EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI

UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE

ST. BONAVENTURE, N. Y.

GUILLELMI DE OCKHAM

Opera Philosophica et Theologica

OPERA THEOLOGICA

VI
 GUILLELMI DE OCKHAM
OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA

AD FIDEM CODICUM MANUSCRIPTORUM EDITA

CURA

INSTITUTI FRANCISCANI
UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE

St. Bonaventure University

St. Bonaventure, N. Y.

1982
 VENERABILIS INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

QUAESTIONES
IN LIBRUM TERTIUM SENTENTIARUM
(REPORTATIO)

EDIDERUNT

FRANCISCUS E. KELLEY

ET

GIRARDUS I. ETZKORN

St. Bonaventure University

St. Bonaventure, N. Y.

1982
 Editioni atque impressioni huius volnminis munifice contnlit
! Donatio Publica ad Artes Liberales Promovendas, quae est admi-
I nistratio sui iuris Statuum Foederatorum (vulgo National Endowment
for the Humanities) per suam sectionem cui curae est libros edendos
; et evulgandos promovere.

Copyright © 1982 The Franciscan Institute

of St. Bonaventure University

Library of Congress Catalogue Card Number: 81-67741

Printed in Italy

Tipografia Porziuncola — Santa Maria degli Angeli

 INTRODUCTIO

Editionem criticam operam Venerabilis Inceptoris prosequentes, post

quaestiones in II Sententiarum l, in praesenti volumine quaestiones eiusdem
in III Sententiarum lectoribus offerimus.

Codices manuscripti

Reportatio quaestionum Ockham in III librum Sententiarum in 13 codi-

cibus manuscriptis ad nos pervenit. Ex his 8 ex toto contulimus 4 vero attente
perlegimus, sed eorum nonnisi lectiones notabiliores indicavimus. Unum to-
taliter negleximus, cum non sit nisi descriptio alterius codicis lecti sed non
collati.

Codices collati:
A - Mediolani, Bibi. Ambrosiana, C. 281 inf.
B - Gottingae, Bibl. Universitatis, Theol. 118.
C - Oxonii, Bibl. Collegii Balliol 299.
D - Oxonii, Bibl. Collegii Merton 100.
E - Monachii, Bibl. Universitatis, F. 52.
F - Parisiis, Bibl. Mazarine 893.
G - Giessae, Bibl. Universitatis 732.
P - Parisiis, Bibl. Nat., lat. 16,398.

Codices lecti sed non collati:

L - Olomuci, Bibl. Capitularis, C. O. 327.
Codex Bruxellis, Bibl. Regia 3512.
Codex Salamanticae, Bibl. Universitatis, 2641 (Olim Matriti, Palacio 206).
Codex Florentiae, Bibl. Nat., Conv. soppr. A. 3. 801.
Codex Berolini, Bibl. Status, lat. Q. 928.

1 Guillelmus de Ockham, Quaestiones in II Sententiarum (Opera Theologica V, ed. G. Gál

et R. Wood, St. Bonaventure, N.Y. 1981).
8* INTRODUCTIO

Praeterea contulimus editionem Lugdunensem, anno 1495 impressam, et

eius lectiones variantes per Z notavimus.
Cum 12 ex 13 codicibus enumeratis contineant etiam quaestiones in II
Sententiarum, illi descripti sunt in introductione ad Opera Theologica V, ideo-
que superfluum esset eos hie iterum describere. Unus codex (P) ibi non de-
scriptus est:
Parisiis, Bibl. Nat. lat. 16,398. - Chartaceus, saec. XV, ff. 331, mm. 210 X
150, binis columnis, 37-45 lineis per columnam. Scriptus est a duobus ama-
nuensibus, quorum primus scripsit ff. 1-124 et 296-331, alter vero ff. 125-294.
Ff. 187r-188v et 294v-295v sunt alba.
Liber III inc. f. Ira: «Circa tertium librum quaero utrum solus Filius
univit sibi naturam humanam in unitate suppositi... ».
Expl. f. 96rb: « et post habitus scientiae generatur, modo quo alibi dictum
est. De ista dubitatione quaere plus in Ok. quaestione de Verbo, quomodo
aliquis potest mentiri et aliquis non ».
In quaestione 12, ubi quaeritur utrum omnis habitus virtuosus generetur
ex actibus, in summo f. 68r, notatur alia manu: «De passionibus istis tractat
Chaton in 3° ». Liber III scriptus est ab uno amanuense Gallico.
Ff. 96rb-171rb continetur reportatio quaestionum Ockham in IV Sen¬
tentiarum; et ff. 171rb-331va Quodlibeta Septem eiusdem Venerabilis Incep-
toris L

II

Notanda quaedam de codicibus manuscriptis

Ea quae de adfmitatibus et de qualitate codicum dicta sunt in introductione

ad Opera Theologica V (pp. 15*-22*), valent — paucis exceptis — etiam de
quaestionibus libri III. Quantum ad codicem P (Paris., Bibl. Nat. lat. 16,398)
spectat, iste ad eandem familiam pertinet ac codex A (Mediolanensis). Unus
tamen non est exemplar alterius nec ambo ab uno eodemque exemplari fuerunt
descripti. Ambo textum satis correctum et fidelem exhibent. Habent quidem
errores et omissiones communes, sed frequenter unus corrigit errores vel
supplet omissiones alterius.
Sicut in introductione ad Opera Theologica V (p. 16*) dictum est, codex
Berolinensis « non est nisi accurata et pulchra transcriptio codicis Olomu-

1 Guillclmus de Ockham, Quodlibeta Septem (Opera Theologica IX, ed. J. Wey, St. Bonaven¬
ture, N.Y. 1980).
 DE CODICIBUS MANUS CRIPTIS 9*

censis », qua de causa de hoc códice de faciemus mentionem.

cetero non
Codicem Olomucensem, qui reportationem quaestionum Ockham in forma
abbreviata continet, ex integro conferre non potuimus, eum tamen attente
perlegimus et lectiones eius variantes, quae notatu dignae nobis videbantur,
indicavimus: breviores quidem in apparatu lectionum variantium, longiores
vero in apparatu fontium.
Codex Mertonensis (D) in quaestionibus 1, 5 et 6 assimilatur codici
Olomucensi. In his igitur questionibus describendis amanuensis codicis Mer¬
tonensis eodem vel simili exemplari usus est ac amanuensis codicis Olomu-
censis. Eaedem enim omissiones et variationes utrobique occurrunt. Ex. gr.
in ceteris manuscriptis primo recitatur series dubiorum et postea series so-
lutionum. In his tribus quaestionibus unumquodque dubium immediate se-
quitur sua solutio. In códice Olomucensi seu in abbreviatione iste processus
in omnibus quaestionibus servatur. Talis ordinatio arbítrio abbreviatoris de-
betur. Etenim ipsemet fatetur in quaestione disputata De aeternitate mundi 1 :

« Ideo respondcbo ad rationes in contrarium, quas ego abbreviator pono singillatim quamli-
bet cum sua responsione et non simul responsiones, sicut facio communitcr in abbreviatione tota
iscius lecturae » (f. 13vaV

Quod ad alias 9 quaestiones spectat, codex Mertonensis eundem textum prae-

bet ac ceteri codices collati. Eas igitur ex toto contulimus, quaestiones vero
1, 5 et 6 eadem via ac ratione ac codicem Olomucensem.
Ex hoc exemplo plane apparet quam difficile sit stemma codicum re-
perire. In hoc quidem exemplo plane apparet quod amanuensis nunc unum
nunc aliud exemplar prae manibus habuit, sed huiusmodi mutatio non semper
est ita manifesta.
Textus etiam codicis Gottingensis (B) non raro assimilatur textui abbre-
viationis seu codicis Olomucensis. Huiusmodi similitudo manifestior est in
quaestionibus 9 et 10, minus vero apparens in quaestione 11. Textus quaestio¬
num 1, 5-8, consuetis lectionibus variantibus exceptis, convenit cum textu
aliorum codicum collatorum, sed in quaestionibus 2-4 et 12 occurrunt quaedam
sententiae quae in nullis aliis manuscriptis leguntur.
Codices quidem Bruxellensem, Florentinum et Salamanticensem attente
perlegimus, sed eos non contulimus. Rationes quare hi codices non erant
conferendi, assignantur in introductione ad Opera Theologica V (p. 16*).

1 Guillelmus de Ockham, Quaestiones Variae (Opera Theologica VIII, ed. G. Eczkorn, F.

Kelley, J. Wey, St. Bonaventure, N.Y., in praep.).

10* INTRODUCTIO

III

De loco debito trium quaestionum de speciebus sensibilibus

et de distinctione potentiarum sensitivarum

Quaesciones 2, 3 et 4 praesentis voluminis in editione Lugdunensi im-

pressae sunt ut quaestiones 18, 17 et 26 libri II. Sed quod ad locum earum at-
tinet, codices manuscripti inter se notabiliter discrepant, sicut discrepant etiam
allusiones quae ad eas in aliis libris vel in aliis quaestionibus fiunt. Quaestio
igitur est utrum Ockham has quaestiones in libro II aut in libro III tractave-
rit. De hac re etiam editores inter se dissentiebant, et diu disceptabant utrum
hae quaestiones in libro II aut in III essent edendae b

1. Argumenta pro libro II

a) Argumentum ex codicibus manuscriptis

Tres quaestiones 'Utrum sensibile imprimat speciem suam in medio',
'Utrum causetur species in potentia sensitiva vel in organo' et 'Utrum po-
tentiae sensitivae differant ab anima et inter se' in libro II Reportationis legun-
tur in sequentibus codicibus manuscriptis: B (qq. 26, 27, 28); F (qq. 18, 17,
26); G (qq. 25, 24, 26); H (qq. 18, 17, 26); et cod. Berol. 928 (qq. 23, 24,
25), quibus accedit editio Lugdunensis a. 1495 (qq. 18, 17, 26). Codex G et
editio Lugdunensis principaliter a códice F derivant, et per consequens unam
familiam constituunt 2, etiamsi codex G omnes tres quaestiones in finem
libri collocat. Similiter L et codex Berolinensis ut unus testis considerari
debent, quia ut dictum est, codex Berolinensis est exemplum codicis L.

b) Argumentum ex citationibus
In hoc paragrapho consideramus modum quo Inceptor ipse vel reporta-
tor has quaestiones alibi memorat, an scilicet velut quaestiones in futurum
tractandas aut quaestiones iam prius tractatas. Consentaneum est quod iste
secundus modus citandi maioris ponderis est quam primus L

1 Editores non latuit quam frequenter numeri Arabici 2 et 3 ab amanuensibus confundantur ;

saepe etiam verba 'patet', 'patebit', 'patuit' in codicibus simili abbreviatione exprimuntur.
2 Cf. Guillelmus de Ockham, Quaestiones in II Sententiamm (Opera Theolagica V, ed. G.
Gál et R. Wood, St. Bonaventure, N.Y. 1981, 20*-22*).
3 Cf. ex. gr. OPh II, 84, 320, 325, 373; OTh I, 390, etc., ubi Venerabilis Inceptor proposuit
 DE LOCO DEBITO TRIUM QUAESTIONUM 11*

a) Allusiones in tempore futuro [dicetur in secundo]

Ockham in Scripto, I, d. 3, q. 6 (OTh II, 517s.) dicit: « vocans phantas-
mata, sicut patebit in secundo, ipsamet singularia sensibilia phanta-
siata ». Haec allusio spectat ad quaestionem quae nunc est q. 3 libri III (infra,
p. 121). In eodem Scripto, I, d. 27, q. 3 (OTh IV, 248), legimus: « Sed de isto
dicetur in secundo ubi tractabitur de speciebus quae ponuntur in medio
et in potentiis cognitivis». Haec sententía considerarí potest ut allusio sive
ad q. 2 sive ad q. 3 praesentis voluminis, vel accuratius ad problema utrum
color sit in medio (infra, pp. 47-64). Item, in Scripto, I, d. 37, q. un. (OTh IV,
570), ubi memoratur dictum Aristotelis 'movens est simul cum moto', Ockham
addit: « De ista tamen auctoritate magis patebit in secundo, ubi diffusius
dicetur ad earn». Inceptor hoc principium explicat in quaestione quae nunc
est q. 2 libri III (infra, p. 48, lin. 16 - p. 50, lin. 6; p. 59, lin. 16 - p. 60, lin. 2;
p. 64, lin. 18 - p. 66, lin. 13).

[3) Allusiones in tempore praeterito [dictum est in secundo ]

Quantum nobis solum bis remittitur lector ad has quaestiones
constat,
ut iam prius (in secundo) tractatas. Primus locus occurrit in q. 7 libri IV
Reportationis (ed. Lugdun., q. 5 H, ubi tamen scriptum est 'sicut supra pro-
batum est'). Hie Ockham dicit: « ...dico quod ad actionem corporalem non
requiritur contactus corporalis. Turn quia distans potest agere in distans sicut
prius probatum est in secundo». 'Actio in distans' in tota q. 2 libri III
praesupponitur et defenditur, sed magis expresse probatur infra, pp. 48-51,
53-56, 60, 140.
Alius locus invenitur in libro IV, q. 9 (ed. Lugdun., q. 7 G), ubi Ockham
dicit: «...et sic requiruntur dispositiones accidentales ad talem actum [tan-
gendi] tamquam causae partiales sicut in secundo dictum est ». Haec
allusio spectat ad q. 3 (infra, p. 127) et ad q. 4 (infra, pp. 132-39).

y) Conclusio
Testes principales traditionis quae has tres quaestiones libro II assignat,
sunt codices B, F, G et L, in quibus quaestiones istae in fine libri IIleguntur.
Testimonium tamen codicis L (seu abbreviatoris) ambiguum est. Una enim
ex parte revera ponit has quaestiones ad finem libri II, sed ex alia parte in

commentaries in futurum scribendos, quos tamen nunquam scripsit, vel proposuit aliquod pro¬
blema in quodam loco tractandum quod tamen postea alibi tractavit.
12* INTRODUCTIO

quadam nota marginali (scripta eadem manu ac textus codicis) unam earum
assignat ad librum III: « Istud quod sequitur pone in 3° libro in quaestione
'Utrum potentiae sensitivae differant realiter' ». Ista nota marginalis 1 respicit
idem notabile de peccato originali quod censores Avenionenses reprehenderunt.
Istud notabile varii codices in variis locis scribunt: codices B et L in fine q. 3
libri III, F et G in fine q. 1 libri III, D in fme libri III, editio vero Lugdunensis
in fine libri II. Attamen in codicibus A, C, E et P revera scriptum est post
quaestionem 'Utrum potentiae sensitivae differant realiter', ubi iuxta notam
marginalem codicis L ponendum est.

2. Argumenta pro libro III

a) Argumentum ex testimonio codicum

Tres quaestiones, quarum locum quaerimus, in libro III Reportationis
leguntur in sequentibus codicibus manuscriptis : A, P, et Florent., Nat. conv.
A. 3. 801 (qq. 2, 3, 5); C, E, et Salam. bibl. Univ. 2641 (qq. 2, 3, 4); D (qq. 11,
12, 13 [seu in fine libri III]. Praeterea, in codice Oxon. Merton 106, ubi
tantum tabula Reportationis habetur, hae quaestiones numerantur ut qq. 2,
3 et 4 libri III 2. Velut argumentum ex silentio notamus quod elm 8943, ubi
leguntur II et IV Reportationis, quaestiones istae in libro II non occurrunt 3.

b) Argumentum ex articulis censura notatis

Quod locus debitus harum quaestionum sit liber III potius quam II,
confirmari potest si attente examinetur duplex series iudiciorum Commissio-
nis Pontificiae a Ioanne XXII institutae 4. Ut notum est, Commissio ista

i Amanuensis, ut videtur, transcripsit non solum textum quaestionis sed etiam notas margi-

nales sui exemplaris.

2 Codex Oxon., Merton 106 ad eandem familiam pertinet ac Oxon., Balliol 299 [C] ; cf.

introductio ad OTh IV, 21*. Videsis etiam magistralem descriptionem huius codicis a J. C. Wey
factam in introductione ad OTh IX, 17*—19* .
3 Cf. G. Etzkorn, « CLM 8943 — Mediaeval Potpourri, Contemporary Consternation»,

in Studies Honoring Ignatius C. Brady, Friar Minor (Franciscan Inst. Publications, St. Bonaventure,
N.Y. 1976, pp. 347-368).
4 Cf. A. Pelzer, « Les 51 articles de Guillaume Occam censures en Avignon en 1326 », Revue

d'histoire ecclésiastique, XVIII (1922) 240-270; etiam Philosophes Médievaux, ed. A. Pattin et E.
Van de Vyver, VIII, 508-519. J. Koch, « Neue Aktenstíicke zu dem gegen Wilhelm Ockham in
Avignon gefiihrten Prozess », Recherches de théologie ancienne et médiévale, VII (1935), 350-380;
VIII, 79-93; 168-197; Kleine Schriften - II. Storia e Letteratura, v. 128, pp. 275-365.
 DE LOCO DEBITO TRIUM QUAESTIONUM 13*

compósita erat ex sex magistris, Ioanne Lutterell primas partes agente h Ar-
ticuli censura notati, quantum nobis constat, omnes ex libro Sententiarum
seu ex Orãinatione et Reportatione sunt extracti. Ad propositum nostrum clarius
illustrandum exhibemus tabulam sequentem in qua indicantur articuli simul
cum locis ubi 'in libro Ockham' occurrunt.

Scriptum Ed. crit. 1[R] 2[V] Report. Ed. crit. 1[R] 2[V]
Ockham OTh Avenio Ockham OTh Avcnio

Prol., q- 1 I, 38s. 21 10 III, q. 1 VI, 38 4 28

Prol., q- 1 I, 50s. 22 38 III, q. 3 VI, 121s. 5 30
Prol., q- 2 I, 110s. 23 11 III, q. 4 VI, 138 6 31
Prol., q- 3 I, 140 24 39 De pecc. [Lugd. II
Dis. í, q. 2 I, 398s. 25 40 orig. Sent., q. 26] 7 2
Dis. í, q. 5 I, 457 26 41 III, q. 5 VI, 151s. 8 24
Dis. í, q. 5 1,464 27 12 III, q. 9 VI, 279s. 11-12 3
Dis. í, q. 6 I, 505s. 28 46 III, q. 9 VI, 295 13 34
Dis. 2, q. 1 II, 17s. 29 42 III, q. 9 VI, 306 14 35
Dis. 2, q- 1 II, 17s. 30 42 III, q. 10 VI, 340s. 37 15
Dis. 2, q- 1 II, 25 31 43 III, q. 10 VI, 350 15 36
Dis. 2, q. 1 II, 25 32 44
Dis. 2, q. 1 II, 27 34 45 IV, qq. 3-5 [Lugd. 3E] 41 7
Dis. 2, q. 3 II, 93 33 29 IV, qq. 3-5 [Lugd. 3H] 43 4
Dis. 2, q. 4 II, 134 35 13 IV, q. 6 [Lugd. 4N] 44 47
Dis. 3, q. 2 II, 402s. 36 14 IV, q. 6 [Lugd. 40] 45 48
Dis. 3, q. 2 II, 403s. 38 16 IV, q. 6 [Lugd. 4G] 9 21
Dis. 3, q. 2 11,409 39 17 IV, q. 7 [Lugd. 5H] 46 22
Dis. 3, q. 2 II, 413 40 18 IV, q. 8 [Lugd. 6F] 47 23
IV, q. 8 [Lugd. 6K] 48 20
Dis. 6, q. 1 III, 87 1 25 IV, q. 8 [Lugd. 6D] 18 19
Dis. 6, q- 1 III, 90 2 26 IV, q. 10-11 [Lugd. 8-9L] 42 8
Dis. 7, q. 1 III, 131s. 3 27 IV, q. 10-11 [Lugd. 8-9R] 10 51
Dis. 17, q. 2 Ill, 469s. 16 1 IV, q. 10-11 [Lugd. 8-9S] 49 9
Dis. 27, q. 1 IV, 194 17 37 IV, q. 12 [Lugd. 10F] 50 49
IV, q. 12 [Lugd. 10M] 51 50
IV, q. 16 [Lugd. 14D] 19 6
IV, q. 16 [Lugd. 14D] 20 5

Circa schema propositum sunt aliqua adnotanda. Primo, — licet hoc

ex tabula
non sit manifestum — , articuli suspecti secundae redactionis iudi-
ciorum iuxta ordinem dogmatum, contra quae offendunt, sunt ordinati. Pa-

1 Cf. C. K. Brampton, « Personalities at the Process against Ockham at Avignon, 1324-

1326», Franciscan Studies, XXVI (1966), 4-25.
14* INTRODUCTIO

tet quod aa. 1-9 spectant ad gradam et peccatum; aa. 10-18 ad cognitionem
divinam; aa. 19-23 ad Eucharistiam ; a. 24 ad impeccabilitatem Christi;
aa. 25-29 ad attributa divina et ad ideas divinas etc. Per consequens — appa-
rentia aliquali in oppositum minime obstante — ordo quidam in articulis in
secunda redactione propositis detegi potest, sicut hoc iamJ. Koch animadvertit1.
Attamen scriptores de hac re disserentes, ut A. Pelzer et J. Koch 2, non
attenderunt ordinem quaestionum in traditione manuscripta Ordinationis et
Reportationis, et ideo non animadverterunt ordinem qui etiam in prima re¬
dactione articulorum discerni potest. Etenim si in tabula supra exhibita exa-
minamus articulos primae redactionis, illi apparebunt nobis quodammodo
in tres ordines dispositi: aa. 21-40; aa. 1-20; aa. 41-51. Ad explanandum
huiusmodi ordinationem articulorum liceat proponere unam coniecturam:
quaterni 'libri Ockham' divisi sunt in tres partes et unaquaeque pars tradita
est duobus magistris ad examinandum. Duo theologi examinaverunt prologum
et primas quinque distinctiones; alii duo reliquam partem Ordinationis cum
libro II et III Reportationis ; tandem alii duo librum IV Reportationis. Suppo-
sita hac coniectura, imaginemur quod par secundum primo absolverit la¬
borem (et tradiderit 4 articulos suspectos pari tertio); primum par posterius;
tertium vero par, cui liber IV datus est, ultimo.
Quomodocumque censores Avenionenses laborem inter se dividerint,
ex ordine articulorum in ambabus redactionibus plane apparet quod senten-
tiae ex quaestione de cognitione sensitiva extractae, articuli scilicet 5 et 6
primae redactionis et articuli 30 et 31 secundae redactionis, immediate se-
quuntur articulum ex prima quaestione libri III extractum (et quaestio ista
est prima in omnibus codicibus manuscriptis). Praeterea, notatu dignum est
etiam quod articulus qui necessitatem absolutam gratiae respicit, qui ex no-
tabili de peccato originali est extractus, in prima redactione articulorum septi-
mum locum occupat. Nunc autem istud notabile in duobus ex melioribus
codicibus manuscriptis, scilicet in C et E, qui tarn Scriptum quam Reporta-
tionem continent, legitur post q. 4 libri III, conformiter ordini articulorum
primae redactionis 3. Alii vero articuli ex qq. 9-10 libri III extracti, scilicet

1 Cf.
J. Koch, « Neue Aktenstiicke zu dem gegen Wilhelm Ockham in Avignon gefiihrten
Prozess », Recherches de théoíogie ancienne et médiévale, VIII (1935), 365ss.
2 Cf. supra, p. 12*, nota 4.
3 Amanuensis codicis Bruxell., Reg. 3521 (f. 65va) hoc notabile in codicibus manuscriptis

in variis locis invenit: « Nota quod in aliquibus libris in fine huius secundi aliquid habetur de pec¬
cato originali; in aliis autem illud habetur in tertio huius ante illam quaestionem 'Utnim in beata
Virgine fuerit fomes' » (infra, q. 5, p. 149). Hoc notabile simul cum aliis notabilibus et quaestionibus
extravagantibus edetur in Opera Theologica VIII.
 DE LOCO DEBITO TRIUM QUAESTIONUM 15*

aa. 13-15 primae redactionis et aa. 34-36 secunclae redactionis, veniunt post
artículos ex qq. 3 et 4 libri III extractos.

c) Argumentum ex allusionibus
Notandum est imprimis quod in ipsis quaestionibus quarum locum quae-
rimus adsunt indicia quae probant ordinem rectum harum quaestionum esse
eum in quo eas infra edidimus: q. 2, pp. 43-97; q. 3, pp. 98-129; q. 4, pp. 130—
148. Per consequens ordo earum in editione Lugdunensi et in codicibus F,
G et H est erroneus, eo quod q. 3 praeponitur q. 2. Etenim Ockham ipse in
q. 2 (infra, p. 82, lin. 10-12) dícít: « Post visionem excellentis luminis apparet
aliquid quod videtur quantumcumque obiectum principale destruatur, de
quo post dicetur». De imaginibus autem post excellentem visionem
remanentibus sermo est in q. 3 (infra, pp. 105-14).
Porro, non desunt quaedam indicia quae probant has quaestiones num-
quam ad librum II pertinuisse. Etenim Ockham in q. 2 praesentis voluminis
(infra, p. 56, lin. 5 et p. 67, lin. 19) bis remittit lectores ad librum II, dicens
quod res materialis potest agere in spiritualem, 'sicut patet in secundo',
ubi eiusmodi doctrina reverá invenitur in qq. 12-13 et 14 (OTh V, 275,
326s. et 331). Miram esset si Inceptor dum ipsummet librum II exponeret,
remitteret lectorem ad eundem librum his verbis 'sicut patet in secundo'.
Etiam in q. 4, ubi reprobat opinionem quae asserit in motu locali aliquod
absolutum adquiri, dicit: «de hoc dictum est alias». Per verbum 'alias'
aliud opus vel alius liber significari solet, non alia pars eiusdem libri. De
motu autem locali agit Ockham in libro II, q. 7 (OTh V, 119s.).
Etiam in libro II Reportationis occurrunt indicia quae has quaestiones
extra librum II ponere videntur. Ex. gr. in qq. 12-13 libri II (OTh V, 291 et
294) Ockham, respondens ad duo dúbia, dicit: «...de parte sensitiva alias
patebit... utrum sit ponendus habitus in sensibilibus vel species alias pa-
tebit ». De his autem problematibus agitur in nostra q. 3 (infra, pp. 98-102
et 105-14). Etiam quod in libro II, q. 20 (OTh V, 435) legimus: « ...potentiae
animae, de quibus loquimur in proposito, scilicet intellectus et voluntas, non
loquendo de potentiis sensitivis nunc, quia alias erit sermo de eis... »,
est allusio manifesta ad q. 4 libri III (infra, pp. 130-48).
Forsitan Ockham initio has quaestiones in libro II tractare intendit,
sed postea, videns quantum tempus et spatium consumpserit in discutiendo
problemata cognitionis intuitivae et specierum intelligibilium, quaestiones de
cognitione sensitiva usque ad librum III distulit.
Praeterea, in libro IV, q. 6 (ed. Lugdun., q. 4 G) plane remittitur lector
16* INTRODUCTIO

ad librum praecedentem scu ad tertium: « Quodlibet subiectum immediatum

cuiuslibet accidentis est ita simplex sicut ipsum accidens. Hoc nunc suppono,
post probabitur (IV, q. 9; ed. Lugdun., q. 7 F) et prius fuit probatum in
tertio»1.
Probatio ad quam Ockham hoc loco alludit, invenitur in q. 3 libri III
(infra, p. 118, lin. 12 - p. 119, lin. 16).
Etiam in ipsis quaestionibus, quarum locum debitum quaerimus, oc-
currunt duo indicia quae suggerunt eas esse partes libri III ubi principaliter
de Christo agitur. Unum invenitur in códice Gottingensi (B), qui licet q. 4
in fine libri II habeat, nihilominus earn his verbis incipit: « Utrum potentiae
sensitivae C h r is t i vel alterius differant realiter ab ipsa anima sensitiva
et inter se ». Aliud vero habetur in códice Mertonensi (D), ubi eadem q. 4
in fine libri III legitur et sic incipit : « Quia S a 1 v a t o r apparuit visibilis
et sensibilis, quaero pro materia hac primo utrum sensibile imprimat spe-
ciem suam... ».
Ceterum non erat inauditum quaestiones de anima sensitiva in libro III
Sententiarum tractare. Ex. gr. Alexander Langley 2 in suis quaestioni¬
bus in III Sententiarum (cod. Vat. lat. 13,002, f. 122vb) similes quaestiones
investigat: «Circa distinctionem illam ubi agitur si Christus post suam con-
ceptionem in cognitione vel aliis profecerit, potest quaeri utrum propter
Christi sensationem oportet ponere aliquas species in medio ». In quaestione
vero sequente quaerit: «Utrum anima Christi proficiebat in via secundum
aliquam qualitatem in ea noviter receptam ». Hae duae questiones eadem
problemata tractant ac qq. 2 et 3 libri III Venerabilis Inceptoris.
Editio Lugdunensis facta est ad fidem codicum F et G, quorum scripto-
res libros Ockham ad exemplum libri Sententiarum Petri Lombardi ordinare
conati sunt. Scripta enim quae Inceptor in Anglia (Avenionem profecturus)
vel Avenione (in Italiam aufugiens) relinquit, probabiliter non erant bene
ordinata, qua de causa amanuenses (sicut saepe etiam praesentes editores)
in dubio erant quoad locum debitum quarundam quaestionum extravagan-
tium, dubitationum et notabilium 3.

1 Editor Reportationis (Augustinus de Ratisbona) contra consuetudinem suam hoc loco

non mutavit 'tertio' in 'secundo' ubi in editione Lugdunensi (II Sent., q. 17 M) reverá legitur.
2 Cf. W.
J. Courtenay, « Alexander Langley, O.F.M. *, Manuscripta, XVIII (1974), 96-104.
3 Propter huiusmodi problemata praesentes editores opportunius duxerunt quaestiones

extravagantes, dubitationes et notabilia simul cum magna quaestione De connexions virtutum in

volumine separato, seu in Opera Theologica VIII, edere.
 DE QUIBUSDAM DEFECTIBUS IN REPORTATIONE 17*

c) Conclusio
Quibusdam indiciis in contrarium minime obstantibus, veri simillimum
nobis videtur quod Ockham has quaestiones in libro III tractaverit, et
tres
quidem ut qq. 2, 3 et 4. Reponendae igitursunt post primam quaestionem
libri III. Pro hac conclusione militant meliores et antiquiores codices manu-
scripti, plures allusiones et varia indicia quae difficile esset aliter explicare. Al-
lusiones quidem quae in libro Ioccurrunt, probant solum quod Ockham initio
has quaestiones in libro II tractare intenderit. Ipse enim in variis suis operibus
multa praenuntiavit se facturum quae tamen non fecit. In nostro quidem casu
propositum effecit, sed propter rationes nobis ignotas non ibi ubi primário
intendit.

IV

De quibusdam dejectibus quae in Reportatione occurrunt

Secus ac Ordinatío (Opera Theologica I-IV), quam Inceptor propria manu

scripsit et postea recognovit atque complevit, Reportatio non paucos prae se
fert defectus et difficultates. Si Ockham aliquod exemplar reportationis sua¬
ram lectionum examinavit atque correxit, illud exemplar ad nos nec directe
nec indirecte pervenit.
Textus quaestionum quandoque est minus bene ordinatus. Ex. gr. in
quaestione 6 (infra, p. 165) Inceptor praenuntiat propositum suum his verbis:
Circa secundum articulum sunt tria facienda. Sed in expositione sequente (p. 166),
verba Quantum ad primum spectant ad id quod secundo proposuit tractandum,
id vero quod primo proposuit faciendum nonnisi obiter tangitur postea
(p. 170). Praeterea argumenta Scoti ad quae Ockham respondet saepe desi-
derantur. Loco eorum reportator scripsit: Quaere Ioannem vel Quaere in Ioanne.
Mirum enim esset si Ockham per longum et latum refutavisset argumenta
quae prius non recitavit. Cf. ex. gr. pp. 229ss. Forsitan reportator praelectione
durante non potuit omnia dicta lectoris ordinate scribere, vel aliqua consulto
omisit ea intentione ut ea postea commodius atque accuratius scriberet, quod
tamen, propter rationes nobis ignotas, non fecit.
Tandem exemplum gravioris defectus, qui doctrinam tangit, occurrit ubi
Ockham agit de relatione inter amorem amicitiae et amorem concupiscentiae.
In Ordinatione (dist. 1, q. 4, OTh I, 444, lin. 15-17) Ockham sine ulla am-
biguitate affirmat amorem concupiscentiae praesupponere amorem amicitiae.
Etiam in quaestione disputata de fine (ed. Lugdunensis, II, q. 3 C; OTh VIII,
18* INTRODUCTIO

in praep.) assumit velut verum indubitatum quod amor concupiscentiae prae-

supponat amorem amicitiae. In opere tamen praesenti codices, uno excepto,
oppositum scribunt, nempe quod « actus amoris amicitiae praesupponit actum
amoris concupiscentiae » (p. 312, lin. 4-5). Solus codex Olomucensis reddit doc-
trinam genuinam Inceptoris. Quis erravit? Lapsus linguae lectoris vel
lapsus calami reportatoris? Quomodocumque sit, Reportado magna cum cau¬
tela est legenda, locis parallelis constanter in mente habitis. Saepe occurrunt
sententiae incongruae vel incompletae, quae tamen rectum intellectum doctri-
nae traditae non impediunt.

Reportado libri III apud auctores paris aetatis

a) Gualterus de Chatton
Gualterus de Chatton Scriptum seu Ordinationem (Opera Theologica I-IV)
plus quam centies allegat atque impugnat h sed de quaestionibus Reportadonis
raro tantum mentionem facit. Utrum hoc ideo acciderit quia exemplar Re¬
portadonis non semper prae manibus habere potuit vel ideo quia in problema-
tibus ibi tractatis ab Inceptore minus dissentit, nescimus.
In praesenti volumine tres locos invenimus quos Chatton expresse alle¬
gat atque impugnat.

Chatton, lib. Ill Ockham, lib. Ill

(Cod. Paris., Nat. lat. 15,887)
Dist. 1, q. 1 (f. 113ra) Quaest. 1 (pp. 3ss.)
Dist. 13, q. 2 (f. 119rb) Quaest. 8 (pp. 220ss.)
Dist. 33, q. 1 (f. 128va) Quaest. 11 (pp. 351ss.)

Praeterea, tres alias quaestiones huius libri III allegat et impugnat Chat¬
ton in suo libro II. Istae sunt quaestiones 2, 3 et 4, quas editio Lugdunensis et
pars codicum manuscriptorum libro II assignant, nos vero, propter rationes
superius adductas, ad librum III transferendas iudicavimus. Chatton non dicit
utrum ipse has quaestiones in libro II aut in III invenerit. Duas ex his quaestio¬
nibus, scilicet 2 et 3, diffusius impugnat quam omnes alias simul sumptas:

1 De relatione inter Chatton et Ockham cf. Opera Theologica I, pp. 26*-31*; IV, pp. 9*— 13* ;
V, p. 24*, nota 5; IX passim.
 REPORTATIO OCKHAM APUD AUCTORES PARIS AETATIS 19*

Chatton, lib. II Ockham lib. Ill

(cod. cit.)
Dist. 4, q. 1 (f. 102rb) Quaest. 2 (pp. 43ss.)
Dist. 4, q. 1 (f. 103va) Quaest. 3 (pp. 98ss.)
Dist. 4, q. 3 (f. 103vb) Quaest. 3 (pp. 98ss.)
Dist. 4, q. 4 (f. 104ra) Quaest. 3 (pp. 98ss.)

b) Gregorius de Arimino
Non est putandum quod auctores posteriores librum III Venera-
tamen
bilis Inceptoris parvipenderint vel penitus neglexerint. Ex. gr. Gregorius de
Arimino, in suo ISent., dist. 28, q. 2, a. 1 (ed. Venetiis 1521, f. 135 Q - 136 B)
ex quaestione 1 plures paragraphos verbotenus descripsit (infra, pp. 5-8) b
Opportunum visum est nobis textum a Gregorio citatum ex tote adducere,
eo fine ut codex ab eo usitatus cum codicibus nostris conferri possit.

Ockham Gregorius

Item, quandocumque est aliqua denomina-
tio quae nihil dicit ultra denominabilia nisi
exsistentiam extremorum, si conveniat alicui
respectu unius individui, conveniec etiam sibi
respectu omnium individuorum eiusdem ratio-
nis, nisi aliquid conveniat uni individuo propter
quod competit sibi ilia denominatio respectu
unius et non respectu alterius.
Exemplum primi: si creatio nihil dicit ultra
Deum creantem et rem creacam, si Deus dici-
tur Creator respectu unius rei, dicetur Creator
respectu omnium eiusdem rationis. Similiter,
quia similitudo nihil dicit ultra extrema abso¬
luta, scilicet duo alba, qua ratione duo alba
sunt similia, et omnia alba.
Exemplum secundi: paternitas in creaturis
nihil dicit ultra extrema absoluta denominata
istis denominationibus 'pater' et 'filius', et ta¬
men si aliquis sit pater respectu unius hominis,
non tamen respectu cuiuscumque. Et hoc est
Idem alibi quantum ad unionem ad Ver-
bum arguit sic: Quandocumque aliqua deno¬
minatio ponitur quae nihil dicit ultra denomi¬
nabilia nisi exsistentiam extremorum, quidquid
convenit alicui respectu unius individui, con¬
venit etiam sibi respectu omnium individuo¬
rum eiusdem rationis, nisi aliquid conveniat
uni individuo propter quod convenit ilia de¬
nominatio respectu illius et non respectu al¬
terius.
Exemplum primi: si creatio nihil dicit ultra
Deum creantem et rem creatam, si Deus dici-
tur Creator respectu unius rei, dicitur etiam
Creator respectu omnium eiusdem rationis.
Similiter, quia similitudo nihil dicit ultra alba,
sicut duo alba sunt similia, et omnia alia.
Exemplum secundi: paternitas in creaturis
nihil dicit ultra extrema absoluta denominata
istis denominationibus 'pater' et 'filius'. Si
tamen dicitur quis pater et respectu unius ho¬

quia aliquid convenit patri respectu unius in¬ minis quod non respectu cuiuscumque, hoc
dividui quod non respectu alterius et illud est est quia aliquid convenit patri respectu unius

1 Antonius a S. Leone (auctor saec XV) in suo commentario in III Sententiamm eundem

locum allegat. Cf. infra, p. 5 nota 1.

20* INTRODUCTIO

sibi proprium, puta actio convenit sibi respectu
Sortis quae forte non potest sibi competere
respectu Ioannis, — saltem de facto non con-
venit sibi — , et propter illud sibi proprium di-
citur iste homo pater Sortis et non Ioannis.
Patet ergo maior.
Sed si unio in proposito sit quaedain deno-
minatio nihil dicens ultra extrema unita, et
nulla actio vel aliquid proprium convenit Verbo
respectu unius naturae et non alterius, ergo ae-
qualiter est una natura sibi unita sicut alia.
Hoc autem est falsum et contra fidem.
Si dicas quod habuit aliquam actionem
praeviam respectu naturae assumptae quam non
habuit respectu alterius, quia mediante Spiritu
Sancto egit quod nasceretur de Virgine et for-
mavit corpus sine semine:
Respondeo: omnem actionem praeviam
individui quod non respectu alterius, et hoc
est sibi proprium, puta actio convenit sibi
respectu Socratis quae non potest competere
sibi respectu Ioannis, saltem de facto non con-
venit sibi, et propter illud sic proprium dicitur
ille homo pater Socratis et non Ioannis. Patet
ergo maior.
Sed si unio in proposito sit quaedam deno-
minatio nihil dicens ultra extrema unita, et
nulla actio vel aliquid proprium convenit Verbo
respectu unius naturae et ncn alterius, ergo
aequaliter est una natura unita sicut alia. Hoc
autem est falsum et contra fidem.
Si dicas quod habuit aliquam actionem
primam respectu naturae assumptae quam non
habuit respectu alterius, quia mediante Spiritu
Sancto egit quod nasceretur de Virgine et for-
mavit corpus sine semine:

quam habet respectu naturae assumptae po-
test habere respectu naturae non assumptae.
Potest enim facere quod alius nascatur de Vir-
gine et tamen quod non uniatur sibi in unitate
personae.
Item, quando denominans non dicit ali-
quid ultra denominabilia, si non sit aliqua mu-
tatio ad formam in altero nec mutatio localis,
sed ipsis extremis positis, non mutatis nec se-
cundum formam nec secundum locum, si se-
mel denominat semper denominat, — exem-
plum de similitudine respectu duorum albo-
rum. Sed natura assumpta a Verbo potest di-
mitti sine aliqua mutatione facta in natura hu-
mana secundum formam vel locum. Igitur na-
tura dimissa adhuc dicetur unita, quod falsum
est. Igitur unio naturae ad Verbum dicit ali-
quid ultra extrema unita.
Respondeo: omnem actionem primam
quam habuit respectu naturae assumptae po-
test non habere respectu non assumptae. Potest
enim facere quod alius nascatur de Virgine
et tamen quod non uniatur sibi in unitate
personae.
Ad idem arguit idem sic: quando denomi-
nans non dicit aliquid ultra denominabilia,
ipsis extremis non unitis, nec secundum for-
mam nec secundum locum, si semel denomi-
nat semper denomina:. Exemplum de simili-
tudine duorum alborum. Sed natura assumpta
a Verbo potest dimitti sine aliqua mutatione
facta in ipsa secundum formam vel locum.
Ergo natura dimissa adhuc dicctur unita, quod
falsum est. Ergo unio naturae ad Verbum dicit
aliquid ultra extrema unita.

***
Gratias agimus omnibus qui editionem huius operis possibilem vel faci-
liorem reddiderunt: Adm. Rev. M. Doyle, Praesidi Universitatis S. Bonaven-
turae, C. Harkins, Directori Instituti Franciscani et B. Creighton, Admini¬
strator! eiusdem Instituti. Grati sumus Editori Generali, G. Gál, qui nos con-
siliis adiuvabat; R. Wood, quae textum criticum quaestionis 2 (infra, pp. 43-97)
parabat; I. Giermek, qui variis modis nobis assistebat; et C. Cenci, qui im-
pressioni voluminis praeerat.
 REPORTATIO OCKHAM APUD AUCTORES PARIS AETATIS 21*

In partem impensae praeparationis atque impressionis huius operis ve-

nerunt Donatio Publica ad Artes Liberales Promovendas (National Endowment
for the Humanities), Legatum a de Rance institutum (De Ranee, Inc.) et Supe¬
riores Provinciarum et Custodiarum Ordinis Fratrum Minorum Americae
Septentrionalis.
 SIGLA CODICUM MANUSCRIPTORUM

A = Mediolani, Bibi. Ambrosiana, C. 281 inf.

B = Gottingae, Bibi. Universitatis, Theol. 118
C = Oxonii, Bibi. Collegii Balliol 299
D = Oxonii, Bibi. Collegii Merton 100
E = Monachii, Bibi. Universitatis, F. 52
F = Parisiis, Bibi. Mazarine 893
G = Giessae, Bibi. Universitatis 732
P = Parisiis, Bibi. Nat., lat. 16, 398

SIGLA LIBRORUM

CCSL = Corpus Christianorum : Series Latina

CSEL = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum
OPh Opera Philosophica Guillelmi de Ockham
=
OTh = Opera Theologica Guillelmi de Ockham
PG = Patrologia Graeca, ed. J.-P. Migne
PL = Patrologia Latina, ed. J.-P. Migne
RTAM= Recherches de Théologie Ancienne et Médiévale
Z = Super 4 libros Sententiarum Guillelmi de Ockham, ed. Lugduni 1495

ABBREVIATIONS

hom. = homoeoteleuton
p. = pagina, post
s. lin. = supra lineam
praem. = praemittit
trp. = transponit
[...] = includunt verba ab editoribus addita
 LIBER TERTIUS

QUAESTIONES

I-XII

Ockham, Opera Theol. VI 1

 QUAESTIO I
[Utrum solus Filius univit sibi naturam humanam

IN UNITATE SUPPOSITl]

Circa tertium librum quaero utrum solus Filius univit sibi

5 naturam humanam in unitate suppositi h
Quod n o n:
Quia quando aliqua sunt eadem omnino ex natura rei, unito
uno unitur et reliquum; sed homo et humanitas sunt huiusmodi;
ergo etc. Sed homo non unitur. Probatur, quia tunc quaero: aut
10 ly homo supponit pro natura aut pro supposito. Non primo modo,
quia tunc haec esset vera 'Deus est natura humana' sicut haec
'Deus est homo', et haec similiter 'homo est natura humana' sicut

4 Circa] At ubi venit plenitudo temporis ut ait Apostolus praem. D, De incarnatione Verbi
praem. B Circa... quaero om. CE tertium librum] distinctionem hanc D, Sententiarum add. B I
quaero] quaeritur FZ, primo add. BFGZ solus] solum E 5 unitate] unitatem DEFZ
6 non] probatur add. B, videtur add. D 7 quando aliqua] quae E omnino] numero FGZ ;j
unito] alicui add. D 8 unitur om. ACEFPZ reliquum] reliquo ACEP 9 Probatur]
Filio D aut] pro quo supponit D 10 supponit] aut D 11-1 (p. 4) Deus... est2] 'humana
natura est Filius Dei', et haec similiter 'Deus est natura humana', sicut istae sunt simul verae 'homo
est Filius Dei' et similiter 'Deus est homo' et 'homo est natura aeterna' (humana L) e converso
sicut haec est vera 'homo est homo' quod falsum est DL 11 natura] substantia AFGP
12-1 (p. 4) et... homo2 mg. G2, om. (horn.) FZ

1 Cf. Guillelmus de Ockham, Quaestiones in IISent., q. 1 (Opera Theo-

logica V, ed. G. Gál et R. Wood, St. Bonaventure, N. Y. 1980, 15); ibidem,
q. 2 (OTh V, 40) ; ibidem, Quodlibet IV, q. 7 (Opera Theologica IX, ed. J. Wey,
St. Bonaventure, N. Y. 1980, pp. 328-337); cf. G. Etzkorn, «William of
Ockham and the Meaning of the Hypostatic Union », Franciscan Christology,
ed. D. McElrath (Franciscan Institute Publications - Franciscan Sources -
No. 1, St. Bonaventure, N. Y. 1980, 183-201).
4 LIBER m QUAEST. I

haec 'homo est homo' quod falsum est. Nec secundo modo, quia
aut supponit pro supposito creato aut increato. Non primo modo,
quia hoc dicere esset haereticum. Nec secundo modo, quia nullum
suppositum increatum et infinitum fuit unitum Filio Dei.
Item si sic, tunc natura humana unita Verbo careret aliqua s
dignitate quae convenit aliis naturis, quia careret propria perso-
nalitate quae habetur ab aliis et importat dignitatem.
Item, tunc natura unita semper violentaretur, quia semper
habet inclinationem ad proprium suppositum et semper caret eo;
ergo etc. 10

Item, quod non unitur in unitate personae, probatur: quia

tunc esset personata et persona, aut ergo divina aut humana;
utrumque falsum, ergo etc.
Item, quod non solus Filius univit, probatur: quia quando
aliquid [ita] convenit uni quod non repugnat alteri, si ilia sint is

una res, tunc illud quod convenit uni convenit alteri; sed Pater
et Filius sunt una res, et non repugnat Patri incarnari; ergo etc.
Ad oppositum: Verbum caro factum est h

[Resolutio generalis quaestionis]

Hic primo videndum quid sit persona — licet in primo

est 20

libro2 de hoc dictum sit — et dico quod persona est natura

intellectualis completa quae nec sustentificatur ab alio, nec est
1-4 Nec... Dei] Nec secundo modo, quia, tunc aut supponit pro supposito creato, et hoc
dicere esset haereticum, aut pro increato, et hoc falsum, quia nullum suppositum (om . D) increa¬
tum est unitum Filio Dei DL 3 dicere esset] dictum est E 5 unita Verbo] in Christo DL
6 naturis] humanitatibus DL careret] caret BP 7 et] quae AP 8 natura] sic add. F, haec
add. G 9 caret] careret ACE 11 quod non unitur] si uniretur DL unitate] unitatem FG
probatur quia om. DL 12 humana] et add. DL, sed add. 2 14 univit] unitur BFGZ, etc.
add. C, om. DL 16 illud quod] quidquid DL 17 Patri] filio C 20 sit] est ACEP
22 sustentificatur] substantificatur DE, substentatur FGZ . ab] in AP

1 loan. 1, 14. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in ISent., d. 23,

q. un. (Opera Theologica IV, ed. G. Etzkorn et F. Kelley, St. Bonaventure,

N. Y. 1979, 61-63).
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 5

nata facere per se unum cum alio sicut pars. Per 'intellectuale'
excluduntur accidentia et insensibilia et irrationalia et omne quod
non est intellectuale. Per 'completum' excluditur anima intellec-
tiva quae non est natura completa in genere substantiae, quia
s nata est esse pars alicuius exsistentis per se in genere substantiae.
Per 'non sustentificari ab alio' excluditur natura humana in Chris-
to quae non est persona, quia sustentificatur a supposito divino.
Per 'non facere per se unum cum alio' excluditur essentia divina
et relatio quae faciunt per se unum. Et sic in definitione expri-
10 mente quid nominis personae ponitur aliquid positivum et ali—
quid negativum.
Secundo dico quod per 'naturam' intelligo rem absolu-
tam positivam natam esse extra animam.
T e r t io dico quod unio addit aliquid ultra extrema unita.
is Quod probatur: quia impossibile est transire de contradictorio in
contradictorium sine destructione vel adquisitione alicuius posi-
tivi; sed natura nunc unita potest non esse unita sine destructione
vel adquisitione alicuius absoluti; igitur unio dicit aliquid ultra
absoluta, quia hoc non potest evadi per negationes et connota-
20 tiones sicut potest in aliis relationibus.
Item h quandocumque est aliqua denominatio quae nihil di-
1 pars] patet C, essentialis (aequalis L) alicuius (cm. L) aiiquo modo alterius rationis ab ipso
add. DL 2 et* om. FGZ insensibilia] sensibilia B 2-3 insensibilia... intellectuale] omnis
substantia quae non est natura (om. D) intellectualis add. DL 3 Per] ly add. DL : comple¬
tum] completa AFP 5 nata] natura B pars] essentialis add. DL 6 sustentificari] su-
stentari BCEPZ ab] in AP 6-8 natura... excluditur mg. Gz, om. (horn.) F 9 faciunt]
et (vel L) constituunt add. DL definitione] divisione P 9-10 exprimente] quae exprimitur
G, om. DLP 10-11 aliquid om. AEP 16 destructione] deperditione C alicuius] novi
add. D 16-17 positivi] ubi non sufficiet motus localis vel transido temporis add. DL
16-18 positivi... alicuius mg. F2, om. (horn.) B 17 unitaL.. esse] est unita post non est E
destructione] deperditione C 18 alicuius] positivi et add. C igitur] ideo D, vel F
19 quia] et D negationes] negationem ACP 20 potest] patet E, patuit P 21 quando¬
cumque] quandoque E est om. ACFGP denominado] denominantur F nihil] non D
21-1 (p. 6) dicit] dicunt F

1 Hoc argumentum allegatum est ab Antonio de S. Leone, In III Sent.,

q. 1: « Respondet Ocham in prima quaestione sui tertii quod ista unio...
6 LIBER III QUAEST. I

cit ultra denominabilia nisi exsistentiam extremorum, si conveniat

alicui respectu unius individui, conveniet etiam sibi respectu
omnium individuorum eiusdem rationis, nisi aliquid conveniat
uni individuo propter quod competit sibi ilia denominatio respectu
unius et non respectu alterius. 5

Exemplum primi: si creatio nihil dicit ultra Deum creantem

et rem creatam, si Deus dicitur Creator respectu unius rei, dicetur
Creator respectu omnium eiusdem rationis. Similiter, quia simi-
litudo nihil dicit ultra extrema absoluta, scilicet duo alba, qua
ratione duo alba sunt similia et omnia alba. 10

Exemplum secundi: paternitas in creaturis nihil dicit ultra

extrema absoluta denominata istis denominationibus 'pater' et
'filius', et tamen si aliquis sit pater respectu unius hominis, non
tamen respectu cuiuscumque. Et hoc est quia aliquid convenit
patri respectu unius individui quod non respectu alterius et illud is

1 denominabilia] denominata G, denominativa P exsistentiam] essentiam Z

; 2 alicui]
uni E conveniet] convenit BDZ 4 competit] convenit D, competeret E sibi om. AEP
5 et non] magis quam DL 6 dicit] dicat Z Deum] deinde Z 7 si] sed C rei] etiam
add. Z dicetur] diceretur B 8 omnium] rerum add. D quia] si Z 9 dicit] sit FZ i;
extrema... scilicet om. ACEFGPZ 9-10 duo... alba2] licet ad oppositum ubi non sic est DL
10 alba2] alia AP, om. B 11 secundi] quia add. FGZ 11-12 Exemplum... denomina¬
tionibus] similiter est exemplum de patre et filio, seu de istis notionalibus (denominationibus
L) DL 12 absoluta om. EFZ 13 et... pater om. ACP sit] dicitur B, est Z hominis]
et add. B 13-14 respectu... cuiuscumque] non enim oponet quod si aliquis sit pater unius
hominis quod sit pater cuiuslibet hominis DL

est realiter distincta a natura humana. Guillelm. Ocham convincitur rationa-

biliter: Quandocumque aliqua denominatio nihil dicit ultra extrema deno¬
minabilia... nisi exsistentia illorum sic denominatorum, quidquid convenit
uni etiam convenit alteri eiusdem speciei. Probatur maior: quia non est maior
ratio quare magis convenit uni quam alteri. Ergo si ista unio non dicit ali¬
quid nisi naturam humanam non unitam, non est aliqua ratio quare potius
unum individuum naturae humanae uniatur Verbo quam aliud. Ergo opor-
tet dicere quod ilia unio sit aliqua praeter respectus. Sed Gregorius de Ari-
mino respondet negando illam maiorem. Sed videtur mihi quod Guillelm.
Ocham non debetur inniti huic rationi » (cod. Vatic. Urbin. Lat. 534,
f. 2va).
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 7

est sibi proprium, puta actio convenit sibi respectu Sortis quae
forte non potest sibi co mpetere respectu Ioannis, — saltern de
facto non convenit sibi — , et propter illud sibi proprium dicitur
iste homo pater Sortis et non Ioannis. Patet ergo maior.
5 Sed si unio in proposito sit quaedam denominatio nihil dicens
ultra extrema unita, et nulla actio vel aliquid proprium convenit
Verbo respectu unius naturae et non alterius, ergo aequaliter est
una natura sibi unita sicut alia. Hoc autem est falsum et con¬
tra fidem.
10 Si dicas quod habuit aliquam actionem praeviam res¬
pectu naturae assumptae quam non habuit respectu alterius, quia
mediante Spiritu Sancto egit quod nasceretur de Virgine et for-
mavit corpus sine semine:
Respondeo: praeviam quam habet
omnem actionem
is respectu naturae assumptae potest habere respectu naturae non
assumptae. Potest enim facere quod alius nascatur de Virgine et
tamen quod non uniatur sibi in unitate personae.
Item, quando denominans non dicit aliquid ultra denomina-
bilia, si non sit aliqua mutatio ad formam in altero nec mutatio
20 localis, sed ipsis extremis positis, non mutatis nec secundum for¬
mam nec secundum locum, si semel denominai semper denomi-
nat, — exemplum de similitudine respectu duorum alborum. Sed
natura assumpta a Verbo potest dimitti sine aliqua mutatione
facta in natura humana secundum formam vel locum. Igitur na-

1 actio] actus E, aliqua add. DL 1-2 quae forte] qui tamen E 2 potest] dici add. FG
3 sibi2] sic ABEFGP 4 non] pater add. DL 5 si] cum C 6 vel] nec DL vel...
proprium mg. G2, om. F 7 naturae] humanitatis DL, creaturae CEPZ, creatae add. A et ..
non] quae non respectu DL aequaliter] essentialiter A 8 natura] humanitas DL ,, sibi om.
ACP sicut] et add. DLZ autem om. DELP 10 habuit] habeat E praeviam] primam F
10-11 respectu... assumptae om. AE 11 habuit om. ABFP 12 Spiritu Sancto] opcratione
Spiritus Sancti DL egit] evenit Z 14 praeviam] primam F habet] habuit DG 16 alius]
et alius add. C 19 aliqua] alia G in altero] nec alteratio B, nec alteratio add. G, denominato
nec in alio add. DL 20-21 formam nec secundum om. (horn.) C 21-22 denominat] deno-
minabit DL 23 assumpta] consumpta Z 24 vel] et AP
8 LIBER III QUAEST. I

tura dimissa adhuc dicetur unita, quod falsum est. Igitur unio na¬
turae ad Verbum dicit aliquid ultra extrema unita.
Quarto dico quod unio non addit ultra extrema unita
aliquid absolutum. Quod probatur: quia si sic, illud absolutum
aut esset in genere substantiae aut accidentis. Non substantiae, 5

quia tunc in Christo esset aliquid substantiate creatum quod non

esset in alio homine, quod falsum est; et sic Christus non esset
nobis similis quantum ad naturam humanam, quia nec in eo est
materia nec forma nec compositum quod non est in alio homine.
Nec in genere accidentis, quia nec in genere quantitatis, — patet 10

discurrendo per singulas eius species — , nec in genere qualitatis,

quia hoc non potest esse nisi aliquid in prima specie, puta habitus
caritatis, gratiae vel luminis etc. Et nihil tale competit animae
Christi unitae quin possit competere, per potentiam Dei absolu-
tam, alteri animae non unitae. is

Item, substantia completa in genere substantiae per se habet

quod sit subsistens. Ergo non potest sibi auferri subsistentia per
aliquod accidens absolutum, ita quod per illud fiat non subsistens
per se sed dependens ad aliud suppositum. Cum ergo natura hu¬
mana sine omni accidente sit huiusmodi, nullo modo potest de- 20

pendere ad Verbum per accidens absolutum.

Item, Deus potest deponere naturam assumptam, non cor-
rumpendo aliquid absolutum in natura, quia hoc non includit
contradictionem; sed non potest dimittere naturam non des-
truendo unionem; igitur unio non est aliquid absolutum. 25

1 dimissa] remissa B 3 unio... unita] illud additum non est DL non] nullo modo G
4 probatur] sic add. BZ si om. BFZ 5 Non] in genere add. D 6 substantial] naturale F
7-8 Christus,.. humanam trp.p. sic (/in. 4) BFG, trp.p. homine (/in. 9) Z, om. AP 8 quia]
similiter BG, si sic F, om. CE est] nec add. A 8-10 nec... quia om. (horn.) E 9 quod...
homine om. B 10 nec2] est add. C 11 in] aliquid de D 12 potest esse] erit D, esset
L in] de DL 13 caritatis] vel add. BD etc. Et] vel aliquid huiusmodi, sed DL com¬
petit] convenit E 14 possit] posset DL, potest ABCEPZ 15 alteri om. FG 16 sub¬
stantiae om. BEF 17-18 Ergo... subsistens om. (horn.) P 17 sibi om. BFG 19 per se
om. DL 21 absolutum] absolute B 23 natura] ilia add. DL hoc om. FG ;; includit]
:

aliquam add. AP 24 naturam] humanam add. ACP non] nisi B

 UTRUM SOLUS FILIUS UNXVIT SIBI NATURAM HUMANAM 9

Id e o d ic o quod unio ilia est respectus realis realiter dif-

ferens ab extremis b Et fundatur in natura humana et non divina,
quia sola natura humana est imperfecta et capax illius et non di¬
vina. Nec est imaginandum quod ilia unio sit quoddam vincu-
5 lum ligans naturam humanam cum divina vel e converso. Sed
est illud quo extrema formaliter et denominative dicuntur unita.
Sicut aliquid denominatur album ab albedine, ita aliquid dicitur
unitum alteri unione.
Quinto dico quod naturam humanam assumi in uni-
10 tate personae divinae potest dupliciter intelligi. Uno modo quod
natura humana fiat una persona cum persona Christi et fiat per¬
sona Christi. Et iste intellectus falsus est, quia sibi plus repugnat
quod fiat persona Christi quam quod fiat asinus. Alio modo po¬
test intelligi quod natura humana sustentificatur a persona di-
15 vina. Et iste intellectus verus est, quia natura ilia non subsistit in

2 Ec fundatur] infunditur FG, sed corr. G2 non] natura add. F, in natura add. G 3 et2
non] non autem natura DL 4 Nec... sit] non est tamen tamquam DL imaginandum] di-
cendum C sit] est E 7-8 ita... unione otn. E 9-2 (p. 10) Quinto... subiecto] Nec debet sic
intelligi humanam naturam assumi sic a [om. L) Verbo (om. L) ad unitatem personae quod fiat
una persona cum persona Filii Dei, quia hoc essct impossibilius quam quod homo fiat asinus.
Sed sic quod natura humana sustentificatur a persona divina DL 9-10 unitate] unitatem G
11-12 et... Christi mg. G2, om. (hom.) F 12 Et iste] sic E, et sic Z 13 quam] sicut C
quod2] si F 14 natura] non add. E sustentificatur] substantificatur FGP

1 Hanc conclusionem Inceptoris memorai Gregorius de Rimini, In I

Sent., d. 28, q. 1, a. 2: «Dico primo quod conclusio quam nititur probare
est manifeste contra ipsum. Nam in III libro, quaestione prima, ex intentione
ponit quod unio naturae humanae ad Verbum est verus respectus realis extra
animam exsistens. Non tamen per hoc contradicit sibi, quoniam ipse non po¬
nit pro sua opinione quod nulla relatio sit res extra animam, sed dicit quod
sic diceret Philosophus, et dicere posset quicumque soli rationi naturali et
nulli auctoritati vellens inniti. Quamvis et ad hoc adducit rationes » (ed.
Venetiis 1521, f. 131rb; reprint Franciscan Institute Publications, St. Bona¬
venture, N. Y. 1955). Rationes ad quas respondit Gregorius sunt in primo
libro Ockham, Scriptum in ISent., d. 30, q. 1 (OTh IV, 287 s. et 297); cf.
supra, p. 5, nota 1.
10 LIBER III QUAEST. I

proprio supposito sed sustentificatur a Verbo, modo quo acci-

dens sustentificatur a subiecto.
His v is is, circa istam quaestionem sunt tria facienda :
primo videndum est utrum possibile sit illam naturam uniri; se¬
cundo utrum possit uniri Filio; tertio utrum naturam unitam Fi- 5

lio possit alia persona sibi unire.

[Art. I: Utrum possibile sit naturam humanam uniri]

Circa primum dico quod haec unio non potest demonstrari,

sed solum per fidem tenetur. Tamen ad intelligendum istam unio-
nem possumus manuduci per alias uniones, puta materiae et for- 10

mae, substantiae et accidentis. Nam in unione materiae cum

forma b materia et forma remanent distinctae secundum suas en-
titates sicut prius, hoc non obstante propter unionem unius ad
et
alteram, materia denominatur a proprietatibus formae et e con-
verso. Ita in proposito, natura divina et humana remanent distinc- i=

tae post unionem sicut ante, nec faciunt per se unum sicut ma¬
teria et forma sed potius unum quasi per accidens sicut substan-

1 sed] quod C 2 a] suo add. Z 3-6 His... unire] His praedictis quaeritur ad intel-
lectum (quaestionis videndum est add. L) utrum ista unio sit possibilis. Dico quod sic. DL
5 possit] potest ABFGP, potuit C uniri] tantum add. 13 Filio1] et add. BE 6 possit] potest
ACEFGP, posset B alia... unire] uniri alteri personae B 8 Circa... unio] Sed DL dico]
sciendum AGP haec] licet Z 9 sed... tenetur] sed intelligenda (tenenda L) ex fide DL
9-10 istam unionem] eius possibilitatem DL 10 alias] aliquas DL» aliam AP uniones] unio¬
nem AP puta... et] utpote materia cum DL 11 substantiae et accidentis] et accidentis
cum subiecto DL 11-12 Nam... forma2] namquc utrobique uniatur DL 12 formai]
et add. E remanent] manent D distinctae] distincta ABCEPZ 13 prius] patuit add. Z
et... obstante] sed D, et L 13-14 ad alteram] ad alterum CEZ, extremi cum alio DL
15 Ita] et praem. Z, sic D, est add. E proposito om. FG 15-16 distinctae] distincta ACEFGPZ
16 sicut ante] non autem F, non autem add. G nec] facerent (ante add. L) si (non add. L) uniren-
tur, non tamen DL 17 unum] uníuntur D

1 Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in ISent., d. 2, q. 3 (Opera Theo-

logica II, ed. S. Brown et G. Gál, St. Bonaventure, N. Y. 1970, pp. 89s.);
ibidem, Quaest. in IISent., q. 2 (OTh V, 40s.).
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 11

tia accidens, — licet non ita vere per accidens quia non dicunt
et
res diversorum generum — , et non obstante tali distinctione inter
naturas, nihilominus communicant sibi mutuo proprietates suas
per praedicationem in concreto, sicut hie 'Filius Dei est incarna-
5 tus, mortuus, passus', et similiter 'homo creat Stellas'. Sicut ergo
unio materiae et formae, substantiae et accidentis est possibilis, ita
ista unio in proposito.

[Art. II: Utrum possibile sit illam naturam uniri Filio.

Opinio Durandi]

10 Circa secundum est una opinio 1 quae ponit tria. Primo quod
ad hoc quod uniatur natura humana cum Verbo, praeexigitur
unio naturae ad essentiam divinam. Secundo oportet quod natura
uniatur ad aliquid proprium supposito divino. Tertio ostendit ex
hoc quomodo potest esse unio ad unam personam et non ad
1= aliam.
Primum probat sic: illud est ratio formalis terminandi ali¬
quantdependentiam quod est ratio formalis subsistendi, quia nihil
primo terminat dependentiam alicuius nisi quod est independens,
cuiusmodi est ratio formalis subsistendi. Sed persona divina subsis-

1 accidens1] quoddammodo add. BL licet] sed BDFL non1 om. E vere om. DL per
accidens2 om. ACEFGPZ dicunt] fuissent D, sunt L 2 generum] sicut substantia ct accidens
add. DL tali] unione et D distinctione] huius add. L 3 nihilominus] propter unionem add.
DL mutuo om. DL ,i proprietates] naturas F 4 sicut hie] cum dicimus DL 5 mortuus]
et add. DLZ similiter] e converso DL homo] hie ACP, iste homo DL creat] creavit ABCPZ
Stellas] et est filius patris add. DL 6 formae] et add. DL substantiae om. FG , ita] sic D
7 ista] etiam D, om. BFG unio] quae est add. C 10-3 (p. 12) Circa... unionem] Secundus
articulus est videre quae sit ratio terminandi illam unionem in Filio. Et primo recitatur hie
opinio quod essentia sit ratio terminandi illam unionem et dependentiam quia ipsa est ratio for¬
malis subsistendi ipsi Filio DL 12 natura] ad hoc quod add. (mg.) A2 13 uniatur] re-
quiritur quod ista unio terminetur add, (mg.) A2 ad aliquid proprium] alicui FG 16 probat]
probatur ACEPZ

1 Durandus de S. Portiano, In III Sent., d. 1, q. 2 (ed. Antwerpiae

1566, f. 211rb-vb).
12 LIBER III QUAEST. I

tit ratione essentiae, ita quod essentia est ratio formalis subsistendi
supposito divino. Ergo essentia divina est prima ratio terminandi
istam unionem.
Secundum probat: turn quia ista unio est ad aliquid incom-
municabiliter exsistens ratione incommunicabilitatis; huiusmodi 5

autem est proprietas personae non essentia. Turn quia quod corn-
petit personae divinae ratione essentiae solum, competit aequali-
ter omnibus personis. Et per consequens, si ista unio non ter-
minetur ad aliquid proprium in supposito, cuilibet personae esset
aequaliter ista natura unita, quod falsum est. 10

Tertium ostendit quod unionem naturae ad unam personam

et non ad aliam non impedit nisi habitudo personarum ad invi-
cem vel unitas essentiae in tribus. Sed primum non impedit, cum
personae, non obstante habitudine, sint distinctae realiter. Nec
secundum, quia sicut non oportet quod quaecumque persona in 15

qua est essentia Filii sit Filius, ita non oportet quod quaecumque
natura unitur essentiae in Filio quod uniatur alteri personae, nisi
esset unio naturae praecise ad essentiam et non ad aliquam pro-
prietatem.
20
[Contra opinionem Durandi]

Contra istam opinionem. Primo contra hoc quod ponit unam

unionem naturae ad essentiam divinam. Quia quidquid primo
convenit essentiae divinae et non repugnat alicui personae divi¬
nae, convenit omnibus personis; sed terminare unionem prae-

1 essentia] essentiae F subsistendi] posito vel add. E 4 probat] probatur AFGP ad

om. CEFZ 4-8 Secundum... personis] Tamcn quod unio sic ad aliquid proprium Filio, quia
quod convenit (competit L) personae divinae (solum add. L) ratione essentiae, convenit (com¬
petit L) omnibus personis aequaliter DL 6 essentia] essentiae BCEP 7 solum] simul Z
competit] convenit B 8 si] nisi Z non om. Z 9 aliquid proprium] aliquem sensum F
11 ostendit] erit C quod] quia ACEFGPZ naturae] quantum add. F 16 Filii] quod add.
ABCFGPZ 17 Filio] sicut (si CZ, sed E) haec (homo CP, cum E) uniatur proprietate personali
filii (similiter E) add. ACEG2PZ quod] haec FG 18 aliquam] aliam Z 21-22 Contra...
divinam] Sed contra DL 21 opinionem] instatur add. G 23-24 et... divinae2 om. (hom.) B
24 convenit] competit FG terminare] recipere E, sed corr. E2
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 13

dictam non repugnat alicui personae, et convenit primo essentiae

per te; ergo quaelibet persona est unita, quod est haereticum.
Item, quando sunt duae uniones distinctae realiter, una po¬
test esse sine alia et e converso; sed unio naturae ad essentiam et
5 ad proprietatem Filii sunt distinctae realiter quia una est prior
altera; ergo prima potest esse sine secunda et e converso. Sed po-
sita secunda sine prima, ita dicetur tunc Filius incarnatus et omnia
similia quae nunc dicuntur de natura humana in Christo sicut di-
cerentur ponendo istas duas uniones. Igitur prima superfluit quia
10 secunda sola sufFicit.
Item, ipse ostendit quod unio naturae potest esse ad essen¬
tiam non ad personam, quia unio ad prius potest esse sine unione
ad posterius. Sed unio naturae ad essentiam est unio ad prius, et
unio naturae ad proprietatem est unio ad posterius natura, quia
is essentia, secundum e u m, est prior persona. Ergo potest esse
unio naturae ad essentiam et non ad personam. Sed hoc suppo-
sito, tunc omnes denominationes quae modo conveniunt Filio,
convenirent tribus persoms, quia tunc diceretur Pater mori et
incarnari sicut modo dicitur Filius. Sicut ergo ad verificandum
20 ilia quae modo dicuntur de Filio de omnibus personis sufhcit sola
unio naturae ad essentiam divinam, ita ad verificandum istas de¬
nominationes de Filio et non de aliis personis sufhcit sola unio
ad personam et non ad essentiam. Et similiter, non minus conve¬
niunt tales denominationes Patri et Spiritui Sancto quae conve-
25 niunt eis per unionem naturae ad essentiam propter unionem
eiusdem naturae ad proprietatem Filii, quam si non esset unio
ad proprietatem Filii. Sed si sola esset unio naturae ad essentiam
1 personae] divinae add. D 1-2 et... te] et per te primo convenit essentiae, ergo con-
sequens falsum DL 5 realiter] turn add. Z 6 altera] alia C prima... secunda] una... alia Z
7 sine prima] non ponitur prima F 8 similia om. ACPZ nunc] hie Z 8-9 dicerentur]
non add. Z 9 uniones] naturas F 9-10 prima... secunda] una... prima Z 10 sola]
solum F 11 ostendit] dicit E 14 unio2 om. ACFGPZ 15 essentia] divina add. Z
17 quae] quo A modo] nunc C, non Z conveniunt Filio om. C 18 convenirent] conve¬
nient G quia] et C 19 dicitur om. ACPZ 20 Filio] et add. Z 21 naturae ad]
veram P 26-27 quam... Filii om. (horn.) EZ 26 quam] quia F
14 LIBER III QUAEST. I

divinam ad proprietatem, tunc tales denominationes con¬

et non
venient omnibus personis, sicut prius dictum est h Ergo nunc
conveniunt eis tales denominationes, puta quod Pater est incar-
natus, mortuus etc., quod est haereticum.
Confirmatur quia ita essentiale et intrinsecum est Pa- 5
tri essentia divina sicut quaecumque proprietas personalis. Ergo
qua ratione Pater vel Filius dicitur unitus propter unionem natu¬
rae ad proprietatem, eadem ratione dicitur Pater unitus propter
unionem ad essentiam divinam.
Rationes etiam non concludunt. Quod enim primo ac- 10
cipit quod prima ratio subsistendi est prima ratio terminandi,
falsum est. Quia si sic, tunc sola unio ad essentiam sufficeret ad
verificandum omnes denominationes de omnibus personis quae
modo conveniunt Filio, et per consequens non posset una deno-
minari ilia unione et alia non. Hoc patet quia creare, conservare, «
gubernare conveniunt omnibus personis quia primo conveniunt
essentiae. Et ex hoc solo dicitur quod Pater et Filius et Spiritus
Sanctus creant etc., ita quod in creatura non est aliqua dependen-
tia creationis, conservationis, gubernationis ad unam personam
quae non ad aliam, et hoc quia solum est dependentia creaturae 20

ad essentiam divinam. Ergo eodem modo in proposito, ad ve¬

rificandum praedicationes et denominationes modo praedicto, suf-
ficit sola unio ad essentiam.
Alia ratio etiam non concludit, quia si sola esset unio natu¬
rae humanae ad essentiam, tunc quaelibet persona esset aequaliter 25

unita et incarnata. Et si post uniatur natura ad Filium, tunc in

1 proprietatem] filii add. Z 1-3 convenirent... denominationes om. (horn.) C 3 eis]

sibi E 4 etc.] et talia FG 5 ita] bene add. E 6 personalis] per se natura B 7-8 naturae]
personae F 9 unionem] naturae add. Z 10 etiam] enim E 11 quod] unio add. C ,,
subsistendi] quae add. B subsistendi... ratio2 om. (hom.) C 13 omnibus] tribus add. E
14 modo] non Z 17 et2 om. ABCEPZ 18 aliqua] alia CFG 22 praedicationes]
propositiones E 24 ratio etiam] est ratio et E 25 aequaliter] realiter AC 26 incarnata]
increata C si post] non prima A, si persona C

1 Supra, p. 13, lin. 16-23.

 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 15

Filio essent duae uniones quarum utraque sufficit ad verifican-

dum tales propositiones et denominationes, modo dicto. Sed per
hoc quod unitur Filio, non tollitur aliqua denominatio conveniens
Patri et Spiritui Sancto, quia nihil aufertur uni personae in divi-
5 nis per hoc quod natura alteri unitur. Ergo nunc dicetur Pater
incarnatus, unitus etc., et similiter Spiritus Sanctus.
Tertia ratio non concludit, quia verum est quod ex quo per¬
sonae divinae distinguuntur realiter quod aliquid potest compe-
tere uni quod non alteri, et hoc sive illud conveniat primo pro-
10 prietati unius personae et non alterius, sive primo conveniat toti
personae constitutae ex essentia et proprietate, ad modum quo
videmus quod aliquid convenit primo toti et non parti, sicut
etiam est econtra quod aliquid convenit parti vel quasi parti et
non toti, sicut patet in exemplo suo h scilicet quod essentia di-
15 vina est quasi partialiter in omnibus personis in hoc quod est
alterum principium intrinsecum constitutivum cuiuslibet perso¬
nae. Sed una persona non est in alia quasi partialiter, quia hoc
repugnat. Sed tamen in proposito, licet natura uniatur ad Filium
duplici unione et non repugnat alicui alteri personae uniri nec
20 habere illam denominationem quae sibi convenit ratione essen-
tiae ad quam est prima unio, quaelibet persona dicetur unita et
incarnata, licet non tot unionibus quot Filius dicitur uniri.

1 sufficit] sufficeret FG 2 dicto] praedicto CEZ 3 aliqua] alia ACG 5 alteri]

altera AG 6 et om . BE 7 ratio otn. CEFG quod om. EZ 10 alterius] alteri ACPZ
12 videmus] dicimus F, dicemus G, sed con. G2 12-13 primo... convenit mg. G2, om. (hom.) F
13 quod] quia Z 17 Sed] et ut sub Z, om. FG in om. BFGP quia] et B, sed E 18 tamen]
cum ABCP natura] non ACP 19 alicui alteri mg. G2, om. F 20 quae] quia A, qui E, om. Z
21 dicetur] diceretur PZ 22 quot] quibus E, sicut G uniri] incarnari FG

1 Cf. supra, p. 11, nota 1.

16 LIBER III QUAEST. I

[Responsio auctoris ad secundum articulum]

Ideo dico, quantum ad istum articulum, quod illud quod ter-

minat istam unioncm est tota persona Filii. Sed ratio terminandi
est ipsa proprietas constitutiva Filii. Et per hoc potest salvari unio
ad unam personam et non ad aliam. Potest etiam rationabiliter 5

poni quod ratio terminandi sit tota persona Filii, nec essentia per
se nec proprietas sed totum constitutum, sicut tota persona Filii
est terminus formalis generationis, sicut in primo dictum
est1, et ista via est magis rationabilis. Quia sicut una proprietas
est in una persona et non in alia, ita si ilia proprietas terminet io

unionem, persona ilia cuius est ilia proprietas dicitur unita et non
alia. Quod autem proprietas sit ratio terminandi istam unionem et
non essentia, probatur: quia quandocumque in aliquo supposito
perfecto et independenti est aliqua ratio terminandi unionem quae
est ad illud suppositum et non ad alteram, si illud suppositum sit is

unitum et non alterum, ilia ratio necessário terminabit illam unio¬

nem. Sicut enim ratio agendi non potest esse in supposito agente
actionem sibi propriam nisi suppositum agat per illam rationem,
ita ratio terminandi unionem aliquam non potest esse in suppo¬
sito terminante, — ita quod non aliud terminet — , nisi per illam 20

rationem suppositum terminet. Sed in Filio, qui est suppositum

2-3 terminat] determinar B, naturat Z 3 Sed] et B ratio] relatio P 3-4 ratio...

Filii] respectus personalitatís seu proprietas constitutiva Filii est ratio terminandi DL 4-5 Et...
aliam trp.p. esri (infra lin. 9) CE 5 et... aliam mg. G2, om. F 5-9 Potest... rationabilis
trp.p. alia (infra lin. 12) BG, in imo f. A, om. P 6 sit] est C Filii] ita quod add. Z essentia]
u

esse E 7 constitutum, sicut] constitutivum sic F 8 terminus] terminado A, ratio F

9 proprietas] magis add. E 12 Quod] quia EZ ' autem] aut E 12-14 et... unionem om.
(horn.) E 13 probatur] probo sic DL 17 in] aliquo add. DL 18 actionem] actio-
ne Z , sibi mg. G2, om. DFL .. propriam] propria Z rationem] agendi add. DEFGLZ 19 ita]
nec add. DFGL aliquam] istam FG non om. DFGL 20 terminet om. ABCEFGPZ
21 rationem] per quam add. BFG terminet] terminar FG in Filio] filius FG 21-6 (p. 17) Sed...
terminabit] non autem essentia quia tunc, ut prius, quaelibet persona terminaret DL

1 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 5, q. 3 (Opera Theo-

logica III, ed. G. Etzkorn, St. Bonaventure, N. Y. 1977, 70-73).
 UTRUM SOLUS FILIUS UNTVIT SXBI NATURAM HUMANAM 17

perfectum et independent, est ratio terminandi istam unionem

quae sic terminatur ad Filium quod non ad aliam personam. Igi-
tur si Filius terminet istam unionem et nulla alia persona, aliqua
ratio in Filio necessário terminabit. Sed essentia non potest ter-
5 minare solum, quia aequaliter quaelibet persona esset unita, sicut
p r iu s probatum est 1. Igitur proprietas solum terminabit.
Si dicas quod utraque terminat, contra: pluralitas
non est ponenda sine necessitate; sed omnia possunt aequaliter
salvari per solam unionem ad proprietatem sine ilia unione essen-
10 tiae sicut cum ilia; igitur superfluum est ponere illam.

[Art. Ill: Utrum tres personae possint assumere unam naturam.

Opinio Scoti]

Circa tertium articulum, utrum tres personae possint assu¬

mere unam naturam. Et hie dicitur2 quod unionem ter-
15 minari ad tres personas potest dupliciter intelligi. Uno modo
quod essentia divina singularis exsistens in tribus sit primus ter¬
minus unionis. Alio modo quod tres personae sint primus ter¬
minus unionis. Primo modo possunt tres personae assumere ean-
dem naturam; secundo modo non. Probatur: quia in omni de-

2 sic] igitur add. E , Filium] in divinis add. C quod] et E 3 nulla] non BZ

3-4 aliqua ratio] per rationem F 4 essentia] esse B 5 solum] simul Z quia] time add. C
6 probatum] praenotatum A, dictum Z solum] simul Z 7 terminat] terminabit G
8 aequaliter] essentialiter A, om. E 8-10 possunt... sicut] quae ponimus de ilia unione possu-
mus aequaliter salvare ponendo unicam rationem terminandi, scilicet ponendo (om. L) proprieta¬
tem personalem sicut ponendo simul essentiam DFGL 9 unione] imitate A 10 cum...
illam] esse rationem terminandi, igitur etc. L superfluum est] superfluit C 13 Circa] contra
A tertium] alium ABCEP articulum] quaeritur add. Z 13-14 Circa... hie] Tertio videndum
est utrum naturam unitam Filio possit alia persona sibi (assumere et sibi add. FG) unire DFGL
15 dupliciter] multipliciter G 16 divina] una ACE, om. PZ singularis] simplex Z
17 tres] relatio DFGZ, con. G2 sint] habet E, sit DFG primus] prius E 17-18 terminus]
illius add. E 18 unionis om. DFGL 18-19 eandem] unam E 19 non] quod add. B,
quia add. E , Probatur om. DFGL quia] quod E

1 Supra, pp. 12ss. 2 Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 1, q. 2, nn. 5-6 (ed.
Wadding, Vn, 37).
OCKHAM, OPBEA TheOL. VI 2
18 LIBER in QUAEST. I

pendentia essentiali, dependet nisi ad unum quod to-

unum non
taliter terminat eius dependendam. Patet hoc in dependentia cau¬
sae efficientis ad causatum, quia unum causatum non dependet a
duabus causis totalibus in eodem genere causae. Quia si sic, tunc
aliquid dependeret ab illo ut a causa, quo non exsistente, nihilo- 5

minus posset esse effectus. Sed in proposito, una persona sufficien-

ter et totaliter terminat eius dependentiam sicut propria persona-
litas in propria specie terminarei. Igitur nulla alia persona potest
esse primus terminus huius dependentiae.
Si dicas quod non est inconveniens idem fundamentum 10

fundare duos respectus eiusdem rationis, d ic it u r quod licet

hoc verum sit abquando, tamen quando idem fundet duos respe¬
ctus aequalis dependentiae et eiusdem rationis, hoc est inconve¬
niens.
[Contra opinionem Scoti] 15

Contra ista quae dicit de duabus causis totalibus : quia

non videtur inconveniens quod idem habeat duas causas totales,
modo praedicto. Probatur: quia, secundum e u m !, dependentia
effectus ad causam secundam est alia res a fundamento. Tunc
sic: quaecumque accidentia nata sunt recipi in eodem subiecto 20

et non habent formal em repugnantiam ad invicem, possunt recipi

in eodem subiecto. Sed duae dependentiae ad duas causas tota-

1 unum2 quod] utrumque A, essentiam quod P 2 in] de BFG 4-6 Quia... effectus
in imo f A, om. CP 5 dependeret] dependet E 8 in] non C 10 idem] illud FG
11 dicitur] dicendum FG 12 quando] quod BEGZ, om. CFP fundet] fundaret A, fundare P
13 aequalis] essentialis BCZ 16 ista] istam A quia] quod F 16-17 quia... totales om. C
16-18 Contra... Probatur] Sed contra: quia (primo videtur add. L) contra eum (est add. D) quod
non sit inconveniens unum (eundem L) effectum habere plures (duas) L) causas totales (mate-
riales D) DL 18 quia] quod A 19 fundamento] et add. E 21 formalem] eandem C,
eandem add. A, om. EPZ invicem] totalem add. E 22 causas] secundas add. B

1 Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 1, q. 1. n. 14 (ed. Wadding, VII, 23);

ibid., d. 1, q. 2, n. 6 (ed. Wadding, VII, 37); Ordínatio, II, d. 1, qq. 4-5,
nn. 261-285 (ed. Vaticana, VII, 129-141).
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 19

les 1 sunt eiusdem rationis et speciei, et per consequens non repug¬

nant sibi formaliter, et possunt recipi in aliquo subiecto. Ergo
possunt recipi in eodem subiecto, saltern per potentiam divinam
secundum eum2, sive sint accidentia absoluta sive res-
5 pectiva. Ergo non est repugnantia aliqua quin idem effectus pos-
sit produci a duabus causis totalibus.
Confirmatur, quia ipse ponit quod idem homo nu¬
mero posset produci ab alio quam ab illo a quo de facto pro-
ducitur. Ponit 3 enim quod illi qui stmt modo damnati, si Adam
io stetisset in statu innocentiae fuissent salvati, sed tunc habuissent
alios patres quam modo de facto habuerunt. Iuxta hoc tunc arguo :
possibile est quod duae causae activae sint approximatae alicui
passivo summe disposito quarum utraque nata est causare formam
vel effectum in summo gradu. Exemplum: si ponantur duo soles
15 quorum uterque est sufficiens causare tantum lumen in aére quan¬
tum aêr potest recipere. Similiter, si duo ignes ponantur aequales

2 et... subiecto om. FG 3 possunt] simul add. DFGL saltern om. ACFGPZ 5 est...
aliqua] repugnat alicui E 5-6 possit] potest ABCEPZ 7 ponit] dicit DFGL homo
om. ACP 8 posset] potest ACP, potuit BE ab2 illo om. ABCP quo] modo add. ABCEZ
9 Ponit] dicit DFG quod... damnati om. DFGL 10 salvati] omnes add. FG 11 habue¬
runt] et add. FG, aliqui saltern add. DL hoc] quod E tunc arguo] cum F, arguitur G, arguitur
sic Z, sicut add. B 12 approximatae] aequaliter add. DFGL, et add. ACP 13 est] sit DFGL
13-14 formam vel om. DFGZ 13-15 formam... tantum in summo f. A, om. CP 15 est]
sit DFGLZ 15-16 quantum] quam ACP 16 Similiter] aliter C, et etiam FG ponan¬
tur om. DL

1 Cf. Ockham, Quaestiones in II Sent., qq. 3-4 (OTh V, 64, nota 2);
ibid. In IV Sent., q. 10 J: «Sed quod eiusdem effectus sint duae causae to-
tales naturales, est impossibile; nec hoc unquam dixi nisi secundum opinio-
nem Ioannis» (ed. Lugduni 1495). 2 Cf. Scotus, Ordinatio, II, d. 3, qq. 5-6,
n. 161 (ed. Vaticana, VII, 470s.); Opus Oxon., Ill, d. 14, q. 3 (ed. Wad¬
ding, VII, 302); ibid., IV, d. 24, q. un., n. 11 (ed. Wadding, IX, 547).
3 Scotus, Reportatio Parisiensis, II, d. 20, qq. 1-2 (ed. Wadding, XI, 358s.);

Opus Oxon., II, d. 20, q. 2, n. 3 (ed. Wadding, VI, 822); ibid., II, d. 32,
q. un. (ed. Wadding, VI, 954); cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 2, q. 10
(OTh II, 350, nota 4).
20 LIBER III QUAEST. I

in virtute activa et aequaliter approximentur eidem materiae dis-

positae. Isto posito, sicut possibile est, tunc certum est quod idem
eíFectus simul causabitur ab utroque, — idem dico effectus nu¬
mero — , quia ex quo utraque causa est sufFiciens ad producendum
totum effectum, et omnia alia sunt paria, qua ratione una causa- 5

bit effectum et alia. Hoc etiam patet, per eum1, quia ilia
est causa totalis alicuius effectus quae potest causare effectum cir-
cumscripto quocumque alio. Sic est in proposito, igitur etc.
Item, idem effectus potest dependere a duabus causis finali-
bus totalibus; igitur eodem modo a duabus causis efficientibus to- 10

talibus. Consequentia patet de se, quia unum non est magis in-
conveniens quam aliud. Antecedens probatur: quia aliquis po¬
test aequaliter appetere duos fines, et aliud propter illos duos fi¬
nes, propter quorum quemlibet seorsum sufficienter moveretur
ad aliquid faciendum, ita quod uterque finis per se idem faceret is

quod modo facit unus cum alio. Cum ergo causalitas causae fi-
nalis non sit aliud nisi movere efficiens per hoc quod efficiens ap-
petit finem, et potest efficiens tales duos fines appetere et aequa¬
liter, ergo habere potest duas causas finales totales. De hoc dic¬
tum est quaestione de praxi 2. 20

1 in... et] et aequaliter activi DL approximentur] approximantur EFG 2 tunc... quod

om. DFGL idem om. ACEP 3 simul om. ABCEPZ idem dico] et idem dicitur E ,, idem...
.
numero om DL effectus] in add. FG 5 totum] utrumque Z, ilium add. DL alia] talia B,
om. FG paria] oportet quod add. Z 5-6 una... alia] unus... alius E 6 alia] et add. FG
etiam om. ACFGP quia] sed C ilia] illud AGZ 7 quae] quod FGZ causare] ilium
add. DFGL 8 quocumque] omni FG 9 dependere] dependi A 10 eodem modo]
idem potest dependere E, om. C causis om. DEFGL 11 est magis] videtur maius DL
12 Antecedens] maior B, assumptum E 13 aequaliter] taliter G, totaliter D, sed corr. D2 ;l

duos om. ABDPZ 13-14 et... fines mg. D2, om. (horn.) FG 14 propter] pro E ,, quem¬
libet ADP, quolibet E moveretur] movetur DG 15 ita quod] quia B idem] ali¬
quid ACP, illud DFGL, idem add. L 17 sit] est ABCEPZ 17-18 efficiens... finem] ef¬
fectus appetitur F 18 efficiens] simul add. DL duos om. ABCEPZ 18-19 et aequaliter
om. ABCEPZ 19 habere potest] ibi habebit effectus DFGL potest om. CPZ ;; totales om. FGL
19-20 De... praxi mg. D2G2, om. BF dictum est] quere primo libro DL

1 Cf. Scotus, Opus Oxon., II, d. 37, q. un., n. 4 (ed. Wadding, VI, 991s.) ;
ibid., Ill, d. 1, q. 2, n. 5 (ed. Wadding, VII, 37). 2 Guillelmus de Ockham,
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVXT SIBI NATURAM HUMANAM 21

Item, possunt esse duae causae totales respectu alicuius quie-

tis. Igitur possunt esse duae causae totales respectu motus. Conse-
quentia patet: quia sicut est virtus activa in illo quod facit ali-
quid quiescere, ita in illo quod facit aliquid moveri. Antecedens
s probatur: quia grave potest detineri sursum et leve deorsum a
duobus detinentibus quorum utrumque potest sufficienter deti-
nere sine alio, et per consequens utrumque potest esse causa suf-
ficiens quietis; ergo etc.

