UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET
ODSJEK ZA HISTORIJU
KATEDRA ZA ARHEOLOGIJU

Namik Balešić

ARHIV VOJVODINE
SEMINARSKI RAD

Dr.doc.Amir Duranović

Sarajevo, Decembar 2018

Uvod

Arhiv Vojvodine,nalazi se u autonomnoj pokrajini Vojvodini u Novom Sadu(21101),ulica Žarka

Vasiljevića 2A u Republici Srbiji.Arhiv Vojvodine je počeo da radi 1926.god.,a njegov zvanični
naziv je tada glasio Državna arhiva u Novom Sadu.Rješenjem pomoćnika ministra prosvjete
pov.br.1566,od 5.augusta 1926.god¨za arhivara Državne arhive u Novom Sadu¨bio je postavljen
dr.Dimitrija Kirilović.U decembru iste godine,Kirilović je angažovao velikog poznavaoca
arhivske građe,dr.Aaleksu Ivića,da sačini¨izvještaj o stanju i obimu arhivske građe županija i
gradova na području Vojvodine¨(današnje teritorije AP Vojvodine).Arhiv Vojvodine je javna
ustanova zaštite arhivske građe i registraturskog materijala,koji nastaju radom pravnih i
istaknutih fizičkih lica i porodica na teritoriji AP Vojvodine.Arhiv Vojvodine
evidentira,preuzima,štiti,sređuje,obrađuje,objavljuje i omogućuje javnu dostupnost arhivske
građe stvaralaca koji sus prestali da rade,i građu stariju o od trideset godina onih stvaralaca koji
još uvijek rade.Svoj pravni status Arhiv Vojvodine,zasniva na odredbama zakona o zaštiti
kulturnih dobara iz 1994,zakona o kulturi iz 2009,i zakona o utvrđivanju nadležnosti AP
Vojvodine iz 2009.god.
Historijat

Osnivanje

Arhiv Vojvodine je počeo da radi 1926. godine, a njegov zvanični naziv je tada glasio Državna
arhiva u Novom Sadu. [1] Rešenjem pomoćnika ministra prosvete pov. br. 1566, od 5. avgusta
1926. godine „za arhivara Državne arhive u Novom Sadu“ je bio postavljen dr Dimitrija
Kirilovića. U decembru iste godine, Kirilović je angažovao velikog poznavaoca arhivske građe,
dr Aleksu Ivića, da sačini „izveštaj o stanju i obimu arhivske građe županija i gradova na
području Vojvodine“ (današnje teritorije AP Vojvodine).

Dimitrije Kirilović je upornim višegodišnjim radom uspeo u nastojanju da u Arhiv prenese

arhivsku građu: Bačko-bodroške županije iz Sombora; Torontalske županije iz Velikog
Bečkereka; Tamiške županije iz Vršca; Šajkaškog bataljona; deo arhivske građe Kikindskog
distrikta i Nemačko-banatskog graničarskog puka broj 12; Narodnog odbora iz 1848/49;
arhivsku građu gradova Novog Sada i Petrovaradina; Kameničkog vlastelinstva; Narodne uprave
za Banat, Bačku i Baranju; Zbirku planova mesta u Vojvodini (koja se nalaze na današnjoj
teritoriji AP Vojvodine) s početka 18. veka; matične knjige rođenih, umrlih i venčanih od
početka 18. veka (duplikate rađene za potrebe državnih organa); pisama istaknutih ličnosti iz
javnog i kulturnog života, i ostalu građu koja autentično svedoči o delovanju, životu i radu, kao i
političkim, društveno-ekonomskim i kulturno-istorijskim prilikama u kojima su njeni stvaraoci
živeli i delovali. Dr Kirilović je kao član Državne komisije za restituciju arhivske građe, uspeo
da prenese u Novi Sad veliki deo građe iz Mađarske, Austrije i Rumunije.

