#HõO|∞ ´ =∞OzQÍÑ¨Ù\Õì KÕk
XO_»∞¡ ´ W`«~=° ÚÅ∞
=O`«Å∞ ´ HõëêìÅ∞
áêÜ«Ú ´ á⁄Q˘@∞ì
WOu ´ ÉèÏ~°º
`å`«Ê~°ºO: ^è~Œ ‡° , J~°,ú HÍ=∞=ÚÅ#∞ ™êkèOK«∞@‰õΩ ÉèÏ~°º XHõ ™ê^è#Œ =Ú. QÆ$Ç¨Ïhu J<Õ q^Œº‰õΩ QÆ$Ç≤Ï}˜=ÚYº=Ú.
ã¨KÛ« i„`«‰Ωõ tHõ} ∆ xKÕÛ PKå~°∞ºx =O\˜k. =Oâ◊O, xÅ=\ÏxH˜, L#fl`«Ö’HÍÅ#∞ á⁄O^Œ\ÏxH˜ ã¨ÇÏ¨ HÍi, Q“~°=O
á⁄O^Œ\ÏxH˜ HÍ~°}=Ú, L#fl`«"∞≥ #ÿ ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ QÆ∞}=ÚÅ<Õ =∞}∞Å‰õΩ xÅÜ«∞=Ú. ZÅ¡"àÕ Ö◊ Ï Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH˜ ãÖ`À+Ö
HõeyOKÕk ÉèÏ~°º =∂„`«"Õ∞. W`«~°=ÚÖËgÉèí~°Î‰õΩ „Ñ≤Ü«∞=Ú#∞ KÕ‰õÄ~°ÛÖË=Ù. ÉÏQÍ PÖ’zOzK«∂¿ãÎ D Ö’HõOÖ’
Z@∞=O\˜ ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’<≥<· å Z@∞=O\˜ PÑ¨^ÅŒ ∞ Z^Œ∞~Ô <· å, Z@∞=O\˜ãu÷≤ H˜ KÕi<å, HõëêìÅ#hfl áÈQ˘\˜ì Éè~í #Î° ∞
~°HO∆˜ KÕk ÉèÏ~°º =∂„`«"∞Õ ã¨∞=∂!
=¸_À Ñ¨^ºŒ O : „Ñü Ñ¨^•~å÷Å∞
K«∂_»QÆ<£ ´ PÖ’zOzK«∂_»QÍ
#∂`«[ÅÑ¨Ói`«O|∞ ´ =∞Oz h\˜`À xO_ç#"≥#·
#∂`«∞Å∞ ´ #∂`«∞Å∞
#∂é˜\H˜ Oõ >ˇ ´ #∂é∞ (`«qfiOK«_O» ) HõO>ˇ
ã¨∂#$`«„=`« ´ ã¨`º« „=`«∞_®!
XHõ ÉÏq ´ XHõ kQÆ∞_»∞ ÉÏq ÖË^• =º=™êÜ«∂^Œ∞Å‰õΩÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ Õ ÃÑ^ŒÌ #∞~Úº
"Õ∞Å∞ ´ („`«qfiOK«_O» ) =∞Ozk
=∞é˜ ´ WOHÍ
ÉÏ=ÙÅ∞ ´ qâßÅ"≥∞#ÿ #∂`«∞Å∞,
#∂é˜\H˜ Oõ >ˇ<£ ´ #∂é∞(„`«qfiOK«_O» ) HõO>ˇ

XHõ¯ ´ XHõ¯,
ã¨`„ü Hõ`∞« =Ù ´ ^≥=· ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ Ç¨ÏŸ=∞O
Jk ´ Jk
"Õ∞Å∞ ´ =∞Ozk.
`«`ü ´ P (J@∞=O\˜)
„Hõ`∞« â◊Ò« |∞#HõO>ˇ ´ #∂é∞ „Hõ`∞« =ÙÅ HõO>ˇ,
ã¨∞`«∞O_»∞ ´ ‰õΩ=∂~°∞_»∞
"Õ∞Å∞ ´ =∞Ozk
`«`∞« û`« ´ P (J@∞=O\˜)‰õΩ=∂~°∞Å∞
â◊`H« Oõ |∞HõO>ˇ ´ #∂é∞æi Hõ<åfl
XHõ ´ XHõ
ã¨∂#$`«"åHõº=Ú ´ ã¨`º« "åHõº=Ú
"Õ∞Å∞ ´ =∞Ozk
`å`«Ê~°ºO : PÖ’zOz K«∂¿ãÎ =∞Oz h\˜`À ‰õÄ_ç# #∂`«∞Å∞ #∂é∞ „`«qfiOK«_O» HõO>Ë XHõ ^≥=· HÍ~°ºO KÕÜ∞« @O
=∞Ozk. J@∞=O\˜ „Hõ`∞« =ÙÅ∞ #∂~°∞ KÕÜ∞« _»O Hõ<åfl XHõ =∞Oz H˘_»∞‰õΩ#∞ Hõ#_»O =∞Ozk. J@∞=O\˜ #∂é∞QÆ∞~°∞
H˘_»∞‰õΩÅ HõO>ˇ XHõ ã¨`º« "åHõº=Ú Ñ¨ÅHõ_O» =∞Ozk.
ÉèÏ=qâı+O¨ : qâı+¨ JOâ◊=Ú : ã¨`º« =Ú Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê^Œ#O WO`« Jx K≥ÑÊ¨ _®xH˜ JÅqHÍ^Œ∞ QÆ#Hõ Hõq ^•xx
L^•Ç¨Ï~°} Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ <Î åfl_»∞. D Ö’HõO JO`å ã¨`º« O =Å¡<Õ #_»∞ã¨∞#Î flk J#flk K≥ÑÊ¨ _»"∞Õ Hõq Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O.
„Ñ¨[Å∞ ÖË^• r=HÀ\˜ „`åˆQ =∞Oz h\˜ #∂`«∞Å∞ #∂é˜\˜ HõO>Ë XHõ =º=™êÜ«∂xH˜ h~°OkOKÕ ÉÏq Q˘Ñ¨Êk.
J@∞=O\˜ =º=™êÜ«∞Ñ¨Ù ÉÏ=ÙÅ∞ #∂é∞ „`«qfiOK«_O» HõO>Ë ^≥=· ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ P~å^è#Œ , J~°Û#, Ç¨ÏŸ=∂^Œ∞Å`À ‰õÄ_ç#
XHõ „Hõ`∞« =Ù Q˘Ñ¨Êk. J\Ï¡O\˜ „Hõ`∞« =ÙÅ∞ #∂é∞ KÕ¿ã‰õΩ<åfl XHõ =∞Oz H˘_»∞‰õΩ LO>Ë "Õ∞Å∞. J@∞=O\˜=∞Oz QÆ∞}
QÆ}ÏÅ∞ Hõey# ‰õΩ=∂~°∞Å∞ #∂é∞QÆ∞~°∞ LO_Õ HõO>Ë XHõ ã¨`º« "åHõº=Ú Q˘Ñ¨Êk J<Õk qâı+¨ ÉèÏ==Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. ÉèÏ~°º=Å# ™êkèOK«|_Õ Ñ¨Ù~°∞ëê~å÷Å∞ ( )
(J) ^è#Œ QÆ∞} H©~°∞ÎÅ∞ (P) ^èŒ~å‡~°úHÍ=∞=ÚÅ∞
(W) ã¨`fi« ~°[ã¨=Î ∞=ÚÅ∞ (D) Éè∂í ,Éè∞í ,=, ã¨∞=Ö’HÍÅ∞
2. Kåi„`«Hõ tHõ}
∆ ‰õΩ PKå~°∞ºÖˇ=~°∞ ( )
(J) ÉèÏ~°º (P) Éè~í Î° (W) ã¨∞`«∞_»∞ (D) ‰õΩ=∂Ô~Î
3. ÉèÏ~°º =Å# ÃÑiˆQk Uk? ( )
(J) ãÖÑ¨^Œ (P) WÅ∞¡ (W) =Oâ◊O (D) ¿ãflÇ¨ÏO
4. Jxfl\Ï `À_»∞ h_»QÍ ÉèÏ~°º Z=iH˜ Z‰õΩ¯= ã¨ÇÏ¨ Hõiã¨∞OÎ k ( )
(J) ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å‰õΩ (P) á⁄~°∞QÆ∞"åiH˜ (W) Éè~í ‰Î° Ωõ (D) Ñ≤Å¡Å‰õΩ
5. =∞Oz h\˜ xKÕÛ #∂`«∞Å∞ #∂é∞ „`«qfiOK«@O HõO>Ë Uk "Õ∞Å∞ ( )
J. K≥é∞=Ù W. ÉÏq L. É’iOQ∑ |∞∞. #k
6. =º=™êÜ«∞ÉÏ=ÙÅ∞ #∂é∞ „`«qfiOK«_O» HõO>Ë Uk "Õ∞Å∞ ( )
J. #∞~Úº W.Q˘~Úº L. „Ñü[˝ |∞∞. „Hõ`∞« =Ù
7. #∂é∞ „Hõ`∞« =ÙÅ∞KÕÜ∞« _»O Hõ<åfl Uk Q˘Ñ¨Êk ( )
J. ã¨∞`«∞_»∞ W. ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ L. Ñ¨Ù~ÀÇ≤Ï`«∞_»∞ |∞∞. [#Ç≤Ï`«∞_»∞
8. =∞Oz ‰õΩ=∂~°∞Å∞ #∂é∞æéx˜ Hõ#_»O Hõ<åfl Uk Q˘Ñ¨Êk ( )
J. Jã¨`º« =Ú W. ã¨`º« "åHõº=Ú L. ÃÑ^ŒÅÌ "åHõº=Ú |∞∞. `≥e"≥#· =∂@
9. "Õ^=Œ ÚÅ∞ Zxfl ( )
(J) 1 (P) 1 (W) 4 (D) 8
10. ÑÖK«Éèí∂`«=ÚÅ#QÍ ( )
(J) PÜ«Ú+¨ºO, P~ÀQÆºO, Éè’QÆO, ÉèÏQÆºO, ãÖÑ¨^Œ (P) Éè∂í q∞, h~°∞, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù, PHÍâ◊O
(W) ^Õ=Ù_»∞, ^Õ=`«, ^≥Ü∞« ºO,Ü«∞=Ú_»∞, =∞$`«∞º=Ù (D) áêÅ∞, ÃÑ~°∞QÆ∞, <≥~Ú, `Õ<,Õ ÑÖK«^•~°
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - W, 2 - J, 3-L 4.- L.
5 - W† 6 - |∞∞† 7 - J† 8 - W.
9. - W 10 - P
13.6 =¸Å áê~îO° - 2

4.Hõ. "≥ÅÜ«∞OQÆ #â◊fi"Õ∞^èOŒ
|∞Å∞ "ÕÜÚ« #∞ <˘Hõ¯ã¨`º« =Ú#∞ x~°∞QÆ_Å» O
^Œ∞Å x_ç `«∂Ñ¨QÆ ã¨`º« =Ú
=Å## =ÚÅ∞ ã¨∂Ñ¨Ù Q“~°=O|∞# ¿Ñi‡<£.

5.`Õ. ã¨~fi° f~å÷aQè =Æ ∞#O|∞ ã¨~fi° "Õ^Œ
ã¨=∞kèQ=Æ ∞=Ú ã¨`º« O|∞`À ãïÜ«ÚñQÍ=Ù
Zé∞ñQÆ∞ "≥∞Å¡ ^è~Œ ‡° O|∞Å HÔ O^Œ∞ñ Éˇ^ÌŒ
Ü«∞O„_»∞ ã¨`º« O|∞ ^è~Œ ‡° A˝Ö#·ˇ =Ú#∞Å∞.
6.Hõ HÍ=Ù# ã¨`º« =Ú q∞H˜¯e
QÍq=∞Å „ÑüÉèí ^ŒÅz Hõ}Ïfi„â◊ãO¨
ÉèÏq`« ã¨=∞Ü«∞ ã≤u÷ ^ŒÜ∞«
QÍqOÑ¨Ù=ÚQ˘_»∞‰õΩE_»H~õ ∞° }Ï^Œ$+≤<ì £
<åÅ∞QÀ Ñ¨^ºŒ O : =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞
W~°∞QÆ_Å» <£ ´ ~Ô O_»∞ „Ñ¨H¯õ Å
`«∂Ñ¨QÆ ´ `«∂K«QÍ,
Q“~°=O|∞#<£ ´ L#fl`«=ÚQÍ, Z‰õΩ¯=QÍ
`å`«Ê~°ºO : XHõ „`åã¨∞Ö’ XHõ „Ñ¨H¯õ "Õ~Ú Jâ◊fi"Õ∞^èŒ Ü«¸QÆ=ÚÅ Ñ¨Ù}ºÑ¶Å¨ =Ú#∞, "Õ~˘Hõ „Ñ¨H¯õ
ã¨`º« "åHõºÑ¨Ù}º Ñ¶Å¨ =Ú#∞ "Õã`≤ ∂« z#KÀ ã¨`º« "åHõºÑ¨Ù}ºÑ¶Å¨ =Ú#fl "≥¿· Ñ =ÚÅ∞¡ |~°∞=Ù K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok.
ÉèÏ==Ú : "Õ~Ú Jâ◊fi"Õ∞^èŒ Ü«∂QÆ=ÚÅ∞ KÕ¿ã=Î KÕÛ Ñ¨Ù}ºÑ¶Å¨ OHõO>Ë XˆH XHõ ã¨`º« "åHõºO Ñ¨ÅHõ_O» =Å¡ =KÕÛ Ñ¨Ù}ºÑ¶Å¨ O
Q˘Ñ¨Êk.
S^À Ñ¨^ºŒ O : =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞
f~å÷aQè =Æ ∞#O|∞ ´ Ñ¨Ù}ºˆH„∆ `åÅ ãÖ^Œ~≈° <åxH˜ "≥à@
¡◊ O
ã¨~fi° "Õ^ãŒ =¨ ∞kèQ=Æ ∞=Ú ´ "Õ^•Åxfl\˜ ™ê~°O „QÆÇÏ≤ OK«∞@
ãïÜ«Ú { HÍ=Ù { J ´ ãï`«∂QÆ ÖË=Ù
`å`«Ê~°ºO : Ñ¨Ù}ºˆH„∆ `«=ÚÅxflO\˜h ãÖ^Œi≈Oz<å, "Õ^•Åxfl\˜ ™ê~°=Ú „QÆÇÏ≤ Oz<å ã¨~ˆ Jq ã¨`º« =Ú`À ãï `«∂QÆÖ=Ë Ù.
Ö’HõOÖ’ L#fl ^è~Œ å‡Åxfl\˜H<õ åfl ã¨`º« "åHõº ÑïáêÅ# J<Õ ^è~Œ ‡° "≥ÚHõ¯>Ë ÃÑ^ŒkÌ . Wk ^è~Œ å‡xfl `≥eÑ≤# =Ú#∞Å =∂@.
ÉèÏ=O : Ñ¨Ù}ºˆH„∆ `åÅhfl ãÖ^Œi≈OK«_O» =Å¡ =zÛ# Ñ¨Ù}ºOQÍh, ã¨~fi° "Õ^•^èºŒ Ü«∂# Ñ¨Ù}ºÑ¶Å¨ OQÍh ã¨`º« "åHõºO`À
ãï`«∂QÆÖ=Ë Ù. Jxfl ^è~Œ å‡Å#∂ Ziy#=Ú#∞Å∞ ã¨`åºxfl q∞Oz# ^è~Œ ‡° OÖË^xŒ , Jxfl ^è~Œ å‡ÅÖ’#∂ ã¨`º« =∂~°=æ Ú
ãïÜ≥∞ÿ #^Œh, ã¨`º« =K«#"Õ∞ Q˘Ñ¨Ê^Œh K≥áêÊ~°∞.
P~À Ñ¨^ºŒ O : =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞
q=∞Å „ÑüÉèí ´ ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ *Ï˝#O
ãÖÉèÏq`« ´ =∞OzQÍ ÉèÏqOz#
`å`«Ê~°ºO : ÃÑ· HÍ~°}=ÚÅKÕ`« ã¨`º« O Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê`«#O PÖ’zOz Hõ}Ïfi„â◊=∞OÖ’ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <åÜ«∞O^Œ∞ Hõe#æ
ÉèÏ"åxfl QÆ∞~°∞Î `≥K∞« Û‰õΩx ‰õΩ=∂~°∞x Hõ~∞° }`À K«∂_»∞.
ÉèÏ=O : h=Ù ÉÏQÍ PÖ’z¿ãÎ Hõ}Ïfi„â◊=∞OÖ’ ##∞fl K«∂ã≤# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ h=Ù Z@∞=O\˜ ÉèÏ"åxfl á⁄O^•"À
UO[iyO^À h‰õΩ QÆ∞~°∞Î ~åQÆÅ^Œ∞. ^ŒÜ∞« KÕã≤ Jk ã¨∞Êù~}° ‰õΩ `≥K∞« ÛH˘x ‰õΩ=∂~°∞xÜ«∞O^Œ∞ Hõ~∞° }Ï^Œ$+≤xì „Ñ¨™êkOK«∞=Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. Ü«∂QÆ=ÚÅ∞ KÕã#≤ O^Œ∞=Å# =KÕÛ Ñ¶Å¨ O ( )
J. ^è#Œ =Ú W. ãÖÑ¨^ÅŒ ∞ L. Ñ¨Ù}º=Ú |∞∞. áêÑ¨=Ú
2. "Õ~Ú Jâ◊fi"Õ∞^èŒ Ü«∂QÆ=ÚÅ Hõ<åfl Q˘Ñ¨Êk ( )
J. #~°"∞Õ ^èOŒ W. ã¨`º« =Ú L.J|^ŒOú |∞∞.#∂~°∞„Hõ`∞« =ÙÅ∞
3. f~åúaQè =Æ ∞#O J#∞ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ( )
J. Ñ¨Ù}ºˆH„∆ `åÅ#∞ ãÖ^Œi≈OK«@O W. ^Õ=Ùx QÆ∞_çÖ’ f~°O÷ „`åQÆ@O
L. =∞Oz hà◊√¡ |∞∞.Tà◊√§ u~°Q@Æ O
4. Jxfl ^è~Œ å‡ÅÖ’ HÔ Å¡ Q˘Ñ¨Ê ^è~Œ ‡° O ã¨`º« =∞x K≥ÑÊ≤ # "å~°∞ ( )
J. ~åHõã∆ ∞¨ Å∞ W. ÑÖ_ç`∞« Å∞ L. ~åAÅ∞ |∞∞. ^è~Œ ‡° A˝Ö#·ˇ =Ú#∞Å∞
5. Hõ}Ïfi„â◊=∞OÖ’ ÃÑiy# "å~°∞ ( )
(J) ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ (P) t+¨µºÅ∞ (L) â◊‰Ωõ O`«Å (|∞∞) Å`«Å∞
6. ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ â◊‰Ωõ O`«Å#∞ K«∂z#k ( )
(J) J_»qÖ’ (P) Hõ}Ïfi„â◊=∞OÖ’ (W) ~åK«#QÆiÖ’ (D) Ü«∞ø=#OÖ’
7. ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ â◊‰Ωõ O`«Å#∞ ZÖÏ q"åÇ¨Ï=∂_®_»∞. ( )
(J) ~åHõ∆ã¨qkè (P) =∂#=qkè (W) ^≥·=qkè (D) QÍO^èŒ~°fiqkè
8. ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ ^ŒÜ∞« K«∂Ñ≤OKåeû#k ( )
(J) H˘_»∞‰õΩ#O^Œ∞ (P) â◊‰Ωõ O`«ÅÜ«∞O^Œ∞ (W) „Ñ¨[ÅÜ«∞O^Œ∞ (D) ‰õΩ=∂Ô~Ü Î ∞« O^Œ∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - L, 2 - W, 3 - J, 4 - |∞∞.
5 - L† 6 - P† 7 - D† 8 - J.
##flÜ«∞ `≥Å∞QÆ∞ Hõq`åfixH˜ P^Œ∞º_»∞.
„áêp# ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞Hõq`«fiOÖ’ WuÇ¨ãÖ, Ñ¨Ù~å}O, HÍ=ºO, „Ñ¨|O^èOŒ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ J<ÕHõ „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞<åfl~Ú.
##flÜ«∞ ~°zOz# ÉèÏ~°Ò« WuÇ¨ã¨ „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ K≥OkOk.
Ñ¨^ºŒ O KèO« ^À|^Œ"ú ∞≥ #ÿ ~°K#«
=∂#=Ùx =ºH˜`Î åfixfl 24 (=∞Ç¨) `«`åÎfiÅ∞ Ñïjeã¨∂Î LO\Ï~Ú.
=¸_»∞ Ñ¨Ù~°∞ëê~å÷Å#∞, =Oâ◊O xÅÉˇ@@ ì O, H©iÎ „Ñü+¨Åì ∞ SÇ≤ÏHõ,P=Ú+≤‡Hõ, ã¨∞YãÖ`ÀëêÅ#∞ ™êkèOK«_O» Ö’
ÉèÏ~°º ã¨=Ú#fl`«™ê÷#OÖ’ xÅ∞ã¨∞OÎ k.
#∂`«∞Å∞, ÉèÏ=ÙÅ∞ „`«qfiOK«@O,„Hõ`∞« =ÙÅ∞ KÕÜ∞« @O, H˘_»∞‰õΩ#∞ Hõ#_»O W=hfl „Hõ=∞OQÍ XHõ^•xH˘Hõ\˜ =O^Œ~Ô @¡
Ñ¨Ù}ºÑ¶Ö¨ Ïxfl™êÎ~Ú. HÍh g@xfl\˜h q∞Oz# Ñ¨Ù}ºÑ¶Ö¨ Ïxfl XˆH XHõ ã¨`º« "åHõºO Wã¨∞OÎ k.
"Õ~Ú Jâ◊fi"Õ∞^èÜ Œ ∂« QÆ Ñ¶e¨ `åxfl, XHõ ã¨`º« "åHõº Ñ¶e¨ `åxfl XˆH „`åã¨∞Ö’ W~°∞"≥Ñ· Ù¨ ÖÏ "Õ¿ãÎ ã¨`º« "åHõºO "≥¿· Ñ =ÚÅ∞¡
"≥ÚQÆ∞æ K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok.
Ñ¨Ù}ºˆH„∆ `« ãÖ^Œ~≈° #O Hõ<åfl, ã¨HÅõ "Õ^•^èºŒ Ü«∞#O Hõ<åfl ã¨`º« "Õ∞ Q˘Ñ¨Êk.
HÍ|\˜ì ã¨`åºxfl Ñ¨ÅHõ@O D Ö’HõOÖ’ #∞#fl Jxfl ^è~Œ å‡Å Hõ<åfl Q˘Ñ¨ÊkQÍ ÉèÏqOKåe.
JÉèÏº™êÅ∞
13.8 áê~îQ° `Æ « "åºHõ~}
° ÏOâßÅ∞
A. ãÖ^èŒ∞Å∞ :
1. Ü«∞â◊ó { xnè - Ü«∞â’xnè - qã¨~ãæ° O¨ kè
2. ^è~Œ ‡° { J~°ú - ^è~Œ å‡~°ú - ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
3. ™ê^è#Œ ‰õΩ { LÑ¨H~õ }° ÏÅ∞ - ™ê^è#Œ ‰õΩÑ¨H}
õ ÏÅ∞ - LHÍ~°ãO¨ kè
4. ZÅ¡<£ { áêÜ«Ú - ZÅ¡„ÉÏÜ«Ú - ã¨~à° Ï^Õâ◊ ãÖkè
5. ã¨~fi° f~°÷ { JaèQ=Æ ∞#=Ú - ã¨~fi° f~å÷aQè =Æ ∞#=Ú - ã¨=~°n‚ ~°ã… O¨ kè.
6. Hõ}fi { P„â◊=∞O - Hõ}Ïfi„â◊=∞O - ã¨=~°n‚ ~°ã… O¨ kè
7. ÃÑ^ŒÌ { JO„_»∞ - ÃÑ^ŒÜ Ì ∞« O„_»∞ - Ü«∞_®QÆ=∞ãÖkè

B. ã¨=∂™êÅ∞
1. Ü«∞â’xnè - H©iÜ Î ∞Õ xkèQÍ HõÅ"å_»∞ - |Ç¨ï„gÇ≤Ï ã¨=∂ãÖ
2. Ñ¨Ù~°∞+¨=$`«=Î Ú - Ñ¨Ù~°∞+¨µx Ü≥ÚHõ¯ =$`«=Î Ú - +¨+`ª‘ `« ∞« Ê~°∞+¨ã=¨ ∂ãÖ
3. ÑÖK« Éè∂í `«=ÚÅ∞ - S^Œ∞ ( ãÖYºQÆÅq) -S#Éè∂í `«=ÚÅ∞ - kfiQÆ∞= ã¨=∂ãÖ
4. K«O„^Œã∂¨ ~°∞ºÅ∞ - K«O„^Œ∞_»∞#∂ ã¨∂~°∞º_»∞#∂ - ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
5. =∞Ç¨Ñ¨^•~°=÷ ÚÅ∞ - Q˘Ñ¨Ê"≥#· Ñ¨^•~°=÷ ÚÅ∞ - qâı+} ¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~å‡^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
6. ^è~Œ å‡~°Hú Í=∞=Ú - ^è~Œ ‡° =Ú#∞, J~°=ú Ú#∞, HÍ=∞=Ú#∞–|Ç¨ïÑ¨^Œ ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
7. QÆ$Ç¨Ïhu - QÆ$Ç¨Ï=Ú#O^Œehu - ã¨ÑqÎ̈ ∞ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
8. Ç¨Ï$^ŒÜ∞« ãÖ`À+¨=Ú - Ç¨Ï$^ŒÜ∞« =∞O^Œe ãÖ`À+¨=Ú - ã¨ÑqÎ̈ ∞ `«`∞« û~°∞+¨ ã¨=∂ã¨=Ú
9. [ÅÑ¨Ói`«=Ú - [Å=Ú KÕ`« Ñ¨Ói`«=Ú - `«$fÜ«∂ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ã¨=Ú
10. XHõÉÏq - XHõ\˜ ( ãÖYºQÆÅ) S# ÉÏq. - kfiQÆ∞ ã¨=∂ã¨=Ú.
11. ã¨„`«¯`«∞=Ù - Q˘Ñ¨Ê^≥#· „Hõ`∞« =Ù - qâı+} ¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ.
12. ã¨∂#$`« "åHõº=Ú - ã¨`º« "≥∞#ÿ "åHõº=Ú - qâı+} ¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ.
13. f~åúaQè =Æ ∞#=Ú - Ñ¨Ù}ºˆH„∆ `«=ÚÅ#∞ QÆ∂iÛ QÆ=∞#=Ú - `«$fÜ«∂ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ã¨=Ú
14. Hõ}Ïfi„â◊=∞=Ú - Hõ}∞fix Ü≥ÚHõ¯ P„â◊=∞=Ú - +¨+`ª‘ `« ∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
13.9 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞
1. =∂#=Ùx #_»=_ç# x~°O`«~O° ÑïjeOKÕ Ñ¨^•~å÷Å∞ (`«`åÎfi) Zxfl? Jq Uq?
2. ÉèÏ~°fÜ«∞ ‰õΩ@∞O|=º=ã¨Ö÷ ’ ÉèÏ~°º ™ê÷#O QÆ∂iÛ Hõq Uq^èOŒ QÍ q=iOKå_»∞.
3. "Õ\˜ "Õ\˜ Hõ<åfl ã¨`º« "åHõº=Ú Q˘Ñ¨Ê^Œx Hõq U q^èOŒ QÍ q=iOKå_»∞.
4. „`åã¨∞Ö’ "Õã#≤ Ñ¨Ù_»∞ U"≥Ñ· Ù¨ =ÚÅ∞¡ K«∂Ñ¨Ù`«∞O^Œx ^Õx`À Uq ãï`«∂QÆÖ=Ë x Hõq J<åfl_»∞.
5. Jxfl ^è~Œ å‡Ö’¡ U ^è~Œ ‡° O Q˘Ñ¨Êk? ZO^Œ∞‰õΩ?
1. â◊‰Ωõ O`«Ö’áêMÏº#O áê~îO° P^è•~°OQÍ ã¨`º« O Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl =i‚OK«∞=Ú.
2. ã¨`º« O Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl K≥ÑÊ¨ _»OÖ’ K≥ÑÊ¨ |_ç# ~Ô O_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ `≥ÅÑÖ_ç.
3. 'ã¨`º« "åHõºO— J<Õ ¿Ñ~°∞ D áê~îåxH˜ U q^èOŒ QÍã¨=∞O[ã¨"∂≥ x~°∂Ñ≤OK«O_ç.
4. =∂#= „Ñ¨=~°#Î U q^èOŒ QÍ ÑïjeOK«|_»∞`«∞O^À q=iOK«O_ç.
C. HÕk Ñ¨^ºŒ O K«^=Œ O_ç. `«~åfi`« WzÛ# „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ XH˘¯Hõ¯ "åHõºOÖ’ ã¨=∂^è•#O ~åÜ«∞O_ç.
HõO. Hõ=∆ ∞ ÖËx `«Ñã¨ `≤ Ñ« =¨ Ú#∞,
„|=∞`«∞Î ãÖÑ¨^=Œ Ú, ^è~Œ ‡° ÉÏÇ¨Ïº„Ñ¨É∞íè ~å
[º=Ú aè#fl‰õΩOÉè=í Ú# `À
Ü«∞=ÚÅ@∞ìÅ Ü«∞„^è∞Œ =O|∞ ÅQÆ∞ qx Ü≥∞Å¡<£
1. Uq âßâ◊fi`«O HÍ"À K≥ÑÊ¨ O_ç.
ã¨=∂^è•#O .......................................................................................
2. `«Ñã¨ ≤ `«Ñã¨ ∞¨ û ZÑ¨C_»∞ =$^è• J=Ù`«∞Ok?
ã¨=∂^è•#O .......................................................................................
3. „Ñ¨É∞íè ~å[ºO ZÖÏ LO_»‰Äõ _»^•?
ã¨=∂^è•#O .......................................................................................
4. aè#fl‰õΩOÉè=í Ú# `ÀÜ«∞=ÚÅ@∞ìÅ - "Õ\`˜ ÀáÈÖÏÛ~°∞?
ã¨=∂^è•#O .......................................................................................
D. ãÖ^Œ~ƒ° ãù Ç¨ Ï≤ `« "åHÍºÅ∞
(i) `«H˘¯# <Õ~∞° Û<Õ `«#∞fl „=ÚzÛÅ<£
HõqÑïK«Ü∞« O : 11= â◊`åÉÏÌH˜ K≥Ok# ##flÜ«∞ PO„^è=Œ ∞Ç¨ÉèÏ~°`åxfl ~°zOKå~°∞. ã¨`º« "åHõºO J<Õ D
áê~îÉ° Ïè QÆO =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« Ö’x PkÑ¨~fi° O, K«`∞« ~å÷âßãÖÖ’x 'â◊‰Ωõ O`«Ö’áêMÏº#O— #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : ÃÑ· "åHõºO â◊‰Ωõ O`«Å `«##∞ ÉèÏ~°ºQÍ x~åHõiOz# ^Œ∞+¨ºO`«=∞Ç¨~åA`À ã¨`º« O Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê^Œ<åxfl
q=iOKÕ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ÉèÏ=O : =∂#=Ù_»∞ KÕ¿ã Ñ¨#∞Å#∞ =∞Ç¨Ñ¨^•~å÷Å∞ ZÅ¡"àÕ Ö◊ Ï HõxÃÑ_»∞`«∞O\Ï~Ú. Z=~°∂ K«∂_»Ö^Ë xŒ `«##∞
`å#∞ "≥∂ãÿOK«∞HÀ=_»O ™ê^èºŒ =∂? ™ê^èºŒ O HÍ^Œx ÉèÏ=O!
(ii) <˘#~°ñ E_»QxÆ # [#∞ÅÔHO^Œ∞
HõqÑïK«Ü∞« O : 11= â◊`åaÌH˜ K≥Ok# ##flÜ«∞ PO„^è=Œ ∞Ç¨ÉèÏ~°`åxfl ~°zOKå~°∞. ã¨`º« "åHõºO J<Õ D áê~îº°
ÉèÏQÆO =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« Ö’x PkÑ¨~fi° O, K«`∞« ~å÷âßfiãÖÖ’x 'â◊‰Ωõ O`«Ö’áêMÏº#O— #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_ç#k.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : ÃÑ· "åHõºO â◊‰Ωõ O`«Å ^Œ∞+¨ºO`«∞x`À QÆ$Ç≤Ï}˜ Ü≥ÚHõ¯ „áê^è•#º`«#∞, ÉèÏ~°º Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl QÆ∞iOz
K≥ÑÊ≤ # ãÖ^Œ~ƒ° Où .

ÉèÏ=O : ‰õΩ@∞O|OÖ’ „ã‘Î áê„`« „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ k. ^•OÑ¨`º« r=#OÖ’ ÉèÏ~°º ™ê÷#O =∞iO`« Q˘Ñ¨Êk. ÉÏQÍ
PÖ’zOz K«∂¿ãÎ Jxfl PÑ¨^ÅŒ #∞O_ç, HõëêìÅ #∞O_ç ~°HO∆˜ KÕk. Jxfl ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ Éè~í ‰Î° Ωõ P#O^•xfl
ÑÖK«QeÆ Qˆ k ÉèÏ~°º =∂„`«"∞Õ Jx ÉèÏ=O.
(iii) ^ŒÜ∞« HÍqOÑ¨Ù=Ú Q˘_»∞‰õΩ E_»∞ Hõ~∞° }Ï^Œ$+≤<ì £
ãÖ^Œ~ƒ° Où : ÃÑ· "åHõºO â◊‰Ωõ O`«Å `«##∞ ÉèÏ~°ºQÍ JOwHõiOK«x ^Œ∞+¨ºO`« =∞Ç¨~åA`À ã¨`º« O Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê^Œ<åxfl
`≥e¿Ñ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ÉèÏ=O : Hõ}Ïfi„â◊=∞OÖ’ ##∞fl K«∂ã≤ (â◊‰Ωõ O`«Å#∞) h=Ù á⁄Ok# ÉèÏ"åxfl ^ŒÜ∞« `À QÆ∞~°∞Î `≥K∞« ÛH˘x ‰õΩ=∂~°∞x
Hõ~∞° }Ï ^Œ$+≤`ì À K«∂_»∞=Ú Jx ÉèÏ=O.
(iv) ã¨∂#$`« "åHõº=Ú "Õ∞Å∞ ã¨∂_»Q<Æ £
ãÖ^Œ~ƒ° Où : ÃÑ· "åHõºO â◊‰Ωõ O`«Å ^Œ∞+¨ºO`«∞x`À ^≥=· HÍ~åºÅ∞, Ü«∞*Ï˝Å∞, ã¨∞Ñ¨Ù„`«∞Å HõO>Ë XHõ ã¨`º« "åHõºO
Q˘Ñ¨Êk Jx K≥ÑÊ≤ # ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ÉèÏ=O : #∂~°∞ =∞Ozh\˜ ÉÏ=ÙÅHõO>Ë XHõ ^≥=· HÍ~°ºO "Õ∞Å∞. ^•xHõO>Ë #∂~°∞ „Hõ`∞« =ÙÅ∞ KÕÜ∞« _»O "Õ∞Å∞.
"å\˜ HõO>Ë XHõ =∞Oz ‰õΩ=∂~°∞x Hõ#_»O "Õ∞Å∞. g@xflO\˜HOõ >Ë XHõ ã¨`º« "åHÍºxfl =∂\Ï¡_@» O Q˘Ñ¨Êk Jx
ÉèÏ=O.
13.10 ™ê=∂#º "åºHõ~}

° ÏOâßÅ∞
JÅOHÍ~åÅ∞
"≥Ú^Œ\˜ áê~îO° Ö’x g∞~°∞ ~å`«Ö’ â‹e· Éè^Ë •Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P â‹e· Éè^Ë •Ö’¡ XHõ\˜ Ñ¨^ãŒ ∞¨ ÅÉèâí e·‹ ÖË^•
Ç¨Ï$^Œºâ‹e· . nx<Õ JÅOHÍiHõ â‹e· JO\Ï~°∞. „ã‘ÅÎ ‰õΩ #QÆÅ∞ ZÖÏ JO^•xfl™êÎÜ∂≥ ™êÇ≤Ï`åºxH˜ JÅOHÍ~åÅ∞
JÉèí~°}ÏÖ∫`å~Ú. g\˜x LÑ¨Ü∂≥ yOz KÕã#≤ ~å`«âe·‹ x JÅOHÍ~° â‹e· JO\Ï~°∞. D JÅOHÍ~åÅ#∞ QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
JÅOHÍ~åÅO>Ë PÉè~í } ° ÏÅ∞. =∞#O PÉè~í } ° ÏÅ∞ ^èiŒ ¿ãÎ =∞iO`« JO^ŒOQÍ HõxÑ≤™êÎO. D JO^ŒO =∞#ÔHO`À
P#O^ŒO Hõeãæ ∞¨ OÎ k. W>Ë¡ HÍ=ºO (~°K#« ) áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ P#O^ŒO HõeOæ KåÅO>Ë Jk ‰õÄ_® JO^ŒOQÍ LO_®e. D
JO^ŒO JÅOHÍ~åÅ =Å¡ HõÅ∞æ`∞« Ok. "åHÍºxH˜ JO^•xflKÕÛ D JÅOHÍ~åÅ#∞ QÆ∂iÛ D áê~îO° Ö’ K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.
JÅOHÍ~åÅ∞ ™ê^è•~°}OQÍ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞. Jq â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ∞, J~å÷ÅOHÍ~åÅ∞. g\˜ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
A. â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ∞ : (Ñ¨^•Å∞) â◊ÉÏÌÅ LÑ¨Ü∂≥ QÆO ^•fi~å ~°K#« ‰õΩ JO^•xfl `≥¿ãÎ Jk â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ∞ QÆÅ ~°K#«
J=Ù`«∞Ok. P JÅOHÍ~åÅ#∞ â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ∞ JO\Ï~°∞. g\˜Ö’x Éè^Ë •Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
=$`«ºÎ #∞„áêã¨
XˆH Ç¨ÏÅ∞¡ Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ uiy uiy „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_ç`Õ Jk =$`«ºÎ #∞ „áê™êÅOHÍ~°O J=Ù`«∞Ok. Ñ¨Ù#~å=$uÎ
JÜÕ∞º Ç¨ÏÅ∞¡Å‰õΩ ãÖMÏºxÜ«∞=∞OQÍx, ™ê÷# xÜ«∞=∞OQÍx ÖË^∞Œ .
L^• : 'J_çQÔ ^Œ#x Hõ_∞» =_ç[#∞— J_çy# `«=∞ =∞#∞_»#∞_»∞=_»x J_» Ü«Ú_»∞QÆ∞<£ - (áÈ`«# ÉèÏQÆ=`«O)
D Ñ¨^ºŒ áê^ŒOÖ’ _»-HÍ~°O KåÖÏ™ê~°∞¡ „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_çOk. JO^Œ∞KÕ`« Wk =$`«ºÎ #∞„áê™êÅOHÍ~°O. (=ºO[<åÅ∞
uiy uiy „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_»@O J#∞„áêã¨. HÍ=º„Ñ¨Ü∂≥ QÆOÖ’x J#∞„áêã¨#∞ =$`«ºÎ #∞„áêã¨ JO\Ï~°∞.)
JO`åº#∞„áêã¨
J#∞„áêã¨ áê^•O`«OÖ’ LO>Ë Jk JO`åº#∞„áêã¨ J=Ù`«∞Ok.
L^• : 'J#∞k# ãÖ`À+¨}=ÚÅ∞
[x`« „â◊=∞`åÑ¨^∞Œ óY ãÖâ’+¨}=ÚÖò— (áÈ`«# ÉèÏQÆ=`«O)
WHõ¯_» '+¨}=ÚÅ∞— J<Õ =ºO[<åÅ∞ áê^•O`«OÖ’ uiy =KåÛ~Ú. HÍ=Ù# Wk JO`åº#∞„áê™êÅOHÍ~°O.
ÖÏ\Ï#∞„áêã¨
XˆH Ñ¨ÔŒ `å`«Ê~°º (ÉèÏ=) Éè^Ë OŒ `À uiy „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_ç`Õ Jk ÖÏ\Ï#∞„áêã¨.
L^• : 'Hõ=∞ÖÏ‰õΩ∆ #iÛOK«∞ Hõ~=° ÚÅ∞ Hõ~=° ÚÅ∞— (áÈ`«# ÉèÏQÆ=`«O)
WHõ¯_» 'Hõ~=° ÚÅ∞— J<Õ Ñ¨ÔŒ ~Ô O_»∞™ê~°∞¡ „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_çOk. ~Ô O_çO\˜H© J~°Oú Ö’ Éè^Ë OŒ ÖË^∞Œ . HÍx `å`«Ê~°ºOÖ’
Éè^Ë OŒ LOk. Hõ=∞ÖÏ‰õΩ∆ #iÛOKÕ Hõ~=° ÚÖË (KÕ`∞« ÖË) Hõ~=° ÚÅ∞(KÕ`∞« Å∞) Jx ÉèÏ=O. ~Ô O_»= Hõ~=° ÚÅ∞ J<Õ
Ñ¨^•xH˜ qt+¨"ì ∞≥ #ÿ Hõ~=° ÚÅ∞ (KÕ`∞« Å∞) Jx J~°Oú fã¨∞HÀ"åe. HÍ=Ù# Wk ÖÏ\Ï#∞„áê™êÅOHÍ~°O.
KèÕHÍ#∞„áêã¨
~Ô O_»∞ Ç¨ÏÅ∞¡Å∞ J~°É÷ ^Ëè OŒ `À "≥O@ "≥O@<Õ uiy „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨É_®¤~Ú. HÍ|\˜ì Wk KèHÕ Í#∞„áê™êÅOHÍ~°O.
L^• : ã¨∞O^Œ~° ^Œ~Ç° ¨ ã¨=ÚÅ∞
D Ñ¨^|Œ O^èOŒ Ö’ ~Ô O_»∞ Ç¨ÏÅ∞¡Å∞ ( ^Œ~° ^Œ~° ) J~°Éú ^Ë OŒè `À "≥O@"≥O@<Õ LÑ¨Ü∂≥ yOK«|_®¤~Ú. HÍ|\˜ì Wk
KèHÕ Í#∞ „áê™êÅOHÍ~°O. nxÖ’ "≥Ú^Œ\˜ Ñ¨ÔŒ Ö’x ^•~° 'ã¨∞O—`À Hõeû JO^ŒO J<Õ J~å÷xfl, ~Ô O_ÀÑ¨ÔŒ Ö’x
'^Œ~Ç° ¨ ã¨=ÚÅ∞ J<Õ Ñ¨ÔŒ `À Hõeû K«i J<Õ~å÷xfl (z~°∞#=Ùfi) Wã¨∞OÎ k.

=ÚHõÎ Ñ¨^Œ „QÆã=Î̈ Ú
=ÚHõÎ Ñ¨^Œ „QÆã=Î̈ ∞O>Ë q_çz ÃÑ\ì̃# Ñ¨^•xfl uiy „QÆÇÏ≤ OK«_O» . XHõ™êi „Ñ¨Ü∂≥ yOz# Ñ¨^•xfl "≥O@<Õ uiy
„Ñ¨Ü∂≥ y¿ãÎ Jk =ÚHõÑÎ ^¨ „Œ QÆ™êÎÅOHÍ~°O J=Ù`«∞Ok.
L^• : 'ã¨∞^Œf #∂`«# =∞^Œ<å
=∞^Œ<åQÆ `«∞~°OQÆ Ñ¨Ó~°‚ =∞}˜=∞Ü«∞ã¨^<Œ å—
WHõ¯_» '=∞^Œ<å— J<Õ Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ\˜ áê^ŒO z=~° q_çzÃÑ@ì|_ç =∞m§ "≥O@<Õ ~Ô O_À áê^ŒO "≥Ú^Œ@
„QÆÇ≤ÏOK«|_çOk.
JO^Œ∞=Å¡ D JÅOHÍ~°O =ÚHõÎ Ñ¨^„Œ QÆ™êÎÅOHÍ~°O.
Ü«∞=∞Hõ=Ú
JHõ~∆ ° ã¨=Ú^•Ü«∞OÖ’x ã¨fi~° =ºO[<åÅ∞ ~Ô O_»∂ J~°Éú ^Ëè OŒ `À uiy „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_ç`Õ Jk Ü«∞=∞HÍÅOHÍ~°O.
L^• : 'Ããx· Hõ xHÍÜ«∞=Ú HÍÜ«∞=Ú =∞~°z áÈ~å_»∞K«∞#flk—
WHõ¯_» 'HÍÜ«∞=Ú— J<Õ Ñ¨^•Å∞ uiy „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_®¤~Ú. "≥Ú^Œ\˜ HÍÜ«∞=Ú 'xHÍÜ«∞=Ú— J<Õ â◊|OÌ Ö’xk.
nxH˜ 'ã¨=Ú^•Ü«∞O— Jx J~°Oú . ~Ô O_»= HÍÜ«∞=Ú J<Õ ^•xH˜ â◊s~°=Ú Jx J~°Oú . Ããx· Hõ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú Xà◊√§
=∞~°z áÈ~å_»∞K«∞#flk Jx ÃÑ· "åHÍºxH˜ J~°Oú .
QÆ=∞xHõ: J#∞„áê™êÅOHÍ~åÅÖ’ Ç¨ÏÅ∞¡Å ™ê=∞ºO LO>Ë KåÅ∞. JK«∞ÛÅ ™ê=∞ºO JHõ¯~°Ö^Ë ∞Œ . Ü«∞=∞HõOÖ’ JK«∞ÛÅ∞,
Ç¨ÏÅ∞¡Å∞ ~Ô O_çO\˜ ™ê=∞ºO HÍ"åe. ÖÏ\Ï#∞„áêã¨Ö’ XˆH Ñ¨ÔŒ XˆH J~°Oú Ö’ `å`«Ê~°ºOÖ’ „Ñ¨Ü∂≥ yOÑ¨|_»∞`«∞Ok.
Ü«∞=∞HõOÖ’ XˆH JHõ~∆ åÅ∞ aè#fl J~åúÅÖ’ =™êÎ~Ú.
B. J~åúÅOHÍ~åÅ∞
â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅÖ’ â◊ÉÏÌxH˜ „áê^è•#º`« Åaèã∞¨ OÎ k. J~åúÅOHÍ~åÅÖ’ â◊ÉÏÌxH˜ QÍHõ â◊|OÌ Ü≥ÚHõ¯ J~åúxH˜
„áê^è•#º`« WzÛ ~°K#« KÕ¿ãÎ P ~°K#« ‰õΩ J~åúÅOHÍ~åÅ∞#fl ~°K#« JO\Ï~°∞. Wq Ñ¨Å∞ q^è•Å∞. g\˜Ö’
H˘xfl\˜x QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
LÑ¨=∂ÅOHÍ~°O
XHõ =ã¨∞=Î Ù#∞ =∞~˘Hõ =ã¨∞=Î Ù`À áÈeÛ K≥ÑÊ¨ _®xfl LÑ¨=∂ÅOHÍ~°O JO\Ï~°∞.
L^• : 'F Hõ$ëê‚! h H©iÎ Ç¨ÏOã≤ =Öˇ PHÍâ◊QOÆ QÆÜ∞« O^Œ∞ =Ú#∞QÆ∞K«∞#flk—
D "åHõºOÖ’ Hõ$+¨µx‚ H©iÎ Ç¨ÏOã≤`À áÈÅÛ|_çOk. ^Õx QÆ∞iOz =i‚ã∞¨ <Î åfl"≥∂, Jk LÑ¨"∞Õ Ü«∞O.^Õx`À áÈeÛ
K≥ÑÙ¨ `«∞<åfl"≥∂ Jk LÑ¨=∂#O. ~Ô O_çO\˜Ö’#∂ L#fl ã¨=∂# QÆ∞}"Õ∞ ã¨=∂#^è~Œ ‡° O. D ã¨=∂# ^è~Œ å‡xfl
ã¨∂zOKÕ â◊|OÌ LÑ¨=∂"åK«HOõ . ÃÑ· "åHõºOÖ’ 'Ç¨ÏOã≤— LÑ¨=∂#O, 'Hõ$+¨µ‚x H©iÎ— LÑ¨"∞Õ Ü«∞O. 'PHÍâ◊QOÆ QÆÖ’
=Ú#QÆ_O» — ~Ô O_çO\˜Ü∞« O^Œ∞ QÆÅ ã¨=∂#^è~Œ ‡° O. '=Öˇ— LÑ¨=∂"åK«HOõ .

L„`ÕÊH∆ÍÅOHÍ~°O
LÑ¨=∂#O`À L#fl ^è~Œ ‡° ãÖ|O^èOŒ KÕ`« LÑ¨"∞Õ Ü«∂xfl LÑ¨=∂#OQÍ ÉèÏqOK«_O» / TÇ≤ÏOK«_O» L„`ÕÊH∆ÍÅOHÍ~°O.
L^• : 'pHõ\x˜ K«„Hõ"åH˜ Ü≥ÚHõ¯ q~°Ç¨ yfl #∞O_ç Ñ¨Ù\ì̃# á⁄QÆ Jx `«ÅOK≥#∞— WHõ¯_» pHõ\˜ LÑ¨"∞Õ Ü«∞O, á⁄QÆ
LÑ¨=∂#O. #Å¡QÍ LO_»_O» , HõO\˜HH˜ xõ Ñ≤OK«Háõ È=_»O J<Õq ã¨=∂#^è~Œ å‡Å∞. pHõ\x˜ =∞<ÀÇ¨Ï~°"∞≥ #ÿ ÉèÏ=O
HõeQˆ @@∞¡QÍ K«„Hõ"åH˜ Ü≥ÚHõ¯ q~°Ç¨ yfl #∞O_ç Ñ¨Ù\#ì˜ á⁄QÆ Jx TÇ≤ÏOÑ¨|_çOk. JO^Œ∞=Å¡ Wk L„`ÕÊH∆ÍÅOHÍ~°O.
~°∂Ñ¨HÍÅOHÍ~°O
LÑ¨=∂#=Ú#‰õΩ, LÑ¨"∞Õ Ü«∞=Ú#‰õΩ JÉè^Ë OŒ K≥Ñ`≤ Õ Wk ~°∂Ñ¨HOõ . ÖËHõ LÑ¨"∞Õ Ü«∞OÖ’ LÑ¨=∂# ^è~Œ å‡xfl
P~ÀÑ≤¿ãÎ Jk ~°∂Ñ¨HÍÅOHÍ~°O. ~°∂Ñ¨HOõ JO>Ë P~ÀÑ≤OK«_O» .
L^• : 1. 'Hõ}
∆ =ÚÖ’ Ñ¨Ù~°=Ú#∞ ^ŒÇÏ≤ Oz# t=Ù_Õ W`«_∞» —
2. D =ÚY K«O„^Œ∞x KÕ`<« Õ <Õ„`å#O^Œ=Ú ÅaèOK«∞K«∞O_»QÍ WHõ K«O„^Œ∞ _ÕÖ?
"≥Ú^Œ\˜ L^•Ç¨Ï~°}Ö’ LÑ¨=∂#"≥∞#ÿ 't=ÙxH©— LÑ¨"∞Õ Ü«∞"≥∞#ÿ 'W`«xH©— JÉè^Ë OŒ K≥ÑÊ¨ |_çOk. ~Ô O_»= L^•Ç¨Ï~°}Ö’
LÑ¨=∂#"≥∞#ÿ 'K«O„^Œ∞_»∞— LÑ¨"∞Õ Ü«∞"≥∞#ÿ '=ÚY=Ú— #O^Œ∞ P~ÀÑ≤OK«_O» [iyOk.
Juâ◊Ü∂≥ HõºÎ ÅOHÍ~°O
LÑ¨"∞Õ Ü«∂xfl =∞~°∞QÆ∞Ñïz LÑ¨=∂<åxfl JkèHOõ KÕã≤ =i‚Oz K≥ÑÊ¨ _»O Juâ◊Ü∂≥ HõºÎ ÅOHÍ~°O.
L^• : 'P Ñ¨Ù~°=Ú#O^Œe "Õ∞_»Å∞ PHÍâ◊=Ú#O@∞K«∞#flq—
ÃÑ· "åHõºOÖ’ "Õ∞_»Å∞ Z`«∞QÎ Í L<åflÜ«∞x K≥ÑÊ¨ _»O LÑ¨"∞Õ Ü«∞O.
"Õ∞_»Å∞ Juâ◊Ü∞« OQÍ PHÍâß#flO@∞`«∞<åflÜ«∞x K≥ÑÊ¨ |_çOk. HÍ=Ù# Wk Juâ◊Ü∂≥ H˜Î JÅOHÍ~°O.
J~å÷O`«~<° åº™êÅOHÍ~°O
XHõ ™ê=∂#º q+¨Ü∂« xfl qâı+¨ q+¨Ü∞« OKÕ`H« Íx, XHõ qâı+¨ q+¨Ü∂« xfl ™ê=∂#º q+¨Ü∞« OKÕ`H« Íx ã¨=∞i÷Oz
K≥ÑÊ≤ #@¡~Ú`Õ Jk J~å÷O`«~"° åº™êÅOHÍ~°O.
L^• : 'Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ ã¨=Ú„^Œ=Ú#∞ ^•>ˇ#∞. =∞Ç¨`«∞‡Å‰õΩ ^Œ∞+¨¯~° "Õ∞q∞ HõÅ^Œ∞?—
WHõ¯_» Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ ã¨=Ú„^Œ=Ú#∞ ^•@∞@ J<Õk qâı+=¨ Ú. Wk =∞Ç¨`«∞‡Å‰õΩ J™ê^èºŒ "≥∞#ÿ ^Õn ÖË^∞Œ J<Õ
™ê=∂#ºO KÕ`« ã¨=∞i÷OÑ¨|_çOk. ™ê=∂#º qâıëêÅ<Õ J~å÷O`«~åÅ‰õΩ ã¨=∞~°÷#O LO_»_»OKÕ`« Wk
J~å÷O`«~<° åº™êÅOHÍ~°O.
ã¨fiÉèÏ"ÀH˜Î
D HÕk "åHÍºÅ#∞ K«∂_»O_ç.
1. `«∞=∞‡K≥@∞ì Ñ¨ÓÅ∞ z#flqQÍ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù Ñ¨KÛ« ~°OQÆ∞Ö’ LO\Ï~Ú. Jq |OQÍ~°O ~°OQÆ∞Ö’ z<åfli Ñ¨ÓQÆ∞`«∞ÅÎ ∞
`«yeOz#@∞¡O\Ï~Ú.
2. P `«∞=∞‡ K≥@∞ì‰Ωõ ylQÍ_»∞, J`«_ç ÉèÏ~°º Hõeã≤ XHõ QÆ∂_»∞ Hõ@∞ì‰Ωõ <åfl~Ú. P QÆ∂_»∞ H˘=∞‡‰õΩ "ÕÖÏ_»∞`«∂
LO@∞Ok.
3. QÍeH˜ P QÆ∂_»∞ Hõ^∞Œ Å∞`«∂ LO@∞Ok.
ÃÑ· "åHÍºÖ’¡ XHõ Ñ¨H˜∆ QÆ∂_»∞ Hõ@∞ìH˘<Õ q^èŒO ã¨Ç¨Ï[Ñ¨^ŒúuÖ’ =i‚OK«|_çOk. WÖÏ Hõ#∞Å‰õΩ Hõ#Ê\˜ì#
q+¨Ü∂« <Õfl L#flk L#fl@∞¡QÍ K≥ÑÊ¨ _»OÖ’ P "åHÍºÅ‰õΩ, PÉèÏº#‰õΩ JO^•xfl ã¨=∞‰õÄiÛOk. WÖÏ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ
KÕ‰Äõ i# D JÅOHÍ~°O ã¨fiÉèÏ"ÀH˜Î JÅOHÍ~°=∞x qÅ∞=|_»∞`«∞Ok.
x~°fiK«#O : *Ïu, QÆ∞}O, „H˜Ü∞« =Ú#flQÆ∞"å\˜x L#flk L#fl@∞¡ =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ =i‚Oz KÕ¿ãÎ Jk ã¨fiÉèÏ"ÀH˜Î JÅOHÍ~°
=∞=Ù`«∞Ok.
HÕk "åHÍºÖ’¡x JÅOHÍ~åÖË"À `≥ÅÊO_ç.
1. J#QÆ##QÆ ~åQÆ=Ú ..........................
2. =∂#=ÙÅ∞, ^•#=ÙÅ∞ .........................
3. âß¢ãÎ̈^Œ$+≤ì, `åufiHõ^Œ$+≤ì, ™êufiHõ^Œ$+≤ì, „‰õÄ~°^Œ$+≤ì ....................
4. `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨ÙÅ∞QÆ∞Å∞ "≥Å∞QÆ∞ Ñ¨ÙÅ∞QÆ∞Å∞ ......................
5. `≥Å∞QÆ∞ T~°∞Å∞ `≥Å∞QÆ∞ "å_»Å∞ `≥Å∞QÆ∞ "å~°Å∞ `≥Å∞QÆ∞ ^•~°∞Å∞ ...................
6. „ã‘ÅÎ ∞ âßGÑïâ’^è‰Œ Ωõ Å∞QÍ, ^Õâ<◊ åÜ«∞‰õΩÅ∞QÍ, _®Hõ~ì ∞° Q¡ Í, ÖÏÜ«∞~°∞Q¡ Í, HõÖHˇ ~ìõ ∞° Q¡ Í, áÈbã¨∞ PÑ¶ã‘ ~¨ ∞° Q¡ Í, QÆ∞=∂™êÎÅ∞QÍ
Ñ¨xKÕã∞¨ <Î åfl~°∞. "å~°∞ HÍ~°∞,¡ q=∂<åÅ∞ #_»∞Ñ¨Ù`«∞<åfl~°∞.
.......................................................................................
7. Ñ¨_Ü
ç Ú« #fl Ü≥∂yÔH=· _ç Ü«¸~°‰Ωõ #fl =Úx ‰õΩ=∂~°∞x [QÆ<åflÇ¨Ï}HÍ_»∞
.......................................................................................
8. UÅÜ«∞º ^Œâ~◊ ^° Œä "Õ∞=Ú â’HÍyfl
QÍÅ =∂`«#Ü«Ú<≥H¯õ _» ^•zf=Ù
.......................................................................................
9. Jã≤`K« Û« xù ÉÁÅ∞Û =∞Ç¨Éè∞í [OQÆ"∂≥ J#<£
.......................................................................................
10. gé˜k Ü≥∞ÿ # =∂#ã≤Hõ "≥∞k q"ÕH=õ Ú QÆÅ<æ ~Õ ∞° Û<Õ
.......................................................................................

11. "≥∂Ç¨Ï~°‚=„ÉèÏOu
.......................................................................................
12. â◊‡âß<åÅ =O\˜ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ∞
.......................................................................................
13. F Hõ$ëê‚ hH©iÎ ~å[Ç¨ÏOã¨=Öˇ PHÍâ◊QOÆ QÆÖ’ FÅÖÏ_»∞K«∞#flk
.......................................................................................
14. Hõ}
∆ =ÚÅ∞ Ñ¨Ù~°=ÚÅ#∞ Éèãí ‡‘ Éè∂í `«#∞ KÕã#≤ ™êH∆Í`«∞Î Dâ◊fi~°∞_® W`«_Õ Hõ^•!
.......................................................................................
15. QÍOnèr Ç¨Ï`«º =Å¡ [xOz# ÉèÏ~°`« *Ïu ^Œ∞óMÏxfl K«∂_»ÖHË õ áÈÜ«∂_® J#fl@∞¡ ã¨∂~°∞º_»∞ Jã¨qÎ ∞OKå_»∞.
.......................................................................................
16. D #QÆ~=° ∞O_»e "Õ∞_»Å J„QÆÉÏè QÍÅ∞ PHÍâ◊#flO@∞`«∞<åfl~Ú.
.......................................................................................
17. ~å*Ï! h =∂@Ö’ J=∞$`«=ÚO_»QÍ, J=∂Ü«∞‰õΩÅ∞ K«O„^Œ∞xÖ’ "≥`∞« ‰õΩ`«∞<åfl~°∞.
.......................................................................................
18. Å`å ÅÅ#Å∞ ~åAÃÑ· ‰õΩã¨∞=∂Hõ`∆ Å« ∞ K«e#¡ q.
.......................................................................................
19. QÍef„=OQÍ g™ÈÎOk. P QÍeH˜ K≥@∞¡ =OyáÈ`«∞<åfl~Ú. QÍef„=`« H˘O`« `«yOæ k. *’~°∞# "å# ‰õΩiÜ«∞_»O
„áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. HÍÅ∞=Å∞ á⁄OQÍ~Ú, "åQÆ∞Å∞ xO_®e, #^Œ∞Å∞ á⁄~å¡~Ú.
.......................................................................................
20. hK«`,« J^è=Œ ∞`«, ‰õΩÅÇ‘Ï#`«
.......................................................................................
Kè«O^Œã¨∞û
Ñ¨^ºŒ ~°K#« ‰õΩ ãÖ|OkèOz# âß¢™êÎxfl KèO« ^Œâß≈¢ãOÎ¨ JO\Ï~°∞. Ñ¨^•ºÅ∞ `≥Å∞QÆ∞*Ïu "å~°ã`¨ fi« Ñ¨Ù ãÖÑ¨^ÖŒ ’ XHõ
ÉèÏQÆO. JO^Œ∞KÕ`« "å\˜x =∞#O HõO~îã° O÷¨ KÕã∂¨ Î LO_®e. D ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂xfl ~åÉ’ÜÕ∞ `«~åÅ‰õΩ JOkã¨∂Î LO_®e.
K«^=Œ _»O =zÛ# "åà◊§O`å Ñ¨^•ºÅ#∞ áê_»∞HÀ=K«∞Û. Ñ¨^ºŒ QÍ#O =∞#‰õΩ P#O^•xfl Hõeyã¨∞OÎ k. S`Õ Ñ¨^ºŒ x~å‡}O
QÆ∞iOz K≥ÑÊ¨ _»O JO`« `ÕeHÔ #· Ñ¨x HÍ^Œ∞. JO^Œ∞=Å¡ Ñ¨^ºŒ x~å‡} âßGO (KèO« ^Œâß¢ãOÎ¨ )Ö’x H˘xfl JOâßÅ#∞
`≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.

Ñ¨^ºŒ OÖ’ H˘xfl áê^•Å∞O\Ï~Ú. áê^ŒOÖ’ H˘xfl QÆ}ÏÅ∞O\Ï~Ú. QÆ}OÖ’ QÆ∞~°∞ÅÑ¶Ú¨ =ÙÅ∞O\Ï~Ú. QÆ∞~°∞
ÅÑ¶Ú¨ =Ù ÅO>Ë JHõ~∆ åÖË.
J) QÆ∞~°∞ÅÑ¶Ú¨ =ÙÅ∞ : JHõ~∆ åÅ∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞, ÅÑ¶Ú¨ =ÙÅ∞ Jx ~Ô O_»∞ q^è•Å∞. XHõ =∂„`å HÍÅOÖ’ LK«ÛiOÑ¨^yŒ #q
ÅÑ¶Ú¨ =ÙÅ∞. '=∂„`«— JO>Ë „Ç¨Ï™êfiHõ~∆ åxfl LK«ÛiOK«_®xH˜ Ñ¨>ìË HÍÅO. ~Ô O_»∞ =∂„`«Å HÍÅOÖ’ LK«ÛiOÑ¨^yŒ #q
QÆ∞~°∞=ÙÅ∞. QÆ∞~°∞=Ù‰õΩ 'U— Jx, 'I— ÅÑ¶Ú¨ =Ù Jx QÆ∞~°∞ÅÎ ∞.
„Ç¨Ïã¨fiHõ~∆ åÅ∞ ÅÑ¶Ú¨ =ÙÅ∞ I : J, Hõ, Hõ$, "≥Ú
n~å…H~∆õ åÅ∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ U : P, HÍ, Hõ$Ï, "≥Ú,
WOHÍ HÕkq ‰õÄ_® QÆ∞~°∞=ÙÅ=Ù`å~Ú.
xO_»∞ ã¨∞#fl`À ‰õÄ_ç#q : JO, HõO, PO, HÍO
qã¨~`æ° À ‰õÄ_ç#q : Pó, Hõó
kfi`åfiHõ~∆ åÅ‰õΩ =ÚO^Œ∞#flq : J#fl, K≥H¯õ . g\˜Ö’ J, K≥, Å∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ #fl, HõÅ∆ ∞ ÅÑ¶Ú¨ =ÙÅ∞
ãÖÜ«ÚHÍÎH~∆õ åÅ‰õΩ =ÚO^Œ∞#flq : q^Œº, Ñ¨^‡Œ =Ú. g\˜Ö’ q, Ñ¨Å∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ ^ŒÛ, ^Œ‡ Å∞
ÅÑ¶¨Ú=ÙÅ∞
Ç¨ÏÅ∞¡`À ‰õÄ_ç#q : JO^Œ∞<£, =#=ÚÖò. g\˜Ö’ ^Œ<,£ =∞Öò J#∞#q QÆ∞~°∞=ÙÅ∞
QÆ=∞xHõ: UHõÑ^¨ OŒ Ö’ HÍx, ã≤^úŒ ã¨=∂ãÖÖ’HÍx L#flÑ¨C_Õ. kfi`åfiHõ~∆ åÅ‰õΩ, ãÖÜ«ÚHÍÎH~∆õ åÅ‰õΩ =ÚO^Œ∞#fl „Ç¨Ïã¨fiO
QÆ∞~°∞==_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ÖËHáõ È`Õ HÍ^Œ∞. L^• : ã¨∞Hõ„∆ uÜ«ÚÅ∞ (UHõÑ^¨ OŒ ) D Ñ¨ÔŒ Ö’ ã¨∞ - QÆ∞~°∞=Ù.
=∞Oz Hõ„∆ uÜ«ÚÅ∞ (ã≤^ãúŒ =¨ ∂ãÖ HÍ^Œ∞). D Ñ¨ÔŒ Ö’ z - ÅÑ¶Ú¨ =Ù. xO_»∞ã¨∞<åfl "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜`À ‰õÄ_ç#
JHõ~∆ åÅ∞, ã¨ÇÏ¨ [OQÍ n~°ã… fi¨ ~åÅ`À LO_»=K«∞Û. JÑ¨C_»q n~°ã… fi¨ ~åÅ#∞|>Ëì QÆ∞~°∞=ÙÅ∞. J~°ã∞¨ <åfl‰õΩ KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’
qÅ∞=ÖË^Œ∞.
P) QÆ}=ÚÅ∞ : 'QÆ}O— JO>Ë ã¨=Ú^•Ü«∞O. H˘xfl JHõ~∆ åÅ∞ Hõeã≤ QÆ}O U~°Ê_»∞`«∞Ok. g\˜Ö’ Ñ¨Å∞ ~°HÍÅ∞
L<åfl~Ú.
=¸_»H~∆õ åÅ QÆ}ÏÅ∞
NHõ$ëê‚ UUU =∞QÆ}O - QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ Jhfl (=¸_»∞)
"å~°Å∞ UII ÉèíQÆ}O - Pk QÆ∞~°∞=Ù
QÆc~è ° IUI [QÆ}O - =∞^èŒº QÆ∞~°∞=Ù
Jkèáê I IU ã¨Q}
Æ O - JO`«º QÆ∞~°∞=Ù
HõÅ=Ù I I I #QÆ}O - ÅÑ¶Ú¨ =ÙÅ∞ Jhfl
=∞Ç¨`å‡ IUU Ü«∞QÆ}O - Pk ÅÑ¶Ú¨ =Ù
HÀÔ~_ç<£ UIU ~°Q}
Æ O - =∞^èºŒ ÅÑ¶Ú¨ =Ù
^è~Œ ‡° O|∞ UUI `«Q}Æ O - JO`«º ÅÑ¶Ú¨ =Ù
2) ~Ô O_»H~∆õ åÅ QÆ}ÏÅ∞ :
UU - QÆQÆ ( QÍ ) IU- ÅQÆ (=) UI- QÆÅ (Ç¨Ï)
I I - ÅÅ (ÖÏ) I- Å U - QÆ (Wk UHÍHõ~∆ ° QÆ}O)
3) ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞ :
UI - QÆÅ ( Ç¨ÏQÆ}O) (Wk ~Ô O_»H~∆õ åÅ QÆ}O)
I I I - #QÆ}O
4) WO„^ŒQ}
Æ ÏÅ∞ :
UII - ÉèíQÆ}O
UI U - ~°Q}Æ O
UUI - `«Q}
Æ O
I I IU - #QÆO (#QÆ}O ({) QÆ∞~°∞=Ù) - Wk <åÅæH~∆õ åÅ QÆ}O
IIII - #ÅO ( #QÆ}O ({) ÅÑ¶Ú¨ =Ù) - Wk <åÅæH~∆õ åÅ QÆ}O
I IU I - ã¨ÅO ( ã¨Q}
Æ O ({) ÅÑ¶Ú¨ =Ù) - Wk <åÅæH~∆õ åÅ QÆ}O
W) Ü«∞u„áêã¨Å∞ : `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•ºÅ‰õΩ Ü«∞u„áêã¨Å∞ ã¨ÇÏ¨ ["≥∞#ÿ q. Ñ¨^ºŒ áê^ŒOÖ’x "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜ 'Ü«∞u— Jx
¿Ñ~°∞. nx<Õ =_ç, =o Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. D JHõ~∆ åÅ‰õΩ áê^Œ=∞^èºŒ OÖ’x XHõ JHõ~∆ O° `À Hõey LO_»_®xfl
Ü«∞u"≥∞„ÿ u JO\Ï~°∞. áê^Œ=∞^èºŒ OÖ’ JHõ~∆ åxH˜ J<Õk Ñ¨^•ºxfl|\˜ì LO@∞Ok. áê^ŒOÖ’x ~Ô O_»= JHõ~∆ åxH˜
„áêã¨ Jx ¿Ñ~°∞. "≥Ú^Œ\˜ áê^ŒOÖ’x „áê™êHõ~∆ O° q∞ye# áê^•Ö’¡ ‰õÄ_® ~Ô O_»= JHõ~∆ O° QÍ =¿ãÎ ^•xx
„áêã¨"∞≥ „ÿ u JO\Ï~°∞. (Ü«∞u„áêã¨"∞≥ „ÿ `«∞Å∞ ZÖÏ U~°Ê_»∞`åÜ≥∂ P q=~åÅ∞ ÃÑ· `«~Q° `Æ ∞« Ö’¡ <Õ~∞° Û‰õΩO\Ï~°∞).
Ü«∞uÖ’ ã¨fi~°=ºO[<åÅ∞ ~Ô O\˜H© "≥∞„ÿ u LO@∞Ok. „áêã¨Ö’ =ºO[# (Ç¨ÏÅ∞¡) "≥∞„ÿ u XHõ¯>Ë LO@∞Ok. ã¨fi~°"∞≥ „ÿ u
LO_»^∞Œ . áê^Œ=∞^èºŒ OÖ’ Ü«∞u™ê÷#O `«~"° å`« L#fl JHõ~∆ O° `À kfifÜ«∂Hõ~∆ ° „áêã¨"∞≥ „ÿ ux áê\˜¿ãÎ ^•xx „áêã¨
Ü«∞u JO\Ï~°∞. Wk ã‘ãO¨ , P@"≥Åk, `Õ@wu Ñ¨^•ºÅÖ’ =ã¨∞OÎ k. D Ñ¨^•ºÅÖ’ Ü«∞u "≥∞„ÿ uQÍx „áêã¨Ü∞« uQÍx
LO@∞Ok.

D) Ñ¨^•ºÅ∞ : Wq =$`åÎÅ∞, *Ï`«∞Å∞, LÑ¨*Ï`«∞Å∞ Jx =¸_»∞ q^è•Å∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ #ÿ K«OÑ¨H=õ ∂Å,
L`«ÊÅ=∂Å, âß~°∂ÅÌ O, =∞`ÕÉÎ Oíè "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q =$`åÎÅ∞. HõO^Œ=Ú, kfiÑ¨^Œ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q *Ï`«∞Å∞. P@"≥Åk,
`Õ@wu, ã‘ã=¨ Ú "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q LÑ¨*Ï`«∞Å∞.
WHõ QÆ}ÏÅ`À U~°Ê_Õ Ñ¨^•ºÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
K«OÑ¨H=õ ∂Å : nxH˜ LO_Õ <åÅ∞QÆ∞ áê^•Ö’¡x „Ñü áê^ŒOÖ’#∞ #-[-Éè-í [-[-[-~° J<Õ QÆ}ÏÅ∞ =~°∞ã¨QÍ
LO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜, Ñ¨^HŒ ˘O_»= JHõ~∆ åxH˜ Ü«∞u"≥∞„ÿ u. nx „Ñüáê^ŒOÖ’ LO@∞Ok.
„áêã¨"∞≥ „ÿ u LOk.
III UIU UII IUI IUI IUI UIU
# [ Éèí [ [ [ ~°
=∞^Œ=∞ _»yOz Éè∂í Ñü ã¨=∂[ =Ú<≥Å¡ #∞x#∞fl Q˘Åfi*Ë
ÃÑ· Ñ¨^ºŒ OÖ’ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜, Ñ¨^HŒ ˘O_»= JHõ~∆ åxH˜ Ü«∞u"≥∞„ÿ u K≥eO¡ k. nxÖ’ „áê™êHõ~∆ O° - '^Œ— =~°O‚
L`«ÊÅ=∂Å : nxH˜ „Ñü áê^ŒOÖ’#∞ Éè-í ~°-#-Éè-í Éè-í ~°-= J<Õ QÆ}ÏÅ∞ =~°∞ã¨QÍ LO\Ï~Ú "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜,
Ñ¨^=Œ JHõ~∆ åxH˜ Ü«∞u"≥∞„ÿ u. „áêã¨"∞≥ „ÿ u LOk.
UII UIU III UII UII UIU IU
Éèí ~° # Éèí Éèí ~° =
"å~°Ü∞« Ñ¨^ºŒä "Õ∞ kÜ«∞QÆ∞ #qfi^èŒ "Õ∞~°Ê_» xâ◊Û~ÚO Ñ¨Ù=∂
ÃÑ· Ñ¨^ºŒ OÖ’ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜, Ñ¨^=Œ JHõ~∆ åxH˜ Ü«∞u"≥∞„ÿ u K≥eO¡ k. P - J. nxÖ’ „áê™êHõ~∆ O° - ~° =~°O‚ .
âß~°∂ÅÌ O : nxH˜ „Ñüáê^ŒOÖ’#∞ =∞-ã¨-[-ã¨-`«-`«-QÆ J<Õ QÆ}ÏÅ∞ =~°ãQ¨ Í LO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜,
Ñ¨^=Œ ¸_»= JHõ~∆ åxH˜ Ü«∞u"≥∞„ÿ u. „áêã¨"∞≥ „ÿ u LOk.
UUU IIU IUI IIU UII UII U
=∞ ã¨ [ ã¨ `« `« QÆ
HÍˆ~~å AÅ∞~å [º=ÚÖò QÆÅ∞QÆ"Õ QÆ~Àfi#fl uOÉÁO^Œ ~ˆ
"≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜, Ñ¨^=Œ ¸_»= JHõ~∆ åxH˜ 'HÍ-QÆ— Å‰õΩ Ü«∞u"≥∞„ÿ u K≥eO¡ k. „áê™êHõ~∆ O° - ~° =~°O‚ .
=∞`ÕÎÉèí=Ú : nxH˜ „Ñü áê^ŒOÖ’#∞ ã¨-Éè-í ~°-#-=∞-Ü«∞-= J<Õ QÆ}ÏÅ∞ =~°∞ã¨QÍ LO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜,
Ñ¨^•è flÅæ= JHõ~∆ åxH˜, Ü«∞u"≥∞„ÿ u, „áêã¨"∞≥ „ÿ u LOk.
IIU UII UIU III UUU IUU IU
ã¨ Éèí ~° # =∞ Ü«∞ =
„=`«=ÚÖò ^Õ=QÆ∞ ~°∞kfi[ #‡|∞^èŒ ¿ã=Öò,^• #^è~Œ å‡ ^Œ∞Å∞<£
ÃÑ· Ñ¨^ºŒ OÖ’ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜, 14= JHõ~∆ åxH˜ „= - =Öò Å‰õΩ Ü«∞u"≥∞„ÿ u K≥eO¡ k. nxÖ’ „áê™êHõ~∆ O° - `«
=~°O‚ .
*Ï`«∞Å∞
HõO^Œ=Ú : Wk <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å Ñ¨^ºŒ O. 1=, 3= áê^•Å‰õΩ, 2=, 4= áê^•Å‰õΩ ÅHõ} ∆ O ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok.
"≥Ú^Œ\,˜ ~Ô O_»∞ áê^•Å‰õΩ HõeÑ≤ K≥ÑÊ≤ # ÅHõ}
∆ O q∞ye# ~Ô O_»∞ áê^•Å‰õΩ =iÎã∞¨ OÎ k. "≥Ú^Œ\˜ áê^ŒOÖ’ =¸_»∞
QÆ}ÏÅ∞, ~Ô O_À áê^ŒOÖ’ S^Œ∞ QÆ}ÏÅ∞ LO\Ï~Ú. D Ñ¨^ºŒ OÖ’ QÆQ(Æ QÍ), Éè,í [,ã¨, #Å J<Õ QÆ}ÏÅÖ’ U"≥∞<ÿ å
=™êÎ~Ú. ÉËã≤ QÆ}ÏÅÖ’ JO>Ë 1, 3, 5, 7 QÆ}ÏÅÖ’ [QÆ}O LO_»‰Äõ _»^∞Œ . P~°=QÆ}O [QÆ}O HÍx,
#ÅOHÍx J~Ú LO_®e. Zxq∞^Œ= QÆ}O z=~° QÆ∞~°∞=Ù LO_®e. ~Ô O_»= áê^ŒOÖ’ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜,
<åÅæ= QÆ}O "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜ Ü«∞u"≥∞„ÿ u LO@∞Ok. nxÖ’ „áêã¨"∞≥ „ÿ u LOk.
Éèí [ Éèí
UII IUI UI I
=K≥Û^Œ q^Œ~ƒ° ù Éè∂í q∞H˜
UII UI I IIII I I I I UU
Éèí Éèí #Å #Å QÆQÆ
*ÁK≥Û^Œ cè+¨‡‰õΩ x Ñ¨Ù~°=Ú ã¨∞~°∞z~° bÅ<£
ÃÑ· Ñ¨^ºŒ OÖ’x "≥Ú^Œ\˜ áê^ŒOÖ’ Éè-í [-Éèí J<Õ QÆ}ÏÅ∞, ~Ô O_»= áê^ŒOÖ’ Éè-í Éè-í #Å-#Å-QÆQÆ J<Õ QÆ}ÏÅ∞
L<åfl~Ú. ÉËã≤ QÆ}ÏÅÖ’ [QÆ}O ÖË^∞Œ . P~°= QÆ}O #ÅO. ~Ô O_»= áê^ŒO z=~° QÆ∞~°∞=Ù LOk. ~Ô O_»=
áê^ŒOÖ’ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜ (*Á), <åÅæ= QÆ}O "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜ (ã¨∞) Ü«∞u"≥∞„ÿ u K≥eO¡ k. „áêã¨"∞≥ „ÿ u K≥e#¡
JHõ~∆ O° kfi`«fi K«HÍ~°O.
kfiÑ¨^Œ : Wk ~Ô O_»∞ áê^•Å Ñ¨^ºŒ O. „Ñüáê^ŒOÖ’#∞ 3 WO„^ŒQ} Æ ÏÅ∞, `«~∞° "å`« - XHõ ã¨∂~°ºQÆ}O LO\Ï~Ú.
áê^ŒOÖ’x "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜ =¸_»= QÆ}O "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜ Ü«∞u"≥∞„ÿ u. „áêã¨"∞≥ „ÿ u LOk. nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ,
Ñ¨^ºŒ ÅHõ}
∆ Ïxfl K≥¿ÑÊ D HÕk kfiÑ¨^Œ K«∂_»O_ç.
Éèí #QÆ #QÆ #
UII I I I U IIUI I I I
WO„^ŒQÆ }=ÚÅ∞ =¸ _ç#QÆ}O ÉÁHõ\˜
`« #Å ã¨Å QÆÅ
UUI IIII I IUI UI
K«O„^•ã¨º! kfiÑ¨^‰Œ Ωõ [#∞*ˇÑÊ¨ ~ˆ K«!
"≥Ú^Œ\˜ áê^ŒOÖ’ Éè-í #QÆ-#QÆ ( 3 WO„^ŒQ}
Æ ÏÅ∞) # QÆ}O ( 1 ã¨∂~°ºQÆ}O), ~Ô O_»= áê^ŒOÖ’ `«-#Å-ã¨Å
( 3 WO„^ŒQ}Æ ÏÅ∞), QÆÅ ( 1 ã¨∂~°ºQÆ}O) L<åfl~Ú. (W#QÆ}O - ã¨∂~°ºQÆ}O) Ü«∞u"≥∞„ÿ u "≥Ú^Œ\á˜ ê^ŒOÖ’
'W-_ç ( =¸_»∞ { W#)— Å‰õΩ, ~Ô O_»= áê^ŒOÖ’ 'K«-[— Å‰õΩ K≥eO¡ k. „áêã¨"∞≥ „ÿ u K≥e#¡ JHõ~∆ O° - O„^Œ. (=¸_»∞
WO„^ŒQ}Æ ÏÅ∞ XHõ ã¨∂~°ºQÆ}O Hõeã≤ kfiÑ¨^‰Œ Ωõ XHõ áê^ŒO J=Ù`«∞O^Œx ÃÑ· Ñ¨^ºŒ OÖ’ ÅHõ} ∆ O K≥ÑÊ¨ |_çOk).
QÆ=∞xHõ: =∞O[s kfiÑ¨^Œ : Wk „áêã¨"∞≥ „ÿ uÖËx kfiÑ¨^.Œ JO>Ë kfiÑ¨^Œ ÅHõ}
∆ ÏÅhfl LO_ç XHõ¯ „áêã¨"∞≥ „ÿ u ÖËHáõ È`Õ ^•xH˜
=∞O[s kfiÑ¨^Œ Jx ¿Ñ~°∞. nxH˜ N<å^ä∞Œ x Ñ¨ÖÏfl\˜ g~°Ki« „`« „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ #ÿ L^•Ç¨Ï~°}.
P@"≥Åk
Wk <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å∞ QÆÅ Ñ¨^ºŒ O. ÉËã≤ (1,3) JO>Ë XHõ\’, =¸_À áê^•ÅÖ’ 3 ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞, `«~∞° "å`«
2 WO„^ŒQ}
Æ ÏÅ∞ LO\Ï~Ú. ~Ô O_»=, <åÅæ= (2,4) áê^•ÅÖ’ 5 ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞ LO\Ï~Ú. „Ñüáê^ŒOÖ’#∞
4= QÆ}O "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ O° Ü«∞u™ê÷#O. „áêã¨"∞≥ „ÿ u ÖË^∞Œ . Ü«∞u"≥∞„ÿ uxQÍx „áêã¨Ü∞« uxQÍx áê\ÕK«=K«∞Û.
nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ WzÛ# HÕk Ñ¨^ºŒ OÖ’ D Ñ¨^ºŒ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú K«∂_»O_ç.
# QÆÅ QÆÅ `« Éèí
III UI UI UUI UII
W#QÆ }„`« Ü«∞O|∞ xO„^Œ^fiŒ Ü«∞O|∞#∞
QÆÅ QÆÅ QÆÅ QÆÅ QÆÅ

UI UI UI UI UI
Ç¨ÏOã¨ ÑÖK« HõO|∞ <å@ "≥Åk
ÃÑ· Ñ¨^ºŒ OÖ’ "≥Ú^Œ\˜ áê^ŒOÖ’ 3 ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞QÍ #,QÆÅ,QÆÅ J<Õ QÆ}ÏÅ∞, 2 WO„^ŒQ}
Æ ÏÅ∞QÍ `«, Éèí QÆ}ÏÅ∞
L<åfl~Ú. ~Ô O_»= áê^ŒOÖ’ 5 ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞QÍ J~Ú^Œ∞ 'QÆÅ— QÆ}ÏÅ∞<åfl~Ú. Ü«∞u"≥∞„ÿ u "≥Ú^Œ\á˜ ê^ŒOÖ’ W-
x (#∞ W) Å‰õΩ ~Ô O_»=áê^ŒOÖ’ Ç¨Ï-<å(#∞ P) Å‰õΩ K≥eO¡ k.
(Ç¨ÏOã¨ ÑÖK«H=õ Ú J~Ú^Œ∞ ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞)
`Õ@wu
Wk <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å Ñ¨^ºŒ O. „Ñü áê^•xH˜ 1 ã¨∂~°ºQÆ}O, 2 WO„^ŒQ} Æ ÏÅ∞, 2 ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞ =~°ãQ¨ Í
LO\Ï~Ú. „Ñü áê^ŒOÖ’#∞ <åÅæ= QÆ}Ï^ŒºHõ~∆ O° Ü«∞u™ê÷#O. „áêã¨ xÜ«∞=∞O ÖË^∞Œ . Ü«∞u"≥∞„ÿ uQÍx, „áêã¨Ü∞« uQÍx
áê\ÕK«=K«∞Û. HÕk Ñ¨^ºŒ áê^ŒO nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}. ^•xÖ’<Õ Ñ¨^ºŒ ÅHõ} ∆ Ïxfl ‰õÄ_® =∞#O K«∂_»=K«∞Û.
# `« Éèí QÆÅ #
III UU I U I I UI III
W#∞x ÃÑ· x^ŒÌ iO„^Œ∞Å∞ x^ŒÌ i#∞Å∞
ÃÑÑ· ^¨ ºŒ OÖ’ "≥Ú^Œ\˜ ã¨∂~°ºQÆ}OQÍ #QÆ}O, `«~∞° "å`« ~Ô O_»∞ WO„^ŒQ}
Æ ÏÅ∞QÍ `«, Éèí QÆ}ÏÅ∞, `«~∞° "å`« ~Ô O_»∞
ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞QÍ QÆÅ, # QÆ}ÏÅ∞ L<åfl~Ú. W - x ( #∞ W ) Å‰õΩ Ü«∞u"≥∞„ÿ u K≥eO¡ k.

ã‘ã¨=Ú
nxÖ’ <åÅ∞QÆ∞ ÃÑ^ŒÌ áê^•Å∞O\Ï~Ú. „Ñü áê^•xH˜ 6 WO„^ŒQ} Æ ÏÅ∞, 2 ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞ =~°ãQ¨ Í LO\Ï~Ú.
D áê^•xfl ~Ô O_»∞ z#fl áê^•Å∞QÍ qÉèlí ¿ãÎ z#fl áê^ŒOÖ’ 4 QÆ}ÏÅ∞O\Ï~Ú. „Ñü z#fláê^ŒOÖ’#∞ "≥Ú^Œ\˜
JHõ~∆ åxH˜ 3= QÆ}O "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åxH˜ Ü«∞u"≥∞„ÿ u JO>Ë ÃÑ^ŒÌ áê^ŒOÖ’ 1,3,5,7= QÆ}ÏÅ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åÅ∞
Ü«∞u™ê÷<åÅ∞. <åÅ∞QÆ∞ ™ê÷<åÅÖ’#∞ XˆH Ü«∞u"≥∞ÿ„uxQÍx, 1,3 ™ê÷<åÅ‰õΩ, 5,7, ™ê÷<åÅ‰õΩ q_çq_çQÍ
Ü«∞u"≥∞ÿ„uQÍx áê\ÕK«=K«∞Û. „áêã¨ xÜ«∞=∞OÖË^Œ∞. Ü«∞uH˜ |^Œ∞Å∞ „áêã¨Ü«∞u ‰õÄ~°Û=K«∞Û.D q^èŒOQÍ
<åÅ∞QÆ∞ áê^•Å∞ L#fl `«~∞° "å`«, `À_»∞QÍ P@"≥Åk QÍx `Õ@wuQÍx LO@∞Ok. D "≥Ú`«OÎ Ñ¨^•ºxfl ã‘ã¨
Ñ¨^ºŒ O JO\Ï~°∞. `À_»∞QÍ L#fl w`«Ñ^¨ •ºxfl Z`«∞wÎ u Jx JO\ÏO.
ã¨Å Éèí #QÆ ã¨Å
IIUI UII IIIU IIUI
Z^Œ∞~Ô #· KÀ^Œ# =∞^Œ HõsO „^Œ=Ú _çyæ

`« #QÆ QÆÅ #
UUI IIIU UI III
Hˆ Å∂`« Ü≥Úãÿ Ü≥∞ H˜¯OK«∞ H˘xÜ≥∞

P~°∞ WO„^ŒQ}Æ ÏÅ∞QÍ ã¨Å, Éè,í #QÆ, ã¨Å, `« #QÆ J<Õ QÆ}ÏÅ∞<åfl~Ú. `«~∞° "å`« ~Ô O_»∞ ã¨∂~°ºQÆ}ÏÅ∞QÍ QÆÅ,
# J<Õ QÆ}ÏÅ∞<åfl~Ú. 1, 3 QÆ}ÏÅ‰õΩ Z^Œ∞ - =∞^Œ Jx „áêã¨Ü∞« u K≥eO¡ k. 5, 7 QÆ}ÏÅ "≥Ú^Œ\˜ JHõ~∆ åÅ∞
Hˆ - H˜¯ Å‰õΩ Ü«∞u"≥∞„ÿ u K≥eO¡ k.

1. ã¨`º« O HÀãÖ xÅ|_ç# Q˘Ñ¨Ê"åi K«i„`«Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
2. =∞# Hõ^ÖŒä ’¡ 'ã¨`º« O— „áê^è•#º`«#∞ K≥¿ÑÊ Hõ^ÅŒä ∞ Z<Àfl L<åfl~Ú. "å\˜Ö’ g∞H˜+"ì̈ ∞≥ #ÿ XHõ Hõ^#Œä ∞ g∞ =∂@Ö’¡
~åÜ«∞O_ç.
3 ã¨`º« Ñ¨Ù QÀ=Ù (P=Ù - Ñ¨Ùe) Hõ^#Œä ∞ Qˆ Ü«∞~°∂ÑÖÖ’ QÍx, Hõ^Œä ~°∂ÑÖÖ’x QÍx ~åÜ«∞O_ç.

14 QÆ*ËO„^Œ∞x "≥Ú~°
ÉèÏ~°`,« ÉèÏQÆ=`«, ~å=∂Ü«∞}ÏÅ∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ‰õΩ ^è~Œ å‡xfl „Ñ¨É’kèOKÕ qt+ì̈„QÆO^ä•Å∞. "åºã¨∞_»∞ ãÖã¨¯$`«
ÉèÏ+¨Ö’ ~°zOz# N=∞^•ƒùQ=Æ `åxfl |"≥∞‡~°áÈ`«<å=∂`«∞º_»∞ `≥xyOKå_»∞. 'ÉèÏQÆ=`å<åO K«i`«O ÉèÏQÆ=`«O— ÉèÏQÆ=`«∞Å
Ü≥ÚHõ¯ K«i„`« ÉèÏQÆ=`«O. ÉèÏQÆ=`«∞Å∞ JO>Ë ÉèQí =Æ O`«∞xH˜ ãÖ|OkèOz#"å~°∞. `≥Å∞QÆ∞^ÕâO◊ Ö’ áÈ`«#QÍi ÉèÏQÆ=`åxH˜
L#fl „Ñ¨Kå~°O JO`«‰Ωõ =Ú#∞¿Ñ ~°zOÑ¨|_»¤ ÉèÏ~°`,« ~å=∂Ü«∞}Ï^Œ∞Å‰õΩ ‰õÄ_® ÖË^∞Œ . ÉèÏQÆ=`«OÖ’x XHõ\˜ ~Ô O_»∞
Ñ¨^•ºÖˇ<· å <À\˜H˜ ~åx `≥Å∞QÆ∞ "å~°∞O_»~#° @O Juâ◊Ü∂≥ HÎ̃ HÍ^Œ∞. WO^Œ∞Ö’ ÉèHí ,Î̃ *Ï˝#, "≥~· åQÍºÅ ^•fi~å<Õ HÍ‰õΩO_®
W`«~° =∂~åæÅ ^•fi~å ‰õÄ_® "≥∂HõO∆ á⁄O^Œ=K«∞Û Jx K≥ÑÊ¨ |_çOk. ÉèQí =Æ O`«∞x Hõ^ÅŒä ^•fi~å „Ñ¨[Å‰õΩ hu, ^è~Œ å‡Å∞
LÑ¨^ÕtOK«_»O ÉèÏQÆ=`«O Ñ¨~°=∂â◊Ü«∞OQÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. D áê~î°OÖ’ áÈ`«#QÍi QÆ*ËO„^Œ"≥∂Hõ∆O Ñ¶¨∞@ìO #∞O_ç
QÆ*OË „^Œ∞x "≥Ú~°#∞ `≥eã≤‰Ωõ O^•O.

O áÈ`«# ~°K#« Å#∞ J=QÍÇ¨Ï# KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞.
O Ñ¨^•ºÅ#∞ J~°Ü
÷ Ú« HõOÎ QÍ K«^∞Œ =Ù`å~°∞.
O Ñ¨^•ºÖ’¡x ™œO^Œ~åºxfl, ÉèHí Î̃ ÉèÏ"åxfl „Ñ¨âO◊ ã≤™êÎ~∞° .
O HõëêìÅÖ’ L#flÑ¨C_»∞ ^Œ∞ódOK«‰Ωõ O_®, ã¨fiâ◊H`Î̃ À HõëêìÅ#∞O_ç |Ü«∞@Ñ¨__» ®xH˜ QÆ*OË „^Œ∞_»∞ KÕã#≤ „Ñ¨Ü∞« `åflxfl
QÆ∞iÎ™êÎ~°∞.
HõëêªÅ∞ Z^Œ∞Ô~·`Õ „‰õΩOy áÈ=^Œ∞Ì
231 QÆ*OË ^„ ∞Œ x "≥Ú~°
5 Ñ¨^•ºÅÖ’x ÉèÏ"å~å÷Å#∞ „QÆÇÏ≤ ™êÎ~∞° .
6 Ñ¨^•ºÅ#∞ ~åQÆÉÏè =Ü«ÚHõOÎ QÍ K«^=Œ @O ^•fi~å q#_»O ^•fi~å Ñ¨^ºŒ Ñ¨~<°î åaè~∞° zx ÃÑOá⁄OkOK«∞‰õΩO\Ï~°∞.
7 áÈ`«# Ñ¨^ºŒ ~°K#« Ö’¡x =∂^è∞Œ ~åºxfl „QÆÇÏ≤ ™êÎ~∞° .
14.2 ~°K~« Ú`« ÑïK«Ü∞« O

É"≥∞‡~° áÈ`«# =∞Ç¨Hõq „H©.â◊. 1400- 1480 ãÖ=`«û~åÅ =∞^èºŒ HÍÅO "å_»∞. =~°OQÆÅ∞¡ lÖÏ¡Ö’x |"≥∞‡~°
„QÍ=∂xH˜ K≥Ok#"å_»∞. DÜ«∞# `«e¡ ÅHõ¯=∂O|, `«O„_ç Hˆ ã¨#. Ñ¨Ù„`«∞_»∞=∞Å¡#. áÈ`«#‰õΩ 'ã¨ÇÏ¨ [Hõq— J<Õ a~°∞^Œ∞
LOk. DÜ«∞# Éè’yh ^ŒO_»H=õ Ú, <å~åÜ«∞} â◊`H« =õ Ú, g~°É„íè ^Œ q[Ü«∞=Ú J<Õ W`«~° Hõ$`«∞Å#∞ ~°zOKå_»∞.
ÉèÏQÆ=`«O ÉèQí =Æ O`«∞x bÅÅ#∞ =i‚OKÕ „QÆO^äOŒ . WO^Œ∞Ö’ 12 ã¨¯O^è•Å∞ L<åfl~Ú. 'ã¨¯O^èOŒ — JO>Ë 'ÉèÏQÆ=Ú— J<Õ
HÍHõ 'K≥@∞ì É’^≥— J<Õ „Ñ¨ã^≤ •ú~Oú° ‰õÄ_® LOk. D „QÆO^ä•xfl Ñ¨^‡Œ <åÜ«∞Hõ ~åA ã¨~fi° [˝ ã≤OQÆÉ∂íè áêÅ∞_»∞ `«#‰õΩ
JOH˜`q« ∞=∞‡x HÀ~°QÍ áÈ`«# JO^Œ∞‰õΩ x~åHõiOKå_»x „Ñ¨fu.
''`«#∞ Ç¨Ï$^•ƒù+Å¨ ãŸº=Ú<£ ..... JO@∂ áÈ`«#, ãÖã¨¯$`«OÖ’ "åºã¨∞_»∞ K≥ÑÊ≤ # #= q^èŒ Éè‰í Ωõ ÅÎ ‰õΩ ã¨[#˚ ∞_≥·
LO_»∞@. J<Õ qâıëêOâßxfl KÕ~åÛ_»∞.
áÈ`«# `å#∞ ~°zOz# qq^Œ Ñ¶∞¨ \ÏìÖ’¡ ÉèHí =Î̃ ∂~åæÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å#∞ K«∂Ñ≤OKå_»∞.
ÉèÏQÆ=`«OÖ’ QÆ*OË „^Œ∞x "≥∂HõO∆ , „Ñ¨Ç¨ ^¡ Œ K«i„`«. "å=∞# K«i„`«, ~°∞H˜‡}© HõÖÏº}O =O\˜ „Ñ¨Kå~°OÖ’ L#fl
J^Œ∞ƒù`« Ñ¶∞¨ \ÏìÅ∞ Z<Àfl L<åfl~Ú.
ÉèÏQÆ=`åxfl `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞=kOz áÈ`«# =∞Ç¨Hõq =∞^è∞Œ ~° ã¨∞^è•~°ãÉ¨ iíè `«OQÍ „Ñ¨[Å‰õΩ JOkOKå~°∞.
'QÆ*OË „^Œ"∂≥ HõO∆ — Ñ¶∞¨ @ìO PO„^è=Œ ∞Ç¨ÉèÏQÆ=`«OÖ’x J+ì̈=∞ ã¨¯O^èOŒ Ö’xk.
14.3 áê~î<° ÑÕ ^
¨ ºŒä O
QÆ*OË „^Œ∞_»∞ Ñ¨Ó~°fi[#‡Ö’ áêO_»º^ÕâÑ◊ Ù¨ ~åA WO„^Œ^∞Œ º=Úfl_»∞. W`«_∞» „u‰õÄ@Ñ¨~fi° `«O g∞^Œ `«# ¿Ñ~°∞`À ã¨~ã° ∞¨ û
xi‡OÑ¨*âË ß_»∞. U#∞QÆ∞Å ã¨=¸Ç¨Ï=∞O`å J`«x Ñï"å~°"∞Õ . ZO_»^|≥ ƒux q„âßOuHÀãÖ ™êfl#O KÕã≤ hà◊√§ „`åy`Õ
U"≥∂ ã¨∞YO HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx ã¨~ã° ∞¨ û‰õΩ áÈ~Ú,`å#∞ á⁄Ok# ã¨∞MÏÅhfl `«#"åà◊§‰õΩ ‰õÄ_® HõÅQÍÅx `åÑ¨„`«Ü∞«
Ñ¨_®¤_∞» . ã¨~ã° ∞¨ ûÖ’ ky "≥∞=ÿ ∞iz LO_»QÍ "≥Úãë („QÍÇ¨ÏO ´ QÆ\Qì̃ Í Ñ¨@∞ìH˘<Õk) Ñ¨@∞ìH˘Ok. JÑ¨C_»∞ D
Ñï"å~°=¸, WO„kÜ«∂Å∞ J`«}‚˜ ~°HO∆˜ K«ÖHË áõ ÈÜ«∂~Ú.`å#∞ KÕÜ∞« =Åã≤# „Ñ¨Ü∞« `«flO=∞O`å KÕâß_»∞. Ñ¶e¨ `«O ÖËHáõ È~ÚOk.
WHõ `«#‰õΩ Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞_Õ k‰õΩ¯. J`«_Õ ~°HO∆˜ Ñ¨QÅÆ ã¨=∞~°∞_÷ x» ÉèÏqOz, P NÇ¨Ïix "Õ_∞» HÀ=_»O`À áê~îåºOâ◊O
„áê~°OÉè=í ∞=Ù`«∞Ok.
14.4 =¸Å áê~îO° - 1
1.âß. <å<å<ÕHõ Ñ¨Ü¸ « ^ä=Œ ÚÖò =#=ÚÖ’ #<£É^ˇ HÌŒ ÍÅO|∞ ã¨
<å‡xOÑ¨<£ ^ŒâÅ◊ HõHõ∆ À\˜ Hõ~}
° © <å^ä∞Œ O_»<·≥ Ü«ÚO_ç =∞
^•Ì<åOÉèóí ÑïÑ¨Ù+ì̈ K«O^Œ# Ö`åO`«KåÛùÜ∞« ÅO^Œ∞O_»ÖË
Hõ h~åâ◊ x>ËÅ =zÛu ÉèÜ í ∞« O Éˇ\’¡H^õ ,Õ ~¸â◊fi~å!
2.L. Z=fixKÕ [xOK«∞ [QÆ "≥∞=fixÖ’Ñ¨Å#∞O_»∞ b#"≥∞ÿ

Ü≥∞=fixÜ«∞O^Œ∞ _çO^Œ∞ |~°"∞Õ â◊fi~°∞_≥=fi_»∞=¸ÅHÍ~°}O
Éˇ=fi_»<åk =∞^èºŒ ÅÜ«Ú _≥=fi_»∞ ã¨~fi° =Ú^•#Ü≥∞ÿ # "å
_≥=fi_»∞ "åx <å`«‡Éè=í Ù hâ◊fi~°∞<Õ â◊~}
° O|∞ "Õ _≥^<Œ £
3. Ö’HõO|∞Å∞ Ö’ˆHâ◊√Å∞
Ö’Hõã∞¨ Å÷ ∞ñ ^≥y# `«∞k# Ö’HõO|QÆ∞ ÃÑO
rHõ\˜ Hõ=fiÅ <≥=fi_»∞
<Õ HÍHõ$u "≥Å∞QÆ∞ #ux <Õ ¿ãqO`«∞<£
ÃÑ· =¸_»∞ Ñ¨^•ºÖ’¡x H˘xfl =ÚYºÑ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞ K«∂_»O_ç.

J<ÕHÑõ =¨ Ú ´ U#∞QÆ∞† Hõ~}
° <© å^ä∞Œ O_»∞ ´ P_» ÜÕ∞#∞QÆ∞Å‰õΩ „Ñ≤ÜÚ« _»∞† x~åâ◊ ´ h\˜Ü∞« O^ŒeÜ«∂â◊†
[xOK«∞@ ´ Ñ¨Ù@∞ì@† _çO^Œ∞@ ´ #tOK«∞@† P`«‡Éè=í Ù_»∞ ´ Ñ¨Ù\˜#ì "å_»∞† Ö’HõO|∞Å∞ ´ Ñ¨^∞Œ <åÅ∞æ Ö’Hõ=ÚÅ∞†
Ö’ˆHâ◊√Å∞ ´ WO„^Œ∞_»∞ =Ú#flQÆ∞ kHÍÊÅ∞~°∞† JÖ’HõO|∞Å∞ ´ Ö’Hõ=ÚÅ∞ ÖË#\ì̃† ÃÑOrHõ\˜ ´ Hõ\H˜ õ (ÃÑ^Œ)Ì pHõ\†˜
UHÍHõ$u ´ XHõ¯ ~°∂ÑÖÖ’
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. QÆ[~åA "Õ\˜ h_»Ü∞« O^Œ∞ LO_Õ"å_»∞? ( )
(1) =∞é˜]K≥@∞¡ (2) QÆO^èÑŒ Ù¨ K≥@∞¡ (3) J_»q K≥@∞¡ (4) AqfiK≥@∞¡
2. Z=ix QÆ*OË „^Œ∞_»∞ â◊~}
° ∞ HÀ~å_»∞ ( )
(1) WO„^Œ∞x (2) „|Ç¨Ï‡#∞ (3) =~°∞}∞x (4) Dâ◊fi~°∞x
233 QÆ*OË ^„ ∞Œ x "≥Ú~°

3. 'ÅÜ«∞=Ú— JO>Ë J~°=÷ Ú ( )
(1) #tOK«∞@ (2) [x‡OK«∞@ (3) ÃÑ~°∞QÆ∞@ (4) TÇ≤ÏOK«∞@
4. ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ „Ñ¨HÍtOKÕ KÀ@∞ Uk ( )
(1) "≥Å∞QÆ∞Ö’ (2) ¿ÑOrHõ\H˜ ˜ P=Å
(3) ÃÑOrHõ\H˜ ˜ D=Å (4) =∞ã¨Hõ pHõ\Ö˜ ’
5. 'J<åk=∞^èºŒ ÅÜ«∞=ÚÅ∞ — U ã¨=∂ãÖ ( )
(1) kfiQÆ∞=Ù (2) |Ç¨ï„gÇ≤Ï (3) ^ŒfiO^Œfi=Ú (4) Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« =Ú
6. Ñ¨~=° ∞, Dâ◊fi~°∞_»∞ J<Õ ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å∞ HõeÑ≤~å¿ãÎ ( )
(1) Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞_»∞ (2) Ñ¨~q° ∞Ïâ◊fi~°∞_»∞ (3) Ñ¨~=° ∂â◊fi~°∞_»∞ (4) Ñ¨~=° ∞Dâ◊fi~°∞_»∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 -2† 2 - 4† 3 - 1† 4 - 2† 5-3† 6 - 1.
14.5 =¸Åáê~îO° - 2
4. HõO. HõÅñ_»O^Œ∞~°∞ n#∞Å Ü≥∞_»
QÆÅñ_»O^Œ∞~°∞ Ñ¨~=° ∞ Ü≥∂y QÆ}=ÚÅ áêÅO
QÆÅñ _»O^Œ∞~°xfl kâ◊Å#∞
QÆÅ_»∞ñ HõÅO_»<_≥ "ç å_»∞ QÆÅ_ÀÖË_À!
5. ã‘. HõÅ∞QÆñ_Õ <åáêe Hõeq∞ ãÖ^ÕÇÏ≤ OÑ¨

QÆeq∞ÖË=ÚÅ∞ ÖËHõ HõÅ∞QÆ∞"å_»∞
<åHõ_Ñ¤» _¨ ~» å_Õ #e #™ê^è∞Œ =ÙÅKÕ
|_ç# ™ê^è∞Œ ÅHõ_¤» Ñ¨__≥ ∞» "å_»∞
K«∂_»_Õ <åáê@∞ K«∂Ñ¨ÙÅ E_»Hõ
K«∂K«∞ "å~°ÅQÆ$Ñ¨ EK«∞"å_»∞
bÅ`À <å"≥ÚéÏ eOÑ¨_Õ "≥ÚéQÆ∞Å
"≥ÚéÖˇé∞OQÆ∞K«∞ ^Œ#∞fl "≥ÚéQÆ∞"å_»∞
`Õ. #dÅ ~°∂Ñ¨ÙÅ∞ ^Œ#~°∂Ñ¨"∞≥ #ÿ "å_»∞

<åk =∞^è•ºO`«=ÚÅ∞ ÖËHõ Ü«∞_»~∞° "åñ_»∞
ÉèHí [Îõ #=ÚÅ n#∞Å áêe"åñ_»∞
q#_≥ K«∂_»_≥ `«ÅÑ¨_Õ "ÕñQÆ~åñ_≥.
6. âß. ÖÏ"˘H˜¯O`«ÜÚ« ÖË^Œ∞ ^è~·≥ º° =Ú qÖ’ÅO|Ü≥∞º „ÉÏ}O|∞Å∞<£
~îå=ÙÖò ^ŒÃÑÊ#∞ =¸~°Û=ù K≥Ûñ ^Œ#∞=Ù<£ _»Ããû<£ „â◊=∞O|Ü≥∞º_ç<£
h"Õ `«ÑÊ¨ x`«ó Ñ¨~O° Éˇé∞QÆ =∞xflOÑÖ ^ŒQ∞Æ <£ n#∞x<£
~å"Õ ~¸â◊fi~°! HÍ="Õ =~°^!Œ ãÖ~°HO∆˜ Ñ¨Ù Éè„í ^•`«‡HÍ !
ÃÑ· =¸_»∞ Ñ¨^•ºÖ’¡x H˘xfl =ÚYºÑ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞ K«∂_»O_ç.

n#∞Å∞ ´ HõëêìÅÖ’ L#fl"å~°∞† Ü≥∂yQÆ}=ÚÅ∞ ´ Ü≥∂QÆ∞Å ã¨=¸Ç¨ÏO† áêÅ<£ ´ KÕ~∞° =#O^Œ∞† kâ◊Å∞ ´
k‰õΩ¯Å∞† Hõeq∞ ´ LO_»∞@† ÖËq∞ ´ ÖËHáõ È=Ù@† ãÖ^ÕÇÏ¨ =Ú ´ J#∞=∂#=Ú† J™ê^è∞Œ =ÙÅ∞ ´ ^Œ∞+¨µÅì ∞†
Hõ$Ñ¨ ´ ^ŒÜ∞« † áê@∞ ´ „â◊=∞=Ú† "≥ÚéQÆ∞Å∞ ´ "≥∂ã¨QÍO„_»∞† "≥ÚéÅ∞ ´ "Õ_∞» H˘#∞@† Zé∞QÆ∞@ ´ `≥eÜ«Ú@†
bÅ ´ "Õ_∞» Hõ† PeOÑ¨_Õ ´ q#_Õ† JdÅ~°∂Ñ¨ÙÅ∞ ´ Jxfl ~°∂Ñ¨ÙÅ∞† Pk=∞^è•ºO`«=ÚÅ∞ ´ "≥Ú^ŒÅ∞, #_»∞=∞, z=~°
J_»~∞° ´ =$kú<˘O^Œ∞† "ÕQ~Æ å_Õ ´ `«fi~°QÍ ~å_®?† ~îå=ÙÅ∞ ´ ™ê÷#=ÚÅ∞† `«#∞=Ù ´ â◊s~°=Ú† =~°^∞Œ _»∞ ´ =~°=ÚÅ#∞
WK«∞Û"å_»∞† HÍ=Ù ´ ~°HO∆˜ K«∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ Z=i "≥O@ LO\Ï_»∞? ( )
1. n#∞Å∞ 2. N=∞O`«∞Å∞ 3. J™ê^è∞Œ =ÙÅ∞ 4. "≥Úé∞QÆ∞Å∞
2. Z=iH˜ ã¨~ˆ fiâ◊fi~°∞_»∞ ™êÜ«∞Ñ¨_®Î_∞» ( )
1. ^Œ∞~°#˚ ∞Å‰õΩ 2. ã¨[#˚ ∞Å‰õΩ 3. <åã≤‰Î Ωõ Å‰õΩ 4. HõÑ@
¨ ∞Å‰õΩ
3. 'ãÖ^ÕÇÏ¨ =Ú— J#QÍ ( )
1. "≥∂ã¨=Ú 2. ãÖ`À+Ö 3. ^Œ∞óY=Ú 4. J#∞=∂#O
4. XHõ¯, WO`« J#∞Ñ¨^•Å#∞ HõÅ∞Ñ¨QÍ ( )
1. XHõ¯H˘O`« 2. XHÕ`« 3. XH˜¯O`« 4. XHÀ¯O`«
5. QÆ*OË „^Œ∞_»∞ Z‰õΩ¯= HÍÅO áÈ~å_»∞@KÕ ( )
1. _»Ããû#∞ 2. Lá⁄ÊOÔQ#∞ 3. PÖ’zOK≥#∞. 4. U_≥Û#∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 4, 4 - 3, 5 - 1.
235 QÆ*OË ^„ ∞Œ x "≥Ú~°
14.6 Ñ¨^•ºÅ‰õΩ `å`«Ê~åºÅ∞ - H©ÅHõÉÏè =#Å∞
1. J_»qÖ’ KåÖÏ HÍÅOQÍ ÃÑ‰õΩ¯ U#∞QÆ∞ ã¨=¸Ç¨Å Q“~°"åxfl á⁄Ok<å#∞. Ñ¨kÅHõÅ∆ HÀ@¡ P_» U#∞QÆ∞Å‰õΩ
Jkè<å^ä∞Œ _»∞QÍ LO_ç<å#∞. <å ^•#[Å^è•~°Å`À ÃÑiy# =∞OzQÆO^èÑŒ Ù¨ K≥@¡ h_»ÅÖ’ ã¨∞YOQÍ LO_»‰Ωõ O_®
hà◊§ÃÑ· Pâ◊`À WHõ¯_ç HÔ O^Œ∞‰õΩ =zÛ<å#∞? ÉèQí =Æ O`«∞_®! ÉèÜ
í ∞« O HõÅ∞QÆ∞`«∂ LOk. <åQÆu U=∞=Ù`«∞O^À?
2. D Ö’HõO Z=x=Å¡ Ñ¨Ù@∞ì`∞« O^À, Z=x`À Hõeã≤ LO@∞O^À, Z=x Ö’Ñ¨Å ÅÜ«∞O á⁄O^Œ∞`«∞O^À, Z=_»∞
Ñ¨~°=∂`«∞‡_À, Z=_»∞ D qâßfixH˜ =¸ÅHÍ~°‰õΩ_À, Z=_»∞ Ñ¨Ù@ì_»=Ú, y@ì_»=Ú, ÃÑ~°QÆ_»=Ú ÖË‰õΩO_®
LO\Ï_À, Z=_»∞ Jhfl `å<ÕÜ∞ÿ≥ LO\Ï_À J@∞=O\˜ „Ñ¨É∞íè "≥#· ÉèQí =Æ O`«∞}˜‚ <Õ#∞ â◊~}
° ∞ HÀ~°∞`å#∞.
3. Ö’HÍÅ∂, Ö’HÍÅ#∞ áêeOKÕ"å_»∂, Ö’HÍÅÖ’ LO_Õ"å~°∂ JO^Œ~∂° #tOz# J#O`«~O° , P HÍ~°∞ pHõ\‰¡ Ωõ
J=`«Å JYO_»"∞≥ #ÿ ~°∂ÑÖ`À „Ñ¨HÍtOKÕ ^Õ=Ù}˜‚ <Õ#∞ ÉèÏqOz ¿ãq™êÎ#∞.
4. ^Õ=Ù_»∞ P~°∞ÖÎ #·ˇ "åi "≥O@ LO\Ï_»O\Ï~°∞. L`«=Î ÚÖˇ#· Ü≥∂QÆ∞Å K≥O`« LO\Ï_»O\Ï~°∞. Jxfl k‰õΩ¯ÅÖ’#∞
LO\Ï_»x JO\Ï~°∞. ''L<åfl_»∞ - L<åfl_»∞—— J<Õ J@∞=O\˜ ^Õ=Ù_»∞ =∞i L<åfl_À ÖË_À!
5. <å q+¨Ü∞« OÖ’ ÉèQí =Æ O`«∞x LxH˜x J#∞=∂xOK«_"» ∞≥ O^Œ∞‰õΩ? J`«_∞» Sâ◊fi~°º=¸, ¿Ñ^ŒiHõ=¸ J<Õq K«∂_»‰Ωõ O_®
JO^ŒiH© JO_»QÍ LO_Õ"å_»∞. <å Ñ¨@¡ ‰õÄ_® LO\Ï_»∞. J`«_∞» ^Œ∞~°#˚ ∞Å KÕ`« z‰õΩ¯H˘#fl ã¨[#˚ ∞Å‰õΩ ™êÜ«∞Ñ¨_`» å_»∞.
HÍ|\ì̃ <å‰õΩ ‰õÄ_® ™êÜ«∞Ñ¨_`» å_»∞. J`«_∞» |Ü«∞\˜ K«∂Ñ¨ÙÅ∞ =ke `«#<Õ K«∂KÕ"åix ^ŒÜ∞« `À K«∂™êÎ_∞» .
<åHõëêìxflK«∂™êÎ_∞» . J`«_∞» n#∞Å "≥Ú~°Å∞ `≥Å∞ã¨∞H˘x `«#∞fl `å<Õ =∞izáÈ`å_»∞.<å "≥Ú~°#∂ qO\Ï_»∞. Jxfl
~°∂áêÅ∞ J`«x ~°∂áêÖË. J`«xH˜ "≥Ú^ŒÅ∂ #_»∞=∞ `«∞^•ÖË=Ù. J`«_Õ Éè‰í Ωõ ÅÎ ‰õÄ, k‰õΩ¯ÖËx "åiH© P^è•~°O.
JO^Œ∞=Å¡ J@∞=O\˜ ^˘~° <å "≥Ú~° q#_®? <å ÉÏ^èŒ K«∂_»_®? ^ŒÜ∞« `«ÅK«_®? `˘O^Œ~Q° Í ~å_®?
6. ÉèíQÆ=O`«∞_® ! <åÖ’ H˘OK≥O ‰õÄ_® â◊H˜ÎÖË^Œ∞. ^è≥·~°ºO `«yæáÈ~ÚOk. „áê}ÏÅ∞ ‰õÄ_® Hõ^ŒÅ∞`«∞<åfl~Ú.
=¸~°Û=ù ã¨∂Î LOk. â◊s~°O „ã¨∞H˜¯ áÈ~ÚOk. JÅã¨@ HõeyOk. <å‰õΩ h=Ù `«ÑÊ¨ "Õ~ˆ k‰õΩ¯ÖË^∞Œ . PiÎ`À ‰õÄ_ç#
##∞fl P^Œ∞HÀ=_»O <åºÜ«∞O. ^Õ"åk^Õ"å! ~å=Ü«∂º! =~åeKÕÛ ^˘~å! Hõ~°∞}ÕK«=Ü«∂º! Ñ¨Ù}Ïº`«∞‡_®!
HÍáê_»=Ü«∂º!
14.7 H˘xfl Ñ¨^•ºÅ‰õΩ Ñ„ u

¨ Ñ¨^•~å÷Å∞
1.âß. <å<å<ÕHõ Ñ¨Ü¸
« ^è=Œ ÚÖò =#=ÚÖ’#O Éˇ^HÌŒ ÍÅO|∞ ã¨
<å‡xOÑ¨<£ ^ŒâÅ◊ Hõ∆ HÀ\˜ Hõ~}
° © <å^ä∞Œ O_»<·≥ Ü«ÚO_ç =∞
^•Ì<åOÉèóí ÑïÑ¨Ù+ì̈ K«O^Œ# Å`åO`«KåÛùÜ∞« ÅO ^Œ∞O_»ÖË
H©h~åâ◊ x>ËÅ =zÛu, ÉèÜ
í ∞« O Éˇ\’¡H^õ Õ ~¸â◊fi~å!