[Responsio auctoris ad tertium articulum]

10 Id e o videtur mihi quod eadem natura potest uniri tribus
personis, ita quod a qualibet totaliter dependet, eo modo quo
nunc dependet ad suppositum divinum. Nec hoc includit aliquam
contradictionem.
Sed dubium est utrum sit tantum una unio naturae hu-
15 manae ad suppositum divinum. Respondeo quod quot sunt
naturae distinctae unitae ad Verbum, tot sunt uniones, quia respectus
variantur ad variationem et distinctionem fundamentorum et ter-

1 alicuius om. DFGL 2 Igitur] etiam add. FG, et add. DL possunt... motus] motus
ex ista actione DL respectu] alicuius add. C 4 ita] erit add. D, etiam add. L aliquid2 om. BE
moveri] movere EZ Antecedens] maior B, assumptum E 5 probatur] patet AEFGZ
et] vel ABP 6-7 sufficienter detinere] sufficere ad detinendum DL 7-8 sufficiens]
efficiens Z, et totalis add. DL 10 potest] simul add. L 11 dependet] dependeat DL,
habeat dependentiam FG eo] eodem DFGL 12 nunc] de facto add. DFGL ad] aliud C
divinum] unum DFGL, om. PZ hoc] quod P, om. C 14 Sed] tunc add. FG dubium... sit]
estne DL una] unica DFGL 14-15 humanae] assumptae DFGL, assumptae add. Z 15 divi¬
num] si a pluribus suppositis assumatur (sumeretur D, assumeretur L) DFGLZ 15-17 quod...
terminorum] tot sunt uniones ad suppositum quot sunt naturae unitae distinctae, quia respectus
variatur et multiplicatur ad multiplicationem fundamentorum C 16 naturae] personae Z
distinctae om. DFGLZ 16-17 quia... distinctionem] et (etiam add. DL) termini imme-
diati et proximi sive primi quia respectus variantur secundum (ad DL) variationem DFGL
17-1 (p. 22) et terminorum om. ACEP

Scriptum in ISent., prol. qq. 10-11 (Opera Theologica I, ed. G. Gál et S. Brown,
St. Bonaventure, N. Y. 1967, 292-296, 307-310); ibid., d. 35, q. 6 (OTh
IV, 516-522).
22 LIBER III QUAEST. I

minorum. Ideo quot sunt fundamenta distincta unita immediate

Verbo, tot sunt uniones. Ideo ponendo quod in homine sint tres
res pertinentes ad eius essentiam, — sicut oportet necessário [po-
nere] propter articulum1 — puta materia prima, forma
sensitiva et forma intellectiva, cum istae immediate sint unitae 5

Verbo, sicut patet in triduo mortis Christi quando materia fuit

sibi unita et forma sensitiva et intellectiva — quia quod semel as¬
sumpsit numquam dimisit 2 — , tunc ad minus oportet in ista
natura ponere tres uniones: unam fundatam in materia, aliam in
forma sensitiva, aliam in anima intellectiva. Sed licet istae tres io

uniones distinguantur realiter propter distinctionem fundamen-

torum, tamen habent unum et eundem terminum formalem sive
unam rationem terminandi, puta personam Filii Dei, et non es-

1 Ideo] igitur DFGLZ , discincta om. EZ 2 Verbo] divino add. Z , Ideo... quod] et sic
ponencbe sunt E, item posito G sint] sunt GZ 3 res] vere add. F, quae vere add. G, et
vere add. DL pertinentes] pertinent G, partiales (?) E 3-4 sicut... articulum om. DFGL
4 puta] scilicet DFGL forma] anima DFGL 5 forma] anima FG, om. ADELPZ intellec¬
tiva] vel saltern (om. B) materia prima (om. B), forma corporeitatis et anima intellectiva (ratio-
nalis B) add. BDFGL, propter (enim add. FG, articulum add. ult. DFGL) sic oportet necessário
dicere add. ult. FG cum] et DGL, om. F sint] sunt EG 3-10 cum... intellectiva in imo f.
A, om. P 6 patet] patuit DFGL 7 et1... et2] non... nec DFGL 7-10 quia... intel¬
lectiva mg. G2, om. CDFL 8 dimisit] Anselmus add. A 9 natura] materia Z 10 aliam]
puta B, tertiam GZ anima] forma G, om. A 11 distinguantur] distinguerentur Z, distin-
guuntur codd. 12 habent] conveniunt in FG 13 rationem] potentiam C

1 Cf. errores condemnati a Roberto Kilwardby episcopo Cantuariensi,

Oxoniae die 18 martii 1277. Art. 12: «Quod vegetativa, sensitiva et intel¬
lectiva sint una forma simplex». Art. 16: «Quod intellectiva unitur materiae
primae ita quod corrumpitur illud quod praecessit usque ad materiam pri¬
mam » (Chartularium Universitatis Parisiensis, ed. H. Denifle et A. Chatelain,
I, 558s.); videsis etiam art. condemn, a Ioanne Pecham, Registram Episto¬
laram Fratris Iohannis Peckham, Archiepiscopi Cantuariensis, epist. 661 (die 30
april. 1286), ed. C. T. Martin, Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores
(Kraus Reprint 1965, III, 921ss.). 2 Hoc dictum theologícum loanni Da¬

masceno attribui solebat; cf. De fide orthodoxa, III, c. 28; versio Burgundio-
nis, c. 72 (ed. E. Buytaert, Franciscan Institute Publications -Text Series no. 8,
St. Bonaventure, N. Y. 1955, 274ss.).
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 23

sentiam nec proprietatem. Nec est hoc mirabile, quia sicut multa
praedicata conveniunt parti et non toti, ita multa conveniunt
toti et non parti, et illud praedicatum est unum de eis.

[Dubia contra solutionem auctoris]

5 Sed contra ista sunt aliqua dubia1. Primo, contra hoc

quod dicitur quod persona ultra naturam intellectualem addit so¬
lum negationem dependentiae et sustentificationis quia persona
est substantia prima in genere substantiae et non secunda; sed
tale non includit aliquid negativum sed tantum positivum.
10 Item, haec est vera 'homo est homo humanitate' sicut haec
'Deus est Deus deitate', et haec non est vera 'albedo est alba albe-
dine', quia in prima denotatur distinctio inter hominem et hu-
manitatem, in secunda non; igitur homo et humanitas distin-
guuntur realiter, et per consequens homo addit aliquam rem ultra
is bumanitatem.
Item, negatio non potest terminare dependentiam alicuius;
sed persona terminat dependentiam naturae ad suppositum; igi¬
tur persona dicic aliquid praeter negationem.

2 multa] praedicata add. EZ 2-3 multa... eis] ratione partium eidem toti conveniunt
multa B 3 unum] distinctum P 5 ista] praedicta DFGL aliqua] multa CDFGL
6 intellectualem] completam add. DFGLZ 6-7 solum] solam AFG 7 sustentificationis]
ad aliud et (vel DL) nihil (ab DL) aliud (alio DL) add. DFGLZ, arguitur primo add. ult. Z
8 prima] puta B 9 tale] tamen F, illud D, ilia L positivum. Hie tradunt FGZ respon.
ad primum dubiurn quam repetunt, paucis mutatis, infra (p. 28, lin. 2); respon. cancel, hie G2
10 Item... vera] quia FLZ est2] dicitur DF 11 est1] dicitur FG deitate] divinitate BP ;
haec] etiam add. DL non trp. p. albedo Z albedo] non add. P 12 prima] ipsa C deno¬
tatur] denominatur AE 12-13 humanitatem] et add. BZ 13 in... non] qualis non cor-
respondet secundae DFGL 14 ultra] supra BE, super DFG 15 humanitatem] et non
solum negationem (negationes Z) cuius oppositum dicit praedicta responsio add. DFGLZ
16 negatio] quae add. D terminare] determinare E alicuius] rei add. C, quia non est ratio
terminandi add. DFGL 18 praeter] propter P

Cf. Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 1, q. 1, n. 9 et d. 5, q. 2, n. 4 (ed.

1
Wadding, VI, 15 et 132); etiam Ockham, Scriptum in I Sent., d. 23, q. un.
(OTh IV, 63ss.) et supra p. 4, lin. 21 - p. 5, lin. 1.
24 LIBER III QUAEST. I

Item, natura subsistit in supposito; nihil autem subsistit in

negatione; ergo etc.
Item, suppositum agit; sed nulla negatio agit, nec aliquid
compositum ex positivo et negatione agit ratione negationis; igi-
tur etc. 5

Item, hoc quod dicitur quod persona non est pars

contra 1

nec est nata facere unum cum aliquo, quia omnia quae sunt in
divinis faciunt unum. Aut ergo per accidens aut per se. Non per
accidens certum est, igitur per se. Igitur tres personae faciunt
unum per se. io

Item, tres personae constituunt Trinitatem ; ergo quaehbet

concurrit ad constituendum Trinitatem; igitur data via tua, nulla
illarum est persona, sed illud tantum quod constituitur ex omnibus.
Item, secundum te2, paternitas et essentia cum spira-
tione activa constituunt personam et faciunt per se unum; sed is

paternitas et essentia sunt persona.

Item, contra hoc quod dicitur 3 quod naturam uniri ad per¬
sonam non est nisi sustentificari a persona Verbi, et personari non
est nisi sustentificari ab aliqua persona, quia tunc quaelibet natura
irrationahs, tarn animata quam inanimata, posset assumi ad uni- 20

tatem personae divinae et personari a persona divina, quia quaeh¬

bet natura creata potest sustentificari ab ea. Sed hoc est falsum,

1-2 in2... etc.] in se ipso nec etiam in composito ex se et negatione (nunc esse Z) igitur (in
negatione add. Z) DFGLZ 3 agit1] non natura sed (natura add. Z) est (illud add. FGZ) quo
agit suppositum add. DFGLZ nulla negatio] negatio non DFGL 4 compositum] suppos¬
itum B et] ex add. ACP negatione] negativo DFGZ agit] ita quod actio negata (natu-
rata D) a natura conveniat sibi DL ratione] respectu ACP 12 constituendum] faciendum Z ,,
nulla] nata Z 13 illarum] duarum CFP, duarum add. AG2 illud] tres A, om. G 14-15 cum
spiratione] semper cum ratione P 15 activa] faciunt et add. E constituunt] unam add. E
sed] et F 17 item] dubium est add. DL quod2 om. DL 18 est] aliud add. CDL
19 aliqua] alia BC, ilia EFG 21 personari] persona FG, corr. G2

1Supra, p. 4, lin. 1-11. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in

ISent., d. 13, q. un. (OTh III, 422s.) ; d. 26, q. 3 (OTh IV, 186-190). 3 Su¬

pra, p. 9, lin. 12 - p. 10, lin. 2.

 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 25

quia cui repugnat quod sit persona, sibi repugnat personari; sed
cuilibet naturae irrationali repugnat quod sit persona; ergo sibi
repugnat personari. Sed non repugnat sibi sustentificari ; igitur
personari non est sustentificari.
5 Item, contra hoc quod ponitur 1 quod unio dicit aliquid ultra
extrema unita, quia Deus potest facere extrema unita sine unione;
igitur potest facere personam Christi sine unione, ex quo unio
differt realiter ab extremis.
Item, contra hoc quod ponitur 2 quod unio est respectus, quia
io ista unio fit ad hoc ut proprietates naturae assumptae possint
communicari personae divinae; sed illud potest facere magis ali-
quod absolutum cum sit maioris perfectionis quam aliquod res-
pectivum.
Item, respectus non potest terminare aliquam mutationem;
is sed quando de non-unito fit unitum est mutatio quae solum ter-
minatur ad unionem; igitur unio non est respectus.
Item, probatur quod natura non potest uniri, quia quaehbet
natura inclinatur ad proprium suppositum. Et si uniatur alteri
supposito, tunc violenter ibi maneret, quia aliter non inclinare-
20 tur ad proprium suppositum. Hoc autem quod natura violenter
maneret extra proprium suppositum semper, videtur inconve-
niens.

1 sit] una add. E sed] quia F 1-3 sed... personari om. (horn .) B 2 sibi] ipsi Z
2-3 sibi... personari] etc. DL 3 non] natura A sibi] sic P, ipsi Z 3-4 igitur personari
trp. ABEPZ 5 dicit] sit B ultra] extra E 7 unio] non CFG , 8 differt] distin-

guitur B 9 quod2... respectus] unionem esse respectum BFGP respectus] rectus Z quia
om. BCE 11 communicari] communicare F, convenire G 14 respectus] relatio B, rectus Z
15 est] sit Z 16 respectus] rectus Z 17 probatur] probo B probatur... uniri] contra
possibilitatem (illius add. L) unionis videtur dubium DL 18 natura] suppositalis add. DL ;
inclinatur] inclinaret AP proprium] suum DL alteri] uni alii D 19 aliter] alia F, alias G
19-20 violenter... inclinaretur] violentatur contra inclinationem naturalem DL inclinaretur]
inclinatur ACEFPZ 20-21 Hoc... semper] quod autem aliqua natura sic assumetur quod
perpetuo violentetur DL 21 maneret] manet ABCEFP

l Supra, p. 5, lin. 14-20. 2 Supra, p. 9, lin. 1-8.

26 LIBER m QUAEST. I

quod ponitur 1 personam terminare primo,

Item, contra hoc
quia illud est prima ratio terminandi dependentiam quod est
summe independens; huiusmodi est essentia; igitur etc.
Item, illud quod primo terminat istam unionem est infini¬
tum primo; sed essentia est primo infinita et nihil aliud; igitur 5

etc. Maior probatur: quia si infinitas non sit ratio terminandi il-
lam unionem, ergo hoc posset competere fmito, et per consequens
aliquod finitum posset sustentificare aliud finitum, quod est
falsum.
Item, quod sint duae uniones ad essentia m et personam, modo io

praedicto, probatur: quia respectus est alius et alius si fundamen-

tum vel terminus sit alius et alius; nunc autem terminus est alius
et alius, quia essentia non est eadem personae; igitur etc.
Item, contra hoc quod ponitur 2 unam naturam posse susten-
tificari in tribus suppositis, quia omnis natura quae potest subsis- is

tere in tribus suppositis est illimitata, quia propter hoc dicitur

natura divina illimitata quia subsistit in tribus suppositis. Igitur
si haec natura subsisteret in tribus suppositis, esset necessário illi¬
mitata quod falsum est; ergo etc.
Item si sic, aut ilia natura assumeretur ad unitatem naturae 20

assumentium, aut ad unitatem personae. Non naturae, quia tunc

natura humana fieret natura divina, quod falsum est. Nec per-

1 ponitur] quod add. E personam] persona ACP 1-2 Item... quia] aliud dubium
est contra hoc quod dicitur quod proprietas Filii est prima (ratio add. L) terminandi vel per¬
sona tota DL 2 illud] ilia B prima] persona C terminandi] aliquam add. C quod] quia
A, quae G 3 igitur etc.] divina L 5 primo1] probatio C sed] huiusmodi DL, om. E j
primo2... aliud] et non proprietas DL 6 probatur] patet APZ 7 posset] potest Z
8 posset... finitum2 mg. G2, om. (hom.) B aliud] aliquod AP, illud Z 12 vel terminus1
om. FZ alius et alius] aliud et aliud FZ 14 ponitur] dicitur D, dicit Z naturam] huma-
nitatem DL 15-16 omnis... est] tunc esset DL subsisiere] exsistere C 16 quia... dicitur]
ex hoc enim arguitur DL 17 natura... illimitata] naturam divinam esse illimitatam DL ,
quia] quod DL subsistit] subsistere F, consistit DL Igitur] et BFG 18 si] secundum F ,
natura] humana add. Z esset necessário] ipsa foret FG 19 ergo] quare FG 20 unita¬
tem] unionem Z 21 assumentium] assumentis AZ, assumptae E, aut assumptae add. Z
unitatem] unionem Z 22 Nec] etiam ratione F

1 Supra, p. 16, lin. 2-12. 2 Supra, p. 21, lin. 10-13.

 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 27

sonae,quia tunc tres personae divinae fierent una persona

humana.
Item, quod essentia divina non potest aliquo modo terminare
istam unionem probatur: quia illud quod non habet de se perso-
s nalitatem, non potest alteri dare personalitatem ; sed essentia non
est persona; igitur etc.
Item, contra hoc quod ponitur 1 naturam posse dependere ad
unam personam ita quod non ad aliam, quia omnis dependentia
reducitur ad aliquod genus causae. Si igitur natura dependet ad
io unam personam et non ad aliam, una persona haberet aliquam cau-
salitatem respectu illius naturae quam non habet alia. Hoc fal-
sum est quia opera Trinitatis sunt indivisa.
Item, contra hoc quod dictum est de causis totalibus est
illud quod prius dicebatur 2, quia per t e quilibet efFectus de-
is terminai sibi certam causam a qua potest produci ita quod a
nulla alia; ergo non habet duas causas totales, et per consequens
ista dicta contradicunt.

4 illud] quidquid Z, om. ACP quod om. ABFG 4-5 personalitatem] nec est persona
add. E 5 alteri... essentia] etc. Essentia non habet aliquam personalitatem sed etiam E 7 na¬
turam] esse et add. E 8 personam] naturam P 10 et] ita quod Z 11 quam] quod
P Hoc] consequens C 12 est om. CFP 13 Item] sextum dubium est add. DL hoc]
illud DL quod dictum est om. ABCEFGPZ 13-14 est... dicebatur om. L 14 prius]
primo Z quia] quod C te] supra add. L 15 causam] rationem B potest] posset causari
et DL 15-16 a nulla] non ab G 16 alia] naturaliter add. DL habet] potest habere DL ,
consequens om. ACFP

Supra, p. 16, lin. 12 - p. 17, lin. 6.

1 2 Supra, p. 19, lin. 16 - p. 21,

lin. 8. Post istud dubium in códice D legitur: «Hie dici potest quod illud
dicere est contra Scotum, et ideo procedo contra eum ex principiis suis pro-
priis ». In códice vero L : « Ad istud non est responsio in Reportatione. Dici
tamen posset quod illud quod dicitur est argumentum (?) fictum ex prin¬
cipiis Scoti, scilicet propriis, contra eum procedendo ».
28 LIBER HI QUAEST. I

[Responsio AUCTORIS ad dubia]

Ad primum1 istorum dico quod persona potest accipi

quantum ad quid nominis vel quantum ad quid rei. Primo modo
est aggregatum ex positivo et negativo 2. Et sic persona non est per
se in genere, quia nullum compositum est per se in genere cuius s
una pars potest habere alterum et suum oppositum et nihilominus
esse per se in genere. Sed eadem natura potest nunc esse persona
et post non esse persona, — puta si dependeat ad aliud suppositum
alterius rationis — , et nihilominus manere per se in genere. Igi-
tur illud compositum ex positivo et negativo non est per se in to

genere.
Secundo modo est persona per se in genere, quia natura ilia
denominata a negatione duplicis dependentiae, — de qua etiam
praedicatur hoc nomen 'persona' secundo modo per se quia con-
notat negationem quae non est de essentia illius naturae — , ilia is

inquam natura est quid rei personae et est per se in genere et est
prima substantia, ergo etc.

2 Ad... dico] dicendum DFLZ persona... accipi] si persona accipiatur DFLZ 3 vel]
et EFG quantum2 ad2 om . ABP vel... modo] personae. Illud quid nominis est DFLZ
5-7 quia... genere] sed natura DL 7 Sed] nam DL natura] non add. FZ persona] quando
non dependent hypostatice ad aliud add. DL 8 post] potest DL esse om. FG persona] per-
fecta L, om. E puta om. DL si] post add. D, post non add. L aliud om. FZ 9 rationis] rei
AF, om. DGL nihilominus] utrobique add. DL 9-10 Igitur] sed D, si L 10 illud om.
FZ ex... negativo mg. G2, om. F 12 Secundo modo] si autem persona accipiatur quantum ad
quid rei personae DFLZ per se om. CEF 13 denominata] denotata BCEF, denominatur DZ
14 praedicatur] probatur BE, quod add. E secundo... se] non per se primo modo DFLZ
15 essentia] esse Z 15-16 ilia inquam] in quantum FG 16 rei] non FG, corr. G2 17 ergo
etc.] Sed contra quia (om. L) tunc humanitas non unita esset (est Z) homo (om. Z) aut suppo¬
situm et (aut Z, nec D) persona (et add. L) consequens (est add. L) falsum (ut videtur add. L) DLZ

1 Supra, p. 23, lin. 5-9. 2 Haec opinio Inceptoris allegata est et

refutata a Ioanne Rodington, III Sent., q. 1: « Sexta conclusio est contra
opinionem Hokam quae ponit quod hoc homen 'persona' componitur ex
positivo et negativo. Contra: illud negativum, ex quo componitur? Aut
est aliquid aut nihil. Si nihil, igitur componitur ex aliquo et nihil. Si aliquid,
igitur componitur ex positivo quia omne aliquid est positivum. Igitur illud
 UTRUM SOLUS FILIUS UNTVIT SIBI NATURAM HUMANAM 29

Ad aliud 1 dico quod intelligendo per istam 'homo est huma-

nitas' aliquid 'quod' et aliquid 'quo', et quod sit distinctio in na¬
tura rei inter 'quod' et 'quo', sicut alii2 intelligunt, sic haec
non est universaliter vera 'homo est homo humanitate', tamquam
5 aliquo distincto realiter ab illo pro quo subiectum supponit. Sed
sic habet tantum unam singularem veram, puta in persona Christi,
quia ibi ly homo supponit pro supposito Filii Dei sustentificantis
naturam humanam, et humanitas pro natura humana sustentifi-
cata, et ista distinguuntur realiter in Christo tamquam quod et
io quo. Et ideo potest concedi quod ille homo, qui est Christus,
est homo humanitate tamquam aliquo distincto realiter ab eo pro
quo subiectum supponit. Et sub isto sensu, haec est universaliter
vera 'album est album albedine', ita quod ly album sit 'quod' et
albedo 'quo', et ista distinguuntur realiter. Quia ly album, quando
is habet suppositionem personalem, semper supponit pro subiecto
sustentificante albedinem quod est suppositum in genere substan-
tiae. Et albedo supponit pro ipsa forma albedinis inhaerente tali
subiecto, et ista universaliter distinguuntur realiter tamquam quod
et quo.
20 In aliis Christo, non est haec vera 'homo est homo
autem a
humanitate', — intelligendo distinctionem praedicto modo inter
quod et quo — , quia in aliis ly homo supponit pro Sorte vel Pla-
1 aliud dico] primum dicendum DL 2 aliquid2... quod2] quid et quo inter quae DL
quod1] est aliquid quod add. Z et1] etiam C aliquid2] aliud Z in] ex BEG 2-3 in natura
rei mg. G2, om. F 3 sic] sed Z 6 sic] haec B, om. DGL veram, puta in] sic vera est
de DL 7 ibi om. GP Dei] saltem add. G 9 et2] tamquam add. Z 12 haec] non
add. DL 13 et] ly add. E 14 Quia] quod C 15 suppositionem] suppositum AC
personalem] personale A 16 albedinem] albedinis DL quod] et FG suppositum] subiec¬
tum E substantiae om. FZ 17 albedinis] scilicet albedine F 18 universaliter] simi¬
liter B tamquam] sicut DL 22 quia] quare P

dictum est falsum de virtute sermonis » (cod. Remis, Bibi. Muncip. 503,
f. 102vb).
1 Supra, p. 23, lin. 10-15. 2 Cf. Thomas Aquinas, Summa theol.,

III, q. 17, a. 1; Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 1, q. 1, n. 10 et d. 2, q. 2, n. 5

(ed. Wadding, VII, pp. 16 et 74).
30 LIBER ni QUAEST. I

tone etc., quorum nullus distinguitur realiter ab humanitate in

eo, quia suppositum creatum vel persona tantum addit negatio-
nem ultra naturam exsistentem in tali supposito. Haec tamen est
vera 'humanitas est homo' et 'homo est humanitas' sicut dicit
Commentator, VII Metaphysicae l, quia illud in creaturis s
pro quo supponit 'homo' et 'humanitas' idem sunt. Ideo tales
propositiones 'humanitas est homo', 'humanitas est persona', de
virtute sermonis sunt verae.
Si dicas quod in creaturis, ly homo supponit pro suppo¬
sito vel persona quae componitur ex positivo et negativo; sed 10

humanitas non est illud compositum ex positivo et negativo ; igi-

tur etc.:
Respondeo: ex natura sermonis ly homo supponit pro
ilia natura quae denominatur a tali duplici negatione, et non pro
composito ex affirmatione et negatione. Sed si supponeret ex vi is

sermonis pro illo composito, tunc non esset haec concedenda

'humanitas est homo', 'humanitas est persona', 'humanitas est sup¬
positum', nec haec 'homo est humanitas', sed essent tales propo¬
sitiones simpliciter falsae, sicut haec 'humanitas est composita ex
affirmatione et negatione'. Quia tamen sic non supponit ex na- 20

tura sermonis, sed tantum pro illo positivo quod substernitur ne-
gationi, ideo tales propositiones sunt verae et concedendae.
Dico tamen quod licet haec sit vera in creaturis 'humanitas
est homo', tamen non est necessária sed contingens. Quia huma-

1 etc. om. ACPZ 2 quia] quod EFG tantum] tamen CE 3 tamen] autem Z
6-7 Ideo tales propositiones] concedendum est quod DL 7 homo] et e converso quod
add. DL 7-8 de... verae] et hoc de virtute sermonis loquendo DL 10 vel] et E
11 positivo] affirmativo AFGP 13 Respondeo] quod add. BDLZ ex natura] de virtute DL,
ex vi G 14 quae denominatur] denominata DL a tali] ab ilia AP 16 non esset haec]
enim illae non sunt (essent L) DL 17-18 humanitas2... humanitas mg. G2, om. F 18-19 pro¬
positiones om. ACPZ 19 haec] nec ilia DL 20-21 natura] vi G 21-22 positivo...
negationi] supposito sustentato denominations duplicis negationis FGZ 23 creaturis] aliis
a Christo DL 24 tamen] haec add. D ; sed] tantum add. P , Quia] quod D

1 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 21 (ed. Iuntina, VIII, f. 80va).

 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 31

nitas quae nunc sustentificatur in propria persona potest sustenti-

ficari a persona divina, et tunc haec propositio 'humanitas est
homo', 'humanitas est persona' habet praedicatum quod suppo-
nit pro persona divina, et tunc haec esset falsa 'humanitas est
5 homo' sicut haec 'humanitas est persona divina'. Et ideo licet
nunc de facto sit propositio vera, — quando sustentificatur in
persona creata — , tamen potest esse falsa, et ideo est contingens.
Ad aliud 1 dico quod quando natura non sustentificatur a
supposito alieno, tunc natura non dependet ad suppositum, quia
io tunc est eadem realiter cum illo supposito, saltern quantum ad
omne positivum in eo, nec sic differt ab eo. Quando tamen na¬
tura sustentificatur a supposito alieno, sicut est in proposito
quando natura humana sustentificatur a Verbo, tunc natura de¬
pendet a supposito sicut nunc natura humana dependet a Verbo.
is Ad aliud 2 dico quod solum una natura subsistit in suppo¬
sito, scilicet natura assumpta a Verbo, quia ilia sola proprie sus¬
tentificatur a supposito. Quia illud quod subsistit vel sustentifi¬
catur in aliquo, proprie distinguitur realiter ab eo in quo subsis¬
tit et sustentificatur. Et hoc solum verum est in Christo, ideo ibi
20 solum subsistit natura et sustentificatur in supposito. In aliis autem
non distinguitur realiter quod subsistit et in quo subsistit, sicut
p r iu s dictum est 3. Ideo in aliis non debet concedi quod natura

1 quae... propria] quaelibet DL potest] posset DL 2-4 et... divina] etiam (et tunc L)
loquendo de humanitate sic sustentificata DL, om. (hom.) Z 4 esset] est EG 4-5 et...
divina om. (hom.) C 5 haec] est ista DL 6 quando] quia E 8 aliud] secundum DL
9 alieno] aliquando C natura] vera C 10 quantum om. ACP 11 omne] esse FG nec..
eo2 mg. A2, om. P 11-12 natura] non A, om. Z 14 a1... dependet om. (hom.) B 15 na¬
tura] non E, humana add. DL 17 subsistit vel om. BZ 18 aliquo] supposito et add. Z ;
proprie] per se G 18-19 subsistit] subsistitur E 19 Et hoc] quia EFG2 Christo] huma¬
nitate Christi DL 21 realiter] illud add. FG quod] quia A quo] aliquo P subsistit2 om. BE
22-4 (p. 32) Ideo... sustentificante] Ideo de aliis non debet concedi quod subsistunt in suppositis,
sed tamen (bene add. L) in aliis potest concedi quod natura subsistit (supposito vel add. L) sub-
sistentia quae (scilicet add. L) est ipsamet natura subsistens DL

iSupra, p. 23, lin. 16-18. 2 Supra, p. 24, lin. 1-2. 3 Supra, p. 29,
lin. 20 - p. 30, lin. 8.
32 LIBER ID QUAEST. I

subsistit in supposito, tamen bene potest concedi in aliis quod na¬

tura subsistit suppositatione, sicut quod homo est albus albedine,
quia suppositatio non est aliud a subsistentia et ilia convenit na¬
turae quando ipsa non dependet ab aliquo alio supposito susten-
tificante. s
Ad aliud 1 dico quod in proposito solum est verum quod
suppositum agit, quia Christus qui est tale suppositum, praedi-
cavit, resurrexit, mortuus est etc., et non natura solum sed suppo¬
situm divinum habens naturam. Et istae operationes in proposito
conveniunt personae et non naturae, quia in proposito natura et 10

suppositum distinguuntur realiter, et natura subsistit in supposito

cui conveniunt tales actiones. Sed in aliis, ubi suppositum vel per¬
sona et natura non distinguuntur realiter, — nisi quia unum in-
cludit negationem in suo quid nominis et aliud non — , non est
hoc verum quod 'suppositum agit', 'persona agit', quia illud com- is

positum ex affirmatione et negatione non agit. Ideo omnes tales

propositiones sunt falsae. Sed in illis est verum quod sola natura
agit et non suppositum.
Ad aliud 2 dico quod tres personae non concurrunt ad consti-
tuendum aliquid unum, puta unam personam distinctam a tri- 20

bus, licet faciant unum quia sunt una essentia. Essentia autem
concurrit ad constitutionem omnium personarum.
Ad aliud 3 dico quod tres personae non constituunt Trinita-
tem tamquam aliquid distinctum a tribus, puta aliquam perso¬
nam distinctam a tribus, quia trinitas est nomen vel conceptus et 25

1-2 subsistit... natura om. (hom.) B 3 suppositatio] suppositum BE a] quam FG

4-5 sustentificante] sustentificato Z 6 dico] dicitur FG 7 suppositum agit] supponit Au-
gustinus FZ qui] quod CFPZ 8-9 solum... naturam] respectu aliquarum operationum DL
9 Et istae] quaedam enim DL 11 in] proprio add. FG 13 quia] quod E 15 quod]
quia EFG 17 quod] quia EFZ 20 unam personam] naturam FG 21 faciant] faci-
unt ABCEPZ . quia] quae F 22 ad] constituendum add. E omnium] trium B 25 tribus]
et add. F trinitas] non add. C conceptus et] genus vel B

1 Supra, p. 24, lin. 3-5. 2 Supra, p. 24, lin. 6-10. i Supra, p. 24,
lin. 11-13.
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 33

nihil reale addit ultra tres personas, sicut dictum est in pri¬
mo1. Exemplum: licet enim tres angeli faciant trinitatem, quia
numerum ternarium, tamen non concurrunt ad constituendum
trinitatem tamquam aliquid distinctum, puta personam vel ali—
5 quid tale a tribus angelis, quia trinitas est nomen vel conceptus
significans tres angelos, connotando formahter aliquas negationes,
sicut dictum est in primo libro de numero 2.
Ad aliud 3 dico quod spiratio-activa, si non esset nata facere
unam personam cum paternitate et essentia sed esset adventitia,
io tunc non video quin constitueret aliquam personam distinctam a
tribus, sicut dictum est in primo4. Et ideo, sicut ibi dictum
est, propter istam rationem non tantum essentia et paternitas con-
stituunt personam Patris, sed etiam spiratio-activa. Et ideo si es¬
sentia et paternitas constituerent unam personam, tunc bene pro-
is cederet ratio, et spiratio-activa cum essentia constitueret personam
distinctam a tribus.
Ad aliud 5 dico quod non videtur mihi plus inconveniens con-
cedere quod lapis sit personabilis a persona divina quam homo.
Quia personari a persona divina nihil aliud est quam sustentifi-
20 cari a persona divina. Nunc autem indifferenter potest natura ir-
rationahs sustentificari a persona divina sicut rationalis. Et ideo
ita potest lapis vel asinus sic personari sicut homo. Et quando dicit

1 reale] tale ACP ultra] supra APZ 1-2 in primo] supra Z 2 faciant] unam add. G
2-4 quia... trinitatem om. (horn.) C 3 numerum] faciunt Z constituendum] faciendum Z
5 tale] distinctum Z quia] sed Z conceptus] genus B 6 formaliter] forte FG 10 ali¬
quam] aliam ABE personam] divinam add. C 11 tribus] personis add. E 12 rationem]
quod add. FG tantum] tamen C 15 et] quod B, quia FG 18 personabilis] perso¬
nalis BCEFPZ 19 nihil] non DL 20 a persona divina] ab ea DL natura] essentia D
20-21 irrationalis] et rationalis add. C 21 sicut rationalis2 om. C 22 personari] a per¬
sona divina add. D quando] tamen D, cum L dicit] dicis DLZ, dicitur FG

1Ockham, Scriptum in ISent., d. 24, q. 2 (OTh IV, 106-111).

2 Ibidem, pp. 109s. 3 Supra, p. 24, lin. 14-16. 4 Ockham, Scriptum in I

Sent., d. 11, q. 2 et d. 12, q. 1 (OTh III, 372 et 385s.); d. 26, q. 3 et d. 28,

q. un. (OTh IV, 186-190 et 274s.). 3 Supra, p. 24, lin. 17 - p. 25, lin. 4.

Ockham, Opera Theol. VI 3

34 LIBER III QUAEST. 1

quod sibi repugnat esse personam creatam vel increatam, dico

quod ita repugnat naturae humanae esse personam increatam sicut
lapidi vel asino. Quia sicut haec est impossibilis 'lapis est persona
divina', — etiam si esset assumpta a persona divina — , ita est haec
impossibilis 'natura humana assumpta de facto est persona di- 5

vina'. Sed solum est haec vera 'natura humana sustentificatur a

persona divina' quia subsistit in persona divina. Et eodem modo
potest haec esse vera 'lapis sustentificatur a persona divina' si es¬
set assumptus sicut nunc est natura humana. Sed in hoc est dif¬
ferentia, quia natura humana est personabilis personalitate creata, 10

quia si dimitteretur tunc statim esset persona creata propria perso¬

nalitate, modo supra dicto. Sed sic non est de natura irrationali
quacumque, quia si lapis assumeretur a persona et post dimitte¬
retur, non esset personatus personalitate creata, hoc est non esset
persona creata, bene tamen esset suppositum creatum. Et quantum is

ad hoc est differentia inter unum et aliud.

Ad aliud 1 dico quod quidquid fundat unionem inter Ver-
bum et naturam humanam potest dimitti, et etiam ipsa unio
potest deponi et corrumpi manente fundamento eius, quidquid
sit illud. Sed tunc natura non esset unita. Quia sicut impossibile 20

est et contradictio quod maneat unio naturae ad Verbum et quod

1 esse] essentia C, essentialiter E, tam add. BDL vel] quam BDL personam... increatam]
persona creata vel increata ACEFGPZ 2 esse] essentia P personam increatam] persona
increata ACEFGPZ 3 lapidi] lapis ABCPZ asino] asinus ACPZ, asini E lapis] natura la-
pidis BDL 4 etiam] et E esset] erit D etiam... divina2 om. (hom.) FG est] esset E 5 as¬
sumpta om. DFG 7 quia] et DL in., divina2] per earn DL, vel in ea add. L 7-9 Et...
humana] Et ita est (esset L) de natura lapidis si esset assumpta DL 8 potest haec esse] haec
est FG 10 quia] quod ABC personabilis] personalis BDEFGLZ 10-11 creata... per¬
sonalitate mg. G2, om. (hom.) F 11 tunc om. AP esset] erit D , creata om. DL 12 modo...
Sed] et DL de... irrationali] natura rationalis C 13-16 quia... aliud] licet natura lapidis
sibi dimissa bene sit suppositum DL 14 personatus] personata CEFG 17 fundat] fun-
det G, om. AP 19 manente] mediante FG 20 esset] est ACPZ 21 contradictio]
contradictionem implicat FG et] ita B quod2] ipsa add. G

1 Supra, p. 25, lin. 5-8.

 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 35

natura non uniatur Verbo, ita impossibile est et contradictio

quod natura uniatur Verbo et tamen quod non maneat unio.
Ad aliud 1 dico quod per nihil absolutum potest communi-
cari proprietas unius naturae alteri naturae nisi sequatur unio il-
5 larum naturarum ad invicem. Sicut enim videmus quod quan-
tumcumque fiat appropriatio aliquorum ad invicem, puta ani-
mae ad corpus, nisi anima sit unita corpori, non propter hoc pro-
prietates animae convenient corpori, quia non dicitur corpus in-
telhgere, sentire etc. Posito etiam quod duo corpora animata es-
io sent in eodem loco, non tamen proprietates unius animae quae est
in uno corpore convenient alteri corpori, nisi sibi uniatur, hcet
ilia anima aequaliter quantum ad propinquitatem et distantiam
respiciat unum corpus et aliud, hoc excepto quod animat unum
corpus et sibi unitur et non alteri. Ita in proposito, quodcumque
is absolutum Deus causet in natura humana assumpta, — sive in
corpore sive in anima — , nisi sit unio naturae ad suppositum,
numquam possunt proprietates suppositi divini sibi communicari
nec proprietates naturae supposito.
Ad aliud2 dico quod quando respectus distinguitur realiter a
20 fundamento, tunc potest terminare mutationem. Patet de 'ubi',
secundum a 1 iq u o s 3, quod terminat motum localem et nihil
absolutum novum. Patet etiam de materia et forma, substantia
et accidente, si essent primo separata et post unita per potentiam

1 est om. ABCE contradictio] contradictionem implicat FG 6 appropriatio] appro-

ximatio BEFGPZ 8 convenient] conveniunt APZ corpori om. AP , quia] et ACPZ
dicitur] diceretur BC, dicetur F 8-9 intelligere] nec add. A 10 loco om. AP 11 con¬
venient] conveniunt G, convenirent Z nisi sibi] si sibi non B 12 propinquitatem] pro-
prietatem BCF 13 respiciat] recipiat A 15 causet] causat AP, causaret Z 17 possunt]
possit A 20 potest] posset G 21 aliquos] alios FGZ 22 materia et om. AP
23 primo] plus P

1 Supra, p. 25, lin. 9-13. 2 Supra, p. 25, lira. 14-16. 3 Scotus, Opus
Oxon., Ill, d. 1, q. 1, n. 15 et d. 1, q. 2, n. 6 (ed. Wadding, VII, 23 et 37s.);
et ipse Ockham, Scriptum in I Sent., d. 30, q. 2 (OTh IV, 324); Quodl. VII,
q. 6 (OTh IX, 721ss.).
36 LIBER in QUAEST. I

divinam, quod tunc habent solum respectum unionis quem prius

non habebant, quia omnia absoluta manent aequaliter nunc sicut
prius, et per consequens ilia mutatio terminatur solum ad res¬
pectum unionis. Sic est in proposito.
Ad aliud 1 dico quod licet essentia sit primo summe inde- 5

pendens, tamen non est prima ratio terminandi, quia independen-

tia non est prima ratio terminandi istam unionem. Quia credo
quod illud quod est simpliciter dependens potest terminare de-
pendentiam alterius naturae sive unionem. Quia credo quod Deus
potest facere quod una natura creata dependeat ad aliam tamquam io

ad naturam subsistentem, puta quod anima potest terminare unio¬

nem corporis vel lapidis, quia non est aliqua contradictio. Et ta¬
men omnis creatura simpliciter dependet a Deo. Ita in proposito.
Potest enim proprietas vel tota persona primo terminare istam
unionem et dependentiam, licet utrumque dependeat sicut unum is

correlativum ab alio, et licet essentia sit prius independens aliqua

prioritate, puta originis.
Ad aliud 2 dico quod non est inconveniens quod aliquod fi-
nitum terminet aliquam unionem et dependentiam, sicut dictum
est in próxima solutione 3. 20

Ad aliud 4 dico quod quando est aliquis respectus qui proprie

terminatur ad aliquem terminum, ita quod illud quod terminat
sit proprie eius terminus, tunc ad multiplicationem terminorum

1 quod] quia AEFGZ habent] haberent Z solum] totum F, om. C 2 aequaliter]

cssentialiter E 5 Ad aliud dico] dicendum DL primo om. DL summe] et add. B
6-7 quia... terminandi mg. G2, om. (horn.) DFL 7 prima om. ACP unionem] vel dependen¬
tiam add. DL Quia credo] credo enim DL 8 illud... est] aliquid DL potest] posset de
potentia Dei DL 9 naturae] creatae add. DL sive unionem] sine unione Z 9-12 Quia...
lapidis] eius ad ipsum sicut ad suppositum DL 10 dependeat] dependet E 11 subsis¬
tentem] sustentificantem AFP 12 lapidis] lapis APZ est] apparet in hoc DL 13 Ita]
est add. ACP 16 correlativum] corpus Z et] etiam Z 17 prioritate] proprietate B
18 inconveniens] per potentiam divinam add. DL 19 aliquam] huiusmodi DL, om. GZ
20 próxima] praecedenti Z 23 eius] est C

Supra, p. 26, lin. 1-3.

i 2 Supra, p. 26, lin. 4-9. 3 I.e. quae
immediate praecedit. 4 Supra, p. 26, lin. 10-13.
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 37

sequitur multiplicatio respectuum. Sed quando aliquid dicitur so¬

lum terminare quia est idem realiter cum illo quod primo et pro-
prie terminat, — et sic secundário denominatur a respectu termi¬
nante — , tunc ad multiplicationem talium terminorum non sequi-
5 tur multiplicatio respectuum. Sic est in proposito. Quia unio na¬
turae humanae terminatur primo ad totam personam Filii vel ad
eius proprietatem, et ideo proprie et primo denominatur persona
Filii terminans istam unionem. Sed eadem unio numero, non
alia — sicut ponit opinio p r iu s improbata 1 — terminari po¬
io test ad essentiam divinam. Et potest concedi quod natura uni-
tur essentiae divinae quia est eadem realiter cum persona, et
propter istam identitatem potest denominari terminans istam unio¬
nem, licet improprie. Sicut distinctio realis Patris et Filii sufiicit
ad hoc quod Pater non denominetur terminans istam unionem,
is et Filius denominetur terminans istam unionem. Et ideo non se¬
quitur conclusio.
Ad aliud 2 dico quod natura assumpta non manet ibi violen-
ter, quia non inclinatur ad oppositum, quod tamen requiritur ad
hoc quod violentaretur. Et quando dicit quod inclinatur ad pro-
20 priam personalitatem, dico quod omnes tales propositiones 'na¬
tura creata inclinatur ad proprium suppositum', 'subsistit in pro¬
pria personalitate et sustentificatur' sunt falsae de virtute sermonis.
Quia numquam natura positiva inclinatur proprie ad aliquid nisi
sit positivum, nec subsistit nisi in positivo, nec sustentificatur nisi
25 in positivo. Personalitas autem ultra naturam addit solam nega-

1 respectuum] rationum EF, corr. E2 5 multiplicatio] multitudo E respectuum] ra-

tionum FG est om. AP 7 et1 om. CG denominatur] denotatur CG, terminatur E, corr. E2
8 numero] et add. CZ 9 ponit] alia add. Z 10 Et] etiam add. E 12 propter] per E
13-14 licet... unionem mg. G2, om. (horn.) BF 15 et1... unionem mg. G2, om. B et1] sed F |
denominetur] denotatur C Et2 om. ACP 17 Ad... dico] dicendum DL assumpta] a Verbo
add. DL 17-19 natura... quod1 om. (horn.) E 19 quod1] non add. E violentaretur] violenter A
20 propositiones om. ACPZ 25 autem] vel subsistentia add. DL

1Cf. supra, p. 11, lin. 16 - p. 12, lin. 3 et p. 12, lin. 21 - p. 13, lin. 2.
2 Supra, p. 25, lin. 17-22; etiam tertium argumentum principale, supra p. 4,
lin. 8-10.
38 LIBER III QUAEST. I

tionem dependentiae. Ideo natura non plus inclinatur ad propriam

personalitatem quam afFirmatio inclinatur ad negationem.
Ad aliud 1 dico quod illimitatio non facit plus quod in una
natura numero possint esse tres personae quam limitatio. Quia si-
cut potest sustineri quod in natura divina illimitata sunt tres per- 5

sonae, ita bene potest sustineri quod in natura humana limitata

una numero possent esse tres personae. Nec potest reperiri aliqua
ratio probans plus unam partem quam aliam. Quia tamen unum
tenetur ex fide et aliud non, ideo propter fidem, non propter ali-
quam rationem, teneo secundum.
primum, non 10

Ad aliud dico quod natura humana sic assumitur ad unita-

2

tem personae divinae quod non fit persona divina, sed solum
sustentificatur a persona divina. Et sicut potest sustentificari ab
una persona divina, ita a pluribus, puta a tribus. Non quod tres
personae fiant una persona, sed quod tres personae sustentificent 15

unam naturam.
Ad aliud 3 dico quod si possibile esset quod sola essentia di-
2 inclinatur] inclinetur FG 3 plus] nisi add. FG 3-7 illimitatio... personae] limita¬
tio naturae assumptae non obstat quin possit subsistere in tribus suppositis alienis, nec illimitatio
facit evidentiam quod una natura subsistere possit in tribus suppositis propriis naturaliter (?) (nam
ita L) ad hominem, nisi quod fide tenemus contrarium. Posset enim sustineri quod natura limitata
una numero susbsistit in tribus vel sit tres personae sicut illimitata DL 4-5 Quia... illimitata
om. FG 5-7 sunt... personae om. ACFGP 5 sunt] possunt esse Z 7 possent esse]
sunt Z Nec] quia non DL reperiri] inveniri DL 7-8 aliqua ratio] ratio evidens DL
8 unam partem] de una DL aliam] de reliqua DL Quia] quod C 8-10 Quia... secun¬
dum] sed propter fidem tenemus DL 9 tenetur] teneretur Z 12 fit persona] facit na¬
tura P 12-13 sed... divina om. (hom.) ACP 14 divina om. EFG a pluribus puta
om. ACP 15 sed] ita FG 17 sola] tota ACG2P

Supra, p. 26, lin. 14-19. Examinatores in processu Avenionensi aestima-

1

verunt hanc sententiam Guillelmi « falsam et temerariam et praebentem oc¬

asionem erroris simplicibus ». In textu quern Magistri prae oculos habuerunt,
propositio 'illimitatio non facit plus quod in una natura numero possint esse
tres personae quam limitatio' (lin. 3-4) transposita et post 'aliam' (lin. 8);
cf. J. Koch, « Neue Aktenstiicke zu dem gegen Wilhelm Ockham in Avi¬
gnon gefiihrten Prozess », in Rercherches de Théologie Ancienne et Médiévale, VIII
(1936), 182. 2 Supra, p. 26, lin. 20 - p. 27, lin. 2. 3 Supra, p. 27, lin. 3-6.
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 39

vina et nulla persona terminaret unionem naturae, tunc ista natura

assumpta non esset personata propria personalitate, nec alia. Pri-
mum patet de se. Secundum patet, quia essentia si sola terminet
istam unionem, non potest terminare earn tamquam persona quia
5 non est persona. Per consequens nec potest dare naturae persona-
litatem, nec earn sustentificare tamquam persona. Quia tamen im¬
possible est quod essentia assumat naturam nisi omnes personae
assumant earn, — et per consequens, licet essentia primo terminet
istam unionem, tamen omnes personae terminabunt secundário — ,
10 ideo impossibile est naturam uniri nisi sustentificetur per aliquam
personam.
Ad aliud 1 dico quod accipiendo dependentiam proprie prout
importat causalitatem, sic natura assumpta non plus dependet ad
Filium quam ad Patrem. Ideo ista natura magis dicitur uniri Filio
15 quam dependere ad Filium. Unde si natura deponatur, adhuc de¬
pendet proprie ad Filium et aequaliter, sicut quando est assumpta2.

[Ad argumenta principalia]

Ad primum principale 3 dico quod loquendo de homine non-

assumpto, homo et humanitas non distinguuntur quantum ad
20 principale significatum, si tamen utrumque habeat suppositionem
personalem. Quia tunc tarn homo quam humanitas supponit pro
natura humana non dependente, quae eadem est. Sicut suppo-
sito quod homo sit albus, tunc homo et album non distinguuntur
1 terminaret] terminet F 2 alia] aliena FG 3 quia] quod C, de Z sola] solam B lj
terminet] terminaret BC 4 istam] talem B 5 persona] et add. EGZ 6 sustentificare]
sustentificat A 8 assumant] assument B 10 sustentificetur] sustentificatur BE 14 Patrem]
et add. EFG dicitur] debet C 15-16 Unde... Filium mg. G2, om. (hom .) F 18 pri¬
mum] argumentum add. DL 18-5 (pag. 40) dico... humana] quod homo et humanitas as¬
sumpta distinguuntur realiter DL 20 significatum] signatum E 21-1 (p. 40) Quia...
personalem in imo f. G2, om. (hom.) F 22 humana] divina Z 23 homo2] personalis
add. A album] albus E

1 Supra, p. 27, lin. 7-12. 2 Ad ultimum dubium non respondit

Guillelmus; cf. supra, p. 27, nota 2. 3 Supra, p. 3, lin. 7 - p. 4, lin. 4.

40 LIBER ffl QUAEST. I

si utrumque habeat suppositionem personalem, quia tunc utrumque

supponit pro subiecta albedine. Sed loquendo de humani-
natura
tate assumpta, tunc homo et humanitas ilia prout utrumque habet
suppositionem personalem distinguuntur realiter, quia ly homo
supponit pro supposito divino et humanitas pro natura humana. 5

Time dico quod loquendo de humanitate non-assumpta et ho-

mine, quod haec est vera 'iste homo potest esse assumptus', et
tamen haec est impossibilis 'iste homo est assumptus'. Sed haec
'humanitas potest esse assumpta' est vera, et haec similiter 'hu¬
manitas est assumpta'. Et tota causa istorum est quia aliquid con- 10

notatur et implicatur per unam propositionem quod non per

aliam. Nam quando dicimus 'homo potest esse assumptus', ly
homo ut habet suppositionem personalem supponit pro natura
humana non dependente ab aliquo supposito. Et virtute istius
propositionis 'homo potest esse assumptus' intelhgitur quod na- is

tura humana quae non dependet ab aliquo supposito potest inniti

et dependere ad suppositum divinum, et hoc est verum. Sed
quando dicimus 'homo est assumptus', ly homo, ut prius, se¬
cundum quod habet suppositionem personalem, supponit pro
natura humana non dependente actualiter. Et per consequens a 20

parte subiecti implicatur quod homo non dependet nec innititur

alteri; ex parte praedicati implicatur quod homo dependet ad
1 habeat] habet EG 1-2 quia... albedine om. E 2 subiecta] sustentificata BF
3-6 tunc... non-assumpta om. (hom .) A 4 realiter om. ACPZ 5 et] ly add. Z 6 dico]
dicendo Z 6-16 Tunc... supposito] Sed loquendo de humanitate non-assumpta, quae secun¬
dum prius dicta est homo, sicut ilia potest assumi, ita ille homo qui est ilia humanitas potest as¬
sumi vel esse assumpta. Et tamen haec est impossibilis 'iste homo est assumptus' cuius ratio est
quia per istam propositionem 'homo potest esse assumptus' intelligitur quod natura humana
quae non dependet ab aliquo supposito alieno DL 7 quod] tunc E, om. C 9-10 potest...
humanitas om. (hom.) E 10-11 connotatur] denotatur E 11 quod] quia A 12 dici¬
mus] didtur BFG ly] licet G 13 habet] habeat E suppositionem] distributionem Z
14 Et] etiam B 16 supposito om. EZ 18 didmus] dicitur BFG, quod add. CDL
18-3 (p. 41) ly homo... implicaram] significatur quod humana natura non dependens (depen¬
det L) actualiter hypostatice ad aliud suppositum dependeat hypostatice ad aliud suppositum et
innititur alteri supposito. Et ita ex parte praedicati (quod in praedicato D) implicatur (contra-
rium et affirmatur quod oppositum illius per subiectum implicatur add. L), et ideo propositio
est impossibilis (propter contradictionem implicaram add. L) DL 22 ex] a FG
 UTRUM SOLUS FILIUS UNIVIT SIBI NATURAM HUMANAM 41

aliud suppositum. Et per consequent per istam propositionem

'homo est assumptus' implicatur contradictio, et ideo est propo-
sitio impossibilis propter contradictionem implicatam. Exem-
plum: haec est vera 'album potest esse nigrum' prout subiectum
5 et praedicatum habent suppositionem personalem, quia tunc sup-
ponit pro subiecto albedinis. Et haec est vera 'subiectum albedinis
potest esse subiectum nigredinis', quia potest recipere nigredi-
nem. Sed haec est impossibilis 'album est nigrum' retenta eadem
suppositione quae prius, puta personali. Quia haec est impossi-
10 bilis 'subiectum albedinis est subiectum nigredinis', quae tamen
denotatur et implicatur per istam propositionem 'album est ni¬
grum'. Et causa istius variationis est quia 'homo' non tantum
significat naturam humanam sed connotat negationem dependen-
tiae, et hoc loquendo de homine non-assumpto. Ideo quando sup-
is ponit personaliter, supponit solum pro natura non dependente.
Loquendo autem de homine assumpto, tunc ille homo signi¬
ficat naturam humanam et connotat suppositum ad quod depen¬
ded Et ideo quando ille homo supponit personaliter, supponit pro
supposito ad quod natura dependet. Humanitas autem absolute
20 significat naturam humanam, non connotando negationem depen-
dentiae, nec non-dependentiae, nec aliquod suppositum ad quod
dependet vel dependere potest, quia nihil penitus connotat. Et
ideo sicut haec est vera 'humanitas potest esse unita Verbo', ita
est haec vera 'humanitas est unita Verbo'.

1 aliud] aliquod GZ per2] ad Z 2 implicatur contradictio] implicantur contra-

dictoria CEFGP 2-3 et... impossibilis] et per consequens est impossible E 4-8 prout...
nigredinem] pro eo quod illud quod nunc est subiectum albedinis potest esse subiectum nigre¬
dinis DL 5-6 supponit] supponunt C 6 vera] secundum quod add. B 8 Sed
haec] haec tamen DL 8-9 retenta... personali om. DL 9 quae... personali] personali
quae prius ACPZ 10 quae] quod E 11 denonatur] denominatur AG denotatur et
implicatur) significatur DL 12 quia] loquendo de homine non-assumpto, iste terminus
add. DL 14-21 et... non-dependentiae om. DL 15 solum] tantum E pro] quod F
16 homine] non add. C ille] ly GZ 17 suppositum] secundum primum F 17-18 de¬
pendet] humanitas add. Z 18-19 Et... dependet om. (horn.) B 21 nec non-dependentiae
om. (horn.) AP nec aliquod] ad aliud DL 22 dependet] dependeat F potest] possit FG
23 sicut] si D 23-24 ita... Verbo om. (hotn.) B 24 est] possibiiis, immo de facto add. DL
42 LIBER m QUAEST. I

Ad aJiud 1 dico quod natura unita non caret aliquo impor¬

tante dignitatem. Immo quidquid haberet positivum si non esset
unita, habet modo et plus, quia respectum unionis, quia persona-
litas propria non est nisi quaedam negatio.
Ad aliud 2 dico quod natura assumpta non est aliqua per- s
sona, quia nec divina nec humana, tamen dicitur personata a
persona divina quia sustentificatur ab ea, non quia est persona
divina. Immo baec est ita impossibilis sicut haec 'homo est asinus'.
Ad aliud 3 dico quod licet personae divinae sint una res quia
una essentia, tamen inter se sunt distinctae res, et ideo potest ali- io

quid competere uni quod non alteri, licet illud alteri non re-
pugnet.

1 aliud] secundum DL " unita] propter unionem add. DL 2-3 Immo... unita] sed
habet omne positivum quod haberet non unita DL 3 habet... plus] et amplius L, om. D
5 dico... assumpta] patet ex praecedentibus quod natura unita DL 6 quia om. DL tamen
dicitur] licet sit DL 7 divina] Dei Z, om. DL quia1... ea] et sustentata a Verbo DL
8 ita om. BE 9-10 quia una essentia om. E 10 et om. ACPZ 11 illud om. ACEPZ

1 Supra, p. 4, lin. 5-7. 2 Supra, p. 4, lin. 11-13. 3 Supra, p. 4,

lin. 14-17.
 QUAESTIO II

Utrum sensibile imprimat speciem suam in medio

REALITER DISTINCTAM AB EO 1

Quod sic:
5 Probatur. Commentator, II De anima 2, commento
67, dicit quod visibile, scilicet « color, est movens diaphanum in
actu ». Hoc autem non est nisi imprimendo speciem suam, igi-
tur etc.
Ad oppositum:
io Species, si esset, esset in aliquo praedicamento, et nonnisi
in praedicamento qualitatis. Sed hoc est falsum, quia non in
prima specie, quia nec habitus, nec dispositio ; nec in secunda, quia
nec potentia, nec impotentia; nec in tertia, quia tunc esset passio
vel passibilis qualitas, quod est manifeste falsum, igitur etc.

2 Utrum] Quia Salvator apparuit visibilis et sensibilis, ideo pro materia hac primo quae-
ritur praem. D 5 Probatur] probat C, quia add. B Commentator] per Commentaiorem
FGZ 6 67] ubi add. FGZ scilicet] vel DE, sicut G color] coloratum DE est movens]
movet BDE, scilicet add. B 9 oppositum] ista add. BDEFGZ 11 hoc est falsum] ibi non
est B non] est add. BFGZ 12 specie om. CFGP quia nec1] cum non sit B, est add. FG
13 nec1] non E, est add. EFZ, naturalis add. BEL 13-14 passio vel passibilis] passibilis et sen¬
sibilis ACEP 14 est manifeste falsum] non est verum B, nec est forma vel figura add. BL

1Pro expositione histórica huius quaestionis, et quibusdam animadver-

sionibus respectu doctrinae Gullelmi in hac materia, cf. Anneliese Maier,
« Das Problem der 'Species Sensibiles in Medio' und die neue Naturphilo-
sophie des 14 Jahrhunderts », Freiberger Zeitschrift fur Philosophic und Theo-
logie, X (1963), pp. 3-32; in Ausgehendes Mittelalter - II (Roma 1967,
pp. 419ÿ451). 2 Averroes, In Aristot. De Anima, II, t. 67, ed. F. S. Craw¬
ford, Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem (Cambridge, Mass. 1953,
p. 231), quamvis textus sit potius ex Arist., De anima, II, c. 7 (418a 31-32).
44 LIBER III QUAEST. II

[Opinio communis]

Hie dicitur communiter 1 quod species sunt ponendae in me¬

dio. Et hoc probatur per rationem, per experientiam et per
auctoritatem.
Per rationem. s
Primo sic: nihil agit in distans nisi prius agat in medium;
sed sensibile distans a sensu agit in sensum, igitur prius agit in
medium. Illud autem causatum in medio est species, igitur etc.
Minor patet per Aristotelem2 et Augustinum3,
qui dicunt quod sensibile agit in sensum. Et hoc concedo quod agit 10

in sensum sicut in intellectum. Maior probatur per P h i1 o s o-

p h u m 4, VII Physicorum, commento 9, ubi dicit Commen¬
tator5 quod movens et motum sunt simul. « Et intendit — di¬
cit Commentator — in hoc capitulo declarare quod nul¬
lum medium est inter motorem propinquum et illud quod mo- is

vetur ab eo, neque plenum neque vacuum ». Idem probat in¬

ductive in commentis multis. Idem dicit Commentator,
II De anima , commento 74 6, quod visio nullo modo potest fieri
3 per2] et DE et2 om. GZ per3 om. ACEP 7-8 sed... medium om. (hom.) B
8 causatum] quod causat FGZ, con. G2 9 Augustinum] alios E 9-11 Minor... intellectum]
minorem dicit Aristóteles et tu concedis BL 10-11 Et... sensum om. (hom.) G 11 sen-
sum... intellectum] sensu... intellectu DF probatur] patet BFGZ 11-12 Philosophum]
Aristotelem D, Commentatorem FZ 12 Physicorum] et Commentatorem add. BEL
13 Et2] idem add. BFGZ 13-14 dicit] dicere AP, inquit L 14 hoc capitulo] tertio
libro BFG declarare] determinare ACP 15 motorem] movens E 16 neque... neque]
nec... nec B Idem] item D, illud CFGZ, et BL

1 Cf. Thomas Aquinas, Comment, in De anima Aristot., II, lcct. 14 (ed.

Romae 1948, pp. 102-106); Aegidius Romanus, In II Sent., comm. 121
(ed. Venetiis 1496, f. 54ra); Quodl. V, q. 21 (ed. Venetiis 1502, ff. 66va-
67va). 2 Aristot., De anima, II, c. 7, t. 74 (419a 17-18); De sensu et sensi-
bili, c. 2 (438a 34 - 438b 6); Tópica, I, c. 14 (105b 6-7). 3 August., De
Trinit., XI, c. 2, n. 2 (PL 42, 985; CCSL 50, 334s.). 4 Aristot., Physica,
VII, c. 2 (243a 13-14). 5 Averroes, In Aristot. Physicam, VII, t. 10 (ed.
Iuntina, IV, f. 143rb). 6 Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 74 (ed. F.
S. Crawford, pp. 242ss.).
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 45

per vacuum. Sed hoc non est nisi quia medium patitur ab obiecto,
igitur etc.
Item, color exsistit in obiecto visibili pure materiahter, in
oculo autem exsistit immaterialiter; sed in medio exsisht aliquo
5 modo immaterialiter et spirituabter h Cum igitur natura procedit
per media deter minata, et purum materiale non agit in immate-
riale, igitur obiectum sensibile non immediate agit in sensum
sed species in medio, quia potentia visiva cognoscit immateria¬
liter, et per consequens nihil materiale potest earn immediate
10 immutare.
Item, Commentator, II De anima, commento 97 2,
dicit : « Sicut color habet duplex esse, scilicet esse in corpore colo-
rato, et hoc est esse corporate, et esse in diaphano, et hoc est esse
spirituale, ita et odor » etc.
is Secundo probatur ista conclusio per experientiam.
Prima est, si radius Solaris transeat per vitrum rubeum, tunc
in pariete opposito illi vitro apparet species coloris rubei et non

vera rubedo; quia ilia rubedo non esset in medio, eo quod me¬
dium non est susceptivum eius, nec in pariete, quia color parietis
20 non semper variatur ad variationem radii Solaris. Et similiter si
vitrum sit album et paries niger, tunc non potest ille color qui

3-5 in... modo] et B 4 autem exsistit] consistit E aliquo] medio L 4-5 sed... im¬
materialiter om. (horn ) FGZ 5 immaterialiter et spiritualiter om. L Cum igitur] tunc sic FGZ
6 non om. AE 7 sensibile] materiale add. EFGZ sensibile... agit om. B 8 quia] et Z
cognoscit] agit E 8-10 quia... immutare om. B 9 immediate] et add. D 12 dicit]
quod add. BEFGZ duplex] simpliciter ACLP 15 experientiam] tres experientias Z
16 Prima est] primo sic D si] enim add. B Solaris] solis B tunc] color oppositus B
17 pariete opposito] parte opposita DE, con. E2 species... rubei] rubeus B 18 vera] una P
rubedo1] rubedine B in medio] medium D 18-19 eo quod medium] quia B 19 nec
in pariete om. ACDP parietis] qui apparet add. E 20 similiter] etiam B 21 vitrum]
utrumque D paries] color parietis B, sit add. FGZ tunc] nunc C 21-1 (p. 46) qui sic
apparet] apparere FGZ

lCf. Thomas Aquinas, Summa Theol., I, q. 78, a. 3 Resp. 2 Aver-

roes, In Aristot. De anima, II, t. 97 (ed. F. S. Crawford, p. 277).
46 LIBER m QUAEST. II

sic apparet esse in pariete, quia tunc in eadem parte essent simul
et semel formae contrariae.
Secunda experientia est, quia speculum, repraesentans ali¬
quant rem sibi oppositam, aliquid recipit ab obiecto. Sed non re-
cipit ipsum obiectum patet, igitur eius speciem. 5

Tertia experientia est quod mulier menstruata 1 inficit spe¬

culum, igitur aliquid causat in speculo; nihil autem nisi speciem,
igitur etc.
Per auctoritates arguitur.
Per Commentatorem, II De anima, commento 122 2, 10

ubi dicit quod aliquid patitur a colore, sono et odore, quod non est
natum sentire ea. Sed nihil est huiusmodi nisi medium. Igitur etc.
Item, III De anima, commento 65 3, dicit quod sensibile est
movens non motum, medium est movens motum, et sensus est
motum non movens. Igitur medium aliquid recipit a sensibili ra- 15

tione cuius est motum.

Item, De somno et vigilia 4 dicitur quod medium aliquando
inficitur per sensibilia, puta per odores, igitur recipit aliquid.
Item, in De sensu et sensato 5 dicitur : « Incongruum est prae-
terire quin faciamus obiectionem quare solum oculus videt, nul- 20

lum autem aliorum in quibus apparent idola ».

1-2 tunc...contrariae] contraria non possunt esse in eodem B 2 et semel mg. G2,
om. FZ 3 quia] quod BCEG 3-4 aliquam rem] aliquod visibile Z 4 oppositam] obiec-
tam B 6 est quod] quia BE menstruata] menstruosa FGZ 7 nihil autem] et non B
10-11 Per... ubi] Ad hoc etiam sunt auctoritates. Aristóteles enim, II De anima, et Commentator,
commento 12 B 11 quod* om. FGZ 12 sentire] servare D ea] earn A, eas D 14 mo¬
tum1] sicut add. D 14-16 medium... motum om. (horn.) B 15 motum] et add. DE
15-16 ratione] respectu CD 17 dicitur] dicit B 18 sensibilia] insensibilia FGZ, con. G2
odores] odorem BD recipit] suscipit D 19 dicitur] quod add. BE 20 quare] quia D jj
solum] solus FGZ, om. ACDP 21 aliorum] illorum B

1 Resp. Aristot., De insomniis, cap. 2 (459b 26-32). 2 Averroes, In

Aristot. De anima, II, t. 125 (ed. F. S. Crawford, p. 320). 3 Ibidem, t. 65

(ed. F. S. Crawford, p. 539). 4 Aristot., De insomniis, cap. 3 (460b 28-32).

5 Aristot., De sensu et sensibili, cap. 2 (438a. 10-12).
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 47

Propter ista et alia ponitur quod sensibile imprimit speciem

in medio. Aliqui 1 tamen dicunt quod est eiusdem rationis cum
obiecto a quo causatur, aliqui 2 quod alterius rationis.

[Contra opinionem communem]

5 Contra istam opinionem. Et primo contra conclusionem in

se, secundo contra rationes opinionis, quod non concludunt.
Quantum ad primum 3 quaero: aut ilia species est eiusdem
rationis cum obiecto a quo causatur, aut alterius. Si eiusdem ra¬
tionis, tunc sic : nulla individua formaliter contraria et repugnantia
io possunt se compati in eodem subiecto. Sed respectu eiusdem partis
medii potest albedo et nigredo aequaliter approximari, et per
consequens in ilia parte aequaliter recipitur species unius et alte¬
rius. Si igitur illae species sint eiusdem speciei cum albedine et

1 Propter] propterea C ista] haec B imprimit] imprimat D speciem] suam add. B

2 quod] illud add. B 3 obiecto] subiecto B aliqui] dicunt add. FGZ 5 Contra] sed
praem. B istam opinionem] praedicta, scilicet opinionem in se D 5-6 Et... se] in se ar¬
guam B in se] multipliciter F 6 rationes] rationem FGPZ opinionis om. BZ quod]
quia FGZ 7 Quantum ad primum interI. G2, om. FZ aut] utrum E, enim an Z 8 quo]
quibus C aut] vel G, an Z alterius] rationis add. B 8-9 rationis om. ABCDP 10 Sed]
quia G 12 ilia] nulla Z recipitur] esset B 13 sint] sunt B

1 Cf. Durandus, In IISent., d. 3, q. 6: «Color in corpore terminato

et species eius in medio sunt eiusdem rationis specificae, licet differant se¬
cundum perfectum et imperfectum propter diversitatem subiectorum reci¬
piendum... Ergo species quae est medium quo res cognoscitur et dicitur simi-
litudo rei non differt secundum speciem a re quam immediate repraesentat »
(ed. Antwerpiae 1566, f. 139vb). 2 Thomas Aquinas, Comment, in Aristot.

De anima, lect. 14: « Immutatio vero spiritualis est secundum quod species
recipitur in organo sensus aut in medio per modum intentionis, et non per
modum naturalis formae. Non enim sic recipitur species sensibilis in sensu
secundum illud esse quod habet in re sensibili ». Aegidius Romanus, In II
Sent., comment. 121: « Prius igitur immutabitur medium ubi habebit esse
species non sic materialiter ut in obiecto, et postea a medio mutato immu-
tatur organum ubi habebit esse species spiritualiori modo quam in medio»
(ed. Venetiis, 1496, f. 54ra). 3 Cf. supra, lin. 1-3.
48 LIBER III QUAEST. II

nigredine, illae duae species formaliter repugnabunt sicut albedo

et nigredo. Et per consequens si essent in eadem parte medii,
sequitur quod formae contrariae et repugnantes sibi essent in
eodem subiecto.
Item, si sic, tunc species coloris non esset plus ratio videndi 5

quam color, cum sint eiusdem speciei per te. Igitur non est po-
nenda species secundum istam viam propter rationem videndi.
Item, quando aliqua sunt eiusdem rationis, illud quod imme-
diatius causat visionem immediatius videtur. Igitur si species al-
bedinis sit eiusdem rationis cum albedine, et immediatius causat 10

actum videndi per te, species immediatius videtur; quod est ma¬
nifeste falsum.
Si sit alterius rationis, tunc esset in genere qualitatis. Et pa-
tet inductive quod in nulla eius specie, sicut prius dictum
est1. is

Contra primam rationem2 probo quod non sem¬

per movens immediatum est simul cum moto, sed quod potest
distare. Primo, quia sol causat lumen hie inferius iuxta terram et
non medium illuminatum quod est inter solem et lumen causatum
hie inferius prope terram. Igitur sol potest agere in medium di- 20

stans immediate ex parte solis, et per consequens potest agere

eodem modo in visum meum immediate. Assumptum patet,
1 formaliter om. BD 2 si] cum B 3 sequitur] sequereturZ sibi] simul BL 5 si sic
om. BL 6 eiusdem] rationis et eiusdem add. Z 6-7 Igitur... videndi] cuius oppositum
opinio tenet BL est ponenda] sunt ponendae D 10 sit] sunt C, esset E rationis] speciei E
albedine] immediate add. G 11 videndi] erit add. D te] ergo add. BFGZ 13 Si sit] nec
est B rationis] quia add. B genere] specie L 14 inductive] inductione F quod] quia G, est
add. C specie] sit add. A, est add. B dictum] demonstratum C, deductum EFG 14-15 sicut...
est] qualitatis; patet discurrendo per omnes species B 17 moto] motore E 17-18 quod...
distare] quandoque distat B 18 Primo] probo Z iuxta] circa BG 19 medium illumi¬
natum] illuminando medium B et lumen causatum] vel lunam causantem lumina (lumen Z) FZ
20 hie] huiusmodi L sol om. CD agere] a distanti add. P in] per FGZ, corr. G2, om. A
22 visum] diversis Z meum] medium (?) DEFG, mediis Z ,, patet] scilicet quod medium
illuminatum sine actione immediata solis non causet lumen nec radium hie inferius add. L

1 In argumento ad oppositum, supra p. 43, lin. 10-14. 2 Supra,

p. 44, lin. 6 - p. 45, lin. 2.
 UTRUM SENSXBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 49

quia omne activum naturale aequaliter approximatum multis pas-

sivis, aequaliter dispositis et approximatis, aequalem efFectum cau-
sat in illis passivis. Sed istud lumen in medio illuminato quod
magis appropinquat soli est agens naturale et aequaliter approxi-
5 matur uni medio magis remoto a sole et alteri, et unum medium
aequaliter est receptivum luminis sicut aliud, et non est obstacu-
lum — ponamus — inter lumen propinquius soli et ilia media re¬
mota plus a sole, igitur illud lumen aequaliter causabit aliud in
uno medio et in alio. Hoc autem est falsum et contra experien-
10 tiam, nam si sit aliquod obstaculum inter solem et unam partem
medii et non inter solem et aliam partem medii — et loquor de
medio remoto a sole quod est prope terram, quia ibi magis ap-
paret, beet verum sit ita de medio propinquo sicut remoto, et
hoc sive illud obstaculum sit prope solem sive multum distans.
is Exemplum primi: si una pars sobs operiatur nube et aba non.
Exemplum secundi 1: quando radius sobs vel aliud lumen transit
per fenestram apertam, tunc paries fenestrae est obstaculum inter
solem et unam partem medii in domo et non inter abam. Istis
positis patet assumptum quod unum medium intense ihuminatur
20 et ahud non. Sicut apparet in montibus quando una pars sobs te-
gitur nube et alia non quod in una parte montis — sive medii
iuxta unam partem montis — causatur lumen intensum, quia

1 quia] quod C activum naturale] accidentale D ;j approximatum] approximat D

4 magis] agis P, materia cum D appropinquat] approximat C 4-5 approximating
approximatum C 5 magis om. DE a sole om. FGZ alteri] alterum P 6 sicut] et
add. L 7 ponamus] positum DE, corr. E2 propinquius] propinquum AGP 7-8 ponamus...
sole mg. G2, om. FZ 8 plus] remota add. DE aequaliter] naturaliter D aliud] aliquid AE,
lumen add. B 9 et1] aliud add. BFGZ , in om. CDE autem om. FGZ 10 aliquod om.
FGZ solem et om. AP 11 et1... medii2 om. (horn.) E aliam] unam D loquor] loquendo D
12 medio] et add. P 13 ita] obiectum add. D sicut] de add. APZ 14 sive1] si A illud
om. ACDP ; solem] terram D 16 aliud] aliquod D 18 et1] etiam inter add. Z
18-20 medii... non mg. G2, om. F 19 patet assumptum] apparet ad sensum BG, primum add.
DE quod] quia Z 20 Sicut] ut BG apparet] ad sensum add. E 21 quod] quia AF
22 intensum] lumen add. D

1 Cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 37, q. un. (OTh IV, 564ss.).

Ockham, Opera theol. VI 4
50 LIBER III QUAEST. II

ibi reflectuntur radii solares et in alia parte est umbra. Et eodem

modo est de radio transeunte per fenestram, quia in una parte
medii iuxta parietem oppositum causatur lumen intensum et in
aba parte non. Igitur istud lumen intensum non immediate cau¬
satur ab alio medio illuminato, igitur immediate causatur a sole, 5

et per consequens potest sol immediate agere in distans.

Si dicas quod medium illuminatum potest causare lu¬
men in alio medio quod distat secundum lineam rectam et non si
distet secundum lineam lateralem, contra: si lumen in me¬
dio causat secundum bneam rectam, cum ab illo medio ad omnem 10
partem potest trahi linea recta, igitur aequaliter causabit in omni
parte aequaliter ab eo distante, quod est contra sensum.
Si dicas quod lumen in medio causat aliud lumen in vir-
tute sobs, et ideo non potest causare lumen in abquo nisi in illo
quod distat a sole secundum bneam rectam, contra: quaero, «
quid est causare in virtute sobs? Aut quia sol concurrit cum eo ad
causandum effectum immediate, puta lumen, aut quia sol causat
immediate lumen in uno medio et conservat illud. Si primo modo,
habetur propositum quod sol immediate agit in distans licet par-
tialiter. Si secundo modo, tunc sol tantum est causa luminis quod 20
est causa alterius luminis. Et per consequens sequitur, sicut prius,
quod omnis pars medii distans a primo medio secundum bneam
rectam, et aequaliter, aequale lumen recipiet. Quod est contra

2 transeunte] transiente D , quia] quod ABEP 3 et om. FGZ 5 immediate] in medio D

6 potest om. AP agere] agit AP, causare E 8 alio] aliquo E 8-9 si distet] distat ACDP
10 causat] causet FGZ secundum] huiusmodi add. G cum] tunc AZ, tamen F, om. D
12 parte] medii add. FG, sed del. G2 14 ideo] illud A illo] eo ACDP 15 secundum]
per D rectam] hoc modo accidens agit in virtute substantiae, quia est causa partialis concur-
rens cum natura ad agendum add. FGZ, sed cancel. (va-cat ) G2 16 est] sit B causare] dice-
M

re F Aut] vel A quia] quod B concurrit] concurrat B 17 effectum] istum add. BG ; puta
lumen] et tunc habeo propositum B lumen] hominem D quia] quod B 18 lumen... me¬
dio] primum lumen quod est causa secundi BG 18-20 Si... modo] et B 19 habetur]
habeo D quod] quia EFGPZ 20 causa] medii add. BFGZ quod] quia BEFGZ 21 lumi¬
nis] hominis D 21-3 (p. 51) Et... sole] Et tunc argumentum praecedens star, quod lumen
prius causatum aequaliter causabit ad omnem partem in circuitu, quod est contra sensum B
23 lumen] bonum D
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 51

sensum. Igitur oportet necessário quod lumen intensum causatum

in una parte medii, inter quam et solem non est obstaculum, cau-
setur immediate a sole.
Secunda experiential si duae candelae distinctae
5 secundum situm ponantur respectu eiusdem foraminis b causa-
bunt distinctos radios secundum situm in pariete opposito, sicut
ad sensum patet. Sed isti radii non causantur a lumine in fora-
mine, quia illud lumen aequabter respicit omnem partem parietis
et secundum lineam rectam, et quaelibet pars medii iuxta pa¬
io rietem est aequaliter receptiva luminis. Igitur vel aequaliter cau-
sabit in qualibet parte vel in nulla. Igitur isti radii distincti cau¬
santur immediate a distinctis candelis. Sed candelae distant ab
illis partibus medii, igitur etc.
Et si quaeras: ex quo non tantum causatur lumen in
15 ilia parte medii inter quam et corpus luminosum non est obsta¬
culum, sed etiam in ilia parte inter quam et corpus luminosum
est obstaculum, sicut patet ad sensum, licet non ita intensum lu¬
men causetur in una parte sicut in alia, quia illud non potest cau-
sari a sole immediate propter obstaculum:
20 Respondeo: lumen causatum sic lateraliter, secundum

1 causatum] causetur E 2 quam] aquam Z ,, solem] ubi add. Z 3 immediate]

secundum add. D 4 experientia] est add. ACDEP 5 secundum situm] sint D
5-6 causabunt] causabit DP, ex alia parte foraminis add. B 6 secundum situm] si sint D
7 Sed] si C causantur] causant P, totaliter add. B 8 quia] quod A parietis] oppositi add. BL
9et*] etiam BFGZ 10 receptiva] respectiva C 10-11 causabit] vel add. D 11 parte
om. ACDP , vel] et D nulla] quod falsum est add. BL isti radii] oppositi B distincti] dia-
metri A 12 a distinctis candelis] ab istis FGZ 12-13 Sed... etc. mg. G2, om. FZ
14-2 (p. 52) Et... lumen] Sed tunc quaeres: a quo lumine a latere radii intrantes per fenestram
causatur lumen licet minus intensum quam in directo solis. Dico quod a medio illuminato inten¬
se B, om. L 14 quaeras] quaeratur E 15 ilia] una FGZ 16-17 sed... obstaculum mg. G2,
om. {horn) E 16 ilia] alia G parte] medii add. G . luminosum] non add. A
; 17 patet]
apparet FGZ

1 Cf. D. C. Lindberg, « The Theory of Pinhole Images from Antiquity

to the Thirteenth Century», Archive for History of Exact Sciences, V (1968),
154-176.
52 LIBER III QUAEST. II

casum positum, causatur ab alio medio illuminato et aequaliter

distat medii recipiente intensum lumen.
a parte
Et si dicas: quare igitur non potest istud lumen causare
aliud lumen intensum iuxta parietem, respondeo quod istud
lumen non potest causare ita perfectum effectum sed imperfectio- 5

rem potest. Et etiam quia si Deus suspenderet actum solis respectu

medii sic distantis, nihilominus posset lumen in medio iuxta pa¬
rietem causare [lumen minus intensum]. Et per consequens ista
duo lumina sunt effectus subordinati respectu eiusdem causae,
quorum neuter est causa alterius. 10

Et si dicas quod subordinado effectuum improbatur in

primo libro contra Io a n n e m 1; quia quando aliquis
effectus praesupponit aliquid aliud necessário, illud praesupposi-
tum habet causalitatem respectu illius effectus:
Respondeo: quando necessário praesupponit, sic quod is

effectus non potest aliter causari naturaliter nisi illo praesupposito,

tunc est verum. Et sic improbatur subordinado effectuum. Sed in
proposito, posito quod sol vel candeia non causet lumen in me-

1 positum, causatur] an D alio] aliquo P et] quod EFGZ 2 lumen] et remissum

add. EFGZ, sed del. G2 3 lumen] intensum add. Z 3-8 Et... parietem] Dicis: quare ergo
non potest istud lumen intensum causare similiter lumen aliud secundum lineam rectam? Dico
quod potest, licet non aeque intensum et perfectum sicut est ipsummet. Unde si Deus suspende¬
ret activitatem solis respectu radii iuxta parietem sic distantis nihilominus potest lumen causare
in medio B 4 parietem] secundum lineam rectam add. FG 5 effectum] sicut est ipsum¬
met add. FG 6 Et exp. E, om. FGZ quia] quod A, om. FG actum con. in activitatem G ,

solis] simul Z 7 sic om. FGZ distantis] distincti D 7-8 parietem] inter quod et solem
obstaculum non interponeretur add. L 8 causare om. ACDEP 10 neuter] neutrum FGZ ;
alterius] vel saltern non causa totalis add. L 11-14 Et... effectus] Si dicas quod talem sub-
ordinationem improbasti in primo libro contra Scotum, quia omne necessário praesuppositum
effectui habet aliquam causalitatem respectu eius L 13 necessário] naturaliter A 13-16 prae¬
supponit... effectus rep. p. effectus (lin. 16) C 14 illius] eiusdem CE 15 Respondeo]
quod add. Z 16 potest] posset BE aliter] alio modo FG, aliquo modo Z 17 Et] quod
FGZ improbatur] inquam D 18 causet] essent BD, totum add. D

Ockham, Scriptum in ISent., d. 1, q. 3 (OTh I, 416s.

1 et 419s.); d. 2,
q. 10 (OTh II, 347-350).
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 53

dio propinquo, per quamcumque potentiam hoc ponatur, nihi-

lominus causabit lumen in medio remoto.
Tertia experientia estde magnete, qui secundum
Commentatorem, commento 9 ', trahit ferrum distans
s ab eo localiter; trahit, dico, immediate et non virtute aliqua in
medio vel in ferro. Igitur lapis ille agit immediate in distans, non
agendo in medium. Consequentia patet. Assumptum probatur,
quia si virtus aliqua causata in ferro a magnete moveret ferrum
effective, tunc sic: ubi agens unum et idem, et passum similiter,
io sequitur semper idem effectus ceteris paribus. Si igitur virtus in
ferro moveat ferrum et non magnes, igitur destructo magnete
per potentiam divinam, adhuc ferrum moveretur per virtutem
sibi impressam. Et tunc quaero: ad quam partem mundi? Aut
superius, aut secundum lineam rectam, aut a latere etc. Nec sic
is nec sic. Probatur, quia ilia virtus non movet sursum nisi lapis
sit versus sursum, et sic de aliis differentiis loci. Sed adnihilato
lapide per potentiam Dei et conservata virtute in ferro, tunc lapis
non est sursum etc. Igitur virtus in ferro non est principium mo-
vens ferrum sed ipse lapis. Et eodem modo probatur quod nulla
20 virtus in medio movet ferrum, quia si Deus destrueret lapidem
et conservaret virtutem in medio, non moveret ad aliquam dif-

2 causabit] causabitur D 3 qui] quod D, quae G secundum] per C 4 com¬

mento 9 om. FZ 5 trahit, dico om. AEP immediate om. AP aliqua] alia A, alicuius D, ex-
sistente add. FGZ 6 lapis ille agit] apud est agens D 7 patet] et add. DE Assumptum]
ad FGZ, primum add. D, scilicet add. E probatur] sensum FGZ 8 a magnete] in agente D
9 effective] et add. F sic om. ACDP ;; agens] est add. GZ et2] est Z, om. DF passum] passi-
vum AEP 10 semper om. EG 11 moveat] moveret G 12 divinam] aliquam E ]
ferrum] ibi add. Z virtutem] potentiam FGZ 13 mundi] medii ADE, con. E2 14 aut
a latere mg. G2, om. FZ 15 movet] manet B nisi] ubi D lapis] magnes (in con.) G
16 loci] locis D 17 lapide] et add. D et] in D 17-18 tunc... ferro om. (hom.) C 18 sursum]
nec deorsum igitur add. D virtus] exsistens add. FGZ principium] primo D 19 probatur]
probat G t quod] quia B 20 in medio] lapidas Z, om. F movet] moveret Z ferrum] sed
ipse lapis add. G 21 moveret] potest movere BEFGZ

1 Averroes, In Aristot. Physicam, VII, t. 10 et VIII, t. 35 (ed. Iuntina,

IV, f. 143v et 170v).
54 LIBER ni QUAEST. II

ferentiam loci, quia non potest moveri ad aliquem locum nisi

ibi sit lapis.
Si dicas quod ista ratio concludit quod nec virtus in
medio nec in ferro movet ferrum ut causa totalis sed, quin moveat
ut causa partialis non probat, respondeo: concedo quod po- 5

test movere ut causa partialis, si ponatur, et lapis similiter ut

causa partialis principalis immediate movet. Et hoc est proposi-
tum quod lapis potest immediate [agere] in distans.
Et eodem modo potest concedi quod lumen in uno medio
potest esse causa partialis concurrens cum corpore luminoso, 10

puta sole vel candeia, ad causandum lumen intensum in alio me¬

dio iuxta parietem, sed non potest esse causa totalis. Et tunc es-
set dicendum consequenter quod si Deus suspenderet actionem
solis respectu illius medii quod est causa partialis illius luminis
intensi, tunc sol non causaret lumen ita intensum sicut posset, is

licet posset causare lumen multum intensum.

Si dicas quod virtus in ferro est causa totalis movens
ferrum, sed non agit ilia virtus nisi virtute illius lapidis, time quae-
ratur sicut p r iu s 1 quid est agere in virtute alterius?
Item, agens potest agere in distans non agendo in medium 20

quando medium est susceptivum effectus eiusdem rationis, igi-

tur eodem modo quando medium non est susceptivum effectus
eiusdem rationis. Assumptum patet, quia sol causat calorem in
terra et prope terram immediate, et tamen non causat calorem

2 ibi] ubi D 5 concedo] concedendo G, om. BDZ 6 movere] concurrere D si

ponatur, et] sed ponitur quod B similiter] sit B 8 quod] quia G potest] agit C 9 lu¬
men] est add. C 10 cum] uno add. D 12 esse om. AP totalis] partialis D 13 quod]
quia P actionem] actum C, activitatem L, om. AP 14-15 illius... intensi] illuminationis
intensae B 15 posset] prius FGZ 17 ferro] non add. ABCDP 17-18 movens... sed]
movendi D 18 sed] licet BE agit] agat D nisi] in add. BEFG 19 est] ibi add. A, esse
add. E in om. BEGZ virtute] respectu add. GZ 20 Item] illud argumentum magis videtur
esse ad oppositum nota (mg.) L 21 quando] quamvis L susceptivum] effectivum add. F, ef-
fectuum add. GZ 21-23 igitur... rationis om. (horn.) C 22 effectus] effectuum DEZ
23 Assumptum] primum add. D 24 terram] et add. E

1 Cf. supra, p. 50, lin. 15 - p. 51, lin. 3.

 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 55

in media regione aêris, quia ibi est maximum frigus, et tamen

aer est susceptivus caloris cum sit naturaliter calidus.
Si dicas quod medium illuminatum appropinquans soli
causat immediate lumen et calorem simul in aere prope terram et
5 non sol, contra: si Deus suspenderet actionem suam respectu
illuminationis illius medii, adhuc [sol] causaret lumen et calorem
in medio iuxta terram. Igitur calor non causatur ab illo medio
illuminato.
Si dicas quod si Deus causaret lumen in medio iuxta terram
10 et non in medio sibi propinquiori, Deus dico coagens cum sole,
adhuc sol non causaret calorem immediate, sed [calor] causatur ab
illo lumine exsistente in aere iuxta terram immediate. Et si Deus
suspenderet actionem solis respectu illius luminis, tunc non posset
sol causare calorem, quia non potest illud causare nisi mediante
15 lumine h
Item, lapis movet ferrum et non movet se ipsum nec medium,
quia licet ponatur virtus in medio, tamen ilia virtus non movet
medium. Igitur non causat effectum eiusdem rationis in medio
et in distans.
20 Item, unus angelus causat aliquid in alio angelo multum di¬
stante, nihil causando in medio, etiam secundum Ioannem2.
Item, obiectum distans ab angelo et a me potest intuitive vi-

1 et om. ACDEP 2 est] esset E 3 medium illuminatum] aer illuminatus D

appropinquans] et propinquus D, et propinquum E 4 simul om. FGZ aere prope] parte
remotiori iuxta L 5 si] idem effectus sequeretur prope terram dato quod L suam] solis L
6 illuminationis] luminis BGZ medii] sibi propinqui add. L 7 terram] et non in medio
sibi propinquiori add. FGZ 10 in om. ABCD medio] sed add. A 11 sol non] solum D
causaret] causat ACDEP causatur] causaretur B 13 illius om. FGZ 14 calorem... cau¬
sare om. (horn.) E illud] ilium Z 17 medio] et add. E 21 causando] causante D
22 obiectum] unum P 22-1 (p. 56) potest... me om. (horn.) D

1Solutio istius obiectionis desideratur. 2 Scotus, Opus Oxon., II,

d. 9, q. 2, n. 16 (ed. Wadding, VI, 607s.); cf. Ockham, Quaest. in II Sent.,

q. 16 (OTh V, 375s.).
56 LIBER m QUAEST. II

deri ab angelo et a me, etiam si per potentiam divinam obiectum

nihil causet in medio, nec speciem nec cognirionem.
Item, contra hoc quod ponitur 1 quod nihil materiale potest
agere in immateriale, patet esse falsum de obiecto materiali, sicut
in secundo est probatum 2. s
Item, quod agens potest agere in distans non agendo in me¬
dium. Probatur: si medium sit in summo gradu 3.
Item, contra primam experientiam4. Proba¬
tur quod non causatur ibi species coloris quando radius transit
per vitrum rubeum, sed causatur verus color, quia omne quod 10

videtur oculo corporali per se vel est lux vel verus color secun¬
dum Philosophum5. Sed illud sic causatum in pariete op¬
posite 6 vere videtur et vere terminat actum videndi, igitur cum
non sit lux, necessário erit verus color.
Si dicas quod omne quod videtur per se et habet esse is

reale est lux vel color, sed si habeat esse intentionale non oportet;
sic est in proposito, igitur etc., contra: haec species est in
genere qualitatis. Aut igitur per se, aut per reductionem. Non
per reductionem, quia non est pars essentialis alicuius quod est
per se in genere. Igitur est per se in genere, et in tertia specie, et 20

2 causet] causaret A ,, medio] me FZ , cognitionem] quia materiale potest agere in im¬

materiale adi, A 3 quod2] quia A 4 patet esse falsum] est falsum ut patet B esse
om. BCDEFGPZ obiecto] subiecto FG 5 in secundo] alias BG, om. Z 6 agens] non
add. Z 6-7 medium] medio CDZ 7 summo] supremo B 8 contra] per add. L
8-9 Probatur] primo add. E 9 quod] quia BG 10-11 quia... color om. (hom.) D
11 oculo] obiecto (in corr.) L 12 pariete] sic add. E 12-13 opposito] vel prope parietem
add. L 15 Si] item proem. E 16 reale] visibile D intentionale] intuitive C 17 est1
om. AEP species] quam ponis add. BG2 19 est2] sit FGZ 20 est] erit B ! et1] sed non
nisi B specie] qualitatis add. B

1 Supra, p. 45, lin. 3-10. 2 Ockham, Quaest. in II Sent., qq. 12-13

et q. 14 (OTh V, 275, 316, 325-327). 2 cf. infra, p. 84, lin. 13-19; cf.
etiam Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 8 (OTh III, 550-568). 4 Su¬

pra, p. 45, lin. 16 - p. 46, lin. 2. 5 Aristot., De anima, II, c. 7, tt. 66-67
(418a 26 - b 4). 6 Potius 'iuxta parietem oppositum'; cf. supra p. 50, lin.
3 et infra, p. 94, lin. 2.
r

UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 57

per consequens passio vel passibilis qualitas, igitur habet ve-

est
rum esse reale. Mirum est quomodo illud est vera qualitas ma-
terialis et corporalis et vere extensa in materia, tamen solum ha¬
bet esse spirituale sive intentionale.
5 Item, sensus bene dispositus et debito modo approximatus,
si medium disponatur, non decipitur circa proprium obiectum,
II De anima *. Sed sensus bene dispositus iudicat illud causatum
ibi esse verum colorem, igitur etc.
Item, aliquis lapis generat colores iridis, sed illud generatum
10 non est species coloris sed verus color.
Item, in sensu tactus non videtur aliquid necessário ponen-
dum nisi verus calor vel alia qualitas, igitur nec in visu nisi ve¬
rus color.
Item, lux causata a luce est eiusdem speciei cum ea, igitur non
is est intentio lucis. Assumptum patet, quia aliter non posset probari
quod lux esset forma accidentalis.
Item, contra secundam experientiam2 de
speculo. Non est ibi species aliqua, sed ipsum obiectum videtur
ibi per lineam reflexam. Quod autem non sit ibi species probatur,
20 quia quando idem est obiectum, et speculum invariatum omnino,
et idem aspiciens invariatum omnino, tunc omnia quae impri-

1 igitur] et sic B 2-4 Mirum... esse] corporate et extensum. Non add. B 2 est
quomodo illud] esset quando id C, quod add. FGZ est] sit D 3 corporalis] corruptibilis D
materia] et add. C tamen solum mg. G2, om. FZ 3-4 habet] haberet L 5 debito] deter¬
minate E 6 disponatur] sit dispositum B 7 bene] sic B causatum] habere add. FGZ
10 color] quia non est ibi aliquis color realis respectu cuius poneretur species, cum lapis ille est
albus add. L 12 calor] color BCDF visu] sensu visus FGZ 15 lucis] quod probatur add. B
18 ipsum] totum FGZ 19 species] aliqua, hoc add. B probatur] sicut alibi probatur in fine
quaestionis add. L 20 idem] ibi B obiectum] illud D 21 aspiciens] inspiciens B,
apparens D 21-1 (p. 58) imprimuntur] imprimentur C

1Aristot., De anima, II, c. 6, t. 63 (418a 11-15); cf. Themistius, In Aristot.