Posle završetka Aprilskog rata, Arhiv se našao na teritoriji takozvane Nezavisne Države
Hrvatske. Okupacione vlasti su deo građe preselili iz zgrade Magistrata u Garnizonsku upravu, a
deo su odneli u Beč. Osim toga, Rudolf Šmit, bivši činovnik Arhiva, a kojeg su okupatori
postavili „za komesara Državne arhive u Novom Sadu i Istoriskog društva“, je prisvojio u ličnom
interesu vredan deo arhivske građe i preneo ga u Čehoslovačku pred sam kraj rata. Veliki deo
građe je uništen prilikom preseljenja Arhiva u kazamate Petrovaradinske tvrđave 1943, gde se
nalazio do 1945. godine, kada je preostalu arhivsku građu Arhiva, Glavni narodnooslobodilački
odbor Vojvodine preselio u suterenske prostorije Banske palate u Novom Sadu.

Posle Drugog svetskog rata, Arhiv je 29. aprila 1946. godine, nastavio rad sa nazivom,
Vojvođanska arhiva, nastavljajući prikupljanje i zaštitu arhivske građe. Za upravnika je bio
imenovan Franja Malin, koji je ovu dužnost obavljao do 1946, kada je za upravnika imenovan dr
Marko Maletin, dotadašnji arhivar u Arhivu. Osim zaštite arhivske građe koju je prikupljao i
čuvao, Arhiv je pratio rad, i probleme arhivskih središta u AP Vojvodini, koja su osnivana u
periodu od 1946. do 1954. godine.

Arhiv je 1951. promenio naziv u: Državna arhiva AP Vojvodine. Ovaj naziv je promenjen 1958,
u: Istorijski arhiv AP Vojvodine. Iste godine, Arhiv je započeo rad i na sređivanju arhivske građe
fonda Kraljevske banske uprave Dunavske banovine, koji je preuzet od Izvršnog veća AP
Vojvodine 1956. godine. Arhivu je 1967. godine, pripojen Poljoprivredni arhiv iz Novog Sada,
osnovan 1962. godine kao specijalizovana arhivska ustanova za sređivanje i obradu arhivske
građe iz oblasti poljoprivrede i vodoprivrede.
Naziv ustanove je promenjen u: Arhiv Vojvodine, kako i danas glasi, 1970. godine. Tokom
sedamdesetih i osamdesetih godina 20. veka na osnovu protokola o saradnji sa arhivima u
Mađarskoj, Rumuniji, Čehoslovačkoj i SSSR-u, koji su podrazumevali razmenu stručnjaka na
bazi reciprociteta i odgovarajućih programa, Arhiv Vojvodine je organizovao istraživanja i
zaštitna snimanja arhivske građe koja je od značaja za istoriju današnje teritorije AP Vojvodine u
arhivima tih zemalja, sa ciljem upotpunjavanja celina svojih fondova i zbirki. Obeležavajući
osamdeset godina rada, Arhiv Vojvodine je 2006. godine, potpisao protokole o saradnji sa
Mađarskim državnim arhivom, Arhivom Glavnog grada Budimpešte, Arhivom Bosne i
Hercegovine, Arhivom Republike Srpske, Arhivom Federacije Bosne i Hercegovine i Državnim
arhivom Crne Gore.

Arhiv Vojvodine je za svoj stručni, naučni i kulturni rad dobio više društvenih priznanja i
nagrada: Orden zasluga za narod – nagrada Predsedništva SFRJ, 1986. godine; Zlatna arhiva –
koju dodeljuje „Fondacija Aleksandra Arnautovića“ 1999. godine; Iskra kulture – nagrada
Zavoda za kulturu Vojvodine, 2006. godine.

Arhiv Vojvodine je ukazom predsednika Republike Srbije odlikovan Sretenjskim ordenom,

drugog stepena, 2016. godine, za naročite zasluge u očuvanju kulturnog i istorijskog nasleđa,
povodom 90 godina postojanja i uspešnog rada.