Dâ◊fi~å! ´ F ^≥=· =∂!
<å<å ´ ÃÑ‰õΩ¯Öˇ#·
J<ÕHÑõ O¨ ´ U#∞QÆ∞ÅÜ≥ÚHõ¯
=#=ÚÖ’#<£ ´ J_»qÜ«∞O^Œ∞
ÃÑ^ŒHÌ ÍÅO|∞ ´ KåÖÏ k#=ÚÅ∞
ã¨<å‡xOÑ¨<£ ´ Q“~°qOK«∞K«∞O_»QÍ
^ŒâÅ◊ HõH∆ À\˜ Hõ~}
° <© å^ä∞Œ O_»<Ü
·≥ Ú« O_ç ´ (Ñ¨kÅHõÅ∆ HÀ@¡) JãÖMÏºHõ=ÚÖˇ#· P_»Ü∞Õ #∞QÆ∞Å‰õΩ JkèÑu¨ <≥· Ü«ÚO_ç
=∞`ü ´ <å Ü≥ÚHõ¯
^•# { JOÉèóí ´ =∞^Œ[Å=ÚKÕ`«
ÑïÑ¨Ù+ì̈ ´ K«H¯õ QÍ ÃÑOK«|_ç#
Å`å ´ fÔQÅÜ≥ÚHõ¯
K«O^Œ# ´ N QÆO^èÑŒ Ù¨ K≥@¡ Ü≥ÚHõ¯
Å`å ´ fÔQÅ Ü≥ÚHõ¯
JO`«KåÛùÜ∞« ÅO^Œ∞ Ö’Ñë h_»ÅO^Œ∞
LO_»<£ ÖËHõ ´ LO_»*ÏÅHõ
Dh~åã¨<£ ´ D [Å=∞O^Œe Ü«∂â◊KÕ
W@∞ { UÅ =zÛu<£ ´ WHõ¯_çHÔ O^Œ∞‰õΩ =zÛuq?
ÉèÜ
í ∞« O|∞ ´ D Ü«∂Ñ¨^Œ
Z\’¡ Hõ^• { U ´ Z@¡Q∞Æ <Àã¨∞=∂!
2.L. Z=fixKÕ[xOK«∞ [QÆ"∞≥ =fix Ö’Ñ¨Å#∞O_»∞ b#"≥∞ÿ
Ü≥∞=fix Ü«∞O^Œ∞ _çO^Œ∞ |~°"∞Õ â◊fi~°∞ _≥=fi_»∞ =¸ÅHÍ~°}O
Éˇ=fi_»<åk =∞^èºŒ ÅÜ«Ú _≥=fi_»∞ ã¨~fi° =Ú ^•#Ü≥∞ÿ # "å
_≥=fi_»∞"åx <å`«‡Éè=í Ù hâ◊fi~°∞<Õ â◊~}
° O|∞ "Õ_^≥ <Œ £
[QÆ=Ú ´ „Ñ¨ÑO¨ K«=∞O`«ÜÚ«
Z=fixKÕ<£ ´ Z=fix=¸Å=Ú#
[xOK«∞<£ ´ Ñ¨Ù@∞ì<À
Z=fixÖ’Ñ¨Å<£ ´ Z=i‰õΩH˜Ü ∆ ∞« O^Œ∞
237 QÆ*OË ^„ ∞Œ x "≥Ú~°
LO_»∞<£ ´ LO_»∞<À
b#"≥∞ÿ ´ #tOz
Z=fix { JO^Œ∞ ´ Z=xÜ«∞O^Œ∞
_çO^Œ∞<£ ´ J_»yáÈ=Ù<À
Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞_»∞ ´ K«~åK«~° ~°∂Ñ¨=∞QÆ∞ „Ñ¨ÑO¨ K«=Ú#‰õΩ JO`«‰Ωõ #∞ „Ñ¨É∞íè =Ù
Z=fi_»∞ ? Z=_À
=¸ÅHÍ~°}O|∞ ´ „Ñ¨^•è #HÍ~°}=∞~Ú#"å_»∞
Z=fi~°∞ ? ´ Z=_À?
ã¨~fi° =Ú<£ ´ JO`«ÜÚ«
`«# { S#"å_»∞ ´ `å<£Ü∞ÿ≥ Ü«ÚO_»∞"å_»∞
Z=fi_»∞ ´ Z=_À
"åx<£ ´ "åxx
P`«‡Éè=í Ù<£ ´ `«#O`«@ `å<Õ Ñ¨Ù\ì̃#"å_»Q∞Æ
Dâ◊fi~°∞<£ ´ ^Õ=^Õ=Ùx
â◊~}
° O|∞ "Õ_^≥ <Œ £ ´ â◊~} ° ∞*ÁK≥Û^Œ<£
3.âß. ÖÏ"˘H˜¯O`«ÜÚ« ÖË^∞Œ ^è~·≥ º° =Ú qÖ’ÅO|Ü≥∞º „ÉÏ}O|∞Å∞<£
~îå=ÙÖò ^ŒÃÑÊ#∞ =¸~°Û=ù K≥Û^Œ#∞=Ù<£ _»Ããû<£ „â◊=∞O|Ü≥∞º_ç<£
h"Õ `«ÑÊ¨ x`«ó Ñ¨~O° Éˇé∞QÆ=∞xflOÑÖ ^ŒQ∞Æ <£ n#∞x<£
~å"Õ ~¸â◊fi~°! HÍ="Õ =~°^Œ ! ãÖ~°HO∆˜ Ñ¨Ù Éè„í ^•`«‡HÍ !
ÖÏ=Ù ´ |Å=Ú
XHõ¯ { WO`«ÜÚ« <£ ÖË^∞Œ ´ H˘OK≥"∞≥ #ÿ #∞ ÖË^∞Œ
^è~·≥ º° =Ú ´ k@=Ù
qÖ’ÅO|∞ { JÜ≥∞º<£ ´ `«yáæ ÈÜ≥∞#∞.
„áê}O|∞Å∞<£ ´ „áê}=ÚÅ∞ ‰õÄ_»
~îå=ÙÖò `«ÃÑÊ#∞ ´ `«=∞ `å=ÙÅ∞ q_çz HõêŒ #q
=¸~°Û=ù K≥Û#∞ ´ ã¨Ê$Ç¨Ï `«ÑC¨ `«∞#flk.
`«#∞=Ù<£ ´ ^ÕÇÏ¨ =ÚQÆ∂_»
_»Ããû<£ ´ |_»Ö#ˇ ∞
„â◊=∞O|∞ ´ JÅã¨@
JÜ≥∞º_ç<£ ´ HõeQÔ #∞
h"≥`Ñ« Ê¨ <£ ´ x#∞fl ^ŒÑÊ¨
W`«óÑ¨~O° |∞ ´ WO`«HOõ >ˇ "Õ~˘Hõ¯^•xx
Zé∞QÆ<£ ´ `≥eÜ«∞x"å_»#∞
n#∞x<£ ´ <˘zÛ#"åxx
=∞xflOÑ¨<£ { `«Q∞Æ <£ ´ `«ÑÊ≤ ^Œ=ÚÅ∞ Hõq∆ ∞OÑ¨Ù=Ú
Dâ◊fi~° ´ F„Ñ¨É∂íè !
~å"Õ ´ ~°=Ú‡
=~°^Œ ´ =~°=ÚÅ∞ WK«∞Û"å_®
HÍ="Õ ´ ~°HO∆˜ Ñ¨Ù=∂!
Éè„í ^Œ { P`«‡HÍ ´ k=ºâ◊s~°=Ú QÆÅ"å_®!
ãÖ~°HO∆˜ Ñ¨Ù ´ ÉÏQÆ∞QÍ HÍáê_»∞=∞Ü«∂º !
A. ÉèíHÎ̃ =∂~åæÅ∞
ÉèÏQÆ=`«OÖ’ áÈ`«# qq^èŒ ÉèHí Î̃ =∂~åæÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. "å\˜Ö’ #=q^èÉŒ ‰íè Ωõ ÅÎ ∞ =ÚYº"≥∞#ÿ q.
''„â◊=}O H©~#Î° O qëÈ‚: ã¨‡~°}O áê^Œ¿ã=#O !
J~°Û#O =O^Œ#O ^•ã¨ºO ãŸº=∂`«‡x"Õ^#Œ O
(i) „â◊=}O - ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∞}QÆ}ÏÅ#∞ qx `«iOK«_O»
L^• : Ñ¨sH˜`∆ ∞« Î
(ii) H©~#Î° O - ÉèQí =Æ O`«∞x QÍ#=∂^è∞Œ ~°ºO`À H©~#Î° Å∞ KÕÜ∞« _»O
L^• : <å~°^∞Œ _»∞
(iii) ã¨‡~°}O - ÉèQí =Æ O`«∞x <å=∂Å#∞ ã¨‡iOK«@O
L^• : „Ñ¨Ç¨ ^¡ ∞Œ _»∞
(iv) áê^Œ¿ã=#O - ÉèQí =Æ O`«∞x áê^•Å#∞ ¿ãqOK«@O
L^• : Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞
239 QÆ*OË ^„ ∞Œ x "≥Ú~°
(v) J~°Û#O - ÉèQí =Æ O`«∞x Ñ¶Å¨ , Ñ¨ÙëêÊ^Œ∞Å`À ÉèHí `Î̃ À Ñ¨ÓlOK«@O
L^• : Ñ¨$^è∞Œ _»∞
(vi) =O^Œ#O - ÉèQí =Æ O`«∞x t~°ã∞¨ =Oz Ç¨Ï$^ŒÜ∞« Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ x~°‡Å =∞#ã¨∞û`À #=∞ã¨¯iOK«@O
L^• : J„‰õÄ~°∞_»∞
(vii) ^•ã¨ºO - ÉèQí =Æ O`«∞xH˜ ¿ã= KÕÜ∞« _»O
L^• : QÆ~∞° `«‡O`«∞_»∞
(viii) ãŸºO - ÉèQí =Æ O`«∞x`À ¿ãflÇ¨ÏO KÕÜ∞« _»O
L^• : ^è#Œ O[Ü«Ú_»∞ (J~°∞#˚ ∞_»∞), ‰õΩKÕÅ∞_»∞
(ix) P`«‡x"Õ^#Œ O - ÉèQí =Æ O`«∞xH˜ P`«‡ã¨=∞~°Ê} KÕÜ∞« _»O. =∞#ã¨∞û#∞ ÅQÆflO KÕã≤ ^è•º#O KÕÜ∞« _»O
L^• : |eK«„Hõ=iÎ
B. áÈ`«# J#∞"å^Œ q^è•#O
ãÖã¨¯$`« N=∞^•ƒùQ=Æ `«O Ñ¨<fl≥ O_»∞ ã¨¯O^è•ÅÖ’ W~°"·≥ ~Ô O_»∞ J^è•ºÜ«∂Å∞, Ñ¨^xÌ≥ q∞k "ÕÅ â’¡HÍÅ`À L#flk.
áÈ`«# J#∞"å^Œ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ =~°#‚ Å∞, qãÎ̈$`«"∞≥ #ÿ ÉèHí ,Î̃ `åuÎfiHõ LÑ¨^âÕ ßÅ#∞ qÑ¨ÙÅOQÍ K«iÛOK«_O» =Å¡Ñ<¨ fl≥ O_»∞
ã¨¯O^è•Ö’¡ =ÚÃÑ·Ê"ÕÅ Ñ¨^•ºÅ‰õΩ ÃÑ·QÍ ÃÑiyOk. áÈ`«# ˆH=ÅO ãÖã¨¯$`« ÉèÏQÆ=`«OÖ’ JOâßÖË HÍ‰õΩO_®
Jëêì^âŒ Ñ◊ Ù¨ ~å}ÏÖ’¡x ÉèQí =Æ O`«∞x `«`åÎfixfl Ç¨Ïi=Oâ◊O, q+¨µ‚ Ñ¨Ù~å}O =Ú^ŒÖ#·ˇ „QÆO^ä•Ö’¡x NHõ$+¨µx‚ Hõ^ÅŒä #∞
`≥Å∞QÆ∞ ÉèÏQÆ=`«OÖ’ KÕ~åÛ_»∞. "å=∞<å=`å~° Ñ¶∞¨ @ìO, QÆ*OË „^Œ"∂≥ HõO∆ , ~°∞H˜‡}©HÖõ Ïº}O, #~°ãO≤ Ç¨=`å~° Ñ¶∞¨ @ìO,
„Ñ¨Ç¨ ^¡ ÉŒ Híè ,Î˜ ã¨`º« ÉèÏ=∞ Ü«Ú^ŒOÌ =O\˜ Ñ¶∞¨ \ÏìÅ#∞ =¸ÅOÖ’Hõ<åfl JkèHOõ QÍ, =∞^è∞Œ ~°OQÍ, Ç¨Ï$^ŒºOQÍ ÃÑOz ~°zOKå_»∞.
14.9 áê~î°QÆ`« "åºHõ~°}ÏOâßÅ∞

A. ãÖ^è∞Œ Å∞:
<å<å{J<ÕHÑõ ¨ Ü«¸^è=Œ Ú ´ <å<å<ÕHÑõ Ü ¨ ¸ « ^è=Œ Ú - ã¨=~°n‚ ~°ã… O¨ kè
UHõ{ PHõ$u´ UHÍHõ$u - ã¨=~°n‚ ~°ã… O¨ kè
Éè„í ^Œ{ P`«‡HÍ! ´ Éè„í ^•`«‡HÍ! - ã¨=~°n‚ ~°ã… O¨ kè
=∞^èºŒ { JO`«=ÚÅ∞ ´ =∞^è•ºO`«=ÚÅ∞ - ã¨=~°n‚ ~°ã… O¨ kè
Ö’Hõ{Dâ◊√Å∞ ´ Ö’ˆHâ◊√Å∞ - QÆ∞}ãÖkè
Ñ¨~=° ∞{ Dâ◊fi~°∞_»∞ ´ Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞_»∞ - QÆ∞}ãÖkè
"≥Úé { PeOÑ¨_Õ ´ "≥ÚéÏeOÑ¨_Õ - JHÍ~°ãO¨ kè
pHõ\H˜ ˜ { J=fiÅ ´ pHõ\˜ Hõ=fiÅ - WHÍ~°ãO¨ kè

b#=Ú { S ´ b#"≥∞ÿ LHÍ~°ãO¨ kè
HõÅO_»∞{ J<≥_∞» "å_»∞´ HõÅO_»<_≥ ∞» "å_»∞ - LHÍ~°ãO¨ kè
HõÅ∞QÆ_∞» {U ´ HõÅ∞QÆ_Õ - LHÍ~°ãO¨ kè
ÖÏ=Ù { XHõ¯O`«´ ÖÏ"˘H˜¯O`« - LHÍ~°ãO¨ kè
qÖ’ÅO|∞{ JÜ«∞º´ qÖ’O|Ü≥∞º - LHÍ~°ãO¨ kè
n#∞Å {Z_» ´ n#∞ÅÜ≥∞_» - Ü«∞_®QÆ=∞ ãÖkè
U{"åx ´ Z"åfix - „uHõãO¨ kè
B. ã¨=∂™êÅ∞
J<ÕHÑõ Ü¨ ¸
« ^ä=Œ Ú ´ J<ÕHÑõ =¨ ÚÅÜ≥ÚHõ¯Ü«¸^ä=Œ Ú - +¨+`ª‘ `« ∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
Hõ~}
° <© å^ä∞Œ _»∞ ´ Hõ~}
° ∞Å‰õΩ <å^ä∞Œ _»∞ – +¨+`ª‘ `« ∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
Å`åO`«KåÛÜ«∞Å∞ ´ Å`åO`«=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯KèåÜ«∞Å∞ – +¨+`ª‘ `« ∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
Hõeq∞ÖË=ÚÅ∞´ Hõeq∞ =∞iÜ«Ú ÖËq∞ – ^ŒfiO^Œfiã¨=∂ãÖ
Pk=∞^è•ºO`«=ÚÅ∞ ´ Pk, =∞^èºŒ =∞iÜ«Ú JO`«=Ú – |Ç¨ïÑ¨^Œ ^ŒfiO^ŒfiO
ÃÑ^ŒHÌ ÍÅO|∞ ´ ÃÑ^ŒÜ Ì ∞ÿ≥ # HÍÅO|∞ qâı+} ¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
UHÍHõ$u ´ UHõ"∞≥ #ÿ PHõ$u – qâı+} ¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
JdÅ ~°∂ÑÖ|∞Å∞ ´ JdÖ"≥∞#ÿ ~°∂Ñ¨=ÚÅ∞ – qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
C. „Ñ¨Hõ$u qHõ$u
kâ◊ ^≥ã¨
ãÖ^ÕÇ¨Ï=Ú ãÖkÜ«∞=Ú
D. Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^•Å∞ :
U#∞QÆ∞ – J<ÕHÑõ =¨ Ú, WÉè=í Ú, ‰õΩO[~°=Ú, Hõi, ^ŒOu, kfi~°^=Œ Ú, ã≤O^è∞Œ =Ù, Hõi}˜
K«O^Œ#=$HõO∆ - QÆO^èÑŒ Ù¨ K≥@∞ì, Éè„í ^ŒN, =∞ÅÜ«∞[=Ú, NYO_»=Ú, Ç≤Ï=∞=Ú
Dâ◊fi~°∞_»∞ - „u<Õ„`«∞_»∞, x@ÖÏ‰õΩ∆ _»∞, „u<Õ„`«∞_»∞, â◊OHõ~∞° _»∞, â◊OÉè∞í _»∞, â◊¥Åáê}˜, ™êO|∞_»∞, WO^Œ∞=∞øo,
ÉèQí =Æ O`«∞_»∞
pHõ\˜ - JO^èHŒ Í~°=Ú, `«=∞=Ú, `«q∞„ã¨=Ú, JO^è=Œ Ú, uq∞~°=Ú, ^è•fiO`«=Ú, `«=∞ã¨∞û
241 QÆ*OË ^„ ∞Œ x "≥Ú~°

E. <å<å~°=
÷ ÚÅ∞ :
QÆ}=Ú - QÆ∞OÑ¨Ù, KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’ XHõ ãÖHˆ `«=Ú, ã¨=∂[=Ú, ¿ã<åqâı+=¨ Ú, *Ïu, „Ñ¨=∞^è∞Œ Å ã¨=¸Ç¨Ï=Ú
Hõeq∞- Ñ¨Ù@∞ìH,õ ãÖÑ¨^Œ
áê@∞- PÑ¨^Œ , Hõ+=ì̈ Ú, Kå=Ù, ^Œ∞ã≤u÷ , Ñ¨`#« =Ú, ÉÏ^èŒ
ÅÜ«∞=Ú - JO@∞H˘#∞@, J^Œ$â◊º=∞QÆ∞@, Hõ~Q° ∞Æ @ <åâ◊#=Ú, q„âßOu, HõÅ~ÚHõ, Hõeã≤áÈ=Ù@
=#=Ú - J_»q, Q˘_»∞QÆ∞, hà◊√§, Ñï=∞à◊=Ú, Ñ¨Ùe, ÉèÜ
í ∞« =Ú, =<≥fl
"≥ÚéQÆ∞- HõH¯õ iOK«∞, "≥∂ã¨=Ú
F. =Ùº`«Ê`«Îº~å÷Å∞ :
P`«‡Éè=í Ù_»∞ - `«#‰õΩ`å#∞QÍ [x‡Oz#"å_»∞, Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞_»∞
=~°^∞Œ _»∞ HÀi# =~°=ÚÅ#∞ WK«∞Û"å_»∞, ÉèQí =Æ O`«∞_»∞.
JÉèÏº™êÅ∞
14.10 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. Z=Ô~=iÜ«∞O^Œ∞ ÉèQí =Æ O`«∞_»∞O\Ï_»x QÆ*OË „^Œ∞_»∞ ÉèÏqOKå_»∞
2. UHÍ`«‡ã¨fi~°∂Ñ¨Ù_≥· ÉèQí =Æ O`«∞_≥H¯õ _» LO\Ï_»∞
1. `«#∞fl~°HO∆˜ K«=∞x QÆ*OË „^Œ∞_»∞ Dâ◊fi~°∞x „áêi÷Oz# q^èOŒ `≥ÅÊO_ç.
C. ãÖ^Œ~ƒ° ù ã¨ÇÏ≤ `« "åHÍºÅ∞

1. P`«‡Éè=í Ù hâ◊fi~°∞<Õ â◊~}
° O|∞ "Õ_^≥ <Œ £
Hõq : D "åHõº=Ú |=∞‡~°áÈ`«# ~°zOz#, PO„^èŒ =∞Ç¨ÉèÏQÆ=`«O, J+¨ì=∞ã¨¯O^èŒOÖ’x QÆ*ËO„^Œ"≥∂Hõ∆O
áê~îåºOâ◊=ÚÖ’xk.
ãÖ^Œ~ƒ° =ù Ú : QÆ*OË „^Œ∞_»∞ =ÚãëKÕ`« Ñ¨@∞ì|_ç "Õ~ÚãÖ=`«û~åÅ∞ áÈ~å_ç ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk
ÉèÏ=O : JO^Œih ~°HO∆˜ Ñ¨QÅÆ P Dâ◊fi~°∞_»∞. ##∞fl HÍáê_®Åx QÆ*OË „^Œ∞_»∞ "Õ_∞» H˘O\Ï#<åfl_»∞.

2. HõÅ_»∞ HõÅO_»<_≥ ∞» "å_»∞ HõÅ_À ÖË_À
Hõq ÑïK«Ü∞« O : áÈ`«# =∞Ç¨Hõq ÉèÏQÆ=`«O`Àáê@∞ Éè’yh^ŒO_»HOõ , g~°É„íè ^Œ q[Ü«∞O "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ~°K#« Å∞
KÕâß_»∞. "å\˜Ö’ ÉèÏQÆ=`«O Z‰õΩ¯= „Ñ¨ãk≤ Ì á⁄Ok# „QÆO^äOŒ . ÉèÏQÆ=`«OÖ’x J+¨=ì ∞ ã¨¯O^èOŒ #∞O_ç QÆ*OË „^Œ"∂≥ HõO∆
J<Õ áê~îåºOâ◊O „QÆÇÏ≤ OÑ¨|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : "≥ÚãëKÕ`« zH˜¯# QÆ*OË „^Œ∞_»∞ â◊HÎ̃ L#flO`«=~°‰Ωõ `«##∞ `å#∞ ~°HO∆˜ K«∞HÀ=_®xH˜ „Ñ¨Ü∞« uflOKå_»∞.
Jk ™ê^èºŒ OHÍHõ ÉèQí =Æ O`«∞_çÃÑ· ÉèÏ~°O"Õã≤ ÑëH˜# =∂@eq.
ÉèÏ=O : ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ n#∞Å#∞ Ñ¨~=° ∞ Ü≥∂QÆ∞Å#∞ HÍáê_»∞`«∂ LO\Ï_»x K≥|∞`å~°∞. PÜ«∞# Jxfl k‰õΩ¯ÅÖ’
LO\Ï_»x ÉèÏq™êÎ~∞° . <Õ<O≥ `« Ñ≤ez<å ~åx ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ Jã¨Å∞ L<åfl_À ÖË_À ##∞fl Hõ~∞° }˜™êÎ_À ÖË_À Jx
ãÖ^ÕÇÏ¨ O`À QÆ*OË „^Œ∞_»∞ "Õ_∞» ‰õΩO@∞<åfl_»∞.
D. HÕk Ñ¨^ºŒ áê^•Å‰õΩ QÆ} qÉè[í # KÕã≤ Ü«∞u„áêã¨Å#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
1. <å<å<ÕHõÑ¨Ü«¸^èŒ=ÚÖò =#=ÚÖ’##O^ŒÉˇ^ŒÌHÍÅO|∞ã¨<å‡
...............................................................................
2. HõÅ_»O^Œ∞~°∞ n#∞Å Ü≥∞_» QÆÅ^ŒO^Œ∞~°∞ Ñ¨^=Œ ∞ Ü≥∂y QÆ}=ÚÅ áêÅ<£
...............................................................................

O áÈ`«# ~åã≤# =∞Ç¨ÉèÏQÆ=`«O ãÖáêkOK«O_ç. QÆ*OË „^Œ"∂≥ HõO∆ Ö’x W`«~° Ñ¨^•ºÅ#∞ K«^=Œ O_ç. g∞‰õΩ J~°O÷
`≥eÜ«∞HõáÈ`Õ g∞ Láê^è•ºÜ«Ú_»#∞ ãÖ„Ñ¨kOK«O_ç.
O P ÉèÏQÆ=O`«OÖ’<Õ ~°∞H˜‡}© HõÖÏº}O, „Ñ¨Ç¨ ^¡ Œ K«i„`«, "å=∞# K«i„`«=Ú, H©~∆ ™° êQÆ~° =∞^è#Œ O J#∞ ¿Ñi@ QÆÅ
Ñ¨^•ºÅ#∞‰õÄ_® K«^=Œ O_ç.
O gÖˇ#· xfl Z‰õΩ¯= Ñ¨^•ºÅ#∞ HõO~îã° O÷¨ KÕÜ∞« O_ç.
243 QÆ*OË ^„ ∞Œ x "≥Ú~°

15 â◊~°^Œ$`«∞ =~°‚#
„Ñ¨H$õ u ~°=∞}©Ü∞« "≥∞#ÿ k. P „Ñ¨H$õ uÖ’<Õ ã¨=∞ãÎ̈ r=~åt =∞#∞QÆ_™» êy™ÈÎOk. HÍÅK«„HõOÖ’ „Ñ¨H$õ ux P~°∞
|∞∞`«∞=ÙÅ∞ JÅi™êÎ~Ú. "å\˜Ö’ â◊~°^Œ$`«∞=Ù „Ñ¨Hõ$ux Ñ¨ÙÅHÕÑ¨*Ëã≤Ok. "Õ∞Ñ¶¨∂Å∞ `«=∞ #Å¡^Œ<åxfl HÀÖ’Ê~Ú
`≥e=∞|∞ƒ `ÕÖÏ~Ú. PHÍâ◊O x~°‡ÅOQÍ LO@∞Ok. K«O„^Œ∞_»∞ "≥<fl≥ Å ÑÖ_»∞QÆ KÕ™êÎ_∞» . WÖÏ PÇ¨^¡ •xfl ÑÖ_çOKÕ
â◊~^° $Œ `«∞=Ù#∞ Ñ¨Å∞=Ù~°∞ Hõ=ÙÅ∞ `«=∞ HÍ"åºÖ’¡ =i‚OKå~°∞. D áê~îº° OÖ’ NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞ `«=∞ P=ÚHõ=Î ∂Åº^ŒÖ’
KÕã#≤ â◊~^° $Œ `«∞=~°#‚ #∞ K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.

„Ñ¨H$õ u ã¨ÇÏ¨ [ ^è~Œ å‡Å#∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞° .
â◊~^° $Œ `«∞=ÙÖ’x „Ñ¨H$õ u~å=∞}©Ü∞« Hõ`#« ∞ „QÆÇÏ≤ ™êÎ~∞° .
Ñ¨ÖÑ¡ˇ @¨ ∞ìÅ∞, Ñ¨@}
ì ÏÖ’¡x â◊~`° å¯ÅÑ¨Ù „Ñ¨H$õ ux J#∞Éè"í åÅ#∞ áÈeÛK«∂™êÎ~∞° .

NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞ q[Ü«∞#QÆ~° ™ê„=∂*Ïºxfl Ue# K«„Hõ=iÎ. DÜ«∞# Éè∞í =#q[Ü«∞ ã¨ÉÖíè ’ J+ì̈kQÆ[æ
Hõ=ÙÅ∞O_Õ"å~°∞. Hõq ÑÖ_ç`« áÈ+¨‰Ωõ _ÕHÍHõ ~åÜ«∞Å∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Hõq. DÜ«∞# ãÖã¨¯$`«O `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨Ö’¡ Ñ¨Å∞
„QÆO^ä•Å∞ ~°zOz#@∞¡ K≥ÑÊ¨ |_ç<å P=ÚHõ=Î ∂Öº^Œ J<Õ „áœ_è» „Ñ¨|O^èOŒ QÍ „Ñ¨ãk≤ HÔú H˜¯Ok „Ñ¨ã∞¨ `Î O« ÅÉèºí =∞=Ù`ÀOk.
`≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ P=ÚHõÎ =∂Åº^Œ q[Ü«∞#QÆ~™° ê„=∂º*Ïºxfl áêeOz# ~åÜ«∞ÅHÍÅO 16= â◊`å|ÌO.
HÍÅO J=¸Åº"≥∞ÿ#k. ã¨kfixÜ≥∂QÆÑ¨~°K«∞HÀ"åe.
15.3 áê~î°<ÕÑ¨^äŒºO
áêO_»º~åA H˘Å∞=ÙÖ’ XHõ¯™êi ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∂iÛ "å^Œ„Ñü"å^•Å∞ [iQÍ~Ú. JO^Œ∞Ö’ â‹=· =∞x H˘O^Œ~∞°
"≥+· =‚¨ =∞x H˘O^Œ~∞° "å^Œ#‰õΩ `«ÅÑ¨_®¤~∞° . Ü«∂=Ú<åKå~°∞ºÅ∞ N=∞Ç¨q+¨µ"‚ Õ Ñ¨~„° |Ç¨Ï‡=∞x J`«x ¿ãqOÑ¨Ù=∞x K≥ÑÊ≤ #
q+¨Ü∞« =Ú#∞ Jâ◊s~°"å}˜ |∞∞A=ÙÑëHÕk. <å\˜`À áêO_»º~åA q+¨µÉ‚ ‰íè Ωõ _Î =» @"Õ∞ HÍ^Œ∞ `«#~å[º=Ú#∞, ‰õΩ=∂Ô~#Î ∞
"Õ∞#Å∞¡#H˜zÛ Ñ¨@=ì ÚQÆ\ì̃ Jaè+‰≤ Ωõ xÎ KÕâß~°∞. `«# J#∞Éè"í åxfl K≥ÑÊ≤ =~°¬ |∞∞`«∞=Ù `«~∞° "å`« ^ŒO_»Ü∂« „`«Å∞ KÕÜ∞« =∞x
q[Ü«∞ÅH˜‡∆ x KÕH˘#∞=∞x Pj~°fikOKå_»∞. Jk =~°¬~∞° `«∞=Ù P~°OÉèí ã¨=∞Ü«∞=Ú. Hõq =~°¬ |∞∞`«∞=Ù#∞ =ÚO^Œ∞QÍ
=i‚Oz J#O`«~O° â◊~^° $Œ `«∞=Ù#∞ =i‚OKå~°∞. Wk D áê~îåºOâßxH˜ <ÕÑ^¨ ºŒä O. D áê~îº° ÉèÏQÆO P=ÚHõÎ =∂Åº^ŒÖ’x
K«`∞« ~å÷âßfiãÖ #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«_"» ∞≥ #ÿ k.
15.4 =¸Å áê~îO° – 1

1. L ~å[=∞~åà◊ Å|úyi ~°O„^è=Œ Ú, âße=h â◊~å=b
"≥[· ##O|∞, Ü«∞[ºÇ¨ï`«"å[ Ç¨ï`åâ◊=Ú, ÉèÏã¨fikOk~åO
Éè’[ã¨=∂QÆ=∞O, |∞k`« É’^èŒ Éè∞í [OQÆâÜ ◊ ∂≥ Ñ¨Kå~°h
~å[#Ñ¶Ù¨ Å¡ Ç¨ÏÅ¡Hãõ ~¨ O° , |∞^Œ~ÚOK≥ â◊~k° #Ì OaÅ<£
2. K«. JoQÆ~∞° ^ŒOK«ÖÏ=∞Å `«ÔŒ `«~a° Oa`« Ü«∞Ü≥∞ºñ ÉÏHõx
~°Ìo`«=∞Ç¨Ñ¶¨Ö∫Ñ¶¨∞Ç¨Ïi`«K«Ûù^ŒHõ~°¯\˜HÍ=<åe <åñ,
QÆÅ=∞=#„Éè=í ∞K«∞ÛùHxõ HÍÜ«∞=ÚÖ’Ñ¨Å ™êO^èºŒ ~°H=Î̃ ∞O
|ÅuQÆñ^•eÛ q∞O@ñQÆ##Ü≥∞º qáêO_»∞Ñ¨Ü∂≥ ^ŒYO_»=ÚÖò.
3. K«. WÅ‰õΩ ã¨∞^è•ã¨=∞`«fi=Ú ~°ÇÏ≤ OÑ¨ â◊~[° Å˚ *ÏH˜∆ ‰õΩO_»=∞O
_»e ãëÅO|∞ QÆÅ‡+¨ =∞_»OQÆñ"≥ÚyefiiÜ≥∞O_»ñ QÍñK«∞KÀñ
lÅ∞‰õΩ xâß~°[óÑ¨@e K≥#∞fl =Ç≤ÏOK≥ñ ^Œ~O° QÆÑO¨ HÎ̃ÃÑ·
^Œà^◊ ~Œ q° O^ŒHÔ ~· =° HõÔŒ |Hõ _®~°Ñ~¨ åQÆÑÓ¨ QÆ=ÚÖò.
XHõ\’ Ñ¨^ºŒ O - „ÑüÑ¨^•~°O÷

~å[=∞~åà◊ ´ ~å[Ç¨ÏOã¨Å KÕ`†« Å|ú ´ á⁄O^Œ|_ç#† yi~°O„^è=Œ Ú ´ „H“OK«Ñ~¨ fi° `åÅ aÅ=Ú (ÉÁiÜ«∞Å∞)
QÆe#æ † âße=h, â◊~° { P=m ´ =iá⁄ÖÏxH˜, ~Ô Å∞¡ (QÆ_)¤ç ã¨=¸Ç¨xH˜† "≥[· ##O|∞ ´ Ñ¨Ù@∞ìH‰õ Ωõ HÍ~°}"≥∞#ÿ k† Ü«∞[fi
´ Ü«∞[˝OKÕã#≤ "åiKÕ`†« Ç¨ï`« ´ Ç¨ÏŸ=∞O KÕÜ∞« |_ç#† "å[ ´ Ç¨Ïqã¨∞ûQÆÅ† Ç¨ï`åâ◊=Ú ´ Jyfl Hõey#kÜ«Ú†
ÉèÏã¨fi`ü ´ „Ñ¨HÍtOKÕ† WOk~° ´ ÅH©∆‡^Õq Ü≥ÚHõ¯† JOÉè’[ ´ Hõ=∞Å=ÚÅ`À† ã¨=∂QÆ=∞O|∞ ´ ‰õÄ_ç#k†
245 â◊~°^Œ$`«∞ =~°‚#

Lk`« ´ Ñ¨Ù\ì̃#† É’^èŒ ´ "Õ∞ÖÁ¯#fl"å_≥#· † Éè∞í [OQÆâÜ
◊ ∞« ´ <åQÆ~åAÃÑ· Ñ¨_∞» ‰õΩ#fl (N=∞Ç¨q+¨µ=‚ Ù#‰õΩ)† LÑ¨Kå~° ´
¿ã=H˘é‰õΩ† h~å[# ´ Ç¨~°uÜ≥∞ÿ #† Ñ¶Ù¨ Å¡ ´ qHõãO≤ z#† Ç¨ÏÅ¡Hõ ´ Z„~°HÅõ ∞=Å† ã¨~O° |∞ ´ ã¨~ã° ∞¨ ûÅ∞ QÆe#æ †
â◊~k° #Ì O|∞ ´ â◊~^° $Œ `«∞=Ù "≥Ú^Œ\~˜ ÀA† WÅ<£ ´ DÉè∂í q∞Ü«∞O^Œ∞† L^Œ~ÚOK≥<£ ´ P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ k
Ñ¨^ºŒ ÉèÏ=O : ~å[ Ç¨ÏOã¨Å∞ „H“OK«Ñ~¨ fi° `« aÅOÖ’H˜ KÕ~å~Ú. =i "≥ÚÅÔH`«_Î O» „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. Ü«∂QÆH~õ ÅÎ° KÕ`«
Ç¨ÏŸ=∂yfl „Ñ¨[fieOÑ¨|_»∞K«∞#flk. Hõ=∞Å=ÚÖ’xH˜ ÅH©‡∆ ^Õq =zÛ KÕi#k. "≥∞Å‰õΩ=`À #∞#fl Pk âı+µ¨ xÃÑ· Ñ¨_∞» H˘#fl
N=∞Ç¨q+¨µ=‚ Ù ¿ã= HÀã¨=∂ J#fl@∞¡ ã¨~ã° ∞¨ ûÅÖ’ Z„~°HÅõ ∞=Å∞ Ñ¨Óz#q. D q^èOŒ QÍ â◊~^° $Œ `«∞=Ù „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ k.
~Ô O_À Ñ¨^ºŒ O - „ÑüÑ¨^•~°O÷ :
qáêO_»∞ ´ q∞H˜¯e `≥Å"¡ #·≥ † Ñ¨Ü∂≥ ^Œ ´ =∞|∞ƒÅ Ü≥ÚHõ¯† YO_»=ÚÖò ´ áêÜ«∞Å∞† q∞O@<£´ PHÍâ◊=Ú#O^Œ∞†
HõÅ=∞ ´ ÑÖ_ç# =i ÃÑ~· ∞° Ü≥ÚHõ¯† =# ´ á⁄Å=ÚÅÃÑ†· „Éè=í ∞`ü ´ u~°∞QÍ_»∞ K«∞#fl† â◊√HõxHÍÜ«∞=Ú ´ zÅ∞HõÅQÆ∞OÑ¨Ù†
Ö’Ñ¨Å<£ ´ Ö’Ñ¨Å† ™êO^èºŒ ´ ãÖ^è•ºHÍÅãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ † ~°H=Î˜ ∞O|∞ ´ Zé∞Ñ¨Ù~°OQÆ∞#∞† JÅuQÆ<£ ´ H˘OK«=ÚQÍ†
`åeÛ ´ ^èiŒ Oz† áêHõ ´ ÑÖ_»∞@ KÕ`†« x~°oÌ `« ´ ÉÏQÍ Ñÿe#† =∞Ç¨Ñ¶Å¨ ´ Q˘Ñ¨Ê^≥#· ÑÖ_»Ü ¡ Ú≥ Hõ¯† FÑ¶∞¨ ´
ã¨=¸Ç¨Ï=ÚÅ∞#∞† Ç¨Ïi`« ´ Ñ¨KÛ« x† Kè^« Œ ´ P‰õΩÅ∞QÆÅ† Hõ~¯° \˜HÍ ´ ^Àã¨fQÆÅÜ≥ÚHõ¯† =# { Po ´ `À@Å
ã¨=¸Ç¨Ï=Ú† Jo ´ `«∞"≥∞‡^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯† QÆ~∞° `ü ´ ~Ô Hõ¯Å Ü≥ÚHõ¯† JOK«Å ´ H˘#Å, z=~°Å† J=∞Å ´ x~°‡Å"≥∞#ÿ †
`«`ü { JO`«~° ´ PHÍâ◊=Ú Ü≥ÚHõ¯ Ö’Ñ¨Å† aOa`« ´ „ÑüaOaOz#k† JÜ≥∞º<£ <å<£ ´ J~ÚºO^• J#fl@∞¡QÍ†
Hõ#<£ JÜ≥∞º<£ ´ HõxÊOK≥#∞.
Ñ¨^ºŒ ÉèÏ=O : ÑÖ_ç# KÕÅg∞^Œ u~°∞QÆ∞K«∞#fl zÅ∞HõÅ QÆ∞OÑ¨Ù =∞^èºŒ =∞^èºŒ Ö’ ãÖ^è•º HÍÅOÖ’x Z„~°x HÍO`«∞Å∞
"≥^[Œ Å∞¡`∞« #fl P "Õ∞Ñ¶∞¨ =ÚÅ „HÕ^Œ #∞#fl „Ñ¨[Å‰õΩ ZÖÏ HõxÊOKåÜ«∞O>Ë,ÉÏQÍ ÑÖ_ç# ^Àã¨ÑO¨ _»#¡ ∞, Ñ¨KÛ« x P‰õΩÅ∞,
"å\˜ÃÑ· "åe#`«∞"≥∞‡^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯ "≥Ú#Å=Öˇ x~°‡Å"≥∞#ÿ #Å∞Ñ¨Ù`À P PHÍâ◊=Ú „ÑüÑ¶e¨ OK≥<å J#fl@∞¡#flk.
=¸_À Ñ¨^ºŒ O - „ÑüÑ¨^•~°O÷ :
`«~O° QÆÑO¨ HÎ̃ÃÑ<· £ ´ JÅÅ=~°∞ã¨ÅÃÑ#· † ^Œà`◊ ü ´ qHõã≤OK«∞K«∞#fl† J~°qO^Œ ´ Hõ=∞Å=ÚÅ† ÔH·~°= ´
`≥ÅH¡ Åõ ∞=Å† HõÔŒ | ´ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú† Hõ_®~° ´ Ñ¨KÛ« <≥#· † Ñ¨~åQÆ ´ Ñ¨Ùá⁄Ê_ç† Ñ¨ÓQÆ=ÚÖò ´ ã¨=¸Ç¨Ï=ÚÅ∞†
â◊~`° ü { [Å[ { JH˜∆ ´ â◊`å¯Å=∞<≥_ç ¢ã†Î‘ WÅ‰õΩ<£ ´ Éè∂í q∞H˜† ã¨∞^è•ã¨=∞`«fi=Ú ´ J=∞$`«O KÕ`« ^Õ=Ö’Hõ
ã¨=∂#`«fiO† ~°ÇÏ≤ OÑ¨<£ ´ KÕ‰Äõ ~°∞#@∞¡† ‰õΩO_»=∞O_»e ´ Jxfl H˘Å#∞ÅÜ«∞O^Œ∞#fl† ãëÅO|∞ ´ h\˜x† HõÅ‡+¨=Ú ´
HÍÅ∞+¨º=Ú† J_»OQÆ<£ ´ áÈ=Ù#@∞¡† "≥ÚyÅ∞ ´ "Õ∞Ñ¶∞¨ =ÚÅ∞† qi ´ `˘Åy#^≥#· † ZO_»QÍÜ«ÚKÀ<£ ´ ZO_»"_Õ qç ∞
Z‰õΩ¯= HÍQÍ† zÅ∞‰õΩ ´ K«Å∞¡K∞« #fl† xâß~°[ó ´ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù~°OQÆ∞ Ñ¨Ùá⁄Ê_ç† Ñ¨@e ´ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú† K≥#∞fl ´ JO^Œ=Ú#∞†
=Ç≤ÏOK≥<£ ´ ^èiŒ OK≥#∞
Ñ¨^ºŒ ÉèÏ=O : JÑ¨C_Õ qHõãO≤ z# `≥Å¡ `å=∞~°, Z„~°HÅõ ∞=Å Ü≥ÚHõ¯ Ñ¨Ùá⁄Ê_ç K≥é∞=ÙÖÖ’x JÅÅÃÑ· Ñ¨_,ç â◊~^° $Œ `«∞=Ù
J<Õ ¢ãÎ‘ hà◊Ö¡ ’x HÍÅ∞ëêºxfl áÈQ˘@ì_®xH˜ J=∞$`« `«∞Åº"≥∞#ÿ =∞|∞ƒ qiÜ≥∞O_»KÕ HÍã¨∂,Î JO^Œ∞Ö’ Ñ¨Ùá⁄Ê_ç K«Å∞¡`ÀO^•!
J#fl@∞¡#flk.
áê~î°QÆ`« „Ñ¨â◊flÅ∞– 1
1. =∞~åà◊=Ú J#∞ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ( )
1. Ç¨ÏOã¨ 2. H˘OQÆ 3. =∞H˜∆Hõ=Ú 4. U#∞QÆ∞
2. 'â◊~å=o— J<Õ Ñ¨^•xfl q_»n¿ãÎ ( )
1. â◊~å { =o J=Ù`«∞Ok 2. â◊~° { P=o J=Ù`«∞Ok
3. â◊~å { J=o J=Ù`«∞Ok 4. â◊~å { P=o J=Ù`«∞Ok.
3. '„Ñ¨HÍtOK«∞— J#∞Ñ¨^•xH˜ J~°ú É’^èHŒ õ Ñ¨ÔŒ ( )
1. Ç¨ï`« 2. Lk`« 3. ÉèÏã¨fi`ü 4. âßâ◊fi`ü
4. 'Ç¨ÏÅ¡H=õ Ú— J#∞ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ( )
1. Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù Ñ¨KÛ« =∞O^•~°O 2. Z„~°=∞O^•~°O
3. #Å¡HÅõ ∞= 4. Z„~° HõÅ∞=
5. Ü«∞[˝O KÕã#≤ "å~°∞ ( )
1. Ü«∞[fiÅ∞ 2. Éè’‰õΩÅÎ ∞ 3. Ñ¨Ù~ÀÇ≤Ï`«∞Å∞ 4. Hõ~ÅÎ° ∞
6. Ñ¨Ü∂≥ ^Œ=Ú JO>Ë ( )
1. =∞|∞ƒ 2. ã¨~ã° ∞¨ û 3. h~°=Ú 4. "≥∞~°∞Ñ¨Ù
7. âßiHÍxHÍÜ«∞=Ú JO>Ë QÀ~°∞=OHõÅ QÆ∞OÑ¨Ù â◊√HõxHÍÜ«∞O JO>Ë ( )
1. Ñ¨‰Ω∆õ Å QÆ∞OÑ¨Ù 2.zÅHõÅ QÆ∞OÑ¨Ù 3. HÀH˜ÅÅ QÆ∞OÑ¨Ù 4. QÆ^ÅÌŒ QÆ∞OÑ¨Ù
8. =# { Po J<Õ ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å#∞ HõeÑ≤ ~å¿ãÎ ( )
1. '=#o— J=Ù`«∞Ok 2. '=# Po— J=Ù`«∞Ok
3. '=<åo— J=Ù`«∞Ok. 4. '=#<åo— J=Ù`«∞Ok.
9. ãÖ^è•ºã¨=∞Ü«∞OÖ’ PHÍâ◊OÖ’ Hõ#Ê_Õ ~°OQÆ∞ ( )
1. #Å∞Ñ¨Ù 2. Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù 3. `≥Å∞Ñ¨Ù 4. Z~°∞Ñ¨Ù
10. 'Ñ¨Ü∂≥ ^ŒYO_»=Ú— J#∞ ã¨=∂™êxH˜ q„QÆÇÏ¨ "åHõºO ( )
1. Ñ¨Ü∂≥ ^Œ=Ú Ü≥ÚHõ¯ YO_»=Ú 2. Ñ¨Ü∂≥ ^Œ=∞<Õ YO_»=Ú
3. Ñ¨Ü∂≥ ^Œ=Ú Ö’ YO_»=Ú 4. Ñ¨Ü∂≥ ^Œ"∞Õ YO_»=Ú
247 â◊~°^Œ$`«∞ =~°‚#

11. `å=∞~°ÑÓ¨ =Ù Hõ=∞Å=Ú J#∞ Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^•Å∞ QÆÅ Ñ¨ÔŒ ( )
1. J~°qO^Œ=Ú 2. K«∂K«=Ú 3. Jâ’Hõ=Ú 4. áêi*Ï`«O
12. [Å[ =∞iÜ«Ú JH˜∆ Ñ¨^•Å#∞ HõeÊ ~å¿ãÎ ( )
1. [Å[ JH˜∆ 2. '[Å*ÏH˜—∆ J=Ù`«∞Ok.
3. *Å*ÏJH˜∆ J=Ù`«∞Ok 4. *Å[ÅJH˜∆ J=Ù`«∞Ok.
13. WÅ J<Õ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ( )
1. ^è~Œ ° 2. xOy 3. PHÍâ◊O 4. HõÅ
14. `«~O° QÆ ÑÖHÎ̃ J<Õ ã¨=∂ãÖ ( )
1. kfiQÆ∞ ã¨=∂ãÖ 2. Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
3. ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ 4. +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
15. â◊~`° å¯ÅOÖ’ =∞|∞ƒÅ∞ ( )
1. q_çáÈ`å~Ú 2. ^Œ@=ì ∞=Ù`å~Ú.
3. #Å¡|_»`å~Ú 4. QÆ\Ñì˜ _¨ `» å~Ú
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 -2, 3 - 3, 4 - 4, 5 - 1.
6 - 1, 7 -2, 8 - 3, 9 - 4, 10 - 1.
11 - 1, 12 - 2, 13 - 1, 14 - 4, 15 - 1.
15.5 =¸Å áê~îO° - 2

4. L. ÃÇÏzÛ#"≥∞„ÿ uÎñ |k‡#∞Å HÔ Å¡ Ñ¶∞¨ <å`«ºÜ«∞HÍ~°∞‰õΩO_»∞ ™⁄
=∞‡K«∞ÛÑ¨_O» QÆñ *ËÜÚ« @‰õΩ<≥· Ü«∞Å„H“OK«#QÆO|∞ ¿Ñi Hõ
=∞‡K«∞Û# h_»∞Ûâ◊~fi° yiÜ«∞O^Œe "≥O_çâÖ◊ ÏHõÑO≤ _»∞ <å
=zÛ =∞~åà◊=∂eHõÅ∞„"åÖˇñ Q˘ÅO‰õΩÅñ [„HõKO« Hõ$u<£
5. K«. HÔ ~°Å∞ „ã¨=Ouñ Éˇ~· Úã¨∞Hõ „HÕ^ŒQ∞Æ "Õà◊ x#∞O_»∞ "Õ∞Ñ¶∞¨ Ñ¨ÙO
^≥~° ã¨#ñ[Å¡ñQÍ, q~°ÇÏ¨ nÑÎ̈H~õ Ñ° Ù¨ `¡ « =∞ø ã¨r~°HÀ
`«¯~°Q∞Æ _» =∞@¡ Ñ¨k‡#∞Åñ „QÆ=Ú‡ñã¨Hˆ ã¨~=° ∂kèfi á⁄ÖˇÛñ Éˇñ·
QÆ~° =∞~°∞^•Ô~ñ ^ÕO@∞¡ ÃãHõñQÆOk# =Ú`≥ÑÎ Ù¨ ¿ãÃãÖ’ Ü«∞#<£

<åÅ∞QÀ Ñ¨^ºŒ O - „ÑüÑ¨^•~°O÷ :
ÃÇÏzÛ#"≥∞„ÿ u<£ ´ ÃÑiy# ¿ãflÇ¨Ï|O^èOŒ =Å¡† Ñ¶∞¨ <å`«ºÜ«∞ ´ â◊ ~ ° ` å¯Å=∞<Õ † HÍ~° ‰ õ Ω O_» ∞ ´ qâ◊ fi Hõ ~ ° ‡ ,
(PÉè~í } ° Ï^Œ∞Å∞ KÕ¿ã"å_»∞)† Ñ¨k‡#∞Å‰õΩ { ZÅ¡<£ ´ `å=∞~°H˘Å#∞Å‰õΩ JxflO\˜H,© (Ñ¨^‡Œ h *Ïu ¢ãÅÎ‘ ‰õΩ)†
JK«∞ÛÑ¨_O» QÆ<£ ´ XˆH ~°HOõ QÍ áÈ`«áÈã≤#@∞¡† ™⁄=Ú‡ ´ PÉè~í } ° ÏÅ∞† KÕÜÚ« @‰õΩ<≥· ´ `«Ü∂« ~°∞ K≥Ü∞« º_®xH˜† JÅ ´
P† „H“OK«#QÆO|∞ ´ „H“OK« J<Õ ¿Ñ~°∞QÆÅ Ñ¨~fi° `«=Ú† ¿Ñi ´ <≥Ñ=¨ Ú`À† Hõ=∞‡K«∞Û#<£ ´ JK«∞Û fã≤ =¸ã¨ Ü«∞O^Œ∞
(=¸ã¨=Oz fQÆÖÏy#@∞¡)† D_»∞Û ´ ÖÏQÆ∞K«∞#fl@∞¡† â◊~fi° yiÜ«∞O^Œe ´ HÔ Ö· Ïã¨Ñ~¨ fi° `«=∞O^Œ∞#fl† "≥O_ç â◊ÖÏHõ ´
"≥O_çfQÆ† Ñ≤O_»∞<å<£ ´ "≥Ú`«=Î ∂ J#fl@∞¡† =∞~åà◊ =∂eHõÅ∞ ´ Ç¨ÏOã¨ÅÉÏ~°∞Å∞† =zÛ ´ =zÛ† H˘ÅO‰õΩÅ<£ ´
ã¨~ã° ∞¨ ûÅ Ü«∞O^Œ∞† K«„Hõ ´ ã¨∞_çQÍe=O\˜† K«OHõ$u<£ ´ ~°≠OHÍ~° â◊|OÌ KÕã∂¨ †Î „"åÖˇ<£ ´ "åÖÏ~Ú.
Ñ¨^ºŒ ÉèÏ=O : â◊~`° å¯Å=∞<Õ qâ◊fiHõ~‡° Ñ¨^‡Œ ã¨~ã° ∞¨ ûÅ<Õ Ñ¨k‡h *Ïu ¢ãÅÎ‘ `À ¿ãflÇ¨ÏO (Z‰õΩ¯= W+ì̈O) HõÅ"å_≥· "åiH˜
PÉè~í }
° ÏÅ∞ KÕÜ∞« _®xH˜ "≥O_ç H˘O_» #∞O_ç „H“OK«Ñ~¨ fi° `«O =~°‰Ωõ fQÆ ÖÏQÍ_® J#fl@∞¡ PHÍâ◊OÖ’x ZQÆ∞~°∞`«∞#fl
~å[Ç¨ÏOã¨Å∞ XˆH =~°∞ã¨∞Ö’ ~°≠∞OHÍ~°O ( ~Ô Hõ¯Å ^èfiŒ x) KÕã∂¨ Î ã¨~ã° ∞¨ ûÅÖ’ =zÛ "åÖÏ~Ú.
S_À Ñ¨^ºŒ O - „ÑüÑ¨^•~°O÷ :

ÔH~°Å∞ ´ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞Î#fl† „ã¨=Ou ´ #^Œ∞ÅÜ«∞O^Œ∞† ÃÑ·~Úã¨∞Hõ ´ („Ñ¨"åÇ¨ÏÑ¨Ù h\˜Ö’) ÃÑ·#∞#fl Wã¨∞Hõ†
„HÕ^ŒQ∞Æ "Õà<◊ £ ´ „HÕ^Œ‰Ωõ KÕ~∞° `«∞#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’† W#∞O_»∞ ´ ã¨∂~°º_»∞<Õ ~åA† "Õ∞Ñ¶∞¨ Ñ¨Ù<£ ´ "Õ∞Ñ¶∞¨ =∞<≥_†ç `≥~ã° #¨ <£
´ `≥~`° ˘ÅyáÈQÍ† K«ÅQ¡ Í ´ <≥=∞‡kQÍ† q~°ÇÏ¨ ´ ^ŒQ~æÆ Ö° ’ #∞<åfl á⁄O^ŒÖHË õ áÈ`«∞<åfl#<Õ ÉÏ^è`Œ À† nÑÎ̈ ´ "Õ_H≥ ¯˜ #†
Hõ~° ´ J~°KuÕ Ü«∞O^Œ∞† Ñ¨Ù`¡ =« Ú{B ´ Hõiy HÍiáÈ=ÙK«∞#fl† ã¨r~°HÀ`«¯~° ´ rÅHõ„~°`À Hõeã≤#† QÆ∞_»=Ú ´ ÉˇÅ=¡ Ú†
Ñ¨k‡#∞Å<£ ´ `å=∞~° fQÆÅ<Õ Ñ¨k‡h *Ïu ¢ãÅÎ‘ Ü«∞O^Œ∞† „Hõ=Ú‡ ´ "åºÑ≤Oz#† ã¨Hˆ ã¨~=° ∂kèfi ´ Hˆ ã¨~åÅ`À ‰õÄ_ç#
=∞Hõ~O° ^ŒO =Öˇ† áÈÖˇÛ<£ ´ XÃÑÊ#∞† ÃÑ<· £ ´ P fQÆÅg∞^Œ† `ÕO@∞¡ ´ =∞QÆ `«∞"≥∞‡^ŒÅ∞† ÃãHõ<£ ´ q~°Ç¨ yflÉÏ^èKŒ `Õ †«
HõOk# ´ #Å¡|_ç#† =Ú`≥ÑÎ Ù¨ ¿ãã¨Ö’ ´ =Ú`åºÅ `«ÅO„ÉÏÖ’† J#<£ ´ J#fl@∞¡QÍ† Hõ~=° Ú ´ q∞H˜¯e† J~°∞^•Ô~<£ ´
qO`«Q˘ÖÏÊ~Ú.
Ñ¨^ºŒ ÉèÏ=O : =~å¬Å∞ `«QQæÆ Í<Õ JO`«=~°‰Äõ h\˜`À áê@∞ "ÕQOÆ QÍ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞#Î fl Wã¨∞Hõ <≥=∞‡kQÍ h\˜ J_»∞QÆ∞‰õΩ
KÕ~∞° `ÀOk. (Jk QÆ_Ü ç ∂« ~°OÖ’ Wã¨∞Hõ „HÕkH˜ ky =ÚÇ¨˙~°Î ã¨=∞Ü«∂xfl ã¨∂zã¨∞#Î fl Ñ¶∞¨ \˜HÍ ÃãH· `õ « Ü«∞O„`«OQÍ
áÈÅÛ|_çOk.) =∞|∞ƒÅ∞ `˘Åy #^Œ∞ÅÖ’x HõÅ∞=Å∞ qHõãã≤ ∂¨ Î Ñ¨Ùá⁄Ê_çx "å\˜ JO^•xfl "≥^[Œ Å∞¡`∞« <åfl~Ú. ã¨∂~°∞º_»<Õ
~åA KÕuÖ’x rÅHõ„~° ÉˇÅO¡ Hõiy Ñ¨k‡#∞ÅÃÑ· Ñ¨_∞» `ÀOk. P uÜ«∞ºx =∞Hõ~O° ^•xfl P™êfikOK«_®xÔH· =zÛ# QÆO_»∞
`«∞"≥∞‡^ŒÅ∞ q~°Ç¨ yflKÕ #Å¡|_ç# =Ú`åºÅ `«ÅO„ÉÏÅ∞ PÑ¨k‡#∞Å t~°ã∞¨ ûÅÃÑ· #∞Oz#Ñ¨C_»∞ q∞H˜¯e qO`«#∞ KÕ‰Äõ ~åÛ~Ú.
249 â◊~°^Œ$`«∞ =~°‚#

áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. 'â◊ÖÏHõ— J#∞ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ( )
1. fQÆ 2. `å~°Hõ 3. ™êiHõ 4. "≥ÚÅ¡
2. "≥∞„ÿ u J<Õ Ñ¨^•xH˜ =ºuˆ~HÍ~°ú É’^èHŒ õ Ñ¨ÔŒ ( )
1. ã¨xflÇ≤Ï`«`fi« O 2. â◊`$« `«fiO 3. ¿ãflÇ≤Ï`«O 4. q∞„`«`fi« O
3. ''JK«∞ÛÑ¨_∞» —— J<Õ Ñ¨^|Œ O^èOŒ XHõ ( )
1. Ñ¨ÔŒ 2. Ñ¨^•Å QÆ∞OÑ¨Ù 3. ™ê"≥∞`« 4. *ÏfÜ«∞O
4. ''„H“OK«=Ú—— J#∞#k XHõ ( )
1. #k ¿Ñ~°∞ 2. Ñ¨~fi° `«=Ú ¿Ñ~°∞ 3. =∞#∞+¨µºx ¿Ñ~°∞ 4. U#∞QÆ∞ ¿Ñ~°∞
5. ''=∞~åà◊=∂eHõÅ∞—— J#∞ ã¨=∂™êxH˜ q„QÆÇÏ¨ "åHõºO ( )
1. =∞~åà◊=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ =∂eHõÅ∞ 2. =∞~åàÏÅÖ’ =∂eHõÅ∞
3. =∞~åàÏÅ‰õΩ =∂eHõÅ∞ 4. =∞~åàÏÅ#∞ =∂eHõÅ∞
6. HÔ ~°Å∞@ - J#∞ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ( )
1. „Ñ¨=Ç≤ÏOK«∞@ 2. Z`«∞@
Î 3. ^˘~°Å∞@ 4. á⁄~°∞@
¡
7. „ã¨=Ou J<Õ Ñ¨^•xH˜ Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^•Å∞ ( )
1. U~°∞, #k 2. J=Ou, KÕ=∞Ou 3. Hõ~}
° ,˜ Ç¨Ïi 4. HÍOu, `Õ[ã¨∞û
8. W#∞O_»∞ J#∞ Ñ¨ÔŒ ( )
1. `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨ÔŒ 2. WOw¡+µ¨ Ñ¨ÔŒ 3. ãÖã¨¯$`« Ñ¨ÔŒ 4. Ç≤ÏOn Ñ¨ÔŒ
9. `«∞"≥∞‡^ŒÅ∞, J<Õ JHõ~∆ O° WKÕÛ Ñ¨ÔŒ ( )
1. HÍ@∞¡ 2. Hˆ ã¨~åÅ∞ 3. Ö’O@∞¡ 4. `ÕO@∞¡
10. =Ú`«ºÑ¨Ù¿ãã¨Å∞ J#∞ Ñ¨^•xH˜ q„QÆÇÏ¨ "åHõº=Ú ( )
1. =Ú`åºÅ ¿ãã¨Å∞ 2. =Ú`åºÅ Ü≥ÚHõ¯ ¿ãã¨Å∞
3. =Ú`åºÅ =Å# ¿ã=Å∞ 4. =Ú`åºÅ =O\˜ ¿ãã¨Å∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 4, 4 - 2, 5 - 1.
6. 1, 7. 1, 8. 3, 9. 4, 10. 2
â◊~^° $Œ `«∞=ÙÖ’ „Ñ¨H$õ u PÇ¨^¡ HŒ ~õ O° QÍ =∂~°∞`«∞Ok.
D |∞∞`«∞=ÙÖ’ Ñ¨â√◊ Ñ¨HÍ∆ ºÅ∞ ¿ãfiK«ÛQù Í qÇ¨Ïi™êÎ~Ú.
â◊~`° å¯ÅOÖ’ HõÅ∞=Å∞ qHõã™≤ êÎ~Ú.
â◊~`° ∞« ÖÎ ’ Ñ¨^•‡Å∞ qHõã™≤ êÎ~Ú.
â◊~`° ∞« ÖÎ ’ =∞|∞ƒÅ∞ `≥e=∞|∞ƒÖ∫`å~Ú „Ñ¨H$õ u Ñ¨ÙÅHÕzáÈ`«∞Ok.
~å[Ç¨ÏOã¨Å∞ =~å¬HÍÅ=∞O`å Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂ÅÖ’#∞#fl =∂#ã¨ ã¨~À=~åÖ’¡ qÇ¨Ïi™êÎ~Ú. â◊~°^Œ$`«∞=Ù
„áê~°OÉèOí HÍQÍ<Õ ^ŒH}
∆˜ Ï# L#fl „H“OK« Ñ¨~fi° `« ~°O„^èOŒ (aÅO)Ö’ „Ñ¨"tÕ ™êÎ~Ú. L`«~Î åk #∞O_ç ^ŒH}
∆˜ ÏkH˜
PHÍâ◊ =∂~°Oæ Ö’ Ñ¨Ü∞« xOz [#∞Å‰õΩ Hõ#∞qO^Œ∞ KÕ™êÎ~Ú.
JÑ¨C_Õ =i ÃÑ~· ∞° "≥ÚÅHõÖ`ˇ ∞« `Î ∂« LO@∞Ok.
=~å¬HÍÅOÖ’ JQÆ∞flÅ∞ Z‰õΩ¯=QÍ ÃÑH· ˜ ÖË==Ù. HÍ~°}O QÍeÖ’#∞#fl `Õ=∞. =~å¬Å∞ U<å_»∞ `«QÍæÜ∂≥ P<å_»∞
=∞~°ÖÏ JQÆ∞flÅ∞ K«H¯õ QÍ "ÕÅÛ|_»`å~Ú. Ü«∂l KÕ¿ã „â∫`åyfl Ç¨Ïqã¨∞ûÅ`À XáêÊ~°∞K«∞#flk.
„Ñ¨HÍtOKÕ ÅH©‡∆ ^ÕqH˜ Hõ=∞Å=ÚÅ∞ PÇ¨fi#O Ñ¨Å∞‰õΩ`«∞#fl@∞¡ =∂`À x=ã≤OK«=∞x HÀi#@∞¡QÍ qHõã™≤ êÎ~Ú.
Kå`«∞~å‡ã¨ºnHõ∆Ñ¨Ó~°ÎÜ«∂ºHõ N =∞Ç¨q+¨µ‚=Ù#∞ PÇ¨fixã¨∂Î h~å[<åÅã¨∞Î#fl@∞¡QÍ Z„~°HõÅ∞=Å∞ ã¨~°ã¨∞ûÖ’
q~ålÅ∞¡`«∞#flq. PHÍâ◊OÖ’ Ñ¨‰õ∆ΩÅ∞ ¿ãfiK«ÛùQÍ ãÖK«iOK«_»O, =iÃÑ·~°∞ Z^ŒQÆ_»O, Ç¨ÏŸ=∂QÆ∞flÅ∞ K«Hõ¯QÍ
"ÕÅÛ|_»@O, ã¨~ã° ∞¨ ûÖ’Ö’x HõÅ=Å∞ qHõãO≤ K«_O» W=hfl â◊~^° $Œ `«∞ ÅHõ}∆ ÏÅ∞. `≥Å∞QÆ∞ <≥ÅÅ „Ñ¨HÍ~°O Pâ◊fiÜ«Ú[O,
HÍsÎH=õ ∂ã¨=ÚÅ∞ â◊~^° $Œ `«∞=Ù PHÍâ◊O "Õ∞Ñ¶∂¨ _»O|~°O ÖËHõ x~°‡ÅOQÍ =∞Oz "≥<fl≥ Å HÍã¨∞OÎ k.
â◊~`° å¯Å=ÚÖ’ zÅ∞HõÅ∞ PHÍâ◊OÖ’ qÇ¨ÏiOK«@O ã¨ÇÏ¨ [O. JÖÏ u~°∞QÍ_»∞K«∞#fl zÅ∞HõÅ∞ P‰õΩÑ¨KÛ« ~°OQÆ∞Ö’#∞,
=Ú‰õΩ¯Å∞ Zé∞Ñ¨Ù ~°OQÆ∞Ö’#∂ LO\Ï~Ú. QÆ#∞Hõ Jk ZÖÏ LÇ≤ÏOK«|_çO^ŒO>Ë Ñ¨KÛ« x P‰õΩÅ`À ÉÏQÍ ÑÖ_ç#
^Àã¨ÑO¨ _»∞¡ "å\˜ÃÑ· „"åe# `«∞"≥∞‡^ŒÅ #∞#∞^Õe# "≥Ú#=Öˇ x~°‡Å"≥∞#ÿ #Å∞Ñ¨Ù`À PHÍâ◊O Ñ¶e¨ OzO^•! Wk
TÇ¨Ï. HÍ|\˜ì Wk L„`ÕÊH∆ÍÅOHÍ~°O.
â◊~^° $Œ `«∞=ÙÖ’=∞|∞ƒÅ∞ q_çáÈ`«∂ „Ñ¨Ü∂« }˜™êÎ~Ú. P "≥O@<Õ `«yÖË ZO_» fHõ}
∆ OQÍ LO_»@O ã¨ÇÏ¨ [O.
=~å¬Å∞ Py#q HÍ|\ì̃ ã¨~ã° ∞¨ ûÅÖ’ `≥Å`¡ å=∞~°Å∞, Z„~° HõÅ∞=Å∞ qHõãO≤ K«@O "å\˜ Ñ¨Ùá⁄Ê_»∞Å∞ h\˜ÃÑ#·
`ÕeÜ«∂_»@O „Ñ¨H$õ u ã≤ÔúŒ .
251 â◊~°^Œ$`«∞ =~°‚#
QÀ~°∞"≥KÛ« x h~°∞ P~ÀQÍºxH˜ =∞Ozk.
H˘Å#∞ÅÖ’#∞#fl <åK«∞, `å=∞~°Å∞ JO^Œ∞Ö’ ÃÑiˆQ r=~åâ◊√Å‰õΩ PÇ¨~° Ñ¨^•~å÷Å=Ù`«∂<Õ h\˜x â◊√kú KÕ™êÎ~Ú.
Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù "åºkè x~À^èHŒ Oõ QÍ Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k.
Ñ¨Ö@
¡ˇ ∂à◊Ö¡ ’ D ^Œ$âßºÅ∞ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ L^ŒÜ∞« O "ÕàÖ◊ ’¡ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
D H˘Å#∞ÖÖ’x h\˜x `Õ=@O ¢ãÖÎ‘ Ë ÉÏ^èºŒ `«QÍ ã‘fiHõi™êÎ~∞° .
W=hfl Hõq ^Œ$+≤Öì ’ ÃÑ@∞ì‰Ωõ x â◊~`° å¯Å=∞<Õ ¢ãÎ‘ P~ÀQÆº=O`«"∞≥ #ÿ QÀ~°∞"≥KÛ« x h\˜x, Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù HõeÑ≤# h\˜x
=∞#HõOk™ÈÎOk Jx TÇ≤ÏOz K≥ÑÊ≤ #k. (L„`ÕÊH∆ÍÅOHÍ~°O).
â◊~°`å¯ÅO~åQÍ<Õ =∂#ã¨ ã¨~À=~°OÖ’x ~å[Ç¨ÏOã¨Å∞ ^ŒH˜∆}Ïk# L#fl „H“OK«Ñ¨~°fi`åxH˜ PHÍâ◊=∂~åæ#
„Ñ¨Ü«∂}˜™êÎ~Ú.
PHÍâ◊OÖ’ Zyˆ~ Ñ¨‰Ω∆õ Å∞ XHõ „Hõ=∞Ñ¨ûúŒ x (‰õÄºÑ¨ûúŒ x) J#∞ãï™êÎ~Ú. (D z„`åxfl Ñ¨ÖÖ¡ˇ ’ ÑÖ@ á⁄ÖÏÅ
=∞^èºŒ #∞#flÑ¨C_Õ K«∂_»QÅÆ O. Ñ¨@}ì ÏÖÖ’ JãÖÉè=í O).
D Ñ¨^ºŒ OÖ’ Hõqã¨=∞Ü«∂Å∞ Z‰õΩ¯=. â◊~`° å¯ÖÏxfl qâ◊fiHõ~‡° QÍ#∞, Ñ¨^‡Œ =ÚÅ`À xO_ç# ã¨~ã° ∞¨ ûÅ#∞ Ñ¨k‡h *Ïu
¢ãÎ‘ Å∞QÍ#∞, HÔ Ö· Ïã¨ Ñ¨~fi° `«O "≥O_ç H˘O_»QÍ#∞, `≥Åx¡ ~å[Ç¨ÏOã¨Å∞ „Hõ=∞OÖ’ "≥à\¡◊ Ïxfl "≥O_çH˘O_» #∞O_ç
ÖÏy# fQÆQÍ#∞, "å\˜ ~Ô Hõ¯Å â◊ÉÏÌxfl ã¨∞_çQÍe ~°≠OHÍ~°â|◊ OÌ QÍ#∞ TÇ≤ÏOz ~°∂áêxfl K«∂Ñ≤ã∂¨ <Î Õ `«#
TÇ¨Ï#∞ *’_çOKå_»∞ HÍ|\ì̃ Wk ~°∂Ñ¨HÍ#∞„áê}˜`« L„`ÕÊH∆ÍÅOHÍ~°O.
Ñ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ „Ñ¨H$õ ux P~åkè™êÎ_∞» . JO^•xfl PÉè~í }° ÏÅ`À JÅOHõi™êÎ_∞» . ÉÏQÆ∞#fl `«~åfi`« ™⁄O`«O KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï_»∞.
Wk Ñ¨Ù~°∞+¨ ÅHõ} ∆ O.
qâ◊fiHõ~‡° D q^èOŒ QÍ "å\˜ Ü«∞O^Œ∞ "≥∂Ç¨ÏO ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl_»<kÕ Hõq Jaè=∞`«O.
„Ñ¨H$õ uÖ’x JO^•Å∞ Z=~°∞ ™⁄O`«O KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl KÕã∞¨ HÀHõáÈ~Ú<å Hõq "å\˜x ™êO`«O P™êfik™êÎ_∞» . `å#∞
K«∂ã≤# JO^•Å#∞ JO^ŒiH© ÑÖzÃÑ_»`å_»∞. Hõq Ü≥ÚHõ¯ qâßÅ „|Ç¨Ï‡`åfixH˜ Q˘Ñ¨Ê x^Œ~°≈<åÅ∞ "åi
~°K#« Å∞.
Ñ¨Ó~°fiHÍÅOÖ’ Ñ¶∞¨ _çÜ∂« ~åÅ∞ <Õ_∞» #fl suÖ’ ÖË=Ù. HÍh HÍÅ QÆ}#O KÕ¿ã"åà◊√§.
t=Ùx _è=» ∞~°∞HõOÖÏQÍ ~Ô O_»∞ y<≥flÅ J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍÅ#∞ HõeÑ≤ JuH˜ "å\˜ =∞^èºŒ z#fl Hõ#flO ã¨#flx Wã¨∞HõÑ_¨ Õ
ÖÏQÆ KÕ¿ã"å~°∞. ÃÑ· y<≥flÖ’ áÈã≤# Wã¨∞Hõ „HÕk y<≥flÖ’H˜ KÕ~\° ÏxH˜ Ñ¨>ìË ã¨=∞Ü«∞O XHõ Ñ¶∞¨ _çÜ∞« J#QÍ 24
xIIÅ∞.
D Ñ¨^ºŒ OÖ’ #n „Ñ¨"åÇ¨ÏOÖ’ h\˜`À ÉÏ@∞ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞#Î fl Wã¨∞Hõ „Ñ¨"åÇ¨Ï"ÕQ=Æ Ú `«Qˆ æ ãïH˜ ZHõ¯_ç^HŒ ¯õ _»
J_»∞QÆ∞‰õΩ KÕ~@
° O „áê~°OaèOzOk. ^•xfl Hõq HÍÖÏxfl H˘eKÕ ÑïHõ~O° QÍ Jaè=i‚OKå_»∞.

=~°¬"∞Õ Ñ¶∂¨ Å∞ `«ÑC¨ HÀQÍ<Õ =∞|∞ƒ q_»∞ã¨∂Î =∞^èºŒ Ö’ ZO_» HÍã¨∞OÎ _»\Ïxfl Hõq WOHÀÖÏ "å_»∞‰õΩ<åfl_»∞. Jk
ZÖÏ JO>Ë ã¨∂~°∞º_»<Õ ~åA Ñ¨k‡h *Ïu „ã‘Î q"åÇ¨Ï=∂_®Åx KÕuÖ’ rÅHõ„~° ÉˇÅO¡ Ñ¨@∞ì‰Ωõ <åfl_»∞. q~°ÇÏ¨ `åáêxH˜
(ÖË`« ZO_» "Õ_Hç )˜ Jk Hõiy Ñ¨k‡#∞Å t~°ã∞¨ ûÅÃÑ· Ñ¨_Oç k. J^Õ =∞Hõ~O° ^Œ"∞≥ Oÿ k.
=∞Hõ~O° ^•xfl P™êfikOK«_®xH˜ `«∞"≥∞‡^ŒÅ∞ ~å=_»O ã¨ÇÏ¨ [O. ^•xfl ‰õÄ_® Hõq Ñ¨k‡h*Ïu „ã‘ÅÎ `«ÅÅÃÑ·
=Ú`åºÅ `«ÅO„ÉÏÅ∞ áÈã≤#@∞¡ TÇ≤ÏOKå_»∞. HÍh Jq `≥ÅQ¡ Í HÍ‰õΩO_® #Å¡QÍ ZO^Œ∞‰õΩ<åfl~Ú JO>Ë
„Ñ≤ÜÚ« ~åe q~°Ç¨ yfl =Å¡ Z‰õΩ¯= ¿ãÑ¨Ù KÕuÖ’ LO_»_O» =Å¡ #Å¡|_®¤~Ú.
A. ãÖ^èŒ∞Å∞
â◊~å=o - â◊~° { P=o
WOk~åOÉè’[=Ú - WOk~° { JOÉè’[=Ú
â◊~°kÌ#=Ú - â◊~°`ü { k#=Ú
x~°oÌ `« - xó { ^Œo`«
Ñ¶¨Ö∫Ñ¶¨∞=Ú - Ñ¶Å¨ { FÑ¶∞¨ =Ú
`«ÔŒ `«~=° Ú - `«`ü { JO`«~=° Ú
[Å*ÏH˜∆ - [Å[ { JH˜∆
™⁄=∞‡K«∞ÛÑ¨_∞» - ™⁄=Ú‡ { JK«∞ÛÑ¨_∞»
ã¨r~°HÀ`«¯~°=Ú - ã¨r~°Hõ { L`«¯~°=Ú
B. ã¨=∂™êÅ∞
~å[=∞~åà◊=Ú - =∞~åà◊=ÚÅÖ’ HÔ Å¡ „âı+"ª¨ ∞≥ #ÿ =∞~åà◊=Ú
yi~°O„^èŒ=Ú - yiÖ’x ~°O„^è=Œ Ú
Éè∞í [OQÆâÜ
◊ ∞« #∞_»∞ - Éè∞í [OQÆO (áê=Ú)ÃÑ· â◊Ü∞« xOz#"å_»∞
Ñ¨Ü∂≥ ^ŒYO_»=Ú - Ñ¨Ü∂≥ ^Œ=Ú Ü≥ÚHõ¯ YO_»=Ú
â◊√HõxHÍÜ«∞=Ú - â◊√Hõ=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ xHÍÜ«∞=Ú
™êO^äºŒ ~°H=Î̃ ∞=Ú - ãÖ^èºŒ Ü≥ÚHõ¯ ~°H=Î̃ ∞=Ú
253 â◊~°^Œ$`«∞ =~°‚#

~°[óÑ¨@Å=Ú - ~°[ã¨º J#∞ Ñ¨@Å=Ú
`«~O° QÆÑO¨ H˜Î - `«~O° QÆ=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ ÑÖHÎ̃
J~°qO^ŒHÔ ~· =° HõÔŒ |=Ú- J~°qO^Œ=Ú, HÔ ~· =° =ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ HõÔŒ |=Ú
Ñ¨~åQÆÑ¨ÓQÆ=ÚÅ∞ - Ñ¨~åQÆ=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú
„H“OK«#QÆ=Ú - „H“OK«=∞#∞ ¿Ñ~°∞QÆÅ#QÆ=Ú
"≥O_çâÖ◊ ÏHõ - "≥O_ç^#·≥ â◊ÖÏHõ
â◊ÖÏHõ Ñ≤O_»∞ - â◊ÖÏHõÅ Ñ≤O_»∞ (ã¨=¸Ç¨ÏO)
=∞~åà◊=∂eHõÅ∞ - =∞~åà◊=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ =∂eHõÅ∞
â◊~fi° yi - â◊~∞° fix Ü≥ÚHõ¯ yi (ÔHÖ· Ïã¨ Ñ¨~fi° `«=Ú)
=Ú`≥ÑÎ Ù¨ ¿ãã¨Å∞ - =Ú`åºÅ `«ÅO„ÉÏÅ∞
C. Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞
"Õ∞Ñ¶∞¨ =Ú - =∞|∞ƒ, Ñ¨Ü∂≥ ^Œ=Ú
Ñ¨^Œ‡=Ú - `å=∞~°, J~°qO^Œ=Ú, JOÉè’[=Ú
WÅ - ^è~Œ ,° Éè∂í q∞, <ÕÅ
Jo - `«∞"≥∞‡^Œ, „Éè=í ∞~°=Ú, `Õ\˜
=∞~åà◊=Ú - Ç¨ÏOã¨, JOK«
Éèí∞[OQÆ=Ú - áê=Ú, ã¨~Ê° =Ú, HÍà◊=Ú
â◊√Hõ=ÚÅ∞ - zÅ∞HõÅ∞
ãëÅ=Ú - h~°∞, [Å=Ú, h~°=Ú
L^Œ~ÚOK«∞@ - [x‡OK«∞@, Pq~°ƒqù OK«∞@, á⁄_»∞K«∞@
D. „Ñ¨Hõ$u qHõ$`«∞Å∞
=Ú`«º=Ú - =Ú`≥Î=Ú
r~°Hõ=Ú - lÅHõ~°
"Õ∞Ñ¶¨∞=Ú - "≥ÚQÆ∞Å∞

E. =Ùº`«Ê`«Îº~å÷Å∞
Éè∞í [QÆâÜ
◊ ∞« #∞_»∞ - Éè∞í [QÆO (áê=Ú)ÃÑ· Ñ¨~∞° #fl (â◊Ü∞« xOz#) "å_»∞ - q+¨µ=‚ Ù.
JÉèÏº™êÅ∞
15.9 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. â◊~^° $Œ `«∞=Ù ZÖÏ „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k.
2. â◊~^° $Œ `«∞=ÙÖ’ „Ñ¨H$õ u ZÖÏ Hõ#Ê_çOk.
3. â◊~^° $Œ `«∞=ÙÖ’x "Õ∞Ñ¶∂¨ Å∞ ZÖÏ L<åfl~Ú
4. â◊~^° $Œ `«∞=Ù ã¨~ã° ∞¨ ûÅÖ’ ~å[Ç¨ÏOã¨Å∞ ZÖÏ Hõ#∞qO^Œ∞KÕ™ê~Ú.
5. ~åÜ«∞Å∞ Ñ¶∞¨ \˜HÍ Ü«∞O„`åxfl ZÖÏ =i‚OKå_»∞.
1. â◊~^° $Œ `«∞=Ù#∞ ~åÜ«∞Å∞ =i‚Oz# q^è"Œ ∞≥ \ÿ kì˜ .
2. â◊~`° å¯ÅOÖ’ g∞ Ñïã¨~åÅ∞ ZÖÏ PÇ¨^¡ HŒ ~õ O° QÍ =∂~°∞`åÜ≥∂ q=iOK«O_ç.
C. D HÕk "åHÍºÖ’¡ U JÅOHÍ~°O LO^À QÆ=∞xOK«O_ç. P JÅOHÍ~°O ¿Ñ~°∞ „"åã≤, ÅHõ}
∆ Ïxfl K≥ÑÊ¨ O_ç.
1. =∞~åà◊=∂eHõ „"åÖˇ (Q˘ÅO‰õΩÅñ[Hõ) K«OHõ$u<£
JÅOHÍ~°O : .........................................................................
2. `ÕO@∞¡ ÃãHõQOÆ k# =Ú`≥ÑÎ Ù¨ ¿ãã¨Ö’ Ü«∞<£
JÅOHÍ~°O : .........................................................................
D. D „HÕk Ñ¨^•ºÅ#∞ K«^Œ=O_ç. D Ñ¨^•ºÅ∞ JÅ¡™êx ÃÑ^ŒÌ# ~°zOz# '™êfi~Àz+¨=∞#∞ãÖÉèí=— =∞<Õ
„Ñ¨|O^èOŒ Ö’xq. D „Ñ¨|O^èOŒ =∞#∞K«i„`«QÍ „Ñ¨ãk≤ áÌ ⁄OkOk.
=∞#∞K«i„`«Ö’x kfifÜ«∂âßfiãÖÖ’ „Ñ¨=~°∞_»<Õ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞x ã¨fiQÆÒ« Ö’xk. „Ñ¨=~°∞_»∞ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ñ¨~fi° `åÅ∞
K«∂_»\ÏxH˜ "≥à`◊ å_»∞. JHõ¯_» J`«#∞ á⁄Ok# J#∞Éè∂í ux, Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂Å Ñ¨~fi° `åÅ =~°#‚ #∞ D Ñ¨^•ºÖ’¡ K«∂_»=K«∞Û.
255 â◊~°^Œ$`«∞ =~°‚#

K« J@ñ [x HÍOK≥ Éè∂í q∞ã¨∞~°∞ñ_»O|~°K∞« Oat~°ãû¨ ~°[~°s…
Ñ¨@Å =ÚÇ¨ï~°∞‡Ç¨ï~°∞~¡ ^°î ÉŒ Oíè QÆ`~« O° QÆ =∞$^ŒOQÆxã¨ûfi#
ã¨∞Ê@#Å<å#∞‰õÄÅ ÑïÑ¨ÙÅ¡ HõÖÏÑ¨HÖõ ÏÑ≤ *ÏÅ=Ú<£
QÆ@HõK~« `° ¯« ~ˆ }∞Hõ~H° Oõ Ñ≤`« ™êÅ=Ú j`«âÅ·‹ =Ú<£
1. D Ñ¨^ºŒ O U „Ñ¨|O^èOŒ Ö’xk?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
2. „Ñ¨=~°∞_»∞ UO K«∂_»\ÏxH˜ "≥àÏ§~°∞?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
3. H˘O_» HÀ#Å #∞O_ç Uq „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞<Î åfl~Ú?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
4. JÅÅ K«ÑC¨ à◊√§ ZÖÏ qxÑ≤OKå~Ú?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
5. <≥=∞à◊√§ ZÖÏ P_»∞`«∞<åfl~Ú?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
6. K≥@#¡ ∞ TÑ¨Ù`«∞<åfl~Ú?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
=∞~À Ñ¨^ºŒ O ‰õÄ_® K«^=Œ O_ç.
=∞ `«Å"Õ∞ „|Ç¨Ï‡‰õΩ <≥#· h#QÆ=∞Ç¨Ï`«fiÎ O Éˇ#fl? <Õ xÜ≥∞º_»<£
QÆÅKÀ^ŒºO|∞Å∞ éËÑÙ¨ QÆ<˘æxÜ≥∞^Œ<Q£ Í Hˆ q∞, <Õñ _ÕñQÔ ^Œ<£
#ehÉÏO^è=Œ ÉèÏ#∞`«Ñ~Î¨ q° HÍO`«ãfi¨ OkhÇ¨~°HOõ ^Œà=◊ ∂
`å¯~°Ñ~¨ O° Ñ¨~Ö° ò Ñ¨~ÚÑ¨~Ú<£ =∞^è•ºÇ¨Ïfl=Ú<£ ^≥ÖÊˇ _ç<.£
1. Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ñ¨~fi° `«O Q˘Ñ¨Ê`«#O =i‚OK«_®xH˜ Z=iH˜ ‰õÄ_® â◊Hºõ O HÍ^Œ∞?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
2. ã¨∂~°ºH˜~}
° ÏÅ∞ Ñ¨_#ç Ñ¨Ù_»∞ UO [iyOk?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
3. „Ñ¨=~°∞_»∞ =∞m§ ZÑ¨C_»∞ ~å"åÅ#∞‰õΩ<åfl_»∞?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................
4. Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ñ¨~fi° `åÅ QÆ∞iOz D Ñ¨^ºŒ O K≥|∞`«∞O^Œx U Ñ¨ÔŒ ^•fi~å `≥Å∞ã¨∞OÎ k?
ã¨=∂^è•#O : .........................................................................

Ñ¨Å∞ `≥Å∞QÆ∞ =∂™êÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz# áê@Å∞ Z<Àfl qO@∂ LO\Ï=Ú. "å\˜Ö’ g∞H˜+"ì¨ ∞≥ #ÿ XHõ áê@#∞
~åÜ«∞O_ç.
g∞~°∞ K«kq# U^Õx XHõ Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ Ö’x '|∞∞`«∞=~°#‚ — QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
g∞ =∂@Ö’¡, g∞H˜+"ì¨ ∞≥ #ÿ =∂ãÖ / |∞∞`«∞=Ù#∞ QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
^è#Œ ∞~å‡ãÖÖ’ QÀ^•^Õq Ñ¨Ó[Å∞ ÉÏQÍ KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. P ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ \˜.q. =∂^èºŒ =∂ÅÖ’¡, ^Õ"åÅÜ«∂Ö’
qxÑ≤OKÕ áêã¨∞~åÅ#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
'P=ÚHõ=Î ∂Åº^Œ— =K«# ~°∂áêxflQÍx/ „QÆO^ä•xflQÍx K«^=Œ O_ç. NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å ™êÇ≤Ï`«º qt+¨`ì #« ∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
257 â◊~°^Œ$`«∞ =~°‚#

16 ãÖ^Õâ◊O
16. 0 Éè∂í q∞Hõ
"åb‡H˜ =∞Ç¨Ïi¬ ãÖã¨¯$`«OÖ’ ~åã≤# ~å=∂Ü«∞}O PkHÍ=ºO. "åb‡H˜ PkHõq. ~å=∂Ü«∞}O „áêp# ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
XHõ =∞}˜ÑÓ¨ ã¨. `«~`° ~« åÅ∞QÍ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« ÅÖ’ ã¨∞ã≤~÷ ° ™ê÷#O ãÖáêkOK«∞H˘#fl HÍ=ºO ~å=∂Ü«∞}O.
P^Œ~≈° „áêÜ«Ú_≥#· N~å=Úx rq`åxfl q=iã¨∂,Î P^Œ~≈° =∂#=Ù_»∞ ZÖÏ LO_®Ö’ Kå\˜ K≥¿ÑÊ <≥u· Hõ ã¨∂„`åÅ∞
~ÚO^Œ∞Ö’ á⁄O^Œ∞ Ñ¨~K° |« _ç L<åfl~Ú. ~å=∂Ü«∞}O "Õ^™Œ ê~åxfl, ^è~Œ å‡xfl É’kèã∞¨ OÎ k.
`≥Å∞QÆ∞"åiH˜ ~å=∞Hõ^Œä g∞^Œ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Jaè=∂#O. ~å=∂Ü«∞} Hõ^Œä P^ŒºO`«O ã¨~à° O◊ QÍ ^è~Œ ‡° É’^èHŒ Oõ QÍ
LO_»@O=Å# `≥Å∞QÆ∞Ö’ J<ÕHõ J#∞"å^•Å∞ =KåÛ~Ú. "å\˜Ö’ ÉèÏã¨¯~°~å=∂Ü«∞}O, ~°OQÆ<å^äŒ ~å=∂Ü«∞}O,
"≥ÚÅ¡~å=∂Ü«∞}O, QÀÑ‘<å^äŒ ~å=∂Ü«∞}O, N=∞„^•=∂Ü«∞} HõÅÊ=$HõO∆ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q „Ñ¨ã^≤ "ÌŒ ∞≥ #ÿ q. ~å=∂Ü«∞}
J#∞"å^•ÅxflO\˜Ö’ Hõ=~Ú„u "≥ÚÅ¡ ~åã≤# ''~å=∂Ü«∞}ÏxH˜—— „Ñ¨`ºÕ Hõ ™ê÷#O LOk. Z‰õΩ¯= `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å`À
JO^ŒOQÍ K≥ÑÊ¨ _»"∞Õ D „Ñ¨`ºÕ Hõ`‰« Ωõ HÍ~°}O. "≥ÚÅ¡ ~å=∂Ü«∞}OÖ’ ''ã¨∞O^Œ~H° ÍO_»—— ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ J^è•ºÜ«∞O. D
ã¨∞O^Œ~H° ÍO_»Ö’
PO[<ÕÜÚ« _»∞ ã‘`‰« Ωõ ~å=Úx ãÖ^ÕâO◊ qxÑ≤Oz# q^è•xfl K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.

"≥ÚÅ¡ Hõq`åsux „QÆÇÏ≤ ™êÎ~∞° .
ã‘`« =∂#ã≤Hõ ã≤u÷ x qâı+¡ ™≤ êÎ~∞° .
ã¨∞QÆ∞}"Õ∞ x["≥∞ÿ# Éèí∂+¨}O

ãÖ^Õâßxfl fã¨∞H˘x =zÛ# ^Œ∂`« =∂\Ï¡_=» Åã≤# q^è•#O `≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï~°∞.
Ç¨Ï#∞=∞O`«∞x =ºHÎ̃`fi« O, W`«~∞° Å‰õΩ, Ç¨Ï#∞=∞‰õΩQÆÅ Éè^Ë •xfl QÆ∞iÎ™êÎ~∞° .
N~å=Úx QÆ∞}QÆ}ÏÅ#∞, qt+¨`ì #« ∞ JO[<ÕÜÚ« x =∂@Å ^•fi~å QÆ=∞x™êÎ~∞° .
16.2 Hõ=~Ú„u ÑïK«Ü∞« O

"≥ÚÅ¡ 16= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# Hõ=~Ú„u. <≥Å∂¡~∞° lÖÏ¡ QÀÑ¨=~åxH˜ K≥Ok#, QÆ∞~°∞ eOQÆ [OQÆ=∂~°Û#
~°`∞« _»∞, t=Éè‰í Ωõ _Î ∞» J~Ú# P`«∞‰õÄi Hˆ ã¨# ‰õΩ=∂Ô~.Î D"≥∞ N<å^ä=Œ ∞Ç¨Hõq ã¨=∞HÍe‰õΩ~åÅx ™êÇ≤Ïf q=∞~°≈‰õΩÅ
ÉèÏ=#. "≥ÚÅ¡ `«# HÍ"åº=`åiHõÖ’ 'ã¨∞~°ã#¨ ∞fl`« *Ï˝#∞ ã¨∞q"ÕH˜ "åb‡H˜— Jx „áê~°OaèOz# Ñ¨^ºŒ OÖ’ ãÖã¨¯$`åO„^èŒ
Hõ=ÙÅ‰õΩ #=∞ã¨¯iOKå~°∞.
=∞^è∞Œ ~°=∞OAÅ ~°K<« åsu"≥ÚÅ¡‰Ωõ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ JaƒOk. ''`Õ<™≥ ÈHõ <À~°∞ fÜ«∞#Ü«∞QÆ∞su `À_» #~°"÷ ∞≥ Å¡ `À
K«∞#@∞¡QÍ ~å=∂Ü«∞} ~°K#« KÕã#≤ q^Œ∞+‘=∞}˜ "≥ÚÅ¡. ÉèHí HÎ˜ ,˜ =ÚH˜HÎ =˜ ¸Å"≥∞#ÿ ~å=∂Ü«∞}Ïxfl ~å=∞K«O„^Œ∞_Õ `«#
KÕ`« K≥ÑÊ≤ OKå_»x JO^Œ∞=ÖË`¡ #« HÍ"åºxfl ~å=∂OH˜Ò« KÕ™ê#x K≥ÑÊ≤ # =∞^è∞Œ ~° Hõ=~Ú„u "≥ÚÅ¡. "≥ÚÅ¡Ö’x q#„=∞ÉèÏ=O,
ÉèQí =Æ ^Œ`Ì "Î« ∞≥ #ÿ J™ê^è•~°} Hõq`å â◊HÎ̃ "≥ÚÅ¡~å=∂Ü«∞}ÏxH˜ [<å^Œ~}
° ãÖáêkOKåÜ«∞#_»OÖ’ Juâ◊Ü∂≥ HÎ̃ ÖË^∞Œ .
"≥ÚÅ¡ ~å=∂Ü«∞}OÖ’ "≥Ú`«OÎ P~°∞HÍO_»Å∞<åfl~Ú. "åxÖ’x QÆ^ºŒ Ñ¨^•ºÅ ãÖYº 8 6 9. „Ñ¨ã∞¨ `Î « áê~îº° O
"≥ÚÅ¡ ~å=∂Ü«∞}O 'ã¨∞O^Œ~H° ÍO_»— #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_çOk.
ã‘`« Jâ’Hõ=#OÖ’ tOâ◊√áê=$HõO∆ HÕ^Œ ~åHõã∆ H¨ ÍO`«Å ~°H} ∆õ Ö’ LOk. ~å=}∞_»∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ P"≥∞#∞
~åHõã∆ ¨ =∂Ü«∞Å KÕ`« "Õkãè ∞¨ OÎ \Ï_»∞.~å=Úx P^Õâß#∞™ê~°O ã‘`å<Õfi+¨}HÔ · ^ŒH}
∆˜ k‰õΩ¯‰õΩ |Ü«∞Å∞^Õi# Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞
ã¨=Ú„^•xfl ^•\˜ ÅO‰õÖ’ „Ñ¨"tÕ ™êÎ_∞» . ã‘`#« ∞ "≥^‰Œ Ωõ `«∂ Jâ’Hõ=#OÖ’H˜ =™êÎ_∞» . tOâ◊√áê=$HõO∆ „HÕ^Œ L#fl ã‘`#« ∞
K«∂™êÎ_∞» . ~åHõã∆ ¨ ¢ãÎ‘ J~Ú# „u[@ `«#‰õΩ =zÛ# HõÅ#∞ q=iOz `«fi~°Ö’ ã‘`‰« Ωõ =∞Oz [~°QÉÆ ’`«∞O^Œx K≥ÑÙ¨ OÎ k.
P =∂@Å#∞ q#fl Ç¨Ï#∞=∞ P K≥@∞ìÃÑ· #∞O_ç N~å=Úx Hˆ =∆ ∂xfl, ãÖ^Õâßxfl qxÑ≤OK«_O» D áê~îº° ÉèÏQÆ <ÕÑ^¨ ºŒä O.
16.4 =¸Å áê~îO° - 1

1. HõO : L<åflñ_»∞ Öˇãû¨ ~åÑ¶∞¨ =Ùñ
_»∞<åflñ_ç ^≥ HõÑÙ¨ Åñ QÆ∂_ç Ü«Ú~°∞QÆu ~å<≥·
Ü«Ú<åfl_»∞ñ, x#∞flñ Q˘x áÈ
#∞<åflñ_çk x[=Ú #=Ú‡ñ=Úsfi`«#Ü«∂!
259 ãÖ^ÕâO◊ – "≥ÚÅ¡~å=∂Ü«∞}O

2. ã‘ : P =∂@ ÖÏeOz Éè∂í q∞[ `«#Ö’#
"≥é∞ñQÆOk tOâ◊√áê=$Hõ=∆ ∞~°ã≤
K«∂_»OQÆ #Ñ¨C_»∞ ã¨∂Hõ‡∆ ~°∂ÑÖ|∞#
<˘_çH=õ ∞øâßYÅ #_»∞=∞#∞#fl
HõÑ‰≤ Ωõ =∂~°∞x ~°∂Ñ¨=∞Ñ¨Ù ~°∂Ñ¨=ÚQÆñ*Ëã≤
™êfiO`«O|∞Ö’# Ç¨Ï~°¬O|∞ñ<˘Ok
^Œ#∞[ =∂Ü«∞ÅKÕ`« ^ŒéK«∞ "ÕQ∞Æ @ñ *Ëã≤
=∂éÏ_» <Õ~H° õ Ü«Ú#fl
`ÕII ÉèÏ= =¸Ç≤ÏOz `«#∞fl <å^Õq Ü«∂`«‡

#=∞‡ñ‰õΩO_»∞@ñ ^≥eã≤, Ü«∂H˘=∞‡ q∞Ïñ
#∞O_ç „HÕkH˜ ÅOÑ¶∞≤ Oz, xO_»∞ÉèHí Î˜
„"≥ÚH˜¯ xÅ∞K«∞O_ç Hõ~=° ÚÅ∞ "≥∂_çÛÑëHÔ .
H˘xfl =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞

XHõ\’ Ñ¨^ºŒ O
Öˇãû¨ ´ ÉÏQÆ∞QÍ† HõÑÙ¨ Å∞ ´ "å#~°∞Å∞† L~°∞QÆu<£ ´ "ÕQ=Æ ÚQÍ† Lsfi`«#Ü«∂! ´ Éè∂í ^Õq ‰õΩ=∂Ô~Î (ã‘`)«
~Ô O_À Ñ¨^ºŒ O
Éè∂í q∞[ ´ Éè∂í q∞ #∞O_ç Ñ¨Ù\ì̃#k† "≥éQÆ∞ ´ Pâ◊Û~°º=Ú† tOâ◊√áê=$Hõ=∆ Ú ´ Jâ’Hõ=$Hõ=∆ Ú† ™êfiO`«=Ú ´
=∞#ã¨∞û† "ÕQ∞Æ @ ´ ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» @† ^Œ#∞AÅ∞ ´ ~åHõã∆ ∞¨ Å∞† ÅOÑ¶∞≤ Oz ´ ^Œ∂H˜
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. ~å=Úx ‰õΩâ◊Å "å~°Î `≥eÑ≤#^≥=~°∞? ( )
1. *ÏO|=O`«∞_»∞ 2 ~å=}∞_»∞ 3 Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ 4 JOQÆ^∞Œ _»∞

2. ã‘`« U =$Hõ=∆ Ú „HÕ^Œ ‰õÄ~°∞Û#flk ( )
1 K«∂`«=$Hõ=∆ Ú 2 tOâ◊√áê=$Hõ=∆ Ú 3 =∞„iK≥@∞ì 4 ~åq K≥@∞ì
3. ã‘`« ÉÏ^èÑŒ _¨ #ç k Z=i =Å# ( )
1 ^Œ#∞[=∂Ü«∞Å KÕ`« 2 „u[@ =Å# 3 HõÑÙ¨ Å=Å# 4 Z=i =Å# HÍ^Œ∞
4. ™êfiO`«=Ú J#∞ Ñ¨^=Œ Ú#‰õΩ J~°=÷ Ú ( )
1 Hõ#∞fl 2 =∞#ã¨∞û 3 KÕ~Ú 4 ãÖ`À+¨=Ú
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 3, 2 - 2, 3 - 1, 4 - 2.
16.5 =¸Å áê~îO° - 2

3. L: `«=Ú‡xñ QÆ∂_ç Ñ¨Ù}ºQÆ∞}^è•=Úñ_»~å=Úñ_»∞=zÛ =∂Åº=O
`«=Ú‡# Ãã#· ºãÖÑ¶∞¨ =Ú =Ú^ŒO|∞#ñ Q˘Åfiñ #∞O_ç Éè∂í q∞ÃÑ·
q∞=Ú‡ÅñEz~°O_»#∞K«∞"Õ∞\˜ HõÑO‘ „^Œ∞Åñ |∞zÛ Ü«∞O^Œ∞ñ"≥Ú
`«=Î Ú‡QÆ =∞=Ú‡ Q˘O^Œé#∞ ^ŒH} ∆˜ ÉèÏQÆ=Ú K«∂_»ñ|OÑ¨ÙK«∞<£.
4. JOQÆ# ÉÁ_»ñ QÆ# h q
Ü«∞ºOQÆ#∞, QÆ_∞» ñ*ÏÅ∞"åñ_» =OK«∞#∞<åKÕ
#∞OQÆ~° =∞OÃÑ#∞ N~°ÑÚ¨¶
Ñ¨ÙOQÆ=Ùñ_ç^≥ H˘=∞‡@OK«∞ Éè∂í q∞[H˜KÛ≥ <£

=¸_ÀÑ¨^ºŒ O
Ñ¨Ù}ºQÆ∞}^è•=Ú_»∞ - Ñ¨Ù}ºQÆ∞}=ÚÅ‰õΩ xÅÜ«Ú_»∞† ~å=Ú_»∞ - ~å=Ú_»∞† `«=Ú‡x QÆ∂_ç - `«=Ú‡x`À Hõeã≤
=zÛ - =zÛ† =∂Åº=O`«=Ú‡# - =∂Åº=O`«Ñ~¨ fi° `«=ÚÃÑ†· =Ú^ŒO|∞#<£ - ãÖ`À+¨=Ú`À† Ãã#· ºãÖÑ¶∞¨ =Ú -
Ãã#· ºã¨=¸Ç¨Ï=Ú† H©ÅfiQÆ #∞O_ç - ¿ãqOK«∞ K«∞O_»QÍ LO_ç† Éè∂í q∞ÃÑ· - Éè∂í q∞ÃÑ†· q∞=∞‡e<£ - q∞=Ú‡† K«∂z~°O_»∞
- K«∂ã≤ ~°O_ç† J#∞K«∞<£ - Jx Ñ¨Å∞¯K«∞† "Õ∞\˜ HõÑO‘ „^Œ∞Å<£ - „âı+µ¨ Öª #·ˇ "å#~°∞Å#∞† Ñ¨ÙzÛ - ÑÖÑ≤† JO^Œ∞"≥Ú`«=Î Ú‡QÆ<£
- "åiÖ’† =∞=Ú‡H˘O^Œé#∞ - =∂=O\˜ H˘O^Œix† ^ŒH} ∆˜ ÉèÏQÆ=Ú - ^ŒH} ∆˜ k‰õΩ¯‰õΩ† K«∂_» ÑÖÑ¨ÙK«∞<£ - K«∂K«∞@‰õΩ
ÑÖÑ¨ÙK«∞
<åÅ∞QÀ Ñ¨^ºŒ O
JOQÆ# - ¢ã†Î‘ KåÅ∞"å_»=Ù - ã¨=∞~°∞_÷ =» Ù† á⁄_»Q#Æ ∞@ - HõxÃÑ@∞ì@
261 ãÖ^ÕâO◊ – "≥ÚÅ¡~å=∂Ü«∞}O
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. ~å=Ú_»∞ H˘Å∞=Ù#fl Ñ¨~fi° `«=Ú ( )
1 =∂Åº =O`«=Ú 2 qO^Œº 3 "Õ∞~°∞ Ñ¨~fi° `«O 4 ã¨Ç¨ º„k
2. Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ ã‘`å<Õfi+¨}HÔ · =zÛ#k‰õΩ¯ ( )
1 `«∂~°∞Ê 2 ^ŒH}
∆˜ 3 Ñ¨_=» ∞~° 4. L`«~Î O°
16.6 =¸Å áê~îO° - 3

5. L: WzÛ#ñ Ez ~å=∞^è~Œ } ° â© fi◊ ~°∞=Ú„kHõñQÍ <≥éO˜ y `å
xK«Û#∞ "≥∞zÛ Ü«∂‰õΩ=ÅÜÕ∞Hõ} ∆ Ü«∂`«‡QÆÒ« |∞#O^Œ∞ h
=zÛ# ^•x ÉèÏ==Ú#∞, =Å¡É∞íè K«O^Œ=Ú <Õ~Ê° _»OQÆ<Õ
*ˇKÛ≥ ~° #O`«ÜÚ« O^≥eÜ«∞ñ*ˇÑC¨ =Ú #q∞‡Hõ Ñ¨Ù@∞ì#@∞¡Q<Æ £
6. ã‘ : hÅ"Õ∞Ñ¶∞¨ KåÛùÜ∞« É’Å∞ ^ÕÇÏ¨ =Ú "åñ_»∞

^è=Œ àÏ|˚Ñ„¨ `« <Õ„`«=ÚÅ"åñ_»∞
HõO|∞ã¨xflÉè"í ∞≥ #ÿ HõO~îO° |∞ QÆÅ"åñ_»∞
ÉÏÔQ#· Ü«∞\ì̃Q∞Æ Åƒù=ÚÖ"åñ_»∞
u#fl<≥· Hõ#∞Ñ¨@∞ì n~°… ÉÏÇ¨ïÅ"åñ_»∞
Ñ¶∞¨ #"≥∞#ÿ ^Œ∞O^è∞Œ aèãfi¨ #=Ú"åñ_»∞
Ñ¨^‡Œ ~ˆ YÅ∞ QÆÅ∞æ Ñ¨^Ü Œ Ú« QÆO|∞Å"åñ_»∞
K«H¯õ x Ñ‘# =HõO∆ |∞"åñ_»∞
`≥ : HõÑ@
¨ "≥∞é∞QÆx ã¨`º« "åHõº=ÚÅ"åñ_»∞
~°=∞}˜! ~å=ÚO_»∞â◊√ÉèÅí Hõ}
∆ =ÚÅ"åñ_»∞
Wxfl QÆ∞}=ÚÅ ~°∂Ñ≤OÑ¨ <≥ãñ¨ QÆ∞"åñ_»∞.
=~°∞ã¨ ™œq∞„u |OQÍ~°∞ =<≥fl"åñ_»∞.
S^À Ñ¨^ºŒ O
WzÛ# - Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_çzÛ# LOQÆ~=° Ú#∞† K«∂z - ÑïjeOz† ~å=∞^è~Œ } ° â© fi◊ ~°∞ - ~å=∞K«O„^Œ∞x Ü≥ÚHõ¯†
=Ú„kHõQÍ - LOQÆ~=° ÚQÍ† Zé˜y - QÆ∞iÎOz† `«~∞° }©=∞}˜ - ã‘`å^Õq† `å#∞ - `å#∞† WK«Û#∞ - W+¨=ì Ú`À†
P`«‡QÆÒ« |∞#O^Œ∞ - =∞#ã¨∞Ö’† "≥∞zÛ - ãÖ`À+≤Oz† h - h Ü≥ÚHõ¯† =zÛ# ^•x ÉèÏ==Ú#∞ - ~åHõ#∞, ÉèÏ==Ú#∞†
=Å¡É∞íè K«O^Œ=Ú<£ - <åÉè~í Ü
Î° ∞ÿ≥ # ~å=Úx qÜ«∞=Ú#∞† U~°Ê_»OQÆ - ã¨Ê+ì̈=ÚQÍ† #q∞‡Hõ Ñ¨Ù@∞ì#@∞¡Q<Æ £ - #=∞‡Hõ=Ú
HõÅ∞æ#@∞¡QÍ† K≥KÛ≥ ~°<£ - j¢Ñ∞¨¶ =ÚQÍ, `«fi~°QÍ† JO`«ÜÚ« <£ - JO`«\x˜ † `≥eÜ«∞K≥ÑC¨ =Ú - `≥eÜ«∞KÕÜÚ« =Ú.
P~À Ñ¨^ºŒ O
^è=Œ à◊ - `≥Åx¡ † J|˚ Ñ¨„`« <Õ„`«=ÚÅ∞ ´ `å=∞~° ~ˆ ‰õΩÅ =O\˜ Hõ#∞flÅ∞† HõO|∞ ´ â◊OY=Ú† ^Œ∞O^Œ∞aè ´ ÉèiË †
QÆ∞ÅÊù=Ú ´ pÅ=∞O_»† Ñ‘#=Hõ=∆ Ú ´ |eã≤# =Hõó∆ ã¨Å÷ =Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 3
HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÖËãæ ≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞<åfl~Ú, "å\˜Ö’ XHõ\˜ =∂„`«"∞Õ ãïÜ≥∞ÿ #k. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•#O Ü≥ÚHõ¯
1. Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ ã‘`H« z˜ Û# PÉè~í }
° =Ú ( )
1. LOQÆ~=° Ú 2. K«∂_®=∞}˜ 3. Ç¨~°=Ú 4. t~À~°`fl« O
2. ''HõO|∞—— J#QÍ J~°=÷ Ú ( )
1. =Ú`«º=Ú 2. â◊OY=Ú 3. ^è=Œ à◊=Ú 4. JO^Œ=Ú
3. ™œq∞„u â◊s~° HÍOu D =~°=‚ Ú ( )
1. he "Õ∞Ñ¶∞¨ =Ú 2. ^è=Œ à◊=Ú 3. |OQÍ~°∞ 4. #Å∞Ñ¨Ù
4. Ñ¨^Ü
Œ Ú« QÆ=Ú J#∞^•xÖ’x ã¨=∂ã¨=Ú ( )
1. ^ŒfiO^Œfi=Ú 2. +¨+`ª‘ `« ∞« û~°∞+¨=Ú
3. LÑ¨=∂# Ñ¨Ó~°fiÑ¨^HŒ ~õ ‡° ^è•~°Ü∞« =Ú 4. qâı+}
¨ Ï Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« =Ú
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 3, 4-2,
263 ãÖ^ÕâO◊ – "≥ÚÅ¡~å=∂Ü«∞}O

16.7 Ñ¨^•ºÅ∞ - `å`«Ê~åºÅ∞
XHõ\’ Ñ¨^ºŒ O : F ã‘`å ^Õg ~å=Ú_»∞ Hˆ =∆ ∞OQÍ L<åfl_»∞. "å#~°∞Å`À Hõeã≤ `«fi~°Ö’ =zÛ x#∞fl fã¨∞H˘x áÈ#∞<åfl_»∞.
Wk x[=Ú #=Ú‡=Ú.
~Ô O_À Ñ¨^ºŒ O : Ç¨Ï#∞=∞O`«∞x =∂@Å#∞ q#fl ã‘`« Pâ◊Û~°ºÑ¨_ç `å#∞#fl Jâ’Hõ=$H∆Íxfl ÑïjeOz K«∂ã≤Ok. H˘=∞‡Å=∞^èºŒ
ã¨∂Hõ‡∆ ~°∂ÑÖÖ’ L#fl HõÑ‰≤ Ωõ =∂~°∞x K«∂ã≤, ãÖ`À+≤OzOk. Jk ‰õÄ_® ~åHõã∆ ¨ =∂ÜÕ∞ J~Ú LO@∞O^Œx |^Œ∞e=fiHõ
T~°∞‰õΩOk. P"≥∞ ÉèÏ"åxfl „QÆÇÏ≤ Oz# Ç¨Ï#∞=∞ H˘=∞‡ÃÑ· #∞O_ç „HÕkH˜ ^Œ∂H˜ ÉèHí `Î˜ À KÕ`∞« Å∞ *’_çOz #=∞ã¨¯iOz~Ú@∞¡
ÑëHÔ #∞.
=¸_À Ñ¨^ºŒ O : ~å=Ú_»∞ `«=Ú‡x`À Hõeã≤ =∂Åº=O`«Ñ~¨ fi° `«=ÚÃÑ· ã¨∞„w=Ùx "å#~°Ãã#· º=Ú ¿ãqOK«∞ K«∞O_»QÍ
L<åfl_»∞. "å#~°∞ÅÖ’ „âı+µ¨ Öª #·ˇ H˘O^Œix q∞=Ú‡ "≥^‰Œ Ωõ @‰õΩ ÑÖÃÑ#∞. JO^Œ∞Ö’ =∂=O\˜ H˘O^Œix ^ŒH}
∆˜ k‰õΩ¯#‰õΩ
ÑÖÃÑ#∞.
<åÅ∞QÀ Ñ¨^ºŒ O : ã‘`#« ∞ K«∂K«∞@‰õΩ h=Ù ã¨=∞~°∞_÷ =» x N~å=Ú_»∞ LOQÆ~=° Ú#∞ ÑÖÃÑ#∞. fã¨∞H˘#∞=∞x Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞
ã‘`‰« Ωõ LOQÆ~=° Ú#∞WK≥Û#∞.
S^À Ñ¨^ŒºO : PO[<ÕÜ«Ú_çzÛ# LOQÆ~°=Ú#∞ N~å=ÚxkQÍ QÆ∞iÎOz ã‘`« =∞#ã¨∞Ö’ ZO`À ãÖ`À+≤OzOk.
Ç¨Ï#∞=∞O`«∞x`À h=Ù =zÛ# q+¨Ü∞« =Ú#∞ ~å=Úx ãÖQÆux <å‰õΩ #=∞‡Hõ=Ú HõÅ∞æ#@∞¡QÍ q=iOÑ¨Ù=Ú ã‘`«
J_çQÔ #∞.
P~À Ñ¨^ºŒ O: ~å=Ú_»∞ hÅ"Õ∞Ñ¶∞¨ =Ú=O\˜ â◊s~°HÍOu, `≥Åx¡ Ñ¨^‡Œ Ñ¨„`«=ÚÅ =O\˜ <Õ„`«=ÚÅ∞ HõÅ"å_»∞. â◊OY=Ú
=O\˜ HõO~î=° Ú K«H¯õ x |eã≤# =Hõó∆ ã¨Å÷ =Ú á⁄_»"#·≥ KÕ`∞« Å∞, ÉËs ^èfiŒ x =O\˜ ã¨fi~°=Ú Ñ¨^‡Œ ~ˆ YÅ =O\˜ áê^Œ=Ú`À
Jxfl â◊√ÉèÅí Hõ}
∆ =ÚÅ`À „Ñ¨HÍtOKÕ "å_»∞ ~å=Ú_»∞. ~å=Úx „Ñ¨`ºÕ Hõ`« ã¨`º« "åHõº ÑïáêÅ#, ÅHõ‡∆ }∞_»∞ Wxfl â◊√Éèí
ÅHõ}
∆ =ÚÅ∞ Hõey |OQÍ~°∞ =<≥fl HõÅ"å_»∞.
"åb‡H˜ ~å=∂Ü«∞}O : Wk PkHÍ=ºO. "åb‡H˜ PkHõq. ''~å"≥∂ q„QÆÇÏ¨ "å<£ ^è~Œ ‡° ó—— Jx ~å=Ú_»∞ =¸sÎÉqíè Oz#
^è~Œ ‡° =¸iÎ. ~å=∂Ü«∞}O ''L#fl`«"∞≥ #ÿ H“@∞OaHõ qÅ∞=Å#∞, Ñ≤`$« "åHõº ÑïáêÅ##∞, „ÑüáêkOKÕ J^Œ∞ƒù`« HÍ=ºO.
''~å=∂Ü«∞}O—— J#QÍ<Õ JO^ŒiH© "≥#∞"≥O@<Õ ã¨∞ÊùiOKÕk ''ã¨∞O^Œ~H° ÍO_»——. ã¨∞O^Œ~H° ÍO_»‰Ωõ #fl „Ñ¨âã◊ Î≤ W`«~°
HÍO_»Å‰õΩ ÖË^∞Œ . Z<Àfl ã¨=∞ã¨ºÅ‰õΩ Ñïëê¯~°O HÀãÖ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ ã¨∞O^Œ~H° ÍO_»#∞ áê~åÜ«∞} KÕ™êÎ~∞° . ~å=∞Ü«∞}O
XHõ HÍ=º"Õ∞ HÍ^Œ∞ Q˘Ñ¨Ê =∞O„`«âß¢ã=Î¨ ∞x, JO^Œ∞Ö’ ã¨∞O^Œ~H° ÍO_» Z<Àfl =∞O„`åÅ ã¨=∂Ç¨~°=∞x JO^Œ∞=Å#<Õ
ã¨∞O^Œ~H° ÍO_» áê~åÜ«∞}‰õΩ JO`« „áêK«∞~°ºO LO^Œx ÃÑ^ŒÅÌ ÑÖ_ç`∞« Å Jaè„áêÜ«∞=Ú. ã‘`å~å=ÚÅ HõÅ~ÚHõ#∞
Ç¨Ï#∞=∞ J#∞ãÖ^è•#Hõ~.Î° ã‘`« ^Œ∞óMÏxfl `«Ñ#¨ #∞ áÈQ˘\˜ì XHõ PKå~°∞ºxÖÏ ~å=∞ =$`åÎO`åxfl JOkOz# Ç¨Ï#∞=∞
ãÖ^ÕâO◊ ~å=∂Ü«∞}OÖ’ J`«ºO`« „áê^è•#º`« QÆÅ Ñ¶∞¨ @ìO.
tOâ◊√áê =$HõO∆ : nx<Õ Jâ’Hõ =$Hõ=∆ Ú JO\Ï~°∞. ~å=}∞_çKÕ fã¨∞H˘x ~å|_ç# ã‘`« Jâ’Hõ=#OÖ’ Jâ’Hõ
=$HõO∆ HÕ^Œ LOK«|_ç#k.
™œq∞„`«∞_»∞ : ã¨∞q∞„`« ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ™œq∞„`«∞_»∞ J#QÍ ÅHõ‡∆ }∞_»∞. ~å=Úx`À =#"åãÖ KÕã≤ J#flQÍi J_»∞QÆ∞
*Ï_»ÅÖ’ #_çz# XHõ =∞Oz `«=Ú‡xQÍ QÆ∞~°∞OÎ _çáÈ`å_»∞. J#fl^Œ=Ú‡Å J#∞|O^è•xH˜ ~å=∞ÅHõ‡∆ }∞Å∞ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞.