De anima, III, c. 6 : « Propria quidem uniuscuiusque quae non est possibile
alium suscipere et circa quae minime decipitur... infallibilis enim circa colo¬
res visus » (ed. G. Verbeke Louvain-Paris 1957, p. 132). 2 Supra, p. 46,
lin. 3-5. Cf. OTh VIII, 'Brevis discursus de peccato originali'.
58 LIBER m QUAEST. II

muntur illi speculo subiective sunt invariata. Sed oppositum vi-

demus si speculum quiescat omnino, et ego quiescam, et res visa
in speculo moveatur, nunc videtur in una parte speculi, nunc in
alia. Quod non esset verum si imago rei imprimeretur in speculo
sicut accidens in subiecto. Quia cum accidens non possit transire 5

de subiecto in subiectum, ilia imago impressa et extensa in spe¬

culo non transiret de una parte speculi ad aliam.
Si dicas quod sicut res visa in speculo movetur ita ge¬
nerator nova imago in speculo et corrumpitur praecedens et non
est aliqua una quae sic transit de una parte ad aliam : 10

Contra, quando aliquod accidens extensum informat aliquod

subiectum, si subiectum dividatur, potest una pars accidentis con-
servari in una parte subiccti et alia in alia parte. Patet de albedine
et aliis formis extensis. Sed in speculo, quando est integrum, non
apparet nisi una imago unius rei. Si autem frangatur, non appa- is

ret una pars istius imaginis in una parte speculi fracta et alia pars
in alia parte, sed apparent distinctae imagines, et tot imagines
quot sunt partes speculi fractae. Igitur non est aliqua imago talis
in speculo.
Item, illud 1 de muliere menstruata non est ad propositum, 20

quia in illo speculo causatur vera qualitas, et vera res manens in

absentia mulieris.

1 subiective] tunc add. D sunt] verc add. B 2 ego] etiam add. FGZ quiescam]
omnino add. DFGZ, similiter add. B et2] alia add. EFGZ res visa] obiectum visum B
3 in speculo cm. BE nunc1] tunc BZ, non D videtur] primo add. B, nunc add. Z speculi
om. BEFGZ , nunc2] et non B 4 alia] post in alia add. B si] nisi B rei] obiecti B impri¬
meretur] imprimatur ADEP 5 accidens1... cum om. (hom .) D 6 impressa] expressa EG
extensa] intensa C 6-7 de... transiret om. (hom.) D speculo] quam tu ponis ibi esse add. B
8-10 Si... aliam om. (horn.) AB 10 transit] transeat FGZ 11 Contra] Item codd. 12 si] sed B
13 alia1] pars add. EGZ parte] ut add. BD albedine] colore B 14-19 in... speculo] non
sic imago in speculo ut apparet ad sensum, quia fracto speculo apparent tot imagines quot
sunt partes fractae B 17 sed] partes add. E 20 illud] experientia B menstruata] menstruosa
FGZ 21 vera1... vera2] una... una P manens] permanens E

1 I.e. tertia experientia, supra p. 46, lin. 6-8.

 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECLEM SUAM IN MEDIO 59

[Responsio propria]

Ideo potest dici aliter ad quaestionem quod maior difFicultas

videtur de visibili quam de aliis obiectis sensuum. Primo, quod
ab obiecto visibili non causatur in medio aliquid alterius rationis
5 ab ipso. Secundo, quod frequenter causatur in medio aliquid
eiusdem rationis cum re visibili. Tertio: quando et ubi? Quarto
movebuntur dubia et solventur.
Primum probatur, scilicet quod a visibili, puta colore non
causatur aliquid alterius rationis sed eiusdem,
10 puta color causatur in medio a colore in obiecto, licet imper-
fectior, quia pluralitas non est ponenda sine necessitate. Sed nulla
apparet necessitas ponendi tales species productas in medio alte¬
rius rationis ab obiectis a quibus causantur, quia cum istae species
non possint sentiri ab aliquo sensu, non debent poni nisi propter
is rationem deductam ex principiis per se notis vel experimento.
Sed si esset aliqua ratio ad hoc, videretur esse haec, quod movens
et motum sunt simul secundum contactum, quia haec est ratio
Commentatoris1 ubique ad probandum speciem esse.

2 ad] istud dubium et per consequens ad totam add. L quaestionem] et add. BL quod ]
quia CPFGL 3 obiectis] subiectis D sensuum] et add. A, ideo add. BL Primo] probo
add. BE, om. CDFPZ quod] quia DFZ 5 Secundo] dico add. CD causatur] ab ipso visi¬
bili add. C medio] quod est add. C 6 re om. DEFZ re visibili] ipso C 7 movebun¬
tur] modo obiciuntur D solventur] solvuntur E 8 Primum] scilicet quod non causatur in
medio aliquid alterius rationis ab obiecto visibili add. B 10 obiecto] opposito E 10-11 im-
perfectior] perfectior AP 11 nulla] non FGZ 12 productas] causatas D 13 cum]
enim B, omnes Z 14 ab aliquo sensu] ut obiecta sensuum B 15 rationem deductam]
rationes reductas D experimento] propter experimentum B 16 videretur] videtur ACDP
haec om. DE ad... haec] movens ad ponendum talem speciem esset ilia B 17 motum] non
add. E secundum contactum] contactu A, secundum Commentatorem E haec est] ilia videtur
esse B 18 ubique] ubicumque ACE probandum] ponendum B

1Averrocs, In Aristot. De anima, II, t. 74 (ed. F. S. Crawford, p. 243);

resp. principium Aristotelis, Physica, VII, c. 2, t. 10: «Motor ct motum erit
in eo simul et inter ilia non erit medium» (253a 3-6).
60 LIBER HI QUAEST. II

Sed probatum est supra1 quod aliquid potest agere in extre-

mum distans, nihil agendo in medio.
Item, ilia species non habet esse intentionale et spirituale,
quia hoc dicere includit contradictionem, quia omne ens extra
animam est vera res et verum esse reale habet suo modo, licet 5

non ita perfectum sicut unum castrum vel domus. Et per conse-
quens est vere substantia vel accidens. Et si sit accidens, vere in-
format subiectum. Igitur dicere quod est res extra animam, et cum
hoc quod tantum habet esse spirituale et intentionale est dicere
opposita nisi per 'esse spirituale' intelhgatur esse imperfectum 10

respectu alterius perfectioris. Sed hoc est metaphorice loqui. Si

igitur est vera res, est in aliquo praedicamento. Et 2 non potest
poni in aliquo nisi in quahtate, et in nulla specie qualitatis nisi
in tertia. Patet discurrendo per singulas species. Sed ibi non po-
nuntur nisi passibiles qualitates et passiones. Si autem sint passi- is

biles et sensibiles qualitates, tunc non sunt alterius rationis ab

obiectis a quibus causantur. Necessário enim omnis qualitas visi-
bilis corporaliter est color vel lux, igitur tales vel sunt color vel
lux. Nec sunt passiones, quia ita vere sunt passiones qualitates
sensibiles sicut qualitates passibiles. Patet de rubore et pallore, 20

quae causantur ex passione, et ita vere sunt colores sed non ita
permanentes.

1-2 probatum... medio] propter hoc non oportet ut ostensum est B | extremum] obiec-
tum C 2 nihil] non G medio] medium E 3 intentionale] intellectuale A 5 est]
vere et add. B vera... verum] una... unum P habet] et vere producitur de potentia medii add.
BFGZ suo modo om. FG 6 perfectum] sit add. E 7 vere] vera EG 8 subiectum] et
vere producitur de potentia medii add. D est res] res habet B cum] tamen BD 9 hoc quod
tantum om. B 10 spirituale] et intentionale add. GP intelligatur] intelligat A, intelligitur G
11 Sed] et C 12 est2] erit E, om. F praedicamento] ut supra argutum est add. B
13 qualitatis] potest poni add. EFGZ 14 ibi] in ilia FGZ 15-16 passibiles] qualitates add. Z
17-18 visibilis] quae videtur D 18 tales] species add. E 18-19 vel1... passiones1 om. D
19 Nec] vel C passiones2] et add. E 20 sicut... passibiles om. CFGZ pallore] calore FZ
21 sed] licet EFGZ ita] diu add. EFGZ

-
1 Supra, p. 48, lin. 16 p. 56, lin. 5. 2 Loco 'Et... permanentes'
(lin. 21-22), codex B habet: « Et non potest poni in alio quam in qualitate, et
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 61

Item, respectu sensus tactus, quando obiectum distat, non po-

nitur aliqua talis species in medio distincta ab obiecto secundum
speciem, igitur nec in aliis sensibus.
Secundo 1 dico quod aliquid eiusdem rationis
5 cum obiecto causatur in medio. Quod probatur
per experientiam de radio transeunte per vitrum rubeum vel vi-
ride sicut p r iu s 2 patuit quod radius transiens per vitrum cau-
sat verum colorem in pariete opposito mediante colore in vitro
tanquam mediante causa partiali. Et ille color est eiusdem speciei
io cum colore rubeo in vitro. Quod probatur: turn quia aliter inter
ilium et colorem in vitro non esset tanta convenientia sicut est.
Turn quia sensus magis discerneret inter individua alterius speciei
ab invicem quam individua eiusdem speciei propter maiorem con-
venientiam inter haec quam ilia. Sed inter duo individua eiusdem
is speciei potest discernere, puta inter album magis intensum et mi¬
nus intensum, igitur multo magis ibi. Sed consequens est falsum,
quia Deus posset destruere ilium colorem causatum per radium
transeuntem per vitrum et causare in pariete alium colorem consi-

1 tactus] sensus add. D 2 secundum] situm vel add. D 6 experientiam] experi-

mentum A, experimenta CFGZ transeunte] transiente D 6-7 viride] etc. add. EFGZ
7 patuit] patet ACP quod] quia BFGZ 8 verum] unum D 9-10 Et... vitro om. AP
10 Quod] et A 11 ilium et] vitrum et ilium E tanta] similitude et add. B est] si essent al¬
terius speciei add. B 12 magis discerneret] potest magis discernere BE inter ita BG, om.
reliq. codd. 13 quam] inter add. E eiusdem] alterius AP 14 quam] inter add. BFGZ
15 magis] ica add. P 16 intensum] album B ibi] inter album et nigrum; ergo si illi co-
lores essent alterius speciei multo magis posset inter eos discernere add. B, inter haec si sint
alterius speciei ab invicem quam individua eiusdem speciei add. L consequens] hoc B
est om. ACDP 17 destruere] causare D 18 causare] loco illius add. B

hoc in tertia specie. Ex quo concluditur: si est passio vel passibilis qualitas
quod non sit alterius rationis cum obiecto, quia necessário omnis qualitas
visibilis est color vel lux, ergo species visibiles, si sunt, sunt color vel lux.
Nec sunt passiones, quia si sic, adhuc essent verae qualitates sicut palor vel
rubedo, qui causantur ex passione, sunt qualitates sensibiles. Ita et species, si
sunt, sunt lux vel color ».
i Cf. supra, p. 59, lin. 5-6. 2 Supra, p. 56, lin. 8-14.
62 LIBER III QUAEST. II

milem sibi per omnia, et hoc súbito. Et tunc sensus non discer-
neret inter colorem destructum et causatum a Deo de novo. Et
per consequens illi colores sunt eiusdem speciei, quia si essent al-
terius speciei, posset tunc sensus discernere inter illos, quod est ma¬
nifeste falsum. Cum igitur color causatus a Deo in pariete vel in 5

aere condensato sit eiusdem speciei cum rubeo in vitro, quia

uterque color est rubeus licet forte non aeque intensus, igitur
eodem modo alius color causatus in aêre per transitum radii per
vitrum rubeum erit eiusdem speciei cum rubeo in vitro. Eodem
modo potest argui, ponendo quod Deus conservet illam speciem 10

causatam in pariete per radium transeuntem destruendo radium

vel non destruendo, et causaret in alia parte parietis aliam rube-
dinem per omnia similem illi speciei, tunc sensus non iudicaret
aliquam dissimilitudinem inter illos, et tamen si essent alterius
speciei cito iudicaret, igitur sunt eiusdem speciei et non alterius. is

Si dicas quod aêr non potest recipere verum colorem,

contra1: quandocumque aliquid est receptivum qualitatis
augmentabilis in gradu intenso quando est condensatum, illud
idem rarefactum potest recipere illam qualitatem secundum gra-
dum remissum. Sed aêr posset sic condensari quod potest verum 20

colorem recipere et intensum, igitur rarus potest recipere saltern

1 sibi om. ADP 1-2 discerneret] destrueret B 2 et1] alium add. B causatum] crea-
tum. Z 3 sunt eiusdem] non sunt alterius B 3-4 si... posset om. B 4 discernere]
discerneret B 4-9 quod... vitro] ergo eiusdem speciei, quia uterque est color rubeus licet
unus sit alio intensior B 5-6 vel... condensato] continente E 7 non] est add. Z 8 aére]
pariete FGZ 9 erit] esset Z 9-15 Eodem... iudicaret] Et idem posset probari si Deus,
manente colore causato per radium transeuntem per vitrum, causaret in alia parte alium colo¬
rem illi per omnia consimilem. Tunc virtute sensus inter illos nulla possit iudicari dissimilitudo B
10 potest] posset D 11 transeuntem] transitum GZ 12 aliam] partem aliam add. C
13 omnia] omnem modum D speciei] et add. GZ iudicaret] videret D 14 et om. ABCDP
15 cito iudicaret] tunc videret D 17 receptivum] alicuius add. B 19 idem] quando est
add. AP 20 quod] quia Z potest] posset CD 21 rarus] rarefactum D 21-5 (p. 63) et...
terra] secundum gradum intensum, ergo rarus vel rarefactus sicut modo est potest ipsum recipere
secundum gradum remissum B

1 Cf. etiam infra, p. 90, lin. 17-21; p. 91, lin. 18 - p. 92, lin. 6; p. 94,
lin. 6-8.
 UTRUM SENSIBILF. IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 63

remissum. Propter hoc dick Aristóteles1 quod « parietes

et terra colorantur colore herbarum et plantarum per transitum
nubium ». Et eodem modo dicit de aére quod est coloratus. « Et
si aér non coloratur per colorem illarum plantarum, non coloran-
5 tur parietes et terra ».
Hoc etiam patet per Commentatorem, II De anima,
commento 67 ubi dicit sic 2 : « Diaphanum est illud quod non
est visibile per se, id est per colorem naturalem exsistentem in eo,
sed illud quod est visibile per accidens, id est per colorem extra¬
io neum ». Et post: « Et ideo natum est recipere colores cum nullum
proprium habeat in se ».
Item, commento 73 3: « Omne quod videtur in luce est color ».
Item, commento 76 4: « Receptio odoris non est aeris secun¬
dum quod aèr, nec aquae secundum quod aqua sed secundum
15 naturam communem eis. Et ilia natura nata est recipere odores
extraneos, et hoc erit ut non habet in se odorem omnino, quem-
admodum diaphanum est natura quae rccipit colores extraneos,
secundum quod habet colorem proprium ».
non
Ex istis patet quod aér potest recipere verum colorem eiusdem
20 rationis cum colore a quo causatur.
Quantum ad tertium 5, scilicet quando causatur color in
1 Propter] per CFP hoc] quod DE 3 dicit] dico L 4 per colorem] colore E
illarum] herbarum vel add. E plantarum] pertransitum add. D 7 sic] quod B 8 est1
om. ACDP id est] et FGZ 8-9 per1... visibile om. (horn.) D naturalem... colorem om.
[horn.) BCDEFGZ 11 proprium] colorem B 12 73] dicit quod add. B 13 Rece¬
ptio] receptivum FG, om. B odoris] odorum E, colorum Z, aeris FG , aeris] in acre B, aer FGZ
14 aer... aqua om. G quod2] est add. E, om. ACFP 15 odores] colores Z 16 erit]
est AZ ut] quod F, quando G, quia Z odorem] colorem Z omnino] ut add. B 16-18 et...
proprium om. B 17 extraneos] exsistentes A 18 non om. FZ 20 rationis] respec-
tus C . colore] calore B 21 color] calor DEP

lPotius Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 67 (ed. F. S. Crawford,

p. 232). 2 Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 68 (ed. F. S. Crawford,

p. 235). 3 Ibidem, t. 73 (ed. F. S. Crawford, p. 241). 4 Ibidem, t. 76

(ed. F. S. Crawford, p. 245s.; sed loco 'colorem' (lin. 18) textus Averrois
habet 'odorem'). 5 Supra, p. 59, lin. 6.
64 LIBER III QUAEST. II

medio quando non, dico quod formae contrariae 1 se¬

et
cundum quemlibet gradum sunt incompossibiles, ita secundum
gradum remissum sicut intensum. Et ideo quando una forma
habens contrarium causatur in medio, alia forma sibi contraria
in eadem parte medii non potest causari propter formalem repug- 5

nantiam inter illas. Puta si albedo causetur in medio, intense vel

remisse, non potest nigredo in eadem parte causari nisi causans
nigredinem posset vincere et expellere albedinem prius causatam.
Et ideo generaliter, medio illuminato, causantur colores in medio
quando non praeexsistunt colores contrarii; et quando praeexsis- io

tunt, tunc non causantur, propter repugnantiam. Sed huiusmodi

color causatus in medio aliquando causatur in gradu intenso, et
tunc potest videri; aliquando in gradu remisso, et tunc non potest
videri. Et ideo dicit Commentator, II De anima 2, quod
sunt aliqua sensibilia quae propter sui debilitatem a sensu non pos- is

sunt comprehendi.

[Ad rationes opinionis communis]

Ad motiva alterius opinionis. Ad primum 3 dico quod non

est universaliter verum quod movens et motum sunt simul se¬
cundum contactum mathematicum 4, Quia obiectum extra, sen- 20

2-3 ita... gradum] sive B 3 sicut] sive B, per gradum add. D Et om. ACDP ideo]
ita DE 4 sibi om. BE 6-8 Puta... causatam om. B 6-7 intense vel remisse] intenso
vel remisso CD 7 non] nisi D nisi] ibi D 8 nigredinem] in medio add. EFGLZ ex¬
pellere] appellere C, repellere FGZ prius] iam FGZ 9 generaliter] in add. B medio1]
iam add. Z 10 quando2] non add. P 10-11 quando2.. .huiusmodi om. B 12-13 et..,
videri om. B 13-14 aliquando... videri mg. G2, om. (horn.) FZ 14 Et om. ACDP
15 sensibilia] sunt add. B, om. ADP sensu] ideo add. D 16 comprehendi] apprehendi G
20 mathematicum] sicut prius ostensum est add. L

1Cf. Ockham, Quaest. in II Sent., q. 19 (OTh V, 419); et infra, q. 9

(p. 304s.). 2 Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 103 (ed. F. S. Crawford,
p. 287s.). 2 Supra, p. 44, lin. 6 - p. 45, lin. 2; etiam p. 59, lin. 16 - p. 60,
lin. 2. 4 De tactu mathematico loquitur Thomas Aquinas, In IV Sent.,
d. 12, q. 1, a. 2, qu. 1: « Et quia dimensiones in hoc Sacramento non sunt
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 65

sibile, movetimmediate sensum et intellectum ad actum intuiti-

vum, ita quod primum causatum in intellectu ab obiecto est
actus intuitivus b Ita quod iste est ordo naturaliter procedendo
quod primo sensibile — quamvis aliter posset fieri per potentiam
5 divinam — causat actum sentiendi intuitivum. Secundo, illud
ÿ

idem obiectum causat et terminat actum intuitivum intellectus.

Et post, intellectus — sine causatione immediata rei — potest
habere cognitionem abstractivam eiusdem rei, stante cognitione
intuitiva respectu sui. Et tandem potest abstrahere intentiones uni-
10 versales et componere eas. Ita quod respectu complexi est primo
actus apprehensivus et post sequitur actus iudicativus. Et in isto
processu non sunt movens et motum simul tactu mathematico.
Et posset dici quod non est verum nisi quando medium est recep-
tivum effectus ab eodem agente. Vel requiritur simultas naturalis,
is ita quod inter movens et motum non sit aliquod medium media-
tione causae. Vel requiritur simultas virtualis, ita quod movens sit
in debita approximatione ad hoc quod moveat passum, et quod
non sit aliquod medium impediens actionem moventis — sed
promovens — quin illud posset agere et illud pati.

3 naturaliter procedendo] naturalis B 4 quod] quia DP aliter] universaliter B

4-5 potentiam divinam] experientiam D 7 Et om. ACDP 9 potest] post A, possunt C ,
intentiones] cognitiones D, intellectiones Z, intuitivos P 11 apprehensivus] compositivus D
12 sunt] est CDEFGZ simul] localiter add. B mathematico] aliquo BFGZ 13 Et posset]
potest autem BEFGZ quod] illud dictum add. G 13-14 non... agente] medium est ali—
quando receptivum ab agente effectus eiusdem rationis B receptivum] illius add. E 14 effec¬
tus] realis add. C, vel add. D, eiusdem rationis add. FZ Vel] quod add. B 14-16 Vel...
causae mg. cum nota: va-cat in exemplar G2 naturalis... simultas om. (horn.) CFZ 15-16 ita...
causae] ac situalis L 17 debita] determinata A, determinata et add. L 18 medium om. BE
18-19 sed promovens] promovenlis E, om. BFGZ

separatae ab accidentibus sensibilibus, ideo non solum habent tactum mathe-

maticum, sicut mathematica, sed etiam physicum »; et Scotus, Opus Oxon., II,
d. 9, q. 2, n. 17: « Patet quod omne corpus generans generat corpus
naturale, non tantum superficiem... Ergo generans ubi non est, nec per
essendam nec per contactum mathematicum, agit. Est tamen ibi per con-
tactum virtualem» (ed. Wadding, VI, 608). 1 Cf. Ockbam, Quaest. in II
Sent., qq. 12-13 (OTh V, 325-326, 334).

Ockham, Opera Theol. VI 5

66 LIBER HI QUAEST. II

[Excursus de motu proiectionis]

Unde de motu proiectionis 1 videtur dubium: quomodo mo-

vens et motum sunt simul? Quia proiciens non est semper simul
cum proiecto, quia proiciens potest adnihilari quando motus est.
Nec potest dici quod aer movet saggitam, primo una pars et s

post alia pars, quia aliquis potest e converso saggitare, ita quod
corpora proiecta possunt sibi mutuo obviare, et tunc si aer motus
moveret saggitam, idem aêr simul et semel moveretur motibus
contrariis, quod falsum est. Et ideo videtur quod movens potest
distare a moto loco et situ. 10

Et tunc ad Philosophum et Commentatorem2

dico quod intelligunt quod sunt simul simultate virtuali vel na-
turali, modo supra exposito3.
Ad aliud 4 dico quod color non exsistit in potentia [visiva]
immaterialiter, quia si ibi reciperetur ita reciperetur in materia is

et extenderetur sicut in obiecto. Et eodem modo est de colore in

medio, quia ibi exsistit pure materialiter sicut in obiecto et non
intentionaliter nec spiritualiter. Tamen potest dici quod in po-

2 videtur] est B 3 Quia] et FZ 4 proiciens] proicit omnes C adnihilari] non

esset B . motus] proiectionis add. BC, adhuc add. ultr. B 4-5 est. Nec] erit, ut C 5 movet]
moveat D saggitam] ita quod add. BG pars] moveatur add. BFG 6 post] postea BD ita
quod] quia dico B, ilia add. EFZ 7 proiecta] obicient se mutuo et add. G sibi] simul D
si] ille add. D motus] medius BE 8 moveret] movet ACP, moveat D moveretur] mo¬
veret ACDP 9 Et idco] non Z videtur quod] utrumque B potest] posset D 10 loco
et situ] localiter D, vel quod ipsummet proiectum primo motum moveat se add. L 11 Et tunc]
si sic D, ergo B 12 sunt] sic F, sint GZ simultate] una add. G 12-13 dico... exposito]
volunt quod movens et motum sint simul simultate virtuali et naturali, modo praedicto B
13 supra] prius FGZ 14 exsistit] recipitur BG2 15 immaterialiter] nec in medio
add. BE2 reciperetur1] immaterialiter add. E 15-16 si... et1] tunc non B 16 obiecto]
subiecto BG, sed corr. G2 est om. ABCDEP 17 medio] dico add. C quia] qui D, quod
FGP obiecto] subiecto G non om. CD 18 Tamen] unde FGZ

Cf. infra, pp. 142s.; videsis Aristot., Physica, IV, c. 8, t. 68 (215a

1

14-19) et expositionem Inceptoris in hoc loco. 2 Supra, p. 44, lin. 11

-
p. 45, lin. 2. 3 Supra, p. 65, lin. 14-19. 4 Supra, p. 45, lin. 3-5.
 UTRUM SENSLBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 67

tentia [visiva] exsistit immaterialiter, vel quia forma recepta in

potentia est alterius rationis a forma exsistente in obiecto — puta
si albedo videatur, tunc in visu recipitur forma alterius rationis,
quia visio ab albedine vel etiam aliqua alia forma alterius rationis
5 imprimitur in organo simul cum actu videndi, sicut post
dicetur1. Vel quia subiecta immediata recipientia tales formas
sunt alterius rationis, puta potentia visiva a subiecto albedinis.
Vel etiam quia illud quod causatur a colore in medio vel potentia
non habet ita perfectum esse, sed debilius, quam forma in obiecto.
10 Et propter istam rationem potest dici quod color ut recipitur in
potentia babet esse immateriale, et similiter in medio, propter
secundam et tertiam rationem 2, licet non propter primam, quia
semper illud quod recipitur in medio est eiusdem rationis cum
obiecto. Et aliter non potest dici vere quod est in potentia [visiva]
is immaterialiter, quia ita vere extenditur ilia forma recepta in or¬
gano potentiae et in medio ad extensionem materiae et quantitatis
et vere informat substantiam materialem sicut in obiecto.
Ad aliud 3 dico quod materiale potest immediate agere et
immutare immateriale, sicut patet in secundo4. Sed in pro-
20 posito nihil valet, quia forma tarn in medio quam in potentia

1 exsistit] recipitur B recepta] recipit D 2 est] esse D obiecto] repugnans organo

visus add. D 3 videatur] vel add. DE, et add. P 4 ab albedine] albedinis B vel] alia
forma vel add. B etiam aliqua otn. DE 5 post] prius EP 6 recipientia] receptiva D
7 a... albedinis] et paries B 8 Vel1] et E, vult F colore] calore E, corpore CGZ 8-9 Vel1...
obiecto] Illud etiam quod causatur a colore habet esse imperfectius quam forma in subiecto B
10-11 Et... medio] Et sic posset dici quod habet esse immateriale. Attamen illud receptum in
medio semper est eiusdem rationis cum illo a quo causatur, et potest dici immateriale B
11 immateriale] materiale DFZ 12-17 quia... obiecto otn. B 14 obiecto] subiecto E
15 recepta] receptiva DP 16 et quantitatis] quantitas E 17 obiecto] subiecto E
18 dico] dictum est B materiale] immateriale AP 18-19 et immutare] in BZ, om. DFG
19 secundo] primo E, angelo FGZ Sed] tamen BG, sic est FZ 20 nihil] necFZ in2om. P

1Cf. infra, q. 3 (pp. 105-114). 2 Supra, p. 45, lin. 4-5. 3 Supra,

p. 45, lin. 5-10. 4 Ockham, Quaest. in II Sent., qq. 12-13 et q. 14
(OTh V, 275, 316, 325-327).
68 LIBER III QUAEST. II

habet esse materiale et extensum sicut in obiecto, ideo non

valet.
Ad aliud 1 dico quod radius transiens per vitrum rubeum me¬
diante colore in vitro causat verum colorem rubeum in pariete
opposito, licet forte non ita internum sicut in vitro ut p r iu s 5

dictum est2.
Ad aliud 3 dico quod in speculo vel aqua vel pupilla, vel ge-
neraliter in quocumque tali corpore perspicuo, non apparet nec
est species aliqua sed ipsamet res videtur per lineam reflexam.
Ad aliud 4 dico quod mulier inficit speculum causando in eo 10

veram qualitatem manentem in eius absentia.

[Sex dubia circa praedicta]

Contra ista sunt aliqua dubia. Primo videtur quod gene-

raliter aliquid recipitur in medio a colore, quia Commenta¬
tor, II De anima, commento 67 5, dicit quod « lux est necessária 15

in videndo secundum quod colores exsistunt in obscuro in po-

1 habet] habent P esse] vere add. B obiecto] et add. E 1-2 sicut... valet om. B 2 valet]
Ad aliud quod ex hoc non habetur quod color in diaphano habeat esse spirituale, ut patebit infra
add. Z 3-6 Ad... est] Ad aliud de vitro et colore patet per praedicta B 4 colore] rubeo
add. D causat] ita add. D 5 licet] sed D forte] formale D, formaliter AP sicut] ut C, est
add. E ut] sicut EFGZ 5-6 prius dictum] supra praedictum E 7 vel2 pupilla mg. G2,
om. FZ veP] et DFGZ 7-9 Ad... res] Ad aliud dico quod sive in pupilla sive in speculo,
et sic de ceteris corporibus tersis et politis, ipsamet res B 7-11 Ad... absentia] Ad alia duo
de speculo sicut prius ante responsionem propriam quaestionis L 8 quocumque] quolibet ADP
9 reflexam] ut probatum est add. B 10 quod] in speculo quod add. E 10-11 in eo ve¬
ram] aliquam D quod... manentem] de muliere menstruata dictum est quia causat qualitatem
in ipso moventem (!) B 11 veram] unam P, om. FGZ 13 ista] praedicta D aliqua]
multa D 14 recipitur] recipiatur B colore] calore G 15 necessária] necessarium E
16 videndo] non add. DE quod om. D exsistunt] exsistentes D

1Supra, p. 45, lin. 16 - p. 46, lin. 2. 2 Cf. supra, p. 615. 2 Supra,

p. 46, lin. 3-5 et p. 57, lin. 17 - p. 58, lin. 19. 4 Supra, p. 46, lin. 6-8

et p. 58, lin. 20-22. 5 Averroes, In Aristot, De anima, II, t. 67 (ed. F.

S. Crawford, p. 231).
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 69

tentia », et secundum quod diaphanum indiget in recipiendo co¬

lorem ut diaphanum sit in actu.
Item, post 1 «Aristóteles [dat rationem] quod dia¬
phanum in actu movetur a colore ».
5 Item, post2: «Et cum fuerit possibile quod diaphanum in
actu moveatur a colore, necesse est ut hoc sit essentialiter aut acci-
dentaliter, scilicet aut secundum quod est diaphanum in actu,
aut secundum quod est diaphanum tantum, sed contingit ei ut
non moveatur a coloribus nisi essendo diaphanum in actu ».
io Item, post 3: « Necesse est ut lux non sit necessária nisi in es¬
sendo colores moventes diaphanum nisi secundum quod dat dia-
phano formam quae recipit motum a colore, scilicet illumina-
tionem ».
Item, post 4: « Lux non est necessária in essendo colorem mo-
15 vendo actu nisi secundum quod dat subiecto sibi proprio recep-
tionem motus a se ».
Item, post 5 : « Color secundum quod est visibilis movet dia¬
phanum in actu, et ista est natura eius, propter hoc quod est vi¬
sibilis per se ».

1 et] sed E 2 ut] in D 3 post] ponit BDE, circa medium add. FG 3-5 Ari¬
stóteles... post om. (horn .) FGZ 5 quod] quia G 5-19 Item... se] Similia dicunt Aristó¬
teles philosophus et Commentator in pluribus locis ibidem B 6 moveatur] movetur ACDFP
colore] corpore AP aut] vel EFZ 8 tantum] in potentia FGZ, in potentia add. C ut]
quod FGZ 9 nisi] in add. E 10 Necesse] necessário D sit necessária] sic intra Z in
om. ACDEFPZ 11 nisi] non F 12 quae] quia F, qua G colore] corpore G 12-13 illumi-
nationem] illuminationes FG 14 essendo] causando Z 15-16 receptionem] recep¬
tivo DFG 17 quod] quem D 17-3 (p. 70) Item... diaphanum om. FGZ 18-19 visibilis]
visibile E

1 Potius : « Alexander dat rationem quod diaphanum in actu

autem
movetur a colore ex hoc quod apparet»; ibidem, t. 67 (ed. F. S. Crawford,
p. 231s). 2 Ibidem, t. 67 (ed. F. S. Crawford, p. 232); hie apponitur

nota marginalis in códice G:«Vide Commentatorem, quia deficiunt com-

muniter ac sunt truncatae in (?) textu (?) exemplaris in omnibus dubiis ».
3 Ibidem, t. 67 (ed. F. S. Crawford, p. 233). 4 Ibidem. 5 Ibidem.
70 LIBER III QUAEST. II

Item, commento 71 1 probatur: «Color est movens diapha-

num, quia recipiens colorem debet carere colore. Et quod caret
colore est diaphanum ».
Item, commento 72 2 : «Lux intrat in visionem secundum
quod largitur diaphano praeparationem ut moveatur a coloribus, s
non quod largitur coloribus habitum ».
Item, post 3: « Necesse est ut visio coloris non compleatur nisi
color moveat diaphanum secundum quod est medium inter
ipsum et videns, et medium moveat per suam continuationem cum
vidente; ut aêr quando copulatur cum vidente, movetur a colore io

quando illuminatur, deinde ipse movet visum ».

Item, commento 74 4 : « Ignis videtur in obscuro et luce, quia
congregatum est in eo utrumque, scilicet quia facit medium dia¬
phanum in actu secundum quod est lucidus, et movet ipsum se¬
cundum quod est color in corpore ».
Item, commento 77 5 : « Omnis percussio habet sphaeram de-
terminatam. Et sic est de odore et colore, scilicet quod movent
aêrem ex omnibus partibus secundum istam formam sphaericam ».
Ex omnibus istis apparet quod postquam medium est illumi-
natum in actu, movetur a colore et prius non movebatur, et ita 20

aliquid recipit a colore praeter lucem. Unde quando dicit quod

1-18 probatur... sphaericam] dicit quod diaphanum caret colore. Quaeras ibi, si vis B
1 probatur] post E, om. CDZ 1-3 probatur... diaphanum] idem quod supra L 4 intrat]
est necessária L in om. GZ visionem] visione D 5 praeparationem] propriationem AD(?)
6 non] secundum add. DE2 quod] quia Z largitur] largiatur G 7 ut] quod D complea¬
tur] impleatur G 9 per suam] secundum E continuationem] continuitatem CD cum]
ut D 10 vidente* ] visibile D, visibilitate (etiam infra) Z 12 et] in D quia] eo quod C,
videtur E, quod AP 13 congregatum] quia congregado add. E quia] quod CEF
14 lucidus Avert. lucidum codd. et] etiam C
% 15 corpore] colore AP 16 Omnis] omnino
G percussio] sensatio D 17 Et1 om. FGZ scilicet] secundum EFGZ 18 partibus] specie-
bus D 19 apparet] patet D postquam] post D medium] motum E 21 quando] quod D

1 Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 71 (ed. F. S. Crawford, p. 238).

2 Ibidem, t. 73 (ed. F. S. Crawford, p. 241). 2 Ibidem. 4 Ibidem,

t. 74 (ed. F. S. Crawford, p. 244). 5 Ibidem, t. 77 (ed. F. S. Crawford,

p. 249).
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 71

lux est necessária in medio etc., aut intelligit quod lux aliquid
confert colori ut moveat visum in actu, aut quod lux informans
medium disponit ad recipiendum illud quod causatur a colore.
Non primo modo, quia Philosophus et Commentator
s expresse dicunt oppositum b quod color est per se secundo modo
visibilis et motivus lucidi. Igitur intelligit secundo modo, sci¬
licet quod lux disponit medium ad recipiendum universaliter
effectum coloris.
Secundum dubium est, quia videtur quod causatum
10 a sensibili in medio non sit eiusdem rationis cum sensibili. Nam
per Commentatorem, II De anima, commento 76 2: « Sicut
color habet duplex esse quorum unum est in corpore terminato,
et aliud est esse naturale, et aliud in diaphano non terminato, et
est illud in quo est extraneo modo. Sic odor habet similia duo
15 esse, scilicet esse in humido saporabili, et est esse naturale, et esse
in humido non saporabili, et est esse extraneum ».
Item, commento 97 3 : « Sicut color habet duplex esse, scilicet
in corpore colorato, et hoc est esse corporale, et esse in diaphano,
et hoc est esse spirituale, ita odor habet duplex esse, scilicet in
20 corpore odorabili et esse in medio; et hoc est esse corporale et
illud spirituale, et illud naturale et hoc extraneum ».

1 est] etiam D 3 disponit] dispositum D, medium add. B 5 expresse] et directe

add. E oppositum] et add. E quod] quia CPFGZ modo] dicendi add. BZ, per se add.
(ultra) Z 7 universaliter] naturaliter AZ 8 coloris] colorum G 9 videtur] illud
add. B causatum] causatur E 10 sensibili1] visibili B sensibili2. Nam] eo. Ergo B
11 Sicut] ubi dicit sic D 12-13 Sicut color] quod color sicut et odor B 12 est om. ADP
terminato] determinato BDP 12-14 quorum... modo] scilicet in esse determinato et in esse
extraneo B 13 aliud1] illud FGZ, om. ACE diaphano] diaphanum E 14 Sic] sicut D,
et add. B, similiter add. FGZ similia om. BEFGZ 15 esse1 om. DEP naturale] mate-
riale CDE, vel naturale add. E 16 et] hoc est add. B, eius est add. D 18 esse1 om. AP
corporale] materiale BDG 19 esse1 om. AC spirituale] sensuale FG, corr. G2 ita] etiam
add. B scilicet om. AEFGPZ 20 esse1 om. CD et2... esse2] illud autem FGZ et3 om. FGZ
21 illud1] sensibile add. D, autem add. FGZ et1 om. FGZ naturale] materiale E

1Cf. supra, p. 69, lin. 3-9. 2 Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 77

(ed. F. S. Crawford, p. 246). 3 Ibidem, t. 97 (ed. F. S. Crawford, p. 277).
72 LIBER in QUAEST. II

Item, ibidem 1 : « Impossible est ut odor sit in aère sicut in

corpore composito. Simplicia enim non recipiunt odores. Rema-
net igitur ut sit in ipso sicut color in diaphano ».
Ex istis arguitur: corporale et spirituale difFerunt specie. Sed
color in corpore terminato habet esse corporale, in medio esse 5

spirituale. Igitur etc.

Item, si eiusdem speciei, tunc non diceretur quod co¬
essent
lor habet duplex esse, scilicet in corpore et medio, sicut nec dici—
tur quod albedo habet duplex esse quia habet esse in ligno et
lapide. io

Item, commento 100 2 : « Gustus non indiget medio extraneo,

ideo cum fuerimus in aqua in quam mittitur aliquod dulce, illud
sentitur a nobis admiscendo se cum aqua, non quia aqua recipit
saporem abstractum a materia et reddit eum isti sensui, sicut est
de mediis extraneis quae reddunt sensibilia sensibus. Ilia enim non is

recipiunt sensibilia cum corporibus in quibus exsistunt sed ab¬

stracta a materia ».
Item, post3: «Color non videtur ita quod aliquid ex eo
admisceatur cum aqua aut aere, nec quod aliquid currat ab
eo
in aquam aut aèrem, sed tantum recipiunt ab eo intentionem co- 20

loris abstractam a materia ».

Ex istis arguitur: abstractum a materia et non abstractum a

1 ut] quia Z 2 recipiunt] retinent C 4 arguitur] sic add. D, quod add. E spirituale]
incorporale DFGZ, corr. G2 4-6 Ex... etc.] quia ergo corporale et spirituale difFerunt specie,
et color in corpore terminato habet esse corporale, in medio spiritualÿ ergo difFerunt specie B
8 duplex] aliter A scilicet om. AEFGPZ sicut] medius sicut add. D nec] nunc non E
9 habet] habeat FGZ et] in add. D 11 extraneo] et add. B 12 in quam] et BE,
om. ACDP mittitur] invenerimus B, invenitur EG aliquod] aliquid BEG 13 se] sed FG,
corr. G2 non quia] et B, ad hoc Z aqua] non add. Z 14 eum isti] ipsum B . sicut] secus B
15 reddunt] repraesentant B enim] vero F, om. BE 16 cum] in AL quibus] sunt seu add. G
18 quod] si add. B 19 admisceatur] administrator P aut] et BE . currat] exeat A, causa-
tur C ab] cum B 20 aut] et B 20-21 colons] colorum G 22 istis] hoc B argui¬
ÿ

tur] sic add. D 22-1 (p. 73) a2... specie] sunt alterius rationis B

1 Ibidem. 2 Ibidem, t. 101 (ed. F. S. Crawford, p. 285). 3 Ibidem.

 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECLEM SUAM IN MEDIO 73

materia difFerunt specie. Sed color in obiecto non est abstractus

a materia; in medio autem est abstractus, igitur etc.
Item, probatur ration e. Primo sic: quaecumque sunt
eiusdem rationis habent efFectus eiusdem rationis. Sed color in
5 obiecto et in medio non. Igitur etc. Maior patet, minor probatur:
turn quia color in corpore et lux in corpore luminoso superpo-
sita 1 visui impediunt visionem. Sed color in medio, et lumen
similiter, quando superponuntur visui, quia tangunt pupillam,
non impediunt visum. Turn quia color in medio causat visionem
io et non in corpore colorato. Similiter est de luce et lumine, quod
tamen non esset verum si essent eiusdem rationis, quia quando ali-
qua sunt eiusdem rationis et difFerunt solum sicut magis perFec-
tum et minus perFectum, si imperFectum approximatum passo
potest causare aliquem efFectum, multo magis perFectius si ap¬
is proximetur passo potest causare ilium efFectum. Si igitur color
in corpore et in medio essent eiusdem rationis, et color in medio
sive species coloris in medio tangens visum causat visionem,
multo magis color in corpore superpositus visui causarei visio¬
nem, quod est contra sensum.
20 Item, quando aliqua Forma augmentabilis causatur ab aliqua
1-2 non... abstractus] et in medio sunt huiusmodi B 2 a... abstractus mg. G2, om.
(,hom.) F autem] vero Z 5 non] sunt huiusmodi add. BFGZ minor] vel D 6 turn
quia] quod D corpore] visibili add. B 6-7 superposita] positi super B, supposito DG, sup-
posita E, suppositi FZ 7 visui] visum B , visionem] visum D 7-8 impediunt... visui]
nulla sensationem faciunt; color et lux in medio non sic B 8 quando] similiter add. E
superponuntur] supponuntur EFG quia] ut quando FGZ pupillam] oculi add. FGZ, et add. D
9 non om. FZ Turn om. FZ quia] quod C 10 in om. AP colorato] totaliter, et add. EFGZ
Similiter] simile G, sic C luce] dulce P 10-11 in... verum] color in corpore, cuius op-
positum oporteret B 11 esset] oportet esse Z quia] et FZ, item G 11-19 quando...
sensum] color in corpore est intensior quam color in medio, ergo est perfectior. Ergo si color
imperfectior potest causare effectum in passo, puta visionem in oculo, multo amplius color per¬
fectior hoc potest facere, quod est falsum B 13 imperfectum] est add. D approximatum]
approximetur ACP 14-15 aliquem... causare om. (hom.) C multo... effectum om. (hom.) D
approximetur] approximentur E 17 in medio om. ACP visum] passum FGZ 18 multo...
causaret] corpore causabit D superpositus] superpositum ADFP, superponitur E 20 aug¬
mentabilis] naturalis DE

1 Resp. Aristot., De anima, II, c. 7 (419a 12-14).

74 LIBER III QUAEST. II

causa eiusdem rationis, per eandem causam potest augeri si ap-

proximetur b Patet de colore, qui potest augeri per alium colorem
sicut generari. Si igitur albedo in medio sit eiusdem rationis cum
albedine in corpore albo, igitur albedo in medio, causata ab albe-
dine in corpore albo, potest augeri per eandem vel per consimi- 5

lem, et per consequens posset tantum augeri quod aer esset ita
albus sicut nix.
Item, quae sunt eiusdem rationis causantur et corrumpuntur
— saltern possunt — a causis eiusdem rationis, sicut illud quod
causatur in medio corrumpitur per absentiam lucis, neque manet 10

in eius absentia. Color non corrumpitur in absentia lucis, sed in

absentia manet sicut in praesentia.
Item, si sic, tunc albedo esset causa efficiens univoca, quia
quandocumque est aliqua res absoluta necessário requisita ad ex-
sistentiam alterius rei — naturaliter dico — sine qua res non po- is

test esse, et ipsa posita potest alia res esse, ilia res vel est causa
illius effectus vel causa causae vel dispositio necessário requisita.
Sed albedo in medio non potest naturaliter causari nisi exsistente
et praesente albedine in corpore, quantumcumque lux sit prae-
sens in medio, et ipsa posita cum luce potest causari albedo in 20

1 causa] forma E causam] rationem causa FGZ, sed corr. G2 1 si] magis add. B
2 Patet] sicut B de colore] calor B, de calore ACEP alium] aliquem E colorem] calorem AEP
2-7 qui... nix] generatus per calorem potest augeri per eundem magis approximatum. Ergo si
color in medio et in obiecto sunt eiusdem rationis, puta duae albedines, albedo in medio posset
tantum intendi per suam causam quod medium efficeretur ita album sicut obiectum B 3 sicut]
igitur D, sivc Z Si igitur] sed si D rationis] speciei D 4-5 igitur... albo om. (hom .) E
5 albo] albedo D 5-6 consimilem] similem EFGZ 6-7 aer... albus] cssct (om. FZ)
tantum (tarn Z) albus aer FGZ 8 corrumpuntur] vel add. E 8-9 causantur... possunt]
possunt corrumpi B 9 possunt] causari et corrumpi add. E sicut] sed EFGZ illud] idem D
9-10 sicut... causatur] et causari. Sed color B 10 neque] nec DGZ 11 Color] in cor¬
pore add. B in2 absentia2] per absentiam B inÿ] aeque in eius B, om. ACDP 13 esset]
est AP 13-4 (p. 75) Item... univoca om. B quia... univoca] Et similiter lux; quod diffuse
probat iste sequi (?). Sed non oportet, quia consequentia plana est L 16 et] nisi C ipsa]
qua A alia... ilia] aliqua... alia D 20 cum] causa E

1 Cf. infra, p. 79, lin. 16 - p. 80, lin. 10.

 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 75

medio per Et non est causa causae, quia nec lucis nec alterius;
te.
nec est dispositio causae, quia non approximatio alicuius causae
etc. Igitur est vere causa efficiens respectu illius causati in medio,
et causa — dico — univoca.
s Item, si duo alba videantur per idem medium, sicut est pos-
sibile, tunc in eadem parte medii vel essent duae albedines cau-
satae a duabus albedinibus in obiectis visis, vel si faciant imam
albedinem, facient albedinem intensiorem quam prius, quod vide-
tur falsum et contra sensum.
w T e r t iu m d u b i u m de hoc quod dicitur 1 quod
est
eadem pars non potest simul a diversis coloribus contrariis infor-
mari, sive illi effectus causati in medio sint eiusdem rationis cum
coloribus a quibus causantur sive non.
Contra: quando aliquid est natum agere in distans et in
1= medium, omne medium quod non est receptivum actionis agen-
tis, non impedit ipsum agens agere in distans. Istud patet, quia si
unus angelus agat in alium distantem et non in medium, tunc me¬
dium, quodcumque fuerit, sive corpus rarum sive densum, dum-
modo sit proportio inter unum angelum 2 et alium, non impe-
20 dit actionem unius angeli in alium, licet non agat in medium,
quia medium non est natum recipere effectum illius agentis. Igi-

1 medio per te] media parte G per te] et in pariete ID causae] nisi add. D quia] nihil
add. P nec1] natura D alterius] sed add. G 2 est om. FGZ 4 dico univoca] dicitur unica G
5-9 sicut... sensum] tunc illae duae albedines differentes solo numero in medio essent simul vel
facerent unam albedinem intensiorem, quod falsum est B 6 vel] simul L 8 facient]
faciunt Z, in medio add. L quam prius] contra unam (?) illarum per se L 10 dicitur] vide-
tur FZ 10-13 quod2... coloribus] duae formae contrariae non possunt simul causari in medio
sive sint eiusdem rationis cum illis B 11 simul] formari D 11-12 informari] colorari C,
trp.p. potest (lin. 11) E, om. ADP 14 et in] per B 15 medium1] et add. FGZ 16 non
om. ACDFPZ quia] quod D 18 sive2] corpus add. FZ 18-19 dummodo] de A,
dum P, sicut C, sive FZ 19 angelum] agentium FG, agentem Z 20-21 unius... effec¬
tum om. E 21-1 (p. 76) natum... distantem] receptivum aptum actionis angeli. Ideo sive rarum
sive densum fuerit, non impedit actionem dummodo sit proportio inter angelum et angelum B

1Supra, p. 63, lin. 21 - p. 64, lin. 16. 2 Cf. Ockham, Quaest. in II

Sent., q. 16 (OTh V, 375-378).
76 LIBER III QUAEST. II

tur ex opposito: si agens sit natum agere in terminum distantem

et in medium, si medium non recipiat effectum agentis, impedit.
Sed si album et nigrum aequaliter approximentur visui per idem
medium, sed in eodem medio non potest esse efFectus albedinis et
nigredinis propter repugnantiam, igitur si in medio recipitur ef- 5

fectus albedinis, impediet visionem nigredinis. Quod est falsum

et contra sensum. Igitur videtur quod medium impedit visionem
tarn corporalem quam intellectualem pro statu isto, licet non sit
natum pati ab agente tali. Exemplum: si lapis vel murus ponatur
inter me et corpus coloratum, simpliciter impedit visionem meam, 10

et tamen non est natum pati a tali corpore colorato.

Quartum dubium est quia videtur quod medium
agat in visum non obiectum. Commentator, II De anima,
commento 115 1 : « Opinandum est quod actio medii in hoc
sensu », scilicet in sensu tactus, « non sit sicut actio medii in illis,
sed tangibilia differunt a coloribus et sonis in hoc quod indigent
medio. Quia sensibilia in illis tribus primo agunt in medium,
deinde medium in nos, tangibilia autem insimul agunt in nos et
in medium. Et sic debet intelligere 'hoc' per 'simul', non quia in

1 ex opposito] per oppositum B in... distantem] in distans B 2 et... impedit] non

receptivum actionis agentis impediret earn B, mg. £2 si] sed P recipiat] recipit E 3 visui]
et add. BE idem] illud D 4 sed] si CEZ, illud medium si add. D 4-5 sed... nigredinis]
vel alterum tantum aget in medio vcl neutrum L 5 nigredinis] et add. D in] eodem
add. BFGZ recipitur] efficitur add. B 5-6 recipitur effectus] receptivo D 6 albedinis]
tunc album add. E impediet] impediret BGZ 7 Igitur] scilicet B, immo quod plus est L,
om. ACDEP 8 corporalem] sensitivam L intellectualem] intentionalem CD, intellecti-
vam L isto om. AP 10 meam] mediam FGZ 11 et om. CDP 12 est om. BFGZ \\
quia] quod C 12-13 medium... obiectum] obiectum non agat in visum sed medium B
13 agat] agit E visum] et add. D non] in add. Z 14 actio] operatio D 15 scilicet in
sensu om. (horn.) BD sicut] sic E illis] aliis BFGZ 16-6 (p. 77) sed... propmqua] etc. B
16 sonis] et add. DE 17 Quia] sed FZ 18 deinde] et E, quam FZ medium] intellec-
tum L, agit add. (mg.) G2, om. FZ autem] et add. E insimul] simul CD 19 Et sic] sed E
intelligere] intelligi D hoc] hie Averr. per] pro CDFPZ simul] simili D quia] quod D

Averroes, In Arístot. De anima, II, t. 115 (ed. F. S. Crawford, p. 307).

1

Loco 'remotione' (p. 77, lin. 5) in editione citata legitur 'in motione' quamvis
aliqui codices textus Commentatoris habeant 'remotione'.
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 77

eodem tempore patiantur medium et sensus a tangibilibus et in

illis duobus temporibus, — aestimatur enim quod visus et aêr
alterantur a colore in eodem mstanti — , sed intendit hie per prio-
ritatem et posterioritatem in illis, prioritatem secundum causam,
s scilicet quod sensibile est causa remota remotione sensus et me¬
dium est causa propinqua ».
Ex istis patet quod prius natura patitur medium ab obiecto
quam sensus, licet non prius tempore, et quod medium agat in
sensum.
10 Quintum dubium est quia videtur quod in medio
non possit causari verus color. Quia quaero: in quo est subiec-
tive? Non in pariete, quia aliunde est coloratus colore contrario
colori apparenti iuxta parietem. Sed contraria non possunt simul
esse. Nec in aere, quia aêr non est receptivus coloris, igitur etc.
15 Sextum dubium est quia videtur quod speculum reci-
piat speciem, quia nihil videtur nisi per lineam rectam et brevis-
simam. Nunc autem aliqua res videtur per lineam breviorem
quam eadem res visa in speculo. Puta si res ponatur iuxta specu¬
lum et citra, ita quod posset videri in se et in speculo, tunc res
20 visa in se videtur per lineam breviorem quam in speculo. Igitur
res non videtur in speculo sed species rei.

1 patiantur] patiatur CFGP, patitur DE, patiuntur Z sensus a] sensibilibus E tangibi¬

libus] sensibilibus D, tangentibus E 2 duobus] tribus E 3 alterantur] alteratur E, effi-
ciantur D colore] corpore GPZ, coloribus C intendit] intelligit GZ, cum add. E hie] hoc ,

AEZ per] quid E 3-4 prioritatem et posterioritatem] prioritate et posterioritate E 4 illis]

secundum add. D, propter add. Z 5 scilicet] sic E est] ex A remotione] motione E, in
motione FGZ 6 propinqua] usque hie Commentator add. G 7 Ex istis patet] vult ibi B
8 quam] quod D quod] quam A agat] agit BD in] et P 9 sensum] sensu D
10-14 Quintum... etc.] Aliud dubium est: ubi est ille color subiective qui causatur in pariete
opposite quando radius transit per vitrum rubeum L 10 quia] quod AEP 11 possit]
potest CDEP 12 quia] ille add. FGZ coloratus] scilicet add. FGZ 13 colori om. ACDP
14 esse] in eodem add. B , Nec] est add. DEP 16 quia] et FZ 16-17 brevissimam] tunc
igitur res non videtur in speculo, sed species rei add. D 17 Nunc autem] nec C . res videtur]
videntur E 18 quam... visa] quia eadem res visa in se videtur per lineam breviorem
quam E 18-20 Puta... speculo om. (hom .) ADP 21 res] visa add. C
78 LIBER III QUAEST. II

Item, si denarius vel lapis ponatur primo in disco vacuo, si

post impleatur aqua, post impletionem aquae videtur et ante
non. Hoc autem non esset nisi species denarii videretur.
Item, si res videtur in speculo, aut intuitive aut abstractive.
Non primo modo, quia per cognitionem intuitivam potest in- 5

tellectus iudicare de situ et distantia rei. Sed per visionem in

speculo non, quia illud quod est multum citra speculum apparet
multum ultra speculum, igitur etc. Nec secundo modo, quia per
cognitionem abstractivam non potest intellectus iudicare rem esse
vel non esse; per specularem potest, igitur etc. 10

Item, idem visus respectu eiusdem obiecti non potest simul

habere duas visiones, quia duo accidentia eiusdem speciei non
possunt simul esse in eodem subiecto. Sed si res superponatur
speculo, potest res simul videri in se et in speculo, igitur etc.

[SOLUTIO DUBIORUm] 15

Ad primum 1 istorum dico quod non est universaliter verum

quod medium recipit aliquid a sensibili. Nam secundum Corn-
men t a t o r e m, II De anima, commento 67, medium nihil recipit
a colore nisi quando est actu illuminatum. Unde dicit sic2:
« Contingit ei ut non moveatur a coloribus nisi essendo diapha- 20

num in actu ». Et post 3: « Necesse est ut lux non sit necessária in

1 primo om. ACDEPZ si2] et B 2 impleatur] impletur ACP, repleatur Z impletio¬

nem] repletione FGZ et] etiam C ante] prius D 3 non1] sed add. GZ esset] est E vi¬
deretur] esset ibi CD, videtur AP 5 per... intuitivam] intellectione D 6 et] de add. BG
6-7 per... non] in proposito non B 8 Nec secundo] igitur non alio D quia] nec D
10 esse] sed add. BZ specularem] istam B, speciem CFGZ, perspective D, cognitionem add. E,
cognoscere add. FGZ 11 visus] visio D 12 duo om. BE 13 superponatur] su-
perponitur A, supraponatur B, supponitur P 16 istorum] dubium BD dico] dicendum B
17 recipit] recipiat BDFGZ a] ab obiecto C sensibili] sensu L 18 67] dicitur quod add. B
19 a om. AC 20 essendo] esset FGZ 20-21 diaphanum] formam quam recipit motum a
colore, scilicet illuminationem. Ex istis probat quod medium nihil recipit a colore nisi sit actu
lucidum add. (seu rep.) C 21 in* om. BFGZ in2] nisi ADFGP

1 Supra, p. 68, lin. 13-14. 2 Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 67

(ed. S. Crawford, p. 232).
F. 3 Ibidem (p. 233).
 UTRUM SENSIBILE IMPR1MAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 79

essendo colores moventes diaphanum nisi secundum quod dat

diaphano formam quam recipit motum a colore, scilicet illu-
minationem ».
Ex istis patetquod medium nihil recipit a colore nisi sit actu
s lucidum. Sed aliquando medium propinquum visui non est actu
lucidum, et tamen sensibile exsistens in luce videtur ab illo visu.
Patet istud, quia aliquis exsistens in loco obscuro potest distincte
videre colorem exsistentem in luce. Similiter, aliqua animalia
vident sensibilia clare de nocte, et tunc in neutro casu sunt omnes
10 partes medii illuminatae inter videntem et rem visam.
Si dicas quod omnes partes medii sunt illuminatae sed
debiliter, quia recipiunt tantum lumen debile quod est impercep-
tibile, illud tamen sufficit ad recipiendum speciem a sensibili:
Contra: responsio ista non consonat opinioni f quia opi-
15 nio ponit quod sensibile primo agit in medium, et post medium
agit in visum. Tunc sic: quandocumque sunt duae causae alicuius
effectus augmentabilis aeque approximatae passivo disposito, qua-
rum una est perfectior alia, causa perfectior effectum perfectiorem
causabit in passive potente recipere effectum perfectiorem. Istud
20
patet de duobus caloribus, quorum unus est perfectior alio, aeque
approximatis duobus calefactibilibus : calidum perfectius perfec-
1 dat] in FGZ 2 formam] forma FGZ motum] medium FG colore] corpore GZ
4 recipit] potest D a colore] a corpore GZ, om. AEP sit] quando est B, in add. E 5 ali¬
quando] quandoque B, quando F, autem contingit quod add. L propinquum visui] prope vi¬
sum B 5-6 Sed... lucidum om. (horn.) AC non... lucidum] est tenebrosum B 6 tamen]
cum D videtur] percipitur B 7 quia] quod C 8 luce] lumine FZ, et add. EFGZ
aliqua om. FZ 9 clare] clara E, et add. F 10-11 inter... illuminatae om. (hom.) D
11 sed] licet B 12 recipiunt] receperunt BP quod] quia E 14 responsio ista] illam
rationem CD, respondeo ista P consonat] sonat C, suae add. D opinioni] opinio C
14-15 quia opinio] quae B, primo add. D 15 post] per B 16 alicuius] eiusdem E
16-19 Tunc... perfectiorem] ex quo sequitur quod medium prope visum perfectius illuminatum
perfectiorem causaret visionem quam debiliter illuminatum L 17-18 quarum] quando A
18 perfectior1] imperfectior FGZ causa] ilia quae est B perfectiorem] perfectum AP, imper-
fectior effectum imperfectiorem add. C 19 in... perfectiorem om. D perfectiorem] sicut color
imperfectior, igitur etc. add. B

1 Cf. supra, p. 70, lin. 19 - p. 71, lin. 8.

80 LIBER III QUAEST. II

tiorem calorem causabit in calefactibili. Sed medium totaliter il-

luminatum medium debiliter illuminatum — secundum te —
et
sunt causae respectu visionis corporalis. Et primum medium est
causa perfectior quam secundum, et organum visus potest reci-
pere actum perfectior em et imperfectiorem, igitur medium tota- 5

liter illuminatum causabit perfectiorem visionem quam medium

debiliter illuminatum. Quod est falsum et contra experientiam,
quia aliquis exsistens in loco obscuro et non illuminato in parte
iuxta oculum ita clare et distincte et perfecte videt rem sicut ex¬
sistens in medio totaliter illuminato. 10

Item, quando sunt duae causae ordinatae ad causandum ali—

quem effectum, illud quod magis appropinquat passo disposito
magis causat effectum. Sed species in medio iuxta organum vi¬
sus — sive sit totaliter illuminatum sive debiliter — et ipsum obiec-
tum sunt causae ordinatae respectu visionis causandae, et medium is

plus appropinquat visui quam obiectum, igitur magis causat ac¬

tum videndi species in medio non illuminato sive debiliter illu¬
minato, secundum te, in oculo exsistente in tenebris quam ipsa
res visa, quod apparet absurdum. — Similiter, aliqua animalia
melius vident de nocte quam de die. 20

Si dicas quod ilia animalia habent lumen connaturale in

oculo; vel si non, sed sit citra obiectum, tunc minus lumen suffi-
cit talibus animalibus ad videndum quam aliis:
Contra primum: quia ad hoc quod aliquid videatur,

1 totaliter] taliter B 1-7 calefactibili... experientiam] passo aeque disposito. Sed con-
sequens est falsum in proposito L 2 secundum te] certe E 2-6 et... illuminatum mg.
G2, om. (horn.) FZ 3 sunt] tales add. BG 4 causa perfectior] perfectius BG secun¬
dum] medium add. D 5 actum om. BG 6 perfectiorem] imperfectiorem FGZ, con. G2
6-7 medium... illuminatum] aliud B 8 in2 parte] per te AP 9 rem om. AP 11 duae
om. BEFZ 12 illud quod] quae B 13-14 organum visus] visum BE 14 sive2 debi¬
liter] medium non B ipsum] proprium FZ 15 et] sed FGZ 16 appropinquat] ap-
propinquabit G obiectum] subiectum D magis om. FZ 17 non om. B 19 apparet]
esse add. Z 21 animalia] vel add. B 22 vel] et D sed] si AD sit om. ACEP
23 animalibus om. CE videndum] magis add. FGZ 24 quia] patet per experientiam
quod B
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPEC1EM SUAM IN MEDIO 81

requiritur necessário quod obiectum illuminetur et non organum

visus, sicut patet per experientiam. Ergo lumen connaturale in
oculo non sulEcit. — Contra secundum: quia non vi-
detur quod visus hominis sit imperfectior visu aliorum animalium,
5 igitur homo videbit de nocte cum ita parvo lumine sicut quod-
cumque aliud animal.
Item, aliquod animal videt per medium opacum, sicut patet
de lynce qui videt per murum, et illud medium non recipit spe-
ciem aliquam, igitur etc.
10 Item, secundum Commentatorem, II De anima 671 :
« Illud quod movetur a colore de necessitate debet esse non colo-
ratum ». Sed visio potest esse per media colorata, sicut aqua, cor-
num, vitrum rubeum, crystallus, sicut patet in spectaculis, quae
omnia sunt colorata, et talia secundum Commentato-
15 rem2, nihil recipiunt a colore. Igitur non est universaliter ve-
rum quod medium per quod fit visio aliquid recipit a colore.
Sed tamen aliquando causatur aliquid a colore in medio, sicut
p r iu s dictum est 3. Sed quando et quando non, difficile est dare
experientiam ad hoc in visu, sicut potest dari in aliis sensibus, puta
1 requiritur] oportet B , obiectum] subiectum D, videatur et add. D illuminetur] sit illu-
minatum B 3 oculo] organo A sufficit] si obiectum est in tenebris add. B quia] quod C,
orn. B 4 aliorum] aliquorum DE 5 cum... lumine om. FGZ 7 aliquod animal] ali¬
quid aliud Z, aliquod add. D 7-8 patet de lynce] lynx B 8 lynce] luce D qui] quod E,
quae Z qui videt] videt enim B per] medium add. E 9 aliquam] a materia FGZ, con. G2
10 67] dicitur quod add. B 11 quod] non add. DE2 12 visio] unus D sicut] patet de
add. B, est add. FGZ 13 vitrum] de vitro B rubeum... spectaculis] etc. B crystallus] et
Stella FGZ, con. G2 spectaculis] speculis FGZ 15 nihil recipiunt] recipiuntur AP . colore]
corpore Z Igitur non] Sic igitur patet quod L 16 visio] semper add. B , colore] corpore Z
17 tamen] aliquid add. D causatur] recipitur FGZ colore] corpore Z 18 quando1] est
add. BFGZ non] est add. FGZ 19 ad] et C , potest] posset E 19-9 (p. 82) puta...
visus] scilicet odoratus et tactus. Nam ibi fit aliquotiens tarn fortis impressio, puta coloris in
aère vel foetoris quod etiam destruens obiectis a quibus illi effectus sunt causati, adhuc manent
sensibiliter et similes sensationes possunt fieri, obiectis principalibus absentibus sicut praesentibus;
non sic de obiecto visus. Ergo in illis est manifestum per experientiam quod causant effectum
realem in medio. Sed obiecto principali visus destructo B

1 In Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 67 (ed. F. S. Crawford, p. 232).

2 Cf. Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 72 (ed. F. S. Crawford, pp.
239s.). 3 Supra, pp. 62ss.

Ockham, Opera Theol. VI 6

82 LIBER III QUAEST. II

tactus et olfactus, quia obiecta illorum sic se habent quod amoto

obiecto principali, remanet sensatio consimilis sicut praesente et
exsistente obiecto principali. Patet enim quod si ignis calefaciat
aerem vel aquam et post destruatur, potest calor sentiri sicut prius.
Similiter si aliquod odorabile causet foetorem in aere et post 5

adnibiletur, nibilominus potest odor sentiri. Et ideo in talibus

docet experientia quod talia causant efFectum realem in medio, et
quando et quando non. Sed non est sic in visu, quia amoto obiecto
principali visus, non remanet aliquid in medio quod possit sen-
sum movere, licet in oculo clausis palpebris, post visionem excel- to

lentis luminis apparet aliquid quod videtur quantumcumque obiec-

tum principale destruatur, de quo post dicetur1.
Dico igitur ad primam auctoritatem 2 et alias quod color uni-
versaliter movet diaphanum, non quod realiter aliquid imprimat
sibi — universaliter dico — sed quia color sine medio illuminato is

non potest agere, et mediante medio illuminato potest agere in

visum. Hoc probatur per Commentatorem, II De anima,
commento 74 3 : « Cum declaratum est quod visus necessário in-
diget medio, declarata est per hoc causa propter quam color non
videtur nisi in luce, et est quia non videtur nisi per medium ». 20

Unde dico quod color et lux sunt duae causae partiales ad causan-

2 sensatio] recte add. D 3 quod] quia FGZ ignis] quis F, aliquis Z calefaciat] cale-
facit DG 5 si] sicut E 6 adnihiletur] adnihilaretur D sentiri] sicuc prius add. FGZ
7 docet experientia] patet per experientiam D quod] quia A 8 et quando2 om. DE 9 pos¬
sit] potest CEP, posset D 10 oculo] clauso add. D visionem] colorem D 10-11 excel-
lentis] visibilis scilicet B, excellentem D, excellenter Z 11 luminis] luminosi FGZ tj ap¬
paret] appareat FG 12 destruatur] derelinquatur D de... dicetur om. FGZ post] forte
add. L 13 igitur] primo add. E, quantum add. D primam... et] auctoritates B, omnes
add. D alias] aliam FGZ 13-14 universaliter om. BD 14 quod] color add. Z aliquid]
semper aliquid realiter B imprimat] imprimitur D 15 dico] loquendo B, om. FGZ
16-17 et... visum] in visum, et mediante eo potest B 17 II De anima] ibidem B, om. ACP
19 declarata] declaranda B, declaratum C hoc] quod add. E propter] per D ; propter quam]
quare B 20 nisi1 in luce] naturaliter in lumine D

1 Infra, q. 3 (pp. 104-114). Supra, pp. 68s.

2 2 Averroes, In Ari-
stot. De anima, II, t. 74 (ed. F. S. Crawford, p. 243s.).
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 83

dum visionem terminatam, et una sine altera non sufFicit ad cau-

sandum ilium efFectum; nec medium illuminatum — universa-
liter dico — recipit aliquid a colore, nec color a luce, sed stmt
duae causae partiales ad causandum unum efFectum; et Forte color
5 est causa principalis.
Eodem modo respondeo ad illud dictum commune 1 quod
color in medio non habet esse reale sed spirituale et intentionale.
Quia omne positivum receptum in medio tanquam in subiecto
habet esse materiale et reale, et est extensum — de absolutis lo-
io quor — ita vere sicut albedo in superFicie corporis colorati, licet
non habeat ita intensum et perFectum esse sicut in corpore colo-
rato; et non plus habet unum esse spirituale quam aliud, sed pro
tanto dicitur sic, quia luce exsistente in medio potest color con-
currere cum luce ad causandum actum videndi quern prius non
is potuit causare.
Si dicas quod per eandem rationem videtur quod color
movetur a medio sicut e converso, quia medium cum colore po¬
test causare visionem et non sine illo:
Respondeo quod non: turn quia color est causa prima
20 respectu actus videndi, sed medium illuminatum causa secunda.
Turn quia color aliquando videtur sine luce, quia Auctor
Perspectivae 2 dicit quod virtus visiva est in parvo Foramine, et

1 terminatam] corporalem BE2 G, corr. G2 altera] alia BD 1-2 visionem... causan¬

dum om. (horn.) C 2 nec] et Z 2-3 universaliter dico] nihil FGZ, corr. G2 3 recipit]
accipit ACP aliquid om. FZ colore] corpore Z 4 partiales om. AP unum] ilium D
5 causa om. EFZ 6 Eodem] et praem. D 8 Quia] dico quod FZ, esse vel add. P recep¬
tum] receptivum A, recepta D 9 extensum] exsistens in re FGZ, corr. G2 absolutis] ab¬
soluto B 11 ita] esse FGZ et om. AP esse 'om. FGZ 13 dicitur sic] solet dici B
13-15 concurrere... causare] etc., ut iam dictum est B 14 quern] quam D 15 potuit]
potest DE 16-21 Si... luce] et hoc ad minus verum est de colore distante a visu. Quod ideo
add. L 18 illo] etc. Z 20 illuminatum] est add. C, om. BE

1Supra, p. 72, lin. 4-6. 2 Ibn al Hasan, Optica, II, n. 25 (ed. Ba-

seleae 1572; reimpr. Johnson Reprint Corp., New York 1972, cum introd.
D. Lindberg, pp. 40s.); cf. supra, p. 51, nota 1.
84 LIBER III QUAES!. II

quod nihil videri ab ilia virtute nisi sit sibi adaequatum.

potest
Et licet si aliquod corpus magnum ponatur super visum, non
posset totum corpus videri, tamen non negat quin aliquid illius
corporis posset videri. Et si hoc sit verum, tunc color potest vi¬
deri sine medio illuminato, et tamen medium non est visibile sine 5

colore extraneo communiter, licet aliquando, quando est radius

Solaris in medio, potest illud lumen videri sine colore extraneo.
Vel potest dici quod quando medium est perfecte illuminatum
et color est praesens, tunc movet medium causando in eo verum
colorem, quando non praeexsistit in medio color oppositus. Et 10

ille color aliquando est ita debilis in esse, et est in gradu ita re¬
misso quod non potest percipi a visu, sicut ipsi dicunt de specie.
Aliquando autem est intensus, et tunc potest percipi a visu. Et
sic patet quod aliter movetur medium a colore quam e converso.
Et quando causatur color in medio, secundum actum remissum, 15

ita quod non percipitur, ille color non causat actum videndi par-
tiabter sed color in obiecto et lux in medio. Quando autem est in
medio secundum gradum intensum, tunc color est causa par¬
tialis actus videndi, et lux in medio similiter.
Quod autem medium possit videri per extraneum colorem 20

probatur, quia quandocumque aliqua potentia potest iudicare

maiorem distantiam vel minorem inter aliqua obiecta, potest

1 nisi] quod non D, in luce add. BFGZ, ibi add. E 2 Et om. BFGZ , si] sit CE j|
ponatur] positum CE, esset FGZ super] sicut D 3 posset] agere add. D tamen] unde B
negat] notat P 4 verum] tamen add. C potest] posset DF 4-5 Et... videri om. (horn.) G
5 et om. ACDP tamen] illud add. Z 6 colore] corpore GZ 7 potest] possit B co¬
lore] corpore Z 7-8 potest... medium om. E 9 in eo] ibi FGZ 10 non] autem FGZ
Et om. FGZ 11 in1 esse om. ACDP est2 om. BFGZ 13 autem] vero FGZ, om. BDE ÿ
est] ita Fortis et add. B, multum add. FGZ etb.. visu] quod potest videri B, sicut ipsi dicunt
add. D 14 sic] sicut D quod] quia D 15-17 secundum... sed] debiliter et remisse et
imperceptibiliter, time non est causa visionis sed tantum B 16 percipitur] tunc add. EG
16-17 ille... partialiter om. FZ ille... sed] tunc non est causa visionis partialis cum obiecto et
luce sed tantum G 17-18 est... intensum] color in medio est fortis et perceptibilis B
19 actus... similiter] cum obiecto et luce B similiter om. GZ 20 possit] potest CEFGPZ
colorem] patet et add. E 21 probatur... potentia] patet per Commentatorem, quia potentia
ilia quae D quandocumque] videns B, quando E iudicare] ad add. D 21-2 (p. 85) potentia...
distincta] obiecta distincta et distantia B 22-1 (p. 85) potest... obiecta in summo f. G2, om. (hom.) FZ
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 85

medium inter ilia distantia videri. Sed videns duo obiecta colo-
rata distantia distincta, iudicat de longitudine et brevitate illius
medii, sicut patet ad sensum, igitur illud medium videtur per
extraneum colorem.
s Cui autem attribuendum sit istud iudicium, utrum sensui vel
intellectui, difficile est videre. Credo enim quod omnia iudicia
quae attribuuntur sensui respectu aliquorum obiectorum sunt
actus intellectus, quia statim quando sensus habet operationem
suam circa sensibile, habet intellectus cognitionem intuitivam res-
10 pectu eiusdem, qua habita potest intellectus complexa formare et
de eis iudicare per actum assentiendi vel dissentiendi. Et quia
istae operationes sunt ita connexae, ideo non percipitur utrum
iudicium tale sit actus sensus vel intellectus, commento 135 h
Mirabile est quomodo sensus potest iudicare, cum iudicare sit
is actus complexus terminative et praesupponit apprehensionem sive
formationem complexi, quod non potest fieri per potentiam sen-
sitivam. Unde ponendo iudicium in sensu, oportet ponere quod
sensus habeat cognitionem complexam formaliter vel aequivalen-
ter, puta quod habeat multas cognitiones incomplexas et per il-

2 distantia om. FGPZ distincta om. CDEFZ brevitate illius] quantitate B 5 Cui...
attribuendum] utrum accipiendum] E iudicium, utrum] individuum E, videri FG, videre Z,
corr. G2 6 est] sit B Credo enim] credo autem licet (trp.a . difficile) B iudicia] individua E,
talia add. B 7 sunt] sint B, sicut L 9 cognitionem] cogitationem B 10 eiusdem]
obiecti add. D 11 vel dissentiendi om. ACP 12 ideo] igitur G 12-3 (p. 86) utrum...
dubitatione] cuius potentiae sit hoc iudicium. Credo autem quod sit intellectus. Si enim sensus
posset iudicare, posset habere notitiam complexam formaliter vel aequivalenter, quod non con-
ceditur B 13 intellectus] unde Commentator add. D commento 135 om. EFGZ 14 Mi¬
rabile] enim add. FGZ 15 praesupponit] praesupponat FGZ sive] ante D, sicut EZ
16-17 fieri... sensitivam] formare nec complexe apprehendi per sensus L 17 ponendo iudicium]
posito iudicio E 18 vel] aequaliter add. E 19 quod] quia D habeat] habet FG J in¬
complexas] complexas D 19-1 (p. 86) et per illas om. AP

1 Cf. Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 138 et III, t. 25 (ed. F. S.

Crawford, pp. 339s. et 462); loco «Et (lin. 11)... commento 135 (lin. 11)»
codex L scribit: «Unde quod dicit Commentator, II De anima quod per
visum iudicamus lucem esse lucem et obscurum esse obscurum, verum est:
per intellectum tamen, mediante visu ».
86 LIBER III QUAEST. II

las potest tantum facere quantum intellectus per cognitionem com¬

plexam formaliter. Sed difficile est videre hoc. Et sic potest res¬
ponded ad omnes auctoritates pro prima dubitatione.
Ad secundum dubium1 dico quod illud quod cau-
satur in medio a colore est eiusdem rationis cum eo a quo cau- 5

satur. Et quando probatur quod non, quia in medio habet esse

spirituale etc. 2, dico quod ideo dicitur color habere esse spirituale
quia medium illuminatum concurrit cum colore partialiter ad
causandum actum videndi. Ita quod virtute coloris potest me¬
dium agere in visum, et aliter non posset agere, non quod color 10

habeat aliquod esse spirituale in medio, quia quodcumque esse

haberet in medio, esset materiale et externum, ita vere sicut in
obiecto, licet non habeat ita perfectum esse. Hoc modo dicimus
quod effectus unum esse habet in effectu extra causam suam, et
illud est esse corporale. Et aliud esse habet in causa in qua virtua- is

liter continetur 3, et illud esse dicitur spirituale. Non quod sint

tria esse: unum causae activae continentis, aliud ipsius effectus
extra causam, et tertium ipsius effectus in causa, ita quod esse
effectus in causa et extra sint duo esse, et unum sit corporale et

1 facere] ad apprehensionem add. L 2 formaliter] forte CD 5 est] aliquid add. BE

5-16 cum... spirituale] Quomodo autem habeat esse spirituale, dictum est B 6-9 quia...
quod] Nam prius responsum est quomodo color habet esse spirituale in medio et quomodo
non, quia scilicet L 7 quod] quia D 8 colore] corpore CP 9 coloris] luminis E
potest] posset FZ 10 quod] quia DFGZ 10-16 non2... spirituale] illo modo vel iuxta
ilium modum quo dicimus quod effectus est virtualiter in causa sua. Et posset metaphorice vo-
cari 'esse spirituale' respectu esse rei corporalis extra causam suam et extra principia sua L
12 haberet] habet C, haberetur G, esse add. D esset] est C materiale] naturale E 15 habet]
est E, om. FGZ in qua] aliqua D, habet esse add. E 15-16 virtualiter continetur] virtutis
continentiae E 16 spirituale] et add. FGZ Non] quidem add. L 16-7 (p. 87) Non...
spirituali] Nec dici potest quod habeat esse spirituale quia in causa. Unde sunt plura esse: unius
effectus esse, scilicet effectus in sc, extra causam suam, et esse eius virtuale in causa, quia hoc esse
ultimum, scilicet in causa, non est aliud nisi quia effectus non est, et causa potest ipsum produ-
cere, et illud idem esse quod prius non fuit, postea producitur B 17 activae] effectivae D
18 ipsius] ratione D 18-19 ita... causa om. (hom.) A 19 sint] sunt D, sit E , sit] sive E om. D

1Supra, p. 71, lin. 9. 2 Supra, p. 72, lin. 5-6. 3 Cf. Ockham,

Scriptum in ISent., prol., q. 9 (OTh 1, 229-240) et infra, q. 8 (p. 274, lin. 9-11).
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 87

aliud spirituale, quia ilia imaginatio est falsíssima. Quia illud idem
esse numero quod nunc est in effectu prius fuit in causa continente.
Sed dicitur habere esse virtuale et spirituale in causa quia causa
potest producere effectum partialiter saltern, et hoc est habere esse
5 virtuale in causa activa: posse produci a causa activa, et nihil
aliud est habere esse virtuale. Ita dico in proposito de esse spi¬
rituals
Aliter potest dici quod aliquis color habet esse in medio
corporale et aliquis color spirituale. Primus est ille qui potest
10 videri, sicut color causatus in medio a radio transeunte per vitrum
qui potest clare videri. Secundus est qui potest causari communi-
ter — in medio illuminato — a colore quando non praeest ali-
quod contrarium; et ille non videtur, nec videri potest. Et ideo
unus dicitur habere esse spirituale quia non potest videri, et alius
is esse corporale quia potest videri. Nec est inconveniens quod in
medio sint duo colores eiusdem rationis quorum unus potest vi¬
deri, et alius non, sicut non est inconveniens secundum adversários
quod in medio sint aliquae species quae possunt videri et aliquae
quae non possunt videri. Patet per e o s.
20 Aliter potest dici quod habet in medio esse spirituale quia
illud esse quod color habet in medio non remanet in absentia
coloris sed solum in praesentia. Sed opposito modo est de obiecto

2 esse] in add. FGZ 3 habere] metaphorice loquendo add. L 4 partialiter] par-

tialem D est] dicere add. AP 5 activai] sua L produci] producitur P 5-7 posse...
spirituali] ad intellectum quo sermo huiusmodi potest habere veritatem L 8-15 Aliter...
videri] Aliter potest dici, ut in praecedenti dubio dictum est, quod aliquis color in medio non
est perceptibilis, et ille potest dici habere esse spirituale; aliquis perceptibilis, sicut radius fortis,
et ille habet esse corporale. Tamen in rei veritate uterque, si est, habet esse externum et materiale,
ut dictum est B 9 spirituale] non E qui] aliquis D 10 sicut] scilicet FGZ 11 qui2
om. D potest causari] causatur CEFGZ, causatus D 11-12 communiter] consequenter Z
12 colore] corpore P quando] cui Z praeest] est Z 14 unus om. EFGZ quia... videri
om. EFGZ alius] qui potest videri add. EFGZ 15 esse] habere esse EFGZ quia... videri
om. EFGZ 17 et om. ACFGP 17-19 sicut... eos] sicut nec secundum adversarium quod
aliqua species in medio potest videri, aliqua non B 18 aliquae2] aliae AC 20 habet]
ut E , medio] eo D
88 LIBER m QUAEST. II

tactus, gustus et olfactus [ubi forte] aliquid corporale deciditur

quod discurrit per medium usque ad sensum.
Ad aliud 1 dico quod color non dicitur habere duplex esse in
ligno et lapide, sicut in obiecto et medio, quia in illis habet esse
stabiliter et permanenter, sed in medio non nisi ad praesentiam s
causae secundae, puta coloris in obiecto, sed in lapide potest color
habere esse omni causa secunda circumscripta, exsistente solo Deo.
Et ideo in illis dicitur habere duplex esse et ibi non.
Ad aliud 2 dico quod abstractum ab omni materia et non
abstractum differunt specie, sed ilia quae sunt in diversis materiis i°

non oportet differre specie, licet ipsa subiecta differant specie.

Exemplum: albedo in homine et in asino non differunt specie,
licet ipsa subiecta differant specie. Eodem modo color in corpore
solido et in medio non differunt specie, non obstante quod sub¬
iecta differant specie. 15

Sed ad Commentatorem de dulci 3 respondeo : ali—

ter dulce est in medio aliquo et aliter color. Dulce enim est sic in
medio, puta in aqua, quod est aliquod corpus dulce mixtum cum
aqua, sed non est sic color in medio, quia corpus coloratum non

1 gustus] gustatus E ;! olfactus] quae (qui F, quia L) causant aliquid in medio quod (et E,
quia L) manet ipsis obiectis destructis (formaliter enim ab obiecto gustus add. EK, et forte add. H)
add. EFGHKLZ deciditur] descenditur C, destruitur D, descinditur EP 1-2 aliquid... sen-
sum om. FGZ 2 quod] quem C discurrit] decurrit C, distinguit E medium] et add. E
3 Ad... dicitur] Per idem ad secundum et tertium. Ad exemplum tamen ibi adductum dico quod
ideo non dicitur L dicitur habere] debet A 4 et2] in add. BFGZ 5 stabiliter] stabile B,
stabilitatis E permanenter] permanentis E non] habet aliquid add. D nisi] solum add. EFGZ
5-8 sed.... non] in istis non, quia nisi in potentia obiecti B 6 coloris] colorum G color]
videri color et E 8 dicitur] debet D ibi] in aliis D 10 abstractum] absolutum C
11 licet] si B, sed D 12 homine] bove EFGZ, om. AP differunt] differt AP 12-15 Ex¬
emplum... specie] sicut patet de albedine in bove et asino et de nigredine in Aethiope et corvo B
13 licet] quamvis CD ipsa om. EFGZ subiecta] obiecta E, eorum add. Z 13-15 Eodem...
specie om. (horn.) FGZ 16 respondeo] quod add. BFGZ 16-17 aliter... color] non est
simile B 17 est1] dicitur esse D aliquo] alicuius D 17-19 aliter2... sic om. C
19 quia] sed E

1 Supra, p. 72, lin. 7-10. 2 Supra, p. 72, lin. 22 - p. 73, lin. 2.

3 Supra, p. 72, lin. 11-17.
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 89

est sic admixtum cum medio sicut est dulce. Et non plus inten-
dit Commentator nisi quod medium in visu non reci-
pit colorem cum corporibus coloratis, sicut est in aliis sensibus,
sed tantum recipit colorem causatum a colore in corpore. Hoc
5 patet per litteram sequentem ', quia dicit quod non admiscetur
corpus coloratum cum medio, nec currit aliquid ab ipso ad sen-
sum, sed est ille color in medio abstractus a materia reali in qua
est primus color.
Ad rationem 2 dico quod varius effectus aliquando est per
10 variationem agentium, aliquando propter variam approximatio-
nem. Ideo dico quod sicut sunt aliqua agentia quae necessário dis-
tinguuntur a passivis, puta agens aequivocum, sicut caelum cau¬
sando calorem necessário distinguitur a passivo in quo causat ca-
lorem, aliquod est agens quod non necessário distinguitur a pas-
15 sivo, sed est idem omnino cum passivo, sicut voluntas volens se,
ita est aliquod agens quod ad hoc quod agat oportet quod tangat
passum, puta obiectum gustus; aliquod autem quod non potest
agere nisi distet a passo. Sed causa istius diversitatis non potest
aliunde demonstrari nisi quia talis est natura activi et passivi. Et
x> tales propositiones sciuntur evidenter per experientiam. Eodem

1 sic] aliquod add. DE, om. ACDEP cum om. BEFGZ est2] aliquod add. E non plus]
nihil aliud FGZ 2 visu] visus B, visum A 3 cum] omnibus add. ACP corporibus]
obiectis A, talibus D, coloribus E aliis] omnibus AP 4 colore] corpore P 5 admi¬
scetur] admisceretur AP 6 currit] est FGZ 6-7 ab... sensum] absolutum FGZ 7 sed]
sicut BEFGZ 8 primus] prius EFZ, praevius G 9 varius... per] variatur effectus
quandoque ad B, variationes effectuum aliquando sunt propter FGZ, variationem effectibilium
aliquando propter add. Z varius] variatio E per] propter E 11 necessário] necesse Z
12 aequivocum] est notum B sicut] puta G 13 calorem] caliditatem GZ a passivo]
ab eo FGZ 13-14 calorem] caliditatem FGZ, et add. A 14 non om. E 15 sicut]
est add. FGZ 16 ita est] ipsam P, verumtamen quod L, ita etiam B agens] genus E agat...
quod3 om. D agat] aget G oportet quod3] necessário B 17 puta] sicut B aliquod] aliud
DFGZ autem] est FG, om. BZ 18 Sed] sicut D, et BFGZ istius] talis A 19 aliunde]
aliter B, alium E nisi quia] quare ubi AP natura] huius et illius add. B Et2] per add. AP
20 sciuntur om. AP

1I.e. in textu Aristotelis, De anima, II, c. 10, t. 101 (422a 14-15). 2 Su¬
pra, p. 73, lin. 3-19.
90 LIBER III QUAEST. II

modo est quod ad hoc quod videat verum colorem, ne¬

in visu,
cessário requiritur distantia inter visum et ilium colorem visum,
sed non necessário requiritur distantia inter colorem imperfectum
qui est eiusdem rationis cum colore perfecto ad hoc quod videa-
tur. Sed huius non est alia causa nisi quia talis est natura istius s
coloris et illius. Et similiter ille color perfectus in obiecto, si po-
neretur super visum, impedirei visionem saltem sui ipsius, sed
non semper impedirei visionem alterius. Sicut si pannus albus te¬
nuis !, per cuius medium potest aliquid videri, poneretur super
visum, impedirei visionem sui ipsius sed non alterius. Sed color 10

imperfectus in medio nec impedit visionem sui ipsius nec al¬

terius.
Ad aliud 2 dico quod potest concedi quod albedo in medio in
tantum potest intendi quod potest videri, et quod aer posset fieri
ita albus sicut nix, et hoc ponendo quod color in medio et in is

obiecto sint eiusdem rationis.