Arhivska građa u Arhivu Vojvodine

Najstariji dokument u Arhivu Vojvodine je pergamentni fragment rukopisa, prema stručnoj

paleografsko-arheografskoj analizii radiokarbonskoj analizi metodom 14C vreme nastanka je
datovano u 12–13. vek (stručne i naučna analiza su rađene tokom 2015). Rukopis je nastao na
pergamentu, glavnina teksta je ispisana crnim mastilom; jedini ukras u rukopisu predstavljaju
jednostavni cinober inicijali. Radi se o dvolistu iz Brevijara, pisanom latinskim jezikom,
karolinškom minuskulom. Tekst predstavlja delove bogosluženja iz Četrdesetnice.

Arhiv Vojvodine čuva i stručno održava (oko) 9.000 metara arhivske građe u 566 arhivskih
fondova i zbirki. Građa je nastajala u periodu od 12–13. veka do 2010. godine. Jezik građe je
latinski, nemački (pismo gotica), mađarski, srpski narodni i književni jezik u različitim epohama,
standardni srpski jezik a samo sporadično ima dokumenata i na drugim jezicima (francuski,
italijanski, grčki). Arhiv čuva i arhivsku građu nastalu radom organa uprave i javnih službi iz
perioda Habzburške monarhije i Austro-Ugarske carevine – županija Bačko-bodroške,
Torontalske i Tamiške, Ilirske dvorske komisije, deputacije, Ilirske dvorske kancelarije i organa
Srpskog Vojvodstva i Tamiškog Banata, Kraljevine SHS – oblasti Bačke, Beogradske i Sremske,
Kraljevine Jugoslavije – Kraljevske banske uprave Dunavske banovine, i FNRJ odnosno SFRJ –
organa AP Vojvodine, pravosudnih organa, vojnih, kulturnih, prosvetnih, naučnih, zdravstvenih,
socijalnih, privrednih, sportskih, društveno-političkih i verskih, institucija, ustanova,
organizacija, društava i udruženja koji su delovali ili deluju na teritoriji današnje AP Vojvodine.
Arhiv čuva i lične i fondove istaknutih pojedinaca čija je delatnost značajna za istoriju AP
Vojvodine.
Prema evidenciji koja se vodi u sali za istraživače, navodimo fondove i zbirke koji su do sada
najviše istraživani: Ilirska dvorska komisija i deputacija – Beč (1745–1777), 1688–1792; Ilirska
dvorska kancelarija – Beč (1791–1792), 1791–1792; Bačko-bodroška županija – Baja, Sombor
(1688–1849), 1688–1849; Torontalska županija – Veliki Bečkerek (1779–1849), 1731–1849;
Tamiška županija – Temišvar (1779–1849), 1731–1849; Šajkaški graničarski bataljon –Titel
(1763–1873), 1768–1878; Zemaljska uprava za Srpsko Vojvodstvo i Tamiški Banat – Temišvar
(1849–1861), 1849–1861; Društvo za Srpsko narodno pozorište – Novi Sad (1861–1954), 1779–
1954; Tehnička direkcija Akcionarskog društva Kanala Kralja Petra I – Sombor (1921–1945),
1802–1957; Narodna uprava za Banat, Bačku i Baranju – Novi Sad (1918–1919), 1918–1919;
Trgovinsko-industrijska i zanatska komora – Novi Sad (1919–1941), 1919–1941; Kraljevska
banska uprava Dunavske banovine – Novi Sad (1929–1941), 1929–1941; Glavni
narodnooslobodilački odbor Vojvodine – Novi Sad (1943–1945), 1944–1946; Vojna uprava za
Banat, Bačku i Baranju – Novi Sad, (1944–1945), 1944–1945; Skupština SAP Vojvodine – Novi
Sad (1945–1991), 1945–1982; Izvršno veće SAP Vojvodine – Novi Sad (1946–1991), 1946–
1985; Zbirka karata i planova, 1794–1956; Zbirka povelja i diploma, 1565–1861; Zbirka
matičnih knjiga Vojvodine, 1826–1895. O arhivskoj građi fondova i zbirki se vode sve Zakonom
propisane evidencije.