"åb‡H˜ ãÖã¨¯$`«OÖ’ ~åã≤# PkHÍ=ºO ~å=∂Ü«∞}O.
ãÖã¨¯$`« ~å=∂Ü«∞}ÏxH˜ `≥Å∞QÆ∞Ö’ J<ÕHõ J#∞"å^•Å∞ =KåÛ~Ú. "≥ÚÅ¡~åã≤# ~å=∂Ü«∞}O JO^Œ∞Ö’ XHõ\.˜
"≥ÚÅ¡Hqõ `åâ‹e· Ö’x `≥Å∞QÆ∞^Œ#O P"≥∞ ~°K#« ‰õΩ „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ HõeOæ zOk.
Jâ’Hõ=#OÖ’ ã‘`‰« Ωõ K≥@∞ìÃÑ· #∞O_ç Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ ~å=Úx ã¨=∂Kå~°=ÚÅ#OkOK«_O» .
ã‘`‰« Ωõ ^≥~· åºxfl Hõeãæ ∂¨ Î Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ ~å=Úx Hˆ =∆ ∞"å~°#Î ∞, `«fi~°Ö’ P"≥∞ =^Œ‰Ì Ωõ ~åÉ’`«∞#fl q+¨Ü∂« xflK≥|∞`å_»∞.
ã‘`« JÑ¨#=∞‡HÍxfl `˘Åyã¨∂,Î ã‘`« qÜ≥∂QÍ#O`«~O° ~å=Úx ã≤u÷ x, ~å=∞ ã¨∞„w=ÙÅ "≥∞„ÿ f =$`åÎO`åxfl "å#~°
Ãã#· ºO`À ‰õÄ_ç L#fl ãÖQÆux q=i™êÎ_∞» .
~å=∞Hõ^#Œä O`å q#fl ã‘`« ~å=Úx QÆ∞}QÆ}=ÚÅ#∞ ~å=Úx ™œO^Œ~åºxfl q#QÀ~°∞`«∞Ok.
''Ñ¨ÙO™êO "≥∂Ç¨Ï# ~°∂áêÜ«∞—— J#fl q^è•#O #∞O_Õ ~å=Úx JO^•xfl =i‚ã∂¨ Î Ç¨Ï#∞=∞ XHõ Ñ¨^ºŒ O K≥|∞`å_»∞.
"≥ÚÅ¡ JO^ŒOQÍ ~åã≤# D Ñ¨^•ºxH˜ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ qt+¨ì ™ê÷#=ÚOk.
16.10 áê~îQ° `
Æ « "åºHõ~}
° ÏOâßÅ∞
A. ã¨=∂™êÅ∞ :
ã¨=∂ã¨ Ñ¨^ŒO q„QÆÇ¨Ï"åHõºO - ã¨=∂ã¨=Ú
Lsfi`«#Ü«∂ - LifiÜ≥ÚHõ¯ `«#Ü«∞ - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨
ã¨∂Hõ‡∆ ~°∂Ñ¨=Ú - ã¨∂Hõ‡∆ "≥∞#ÿ ~°∂Ñ¨=Ú - qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« =Ú
tOâ◊√áê=$Hõ∆=Ú - tOâ◊√áê J<Õ ¿Ñ~°∞QÆÅ =$Hõ=∆ Ú - ãÖÉèÏ=# Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« =Ú
Ãã#· º ãÖÑ¶∞¨ =Ú - Ãã#· º=Ú Ü≥ÚHõ¯ ãÖÑ¶∞¨ =Ú - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨=Ú
=Å¡Éèí∞K«O^Œ=Ú - =Å¡É∞íè x Ü≥ÚHõ¯ K«O^Œ=Ú - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨=Ú
265 ãÖ^ÕâO◊ – "≥ÚÅ¡~å=∂Ü«∞}O

B. „Ñ¨Hõ$u qHõ$`«∞Å∞
ÉèíH˜Î - |uÎ
QÆ∞}=Ú - Q˘#=Ú
=~°‚=Ú - =<≥fl
‰õΩ=∂~°∞_»∞- H˘=∞~°∞_»∞
C. Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^•Å∞
~åÑ¶∞¨ =Ù_»∞ - ~å=Ú_»∞, ^•â◊~k° è
ã‘`« - Éè∂í q∞[, Lsfi`«#Ü«∞, *Ï#H˜, "≥^· ÇÕ Ï≤
=Ú„kHõ - LOQÆ~=° Ú , JOQÆ∞mÜ«∞Hõ=Ú
HõÑ≤ - "å#~°=Ú, HÀu
`«~∞° }˜ - ¢ã,Î‘ WOu, Lq^Œ, HÍO`«
Ç¨Ï~°¬=Ú - ãÖ`À+¨=Ú, "≥∂^Œ=Ú, =Ú^Œ=Ú
D. <å<å~å÷Å∞
Hõ~=° Ú - KÕ~Ú, q∞H˜¯e, H˜~}
° =Ú, Ñ¨#∞fl
âßY - H˘=∞‡, ÉèÏQÆ=Ú, ‰õΩÅ=Ú
QÆ∞}=Ú - ã¨fiÉèÏ==Ú, qO\˜<åi
"ÕQ∞Æ - ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» , HÍÅ∞
ÉèÏ==Ú - PÖ’K«#, Ç¨Ï$^ŒÜ∞« =Ú,P`«‡
E. =Ùº`«Ê`«º~å÷Å∞
~åÑ¶∞¨ =Ù_»∞ - ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊=Ú#‰õΩ K≥Ok#"å_»∞ - ~å=Ú_»∞
Éèí∂q∞[ - Éèí∂q∞ #∞O_ç Ñ¨Ù\˜#ì k - ã‘`«
™œq∞„u - ã¨∞q∞„`« ‰õΩ=∂~°∞_»∞ - ÅHõ‡∆ }∞_»∞

JÉèÏº™êÅ∞
16.11 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. PO[<ÕÜÚ« _»∞ ã‘``« À U=∞x K≥áêÊ_»∞?
2. Ç¨Ï#∞=∞‰õΩ ~å=ÚxH˜ [iy# ãÖÉèÏ+¨}#∞ ~åÜ«∞O_ç!
1. ã‘``« À Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ K≥ÑÊ≤ # ãÖ^Õâßxfl |\ì̃ g∞~°∞ Uq∞ „QÆÇÏ≤ OKå~°∞?
2. D áê~îO° P^è•~°OQÍ PO[<ÕÜÚ« x =ºH˜`Î fi« O `≥ÅÊO_ç?
3. D áê~î° ™ê~åOâ◊O g∞ ™⁄O`« =∂@Ö’¡ ~åÜ«∞O_ç.
C. HÕk "å\˜H˜ ãÖ^Œ~åƒùÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. Wk x[=Ú #=Ú‡ =∞sfi`«#Ü«∂
2. „"≥ÚH˜¯ xÅ∞K«∞O_ç Hõ~=° ÚÅ∞ "≥∂_çÛÑëHÔ
3. H˘=∞‡@OK«∞ Éè∂í q∞[H˜KÛ≥ <£
D. HÕk Ñ¨^•ÅÖ’x ãÖkè q_»nã≤ ~åÜ«∞O_ç.
1. HõÑ‘O„^Œ∞Å∞ ´ ............................. { ..................................
2. H˘=∞‡@OK«∞ ´ ............................. { ..................................
3. ^è~Œ }° â© fi◊ ~°∞_»∞ ´ ............................. { ..................................
4. K«KÛ≥ ~° ´ ............................. { ..................................
E. HÕk Ñ¨^•ÅÖ’¡ „Ñ¨H$õ uH˜ qHõ$ux, qHõ$uH˜ „Ñ¨H$õ ux ~åÜ«∞O_ç.
1. ~ˆ Hõ ´ ...............................................................
2. ã¨`«º=Ú ´ ...............................................................
3. QÆ∞}Hõ=Ú ´ ...............................................................
4. ÅHõ∆}=Ú ´ ...............................................................
5. =Ú`≥Î=Ú ´ ...............................................................
267 ãÖ^ÕâO◊ – "≥ÚÅ¡~å=∂Ü«∞}O

Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞, ã‘`åÑ¨ÇÏ¨ ~°} J#O`«~=° Ú ~å=Ú_»∞ =∂Åº=O`«=Ú #O^Œ∞ ã¨∞„w=Ùx Ãã#· º=Ú`À q_çk
KÕÜÚ« @, HõÑg≤ ~°∞Å#∞ H˘O^Œ~#° ∞ ^ŒH} ∆˜ k‰õΩ¯#‰õΩ ã‘`å<Õfi+¨}HÔ · ÑÖÑ¨Ù@, "åiÖ’ `«# KÕuH˜ JOQÆ∞mÜ«∞Hõ=Ú xzÛ
ÑÖÑ≤# #=∞‡x HÀÔ~#∞. q+¨Ü∞« =Ú #O`«\x˜ q=iOK≥#∞. ^Œ∂`« iHõÎ Ç¨Ïã¨=Î Ú`À "≥à§◊ ~å^Œ∞. ã‘`« Ç¨Ï#∞=∞#∞ #q∞‡#^≥·
''<å^ä∞Œ x Hˆ =∆ ∞=Ú#O`«\x˜ qO\˜x. J~Ú##∞ h x[ ~°∂Ñ¨=Ú K«∂_»Hõ #q∞‡ t~À~°`fl« =Ú W=fi#xÑëHÔ #∞. JÑ¨C_»∞
JO[<ÕÜÚ« _»∞ `«# qâ◊fi~°∂Ñ¨=Ú#∞ K«∂Ñ≤, =∞~°Å ã¨∂Hõ‡∆ ~°∂Ñ¨=Ú#∞ QÔ H· ˘<≥#∞. ã‘`« ãÖ`À+≤Oz `«# t~À~°`fl« =Ú xzÛ,
~å=Úx ‰õΩâ◊Å"å~°#Î ∞ qO\˜x. <å Hõ+=ì̈ Ú#∞ ÉÏ^è#Œ ∞ h ^•fi~å <å ÑüH˜ q=iOÑ¨QeÆ uæ x. nxH˜ h‰õΩ „Ñ¨`∞« ºÑ¨HÍ~°=Ú
KÕÜ∞« ÖË#∞. HÍx Éè∂í q∞ÃÑ· z~°OrqQÍ =i÷Å∞¡=∞x JO[<ÕÜÚ« x nqOz#k.
„HÕk Ñ¨^•ºÅ#∞ ÑïHÕK«O_ç.
HõO. K«∞Hõ¯Å∞ `«ÅÑ¨Ó=ÙÅ∞QÍ
#Hõ¯[=ÚQÆ "Õ∞#∞ ÃÑOz Ü«∞O|~°gkè<£
"≥H¯õ ã¨"∞≥ ÿ K«∂Ñ¨\#ì˜
#HÀ¯=∞e =Ú^Œ=Ú<˘O^≥<å`«‡ã≤u÷ H˜<£
K«. ~°q‰õΩÅ "åiú K«O„^Œ∞_»Q∞Æ ~å=Úx¿ã=∞=Ú KåÅqO\˜<å

qq^è=Œ ÚÖˇ#· áê@∞¡ Ñ¨$kägÑüHÕ^ŒQÆ *ˇÑÊ¨ QÆÖ<æ̌ Õ
_»q~°àÉ◊ Oíè yh=Å# #K«∞ÛQÆ <Õ#∞Ñ¨HÍ~°"∞Õ q∞Ü«ÚO
^Œqe"≥Ú#~°ÊÖË#∞ =ã¨∞^ä•ãë÷ =i÷Å∞„|Ç¨Ï‡HõÅÊ=ÚÖò
W@∞ =O\˜ JO^Œ"∞≥ #ÿ Ñ¨^•ºÅ∞ ã¨∞O^Œ~H° ÍO_» Ö’xq <Õ~∞° ÛH˘#O_ç.

1. HõëêìÖ’¡ L#fl"åiH˜ T~°@HõeyOKÕ "åHÍºÅ∞ J=∞$`«OÖÏ LO\Ï~Ú. "åiH˜ ^è~·≥ º° O W=fi_»"∞Õ =∞# "≥Ú^Œ\˜
Hõ~=Î° ºO. g∞‰õΩ Z^Œ∞~Ô #· U^Õx XHõ ãÖÑ¶∞¨ @# QÆ∞iOz g∞ =∂@Ö’¡ ~åÜ«∞O_ç.
2. D áê~îO° Ö’ Ç¨Ï#∞=∞O`«∞x ãÖ^Õâßxfl K«k"å~°∞ Hõ^•! =∞# „áêp# ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ zÅ∞Hõ ãÖ^ÕâßÅ∞,
"Õ∞Ñ¶∞¨ ãÖ^Õâ◊ HÍ"åºÅ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú. "å\˜x QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç.

17 =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O
„áêp# ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ xO_»∞QÍ t=Éè‰í Ωõ ÅÎ Hõ^ÅŒä ∞<åfl~Ú. =ÚQÆÉú ‰íè Ωõ ÅÎ Hõ^ÅŒä ∂ L<åfl~Ú. HÍh, Jxfl ‰õΩÖÏÖ
Éè‰í Ωõ ÅÎ Hõ^ÅŒä #∞ XHõKÀ@ KÕiÛ, ÉèHí HˆÎ̃ „áê^è•#ºq∞zÛ, ‰õΩÖÏf`« ÉèHí Î̃ `«`åÎfixfl x~°∂Ñ≤Oz ‰õΩÅ~°ÇÏ≤ `« =∞`À^Œº=∂xH˜
™ê~°^ºŒä O =Ç≤ÏOz# =∞Ç¨„Ñ¨=HõÎ |ã¨"âÕ fi◊ ~°∞_»∞. J`«_ç J_»∞QÆ∞*Ï_»ÅÖ’ #_»z#"å_»∞ áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^ä∞Œ _»∞. `≥Å∞QÆ∞
^Õâ=◊ Ú# ‰õΩÖÏf`« ÉèHí Î̃ `«`fiÎ« =Ú#∞ „Ñ¨Kå~°"Ú≥ #iÛ#"å_»∞.
ÉèHí ÖÎ̃ ’ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« ^è~Œ å‡xH˜ „áê=ÚYºO WzÛ# "å~°∞ =ÚQÆÉú ‰íè Ωõ ÅÎ ∞. t=Ù}˜‚ ™ê\˜ =∂#=Ù_çQÍ ÉèÏqOz, J`«_Hç ˜
U Hõ+Oì̈ ~å‰õÄ_»^xŒ =ÚQÆÉú ‰íè Ωõ ÅÎ ∞ HÀ~°∞H˘<åfl~°∞. t=ÙxH˜ `«eÖ¡ xË Hõëêìxfl `˘ÅyOK«^ÅŒ zOk Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq. D
áê~îO° Ö’ Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O, ÉèHí Î̃ ÉèÏ=O J~°=÷ ∞=Ù`«∞Ok.

O D áê~îO° K«kq# `«~∞° "å`« JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞
O ^Õt ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ Hõq`«fiOÖ’ ™È=∞# „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞°
O =ÚQÆú Éè‰í Ωõ ÅÎ ã¨~ã° #¨ Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq qt+ì̈`#« ∞ qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O '=∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ∞« =Ú— Ö’ ™È=∞# áê„`«z„`«} <≥Ñ· Ù¨ }Ïºxfl q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
269 =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O
ã¨=∞HÍb# Éè‰í Ωõ ÅÎ Hõ^ÅŒä `À =∞Ç¨HÍ"åºÅ∞ ~åã≤# `˘e `≥Å∞QÆ∞ Hõq ™È=∞<å^ä∞Œ _»∞. ^Õt KèO« ^Œã∞¨ û kfiÑ¨^ÖŒ ’ `˘e
`≥Å∞QÆ∞ HÍ"åºxfl ~åã≤#"å_»∞. ''‰õΩÖÏf`« ÉèHí `Î̃ `« åÎfixfl—— „Ñ¨Kå~°O KÕã#≤ `˘e `≥Å∞QÆ∞ '=∞`« qÑ¨=¡ Hõq— áêÅ∞¯~°∞H˜
™È=∞<å^ä∞Œ x QÆ∞iOz P~°∞„^Œ ~åã≤# HÕk "åHÍºefl K«∂_»O_ç -
''ãÖÑ¶∞¨ OÖ’ L#fl `å~°`=« ∂ºÅ#∞ x~°∂‡eOz ã¨=∂#`åfixfl „ÑüáêkOKÕ =∞`«O L_»∞‰õΩ <≥`∞« ~Î ∞° LaˆH =Ü«∞ã¨∞Ö’
L#fl ™È=∞<å^ä∞Œ }˜‚ PHõi¬OK«_O» Ö’ qO`«Ö^Ë ∞Œ ——. - ã¨=∞„QÍO„^èŒ ™êÇ≤Ï`«ºO, P~°∞„^Œ.
áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^è∞Œ x |ã¨=Ñ¨Ù~å}=ÚÖ’ ^•^•Ñ¨Ù _≥Éƒ·ˇè =ù ∞Ok t=Éè‰í Ωõ ÅÎ Hõ^ÅŒä ∞<åfl~Ú. JO^Œ∞Ö’ ã¨∞=∂~°∞
Ñ¨k¿ÇÏ#∞ =∞Ok =ÚQÆÉú ‰íè Ωõ ÅÎ ∞<åfl~°∞. "åiÖ’ Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq, HÍ@HÀ@_»∞, Hõ#flÑ¨Ê Q˘_»Q∂Æ z =O\˜ "å~°∞ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞.
„Ñ¨ã∞¨ `Î O« Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq =ÚQÆ`ú fi« z„`«}#∞ K«∂^•ÌO.
17.4 =¸Å áê~îO°
Éˇ[˚=∞Ç¨^Õq Hõ^äŒ
=∞é˜ÜÚ« #∞ q#∞ Éˇ[=˚ ∞Ç¨Ï^Õq Ü«∞#ñQÆñ
QÆéHõO~î° Náê^ŒH=õ ∞ÖÏO`«~O° QÆ
''Ü≥∞Å¡ xÜ≥∂QÆO|∞ ÖˇÅ¡ ÉÏO^è=Œ ÙÅ∞
<≥Å"¡ å~°Å∞ QÆÅxæ @∞¡É~íè ∞° #æ ‰õΩñ
^Œe¡ ÖË‰Ωõ O_»∞@ ^• qz„`«O|∞
^Œe¡ ÖË Hõk Ü≥∞@∞¡ ^• #∞^Œ~ÚOK≥ ?
^Œe¡ ã¨K≥Û<˘ HÍHõ ¢`≥·Ö’HõºÑüH˜ñ
*ˇÅñ¡ É’! ~Ú >Ëq¡ ∞ ¿ãÜ«∞OQÆ=K«∞Ûñ?
^Œe¡ ã¨zÛ#ñQÍ^≥ `å#∞ _»ãû≤ ux
Ü≥∞Å¡"åiH˜ ^Œ∞óY q∞\ì̃^HŒ Í^≥
`«e¡ QÆe#æ <ÕÅ `«Ñã¨ ≤ QÍxK«∞Ûñ
^Œe¡ QÆe#æ <ÕÅ `«Å [_»Å@ æ ∞ì?
^ŒeÜ ¡ Ú« #fl q+Ö|∞ñ„^•= <ÕeK«∞Ûñ?
^ŒeÜ ¡ Ú« O_ç#ñ ^Àà◊√¡ ^•ÅÊ <ÕeK«∞Ûñ?
^Œeá¡ ê=ÚÅ <ÕÅ ^èiŒ ~ÚOÑ¨ xK«∞Ûñ?
^Œe¡ |∂_ç^Œ ÜÕ∞Å `åñ|∂Ü«∞xK«∞Ûñ?
^Œe¡ =ÙK«∞Û<≥ Éè∞í qñ ^Œ#Ü«Úxñ kiÜ«∞ñ?
^Œe¡ Ñ¨ÙK«∞Û<≥ ã¨∞`«∞ =Å¡ HÍ\˜Hx˜
^Œe¡ ÖË‰Ωõ O_ç#`«#Ü«ÚO_»∞ QÍ#
„Ñ¨Å^¡ ∞Œ _≥· ~Úxfl"å@¡‰Ωõ =K≥Ûñ
[x‡zÛ Ñ¨Å∞=∂é∞ "≥#flÜ«Úñ Éˇ\ì˜
Ñ¨#∞flQÍ xxfl Ü«Úñ ÉÏÅ∞#∞ É’ã≤
Ü«∂H˘#ñQÍñ QÆ_∞» Ñ¨~ã° ≤ áêezÛ
™êñHÕz ÃÑ#∞Ñ¨^Õ [#x QÆe#æ #∞
^• xO`« "åñ_»Ü∞≥ ºñ^Œe¡ ÖËHÜ õ Ú« #∞
^• <≥O`« "≥~∞° ñQÆ∞<À `«e¡ QÆe#æ #∞?
ÉˇO_çO_»¡ <À=ÚÅñ ÉË~O° @=ÚÅ#∞
|O_»∞=Ùk#=ÚÅñ ÉÏ\˜*Ï`«~Å° ñ
^Œy#áÈñ_çq∞ ¿ãÜ«Ú`«e¡ ÖË‰Ωõ #fl
=QÆ=~ˆ =∞é˜ Ü≥∞\ì̃=∞QÆa_»¤ Öˇ#·
#∂~° ‰õΩ¿ÑHÕ∆ z Ü«ÚO_»OQÆñ ^ŒQ∞Æ <≥?
Ü«∂~°OQÆñ ^Œe<¡ ·≥ Ç¨Ï~°∞x <Õ<#·≥
#~°Ãã^ŒñQÍHõ? ~Ú@¡éÖËHõ ÃÑ#∞K«∞
`«~∞° }˜Ü∞« HÍ ^≥@∞¡ ^Œe^¡ •—— ##∞K«∞
##Ü«∞O|∞ Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq ^•#
[#xÜ≥∞ÿ Ñ¨~"° ∞Õ â◊√ñ ^Œ#Ü«Úñ QÍqOz
`˘Oyà◊Ã¡ Ñ· x_ç eOQÆ=¸ iÎHx˜
#OQÆ# QÍqOK«∞ #Éèºí O[#O|∞
=ÚH˘¯`«∞ñÎ *ˇH˘¯ `«∞=Î ÚHõ¯#∞flñ |∞Å∞=Ú
#H˘¯`«∞ñÎ QÆ_∞» á⁄`«∞#Î @ gñÑ¨Ùx=Ù~°∞ñ
Éˇ~∞° ñQÆOQÆ=Öˇ #x `«~∞° }˜ g_»fi_»ñQÆñ
[~°}=Ú Å¯~°=ÚÅ∞ñ *ÏQÆOQÆñ kQÆ∞K«∞
#Å∞QÆ∞Å∞ #Å∞K«∞ #i‡e QÆ\Ãì˜ Ñ\˜ì
271 =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O
[Å=ÚÅ∞ gñÑ¨Ù#ñ [éK«∞ #O`«O`«
"≥QzÆ ÉˇQ_Æ ‰» Ωõ O_» "≥#∞fl „"ÕÜÚ« K«∞#∞
<˘y =∞ã¨HÎ =õ Ú# h~˘`«∞Î ^À~Ú@#∞
=^Œ#O|∞ ™⁄K«∞Û<À Ü«Ú^ŒHOõ |∞ Å#∞K«∞
#^Œ∞=Úñ ÉÁ@∞ì#∞ <ÀiHõ_O¤» |∞Ñ¨@∞ìñ
*ˇ#∞flQÍñ |ã¨∞áêiÛ KÕÜÚ« =∞[˚#=Ú
QÆ#∞flÅ∞ñ *ˇ=ÙÅ∞#∞ QÍñ_»OQÆ#∂ñ^Œ∞
#Oy\˜=Ú ÖÁ¡`∞« Î #O^ŒO^Œ „"ÕÅ
^˘Oyà◊§ñ QÍsfl~°∞ ^À<≥uÎ q∞_»∞K«∞
|_»ñu KÕ h~°ñ ^Œ∂á⁄_çz ÉÁ\ì̃_∞» #∞
=∞_»ñk Ü«∞OQÆ∞+Öª |∞=∞xflO`« "≥∞kz
Hõ_=» #O\˜#Ü«∞\ì̃ Ñ≤_∞» HõqÉè∂í u
Ü«∞_»~ñ° |∞¢`∞« xÎ <˘ã¨ÖÏ~°OQÆ |∂Ü«Ú
<≥`∞« Î „QÆ∞OÔQ_»∞ #x Ü≥∞`«OÎ QÆ "≥éz
Ü«∞`«xÎ fi é˘=Ú‡# #‰õΩ¯# #^Œ∞=Ú
HÍ@∞Hõ ~Ú_»xO`« QÆ#∞flQÆ∞ ##∞K«∞ñ
QÍ@∞Hõ~Ú_»∞ =¸ñ_»∞QÆ#∞flÅñ OQÆÅÜ«∞ñ
[xflK«∞Ûñ |‰õΩ∆ Åñ [#h^Œ∞ g∞ñ^Œ
#<åflu Q˘O_˘Hõ "≥#flÜ«Úñ Éˇ@∞ìñ
*ˇH¯˜ e wñ@∞_»∞ñ *ˇÅñy ÜÕ∞_»fiOQÆ
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. Z=iH˜ `«e¡ ÖË‰Ωõ O_»∞@ qz„`«=Ú? ( )
1. Éè~í ∞° #æ ‰õΩ 2. Éˇ[=˚ ∞Ç¨^ÕqH˜ 3. ¢`Ö·≥ ’HõºÑüH˜ 4. ZÅ¡"åiH˜
2. Z=i`«e¡ K«zÛ#^Œx Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq ÉèÏqOz#k? ( )
1.Éˇ[˚=∞Ç¨^Õq 2. ¢`Ö·≥ ’HõºÑüH˜ 3. Éè~í ∞° #æ ‰õΩ 4. ZÅ¡"åiH˜

3. ^Œ∞óY q∞\ì̃^HŒ Í^≥ - ( )
1. Éˇ[=˚ ∞Ç¨^ÕqH˜ 2.¢`≥·Ö’HõºÑü 3.ZÅ¡"å~°Å∞ 4. áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^ä∞Œ #‰õΩ
4. `«#Ü«Úx u~°ÜÚ« @‰õΩ Z=~°∞ ÑÖÑ¨~∞° ? ( )
1.Éè~í ∞° _æ ∞» 2.¢`≥·Ö’HõºÑü 3. ZÅ¡"å~°Å∞ 4. `«e¡
5. JéÖËHõ ÃÑ#∞K«∞ `«~∞° }˜Ü∞Õ - ( )
1. `«e¡ 2. `«O„_ç 3. ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ 4. t=Ù_»∞
6. „`≥Ö· ’HõºÑü J#QÍ U=~°∞? ( )
1. q+¨µ=‚ Ù 2. „|Ç¨Ï‡ 3. t=Ù_»∞ 4. Z=~°∂HÍ^Œ∞
7. `«e¡ LO>Ë Uk HÍx=fi^Œ∞? ( )
1. `«Ñã¨ ≤ 2. ^è#Œ =O`«∞_»∞ 3. ¿Ñ^Œ"å_»∞ 4. ^è•i‡‰õΩ_»∞
8. t=Ù_»∞ Uk Ñ¨Óã¨∞‰õΩO\Ï_»∞? ( )
1. QÆO^èOŒ 2. Ñ¨hfl~°∞ 3. Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù 4. |∂_ç^Œ
9. Ç¨Ï~°∞_»∞ ^Õxx =GOQÍ ^èiŒ ™êÎ_∞» . ( )
1. Ñ≤`åO|~°O 2. `ÀÅ∞ 3. =GO 4. P‰õΩÅ∞
10. Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq `«#Ü«ÚxH˜ Uq∞ uÑ≤OzOk? ( )
1. g∞QÆ_» 2. ÃÑ~°∞QÆ∞ 3. "≥#fl 4. ÑÖK«^•~°
11. Ç¨Ï~°∞x XO\˜x ^Õx`À #ezOk? ( )
1. ã¨|∞ƒ 2. |∂_ç^Œ 3. =∞\˜ì 4. #Å∞QÆ∞
12. eOQÆ=¸iÎH˜ Uq∞ KÕ~ÚOzOk? ( )
1. #QÆÅ∞ 2. JÉèºí O[#=Ú 3. Ñ¨Ó[ 4. ™êfl#=Ú
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 1, 2 - 2, 3 - 3, 4 - 4, 5 - 1.
6 - 3, 7 - 1, 8 - 4, 9 - 2, 10 - 3.
11 - 4, 12 - 2,
273 =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O
17.5 H˘xfl =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞
HõéHõO~î° N áê^ŒH=õ ∞ÖÏO`«~O° QÆ ´ #Å¡x HõO~î=° Ú QÆÅ t=Ùx Ñ¨q„`« áê^Œ Ñ¨^‡Œ =ÚÅ#∞ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« =Ú#
xÅ∞Ñ¨Ù‰õΩ#fl "å_»∞.
ZÅ¡x Ü≥∂QÆO|∞Å∞ ´ `«#KÕ xÜ«∞q∞OÑ¨|_ç Ö’Hõ=Ú#∞ #_»∞Ñ¨ÙK«∞#fl kHÍÊÖÏk ^Õ=`«Å∞.
Éè~í ∞° _æ ∞» ´ `Õ[ã¨∞û QÆÅ "å_»∞.
¢`Ö·≥ ’HõºÑü ´ =¸_»∞ Ö’Hõ=ÚÅ‰õΩ JkèÑu¨
_»ÜÚ« º ´ JÅÜ«Ú@
_»ãû≤ ux ´ Jeã≤ux
`åÅ∞Û´ ^èiŒ OK«∞
™ê‰õΩ ´ ÃÑOK«∞, áÈ+≤OK«∞
^èiŒ ~ÚOK«∞ ´ ^èiŒ OK«∞
Éè∞í q<£ ´ Éè∂í q∞ÃÑ·
`«#Ü«Úx ´ ‰õΩ=∂~°∞x
uiÜ«Ú@ ´ aK«Û"≥∞`«∞@
Î
ã¨∞`«∞x ´ ‰õΩ=∂~°∞x
„Ñ¨Å^¡ ∞Œ _»∞ ´ ^Œ∞O^Œ∞_»∞‰õΩ KÕ+Åì̈ ∞ KÕÜÚ« "å_»∞.
Hõ_∞» Ñ¨~ã° ≤ ´ PHõe `≥eã≤ H˘x
Ñ¨#∞flQÍ ´ XÑ¨CQÍ
™êHÕz ´ =Ú^Œ∞KÌ ãÕ ≤
*Ï`«~° ´ ^≥=· ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ L`«û==Ú (Ü«∂„`«)
áÈ_çq∞ ´ =Ú^Œ∞,Ì PáêºÜ«∞=Ú
L¿ÑHÕ∆ K«∞@ ´ x~°H¡ º∆õ =Ú KÕÜÚ« @
`«~∞° }˜ ´ ¢ãÎ‘
`˘Oyà◊√§ ´ ™ê<åflxH˜ =ÚO^Œ∞, â◊s~åxH˜ #∂<≥ ~åÜ«∞@O
JÉèºí O[#=Ú ´ `«ÅO@∞ ™êfl#=Ú
O t=Ù#‰õΩ Ñï"å~°=Ú, |O^è∞Œ =ÙÅ∞, ã¨~fi° ÉèHí HÎõ À\˜ L#fl#∞ `«e¡ ÖËHáõ È=Ù@ qO`«QÍ L#flk.
O `«e¡ ÖË‰Ωõ O_»∞@ J™ê^è•~°}=Ú. |Ç¨ïâ◊: `«e¡ K«xáÈ~Ú#^Õ"∂≥ ! J~Ú#KÀ Uq∞ KÕÜ∞« =ÅÜ«Ú#∞.
O `«e¡ ÖËHõ `å#∞ Hõ+=ì̈ ÚÅ∞ Ñ¨_#ç k. Z=iÔH#· #∞ `«e¡ ÖËx Hõ+=ì̈ Ú XHõÖÏO\˜^Õ Hõ^•!
O WHõ t=Ù_»∞ `«Ñã¨ ≤ JQÆ∞@ - J`«x `«Å [_»Å∞ Hõ@∞ì@ q+¨=Ú „`åQÆ∞@, QÆ[K«~‡° =Ú ^èiŒ OK«∞@ áê=ÚÅ∞
^èiŒ Oz |∂_ç^Œ Ñ¨Óã¨∞H˘#∞@, Ü«∂K«Hõ =$uÎÖ’ LO_ç, =Å¡HÍ\˜Ö’ x"åã¨=ÚO_»∞@ Wq JxflÜ«Ú `«e¡ ÖËHõ
áÈ=Ù@ =Å#<Õ [iy#q, `«eÖ¡ ‰Ë Ωõ O_»∞@KÕ Ö’Hõ=Ú# `ÕeHÔ á· È~Ú<å_»∞.
O K«#∞ÉÏÅ∞Ñ¨\,ì̃ "≥#flÃÑ\ì̃, áêÅ∞áÈã≤ PHõe QÆ=∞xOz ÃÑOK«∞#\ì̃kÜÕ∞ `«e.¡
O `«eÖ¡ HË õ WO`«"å_≥<· å_»∞ `«e¡ L#fl ZO`« "å_»Q∞Æ <À Hõ^•!
O ÃÑO_çO¡ _»‰¡ Ωõ , <À=ÚÅ‰õΩ, ÑÖ_»∞QÆÅ‰õΩ, *Ï`«~Å° ‰õΩ =Ú^Œ∞Ì KÕÃã_ç `«eÖ¡ xË KÀ =∞QÆÑÅ≤ Å¡ ∞ qKåiO`«∞~°∞.
O Hõ#∞Hõ t=Ù#‰õΩ `å<Õ `«e¡ JQÆ∞^Œ∞#x ÉèÏqOz, Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq t=Ùx tâ◊√=ÙQÍ ÉèÏqOz, HÍà◊§ÃÑ· Ñ¨~∞° O_»*ãË ,≤
hà◊√§áÈã≤#k.
17.7 ãÖ^Œ~ƒ° ù ã¨ÇÏ≤ `« "åHÍºÅ∞

1. `«e¡ ÖËHkõ Ü≥∞@∞¡ ^•#∞^Œ~ÚOK≥?
Hõq ÑïK«Ü∞« O : D "åHõºO t=Hõ=ÙÅÖ’ XHõ_∞» QÍ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ _ú #·≥ áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^ä∞Œ _»∞ ~°zOz# |ã¨=Ñ¨Ù~å}OÖ’x
Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq Hõ^Œä #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_çOk.
Hõ^•ä ÉèÏQÆ=Ú: Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq Hõ^Œä #∞O_ç.
ãÖ^Œ~ƒ° =ù Ú : =ÚQÆÜ
ú ∞ÿ≥ # Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq `«#‰õΩ `≥eã≤# Ö’HÍ#∞Éè=í =ÚKÕ t=Ù#‰õΩ ‰õÄ_» `«e¡ Ü«ÚO_»=Öˇ#x
ÉèÏqOz#k.
qâı+=¨ Ú : Ñ¨Ù@∞ìHõ ÖËx (JÉè=í Ù_»∞) t=Ù#‰õΩ `«e¡ Ü«ÚO_»∞#x ÉèÏqOK«∞>Ë Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq H˜ QÆÅ J=∂Ü«∞Hõ`fi« =Ú.
2. `«eÜ
¡ Ú« #fl q+Ö|∞ñ „^•=<ÕeK«∞Û?
Hõq ÑïK«Ü∞« O : D "åHõºO t=Hõ=ÙÅÖ’ XHõ_∞» QÍ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ _ú #·≥ áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^ä∞Œ _»∞ ~°zOz# |ã¨=Ñ¨Ù~å}OÖ’x
Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq Hõ^Œä #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° =ù Ú : Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq t=ÙxH˜ `«eÖ¡ ^Ë xŒ , `«#<Õ t=ÙxH˜ `«eQ¡ Í ÉèÏqOK«∞‰õΩ#fl ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’#k.
275 =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O
ÉèÏ=O : ã¨=Ú„^Œ =∞^ä#Œ =Ú "Õà◊ |Ü«∞Å∞ ^Õi# q+¨=Ú Ö’Hõ=ÚÅ#∞ <åâ◊=Ú KÕÜ∞« Hõ Ü«ÚO_»∞@ÔH· ^•xx
t=Ù_»∞ „`åy#@∞Å Ñ¨Ù~å} Hõ^#Œä =Ú . `«e¡ Ü«Ú#flKÀ t=Ùx q+¨=Ú „`åQÆhÜ«∞^Œx Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq ÉèÏ=#.
qâı+=¨ Ú : q+¨„Ñ¨ÉÏè ==Ú r=HÀ\˜ÃÑ#· <Õ HÍx qâ◊fiã¨fi~°∂Ñ¨Ù_≥#· t=ÙxÃÑ· LO_»^xŒ `≥eÜ«∞Hõ áÈ=Ù@ÜÕ∞
Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq =ÚQÆ`ú fi« =Ú.
3. W@¡éÖËHõ ÃÑ#∞K«∞ `«~∞° }˜Ü∞« HÍ ^≥@∞¡ ^Œe¡ ^•— ##K«∞
Hõq ÑïK«Ü∞« O : áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞# t=Hõ=ÙÖ’¡ XHõ_∞» . PÜ«∞# ^ÕtHõq`«Ö’ ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞. „Ñ¨ã∞¨ `Î « "åHõºO
™È=∞# ~°zOz# kfiÑ¨^HŒ Í=ºO |ã¨=Ñ¨Ù~å}OÖ’x Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq Hõ^#Œä ∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° =ù Ú : t=Ùx Ñ¨Ù„`« "å`«ûÅºO`À ÉèÏqOK«∞‰õΩ#fl =∞^è∞Œ ~° Éè‰í Ωõ ~Î åÅ∞ Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq `«e¡ „¿Ñ=∞#∞ QÆ∞iOz
K≥ÑÊ≤ # ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ãÖ^Œ~ƒ° =ù Ú : `«e¡ ÖËx t=Ùx Ñ¨Ù„`« "å`«ûÅº=Ú`À U=∞~°∞áê@∞ ÖËHõ ÃÑOz#KÀ `å#∞ t=Ù#‰õΩ `«eÜ
¡ ∞Õ
HÍQÆÅ#x ÉèÏqOz - J"åº*Ï#∞~åQÆ=Ú`À ÃÑOz# ¢ãÎ‘ `«e¡ JxÑ≤OK«∞H˘#∞#x `«# ÉèÏ=##∞ Éˇ[=˚ ∞Ç¨^Õq
ã¨=∞i÷OK«∞H˘x#k.
qâı+=¨ Ú : =∂`«$"å`«ûÅº=Ú#∞ K«∂Ñ¨QÅÆ ¢ãÎ‘ ÖˇÅ~¡ ∞° `«e`¡ À ã¨=∂#∞ÖËÜ∞« #fl =∞Ç¨ã¨`º« =Ú#∞ Hõq q=iOz<å_»∞.
Náê^ŒH=õ ∞Å { JO`«~O° QÆ ´ Náê^ŒH=õ ∞ÖÏO`«~O° QÆ - 'ã¨=~°‚ n~°… ãÖkè
`«e¡ { K«KÛ≥ <˘ ´ `«e¡ ã¨KÛ≥ <˘ - QÆã_¨ ^» "Œ å^Õâ=◊ Ú
Wxfl { á⁄@¡‰Ωõ ´ Wxfl@¡‰Ωõ - QÆã_¨ ^» "Œ å^Õâ=◊ Ú
Jaè { JO[#=Ú ´ JÉèºí O[#=Ú - Ü«∞}Ï^Õâ=◊ Ú.
P { <åu ´ J<åflu, „uHõãO¨ kè
ÉÏÅº { LÑ¨Kå~°=ÚÅ∞ ´ ÉÏÖ’ºÑ¨Kå~°=ÚÅ∞ - QÆ∞}ãÖkè
UÅ { WK«∞Û ´ UeK«∞Û - J`«fiÎ ãÖkè
P { `«xfi ´ J`«xÎ fi - „uHõãO¨ kè
=∞`ü { [#=Ú ´ =∞[˚#=Ú - [â◊fiÎ ãÖkè

B. ã¨=∂™êÅ∞
1. Hõ~H° Oõ ~î∞° _»∞ - QÆ~à° O◊ (q+Ö) HõO~î=° Ú# HõÅ"å_»∞. ã¨ÑgÎ̈ ∞ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
2. ¢`Ö·≥ ’HõºÑü - =¸_»∞Ö’Hõ=ÚÅ HõkÑè u¨ t=Ù_»∞ – +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
3. =ÚHõ¯#∞flÅ∞ - =¸_»∞ ãÖYºÅ∞ QÆÅ Hõ#∞flÅ∞ - kfiQÆ∞ã¨=∂ãÖ
4. Ñ≤_∞» HõqÉè∂í u - Ñ≤_∞» Hõ Ü≥ÚHõ¯ qÉè∂í u - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
C. KèO« ^Œã∞¨ û - kfiÑ¨^Œ
'=∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O— Hõ^ä•ÉèÏQÆO |ã¨=Ñ¨Ù~å}O #∞O_ç „QÆÇ≤ÏOÑ¨|_çOk. |ã¨= Ñ¨Ù~å}O kfiÑ¨^Œ Kè«O^ŒOÖ’
~åÜ«∞|_çOk. D kfiÑ¨^‰Œ Ωõ QÆÅ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ HÕk q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
WO^Œ∞Ö’ ~Ô O_Õã≤ áê^•Å∞ LO_»_O» =Å¡ nxfl 'kfiÑ¨^—Œ Jx J<åfl~°∞. WO^Œ∞ „Ñüáê^ŒOÖ’#∞ -
3 WO„^ŒQ} Æ =ÚÅ∞ - 1 ã¨∂~°ºQÆ}=Ú „Hõ=∞OQÍ =™êÎ~Ú.
XHõ@=QÆ}=Ú `˘e JHõ~∆ =° Ú#‰õΩ#∞, =¸_»=QÆ}=Ú `˘e JHõ~∆ =° Ú#‰õΩ#∞ Ü«∞u K≥Å∞¡`∞« Ok. „áêã¨xÜ«∞=∞=Ú
QÆÅ^Œ∞ „áêã¨Ü∞« u ‰õÄ_» "å_»=K«∞Û#∞.
kfiÑ¨^Œ Ô~O_Õã≤ áê^Œ=ÚÖË J~Ú<å H˘xfl =O^ŒÅ kfiÑ¨^ŒÅ#∞ Hõ^ä•O`«=Ú =~°‰õΩ (^ŒOÑ¨Ùà◊§ áê@=Öˇ)
K≥ÑC¨ H˘xáÈ=Ù@ Ñïáê\˜. „HÕk L^•Ç¨Ï~°}=Ú#O^Œe QÆ}qÉè[í #, Ü«∞u QÆ∞iÎOÑ¨ÙÅ#∞ K«∂_»O_ç -
~° ã¨Å #QÆ QÆÅ
UIU IIUI IIIU UI
`«eQ¡ Æ eæ#<ÕÅ `«Ñ¨ã≤QÍ xK«∞Û
~° ã¨Å #QÆ QÆÅ
UIU IIUI IIIU UI
`«eQ¡ Æ eæ# <ÕÅ `«Å[_» Åæ@∞ì
ÃÑ· ~Ô O_»∞ "åHõº=ÚÅÖ’ `˘e "åHõº=Ú# ~°, ã¨Å, #QÆ J#∞ =¸_»∞ WO„^ŒQ}Æ =ÚÅ∞ 'QÆÅ— J#∞ XHõ ã¨∂~°ºQÆ}=Ú
„Hõ=∞OQÍ =KåÛ~Ú.
XHõ@= QÆ}=Ú Ö’x JHõ~∆ =° Ú '`«— HÍ~°=Ú#‰õΩ#∞ =¸_»=QÆ} `˘e JHõ~∆ =° Ú '`«— HÍ~°=Ú#‰õΩ#∞ Ü«∞u
Ñ¨_çOk.
J@∞Å<Õ ~Ô O_»= "åHõº=Ú# ‰õÄ_» ~°,ã¨Å, #QÆ J#∞ WO„^ŒQ} Æ =ÚÅ∞ 'QÆÅ— J<Õ ã¨∂~°ºQÆ}=Ú „Hõ=∞OQÍ
=KåÛ~Ú. `˘e QÆ} `˘e JHõ~∆ =° Ú '`«— HÍ~°=Ú#‰õΩ#∞ <åÅæ= QÆ}=Ú `˘e JHõ~∆ =° Ú '`«— HÍ~°=Ú#‰õΩ#∞ Ü«∞u
K≥eO¡ k. 'e¡— J#∞#k „áê™êHõ~∆ O° QÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«|_çOk.
Hõ_∞» Ñ¨~Ü
° Ú« ´ PHõe`≥Åã≤H˘#∞ (#∞_çHÍ~°O)
277 =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O
D. Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^•Å∞
`«e¡ ´ [#x, =∂`«
‰õΩ=∂~°∞_»∞ ´ `«#Ü«Ú_»∞, ã¨∞`«∞_»∞
E. =Ùº`«Ê`«Îº~°÷=ÚÅ∞
Éè~í ∞° _æ ∞» ´ 'Éè—í J#QÍ `Õ[ã¨∞û - J\ì̃ `Õ[ã¨∞û‰õΩ =¸Å"≥∞#ÿ "å_»∞ Éè~í ∞° _æ ∞» - t=Ù_»x ÉèÏ==Ú
JÉèÏº™êÖ∞
17.9 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. `«e¡ ÖËHáõ È=_»O =Å# t=ÙxH˜ =zÛ# HõëêìÖqË ?
2. Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ `«e¡ J=ã¨~O° Z\ì̃k?
3. `«e¡ =∞Ç¨^Õq U"Õ∞q∞ KÕÜ∞« hÜ«∞^Œ∞?
4. Éˇ[˚ Ç¨Ï~°∞xH˜ ZÖÏ ™êfl#O KÕ~ÚOz~k?
5. `«e¡ Ç¨Ï~°∞xH˜ ZÖÏ Hõ_∞» Ñ¨ÙxOÑ≤Ok?
1. Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq t=Ùx ZÖÏ ¿ãqOzOk?
2. Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xfl q=iOK«O_ç.
3. Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq `«eÖ¡ Ï t=ÙxH˜ KÕã#≤ ¿ã=#∞ g∞ =∂@Ö’¡ ~åÜ«∞O_ç.
C. HÕk kfiÑ¨^Œ áê^•Å#∞ K«^=Œ O_ç.
QÆifiOz `«#∞k=fiñ QÆ_ñ» y ÜÕ∞`≥OK«∞
#∞sfiâ◊ |Å=Ú ÖÏÇ¨ï`«∞Å∞QÍ „q∞Oy
Ü«∞~°∞} ~°`fl« „Ñ¨Éíè Å#∞ =∞O@ÖÁÅ∞Hõñ
Éˇ~∞° QÆ∞K«∞ xÅ∞K«∞#fl ÃÑ#∞ñlK«∞Û"ÀÖˇ
#Hõ¯[=∞QÆ∞ KåÑ¨ =∞=bÅ ~å=Úñ
_≥‰Ωõ ¯ Éˇ@∞ìK∞« #∞O_» <≥éñ˜ y H“t‰õΩ_»∞
''Ç¨Ï~°∞x KåÑ¨=Ú ~å=Úñ_»u ã¨`fi« Ü«ÚHÎ̃ñ
Éˇiy <Õñ_ç^≥ Ü≥∞‰õΩ¯ ÃÑ@∞ìK∞« <åflñ_»∞
J^Œ~‰° Ωõ Éè∂í ^Õq! Ü«∂`«‡Ö’ h=Ùó
K≥îŒ K«eOÑ¨Ù‰õΩ âıëêÇ≤Ï! h=Ù:
D Ñ¨^ºŒ ÉèÏQÆO QÀ#|∞^•Ì~Ô _ç¤ ~°zOz# '~°OQÆ<å^èŒ ~å=∂Ü«∞}O— kfiÑ¨^HŒ Í=ºOÖ’xk. Ü«∂QÆ~H° }∆õ Ï~°O÷ qâßfiq∞„`«∞x
"≥O@"≥o§# ~å=∞ÅHõ‡∆ }∞Å∞, q∞kèÖÏ#QÆ~O° Ö’x ã‘`åã¨fiÜ«∞O=~åxH˜ "≥àÏ§~°∞. JHõ¯_» N~å=Ú_»∞ qâßfiq∞„`«∞x
P^ÕâO◊ ÃÑ· t=^è#Œ ∞ã¨∞û#∞ qiz "Õ™êÎ_∞» . P ãÖ^Œ~ƒ° =ù ÚÖ’x^Õ D ÉèÏQÆO.

1. '™êfi~°÷ ~åÇ≤Ï`«ºO— =∂`«$"å`«ûÅºOÖ’x „Ñ¨^•è # ÅHõ}
∆ O. Ö’Hõ „âıÜ∞« ã¨∞û#∞ HÀ~°QeÆ #æ '=∞^Œ~^ü i≥ä ™ê— =O\˜
[QÆ<å‡`«Å (qâ◊fi=∂`«) Å Hõ^ÅŒä ∞ ¿ãHõiOz, "åi 'J"åº[Hõ~∞° }— #∞ „QÆÇÏ≤ OKåe. ''Jé ÖËHõ ÃÑ#∞K«∞
`«~∞° }˜Ü∞« HÍ^≥@∞¡ ^Œe¡ ^•##∞K«∞—— J<≥_ç ™È=∞<å^è∞Œ x =∂@ÅÖ’x "å`«ûÅº=¸iÎx QÆ∞iÎOKåe.
2. 'Éè’[~årÜ«∞O— Ö’ P=Ù - ^Œ∂_» Hõ^Œä ~°∂ÑÖÖ’ Hõq =i‚Oz# =∂`«$"å`«ûÅº ã¨fi~°∂áêxfl „QÆÇÏ≤ OKåe.
3. ~å=∞Hõ$+¨‚ Ñ¨~=° ∞Ç¨ÏOã¨ ã¨f=∞}˜ âß~°^•=∂~Ú =O\˜ =∂`«$=¸~°∞ÅÎ Hõ^ÅŒä ∞ ¿ãHõiOKåe.
4. Éˇ[˚ =∞Ç¨^Õq '=∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O QÆ∞iOz K«k"å~°∞ Hõ^•! `«e„¡ ¿Ñ=∞#∞ x~°∂Ñ≤OKÕ Z<Àfl ã¨xfl"ÕâßÅ∞, Hõ^ÅŒä ∞
L<åfl~Ú. Hõ#fl `«eH¡ Í=K«∞Û. ÃÑOz# `«e¡ HÍ=K«∞Û. `«e„¡ ¿Ñ=∞ J=¸ÅºO. g∞ =∞#ã¨∞#∞ HõkeOz#
ã¨xfl"ÕâßxflQÍx / Hõ^#Œä ∞QÍx / x["≥∞#ÿ ãÖÑ¶∞¨ @##∞ QÍx `≥eÜ«∞*ËÜ∞« O_ç.
5. =∞# ÃÑ^Œ"Ì å~°∞ ZO`À =∞Ok Éè‰í Ωõ ÅÎ QÆ∞iOz K≥|∞`«∞O\Ï~°∞. g∞‰õΩ `≥eã≤# XHõ Éè∞í ‰õΩxÎ / Éè‰í Ωõ ~Î åe Hõ^#Œä ∞
~åÜ«∞O_ç.
279 =∂`«$Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O
18
Ñ¨^HŒ qõ `å Ñ≤`å=∞Ç¨ï_»∞ `åà◊§áêHõ J#fl=∞Ü«∞º
Ç¨Ïi<≥iy#"å_»∞
„H©.â◊. 14,15 â◊`åÉÏÌÅÖ’ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ZO`À=∞Ok "åˆQÜ
æ ∞« HÍ~°∞Å∞ L^Œƒqù OKå~°∞. ~å[™ê÷<Ö£ ’ g∞~åÉÏ~Ú,
Ç≤ÏOnÖ’ ã¨∂~°^•ã¨∞, Xi™êûÖ’ |Å~å=∞^•ã¨∞, J™êûOÖ’ â◊OHõ~^° =Õ Ù_»∞, ÉÏOQÍ¡Ö’ K«O_ô^•ã¨∞, K≥`· #« ∞º_»∞, Hõ~å‚@HõÖ’
Náê^Œ~åÜ«ÚÅ∞, Ñ¨Ù~°O^Œ~^° •ã¨∞, `«q∞à◊<å_»∞Ö’ PàÏfi~°∞Å∞, =∞~åsîÖ’ <å"£∞^Õ"£ , `«∞HÍ~å"£∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞ `«=∞
ãÖH©~#Î° Å`À ã¨=∂[OÖ’ ZO`À K≥`· #« ºO fã¨∞‰õΩ=KåÛ~°∞.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ `åà◊á¡ êHõ J#fl=∂Kå~°∞ºÅ∞ D HÀ=‰õΩ K≥Ok# "åˆQÜ æ ∞« HÍ~°∞_»∞. D ÉèHí HÎõ =õ ÙÅ∞ ã¨=∂[OÖ’ L#fl
‰õΩÖÏ=∞`åÅ#∞, *Ïuq=Hõ`∆ #« ∞, ¿Ñ^Œ ^èxŒ Hõ `å~°`=« ∂ºxfl x~°ãO≤ Kå~°∞. ÉèQí =Æ O`«∞x KÕ~ˆ =∂~åæxfl JO^ŒiH© LÑ¨^tÕ OKå~°∞.
nxH˜ PÅO|#QÍ ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ 'ãÖH©~#Î° — „Ñ¨„H˜Ü∞« #∞ "åÇ≤ÏHõQÍ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~°∞. „Ñ¨[ÅO^ŒiH˜ KÕ~∞° =HÍ=_®xH˜ „áêOfÜ«∞
ÉèÏ+¨ÅÖ’ Ü«∂ã¨Å`À, =∂O_»eHÍÅ`À ™êÇ≤Ï`«º ~°K#« KÕâß~°∞.
18.1 JÉèºí ã¨# ã¨∂`

„ åÅ∞
O "åˆQÜ
æ ∞« HÍ~°∞Å Hõ$+≤x q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O ãÖH©~#Î° ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞
O J#fl=∂Kå~°º ãÖH©~#Î° ÅÖ’x JOâßÅ#∞qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O x~å_»O|~°`« Ö’x ™œjÅºO „QÆÇÏ≤ OK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
q=iOKÕ =ºH˜Î L^ÕÌâ◊O ã¨`åºxfl K≥Ñ¨Ê_»O =∂„`«"Õ∞HÍ^Œ∞† „Ñ¨tflOz# =ºH˜Îx `«$Ñ≤ÎÑ¨~°K«_»O ‰õÄ_®
J#fl=∞Ü«∞º â◊Hãõ O¨ =`«û~°O 1346 („H©.â◊ 1424) „HÀk<å=∞ ãÖ=`«û~°O "≥â· ßY=∂ãÖ, qâßY#Hõ„∆ `«O <å_»∞
[x‡Oz, â◊Hãõ O¨ =`«û~°O 1424 („H©.â◊. 1503) ^Œ∞O^Œ∞aè <å=∞ ãÖ=`«û~°O á¶êÅ∞æ}=∂ãÖ |Ç¨ïà◊ ^•º^Œt<å_»∞ Ñ¨~=° ∞
Ñ¨kOKå~°∞.
J#fl=∞Ü«∞º Hõ_Ñ» ¨ lÖÏ¡Ö’x `åà◊á¡ êHõ „QÍ=∞"åã≤. gi `«O„_ç <å~åÜ«∞}∞_»∞, `«e¡ ÅHõ¯=∂O|. u~°∞Ñü
N"ÕOHõ>âË fi◊ ~°∞x Éè‰í Ωõ _Î #·≥ J#fl=∞Ü«∞º 32 "ÕÅ ãÖH©~#Î° Å#∞ ~°zOKå~°∞. J~Ú`Õ WÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ 12000 ãÖH©~#Î° Å∞
=∂„`«"∞Õ ÅaèOKå~Ú. J#fl=∞Ü«∞º ÉèÏ~°º `åà◊á¡ êHõ u=∞‡Hõ¯ `˘e `≥Å∞QÆ∞ Hõ=~Ú„u. W`«x ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ÃÑ^Œu~°∞=∞ÖÏKå~°∞ºÅ∞,
=∞#∞=∞_»∞ z#u~°∞=∞ÖÏKå~°∞º_»∞ ‰õÄ_® Ñ¨^HŒ =õ ÙÖË. „Ñü~ÀA XHõ¯ ãÖH©~#Î° <≥<· å ÉèQí =Æ O`«∞xH˜ JiÊ`«O KÕÜ∂« Å<Õ
xÜ«∞=∞O`À g~°∞ Z<Àfl"ÕÅ ãÖH©~#Î° Å#∞ ~°zOKå~°∞.
J#fl=∞Ü«∞º ãÖH©~#Î° Å∞ `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê ™êÇ≤Ï`«º ãÖw`« ãÖã¨¯$`«∞Å‰õΩ ÃÑxflkè =O\˜q. J#fl=∞Ü«∞º ãÖH©~#Î° Å∞
PÜ«∞# HÍÅO <å\˜ Ñ¨^•Å‰õΩ, *ÏfÜ«∂Å‰õΩ, ™ê"≥∞`«Å‰õΩ, q*Ï˝# ã¨~fi° ã¨fiO =O\˜q. JK«Û"≥∞#ÿ `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å‰õΩ,
J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ ÉèÏ=#Å‰õΩ ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ LÑ¨=∂<åÅ‰õΩ, JO^Œ"∞≥ #ÿ Jaè=ºH˜HÎ ˜ J#fl=∞Ü«∞º ÃÑ\Õì k ¿Ñ~°∞.
ÉèíH˜Î, =∂#= ãÖ|O^è•Å∞, <≥·uHõ qÅ∞=Å∞, ™ê=∂lHõ ÉÏ^èŒº`«Å∞, x~å_»O|~°`«, ™œjÅºO J#fl=∞Ü«∞º
H©~#Î° ÅÖ’ „ÑüÑ¶e¨ ™êÎ~Ú. JO^Œ∞Hõ<Õ J#fl=∞Ü«∞º#∞ 'Ñ¨^HŒ qõ `å Ñ≤`å=∞Ç¨ï_»∞— JO\Ï~°∞. J#fl=∞Ü«∞º q+¨µÉ‚ Híè xÎ̃
„Ñ¨âO◊ ã≤ã∂¨ Î 'Ç¨ÏiH©~<Î° åKå~°∞º_»∞— Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
18.3 áê~î° <ÕÑ^

¨ ºŒä O
„Ñ¨[Å‰õΩ J`«ºO`« KÕ~∞° =QÍ LO_Õ áê@ , Ñ¨ÔŒ , Qˆ Ü«∞O, H©~#Î° , ãÖH©~#Î° Å QÆ∞iOz, "å\˜x ~°zã¨∞#Î fl
"åˆQÜæ ∞« HÍ~°∞Å QÆ∞iOz q=iOK«_O» =Å# ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅÖ’ ãÖH©~#Î° ‰õΩ#fl „áê^è•#ºO `≥Å∞ã¨∞OÎ k. q+¨Ü∞« O
U^≥<· å „Ñ¨[ÅÖ’H˜ áê@ ZO`« <Õ~∞° QÍ ã¨∂\˜QÍ K˘K«∞Û‰õΩáÈ`«∞O^À `≥eÜ«∞Ñ¨~Û° _»O D áê~îO° ÅHõº∆ O. Qˆ Ü«∞O ÖË^•
ãÖH©~#Î° HÍÖÏxfl ^•@∞H˘x ZÖÏ xÅ|_»∞`«∞O^À q^•º~°∞Å÷ ∞ „QÆÇÏ≤ ™êÎ~∞° .
18.4 Ñ¨H„ Ü
˜ ∞« - ãÖH©~#Î°
ÉèHí Î̃ L^Œº=∞ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅÖ’ ãÖH©~#Î° ^Õ „Ñ¨^=Œè ∞™ê÷#O. nxˆH Ñ¨ÔŒ , H©~#Î° O, w`«O, Hõ$u, Qˆ Ü«∞O J<Õ
Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞ L<åfl~Ú.
''ÉèQí =Æ O`«∞x <å=∞O, bÅ, QÆ∞}O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "åxx aQÆ~æ Q° Í áê_»\Ïxfl—— H©~#Î° O JO\Ï~°∞.
281 Ç¨Ïi<≥iy#"å_»∞
''ãÖH©~#Î° ‰õΩ—— ™êÇ≤Ï`åºxfl, ãÖw`åxfl ‰õÄ~°ÛQÆÅ"åxx "åˆQÜ æ ∞« HÍ~°∞_»∞ JO\Ï~°∞. "å‰õΩ¯, Qˆ Ü«∞O ã¨=∞‰õÄ~ˆ Û"å_»∞
"åˆQÜ
æ ∞« HÍ~°∞_»∞ Jx x~°fiK«#O. JO^Œ∞Hˆ J`«xx LÉèÜ í ∞« HÍ~°∞_»∞ JO\Ï~°∞.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ `åºQÆÜ∞« º, Hˆ „∆ `«Ü∞« º, ~å=∞^•ã¨∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ZO`À =∞Ok "åˆQÜ
æ ∞« HÍ~°∞Å∞ L<åfl~°∞. "å~°O^Œ~∞°
ãÖH©~#Î° Å`À ÉèHí xÎ̃ , ãÖw`åxfl, ™êÇ≤Ï`åºxfl „Ñ¨[Å‰õΩ JOkOKå~°∞.
ãÖH©~#Î° ‰õΩ Ñ¨Åq¡ , K«~}
° ÏÅ∞ LO\Ï~Ú. XH˘¯Hõ¯™êi J#∞Ñ¨Åq¡ ‰õÄ_® LO@∞Ok. Ñ¨Åq¡ ~Ô O_»∞ áê^•Å `À#∞,
K«~}
° O <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å `À#∞ LO@∞Ok.
ãÖH©~#Î° ÅÖ’ ™ê^è•~°}OQÍ =¸_»∞ ÖËHõ ~Ô O_»∞ K«~}
° ÏÅ∞ LO\Ï~Ú. Qˆ Ü«∞OÖ’x q+¨Ü∂« xfl |\˜ì XH˘¯Hõ¯™êi
JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯= K«~}° ÏÅ∞ ‰õÄ_® LO_»=K«∞Û.
ãÖH©~#Î° ÅÖ’ "åˆQÜ
æ ∞« HÍ~°∞Å =Ú„^Œ LO@∞Ok. z=i K«~}° OÖ’ `«=∞ ¿Ñ~°∞#∞ QÍx, ãÖw`åxfl QÍx "åˆQÜ
æ ∞« HÍ~°∞Å∞
á⁄O^Œ∞Ñ¨~∞° ™êÎ~∞° .
`åºQÆÜ«∞º - `åºQÆ~åA Jh, ~å=∞^•ã¨∞ - ~å=∞^•ã¨ Jh, ˆH„`«Ü«∞º - =Ú=fiQÀáêÅ Jh =Ú„^ŒÅ∞
ÃÑ@∞ìH˘<åfl~°∞. J#fl=∞Ü«∞º `«# ãÖH©~#Î° ÅÖ’ "ÕOHõ@, "ÕOHõ>âË ◊ J<Õ =Ú„^ŒÅ#∞ ãÖHˆ `«OQÍ LOKå~°∞.
J#fl=∞Ü«∞º H©~#Î° Å#∞ J^è•º`«‡Hõ ãÖH©~#Î° Å∞ â◊$OQÍ~° ãÖH©~#Î° Å∞ Jx ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . J#fl=∞Ü«∞º,
H©~#Î° Ö’ `å#∞ K≥ÑÊ¨ ^ŒÅz# =ÚYºÉèÏ"åxfl Ñ¨Åq¡ Ö’x ~Ô O_»∞ ÑÖ‰õΩÅÎ Ö’ =ºHõOÎ KÕ™êÎ~∞° . Ñ¨Åq¡ Ö’ ã¨∂„`«„áêÜ«∞OQÍ
=ºHõ"Î ∞≥ #ÿ ÉèÏ"åxfl K«~}
° ÏÅÖ’ L^•Ç¨Ï~°}Å`À LÑ¨=∂<åÅ`À q=i™êÎ~∞° .
18.5 =¸Å áê~îO° - 1

U ‰õΩÅAñ_Õq∞ Ü≥∞=fi_≥#· <Õq∞
PHõ_» <åñ`«_≥ Ç¨Ïi <≥éñ˜ y#"å_»∞ IIÑ¨Åq¡ II
Ñ¨~y° # ã¨`º« ãÖÑ¨#∞flñ_≥#· "å_Õ
Ñ¨~x° O^Œ ¿ãÜ«∞ ^Œ`Ê« ~°∞ñ_»∞ QÍx "åñ_»∞
J~°∞^≥#· Éè∂í `« ^ŒÜ∂« xkèÜ∞« QÆ∞ "åñ_Õ
Ñ¨~∞° Å∞ ^•hÜ«∞x ÉèÏqOK«∞ "åñ_»∞ IIU‰õΩII
x~°‡Å∞_≥· Ü«∂`«‡xÜ«∞u QÆÅ∞QÆ∞"åñ_Õ
^è~Œ ‡° `«`Ê« ~° |∞kúñ ^Œye#"åñ_»∞
Hõ~‡° =∂~°=æ ÚÅ∞ QÆ_=» x "åñ_Õ
=∞~°‡"≥∞ÿ Ç¨ÏiÉèHí Î̃ =∞é=x"åñ_»∞ IIU‰õΩII

[QÆuÃÑ· Ç≤Ï`«=ÚQÍñ [i~ÚOK«∞"åñ_Õ
Ñ¨QÖÆ HË õ =∞uÖ’# „|uH˜# "åñ_»∞
`≥y ã¨HÅõ =Ú <å`«‡ñ ^≥eã≤#"åñ_Õ
`«ye "ÕOHõ>âË √◊ ^•ã¨∞ñ_»~Ú# "åñ_»∞ IIUHõII
A. H˘xfl =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞
‰õΩÅA_»∞ - ‰õΩÅ=ÚÖ’ Ñ¨Ù\˜#ì "å_»∞† Z=fi_»∞ { S# { Uq∞ - Z=Ô~`· <Õ qÕ ∞† Ñ¨~y° # - XÑ¨C, J#∞ãïOK«∞†
Ñ¨~x° O^Œ - W`«~∞° Å#∞ ^Œ∂+≤OK«∞@† Éè∂í `«^Ü
Œ ∂« xkè - „áê}∞ÅO^Œ∞ „¿Ñ=∞‰õΩ xkè J~Ú#"å_»∞† xÜ«∞u - xÜ«∞=∞=Ú†
`«ye# - JO@∞H˘x#† [QÆu - „Ñ¨ÑO¨ K«O† Ç≤Ï`«=Ú - `«~∞° "å`« ‰õÄ_» =∞Oz KÕÜÚ« #k† K«i~ÚOK«∞ - PK«iOK«∞,
#_»∞K«∞
B. ÉèÏ=O
ÉèQí =Æ O`«∞x `≥eã≤# "å_»∞ Z=~°∞? Jx „Ñ¨tflOz#Ñ¨C_»∞ ã≤^∞Œ Åú ∞ `åÑ¨ã∞¨ Å∞ =Ú#∞Å∞ =O\˜"å~°∞ ÉèQí =Æ O`«∞x
`≥eã≤# "å~°∞ Jx ã¨=∂^è•#OQÍ ÃÑ^ŒÅÌ ∞ K≥|∞`«∞O\Ï~°∞. J~Ú`Õ J#fl=∞Ü«∞º x[OQÍ ÉèQí =Æ O`«∞x (Ç¨Ïix) Ziy#"å_»∞
Z=~À J`«x QÆ∞}QÆ}ÏÅ∞ ZÖÏ LO\ÏÜ≥∂ D ãÖH©~#Î° Ö’ q=i™êÎ_∞» . ÉèQí =Æ O`«∞x `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O JO>Ë ZHõ¯_À
=Ú‰õΩ¯=¸ã¨∞‰õΩx `«Ñã¨ ∞¨ û KÕÜ∞« _»O HÍ^Œ∞. Ju™ê=∂#∞º_»∞ ‰õÄ_® ÉèQí =Æ O`«∞x `≥eã≤# "å_»∞QÍ ZÖÏ =∂~°∞`å_À "åi
ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ U"À qÑ¨ÙbHõi™êÎ~∞° .
C. qâıëêOâßÅ∞
Ñ¨Åq¡
™ê^è•~°}OQÍ ã¨=∂[O K«∂¿ãq Ug ''Ç¨Ïix Z~°∞QÆ∞@‰õΩ—— J_»O¤ ‰õΩÅ∞ HÍ=Ù. J`«x ‰õΩÅOHÍh =∞~À ã≤u÷ QÍh
J~°›`Ö« Ë HÍ=Ù. ÉèQí =Æ O`«∞x J~°O÷ KÕã∞¨ H˘#fl"å_»∞ Z=~°Ü∂« º JO>Ë P J~°›`Å« #∞ K«~}
° ÏÅÖ’ á⁄O^Œ∞Ñ¨~∞° ã¨∞<Î åfl_»∞
J#fl=∞Ü«∞º.
K«~}° O - 1 : ã¨`åºxfl J#∞ãïOK«_O» Ö’ ãÖÑ¨#∞fl_≥· L#fl"å_»∞, Ñ¨~∞° Å#∞ xOkOK«_®xH˜ W+¨Ñì _¨ x» "å_»∞, Éè∂í `«^Ü
Œ ∞« ‰õΩ
xkè J~Ú#"å_»∞, W`«∞~°∞ÅÖ’ `«##∞ `å#∞ K«∂K«∞H˘#∞"å_»∞. D QÆ∞}ÏÅ∞ Éè∫uHõ"∞≥ #ÿ q, P^è•ºu‡Hõ"∞≥ #ÿ q.
K«~}
° O - 2 : HõÑ@¨ O ÖËx"å_»∞, =∞Oz xÜ«∞=∞=Ú, #_»=_çHõ HõÅ"å_»∞, ^è~Œ ‡° =Ú#O^Œ∞ W+Öì QÆÅ"å_»∞. K≥_∞»
Ñ¨#∞Å‰õΩ Ñ¨Ó#∞H˘#x"å_»∞, xâ◊ÛÜ«∞OQÍ ÉèQí =Æ O`«∞x =∞~°∞=Hõ ZÅ¡ÑC¨ _»∂ `«ÅK«∞"å_»∞ Ç¨Ïix `≥Å∞ã¨∞H˘#fl"å_»∞.
K«~}
° O - 3 : D „Ñ¨ÑO¨ K«O ÃÑ· âßOu`À, „Ñ≤Ü∞« O`À #_»K@ Õ ∞=O\˜"å_»∞, =º‰õΩÅÎ ÃÑ#· =º=ã¨Å÷ ÃÑ#· Ñ¨QÆ ÖËx"å_»∞,
"≥∂Ç¨ÏO ÖË‰Ωõ O_® P`«‡ `≥eã≤#"å_»∞ ÉèQí =Æ O`«∞x ^•ã¨∞_≥#· "å_»∞ x[OQÍ J`«xx `≥eã≤#"å_»∞.
283 Ç¨Ïi<≥iy#"å_»∞
ÃÑ· ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ K«∂ã≤#@¡~Ú`Õ Éè‰í Ωõ _Î ∞» JO>Ë Hˆ =ÅO ÉèQí =Æ O`«∞x ^è•º#OKÕ"å_Õ HÍ^Œ∞, `å#∞#fl ã¨=∂[O Ñ¨@,¡
„Ñ¨ÑO¨ K«O Ñ¨@¡ „Ñ‘u Hõey# "å_»∞. JO^ŒiÖ’ ÉèQí =Æ O`«∞x K«∂ã≤ Ñ¨Q#Æ ∞, K≥_∞» =~°#Î #∞ [~ÚOz#"å_»∞, ^è~Œ ‡° |∞kú,
ã¨`º« „=`«=Ú, Éè∂í `«^Ü
Œ ∞« , x~°‡Å`«`fiÎ« O HõÅ"å_»∞ Jx J#fl=∞Ü«∞º „Ñ¨É’kèã∞¨ <Î åfl_»∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∂iÛ `≥eã≤# "åÔ~=~°∞? ( )
1. ã≤^∞Œ Åú ∞ 2. Hõ=ÙÅ∞, 3. Éè‰í Ωõ ÅÎ ∞ 4. QÍÜ«∞‰õΩÅ∞
2. ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∂iÛ `≥Å∞ûHÀ=_»O JO>Ë Uq∞\˜ ? ( )
1. áê@Å∞ áê_»_O» HÍ^Œ∞ 2. `«Ñã¨ ∞¨ û KÕÜ∞« _»O HÍ^Œ∞
3. <≥"· ^Õ ºŒ O ÃÑ@ì_O» HÍ^Œ∞ 4. ~°K#« Å∞ KÕÜ∞« _»O HÍ^Œ∞.
3. P^è•ºu‡Hõ"∞≥ #ÿ QÆ∞}ÏÅ∞ Uq∞\˜ ( )
1. HÍ"åºÅ∞K«^=Œ _»O 2. ^•#O KÕÜ∞« _»O
3. ãÖw`åxfl qxÑ≤OK«_O» 4. ã¨`åºxfl J#∞ãïOK«_O»
4. Ç¨Ïix `≥Å∞ûH˘#fl "åÔ~=~°∞? ( )
1. `åºQÆO HõÅ"å~°∞ 2. áê@Å∞ áê_Õ"å~°∞
3. x`«ºO ~°K#« Å∞ KÕ¿ã"å~°∞ 4. ^è~Œ ‡° #O^Œ∞ W+Öì HõÅ"å~°∞
5. Ö∫H˜H"õ ∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« ÅÃÑ· K«ÖÏ¡~x° k Uk? ( )
1. Pâ◊ 2. ^•#O
3. "≥∂Ç¨ÏO 4. ^Œ∞~åâ◊
ã¨=∂^è•<åÅ∞ :- 1 - 1, 2 - 2, 3 - 4, 4 - 4, 5 - 3.

18.6 =¸Å áê~îO° - 2
Hõ_Å» ∞_çÑ≤ h~å_»ñQÍñ ^ŒÅñK«∞"å~°Å‰õΩ
Hõ_Ö» xË =∞#ã¨∞#‰õΩñ QÆ_=» ∞ Ü≥ÚHõ¯_çk IIÑ¨Åq¡ II
^•Ç¨Ï=∞}ñy# "≥#Hõ `«`fi« "≥∞iñÔQ^Œ##fl
^•Ç¨Ï"Õ∞Å}ñQÆ∞ `å`«`fi« "Õ∞"≥∞~°∞ñQÆ∞
^ÕÇÏ¨ O|∞QÆÅÜ«∞xfl k#=ÚÅ‰õΩñ |^•~°÷
"≥∂Ç¨Ï"Õ∞Å∞_»∞QÆ∞ ^• =Ú^Œ"∞Õ Å HõÅ∞QÆ∞ IIHõ_I» I
=ÚO^Œ~Ô iñy# "≥#‰õ "≥Ú^ŒÅ∞ =∞~°K^≥ #Œ #fl
=ÚO^Œ̂~"≥∞~°∞ñQÆ∞ñ^• "≥Ú^ŒÖÅË =∞~°K∞«
JO^Œ=ÚQÆñ k~°∞ "ÕOHõ\Ï„nâ◊√=∞#fl#Å
HõO^Œ∞"≥iy#"Õ∞Å∞ HõÅ<≥#· ÖË^∞Œ IIHõ_I» I
A. H˘xfl =ÚYº Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞
Hõ_Å» ∞ - JÅ† L_çÑ≤ - `«y#æ , J}˜y#† h~å_»∞ - ™êfl#=Ú KÕÜÚ« † Hõ_» - z=~° (`«$Ñ≤)Î † Hõ_=» ∞ - z=~°†
"≥∂Ç¨Ï=Ú { UÅ { L_»∞QÆ∞ - Pâ◊Å∞ Uq^èOŒ QÍ J}∞QÆ∞`å~Ú† u~°∞"ÕOHõ@ { J„k { Dâ◊√_»∞ - u~°∞"ÕOHõ@ Ñ¨~fi° `«
JkèÑu¨ † HõO^Œ∞= - *Ï_», „Ñ¨^âÕ O◊ † Zyi# - `≥eã≤#.
B. ™ê~åOâ◊O
=∂#= =∞#ã¨`Î fi« O KåÖÏ z„`«OQÍ LO@∞Ok. ZO`À =ÚYº"≥∞#ÿ q+¨Ü∂« Å#∞ "å~Ú^• "Õ™êÎO. JÅÊ"≥∞#ÿ
q+¨Ü∂« Å#∞ "≥O@<Õ KÕã∞¨ OÎ \ÏO. D "å~Ú^• "Õ¿ã `«`fiÎ« O Jxfl q+¨Ü∂« ÅÖ’ K«∂Ñ¨Ù`«∞O\ÏO. Uk =ÚO^Œ∞? Uk
"≥#∞Hõ! Jx `≥eã≤<å uiy =ÚYº"≥∞#ÿ "å\˜ÃÑ· JÅã¨`fi« O „Ñ¨îŒ ≈™êÎO. D q+¨Ü∂« xfl J#fl=∞Ü«∞º QÆ=∞xOz ZÖÏ
=i‚ã∞¨ <Î åfl_À K«∂_»O_ç.
C. qâıëêOâßÅ∞
H˘O^Œ~∞° ã¨=Ú„^ŒO ^ŒQiæÆ H˜ ™êfl<åxH˜ "≥àÏ¡~∞° . JHõ¯_ç "≥àÏ¡Hõ KÕÜ∞« =Åã≤#k ™êfl#O. HÍh ã¨=Ú„^•xfl K«∂ã≤
'FÇ¨ÏŸ Zxfl JÅÅ∞ =ã¨∞<Î åfl~Ú. D JÅ J}y<åHõ ™êfl#O KÕ^•ÌO. D JÅ J}y<åHõ ™êfl#O KÕ^•ÌO Jx Z^Œ∞~°∞
K«∂ã¨∞<Î åfl~°@. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ JÅÅ∞ J}ˆQ^≥ÑC¨ _»∞? g~°∞ ™êfl#O KÕ¿ã^≥ÑC¨ _»∞?
=∞#ã¨∞ûÖ’ Z<Àfl HÀiHõÅ∞ Ñ¨Ù_»∞`«∞O\Ï~Ú. ZÖÏ JO>Ë JÖÏ „Ñ¨=iÎã∞¨ OÎ \Ï~Ú. J~Ú`Õ D HÀiHõÅ‰õΩ XHõ
Ñïq∞u Ç¨Ï^Œ∞Ì ÖË‰Ωõ O>Ë ãÔ̈~#· kâ◊ ÖË‰Ωõ O>Ë J#∞‰õΩ#fl ÅH∆Íºxfl ZÖÏ KÕ~∞° ‰õΩO@∞Ok.
285 Ç¨Ïi<≥iy#"å_»∞
K«~}
° O - 1 : HÀiHõÅ∞ Jhfl fi# Ñ≤^ÑŒ ¨ ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞ J#∞‰õΩO\ÏO. HÍh D HÀiHõÅ
^•Ç¨ÏO ZÑ¨Ê\˜H˜ f~°∞`«∞Ok. `«`fi« O QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O ZÖÏ U~°Ê_»∞`«∞Ok. D ^ÕÇÏ¨ O L#flO`«HÍÅO
HÀiHõÅ∞, Ö∫H˜H"õ ∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« ÅÃÑ· "≥∂Ç¨ÏO K«ÖÏ¡~^° ∞Œ . WHõ x*"≥∞#ÿ P#O^ŒO ZÖÏ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
Hõ#∞Hõ D ^ÕÇ¨ xH˜ ^•x HÀiHõÅ QÆ∞iOz HÍHõ, x["≥∞#ÿ P#O^ŒO HÀãÖ =∞x+≤ |u‰õΩO_»Q<Æ Õ „Ñ¨Ü∞« uflOKåe.
K«~}° O - 2 : WOH˘O^Œ~∞° UO K≥|∞`å~°O>Ë =ÚO^Œ∞QÍ D „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’x ã¨∞MÏÅ∞, ãÖÑ¨^ÅŒ ∞ J#∞Éèqí ™êÎO. `«~∞° "å`«
ÉèQí =Æ O`«∞x ^è•ºx™êÎO JO@∞O\Ï~°∞. HÍh Wk ™ê^èºŒ =∂? =ÚO^Œ∞ `≥Å∞ã¨∞H˘<Õk Ñ≤^ÑŒ ¨ =∞~°KkÕ ‰õÄ_® PK«~} °
™ê^èºŒ O HÍ^Œ∞. Hõ#∞Hõ, ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∞iOz# zO`«#‰õΩ =Ü«∞ã¨∞û HÍh, ãÖÑ¨^HŒ Íh ^≥#· Ok# Ñ¨#∞Å∞ QÍh J_»O¤ ‰õΩÅ∞QÍ
ÉèÏqOK«~å^Œx J#fl=∞Ü«∞º `«`fiÎ« É’^èŒ KÕã∞¨ <Î åfl_»∞ D H©~#Î° Ö’.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. "å~Ú^• "Õ¿ãq Uq∞\˜? ( )
1. ™êfl#O KÕÜ∞« _»O 2. J#flO u#_»O 3. =ÚYº"≥∞#ÿ Ñ¨#∞Å∞ 4. x„^ŒÖ=Ë _»O
2. =∂#= =∞#ã¨`Î fi« O ZÖÏ LO@∞Ok? ( )
1. Q˘Ñ¨ÊQÍ 2. z„`«OQÍ 3. Pâ◊QÍ 4. HÀÑÖQÍ
3. U q+¨Ü∂« Å∞ `˘O^Œ~Q° Í KÕ™êÎO? ( )
1. JÅÊ"≥∞#ÿ 2. Z‰õΩ¯"≥#· 3.ã¨=∂#"≥∞#ÿ 4. |~°∞"≥#·
4. =∞#ã¨∞ûÖ’ Ñ¨Ù>Ëkì Uq∞\˜ ( )
1.ÉÏ^èŒÅ∞ 2. Ñ¨ÙO_»∞¡ 3. #=ÙfiÅ∞ 4. HÀiHõÅ∞
5. HÀiHõÅ‰õΩ LO_»xq Uq∞\˜ ( )
1. Ç¨Ï^Œ∞ÅÌ ∞ 2. Pâ◊ 3. x~åâ◊ 4. |∞kèú
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 3, 2 - 2, 3 - 1, 4 - 4, 5-1.

18.7 ãÖH©~#Î° Å∞ - qâıëêOâßÅ∞
A. ãÖH©~#Î° ÅHõ}
∆ O - ã¨=∞#fiÜ«∞O
''Hõ_Å» ∞_çÑ≤ h~å_»QÍñ ^ŒÅK«∞ "å~°Å‰õΩ
Hõ_Ö» xË =∞#ã¨∞#‰õΩ QÆ_=» ∞ Ü≥∞Hõ¯_çk.——
D ãÖH©~#Î° Ö’ ãÖH©~#Î° ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ J#fi~ÚOz K«∂^•ÌO.
O "≥Ú^Œ\˜ ~Ô O_»∞ ÑÖ‰õΩÅÎ `À Ñ¨Åq¡ ,
<åÅ∞QÆ∞ ÑÖ‰õΩÅÎ K«~}
° ÏÅ∞ ~Ô O_»∞ L<åfl~Ú.
O z=i K«~}
° OÖ’ "ÕOHõ\Ï„nâ◊√ J#fl J#fl=∞Ü«∞º =Ú„^Œ L#flk.
O `åufiHõÉ’^è,Œ ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∞iOz# zO`«# L#flk. Hõ#∞Hõ ÉèHí Î̃ „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ k.
O J#fl=∞Ü«∞º ~°K#« Ö’x D ãÖH©~#Î° J^è•º`«‡ H©~#Î° Å HÀ=Ö’H˜ =ã¨∞OÎ k.
O Ñ¨Åq¡ Ö’ =∂#=ÙÅ‰õΩ L#fl JÅã¨`fi« O „Ñ¨=∞`«`Î « QÆ∞iOz ã¨∂„`«„áêÜ«∞OQÍ K≥ÑÊ¨ _»"∞≥ Oÿ k.
nxx `«~∞° "å`« ~Ô O_»∞ K«~}
° ÏÅÖ’ =¸_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Å`À q=iOKå~°∞.
z=i ~Ô O_»∞ ÑÖ‰õΩÅÎ ^•fi~å Ñïëê¯~°O K«∂Ñ≤OKå~°∞.
B. ãÖH©~#Î° ÅHõ}
∆ O - ã¨=∞#fiÜ«∞O
''U‰õΩÅAñ_Õq∞ Ü≥∞=fi_≥#· <Õq∞
PHõ_» <åñ`«_≥ Ç¨Ïi <≥éñ˜ y#"åñ_»∞——
O "≥Ú^Œ\˜ ~Ô O_»∞ ÑÖ‰õΩÅÎ `À Ñ¨Åq¡ , <åÅ∞QÆ∞ ÑÖ‰õΩÅÎ K«~}
° ÏÅ∞ =¸_»∞ L<åfl~Ú.
O z=i K«~}
° OÖ’ "ÕOHõ>âË √◊ ^•ã¨∞_»∞J#fl J#fl=∞Ü«∞º =Ú„^Œ L#flk.
O Éè‰í Ωõ xÎ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞, É’^èŒ L#flk.
O J#fl=∞Ü«∞º H©~#Î° ÖÖ’x J^è•ºu‡Hõ ãÖH©~#Î° Å qÉèÏQÆOÖ’H˜ Wk =ã¨∞OÎ k.
O Ñ¨Åq¡ Ö’ Éè‰í Ωõ _Î ∞» JO>Ë U ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ HõÅ"å_≥· LO_®e J<Õ „Ñ¨âfl◊ ã¨∂„`«„áêÜ«∞OQÍ LOk.
O =¸_»∞ K«~}° ÏÅÖ’ Éè‰í Ωõ xÎ QÍ x~°∂Ñ≤OK«_®xH˜ HÍ=Åã≤# J~°›`Å« #∞ qÑ¨ÙÅOQÍ q=iOK«_"» ∞≥ #ÿ k D q^èOŒ QÍ
Ñ¨Åq¡ Ö’x JOâßÅ#∞ K«~} ° ÏÅÖ’ L^•Ç¨Ï~°}Å`À, LÑ¨Ñ`¨ ∞« ÅÎ `À qÑ¨ÙbHõiOKå~°∞.
287 Ç¨Ïi<≥iy#"å_»∞
JÉèÏº™êÅ∞
18.8 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. J#fl=∞Ü«∞º áê~îO° QÆ∞iOz <ÕÑ^¨ ºŒä O ~åÜ«∞O_ç.
2. ãÖH©~#Î° JO>Ë Uq∞\˜?
3. ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∂iÛ `≥eû#"å~°∞ Z=~°∞?
4. ã¨`åº<Õfi+¨} JO>Ë Uq∞\˜?
5. ÉèQí =Æ O`«∞x QÆ∂iÛ `≥Å∞û‰õΩ#fl"åi ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ Uq?
1. áê~îº° ~°K~« Ú`« QÆ∂iÛ ~åÜ«∞O_ç.
2. =∂#= =∞#ã¨`Î fi« O ZÖÏ LO@∞Ok.
3. ãÖH©~#Î° ÅHõ}
∆ O - ã¨=∞#fiÜ«∞O QÆ∂iÛ ~åÜ«∞O_ç.
C. HÕk Ñ¨^•Å#∞ Hõeã≤ XHõ Ñ¨ÔŒ QÍ ‰õÄiÛ "å\˜Ö’x ãÖkè ¿Ñ~°#¡ ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. â◊`« { JÉÏúÅ∞ ´ ................................... ............................
2. "≥OHõ@ { J„k ´ ................................... ............................
3. q^•º { Ji÷ ´ ................................... ............................
4. Ç¨ÏiH©~#Î° { PKå~°∞º_»∞ ´ ................................... ............................
5. "åH± { Qˆ Ü«∞HÍ~°∞Å∞ ´ ................................... ............................
D. HÕk ã¨=∂™êÅ‰õΩ q„QÆÇÏ¨ "åHÍºÅ∞ ~åã≤ Jq U ã¨=∂™êÅÖ’ `≥ÅÊO_ç.
1. ‰õΩÅ=∞`åÅ∞ ´ ................................... ............................
2. <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å∞ ´ ................................... ............................
E. HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ „Ñ¨H$õ `«∞Öˇ`· Õ qHõ$`«∞Å∞, qHõ$`«∞Öˇ`· Õ „Ñ¨H$õ `«∞Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. ÉèÏ+¨ - ...................................
2. kâ◊ - ...................................
F. HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ <å<å~å÷Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
ã¨=Ú„^ŒO - JO|∞kè : Ñ¨Ü∂≥ kè
^•Ç¨ÏO - ^ŒÑÊ≤ Hõ, HÀiHõ
G. HÕk Ñ¨^HŒ qõ `«Å#∞ K«ÔŒ _ç. Ü«∞â’^Œ=∞‡ =∂`«$ "å`«ûÖÏºxfl J#fl=∞Ü«∞º ~°zOz# f~°∞#∞ QÆ=∞xK«O_ç. "å\˜
`å`«Ê~åºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. ''"≥^HŒ ~ˆõ K≥Å∞ÖÏÅ gkè g^è∞Œ Å#∞ gx
Hõeã≤ =Ú^•Ì_#ç ^•ñHÍ QÆÅw l`«=Î Ú
Ü≥∞=fiÔ~`«∞‰Î Ωõ #fl "å~À, WO`«Hõ =ÚOy@ #∞O>Ë
z=fi# #QÆ∞K«∞ <å KÕ~Ú Ñ¨@∞ì#∞
x=fi@O@¡ QÆ$+¨µ‚ _≥O^Œ∞ <Õ_∞» Ñ¨~åÔH<· å_À
W=fiÅ #∞O>Ë QÆ#fl "≥ÖÏ¡ #_»∞QÆ∞#∞——40 (30-185)
2. ''HÍ#~°>Ë ÃÑOK«~>° ˇ Hõ\ÏHõ\Ï a_»Å¤ #∞
<Õ#∞ g∞ =Öˇ<Õ HõO\˜ <≥Ü∞« º"≥∞#ÿ a_»#¤ ∞
ÉÏ~Ú@ ÉÏ~° "Õã#≤ áêÅ∞ "≥#flÅ∞#∞
KÕ~Ú ÃÑ@ì ‰õΩO^Œ∞~å z#fl a_»Å¤ ∞
g∞ ~ÚO_»¡ [`«<åÅ∞ g∞~°∞ ¿ãã≤ H˘#Hõ
áêÜ«∞Hõ ^Œ∂~ˆ ~ˆ „ÑüÖËx |_»x¤ ——39 (12-25)

O J#fl=∞Ü«∞º ~°zOz# H˘xfl áê@Å∞ ¿ãHõiOz áê_»O_ç.
O ã¨∂~°^•ãπ Éè[í <£Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O g∞~å Éè[í <£Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O H˘O`«=∞Ok "åˆQÜ
æ ∞« HÍ~°∞Å z„`«áê~îåÅ#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O Hˆ „∆ `«Ü∞« º Ñ¨^•Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O J#fl=∞Ü«∞º ~°zOz# ãÖH©~#Î° Å#∞ ~åyˆ~‰õΩÅÃÑ· K≥H¯˜ Oz Éè„í ^ŒÑi¨ Kå~°∞. "å\˜x gÖˇ`· Õ K«∂_»O_ç.
Ñ¨Ó~°fiHÍÅOÖ’ `å\˜P‰õΩÅÃÑ· ~å¿ã"å~°∞. g\˜x `åà◊Ñ„¨ `«„QÆO^ä•Å∞ JO\Ï~°∞. g∞ „áêO`«OÖ’ ‰õÄ_» Jq
LO_»=K«∞Û K«∂_»O_ç. g\˜ ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOK«O_ç.
289 Ç¨Ïi<≥iy#"å_»∞
19 "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞
ã¨∂H˜Î JO>Ë =∞Oz=∂@. =∂#= rq`åxfl ã¨∞ãÖÑ¨#flO KÕ¿ãq ã¨∂‰õΩÅÎ ∞. XHõ =ºH˜xÎ Q˘Ñ¨Ê =ºH˜QÎ Í fiÛk^Œ_Ì ®xH˜
Wq ZO`«QÍ<À `À_»Ê_»∞`å~Ú. WÖÏO\˜ ã¨∂‰õΩÅÎ ∞ â◊`H« Ñõ ^¨ •ºÖ’¡ Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. |^≥#Ì , =∂~°^Œ "≥OHõÜ∞« º,
U#∞QÆ∞ ÅHõ‡∆ }Hõq "≥Ú^ŒÖ#·ˇ â◊`H« õ Hõ=ÙÅ∞ <≥u· HõqÅ∞=efl ÃÑOá⁄OkOKÕ â◊`H« ÍÅ∞ ~åâß~°∞. `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
â◊`H« ÍÅ‰õΩ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ™ê÷#O LOk. â◊`H« Oõ Ö’ U Ñ¨^•ºxH˜ P Ñ¨^ºŒ O =ÚHõHÎ Oõ . =ÚHõHÎ Oõ ^ÕxHõ^Õ Ñ¨ÓiÎ ÉèÏ"åxfl
JOkã¨∞OÎ k. â◊`H« Oõ Ö’ „Ñü Ñ¨^ºŒ O z=~° =∞‰õΩ@O LO@∞Ok. D =∞‰õΩ@O XHõ Ñ¨ÔŒ QÍ QÍx, ã¨QOÆ áê^ŒOQÍ QÍx,
XHõ áê^ŒOQÍ QÍx, ~Ô O_»∞ áê^•Å∞QÍ QÍx LO@∞Ok. "Õ=∞# Ñ¨^•ºÖ’¡ 'qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞— J<Õ UHõáê^Œ=∞‰õΩ@O
LOk. â◊`H« Oõ Ö’ #∂~°∞ Ñ¨^•ºÅ‰õΩ `«‰Ωõ ¯=HÍ‰õΩO_®, ™ê^è•~°}OQÍ 108 Ñ¨^•ºÅ∞ LO\Ï~Ú. Ñ¨^ºŒ ÉèÏ"åefl J~°O÷
KÕã∞¨ H˘x rq`«OÖ’ J#∞ãï¿ãÎ <≥u· HõqÅ∞=Å∞ ÃÑOá⁄O^Œ∞`å~Ú. K«kq# "åi =ºH˜`Î fi« O qHõãã≤ ∞¨ OÎ k.

D áê~îO° K«kq# `«~åfi`« JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞.
O "Õ=∞# Hõq`«fiO „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞, qt+ì̈`#« ∞ q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O "Õ=∞# Ñ¨^•ºÖ’¡x Ö’Hõsux „Ñ¨ã∞¨ `Î « ã¨=∂[su`À áÈÅÛQÆÅ∞QÆ∞`å~°∞.
O â◊`H« õ ™êÇ≤Ï`«ºOÃÑ· Pã¨HxÎ̃ ÃÑOá⁄OkOK«∞‰õΩO\Ï~°∞.
O "Õ=∞# ~°K<« åâ‹e· x „QÆÇÏ≤ ™êÎ~∞° .
hu, xÜ«∞=∂ÖË rq`« qÅ∞=Å∞ HÍ"åe
"Õ=∞# 17= â◊`åaÌ"å_»∞.DÜ«∞# „Ñ¨*ÏHõq =∂„`«"∞Õ HÍ^Œ∞. JK«ÅÜ≥∂y, "Õ=∞# QÆ∞~°∞=Ù ÅOaHÍ t=Ü≥∂y.
"Õ=∞# `åuÎfi‰õΩ_»∞, ã¨`º« "åk, ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°ÇÏ¨ aèÖÏ+≤. JO`«HOõ >Ë Q˘Ñ¨Ê =∂#=`å"åk. „Ñ¨[Å ÉèÏ+¨Ö’ „Ñ¨[Å H˘~°‰Ωõ
™ê=∂lHõ, <≥u· Hõ,"Õ^•O`«ãO¨ |O^è"Œ ∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« efl K≥ÑÊ≤ `«~∞° "å`« ãÖã¨¯~°ÅÎ ‰õΩ =∂~°^æ iŒ ≈ JÜ«∂º_»∞. `≥Å∞QÆ∞ Hõq`«#∞
„Ñ¨[Å <åÅ∞HõÅÃÑ· #iÎOÑ¨*ãË #≤ =∞Ç¨#∞ÉèÏ=Ù_»∞. "Õ=∞# ~åã≤# =¸_»∞"ÕÅ ÃÑz· Å∞‰õΩ Ñ¨^•ºÖ’¡ P@"≥Å^Œ∞ÖË Z‰õΩ¯=QÍ
L<åfl~Ú. KåÔ~¡ãπ Ñ¶≤eÑπ„É∫<£ „H©.â◊. 1829 Ö’ 693 Ñ¨^•ºefl "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\˜™êiQÍ =Ú„kOz "Õ=∞# Ñ¨^•ºefl
"≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥KåÛ_»∞. JO`ÕQÍHõ "Õ=∞# Ñ¨^•ºefl POQÆO¡ Ö’xH˜ J#∞=kOz "Õ=∞##∞ „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ `≥eÜ«∞*Ëã#≤ MÏºu
‰õÄ_® PÜ«∞#ˆH ^Œ‰Ωõ ¯`«∞Ok. "Õ=∞# Ñ¨^•ºÅ∞ ÉèÏ+¨Ö’, ÉèÏ=OÖ’, â‹e· Ö’ JK«Û"≥∞#ÿ `≥Å∞QÆ∞^Œ#O Hõey L<åfl~Ú.
`Õ<Ö≥ ÁeˆH `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å`À, K«H¯õ x ^Œ$ëêìO`åÅ`À Ñ¨^•ºÅ∞ K≥¿ÑÊ <≥Ñ· Ù¨ }ºO DÜ«∞# ™⁄O`«O. ãÖÑ¶∂¨ xfl ãÖã¨¯iOK«_®xH˜
"Õ=∞# `«# Hõq`åfixfl PÜ«Ú^èOŒ QÍ "å_®_»∞.D Hõq K≥ÑÊ≤ # J<ÕH"õ ∞≥ #ÿ JOâßÅ∞ D<å\˜ ã¨=∂*ÏxH˜ ‰õÄ_® Ñ¨xH˜=™êÎ~Ú.
ã¨=∂[OÖ’x Jxfl JOâßefl DÜ«∞# ÑïjeOz#@∞¡ DÜ«∞# ~åã≤# Ñ¨^•ºÖË x~°∂Ñ≤™êÎ~Ú."Õ=∞# Ñ¨^•ºÅ∞ ~åx
`≥Å∞QÆ∞"å_»∞ ÖË_O» >Ë Juâ◊Ü∂≥ HÎ̃ HÍ^Œ∞. `≥Å∞QÆ∞ "åi Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Ö’¡ âßâ◊fi`« ™ê÷<åxfl ãÖáêkOK«∞H˘#fl x["≥∞#ÿ „Ñ¨*Ï
Hõq "Õ=∞#.
19.4 „Ñ¨„H˜Ü«∂ ÑïK«Ü«∞O

`≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ â◊`H« õ „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ qã¨$Î `« „Ñ¨Kå~°O L#flk. â◊`H« ÍÅÖ’x XHõ¯ Ñ¨^ºŒ "≥∞<ÿ å HõO~îã° O÷¨ ÖËx =ºH˜Î
`≥Å∞QÆ∞ ã¨=∂[OÖ’ LO_»^∞Œ . (Ñ≤ÅÅ¡ ∞, „ã‘ÅÎ ∞, Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞, Ü«Ú=‰õΩÅ∞, =$^Œ∞Åú ∞ JO^Œ~∞° ‰õÄ_®) „Ñü"å~°∞ rq`«OÖ’
U^À XHõ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ â◊`H« ÍÅ∞ K«^∞Œ =Ù`å~°∞.
â◊`H« Oõ Ö’ 'â◊Ò« — JO>Ë ãÖã¨¯ $`«OÖ’ (100) =O^Œ Jx J~°O÷ . =O^Œ Ñ¨^•ºÅ∞ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯=
~°K#« ‰õΩ â◊`H« Oõ J<Õ ¿Ñ~°∞. â◊`H« ÍÖ’¡ hu, â◊$OQÍ~°, "≥~· åQÆº, ÉèHí ,Î̃ Ç¨Ïã¨º, "åº[ã¨∞uÎ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Éè^Ë •ÅO\Ï~Ú.
19.5 â◊`H« õ ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
1. ãÖMÏºxÜ«∞=∞O LO@∞Ok. â◊`H« Oõ Ö’ ãÖYº‰õΩ „áê^è•#ºO LO@∞Ok. 100, 101, 108, 116 Ñ¨^•ºÅ∞O_»=K«∞Û.
2. =$`«Î xÜ«∞=∞O LO@∞Ok. â◊`H« Oõ U^≥<· å XˆH =$`«OÎ Ö’ LO_®e. P@ "≥Åk, ã‘ãO¨ , L`«ÊÅ=∂Å "≥ÚII#q.
Ñ¨^•ºÅ∞ "Õ~∞° "Õ~∞° =$`åÎÖ’¡ LO_»~å^Œ∞.
3. =∞‰õΩ@ xÜ«∞=∞O LO@∞Ok. =∞‰õΩ@O JO>Ë H˜s@O. Ñ¨^•ºÖ’¡ áê^ŒO z=~° UHõÑ^¨ Œ =∞‰õΩ@O, Jx áê^Œ
=∞‰õΩ@O, UHõáê^Œ =∞‰õΩ@O, kfiáê^Œ =∞‰õΩ\ÏÅ∞ LO_»=K«∞Û. D =∞‰õΩ@O Ñ¨^•ÖË â◊`H« ÍxH˜ ji¬HQõ Í
LO\Ï~Ú.
4. ~°ãO¨ - â◊$OQÍ~°O, Hõ~∞° }, ÉèHí ,Î̃ Ç¨Ïã¨ºO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ~°™êÅ∞ â◊H`õ O« Ö’ áÈ+≤OK«|_»`å~Ú.
5. ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ â‹e· , ã¨ÇÏ¨ [ ã¨∞O^Œ~O° QÍ LO@∞Ok.
6. ÉèÏ"åxH˜ Z‰õΩ¯= „áê^è•#ºO LO@∞Ok.
291 "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞
19.6 =¸Å áê~îO° - 1
1.J."≥. Ñ¨ã∞¨ Å =<≥fl "Õ~∞° áêÖËHõ =~°=‚ ∞ø qâ◊fi^Œ ´ ã¨$+≤Hì ˜ HÍ~°}"≥∞#ÿ
Ñ¨Ù+¨Ê*Ïu "Õ~∞° Ñ¨Ó[ XHõ\˜ Jaè~å=∞ ´ Ñ¨~=° ∂`«‡
^Œ~≈° #O|∞? "Õ~∞° ^≥=· O|∞ XHõ¯_Õ =<≥fl ´ ~°OQÆ∞
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞ ^Œ~≈° #O ´ âß¢ãOÎ¨
2.J."≥. K≥ÑC¨ Ö’x ~å~Ú K≥qÖ’x *’sQÆ
HõO\˜Ö’x #Å∞ã¨∞ HÍe=ÚÅ∞¡ #Å∞ã¨∞ ´ ~ˆ }∞=Ù
WO\˜Ö’x áÈ~°∞ WOuO`« HÍ^ŒÜ∂« áÈ~°∞ ´ [QÆ_O»
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
3.J."≥. ‰õΩÅ=ÚÖ’<˘HõO_»∞ QÆ∞}=O`«∞_»∞O_≥<å "≥ÅÜ«∞ ´ „Ñ¨ãk≤ Qú ÍOz#
‰õΩÅ=Ú "≥ÅÜ«Ú"åx QÆ∞}=Ú KÕ`« =#O ´ J_»q
"≥ÅÜ«∞=#=ÚÖ’# =∞ÅÜ«∞[O|∞Ü«Ú#fl@∞¡ =∞ÅÜ«∞[O ´ QÆO^èÑŒ Ù¨ K≥@∞ì
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
4.J."≥. P`«‡â◊√kúÖxË PKå~°=∞kÜÕ∞Å? â◊√kú ´ â◊√„ÉèOí
ÉèÏO_»â√◊ kúÖxË áêHõ"∞Õ Å? ÉèÏO_»O ´ ‰õΩO_»
z`«âÎ √◊ kúÖxË t=Ñ¨Ó[ÖËÅ~å? z`«OÎ ´ =∞#ã¨∞
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. ^Œ~≈° #=ÚÅ ãÖYº ( )
J. ~Ô O_»∞ P. =¸_»∞ W. <åÅ∞QÆ∞ D. P~°∞
2. Z=x=Å# ‰õΩÅO „Ñ¨ãk≤ K≥O^Œ∞`«∞Ok ( )
J. ^è#Œ =O`«∞_»∞ P. ¿Ñ^Œ"å_»∞
W. QÆ∞}=O`«∞_»∞ D. Ñ≤iH˜"å_»∞
3. P`«‡â◊√kúÖxË PKå~°O ZO^Œ∞‰õΩ? Jx „Ñ¨tflOz# Hõq Z=~°∞? ( )
J. "Õ=∞# P. =∂~°#
W. |^≥#Ì D. HõOK«~¡° QÀÑ¨#fl
4. 'z`«OÎ — J#∞Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ Uq∞\˜? ( )
J. „áê}O P. =∞#ã¨∞
W. W+Öì D. ~°HOõ
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - D, 2 - W, 3 - J, 4 - P.
19.7 =¸Åáê~îO° - 2
5 J."≥. Hõã∞¨ iÎ Ü«∞@ K«∂_» HÍOu#Å¡Q#Æ ∞O_»∞ Ñï=∞à◊O : "åã¨#
Ñï=∞oOK«∞ ^•x Ñï=∞à◊=Ú Ñï=∞oOK«∞ : "åºÑ≤OK«∞
QÆ∞~°∞=ÙÖˇ#· "åi QÆ∞~°∞`«∞ DÖÏQÆ∞~å
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
6 J."≥. Q˘_»∞\¤ Ï=Ù a`«∞Hõ ‰õΩO_» QÔ H· ˘xáÈ= D^Œ∞ : W=fi^Œ∞
Ñ¨à§◊ #∂_» ^Œ#∞fl áêÅh^Œ∞ Ö’aè : Ñ≤ã<≤ åi
Ö’aè"åx #_»∞QÆ ÖÏÉèOí |∞ ÖË^Ü Œ ∂«
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
7 J."≥. JÅ∞Ê_≥ÑÙ¨ _»∞ñ|Å∞¯<å_»O|~°=ÚQÍ#∞ JÅ∞Ê_»∞ ´ =¸~°∞_ö ∞»
ã¨[#˚ ∞O_»∞ Ñ¨Å∞‰õΩ K«ÅQ¡ Í#∞ P_»O|~°O ´ ^Œ~Ê° O, _»O|O.
HõOK«∞ „"≥∂QÆ∞#@∞¡ Hõ#HõO|∞ „"≥∂QÆ∞<å? Hõ#HõO ´ |OQÍ~°O
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞.
8 J."≥. "Õ~∞° Ñ¨Ù~°∞QÆ∞ KÕi =$HõO∆ |∞ñ*ˇ~K° ∞« #∞ K≥~K° ∞« ´ áê_»∞KÕÜÚ«
p_»ÑÙ¨ ~°∞QÆ∞ KÕi K≥@∞ìñ*ˇ~K° ∞« ‰õΩuû`«∞O_»∞ ´ =¸~°∞_ö ∞»
‰õΩuû`«∞O_»∞ KÕi QÆ∞}=O`«∞ñ*ˇ~K° ∞« ~å
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
293 "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞

áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. Hõã∂¨ iÎ HÍOu U q^èOŒ QÍ LO@∞Ok. ( )
1. Z„~°QÍ 2. #Å¡QÍ 3. `≥ÅQ¡ Í 4. Ñ¨KÛ« QÍ
2. Z=ix J_çy`Õ ÖÏÉèOí LO_»^∞Œ ? ( )
J. ^è#Œ =O`«∞x P. ¿Ñ^Œ"åxfl W. Ö’aèx D. Ñ≤iH˜"å}˜‚
3. ÑÖ_»∞¡ ~åÅ^Œxfl áêÅΩ W=fixk Uk? ( )
J. Q˘_»∞\¤ Ï=Ù P. áê_çÜ∂« =Ù W. Qˆ ^≥ D. "Õ∞Hõ
4. K«ÅQ¡ Í ÑëHˆ "å_»∞ Z=~°∞? ( )
J. JÅ∞Ê_»∞ P. ^è#Œ =O`«∞_»∞ W. Ñ≤iH˜"å_»∞ D. ã¨[#˚ ∞_»∞
5. QÆ∞}=O`«∞x K≥~K° ∞« #k Z=~°∞? ( )
J. ^è#Œ =O`«∞_»∞ P. hu=∞O`«∞_»∞ W. =¸~°∞_ö ∞» D. ¿Ñ^Œ"å_»∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - P, 2 - W, 3 - J, 4 - D, 5 - W.
19.8 =¸Åáê~îO° - 3
9.J."≥. J#∞=Ù QÍx KÀ@ Jkè‰Ωõ Å=∞#~å^Œ∞ J#∞=Ù ´ J#∞‰õÄÅO, J=HÍâ◊O
H˘OK≥=ÚO_»∞ >ˇÅ¡ H˘^Œ=QÍ^Œ∞ H˘^Œ= ´ H˘~°`,« Ö’@∞
H˘O_» J^Œ=Ì ∞O^Œ∞ H˘OK≥"∞≥ ÿ Ü«ÚO_»^• H˘OK≥O ´ z#fl, `«‰Ωõ ¯=
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞ ?
10J."≥. hà◊§Ö’x KÕÑ¨ <≥i=∂Oã¨=∂â◊‰Ωõ Zi ´ "å#áê=Ú
QÍÅ=∞O^Œ∞ zH˜¯ ‰õÄe#@∞¡ ‰õÄe ´ #tOz
Pâ◊ÑÙ¨ \˜ì =∞#∞A_®su K≥_áç È=Ù QÍÅO ´ KÕÑÅ¨ ∞ Ñ¨@∞ì ™ê^è#Œ O
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
11.J."≥. QÆOQÆ áê~°∞K«∞O_»∞ Hõ^ÅŒ x QÆu`À_» QÆu ´ q^èOŒ
=ÚiH˜ áê~°∞K«∞O_»∞ „"≥∂`«`À_» ^•`« ´ ^•#O KÕÜÚ« "å_»∞, Q˘ÖˇÊ"å_»∞
^•`« Ü≥∂iÛ#@∞¡ Ü«∞^è=Œ Ú_À~°fiQÆÖ_Ë ∞» J^è=Œ Ú_»∞ ´ hK«∞_»∞
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞ F~°∞Û ´ ã¨ÇÏ≤ OK«∞, Hõq∆ ∞OK«∞
12 J."≥. "≥o§=K«∞Û<å_»∞ =∞o§ áÈÜ≥∞_»∞<å_»∞ U_»∞ ´ ZHõ¯_»
"≥O@~å^Œ∞ ^è#Œ =Ú H˘OK«É’_»∞ H˘OK«É’_»∞ ´ fã¨∞‰õΩáÈ_»∞
`å#^Õ_É» ’<˘ ^è#Œ ÉË_á» È=Ù<À
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 3
1. ZHõ¯_» Jkè‰Ωõ Å =∞#~å^Œ∞? ( )
J. gÖˇ#· KÀ_» P. J#∞=ÙQÍxKÀ@ W. #zÛ#KÀ@ D. JO`«@
2. QÍÅ=∞O^Œ∞ zH˜¯ =∞~°}O˜ KÕk Uk? ( )
J. HõÑÊ¨ P. áê=Ú W. `åÉËÅ∞ D. KÕÑ¨
3. Hõ^ÅŒ x QÆuÖ’ áêˆ~k Uk? ( )
J. =ÚiH˜h~°∞ P. ^Œ∞=Ú‡ W. QÆOQÆh~°∞ D. Un HÍ^Œ∞
4. "≥O@ ~åxk, H˘OK«É’xk Uk ( )
J. ^è#Œ O P. H©iÎ W. =∞Oz D. K≥_∞»
5. ^•`« Ü≥∂iÛ#@∞¡ Fifix"å_»∞ Z=~°∞? ( )
J. ^è#Œ =O`«∞_»∞ P. J^è=Œ Ú_»∞ W. `≥e"≥#· "å_»∞ D. Q˘Ñ¨Ê"å_»∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - P, 2 - D, 3 - W, 4 - J, 5 - P.
19.9 `å`«Ê~åºÅ∞ - H©ÅHõÉÏè =#Å∞

XHõ\’ Ñ¨^ºŒ O :
F "Õ=∞<å! q#∞. Ñ¨â√◊ =ÙÅ ~°OQÆ∞Å∞ "Õ~ˆ fi~°∞QÍ L<åfl, "å\˜ áêÅ∞ =∂„`«O XˆH ~°OQÆ∞Ö’ `≥ÅQ¡ Í LO\Ï~Ú.
Ñ¨Ù+¨Ê*Ï`«∞Å∞ "Õ̂~fi~°∞QÍ L<åfl Ñ¨ÓÅ∞ =∂„`«O XHõ>.Ë JÖÏˆQ ^Œ~≈° #=ÚÅ∞ "Õ~Ô <· å ^≥=· O =∂„`«O XHõ¯_Õ.
(^Œ~≈° #=ÚÅ∞ - 1 - <åºÜ«∞O, 2 "≥â· +ı H≤ Oõ 3. "Õ^•O`«O , 4. g∞=∂Oã¨, 5. ™êOYºO 6. Ü≥∂QÆO)
~Ô O_À Ñ¨^ºŒ O :
F "Õ=∞<å ! q#∞. K≥ÑC¨ Ö’ LO_Õ ~å~Ú, K≥qÖ’ =∂„~À‡ˆQ *’sQÆ, HõO\˜Ö’x #Å∞ã¨∞, HÍeH˜ QÆ∞K«∞Û‰õΩ#fl
=ÚÅ∞¡, WO\˜Ö’x áÈ~°∞ Wq HõeyOKÕ ÉÏ^èŒ WO`« Jx K≥ÑÊ¨ _®xH˜ ™ê^èºŒ O HÍ^Œ∞.
295 "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞
=¸_À Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞. ‰õΩÅOÖ’ XHõ¯ QÆ∞}=O`«∞_»∞<åfl J`«x QÆ∞}OKÕ P ‰õΩÅO „Ñ¨ãk≤ Qú ÍOK«∞`«∞Ok.
Jk U q^èOŒ QÍ JO>Ë ÉÏQÍ qãïÎ Oz# J_»qÖ’ QÆO^èÑŒ Ù¨ K≥@∞ì LO>Ë ^•x =Å¡ P J_»q „Ñ¨ãk≤ Qú ÍOK«∞`«∞Ok.
<åÖ’æ Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞. ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ P`«‡ ÖËx PKå~°O ZO^Œ∞‰õΩ? â◊√„Éè"í ∞≥ #ÿ ‰õΩO_»ÖxË =O@ ZO^Œ∞‰õΩ?
ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ =∞#ã¨∞ ÖËx t= Ñ¨Ó[ ZO^Œ∞‰õΩ?
S^À Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞. Hõã∂¨ iÎ HÍOu #Å¡QÍ L#flÑ¨Ê\˜H,© ^•x ã¨∞"åã¨# =∂„`«O JO`«\Ï "åºÑ≤ã∞¨ OÎ k.
QÆ∞~°∞=ÙÖˇ#· "åi QÆ∞~°∞Î ‰õÄ_® W^Õ q^èOŒ QÍ LO@∞Ok.
P~À Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞. ‰õΩO_»#∞ fã¨∞H˘x áêÅ#∞ Ñ≤`H« _õ ®xH˜ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕ¿ã,Î Q˘_»∞\¤ Ï=Ù áêÅx=fiHõ
áÈQÍ Ñ¨à√◊ §~åÅQ˘_»∞`«∞Ok. Ö’aè"å}˜‚ J_çy`Õ ZÖÏO\˜ „Ñ¨Ü∂≥ [#O LO_»^∞Œ .
U_À Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞. =¸~°∞_ö ∞» ZÑ¨C_»∞ QÆ~fi° O`À =∂\Ï¡_∞» `å_»∞. ã¨[#˚ ∞_»∞ =∂„`«O K«ÅQ¡ Í
=∂\Ï¡_∞» `å_»∞. HõOK«∞ „"≥∂y# q^èOŒ QÍ |OQÍ~°O „"≥∂QÆ^∞Œ Hõ^•!
Zxq∞^À Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞=Ú. "Õ~∞° Ñ¨Ù~°∞QÆ∞ =$H∆Íxfl <åâ◊#O KÕã∞¨ OÎ k. p_»ÑÙ¨ ~°∞QÆ∞ K≥@∞ì#∞ <åâ◊#O
KÕã∞¨ OÎ k. J^Õ q^èOŒ QÍ =¸~°∞_ö ∞» QÆ∞}=O`«∞x K≥_Q» ˘_»∞`å_»∞.
`˘q∞‡^À Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞. J#∞‰õÄÅOQÍx KÀ@ Q˘Ñ¨Ê "åà◊§=∞x Ñ¨Å∞Hõ~å^Œ∞. J@∞=O\˜ KÀ@ Xky
LO_»_O» =Å¡ ZÖÏO\˜ Ö’@∞ ~å^Œ∞. J^Õ q^èOŒ QÍ JO>Ë J^ŒOÌ Ö’ H˘O_» z#flQÍ Hõ#|_»@O ÖË^•?
Ñ¨^À Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞. h\˜Ö’x KÕÑ¨ Z~°=∂OãÖÃÑ· Pâ◊KÕ QÍÖÏxH˜ zH˜¯ =∞~°}O˜ z# q^èOŒ QÍ Pâ◊
=Å¡ =∞x+≤ <åâ◊#"≥∞áÿ È`å_»∞.
Ñ¨^HŒ ˘O_À Ñ¨^ºŒ O : F "Õ=∞<å! q#∞. ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ h~°∞ QÆÅ QÆOQÍ#k <≥=∞‡kQÍ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞OÎ k. =ÚiH˜h~°∞
ÃÑ^ŒQÌ Í â◊|OÌ KÕã∂¨ Î „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞OÎ k. ^•`« ã¨ÇÏ≤ Oz# q^èOŒ QÍ hK«∞_»∞ ã¨ÇÏ≤ OK«Ö_Ë ∞» .
Ñ¨<≥flO_À Ñ¨^ŒºO : F "Õ=∞<å! q#∞. Éè∂í q∞ÃÑH· ˜ =KÕÛ<å_»∞ ^è#Œ O "≥O@~å^Œ∞. =∞m§ áÈÜÕ∞<å_»∞ ^è#Œ O
fã¨∞‰õΩáÈ_»∞. ^è#Œ O ZHõ¯_» áÈ`«∞O^À, `å<Õg∞ fã¨∞H˘x áÈ`å_À Uq∞ `≥eÜ«∞^Œ∞.
19. 10 "åºYº - qâıëêOâßÅ∞

"Õ=∞# `ÕeHÔ #· Ñ¨^•Å#∞Ñ¨Ü∂≥ yOz áê=∞~°∞Å‰õΩ Ãã`· O« J~°=÷ ∞ÜÕ∞º q^èOŒ QÍ P@"≥Åk Ñ¨^•ºefl ~åâß_»∞.
P<å\˜ ™ê=∂lHõ ã≤u÷ QÆ`∞« Å∞, Ö’Hõsu,<≥u· Hõ qÅ∞=Å∞, `åuÎfiHõ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ JOâßÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x KåÅ K«H¯õ QÍ
K≥ÑÊ¨ _»O D Hõq „Ñ¨`ºÕ Hõ`.«
1. J<ÕHõ ‰õΩÖÏÅ∞ J<ÕHõ =∞`åÅ∞ L<åfl ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ XHõ¯_Õ Jx K≥áêÊ_»∞. qq^èŒ =∞`åÅ "å~°∞ `«=∞ =∞`«"∞Õ
Q˘Ñ¨Ê^Œx K≥Ñ¨C‰õΩO@∂ =∞`«"≥·+¨=∂ºefl Hõey=ÙO@∞#fl D<å\˜ ã¨=∂*ÏxH˜ ‰õÄ_® D ãÖ^Õâ◊O ZO`À
LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ^•~°∞Å∞ Zxfl L<åfl KÕ̂~ QÆ=∞º™ê÷#O XHõ¯>Ë##fl q+¨Ü∂« xfl `≥eÜ«∞*Ëã∂¨ ,Î Ñ¨â√◊ =ÙÅ
~°OQÆ∞Å∞ "Õ~Ô <· å áêÅ∞ `≥ÅQ¡ Í LO\ÏÜ«∞x, Ñ¨ÙëêÊÅ ~°OQÆ∞Å∞ "Õ~ˆ fi~°∞QÍ L<åfl Ñ¨Ó[ XHõ¯>Ë#x, ^Œ~≈° #=ÚÅ∞
P~°∞ q^è•Öˇ<· å ^≥=· O XHõ¯_Õ Jx Kå\˜ K≥áêÊ_»∞. Jxfl =∞`åefl ã¨=∂#OQÍ Q“~°qOKåÅx "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞.
2. K≥ÑC¨ Ö’x ~å~Úx, K≥qÖ’x *’sQÆx, HõO\˜Ö’x #Å∞ã¨∞#∞, Hõe=ÚÅ∞¡#∞, WO\˜ áÈ~°∞`À áÈÅÛ_»O [iyOk.
K≥ÑC¨ Ö’x ~å~ÚHõ<åfl K≥qÖ’x *’sQÆH<õ åfl, HõO\˜Ö’x #Å∞ã¨∞Hõ<åfl, HõeH˜ QÆ∞K«∞Û‰õΩ#fl =ÚÅ∞¡‰<õ åfl WO\˜Ö’x
áÈ~°∞ KåÖÏ ÉÏ^è•Hõ~Ü
° ∞« x "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞. WO\’¡ ZÖÏO\˜ áÈ~°∞ ÖË‰Ωõ O_® ÉèÏ~°ºÉè~í ÅÎ° ∞ ãÖ™ê~°O H˘#™êyOz#Ñ¨Ù_Õ
P WÅ∞¡ ã¨fi~°Oæ ÖÏ LO@∞Ok.
3. ‰õΩÅOÖ’ XHõ¯ QÆ∞}=O`«∞_»∞<åfl J`«x QÆ∞}OKÕ`« P ‰õΩÅ=∞`åO`« „Ñ¨ãk≤ ú QÍOK«∞`«∞O^Œx "Õ=∞# QÆ∞}O Ü≥ÚHõ¯
„áê^è•#º`«#∞ K≥áêÊ_»∞. XHõ¯ QÆO^èOŒ K≥@∞ì=Å¡ J_»q ZO`À „Ñ¨ãk≤ Qú ÍOK«∞`«∞O^Œx K≥áêÊ_»∞. QÆ∞}=O`«∞x
QÆO^èÑŒ Ù¨ K≥@∞ì`À "Õ=∞# áÈÖÏÛ_»∞. HÍ=Ù# „Ñü =∞x+≤ QÆO^èÑŒ Ù¨ K≥@∞ì=Öˇ LO_®e.
4. P`«‡ Ñ¨q„`«OQÍ ÖË#Ñ¨C_»∞ Zxfl PKå~åefl Hõey=Ù#flÑ¨Ê\˜H© „Ñ¨Ü∂≥ [#O LO_»^∞Œ . áê„`« â◊√„ÉèOí QÍ ÖË#Ñ¨C_»∞
JO^Œ∞Ö’ =O@ KÕ¿ãÎ ZÖÏO\˜ „Ñ¨Ü∂≥ [#O LO_»^∞Œ . J^Õ q^èOŒ QÍ =∞#ã¨∞ ã¨fiK«ÛOù QÍ ÖË#Ñ¨C_»∞ t=Ñ¨Ó[KÕã<≤ å
Ug∞ „Ñ¨Ü∂≥ [#O LO_»^∞Œ . HÍ=Ù# =∞#ã¨∞ ã¨fiK«ÛOù QÍ LO_»_O» KåÖÏ J=ã¨~=° ∞x "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞.
5. "Õ=∞# x[QÆ∞~°∞=ÙÅ ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõã∂¨ iÎ Ñï=∞à◊O`À áÈeÛ K≥ÑÊ¨ _»O KåÖÏ ÉÏQÆ∞Ok.Hõã∂¨ iÎ HÍOu #Å¡QÍ
L<åfl, ^•x "åã¨# JO`«\Ï "åºÑ≤Oz#>Ë,¡ x[ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ ÃÑH· ˜ ™ê=∂#ºOQÍ HõxÑ≤Oz<å "åi *Ï˝# Ñï=∞à◊O
=∂„`«O JO`«\Ï "åºÑ≤ã∞¨ OÎ ^Œx "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞. HÍ|\˜ì x[QÆ∞~°∞=Ù Z=~À, ^˘OQÆ QÆ∞~°∞=Ù Z=~À `≥Å∞ã¨∞H˘x
x[QÆ∞~°∞=Ù ã¨#flkèH˜ KÕi *Ï˝<å=∞$`åxfl á⁄Ok `«iOKåe.
6. Ö’aèÅHõ} ∆ Ïxfl "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞. Q˘_»∞¤ P=Ù#∞ áêÅ∞ Ñ≤`H« _õ ®xH˜ „Ñ¨Ü∞« ufl¿ãÎ ZÖÏO\˜ „Ñ¨Ü∂≥ [#O ÖËHáõ ÈQÍ
ÑÖ_»∞¡ ~åÅ^Œ#∞fl`«∞Ok. J^Õ q^èOŒ QÍ Ö’aèx ^è<Œ åxfl J_»∞QÆ∞@ =Å¡ ZÖÏO\˜ „Ñ¨Ü∂≥ [#O ÖËHáõ ÈQÍ J`«x =Å¡
Ç¨x HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞.
7. =¸~°∞_ö ∞» ZÅ¡ÑC¨ _»∞ QÆ~fi° OQÍ =∂\Ï¡_∞» `å_»x ã¨[#˚ ∞_»∞ K«ÅQ¡ Í =∂\Ï¡_∞» `å_»x, "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞. HõOK«∞
„"≥∂y# q^èOŒ QÍ |OQÍ~°O „"≥∂QÆ^∞Œ HÍ=Ù# „Ñü XHõ¯~°∞ |OQÍ~°OÖÏ LO_®e HÍx HõOK«∞ÖÏ LO_»‰Äõ _»^∞Œ .
=¸~°∞xö HõOK«∞`À. ã¨[#˚ ∞x |OQÍ~°O`À áÈeÛ K≥ÑÊ¨ _»O KåÖÏ ÉÏQÆ∞Ok.
8. "Õ~∞° Ñ¨Ù~°∞QÆ∞, p_» Ñ¨Ù~°∞QÆ∞ K≥@∞ì <åâ◊#O HÍ=_®xH˜ U q^èOŒ QÍ HÍ~°H=õ ∞=Ù`åÜ≥∂ J^Õ q^èOŒ QÍ QÆ∞}=O`«∞_»∞
K≥_áç È=_®xH˜ =¸~°∞_ö ∞» HÍ~°‰Ωõ _»=Ù`å_»∞. HÍ=Ù# QÆ∞}=O`«∞_»∞ =¸~°∞xö `À ¿ãflÇ¨ÏO KÕÜ∞« _»O =∞Ozk HÍ^Œ∞.
9. J#∞‰õÄÅOQÍx KÀ@ `å"Õ∞ Q˘Ñ¨Ê"åà◊§=∞x q„~°gQÆ=^ŒxÌ , J@∞=O\˜ KÀ@ Xky =ÙO_»_O» =∞Oz^Œx "Õ=∞#
K≥áêÊ_»∞. ÃÑ^ŒÌ H˘O_» Ãã`· O« J^ŒOÌ Ö’ z#flQÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍ=Ù# J^ŒOÌ Ö’ H˘O_»ÖÏQÍ Xky =ÙO_»_O» KåÖÏ
=∞Ozk.
297 "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞
10. h\˜Ö’x KÕÑ¨ Z~°=∂OãÖÃÑ· Pâ◊ KÕ`« QÍÖÏxH˜ zH˜¯ =∞~°}O˜ z#>Ë,¡ =∞x+≤‰Äõ _® Pâ◊ KÕ`« =∞~°}™˜ êÎ_∞» .
J`åºâ◊ =∞x+≤x U q^èOŒ QÍ <åâ◊#O KÕã∞¨ OÎ ^À "Õ=∞# KåÖÏ K«H¯õ QÍK≥áêÊ_»∞. HÍ=Ù# Pâ◊#∞ Hõey =ÙO_»_O»
=∞Ozk HÍ^Œ∞.
11. D Ñ¨^ºŒ OÖ’ ^•`«, J^è=Œ ÚÅ ÅHõ} ∆ Ïxfl "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞. ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ h~°∞QÆÅ QÆOQÍ#k <≥=∞‡kQÍ „Ñ¨=Ç≤Ï¿ã,Î
=ÚiH˜h~°∞ ÃÑ^ŒÌ â◊|OÌ KÕã∂¨ Î „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞OÎ k. QÆOQÍ#k U q^èOŒ QÍ <≥=∞‡kQÍ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞OÎ ^À, ^•`« ‰õÄ_® J^Õ
q^èOŒ QÍ <≥=∞‡kQÍ „Ñ¨=iÎ™êÎ_∞» . =ÚiH˜ „Ñ¨=Ç≤ÏOz# q^èOŒ QÍ J^è=Œ Ú_»∞ „Ñ¨=iÎ™êÎ_∞» . HÍ=Ù# „Ñü XHõ¯~°∂
^•`«ÖÏQÍ LO_®e Jx "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞.
12. =∞x+≤ =KÕÛ@Ñ¨C_»∞, áÈÜÕ∞@Ñ¨C_»∞ ^è#Œ O "≥O@~å^Œx, J@∞=O\˜ ^è#Œ OÃÑ· "åº"≥∂Ç¨ÏO Hõey KÕÜ∞« ~åx
Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ∞« ‰õÄ_»^xŒ "Õ=∞# K≥áêÊ_»∞. =∞Oz Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ∞« _®xH˜ =∞x+≤ „Ñ¨Ü∞« uflOKåe `«ÑÊ¨ ^è#Œ O HÀãÖ
KÕÜ∞« ~åx Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ∞« ‰õÄ_»^∞Œ .D ~ÀAÖ’¡ ZO`À =∞Ok ^è#Œ =Ú#∞ ãÖáêkOK«_O» HÀãÖ KÕÜ∞« ~åx Ñ¨#∞Å∞
KÕã∂¨ Î W`«~∞° Å‰õΩ ^Œ∞óMÏxfl Hõeyã¨∞<Î åfl~°∞. HÍ=Ù# JÖÏO\˜ "åiH˜ K«H¯õ x ãÖ^Õâq◊ ∞KÕÛ Ñ¨^ºŒ O Wk.
J. UHõÑ^¨ Œ =∞‰õΩ\ÏÅ∞ : ã¨∞=∞f â◊`H« Oõ , ÉèÏã¨¯~°â`◊ H« Oõ , ‰õΩ=∂~° â◊`H« Oõ , ‰õΩ=∂s â◊`H« ÍÖ’¡ ã¨∞=∞f! ÉèÏã¨¯~å!
‰õΩ=∂~å! ‰õΩ=∂s! J#∞#q UHõÑ^¨ Œ =∞‰õΩ\ÏÅ∞.
P. J~°áú ê^Œ=∞‰õΩ\ÏÅ∞ : =$ëêkèÑ,¨ ^•â◊~n° ä â◊`H« ÍÖ’¡ '|ã¨"å |ã¨"å =$ëêkèáê—, '^•â◊~n° è Hõ~∞° }ÏÑ¨Ü∂≥ xnè—
J#∞#q =∞‰õΩ\ÏÅ∞.
W. UHõáê^Œ =∞‰õΩ\ÏÅ∞ : "Õ=∞# â◊`H« Oõ , `≥Å∞QÆ∞ÉÏÅ â◊`H« Oõ , <å~°=¡ ∂@ â◊`H« ÍÖ’¡, 'qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞—,
'Åe`« ã¨∞QÆ∞}*ÏÅ— `≥Å∞QÆ∞ ÉÏÅ!, '#=Ü«ÚQÍÅÉÏ@ <å~°=¡ ∂@— J#∞#q.
D. kfiáê^Œ =∞‰õΩ\ÏÅ∞ : PO„^èŒ <åÜ«∞Hõ â◊`H« Oõ , '#~°ãO≤ Ç¨Ï â◊`H« Oõ , Nx"åã¨ â◊`H« ÍÖ’¡
(I) z„`«z„`« „Ñ¨ÉÏè = ^•H˜}
∆ ºÉèÏ=
Ç¨Ï`«q=∞`« r= NHÍ‰õΩàÏO„^èŒ ^Õ=!
(II) Éè∂í +¨} qHÍã¨ N^è~Œ ‡° Ñ¨Ùix"åã¨
^Œ∞+ì̈ ãÖÇ¨~° #~°ãO≤ Ç¨Ï ^Œ∞i`«^∂Œ ~°!
(III) ã¨ÑyÎ̈ i"åã¨ HõeÜ«ÚQÆ ™ê^è∞Œ áÈ+¨
t+ì̈~H° H∆õ õ u~°∞=∞Å Nx"åã¨!