Vel aliter potest dici quod quodhbet passivum naturale deter-
minat sibi certum gradum formae ultra quern naturaliter non po¬
test recipere formam in gradu intensiori, et ideo aér determinat
sibi certum gradum albedinis ultra quern per causam naturalem 20

non potest recipere sed tantum usque ad ilium gradum.

Ad aliud 3 dico quod ilia quae sunt eiusdem rationis corrum-
puntur etc., quando recipiuntur in subiectis eiusdem rationis. Sed

1 in] de E quod1] quia Z 1-2 necessário om. AP 2 requiritur distantia] distat B

visum2 om. CDFGZ 2-5 inter... huius] ab ipso colore perfecto qui est in obiecto. Non
autem imperfccto qui est in medio. Et B 3 necessário] actu D 4 qui] quia G 4-5 vi-
deatur] videat C 5 huius] huiusmodi CP alia] aliqua D istius] huius B 6 perfectus
in obiecto] perficitur in isto E 7-8 visionem... impediret om. (horn.) C 8 Sicut] scilicet G
9 super] oculum add. A 10 impediret... alterius] vel aliud tenue perspicuum B 11 nec1]
non GZ 14 tantum] ita add. E intendi] extendi FGZ quod1] non add.V fieri] effici B
15 et1 hoc ponendo] posito semper B 17 quodlibet] licet CDFP passivum] passum G
18 ultra] ita B quern] quod B, quam FGP 18-19 potest] posset D 21 non om. AP .
sed... gradum] alium intensiorem B 23 etc. om. FGZ recipiuntur] accipiuntur F

1 Cf. infra, q. 4 (p. 146s.). 2 Supra, p. 73 , lin. 20 - p. 74, lin. 7.

3 Supra, p. 74, lin. 8-12.
 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 91

subiectum perfecti coloris et imperfecti non sunt eiusdem rationis,

puta lignum et aêr, ideo color in medio potest corrumpi per absen-
tiam lucis et similiter coloris, sed non sic corrumpitur perfectus
color. Unde aliqua eiusdem rationis possunt esse subiective in ali—
s quibus subiectis alterius rationis, sicut aliqua eiusdem speciei sunt
in anima et angelo, qui non sunt eiusdem speciei.
Ad aliud 1 dico quod albedo est causa activa univoca saltern
partialis. Nec aliqua ratio plus probat quod caliditas sit causa effi-
ciens univoca quam albedo vel rubedo. Quod sicut ad praesen-
io tiam caliditatis cum aliis dispositionibus requisitis sequitur calidi¬
tas in aliquo passivo, ita ad praesentiam albedinis vel rubedinis
cum aliis causis et dispositionibus requisitis sequitur albedo vel
rubedo. Et similiter ad istud habent alii de opposita opinione re-
spondere quia ipsi ponunt speciem causari in medio a colore, igi-
15 tur sive ponant quod species ilia sit eiusdem rationis sive alterius,
semper habent ponere quod color est causa activa univoca vel
aequivoca.
Ad aliud 2 potest dici quod illae albedines in medio faciunt
unam albedinem intensiorem. Vel aliter: quod sicut passum de-

1 et... rationis om. E coloris] puta lignum add. CFG imperfecti] ut aer add. C 1-2 sub¬
iectum... aer] aer et lignum non sunt subiecta eiusdem rationis B 2 puca... aér om. C
medio] aere B 3 coloris] aeris C, colorum G corrumpitur] verus est add. EFGZ 3-4 et...
color] sine hoc quod corrumpatur in ligno B 4 aliqua... possunt] aliquid... potest B
5 subiectis om. ACDEP sunt] possunt esse FGZ 5-6 sicut... speciei] sicut patet in homine
et angelo B 6 anima] homine G et] in add. CFZ qui] quae EFGZ speciei] rationis
FGZ, sive speciei add. Z 7 dico] concedo L 8 aliqua] alia BFGZ 8-17 Nec... aequi¬
voca] respectu coloris in medio L 9 univoca] plus E, om. BFGZ vel] et D rubedo]
nigredo FGZ 10 aliis] aliquibus ACP sequitur] quod add. E 11 passivo] passo G
12 aliis] aliquibus C sequitur] quod add. E albedo] vel nigredo add. ABDPZ 13 alii
om. FGZ 14 ipsi] etiam illi qui add. B medio] medium FGZ 14-15 igitur... sit] sive
sint B 15 sive1] non E, si Z sit] est ACDP 16 semper... ponere] habent concedere B
est] sit B activa om. FZ 18 in medio] duae FGZ faciunt] facient AFGP 19 quod]
quia BG, om. ACDP passum] medium L

1 Supra, p. 74, lin. 13 - p. 75, lin. 4. 2 Supra, p. 75, lin. 5-9.

92 LIBER III QUAEST. II

terminat sibi certum gradum ultra quem non potest aliquid reci-
pere, sic etiam respectu agentis eiusdem rationis determinat sibi
certum gradum; et albedo causata in medio non potest intendi
ab aliquo agente eiusdem rationis, et ita per secundam albedinem
nihil causatur in medio, vel eadem albedo causatur ab utraque al- 5

bedine simul.
Si dicas quod secunda albedo, ex quo nihil causat in
medio, igitur non potest videri, respondeo: consequcntia
non valet, quia illud causatum a colore quod ponitur in medio
non ponitur propter visionem, puta quod color primo immutet 10

medium et post immutet visum, sicut dicunt illi de opinione op-

posita, sed pono illud causatum a colore in medio propter expe-
rientiam, quia aliquando video quod color causat aliquem ef-
fectum secundum gradum internum qui potest clare et distincte
videri. Et ideo ubicumque medium est perfecte illuminatum et is

color est praesens medio, causat aliquem efFectum in medio nisi

prius vel simul causetur per agens fortius in eadem parte medii
alius effectus contrarius, licet illud causatum non semper perci-
piatur a visu, quia hoc est propter debilitatem suae naturae, quia
tantum causatur in gradu remisso. Et ideo non obstante quod se- 20

cunda albedo nihil causet in medio, vel quia in medio praeexsistit

effectus contrarius, vel effectus eiusdem rationis ita perfectus sicut

1 quem] quid P aliquid] plus add. 13 1-6 aliquid... simul] Et ilium causant ambae
albedines obiective (?). Vel si una prius causavit in medio albedinis illius gradus, ilia stance, se¬
cunda albedo nihil causabit in illo medio informato albedine in illo gradu L 2-3 sic... causata]
ab agente eiusdem rationis, ita albedo B 3 et] etiam FGZ causata] creata E 4 ab]
sub ACP, om. B aliquo agente] per agens B 5 albedo] in medio B 5-6 albedine]
imagine FZ, del. G 7 ex quo] si B 8 respondeo] quod add. EFZ 10 non] nam D i
immutet] immutat ACDEP 11 medium] intensum D immutet om. ABCDEP 12 in
medio] quod ponitur in medio ponitur E 13 quia] quoniam APFGZ 14-15 clare...
videri] videri in medio B 15 est] perfectum add. D 16 est om. ACDP praesens] in
add. BDP nisi] ut C 17 causetur] sit causatum D agens] accidens E 18 alius] ali—
cuius CP semper om. FGZ 18-19 percipiatur] percipitur ACE, participatur P 19 natu¬
rae] entitatis L quia2] quae E 20 tantum causatur] causatum Z 20-21 secunda] ilia
DEZ, om. B 21 albedo] color B 22 ita perfectus] imperfectus A
 UTRUM SENSIBILE 1MPRIMAT SPECLEM SUAM TN MEDIO 93

potest illud patiens recipere ab agente eiusdem rationis — licet

forte Deo posset recipere perfectiorem effectum eiusdem ratio¬
a
nis — nihilominus potest albedo secunda videri siput prima. Quia
ipsa distans multum potest esse causa partialis immediate concur-
5 rens cum potentia visiva ad causandum actum videndi, sicut etiam
prima albedo concurrit immediate ut causa partialis non obstante
quod aliquid causet in medio.
Ad aliud 1 dico quod sicut distantia maxima impedit actio¬
nem aliquorum non obstante quod medium nihil recipiat, ita
io unum medium impedit et aliud non, non obstante quod unum
recipit et aliud non. Et quod unum medium interpositum impe¬
dit et aliud non, non est alia causa nisi quia talis est natura istius
et illius medii, quia receptio nihil facit.
Ad aliud dubium 2 dico quod medium informatum luce et
is colore est prior causa sine qua non, quia illud causatum in me¬
dio et actus sunt effectus subordinati respectu coloris in obiecto,
ita quod illud in medio est prius quam actus videndi, et ideo ille
color causatus in medio est causa sine qua non causatur actus vi¬
dendi; non vera causa, quia si per casum possibilem poneretur
20 illud non causari in medio, nihilominus color causaret actum vi¬
dendi partialiter, sicut prius3 dictum est.

1 patiens om. ACDP 1-7 licet... medio] Ille autem effectus non semper potest videri,
et hoc propter debilitatem suae naturae. Et ideo non obstante quod color nihil causet in medio,
nihilominus posset videri color 13 2 effectum om. EFZ 3 sicut] sine Z 4 imme¬
diate] immediata CFGZ 7 aliquid] nihil (in corr.) G causet] non esset E, esse t FZ 8 aliud]
pro terio dubio add. Z maxima] nimia B 9-10 quod... non1 del. (ua-cat) G 9 quod]
quia A ita] in E 10 et aliud non] aliud BDE 10-11 non2... non om. (horn.) FZ
12 non2... nisi om. BE alia causa om. FG 14 aliud] quartum BZ luce] lumine B
16 actus] videndi add. B subordinati] illius add. D respectu] obiecti principalis puta add. B j;
coloris] colorum G 17 quam actus] actu C et] etiam C
; 18 causatur] est D
18-21 non... partialiter] quia si per impossibile vel possibile illud non poneretur, adhuc actus
videndi posset causari B 19 non] est add. E 21 prius dictum] praedictum FGZ, dictum E

1Supra, p. 75, lin. 10 - p. 76, lin. 11. 2 Supra, p. 76, lin. 12 -

p. 77, lin. 9. 3 Cf. supra, pp. 62s. et pp. 80-88.
94 LIBER III QUAEST. II

Ad aliud dubium1 dico quod quando radius transit per

vitrum rubeum, causatur in aère propinquo parieti opposito vera
rubedo et verus color, et non in pariete, sicut alii dicunt quod
species quae apparet in speculo non est subiective in speculo
propter suam densitatem sed in aere. s
Et quando dicis quod aer non receptivus etc. 2, est
dico quod est receptivus coloris veri sicut aliud corpus, licet
non sit naturaliter forte receptivus ita perfecti coloris.
Ad aliud 3 dico quod quando aliquid videtur directe secun-

1 aliud] quintum Z dubium om. DEL , quando] non E . transit] pertransit E 2 cau¬
satur] tunc causatur trp.p. rubedo (lin. 3) L in] medio add. B 3 alii] aliqui D, etiam add. B
dicunt] ponunt E quod] quia F 3-4 quod species] de specie CD 4 non... speculo8 om.
(horn.) ABCDP 5 sed in aere] propinquo et non in speculo add. FGZ, om. ACDEP
6 aer] aliquid D, om. GZ etc.] veri coloris sicut aliud corpus Z 6-7 etc... receptivus om.
(horn.) EF 7 quod] ita add. B aliud corpus] aliquid B 8 forte] non add. B , receptivus
om. ABP 9 aliud] sextum Z, dubium add. BZ

1Supra, p. 77, lin. 10-14. Loco « sicut (lin. 3)... 'reflexam' (p. 95, lin. 2),
codex L ponit: Quia potest contingere quod paries aliunde sit coloratus ap¬
parent colore et forte contrario, et contraria non possunt simul inesse eidem.
Quod autem species huiusmodi non sit subiective in speculo, sed potius ipsa
res visa sit illud quod ibi videtur per lineam reflexam, patet per Alhazen,
IV Perspedivae, cap. 4, ubi probat hoc per multas rationes, quas quaere.
Turn quia ad motum rei mutatur locus apparentiae formae in speculo.
Turn quia vidente parum amoto a situ priori poterit accidere quod non
videat corpus illud in speculo licet videat totam speculi superficiem, quod
non esset si imprimeretur forma visibilis huiusmodi ipsi speculo. Et ideo
secundum eum non videtur res per speculum nisi oculus sit in situ reflexi-
onis. Turn quia viso corpore in speculo et post elongato visu a speculo com-
prehendetur corpus magis inter speculum quam prius, quod non esset si
forma corporis huiusmodi colorati imprimeretur superficiei speculi. Turn
quia causaret ilia species in speculo impressa visionem secundum lineam
rectam, et undique secundum figuram sphericam, quod non est verum. Ideo
dico quod ipsa res cum speculo, sicut cum causa partiali, efficit visionem
secundum lineam reflexam. Contra: omne quod videtur, videtur per lineam
rectam et brevissimam. Non sic de viso per speculum, ista responsione data».
2 Supra, p. 77, lin. 14. 2 Supra, p. 77, lin. 15-21.
r

UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 95

dum unum medium, tunc videtur secundum lineam brevissimam,

non autem quando videtur secundum lineam reflexam. Unde
A 1 h a z e n, libro quarto in prooemio et libro septimo !, dicit
quod « visus tribus modis comprehendit visibilia, scilicet secun-
5 dum rectitudinem, et secundum conversionem in tersis corpori-
bus et secundum reflectionem, puta quando aliquid videtur per
corpora diaphana quae differunt in diaphanitate a diaphanitate
aeris ». Et solum primo modo videtur res secundum lineam bre¬
vissimam.
io Et ideo dico quod denarius proiectus in aqua 2 propter diver-
sam diaphanitatem aquae et aeris potest videri per lineam refle¬
xam. Eodem modo dico quod si corpus visibile ponatur citra spe¬
culum 3 et iuxta prope, tunc videtur in se et in speculo. Tunc in
se videtur secundum lineam rectam et brevissimam, in speculo
is secundum lineam conversam vel reflexam. Et non videtur aliqua
species in speculo, nam mediante vitro vel lapide videtur littera
minuta et non species litterae, quia species litterae est minus vi-

1 tunc] tantum D, om. FGZ secundum] unam add. E lineam] brcviorem et add. B
2 quando] aliquid add. AEP secundum] per B 3 Alhazen] Algazel D libro septimo] lit¬
tera FGZ, corr. G2 4 comprehendit] apprehendit FGZ visibilia] sensibilia C Set 0m. FGZ
conversionem ita codd., reflexionem Alhazen tersis] curvis C, terreneis D 5-6 corporibus]
coloribus AP 6 reflectionem ita codd., refractionem Alhazen puta] etc. Patet per idem ad
secundum quia L 6-7 puta... diaphana] ultra diaphana corpora Alhazen 1 in diaphani¬
tate1 mg. G2, om. FZ 7-8 a... aeris] sicut aer et aqua B 8 Et] ne add. FZ Et... secun¬
dum] non oportet etiam quod videatur per L 10 Et om. FGZ denarius] decius P aqua]
aquam Z 11-12 reflexam] vel fractam add. L 12 Eodem modo] ad quartum L si
om. ABFGPZ ponatur citra] positum circa BFGZ 13 prope] proprie Z tunc1 om. CFGZ
videtur] et add. PFG Tunc2 om. FGZ 14 brevissimam] et add. FZ 15 secundum] et D
lineam] illam C vel] et DGZ 16 videtur] vitreo legitur parva B littera] et add. B
17 minuta] unita (?) FG

1 Ibn al Hasan, Optica, VII, c. 1, n. 1: « Praedictum est in prooe¬

mio quarti tractatus huius libri quod visus tribus modis comprehendat visi¬
bilia, videlicet secundum rectitudinem, secundum reflexionem a tersis cor¬
poribus, et secundum refractionem ultra diaphana corpora, quae differunt in
diaphanitate a diaphanitate aeris » (ed. Baseleae 1572, p. 231). 2 Supra,

p. 78, lin. 1-3. 3 Supra, p. 78, lin. 6-10.

96 LIBER III QUAEST. II

sibilis quam ipsa littera; sed ipsa littera videtur per diversa media
et diversas diaphanitates et alterius rationis, et ideo videtur se¬
cundum diversas reflexiones. Et eodem modo in speculo videtur
ipsa res et non forma aliqua ibi impressa. Hoc probat A 1h a-
z e n libro IV Perspectivae, cap. 4, primo sic 1 : «Si quis se vide- 5

rit in aliqua parte speculi, motum ad partem aliam, non videbit se

in parte prima sed in secunda. Quod non accideret si in parte prima
infixa esset eius forma. Pari modo si ad tertiam mutetur partem,
mutabitur locus apparentiae formae, nec apparebit in prima vel in
secunda parte». Secunda ratio est: « Amplius, viso corpore ali- io

quo, et vidente ab eo situ remoto, poterit accidere quod non vi-

deat corpus illud in speculo illo, licet videat totam speculi super-
ficiem. Quod non esset si imprimeretur forma in speculo cum
videatur speculum et non mutet locum, et corpus similiter sit ibi
immotum et forma eius perficiat speculum, sicut prius ». Undepost is

concludit: «Palam igitur quod non accidet comprehensio ex forma

fixa in speculo, cum non comprehendatur res visa in speculo nisi
fuerit visus in situ reflexionis. Palam etiam quod distorsio faciei ap-
parentis non est ex forma rei sed ex dispositione speculi ». Et post
adducit aliam rationem, dicens: «Amplius, viso corpore in spe- 20

I sed ipsa2 littera2 om. (horn .) ACDP ipsa2] quia B 2 et1... diaphanitates] diversae
diaphanitatis B rationis] rei G et3 om. BC videtur] res ipsa add. B 4 ipsa res] materia P
ibi] ibidem B 5-6 viderit] videt ABEP 6 motum sic codd motus Alhazeti adl
in FGZ, Alhazeti partem aliam] parte alia G 7 in2 om. BE accideret] accidit P, accidet D
,

si] sed P 8 infixa] fixa D Pari modo] immo BE mutetur] mutaretur D partem] per-
fecte add. C 9 in2 om. ABCEP 10 ratio] ibi add. B Amplius om. BDE viso] ap-
prehenso BEG, vel viso add. E 11 situ] secundum situm FGZ 11-13 et... superfi-
ciem] et mutato post speculo, potest contingere quod videatur tota superficies speculi, et ilia
res non videatur, sicut apparet ad sensum. Vel etiam manente speculo et remoto vidente contingit
hoc idem B 12 illo] ideo D, ille FG licet] sed ABP totam om. FGZ 14 videatur]
videat A locum] solum DP si ] sit C, sic. EF 14-15 ibi immotum] ibi motum AFGZ, in motu
CEP, in motum D 15 perficiat] inficiat Alhazeti 16 Palam igitur] per aliquam rationem CD
non] si A accidet] accipitur FZ, recipitur G comprehensio] apprehensio Z forma] ma¬
teria FZ 17 comprehendatur] comprehend! tur FG, apprehenditur Z 18 quod] quia FG
distorsio] dispositio PG, corr. G2, distorsum D faciei] patientis D 18-19 apparentis] appa¬
ret D, om. ABP 20 adducit] addit E

1 Ibn al Hasan, Optica, IV, c. 4, n. 20 (ed. Baseleae 1572, pp. 113s.).

 UTRUM SENSIBILE IMPRIMAT SPECIEM SUAM IN MEDIO 97

culo et elongato, comprehenditur corpus magis intra specu¬

post
lum quam prius, quod non esset si forma corporis in superfície
speculi sit et ibi comprehendatur. Comprehensionem enim for-
mae in speculo efficit reflexio ». Et per ista argumenta potest pro-
5 bari quod forma in speculo non efficit visionem, quia tunc effi-
ceret secundum lineam rectam et secundum figuram sphaericam,
sed ipsamet res cum speculo, sicut cum causa partiali, efficit vi¬
sionem secundum lineam reflexam.
Ad aliud 1 dico quod res vere videtur in speculo intuitive, se¬
io cundum tamen lineam reflexam, quia mediante ilia visione potest
intellectus certitudinaliter cognoscere aliquas propositiones con¬
tingentes de praesenti, puta quod talis res est et quod distat et
quod habet talem colorem. Sed virtute istius non potest cogno¬
scere omnes propositiones contingentes possibiles cognosci de tali
is re, quia aliquando ad cognoscendum multas propositiones con¬
tingentes requiruntur plures sensus, aliquando potest intellectus
per unum sensum certificari.
Ad aliud 2 dico quod respectu eiusdem obiecti possunt simul
esse duae cognitiones intuitivae secundum lineas diversas quarum
20 una est per lineam rectam, alia per lineam reflexam. Sic est in
proposito.
1 comprehenditur] comprehenderetur B, apprehenditur FGZ magis] maius ACDP,
minus BFGZ intra] inter PZ 2 quam] quod F esset] est D, erit AEP corporis]
sit vel esset add. FGZ 3 speculi sit om. FGZ ibi] ita BFGZ comprehendatur] com¬
prehenditur ACFGPZ, comprehenderetur Alhazen 4 reflexio] reflexionem. Haec ille D
per ista argumenta] ita B 6 figuram] lineam ACFGZ sphericam] quia manifestaret se ad
omnem differentiam loci, sicut omnia visibilia add. B, add. mg. et del. (va-cat) G2 8 secundum]
per D I; reflexam] rectam Z 9 vere om. BFZ intuitive] tantum intuitive et B 9-10 se¬
cundum] sed P 10 tamen om. BZ reflexam] rectam P quia] tamen add. D 11 intel¬
lectus] noster add. Z „ certitudinaliter] evidenter C 12 de] tempore add. Z praesenti] possi-
bili AE puta] praesenti E distat] distet E 13 colorem] calorem ADE, talem add. E
13-14 cognoscere] evidenter add. B 14 cognosci] formari B 16 aliquando] et aliquando
tamen D 17 sensum] solum Z, solum add. G 18 Ad... possunt] Nec habeo pro incon-
venienti quin respectu eiusdem obiecti habeantur L dico] dicitur FZ simul om. CFZ
19 esse] om. L 19-20 quarum... est2] ut B 20 per1] secundum FGZ „ rectam... lineam2
om. (horn.) C ; rectam] et add. EF lineam2 om. FGZ reflexam] et add. FGZ Sic] sicut E

1 Supra, p. 78, lin. 4-10. 2 Supra, p. 78, lin. 11-14. Responsio ad

argumentum principale desideratur.
OCKHAM, OPEEA THEOL. VI 7
 QUAESTIO III
Utrum in potentia sensitiva vel in organo causetur aliqua
SPECIES PRAETER ACTUM SENTIENDI PRAEVIA NATURALITER IPSI ACTUI
SENTIENDI

Quo d s ic: 5

Probatur, II De Anima 1: « Sensus est susceptivus specierum

et distinguitur ab
sine materia » actu et est praevium, ergo etc.
Ad oppositum:
A u g u s t in u s, XI De Trinitate, cap. 2 2, ponit in sensu
exteriori trinitatem, scilicet « ipsam rem quam videmus, secundo io

visionem, tertio animi intentionem quae tenet sensum in ea re

quae videtur ». Sed si esset species, esset ibi quaternitas. Ergo etc.
Hie dicitur communiter 3 quod necesse est ponere quandam
speciem tarn in sensu interiori quam exteriori praeviam natura-
liter actui sentiendi. is

De sensu exteriori probatur per Commentatorem II

De anima, commento 121, ubi assignat causam quare plantae non

2 causetur] aliquid seu add. Z 3 praevia] praevium Z 7 actu] sentiendi add. D

praevium] praevia BL, principium Z, illi add. BG2 9 cap. 2] qui add. D 10 scilicet]
primo add. Z 11 visionem] et add. EFZ tenet] docet BFGZ 12 quae videtur] quam
videmus BG2, om. FZ esset1] ibi add. BZ, praeter haec add. L 14 quam] in sensu add. E
14-16 praeviam... Commentatorem] et ad hoc adducuntur multae auctoritates. Commentator L
17 non om. A

1 Aristot., De anima, II, c. 12, t. 121 (424a 17-20). 2 August., De

Trinit., XI, c. 2, n. 2 (PL 42, 985; CCSL 50, 334). 3 Cf. Thomas
Aquinas, Summa Theol., I, q. 56, a. 1 Resp. ; Henricus Gandavensis,
Quoâl. IV, q. 6 (ed. Parisiis 1518, f. 95r); Thomas Sutton, Quaest. Disp.,
q. 20, ed. I. Schneider (Monachi 1977, p. 555).
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 99

sentiunt dicens 1 : « Causa enim habere medietatem neque

est non
huiusmodi principium potentiale species recipere sensibilium, sed
pari cum materia ». Ergo secundum eum causa quare non sentiunt
est quia non sunt receptivae specierum sine materia. Ergo in sensu
5 recipitur species sine materia.
Item, Philosophus II De anima 2: « Quo autem senti-
mus primum est hoc in quo est huiusmodi potentia. Est quidem
idem ratione, sed esse alter um est. Magnitudo enim aliqua erit
quod sentitur, non tamen sensui esse neque sensus magnitudo, sed
10 ratio quaedam et potentia illius ». Ex hoc arguit primo quod sen-
sitivum est in potentia species ; secundo quod aliquid receptum in
sensitivo est idem cum obiecto sensibili ratione, sed alterum secun¬
dum esse. Sed actus sentiendi differt a sensibili et secundum ra-
tionem et secundum esse.
is Item, Commentator II De anima, commento 121 3 :
« Receptio formarum sensibilium ab unoquoque sensu est receptio
abstracta a materia». Et post: « Intentio coloris alia est a colore,
secundum quod est in hac dispositione et intentione ».
Item, Aristóteles et Commentator ibidem,

1 sentiunt] discernunt C dicens] dicit BFGZ medietatem] intentionem G, medium G2,

moventem Z neque] enim add. D 2 huiusmodi] illius E, om. BFGZ potentiale] possi-
bile ACP, posse E, possibiles D recipere] recipiendi BFGZ 3 cum] sine ACDG2P 4 sunt
receptivae] habent receptionem ACDP, habent receptivum BE, habent potentiam recipiendi L
specierum] speciei E, species sensibilium L 6 Item] dicit add. B , Quo] quomodo A, quod DF
6-7 sentimus] sensitivum FG est*] in add. D 8 ratione] rationem P, in re BDF, re C enim]
cui Z erit] est B, et add. FGZ 9 sensui] secundum BG 10 potentia] forma E arguit]
arguitur DEG2P, arguo C, argumento B, om. FZ primo] probat BFZ, quo probat add. G
11 species] id est Z secundo] secundum BZ, arguitur add. G2 receptum] receptivum BDEFG
12 sensitivo] sensu D obiecto] principali add. D 12-13 ratione... esse] re... rationem FG, quod
con. G2 13 et om. BE 16 formarum] specierum AP . sensibilium] sensuum D sensu]
sensuum AP 16-17 est... materia] receptivo absoluta est a materia FZ, om. AP 17 coloris]
colorum G 18 secundum... intentione om. B quod] haec add. D et] in add. G

1Potius Aristot., De anima, II, c. 12, t. 124 (424a 32 - b 2). 2 Aristot.,

De anima, II, c. 12, t. 122 (424a 24-28). 3 Averroes, In Aristot. De ani¬

ma, II, t. 121 (ed. F. S. Crawford, p. 317).
100 LIBER III QUAEST. Ill

commento 121 1 : « Excellentiae sensibilium corrumpunt sen-

suum instrumenta ». Sed non causando actum sentiendi, turn quia
instrumenta sensuum non recipiunt actum sentiendi, turn quia
actus sentiendi est salus et perfectio ipsius organi. Ergo est ali-
quid corruptivum ibi; hoc non est nisi species; ergo etc. 5

Item, Commentator ibidem, commento 124 2 : « Cau¬

sa enim in hoc, scilicet quod vegetabilia non sentiunt, nihil aliud
est nisi quia vegetabilia non habent medium, scilicet carnem, nec
tale principium propter quod animalia possunt recipere formas
sensibilium». Sed caro in animalibus non recipit actum sentiendi; io

igitur species.
Item, Commentator ibidem, commento 7 3 : Post ap-
prehensionem fortis sensibilis non potest apprehendere debile.
Igitur praeter actum, aliquid ibi imprimitur quod remanet. Ali-
ter posset aequaliter apprehendere omne sensibile post actum si- is

cut ante, cuius oppositum experimur.

Item, Philosophus4: Quo sentimus susceptivum est

1-2 sensuum] sensum BEL, et add. C 2 instrumenta] seu instrumenta sensuum L ;

Sed] scilicet Z, et L 2-4 Sed... perfectio] ergo est aliquid in sensu praeter actum sentiendi,
quia actus sentiendi, cum sit salus et perfectio, non corrumpit sensum B 2-3 sentiendi... quia]
Igitur causando aliud in eius corruptivum L 3 non om. FG recipiunt] accipiunt E, cor¬
rumpunt FG, conservam vel causant G2 4-5 Ergo... etc.] magis quam corruptivum eius L
esti... ibi] praeter organum est aliquid in re FGZ 5 ibi] et E, corruptivum add. Z hoc om. ABP
6-7 Item... quod] et commento 12 B 6-11 Item... species om. (horn.) DL 6 ibidem
om. FGZ 7 in om. FG scilicet om. EZ 7-8 nihil... nisi om. B 8 quia] quod Z scilicet]
secundum FG nec] vel B, ut E 9 animalia] aliqua F, alia Z 11 igitur] sed BG, nec add. E
12 ibidem] III De anima LZ, om. BD 13 fortis] formae FG sensibilis] anima add. E potest]
sensus add. L apprehendere] apprehendi B, sensibile add. G2 15 sensibile] debile add. E

1 Aristot., De anima, II, c. 12, t. 123 (424a 28-30) et Averroes, ibidem,

t. 123 (ed. F. S. Crawford, p. 318). 2 Averroes, In Aristot. De anima,

II, t. 124 (ed. F. S. Crawford, p. 319). 3 Averroes, In Aristot. De anima,

III, t. 7 (ed. F. S. Crawford, p. 418). Loco 'Igitur (lin. 14)... sensibilium

(p. 101, lin. 7)' codex B ponit: «Sed hoc non est propter actum sentiendi
sensibilis fortis, ergo propter aliquid aliud. Hoc aliquid, secundum eum, est
species. Et commento 11, sensus est susceptivus specierum sine materia. Et
per multa commenta dicit simile». 4 Cf. supra, p. 98, nota 1.
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 101

sensibilis sine materia. Ubi Commentator, commento

122 1 : Quia sensus recipiunt sensibilia extra materiam, ideo quando
sensibilia fuerunt abstracta a materia efficiuntur in sensibus sensus
et imaginationes. Ergo videtur quod post receptionem sensibilium
s efficiuntur actus sentiendi.
Item, III De anima 2 : « Intellectus est locus specierum sicut
sensus sensibilium ».
Item, in principio Perspectivae 3 probatur quod lux et colores
illuminati aliquam operationem habent in visum, quia « visus
10 quando inspicit luces valde fortes dolebit et habebit nocumen-
tum ».
Item, XI De Trinitate, cap. 24: « Sensus oculorum non ideo
non liabet imaginem corporis quod videtur quamdiu videtur
quia eo detracto non remanet ».
is Item post 5 : « Plerumque cum diutissime attendimus quae-
cumque luminaria et deinde oculos clauserimus, quasi versantur
in conspectu nostro quidam lucidi colores sese commutantes, et

1 sensibilis] sensus FGZ sine] extra D 2 quando] ilia add. FGZ 3 fuerunt] fuennt F
4 imaginationes] imagines F Ergo] ubi E receptionem] interceptionem D 5 efficiuntur]
efficiantur C 6-7 Item... sensibilium om. BDL 8 principio] primo libro BD 8-11 Item...
nocumentum om. FG 9 habent] habeant CDP visum] potentia visiva D, visis E 10 inspicit]
respexit E, inspexit Z luces] lucem AP fortes] fortem A, fortiter DP dolebit] debilitatur EZ i;
et] vel D, ab eis add. EZ nocumentum] nocumenta D 12 Item] Augustinus libro add. Z
13 habet] habent EG corporis] coloris C, co-ris ADP quod] qui C, quia D 14 quia] quod
AFG eo] quod add. P, destructo vel add. E detracto] retracto FG, detractio P 15 Item...
Plerumque] Ad idem, XI De Trin. cap. 2, inquit L diutissime] diuscule Z attendimus] inspexe-
rimus FGZ, attendamus L 15-16 quaecumque] quaeque FGZ, quaedam L 16 luminaria]
humana D ] quasi] quod C 17 sese] se AC commutantes] communicantes AF, comitantes
CEGP. tenentes D

1 Supra, p. 99, nota 3. 2 Aristot., De anima, III, c. 8, t. 38 (432a 3).

3 Ibn al Hasan, Optica, I, c. 1, n. 1 (ed. Baseleae 1572, p. 1). Loco 'visus

(lin. 9)... oculorum (p. 102, lin. 9-10)' codex B ponit: « fords lux et color. Cap. 2
innuitur per idem per multas deductiones ibi. Et totum vadit ad hoc quod
fortis lux vel color confortat vel impedit sensum actus sentiendi. Non quod
hoc fiat per speciem». 4 August., De Trinít., XI, c. 2, n. 3 (PL 42, 987;

CCSL 50, 337). 5 Ibidem.

102 LIBER III QUAEST. Ill

minus minusque fulgentes donee omnino desistant, quas intelli-

gendum est relíquias esse illius formae quae facta erat in sensu
cum corpus lucidum videretur, paulatimque et quodammodo gra-
datim deficiendo variari ».
Item post 1 : « Nisi fieret in sensu nostro quaedam imago si- s
millima rei eius quam cernimus, non secundum oculorum nu-
merum flammae species geminaretur ».
Ex his videtur quod cum quis diligenter inspexerit lucidum
valde, aliquae reliquiae videntur remanere post clausionem oculo¬
rum. 10

Secundo probatur quod species in sensu inte¬

rior i ponuntur, quia potentia non potest habere actum circa
aliquod obiectum nisi sit praesens in se vel in similitudine re-
praesentante. Sed sensus interior potest habere actum circa sen¬
sible, ipso destructo vel absente. Ergo in ipso erit aliqua species is

repraesentans.
Item, III De anima2: «Cum speculamur, necesse est simul
phantasmata speculari. Phantasmata enim, sicut sensibilia, sunt
praeter [quam] quod sunt sine materia », ubi dicit C o m m e n-

1 minus1] tunc E minusque] nusquam D desistant] desistunt E 2 esse om. FG

facta] forma DE erat] erant FG 3 videretur] videtur C paulatimque] paulatim CDFG
4 deficiendo] desistendo C 5 fieret] fuerit D 5-6 simillima] similis C 6 rei] ei FG
eius] illius E, om. FG non] nisi E 7 flammae] flammam esse D geminaretur] generare-
tur A, generarentur CFGP, generantur D, geminarentur E 8 videtur] patet A 9 aliquae
reliquiae] aliqui radii Z remanere] manere EG 12 ponuntur] oportet ponere C, ponatur
DP, sit BEFGZ, probatur add. B potentia non] nulla potentia Z 13 obiectum] compo-
situm C praesens] plus D similitudine] obiecto D 14 Sed sensus] potentia autem B
15 ipso] primo D, obiecto B vel absente] et abstracto D erit aliqua] est alia E 15-16 in...
repraesentans] etc. B, talis sensibilis habet in se speciem aliquam L 17 Cum] dum Z est
om. AEFP simul] quemlibet intendentem B 18 enim] autem G sicut om. ADE 19 prae-
terquam] prima FG, patet Z, praeter reliq. codd. quod] quia Z ubi] ut AFGZ

1Ibidem. 2 Aristot., De anima, III, c. 8, t. 39 (432a 8-10). Loco 'spe¬

culari (lin. 18)... materialia (p. 103, lin. 3)' codex L scribit: «aliquod simile
speculari. Et nota ibi Commentatorem ad idem super illud verbum ».
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 103

t a t o r, commento 39 1: «Imagines enim sunt aliqua sensibilia

intellectui, et sunt ei loco sensibilium apud absentiam sensibilium;
sed sunt sensibilia non materialia ».
Item, II De anima2: « Quo sentimus susceptivum est sensibi-
5 lis sine materia unumquodque. Unde, abeuntibus sensibilibus,
insunt sensus et phantasiae quibus sentiunt ».
Item, II De somno et vigilia 3: «Sensibilia enim secundum
singulum organum sentiendi nobis efficiunt sensum et quae fit
ab illis passio non solum est in organis sentiendi dum sensus agunt
i° sed etiam dum abeunt ».
Item, praecedente sensibili extrinsecus manent simulacra quae
sensibilia sunt.
Item, declarat Philosophus ibidem 4 quod manifes-
tum est in deceptione quae accidit « cum sumus in passionibus
15 sicut trepidus in timore, vel qui amat in amore, ita ut videatur
amota similitudine hie quidem hostes fugere, ille vero dilectum ».
Et causam assignat 5, « quoniam non secundum eandem potentiam
iudicat quod principale est et quod phantasma fuerit. Huius vero
signum est quoniam videtur sol pedalis, contradicit autem aliquid

1 Imagines] imaginationes B aliqua] alia A 2 intellectui] intellecta D 4 Quo]

quomodo C 5 Unde om. FG abeuntibus] absentibus C 6 phantasiae] in phantasmate E,
phantasmata FG, imaginationes Avert. 7-8 secundum singulum] sunt signum FG 8 sen¬
tiendi om. FGZ 9 organis] organo D sentiendi] sonandi C 10 etiam] illae D
11 extrinsecus] extrinseco DE simulacra] simul FG 12 sensibilia] similia D 13-14 mani-
festum] medium C 14 cum sumus] dum sumus AP, cum fuerimus E, consimilius FG,
exsistentibus Z 15-3 (p. 104) sicut... moveri] de multis iudiciis et apparentiis falsis, quia
tunc non distinguimus nec discernimus inter illud quod principale est et quod phantasma. Et ponit
exempla de tactu iudicante unum esse duo L 15 ut] quod FZ videatur] videtur A,
vitiatur E 16 hostes] hostem Z vero] vere E dilectum] dclectationem ACEFP, delictum
D, delectari Z 17 causam] tamen G quoniam] aliquando E 18 et om. EFG quod]
cuius C, cuiusmodi D phantasma fuerit] phantasmata fuerint FG Huius] huiusmodi D, hoc
CFG est] fuerit C, om. FG 19 quoniam] quantum FG, quod Z

1 Averroes, ibidem (ed. F. S. Crawford, p. 506). 2 Aristot., De

anima, II, t. 138 (425b 23-25). 3 Aristot., De insomniis, c. 2 (459a 26-28).

4 Ibidem, c. 2 (460b 5-7). 5 Ibidem, c. 2 (460b 18-20).
104 LIBER in QUAEST. m

aliud saepe ad phantasiam ». Alia duo exempla ponit de sensu

tactus iudicante unum esse duo et visus iudicat esse unum, et de
illis quibus videtur terra moveri.
Item, post 1 : « Ex his quidem manifestum quoniam non so¬
lum in vigilando motus a simulacris fiunt, sed quando passio fit 5

quae vocatur somnus », et multa ibi valde de phantasmatibus et

simulacris.
Item, A 1 h a z e n, libro II, cap. ultimo2: «Visus quando
apprehendit aliquam rem visam et fuerit certificata forma eius
apud sentientem, forma illius rei visae remanet in anima et figu- io

rabitur in imaginatione ».
Item, Commentator, De sensu et sensato 3 : « Dicamus
ergo quod aêr mediante luce recipit prius formas rerum, deinde
reddit rethi extrinseco, et rethe extrinsecum reddit rethibus,
quousque perveniat ad ultimum rethe, post quod est sensus com- is

munis ».
Item, Augustinus, X De Trinitate, cap. 5 4: « Illas ani-
mae partes quae corporum similitudinibus informantur etiam
cum bestiis nos communes habere sentimus ».
Item, cap. 65: « Viget quippe in ea, scilicet anima, iudicium 20

1 Alia] aliqua E 2 iudicante] quando iudicatur Z visus] visum E \\ unum2] duo

add. Z 3 illis] ilia F, de add. E 4 manifestum] est add. E ; quoniam] quod D 5 in
om. ACDE vigilando] videndo CE motus] motum E 6 somnus] somnum C multa]
iudicat Z ibi] ibidem D valde] dicit CD phantasmatibus] phantasmate E 8 ultimo]
vult quod add. Z 9 rem] sibi add. D certificata] certa C, causata D j eius] cuius FGP
9-10 eius... forma om. Z 10 apud sentientem] apprehendentem FG, apud sensibilitatem D
10-11 figurabitur] figura FG, figuratur Z 11 imaginatione sic Z, imagine codd. 14 reddit2]
reddit add. (seu rep.) E, om. CD . extrinseco] extrinseca E 17-18 animae om. FGZ 18 cor¬
porum] corrumpuntur B similitudinibus] sensibus FGZ, similibus B informantur] infor-
mantia P 18-19 etiam... sentimus] et hoc commune habemus B 19 sentimus] sensimus G
20 iudicium] medium FGZ, ad add. Z

1 Aristot., De insomniis, c. 3 (460b 28-32). 2 Ibn al Hasan, Optica,

II, c. 3, n. 66 (ed. Baseleae 1572, p. 69). 3 Averroes, In Aristot. De sensu

et sensato (ed Iuntina, VI, f. 193rb). 4 August., De Trinit., X, c. 5, n. 7

(PL 42, 977; CCSL 50, 321). 5 Ibidem, c. 6, n. 8 (PL 42, 978; CCSL
50, 321s.).
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 105

discernendi corpus quod foris relinquit ab imagine quam de illo

secum gerit, nisi cum ita exprimuntur eaedem imagines tamquam
foris sentiantur non intus cogitentur sicut dormientibus aut fu-
rientibus, aut in aliqua extasi accidere solet ».
= Stmt ergo duo articuli. Primus est quod in sensu exteriori
est species. Secundus est quod in sensu interiori est species.
Pro primo sunt aliqua motiva. Primum est quod instrumen-
tum et potentia visiva corrumpuntur per excellentias sensibilium.
Secundum, quod aliquid remanet post actum videndi. Tertium,
10 quod oportet prius aliquid fieri in medio, etc.
Pro secundo sunt aliqua motiva. Primum est quod in absen¬
tia sensibilium potest habere actum suum. Secundum, quia ex
actu derelinquitur aliquid quo cognoscit se habuisse talem actum.
Tertium, quia aliquis recordatur se somniasse, et potest hoc evi-
15 denter scire etiam per intellectum.

[Art. I: Quid imprimitur in sensu exteriori?]

Circa istam quaestionem ostendo aliquas con-

clusiones ex quibus patebit eius solutio. Prima est quod in
sensu exteriori, accipiendo sensum pro composito ex organo et
20 potentia, est aliquid absolutum impressum praeter actum sen-
tiendi. Hoc probatur per experimenta quae ponit P h i1 o s o-

1 discernendi] discernendum Z relinquit] relinquitur ACDZ illo] re GZ 2 ita]

ilia ACDEP 3 sentiantur] sentiuntur FG non intus] cum intellectus E cogitentur] cogi-
tantur D aut] et G 3-4 furientibus] furiosis Z 4 aut] vel E , in] aliqua add. FGZ,
om. CE aliqua] alia ACDFGZ, maio E exstasi] tali add. D accidere] excedere C, accipere FGZ
5 quod] quia C, om. E 6 est2 om. ACDP 7 Pro] probatur E primo] quod D
quod] quia DP 8 corrumpuntur] corrumpitur AEP excellentias] excellentiam BD
9 Secundum] est add. Z quod] quia DFP Tertium] primo D 10 quod] quia CDFP
11 Pro secundo] Quod etiam in sensu exteriori sit species B , quod] quia F 12 sensibilium]
phantasia add. BE potest] potentia add. D quia] quod CEZ, est add. E ex] in ACDFGZ
14 quia] quod BG potest] praeter ADP 15 scire] scitur A etiam] et D, om. BE 17 ostendo]
ponam BL 20-21 sentiendi] et add. E 21-1 (p. 106) experimenta... Philosophus] expe-
rientiam Philosophi multiplicem (multiplicationem (?) F) FGZ 21 quae] quam B, duae C
ponit] recitat E
106 LIBER III QUAEST. Ill

p h u s II De somno vigilia l, quorum p r i m u m est si ali-

et
quis inspiciat solem vel aliquid splendidum et post transferat se
ad minus lucidum, vel non videbit vel debilius videbit. Tunc sic:
quandocumque sensus uno tempore potest in aliquam actionem
et alio tempore non, oportet aliquam mutationem fieri vel in 5

sensu vel in medio vel in obiecto. Sed sensus post inspectionem

excellentis sensibilis, puta solis, non potest inspicere sensibile de¬
bilius, et ante potuit. Igitur est ibi aliqua mutatio. Non in medio
nec in obiecto, constat. Igitur in sensu est aliquid nunc impres-
sum quod prius non fuit, vel aliquid prius habitum est deperdi- 10

turn. Sed nulla deperditio est ibi facta, igitur etc.

Secundum est, si aliquis inspiciat colorem album longo
tempore, si post convertat se ad aliud alterius coloris, illud vide-
bitur esse eiusdem coloris.
T e r t iu m 2 est, si aliquis inspexerit solem vel aliud splen- is

didum, et post claudat oculos, primo apparebit color splendidus,

deinde alii colores usque ad nigrum, et tunc evanescet.

1 quorum] et sunt quattuor B quorum primum] prima FGZ primum est] primo D
2 inspiciat] inspicit A aliquid] aliud ABEP, aliquod DZ 3 ad] aliud add. E sic om. ADEP
4 uno] in aliquo FGZ 5 et] in add. AP et... non] nunc in quam non potest postea Z alio
tempore] post E mutationem] transmutationem Z 7 sensibilis] visibilis C 7-8 sensibile
debilius] sensibilia debilia G 8 aliqua om. EFGZ Non] et non est E, nec D 9 in1
om. CFG Igitur] quod add. C sensu] igitur add. EFGZ 10-11 vel... facta om. D 10 habi¬
tum] quod nunc add. C 31 deperditio] igitur add. F 12 Secundum] secunda BEFGZ,
experimentum add. D inspiciat] inspicit F 12-13 longo tempore] diu B 13 si] sed C
convertat] convertet G alterius coloris] alterum colorem D illud] idem C 13-14 vide-
bitur] videbit AE, videtur D 14 esse] se E coloris] rationis B 15 Tcrtium] tenia
BEFGZ, experientia add. B aliud] aliquid DG 15-16 spendidum] candidum D 16 claudat]
clauserit B, claudet G primo... splendidus] post apparebit oculis clausis color splendidus primo B
splendidus] et add. DG 17 alii] aliquando P evanescet] evanescit DPZ

1Aristot., De insomniis, cap. 2 (459b 7-18). Loco 'transferat (lin. 2)...

igitur (lin. 11)', codex B habet: «in minori luce, vel minus vel nihil vi¬
etc.
debit. Patet ad sensum. Ergo est aliquid impressum in sensu quod prius non
fuit, cum nihil sit deperditum, ut patet». Loco 'Tunc (lin. 3)... igitur etc.
(lin. 11)', codex L scribit: «hoc non nisi aliquid fuisset impressum sensui
vel organo praeter actum etc. ». 2 Loco 'Tertium... igitur etc. (p. 107,
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 107

Q u a r t u m est, si aliquis inspiciat rem velociter motam,

si post inspiciat rem quiescentem, ilia res apparebit sibi moveri
et prius non. Hoc non est nisi propter aliquid impressum, igitur etc.
Ex istis patet quod praeter actum videndi est aliquid
5 impressum in sensu exteriori, quia aliter post actum videndi re-
maneret aeque dispositus ad actum respectu cuiuslibet obiecti
sicut prius.
Secunda conclusio: quod in visu derelinquitur ali¬
quid quod non est visibile nec est obiectum visionis nec princi-
10 pium nec actus nec species. Quod probatur, quia postquam aliquis
cessaverit ab omni visione, remanet visus aliter dispositus quam
ante, et post aliquos colores debilitatur et post aliquos conforta-
tur, et tamen nihil sentitur post actum. Igitur est aliquid dere-
lictum quod est debilitativum vel confortativum visus. Quod
is autem ista alteratio fiat a colore patet, quia omnibus aliis exsis-
tentibus eisdem, a colore, medio illuminato et visu sequitur con¬
fortado vel debilitado.
Si dicas quod nihil positivum imprimitur vel derelinqui¬
tur in visu, sed aliquid per talem amittitur, contra: visus ex
20 aliquibus coloribus confortatur et ex aliquibus debilitatur, sed in
altero necessário aliquid recipitur. Et non est maior ratio de uno

1 Quartum] quarta BFGZ est om. DE inspiciat] inspexerit FGZ 2 inspiciat] respi-
ciat G, om. ACDP quiescentem] quiescat D 3 non1] apparuit moveri ergo add. G, et add.
D, sed add. BFZ non2 est nisi] est FGZ 4 istis] his FGZ 4-5 est... videndi om. (horn.)
D 5 sensu] visu B exteriori] interiori FG 9 est2 om. ACDP 10 aliquis] aliquid
AD 12 ante] quia add. G colores] visos add. BL 12-13 confortatur] fortatur E, visus
add. BL 13 sentitur] sensatur ACP 14 vel] et E visus] illius add. D 15 aliis] de¬
struens add. BG 16 eisdem om. FGZ colore] et add. D sequitur] talis add. B 18 im¬
primitur] exprimitur C, experitur D 19 talem] tale E per talem amittitur] prius habitum
adnihilatur Z 19-20 visus... coloribus] post aliquos colores D 20 ex om. AP aliquibus2]
aliquo D sed] ergo BCD, saltem add. B 21 recipitur] recipit CDEFGZ Et] sed CDE
uno] una E

lin. 3)', codex L ponit: « Et alia duo quaere in textu. Ex quibus satis apparet,
secundum Philosophum, quod aliquid imprimitur in sensu exteriori praeter
actum ».
108 LIBER III QUAEST. Ill

quam de alio. Ergo in utroque aliquid imprimitur, et maximc

quando visus confortatur.
Si dicas quod ilia debilitado et confortado non est ex
sensibili per se sed tantum per accidens, sicut sonus videtur scin-
dere lignum, eodem modo color non agit in visum, sed aliquid 5

conveniens vel disconveniens oculo, contra: solo colore

agente confortatur vel debilitatur visus, omnibus aliis non positis,
et ipso non agente et aliis positis non confortatur nec debilita¬
tur. Ergo solus color hoc facit et non aliud.
Ex is t is sequitur quod aliquid imprimitur in visu quod 10

non est actus, quia illud manet, actu non manente. Nec est spe¬
cies, turn quia species non ponitur nisi quando est principium
actus, quia propter hoc ponitur solum; sed illud impressum ma¬
net quando sensus non potest in actum — patet in caeco facto
per aliquam talem qualitatem debilitantem organum visus. Turn is

quia species nec in visu nec in medio manet, naturaliter dico,

nisi ad praesentiam sensibilis et lucis. Sed illud impressum manet
quando non est lux nec sensibile praesens. Ergo est ibi aliquid
impressum quod nec est sensibile nec species nec actus, nec est
sensibile a se nec ab alio, sed est quaedam qualitas impressa in 20

organo visus quae aliquando est confortativa, aliquando debilita-

tiva. Et imprimitur effective a colore et simul cum actu videndi.
Nec est praevium actui sicut principium, nec generatur ab actu,

1 alio] alia E, altero D imprimitur] exprimitur C 2 confortatur] informatur E

4 sensibili] sensu L tantum] magis B sicut] sed C, licet E 4-5 scindere] findere CEP
6-9 solo... aliud] aliis destructis, solus color hoc facit, medio illuminato et pracsence et dispo-
sito visu. Ergo non per accidens B 6 colore] corpore D 7 vel] et EZ visus]
visis CDP 8 positis] ponitur E non2] nullus AP 10 sequitur] patet E, apparet L j[
aliquid imprimitur] illud impressum B 12 turn om. ACDEP 13 propter] per D
quia... solum] et praevia actui B sed] sicut A 13-14 manet] remanet D 14 in2] de FGZ
15 aliquam] aliam E 16 species om. FG visu] sensu E 17 nisi... lucis om. C lucis]
vicis D manet] et add. FGZ 18 praesens] prius D, om. Z 19 species] sensus P actus]
videndi add. B 19-20 nec2... sensibile om. (horn.) E 20 a... alio] per se nec per acci¬
dens B 21 est] visus add. BE 22 et simul] sicut E 23-1 (p. 109) Nec1... videndi
om. (horn.) ADEP 23 praevium] praevia Z sicut] nec etiam Z principium] eius add. Z
nec2] ut FG, sed con. G2 ab actu om. C
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 109

sed a colore simul cum actu videndi in organo visus imprimitur.

Et manet ilia qualitas aliquando usque ad fmem vitae hominis,
aliquando per maius spatium, aliquando per minus.
Tertia conclusio est quod in visu imprimitur aliquid
5 quod potest videri et esse principium visionis. Hoc probatur per
experimenta Aristotelis, De sommo et vigília supra posita l,
et per experimentum Alb a z en ubi supra, ubi dicit sic2:
«-Invenimus quando inspiciens inspexerit corpus multum album
super quod oriebatur lux diei, et fuerit ilia lux fortis, quamvis non
10 sit lux solis, et moretur in aspectu diu, deinde transferat visum
suum ad locum obscurum, inveniet formam illius lucis in loco
illo obscuro et invenit cum hoc figuram eius. Deinde si clauserit
visum et fuerit intuens secundum horam, inveniet in oculo suo
formam illius lucis. Deinde auferetur hoc et revertetur visus in
is suam dispositionem ».
Idem patet de colore, quia si aliquis in luce solis « inspiciat 3
2 usque] manet A 3 aliquando1... spatium om. C maius... minus] minus... magis D
6 experimenta] experientiam BD Aristotelis] philosophorum FG, philosophi Z supra posita]
supposita E 6-7 posita... supra om. (hom.) D 7 experimentum] experimenta E
Alhazen] aliud FZ, supra positum add. A ubi2 dicit] dicitur quod Z, quod add. G sic om. CD
8 Invenimus] inveniemus ACP, quod B inspiciens] aliquis BG2, om. FZ multum] mundum
AFGPZ, sed corr. G2 9 oriebatur] oritur FGZ ilia] ita AP 10 moretur] moveretur CD
aspectu] afFectu AFGP, specta D diu om. AP transferat] auferat ACDEP 11 locum] suum
add. D obscurum] non add. FZ inveniet] invenit BCDE .
11-12 in... et tng G2, om. FZ
12 invenit cum hoc] sed Z invenit] venerit F, inveniet G hoc] sit scilicet FG, sed corr. G2
eius] illius AP, om. CD clauserit] clausit D 13 fuerit intuens] fuerit recipiens D, respexe-
rit FGZ secundum] per FGZ horam] memoriam E, hoc autem P inveniet] invenit DE,
,,

om. FGZ 14 illius] lucre (?) add. AP in] ad A 15 dispositionem] haec ille add. D
16 Idem] illud FGZ , inspiciat] inspiciatur D

l Supra, p. 106, lin. 1-17. Ibn al Hasan, Optica, I, c. 1, n. 1

2

(ed. Baseleae 1572, p. 1). Loco 'corpus (lin. 8)... debili' (p. 110, lin. 8),
codex L scribit: «etc. Vult dicere quod postquam homo inspexerit fortem
lucem et vertit oculum ad aliud debile vel ad locum obscurum inveniet
adhuc formam lucis et figuram. Et si clauserit visum inveniet in oculo suo
formam illius lucis. Et multa alia experimenta ponit ad idem. Ex quibus
patet quod in tali visu est in oculo aliquis actus sensitivus qui non habet aliud
obiectum nisi huiusmodi impressum et derelictum ». 2 Ibidem.
110 LIBER III QUAEST. Ill

viridarium multae spissitudinis herbarum, et transferat se ad lo¬

cum obscurum, inveniet formam illius lucis coloratam a virore
illarum herbarum, deinde si aspexerit visibilia alba in umbra et
debili luce inveniet colores illos admixtos cum virore, et si clau-
serit oculum suum et fuerit intuens eos, inveniet in suo oculo for- s
mam lucis et formam viroris ».
Aliud experimentum est de vidente primo colorem fortem
scintillantem et convertente se ad visibilia alia in luce debili.
Ex is t is apparet quod est in oculo aliquis actus sensitivus
qui non habet aliud obiectum nisi illud derelictum et impressum 10

quod est obiectum illius actus, quia si ille actus apparitionis est
verus actus, habet aliquod verum obiectum.
Si dicas quod nihil derelictum in visu est obiectum illius
actus sed ipsum sensibile quod potest non exsistere quando est
ilia apparitio, saltern per potentiam divinam, et hoc ponunt is

exemplum qui dicunt1 quod cognitio intuitiva potest esse respectu

non exsistentis naturaliter, quia ista apparitio est cognitio intuitiva,
quia visus nullam cognitionem habet nisi intuitivam et ista ap¬
paritio habet pro obiecto sensibile extra quod potest non exsis¬
tere exsistente ista apparitione : 20

Sed contra: quandocumque aliqua aequaliter se habent

ad aliquid, si unum illorum potest movere illud, et quodlibet. Si
lgitur nihil impressum terminat istum actum sed aliquid non

1 viridarium] viridium CDF spissitudinis] spissionis E, spissitationis F 2 inveniet]

invenit CE 3 alba] aliqua D et] vel C 4 luce] et add. C, om. (lac.) P , admixtos] mixtos D
4-5 clauserit] clausit DFP 5 fuerit] tunc add. E inveniet] invenit E, inveniret F 6 vi¬
roris] virorum DEFG 7-8 Aliud... debili] Alia experientia: quod post colorem converso
visu ad sensibilia debilia videntur scintillare B, tng. G2, om. FZ 7 vidente] videndo E
8 scintillantem] summe lucentem E convertente] convertentem AP, convertit C, converterit
D ,, alia] aliqua D, aliquam C 10 obiectum] pro obiecto B j illud] aliquid FGZ 10-12 im¬
pressum... obiectum] si est unum, habet unum obiectum B 11 apparitionis] apparens D
12 obiectum] oppositum C 14 actus] visus FGZ quod] non add. C
, 16 intuitiva]
intuitive AP , respectu om. DFGZ 17 est] quod A 19-20 exsistere] non add. D
23-1 (p. Ill) sed... actum om. (horn.) D

1 Cf. P. Aureoli, Scriptum I, prooem. (ed. Buytaert, p. 198-203).

 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 111

exsistens, tunc 1 quodlibet non exsistens terminaret ilium actum.

Et eadem ratione, unum et aliud ex quo nihil imprimitur ratione
cuius unum plus terminat quam aliud.
Item, mediante cognitione intuitiva intellectus potest iudicare
s rem esse vel non esse, sed mediante apparitione non iudicat intel¬
lectus utrum res extra sit vel non, sed tantum iudicat quod aliqua
qualitas impressa est. Ergo illud impressum est obiectum illius
apparitionis et non res extra.
Ideo2 dico quod in visu imprimitur a sensibili aliqua qua-
10 litas quae non est actus videndi nec 3 species, nec generatur ex actu
videndi, sed est quaedam qualitas impressa visui simul cum actu
videndi, et causatur ab obiecto sicut actus videndi. Sed obiectum
est causa totalis illius qualitatis sicut aliquid creatum potest esse
causa totalis, sed respectu actus videndi est obiectum causa par-
is tialis. Unde ilia qualitas imprimitur in visu a sensibili simul cum
actu primo videndi, et non est obiectum illius actus, sed post
primum actum terminatum ad aliquod sensibile excellens habet

2 Et1] in C cadem] qua D et2 om. CFGZ ratione] respectu C 3 terminat] termi-
naret B, terminet L 4 intellectus om. FZ iudicare] videre C 5 mediante] ista add. CDE
3-6 non2... non] intellectus nihil potest evidenter iudicare de re extra B 6 vel] quasi C
non] sit add. Z aliqua] alia E, ilia B 8 non] aliqua add. CD 9 visu] aliquid add. FGZ
imprimitur] causatur BE sensibili] scilicet add. FGZ 10-11 nec1... videndi2 om. (horn.) E
11-12 sed... videndi1 trp.p. videndi2 (lin. 12) Z 12 sicut actus videndi om. E Sed] et EFZ,
subiectum D 13 aliquid creatum] aliqua creatura D, aliquid causatum EFG 15 a] causa
add. FG 16 illius] primi add. Z 17 actum] videndi add. B habet] quia FGZ, sed corr. G2

Loco 'tunc... aliud' (lin. 3), codex L habet: «tunc non videtur quod
1

unum huiusmodi non exsistens vel exsistens terminaret ilium actum quam
aliud, si aliquid imprimeretur, quia tunc adhuc posset evadi quod illud vi¬
detur a quo tale aliquid imprimeretur. Sed modo non». 2 Loco 'Ideo...

partialis' (lin. 14-15), codex Lponit: «Ideo dico quod aliquid imprimitur
ibi praeter actum simul cum actu, cuius obiectum est causa totalis — creata
dico — quod tamen obiectum respectu actus non est nisi causa partialis ».
2 Loco 'nec... sed' (lin. 16), codex B habet: «Et imprimitur ab obiecto

tamquam a causa totali. Et imprimitur simul cum primo actu videndi re¬
spectu cuius actus obiectum est tantum causa partialis, ita quod ».
112 LIBER III QUAEST. Ill

visus alium actum imperfectiorem qui vocatur apparitio, et est

cognitio intuitiva, imperfecta 1 tamen, et respectu illius actus se-
cundi est ilia qualitas obiectum et causa partialis. Quod probatur,
quia ille actus est verus actus videndi; ergo est aliquid terminans
ilium actum. Sed non ens non potest aliquem actum naturaliter 5

terminare. Igitur etc.

Item, non est magis inconveniens quod in visu recipiatur ali-
quod sensibile obiectum quam in alio corpore diaphano, puta me¬
dio etc. Sed ibi potest recipi, igitur etc.
Quod etiam sit in visu aliqua qualitas impressa quae non sit io

obiectum alicuius actus nec esse potest, probatur adhuc per

Commentatorem, De sensu et sensato 2, qui dicit: « Illud
instrumentum non agit nisi quando est in sua complexione na-
turali nullo adveniente turbante ipsum. Et ideo iracundus in
hora irae et habens calorem ascendentem recipiet inde corrup- is

tionem sui visus ».

Item post 3 : « Quia istud instrumentum quod est oculus non
agit nisi quando est in temperamento complexionis, ideo accidit

1 alium] aliquem Z qui] quae C 2 imperfecta tamen] tantum AFGPZ actus] appa-
ritionis B 2-3 secundi om. BFGZ 3-4 est... quia] qualitas impressa cum primo actu
est obiectum et causa partialis, quia cum B 4 ille actus1] ilia apparitio BG2 actus2 om. ACFGP
5-6 Sed... etc.] Et illud non potest esse non-ens; sed nihil aliud praeter illud impressum potest
esse eius obiectum; ergo illud impressum est aliquid B 7 recipiatur] recipitur EP, requiri-
tur F visu] seu in organo visus add. L 10 etiam] autem FGZ 12 Commentatorem]
in add. FGZ 13 est om. ABDEFGP 13-14 in... naturali] sua complexio naturaliter D
14 turbante] turbat ABCEPZ, terminat D, om. FG 15 irae et] nunc D, vehementem FG,
vehemens Z et habens] habet BE ascendentem] accedentem A recipiet] recipit CF,
reperit GZ 17 post] philosophus P Quia] si add. E

1 Cf. Ockham, Quaest. in II Sent., qq. 12-13 (OTh V, 261-267).

2 Averrocs, In Aristot. De sensu et sensihili (ed. Iuntina, VI, f. 191vb). Loco
'Quod (lin. 10)... visus (lin. 16), codex B habet: «Pro priori conclusione
quod aliquid etiam imprimatur in potentia quod non potest esse obiectum
alicuius actus dicit Commentator expresse, De sensu et sensato ». 3 Ibi¬
dem (f. 191v-192ra).
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 113

quod quando infrigidatur rebus extrinsecis et infrigidatione

a
intensa ut visus debilitetur, et ideo obscuratur visus in locis in
quibus est multa lux aut multa aqua». Et subdit: «Cum ergo
calor oculi aut frigus oculi fuerit [intensa] plus quam secundum
s naturam, statim visus debilitatur ». Ex istis patet quod aliquid
imprimitur in visu ab obiecto per quod debilitatur.
Quarta conclusio est quod illud impressum in visu
sive sit visibile modo praedicto sive non, recipitur in organo et
non in potentia, ut distinguitur contra organum, sed in toto com-
10 posito ex materia et potentia et aliis dispositionibus accidentalibus.
Hoc probatur per Aristotelem, IDe anima, commento 65,
ubi arguit contra ponentes animam movere se; dicit sic C « Ma-
xime corrumperetur ab ea quae est in senio debilitante, non
autem in sensibus hoc accidit. Si enim accipiat senex oculum iu-
15 venis, videbit utique sicut et iuvenis. Quare senium non est in
sustinendo aliquid animam, sed in quo, sicut in infirmitatibus et
ebrietatibus ». Tunc sic: Illud quod debilitat aliquid vel confortat,
1-3 a... aqua] intense debilitatur a rebus B 2 ut] nec E, om. FGZ debilitetur] debilita¬
tur AEFGPZ obscuratur visus] obscurat visum E in1] multis add. Z locis] locum E 3 qui¬
bus] quo E lux] vel nix add. E, nix Averr. aut] et FGZ subdit] etiam add. BD 4 aut frigus
oculi2 om. BE intensa suppl. ex Averr. 6 in visu] a visu FG, visui Z, quasi add. Z debili¬
tatur] visus, et tamen non est visibile add. B 10 potentia] forma BZ aliis] aliquibus D
accidentalibus] et add. C 11 Aristotelem] Commentatorem BFGZ 13 corrumperetur]
corrumpitur BEG ea] eo ACP debilitante] debilitate CE 14 sensibus hoc] sensibilibus Z,
sic add. G senex] senior ABFGPZ oculum] oculos Z 14-15 iuvenis] huius AP, eius FG
15 sicut] ut BFG et om. ADFGZ Quare] igitur D non om. D est] esset A in] re D
16 sustinendo] suscipiendo P aliquid animam] aliquam a C, ad animam AP quo] est
add. ABEPZ in2 om. DE 17 aliquid om. BEL vel] et E confortat] visum add. L

1 Aristot., De anima, I, c. 4, t. 65 (408b 19-24). Loco 'sed (lin. 9)... ebrie¬

tatibus' (iin. 17), codex L scribit: « Sed vel in organo vel composito ex po¬
tentia in organo disposito et complexionato dispositionibus requisitis. Quod
probatur per Aristotelem et Commentatorem, I De anima, commento 65,
ubi volunt quod ipsa potentia non debilitatur ex senio, quia si senior accipe-
ret oculum iuvenis videret sicut iuvenis. Et ex hoc ibidem reprobat Philoso-
phus opinionem quamdam. Et ita anima ipsa, secundum eum, non debili¬
tatur ex senio ».

Ockham, Opera Theol. VI 8

114 LIBER III QUAEST. Ill

est subiective in illo quod debilitatur vel confortatur. Huiusmodi

est organum et non potentia distincta contra organum. Igitur etc.
Item, organum magis assimilatur corpori in quo est obiectum
sensibile realiter quam potentia ut distinguitur contra organum,
quia unum compositum ex materia et forma magis assimilatur s
alteri composito quam forma substantial. Sed illud receptum in
visu est eiusdem rationis cum qualitate in obiecto sensibili extra,
maxime illud impressum quod est visibile modo praedicto h Igitur
magis recipitur in organo quam in potentia distincta contra
organum. 10

[Art. II: Quid imprimitur in sensu interiori?]

Secundus articulus est de sensu interiori, puta

phantasia. Et est hie prima conclusio quod aliquid ibi
remanet post actum sentiendi. Probatur, quia ilia potentia aliter
est reducibilis ad actum post primum actum et ante, quia ante i=

non reducitur ad actum nisi in praesentia sensibilis realiter, et post

primum actum potest reduci ad actum in absentia. Igitur neces¬
sário aliquid ibi relinquitur inclinans ad actum post primum ac¬
tum quod prius ante primum actum ibi non fuit.
Secunda conclusio fuit et est quod in ista potentia 20

imprimitur aliquid in organo et aliquid in potentia distincta con-

1 illo] eo C, isto D 2 non om. FZ 3-4 obiectum... organum mg. G2, om. FZ
6 quam] quod P receptum] receptivum Z 7 in] et D extra] obiectum add. AGPZ
8 maxime] magis AP modo praedicto] de quo supra in tertia conclusione dictum est B Igi¬
tur] et D, ideo B 9 magis] maxime EFG2 recipitur] realiter D in2 om. ACP 12 puta]
de add. FGLZ 13 Et est hie] de qua sit haec B, et de aliis, ubi prima et tertia L prima con¬
clusio] potentia circa C, circa add. E 14 remanet] in phantasia add. L sentiendi] quod add. D ,
Probatur om. FGZ ilia] prima FGZ, phantasia L aliter] realiter C, alteri F 15 et] quam
BFGZ 15-17 et... absentia] et in absentia sensibilis sicut ante C 17 Igitur] ideo G
18 aliquid ibi relinquitur] in absentia est aliquid derelictum B relinquitur] requiritur FZ
19 quod] quia D 20 fuit et om. BELZ 21 aliquid1] ut add. FZ et] quod est C ali¬
quid2] et G2Z, ut FG

1 Supra, p. 109, lin. 4 - p. 113, lin. 6.

 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 115

tra organum. Primum probatur sicut de sensu exteriori prius

probatum est1, quia ista potentia conservatur, confortatur et cor-
rumpitur sicut organum visus. Igitur propter eandem rationem
debet aliquid poni hie in organo conservans vel corrumpens vel
5 debilitans sicut ibi.
Tertia conclusio est quod aliquid imprimitur in ista
potentia ut distincta contra organum, quia aliquid ibi ponitur ut
eliciat actum et non ut terminet. Igitur illud se tenet a parte eli-
cientis non terminantis. Assumptum probatur, quia idem est
10 obiectum sensus interioris, quod fuit prius obiectum sensus exte-
rioris. Sed illud impressum numquam fuit obiectum sensus ex-
terioris.
Item, si habeat rationem obiecti terminantis sicut similitudo
rei : aut est eiusdem rationis cum obiecto exteriori, aut alterius. Si
15 eiusdem, tunc sequitur quod in anima relinquitur verus sonus, ve-
rus color, verus calor. Hoc autem est absurdum. Probatur, quia
omne activum eiusdem rationis in passivo eiusdem rationis po¬
test effectum aliquem augmentabilem prius causatum ab agente
eiusdem rationis augmentare. Igitur si in potentia interiori cau-
20 setur verus calor [vel] verum frigus, per unum calidum extrinse-
cum potest aliud calidum eundem calorem augmentare, et sic

1 sicut] sic D 2 quia] in add. A, ita add. FGP conservatur] et add. Z 2-3 et cor-
rumpitur] corpori FG, corpore Z 3-5 Igitur... debilitans] sicut patet in amentibus et furiosis;
igitur pari ratione imprimitur aliquid in organo hie B, add. G2 4 poni hie] ibi poni hoc est D
corrumpens] confortans C 7 distincta] distinguitur BL organum] probatur add. B quia]
quod C 8 terminet] terminat GP 9 Assumptum] patet et add. E 10-11 sensus1...
obiectum] terminans actus sensus interioris quod prius fuit obiectum BE, om. (hom .) ACDP
10 prius] primum FGZ 11 illud] aliquid G2, sic add. FZ impressum] obiectum E, et add. D,
in phantasia add. BG2 13 terminantis] terminantem F, tamquam B 14 Si] sed D 15 se¬
quitur om. FGZ relinquitur] est add. FGZ sonus] sensus A, sol C 16 verus calor om. GLZ
absurdum] hoc add. D 16-2 (p. 116) Probatur... falsum] quia sic ex sola inspectione albi
fieret potentia alba etc. B 17 omne activum] omnem actum F in... rationis2 mg. G2, om.
(hom.) FZ 18 augmentabilem] ab agentibus DE2 19 interiori] exteriori D, sed con. D2
20 vel sic Z, om. codd. 21 calorem] causatum add. FGZ

1 Supra, p. 107, lin. 8 - p. 109, lin. 3.

116 LIBER III QUAEST. Ill

ilia potentia esset multum calida et frigida, et alba vel nigra, ex

sola aspexione illorum, quod videtur falsum. Nec est ibi aliquid
terminans actum alterius rationis ab obiecto exteriori, quia omnis
potentia potens discernere inter minus dissimilia potest discernere
inter magis dissimilia. Sed haec virtus potest discernere inter indi- s
vidua extra eiusdem speciei. Igitur magis potest discernere inter
illud derelictum quod habet rationem obiecti terminantis per te,
et obiectum extra cuius est imago, quod falsum est et contra
experientiam.
Item, nullum obiectum potentiae sensitivae potest augmentari 10

per actum eiusdem potentiae, quia obiectum semper praesupponi-

tur actui. Sed illud impressum per actum imaginandi et phanta-
siandi augmentatur. Igitur non habet rationem obiecti terminantis.
Id e o d i c o quod illud derelictum habet magis rationem
inclinantis et elicientis partialiter actum imaginandi quam termi- is

nantis. Hoc probatur, quia non videtur magis inconveniens po-

nere aliquid inclinativum in potenda interiori quam exteriori.
Sed in organo exteriori potest poni talis qualitas inclinans, sicut
patet in scriptoribus, cantoribus et omnibus operantibus manua-
liter. Et tamen non tantum inclinant illae qualitates ad aliquid 20

eiusdem rationis, sed ad idem íudicium numero. Patet in aliquo

inclinato ad transeundum per certum locum et ostium in certa
1 frigida] formida (!) A vel] et APZ 2 sola] toca D aspexione] afFectione D, ex-
pectione E videtur falsum] vere falsum est Z est] videtur E 5 haec virtus] sensus interior B
6 extra om. BEFGZ speciei... potest] rationis, igitur multo magis poterit L magis om. FGZ
7 te] se B 10 obiectum] oppositum C 11 actum] actus D obiectum] oppositum P,
potentiae sensitivae add. L semper om. BFGZ 12 Sed] et C impressum] augetur add. BG2
13 augmentatur] non FG, om. B 15 partialiter] particulariter F 15-16 terminantis]
terminandi D 16 Hoc] quod iterum L 16-17 quia... inclinativum om. D 17 incli¬
nativum] inclinans B, inclinatum Z, ad actum consimilem add. L quam] in add. BL 18 potest
poni] invenitur quandoque L 19 scriptoribus] in add. Z et] in add. BE operantibus] labo-
rantibus B 20 Et tamen] ita quod BG2, quae quidem L tantum] omnes Z, aliquando add. L ÿ
aliquid] idem B, individuum simile vel L 21 eiusdem rationis] specie B, eiusdem speciei E
ad idem] etiam B, ad illud D iudicium] individuum EFGLZ, om. B numero] quoad obiectum
actus add. L, ut add. BL in] de BDEL 22 inclinato] solito B, inclinante E, assueto L transe¬
undum] transiendum C, transire B 22-1 (p. 117) per... domus] per aliquod ostium ex habitu
et consuetudine ad hoc inclinato B
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 117

parte parietis domus. Si post mutetur ostium adhuc frequenter

redit ad locum ubi fuit primum ostium, quousque per muitos
actus generetur qualitas inclinans ad transeundum per secundum
ostium. Igitur ilia qualitas inclinans ad transeundum per primum
s ostium inclinat ad idem iudicium numero non tantum specie.
Igitur eodem modo potest poni quod sit aliqua qualitas in virtute
phantastica inclinans potentiam ad actus consimiles.
Item, nullus experitur se habere aliquid praeter actum phan-
tasiandi nisi post actum. Sed tale magis habet rationem habitus
10 inclinantis quam imaginis repraesentantis. Igitur etc.
Quantum ergo ad potentias interiores et exteriores recapitu¬
lando dico quod in visu imprimitur quaedam qualitas confortans
vel debilitans organum visus, et ilia est subiective in organo, quia
organum debilitatur et non potentia, sicut patet per P h i1 o s o-
15 p h u m, IDe anima b de oculo senis. Et est ilia qualitas alterius
rationis ab obiecto extrinseco, et ilia nec est passio nec passibilis
qualitas, sed est quaedam qualitas quae non est in aliqua specie
qualitatis enumerata ab Aristotele2, quia omnis passio et
passibilis qualitas ab aliquo sensu potest sentiri. Sed ista a nullo
20 potest sentiri, quia potest manere in organo etiam si potentia

1 Si] ct ACDEPZ post] postca L, om. ABCDP mutetur] mutatur ACP, mutat D,
om. 13 ostium] ostia E, et situetur in alia parte parietis add. L 2 redit] vadit B fuit]
erat L primum] tale BE, prius GLZ quousque] quamvis DFGZ, corr. G2 2-5 quousque...
specie] Et hoc non est nisi in eo per muitos actus transeundi per idem locum ubi transire consue-
vit L 3 generetur] generatur C 3-4 secundum... per om. (hom .) AEP 4 Igitur
ilia] et ita Z 5 idem] illud D iudicium] individuum EFGP , specie] speciei A 8 ali¬
quid] in phantasia add. L 8-9 phantasiandi] sentiendi A 9 habitus om. DE 11-16 Quan¬
tum... ilia] Sed tunc restant aliqua dúbia. Primo de ilia qualitate confortativa vel debilitativa

recepta in organo alterius rationis ab obiecto extrinseco cuius qualitas ipsa sit. Dico quod L
13 visus om. FGZ 15 ilia om. FGZ 16 extrinseco, et] extra B ilia] inquam qualitas
de qua dictum est in secunda conclusione, non de qua dictum est in tertia add. B passibilis] pas¬
siva D 17 sed] sicut A quaedam] aliqua D 18 qualitatis om. ACDEP passio] qualitas AP
19 a nuilo om. D 19-20 Sed... sentiri om. (hom.) A 20 etiam si potentia] aliquo qui B

Aristot., De anima, I, c. 4, t. 65 (408b 21-22).

1 2 Aristot., Praedi-

camenta, c. 8 (8b 5-10a 24) ; cf. Ockham, Expositio in librum Praedicamen-

torum Aristotelis, c. 14, § 7-9, ed. G. Gál (Opera Philosophica II, St. Bonaven-
118 LIBER III QUAEST. Ill

nullum actum potest elicere, sicut patet in aliquo caeco. Et ideo

illae species quas enumerat Aristóteles sunt insufficientes.
Exemplum : venenum per aliquam qualitatem interficit hominem,
et ilia nec est passio nec passibilis qualitas, quia a nullo sensu po¬
test sentiri. 5

Si dicas quod si ilia qualitas sit subiective in organo ut

distinguitur contra potentiam sensitivam — si ponatur 1 quod in
homine non sint nisi duae formae substantiales : anima intellectiva
et sensitiva — igitur illud organum tantum includit materiam pri¬
mam et accidentia, puta quantitatem etc., igitur substantia non erit io

immediatum subiectum accidentis:

Respondeo: dico quod generaliter subiectum cuiuscum-
que accidentis primum est ita simplex sicut ipsum accidens 2.
Quod probatur : quia illud accidens aut est simplex, ita quod non
habet partes, aut habet partes. Si primo modo, et subiectum suum is

primum sit compositum ex materia et forma, igitur illud acci¬

dens totum esset in materia et totum in forma, licet non primo.

Í potest] posset DGL sicut pacet] puta B 1-2 Et... insufficientes] Et certum est quod
nullo alio sensu potest percipi. Et ideo Aristóteles insufficienter enumerat species qualitatis B
ideo illae] ita verae FG 3 interficit] inficit FGZ 3-5 per... sentiri] quo interficitur animal
est una qualitas quae a nullo sensu potest percipi et tamen est qualitas corporalis B 6 dicas]
adhuc add. B si2 otn. BEFGZ qualitas] non add. BG2 sit subiective] potest recipi B, otn. D
7 sensitivam si ponatur] quia tunc reciperetur in materia prima, ponendo B sensitivam] quia
add. G2, tunc add. L 8 substantiales] scilicet add. BCL, alia add. FG 9 et] anima add. Z
tantum includit] non includit nisi tantum FGZ 9-10 igitur... accidentia] et organum esset
compositum ex materia prima et accidentibus B 10 quantitatem] qualitatem D, igitur
add. FZ erit] erat L, quantum FG, corr. in subiectum G2 10-11 igitur... accidentis] quia
potentia est eius forma substantialis B, add. G2, cuius opposicum tenes add. L 11 immedia¬
tum] immediate D subiectum om. FPZ 12-13 cuiuscumque] cuiuslibet D 13 primum
om. FZ ipsum] suum Z accidens] agens C 13-14 sicut... simplex exp. (va-cat ) E 14 ac¬
cidens aut] quod causat FG est] erit D 15 partes... partes] partem... partem E 17 esset]
est B, erit LZ totum2] esset add. D

ture, N. Y. 1978, 277-282); Summa Logicae, p. I, c. 55, ed. P. Boehner, G.

Gál, S. Brown (Opera Philosophica I, St. Bonaventure, N. Y. 1974, 179ss).
1 Cf. Ockham, In IV Sent., q. 7 F (ed. Lugduni 1495). 2 Cf.

Ockham, In IV Sent., q. 4 G (ed. Lugduni 1495).

 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANQ 119

Et per consequens, idem accidens esset simul in diversis subiectis.

Similiter, ad corruptionem respectus non sequitur corruptio aJi—
cuius absoluti. Ergo si Deus destrueret unionem materiae et for-
mae, adhuc posset illud accidens absolutum manere. Et tunc
s quaero : aut in utroque, aut in uno tantum. Si primo modo, tunc
sicut prius, idem accidens esset simul et semel in diversis subiectis.
Si in uno tantum, tunc subiectum suum est ita simplex sicut ac¬
cidens — subiectum dico primum. Si autem illud accidens habeat
partes, tunc aut totum est in toto composito et totum in qualibet
10 parte, aut totum in toto ita quod pars sit in parte. Si primo modo,

idem accidens esset in diversis subiectis simul, maxime si Deus

destrueret unionem partium, conservando illud accidens in sub-
iecto quo prius. Si secundo modo, tunc pars quae est subiective
in materia habet subiectum primum simplex, et similiter pars
is quae est in forma. Ideo dico quod quodlibet accidens habet sub¬

iectum primum ita simplex sicut ipsum est.