Zgrade – sedište Arhiva Vojvodine kroz vreme

Od svog osnivanja, Arhiv je imao problem sa prostorom za smeštaj građe. Prvo, privremeno
sedište je bilo u prostorijama Prosvetnog inspektorata (Futoški put 77, danas Futoška ulica 17, u
kojoj se nalazi srednja Elektrotehniča škola „Mihajlo Pupin“). U toj zgradi su se nalazile i
Ženska učiteljska škola i Trgovačka akademija, a Arhiv je dobio na korišćenje samo dve
prostorije, iako je Dimitrije Kirilović tražio ceo sprat sa 30 prostorija. Zato je, 1934. godine
Arhiv preseljen iz Novog Sada u Petrovaradin u zgradu Petrovaradinskog magistrata (Jelačićeva
ulica 8, danas Beogradska 6) gde je dobio 15 prostorija. Međutim, u tim prostorijama nije bilo ni
elementarnih uslova za čuvanje i zaštitu, ali je Arhiv silom prilika tu ostao do završetka
Aprilskog rata. Tada je građa preseljena u prostorije Garnizonske upraveu Petrovaradinu, a zatim
1943. godine, u kazamate Petrovaradinske tvrđave. Arhivska građa je 1945. godine ponovo
premeštena, u prostorije suterena Banske palate (tadašnje zgrade Glavnog
narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine, danas sedište Vlade AP Vojvodine, Bulevar Mihajla
Pupina 16). Budući da je restitucijom vraćana građa koja je odneta u inostranstvo tokom Drugog
svetskog rata (iz Beča1947, iz Čehoslovačke 1959, iz Budimpešte 1960), pokazalo se da je i ovaj
prostor nedovoljan. Građa dobijena restitucijom, 120 sanduka spisa i knjiga, nalazila se u
hodniku suterena.

Problem je rešen, tako što su od Srpske pravoslavne crkve iznajmljene prostorije u Sremskim
Karlovcima– prostorije u Patrijaršijskom dvoru (Trg Branka Radičevića 8) i zgrada Narodnih
fondova (Trg Branka Radičevića 3), u koje je Arhiv preseljen 1956. godine. Arhivska građa je iz
zgrade Narodnih fondova od decembra 1959. do februara 1960, preseljena u zgradu bivšeg
Karlovačkog magistrata (Trg Branka Radičevića 1, tada sedište Mesnog narodnog odbora u
Sremskim Karlovcima, danas sedište SO Sremski Karlovci). Preseljenjem Arhiva u Sremske
Karlovce, bilo je omogućeno da se do tada prikupljena arhivska građa samo pregledno rasporedi.
Međutim, pripajanjem građe Poljoprivrednog arhiva, Arhiv Vojvodine, je opet imao problem sa
smeštajem građe, pa je 1968. godine deo građe prenet u konake manastira Beočina (građa koja se
nalazila u konacima manastira, preneta je 2000. u sadašnju zgradu Arhiva Vojvodine).

Zgrada u kojoj se nalazio Okružni zatvor, sagrađena je 1901. godine, a namenski je adaptirana za
potrebe Arhiva Vojvodine 1988. godine, i krajem oktobra iste godine, Arhiv je preseljen iz
Sremskih Karlovaca. Zgrada je svečano otvorena 27. aprila 1989. godine. Odlukom Vlade
Republike Srbije iz 2007. godine, ova zgrada je proglašena spomenikom kulture.

Depoi Arhiva Vojvodine imaju kapacitet za 12 kilometara arhivske građe. Opremljeni su

metalnim policama i pomičnim električnim „vozovima“, higrometrima i termometrima koji
kontrolišu klimatske uslove unutar depoa, kao i protivpožarnom opremom i aparatima za
otkrivanje požara. Arhiv je 2008. uveo elektronsku kontrolu ulaza i izlaza u depoe. Manipulaciju
arhivskom građom iz depoa do radnih prostorija i sale za istraživače omogućuju dva teretna lifta.