A. ãÖ^èŒ∞Å∞ :
áêÅ∞ { UHõ ´ áêÖËHõ - L`«fiãÖkè
qâ◊fi^Œ { Jaè~å=∞ ´ qâ◊fi^•aè~å=∞ - ã¨=~°‚ n~°… ãÖkè
^Œ~≈° #O|∞Å∞ { P~°∞ - ^Œ~≈° #O|∞ÖÏ~°∞ - L`«fiãÖkè
t=Ñ¨Ó[Å∞ { UÅ ´ t=Ñ¨Ó[ÖËÅ - L`«fiãÖkè
Q˘_»∞¤ { P=Ù ´ Q˘_»∞\¤ Ï=Ù - @∞QÍQÆ=∞ãÖkè
áêÅ#∞ { D^Œ∞ ´ áêÅh^Œ∞ - L`«fiãÖkè
QÍÅ=Ú { JO^Œ∞ ´ QÍÅ=∞O^Œ∞ - L`«fiãÖkè
B. ã¨=∂™êÅ∞
Q˘_»∞\¤ Ï=Ù - Q˘_»∞^¤ #·≥ P=Ù - qâı+}
¨ Ï Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ.
Ñ¨Ù+¨Ê*Ïu - Ñ¨Ù+¨Ê=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ *Ïu - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
Zi=∂OãÖ - Zi Ü≥ÚHõ¯ =∂OãÖ - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
Hõ^ÅŒ x QÆu - Hõ^ÅŒ <≥#· @∞=O\˜ QÆu - qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
C. Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^•Å∞
áÈ~°∞ - áÈ\Ï¡@, HõÅÇ¨ÏO, Ü«Ú^ŒOú [QÆ_O»
Ñï=∞à◊O - "åã¨#, `åq
ÉèÏO_»O - ‰õΩO_»O, áê„`«
Hõ#HõO - Ñ¨ã_≤ ,ç |OQÍ~°O, HÍOK«#O, ã¨∞=~°O‚
z`«OÎ - =∞#ã¨∞, =∞k, JO`«~O° QÆO , =∂#ãÖ.
y@∞ì - #tOK«∞, =∞~°yOK«∞, K≥_áç È=Ù, K«K∞« Û
J^è=Œ Ú_»∞ - JÅ∞Ê_»∞,hK«∞_»∞, =¸~°∞_ö ∞»
F~°∞Ê - ã¨ÇÏ¨ #O, `åe‡, Hõ=∆ ∞
299 "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞
D. <å<å~å÷Å∞
^Œ~≈° #O - K«∂Ñ¨Ù, Hõ#∞fl, J^ŒOÌ , |∞kú, HõÅ, âß¢ãOÎ̈ , ^è~Œ ‡° O
=~°O‚ - JHõ~∆ O° , |OQÍ~°O, ~°∂ÑÖ, Éè^Ë OŒ
=#O - J_»q, [ÅO, WÅ∞¡, ã¨=¸Ç¨ÏO.
Hõ#HõO - |OQÍ~°O, L"≥∞‡`«,Î ãÖÃÑOQÆ, "≥∞~°∞QÆ∞, <åQÆH“ã¨~O° .
QÆu - áÈHõ, „`À=, `≥eq, LáêÜ«∞O, q^èOŒ .
E. „Ñ¨H$õ `«∞Å∞ - qHõ$`«∞Å∞
„Ñ¨Hõ$u - qHõ$u
QÆ∞}O - Q˘#O
=~°O‚ - =<≥fl
^≥=· O - ^ŒÜ∞« ºO
Pâ◊ - Pã¨
â◊√kú - ã¨∞kÌ
F. =Ùº`«Ê`«Îº~å÷Å∞
QÆ∞~°∞=Ù - J*Ï˝#=Ú<Õ pHõ\x˜ `˘ÅyOK«∞"å_»∞ - Láê^è•ºÜ«Ú_»∞.
^Œ~≈° #O - ^Œi≈OÑ¨*Ü
Ë Ú« #k - âß¢ãOÎ¨
19.12 ãÖ^Œ~ƒ° ù ã¨ÇÏ≤ `« "åºYºÅ∞

1. HõOK«∞ „"≥∂QÆ∞#@∞¡ Hõ#HõO|∞ „"≥∂QÆ∞<å?
ÑïK«Ü∞« O : D "åHõºO '"Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞— J<Õ áê~îº° ÉèÏQÆO #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_çOk. "Õ=∞# ~åã≤# „ÑüÑ¨^ºŒ O
XHõ ã¨∂H˜xÎ , XHõ LÑ¨^âÕ ßxfl JOkã¨∞OÎ k.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : "Õ=∞# ã¨=∂[OÖ’x qaè#fl =∂#=ÙÅ ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ QÆ∞iOz K«=∞`å¯~°OQÍ Ñ¨^•ºÅ#∞ ~åâß_»∞.
ÃÑ· "åHõºO =∂~°∞Åö ã¨fiÉèÏ"åxfl QÆ∞iOz `≥e¿Ñ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ÉèÏ=O : HõOK«∞ â◊|OÌ KÕã#≤ O`« Z‰õΩ¯qQÍ |OQÍ~°O KÕÜ∞« ^Œ∞. HÍx â◊|OÌ KÕÜ∞« Hõ xâ◊≈|ÌOQÍ L<åfl J#ã¨~O° QÍ
QÆ~fi° O`À q„~°gy#Ñ¨Ê\˜H© ã¨[#˚ ∞_»∞ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ O`« "Õ∞~°‰Ωõ qÅ∞"≥#· =∂@Å#∞ =∂„`«"∞Õ =∂\Ï¡_ç |OQÍ~°O=Öˇ
Q“~°"åxfl á⁄O^Œ∞`å_»∞.
2. ‰õΩuû`«∞O_»∞ KÕi QÆ∞}=O`«∞ñ *ˇ~K° ∞« ~å!
ÑïK«Ü∞« O : "Õ=∞# P@"≥Åk J<Õ XHõ z#fl KèO« ^Œã∞¨ û#∞ Z#∞flH˘x J^Œ∞ƒù`« ÉèÏ"åÅ#∞ QÆ∂_è®~å÷Å#∞ Ñ¨^•ºÅÖ’
ãÖ|OkèOKå_»∞. „Ñ¨ã∞¨ `Î « "åHõºO "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞ J<Õ áê~îº° ÉèÏQÆO Ö’xq.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : =∂#= ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ Hõà§◊ ‰õΩ Hõ\#ì̃ @∞¡ "Õ=∞# K≥|∞`«∞#fl ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk D Ñ¨^ºŒ O
ÉèÏ=O : K≥@∞ì Ñ¨ÓiÎQÍ <åâ◊#O HÍ=_®xH˜ "Õ~∞° Ñ¨Ù~°∞QÆ∞, p_»ÑÙ¨ ~°∞QÆ∞ ~Ô O_»∂ HÍ~°}O. ZO`« Q˘Ñ¨Ê K≥@∞ì<<·≥ å
Wq <åâ◊#O KÕ™êÎ~Ú. J^Õ q^èŒOQÍ ã¨=∂[OÖ’ ZO`« =∞Oz QÆ∞}ÏÅ∞ Hõey# QÆ∞}=O`«∞_≥·<å XHõ
K≥_"¤» åx`À ¿ãflÇ¨ÏO KÕ¿ãÎ ã¨^∞Œ }
æ =O`«∞_»∞ ^Œ~∞° }
æ =O`«=Ù`å_»∞.
3. H˘O_» J^Œ=Ì ∞O^Œ∞ H˘OK≥"∞≥ ÿ Ü«ÚO_»^•?
ÑïK«Ü∞« O : "Õ=∞# K«H¯õ \˜ ã¨∂‰õΩÅÎ #∞ `≥Å∞QÆ∞"åiH˜ JOkOKå_»∞. J@∞=O\˜ ã¨∂‰õΩÅÎ ∞ Jxfl =Ü«∞ã¨∞Å "åiH˜
=ºHÎ̃`fi« qHÍ™êxfl HõÅ∞QÆ∞*Ë™êÎ~Ú. ÃÑ· "åHõºO "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞ J<Õ áê~îº° ÉèÏQÆO Ö’xk.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : `å"Õ∞ Q˘Ñ¨Ê"åi=∞<Õ JÇ¨ÏOHÍ~°O`À „Ñ¨=iÎOKÕ =∂#=ÙÅ ã¨fiÉèÏ"åxfl "Õ=∞# z„uOz# ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
D "åHõºO.
ÉèÏ=O : ZO`« ÃÑ^ŒÌ Ñ¨~fi° `«"∞≥ <ÿ å J^ŒOÌ Ö’ z#flQÍ Xky áÈ`«∞Ok. Q˘Ñ¨Ê"åà◊√§ JÖÏˆQ XkyáÈ`å~°∞. HÍh
Ug∞ `≥eÜ«∞x =¸~°∞Åö ∞, `å"Õ∞ Q˘Ñ¨Ê"åi=∞x q„~°gQÆ‰Ωõ O_® H˘O_»=Öˇ Xky LO_®Åx LÑ¨^tÕ OKå_»∞.
JÉèÏº™êÅ∞
19.13 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞
1. WO\˜Ö’x áÈ~°∞ Z@∞=O\˜k?
2. z`«âÎ √◊ kÌÖxË t=Ñ¨Ó[ Z@∞=O\˜k?
3. ‰õΩÅO Z=iKÕ`« „Ñ¨ãk≤ Qú ÍOK«∞`«∞Ok?
4. x[ QÆ∞~°∞=ÙÅ#∞ Hõq ^Õx`À áÈÖÏÛ_»∞?
5. P_»O|~°OQÍ ÑëHˆ k Z=~°∞?
6. z`«âÎ √◊ kúÖxË t=ÙÑ¨Ó[ Z@∞=O\˜k?
1. ‰õΩÅO „Ñ¨ãk≤ Qú ÍOK«∞ q^èOŒ K≥ÑÊ¨ O_ç?
2. x[ QÆ∞~°∞=ÙÅ ÅHõ}
∆ O Uq∞\˜?
301 "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞
3. Ö’aè `«`fi« O Z@∞=O\˜k?
4. JÅ∞ÊxH˜, ã¨[#˚ ∞xH˜ QÆÅÉè^Ë OŒ Uq∞\˜?
5. Pâ◊ Z@∞=O\˜k?
C. HÕk XH˘¯Hõ¯ Ñ¨^•xfl LÑ¨Ü∂≥ yOz XH˘¯Hõ¯ ™⁄O`«"åHõºOÖ’ ~åÜ«∞O_ç.
1. QÆ∞}O .......................................
2. J#∞=Ù ......................................
3. Ñï=∞à◊O...................................
4. áêHõO .......................................
5. P_»O|~°O ...................................
D. D HÕk Ñ¨^•ºÅ∞ K«kq "å\˜ ÉèÏ"åxfl q=iOK«O_ç.
(i) z`«Î â◊√kÌ QÆeæ KÕã#≤ Ñ¨Ù}ºO|∞
H˘OK≥"∞≥ #ÿ #kÜ«Ú H˘^Œ∞=HÍ^Œ∞
q`«#Î O|∞ =∞„i =$HõO∆ |∞#‰õΩ <≥O`«?
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
ÉèÏ=O....................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
(ii) D HÕk Ñ¨^ºŒ O K«kq ÉèÏ=O ~åÜ«∞O_ç?
QÆOyQÀ=Ù áêÅ∞ QÆi>ˇ_#·≥ #∞ KåÅ∞
Hõ_"ç _≥ #·≥ <Õq∞ Y~°=Ú áêÅ∞
ÉèHí Î̃ HõÅQÆ∞‰õÄ_»∞ Ñ¨>_ì̌ #·≥ #∞ KåÅ∞
qâ◊fi^•aè~å=∞ q#∞~°"=Õ ∞
ÉèÏ=O....................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
(iii) D HÕk z„`åxfl K«∂z Ñ¨k "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç?
'^Œ∞~åâ◊ ^Œ∞óMÏxH˜ KÕ@∞— J#fl ãÖ^ÕâßxflKÕÛ
'Ñ¨Ùe |OQÍ~°∞ Hõ_Ü ç ∞« O— Hõ^#Œä ∞ `≥e¿Ñ z„`«O.
ÉèÏ=O....................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
J. XQÆ∞æ Hõ^äŒ
LÑ¨CHõÑC¨ ~°O|∞, ~å=∞~å"≥∂, *Ï#Ñ¨^ŒHõàÏ~°∂áêÖˇ·# XQÆ∞æ Hõ^äŒ, K«O^Œ=∂=∞ Hõ^äŒ, |∞„~° Hõ^äŒ,
XHõ¯ áÈeHõ#∞O_»∞, ~å=∞~å"≥∂, |`«∞‰õ=∞‡ áê@, Ü«∞HõQ∆ Í#O =O\˜ HõàÏ~°∂áêÅ‰õΩ J#fi~ÚOÑ¨*ãË ∂¨ ,Î
K«∂_»K∂« _»∞ ~°∞K«∞Å, ~å=∞~å"≥∂, P@"≥Åk Ñ¨^•ºxfl D „HÕk q^èŒOQÍ áê_ç Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞
*Ï_»"~Õ ∞° , ~å=∂~å"≥∂. q^•º~°∞÷Ö’¡ Ñ¨^ºŒ O Ñ¨@¡ Pã¨HxÎ˜ ÃÑOá⁄OkOK«=K«∞Û.
P. `«O^Œ<å# Hõ^Œä
LÑ¨CHõÑC¨ ~°O|∞ I `«O^•#,
XHõ¯ áÈeHõ#∞O_»∞I `«O^•#,
K«∂_»∞ K«∂_»∞, ~°∞K«∞Å∞ I `«O^•#,
*Ï_» "Õ~∞° I `«O^•#,
W. |∞„~° Hõ^Œä
LÑ¨C HõÑC¨ ~°O|∞ XHõ¯ áÈeHõ#∞O_»∞ I `«O^•<å `«O^•# `«O^•<åI
D. |`«∞Hõ=∞‡ áê@
LÑ¨CHõÑC¨ ~°O|∞ LÜ«∂ºÖ’ XHõ¯ áÈeHõ#∞O_»∞ I LÜ«∂ºÖ’
K«∂_» K«∂_» ~°∞K«∞Å∞ LÜ«∂ºÖ’ *Ï_»"~Õ ∞° QÆ #∞O_ç LÜ«∂ºÖ’
L. Ü«∞HõQ∆ Í#O :
LÑ¨CHõÑC¨ ~°O|∞ XHõ¯áÈeHõ#∞O_»∞ I zxfl ÉÏÖÏ
K«∂_» K«∂_» ~°∞K«∞Å∞ *Ï_»"~Õ ∞° I zxfl ÉÏÖÏ,
D q^èOŒ QÍ P@"≥Åk Ñ¨^•ºxH˜ WO`«\˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ`« LO_»_O» =Å¡ ÑÖ_ç`« áê=∞~°∞ÅO^ŒiH˜ P"≥∂^ŒÜ∂≥ QÆº"≥∞^ÿ xŒ
303 "Õ=∞# ã¨∂‰õΩÅÎ ∞
O "Õ=∞# Ñ¨^•ºÅ∞#fl Ñ¨ÙãÎ̈HOõ XHõ\˜ ¿ãHõiOK«O_ç.
O P Ñ¨^•ºÅ#∞ K«kq g∞‰õΩ ÉÏQÍ #zÛ# "å\˜x HõO~îã° O÷¨ KÕÜ∞« O_ç.
O W`«~° â◊`H« ÍÅ#∞ QÆ∂iÛ g∞ Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞ #_çy `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç.
O XHõ\,˜ ~Ô O_»∞ â◊`H« ÍÖ’¡x Ñ¨^•ºÅ∞ K«^=Œ O_ç. "å\˜Ö’x hux `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç.
O g∞ ãÖÉèÏ+¨}Ö’ D hu "åHÍºÅ#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«O_ç.

20 teÊ
HõàÅ◊ ∞ J~°∞=k <åÅ∞QÆ∞. "å\˜Ö’ Åe`« HõàÅ◊ ∞QÍ Hõq`«fiO, ãÖw`«O, <å@ºO, z„`«Hàõ ,◊ tÅÊHõà◊ „Ñ¨ãk≤ Ì
K≥O^•~Ú. =∞#ã¨∞û#∞ PÇ¨^¡ Œ Ñ¨~∞° ã¨∂Î ~°OlOÑ¨K¿Õ ã HõàÅ◊ <Õ Åe`« HõàÅ◊ ∞ JO@∞<åflO.
tÅÊHõà◊ z„`« HõàÖ◊ ’¡ PO„^è∞Œ Å∞ „Ñ¨ãk≤ áú ⁄O^•~°∞. J=∞~°teÊ [Hõ¯# JO^ŒiH© P~å^è∞Œ º_»∞. J=∞~å=u, J[O`å,
ÖËáêH˜,∆ Ç¨ÏOÑ‘Ö’x UHõtÖÏ ~°^=Œä Ú, =∞Ç¨|eÑ¨Ù~°OÖ’x tÖÏÊÅ∞ PO„^è∞Œ Å tÅÊHõà#◊ ∞ Kå\˜K¿≥ ÑÊ HõàÏ YO_®Å∞.
tÅ, Ö’Ç¨Ï=Ú, =∞$uÎHõ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ñ¨^•~å÷Å`À =¸~°∞ÅÎ #∞, =∞Ok~°=ÚÅ#∞ xi‡OKÕ q^Œº tÅÊHõà.◊ ^Õ"åÅÜ«∂Å∞,
^Õ=`å=¸~°∞ÎÅ∞, ~°^äŒ=ÚÅ∞, ~å[„áê™ê^Œ=ÚÅ x~å‡}ÏÖ’¡ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ tÅÊHõàÏ su „áêp# HÍÅO #∞O_Õ
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
D áê~îO° Ö’ Åe`«Hàõ Å◊ Ö’ XHõ>#ÿ̌ tÅÊHõà#◊ ∞ „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å=ÚO^Œ∞ ™êH∆Í`«¯iOÑ¨*¿Ë ã tÅÊHÍ~°∞_ç QÆ∞iOz =∞#O
K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.

Hõq HõÅÊ<åâ◊HHÎ̃ ,˜ teÊ ~°K<« å <≥Ñ· Ù¨ }ÏºxH˜ Éè^Ë OŒ ÖË^∞Œ J#fl q+¨Ü∂« xfl QÆ∞iÎ™êÎ~∞° .
*Ï+¨µ"å Hõq`«fi ™œO^Œ~åºxfl qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
Hõà◊Å∞ - HõàÏHÍ~°∞Å∞ *Ïu[#∞Å r=#*’º`«∞Å∞

305 teÊ
QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å P^è∞Œ xHõ Ñ¨^ºŒ Hõ=ÙÅÖ’ J„QÆ„âı}˜ Hõq. g~°∞ QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’x q#∞H˘O_» Ñ¨@} ì ÏxH˜
^ŒQ~æÆ Ö° ’ QÆÅ ÉÏ„@QÆ_á¤» ê_»∞ „QÍ=∞OÖ’ 1895 = ãÖ=`«û~°O ÃãÃÑOì |~°∞ 28= `Õn# [x‡OKå~°∞. 1971= ãÖ=`«û~°O
AÖˇ· 24# H©iâÎ +ı µ¨ ÅÜ«∂º~°∞.
20= â◊`åaÌH˜ K≥Ok# Hõ=ÙÅÖ’ *Ï+¨µ"å XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ X~°=_çx ã¨$+≤Oì z# Hõq. ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞"≥∞#ÿ â‹e· Ö’ P^è∞Œ xHõ
ÉèÏ"åÅ#∞ "≥Å_¡ ç KÕã#≤ Hõq *Ï+¨µ"å. ã¨=∞HÍb# ã¨=∂[OÖ’x ^Œ∞~åKå~åÅ#∞ K«∂ã≤ ã¨ÊOkOz *Ï+¨µ"å KÕã#≤
~°K#« Å∞ ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°}‰õΩ ZO`«QÍ<À `À_»Ê_®¤~Ú.
gi Ñ¨^ºŒ ~°K#« Ö’¡ Ñ¶~≤ ^° Òã≤, QÆaƒÅ=Ú, =ÚO`åA =∞Ç¨ÏÖò, HÍOnj‰õΩ_»∞, ã¨fiÑ¨flHõ^,Œä ã¨fiÜ«∞O=~°O, =Ú™êÑ¶~≤ ∞° Å∞,
<Õ`år, ÉÏÑ¨Ór, <åQÍ~°∞#˚ ™êQÆ~,ü „H©ã∞¨ Î K«i„`« =Ú#flQÆ∞ J<ÕHõ YO_çHÅõ ∞<åfl~Ú. PÜ«∞# ~åã≤# <å@HÍÖ’¡ ~°∞H˜‡}©
HõàÏº}=Ú, z^•#O^Œ „Ñ¨ÉÏè `«=Ú, „^è∞Œ = q[Ü«∞=Ú, g∞~åÉÏ~Ú, `≥~K° å@∞ =ÚYº"≥∞#ÿ q.
g~°∞ ~åã≤# „H©ã˜ ∞¨ Î K«i„`«‰Ωõ Hˆ O„^Œ ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_»g∞ |Ç¨ï=∞u ÅaèOzOk. Hõq HÀH˜Å, Hõq`å qâß~°^,Œ
#=Ü«ÚQÆ Hõq K«„Hõ=iÎ, =∞^è∞Œ ~° N<å^è,Œ qâ◊fiHõq ™ê„=∂\ò g~°∞ á⁄Ok# a~°∞^Œ∞Å∞.
PO„^èŒ qâ◊fi HõàÏ Ñï+¨`∞« Î HõàÏ„Ñ¨ÑÓ¨ ~°,‚ ÉèÏ~°`« „Ñ¨É∞íè `«fiO Ñ¨^‡Œ Éè∂í +¨}`ü À gix ã¨`¯« iOKå~Ú. Hõ#HÍaè¿+HõO,
QÆ*Ï~ÀÇ¨Ï}O, QÆO_»ÃÑO_Õ~O° =O\˜ ã¨`å¯~åÅ#∞ á⁄Ok# ã¨∞Hõq *Ï+¨µ"å. „Ñ¨ã∞¨ `Î « Ñ¨^ºŒ ÉèÏQÆ=Ú PÜ«∞# ~åã≤# YO_»
HÍ=º=Ú -1 #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OÑ¨|_ç#k. 1930Ö’ PÜ«∞# D YO_çH#õ ∞ ~°zOKå~°∞.
20.3 =¸Å áê~îO° – 1

1. w II KÕ`« ~ÚQÆ∞~˘`«<Î ˘Hõ #Å¡éÏuÜ«∞O^Œ∞
=∞Åz<å_»=Ù, ÉèÜ í ∞« ^Œ ã≤OÇ¨Ï=ÚÅ `«ÅÅ∞
=ã¨∞^èŒ QÆ#Ê@∞¡ ã¨~fi° Ñ¨~fi° `«=ÚÅO^Œ∞
z„`«=ÚÅ <≥xflQÆ`∞« Å EK≥^"Œ ˘ h=Ù.
2. wII ã¨∞xfl`«OÉˇ#· h KÕu ã¨∞`≥#Î ∞O_ç

|Ü«∞Å∞ =_≥ <≥xfl Ü≥∞xfl ^Õ=ã¨Å÷ =ÚÅ∞
™ê~°H÷ =õ ÚQÍx Ü≥∞xfl áêëê}=ÚÅ‰õΩ
QÆeQÔ h<å_»∞ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩOHÍÅ Ñ¨Ó[

1 J~å÷Å∞ : KÕ`<« £ ´ KÕu`À† ÉèÜí ∞« ^Œ ´ ÉèÜ
í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ † =∞Åz<å_»∞ ´ K≥H¯˜ <å_»∞
=ã¨∞^èŒ ´ Éè∂í q∞† Hõ#Ê@∞ì ´ HõxÑ≤OK«∞† WQÆ∞~˘`«Î ´ "≥ÚÅÔH`«Î
2. J~å÷Å∞ : ã¨∞xfl`«=Ú ´ HÀ=∞Å=Ú† ^Õ=ã¨Å÷ =ÚÅ∞ ´ ^Õ"åÅÜ«∞=ÚÅ∞† áêëê}=Ú ´ Hõi#î "≥∞#ÿ |O_»~å~Ú.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. 'teÊ— Ñ¨^ºŒ áê~îåxfl ~åã≤#k ( )
1. Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ "≥OHõ@t=Ü«∞º 2. NN 3. áêÑ¨Ü∞« ºâß„ã≤Î 4. QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å
2. #Å¡~ ~åu Ü«∞O^Œ∞ =∞Åz#q Uq? ( )
1. ã≤OÇ¨Ï=ÚÅ `«ÅÅ∞ 2. Ñ¨~fi° `«=ÚÅ∞ 3. =ã¨∞^èŒ 4. ã¨∞`≥Î
3. teÊ K≥~Úº ( )
1. Hõi#î "≥∞#ÿ k 2.ã¨∞xfl`«"∞≥ #ÿ k
3. áêëê}=Ú=O\˜k 4.Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩO‰õΩ=∞ =O\˜k
4. ã¨∞`≥Î #∞O_ç |Ü«∞@ Ñ¨_#ç q Uq? ( )
1. ^Õ=ã¨Å÷ =ÚÅ∞ 2. Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩOHÍÅ∞ 3. áêëê}ÏÅ∞ 4. Ñ¨~fi° `«=ÚÅ∞
5. '=ã¨∞^è—Œ J<Õ Ñ¨^•xH˜ J~°"÷ ∞Õ q∞\˜? ( )
1. |OQÍ~°=Ú 2. Éè∂í q∞ 3. ã≤OÇ¨Ï=ÚÅ∞ 4. Ñ¨~fi° `åÅ∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1.–4† 2–1† 3–2† 4–1† 5–2.
20.4 =¸Å áê~îO° – 2

3. wII HõqHõÅO|∞# QÆÅ Ü«∞ÅOHÍ~° ~°K#«
HõÅ^Œ∞ HõÅ^À~Ú teÊ! h Ü«Úe =ÚY=Ú#
HÍHõáÈ~Ú# ÃÑ#∞éÏu HõO|=ÚÅ‰õΩ
‰õΩã¨∞=∞ =Å¡~∞° ÖËsu „QÆ∞zÛ<å=Ù ?
307 teÊ
4. w. „Ñü=∞Å∞ ~°zOz Ü≥ÚHõ =∞Ç¨~åA K«i`«
=Öˇ"¡ ~Õ ÚOÑ¨QÅÆ =Ù K«∂Ñ¨~∞° Å KÕ`«
Hõ=#=Ú# z„`«=ÚÅ∞ QÆ∂~°∞Û Hõqq, h‰õΩ
`å~° `«=∞ºO|∞ÖË ^Œ|^ŒOÌ |∞ QÍ^Œ∞
3. J~å÷Å∞ : JÅOHÍ~° ~°K#« ´ JO^Œ=ÚQÍ ~°zOK«∞@†
Le ´ teÊ ~åà◊§#∞ K≥‰Ωõ ¯@‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞ W#∞Ñ¨ Ñ¨x=Ú@∞ì† ÃÑ#∞ ´ ÃÑ^ŒqÌ
éÏu HõO|=ÚÅ∞ ´ ~åu ãÖÎ Éè=í ÚÅ∞† ‰õΩã¨∞=∞ =Å¡~∞° Å∞ ´ Ñ¨ÓÅQÆ∞`«∞ÅÎ ∞
4. J~å÷Å∞ : „Ñü=∞Å∞ ´ tÅÊ=ÚÅ∞ (ÉÁ=∞‡Å∞)† ~°zOz ´ K≥H¯˜ † K«i`« ´ rq`« K«i„`«†
=Öˇ"¡ ~Õ ÚOK«∞ ´ HõO~î`° åÑ¨@∞ì@† Hõ=#=Ú(#) ´ Hõq`«fi=Ú (Ö’)† `å~°`=« ∞º=Ú´ `Õ_®
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. Hõq HõÅ=Ú# L#flk. ( )
1. Le 2. JÅOHÍ~° ~°K#« 3.„Ñü=∞ 4.‰õΩã¨∞=∞ =Å¡~∞° Å∞
2. ÃÑ#∞~åu ãÖÎ Éè=í ÚÅO^Œ∞ teÊ „QÆ∞zÛ#k. ( )
1. „Ñü=∞Å∞ 2. JÅOHÍ~°=ÚÅ∞ 3. ‰õΩã¨∞=∞ =Å¡~∞° Å∞ 4. HõqHõÅ=Ú
3. Hõ=#=Ú# z„`«=ÚÅ∞ QÆ∂~°∞Û "å~°∞? ( )
1. teÊ 2. Hõq 3. =∞Ç¨~åA 4. ‰õΩã¨∞=∞=Å¡~∞° Å∞
4. =∞Ç¨~åA K«i„`«#∞ „Ñü=∞ÅÖ’ ~°zOz#k. ( )
1. teÊ 2. Hõq 3. =∞Ç¨~åA 4. ~åu ãÖÎ Éè=í ÚÅ∞
5. `å~°`=« ∞º=Ú J#∞ Ñ¨^=Œ Ú#‰õΩ J~°"÷ ∞Õ q∞? ( )
1. `å~°∞ 2. `«#º`« 3. `å~°HÅõ ∞ 4. `Õ_® (ÉË^=Œè Ú)
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–2† 2–3† 3–2† 4–1† 5–4.

20.5 =¸Å áê~îO° - 3
5. wII éÏÅ x„kOK«∞ „Ñü=∞Å "Õ∞Å∞ H˘eÑ≤
Ü«Úex ™ÈHÕz |Ü«∞\˜H˜ Ñ≤ez<å=Ù
"≥eH˜ ~å<ÕiÛ h¿Ñ~°∞ xÅ∞Ñ¨‰Ωõ <≥fl
âßâ◊fi`«∞_»"À~Ú h=Ù xâ◊ÛÜ«∞=ÚQÍ#∞.
6. =∞II `«ÅÜ≥∞`≥<Î £ QÆ^,Œ h^Œ∞ Kå`«∞i Ü«∞[O`å
QÆÇ¨Ïfi~°„âı}˜ ˆH
=Å áêëê}=ÚÅO^Œ∞, r= Hõà◊ xÅfiO*ÏÅ∞
h ã¨∞`≥ÖÎ ’
"≥ÚÅ∞K«∞<åfl#= q„QÆÇÏ¨ O|∞Å∞ , =∞Ç¨
Ñ¨Ù}∞ºO_»=Ü«∂º! Ç¨Ïi
`«∞ÅÎ ∞, h ÉÁ=∞‡ÅK≥O`« =ÚQÆQú uÆ
#O^Œ∞<£, teÊHõOsî~"° å!
5. J~å÷Å∞ : éÏÅ ´ ~åà◊§Ö’† x„kOK«∞ ´ ^•y L#fl† „Ñü=∞ (Å) ´ tÅÊ=Ú (Å) (ÉÁ=∞‡Å)
™ÈHÕz ´ `å‰õΩ#@∞¡ KÕã†≤ "≥eH˜ ´ |Ü«∞\˜H†˜ xâ◊ÛÜ«∞=Ú (QÍ) ´ xHõ¯==Ú (QÍ)
6. J~å÷Å∞ : Kå`«∞i ´ <Õ~Ê° i`«#=Ú† J[O`å QÆÇÏ¨ fi~° (=ÚÅ∞) ´ J[O`å QÆ∞Ç¨Ï (Å∞)† „âı}˜ ´ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú
r=Hõà◊ ´ ã¨r=`«fi=Ú† =∂#= q„QÆÇ¨ Å∞ ´ =∞#∞+¨µÅ ÉÁ=∞‡Å∞† Ç¨Ïi`«∞ÅÎ ∞ ´ k‰õΩ¯Å∞ - kHÍÊÅ‰õΩÅ∞
HõOsî~=° Ù_»∞ ´ tÅ∞ÊÅÖ’ „âı+µ¨ _ª ∞» .
áê~î° QÆ`« Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ -3
1. ~åà◊§Ö’ x„kOK«∞#q ? ( )
1. Le 2. r=Hõà◊ 3. ã¨∞`≥Î 4.„Ñü=∞Å∞
2. teÊ Kå`«∞~°º=Ú `«Å ZuÎ#k ( )
1. J[O`å QÆ∞Ç¨ÏÅÖ’ 2.ã¨∞`≥ÖÎ ’ 3.LeÖ’ 4.¿Ñ~°∞Ö’
309 teÊ
3. ã¨∞`≥ÖÎ ’ "≥ÚÅ∞K«∞#q Uq? ( )
1. ~åà◊√§ 2. J[O`å QÆ∞Ç¨ÏÅ∞ 3.=∂#= q„QÆÇ¨ Å∞ 4.HõOsî~=° =ÚÅ∞
4. xâ◊ÛÜ«∞=ÚQÍ âßâ◊fi`«∞_»∞ ( )
1. teÊ 2. Hõq 3.„Ñü=∞Å∞ 4.=∂#= q„QÆÇ¨ Å∞
5. =∞Ç¨ Ñ¨Ù}∞ºO_»∞ ( )
1. Hõq 2. =∞Ç¨~åA 3.ÉÁ=∞‡Å∞ 4.teÊ
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–4† 2–1† 3–3† 4–1† 5–4.
20.6 =¸Å áê~îO° – 4

7. =∞II #∞#∞Ñ¨ÙÖò niÛ =Ú^ŒO|∞ zOk Ñ¨_»
<Õ#∞<£ QÆ∞#flÅ<£ *ˇH¯˜ "≥·
z# Kå`«∞~°º=Ú h t~À„QÆ=Ú# xÖˇÛ
#ûu¯ s\ÏHõ$u<£
`≥#∞QÆ∞O^Õâ=◊ Ú x#∞fl =O\˜ Ñ¨x"åxO
Ez Ü«Úá⁄ÊOQÆ∞K«∞O
_»∞#∞† h ÖËq∞ ^ŒÅOz HõO@ `«_ç Éˇ@∞ì<£
tÅÊ q^•ºxnè!
8. `≥eéÏ`«<£ *ˇÅ∞"å~° #K«Û~°Ñ_¨ O» uO kkÌ
Ü«∂ ™ÈQÆHõ
#∞flÅ Ñ¨[<˚ £ x#∞ h=Ù k^Œ∞HÌ ˘x,
ãÖ`À+≤OK«∞K«∞<åfl_»"å!
Éèoí ~ˆ ! teÊ [QÆO|∞Ö’# z~°
r=`«fiO|∞ ã¨$+≤Oì K«∞HÀ
QÆÅ hÔH=fi_»∞ ™ê\˜ =K«∞Û#∞?
#=∞™ê¯~°O|∞h „Ñ¨[‰˝ Ωõ <£

7. J~å÷Å∞ : =Ú^ŒO|∞ ´ ãÖ`À+¨=Ú† zOkÑ¨_∞» ´ L\˜Ñì _¨ ∞» † QÆ∞#fl U#∞QÆ∞ ´ Ñ≤Å¡ U#∞QÆ∞†
Kå`«∞~°º=Ú ´ <Õ~Ê° i `«#=Ú, ™ê=∞~°º÷ =Ú† t~À„QÆ=Ú ´ `«Å J„QÆÉÏè QÆ=Ú, `«ÅÃÑÉ· Ïè QÆ=Ú
ã¨`ü ´ „âı+"ª̈ ∞≥ #ÿ , =∞Oz† H˜s\ÏHõ$u<£ ´ H˜s@=Ú ~°∂Ñ¨=ÚÖ’† Lá⁄ÊOQÆ∞K«∞O_»∞#∞ ´ QÆifiOK«∞
K«∞O_»∞#∞† ÖËq∞ ´ ¿Ñ^ŒiHõ=Ú† tÅÊq^•ºxnè ´ tÅÊ q^Œº‰õΩ ã¨=Ú„^Œ=Ú =O\˜"å_»∞
8. J~å÷Å∞ : `≥eéÏq∞ ´ K«O„^ŒHÍO`«tÅ† `≥eéÏ`«<£ ´ K«O„^ŒHÍO`« tÅÃÑ†· K≥Å∞"å~° ´ JO^ŒOQÍ
JK«Û~°Ñ_¨ O» u ´ JÑ¨û~°ã¨ „ã‘†Î ™ÈQÆH#õ ∞flÅ∞ ´ JO^Œ"∞≥ #ÿ Hõà√◊ §† Ñ¨[˚ ´ ^ŒQ~æÆ †° [QÆO|∞ ´ Éè∂í Ö’HõO
z~°=Ú ´ âßâ◊fi`«=Ú† z~°r=`«fi=Ú ´ âßâ◊fi`« rq`«=Ú† „Ñ¨[˝ ´ *Ï˝#=Ú
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 4
1. teÊ Kå`«∞~°º=Ú`À "Õ\x˜ K≥H¯˜ #k? ( )
1. t~°ã∞¨ û#∞ 2. U#∞QÆ∞#∞, QÆ∞#flÅ#∞ 3.H˜s@=Ú#∞ 4. JÑ¨û~°ãÅ¨ #∞
2. teÊ t~À„QÆ=Ú# xeÛ#k ( )
1. ãü¯s@=Ú 2.„`≥#∞QÆ∞O^Õâ=◊ Ú 3.„Ñ¨[˝ 4. U#∞QÆ∞QÆ∞#fl
3. HõO@ `«_ç Éˇ\#ì̃ HÍ~°}=Ú ( )
1. tÅÊ=Ú#∞ Ez 2.r=`«fi=Ú#∞ Ez 3. ÖËq∞x Ez 4. JÑ¨û~°ã#¨ ∞ Ez
4. Ñ¨[˚ J#∞ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ? ( )
1. Ñ¨ÓÅ Ãã[˚ 2.ã¨g∞Ñ¨=Ú (^ŒQ~æÆ )° 3. ãÖ`À+¨=Ú 4. [QÆ=Ú
5. `≥e~åu`À teÊ kkÌ#k ( )
1. ™ÈQÆH#õ ∞flÅ#∞ 2. z~°r=`«fi=Ú#∞ 3.„Ñ¨[#˝ ∞ 4.JÑ¨û~°ã#¨ ∞
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–2† 2–1† 3–3† 4–4† 5–2.
20.7 `å`«Ê~åºÅ∞ (H©ÅHõ ÉèÏ=#Å∞ - qâıëêOâßÅ∞)
XHõ\’Ñ¨^ºŒ O
#Å¡~åuÜ«∞O^Œ∞ tÖÏÊÅ∞ "≥ÚÅHõÖuˇ #Î q. teÊ ÉèÜ í ∞« =Ú Q˘Å∞Ê suQÍ ã≤OÇ¨Ï=ÚÅ `«ÅÅ∞ K≥H¯˜ <å_»∞. D
Éè∂í q∞ÃÑ· J<ÕHõ Ñ¨~fi° `«=ÚÅ∞#flq. Ñ¨~fi° `«=ÚÅ∞ |O_»~åà◊`¡ À ‰õÄ_ç L#flq. `«# =∞#ã¨∞Ö’x teÊ |O_»~åà◊Ã¡ Ñ· K≥‰Ωõ ¯
tÅÊ=ÚÅ#∞ Zxfl q^è•Å∞QÍ PÖ’zOK«∞K«∞<åfl_À, Ñ¨Å∞ PÖ’K«#Å`À xO_ç# =∞#ã¨∞`À Ñ¨Å∞ q^è•Å∞QÍ teÊ
|O_»~åà◊§ÃÑ· tÖÏÊÅ∞ K≥H¯˜ <å_»∞.
311 teÊ
qâıëêOâ◊O : teÊ #Å¡ ~åuÃÑ· ã≤OÇ¨Ï=ÚÅ `«ÅÅ∞ K≥‰Ωõ ¯_»O. ã≤OÇ¨Ï=ÚÅ `«ÅÅ∞ ÉèÜ í ∞« O HõeyOK«∞suQÍ K≥‰Ωõ ¯_»O.
x["≥∞#ÿ ã≤OÇ¨xfl K«∂ã≤#Ñ¨Ù_»∞ ZO`« ÉèÜ í ∞« O HõÅ∞QÆ∞`«∞O^À, JO`Õ ÉèÜ
í ∞« O ã≤OÇ¨ÏO Ü≥ÚHõ¯ tÖÏÊxfl K«∂ã≤#Ñ¨Ù_»∞
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. x["≥∞#ÿ ã≤OÇ¨ÏOJ<Õ „Éè=í ∞#∞ HõeyOK«∞ q^èOŒ QÍ ã≤OÇ¨xfl teÊ K≥HÍ¯_»x Hõq ÉèÏqOKå_»∞.
Ô~O_ÀÑ¨^ŒºO :
teÊ KÕ~Ú KåÖÏ ã¨∞xfl`«"∞≥ #ÿ k. P KÕuÖ’ ã¨∞`≥Î L#flk. P ã¨∞`≥Î #∞O_ç ^Õ"åÅÜ«∂Ö’¡x Z<Àfl tÖÏÊÅ∞ ~°∂Ñ¨Ù
k^Œ∞‰Ì Ωõ <åfl~Ú. JÖÏ ^Õ=`å =¸~°∞ÅÎ ∞ U~°Ê_»\ÏxH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ #ç Hõi#î "≥∞#ÿ |O_»~åà◊√§ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩOHÍÅ`À Ñ¨Ó[Å∞
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~Ú.
qâıëêOâ◊=Ú : „Ñü ^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ q„QÆÇ¨ Å∞ LO\Ï~Ú. P q„QÆÇ¨ Å∞ |O_»~åà◊§#∞ K≥H¯õ QÍ `«Ü∂« ~Ô #· "Õ. |O_»~åà◊√§QÍ
Jq Z=iH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆO ÖËxq. HÍx teÊ `«# <≥Ñ· Ù¨ }ºO`À ÉO_»~åà◊§#∞ ^Õ=`å q„QÆÇ¨ Å∞QÍ K≥‰Ωõ ¯@=Å# Ñ¨Ó[‰õΩ
Ü≥∂QÆº=∞Ü«∂ºq. P â◊HÎ˜ teÊ^Õ#x ÉèÏ=O.
=¸_À Ñ¨^ºŒ O :
Hõq HõÖÏxH˜ =i‚OK«∞ â◊HÎ̃ HõÅ^Œ∞. J@∞=O\˜ HõÅÊ<åâ◊HÎ̃ teÊH˜ ‰õÄ_® LOk. P â◊HÎ̃ LO_»|>Ëì teÊ ÃÑ^ŒÌ ~åu
|O_»ÅÃÑ· Ñ¨ÓÅ QÆ∞`«∞ÅÎ ∞ K≥H¯õ QÆeQÍ_»∞. teÊ `«# <Õ~∞° ÊÖ’ KÕ`« ~åà◊§#∞ J<ÕHõ ~°∂áêÅ∞QÍ JO^ŒOQÍ =∞Å∞™êÎ_∞» .
<åÖ’æÑ¨^ŒºO
HõqH˜ =~°<‚ å<≥Ñ· Ù¨ }º â◊HÎ̃ LO@∞Ok. P <≥Ñ· Ù¨ }ºO KÕ`« XHõ =∞Ç¨~åA rq`« K«i„`«#∞ K«H¯õ x HÍ=ºOQÍ
f~°Ûk^ŒQÌ ÅÆ _»∞. J>Ë¡ teÊH˜ ‰õÄ_® tÅÊO K≥‰Ωõ ¯ <Õ~Ê° i`«#O LO@∞Ok. P <Õ~Ê° i `«#O`À tÖÏÊÅ`À XHõ =∞Ç¨~åA
K«i„`« K≥‰Ωõ ¯`å_»∞. K«∂Ñ¨~∞° Å KÕ`« "≥∞Ñ¨Cá⁄O^Œ∞`å_»∞. HÍ=Ù# HõqH˜ teÊH˜ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ `Õ_® ÖË^∞Œ .
qâıëêOâ◊=Ú : ã¨=∂[OÖ’ HõqH˜ XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ ™ê÷#O LOk. J>Ë¡ teÊH˜ ‰õÄ_® „Ñ¨`ºÕ Hõ ™ê÷#O HõÅ^Œx „QÆÇÏ≤ OKåe.
ã¨$+≤Hì ˜ „Ñü ã¨$+≤ì KÕÜ∞« QÆÅ â◊HÎ̃ HõqH˜, teÊH˜ =∂„`«"∞Õ LO^Œx *Ï+¨µ"å D Ñ¨^ºŒ OÖ’ x~°∂Ñ≤OKå_»∞.
S^À Ñ¨^ºŒ O :
tÖÏÊÅ∞ ~åà◊§Ö’ x„kOK«∞K«∞#flq. teÊ P ~åà◊§‰õΩ Lex `åHÕz P tÖÏÊÅ#∞ x„^ŒÖáË ê_»∞. JÖÏ JO^Œ"∞≥ #ÿ
q„QÆÇ¨ Å∞QÍ tÖÏÊÅ∞ |Ü«∞@‰õΩ =KåÛ~Ú. teÊ ¿Ñ~°∞ xÅ|_çOk, x[OQÍ teÊH˜ D ã¨=∂[OÖ’ âßâ◊fi`« ™ê÷#O
L#flk.
P~ÀÑ¨^ºŒ O :
F teÊ „âı+µ¨ _ª ® ! J[O`å QÆ∞Ç¨ÏÅ ã¨=Ú^•Ü«∞OÖ’ KåÖÏ JO^Œ"∞≥ #ÿ g∞ <≥Ñ· Ù¨ }ºO |Ü«∞@ Ñ¨_Oç k. QÆ∞Ç¨ÏÅ∞
Hõi#î tÅÅ`À ‰õÄ_ç#q. P QÆ∞Ç¨ÏÅÖ’ ã¨r= Hõà◊ L\˜ì Ñ¨_∞» `ÀOk. h KÕuÖ’ QÆÅ ã¨∞`≥`Î À =∂#= q„QÆÇ¨ Å∞
"≥ÚÅz#q. h=Ù =∞Ç¨ Ñ¨Ù}º=¸iÎq. ã¨=∞ã¨ÖÎ ’HÍÅhfl h tÖÏÊÅ∞K«∂z =ÚQÆ∞Åú =Ù`å~Ú.

U_ÀÑ¨^ºŒ O :
~åux #∞#∞Ñ¨Ù KÕã≤ U#∞QÆ∞#∂, ^•x Ñ≤Å#¡ ∂ K≥H¯˜ # f~°∞ J^Œ∞ƒù`=« Ú. D <≥Ñ· Ù¨ }º=Ú#‰õΩ teÊ `«ÅÃÑ· ÃÑ^ŒÌ
H˜s@O xeÊ#>ˇ#¡ÿ k. `≥Å∞QÆ∞ "å~°O`å W@∞=O\˜ teÊx K«∂z ãÖ`À+Ö`À Lá⁄ÊOy áÈ`å~°∞. S`Õ J`«x ¿Ñ^ŒiHÍxfl
K«∂z Hõhfl~°∞ HÍ~°∞™êÎ~∞° .
qâıëêOâ◊O : „Ñü `«b¡ `«=∞ a_»Å¤ ÃÑ· „¿Ñ=∞#∞ Jq∞`«OQÍ K«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ k. Wk „áê}O L#fl "å\˜Ö’ K«∂™êÎO. „áê}O
ÖËx tÅÊOÖ’ D „¿Ñ=∞ =ºHõ"Î ∞≥ #ÿ @∞¡ teÊ `«# <≥Ñ· Ù¨ }ºO`À K«∂áê_»∞ Jx K≥ÑÊ¨ _»O. =∞<À <Õ„`«O`À teÊ Q˘Ñ¨Ê `«<åxfl
K«∂_»@"Õ∞. *Ï+¨µ"å Ç¨ÏOÑ‘Ö’x tÅÊ ãÖÑ¨^#Œ ∞ K«∂ã≤ WÖÏ J#∞Éè∂í u á⁄O^•_»x JO\Ï~°∞.
Zxq∞^À Ñ¨^ŒºO :
teÊ K«O„^ŒHÍO`«tÅÃÑ· JO^ŒOQÍ JÑ¨û~°ã¨ „ã‘xÎ K≥HÍ¯_»∞. P „ã‘Î Ü≥ÚHõ¯ ™ÈQÆH#õ ∞flÅ JO^•xH˜ `«#∞fl `å<Õ =∞~°z
áÈÜ«∂_»∞. P tÅÊO ã¨g∞ÑÖÖ’ `«#∞fl `å#∞ Ñ¨kÅÑ¨~∞° K«∞H˘x ãÖ`À+≤ã∞¨ <Î åfl_»∞. Ö’HõOÖ’ W@∞=O\˜ âßâ◊fi`« ã¨r=
Hõà#◊ ∞ ã¨$+≤Oì K«∞HÀQÆÅ teÊH˜ =∞~˘Hõ ~Ô =fi~°∞ ™ê\˜~å~°∞. W@∞=O\˜ Q˘Ñ¨Ê teÊ Ü≥ÚHõ¯ "Õ∞^èãŒ ∞¨ û‰õΩ #=∞™ê¯~åÅ∞.
20.8 áê~îQ° `
Æ « "åºHõ~}
° ÏOâßÅ∞
=Å¡~∞° Å∞ { Usu ´ =Å¡~°∞ÖËsu LHÍ~° ãÖkè
ÖË^∞Œ { J|^ŒOú |∞ QÍ^Œ∞ ´ ÖË^Œ|^ŒúO|∞QÍ^Œ∞ LHÍ~° ãÖkè
âßâ◊fi`«∞_»=Ù { F~Ú ´ âßâ◊fi`«∞_»"À~Ú LHÍ~° ãÖkè
t~°ó { J„QÆ=Ú ´ t~À„QÆ=Ú qã¨~°æ ãÖkè
H˜s@ { PHõ$u<£ ´ H˜s\ÏHõ$u<£ ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
WQÆ∞~°∞ { X`«Î ´ WQÆ∞~˘`«Î LHÍ~° ãÖkè
|Ü«∞Å∞ { Ñ¨_≥ ´ |Ü«∞Å∞ =_≥ QÆã_¨ ^» "Œ å ãÖkè
HõÅ^Œ∞ { F~Ú ´ HõÅ^À~Ú LHÍ~° ãÖkè
B. ã¨=∂™êÅ∞ :
ã¨=∂ã¨ Ñ¨^=Œ Ú q„QÆÇÏ¨ "åHõºO ã¨=∂ãÖ
#Å¡éÏ~Ú #Å¡<#·≥ éÏ~Ú qâı+} ¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
h KÕ~Ú h Ü≥ÚHõ¯ KÕ~Ú +¨+ì‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
313 teÊ
Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩOHÍÅ∞ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù =∞iÜ«Ú ‰õΩO‰õΩ=∞ ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ã¨=Ú
Hõq HõÅO|∞ Hõq Ü≥ÚHõ¯ HõÅO|∞ +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
Le =ÚY=Ú Le Ü≥ÚHõ¯ =ÚY=Ú +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
J[O`å QÆÇÏ¨ fi~°=ÚÅ∞ J[O`å J#∞ ¿Ñ~°∞QÆÅ ãÖ¨ ÉèÏ=# Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ã¨=Ú
QÆÇ¨Ïfi~°=ÚÅ∞
QÆÇ¨Ïfi~°„âı}˜ QÆÇ¨Ïfi~°=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ „âı}˜ +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
r=Hõà◊ r="≥∞#ÿ Hõà◊ qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^HŒ ~õ ‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
=∂#= q„QÆÇÏ¨ O|∞Å∞ =∂#=ÙÅ Ü≥ÚHõ¯ q„QÆÇÏ¨ =ÚÅ∞ +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
=∞Ç¨ Ñ¨Ù}∞ºO_»∞ =∞Ç¨ Ü≥∞ÿ # Ñ¨Ù}∞ºO_»∞ qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^HŒ ~õ ‡° ^è•~°ã=¨ ∂ãÖ
teÊ HõOsî~"° å HõOsî~=° =Ú =O\˜ teÊ LÑ¨=∂# L`«~Î Ñ° ^¨ HŒ ~õ ‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
t~À„QÆ=Ú t~°ã¨∞û Ü≥ÚHõ¯ J„QÆ=Ú +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
H˜s\ÏHõ$u H˜s@=Ú =O\˜ PHõ$u LÑ¨=∂#L`«~Î Ñ° ^¨ Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
tÅÊ q^•ºxkè tÅÊ q^Œº‰õΩ ã¨=Ú„^Œ=Ú |Ç¨ï„gÇ≤Ï ã¨=∂ãÖ
=O\˜"å_»∞
JK«Û~° Ñ¨_O» u JK«Û~° =O\˜ Ñ¨_u» LÑ¨=∂# L`«~Î Ñ° ^¨ Œ Hõ~‡° ^è•~° ã¨=∂ãÖ
h „Ñ¨[˝ h Ü≥ÚHõ¯ „Ñ¨[˝ +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
C. „Ñ¨Hõ$`«∞Å∞ qHõ$`«∞Å∞
„Ñ¨Hõ$u qHõ$u
ã¨÷Å=Ú `«Å=Ú
ã≤OÇ¨Ï=Ú ã≤OQÆ=Ú
=ÚY=Ú "≥ÚQÆ=Ú
ã¨ÎOÉèí=Ú HõO|=Ú
~åA éË_∞»
K«i„`« K«i`«
xâ◊ÛÜ«∞=Ú x‰õΩ¯==Ú
„Ñü=∞ ÉÁ=∞‡
QÆÇ¨Ïfi~°=Ú QÆ∞Ç¨Ï
Ñ¨Ù}º=Ú Ñ¨Ù<≥fl=Ú
q^Œº q^≥Ì
JÑ¨û~°ã¨ JK«Û~°
ãÖ`À+¨=Ú ãÖ`«ã=¨ Ú
„Ñ¨[˝ Ñ¨ÔQæ
D. Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞
ã≤OÇ¨Ï=Ú ´ =∞$QÆ~åA, Hˆ ãï, ã≤OQÆ=Ú, ÑÖKåã¨º=Ú
=ã¨∞^èŒ ´ ^èiŒ „u, ^è~Œ ,° Éè∂í q∞, <ÕÅ
Ñ¨~fi° `«=Ú ´ JK«Å=Ú, J„k, H˘O_», #QÆ=Ú
‰õΩã¨∞=∞=Ú ´ qi, Ñ¨Ó=Ù, Ñ¨Ù=Ùfi, ã¨∞=∞=Ú
„Ñü=∞ ´ ÉÁ=∞‡, tÅÊ=Ú, q„QÆÇÏ¨ =Ú
J|^ŒÌ=Ú ´ Jã¨`º« =Ú, J#$`«=Ú
HõOsî~=° =Ú ´ WÉè=í Ú, Hõi, Ç¨Ïã≤,Î QÆ[=Ú, U#∞QÆ∞
xkè ´ ã¨=Ú„^Œ=Ú, ™êQÆ~=° Ú, L^Œk,è ~°`åflHõ~=° Ú
ÖËq∞ ´ ^Œi„^Œ=Ú, ¿Ñ^ŒiHõ=Ú, c^Œ`#« =Ú
20.9 ãÖ^Œ~ƒ° ù ã¨ÇÏ≤ `« "åHÍºÅ∞

i) HõeQÔ h<å_»∞ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩOHÍÅ Ñ¨Ó[
ÃÑ· "åHõº=Ú teÊ áê~îº° ÉèÏQÆ=Ú #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OÑ¨ |_ç#k. teÊ áê~îO° QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å ~åã≤# "≥Ú^Œ\˜ YO_»
HÍ=ºO #∞O_ç fã¨∞HÀ|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : Hõq teÊ Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl QÆ∂iÛ K≥ÑC¨ `«∂ '<Õ_∞» — Z<Àfl q„QÆÇ¨ Å∞ ^Õ"åÅÜ«∂Ö’¡ L<åflÜ«∞x
"å\˜ HõxflO\˜H˜ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩOHÍÅ Ñ¨Ó[ Åaè™ÈÎOÎ ^Œx K≥ÑC¨ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ÉèÏ=O : ZO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ x» Hõi#î |O_»~åà◊§#∞ teÊ `«# ã¨∞`≥`Î À =∞ez ^Õ=`å q„QÆÇ¨ Å∞QÍ `«Ü∂« ~°∞ KÕâß_»∞.
P q„QÆÇ¨ Å‰õΩ Éè‰í Ωõ ÅÎ ∞ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩOHÍÅ`À Ñ¨Ó[Å∞ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. J#QÍ ~åà◊√§ |O_»~åà◊√§QÍ LO>Ë Ñ¨Ó[Å∞O_Õq HÍ=Ù.
|O_»~åà◊√§ q„QÆÇ¨ Å∞QÍ =∂~°_O» =Å# D Ñ¨Ó[ÅO^Œ∞`«∞<åfl~Ú. nxH˜ HÍ~°‰Ωõ _»∞ teÊ Jx ÉèÏ=O.
315 teÊ
ii
ii)) HõqH˜ h‰õΩ `å~°`=« ∞ºO|∞ÖË^∞Œ
ÃÑ· "åHõºO teÊ áê~îº° ÉèÏQÆO #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OÑ¨|_çOk. teÊ áê~îO° QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å ~åã≤# "≥Ú^Œ\˜ YO_»HÍ=ºO
#∞O_ç fã¨∞HÀ|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : Hõq`«fiO`À z„`åÅ ~°∂Ñ¨Ù ~ˆ YÅ∞ ã¨$+≤Oì K«∞ HõqH˜, Le`À z„`åÅ∞ K≥‰Ωõ ¯ teÊH˜ `Õ_® ÖË^∞Œ Jx K≥ÑC¨
ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ÉèÏ=O : Hõq `«#‰õΩ QÆÅ =~°<‚ åâ◊H`Î̃ À XHõ =∞Ç¨ Hõq rq`« K«i„`«#∞ HÍ=ºOQÍ ã¨$+≤Oì K«QÅÆ _»∞. teÊ =∞Ç¨~åA
K«i„`«#∞ ÉÁ=∞‡Å ~°∂ÑÖÖ’ `«Ü∂« ~°∞ KÕã≤ K«∂Ñ¨~∞° Å‰õΩ Pâ◊Û~åºxfl HõeyOK«QÅÆ _»∞. Hõq HÍ=º ~°∂ÑÖÖ’ KÕÜ∞« QÆÅ
Ñ¨x teÊ `«#‰õΩ QÆÅ tÅÊ Kå`«∞~°ºO`À K≥ÑÊ¨ QÆÅ_»∞ Jx ÉèÏ=O. HÍ=Ù# HõqH˜, teÊH˜ `Õ_® ÖË^∞Œ Jx ÉèÏ=O.
iii) 'âßâ◊fi`«∞_»"À~Ú h=Ù xâ◊ÛÜ«∞=ÚQÍ#∞—
QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å ~åã≤# "≥Ú^Œ\˜ YO_»HÍ=ºOÖ’x teÊ áê~îO° #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OÑ¨|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : ~åà◊§Ö’ x„kOK«∞ „Ñü=∞Å#∞ "Õ∞ÖÁ¯eÑ≤# teÊ âßâ◊fi`«∞_»∞ Jx K≥ÑC¨ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ÉèÏ=O : Hõi#î "≥∞#ÿ ~åà◊§Ö’ x„kOz# „Ñü=∞Å#∞ x„^ŒÖÑË ≤ |Ü«∞@‰õΩ „`≥zÛ "å\˜H˜ âßâ◊fi`«~∂° Ñ¨ ã≤u÷ HõeyOz# teÊ
âßâ◊fi`«∞_»∞ Jx ÉèÏ=O. tÖÏÊÅ∞ âßâ◊fi`«OQÍ xÅ∞™êÎ~Ú. P tÖÏÊÅ∞ L#flO`« =~°‰Ωõ P teÊ âßâ◊fi`«∞_»∞.
iv) 'h"Õq∞ ^ŒÅz HõO@ `«_ç Éˇ@∞ì<—£
QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å ~åã≤# "≥Ú^Œ\˜ YO_»HÍ=ºO Ö’x teÊ áê~îO° #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OÑ¨|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : ~åux #∞#∞Ñ¨Ù KÕã≤ `«e¡ „¿Ñ=∞ L\˜Ñì _¨ ∞» #@∞¡QÍ U#∞QÆ∞#∞ ^•x QÆ∞#fl U#∞QÆ∞#∞ teÊ =∞Åz# q^è•#O
KåÖÏ J^Œ∞ƒùÒ« . D <≥Ñ· Ù¨ }ºO teÊ `«ÅÃÑ· H˜s@ ~°∂ÑÖÖ’ xeÛ#k. WO`«\˜ <≥Ñ· Ù¨ }ºO QÆÅ teÊx Ez `≥Å∞QÆ∞ *Ïu
QÆ~fi° Ñ¨_∞» `ÀOk. J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ x[ rq`«OÖ’ teÊ Ü≥ÚHõ¯ ¿Ñ^ŒiHÍxfl K«∂z HõO@ `«_ç Éˇ@∞ìK∞« #fl^Œx ÉèÏ=O.
teÊH˜ ZO`« <≥Ñ· Ù¨ }º=Ú<åfl x[ rq`«OÖ’ Hõ_∞» ¿Ñ^Œ"å_»x ÉèÏ=O.
V) ''#=∞™ê¯~°O|∞ h „Ñ¨[‰˝ Ωõ <£——
QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å ~åã≤# "≥Ú^Œ\˜ YO_» HÍ=ºOÖ’x teÊ áê~îO° #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OÑ¨|_çOk.
ãÖ^Œ~ƒ° Où : K«O„^ŒHÍO`« tÅÃÑ· JO^ŒOQÍ K≥H¯˜ # JÑ¨û~°ã¨ „ã‘Î ã¨g∞ÑÖÖ’ `«##∞`å<Õ =∞izáÈ~Ú# teÊx QÆ∂iÛ K≥ÑC¨
ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’xk.
ÉèÏ=O : K«O„^ŒHÍO`« tÅÃÑ· JO^ŒOQÍ K≥H¯˜ # JÑ¨û~°ã¨ „ã‘Î ™ÈQÆH#õ ∞flÅ JO^•xH˜ teÊ =ÚQÆ∞_Ì Ü
» ∂« º_»∞. teÊ Ö’HõOÖ’
W@∞=O\˜ âßâ◊fi`« ã¨r=Hõà#◊ ∞ ã¨$+≤Oì K«∞HÀQÆÅ_»∞. W@∞=O\˜ teÊH˜ =∞~˘Hõ~∞° ™ê\˜~å~°∞. teÊ Ü≥ÚHõ¯ "Õ∞^èãŒ ∞¨ û‰õΩ
#=∞™ê¯~åÅ∞ Jx ÉèÏ=O.

20.10 H˘xfl Ñ¨^•ºÅ‰õΩ Ñ„ u
¨ Ñ¨^•~å÷Å∞
A.=∞II#∞#∞Ñ¨ÙÖò niÛ =Ú^ŒO|∞ zOkÑ¨_»
<Õ#∞æ<£ QÆ∞#flÅ<£*Hˇ ¯˜ "≥·
z# Kå`«∞~°º=Ú h t~À„QÆ=Ú#
xÖˇÛ ã¨f¯s\ÏHõ$u<£
`≥#∞QÆ∞O^Õâ=◊ Ú x#∞fl =O\˜ Ñ¨x "åx
EzÜ«Úá⁄ÊOQÆ∞K«∞O
_»∞#∞, h ÖËq∞ `«ÅOz HõO@`«_ç Éˇ@∞ì<£
tÅÊ q^•ºxnè !
„Ñü Ñ¨^•~°O÷ :
tÅÊ q^•ºxnè ´ tÅÊ=Ú#∞ K≥‰Ωõ ¯ q^Œº‰õΩ, ã¨=Ú„^Œ=Ú =O\˜"å_»∞.
#∞#∞Ñ¨ÙÖò niÛ ´ Z`«∞Î Ñ¨ÖÏ¡Å∞ ÖË‰Ωõ O_® #∞#flQÍ `«Ü∂« ~°∞ KÕã≤
=Ú^ŒO|∞ ´ „¿Ñ=∞
zOkÑ¨_» ´ L\˜Ñì _¨ ∞» #@∞¡QÍ
U#∞æ<£ ´ (`«e)¡ U#∞QÆ∞#∞
QÆ∞#fl<£ ´ Ñ≤Å¡ U#∞QÆ∞#∞
K≥H¯˜ "≥z· # ´ (tÅÊ=Ú#∞) K≥H¯˜ #
Kå`«∞~°º=Ú ´ <≥Ñ· Ù¨ }ºO
ã¨`ü ´ „âı+"ª̈ ∞≥ #ÿ , =∞Oz
H˜s\ÏHõ$u<£ ´ H˜s@=Ú ~°∂ÑÖÖ’
h ´ hÜ≥ÚHõ¯
t~À„QÆ=Ú# ´ `«Å J„QÆÉèÏQÆOÖ’
xÖˇÛ ´ xezáÈ~Ú#k.
x#∞fl =O\˜ ´ h =O\˜
Ñ¨x"åxO Ez ´ (<≥Ñ· Ù¨ }º=ÚQÆÅ) Ñ¨x "åxx K«∂z
317 teÊ
`≥#∞QÆ∞O^Õâ=◊ Ú ´ `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨ =∂\Ï¡_∞» „Ñ¨[Å∞ QÆÅ Éè∂í ÉèÏQÆO
Lá⁄ÊOQÆ∞K«∞O_»∞#∞ ´ ãÖ`À+Ö`À á⁄Oy áÈ=Ù#∞
h ´ h Ü≥ÚHõ¯
ÖËq∞ ´ ¿Ñ^ŒiHõ=Ú
`«ÅOz ´ `«ÅÑ≤OÑ¨*ãË ≤
HõO@`«_Éç @ˇ ∞ì<£ ´ Hõhfl~°∞ HÍ~°∞Û#∞
B.=∞II `≥eéÏ`«<£ *ˇÅ∞"å~°#K«Û~°Ñ_
¨ O» uO
kkÌÜ«∂™ÈQÆHõ
#∞flÅ Ñ¨[<˚ £ x#∞ h=Ù k^Œ∞HÌ ˘x
ãÖ`À+≤OK«∞K«∞<åfl_»∞
Éèoí ~ˆ ! teÊ [QÆO|∞Ö’# z~°
r=`«fiO|∞ ã¨$+≤Oì K«∞HÀ
QÆÅ hÔH=fi_»∞ ™ê\˜ =K«∞Û#∞?
#=∞™ê¯~°O|∞h „Ñ¨[‰˝ Ωõ <£
„Ñü Ñ¨^•~°Oú :
Éèoí ~ˆ ´ ÉèíàÏ
teÊ ´ F tbÊ
`≥eéÏ`«<£ ´ K«O„^ŒHÍO`«tÅÃÑ·
K≥Å∞"å~°<£ ´ JO^ŒO L\˜Ñì _¨ ∞» #@∞¡QÍ
JK«Û~°Ñ_¨ O» u<£ ´ JÑ¨û~°ã¨ „ã‘xÎ
kkÌ ´ K≥H¯˜
P ™ÈQÆH#õ ∞flÅ ´ JO^Œ"∞≥ #ÿ P Hõ#∞flÅ (P "åÅ∞ K«∂Ñ¨ÙÅ)
Ñ¨[˚<£ ´ ^ŒQÆæ~°
x#∞ h=Ù k^Œ∞HÌ ˘x ´ x#∞fl h"Õ k^Œ∞HÌ ˘x

ãÖ`À+≤OK«∞K«∞<åfl_»"å ´ P#OkOK«∞K«∞<åfl"å!
[QÆO|∞Ö’# ´ D Ö’HõOÖ’
z~°r=`«fiO|∞ ´ âßâ◊fi`« ã¨r=`åfixfl
ã¨$+≤Oì K«∞HÀQÆÅ ´ (h‰õΩ h"Õ) ã¨=∞‰õÄ~°∞ÛHÀQÆÅ
h‰õΩ ´ h‰õΩ
Z=fi_»∞ ´ Z=_»∞
™ê\˜ =K«∞Û#∞ ´ ™ê\˜ ~åQÆÅ_»∞
h ´ h Ü≥ÚHõ¯
„Ñ¨[˝‰õΩ<£ ´ "Õ∞^èãŒ ∞¨ û‰õΩ
#=∞™ê¯~°O|∞ ´ #=∞™ê¯~åÅ∞.
JÉèÏº™êÅ∞
20.11áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞
1. QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å#∞ QÆ∂iÛ ~åÜ«∞O_ç.
2. D<å_»∞ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ‰õΩOHÍÅ Ñ¨Ó[ Z=iH˜ HõÅ∞QÆ∞`ÀOk?
3. HõqH˜, teÊH˜ `Õ_® ÖË^∞Œ ? Z@∞¡?
4. Hõq HõÅ=Ú UO KÕã∞¨ OÎ k? teÊ Le UO KÕã∞¨ OÎ k?
5. teÊ âßâ◊fi`«∞_»∞, Z@∞¡?
1. teÊ Ñ¨^ºŒ ÉèÏQÆ ™ê~åOâßxfl ~åÜ«∞O_ç.
2. tÅÊ Hõà◊ Ü≥ÚHõ¯ „Ñ¨`ºÕ Hõ`Å« #∞ q=iOK«O_ç.
319 teÊ
1. J=∞~°teÊQÍ ¿Ñ~˘Ok# tÅÊHÍ~°∞_»∞ [Hõ¯#fl PÜ«∞# rq`« qâıëêÅ#∞ ¿ãHõiOK«O_ç. "åºãÖ ~åÜ«∞O_ç.
2. J=∞~å=u ã¨∂Ñ÷ O¨ QÆ∞iOz q<Õ LO\Ï~°∞. D ã¨∂á÷ êxH˜ ZO`À qt+¨`ª « LOk. tÅÊHõà`◊ Àáê@∞, `≥Å∞QÆ∞
Ñ¨^•xH˜ P^è•~° âßã¨<åÅ∞ D ã¨∂Ñ÷ O¨ ÃÑ· LO_»@O qâı+O¨ . D „áêO`åxH˜ ‰õÄ_® qt+¨`ì « LOk. g∞‰õΩ
`≥eã≤# q+¨Ü∂« Å#∞ „Ñ¨H¯õ "åi`À K«iÛOK«O_ç. „H˘`«Î q+¨Ü∂« Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç. ~åÜ«∞O_ç.

PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ~åROÖ’x tÅÊHõà◊ QÆÅ „Ñ¨^âÕ ßÅ#∞ ãÖ^Œi≈OK«O_ç.
*Ï+¨µ"å ~°K#« Å∞ H˘xfl\˜x ¿ãHõiOK«O_ç.

21 ^ŒO_®Å∞, ^ŒO_®Å∞, ÉèÏ~°`=« ∂`«
`≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºO Ñ¨Å∞ „Ñ¨ÉÏè "åÅ‰õΩ Ö’<≥O· k. Ñ¨^ºŒ ~°∂ÑÖÖ’x „áêp# ™êÇ≤Ï`«ºO ~å#∞ ~å#∞ Ñ¨Å∞ ~°∂áêÅ∞
á⁄OkOk. J>Ë¡ „Ñ¨ÑO¨ K«"åºÑÖÎ QÍ LaH˜ =zÛ# Ñ¨Å∞ L^Œº=∂Å∞, ÉèÏ~°`^« âÕ ßxH˜ ‰õÄ_® qãïÎ OKå~Ú. POˆQÜ ¡ Ú« Å
áêÅ#Ö’ =∞QÆ∞`æ ∞« #fl ÉèÏ~°fÜ«ÚÖ’¡#∞ ™êfi`«O„`«º WK«Û#ù ∞ ~°yeÛ# D L^Œº=∂Å∞ ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OQÍ Ñï}q∞Oz
^ÕâÉ◊ Híè Î̃ Hõq`åfixH˜ JO‰õΩ~å~°Ê} KÕ™ê~Ú. =∞#ÉèÏ~°`=« ∂`«#∞ ã¨∞uÎ ã¨∂,Î P"≥∞‰õΩ #=∞ã¨¯iã¨∂Î Ñ¨Å∞=Ù~°∞ Ñ¨^•ºÅ∞,
w`åÅ∞ ~åâß~°∞. "å\˜Ö’ ^ÕâÉ◊ Híè ,Î˜ ãÖ|OkèOz F w`åxfl =∞#O K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.

O *ÏfÜ«∞`«, L^Œº=∞O J#fl ÉèÏ=#Å#∞ q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O Qˆ Ü«∞O w`«O ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O ^Õâ=◊ ∂`« ã¨∞uÎ x qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.

ÉÏÅHõq =_®¤k ã‘`å~å=∂O[<ÕÜ«ÚÅ∞, Ñ¨Ó_çÃÑkÌ HÍj qâ◊fi<å^äŒâß„ã≤Î Hõeã≤ ãÖÜ«ÚHõÎOQÍ 'ÉèÏ~°`«=∂`«
w`«=Ú—#∞ ~å™ê~°∞. D w`«O, =∞iH˘xfl w`åÅ∞, H˘xfl KèO« ^À|^ŒÑú ^¨ •ºÅ∞ HõeÑ≤ 1921Ö’ D [O@ Hõ=ÙÅ∞ 'ã¨fi~å[º
w`å=∞$`«=Ú— J<Õ Ñ¨ÙãÎ̈HÍxfl JK«∞Û "Õâß~°∞. 38 ¿ÑrÅ∞#fl D Ñ¨ÙãÎ̈HOõ Ö’ '^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ Éè~í `° =« ∂`«— áê@ XHõ¯>Ë
[#h [#‡ Éèí∂q∞â◊Û ã¨fi~åæ^ŒÑ≤ QÆsÜ«∞ã≤
321 ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`«
18 ¿ÑrÅ<å„Hõq∞OzOk. D áê@Ö’ "≥Ú`«OÎ 326 áê^•Å∞<åfl~Ú. P áê@ P<å_»∞ Ñ¨@} ì ÏÅ#∞ ^•\˜ Ñ¨ÖÑ¡ˇ Ö¨ ‰¡ˇ Äõ
qãïÎ OzOk. qâı+¨ „Ñ¨*Ï^Œ~} ° á⁄OkOk. JÑ¨Ê\˜ „a\˜+π „Ñ¨É∞íè `«fiO P áê@#∂, Ñ¨Ùã¨HÎ Íhfl x¿+kèOzOk. D w`åxfl
~åã≤#O^Œ∞QÍæ#∞ Hõ=Ùe^ŒiÌ h „Ñ¨É∞íè `«fiO Hõ=∆ ∂Ñ¨} K≥ÑÊ¨ =∞Ok. nxH˜ x~åHõiOz#O^Œ∞‰õΩ S.Ñ≤.ã≤. 124 U, K«@Oì HÕ^Œ
`˘q∞‡k <≥ÅÅ Hõi#î HÍ~åQÍ~° tHõ#∆ ∞ qkèOzOk. 500 ~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å ‰õÄ_® "ÕãO≤ k. Jk Hõ@#ì O^Œ∞‰õΩ =∞~À
=¸_»∞ <≥ÅÅ *ˇÅ· ∞. "≥Ú`«OÎ HõeÑ≤ XHõ ãÖ=`«û~° HÍÅO áê@∞ ~å[=∞O„_ç *ˇÖ· ’¡ ÃÑ\Õì k. D Hõi#î HÍ~åQÍ~° "å™êxfl
ÉÏÅHõq =_®¤k =∂„`«O ^è~·≥ º° OQÍ Éèií OKå_»∞. *ˇÅ· ∞ "å`å=~°}ÏxH˜ `«@∞ìHÀÖËx Ñ¨Ó_çÃÑkÌ HÍjqâ◊fi<å^äâŒ ß„ã≤Î „Ñ¨É∞íè `åfixH˜
Hõ=∆ ∂Ñ¨} ~åã≤zÛ *ˇÅ· ∞ #∞O_ç q_»∞^ŒÖ,·ˇ ~å[H©Ü∂« Å‰õΩ ^Œ∂~°OQÍ "≥o§áÈÜ«∂_»∞.
D [O@ Hõ=ÙÖ’¡ XHõ~Ô #· =_®¤k ã‘`å~å=∂O[<ÕÜÚ« Å∞ 1921Ö’ `«=∞ #∂#∂QÆ∞ g∞™êÅ #∂`«flÜ«∞=fi#OÖ’
„Ñü~ÀE ™êÜ«∞O„`«=∞ÜÕ∞ºãïH˜ qâßYÑ¨@flO \∫<£Ç¨ Öò #∞O_ç XHõ |Å¡ fã¨∞‰õΩx, <≥ugÎ ∞^Œ ÃÑ@∞ì‰Ωõ x F ‰õΩsÛ
KÕ`|« ∞K«∞Û‰õΩx cp "≥Ñ· Ù¨ #_çK"Õ å_»∞. cpÖ’ P |ÖÏ¡ ‰õΩsÛ"Õã,≤ ‰õΩsÛg∞^Œ QÍOnèQÍi á¶È\’ ÃÑ>Ë"ì å_»∞. `«~åfi`«
Q˘O`≥uÎ QÍ#O KÕ¿ã"å_»∞. áê@Å∞ qO@∂ [#O K«∞@∂ì áÈQÆÜ∞Õ º"å~°∞. JÑ¨C_® ã¨fi~å[º Hõq QÍÜ«∞‰õΩ_»∞ áê@ÖÏÑ≤,
LÑ¨<åºãÖ „áê~°OaèOKÕ"å_»∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ P=â◊ºHõ`#« ∞ q=iOKÕ"å_»∞. =∞m¡ áê@, `«~åfi`« LÑ¨<åºãÖ. D ~°HOõ QÍ
qâßYÑ¨@flOÖ’ ^Õâ◊ ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ ÉèÏ"åÅ#∞ „Ñ¨Kå~°O KÕã#≤ `˘e`«~O° ^ÕâÉ◊ ‰íè Ωõ _Î ∞» =_®¤k ã‘`å~å=∂O[<ÕÜ∞« Hõq.
P „áêO`«OÖ’ ã¨Ç¨ Ü«∞ x~åHõ~} ° À^Œº=∞OÖ’#∂ áêÖÁæ#fl "≥Ú^Œ\"˜ å_ô Hõq.
326 áê^•Å∞#fl n~°… w`«OÖ’x H˘xfl w`« áê^•Å#∞ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ ÑïK«Ü∞« O KÕã∞¨ <Î åflO.
ÉèÏ~°`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ `˘OÉè̌· ãÖ=`«û~åÅ‰õΩ ÃÑ|· _ç# K«i„`« LOk. 1857 <å\˜ „Ñ¨^=Œä ∞ ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º
ãÖ„QÍ=∞O "≥Ú^ŒÅ∞H˘x 1942 PQÆ+µ¨ ì #∞O_ç „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ H˜fi\ò WO_çÜ∂« L^Œº=∞O ^•HÍ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O J<ÕHõ
=∞Å∞Ñ¨ÙÅ∞ uiyOk. âßOuÜ«Ú`« ã¨`åº„QÆÇ¨ Å∞ "≥Ú^ŒÅ∞ ™êÜ«Ú^èŒ ã¨=∞~åÅ ^•HÍ ™êy# =∞Ç¨ÏŸ^Œº=∞q∞k.
1885Ö’ ™ê÷Ñ≤OÑ¨|_ç# ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ D L^Œº=∞OÖ’ „Ñ¨=ÚY"≥∞ÿ# áê„`«#∞ x~°fiÇ≤ÏOzOk.
ÉÏÅQÆOQÍ^è~Œ ° uÅH±, ÖÏÖÏ Å[Ñü~åÜü∞, aÑ≤<£ K«O„^ŒáêÖò "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ZO^Œ~À <åÜ«∞‰õΩÅ∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’
„Ñ¨=ÚY áê„`« =Ç≤ÏOKå~°∞.
1893Ö’ ^ŒH} ∆˜ Ï„Ñ¶H≤ Í "≥o§# QÍOnèr, JHõ¯_ç ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· "åix ã¨g∞HõiOz, JHõ¯_» âıfi`« *Ïu
„Ñ¨É∞íè `«fiO`À 20 ãÖ=`«û~åÅ áê@∞ âßOuÜ«Ú`« ã¨`º« „QÆÇÏ¨ áÈ~å\Ïxfl x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. „Ñ¨ÑO¨ Kåxfl k„QÍƒùOuÖ’
=ÚOKå_»∞. 1915Ö’ ÉèÏ~°`^« âÕ ßxH˜ uiy =zÛ# "≥∂Ç¨Ï<£^•ãπ Hõ~O° K«O^£ QÍOnè WHõ¯_ç ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü∞«
ã≤u÷ QÆ`∞« Å#∞ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞. J<ÕHõ „áêO`åÅ∞ Ñ¨~º° \Õz, Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. „Ñ¨[Å
ãÖã≤^`úŒ ‰« Ωõ `«y# âßOuÜ«Ú`« ã¨`åº„QÆÇÏ¨ áÈ~å@ =∂~åæxfl Z#∞fl‰õΩ<åfl_»∞.

1920 HõÅHõ`åÎ HÍO„ÔQãπ J`«º=ã¨~° ã¨=∂"ÕâO◊ Ö’ ã¨`åº„QÆÇÏ¨ Ÿ^Œº=∂xfl =∞=Ú‡~°O KÕ¿ã x~°Ü
‚ ∞« O fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
ã¨`åº„QÆÇÏ¨ xÜ«∞=∂=ox QÍOnèr „Ñ¨"âÕ ◊ ÃÑ\Ïì_∞» . ã¨`åº„QÆÇï¨ Å q^è∞Œ Å#∞ x~°fizOKå_»∞. QÍOnèr ¿Ñ~°∞ ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ
=∂~°∞ „"≥∂yOk. D „Ñ¨ÉÏè =O Hõ=ÙÅ∞ ~°K~« Ú`«Å g∞^Œ Ñ¨_Oç k. "å~°∞ `«=∞ Hõq`«Ö’¡, ~°K#« Ö’¡ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞
ÉèÏ"åÅ#∞ á⁄O^Œ∞ÑïKå~°∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ^Õâ=◊ ∂`«#∞ H©iOÎ Kå~°∞. P"≥∞‰õΩ #=∞ã¨¯iOKå~°∞. ^ÕâÉ◊ Híè xÎ˜
=ã¨∞=Î ÙQÍ fã¨∞H˘x Hõq`«ÅÖÏ¡~∞° . P =~°∞ã¨Ö’ =zÛ#^Õ D Qˆ Ü«∞O.
21.4 =¸Å áê~îO° - 1

^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ - ÉèÏ~°`=« ∂`«
Jq JO^Œ∞‰õΩx nqOK«∞ - ÉèÏ~°`=« ∂`«
QÍOnè =∞Ç¨`«∞‡O_»∞ - ÉèÏ~°`=« ∂`«
h =Ú^Œ∞Ì H˘_»∞‰õΩO_»OQÆ - ——
=∂ˆHq∞Ü«Ú#∞ ÉèÜ í ∞« =Ú ÖË^∞Œ - ——
=∂ˆHq∞Ü«Ú#∞ H˘^Œ∞= ÖË^∞Œ - ——
`≥Ö’¡à√◊ §O@∞O_»OQÍ<≥ - ——
=∂‰õΩ zÑ¨Ê KÕuH˘zÛOk - ——
=¸_»∞ =O^ŒÖOË _»¡ „HÕ^Œ - ——
JÅ‰õΩOÑ≤<À_»∞ ky<å_≥ - ——
ky Ü«¸~°‰Ωõ <åfl_® - ——
=∂ ^Õâ=◊ ∞O`å ^Àã¨∞HÔ Öˇ¡ - ——
‰õΩOÑ≤x ~å[=∞O`«iOÑ¨ - ——
JÅã‘=∞ ~å}˜ QÆ^HÔÌ≥ ¯ - ——
ÉèÏ=O: F Éè~í `° =« ∂`«! h‰õΩ =∂ #=∞™ê¯~åÅ∞. "å\˜x ã‘fiHõiOz =∞=Ú‡ Pj~°fikOK«∞. h =Ú^Œ∞ÅÌ ‰õΩ=∂~°∞_≥#·
QÍOnè =∞Ç¨`«∞‡_»∞ =∂‰õΩ H˘O_»O`« JO_». PÜ«∞# =∂ "≥O@#∞O_»QÍ =∂‰õΩ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ ÉèÜ í ∞« =Ú ÖË^∞Œ . `≥Å"¡ åà‹§· #
Dã≤Oì _çÜ∂« HõOÃÑh "åà◊√§ =zÛ# `«~åfi`« =∂ KÕuH˜ zÑ¨Ê =zÛ ÉÏ^èÅŒ ∞ J#∞Éèqí ã¨∞<Î åfl=Ú. HõOÃÑh "åà◊√§ =zÛ 300
ãÖ=`«û~åÅ∞ J~ÚOk. =∞# ^Õâ◊ ãÖÑ¨^#Œ O`å ^ÀK«∞H˘x "≥àÏ§~°∞. "åà◊§ ÑïáêÅ# =Úyã≤Ok. Ze[Éˇ`~ü å}˜
ã≤OÇ¨ã¨#"≥∞H˜¯Ok.
323 ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`«

1. ÉèÏ~°`=« ∂`« =Ú^Œ∞Ì H˘_»∞‰õΩ.
1.ã¨∞ÉèÏ+π K«O„^ŒÉ’ãπ 2. QÀáêÅHõ$+¨‚ QÀYÖË 3.QÍOnè=∞Ç¨`«∞‡_»∞ 4.^•^•ÉÏ~Ú <Ò~Àr
2. 'H˘^Œ∞=— J#QÍ
1.H©iÎ 2.JÑ¨Hi© Î 3.ÑïÑ¨ÓiÎ 4.Ö’@∞
3. Dã≤Oì _çÜ∂« HõOÃÑh =zÛ Ñ¨ÓiÎ J~Ú# ãÖ=`«û~åÅ∞
1.300 2.200 3.100 4.400
4. 'zÑ¨Ê— KÕuH˘zÛOk gi HÍÅOÖ’
1.#Ö’¡à√◊ § 2.`≥Ö’¡à√◊ § 3.Z„~Àà◊√§ 4.h„QÀÅ∞
5. '~å}˜— QÆ^≥ÌH˜¯#k
1.‰õΩOÑ≤x ~å*ÏºxH˜ =ÚO^Œ∞ 2.‰õΩOÑ≤h ~å[º=Ú LO_»QÍ
3.‰õΩOÑ≤x ~å[ºO `«~∞° "å`« 4.‰õΩOÑ≤x ~å[ºO`À Hõeã≤
ã¨=∂^è•<åÅ∞ 1–3† 2–4† 3–1† 4–2† 5–3.
21.5 =¸Å áê~îO° - 2

N=ÚY=Ú#∞ <˘Hõ\K˜ Û≥ - ——
QÆOÃÑ_®â◊`À K«∂ã¨∞OÎ >ˇ - ——
Jk QÍe |∞_»QÜ
Æ ∞ÿ≥ áÈÜ≥∞ - ——
x~°O‰õΩâßkèHÍ~° "≥ÚK≥Û - ——
=∞"Õ∞‡Ñ¨ÙH˘x u#∞K«∞O_≥ - F Éè~í `° =« ∂`«
h áê^•ÖÁHõ¯>ˇ `«ÑÊ¨ - ——
=∂H˜ÑC¨ _çOHõ kˆH¯k - ——
h=Ù ~°`åflÅ `«e"¡ Õ - ——

h=Ù ÃÑ~· ∞° ÑÖ@Å xˆHÑ∆ O¨ "Õ - ——
=∂ áêe HÍ=∞^è#Õ ∂ - ——
áê_çÑO¨ @Å =∞Ç¨ÅH˜‡∆ - ——
=∂ "≥ÚéÖÏÅ HÕÑ¨Ù =∞=∞‡ - ——
Hõ„~°Ö#·ˇ H˘@ì‰Ωõ O_» - ——
=∂ Hõu‰Î Äõ _» ÖÏy<å_≥ - ——
Éè∂í q∞ ^Œ∞xfl „|`«∞HõáÈ`Õ - ——
ZO`À ÃÑ^ŒÌ Ñ¨#∞fl "Õã<≤ å_≥ - ——
Jk ãÖ^Œ~=° ∞O`« `«qfi#@∞¡ - ——
LÑ¨Cg∞^Œ Ñ¨#flO@∂ - ——
Hõ#fl a_»Ö¤ ˇ â◊„`«∞Öˇi· - ——
h=Ù =∞xflOz k^Œ∞HÌ ˘=∞‡ F Éè~í `° =« ∂`«
ÉèÏ=O: P"≥∞ ~åQÍ<Õ =∂~°∞ÊÅ∞ =™êÎÜ∞« x PtOKå=Ú. HÍx P"≥∞ ÑÖÑ≤# Ñ¨„`«O`À =∂ Pâ◊ h~°∞QÍiáÈ~ÚOk.
x~°O‰õΩâ◊ áêÅ# <≥u#Î Ñ¨_Oç k. =∞=∞‡efl "ÕÑÙ¨ ‰õΩ uO@∞<åfl~°∞. =∂H˜ÑC¨ _»∞ h áê^•Å∞ `«ÑÊ¨ "Õ~∞° k‰õΩ¯ HõxÊOK«@O
ÖË^∞Œ . h=Ù ~°`åflÅ `«eq¡ , ÃÑ~· ∞° ÑÖ@Å xkèq, =∂ áêe@ HõÅÊ=$Hõ=∆ Ú, HÍ=∞^è#Õ ∞=Ù=Ù. áê_ç ÑÖ@Å`À =∞Ç¨ÅH˜‡∆ "≥#·
h=Ù =∂ "≥ÚéÅ∞ PÅHÕÑ¨Ù=∞=∂‡! "Õ∞=Ú U q^è"Œ ∞≥ #ÿ JÑ¨HÍ~°O KÕÜ∞« ‰õΩO_®<Õ =∞=∞‡efl J}z"Õâß_»∞. Éè∂í q∞
^Œ∞#∞fl‰õΩx „|`«∞‰õΩ^•=∞O>Ë Z‰õΩ¯= Ñ¨#∞fl "Õâß_»∞. LÑ¨C `«Ü∂« ~°∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞O>Ë ã¨=Ú„^•xfl `å<Õ `«qfi#@∞¡ LÑ¨C
g∞^Œ ‰õÄ_® Ñ¨#∞fl "Õâß_»∞. hHõ#fl a_»Ö¤ Ë "åà◊§`À KÕ`∞« Å∞ HõeÑ≤ h‰õΩ â◊„`«∞=ÙÅ∞ JÜ«∂º~°∞. "åà◊§#∞ Hõq∆ ∞OK«∞ `«b!¡
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
6. ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ Z\Ï¡ Z^Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞<Î åfl~°∞? ( )
1. ^Œ∞óYO`À 2.ãÖ`À+Ö`À 3.QÆOÃÑ_®â◊`À 4.x~åâ◊`À
325 ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`«

7. ~å}˜ QÆ^<Ì≥ H≥ ¯õ QÍ<Õ Uq∞ =∂~°∞Ê =zÛOk? ( )
1. x~°O‰õΩâßkèHÍ~°O 2. „Ñ¨[Å‰õΩ JkèHÍ~°O
3. ^Õâ=◊ ∂`«‰Ωõ JkèHÍ~°O 4. U=∂~°∂Ê ~åÖË^∞Œ
8. Éè∂í q∞ ^Œ∞<Õfl"åxÃÑ· WÖÏO\˜ Ñ¨#∞fl "ÕÜ∞« |_çOk. ( )
1.`«‰Ωõ ¯= Ñ¨#∞fl 2. Z‰õΩ¯= Ñ¨#∞fl 3. ã¨=∞"≥∞#ÿ Ñ¨#∞fl 4. U Ñ¨#∂fl "ÕÜ∞« ÖË^∞Œ .
9. ÉèÏ~°`=« ∂`« Z@∞=O\˜ =∞Ç¨ÅH˜‡∆ ? ( )
1. ÑÖ@Å =∞Ç¨ÅH˜‡∆ 2. áê_ç =∞Ç¨ÅH˜‡∆
3. áê_ç ÑÖ@Å =∞Ç¨ÅH˜‡∆ 4. #^Œ∞Å =∞Ç¨ÅH˜‡∆
10. „a\©+µ¨ "åiH˜ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ W\Ï¡ ÉèÏqOKå~°∞. ( )
1. â◊„`«∞=ÙÅ∞QÍ 2. q∞„`«∞Å∞QÍ 3. Pf‡Ü«ÚÅ∞QÍ 4. Ñ≤iH˜"åiQÍ
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 6–3† 7–1† 8–2† 9–3† 10–1.