Ad propositum dico quod, priori casu posito b ilia
qualitas est subiective in quantitate tanquam in primo subiecto

1 esset] est B, erit Z, om. A subiectis] locis D 2 sequitur] necessário add. B

3-4 unionem... Et] respectum unionis materiae cum forma, non oporteret destrui qualitatem
illam L formae] conservando materiam et formam add. B 4 illud] aliquod C, idem Z
5 quaero] illud accidens B, in quo remaneret add. L utroque] duobus B tantum om. BD
primo modo] in uno B, in utroque D 5-8 tunc... primum] ergo subiectum est simpliciter
primum. Si in duobus, ergo idem accidens in duobus subiectis B 6 diversis] locis vel
add. FGZ 7 Si] sed E tunc] unum add. D sicut] suum add. FGPZ 7-8 tunc... pri¬
mum] habetur propositum, quia subiectum primum alicuius accidentis est ita simplex sicut
ipsum accidens in eo receptum L 8 subiectum] suum D habeat] habet BP, alterius L
9 partes] rationis L 10 totum] est add. C ita quod] et BL sit in] non C parte] simplici
et aliqua pars quae est in forma, ideo quodlibet accidens habet subiectum primum add. D j[
modo] tunc add. BEFGLZ 11 accidens om. FGZ 12 illud om. ACDLP 13 secundo]
tertio D 14 similiter] aliqua D, ilia add. B 15 dico om. ADLP quod om. CDEL
16 primum om. FLZ ita simplex] ita primum AP, om. CD ipsum est] ipsummct AP
17 propositum] aliud D casu] actu ACDP posito] quod add. ABDFGZ, quia add. E ilia om. FZ

1Cf. supra, p. 118, lin. 6-11. Loco 'dico... posito (lin. 17), codex L scri-
bit: «posset dici, data ilia hypothesis.
120 LIBER III QUAEST. Ill

et qualitas in materia. Praeter istam qualitatem est ponere unam

aliam quae est passio vel passibilis qualitas, quae potest sentiri a
visu. Et ista eiusdem rationis cum obiecto extra, et imprimi-
est
tur simul cum primo actu videndi aliquod sensibile excellens. Et
non generatur ex illo actu nec est principium illius actus sicut nec 5

qualitas alia debilitans, sed utraque istarum simul imprimitur in

organo visus distinguendo contra potentiam, ita quod istae qua-
litates et actus videndi videntur esse quidam efFectus ordinati
respectu obiecti vel aeque primo producti, sicut prius dictum est1.
Et utraque est subiective in organo visus prout distinguitur contra 10

potentiam. Et ista qualitas secunda est obiectum illius visionis se-

cundae quae vocatur apparitio quae est in absentia sensibilis extra,
etiam ipso non exsistente. Et praeter istas qualitates est in visu
actus videndi qui est subiective in potentia ut distinguitur contra
organum 2. is

Sed quantum ad sensum interiorem, puta phantasiam, est ibi

duplex qualitas: una impressa ab obiecto confortativa vel debili-
tativa organi, et ilia est alterius rationis ab obiecto extra sicut ilia
in visu; et est alia generata per actum imaginandi quae non est
subiective in organo ut distinguitur contra potentiam, ut prae- 20

cedens qualitas, sed est subiective in potentia ut distinguitur contra

organum, sicut ipse actus phantasiandi. Et ilia qualitas secunda non

1 materia] prima add. B, et add. L istam qualitatem] secundam quantitatem D, ut prae-

dictum est add. L est] oportet L 2 quae2] quia ACDLP 2-9 passio... est] sensibilis
et eiusdem rationis cum qualitate visa in obiecto exteriori, ut dictum est in tertia conclusione B
3 obiecto] subiecto E 6 debilitans] organum vel confortans add. L 7 distinguendo] distincto
A, discernendo C 7-8 istae qualitates] ilia qualitas E 9 obiecti] subiecti FGZ 10 Et
utraque] et uterque E, in utroque ADP, et ista etiam B 11 secunda] ita A, vel E obiectum]
subiectum FGZ, oppositum P illius om. CE 12 quae] quia E vocatur] nominatur D
sensibilis] obiecti G2, om. F 14 qui] quae DL 17 obiecto] in organo et ilia est add. BG2
19 alia] qualitas quae est add. B per actum] ab actu L imaginandi] generandi FGZ quae]
qui AB 20 ut2] nec CD, om. Z 20-22 ut2... organum] sed e converso B 21 qua¬
litas] qualitatis F, qualitatem Z sed] sicut D

1Cf. supra, q. 2 (p. 65, lin. 3-19), et p. 110, lin. 9 - p. 13, lin. 6.
2 Hie apponitur nota marginalis in códice L: «Alia hypothesis, per te falsa
est, cum non ponas quantitatem ut alii, nec accidens in accidente ».
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 121

est obiectum alicuius actus, sed est habitus generatus per actum
phantasiandi inclinans sicut causa partialis ad actus consimiles in
absentia rei sensibilis, sicut posui prius in intellectu ', ita quod
post primum actum si ipsum sensibile destruatur, potest potentia
s phantastica cum illo habitu generato ex primo actu elicere actum
phantasiandi terminatum ad idem sensibile numero quod prius
vidi. Sicut cognitio abstractiva intellectus terminatur ad idem sin-
gulare numero quod vidi intuitive intellectualiter, et non termi¬
natur ad aliquam similitudinem vel imaginem, sicut aliqui ima-
10 ginantur, et falso. Quia omnia ilia quae a philosophis et
Sanctis doctoribus vocantur phantasmata, simulacra,
idola, sunt ipsamet sensibilia prius sensata et post phantasiata, et
non species sensibilium. Eundem enim hominem quern prius vidi,
nunc imaginor, et non speciem hominis.
i5 Et ideo de istis idolis dicendum est, sicut prius dictum est
in primo de ideis2, scihcet quod sicut idea est ipsamet

1 obiectum] solum F, subiectum G, corr. G2, om. Z 2 sicut causa partialis] partialiter B
ad actus consimiles om. ACDP 3 rei] extra L 4 ipsum] primum D si... potest] etiam
destructo sensibili B 5 generato... actu] potest B 6 terminatum] terminantis D idem]
illud D 7 vidi] vidit C, videtur D, est sensatum B 7-8 singulare] simpliciter B
8 vidi] videtur CD, prius est cognitum B intellectualiter] in intellectu Z 9 aliquam] albe-
dinem add. C vel] seu add. E imaginem] imaginationem FGZ aliqui] alii ACP 10 et
falso] etiam dico CD, et false FGZ, om. BE Quia] quod CD 10-11 philosophis et Sanctis]
prophetis Sanctis et FGZ 11 vocantur] nominantur L simulacra] vel add. B 12 prius]
phantasiata quae prius fuerunt B 13 vidi] eundem add. L 14 nunc] non D, fantasior et
add. L speciem] species FGZ 15 Et om. ACDP idolis om. FZ est1 om. ACP prius
om. FGLZ 16 in primo] libro add. L, om. BE idea] ilia E, ipsa add. Z

1 Ockham, Quaest. in IISent., qq. 12-13 (OTh V, 261s.). Hie legitur

nota marginalis in códice L: « Nota quod hoc dixit iste prius quam C[hatton] ».
2 Ockham, Scriptum in ISent., d. 35, q. 5 (OTh IV, 485-506); hie passus,

scilicet 'idea... divinam' (p. 122, lin. 3), allegatus est a Magistris in processu
Avenionensi et ad eum respondebant Magistri sic: « Quintum et sextum [cf.
infra, q. 4, p. 138, lin. 2-6] articulum reputamus simpliciter falsos. Sed quia
sunt mere philosophici, non reputamus eos aliquid continere contra fidem
aut contra bonos mores », cf. J. Koch, « Neue Aktenstiicke » cit., RTAM
VIII (1936), 183s.
122 LIBER III QUAEST. Ill

res singularis cognita et non aliqua species eius, sed ipsamet res
singularis quae nunc est in effectu, ab aeterno terminavit cogni-
tionem divinam, — quaere in primo — , eodem modo est
in proposito, quod ipsamet res singularis quae primo terminat
actum videndi corporalem, ipsamet omnino indistincta terminat s
actum phantasiandi et intelligendi abstractive, et nulla species ter¬
minat. Et sicut hoc nomen 'idea' vel conceptus significat prin-
cipaliter ipsam rem singularem terminatam, et connotat actum
intelligendi divinum, sic hoc nomen 'phantasma' vel conceptus
eius significai principaliter ipsam rem imaginatam, connotando 10

actum phantasiandi. Et secundum istud patet quod quot sunt in¬

dividua phantasiata, sive sint eiusdem speciei sive alterius, tot
sunt phantasmata. Et sic illud dictum commune falsum est, quod
quaelibet species habet tantum unum phantasma, quia tot sunt
phantasmata quot individua. 15

Si d ic a s : ex quo ponis habitum generari ex primo actu

phantasiandi, a quo causatur primus actus phantasiandi? Non ab
obiecto sensibili, quia tunc phantasma esset in actu suo quando
sensus extra est in actu suo. Et tunc potentia phantastica haberet
cognitionem intuitivam, quia cognitionem in praesentia rei sicut 20

potentia visiva, quod videtur falsum. Nec ab ilia qualitate debili-

1 singularis] singulariter Z eius om. CDG res2 om. CDLP 2 effectu] et add. BFGZ
2-3 terminavit... divinam] cognita cognitione divina vel cognitionc quae Deus est 13 3 quaere
in primo] id est fuit cognita a Deo L est om. ACDP 4 quod] quia FGZ, om. 13CL 5 in¬
distincta] et add. Z 5-6 ipsamet... abstractive mg. G2, om. F 6 actum] actus D phanta¬
siandi] corporalem add. BE et1] actum add. B 6-7 terminat om. BCL 7 idea] est
nomen add. B conceptus] eius add. FG, correspondens add. L, aliquando add. Z 7-8 signifi¬
cat... et connotat] significans... connotans B 8 terminatam] creatam BEFGZ, cognitam a
Deo L 9 sic] sicut B, et C 10 ipsam om. BD rem] phantasiatam vel add. B imagina¬
tam] signatam C connotando] connotans B 11 istud] hoc BCD 11-12 individua]
iudicia F 12 phantasiata] phantastica Z, fan-ta ACD, fan-ata EL 13 sunt] habet FGZ,
etiam L illud] idem P, om. FGZ quod] quot F 14 quaelibet om. FZ 16 dicas] quod
add. E habitum generari] actum primum generare habitum D 16-17 habitum... phanta¬
siandi1] actum primum phantasiandi generare habitum C 17 a] ex D 18 phantasma]
phantasia ABCZ in] primo add. D 19 est] esset FGZ potentia phantastica] phantasia B
haberet] habet DE 21 falsum] quia add. AG2P qualitate om. ACDP
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 123

tativa vel conservativa : quia ilia per te non est obiectum ali—
turn
cuius actus; turn quia ilia simul imprimitur cum actu phanta-
siandi. Nec in absentia sensibilis remanet aliquid in sensu exteriori
particulari vel in sensu communi quod potest cum potentia
= phantastica primum actum causare, quia illae potentiae non sunt
receptivae qualitatum acceptarum sic ab extrinseco nisi tantum
illius qualitatis corruptivae vel conservativae. A quo igitur cau-
satur primus actus phantasiandi?
Respondeo: una causa partialis est visio corporalis, et
10 alia est potentia phantastica. Istae duae, cum Deo, sufhcienter
causant actum primum phantasiandi, et obiectum sensibile extra
non est causa illius actus, sed tantum est causa causae, quia si
Deus destrueret sensibile extra et conservaret in oculo cognitionem
eius intuitivam, adhuc posset virtus phantastica habere actum
is phantasiandi respectu illius sensibilis. Sed si cognitio intuitiva
destruatur, sive maneat sensibile sive non, impossibile est pri¬
mum actum phantasiandi haberi naturaliter. Nunc autem per
propositionem frequenter acceptam 'quando aliquid sic se habet
quod illo posito potest aliud pom naturaliter, et illo non posito
20 non potest aliud poni naturaliter, illud est causa illius', sic est de
cognitione intuitiva sensus et primo actu phantasiandi, et non
de obiecto sensibili in actu phantasiandi. Ergo cognitio intuitiva

1 conservativa] confortativa ABDEP te] se B 2 actus] sensus B 3 sensibilis]

rei add. G remanet] remaneret A, manet G, et terminaret add. A 4 vel] et D in sensu
om. CZ potest] possit BFGZ 5 actum] phantasiandi add. FGZ, phantasiae add. B 6 rece¬
ptivae] retentivae ACFLP acceptarum] activarum D, advenientium B sic] si E extrinseco]
exteriori D nisi[ sed FGZ 7 illius... conservativae] qualitatum corruptivarum vel confor-
tativarum B corruptivae vel] debilitativae et L conservativae] quae, ut praedictum est, non
est obiectum nec principium alicuius sensationis vel imaginationis add. L quo] nullo AG2P
7-8 causatur] conservatur FGZ, sed con. G2, causabitur L 9 partialis] possibilis AP
10 phantastica] et add. BEL duae] causae add. B cum Deo] causae A 11 causant] prius
add. D 13 Deus om. AP sensibile] rem B, obiectum C, et add. D conservaret] servaret P
14 habere] in Z, om. FG 15 respectu illius om. FZ 18 aliquid... habet] aliqua...
habent E 18-2 (p. 124) quando... extra] omne tale est causa in aliquo genere causae respectu
alicuius B 19 illoi] uno E 20 illius] sed add. FGZ 22 in] et EL
124 LIBER III QUAEST. Ill

sensus est causa partialis respectu primi actus phantasiandi, et non

sensibile extra.
Ex is t is sequitur quod primus actus phantasiandi tunc
est, quando sensus exterior est in actu elicito circa sensibile, quia
primus non potest haberi, non exsistente cognitione intuitiva s
sensus, quia tunc deficit una causa partialis necessário requisita,
nec remanet aliquid in potentia exteriori post eius actum qui eius
vicem suppleat.
Sed tunc dubium, utrum ilia cognitio prima
est
phantasiae sit intuitiva vel abstractiva. Videtur quod intuitiva: 10

turn quia mediante ilia potest potentia iudicativa iudicare rem

esse quando est, et non esse quando non est, stante cognitione
sensitiva — et talis cognitio mediante qua sic iudicatur est in¬
tuitiva per te — ; turn quia omnis cognitio abstractiva rei praesup-
ponit in eadem potentia cognitionem intuitivam eiusdem rei. Sed is

potentia phantastica cognoscit rem abstractive, destructa cogni¬

tione sensitiva, quia mediante habitu generato ex primo actu.
Igitur prius cognoscit eandem rem intuitive:
Respondeo: pluralitas non est ponenda sine necessitate.
Sed non apparet necessitas ponendi talem cognitionem intuitivam 20

in phantasia. Id e o d i c o quod prima eius cognitio est ab¬

stractiva, quia in una forma quae est principium multaram cogni-
tionum sufficit una cognitio intuitiva respectu unius obiecti il-
lius formae. Sed tota forma sensitiva in homine est una forma,
licet habeat diversas partes extensas sub divcrsis partibus quanti- 25

1 causa] cognitio FG 2 extra] et add. ACF 4 quando] actus add. D elicito...

sensibile] suo D 5 primus] actus add. BE non2] nisi BE cognitione] noticia B 6 sen¬
sus] exterioris add. L quia] ergo D 6-8 tunc... suppleat] est eius causa partialis B 7 eius1
om. AZ 11 turn otn. BE mediante] manente G 13 talis] tunc FZ sic] cognoscitur
seu add. G 14 rei] distincta et in particulari add. L 15 Sed] et etiam B 17 sensitiva]
exteriori add. L 18 cognoscit... rem] cognovit earn B 19 Respondeo] quod add. BL,
quod licet add. E pluralitas om. AP 20 non] nulla B cognitionem] notitiam esse B
21-22 abstractiva] in virtute phantastica add. B 22 quia] nam L, est D, om. ACEP in .
om. FG quae est principium] receptiva L est mg. A2, om. CP 23 sufficit] et add. FG
obiecti] et add. E, respectu add. B, unius potentiae add. ultra BEFGZ
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 125

tatis. Ideo respectu unius obiecti sufficit una cognitio intuitiva

unius potentiae illius formae, et respectu alterius sufficit cognitio
intuitiva alterius potentiae eiusdem formae. Sicut patet de sen-
sationibus quinque sensuum exteriorum. Et ideo omnes cogni-
5 tiones potentiarum interiorum eiusdem formae sunt abstractivae,
et propter eamdem rationem, quia anima intellectiva in homine
distinguitur realiter a sensitiva, ideo requirit propriam cognitio-
nem intuitivam vel intuitivam sensitivam. Et sic intelligitur illud
quod in prologo1 dicitur, quod cognitio abstractiva prae-
10 supponit in eadem potentia cognitionem intuitivam eiusdem rei
in eadem forma, quia potentia est forma. Sed non oportet in
eadem potentia, hoc est, in eadem parte formae quae elicit cog¬
nitionem abstractivam, quia ilia pars formae non elicit cogni¬
tionem intuitivam, sed alia pars eiusdem formae elicit intuitivam.
is Et ilia una intuitiva in una forma circa unum obiectum est ilia
mediante qua iudicatur res esse vel non esse, et non mediante
abstractiva, cuiusmodi est omnis actus phantasiae, sensus et bre-
viter omnium sensuum interiorum. Sic igitur patet de sensibus in-
terioribus et exterioribus, quid est ponendum in eis et quid non.

1 una om. EFGZ 2 unius] alterius L illius sic Z, om. codd. formae om. BD et] alia
add. B sufficit] alia add. DE2G2L 2-3 sufficit... formae] obiecti et alterius potentiae B
3 formae] vel eiusdem potentiae add. CDE2, non solum eiusdem potentiae add. FGZ 3-4 sen-
sationibus] sensibus BDFG, sensibilibus Z sensationibus... exteriorum] quinque sensibus exte¬
rioribus et eorum obiectis L A sensuum om. DE exteriorum] exteriori D 5 interiorum]
inferiorum A, intellectivarum Z eiusdem formae] formae sensitivae B 6 propter... ratio¬
nem] est ratio B eamdem om. ACDEFP 7 ideo] non C requirit] requirunt E pro¬
priam] ipsam FZ 8 vel] et BG2, praeter L intuitivam2 om. BEFGZ sic] similiter FGZ
9 dicitur] primi B, primi dixi L 10 cognitionem om. BE rei] rationis FGZ, et add. FZ,
id est add. BEG2L 11 in eadem] et ideo a C quia] quod P 12 hoc est] esse et FGZ
elicit] habet FGZ 13 formae] in cognitione sensitiva add. L 13-14 quia... intuitivam
trig. G2, om. FZ 14 sed... intuitivam2 om. (horn.) B alia] ilia A 14-18 elicit... interio¬
rum] quae sufficit respectu eiusdem obiecti in ilia forma. Unde breviter omnes actus omnium
sensuum interiorum sunt cognitiones abstractivae tantum L 15 una1 om. ACDP 16 iudi¬
catur] iudicamus D et om. FGZ mediante] immediate C 17 cuiusmodi] ergo C
18 omnium] obiectum E

1 Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 1 (OTh I, 30-38).

126 LIBER III QUAEST. Ill

Ad rationes primae opinionis:

Ad primam auctoritatem h dico quod magna aequivocatio
est de specie, quia aliquando Philosophus accipit speciem
pro actu, aliquando pro habitu, aliquando pro individuo eiusdem
rationis quod potest dici forma vel species. Et ideo communiter =
vel semper ubi Philosophus ponit speciem, Commen¬
tator ponit formam. Unde quando dicitur quod planta non
sentit quia non recipit speciem nec habet organum ad hoc, hoc
est contra opinantes contrarium. Quia corpora inanimata, puta
corpora diaphana, recipiunt speciem et tamen non sentiunt. Dico 10
igitur quod Aristóteles accipit ibi speciem pro actu. Et
ideo, quia planta non habet receptivum actus, ideo non potest
sentire — receptivum actus sentiendi est potentia sensitiva, sicut
p r iu s patet 2 — et ideo, quia planta non habet potentiam sensi-
tivam, ideo non potest sentire. 15

Ad secundam 3 per idem. Et quod hoc sit verum, quia aliter

non posset dari causa quare aer et corpora diaphana non sen¬
tiunt, cum recipiant species. Et ad probationem dico quod recep-
tum in organo et obiectum sensatum non sunt eiusdem rationis

1 rationes] argumenta B, racionem FGZ primae] alterius B 2 primam] primum B,

om. FGZ auctoritatem] pro prima opinione add. L, om. B dico] dicit C quod] apud Philoso-
phum add. B 3 quia] unde B accipit] et alii auctores accipiunt L 4 individuo] iudicio
BGL, indistincto CE 5 rationis] rei CE quod] quia D quod... species] recepto in medio
vel in organo sentiendi L, om. B 7 dicitur] dicit ABD 8 ad hoc*] et G2, om. BD ,,
hoc2] quod C 9 opinantes contrarium] opinionem contrariam C, eos B puta] id est GZ
10 sentiunt] sentiuntur F 11 igitur] ideo B, om. CEZ Aristóteles] aliquid D ibi] ubi D
12 quia] quod CL habet] organum add. B 12-13 actus... receptivum om. (horn.) BFGZ
13 sentire] sensum rei E receptivum] dum add. E, enim activum add. L sentiendi] non add. FGZ
14 patet] patuit FGZ 15 ideo] et ideo B, om. EG 16 aliter] aliquando F 17 posset]
potest G causa] et add. D aer... diaphana] diaphana ut aer, aqua etc. FGZ 18 cum] nec C
recipiant] recipiunt FZ species] secundum eos add. B ad... quod] patet etiam supra quomodo L
18-19 receptum] receptivum CDFGZ 19 obiectum om. FGZ sensatum] sensuum D, extra
add. L rationis] et subiecti add. Z

1 Supra, p. 99, lin. 1-5. 2 Cf. supra, pp. 113s. 3 Supra, p. 99,
lin. 6-14.
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 127

universaliter, aliquando tamen sunt, sicut prius patet 1, sed sunt

idem re, id est receptum in organo et organum sunt idem re, id
est subiecto.
Ad abas duas 2 patet per idem.
5 Ad aliud 3 dico quod excellentiae sensibilium corrumpunt
sensum, non causando actum sentiendi nec speciem, sed abquam
qualitatem, quae a nollo sensu percipitur nec percipi potest, sicut
prius dictum est 4.
Ad Commentatorem5 dico quod plantae non sen-
io tiunt, quia non habent carnem, id est determinatam dispositionem
quae requiritur ad actum sentiendi nec habent principium quod
potest recipere formas sensibilium, id est actus.
Ad illud III De anima 6 dico quod aliquid imprimitur post
apprehension em fortis sensibilis, sed non species sed aliqua qua¬
is litas, una visibilis et alia non visibilis.
Ad aliud 7 dico quod istae qualitates non efficiuntur post ac¬
tum in sensibus extcrioribus sed simul, licet forte in sensibus inte-
rioribus efficiantur post.

1 tamen] prius add. FG patet] patuit FG, dictum est Z 1-3 aliquando... subiecto] sed
aliquid receptum in organo bene est eiusdem rationis cum obiecto extra L sed... subiecto om. Z
2 idem1... sunt om. (horn.) FG idem1] in add. E id1] ita D receptum] receptivum DE
2-3 idem2... est] eiusdem rationis et FG 4 Ad... idem] Et per idem patet ad multas alias
auctoritates L 6 sensum] sensus L, modo dicto in secunda conclusione add. B causando]
per B, tamen dico FGZ, corr. G2 nec] per add. B sed] per add. B aliquam] unam aliam L,
aliam BFGP 7 quae] quia AP nec] vel D 8 prius] prae- L, om. EZ 10 id est] nec B,
hoc est D, nullo E determinatam] debitam BZ 11-12 quae... actus] nec etiam principium
actus sentiendi B 12 potest] possit FGZ actus] actio P 13 illud] aliud CEL, idem Z
imprimitur] practer actum, remanens add. L 14 apprehensionem] receptionem B fortis]
formae BEGZ, corr. G2 sensibilis] ut dictum est add. B sed] tamen L non] est add. BE spe¬
cies] qualem velint isti add. L aliqua] alia CDFLPZ, sola BG 15 non] in- FGZ et... visi¬
bilis2 om. (horn.) D 17 forte] fortiter D 18 post] primo AG2P

1 Supra, pp. 115s. 2 Supra, p. 99, lin. 15-18. 3 Supra, p. 100,

lin. 1-5. 4 Supra, p. 117, lin. 15 - p. 118, lin. 15. 5 Supra, p. 100,

lin. 6-11. 6 Supra, p. 100, lin. 12-16. 7 Supra, p. 101, lin. 1-5.
128 LIBER III QUAEST. Ill

Ad aliud de Alhazen 1 dico quod sensibilia operantur

in sensu modo exposito.
Ad aliud Augustini2 dico quod per similitudinem
et imaginem intelligit visionem, sicut patet per eundem
ibidem. 5

Ad aliud 3 dico quod per illas relíquias intelligit aliquid

eiusdem rationis et non aliquam imaginem et similitudinem.
Ad primum 4 pro secundo articulo dico quod in phantasia
aliquid manet, sed illud non est obiectum alicuius sed est habitus
quidam inclinans ad phantasiandum obiectum prius sensatum. Et 10

dico quod Philosophus per phantasmata, simulacra, idola,

imagines non intelligit aliqua realiter distincta a rebus extra, sed
sicut in primo5 dictum est de idea, quod non dicit aliquid
aliud nisi creaturam cognitam, ita in proposito imago dicit ipsam '
rem secundum quod terminai actum sensus interioris in absentia 15

rei sensibilis. Hoc patet in simili, quia dicimus quod aliquis vi-
det imaginem ipsius in speculo, et tamen nulla imago videtur
sed ipsa res extra videtur. Unde dico quod remanent simulacra,

1 de Alhazen orrt. ACDP 3 aliud] Augustinum L, auctoritates Z Augustini om. ACDP h

quod] Philosophus add. D 4 imaginem] imaginationem CFG, con. G2 eundem] eum FGL
6 aliud] Augustinum B illas] vias L relíquias] regulas Z 7 aliquam] solum E, om. Z
imaginem] imaginationem C et2 similitudinem om. FGZ et1... similitudinem] cum qualitate
sensibili extra et non aliquam imaginem vel similitudinem modo quo isti opinantur speciem dis-
tinctam etc. L 8-11 in... quod om. (horn.) D 9 sed1] sicut P alicuius] actus EZ, actus
sensitivi add. L est2] ibi add. L, om. CFGZ 9-11 sed... quod] quid sit illud, dictum est B
10 quidam] qui est A 11 Philosophus] enim add. B phantasmata] intelligit add. C
12 imagines] imaginationes D sed om. FGLZ 13 in primo] prius B . quod] quae Z
13-18 quod... remanent] sicut enim dicitur videri imago in speculo cum tamen videatur res
ipsa per lineam reflexam, et nihil in speculo ut ostensum est, ita in phantasia dicuntur remanere B
14 cognitam] connotando cognitionem eius L, om. AP imago] ista FGZ, con. G2 dicit] dicuntZ
15 terminat] ipsum add. FGZ interioris] exterioris FG 16 quia] quod AP, cum L di¬
cimus] dico AE 17 ipsius] et sui add. C nulla] non A imago] ibi add. L 18 sed] tamen
add. E videtur... remanent] et obiecta speculo. Dicuntur tamen ibi remanere L, etiam add. F

l Supra, p. 101, lin. 8-11. 2 Supra, p. 101, lin. 12-14. 3 Supra,

p. 101, lin. 15 - p. 102, lin. 7. 4 Supra, p. 102, lin. 17 - p. 103, lin. 3.

5 Ockham, Scriptum in ISent., d. 35, q. 5 (OTh IV, 485-506).
 CAUSANTURNE SPECIES IN POTENTIA SENSITIVA VEL IN ORGANO 129

quia remanet ibi aliqua qualitas quae inclinat potentiam phantas-

ticam ad apprehensionem illorum prius sensatorum.
Ad aliud 1 dico quod sicut in aqua apparet idolum, non quia
aliquid ibi appareat praeter rem extra exsistentem, sed ipsamet res,
5 ita est interius quod ipsamet res prius sensata apparet, hoc est ter-
minat actum phantasiandi, tamen non potest discerni utrum ibi
sit vel non.

1-2 potentiam phantasticam] phantasiam B 3 aliud] alias auctoritates Z ]| apparet] ap-

parere videtur L quia] quod FGZ 4 appareat] apparet DL „ praeter] propter E sed]
immo L res] apparet add. L 5 ita... res om. (hom.) E 1 interius] terminus D, in B ,] quod]
proposito B, quia Z 6 phantasiandi] et add. BE . non] bene FGZ, con. G2 ' discerni] dis—
cemere AP 7 non] haec de quaestione add. Z

1 Supra, p. 103, lin. 4-6. Ad ceteras auctoritates et ad argumentum

principale responsio deest.

OCKHAM, OPBHA THEOr. VI 9

 QUAESTIO IV
Utrum potentiae sensitivas differant realiter
AB IPSA ANIMA SENSITIVA ET INTER SE

Quod sic:
Probatur per Philosophum et Commentato-s
rem, II De anima, commento 22 « Ratione autem alteras esse
1:

manifestum est; ex eo namque quod sensitivum et opinativum al-

terum est siquidem et sentire et opinari ab ipso est».
Ad oppositum:
Commentator II De anima, commento 4 2: « Necesse io

est ut anima sit substantia secundum quod est forma corporis na-
turalis habentis vitam », secundum quod dicitur habere illam for¬
mam secundum potentiam ut a gat actiones vitae per illam for¬
mam.
Item, commento 10 3, vult quod anima sit perfectio prima, et is

actus vitae perfectio secunda, quod non esset verum si potentia

esset aliqua perfectio media inter animam et actum.

2 Utrum] tertio praem. D sensitivae] Christi vel alterius add. B 3 ipsa am. AP
6 22] dicens add. D, sic add. E Ratione] rationes APZ, rationem D, responsione E ,, alteras]
alterius AC, alterans DFGP, alter E 7 est om. BFG et] est A opinativum] operarivuzn ACD
7-8 alterum] alteram AP 8 sentire] sentitur D, fundari E, sensitive G et2 om. EFG opinari]
operari CD, aliud E, alterum add. B 9 oppositum] est add DZ, ibidem add. B 10 Ne¬
cesse] necessário D 11 ut] quod G secundum] sed AG est2] in add. ACP forma] infor¬
mado D , corporis] temporis E 12-13 formam del. G2, om. BE 13 actiones] actionem
D, opera BG 13-14 secundum... formam mg. G2, om. (horn.) FZ per... formam om. BG2
15 vult] universaliter A ; anima] alia A, ilia E, om. FGZ prima] primi A, post E 17 aliqua]
alia EFGZ .! actum] corpus B

De anima, II, c. 2, t. 22 (413b 29-31) ; Averroes, ibidem (ed.

i Aristot.,

F. S. Crawford, p. 161s.). 2 Potius Aristot., De anima, II, c. 1, t. 4

(412a 19-21). 3 Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 10 (ed. F. S. Craw¬

ford, pp. 145ss.).
 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAS DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 131

[Opinio Thomae]

Hie dicitur quod potentiae sensitivae sunt accidentia,

et quod distinguuntur realiter ab essentia animae, non tamen sic
quod sint in anima subiective, sed sunt in toto composito subiec-
5 tive, sed fluunt ab anima.
Hoc probatur « quia potentia est secundum quam potentes
dicimur abquid agere aut pad, quia cuius est potentia eius est
actio. Sed aliquae operationes non explentur nisi mediante cor¬
pore», ergo illae potentiae sunt in corpore subiective; aliae ope-
10 rationes explentur sine corpore, et harum potentiae sunt in anima
subiecdve.
Sed contra: quia istae potentiae quae subiective in sunt
coniuncto, aut sunt in coniuncto ex materia et forma substantial
praecise, aut in coniuncto ex istis et aliquibus accidentibus. Primum
is non potest dari, quia secundum e u m, ideo potentia est in aliquo
subiective quia eius operatio exercetur mediante aliquo. Sed ope¬
rado visus exercetur mediante alio organo quam operatio audi-
tus. Aliter caecus posset videre. Sed non exercetur mediante alio
composito ex materia et forma, quia idem compositum exercet
20 omnes istas operationes. Et similiter, in caeco et in organo vi-

2 sensitivae] animae L accidentia] activa A, Thomas in prima parte Summae art. 44, q. 4
add. BE, Thomas (multipliciter FG) libro 4, disc. 44 add. CDFG 3 distinguuntur] differunt B
4 subiective] sensitiva (etiam infra) A 4-5 subiective] obiective C 5 sed] et B
6 Hoc] quod FGZ 7 dirimur] dicuntur AD, ad add. BE quia cuius] cuiusmodi Z est2
om. FZ 8 actio] actus BFGZ operationes] actiones C explentur] complentur E
9 ergo... subiective] vel in composito ex corpore et anima L potentiae om. FGZ aliae] aliquae
CEF, autem add. APL 10 explentur] complentur BE sunt] sint D 12 quia om. BL
in] composito aut add. C 13 aut] subiective add. B coniuncto2] seu composito add. L ma¬
teria... substantiali sic L, materia substantiali et forma codd. (cf. infra, p. 132, lin. 1) 14 coniuncto]
composito L istis] aliis G, hie Z et] ex add. E, om. GZ aliquibus] ibi cum aliis F, cum
aliis Z, om. G accidentibus] DP, vel actibus add. JH 15 aliquo] alio DFGP 16 aliquo]
alio DFGP, illo Z 16-17 aliquo... mediante om. (horn.) CE 19 forma] substantiali add. L
idem] illud D compositum] substantiate add. L 20 istas om. FGZ

1 Thomas Aquinas, In IV Sent., d. 44, q. 3, a. 3 Resp.

132 LIBER III QUAEST. IV

sus manet eadem materia quae prius et eadem forma substantia-

lis. Aliter enim non esset verum dictum Philosophi, IDe
anima 1: Si senex acciperet oculum iuvenis videret sicut iuvenis,
quia ilia pars formae sensitivae quae perficit organum visus esset
corrupta, quantumcumque senex acciperet oculum iuvenis, 5

numquam propter hoc videret sicut iuvenis, sed nihil omnino

videret. Et ex hoc apparet quod in caeco quocumque in quo sunt
omnia organa sensuum est potentia sensitiva quaelibet, accipiendo
potentiam pro forma substantiali quae nata est elicere actum sen-
tiendi, sed deficit aliqua dispositio accidentalis necessário requisita i°

ad actum, et ideo non potest actus elici.

Si dicas quod alia accidentia requiruntur sicut disposi-
tiones subiecti, contra: eodem modo potest dici quod po¬
tentia sit in anima subiective, et tamen quod non possit in opera-
tionem nisi mediantibus aliis dispositionibus accidentalibus. is

Item, tunc dicerentur potentiae verius esse potentiae subiecti

quam animae si sint subiective in tali composito. Si dicatur
quod non, quia fluunt ab anima 2, contra: ita fluunt a Deo;
ergo debent dici potentiae Dei.
Item, secundum e u m 3, ab eodem est aliquid et proprietas 20

1 manet] iuvenis A, nam FZ 2 enim om. BDL 3 acciperet oculum] haberet

oculos B videret] videt P 3-5 videret... iuvenis om. (hom .) D 4 quia] si add. CZ [J
percipit] informar B esset] est E 5 corrupta] coordinata A, in sene vel in caeco ergo
add. B oculum] organum E 6 videret] videt F sicut] ut BFZ 7 caeco quocumque]
sene quolibet L 8 omnia om. AC 9 potentiam] formam C, sensitivam add. L sub¬
stantiali om. BFGZ 10 sed... dispositio] nec ergo deficit materia nec forma substantialis,
sed dispositio quaedam B sed] et FGZ : deficit] desit C necessário] non E 11 actum]
sentiendi add. D 12 quod] quia D alia] aliqua DZ, om. B sicut] ut sint D 12-13 dis-
positiones] dispositio FGZ 14 sit] est CD, om. E 14-15 operationem] actum B
16 dicerentur] dicentur Z potentiae2 om. FGZ subiecti] suppositi G2, composiri L 17 quam]
potentiae add. C 18 fluunt ab anima] non fluunt a subiecto B ita] quia B, ista C,
istae FGZ 19 Dei] divinae BFGZ 20 Item] si add. E [] aliquid] aliquis AP || et] a
quo C

iAristot., De anima, I, c. 4, t. 65 (408b 21-22). Thomas Aquinas,

2

In ISent., d. 3, q. 4, a. 2 Resp. 3 Thomas Aquinas, Summa Theol., I,

q. 77, aa. 6-7.
 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAE DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 133

eius naturalis. Ergo cum istae potentiae sint proprietates naturales

compositi quod est a generante effective, igitur istae potentiae
sunt a generante. Ergo sunt potentiae generantis. Nec potest dari
secundum membrum, quia unum accidens per se habet tantum
5 unum subiectum per se. Ergo potentia non est subiective in com-
posito ex substantia et accidentibus.
Item, contra hoc quod dicit quod fluunt ab anima l, et alibi
dicit 2 quod anima est causa earum, contra: si sit causa, ergo
est in aliquo genere causae, et non nisi in genere causae efficientis ;
io patet discurrendo per singulas causas. Sed hoc est impossible se¬
cundum eum. Turn quia tunc non essent accidentia, quia substan¬
tia secundum eum non potest esse principium immediatum ali—
cuius accidentis. Turn quia tunc potentiae non essent pJures, quia
ab uno agente naturali non causatur nisi unum.
is Item, II De anima, commento 59 3 : « Sensitivi quidem prima
mutatio fit a generante ». Ergo potentiae sensitivae sunt effective
a generante et non ab anima.
Item, quod non sunt qualitates in coniuncto patet, quia actus
et potentia sunt in eodem subiective. Sed omnis cognitio est in
20 anima mediate vel immediate. Ergo omnis potentia est in anima,
quia cognitio est subiective in potentia.

20 (p. 132) - 6 Item... accidentibus] Item, sicut patuit quaestione praecedenti, unum accidens
per se habet tantum unum subiectum per se. Si ergo potentia animae est accidens non est subiec¬
tive in composito ex substantia et accidentibus, immo nec in composito etiam ex materia et
forma substantiali L 2 effective om. FZ igitur] ita FG, om. Z 3 generante] effective
add. D Nec] non AC potest dari] datur FGZ 5 per se] tantum add. GZ 7 alibi] ali—
quando A 7-8 fluunt... quod om. (horn.) G 9 est om. BEFGLZ efficientis] sicut add. D
11 Turn om. ACDGP quia1] igitur D tunc] secundum eum add. E quia*] nulla add. B
12 non] ut dicit B 13 quia*] quoniam FGZ 15 Sensitivi] sentiendi E, sensuum G, sensui L
16 fit a generante] fuit ab agente D 17 anima] alia A 18 coniuncto] composito C,
commento D 19 omnis cognitio est] omnes actus cognoscendi sunt B, subiective add. L
19-21 est... cognitio om. (horn.) D 20 immediate] subiective add. B omnis] et BL

1 Supra, p. 132, nota 2. 2 Thomas Aquinas, Sumtna TheoL, I, q. 77,

a. 6 Resp. 3 Aristot., De anima, II, c. 5, t. 59 (417b 16-17).
134 LIBER III QUAEST. IV

Item, Commentator, II De anima, commento 121 1:

« In anima sunt intentiones et comprehensiones et extra animam
non sunt comprehensiones nec intentiones sed res materiales ».
Item, alibi videtur dicere quod virtus visiva corrumpitur in
adventu caecitatis. Sed constat quod nulla potentia animae cor- 5

rumpitur sed tantum dispositio corporalis, nisi corrumpatur vel

auferatur totum organum potentiae. Tunc bene corrumpitur vir¬
tus visiva quae est potentia, quia tunc ilia pars formae sensitivae
quae perficit oculum corrumpitur, sed manente organo non cor¬
rumpitur, sed tantum dispositio aliqua corporalis accidentalis. io

Ergo potentia non est talis qualitas corporis.

Item, nobilius perfectibile secundum eum 2 debet habere no-
biliorem perfectionem. Sed anima est perfectior corpore, et po¬
tentia est perfectio nobilior in animali. Ergo est in anima, non
in corpore. is

Item, II De anima 3, videtur Philosophus dicere quod

in animali respectu nutritionis non sit aliud principium ab anima
nisi calor. Sed calor non est potentia animae. Ergo eodem modo,
respectu visionis sufficit anima pro principio.

1 Item, Commentator] Assumptum patet per Commentatorem L 2 intentiones] in-

tellectiones APZ comprehensiones] apprehensiones L 3 materiales] non comprehensae B,
male et comprehensae E, naturales Z, non compossibiles add. FGZ 4 Item] sed AP virtus]
vis A 5 nulla... animae] non... omnino D 6 tantum om. FZ dispositio] disponi-
tur A corporalis] actualis add. A corrumpatur] corrumpitur D 7 totum] totaliter C ;
Tunc] tamen A 7-8 virtus] verius A 8 visiva om. BE est] in add. Z ilia] prima A ;;
pars] virtus E formae] potentiae D 9-10 sed... corrumpitur om. (horn.) D 10 tantum
om. BFZ corporalis] totalis E 11 qualitas] pars E corporis] corporalis D 14 per¬
fectio] perfectior et Z nobilior] quae est add. B anima] et add. D non om. B 17 sit] scit D,
est FGZ aliud principium] alia virtus B 18 nisi] et ibi A, tantum add. D calor1] vel
aliud principium add. B est] in add. FGZ

1 Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 121 (ed. F. S. Crawford, p. 317).

2 Thomas Aquinas, Summa Theol., I, q. 77, a. 2 Resp. 3 Aristot., De

anima, II, c. 4, tt. 49-50 (416b 20-30).

 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAE DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 135

[Opinio propria]

Ad quaestionem dico quod potentia animae potest duplici-

ter accipi: uno modo pro omni necessário requisito ad quem-
cumque actum vitalem tanquam causa partialis; alio modo pro
5 illo praecise quod se tenet a parte animae elicientis tanquam prin-
cipium partiale.
Primo modo, dico quod quod potentiae sensitivae dis—
tinguuntur ab anima et inter se. Hoc patet, quia virtute aliarum
dispositionum accidentalium potest haberi actus videndi et non
10 audiendi et e converso. Ergo dispositiones accidentales necessário
requisitae ad actum videndi distinguuntur realiter a dispositioni-
bus necessário requisitis ad actum audiendi. Hoc patet, quia dis¬
positiones unius possunt corrumpi totaliter in tantum quod actus
natus elici mediantibus illis dispositionibus, non potest elici prop-
15 ter carentiam dispositionum illarum. Patet de visu. Et disposi¬
tiones alterius sensus possunt manere, puta auditus, et actus natus
elici mediantibus illis dispositionibus potest elici. Ergo illae dis¬
positiones distinguuntur realiter inter se et ab anima sensitiva
— constat, ex quo sunt accidentia absoluta '. Et ideo, accipiendo
20 potentiam visivam pro forma sensitiva quae nata est elicere actum
videndi, et pro istis accidentibus necessário requisitis tanquam causae

2 Ad... dico] item dico ad Philosophum D, ad quod dicitur F, ad quaestionem dicitur Z

4 partialis] eiusdem, seu pro includente omne tale add. L 5-6 elicientis... partiale] elicientis
actum tanquam causa partialis B, recipients et elicientis et efficients actum huius particularis L
7 potentiae] animae add. B 8 virtute] virtutes P aliarum] aliquarum BEGPZ 10 et]
virtute aliarum add. L Ergo] quia E, istae autem L 10-13 necessário... unius] respectu ab
invicem distinguuntur. Nam dispositiones necessário requisitae ad actum audiendi L 11 actum
videndi] unum actum et ad alium B 13 quod] quia A 16 natus] nati E 16-1 (p. 136) puta...
sic] illis destructis et e converso, ut de surdo et non caeco et e contra. Ex quo ergo istae disposi¬
tiones necessário requisitae sunt accidentia absoluta, accipiendo potentiam pro anima eliciente
et pro illis simul primo modo superius dicto B 17 Ergo] sicut A 19 accidentia]
a tota A 20 est] recipere et add. L 21 et] simul add L. 21-1 (p. 136) causae
partiales] causis partialibus A CP, actus add. L

1 Cf. Thomas Aquinas, In ISent., d. 3, q. 4, a. 2.

 LIBER m QUAEST. IV

partiales, sic potest concedi quod potentia visiva corrumpitur1, sal¬

tern quantum ad significatum partiale, puta quantum ad disposi-
tiones accidentales.
Quod autem ilia accidentia necessário requisita ad actum sen-
tiendi, sive sit quantitas sive qualitas sive utraque, sit causa par- s
tialis respectu actus sentiendi patet per propositionem frequenter
acceptam 'quandocumque aliquid sic se habet quod illo posito,
ceteris paribus, potest poni efFectus, et ipso non posito, positis
quibuscumque aliis, non potest poni efFectus naturaliter, ipsum
est causa illius efFectus vel causa causae'. Sed positis talibus dispo- 10

sitionibus cum aliis necessário requisitis ad actum sentiendi, po¬

test poni actus sentiendi, et ipsis non positis non potest poni na¬
turaliter. Igitur etc. Et si sic intelligat opinio de potentiis quae
stmt accidentia absoluta, esset opinio sua vera. Sed sic non intel-
ligit. 15

Secundo modo non distinguuntur realiter, sicut res et

essentiae distinctae, nec inter se nec ab anima sensitiva. Quod
probatur, quia frustra Fit per plura quod potest Fieri per pauciora.
Sed per unam animam sensitivam quae se tenet a parte principii
elicientis indistinctam possunt elici omnes operationes sensitivae, 20

ergo Frustra ponuntur plures Formae.

Intelligendum tamen quod licet in animali sit tantum una
1-2 corrumpitur saltem] distinguitur ab auditiva simpliciter sumpta et quod potest cor-
rumpi L 2 significatum] signatum E 2-3 puta... accidentales] ilia non corrumpenda L,
om. B 5 quantitas sive qualitas] quantitares sive qualitates LZ utraque] utrumque FG,
utraeque Z ; sit] sint BGZ, fuit F 5-6 causa... respectu] causae partiales B 6 sentiendi]
cum anima add. B propositionem] speciem D 7 aliquid... habet] aliqua... habent E
quod] ex add. B 8 et] in add. A 10 vel] est add. DE 11 sentiendi] videndi L
11-12 potest poni] ponitur G2 13 Et si] si ergo philosophus B opinio] Thomas CL, et
hoc D, om. BEFGZ quae] quod B 14 absoluta] sic add. B esset] est BL opinio sua
om. AP Sed] patet E, et si FGZ 14-15 intelligit] non est vera add. FGZ 16-17 et es¬
sentiae] A, et esse P, specificae add. L
essent 17 nec1] non D 18 quod... pauciora] etc.
BFGZ, fieri add. D 19 animam] formam L a] ex BE 20 elicientis] omnino add. L ii
indistinctam] indistincti B possunt] habent A, potest E 21 ponuntur plures] ponerentur
huiusmodi L

1 Hie apponitur nota marginalis in códice D : « Opinio nova ».

 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAE DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 137

forma sensitiva quae elicit omnes istas operationes, tamen ipsa

forma non est indivisibilis sed divisibilis in partes eiusdem ratio-
nis, quia forma sensitiva in quolibet animali — sicut pono —
extenditur ad extensionem quantitatis in materia ita quod sicut
s una pars quantitatis est in una parte materiae et alia pars in alia
parte, ita una pars animae sensitivae perficit unam partem mate¬
riae et alia pars eiusdem rationis per omnia perficit aliam partem,
ita quod pars ilia formac sensitivae perficiens organum visus est
potentia visiva, eo modo quo nunc loquimur de potentia, et alia
10 pars eiusdem rationis perficiens organum auditus est potentia audi¬
tiva, et sic deinceps. Et ideo non obstante quod in uno animali
sit tantum una forma sensitiva, cum hoc tamen stat quod poten-
tiae sensitivae aliquo modo distinguuntur ab invicem sicut partes
eiusdem formae quae sunt eiusdem rationis. Et ista distinctio est
is realis, quia potest una pars formae quae dicitur una potentia to-
taliter destrui, et alia pars quae dicitur alia potentia potest ma-
nere. Sicut si eruacur oculus, tunc ilia pars formae quae perficie-
bat pupillam oculi corrumpitur, et adhuc remanet ilia pars for¬
mae sensitivae quae perficit organum auditus. Et ideo inter po-
20 tentias est distinctio realis, talis qualis est inter partes eiusdem for¬
mae quae faciunt per se unam formam, quo modo partes albe-
dinis in una parte superficiei distinguuntur a partibus eiusdem al-
2 sed] est add. AP, om. DGL divisibilis otrt. GL partes] parte Z 4 extenditur] exten-
dere D, et add. FGZ ad extensionem] extensione B 4-5 in... quantitatis om. (horn.) A
6 animae] formae B 7 pars om. BFGZ perficit... partem] orrmino alia B 8 ilia] respectu
D , formae] seu animae add. L perficiens] quae perficit L 9 potential] et add. P eo] secundo
B, eodem FGZ, nunc in secundo L, om. CD modo] sensu verbi L quo... loquimur] loquendo B
8-1Q visus... organum om. (horn.) E 11 deinceps] de aliis BL 12 forma] anima B
14 sunt] partes add. Z 14-15 quae... realis] eiusdem rationis B 15 pars] illius add. B
formae] manere add. FGZ quae] de facto add. B una2 om. BE potentia] pars formae L, et alia
pars add. GZ 15-16 totaliter] visiva B 16 et alia pars] alia parte B, om. GZ „ alia2] audi¬
tiva B 16-17 potest manere] manente B, remaneri L, om. FGZ 17 eruatur oculus] ali—
quis eruat oculos BEFGPZ, alicui eruantur oculi L ilia] una D formae] sensitiva E, sensitivae
FGZ 18 oculi om. AB remanet] manet DE 18-19 adhuc... auditus] alia superficiebat (!)
organum auditus remanet B 19-20 potentias] sensitivas add. B 20 talis qualis] quales C
20-21 eiusdem formae] formae eiusdem rationis DL 21 faciunt] faciant E quo modo] sicut B
22 superficiei] superiori G distinguuntur] realiter add. B partibus] parte A
138 LIBER III QUAEST. IV

bedinis in alia parte eiusdem superficiei. Et hoc modo potest

concedi 1 quod sunt in homine distinctae potentiae visivae etiam
realiter, quia alia pars formae sensitivae perficít unam pupillam,
et alia aliam pupillam. Et sic debet concedi quod est tanta distinc-
tio realis etiam inter unam potentiam hominis visivam et aliam s
quanta est inter potentiam visivam et auditivam. Tamen istae
potentiae non sic distinguuntur ab invicem quod una pars istius
formae determinei sibi certam actionem ita quod non potest eli-
cere aliam, et alia pars sibi determinat aliam actionem ita quod
non istam. Quia ex quo omnes istae partes sunt partes eiusdem »
formae non videtur quod aliquid potest uni parti competere quae
non possit alteri parti competere. Et ideo dico quod si pars ilia
formae sensitivae quae perficit organum auditus vel gustus vel
quae est in pede perficeret organum visus, et pars quae perficit
organum visus perficeret organum auditus, tunc ilia pars formae 15
quae prius eliciebat actum videndi nunc eliceret actum audiendi
vel gustandi et e converso.
Et si dispositio ilia accidentalis quae est in organo visus esset
in pede, ilia pars sensitivae quae nunc est in pede ita eliceret actum

1 hoc modo] sic B 2 sunt om. ACP 3 realiter] naturaliter G alia] aliqua D,
una BZ formae sensitivae om. FGZ 4 alia] aliqua D pupillam om. ABCDP 5 etiam
om. CEFGLZ inter... aliam] inter illas duas potencias visivas, loquendo secundo modo de po¬
tencia B 6 est om. BFGL Tamen] cum E, sic F, sed GZ, nam L 7 distinguuntur] distin-
guantur F quod] quia ADG 8 determinet] debeat A, determinat CDE, determinaret FGZ ;i
sibi om. ADEP certam] istam E, unam L 10 non] omnino F Quia om. ACDEP eiusdem]
rationis et eiusdem add. FGZ 10-11 sunt... formae] eiusdem formae sunt inter se eiusdem
rationis L 11 formae] et eiusdem rationis add. E aliquid] aliqua CEP potest] possint E,
possit L, dici add. C , quae] et D, quod FGZ, quin L 12 possit] possunt E, potest ACDP,
et add. FZ competere om. FGZ dico] ulterius concedo B 13 perficit] perficeret D
13-14 vel1... pede om. B 14-15 visus... organum2 om. (hom.) D pars... visus om. E 14-17 et...
converso] eliceret actum videndi et e contra B 15 tunc] etc. D ilia] prima A 16 videndi]
vel gustandi add. G nunc] non D 16-17 nunc... vel] sed E 17 gustandi] cogno-
scendi C 18 si] sic C 19 pede1] ita quod pes haberet organum oculi debite dispositum
add. B ilia] ita AP nunc] non A

1 Haec opinio Guillelmi falsa reputata est a Magistris in processu Ave-

nionensi; cf. supra, q. 3 (p. 121, nota 2).
 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAE DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 139

videndi sicut nunc elicit oculus, quia materia est eiusdem rationis
in oculo et in pede, et forma similiter. Et ideo non deficit nisi
dispositio necessário requisita ad unum actum et non ad alium.
Ex istis patet quid est potentia sensitiva, modo quo nunc lo-
5 quimur de potentia, quia potentia visiva est ilia pars formae quae
perficit organum visus, et sic de aliis organis. Potentia tactiva est
tota forma sensitiva, quia per quamlibet partem informatam 1
forma sensitiva potest homo tangere qualitates primas et alias,
nisi deficiat dispositio aliqua accidentalis necessário requisita.
10 Quod dico pro hominibus paralyticis et pro morientibus, ubi
apparet quod primo una pars amittit actum tangendi, et post aha
pars, in quibus partibus vere est anima sensitiva. Sed non possunt
sentire, quia dispositio accidentalis quae necessário requiritur ad
actum sentiendi deficit in illis et corrumpitur, non autem ipsa
is pars formae sensitivae.

1 oculus] per oculos BFGZ eiusdem] huiusmodi P 2 pede] ita pars sensitivae quae nunc
est in pede add. (seu rep., cf. p. 138, lin. 19) C forma] formalis C, substantial add. L non otn. E
nisi om. ACDEFPZ 3 dispositio] accidentalis add. B 4 sensitiva] visiva L 4-5 nunc
loquimur] non (cum lac.) A 5 pars] perfectio A 6 Potentia] autem add. BL , tactiva]
secundo modo loquendo de potentia add. B 7 per.., partem] in parte qualibet quam informat
habet dispositiones accidentales requisitas B informatam] informata E 8 homo] haec A
tangere] id est tactu percipere add. L qualitates primas] qualitatem E alias] alia E, secundas G,
hoc Z, tangibiles add. L 9 deficiat] deficit E 10 Quod dico om. FGZ hominibus]
omnibus EL, humoribus FGZ, pro add. GZ paralyticis] alimentis FGZ morientibus] moventi-
bus Z 11 actum] actus D, tactum FG post] postea FGLZ 12 vere] verum E Sed]
sicut E, quae FGZ non] enim E 13 quae... requiritur] necessário requisita C

1 Loco 'informatam... sensitivae (lin. 15)', codex B ponit: «Et ideo in

qualibet parte potest elicere actum tangendi. Si illae autem dispositiones in

parte aliqua corrumperentur, tunc non posset, quia tunc pars formae infor-
mans illam partem etiam corrumperetur, sicut si manus fieret accida. Et
forte est possibile quod dispositiones accidentales corrumpantur in aliqua parte
et pars formae informans illam partem non corrumpatur. Et tunc non potest
in ilia parte in actum sentiendi, sicut patet in paralyticis ubi primo una pars
amittit actum tangendi, post alia, in quibus tamen vere manet anima sensitiva.
Sed dispositiones accidentales necessário requisitae sunt corruptae ».
140 LIBER III QUAEST. IV

[Notabilia circa praedicta]

Circa praedictam materiam notandum 1 primo quod c o-

lor causatus ex transitu radii Solaris per vitrum
est subiective in aêre propinquo parieti et non in pariete. Et ad
obiectiones aliquas quae fiunt contra hoc, patet p r iu s 2. =
Item, notandum quod licet Commentator po-
nat, VII Physicorum 3, quod magnes causat aliquam v ir-
tutem in medio etin ferro, ratione cuius movetur fer¬
ram ad magnetem, tamen sicut probatum est, oportet cum hoc
ponere quod lapis immediate habeat activitatem respectu illius 10
motus, quia si destrueretur, ad nullam partem moveretur fer¬
ram. Et ideo ponendo istam virtutem, oportet ponere earn esse
causam partialem cum lapide. Et sic adhuc habetur propositum
quod agens potest immediate agere in distans. Dico etiam quod
non oportet ponere aliquam talem virtutem, sed potest poni quod is
magnes immediate sit causa totalis illius motus eo modo quo causa
secunda vel creatura est causa totalis.
2 Circa] contra A praedictam materiam] primam in quaestione 23 tractatam G, materiam
tractatam in his tribus quaestionibus et tactam in speciali in eisdem L, notabilia quaedam omissa
quaestione 23 et hie introducta in exemplari in conclusione not. (mg.) L, praedicta aliqua sunt
notanda B 3 causatus] creatus E 4 parieti] parietis E 5 aliquas] alias A fiunt]
sunt GZ patet] patuit FGZ 6 Item, notandum om. BL licet] Philosophus et add. B
6-7 ponat... Physicorum] dicant B 7 quod] licet add. FGZ causat] causet DEFLZ aliquam]
aliam E 8 in2 om. ADELP ratione] respectu D 9 sicut] prius add. BE hoc] tamen
add. B 10 immediate] saltem tamquam causa partialis agit in ferrum distans et add. B ,,
habeat] habet B activitatem] actionem C 11 destrueretur] destruatur C ad... move¬
retur] moveret AP 12-13 Et... lapide] vel saltern non ad omnem ad quam movetur in
sequendo lapidem L 13 adhuc om. ACDP 14 quod1] quia B, anima add. FGZ, con. in
magnes G2, aliquod add. B Dico] tamen B, tamen add. L etiam om. ABCDP 14-15 quod2
non oportet] non est necesse B 14-17 Dico... totalis trp.p. insuficientes (p. 141, lin, 4) FGZ
15 potest] optime add. B 16 illius motus] motionis ferri B eo] illo DE, eodem FGZ
17 secunda] secundaria C, creata B vel... est] dicitur B

1 Hic legitur nota in margine codicis L: « Notabilia quaedam omissa

q. 23 et hie introducta in exemplari in conclusione ». Cf. introductio nostra, § III.
2 Supra, q. 2 (p. 94, Iin. 1-5); etiam p. 45s., 56s., 61-64. 3 Cf. supra,

p. 53, lin. 3 - p. 54, lin. 8; Averroes, In Aristot. Physicam, VII, t. 10 (ed.

Iuntina, IV, f. 143v).
 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAE DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 141

Item, ilia virtus, si ponatur, nec est passio nec passibilis qua-
litas, quia nullo sensu potest sentiri. Et per consequens, illae quat-
tuor species qualitatis quas ponit Philosophus sunt in-
sufficientes 1.
5 Sidicas quod agens non potest movere aliquid motibus
contrariis, sed lapis si sit sursum trahit ferrum sursum, si deorsum
trahit deorsum, et sic de aliis. Igitur non potest esse principium
immediatum illius motus:
Respondeo: idem argumentum est contra te ponendo
10 virtutem, quia ilia virtus est naturalis et agit naturaliter sicut la¬
pis. Ideo dico quod ilia propositio quod agens per idem non po¬
test esse principium motivum oppositorum, generaliter sumpta,
falsa est, sicut patet per experientiam. Sed agens naturale non po¬
test immediate movere se per idem principium motibus opposi-
15 tis, aliud tamen bene potest.
Item, nota quod calor causatus a sole2 cau-
satur ab eo immediate, sicut a causa totali vel saltern partiali.
Item, notandum quod color ponitur causari in
medio3, non propter visionem, sic scilicet quod sit causa par-
20 tialis respectu actus videndi, et hoc quando est in gradu remisso,

1-4 Item... insuficientes trp.p. potest (liti. 15) AP, om. E 1 Item] praeterea AP
nec1] non FGZ 1-2 quaiitas] quantitas A 2 quia] in add. FGZ nullo] nec D sentiri]
fundari FGZ 3 qualitatis om. FGZ Philosophus] in qualitate add. DFGZ 5-17 Si...
partiali om. B 5 agens] magnes E, naturale add. L aliquid] aliud Z 6 trahit] retrahit D
sursum2] et add. Z si2] sit add. CZ 6-7 sursum2... trahit om. E 7 aliis] differentiis loci
oppositis add. L 9 idem] illud CDE, medium add. D . ponendo] huiusmodi add. L 10 natu¬
ralis] activum naturale L 11 ilia propositio] haec auctoritas GZ, del. F agens] naturale
add. L 12 motivum] motuum AG 13 Sed] si CD 13-14 potest] naturaliter add. Z
14 se] per se D, om. Z 14-15 oppositis] contrariis DEL 17 saltern] sicut a causa add. AP
18 notandum] nota EP, om. FGZ ponitur] potest AEP 18-19 quod... non] est quod licet
posuerit colorem causari in medio, hoc tamen non posui L 18-20 Item... remisso] Color
etiam in medio non ponitur propter actum videndi B 19 visionem] causandam add. L
20 actus] alicuius E quando] non videtur, sed solum add. L

l Cf". supra, q. 3 (p. 118, lin. 1-5). 2 Cf". supra, q. 2 (pp. 54s.).
3 Supra, pp. 52ss., 59-64, 66s. et 78-94.
142 LIBER III QUAEST. IV

sed propter experientiam, quia 1 ad sensum patet quando radius

transit per corpus perspicuum, quod causatur color in parte op-
posita. Et ille color potest causare actum videndi partialiter, sicut
color in corpore denso. Sed non ponitur ille color ad videndum
alium colorem, quia impedit visionem alicuius alterius coloris, 5

sicut patet ad sensum. Quando autem non apparet sensibiliter

talis color, tunc non est necessitas ponendi colorem propter actum
videndi, quia nec est causa partialis actus videndi, sed ipsemet co¬
lor in obiecto distante, nec est ratio repraesentativa alicuius coloris.
Ideo generaliter, quando non apparet color in medio, tunc non 10

oportet ponere colorem nisi sit aliqua alia experientia praeter

actum videndi inducens ad hoc.
Item, notandum quod in motu proiectio-
n is 2 est magna difficultas de principio motivo et effectivo illius
motus. Quia non potest esse proiciens, quia potest corrumpi exsis- 15

tente motu; nec aêr, quia potest moveri motu contrario, sicut si
saggita obviaret lapidi. Nec virtus in lapide, quia quaero: a quo
causatur ilia virtus? Non a proiciente, quia agens naturale aequa-
liter approximatum passo aequaliter semper causat efFectum. Sed
proiciens, quantum ad omne absolutum et respectivum in eo, po- 20

1 patet] quod add. ADLPZ quando] cum C, quamdiu Z 1-3 quando... opposita
om. AP 2 transit] pertransit E corpus] vitrum L perspicuum] sphericum FGZ, coloratum
L quod] quia EZ
, 4 ponitur] potest AP ille] ibi E 5 impedit] aliam add. E alicuius]
actus E 7 ponendi] talem add. CD propter] per E 8 partialis] alicuius add. D
9 distante] distincto P nec est] ubi C 13-16 Item... motu] De principio etiam motivo motus
proiectionis lapidis, de quo tactum est etiam supra, est magna difficultas. Quia non potest esse
proiciens, quia potest non esse quando motus proiectionis adhuc est B 14 principio] prius D,
primo G, corr. G2 15 esse] poni ipsum L 16 moveri] movere CD 17 virtus] aliqua
add. B 18-19 aequaliter] naturaliter A 19 passo] passivo Z

1Loco 'quia... hoc (lin. 12)', codex B scribit: «quia ita intensus est ali-
quotiens quod videtur color in medio non est causa partialis actus videndi
quando est in gradu remisso, quia non est causa actus videndi nisi quando per
se videtur. Unde ipsemet color in obiecto distante est causa visionis, nec
color in medio est ratio repraesentativa alicuius coloris ». 2 Cf. supra,

q. 2 (p. 66, lin. 2-10).

 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAE DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 143

test aequaliter approximari lapidi et non movere sicut quando

movet. Potest enim manus mea tarde moveri et approximari ali—
cui corpori, et tunc non movebit ipsum localiter. Et potest velo-
citer et cum impetu moveri, et tunc approximatur eodem modo
5 sicut prius, et tunc causabit motum et prius non. Igitur ista virtus
quam tu ponis, non potest causari ab aliquo absoluto vel respectivo
in proiciente, nec a motu locali ipsius proicientis, quia motus lo-
calis nihil facit ad efFectum nisi approximat activa passivis, sicut
supra saepe dictum est. Sed omne positivum in proiciente aequa-
10 liter approximatur proiecto per motum tardum, sicut per velo-
cem. Ideo dico quod ipsum motivum in tali motu post separatio-
nem mobilis a primo proiciente est ipsum motum secundum se,
et non per aliquam virtutem absolutam in eo nec respectivam,
ita quod hoc movens et motum est penitus indistinctum.
is S i d ic a s quod efFectus novus habet aliquam causam, sed
motus localis est efFectus novus, dico quod motus localis non
est efFectus novus absolutus nec respectivus, et hoc negando 'ubi',
quia non est aliud nisi quod mobile coexsistat diversis partibus
spatii, ita quod cum nulla una coexsistat dum contradictoria veri-
20 ficantur. Unde licet quaelibet pars spatii quam transit mobile sit
nova respectu mobilis transeuntis, quatenus mobile nunc transit

2 enim] esse AP mea om. ACD tarde moveri] tarde movere FG, om. (lac.) D
2-5 Potest... non] Puta si lente vel tarde approximetur, non causabit motum, et tamen ita ap¬
proximatur tunc sicut prius quando causavit motum B 3 movebit ipsum] manebit E
4 et* om. EL cum] tamen D impetu] specie A approximatur] approximari E eodem] eo Z
,

6 potest causari] causatur L 7 in] re add. D ipsius] post D 8 nisi] quod add. AP ap¬
proximat] approximare FGZ, approximationem B, approximatum L activa] actuum B pas¬
sivis] passis CL, cum passivo B 9 supra] prius FGZ, om. ADP positivum] positum Z
10 approximatur] obiecto add. E per2] motum add. EL 11 motivum] movens BFGLZ,
motum A post] potest C, per E 12 ipsum] ipsummet ADLP 13 nec] vel C, om. Z
15 causam] novam vel noviter applicatam sibi, si causetur naturaliter add. L 15-16 sed... novus
om. AP 16 novus] noviter L est... localis2 om. (horn.) D 17 nec] vel BDL ubi] ut C,
om. D 18 quia] localiter moveri add. L nisi quod] quam A, om. P mobile] successive
add. L coexsistat] coexsistit BCE, coexsistet D, coexsistere APL 19 coexsistat] coexsistit
BC dum] donee G, quaecumque duo add. L contradictoria] non add. Z 20 quaelibet]
cuilibet L, om. DE pars] parti L 20-1 (p. 144) sit... non] noviter in transitu coexsistat L
21 respectu] alterius add. G, con. in illius G2
144 LIBER III QUAEST. IV

per illas partes prius non, tamen nulla pars est nova simplici-
et
ter. De hoc dictum est alias1. Mirabile enim esset si manus
mea causaret aliquam virtutem in lapide per hoc quod motu lo-
cali tangit lapidem.
Item, notandum quod haec est vera secundo modo di- s
cendi per se 'color est visibili s'2, non quia visibilitas
dicat ahquod accidens inhaerens visibili, sicut nec intelligibilitas
dicit aliquod accidens inhaerens intelligibili. Nam illud quod p u-
r u m nihil est, potest intelligi, sicut Sortes quem
aliquando vidi, si adnihilaretur, nihilominus possum intelligere 10

Sortem, tamen illud quod intelligo est purum nihil. Eodem modo,
purum nihil posset videri oculo corporali si vide-
rem aliquod obiectum intuitive et Deus destrueret illud obiectum
et conservaret visionem meam, tunc viderem purum nihil. Et
per consequens nec intelligibilitas nec visibilitas dicit aliquod ac- 15

cidens absolutum vel respectivum inhaerens intelligibili vel visi¬

bili. Ideo tarn visibile quam intelligibile dicit conceptum conno-
tativum, ita quod 'visibile' prout praedicatur de re visa secundo

1 pars] illarum partium L, non add. Z est] ibi add. B 2 De... alias] ut supra dictum
est B, sicut supra patuit quaestione de motu L alias om. FZ esset] est AP, om. B 3 aliquam]
aliam E lapide] et add. E 3-4 motu locali] in motu L 4 lapidem] ita causaret approxima-
ta lente sicut impetuose add. B 5 Item] ideo C 6 quia] quod BFGZ visibilitas] visi-
bilis C, infinitas D 7 dicat] dicit ACEP, sit B aliquod accidens] aliquos actus A visibili]
colori B . sicut] sic AP intelligibilitas] intellectualitas Z 8 dicit] est B inhaerens] in B
Nam illud] quia B 8-9 Nam... intelligi om. A purum] pure C 9 quern] quod E
9-11 sicut.,. nihil] sicut si viso Sorte Deus adnihilaret Sortem, adhuc posset intelligi B 10 ad¬
nihilaretur] adnihiletur G 11 Sortem] et add. EFGZ Eodem modo] similiter E, et modo C
12 posset videri] possum videre FGZ oculo corporali] corporaliter L, om. B 12-13 viderem]
videmus F 13-14 destrueret... et*] destructo obiecto B destrueret... nihil] conservaret vi¬
sionem adnihilando obiectum L 14 viderem] videre A, videret P 15 intelligibilitas] in¬
tellectualitas Z dicit] est B, dicunt GZ 15-16 aliquod... respectivum] aliquid B 16 vel2]
nec FZ, et B 17 Ideo... dicit] sed utrumque est B conceptum] compositum FG, con. G2
18 ita quod] quia B praedicatur] probatur CG, dicitur E 18-1 (p. 145) ita... significans]
praedicabilem per se secundo modo de re visa vel intellccta, significantem principaliter rem
visam vel intellectam, sive sic sive non, et connotantem L , prout... significans] significar
rem visam connotando B

i Ockham, Quaest. in IISent., q. 7 (OTh V, 119s.). 2 Supra, p. 71.

 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAE DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 145

modo quidam connotativus significans principaliter

est conceptus
rem visam, et connotat actum videndi. Et intelligibile similiter.
Et sic patet ex intentione Philosophi quod conceptus con¬
notativus potest aliquando dici passio et praedicatur secundo modo
5 de re aliqua. Eodem modo est 'vero', 'bono' et 'uno', quae ponit
Philosophus, IV Metaphysicae f passiones entis, quia 've-
rum' significat omnia entia de mundo sicut facit 'ens', et conno¬
tat actum intelligendi.
Si dicas: si connotatum sit secundarium significatum non
10 primarium, cum actus intelligendi sit unum ens, igitur 'verum'
quantum ad principale significatum significat actum intelligendi,
igitur non connotat:
Respondeo: dico quod idem potest esse principale sig¬
nificatum alicuius conceptus vel vocis et connotatum, sed diver-
is simode, quia est principale significatum indeterminate et est con¬
notatum determinate. Sic in proposito 'verum' significat omnia
entia indistincte et indeterminate, quia non plus unum quam aliud.
Et per consequens significat indistincte principaliter actum intelli¬
gendi, sed connotat determinate eundem actum. Unde ad scien-
20 dum quid est connotatum alicuius conceptus vel nominis, acci-
piamus defmitionem exprimentem quid nominis, et tunc aliquid
1-5 principaliter... aliqua] actum videndi vel (intelligibile rem intellectam connotando
add. D) intelligendi BL 2 connotat] connotans AP similiter] sic A 4 praedicatur] pro-
batur C 5 aliqua] ilia FGZ vero] verbo D, om. P et om. ACDEP 6-7 quia verum]
verum enim BL 7 entia de mundo] entia mundi FGZ, deinde P sicut fâcit] quod signi¬
ficat CE 9 dicas] quod add. D si2] quod EG 9-12 connotatum... connotat] significet
principaliter omnia entia, ergo et actum intelligendi; ergo non connotat actum ilium quia secun¬
dário significet ipsum BL 10 sit] sicut C 13 Respondeo] et add. E dico om. BDL [|
idem] non C 14 vel vocis] voluntatis Z et] vel D, tamen add. BL connotatum] connotatux
C, notatum A, et secundarium significatum eiusdem add. BL 14-15 alicuius... significa¬
tum om. (horn.) E 16 verum] unum EP 17 et] ut A indeterminate] determinate AC
18 significat] infinite add. F indistincte] indeterminate Z principaliter] unum add. FZ
19 actum] et distincte BL 19-4 (p. 146) Unde... accipiamus] Et hoc est quia illud est
principale significatum connotati quod ponitur in definitione quid nominis eius in recto, et illud
connotatum quod ponitur in ea (eadem L) in obliquo (aliquo B) BL

l Aristot., Metapk, IV, c. 2 (1003b 22-23); cf. OTh II, 321s.

Ockham, Opera Theol. VI 10
146 LIBER III QUAEST. IV

ponitur ibi in aliquid in obliquo. Illud quod ponitur in

recto,
recto est significatum principale nominis vel conceptus, et quod
ponitur in obliquo est connotatum.
Exemplum: accipiamus defmitionem exprimentem quid no-
minis 'veri' quae est ista: 'verum est illud reale, quidquid sit, 5

quod potest intelligi ab intellectu', et 'bonum est illud quod po¬

test concupisci a voluntate'. Haec pars 'res aliqua quae potest
intelligi' ponitur in recto, et intellectus et voluntas in obliquo. Et
ideo intellectus et voluntas sunt connotata. Unde illud dicitur
connotatum, quod est totaliter extrinsecum alicui significato 10

principali conceptus vel vocis.

Item, notandum quod speculum1 est causa partia¬
lis visionis quae causatur mediante speculo, et eodem modo pupilla
quando aliquid videtur in ea per reflexionem.
Item2, nota quod Auctor Perspectivae 3 dicit quod corpus is

magnum coloratum, si ponatur super visum, bene impedit ne

totum corpus videatur, sed non impedit quin pars videatur. Exem¬
plum patet ad hoc de panno tenui, mediante quo aliud corpus
1 recto] et add. C aliquid] quam A ponitur2] in obliquo est connotatum add. D
2 significatum] signatum E 4 defmitionem exprimentem] definitio autem BL 5 quae
est ista] haec est BL est2] et C reale... sit om. BL 6-11 et... vocis] ubi hoc quod est
aliquid vel aliqua ponitur in recto, et intellectus vel actus ipsius in obliquo. Similiter est de
res
bono respectu voluntatis et actu volendi. Unde intellectus et voluntas sunt connotata per verum et
bonum BL 7 concupisci] concipi D Haec] hie AE pars] quod dico E, om. AFGZ 8 ponitur]
posita E recto] et est significatum principale add. FGZ 8-9 EtL., voluntas] quae FGZ
14 reflexionem] et repraesentatur add. BL, vel compressionem add. E 16 coloratum] videatur
add. A bene] totum D, om. ACP 17 impedit quin] intendit quando A videatur] vi¬
"

detur A, sed non impedit add. D 18 patet om. FZ aliud] aliquod ACEFGZ

Loco 'Item... alteratione' (lin. 12 - p. 148, lin. 12), codices B et L

1
hie ponunt quoddam 'notandum' circa repraesentationem obiecti in speculo.
In editione quidem Lugdunensi (Lib. II, q. 26 T) istud 'notandum' occur-
rit post verba 'ab ilia alteratione' (infra, p. 148, lin. 12), sed in reliquis
codicibus qui id habent, scilicet in ACDEP, scribitur ut pars ultima cuius-
dam quaestiunculae quae vocabitur 'Brevis discursus de peccato originalis'.
Quapropter, sequentes dispositionem apud codices, hoc 'notandum' ponemus
in OTh VIII. 2 Cf. supra, pp. 57s., 68, 49-97. 3Ibn al Hasan,
Optica, I, c. 7, n. 37 (ed. Basileae 1572, p. 22).
 UTRUM POTENTIAE SENSITIVAE DIFFERANT AB ANIMA ET INTER SE 147

coloratum potest videri 1. Et si dicas quod ibi sunt foramina,

contra: idem potest fieri mediante corpore denso si sit per-
spicuum, puta si lapis ponatur super oculum — lapis dico specta-
culi — adhuc posset videre mediante eo, et tamen ibi nullum est
5 foramen et est coloratum. Et hoc est verum si palpebra sit aperta,
et omnia aha bene disposita. Et eodem modo est si color in gradu
remisso sit in aêre contiguato pupillae, tunc ille aêr est colora-
tus, et ibi corpus coloratum ponitur super visum et tamen non
impedit visionem aliorum, licet forte sui ipsius.
10 Item, notandum quod videns non posset discernere distan-
tiam inter duo corpora colorata, nisi medium videretur, et esset
causa partialis respectu actus videndi.
Item, quod in sensu et intellectu est ita vera
alteratio sicut in corpore extra, quia sicut in corpore per
is alterationem adquiritur una qualitas et deperditur altera, ita in
intellectu quando aliquis movetur de habitu erroris ad habitum
scientiae. Et sicut ibi sunt duae alterationes ordinatae, quarum
prima est deperditiva et alia adquisitiva, ita in intellectu alteratio
qua corrumpitur habitus erroris est deperditiva et alia vere adqui-
20 sitiva, et est vere motus sicut alius in corpore. Cuius ratio est, quia
quando aliquis diu stat in consideratione alicuis rei et non in
consideratione alterius, magis inclinatur alias ad intelligendum
1 Et om. FGZ 2 mediante] isto add. G 2-3 perspicuum] sphericum D 3 lapis]
vel vitrum add. E dico] vero E 3-4 spectaculi] spracli (?) CE, speculi DFGZ 4 videre]
videri E 5 et est coloratum mg. G2, om. FZ palpebra sit aperta] palpebrae sint apertae E
6 disposita] disponantur AC si] quod E, de C color] colore C 7 remisso] si add. C
contiguato] contingente FGZ pupillae] principale DFGZ, con. G2, om. E 8 tamen] tunc E
non om. AEP 9 licet] sed CE 10 notandum] est add. FGZ 10-11 distantiam] di-
stinctionem C, distincta vel distantiam E, distinctam P 11 videretur] videtur E 13 quod]
quia A et] in add. GZ 14 extra... corpore2 om. (horn.) C 16 ad] in FGZ 18-20 ita...
adquisitiva om. (horn.) ACP 19 qua] per quam DFZ 20 alius] in alio E, om. A 21 aliquis]
aliquid ADFGP rei om. ACDP et non] sive etiam Z, om. FG

1Idem exemplum invenitur apud Rogerum Bacon, Opus Maius, par.

V. Perspectiva, par. 2, dist. 3, cap. 2, ed J. H. Bridges (Oxford: Clarendon
Press, 1897, pp. 105-106); cf. supra, p. 90.
148 LIBER III QUAEST. IV

primam rem quam secundam. Sed hoc non posset esse nisi quia
habitus intensior generatur ex primo actu quam secundo. Sed
qua ratione partes istius habitus per quas est intensior alio gene¬
ratur in una parte temporis, et in aha, cum sit idem actus omnino
numero in toto illo tempore. Igitur per ilium unum actum multae s
partes illius habitus generantur successive, et per consequens est
ibi vere motus alterationis.
Sed quid dicemus ad Philosophum, qui negat ibi al-
terationem? Respondet Commentator, II De anima b
quod ibi non est alteratio quae est corruptio patientis sicut est in 10

elementis. Et ideo dicit Philosophus quod est ahud genus

alterationis ab ilia alteratione.

1 posset] potest E 2 generatur] est generatus E ,j quam] ex add. Z 3 qua ratione]

quare DEF j alio] alius C, om. A 3-4 generatur] generatus E 4 et] non add. EZ n cum]
omni C 5 Igitur] quia Z 7 motus] motum C 8 Sed] sicut D, si sic E, et FGZ il
negat] vocat D 9 Respondet] Respondeo dico C 11 elementis] electis C, mobilitatis D j
Et om. ACDP ideo] sicut A Philosophus] Plato C ,, est] ibi add. Z

1 Aristot., De anima, II, c. 5, t. 57 (417b 6-7) et Averroes, ibidem, t. 57

(ed. F. S. Crawford, p. 217).
 QUAESTIO V
UTRUM IN BEATA VlRGINE FUERIT FOMES PECCATI 1

Hie duo facienda. Primo videndum est quid sit fomes,

sunt
et quomodo remansit in beata Virgine et quomodo non. Secundo
s quomodo beata Virgo fuit impeccabilis.

[Art. I: Quid est fomes?]

Circa primum dico quod fomes peccati

aliqua qualitas est
corporalis inclinans appetitum sensitivum delectabiliter veJ trista-
biliter ad actum intensiorem quam sit secundum rectam rationem
10 eliciendus. Ex hoc patet quod iste fomes non est appetitus sensi-
tivus: turn quia fomes non remansit in Christo ante resurrectio-
nem nec post, appetitus autem sensitivus mansit; turn quia iste
fomes non erit in beatis post resurrectionem nec erat in primis
parentibus, sed infligebatur primis parentibus propter eorum pec-
is catum, et per hoc consequitur in aliis. Appetitus autem sensiti¬
vus fuit in eis ante peccatum sicut post. Quod autem fomes sit
quaedam qualitas patet, quia recipit magis et minus, quia unus
3 duo... facienda] quia add. Z, om. DL sit] est ABCP 4 quomodo2] quando C
5 quomodo] quando C 7 peccati om. FG aliqua om. AP 8 corporalis] in carne DELZ,
carnalis CEÿP 9 sit] fit AP, deberet elici DL 10 eliciendus] eliciendo AP, eligendus F,
om. DL 11 remansit] manet ABCPZ, erit D, remanet E 11-12 ante... mansit] post resur¬
rectionem nec unquam forte fuerit in eo; appetitus sensitivus fuit et mansit (manifestum D) DL
12 autem] tamen FG ,, mansit] manet ABCPZ 13 erit] est FG beatis] Sanctis D 14 in¬
fligebatur] in add. BFZ primis parentibus2] eis CE propter] primum add. E 14-15 sed...
aliis] in statu innocentiae DL 15 per] propter E 16 ante] aliquod add. A sicut] et
DL post] prius P 17 patet] probatur E

i Cf. Ockham, Quodl. Ill, q. 11 (OTh IX, 243-246).

150 LIBER III QUAEST. V

homo plus inclinatur ad actum appetitus sensitivi quam alius, et

idem homo plus inclinatur uno tempore quam alio ad ilium actum,
sicut quilibet experitur in se. Quod autem inclinet delectabiliter
patet, quia ideo vocatur a Sanctis et doctoribus: li¬
bido, cupido, voluptas, concupiscentia. Quod autem inclinet tris— 5

tabiliter patet, quia sicut concupiscere est cum delectatione, sic

irasci est cum dolore. Ideo dicit Augustinus, De Baptismo
Parvulorum 1 : « Languor iste tyrannus est qui movet ad mala de-
sideria ». Et ex ista auctoritate patet quod inclinat appetitum con¬
tra iudicium rationis. io

Sed dubium est utrum iste fomes fuit ablatus a beata

Virgine vel non:
Respondeo quod fomes peccati fuit totaliter ablatus,
quia fomes peccati connotat actum peccandi qualem non potuit
habere. Sed fomitem simpliciter auferri potest intelligi tripliciter: is

Uno modo quod non possit inclinare voluntatem contra

iudicium rationis ad aliquem actum. Et sic fuit ablatus, quia
quantumcumque potuit inclinare ad aliquem actum quia ilia qua-
litas remansit in parte sensitiva, tamen aliquis habitus fuit in vo-
luntate ratione cuius ilia qualitas non potuit earn inclinare contra 20

iudicium rationis. Quinimmo, actus ille ad quern ilia qualitas

2 idem] ille D, ideo F ,, ilium] alium C, hoc L 2-3 inclinatur... se] ad istud quam ad
aliud etc. D 3 inclinet] inclinat E 4 vocatur] negatur A et doctoribus] patribus E
5 inclinet] inclinat E, ad quosdam actus add. DL 6 sic] ita D 8 movet] manet D
9 inclinat] movet APZ ! appetitum om. DL 11 iste] tunc L fuit ablatus a] mansit in DL
ablatus] abstractus BF, vel ablutus add. F 13 Respondeo] secundum dubium est D, dicen-
dum L ;j fomes peccati om. FG fuit... ablatus] non mansit in ea DL totaliter] ablutus et
add. FG ablatus] abstractus B 14 quia] quod add. D, quod dico add. L , connotat] denotat E
peccandi] peccati ACDP | potuit] potest F 15 Sed... auferri] de fomite autem simpliciter
loquendo, fuit (an fuerit L) ei ablatus totaliter DL tripliciter] dupliciter BF, multipliciter DL
16 quod non] quantum ad hoc quod non (omnino D) DL possit] posset DL, possunt E
17 sic] fomes peccati add. Z quia] quod C 17-18 Et... actum] Et dico quod sic DEÿL
18 quia] sunt A, licet add. DL 19 remansit] manserit D, mansit L 20 ratione] res-
pectu D 21 Quinimmo] quin D

Potius August., De verbis

1 Apostoli, scrmo 30, c. 5, n. 6 (PL 38, 190;
CCSL 41, 386).
 UTRUM IN BEATA VIRGINE FUERIT FOMES PECCATI 151

inclinabat, moderabatur per aliquid in voluntate. Ista autem abla¬

tio potest dupliciter intelligi: vel in prima sui sanctificatione, vel
in secunda.
In prima fuit iste fomes ablatus, puta in eius conceptione
s quando infundebatur anima eius, ne indinaret voluntatem eius ad
peccatum mortale, sed non quin potuit inclinare voluntatem ad
peccatum veniale.
In secunda sanctificatione, scilicet in conceptione Salvatoris,
fuit totaliter liberata a fomite non quin remansit ilia qualitas, sed
10 sic quod non potuit inclinare voluntatem ad aliquem actum pec-
cati mortalis vel venialis. Et ex isto sequitur quod ante concep-
tionem Salvatoris potuit peccare venialiter beet non mortabter,
sed post non.
Alio modo potest intebigi 'simpliciter auferri', ita quod
15 non inebnet ad abquem actum quern non posset voluntas sequens
rectam rationem suspendere et impedire simpliciter ne talis actus
contra rectam rationem ebeeretur. Et isto modo fuit ablatus in
secunda sanctificatione.
Tertio modo1 potest intelligi 'simpliciter auferri' sic

1 moderabatur] sufficienter add. DL 1-13 Ista... non] Auferabatur (igitur illae add. L)
fomes ab ea (beata Virgine L) ut non inclinaret voluntatem eius ad peccatum aliquod mortale (et
add. D) (a principio nec etiam add. L) veniali (veniale L, a principio vel in secunda sanctificatione
eius, id est add. L) in conceptione Filii sui DL 2 dupliciter] tripliciter B 4 ablatus] ab-
stractus B, ablutus F 5 eius] corpori B ne] nec E voluntatem] potestatem P 6 potuit]
potest E 6-7 mortale... peccatum] mortale, sed tamen adhuc potuit ad B, om. (hom.) A
7 veniale] inclinare, sed add. B 8 scilicet] puta B, id est C Salvatoris] ipsa add. G, ita add. E
9 a] ab isto B remansit] remanserit BG 10 sic] dico A non] numquam B potuit] potest E,
earn add. B 10-11 aliquem... venialis] quodcumque peccatum mortale vel veniale B 12 licet]
sed ACPZ 14 ita] fomitem B, illud D 15 inclinet] inclinat ACFGPZ posset] possit BL,
potest Z 16 rationem] omnino add. B impedire] imperare D 16-17 simpliciter... eli-
ceretur om. B 17 rectam] talem FG rationem] omnino add. AEFGPZ, non add. ACFGP
eliceretur] eliceret AC isto modo] sic DL fuit] sibi add. L ablatus] abstractus B 19 Tertio]
secundo EF

l Hie passus, scilicet 'Tertio modo... viator (p. 152, lin. 11)' allegatus est

a Magistris in processu Avenionensi, redactionis secundae, paucis mutatis;

videlicet loco 'sine omni' (p. 152, lin. 2) textus Magistrorum habet 'cum' et
152 LIBER III QUAEST. V

quod non posset inclinare ad aliquem actum sine omni inoboedien-

tia ad rationem et voluntatem, et sine omni rebellione. Et sic
non fuit omnino ablatus, nec in prima sanctificatione nec in se¬
cunda, quia talis qualitas inclinat ad sitim et famem et somnum
et alia similia. Et talia non fuerunt in sua potestate, quia non fuit 5

in sua potestate sitire vel esurire, sed tamen ipsa cohibuit tales
motus quantum potuit. Et si non potuit nec fuit negligentia vo¬
luntatis, in nullo peccavit, quia tales motus quicumque ut prae-
cedunt actum voluntatis, nullo modo habent rationem peccati.
Isto modo potest concedi quod fomes fuit in Christo quamdiu 10

fuit viator, quia ilia qualitas fuit in eo, sed non inclinabat ad ali¬
quem actum peccati nec mortalis nec venialis, [nec] potentials
nec actualis, sed tantum ad actus naturales inclinabat in quibus
conveniebat cum aliis hominibus. Sed post resurrectionem non fuit
in eo, nec erit in aliquo beato. is

1 posset] possit B, potest EZ 1-2 inoboedientia] oboedientia DE 2 volunta¬

tem... rebellione] rebellionem D voluntatem] contra oboedientiam. voluntatis et intellectus
add. B 3 omnino om. BE ablatus] abstractus B, ablutus F, absoluta D sanctificatione]
sanctitate D 4 inclinat] inclinatur Z ad sitim] etsi cnim in A 5 alia similia] huiusmodi B,
alia talia E Et2... potestate] quae vitare omnino non fuit in potestate beatae Virginis B talia]
tamen E 5-6 quia... esurire] quin scilicet sitiet et esuriet DL, etc. add. EFG quia... potestate
om. E 6 sed] et E tamen] de fomite in Christo add. P ipsa] ipse E 7 motus] in add. B
potuit] potuisset L nec] non D fuit] fuisset L 8 peccavit] peccasset DL quicumque]
sunt add. B, sint add. G 8-9 praecedunt] praecedent E 9 voluntatis] vel ut non sub-
sistunt voluntati add. DL peccati] et add. DL 10 potest] forte posset DL quamdiu] in
quantum B 11 quia] ita scilicet quod D, probatur sic L inclinabat] inclinat EG, inclinarei
nec inclinarei eum F 11-13 inclinabat... tantum] potuit inclinare nisi B 12-13 nec1...
actualis sic FG, venialis vel actualis ACEP 13 tantum] tamen F ad] aliquos add. Z , natura¬
les] inclinat vel eum add. FG inclinabat] inclinat E, inclinabit Z, om. BDL 14 cum] ei
add. G resurrectionem] omnino add. B
'
15 eo] nec est add. FG nec... beato] cum corpus
glorificatum assumpsit Z beato] facto B

post 'sanctificatione' (lin. 3) additur 'Virginis'. Hanc opinionem Guillelmi

reputaverunt Magistri 'falsam et fictitiam' in prima redactione, 'erroneam'
vero in secunda redactione; cf. J. Koch, « Neue Aktenstiicke » RTAM VIII
(1936), p. 179.
r

UTRUM IN BEATA VIRGINE FUERIT FOMES PECCATI 153

[Art. II: Quomodo Beata Virgo fuit impeccabilis?]

Circa secundum apparent duae difficultates. Una,

quomodo beata Virgo fuit impeccabilis, nullus actus velcum
habitus excludat omne peccatum nisi beatificus. Alia, quomodo
5 potuit mereri si fuit impeccabilis et non potuit flecti ad malum.
Quantum ad primam dico quod nullum habitum nec actum
habuit qui potuit excludere omne peccatum tarn commissionis
quam omissionis. Et si non potuit committere actum malum,
tamen potuit cessare ab actu bono et sic peccare peccato omis-
10 sionis quantum fuit in se. Ideo dico quod habuit aliquem habitum
inclinantem ad actum bonum et retrahentem a maio, et Deus sic
ordinavit quod sibi coassisteret, coagendo immediate sicut causa
partialis sicut facit in omni actione, sicut dictum est in s e-
cundo1, coagendo ad omnem actum bonum et non coegit
15 ad actum malum. Et quia nullus accus potest elici a causa secunda
nisi concurrente causa prima immediate, ideo potuit bene agere
et non male, nec peccare peccato commissionis, quia Deus
concurrit ut causa partialis in actu bono et virtuoso, non in
malo et vitioso.
20 Sed quomodo tunc potuit mereri? Dico quod licet ex parte
habitus habuit pronitatem ad bonum et non ad malum, et Deus
coopcrabatur sibi ad bonum et non ad malum2, tamen in omnibus

3 quomodo] quando C 4 nisi beatificus] in viatore B, a beatis CFG . Alia] secunda

difficultas B, secunda DL 5 et] ita quod D 8 Et si] propter quem DL 9 sic]
ita DL 10 quantum] quae C fuit] fuisset DL habitum] actum non C 11 actum
om. DL a] ab actu C 12 coassisteret sic DL, Brass. 3512, coexsisteret codd. sicut] quod C
13 in1] et C 13-14 sicut2... coagendo] creaturae, et sic coegit ei B 14 ad om. AP
coegit] coagit E, ei add. B 14-15 non... ad] ad nullum DL 15 Et quia] quia igitur DL
18 virtuoso om. BFG non] et AP in] actu add. B et2] nec FG 20 quod] quia add. L
21 habitus] Dei D habuit] habeat E malum] et vitiosos add. D, sive vitiosum add. L Deus]
etiam sicut add. DL 21-22 et2... malum in imo f. G2, om. (horn.) F

1Ockham, Quaest. in IISent., qq. 3-4 (OTh V, 62-63). 2 Haec opinio

Inccptoris citata est a Gualtero Chatton, In III Sent., d. 3, q. 1, a. 2: «Dicere-
154 LIBER III QUAEST. V

actibus bonis dimisit propriae libertati ut libere et contin-

earn
genter posset omnes actus bonos elicere, et sic meritorie, ita quod
potuit bonum actum elicere et non elicere, licet non malum, et
per consequens eliciendo bonum actum merebatur.
Sed tunc est dubium utrum fuit peccabilis peccato 5

omissionis? Videtur quod sic, quia potuit cessare ab omni actu

bono in quo potuit mereri, et tenebatur tunc ilium actum elicere,
igitur etc.:
Respondeo: potuit cessare ab omni actu meritorio
quando tenebatur ilium actum elicere, aliter ille actus non esset 10

in potestate sua. Et si aliquando cessaret quando tenetur istum

actum elicere, Deus statim concurrisset ut causa totalis ad cau-
sandum ilium actum ne ipsa peccaret peccato omissionis.
Si quaeras utrum per ilium actum causatum totaliter a
Deo meruisset, d ic o quod non, quia ille actus non fuit in sua 1=

potestate, eo quod totaliter causatur a Deo, quod tamen requi-

ritur ad hoc quod actus sit meritorius. Vel potest dici quod me¬
ruisset per ilium actum, quia licet non potuisset istum actum
elicere, tamen ab isto actu potuisset cessare, quia alium actum
bonum circa illud obiectum elicere. Et tunc Deus subtraheret 20

2-3 et... elicere1 om. (hom.) L et... elicere2 om. (hom.) D 2-10 et.. elicere oni. (hom.) AP
3 licet] sed B malum] maios D 4 bonum] bonorum D 5 fuit peccabilis] fuit im-
peccabilis C, potuit peccare DL 6 potuit] per te add. DL 7-8 in... etc.] virtuoso per
quern mereretur, ideo etc. D, per quern meretur et poterat teneri ad aliquem actum bonum eli—
ciendum L 11 Et] sed Z aliquando] de se add. DL cessaret] cessasset DL, cessare voluisset FG
11-12 quando... elicere om. ABCEFGPZ 12 concurrisset] concurrere A, concurreret CEPZ,
et supplementasset add. D, et supplevisset add. L causa] partialis vel add. E 13 peccaret]
peccasset D 14 causatum] creatum A 15 Deo] ipsa add. C meruisset] meruerit AP,
meruit BCEFGZ fuit] totaliter add. Z 16 quod2] quia C tamen] non D 17 quod1]
ut D Vel] quod A potest] possit B 17-18 meruisset] meruit ABCEFGPZ 18 ilium]
huiusmodi L potuisset] possit AP, potuit BCEFGZ 18-19 non... elicere] ilium non
causasset D, vel non causasset ilium add. L 19 actu om. DFGL potuisset] potest AEFGP,
potuit BCZ cessare] elicere E quia] et DZ, potuit add. L 20 illud] idem BCELZ subtra¬
heret] subtrahet ACEP

tur quod Deus voluit sibi cooperari ad actus bonos, non autem ad actus ma¬
ios » (cod. Paris Nat. lat. 15,887, f. 117va).
r

UTRUM IN BEATA VIRGINE FUERIT FOMES PECCATI 155

manutenentiam suam ab isto actu respectu cuius fuit causa to¬

talis, ad alium actum
et concurreret causandum circa idem obiec-
tum ut causa partialis. Et tunc si sufficit ad actum meritorium
quod voluntas possit cessare ab actu, licet non posset elicere actum,
5 tunc potest dici quod ille actus est meritorius. Si autem requiritur
ad actum meritorium quod eliciatur a voluntate creata totaliter
vel partialiter, tunc est dubium quomodo potest salvari a pec-
cato omissionis, quia licet habeat bonum actum causatum tota¬
liter a Deo, tamen ille non est meritorius secundum istam viam,
10 quia non est a voluntate creata et tenebatur pro tunc elicere ali-
quem actum bonum voluntatis, et per consequens meritorium,
et non fecit, igitur omisit facere quod tenebatur facere. Igitur
peccavit peccato omissionis. Nec, ut videtur, potest excusari per
ilium actum totaliter causatum a Deo.
is Si dicas quod Deus non causavit aliquem actum talem,
sed non permisit earn cessare ab actu bono prius elicito a volun¬
tate eius; et si ipsa aliquando cessaret quantum in ea fuit, tunc
Deus immediate et totaliter conservarei actum praecedentem et
sic non careret actu debito:
20 Sed contra hoc est eadem difficultas quae prius, quia si
Deus aliquo tempore quo tenebatur ilium actum elicere et con-

1 manutenentiam] manum E 2 et] ut FG concurreret] concurrisset D idem]

illud DF 3 si] sibi DC sufficit] sufficiat G 4 possit] posset BDG, libere add. DL, om. E
cessare] cesser E posset elicere] possit elicere EF, eliciat DL 4-6 quod... meritorium om.
(,horn.) C 5 requiritur] requiratur BFG 6 eliciatur] eliciebatur E eliciatur a voluntate]
eliciat eum voluntas G creata] et add. C 6-7 creata... vel om. DL 7 partialiter] sed
add. C est] esset G, om. CE quomodo] quando add. C potest] potuit CE, poterat D, pos¬
sit L a] vel quod non poterat peccare D, quando potuit peccasse L 8 causatum] creatum AZ
9 a Deo sic DLZ, om. reliq. codd. 10 pro tunc elicere] quod tunc eliceret D 12 et] si
add. FG facere2] habere Z 13 peccavit] peccasset DL omissionis] ita add. A Nec, ut
videtur] quod non potest tunc D, nec videri E, om. L potest] potuit CZ, tunc add. L
14 causatum] creatum Z 14-15 a... talem om. E 15 talem] totaliter add. BZ 16 cessare]
totaliter add. B ab] aliquo add. DFG 17 ipsa om. ABCEPZ cessaret] cessasset BDFGL
fuit] fuisset DGL 18 et1 om. DF conservaret] conservasset BDL 19 non om. BCDEFG
careret] creat A, caruit BCEP, caruisset DGL debito] detcrminato A 20 Sed om. ABCEPZ
quae] sicut F 21 tenebatur] ad add. D 21-1 (p. 156) conservare] ilium actum eliceret
add. Z
156 LIBER III QUAEST. V

servare totaliter conservaret, et voluntas sua non, igitur pro tunc

non fuit actus meritorius, quia ad actum meritorium non tantum
requiritur quod cliciatur a voluntatc sed quod conservetur ab ea.
[Aliter] potest dici quod Deus sic ordinavit quod non esset
obligata ad aliquem actum meritorium eliciendum pro quocum- 5

que tempore, sic quin si non eliceret, non peccaret quocumque

peccato. Et si hoc sit verum, tunc ista difFicultas soluta est.
Si dicas quod tunc beata Virgo non meruisset in tota
vita sua, respondeo: Deus forte ordinavit quod quando
eliceret bonum actum mereretur, quando autem non, tunc or- 10

dinavit quod non teneretur talem actum elicere meritorie, et sic

patet quod potuit mereri.
Aliter potest dici quod non est in potestate cuiuscumque
semper suspendere actum voluntatis simpliciter quin si praesen-
tentur voluntati multa obiecta, licet voluntas posset suspendere is

actum suum circa unum obiectum vel aliud, non tamen respectu
cuiuscumque. Et tunc Deus ordinavit quod obiecta ista multa circa
quae teneretur actum meritorium elicere, sibi obicerentur quando
teneretur — et obiecta forte mala — et tunc sibi cooperabatur ad
actum bonum et non malum. Et per istum actum meruit, quia 20

libere eliciebat actum circa istud obiectum quia potuit elicere in-
differenter circa aliud, et sic potest salvari in ea ratio meriti. Et
per multas alias vias. Quaere.