Upravnici/direktori
Dr Dimitrije Kirilović („arhivar“1926–1932; upravnik 1932–1941); okupacione vlasti su 1941.
godine postavile Rudolfa Šmita, bivšeg činovnik Arhiva „za komesara Državne arhive u Novom
Sadu i Istoriskog društva“, alion nije do kraja rata ostao u kontinuitetu na toj dužnosti; posle
Drugog svetskog rata na mesto „šefa Državne arhive u Novom Sadu“ je bio postavljen Franja
Malin (1946). Od tada, na čelu ustanove su bili: dr Marko Maletin (1946–1949); Živojin
Radulovački (1949–1953); Dragoslav Jovanović (1954–1955); Milorad Rajić v. d. direktora
(1955–1956); Sava Atanacković (1956–1958); Velimir Mihajlović, v. d. direktora (1958–1964);
Đorđe Marđeloški (1964–1969); mr Sredoje Lalić (1969–1971); dr Kalman Čehak (1971–1979);
Danka Miljević, v. d. direktora (1979–1980), dr Sava Živkov (1980–1989); Pavle Stanojević
(1989–2003); Stevan Rajčević (2003–2013); Branimir Andrić (2013–2018). Od 21.06.2018.
godine direktor Arhiva Vojvodine je dr Nebojša Kuzmanović.

DJELATNOST

Svoj pravni status Arhiv Vojvodine zasniva na odredbama Zakona o zaštiti kulturnih dobara iz
1994, Zakona o kulturi iz 2009, i Zakona o utvrđivanju nadležnosti AP Vojvodine iz 2009.
godine.

Arhiv Vojvodine je javna ustanova zaštite arhivske građe i registraturskog materijala, koji
nastaju radom pravnih i istaknutih fizičkih lica i porodica na teritoriji AP Vojvodine. Arhiv
Vojvodine evidentira, preuzima, štiti, sređuje, obrađuje, objavljuje i omogućuje javnu dostupnost
arhivske građe stvaralaca koji su prestali da rade, i građu stariju od trideset godina onih
stvaralaca koji još uvek rade. Čuva arhivsku građu pokrajinskih i državnih organa (nekih
državnih organa ili njihovih delova, prethodnih država u čijem sastavu je bilateritorija današnje
AP Vojvodine: Habzburške monarhije, Austro-Ugarske, Kraljevine SHS/Jugoslavije; i
socijalističke Jugoslavije 1945–1991); ustanova, javnih preduzeća i drugih stvaralaca koji su
delovali na teritoriji današnje AP Vojvodine. Takođe, čuva i građu koja je nastajala van ove
teritorije u pojedinim istorijskim razdobljima, a koja je od značaja za istoriju Pokrajine. Arhivska
građa koju Arhiv Vojvodine čuva i stručno održava, autentično svedoči o delovanju, životu i
radu, kao i političkim, društveno-ekonomskim i kulturno-istorijskim prilikama u kojima su njeni
stvaraoci živeli i delovali.

U oblasti prethodne zaštite, Arhiv Vojvodine je nadležan za zaštitu arhivske građe i

registraturskog materijala kod 727 stvaralaca i imalaca, arhivske građe i registraturskog
materijala, osnovanih na teritoriji Pokrajine. Arhiv je stručni nadzor nad radom registratura
počeo da obavlja 1957. godine.

Arhiv je matičnu delatnost obavljao u periodu od 1970. do 1990. godine, a Izvršno veće AP
Vojvodine je donelo 2003. godine Odluku o utvrđivanju funkcije matične ustanove Arhiva
Vojvodine u Novom Sadu, u oblasti zaštite arhivske građe i registraturskog materijala. U skladu
sa ovom odlukom, Arhiv prati i proučava razvoj arhivske delatnosti i predlaže mere za njeno
unapređivanje, vodi zakonom propisane evidencije o arhivima, arhivskim odeljenjima, arhivskoj
građi, arhivskim fondovima i zbirkama u AP Vojvodini, vrši nadzor i pruža stručnu pomoć
arhivima i arhivskim odeljenjima AP Vojvodine i na osnovu prikupljenih podataka izrađuje
analizu stanja u arhivima AP Vojvodine.

Arhiv u dva ispitna roka tokom godine organizuje predavanja i stručni arhivistički ispit za
zaposlene u arhivima u AP Vojvodini.