O ^Õâ=◊ ∂`«#∞ ã¨∞uÎ ã¨∂Î =_®¤k, Ñ¨Ó_çÃÑkÌ [O@Hõ=ÙÅ∞ Éè~í `° =« ∂`«‰Ωõ =O^Œ<åÅ∞ ã¨=∞iÊã¨∞<Î åfl~°∞. QÍOnè =∞Ç¨`«∞‡_»<Õ
=Ú^Œ∞ÅÌ H˘_»∞‰õΩ LO_»QÍ, =∂ˆHg∞ ÉèÜ í ∞« =Ú ÖË^xŒ , H˘^Œ∞=ÖË^xŒ g~°∞ „Ñ¨H\õ ã˜ ∞¨ <Î åfl~°∞.
O =¸_»∞ =O^ŒÅ ÜÕ∞O_»¡ „H˜Ò« =~°HÎ "õ å}˜*ÏºÅ <≥ÑO¨ `À Dãπì WO_çÜ∂« HõOÃÑh"å~°∞ D ^ÕâßxH˜ =KåÛ~°∞.
O =zÛ#"å~°∞ Hˆ =ÅO "åºáê~åxH˜ Ñïq∞`«O HÍ‰õΩO_® =∞# ^Õâßxfl ^ÀK«∞HÀ=_»O „áê~°OaèOKå~°∞.
O „Ñ¨^=Œä ∞ ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º áÈ~å@O qÑ¶Å¨ "≥∞#ÿ `«~∞° "å`« ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ ÃÑ· „a\˜+π =∞Ç¨~å}˜ „Ñ¨`º« Hõ∆ ÑïáêÅ#
"≥Ú^ŒÅ~ÚOk.
O x~°O‰õΩâ◊ ~å[iHõ ÑïáêÅ# H˘#™êyOk. „Ñ¨[Å#∞ Ñ‘_Oç K«_O» Z‰õΩ¯=~ÚOk.
O D ^Œ∞~°ƒ~ù ° Ñïã≤`÷ ∞« Ö’¡ h áê^•Å∞ `«ÑÊ¨ , =∂‰õΩ =∞~À k‰õÄ¯ ÖË^∞Œ .
O h=Ù ~°`åflÅ `«eq¡ .
O ÃÑ~· ∞° ÑÖ@Å xˆHá∆ êxq. =∂ áêe@ HõÅÊ=$H∆Íxq. áê_ç ÑÖ@Å =∞Ç¨ÅH˜‡∆ q. Jx Hõ=ÙÅ∞ ã¨∞uÎ OKå~°∞.
O ÉÏxã¨`fi« OÖ’ „=∞yæáÈ`«∞#fl h a_»Å¤ "≥Ú~°#∞ PÅHÕK«∞=Ú

O `«b!¡ =O@ K≥~∞° ‰õΩ HÀãÖ J_»qÖ’ Hõ>Åìˇ ∞ H˘@∞ì‰Ωõ O^•=∞O>Ë, =∂ KÕuÖ’x Hõ>Åìˇ #∞ Ñ¨~å~Ú áêÅ‰õΩÅ
JkèHÍ~åÅ∞ ÖÏ‰õΩ¯<åfl~°∞.
O ÑÖ@Å∞ ÑÖ_ç<å, ÑÖ_»Hõ áÈ~Ú<å =∂ g∞^Œ ^è~Œ Å° ÉèÏ~åxfl "≥∂Ñ¨Ù`«∞<åfl~°∞.
O ã¨=Ú„^•#flO`å „`«qfi LÑ¨C#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤#@∞¡, `≥Å¡áêÅ‰õΩÅ∞ LÑ¨Cg∞^Œ Ñ¨#∞fl "Õã¨∞Î<åfl~°∞. H˘O^Œ~°∞
ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ giH˜ =`åÎã∞¨ Ñ¨Å∞‰õΩ`«∞<åfl~°∞.
O h Hõ#fl a_»Ö¤ ’¡<Õ H˘O^Œ~∞° h‰õΩ â◊„`«∞=ÙÅ∞QÍ =∂~°∞`«∞<åfl~°∞.
O =∂ `«ÑC¨ Å#∞ =∞xflOz =∞=Ú‡Å#∞ ãïk^Œ∞=Ì ∞=∂‡ JO@∂ Hõ=ÙÅ∞ ÉèÏ~°`=« ∂`«#∞ "Õ_∞» ‰õΩO@∞<åfl~°∞.
A. *ÏfÜ«∞`« JO>Ë..?
=∞#O Ñ¨Ù\˜Ãì Ñiy# <ÕÅg∞^Œ, `«~`° ~« åÅ∞QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl ™ê÷xHõ ã¨`û« O„Ñ¨^•Ü«∂Å g∞^Œ „Ñ¨QÍ_è"» ∞≥ #ÿ Jaè=∂#O,
xiú+ì̈ áêÅ<å =º=ã¨÷ Hõ#∞QÆ∞}OQÍ =∞#∞QÆ_» ™êyOKÕ =∂#ã≤Hõ ã≤u÷ x *ÏfÜ«∞`« JO\Ï~°∞. ~å[H©Ü∞« , ™êOã¨$¯uHõ
ã¨fiÜ«∞O ã¨=∞$kúx ™êkèOKåÅ#fl *Ïu [#∞Å "åOKè« '*ÏfÜ«∞`«—.
„Ñ¨ÑO¨ K« K«i„`«Ö’ '*ÏfÜ«∞`«— J<Õ ÉèÏ"åxH˜ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê# KÕã#≤ `åufi‰õΩ_»∞ '~°∂™È—. XHõ *ÏuH˜ ãÖ|OkèOz#
Jxfl q+¨Ü∂« Ö’¡#∂ P *ÏuH˜ ¿ãfiK«Ûù LO_®Åh, XHõ *Ïu Éèqí +¨º`«∞#Î ∞ fiÛ k^Œ∞HÌ À=Åã≤Ok P *ÏuÜÕ∞ HÍh,
Ñ¨~*° Ïu HÍ^Œx ~°∂™È „ÑüáêkOKå_»∞. D *ÏfÜ«∞`å ã≤^•úO`«O`À =∂#=*Ïu K«i„`«Ö’<Õ XHõ #∂`«# â◊HOõ
P~°OÉè=í ∞~ÚOk. ÉÏxã¨ ãÖHÔ à◊§#∞ „`≥OK«∞‰õΩx ¿ãfiKåÛù ™êfi`«O„`åºÅ`À „|`«HÍÅ<Õ „Ñ¨QÍ_è"» ∞≥ #ÿ "åOKè`« À ^•^•Ñ¨Ù Jxfl
^ÕâßÖ’¡#∂ „Ñ¨[Å∞ L^Œºq∞OKå~°∞. J<ÕHõ Ñ¨^`úŒ ∞« Ö’¡ áÈ~å\ÏÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. `«=∞^≥#· „Ñ¨É∞íè `«fi ™ê^è#Œ ‰õΩ *Ïu
Ü«∂=`«∞#Î ∞ HõkeOK«QÅÆ áÈ~å@~°∂áêxfl '*ÏfÜ≥∂^Œº=∞O— JO@∞<åflO.
„Ñ¨[Å∞ `å=Ú x=ã≤ã∞¨ #Î fl <ÕÅ g∞^Œ ÉèHí xÎ̃ „Ñ¨H\õ O˜ K«_O» , ã¨fi*Ïu [#∞Åg∞^Œ „¿Ñ=∞#∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞HÀ=_»"∞Õ
'*ÏfÜ«∞`«—.
B. L^Œº=∞O JO>Ë..?
'L^Œº=∞O— J<Õ =∂@‰õΩ 'ÃÑHÔ· `«∞@
Î , „â◊=∞=Ú, „Ñ¨Ü∞« `«fl=Ú, ã≤^=úŒ ∞QÆ∞@, QÆ\ì̃ Ñ¨ÓxHõ`À KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `«fl=Ú—
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ J~å÷Å∞ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’¡ Hõ#|_»∞`«∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ P^è∞Œ xHõ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ 'L^Œº=∞O— J<Õ Ñ¨^•xfl POQÆO¡ Ö’
'=¸"£"∞≥ O\ò— J#fl Ñ¨^•xH˜ ã¨=∂<å~°H÷ Oõ QÍ "å_»∞`«∞<åflO.
327 ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`«

'=¸"£"∞≥ O\ò JO>Ë xiÌ+ì̈ ÅHõº∆ O`À „Hõ=∞ |^ŒOú QÍ KÕ¿ã HÍ~°ºHõÖÏáêÅ ã¨=∂Ç¨~°O. XˆH QÆ=∞ºO "≥Ñ· Ù¨ Ñ¨xKÕ¿ã
™ê¿ÑHõ∆ ãÖÑ¶∞¨ @#Å ^•fi~å XHõ ÅH∆Íºxfl ~°∂á⁄OkOK«_O» . XHõ xiÌ+ì¨ ÅH∆Íºxfl ™êkèOK«_O» HÀãÖ [#O ™ê=¸Ç≤ÏHõOQÍ
KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `«flO. XHõ ÅH∆Íºxfl ™êkèOK«_O» HÀãÖ [iˆQ =º=ã‘H÷ $õ `« „Ñ¨Ü∞« `«flO—.
XHõ L^•`«Î ÅH∆Íºxfl ™êkèOKåÅO>Ë, JO^Œ∞‰õΩ ^Œ$_è"» ∞≥ #ÿ nHõ∆ HÍ"åe. =ºHÎ̃Q`Æ « nHõ∆ J~Ú`Õ Jk 'Ü«∞=∞O—
J=Ù`«∞Ok. ™ê=Ú^•Ü«∞Hõ nHõ∆ J~Ú`Õ Jk 'L^Œº=∞O— J=Ù`«∞Ok. 'Ü«∞=∞O— JO>Ë Ñ¨@∞ì^ÅŒ . 'L^Œº=∞O— JO>Ë Q˘Ñ¨Ê
Ñ¨@∞ì^ÅŒ . =ºHÎ̃ Hõ<åfl ã¨=Ú^•Ü«∞O Q˘Ñ¨Êk. =ºHÎ̃ Ñ¨@∞ì^ÅŒ Hõ<åfl ã¨=Ú^•Ü«∞Hõ"∞≥ #ÿ Ñ¨@∞ì^ÅŒ =∞iO`« Q˘Ñ¨Êk.
XHõ ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ =∂#= xi‡`«O =∂#=ÙÅ PHÍOHõÅ∆ ∞, J=ã¨~åÅ∞, HÀiHõÅ "Õ∞~°‰Ωõ ^•xfl =∂~°Û_®xH˜
gÅ∞#flk. =∂~°∞Ê HÀãÖ [iˆQ Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨Ü∞« `«fl"Õ∞ L^Œº=∞O.
<≥ÅH˘x L#fl áê`« ãÖ|O^è•Å∞, áê`« Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ WHõ U=∂„`«O H˘#™êQÆ_®xH˜ gÅ∞ ÖË#Ñ¨C_»∞ "å\˜ÃÑ·
„Hõ=∞OQÍ JãÖ`«$Ñ≤Î „áê~°OÉè=í ∞ø`«∞Ok. P JãÖ`«$Ñ≤Î ~å#∞ ~å#∂ ÃÑiy, ÃÑ^Œ^Ì ·≥ áê`« - H˘`«Î ãÖ|O^è•Å =∞^èºŒ
ãÖÑ¶∞¨ ~°¬}‰õΩ ^•i fã¨∞OÎ k. D ãÖÑ¶∞¨ ~°¬} `˘e ^Œâ◊ 'x~°ã#¨ —, =∞e^Œâ◊ 'PO^Àà◊#—, `«∞k ^Œâ◊ 'L^Œº=∞O—.
U L^Œº=∂xÔH·<å Éè∫uHõ Ñïã≤÷`«∞Å∞, „Ñ¨[Å ãÖã≤^Œú`« Ô~O_»∂ J=ã¨~°O. L^Œº=∂xH˜ ~å=Åã≤# Éè∫uHõ
Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ J#∞‰õÄÅOQÍ L#flÑ¨Ê\˜H,© „Ñ¨[Å∞ ãÖã≤ÔúŒ QÍ ÖËHáõ È`Õ q[Ü«∞O ™êkèOK«_O» [~°Q^Æ ∞Œ . „Ñ¨[Å∞ L^Œº=∂xH˜
ãÖã≤ÔúŒ QÍ L#flÑ¨Ê\˜H© Éè∫uHõ Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ J#∞‰õÄÅOQÍ ÖË#Ñ¨C_»∞ ‰õÄ_® q[Ü«∞O ã≤kOú K«^∞Œ . ÉèÏ~°`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’H˜
QÍOnèr „Ñ¨"tÕ Oz# `«~åfi`« Jk XHõ „Ñ¨*Ï L^Œº=∞OQÍ =∂iOk. `«# x~å‡} HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å QÍOnèr
„Ñ¨*ÏhHÍxfl *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O "≥Ñ· Ù¨ PHõi¬OKå_»∞. ã¨`åº„QÆÇÏ¨ , ã¨Ç¨ Ü«∞ x~åHõ~} ° Ñ¨^`úŒ ∞« Å ^•fi~å „Ñ¨[Å =∞^Œ`ú ∞« #∞
‰õÄ_»Q\Æ Ïì_∞» . `«^•fi~° *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O ã¨ÑÅ¨¶ =∞~ÚOk.
C. w`«=∞O>Ë..?
'wÜ«∞`« Wu w`«O— JO@∞#flk J=∞~°HÀâ◊O. JO>Ë QÍ#Ü≥∂QÆº"≥∞#ÿ k, wÜ«∞=∂#"≥∞#ÿ ~°k, ÅÜ«∂xfi`«"∞≥ #ÿ k
w`«=∞#fl=∂@. w`åxH˜ 'áê@— J#fl Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨ÔŒ "å_»∞HõÖ’ LOk.
w`«O - Qˆ Ü«∞O - QÍ#O - áê@ - D <åÅ∞QÆ∞ Ñ¨^•Å∂ ^•^•Ñ¨Ù ã¨=∂<å~°H÷ ÍÅ∞QÍ =º=Ç¨ÏiOÑ¨|_»∞`«∞<åfl~Ú.
- w`åxfl QÍ#O KÕ¿ã"å_»∞ QÍÜ«∞‰õΩ_»∞.
w`«O - Qˆ Ü«∞O J#fl Ñ¨^•Å∞ ã¨∂Å÷ OQÍ XˆH x~°fiK«#O HÕ^Œ L#flÑ¨Ê\˜H,© D ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å #_»∞=∞ XHõ
ã¨∂Hõ‡∆ "≥∞#ÿ ãïÇ¨Ï^Œ∞Ì ~ˆ Y LOk.
w`«OÖ’ Ñ¨Åq¡ , H˘xfl w`åÖ’¡ Ñ¨Åq¡ `À ÉÏ@∞ J#∞Ñ¨Åq¡ , H˘xfl K«~}
° ÏÅ∞O\Ï~Ú. KåÖÏ =~°‰Ωõ w`åÖ’¡
<åÅ∞QÆ∞ K«~°}ÏÅ∞O\Ï~Ú, H˘xfl w`åÖ’¡ P~°∞ ÖË^• Zxq∞k K«~°}ÏÅ∞O\Ï~Ú. =∞iH˘xfl w`åÖ’¡ Z‰õΩ¯=

K«~}
° ÏÅ∞O\Ï~Ú. fã¨∞‰õΩ#fl =ã¨∞=Î Ù#∞ |\˜ì D K«~}
° ÏÅ ãÖYº P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. „Ñü K«~} ° O =ÚyOÑ¨ÙÖ’
Ñ¨Åq¡ Ñ¨Ù#~å=$`«=Î ∞ø`«∂ LO@∞Ok. JO>Ë w`åÅ K«~} ° ÏÅ∞ Ñ¨Åq¡ Ñ¨Ù#~åQÆ=∞#O`À Ñ¨Ó~°=Î Ù`«∂ LO\ÏÜ«∞#fl=∂@.
Ñ¨Åq¡ H˜ HÍ=Åã≤# T`«O K«~} ° ÏÅ =ÚyOÑ¨Ù LO@∞Ok.
w`åxH˜ Ñ¨Åq¡ x`«º"≥∞`ÿ ,Õ Qˆ Ü«∂xH˜ ãÖw`åÅO|#O `«ÑÊ¨ ^Œ∞. ãÖw`«O, ™êÇ≤Ï`«ºO ã¨=∞áêà◊§Ö’ L#fl w`åÅ∞
HõÅHÍÅO xÅ∞™êÎ~Ú. 'áê@‰õΩ Ñ¨Åq¡ „áê}O— J#flk JHõ~∆ ° ã¨`º« O. w`åxH˜ PÜ«Ú=ÙÑ¨@∞ì Ñ¨Åq¡ . „ÑüÉèÏ=O`«"∞≥ #ÿ
Ñ¨Åq¡ `À ™êˆQ w`åÅ∞ [<å^Œ~} ° á⁄O^Œ∞`å~Ú.
E. L^Œº=∞ w`«=∞O>Ë?
L^Œº=∂Å‰õÄ, w`åÅ‰õÄ Jq<åÉèÏ= ãÖ|O^èOŒ LO@∞Ok. L^Œº=∞ ÅH∆ÍºÅ#∂, P^Œ~å≈Å#∂ „Ñ¨[Ö’¡ „Ñ¨Kå~°O
KÕ¿ã w`åÅ#∞ L^Œº=∞ w`åÅO@∞<åflO. H˘xfl L^Œº=∂Å‰õΩ w`åÅ∞ TÑ≤iáÈ¿ã,Î =∞iH˘xfl L^Œº=∂Å∞ w`åÅ‰õΩ
X~°=_ç k^•Ì~Ú. D ~Ô O_»∂ Ñ¨~ã° Ê¨ ~° „Ñ¨ÉÏè q`åÅ∞, Ñ¨~ã° Ê¨ ~° „¿Ñi`åÅ∞. L^Œº=∞ HÍÅOÖ’ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Åhfl
„Ñ¨ÉÏè q`«"∞≥ #ÿ Ñ¨Ê\˜H,© W`«~° „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅHõ<åfl w`åxH˜ „Ñ¨[Ö’¡H˜ K˘K«∞Û‰õΩáÈQÆey# K˘~°= Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. HÍ|\ì̃
L^Œº=∞ w`åÅ∞ ÅHõº∆ ™ê^è#Œ HÀãÖ JkèHOõ QÍ ^ÀÇ¨Ï^ŒO KÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú.
XˆH w`«O UHõ QÍÜ«∞Hõ QÍ#OQÍ#∂, ™ê=¸Ç≤ÏHõ QÍ#O QÍ#∂ áê_»|_»∞`«∞Ok. w`åxH˜ „â◊=} ã¨∞ÉèQí `Æ fi« O,
[#~°O[Hõ`fi« O ¿ÇÏ`«∞=ÙÅ∞QÍ Hõ#|_»∞`«∞<åfl~Ú. L^Œº=∞ w`åÅ‰õΩ #$`«º ~°∂áêxfl HõeÊOKÕ J=HÍâßÅ∞O\Ï~Ú. J<ÕHõ
ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ w`åÅ#∞ #$`«º ~°∂Ñ¨HÍÅ∞QÍ „Ñ¨îŒ ≈Oz# L^ŒO`åÅ∞ J<ÕHOõ L<åfl~Ú.
ÉèÏ~°`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ w`åÖ’¡ '^Õâ=◊ ∂`«ã∞¨ uÎ — qÉèÏQÍxH˜ K≥Ok#n w`«O. ^Õâßxfl ^Õâ=◊ ∂`«QÍ, <ÕÅ#∞ <ÕÅ
`«eQ¡ Í, #kx #n=∞ `«eQ¡ Í, ~å„ëêìxfl ~å„+¨ì =∂`«QÍ Ñ¨ÓlOK«_O» ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ ãÖ™ê¯~°O. Wk *ÏfÜ≥∂^èºŒ =∞
w`åÖ’¡ Hõ#|_»∞`«∞#fl qt+ì̈"∞≥ #ÿ ÅHõ}
∆ O.
„Ñ¨H$õ u â◊‰Ωõ ÅÎ ‰õΩ =∞x+≤ ÉèÏ"åÅ#∞ P~ÀÑ≤OK«_®xfl =∂#∞+¨ ^è~Œ å‡~ÀÑ¨}O JO@∞<åflO. nxx POQÆO¡ Ö’ 'PO„^äÀ
áÈ=∂iÊù[O— JO\Ï~°∞. 'PO„^äÑŒ ã¨ —π JO>Ë =∞x+≤. '=∂ˆ~Êù— JO>Ë ÉèÏ"åÅ∞ Jx J~°O÷ . =∞x+≤ ÉèÏ"åÅ#∞ „Ñ¨H$õ uH˜
PáêkOK«_®xfl 'PO„^äÀáÈ=∂iÊù[O— ÖË^• '=∂#∞+¨^~Œè å‡~ÀÑ¨}O—QÍ ÑïQÆ}ã˜ ∞¨ <Î åflO. W^˘Hõ ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ Hõq`åOâ◊
Pk=∞HÍÅO #∞O_ç P^è∞Œ xHõ HÍÅO =~°‰Äõ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ Hõq ã¨=∞Ü«∞O.
ÉèÏ~°`=« ∂`«ÃÑ· ã¨∞uÎ w`åÅ#∞ ~°zOz#"åiÖ’ ~åÜ«∞„áÈÅ∞ ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù, =_®¤k ã‘`å~å=∂O[<ÕÜÚ« Å∞`À
áê@∞, QÆi"≥∞à◊§ ã¨`º« <å~åÜ«∞}, K≥~∞° ‰õΩ"å_» "≥OHõ@~å=∞Ü«∞º, ~å"≥∂r=~°ÑÙ¨ "ÕOHõ@ #~°ãO≤ Ç¨~å=Ù =ÚY∞ºÅ∞.
"Õ^∞Œ Å ã¨`º« <å~åÜ«∞} âß„ã≤,Î HÍ@∂i "≥OHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù, QÆ∞~°*Ï_» ~åÑ¶∞¨ =â◊~‡° , HõqH˘O_»Å "≥OHõ@~å=Ù, ^Œ∞=Ófii
~åq∞Ô~_ç¤ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ZO^Œ~À Hõ=ÙÅ∞ ^Õâ=◊ ∂`«#∞ ã¨∞uÎ OKå~°∞.
ã¨∞„Ñ¨ã^≤ úŒ ÉèÏ=Hõq ^Õ=ÙÅÑë¡ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î QÍi w`«O '[Ü«∞ [Ü«∞ „Ñ≤Ü∞« ÉèÏ~°`« [#~Ú„f k=º^è•„u— qâı+¨
[<å^Œ~}
° á⁄OkOk.
329 ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`«
H˘_»∞‰õΩO_»QÆ – H˘_»∞‰õΩ { LO_»QÆ ´ LHÍ~°ãO¨ kè
=∂ˆHq∞Ü«Ú – =∂‰õΩ { Uq∞Ü«Ú ´ LHÍ~°ãO¨ kè
`≥Ö’¡à√◊ §O@∞O_»QÆ – `≥Ö’¡à√◊ ¡ { LO@∞O_»QÆ ´ LHÍ~°ãO¨ kè
^Õâ=◊ ∞O`å – ^Õâ=◊ Ú { JO`å ´ LHÍ~°ãO¨ kè
^Àã¨∞HÔ Öˇ¡ – ^•ã¨∞‰õΩ { ZÖˇ¡ ´ LHÍ~°ãO¨ kè
kˆH¯k ´ k‰õΩ¯ { Uk ´ LHÍ~°ãO¨ kè
QÆOÃÑ_®â◊ ´ QÆOÃÑ_»∞ { Pâ◊ ´ LHÍ~°ãO¨ kè
=∞"Õ∞‡Ñ¨ÙH˘x ´ =∞=Ú‡ { UÑ¨ÙH˘x ´ LHÍ~°ãO¨ kè
=O^ŒÖOË _»∞¡ ´ =O^ŒÅ∞ { UO_»∞¡ ´ LHÍ~°ãO¨ kè
áê^•ÖÁHõ¯>Ë ´ áê^•Å∞ { XHõ¯\˜ ´ LHÍ~°ãO¨ kè
=∂H˜ÑC¨ _»∞ ´ =∂‰õΩ { WÑ¨C_»∞ ´ LHÍ~°ãO¨ kè
"≥Ú^ŒÖÏÅHÕÑ¨Ù ´ "≥Ú^ŒÅ∞ { PÅHÕÑ¨Ù ´ LHÍ~°ãO¨ kè
=∞Ç¨`«∞‡_»∞ ´ =∞Ç¨ { P`«∞‡_»∞ ´ ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
x~°O‰õΩâßkèHÍ~°O ´ x~°O‰õΩâ◊ { JkèHÍ~°O ´ ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
B. ã¨=∂™êÅ∞
QÍOnè =∞Ç¨`«∞‡_»∞ ´ QÍOnè J<Õ ¿Ñ~°∞ QÆÅ =∞Ç¨`«∞‡_»∞ -
ãÖÉèÏ=<å Ñ¨Ó~°fiÑ¨^HŒ ~õ ‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
ÉèÏ~°`=« ∂`« ´ ÉèÏ~°`^« âÕ =◊ Ú J#∞ ¿Ñ~°∞QÆÅ =∂`« -
ãÖÉèÏ=<å Ñ¨Ó~°fiÑ¨^HŒ ~õ ‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
x~°O‰õΩâßkèHÍ~°O ´ x~°O‰õΩâ◊"∞≥ #ÿ JkèHÍ~°O - qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
QÆOÃÑ_®â◊ ´ QÆOÃÑ_»∞ JO`« Pâ◊ - qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ

ÃÑ^ŒÌÑ¨#∞fl ´ Z‰õΩ¯"≥·# Ñ¨#∞fl - qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
ÃÑ~· ∞° ÑÖ@Å∞ ´ ÃÑ~· ∞° #∞ =∞iÜ«Ú ÑÖ@Ü«Ú#∞ - ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
áê_ç ÑÖ@Å∞ ´ áê_çÜÚ« =∞iÜ«Ú ÑÖ@Ü«Ú#∞ - ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
ã‘=∞~å}˜ ´ ã‘=∞Ü≥ÚHõ¯ ~å}˜ - +¨+ì‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ã¨=Ú
C. „Ñ¨H$õ u - qHõ$`«∞Å∞
Pâ◊ - Pã¨
‰õΩ=∂~°∞_»∞ - H˘_»∞‰õΩ
~åA - ~ˆ _»∞
~°`fl« =Ú - ~°`#« =Ú
ã¨=Ú„^Œ=Ú - ãÖ^Œ~=° Ú
D. Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞
H˘_»∞‰õΩ - ‰õΩ=∂~°∞_»∞, Ñ¨Ù„`«∞_»∞, P`«‡A_»∞, `«#Ü«Ú_»∞, JOQÆA_»∞, B~°ã∞¨ _»∞, `«#∂Éè=í Ù_»∞, #O^Œ#∞_»∞
`«e¡ - =∂`«, [#x, J=∞‡, JO|, J=fi, [#~Ú„u
=$Hõ∆=Ú - K≥@∞ì, `«~∞° =Ù, Éè∂í [=Ú, Éè∂í ~°∞Ç¨Ï=Ú, „^Œ∞=∞=Ú, „=∂#∞. q@Ñ¨=Ú
Pâ◊ - HÀiHõ, JaèÖÏ+¨, J~°,÷ J¿ÑHõ,∆ HÍOHõ,∆ Pã¨H,Î˜ WK«Û,ù DÑ≤û`«O, HÍ=∞#, H“`«∞‰õO, H“`«∂Ç¨ÏÅO,
K«q, =ÅÑ¨Ù, "åOKè,« "≥∂A, "Õ_∞» Hõ, ãÖHõÅÊO
E. <å<å~åúÅ∞
Pâ◊ - HÀiHõ, k‰õΩ¯
Éèí∂q∞ - ^Õâ◊=Ú, <ÕÅ
áê^Œ=Ú - PO„Ñ¶∞≤ , Ñ¨^ºŒ =Ú#O^Œe áê^ŒO, áêuHõÉÏè QÆO, ãÖ÷ ÉèOí
k‰õΩ¯ - ^•i, kâ◊, ~°H‰∆õ Ωõ _»∞, ~°H}
∆õ
Ñ¨#∞fl - Juâ◊~ÚOK«∞, LÑ¨^tÕ OK«∞, ZkiOK«∞, ^ŒO`«=Ú, xi‡OK«∞, tã¨∞,Î q^èOŒ
331 ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`«

JÉèÏº™êÅ∞
21.8 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. ÉèÏ~°`=« ∂`« Z\ì̃k?
2. Ñ¨~^° jÕ Ü«ÚÅ∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ Ñ¨@¡ Z@∞¡ „Ñ¨=iÎOKå~°∞?
1. ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`« áê~îO° ™ê~åOâ◊"∞Õ q∞.
2. ^ŒO_®Å∞ ^ŒO_®Å∞ ÉèÏ~°`=« ∂`å w`«O ~åã≤# Hõ=ÙÅ QÆ∂iÛ ~åÜ«∞O_ç.
C. HÕk *ÏfÜ«∂Å#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz ™⁄O`« "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.

zÑ¨ÊKÕuH˜ =zÛOk
QÆOÃÑ_®â◊
"ÕÑÙ¨ H˘x u#∞K«∞O_≥
N=ÚYO
k^Œ∞HÌ ˘#∞@

O *ÏfÜ«∞`«#∞, ^ÕâÉ◊ Híè HÎ̃ ˜ ÃÑOá⁄OkOKÕ H˘xfl Qˆ Ü«∂Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O g∞H˜+"ì¨ ∞≥ #ÿ ~Ô O_»∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ Qˆ Ü«∂Å#∞ ~åÜ«∞O_ç.
O H˘O^Œ~∞° ^ÕâÉ◊ ‰íè Ωõ ÅÎ ¿Ñ~°#¡ ∞, "åi ~°K#« Å#∞ Ñ¨\Hì̃ Qõ Í ~åÜ«∞O_ç.

22 Ñ¨Å<å_»∞
ÉèÏ~°`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ `≥Å∞QÆ∞ „Ñ¨[Å∞ `«=∞ ÉèÏëê, ãÖã¨$¯`«∞Å Ñï~°H}∆õ HÀãÖ ™êyOz#
=∞Ç¨ÏŸ^Œº=∞O PO„^èÀ^Œº=∞O. `≥Å∞QÆ∞ „áêO`åÅ „Ñ¨âO◊ ã¨, `≥Å∞QÆ∞ Kåi„`«Hõ g~°∞Å ã¨‡~°}, `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨ B#fl`«ºO
H©iãÎ ∂¨ Î Qˆ Ü«∂Å∞, =∞Ç¨ HÍ"åºÅ∞, Kåi„`«Hõ #=ÅÅ∞ "≥Å∞=_ç<å~Ú. 1945-1946 =∞^èºŒ HÍÅOÖ’ "≥Å∞=_ç#
PO„^è∞Œ Å *ÏfÜ«∞ w`åÅ#∞ ¿ãHõiOz „Ñ¨*Ïâ◊HÎ˜ „Ñ¨K∞« ~°}ÏÅÜ«∞O, Éˇ["å_» "å~°∞ 'PO„^èŒ *ÏfÜ«∞ w`åÅ∞— ãÖHõÅ<åxfl
1974Ö’ „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. H˘O_ÕÑÓ¨ _ç ÅH©‡∆ <å~åÜ«∞}, =ÚHÍ¯=∞Å <åQÆÉ∂íè +¨}O, "Õ=ÚÅÑë¡ NHõ$+¨‚ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Hõ=ÙÅ∞
~°zOz# „Ñ¨MÏº`« w`åÖˇ<Àfl D „QÆO^äOŒ Ö’ L<åfl~Ú.

D áê~îO° K«kq# `«~åfi`« JÉèÏºã¨‰Ωõ ÅΩ
O ÉèÏ~°`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# PO„^èÀ^Œº=∂xfl q=iOÑ¨QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O Ñ¨Å<å_»∞ w`åxfl qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.

„Ñ¨ã∞¨ `Î « áê~îº° ÉèÏQÆO „Ñ¨*Ïâ◊HÎ̃ „Ñ¨K∞« ~°}ÏÅÜ«∞O, Éˇ["å_» "å~°∞ 1974Ö’ „Ñ¨K∞« iOz# 'PO„^èŒ *ÏfÜ«∞ w`åÅ∞—
ãÖHõÅ#O #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_çOk.
P`«‡Q“~°=O Jxfl ã¨∞QÆ∞}ÏÅ‰õΩ Ñ¨Ù<åk

333 Ñ¨Å<å_»∞
t=Ü«∞º `å`«QÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄Ok# HõqQÍi Ñ¨ÓiÎ¿Ñ~°∞ Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ "ÕOHõ@ t=Ü«∞º. DÜ«∞# QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡
q#∞H˘O_»Ö’ 14 #=O|~ü 1910 `Õn# [x‡OKå_»∞. `«e¡ N=∞u HÀ@=∞‡, `«O„_ç N Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ ÉèQí "Æ å#∞¡. q#∞H˘O_»Ö’x
q∞_çÖò ã¨∂¯ÖòÖ’ „áê^äqŒ ∞Hõ q^Œº HÀãÖ KÕi# t=Ü«∞º‰õΩ „Ñ¨=ÚYHõq QÆ∞„~°O *Ï+¨µ"å Láê^è•ºÜ«Ú_»∞. QÆ∞O@∂~°∞
Ç≤ÏO^Œ∂ HõàÏâßÅÖ’ WO@~üÖ’ KÕi# t=Ü«∞º *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O`À „Ñ¨ÉÏè q`«∞_»Ü∂« º_»∞. âßã¨<ÀÅ¡OÑ¶∞¨ <À^Œº=∞OÖ’
„H˜Ü∂« jÅOQÍ áêÖÁæ<åfl_»∞. ãÖ=`«û~° HÍÅO áê@∞ *ˇÅ· ∞ tHõ#∆ ∞ J#∞Éèqí OKå_»∞.
L#fl`« q^Œº HÀãÖ Éˇ<å~°ãπ Ç≤ÏO^Œ∂ qâ◊fi q^•ºÅÜ«∞OÖ’ KÕi# t=Ü«∞º‰õΩ UHõHÍÅOÖ’ J<ÕHõ ÉèÏ=^è•~°Å∞
ÑïK«Ü∞« =∞Ü«∂º~Ú. `˘Å∞`« J`«_∞» *ÏfÜ«∞"åk. H˘O`«HÍÅO áê@∞ ~å„+‘Ü ì ∞« ã¨fiÜ«∞O ¿ã=Hõ ãÖÑ¶∞¨ OÖ’ ã¨É∞íè º_»Ü∂« º_»∞.
Hõ„~° HõuÎ ™ê=ÚÅ∞ <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl_»∞. „Hõ=∞OQÍ JHõ¯_ç Hõ=¸ºxã¨∞ì ãì̈_ô ãï¯Öò`À J`«_Hç ˜ ÑïK«Ü∞« O HõeyOk. =∂i¯ûã¨∞ì
`«`fi« âß„™êÎhfl, Hõ=¸ºxã¨∞ì „QÆO^ä•Å#∂ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞.
`≥Å∞QÆ∞ „áêO`«OÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ì L^Œº=∞ x~å‡`«Ö’¡ XHõ_Qç Í qâı+"¨ ∞≥ #ÿ Hõ$+≤x KÕâß_»∞. 1952 - 1972 =∞^èºŒ
HÍÅOÖ’ q#∞H˘O_» xÜ≥∂[Hõ=~°Oæ #∞O_ç ~Ô O_»∞™ê~°∞¡ âßã¨#ã¨É‰íè Ωõ ZxflHõÜ∂« º_»∞. ~Ô O_»∞ Ñ¨~åºÜ«∂Å∞ q#∞H˘O_»
"Õ∞[~ü ÑÖKåÜ«∞f J^èºŒ ‰õΩ∆ _çQÍ ÉÏ^èºŒ `«Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. ‰õÄb ~°H}∆õ ã¨q∞u <åÜ«∞‰õΩ_çQÍ#∂, JÉè∞í º^ŒÜ∞« ™êÇ≤Ï`Àº^Œº=∞
x~å‡`«Ö’¡ XHõ_Qç Í x+¨¯à◊OHõ „Ñ¨*Ï ¿ã=‰õΩ_çQÍ P^Œ~≈° „áêÜ«∞"≥∞#ÿ rq`«O QÆ_áç ê_»∞.
JÉè∞í º^ŒÜ∞« ™êÇ≤Ï`Àº^Œº=∞OÖ’ `˘e `«~åxH˜ K≥Ok# Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ t=Ü«∞º Q˘Ñ¨Ê Qˆ Ü«∞Hõq. K«H¯õ x "åºã¨H~õ .Î°
ã¨∞xt`« ~å[H©Ü∞« qâı+¡ ‰¨ Ωõ _»∞. J`«x ~°K#« Ö’¡ WÑ¨C_»∞ ÑÖ^˘q∞‡k Qˆ Ü«∂Å∞, U_»∞ "åº™êÅ∞ =∂„`«"∞Õ =∞#‰õΩ
ÅÉèºí =∞ø`«∞<åfl~Ú. Qˆ Ü«∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ z~°HÍÅO xezáÈÜÕ∞ 'Ñ¨Å<å_»∞ "≥ÅÖËx =∂QÍ}˜~å— Qˆ Ü«∂xfl ~°zOz#
t=Ü«∞º "≥^· ºŒ Ñ¨sHõÅ∆ HÀãÖ =∞iÜ«Ú q„âßOu HÀãÖ #ÅÉè·ˇ ~ÀAÅ Ñ¨~º° @#‰õΩ 1976 E<£ =∂ãÖÖ’ =∂™È¯
"≥àÏ¡~∞° . q^Œ∞º`ü náêÅ`À JÅOHõiOz# "åÇ¨Ï#O g∞^Œ PÜ«∞##∞ q#∞H˘O_» Ñ¨@} ì =∞O`å Tˆ~yOz# „Ñ¨[Å∞
~°ëêº‰õΩ Ñ¶∞¨ #OQÍ ™êQÆ#Oáê~°∞. 1976 AÖˇ· 14# t=Ü«∞º =∂™È¯Ö’<Õ QÆ∞O_≥áÈ@∞`À `«∞k âßfiã¨ q_çKå_»∞. PÜ«∞#
Éè∫uHõOQÍ =∞~°}O˜ z<å `«# ã¨=Ú#fl`« ÅH∆ÍºÅ ^•fi~å, ã¨=∞ã¨=∂[ P^Œ~å≈Å ^•fi~å „Ñ¨[Å Ç¨Ï$^ŒÜ∂« ÅÖ’ z~°OrqQÍ
xezáÈÜ«∂_»∞.
22.3 áê~î<° ÑÕ ^
¨ ºŒä O
`≥Å∞QÆ∞ „áêO`åÅ#∞ „Ñ¨âO◊ ã≤Oz# *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ Hõ=ÙÅ∞ ~å[=∞¿ÇÏO„^Œ=~°O, "ÕOw Hˆ „∆ `«O, q[Ü«∞#QÆ~O° ,
F~°∞QÆÅ∞¡, J=∞~å=u, Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞, ~åÜ«∞ÖËe# ã‘=∞Å#∞ Ñ¶∞¨ #OQÍ H©iOÎ Kå~°∞. `≥Å∞QÆ∞ K«„Hõ=~°∞ÅÎ `Õ[ã¨∞û#∞
^Œâk◊ â◊Å "åºÑ≤OÑ¨*ãË #≤ "åiÖ’ âß`«"åÇ¨Ï#∞Å∞ =ÚY∞ºÅ∞. =∞Ç¨Ü«∂# É’^è#Œ Å ^•fi~å ÃÇÏK«∞Û`«Q∞Æ Åæ ∞ ÖËx ã¨=∂*Ïxfl
HÍOHÕ∆ z# Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞ '`≥Å∞QÆ∞*Ïu K«i„`«Ö’ XHõ "≥ÅÖËx =∂QÍ}˜— J#flk Ñ¨Å∞Ñ¨ÙÅ "ÕOHõ@ t=Ü«∞º ÉèÏ=#.

22.4 =¸Å áê~îO° - 1
Ñ¨Å<å_»∞
âß`«"åÇ¨Ï# `≥Å∞QÆ∞ K«„Hõ=~°∞ÅÎ â∫~°º
q∞^≥ „|Ç¨Ï‡ºq∞^≥ H∆Í„`«=∞#fl QÆ~å˚Ñ¶¨∞’+¨
Ñ¨ÙÅHõÖË ZuÎOK≥~å Ñ¨Å<å\˜
áœ~°∞+¨"∞Õ ‡ á⁄OÔQ~åII
|∞^Œú <åQÍ~°∞˚#∞_ç É’^èŒ =Ú„^•*’ºu
=~° ''=∞Ç¨Ü«∂#"≥∞ÿ—— =ã¨∞=∞ux „Ñ¨=Ç≤ÏOz
ÃÇÏK«∞Û `«Q∞Æ Åæ ∞ ã¨=∞Ãã~å Ñ¨Å<å@
q*Ï˝# „Ñ¨Éíè "≥Ö~æ̌ åII
`˘eãÖ[ nHõÖ∆ ’ `≥Å∞QÆ∞ tÅ∞ÊÅ KÕu
áÈQÆ~Å° ∞ =∞ez# |∞^ŒÜ ú Ú« QÆ rq`«=Ú
#=tÅÊ ~°`#« O|∞~å - Ñ¨Å<å\˜
<åQÍ~°∞˚#∞_ç H˘O_»~åII
=~°^‚ ~Œè å‡Å#fl L‰õΩ¯K«„@=Ú Ñÿe
=∂Å Hõ#fl=∞^•ã¨∞ =∞#Ãã·# ã¨∞`«∞_»∞QÍ
g~°"+·≥ =‚¨ "≥ÚK≥Û~å Ñ¨Å<å@
„|Ç¨Ï‡#fl ''Hõe—— w`«Ö’II
=∞QÆ∞= <åQÆ=∞‡`À =∂Ü«∞Ü«Ú^Œ=ú Ú =K≥Û
=∞QÆ∞= =∂OKåÅ `å =∞QÆx ~°}=Ú# HõOÃÑ
g~°=x`«Å∞ Ñ¨Ù\ì̃s - Ñ¨Å<å@
â∫~°º=ÚQÆ∞Åæ ∞ ÃÑ\ì̃sII
K«„Hõ=~°∞ÅÎ ∞ - ~åAÅ∞† â∫~°º=Ú - g~°`fi« =Ú† =ã¨∞=∞u - Éè∂í q∞† `˘ÅãÖ[ - L+¨óHÍÅO† #=tÅÊ=Ú
- H˘`«Î tÅÊ=Ú† ã¨∞`«∞_»∞ - ‰õΩ=∂~°∞_»∞† =∞QÆ∞= - „ã‘†Î ~°}=Ú - Ü«Ú^Œ=ú Ú.
335 Ñ¨Å<å_»∞
=¸Å áê~îO° - ÉèÏ=O : âß`«"åÇ¨Ï# K«„Hõ=~°∞ÅÎ HÍÅOÖ’<Õ #OkH˘O_»Ö’ <åQÍ~°∞#˚ ∞_»∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂xfl
™ê÷Ñ≤OKå_»∞. É∫^Œú=∞`åxfl „Ñ¨Kå~°O KÕâß_»∞. =∞Ç¨Ü«∂# É∫^Œú=∞`«O ^•fi~å Kå`«∞~°fi~°‚ =º=ã¨÷#∞ x~°ã≤OKå_»∞.
Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞Ö’ =~°‚ =º`åº™êÅ∞ ÖËx ™ê=∂lHõ =º=ã¨#÷ ∞ xi‡OK«_®xH˜ „Ñ¨Ü∞« `åflÅ∞ [iQÍ~Ú. `≥Å∞QÆ∞ tÅ∞ÊÅ∞
K≥H¯˜ # J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ Hõ@_ì ®Å`À #OkH˘O_» <åQÍ~°∞#˚ ∞_ç H˘O_» JÅ~åiOk. =~°‚ ^è~Œ å‡Å<≥_ç L‰õΩ¯ K«@=ì ÚÅ#∞
Ñ¨Q∞Æ ÅQ˘\ì̃ =∂Å Hõ#fl=∞^•ã¨∞ L#fl`« Ñ¨^=Œ ÙÅ#∞ JÅOHõiOKå_»∞. ã¨HÅõ =~°‚ ã¨=∂#`«fi=Ú#∞ „Ñ¨É’kèOz# g~° "≥+· =‚¨
=∞`« „Ñ¨Kå~°O [iyOk.
Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞ÃÑ· HõHQ∆õ \Æ #ì˜ =∞QÆ∞= <åQÆ=∞‡ =∂Ü≥∂áêÜ«∂Å =Å# XHõ Q˘Ñ¨Ê Ü«Ú^Œ"ú ∞Õ [iyOk. Ñ¨Å<å\˜
g~° =x`« =∂OKåÅ `«# Éè~í Î° KÕuH˜ PÜ«Ú^è•xfl JOkOz Ü«Ú^Œú ~°OQÍxH˜ ÑÖÑ≤, K«i`å~°=÷ ∞~ÚOk. Ñ¨Å<å\˜
ã‘=∞Ö’ g~°=x`«Å∞ Ñ¨Ù\ì̃, `«=∞ Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ LQÆ∞áæ êÅ`À â∫~°º ~°™êxfl ~°OQÆiOz Ñ¨\Ïì~∞° .
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. Z=i É’^èŒ =∞Ç¨Ü«∂#"≥∞ÿ Éè∂í q∞ÃÑ· „Ñ¨=Ç≤ÏOzOk?
J. Q“`«=∞ |∞^Œ∞_ú ∞» P. <åQÍ~°∞#˚ ∞_»∞ W. â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞
D. ~å=∂#∞*ÏKå~°∞ºÅ∞
2. U `≥Å∞QÆ∞ K«„Hõ=~°∞ÅÎ =Å¡ Ñ¨Å<å\˜ áœ~°∞+Ö á⁄OyOk?
J. âß`«"åÇ¨Ï#∞Å∞ P. WH∆Ífi‰õΩÅ∞ W. Ñ¨Å=¡ ÙÅ∞
D. HÍHõfÜ«ÚÅ∞
3. #=tÅÊ~°`fl« "≥∞#ÿ H˘O_» Uk?
J. HÀ@Ñ¨ÊH˘O_» P.ã≤OÇ¨K«ÅO W.<åQÍ~°∞#˚ H˘O_»
D. âıëêK«ÅO
4. „|Ç¨Ï‡#fl Hõew`«Ö’ =zÛ# =∞`«O Uk?
J.â‹=· O P."≥+· =‚¨ O W.HÍáêeHõO D.âßˆHÜ
Î ∞« O
5. Éè~í #Î° ∞ Ü«Ú^Œ~Ì O° QÍxH˜ ÑÖÑ≤# g~°q#`« Z=~°∞?
J.=∂OKåÅ P."≥ÚÅ¡ W.u=∞‡Hõ¯ D. ~°OQÆ[=∞‡
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1. P 2. J 3. W 4. P 5. J
22.5 =¸Å áê~îO° - 2
ÉÏÅK«O„^Œ∞x HõuÑÎ ^¨ ∞Œ #∞ "≥∞~°∞Ñ¨ÙÅ∞ "≥∞iã≤
`≥~e° HÍÔ~=∞Ñ¨Ó_ç ^è~Œ ‡° ~°}~°OQÍ#
g~° ~°H=Îõ Ú zO^≥~å - Ñ¨Å<å@
<åQÆ∞ÖË~Ô · áêÔ~~åII
ÉÏÅK«O„^Œ∞x Hõ^#Œ H“â◊Å=Ú Hõ^ÅŒä e¡
N<å^äŒ Hõq~åA K«O„^Œ=OHõ‰Ωõ K≥ÑÊ¨
Z^ŒHiõ y „Ñ¨=Ç≤ÏOK≥~å - Ñ¨Å<å@
''ZuÎáÈ`«——Å ^Œ∂HÔ ~åII
Hõ$+¨~‚ åÜ«∞Å ã¨ÉÏè Hõq kQÆ*æ ÏÅÖ’
''Ñ¶∞¨ \˜HÍ â◊`„« QÆO^äHŒ ~õ }
° ^è∞Œ ~°∞ºO——_≥#·
Éè@
í ∞ì=¸ˆ~Î "≥ÅÃã~å - Ñ¨Å<å@
„áœ_èâ» +¡ı Å¨ ∞ Ñ¨Ö¯ˇ ~å II
Hõeq∞ |eg∞QÆÅ∞æ Hõ~¬° ‰Ωõ Å ã‘=∞Ö’
HÍxHÍÅ=Ú =zÛ HõÅÇ¨Ï=ÚÅ∞ K≥Å~ˆ QÆ
‰õΩOÑ≤h "å_˘K≥Û~å - Ñ¨Å<å@

Mˇ^· ∞Œ H˘@∞ìÅ∞ Hõ>~ì̌ åII
^•ã¨º=¸ ^ÀÑ≤_ô ^•i„^Œº=¸ ÃÇÏzÛ
áê_çÑO¨ @Å "Õ∞e |OQÍ~°∞ <å `«e¡
Hõ~∞° =Ù HÍÑ¨Ù~°=∞Ü≥∞º~å - Ñ¨Å<å_»∞
HõO@ hˆ~ Éˇ>~ì̌ å II
337 Ñ¨Å<å_»∞
Ñ¨^∞Œ # ´ "å_ç`#« O† `≥~e° ´ |Ü«∞Å∞^Õi† Hõ^#Œ O ´ Ü«Ú^ŒOÌ † H“â◊ÅO ´ <≥Ñ· Ù¨ }ºO† Z^Œ ´ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O
QÆ[O ´ U#∞QÆ∞† Ñ¶∞¨ \˜Hõ ´ 24 xq∞+¨=ÚÅ HÍÅO† â◊Ò« ´ =O^Œ, #∂~°∞† Hõ~}
° nè~∞° _»∞ ´ HÍ~°ºÉèÏ~°O
=Ç≤ÏOK«∞"å_»∞† „áœ_è» ´ ãÖÑ¨Ó~°"‚ ∞≥ #ÿ † âı+¡ ¨ ´ J<ÕHõ J~å÷Å∞ QÆÅ

Hõeq∞ ´ ãÖÑ¨^†Œ |eq∞ ´ |ÅO† Hõ~¬° Ñ_¨ ∞» ´ ~Ô `· ∞« † HõÅÇ¨ÏO ´ áÈ\Ï¡@† Mˇ^· ∞Œ HÀ@∞ ´ *ˇÅ· ∞
ÃÇÏKåÛ ´ JkèHOõ † "Õ∞e ´ JK«Û"≥∞#ÿ † ‰õΩOÑ¨x"å_»∞ ´ „a\©+"π å_»∞
=¸Å áê~îO° - ÉèÏ=O : HÍ~°OÑ¨Ó_ç ^è~Œ ‡° Ü«Ú^ŒOú Ö’ Ñ¨ÖÏfl\˜ g~°∞_»∞ ÉÏÅK«O„^Œ∞_»∞ `«# HõuÎ Ñ¨^∞Œ #∞ „Ñ¨îŒ ≈OKå_»∞.
â◊„`«∞=ÙÅ ~°HOÎõ zOkOk. D g~°~H° "Îõ ∞Õ <åQÆ∞ÖË~Ô · „Ñ¨=Ç≤ÏOzOk. =∞Ç¨ÉèÏ~°`« ãÖ„QÍ=∞OÖ’ ÉÏÅg~°∞_»∞ Jaè=∞#∞ºx
Ñ¨~å„Hõ=∞O`À áÈÅÛ^Œy# ™êÇ¨Ï™êxfl ÉÏÅK«O„^Œ∞_»∞ Ñ¨Å<å\˜ Ü«Ú^ŒOú Ö’ „Ñ¨îŒ ≈OKå_»∞. J`«_ç Hõ^#Œ H“â◊ÖÏxfl
Hõ^ÅŒä ∞ Hõ^ÅŒä ∞QÍ Je¡# N<å^äŒ Hõq~åA K«O„^Œ=OHõ #kH˜ =i‚Oz K≥áêÊ_»∞. P #k Z^Œ HõiyOk. ZuÎáÈ`«Å
[Åáê`«"∞≥ ÿ ^Œ∂HÕk.
<Õ\H˜ © <åQÍ~°∞#˚ ™êQÆ~åxH©, =∂K«~‰¡° Äõ =∞^èºŒ Ö’ ZuÎáÈ`«Å [Åáê`åxfl =∞#O K«∂_»=K«∞Û. JHõ¯_» D
Qˆ Ü«∂xfl ã¨‡iOK«∞‰õΩx ã¨∂ÊùixÎ á⁄O^Œ∞`åO.ó
Hõ~å‚@Hõ PO„^èŒ ™ê„=∂*Ïºxfl ÑïáêeOz# ™êÇ≤Ïf ã¨=∞~åOQÆ} ™ê~°fiÉè∫=Ú_»∞ NHõ$+¨‚ ^Õ=~åÜ«∞Å
J+ì̈kQÆ[æ Hõ=ÙÅÖ’ =ÚY∞º_»∞ Éè@
í ∞ì=¸iÎ ~å=∞~å[Éè∂í +¨}∞_»∞ '=ã¨∞K«i„`«— „Ñ¨|O^è=Œ Ú ^•fi~å „Ñ¨|O^èŒ Hõq`åfixˆH
=<≥flkkÌ# Hõq, Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞#∞ ãÖ^Œi≈Oz, „áœ_è"» ∞≥ #ÿ âı+¡ ¨ Hõq`åfixfl ~°zOKå_»∞.
„Hõ=∞OQÍ ~åAÅ∂, ~å[iHÍÅ∂ JO`«iOKå~Ú. "åºáê~°O HÀãÖ WOQÍ¡O_»∞ #∞O_ç =∞# ^ÕâßxH˜ =zÛ# Dãπì
WO_çÜ∂« HõOÃÑh "å~°∞ WHõ¯_ç ~åAÅ =∞^èºŒ HõÅÇ¨Å#∞ ã¨$+≤Oì Kå~°∞, |ÅÇ‘Ï# ÑïKå~°∞. XHõ ~åAÃÑ· =∞~˘Hõ ~åA#∞
Lã≤Q˘ÖÏÊ~°∞. D J<≥H· ºõ `«#∞ Pã¨~åQÍ KÕã∞¨ ‰õΩx „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ XHÀ¯ „áêO`«OÃÑ· Ñ¨@∞ì#∞ ãÖáêkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
~å*ÏºkèHÍ~åxfl KÕlH˜¯OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. HÀ™êÎO„^è,Œ ~åÜ«∞Åã‘=∞ „áêO`åÅ∞ =∞„^•ã¨∞ ~å[^è•xQÍ QÆÅ `«q∞à◊ „áêO`«OÖ’
KÕ~å~Ú. JO^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞ÃÑ· Dãπì WO_çÜ∂« HõOÃÑh áêÅ<åkèHÍ~åxfl KÕÑ\¨ Oì˜ k.
áê_ç ÑÖ@Å`À JÅ~åi# Hõ~¬° Hõ ã‘=∞‰õΩ HÍxHÍÅ=Ú ^•Ñ¨ÙiOzOk. HõOÃÑh áêÅ‰õΩÅ∞ D ^è•#ºã‘=∞#∞ Mˇ^· ∞Œ
H˘\ÏìÅ∞QÍ =∂iÛ "Õ™ê~°∞. D ^Œ∞ã≤u÷ x =i‚Oz# Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ t=Ü«∞º P"Õ^#Œ qO^•O.

áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
1. Ñ¨Å<å\˜ g~°∞Å ~°HOÎõ zOk „Ñ¨=Ç≤ÏOz# #k Uk? ( )
J. Hõ$ëê‚ P. K«O„^Œ=OHõ W. <åQÆ∞ÖË~∞° D. QÆ∞O_»H¡ =õ ∞‡
2. ÉÏÅK«O„^Œ∞x Hõ^#Œ H“â◊ÖÏxfl Hõ^ÅŒä ∞QÍ Je¡# Hõq Z=~°∞? ( )
J. áÈ`«# P. N<å^è∞Œ _»∞ W. "Õ=∞# D. #Oku=∞‡#
3. ZuÎáÈ`«Å QÍ „Ñ¨=Ç≤ÏOKÕ #k Uk? ( )
J. <åQÆ∞ÖË~∞° P. QÆ∞O_»H¡ =õ ∞‡ W. K«O„^Œ=OHõ D. QÀ^•=i
4. 'Ñ¶∞¨ \˜HÍâ◊`« „QÆO^äŒ Hõ~}
° ^è∞Œ ~°∞º_»∞— Z=~°∞? ( )
J.JÅ¡™êx ÃÑ^Œ#Ì P. #Oku=∞‡# W. N<å^è∞Œ _»∞ D. Éè@
í ∞ì=¸iÎ
5. ÉÏÅK«O„^Œ∞x Hõ^#Œä ∞ N<å^ä∞Œ _»∞ U #kH˜ K≥áêÊ_»∞? ( )
J. QÀ^•=i P. Hõ$ëê‚ W. K«O„^Œ=OHõ D. <åQÆ∞ÖË~∞°
6. Hõeq∞ J#QÍ Uq∞\˜? ( )
J. |Å=Ú P. ãÖÑ¨^Œ W. HÍÅ=Ú D. H©iÎ
7. Ñ¨Å<å_»∞ Mˇ^· ∞Œ H˘@∞ìÅ∞ Hõ\#ì̃ "å_»∞ Z=~°∞? - ( )
J. ‰õΩOÑ≤h"å_»∞ P. _»aƒ"å_»∞ W. „ÃÑO¶ z"å_»∞ D. áÈ~°∞Ûwã¨∞"å_»∞
8. Hõ~∞° =Ù HÍÑ¨Ù~°"∞≥ ÿ HõO\˜h~°∞ Éˇ\#ì̃ `«e¡ Z=~°∞? ( )
J. ~åÜ«∞Åã‘=∞ P. `≥ÅOQÍ} W. Ñ¨Å<å_»∞ D. "≥Å<å_»∞
9. '"Õ∞eq∞ |OQÍ~°∞ <å`«e—¡ Jx Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞#∞ =i‚Oz# Hõq Z=~°∞? ( )
J. QÆ∞„~°O *Ï+¨µ"å P. ~åÜ«∞„áÈÅ∞ ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù
W. Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ∞ "ÕOHõ@t=Ü«∞º D. N<å^è∞Œ _»∞
339 Ñ¨Å<å_»∞
10. Hõ~¬° ‰Ωõ Å ã‘=∞Ö’ L#flk Uk ( )
J. Hõeq∞ P. |eq∞ W. Hõeq∞ |eq∞ ~Ô O_»∞ D. J<åºÜ«∞O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1. W 2. P 3. W 4. D 5. W
6. P 7. J 8. W 9. W 10. W
22.6 =¸Å áê~îO° - 3

XHõ¯ ã¨∞=ÚÇ¨˙~åÎ# Lá⁄ÊOy Éè~í `° Àifi
™êfi`«O„`«º â◊OY=Ú‡ ã≤OÇ¨Ï<å^Œ=Ú KÕÜ∞«
"Õ∞~°∞"≥· xezOk~å - Ñ¨Å<å_»∞
=ÚO^Œ∞_ç áÈiOk~åII
Hõ<Q≥ OÆ \˜ Ç¨Ï#∞=∞O`«∞ HÀ~° g∞ã¨=Ú „kÑ≤Ê
Ñ¨Å<å\˜ „Ñ¨[ÅKÕ Ñ¨#∞fl ÖˇQÉÆ \ˇ Oì̃ K≥
|e~ÚK≥Û Ç¨Ï#∞=∞O`«∞#∂ Ñ¨Ö<å_»∞
Ñ¨~°„Ñ¨Éèí∞`«fiÑ¨Ù QÆ∞O_»¡‰õÄ II
P<å\˜ áœ~°∞ëêÖÏ<å\˜ q„Hõ=∂
ÖÏ<å\˜ "≥É· "íè åÖÏ<å\˜ ãÖã¨$¯`«∞
b<å\˜H© K«i`«Ö’ - Ñ¨Å<å_»∞
q~°zOK≥ |OQÍ~°∞`À II
"≥#∞Hõ `«~∞° =∞Å"åi g~° K«i`«Å ã≤~∞° Å∞
<å~Àfiã≤ `åºQÆOÑ¨Ù hÔ~fi\ì̃ ÃÑOK«~å
qiã≤ ã¨∞Y=ÚÅ∞ ÑÖ_»∞~å - Ñ¨Å<å_»∞
"≥ÅÖËx =∂QÍ}˜~å——

Lifi ´ Éè∂í q∞† <å^ŒO ´ ^èfiŒ x† ZQÆÉ@
ˇ _ì O» ´ Hõ@Hì áõ È=_»O† =∂QÍ}˜ ´ =∞Oz<ÕÅ† ã≤~∞° Å∞ ´ ãÖÑ¨^ÅŒ ∞†
qiã≤ ´ qHõãO≤ z
=¸Å áê~îO° - ÉèÏ=O : Ñ¨~å~Ú ÑïáêÅ##∞ ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ „Ñ¨[Å∞ ZO`À HÍÅO Éèií OK«ÖHË áõ ÈÜ«∂~°∞. J<ÕHõ „áêO`åÖ’¡
x~°ã#¨ Å∞ `«Ö`ˇ åÎ~Ú. qq^èŒ áÈ~å@ ~°∂áêÖ’¡ „Ñ¨[Å∞ `«=∞ Jã¨ÇÏ¨ <åxfl „Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞. ã¨"∞≥ ‡Å∞, âßã¨<ÀÅ¡OÑ¶∞¨ #Å∞,
ã¨`åº„QÆÇ¨ Å`À ^ÕâO◊ J@∞ì_Hç ˜ áÈ~ÚOk.
QÍOnèr ~å[H©Ü∞« ~°OQÆ„Ñ¨"âÕ O◊ `À ÉèÏ~°`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O XHõ ÃÑ^ŒÌ „Ñ¨*Ï L^Œº=∞OQÍ qãïÎ OzOk. ã¨Ç¨ Ü«∞
x~åHõ~°} L^Œº=∂xH˜ QÍOnèr Ñ≤Å∞Ñ¨Ù xKåÛ_»∞. Hõ<≥QÆO\˜ Ç¨Ï#∞=∞O`«∞ <Õ`«$`«fiOÅ Ñ¨Å<å\˜ „Ñ¨[Å∞ Ñ¨#∞flÅ∞
ZQÆ"âÕ ß~°∞. „a\©+π „Ñ¨É∞íè `«fiOÃÑ· `«=∞ P„QÆÇ¨ xfl „Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞. „Ñ¨[Å HÀáêxfl ã¨ÇÏ≤ OK«ÖxË Ñ¨~å~Ú „Ñ¨É∞íè `«fiÑ¨Ù
áÈbã¨∞Å∞ Ç¨Ï#∞=∞O`«∞#∞ HÍeÛ K«Oáê~°∞. P g~°∞_»∞ =∞~°}O˜ Kå_»∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xfl "Õ_H≥ ¯˜ OKå_»∞. K«i„`«Ö’
Ñ¨Å<å\˜ Ñ¨ÙÅ¡i ã¨`åº„QÆÇÏ¨ O XHõ J^è•ºÜ«∂xfl ã¨$+≤Oì K«∞‰õΩ#flk.
"≥#∞Hõ `«~=° ÚÅ "åi g~° K«i`«Å ã≤~∞° Å‰õΩ <å~°∞ áÈã≤, `åºQÆÑÙ¨ h~°∞ÃÑ\ì̃ ÃÑOz`Õ Jk =∞Ç¨=$Hõ=∆ ∞=Ù`«∞Ok.
ã¨∞Y=ÚÅ#∞ ÑÖ_çã∞¨ OÎ k.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 3
1. Ñ¨Å<å\˜ „Ñ¨[Å∞ Z=i <åÜ«∞Hõ`fi« O`À Ñ¨#∞flÅ∞ ZQÆ"âÕ ß~°∞? ( )
J. Ñ¨~fi° `«<xÕ g~°Ü∞« ºKÒ^Œi P. Hõ<fl≥ QÆO\˜ Ç¨Ï#∞=∞O`«∞
W. @OQÆ∞@∂i „Ñ¨HÍâ◊O ÑÖ`«∞Å∞ D. ^Œ∞yæ~åÅ QÀáêÅHõ$+¨Ü ‚ ∞« º
2. Ñ¨~„° Ñ¨É∞íè `«fiO QÆ∞O_»‰¡ Ωõ |Öˇ#· g~°∞_»∞ Z=~°∞? - ( )
J. ^Œ∞yæ~åÅ QÀáêÅHõ$+¨Ü ‚ ∞« º P. @OQÆ∞@∂i „Ñ¨HÍâ◊O ÑÖ`«∞Å∞
W. Hõ<fl≥ QÆO\˜ Ç¨Ï#∞=∞O`«∞ D. QÍ_çK~« ¡° Ç¨Ïi ã¨~Àfi`«=Î ∞~å=Ù
3. Ñ¨Å<å_»∞ "≥ÅÖËx =∂QÍ}˜~å Jx K≥ÑÊ≤ # Hõq Z=~°∞? ( )
J. Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ "ÕOHõ@t=Ü«∞º P. NN
W. QÆ∞é]O *Ï+¨µ"å D. #O_»∂i ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù
4. 'Lifi— J#QÍ J~°O÷ Uq∞\˜ ? ( )
J.K≥~∞° =Ù P.Éèí∂q∞ W.|Å=Ú D.<åQÆe
341 Ñ¨Å<å_»∞
5. "≥#∞Hõ `«~=° ÚÅ"åi g~° K«i`«Å ã≤~∞° efl <å~°∞ áÈã≤, `åº`«=∞<Õ h~°∞#∞ ÃÑ\˜ì ÃÑOK«=∞x HÀi#k Z=~°∞?
( )
J. Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ "ÕOHõ@t=Ü«∞º P. QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù
W. #O_»∂i ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù D. Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1. P 2. J 3. W 4. W 5. W

O ÉèÏ~°`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ JO`«~åƒùQOÆ QÍ ™êy# LÑ¨*ÏfÜ≥∂^Œº=∞O - 'PO„^èÀ^Œº=∞O—
O PO„^èÀ^Œº=∞ w`åÅÖ’ qt+¨"ì ∞≥ #ÿ k 'Ñ¨Å<å_»∞— w`«O.
O Ñ¨Å<å\˜ „Ñ¨[Å „Ñ≤Ü∞« `«=∞ <åÜ«∞‰õΩ_»∞, JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq J=∞~°rq Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ "ÕOHõ@ t=Ü«∞º
O `≥Å∞QÆ∞ „áêO`åÅ∞ Q˘Ñ¨Ê^Œ<åxfl q=iOK«_O» =∞#‰õΩ PO„^èÀ^Œº=∞ w`åÖÖ’ Hõ#|_»∞`«∞Ok.
O Ñ¨Å<å\˜ K«i„`«, â∫~°ºO, ãÖã¨¯$u, L^Œº=∞jÅO, D w`«OÖ’ q=iOÑ¨|_ç<å~Ú.

A. ãÖ^è∞Œ Å∞ :
HÍÑ¨Ù~°=Ú { JÜ≥∞º~å ´ HÍÑ¨Ù~°=∞Ü≥∞º~å
"å_»∞ { =KåÛ~å ´ "å_˘KåÛ~å
Éè~í `° « { Lifi ´ Éè~í `° ˘ifi - QÆ∞}ãÖkè
B. ã¨=∂™êÅ∞ :
Ñ¨Å<å\˜ áœ~°∞+Ö - Ñ¨Å<å\˜ Ü≥ÚHõ¯ áœ~°∞+Ö
q*Ï˝# „Ñ¨Éíè - q*Ï˝# =∞<≥_ç „Ñ¨Éíè - +¨+ª≤ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
=~°^‚ ~Œè å‡Å∞- =~°=‚ Ú#∞, ^è~Œ ‡° =Ú#∞ - ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
g~°=x`«Å∞ - g~°∞Öˇ#· =x`«Å∞ - qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ ã¨=∂ãÖ
â∫~°º"≥ÚQÆÅæ ∞ - â‹~· º° =∞<≥_ç "≥ÚQÆÅæ ∞ - ~°∂Ñ¨Hõ ã¨=∂ãÖ
Hõq ~åA - Hõ=ÙÅÖ’ ~åA - ã¨ÑgÎ¨ ∞ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ

áê_çÑO¨ @Å∞ - áê_çÜ∞« , ÑÖ@Ü«Ú - ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
Éè~í `° Àifi - Éè~í `° Ü
« ∞« #∞¿Ñ~°∞QÆÅ Lifi- ãÖÉèÏ=# Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~å‡^è•~°Ü∞« O
Ñ¨~„° Ñ¨É∞íè `«fiO - Ñ¨~∞° ÅÜ≥ÚHõ¯ „Ñ¨É∞íè `«fiO - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
L‰õΩ¯K«@=ì Ú - L‰õΩ¯Å =O\˜ K«@=ì Ú - qâı+}
¨ Ï Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ ã¨=∂ãÖ
ã¨∞=ÚÇ¨ï~°=Î Ú - =∞Oz^≥#· =ÚÇ¨ï~°OÎ - qâı+}
™êfi`«O„`«ºâ◊OY=Ú- ™êfi`«O„`«O Ü≥ÚHõ¯ â◊OY=Ú - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
HÀ~°g∞ã¨=Ú - HÀ~°Ü∞ÿ≥ # g∞ãÖ - qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ ã¨=∞ãÖ
Ñ¨~„° Ñ¨É∞íè `«fiO - Ñ¨~Å° Ü≥ÚHõ¯ „Ñ¨É∞íè `«fiO - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
|∞^ŒúÜ«ÚQÆO - |∞^Œ∞_ú ç Ü≥ÚHõ¯ Ü«ÚQÆO - ——
#=tÅÊO - #∂`«#"≥∞#ÿ tÖÏÊÅ∞ - qâı+}
¨ Ñ¨Ó~°fiÑ¨^Œ Hõ~‡° ^è•Ü«∞O
=~°^‚ ~Œè å‡Å∞ - =~å‚Å∞, ^è~Œ å‡Å∞ - ^èfiŒ O^èfiŒ ã¨=∞ãÖ
Hõ^#Œ H©âÅ◊ =Ú - Hõ^#Œ =ÚH˘é‰õΩ Hˆ â◊Å=Ú- K«`∞« iú `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
„áœ_è» âı+¡ Å¨ ∞ - „áœ_è"» ∞≥ #ÿ âı+¡ Å¨ ∞ - qâı+}
Hõ~¬° ‰Ωõ Åã‘=∞ - Hõ~¬° ‰Ωõ Å Ü≥ÚHõ¯ ã‘=∞ - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°+¨ ã¨=∂ãÖ
HõO\˜h~°∞ - HõO\˜ÜÚ≥ Hõ¯ h~°∞ - +¨+ª‘ `«`∞« Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ
C. Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^•Å∞
â∫~°º=Ú - ^è~·≥ º° O, g~°`fi« O
=∞QÆ∞= - ¢ã,Î‘ *Ï#, WOu, =#u
Ü«Ú^Œú=Ú - ãÖQÆ~=° Ú, H˘\Ï¡@, ~°}=Ú, Hõ^#Œ =Ú
=ã¨∞=∞u - Éè∂í q∞, ^è~Œ ,° <ÕÅ
Z^Œ - Ç¨Ï$^ŒÜ«∞=Ú
H“â◊Å=Ú - <Õ~Ê° i`«#O, ™ê=∞~°º÷ O, KåHõKH« ºõ O
K«„Hõ=iÎ - ~å~åA,„Ñ¨É∞íè =Ù, =∞Ç¨~åA
K«O„^Œ=OHõ - K«O^Œ=∂=∞, „ÑüÑ¨^<Œ å\˜ K«O„^Œ∞x =OHõ
|OQÍ~°O - Ñ¨_çã≤, ã¨∞=~°‚O
343 Ñ¨Å<å_»∞
D. <å<å~å÷Å∞
áê~°∞ - „Ñ¨=Ç≤ÏOK«∞, áêiáÈ=Ù
„Ñ¨ÉèíÅ∞ - HõÅ∞QÆ∞Å∞, u~°∞"åà◊§Ö’ Hõ>ìË „Ñ¨ÉÅíè ∞
E. „Ñ¨H$õ u qHõ$`«∞Å∞
Hõ^äŒ - Hõ`«
~°H=Îõ Ú - ~°Q`Æ =« Ú, <≥`∞« ~Î ∞°
ãÖ^èºŒ - ÑÖ[, ãÖ*ˇ
Mˇ^· ∞Œ - HÔ ^· ∞Œ
â◊OY=Ú - â◊OHõ=Ú
F. =Ùfi`«º`«Îº~å÷Å∞
áœ~°∞+¨=Ú - Ñ¨Ù~°∞+¨µx Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏ==Ú
H∆Í„`«O - Hõ∆„uÜ«ÚxÜ≥ÚHõ¯ ÉèÏ==Ú
„ÉÏÇ¨Ï‡}ºO - „ÉÏÇ¨Ï‡}∞x Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏ==Ú
"≥+· =‚¨ =Ú - q+¨µ=‚ Ù Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏ==Ú
kQÆæ*ÏÅ∞ - k‰õΩ¯Å <≥_ç U#∞QÆ∞Å∞
‰õΩOÑ¶h¨ - HõOÃÑhH˜ ãÖ|OkèOz#k ( POQÆÑ¡ ^¨ OŒ )
JÉèÏº™êÅ∞
22.9 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. "≥Å<å_»∞ w`« ~°K~« Ú`« Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ t=Ü«∞ºQÍi [##O, `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, ÉÏÅºO QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
2. Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ t=Ü«∞º ™êÇ≤Ï`åºxfl ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« O_ç.
3. #OkH˘O_» QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
4. Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞Ö’x g~°=x`«Å QÆ∂iÛ ~åÜ«∞O_ç.
5. ÉÏÅK«O„^Œ∞}˜ â∫~åºxfl =i‚OK«O_ç.
6. Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞‰õΩ HÍxHÍÅO ^•Ñ¨ÙiOzOk Jx Hõq K≥ÑÊ¨ \ÏxH˜ HÍ~°}O Uq∞\˜?
7. Ñ¨Å<å\˜ Ñ¨ÙÅ¡i ã¨`åº„QÆÇÏ¨ O QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
1. Ñ¨Å<å_»∞ "≥ÅÖËx =∂QÍ}˜QÍ Jx Hõq Qˆ Ü«∞OÖ’ ZÖÏ x~°∂Ñ≤OKå_»∞?
2. Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞ „áêâ◊º™êÎºxfl =i‚OK«O_ç.
3. Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞Ö’x g~°=x`«Å∂, g~°∞Å QÆ∞iOz ~åÜ«∞O_ç.
4. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ Ñ¨Å<å_»∞ „áêO`«OÖ’ [iy# ãÖÑ¶∞¨ @Å#∞ ~åÜ«∞O_ç.

I.a Ñ¨Å<å\˜ ã‘=∞ÃÑ· „Ñ¨MÏº`« w`åxfl ~°zOz# Ñ¨ÙÅ∞Ñ¨ÙÅ "ÕOHõ@ t=Ü«∞º, `≥ÅOQÍ} q"≥∂K«<À^Œº=∞ HÍÅOÖ’
'`≥ÅOQÍ} ~°} x<å^ŒO— J#fl Q˘Ñ¨Ê Qˆ Ü«∂xfl ~°zOK«_O» QÆ=∞xOK«=Åã≤# q+¨Ü∞« O.
`≥ÅOQÍ} ~°} x<å^Œ=Ú
`≥Å∞QÆ∞ ^Õâ"◊ Ú≥ Hõ¯ >ËÜ∞« x
k‰õΩ¯Å#∞ =∂„~À‡y Ñ≤eK≥#∞
`≥Å∞QÆ∞ ÅO`å XHõ¯>ËÜ∞« x
`≥Å∞QÆ∞^Õâ◊ q=ÚHÎ̃ Ü«Ú^Œ=ú Ú
HÍHõfÜ«∞ Ü«ÚQÍO„^è∞Œ ezÛ#
`≥Å∞QÆ∞*ÏuH˜ ^è~Œ ‡° Ü«Ú^Œ=Ì Ú
™êO„Ñ¨^•Ü«∞ *’ºuxeÊ# II
`≥Å∞QÆ∞ g~°∞Å∞ =ÚO^Œ∞ ‰õΩiH˜i ——
~åÜ«∞ÖÏO„^è=Œ Ú L`«~Î åO„^è=Œ Ú
`≥Å¡ ^˘~°Å‰õΩ `«Å∞Ñ¨Ù `≥~z° ~åHõã∆ ∞¨ _» Hõ|oOÑ¨ =`«∞=Î
`«e¡ <ÕÅ‰õΩ ^•ã¨ºq∞zÛ# `«∂~°∞Ê ãÖ„^ŒÑÙ¨ @ÅÅ∞ <≥*· ÏO
"≥Ú^Œ\˜ ÉÏxã¨ ‰õΩÅ=Ú <≥*· ÏO
áê^Œ=ÚÅ =Ú^•Ì_=» Öˇ<å II
áêÅ#=Ú‡‰õΩ <åâ◊#=∞‡x II
Fi~°rfi Ü≥∞~°∞QÆ=@~å
H˘Ñ¨CÖÏw p~° ÖÁep
`≥Å∞QÆ∞ ãÖ„^Œ=Úâ◊HÎ̃ á⁄Ow
jÅ =∞~°~ˆ K≥~z° <å_»∞~°
HÔ ~°@"≥∞ÿ PHõã=¨ ∞O>Ë
"åx`«Å#∞ qOuO`«Å∞QÆ `≥QÆ
„Ñ¨àÜ
◊ ∞« =ÚQÆ x^≥ =K«∞ÛK«∞#flkII
#~°∞‰õΩ â◊Ñ^¨ =Œè Ú ~°} x<å^Œ=Ú II
345 Ñ¨Å<å_»∞
x#∞fl, h ~°[HÍ~°#¡ ∂ q∞=Ú Ü«Ú^Œ=ú Ú# =∞$`«∞º=Ù‰õΩ zHõ¯Hõ
"Õ∞Ñ≤ ÃÑOz# ^Œ∞+ì̈ â◊‰Ωõ h ^ŒH¯˜ xez# „Ñ¨*Ïâ◊„`«∞Å
áê^Œ∞âß ã≤OÇ¨ã¨#=Ú‡#∞ „Ñ¨*Ï „^ÀÇ¨ïÅ áêe\˜H˜ <å
„q∞Oy"ÕÜ∞« QÆ =K«∞ÛK«∞#flkII _»H¯õ _˘Hõ #~°=Ú‡ Ñ¨Ó#∞Î~∞° II
`≥Å^¡ ˘~°Å‰õΩ z\ì̃ `«=Ú‡_»∞ J@ ‰õΩ∆ ^•~°∞ÅÎ <å^èŒ n#∞Å∞

#Å¡ ã¨~åÌ~ü <å@∞ Ç≤Ï@¡~∞° J@#∞ ãÖã¨¯$f *Ï˝#Ç‘Ï#∞Å∞
<år <≥*· ÏO „Ñ¨}Ü«∞Ñ¶Å¨ =ÚÅ∞ J@#∞ „Ñ¨É∞íè ÉÏxã¨Å Éè^Ë =Œ Ú
`≥ÅOQÍ}Ï qÅÜ«∞ =Ç≤ÏflÖ’ ÖËx #∂`«#[QÆu "≥ÅÜ«Ú#∞ II
Éèãí ‡¨ "≥∞ÿ ^è∂Œ =∞=Ú‡ „QÆ"∞≥ ‡#∞II
Q“`«g∞ Hõ$ëê‚„ã¨=O`«∞Å
`≥ÅOQÍ}Ï Ü«Ú^Œú nHõÖ∆ ’ H“yeO`«Å #=∞$`«=Ú‡Å
`≥ÅOQÍ}Ï q„Hõ=∞=ÚÖ’ ‰õΩiã≤, ã¨ã¨ºÑ¨Ù Ñ¨ÙÅHõÖˇ· =∞#
`≥ÅOQÍ}Ï P`«‡|eÖ’ `≥Å∞QÆ∞ á⁄Å=ÚÅ∞ qiÃã_»∞<£
`≥ÅOQÍ}Ï ~°HÎõ ÖËdx
„"åÜ«ÚK«∞#flk q[Ü«∞Ñ¶∞¨ @ì=ÚII <≥ÅÅ∞ xO_ç# `≥Å∞QÆ∞`«eH¡ ˜
Hõ_∞» Ñ¨ÙÑÖ_ç# Yx[ãÖÑ¨^Œ
L`«~Î åO„^è=Œ Ú ~åÜ«∞ÖÏO„^è=Œ Ú Ü«∞O„`«âßÅÅ =∞Åz fiz
`≥ÅOQÍ}Ï PO„^èŒ "≥ÚHõ>ÿ̌ ãÖ`«iOK«∞#∞ `≥Å∞QÆ∞ ãÖ`«u
qâßÖÏO„^èŒ „Ñ¨*Ï~å[º q `≥Åã¡ ~¨ Ê° =Ú `≥zÛ~ÚzÛ#
#∂`«fl [QÆux ã¨$+≤ì KÕÜÚ« K«∞II #Å¡ ^˘~°Å xÜ«∞O`«$Hõ=Ú‡#
#~°HÉõ Ï^èŒ <≥kiÛ áÈÔ~_ç
<Õ\˜ HÍi‡Hõ Hõ~¬° HÍ=o
xdÅ ÉèÏ~°`*« Ïu [#∞Å‰õΩ
`À\˜ Ü«∂„u‰õΩÖˇ#· Ñ‘_`ç «
"Õ∞Å∞H˘Å∞Ñ¨ÙÅ∞ áê_»∞`«∞#fl
HÀ\˜`À <≥H· ºõ =ÚQÆ #K«Û@ #∂`«fl ÉèÏ~°`« „Ñ¨*Ï~å[ºÑ¨Ù
~å[ºK«„Hõ=Ú „uÑ¨CK«∞O^Œ∞~°∞II ^•i ~ÚkÜ«∞x K«∂Ñ¨ÙK«∞#flk.

O H˘xfl JO„^èÀ^Œº=∞w`åÅ#∞ ¿ãHõiOK«O_ç. "å\˜x ZÅ∞ÔQuÎ áê_»O_ç.
O `≥Å∞QÆ∞<ÕÅ, `≥Å∞QÆ∞ *Ïu, `≥Å∞QÆ∞ `Õ*ÏÅÃÑ· "≥Å∞=_ç# „Ñ¨=ÚY∞Å ~°K#« Å∞ ¿ãHõiOK«O_ç - K«^=Œ O_ç.
O g∞ „áêO`«OÖ’ áê_»∞H˘<Õ L^Œº=∞ w`åÅ∞ ¿ãHõiOz áê_»O_ç.
23 ¿ãfiKåÛùQÍ#=Ú
P^è∞Œ xHõ Hõq`«fiOÖ’ ™œO^Œ~º° O, „¿Ñ=∞, ÉèHí ,Î˜ „Ñ¨H$õ u, ¿ãfiK«Û,ù ã¨$‡u „áê^è•#ºO =Ç≤ÏOz# Hõq`åfixH˜ ÉèÏ=Hõq`«fiO
J<Õ ¿Ñ~°∞ ã≤~÷ Ñ° _¨ Oç k. nxfl #=ºHõq`«fi=∞h, Jaè#= Hõq`«fi=∞h ‰õÄ_® Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl~°∞. Hõ=ÙÅ∞ Hõ^HŒä <õ åfl , áê„`«ÅHõ<åfl
ÉèÏ==ºH©HÎ ~õ }
° Hˆ Z‰õΩ¯= „áê^è•#º`«~Ú=fi_»O=Å¡ ÉèÏ=Hõq`«fiO J<Õ ¿Ñ~°∞ „Ñ¨K∞« ~°"∞≥ Oÿ k. D `«~Ç° ¨ Hõq`åfixH˜ ÉèÏ=
Hõq`«fi=∞x "≥Ú^Œ@ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\ì̃# "å~°∞ QÍ_çK~« ¡° Ç¨Ïiã¨~Àfi`«=Î ∞~å=Ù. HõqÜ≥ÚHõ¯ XHõ Jqã¨Ê+ì̈ "åOKèå‰õΩ~°=Ú, XHõ
JO`«iflQÆ∂_è» `åÑ¨=Ú, XHõz#fl HÍ=º=ÚÖ’ T^Œ|_ç#KÀ Jk ÉèÏ= Hõq`«fi=Ú Jx qâ◊fi<å^äŒ ã¨`º« <å~åÜ«∞}
ÉèÏ=Hõq`åfixfl x~°fizOKå~°∞.
¿ãfiKåÛùQÍ#=Ú J<Õ Hõq`«`À Hõq =∂#=ÙxH˜ ¿ãfiK«Ûù ZO`« J=ã¨~"° ∂≥ „Ñ¨H$õ u Ñ¨~O° QÍ K≥ÑÊ¨ _»O [iyOk. Hõq
`å#∞ Ñ¨‰Ω∆õ Å ~Ô Hõ¯Å`À `ÕeÜ«∂_ç, #Hõ„∆ `«=ÚÅÖ’ #Hõ„∆ `« "≥∞ÿ "≥∞~°ã≤ =∞^è∞Œ ~°QÍ#=ÚÖ’ =∂Ü«∞"≥∞ÿ áÈ`å#∞ JO\Ï_»∞.

O ÉèÏ=Hõq`« ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞°
O Hõ$+¨â‚ ß¢ãÎ≤ Hõq`«fi <ÕÑ^¨ •ä ºxfl q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O =∞x+≤H˜ ¿ãfiK«Ûù ZO`« „áê}Ñ¨^"Œ ∞≥ #ÿ ^À qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
¿ãfiKåÛù™êfi`«O„`åºÅ∞ *Ïu[#∞Å TÑ≤~°∞Å∞
347 ã¿ fiKåÛQù Í#=Ú

D áê~îO° ^Õ=ÙÅÑë¡ "ÕOHõ@ Hõ$+¨‚ âß„ã≤Î ~åã≤# Hõ$+¨Ñ‚ H¨ =∆õ Ú J<Õ HÍ=ºãÖÑ¨Ù\˜ #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OK«|_çOk. DÜ«∞#
ÉèÏ=Hõq`«fiOÖ’ tY~° ã¨=∂#∞_»~Ú#Hõq. 1887 Ö’ `«∂~°∞Ê QÀ^•=i lÖÏ¡, ÃÑ^•ÌÑÙ¨ ~°O `åÅ∞HÍ K«O„^ŒáêÖˇOÖ’
Hõ$+¨â‚ ß¢ãÎ≤ [x‡OKå_»∞. 1918 Ö’ q[Ü«∞#QÆ~O° HõàÏâßÅÖ’ Ñ¨@Éì „íè ^Œ∞ÅÜ«∂º_»∞. J^Õ ãÖ=`«û~°O Ç¨Ïi[#∞Å`À Hõeã≤
ã¨ÇÏ¨ ÑÖH˜Î Éè’[#OKÕã#≤ O^Œ∞‰õΩ "≥e"ÕÜ∞« |_®¤_∞» . ÃÑ^•ÌÑÙ¨ ~°O, Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O, HÍH˜<å_» L#fl`« áê~îâ° ßÅÖ’¡ Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞QÍ
Ñ¨xKÕ™ê_»∞. „|Ç¨Ï‡ã¨=∂[O „Ñ¨ÉÏè =O`À J<ÕHõ Qˆ Ü«∂Å∞ ~å™ê_»∞. 1941 Ö’ L^ÀºQÆ q~°=∞} KÕ™ê~°∞. 1942 Ö’ #=º
™êÇ≤Ï`«º Ñï+¨`∞« Î J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞QÍ Ñ¨xKÕ™ê_»∞. 1945 Ö’ [iy# JÉè∞í º^ŒÜ∞« ~°K~« Ú`«Å =∞Ç¨ã¨ÉÅíè ‰õΩ J^èºŒ Hõ`∆ « =Ç≤ÏOKå_»∞.
Hõ$+¨Ñ‚ H¨ =∆õ Ú, „Ñ¨"åã¨=Ú, T~°fit, Hõhfl~°∞ „âß=}˜, HÍsÎH,˜ =∞Ç¨ÏuÎ, Ñ¨ÅH¡ ,˜ â◊i‡+ª̈, ^è#Œ ∞~å÷#∞, "Õ∞Ñ¶∞¨ =∂Å,
u~°∞áêÊ=Ù =O\˜ ~°K#« Å∞ KÕ™ê_»∞. =∞ÖËâ¡ fi◊ i =O\˜ K«Å# z„`åÅ‰õΩ =∂@Å∞, áê@Å∂ ~å™ê_»∞. JãÖMÏºHõ"∞≥ #ÿ
Åe`«w`åÅ∞ ~å™ê_»∞. DÜ«∞# Åe`« w`åÅ∞ PHÍâ◊"å}˜ ^•fi~å „Ñ¨™ê~°"∞≥ ÿ Ñ¨Å∞=Ù~°∞ „â’`«Å#∞ PHõ@∞ì‰Ωõ <åfl~Ú.
DÜ«∞# â‹e· Åe`«OQÍ Ç¨Ï$^ŒºOQÍ =ÙO@∞Ok. Hõ$+¨‚ âß„ã≤Î Ç¨Ï$^ŒÜ∞« "åk.=∞`åf`«"∞≥ #ÿ =∂#=`å"åk. =∂#=ÙxH˜
¿ãfiK«Ûù „áê} „Ñ¨^Œ"≥∞ÿ#^Œx, Ñ¨Ù=ÙfiÖ’¡ #Hõ∆„`åÖ’¡ "Õ∞Ñ¶¨∂Ö’¡ , Ñ¨‰õ∆ΩÖ’¡ , `«∞"≥∞‡^ŒÖ’¡ JO`«\Ï `å<≥· qÇ¨Ïi™êÎ#x,
#=ÙfiH˘O>Ë #=ÙfiH˘#O_ç. <åHÀiˆH <å‰õΩ =ÚYºO, ÉèÜ í ∞« O ^ÕxH˜ Jx ¿ãfiKåÛù ÉèÏ=##∞ D áê~îO° Ö’ Hõq=ºHõOÎ KÕ™ê_»∞.
23.3 =¸Å áê~îO° - 1

#qfiáÈ^Œ∞~°∞ QÍHõ <åˆH\˜ ã≤Q∞Æ ?æ
<å~ÚK«ÛÜ
ù ∞Õ QÍHõ<åˆH\˜ "≥~Ñ° Ù¨ ?
HõÅqÇ¨ÏOQÆ=Ú Ñ¨H=∆õ ÚÅ ^ÕeÜ«∂_ç
`å~°HÍ =∞}∞ÅÖ’ `å~°<·≥ "≥∞~°ã≤
=∂Ü«∞ =∞Ü≥∞º^Œ#∞ <å=∞^è∞Œ ~°QÍ#=Ú# !
#qfiáÈ^Œ∞~°∞ QÍHõ <å Hˆ \˜ ã≤Q∞Æ ?æ
J~å÷Å∞ : WK«Ûù ´HÀiHõ† "≥~Ñ° Ù¨ ´ ÉèÜ í ∞« O† qÇ¨ÏOQÆ=Ú ´ Ñ¨H†∆˜ Ñ¨H=∆õ Ú ´ ~Ô Hõ¯† `å~° ´ #Hõ„∆ `«O `å~°HÍ=∞}˜ ´
#Hõ„∆ `åÅÖ’ „âı+"ì̈ ∞≥ #ÿ † =∞^è∞Œ ~°QÍ#=Ú- fÜ«∞<≥#· áê@
"≥Ú~ÚÅ∞ ^À<≥ÅÖ’# Ñ¨Ü∞« #O ÉÁ#iÛ
q∞<≥flÅ¡ qÇ¨ÏiOz "≥∞~°ÑÙ¨ <≥"· ∞≥ ~°ã≤
áê_»∞K«∞ z#∞¯<≥· Ñ¨_áç È^Œ∞xÅ‰õΩ
#qfiáÈ^Œ∞~°∞ QÍHõ <å Hˆ \˜ ã≤Q∞Æ æ
J~å÷Å∞ : "≥Ú~ÚÅ∞ ´ "Õ∞Ñ¶∞¨ =Ú , =∞|∞ƒ† ^À<≥ ´ `≥ÑÊ¨ , Ñ¨_=» † q∞#∞fl ´ PHÍâ◊=Ú† WÅ ´ <ÕÅ, Éè∂í q∞

`≥e=∞|∞ƒ `≥~K° å@∞ K≥e K«O^Œ=∂=∞
[`«Q∂Æ _ç ^À|∂z ã¨~™° êÅ <å_ç
ky~å#∞ ky~å#∞ kq#∞O_ç Éè∞í qH˜
J~å÷Å∞ : `≥e=∞|∞ƒ ´ `≥Å\¡ ˜ "Õ∞Ñ¶∞¨ O† ^À|∂z ´ ^˘OQÍ@† kq ´ PHÍâ◊O, ã¨fi~°Oæ † Éè∞í q ´ <ÕÅ
jHõ~O° |∞Å`À_» z~°∞g∞Å`À_»
#==∞øHÎ̃ Hõ=ÚÅ`À <å@º=Ú‡ ÖÏ_ç
[Åkè QÆ~ƒ° =ù Ú‡ Ö’Ñ¨Å =ÚxæáÈ^Œ∞
J~å÷Å∞ : jHõ~=° Ú ´ K«ÅQ¡ Íe† z~°∞g∞Å∞ ´ z#flKÕÑÅ¨ ∞† #==∞øH˜HÎ =õ ÚÅ∞ ´ #=~°`åflÅ∞, H˘`«~Î `° åflÅ∞† [Åkè ´
ã¨=Ú„^ŒO† QÆ~ƒ° =ù Ú – Hõ_∞» Ñ¨Ù
=~°∞"≥uÎ Ñ¨~∞° "≥uÎ Ñ¨=#∞x`À_»
`«~∞° âßY ^Œ∂i Ñ¨„`«=ÚÅ#∞ *Ëi
„Ñ¨}Ü«∞ ~°ÇÏ¨ ™êºÅ∞ Ñ¨Å∞¯K«∞ #∞O^Œ∞
J~å÷Å∞ : Ñ¨=#∞_»∞ ´ QÍe, "åÜ«Ú=Ù† `«~∞° âßY ´ K≥@∞ìH˘=∞‡† Ñ¨„`«=Ú ´ P‰õΩ† „Ñ¨}Ü«∞=Ú ´ „¿Ñ=∞
JÅ~°∞Ñ¨_O» u [H˜¯eyO`« "≥\ì˜
qiKÕ_≥ Ñ¨ÙÅHÕÑ¨ ã¨~ã° #¨ ∞ ÉÏ_ç
=∞iÜ≥ÚHõ¯ ##`À_» =∞O`«#O ÉÏ_ç
"Õ~˘Hõ¯ ã¨∞=∞HÍO`« „g_»É’Q˘\ì̃
„H˘O^Õ<≥ ™È#Å „QÀe ™ÈÅ∞@‰õΩ
Ñ¨Ó=Ù Ñ¨Ó=Ù#‰õΩ#∞áÈ=ÙK«∞#O^Œ∞
J~å÷Å∞ : JÅ~°∞Ñ¨_O» u ´ JO^Œ"∞≥ #ÿ „ã‘†Î qiKÕ_≥ ´ Ñ¨Ù=Ùfi#O\˜„ã‘†Î ã¨~ã° #¨ ∞ ´ ^ŒQ~æÆ Q° Í, Ñ¨H¯õ #† ## ´ Ñ¨Ù=Ùfi†
=∞O`«#=Ú ´ =ÚK«Û@∞¡, =∂@ÖÏ_»∞† ã¨∞=∞HÍO`« ´ Ñ¨Ù=ÙfiJ<≥_ç „ã‘†Î „g_» ´ ã≤Q∞Æ †æ „H˘O^Õ<≥ ´ H˘`«`Î <Õ †≥ ™È# ´
„Ñ¨"åÇ¨Ï=Ú† ™ÈÅ∞@ ´ `«∂eáÈ=Ù@

Ñ¨H∆˜ #Ü≥∞º^Œ zxfl |∞∞Hõ∆ =∞Ü≥∞º^Œ#∞
=∞^è∞Œ Ñ¨ =∞Ü≥∞º^Œ K«O^Œ=∂=∞ #Ü≥∞º^Œ#∞
"Õ∞Ñ¶∞¨ =∞Ü≥∞º^Œ qO`« "≥∞~°ÑÙ¨ #Ü≥∞º^Œ#∞
JÅ~°∞ ã¨Ü∞≥ º^Œ zQÆ∞~å‰õΩ #Ü≥∞º^Œ#∞
áê@ #Ü≥∞º^Œ H˘O_»"åQÆ∞ #Ü≥∞º^Œ#∞
Ñ¨=# =∞Ü≥∞º^Œ "åiúÉOíè QÆ =∞Ü≥∞º^Œ#∞
J~å÷Å∞ : |∞∞Hõ=∆ Ú ´ #Hõ„∆ `«=Ú† =∞^è∞Œ Ñ¨=Ú ´ `«∞"≥∞‡^Œ† "Õ∞Ñ¶∞¨ =Ú ´ "≥Ú~ÚÅ∞, =∞|∞ƒ† "åi÷ÉOíè QÆ=Ú ´ ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨
HÔ ~°@=Ú† JÅ~°∞ ´ XÑ¨C† zQÆ∞~å‰õΩ ´ ÖË`å‰õΩ
UÖ’HÀ Ü≥∞Ñ¨C_À Ü≥∞@∞Å<À QÍx
=∂Ü«∞ =∞Ü≥∞º^Œ <Õ#∞ =∂iáÈÜ≥∞^Œ#∞
<å ~ÚK«ÛÜ
ù ∞Õ QÍHõ <å Hˆ \˜ "≥~Ñ° Ù¨
J~å÷Å∞ : UÅHÀ´ ZO^Œ∞ÅHÀ
áê~î°QÆ`« „Ñ¨â◊flÅ∞
1. Hõq =∂Ü«∞=∞ÜÕ∞ºk ( )
1) Ñ¨Hõ∆=Ú 2) `å~°HÍ=∞}∞Å∞ 3) =∞^è∞Œ ~° QÍ#=Ú 4) ã≤Q∞Æ æ
2. Hõq ÜÕ∞q^èOŒ QÍ ÉèÁ=∞‡^Œ‰Ωõ kQÆ∞`å_»∞. ( )
1) qÇ¨ÏiOz 2) z#∞ÔH· 3) Ñ¨Ü∞« #"≥Ú#iÛ 4) #=ÙfiK«∞
3. Hõq kˆQk ( )
1) Éè∞í q#∞O_ç kqH˜ 2) kq#∞O_ç Éè∞í qH˜
3) `≥e=∞|∞ƒ#∞O_ç Éè∞í qH˜ 4) K«O^Œ=∂=∞ #∞O_ç Éè∂í q∞H˜
4. Hõq =Úxy ÜÕ∞ KÀ@∞ ( )
1) #==∞øH˜ÎHõ=ÚÅÖ’ 2) z~°∞g∞ÅÖ’ 3) [Åkè QÆ~ƒ° =ù ÚÖ’ 4) jHõ~°=ÚÅÖ’
5. Hõq =∞O`«<åÖÏ_ç#k ( )
1) JÅ~°∞ Ñ¨_O» u 2) qiKÕ_≥ 3) ##`À_» 4) ã¨∞=∞HÍO`«
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–3† 2–2† 3–2† 4–3† 5–3
23.5 ÉèÏ=O qâıëêOâßÅ∞

O ~å[Ç¨ÏOã¨Å ~Ô Hõ¯Å g∞^Œ `ÕeÜ«∞_»∞`«∂ PHÍâ◊OÖ’ Ñ¨Ü∞« xOz K«∞Hõ¯ÅÖ’ K«∞Hõ¯<≥· „âß=ºOQÍ áê_»∞‰õΩO@∂
=∂Ü«∞=∞ø`å#∞.
Hõqã¨fi`«O„`«∞_»∞, #Å∞QÆ∞~°∞ U=∞#∞‰õΩ<åfl #qfi<å P`«_∞» ÖˇH¯õ KÕÜ∞« _»∞. ã≤Q∞Æ æ Ñ¨__» ∞» . Z=ˆ~=∞#∞‰õΩ<åfl P`«_Hç ˜
ÉèÜ
í ∞« OÖË^∞Œ . J#∞H˘#flk KÕ™êÎ#<Õ ¿ãfiKåÛùÉÏè =# WO^Œ∞Ö’ Wq∞_ç=ÙOk.
O "Õ∞Ñ¶∂¨ Å#|_Õ Ñ¨_=» ÅÖ’ „Ñ¨Ü∂« }OKÕã,≤ PHÍâ◊=∞O`å qÇ¨ÏiOz, "≥∞~°ÑÙ¨ <≥· "≥∞~°ã≤ áÈ`å#∞. z#∞‰õΩQÍ Éè∂í q∞H˜
~åeáÈ`å#∞. Z=fi~°∞ #=Ùfi H˘#fl#∞ <Õ#∞ ÖˇH¯õ ÃÑ@ì#∞
"Õ∞Ñ¶¨∂Å∞h\˜H˜ xÅÜ«∂Å∞. ^À<≥Å∞ h\˜Ö’ „Ñ¨Ü«∂}ÕKÕ ™ê^èŒ<åÅ∞. PHÍâ◊OÖ’ qÇ¨ÏiOKåÅO>Ë Ñ¨H˜∆ÖÏ
~Ô Hõ¯Å∞O_®e. ~Ô Hõ¯Å`À qÇ¨Ïi™êÎ#x K≥ÑÊ¨ _»O ™ê=∂#ºO. "Õ∞Ñ¶∂¨ Å∞ J<ÕÑ_¨ =» Ö’¡ qÇ¨Ïi™êÎ#x K≥ÑÊ¨ _»O qâı+O¨ .
O PHÍâ◊OÖ’ Ñ¨Ü∞« xOKÕ K«O^Œ=∂=∞‰õΩ "Õ∞Ñ¶∂¨ Å∞ J_»∞¤ ~å=_»O ã¨ÇÏ¨ [O. Jk ^À|∂K«∞ÖÏ_»∞#@∞¡QÍ=ÙO@∞Ok.
J@∞ =O\˜ *Ïae¡`À, `≥e=∞|∞ƒÅ`À ¿ãflÇ¨ÏOKÕã,≤ ã¨~™° êÖÏ_ç PHÍâ◊O#∞O_ç <ÕÅ‰õΩ ky~å#∞. #Å∞QÆ∞~°∞
#=Ùfi‰õΩ#fl#∂ <Õ#∞ ã≤Q∞Æ æ Ñ¨_#» ∞.
*Ïae¡ =∞|∞ƒÅKå@∞ #∞O_ç „Ñ¨Ü∂« }˜ã∂¨ Î Ö’ÑëH˜ "≥Å∞ÑëH© =zÛ#@∞¡ LO_»\Ïxfl Hõq ^À|∂K«∞ÖÏ@`À
áÈÅÛ_»O qâı+O¨ . "å\˜`À [`«Q∂Æ _ç, ã¨~™° êÖÏ_ç Hõq PHÍâ◊O#∞O_ç <ÕÅ‰õΩky~å#x K≥ÑÊ¨ _»O qâı+O¨ .
O K«eQÍÅ∞Å`À z#fl z#fl KÕÑÅ¨ `À, #=~°`åflÅ`À <å@º=∂_ç, ã¨=Ú„^ŒQ~Æ ƒ° Où Ö’Ñ¨ÖË =ÚxyáÈ`å#∞. #Å∞QÆ∞~ˆ
=∞#∞‰õΩ#fl#∞ <Õ#∞ã≤Q∞Æ æ Ñ¨_#» ∞.
O QÍe`À ã¨=∂#OQÍ Ñ¨~∞° QÆ∞Öˇ`∞« `Î å#∞. K≥@¡ H˘=∞‡Ö’¡ ^Œ∂i, P‰õΩÅ`À „¿Ñ=∞~°ÇÏ¨ ™êºÅ∞ =∂@¡_`» å#∞ #Å∞QÆ∞~ˆ
=∞#∞‰õΩ#fl <å‰õΩã≤Q∞Æ æ ÖË^∞Œ .
O Hõq `«##∞ `å#∞QÍe`À#∞, K≥@`¡ À#∞ `å^•f‡HõiOK«∞ HÀ=_»O qâı+O¨ .
O XHõ Ñ¨Ù+¨Ê =x`«‰Ωõ yeyO`«Å∞ ÃÑ_»`å#∞. =∞~À Ñ¨ÓÉ’_çÑÙ¨ ÅHõiOK«∞#@∞¡ „Ñ¨H¯õ # KÕi áê@Å∞ áê_»`å#∞.
=∞iÜ≥∞Hõi`À =ÚK«Û\Ï¡_,ç "Õ~˘Hõ Ñ¨Ù=Ùfi ã≤Q∞Æ æ áÈQ˘_»`å#∞. H˘`«Î `Õ<Å≥ ∞ `åy ™Èe áÈ=Ù@‰õΩ Ñ¨Ù=ÙfiÑ¨Ù=Ùfi‰õΩ
u~°∞QÆ∞`å#∞.

`«∞"≥∞‡^ŒÅ∞ Ñ¨Ù=Ùfi Ñ¨Ù=Ùfi‰õΩ uiy `Õ<#≥ ∞`åy rq™êÎ~Ú. nxx Hõ=ÙÅ∞ „¿Ñ=∞`À áÈÖÏÛ~°∞. `«∞"≥∞‡^ŒÅ∞ Ñ¨Ù=ÙfiÅ
g∞^Œ "åe `Õ<#≥ ∞ „QÀÅ_»O „ã‘Î Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ „Ñ¨}Ü«∞OQÍ K≥ÑÊ¨ _»O qâı+O¨ .
O Hõq `å#∞ PHÍâ◊OÖ’ qÇ¨ÏiOKÕ z#flÑ¨H<∆˜ Ò`å#O\Ï_»∞. PHÍâ◊OÖ’ "≥∞i¿ã #Hõ„∆ `«O `«∞"≥∞‡^Œ *Ïae¡, =∞|∞ƒ,
"≥∞~°∞Ñ¨Ù J=Ù`å#O\Ï_»∞. WOHÍ H˘O_»"åQÆ∞, Ñ≤Å¡ `≥"∞≥ ‡~° ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ JÅ#∞ ‰õÄ_® J=Ù`å#O\Ï_»∞.
PHÍâ◊OÖ’ qÇ¨ÏiOKÕ Ñ¨H,∆˜ #Hõ„∆ `«O, `«∞"≥∞‡^Œ, *Ïae¡ "Õ∞Ñ¶∞¨ O, "≥∞~°ÑÙ¨ fQÆ, ¿ãfiK«ÛQù Í uiˆQq., Jq Z=i
J^Œ∞Ñ¨Ù P[˝ÅÖ’#∞ LO_»=Ù. Hõq `å#∞ ‰õÄ_® J@∞=O\˜ ¿ãfiKåÛùrq#x K≥Ñ¨C‰õΩO@∞<åfl_»∞. áê@Ö’,
H˘O_»"åQÆ∞Ö’, QÍeÖ’, ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ JÅÖ’¡ XHõ~H° "õ ∞≥ #ÿ ^èfiŒ x =Ù#flk. P ^èfiŒ x , `å#∞ J=Ù`å#x Hõq K≥ÑÊ¨ _»O
qâı+O¨ .
O ÃÑ#· K≥ÑÊ≤ # q^èOŒ QÍ Ñ¨Å∞ q^è•Å∞QÍ `å#∞ =∂iáÈ`å#O@∞#fl Hõq ZO^Œ∞HÀ,ZÑ¨C_À Z@∞Å<À `å#∞=∂Ü«∞
=∞ø`å#x =∂iáÈ`å#x K≥ÑÙ¨ `«∞<åfl_»∞. `å#∞ZÖÏ =ÙO_®Å‰õΩ‰õΩO\Ï_À JÖÏˆQ =ÙO\Ï#O\Ï_»∞. #Å∞QÆ∞~°∞
#qfi##∞ <Õ#∞ã≤Q∞Æ æ Ñ¨_#» O\Ï_»∞.
D Hõq`«Ö’ Hõq ¿ãfiKåÛù ÉèÏ=##∞ „Ñü+≤ãª ∞¨ <Î åfl_»∞. =ºHÎ̃ „Ñ¨H$õ uÖ’ ¿ãfiK«ÛQù Í qÇ¨ÏiOKÕ „Ñ¨f JOâ◊OÖ’#∂
`«##∞ `å#∞ „Ñü Ñ¶e¨ OÑ¨ KÕã∞¨ ‰õΩx, `å#∞ J@∞=O\˜ ¿ãfiKåÛù rq`åxfl QÆ_á» êÅx HÀ~°∞‰õΩO\Ï_»∞. JÖÏO\˜ HÀiHõ#∞
<≥~"° ~Õ ∞° Û HÀ_®xH˜ ÉèÜ
í ∞« Ñ¨__» ∞» . #Å∞QÆ∞~°∞ #qfi##∞ ã≤Q∞Æ æ Ñ¨_#» x xsƒùux „Ñ¨H\õ ™˜ êÎ_∞» . =∞x+≤H˜ ¿ãfiKåÛù r=#=Ú
„áê}Ñ¨^=Œ ∞x Hõq D Hõq`« ^•fi~å =ºHõOÎ KÕ™ê_»∞.
Åe`« Åe`«"∞≥ #ÿ Ñ¨^|Œ O^è•Å`À ã¨=∂#"≥∞#ÿ `«∂QÆ∞#∞™êkèOK«_O» Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« Ñ¨^•Å‰õΩ „âß=º`«#∞,
ãÖw`«Q∞Æ }Ïxfl JkÌ Q˘O`≥uÎ áê_»∞HÀ_®xH˜ gÅ∞QÍ ~°∞á⁄OkOK«_O» Ö’ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î ã≤^ÇÌŒ Ï¨ ã¨∞ÅÎ ∞. „Ñ¨H$õ u z„`åxfl
Hõ#∞Å‰õΩ Hõ\#ì̃ @∞¡QÍ ^Œ$â◊º=∂#O KÕÜ∞« @OÖ’ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î ‰õΩ#fl „ÑüÉè#í ∞ D YO_çHÖõ ’ =∞#O QÆ∞iÎOK«=K«∞Û.

O #Å∞QÆ∞~°∞ #=ÙfiH˘#fl#∞ <å‰õΩ ã≤Q∞Æ Éæ Ü
íè ∞« =¸ÖË=Ù. Ñ¨H∆˜ ~Ô Hõ¯Å g∞^Œ Zyi, `å~°HÅõ Ö’ "≥∞~°ã≤ <å=∞^è∞Œ ~°"∞≥ #ÿ
áê@ÅÖ’ <Õ#∞ =∂Ü«∞"≥∞áÿ È`å#∞
O "Õ∞Ñ¶∂¨ ÅÖ’ Ñ¨Ü∞« xOz, PHÍâ◊=∞O`å qÇ¨ÏiOz "≥∞~°ÑÙ¨ <≥· "≥∞~°ã,≤ áê_»∞‰õΩO@∂ z#∞‰õΩÖÏ <ÕÅ‰õΩ~åeáÈ`å#∞
O =∞|∞ƒKå@∞ K«O^Œ=∂=∞ `À [`«Q∂Æ _ç PHÍâ◊O#∞O_ç <ÕÅ‰õΩ ky~å#∞
O z~°∞KÕÑÅ¨ `À#∞ , =Ú`åºÅÖ’#∞ Hõeã≤ #$`«ºOKÕã≤ ã¨=Ú„^Œ QÆ~ƒ° Où Ö’ =ÚxyáÈ`å#∞
O QÍe`À áê@∞ Ñ¨~∞° QÆ∞Öˇu,Î K≥@H¡ ˘=∞‡ÅÖ’ ^Œ∂i P‰õΩÅ`À „¿Ñ=∞~°ÇÏ¨ ™êºÅ∞ =∂\Ï¡_`» å#∞

O XHõ Ñ¨Ù=Ùfi‰õΩ K«H¯õ eyO`«ÃÑ\ì̃, =∞~˘Hõ Ñ¨Ù=Ùfi`À áê@Å∞ áê_ç, "Õ~˘Hõ¯ Ñ¨Ù=Ùfi ã≤Q∞Æ #æ ∞ á⁄Q˘\ì̃, `Õ<`Õ åy `«∂e
™ÈÅ∞@‰õΩ Ñ¨Ù=Ùfi Ñ¨Ù=Ùfi‰õΩ u~°∞QÆ∞`å#∞.
O z=iH˜ Ñ¨H,∆˜ #Hõ„∆ `«O, `«∞"≥∞‡^Œ K«O^Œ=∂=∞,=∞|∞ƒ`«∞#Hõ, "≥∞~°∞Ñ¨Ù, Ñï=∞à◊O, zQÆ∞~å‰õΩ, áê@, H˘O_»"åQÆ∞,
QÍe, HÔ ~°@O Jhfl `«<Õ J=Ù`å#O@∞_»∞ Hõq.
O ZÑ¨C_À ZO^Œ∞HÀ, ZÖÏQÀ <Õ#∞ =∂Ü«∞"≥∞ÿ áÈÖË#∞, =∂iáÈ`å#∞ JO\Ï_»∞ Hõq.
JÉèÏº™êÅ∞
23.7 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. ÉèÏ=Hõq`«fi=Ú#∞ x~°fizOz, Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î QÍi rq`«O ~°K#« Å QÆ∞iOz `≥ÅÑÖ_ç.
2. ¿ãfiK«Ûù QÍ#=Ú Hõq`«Ö’ Hõq Ü≥ÚHõ¯ ~ÚK«Ûù Uq∞\˜?
1. ¿ãfiK«Ûù QÆ∞iOz Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î Jaè„áêÜ«∂Å∞ `≥Å∞ÑÖ_ç.
2. ¿ãfiKåÛù QÍ#=Ú Hõq`«Ö’ Hõq „Ñ¨H$õ ux ÉèÏqOz# q^èOŒ `≥ÅÊO_ç.
C. HÕk Ñ¨^•ÅÖ’x ãÖkè ¿Ñ~°#¡ ∞ `≥ÅÑÖ_ç.

<åˆH\˜- <å‰õΩ{ U\˜ ´ .......................................
`ÕeÜ«∂_ç - `Õe{P_ç ´ .......................................
=∂Ü«∞ =∞Ü≥∞º^Œ#∞ - =∂Ü«∞=Ú{JÜ≥∞º^Œ#∞ ´ .......................................
q∞<≥flÅ¡- q∞#∞fl {ZÅ¡ ´ .......................................
Ñ¨~°∞"≥uÎ - Ñ¨~°∞=Ù{ZuÎ ´ .......................................
"Õ~˘Hõ¯ - "Õ~°∞{XHõ¯ ´ .......................................
zQÆ∞~å‰õΩ ´ zQÆ∞~°∞{P‰õΩ ´ .......................................
„H˘O^Õ<≥ - H˘`«Î{`Õ<≥ ´ .......................................
UÅHÀ - UÅ{XHÀ ´ .......................................
D. HÕk ã¨=∂ã¨ Ñ¨^•Å‰õΩ q„QÆÇÏ¨ "åHÍºÅ∞ ~åã≤ ã¨=∂ãÖ ¿Ñ~°∞ `≥ÅÑÖ_ç.
<å~ÚK«Ûù ´ ................................................. .......................................
`å~å=∞}∞Å∞ ´ ................................................. .......................................
=∞^èŒ∞~°QÍ#=Ú ´ ................................................. .......................................
z~°∞g∞Å∞ ´ ................................................. .......................................
#==∞øH˜ÎHõ=Ú ´ ................................................. .......................................
[ÅkèQÆ~°ƒù=Ú ´ ................................................. .......................................
`«~∞° âßY ´ ................................................. .......................................
ã¨∞=∞HÍO`« ´ ................................................. .......................................
„H˘O^Õ<≥ ´ ................................................. .......................................
E. HÕk *ÏfÜ«∞Å#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz ™⁄O`« "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.

#qfiáÈ^Œ∞~°∞QÍHõ ´ .........................................................................................
^À|∂zÖÏ@ ´ ...........................................................................................
=∞O`«#ÖÏ_»∞ ´ .........................................................................................
F. HÕk <å<å~å÷Å∞ QÆÅ Ñ¨^•xfl g∞ áê~îO° Ö’ QÆ∞iÎOK«O_ç.

Ñ¨H˜∆Ô~Hõ¯, Ñ¨k¿ÇÏ#∞~ÀAÅ∞ (â◊√Hõ¡Ñ¨Hõ∆=Ú, Hõ$+¨‚Ñ¨Hõ∆=Ú) .................................................
K≥@∞ìH˘=∞‡, qÉèÏQÆ=Ú .................................................
G. HÕk Ñ¨~åºÑ¨^•Å∞ QÆÅ Ñ¨^•Å#∞ ~åÜ«∞O_ç.

`«∞"≥∞‡^Œ, ™ê~°OQÆ=Ú ´ ........................................................................
"Õ∞Ñ¶∞¨ O, =∞|∞ƒ ´ .........................................................................
PHÍâ◊O, #Éèí=Ú, QÆQÆ#=Ú, xOy ´ ..........................................................
ã¨=Ú„^Œ=Ú, ™êQÆ~°O, L^Œkè ´ ................................................................
K≥@∞ì, =$Hõ∆=Ú, Éèí∂q∞[=Ú ´ ................................................................
„ã‘Î, =Úk`«, =∞QÆ∞=, HÍO`« ´ ................................................................
Ñ¨Ù+¨Ê=Ú, Ñ¨Ù=Ùfi, ã¨∞=∞=Ú ´ .................................................................
H. HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ „Ñ¨H$õ `«∞Öˇ`· Õ qHõ$`«∞Å∞, qHõ$`«∞Öˇ`· Õ „Ñ¨H$õ `«∞Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
Ñ¨H˜∆ ´ ................................................................
"≥∞~ÚÅ∞ ´ ................................................................
Ñ¨Ü«∞#=Ú ´ ................................................................
=∂H˜ÎHõ=Ú ´ ................................................................
ÉèOèí QÆ=Ú - |OQÆ=Ú

A. ^Õ=~°H˘O_» ÉÏÅQÆOQÍ^è~Œ ° uÅH± ~åã≤# 'J=∞$`«O ‰õΩiã≤# ~å„u— ãÖÑ¨Ù@OÖ’x D =K«# Hõq`«#∞ K«^=Œ O_ç.
^è•„f [#x QÆ∞O_≥ g∞k
Ü«Ú^ŒÑú Ù¨ H˘~°HOõ K«∞Å Z„~°x ~°=fiÅ∞
g∞ ~Ô =Ô~<· å K«∂âß~å
HõhflÔ~<· å q_çKå~å
HÀ\˜ HÀ\˜ Ããx· ‰õΩÅ T_çÑ_¨ #ç
Hõ#∞ „QÆ∞_»¡ J^•ÌÅÖ’ „ÑüÑ¶e¨ OKÕ x*ÏÅ#∞
g∞ ~Ô Ñ¨Ù_≥<· å K«∂âß~å
^Œi„^Œ∞x <À~°∞ÖËx Hõ_∞» Ñ¨Ù
`≥~∞° K«∞H˘#fl <åÅ∞Hõ |∂_ç^ÖŒ ’ „"åã¨∞‰õΩ#fl =∂@Å∞
g∞Ô~Ñ¨Ù_≥<· å K«∂âß~å
D Qˆ Ü«∞OÖ’x „Ñ¨QuÆ jÅ ÉèÏ"åÅ#∞ ZuÎ ~åÜ«∞O_ç.

B. JÑïz`« Ñ¨^ºŒ O
D HÕk Ñ¨^ºŒ ÉèÏQÍÅ#∞ K«kq `«~åfi`« WzÛ# „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ XHÀ¯ "åHõºOÖ’ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç
uq∞~°Å`« `å~°HÍ ‰õΩã¨∞=∞=ÚÅ ^•ÅÊ
Hõ~¯° â◊ tÅÜ«Ú #=r=# HõàÅ◊ ^Õ~°
„"≥∂A"≥∂Hõ z=Ù~°∞ÖˇuÎ =Ú~°∞=Ù ã¨∂Ñ¨
[QÆ=ÚxO_® ¿ãfiKåÛù QÍ# ~°≠~°∞ÅxO`«∞
Ü«ÚQÆÜÚ« QÆO|∞Å hâ◊fi~° Ü≥∂^è∞Œ ÅQÆ∞K«∞
¿ãfiK«ÛHÔù · „áê} ã¨∞=∞=ÚÅiÊOK«∞"åi
J=∞Å rq`«ÑÅ¨¶ =Ú, ^è#Œ º`«#∞QÍOK«
[QÆ=ÚxO_» ¿ãfiKåÛù QÍ# ~°≠~°∞ÅxO`«∞
1. `å~°HÍ ‰õΩã¨∞=∞=ÚÅ‰õΩ ^•eÛ#k Z=~°∞
ã¨=∂^è•#O :..........................................................................................
2. Hõq U q^èOŒ QÍ [QÆ=Ú #∞O_ç ¿ãfiKåÛù QÍ#~°≠∞~°∞Å#∞ áê_»∞‰õΩ<åfl~°∞
ã¨=∂^è•#O :..........................................................................................
3. Z=i rq`« Ñ¶Å¨ =Ú ^è#Œ º`«#∞ QÍOK« Hõq ¿ãfiKåÛù QÍ#=Ú KÕÜÚ« K«∞<åfl~°∞
ã¨=∂^è•#O :.........................................................................................
4. „áê}ã¨∞=∞=ÚÅ#∞ ZO^Œ∞HÀãÖ JiÊOKåe.
ã¨=∂^è•#O :.........................................................................................
5. =Ú~°∞=Ùã¨∂¿Ñ"Õq
ã¨=∂^è•#O :.........................................................................................

O Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î Hõ$`«∞Å#∞ ãÖáêkOz K«^=Œ O_ç.
O g∞‰õΩ #zÛ# Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î Qˆ Ü«∂xfl QÆ∞iOz "åHÍºÅÖ’ q=iOK«O_ç.

24 HÍÑ¨Ùa_»¤
P^è∞Œ xHõ Ü«ÚQÆOÖ’ Pq~°ƒqù Oz# Hõq`å ~°∂áêÅÖ’ Hõ~¬° Hõ Hõq`«fiO qt+¨"ì ∞≥ #ÿ k. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ =º=™êÜ«∞
„Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ ^ÕâO◊ . =º=™êÜ«∂xH˜ Hˆ O„^Œ aO^Œ∞=Ù 'Hõ~¬° ‰Ωõ _»∞—. Hõ~¬° ‰Ωõ _ç Éè∞í [ã¨¯O^è•ÅÃÑ#· <Õ „QÍg∞} =º=ã¨÷ H˘#™êQÆ∞
`«∞Ok. á⁄ÖÏÅ#∞ Ç¨ÏÖÏÅ`À ^Œ∞xfl, WÖÏ`«ÅOÖ’ ^è•#º ~åã¨∞Å#∞ ÑÖ_çã∞¨ #Î fl xifi~å=∞ „â◊=∞rq Hõ~¬° ‰Ωõ _»∞. W`«_ç
rq`åxfl, J#∞Éè"í åÅ#∞ =i‚OKÕ Hõq`åfixfl Hõ~¬° Hõ Hõq`«fiO JO@∞<åflO. W@∞=O\˜ Hõq`åYO_çHõ <˘Hõ^•xx =∞#O
K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.

- QÆOQÆ∞Å âß~ÚÔ~_ç¤ Hõq`«fi Hõ$+≤x q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
- Hõ~¬° Hõ Hõq`«fiO QÆ∞iOz J=QÍÇ¨Ï# U~°Ê~°∞K«∞‰õΩO\Ï~°∞.
- HÍÑ¨Ùa_»¤ Ñ¨^ºŒ HÍ=ºOÖ’x qâıëêOâßÅ#∞ q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
- `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Hõ~¬° Hõ Hõq`«fiO „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.