1 conservaret] conservasset FG et] non add. FG 2 non1] enim A, om. FG 5 obli¬

gata] adstricta AP 6 eliceret] eliciat D 7 Et] quia D 8 meruisset sic DL, meruit
reliq. codd. 9 respondeo... ordinavit] dicendum quod non sequitur, quia tunc potuit ordi-
nare L, dicendum est quod non D 10-12 quando... mereri] et si non eliceret, non tene¬
retur D, quern (?) tamen elicere meritorie tunc non tenetur L 11 teneretur] tenebatur BG
13 potestate] voluntatis creatae add. DL 14 si] tamen B 15 posset] possit L, potest Z
17 tunc] quod tunc forte DL circa om. ACP 17-23 obiecta... Quaere] si voluntati beatae
Virginis praesentarentur multa obiecta mala et bona, Deus vellet cooperari ad actum bonum
libere et meritorie causandum ab ea, sed non ad actum malum. Et sic in multis aliis niodis potest
salvari ratio meriti DL 18 teneretur] tenetur E meritorium] bonum Z elicere] obicere B
sibi] si ACP 19 teneretur] tenetur G et1] etiam C forte mala] formaliter in alia C sibi]
sic ABCPZ 20-22 non... indifferenter om. C 21 circa] tunc A 23 Quaere] posset
adhuc salvari meritum et ratio meriti in ea B
 UTRUM IN BEATA VIRGINE FUERIT FOMES PECCATI 157

[Dubla contra praedicta]

Sed contra ista sunt aliqua dúbia. Primo videtur

quod fomes non sit qualitas sic inclinans ad actum, quia omne
inclinans ad actum vel est obiectum vel potentia vel habitus in-
5 fusus vel adquisitus. Sed ista qualitas non est obiectum nec po¬
tentia — certum est; nec habitus infusus, quia Deus non infundit
habitum inclinantem ad malum actum sed tantum ad bonum;
nec est habitus adquisitus, quia ille generatur ex actibus. Fomes
autem in nobis praecedit omnem actum, licet non in primis pa¬
io rentibus.
Secundum dubium est utrum ilia qualitas sit in
carne vel in appetitu sensitivo distincto contra carnem.
T e r t iu m dubium est quia non videtur quod sit aliquis
habitus inclinans ad actum tristabiliter, quia de ratione habitus
is est delectabiliter inclinare. Item, voluntas fugit tristitias, igitur
nullus habitus in voluntate inclmat tristabiliter.
Quartum dubium est: per quid potest auferri fomes
ne inclinet voluntatem contra rectam rationem?

[SOLUTIO DUBIORUM]

20 Ad primum1 istorum dico quod non est generaliter ve-

rum quod omne inclinans ad actum est obiectum, potentia vel

3 sit] aliqua add. DE actum] ut dictum (praedictum L) est add. DL 5 nec] vel BDE
5-6 Sed... est om. A Sed... infusus om. P 6 nec] non est A, vel E infundit] infudit B
7 inclinantem] inclinativum D 9 licet] sed BF 11 Secundum... utrum] sed ubi tunc
est DL est om. BEFG sit om DL 12 distincto] ut distinguitur DL 13 dubium
om. ABCEPZ quia] quod E non om. D 14 habitus1] actus E, ponendus add. DL trista¬
biliter, quia] tristabilem et C 15 delectabiliter inclinare] ut sit delectabiliter inclinans B
16 tristabiliter] ad tristitiam DE 17 dubium om. BCEPZ 18 ne] ut non AP ne in¬
clinet] inclinans C 20 generaliter] universaliter FG 21 quod] quia AE

1 Supra, lin. 1-10.

158 LIBER III QUAEST. V

habitus. Nam cognitio actualis in inteUectu quodammodo incli-

nat voluntatem ut causa partialis respectu sui actus. Actus etiam
appetitus sensitivi inclinat quodammodo voluntatem sicut causa
partialis. Similiter [est] in operante virtuose, ubi virtutes in ap-
petitu sensitivo habent actus positivos, cuiusmodi sunt temperan- s
tia, fortitudo etc., et non negativos, cuiusmodi sunt humilitas,
paupertas, castitas virginalis etc. In talibus, quantum ad partem
sensitivam, est duplex inclinans. Unum causatum ex actibus vir-
tuosis vel vitiosis quatenus imperantur a voluntate, et illud sic
causatum ex actibus potest dici habitus. Et est aliud inclinans, non 10

causatum ex actibus, et illud est qualitas aliqua naturalis consequens

complexionem hominis ratione cuius dicimus quod unus magis
disponitur ad temperantiam, alius ad castitatem, tertius ad forti-
tudinem. Et sic patet ad primum.
Ad secundum1 potest dici quod illud inclinans sit in is

ipsa carne ut distinguitur contra appetitum sensitivum. Hoc pa¬

tet, quia illud potest aliquando esse calor. Patet etiam, quia ex
diversa dispositione qualitatum corporalium generantur actus qui
vocantur passiones in appetitu sensitivo. Sed constat quod tales
qualitates sunt in carne. 20

Ad aliud2 dico quod assumptum est falsum, quia de ra¬

tione habitus non est plus inclinare delectabiliter quam tristabi-

1 actualis] intellectualis E 2 sui actus] intellectus A, alicuius D etiam] et APZ,

similiter DL 3 voluntatem om. DE 4 ubi] sibi F, om. EZ virtutes] scilicet add. Z
5 positivos] positiones A 6 negativos] negationes Z, seu privativos add. DL 7 paupertas
om. APZ virginalis om. EFGZ 7-8 partem sensitivam] partes sensitivas E 8 inclinans]
inclinativum DL ex] talibus add. D 8-10 Unum... inclinans om. (hom.) C 9 vitiosis]
mediis A quatenus] qualiter FG, om. DL imperantur] temperantur Z, imperatum D 10 Et
est om. DL inclinans] seu inclinatum est ibi add. L 10-11 non... est] Et est etiam ibi habitus
non inclinativus, causatus ex actibus sed D 11 et illud est] scilicet L 11-12 consequens
complexionem] in complexione D 12 ratione] illud A, respectu FGP, om. Z cuius] quo Z
unus] iste BDEFG 13 disponitur] inclinatur FG tertius] alius C 13-14 tertius ad
fortitudinem] etc. FG 15 sit] est DFGL 16 ipsa om. CDL ut] vel B 16-17 patet,
quia illud] autem BFG 17 quia*] quod AEP, nam D, hoc L 18 actus] habitus E
22 inclinare] in eliciente A, inclinari E

1 Supra, p. 157, lin. 11-12. 2 Supra, p. 157, lin. 13-16.

 UTRUM IN BEATA VIRGINE FUERIT FOMES PECCATI 159

liter. Quod patet, quia sicut in voluntate est actus volendi ita actus
nolendi, ita etiam ibi sunt habitus generati ex istis actibus. Sed
habitus generatus ex actibus nolendi inclinat ad actum tristabi-
liter, sicut habitus generatus ex actibus volendi inclinat delecta-
5 biliter. Unde habitus generatus ex actibus odiendi, invidendi, de-
testandi inclinat tristabiliter ad omnem actum ad quern inclinat.
Nullus enim potest aliquem odire delectabihter. Et quando dicis
quod voluntas fugit tristitiam, verum est, quia fugere voluntatis
non est aliud nisi nolle illud quod fugit, et ex ista fuga sequitur
10 tristitia, sicut ex prosecutione delectatio.
Ad aliud,1 quando quaeritur per quid potest auferri
fomes, dico quod per aliquem habitum informantem voluntatem
potest sic auferri ut nullo modo inclinet voluntatem per passio-
nem sive actum elicitum respectu cuius fomes dicitur principium
15 contra iudicium rationis. Et si sic auferatur, tamen manet ilia
qualitas in se. Unde si esset aliquis in quo essent illi actus in ap-
petitu sensitivo intensi multum et perfecti, in tantum quod vo¬
luntas nullo modo posset tales passiones cohibere, illi motus nec
essent peccata mortalia nec venialia.
20 Sed dubiumest utrum ille habitus in voluntate per
quem aufertur fomes, modo praedicto, sit infusus vel naturaliter
adquisitus. Et dicit Io a n n e s hie 2 quod voluntas non videtur
seipsam posse retrahere sine difficultate quin condelectet appeti-
1 ita] vel Z, est add. F 2 ita... sunt] ct DL sunt] est A istis actibus] utrisque DL
Sed] quia AP 3 generatus... inclinat] generati... inclinant FG 3-4 tristabiliter] tristitiae
AP ad... inclinat om. (hom.) CZ 5-7 Unde... delectabiliter om. (hom.) DL 6 ad qucm]
quae dixit A, ad quod B 7 enim] autem E quando] alius A 8 tristitiam] tristitias DL
quia] quod DF 10 prosecutione] sequitur add. FG 12 habitum] actum ACP
13 auferri] vel scparari add. L 13-14 passionem] potentiam Z 14 sive] ad FG dicitur]
est FG 15 rationis] hominis A 16 Unde] voluntati A esset aliquis] essent aliqui Z
;

17 perfecti] pcrfectum AP 21 sit] sibi add. DL vel naturaliter trp. FG 22 Ioannes]

Scotus D 23 condelectet] condelectetur BG, delectet C, conculcetur D 23-1 (p. 160) ap-
petitui] appetitu CD, appetitus F

1Supra, p. 157, lin. 17-18. 2 Scotus, Opus Oxoti., II, d. 29, q. un.,
n. 4 (ed. Wadding, VI, 922).
160 LIBER III QUAEST. V

tui sensitivo. Et ideo ad delectabiliter retrahendum se oportet

aliquid delectabilius causari in eo quam sit delectatio appetitus
sensitivi quo finis sit sibi delectabilior. Illud autem non potest
fieri per aliquid naturale, quia ilia delectatio in appetitu excedit
omnem delectationem naturalem. Ergo per aliquid supernaturale : =
Contra: ilia delectatio habita mediante habitu supernatu-
rali non habetur nisi mediante actu. Sed actus elicitus circa Deum
mediante tali habitu est eiusdem rationis cum actu elicito ex
puris naturalibus mediante habitu naturaliter adquisito sive infuso.
Igitur eodem modo delectatio consequitur actum mediante habitu 10
naturaliter adquisito sicut infuso.
Item, sicut aliquis nutritus inter Christianos credit artículos
fidei, ita potest omnes alios actus elicere pertinentes ad fidem, et
per consequens potest naturaliter Deum diligere.
Item, delectatio quae est in speculatione est maxima, secun- is
dum Philosophum1, et ilia naturaliter habetur, igitur etc.
Item,aliquis potest mediante actu et habitu adquisito natu¬
raliter absorberi tristitia, igitur eodem modo potest mediante
habitu naturali diligere Deum super omnia, et sic habere delecta¬
tionem. Ideo dico quod illud potest fieri per habitum naturalem 20

sicut per supernaturalem.

Si dicas quod tunc aliquis ex puris naturalibus posset vi-
tare omne peccatum, dico quod non. Quia Deus non acceptat

1 sensitivo] sensitivus F ad] hoc quod add. D, hoc ut add. L retrahendum] retrahit D,
retrahat L 2 aliquid] aliud FG 4 per... naturale] passionem naturalem A, naturaliter DL
appetitu] sensitivo add. DEL 4-5 quia... naturalem om. (hom.) AP 6 Contra] sed
praem. DL 7-8 actu... mediante om. (hom.) C 8-9 ex... infuso] sine eo ex puris na¬
turalibus Z, om. ACEP 8 actu] habitu DL 9 naturalibus] seu add. DL naturaliter
om. DL sive infuso] ideo etc. DL 10 consequitur] consequatur ACEP 10-11 Igitur...
infuso om. (hom.) FG 10-14 Igitur... diligere om. DL 13 actus om. FG fidem] finem P
14 potest] posset FG 17 potest] posset FG 18 potest] poterit D, posset FG mediante]
actu et add. D 19 naturali diligere] naturaliter adquisito absorberi delectatione utpote dili—
gendo D omnia] alia D habere] habet E 20 potest] posset FG 21 per] habitum
add. FG 22-6 (p. 161) Si... impassibilitatis om. DL 23 acceptat] acceperit B

1Aristot., Tópica, I, c. 5 (106a 37-bl); Averroes, In Aristot. Physicam,

prol. (ed. Iuntina, IV, f. lr).
 UTRUM IN BEATA VIRGINE FUERIT FOMES PECCATI 161

illam moderationem per habitum naturalem sicut per supernatu-

ralem. Tamen posset sic acceptare si sibi placeret.
Ad a 1iu d 1 dico quod rebellio non potest auferri et per-
fecta tranquillitas fieri nisi per aliquid supernaturaliter infusum;
5 non per aliquid naturale ex causis naturalibus causatum, sed per
supernaturale, puta per dotem impassibilitatis.
Item, contra hoc quod ponit 2 quod electio in voluntate non
potest esse nisi praecedat iudicium in ratione, quia non maior
ostensio obiecti requiritur a parte voluntatis quam a parte appe-
io titus sensitivi. Sed ad hoc quod appetitus sensitivus habeat actum
suum non requiritur nisi sola apprehensio obiecti sine omni iu-
dicio, sicut quilibet experitur. Igitur ad hoc quod voluntas ha¬
beat actum suum solum requiritur ostensio obiecti praecedens sine
omni iudicio rationis.

1 per2 om. CFG 2 sibi placeret] placet A 4 nisi] nec A 1 supernaturaliter] su¬
pernaturale BCEFGZ 5 non] nec A aliquid] aliquod G, aliquem A 1 naturale] natura¬
lem A 6 supernaturale] supernaturalem AP dotem] decern A 8 praecedat] prae-
cedit CL in ratione] rationis CZ , quia] contra DL 10 sensitivus om. DL 11 requiritur]
requiratur B 12 sicut] sed C, hoc autem D 13 praecedens] praecedentis P 14 rationis]
haec de quaestione add. Z, om. BF

1Scilicet Scoti, Opus Oxoti., II, d. 29, q. un., n. 4: « Sed numquid ex

hoc tollitur omnis rebellio, ut potentia inferior delectabiliter se retrahat a
suo delectabili proprio? Respondeo, si voluntas abstinet delectabiliter a
condelectando potentiae inferiori, totus homo delectabiliter abstinet a de¬
lectabili appetitus sensitivi inferioris » (ed. Wadding, VI, 923). 2 Cf.

Scotus, Opus Oxon., II, d. 42, q. 4, n. 4 (ed. Wadding VI, 1046).

Ockham, Opera Theol. VI 11

 QUAESTIO VI
Utrum beata Virgo debeat dici parens
Christi secundum naturam humanam 1

Hie quattuor sunt facienda. Primo videndum est utrum beata

Virgo aliquid active operabatur in conceptione Christi. Secundo 5

per quern modum operabatur. Tertio utrum praecise propter il-

lam operationem debeat dici mater Christi. Quarto utrum ipsa
sola debeat dici mater Christi vel non.

[Art. I: Opinio communis]

Quantum ad primum est opinio communis 2 quod io

mater habet tantum rationem passivi administrando materiam, et

semen viri habet rationem activi. Illud est de intentione P h i-
1 o s o p h i in libro De anitnalibus 3.
Haec conclusio probatur sic 4. Sicut pater se habet ad activi-

2 Utrum] Quaestio est proem. D 4 quattuor sunt facienda om. DL 5 operabatur]

operatur G 5-6 in... operabatur om. (horn.) A 5-8 Secundo... non om. DL 6 quem
modum] quod E propter] per EFG 7 debeat] debet ABEPZ . Christi] et add. B 8 de-
beat] debet BE 10 Quantum ad primum] et DL 11 passivi] receptivi AG2PZ et] quod
add. DL 12 activi] et add. DL Illud] et haec B, sicut C est] dicunt esse DL 13 in libro]
tertio ACFGP 14 Haec conclusio] istud B Sicut] quia B 14-2 (p. 163) ad... passivum]
solum active et mater solum passive, ergo etc. B 14-6 (p. 163) Haec... instanti om. DL

1 Cf. Petrus Aureoli, In IIISent., d. 4, q. 1, a. 5 (ed. Romae 1605, 391—

400); Gualterus de Chatton, In III Sent., d. 4, q. 1 (cod. Paris, nat. 15,887,
f. 117va-vb). 2 Cf. Thomas Aquinas, Sent., Ill, d. 3, q. 2, a. 1. 3 Ari-

stot., De gener. animal., I, c. 21 (729b 12-18). 4 Thomas Aquinas, Sent.,

Ill, d. 3, q. 2, a. 1.
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 163

tatem sic mater ad passivitatem; sed pater est solum principium

activum; igitur mater est solum principium passivum.
Item, de beata Virgine arguitur specialiter. Quia virtus finita
agit in tempore et non potest agere in instanti, et per consequens
5 non potest coagere virtuti infmitae cuius est agere in instanti;
sed corpus Christi fuit formatum in utero Virginis in instanti;
igitur etc.
Item, si sic, tunc Christus descendisset de Adam secundum
rationem seminalem. Probatur, quia creatura non inducit for-
10 mam substantialem nisi per virtutem seminalem. Igitur si beata
Virgo egisset in inductione formae substantialis, egisset secundum
rationem seminalem.

[Opinio auctoris]

Contra ista, Aristóteles et omnes philosophi videntur

is dicere oppositum. Nam potentiae vegetativae sunt activae secun¬
dum omnes. Patet II De anima b ubi ostendit quod praeter calo-
rem naturalem in augmento est alia potentia activa, scilicet po-
tentia vegetativa; sed in beata Virgine fuit potentia vegetativa;
igitur etc.
20 Ideo dico aliter quod mater aliquo modo se habet
active 2 respectu prolis, quia quando est generatio univoca vere-
simile est quod forma substantialis inducens formam et forma in-
1 sic] se habet add. CEG passivitatem] passibilitatem APZ solum] unam C 2 acti¬
vum... principium om. (horn .) A 3 finita] activa D 4 potest agere om. DLZ 4-5 et2...
instanti om. {hom.) CDELP 5 cuius] cuiusmodi FG 6 fuit formatum] formabatur C
8 descendisset] descenderet B 9 Probatur om. DFGL 10 substantialem] prolis add. DL
12 seminalem] formalem C 14 Contra] sed praem. D ista] quia add. DL 15 oppositum.
Nam] quod D vegetativae] omnium naturarum add. D 15-16 secundum omnes] sicut
omnis experitur D 16 Patet] et specialiter per Philosophum DL ostendit] dicit BE
17 scilicet] vel A 20 aliquo... habet] aliqua via se habuít D 21 respectu] ratíone E [ est
generatio] cum generato A, activa add, AP 22 formam] geniti add. DL

1 Aristot., De anima, II, c. 4, t. 50 (416b 27-29). 2 Simili modo lo¬

quitur Bonaventura, Sent., Ill, d. 4, a. 3, q. 1 (ed. Quaracchi, III, lllab).

164 LIBER III QUAEST. VI

ducta sint eiusdem rationis. Nunc autem generatio hominis est

unívoca, et forma substantialis viri et mulieris sunt eiusdem ra¬
tionis. Igitur cum in generatione prolis non sit alia forma sub¬
stantialis eiusdem rationis cum forma generata nisi forma matris,
igitur generatio formae substantialis et eius inductio est attri- 5

buenda matri, et per consequens mater se habet active in genera¬

tione prolis.
Si dicas quod pater solum se habet active, contra:
[pater] in generatione prolis non plus facit quam unus ignis ge-
nerans in tertio igne generato, puta si unus ignis generet ahum 10

et secundus tertium, sic pater non plus facit nisi decidit semen
et semen post est causa activa. Ideo quantum ad inductionem for¬
mae substantialis prolis, mater est causa principalior quam pater.
Si dicas quod istud argumentum aequaliter concludit contra
te, quia omnes formae activae eiusdem rationis possunt habere is

effectus eiusdem rationis, sed in patre et matre sunt formae eiusdem

rationis, et ilia quae est in matre est inductiva formae in mate-
riam prolis sine patre, igitur eodem modo forma substantialis
patris potest hoc facere sine matre:
Respondeo: ad inductionem formae substantialis secun- 20

dum communem cursum qui modo est, concurrunt accidentia

tamquam dispositiones necessário requisitae, puta calor naturalis
et qualitates nobis ignotae. Et si omnes dispositiones et accidentia

1 sine] sunt AEG rationis] si add. D 1-3 Nunc... rationis om. (hom.) GL 2 sub¬
stantialis] et add. A 3 alia] aliqua ACP 4 cum] a G 5 substantialis] prolis add. DL
8 solum... contra om. ACEP 8-9 Si... prolis om. (hom.) B 8-12 Si... activa] Quod
concedo, et non pater. Quia pater non plus facit ad generationem prolis quam unus primus ignis
generans facit in generatione tertii (secundi D) ignis geniti (ingeniti D) ab igne secundo quem
primus immediate generavit. Pater enim non plus facit nisi decidit semen, et semen decisum est
causa activa (om. L) aliarum transmutationum sequentium DL 9 in... prolis om. FG
9-10 generans] generatus EPZ, om. FG 10 igne om. APZ generet] generaret FG 11 nisi]
quod add. EFGZ decidit] descindando add. B 12 post] plus P, postea EFG I activa] et
add. BEFG 13 prolis om. APZ principalior] magis principalis D 14 concludit] con-
cluderet B 16-17 sed... rationis om. (hom.) ACP 17-18 in materiam] in materia P, om. DL
18 prolis] igitur add. ACEP sine] in CE, non AP patre] pater AP 19 matre] patre G
21 qui] quo D concurrunt] concurrere AP 23 qualitates] aliquae add. DL et3] omnia
"

add. ACEP
r

UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 165

essent aequalia inpatre quae sunt in matre, posset pater agere

quod agit mater. Et quia non est sic, ideo non potest pater sic
agere.
Ad p r i m u m 1 pro alia opinione dico quod P h i1 o-
5 sophus intelligit quod semen habet rationem activi quantum
ad aliquas transmutationes, sed non quantum ad ultimam in-
ductionem formae, sed quantum ad multas alterationes praece-
dentes.
Ad a 1 iu d 2 dico quod si omnia accidentia essent in patre
io quae sunt in matre, argumentum concluderet verum quod pater
haberet activitatem respectu formae substantialis prolis, sed non
est sic. Sed in matre est aliquod accidentale concurrens cum eius
forma ratione cuius potest dici habere rationem activi. Sed in
patre non est aliquid sic.
is Ad a 1 iu d 3 dico quod virtus finita potest agere in in-
stanti, quia quando effectus potest produci in instanti sicut in
tempore, tunc virtus finita potest agere in instanti sicut in tem¬
pore.

[Art. II: De ratione seminali et eius operatione]

20 Circa secundum articulum sunt tria facienda. Primo viden-

dum est quid est semen et ratio seminalis 4. Secundo quae est
1 aequalia] aequaliter D 2 quod] quae DFG sic1] sicut B ideo] iam D 5 semen]
patris add. DL 6 ultimam] ultimatam PZ 10 concluderet] concludet P quod] quia Z
11 sed] nunc add. BF 12 accidentale] et calor naturalis matris et sperma eius add. Z 13 ra¬
tione] respectu P potest] posset G 14 sic om. AE 15 finita] bene add. DL 15-16 agere
in instanti] agere infinite ABCFGP, coagere virtuti infinitae E, coagere infinitae Z 16 quia]
sicut in tempore DL effectus] producitur vel add. ADLP 16-18 sicut... tempore] sicut (et L)
patet in productione luminis et visionis respectu formae substantialis, et ideo (quod L) non est
contra rationem virtutis finitae agere in instanti DL 24 secundum articulum] aliud argu¬
mentum Z ; Circa... facienda] Secundo principaliter videndum est per quern modum operabatur
beata Virgo in conceptione Filii sui et DL 21 seminalis] formalis P

1 Supra, p. 162, lin. 10-13. 2 Supra, p. 162, lin. 14 - p. 163, lin. 2.

3 Supra, p. 163, lin. 3-7. 4 Cf. Gualterus de Chatton, In II Sent.,
166 LIBER III QUAEST. VI

necessitas ponendi rationem seminalem. Tertio quomodo se habet

respectu formationis corporis Christi.

[Opinio Scoti]

Quantum ad primum dicit Io a n n e s 1 quod ra¬

tio seminalis non ponitur propter creationem vitandam, nec ut 5

salvetur naturalitas generationis tamquam pars formae generan-

dae. Non propter primum, quia quaero de ilia parte adquisita
de novo — quaere Io a n n e m. Et concludit quod generatio
sit naturalis ex sola inclinatione principii passivi, sicut gravitas
in quantum principium passivum facit motum naturalem, et non io

in quantum principium activum — quaere Io a n n e m 2 in ma¬

teria de rationibus seminalibus.

[Contra opinionem Scoti]

Contra Io a n n e m sunt multa dubia.

Primo de hoc quod dicit 3 quod naturalitas generationis is

salvatur per solam inclinationem principii passivi, ita quod po-

tentia dicitur naturalis, violenta vel neutra per comparationem

1 ponendi] imponendi A quomodo] quando C habet] habebat DL, habuit FG

4 Ioannes] Scotus DL 5 vitandam] tamquam pars formae generandae add. DL 6 tam¬
quam] non (nec A) ponitur (poneretur P) propter ista quia aliqua (aut Z) ACEPZ 6-7 ge¬
nerandae] praecedit aut non add. EZ 7-8 Non... concludit om. DL 8 quod] quia ADL
9 sit] dicitur E, est DL principii] principaliter G 9-11 sicut... activum om. DL 11 Ioan-
nem] in Scoto (Ioanne B) BDL, in secundo dist. 8 add. Z 12 rationibus seminalibus] ratione
seminali BG 14 Contra... multa] sed contra hoc sunt aliqua DL 15 de] contra DLZ
16 principii om. ABEFP 17 vel neutra] prolis D, et add. G

d. 18, q. 1: « Utrum necesse sit ponere rationes seminales in materia ad vi-

tandum creationem et generationem naturalem salvandum » (cod. Paris.
nat. 15,887, f. lllva-vb).
1 Scotus, Opus Oxon., II, d. 18, q. un., n. 5 (ed. Wadding, VI, 801s.).
2 Ibidem. 3 Scotus, Opus Oxon., II, d. 18, q. un., nn. 5-6 (ed. Wadding,

VI, 801-806).
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 167

ad actum quem recipit, quia impossible est idem respectu oppo-

sitorum habere inclinationem naturalem; sed potentia passiva
aequaliter inclinatur ad opposita, et non plus ad unum quam ad
aliud; igitur non habet talem inclinationem.
5 Confirmatur, quia De caelo et mundo 1 dicit P h i1 o-
sophus quod quidquid est naturaliter in uno loco, violenter
recedit ab illo. Et hoc est quia habet inclinationem activam ad
unum oppositorum, et non ad aliud, quia inclinatio semper ar-
guit potentiam activam in illo in quo est.
io S i d ic a s quod non habet inclinationem respectu formae
determinatae sed respectu formae indeterminatae et in communi:
Contra: quaero, quid est ista inclinatio? Aut est aliquid
absolutum, aut respectivum, aut nihil. — Si nihil addet super
ipsam materiam, igitur materia est in potentia neutra respectu
15 cuiuscumque formae. — Si autem addat aliquid absolutum super
essentia m materiae, tunc sequitur quod materia semper habet in¬
clinationem vel numquam, quia quantumcumque materia exsis-
tet sub una forma, semper inclinatur ad aliam. Igitur si tantum
habet unam inclinationem ad formam indeterminate, ilia semper

1 quia] contra D idem] unum D 3 inclinatur] se habet DL plus] inclinatur

add. DL unum] illorum add. DL 3-4 et... aliud om. C 4 non] ad neutrum DL talem]
naturalem DL 5 Confirmatur] probatur Z quia... Philosophus] per Philosophum in
Io... qui dicit DFGL 7 est] verum add. Z 7-9 Et... est om. ACEP 10 inclinatio¬
nem] nisi add. AP 10-12 Si... quaero] Item DL 11 sed... indeterminatae om. ACP
et] sed C 12 quaero om. AP quid] quae E est2] erit A 13 absolutum] ultra naturam
principii receptivi add. DL aut] vel F, aliquid add. Z respectivum] tantum add. DL nihil* ]
addit ultra naturam receptivi add. DL nihil2] nihil add. FG 13-14 addet... materiam om. DL
14 ipsam om. FG igitur] tunc DL materia] natura L potentia] ad add. D 15 formae] et
hoc est quia habet inclinationem activam ad unum oppositorum et non ad aliud, quia inclinatio
semper arguit potentiam activam (passivam PZ) in illo in quo est add, G2PZ 15-2 (p. 168) Si...
formam] Si absolutum, aut illud est unum respectu omnium formarum, nec multiplicatur mul¬
tiplicatione (secundum multiplicationem L) formarum receptibilium in materia. Non unum, quia
tunc inducta forma in materia aliqua adhuc remaneret inclinatio ad illam. Sed hoc est falsum DL
16-17 inclinationem] naturalem add. Z 17 quantumcumque] quomodocumque C 19 unam
om. BFG

1 Aristot., De caelo et mundo, I, c. 8, t. 77 (276a 22-25).

168 LIBER in QUAEST. VI

maneret. Sed hoc est falsum, quia quando inducitur una forma
tunc non manet inclinatio ad illam formam, quia inclinatio, sicut
desiderium, est respectu non habiti.
Si dicas quod habet diversas inchnationes ad diversas for¬
mas determinate, hoc est contra te, quia tu ponis quod ad nullam 5

formam incbnatur determinate, quia ahter violenter quiesceret

sub una forma per te; et in hoc ponis differentiam inter quietem
violentam et quietem materiae in primo tuo l.
Si inclinatio addat respectum super materiam, aut igitur ad-
dit unum respectum, aut plures. Si tantum unum respectum ad 10

formam in communi, contra: iste respectus, si sit reahs, ha¬

bet terminum realem et unum numero, sicut respectus est unus
numero. Sed forma in communi est tantum ens rationis. Igitur
non potest sic esse tantum unus respectus realis nec rationis, sicut
patet alibi2. Si sint plures respectus secundum pluralitatem 15

formarum, contra: hoc est contra te 3, quia tu dicis quod materia

non habet inclinationem ad formam aliquam determinate. Sed si
ponantur tot respectus determinati quot sunt formae determina-
tae inducendae, sequitur [oppositum]. Igitur etc.
Similiter, quaerendum est de illo respectu : aut est realis, aut 20

1 maneret] manet C 2 formam om. APZ sicut] et add. CD 3 est] semper

add. APZ 4 Si dicas quod] sic D, nec L diversas1 inclinationes] diversam inclinationem
ABCEFGP 5-8 determinate... tuo] Sic (si L) inclinatio sit aliquid (adhuc D) absolutum
ultra essentiam materiae. Turn quia tunc essent simul in materia infinita absoluta alterius rationis.
Turn quia hoc esset contra te, quia tu ponis quod ad nullam formam inclinatur determinate quia
aliter, ut dicis, violenter quiesceret sub unica aliqua forma DL 8 materiae] sub forma add.
BEFG tuo] quam habet add. FG
; 9 respectum] respectivum EFG ,, super materiam] ali¬
quid FG, om. ABCEPZ 10-11 ad formam] in forma E 11 contra] tunc FG iste] idem D
12 est] sed D unus] unum Z 13-15 Igitur... alibi om. DL 14 nec] est add. B
15 alibi] sed add. Z sint] sunt BDG 17 habet] aliquam add. B aliquam] aliam E, om. B
determinate] indeterminate E 17-19 si... oppositum] hoc esset falsum illo dato DL
20 est2] erit Z aut2] est add. G

1Scotus, Ordinatio, I, d. 1, p. 1, q. 1, n. 21 (ed. Vaticana, II, 14ss.).

2 Ockham, Scriptum in ISent., d. 30, q. 1; d. 30, q. 5; d. 35, q. 4 (OTh IV,
306-319, 382-388, 470ss.); Quaest. in IISent., q. 1 (OTh V, 8-16). 2 Sco¬
tus, Ordinatio, I, d. 1, p. 1, q. 1, n. 21 (ed. Vaticana, II, 16).
r

UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 169

rationis. Non primo modo, quia terminus non est realis. Nec se¬
cundo modo, quia non causatur per actum intellectus.
Si dicas1 quod materia non inclinatur secundum se, sed
per aliquam dispositionem additam, contra: quaero, aut ilia
5 dispositio est activa, aut passiva. Si activa, tunc habetur propo-
situm, quia numquam aliquid passivum inclinatur ad aliquid nisi
quando idem est activum et passivum, quia semper inclinatio so-
nat in activitatem. Aut ilia dispositio est tantum passiva, con¬
tra: essentialiorem ordinem et dependentiam et inclinationem
10 habet receptivum respectu actus sui — et similiter activum —
quam illud quod non est activum nec passivum.
Secundum dubium estde ratione illius opinionis,
quia extrinsecum agens non prius natura agit quam intrinsecum,
— si ponatur — , puta ratio seminalis. Hoc patet, quia causa nobi-
15 lior, sive sit eiusdem rationis sive alterius, non prius agit quam
ignobilior, quia omnes causae simul agunt.
Tertium dubium2 est quia videtur quod in elemen-
tis sit ponenda ratio seminalis, quia Augustinus3 ponit ra-
tiones seminales ut quodlibet non fiat ex quolibet sed ex deter-
20 minato determinatum. Si igitur elementum requirit determina-
tum principium a quo, hoc est, determinatum elementum a quo

1 Non primo modo] et hoc non DL terminus] tres A, res B, tunc P 1-2 Nec se¬
cundo modo] Aut rationis et hoc non DL 2 non om. DFL causatur per] terminatur ad D
3 materia] forma FG 4 per] secundum BDL aliquam] aliam E additam] superad-
ditam ADL 5 aut] vcl BE tunc] et DL, om. ACEP habetur] est D 6 quia] quod
BDZ, scilicet add. DL aliquid2] aliud Z 8 Aut... passiva sic DL, om. reliq. codd. 9 or¬
dinem et1 om. DL dependentiam ct2 om. ACPZ 10 similiter] sic A 11 quam] quod A
passivum] respectu illius add. BDL 14 si ponatur] sed potentia C 14-15 nobilior]
notior F 18 sit] est FG 18-19 quia... seminales om. (horn.) C 19 ut] et A
quodlibet] quidlibet C 21 hoc est] hoc FG, habet esse Z hoc... quo2 om. (horn.) B

1 Cf. Scotus, Reportatio Parisiensis, II, d. 18, q. 1 (ed. Wadding, XI,

353s.). 2 Cf. Scotus, Opus Oxon., II, q. 18, q. un., n. 11 (ed. Wadding,

VI, 805). 3 August., De Genesi ad litt., IX, c. 17 (PL 34, 406; CSEL

28-1, 291s.); De Trinit., Ill, c. 8 (PL 42, 875ss. ; CCSL 50, 139-143).
170 LIBER III QUAEST. VI

potest generari ita quod non potest ex alio generari, tunc in

elementis esset ratio seminalis sicut in aliis.
Quartum dubium estde descriptione seminis quam
dat b quia videtur quod semen non semper intenditur propter al¬
teram, quia semen tritici est triticum, ita quod verum triticum s
generatur ex vero tritico sicut ex semine, secundum Augu¬
st in u m 2, et tamen triticum non intenditur propter aliud.
Quintum dubium3 estde hoc quod dicit quod se¬
men non est principium activum generationis, quia est imperfec-
tius. Hoc est contra eum. Dicit enim libro tertio etin 10

primo4 quod pater habet rationem activi et mater similiter.

Et pater habet rationem activi principalis, et hoc non est nisi ra-
tione seminis, quia nihil aliud facit pater nisi decidit semen.
Igitur non est contra rationem agentis principalis esse imperfectius
ipso producto. is

Ideo videtur mihi quod semen stricte sumptum, sicut loqui¬

tur Augustinus5 in diversis locis de semine, est corpus de-
terminatae speciei ex quo per causas naturales secundum commu-
nem cursum naturae natum est corpus consimilis speciei produci,
ita quod non ab alio corpore alterius speciei. Quod autem sit 20

3 Quartum... descriptione] Item videtur quod descriptio DL 4 dat] dedit Z

quia videtur] non sit conveniens quia DL quod] unum add. Z intenditur] intendatur Z
4-5 alteram] aliud L, alia D 7 aliud] triticum add. DL 8 Quintum] Item DL 9 prin¬
cipium] principale DL generationis] in generatione DL 10 enim] in add. FGZ 11 primo]
dist. 3 add. DL pater] respectu prolis add. DL 13 quia] quae tamen DL nisi] quia
add. BL 17 diversis] multis E 19 produci] cum semine add. D, vel aliquid cuius tamen
aliqua pars sit consimilis speciei cum semine add. L

Scotus, Opus Oxon., II, d. 18, q. un., n. 9 (ed. Wadding, VI, 804);
1

Reportado Parisiensis, II, d. 18, q. 1 (ed. Wadding, XI, 354). 2 Cf. supra,

p. 169, nota 3. 3 Scotus, Opus Oxon., II, d. 18, q. un., n. 8 (ed. Wadding,
VI, 804); Reportado Parisiensis, II, d. 18, q. 1 (ed. Wadding, XI, 353s.).
4 Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 4, q. 1, nn. 7-12 (ed. Wadding, VII, 110-114);

Ordinatio, I, d. 5, p. 2, q. un., n. 104 (ed. Vaticana, IV, 64s.). 5 August.,

De Genesi ad litt., V, c. 23, n. 44 (PL 34, 337s.; CSEL 28-1, 167ss.) et loca
allegata supra in nota 3, p. 169.
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 171

corpus determinatae speciei patet. Turn quia non ex quolibet fit

quodlibet sed ex deter minato fit deter minatum. Turn quia se¬
cundum Augustinum triticum fit ex tritico et non ex alio
grano.
= Quod autem ex semine 1 per causas naturales natum sit ali—
quid generari patet, quia ideo dicitur Christus descendisse de
Adam non secundum rationem seminalem quia non secundum
communem cursum naturae. Nec habuit Christus de facto ratio¬
nem seminis in eius productione.
Quod autem corpus generatum ex semine sit consimile, et
productivum consimilis, vel pars, patet inductive. Quod est con-
simile, quia triticum est semen respectu tritici, et non distinguitur
nisi sicut pater et filius. Quod autem aliquando sit pars generati,
patet de semine in porno. Sed non est semen respectu pomi sed
is respectu arboris. Et ideo non est de ratione seminis quod sit im-

perfectius ipso producto ex semine, nec quod intendatur propter

aliud, nec est de ratione seminis quod sit proximum ex quo pro-
ducitur ultimo generatum, nec est medium sed est primum.
Unde si sint multa agentia ordinata et multae actiones ad productio-
20 nem alicuius compositi determinatae speciei, sicut est in genera-
tione tritici, quia ibi sunt multae actiones, solum illud quod est
1 Turn] tamen A, cum F, om. HZ fit] fiat FG 2 sed] sicut P fit om. AFGPZ
4 grano] generatur FG 5 Quod... semine] Similiter quod semen DL sit] est ACP
6 descendisse] descendere C 6-7 de Adam om. FG 7 rationem seminalem] rationes
seminales AEGPZ 8 habuit] habet AP 10 consimile] simile FG et] vel ABCFGP
10-11 sit... pars] vel aliqua pars eius sit consimilis speciei cum semine ex quo vel a quo produ-
citur DL 11 productivum] productum ABC, productivi F consimilis] consimile BC
11-12 Quod est consimile om. DLZ consimile] simile ABP 12 respectu om. BC distin¬
guitur] dicitur Z 12-13 et... filius] ubi generatum et ipsum semen sunt eiusdem speciei DL
13 generati sic DL, generandi reliq. codd., sit eiusdem speciei cum semine, licet non totum gene¬
ratum add. DL 14 Sed1] quod tamen DL 15 Et ideo] ex istis patet quod BDL
16 intendatur] intenditur AEFG, intendebatur C propter] per A 17 aliud] alterum DL
proximum] producto A, sicut add. D 18 ultimo] ultimum G nec] etiam add. DL est2
om. DFG 20 est om. ACPZ 21 ibi] ubi F

1 Cf. Ockham, In IV Sent., q. 11 K (ed. Lugduni 1495); resp. August.,

De Genesi ad litt., X, cc. 19-21 (PL 34, 423ss.; CSEL 28-1, 321-325).
172 LIBER III QUAEST. VI

primum habet rationem seminis respectu ultimi generati et non

respectu alicuius medii. Et ideo quamvis in generatione tritici
sint multae generationes et corruptiones mediorum, tamen triti-
cum non est semen illorum generatorum mediorum quae differunt
forte secundum speciem, quia semen non indifferenter respicit 5

multa diversarum specierum, sed ilia quae sunt unius speciei. Ideo
triticum quod est primum agens causativum in toto isto processu
est semen tritici ultimo generati et non respectu alicuius inter¬
medin
Sciendum quod semen est principium productivum alicuius 10

individui determinatae speciei, ita quod unius speciei et non al-

terius, sicut triticum est semen tritici. Et sic est semen tritici quod
non respectu alterius: et semen hominis ita est productivum ho-
minis quod non asini. Et aliquando semen et illud cuius est semen
sunt eiusdem speciei sicut triticum cum tritico, et aliquando al- is

terius sicut homo et semen hominis.

[SOLUTIO AUCTORIS]

Quantum ad secundum articulum !, dico quod necessitas po-

nendi rationem seminalem secundum intentionem Augu-
s t in i 2 non est ut vitetur creatio, quia creatio non debet vitari 20

sed concedi, ut probatum est in principio s e c u n d i 3. Nec

ponitur propter naturalitatem generationis, quia si materia esset
1 non] secundum add. Z 3 generationes et corruptiones] actiones FG 4 quae]
quia FG 5 forte] formaliter BCEFG2 indifferenter] immediate Z respicit] respiciat P
6 quae om. ACP unius] eiusdem Z 7 causativum] creatum Z 8 alicuius] alterius Z
10 Sciendum] est add. FG 11 quod om. ACPZ speciei] individui Z et] quod ACPZ
12 est1] vel FG Et] quia BEG2Z 13 respectu om. BCFG et] ita E 14 quod] et G
15 triticum] est add. E et om. BEF 18 articulum om. FG 19 seminalem] formalem C
21 concedi] conceditur ACPZ probatum est] probatur CE, habitum est DL in principio]
circa principium DL 22 naturalitatem] necessitatem G, generalitatem Z materia] prima
add. B esset] privata omnibus formis substantialibus vel add. DL

1Cf. supra, p. 165, lin. 21 - p. 166, lin. 1. 2 Cf. supra, p. 169,

nota 3. 3 Ockham, Quaest. in II Sent., qq. 3-4 (OTh V, 66-69, 76-79).

 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 173

separata ab omni forma substantiali et accidentali et staret nuda,

esset in potentia ad formam substantialem. Et tunc esset vera ge-
neratio. Et tamen certum est quod ibi esset sola materia. Igitur
generatio potest salvari sine ratione seminali.
s Item, si ex quolibet posset fieri quidlibet, tunc non esset ra¬
tio seminalis ponenda secundum Augustinum Super Ge-
nesim et tamen tunc generatio esset naturalis, sicut nunc est.
Unde quia Augustinus vidit unum corpus generari ex isto
et non ex alio, sicut triticum ex tritico et non ex hordeo, ideo po¬
io nit distincta semina et distinctas rationes seminales, scilicet ut cor¬
pus determinatae speciei generetur ex corpore determinatae
speciei.
Sed dubium est tunc quomodo salvabitur naturalitas
generationis. Ubi sciendum quod natura accipitur multis modis.
is Unomodout naturale distinguitur contra artem et con¬
tra propositum, de quo II Physicorum 2, [dicitur] quod princi-
pium activum dividitur in agens a natura et a voluntate. Et sic
omne agens non liberum dicitur naturale. Hoc modo, agens vio-
lentum dicitur naturale, quia non est agens liberum nec a pro-
20 posito, puta motus gravis sursum dicitur naturalis quia est a na¬
tura ut distinguitur contra propositum. Exemplum: quando unum

1 separata ab] sine B substantiali... nuda] adhuc posset fieri generatio et B staret]
etiam add. E 2-3 Et... generatio mg. G2, om. BE 3 est] esset D, tunc add. DL sola]
solum E 4 generatio] naturalitas generationis DL 5 fieri] generari C quidlibet]
quodlibet ABZ esset] est AEP 7 tunc] nulla A, dicit L, om. Z esset] esse L sicut] et
add. D nunc] tunc A 8 quia] quod D , si add. C Augustinus] dicit add. D vidit] vi-
det BCE ex isto] sic ex uno DL 9 alio] quocumque add. D 9-10 ponit] posuit DL
10 scilicet om. ACPZ 13 salvabitur] salvatur C, est B 14 sciendum] est add. F natura]
naturale Z multis modis] multipliciter D 15 Uno] unde primo FG naturale] natura FG,
om. DLZ 15-16 et contra propositum] natura add. F, om. ABCEPZ 16-17 quod...
voluntate] et sic dicit principium activum DL 17 a2 om. AC 18 agens1] a natura et
voluntate add. C Hoc] Et isto DL 19 dicitur] agens add. BFG non est] si omne A
19-20 nec a proposito om. ABCEPZ 20 sursum] et add. DL dicitur] sic add. DL 21 pro¬
positum] oppositum principium A, oppositum P, compositum Z Exemplum] ad hoc est add. DL
21-1 (p. 174) quando... patet om. D

1 August., De Genesi ad litt., IX, c. 17 (PL 34, 406; CSEL 28-1, 291s.).
2 Aristot., Physica, II, c. 1 (192b 20-32).
174 LIBER III QUAEST. VI

grave elevat aliud minus grave, sicut patet in libra librante duo
gravia, ubi magis grave descendit et minus ascendit. Ibi enim est
motus violentus, quia minus grave sursum; et est motus natura-
lis, quia est a causa naturaliter agente quia ab alio gravi natura-
liter descendente. s
Secundo modo accipitur natura ut distinguitur contra
consuetudinem vel doctrinam. Et sic habitus generati non dicun-
tur esse a natura, quia sunt adquisiti ex actibus consuetudinis, ut
patet II Ethicorum h
Tertio modo accipitur ut distinguitur contra violen- 10

turn. Et sic dicitur aliquid esse in potentia tripliciter, scilicet na-

turali, violenta et neutra. Esse in potentia naturali est
habere inclinationem naturalem ad illud ad quod est in potentia,
sicut grave est in potentia naturali ad esse deorsum quando est
sursum, quia habet inclinationem naturalem ad esse deorsum, et is

est principium activum sufficiens illius motus, amoto impedi¬

mento. Esse autem in potentia violenta est habere in¬
clinationem naturalem in contrarium, sicut grave quando est
deorsum est in potentia violenta ad esse sursum, quia habet in¬
clinationem naturalem ad esse deorsum. Esse in potentia 20

neutra est quando aliquid nec inclinatur ad hoc nec ad eius

oppositum, sicut superficies est in potentia neutra respectu albe-
dinis, quia non plus, quantum est de se, inclinatur ad esse albedi-
1 aliud] aliquid APZ aliquod E 2 ubi] bene F, unde G minus] grave add. Z Ibi]
ubi DEL enim om. DEL 3 motus*] illius gravis add. DL, sursum add. mg. D2 minus]
huius B 3-4 quia... naturalis] et tamen naturalis primo (isto L) modo DL 4 alio] illo EFG
6 accipitur] aliqua add. A distinguitur] dividitur A 7 vel] et FG generati] specifici A, ge-
nerum (?) C, naturaliter in nobis add. DL 10 accipitur] naturale add. DL ut] prout Z
11 Et sic dicitur] eo modo quo solemus dicere in distinctione potentiae DL esse om. CEG
12 et] vel L, om. BFG neutra] et sic sumendo naturale add. DL 13 ad quod] in quo F
15 quia] et A naturalem om. BCDEPZ 16 activum om. DL amoto] remoto DZ 18 in]
ad EFG 20 Esse2] aliquid D, vero add. L 22 oppositum] contrarium E 22-23 res¬
pectu albedinis] ad albedinem D, et nigredinis add. L, et nigredinem add. D 23 quantum est
om. DL 23-1 (p. 175) esse... eius] albedinem quam ad nigredinem D

1 Aristot., Ethica Nicotn., II, c. 1 (1103a 14 - b 26).

 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 175

nis quam non esse eius, sed solum est in potentia receptiva sine
aliqua activitate. Ideo est in potentia neutra.
Loquendo autem de potentia naturali ut distinguitur contra
violentum, sic dico quod numquam est aliquid in potentia natu-
s rali nisi quando idem est activum et passivum respectu illius res-
pectu cuius est in potentia naturali, quia ex hoc quod est in potentia
ad aliquid quod potest recipere, est passivum; et ex hoc quod est
in potentia naturali, est activum. Quia ex hoc quod est in po¬
tentia naturali ad aliquid habet inclinationem naturalem ad illud.
10 Inclinatio autem naturalis non est nisi quidam nisus qui non est
sine activitate.
Praeterea, potentia pure passiva non plus inclinatur ad unam
formam quam ad eius contrarium. Sed potentia naturalis, ut dis¬
tinguitur violentum, inclinatur determinate ad unam for-
contra
i5 mam ita quod non ad eius contrarium, quia inclinari ad eius con¬
trarium non potest nisi violenter, quia illud est violentum quod
habet contrariam inclinationem vel inclinationem naturalem ad
contrarium, sicut grave naturaliter inclinatur deorsum, violenter
sursum.
20 Praeterea, nihil violentum nisi quando contra naturalem
est
inclinationem aliquid fit in eo quod violentatur. Et ideo quia vo¬
luntas non habet inclinationem naturalem ad aliquid quod fit in
ea plus quam ad eius oppositum, ideo voluntas non potest moveri
violenter, quia violenter movetur aliquid quod movetur contra

1 sine] cum P 2 activitate] accidente ACEFG, et add. L 3 autem] ergo D, quando

F, con. F2 ut] quae Z 4 violentum] violentam DE 6 est1] dicitur esse DL naturali
om. DL 6-9 quia... naturali om. (hom.) E 7 aliquid] aliud B quod2] hoc add. C 8-9 est1...
naturali mg. G2, om. (hom.) F 10 nisus] motus Z 12-19 Praeterea... sursum om. DL
12 Praeterea] prima CEF 13 eius] suum Z 13-15 Sed... contrarium om. (hom.) E
14 unam] unum Z 14-15 formam] naturam A, om. APZ 16-18 non... contrarium
om. (hom.) C 16 violentum] contrarium FG, sed corr. G2 17 vel inclinationem2 om. BFG
18 deorsum] et add. FG 20 quando] quod E naturalem] ipsius add. DL, om. AP 21 eo]
esse vel D, circa (ultra L) ipsum add. DL 21-5 (p. 176) Et... illud om. DL 23 non om. E
22-23 in... quam] non plus quod E 22-1 (p. 176) ad... naturalem om. (hom.) C 24 quod
movetur2 om. FG
176 LIBER III QUAEST. VI

inclinationem naturalem in eo. Igitur quod, est in potentia natu-

rali, prout distinguitur contra violentum, habet inclinationem na¬
turalem determinate ad unum contrarium ita quod non ad aliud,
quia ad aliud non movetur nisi violenter. Igitur non naturaliter
movetur ad illud. 5

Quarto modo dicitur naturale ut distinguitur contra

supernaturale, et sic motus gravis sursum dicitur naturalis quia
potest fieri per agens naturale.
Quinto modo dicitur naturale ut distinguitur contra
principium motus per accidens, de quo habetur II Physicorum b 10
quod medicina est causa per accidens respectu sanitatis sui ipsius.
Et sic dicitur natura de omni eo quod est per se et primo princi¬
pium motus alicuius totius cuius illud est pars, sive sit princi¬
pium activum sive passivum.
Ad propositum dico quod generatio dicitur naturalis primo 13
modo 2, ut natura distinguitur contra artem et voluntatem propter
naturalitatem agentis, quia agens non agit per artem nec libere.
Secundo etiam modo 3 dicitur generatio naturalis, quia non est
ex actibus consuetudinis. Tertio modo 4 accipiendo naturam,
prout distinguitur contra violentum, — prout potentia dividitur 20
in potentiam naturalem, violentam et neutram, et vocando po-
tentiam naturalem quae proprie distinguitur contra violentum — ,

1-3 in1... naturalem om. (horn.) E 3 contrarium om. FG 4 aliud] aliquid AP

5 illud] aliud Z 6 Quarto... naturale] Secundo accipitur D 7 sursum om. AP natu¬
ralis] supernaturalis FGZ 8 agens] accidens E naturale] supernaturale FGZ 9 modo
om. CDL dicitur] accipitur D, causatur FG 10 de quo] et sic B, et hoc E, sicut FG habetur]
dicitur BG 11 medicina] medicus Z sui ipsius] mediei DL 12 dicitur natura] deno-
tatur D etÿ om. EFG 13 cuius illud] non illius cuius E, modo illius cuius Z 15 dico]
dicitur B dicitur] est Z 17 quia] scilicet add. DL nec] sive ABCEPZ 18 etiam] autem P,
om. ABE 19 Tertio] etiam add. DL naturam] naturale DL 20 prout1] ut CDL,
om. A dividitur] dicitur A, distinguitur D 21 naturalem] et add. Z vocando] sumendo B,
accipiendo FG 21-22 et2... violentum om. DL

Aristot., Physica, II, c. 8 (199b 30), sed loco 'medicina' Aristóteles ha¬
1

bet 'medicus'. 2 Supra, p. 173, lin. 15-21. 3 Supra, p. 174, lin. 6-9.
4 Supra, p. 174, lin. 10-16.
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT Dia PARENS CHRISTI 177

sic non dicitur generatio naturalis. Quod patet, quia illud dicitur
esse in potentia naturali quod est activum et passivum respectu
eiusdem. Nunc autem materia est in potentia passiva solum res¬
pectu formae et non activa. Igitur materia non est sic in potentia
5 naturali distincta contra violentum.
Confirmatur, quia quando aliquid in potentia na¬
est
turali — ut distinguitur contra violentum — ad unam formam,
illud est violenter sub alia forma. Aliter non acciperetur potentia
naturalis ut distinguitur contra violentum. Quia quando aliquid
10 est sic naturaliter sub una forma, est violenter sub opposito illius
formae, sicut quando aliquid est violenter sub aliqua forma, est
naturaliter — prout distinguitur contra violentum — sub eius
opposito. Sed quando aliquid exsistit sub una forma naturaliter
et post sub aba, ita quod prima corrumpitur, tunc exsistit sub
is opposito primae formae quando exsistit sub secunda. Igitur vio¬
lenter exsistit sub secunda. Ista patent de gravi. Sed materia non
plus habet inclinationem ad unam formam quam ad abam, nec
plus violenter exsistit sub una forma quam sub alia, sed praecise
respectu cuiusbbet formae et sui non esse, est in potentia neutra.
20 Et ideo accipiendo potentiam naturalem pro omni potentia dis¬
tincta contra violentum, sive sit naturabs proprie sive non pro-
prie sed neutra, sic potest concedi quod materia est in potentia
naturab ad formam — hoc est in potentia neutra, quia pure passi¬
va et receptiva — nec in potentia violenta [nec] in naturab proprie

1 illud] aliquid Z 2 naturali] naturaliter C, illo add. AP, primo add. FG, isto modo
add. DL 3 materia] sola add. D 4 formae] substantial add. D sic] loquendo add. DL
6-10 in... est1 om. B 8 illud om. DEFGL violenter] violentum AP, violenta D forma]
opposita add. DL acciperetur] diceretur C 8-11 Aliter... formae om. DL 10 una] aliqua AZ,
alia P, om. B 10-13 illius... opposito om. (horn.) E 11 sicut] sed ACP, sic e contra DL
aliqua] una LZ 12 prout] naturale add. DL violentum] sub alia add. D 13 una] aliqua Z j
naturaliter] naturali ACPZ 13-16 Sed... gravi om. DL 14 post] postea Z corrumpitur]
corrumpatur Z 15 quando... secunda om. Z 15-16 Igitur... secunda mg. G2, om.
(horn.) F 16 Ista patent] hoc patet E 18 exsistit] subsistit D 20 Et ideo] verumta-
men DL 21-22 non proprie] improprie DEL 22 sed] si sit add. E ; sic om. ACP con¬
cedi] teneri D 24 receptiva] recepta Z nec] est add. Z in2 om Z. 24-1 (p. 178) nec...
violento om. DL

Ockham, Opera Theol. VI 12

178 LIBER III QUAEST. VI

opposito violento, quo modo superficies est in potentia neutra ad

albedinem et eius oppositum. Nec est materia aliter in potentia
ad formam.
Loquendo de natura quarto modo !, sic dicitur generatio na-
turalis et supernaturalis ; sed dicitur supernaturalis ut forma gene- 5

rata est ab agente supernaturali, puta a Deo. Sed forma potest

esse a Deo dupliciter. Vel secundum communem cursum naturae,
quo modo omnis effectus productus a causa secunda immediate
producitur a Deo tamquam a causa partiali, et sic est in proposito.
Alio modo est a Deo contra communem cursum naturae, et tunc 10

est a Deo sicut a causa totali. Et sic non est in proposito. Sed ge¬
neratio dicitur naturalis quia forma causatur ab agente creato na-
turali. Quinto modo dicitur naturalis 2, sive forma producitur
totaliter a Deo, sive partialiter ab agente creato, quia producitur
ab aliquo principio intrinseco quod facit unum cum eo, licet sit is

principium passivum et non activum, puta materia.

Ex istis patet necessitas ponendi rationes seminales, quia non
quidlibet generatur ex quolibet, sed determinatum ex determi¬
nate. Et quandoque aliquid eiusdem rationis fit ex alio eiusdem
rationis, ita quod secundum communem cursum naturae non po- 20

test fieri ab aliquo alterius rationis, sicut triticum fit ex tritico. Si

1 opposito] opposita BZ 2 aliter] ex forma E 2-3 Nec... formam om. DL

4 natura] naturalis A, naturali DL, materia Z, et supernaturali add. D 5 sed dicitur] si di-
catur F sed... supernaturalis2 om. (hom.) DE ut] quando DL 5-6 generata] generanda A,
genita CEZ 6 est] totaliter add. DL 6-13 Sed... naturali] naturalis autem quando est a
Deo partialiter solum concurrente cum activo creato et hoc secundum communem cursum na¬
turae DL 8 quo modo] quando E omnis] quidam CF, dicitur AP, om. Z 9 pro¬
ducitur] dicitur Z, om. ACFP et om. ACP sic] a Deo add. A 10 contra] secundum ACP ;
tunc] nunc C 13 producitur] producatur DFGLZ 14 sive] non totaliter sed add. C
partialiter] et partialiter add. CEFGZ, a Deo add. Z ab agente creato om. DL 15 eo]
forma DL 16 passivum] patiendi E 17 Ex istis] sic igitur DL patet] quod aliter quam
per rationem seminalem (rationes seminales D) add. DL necessitas... seminales] habet salvari
naturalitas generationis L, om. D seminales] formales C, scilicet add. EFG, ut dictum est
add. DL, quia] quod BFG 19 Et] sed E quandoque] quando ABCEP 19-20 fit...
rationis om. (hom.) C

1 Supra, p. 176, lin. 6-8. 2 Supra, p. 176, lin. 9-14.

 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 179

tamen fiat mediante alio alterius rationis, et hoc secundum com-

munem cursum naturae, sicut semen fit ex arbore et arbor fit ex
semine, et iterum semen ex ilia arbore, tunc illud quod est semen,
est semen respectu illius quod est alterius rationis a semine et
s respectu illius quod est eiusdem rationis cum semine. Sicut semen
arboris est semen arboris causatae ab eo, quae arbor est alterius
rationis a semine et est semen alterius seminis producti ab arbore
causata a primo semine, et illud secundum semen est eiusdem ra¬
tionis cum primo. Sed hoc numquam est nisi mediante abo al¬
io terius rationis, sicut est in proposito arbor media inter duo se-
mina.
Ex istis potest patere in quibus et respectu quorum sit po-
nenda ratio seminalis h quia ponenda est in illis et respectu illo-
rum respectu quorum unum individuum est natum causari ex
is abo secundum communem cursum naturae, et ita generari ex illo
quod non ab abo alterius rationis. Ideo ponenda est in animahbus
et plantis et herbis et huiusmodi viventibus quae producunt alia
sibi simiba in specie, quia ilia producta non possunt, secundum
communem cursum naturae, produci ab abquo abo alterius spe-
20 ciei. Et ideo in elementis non est ponenda, quia non tantum unum
elementum potest generari ab uno sed a multis, sicut ignis po¬
test generari ex aère, terra et aqua. Et propter ibud non est tan-

1 tamen] aliquid add. DL fiat] fit BD mediante] ex ACP alio] aliquo CDL 2 sicut]
sic Z 3 semen1] fit add. B 5 est] respectu add. G Sicut] sed P 6 causatae] creari D,

quae] quod E, quia Z 7 seminis] rationis C 8 causata] producta Z secundum] ter-

tium B 9 cum] semine add. D alio] aliquo CD, om. AL 10 rationis] rei A, om. BCP
sicut] sic E ,, media] mediat DL 12 in] a C sit] est Z 13 est om. BCE 13-14 po¬
nenda2... quorum] in illis in quibus DL 14 respectu om. FG 15 ita generari] illud alte-
rari D ex] ab DEFG illo] primo A, ita add. FG, vel ex illo add. DL 16 non] est add. B
ab] ex APZ rationis om. AP est om. ACP 17 et2] in P , et2 herbis om. DZ alia] sic B,
sicut E, om. DGL 18 quia] quod BFP possunt] possint A 19 aliquo] alio DL alio
om. ABCFGPZ alterius] rationis vel add. CE 20 Et ideo] non A, propter rationem oj>-
positam DL quia] cum FG 21 potest] possit FG ab uno] ex alio CD, om. AP sed a
multis] nec unum tantum ab uno quod unum a multis, immo quodlibet ex quolibet L
22 acre] et add. DL 22-1 (p. 180) tantum om. BFG 22-3 (p. 180) Et... seminantibus om. DL

1 Cf. supra, p. 165, lin. 21 - p. 166, lin. 1.

180 LIBER III QUAEST. VI

turn ratio seminalisponenda in illis in quibus cessante actione

principalis agentis producitur aliquid mediante semine, ut in ani-
malibus seminantibus, sed in aliis animatis in quibus unum deter-
minatum individuum potest tantum generari ex determinato [in¬
dividuo] alicuius unius speciei ita quod non alterius. s

[Art. IH: Quid operabatur beata Virgo

IN FORMATIONE CORPORIS CHRISTI?]

Quantum ad tertium articulum, quomodo se habuit semen

respectu formationis corporis Christi, potest dici quod Christus
aliquo modo fuit productus ex ratione seminali, quia fuerunt ibi 10
rationes seminales ad formandum corpus ex quibus corpus eius
potuit naturaliter fuisse formatum sicut est aliud corpus. Quia ta-
men istae rationes seminales non concurrebant ad agendum se¬
cundum communem et usitatum cursum naturae, propter hoc
defecerunt ab ista denominatione, scilicet rationis seminalis. Unde is
forte fuit ibi, vel potuit fuisse, semen eiusdem dispositionis per
omnia, sicut est semen viri vel bominis, et fuit semen beatae Vir-
ginis. Quia tamen illud corpus non fuit formatum secundum
communem et usitatum cursum naturae, ideo dicunt S a n c t i
quod Christus non fuit productus secundum rationem seminalem. 20
Alia est etiam dissimilitudo, quia ad productionem aliorum
hominum concurrit semen decisum ab homine, et alia multa ac-

2 ut] nec ACE 3 seminantibus] seminibus AC, similibus EZ . animatis] genera-

tis APZ sed... animatis] Et ideo generatio in illis ponenda est DL unum om. ACEPZ
4 potest... generari] est D 5 unius om. DEG 10 ratione] rationibus DL . seminali]
formali C, seminalibus DL quia] scilicet add. L fuerunt] sunt E, fiunt F 11 seminales]
formales C corpus1] Christi add. FG quibus] quo E eius] Christi D, om. E 12 potuit]
potuisset DL naturaliter] aliter A sicut... corpus om. ADLP 12-13 tamen] tunc D
13 seminales] formales C ad agendum] de facto ad formationem eius (ipsius DL) DFGL, in
agendo B 14 cursum] modum DL 15 defecerunt] deferretur A, defecerit FG scilicet
om. ABCEPZ 16 forte] formaliter PZ, forma AF 17 est om. CFGL , viri vel om. APZ
17-18 viri... Virginis] alterius mulieris DL 19 cursum] modum DF 21 etiam om. PZ ,,
aliorum] aliquorum E 22 ab homine] a viro DL
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 181

cidentia quae non fuerunt hie nec esse potuerunt. Sed si ibi fuit
semen similis dispositionis cum semine hominis, fuit immediate
causatum a Deo non ab homine.
Ex istis potest patere quid beata Virgo operabatur in forma-
s tione corporis Christi. Nam in huiusmodi formatione fuit admi¬
nistrado materiae, et ad istam beata Virgo operabatur per virtu-
tem nutritivam, convertendo alimentum in sanguinem et alia
huiusmodi ex quibus formabatur corpus Christi. Fuit edam ibi
delatio materiae ad locum convenientem generationi, et ilia fuit
10 miraculosa. Et ilia fuit solum a Spiritu Sancto. Et ideo quantum
ad illam delationem et multas alias transmutationes quae ibi fue¬
runt, beata Virgo nihil fecit.
Tertio, fuit ibi inductio formae substantialis naturabs. Et res-
pectu illius operabatur beata Virgo cum Sancto Spiritu tamquam
15 una causa totalis, quia ilia educitur de potentia materiae. Et ideo
respectu illius potuit beata Virgo habere activitatem sicut respectu
inductionis alterius formae habet alia mater.
Quarto, fuit inductio animae intellectivae, et quantum ad il¬
lam nihil fecit beata Virgo, quia ilia non educitur de potentia
20 materiae. Et ideo respectu huius nulla forma creata habet activi¬
tatem.

1 quae] quia Z nec esse potuerunt om. DL ibi] hie B fuit] fuerunt E, fuerit DLZ
2 semen... dispositionis] in hac formatione semen similis (naruralis D) rationis DL hominis] et
tunc illud semen add. E, et illud add. DL 3 causatum] creatum DG non ab homine] tota-
liter DL 4-5 in formatione] in informatione B, ad formationem D 5 Nam... forma¬
tione] dico quod ibi B, quia ibi DL, quia in formatione corporis Christi FG 5-6 Nam...
materiae] sicut administrando materiam C 7 nutritivam] intrinsecam A, intellectivam D
alimentum om. FG et] vel BEFG 8 Fuit] sicut E etiam] et DL 9 delatio]
destinatio D generationi] generationis FG 10 miraculosa] miraculose D ilia fuit
om. CD solum om. DFG ilia... solum] totaliter L 11 multas... transmutationes] multa
alia DL 11-12 fuerunt] faciunt in beata Virgine et D 12 fecit] egit DL 13 Tertio]
et D 15 una causa totalis] cum causa partiali principaliori (principali B) BDL educitur]
educebatur D ideo om. DL 16 potuit] potest CFG, poterat D, om. E habere] aliquam
add, E 17 alterius] similis DL 18 Quarto] tertio D, ibi add. EFG et om. BDFGL
18-19 quantum ad illam] respectu illius DL 19 fecit] egit DL 20 huius] eius BEFG,
illius DZ, ipsius L forma creata] creatura DL habet] potest habere D
182 LIBER III QUAEST. VI

Sed tunc est dubium: utrum posset salvari quod

beata Virgo vere esset mater Dei, posito quod nihil operaretur in
formatione corporis Christi, sed tantum administraret materiam:
Dico quod sic, quia 'mater' tunc diceret totum istud:
scilicet substantiam viventem vita sensitiva, ministrantem materiam 5

alteri individuo eiusdem rationis vel alterius secundum commu-

nem et usitatum cursum naturae, talem materiam transfer endo de
loco disconvenienti ad locum convenientem generationi, et hoc
sive active sive passive. Et quod sic debet dici 'mater', oportet
quod habeat rationem animalis, et quod locus generationis sit 10

determinatus. Et ideo terra non potest dici 'mater', non obstante

quod ministrei materiam generationis.

[Art. IV: An sola beata Virgo debeat dici parens Christi]

Sed debetne sola beata Virgo dici parens Christi? Dico

quod sic, quia non est aliquid aliud dandum quod potest is

dici parens Christi nisi Spiritus Sanctus. Sed Spiritus Sanctus non
potest dici, igitur etc. Assumptum patet, quia ad rationem paren¬
tis requiritur quod ab aliquo animali viventi procedat per modum
naturae. Sed Spiritus Sanctus non est animal, nec potest concurrere
in formatione illius corporis nisi libere. Nec secundum communem 20

1 tunc om. DFGL posset] possit A, potest D 2 vere] vera D esset] est APZ, fuit C,
fuerat D, fuisset L Dei] Christi D operaretur] operata fuisset active DL 3 materiam]
et add. BCE 4 mater tunc diceret] tunc nomen matris significaret BDL 5 scilicet]
secundum P, om. C substantiam] naturam BDL viventem] unitam Z 6 eiusdem] alterius E
vel alterius om. EZ 1cursum] modum D transferendo] deferendo E 7-5 de... dis¬
convenienti om. DL 8 generationi] generationis FG 9 sive1... passive] sine actione
sine passione LZ sic] hie add. E debet] debeat Z 9-12 Et... generationis om. DL
10 quod1] semper add. BEFG 11 mater] Christi add. E 12 ministret] ministraret B,
ministrar Z generationis] generationi ABCPZ 14 beata om. ABEFGPZ parens] ma¬
ter ACP 14-17 Dico... patet om. D 15 non... dandum] nihil aliud erat ibi L potest]
possit FG, posset L, debeat Z 16 dici parens] esse mater E 17 dici] parens add. LZ
17-18 parentis] paternitatis ABCEFGPZ 18 requiritur] requiratur P ab... viventi] ipsum
sit animal a quo DL procedat] proles add. DL 18-19 per modum naturae om. CFG
19 Sed om. DL 20 formatione] informatione D nisi libere] non liberati A Nec] con-
currebat etiam add. DL
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 183

et usitatum cursum concurrebat. Igitur Spiritus Sanctus

naturae
non potest did parens. Et per consequens sola Virgo debet dici
parens.
[Dubia contra praedicta]
s Contra ista aliqua dubia. Primo enim
sunt
videtur quod beata Virgo nihil active operabatur, quia 1 « indu-
cens formam est nobilius quam praeparans materiam ». Igitur
cum inductio formae naturalis in corpore Christi deputetur bea-
tae Virgini et praeparatio tantum Spiritui Sancto, sequitur quod
io beata Virgo erit nobilior Spiritu Sancto, quod nullus ponit.
Secundum dubium estde semine et ratione semi-
nali, utrum sit ratio activa vel passiva, et utrum sit substantia vel
accidens. Quod sit ratio activa videtur, quia ubicumque P h i1o-
s o p h u s 2 loquitur de semine computat ipsum inter causas
is moventes et agentes.
Tertium dubium est quia videtur quod ratio semi-
nalis est ponenda ut vitetur creatio. Si enim forma creetur, se¬
quitur quod forma est per se terminus productionis. Quod pro-
batur: quia omne quod per se creatur, est per se terminus produc-
20 tionis; forma per se creatur, per te; igitur etc. Et per consequens

1 naturae] non E 2 potest dici] dicitur E parens] Christi add. DL Et per conse¬
quens] igitur DL sola] beata add. C debet] potuit D, potest L 3 parens] Christi quoad
humanitatem (suam scilicet Christi add. D) add. DL 5 Contra... dubia] Dubia contra pre-
dicta B , aliqua] multa Z enim om. CE 5-11 enim... de om. DL 6 operabatur] ope-
ratur CG 7 materiam om. APZ 8 cum] si B 9-10 sequitur... Sancto om. (horn.) B
10 erit] esset F, fuit G ponit] potest C, posuit Z 11-12 seminali] substantial! D 12 ratio
om. ACDPZ 13 accidens] et add. CDL ratio om. DL 16 Tertium] secundum DL
quia] quod E, om. D 17 est] sit L ponenda] posita FG, aliqua pars formae praecedens in
materia add. DL creatio] formae add. DL creetur] causetur B, creatur AFG 17-18 Si...
productionis] Nam (om. L) si forma totaliter de novo produceretur, videtur (videretur D) creari
quia (et L) videretur (videtur D) esse per se terminus creationis, praecipue (potentiae D) si creetur
ut tu ponis DL 18 per se] praecise B 19 creatur] causatur ABEFG 19-20 produ¬
ctionis] igitur si add. D 20 creatur] causatur AG 20-1 (p. 184)per2... quod] corxsequensDL

1 Thomas Aquinas, Sent., Ill, d. 3, q. 2, a. 1. 2 Aristot., De gener.

animal, I, cc. 20-21 (729a 29; 729b 4-8); Metaph., VII, c. 9 (1034a 33-34).
184 LIBER III QUAEST. VI

totum non fit per se, quod est contra Philosophum, VII
Metaphysicae qui ponit quod totum compositum generatur
per se.
Praeterea, secundum Commentatorem, XII Meta¬
physicae 2, numerus potentiarum in materia est secundum nume- s
rum formarum; igitur necessário est in materia aliquid quod ha-
bet rationem entis antequam forma generetur; sed nihil tale po¬
test poni in materia; igitur etc.
Praeterea, tunc essent datores formarum, quod est contra
Philosophum ibidem 3. 10

Praeterea, VIII Metaphysicae 4, extrahens formam non largi-

tur multitudinem sed perfectionem ; igitur aliquid formae gene-
randae praecedit.
Quartum dubium est quia non videtur quod gene-
ratio debet dici naturalis propter solam potentiam passivam ma- is

teriae primae, quia aliter non different naturalia ab artificialibus,

quia in illis est principium passivum non violentum. Igitur forma
artificialis debet dici naturalis sicut aha forma.
Praeterea, II Physicorum 5, si ars navifactiva esset a ligno sicut

2 qui] ubi D 3 per] ex C se] et non pars add. DL 4 Praeterea] Item DL

5 in materia om. ACP 6 necessário est] necesse est esse Z 6-9 igitur... formarum om.
(hom.) ACP 6-8 igitur... etc.] igitur in materia praecedit aliquid ad hoc quod forma vel
totum generetur (generatur L). Et nihil tale (om. D) potest ibi assignari nisi aliquid formae DL
7 antequam] aliquam E generetur] generatur E 8 poni] nisi add. EZ ' in] nisi BF
9 tunc] aliter DL, etiam add. Z essent] ponendi add. DL 11 extrahens] contrahens D, om. AP
formam om. AP 12-13 generandae om. DL 14 Quartum] Item aliud DL quia]
quodEPZ quod] quia A 15 debet] debeat DLZ, aliquo modo add. D propter] secundum E
16 primae] probo D, sic add. Z 17 illis] alio A 18 artificialis] accidentalis E ; debet dici]
dicitur E sicut alia forma] et similiter eius productio DL 19 Praeterea] Item DL navifacti¬
va] manifestativa CDLP a] in DL ligno] natura C 19-1 (p. 185) sicut... arte om. DL

1 Aristot., Metaph., VII, c. 8 (1033b 15-19). 2 Averroes, In Aristot.

Metaph., XII, t. 11 (ed. Iuntina, VIII f. 140ra). 3 Aristot., Metaph., XII,

c. 3, t. 18 (1070a 28-30) et Averroes, ibid., t. 18 (ed. Iuntina, VIII 143ra-rb).

4 Averroes, In Aristot. Metaph., VIII, t. 15 (ed. Iuntina, VIII f. 105va).
5 Aristot., Physica, II, c. 8 (199b 28-30).
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 185

est ab arte, eodem modo fieret navis a natura sicut modo fit ab
arte. Sed si esset in ligno, tunc esset principium activum in ligno.
Igitur et modo quando fit ab arte.
Praeterea, « violentum 1 est illud cuius principium est ab
5 extra non conferente vim passo ». Sed si materia sit solum passiva,
tunc non confert vim. Igitur violenter reciperet omnem formam
quam recipit.
Quintum dubium est quia videtur quod in materia
sit aliqua inclinatio ad formam quae potest esse sine activitate,
io quia IPhysicorum 2 habetur quod materia appetit formam quando
caret ea. Sed nihil imperfectum habet activitatem respectu suae
perfectionis.
Item, IMetaphysicae 3, omnes homines natura scire desiderant,
et tamen non omnes homines agunt semper ad sciendum, igi-
15 tur etc.

[SOLUTIO DUBIORUM]

Ad primum istorum 4 dico quod Spiritus Sanctus plus agit

quam beata Virgo, quia Spiritus Sanctus praeparat materiam et
inducit formam cum beata Virgine, sicut causa partialis. Et simi-
20 liter, non est universaliter verum quod inducens formam sit per-

1 est] modo sit E fieret] staret Z fit om. AEP 1-2 eodem... ligno1 om. E
2 si... ligno1] modo fit ab arte DL, ergo active add. D 3 Igitur] sicut add. Z et om. ACPZ
fit] sit A Igitur... arte om. DL 4 Praeterea] Item DL 5 solum] pure E 6 reci¬
peret] retinet APZ 8 Quintum... videtur] Sed contra DL 9 ad formam om. ACP
quae] non add. P quae potest] et per consequens inclinatio possit DL esse] haberi Z sine]
omni add. C activitate] ut videtur add. DL, quod probatur add. Z 10 quia] quod D
habetur] dicitur D quando] quia D 11 Sed... imperfectum] Et tamen non DL 12 per¬
fectionis] creationis EFG, formae DL 13 natura] non (!) E 14 agunt] agant D 17 San¬
ctus] non add. FG agit] egit CEPZ 18 praeparat] praeparavit Z 19 inducit] induxit CZ
20 formam sit] nec est A

l Aristot., Ethica Nicom., Ill, c. 1 (1110a 1-2). 2 Aristot., Physica, I,

c. 9 (192a 22). i Aristot., Metaph., I, c. 1 (980a 22). 4 Supra,

p. 183, lin. 5-10.

186 LIBER in QUAEST. VI

fectius et nobilius quam praeparans materiam, quia idem potest

esse praeparans et inducens. Nec est perfectius quam effectus,
maxime causa partialis — patet de sole — , licet sit verum de causa
totali sicut alias dictum est1.
Ad aliud 2 dico quod ratio seminalis est aliqua activa et ali- 5

qua passiva. Quod autem sit activa, est de intentione A u g u s-

t in i Super Genesim 3: In illo, inquit, grano exiguo ex quo potest
generari arbor est ratio humoris, ex quo potest converti in ramos.
Et per consequens potest habere rationem activi. Quod vero ha-
beat rationem passivi patet, quia quoddam est semen maris et io

quoddam feminae. Semen autem feminae ponitur habere ratio¬

nem passivi. Patet etiam quod semen quantum ad aliqtiid sui
corrumpitur. Quod autem corrumpitur se habet in ratione pas¬
sivi; igitur habet rationem activi et passivi.
Sed estne substantia vel accidens? Dico quod potest poni is

forma substantialis seminis vel accidentalis, et quod corrumpitur in

inductione formae principalis.
Ad tertium 4 dico de termino productions quod quantum ad
omnia talia Philosophus est negandus, quia ipse erravit.

1 materiam om. CZ 1-2 praeparans... quam om. (hom.) A materiam... praeparans

om. (hom.) EP 6 Quod... est] Primum videtur esse DL, om. E autem] aliqua B activa]
passiva C intentione] intellectu C 7 In illo, inquit] in primo (ubi E) dicit ipse BCEFG
exiguo] ex uno E, om. APZ quo] enim inquit granum ex quo add. Z 7-9 In... activi] lo-
quens de grano exiguo ex quo potest fieri arbor grandis (?) DL 8 est ratio] cui ratione E,
gratia Z humoris] humorum Z 9 vero] non C, autem FG 9-10 Quod... passivi] Se¬
cundum DL habeat] habet BC 10 passivi] receptivam A, receptivi G2PZ patet] etiam
add. ACPZ quoddam] dum FG, con. G2 10-12 quia... etiam om. (hom.) ACP 11 quod¬
dam] semen add. F ponitur] potest D 12 passivi] passivam G Patet etiam quod] Turn
quia FG, Hoc etiam patet quia DL 13-14 se... passivi] habet rationem passivi CZ 14-15 igi¬
tur... accidens om. DL 16 seminis] seminalis A, hominis E vel] etiam add. DL in om. EL
18 tertium] primum DL, aliud FG dico] quod add. DFGL 18-19 dc... talia] ibi DL
19 quia] quod P erravit] errat E

1Ockham, Quaest. in II Sent., qq. 3-4 (OTh V, 63s.); etiam ibidem,

q. 19 (OTh V, 421-423). 2 Supra, p. 183, lin. 11-15. 3 August., De
Genesi ad litt., V, c. 23, n. 44 (PL 34, 337s.; CSEL 28-1, 167). 4 Supra,

p. 183, lin. 16 - p. 184, lin. 3.

 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 187

Dixit 1 enim quod forma substantial non fuit producibilis a

Deo, sed a causis secundis per eductionem de potentia materiae,
et nullo modo a Deo, sed Christiani habent dicere contrarium.
Ideo, secundum Philosophum2, compositum est per se
5 terminus productionis, quia secundum eum non potest produci
nisi compositum. Christiani autem, qui dicunt quod forma po¬
test fieri a Deo per se sine materia et in materia, et quod de facto
fit ab agente non requirente necessário materiam in sua actione,
cuiusmodi est Deus, et ab agente necessário requirente materiam
io in sua actione, cuiusmodi est causa creata, habent dicere quod forma
est per se terminus productionis ut est a Deo sive ab agente non
requirente materiam, et compositum est per se terminus pro¬
ductionis ut forma fit ab agente necessário requirente materiam.
Ad aliud 3 dico quod potentia materiae non est aliqua res me-
15 dia inter materiam primam et formam substantialem, quia Deus
posset facere materiam sine omni alia re differente ab ea, et tamen
non potest earn facere sine potentia sua. Sed philosophi
et S a n c t i sic loquentes dicunt illud quantum ad denomina-
tionem extrinsecam, sic scilicet quod quot sunt formae inducen-

1 Dixit] dicit EZ, dicam P, posuit DL fuit] sit B, esset DL, est Z 1-2 a Deo sed]
nisi DL 2-3 sed... Deo om. (horn.) E 3 et... Deo om. DL sed] et C, om. ABEFGPZ
Christiani] vero add. Z 4 compositum] tantum add. DL 5-6 quia... compositum
om. DL 6 Christiani autem] sed Christiani DL qui om. FG 6-7 potest] produci et
add. E 7 se] et add. DL et1] etiam add. DL 7-9 et2... cuiusmodi om. DL 8 fit]
sit E, et G 9 est... requirente] quia Deus non necessário requiritur DL 9-10 est...
cuiusmodi om. (horn.) FG 10 cuiusmodi... creata] et add. FG, om. DL 11 est1] potest
esse DL est2... sive] forma fit G 11-13 ut... materiam] divinae. Sed tamen respectu agentis
requirentis (requirit D) necessário materiam in sua actione, compositum est per se terminus
productionis, et non forma DL 12-13 et... materiam om. {horn.) A 13 fit] sit EZ
15 primam] puram Z formam] primam add. D Deus om. CEP 16 posset] potest DZ
materiam] primam add. DL re] ratione E, creata add. DL 17 philosophi] philosophus Z
18 sic] hie F quantum ad] quoad DL, illam add. Z 18-19 denominationem extrinsecam]
denominationes plures extrínsecas DL 19 quod] tot F, est A, om. D 19-1 (p. 188) indu-
cendae] inducibiles DL

i Aristot., Metaph., XII, c. 3 et c. 7 (1069b 35; 1072b 4 - 1073a 12).

2 Aristot., Metaph., VIII, c. 8 (1033b 15-19). 2 Supra, p. 184, lin. 4-8.
188 LIBER III QUAEST. VI

dae in materia, tot denominationes extrinsecas potest materia ha¬

bere, puta quia in materia potest induci forma asini, bovis etc.
Ideo materia diversa denominatione extrinseca dicitur esse in po-
tentia ad formam asini et bovis. Et si esset unum nomen imposi-
tum vel conceptus ad significandum materiam ut potest recipere 5
formam asini, et aliud nomen vel conceptus ut potest recipere
formam bovis, tunc illi conceptus vel voces dicerentur potentiae
materiae et distinctae secundum distinctionem formarum.
Exemplum: in aliis sol habet potentiam producendi plantam
et vermem. Et istae potentiae a parte solis non distinguuntur, sed i°
sunt diversi conceptus vel voces denominantes diversimode solem
sine omni distinctione a parte sui, puta 'vermificativa' ; scilicet
hoc nomen vel conceptus significat solem et connotat vermem
producibilem a sole. Et hoc nomen vel conceptus 'plantificativa'
significat eundem solem connotando plantam producibilem a sole. «
Et haec potentia vermificativa et plantificativa solis distinguuntur,
non propter aliquam distinctionem in sole, sed tantum sunt dis—
tincti conceptus connotativi vel voces. Eodem modo est de po¬
tentia materiae: si essent distincta nomina vel conceptus impositi
ad significandum materiam ut est receptibilis diversarum forma- 20
rum, dicerentur distinctae potentiae materiae non propter ali¬
quam distinctionem in materia, sed quia sunt diversi conceptus

1 tot] quod F, sunt add. DL extrinsecas] et tot denominationes extrinsecas add. D, ab

illis formis add. DL 2 quia] quod A forma] formam C asini] et add. E 2-4 etc...
bovis mg. G2, om. (hom .) EF puta... bovis om. DL 4 Et2] Unde DL si] sic E 4-5 im-
positum] compositum Z 5 vel] et Z ut] non AD 6 nomen vel conceptus om. DL
6-7 asini... formam om. (hom.) CE 7-8 illi... et] illae denominationes vaxiae in voce vel
conceptus esset DL 8 distinctae] potentiae add. ABCFGPZ formarum] potentiarum C
9 in aliis om. BDL potentiam] potencias G 9-10 plantam et vermem] planetam (!) D
10 istae potentiae] ilia potentia D 10-11 sed sunt] et tamen propter diversitatem effectuum
possunt haberi DL 12 sui] solis C scilicet] sed E, et Z 12-13 puta... conceptus] unde
licet hoc nomen <vermificativum, L 12-18 puta... voces om. D 15 a] ab eodem E
16 solis] solum APZ distinguuntur] et add. FG 16-18 Et1... voces] Et ita habent diver¬
sas denominationes eiusdem solis sine aliqua distinctione solis L 17 sunt] sicut Z 18 est]
esset DL, dicendum add. G 20 receptibilis] receptiva DL 21 dicerentur... potentiae
om. DL materiae] et DFGL, in materia Z 22 quia sunt] propter hoc quod DL
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 189

vel voces significantes materiam principaliter, connotando diver¬

sas formas. Et isto modo potest salvari numerus potentiarum in
materia secundum numerum formarum. Et propter ignorantiam
istius, muiti decipiuntur in istis et in aliis.
5 Ad aliud 1 dico quod Philosophus non ponit datores
formarum, turn quia non ponit Deum agere aliquid immediate
in istis inferioribus, turn quia non ponit Deum posse aliquid pro-
ducere sine materia, sicut nec agens creatum. Ideo ipse non habet
ponere datores formarum. Nos tamen Christiani ponimus quod
io est unus dator formarum propter causas oppositas, turn quia Deus
agit immediate in omni actione creaturae, turn quia potest aliquid
producere sine materia. Unde agens naturale producit totum com-
positum et non formam tamquam terminum per se, quia non
potest producere per se sine materia, sed necessário producit for-
15 mam in materia. Et si posset per se producere, sicut potest Deus,
tunc forma per se terminaret eius productionem.
Ad aliud 2 dico quod verum est, extrahens de potentia ad
actum non largitur multitudinem, loquendo de potentia obiectiva
non su'biectiva, quia idem homo qui prius fuit in potentia nunc

1 connotando] connotarent DL 2 isto modo] ilia materia D potentiarum] perfec-

tionum D 2-3 in... formarum mg. G2, om. F 3 secundum] respectu Z numerum] nu-
meri Z, materiam P 3-4 Et... istius] In cuius ignorantia DL 4 decipiuntur] errant D
istis] ista materia D 5-6 datores... ponit om. (hom.) 13 6 ponit Deum] potest Deus C
aliquid om. FG immediate om. DL 7 ponit] potest C Deum om. ACP non ponit Deum]
ponit Deum non FG 7-8 Deum... producere] aliquid a Deo de novo posse produci DL
8 creatum] et add. G ipse non habet sic G, ipsi non habent reliq. codd. 8-9 sicut... formarum
om. DL 9 formarum] sed add. DL tamen] autem BZ, om. DFGL 10 turn quia] tan-
tum quod scilicet D 11 creaturae] de datore formarum secundum Christianos add. A
12-16 Undc... productionem trp. p. principium (p. 190, lin. 11) ACP, scrip, hie et infra (paucis mu¬
tatis) GZ, om. BE 12-13 totum... non1 om. Z 13 non1] materiam nec add. ACP
14 producit] praesupponit Z 14-15 sed... materia om. (hom.) G 17 dico quod] illud
dictum D est] quod add. ADPZ 17-18 extrahens... loquendo om. DL 18 multitu¬
dinem] multiplicationem B 19 non] sed Z idem] ille D prius] primus L , nunc]
modo CDL 19-1 (p. 190) quia... subiectiva om. (hom.) A

1 Supra, p. 184, lin. 9-10. 2 Supra, p. 184, lin. 11-13.

190 LIBER III QUAEST. VI

est in actu. Loquendo de potentia subiectiva, sic largitur multitu-

dinem, quia forma nunc inducta in materia et prius non, largi¬
tur ei multitudinem.
Ad aliud 1 dico quod de ratione naturae est quod possit esse
principium per se motus illius in quo est passivum vel activum. =
Et non est de ratione naturae quod recipiatur in aliquo, sed quod
causet motum eius in quo est active vel passive. Sed ars non est
principium motus eius in quo est per se — patet de medicina,
II Physicorum 2. Unde differentia est in hoc quod natura est prin¬
cipium activum vel passivum motus vel quietis, sed forma artifi- 10
cialis non, quia nullius est principium.
Ad aliud 3 dico quod illud est violentum quando passum non
confert vim sed confert ad contrarium, quia habet activam incli-
nationem ad contrarium — patet de gravi quod violenter quie-
scit sursum. Sed materia nec habet inclinationem ad unam for- is

mam nec ad eius oppositum.