Tehnička zaštita arhivske građe osim u depou, obavljana je u knjigoveznici i laboratoriji za

mikrofilmovanje. U knjigoveznici, formiranoj 1957. godine, urađeni su novi povezi i prepovezi
za preko dve hiljade najugroženijih knjiga iz 19. veka. U laboratoriji za mikrofilmovanje
snimljeno je preko 2.000.000 snimaka dokumenata iz fondova Arhiva Vojvodine, a Arhiv čuva
više od 600.000 snimaka arhivske građe iz arhiva Mađarske, Rumunije, Slovačke, Austrije,
Češke, Ukrajine i Rusije, koje je dobio na osnovu međunarodne razmene. Od 2015. godine u
Arhivu je otpočeo rad u Laboratoriji za konzervaciju i restauraciju arhivske građe.

Arhiv je od 1955. godine počeo da obrađuje arhivsku građu, i do sada je priređeno 150
analitičkih inventara sa (oko) 500.000 analitičkih opisa, koji čine jezgro informacionog sistema
Arhiva Vojvodine (ISAV). Analitički inventari i katalozi odabranih sadržaja dokumenata se rade
prvenstveno za arhivske fondove nastale do 1918. godine, čija je građa pisana na latinskom,
nemačkom (pismo gotica) i mađarskom jeziku.

Arhiv Vojvodine prati tokove savremenog informacionog društva i razvija svoj informacioni
sistem uz primenu međunarodnih arhivskih standarda Opšti međunarodni standard za opis
arhivske građe ISAD(G) i Međunarodni standard arhivskog normativnog zapisa za pravna,
fizička lica i porodice ISAAR (CPF), koje je usvojio Međunarodni arhivski savet. U okviru
informacionog sistema, otpočeta je i digitalizacija dokumenata.

Arhiv poseduje čitaonicu/salu za korišćenje arhivske građe, u kojoj godišnje istražuje između sto
i dvesta istraživača. Od 1956. kada su korisnici počeli da istražuju, bilo je (oko) šest hiljada
istraživača. Arhivsku građu u Arhivu Vojvodine koriste i istraživači iz inostranstva, prvenstveno
iz Mađarske, Austrije, Nemačke i Rumunije, ali i ostalih zemalja, tako da su u Arhivu istraživali
i korisnici iz Rusije, Ukrajine, Francuske, Velike Britanije, Sjedinjenih Američkih Država i
Japana. Istraživačima je, dostupan i knjižni fond biblioteke (specijalna), koji poseduje 9.500
monografskih i (oko) 6.000 serijskih publikacija. U biblioteci je 2009. godine završen projekat
konverzije lisnog kataloga, koji je dostupan preko računarske mreže u Arhivu Vojvodine.

Arhiv izdaje i uverenja o podacima sadržanim u arhivskoj građi na zahtev stranaka, u

javnopravne i privatnopravne svrhe. Od 1986, od kada se vode posebne evidencije o ovim
zahtevima, podatke iz arhivske građe tražilo je (oko) četrdeset hiljada stranka.

STALNA POSTAVKA

Na izložbi je bilo prikazano 616 dokumenata na 215 panoa, odabranih po kriterijumu

vremenskog nastajanja, istorijskog značaja, naučne, kulturne i umetničke vrednosti.

Za izložbu su izrađene kopije dokumenata koje radi verodostojnosti dokumenata veličinom,

izgledom i bojom odgovaraju originalima. Na izložbi su prikazani najznačajniji i najdragoceniji
izvori koji osvetljavaju našu bogatu prošlost, omeđenu geografskim prostorom: današnjom
Vojvodinom, Dunavskom banovinom, Bačko-bodroškom, Torontalskom, Tamiškom i Sremskom
županijom, Srpskim Vojvodstvom i Tamiškim Banatom, i svim područjima Habsburške
monarhije na kojima su živeli Srbi, u različitim državnopravnim područjima i društvenim
sistemima, i verskim zajednicama.

Izložena dokumenta (povelje, diplome, ukazi, svedočanstva, rešenja, odluke, raspisi, katastarski
planovi, projekti, mape, notni zapisi, pisma, forografije i drugo) obuhvataju period od 1565.
(najstariji dokument koji se čuva u Arhivu) do 1970. godine.