1890= ãÖ=`«û~°OÖ’ WÑ¨Ê\˜ =~°OQÆÖò lÖÏ¡Ö’x ~å=∞K«O„^ŒQ∂Æ _≥OÖ’ N=∞u "≥OHõ=∞‡, N "≥OHõ@~Ô _ç¤
^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ Ñ¨Ù\ì̃# a_»¤ QÆOQÆ∞Å âß~ÚÔ~_ç.¤ D ÉÏÅ∞_çfl N=∞u ~å=∞Hõ¯, N t"åÔ~_ç¤ ^ŒOÑ¨`∞« Å∞ ^Œ``Î« « fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
Hõ~°Î=º x~°fiÇ¨Ï}Ö’<Õ Ü«∞â◊ã¨∞û LO@∞Ok.
357 HÍÑ¨Ùa_»¤
=~°OQÆÖò lÖÏ¡Ö’x KÕ~åºÅ „QÍ=∞ x"åã≤ =∞ÖÏ¡~Ô _ç¤ =^ŒÌ âß~ÚÔ~_ç¤ `≥Å∞QÆ∞ <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl_»∞. =∞~˘Hõ JÜ«∞º"å~°∞
`≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨, KèO« ^Œã∞¨ ûÅÖ’x "≥∞à◊‰Ωõ =Å∞ <Õ~åÊ~°∞. ÉÏÅºOÖ’<Õ âß~ÚÔ~_ç¤ ~å=∂Ü«∞}, ÉèÏ~°`,« ÉèÏQÆ=`« „QÆO^ä•Å#∞
J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞. J#fl=∞Ü«∞º, ~å=∞^•ã¨∞, ~å=∞K«~¡° "≥OHõ@^•ã¨∞ H©~#Î° Å#∞ áê_»_O» , áê_çOK«_O» "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_∞» .
Z^Œ∞QÆ∞`«∞#fl =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ ãÖ™ê÷#OÖ’x x*ÏO ~å[iHõ ÑïáêÅ#Ö’x Ö’áêÅ#∞ „QÆÇÏ≤ OKå_»∞.
^ÕâO◊ Ö’ „a\˜+µ¨ "åi ÑïáêÅ# Ñ¨^`úŒ ∞« Å#∞ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞. PO„^è=Œ ∞Ç¨ã¨Éíè HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl_»∞.
Ñ¶e¨ `«OQÍ XHõ ÜÕ∞_®k áê@∞ *ˇÅ· ∞ tHõ#∆ ∞ J#∞Éèqí OKå_»∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ ã¨∂Êùi`Î À ã‘^• ™ê^• rq`åxfl QÆ_áç ê_»∞.
^ŒOÑ¨Ù_»∞ aÜ«∞ºO`À =O_ç# J#flO =∂„`«"∞Õ u<Õ"å_»∞. rq`åO`«O L`«~ˆÎ }˜ Ñ¨ÙÅ¡`À =∂„`«"∞Õ ^ŒO`«^•è =#O KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞.
Z„~°Ñu¨ `Î À <Õã#≤ QÆ∞_»`¤ À ‰õΩ\ì̃# ÖÏbÛ<Õ ^èiŒ OKå_»∞. ^èÀ=u, âßÅ∞"å ‰õÄ_® Z„~° Ñü`Î À <Õã#≤ "Õ "Õã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞.
âß~ÚÔ~_ç¤ `«O„_ç `å`«Å∞ =º=™êÜ«∞^•~°∞Å∞. `å#∞ ‰õÄ_® =º=™êÜ«∞ =$uÎ<Õ KÕÑ\¨ Ïì_∞» . ã¨fiÜ«∞O Hõ$+≤`À
qHõãO≤ z# ã¨ÇÏ¨ [Hõq ÑÖ_ç`∞« _≥#· âß~ÚÔ~_ç¤ Hõq`«fiOÖ’ áÈ`«#fl#∞, áêO_ç`º« OÖ’ N<å^è∞Œ _çx ã¨∞ÊùiOÑ¨*¿Ë ã"å_»∞.
JK«Û"≥∞#ÿ `≥ÅOQÍ}Ï ~Ô `· ∞« HõqQÍ Q“~°qOÑ¨|_ç<å_»∞. ¿Ñ^Œ™ê^ŒÅ‰õΩ ^•#^è~Œ å‡Å∞ KÕâß_»∞. r_çHÅõ ∞¡ ^Õ"åÅÜ«∞ qHÍ™êxH˜
Hõ$+≤ KÕâß_»∞. =Ü≥∂[#∞Å HÀãÖ <åÅ∞QÆ∞ ÉÏÅtHõÅ∆ ∞ „"åâß_»∞. x™êfi~°÷ Ñ¨~∞° _çQÍ, ã¨ÇÏ¨ #jÅ∞_çQÍ ã¨∂ÊùiÎ ^•Ü«∞Hõ"∞≥ #ÿ
85 ãÖ=`«û~åÅ ÑïÑ¨Ó~°"‚ ∞≥ #ÿ rq`åxfl QÆ_Ñç #≤ N QÆOQÆ∞Å âß~ÚÔ~_ç¤ 1975 ÃãÃÑOì |~ü 4# Jã¨qÎ ∞OKå_»∞. J`«_∞»
JK«Û"≥∞#ÿ HÍÑ¨Ùa_».¤ x|^Œ`ú Q« ÅÆ Hõ~¬° Hõ Hõq.
24.3 áê~î° <ÕÑ^

¨ ºŒä O
#=º Hõq`åfixH˜ <åOn "åHõºO, „áêp# Hõq`åfixH˜ =ÚyOÑ¨Ù "åHõºO ÑëH˜# P^è∞Œ xHõ =∞Ç¨ HÍ=ºO '=Úã¨Å=∞‡
=∞~°}O—. Hõ@=ì ∞Oz ~å=∞eOQÍÔ~_ç¤ JÑ¨Ó~°fi ~°K#« Wk. „áêp# =$`«Î KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’, H˘`«Î Wu=$`«OÎ `À "≥Å∞=_ç# D
HÍ=ºO áê`«, H˘`«ÅÎ "Õ∞Å∞ HõÅ~ÚHõQÍ xezOk. „QÍ=∞ ãÖHˆ =∆ ∞O HÀãÖ P`å‡~°Ê}O KÕã∞¨ ‰õΩ#fl Hõ~¬° Hõ Ü«Ú=u
Wu=$`«OÎ `À ~°zOÑ¨|_ç# '=Úã¨Å=∞‡ =∞~°}O—`À P^è∞Œ xHõ Hõq`«fiO, JO^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ Hõ~¬° Hõ Hõq`«fiO „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ ^Œx
ÉèÏqOÑ¨=K«∞Û.
„Ñ¨H$õ u Ü«∞O^Œ∞ „¿Ñ=∞ QÆÅ ÉèÏ=Hõ=ÙÅ∞ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ „Ñ¨H$õ u`À Jq<åÉèÏ= ãÖ|O^èOŒ QÆÅ „QÍg∞} „Ñ¨[Å
rq`åÅ#∞ `«=∞ Hõq`«fiOÖ’ =i‚OKå~°∞. Ñ¨Ö¡ˇ „Ñ¨[Ö’¡ Hõ~¬° ‰Ωõ Å∞ =ÚY∞ºÅ∞. Hõ~¬° ‰Ωõ Å QÆ∞iOz Q˘Ñ¨Ê HÍ"åºÅ#∞ ~°zOz#
"åiÖ’ ^Œ∞=Ófii ~åq∞Ô~_ç,¤ QÆOQÆ∞Å âß~ÚÔ~_ç¤ „Ñ¨^=Œä ∞ ã¨‡~°}Ü © Ú« Å∞. ^Œ∞=Ófii 'Hõ$+‘=Å∞_»∞—, âß~ÚÔ~_ç¤ 'HÍÑ¨Ùa_»—¤
Hõ~¬° Hõ Hõq`åfixH˜ ÅHõº∆ „áêÜ«∞"≥∞#ÿ ~°K#« Å∞. D ~Ô O_çO\˜Ö’#∂ Hõ~¬° ‰Ωõ Å, Hõ~¬° Hõ WÖÏ¡O„_» ^≥#· Ok# K«~º° Å∞ ã¨∂Hõ‡∆ ^Œ$+≤`ì À
ÑïjeOK«|_ç<å~Ú. ã¨∂~Àº^ŒÜ∂« xH˜ =ÚO^Õ ÖËz, á⁄ÖÏxH˜ "≥o¡ HÍÜ«∞ Hõ+Oì̈ KÕã,≤ „á⁄^Œ∞Ì „QÆ∞OH˜# `«~∞° "å`« WÅ∞¡
KÕ~ˆ Hõ~¬° ‰Ωõ Å‰õΩ |∞∞`«∞=ÙÅ`À q_»nÜ«∞~åx ãÖ|O^èOŒ LO@∞Ok. PÜ«∂ |∞∞`«∞=ÙÖ’¡ g~°∞ KÕÜ∂« eû# =º=™êÜ«∞
ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ‰õΩ ã¨=∞#fiÜ«∞O LO@∞Ok. JO^Œ∞=Å# Hõ~¬° Hõ rq`åxH©, |∞∞`«∞=~°#‚ Å∞ *’_çOz ^Œ∞=Ófii,
QÆOQÆ∞Å `«=∞ HÍ"åºÅ#∞ ~°HÎ̃ Hõ\Oì̃ Kå~°∞.
W@∞=O\˜ Hõ~¬° Hõ rq`å#∞Éè=í Ñ¨^ºŒ HÍ=ºO ''HÍÑ¨Ùa_»—¤ —
QÆOQÆ∞Å âß~ÚÔ~_ç¤ ~°zOz# ''HÍÑ¨Ù a_»—¤ —#∞ =º=™êÜ«∞ Ñ¨^ºŒ HÍ=ºOQÍ Hõq „Ñ¨H\õ O˜ K«∞‰õΩ<åfl_»∞. 1937Ö’
„Ñ¨^=Œä ∞ =Ú„^Œ} á⁄Ok# D HÍ=ºO 1950Ö’ `«$fÜ«∞ =Ú„^Œ}QÍ "≥Å∞=_çOk. "≥Ú^Œ\˜ =Ú„^Œ}‰õΩ ™êfiQÆÒ« ÑëH˜#
JÑ¨Ê\˜ PO„^èŒ qâ◊fi q^•ºÅÜ«∞O "≥ã· π Kèå#ûÅ~ü N Hõ@=ì ∞Oz ~å=∞eOQÍÔ~_ç¤ ''HÍÑ¨Ùa_»#¤ ∞ K«kq q∞H˜¯eQÍ P#OkOzux.
Hõq`«fi=Ú |Ç¨ï ÉÏQÆ∞QÍ#∞#flk. q+¨Ü∞« =Ú L`«"Î ∂≥ `«=Î ∞=Ú—— JO@∂ „Ñ¨âO◊ ã≤OKå~°∞.
''g~°∞ HÍÑ¨Ù Ñ¨~=° ÚQÍ ~åu QÆ∞O_≥Å#∞ ‰õÄ_® HõiyOK«∞ nHõ|∆ ∂x ~¸ HÍ=º=Ú#∞ ~°zOz#@∞¡ `ÀK«∞#∞.
JO^Œ∞ÅÔH· `å"Õ∞ "≥Ú^Œ@ Hõhfl~°∞ HÍiÛ<å~°∞. áÈ`«# Ñ¨^ºŒ ^èÀ~°}∞Å#∞ K«H¯õ QÍ "≥Å~ÚOz<å~°∞. âß~ÚÔ~_ç¤ HÍÑ¨Ùa_».¤
DÜ«∞# „"åã≤#k HÍÑ¨Ùa_»¤ Hõ_Q» OÆ _»¡ =~°#‚ . g~°∞ P~åkèOz#k HÍÃÑ#· áÈ`«##∞, P#O^Œ=Ú#‰õΩ =∞iÜÕ∞q∞ HÍ=Öˇ#∞?——
Jx Jaè#OkOKå_»∞ QÍ_çK~« ¡° Ç¨Ïi ã¨~Àfi`«=Î ∞~å=Ù. ZOHõ=∞‡Å`À, |∞K«Û=∞‡Å`À, zO`å=∞}˜Å`À HÍÅO QÆ_∞» ã¨∞#Î flÑ¨C_»∞
HÍÑ¨Ùa_»¤ ~°OQÆOÖ’H˜ J_»∞QÆ∞Éˇ@@ì _»O ãÖ`À+≤OÑ¨^yŒ #k Jx ÉèÏqOz# ã¨∞~°=~°O „Ñ¨`åÑÔ̈~_ç.¤ ''D #∂`«# Hõq`«‰Ωõ
PO„^èŒ "å[‡Ü«∞=Ú#O^Œ∞ =∞Oz ™ê÷#=ÚO_»QÅÆ ^Œx qâ◊fiã≤OK«∞K«∞<åfl#∞—— Jx PHÍOHÕ∆ Kå_»∞.
24.4 =¸Å áê~î°O–1

qkè=Öˇ c[=ÚÖò q`«<Î åQÆe QÆ@ì
K«^∞Œ =ÙÅÑ¨_u» h ã¨~ã° ¨ xÅ∞K«∞
Ç¨Ïi=Öˇ ã¨™êº^Œ∞Å~°ÜÚ« K«∞ É’+≤OÑ¨
HõÅ∞=ÚÅ K≥eÜ«∞ h Hõ_=» ∞ xÅ∞K«∞
„Ñ¨àÜ◊ ∞« HÍÅ∞x =Öˇ ÃÑ~· ∞° Å QÀ~ÚOÑ¨
|Åq∞K«∞Û â◊HhÎ̃ „Ñ¨H¯õ xÅ∞K«∞
ã¨`åÎfik QÆ∞}=ÚÅ ã¨`fi« =Ú „Ñ¨H\õ O˜ Ñ¨
=ÚQÆ∞~°∞ =¸~°∞ÅÎ `À_» „uQÆ∞} ã¨`∞« Å∞
HÍÑ¨ÙÖˇ· ÃÑ~· ∞° Éˇ@∞ìK∞« HÍzHÀÜ«∞

#=`«iOzi QÍÉ’Å∞ #=xÃÑ#·
QÍ# "åi Ü«∞#∞Hõ$u |∂x#\˜ì
Ããi· HÍ ã¨fÑ¨`∞« Å#∞ ãÖã¨‡iO`«∞
^Œ\Oì̃ Ñ¨Ù K≥@∞ìÅ H˘\ì̃ ‰õΩÑ¨ÊÖ’ "ÕÜ∞«

<å~åã¨∞Å#∞ QÍÅÊ #u==K«∞Û
q∞@ìÑÙ¨ @ìÅ „^Œqfi =∞@ìO|∞ ¿ãÜ«∞QÍ
Ñ¨Ù~°∞fiÑ¨Ù„@Å [OÑ¨ É’\˜ =K«∞Û
359 HÍÑ¨Ùa_»¤
=∞^ŒÑÙ¨ >ˇ^∞Œ ÅÌ QÆ\ì̃ Ü«∞^Œ#∞ÃÑ· ^Œ∞#flQÍ
q`«#Î O|∞Å"ÕÜ∞« "≥Åk =K«∞Û
ÃÑ~· ∞° K«∞@∞ì "≥Å∞QÆ∞ Ñ¨Å∞=∂~°∞¡ Éˇ@Qì Í
QÆkÌ QÍ^Œ=Ú nÜ«∞ HÍO`« =K«∞Û
W`«~° HÍ~°º=ÚÅ#∞ Éè~í Î° "≥`H« ˜ ¿ãÜ«∞
=∞OK≥ÃÑ· <≥H¯˜ QÍK«∞ <å K«OK«ÖÏH˜∆
ÑÖ@ |O_çOÑ¨ „Hõ=∞=ÚQÍ |OzÃÑ@∞ì
^ŒOÑ¨`∞« Å |∂Å |∂lOz ^ŒO_»q∞_»∞^Œ∞.
Ñ¨Ù\ì̃ui "Õ∞^Œ‰Ωõ Å‰õΩ<£

|∞\ì̃u~å Ü«∞~°HKõ `Õ « =∞\ì̃x ^Œ∞#fl<£
Éˇ\uì̃ i [QÆu Hõ#fl=Ú
^Œ@_ì =» ÙÅ∞ k~°∞QÆ∞ g∞~°∞ `«Ñã¨ ∞¨ Å∞ QÍˆ~!
ÉèÏ=O : 'HÍÑ¨Ùa_»—¤ Ñ¨^ºŒ HÍ=ºO xO_® Hõ~¬° ‰Ωõ x Hõ^Õä LOk. Hõq `«# L^ÕâÌ º◊ O, „áêâ◊ãºÎ̈ „Ñ¨™ê÷Ñ<¨ å^Œ∞Å∞ Ñ¨ÓiÎ KÕã#≤
`«~∞° "å`« `«# HÍ=º<åÜ«∞‰õΩ_≥#· Hõ~¬° ‰Ωõ xfl „Ñ¨âO◊ ã≤ã∞¨ <Î åfl~°∞.
^Œ@Oì QÍ ÃÑiy# K≥@#¡ ∞ H˘\ì̃, ~Ô `· ∞« ‰õΩÑ¨ÊÅ∞QÍ "Õã∞¨ OÎ >Ë, P ‰õΩÑ¨ÊÅ#∞ HÍÅÛ_®xH˜ J`«xH˜ ã¨f=∞}˜ =ã¨∞OÎ k.
q∞@ìÅ#∞ Ñ¨Ù@ìÅ#∞ `«qfi <ÕÅ#∞ ã¨=∞=Ú KÕã∞¨ OÎ >Ë, Ñ¨Ù~°∞QÆ∂ Ñ¨Ù„@Å#∞ K«OÑ¨_®xH˜ J`«x Ñüfl =ã¨∞OÎ k. =∞kOz#
Z^Œ∞ÅÌ #∞ QÆ\ì˜ J^Œ∞#∞QÍ á⁄ÖÏxfl ^Œ∞#∞fl`«∂ LO>Ë, q`«<Î åÅ∞ "ÕÜ∞« _®xH˜ "≥Åk =ã¨∞OÎ k. ÃÑ~· ∞° K«∞@∂ì`å Ñ¨Å∞=∂~°∞¡
~Ô `· ∞« HõOK≥ "Õã∞¨ OÎ >Ë, QÆ_¤ç QÍ^ŒO fÜ«∞_®xH˜ J`«x HÍO`« =ã¨∞OÎ k. =º=™êÜ«∞ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ J<ÕHõ Ñ¨#∞Å#∞ J`«_∞»
KÕã∞¨ OÎ >Ë =∞OK≥ÃÑ· xÅ∞K«∞x, P"≥∞ Ñ¨~º° "ÕHã∆˜ ∂¨ Î Ñï~°Hã∆˜ ∞¨ OÎ k. Jxfl Ñ¨#∞Å#∂ [O@QÍ KÕ¿ã ~Ô `· ∞« ^ŒOÑ¨`∞« Å∞ ÑÖ@
ÑÖ_ç# `«~∞° "å`« =º=™êÜ«∞ ‰õÄbÅ‰õΩ, r`«QÍà◊§‰õΩ W"åfieû# ÑÖ@#∞ ÑÖz W™êÎ~∞° . WÖÏO\˜ Hõ~¬° Hõ ^ŒOÑ¨`∞« Å#∞
Ñ¨ÓlOz ^ŒO_»O ÃÑ_»`å#O@∞<åfl_ô Hõ~¬° ~H° qõ .
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 1
1. P^è∞Œ xHõ Ü«ÚQÆ Hõq`å ~°∂áêÅÖ’ qt+¨"ì ∞≥ #ÿ k ( )
1.Hõ~¬° Hõ Hõq`«fiO 2.qÑ¨=¡ Hõq`«fiO 3. â◊$OQÍ~° Hõq`«fiO 4."≥~· åQÆº Hõq`«fiO

2. ''Hõ$+‘=Å∞_»∞—— HÍ=º ~°K~« Ú`« ( )
1.*Ï+¨µ"å 2.^Œ∞=Ófii ~åq∞Ô~_ç¤ 3.ã¨∞~°=~°O „Ñ¨`åÑ¨~Ô _ç¤ 4.âß~ÚÔ~_ç¤
3. 'K«^∞Œ =ÙÅ Ñ¨_u» — J#QÍ ( )
1. ÅH˜∆‡ 2. áê~°fiu 3.â◊c^Õq 4. ã¨~ã° fi¨ f^Õq
4. Hõ~¬° Hõ ~ÚÖÏ¡ex Hõq nx`À áÈÖÏÛ_»∞. ( )
1.^Õ=`å„`«Ü∞« O 2. „u=¸~°∞ÅÎ ∞ 3.^Õ=`«Å∞ 4.^Õ=`å^ŒfiÜ«∞O
5. Hõ~¬° ‰Ωõ _»∞ KÕ¿ã Ñ¨#∞Å#∞ ÉèÏ~°º Ñ¨~º° "ÕHO∆˜ KÕ ã¨Å÷ O ( )
1.QÆ@∞ìÃÑ· 2. =∞OK≥ÃÑ· 3.q∞^≥ÌÃÑ· 4.K≥@∞ìÃÑ·
ã¨=∂^è•<åÅ∞ :
24.5 =¸Åáê~îO° - 2
1. =∞O_»∞ "Õãq¨ Ü≥∞O_» =∞O@Ö’ „QÍQÆ∞K«∞
|∂x# Ñ¨x ¿ãÜ«Ú =∞ø#∞Öˇ=~°∞?
"å#Ö’ <å#∞K«∞ =}∞‰õΩK«∞ Ç¨ÏÅ=¸x
K«eÜ«∞O^Œ∞ ^Œ∞<≥fl_ç ™ê^è∞Œ Öˇ=~°∞?
éÏà◊§Ö’ #_»qÖ’ ~åuiO|=Å∞#∞
`«_É» Ï@∞ ÖË#\ì̃ `«Ñã¨ ∞¨ Öˇ=~°∞?
`«Å„HÕ^Œ KÕ~Ú_ç QÆ∞ÅHõ tÅÅÃÑ#·
"≥`Ö« HË õ <˘~°y# "Õ`Î« Öˇ=~°∞?
Hõ+ãì̈ ∞¨ Y=ÚÅ <˘Hõsu QÆ_Ñ» Ù¨ "å~°∞
â◊„`«∞q∞„`«∞Å ã¨=∞=ÚQÍ ÃãK· ∞« "å~°∞
Ããi· ‰õΩÅ∞ ^ŒÑÊ¨ #O`«\˜ âßO`«∞Öˇ=~°∞
HÍ# KÕ"∂≥ _çÛ "åi<Õ Q“~°qO`«∞I
ÉèÏ=O:=∞O_Õ "Õãq¨ HÍÅOÖ’ ZO_» "Õ_qç ∞Ö’ HÍyáÈ`«∂ Ñ¨Ó#∞‰õΩ#fl Ñ¨xx Ñ¨ÓiÎ KÕ¿ã =∞ø#∞Öˇ=~°∞? "å<åHÍÅOÖ’
`«_çã≤áÈ`«∂ K«eÖ’ =}∞‰õΩ`«∂ <åQÆe KÕ`«Ñ¨\ì̃ á⁄ÖÏxfl ^Œ∞<Õfl ™ê^èŒ∞Öˇ=~°∞? ~åà◊§Ö’ J_»qÖ’ ~å„u Ü«∞#HÍ,
Ñ¨QÅÆ #HÍ `«_É» Ï@∞ ÖË‰Ωõ O_® „â◊q∞OKÕ `«Ñã¨ ∞¨ Öˇ=~°∞? `«Å„HÕ^Œ KÕ~Ú ÃÑ@∞ì‰Ωõ x QÆ∞ÅHõ tÅÅ<Õ `«ÅkO_»∞Q¡ Í
361 HÍÑ¨Ùa_»¤
ÃÑ@∞ì‰Ωõ x U=∂„`«O ÉÏ^èÑŒ _¨ ‰» Ωõ O_® Ñ¨_∞» ‰õΩ<Õ *Ï˝#"Õ`ÖÎ« =ˇ ~°∞? Hõ+ì̈ ã¨∞MÏÅÖ’ XˆH suQÍ QÆ_∞» Ñ¨Ù`«∂, â◊„`«∞=ÙÅ#∂,
q∞„`«∞Å#∂ ã¨=∂#OQÍ ã¨ÇÏ≤ OKÕ âßO`« =¸~°∞ÅÎ ∞ ~Ô `· ∞« ^ŒOÑ¨`∞« Å∞ HÍHõ =∞Ô~=~°∞O\Ï~°O@∞#fl Hõq QÆOQÆ∞Å âß~ÚÔ~_ç¤
"åiH˜ KÕ`∞« ÖˇuÎ #=∞ã¨¯iã¨∂Î Q“~°q™êÎ#O@∞<åfl_»∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 2
1. Hõ~¬° ‰Ωõ _»∞ á⁄ÖÏxfl ^Œ∞<Õfl™ê^è#Œ O ? ( )
1. <åQÆe 2. H˘_»=e 3. Q˘_»e¤ 4. QÆ∞#ÑÖ
2. Ããi· ‰õΩ_»∞ J#∞ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ( )
1. Ããx· ‰õΩ_»∞ 2. ~Ô `· ∞« 3. "≥^· ∞Œ º_»∞ 4. HÍi‡‰õΩ_»∞
3. Hõ~¬° ‰Ωõ _»∞ x„kã¨∞#Î flÑ¨Ù_»∞ `«ÅHÕ^Œ ÃÑ@∞ì‰Ωõ <Õk ( )
1. kO_»∞ 2. ~å~Ú 3. KÕ~Ú 4. `«∞O_»∞
4. ''HÍÑ¨Ùa_»—¤ — áê~îº° ÉèÏQÆ ~°K~« Ú`« ( )
1. QÆ∞~°*Ï_» 2. ^Õ=ÙÅÑë¡ 3.NN 4. âß~ÚÔ~_ç¤
5. Hõ+ì¨ ã¨∞Y=ÚÅ∞ ã¨=∂ã¨<å=∞=Ú ( )
1. ^ŒfiO^Œfi=Ú 2. kfiQÆ∞=Ù 3. H˜#Ç¨ï„g}˜ 4. #=}©``« ∞« Ê~°∞+¨=Ú

O „|Ç¨Ï‡ÖÏQÆ q`«<Î åÅ#∞ <å@_®xH˜ h=Ù <åQÆe QÆ\ì̃ #_»∞Ñ¨Ù`«∞O_»QÍ K«^∞Œ =ÙÅ `«eÜ ¡ ∞ÿ≥ # ã¨~ã° fi¨ f ^Õq h `À_»∞
h_»QÍ xÅ∞ã¨∞OÎ k. q+¨µ=‚ ÙÖÏQÍ h=Ù ÑÖ@Å‰õΩ ~°H} ∆õ HõeÊã¨∞#Î flÑ¨C_»∞ ãÖÑ¨êŒ KÕÛ `«e¡ ÅH©‡∆ ^Õq h „Ñ¨H¯õ <Õ
xez LO@∞Ok. HÍÅ ~°∞„^Œ∞xÖÏQÍ h=Ù ÑÖ@Å#∞ HÀ~Úã¨∂Î LO>Ë â◊HxÎ˜ KÕÛ `«e¡ áê~°fif^Õq h K≥O`«
LO@∞Ok. ã¨`fiÎ« , ~°[ã¨∞û, `«"∂≥ QÆ∞}ÏÅ∞ J=ã¨~åxfl |\˜ì „Ñ¨îŒ ≈OKÕ Hõ~¬° ‰Ωõ _çfl „u=¸~°∞ÅÎ `À#∂, Hõ~H¡° õ WÖÏ¡ex
^Õ=`å„`«Ü∞« O`À#∂ áÈÅ∞ã¨∂Î Hõ~¬° Hõ ^ŒOÑ¨`∞« Å#∞ „Ñüx`«ºO ã¨‡i™êÎ#O@∞<åfl_»∞ Hõq.
O HõÖÏ¡HÑõ @
¨ O `≥eÜ«∞x J=∂Ü«∞Hõ „QÍg∞}∞Å‰õΩ g∞~°∞ Ñ¨Ù\Ïì~∞° . =∞\ì̃x ^Œ∞#fl_®xH˜ J~°H#õ ∞ KÕ`« |\Ïì~∞° .
„Ñ¨ÑO¨ KåxˆH J#fl=Ú ÃÑ\Ïì~∞° . ^Œ@"ì ∞≥ #ÿ J_»=ÙÅÖ’ uiˆQ g∞~°∞ `«Ñã¨ ∞¨ ÖË Hõ^•! JO@∂ Hõ~¬° Hõ „Ñ¨âO◊ ã¨#∞ KÕã#≤
Hõq QÆOQÆ∞Å âß~ÚÔ~_ç¤ D HÍ=ºOÖ’ HÍÑ¨Ùa_»¤ rq`å#∞Éè"í åÅ#∞ Hõ~∞° } ~°™ê`«‡HõOQÍ Pq+¨¯iOKå_»∞.

A. „Ñ¨Hõ$u - qHõ$`«∞Å∞
J@q - J_»q
~å„u - ~åui
Q“~°==Ú - QÍ~°==Ú
QÆ∞}=Ú - Q˘#=Ú
â◊HÎ̃ - ãüÎ
HÍ~°º=Ú - Hõ~°̊=Ú
B. <å<å~å÷Å∞
qkè - „|Ç¨Ï‡, KÕÜ∞« =eû# HÍ~°ºO
Ç¨Ïi - q+¨µ=‚ Ù, ã≤OÇ¨Ï=Ú, HÀu, QÆ∞„~°=Ú
QÆ∞}=Ú - ã¨fiÉèÏ==Ú, qO\˜<åi
ãü - ÉèÏ~°º, ã¨f^Õq
ã¨`fiÎ« =Ú - XHõ QÆ∞}=Ú, |Å=Ú
C. Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^=Œ ÚÅ∞
Ñ¨_»u - „ã‘Î, "≥Åk, WOu, ãü
Ç¨Ïi - q+¨µ=‚ Ù, ~°=∂Ñü, =∂^è=Œ Ù_»∞.
D. ãÖ^èŒ∞Å∞
ã¨`åfiÎk ´ ã¨`fi« { Pk ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
HÍ~åº^Œ∞Å∞ ´ HÍ~°º { P^Œ∞Å∞ ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
ã¨™êº^Œ∞Å∞ ´ ã¨ãº¨ { P^Œ∞Å∞ ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
K«OK«ÖÏH˜∆ ´ K«OK«Å { JH˜∆ ã¨=~°n‚ ~°… ãÖkè
|Åq∞K«∞Û ´ |Å=Ú { WK«∞Û LHÍ~° ãÖkè
HÍÑ¨ÙÖˇ· ´ HÍÑ¨ÙÅ∞ { S LHÍ~° ãÖkè
^ŒO_»q∞_»∞^Œ∞ ´ ^ŒO_»=Ú { W_»∞^Œ∞ LHÍ~° ãÖkè
ÖË#\˜ì ´ ÖËx { J\˜ì WHÍ~° ãÖkè
363 HÍÑ¨Ùa_»¤
=∂^ŒÑ¨ÙÃÑ^Œ∞Ì ´ =∞^Œ=Ú { Z^Œ∞Ì Ñ¨ÙOáêfi^Õâ◊@∞QÍQÆ=∞ ãÖkè
ÃÑ~· ∞° >ˇ@∞ìK∞« ´ ÃÑ~· ∞° { ÃÑ@∞ìK∞« QÆã_¨ ^» ∂Œ ^Õâ◊ ãÖkè
^ŒOÑ¨`«∞Å|∂Å ´ ^ŒOÑ¨`«∞Å<£ { Ñ¨ÓÅ „^Œ∞`« „Ñ¨H$õ uHõ=Ú ãÖkè
^Œ@Oì Ñ¨ÙK≥@∞ì ´ ^Œ@=ì Ú { K≥@∞ì Ñ¨ÙOáêfi^Õâ◊ ãÖkè
E. ã¨=∂™êÅ∞
=ÚQÆ∞~æ ∞° =¸~°∞ÅÎ ∞ ´ =¸_»∞ ãÖYºQÆÅ =¸~°∞ÅÎ ∞ - kfiQÆ∞ ã¨=∂ãÖ
ã¨fÑ¨`∞« Å∞ ´ ãü, ÑüÜ«Ú - ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
Hõ+ãì¨ ∞¨ Y=ÚÅ∞ ´ Hõ+=ì¨ Ú ã¨∞Y=Ú - ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
â◊`$« q∞„`«∞Å∞ ´ â◊„`«∞=Ù, q∞„`«∞Å∞ - ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ãÖ
K«OK«ÖÏH˜∆ ´ K«OK«Å"≥∞#ÿ J‰õΩ∆ Å∞ HõÅk - |Ç¨ï„gÇ≤Ï ã¨=∂ãÖ
^Œ@ì_»=ÙÅ∞ ´ ^Œ@ì"≥∞ÿ# J_»=ÙÅ∞ - qâı+¨}ÏÑ¨Ó~°fiÑ¨^Œ
Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
=∞O_»∞"Õãq¨ ´ =∞O_»∞#@∞ì "Õãq¨ - qâı+¨}ÏÑ¨Ó~°fiÑ¨^Œ
Hõ~‡° ^è•~°Ü∞« ã¨=∂ãÖ
JÉèÏº™êÅ∞
24.8 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. HÍÑ¨Ùa_»¤ Ñ¨^ºŒ HÍ=ºOÖ’x =ÚYºÉèÏ=# Uq∞\˜?
2. „u=¸~°∞ÅÎ `À Hõ~¬° ‰Ωõ xfl Hõq ZÖÏ áÈÖÏÛ_»∞?
3. ^Õ=`å„`«Ü∞« O`À Hõ~¬° ‰Ωõ xfl áÈeÛ# q^è•<åxfl `≥ÅÑÖ_ç.
4. Hõ~¬° ‰Ωõ x Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl Hõq ZÖÏ =i‚OKå_»∞?
5. =∞øxQÍ ™ê^è∞Œ =ÙQÍ Hõ~¬° ‰Ωõ _»∞ UO KÕã∞¨ <Î åfl_»∞?
6. ~Ô `· ∞« ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ ZO^Œ∞‰õΩ #=∞ã¨¯iOKåÅx
1. HÍÑ¨Ùa_»¤ Ñ¨^ºŒ HÍ=ºOÖ’ QÆOQÆ∞Å âß~ÚÔ~_çQ¤ Íi Hõq`å qt+¨`ì #« ∞ `≥ÅÑÖ_ç.
2. HÍÑ¨Ùa_»Ö¤ ’ Hõq Hõ~¬° ‰Ωõ x „Ñ¨âã◊ O≤ z# u~°∞#∞ =i‚OK«O_ç.
3. „u=¸~°∞ÅÎ `À ^Õ=`«Å`À, ™ê^è∞Œ =ÙÅ`À ~Ô `· ∞« #∞ áÈeÛ# u~°∞#∞ q=iOK«O_ç.

HÕk ¿Ñ~å#∞, ^•x ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ ~õ }
° #∞ ÑïjeOK«O_ç. g∞~°∞ ‰õÄ_® H˘xfl ¿Ñ~åÅ#∞ ãÖH˜Ñ∆ HÎ‘ iõ OK«O_ç.
Hõà◊ `«`fiÎ« âßG=Ú HÍ^Œ∞. Hõà◊ K«i„`«HÍ^Œ∞. Hõà◊ Éè∫uHõ âßG=ÚHÍ^Œ∞. QÍeÖ’ "Õ∞_»Å∞ Hõ@∞ì@ Hõà◊ HÍ^Œ∞.
Éè∫uHõâßG `«`fiÎ« âßG=Ú=Öˇ Ü«ÚHÎ̃ "å^Œ=ÚÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ‰» Ωõ #fl#∞ K«i„`« =Öˇ QÆ`« HÍÅ=Ú# [iy# ãÖQÆ`∞« Å#∞
„QÆÇÏ≤ OK«∞#k HÍHõáÈ~Ú##∞, HõàÜ ◊ ∞« O^Œ∞ ‰õÄ_® „Ñ¨`ºÕ Hõ=∞QÆ∞ „Hõ=∞=Ú qÅHõ}
∆ =∞QÆ∞ ã¨`º« =Ú QÀK«iOK«∞K«∞O_»∞#∞.
Jã¨Ê+¨"ì ∞≥ ÿ „Hõ=∞|^Œ=ú Ú HÍHõ K≥ÖÏ¡ K≥^~ÔŒ Ü
· Ú« #fl =∞<ÀqHÍ~°=ÚÅ‰õΩ qt+¨=ì Ú. „Hõ=∞|^Œ=ú Ú#‰õΩ ã¨fi~°∂Ñ¨=Ú <˘ãÖQÆ∞@ÜÕ∞
Hõà◊ Ü≥ÚHõ¯ „Ñ¨`ºÕ Hõ`,« Hõà◊ PHÍâ◊ÇÏ¨ ~å‡ºÅ#∞ xi‡OK«∞#kQÍHõ „ÑüÉèÏ=O`«=∞QÆ∞ ã¨$+≤xì QÍqOK«∞#kÜ«∞x =∞#=Ú
„QÆÇ≤ÏOÑ¨=Öˇ#∞.
(i) K≥@∞¡ ‰õÄÅ∞`«∞#fl ^Œ$â◊ºO ji¬Hõ ÖÏˆQ P YO_çHÖõ ’x Hõq`å â‹e· ‰õÄ_® qÅHõ} ∆ "≥∞#ÿ k. JO`«sfiHõ}
∆ #∞Oz
ã¨=∂*Ïxfl ^Œi≈OKÕ =K«# Hõq`å âßYH˜ D YO_çHõ J^èºŒ Hõ`∆ « =Ç≤Ïã¨∞#Î flk. JO`«sfiHõ} ∆ Ö’ J[O`å ÉèÏ=ÙHõ`«
|ÅOQÍ Ñ¨Å∞‰õΩ`«∞Ok. ã¨=∂*Ïxfl ^Œi≈OKÕ q^è•#OÖ’#∂ Hõq ãÖ™ê¯~°OÖ’x ã¨∞xt`«`fi« O "≥Å_¡ =» Ù`«∞Ok.
'P^Œ~å≈Åh PK«~} ° Ö’ HõÅÖ¡ #·ˇ áÈQÍ J`«_∞» K«uH˜ÅÑ¨_®¤_∞» . qÑ¶Å¨ "≥∞#ÿ P^Œ~å≈ÖË J`«xfl ÉÏkèOK«™êQÍ~Ú.
J#fl q+¨Ü∂« xfl Pq+¨¯iOK«_O» Ö’ J[O`å `«# HõÅÊ<å |ÅO`À ^•<˘flHõ ^Œ$â◊ºOQÍ =∞# Hõà§◊ =ÚO^Œ∞ Z\Ï¡
~°∂Ñ¨Ù Hõ\™ì̃ êÎ_À K«∂_»O_ç. `«Å„HÕ^Œ∞Öˇ#· ã¨fiÑ¨flO g∞^Œ â◊ÖÏºHÍ~°OQÍ ‰õÄ~°∞Û#fl ‰õΩ„~°"å_»∞. P áê^Œ=∞ãÎ̈HOõ
ã¨∂^Œ∞Å`À =Ú™êÎÉ·ˇ L#fl"å_»∞.
(ii) Hõà◊ `«`fiÎ« âßGO, K«i„`«, Éè∫uHõâßG=ÚHÍ^Œ∞. QÆ`« HÍÅ=Ú#∞ „QÆÇÏ≤ OK«∞#k HÍ^Œ∞. Jk qÅHõ} ∆ "≥∞#ÿ ã¨`åºxfl
„Hõ=∞|^ŒOú QÍ QÀK«iã¨∞OÎ k. PHÍâ◊ ™œ^è•Å∞ xi‡OK«‰Ωõ O_® „ÑüÉèÏ=O`«"∞≥ #ÿ ã¨$+≤xì QÍqOKÕ^Õ HõàQ◊ Í =∞#O
ÉèÏqOKåe.

O Hõ~¬° ‰Ωõ Å∞, „âßq∞‰õΩÅ∞ Qˆ Ü«∂Å#∞ g∞ „áêO`«OÖ’ ¿ãHõiOK«O_ç.
O D Qˆ Ü«∂ÅÖ’x ™œO^Œ~åºxfl „QÆÇÏ≤ OK«O_ç.
O g∞~°∞ ‰õÄ_® áê@Å∞ Hõ\ì̃ áê_»O_ç. J=ã¨"∞≥ `ÿ Õ g∞ Láê^è•ºÜ«ÚÅ ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O fã¨∞HÀO_ç.
365 HÍÑ¨Ùa_»¤
25 ^Õâ◊ K«i`„ Å« ∞
'JÉè∞í º^ŒÜ∞« O— J<Õ =∂@‰õΩ =∞OQÆàO◊ , â◊√ÉèOí J<Õ J~å÷Å∞ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’¡ Hõ#|_»∞`«∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ P^è∞Œ xHõ
ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ '„áÈ„ÔQãπ— J#fl POQÆÑ¡ ^¨ •xH˜ ã¨=∂<å~°H÷ Oõ QÍ JÉè∞í º^ŒÜ∞« O J#fl Ñ¨^•xfl "å_»∞`«∞<åflO. Ñ¨Ù~ÀQÆ=∞#O,
„Ñ¨QuÆ jÅO J#fl J~å÷Å#∞ „QÆÇÏ≤ ã¨∞<Î åflO. `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ ã¨=∂[O, ™ê=∂lHõ K≥`· #« ºO, „âßq∞‰õΩÅ∞, "åã¨qÎ Hõ`,«
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ JOâßÅ#∞ JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq`«fiO „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃Ok. TÇ¨Ö’HÍÖ’¡ qÇ¨Ïiã¨∞#Î fl P^è∞Œ xHõ Hõq`åfixfl Éè∂í =∂~°Oæ
Ñ¨\Oì˜ zOn, ™ê=∂#º =∂#=Ù_çx ™êÇ≤Ï`åºxH˜ =∞‰õΩ@^è•iQÍ =∞ezOn JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq`«fi"Õ∞.

JÉè∞í º^ŒÜ∞« O ÉèÏ=##∞ q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
Qˆ Ü«∞O ÅHõ}
ã¨∞„Ñ¨ã^≤ úŒ JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq N~°OQÆO Nx"åã¨~å=Ù Hõq`«fiOÖ’ „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞, qt+ì̈`#« ∞, qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.

NN J#fl ãÖH˜Ñ∆ <Î̈ å=∞O`À P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ z~°Hi© xÎ ãÖáêkOK«∞‰õΩ#fl =∞Ç¨Hõq Ñ¨ÓiÎ¿Ñ~°∞
N~°OQÆO Nx"åã¨~å=Ù. W`«#∞ 1910 U„Ñ≤Öò 30= `Õn<å_»∞ q[Ü«∞#QÆ~O° Ö’ [x‡OKå_»∞. `«e¡ JÑ¨ÊÅH˘O_», `«O„_ç
ã¨=∂*ÏÉèí∞º^ŒÜ«∞"Õ∞ =ºH˜Î JÉèí∞º^ŒÜ«∞O

Ñ¨Ó_çÃÑkÌ"O≥ Hõ@ ~°=∞}Ü«∞º. NN ãÖ=`«û~°#fl~° =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ Hõ#fl`«e¡ Hõ#∞=¸ã≤Ok. NNx J`«x `«O„_ç N~°OQÆO
ã¨∂~°º<å~åÜ«∞}‰õΩ ^Œ``Î« « WKåÛ~°∞. nO`À Nx"åã¨~å=Ù WO\˜¿Ñ~°∞ N~°OQÆOQÍ =∂iáÈ~ÚOk.
J~Ú^Õà§◊ áê@∞ (1915-1920) NN K«^∞Œ =Ù t=~å=∞Ü«∞ºQÍi „ÃÑ"· \Õ ò ã¨∂¯Ö’¡ ™êyOk. Zxq∞^Õà√◊ § xO_»H=õ ÚO^Õ
D ÉÏÅ∞_»∞ ã¨∞ÅHõ∆}™ê~°O J<Õ Kè«O^À „QÆO^ä•xfl K«kq Ñ¨^•ºÅ∞ ~åÜ«∞_»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_»∞. 1920 Ö’ `«#
Ñ¨^=Œ ÜÕ∞@ P~°=`«~Q° uÆ q^•ºi÷QÍ L#flÑ¨C_Õ g~°ãO≤ Ç¨Ï q[Ü«∞ã≤OÇ¨ïÅ∞ J<Õ #=Å ~åâß_»∞. 1925 Ö’ NN
áê~îâ° ßÅ q^ŒºÑ¨Ó~°~Î ÚOk. JÑ¨C_Õ Ñï}Ü«∞ ~°ÇÏ¨ ã¨ºO J<Õ #=Å ~åâß_»∞. WO@~ü q^•ºi÷QÍ L#flÑ¨C_Õ 1926 Ö’
„Ñ¨É=íè J#fl HÍ=ºO ~°zOKå_»∞.
=∞^Œ~åã¨∞ „H˜+Üì≤ ∞« <£ HÍÖËr #∞O_ç aU Ñ¨ÓiÎ KÕã#≤ NN 1930 Ö’ qâßYÑ¨@} ì O =KåÛ_»∞. POQÆ¡ ™êÇ≤Ï`åºhfl
W`«~° áêâßº`«º^ÕâßÅ ™êÇ≤Ï`åºÅ#∂ ‰õΩ∆ }‚OQÍ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞. ãÖã¨¯$`«O, `≥Å∞QÆ∞ÉèÏëê ™êÇ≤Ï`åºÅÃÑ· Ñ¨@∞ì#∞
ãÖáêkOKå_»∞. J|∂ƒi ~å=∞Hõ$ëê‚~å=Ù „¿Ñ~°}`À JÉè∞í º^ŒÜ∞« ~°K~« Ú`«Å ãÖÑ¶∞¨ O`À J#∞|O^èOŒ ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
„Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ „Ñ¨QuÆ jÅ~°K~« Ú`«Å∞ =ºHõOÎ KÕã∞¨ #Î fl ÉèÏ"åÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ã¨=∂*Ïxfl J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞.
`«# K«∞@∂ì [~°∞QÆ∞`«∞#fl Ñï}Ï=∂Å#∞ QÆ=∞xOKå_»∞. Hõq`åfixH˜ H˘`«Î x~°fiK«<åeKåÛ_»∞. qëê^•„â◊√=ÙÅ‰õÄ,
qÖÏáêQÆ∞flÅ‰õÄ JHõ~∆ ° ~°∂ÑÖ HõeÊOKå_»∞. 1933-40 =∞^èºŒ HÍÅOÖ’ NN ~åã≤# Hõq`«Å∞, =∞Ç¨„Ñ¨™ê÷#OQÍ „QÆO^äãŒ ÷¨
"≥∞<ÿ å~Ú.
25.3 áê~î° <ÕÑ^

¨ ºŒä O
20 â◊`å|ÌO „Ñ¨ÑO¨ K« "åºÑÎ̈OQÍ<Õ ZO`À K≥`· #« º=O`«"∞≥ #ÿ k. =º‰õΩÅÎ ∞ ¿ãfiK«ÛHù ÀãÖ, *Ï`«∞Å∞ q=ÚHÎ̃ HÀãÖ
^ÕâßÅ∞ ™êfi`«O„`«ºO HÀãÖ áÈ~å_ç# K«Å#jÅ â◊`å|Ìq∞k. HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO ÑÖ`«∞Å∞ ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°}À^Œº=∞O
#_çáê_»∞. y_»∞QÆ∞~å=∞=¸iÎ ÑÖ`«∞Å∞ "å_»∞HõÉÏè ëê L^Œº=∞O „áê~°OaèOKå_»∞. QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù ™êÇ≤Ï`«º ãÖã¨¯~°}O
HÀãÖ Hõ$+≤ KÕâß_»∞. =O^Œ ãÖ=`«û~åÅ‰õΩ Ñ¨Ó~°fi"Õ∞, JO>Ë 1910 Ö’<Õ
^Õâ=◊ ∞O>Ë =∞\ì̃HÍ^ÀÜü∞
^Õâ=◊ ∞O>Ë =∞#∞+¨µÖ’Üü∞
JO@∂ ^ÕâÉ◊ Híè HÎ̃ ˜ H˘`«Î x~°fiK«#O WKåÛ_»∞. QÆ∞~°*Ï_», ~åÜ«∞„áÈÅ∞ ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù, ^Õ=ÙÅÑë¡ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
ZO^Œ~ÀHõ=ÙÅ∞ `≥Å∞QÆ∞ Hõq`«fiOÖ’ H˘`«^Î <Œ åxfl „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì~∞° . KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’, ÉèÏ+¨Ö’, ÉèÏ==ºH©HÎ ~õ }
° OÖ’ H˘`«^Î <Œ åxfl
„Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì~∞° . =∂„`åKèO« ^Œã∞¨ û, YO_»HÍ=º „Ñ¨„H˜Ü∞« , Qˆ Ü«∞O, w`«O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Hõq`å~°∂áêÅ∞ JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq`«fiOÖ’
ÑïK«Ü«∞=∞Ü«∂º~Ú.
1930 `«~åfi`« `≥Å∞QÆ∞Hõq`«fiOÖ’ ã¨=∂[O, ™ê=∂#º=∂#=Ù_ç Hõ+ãì¨ ∞¨ MÏÅ∞, ¿ÇÏ`«∞"å^ŒÉÏè "åÅ∞, ã¨=∞ã¨=∂[
x~å‡}O HÍ"åÅ#fl P^Œ~å≈Å∞ ~å=_®xH˜ JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq`«fiO =∂~°Oæ K«∂Ñ≤Ok
NN, ^•â◊~k° ,ä HÍà’r, P~°∞„^Œ, ™È=∞ã¨∞O^Œ~ü , uÅH±, *Ï+¨µ"å "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Hõ=ÙÅ∞ Q˘Ñ¨ÊHõq`åfixfl ~°zOKå~°∞
367 ^Õâ◊K«i„`«Å∞
Qˆ Ü«∞=∞O>Ë
QÍ#Ü≥∂QÆº"≥∞#ÿ k Qˆ Ü«∞O J<Õ J~°O÷ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’¡ Hõ#|_»∞`«∞#flk. ÅÜ«∂xfi`«"∞≥ #ÿ k. áê_»∞HÀ=_®xH˜ gÅ~Ú#k.
xÜ«∞q∞`« JHõ~∆ ° KèO« ^Œã∞¨ û`À ‰õÄ_ç#k Qˆ Ü«∞O Jx =∞#O QÆ∞iÎã∞¨ <Î åflO.
=∂#=Ù_ç „âıÜ∞« ã¨∞û#∂, ã¨=∂[ Ñ¨Ù~ÀQÆ=∞<åhfl Ö’Hõ HõàÏº}Ïhfl HÍOHÕ∆ KÕ Qˆ Ü«∂xfl JÉè∞í º^ŒÜ∞« Qˆ Ü«∞O JO@∞<åflO.
„â◊"∞≥ Hÿ õ r=#™œO^Œ~åºxH˜ ã¨=∂# "≥∞#ÿ k ÖË<Õ ÖË^∞Œ JO@∂ „âßq∞HõÖ’HõÑÙ¨ ™œÉèÏQÍºhfl, HÍi‡HõÖ’HõÑÙ¨ ã¨∞Y=∞Ü«∞
r=<åxfl HÀ~°∞‰õΩ<Õk JÉè∞í º^ŒÜ∞« Qˆ Ü«∞O. HÍi‡‰õΩÅ∞, Hõ~¬° ‰Ωõ Å∞, Ñ‘_`ç ∞« Å∞, ^Œ∞ód`«∞Å∞, JÉèÏQÆ∞ºÅ∞, n#∞Å∞ JÉè∞í º^ŒÜ∞«
Qˆ Ü«∂xH˜ HÍ=º=ã¨∞=Î ÙÅ∞.
25.4 =¸Å áê~îO° – 1
^Õâ◊K«i„`«Å∞
U^Õâ◊ K«i„`« K«∂z<å
U=Ú#flk QÆ~fi° HÍ~°}O
#~°*Ïu K«i„`« ã¨=∞ãÎ̈O
Ñ¨~Ñ° _‘ #» Ñ¨~åÜ«∞}`«fiO
#~°*Ïu K«i„`« ã¨=∞ãÎ̈O

Ñ¨~ã° Ê¨ ~åÇ¨Ï~°}À^ÀºQÆO
#~°*Ïu K«i„`« ã¨=∞ãÎ̈O
~°}~°HÎõ „Ñ¨"åÇ¨Ïã≤HOÎõ .
cèÉ`íè û« ~°ã¨ „Ñ¨^•è #O,

Ñ≤âßK«Q} Æ ã¨=∞"åHÍ~°O !
#~°*Ïu K«i„`« ã¨=∞ãÎ̈O
^Œi„^Œ∞Å#∞ HÍÅ∞Û‰õΩu#_»O
|Å=O`«∞Å∞ ^Œ∞~°ƒÅ *Ïux

ÉÏxã¨Å#∞ HÍqOKå~°∞ :
#~°ÇÏ¨ O`«Å∞ ^è~Œ åkèÑ`¨ ∞« Öˇ·
K«i„`«=Ú# „Ñ¨ã≤kúÔHH˜¯i
~°}~°OQÆO HÍx KÀ@∞ Éè∂í
ã¨Å÷ =∞O`å "≥^HŒ #˜ ^˘~°H^õ ∞Œ †
QÆ`=« ∞O`å `«_Ãç ã ~°H=Îõ Ú#,
HÍ‰õΩO>Ë Hõhflà◊√Å`À
K«ÖÏ¡i# ãÖ™ê~åÅ∞,
=∞~°}O˜ z# [# ãÖ^ÀÇ¨ÏO,
Jã¨Ç¨ Ü«ÚÅ Ç¨Ç¨HÍ~°O
K«i„`«Ö’ =¸Å∞QÆ∞`«∞#flq.
"≥+· =¨ ∞ºO, ™êfi~°Ñ÷ ~¨ `° fi« O,

H“\˜ÅºO, D~°º… Å∞, ã¨Ê~°Åú ∞,
=∂Ü«∞Å`À =∂~°∞¿Ñ~°`¡ À
K«i„`«QuÆ x~°∂Ñ≤Oz#q.
*ˇOÑ¶∞≤ *ò MÏ<£, `å=∞ˆ~#¡ ∂,

<åk~å¬, Ñ¶∞¨ rfl, Ñ¶∞¨ ’s,
ã≤HOõ ^Œ~À Z=_≥`· <Õ OÕ ?
XH˘¯Hõ¯_»∂ =∞Ç¨Ç¨ÏO`«‰Ωõ _»∞.
"≥H· O˜ QÆ∞Å∞, âıfi`«Ç˙

¨ }∞Å∂,
ã≤kÜ
è ∞« #∂¡, áê~°j‰õΩÅ∂,
Ñ≤O_®~°∞Å∞, ^äQŒ ∞Æ Åæ ∞ Hõ\iì̃
HÍÖÏxH˜ Hõ`∞« ÅÎ =O`≥#
J*Ï˝#Ñ¨Ù @O^èÜ
Œ Ú« QÆOÖ’,
PHõeÖ’, P"ÕâO◊ Ö’ –
`≥eÜ«∞x U f„=â◊‰Ωõ ÖÎ ’
#_çÑ¿≤ ãÎ #_çz =∞#∞+¨µºÅ∞ –
369 ^Õâ◊K«i„`«Å∞
JO`å `«=∞ „Ñ¨Ü∂≥ [Hõ`fi« O
`å"Õ∞ Éè∞í q Hõk<è å^è∞Œ Å=∞x,
™ê÷ÑO≤ z# ™ê„=∂*ÏºÅ∂,
xi‡Oz# Hõ$„u=∞ K«\ÏìÖò –
W`«ˆ~`«~° â◊‰õΩÎÅ∞ ÖË¿ãÎ

Ñ¨_áç ÈÜ≥∞#∞ ¿ÑHõ "Õ∞_»Ö·ˇ !
Ñ¨~ã° Ê¨ ~°O ãÖÑ¶∞¨ i¬Oz#
â◊‰Ωõ ÅÎ Ö’ K«i„`« Ñ¨Ù>ì̌#∞.
H˘xfl =ÚYº"≥∞#ÿ Ñ¨^•Å‰õΩ J~å÷Å∞
Ñ¨~Ñ° _‘ #» ´ Ñ¨~∞° ÅKÕ ÉÏkèOK«∞
~°}~°OQÆO ´ Ü«Ú^ŒÉú ∂íè q∞
ãÖÑ¶∞¨ ~°¬} ´ ÉèÏ==ºuˆ~Hõ`,« [QÆ_O» , áÈ\Ï¡@
ÉèÏ=O : „Ñ¨ÑO¨ K« K«i„`«#∞ ÑïjeOz# JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq NN. D HõqH˜ =∂#=*Ïu K«i„`« ã¨=∞ãÖÎ W`«~∞° Å#∞
Ñ‘_Oç KÕ ™êOÑ¶∞≤ Hõ ^è~Œ ‡° OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç L#fl^Œx J~°=÷ ∞~ÚOk. U ^Õâ◊ K«i„`«#∞ K«∂ã≤<å U ~åA K«i„`«#∞ K«∂ã≤<å
QÆifiOK«^yŒ # JOâßÅ∞ HõqH˜ Hõ#|_»Ö^Ë ∞Œ . Ñ‘_Oç KÕ "å~°∞ H˘O^Œ~Ô `· Õ Ñ‘_#» ‰õΩ QÆ∞~°Ü∞Õ º"å~°∞ ZO^Œ~À QÆÅ Jã¨=∞
ã¨=∂["Õ∞ J=QÆ`=« ∞~ÚOk. QÆ`« K«i„`«Ö’ ^Œi„^Œ∞Å#∞ HÍÅ∞Û‰õΩu#fl #~°ÇÏ¨ O`«‰Ωõ Å∞, ~°}~°HãÎõ H≤ "Îõ ∞≥ #ÿ Éè∂í ÉèÏQÍÅ∞,
Hõhflà◊√§, =∞~°}O˜ z# [#ãÖ^ÀÇ¨ÏO - |Å=O`«∞Å∞, ^Œ∞~°ƒÅ *Ïux ÉÏxã¨Å∞QÍ KÕã#≤ "≥#· O - WqÜÕ∞ K«i„`«Ö’
„Ñ¨ãk≤ HÔú H˜¯#q. "≥+· =¨ ∞ºO, ™êfi~°Ñú ~¨ `° fi« O, D~°¬º, „H“~°º=Ú, ã¨Ê~°,÷ "≥∂ãÖ WÖÏO\˜ "åxH˜ „Ñüx^è∞Œ Å∞QÍ xez#
K≥OÑ¶∞≤ *ò MÏ<£, `å=∞s¡<,£ Ñ¶∞¨ lfl, Ñ¶∞¨ ’i, ã≤HO˜ ^Œ~ü =Ú#flQÆ∞ "åi „Ñ¨ãH¨ xÎ˜ `≥Å∞Ê`«∂ gxx =∂„`«"∞Õ K«i„`« JO@∞<åfl~°∞.
HÍx HõqH˜ g~°O`å =∞Ç¨Ç¨ÏO`«‰Ωõ Å∞. gix QÆ∂iÛ K≥ÑÊ≤ Ok K«i„`« ZÖÏ J=Ù`«∞O^Œx „Ñ¨tflã¨∞<Î åfl_»∞. ~°}~°OQÆO
HÍx KÀ@∞ Éè∂í ã¨Å÷ =∞O`å "≥kH˜# ^˘~°H^õ ∞Œ . QÆ`« HÍÅOÖ’ D Éè∂í ÉèÏQÆ=∞O`å ~°H=Îõ Ú`À `«_ãç O≤ k. HÍ‰õΩO>Ë
Hõhflà◊§`À xO_çO^ŒO@∂ ÉÏxã¨ ã¨=∂[O "≥Ú^ŒÅ∞H˘x ÃÑ@∞ì|_ç^•i ã¨=∂[O =~°‰Äõ ™êy# =∂#= „Ñ¨™ê÷#=∞O`å
~°HOÎõ `À<À, Hõhflà◊§`À<À `«_ãç O≤ ^Œx NN QÆ∞~°∞KÎ ãÕ ∞¨ <Î åfl_»∞.
K«i„`«Ö’ "≥H· O˜ QÆ∞Å∞, âıfi`«Çï¨ }∞Å∂, ã≤OkèÜ∞« #∂¡, áê~°j‰õΩÅ∂ "≥Ú^ŒÅQÆ∞"å~°∞ ãÖÑ¶∞¨ ~°¬}Å`À<Õ rqã¨∂Î
HÍÖÏxH˜ Hõ`∞« ÅÎ ∞ =O`≥#Å∞ xi‡OKå~°x, P<å\˜ ÉÏxã¨ ã¨=∂[O JO^èHŒ Í~°OÖ’ LO@∂, PHõe`À JÅ=∞\˜ã∂¨ Î
áêÅ‰õΩÅ „‰õÄ~°`fi« O`À<À P"ÕâO◊ `À<À Z@∞ #_çÑ¿≤ ãÎ J@∞ #_çz# =∞#∞+¨µºÅ∞ L<åfl~°x =ºHõOÎ KÕâß_»∞. áêÅ‰õΩÅ∞
`«=∞ ™êfi~°÷ „Ñ¨Ü∂≥ [#O HÀãÖ, ™ê÷ÑO≤ z# ™ê„=∂*ÏºÅ∂, xi‡Oz# Hõ$„u=∞ K«\ÏìÅ#∞ J=∞Å∞ KÕã∂¨ Î `å"Õ∞ D
Éè∂í q∞H˜ JkèÑ`¨ ∞« Å=∞x ÉèÏqOKå~°x HÍh „Ñ¨[Å∞ Jk „QÆÇÏ≤ Oz XHõ¯>ˇÿ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕÃãÎ g∞~°∞ xi‡Oz# ™ê„=∂*ÏºÅ∞,
K«\ÏìÅ∞ XH˘¯Hõ¯\˜ ¿ÑHõ"∞Õ _»Å∞QÍ Ñ¨_áç È`åÜ«∞x ÃÇÏK«ÛiOKå_»∞.
áêÅ‰õΩÅ ™ê„=∂[º HÍOHõ`∆ À [iy# Ü«Ú^•úÅÖ’ ZO^Œ~À g~° Ããx· ‰õΩÅ∞ =∞~°}O˜ Kå~°∞. "åi ÉèÏ~åºÑ≤ÅÅ¡ ∞
k‰õΩ¯ÖËx "å~°Ü∂« º~°∞. JÖÏO\˜ "åi P„HõO^Œ#Å∞, Jã¨Ç¨ Ü«ÚÅ Ç¨Ç¨HÍ~åÅ∞ K«i„`«Ö’ =¸Å∞QÆ∞`«∞#flq. "å\˜x
|Ü«∞@‰õΩ fÜ«∞_»"∞Õ x["≥∞#ÿ K«i„`« Jx NN ÉèÏqOKå_»∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
D HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ <åÅ∞ˆQã≤ ã¨=∂^è•<åÅ∞ L<åfl~Ú. "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· ^•x ãÖHˆ `åxfl Z^Œ∞~°∞QÍ L#fl
1. ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°Î ( )
(1) HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO (2) Hõ$+¨â‚ ß¢ãÎ≤
(3) *Ï+¨µ= (4) qâ◊fi<å^äŒ
2. =∞Ç¨„Ñ¨™ê÷#O ~°K~« Ú`« ( )
(1) QÆ∞~°*Ï_» (2) P~°∞„^Œ (3) K«ÅO (4) NN
3. 'Ñ¨~Ñ° _‘ #» — J<Õ Ñ¨^=Œ Ú#‰õΩ J~°O÷ ( )
(1) ¿ãfiK«Ûù (2) Ñ¨~∞° ÅKÕ ÉÏkèOK«∞ (3) ^Œ∞óY=Ú (4) x~°ƒOù ^è=Œ Ú
4. NN Ñ¨ÓiÎ ¿Ñ~°∞ ( )
(1) N =ÚYO Nx"åãπ (2) N~°OQÆO N#∞
(3) N~°OQÆO Nx"åã¨~å=Ù (4) Náê^Œ N^è~Œ ü
5. NN [##O ( )
(1) 30–8–1910 (2) 30–04–1910 (3) 10–10–1910 (4) 30–04–1900
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–1† 2–4† 3–2† 4–3† 5–2.
25.5 =¸Å áê~îO° – 2

z~°HÍÅO [iy# "≥∂ãÖ,
|Å=O`«∞Å ^Ò~°<˚ åºÅ∂,
^è#Œ =O`«∞Å Ñ¨<åflQÍÅ∂
WOHÍ<å! WHõÃÑ· K≥Å=¡ Ù.
XHõ =ºHÎ̃x =∞~˘Hõ¯ =ºH©,Î
XHõ *Ïux "Õ~˘Hõ *Ïf,
Ñ‘_Oç KÕ ™êOÑ¶∞≤ Hõ ^è~Œ ‡° O
WOHÍ<å ? WHõÃÑ· ™êQÆ^∞Œ .
371 ^Õâ◊K«i„`«Å∞
p<åÖ’ iH∆Í"åÖÏ,
K≥H± ^ÕâÑ◊ Ù¨ QÆxÑ¨x=∞x+‘,
S~å¡O_»∞# F_»Hàõ Ïã‘,
J}QÍi# P~°∞ÅÎ O^Œ~∂° –
Ç¨>ˇ<\£ Ï\ò, EÅ∂, h„QÀ,

YO_®O`«~° <å<å *Ï`«∞Å∞
Kåi„`«Hõ Ü«∞^ä•~°÷`« `«ÎfiO
Kå\˜™êÎ ~˘Hõ Q˘O`«∞Hõ`À
U Ü«Ú^ŒOú ZO^Œ∞‰õΩ [iÔQ<˘?

U ~å[ºO Z<åflà◊√§O^À?
`åsY∞Å∞, ^Œ™êÎ"A
Õ Å∞
Wq HÍ"ÀÜü∞ K«i„`« Hõ~O÷° .
D ~å}© „¿Ñ=∞Ñ¨Ù~å}O,
P =Ú@ì_HÔç #· Y~°∞ÛÅ∂,
=∞`«Å|∞Å∂, HÔ · Ñ¶Ü
‘ ∞« `«∞Å∂,
Wq HÍ"ÀÜü∞ K«i„`«™ê~°O.
WuÇ¨ã¨ÑÙ¨ pHõ\H˜ À}O

J@ì_∞» QÆ∞# Ñ¨_ç HÍxÊOK«x
Hõ^ÅŒä hfl HÍ"å eÑ¨C_»∞ !
^•KÕ¿ãÎ ^•QÆx ã¨`º« O.
<≥Å· ∞#n <åQÆiHõ`Ö« ’

™ê=∂#∞ºx r=#"≥∞\˜kì ?
`å[=∞Ç¨ÏÖò x~å‡}ÏxH˜
~åà‹§uÎ# ‰õÄbÖˇ=fi~°∞ ?

™ê„=∂[ºÑ¨Ù ^ŒO_»Ü∂« „`«Ö’
™ê=∂#∞ºÅ ™êÇ¨Ïã¨"∞≥ \ì̃k ?
„Ñ¨É∞íè "≥H¯˜ # Ñ¨ÅH¡ ˜ HÍ^ÀÜü∞,
Jk "≥∂ã≤# É’~¸ Öˇ=fi~°∞ ?
`«Ht∆õ ÖÏ, áê@eÑ¨Ù„`«O,

=∞^èºŒ ^è~Œ å ã¨=Ú„^Œf~°O,
Ç¨~°áêÊ "≥ÚÃÇÏO*Á^•~À,
„HÀ–=∂<åºãπ QÆ∞Ç¨=ÚMÏÖ’¡–
Kåi„`«Hõ qÉèÏ`«ãO¨ ^èºŒ Å

=∂#=Hõ^Œä qHÍã¨"∞≥ \ì̃k?
U ^ÕâO◊ U HÍÅOÖ’
™êkèOz# ^Õ Ñ¨~=° ∂~°O÷ ?
U tÅÊO ? U ™êÇ≤Ï`«ºO ?
U âßGO? U QÍO^è~Œ fi° O ?
U "≥Å∞æÅ H© „Ñ¨™ê÷#O ?
U ã¨fiÑ¨flO? U kyfi[Ü«∞O?

PiÎ ´ ^Œ∞óYO
=Ú@ì_ç ´ x~°ƒOù ^èOŒ , =Ú@ì_Oç K«∞@
=∞`«Å|∞Å∞ ´ q+¨Ü∞« O, `å`«Ê~°º=Ú
HÔ Ñ· Ü
≤¶ ∞« `«∞ ´ XHõ ãÖQÆu q=~°O
É’Ü«∞ ´ Ñ¨ÅH¡ ˜ "≥∂Ü«Ú"å_»∞
ÉèÏ=O : NN '^ÕâK◊ i« „`«Å∞— JÉè∞í º^ŒÜ∞« ÉèÏ"åÅ`À xO_ç# Qˆ Ü«∞YO_çH.õ z~°HÍÅOQÍ [iy# "≥∂™êÅ∞, |Å=O`«∞Å∞,
|ÅÇ‘Ï#∞ÅÃÑ· [iÑ≤# ^Ò~°<˚ åºÅ∞, ^è#Œ =O`«∞Å∞, JÇ¨ÏO`À, _»|∞ƒ =∞^ŒO`À Ñ¨xfl# Ñ¨<åflQÍÅ∞, "å\˜ =ÅÖ’ Ñ¨_ç
#ey# x~åƒùQ∞Æ ºÅ∞ QÆ`H« ÍÅOÖ’ LO>Ë LO_»=K«∞Û HÍh <Õ\˜ JÉè∞í º^ŒÜ∞« ÉèÏ"åÅ`À L#fl ã¨=∂*ÏxH˜ WHõ K≥Å^¡ ∂Œ
"å\˜H˜ K«~=° ∞w`«O áê_»=Åã≤O^Õ Jx Hõq QÆ∞~°∞KÎ ãÕ ∞¨ <Î åfl_»∞.
373 ^Õâ◊K«i„`«Å∞
XHõ =ºHÎ̃x =∞~˘Hõ =ºHÎ̃, XHõ *Ïux "Õ~˘Hõ *Ïu Ñ‘_Oç KÕ J™êOÑ¶∞≤ Hõ ^è~Œ å‡xfl WHõ U=∂„`«O ã¨ÇÏ≤ OKÕk ÖË^xŒ
ÃÇÏK«Ûiã¨∞<Î åfl_»∞. p<åÖ’ iH∆Í"åÖÏ, K≥H± ^ÕâÑ◊ Ù¨ QÆx HÍi‡‰õΩ_»∞ S~å¡O_»∞ F_» HõàÏã‘ WÖÏ J}QÍi# =~åæÅ∞,
Ñ‘_#» ‰õΩ QÆ∞~°~Ú# HÍi‡‰õΩÅ∞, Hõ~¬° ‰Ωõ Å∞. Ç¨>ˇ<£ \Ï\ò, EÅ∂, h„QÀ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ YO_®O`«~° <å<å*Ï`«∞Å∞ Kåi„`«Hõ
Ü«∞^ä•~å÷xfl `≥Å∞ã¨∞H˘x U^À XHõ~ÀA „ÑüÑ¶∞¨ \˜™êÎ~x° QÆ∞~°∞KÎ ãÕ ∞¨ <Î åfl_»∞. U Ü«Ú^ŒOú ZO^Œ∞‰õΩ [iÔQ<˘? U ~å[ºO
Z<åflà◊√§O^À? "å\˜ q=~åÅ∞ `åsY∞Å∞, ^Œ™êÎ"A Õ Å∞ Wq HÍ=Ù K«i„`« JO>Ë Jã¨Å∞ K«i„`« x~å‡`«Å∞ „Ñ¨[Å∞.
~åAÅ∞ HÍ^Œ∞. ~åAÅ∞ âßã¨‰Ωõ Å∞ =∂„`«"∞Õ J~Ú#Ñ¨Ê\˜H© ~å}∞Å „¿Ñ=∞ Ñ¨Ù~å}ÏÅ∂, ~å*ÏºÅ =Ú@ì_HÔç #· Y~°∞ÛÅ∂,
=∞`«Å|∞Å∂, HÔ Ñ· Ü ‘¶ ∞« `«∞Å∞ =∂#=*Ïu K«i„`«QÍ „Ñ¨Kå~°O KÕÜ∞« |_»∞`«∞#flk. Jã¨Å∞ K«i„`«Ö’H˜ ZH˜¯# ~åAÅO`å
#~°ÇÏ¨ O`«‰Ωõ ÖË! „Ñ¨[efl HÍÅ∞Û‰õΩ u#fl"åˆ~! ^Œi„^Œ∞Å, ™ê=∂#∞ºÅ â◊"åÅ g∞^Œ ã≤OÇ¨ã¨#O Jkè+Oª≤ z# "åˆ~! Jx D
J¿ÇÏ`«∞Hõ"∞≥ #ÿ q^è•<åxfl NN YO_çOKå_»∞.
<≥Å· ∞#n f~å# P=iOz L#fl Z_®iÖ’ DlÑ¨Ùì ^Õâßxfl xi‡Oz# ™ê=∂#º „Ñ¨[Å r=# q^è•#O ZÖÏ
LO_Õ^À TÇ≤ÏOK«=∞<åfl_»∞. `å*ò=∞Ç¨ÏÖò ÖÏO\˜ U_»∞ qO`«ÅÖ’ XHõ¯>ÿ̌# „Ñ¨ÑO¨ K« „Ñ¨ãk≤ Qú ÍOz# ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ
x~å‡}O HÀãÖ ~åà‹§uÎ# ‰õÄbÅ#∞ QÆ∞iOz PÖ’zOK«=∞<åfl_»∞. ™ê„=∂[ºÑ¨Ù qã¨~Î } ° HÀãÖ [iy# ^ŒO_»Ü∂« „`«Ö’¡
™ê=∂#º „Ñ¨[Å∞, ã¨Q@Æ ∞ Ããx· ‰õΩÅ∞ „Ñ¨îŒ ≈Oz# ™êÇ¨Ï™êÅ#∞ H©iOÎ K«=∞<åfl_»∞. Ñ¨ÅH¡ Ö˜ ’ ‰õÄ~˘Ûx Lˆ~Qˆ „Ñ¨É∞íè =Ù#∞
QÆ∂iÛ HÍ^Œ∞, ^•xfl "≥∂ã¨∞#Î fl É’Ü«∞ÅÃÑ· *Ïe K«∂Ñ¨=∞<åfl_»∞. `«Ht∆õ ÖÏ, áê@eÑ¨Ù„`«O, Ç¨Ï~°áêÊ, "≥ÚÃÇÏO*Á^•~À
=O\˜ #QÆ~åÅÖ’ |Ü«∞@Ñ¨_#ç HõàÏtÖÏÊÅ∞, Hõ@_ì ®Å QÆ∞iOz PÖ’zOK«=∞<åfl_»∞.
âßG=ÚÅ∞, HõàÅ◊ ∞, q*Ï˝# âßGO, ™êÇ≤Ï`«ºO, ãÖw`«O, ™êOÑ¶∞≤ Hõ ^è~Œ ‡° =ÚÅ∞, =∞`åKå~åÅ∞, =∂#= rq`åxH˜
ãÖ|OkèOz# ã¨=∞ã¨Î q+¨Ü∂« Å∞ K«i„`«Ö’ ÉèÏQÆOQÍ `«~`° ~« åÅ∞QÍ =∂#=*Ïu "å~°ã`¨ fi« OQÍ ãÖ„Hõq∞ã¨∂Î Ñ¨~O° Ñ¨~åQÆÒ« QÍ
=ã¨∞#Î flq. "å@xflO\˜Ö’x =∞Oz`«<åxfl K«∂_»‰Ωõ O_® Hˆ =ÅO K«i„`«Ö’ `≥ÅÊ|_ç# ~åAÅ∞ JO^Œ∞Ö’ U^À XHõ ã¨fiÅÊ
ãÖYºÖ’ #∞#fl „‰õÄ~°∞Öˇ#· "åix `≥eÊ K«i„`« xO_® "åˆ~ L<åfl~°x K≥ÑÊ¨ @O ãïHÍ^Œ<åfl_»∞.
JÉè∞í º^ŒÜ∞« ÉèÏ"åÅ`À JOu=∞OQÍ PHõeH˜, ^ÀÑ≤_Hç ,˜ Ñ‘_#» ‰õΩ `å=ÙÖËx =∞~À „Ñ¨ÑO¨ K«O. =∞~À„Ñ¨ÑO¨ K«O,
=∞~À „Ñ¨ÑO¨ K«O x~å‡}O HÍ"åÅx =∞Ç¨Hõq NN HõÅÅ∞ Hõ<åfl_»∞. ã¨HÅõ [#∞Å∞ ã¨∞YÑ¨_Õ =∞~À „Ñ¨ÑO¨ K« x~å‡}O
HÀãÖ ™êQÆ∞`«∞#fl ã¨∞n~°… „Ñ¨Ü∂« }Ïxfl =∞Ç¨„Ñ¨™ê÷#OQÍ Jaè=i‚OKå_»∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. JÉè∞í º^ŒÜ∞« =∞#QÍ ( )
1. u~ÀQÆ=∞#O 2. Ñ¨Ù~ÀQÆ=∞#O 3. ã¨=∞O[#O 4. Jã¨=∞O[#O
2. "å_»∞HõÉÏè +¨ L^Œº=∞Hõ~Î° ( )
1. HõO^Œ∞‰õÄi 2. QÆ∞~°*Ï_»
3. ~åÜ«∞„áÈÅ∞ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù 4. y_»∞QÆ∞ ~å=¸iÎ
3. ^ÕâK◊ i« „`«Å∞ ~°K~« Ú`« ( )
1. NN 2. Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î 3. ^•â◊~°kè 4. P~°∞„^Œ
4. =Ú@ì_ç J#∞ Ñ¨^=Œ Ú#‰õΩ J~°=÷ Ú ( )

1. ¿ãfiK«Ûù 2. Ñ‘_»#=Ú 3. x~°ƒOù ^Œ=Ú 4. =∞`«O
5. ~åà‹§uÎ# q_»nÜ«∞QÍ
1. ~åà◊§ { Ü«∞uÎ# 2. ~åà◊√§ { ZuÎ# 3. ~åà◊§ { ZuÎ# 4. ~åàı§ { ZuÎ#
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 -2† 2 -4† 3 -1† 4-3 † 5. -1.

20= â◊`åaÌ „Ñ¨ÑO¨ K«"åÑ¨ºOQÍ ZO`À K≥`· #« º =O`«"∞≥ #ÿ k
HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆOQÍ~°∞ ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°}À^Œº=∞O, y_»∞QÆ∞=¸iÎ ÑÖ`«∞Å∞QÍ~°∞ "å_»∞HõÉÏè ëê L^Œº=∞O
„áê~°OaèOKå~°∞
QÆ∞~°∞*Ï_» "å~°∞ ™êÇ≤Ï`«º ãÖã¨¯~°} HÀãÖ Hõ$+≤ KÕ™ê~°∞
1930 `«~åfi`« `≥Å∞QÆ∞ Hõq`«fiOÖ’ ã¨=∂[O, ™ê=∂#º =∂#=Ù_ç Hõ+ãì¨ ∞¨ MÏÅ∞, ¿ÇÏ`«∞"å^ŒÉÏè "åÅ∞ JÉè∞í º^ŒÜ∞«
Hõq`«fiO =∂~°Oæ K«∂Ñ≤Ok.
Qˆ Ü«∞=∞O>Ë QÍ#Ü≥∂QÆº"≥∞#ÿ k, J<Õ J~°O÷ Ö’ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÖ’¡ Hõ#|_»∞K«∞#flk.
=∂#=Ùx „âıÜ∞« ã¨∞û#∞, ã¨=∂[Ñ¨Ù~ÀQÆ=∞<åxfl, Ö’HõHàõ Ïº}Ïxfl HÍOHÕ∆ KÕ Qˆ Ü«∂xfl JÉè∞í º^ŒÜ∞« Qˆ Ü«∞O JO\Ï~°∞
„âßq∞Hõ r=# ™œO^Œ~åºxH˜ ã¨=∂#"≥∞#ÿ k ÖË<ÖÕ ^Ë ∞Œ
HÍi‡‰õΩÅ∞ , Hõ~¬° ‰Ωõ Å∞, Ñ‘_`ç ∞« Å∞, ^Œ∞ód`«∞Å∞, JÉèÏQÆ∞ºÅ∞, n#∞Å∞ JÉè∞í º^ŒÜ∞« Qˆ Ü«∂xH˜ HÍ=Åã≤# HÍ=º=ã¨∞=Î ÙÅ∞
^ÕâK◊ i« „`«Å∞ Qˆ Ü«∞OÖ’ NN „Ñ¨[ÅÑ¨~O° QÍ K«i„`«‰Ωõ #∂`«#"≥∞#ÿ x~°fiK«<åefl ã¨=∞‰õÄ~åÛ~°∞.
„Ñ¨ÑO¨ K« K«i„`«#∞ ÑïjeOz# JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq NN.
U ^Õâ◊ K«i„`«#∞ K«∂ã≤<å, U~åA K«i„`«#∞ K«∂ã≤<å QÆifiOK«^yŒ # JOâßÅ∞ HõqH˜ Hõ#Ñ¨_Ö» ^Ë ∞Œ .
QÆ`« K«i„`«Ö’ ^Œi„^Œ∞Å#∞ HÍÅ∞Û‰õΩ u#fl #~°ÇÏ¨ O`«‰Ωõ Å∞, ~°}~°HãÎõ H≤ "Îõ ∞≥ #ÿ Éè∂í ÉèÏQÍÅ∞, Hõhflà◊√§, |Å=O`«∞Å∞
^Œ∞~°ƒÅ *Ïux ÉÏxã¨Å∞QÍ KÕã#≤ "≥#· O WqÜÕ∞ K«i„`«Ö’ „Ñ¨ãk≤ HÔú H˜¯#q.
375 ^Õâ◊K«i„`«Å∞
áêÅ‰õΩÅ ™ê„=∂[ºHÍOHõ`∆ À [iy# Ü«Ú^•úÅÖ’ ZO^Œ~À g~° Ããx· ‰õΩÅ∞ =∞~°}O˜ Kå~°∞. "åi ÉèÏ~°ºÑ≤ÅÅ¡ ∞
P„HõO^Œ#Å∞, Jã¨Ç¨ Ü«ÚÅ Ç¨Ç¨HÍ~åÅ∞ K«i„`«Ö’ =¸Å∞QÆ∞`«∞#flq. "å\˜x |Ü«∞@‰õΩ fÜ«∞_»"∞Õ x["≥∞#ÿ
K«i„`« Jx NN ÉèÏqOKå_»∞.
XHõ =ºHÎ̃x =∞~˘Hõ =ºH©,Î XHõ *Ïux "Õ~˘Hõ *Ïf Ñ‘_Oç KÕ J™êOÑ¶∞≤ Hõ ^è~Œ å‡xfl WHõ U=∂„`«O ã¨ÇÏ≤ OKÕk ÖË^∞Œ .
Jã¨Å∞ K«i„`« x~å‡`«Å∞ „Ñ¨[Å∞. ~åAÅ∞ HÍ^Œ∞.
`å*ò=∞Ç¨ÏÖò x~å‡}ÏxH˜ ~åà‹§uÎ# ‰õÄbÅ QÆ∞iOz PÖ’zOKåe.
JÉè∞í º^ŒÜ∞« ÉèÏ"åÅ`À JOu=∞OQÍ PHõeH˜, ^ÀÑ≤_Hç ,˜ Ñ‘_#» ‰õΩ `å=ÙÖËx =∞~À „Ñ¨ÑO¨ K«O x~å‡}O HÍ"åÅx
NN HõÅÅ∞ Hõ<åfl_»∞.
JÉèÏº™êÅ∞
25.7 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. x["≥∞#ÿ K«i„`«QÍ NN QÆ∞iÎOzOk Uk?
2. NN HõÅÅ∞ Hõ#fl =∞~À „Ñ¨ÑO¨ K«O Uq?
1. "≥Ú^Œ\˜ =¸Åáê~îO° ™ê~åOâ◊O g∞ ™⁄O`« =∂@Ö’¡ ~åÜ«∞O_ç.
2. ^ÕâK◊ i« „`«Å∞ ^•fi~å NN K≥ÑÊ¨ ^ŒÅ∞Û‰õΩ#flk Uq∞?
C. HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ HõeÊ ~åã≤ ãÖkè ¿Ñ~°∞ ~åÜ«∞O_ç.
U_»∞{L#flk ´ ................................... .....................................
=Ú@ì_çH˜{S# ´ ................................... .....................................
=∞i{z‰õΩ¯ ´ ................................... .....................................
r=#=Ú{Z\˜ìk ´ ................................... .....................................
D. HÕk ã¨=∂™êÅ‰õΩ q„QÆÇÏ¨ "åHõºO, ã¨=∂ã¨ <å=∞O ~åÜ«∞O_ç.
Ñ¨~°Ñ‘_»#=Ú ´ .............................................. .....................................
K«i„`«™ê~°O ´ .............................................. .....................................
™êOÑ¶≤∞Hõ ^èŒ~°‡O ´ .............................................. .....................................
<≥·Å∞#k ´ .............................................. .....................................
E. HÕk „Ñ¨H$õ u Ñ¨^•Å‰õΩ qHõ$`«∞Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
~ål˝ ´ ..............................................
^èŒ~°‡O ´ ..............................................

'^ÕâK◊ i« „`«Å∞, J#fl Qˆ Ü«∞O NN ~°K#« Ö’¡ qt+ì̈"∞≥ #ÿ ™ê÷#O ãÖáêkOK«∞‰õΩ#fl ~°K#« , K«i„`«‰Ωõ JÑ¨Ê\˜ ^•HÍ
„áêK«∞~°ºOÖ’ L#fl x~°fiK«<åÅ#∞ ã¨=¸ÅOQÍ =∂iÛ"Õã#≤ PÖ’K«#. ~åAÅ ¿Ñ~°`¡ À K«i„`«#∞ QÆ∞iÎOKÕ áê`« Ñ¨ûúŒ H˜
aè#flOQÍ, K«i„`« x~å‡`«Å∞ ~åAÅ∞ HÍ^Œ∞, „Ñ¨[Å∞ J#fl q#∂`«fl ^Œ$HõÊ^ä•xfl HõeÊOz# Qˆ Ü«∞q∞k. `å*ò=∞Ç¨ÏÖò
J#QÍ<Õ J^˘Hõ "≥O_çH˘O_», "≥<fl≥ Å"Õ∞_», „Ñ¨}Ü«∞™œ^èOŒ , ™œO^Œ~º° `Õ[O JO@∂ Ñ¨ÙÅHÕzáÈÜÕ∞ Hõ=ÙÅ TÇ¨ÏÅ‰õΩ
HõàO¡‹ "ÕãO≤ k. ^•x x~å‡}ÏxH˜ ~åà◊√§ "≥∂ã≤# ‰õÄbÅ ¿Ñ~°∞¡ ZHõ¯_≥<· å K≥H¯˜ L<åflÜ«∂? ZO^Œ~∞° ‰õÄbÅ HÍà◊¥,¡ KÕ`∞« Å∞
qiy LO\Ï~Ú? ZO^Œ~∞° =Ú`«$=¸~°∞ÅÎ ‰õΩ QÆ~ƒ° âù ’HõO q∞ye LO@∞O^À PÖ’zOK«O_ç JO@∂ „Ñ¨É’è kã¨∞OÎ n
Qˆ Ü«∞O. =ÚyOÑ¨ÙÖ’ XHõ =ºHÎ̃x =∞~˘Hõ¯=ºHÎ̃ Ñ‘_Oç KÕ ™êOÑ¶∞≤ Hõ ^è~Œ å‡xH˜ HÍÅO K≥eO¡ ^Œh, `«fi~°Ö’<Õ =∞Oz ã¨=∂[O
Pq~°ƒqù ã¨∞OÎ ^Œ<Õ ã¨∂K«# D Qˆ Ü«∞O ÅH∆Íºxfl `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.
=∂„`åKè«O^Œã¨∞û
=$`åÎÅ∞, *Ï`«∞Å∞, LÑ¨*Ï`«∞Å‰õΩ ãÖ|OkèOz# Ñ¨^•ºÖËHÍHõ, H˘xfl Qˆ Ü«∂Å∞ ‰õÄ_® KèO« ^À|^ŒOú QÍ<Õ LO\Ï~Ú.
D Qˆ Ü«∂Ö’¡x KèO« ^Œã∞¨ û#∞ =∞„`åKèO« ^Œã∞¨ û JO\Ï~°∞. =∂„`å KèO« ^Œã∞¨ û JHõ~∆ Q° }
Æ ÏÅ‰õΩ ãÖ|OkèOz#k. g\˜Ö’ XHõ
ÅÜ«∞, `«∂QÆ∞ LO_ç „Ñüáê^ŒOÖ’ xÜ«∞`«"∞≥ #ÿ JHõ~∆ ° ãÖYº (=∂„`«Å ãÖYº) LO@∞Ok. HÕk L^•Ç¨Ï~°} K«∂_»O_ç.
UI UII UI UU
áê_ç ÑÖ@Å∞ á⁄Oy á⁄ˆ~¡ 14 =∂„`«Å∞

UI UII UI IIU
^•i Ö’#∞Ñ¨Ù áê@∞ áê_»"ÀÜü∞ 14 =∂„`«Å∞
UII III UI IIU
uO_ç Hõey`≥ HõO_» HõÅ^ÀÜü∞ 14 =∂„`«Å∞
377 ^Õâ◊K«i„`«Å∞
UI IIUUI IIU
HõO_» QÆÅ"å_Õ#∞ =∞xëÈÜü∞ 14 =∂„`«Å∞

D Qˆ Ü«∞áê^•Å∞ QÆ∞~°*Ï_» ~åã≤# ^ÕâÉ◊ Híè Î˜ Qˆ Ü«∞OÖ’xq. QÆ∞~°*Ï_» `«# D Qˆ Ü«∞O ^•fi~å '=Ú`åºÅ ã¨~O° —
J<Õ XHõ KèO« ^Œã∞¨ û#∞ ‰õÄ~åÛ_»∞. nxx =∂„`åÉèOí ^Œ=Ú JO\Ï~°∞. D KèO« ^Œ=Ú „Ñ¨`ºÕ Hõ QÆ}xÜ«∞=∂Å∞ ÖË‰Ωõ O_®,
áê_»\ÏxH˜ gÅ∞QÍ, ÅÜ«∂`«‡HõOQÍ LO@∞Ok. ÃÑQˆ· Ü«∞O „Ñüáê^ŒOÖ’#∂ Ñ¨^•flÅQÆ∞Qˆ ã≤ =∂„`«Å∞ L<åfl~Ú. =∂„`«
JO>Ë XHõ ÅÑ¶Ú¨ =Ù. WHõ ÃÑ· Qˆ Ü«∞áê^•Å‰õΩ QÆ}qÉè[í # K«∂_»O_ç.
áê_ç ÑÖ@Å∞ á⁄Oy á⁄ˆ~¡ UIUIIUIUU - 14 =∂„`«Å∞
^•iÖ’#∞Ñ¨Ù áê@∞ áê_»"ÀÜü∞ UIUIIUIIIU -14 =∂„`«Å∞
uO_ç Hõey`≥ HõO_» HõÅ^ÀÜü∞ UIIIIIUIIIU -14 =∂„`«Å∞
HõO_» QÆÅ"å_Õ#∞ =∞xëÈÜü∞ U I I I U U I I I U -14 =∂„`«Å∞
QÆ=∞xHõ : I - =∂„`«† ~Ô O_»∞ =∂„`«Å∞
ÃÑ· ã¨=∂Kå~°O P^è•~°OQÍ D Qˆ Ü«∂xfl QÆ} qÉè[í # KÕÜ∞« O_ç.
U\˜Hˆ `«O |\˜ì Z~Ú Ñ¨Ù@∞¡ |O_çOz
Z#fl_»∂ "≥∞`«∞ HÔ ~°∞QÆ~<° åfl
U I U UI I I U I U U I
U\˜Hˆ `«O |\ì̃ Z~Ú Ñ¨Ù@∞¡ |O_çOz
5 5 5 5
UIU I I I I I UUI
Z#fl_»∂ "≥∞`«∞HÔ ~°∞QÆ ~°<åfl
5 5 5
Wk *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∞=∞x g∞‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. *Ï#Ñ¨^Œ ÉèÏ+¨ r=^•ƒù+.¨ *Ï#Ñ¨^Œ Qˆ Ü«∂Å∞ JÅ"ÀHõQÍ, J#∞Éè=í O
Ö’Oz Ñ¨Ù\˜#ì Ñ¨Ê\˜H© D áê@Ö’¡ ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ t+¨=ì º=Ç¨~°O LÑ¨Ü∂≥ yOK«|_»@"Õ∞ HÍ^Œ∞, =∂„`åK«O^Œã∞¨ û, =∂O_»eHÍÅ∞
ã¨ÇÏ¨ [suÖ’ qÅã≤Å∞¡`∞« O\Ï~Ú.
D Qˆ Ü«∞O 'YO_»QuÆ Ö’ LOk.

YO_»QuÆ JO>Ë
S^Õã≤ =∂„`«Å`À ‰õÄ_ç# P=$`åÎxfl (H˜, @, `«, H˜, @) 'YO_»QuÆ —QÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û#∞.
WÖÏO\˜ =∂„`å KèO« ^Œã∞¨ û g∞~°∞ áê_»∞‰õΩ<Õ áê@Ö’¡‰Äõ _® L<åfl~Ú. "å\˜x QÆ=∞xK«O_ç. WÖÏ QÆ}qÉè[í #
KÕã≤ K«∂_»O_ç.

*ÏfÜ«∞w`åÅ#∞ ¿ãHõiK«O_ç. K«^=Œ O_ç.
*Ïu<åÜ«∞‰õΩÅ z„`åÅ#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
Ñ¨„uHõÖ’¡ =zÛ# ^ÕâÉ◊ Híè Î̃ w`åÅ#∞ ¿ãHõiOK«O_ç. K«^=Œ O_ç.
379 ^Õâ◊K«i„`«Å∞
26 Ñ„ â¨ fl◊
^•â◊~°kä HõÅO Ñ¨>Ëì <å\˜H˜ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ãÖ™ê÷#OÖ’ q"≥∂K«<À^Œº=∞O ™êQÆ∞`«∞#flk. PO„^èŒ =∞Ç¨ã¨ÉèÏ
<åÜ«∞Hõ`åfi# „Ñ¨[Å∞ x*ÏOx~°O‰õΩâ◊`åfixH©, Éè∂í ™êfi=ÚÅ Ñ‘_#» ‰õÄ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞`«∞<åfl~°∞. ãÖ™ê÷#OÖ’
ÉèÏQÆOQÍ L#fl `≥ÅOQÍ}Ï „áêO`«O „Ñ¨[Å L^Œº=∂Å`À J@∞ì_Hç ˜ áÈ`«∞#flk. ^•â◊~k° è Hõq`«fiO ~åã¨∂<Î Õ L^Œº=∂ÅÖ’
áêÖÁæ<åfl_»∞. ~°Ç¨Ïã¨º rq`«O QÆ_çáê_»∞. PO„^èŒ Ñï+¨`ü „Ñ¨^äŒ=∞ "åi¬HÀ`«û=O (1944) ÑÖkà◊§#∞ ~°*ÏHÍ~°∞¡
`«Q∞Æ ÅÉˇ\#ì̃ Ñ¨C_»∞ =∞O@Å∂, á⁄QÆÅ∂ =∞^èºŒ xÅ|_ç Hõq`å„QÆÇ¨ xfl „Ñ¨îŒ ≈OKå_»∞.
W^Õ =∂@ W^Õ=∂@ Ñ¨^ÑÕ ^¨ Õ J<Õ™êÎ#∞
HõÔŒ `˘H˜¯Ñ¨ÔŒ áê_ç W^Õ=∂@ J<Õ™êÎ#∞
^ŒQÍHÀ~°∞ |_®KÀ~°∞ ~°*ÏHÍ~°∞ áÈ+¨‰Ωõ _»=Ù
Tà◊‰¡ Äõ à◊√¡ JyæÃÑ\ì̃ Wà◊§xflH˘Å¡Q˘\ì̃
`«eÑ¡ Å≤ ¡ Hõ_∞» Ñ¨ÙQ˘\˜ì xH˜¯#^Œ∞~å‡~°=æ ∞O`«
h ÉÏ^èºŒ `« hÉÏ^èºŒ `« – JO@∂ x*ÏO #"å|∞#∞ kèH¯õ iOKå~°∞.
¿Ñ^ŒiHõO â’HõO#∞O_ç Ñ¨Ù>Ëì HÀáêxfl Ñ¨ãá≤ êÑ¨Å x^Œ∞~° Hõ#∞ÅÖ’ ™êy# Éèqí +¨º`ü , ã¨fiáêflÅ#∞, QÍÜ«∞Ñ¨_#ç
HõqQÆ∞O_≥ÅÖ’ ~åÜ«∞|_ç# HÍ"åºÅ#∞, ‰õΩÅ=∞`åÅ ã¨∞_çQ∞Æ O_»OÖ’ |Öˇá· È~Ú# J=∂Ü«∞‰õΩÅ QÆ∂iÛ ^•â◊~k° ä `«Ñ#¨
Ñ¨_®¤_∞» . JÔ~ãì̈~Ú, x*Ï=∂ÉÏ^£ *ˇÖ· ’¡ L#flÑ¨C_»∞ *ˇÅ· ∞ QÀ_»Åg∞^Œ ÉÁQÆ∞`æ À Ñ¨^•ºÅ∞ ~åâß_»∞. <å `≥ÅOQÍ}
HÀ\˜~`° <« åÅ g} QÍ „Ñ¨H\õ O˜ Kå_»∞. áÈ~å@O #∞O_ç Hõà◊ Ñ¨Ù_»∞`«∞Ok Jx x~°fizOKå_»∞. J<å^è∞Œ _çH© PQÆ~ƒ° ù N=∞O`«∞_çH©
#_»∞=∞ J<åkQÍ ™êQÆ∞`«∞#fl J#O`« ãÖ„QÍ=∞O Ö’ Ñ‘_`ç « „Ñ¨*Ï"å}˜H˜ `«# Hõq`åfixfl JOH˜Ò« KÕâß_»∞. JOQÍ~åhfl,
â◊$OQÍ~åhfl ã¨=∞áêà◊§Ö’ =i‚OKå_»∞. J`«x QÆ=∞ºO „Ñ¨ÑO¨ K«âßOu J`«x ^èºÕ Ü«∞O „Ñ¨*Ï™êfi=∞º ™ê=∞º"å^ŒO.
„Ñ¨â◊fl „Ñ¨QÆuH˜ =¸ÅO
D áê~îO° K«kq# `«~"° å`« JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞
O ^•â◊~k° ä Hõ$+¨=‚ ∂Kå~°∞ºÅ Hõq`«fiO „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O „Ñ¨âfl◊ Hõq`«Ö’ ÉèÏ"åefl qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
26.2 HõqÑïK«Ü∞« O
P K«Åx¡ ã¨=Ú„^Œ QÆ~ƒ° Où
^•z# |_»ÉÏ#Å"≥∞O`À
Jx J_»Q_Æ O» `À áê@∞ Éè∂í QÀà◊O Ñ¨Ù@∞ìH,õ =∂#= Ñï}Ï=∞O, ã¨=∂[x~å‡}O, ãÖÑ¨^ãŒ $¨ +≤ì , Pi÷H=õ º`åº™êÅ∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ J<ÕHõ „Ñ¨âfl◊ Å#∞ ãÖ^ÕÇ¨ Å#∞ ~ˆ HÔ uÎOz# „Ñ¨âfl◊ Qˆ Ü«∂xfl ~°zOz# HõqÑ¨ÓiÎ ¿Ñ~°∞ ^•â◊~k° ä Hõ$+¨=‚ ∂Kå~°º.
^•â◊~k° ä J#fl ãÖH˜Ñ∆ <Î̈ å=∞O`À P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ ã¨∞ã≤~÷ ° ™ê÷#O ãÖáêkOK«∞‰õΩ#fl Hõ$+¨=‚ ∂Kå~°º =~°OQÆÖò
lÖÏ¡ =∂#∞HÀ@`åÅ∞HÍ z#flQÆ∂_»∂~°∞Ö’ 22 EÖˇ· 1925 # [x‡OKå_»∞. `«e¡ N=∞u "≥OHõ@=∞‡, `«O„_ç
N"≥OHõ\ÏKå~°∞ºÅ∞, z#QÆ∞_»∂~°∞Ö’ „áê^äqŒ ∞Hõ q^Œº, Y=∞‡OÖ’ "≥∞„\˜H,± Éè∂í áêÖò qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O #∞O_ç POQÆ¡
™êÇ≤Ï`«ºO`À _ç„w Ñ¨ÓiÎ KÕâß_»∞. H˘O`«HÍÅOáê@∞ Láê^è•ºÜ«Ú_çQÍ Ñ¨xKÕã#≤ ^•â◊~k° ä ÑÖKåÜ«∞f W<£ÃãÊHõ~ì Qü Í
PHÍâ◊"å}˜ HÍ~°º„Hõ=∞ „Ñ¨Ü∂≥ HõQÎ Í L^ÀºQÆ ÉÏ^èºŒ `«Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞.
`≥Å∞QÆ∞, L~°∂,Ì ãÖã¨¯$`«O, POQÆ¡ ÉèÏ+¨Ö’¡ áêO_ç`º« O ãÖáêkOKå_»∞. ^•â◊~k° ä |Ç¨ï=ÚY „Ñ¨*Ï˝=O`«∞_»∞. Hõq,
Hõ^•ä ~°K~« Ú`« , =Hõ,Î J#∞"å^Œ‰Ωõ _»∞. P^è∞Œ xHõ Hõq`«fiOÖ’ HÍÖÏxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ Ñ¨^•ºxfl HõÔŒ `˘H˜¯Oz# Hõq
^•â◊~k° .ä Qˆ Ü«∞ Hõq`«fiOÖ’#∞, =K«# Hõq`«fiO Ö’#∂ qt+ì̈"∞≥ #ÿ ™ê÷#O ãÖáêkOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. "åº™êÅ∞, <å\˜HÅõ ∞,
ã≤x=∂áê@Å∞, QÆ[ÖòÅ∞ ~°∞ÉÏ~ÚÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ qaè#fl ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’¡ ~°K#« Å∞ ™êyOKå_»∞. Jyfl^è•~°, ~°∞„^Œg},
J=∞$`åaè¿+HõO, =∞Ç¨O„^èÀ^ŒÜ∞« O, Hõq`åÑ¨Ù+¨ÊHõO, uq∞~°O`À ã¨=∞~°O, PÖ’K«<åÖ’K«<åÅ∞ , ^èfiŒ ["≥∞uÎ#„Ñ¨[, <Õ„`«Ñ~¨ fi° O
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ Hõq`å ãÖÑ¨Ù@∞Å∞ „Ñ¨H\õ O˜ Kå_»∞.1961 Ö’ "åQÍÌ#O ã≤x=∂^•fi~å K«Å#z„`« ~°OQÆOÖ’H˜ „Ñ¨"tÕ Oz#
^•â◊~k° ä Hõ$+¨=‚ ∂Kå~°º "≥~ÚºH˜ ÃÑQ· Í ã≤h w`åÅ#∞ ~°zOKå_»∞. PÜ«∞# ~°zOz# Hõq`å Ñ¨Ù+¨ÊHõO „QÆO^ä•xH˜ 1967
Ö’ Hˆ O„^Œ ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_»g∞ J"å~°∞#¤ ∞ |Ç¨ïHõiOzOk. PO„^èŒ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O HõàÏ„Ñ¨ÑÓ¨ ~°`‚ À#∞, N"≥OHõ>âË fi◊ ~°
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O _çe\ò `À#∞ ^•â◊~k° xä ã¨`¯« iOKå~Ú. 1977 #∞O_ç 1983 =~°‰Ωõ PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò P™ê÷#HõqQÍ
Q“~°"åxfl á⁄O^•_»∞. Hõqã≤OÇ¨Ï, JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq`å K«„Hõ=iÎ PO„^èŒ Hõq`å™ê~°kä =O\˜ a~°∞^Œ∞Å∞ D Hõqx =iOKå~Ú.
381 „Ñ¨â◊fl
26.3 =¸Å áê~îO° – 1
P K«Åx¡ ã¨=Ú„^ŒQ~Æ ƒ° Où
^•z# |_»ÉÏ#Å"≥∞O`À
P #Å¡x PHÍâ◊OÖ’
HÍ#~åx ÉèÏ#∞=Ù ÖˇO^Œ~À
Éè∂í QÀà◊O Ñ¨Ù@∞ìHõ HÀãÖ
‰õÄe# ã¨∞~°QÀàÏ Öˇ<Àfl
D =∂#=~°∂ÑÖ HÀãÖ
[iy# Ñï}Ï=∂Öˇ<Àfl
XHõ ~åA#∞ QÔ eÑ≤OK«∞@Ö’
Xiy# #~°HOõ ~îå Öˇ<Àfl?
„â◊=∞r=ÙÅ Ñ¨zÛ <≥`∞« ~Î ∞° Å∞
„`åQÆx ^è#Œ =O`«∞ÖˇO^Œ~À?
J<åfl~°∞ÅÎ ∞ J<å^èŒ Å∞O_»x
P #=Ü«ÚQÆ =∞^≥O`«^∂Œ ~°"∂≥
Hõ~∞° =O@∂ HÍ@Hõ=∞O@∂
Hõ#∞Ñ≤OK«x HÍÖÏÖˇÑÙ¨ _À
J}QÍi# JyflÑ¨~fi° `«O
HõxÃÑOz# ÖÏ"å Ü≥∞O`À
PHõe`À K«KÛÕ ¿Ñ^ŒÖ
â’HõOÖ’ HÀÑÖÜ≥∞O`À
Ñ¨ãá≤ êÑ¨Å x^Œ∞~° Hõ#∞ÅÖ’
=Úã≤i# Éèqí `«=ºO Ü≥∞O`À
QÍÜ«∞Ñ¨_#ç HõqQÆ∞O_≥Ö’¡
„"åÜ«∞|_»xHÍ"åºÖˇ<Àfl?

‰õΩÅ=∞`«=ÚÅ ã¨∞_çQÆ∞O_®Å‰õΩ
|eQÍx Ñ¨q„`«∞ÖˇO^Œ~À
Éè~í `° å=x |ÅÑ¨~å„Hõ=∞O
K≥~g° _Õ kO HÔ <åflà◊§HÀ
|_»ÉÏ#Å=Ú ´ |_»ÉÏyfl, ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Ñ¨Ù\˜#ì Jyfl
ÉèÏ#∞=Ù ´ ã¨∂~°∞º_»∞, ã¨∂~°ºH˜~}
° =Ú
ã¨∞~°QÀàÏÅ∞ ´ ã¨∂~°ºQÀà◊O
P~°∞ÅÎ ∞ ´ ^Œ∞:Y=Ú <˘Ok#"å~°∞
ÖÏ"å ´ JyflÑ¨~fi° `«=Ú #∞O_ç "≥Å∞=_Õ „^Œ=O
K≥~g° _»∞ ´ x~°ƒOù ^èOŒ #∞O_ç |Ü«∞@Ñ¨_∞»
ÉèÏ=O:^•â◊~°kä ~°zOz# ˆQÜ«∂ÅÖ’ ã¨∞„Ñ¨ã≤^ŒÌ"≥∞ÿ#n ~°K«#. =∂#=*Ïu „Hõ=∞Ñï}Ï=∞O`å ã¨=∂[ Ñï}Ï=∞
„Hõ"∞Õ #x Hˆ =ÅO P~°∞ Qˆ Ü«∞K«~}° ÏÖ’¡ ^•â◊~k° ä J^Œ∞ƒùÒ« QÍ =i‚OKå_»∞. "≥Ú^Œ\˜ K«~}
° O q*Ï˝# âß„ãÎ̈™ê~°O. Éè∂í q∞
=∞x+≤ Ñ¨Ù@∞ìHÅõ <ÕÑ^¨ •ä ºxfl q=iã¨∞OÎ k. ~Ô O_À K«~} ° O ™ê=∂lHõ K«i„`«™ê~°O. ~åAÅ∞, ~å[iHÍÅ∞, Ü«Ú^•úÅ∞,
~°HáÎõ ê`åÅ∞, „â◊=∞^ÀÑ≤_xç qâı+¡ ã≤ ∞¨ OÎ k. =¸_»=K«~} ° OÖ’ J<åfl~°∞ÅÎ ∞, J<å^èÅŒ ∞O_»x #=Ü«ÚQÆ x~å‡}Ïxfl Hõq
Ptã¨∞<Î åfl_»∞. z=i =¸_»∞ K«~} ° ÏÖ’¡ ¿Ñ^ŒÅ â’HõO #∞O_ç Ñ¨Ù>Ëì HÀáêxfl Ñ¨ãá≤ êÑ¨Å x^Œ∞~° ‰õ#∞ÅÖ’ ^•y# Éèqí +¨º`ü
ã¨fiáêflÅ#∞, QÍÜ«∞Ñ¨_#ç HõqQÆ∞O_≥ÅÖ’ ~åÜ«∞|_»x HÍ"åºÅ#∞, ‰õΩÅ=∞`åÅ ã¨∞_çQ∞Æ O_»OÖ’ |Öˇ· áÈ`«∞#fl J=∂Ü«∞‰õΩÅ#∞
^•â◊~k° ä Jaè=i‚OKå_»∞. ¿Ñ^ŒÅ ^Œ∞óYO, ‰õΩÅ=∞`åÅ H˘\Ï¡@Å∞, Hõ~∞° =Ù HÍ@HÍÅ∞ ÖËx #=Ü«ÚQÆO ZÑ¨C_˘ã¨∞OÎ ^À
J#fl „Ñ¨âfl◊ Å#∞ ^•â◊~k° ä ãÖkèã∞¨ <Î åfl_»∞. =∂#=ÙÅO^Œ~∂° ã¨∞YÑ¨_Õ XHõ =∞Oz ã¨=∂*Ïxfl „Ñ¨âßO`«"∞≥ #ÿ Éè∂í QÀàÏhfl
PHÍOH˜ã∆ ∞¨ <Î åfl_»∞.
1. ^•â◊~k° ä ~°zOz# D „QÆO^ä•xH˜ ~å„+ì̈™êÇ≤Ï`«º JHÍ_»g∞ J"å~°∞¤ ÅaèOzOk ( )
J) "åQÍÌ#O P) <Õ„`«Ñ~¨ fi° O W) =∞Ç¨O„^èÀ^ŒÜ∞« O D) Hõq`åÑ¨Ù+¨ÊHõO
2. N"ÕOHõ>âË fi◊ ~° qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O ^•â◊~k° xä D J"å~°∞`¤ À ã¨`¯« iOzOk ( )
J) _çe\ò P) HõàÏ„Ñ¨Ñ¨Ó~°‚ W) Hõq ã≤OÇ¨Ï D)PO„^èHŒ qõ `å ™ê~°kä
383 „Ñ¨â◊fl
3. ÉèÏ#∞=Ù J<Õ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ ( )
J) K«O„^Œ∞_»∞ P) ã¨∂~°∞º_»∞ W) |∞^è∞Œ _»∞ D) |$Ç¨Ïã¨Êu
4. ~åA#∞ QÔ eÑ≤OK«∞@Ö’ Xiy#q ( )
J) |_»ÉÏ#Å=Ú P) ÉèÏ#∞=ÙÅ∞ W) ã¨∞~°QÀàÏÅ∞ D) #~°HOõ ~îåÅ∞
5. ÖÏ"å D Ñ¨~fi° `«O #∞O_ç "≥Å∞=_»∞`«∞Ok ( )
J) Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ñ¨~fi° `åÅ∞ P) "Õ∞~°Ñ~¨ fi° `«O W) JyflÑ¨~fi° `«O D) qO^èºŒ Ñ¨~fi° `«O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 3† 2 - 1† 3 - 2† 4 - 4†5 - 3.

O =~°OQÆÖò lÖÏ¡ =∂#∞HÀ@`åÅ∞HÍ z#fl QÆ∂_»∂~°∞Ö’ 22 AÖˇ· 1925 # ^•â◊~k° ä [x‡Oz<å_»∞. `«e"¡ O≥ Hõ@=∞‡,
`«O„_ç "≥OHõ\ÏKå~°∞ºÅ∞
O ^•â◊~°kä „áê^äŒq∞Hõ q^Œº Y=∞‡OÖ’ KÕã≤<å_»∞. Láê^è•ºÜ«Ú_çQÍ, ÑÖKåÜ«∞f W<£ÃãÊHõì~üQÍ PHÍâ◊"å}˜
HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ „Ñ¨Ü∂≥ HõQÎ Í áêÖÁæx<å_»∞.
O Jyfl^è•~°, ~°∞„^Œg}, J=∞$`åaè¿+HõO, =∞Ç¨O„^èÀ^ŒÜ∞« O, uq∞~°O`À ã¨=∞~°O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Hõq`å ãÖÑ¨Ù@∞Å∞
„Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞
O 1983 PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò P™ê÷# HõqQÍ Q“~°=Oá⁄O^•~°∞
O ¿Ñ^ŒÅ^Œ∞óYO ‰õΩÅ=∞`åÅ H˘\Ï¡@Å∞, Hõ~∞° =ÙHÍ@HÍÅ∞ÖËx, #=Ü«ÚQÆO ZÑ¨C_˘ã¨∞OÎ ^À J#fl „Ñ¨âfl◊ Å#∞ ^•â◊~k° ä
ãÖkèOKå~°∞.
O x*Ï=∂ÉÏ^£ *ˇÖ· ’¡ L#flÑ¨C_»∞ *ˇÅ· ∞QÀ_»Åg∞^Œ ÉÁQÆ∞`æ À Ñ¨^•ºÅ∞ ~å™ê_»∞.
O <å `≥ÅOQÍ} HÀ\˜~`° åflÅ g} Jx „Ñ¨H\õ O˜ Kå_»∞.
JÉèÏº™êÅ∞
26.5 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. ^•â◊~k° ä U q^è"Œ ∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ Ñï}Ï=∂xfl PtOKå_»∞?
2. D Hõq`«`À Hõq ãÖ|OkèOz# „Ñ¨âfl◊ Å#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç?
1. ^•â◊~k° xä ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« O_ç.
2. D Qˆ Ü«∞™ê~åOâßxfl ™⁄O`«=∂@Ö’¡ K≥ÑÊ¨ O_ç?
C. HÕk Ñ¨^•Å#∞ HõeÊ ~åÜ«∞O_ç. "å\˜Ö’x ãÖkèx `≥ÅÑÖ_ç.

|_»{J#ÅO ´ ................................... .................................
J#fl { P~°∞ÅÎ ∞ ´ ................................... .................................
Éè~í `° « { J=x ´ ................................... .................................
ÉèÏ#∞=ÙÅ∞ { ZO^Œ~À ´ ................................... .................................
ã¨∞~°QÀàÏÅ∞{ Z<Àfl ´ ................................... .................................
#=Ü«ÚQÆ=Ú { J^≥O`« ´ ................................... .................................
Ñï}Ï=∂Å∞{ Z<Àfl ´ ................................... .................................
#~°HOõ ~îåÅ∞{ Z<Àfl ´ ................................... .................................
^è#Œ =O`«∞Å∞ { ZO^Œ~À ´ ................................... .................................
J<å^è∞Œ Å∞ { LO_»x ´ ................................... .................................
Hõ~∞° =Ù { JO@∂ ´ ................................... .................................
HÍÖÏÅ∞{ ZÑ¨Ù_À ´ ................................... .................................
HÍ"åºÅ∞{ Z<Àfl ´ ................................... .................................
Ñ¨q„`«∞Å∞ { ZO^Œ~À ´ ................................... .................................
<å@Hõ=Ú { JO`å ´ ................................... .................................
WOHõ { Z<åflà’§ ´ ................................... .................................
Jk{ ZO`« ´ ................................... .................................
385 „Ñ¨â◊fl
D. HÕk ã¨=∂™êÅ‰õΩ q„QÆÇÏ¨ "åHÍºÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
ã¨=Ú„^Œ QÆ~ƒ° Où - ....................................................................
#~°HOõ ~îåÅ∞ - ....................................................................
#=Ü«ÚQÆO - ....................................................................
‰õΩÅ=∞`«=ÚÅ∞ - ....................................................................
Éè~í `° å=x - ....................................................................
E. HÕk"å\˜Ö’ „Ñ¨H$õ uH˜, qHõ$u, qHõ$uH˜ „Ñ¨H$õ u ~åÜ«∞O_ç.
ãÖ„^ŒO ....................................................................
PHÍâ◊O ....................................................................
<≥`∞« ~Î ∞° ....................................................................
Jyfl ....................................................................
Hõ|ƒO ....................................................................

A Éè∂í QÀà◊O Ñ¨Ù@∞ìH,õ ã¨=Ú„^ŒQ~Æ ƒ° Où Ö’ ^•y#|_»ÉÏ#ÅO, =∂#= Ñï}Ï=∞O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "≥*· Ï˝xHõ JOâßÅ#∞ D
Qˆ Ü«∞O =i‚ã∞¨ #Î flk. Ü«Ú^•ÌÅ∞, „â◊=∞^ÀÑ≤_ç =O\˜ ™ê=∂lHÍOâßÅ#∂ z„uã¨∞#Î flk. J<åfl~°∞ÅÎ ∞ J<å^èÅŒ ∞O_»x
#=Ü«ÚQÍxfl Ptã¨∞#Î flk.
JÉè∞í º^ŒÜ∞« Hõq`å „Ñ¨™ê÷#OÖ’ NNH˜ ã¨=∂#™ê÷~ÚÖ’ xÅ|_»QÅÆ ™ê÷<åxfl ãÖáêkOK«∞‰õΩ#fl =∞Ç¨Hõq ^•â◊~k° ä
Hõ$+¨=‚ ∂Kå~°º
B. ^Œ=∞‡ Ñ¨ÔŒ J<Õk HÕk Qˆ Ü«∂xfl K«^=Œ O_ç. J#∞"å^•Å∞ Hˆ =ÅO WOw¡+,π Ç≤ÏOn ÉèÏ+¨Å #∞O_Õ HÍ^Œ∞ „áêp#
ÉèÏ+¨Å #∞O_ç `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞=kOK«|_®¤Ü∞« x QÆ∞iÎOK«O_ç. WÖÏO\˜ WOHÍ H˘xfl Qˆ Ü«∂Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
(^Œ=∞‡ Ñ¨ÔŒ ÉèÏ~°`^« âÕ ßxH˜ K≥Ok# Ju„áêp# ^è•i‡Hõ „QÆO^ä•Ö’¡ XHõ\.˜ Wk áêm ÉèÏ+¨Ö’ LOk. Wk
|∞^Œ∞xú É’^è#Œ Å#∞ JO^ŒiH© J~°=÷ ∞ÜÕ∞ºÖÏ JOkã¨∞OÎ k. D „QÆO^äOŒ Hõ_z» # ~Ô O_»∞"ÕÅ ãÖ=`«û~åÅ∞QÍ É∫^Œú
ã¨=∂*Ïxfl QÆ∞iÛ k^Œ∞`Ì ∂« =ã¨∞OÎ k.
^Œ=∞‡ Ñ¨ÔŒ Ö’x ã¨∂‰õΩÅÎ #∞ „Ñ¨ã^≤ úŒ Hõq, áê„uˆHÜ«Ú_»∞, ãÖáê^Œ‰Ωõ _»∞ QÆ*Å˚ˇ =∞ÖÏ¡~Ô _ç¤ `≥Å∞QÆ∞Ö’xH˜ Ü«∞YO_çHÅõ
~°∂ÑÖÖ’ J#∞=kOKå_»∞).
Jxfl\˜H© J„QÆQÍq∞ =∞#¿ã
=∞#¿ã ã¨~fi° O =∞#¿ã =ÚYºO
K≥_∞» =∞#ã¨∞`À ÑëH˜# Ñ¨Å∞‰õΩÅ∞
KÕã#≤ KÕ`Å« ∞ z~° ^Œ∞óMÏÖˇ#·
Z^Œ∞ÅÌ y@ìÅ "≥O_»_ç =K≥Û
|O_ç K«„Hõ=ÚÅ =Öˇ "≥#flO@∞#∞.
K≥_∞» <Õ™êÎÅ`À
K≥eq∞ `≥QÆ `≥OK«∞HÀ
hK« =∂#=ÙÅ`À
<≥Ü∞« º=Ú `≥OK«∞HÀ
=∞Oz q∞„`«∞Å á⁄`«∞Î
ÃÑOz áÈ+≤OK«∞HÀ
=∂#"À`«=Î ÚÅ<Õ
=∂#∞ºÅx ZOK«∞HÀ

O ^•â◊~k° è ~åã≤# XHõ\˜ ~Ô O_»∞ Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O x*ÏO ~åA#∞ |∞AQÍ ^•â◊~k° è =i‚Oz# q^è•xfl g∞ Láê^è•ºÜ«ÚÅ#∞ J_çy `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç.
387 „Ñ¨â◊fl
27 áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_»
P^è∞Œ xHõ Hõq`«fiO „Ñ¨[Å‰õΩ ã¨xflÇ≤Ï`«"∞≥ #ÿ k. KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’, ÉèÏ+¨Ö’ ÉèÏ==ºH©HÎ ~õ }° OÖ’ H˘`«^Î <Œ åxfl „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\Õì k.
HõO^Œ∞‰õÄi ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°}À^Œº=∞O, y_»∞QÆ∞ ÉèÏëêãÖã¨¯~°}À^Œº=∞O, QÆ∞~°∞*Ï_» „Ñ¨QuÆ jÅ Hõq`«fiO`À ã¨=∂*Ïxfl
=ÚO^Œ∞‰õΩ #_çÑO≤ Kå~°∞. P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ „Ñ¨QuÆ jÅ Hõq`«fiO ~°zOz# "åiÖ’ „Ñ¨=ÚY∞Å∞ HÍà’r <å~åÜ«∞}~å=Ù
HÍà’r ~°zOz# Hõq`«ÅÖ’ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ k áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_». Wk =∂#= =∞#ã¨`Î åfixfl z„uOz# L`«=Î ∞
Hõq`« ã¨=∞HÍb# ã¨=∂[OÖ’ áÈ\©``« fi« O ÃÑiyOk. „áêO`«O U^≥<· å, =º‰õΩÅÎ ∞ Z=Ô~<· å, =∂#= ãÖ|O^è•Å∞ U^≥<· å,
ã¨Å÷ O U^≥<· å áÈ\© Ñ¨__» ®xH˜, HÍ@∞ÖÏ_»_®xH˜ J_»∞~¤ å=_»O ÖË^#Œ flk D Hõq`«fiO ™ê~åOâ◊O.

O HõqQÍ HÍà’r <å~åÜ«∞}~å=Ù qt+¨`ì #« ∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞
O HÍà’r Hõq`å`«`åfixfl q=iOÑ¨QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O ã¨=∞HÍb# „Ñ¨[Å =∞#ãÎ̈`åfixfl qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.