Ad aliud 4 dico quod appetitus uno modo accipitur ut distin-
guitur contra puram potentiam, neutram et violentam. Alio
modo ut distinguitur contra potentiam naturalem et violentam.

1 actu] sed add. DL, sed forma quae nunc est in materia est alia res a materia quae praefuit,
ideo add. Z sic] agens add. DL 1-2 multitudinem] multiplicationem B 2 forma]
largitur formam DL in materia om. AP prius] post Z 2-3 quia... multitudinem om.
(horn.) BFG et... multitudinem] educendo earn de potentia illius DL 4 aliud] primum DL
de ratione] ratio FG possit] potest FG 5 per se om. DL 6 Et... aliquo om. DL na¬
turae om. FG sed] ita DL 7 causet] causaret D, vel (et D) nata sit (esset D) causare add. DL
8 motus om. ACPZ se] ut add. L 9 Unde] una ABFGP natura] non AP 9-11 Unde...
principium om. DL 10 vel2] et Z 12 Ad aliud] Per idem ad secundum DL non] so¬
lum add. DL 13 vim] ad propositum add. DL sed] etiam add. DL contrarium] secun¬
dum D 13-14 quia... contrarium om. (horn.) C 14 contrarium] ut add. D ÿ gravi]
grano (!) D 15 nec] non EGZ habet] plus add. DL 16 nec ad eius] quam ad aliam vel
quam ad sibi DL 17 Ad aliud dico] sciendum D, dicendum L uno modo accipitur] ali—
quando sumitur DL 18 puram om. DG potentiam] et ponitur add. D et] etiam add. DL
18-19 Alio modo] aliquando DL Alio... violentam om. (horn.) C 19 distinguitur] solum
add. DL naturalem] connaturalem F

1Supra, p. 184, lin. 14-18. 2 Cf. supra, p. 176, nota 1 et p. 184,

nota 5. 3 Supra, p. 185, lin. 4-7. 4 Supra, p. 185, lin. 8-12.
 UTRUM BEATA VIRGO DEBEAT DICI PARENS CHRISTI 191

Primo modo materia non appetit formam sicut materia non dili-
git formam, nec habet inclinationem activam ad formam. Unde
sicut in materia non est vera dilectio, sic nec est verus appetitus.
Secundo modo accipiendo, sic est potentia neutra receptiva for-
5 mae qua caret per quam nata est perfici. Et sic intelligit C o m-
mentatorl Vel sub aliis verbis, potest dici quod appetitus
[accipitur uno modo] ut distinguitur contra potentiam neutram,
violentam et naturalem, alio modo ut est potentia neutra, modo
praedicto2; applica ad propositum.
10 Ad aliud 3 dico quod omnes homines natura scire desiderant
non actu elicito, sed quia omnes homines habent intellectum qui
est in potentia ad actum sciendi, sicut ad suam perfectionem.

1 formam] ut distinguitur contra puram potentiam neutram et violentam add. Z

1-2 sicut... formam1] quia DL 2-3 Unde... appetitus om. DL 3 dilectio] delectatio Z,
nec delectatio add. E est2 om. AEPZ 4 accipiendo sic est] appetit formam quia scilicet est
in DL 5-9 Et... propositum om. DL 7 ut] nec ACP, non Z 10 natura] natura-
liter BFG , desiderant] etiam add. D 11 quia] quod D ,, homines om. DFL 11-12 qui
est] quo sunt C 12 actum] activitatcm D suam] habitus add. P perfectionem] et hoc de
ista dubitatione add. FG

1 Averroes, In Aristot. Physicam, I, tt. 81-83 (ed. Iuntina, IV, ff. 22rb-
23ra). 2 Supra, p. 174, lin. 10 - p. 175, lin. 2. 3 Supra, p. 185,

lin. 13-15.
 QUAESTIO VII
Utrum habitus sit qualitas absoluta effectiva actus 1

Quod non sit qualitas absoluta:

Probatur quia omnes habitus sunt in eodem genere praedi-
camentali absoluto vel respectivo; sed aliquis est habitus qui non 5

est qualitas absoluta; igitur etc. Assumptum patet quia in per-

fectionibus semper perfectio ultima est perfectior quam praece-
dens; sed actus est ultima perfectio habitus, et actus generativus
habitus non est aliqua res absoluta distincta a permanentibus; igi¬
tur respectiva. Igitur habitus generatus ex motu locali non est res 10

absoluta, quia si actus non sit, nec habitus generatus ex actibus

erit. Assumptum patet de scribentibus, ambulantibus et omnibus
manualiter operantibus, quia in eis ex motu locali generatur ha¬
bitus ratione cuius inchnatur ad actus consimiles.
Item, VII Physicorum 2 : Ad ilia de prima specie qualitatis non is

2 effectiva] efhciens E 4 Probatur] patet D, videtur L quia] sic Z eodem] eo B

4-5 praedicamentali] praedicamenti BC, praedicamento Z 5-6 absoluto... est om. C
6-12 Assumptum... erit] quia actus est perfectior habitu, cum habitus ad actum ordinetur sicut
ad terminum perfectiorem vel ultiorem; sed aliquis (aliquando L) actus (generativus habitus
add. L) non est res absoluta; igitur nec habitus correspondem DL 7 semper... ultima] subse- ÿ
quens semper C 8 et] aliquis add. E 9 aliqua] alia FG a] et A 10 Igitur] sicut EZ
10-11 ex... generatus otn. (hom .) B 11 sit] erit E 12 Assumptum] ad sensum D scriben¬
tibus] et add. D, de add. L et] in add. DL 13 quia] quod ABCEFPZ generatur] unus add. C
14 ratione] respectu CFGP, corr. G2, illud A consimiles] et tamen motus localis non est res
add. DL 15 qualitatis om. ABEFGPZ

1 Cf. Ockham, Quodl. Ill, q. 21 (OTh IX, 285-288); Scotus, Opus

Oxoti., Ill, d. 33, q. un., n. 18 (ed. Wadding, VII, 706); Petrus Aureoli, Sent.,
Ill, d. 23, q. 3, aa. 2-4 (ed. Romae 1596, 495-502); cf. Ockham, Scriptum in I
Sent., prol., q. 8: «Ad tertium dubium patebit libro tertio » (OTh I, 222).
2 Aristot., Physica, VII, c. 3, t. 17 (246a 30 - b 21).
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 193

est motus, quia sunt 'ad aliquid'; sed habitus sunt in prima spe¬
cie; igitur etc.
Quod habitus non sit causa efFectiva actus :
Probatur: quia secundaria.
si sic, aut est causa principalis, aut
5 Non principalis, quia quando causa principalis est naturalis, totus
efFectus est naturalis. Si igitur habitus voluntatis sit causa princi¬
palis, tunc sequitur quod actus voluntatis erit naturalis, et per
consequens non erit in potestate voluntatis, quod videtur in-
conveniens. Nec est secundaria, quia Augustinus1 dicit
10 quod gratia se habet ad voluntatem sicut sessor ad equum; igitur
gratia est causa principalis, et per consequens alius habitus eodem
modo, quia eadem est ratio de uno et de alio.
Item, si sic, tunc habitus est potentia, quia principium divi-
ditur secundum Philosophum, V Metaphysicae 2, in po¬
is tentiam activam et passivam; hoc autem falsum est; igitur etc.
Ad oppositum:
Omne inclinans effective ad actum est absolutum, et est acti-
vum. Quod sit activum patet, quia potentia passiva nihil agens,
non est inclinativa. Quod tale inclinativum sit absolutum patet,
20 quia V Physicorum 3 : « Ad aliquid non est principium actionis nec
terminus ».

1 sed om. ABEFGPZ sunt2] est Z in] de PZ 3 Quod] autem add. DLZ causa
efFectiva] effectivus C 4 aut*] tunc add. E est] esset Z principalis] primaria D 6-7 Si...
principalis om. L 7 tunc sic BL, etc. reliq. codd. sequitur] sequeretur L erit] est BCE,
sit D, esset L 8 voluntatis] volentis E 9 Nec] ut A est om. BDL secundaria] se¬
cundo modo G 11 gratia om. BL et per consequens] igitur BCDEFLP 12 modo]
de aliis add. Z 13 est] in D, esset GL principium] potentia CDL 13-14 dividitur] di-
stinguitur D, dicitur P 17 absolutum] activum L 17-18 est2 activum] res absoluta; sed
habitus est huiusmodi igitur etc. L 18 sit activum] non sit passivum Z passiva] activa C
nihil] vel BC, ut D 20 Physicorum] dicitur quod add. FGZ aliquid] aliquem A 21 ter¬
minus] temporis FG

1 Ps.-August., Hypognosticon, III, c. 11, n. 20 (PL 45, 1632). 2 Ari-

stot., Metaph., V, c. 12, t. 17 (1019a 33 - b 4). 3 Aristot., Physica, V,

c. 3, t. 10 (226a 23-24).
Ockham, Opeka Theol. VI 13
194 LIBER III QUAEST. VII

Hie duo articuli. Primus est utrum habitus sit qualitas

sunt
absoluta. Secundus, utrum sit activus respectu actus.

[Art. I: Estne habitus respectus solum?]

Et dicitur hie quod habitus est quidam respectus solum. Quod

probatur multipliciter. Primo sic: Aristóteles in Praedica- 5

mentis 1 dicit quod scientia est in genere relationis ; scientia est ha¬
bitus; igitur etc.
Item, VII Physicorum 2: Scientia et habitus sunt 'ad aliquid'.
Item, X Metaphysicae 3 : Habitus non est perfectior actione;
sed actio est respectus; igitur et habitus. io

Item, omne absolutum potest intelligi, nullo alio absoluto in-

tellecto. Probatur, quia maior est dependentia accidentis ad
substantiam quam absoluti ad absolutum; sed accidens potest in¬
telligi non intellecta substantia. Probatur, quia potest videri cor-
poraliter non visa substantia, igitur potest videri ab intellectu, is

non visa substantia, quia quidquid potest potentia inferior, et su¬

perior. Sed scientia non potest intelligi sine scibili 4, quia quod sit
scientia in aliquo et quod nihil sciatur est impossibile.
Item, omne absolutum potest fieri sine alio absoluto realiter
distincto; sed scientia non potest fieri sine scibili; igitur etc., quia 20

non est scientia nisi aliquid sit scitum.

1 duo] quidam FG, corr. G2 Primus] unus G qualitas] res L 2 Secundus... actus
sic L, om. reliq. codd. 6 in genere relationis] ad aliquid et L 6-8 est2... Scientia om. (hom.) B
8 Physicorum] et add. A, quod add. L „ aliquid] ergo etc. add. Z 10 et om. ABCDPZ
11 nullo] sine G, om. F 11-12 intellect©] intelligendo A 13 substantiam] subiectum BL,
formam Z absolutum] quod totaliter distinguitur add. L sed] quia CDEFG 15 intellectu]
noscro add. G 15-16 igitur... substantia] igitur et intelligi L, probatur add. D, mg. F2G2,
om. (hom.) Z 16 quidquid] quod B et] potest DFG 17-18 quod sit scientia] non
est scientia nisi aliquid est scitum, quia quod sit scientia Z 18 sciatur] per earn add. L
19 alio] aliquo P 19-20 alio... sine om. (hom.) A 20 igitur etc. om. ACPZ

1 Aristot., Praedicamenta, cap. 7 (6b 1-7). 2 Aristot., Physica, VII,

c. 3, tt. 17 et 19 (246b 3-4 et 247b 1-3). 3 Aristot., Metaph., X, c. 4, t. 15

(1055a 34 - b 9). 4 Resp. Aristot., Praedicamenta, cap. 7 (7b 29-33).

 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 195

Item, ad mutationem rei extra animam non sequitur neces¬

sário destructio alicuius absoluti in anima, quia licet de facto ad
mutationem rei extra animam sequatur destructio alicuius abso¬
luti in anima, puta si obiectum extra corrumpatur notitia intuitiva
5 intellectus de tali obiecto corrumpitur, naturaliter saltern, per po-
tentiam tamen divinam potest res absoluta extra animam destrui,
et omne absolutum in anima conservari. Sed ad mutationem rei
extra sequitur necessário destructio scientiae, ita quod Deus non
potest facere quod scientia maneat, re extra animam mutata; igi-
10 tur etc. Assumptum patet, quia haec propositio 'Sortes sedet', li¬
cet non possit sciri proprie quia est contingens, tamen communiter
loquendo de scientia, potest, [ut patet] per Lincolnien-
s e m, IPosteriorum ', ubi distinguit de quadruplici modo sciendi.
Tunc haec propositio, Sorte sedente, mediante cognitione intui¬
ts tiva extremorum, seitur evidenter, et Sorte surgente, necessário
destruitur ista scientia. Ita quod Deus non potest facere quod ista
sciatur evidenter sicut prius, quia haec nunc est falsa, et falsum
non potest sciri. Igitur scientia non est res absoluta, sed solum
respectus.

2 absoluti] rei absolutae D 3 animam om. ACPZ sequatur] sequitur ABCEPZ

alicuius om. EF 4 extra] in anima D, om. L corrumpatur] corrumpitur DE 5 obiecto]
absoluto E 7 rei] ad add. FG 8 Deus non] neque Deus G 8-10 ita... etc.] quia
nec per potentiam divinam potest fieri quod scientia maneat re destructa B 9 scientia] ani¬
ma A animam om. CDEF 10 patet] probatur BEFG 11 possit] potest BCP, posset DZ
12 potest... per] secundum sensum unum quem ponit L per] sciri secundum Z 13 distin¬
guit] distinguitur D, definit A quadruplici] quarto BDE, quattuor CL modo] modis C
14 Tunc haec propositio] sic evidenter sciri quia L Sorte sedente] Sortes sedet C cognitione]
notitia D 14-18 Sorte... sciri] Sorte non sedente non potest sciri quia falsa est B
16-17 Ita... sciatur otn. FG 18 Igitur... absoluta mg. G2, om. F solum] solus L

Robertas Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 2,

1 t. 7 (ed. Bo-
noniae 1519, f. 3ab).
196 LIBER III QUAEST. VII

[Art. II: Estne habitus causa effectiva actus?]

Secundus articulus est utrum habitus sit causa effectiva actus.

Et diciturquod non.
Quod probatur, quia activitas attribuitur habitui
non
nisi propter quattuor condiciones convenientes habenti habitum. 5
1

Quarum prima est ut delectabiliter operetur; secunda ut faciliter

operetur; tertia ut prompte operetur; quarta ut ad operandum
magis inclinetur. Sed primum non cogit, quia delectatio consur-
git ex obiecto et convenientia recipientis; sed habitus potest fa-
cere convenientiam potentiae ad obiectum sine activitate, nihil io
agendo; igitur etc. Nec secundum cogit, quia difficultas potentiae
ad operandum consurgit tantum ex indispositione potentiae ad re¬
cipiendum actum; sed habitus disponit potentiam ad recipien¬
dum actum sine omni activitate; igitur etc. Nec tertium cogit,
quia promptitudo potentiae provenit ex eius dispositione ; habi- «
tus autem potest disponere sine omni activitate; igitur etc. Nec
quartum cogit, quia habitus inclinat potentiam disponendo earn
ad recipiendum actum; igitur etc.

2 Secundus] tertius D est om. AEFGP utrum] ille add. D causa effectiva] efficiens C
2-3 Secundus... non] De secundo articulo dicendum quod habitus non est activus L 3 dici¬
tur] probatur C, ostenditur D 4 Quod probatur om. CEL 5 habenti habitum] habi¬
tui L 6 ut1] mediante tali habitu virtus add. L operetur] operemur (etiam infra) Z
8 inclinetur] inclinemur Z, sedhae conditiones non arguunt activitatem add. L Sed... cogit] prima
non L delectatio] dilectio non D 9 obiectio... recipientis] convenientia obiecti cum potentia
L recipientis] accidentis B, accipientis FG, con. G2 9-10 facere] habere D, reddere L
11 secundum cogit] secunda L 12 indispositione] dispositione EG, con. G2 12-15 poten¬
tiae... dispositione mg. G2, om. (horn.) F 13-14 sed... actum om. (hom .) Z disponit... actum]
ad hoc disponere potest L 14 activitate] accidente B, actu C 14-16 Nec... etc.] Et
per idem patet quod tertia non cogit L 16 sine omni om. AP

1 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 17, p. 1, qq. 1-2 (ed. Vaticana, V, 142s.

et 158s.).
1

UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 197

[Responsio AD ART. I]

Contra ista per ordinem probo quod habitus sit qua-

litas absoluta, quia omnes habitus sunt in eodem praedicamento
absoluto vel respectivo. Igitur si unus sit absolutus, et omnes. Sed
5 aliquis est absolutus, probatur, quia si actus est absolutus qui est
generativus habitus, igitur et habitus erit. Quod actus sit, proba¬
tur, quia per fidem nostram, ultima operatio naturae intellectualis
est absoluta, quia est nostra perfectio ultima; et si ille actus, igi¬
tur et habitus generatus ex tali actu.
10 Confirmatur, quia beatitudo nostra et praemium
quod nos pro laboribus nostris recepturi sumus est quid absolu-
tum, et ponitur in anima subiective. Aut igitur sicut habitus aut
passio consequens actum, puta delectatio. Quodcumque istorum
ponatur beatitudo nostra, habetur propositum, quia non est maior
is ratio quare unum sit absolutum quam reliquum. Si enim sit actus
absolutus, sicut ponitur communiter quod est, tunc ille actus est
generativus habitus absoluti. Si sit passio absoluta, tunc actus vel
habitus quern consequitur erit absolutus.
Si dicas1 quod beatitudo est quaedam coniunctio ani-
20 mae cum essentia divina, quae coniunctio non est aliquid absolu-

2 ista per ordinem] primam conclusionem L, primo add. DFG 3 absoluta] sicut ipsi
arguunt add. L omnes... sunt] omnis... est B 4 sit] erit E, om. AP absolutus] res abso¬
luta L 5 absolutus*] huiusmodi L, igitur omnes add. C est2] sit E 6 igitur... sir] sit res
absoluta, igitur et habitus de actu L et om. BCEF Quod] autem add. DZ sit] tunc add. D,
absolutus add. Z 6-7 probatur] sic add. FG, hie add. L 7 operatio] perfectio L naturae]
animae Z intellectualis] intelligibilis CG, con. G2 8 est*] res add. L 8-9 quia... actu]
et ilia consistit in actu ex quali generatus est habitus L igitur et] est D 9 generatus] gene-
ratur A 11 nostris om. DFG recepturi] reccpti A 12 sicut] sit C habitus] aut actus
add. G2 13 Quodcumque] quaecumque DE istorum] istarum D, ipsorum Z 14 ponatur]
ponitur B propositum om. ABCFGP quia] quod ABCGP 15 reliquum] aliud D
17 habitus] alicuius D, actus BFG, con. G2 tunc] nomen A actus] etiam add. B 18 quern]
quod A, quae C, qui D, om. G consequitur] conceditur A, sequitur E, consequens G 19 est]
ultima perfectio nostra non est nisi L 20 quae] quia E non mg. G2, om. F

1 Cf. Scotus, Opus Oxott., IV, d. 49, q. 2, n. 27: « Ad quaestionem dico

quod beatitudo consistit in operatione; vel essentialiter, si beatitudo accipiatur
198 LIBER III QUAEST. VII

turn, contra: impossibile est transire de contradictorio in con-

tradictorium ubi non est motus locahs. Nec consurgit successio ex
sola transitione temporis — quod dico propter duas instantias prius
factas 1 — sine mutatione illius quod transit, et extendendo muta-
tionem ad omnem adquisitionem et destructionem. Sed anima 5

primo non est beata et post beata sine omni motu locali,
saltern per potentiam divinam, et iste transitus non consurgit ex
transitione temporis, igitur in anima primo non beata et post beata
est aliqua mutatio, puta adquisitio vel deperditio. Et non est
adquisitio alicuius nisi beatitudinis quae non est respectus. Igitur io

est ibi aliquid absolutum. Ponere enim quod beatitudo nostra et

praemium nostrum nobis in caelo conferendum sit tantum re¬
spectus, est multum vilificare beatitudinem nostram. Cum igitur
beatitudo non sit nisi habitus vel actus, sequitur propositum.
Item, quilibet experitur in se quando delectatur vel tristatur, is

quod non est in ipso tantum quidam respectus. Et ipsi multum

experiuntur hoc qui dicunt oppositum. Igitur cum in anima quando
delectatur non est nisi actus vel habitus vel passio, et isti non sunt
respectus, quia est contra experientiam, igitur etc.

1 in] ad A 2 ubi] transitus ille add. L est] erit D, consurgit L motus localis] ex
motu locali L 3-4 prius factas] frequenter dietas D 4 transit] transibit B, quando est
denominatio intrinseca vel saltern alterius add. L extendendo] extendit D 4-5 mutationem]
nomen mutationis L 5 adquisitionem] productionem L Sed] si BC anima om. ACDP
6 primo] prius BZ est om. ACFGP post] est add. E et post beata2 om. ACPL motu] muta¬
tione L 7 saltern... divinam] potest per potentiam divinam sine motu locali fieri beatus L
8 transitione] aliqua add. L primo om. DZ et post beata2 om. ACPZ 9 aliqua] alia D,
prima add. Z vel deperditio] alicuius B 10 alicuius om. CD est] tantum add. L 12 no¬
bis] non A caelo] ad add. E sit] est ACDPZ nobis... tantum] non sit nisi quidam B, quidam
add. E, quid add. FG 13 est] hoc B, quia hoc dicere esset L, om. EG vilificare] vilificat BG2,
vilificaret E, diligere FG 13-14 Cum... propositum] Igitur est absolutum et beatitudo est
actus vel habitus, igitur etc. L 14 sequitur] habetur BE 16 quod] sua dilectio vel tristitia
add. L ipso] potentia Z multum] inter se D 19 quia] hoc ponere add. E igitur etc. om. AB

pro perfectione quae ratio coniunctionis ad obiectum beatificum; vel

est
proxime fundamentaliter beatitudo accipiatur pro ipsa coniunctione » (ed.
si
Wadding, X, 355).
1 Cf. supra, p. 194, lin. 11 - p. 195, lin. 19.
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 199

D ic o igitur quantum ad istum articulum quod habitus est

qualitas absoluta exsistens in anima subiective.

[Rjbsponsio ad art. II]

Contra dicta in secundo articulo 1 : quia quilibet habi-

5 tus inclinat potentiam; sed inclinado non est sine activitate; igi¬
tur etc.
Si dicas quod tripliciter potest aliquid intelligi esse in-
clinativum: per modum principii activi, passivi et neutrius —
exemplum primi: sicut obiectum inclinat potentiam; exemplum
io secundi: sicut materia inclinatur ad formam; exemplum tertii:
sicut actus prior inclinat dispositive ad actum posteriorem. Exem¬
plum: licet gravitas non sit principium movendi deorsum, est
tamen forma prior disponens et inclinans ad actum posteriorem,
puta ad motum deorsum.
is Aliud exemplum2: si sint hie tria ligna, unum humidum,
aliud siccum, tertium neutrum, tunc lignum siccum magis dispo-
nitur ad recipiendum calorem quam humidum vel neutrum, et
tamen siccitas non habet aliquam activitatem respectu caloris.
Eodem modo in proposito, habitus est inclinans potentiam sicut
20 dispositio sive actus prior disponens ad actum posteriorem:
Contra. Illud quod ex ratione sua magis habet inclinare

1 Dico] respondeo AP istum articulum] istud Aristotelis D 4 quia] quod G

4-5 habitus] actus DZ 5 potentiam] ad actum add. L inclinado] mutatio A 7-10 tri¬
pliciter... sicut] minor non est vera, immo L 7-8 inclinativum] inclinatum E, scilicet
add. EZ, om. (lac.) D 8 principii] prius D activi] et add. ACDP neutrius] neutri APZ
9 obiectum] oppositum C inclinat] inclinatur ad B 10 formam] sine activitate add. L
11 prior] primum AZ, prius DP, om. E disposirive] dispositionem Z 12-14 est... deorsum
om. (hom .) P 13 tamen om. AB 15 unum] aliud FG humidum] et add. BD 16 ter¬
tium] et aliud FG, aliud Z siccum2 magis] magis siccum CD magis trp. p. calorem
(/in, 17) ABPZ 17 et om. ACDPZ 18 activitatem] tunc add. A 19 est inclinans]
cum inclinat A potentiam sicut] sive D 20 disponens] disponit D

1 Supra, p. 196, lin. 4-18. 2 Idem exemplum apud Scotum, Ordi-

natio, I, d. 17, p. 1, qq. 1-2, nn. 88, 99 (ed. Vaticana, V, 182, 199).
200 LIBER III QUAEST. VII

potentiam quam principium aliquod partia]e, illud magis habet

rationem principii partialis quam aliud; sed habitus est huiusmodi.
Magis enim inclinat quam obiectum. Igitur etc. Maior patet,
quia nihil ita perfecte inclinat ad actum sicut causa essentialis
actus. Et ideo causa sine qua non [ita perfecte] inclinat ad actum 5

sicut causa essentialis. Minor probatur, quia aliquando posita causa

partiali, puta obiecto praesente potentiae et deficiente habitu, non
inclinatur potentia ad actum, quia potest exire in actum et non
exire sine aliqua difficultate, et ita faciliter exire in actum in absen¬
tia obiecti sicut in praesentia, maxime loquendo de actu qui est 10

in potestate voluntatis. Sed exsistente habitu in potentia cum aliis

requisitis, vix potest homo resistere, nisi cum maxima difficultate,
quin exeat in actum secundum inclinationem habitus qui eum
quasi impelht ad hoc, sicut experimur in nobis maximam repug-
nantiam et difficultatem resistendo inclinationem habitus. Igi- is

tur habet activitatem.

Item, sicut nulli debet attribui causalitas 1 nisi evidenter appa-
reat quod sibi debet attribui, ita non debet ab aliquo aufèrri nisi
appareat in eo imperfectio causalitatis. Sed habitus est huiusmodi,
quia non apparet aliqua imperfectio in eo quare non potest com- 20

petere sibi ratio causalitatis. Probatur secundum P h i1 o s o-

2 quam aliud] respectu illius ad quod est inclinatio L 2-3 est... etc.] magis inclinat
ad actum quam obiectum, et obiectum se habet active respectu ipsius, igitur et habitus L
3 obiectum] oppositum G, vel talia add. BEFG 4 nihil] videtur F ; ita perfecte] imperfecto
A ; essentialis] ipsius add. FG 5 actus] vel causa sine qua non D 5-6 actus... essentialis
om, (hom.) EL 6 essentialis] sed consequenter add. FG, sed del. G2 8 inclinatur po¬
tentia] inclinat potentiam B quia] non add. B in] ad D 8-9 in... exire1 om. (hom.) E ,
et... exire1 om. B 9 et] resilire add. E exire2] exiret Z in1] ad D 10 praesentia] sed
add. A 11 in1] plena add.L 12 nisi cum] sine FGZ maxima] magna ACDPZ 13 exeat
in actum] exsistat actu D 14 ad hoc om. AP 15 difficultatem] difficultates AP incli¬
nationem] inclination! BDZ 15-16 Igitur] habitus add. L 17 attribui] accidental A
18 quod] quia A quod... attribui om. E ita] quod add. AP 20 quare] quia A 21 Pro¬
batur] Item L secundum] per DL

1 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 17, p. 1, qq. 1-2, n. 47 (ed. Vaticana V,

157s.).
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 201

p h u m V Metaphysicae 1 : Causa est ad cuius esse sequitur aliud

esse. Et loquitur de causa efFiciente, non materiali, etc. Tunc sic:
quando aliquid sic se habet ad aliud quod ipso posito potest aliud
poni in esse simpliciter vel in esse perfecto, et isto subtracto non
5 potest poni in esse simpliciter vel in esse ita perfecto sicut cum
isto, illud eius. Sed posito habitu in potentia, potest
est causa
poni in
actus esse simpliciter, vel in esse perfectiori quam esse
simpliciter, et ipso subtracto non potest poni in esse simpliciter
vel in esse perfecto. Igitur habitus habet rationem causae respectu
10 actus, non autem habet rationem causae nisi efficientis. Igitur etc.
Item, si non, hoc non esset nisi quia accidens non potest esse
principium effectivum alicuius in subiecto in quo est, vel quia idem
non potest agere in se, vel quia causam oportet esse perfectiorem
effectu. Omnia ista suppono nunc esse falsa ex dictis prius et
15 postea dicendis.
Teneo igitur quantum ad istum articulum quod habitus est
causa effectiva actus, et quod gravitas est principium activum res¬
pectu motus localis, et quod non potest esse inclinatio proprie
sine activitate, sicut dictum est in quaestione praecedenti 2.

2 non materiali] immateriali A, modo naturali L, igitur add. DZ Tunc sic] cum
dicit ACP, Item D, sequitur quod L 3 ad] aliquid add. D posito] non add. CP 4 et]
sicut cum D 5 poni] actus add. L ita om. AP 6 causa eius] causativus A eius] huius EZ
7 simpliciter... esse2 om. (hotn .) F vel] tarn Z perfectiori] particulari Z quam] in add. DGZ,
est add. E 8 et... simpliciter2 om. (horn.) G in esse om. BEFZ 8-9 in... perfecto]
modo illo L 9 vel] tarn Z perfecto] particulari quam in esse simpliciter nec in esse per¬
fecto Z causae] esse A 10 actus] et add. D, sed add. L autem... causae] est C, om. DL
efficientis] effectus A 11 non1 om. FG esset] est E nisi] hoc esset FG accidens] actus DEZ
esse] nisi add. AP 14 ista om. FG suppono] supponit A, supposita P esse] est B
15 postea] etiam D 16 Teneo] tenendo A igitur] ideo G 17 activum] actum A
17-18 et... localis] eo quod inclinat ad actum L 18 proprie] dicta add. EFGP 19 sicut]
prius add. Z

Aristot., Metaph., V, c. 2,
1 t. 2 (1013a 24-35). 2 Supra, q. 6,
pp. 167ss.
202 LIBER IH QUAEST. VII

[Dubia contra opinionem auctoris]

Sed contra ista sunt aliqua dubia. Primo videtur

quod habitus non sit res sed modus rei, quia sicut se habet res ad
rem, ita modus ad modum rei. Sed habitus non requiritur nisi
propter modum actus, puta facilitatem et huiusmodi. s
Confirmatur, quia sanitas est quidam habitus, et sa¬
nitas non est nisi quidam modus ; est enim commensuratio humo-
rum in corpore humano.
Item, quod non sit activus probatur: quia qualitas activa est
in tertia specie quahtatis. Habitus autem est in prima specie. 10

Item, actus est causa effectiva habitus. Igitur, non e contra,

quia aliter in causis efhcientibus per se esset circulado, quod non
tenetur.
Item, de inclinatione habitus 'quid est', magna difficultas
est '. Quia habitus aeque perfectus — sicut patet in dormiente et is

vigilante — non uniformiter semper inclinat. Similiter, si aliquis

ex multis actibus generet habitum inclinantem ad peccatum mor-
tale et post poeniteat, et infundatur sibi gratia in instanti, tamen
ante infusionem gratiae inclinat iste habitus ad actum peccati
mortalis et post non. Et tamen habitus inclinans ad actum pec- 20

candi semper manet aeque perfectus, sicut quilibet experitur in se.

2 Sed om. APZ aliqua] alia D Primo] enim add. Z 3 modus] motus P 4 ita]
se habet add. GZ modus] rci add. CGZ rei om. EFG 5 propter] per PZ, ad FG modum]
motum E actus] scilicet add. Z puta] propter LZ, ad add. FG facilitatem] faciliorem B
6 sanitas] caritas A 7 quidam modus] quodammodo P, quae add. L commensuratio]
transmutado E 9 activus] actus CE 10 in* om. ACDP tertia] secunda D specie*]
species ACDP 11 Item om. ABCFGP actus] autem add. FG habitus] actus A Igitur]
sed B, et E 12 circulado] circulus B 12-13 quod non tenetur] tenetur pro inconve-
nienti Z 14 magna] magis DG 15 aeque perfectus] aliquando add. ACDEPZ,
om. FG patet om. APZ 16 vigilante] quia habitus add. ACEP 17 generet] gene-
rat AP, generaret BEZ habitum] non add. FG, sed del. G2 18 infundatur] infunditur DF
instanti] et add. BEFG 19 ante] istam add. Z 20-21 peccandi] peccati FG

1 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 17, p, 1. qq. 1-2, nn. 157-159 (ed. Vati-
cana, V, 214s.).
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 203

Et a contradictorio in contradictorium non est transitus sine omni

mutatione. Et quid est novum in istis habitibus quod prius non
fuit, est magna difficultas.

[SOLUTIO DUBIORUM]
s Ad primum 1 istorum dico quod non intelligo istam distinc-
tionem inter rem et modum rei gencraliter loquendo. Quando
enim est aliqua res continens plures partes eiusdem rationis distinc-
tas, ibi potest ilia distinctio salvari. Exemplum: si Deus faceret
formam substantialem quae extenditur in aliqua materia, si face¬
io ret earn sine omni materia, ibi potest distingui inter rem et modum
rei, quia istae partes alio modo habent esse quando extenduntur
quam quando non extenduntur. Sed2 si sit aliqua res simplex non
habens plures partes, ibi non est res et modus, sed quidquid
distinguitur a tali, distinguitur realiter ab eo. Intellectus autem
1= est forma simplex, et habitus distinguitur ab eo, igitur est res
distincta ab eo. Unde tu potes vocare qualitatem et quantitatem
modum rei. Ideo dico quod habitus est res quaedam, licet non
per se stans sicut homo vel lapis.

1 a] de D omni om. APZ 2 Et quid] quod quidem D 5 non... istam] intelligo

nullam C 6 et] totum add. D 6-12 generaliter... extenduntur] illo modo quo aliqui
male intelligunt earn. Potest tamen bene intelligi, utpote si Deus faceret sine materia aliqua et
non in materia formam aliquam substantialem natam extendi in materia. Posset quod tunc ipsa
et partes eius habet alium modum essendi quam sine materia L 7 rationis] rei AFGP
8 ilia otn. AEGP salvari] esse E 9 extenditur] extenderetur 13 9-10 si... earn om. DFG
10 potest] posset D 11 extenduntur] extendunt A, extenditur D 12 quam] et P
extenduntur] extenditur D res] realis add. 13 13 res et] ratio vel E 14 ab eo] a tali C,
om. ADP 15 forma] realis add. B 16 vocare] videre A et om. AG quantitatem] et
add. D

1 Supra, p. 202, lin. 2-5. 2 Loco 'Sed... lapis (lin. 18), codex L scri-

bit : « Confirmatur : substantia corporis Christi alium modum habet essendi

in Sacramento ubi non habet partem extra partem quam in caelo ubi habet.
Unde habitus nullius est modus nisi sicut accidens est modus subiecti sui, nec
aliquid ab eo distinguitur sicut modus; et non sicut res quia hoc apud me
nihil est dictum secundum veritatem ».
204 LIBER III QUAEST. VII

Ad aliud 1 dico quod duplex est habitus corporis: unus gene-

ratus ex actibus elicitis — et ille non est sanitas nec est relatio, sed
quaedam qualitas absoluta — alius, qui generatur ex augmenta¬
tion et diminutione qualitatum. Et ille est commensuratio et
proportio humorum, et non dicit qualitatem absolutam distinc- 5

tam a qualitatibus primis augmentatis et diminutis. Sed aliquando

ad habendum istam proportionem requiritur augmentatio alicuius
qualitatis primae, ahquando diminutio, aliquando generatio, puta
si de infirmo fiat sanus oportet aliquando calorem augmentari,
aliquando diminui, aliquando generari. Sed sanitas non dicit ali- io

quam qualitatem distinctam ab illis proportionatis sic, sed est

quidam conceptus vel vox connotativa significans ipsas qualitates
sic proportionatas, vel significat unam qualitatem in determinate
gradu principaliter, connotando aliam.
Ad aliud 2 dico quod non tantum qualitas de tertia specie est is

activa, sed etiam de prima, ideo assumptum est falsum.

Ad aliud 3 dico quod per idem argumentum potest probari
quod obiectum est potentia, quia est causa partialis respectu
actus. Tdeo dico quod potentia uno modo accipitur pro forma
elicitiva multorum actuum indifferenter, et sic intellectus est po- 20

tentia, vel voluntas. Alio modo pro aliquo elicitivo unius actus
determinate, et sic habitus potest dici potentia et obiectum simi-

3 qualitas] et res add. L alius autem add. EZ, est add. FG 4 qualitatum] qualitatis E
6 primis] et add. E 7 habendum istam] habitum hanc D 8 primae] personae A
9 augmentari] et add. DE 10 diminui] minui D 11 illis] qualitatibus add. L 11-12 est...
significans] significat nomen L 12 vel otn. ABP connotativa] significativa FG ipsas]
aliquas B 15 non] est add. E tantum] omnis F, solum Z qualitas] et add. D 16 etiam
om. CDF prima] specie add. BEF 17 potest probari] probaretur L 18 partialis] activa
add. L 19 forma] potentia D, receptiva et add. L 20 elicitiva] elicienda D 21 aliquo]
modo add. D 22 determinate] determinati CE

1 Supra, p. 202, lin. 6-8. Supra, p. 202, lin. 9-10.

2 3 Forte

resp. argumentum sumptum ex Scoto, Ordinatio, I, d. 17, p. 1, qq. 1-2,

n. 38: «Item, quarto, habitus esset potentia, quia esset illud quo habens
primo potest operari » (ed. Vaticana, V, 154).
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 205

liter. Uncle potentia proprie est illimitata ad muitos actus, sed

habitus et obiectum non. Similiter, potentia recipit actum, ha¬
bitus et obiectum non.
Ad aliud 1 dico quod in causis per se bene potest esse circu-
5 latio inter causas, maxime si sint partiales, sicut est in proposito.
Sed in causis per se essentialiter ordinatis non est circulatio. Unde
habitus est causa actus, sed non eiusdem numero a quo causa-
batur, sed est causa alterius actus. Similiter, actus est causa habitus,
sed non illius a quo causabatur, sed vel alterius habitus vel alte¬
io rius gradus in habitu.
Et nota quod actus et habitus differunt. Quod probatur : quia
potest aliquid stare cum habitu quod non potest stare cum actu,
sicut clara visio essentiae divinae stat cum habitu fidei, sicut
post patebit2, et tamen non stat cum actu fidei. Quod
is non esset verum si habitus et actus essent eiusdem rationis.
Sciendum etiam quod habitus est causa efhciens respectu
actus, et e converso actus est causa efhciens partialis respectu ha¬
bitus. Quod patet per illam propositionem frequenter acceptam:
illud quo posito ponitur aliud etc.
20 Ad aliud 3 dico quod habitus potest dici causa principalis et
secundaria. Et sive sic, sive sic, semper actus elicitus a voluntate,
1 proprie] sumpta add. L illimitata] elicita C, elicitiva L 2 actum] actus B, et
obiectum add. A 3 et] vel ABP, vero Z 4 aliud] probationem Z per se om. BFG
5 inter causas om. BCFG sint] causae add. B 6 essentialiter] aequaliter D Unde] quoniam B
7-8 causabatur] causatur C 8 est* causa1 om. BC actus1 otn. BC 8-9 actus1... alterius1
om. (horn.) E 9 causabatur] causatur C vel1] est causa FG, otn. B 12 potest2 stare2
om. ACPZ 13 stat] scilicet Z 14 Quod] tamen add. FG 15 eiusdem rationis] res AP,
eadem res C, una res DZ, eiusdem respectus FG 16 etiam] est A, est add. E 17 et e con-
verso] ex quo Z causa sic B, om. reliq. codd. 20 dico] potest dici D dici] esse D prin¬
cipalis] partialis AEP et] vel D 21 semper] est E

1 Supra, p. 202, lin. 11-13. 2 Infra, q. 9, pp. 303, lin. 5 - p. 304,

lin. 2. 3 Resp. forsitan argumentum Scoti, Ordinatio, I, d. 17, p. 1,

qq. 1-2, n. 44 : « Praeterea, si habitus est quasi causa secunda, supplens aliquem
gradum causalitatis qui deest potentiae, ergo posset habitus fieri ita perfectus
quod suppleret vicem totius potentiae» (ed. Vaticana, V, 156).
206 LIBER III QUAEST. VII

sive sit causa principalis sive non, erit liber denominatione extrin-
seca. Unde quandocumque ad aliquem actum eliciendum con-
currit causa libera, sive sit principalis sive non, actus erit liber.
Et quando dicitur quod actus voluntatis est in potestate volun¬
tatis, si intelligitur sic quod non possit impediri, hoc nullus christia- 5

nus debet concedere; licet Philosophus1 habeat earn con-

cedere qui non ponit Deum immediate aliquid causare in istis
inferioribus. Sed christianus, qui habet ponere quod Deus con-
currit in omni actione immediate, habet ponere quod Deo non
coagente cum voluntate, voluntas nullum actum elicit, quia deft- 10

cit causa partialis necessário requisita. Sed tamen actus voluntatis

sic est in potestate voluntatis quod per nullum creatum potest
actuS suus simpliciter impediri.
Ad aliud 2 de inclinatione potest dici quod est inclinado sine
productione alicuius de novo inclinante. Exemplum: grave exsi- 15

stens super trabem semper inclinatur ad motum deorsum. Hoc

patet, quia sic inclinat quod tandem frangit trabem, et tamen
quando frangit, non plus inclinat quam prius. Causa autem quare
nunc frangit trabem et non prius, est debilitado trabis. Sed non
est sic in voluntate, quia nihil ibi debilitatur nec corrumpitur. 20

Unde inclinatio gravis non est tantum ipsa gravitas, sed est ali—
quis actus, non quidem adquisitus, quia nihil positivum adqui-
ritur in gravi nec in trabe per istam inclinationem. Sed actio eius

1 principalis] partialis D non] actus add. Z 2-3 concurrit] concurrunt duo D

2-4 ad... voluntatis1 om. C 3 sit] causa add. EZ 5 possit] potest ACDPZ 6 debet]
habet Z habeat] habet D 9 habet] habcret D 10 nullum actum] non FG 11 par¬
tialis] principalis FG 12 creatum] causatum A, terminum E, activum F 13 actus suus
om. FG 14 Ad... inclinatione] Aliud dubium est quid sit ilia inclinatio L aliud] dico
add. CD inclinatione] declinatione 13 14-15 sine... inclinante] actio aliqua L 15 de novo
inclinante] denominatione exsistente D 16 trabem] iustitia (!) A Hoc] quod D 17 quia]
quod E, et add. D inclinat] inclinatur Z 17-19 et... trabem om. (hom .) CD 18 inclinat]
inclinatur GZ 19 debilitado] debilitas D Sed] sic C non2] si A 20 est om. FG nec]
vel D 21 Unde] sed E 22 actus om. AP posirivum] vel passivum Z

1 Cf. supra, p. 186s. 2 Supra, p. 202, lin. 14-21; cf. Scotus, Ordi-

natio, I, d. 17, p. 1, qq. 1-2 (ed. Vaticana, V, 170s. et 182).

 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 207

est deperditiva, quia per istam inclinationem virtus trabis resis-

tendi debilitatur paulatim, quousque deficiat in resistendo. Et
tunc trabs frangitur et grave movetur localiter, et tunc inclinatio
gravis est actio adquisitiva, saltern novi 'ubi' vel loci. Unde prima
5 actio non est aliud nisi quod ad praesentiam gravis sequitur dimi-
nutio virtutis trabis, sicut ad praesentiam caloris ad frigidum est
diminutio frigoris sine productione caloris quousque frigus tota-
liter corrumpitur, et respectu utriusque istarum actionum est
gravitas totalis causa.
10 Quod autem inclinatio gravis dicit talem actionem primam
patet. Turn quia si trabs vel corpus detinens grave sit ita potens
ad resistendum quod numquam potest frangi per grave, tunc non
dicitur grave proprie inclinare, quia tunc non habet aliquam ac¬
tionem debilitativam respectu resistentis. Turn quia quando grave
15 est in suo loco naturali, tunc non inclinatur, quia non habet ali—
quem actum deperditivum vel adquisitivum, quia inclinatio est
respectu non habiti. Sed grave solum inclinatur ad locum pro-
prium in quo iam est, et per consequens non proprie inclinatur.
Et eodem modo est dicendum de habitu in appetitu sensi-
20 tivo et intellectu. Nam habitus appetitus sensitivi dicitur inclinare
appetitum, quia appetitus, quantum est de se, potest in plures
actus. Sed habitus inclinat tantum ad unum, puta habitus gene-
ratus in parte sensitiva ex actibus luxuriosis inclinat tantum ad
actus consimiles, licet ipse appetitus posset in actum castitatis

1 est] eric B virtus] ct potentia add. L 2 paulatim] paulative ABCEPL quousque]

quo si D 3 trabs frangitur] trabes franguntur CELP et1] tunc add. ABCEFGPZ 4 adqui¬
sitiva] inquisitiva C 5 aliud] aliquid ACP 5-6 diminutio] debilitado (etiam infra) E
7 frigoris] frigorum C 8 corrumpitur] corrumpatur ACPZ actionum] duarum, actio L
9 causa] et causata add. L 10 autem] et add. A inclinatio... dicit] inclinat sic ad B
actionem] inclinationem Z 11 si] talcs add. D trabs] trabes CDELP 12 numquam]
non E potest frangi] frangatur B, possit frangi L 13 inclinare] inclinari FG, inclinasse ad
motum ibi L aliquam om. EFG 14 debilitativam] debilitantem ACPZ, debitam E resi¬
stentis] resistentiae B 15 quia] tunc add. ACP 17 proprium] ipsum ADP, primum C
18 iam] non add. G 19 in] et ACEP 19-20 appetitu... intellectu] potentia habituata L
21 quia] habitus add. D quantum] quae C 22 ad] in Z 24 consimiles] concupiscibil-
es G posset] potest Z actum] actus E
208 LIBER III QUAEST. VII

quantum est de se. Et ista inclinatio addit aliquid supra habitum.

Patet quia si aliquis primo sit occupatus circa aliquod speculabile
ita quod primo non apprehendat aliquod obiectum concupiscibile
et post apprehendat aliquod tale obiectum sensibiliter vel intellec-
tualiter vel utroque modo vel solum sensibiliter — ponatur — homo s
tunc experitur quod aliquam inclinationem habet ad illud obiec¬
tum quam prius non habuit. Sed omnem habitum quern nunc
habet in appetitu, prius habuit. Igitur aliquid novum est in appe-
titu iam inclinato quod prius non fuit. Sed huiusmodi non potest
esse nisi actus. Igitur inclinatio illius habitus est actus ehcitus, et 10

respectu huius potest poni habitus totalis causa, sicut prius 1 posi-
tum fuit de gravitate; vel partialis causa cum apprehensione et
appetitu, quod magis videtur verum, quia numquam sic inchnat
habitus nisi facta apprehensione quae necessário praecedit omnem
actum appetitus. 15

Si dicas quod secundum istud potest concedi quod obiec¬

tum inchnat potentiam apprehensivam, quia est causa partialis
concurrens cum potentia ad eliciendum actum, et hoc est incli-
nare in appetitu sensitivo:
Respondeo: potest concedi conclusio. Tamen habitus 20

proprie inchnat potentiam, quia est forma perficiens potentiam,

et cum hac ut causa partialis inclinans ad actum. Et potest poni

1 de] in D Et ista] ita quod L, om. FG inclinatio] habitus ad actum add. L habitum]
et potentiam add. L 1-2 sc... aliquis om. C 2 aliquis] aliter F occupatus] regulatus A
aliquod speculabile] aliquid AP 3 apprehendat] primo add. mg. G2 obiectum] oppo-
situm C 3-4 aliquod... apprehendat mg. G2, om. (hom .) BF 4-5 sensibiliter vel intellectua-
liter] sensatum vel intellectum A 5 vel1... sensibiliter] praecipue si sensualiter L ponatur]
pure F, etiam add. D homo] hoc Z 6 experitur] quandoque add. L quod] quem C in¬
clinationem] sensationem A illud] tale D 7 habitum] actum E nunc] non add. AP
8 appetitu1] sensitivo add. E 8-9 appetitu] sensitivo add. G 9 inclinato] inclinante D
fuit] praeter habitum add. L Sed] licet Z huiusmodi] hoc BE 11 huius] non add. FG, sed
del. G2 12 et] vel D 12-14 et... apprehensione om. (hom.) BE 13 numquam] nunc
non C 14 nisi facta] non stante G necessário] in nobis FG 16 dicas] diceret P potest]
debet L 18 eliciendum] seu causandum add. L

1 Supra, p. 206, lin. 14 - p. 207, lin. 9.

t
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 209

satis bene quod est causa totalis respectu illius actus, et tunc opor-
tet secundum istud ponere appetitum sensitivum passivum. Et
ideo alia via est forte melior. Et eodem modo est de habitu in
intellectu, quia homine vigilante experitur aliquam inclinationem
5 in intellectu ad aliquod obiectum destructum — ponamus — fa-
cilius intelligendum, quam non sentit dormiendo, et tamen eun-
dem habitum habet utroque tempore. Et tamen experitur quod
aliquid novum est nunc in intellectu quod prius non fuit, et hoc
non est nisi actus elicitus ab habitu. Et per consequens, inclinado
10 habitus non est nisi elicere actum, et ideo dormiens non incli-
natur, quia tunc non elicit aliquem actum.
Sed de voluntate est maior difficultas: posito quod aliquis
primo habeat habitum vitiosum adquisitum ex actibus vitiosis,
et sibi post subito infundatur gratia, tunc est dubium utrum
is stante gratia potest in voluntate aliquis actus elici secundum in¬
clinationem habitus vitiosi. Videtur quod non, quia nullus potest
peccare mortaliter dum est in gratia. Sed habitus ille inclinat ad
actum peccati mortalis. Igitur etc. Sed oppositum experitur qui-
libet peccator in se [quia] quantumcumque sit in gratia, si prae-
20 sentetur sibi obiectum illius habitus vitiosi, puta aliquod concupi-
scibile, homo experitur quod non tantum habet actum in appe-
titu sensitivo, sed in voluntate. Et maiorem inclinationem habet
in voluntate quam habuit ante apprehensionem intellectualem
illius obiecti, quia aliquando habet tantam inclinationem in vo-
1 satis om. DC bene om. ABCFGP 3 inj ct DEFGZ, corr. G2 4 hominc vigilante]
homo vigilans quandoquc L aliquam] aliquid per FG 5 obiectum] oppositum C destruc¬
tum] distinctum D ponamus om. FZ 5-6 facilius om. ACDEP 6 quam] quern FG,
quod A, prius add. CDPZ sentit] experitur L, sensit D dormiendo] concordando A 7 ta¬
men] tunc BD 9 est] fuit Z habitu] actu FG, corr. G2 Et om. ABP 9-10 inclinado...
non2 om. (hom.) E 11 tunc om. AP 12 posito] ponendo E 13 habitum] actum E
vitiosum] intensum L vitiosis] intensis L 14 et] tamen add. Z sibi] si B, time add. AFG
, .
post] prius P subito] subiecto C, stante illo habitu L infundatur] infundantur C, infundi-
tur Z utrum] ut A, om. DF 15 stante] constante A 16 vitiosi] intensi L 19 pec¬
cator] peccatum C, om. PZ sit in2 gratia] sic Z 19-20 praesentetur] videtur A 20 sibi]
illud E aliquod] aliquid ABG 21 homo] non A, hie Z, tantum L 22 Et] sed E
22-23 Et... voluntate om. (hom.) A 23 intellectuaiem] intelligibilem C

Ockham, Opera Theol. VI 14

210 LIBER III QUAEST. VII

luntate quod vix potest resistere et elicere actum oppositum ad

quem inclinat gratia. Huiusmodi autem inclinatio non potest esse
nisi actus elicitus ab habitu, quod credo esse verum.
Sed tunc est dubium quomodo talis actus potest
poni in voluntate sine peccato mortali, cum habitus ille non s
inclinet nisi ad actum vitiosum. Potest dici uno modo quod ille
actus elicitur totaliter ab habitu, non a voluntate, sicut p r iu s
dictum est1 de inclinatione gravis. Et tunc excusatur pec-
catum, quia in nullo actu consistit peccatum nisi exsistat in potes-
tate voluntatis, sicut nec meritum quod non potest esse nisi cli- 10

ciatur a voluntate, saltern partialiter. Sed quia apparet inconve-

niens quod aliquis actus causetur totaliter in voluntate a causa
creata, propter libertatem voluntatis quae non potest cogi saltern
per causam creatam, licet talis actus posset causari a Deo totaliter,
ideo potest dici quod ille actus causatur partialiter ab habitu et 15

partialiter a voluntate.
Sed tunc stat difficultas: quomodo in illo actu
non consistit peccatum cum eliciatur a voluntate. Potest dici quod
licet voluntas sit libera respectu cuiuscumque actus ab ea eliciti
absolute considerando, tamen considerando aliquem actum volun- 20

tatis in quantum alius actus antecedit in voluntate, non est volun-

2 esse] elicere A 3 quod] quam A esse om. AE quod... verum] ut videtur secun¬
dum dicta. Respondeo quod istud ultimo conclusum credo esse verum L 7 elicitur] eli¬
citus E non] sic quod non partialiter L 7-8 sicut... est] ut praedictum est CDLP, modo
praedicto Z 8 excusatur] existir D 8-9 peccatum] a peccato L 9 consistit] exsistit DZ
exsistat] erat A, exsistente D 9-10 potestate] actu Z 12 causetur] esset EZ in] sicut a D
voluntate] et ideo add. D a] et C, ab alio L, om. G 12-13 causa creata] causatur G, causato
ita quod voluntas ipsa non L, alia a voluntate add. Z 13 quae] quod D 14 licet]
sed BDEG posset] potest BG, possit F 15 ideo] item E, om. A actus] habitus F partiali¬
ter] partim (etiam infra) FG 17 stat] restat B, est E 18 eliciatur] elicitur DLPZ
19 cuiuscumque] cuiuslibet LPZ 20 considerando*] loquendo L, considerati Z, tantum
add. F considerando2 om. BELP 20-1 (p. 211) aliquem... actus] aliquis est actus causabilis
a voluntate respectu cuius non est libera, immediate praecedente involuntário (?) ac stante
alio actu L 21 in1] et D quantum] quem C alius] ille Z

1 Supra, p. 206, lin. 14 - p. 207, lin. 9.

t
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 211

tas libera respectu illius

actus. Exemplum: ponamus quod obiec-
tum caritatis sit istud: 'Deus et omne quod Deus vult di-
totum
ligi', et quod diligam Deum caritative actu elicito, ita quod ali-
quo uno actu diligam Deum et omne quod Deus vult diligi a me,
5 quod est possibile. Si tunc cognoscam per intellectum quod Deus
vult Ioannem diligi a me per revelationem vel quamcumque
aliam viam, stante prima dilectione in voluntate cum cognitione
praedicta, necessário habeo diligere Ioannem actu caritativo. Et
ille actus est alius a primo, quia possunt separari. Et unus prae-
io cedit alium. Et unus, scilicet secundus, est praecise respectu unius
incomplexi, puta Ioannis; alius, puta primus, non.
Omnia ista arguunt distinctionem inter illos actus, et tamen
voluntas non est libera respectu secundi actus, stante primo actu
cum apprehensione praedicta. Quia impossibile est quod uno
is actu diligam Deum et omne quod Deus vult diligi a me in gene-
rali, et quod sciam quod Deus vult Ioannem diligi a me, nisi di¬
ligam Ioannem in speciali, quia contradictio est dicere opposi-
tum. Et tunc, licet in primo actu voluntatis consistat meritum,
quia est in potcstate voluntatis, non tamen in secundo actu qui
20 non est in potestate voluntatis.
Eodem modo1 potest dici in proposito quod apprehenso aliquo
concupiscibili, et stante inclinatione habitus in voluntate — inch-
1 quod] quia G 1-2 obieccum] oppositum D 2 vult] voluit B 3 diligam]
qucm add. C quod2] non add. B 4 uno] modo D vult] voluit B 6 vult] voluit B
Ioannem] Sortem L revelationem] reverentiam ADP 7 in... cognitione cm. A 8 ne¬
cessário] neccsse DFP 9 actus sic L, om. reliq. codd. a] non C Et unus] a Christo A
10 secundus] respectus G, corr. G2 11 puta1] scilicet E puta2] scilicet D non] est add. E
12 distinctionem] divisionem C 13 non] si FG, corr. G2 14 praedicta] ponitur A
quod] ut C 15 actu] elicito add. L omne] illud add. FG vult] voluit (etiam infra) B
18 licet cm. BE consistat] consistit BCE 19 qui] quia BG, talis add. B 19-20 non... vo¬
luntatis om. (hom .) AE 20 potestate voluntatis] voluntate peccantis L 21 potest dici] di-
citur D, quia add. FG 22-1 (p. 212) habitus... inclinatione om. (hom.) BCD

1 Hie apponitur mg. in códice L: « Ista applicatio nec est similis

nota
nec est bona, mihi videtur, et forte minus (?) bene fuit motui (?) compa-
rata ».
212 LIBER III QUAEST. VII

natione dico actuali, sicut homo experitur plus uno tempore

quam alio — tunc dico quod non est in potestate voluntatis quin
eliciat cum habitu inclinante aliquem actum circa illud. Et ille
actus potest dici primus motus qui excusatur a peccato secundum
doctores1. Hoc etiam videtur Augustinus2 dicere 5

quod non est in potestate nostra, quin visis per intellectum,

tangamur in voluntate. Et secundum istam viam, tunc excusatur
voluntas a peccato quantum ad ilium actum, quia non est in po¬
testate voluntatis. Ideo nec in eo consistit meritum nec demeri-
tum. Et secundum hoc oportet dicere quod voluntas non sit 10

libera respectu cuiuslibet actus ab ea eliciti, sed respcctu alicuius

et alicuius non.
Sed tunc est dubium quomodo voluntas secundum
inclinationem gratiae elicit oppositum actum intense, stante tali
inclinatione. Potest dici quod habitus gratiae in tali est intensior is

quam alius habitus inclinans ad vitium, et voluntas cum maiori

conatu elicit actum secundum gratiae inclinationem. Et sic avertit
intellectum a consideratione primi obiecti, et cessat primus actus.
Sed multi experiuntur quod stante tali inclinatione in voluntate,
voluntas elicit valde remissum actu/n secundum gratiae inclina- 20

tionem.

1 actuali] accidental! tí, actu L 2 quam] quod Z, in add. EPZ quod] quia E non
om. A 3 inclinante] ad add. CD aliquem] a me A actum] actu A, effectum D illud]
idem P, obiectum add. D, concupiscibile add. L 4 motus] actus E qui] quin A 5 doctores]
et add. CDPZ etiam] autem ACP 7 tangamur] tanguuntur B 7-8 Et... quia] Et qui
ille actus L 8 a] in A quia] quod AP 9 nec1... consistit] in eo non est L 10 Et]
sed FG hoc] istam viam ABFG 11 alicuius] sic add. Z 14 elicit] eliciat D intense]
et add. E 15 inclinatione] sed add. G 15-16 gratiae... habitus om. (horn.) E 16 habitus]
actus FG 18 intellectum] et add. C primi] alterius D primus] prius B 19 Sed] sicut B
20 actum] gratiae add. E

Cf. Thomas Aquinas, Sent., Ill, d. 24, q. 3, a. 2; d. 41, q. 2, a. 1 ad 5;

1

Quodl. IV, q. 21 et Bonaventura, Sent., II, d. 24, p. 2, a. 3, qq. 1-2; d. 41, a. 2,

q. 1 (ed. Quaracchi, II, 583-586; 947-950). 2 August., De libero arhitrio,

III, c. 25, n. 74 (PL 32, 1307; CCSL 29, 319).

 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 213

[Responsio ad instantias quoad art. I]

Ad aliud 1 dico quod scientia, secundum nomen suum, est

'ad aliquid', quia hoc nomen 'scientia' vel conceptus significat
qualitatem absolutam connotando obiectum suum, et ideo est
= 'ad aliquid' quia significat unum et connotat aliud.
Ad Philosophum, VII Physicorum 2, dico quod C o m-
mentator, II De anima 3 distinguit de passione. Unde passio
accipitur tripliciter. Uno modo pro sola receptione et inductione
alicuius formae absolutae, et sic reperitur in sensu ubi recipitur
io actus videndi. Abo modo accipitur pro inductione unius formae

cum expulsione formae contrariae. Et sic reperitur in intellectu

quando movetur ab habitu erroris ad habitum scientiae et e con-
verso. Tertio modo accipitur pro alteratione vel receptione formae
ad quam sequitur corruptio patientis, sicut est in elementis in
is quibus formae substantiales corrumpuntur ad corruptionem vel

inductionem determinati gradus. Et isto modo negat P h i1 o-

s o p h u s alterationem esse in sensu et intellectu, et non duo-
bus primis modis, quia illis modis concedit ibi alterationem, quae
est salus et perfectio patientis.

2 Ad aliud] Ad primum primae opinionis Z, Ad secundam opinionem; ad primam con¬

cedo L 3 quia... conceptus om. D scientia om. CE conceptus] sibi correspondens add. L,
eiusadd. FG, et add. D 4 connotando] opposito A 4-5 et... quia] ita quod principaliter L
5 quia] et CD, quod E 6 Ad] tunc pracm. D Philosophum] aliud de L Physicorum] per
idem dicas quod Commentator et Philosophus dicunt quod in sensu et intellectu non est alteratio,
saltern in intellectu hoc falsum esset si scientia est qualitas absoluta noviter in eo recepta add. L
7 distinguit] distinguitur A Unde] dico quod add. L 8 accipitur] distinguitur 13, sumitur L
tripliciter] quadrupliciter AP et] vel D 9 alicuius] unius APZ reperitur] requiritur A,
recipitur B sensu] naturali A recipitur] reperitur DFG 10 videndi] et add. DPZ
11 expulsione] repulsione G reperitur] recipitur AEFG 12 quando] quomodo A, quo-
niam G erroris] errorum B et] vel BCDFPZ 13 Tertio] alio Z vel] pro add. BCFGPZ
14 sequitur] aliquando add. E patientis] alia A, om. E in1] istis add. ABEFG 16 gradus]
qualitatis add. L 17 alterationem] eius add. B et1] in add. EFPZ 17-18 et2... quae] prop¬
ter solain receptionem actuum et habituum, licet sint verae qualitates absolutae, immo secundum
eum talis receptio potius L 18 quia] in add. AEP illis modis] ille modus C ibi om. BZ

1 Supra, p. 194, lin. 4-7. Supra, p. 194, lin. 8.

2 3 Averroes, In
De anima Aristot., II, t. 57 (cd. F. S. Crawford, p. 216s.).
214 LIBER III QUAEST. VII

Ad aliud 1 concedo quod aliquis potest cognoscere scientiam

non cognoscendo scibile, immo intuitive videre actum suum in-
telligendi, volendi, sentiendi, secundum Augustinum, et
tamen non videre obiectum. Quia secundum Augustinum2,
fidem actualem qua credo, video, sed Deum non video. Ideo 5

concedo assumptum.
Si dicas quod scientia dicit formaliter respectum, nego,
quia tantum dicit respectum secundum nomen suum, sicut 'crea¬
tor', 'gubernator', sicut dictum est frequenter 3.
Ad aliud 4 dico quod hoc nomen 'scientia' vel conceptus sig- io

nificat non tantum ipsam qualitatem absolutam in anima, sed

connotat coexsistentiam obiecti et conformitatem obiecti ad scien¬
tiam — obiecti, inquam, complexi non incomplexi. Ita quod ad
hoc quod ilia qualitas in anima — sive sit actus assentiendi, sive
habitus ex actibus assentiendi — denominatur scientia, hoc non est is

nisi quando illud complexum respectu cuius est habet esse eo modo
quo intellectus sibi assentit. Et quando non habet esse illud com-
1 concedo] dico E, dico concedendo Z 2 immo om. AFG 2-3 intelligendi] sciendi L
3 volendi] et add. E sentiendi] videndi A, sciendi D 3-4 secundum... obiectum] non
videndo obiectum alicuius actuum sciendi, volendi vel sentiendi alterius non cognoscendo obiec¬
tum actus per hoc. Primum patet L 4 videre om. ACEPZ Quia... Augustinum om. E
5 fidem] suum A, meam add. L qua] quem A, quam CEF video1] videre A 5-6 credo...
assumptum] cum credo in Deum video Deum tamen in quern credo non video L 6 con¬
cedo] conceditur A assumptum] primum add. D 7 Si] et praem. C, cum A, sed G dicit]
dicat BZ 8 quia om. AE suum om. CDLPZ 9 sicut] supcrius add. D frequenter
om. ACDL 10 conceptus] correspondem add. L 11 ipsam] primam L absolutam
om. CDLPZ 12 connotat] etiam Z obiecti] complexi add. L 13 obiecti] et con¬
formitatem D inquam] in quantum Z non] vel D quod om. ABP 14 quod] quia C
sive2] sit add. Z 14-15 sive2... assentiendi mg. G2, om. (hom .) F 15 habitus] generatus
add. G2L denominatur... est] non denotatur (denominatur DEGLP) scientia BCDFGLP
16 nisi] oportet L quando] quantum A, quod L respectu... modo] illo modo se habet L eo]
eodem E 17 assentit] assentitur A quando] tunc A, intellectus add. Z 17-1 (p. 215)
habet... complexum] conformatur L

1 August., Epist. 147 (ad Paulinam), c. 16,

Supra, p. 194, lin. 11-18. 2

n. 40 (PL 33, 614; CSEL 44, 315). 3 Ockham, Scriptutn in ISent.,

d. 30, q. 5 (OTh IV, 382-388); Quaest. in IISent., q. 1 (OTh V, 13-14).

4 Supra, p. 195, lin. 1-19.
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 215

plexum, tunc bene potest iha qualitas in anima manere, sed tunc
perdit denominationem illam. Sic est in proposito. Sorte sedente,
seio hanc evidenter 'Sortes sedet', sed ipso surgente, non est con-
formitas inter scientiam et illud complexum. Quia nomen scien-
5 tiae vel conceptus connotat semper obiectum verum, et non de-
nominat scientiam nisi quando illud complexum connotatum est
verum. Et ideo, si per mutationem rei sit complexum falsum, si-
cut est in proposito, tunc bene potest ilia qualitas manere, sed
tunc non dicitur scientia, propter causam dictam.
10 Et est sciendum hie quod aliquando vox vel conceptus sig-
nificat aliquid principaliter et connotat aliud, ita quod princi-
pale significatum illius nominis vel conceptus capit denomina¬
tionem illius conceptus significantis, sive connotatum exsistat sive
non; aliquando non denominatur nisi connotatum exsistat. Exem-
15 plum primi: Deus est bonus. Bonitas significat Deum connotando
actum volendi, et Deus dicitur bonus sive sit actus volendi sive
non, immo, si nullus actus volendi posset esse. Exemplum se-

cundi: paternitas, negando relationem, significat patrem conno¬

tando filium. Et homo non denominatur pater reahter nisi quando
20 actu exsistit filius, et sic est generaliter in istis conceptibus ubi ab
aliis ponuntur relationes, sicut simile, etc. Cuius ratio est, quia
aliquis conceptus significat unum principaliter et connotat aliud,
qualitercumque se habeat, sive exsistat sive non. Sicut 'bonum'
significat Deum vel aliam rem possibilem amari, et 'verum'

1 tuncJ] tamen A 2 perdit] perderec 13, deperdit D est om. CDP in] exemplo
add. L sedente] et me hoc vidente add. L 3 ipso] non A 4 inter] illam add. FG
complexum] connexum A nomen] respectu A 5 obiectum] omnem A verum] unum DP
5-7 vel... verum] dictum de aliquo significat ita esse vel non-esse sicut significat per complexum
quod dicitur sciri L 5-6 denominat] denotat CG 6 scientiam] Sortem D complexum]
connexum A 7-8 sicut... proposito trp. p. dictam (lin. 9) Z 10 Et] sed tunc D hie
om. BZ aliquando] aliqua A vel] sive CDP 11 aliud om. BFGP 13 connotatum]
denominatum A, denotatum E 14 denominatur] denotatur E 15 bonus] et add. D
16 sive1] cum C 17-18 Exemplum... paternitas] bonus et bonitas D secundi om. CP
19 filium] sed add. Z denominatur] denotatur BE 20 actu] actualiter C 21 ponuntur]
tales add. E simile] scibile D 22 aliquis] unus FG
216 LIBER III QUAEST. VII

significai Deum possibilem intelligi. Hie non connotatur exsis-

tentia volitionis sive intellectionis, sed inteliectio et volitio, sive
exsistat sive non. Aliquando autem conceptus significat unum
principaliter et connotat exsistentiam sive coexsistentiam alterius
vel aliorum, sicut paternitas significat hominem patrem et con- 5

notat coexsistentiam filii. In primo casu, potest principale signi-

ficatum denominari a tali conceptu, sive connotatum sit sive non.
In secundo casu non denominatur principale significatum a tali
nisi connotatum sit in effectu.

[Responsio ad instantias quoad art. II] 10

Ad aliud 1 dico quod non ponitur habitus propter delecta-

tionem plus quam propter tristitiam. Nullus enim diceret quod
habitus inclinans ad odium alicuius inclinat delectabiliter, sed
tristabiliter. Unde dico quod quidam inclinat ad actum cum de-
lectatione consequenti, sicut habitus generatus ex actibus dili- is

gendi; quidam inclinat ad actum cum tristitia, sicut habitus ge¬

neratus ex actibus odiendi; quidam ad actum inclinat neutro
modo, sicut actus cognitivi. Nullus enim dubitat quin habitus
speculandi [sit] aliquid naturale, et naturaliter inclinet ad actum
sine omni delectatione vel tristitia in intellectu, licet tamen post 20

1 non om. AE 1-2 exsistentia] ex natura D, significatum E 2 volitionis] boni-

tatis G, corr. G2 intellectionis] intentionis BC inteliectio] intentio BC et] sive CZ
5 sicut] sive Z hominem] vel add. A, et add. E 7 non] sit add. D 8 denominatur]
denotatur BCFG tali] conceptu add. D 11 aliud] rationem pro secunda conclusione L
12 quod] quin C 13-14 delectabiliter, sed tristabiliter] ad delectationein seu tristitiam D
14 quidam] aliquis habitus L 14-16 delectatione... cum om. (horn.) C 15 consequenti]
aliud add. D 16 quidam] quod A inclinat... tristitia] sine delectatione consequenti B
17 quidam] quod A ad actum om. AE 17-18 neutro modo] neutrum LZ 18 sicut]
ut CDLZ cognitivi] cognoscentes C, cognoscitivus D, cognoscendi FG, cognitivus Z dubitat]
dubitatis BFGPZ quin] qui Z habitus] actus F 18-19 actus... actum] habitus mere
speculativus respectu obiecti mere naturalis vel metaphysici inclinat ad actum suum L 19 spe¬
culandi] specificandi Z et naturaliter] aequaliter E, om. A inclinet] inclinat BCDEZ 20 vel]
et Z ; tamen] forte L, om. EFG

1 Supra, p. 196, lin. 8-11.

 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 217

sequatur delectatio vel tristitia in appetitu mediante actu dili—

gendi vel odiendi.
Ad aliud 1 dico quod non requiritur [habitus] propter facili-
tatem sive promptitudinem tamquam principium activum tan-
5 turn, sed propter inclinationem dicitur proprie principium acti¬
vum. Et ex hoc sequitur facilitas et promptitudo quod magis
inclinatur nunc quam prius, ita quod ponitur propter inclina¬
tionem, facilitatem et promptitudinem, sed principaliter propter
inclinationem, secundário propter alia duo. Sed tantum ponitur
io principium activum propter inclinationem. Et quando dicitur 2
de triplici inclinatione, dico quod non est inclinativum per mo-
dum principii passivi, sed tantum per modum principii activi.
Et in hoc differt a potentia naturali ut distinguitur contra vio-
lentum, quia ilia potentia est principium passivum. Patet de gravi.
is Et ponamus quod inclinaret per modum principii activi et passivi,
non tamen per modum neutrius.
Ad aliud 3 de ligno húmido, sicco et neutro, dico quod humi-
ditas prohibet actionem caloris, et siccitas est removens prohi-
bens, et est dispositio. Et ideo ibi et in talibus ubi aliquid est
20 indispositum, concedo quod ibi requiritur necessário aliqua dis-
1 sequatur] sequitur BCEP in appetitu out. FG 2 vel] et BZ odiendi] volendi AFG,
cognoscendi E 4 sive] vel CDPZ, propter add. B 5 inclinationem] tantum add. FG,
sed del. G2, quae add. AE 5-6 dicitur... activum] principaliter L 6 ex] propter Z
facilitas] facilitatio ABEFGZ quod] quia ABEZ 7 nunc] tunc C quod] non add. FG
7-8 ita... promptitudinem om. Z 7-9 ita... duo om. AELZ 8 et om. BCDFG sed]
et Z principaliter] ponitur add. Z 9 secundário] autcm add. Z 9-10 Sed... Et om. Z
11 triplici] duplici A inclinativum] intelligcndum B, inclinativus Z 12 tantum om. AE
sed... activi] ita quod non est principium activum L 13 potentia] principio CD 14 est]
et A passivum] activum simul et passivum sicut L 15 Et1] criam D inclinaret] inclinet D
16 neutrius] neutrum DFGP, neutrorum B, passivi causarec E, om. A 17 aliud] dico
add. AE, quod postea tangit instantia quaedam contra argumentum meum add. L humido] et
add. CEP 17-18 humiditas] licet naturaJis A 18 caloris] caliditatis Z siccitas] humi-
ditas D est om. AE removens] dispositio reinanens L 19 ibi et3 om. ABFG 20 indis¬
positum] dispositum ADE ibi] ubi AE, om. FG requiritur] aliquid add. AE

1Supra, p. 196, lin. 11-16. 2 Supra, p. 199, lin. 7-14. 3 Supra,

p. 199, lin. 15-20.
218 LIBER III QUAF.ST. VII

positio removens prohibens. Et ilia non habet activitatem res-

pectu effectus consequentis. Et sic est de siccitate. Ideo siccitas
non est causa activa respectu caloris, sed tantum dispositio remo¬
vens prohibens. Sic non est in intellectu, quia ibi non est aliqua
indispositio prohibens actionem. Ideo non est simile. 5

[Ad argumenta principalia]

Ad principale 1 dico quod habitus est causa secunda.

Ad aliud 2 de motu locali, dico quod iste habitus generatus
in corpore per motum localem est absolutus. Et motus localis,
secundum prius dicta3, non dicit aliquid ultra res perma- 10

nentes nisi tantum negationes, et res permanentes causantes istum

motum possunt poni substantiae. Et ideo ponitur minor perfectio
in habitu quam in actu.
Si quaeras a quo causatur ille habitus, respondeo:
eadem quaestio est a quo causatur calor generatus per motum 15

localem, quia ab eodem principio generatur unum et aliud4.

1 Et ilia] et ita A, quae tamen L non] illud A activitatem] accionem AEG 1-4 Et...
prohibens mg. G2, om. (hom .) FPZ 3-5 dispositio... indispositio] remotio humiditatis prohi-
bentis recepcionem caloris. Sed sic non est in intellectu. De habitu ibi possit poni. Ibi disponitur
tantum remanens (!) L 4 sic] sicut 13 aliqua om. PZ 4-5 sic... prohibens om. {hom.) ABCE
7 Ad] aliud add. C habitus] non add. AD secunda ita codd. pro secundaria; cf. supft
(p. 193, lin. 4) 10 secundum] sicut FG prius] ct posterius add. E dictà] dictum est FG
11 tantum] tamen A causantes] causant B 12 motum] modum A, etiam add. Z substantiae]
sic A minor] ulterior F 14-15 ille... causatur om. (hom.) A 15 eadem quaestio est]
eodem modo sicut si quaeratur FG 16 eodem] uno B generatur] causatur D et] sicut FG
aliud] Ad secundum non respondet in speciali, sed collige responsionem ex praedictis add. L;
sed supra, suo loco, codex L habet: Ad aliud dico quod habitus est causa secundaria et quod graria
se habet ut sessor etc. quoad acceptionem divinam, et concedo adhuc quod actus sit meritorius.
Sed secus est quantum ad substantiarn illius actus.

1Supra, p. 193, lin. 4-12. 2 Supra, p. 192, lin. 10-14. 3 Ockham,

Quaest. in II Sent., q. 7 (OTh V, 104-108). 4 Hie apponitur nota in

margine codicis L: «Ad secundum non respondet, in speciali, sed collige
responsionem ex praedictis ». Argumentum ad quod non respondet Ockham
invenitur supra, p. 193, lin. 13-15.
 UTRUM HABITUS SIT QUALITAS ABSOLUTA 219

Ad aJiud 1 de sessore ct de gratia, dico quod illud est verum

quantum ad acceptioncm divinam. Unde gratia et caritas idem
sunt omnino, ut nunc suppono, quia impossibile est quod aliquis
actus meritorius eliciatur a quacumque virtute naturali sive super-
5 naturaJi, nisi concurrente caritate, sicut causa partiali respectu
actus meritorii quantum ad substantiam illius actus.

1 de gratia] supra D 2 quantum ad sic Saiam. 264Í, quoad Brus. 3512, Z, om. reliq.
codd. acceptioncm] actionem D 3 omnino om. AE quia] et BCDFGZ est] erit C
quod] ut P 4 eliciatur] elicitur C, eliceretur Z sive] vel Z 5 partiali] partialis ABE
respectu] secunda Z 6 meritorii... actus2 om. (hom.) A

l Supra, p. 193, lin. 9-12.

 QUAESTIO VIII
Utrum anima Christi habuit summam gratiam

POSSIBILEM HABERI 1

Hie primo videndum est de modo augmentationis formae.

Secundo de statu, utrum sit vel non. 5

[Art. I: De modo augmentationis formae]

Hie sunt quattuor opiniones concordantes in una conclusione,

quod forma non augetur per additionem novae partis. Prima 2
ponit formam in se esse perfectiorem vel imperfectiorem, sed
non suscipere magis et minus nisi per comparationem ad sub- 10

iectum.
Secunda 3 pomt in forma latitudinem graduum, sed ponit quod
non distinguuntur in forma realiter sed tantum virtualiter sive
secundum rationem.
Tertia 4 ponit quod recipit magis et minus secundum quod is

magis et minus miscetur cum suo contrario.

2 anima Christi] Christus AE 4 modo] motu C, mota P 5 Secundo de statu]
et L sit status add. AH non] sit add. 13D, sed quia ista quaestio tractatur in Io dist. 17, ideo hie
brevius complebo add. L 8 non om. AE 10 suscipere] percipere C, recipere DPZ nisi
om. BCFP comparationem] continuationein 1) 13 virtualiter] secundum rem add. F
15 quod1] non add. AH secundum] sed AE quod2] quia A 16 et minus om. ABDEF

1Cf. Ockham, Scriptttm in ISent., d. 17, q. 6 (OTh III, 495-519) ubi

eosdem opponentes videtur refellere et eandem opinionem propriam defen-
dere; vide lectiones variantes ad lin. 5. 2 Thomas Aquinas, Sununa theol.,

1-2, q. 52, a. 2 Resp. et II-2, q. 24, a. 5 Resp. 3 Henricus Gandavensis,

Quodl. IV, q. 15 et Quodl. IX, q. 4 (ed. Parisiis 1518, f. 128v et f. 354v-355r).

4 Haec opinio iam allegata est a Bonaventura, Sent., I, d. 17, p. 2, a. un.,
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 221

Quarta, quae inter omnes istas est magis rationalis, et si te-

nerem aliquant istarum quattuor, tenerem tantum quartam. Et
ponit quod utraque forma est aeque simplex, tam aucta quam
augmentans. Et est aeque simplex post augmentationem sicut
5 ante, quia ponit quod in adventu formae perfectioris, forma prae-
cedens totaliter corrumpitur et alia totaliter generatur. Et pro
istis opinionibus sunt rationes quae patebunt in respondendo ad eas.

[Contra opiniones]

Sed contra primas opiniones arguitur multi-

istas tres
10 pliciter. Primo sic: « omnis realis habet terminum realem »
actio
et si sit actio nova habet terminum novum. Sed quando aliquid
movetur de minus calido ad magis calidum, ibi sensibiliter expe-
ritur actionem realem novam. Igitur erit ibi aliquid novum pro-
ductum quod prius non fuit. Et nihil praecedens corrumpitur
is secundum istas tres opiniones. Tunc illud aut est eiusdem ratio-
nis cum forma praccedente, et habetur propositum, quod est
augmentatio per additionem novae partis distinctae realiter infor-
mantis idem subiectum cum priori. Non alterius rationis, quia

1 quae] quod E inter omnes istas] istarum Z omnes om. CDP magis rationalis] ratio-
nabilior Z et] sed DE 2 quattuor om. FG tantum oin. FG 4 post] ante P sicut] et C
4-5 post... quia] sed unica tantum est quam tenet qui L 5 quia] et Z quod] fit add. D
5-6 praecedens] praeexsistens D 6 Et2 om. AE pro] post A 7 istis opinionibus]
istam opinioncm A, ista opinione Z 9 tres] duas A, praedictas FG primas om. DFGZ
9-10 istas... multipliciter] alias arguitur L multipliciter] tripliciter AD 10-11 realem... ter¬
minum mg. G2, om. (horn.) F 11 si om. AZ 12 movetur] transit FG ad] in FG
13 eric] est A 14 nihil praecedens] prior pars non L 16 habetur] haberetur B 16-17 est
augmentatio] augetur D 17-18 informantis idem subiectum] a forma eiusdem rationis E
18 subiectum] sicut D, om. Z Non] aut BPZ rationis] primo add. A, et hoc non add. GPZ
quia] et B

qq. 1-2 (ed. Quaracchi, I, 308-313) et a Petro Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 2,

a. 1 (ed. Romae 1596, 429b et 435a); cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 17,
q. 6 (OTh III, 496ss.).
1 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 3, q. 1, n. 359 (ed. Vaticana, III, 216).
222 LIBER III QUAEST. VIII

tunc esset compositio in forma accidentali ex potentiali et actuali

alterius rationis, sicut est compositio in genere substantiae ex ma¬
teria et forma.
Item, omnis actio vel est adquisitiva vel deperditiva. Sed quando
aliquid movetur de minus calido ad magis calidum, ibi non est =
actio deperditiva, quia tunc non esset augmentatio formae. Igitur
est adquisitiva. Igitur per istam aliquid novum adquiritur quod
prius non fuit. Et illud tunc — sicut prius — aut est eiusdem ra¬
tionis cum forma praeexsistente, aut alterius. Si eiusdem, et nihil
praecedens corrumpitur, habetur propositum. Si alterius, tunc 10
aut est alterius speciei simpliciter, quod nullus potest ponere;
aut est alterius rationis sic quod est essentiale speciei caloris. Et
tunc — sicut prius — est materia vel forma, et erit vera composi¬
tio sicut in genere substantiae, quod suppono esse falsum ad
praesens. 15

Item, impossibile est esse transitum a contradictorio in contra-

dictorium sine omni mutatione — extendendo mutationem. Sed
quando de minus albo fit magis album, est talis transitus, quia
tunc est albus in tanto gradu et prius non; igitur est aliquid no¬
vum productum. 20

Item, quando forma non variatur et subiectum non variatur,

est ibi semper aequalis denominatio. Sed quando de minus albo
fit magis album, subiectum manet idem, et per consequens non

1 potentiali] possibili F, om. E et actuali] aut accidentali A, om. E 1-2 in... rationis]
essentialis ex actu et potentia L 2 alterius om. BG rationis om. ABCDFP 4 vel1] aut D
vel*] aut DZ 5 aliquid] aliquis CFG de] a B calidum om. AE 6 actio] actus D
tunc om. AE formae] in forma AE 7 novum] medium E, novi Z 8 tunc om. AE
10 praecedens] praeexsistens B corrumpitur] et sic add. Z 11 potest ponerc] ponit FG
12 essentiale] aequale DE caloris] caliditatis AD 13 est] aut BD, erit FG et] sic add. Z
erii] est A, om. F 14 sicut] eadem quae est D suppono] supponítur B 15 praesens]
prius D 16 esse om. DE transitum] transitus AE, transire D a] de BEFG 18 magis]
maius BC talis] realis AE 19 tunc] nunc BFGL albus] album B tanto] uno A non]
fuit add. D 21 ct] in A, nec CDL subiectum] similiter add. Z non om. CD ct...
variatur2] manet idem et subiectum G2, om. (horn.) EFG 22 aequalis] essentialis FL denomi¬
natio. Sed] de novo, et D 23 idem] omnino vel manere posset idem add. L 23-1 (p. 223)
non... substantialiter mg. G2, om. F
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 223

variatur substantia] iter ; ct forma per te non variatur sed est

omnino eadem. Igitur ita perfecte denominatur album quando
est minus album sicut quando est magis album.
Si dicas quod forma post augmentationem magis radi-
5 catur in subiecto quam prius, et ideo subiectum magis denomi¬
natur album quam prius, contra: ista radicado non consurgit
nisi ex forma vel subiecto; sed subiectum est idem, et per te
forma est eadem; igitur radicado erit eadem et aequalis, et parti¬
cipado similiter. Et per consequens, si sit maior radicado f erit
10 maior forma.
Si dicas quod radicatio formae est ex hoc quod agens
plus approximatur passo quam prius, contra: agens non res-
picit passum nisi mediante forma. Igitur si in forma nulla sit va¬
riado, non alio modo respicit agens passum quam prius.
is Item, quaero utrum inter primum gradum et secundum sit
distinctio aut non. Si non, tunc non magis denominai post aug¬
mentationem quam ante. Si sic, aut ex natura rei aut per intel-
lectum. Non per intellectum, secundum cos 2, quia quando extrema
contradictionis verificantur de aliquibus, ilia non distinguuntur
20 secundum rationem sed realiter. Sed de istis gradibus verificantur
esse et non esse, quia primus est quando secundus non est. Igitur

1 substantiality:] similiter E et] quia Z substantialiter... variatur2 om. (,hom.) A

2 eadem] obiectum A ita... album] ilia perfecta denominatio albedinis C 3 sicut] aliud A,
sed D 5 in subiecto] sic A 5-6 et... prius om. (hom.) A 7 vel] ex add. E te] se A
8 est] in C erit] est AD et1... et2] ibi D 9 si] sive B erit] est AP 12 approximatur]
approximat A, appropinquatur Z 12-13 respicit] recipit BE 13 sit] erit C, om. A
14 non] nullo BFG respicit] recipit E 15 sit] erit D 16 aut] vel EZ non2 om. A de-
nominat] denotat E, denominatur C 17 ante] et add. E 17-19 aut... contradictionis]
sicut videtur, cum contradictoria L 18 per] secundum Z 20 secundum] per B
Sed2] ct Z, om. AE de] ex A istis] vero add. A verificantur] distinguuntur B, videtur Z

1 Contra istam 'maiorem radicationem' arguunt etiam Scotus, Ordina-

tio, I, d. 17, p. 2, q. 2, n. 247 (ed. Vaticana, V, 259) et Petrus Aureoli, Sent.,

I, d. 17, p. 3, a. 1 (ed. Romae 1596, 431a). 2 Cf. Scotus, Opus Oxon.,

IV, d. 11, q. 3, n. 54 (ed. Wadding, VIII 653).

224 LIBER III QUAEST. VIII

est ibi distinctio ex natura rei; non formalis, ut suppono ex dictis

alias1, igitur realis, et primus non corrumpitur. Igitur in ilia
forma sunt plura eiusdem rationis realiter distincta, et habetur
propositum.
Item, omne agens approximatum passo potens in aliquam =
operationem in quam prius non potuit, ceteris paribus, supponit
nunc aliquid positivum in agente quod prius non fuit. Sed calor
in gradu intenso approximatus ligno potest in actum intensum in
quern prius non potuit quando fuit in gradu remisso. Igitur ali¬
quid est nunc in calore quod prius non fuit, et illud est eiusdem 10
rationis quia non est ibi aliquid additum alterius rationis, sicut
post patebit2, igitur etc.
Item, habito termino nrotus, cessat motus. Igitur si per mo-
tum nihil adquiritur ipsius formae sed totum praefuit in princi¬
pio quando incipit motus, terminatur motus, quod falsum est et is
contra sensum. Et ideo dicit Philosophus et Commen¬
tator 3 quod motus est adquisitio partis post partem illius for¬
mae ad quam vadit, et quod motus est actus entis in potentia ad
maiorem formam et perfectiorem.
Si dicas4 quod forma est eadem ante augmentationem 20

1 rci] et add. A formalis] scilicet add. D 1-4 non.. propositum] hoc est propositum
cum forma prior non corrumpatur L 2 primus] prius DFG 5 potens] quod potest Z,
om E in] ad FG 6 paribus] partibus D supponit] praesupponit Z, habct in se L 7 po¬
sitivum] positum Z Sed] quia F 8 intensum om. AE 9-10 non... prius om. (horn.) A
10 calore] sicut pars vel in subiecto caloris sicut forma add. L illud] ille D, om. Z 11 ali¬
quid] aliquod Z, om. D 12 post] prius (!) BP 13 motus2 om. ABCD 14 nihil]
vel A adquiritur] adquiratur GP ipsius] ipsi Z 15 quando] quod E quando... terminatur]
motus, igitur in principio motus terminaretur et cessaret L terminatur] est terminatus BFG
motus2 om. ABF 16 Et ideo] Item L, non add. A 17 adquisitio] ex quo A 18 entis]
entitatis A 19 perfectiorem] perfectionem EZ 20 eadem] eiusdem A

Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 7 (OTh III 531ss.).