HÍà’r Ñ¨ÓiÎ ¿Ñ~°∞ HÍà’r<å~åÜ«∞}~å=Ù, Hõ~å‚@Hõ „áêO`«O Ö’x c*ÏÑ¨Ó~ü lÖÏ¡Ö’x ~°>Çìˇ Ï¨ o „QÍ=∞OÖ’
1914 ÃãÃÑOì |~ü 9# [x‡OKå_»∞. `«e¡ N=∞u ~°=∂ÉÏ~Ú, `«O„_ç NHÍà’r~°OQÍ~å=Ù ÉÏÅºOÖ’ =∞Ç¨~å„+Öì Ö’x
áÈ\©Ö’ [Ü«∂Ñ¨[Ü«∂Å#∞ ã¨=∂#OQÍ ã‘fiHõiOKåe.
'™ê~Ú~åO— „QÍ=∞OÖ’#∂, `≥ÅOQÍ} Ö’x WÖˇO¡ ^Œ∞ `åÅ∂HÍ 'HÍÔ~Ñë—¡ „QÍ=∞OÖ’#∂ QÆ_Ñç #≤ HÍà’r ‰õΩ@∞O|O,
H˘O`«HÍÅO Ç¨Ï#∞=∞H˘O_»Ö’ LO_ç, `«~åfi`« =∞_çH˘O_»‰Ωõ =∞HÍO =∂iÛOk. „Ñ¨ã^≤ HÌŒ qõ ÑÖ_ç`∞« Å∞ Ñ¨ÖÏ¡^∞Œ ~°Üæ ∞« º,
"å#=∂=∞Öˇ· =~°^•Kå~°∞ºÅ∞ PÜ«∞#‰õΩ ã¨Ç¨ ^è•ºÜ«ÚÅ∞. WO\’¡ L~°∂,Ì =∞~åsî, ÉèÏ+¨Å "å`å=~°}O, ã¨∂¯Ö’¡ `≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨
LO_»_»O =Å# D =¸_»∞ ÉèÏ+¨Å∂ HÍà’lH˜ JÅ=_ç<å~Ú. `«~åfi`« ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ áê`«|ã‘Î Ö’x KÕ=∞Ç¨ÏÖÏ¡
HÍhæ|_çÖ’#∂, ã¨∞ÖÏÎ<£ |*Ï~üÖ’x ~Ô ã≤_h≥ û "≥∞_çÖò ã¨∂¯ÖòÖ’#∞, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ HÍÖËrÜÕ∞\ò ã¨∂¯ÖòÖ’#∞ q^ŒºÉèÏºãÖ
H˘#™êyOk. 1931 Ö’ „a\©+π „Ñ¨É∞íè `«fiO ÉèQí `Æ ãü O≤ Q∑#∞ Lifã≤#Ñ¨C_»∞ HÍà’r <å~åÜ«∞}~å=Ù g~å"ÕâO◊ `À XHõ
Qˆ Ü«∂xfl „"åã≤, ãÖ`åÑ¨ãÉ¨ Öíè ’ K«k"å_»∞.
HÍà’r P~°º ã¨=∂[O, Ç≤ÏO^Œ∂=∞Ç¨ã¨Éíè HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ L`åûÇ¨ÏOQÍ áêÖÁæ<åfl_»∞. =~°OQÆÖò HÍÖËrÜÕ∞\ò
ÃÇÏ· ã¨∂¯Öò #∞O_ç ZãπZãπZÖò ã≤ Ñ¨ÓiÎ KÕâß_»∞. QÍ~°á¡ ê\˜ ~åÑ¶∞¨ =Ô~_ç`¤ À Hõeã≤ PO„^èŒ ™ê~°ãfi¨ `«ãO¨ Ñ¶∞¨ O ™ê÷ÑO≤ Kå_»∞.
=~°OQÆÖòÖ’ WO@~ü, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ Ö’ <åºÜ«∞"å^Œ q^ŒºÅ#∞ Ñ¨ÓiÎKâÕ ß_»∞. q∞„`«∞Å`À Hõeã≤ "≥`· åoHõ ã¨q∞ux
<≥ÅH˘ÖÏÊ_»∞. PO„^èŒ ™ê~°ãfi¨ `« ã¨q∞ux q∞„`«=∞O_»e QÍ =∂iÛ K«∞~°∞HÔ #· HÍ~°ºHõ~QÎ° Í ~å@∞^ÕÖÏ_»∞.
PO„^èŒ =∞Ç¨ã¨ÉÖíè ’ ãÖ|O^è•Å∞#flO^Œ∞# HÍà’lx x*ÏO áÈbã¨∞Å∞ JÔ~ã¨∞ì KÕã,≤ =~°OQÆÖò *ˇÖ· ’¡ ÃÑ\Ïì~∞° . *ˇÅ· ∞
#∞O_ç q_»∞^ŒÅÜ«∂ºHõ „QÆO^ä•ÅÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „H˜Ü«∂jÅOQÍ áêÖÁæ<åfl_»∞. ~°K«<å "åºãÖQÍxfl „áê~°OaèOKå_»∞.
`≥ÅOQÍ}Ï q"≥∂K«<À^Œº=∞OÖ’ |Å"≥∞#ÿ QÆàQ◊ ~Æ #˚° Å∞ qxÑ≤OKå_»∞.
Hõã≤ Ü«∂i áÈ‰õΩO_» |∞ã¨H˘@∞ìK∞« O_®Öˇ
HÍÅO|∞ ~åQÍ<≥ HÍ>ˇã≤ f~åÖˇ
JO@∂ f„= ã¨fi~°O`À<Õ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ `«`åfixfl „Ñ¨É’kèOKå_»∞. rq`åO`«O „Ñ¨*Ï™êfi=∞ºÇ¨Ï‰õΩ¯Å HÀãÖ rqOKÕ ¿ãfiK«Ûù
HÀãÖ L^•`«Î ã¨=∂[ x~å‡}O HÀãÖ JÅ∞ÃÑ~°QxÆ áÈ~å@O KÕâß_»∞.
Ñ¨Ù@Hõhk Kå=Ùhk
„|`«∞HõO`å ^Õâßxk
J#fl HÍà’r HõqÑÖ‰õΩÅÎ ∞ ãïQÍæ J`«x rq`åxH˜ =ºH˜`Î åfixH˜ J#fi~ÚOK«∞HÀ=K«∞Û. „Ñ¨[Å #∞_çHÍ~åxfl, „Ñ¨[Å
ÉèÏ=f„=`«#∞ `«# Hõq`åâ‹e· QÍ =∞Å∞K«∞‰õΩ<åfl_»∞. „Ñ¨[Å Q˘_»=#∞ `«# Q˘_»=QÍ „Ñ¨H\õ O˜ Kå_»∞. P^è∞Œ xHõ `≥Å∞QÆ∞
Hõq`«fiOÖ’ JK«Û"≥∞#ÿ „Ñ¨*ÏHõqQÍ âßâ◊fi`«™ê÷<åxfl ãÖáêkOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. `«# Hõq`«fiOÖ’ ã¨=∂[ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ· ZO`«
xt`«"∞≥ #ÿ qâı+¡ }
¨ Å∞ KÕâß_À, =∂#= =∞#ãÎ̈`åfixfl ‰õÄ_® JO`Õ ã¨=∞„QÆOQÍ z„fHõiOKå~°∞.
389 áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_»

27.3 =¸Å áê~îO° – 1
áÈ\©Ñ¨_»∞ HÍ@∞ÖÏ_»∞ (Hõq`«)

KåÑ¨zOÑ¨Ù - ™ê„=∂[ºO
HÀ_çQ∞Æ _»∞¤ - HÀÇ≤Ï#∂~°∞
áê\˜=∞#∞fl - áê¡\#© O
|ã¨∞ûã‘@∞ - „|Ç¨Ï~°ÔŒä
U^≥`· OÕ - U^≥`· OÕ ?
áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_»
U^≥`· OÕ U^≥`· OÕ ?
J_»q =∞x+≤ - PKå~°∞º_»∞

Ñ¨ãÉ≤ ÏÅ∞_»∞ - ÑÖ_»∞=Úãë
Z=Ô~`· OÕ Z=Ô~`· OÕ
`«O„_ç, H˘_»∞‰õΩ - `«e,¡ a_»¤

J#fl^Œ=Ú‡ - _»H¯õ K≥e¡
ÉÏ==∞ik - ÉèÏ~°ºÉè~í Î°
W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞ - Z~°Q<Æ À_»∞
Z=Ô~`· OÕ - Z=Ô~`· OÕ

qÑ¨}˜ gkè - `«áÈ=#O
KåH˜~ˆ =Ù - âßã¨#ã¨Éíè
ZK«>`ÿˇ OÕ ZK«>`ÿˇ OÕ
ZK«>`ÿˇ OÕ ZK«>`ÿˇ OÕ
KåÑ¨ ´ ‰õÄ~˘Û#∞@‰õΩ HÕ^Œ Ñ¨~K° ∞« H˘<Õk
HÀÇ≤Ï#∂~°∞ ´ „Ñ¨ãk≤ Kú O≥ k# =„[=Ú
áê¡\#˜ O ´ qÅ∞"≥#· Ö’Ç¨ÏO
„|Ç¨Ï‡~°ÔŒä ´ q∞H˜¯e Q“~°qOK«∞@, =∞$uá⁄Ok# ã¨<åº#∞Å#∞ fã≤H˘x áÈÜÕ∞ "åÇ¨Ï#=Ú Jx xÑ¶∞¨ O@∞
J~°O÷
HÍ@∞ÖÏ_»∞ ´ HõÅÇ≤ÏOK«∞
ÉÏ==∞ik ´ ÉèÏ~°º ™È^Œ~∞° _»∞
ÉèÏ=O : =∞#∞+¨µÅ =∞^èºŒ x~°O`«~O° áÈ\© LO@∞Ok. =ã¨∞"Î ^Õ <·≥ å HÍ=K«∞Û. ã¨Å÷ "Õ∞^≥<· å LO_˘K«∞Û. "åq=~°∞ã¨Å∞
U"≥<· å HÍ=K«∞Û. áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_»∞HÀ=_»O H˘#™êQÆ∞`«∂ LO@∞Ok. Wk =∂#= =∞#ã¨`Î fi« O. ™ê„=∂[ºO HÀã¨"∞Õ
HÍ^Œ∞, KåÑ¨zOÑ¨ÙHÀãÖ ‰õÄ_® =∞#∞+¨µÅ∞ áÈ\©Ñ_¨ `» å~°∞. áê¡\#© O HÀã¨"∞Õ HÍ^Œ∞ áê\˜=∞#∞flHÀãÖ Ãã`· O« H˘\Ï¡_∞» ‰õΩO\Ï~°∞.
J_»q =∞x¿+ HÍ^Œ∞, PKå~°∞º_»∞ ‰õÄ_® áÈ\© Ñ¨_`» å_»∞. aK«ÛQÍ_»∞ HÍ^Œ∞ ÅzÛ"≥ÚQÆ∞_»∞ ‰õÄ_® H˘\Ï¡_∞» `å_»∞. `«O„_ç,
H˘_»∞‰õΩ `«e,¡ a_»,¤ J#fl^Œ=Ú‡Å∞, JHõ¯K≥ÖO¡ˇ „_»∞, ÉÏ"å =∞~°∞^Œ∞Å∞, ÉèÏ~åº Éè~í Î° Öˇ=~Ô <· å áÈ\© Ñ¨_∞» `«∂ LO\Ï~°∞.
qÑ¨}g˜ kèÖ’<≥<· å `«áÈ=#O Ö’<≥<· å, KåH˜~ˆ Ñ¨Ù=^≥<Ì· å, âßã¨#ã¨ÉÖíè ’ <≥<· å áÈ\©Ñ_¨ ∞» `«∂ , H˘\Ï¡_∞» `«∂ LO\Ï~°∞.
"≥+· =¨ ∞ºÅ‰õΩ, qÉè^Ë •è Å‰õΩ, q~À^è•Å‰õΩ z<åfl ÃÑ^•Ì `å~°`=« ∂ºÅ∞ ÖË=Ù. ÉÏO^è"Œ åºÅ∞ J_»∞~¤ å=Ù. ã¨Å÷ HÍÖÏÅ ã¨Ê$Ç¨Ï
LO_»^∞Œ . qK«H} ∆õ #∞ qã¨‡iOÑ¨*ãË ∞¨ #Î fl =∂#= ã¨fiÉèÏ"åxfl z„uOz# J^Œ∞ƒù`« ~°K#« D Qˆ Ü«∞O.
1. HÍà’r Ñ¨Ù\ì̃# ãÖ=`«û~°O ( )
1. 1911 2. 1912 3. 1913 4. 1914
2. q∞„`«∞Å`À Hõeã≤ HÍà’r D HÕk ãÖã¨#÷ ∞ U~åÊ@∞ KÕâß_»∞ ( )
1. "≥`· åoHõ ã¨q∞u 2. PO„^èŒ ™ê~°ãfi¨ `« ãÖÑ¶∞¨ O
3. PO„^è™Œ êÇ≤Ï`«º=∞O_»e 4. PO„^è=Œ ∞Ç¨ã¨Éíè
391 áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_»
3. J#fl^Œ=Ú‡Å∞ J#∞ Ñ¨ÔŒ Ö’x ã¨=∂ãÖ ( )
1. |Ç¨ï„gÇ≤Ï 2. kfiQÆ∞=Ù 3. ^ŒfiO^ŒfiO 4. `«`∞« Ê~°∞+Ö
4. ÉÏ==∞~°k J#QÍ ( )
1. ÉèÏ~°º ™È^Œi 2. ÉèÏ~°º ™È^Œ~∞° _»∞ 3. ÉèÏ~°º `«O„_ç 4. ÉèÏ~°º ÉÏÉÏ~Ú
5. =∂#=ÙÅ∞ áê¡\#˜ O HÀã¨"∞Õ HÍ^Œ∞ <Õ_∞» nx HÀãÖ ‰õÄ_® `«Q=Æ ÙÖÏ_»∞H˘O\Ï~°x HÍà’r =i‚OKå~°∞. ( )
1. áê\˜=∞#∞fl 2. |OHõ=∞#∞fl 3. Zé]=∞#∞fl 4. #Å¡=∞#∞fl
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1 - 4† 2 - 2† 3 - 3† 4 - 2† 5-1

O HÍà’r Ñ¨ÓiÎ¿Ñ~°∞ HÍà’r<å~åÜ«∞}~å=Ù
O Hõ~å‚@HÍ „áêO`«OÖ’x c*ÏÑ¨Ó~ü lÖÏ¡Ö’HõÅ ~°>Çìˇ Ï¨ m„QÍ=∞OÖ’ 1914 ÃãÃÑOì |~ü 9 HÍà’r [x‡OKå~°∞
O ÉÏÅºOÖ’ =∞Ç¨~å+ì̈Ö’#∞, `≥ÅOQÍ}Ö’x WÖˇO¡ ^Œ∞ `åÅ∞HÍ HÍÔ~Ñë¡ QÆ_Ñç `≤ ~« ∞° "å`« =∞_çH˘O_»Ö’ L<åfl~°∞
O L~°∂Ì , `≥Å∞QÆ∞ =∞~åsî ÉèÏ+¨ÅÖ’ „áêg}ºOHõÅ"å_»∞.
O ã¨ÇÏ¨ [ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ,· =∂#= =∞#ãÎ̈`fi« OÃÑ· HÍà’r Hõq`«Å∞ ~åâß~°∞.
O „áêO`«O U^≥·<å, =º‰õΩÎÅ∞ Z=Ô~·<å, =∂#= ãÖ|O^è•Å∞ U"≥·<å, ã¨÷ÅO U^≥·<å áÈ\© Ñ¨_»_®xH˜, HÍ@∞
ÖÏ_»_®xH˜ =∞#∞+¨µºÅ∞ ã≤ÔúŒ QÍ LO\Ï~°#fl rq`«ã`¨ åºxfl D Hõq`«Ö’ "≥Å_¡ Oç Kå~°∞.
JÉèÏº™êÅ∞
27.5 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. HÍà’rx ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« O_ç.
2. áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_» Hõq`«Ö’ ÉèÏ"åxfl ~åÜ«∞O_ç.
1. HÍà’r Hõq`«fi `«`åfixfl qâı+¡ O≤ K«O_ç.
2. áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_» Hõq`«Ö’ =∂#==∞#ã¨`Î fi« O ZÖÏ z„u`«"∞≥ Oÿ ^À q=iOK«O_ç.
C. HÕk ãÖ^è∞Œ Å#∞ g∞ áê~îO° #∞O_ç L^•Ç¨Ï~°} W=fiO_ç.
1. WHÍ~°ãÖkè ´ ........................................................
2. LHÍ~°ãÖkè ´ ........................................................
3. JHÍ~°ãÖkè ´ ........................................................
4. qã¨~°æãÖkè ´ ........................................................
D. HÕk ã¨=∂™êÅ‰õΩ g∞ áê~îO° #∞O_ç L^•Ç¨Ï~°} W=fiO_ç.
1. qâı+¨} Ñ¨Ó~°fiÑ¨^ŒHõ~°‡^è•~°Ü«∞ ã¨=∂ãÖ ´ ........................................................
2. +¨+‘ª`«`«∞Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ ´ ..........................................................................
3. ã¨Ñ¨Îg∞ `«`«∞Ê~°∞+¨ ã¨=∂ãÖ ´ .......................................................................
E. HÕk Ñ¨^•Å‰õΩ „Ñ¨H$õ u, qHõ$`«∞Å#∞ `≥ÅÑÖ_ç.
J@q ´ ...............................................
„|Ç¨Ï‡ ´ ...............................................
F. HÕk Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^•Å∞ QÆÅ Ñ¨^•Å#∞ ~åÜ«∞O_ç.
=#O, J~°}ºO, qÑ≤#=Ú ´ ...............................................
Ñ≤`«, [#‰õΩ_»∞, `å`« ´ ...............................................
=∂`«, [#x, J=∞‡ ´ ...............................................

O HÍà’r QÍi W`«~° ~°K#« Å#∞ ¿ãHõiOK«O_ç.
O 'áÈ\© Ñ¨_ç HÍ@∞ÖÏ_»— =K«# Hõq`« ™ê~åOâßxfl „Ñ¨ã∞¨ `Î « ™ê=∂lHõ Ñïã≤`÷ ∞« Å‰õΩ ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕã∂¨ Î "åºãÖ
~åÜ«∞O_ç.
O „Ñ¨QuÆ jÅ Hõ=ÙÅ ~°K~« Ú`«Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀO_ç.
O =∂#= =∞#ãÎ̈`fi« OÃÑ· ~åÜ«∞|_ç# =∞~À Hõq`«#∞ ¿ãHõiK«O_ç.
393 áÈ\©Ñ_¨ ç HÍ@∞ÖÏ_»

28 zyˆ~ÛK≥@∞ì
=K«# Hõq`«ÅO>Ë Ñ¨^ŒºO #∞O_ç, ˆQÜ«∞O#∞O_ç q_ç=_ç# Kè«O^À~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# Hõq`å „Ñ¨„H˜Ü«∞.
g\˜Ö’ QÍ# Ü≥∂QÆº`«HOõ >Ë PÖ’K«#Hˆ JkèHõ „áê^è•#ºO ~Ú=fi|_çOk. =∞#ã¨∞û‰õΩ JO^Œx ÉèÏ"åÅ#∞
Ãã`· O« K≥¿ÑÊ P„~°`Ì ,« Ñ¨^•Å q~°∞Ñ¨Ù, ÅÜ«∞ ™ê=∂lHõ „Ñ¨Ü∂≥ [#O =O\˜ ÅHõ}∆ ÏÅ∞ =K«#Hõq`«Ö’ =ÙO\Ï~Ú.
NN <å~åÜ«∞}ÉÏ|∞ tëêì Ñ¡ ~¨ åî aè =O\˜ "å~°∞ `˘e`«~O° =K«#Hõ=ÙÅ∞. uÅH±, ‰õΩO^Œ∞iÎ =O\˜ "å~°∞
=K«# Hõq`« „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ qâı+"¨ ∞≥ #ÿ „áêK«∞~åºxfl HõeyOKå~°∞.
zyˆ~ÛK≥@∞ì Hõq`«Ö’ =∂#=Ù_»∞ K≥@∞ì #∞O_ç <Õ~∞° ÛHÀ=Åã≤Ok ZO`À =ÙO^Œx K≥ÑÊ¨ _»O [iyOk.
„Ñ¨H$õ u =∂#=ÙxH˜ QÆÅ Jq<åÉèÏ= ãÖ|O^è•xfl D Hõq`« `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.

O HõqQÍ W™ê‡~ÚÖò „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ QÆ∞iÎOK« QÆÅ∞QÆ∞`å~°∞
O zyˆ~Û K≥@∞ì#∞ =∞x+≤ Z^Œ∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ „Ñ¨fHõQÍ x~°∂Ñ≤OK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞
O zyˆ~Û K≥@∞ìÖ’x =K«# Hõq`« ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ qâı+¡ O≤ K«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.

zyˆ~Û K≥@∞ì Hõq`«#∞ ~åã≤# "å~°∞ W™ê‡~ÚÖò. W™ê‡~ÚÖò =K«#HõqQÍ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞. 26 "Õ∞ <≥Å 1928 Ö’
HÍ=eÖ’ [x‡OKå_»∞. Ñ¶Ö≤ Ïã¨Ñ‘¶ ÖˇHÛõ ~°~ü QÍ L^ÀºQÆ rq`«O „áê~°OaèOz# g~°∞ „Ñ≤<û£ áêÖòQÍ Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕ™ê~°∞.
=$H∆À ~°Hõ∆u ~°H˜∆`«ó
g~°∞=K«# Hõq`«, ÃÇÏ· ‰õÄ, q=∞~°≈, J#∞"å^ŒO =O\˜ „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅÖ’ ~°K#« Å∞ KÕ™ê~°∞. W™ê‡~ÚÖò-=∞$`«∞º=$HõO∆ , K≥@∞ì<å
P^Œ~≈° O, zÅHõÅ∞ "åe# K≥@∞ì, ~å„u =zÛ# ~°ÇÏ¨ ã¨º Ñ¨Ù"å#, W™ê‡~ÚÖò Hõq`«Å∞ =O\˜ =K«# Hõq`åãÖÑ¨Ù\©Å∞,
ÉÏbÛÖ’ K«O„^À^ŒÜ∞« O =O\˜ ÃÇÏ· ‰õÄ Hõq`å ãÖÑ¨Ù\ÏÅ#∞ "≥Å∞=iOKå~°∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ ÃÇÏ· ‰õÄ Hõq`«#∞ „áêK«∞~°ºOÖ’H˜
`≥zÛ# "åiÖ’ g~°∞ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞. ~Ô O_À„Ñüáê^Œ#, Ñ¨ÖÖ¡ˇ ’ =∂áê`«~ÚÅ∞¡ =O\˜ J#∞"å^ŒHqõ `åãÖÑ¨Ù\ÏÅ#∞, Hõq`«fiOÖ’
xâ◊≈|ÌO, Hõ~∞° } =ÚYºO =O\˜ q=∞~°≈„QÆO^ä•Å#∞ "≥Å∞=iOKå~°∞. =∞$`«∞º=$HõO∆ Hõq`å ãÖÑ¨Ù\˜H˜ „Ñ¶=‘ ~üû „Ñ¶O¨ \ò
J"å~°∞,¤ Hõq`«fiOÖ’ xâ◊≈|ÌO q=∞~°≈‰õΩ `≥Å∞QÆ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O, =K«# Hõq`å „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’ `≥Å∞QÆ∞qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞
Ñ¨Ù~°™ê¯~°O JO^Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò JkèHÍ~° ÉèÏëê ãÖÑ¶∞¨ O ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ qt+ì̈ ¿ã=Å∞ JOkOKå~°∞. giHõq`«Å
POQÍ¡#∞"å^ŒO '„\© "≥∞Qÿ ∞Æ ~°∞— ¿Ñ~°∞`À "≥Å∞=_çOk. W™ê‡~ÚÖò QÍ~°∞ 24 #=O|~°∞ 2003 # `«=∞ 76= U@
Ñ¨~°=∞Ñ¨kOKå~°∞.
W™ê‡~ÚÖò =K«# Hõq`«fi „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’ J#∞Éè∂í u "å^ŒHqõ QÍ ã¨∞„Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞ ÉèÏ=z„`åÅ ~°∂Ñ¨HÅõ Ê#Ö’ DÜ«∞#
Hõq`å â◊HÎ̃ `å~å™ê÷~ÚH˜ KÕiOk. x`«ºrq`«OÖ’ `å~°ãÑ¨ _¨ Õ Ju™ê=∂#º ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ ‰õÄ_® gi ÉèÏ=#Ö’ L`«=Î ∞
Hõq`«fi "≥∞ÿ ~°∂Ñ¨Ùk^Œ∞‰Ì Ωõ Ok. zyˆ~Û K≥@∞ìÖ’x K≥`· <« åºxfl =∂#= rq`åxH˜ J#fi~ÚOz K≥ÑÊ¨ _»O D Hõq`«Ö’x =ã¨∞=Î Ù.
28.3 =¸Å áê~îO° –1

#_»z=zÛ xâ◊≈|ÌOQÍ
<åH˜\H˜ ˜ ^Œy~æ åy
Ç¨Ï\Ï`«∞ÎQÍ
Ñ¨>ÅË ∞=∞x
=O^Œ "å~Ú^•ºÅ`À
qHõãO≤ z# ÉÏºO_»∞"Õ∞à◊OÖÏ
XHõ ~ÀA
JHõ™ê‡`«∞QÎ Í
z=ÙiOz# K≥@∞ì
QÆ"åHõO∆ =^ŒÌ ##∞fl P¿Ñã≤Ok.
2. Ñ¨_=» OK«∞# ‰õÄK«∞x

ÑïHÕKÕ ™êQÆ~„° Ñ≤ÜÚ« _çH˜
XH˘Hõ¯Ñ¨C_»∞
PHõ™ê‡`«∞QÎ Í
ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ heHõàÖ¡◊ ’¡
395 zyˆ~K
Û @≥ ∞ì
ãÖ^Œ~≈° #q∞KÕÛ
KÕÑ¨ÅQÆ∞OÑ¨ÙÖÏ
z~°∞`ÀHõefl TÑ¨Ù`À
UHÍaè=ÚYOQÍ
P‰õΩz=Ùà◊√¡ D^Œ∞`«∞<åfl~Ú
H˘=∞‡Å
H˘#efl
3. ^Œ∂~åÉèÏ~°OKÕ`« Ñ¨ÅK«|_»¤
^Œ∂~°ÑÙ¨ H˘O_»ÖÏ¡
x^Œ\Ì ’¡ qHõãO≤ z#
á⁄^Œ∞\Ì ˜ Hõ#∞Ô~Ñ¨ÊÖÏ¡
PHÍâßxfl =_»áÈã¨∞<Î åfl~Ú
4. P‰õΩÅ∞
zyˆ~Û K≥@∞ìH˜
Zyˆ~ Ñ≤@ì P^Œ~≈° O
Ñ¨„`åefl qkeÛ
ÃÑHÔ· QÆ~åÅx „Ñ¨Ü∞« `«flO
Hõ^ÅŒ Hõ "≥∞^ŒÅHõ
HõÑC¨ Å∞ =¸ã¨∞‰õΩx
x„^ŒáÈÜÕ∞
‰õ∆Ω„^ŒQÆ$Ç¨Å‰õΩ
5. Jf`«OQÍ Z^Œ∞QÆ∞`«∞Ok
JO^Œ∞Hõ<Õ
j`åHÍÅO ZuÎ=zÛ<å
cèuK≥O^Œ^∞Œ K≥@∞ì

6. gÑ¨ÙÅÃÑ·
=∂ºÑ¨ÙÅ`À
Ñ¨„`åÅhfl xâ◊≈|ÌOQÍ
^è•„uH˜ ky=zÛ
7. ™ê=∂#º"≥∞#ÿ =∞\˜`ì À
™ê~°∂Ñ¨ºO á⁄Ok
=∂ºÑ¨ÙÖ’¡x ~°ÇÏ¨ ã¨º
=∂~åæÅQÆ∞O_®
KÕ~∞° ‰õΩx =$Hõt∆ Y~åxfl
K«e=¸Hõx
Kå=Ù^≥|ƒf™êÎ~Ú

1. J~å÷Å∞ : Ç¨Ï~îå`«∞QÎ Í ´ PHõã‡≤ HõOQÍ
Ñ¨>ÖË ò=∞x ´ H˘\ì̃#@∞ìQÍ
"å~Ú^ŒºO ´ ãÖw`«Ñi¨ Hõ~O°
PHõ™ê‡`«∞QÎ Í ´ J#∞HÀ‰õΩO_®
QÆ"åHõO∆ ´ ^•fi~°O , QÆ∞=∞‡O
2. J~å÷Å∞ : ÑïHÕKÕ ´ K«∂¿ãÎ
™êQÆ~„° Ñ≤ÜÚ« _»∞ ´ ã¨=Ú„^ŒO J<Õ „Ñ≤ÜÚ« _»∞
ãÖ^Œ~‡° # q∞KÕÛ ´ HõxÑ≤OKÕ
UHÍaè=ÚYOQÍ ´ XˆH "≥Ñ· Ù¨ ‰õΩ =ÚYOÃÑ\ì̃
3. J~å÷Å∞ : ^Œ∂~åÉèÏ~°O ´ ^Œ∂~°O J<≥_ç ÉèÏ~°O
qHõãO≤ z# ´ qáêÊi#
=_»áÈ`« ´ [Öˇ_¡ Ñ» @
¨ _ì O»
397 zyˆ~K
Û @≥ ∞ì
4. J~å÷Å∞ :P^Œ~≈° O ´ J#∞ã¨~}
° Ü
© ∞« O
HõÑC¨ Å∞ ´ WO\˜ÃÑH· Ñõ C¨ Å∞
‰õΩ∆ „^Œ ´ hK«"∞≥ #ÿ
QÆ$Ç¨Å∞ ´ Wà◊√§
5. J~å÷Å∞ : Jf`«OQÍ ´ ^•@∞H˘x, JkèQqÆ ∞Oz
ZuÎ =zÛ<å ´ =Úã¨∞~°∞H˘zÛ<å
cèuK≥O^Œ^∞Œ ´ ÉèÜ
í ∞« Ñ¨_^» ∞Œ
j`åHÍÅO ´ K«eHÍÅO
6. J~å÷Å∞ :=∂ºÑ¨Ù ´ ^ÕâßÅ∞, ~å„ëêìÅ∞, lÖÏ¡Å∞
W`åºk„Ñ¨^âÕ ßÅ#∞ Éè∫QÀoHõOQÍ QÆ∞iÎOKÕ z„`«Ñ@
¨ O
Ñ¨„`åÅ∞ ´ P‰õΩÅ∞
^è•„u ´ <ÕÅ Éè∂í q∞
7. J~å÷Å∞ :™ê~°∂Ñ¨ºO ´ Hõeã≤áÈ=_»O
=$Hõt∆ Y~°O ´ K≥@∞ìz\Ï~°∞H˘=∞‡
=¸Hõ´ QÆ∞OÑ¨Ù, ^ŒO_»∞
ÉèÏ"åÅ∞ :
O xâ◊≈|ÌOQÍ #_çz=zÛ H˜\H˜ © ^ŒQ~æÆ ° Py XHõ™êiQÍ =O^ŒãO¨ w`« ÑïHõ~åÅ`À XHõ¯™êiQÍ qxÑ≤Oz# ÉÏºO_»∞
"Õ∞à◊OÖÏ z=ÙiOz# K≥@∞ì QÆ∞=∞‡O ^ŒQ~ˆæÆ P¿Ñã≤Ok.z=ÙiOz# K≥@∞ì#∞ =O^Œ"å~Ú^ŒºÅ`À qHõãO≤ z# ÉÏºO_»∞
"Õ∞à◊O`À áÈÅÛ_»O qâı+O¨ .=∞x+≤x =∞~˘Hõ=∞x+≤ PÑ¨_O» Ñ¨ûúŒ . J~Ú`Õ z=ÙiOz# K≥@∞ìQ∞Æ =∞‡O ^ŒQ~ˆæÆ
P¿Ñã≤Ok J#_»O qâı+O¨ .
O Ñ¨_=» OK«∞# Éè∞í qxK«∂¿ã ™êQÆ~° „¿Ñq∞‰õΩ_çH˜ ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ Ö’`«∞Ö’¡ HõxÑ≤OKÕ KÕÑÅ¨ QÆ∞OÑ¨ÙÖÏ H˘=∞‡ÅH˘#efl K≥@∞ì
P‰õΩz=Ùà◊√¡ ÃÑÃ· ÑH· ˜ D^Œ∞`«∞<åfl~Ú.
KÕÑÅ¨ QÆ∞OÑ¨Ù#∞ P‰õΩÅ z=Ùà◊`¡ À áÈÅÛ_»O P‰õΩ z=~°#¡ ∞ z~°∞`ÀHõÅ`À áÈÅÛ_»O qâı+O¨ . KÕÑÅ¨ ∞ P‰õΩÅ∞
=~°∞ÖÎ ÏHÍ~°OÖ’ =ÙO_»@O =Å# D áÈeHõ KåÖÏ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ =ÙOk. KÕÑÅ¨ ∞ D^Œ∞`«∞#fl>Ëì K≥@¡ P‰õΩÅz=Ùà◊√¡
XHõ"Ñ·≥ Ù¨ ‰õΩ ÃÑH· ˜ "≥à_¡◊ ®xfl Hõq D`«QÍ ÉèÏqOK«_O» qâı+O¨ .

O Ju^Œ∂~°O #∞O_ç K«∂ã¨∞#Î flO^Œ∞=Å¡ ^Œ∂~°ÑÙ¨ H˘O_»Å∞ Ñ¨ÅK«|_ç#@∞¡ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. x^Œ∞~Ì Ö° ’ `≥~∞° K«∞‰õΩ#fl
á⁄^Œ∞\Ì Ñ˜ Ó¨ @ ‰õ#∞Ô~Ñ¨ÊÅ =Öˇ K≥@∞¡ P‰õΩÅ∞ PHÍâßxfl=_»É’ã¨∞<Î åfl~Ú.
^Œ∂~°ÑÙ¨ H˘O_»Å∞ ^Œ∂~°O#∞Oz K«∂_»_O» =Å¡ Jã¨Ê+ì̈OQÍ, Hõh HõxÑ≤OK«Hõ HõxÑ≤™êÎ~Ú. JÖÏHõxÑ≤OK«_®xfl
Hõq Ñ¨ÅK«É_®¤~Ú JO@∞<åfl~°∞. x*ÏxH˜ H˘O_»Å∞ Ñ¨ÅK«|_»=Ù HÍh Hõq Ñ¨ÅK«|_®¤~Úx K≥ÑÊ¨ _»O qâı+O¨
~å„u x„^ŒáÈ~Ú á⁄^Œ∞#Ì fl `≥iz# Hõ#∞Å∞ `Õ@QÍ ã¨Ê+Öì QÍ =ÙO\Ï~Ú. á⁄^Œ∞\Ì Ñ˜ Ó¨ @ Hõ#∞Ô~Ñ¨ÊÖÏ¡ P‰õΩÅ∞
PHÍâßxfl =_»áÈã¨∞<Î åflÜ«∞x K≥ÑÊ¨ _»O qâı+O¨ .
O zyˆ~Û K≥@∞ì‰Ωõ PHÍâ◊OÖ’ Zyˆ~ Ñ≤@ì P^Œ~≈° O. Ñ≤@Öì ÏˆQ `å#∞ P‰õΩefl q^ŒÅ∞ÛHÀ\ÏxH˜ „Ñ¨Ü∞« uflã¨∞OÎ k. WO\˜
HõÑC¨ Å#∞ =¸ã¨∞‰õΩx Hõ^ÅŒ Hõ "≥∞^ŒÅHõ x„^ŒáÈÜÕ∞ Wà◊§#∞ ^•\˜K@≥ ∞ì Z^Œ∞QÆ∞`«∞Ok.
x*ÏxH˜ Ñ¨H∆˜ Zyˆ~k. K≥@∞ìH^õ ÅŒ xk. J~Ú`Õ Zyˆ~ Ñ¨Hx∆˜ K«∂ã≤ Hõ^ÅŒ ÖËx K≥@∞ì `å#∞ ZQÆ~åÅ#∞HÀ=_»O
[_»Ñ^¨ •~°O÷ Ö’#∂ K≥`· #« ºO xO¿Ñ „Ñ¨Ü∞« `«flOKÕÜ∞« _»O qâı+O¨ . Ñ¨H∆˜ ~Ô Hõ¯Å#∞ JÖÏ¡iÛ ÃÑH· ˜ Zyi#@∞¡ K≥@∞ì
P‰õΩÅ#Ω q^ŒÅ∞Û‰õΩx ÃÑQ· ~Æ Q° ÍÅx „Ñ¨Ü∞« uflOK«_O» qâı+O¨ . JÖÏQÍ =∞#∞+¨µÅ∞ Hõà√◊ ¡ =¸ã¨∞‰õΩx x„kã¨∞#Î fl@∞¡
WÅ∞¡ HõÑC¨ Å∞ =¸ã¨∞‰õΩx x„^ŒáÈ`«∞<åflÜ«∞#_»O =∞Oz ÉèÏ=#. JÖÏ x„^ŒáÈ`«∞#fl Wà◊¡ HõÑC¨ Å#∞^•\˜ K≥@∞ì
Z^ŒQ_Æ O» XHõ ~°HOõ QÍ ZQÆ~_° O» QÍ Hõq ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞.
O <ÕÅ‰õΩ ky=zÛ# P‰õΩÅ∞ ™ê=∂#º "≥∞#ÿ =∞\ì̃`À HõÅã≤áÈ~Ú Éè∂í ™ê~°"∞≥ ÿ uiy "Õà^¡◊ •fi~å K≥@¡ z\Ï~°∞H˘=∞‡ÖËfl
KÕi, K≥@∞ì#∞ =}˜HO˜ KÕ K«eQÆ∞OÑ¨Ù #∞ `«iq∞H˘_»`å~Ú.zQÆ∞~°∞Å∞ "Õã<≤ å‰õΩÅ∞ H˘O`«HÍÅO `«~∞° "å`« ÑÖ_ç
<ÕÅ‰õΩ ~åeáÈ=_»O „Ñ¨H$õ u ^è~Œ ‡° O. D „Ñ¨H$õ u ^è~Œ å‡xfl Hõq Hõq`å`«‡HõOQÍ ^è•„uH˜ ky=zÛ #@∞ì K≥ÑÊ¨ _»O
qâı+O¨ . JÖÏ =∞\ì̃Ö’ Hõeã≤ áÈ~Ú# P‰õΩÅ∞ ™ê~°O~°∂ÑÖÖ’ uiy z\Ï~°∞H˘=∞‡efl KÕ~∞° H˘x JHõ¯_» =Ù#fl
K«eQÆ∞OÑ¨Ù#∞ Kå=Ù^≥|ƒfÜ«∞_»O qâı+Ö. XHõ~°HõOQÍ P‰õΩÅ∞ `«=∞ =∂`«$~°∞}Ïxfl f~°∞Û‰õΩO@∞<åfl~Úx
ÉèÏqOK«=K«∞Û.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ – 1
1. QÆ"åHõO∆ =^ŒÌ Hõqx PÑ≤"ãÕ O≤ k Z=~°∞ ( )
J) H˜\H˜ © P) "å~Ú^ŒºO W) z=ÙiOz#K≥@∞ì D) ÉÏºO_»∞"Õ∞à◊O
2. ™êQÆ~° „Ñ≤ÜÚ« _»∞ ZHõ¯_» L<åfl_»∞ ( )
J) K≥@∞ìg∞^Œ P) QÆ@∞ìg∞^Œ W) Ñ¨_=» OK«∞g∞^Œ D) ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ "˘_»∞#¤
3. ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ heHõàÖ¡◊ ’ ãÖ^Œ~≈° # q∞zÛ#q Uq∞\˜ ( )
J) z~°∞`ÀHõÅ∞ P) KÕÑ¨ÅQÆ∞OÑ¨Ù W) P‰õΩÅz=ÙHÍà◊√¡ D) H˘=∞‡ÅHÀã¨Å∞
399 zyˆ~K
Û @≥ ∞ì
4. P‰õΩÅ z=Ùà◊√¡ Z@∞"≥Ñ· Ù¨ D^Œ∞`«∞<åfl~Ú ( )
J) =ºuˆ~Hõkâ◊"Ñ·≥ Ù¨ P) UHÍaè=ÚYOQÍ W) JÑ¨ã¨=º=ÚYOQÍ D) T~å÷fiaè=ÚYOQÍ
5. zyˆ~Û K≥@∞ìH˜ Uk P^Œ~≈° O ( )
J) PHÍâ◊OÖ’ ã¨∂~°∞º_»∞ P) Zyˆ~ Ñ≤@ì W) áê_Õ áê@ D) #Hõ„∆ `«O
ã¨=∂^è•<åÅ∞: 1. W 2. W 3. P 4. P 5. P

O =K«# Hõq`«OÖ’ QÍ#Ü≥∂QÆº`«HOõ >Ë PÖ’K«#Hˆ „áê^è•#ºO Z‰õΩ¯=
O W™ê‡~ÚÖò =K«#‰õq`å „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’ JO^≥"ãÕ #≤ KÕ~Ú J#∞Éè∂í u"å^ŒHqõ QÍ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞
O x`«ºrq`«OÖ’ `å~°ãÑ¨ _¨ Õ ™ê=∂#º JOâßÅ<Õ L`«=Î ∞Hõq`«fiOQÍ =∞ÅK«@OÖ’ W™ê‡~ÚÖò „ÑüÉèÏ=O`«∞Å∞
O zyˆ~Û K≥@∞ìÖ’ HõxÑ≤OKÕ K≥`· <« åºxfl Hõq =∂#= rq`åxH˜ J#fi~ÚOKå~°∞.
O J~°∞^≥#· Ñ¨^Œ z„`åÅ∞, Pk„áêã¨Å`À zyˆ~Û K≥@∞ìHqõ `« áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH˜ Ç¨Ï`«∞‰Î Ωõ <ÕÖÏ Hõq ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
J~°∞^≥#· Ñ¨^zŒ „`åÅ`À Hõq`«#∞ ~°HHÎ˜ \õ Oì˜ K«_O» W™ê‡~ÚÖò Hõq`åÑ¨ûúŒ . Ñ¨^zŒ „`«O JO>Ë ~Ô O_»∞ Ñ¨^•Å HõÅ~ÚHõ`À
XHõ ÉÁ=∞‡#∞ ~°∂Ñ¨ÙHõ\Oì̃ K«_O» . WÑ¨C_»∞ zyˆ~Û K≥@∞ì Hõq`«Ö’x H˘xfl z„`åÅ#∞ K«∂^•ÌO
(Z) qHõãO≤ z# ÉÏºO_»∞ :
qHõãO≤ K«_O» Ñ¨Ù=ÙfiÅ ÅHõ}
∆ O. â◊aOÌ K«_O» ÉÏºO_»∞ "Õ∞à◊O ÅHõ}
∆ O. qxÑ≤OKåeû# ÉÏºO_»∞ "Õ∞à◊O qHõãO≤ z#
Ñ¨ÔŒ `À "Õ∞à◊qOK«_O» =Å# H˘`«™Î œO^Œ~º° O =zÛOk.
(a) ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ heHõà√◊ ¡ :
ã¨=Ú„^ŒO hÅOQÍ =ÙO_»@O `≥eã≤O^Õ. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ JÅÅ∞ =ÙO_»@O ™ê^è•~°}"≥∞#ÿ q+¨Ü∞« O. ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨
hÅO~°OQÆ∞#∞ ã¨=Ú„^ŒÑÙ¨ heHõà`¡◊ À áÈÅÛ_»O =Å# H˘`«Î JO^ŒO =zÛOk.
(ã≤) Pk„áêã¨Å∞
=K«# Hõq`«fiOÖ’ Pk„áêã¨Å#∞, JO`«º„áêã¨Å#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«_O» XHõÑ^¨ uúŒ . Pk„áêã¨Å∞ JO>Ë Hõq`å ÑÖ‰õΩÅÎ ∞
XˆH JHõ~∆ O° ÖË^• ~Ô O_»∞ ™ê=∞º JHõ~∆ åÅ`À „áê~°OÉèOí HÍ=_»O. JO`«º„áêã¨Å∞ JO>Ë XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ JHõ~∆ åÅ`À Hõq`å
áê^•Å∞ Ñ¨ÓiÎ HÍ=_»O. zyˆ~ÛK≥@∞ì Hõq`«Ö’ W™ê‡~ÚÖò Pk„áêã¨Å xÜ«∞=∂xfl áê\ÕKå~°∞. WÑ¨C_»∞ H˘xfl
Pk„áêã¨ÅÑ¨^•Å#∞ Ñïje^•ÌO.
1. Ç¨Ï\Ï`«∞ÎQÍ 2. XHõ~ÀA 3. Ñ¨_=» OK«∞#
Ñ¨>ÅË ∞=∞x PHõ™ê‡`«∞QÎ Í ÑïHÕKÕ
4. x^Œ\Ì ’¡ qHõãO≤ z# 5. zyˆ~Û K≥@∞ìH˜ 6. x„^ŒáÈ`Õ
á⁄^Œ∞\Ì ˜ Hõ#∞Ô~Ñ¨ÊÖÏ¡ Zyˆ~Ñ≤@ì P^Œ~≈° O ‰õΩ∆ „^Œ QÆ$Ç¨Å‰õΩ
7. j`åHÍÅO ZuÎ=zÛ<å 8. gÑ¨ÙÅÃÑ·
cèuK≥O^Œ^∞Œ K≥@∞ì =∂ºÑ¨ÙÅ`À
ÃÑ· "åHÍºÖ’ Ç¨Ï\Ï-Ñ¨>Ë XHõ -JHõ, Ñ¨_»=- ÑïHÕKÕ x^ŒÌ\’¡-á⁄^Œ∞Ì\˜ x„^Œ-‰õ∆Ω„^Œ, j`«-cèu "≥Ú^ŒÖˇ·#
Ñ¨^•ÖÖ’ Pk„áêã¨Å#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«_O» [iyOk. D JO`«º„áêã¨Å=Å# â◊|Ì ™œO^Œ~º° O KÕ‰Äõ i Hõq`« Ñï`î Å« ‰õΩ
=∞iO`« KÕ~∞° =QÍ J~°=÷ ∞ÜÕ∞º J=HÍâ◊O LOk.
(_ç) P‰õΩz=Ùà◊√¡ D^Œ_O» :
™ê^è•~°}OQÍ KÕÑÅ¨ ∞ h\˜Ö’ D^Œ∞`å~Ú. KÕÑÅ¨ #∞ áÈe=Ù#fl H˘=∞‡Å H˘ã¨Å=Ù#flP‰õΩz=Ùà◊√,¡ D^Œ∞`«∞<åfl~Ú
J#_»O =Å# H˘`«Î ™œO^Œ~º° O =zÛOk.
JÉèÏº™êÅ∞
28.6 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. z=ÙiOz# K≥@∞ì U~°HOõ QÍ Hõqx QÆ"åHõO∆ =^ŒÌ P¿Ñã≤Ok?
2. P‰õΩ z=Ùà◊√¡ U q^èOŒ QÍ D^Œ∞`«∞<åfl~Ú?
3. ^Œ∂~°ÑÙ¨ H˘O_»Å∞ Ñ¨Å∞K«|_ç#@∞¡ J#_»OÖ’ Hõq L^ÕâÌ º◊ "Õ∞q∞\˜?
4. zyˆ~Û K≥@∞ì‰Ωõ PHÍâ◊OÖ’ Zyˆ~Ñ≤@ì ZÖÏ P^Œ~≈° =∞ø`«∞O^À `≥ÅÑÖ_ç.
401 zyˆ~K
Û @≥ ∞ì
1. Hõq zyˆ~Û K≥@∞ì#∞ =i‚Oz# f~°∞~åÜ«∞O_ç.
2. W™ê‡~ÚÖò Hõq`«Ö’x Ñ¨^Œ z„`åÅ#∞ Pk„áêã¨Å#∞ ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« O_ç.

O K≥@∞ì - „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅÃÑ· XHõ "åºãÖ ~åÜ«∞O_ç.
O P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ K≥@Ã¡ Ñ· Z<Àfl áê@Å∞, Hõq`«Å∞ "≥Å∞=_®¤~Ú. "å\˜x ¿ãHõiK«O_ç.
O g∞ WO\˜ =ÚO^Œ∞ QÍx† h=Ù HÍÅ∞= X_»∞#¤ ‰õΩ "≥o§#Ñ¨C_»∞ QÍx, =∞Oz Ñ¨zÛHõ |Ü«∞à◊√§#∞ K«∂ã≤#Ñ¨C_»∞ QÍx
h‰õΩ Hõey# J#∞Éè∂í ux, TÇ¨Ïefl Qˆ Ü«∞ ~°∂ÑÖÖ’ ~åÜ«∞O_ç. Hõq`«QÍ ~åÜ«∞O_ç.

29 ^Œ∂~°O
P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ `≥Å∞QÆ∞ Hõq`«fiO J<ÕHõ ~°∂áêÅÖ’ qãïÎ OzOk. Ñ¨^ºŒ O, Qˆ Ü«∞O, =K«#Hõq`å „Ñ¨„H˜Ü∞« ÅÖ’
`≥Å∞QÆ∞ Hõq`«fiO ™⁄QÆã∞¨ ÖÁeHÕk. KèO« ^À =∞Ü«∞"≥∞#ÿ Ñ¨^•ºefl =∂„`åKèO« ^Œã∞¨ ûefl x~°ãã≤ ∂¨ Î =K«# Hõq`«fiO XHõ
L^Œº=∞OÖÏ =zÛOk. `≥Å∞QÆ∞Ö’ D =K«#Hõq`«fiO POQÆ¡ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨ÉÏè =O`À =zÛOk. POQÆO¡ Ö’ Free verse,
Verse libre J#∞ Ñ¨^•Å‰õΩ ã¨=∂<å~°÷HõOQÍ `≥Å∞QÆ∞Ö’ =K«#Hõq`«fi „Ñ¨„H˜Ü«∞ Ñ¨Ù\˜ìOk. `≥Å∞QÆ∞Ö’ JÉèí∞º^ŒÜ«∞
Hõq`Àfi^Àº=∞O =K«# Hõq`å „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ qâı+"¨ ∞≥ #ÿ „Ñ¨Kå~åxfl "åºÑ≤xÎ HõeyOzOk.
=K«# Hõq`åfixH˜ =K«#Ñ¨^ºŒ O, =K«#Qˆ Ü«∞O, =K«#w`«O, =ÚHõKÎ Û« Où ^ŒO, Jx|^Œú Hõq`«fiO =O\˜ ¿Ñ~°∞¡ ‰õÄ_®
„Ñ¨Kå~°OÖ’ =Ù<åfl~Ú. J~Ú`Õ =K«#Hõq`«fiO `Àáê@∞ =K«# Ñ¨^ºŒ O JkèHõ „áêK«∞~°ºO á⁄OkOk.
tëêì L¡ =∂=∞¿ÇÏâ◊fi~°~å=Ù, N~°OQÆO <å~åÜ«∞}ÉÏ|∞, NN, =Ú^Œ∞HÌ $õ +¨,‚ Ñ¨ÙiÑÖ_®, Ñ¨~åî aè, `˘e`«~O° =K«#
Hõ=ÙÅx q=∞~°≈‰õΩÅ∞ QÆ∞iÎOKå~°∞. Ñ¨^ºŒ Hõq`åfixH˜ L#fl>Ëì =K«#Hõq`åfixH˜ q=∞~°≈‰õΩÅ∞ H˘xfl ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ U~°Ê~°KÕ
„Ñ¨Ü∞« `«flOKÕ™ê~°∞. =K«#Hõq`«fi ÅHõ}
∆ ÏÅÖ’ JO`«~Ü ¡° ∞« , Ñ¨^zŒ „`åÅ∞, ÉèÏ=ÅÜ«∞, `«∂QÆ∞=O\˜ "å\˜x q=∞~°≈‰õΩÅ∞
„ÑüáêkOKå~°∞.
=K«# Hõq`åfixfl Ñ¨~å=∞i≈Oz# "åiÖ’ NN, ‰õΩO^Œ∞iÎ PO[<ÕÜÚ« Å∞, HÔ .q ~°=∞}ÏÔ~_ç,¤ ^Õ=~°H˘O_»ÉÏÅQÆOQÍ^è~Œ °
uÅH±, HÀ"≥Å ãÖÑ¨`«∞¯=∂~åKå~°º, KÕ‰õÄi ~å=∂~å=Ù =O\˜ "å~°∞ =ÚY∞ºÅ∞. =K«# Hõq`«fiOÃÑ· HÀ"≥Å
ãÖÑ¨`∞« ¯=∂~åKå~°º, KÕ‰Äõ i ~å=∂~å=ÙÅ∞ ÉèÏ~°u Ñ¨„uHõÅÖ’ #_çÑ#≤ K«~Û° Å∞ P `«~åfi`« =K«# Ñ¨^ºŒ O ÅHõ} ∆ K«~Û°
¿Ñ~°∞`À Ñ¨ÙãÎ̈HOõ QÍ "≥Å∞=_çOk H˘xfl =K«#Hõq`å x~°fiK«<åÅ∞ K«∂^•ÌO.
''KèO« ^À ~°ÇÏ≤ `«"∞≥ #ÿ Hˆ =Å =K«#OÖ’ ÉèÏ= ÅÜ«∞ „Ñ¨^•è #OQÍ ÑëHˆ Hõq`åfixH˜ =K«# Hõq`«fi=∞x—— JiÑ≤~åÅ
qâ◊fi~ x~°fizOKå_»∞.
^Œ∂~åÅ∞ =∞#∞+¨µÅ =∞^èŒº<ÕQÍx =∞#ã¨∞ûÅ =∞^èŒºHÍ^Œ∞

403 ^Œ∂~°O
''U xÜ«∞=∞=Ú ÖË‰õΩO_® â◊√^Œú =K«#=Ú#∞ ÅÜ«∂`«‡Hõ=ÚQÍ =∂iÛ#KÀ Jk =K«#ˆQÜ«∞=∞QÆ∞#x——
_®.ã≤.<å~åÜ«∞} ~Ô _ç¤ ã¨∂zOKå~°∞.
''=K«#O Hõq`å=∞Ü«∞OQÍ =ÙO>Ë P ~°K#« =K«# Hõq`«fiO—— Jx ã¨~ˆ âú ß~Ú u~°∞=∞Å~å=Ù x~°fizOKå_»∞.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ „Ñ¨K∞« iOÑ¨ |_ç# `˘e =K«# Hõq`å ãÖÑ¨Ù\˜QÍ '#Ü«∂QÆ~å— #∞ q=∞~°≈‰õΩÅ∞ QÆ∞iÎOKå~°∞. =K«# Hõq`«fiOÖ’
"≥Å∞=_ç# `˘eã¨=∞„QÆ HÍ=ºO ‰õΩO^Œ∞iÎ `≥ÅOQÍ}Ï =~°=÷ ∂# =K«# Hõ=ÙÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_"» ∞Õ HÍHõ „Ñ‘=~üû „Ñ¶O¨ @∞
ãÖã¨÷ ^•fi~å ‰õΩO^Œ∞iÎ =K«# Hõq`åfixH˜ Z#ÖËx ¿ã=Å∞ JOkOz =K«# Hõq`åÑ≤`å=∞Ç¨ï_»∞QÍ H©iQÎ _Æ Oç Kå_»∞. NN,
J[O`å, W™ê‡~ÚÖò, #QÆfl=Úx, "ÕQ∞Æ O@ "≥∂Ç¨Ï# „Ñ¨™ê^£, HÔ .t"åÔ~_ç¤ "å~°∞ =K«# Hõ=ÙÅ∞QÍ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞. JÉèí∞º^ŒÜ«∞
Hõq`À^Œº=∞O`À áê@∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# =K«# Hõq`å „Ñ¨„H˜Ü«∞ P `«~°∞"å`« =zÛ# Jxfl ™êÇ≤Ï`«º L^Œº=∂Ö’¡#∞
H©ÅHõÉèí∂q∞Hõ áÈ+≤Oz „Ñ¨^è•# "åÇ≤ÏHõQÍ =∂iOk. qÑ¨¡= ~°K«~Ú`«Å ãÖÑ¶¨∞O, „ã‘Î "å^Œ ™êÇ≤Ï`Àº^Œº=∞O, ^Œo`«
"å^Œ™êÇ≤Ï`Àº^Œº=∞O |Ç¨ï[#, "≥∞<ÿ åsì, „áêOfÜ«∞, Jã≤`Î fi« "å^Œ ™êÇ≤Ï`Àº^Œº=∞OÖ’ =K«#Hõq`« PÜ«∂ L^Œº=∞ã¨∂ÊùixÎ
áê~î°‰õΩÅ‰õΩ JOkOK«_»OÖ’ q[Ü«∞O ™êkèOzOk.
D „Hõ=∞OÖ’<Õ `≥Å∞QÆ∞Ö’ „ã‘Î K≥·`«#º ™êÇ≤Ï`«ºO Ñ¨Ù@∞ìH˘zÛOk. J~°"≥·Ü«∞= ^ŒâßaÌÖ’ „Ñ¨ÑÖK« "åºÑ¨ÎOQÍ
áœ~°Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, #Å¡*ÏfÜ«ÚÅÇ¨Ï‰õΩ¯Å∞, Ü«Ú^Œú =ºuˆ~Hõ`«, L^Œº=∂Ö’¡ K«∞~°∞QÍæ Ñ¨xKÕ¿ã áêâ◊Û`«û^ÕâßÅ =∞Ç≤Ïà◊Å∞
~ÚÖÏ Jxfl ~°OQÍÖ’¡#∂ „ã‘ÎÅ QÆ∞iOz PÖ’K«#Å∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú. z=iH˜ 1975 ãÖ=`«û~åxfl JO`«~å˚fÜ«∞
=∞Ç≤Ïà◊ k<À`«û=OQÍ „Ñ¨Hõ\ÕK«_»O`À „ã‘ÎÅ Ç¨Ï‰õΩ¯Å∞, q^Œº, Pi÷HÍOâßÅ∞ =O\˜ ~°OQÍÅÖ’ H˘`«Î PÖ’K«#Å∞
"≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú. JO`«~å˚fÜ«∞ =∞Ç≤ÏàÏ k<À`«û= „Ñ¨Hõ@# „¿Ñ~°}`À J<ÕHõ ^ÕâßÖ’¡ =∞Ç≤ÏàÏ K≥·`«#ºO "≥e¡qiã≤
„ã‘ÎÅ Ç¨Ï‰õΩ¯ÅÃÑ· qã¨Î$`«"≥∞ÿ# K«~°ÛÅ∞ [iQÍ~Ú. ^•x „Ñ¨ÉèÏ=O ™êÇ≤Ï`«ºO ÃÑ·‰õÄ_® Ñ¨_ç „ã‘Î K≥·`«#º ™êÇ≤Ï`«ºO
L^Œº=∞ ~°∂ÑÖÖ’ "≥Å∞=_çOk. ~°OQÆ<åÜ«∞Hõ=∞‡, Å`«, [Ü«∞„Ñ¨Éèí, FÖÏæ =O\˜ "å~°∞nxfl JOkÑ¨ÙK«∞Û‰õΩx ~°K«#Å∞
KÕ™ê~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ =zÛ# Hõ=~Ú„u ˆ~=u^Õq. P"≥∞ ~åã≤# XHõ Hõq`« '^Œ∂~°O—#∞ =∞#O áê~îåºOâ◊OQÍ
K«^Œ=É’`«∞<åflO!

O ~ˆ =f^Õq Hõq`«fiOÖ’x „ã‘Î "å^Œ ^Œ$HõÊ^ä•xfl q=iOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O Hõq`«Ö’ Hõ=~Ú„u "≥e|∞zÛ# ÉèÏ"åÅ#∞ qâ◊nHõiOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
O XHõ =K«#‰õq`«QÍ '^Œ∂~°O— qt+ì̈`#« ∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
29.2 Hõ=~Ú„u ÑïK«Ü∞« O

'^Œ∂~°O— J<Õ D =K«# Hõq`« ˆ~=f^Õq =K«#Hõq`å ãÖÑ¨Ù\˜ tÖÏÖ’e`« #∞O_ç „QÆÇ≤ÏOK«|_çOk. ˆ~=f
^Õq `˘e`«~°O „ã‘Î K≥·`«#º Hõ=~Ú„u. 1951 Ö’ QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ [x‡Oz# ˆ~=f^Õq q^•ºÉèÏºãÖ
QÆ∞O@∂~°∞, u~°∞ÑüÅÖ’ [iyOk. N "≥OHõ>Ëâ◊fi~° qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, Ñ¶≤ÖÏã¨Ñ¶‘qÉèÏQÆOÖ’ r<£áêÖò ™ê„ˆ~Î ~°K«#ÅÃÑ·
Ñïâ’^èŒ#KÕã¨∂Î 1981 [#=i 19# ˆ~=f ^Õq PHõã≤‡HõOQÍ =∞~°}ÕzOk. tÖÏÖ’e`« ãÖÑ¨Ù\˜Ö’x ~°K«#Åhfl
P"≥∞ 1979 Ö’<Õ ~åÜ«∞_»O qâı+Ö. P"≥∞ =∞~°}ÏO`«~°O P"≥∞ ~°K«#Åhfl HõeÑ≤ 1981 Ö’ tÖÏÖ’e`« ¿Ñ~°∞`À
„QÆO^äŒ~°∂ÑÖQÍ "≥Å∞=_®¤~Ú.
`≥Å∞QÆ∞ <å@ „ã‘Î "å^Œ ™êÇ≤Ï`«ºO WOHÍ X‰õ L^Œº=∞ ~°∂ÑÖ ãÖ`«iOK«∞HÀx HÍÅOÖ’<Õ JO>Ë 1979 Ö’<Õ
ˆ~=f ^Õq „ã‘ÎÅÖ’x =∂#ã≤Hõ ãÖÑ¶¨∞~°¬}#∞, "Õ^Œ##∞ Q˘Ñ¨Ê PiÎ`À =ºH©ÎHõiOzOk. <Õ<ÕO ~åã¨∞Î<åfl<À <å‰õΩ
`≥Å∞ã¨∞. <Õ<≥O^Œ∞‰õΩ ~åã¨∞Î<åfl<À <å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞ J#fl ã¨Ê+¨ì"≥∞ÿ# J=QÍÇ¨Ï# L#fl ˆ~=f ^Õq ~°K«#Å∞ XHõ |Å"≥∞ÿ#
„ã‘Î Q˘O`«∞HõQÍ K≥Ñ¨CHÀ=K«∞Û. ÉèÏ=QÍOcè~°ºO, H˜¡+¨ì`«, zHõ¯^Œ#O D"≥∞ Hõq`å ÅHõ∆}ÏÅ∞. WO`«=∞Oz Hõ=~Ú„u
z#fl=Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ =∞~°}ÕK«_»O `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxH˜ x[OQÍ f~°xÖ’@x K≥Ñ¨Ê=K«∞Û.
29.3 =¸Å áê~îO° - 1
^Œ∂~°O
1. ZO`≥O`« ^Œ∂~°O HÀÃã_»∞HÀÃã_»∞ ^Œ∂~°O
JO@∂ P_»∞‰õΩ#fl z#fl<å_»∞
^Œ∂~°=∞O>Ë Uq∞\’ `≥b<Õ `≥b^Œ∞
2. Je¿ã ^•HÍ #_çz<å

JÅã¨>Ë `≥e¿ãkQÍh
^Œ∂~°O `≥e¿ãk HÍ^Œ∞
Ñ¨Hõ¯"åà◊§H© =∞#H© =∞^èŒº

Q˘Ñ¨ÊÅ∞ `«ÑÊ¨ =∞ˆ~g∞ K≥ÑC¨ HÀÖËx ^Œ∂~°O
=∞#ã¨∞H© =∞#ã¨∞H© =∞^èºŒ
J<åf‡Ü«∞Ñ¨Ù HõOK«∞QÀ_»Å ^Œ∂~°O
3. `«e^¡ OŒ „_»∞ÅH© Ñ≤ÅÅ¡ H© =∞^èºŒ

=Ü≥∂ `å~°`=« ∂ºÅ `å~°∞á⁄~°Å ^Œ∂~°O
405 ^Œ∂~°O
4. =∞x+≤H© =∞x+≤H© =∞^èºŒ
<åQÆsHõ #QÆ~åÅ "≥Å∞`«∞~°∞ `≥~Å° ^Œ∂~°O
5. `«#H© `«#H© =∞^èºŒ

"≥~· ∞° ^è•ºÅ peHõw`«Å ^Œ∂~°O
6. H˘<Õflà◊√§QÍ HÍÑ¨~O° KÕã∞¨ #Î fl Éè~í HÎ° © ÉèÏ~°ºH© =∞^èºŒ QÍ#∞

=∞#Ãã~°QxÆ QÍ#∞ÔQ_»¡ ^Œ∂~°O
^Œ∂~°O ÖËxk
â◊s~åxH© â◊s~åxH© =∞^èºŒ =∂„`«"∞Õ
7. ZO`À ^Œ∂~å# L#fl `«#H© <å‰õÄ =∞^èºŒ

HõhãÖ QÍe K˘~°|_»\Ïx ‰õÄ_® MÏmÖËx D
^Œ∂~°O J^≥fi· `«^∂Œ ~°O

1. HÀÃã_»∞ ´ ^Œ∂~åefl H˘eKÕ ÖˇH¯õ ~Ô O_»∞"≥∞àÿ √◊ §
2. J<åf‡Ü«∞O–Pf‡Ü«∞`« ÖËHáõ È=_»O
HõOK«∞QÀ_»Å∞ – HõOK«∞(XHõÖ’Ç¨ÏO)`À Hõ\#ì̃ QÀ_»Å∞
3. =Ü≥∂`å~°`=« ∞ºO ´ =Ü«∞ã¨∞ =Å# Hõey# `Õ_®Å∞
`å~°∞ á⁄~°Å∞ : ~À_»∞"¤ Ü
Õ ∞« _®xH˜ LÑ¨Ü∂≥ yOKÕ `å~°∞#Å¡\,˜ pHõ\˜ áÈ~°Å∞ J<Õ J~°O÷
4. "≥Å∞`«∞~°∞ `≥~Å° ∞ : `≥~Å° ∞ =∂=¸Å∞QÍ H˜\H˜ Å© ∞ "≥ÚII"å\˜H˜
J_»∞H¤ ÀãÖ "Õ¿ãq, "≥Å∞`«∞~°∞ `≥~Å° J=`«Å U=ÚO^À HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. #QÆ~åÅ∞ – Ñ¨@}
ì ÏÅ∞
5. "≥~· ∞° ^è•ºÅ∞ : q~°∞^Œ"ú ∞≥ #ÿ ÉèÏ"åÅ∞ Hõey =ÙO_»@O
peHõw`«Å∞ – ~Ô O_»∞ q_çáÈ~Ú#, pe# w`«Å∞.
6. QÔ _»¡ ^Œ∂~°O ´ Hõà‰¡◊ Ωõ QÆO`«Å∞ Hõ\ì̃ =ÙO_»@O =Å¡ uiy#
KÀ>Ë QÆ∞O„_»OQÍ u~°∞QÆ∞@ =Å# QÍ#∞QÆ Z_»∞Z¡ O`«^∂Œ ~°O
uiQÍÜ≥∂K≥ÑÊ¨ ÖËO Jq ^Œ∂~°O u~°QÖÆ =Ë Ù Jx J~°O÷

7. J^≥fi· `« ^Œ∂~°O : J^≥fi· `«O J<Õk "≥+· =‚¨ =∞`«ãO¨ „Ñ¨^•Ü«∂xH˜ K≥OkOk. ^≥fi· `«O, J^≥fi· `«O, qtëìêº^≥fi· `«O Jx
=¸_»∞ ~°HÍÅ∞. ^≥fi· `«O JO>Ë ~Ô O_»∞, J^≥fi· `«º° O JO>Ë XHõ\.˜ J^≥fi· `«O ^Œ∂~°O JO>Ë, ^Œ∂~°O ÖËx`«#O Jx
K≥Ñ¨Ê=K«∞Û.
ÉèÏ"åÅ∞ :
O z#flÑ¨C_»∞ P_Õ P@Ö’¡ ^Œ∂~°O P@‰õÄ_® XHõ\.˜ ZO`≥O`« ^Œ∂~°O HÀÃã_»∞ HÀÃã_»∞ ^Œ∂~°O Jx áê_»∞‰õΩO@∂
P@ÖÏ_»∞‰õΩ#fl Ñ¨ã`≤ #« OÖ’ ^Œ∂~°O JO>Ë Uq∞\’ `≥eÜ«∞^Œ∞. JÅã≤áÈÜÕ∞ ^•HÍ #_çz<å JÅã¨@ `≥e¿ã
=Ü«∞ã¨∞ QÍx ^Œ∂~°O `≥e¿ãkHÍ J<Õ=∂@ ÃÑH· ˜ z#flkQÍ HõxÑ≤Oz<å Q˘Ñ¨Ê QÍOcè~º° `«#∞ ã¨∂ÊùiOÑ¨K¿Õ ãÑ¨ÔŒ .
Hõ=~Ú„u rq`«O Ö’x ^Œ∂~°O J<Õ QÍOcè~º° `«#∞ =ºHõOÎ KÕÜ∞« _®xH˜ ÉÏÅºOÖ’ ^Œ∂~°O P@ ^•fi~å K≥ÑÊ¨ _»O
Hõq`« Z`«∞QÎ _Æ Ö» ’x qâı+O¨ QÍ K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. ÃÑQ· Í P_ç P_ç JÅã≤ áÈ=_»O`«ÑÊ¨ ^Œ∂~°O `≥eÜ«∞x =Ü«∞ã¨x
K≥ÑÊ¨ _»O ^•fi~å Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’ ^Œ∂~åÅ∞`≥eÜ«∞x #_»HÅõ ∞ #_»"åeû =ÙO@∞O^Œ<Õ ^èfiŒ x ‰õÄ_® =ÙOk.
O x*ÏxH˜ =∞#O =∞# W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞ "åà◊`¡ À Hõ+ì¨ ã¨∞MÏÅ#∞ ÑÖK«∞HÀ"åeû=ÙOk. W`«~∞° Å‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞
Ñ¨_=» eû=ÙOk. J~Ú`Õ =∞#O Ñ¨H¯õ "åà◊`¡ À, "åà◊√¡ =∞#`À Z=iQ˘Ñ¨ÊÅ∞ "å~°∞ K≥ÑÊ¨ HÀ=_»O`À<Õ ãïáÈ`«∞Ok.
WkÃÑH· ™˜ êxflÇ≤Ï`«ºOQÍ HõxÑ≤Oz<å Q˘Ñ¨Ê^Œ∂~°=∞x Hõ=~Ú„uÃÇÏK«ÛiOK«_O» qâı+O¨ . =∞#ã¨∞H© =∞#ã¨∞H© =∞^èºŒ
K≥<· åQÀ_»ÖÏO\˜ Pf‡Ü«∞`« ÖËx HõOK«∞QÀ_»Å ^Œ∂~°O=ÙOk. ^Œ∂~åxfl HõOK«∞QÀ_»Å`À áÈÅÛ_»O =Å# Jk
^Œ∞~ˆ ƒù^ºŒ "≥∞#ÿ ^Œh, „|^ŒÅÌ ∞Q˘@ì ÖË#O`« â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ ^Œh Hõ=~Ú„u ÉèÏ=#.
O `«e^¡ OŒ „_»∞ÅH© Ñ≤ÅÅ¡ H© =∞^èºŒ L#fl =Ü«∞ã¨∞ `å~°=∂ºÅ#∞ Hõ=~Ú„u `å~°∞á⁄~°Å`À áÈÅ∞ã¨∞OÎ k. =∞x+≤H©
=∞x+≤H© =∞^èºŒ <åQÆsHõ – #QÆ~åÅ "≥Å∞`«∞~°∞ `≥~Å° ^Œ∂~°O Jx ^Œ∂~åxfl =∞#∞+¨µÅ #∞O_ç #QÆ~åÅ‰õΩ qãïÎ OÑ¨
KÕ™êÎ~∞° .
=Ü«∞ã¨∞ `å~°`=« ∂ºÅ#∞ `å~°∞á⁄~°Å`À áÈÅÛ_»O =Å# Jq #Å¡x zHõ¯<≥#· q Jx qâı+O¨ . "≥Å∞`«∞~°∞ `≥~Å° ^Œ∂~°O
J#_»OÖ’ qâı+O¨ "≥Å∞`«∞~°∞ q∞~°∞q∞@¡Ö’ ^Œ∂~åxfl QÆ∞iÎOK«ÖxË Pâ◊H`Îõ .«
O J`«xH© `«#H© =∞^èºŒ q~°∞^Œ"ú ∞≥ #ÿ ÉèÏ=#Å∞ peHõÅ w`«Å ^•fi~å ^Œ∂~°OÃÑOKå~Ú.
O ZO`À ^Œ∂~å# =Ù#fl J`«xH© `«#‰õÄ =∞^èºŒ x*ÏxH˜ KåÖÏ ^Œ∂~°O LO_ç LO_®e. HÍh ^•xH˜ aè#flOQÍ `«=∞
W^ŒiÌ =∞^èºŒ HõhãÖ QÍe *Á~°|_»\ÏxH˜ ‰õÄ_® MÏmÖËx D ^Œ∂~°O J^≥fi· `«O JO@∞Ok Hõ=~Ú„u.D Hõq`«
Z`«∞QÎ _Æ Ö» ’#∞ =ÚyOÑ¨ÙÖ’#∞ XHõ =ÓºÇ¨ÏO Hõ#|_»∞`«∞Ok. Hõq`« Z`«∞QÎ _Æ » ZO`≥O`«^∂Œ ~°O HÀÃã_»∞^Œ∂~°O Jx
z#flÑ¨Ê\˜ P@Ö’ áê_Õ áê@`À „áê~°OaèOz =ÚyOÑ¨ÙÖ’ ^Œ∂~åxfl J^≥fi· `«O`À áÈÅÛ_»O =Å# Hõq`« `åufiHõ`#« ∞
ãÖ`«iOK«∞‰õΩOk. Hõq`«#∞ J<ÕHõ Ü«¸x@∞¡QÍ qÉèlí OK«∞‰õΩx ÉÏÅºO, W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞, `«e¡ `«O„_»∞Å∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞,
ÉèÏ~åºÉè~í ÅÎ° ∞ Jx ^Œ∂~åÅ#∞ J<ÕHõ HÀ}ÏÅ#∞O_ç qâı+¡ O≤ K«_O» ~ˆ =f^Õq Hõq`åtÅÊO.
407 ^Œ∂~°O
^Œ∂~°O J<Õ ™ê^è•~°} JOâßxfl ÉÏÅºOÖ’ P_Õ P@#∞O_ç Z`«∞HÎ ˘x W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞ÅH©, `«e¡ `«O„_»∞ÅH©,
=∞#∞+¨µÅH©, ÉèÏ~åºÉè~í ÅÎ° H© =iÎOÑ¨KãÕ ∂¨ Î z=iH˜ `«# ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ =KÕÛãïH˜ "Õ∞O^Œ∂~°OQÍ =Ù#flÑ¨Ê\˜H˜ J^≥fi· `«OÖÏ
ZO`À ^ŒQ~æÆ Q° Í =Ù<åfl=∞x K≥ÑÊ¨ _»O Q˘Ñ¨Ê `åufiHõ ^Œ$HõÊ^äOŒ . D Hõq`« ^•fi~å Hõ=~Ú„u HõxÑ≤OKÕ ^Œ∂~åÅ`Àáê@∞
HõxÑ≤OK«x ^ŒQiæÆ `«<åÅ#∞ ‰õÄ_® Pq+¨¯iOKå~°∞.
O WHõ WO\’¡ Uà◊`¡ ~« |° _ç ã¨ÇÏ¨ r=#O KÕã∞¨ <Î åfl "åi â◊s~åÅ∞ =∂„`«"∞Õ Hõeã≤ =ÙO@∞<åfl~Ú `«ÑÊ¨ =∞#ã¨∞Å∞ HÍ^Œh
"åi =∞#ã¨∞Å =∞^èºŒ ^Œ∂~°O QÍ#∞ÔQ_»¡ ^Œ∂~°O =O\˜k Jx K≥áêÊ~°∞. JHõ¯_»H¯õ _Õ u~°∞QÆ∞`«∞#fl QÍ#∞ÔQ_»∞¡ ^Œ∂~°O
"≥à#¡◊ @∞¡, QÍ#∞ÔQ_»¡ Ö’x Ü«∂O„uHõ`#« ∂ ÉèÏ~åºÉè~í ÅÎ° ‰õΩ JáêkOK«_O» WO^Œ∞Ö’ qâı+O¨ .
1. ^Œ∂~åxfl K≥ÑÊ¨ _®xH˜ Hõ=~Ú„u LÑ¨Ü∂≥ yOz# z#flÑ¨Ê\˜ P@ ¿Ñ~°∞ ( )
1) gsgsQÆ∞=∞‡_ç ÑÖ_»∞ 2) ^˘OQÍáÈbã¨∞ 3) ZO`≥O`«^∂Œ ~°O 4) Ñ¨KåÛ‰õΩc~å‰õΩ
2. =∞#ã¨∞H© =∞#ã¨∞H© =∞^èºŒ =Ù#fl J<åf‡Ü«∞ ^Œ∂~åxfl Hõq áÈeÛ#k ( )
1) HõO^ŒHÍÅ`À 2) W#∞Ñ¨QÀ_»Å`À 3) HõOK«∞QÀ_»Å`À 4) ~åuQÀ_»Å`À
3. `«e¡ `«O„_»∞ÅH© Ñ≤ÅÅ¡ H© =∞^èºŒ =Ü≥∂ `å~° `«=∂ºÅ#∞ áÈeÛ#á⁄~°Å∞ ( )
1) `å~°∞ á⁄~°Å∞ 2) pHõ\˜ á⁄~°Å∞ 3) ~åu á⁄~°Å∞ 4) Wã¨∞Hõ á⁄~°Å∞
4. ÉèÏ~åº Éè~í ÅÎ° =∞^èºŒ ^Œ∂~åxfl Hõ=~Ú„u K≥ÑÊ≤ #q^èOŒ ( )
1) HÍ_çZ_»¡ ^Œ∂~°O 2) QÍ#∞ÔQ_»¡ ^Œ∂~°O 3)Hõ„~Ô _»^¡ ∂Œ ~°O 4) á⁄@¡y`«ÅÎ ^Œ∂~°O
5. `«#H© <å‰õΩ =∞^èºŒ QÍeK˘~°|_»\ÏxH˜ ‰õÄ_® MÏmÖËx ^Œ∂~åxfl ^Õx`À áÈÖÏÛ~°∞ ( )
1) qtëêì Å¡ ∞ ^≥fi· `« ^Œ∂~°O 2) ^≥fi· `å^≥fi· `« ^Œ∂~°O 3) J^≥fi· `«^∂Œ ~°O 4) =∂=¸Å∞^Œ∂~°O
ã¨=∂^è•<åÅ∞: 1–3† 2–3† 3–1† 4–2† 5–3.

O `≥Å∞QÆ∞ Hõq`«fiO Ñ¨^ºŒ O, Qˆ Ü«∞O, =K«#Hõq`å ~°∂áêÅÖ’ P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ qãïÎ OzOk
O =K«# Hõq`åfixH˜ =K«# Ñ¨^ºŒ O, =K«#Qˆ Ü«∞O, =ÚHõKÎ Û« Où ^ŒO, Jx|^Œú Hõq`«fiO ÖÏO\˜ ¿Ñ~°∞<¡ åfl~Ú.
O =K«#Hõq`« aè#flL^Œº=∂Å ÉèÏ"åÅ‰õΩ „Ñ¨^•è # "åÇ≤ÏHõQÍ =∂iOk
O ~ˆ =u^Õq `˘e`«~O° „ã‘Î K≥`· #« º Hõ=~Ú„uQÍ ã¨∞„Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞

O tÖÏÖ’e`« Hõq`åãÖHõÅ#OÖ’ ~ˆ =f^Õq „ã‘ÅÎ Ö’x =∂#ã≤Hõ ãÖÑ¶∞¨ ~°¬}#∞, "Õ^#Œ #∞ Q˘Ñ¨Ê PiÎ`À =ºH©HÎ iõ OKå~°∞
O ^Œ∂~°OHõq`«Ö’ Hõ=~Ú„u rq`«OÖ’x ^Œ∂~°O J<Õ QÆOcè~"° ∞≥ #ÿ ÉèÏ"åxfl J<ÕHõ HÀ}ÏÖ’¡ ^Œi≈OÑ¨*âË ß~°∞.
O ^Œ∂~°O Hõq`«#∞ H˘xfl Ü«¸x@∞¡QÍ qÉèlí OK«∞‰õΩx ÉÏÅºO, W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞, `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞, ÉèÏ~åºÉè~í ÅÎ° ∞
J<Õ JOâßÅÖ’ ^Œ∂~°O ÉèÏ=##∞ qâı+¡ O≤ z K«∂áê~°∞.
JÉèÏº™êÅ∞
29.5 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

1. =K«# Hõq`«‰Ωõ x~°fiK«<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
2. ¢ãÎ‘ K≥`· #« º ™êÇ≤Ï`«ºO ~å=_®xH˜ QÆÅ <ÕÑ^¨ ºŒä O `≥ÅÊO_ç.
3. tÖÏÖ’e`« rq`« qâıëêÅ∞ `≥ÅÊO_ç.
1. =K«# Hõq`« Pq~°ƒqù Oz# q^è•xfl ^•x qHÍ™êxfl `≥ÅÊO_ç.
2. '^Œ∂~°O— Hõq`«Ö’ tÖÏÖ’e`« K≥ÑÊ¨ ^ŒÅK«∞‰õΩ#fl q+¨Ü∂« xfl q=iOK«O_ç.
29.6 J^Œ#Ñ¨Ù ã¨=∂Kå~°O

A. HÕk =K«# Hõq`« K«^=Œ O_ç P `«~åfi`« WzÛ# „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
|OkáÈ@∞¡ – ™êq„u
áê~îO° XÑ¨ÊK≥ÑÊ¨ HõáÈ`Õ
ÃÑo¡ KÕ™êÎ#x ÑÖ`«∞Å∞ QÍ~°#flÑ¨C_Õ ÉèÜ
í ∞« O "ÕãO≤ k
PÑ¶ã‘ ∞¨ Ö’ <å"≥ÚQÆ∞_»∞<åfl_»∞
J=ã¨~"° Ú≥ zÛ<å ÃãÅq=fi_»x
J#flÜ«∞º J#flÑ¨C_Õ J#∞=∂#O "ÕãO≤ k
"å_ç̂HO =∞QÆ =∞Ç¨~å[x
P_®=∞QÍ "åy#Ñ¨C_Õ J~°"÷ ∞≥ áÿ È~ÚOk
409 ^Œ∂~°O
ÃÑà◊O¡ >Ë ÃÑ^ŒÌ tHõ∆ Jx
"≥ÚQÆ∞_»O>Ë ¿ãfiKåÛù ÉèíHõ∆‰õΩ_»x
"Õ∞O áêezÛ ÃÑOz# [#OÖ’ ã¨Q"Æ ∞Õ
=∞=∞‡e¡ qÉèlí Oz áêe™ÈÎO^Œx
™êq„u : 1949 Ö’ [x‡OKå~°∞. a.U. K«^∞Œ =Ù`«∂ =∞^èºŒ Ö’ =∂<Õ™ê~°∞. XHõk#Ñ¨„uHõÖ’ Ñ¨xKÕ™ê~°∞. Hõ^ÅŒä ∞, Hõq`«Å∞
ã¨g∞HõÅ∆ ∞ ~å™ê~°∞. P"≥∞ „ã‘Î Hõq`«Å∞ JO^Œifl PHõ@∞ì‰Ωõ x PÖ’zOÑ¨ KÕ™ê~Ú. 1992 Ö’ f„= J<å~ÀQÆºO`À
=∞~°}O˜ Kå~°∞. P"≥∞ =∞~°}ÏO`«~O° P"≥∞ Hõq`«Å∞, ~°K#« Å∞, HõeÑ≤ XHõ ãÖÑ¨Ù@OQÍ „Ñ¨K∞« iOKå~°∞.
1. ÃÑo§ KÕ™êÎ#x ÑÖ`«∞Å∞QÍÔ~O^Œ∞Hõ<åfl~°∞.
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
2. ÃãÅ=Ù W=fi^Œ#fl J#∞=∂#O ZO^Œ∞‰õΩ =zÛOk.
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
3. ¿ãfiKåÛùÉHíè ‰∆õ Ωõ _»∞ Z=~°∞.
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
4. qÉèlí Oz áêeOKÕ "åÔ~O^Œ~∞° .
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
5. Hõ=~Ú„u ^Œ$+≤Öì ’ ÃÑ^ŒÌ tHõ∆ Uk
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
B. HÕk =K«# Hõq`« K«^=Œ O_ç
=∞OÔH# Ñ¨Ó=Ù – K«ÅÑ¡ e¨ ¡ ã¨fi~°∂Ñ¨~å}˜
<Õ#∞ =Úà◊H¡ Oõ Ñ¨Ö’¡ z‰õΩ¯H˘x
JÖÏ¡_∞» `«∞#fl áêÅÑ≤@#ì ∞
Z@∞ HõêŒ <å =Úà◊h¡ fl QÆ∞K«∞Û‰õΩ<Õk<åˆH
Wq D<å\˜ =Úà◊√H¡ Í=Ù
`«~åÅ #∞O_ç <åK«∞@∂ì ¿ÑiÛ#
ÉÏxã¨ ãÖHÔ à◊√¡
=ÚO^Œ∞ #∞~Úº "≥#HõQ˘Ü«∞ºÖ’
ZÑ¨C_»∂ <åK«∞@∂ì
„Ñ¨=∂^ŒO |∞ã¨Å∞ H˘_»∞`«∞Ok
Jã¨Å∞ <å rq`åxfl <Õ#∞ rqOzO^≥ÑC¨ _»∞?
WO\’¡ Ñ¨Ù~°∞ëêÇ¨ÏOHÍ~°O
XHõ K≥OÑ¨Kà≥ √◊ ¡ =∞xÑ≤¿ãÎ
gkèÖ’ ‰õΩÖÏkèÑ`¨ º« O
~Ô O_ÀK≥OÑ¨ Ñ¨QÅÆ Q˘_»∞`«∞Ok
D HõëêìÅ=∞O@Ö’¡<Õ |`«∞‰õΩx Hõ_∞» ‰õΩ¯x
=∞OÔH# Ñ¨Ù=ÙfiÖ’ qK«∞Û‰õΩO\Ï#∞
JQÆKå@¡ P_»=ÙÖËfl^•\˜
ÃãÅÜÕ∞~°∞Ö’ ^Œ∂‰õΩ`å#∞
1. Hõ=~Ú„u `«##∞ Z=i`À áÈÅ∞Û‰õΩOk.
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
2. Hõ=~Ú„u =Úà◊§#∞ Uq^èOŒ QÍ K≥ÑÊ≤ Ok.
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
3. „Ñ¨=∂^ŒO ZÖÏ |∞ã¨Å∞ H˘_»∞`«∞Ok
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
4. WO\’¡, gkèÖ’ Z^Œ∞~Ô #· J#∞Éè"í åÖËq.
ã¨=∂^è•#O: ...................................................
5. Hõ=~Ú„u ZÖÏ |`«∞‰õΩ`å#x K≥ÑÊ≤ Ok.
ã¨=∂^è•#O: ..................................................

O „ã‘ÅÎ ã¨=∞ã¨ºÅÃÑ,· "åi ã≤u÷ QÆ`∞« ÅÃÑ· Z<Àfl Hõq`«Å∞, Qˆ Ü«∂Å∞, "åº™êÅ∞ =∞#O K«∂ã¨∞<Î åflO "å\˜x ¿ãHõiOK«O_ç.
O „ã‘Î "å^Œ Hõ=~Ú„`«∞Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=O_ç. "åi Hõq`«Ö’¡ ™ê~åOâßxfl „QÆÇÏ≤ OK«O_ç.
O "åi ~°K#« Å#∞ Ñ¨\Hì˜ Qõ Í ~åÜ«∞O_ç.
411 ^Œ∂~°O
(ã≤) LÑ¨"åK«HOõ
30 QÍOnèr P`«‡Hõ^Œä
`≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºO "≥Ú^Œ@ Ñ¨^ºŒ QÆ^•ºÅ q∞„t`«"∞≥ ÿ "≥Å∞=_ç<å `«~åfi`« HÍÅOÖ’ Hˆ =ÅO Ñ¨^ºŒ HÍ"åºÅ∞, Hˆ =ÅO
QÆ^ºŒ HÍ"åºÅ∞ ‰õÄ_® "≥Å∞QÆ∞ K«∂™ê~Ú. Ñ¨^ºŒ QÆ^ºŒ q∞„t`« ~°K#« Å#∞ „áêp#∞Å∞ K«OÑ¨Ó HÍ"åºÅ<åfl~°∞. Ñ¨^xÌ≥ q∞^Œ=
â◊`åaÌ =~°‰Ωõ D ~°K<« å ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞"Õ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ H˘#™êyOk. ÑÖ^˘q∞‡^À â◊`å|ÌO#∞O_ç POˆQÜ ¡ Ú« Å∞, POQÆÉ¡ Ïè +¨,
POQÆ¡ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨ÉÏè =O`À `≥Å∞QÆ∞"å~°∞ P ÉèÏ+¨#∞ JÉèºí ã≤Oz, P ™êÇ≤Ï`åºxfl J^èºŒ Ü«∞#O KÕã≤ "å\˜Ö’x Ñ¨Å∞ ~°K<« å
s`«∞Å#∞ `≥Å∞QÆ∞ "åiH˜ ÑïK«Ü∞« O KÕ™ê~°∞. JÖÏ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ „Ñ¨"tÕ Oz# XHõ ~°K<« å su, ~°K<« å „Ñ¨„H˜Ü∞« P`«‡Hõ^.Œä
D P`«‡Hõ^Œä ~°∂Ñ¨Ù ~ˆ YÅ#∞ QÆ∂iÛ, =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ P`«‡Hõ^ÅŒä #∞ QÆ∂iÛ H˘O`« K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.

O P`«‡Hõ^Œä JO>Ë Uq∞\’ q=iOK« QÆÅ∞QÆ∞`å~°∞
O P`«‡Hõ^ÅŒä ∞ - rq`« K«i„`«Å =∞^èºŒ QÆÅ áÈeHõÅ∞ Éè^Ë •Å∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞°
O QÍOnèr P`«‡ Hõ^ÖŒä ’x =ÚYº Ñ¶∞¨ \ÏìÅ#∞ qâ◊nHõiOK«QÅÆ ∞æ`å~°∞.
30.2 =¸Å áê~îO° - 1

`≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxfl ÑÖ^˘q∞‡^À â◊`å|ÌO =∞Å∞Ñ¨ÙuÑ≤ÊOk. JO`«=~°‰Äõ ~å[º"Õ∞e# K«OÑ¨Ó ~°K#« , Ñ¨^ºŒ
~°K#« Å‰õΩ `À_»∞QÍ =K«# ~°K#« Å∞, =K«# „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞ "≥Å∞QÆ∞ K«∂™ê~Ú. xO_»∞ #∂ˆ~à◊√§ ¿ã"åÉèÏ=O`À rqOz#
H˘O^Œ~∞° =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ rq`« qâıëêÅ∞, rq`« K«i„`«Å∞, P`«‡ Hõ^ÅŒä ~°∂ÑÖÖ’ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =KåÛ~Ú. JÖÏ
ÔH~°@O <å P^Œ~°≈O. ÖËzÑ¨_ç#O^Œ∞‰õΩ HÍ^Œ∞. Ñ¨_ç<åÖËz#O^Œ∞‰õΩ
=∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ K«i„`«Å∞ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ ~å=_®xH˜ HÍ~°}"≥∞#ÿ "≥Ú^Œ\˜ =ºHÎ̃ ~å=Ù|Ç¨Ï^Œ∂~Ì ü HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO
ÑÖ`«∞Å∞ QÍ~°∞.
rq`« K«i„`«, P`«‡Hõ^Œä ÖË^• ã‘fiÜ«∞ K«i„`« J#∞#q ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Kåi„`«Hõ ~°K<« å qÉèÏQÍxH˜ K≥Ok#q. ã‘fiÜ«∞
K«i„`«Å#∞ =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ ~åã¨∞H˘O>Ë rq`« K«i„`«Å#∞ ã¨=∞HÍe‰õΩÖ’, ã¨ÇÏ¨ K«~∞° Ö’ „QÆO^äãŒ O÷¨ KÕ™êÎ~∞° .
ÖË^• `«~åfiu HÍÅO "å~°∞ ~å™êÎ~∞° . WÖÏ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’H˜ „Ñ¨"tÕ Oz# D ~Ô O_»∞ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞ =~°=Î ∂<åxH˜,
Éèqí ã¨º`«∞HÎ © =∂~°æ ^Œ~≈° #O KÕÜ∞« QÆÅ J#∞Éè=í ™ê~°O`À `˘}˜Hã˜ Ö¨ Ï_»∞`å~Ú.
ã‘fiÜ«∞ K«i„`« ÖË^• P`«‡Hõ^Œä ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Kåi„`«Hõ ~°K<« å qÉèÏQÍxH˜ ãÖ|OkèOz#^Õ S<å Wk Hˆ =ÅO K«i„`«
HÍ^Œ∞. Hõ^HŒä Í^Œ∞, Hõ@∞ìH^õ Œä JO`«HOõ >Ë HÍ^Œ∞. nxÖ’x =ã¨∞=Î Ù ÖË^• q+¨Ü∞« O =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ rq`« q=~°}, r=#â‹e· ,
J#∞Éè"í åÅ ã¨=∂Ç¨~°O `«ÑÊ¨ "Õ~∞° HÍ^Œ∞. J"åãÎ̈"åÅ∞ D ~°K#« Ö’¡ LO_»=Ù. D P`«‡Hõ^ÖŒä ’¡ K«i„`«HÍ~°∞x ^Œ$+≤,ì
ã¨$[#QÆÅ HõàÏHÍ~°∞x ^Œ$+≤ì ~Ô O_»∂ "Õ∞à◊qOÑ¨|_ç áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ, `«~∞° "åu `«~O° "åiH˜ =∂~°æ ^Œ~≈° #O KÕÜ∞« QÆÅ ã¨=∞~°`÷ «
Hõeæ LO\Ï~Ú. Wq áê~î‰° Ωõ Å#∞ PHõ@∞ì‰Ωõ O\Ï~Ú.
™ê^è•~°}OQÍ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ P`«‡Hõ^ÅŒä ∞ ãÖYºÖ’ `«‰Ωõ ¯=QÍ<Õ LO\Ï~Ú. `«=∞ QÆ∞iOz ~åã¨∞HÀ"åÅx L<åfl
Ñ¨Å∞=Ù~°∞ Z<Àfl HÍ~°}ÏÅ =Å¡ P`«‡ Hõ^ÅŒä #∞ ~åã¨∞HÀÖËHõ áÈ`å~°∞. JO`ÕQÍHõ P`«‡Hõ^QŒä Í =∞Å∞K«∞HÀQÆÅ ãÖ^Õâß`«‡Hõ
rq`åÅ∞ ‰õÄ_® ã¨=∂[OÖ’ J~°∞^Œ∞QÍ<Õ LO\Ï~Ú.
WHõ D P`«‡Hõ^ÅŒä ~°K#« ‰õΩ „¿Ñ~°} Ñ¨Å∞q^è•Å∞QÍ LO@∞Ok. D „¿Ñ~°} P`«‡â’^è#Œ HÍ=K«∞Û. q∞„`«∞Å∞,
ã¨xflÇ≤Ï`«∞ezÛ# „áÈ`åûÇ¨ÏO HÍ=K«∞Û. ã¨=∞HÍe‰õΩÅ‰õΩ ãÖ^Õâq◊ ∞Ü«∂ºÅ<Õ `«Ñ#¨ HÍ=K«∞Û. P`«‡ ã¨=∞~°#÷ HÀãÖ
HÍ=K«∞Û, QÆ`H« ÍÅÑ¨Ù *Ï˝ÑH¨ ÍÅ#∞ `«# rq`«HÍÅOÖ’<Õ x~°O`«~O° P™êfikOKåÅ<Õ HÀiHõ HÍ=K«∞Û. ÉèÏq`«~åÅ‰õΩ
=∂~°^æ ~Œ ≈° #O KÕÜ∂« Å<Õ `«Ñ#¨ HÍ=K«∞Û. WÖÏ PÜ«∂ HÍ~°}ÏÅ =Å¡ ~åÜ«∞|_Õ ã‘fiÜ«∞ K«i„`«Åhfl "åã¨=Î z„`«}Å`À
ÉÏ@∞, `«~åÅ Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞ (ã¨=∞HÍb# ãÖÑ¶∞¨ @#Å#∞) „Ñ¨™êÎqã¨∂Î K«^∞Œ =~°∞Å‰õΩ Pã¨HÎ̃ ^•Ü«∞HõOQÍ LO\Ï~Ú.
g\˜H˜ #=ÅÅ=Öˇ, Hõ^ÅŒä =Öˇ P™êO`«O K«kqOKÕ â◊HÎ̃ LO@∞Ok. g\˜Ö’x „Ñ¨ã#¨ flâ‹e· , H˘`«^Î #Œ O, ã¨∂\˜^#Œ O,
ã¨∂Hõ‡∆ `« <å\˜qãÎ̈~`° ,« =Ú#flQÆ∞#q D ~°K#« Å‰õΩ, D „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ XHõ H˘`«Î JO^•xfl™êÎ~Ú. áê~îH° Öõ ’HÍxH˜ ã¨∂ÊùihÎ
W™êÎ~Ú.
D P`«‡Hõ^ÅŒä ∞ `Õ<≥ Ñ¨@∞ìÖÏ¡O\˜q. ~°ãÑ¨ á≤ êã¨`À Z<Àfl ~°HÍÅ Ñ¨ÓÅÃÑ· "åe "å\˜Ö’x =∞Hõ~O° ^•xfl QÀe
`«∞>ˇÖì ’¡H˜ KÕ~ˆ Û `Õ<\≥ QÔ© Å =O\˜"å~°∞ g\˜x ~åã¨∞H˘#fl =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅx JO\Ï~°∞ "Õ@∂i P#O^Œ=¸iÎ. P =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ
=∞^è∞Œ ~° ã¨$‡`«∞Å =∞^è∞Œ =ÙÖ (`Õ<Å≥ ) `«~H° Åõ ∞ Jâı+¨ áê~îH° ÍoH˜ P`«‡Hõ^ÅŒä ~°∂ÑÖÖ’ Åaèã∞¨ <Î åfl~Ú.
=∞# `≥Å∞QÆ∞<ÕÅÃÑ· "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@QÍ ã‘fiÜ«∞K«i„`« (P`«‡Hõ^)Œä #∞ ~åã¨∞H˘#fl =∞Ç¨ÏhÜ«Ú_»∞ ~å=Ù |Ç¨Ï^Œ∞~Ì ü gˆ~â◊eOQÆO
ÑÖ`«∞Å∞ QÍ~°∞. P =∞Ç¨Ñ¨Ù~°∞+¨µx K«i„`« JO`«Ü¸
« ™êfi~°÷ `åºQÆO`À, Ö’HÀÑ¨HÍ~°O HÀãÖ P`«_∞» KÕã#≤ Ñ¶∞¨ #HÍ~åºÅ`À#∂
xO_ç LO@∞Ok. DÜ«∞# ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°.Î Z<Àfl =K«# ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« Å‰õΩ P^Œ∞º_»∞, QÆ^ºŒ u‰õ¯# a~°∞^•OH˜`∞« _≥#·
HõO^Œ∞‰õÄi 'ã‘fiÜ«∞ K«i„`«— `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxˆH XHõ JÅOHÍ~°=∞x K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
413 QÍOnèr P`«‡H^õ Œä
P `«~åfi`« P`«‡Hõ^ÅŒä #∞ ~åã¨∞‰õΩ#fl „Ñ¨=ÚY∞ÅÖ’ zÅHõ=∞iÎ ÅH©‡∆ #~°ãO≤ Ç¨ÏO, =Å∂¡i ã¨∂~°º<å~åÜ«∞}~å=Ù,
~åÜ«∞ãÖ "ÕOHõ@t=Ù_»∞, "Õ@∂i „Ñ¨ÉÏè Hõ~â° ß„ã≤,Î Náê^Œ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}ºâß„ã≤,Î z`«∂~Î ∞° q. <åQÆÜ∞« º, HõO^Œ∞‰õÄ~°∞ „Ñ¨HÍâ◊O
ÑÖ`«∞Å∞, =~°ÇÏ¨ yi "≥OHõ@yi, ^ÕâÉ◊ Híè Îõ H˘O_® "≥OHõ@Ñ¨ÊÜ«∞º, QÍOnèr „Ñ¨É$íè `«∞Å∞<åfl~°∞. gˆ~QÍHõ LÑ¨ÊÅ ÅHõ‡∆ }~å=Ù,
JÜ«∞º^Õ=~° HÍàıâfi◊ ~°~å=Ù, N~°OQÆO Nx"åã¨~å=Ù, K«ÅO, ~åq<å~åÜ«∞}Ô~_ç,¤ ™ê÷#O #~°ãO≤ Ç¨~å=Ù, Q˘@ìáê\˜
„|Ç¨Ï‡Ü«∞º, x_»^"Œ ÀÅ∞ "≥OHõ@~å=Ù, u~°∞Ñü "ÕOHõ@Hõ=ÙÅ∞, ^Œi≈ K≥OK«Ü∞« º, QÆ∞„~°O *Ï+¨µ"å =Ú#flQÆ∞ „Ñ¨=ÚY∞Å∞<åfl~°∞.
„Ñ¨ã¨∞Î`« P`«‡Hõ^äŒ
QÍOnèr ~åã¨∞‰õΩ#fl ã¨`º« O`À <å „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ#∞ 1927Ö’ "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ QÆ∞[~åf ÉèÏ+¨Ö’ #=r=# „@ã¨∞ì
^è•~å"åÇ≤ÏHõ ~°∂ÑÖÖ’ „Ñ¨K∞« iOzOk. P `«~åfi`« P ~°K#« POQÍ¡#∞"å^•xfl 'Ü«∞OQ∑ WO_çÜ∂« — Ñ¨„uHõ „Ñ¨K∞« iOzOk.
D POQÍ¡#∞"å^•xfl KÕã#≤ "å~°∞ =∞Ç¨^Õ=^ÕâßÜ«∞. D „QÆO^äOŒ "≥Ú^Œ@ XHõ ~°∂áê~ÚˆH áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ ÅaèOzOk.
P<å\˜ HÍÅOÖ’ ã¨∞=∂~°∞ UÉè̌"· ÅÕ „Ñ¨`∞« Å#q∞‡# Ñ¶∞¨ #`« D Ñ¨Ùã¨HÎ Íx‰õΩOk. QÍOnèr ã≤^•úO`åÅ „Ñ¨Kå~°O ^Œ$ëêìº,
¿ã"å ^Œ$HõÊ^äOŒ ^Œ$ëêìº W`«~° „Ñ¨K∞« ~°} Hõ~ÅÎ° ∞ D „QÆO^ä•xfl „Ñ¨K∞« iOKå~°∞. D Ñ¨ÙãÎ̈HÍxH˜ J#∞k#O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl
P^Œ~} ° #∞ ^Œ$+≤Ü
ì ∞« O^Œ∞OK«∞‰õΩ#fl #=r=<£ „@ãπì POQÆO¡ Ö’x P`«‡Hõ^#Œä ∞ "Õ=¸i ~å^è•Hõ$+¨=‚ ¸iÎ KÕ`« `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜
J#∞"å^ŒO KÕ~ÚOzOk. D P`«‡Hõ^Œä `≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^ŒO 1993Ö’ "≥Ú^Œ\˜ ™êiQÍ „Ñ¨K∞« i`«"∞≥ ÿ 2004 <å\˜H˜ _≥Éƒ·ˇè "ÕÅ
„Ñ¨`∞« Å J=∞‡HÍxH˜ <ÀK«∞‰õΩOk.
=∞# *ÏuÑ≤`.« ÑïáêÖ<å â◊$OYÖÏÅ#∞ KèkÕ Oz =∞#O^ŒiH© ™êfi`«O„`«º aèH∆õ ÃÑ\˜#ì =∞Ç¨ÏhÜ«Úx P`«‡ Hõ^Œä
=¸_»∞ =O^ŒÅ ¿ÑrÅ‰õΩ ÃÑ|· _ç qãïÎ OzOk. P P`«‡Hõ^ÖŒä ’x H˘xfl ÉèÏQÍÅ#∞ „Ñ¨ã∞¨ `Î O« K«^∞Œ =ÙH˘O^•O.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 1
1. =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ∞ `«=∞ Hõ^#Œä ∞ `å"Õ∞ ~åã¨∞‰õΩO>Ë ^•xx ( )
J. #=ÅJO\Ï~°∞ P. Hõ^Œä JO\Ï~°∞ W. q=∞~°≈ JO\Ï~°∞
D.ã‘fiÜ«∞ K«i„`« ÖË^• P`«‡Hõ^Œä JO\Ï~°∞.
2. ã‘fiÜ«∞ K«i„`« ÖË^• P`«‡Hõ^Œä ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ D „HÕk ~°K<« å qÉèÏQÍxH˜ K≥Ok#k ( )
J. K«OÑ¨Ó ~°K<« å qÉèÏQÆ=Ú P. QÆ^ºŒ ~°K<« å qÉèÏQÆ=Ú
W. Kåi„`«Hõ ~°K<« å qÉèÏQÆ=Ú D. âß¢ãÜ
Î‘ ∞« ^Œ$HõÊ^äŒ q^è•#=Ú
3. =∞# `≥Å∞QÆ∞ <ÕÅÃÑ· "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@QÍ ã‘fiÜ«∞ K«i„`« (P`«‡Hõ^#Œä ∞) ~åã¨∞‰õΩ#fl =∞Ç¨ÏhÜ«Ú_»∞ ( )
J. HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊ eOQÆO ÑÖ`«∞Å∞ P. zÅHõ=∞iÎ ÅH©‡∆ #~°ãO≤ Ç¨ÏO ÑÖ`«∞Å∞
W. =~åÇ¨Ïyi "≥OHõ@yi D. u~°∞Ñü "ÕOHõ@ Hõ=ÙÅ∞.
4. QÍOnèr ~åã¨∞‰õΩ#fl P`«‡Hõ^Œä ( )
J.<åHõ^äŒ P.=∞#Hõ^äŒ W.âßO`«ºÇ≤ÏOã¨ÅHõ^äŒ
D.ã¨`º« O`À <å „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ J<Õ ã¨`º« â’^è#Œ
5. QÍOnèr P`«‡Hõ^Œä `≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^ŒO "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ ãÖ=`«û~°O „Ñ¨K∞« i`«"∞≥ #ÿ ãÖ=`«û~°O ? ( )
J.2004 P.1993 W.2000 D.1927
ã¨=∂^è•<åÅ∞
1.–4† 2–3† 3–1† 4–4† 5–2.
30.3 =¸Åáê~îO° - 2
"≥∂Ç¨Ï<£^•ãπ Hõ~O° K«O^£ QÍOnè '=∞Ç¨`«∞‡_»∞QÍ— =∞#O^ŒiH© ã¨∞Ñïz`«∞ÖË. '=∞Ç¨`å‡— J<Õ Ñ¨ÔŒ "åi ¿Ñ~°∞Ö’
ÉèÏQÆ"≥∞ÿ '=∞Ç¨`å‡ QÍOnè—QÍ q#∞uÔHH˜¯Ok. =∞# ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#O^Œih Ñ¨~°áêÅ# J<Õ ^•ã¨º â◊$OYÖÏÅ#∞O_ç
q_çÑO≤ z# =∞Ç¨ÏhÜ«Ú_®Ü«∞#. ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ K«i„`«Ö’ J`«ºO`« H©ÅHõ"∞≥ #ÿ =ºH˜Î QÍOnèr. ã¨`º« xëêìQiÆ +¨µ_ì ∞» ,
x~åO_»|~°∞_»∞, L^Œº=∞HÍ~°∞_»∞, ÑÖK«jÅ#∞, âßOu, JÇ≤ÏOã¨Å#∞ qâ◊fiã≤Oz# ^Œ$_è=» ∞h+≤. PÜ«∞# ÉèÏ~°fÜ«ÚÅO^ŒiH©
„áê`«ó ã¨‡~°}Ü © Ú« _Õ.
PÜ«∞# `«# ã¨ÇÏ¨ K«~∞° Å JÉèºí ~°#÷ ÃÑ· `«# P`«‡Hõ^#Œä ∞ ~åÜ«∞_»O „áê~°OaèOz 1927= ãÖ=`«û~°OÖ’ "≥Ú^Œ\˜
ãÖÑ¨Ù\Ïxfl, 1929Ö’ ~Ô O_À ãÖÑ¨Ù\Ïxfl „Ñ¨K∞« iOKå_»∞. PÜ«∞# QÆ∞[~åf ÉèÏ+¨Ö’ ~åã≤# (QÆ∞[~åf PÜ«∞# =∂`«$ÉèÏ+¨)
P`«‡Hõ^Œä Jz~° HÍÅOÖ’<Õ UÉè̌"· ÅÕ „Ñ¨`∞« Å∞QÍ áê~îH° õ Ö’HÍxH˜ KÕiOk. PÜ«∞# x~°fiÇ¨Ï}Ö’<Õ "≥Å∞=_ç# Ü«∞OQ∑
WO_çÜ∂« Ñ¨„uHõÖ’ =∞Ç¨`«∞‡x P`«‡Hõ^Œä POQÆO¡ Ö’H˜ J#∞=kOÑ¨|_ç ^è•~å"åÇ≤ÏHõOQÍ „Ñ¨K∞« iOÑ¨|_çOk. P POQÍ¡#∞"å^Œ"∞Õ
ÉèÏ~°fÜ«∞ ÉèÏ+¨Åxfl\˜Ö’H˜ J#∞=kOÑ¨|_çOk. =∞# POQÆO¡ Ö’ An Autobigraphy of the story my experment
with Truth J#fl ã‘fiÜ«∞ K«i„`« `≥Å∞QÆ∞Ö’ 'ã¨`º« â’^è# Œ P`«‡Hõ^—Œä ¿Ñ~°∞`À J#∞=kOÑ¨|_çOk. n#∞ J#∞"å^Œ‰Ωõ Å∞
"Õ=¸i ~å^è•Hõ$+¨=‚ ¸iÎ
D ã‘fiÜ«∞ K«i„`«Ö’ QÍOnèr [x‡Oz# <å\˜#∞O_ç 1921 = ãÖ=`«û~°O =~°‰Ωõ PÜ«∞# rq`«HÍÅOÖ’ [iy#
qq^èŒ ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ QÆ∞k „QÆ∞K«Û|_®¤~Ú. `å#∞ ã‘fiÜ«∞K«i„`« ~åã¨∂Î QÍOnèr "≥e|∞zÛ# Jaè„áêÜ«∂Å∞ kQÆ∞= q^èOŒ QÍ
L<åfl~Ú.
'....Wk <Õ#∞ "åã¨=Î OQÍ ã‘fiÜ«∞ K«i„`« ~°K#« HÀãÖ KÕã#≤ „Ñ¨Ü∞« `«flO HÍ^Œ∞. <Õ#∞ <å rq`« HÍÅOÖ’ 'ã¨`º« O—`À
KÕã#≤ Ñ¨Å∞ Ñïâ’^è#Œ Å Hõ^#Œä ∞ =∂„`«"∞Õ nxÖ’ K≥ÑÊ¨ ^ŒÅK«∞‰õΩ<åfl#∞. <årq`«=∞O`å D Ñïâ’^è#Œ Å`À<Õ =Ú_ç=_ç
LOk.

<Õ#∞ ã¨`º« "Õ∞ ^Õ=Ù_»x, =∞~À ^Õ=Ù_»∞ ÖË_x» |ÅOQÍ qâ◊fiã≤™êÎ#∞. <Õ#∞ „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ WKÕÛ #∂`«# ãÖ^Õâ"◊ ∞Õ n
ÖË^∞Œ . „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ Ñ¨~fi° `åÅ∞ ZO`« Z`≥#Î· "À ã¨`º« O, JÇ≤ÏOã¨Å∞ JO`Õ Z`≥#Î· q J"Õ =∂#"åoH˜ t~À^è•~åºÅ∞.
=∂#"åoH˜ Hˆ =∆ ∞ Hõ~åÅ∞ Jx <å^Œ$_è"» ∞≥ #ÿ qâßfiãÖ——.
„Ñ¨ÑO¨ K«=∞O`å "Õ<Àà◊§`À H©iOÎ z# D =∞Ç¨`«∞‡x P`«‡ Hõ^ÖŒä ’x H˘xfl ãÖÑ¶∞¨ @#Å#∞ =∞#O K«^∞Œ =Ù‰õΩO^•O.
„Ñ¨™êÎ=#
<åÅ∞QÆ∞ ÖËHõ J~Ú^Œ∞ ãÖ=`«û~åÅ „H˜Ò« `À\˜ J#∞K«~∞° Å Ñ¨@∞ì^ÅŒ =Å¡ <Õ#∞ P`«‡Hõ^Œä „"åÜ«Ú@‰õΩ JOwHõiOKå#∞.
„"åÜ«∞@O „áê~°OaèOz XHõ Ñ¶Ù¨ Öò ¿ã¯Ñπ ¿Ñr Ñ¨ÓiÎ KÕâß<À ÖË^À WO`«Ö’ ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ ~°Q_Æ » „áê~°OÉè"í ∞≥ Oÿ k. ^•x`À
<å P`«‡Hõ^Œä PyáÈ~ÚOk. `«~∞° "å`« J<ÕHõ Ñ¨#∞Ö’¡ x=∞QÆfl=∞Ü«∂º#∞. z=iH˜ Ü«∞~°"å_» *ˇÖ· ’¡ <å‰õΩ ã¨=∞Ü«∞O
^˘iHÕk. [Ü«∞^•ãπ~å"£∞ ÉèÏ~Ú ‰õÄ_® JHõ¯_» =Ù<åfl~°∞. q∞QÆ`å Ñ¨#∞Åhfl PÑ≤ P`«‡Hõ^Œä Ñ¨ÓiÎ KÕÜ∞« =∞x PÜ«∞# ##∞fl
HÀ~å~°∞. JÑ¨Ê\˜Hˆ <å x`«º HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°Ü ‚ ∞« "≥∞ÿ áÈÜ«∂~Ú. J\ì̃ãu÷≤ Ö’ P`«‡Hõ^Œä „"åÜ«∞@O ‰õΩ^Œ~^° xŒ K≥áêÊ#∞.
J~Ú`Õ tH∆ÍHÍÅO Ñ¨ÓiÎ JÜÕ∞ºO`« =~°‰Ωõ Ü«∞~°"å_» *ˇÖ· ’¡ =ÙO_Õ J=HÍâ◊O Åaè¿ãÎ =∂„`«O P`«‡Hõ^Œä „"åÜ«∞=K«Ûx
J#∞‰õΩ<åfl#∞. JO^Œ∞‰õΩ ~ÚOHÍ XHõ ãÖ=`«û~°O q∞ye=ÙOk. JO`«‰Ωõ Ñ¨Ó~°fiO „áê~°OaèOz# P`«‡Hõ^Œä =ÚO^Œ∞‰õΩ
™êQÆÖ^Ë ∞Œ . P~°OaèOK«QÍ<Õ PyáÈ~ÚOk. WÑ¨C_»∞ ™êfiq∞ P#O^£ P`«‡Hõ^Œä „"åÜ«∞_»O uiy „áê~°OaèOK«=∞x HÀ~å~°∞.
D Ö’Ñ¨Ù# <Õ#∞ ^ŒH˜∆}Ï„Ñ¶≤HÍ ã¨`åº„QÆÇ¨Ï K«i„`« Ñ¨ÓiÎ KÕâß#∞. JO^Œ∞=Å¡ ~ÚHõ P`«‡Hõ^äŒ „áê~°OaèOK«=K«∞Û#x
ÉèÏqOKå#∞. <Õ#∞ P`«‡ Hõ^#Œä ∞ `«fi~°QÍ „"åã≤ „QÆO^ä~Œ ∂° ÑÖÖ’ „Ñ¨H\õ O˜ KåÅx ™êfig∞ P#O^£ HÀiHõ. JO^Œ∞‰õΩ XHõ>Ë
=∂~°Oæ . #=r=<£ Ñ¨„uHõ‰Ωõ U^À H˘O`« „"åÜ«∞Hõ `«ÑÊ¨ _»O ÖË^∞Œ . J\ì̃ ã≤u÷ Ö’ #=r=<£ HÀãÖ P`«‡Hõ^<Œä Õ „"åÜ«∞=K«∞Û
Hõ^• Jx Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤#∞. ™êfiq∞ P#O^£ <å Jaè„áêÜ«∂xfl JOwHõiOKå~°∞. WHõ P`«‡ Hõ^Œä „"åÜ«∞_»O „áê~°OaèOKå#∞.
P<å_»∞ ™È=∞"å~°O. <å‰õΩ =∞ø#k#O. XHõ =∞Oz =∞#ã¨∞ûQÆÅ J#∞K«~∞° _»∞ <å ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ =KåÛ_»∞. ''g∞~°∞ P`«‡
Hõ^Œä „"åÜ«∂Åx ZO^Œ∞‰õΩ J#∞‰õΩO@∞<åfl~°∞? ~Úk áêâßÛ`«º q^è•#O. „áêK«º^ÕâßÖ’¡ Z=~°∂ P`«‡Hõ^Œä „"åã≤#@∞¡
Hõ#|_»^∞Œ . J~Ú<å g∞~°∞ UO „"å™êÎ~∞° ? D<å_»∞ g∞~°∞ JOwHõiã¨∞#Î fl ã≤^•úO`åxfl ~ˆ Ñ¨Ù JOwHõiOK«Hõ áÈ=K«∞Û Hõ^•!
W"åà◊ g∞~°∞ KÕã∞¨ #Î fl Ñ¨#∞Ö’¡ ~ˆ Ñ¨Ù =∂~°∞Ê KÕÜ∂« eû =¿ã?Î g∞ ~°K#« #∞ „áê=∂}˜H=õ ∞x ÉèÏqOz H˘O^Œ~∞° `«=∞
PK«~} ° #∞ ~°∂á⁄OkOK«∞H˘O\Ï~°∞ QÆ^•! "åà◊√§ `«ÑC¨ ^À=# Ñ¨_`ç ?Õ JO^Œ∞=Å¡ g∞~°∞ P`«‡ Hõ^Œä „"åÜ«∞‰õΩO_®
=ÙO_»@O =∞Oz^Õ"∂≥ H˘OK≥O PÖ’zOK«O_ç—— Jx J<åfl_»∞.
J`«x =∂@Å∞ <å =∞#ã¨∞û g∞^Œ H˘O`« Ñ¨xKÕâß~Ú. ~¸ q+¨Ü∞« "≥∞ÿ ÉÏQÍ Ü≥∂zOKå#∞. <Õ#∞ P`«‡ K«i„`«
„"åÜ«∂Åx J#∞HÀÖË^∞Œ . J~Ú`Õ J<ÕHõ ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ Z<Àfl ã¨`º« „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ KÕâß#∞. P „Ñ¨Ü∂≥ QÍefl P`«‡ K«i„`«QÍ
~°∂á⁄OkOKåÅx =∂„`«O J#∞‰õΩ<åfl#∞. <å rq`«O J\˜ì „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ`À xO_ç=ÙOk. "å@xflO\˜h eÑ≤|^ŒOú KÕ¿ãÎ Jk
XHõ r=# K«i„`« J=Ù`«∞Ok. JO^Œe „Ñü Ñ¨Ù@ ã¨`º« „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ`À xO_ç =ÙO>Ë <å ~¸ K«i„`« x~°∞+Ì "ì¨ ∞≥ ^ÿ xŒ
ÉèÏqOK«=K«∞Û. <Õ#∞ KÕã#≤ ã¨`º« „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅxflO\˜x „Ñ¨[Å =ÚO^Œ∞OK«QeÆ y`Õ ZO`À „Ñ¨Ü∂≥ [#O KÕ‰Äõ ~°∞`«∞Ok.

~Úk <å‰õΩ Hõey# "≥∂Ç¨Ï"Õ∞ HÍ=K«∞Û. <Õ#∞ ~å[H©Ü∞« ~°OQÆOÖ’ KÕã#≤ „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ ÉèÏ~°`^« âÕ ßxH˜ `≥Å∞ã¨∞. <å ^Œ$+≤Öì ’
"å\˜ qÅ∞= ã¨fiÅÊ"Õ∞. ~¸ „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ =Å¡<Õ <å‰õΩ ''=∞Ç¨`«‡—— J#∞ a~°∞^Œ∞ =zÛOk. <å ^Œ$+≤Öì ’ P a~°∞^Œ∞‰õΩ QÆÅ
qÅ∞= ã¨fiÅÊ"Õ∞. P a~°∞^Œ∞=Å¡ J<ÕHõ Ñ¨~åºÜ«∂Å∞ <å‰õΩ qKå~°O ‰õÄ_® HõeyOk. P a~°∞^Œ∞#∞ `«Å∞K«∞H˘x
Laƒ`«aƒ|∞ƒ J~Ú# Hõ} ∆ O <å rq`«OÖ’ XHõ¯\˜ ‰õÄ_® L#fl@∞¡ QÆ∞~°∞Î ÖË^∞Œ . ~å[H©Ü∞« ~°OQÆOÖ’ <å‰õΩ â◊HÎ̃ KÕ‰Äõ iÛ#,
<å‰õΩ =∂„`«"Õ∞ `≥eã≤# <å P^è•ºu‡Hõ „Ñ¨Ü≥∂QÍÅ#∞ ~Ú`«~°∞Å‰õΩ ‰õÄ_® `≥ÅÑ¨_»O <å‰õΩ W+¨ìO. Jq x[OQÍ
P^è•ºu‡HÍÖˇ`· Õ JO^Œ∞ QÆ~åfixH˜ `å=ÙÖË^∞Œ . ÃÑiy`Õ q#„=∞`Õ ÃÑ~°Q=Æ K«∞Û. <å QÆ`« rq`åxfl ÑïjeOz K«∂¿ãÎ
JO^Œ∞<å‰õΩ ÅÑ¶Ú¨ `«fi"Õ∞ QÀK«iã¨∞OÎ k.
QÆ`« =ÚÑ¨Êk ãÖ=`«û~åÅ #∞O_ç rq`«OÖ’ <Õ#∞ KÕã#≤ HÍ~åºÅhfl P`«‡^Œ~≈° #O HÀã¨"∞Õ . Dâ◊fi~° ™êH∆Í`å¯~°O
HÀã¨"∞Õ . "≥∂HõO∆ HÀã¨"∞Õ . <å ~°K<« å "åºãÖQÆ=∞O`å JO^Œ∞HÀã¨"∞Õ . ~å[H©Ü∞« ~°OQÆOÖ’ <å „Ñ¨"âÕ O◊ ‰õÄ_® JO^Œ∞HÀã¨"∞Õ .
XHõiH˜ â◊Hºõ "≥∞Oÿ k JO^ŒiH© â◊Hºõ O HÍQÆÅ^Œ<Õ <å qâßfiãÖ. JO^Œ∞=Å¡ <å „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ <å =~°̂H ã‘q∞`«O HÍ=Ù.
HÍ<Õ~=° Ù. P „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ#∞ JO^ŒiH© `≥eÑ≤#O^Œ∞=Å¡ "å\˜ P^è•ºu‡Hõ`« `«Q∞Æ `æ ∞« O^Œx <å‰õΩ JxÑ≤OK«_O» ÖË^∞Œ . J~Ú`Õ
P`«‡Hˆ `≥eã≤#\ì̃, P`«‡Ö’<Õ âßOuOK«∞#\ì̃ q+¨Ü∂« Å∞ H˘xfl =ÙO\Ï~Ú.J\ì̃ q+¨Ü∂« Å#∞ q=iOK«_O» <å â◊HHÎ̃ ˜
q∞Oz# Ñ¨x. <å „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ P^è•ºu‡HÍÅ∞, J#QÍ <≥u· HÍÅ∞, ^è~Œ ‡° O JO>Ë hu. P`«‡ ^Œ$+≤`ì À Ñ≤#flÅ∞, ÃÑ^ŒÅÌ ∞,
Ü«Ú=‰õΩÅ∞, =$^Œ∞Åú ∞ x~åúiOK«QÅÆ q+¨Ü∂« Å∞ ~¸ Hõ^ÖŒä ’ =ÙO\Ï~Ú. ~¸ <å Hõ^#Œä ∞ `«@ã¨∞_ú <» ·≥ Jaè=∂#~°ÇÏ≤ `«∞_»<·≥
„"åÜ«∞QÆey`Õ, ã¨`åº<Õfi+¨}Ï =∂~åæ# Ñ¨Ü∞« xOz „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ KÕ¿ã"å~°O^ŒiH© H˘O`« ™ê=∂„y Åaèã∞¨ OÎ ^Œx <å qâßfiãÖ.
<å „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ Ñ¨Ó~°`‚ fi« O á⁄O^•Ü«∞x <Õ#∞ ã¨=∞iúOK«∞HÀ=_»O ÖË^∞Œ . "≥*· Ï˝x‰õΩ_»∞ |∞kú ‰õΩâ◊Å`«`À Ü≥∂zOz
Ñïâ’^è#Œ Å∞ KÕ™êÎ_∞» . J~Ú`Õ "å\˜ Ñ¶e¨ `åÖË z=i=x ÉèÏqOK«_∞» . "å\˜g∞^Œ #=∞‡HõO U~°Ê_ç<å `å#∞ =∂„`«O
`«@ãÖ÷ QÍ =ÙO\Ï_»∞. <å „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ ‰õÄ_® J@∞=O\˜".Õ <Õ#∞ P`«‡ xsHõ} ∆ ‰õÄ_® KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl#∞. „Ñü q+¨Ü∂« xfl
Ñ¨sHÕ∆ z K«∂Kå#∞, qâı+¡ O≤ z K«∂Kå#∞. "å\˜ Ñï}Ï=∂ÖË JO^ŒiH© JOwHÍ~°Ü∂≥ QÍºÅx, J"Õãi¨ Ü≥∞ÿ #=x <Õ#∞
Z#fl_»∂ K≥ÑÊ¨ ^ŒÅK«Ö^Ë ∞Œ . J~Ú`Õ ~Úq <å ^Œ$+≤Öì ’ ãïÜ≥∞ÿ #=x, ~¸<å\˜H˜ ~Úq z=i=x =∂„`«O K≥ÑÊ¨ QÆÅ#∞.
JÖÏ qâ◊fiã≤OK«HõáÈ`Õ g\˜ Ñ¨Ù<åkg∞^Œ U q^èŒ"≥∞ÿ# Éèí=#O xi‡OK«ÖË=Ú. K«∂z# =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ J_»∞QÆ_»∞QÆ∞<å
ÑïjeOz ~Úq `åº*ÏºÅ∞, Wq „QÍÇ¨ºÅ∞ Jx Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ qÉèíl™êÎ#∞. „QÍÇ¨ºÅ#∞|\˜ì <å PK«~°}#∞
=∞Å∞K«∞‰õΩO\Ï#∞. P q^èOŒ QÍ =∞Å∞K«∞‰õΩ#fl PK«~} ° ZÑ¨Ê\˜ =~°‰Ωõ <å‰õΩ, <å |∞kúH,˜ <å P`«‡‰õΩ `«$Ñ≤,Î ãÖ`À+Ö
Hõeyã¨∂Î =ÙO@∞O^À JO`«=~°‰Ωõ ^•x â◊√ÉèÑí i¨ }Ï=∂Å#∞ qâ◊fiã≤ã∂¨ Î =ÙO\Ï#∞.
Hˆ =ÅO ã≤^•ÌO`åÅ#∞ J#QÍ `«`åfiÅ#∞ QÆ∞iOz# =~°<‚ Õ =ÚYº=∞x ÉèÏq¿ãÎ ~¸ P`«‡ Hõ^Œä „"åÜ«∞=Åã≤#
J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . HÍh P „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅÃÑ· KÕã#≤ Hõ$+≤x ¿Ñ~˘¯<åe. JO^Œ∞=Å¡<Õ <Õ#∞ <å~¸ Hõ$+≤H˜ „Ñ¨^=Œä ∞OQÍ ã¨`º« â’^è#Œ
Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì#∞. WO^Œ∞ ã¨`åºxH˜ aè#fl=∞x ÉèÏqOK«|_Õ JÇ≤ÏOã¨, „|Ç¨Ï‡K«~º° O "≥Ú^ŒÅ∞QÍ QÆÅ"å\˜x QÆ∞iOz#
„Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ ‰õÄ_® KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~Ú. J~Ú`Õ <å Jaè„áêÜ«∞O „Ñ¨HÍ~°O ã¨`º« "Õ∞ JxflO\˜Ö’#∞ Q˘Ñ¨Êk. JO^Œ∞ Ñ¨Å∞

q+¨Ü∂« Å∞ xÇ≤Ï`«"∞≥ ÿ =ÙO\Ï~Ú. ~¸ ã¨`º« O ã¨∂Å÷ OQÍ =ÙO_Õ "åHõû`«ºO HÍ^Œ∞. ~Úk "å‰õΩ¯‰õΩ ãÖ|OkèOz#^Õ QÍHõ
ÉèÏ"åxH˜, ãÖ|OkèOz# ã¨`º« O ‰õÄ_®. ~Úk HõeÊ`« ã¨`º« O QÍHõ ã¨∞ã≤~ú `° « Hõey# ã¨fi`«O„`«"∞≥ #ÿ Jã≤`÷ fi« O QÆÅ ã¨`º« O.
JO>Ë ™êH∆Í`ü Ñ¨~„° |Ç¨Ï‡ =∞#fl=∂@.
Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞xH˜ "åºYºÅ∞ J<ÕHOõ . Q˘Ñ¨Ê`«<åÅ∞‰õÄ_® J<ÕHOõ . P Q˘Ñ¨Ê`«<åÅ∞ ##∞fl Pâ◊Û~°ºÑ¨~∞° ™êÎ~Ú. H˘kÌ¿ãÑ¨Ù
##∞fl "≥∂Ç≤ÏOÑ¨ KÕ™êÎ~Ú. <Õ#∞ ã¨`º« ã¨fi~°∂Ñ¨Ù_»Q∞Æ Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞x Ñ¨Ó*Ïix. J`«_˘Hõ¯_Õ ã¨`º« O. q∞yeO^ŒO`å q∞^äºŒ ÜÕ∞.
Jã¨`º« O <å‰õΩ QÀK«iOK«Ö^Ë ∞Œ . J~Ú`Õ <Õ#∞ ã¨`º« â’^è‰Œ Ωõ }˜.‚ P â’^è#Œ HÀãÖ <å‰õΩ ZO`À „Ñ‘uHõ~"° ∞≥ #ÿ =ã¨∞=Î Ù#∞ Ãã`· º« O
`«ºlOz"ÕÜÚ« @‰õΩ <Õ#∞ ã≤^"úŒ ∞Õ . ~¸ â’^è<Œ åÜ«∞[˝OÖ’ â◊s~åxfl Ãã`· O« Ç¨ÏŸ=∞O KÕÜ∞« _®xH˜ <Õ#∞ ã≤^"ÌŒ ∞Õ . J\ì̃ â◊HÎ̃
<å‰õΩ HõÅ^Œ<Õ #=∞‡HõO =Ù#flk. P ã¨`º« ™êH∆Í`å¯~°O HõÅ∞QÆ#O`«=~°‰Ωõ <å JO`«~å`«‡ ^Õxfl ã¨`º« =∞x #=Ú‡`«∞O^À P
HÍÅÊxHõ ã¨`åºxfl P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x, ^•xfl nÑÖQÍ ÉèÏqOz ^•x P„â◊Ü∞« OÖ’ rq`«O QÆ∞_»∞Ñ¨Ù`å#∞. x*ÏxH˜ ~Úk
HõugÎ ∞^Œ ™ê=Ú =O\˜k. J~Ú<å <å‰õΩ ã¨∞Å∞=Ù JxÑ≤OzOk. ~¸ =∂~åæ# #_»∞ã¨∞#Î flÑ¨C_»∞ ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ á⁄~°áê@∞¡
‰õÄ_® <å‰õΩ `«∞K«Û"ù ∞≥ #ÿ qQÍ Hõ#|_»`å~Ú. J\ì̃ á⁄~°áê@∞¡ KÕã‰≤ Äõ _® ~°H} ∆õ á⁄O^•#∞. <å‰õΩ `≥eã≤#O`«=~°‰Ωõ
=ÚO^Œ∞Hˆ ™êQÍ#∞. qâ◊√^Œú ã¨`º« Ñ¨Ù "≥Å∞QÆ∞ ~ˆ Y ^Œ∂~å# bÅQÍ Hõ#|_»∞`«∂ =ÙOk.
D [QÆ`«∞ÎÖ’ ã¨`«ºO ^ŒÑ¨Ê =∞~˘Hõ\˜ Ug∞ ÖË^Œ#∞ #=∞‡HõO ~ÀA~ÀA‰õΩ <åÖ’ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂=Ù#flk. ZÖÏ
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂=Ù#fl^À <å „Ñ¨ÑO¨ K«ÑÙ¨ J#QÍ #=r=<£ "≥Ú^ŒÅ∞QÍQÆÅ Ñ¨„uHõÅ áê~î‰° Ωõ Å∞ `≥Å∞ã¨∞H˘x ~Ú+ì̈"∞≥ `ÿ Õ P
„Ñ¨Ü∂≥ QÍÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ J=Ù^Œ∞~°∞QÍHõ. JO`ÕQÍHõ <å‰õΩ â◊Hºõ "≥∞#ÿ =ã¨∞=Î Ù XHõ ÉÏÅ∞xH˜ Ãã`· O« â◊Hºõ O HÍQÆÅ^Œx
<å #=∞‡HõO. WO^Œ∞‰õΩ |Å=`«~Î "° ∞≥ #ÿ HÍ~°}ÏÅ∞ J<ÕHOõ =Ù<åfl~Ú. ã¨`º« â’^è#Œ Ö’ â’kèOz# ™ê^è<Œ åÅ∞ ZO`«
Hõi#î "≥∞#ÿ "À JO`« ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ q ‰õÄ_®. Jq JÇ¨ÏOHÍiH˜ Pâ◊HÍºÅ∞, HÍx HõÖÏ¡HÑõ @¨ O Z~°∞QÆx ÉÏÅ∞xH˜ â◊HÍºÅ∞.
ã¨`åº<Õfi+¨‰Ωõ _»∞ ^è∂Œ oHõ}O HõO>Ë z#flQÍ =ÙO_®e. „Ñ¨ÑO¨ K«=∞O`å ^è∂Œ oHõ}Ïxfl HÍe„HÕ^Œ „`˘H˜¯ "Õã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ
ã¨`åº<Õfi+¨‰Ωõ _»∞ ^è∂Œ oHõ}O ‰õÄ_® „`˘H˜¯ "ÕÜ∞« ÖË#O`« ã¨∂Hõ‡∆ OQÍ LO_®e. JÑ¨C_Õ J`«xH˜ ã¨`º« O bÅQÍ QÀK«iã¨∞OÎ k.
~¸ q+¨Ü∞« O =t+ª̈ qâßfiq∞„`«∞Å Hõ^ÖŒä ’ ã¨Ê+ì̈OQÍ K≥ÑÊ¨ |_çOk. „ÔHãÎ· =Î̈ , W™ê¡O=∞`åÅ∞ ‰õÄ_® ~¸ q+¨Ü∂« xfl
|ÅÑ¨~°∞ã¨∞Î<åfl~Ú.
<Õ#∞ „"åã¨∞#Î fl „Ñ¨H~õ }
° ÏÖ’¡ áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ JÇ¨ÏOÉèÏ=Ñ¨Ù "åã¨# `«ye`Õ <å J<Õfi+¨}Ö’ U^À ÃÑ^ŒÌ á⁄~°áê@∞
=Ù#fl^Œh <Õ#∞ Hõ#∞Q˘O@∞#fl "≥Å∞QÆ∞ ~ˆ Y ZO_»=∂qÜÕ∞#x „QÆÇÏ≤ OKåe. <å =O\˜ Ñ¨Å∞=Ù~°∞ â’^è‰Œ Ωõ Å∞ „=∞yæáÈ~Ú<å
ã¨`º« O =∂„`«O ã¨^• [~ÚOKåe. JÅÊ"≥∞#ÿ P`«‡#∞ H˘Å∞K«∞@‰õΩ ã¨`º« =∞<Õ H˘Å|^Œú Z#fl\˜H© `«iyáÈ‰õÄ_»^∞Œ . <å
„Ñ¨H~õ }
° ÏÅ#∞ „áê=∂}˜H=õ ∞x ÉèÏqOK«=^ŒxÌ JO^Œih „áêi÷ã∞¨ <Î åfl#∞. <Õ#∞ ¿Ñ~˘¯#fl „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ#∞ ^Œ$ëêìO`åÅ∞QÍ
ÉèÏqOz JO`å `«=∞`«=∞ „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ â◊HÍÎ º#∞™ê~°O, `«=∞‰õΩ`Àz# q^èOŒ QÍ KÕÜ∂« Åx HÀ~°∞`«∞<åfl#∞. <å P`«‡
Hõ^=Œä Å¡ U^À H˘O`« „Ñ¨[Å‰õΩ ÅaèOK«QÅÆ ^Œx qâ◊fiã≤ã∞¨ <Î åfl#∞. „Ñ¨H\õ O˜ K«∞@‰õΩ J#∞‰õÄÅ"≥∞#ÿ U XHõ¯ q+¨Ü∂« xfl ‰õÄ_®
<Õ#∞ ^•K«Ö^Ë xŒ =∞#q KÕã∞¨ <Î åfl#∞. P ^ÀëêÅxflO\˜x Ñ¨ÓiÎQÍ áê~î‰° Ωõ Å=ÚO^Œ∞ =ÙOKå#x qâ◊fiã≤ã∞¨ <Î åfl#∞. ã¨`º« Ñ¨Ù
„Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ#∞ q=iOK«_"» ∞Õ <å ÅHõº∆ O. <å QÆ∞}QÆ}ÏÅ#∞ =i‚OK«∞HÀ"åÅ<Õ HÀiHõ <å‰õΩ bÅ=∂„`«"∞≥ <ÿ å ÖË^∞Œ . U
H˘Å|^Œ`Ì À ##∞fl <Õ#∞ H˘Å∞K«∞HÀ"åÅx ÉèÏqã¨∞<Î åfl<À, U H˘Å|^Œ#Ì ∞ =∞#=∞O`å LÑ¨Ü∂≥ yOK«=Åã≤# J=ã¨~O°
=Ù#fl^Œx #=Ú‡`«∞<åfl<À P H˘Å|^ŒÌ „Ñ¨HÍ~°O „HÕk ã¨∂HÎ̃x L@OH˜ã∞¨ <Î åfl#∞.
"≥∂ ã¨"∞£ H“<£ ‰õΩ\˜Öò YÖò HÍg∞?
l<£ `«<£ kÜ≥∂ `åÇ≤Ï aã¨~åÜ≥∂
S™È #=∞H± Ç¨Ï~åg∞. (ã¨∂~°^•ã¨∞)
(<å=O\˜ ‰õΩ\˜Å∞_»∞, YÅ∞_»∞ HÍ=Ú‰õΩ_»∞ =∞~˘Hõ_=≥ fi_»∞ QÆÅ_»∞? U „Ñ¨É∞íè =Ù ~¸ `«#∞=Ù#∞ ~ÚKåÛ_À J`«x<Õ
=∞iKå#∞. <Õ#∞ JO`«\˜ Hõ$`«ÑÚ¨¶ fl}˜)‚ <Õ#∞ Z=ix <å âßfi™ÈKåÛùfiã¨Å‰õΩ „Ñ¨É∞íè =x ÉèÏqã¨∞<Î åfl<À, Z=i LÑ¨Cux <Õ#∞
„|`«∞‰õΩ`«∞<åfl<À, P „Ñ¨É∞íè =Ù‰õΩ ~ÚOHÍ ^Œ∂~°OQÍ =Ù<åfl#<Õ ÉÏ^èŒ „ÑüHõ}∆ O ##∞fl "Õkãè ∂¨ Î =Ù#flk. JO^Œ∞‰õΩ HÍ~°}ÏÖˇ#·
<åÜ«∞O^Œe qHÍ~åÅ∞ K«∂_»QÅÆ ∞QÆ∞`«∂=Ù<åfl<Õ HÍx WOHÍ `˘ÅyOK«∞HÀÖËHõ áÈ`«∞<åfl#∞.
WHõ =Úyã¨∞<Î åfl#∞. „Ñ¨™êÎ=#Ü«∞O^Œ∞ ã¨`º« â’^è#Œ Å Hõ^ÖŒä ’ „Ñ¨"tÕ OK«#∞. P HõÔŒä `å =ÚO^Œ∞ „Ñ¨H~õ }
° ÏÖ’¡
q=i™êÎ#∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 2
1. =∞Ç¨`«∞‡x =∂`«$ ÉèÏ+¨ Uk? ( )
1.QÆ∞[~åu 2.Ç≤ÏOk 3.WOw¡+µ¨ 4.`≥Å∞QÆ∞
2. =∞Ç¨`«∞‡x Jaè„áêÜ«∞OÖ’ JxflO\˜Ö’#∞ Q˘Ñ¨Êk ( )
1.ã¨`åº„QÆÇÏ¨ O 2.ã¨`º« O 3.JÇ≤ÏOã¨ 4.âßOu
3. =∞Ç¨`«∞‡_»∞ `«#‰õΩ ZO`À „Ñ‘uHõ~"° ∞≥ #ÿ =ã¨∞=Î Ù#∞ `«ºlOK«_®xH˜ ã≤^ÑÌŒ _¨ Õ HÍ~°}O ( )
1.Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞x HÀãÖ 2.P`«‡ ™êH∆Í`å¯~°O HÀãÖ 3.ã¨`º« â’^è#Œ HÀãÖ
4.P„â◊=∞ rq`«O HÀãÖ
4. QÍOnèr ÅHõº∆ O ( )
1.P`«‡Hõ^Œä „Ñ¨[Å‰õΩ qxÑ≤OK«_O» 2.U q+¨Ü∂« hfl ^•K«‰Ωõ O_® K≥ÑÊ¨ _»O
3.QÆ∞} QÆ}ÏÅ#∞ =i‚OK«∞HÀ"åÅ#∞ HÀ=_»O 4.ã¨`º« Ñ¨Ù „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ#∞ q=iOK«_O»

5. QÆ`« =ÚÑ¨Êk ãÖ=`«û~åÅ#∞O_ç QÍOnèr `«# rq`«OÖ’x HÍ~åºÅhfl KÕã#≤ k ( )
1.P`«‡ ^Œ~≈° #O HÀãÖ 2. ÉèÏ~°`*« Ïu q=ÚH˜Î HÀãÖ
3.ã¨`åº„QÆÇÏ¨ O KÕÜ∞« _»O HÀãÖ 4.JÇ≤ÏOã¨ Kå\˜ K≥ÑÊ¨ _»O HÀãÖ
ã¨=∂^è•<åÅ∞
1– 1† 2–2† 3–3† 4–4† 5–5.
30.4 =¸Åáê~îO° - 3
A. [##O (1)
QÍOnè ‰õΩ@∞O|O"å~°∞ "≥Ú^Œ@ Ñ¨Kå~°∞ k#∞ã¨∞Å∞ J=Ú‡‰õΩ<Õ"å~°x „Ñ¨fu. HÍx =∂ `å`«QÍi Ñ¨Ó~°fiÑ¨Ù
=ÚQÆ∞~æ ∞° Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ HÍiîÜ∂« "å_£‰Ωõ K≥Ok# H˘xfl ãÖ™ê÷<åÖ’¡ =∞O„`«∞Å∞QÍ Ñ¨x KÕâß~°∞. =∂ `å`«QÍi ¿Ñ~°∞
L`«=Î ∞K«O^£ QÍOnè. PÜ«∞#‰õΩ F`åQÍOnè Jx =∞~À ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =ÙO_Õk. PÜ«∞# QÆ\ì˜ xÜ«∞=∞ áêÅ‰õΩ_»x „Ñ¨fu.
`«`Ê« eù `«OQÍ H˘xfl ~å[H©Ü∞« ‰õΩ„@Å‰õΩ QÆ∞~Ô · áÈ~°∞|O^Œ~∞° k"å<£ys q_çzÃÑ\˜ì A<åQÆ_£è J#∞ ãÖ™ê÷<åxfl P„â◊~ÚOK«=Åã≤
=zÛOk. JHõ¯_» PÜ«∞# #"å|∞‰õΩ Z_»=∞ KÕ`ÀÎ ã¨ÖÏO KÕâß_»@. ~¸ Jq^èÜ Õ ∞« `«‰Ωõ HÍ~°}O Uq∞@x „Ñ¨tflOK«QÍ
‰õΩ_çK~Õ Ú ~Úk=~°Hˆ áÈ~°∞|O^Œ~∞° ‰õΩ JiÊ`«"∞≥ ÿ áÈ~ÚO^Œx ã¨=∂^è•#O ~ÚKåÛ_»@.
ÉèÏ~°º K«xáÈQÍ F`åQÍOnè ~Ô O_À ÃÑO_ç¡ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞. "≥Ú^Œ\˜ ÉèÏ~°º‰õΩ #Å∞QÆ∞~°∞ H˘_»∞‰õΩÅ∞ ~Ô O_À ÉèÏ~°º‰õΩ
~Ú^Œ~Ì ∞° H˘_»∞‰õΩÅ∞ Ñ¨Ù\Ïì~∞° . F`åQÍOnè H˘_»∞‰õΩÅO`å UHõ QÆ~ƒ° ù ãÖ*Ï`«∞Å∞ HÍ~°x ÉÏÅºOÖ’ <å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞. P
q+¨Ü∞« O ~Ú`«~∞° Å=Å¡ ÉÏÅºOÖ’ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl#x ‰õÄ_® K≥ÑÊ¨ ÖË#∞. P P~°∞QÆ∞~°∞ J#fl^Œ=Ú‡Ö’¡ J~Ú^Œ="å_»∞
Hõ~O° K«O^£ QÍOnè. PÜ«∞#‰õΩ HõÉÏQÍOnè Jx =∞~À ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =Ù#flk. P~°="å_»∞ `«∞Åã‘^•ã¨∞ QÍOnè. ~¸
J#fl^Œ=Ú‡e^Œ~Ì ∂° XHõi `«~åfi`« XHõ~∞° áÈ~°∞|O^Œ~∞° ‰õΩ k"å#∞Å∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. HõÉÏQÍOnè =∂ `«O„_ç. áÈ~°∞|O^Œ~∞°
„Ñ¨^•è <å=∂`«º Ñ¨kqx `«ºlOz# `«~∞° "å`« PÜ«∞# ™ê÷xHõ HÀ~°∞Öì ’ ã¨É∞íè º_»∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. `«~∞° "å`« ~å[HÀ@
k"å#∞QÍ#∞, P `«~∞° "å`« aHÍ<Õ~∞° ‰õΩ k"å#∞QÍ#∞ Ñ¨xKÕâß~°∞. Ü«∂=r˚q`«O ~å[HÀ@ ãÖ™ê÷#OÖ’ Ñ≤OKè#« ∞ Ñ¨ÙK∞« Û‰õΩ<åfl~°∞.
HõÉÏQÍOnèH˜ <åÅ∞QÆ∞ ÃÑo¡à√◊ ¡ [iQÍ~Ú. "≥Ú^Œ\˜ ÉèÏ~°º‰õΩ, ~Ô O_À ÉèÏ~°º‰õΩ ~Ú^Œ~Ì ∞° ‰õÄ`«∞à◊√¡ Ñ¨Ù\Ïì~∞° . <åÅ∞QÀ
ÉèÏ~°º Ñ¨Ù`«bÎ ÉÏ~Ú. P"≥∞‰õΩ XHõ ‰õΩ=∂Ô~,Î =ÚQÆ∞~æ ∞° ‰õΩ=∂~°∞Å∞ Ñ¨Ù\Ïì~∞° . "åiÖ’ <Õ#∞ z=i "å}˜.‚ <å `«O„_ç
‰õΩÖÏaè=∂x. ã¨`º« „Ñ≤ÜÚ« _»∞. â◊¥~°∞_»∞. L^•~°∞_»∞. HÍx HÀÑ≤+.ì≤ H˘OK≥O q+¨Ü∞« Ö’Å∞_»x K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. ZO^Œ∞HõO>Ë
#ÅÉè̌· Uà◊√¡ QÆ_Kç åHõ <åÅ∞QÀ ÃÑo¡ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~°∞ Hõ^•! PÜ«∞# ÅOK«Q˘O_ç HÍ^Œh, WO\Ï |Ü«∞\Ï ‰õÄ_® Ñ¨Há∆õ ê`«O
ÖË‰Ωõ O_® =º=Ç¨ÏiOKÕ <åºÜ«∞je Jx MÏºu QÆ_Oç Kå~°∞. PÜ«∞# ™êO™ê÷<åaè=∂#O ã¨~fi° qk`«O. PÜ«∞# „Ñ¨É∞íè =QÆ∞
~å[HÀ@~åA#∞, Jã≤ÃãOì \ò á⁄e\˜HÖõ ò U*ˇO@∞ XHõ<å_»∞ `«∂Å<å_Õ ãïH˜ HõÉÏQÍOnè PÜ«∞xfl Z^Œ∞iOKå~°∞. P

U*ˇO@∞‰õΩ HÀÑÖ =zÛOk. á⁄~°áê@∞ KÕâß#x XÑ¨CH˘x â◊~} ° ∞ "Õ_`ç Õ Hõq∆ ∞™êÎ#x J<å_»∞. HÍx HõÉÏQÍOkè JO^Œ∞‰õΩ
JOwHõiOK«Ö^Ë ∞Œ . `«`Ê« eù `«OQÍ PÜ«∞xfl H˘xfl QÆO@Åáê@∞ x~°ƒOù kèOz =ÙOKå~°∞. J~Ú<å PÜ«∞# ÉèÜ í ∞« Ñ¨_Ö» ^Ë ∞Œ . P
`«~∞° "å`« PÜ«∞##∞ q_çzÃÑ\Ïì~∞° .
=∂ `«O„_çH˜ _»|∞ƒ xÅfi KÕ^•Ì=∞<Õ `«ÅOÑ¨Ù ÖË^∞Œ . JO^Œ∞=Å¡<Õ =∂‰õΩ |Ç¨ï `«‰Ωõ ¯= Pã≤Î q∞yeOk. =∂ `«O„_ç
K«kqOk J~Ú^Œ= `«~Q° uÆ =~°Hˆ . K«i„`« Éè∂í QÀà◊O PÜ«∞# Z~°∞QÆ_∞» . HÍx PÜ«∞# Q˘Ñ¨Ê J#∞Éè=í A˝_∞» . =º=Ç¨~°*Ï˝#OÖ’
k@ì. z‰õΩ¯ ã¨=∞ã¨ºefl `ÕeHõQÍ Ñï+¨¯iOK«_O» Ö’ "Õ∞\˜. Hõ#∞Hõ<Õ "ÕÖÏk=∞Ok [<åxfl ÑïáêeOK«QÅÆ ™ê=∞~°ºú O
PÜ«∞# QÆ_Oç Kå_»∞. =∞`« ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ÑïK«Ü∞« O PÜ«∞#‰õΩ `«‰Ωõ ¯=QÍ =ÙO_Õk. ^Õ"åÅÜ«∂Å#∞ ^Œi≈OK«_O» , =∞`«
ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ "å^•Å∞ q#_»O=Å¡ KåÖÏ=∞Ok Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ =Öˇ<Õ PÜ«∞#‰õΩ ^è~Œ ‡° Ñï*Ï˝#O HõeyOk. =∂ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜
PÑ¨Ù_Î #·≥ XHõ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞xKÕ „¿Ñ~°} á⁄Ok z=i ~ÀAÖ’¡ w`å áê~åÜ«∞}O „áê~°OaèOKå~°∞. „Ñü~ÀE â’¡HÍÅ∞
Ñïãî ∂¨ Î =ÙO_Õ"å~°∞.
=∂ J=∞‡ Ñ¨~=° ∞ ™êkèfi. P q+¨Ü∞« O ÉÏÅºO #∞OKÕ <å Ç¨Ï$^ŒÜ∞« OÖ’ <å@∞‰õΩOk. P"≥∞‰õΩ ^≥=· zO`«# JkèHOõ .
„Ñü~ÀA Ñ¨Ó[ KÕÜ∞« ‰õΩO_® Éè’[#O KÕ¿ãk HÍ^Œ∞. "≥+· =‚¨ ^Õ"åÅÜ«∞O "≥o~¡ å=_»O P"≥∞ x`«º HÍ~°º„Hõ=∞O. P"≥∞
Kå`«∞~å‡ã¨º „=`«O (=~°¬ ~°∞`«∞=Ù#O^Œ∞ <åÅ∞QÆ∞ =∂™êÅ∞ XHõÑÓ¨ @ Éè’[#O KÕÜÚ« „=`«O) =∂#_»O <Õ#∞ ZÑ¨C_»∂
K«∂_»Ö^Ë ∞Œ . Z<Àfl Hõi#î "≥∞#ÿ <À=ÚÅ∞ <Àz "å\˜x xifiÑ¶∞¨ flOQÍ <≥~"° ~Õ ∞° ã¨∂=Î ÙO_Õk. [|∞ƒ KÕã#≤ Ñ¨C_»∞ ^•xfl ™ê‰õΩQÍ
fã¨∞H˘x <À=ÚÅ∞ =∂#_»O Z~°∞QÆ^∞Œ . XHõ Ñ¨~åºÜ«∞O P"≥∞ KåO„^•Ü«∞} „=`«O K«O„^Œ∞x ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ#∞ |\˜ì
Éè’[#Ñï=∂}O ÃÑOK«_O» , `«yOæ K«_O» J#∞ „=`«O „áê~°OaèOz =∞^èºŒ Ö’ [|∞ƒÑ¨_Oç k. [|∞ƒ U=∂„`«O `«QÖæÆ ^Ë xŒ
<å‰õΩ QÆ∞~°∞.Î ~Ô O_»∞ =¸_»∞ ~ÀAÅ LÑ¨"åã¨=∞O>Ë P"≥∞‰õΩ ÖˇH¯õ ÖË^∞Œ . Kå`«∞~å‡ã¨º „=`«ÑÙ¨ ~ÀAÖ’¡ XHõÑÓ¨ @ =∂„`«"∞Õ
Éè∞í lOK«_O» P"≥∞‰õΩ JÅ"å@∞. JO`«\`˜ À PQÆHõ XHõ Ñ¨~åºÜ«∞O Kå`«∞~å‡ã¨º „=`«O Ñ¨\ì˜ ~ÀA q_çz ~ÀA LÑ¨"åãÖ
„áê~°OaèOzOk. =∞~˘Hõ Ñ¨~åºÜ«∞O Kå`«∞~å‡ã¨º „=`«O Ñ¨\ì˜ ã¨∂~°∞ºx K«∂zQÍx Éè’[#O KÕÜ∞« #x x~°~‚ ÚOK«∞‰õΩOk.
P~ÀAÖ’¡ ã¨∂~°º^Œ~≈° #O J~ÚO^Œx =∂ J=∞‡‰õΩ K≥¿ÑÊO^Œ∞HÔ · Ñ≤ÅÅ¡ =∞O`å ã¨∂~°∞ºx HÀãÖ xsH˜ã∆ ∂¨ Î _®ÉÏ g∞^Œ
xÅ|_ç Ç¨Ï~îå`«∞QÎ Í ã¨∂~°∞º_»∞ HõxÑ≤Oz#Ñ¨C_»∞ QÆ|QÆÉÏ =∂ J=∞‡ ^ŒQiæÆ H˜ ÑïQÔ `«∞HÎ ˘x "≥o¡ ''J=∂‡, J=∂‡! ã¨∂~°∞º_»∞
=KåÛ_»∞—— Jx K≥ÑÊ≤ # ~ÀAÅ∞ <å‰õΩ QÆ∞~°∞Î =Ù<åfl~Ú. ã¨∂~°º ^Œ~≈° #O HÀãÖ P"≥∞ Ñ¨~∞° QÆ∞ Ñ¨~∞° QÆ∞# |Ü«∞@‰õΩ =KÕÛk.
JO`«Ö’ =∂Ü«∞^•i ã¨∂~°∞º_»∞ =∞|∞ƒÅ Kå@∞# ^•‰õΩ¯<Õ"å_»∞. ''~Ú"åà◊ <Õ#∞ Éè’[#O KÕÜ∞« _»O Dâ◊fi~°∞xH˜ ~Ú+Öì
ÖË^∞Œ HÍÉ’Å∞—— Jx JO@∂ P"≥∞ ãÖ`À+ÖQÍ "≥o¡ WO\˜ Ñ¨#∞Ö’¡ b#"≥∞áÿ ÈÜÕ∞k.
=∂ J=∞‡‰õΩ =º=Ç¨~°*Ï˝#O JkèHOõ . ãÖ™ê÷<åxH˜ ãÖ|OkèOz# q+¨Ü∂« Å∞ P"≥∞‰õΩ ÉÏQÍ `≥Å∞ã¨∞. ~å}˜"åãÖÖ’
QÆÅ „ã‘ÅÎ ∞ =∂ J=∞‡ `≥eq `Õ@efl "≥∞K«∞Û‰õΩ<Õ"å~°∞. ÉÏÅºO `≥zÛ# "≥ã∞¨ Å∞ÉÏ@∞#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞‰õΩx <Õ#∞ ‰õÄ_® =∂
J=∞‡ "≥O@ `«~K° ∞« ~å}˜"å™êxH˜ "≥à√◊ `«∂ =ÙO_Õ"å}˜.‚ ~å[=∂`«‰Ωõ , =∂ J=∞‡‰õΩ =∞^èºŒ [~°∞QÆ∞`«∂=ÙO_Õ ã¨~ã° ¨
ãÖÉèÏ+¨}Å∞ WÑ¨Ê\˜H© <å‰õΩ QÆ∞~°∞Î =Ù<åfl~Ú. HõÉÏQÍOnè Ñ¨Ù`«bÎ ÉÏ~Ú ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ ã¨∞^•=∂Ñ¨Ùi J#∞ áÈ~°∞ |O^Œ~∞° Ö’
1869 JHÀ@|~°∞ 2= `Õn# (â◊√Hõ¡ ãÖ=`«û~°O ÉèÏ„^ŒÑ^¨ Œ |Ç¨ïà◊ ^•fi^Œt â◊x"å~°O) <Õ#∞ [x‡OKå#∞. áÈ~°∞|O^Œ~Öü ’

<å â‹â· =◊ O QÆ_zç Ok. ##∞fl |_çÖ’ KÕ~Û° _»O <å‰õΩ QÆ∞~°∞=Î ÙOk. ZHÍ¯Å∞ =e¡OKåÅO>Ë <å‰õΩ W|ƒOkQÍ =ÙO_Õk.
JÑ¨C_»∞ `À\˜ Ñ≤ÅÅ¡ `À ÉÏ@∞ =∂ ÑÖ`«∞efl u@ì@O `«ÑÊ¨ <Õ#∞ <ÕiÛO^Õg∞ QÆ∞~°∞ÖÎ HË áõ È=_®xfl `«ÅK«∞‰õΩO>Ë <å
|∞kú=∞O^Œ"∞≥ #ÿ ^Œh, <å‰õΩ *Ï˝ÑH¨ âõ H◊ Î̃ `«‰Ωõ ¯=h ã¨Ê+ì̈OQÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. Ñ≤ÅÅ¡ =∞O`å JÑ¨Ê_»O áê@ áê_Õ"åà◊O¡ . P
áê@#∞ WHõ¯_» =Ù@OH˜ã∞¨ <Î åfl#∞.
XHõ>Ë XHõ\˜ JÑ¨Ê_»O XHõ\˜
JÑ¨Ê_»O Ñ¨zÛ... H˘\’ì H˘@∞ì...
"≥Ú^Œ\˜ MÏm KÀ@ ÑÖ`«∞Å∞ ¿Ñ~°∞, ~Ô O_»= MÏm KÀ@ u@∞ì =ÙO_Õq. "å\˜x „"åÜ«∞#∞.
B. ÉÏÅºO (2)
<å `«O„_ç áÈ~°∞|O^Œ~∞° =ke „Ñ¨É∞íè `«fiO "åi ™ê÷xHõ HÀ~°∞ì ã¨É∞íè ºxQÍ ~å[HÀ@‰õΩ "≥o#¡ Ñ¨C_»∞ <å‰õΩ U_ÕO_»¡
=Ü«∞ã¨∞û. ##∞fl JHõ¯_» XHõ „ÃÑ=· ∞s ã¨∂¯Ö’¡ KÕ~åÛ~°∞. JHõ¯_» <å‰õΩ K«^∞Œ =Ù K≥ÑÊ≤ # Láê^è•ºÜ«ÚÅ ¿Ñ~°∞,¡ W`«~°
q+¨Ü∂« Å∞ <å‰õΩ QÆ∞~°∞=Î Ù<åfl~Ú. áÈ~°∞|O^Œ~∞° =ÖË WHõ¯_» ‰õÄ_® <å K«^∞Œ =Ù#∞ QÆ∞iOz „"åÜ«∞=Åã≤# q+¨Ü∂« ÖËg∞
ÖË=Ù. <Õ#∞ XHõ ™ê=∂#º q^•ºi÷QÍ =Ù<åfl#∞. D ã¨∂¯Å∞ #∞O_ç ã¨|~°ƒ#∞ ã¨∂¯Ö’¡#∞, JHõ¯_ç#∞O_ç ÃÇÏ· ã¨∂¯Ö’¡#∞
KÕ~å#∞. JÑ¨Ê\˜H˜ <å‰õΩ Ñ¨<≥flO_Õà◊√¡. D HÍÅOÖ’ J@∞ Láê^è•ºÜ«ÚÅ`À HÍx, W@∞ `À\˜ q^•º~°∞÷Å`À HÍx
J|^•ÌÖÏ_ç# QÆ∞~°∞Î ÖË^∞Œ . <å‰õΩ ã≤Q∞Æ æ Z‰õΩ¯=. JO^Œ∞=Å¡ ã¨=∂*Ïxfl `«ÑÊ≤ OK«∞‰õΩ uiˆQ"å}˜.‚ <å Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞, <å
áê~îåÅ∞, <å [`«QÍà◊√,¡ "Õà‰◊ Ωõ |_çH˜ áÈ=_»O, |_ç =¸ã≤"Ü Õ ∞« QÍ<Õ ÑïQÔ `«∞‰Î Ωõ x WO\˜H˜ KÕ~_° O» W^Õ <å x`«º
HÍ~°º„Hõ=∞O. x[OQÍ <Õ#∞ ÑïQÔ `ÕÎ "å}˜.‚ W`«~∞° Å`À =∂\Ï¡_@» O JO>Ë Hõ+Oì¨ QÍ =ÙO_Õk. Z=~°<åfl ZQÆ`åo KÕ™êÎ~ˆ "≥∂
Jx ÉèÜ í ∞« OQÍ =ÙO_Õk. ÃÇÏ· ã¨∂¯Ö’¡ KÕi# "≥Ú^Œ\˜ ãÖ=`«û~°O Ñ¨sH∆Í ã¨=∞Ü«∞=∞Ñ¨C_»∞ [iy# XHõ q+¨Ü∞« O „"åÜ«∞_»O
J=ã¨~O° . q^•ºâßY‰õΩ K≥Ok# *ˇ~· ÚÖòû J#∞ ¿Ñ~°∞QÆÅ W#ÃãÊHõ~ì ∞° =∂ ã¨∂¯Å∞‰õΩ W#ÃãÊHõ#∆ ∞ÔH· =KåÛ_»∞. J`«_∞» =∂
Ñ≤ÅÅ¡ JHõ~∆ ° *Ï˝<åxfl Ñ¨sHÕ∆ KÕO^Œ∞HÔ · S^Œ∞ â◊ÉÏÌÅ∞ WKåÛ_»∞. "å\˜Ö’¡ Hˆ \˜Öò (Kettle) J#∞ â◊|OÌ XHõ\.˜ <Õ#∞ ^•xfl
`«ÑC¨ QÍ „"åâß#∞. Wk QÆ=∞xOz Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ `«# |∂@∞ HÍÅ∞`À <˘H˜¯ `«ÑC¨ k^Œ∞HÌ À=∞#fl@∞¡ ÃãQ· Æ KÕâß_»∞. HÍx
<Õ#∞ k^ŒÖÌ ^Ë ∞Œ . Z^Œ∞~°∞QÍ =Ù#fl Ñ≤Å"¡ å_ç Ñ¨ÅHõ K«∂z `«ÑC¨ k^Œ∞HÌ À=∞x =∂ëêì~∞° ÃãQ· Æ KÕã∞¨ <Î åfl~°#fl q+¨Ü∞« O
`≥Å∞ã¨∞HÀÖËHõ áÈÜ«∂#∞. XHõi Ñ¨ÅHõ =∞~˘Hõ~∞° K«∂z „"åÜ«∞‰õΩO_® =ÙO_ÕO^Œ∞Hˆ =∂ëêì~∞° JHõ¯_» =Ù<åfl~°x <å ÉèÏ=O.
q∞QÆ`å Ñ≤ÅÅ¡ O`å „"åã≤# S^Œ∞ â◊ÉÏÌÅ∞ ãïQÍ =Ù<åfl~Ú. <Õ#∞ XHõ¯}˜‚ =∂„`«O ^Œ^=ÌŒ ∞‡<≥<· å#∞. `«~∞° "å`« =∂™êì~∞° <å
=¸~°`ö åfixfl <å‰õΩ `≥eÜ«∞*Ëâß~°∞. HÍx PÜ«∞# =∂@Å∞ <å g∞^Œ Ñ¨x KÕÜ∞« ÖË^∞Œ . W`«~∞° efl K«∂z „"åÜ«∞_»O <Õ#∞
ZÑ¨C_»∂ <Õ~∞° ÛHÀÖËHáõ ÈÜ«∂#∞. JÜ«∞`Õ D Ñ¶∞¨ @ìO Láê^è•ºÜ«Úx Ñ¨@¡ <å‰õΩ QÆÅ q#Ü«∂xfl U=∂„`«O `«yOæ K«Ö^Ë ∞Œ .
ÃÑ^ŒÅÌ ^Àëêefl K«∂z Hõà√◊ ¡ =¸ã¨∞HÀ=_»O <å ã¨fiÉèÏ=O. `«~∞° "å`« ‰õÄ_® P Láê^è•ºÜ«Ú}˜‚ QÆ∞iOz# ^ÀëêÅ∞ <å
^Œ$+≤Hì ˜ =KåÛ~Ú. HÍx PÜ«∞# Z_» <å‰õΩ q#Ü«∞O `«QÖæÆ ^Ë ∞Œ . <Õ#∞ ÃÑ^ŒÅÌ P[˝ áêeOK«_"» ∞Õ <Õ~åÛ#∞ QÍx "åi Ñ¨#∞efl
QÆ∞iOz `«i¯OK«_O» <Õ~∞° ÛHÀÖË^∞Œ . JÑ¨Ê\˜ =∞~À ~Ô O_»∞ q+¨Ü∂« Å∞ <å =∞#ã¨∞û‰õΩ Ç¨Ï`«∞HÎ ˘x =ÙO_çáÈÜ«∂~Ú. |_ç
Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ `«ÑÊ¨ ~Ú`«~° Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ K«^∞Œ =Ù^•=∞<Õ HÀiHõ <å‰õΩ =ÙO_Õk HÍ^Œ∞. ~ÀA"åi áê~îåÅ∞ K«^"Œ åeQÆ^•!
Láê^è•ºÜ«Ú}˜‚ "≥∂ãÿOK«_=» ∞O>Ë <å‰õΩ ~Ú+ì̈O =ÙO_Õk HÍ^Œ∞. PÜ«∞#KÕ =∂@ Ñ¨_@ » O <å‰õΩ ~Ú+Öì ÖËHõ áê~îåÅ∞
ÉÏQÍ =e¡OKÕ"å}˜.‚ J~Ú`Õ <å =∞#ã¨∞û =∂„`«O áê~îåÅ g∞^Œ xeKÕk HÍ^Œ∞. ~¸ q^èOŒ QÍ <å áê~îåÖË <å‰õΩ ãïQÍ
~å#Ñ¨C_»∞ Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ K«^=Œ _»O ™ê^èºŒ =∂? XHõ™êi =∂ `«O„_çQÍ~°∞ H˘x `≥zÛ# XHõ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ <å HõO@Ñ¨_Oç k. Jk
„â◊=} Ñ≤`$« ÉèHí Î̃ <å@HõO. „â◊^QÌŒ Í P Ñ¨ÙãÎ̈HOõ K«k"å#∞. P ~ÀAÖ’¡ K≥H¯õ Å ÉÏ‰õΩû‰õΩ J=∞iÛ# J^ŒOÌ Ö’ z„`åÅ∞
K«∂Ñ≤ã∂¨ Î H˘O^Œ~∞° WO\Õ\˜H˜ u~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO_Õ"å~°∞. "åà◊√¡ K«∂Ñ≤Oz# z„`åÖ’¡ JO^è∞Œ ÅQÆ∞ `«# `«e^¡ OŒ „_»∞efl
HÍ=_çÖ’ ‰õÄ~ÀÛÉˇ@∞ìH˘x Ü«∂„`«‰Ωõ "åix "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∞#fl „â◊=}∞x ÉÁ=∞‡ <å Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O g∞^Œ K≥~Q° xÆ =Ú„^Œ
"ÕãO≤ k. J`«}‚˜ ÅHõº∆ OQÍ ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl#∞. „â◊=}∞_»∞ K«xáÈ~Ú#Ñ¨C_»∞ J`«x `«e^¡ OŒ „_»∞Å Hõ~∞° }qÖÏÑÖ ~ÚÑ¨Ê\˜H©
<å‰õΩ *Ï˝ÑH¨ Oõ =Ù#flk. P Åe`«w`«O ##∞fl „^ŒqOÑ¨ KÕãO≤ k. <å `«O„_çQÍ~°∞ H˘x ~ÚzÛ# "å^ŒºO g∞^Œ P w`åxfl
PÅÑ≤OKå#∞ ‰õÄ_®.
JÑ¨C_Õ XHõ <å@Hõ HõOÃÑh JHõ¯_çH˜ =zÛOk. "åà◊¡ <å@HõO K«∂KÕO^Œ∞‰õΩ <å‰õΩ J#∞=∞u ÅaèOzOk. Jk
Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ<å@HõO. P <å@HõO <å‰õΩ ÉÏQÍ #zÛOk. HÍx Z‰õΩ¯= ™ê~°∞¡ Z=~°∞ K«∂_»x™êÎ~∞° ! J~Ú<å <å =∞#ã¨∞ûÖ’
P <å@HõO „Ñ¨îŒ ≈`«O J=Ù`«∂ =ÙO_Õk. HõÅÖ’ Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞_»∞ Hõ#Ñ¨_∞» `«∂ =ÙO_Õ"å_»∞. JO^Œ~∂° ã¨`º« Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞Å∞
ZO^Œ∞‰õΩ HÍ‰õÄ_»^∞Œ Jx J#∞‰õΩ<Õ"å}˜.‚ Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞_»∞ Ñ¨_¤» HõëêìÅ∞ `«Å∞K«∞‰õΩx Zxfl PÑ¨^ÅŒ ∞ =zÛ<å JO`å ã¨`º« O
Ñ¨ÅHõ=Åã≤O^Õ#x J#∞‰õΩ<Õ"å}˜.‚ <å@HõOÖ’ Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞_»∞ J#∞Éèqí Oz# HõëêìÅhfl Ü«∞^•~°"÷ ∞≥ #ÿ "Õ#x J#∞H˘x,
Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞x ^Œ∞óYO K«∂z, ^•xfl *Ï˝ÑH¨ Oõ ÃÑ@∞ì‰Ωõ x <Õ#∞ ÉÏQÍ U_ÕÛ"å}˜.‚ J`«_∞» SuÇ¨ã≤Hõ Ñ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ HÍ_»x
~ÚÑ¨Ê\˜H© <å‰õΩ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. <å Ç¨Ï$^ŒÜ∞« OÖ’ ~ÚÑ¨Ê\˜H© „â◊=}∞_»∞, Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞_»∞ rqOKÕ =Ù<åfl~°∞. P <å@HõO
K«kq`Õ ~ÚÑ¨Ê\˜H© <å HõO_»∞¡ K«=∞i™êÎÜ∞« <Õ <å #=∞‡HõO.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 3
1. QÍOnè `«e¡ ¿Ñ~°∞ ( )
1.Ñ¨Ù`«b ÉÏ~Ú 2.Hõã∂¨ iÎ ÉÏ~Ú 3.ã¨fi~°∂Ñ¨~å}˜ 4.Hõ=∞Å
2. QÍOnèQÍi `å`«‰Ωõ =∂~À ¿Ñ~°∞ ? ( )
1.HõÉÏ QÍOnè 2. F`å QÍOnè 3.`«∞Åã‘^•ã¨∞ QÍOnè 4.Hõ~O° K«O^£ QÍOnè
3. QÍOnè QÍi `«O„_ç `≥zÛ# Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ..? ( )
1.ÉèÏ~°Ò« 2.ÉèÏQÆ=`«O 3.„â◊=} Ñ≤`«$ÉèíHÎ̃ 4.ÉèíQÆ=næ`«
4. QÍOnè `«ÑC¨ QÍ „"åã≤# Ñ¨ÔŒ ..? ( )
1.ˆH<£ 2.HÍº\ò 3.HÍºÑπ 4.ˆH\˜Öò
5. QÍOnèr [x‡Oz# ãÖ=`«û~°O? ( )
1.1869 2.1824 3.1887 4.1860
ã¨=∂^è•<åÅ∞ : 1–1† 2–2† 3–3† 4–4† 5–1.
30.5 =¸Å áê~îO° - 4
A. JHõ~∆ ° *Ï˝#O (33)

âßs~°Hõ tHõ} ∆ `À ÉÏ@∞ H˘xfl KÕu Ñ¨#∞Å∞ Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ <Õ~∞° Ê@‰õΩ \ÏÖò ™êì~Ú P„â◊=∞OÖ’ KÕã#≤ U~åÊ@¡#∞
QÆ∞iOz QÆ`« „Ñ¨H~õ } ° OÖ’ q=iOKå#∞. Ñ¨ÓiÎQÍ <å‰õΩ `«$Ñ≤Î HõÅQÆ#Ñ¨Ê\˜H© JO^Œ∞H˘O`« ™êÑ¶Å¨ ºO ÅaèOzO^Œx
K≥ÑÊ¨ QÆÅ#∞. JHõ~∆ *° Ï˝#O HõeÊOK«_O» Hõ+=ì¨ ∞x JxÑ≤OzOk. JO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ™ê=∂„y <å ^ŒQ~æÆ Ö° ^Ë ∞Œ . J=ã¨~=° ∞x
<Õ#∞ ÉèÏqOz#O`« ã¨=∞Ü«∞O ‰õÄ_® ~Ú=fiÖËHáõ ÈÜ«∂#∞. JO`«*Ï˝#O ‰õÄ_® <å‰õΩ ÖË^∞Œ . ~À[O`å HÍÜ«∞Hõ+Oì¨ KÕâßHõ
JÅã≤áÈÜÕ∞"å}˜.‚ q„âßOu fã¨∞HÀ"åÅx ÉèÏqOz#Ñ¨C_»∞ HÍ¡ã∞¨ Ö’ áê~îO° K≥ÑÊ¨ ÖËHõ |Å=O`å# áê~îO° K≥ÑÊ¨ =Åã≤
=ã¨∂Î =ÙO_Õk. L^ŒÜ∞« O Ñ¨Ó@ =º=™êÜ«∞O, QÆ$Ç¨ÏHõ$`åºÅ∞, =∞^è•ºÇ¨ÏflO Éè’[#O HÍQÍ<Õ HÍ¡ã∞¨ Å∞. ~ÚO`«HOõ >Ë
J#∞‰õÄÅ"≥∞#ÿ ã¨=∞Ü«∞O ÅaèOK«Ö^Ë ∞Œ .
JHõ~∆ *° Ï˝#O HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ =¸_»∞ QÆO@Å ã¨=∞Ü«∞O x~°~‚ ÚOKåO. HÍ¡ã∞¨ Ö’ Ç≤ÏOn, `«q∞à◊O, QÆ∞[~åf, L~°∂Ì
<Õ~Ê° =Åã≤ =zÛOk. Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ "åà◊¡ =∂`«$ÉèÏ+¨Ö’ K«^∞Œ =Ù <Õ~åÊÅx =∂ x~°Ü ‚ ∞« O. WOw¡+µ¨ ‰õÄ_® JO^ŒiH© <Õ~∞° Ê`«∂
=Ù<åflO. QÆ∞[~åf `≥eã≤# Ç≤ÏO^Œ∂ Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ H˘kÌQÍ ãÖã¨¯$`«O <Õ~ˆ Ê"åà◊O¡ . D Ñ≤ÅÅ¡ O^ŒiH© Ç≤ÏOn <Õ~ˆ Ê"åà◊O¡ . K«i„`«,
Éè∂í QÀà◊O, QÆ}`˜ O« JO^ŒiH© <Õ̂~Ê"åà◊O¡ . `«q∞à◊O, L~°∂Ì <Õ#∞ <Õ̂~Ê"å}˜.‚
ã‘=ì ∞~°∞g∞^Œ, *ˇÖ· ’¡ <Õ~∞° Û‰õΩ#fl <å `«q∞à◊*Ï˝#O JO`«\`˜ À PyOk. =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆÖ^Ë ∞Œ . áÈÑπ ~°zOz# ''`«q∞àò
ã¨fiÜ«∞O tHõH∆ —± — ^•fi~å <Õ~∞° Û‰õΩ#fl ^•x`À ãï. á¶ê~°ã‘ J~°cƒ â◊ÉÏÌ=o ãÖQÆu ‰õÄ_® JO`Õ. =Úã≤O¡ ™È^Œ~∞° Å
ã¨ÇÏ¨ "åãÖ =Å¡ <Õ~∞° Û‰õΩ#fl L~°∂,Ì J~°cƒ, á¶ê~°ã‘ F_»g∞^Œ <Õ~∞° Û‰õΩ#fl ^•x`À ãï. ÃÇÏ· ã¨∂¯Ö’¡ <Õ~∞° Û‰õΩ#fl ãÖã¨$¯`«O,
QÆ∞[~åf ~¸ =∂„`«O ÃÑ@∞ì|_ç`À Ñ¨x #_»Ñ=¨ Åã≤ =zÛOk. JO^Œ∞‰õΩ ã¨ÇÏ¨ HõiOK«^ÅŒ z =zÛ# "åiH˜ <å‰õΩ
=zÛ#O`« ‰õÄ_® ~å^Œ∞. J~Ú`Õ ^Õâ◊ ÉèÏ+¨Å Ü≥∞≥ _» <å‰õΩ QÆÅ „¿Ñ=∞, tHõ} ∆ Ï â◊HÎ̃ g∞^Œ <å‰õΩ QÆÅ „â◊^,úŒ q^•º~°∞Å÷
J*Ï˝#O, "åi L^•~° Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O "åÑ¨xH˜ Jq∞`«OQÍ `À_»Ê_®¤~Ú.
`«q∞à◊ q^•º~°∞Åú ∞ ^ŒH}
∆˜ P„Ñ¶H≤ ÍÖ’ [x‡Oz#\˜"ì åˆ~. JO^Œ∞=Å¡ "åà◊‰¡ Ωõ `«q∞à◊O KåÖÏ `«‰Ωõ ¯=QÍ =K«∞Û. "åà◊‰¡ Ωõ
eÑ≤ Jã¨Å∞ ~å^Œ∞. JO^Œ∞=Å¡ <Õ#∞ `«q∞à◊ eÑ≤ <Õ~Ê° =Åã≤ =zÛOk. Ñ¨x `ÕeHõQÍ<Õ ™êyOk. `«q∞à◊O =∂\Ï¡_=» Åã≤
=¿ãÎ `å=Ú ##∞fl F_çOK«QÅÆ =∞x q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. Hˆ =ÅO `«q∞à◊O =∂„`«"∞Õ `≥eã≤# "åà◊√¡ <å ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ =¿ãÎ P

`«q∞à◊ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ^Œ∞ÉÏã‘Å∞QÍ LÑ¨Ü∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∂ =ÙO_Õ"å~°∞. ~¸ q^èOŒ QÍ |O_ç #_çzOk. J~Ú`Õ q^•º~°∞Åú Z^Œ∞@
<å J*Ï˝<åxfl ^•K«_®xH˜ <Õ#∞ Z#fl_»∂ „Ñ¨Ü∞« uflOK«Ö^Ë ∞Œ . q∞QÆ`å q+¨Ü∂« Å=Öˇ<Õ ~¸ q+¨Ü∞« OÖ’ ‰õÄ_® "åà◊√¡ ##∞fl
ÉÏQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~°∞. JHõ~∆ ° *Ï˝#OÖ’ "≥#∞Hõ|_ç#Ñ¨Ê\˜H˜ "åi „¿Ñ=∞, P^Œ~} ° ÉÏQÍ á⁄O^ŒQeÆ QÍ#∞. =Úã≤O¡
Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ L~°∂Ì <Õ~Ê° _»O `ÕeHõ. "åà◊‰¡ Ωõ eÑ≤ =K«∞Û. "åà◊#¡ ∞ K«^∞Œ =ÙÖ’ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O» , JHõ¯_»H¯õ _» "åiH˜ ã¨ÇÏ¨ HõiOK«_O»
<å Ñ¨x.
^Œi^•Ñ¨Ù Ñ≤ÅÅ¡ O`å K«^∞Œ =Ù~åx"åàı.¡ ã¨∂¯à◊Ö¡ ’ K«^∞Œ =ÙHÀx"åˆ~. <Õ#∞ <Õ̂~Êk `«‰Ωõ ¯=. "åà◊¡ ™È=∞i`«#O
áÈQ˘\ì̃, K«^=Œ _®xH˜ "åà◊#¡ ∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O» , "åà◊¡ K«^∞Œ =Ù#∞ QÆ∞iOz „â◊^úŒ =Ç≤ÏOK«_O» <åÑ¨x. ^•x`À <Õ#∞
`«$Ñ≤ÑÎ _¨ "Õ å}˜.‚ JO^Œ∞=Å¡<Õ "Õ~∞° "Õ~∞° =Ü«∞ã¨∞ûÖ’QÆÅ Ñ≤Åe¡ fl Ãã`· O« XˆH QÆkÖ’ ‰õÄ~ÀÛÉˇ\ì̃ Ñ¨xKÕ~Úã¨∂Î =ÙO_Õ"å}˜.‚
áê~îº° Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ#∞ QÆ∞iOz „ÑüKÀ@ Q˘_»= KÕã∂¨ Î =ÙO\Ï~°∞. HÍx áê~îº° Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ J=ã¨~O° <å‰õΩ HõÅ∞QÆÖ^Ë ∞Œ .
„Ñü Ñ≤Ö"¡ å_çH˜ Z‰õΩ¯= Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ ~Ú=fi_»O J=ã¨~=° ∞x JxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ . "åãÎ̈"åxH˜ Ñ≤Å"¡ å_çH˜ x["≥∞#ÿ áê~îº° Ñ¨ÙãÎ̈HOõ
Láê^è•ºÜ«∞_Õ. áê~îº° Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ ^•fi~å <Õ#∞ <ÕiÊ# áê~îåºOâßÅ∞ *Ï˝ÑH¨ Oõ =Ù#flq |Ç¨ï `«‰Ωõ ¯"Õ. HõO~îã° OÎ̈ KÕ~ÚOz#
áê~îåÅ∞ =∂„`«O <å‰õΩ ~ÚÑ¨Ê\˜H© *Ï˝ÑH¨ Oõ =Ù<åfl~Ú. HõO\˜`À „QÆÇÏ≤ Oz# ^•xHõO>Ë Ñ≤Å"¡ å_»∞ K≥q`À qx `«‰Ωõ ¯=
„â◊=∞`À Z‰õΩ¯= „QÆÇÏ≤ ™êÎ_∞» . Ñ≤ÅÅ¡ KÕ`« XHõ¯ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ‰õÄ_® Ñ¨ÓiÎQÍ K«kqOz#@∞¡ <å‰õΩ QÆ∞~°∞ÖÎ ^Ë ∞Œ .
<Õ#∞ KåÖÏ Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ K«k"å#∞. <Õ#∞ r~°O‚ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl q+¨Ü∂« #flO`å Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ É’kèOKå#∞. Jk "åà◊‰¡ Ωõ
~ÚÑ¨Ê\˜H© *Ï˝ÑH¨ Oõ =ÙO_ç =ÙO@∞O^Œx <å qâßfiãÖ. K«kqOzOk *Ï˝ÑH¨ Oõ ÃÑ@∞ìHÀ=_»O "åiH˜ Hõ+Oì¨ QÍ =ÙO_Õk. <Õ#∞
qxÑ≤Oz# áê~îO° "åà◊√¡ "≥O@<Õ <å‰õΩ uiy qxÑ≤OKÕ"å~°∞. K«^=Œ =∞O>Ë Hõ+Ñì¨ _¨ "Õ å~°∞. qxÑ≤ã∂¨ Î <Õ#∞ JÅã≤áÈ~Ú#Ñ¨C_»∞
ÖËHõ <Õ#∞ h~°ãÑ¨ _¨ #ç Ñ¨C_»∞ "åà◊√¡ ~°ã=¨ `«~Î O° QÍ <å‰õΩ qxÑ≤ã∂¨ Î =ÙO_Õ"å~°∞. "åà◊‰¡ Ωõ HõeQˆ ãÖ^ÕÇ¨ Å∞, "å\˜ x=$uÎHÔ ·
"åà◊√¡ KÕ¿ã Hõ$+≤, "åà◊¡ „QÆÇÏ¨ } â◊HÎ̃ J^Œ∞ƒùÒ« .
B. P`«‡ tHõ}
∆ (34)
q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ âßs~°H,õ =∂#ã≤Hõ tHõ}
∆ QÆ~Ñ° _¨ O» HõO>Ë "åiH˜ P`«‡ tHõ}
∆ QÆ~Ñ° _¨ O» Hõ+=ì̈ ∞xÑ≤OzOk. P`«‡
tHõ}∆ ‰õΩ =∞`« „QÆO^ä•Å ™êÜ«∞O <Õ#∞ á⁄O^ŒÖ^Ë ∞Œ . Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«=∞`«=∞ =∞`åÅ =¸Å `«`fi« O `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O, `«=∞ =∞`«
„QÆO^è•Å#∞ QÆ∞iOz H˘kÌQÍ<≥<· å "åà◊√¡ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O J=ã¨~=° ∞x ÉèÏqOKå#∞. JO^Œ∞HÀãÖ <Õ#∞ KÕ`<« #·≥ O`«=~°‰Ωõ
™œHõ~º° O HõeyOKå#∞. |∞kú qHÍ™êxH˜ Jk J=ã¨~=° ∞x <å ÉèÏ=O. P`«‡ tHõ} ∆ q^•ºÉèÏºãÖÖ’ XHõ ÉèÏQÆ=∞x \ÏÖò
™êì~Ú P„â◊=∞OÖ’ Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ tHõ} ∆ QÆi¿Ñ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <Õ#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl#∞. P`«‡ qHÍãÖ JO>Ë jÅx~å‡}O,
Dâ◊fi~°™êH∆Í`å¯~°O á⁄O^Œ_O» J#fl=∂@. P`«‡ *Ï˝#O á⁄O^Œ∞#Ñ¨C_»∞ Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ ãïÜ≥∞ÿ # É’^èŒ J=ã¨~O° . =∞~À ~°H"õ ∞≥ #ÿ
*Ï˝#O =º~°O÷ , Ç¨xHõ~O° ‰õÄ_® HÍ=K«∞Û#x `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl#∞.
P`«‡*Ï˝#O <åÅæ= P„â◊=∞OÖ’ J=ã¨~=° ∞#∞ ^Œ∞„~°ƒ=ù ∞ KåÖÏ=∞OkH˜ =ÙO@∞Ok. HÍx <å‰õΩ Hõey# J#∞Éè=í O
„Ñ¨HÍ~°O P`«‡*Ï˝<åxfl "å~Ú^• "Õ¿ã =º‰õΩÅÎ ∞ P`«‡*Ï˝#O á⁄O^ŒÖ~Ë x° , =$^•úÑº¨ O =zÛ#Ñ¨C_»∞ ^ŒÜ∞« ‰õΩ áê„`«∞Öˇ,·

n<å=ã¨#÷ ∞ á⁄Ok Éè∞í qH˜ ÉèÏ~°OQÍ rqã¨∂Î =ÙO\Ï~°x <Õ#∞ „QÆÇÏ≤ Oz# ã¨`º« O. <å~¸ ÉèÏ"åÅ#∞ 1911-12 =∞^èºŒ
„Ñ¨H\õ O˜ zÜ«ÚO_»Ö^Ë ∞Œ . JÑ¨C_»∞ ~¸ q+¨Ü∞« "≥∞ÿ <å‰õΩ QÆÅ Jaè„áêÜ«∂Å∞ ~Ú"Õ#x *Ï˝ÑH¨ Oõ .
P`«‡ tHõ}∆ ZÖÏ QÆ~á° êe? JO^Œ∞HÀãÖ Ñ≤ÅÅ¡ KÕ`« Éè[í #Å∞ KÕ~ÚOKÕ"å}˜.‚ hu Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ∞ K«kq qxÑ≤OKÕ"å}˜.‚
J~Ú<å `«$Ñ≤Î HõeQˆ k HÍ^Œ∞. "åà◊`¡ À ãÖ|O^èOŒ ÃÑiy# H˘nÌ „QÆO^ä•Å ^•fi~å "åà◊‰¡ Ωõ P`«‡*Ï˝#O HõeyOK«_O» Hõ+=ì¨ ∞x
„QÆÇÏ≤ OKå#∞. â◊s~° ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ tHõ}
∆ W"åfiÅO>Ë "åºÜ«∂=∞O ^•fi~å ~Ú"åfie. |∞kúH˜ Ñ¨^∞Œ #∞ ÃÑ\ÏìÅO>Ë |∞kú KÕ`«
"åºÜ«∂=∞O KÕ~ÚOKåe. JÖÏˆQ P`«‡*Ï˝#O HõÅQÍÅO>Ë P`«‡ "åºÜ«∂=∞O J=ã¨~O° . P`«‡ tHõ} ∆ Láê^è•ºÜ«Úx
#_»`,« jÅO =Å¡<Õ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ JÅ=_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞ Hõ_∞» *ÏQÆ~∂° ‰õΩÖˇ· =º=Ç¨ÏiOK«_O»
J=ã¨~O° . Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ `«# PK«~} ° ^•fi~å q^•º~°∞Å÷ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞ HõkeOK«QÅÆ _»∞. `å#∞ J|^•úÖÏ_»∞`«∂ `«#
q^•º~°∞eú fl =∂„`«O ã¨`º« ãÖ^è∞Œ Å∞QÍ fiÛk^•ÌÅ#∞ HÀ=_»O ãïHÍ^Œ∞. Ñ≤iH˜ÑO¨ ^ŒÜ∞« QÆ∞ Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ `«# t+¨µºefl
xsƒù‰Ωõ efl KÕÜ∞« ÖË_∞» . =ºaèKåiÜ«∞QÆ∞ Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ `«# t+¨µºÅ‰õΩ ãÖÜ«∞=∞O <Õ~Ê° ÖË_∞» . <å Z^Œ∞@ =Ù#fl ÉÏÅ
ÉÏeHõÅ‰õΩ <Õ#∞ P^Œ~≈° áê~îº° =ã¨∞=Î ÙQÍ =ÙO_®e. JO^Œ∞=Å¡ <å q^•º~°∞Å÷ ∞ <å‰õΩ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ J=Ù`å~°∞. <åHÀãÖ
HÍHõáÈ~Ú<å "åiHÀã¨"∞≥ <ÿ å <Õ#∞ =∞OzQÍ =ÙO_çf~åe. ~¸ q+¨Ü∞« O <Õ#∞ ÉÏQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl#∞. \ÏÖò™êì~Ú
P„â◊=∞OÖ’ <Õ#∞ JÅ=~°∞K«∞‰õΩ#fl ãÖÜ«∞=∞<åxH˜ HÍ~°‰Ωõ Å∞ ~¸ ÉÏÅÉÏeHõÖ#Ë x <å Jaè„áêÜ«∞O. "åiH˜ Hõ$`«[`˝ Å« ∞
K≥áêÊe. P„â◊=∞OÖ’ XHõ Ü«Ú=‰õΩ_»∞ ZÑ¨C_»∂ Q˘_»= KÕã∂¨ Î =ÙO_Õ"å_»∞. J|^•ÌÖÏ_Õ"å_»∞. ~Ú`«~∞° Å`À `«QÍ^•
ÃÑ@∞ì‰Ωõ <Õ"å_»∞. XHõ ~ÀA# ÃÑ^ŒÌ `«∞áê#∞ ã¨$+≤Oì Kå_»∞. <Õ#∞ QÍ|~å Ñ¨_®¤#∞. q^•º~°∞e÷ fl ZÑ¨C_»∂ <Õ#∞ ^ŒO_çOK«Ö^Ë ∞Œ .
P~ÀA# <å‰õΩ KåÖÏ HÀÑÖ =zÛOk. <Õ#∞ J`«x ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ "≥àÏ¡#∞. ZO`« K≥ÑÊ≤ <å J`«_∞» qxÑ≤OK«∞HÀÖË^∞Œ . ##∞fl
"≥∂ãÿOKåÅx ‰õÄ_® „Ñ¨Ü∞« uflOKå_»∞. ^ŒQ~æ̂Æ Ñ¨_Ü ç Ú« #fl ~°∂à◊¡ Hõ„~° ZuÎ J`«_ç Éè∞í [O g∞^Œ QÆ\Qì̃ Í =_çO¤ Kå#∞. H˘>Ëì
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ##∞fl =}∞‰õΩ Ñ¨@∞ì‰Ωõ Ok. J`«_∞» ^•xfl „QÆÇÏ≤ Oz Ü«ÚO_»=K«∞Û. JO`«=~°‰Ωõ P q^èOŒ QÍ U q^•ºiú
q+¨Ü∞« OÖ’#∞ <Õ#∞ =º=Ç¨ÏiOz Ü«ÚO_»Ö^Ë ∞Œ . J`«_∞» Éè’~°∞# U_®Û_»∞. Hõq∆ ∞OK«=∞x "Õ_∞» ‰õΩ<åfl_»∞. ~°∂à◊¡ Hõ„~° `«ye
ÉÏ^èŒ Hõey#O^Œ∞# J`«_∞» U_»fiÖË^∞Œ . ZkiOK« `«Å∞K«∞‰õΩO>Ë ##∞fl Z^Œ∞~À¯QÆÅ â◊HÎ̃ J`«_Hç ˜ =ÙOk. J`«_ç =Ü«∞ã¨∞û
17 ãÖ=`«û~åÅ∞ xO_ç =ÙO@∞Ok. â◊s~°O |ÅOQÍ ‰õΩk=∞@ìOQÍ =ÙO@∞Ok. ~°∂à◊¡ Hõ„~°`À H˘\˜#ì Ñ¨C_»∞ <Õ#∞ Ñ¨_¤»
ÉÏ^è#Œ ∞ J`«_∞» „QÆÇÏ≤ Oz Ü«ÚO\Ï_»∞. `«~∞° "å`« J`«_∞» Z=fiih =ºuˆ~HÕK«Ö^Ë ∞Œ . HÍx ~°∂à◊¡ Hõ„~°`À H˘\ì̃#O^Œ∞‰õΩ
Hõey# Ñ¨âßÛ`åÎáêxfl D<å\˜ =~°‰Ωõ <Õ#∞ =∞izáÈÖË^∞Œ . <Õ#∞ J`«_xç H˘\ì̃ <å P`«‡#∞ QÍHõ <å Ñ¨â√◊ `åfixfl
„Ñ¨îŒ ≈OKå##∞ ÉèÜ í ∞« O <å‰õΩ HõeyOk.
Ñ≤ÅÅ¡ #∞ H˘\ì̃ "åiH˜ áê~îåÅ∞ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ <Õ#∞ =ºuˆ~H˜x. <å q^•º~°∞Ö÷ ’¡ XHõ¯x‚=∂„`«"∞Õ XHõ¯™êi =∂„`«"∞Õ
H˘\ì̃#@∞¡ <å‰õΩ ÉÏQÍQÆ∞~°∞.Î ~°∂à◊¡ Hõ„~°`À H˘\ì̃ <Õ#∞ =∞OzÑ¨x KÕâß<À ÖËHõ K≥_∞» Ñ¨x KÕâß<À D<å\˜ =~°‰Ωõ <Õ#∞
`ÕÅ∞ÛHÀÖË^∞Œ . J~Ú`Õ P ^ŒO_»# Ü«∞O^Œ∞QÆÅ Bz`«ºO q+¨Ü∞« "≥∞ÿ <å‰õΩ ãÖ^ÕÇÏ¨ O =Ù#flk. P<å\˜ ^ŒO_»#‰õΩ =¸ÅO
HÀÑÖ. =∞iÜ«Ú ^ŒO_çOKåÅ<Õ HÍOHõ.∆ <å‰õΩ Hõey# ^Œ∞óYO P ^ŒO_»#Ö’ =ºHõOÎ J~Ú`Õ ãÖ`À+≤Oz =ÙO_Õ"å}˜.‚ D
Ñ¶∞¨ @ìO [iQÍHõ q^•º~°∞Å÷ #∞ ^ŒO_çOKÕ „H˘`«Î q^è•#O <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl#∞. JÑ¨C_»∞ D „H˘`«Î q^è•<åxfl J#∞ãïOz Ü«ÚO>Ë
U"≥∞ÿ Ü«ÚO_Õ^À K≥ÑÊ¨ ÖË#∞. P q+¨Ü∞« O P Ü«Ú=‰õΩ_»∞ JÑ¨C_Õ =∞izáÈÜ«∂_»∞. J`«xÖ’ ÃÑ^ŒÌ =∂~°∞Ê =zÛO^Œx
‰õÄ_® <Õ#∞ K≥Ñ¨ÊÖË#∞. J~Ú`Õ D Ñ¶¨∞@ìO q^•º~°∞÷Ö q+¨Ü«∞OÖ’ ZÖÏ =º=Ç¨ÏiOKåÖ’ <å‰õΩ É’^èŒÑïzOk.
*Ï„QÆ`ÑÎ« _¨ ÖÕ Ï KÕãO≤ k. `«~∞° "å`« ‰õÄ_® H˘O^Œ~∞° Ü«Ú=‰õΩÅ∞ `«ÑC¨ Å∞ KÕâß~°∞. J~Ú`Õ "åix ^ŒO_»<åq^è•#O`À
^ŒO_çOK«Ö^Ë ∞Œ . D q^èOŒ QÍ ~Ú`«~∞° Å‰õΩ P`«‡tHõ} ∆ [~°áêÅ<Õ L^ÕâÌ º◊ O`À Hõ$+≤ KÕã#≤ <Õ#∞ P`«‡ ã¨∞QÆ∞}Ïxfl QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞HÀ™êQÍ#∞.
C. =∞Oz K≥_∞» Å q∞„â◊=∞O (35)

\ÏÖò™êìÜ∞ü P„â◊=∞OÖ’ q∞, Hˆ Å<£ ÉˇH± =∞~À ã¨=∞ã¨º#∂ <å ^Œ$+≤Hì ˜ `≥KåÛ~°∞. "å~°∞ K≥ÑÊ¨ #O`«=~°‰Ωõ P
q+¨Ü∂« xfl QÆ∞iOz <Õ#∞ Ü≥∂zOK«Ö^Ë ∞Œ . P„â◊=∞OÖ’ QÆÅ H˘O^Œ~∞° Ñ≤ÅÅ¡ ∞ LÑ¨„^Œ"åÅ∞ KÕ¿ã ~°HOõ . K≥_"¤» åà◊√¡ ~“_ôÅ∞
‰õÄ_®. "åà◊`¡ À ÉÏ@∞ <å =ÚQÆ∞~æ ∞° Ñ≤ÅÅ¡ ∞ WOHÍ H˘O`« =∞Ok Ñ≤ÅÅ¡ ∞ =ÙO_Õ"å~°∞. J\˜ì K≥_¤» Ñ≤ÅÅ¡ `À ÉÏ@∞ g∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞
=ÙO_»@O ã¨|ÉÏ Jx „Ñ¨âfl◊ q∞.ˆHÅ<£ÉHˇ ± "Õâß~°∞. XHõ<å_»∞ PÜ«∞# ã¨Ê+Öì QÍ =∂\Ï¡_∞» `«∂ ''g∞ Dq^è•#O <å‰õΩ
#K«ÛÖË^∞Œ , P~“_ô Ñ≤ÅÅ¡ ™êOQÆ`º« O =Å¡ g∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ K≥_áç È‰õΩO_® ZÖÏ =ÙO_»QÅÆ ~°∞?—— Jx J<åfl~°∞.
H˘OK≥O ¿ãÑ¨Ù PÖ’K«Ö’ Ñ¨_®¤<À ÖË^À <å‰õΩ QÆ∞~°∞Î ÖË^∞Œ . HÍx <Õ#∞ WzÛ# ã¨=∂^è•#O WÑ¨Ê\˜H© <å‰õΩ QÆ∞~°∞Î
=Ù#flk ''<å Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ P ~“_ô Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ =∞^èºŒ =`åºãÖ ZÖÏ K«∂Ñ¨QÅÆ #∞? WÑ¨Ù_»∞ "å~°O^ŒiH© <Õ<Õ ãÖ~°H‰∆õ Ωõ }˜H‚ ^õ •?
P Ü«Ú=‰õΩÅ∞ <å Ñ≤Å∞Ñ¨Ù "Õ∞~°̂H =KåÛ~°∞. Y~°∞ÛÅ∞ ~Ú¿ãÎ W"åàı "åà◊√¡ *’Ç¨#∞û|~°∞æ "≥o¡ ZÑ¨Ê\˜ÖÏ =ÙO_çáÈ`å~°∞.
~ÚHõ¯_çH˜ ~å=_»=∞O>Ë <åg∞^Œ ^ŒÜ∞« K«∂Ñ≤Oz#>Ë#¡ x, "åà◊√¡ "åà◊¡ `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ ÉèÏq¿ãÎ Pâ◊Û~°ºÑ¨_#» =ã¨~O° ÖË^∞Œ .
WHõ¯_çH˜ =zÛ "åà◊√¡ ~Ú|ƒO^Œ∞Å∞ Ñ¨_∞» `«∞<åfl~°∞. g∞‰õΩ <å‰õΩ ~¸ q+¨Ü∞« O `≥Å∞ã¨∞. <å‰õΩ Wk ^è~Œ ‡° ãÖHõ@O. "åà◊§#∞
WHõ¯_Õ <Õ#∞ =ÙOKåe. JO^Œ∞=Å¡ <å Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ‰õÄ_® "åà◊`¡ À ÉÏ@∞ =ÙO_®e. W`«~∞° Å HõO>Ë `å=Ú Q˘Ñ¨Ê"å~°=∞<Õ ÉèÏ=O
<å Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ WÑ¨Ê\˜ #∞O_Õ <Õ~Ê° @O `«Q∞Æ <å? ~Ú\ì̃ ÉèÏ=O "åi |∞„~°Ö’ HõeyOK«_=» ∞O>Ë "åà◊#¡ ∞ K≥_=¤» ∂~°Oæ Ö’
„Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ@ì_"» ∞Õ Hõ^•! "åà◊√¡ ~ÚÑ¨C_»∞ L#fl Ñïã≤u÷ Ö’ =ÙO>Ë<Õ =∞Ozk. =∞Oz K≥_∞» Å =º`åºãÖ „QÆÇÏ≤ OK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
gi QÆ∞}QÆ}ÏÅ „Ñ¨ÉÏè =O `À\˜ "åi g∞^Œ Ñ¨_^» xŒ =∂„`«O ZÖÏ J#QÆÅO? Uk U"≥∞<ÿ å "åix ~ÚHõ¯_» =ÙOK«Hõ
`«ÑÊ¨ ^Œ∞. JO^Œ∞=Å¡ U^≥<· å „Ñ¨=∂^ŒO Hõey`Õ J#∞Éèqí OK«Hõ `«ÑÊ¨ ^Œ∞—— Jx "åiH˜ ã¨=∂^è•#O ~ÚKåÛ#∞. q∞. Hˆ Å<£
ÉˇH± `«Å=ÓÑ≤ =∞ø#O =Ç≤ÏOKå~°∞. ~¸ „Ñ¨Ü∂≥ QÆO =Å¡ K≥_∞» HõeyO^Œx QÍx, "åi ã¨ÇÏ¨ "åãÖ =Å¡ <å Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ H©_∞»
"å\˜eO¡ ^Œx QÍx K≥ÑÊ¨ ÖË#∞. ÖÏÉèOí HõeyO^Œx =∂„`«O ã¨fiÜ«∞OQÍ „QÆÇÏ≤ OKå#∞. <å Ñ≤ÅÖ¡ Ö’ Q˘Ñ¨Ê"åà◊=¡ ∞#∞ ÉèÏ=O
U H˘OK≥O =Ù<åfl Jk `«yáæ È~ÚO^Œx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. JO^Œi`À ÉÏ@∞ =ÙO_»@O <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl~°∞.
`«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ *Ï„QÆ`Î« Ñ¨_`ç Õ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ K≥_¤» "åi ã¨ÇÏ¨ "åãÖ KÕã≤ ‰õÄ_® K≥_áç È~°x, =∞Oz"åig∞^Œ K≥_∞» Ü≥ÚHõ¯
„Ñ¨ÉÏè =O Ñ¨_^» xŒ <å Jaè„áêÜ«∞O. =∞# Ñ≤Åe¡ fl ÃÑ>ì̌Ö’ =¸ã≤ÃÑ_ç`Õ â◊√^ŒOú QÍ =ÙO\Ï~°x, |Ü«∞\˜H˜ f¿ãÎ JÑ¨q„`«∞Öˇ·
áÈ`å~°x J#∞HÀ=_»O ãïHÍ^Œ∞. J\˜ì xÜ«∞=∞"Õ∞g∞ ÖË^∞Œ . J~Ú`Õ ÉÏÅ∞~°∞, ÉÏeHõÅ∞ JkèHõ ãÖYºÖ’ Hõeã≤"∞≥ eã≤
=Ù#flÑ¨C_»∞, K«^Œ∞=Ù‰õΩO@∞#flÑ¨C_»∞ `«e¡ ^ŒO„_»∞Åg∞^Œ Láê^è•ºÜ«ÚÅg∞^Œ |~°∞=Ù Ñ¨_»@O MÏÜ«∞O. JÑ¨C_Õ
Láê^è•ºÜ«ÚÅ‰õΩ Hõi#î Ñ¨sHõ∆ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. "åà◊√¡ *Ï„QÆ`QÎ« Í =ÙO_»Hõ `«ÑÊ¨ ^Œ∞.
áê~îQ° `
Æ « Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ - 4
1. QÍOnèr ^Œ$+≤Öì ’ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ã¨∞ÅÉèOí QÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆÅ ÉèÏ+¨ ( )
1. Ç≤ÏOn 2. `«q∞à◊O 3. L~°∂Ì 4. =∂`«$ÉèÏ+¨
2. QÍOnè `«q∞à◊ ÉèÏ+¨ ZHõ¯_» <Õ~∞° Û‰õΩ#flk ( )
1._»~ƒ° <£Ö’ 2.=∞^Œ∞~åã¨∞Ö’ 3. ã‘=ì ∞~°∞g∞^Œ, *ˇÖ· ’¡ 4. ã¨|~°‡u P„â◊=∞OÖ’
3. HõO\˜`À „QÆÇÏ≤ Oz# ^•xHõO>Ë Ñ≤Å"¡ å_»∞ K≥q`À qx `«‰Ωõ ¯= „â◊=∞`À Z‰õΩ¯= „QÆÇÏ≤ ™êÎ_∞» . ( )
1.ÃÑ· q+¨Ü∞« O Jã¨`º« O 2. ÃÑ· q+¨Ü∞« O ã¨`º« O
3."åã¨# K«∂ã≤ „QÆÇÏ≤ ™êÎ_∞» 3. HõO\˜`À<Õ Z‰õΩ¯= „QÆÇÏ≤ ™êÎ_∞» .
4. |∞kúH˜ Ñ¨^∞Œ #∞ ÃÑ\ÏìÅO>Ë ( )
1. |∞kÌ KÕ`« "åºÜ«∂=∞O KÕ~ÚOKåe 2. P`«‡ KÕ`« "åºÜ«∂=∞ KÕ~ÚOKåe
3. jÅO KÕ`« "åºÜ«∂=∞O KÕ~ÚOKåe 4. q^•º~°∞Å÷ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞ HõiyOKåe
5. É’^è#Œ Ö’ QÍOnè =ºuˆ~HÕz#k ( )
1. Ñ≤ÅÅ¡ #∞ H˘\ì̃ "åiH˜ áê~îåÅ∞ K≥ÑÊ¨ _®xfl
2. Ñ≤ÅÅ¡ #∞ H˘@ì‰Ωõ O_® áê~îåÅ#∞ <ÕiÊOK«_®xfl
3. H˘`«qÎ ^è•#O ^•fi~å áê~îåÅ∞ K≥ÑÊ¨ _®xfl
4. Ñ≤ÅÅ¡ q+¨Ü∞« O `«e^ŒO„_»∞Å‰õΩ K≥ÑÊ¨ _®xfl
ã¨=∂^è•<åÅ∞: 1–4† 2–3† 3–2† 4–1† 5–1.

O `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxfl ÑÖ^˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌO =∞Å∞Ñ¨Ù uÑ≤ÊOk. JO`« =~°‰Äõ ~å[º"Õ∞e# K«OÑ¨Ó ~°K#« , Ñ¨^ºŒ
~°K#« Å‰õΩ `À_»∞QÍ =K«# ~°K#« Å∞ =K«# „Ñ¨„H˜Ü∞« Å∞ "≥Å∞QÆ∞ K«∂™ê~Ú. =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ rq`« qâıëêÅ∞ rq`«
K«i„`«Å∞, P`«‡Hõ^ÅŒä ~°∂ÑÖÖ’ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =KåÛ~Ú.
O ã‘fiÜ«∞ K«i„`«Å∞, P`«‡ Hõ^ÅŒä ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Kåi„`«Hõ ~°K<« å qÉèÏQÍxH˜ ãÖ|OkèK^Õ Õ J~Ú<å Wk Hˆ =ÅO Hõ^Œä
HÍ^Œ∞. K«i„`« HÍ^Œ∞. Hõ@∞ìH^õ Œä JO`«HOõ >Ë HÍ^Œ∞. =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ rq`« q=~°}, r=#â‹e· , J#∞Éè"í åÅ ã¨=∂Ç¨~°O
`«ÑÊ¨ "Õ~∞° HÍ^Œ∞.
O P`«‡ Hõ^ÅŒä ∞ `Õ<≥ Ñ¨@∞ìÖÏO\˜q. =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ =∞^è∞Œ ~° ã¨$‡`«∞Å =∞^è∞Œ =ÙÖË P`«‡ Hõ^ÅŒä ~°∂ÑÖÖ’ =∞#O^ŒiH˜
Åaèã∞¨ <Î åfl~Ú.
O QÍOnèr ~åã¨∞H˘#fl 'ã¨`º« O`À <å „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞— P`«‡Hõ^Œä 1927Ö’ "≥Ú^Œ\˜ ™êiQÍ QÆ∞[~åf ÉèÏ+¨Ö’ #=r=#
„@ã¨∞ì "å~°∞ „Ñ¨K∞« iOKå~°∞. P `«~∞° "å`« POQÆ¡ J#∞"å^•xfl 'Ü«∞OQ∑ WO_çÜ∂« — Ñ¨„uHõ „Ñ¨K∞« iOzOk. P`«‡ Hõ^Œä
`≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^ŒO "Õ=¸i ~å^è•Hõ$+¨=‚ ¸iÎ KÕ™ê~°∞. Wk 1993Ö’ „Ñ¨K∞« i`«"∞≥ Oÿ k. 2004 <å\˜H˜ _≥|ƒk"ÕÅ
„Ñ¨`∞« Å∞ J=Ú‡_»Ü∂« º~Ú.
O '=∞Ç¨`«‡— J<Õ Ñ¨ÔŒ "≥∂Ç¨Ï<£ ^•ãπ Hõ~O° K«O^£ QÍOnè ¿Ñ~°∞Ö’ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ '=∞Ç¨`å‡— QÍOnèQÍ q#∞uÔHH˜¯Ok.
ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º K«i„`«Ö’ J`«ºO`« H©ÅHõ"∞≥ #ÿ =ºHÎ̃ QÍOnèr. ÉèÏ~°fÜ«ÚÅO^ŒiH˜ QÍOnèr „áê`«óã¨‡~°}Ü
© Ú« _»∞
O ã¨`º« "Õ∞ ^Õ=Ù_»x, =∞~À ^Õ=Ù_»∞ ÖË_x» QÍOnèr |ÅOQÍ qâ◊fiã≤OKå_»∞. „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’ Ñ¨~fi° `åÅ∞ ZO`« Z`≥#· "À
ã¨`º« O - JÇ≤ÏOã¨Å∞ JO`Õ Z`≥#Î· q. J"Õ =∂#"åoH˜ t~À^è•~åºÅ∞. =∂#"åoH˜ Hˆ =∆ ∞Hõ~åÅ∞ Jx QÍOnèr
qâ◊fiã≤OKå_»∞.
O `å#∞ KÕã#≤ ã¨`º« „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅxflO\˜x „Ñ¨[Å =ÚO^Œ∞OK« QÆey`Õ ZO`À „Ñ¨Ü∂≥ [#O KÕ‰Äõ ~°∞ `«∞O^Œx QÍOnè
qâßfiãÖ.
O QÆ`« =ÚÑ¶Ê¨ ~ù Ú ãÖ=`«û~åÅ#∞O_ç QÍOnè `«# rq`«OÖ’ KÕã#≤ HÍ~åºÅhfl P`«‡ ^Œ~≈° #O HÀã¨"∞Õ . QÍOnèr ~°K<« å
"åºãÖQÆO, ~å[H©Ü∞« O~°OQÆ „Ñ¨"âÕ O◊ ‰õÄ_® JO^Œ∞HÀã¨"∞Õ .
O D [QÆ`∞« ÖÎ ’ ã¨`º« O `«ÑÊ¨ =∞~˘Hõ\˜ Ug∞ ÖË^#Œ ∞ #=∞‡HõO ~ÀA‰õΩ ~ÀA‰õΩ QÍOnèÖ’ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨`åº<Õfiâ◊}‰õΩ
^èŒ∂o Hõ}O HõO>Ë z#flQÍ LO_®Åx QÍOnèr ÉèÏ=#. ¢ÔH· ã¨Î= W™ê¡O =∞`åÅ∞ ‰õÄ_® D q+¨Ü«∂xfl
|ÅÑ¨~°∞ã¨∞Î<åfl~Ú.
O QÍOnèr Ñ¨Ósfi‰õΩÅ∞ ãÖ™ê÷<åÖ’¡ =∞O„`«∞Å∞QÍ Ñ¨x KÕâß~°∞. QÍOnè `«O„_ç HõÉÏQÍOkè. HõÉÏQÍOkèH˜ #Å∞QÆ∞~°∞
ÉèÏ~°ºÅ∞ <åÅæ= ÉèÏ~Ô º· # Ñ¨Ù`«bÉèÏ~ÚH˜ QÍOnè [x‡OKå~°∞. QÍOnè `«e¡ Ñ¨~=° ∞ ™êkèfi. `«O„_ç ‰õΩÖÏaè=∂x. ã¨`º«
„Ñ≤Ü«Ú_»∞.
O QÍOnèr U_ÕO_»¡ =Ü«∞ã¨∞Ö’ áÈ~°∞|O^Œ~∞° Ö’ „ÃÑ=· ∞i áê~îâ° ßÅÖ’ KÕ~å~°∞. áê~îâ° ßÅ q^ŒÜ∞« Ö’ QÍOnè Ju
™ê=∂#∞º_»∞. QÍOnèH˜ ã≤Q∞Æ æ Z‰õΩ¯=. P HÍ~°}OQÍ ã¨=∂*ÏxH˜ ^Œ∂~°OQÍ LO@∞O_Õ"å_»∞.
O XHõ™êi q^•ºâßY JkèHÍi áê~îâ° ßÅ `«xvH˜ =zÛ#Ñ¨Ù_»∞ Ñ¨sHõÖ∆ ’ `å#∞ ~åã≤# `«ÑC¨ #∞ „Ñ¨H¯õ "å_ç ^ŒQ~æÆ ° K«∂ã≤
~åÜ«Ú@‰õΩ ~Ú+ì̈Ñ_¨ Ö» ^Ë ∞Œ . QÍOkè z#flÑ¨C_»∞ `«~Q° uÆ Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ `«ÑÊ¨ W`«~° Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ K«k"Õ "å~°∞ HÍ^Œ∞.
z#fl`«#OÖ’ „â◊=}∞_»∞ Hõ^Œä Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞x <å@HõO `«#ÃÑ· f~°x =Ú„^Œ "ÕãO≤ ^Œx QÍOnèr K≥ÑC¨ ‰õΩ<åfl~°∞.
O \ÏÖò™êì~Ú P„â◊=∞OÖ’ KÕã#≤ U~åÊ@∞¡ ã¨ÑÅ¨¶ =∞Ü«∂º~Ú. L^ŒÜ∞« O Ñ¨Ó@ =º=™êÜ«∞O, QÆ$Ç¨ÏHÍ~åºÅ∞, =∞^è•ºÇ¨ÏflO
HÍ¡ã∞¨ Å∞ [iˆQq.
O QÍOnè ã‘=ì ∞~°∞ g∞^Œ =∞iÜ«Ú *ˇà· ’¡ `«q∞à◊O <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl_»∞.
O q^•º~°∞Å÷ âßs~°H,õ =∂#ã≤Hõ tHõ}
∆ <≥~Ñ° @
¨ O HõO>Ë "åiH˜ P`«‡ tHõ}
∆ QÆ~Ñ° _¨ O» Hõ+=ì̈ ∞xÑ≤OzOk.
O Ñ≤ÅÅ¡ #∞ H˘\ì̃ "åiH˜ áê~îåÅ∞ K≥ÑÊ¨ _®xH˜ QÍOnè =ºuˆ~HÕKå_»∞.
O `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ *Ï„QÆ`ÑÎ« _¨ `ç Õ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ K≥_"¤» åi ã¨ÇÏ¨ "åãÖ KÕã≤ ‰õÄ_® K≥_ç áÈ~°x =∞Oz "åi g∞^Œ K≥_"¤» åi
„Ñ¨ÉÏè =O Ñ¨_^» xŒ QÍOnè Jaè„áêÜ«∞O.
JÉèÏº™êÅ∞
30.7 áê~îåO`« „Ñ¨âfl◊ Å∞

A. HÕk „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ W~°"·≥ ÜÕ∞ã≤ "åHÍºÅ‰õΩ q∞OK«x ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~åÜ«∞O_ç.
1. P`«‡ Hõ^ÅŒä ∞ `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Pq~°ƒqù Oz# q^è•xfl `≥ÅÊO_ç
2. =∞Ç¨`«∞‡_»∞ `«# P`«‡ Hõ^#Œä ∞ ~åã¨∂Î KÕã#≤ „Ñ¨™êÎ=##∞ q=iOK«O_ç
3. QÍOnèr [#‡ =$`åÎO`åxfl `≥ÅÊO_ç
4. QÍOnèr ÉÏÅºOÖ’ [iy# =ÚYº ãÖÑ¶∞¨ @#Å#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç
5. Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ JHõ~∆ *° Ï˝#O HõeOæ K«∞@‰õΩ QÍOnèr K≥ÑÊ≤ # J#∞ãïOK«^yŒ # =ÓºÇ¨ÖËq?
6. q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ P`«‡ tHõ}
∆ #∞ ZÖÏ QÆ~Ñ° =¨ K«∞Û?
7. =∞Oz K≥_∞» Å q∞„â◊=∂xfl QÍOnèr ã‘fiHõiOz# q^è"Œ ∞≥ \˜kì ?
8. QÍOnèr rq`«OÖ’x „Ñ¨^•è # ãÖÑ¶∞¨ @#Å#∞ ~åÜ«∞O_ç
B. D HÕk QÆ^•ºxfl K«kq WzÛ# „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ XHÀ¯"åHõºOÖ’ ["å|∞Å∞ ~åÜ«∞O_ç.
L™êÎ^£ |_Õ QÆ∞ÖÏO PbMÏ<£ (JÑïz`« QÆ^ºŒ O)
'|_Õ QÆ∞ÖÏO PbMÏ<£ 1902 U„Ñ≤Öò 2# ÖÏÇ¨ÏŸ~üÖ’ [x‡OKå~°∞. Ç≤ÏO^Œ∂™êÎh QÍ„`« ãÖw`«OÖ’ Q˘Ñ¨Ê ¿Ñ~°∞
á⁄O^•~°∞. Ñ≤#`«O„_ç L™êÎ^£ HÍÖËMÏ<£ =^ŒÌ QÍ„`« ãÖw`«O <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl~°∞. 1924= ãÖIIÖ’#∞, 1939= ãÖIIÖ’#∞
JdÅ ÉèÏ~°`« ãÖw`« =∞Ç¨ã¨ÉÖíè ’¡ áêÖÁæ#_»O`À ^Õâ"◊ åºÑÖÎ QÍ PÜ«∞# H©iÎ "åºÑ≤OzOk. PbMÏ<£ „ÑüÉè‰í Ωõ "≥∞K«∞ÛH˘x
Jaè=∂#∞Å∞ ãÖw`« ™ê„=∂@∞ìQÍ PÜ«∞##∞ „Ñ¨ã∞¨ uÎ OKå~°∞.
1941= ãÖIIÖ’ ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ QÍ#HõKiÕ KÕã#≤ Ñ¨Ù_»∞ QÆ∞ÖÏO PbMÏ<£ QÍix JdÅ ÉèÏ~°`« „Ñ¨^=Œä ∞ „âı}˜
QÍÜ«∞‰õΩxQÍ „Ñ¨É∞íè `«fiO QÆ∞iÎOzOk. 'Ñ¨^‡Œ Éè∂í +¨}—ü a~°∞^•xfl WzÛ ã¨`¯« iOzOk. ãÖw`« <å@Hõ JHÍ_»g∞ ã¨Éºíè `«fiO
‰õÄ_® "åiH˜ ÅaèOzOk.

PÜ«∞# xQÆifi, x~å_»O|~°∞_»∞. ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å`À PÜ«∞# XHõ™êi WÖÏ J<åfl~°∞. '<å ¿Ñ~°∞ QÆ∞ÖÏO PbMÏ<£, JO>Ë
<Õ#∞ JO^ŒiH© QÆ∞ÖÏO (¿ã=‰õΩ_»∞) J#fl=∂@—. x*ÏxH˜ ãÖw`« „Ñ≤ÜÚ« ÅO^Œ~∂° PÜ«∞#‰õΩ QÆ∞ÖÏ=ÚÖË. P =∞Ç¨
QÍÜ«∞‰õΩ_»∞ 1968 U„Ñ≤Öò 23# ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^Œ∞Ö’ H©iâÎ +ı µ¨ ÅÜ«∂º~°∞.
„Ñ¨â◊flÅ∞ :
1. |_Õ QÆ∞ÖÏO PbMÏ<£ ZÑ¨C_»∞, ZHõ¯_» [x‡OKå~°∞?
[...................................................................................
2. QÆ∞ÖÏO PbMÏ<£‰Ωõ ^Õâ"◊ åºÑÎ̈OQÍ H©iÎ =K«∞Û@‰õΩ HÍ~°}"≥∞#ÿ ã¨Éíè Uk?
[..................................................................................
3. QÆ∞ÖÏO PbMÏ<£ #∞ „Ñ¨^=Œä ∞ „âı}˜ QÍÜ«∞‰õΩ_»∞QÍ QÆ∞iÎOz#^≥=~°∞?
[..................................................................................
4. xQÆifi J<Õ Ñ¨^•xH˜ J~°"÷ ∞Õ q∞?
[..................................................................................
5. QÆ∞ÖÏO PbMÏ<£‰Ωõ ãÖw`« „Ñ≤ÜÚ« Å∞ ZO^Œ∞‰õΩ QÆ∞ÖÏ=ÚÅÜ«∂º~°∞?
[..................................................................................
C. HÕk =K«#O K«^=Œ O_ç. `«~åfi`« „Ñ¨âfl◊ Å‰õΩ XHÀ¯ "åHõºOÖ’ ã¨=∂^è•#O ~åÜ«∞O_ç.
yi[# *Ïu Ju „áêp#"≥∞Oÿ k. Ñ¨Ù~å}ÏÖ’¡, WuÇ¨™êÖ’¡ D q+¨Ü∞« „Ñ¨™êÎ=# LOk. ãÖã¨$¯`«, `≥Å∞QÆ∞
HÍ"åºÖ’¡ Hõ=ÙÅ∞ ãÖ^Œ~åƒù#∞QÆ∞}OQÍ yi[#∞Å#∞ =i‚OKå~°∞. „Ñ¨|O^è•Ö’¡ yi[#∞Å „Ñ¨™êÎ=# qÑ¨ÙÅOQÍ HõxÊã¨∞OÎ k.
=∞# WuÇ¨ã¨, Ñ¨Ù~å}ÏÖˇ#· ~å=∂Ü«∞}OÖ’ QÆ∞Ç¨ï_»∞, â◊|i, ÉèÏ~°Ò« Ö’ UHõÅ=Ùº_»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "åà◊¡ „Ñ¨™êÎ=# LOk.
Hõ=ÙÅ HÍ"åºÖ’¡ LÑ¨Ü∂≥ yOz# â◊|~°, Ñ¨ÙoO^Œ, H˜~å`«, xâß^Œ, Å∞|ú, É’Ü«∞, Zé∞Hõ, K≥OK«∞, aèÅ,¡ HÀÜ«∞, "åº^èŒ
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ â◊ÉÏÌÅ∞ yi[#∞Å‰õΩ Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^•Å∞QÍ HõxÊ™êÎ~Ú. "åb‡H˜, UHõÅ=Ùº_»∞, QÆ∞Ç¨ï_»∞, â◊|i "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "åà◊√§
yi[#∞ÖË. H˜~å`«∞_Õ "åb‡H˜Ü∞ÿ≥ ~å=∂Ü«∞}Ïxfl ãÖã¨$¯`«OÖ’ ~åâß_»∞. HõqHÀH˜ÅÜ≥∞ÿ ÉèÏ~°fÜ«∞ ãÖã¨$¯uH˜ Z#ÖËx H©iÎ
„Ñü+ª̈Å∞ ãÖáêkOz ÃÑ\Ïì_∞» . UHõÅ=Ùº_»∞ Ñ¨@∞ì^ÅŒ ‰õΩ „Ñ¨fHõ. „^À}∞xH˜ Ñ¨~ÀHõ∆ t+¨µº_»∞. ÉèHí Î̃ „â◊^ÅúŒ `À qÅ∞q^Œº#∞
JÉèºí ã≤OKå_»∞. QÆ∞~°∞ÉèHí xÎ̃ „Ñ¨îŒ ≈Oz ™ê\˜ÖxË g~°∞_»xÑ≤OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. WHõ yi[#∞Å x~°‡Å ÉèHí HÎ̃ ˜ x^Œ~≈° #O â◊|i.
P"≥∞ ÉèHí Î˜ áê~°=â◊ºOÖ’ =Úxy ZOye ÑÖ_»#¡ ∞ ÃÑ\˜ì N~å=Úx J#∞„QÆÇ¨ xfl á⁄OkOk.
ÉèÏ~°fÜ«∞ K«i„`«Ö’ ‰õÄ_® yi[#∞Å „Ñ¨™êÎ=# LOk. =∂=àÏg~°∞_≥#· `å<år, aèÅ∞¡ <åÜ«∞‰õΩ_≥#· cè=∂KåO^Œ∞
yi[#∞ÖË. g~°∞ Jig~°ÉÜ íè ∞« OHõ~∞° Å∞, ^è~·≥ º° ™êÇ¨Ï™êÅ‰õΩ „Ñ¨fHõÅ∞. g~°∞ K«i„`«Ö’ z~°ã‡¨ ~°}Ü
© Ú« Å∞QÍ xeKå~°∞. gi
™êfiq∞ÉèHí ,Î̃ ~å[ÉèHí ,Î̃ ^ÕâÉ◊ Híè Î̃ J"≥∂Ñ¶∞¨ O. =∞# ^ÕâßxH˜ ™êfi`«O„`«ºO ~åHõ=ÚO^Õ yi[#∞Å∞ „a\˜+π „Ñ¨É∞íè `åfixH˜

=ºuˆ~HõOQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕâß~°∞. POˆQÜ ¡ ∞« JkèHÍ~°∞Å#∞ ZkiOKå~°∞. cÇ¨~üÖ’ KÒs L^Œº=∞O, =ÚO_® `≥QÅÆ
u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞, J™êûOÖ’ MÏã‘Å u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞, QÆ∞[~å`üÖ’ aèÅ∞¡Å u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ yi[#∞Å ^ÕâÉ◊ Híè HÎ˜ ˜ x^Œ~≈° <åÅ∞.
PO„^è„Œ áêO`«OÖ’ QÀO_»∞Å∞, H˘=∞~°Ocè=Ú <åÜ«∞Hõ`åfi# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕâß~°∞. JÅ∂¡i ã‘`å~å=∞~åA <åÜ«∞Hõ`åfi#
Jyæ^˘~°, =∞Å∞¡^˘~°Å∞ „a\˜+π JkèHÍ~°∞Å J~åK«HÍÅ#∞ Z^Œ∞~˘¯<åfl~°∞. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕã#≤ ã¨=∞‡Hõ¯ ™ê~°=∞‡Å∞ g~°=x`«Å∞QÍ
„Ñ¨ãk≤ HÔú HÍ¯~°∞. „Ñ¨[Å KÕ`« P~åkèOÑ¨|_»∞`«∞<åfl~°∞.
1. Ñ¨Ù~å}ÏÖ’¡ WuÇ¨™êÖ’¡ „Ñ¨™êÎ=# QÆÅ *Ïu Uk
[............................................................................
2. 'yi[#∞Å∞— J#∞ Ñ¨^•xH˜ Ñ¨~åºÜ«∂Å∞QÍ LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞#Î fl Ñ¨^•ÖËq
[...........................................................................
3. ZOyeÑÖ_»#¡ ∞ N~å=ÚxH˜ ÃÑ\˜ì J#∞„QÆÇ¨ xfl á⁄Ok# "åÔ~=~°∞
[...........................................................................
4. '=ºuˆ~Hõ=ÚQÍ— J#∞ Ñ¨^•xH˜ J~°"÷ ∞Õ q∞
[...........................................................................
5. HõqHÀH˜ÅÜ≥∞ÿ # yi[#∞_»∞ Z=~°∞
[...........................................................................

O QÍOnèr P`«‡Hõ^Œä Ñ¨ÓiÎQÍ K«^=Œ O_ç. gÖˇ`· Õ XHõ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ H˘#∞HÀ¯O_ç ("≥Å ~°∂. 30. =∂„`«"∞Õ ) QÍOnèr ã¨`º« O
HÀãÖ, ^ÕâO◊ HÀãÖ Ñ¨_#ç „â◊=∞#∞ `≥Å∞ûHÀO_ç.
O QÍOnèr qÅ∞=Å HÀãÖ `«ÑO≤ z# q^è•xfl PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ HÀO_ç.
O =∞#^ÕâO◊ HÀãÖ, HõhãÖ =∞#á⁄~°∞QÆ∞"åi ãÖHˆ =∆ ∞O HÀãÖ =∞#"Õ∞O KÕÜ∞« QÆÅ"≥∂ PÖ’zOK«O_ç.
O =∞i H˘O^Œ~∞° =∞Ç¨ÏhÜ«ÚÅ P`«‡ Hõ^ÅŒä ∞ K«^=Œ O_ç. JO^Œ∞‰õΩ ^ŒQ~æÆ Ö° ’x „QÆO^ä•ÅÜ«∂xH˜ "≥à§◊ O_ç
O P`«‡ Hõ^ÅŒä `À ÉÏ@∞ „Ñ¨ã^≤ úŒ =º‰õΩÅÎ rq`« K«i„`«Å∞ K«^=Œ O_ç. WO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ g∞ Láê^è•ºÜ«ÚÅ#∞
ãÖ„Ñ¨kOK«O_ç.

Registration Form

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Registration Form

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

`≥Å∞QÆ∞ Ñ¨s=∞àÏÅ∞

305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ

PO„^èŒ „Ñ¨^âÕ ò ™ê~°ﬁ„uHõ q^•ºÑ‘~O°î "åi Lz`« Ñ¨OÑ≤}©

First Published : 2011

All Rights Reserved

Type setting at : M/s Pavan Graphics

3. N _®II. Ñ≤. gˆ~â◊eOQÆO 4. _®II ^ŒÇÏ¨ QÍO ™êO|=¸iÎ

7. „á⁄ÃÑ¶ã¨~ü Ü«∞"£∞. q[Ü«∞ÅH˜∆‡ 13. q^•ﬁ<£ a. H˜~}

8. PKå~°º ~åqHõO\˜ =ã¨∞#O^Œ<£

1. N=∞u l. Hõ#Hõ"å}˜ 2. N Ü«∞"£∞. J#O`åKå~°∞ºÅ∞

3. _®II Ü«∞"£∞. q. Ü«∞ãπ. ã¨`º« <å~åÜ«∞} 3. _®II Ü«∞<£.Ü«∞ãπ.q.Ü«∞<£.P~ü. Åe`å HÍ"Õ∞â◊ﬁi

1.1 JÉèºí ã¨# Ñ¶e¨ `åÅ∞

~å`« - â‹Å· ∞Å∞

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 4

áê~î°QÆ`« „Ñ¨â◊ﬂÅ∞ 1.4

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 10

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 12

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 16

1.9 JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞ KÕÜ∞« =Åã≤#k

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 24

2.1 JÉèºí ã¨# Ñ¶e¨ `åÅ∞

27 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 28

29 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

31 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 32

35 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

37 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 38

(iii) ã¨OÜ«ÚHõÎ "åHÍºÅ∞

39 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

41 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

2.7 ™ê=∂#º "åºHõ~°}ÏOâßÅ∞

43 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

47 ã¨Okè – ã¨=∂ã¨O – "åHõºO

2.8 JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞ KÕÜ∞« =Åã≤#k

3.0 Éè∂í q∞Hõ

™êÇ≤Ï`åºxH˜ JÅOHÍ~åÅ∞ PÉèí~°}ÏÖˇ·`Õ *ÏfÜ«∂Å∞, ™ê"≥∞`«Å∞ PÉèí~°}ÏÅ∞

3.1 JÉèºí ã¨# Ñ¶e¨ `åÅ∞

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 56

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 62

3.7 H©ÅHõ ÉèÏ=#Å∞

3.9 ™ê=∂#º "åºHõ~°}ÏOâßÅ∞

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 64

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 66

3.10 J^Œ#Ñ¨Ù JÉèÏº™êÅ∞

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 68

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 70

4.0 Éè∂í q∞Hõ

4.1 JÉèºí ã¨# Ñ¶e¨ `åÅ∞

~°K«#‰õΩ w@∞~å~Ú QÆ^Œº"≥∞ÿ`Õ QÆ^•ºxH˜ w@∞ ~å~Ú "åºã¨O

"åºã¨ Éè^Ë •Å∞

3. "åº™êÅ#∞ Zxﬂ ~°HÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û. ( )

'##ﬂÜ«∞ QÍi „Ñ¨ã#¨ ﬂ Hõ^•ä Hõe`å~°Ü

âß¢ã*Î̈ Ï˝#=¸ - Éè∫uHõ ã¨Oã¨¯ $f

T@∞‰õÄi ÅH©‡∆ HÍO`«=∞‡ ("åºã¨O)

4.6 H©ÅHõ ÉèÏ=#Å∞

Intermediate (APOSS) 305 - `≥Å∞QÆ∞ "åK«HOõ 84

4.8 JÉèÏºã¨‰Ωõ Å∞ KÕÜ∞« =Åã≤#k

5.1 JÉèºí ã¨# Ñ¶e¨ `åÅ∞

5.4 H˘O^Œ~∞° Hõ^‰Œä Ωõ Å∞ - Ñ¨iK«Ü∞« O

A. |O_®~°∞ JK«Û=∂O| (1874–1905)

C. Náê^Œ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß¢ãÎ≤

5.7 H©ÅHõ ÉèÏ=#Å∞

`≥Å∞QÆ∞Ïu =∞#k xO_»∞QÆ "≥Å∞QÆ∞Ïu =∞#k