1 2 Infra,

p. 238, lin. 15 - p. 239, lin. 15. 3 Aristot., Physica, III, c. 1, t. 4

(201a 10-11) et Averroes, ibidem (ed. Iuntina, IV, f. 41rb). 4 Aegidius
Romanus, In ISent., d. 17, p. 2, q. 1, a. un. : « Augeri caritatem non est
ipsam accipere plures gradus secundum essentiam, sed plures secundum esse »
(ed. Venetiis 1521, f. 95va).
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 225

et post secundum essentiam non secundum esse, contra:

quaero utrum illud esse distinguitur ab essentia, aut non. Si non,
tunc dicere quod est variatio in esse et non in essentia est contra-
dictio, ex quo omnino idem sunt. Si sic, tunc habetur proposi-
5 turn, quod per augmentationem aliquid novum adquiritur, et
pars praeexsistens non corrumpitur, et per consequens pars ad-
ditur parti.
Contra quartam opinionem, quia non potest salvare augmen¬
tationem sed tantum generationem et corruptionem.
10 Item, quando aliqua augmentabilia sunt eiusdem rationis, et
unum est perfectius et aliud imperfectius, illud quod est perfec-
tius includit plures partes quam illud quod est imperfectius. Et
dico quando sunt augmentabilia, propter animam Christi et
animas aliorum, quia anima Christi 1 est nobilior in puris natu-
15 ralibus quam anima alicuius alterius, et tamen non est augmen-
tabilis per tales gradus, ut videtur. Sed si in augmentatione tota
forma prior corrumpitur quando posterior inducitur, forma se¬
cunda non includeret plures partes quam prima, sed erunt ae-
quales semper, et per consequens non est aliqua augmentatio ibi,
2o igitur etc.
2 distinguitur] distinguatur E, realitcr add. FG essentia] esse P 3 tunc] est add. E
in2 essentia] extra A, in esse D 3-4 est contradictio] implicat contradictionem C 4 ex
quo] de quo A, quia Z omnino] omnia Z sunt] contra P, sed add. Z j sic] omnino add. A
5 quod] quia AEZ, tunc add. Z per] post FG aliquid] ad A , novum] motum A, nomina-
tum E adquiritur] exquiritur A 6 praeexsistens] exsistens C et] sic et add. E 8 opi¬
nionem] quam ut díxi tencrem si aliquam aliam tenercm quam illam per quam nunc arguitur:
ilia enim opinio add. L 10 augmentabilia] augmentatio D 11 et om. BDF 11-12 per¬
fectius] imperfectius PZ 12 includit] includitur A illud quod est om. ABCDEP imper¬
fectius] perfectius Z 13 dico] addo tunc L quando] quod AEZ 15 anima] omnia Z
alicuius alterius] Iudae secundum articulum Parisius L 16 tales] plures BL 17 prior]
prius A 18 includeret] includit ALP, includat C, includet D erunt] essent FG 19 ali¬
qua] alia Z, om. B ibi om. DPZ

1Cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 5: « Contra istam rationem

est una instantia de anima Christi, quae secundum unum articulum [i.e. a
Stephano Tempier Parisius condemnatum] est perfectior anima Iudae, sed
de instantia patebit in tertio » (OTh III, 487s.).
Ocxham, Opera Theol. VI 15
226 LIBER III QUAEST. VIII

[Opinio auctoris]

Ideo dico aliter quod suscipere magis et minus est quaedam

passio quae immediate inest cuicumque inest. Et ideo non potest
demonstrari per aliquam causam, sed talis passio solum experi¬
mento potest cognosci inesse subiecto suo. Hoc patet, quia si =
posset demonstrari inesse alicui, aut igitur propter imperfectio-
nem formae, aut perfectionem. Non primo modo, quia formae
imperfectiores quam albedo suscipiunt magis et minus. Nec se¬
cundo modo, quia forma perfectior suscipit magis et minus, puta
caliditas. Et ideo non est aliqua causa quaerenda quare una forma 10
suscipit magis et minus et alia non, nisi quia haec natura est haec,
et ilia natura est ilia, et hoc cognoscitur solo experimento.
Sed quantum ad modum augmentationis 1 dico quod forma
augmentabilis continet in se plures gradus eiusdem rationis. Et
quando forma primo generatur in uno gradu, est minor perfectio is
in forma. Et quando fit augmentatio, est nova pars eiusdem ra¬
tionis addita, realiter distincta a prima parte, faciens cum prima
unam formam numero, sicut duae partes aquae faciunt unam
aquam et sic deinceps. Et quod talis modus sit possibilis, proba-
tur: quia si non, tunc aut hoc est quia repugnat illis pardbus 20

facere per se unum, aut quia forma non potest recipere magis et
minus sine extensione, aut quia repugnat pluribus formis acci-
dentalibus informare idem subiectum — si sint eiusdem speciei;
3 inest1 om. CDFP cuicumque] cuique A inest2. Et] materiae Z 5 potest cognosci]
potest ostendi PZ, cognoscitur L quia] quod A 5-10 Hoc... caliditas] nec eniin perfectio for¬
mae potest esse causa inesse nec perfectio L 6 demonstrari] denegari Z 7 aut] propter
add. E 7-8 formae imperfectiores] forma imperfectior D 8 suscipiunt] suscipit DP
10 caliditas] caritas GP, ca-tas ACF quare] quia A forma] causa AE 11 haec1... haec2]
hoc non est hoc E 11-12 haec1... ilia2] talis est illarum natura FG, sed corr. G2 est... illa2
om. A 12 natura trp. p. ilia2 DE, om. CP cognoscitur] arguitur AZ 14 plures] partes
et add. AEL 17 addita... distincta] additarctur (?) determinata A 19 Et2 om. AE mo¬
dus] motus G 20 tunc] sic Z est] essct C 20-21 repugnat... quia om. (horn.) D
21 recipere] realiter suscipere B 22 repugnat] simul add. L 23 speciei] rationis L

1 Cf. Ockham, In IV Sent., q. 10 F et K (ed. Lugduni 1495).

 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 227

non apparent plura impedientia istum modum ponendi. Sed

primum non impedit, quia partes eiusdem rationis possunt facere
unam qualitatem — patet de albedine. AHter lignum habens
unam superficiem non possetesse album una albedine, cuius op-
s positum dicunt. Similiter, duae partes aquae distinctae faciunt
unam aquam.
Nec secundum impedit ', quia non plus repugnat qualitati
suscipere magis et minus, sive habere multas partes sine exten-
sione, quam formae substantiali vel materiae. Sed Deus potest
10 conservare tarn materiam quam formam sine quantitate et omni
extensione 2, et tamen tunc haberent partes realiter distinctas li¬
cet non extensas. Igitur eodem modo potest qualitas habere mul¬
tas partes sine omni extensione.
Nec tertium 3 impedit, quia formis accidenta¬
non repugnat
ls libus non facientibus idem subiectum;
per se unum informare
igitur nec repugnat formis accidentalibus eiusdem rationis fa¬
cientibus per se unum informare idem subiectum. Consequentia
patet de se. Antecedens probatur : quia accipio aliquem hominem
diligentem duos homines duobus actibus diligendi. Ex istis acti-
20 bus generantur duo habitus inclinantes ad dilectionem utriusque.
Et quod sint duo patet, quia potest perdere inchnationem ad dili—
gendum unum, stante inclinatione ad diligendum alium, quia
potest intense diligere unum et odire alium. Igitur habitus inch-

1 apparent] sunt FG impedientia] impedimenta AI3CDEG, quantum ad add. E istum...

ponendi] illi modus A 3-4 lignum... superficiem] superficies ligni L 3-6 Similiter...
aquam] et sensus ostendit L 8 magis] maius C multas] plures B 9 vel] sive Z
10 tarn... quam] materiam et Z formam] substantialem add. C quantitate] qualitate AEP
et] ex A, cum P, sine add. L 11 haberent] habet ADE, habent PZ 12-13 multas]
plures Z 14 quia] quod C formis] substantialibus sive add. AE 15 idem subiectum]
quae sunt eiusdem rationis add. CG2P, om. B 16 accidentalibus] quae sunt add. B
16-17 igitur... subiectum om. (horn.) AE 18 quia accipio] accipiendo A aliquem] unum B
19 istis] duobus add. LZ 20 dilectionem] inclinationem C 21 Et] sed C sint] sit A,
sunt G patet] sic add. Z potest] quod in A 22 quia] et Z 23 potest om. BDFGPZ

Supra, p. 226, lin. 21-22.

1 2 Cf. Ockham, In IV Sent., q. 4 G (ed.

Lugduni 1495). 3 Supra, p. 226, lin. 22-23.

228 LIBER III QUAEST. VIII

nans ad unam dilectionem et aliam est alius et alius, quia possunt

separari. Similiter h in intellectu possunt esse duo habitus incli-
nantes ad intelligendum duos homines; et probatur sicut prius
per separationem. Sed isti duo habitus in intellectu sunt eiusdem
rationis, et illi duo similiter in voluntate, quia potentia est eiusdem s
rationis respectu utriusque, et obiecta similiter. Igitur de facto
sunt et possunt esse duo accidentia absoluta perficientia idem
subiectum, igitur etc.
Item, aliter non posset salvari modus augmentationis nec
continuitas in motu sine tab additione, quia si sit augmentatio 10

et pars prior non corrumpitur, oportet necessário quod per illam

augmentationem aliquid adveniat de novo, faciens unum cum
priori. Aut igitur illud adveniens est eiusdem rationis cum priori,
aut alterius. Si sit eiusdem rationis in eadem specie cum priori,
aut per se aut per reductionem. Si per se, sicut pars aquae est per is

se in eadem specie cum tota aqua, habetur propositum. Si per

reductionem, tunc est essentiale speciei, et tunc vel est actus vel
potentia, quod nullus ponit. Si sit alterius rationis et in alia specie
per se, tunc per illud non est augmentatio, quia individuum
unius speciei non augmentatur per individuum alterius sicut patet. 20

Igitur etc.
1 alius1... quia] alia et alia quod A 3 intelligendum] diligendum A duos homines]
aliqua duo eiusdem speciei L 5 potentia] receptiva utriusque add. L 5-6 et... rationis
in imo f. G2, om . (hom.) I3F 6 respectu om. AEL 8 subiectum] obicctum E 9 posset]
potest Z modus] motus BGP 10 continuitas] conceptus A 1 1 corrumpitur] corrumpa-
turz necessário] sed add. A 12 augmentationem] mutationcm FG adveniat] advenit C
faciens] faciente E cum] de causa A 13 est] unum et add. FG cum] alio add. C priori] et
tunc habetur propositum add. L 14 aut... rationis om. E aut... priori om. (hom.) A rationis]
et add. DEZ in] cum C, otn. F eadem specie] eodem G2P, om. F 14-17 Si... essentiale om. B
15 reductionem] accidens Z 15-16 sicut... se om. (hom.) D 16-17 se... est2 om. C
17 essentiale] eiusdem add. E speciei] temporis A et] quia G, om. E actus] accidens C
18 quod] quia E ponit] potest C alia] ilia E 20 unius] eiusdem A alterius] speciei
add. CGLZ 21 etc.] Ad rationes igitur pro opinionibus praedictis responded Sed quaere in Io
dist. 17 add. L

Hie apponitur nota in margine codicis L: « Istud videtur

1 contra illud
quod dicit in prologo Physicorum in sumule (?) ».
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 229

Ad rationes aliarum opinionum:

Ad primam 1 dc auctorc Sex principiorum, dico quod intelli-
genda est quod forma consistit etc., in essentia invariabili, quia
cum carentia partium alterius rationis, sicut est compositum in ge-
s nere substantiae, non tamen cum carentia partium eiusdem ratio¬
nis, quia hoc est contra sensum. Patet de albedine in diversis
partibus.
Ad aliud de VIII Metaphysicae 2, quod formae sunt sicut nu-
meri, dico quod intelligit quando aliquid subtrahitur vel additur
io quod non est omnino simile sed dissimile, tunc per variationem
sive appositionem est variatio specifica. Aliter dico quod P h i-
1 o s o p h u s 3 loquitur de illis quae ingrediuntur definitiones,
sicut Commentator ponit exemplum de numeris et diffe—
rentiis additis in definitione. Et quando est additio vel subtractio
is talium, tunc variatur defmitio. Sed illud non est ad propositum,
quia loquimur de formis smgularibus ubi una pars additur alteri;
non enim quando una pars aquae additur alteri variatur species
aquae.

1 rationes] rationem D, Aristotelis add. A, igitur add. B aliarum opinionum] alterius opi-
nionis DFG, corr. G2 3 consistit] coexsistit Z etc.] vel A, vel add. B, id est add. CDF,
om. Z 4 sicut est compositum] sic est compositio £ 5 partium om. AEF 8 aliud
de om. AE 9 quod] sic add. Z intelligit] intendit B quando] quod EG, corr. G2 vel] aut Z
10 simile] naturale A sed] vel FG 11 appositionem] apprehensionem A Aliter] aut A,
adhuc D 13 ponit om. BCD? exemplum] excmplificat B 13-14 differentiis additis]
differentias additas D 15 talium... defmitio om. A 16 loquimur] loquitur D formis]
in add. A singularibus] significantibus Z ubi] verbi gratia si Z ubi... alteri mo. G2, om. F
alteri] verbi gratia si pars aquae additur alteri parti add. BFG 17 enim] est P non... alteri
om. (ho?*i.) AD

1 Argumenta ad quae hie rcspondet (lin. 2 - p. 230, lin. 5) non re-

periuntur in textu Ockham. Inveniuntur tamen, ordine quidem mutato, in
Scoto, Ordinatio, I, d. 17, p. 2, q. 2, nn. 235-238 (ed. Vaticana, V, 252s.);
Liber de Sex principiis, c. 1, n. 1, ed. L. Minio-Paluello et B. Dod, Aristó¬
teles Latinus, I, 6-7 (ed. Parisiis 1966, 35). 2 Aristot., Metaph., VIII,

c. 3, t. 10 (1043b 32-34). 3 Aristot., ibidem; et Averroes, eodem loco

(ed. Iuntina, VIII, f. 102va-vb).
230 LIBER III QUAEST. VIII

Ad aliud de Porphyrio1, quando dicit quod differen¬

tiae non suscipiunt magis et minus, dico quod differentiae sub¬
stantiates non suscipiunt magis et minus, sed hoc est speciale
qualitatibus quod per additionem possunt suscipere magis et mi¬
nus, et quantitati. Sed non convenit differentiae substantiate 5

Ad aliud 2 quando dicitur 'differentia formarum est formalis,

et differentia formalis est specifica', dico quod quaedam formalis
differentia est specifica et quaedam non. Quando enim differentia
unius est dissimilis differentiae alterius, tunc in illis differentia
formalis est specifica, sicut patet de homine et asino. Sed quando 10

differentia est similis et non dissimilis, tunc differentia formalis

non est specifica. Sic est in proposito, igitur etc.
Ad aliud 3 quando arguitur quod definitio speciei aequaliter
se habet ad omnia individua, quia exprimit totam essentiam cu-
iuslibet individui, quod non esset verum si esset ibi talis maiori- is

tas perfections, dico quod definitio speciei non est una res
extra animam, sed est unum compositum ex diversis concepti-

1 Ad... dicit] Et quando dicit Porphyrius PZ 1-2 differentiae] forma A 1-3 dicit...
suscipiunt om. C 2 suscipiunt] suscipit AE 3 magis et minus] etc. EF, om. AP
speciale] substantial A, in add. G2 4 qualitatibus] qualitati BD quod] quia C possunt]
potest BCDP magis] maius C 5 et] hoc convenit etiam add. {mg.) G2 Sed] si A differen¬
tiae] de C, sic de D substantial] substantia D, speciali E 6 dicitur] dc add. E differentia
formarum] forma substantialis A 6-7 est... formalis1 om. (ham.) A 7 specifica] sicut
patet de homine add. D quaedam] qualibet F formalis2] forma P 8 differentia1] differen¬
tiae D, om. ABCEP differentia2] dicitur E 8-10 et... specifica om. (hotn.) C 10 homine]
bove Z et] de add. C 13 quod] de FG definitio] definitione FG, differentia G2P
aequaliter] essentialiter BDFG 15 esset1] est Z ibi om. PZ 17-1 (p. 231) concepti-
bus] continentibus A, conceptionibus C

1 Porphyrius, Isagoge, cap. 'De differentia', ed. L. Minio-Paluello, Ari¬

stóteles Latinus, I, 6-7 (ed. Parisiis 1966, 16). 2 Cf. Scotus, Ordinatio, I,

d. 17, p. 2, q. 2, n. 255 (ed. Vaticana, V, 262). 3 Haec responsio Incep-

toris et quattuor sequentes vadunt contra mentem, quamvis non contra verba,
Godefridi de Fontibus, Quodl. II, q. 10, ed. M. de Wulf et A. Pelzer, Les
Philosophes Beiges (ed. Lovanii 1904, II, 140-146); ibidem, Quodl. IX, q. 7,
ed. J. Hoffmans, Les Philosophes Beiges (ed. Lovanii 1924, IV, 231ss.); cf.
Scotus, Ordinatio, I, d. 17, p. 2, q. 1, n. 200 (ed. Vaticana, V, 235).
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 231

bus, et illud aequaliter respicit omnia individua. Quia a quolibet,

sive sit perfectius sive imperfectius, potest definitio aequaliter
abstrahi. Unde argumentum, si concludat, probat quod una pars
aquae non potest addi alteri, nec ignis igni, quae omnia sunt falsa.
5 Ad aliud quando arguitur quod tunc ille gradus additus esset
accidentalis quia extra speciem, dico quod gradus ille est unum
individuum et respicit illam speciem, sicut Sortes hominem sive
conceptum speciei. Et sicut conceptus hominis potest esse sine
Sorte, sic conceptus albedinis potest esse sine illo gradu. Unde
10 nec albedo a parte rei nec nigredo est de essentia speciei.
Ad aliud quando dicitur 'quanto forma est simplicior tanto
est perfectior, igitur per oppositum, quanto compositior tanto
imperfectior', dico quod assumptum est falsum. Quia aliter se-
quitur quod medietas albedinis est perfectior tota albedine, quia
is pauciores partes habet, quod falsum est. Quia omne totum est
maius et perfectius sua parte. Similiter, aliter materia esset per¬
fectior composito ex materia et forma, et ideo assumptum est
falsum.
Ad aliud quando arguitur 'aut distinguitur secundum speciem
20 aut secundum numerum; non secundum speciem, quia non sunt
duae caritates distinctae specie in anima;' nec secundum nume-
x.

rum, quia talis distinctio non est nisi penes distinctionem subiec-
torum', dico quod distinguuntur numero, non sicut duo tota

1 aequaliter] essentialiter A, om. E quolibet] qualibet substantia P, simpliciter add. Z

3 concludat] concludit AZ probat] prout A 4 quae] quia A 5 quod] quia G esset]
erit Z 6 ille om. CPZ 7 individuum] eiusdem speciei add. B sive] vel sicut Z, sicut F
8 conceptum] contentum C 8-10 Et... speciei om. (hom .) C 10 a] ex E 11 aliud]
dico add. EG dicitur] quod add. EZ tanto] forma add. E 12 est om. ACFG igitur]
quando add. E 12-13 igitur... imperfectior mg. G2, om. (hom.) DFG 13 aliter] enim D
14 est] esset BDG 15 pauciores] paucorum A totum] bonum A 16 aliter] aliqua C
16-17 perfectior] per fidem A, toto add. FG 17 composito] composita A et2 om. BCDEPZ
ideo] idem E 19 aliud] illud AE arguitur] dicitur B 20 aut... speciem om. (horn.) A
secundum1 om. BE secundum2 om. BD non2] tunc C, sic PZ, om. A sunt] essent PZ
21 distinctae] virtute A specie] secundum speciem C in anima om. AE nec] non D
22 talis] tunc B distinctionem] distinctiones E 23 distinguuntur] distinguitur ADG non
sicut] si sint A
232 LIBER III QUAEST. VIII

distincta loco subiecto, sed sicut duae partes facientes per se

et
unum. Et quando dicitur quod non possunt esse plures caritates
in eadem anima, falsum est de caritatibus facientibus per se unum,
et etiam de non facientibus per se unum, sicut post patebit1.
Si dicas quod accidens non individuatur nisi per subiec- s
turn, d ic o quod falsum est, nec est propositio P h i1 o s o-
p h i. Sed intelligit quod quando sunt accidentia aliqua, nata fa-
cere per se unum, tunc si sint in uno subiecto, faciunt per se
unum, naturaliter loquendo, licet per potentiam divinam aliud
posset fieri. Sed duo accidentia tota, non nata facere per se unum, 10

non possunt naturaliter exsistere in ecdem subiecto.

Ad aliud quando dicitur quod ex duobus in actu non potest
fieri unum, verum est de duobus alterius rationis quorum unum
non est potentia respectu alterius. Sed ex duobus in actu quae
sunt eiusdem rationis bene potest fieri unum. 15

Contra praedicta sunt aliqua dubia:

Primum est de hoc quod dicitur 2 quod non potest esse va-
riatio in denominatione formae nec radicatione, nisi sit variatio
in subiecto vel in forma. Contra: sola forma magis radicatur in
subiecto ex longa permanentia in subiecto, et difficilius amovetur. 20

Et tamen non est variatio in subiecto nec in forma. Igitur etc.

Secundum est de hoc quod dicitur 3 quod augmentatio non est
1 subiecto] situ Z : sicut] sunt CP 2 caritates] tunc in eadem caritate A 4 et...
unum om. (hom.) BE post] prius (!) DP 5 individuatur] inducitur AG, distinguitur E, iudi-
catur F 6 est*] haec add. BCDPZ 7 Sed] et D quod om. BP aliqua] alia add. Z,
om. AC 9 licet] sed Z 9-10 aliud posset] aliter potest Z 11 eodem] uno G 12 ex
duobus] exsistentibus (etiam infra) A potest] possunt A 12-13 in... duobus mg. G2, om.
{hom.) DF 13 de] ex BCE 14 est] in add. BEZ, de add. F alterius] rationis add. D, non
potest fieri unum add. FG 16 praedicta] primo A 17 esse] fieri Z 18 formae nec radica¬
tione] subiecti a forma in radicatione et formatione cum subiecto L 19 in2 om. DF sola]
sub D magis] realiter add. D
'
20 longa permanentia] sola diuturnitate permanentiae eius L
21 nec in2] vel AE 22 quod* dicitur quod2] quia Z

1 Infra, p. 238, lin. 14 - p. 239, lin. 15. 2 Supra, p. 223, lin. 6-10;

cf. Petrus Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 3, a. 1 (ed. Romae 1596, 431ab).

3 Cf. supra, p. 222, lin. 4-20.
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 233

sine novo adveniente, quia Commentator, IV Physico-

rum, cap. De vacuo ', commento 85, dicit quod idem arcus potest
habere maiorem curvationem et minorem sine omni novo adve¬
niente quod prius non fuerat; igitur eodem modo augmentatio.
5 Et hoc dicit ibi plane Commentator.
Item, secundum illam viam, augmentatio non distinguitur a
generatione, quia in utraque est productio formae de novo, quod
est contra Philosophum2.
Tertium 3 est quia videtur quod non fiat additio per formam
io eiusdem rationis, quia quanto forma est purior et actualior, tanto
est simplicior. Igitur si omnes partes sint eiusdem rationis, tunc
erit forma simplex.
Item 4, dato isto, forma intensa non habet unitatem nisi
acervi, et essent plures gratiae in anima sicut rami in stipite.
is Unde 5 propter ista et alia est una opinio opposita
opinioni quam teneo tanturn in voce, sed eamdem tenet in re.
2 arcus] actus CEP, sed corr. E2 3 curvationem] inclinationem A et minorem
om. FG novo om. AE 5 Et om. AE ibi plane] ibidem F Commentator] contra sensum
add. D 6 Item om DF secundum... non] si augmentatio est sicut productio quomodo L
7 quia] quod D 7-8 quod... Philosophum om. FG 8 est... Philosophum] falsum est D
9 quia] quod ADE non sic BG2, om. reliq. codd. 10 actualior] acutior AG, corr. G2
11 est] perfectior et add. FG sint] sunt B 12 erit] est AD 13 isto] in add. A forma]
ista add. E habet] haberet B 14 acervi] actum AE, alicui G, corr. G2 15 Unde] et B,
om.Z ista... est] hoc est hie B una opinio om. AE 16 opinioni] huic G2, om. ABCF
quam, quae B, per quem E teneo] tenet AB, qui tenet add. E tantum] oppositum B sed]
secundum D eamdem] idem B, eadem GP re] ratione AB

1 Averroes, In Aristot. Physicam, IV, t. 85 (ed. Iuntina, IV, f. 80ra);

cf. Petrus Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 3, a. 1 (ed. Romae 1596, 442a).
2 Aristot., De anima, II, c. 4, tt. 46—49 (416b 9-21). 3 Petrus Aureoli,

Sent., I, d. 17, p. 3, a. 1 (ed. Romae 1596, 430a). 4 Petrus Aureoli, Sent.,

I, d. 17, p. 3, a. 1 (ed. Romae 1596, 442b). 5 Loco 'Unde... cuiuslibet'

(p. 234, lin. 17), codex L habet : « Item contra hoc sunt argumenta Petri Aureoli
cuius argumenta quaere in primo libro Ockham, dist. 17, pro qua arguitur
quod linea magis curva fit minus curva et e converso, sine hoc quod eve-
niat nisi quaedam coentitas distincta a priori curvitate. Et similiter est de tali
minus raro cum sit rarior. Igitur eodem modo est de augmentatione cuiusli¬
bet formae ».
234 LIBER III QLÍAEST. VIII

Et dicit praedicta opinio 1 quod in augmentatione non est ad-

ditio formae ad formam, sed est additio eiusdem realitatis ad for¬
mam quae non est integra nec praecisibilis a realitate praecedente.
Nec est per se factibilis per potentiam divinam, nec intelligibilis
per se, nec participai denominationem formae nisi per reductio- 5

nem. Sicut non est intelligibilis per se, sed cointelligibilis cum
praecedente, nec exsistibilis per se, sed coexsistens, nec est entitas
sed coentitas. Et dicit quod intellectus angelicus non potest dis—
tinguere inter illam realitatem advenientem et praeexsistentem.
Pro ista opinione arguitur primo sic 2 : ex condicionibus for- io

marum nobis notarum deveniemus in condiciones formarum

nobis ignotarum, sicut ex augmentatione quantitatis devenie¬
mus in augmentationem qualitatis. Nunc autem, sicut patet, dc
linea minus curva fit magis curva, et non advenit aliquid nisi
quaedam realitas et coentitas distincta a priori curvitate. Similiter is

est de aere minus raro primo et post magis raro. Igitur eodem
modo est in augmentatione formae cuiuslibet.
Item 3, si pars adveniens sit forma eiusdem rationis cum prae¬
cedente, aut ergo istae formae secundum se totas sunt eaedem, aut
1 opinio om. AE augmentatione] formae add. FG 2 eiusdem] cuiusdam BG realitatis]
totalitatis G, corr. G2 3 nec] aliter non est A, quia non est E, ut F, vel Z praecisibilis] prin¬
cipalis A 4 factibilis] scibilis DG, corr. G2 potentiam] rationcm A 5 denominatio¬
nem] denotationem Z 5-6 rcductionem] formae add. DF 6 Sicut] sic F est intelli¬
gibilis] intclligit F cointelligibilis] intelligibilis A 7 praecedente] forma add. B nec1] est
add. Z exsistibilis] coexsistibilis AD, exsistens BF sed] nec A coexsistens] coexsistibilis C
nec2] non F est om. AF. 9 realitatem] remanentem A, recipientem E 10 arguitur] ar¬
guo G condicionibus] contradictionibus A 11 deveniemus] devenimus GZ condiciones]
contradictioncs A, cognitioncm Z 11-12 notaruin... nobis om. (hom.) D 11-13 condi¬
ciones... in om. (hom.) B 12 nobis] non F, om. G sicut] sed C 12-13 deveniemus]
devenimus GZ 14 advenit] adveniet Z nisi] secundaria add. D 15 quaedam]
quod C coentitas] curvitas BFG, coexsistcntialitas PZ 16 raro1... raro2] curvo... curvo A
17 est out. AE 18 forma] formarum A, om. Z cum] parte add. Z 19 secundum se
totas] se totis ACPZ, secundum se tota B, secundum se totum DE

1 Petrus Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 3, a. 1 (ed. Romae 1596, 441a);

cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 7 (OTh III, 521-524). 2 Petrus

Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 3, a. 1 (ed. Romae 1596, 441ab). 3 Ibidem,
p. 442ab.
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 235

sunt unum continuitate, aut unitate acervi. Non primo modo,

quia in augmentatione secunda corrumpitur, quia nihil
tunc
transit in identitatem alterius, manente propria identitate. Et si
hoc, tunc non est una forma composita ex istis realitatibus. Nec
s secundo modo, quia tunc illae partes essent continuae et face-
rent unum secundum eorum ultima. Et sic caritas esset quantitas
habens partem continuatam parti, et esset per consequens extensa.
Hoc patet, quia homogenea non faciunt per se unum nisi ut
sunt continua, igitur etc.
10 Item ', dato isto, in qualibet albedine essent infinitae albe-
dines quarum quaelibet esset distincta realiter ab ea, quia per mo-
tum adquiruntur infmitae partes.
Item 2, si sic, aut illae partes faciunt unum unitate composi-
tionis, aut continuitatis, aut homogeneitatis, aut simplicitatis, aut
i5 aggregationis. Non primo modo, quia tale habet partes quarum
una est potentia et alia actus. Sic non est in proposito. Nec se¬
cundo modo, quia tunc gratia esset quanta et extensa. Nec tertio
modo, quia tunc illae partes contmuarentur sicut partes homo-
geneae continuantur. Nec quarto modo, quia tunc non distin-
20 guerentur realiter. Nec quinto modo, quia tunc caritas non esset
nisi acervus multarum caritatum.
Q u a r t u m d u b iu m est de hoc quod dicitur quod
omnia individua eiusdem ratioms sunt simillima. Ex isto sequitur

1 sunt] est D acervi] alicui PZ, om. BEG 1-8 Non... etc.] Quaere in primo libro,
dist. 17 L 2 secunda corrumpitur] et corruptione B 3 propria] eadem A identitate]
realitatc BFG, corr. G2 4 non om. C est] erit E 6 sic] si A quantitas] quanta CPZ,
qualitas E 7 continuatam] continuam B, contactam C 9 sunt] sint DEP 10-11 in...
quarum om. A 11 distincta] determinara A ea] alia CZ. ipsa E 13 unitate] volun-
tate (!) D 13-14 compositions] positionis AE 14 continuitatis] continui AE simplici¬
tatis aut4] simpliciter A 15 tale] talis AEZ 17-18 gratia... tunc om. (horn.) C
18-19 homogeneae] homogenei Z 19 continuantur om. CPZ 19-20 non... tunc om.
(horn. CP) 20 realiter om AE quinto] quarto B 21 caritatum] qualitatum BFG
23 rationis] speciei FG simillima] similia Z

1 Ibidem, p. 442b. 2 Ibidem.

236 LIBER III QUAEST. VIII

quod unum non est perfectius alio, nec caritas in gradu posteriori
est perfectior caritate in gradu priori, quod falsum est.
Item, secundum istam viam forma substantialis recipit magis
et minus, quia sicut forma accidentalis habet plures partes facien¬
tes per sc unum individuum eiusdem rationis, eodem modo forma s
substantialis, — patet de sensitiva, ct qualibet forma extensa in
materia — , quod est contra Philosophum in Praedica-
mentis h
Item, si sic, augmentatio animatorum non distinguitur ab
augmentatione inanimatorum, quia eodem modo per omnia po- 10

test ignis et alia elementa et formae accidentales augeri, sicut

homo et planta, quod est contra Philosophum, II De
anima 2.
[SOLUTIO DUBIORUM]

Ad primum 3 istorum dico quod si non sit variatio in subiecto

nec in forma, non erit maior radicatio nunc quam prius. Tamen is

possibile est, quod quando forma perficit aliquod subiectum et

post diu continuatur ita quod non potest ita faciliter deleri post
sicut ante, salvare lllam maiorem radicationem per motum loca-
lem solum. Quia illud quod est immediatum subiectum illius
formae intimatur pluribus partibus illius subiecti quam prius. 20

1 ncc] includens plurcs partes et ita add. L 2 est1] erit FGL in gradu om. AE
priori] veriori A 3 recipit] vcrc nec (!) A, suscipit E, reciperet L 5 eodem modo]
eadem racione D 7-8 Praedicamentis] Quimum dubium esse potest de augmentatione quae
sit in rarefactione et condensatione add. Z 9 sic] ergo add. Z animatorum] in aliqua ista-
rum CP, in anima FG, inanimatorum IX)2 10 inanimatorum] inanimataruin A, anima-
rum C, rationis FG, animatorum G2, om. (lac.) P quia] ergo Z, om. (lac.) P 11 et1] sic
add. Z accidentales] substantiales FG, animatorum add. F, inanimatorum add. G 14 sit]
fit AE, om. CDP variatio] novitas AP, voluntas CD, variatio fiat add. D 15 non]
nec ADEFGP erit] est A maior] in alio P radicatio] plus add. Z 15-16 Tamen pos¬
sibile] impossibile A 17 deleri] separari G2, om. DCDFGP 18 ante] potest add. Z
maiorem] moram A motum] modum A 19 quod] non add. D subiectum] obiectum C
20 formae] magis add. L intimatur] et terminatur A partibus om. BCDFP

1 Aristot., Praedicamenta, c. 5 (4a 5-9). 2 Aristot., De anima, II, c. 4,

tt. 46-49 (416b 9-21). 2 Supra, p. 232, lin. 17-21.

r

DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 237

Exemplum: de incausto posito super pergamenum: magis radi-

catur cum diu fuerit in pergameno quam in principio, quia ma¬
gis intimatur eius partibus. Et sic est ibi motus localis novus. Et
forte generatur ibi aliqua qualitas insensibilis; sicut nullus debet
5 dubitare quin sint multae quantitates et qualitates non cognosci-
biles a nobis nisi per effectus. Et hoc posito, patet tunc quod
aliquid de novo generatur conservativum quod prius non fuit,
et ideo non potest nunc amoveri sicut prius.
Ad aliud 1 de arcu etde Commentatore post pa¬
io tebit.
Ad aliud 2 dico quod in augmentatione substantiae et quali-
tatis est generatio quaedam secundum Philosophum, ta-
men non simpliciter, quia non generatio substantiae. Et similiter
in augmentatione formae substantialis est generatio, non tamen
is simpliciter, quia tunc est simpliciter in substantia quando gene¬
ratur de novo aliquod mdividuum per se exsistens non faciens
unum cum alio. Oppositum est in augmentatione formae sub¬
stantialis.
Ad aliud 3 dico quod falsum est quod quanto forma est pu-
20 rior et perfectior, tanto est simplicior. Ideo assumptum est falsum.

1 posito om. AE 2 cum... pergameno] quando diu fuit super pergamenum Z

3 eius] illius AE 4 generatur] generaretur AG aliqua] alia Z, om. C qualitas] quantitas ACE
5 sint] sunt BCP et] vel E 5-6 non... a] extensae incognitae L cognoscibiles] cogno-
scentes D 6 nobis] et incognoscibiles add. L quod] quia B 6-8 Et... prius] Qualitas
inquam conservativa prions, ita quod non possit ita faciliter amoveri post sicut ante L 7 con¬
servativum] conscrvat D, om. BFG quod] quia A fuit] fit D 8 ideo om. DFG 9 aliud]
illud BF arcu] actu D et om. BCDPZ de2 om. AEFG 11 dico] concedo L 11-12 et
qualitatis] quain formae accidentalis L 12 quaedam] tamen L Philosophum] productio
formae accidentalis est generatio add. L 13 non1 simpliciter] secundum quid L generatio]
in generatione C 13-15 quia... simpliciter1 om. (horn.) E quia... simpliciter2 om. (horn.) AL
15 tunc] tamen E est] generatur BG2 quia... substantia] Tamen tunc vocatur generatio sub¬
stantiae simpliciter et non augmentatio L 17-18 Oppositum... substantialis] Sed sic non est
in augmentatione L 19 quod2] quia E 20 Ideo... falsum om. C

1 Supra, p. 233, lin. 1-5; responsio Ockham invenitur infra, p. 242,

lin. 19 - p. 244, lin. 13. 2 Supra, p. 233, lin. 6-8. 3 Supra, p. 233,

lin. 9-12.
238 LIBER III QUAEST. VIII

Ad aliud 1 de unitatc acervi dico quod idem argumentum per

omnia est de una parte aquae addita alteri, et similiter de igne, ubi
est una materia post unionem partium aquae, et una forma nu¬
mero, et una quantitas. Et propter hoc dico quod non plus corn-
petit partibus illis facere unum sine extensione quam cum ex- =
tensione.
Et ideo praedicta opinio tantum discordai ab opinione quam
teneo — scilicet opinio Ioannis2 — in voce, vel contradicit
sibi ipsi. Quia quando dicit quod non est integra realitas, aut
intelligit quod non est individuuin aliquod sive totum, non fa- 10

ciens unum cum forma priori, sed est per se distinctum, et sic
non discordat ab alia opinione, quia alia opinio non ponit hoc;
aut intelligit quod non est aliquid eiusdem rationis cum forma
priori faciens unum cum eo — et tunc contradicit sibi ipsi. Pro-
batur: quia omne co mpositum ex partibus realiter distinctis sive 15

ex realitatibus distinctis, aut componitur ex partibus eiusdem ra¬

tionis, aut alterius; sed illud est unum tale compositum post
augmentationem; igitur etc. Si illae partes sint alterius rationis,
tunc una erit potentia et alia actus, et ibi crit vera compositio

1 aliud] dico add. A acervi] alicui P idem] illud ABC argumentum] augmcntum B
per] idem per add. D 2 similiter] sic A ubi] ibi D 3 post] per BFG 4 quantitas]
qualitas EZ 4-5 competit] cum AE, om. DP 5 illis] potest add. AE, simul add. BFG
unum] subiectum add. FG 7-9 Et... realitas] De ilia opinione apparet mihi quia tantum di¬
scordat ab opinione Scoti quam hie teneo in voce quoad conclusionem principalem, vel contra?
dicit [sibi], quia illud quod advenit non est integra realitas L 8 scilicet opinio] secundum
opinionem A voce] voluntate A vel] et EZ, ut F contradicit] contradicat F 9 Quia]
ec AE 10 est] unum add. Z 11-12 sed... hoc] ncc hoc ponit alia opinio L 11-14 cum...
unum otn. (hom.) A 12-13 hoc; aut] hie autem E 14 eo] ca Z et om. ABDEFG
14-15 Probatur quia] quod probo quod L 16 distinctis om. AE 16-17 rationis] rei D
17 illud] idem B, id CP 19 crit1] esset A alia] ilia A, erit add. CDPZ ibi om. CPZ erit
vera] est una AE

1 Supra, p. 233, lin. 13-14. - Scilicet Scoti, Ordinatio, I, d. 17, p. 2,

q. 2 (ed. Vaticana, V, 252-264), contra quern Petrus Aureoli arguit, sicut
notatur in quadam quaestione extravaganti Inceptoris, In III Sent., q. 5 E:
« Et isto modo ponit iste [scilicet Aureoli] contrarium, quia aliter non ar-
gueret contra Ioannem contra quem intendit arguere » (ed. Lugduni 1495).
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 239

sicut in genere substantiae, quod ipse negat. Si eiusdem rationis,

tunc non discordat a priori opinione, quia quando aliquid com-
ponitur ex multis partibus eiusdem rationis, quaelibet pars recipit
praedicationem illius speciei sicut totum, sicut quaelibet pars
5 aquae est aqua, et quaelibet pars aquae est unum individuum
exsistens per se in genere substantiae sicut tota, et ita est per se
in genere quando est pars sicut quando est per se. Unde dicere
quod est in genere per se quando est per se, et per reductionem
quando est pars, nihil valet, quia idem manens idem, si semel sit
10 in genere per se, semper dum manet, est per se in genere sive
sit totum sive pars. Quia esse per se in genere non est per se
exsistere, nec esse per se totum quoddam, sed est esse illud a quo
conceptus generis potest abstrahi, et de quo potest praedicari.
Et hoc potest salvari, sive sit totum sive sit pars. Et eodem modo
is dico de albedine.
Si dicas quod unum individuum per se in genere non
potest componi ex pluribus exsistentibus per se in genere, r e-
s p o n d e o : verum est ex pluribus totaliter distinctis non fa-
cientibus per se unum. Sed si faciant per se unum, et sint eiusdem
20 rationis, tunc est falsum, quia ita potest conceptus generis ab¬
strahi et praedicari de toto composito ex illis individuis pluribus
sicut de qualibet parte.
Item, contra hoc quod dicit 1 quod ilia realitas adveniens non
potest fieri per se a Deo, quia quando aliqua sunt eiusdem ratio-

2 tunc] igitur BCDFGPZ 3 multis om. CZ recipit] suscipit C 4 totum]

unum D sicut] dicitur add. C 5 pars aquae2] aqua BD 6-7 substantiae... genere om.
(horn.) BG 7 sicut] est add. C per se] totum FG 7-8 Unde... se2 mg. G2, om. (horn.) FL
quando1... genere om. (horn.) A 9 pars] totum FG, corr. G2 quia] quod AD manens]
remanens F semel] solum F 10 semper] quod A dum] idem D est] pars add. E per2
se2] semper G 10-11 per2... sive om. A 11 sive] sit add. BLZ per2 se2] partem Z
12 exsistere] exhibemus A illud] aliquid G 13 praedicari] probari CE 14 sit2 om. ACLPZ
16-18 non... respondeo om. C 17 per se om. AE 18 non] nec C 19 Sed... unum2
om. (horn.) A ct] si FG sint] sunt A 20 quia] et Z 21 praedicari] probari E 22 qua¬
libet] quolibet GZ parte] per se BCDFGPZ 23 realitas] caritas AE, realiter D

1 Supra, p. 234, lin. 4.

240 LIBER III QUAEST. VIII

nis, si unum est factibde per se per potentiam divinam, et aliud.

Et istae realitates sunt huiusmodi, et prima est factibilis per se
sine secunda, non tantum per Deum sed per naturam. Igitur
Deus potest facere secundam sine prima.
Item, ilia realitas adveniens potest esse perfectior quam prae- 5

cedens. Patet, quia potest augeri in duplo, et per consequens po¬

test illad additum habere partem duplicatam respectu formae
praecedentis, et est ciusdem rationis cum praecedenti. Igitur si
prima, quae est imperfectior, potest per se esse sine secunda,
multo magis secunda potest esse sine prima. 10

Item, quando aliqua factibilia conveniunt et differunt aequa-

liter inter se, si unum est factibile per se, et aliud. Sed sic est de
ista realitate respectu istius praecedentis, quia aequaliter conve¬
niunt et differunt, et prima est factibilis sine secunda, igitur e con-
verso eodem modo. 15

Item, contra hoc quod dicit 1 quod ilia realitas non est intel-
ligibilis per se sed cointelligibilis, quia quando aliqua sunt eiusdem
rationis, si unum est intelligibile intuitive, et reliquum. Sed rea¬
litas adveniens et praecedens sunt huiusmodi; igitur etc. Sed
praecedens potest intelligi intuitive, quia angelus potest intelligere 20

caritatem praeexsistentem intuitive, et similiter homo potest in¬

telligere albedinem generatam de novo intuitive. Igitur eodem
modo et aliam additam. Et per consequens non est tantum coin¬
telligibilis sed per se mtelligibilis.
1 per2... divinam] a Deo L 1-2 per2... se om. (horn .) E 2 Et1] sed LP, om. C
realitates] caritatcs G huiusmodi] eiusdem rationis L per se om, CG 3 secunda, non tantum]
alia tamen Z sed] non add. Z 4 Deus om. AE 5 adveniens... perfectior] perveniens
esse A, in duplo add. Z 7 habere... duplicatam] potest esse duplum L duplicatam] duplei-
tatam D respectu] illius add. C 8 et] ilia add. FG est] sunt Z 9 imperfectior] per¬
fectior FG, corr. G2 10 multo] in subiecto D 11-12 aequaliter] essentialiter FG
12 Sed] et AE est2] in A, om. BCDP 13 istius om. CPZ quia] quae A aequaliter]
essentialiter G, con. G2 13-15 conveniunt... converso om. A 14-18 et1... intelligibile
om. D 14-15 e... modo] secunda sine prima C 17 cointelligibilis, quia] coexsistibilis
sed A 18 si] sed B 19 Sed] et CLPZ 20 praecedens] prima B angelus] quo A
20-22 quia... intuitive] ab homine vel angelo L 22 Igitur] et add. Z

1 Supra, p. 234, lin. 6.

 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 241

Item, contra hoc quod ponit 1 quod realitas adveniens est im-
praecisibilis a praecedente, ideo non potest intelligi sed cointelligi.
Et eodem modo dicit de accidente, quia accidens potest intelligi
intuitive sine subiecto, quia potest separari a subiecto. Patet de
s Eucharistia 2. Et tunc intelligitur intuitive sine subiecto. Igitur
eodem modo realitas adveniens potest intelligi sine praecedente.
Item, « unumquodque sicut se habet ad entitatem, sic ad in-
telligibilitatem » 3. Sed haec realitas est entitas absoluta distincta
a praecedente. Patet, quia haec realitas non est ilia. Nunc, semper
io posita constantia subiecti, sequitur 'hoc non est hoc, igitur dis—
tinguitur ab hoc, igitur potest sic intelligi'.
Item, non minus repugnat entitati distincte intelligi ab in-
tellectu quam videri oculo corporali, quia quidquid potest po-
tentia inferior et superior. Sed oculus corporalis potest videre al¬
ls bedinem non videndo substantiam, nisi per accidens, sicut Darii 4
filius videtur per accidens quia est subiectum illius quod videtur
per se. Unde si albedo esset in quantitate sine substantia, sicut
est in Eucharistia, adhuc posset videri oculo corporali. Quare
igitur non potest intelligi sine subiecto?
20 Item, impraecisibilitas non impedit quin unum possit intelligi
sine alio, et e converso. Quia si sic, hoc non esset nisi quia ilia
realitas facit unum vere cum praecedente. Sed ita facit realitas
1 ponit] ponitur FG 1-2 adveniens... non om. D 2 praecedente] et add. CPZ
ideo] sic C 3 Et... accidente om. AEZ dicit om. DFG accidente] contra add. B
4-5 quia... subiecto om. (hom.) D 5 Et] quia FG tunc] sicut Z 7 sic] ita BZ , ad2
om. CL 7-8 intelligibilitatem] intellectionem Z 8 distincta] realiter add. Z 9 Nunc]
nec CFG, corr. G2 10 subiecti om. ADEFGPZ, bene add. L igitur] hoc add. BCLZ
11 intelligi] et alia argumenta quaere in Io dist. 17 add. L 12 Item] nec A entitati]
enti BCFGP 13 quam] quia D videri] ab add. AZ 14 Sed] si B 15 substantiam]
subiectum BG Darii] Dyarii BCP, Diane DFGZ, dicimus E 16 quia] quod A 17 sine]
sicut in A, in add. E 18 posset] potest Z 20 possit sic G, potest reliq. codd. 21 et]
aut Z 22 facit*] fuit Z 22-1 (p. 242) Sed... praecedente om. (hom.) AEZ

1 Supra, p. 234, lin. 3. 2 Cf. Ockham, In IV Sent., q. 5 (ed. Lug-

duni 1495). Aristot., Metaph., II, c. 1,
3 t. 4 (993b 30-31). 4 Resp.

Aristot., De anima, II, c. 6, t. 65 (418a 21).

Ockham, Opera Theol. VI 16

242 LIBER III QUAEST. VIII

adveniens unum cum praecedente in forma extensa sicut in non

extensa, puta in albedine. Sed non obstante tali unitate et iden-
titate, potest una pars albedinis in una parte superficiei intelligi
intuitive ab "intellectu nostro, non intellecta alia parte, sicut patet
ad sensum. Igitur eodem modo non obstante ilia impraecisibili- 5

tate in forma non extensa, puta in caritate, potest intellectus an-

gelicus intelligere unam partem advenientem non intelligendo
praecedentem.
Ideo teneo opinionem quam prius tenui1,
quam is t e 2 tenet, licet earn improbet, quod sunt duae realita- io

tes eiusdem rationis facientes per se unum quarum una potest

esse et intelligi sine altera et e converso.
Si dicas quod talis distinctio non intelligitur nisi per ar-
gumentationem, dico quod licet de facto non possit percipi nec
discerni distinctio illarum realitatum nisi per argumentationem, is

tamen Deus potest facere quod una realitas intuitive videatur

sine alia.
Ad rationcs alterius opinionis.
Ad primam 3 de IV Physicorum 4, cap. De vacuo, dico quod
quantum ad aliquid est simile de augmentatione qualitatis et quan- 20

titatis, et quantum ad aliquid est dissimile. Dissimile est in hoc

1 in2 om. AD 1-2 sicut extensa om. (hom .) E 2 obstante] absolute D 2-3 identi-
tate] virtute FG, corr. G2 5 ad sensum] per assumptum AE 6 potest] puta E 6-7 ange-
licus] intuitive B 9 Ideo] item E tenui] teneo D 10 tenet] sed B improbet] probet E
11 quarum] quare FG, corr. G2 potest] per se add. CPZ 12 altera] alia CG et e con-
verso] etc. Z 13 dicas... distinctio] talis dispositio dicit E distinctio om. FG 13-14 argu¬
mentationem] ordinem A, augmentationem BE 14 possit] potest ACDEPZ 15 argu¬
mentationem] albedinem A, augmentationem BE 16 videatur] videtur C, videretur G
18 rationes] rationem PZ 19 primam] dico add. E de... cap. om. (hom.) CP cap.] sci¬
licet A 20-21 simile... est1 om. (hom.) E 21 aliquid] aliud Z

Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 7 (OTh III, 524-536).

i 2 Pe-

trus Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 3, a. 1, videlicet opinio sexto loco allegata

(ed. Romae 1596, 430b-431a) et reprobata a Petro (ed. cit., 434ab et 435b).
3 Supra, p. 232, lin. 22
- p. 233, lin. 5. 4 Cf. supra, p. 233, nota 1.
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 243

quod naturaliter per augmentationem possunt duae partes qualita-

tis perficere idem subiectum omnino, sive illae partes sint exten-
sae, sicut albedo, sive non, sicut caritas 1. Sed plures partes quan-
titatis non possunt perficere idem subiectum omnino — naturaliter
s dico — licet per potentiam divinam possent. Sed in hoc est simile,
secundum intellectum Commentatoris2, quod sicut in
augmentatione quantitatis animatorum et inanimatorum, non
adveniunt quantitates extrinsecae primo exsistentes per se et post
additae alteri quantitati, sed quantitas quae prius fuit in potentia
10 nunc est in actu, et facit unum cum praecedente. Sic est in aug¬
mentatione qualitatis, quod non advenit calor extrinsecus primo
exsistens per se et post additus alteri, sed calor qui prius fuit in
potentia nunc est in actu, faciens unum cum praecedente.
Unde in augmentatione animatorum, licet materia praeexsis-
i5 tens uniatur materiae rei augmentandae, tamen forma substan-
tialis aliqua generatur de novo et quantitas similiter. Et eodem
modo est in augmentatione elementorum. Unde dicit C o m-
mentator, IV Physicorum 3, cap. De vacuo, commento 84

1 quod] quia Z 1-2 qualitatis] qualitates D, quantitatis Z, simul add. L, om. AE

2 idem] unum BFG, om. ADP 3 albedo] paries albus L caritas] ca-tas (pro caliditas?) ACEFP
partes] scilicet add. E 3-4 sicut... non om. (hom .) D 4 possunt] perfecte add. F, simul
add. L idem] unum B, illud P, om. L) omnino] ego D 5 dico] quod add. C, om. AE
licet] sed FG Sed] et AE 6 intellectum] intentum B quod] quia AEFG 7 ani¬
matorum] animatarum AB et] vel CDLPZ, om. E inanimatorum] inanimatarum AB
8 adveniunt] qualitates sive add. EZ extrinsecae] exsistentes A exsistentes] advenientes FG,
corr. G2 9 additae] additur A quantitas quae] cum quantitas G 10 nunc] modo B
et facit] faciens CLPZ Sic] similiter A 11 quod] quia E extrinsecus] intrinsecus in E
12 post] primo E 13 nunc om. AE faciens] et facit CPZ 14 animatorum] animata¬
rum B, animarum E materia] et add. P 15 materiae] in natura rei D , augmentandae]
animatae BFG, praeexsistentis D forma] formalis B 16 aliqua] aliqualiter B, om. Z et1]
non add. Z Et2 om. AB 18 cap. De vacuo om. FG

1 Exemplum Commentatoris est de caliditate. Amanuenses raro dis—

tinguebant inter 'caritas' et 'caliditas' etiam in casibus obliquis. Videsis

lectiones variantes. 2 Vide notam sequentem. 3 Averroes, In Aristot.
Physicaln, IV, t. 84 (ed. Iuntina, IV, f. 79va).
244 LIBER III QUAEST. VIII

sic: « Sicut dicimus quod materia veniet de hac caliditate demon-

strata ad maiorem caliditatem, nullis partibus calidis in actu adve-
nientibus, scilicet corporibus calidis, sed transfertur ad maiorem
caliditatem ex intensione ipsius qualitatis. Similiter, materia trans¬
fertur de minori quantitate in maiorem, nulla quantitate in actu =
adveniente ». Et post: « Dicamus igitur quod additio caloris agen-
tis in calorem corporis non est secundum additionem partis in
toto, et universaliter partis materiae in materiam, sed secundum
additionem agentis in passionem patientis, scilicetr quando calor
agentis vigorabitur, crescet calor patientis, non secundum additio- 10

nem partium aliarum extrinsecarum, cum ad patientem non trans-

feratur aliqua pars ab agente ». Ex istis patet quod C o m m e n-
t a t o r est pro me.
Si dicas quod generatio non largitur multitudinem etc.,
— VIII Metaphysicae 1 — , verum est, quia eadem pars qualitatis et is

quantitatis quae prius fuit in potentia nunc est in actu. Sed cum
hoc stat quod facit unum cum praecedentc.
Et eodem modo dico ad illud 2 de maiori c urvitatc in linea
vel arcu. Et sic potest dici ad omnes illas auctoritates C o m-
mentatoris. 20

1 sic] quod FG, om. AE Sicut] si E, om. BD dicimus] dico CD quod om. AE veniet]
venit Z 1-2 demonstrara] determinara ABCFGZ 2 nullis] in illis A 3 calidis
om. ABE 3-5 ad... transfertur om. (hom.) E 4 caliditatem] calorem Z 5 in1] ad BFG
6 post] primo F quodom. AE additio] actio BG2 6-7 agentis in] agente A 7 corporis
om. AEZ 8 sed] et C 9 in] et BG2 passionem patientis] passum A, patientem EF,
patiens Z scilicet] sed DFG, si BG2 11 extrinsecarum] cxsistentis D cum om. CP pa¬
tientem] passionem PZ 12 ab] a voluntate Z Ex istis] ad istud D, ex his FG, et nota L
12-13 patet... Commentator] totum istud L 13 me] Augmentatio animatorum proprie
dicta requirit aliquam partem formae substantialis de novo produci et akeri uniri add. L
14 multitudinem] inclinationem E 15 VIII Metaphysicae] dico Z, om. CP quia] quod ADE
15-16 pars... quantitatis] qualitas et quantitas E 16-17 cum hoc] tamcn A 18 linea]
libra Z 18-20 in... Commcntatoris] Respondendum est quod magis curvatur quam prius
per motum localem. Idco non oportet ibi novam partem ponere formae absolutae, ex quo
solus motus localis ibi sufficit. Et eodem modo est in augmentatione aeris per rarefactionem,
quia ibi etiam sufficit motus localis L 19 arcu] actu D

1 Averroes, In Aristot. Metaph., VIII, t. 15 (ed. Iuntina, VIII, f. 105va).

2 Cf. supra, p. 234, lin. 13-15.
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 245

Ad aliud 1 dico quod idem argumcntum aequaliter conclu-

dit contra cum sicut contra me. Et reducitur contra cum eo
modo quo facie argumcntum. Ideo dico quod non sunt idem
sc totis inter se, ncc unum, sicut ncc materia et forma, quia idem
= argumentum est de materia et forma. Sicut dico quod eo modo
quo faciunt unum se totis, faciunt unum et idem, sicut materia
et forma se totis concurrunt ad faciendum unum et idem. Unde
non faciunt unum continuitate, quia continuatio notat distinctio-
nem secundum situm et locum qualis non est in proposito.
10 Si dicas quod caritas est quânticas, secundum te 2, quia
V Metaphysicae 3, 'quantum' est illud quod est divisibile in plura
ciusdem rationis quorum quodlibet est 'hoc aliquid', et sic est de
caritate per te, d ic o quod idem argumentum est contra te de
realitatibus tuis. Ideo dico quod quantitas potest accipi large, et
15 sic omnc divisibile in plura quorum quodlibet est individuum

aliquod illius speciei est quantum. Et sic albedo et caritas est

quanta. Alio nrodo accipitur stricte pro omni quod dividitur in
plura ciusdem rationis quorum quodlibet est aliquod individuum
1 idem] illud I3DPZ, om. {lac.) E, om. FG 2 reducitur] reducatur CDLPZ eo]
codem E 3 argumentum] et add. FG 4 sc* totis] secundum se totum DEFGZ nec1]
faciunt etiam add. L totis... forma om. A nec2 om. CPZ 4-5 quia... forma om. {hom.) EZ
5 Sicut] sed B, sic EZ, ideo FG eo] eodem EP 5-6 Sicut... se om. A 6 se totis] secun¬
dum se totum EFG, totum totaliter D faciunt] inter se nec sunt A et idem om. AEZ
6-7 materia et1] nec materia nec A 7 se totis] secundum sc totum EFG, totaliter D 8 unum
om. BDF continuitate] continuative Z continuatio] cum nullus A notat] denotat FG,
negat C 8-9 distinctionem] divisionem C 9 non om. Z proposito] scilicet de qua
loquimur ad praesens. Et faciunt unum unitate homogeneitatis sicut suo modo duae partes aquae
et totum sunt ciusdem rationis, et partes uniuntur in toto, quaelibet cuilibet, sicut materia et

forma in composito substantial add. L 10 quod] qualitas add. AFG, puta add. ultra FG
caritas sic EG, ca-tas (pro caliditas?) CDEFP est] ct AD, cssct L quantitas] quanta L, igitur
add. B 11 quod est divisibile] individualc D 13 caritate] caliditate B idem] illud B,
om. AE 14 tuis om. CLP 16 illius] ciusdem C caritas] caliditas BG, ca-tas ACDEFP
17 quanta] quantitas AC accipitur] capitur Z 18 aliquod om. AE

1Supra, p. 234, lin. 18-19. 2Petrus Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 3,

a. 1 (ed. Romae 1596, 442a). 3 Aristot., Metaph., V, c. 13, t. 18 (1020a
7-8).
246 LIBER III QUAEST. VIII

distinctum ab alio, loco et situ, secundum naturam suam. Et sic

nec caritas nec albedo est quantitas sed qualitas.
Ad aliud 1 de homogeneis, nego assumptum, quia partes for-
mae substantialis, et similiter materiae sunt eiusdem naturae, et
possunt fieri sine omni extensione, saltern per potentiam divi- s
nam, et facere unum per se sine omni continuatione.
Ad aliud 2 de infinitate albedinis in una albedine : illud est
contra se ipsum et contra quemlibet. Unde dico quod sunt infini-
tae sic quod non tot quin plures, quae tamen se totis faciunt
unum. 10

Ad aliud 3, quando quaeritur de unitate istius formae: idem

argumentum per omnia est contra te. Ideo dico quod illae partes
faciunt unum, unitate homogeneitatis, sicut duae partes aquae.
Quia partes et totum sunt eiusdem rationis, et partes uniuntur in
toto, sicut materia et forma in composito. Propter quod in illis 15

unum non habet rationem potentiae et aliud rationem actus sicut

est in composito de genere substantiae.
Ad aliud 4 dico quod individua eiusdem rationis sunt simil-
lima, tamen aliqua magis proprie quam alia. Nam aliqua sunt
individua eiusdem rationis quae non possunt facere unum indivi- 20

duum, sicut duae animae et duo angcli. Aliqua sunt individua

1 alio] eo ACP 2 nec1 om. ABDFPZ caritas] qualitas A, caliditas B, ca-tas CDEFGP
sed qualitas] seu quanta Z, om. AE 3 aliud] dico add. E nego] negando A 4 naturae]
rationis AEZ 5 omni om. AE 7 aliud] illud DP infinitate] unius add. Z 8 quem¬
libet] omnes L, alium add. FG 8-10 Unde... unum] quod in omni albedine sunt albedines
infinitae facientes tamen seu constituentes per se unum L 8-9 infmitae] ex add. D 9 quae]
qui C, quando E se totis] se totiens A, se totum D, secundum se totum E, secundum se totas FG
11 quaeritur] quaeris DEFG 13 faciunt... partes om. (horn.) A unitate homogeneitatis]
homogeneum E 14 totum] et per consequens add. Z in] cum B 16 non om. C
19 aliqua1] aut C magis proprie] sunt similiora ad invicem L Nam] quia B, del. E
aliqua*] aliqualiter FG 20 quae] aliqua A 21 animae] intellectivae add. L Aliqua]
alia FG

1Supra, p. 235, lin. 8-9. 2 Supra, p. 235, lin. 10-12; cf. infra, art. 2,
p. 258, lin. 9 - p. 274, lin. 15. 3 Supra, p. 235, lin. 13-21. 4 Supra,

p. 235, lin. 22 - p. 236, lin. 2.

 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 247

quae possunt bene facere unum individuum, sicut duae aquae,

duae albedines. Individua primi modi sunt simillima essentialiter,
quia in illis nihil potest esse simile uni quin illud sit simile alteri,
sicut patet de duabus animabus intellectivis. Et a talibus, sicut
5 dixi prius1, conceptus speciei abstractus aequaliter respicit
unum individuum et aliud. Sed loquendo de individuis secundi
modi, tunc potest unum individuum esse perfectius alio, et ilia
non sunt simillima ita quod sint aeque perfecta, sed sic sunt si¬
millima quod non potest accipi aliquid in uno cui non est aliquid
10 eiusdem rationis cum illo simillimum in altero. Unde licet una
albedo sit perfectior alia, tamen albedo perfectior potest dividi
in aliqua plura quorum quodlibet est simillimum albedini im¬
perfection. Et haec similitudo vel prima requiritur necessário ad
hoc quod aliqua sunt eiusdem rationis. Et ideo individua in quibus
is sunt aliqua similia essentialiter et aliqua dissimilia non sunt eiusdem
speciei, puta in homine et asino est materia eiusdem rationis, sed
formae sunt dissimiJes. Igitur etc.
Ad aliud 2 dico quod substantia 3 non recipit magis et minus
sic sicut qualitas, quia licet habeat multas partes eiusdem rationis,
20 quia tamen naturaliter non habet multas partes nisi situ et loco

1 sicut] puta AE 2 duae] duas D, duo Z albedines] magnicudines G, alba Z essentia¬

liter] aequaliter ACDEFZ 3 quia] et Z nihil] vel A, non DF esse] ex add. D 4 anima¬
bus] animalibus et A a] in BFG 5 abstractus] absolutus DFG, alicuius B 6 indi¬
viduum] aliud add. A 7 tunc] sic C et] quod D ilia] ita EPZ 7-8 et... sunt1] nec
oportet quod sint L 8 sint] sunt BCDE 8-9 ita... simillima om. (horn.) A simillima]
similia G 9 quod] quia E potest] possunt DG uno] illo A est] inest CP 9-10 quod...
altero] quod uni illorum videtur (?) totum aliud est simillimum vel aliqua pars eius L
11 albedo1] si add. E sit... albedo2 om. (fiottt.) I) 12 in aliqua] in alia E, in ilia Z, om. A
12-13 imperfection] in perfectione BDEG, imperfectac CPZ, vel alicui parti eius add. L
13 vel] universaliter P 14 sunt] sint FLP rationis om. AE quibus] qualibet A 14-17 Et...
etc.] Et si in uno esset aliquid quod non esset simile nec eiusdem rationis cum aliquo alio,
ilia non essent eiusdem speciei L 15 similia] simillima PZ essentialiter] aequaliter AE
18 recipit] suscipit PZ magis] maius C 19 sic om. AEPZ 20 quia] sed A, dei G,
om. Z tamen] cum A quia... naturaliter] non sequitur quia substantia L

1 Ockham, Scriptum in ISent., d. 2, q. 9 (OTh II, 306-311); d. 8, q. 4

ct d. 17, q. 7 (OTh III, 232s. et 543s.); supra, pp. 230s. 2 Supra, p. 236,

lin. 3-8. 3 Resp. Aristot., Praedicamer.ta, c. 5 (4a 8-9).

248 LIBER III QUAEST. VIII

distinctas — qualitas potest recipere magis et minus, licet eius

partes non distinguantur loco et situ, quia possunt esse in eadem
parte omnino — ideo non recipit magis et minus sicut qualitas.
Ad aliud 1 de raro et denso non potest dici, sicut p r iu s
dictum est2 de augmentatione qualitatis et quantitatis, sci- 5

licet quod in rarefactione manent omnes partes substantiaJes

eaedem quae prius fuerunt, et non adveniunt aliquae de novo par¬
tes substantiales. Sed partes quantitatis adveniunt de novo rema-
nente quantitate praecedente, non quidem ab extrinseco sed ab
intrinseco. Quia quantitates quae prius fuerunt in potentia, modo 10

facta rarefactione, sunt in actu. Et eodem modo quando de denso

fit rarum perduntur et corrumpuntur aliquae partes quantitatis
quae prius fuerunt in raro. Sed partes substantiales remanent
eaedem quae prius.
Haec responsio est impossibilis, quia accipio aêrem unius pe- 15

dis. Rarefiat tunc illud totum corpus. Suppono tunc duo: unum,
quod duae quantitates non possunt perficere naturaliter eamdem
partem corporis, sive idem subiectum. Aliud est quod quaelibet
pars rari est rara et quaelibet pars densi est densa, ex quo sunt cor¬
pora homogénea. Tunc sic: per te, in rarefactione aeris manet 20

1 distinctas] naturaliter add. L, sed add. AE qualitas] autem add. G2, vero add. Z re¬
cipere] cedere A 1 magis] maius C 1-2 licet... distinguantur] quia... distinguuntur Z 2 quia]
quod AC 3 ideo] substantia add. FG non recipit] possunt recipere Z ideo... qualitas]
sed aliter est de aliquibus partibus formae augmentabilis L sicut qualitas] non autem substantia Z
4 aliud] dico add. BZ non] quod Z 4-14 Ad... prius] De augmentatione quantitatis in
rarefactione est dubium: qualiter fiat? Dicitur quod remanente tota substantia et omnibus parti¬
bus substantialibus et etiam quantitate praecedente, adveniunt aliquae partes quantitatis de novo
etc. L 6 manent] maneant Z 7 et] ideo D aliquae] aliam A, aliae B 7-8 et... sub¬
stantiales mg. G2, om. FZ aliquae... adveniunt om. (horn.) D 9 quantitate] parte AE qui¬
dem] in quantum A, quod BFG, inquam E 10 Quia] sed A quantitates] partes quanti¬
tatis BDFG 11 sunt] sicut D Et om. CPZ 11-12 denso fit rarum] raro fit densum
in con. G2, quando add. E 14 quae] sicut DFG 15 Haec] ista FG responsio] ratio D
16 tunc1] nunc Z, om. P totum om. FG Suppono... unum] supposito secundo C unum]
est add. PZ 17 possunt] simul add. L pcrficere] realiter add. D 19 pars2 om. BDL
20 sic] si CL

1 Supra, p. 234, lin. 15-17. 2 Supra, p. 242, lin. 19 - p. 243, lin. 13;

videsis etiam Ockham, In IV Sent., q. 7 L-Q (ed. Lugduni 1495).

 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 249

materia eadem, forma substantialis eadem. Et quantitas quae

et

prius fuit manet eadem, sed rccipit nunc novos gradus quantita-
tis. Quaero tunc de ilia parte quantitatis adveniente de novo, in
quo recipitur subiective? Aut in aére, aut in aliquo alio. Non se-
5 cundo modo, quia tunc non fieret rarior aèr. Si in aere, tunc aut
materia ilia recipiens quantitatem istam de novo fuit prius infor-
mata alia quantitate praeexsistente aut non. Si sic, et per te, ilia
quantitas non corrumpitur in adventu alterius novae; igitur ilia
pars fuit informata duabus quantitatibus, quia quantitate praeex-
10 sistente et adveniente, quod est contra unum suppositum et con¬
tra veritatem. Si secundo modo, tunc sequuntur duo inconve-
nientia. Primum, quod aliqua materia potest naturaliter exsistere
sub forma sine quantitate. Secundum, quod non quaelibet pars
rari est rara, quia per hoc quod pars exsistens sine quantitate re-
is cipit novam quantitatem, non recipit alia pars informata quan¬
titate praeexsistente aliquid novum nec deperdit. Igitur ilia pars
non est rarior quam prius.
Eodem modo arguo de denso si fiat de raro. Si per conden-
sationem nihil aliud fiat nisi quod corrumpitur aliqua pars quan-
20 titatis praeexsistentis : quaero de materia informata ista quantitate.
Aut remanet post corruptionem dictae quantitatis sine quantitate,
aut non. Si sic, tunc sicut prius, materia naturaliter manet sine
quantitate, et similiter alia pars informata, quantitate remanente,

1 et... eadem2 mg. G2, om. (hom.) DF 2 fuit] et add. A nunc] tunc AZ gradus] seu
novas partes add. L 3 Quaero... quantitatis2 mg. G-, om. (hom.) A 5 rarior... tunc2
om. D 6 istam] ista A fuit] fit A 7 et per tc] in parte DDFG, sed corr. G2 8 alterius
om. PZ 9 informata] vel est add. BCDEFGP, sub add. A, simul add. Z duabus] diversis E
10 et2] quod est add. AE 11 tunc om. AE 12 Primum] est add. C quod] quia E ex¬
sistere] exire A 13 forma] et add. BDE Secundum] est add. CP 14 rari... pars om.
(hom.) D quia] et Z sine] sub CLPZ 15 novam... recipit2 om. (horn.) A 17 non om. CP
18 arguo om. DFG si fiat] sicut E de2] ex G 18-19 condensationem] ordinem A
19 corrumpitur] corrumpatur G 20 praeexsistentis] praeexsistens B informata] in Z
quantitate] formata add. Z 21 remanet] manet E, in corpore add. FG 22 tunc] aut
add. D manet] remanet E 22-23 aut... quantitate1 om. (horn.) C 23 pars] manet add. A
quantitate2 remanente] quam de realitate A
250 LIBER III QUAEST. VIII

non esset densior quam prius. Et sic nulla pars densi esset densa.
Si secundo modo, tunc quantitas transiret de subiecto in subiec-
tum ', quia quantitas nova non inducitur per te. Igitur pars ilia
remanens perficit de novo illam partem materiae prius informa-
tam per quantitatem iam corruptam. 5

Ideo potest aliter dici. Uno modo ponendo quantitatem di-

stinctam rem a substantia et qualitate. Alio modo negando quan¬
titatem esse rem distinctam a praedictis. [Si] primo modo, sic
dico quod quando de raro fit densum et econtra, tota quantitas
praeexsistens corrumpitur et una nova totaliter generatur. Puta 10

quando de raro fit densum, quantitas maior quae praefuit in raro

corrumpitur, et introducitur quantitas minor. Et tunc illud corpus
dicitur densius quia habet partes formae et materiae exsistcntes
sub minori quantitate quam prius habuit. Et sic partes densi 2
propinquius iacent quam prius, quia quanto exsistunt sub minori 15

quantitate, tanto magis appropinquant. Et e converso, quando de

denso fit rarum, corrumpitur tota quantitas praecedens in denso
et inducitur in eadem materia omnino quantitas maior. Et tunc
illud dicitur rarum, quia habet easdem partes materiae et formae
exsistentes nunc sub maiori quantitate quam prius. Et ideo illud 20

est rarum 3 cuius partes multum distant, non quod partes quan-
titatis plus vel minus distent in raro quam in denso, nec econtra.
1 densior] densum A esset2] est AE densa] condensata BFG, densata D 2 quantitas]
nova add. D de] a BCDFL in] ad C 3 quia] quod D nova om. CG per] secundum B
4 remanens] per te add. FG illam] aliam A 5 per... corruptamj quantitate iam corrupta C
iam] illam BF 7 rein] re B, realiter FGZ Alio] secundo D 7-8 quantitatem] illam AE
8-9 Si... quod] Secundum primum moduin dicendum quod ponitur L 9 dico om. ABCDEPZ
et] vel BCZ, simul D 10 Puta] unde A 10-12 Puta... minor) minor vel maior L
11 de raro fit] rarum sit E densum] et add. F praefuit] prius fuit FG in raro2] est rara E, om. A
12 introducitur] inducitur G minor] alia C, nova Z, om. AEP 13 exsistentes] extensas L
14 minori] maiore D 14-16 quam... quantitate om. (hom .) C 17-18 corrumpitur...
omnino om. A 19-21 quia... rarum om. (hotn.) C materiae... partes1 om. (hom.) E
20 maiori] minori A 21 quod] quia A 21-22 quantitatis... minus] dígitis ( !) nihilomi-
nus D 22 nec] et FG

1 Resp. Boethius, In Aristot. Praedicam., lib. I(PL 64, 173B). 2 Ari-

stot., Praedicamenta, c. 8 (10a 21). 2 Ibidem.
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 251

Nec quod partes quantitatis sint spissiores in denso et rariores in

raro, sed quod partes substantiales materiae et formae exsistant
sub minori quantitate in corpore denso et sub maiore in corpore
raro.
= Siquaerasa quo corrumpitur quantitas? Non per con-
trarium, quia quantitas rari et densi non contrariantur; nec per
subiectum, quia subiectum semper est idem:
Respondeo: dico quod corrumpitur ab inducente aliam
quantitatem, — quidquid sit illud, sive substantia sive qualitas
10 aliqua in tali agente — , et necessitas corruptionis est propter in-
compossibilitatem duarum quantitatum in eadem materia natu-
raliter, licet forte non sint incompossibiles de potentia Dei.
Aliter potest dici, negando quantitatem 1 tamquam rem dis-
tinctam a substantia et qualitate. Et potest dici quod materia ha-
15 bet propriam extensionem non differentem ab ea aliquo modo, et
forma similiter. Et tunc [dico] quod corpus dicitur rarum quando
istae partes materiae et formae coexsistunt maiori loco, et densum
quando eaedem partes coexsistunt minori loco, ita quod in cor¬
pore denso quando fit rarum nihil positivum recipitur, sed est
20 corpus talis naturae quod ad praesentiam alicuius agentis rarefa-
cientis possunt partes tarn materiae quam formae coexsistere
maiori loco sine corpore circumstanti. Et densum est talis naturae

1 sint] sunt Z 2 quod om. AE exsistant] coexsistunt G, exsistunt Z 5-6 Non...

quantitas om. (horn.) D 6 quia] quod F 7 subiectum2 om. DE 8 aliam] aliquam DL
9 quantitatem] qualitatem A sive1] sit add. G substantia] sive quantitas add. L qualitas] quan¬
titas PZ 10 aliqua] et A, alia F, om. EZ est om. ADEP 10-11 incompossibilitatem]
incomponentem D 11 quantitatum] simul add. L 13 quantitatem] qualitatem Z
rem] esscntiam D 13-14 distinctam a] dcterminatam et A 14 qualitate] quantitate A
Et2 potest] possit B 15 aliquo modo] realiter L 17 istae] duae add. Z loco] lo~
quendo D 18-19 quod... recipitur] non quod aliquid positivum recipiatur in ipso vel dc-
perdatur L 19 recipitur] reperitur B, corrumpitur A 20-1 (p. 252) rarefacientis...
agentis om. (horn.) C 22 corpore] corruptione E

1 Cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 7 (OTh III, 536-539); Expo-

sitio in librum Praedicamentorum Aristotelis, c. 10, § 4, ed. G. Gál ( Opera
Philosophica II, St. Bonaventure, N. Y. 1978, 205-224).
252 LIBER III QUAEST. VIII

quod ad praesendam alterius agends, partes eius natae sunt

coexsistere minori loco sine quocumque positivo in eo recepto.
Sed tunc est dubium, quomodo istae partes primo
coexsistentes minori loco possunt post coexsistere maiori vel
econtra, sine aliquo novo recepto vel deperdito. Sed haec est 5

difficultas communis omni motui locali, quia in motu locali cor¬

pus motum nihil absolutum sibi inhaerens adquirit. Et sic est in
proposito, quia quando partes coexsistunt maiori loco, non pos¬
sunt eaedem coexsistere minori sine motu locali nec econtra. Et
ideo, sicut motus localis potest esse in aliquo sine omni novo abso- 10

luto inhaerente, ita iste motus in proposito.

Sed dubium est si materia habeat propriam extensio-
nem et forma, quomodo istae extensiones possunt esse simul in
eodem. Et si istae possunt, quare non quaecumque aliae, puta duo
ligna sive extensiones duorum hominum esse simul: 15

Respondeo: aliquae extensiones sunt natae facere unum

per se et aliquae non. Illae de primo modo possunt simul exsistere
in eodem, cuiusmodi sunt materia et forma. Quae sunt de se¬
cundo modo non possunt, cuiusmodi sunt ista composita per-
fecta, ut homo et asinus, etc. 20

Ad aliud 1 dico quod maior est dependentia partium in

augmentatione animatorum quam inanimatorum. Nam inam-
1 quod] et E . alterius] alicuius Z eius] eiusdem DE natae] naturae D 2-4 minori...
coexsistentes om. (horn.) F minori... post om. (hom.) D sine... loco om. (hom.) Z 2 sine...
recepto om. G 3-5 Sed... recepto] Et quomodo ista succcssio fieri valeat sine aliquo noviter
adquisito intrinscce tali corpori L, om. (hom.) CP 4 loco] et add. FG 5 aliquo] subie-
cto D Sed] si A 6 in] omni add. FG 7 nihil] vel A absolutum] vel rcspectivum
add. L inhaerens] inhaerct A adquirit] accipit E 8-9 quando... minori] de raro non potest
fieri densum nec e converso L 9 sine] cum D nec econtra] partium L 11 inhaerente
om. AE 12 si] utrum A materia] et forma add. D habeat] habet BC, habeant 1)
13 forma] formam Z quomodo] quando C 14 eodem] eadem 13, situ adaequato add. L
15-16 duorum... extensiones om. (hom.) A 16 aliquae] aliam D 17 exsistere] coexsis¬
tere FG 18 eodem] eis FG forma] illae add. C. sed add. P 19 ista om. CPZ 19-20 per-
fecta] completa L 20 ut] sicut FG, om. 13DE homo] habet A et] est D, om. BCZ
21 dependentia] mutua add. L 22 animatorum] anirnarum D, animatarum A inanimato¬
rum] inanimarum D, inanimatarum A

1 Supra, p. 236, lin. 9-13.

 DE GRATIA IN" ANIMA CHRISTI 253

sic augmentantur quod nulla pars dependet ab alia in esscndo

mata
quin si esset separata posset manere sicut quando est unita. Exem-
plum de igne: ignis enim sic augmentatur quod pars augmentans,
si separetur, ita est verus ignis sicut quando est in toto et diu
= potest manere. Sed in augmentatione animatorum est maior de-
pendentia, quia pars separata a toto iam non est eiusdem rationis
cum seipsa quando fuit unita, sed est alterius speciei. Exemplum:
manus abscisa non est eiusdem speciei cum manu in homine. Et
haec potest esse differentia, et multae aliae.

10 [Art. ii: Utrum sit ponere statum in formis ?] 1

Circa secundum articulum principalem, utrum scilicet sit po¬

nere statum in formis. Et dicitur a multis quod sic, et quod Chri-
stus habuit summam gratiam factibilem a Deo.
Ista conclusio probatur multipliciter 2. Primo sic3: accipiatur
forma in aliquo gradu, puta in a. Aut igitur ascendendo est dare
1 sic augmentantur] sunt augmentata AH, sic distinguuntur FG quod] quia AE 3 sic]
si E augmentatur] arguitur D, augetur BPZ augmentans] augmentationis E 4 et] ita add. Z
5 potest manere] manetur D animatorum] animarum D, animatarum A 7 unita] usitata D
sed... speciei] quia perdit formam vitae L 7-8 Exemplum... speciei om. (hom.) D 8
eiusdem] rationis vel add. FG 9 haec] per hoc D 11 Circa... principalem om. Z princi¬
palem cm. CP scilicet om. CLPZ 12 sic] sit ponere statum in formis ABDE et quod2]
quia Z 13 gratiam] formam E factibilem] perfectibilcm A a om. AE 15 gradu om. AE
puta] qua sit FG, corr. G2 a] anima ABEFG, con. G2 dare] ulteriorem add. FG

1 Cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 8 (OTh III, 546-568).

2 Codex L hie addit: « Quaere in primo huius, et similiter positionem eius,
distinctione 17 ubi sicut et hie, tenet partem negativam ad quaestionem. Et
stat ratio eius in hoc quod ultra omne individuum formae augmentabilis
factum vel factibile, potest Deus adhuc facere aliud, et illud unire cum prae-
cedenti. Quia esse unibile alteri eiusdem rationis est passio communis cuiusli-
bet partis talis ex quo quaelibet est eiusdem rationis cum alia. Et hoc probat
etiam mando (?) in augmentatione extensiva, quia Deus non posset facere
aliquam aquam ita magnam quin posset facere maiorem per additionem
novae partis, licet omnia communia argumenta quae probant contra augmen-
tationem intensivam aeque procedunt contra extensivam. Consequenter,
254 LIBER III QUAEST. VIII

gratiam ultra a in infinitum, aut non. Si non, habetur proposi-

tum. Si sic, tunc est dare aliquam gratiam excedentem a in per-
fectione in infinitum. Probatur: quia omnem perfectionem facti-
bilem a Deo quam Deus videt unico actu, potest Deus facere in
effectum. Sed data hypothesi, Deus videt aliquam gratiam exce- 5

dentem a in infinitum, quia videt omne factibile simul unico in¬

tuitu. Igitur potest facere aliquam perfectiorem a in infinitum;
sed nihil est tale nisi solus Deus; igitur etc.
Item, ex isto tenet ratio P h i1 o s o p h i, III Physicorum b
ubi dicit quod quantum convenit esse in potentia tantum conve- 10

nit dare in actu, quia itur ad formam. Quaere loannem2.

Item, haec est vera: Deus tantum potest creare quantum po¬
test creare. Ponatur in esse. Tunc erit haec vera 'Deus creat tan¬
tum quantum potest creare; sed per te, potest; igitur etc.

1 ultra a] ultra animam BE, om. FG habetur haberetur P 1-2 propositum] intentum G
2 est] erit PZ a] animam EFG, con. G2 3 Probatur] Contra: principaliter arguitur multi-
pliciter. Primo sic L 3-4 factibilem] perfectibilem Z 4 unico] posito D 5 effectum]
effectu Z hypothesi] ista via L videt] videret unico actu L aliquam] omnem A 5-8 ex¬
cedentem... etc.] infinitam quia non potest maiorem videre quam de facto iam videat, cum unico
actu omnia factibilia videat, et omni finita potest maiorem videre quam videat L 6 a] ani¬
mam FG, con. G2, om. Z unico] in add. D 8 Deus] Christus A, ipse PZ, om. D 9-11 Item...
loannem] Responsio ad primuin per Philosophum III Physicorum quando itur ad formam,
tantum convenit esse in actu quantum in potentia etc. Quaere in Scoto L 10 convenit1...
convenit2] contingit... contingit BG 11 in actu om. ACP quia itur] et quod tenetur (deve-
nitur E) AE, quaeritur D, om. B loannem] in Scoto B 12 tantum om. DFG creare] causare
AD, lerminare C 13 create] causare DE Ponatur] ponitur BZ esse] et add. CDLZ erit]
est ABE 13-14 Tunc... etc.] tantum creabit quantum poterit creare L 14 te] creare add. Z ;

potest2] creat P, creare in infinitum add. E, infinitum add. Z

concedit quod caritas et albedo et aliae qualitates augmentabiles possunt in

infinitum crescere semper, de potentia Dei et quantum est ex se, licet forte
sit dare summum receptibile in subiecto hoc vel illo. Et per istam — inquit —
viam potest dici quod Christus habuit perfectissimam et summam gratiam de
potentia Dei ordinata factibilem, sed non summam factibilem de potentia
Dei absoluta. Et hie potest poni duobus modis adhuc: uno modo quod ha¬
buit vel potuit habere maiorem et minorem semper quam habuit de potentia
absoluta Dei loquendo ». 3 Ex Scoto, Opus Oxon., Ill, d. 13, qq. 1-4,

nn. 2-3 (ed. Wadding, VII, 261ss.).

1 Aristot., Physica, III, c. 7, t. 69 (207b 17-18); et Averroes, ibidem
(ed. Iuntina, IV, f. 55va). 2 Supra, nota 3.
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 255

Item, VIII Physicorum b motus rectus non est continuus in in¬

finitum, sed tantum circularis. Cuius ratio est quia motus rectus
habet terminum a quo et terminum ad quern, inter quos non po¬
test esse motus infinitus. Sed augmentatio formae est motus
= rectus, quia non reditur super aliquam partem praeacceptam; igi-
tur etc.
Item 2, incipit movere ad illud ad quod non po¬
natura non
test attingere; sed data hypothesi non potest attingere terminum
motus; igitur etc.
10 Item, quando est potentia ad aliqua plura, ita quod ad unum
semper mediante alio, ibi non est status. Patet in divisione conti-
nui, ubi mediante una divisione est semper potentia ad aliam di-
visionem. Similiter in numeris ubi mediante minori numero est
semper potentia ad maiorem. Sed quando est potentia ad aliqua
1= plura immediate, et non mediantibus aliis, ibi est status. Exem-
plum: Deus potest immediate facere quantitatem unius pedis,
trium, centum, mille; quorum nullum facit mediante alio; ideo
ibi est status. Sed in augmentatione formae est potentia in sub-
iecto immediate ad quemlibet gradum. Igitur etc.
20 Item, processus versus finem et complementum non est in
infinitum; sed augmentatio est huiusmodi; igitur etc.

1 rectus] est cuius A est continuus] potest continuari L 1-2 non... rectus om. (horn .) B
3 a... terminum2 om. (hom .) E inter quos] in quibus D, in illud quos P 4 infinitus] in in¬
finitum FG est] potest esse AE 5 praeacceptam] prius acceptam G, sicut in motu circular!
add. Z 7 quod] quem C 7-9 Item... etc. om. (hom.) E 8 sed... attingere2 om. (hom.) ACD
data hypothesi] ad infinitum B 11 Patet] quia E 13 in numeris] numerus E
14 semper] in add. G est] semper add. A, in add. G 15 est] tamen C 15-18 Exemplum...
status om. (hom.) E 16 facere] ponere CFG, creare Z, corr. G2, om. ADP 17 trium]
sine FG, vel Z centum] alio FG, causet P, om. Z quorum] et B alio] secundo add. P, illo add. A
ideo om. CD 18-19 subiecto] obiecto DFG 20 versus] habens PZ complementum]
completum A 21 augmentatio] formae add. C

Aristot., Physica, VIII, cc. 8-9, tt. 64-75 (261b 27 - 266a 9); argumen-
i

tum est ex Petro Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 3, a. 3 (ed. Romae 1596, 447ab).
2 Petrus Aureoli, Sent., I, d. 17, p. 3, q. 3 (ed. Romae 1596, 447b), sicut ar¬

gumenta sequentia per ordinem.

256 LIBER III QUAEST. VIII

Item, Commentator, III Physicorum 1 : Processus in in¬

finitum est ad potentiam non ad actum; sed iste processus est ad
actum.
Item, caritatis necessário est finitus; igitur et habitus.
actus
Antecedens probatur: quia processus ad dilectionem infinitam est s
processus ad esse Deum; sed natura non procedit ad esse Deum,
quia non conatur ad impossibile; igitur etc.
Item, nullus processus est possibilis ad aliquam formam, qua
adepta, esset ilia forma extra speciem suam; sed posito tali actu
infinitae dilectionis, esset extra speciem dilectionis creaturae, igi- 10

tur etc. Et hoc probat quod nullus actus potest esse infinitus.
Item, non tantum est Deus diligibilis a nobis quantum a se —
patet; sed a se diligibilis est in infinitum; igitur a nobis tantum
finite.
Item, omnis actus voluntatis est in potestate nostra; sed si is

voluntas posset habere caritatem infinitam et actum dilectionis

infinitum, cum ille sit in potestate eius, scquitur quod voluntas
sit infinita.
Secundum istam viam patet quod anima Christi habuit sum-
mam gratiam possibilem. Probatur2: quia omne subiectum re- 20

ceptivum accidentis convenientis, habentis gradus, si non deter¬

minai sibi certum gradum, potest recipere illud accidens se-

1 Item] contra DF 2 ad* potentiam] in potentia A, et add. G 2-3 sed... actum

om. (hom.) D 4 necessário] est necessarius B finitus] infinitus AEFG 5 Antecedens]
maior B dilectionem] delectationem FGPZ infinitam] in infinitum AZ 7 conatur] tenetur A
8 possibilis] impossibilis B 9 tali] illo Z actu] casu AE 10 infinitae] infinito FGPZ
dilectionis1] delectationis FG, corr. G2 extra] ultra E dilectionis2] delectationis FG, corr. G2
creaturae] suam A 11 probat] patet Z quod] quia CDEG potest] posset FG 12 Deus
om. ACDP quantum] quam AC, est add. B 13 patet] posset FG sed a1 se] si a se patet
quod A 16 posset] possit G, potest Z dilectionis] delectationis C, in add. A 17 infini¬
tum om. BE voluntas] eius add. Z 21 convenientis] id est communiter A, convenicnter BE,
contingentis Z habentis] habent A 21-22 determinat] terminat I) 22 potest] posset FG
accidens] actus A

1 Averroes, In Aristot. Physicam, III, t. 67 (ed. Iuntina, IV, f. 54vb).

2 Ex Scoto, Opus Oxon., Ill, d. 13, qq. 1-4, nn. 5-7 (ed. Wadding, VII,
266s.); cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 8 (OTh III, 547).
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 257

cundum omnem gradum; sed anima Christi est huiusmodi;

igitur etc.
Item, si activum sit eiusdem rationis et passivum similiter,
si activum potest agere in unum passivum et in quodlibet. Exem-
5 plum de calefactivo et calefactibili. Igitur si caritas aliqua potest
recipi in anima Christi, et quaelibet, maxime cum sit status.
Item, aliter Christus habuisset actus meritórios et meruisset
augmentationem caritatis, non tantum quoad nos sed in se, quod
est contra Magistrum Sententiarum 1 et omnes S a n c t o s.
io Item, pro priori conclusione arguitur adhuc, quia IIDe anima 2:
«Omnium natura constantium determinata est ratio augmenti»;
igitur in proposito.
Item 3, omnem perfectionem quam Deus potest facere suc¬
cessive, eandem potest facere simul. Igitur si potest facere carita-
i5 tern infinitam successive, per te, potest facere simul. Assumptum
probatur, quia non cadit impedimentum ex parte Dei, quia est
omnipotens; nec ex parte recipientis, quia anima Christi potest
recipere quemcumque gradum; nec ex parte caritatis, certum
est. Igitur etc.
20 Item, Deus cognoscit omnes res factibiles ab eo per ideas.
Igitur cognoscit caritatem infinitam factibilem ab eo per ideas,
3 sit] est BCPZ 4 potest] posset FG in2] ita E quodlibet] qucmlibct A 6 et]
ergo AE 7 habuisset... et om. B 8 augmentationem] augmentatione PZ caritatis] et
add. E tantum] tamen B quod] hoc AE 9 omnes] doctores add. Z 10 conclusione]
opinione E adhuc] sic FG, ad hoc P anima] dicitur add. FG
, 11 Omnium] de A ratio]
magnitudinis et add. PZ 12 igitur] ita est B 13 potest] posset FG ;; facere] habere B
14-15 eandem... successive om. (horn.) A Igitur... simul om. (horn.) B potest... potest... potest]
posset... posset... posset F 16 probatur] patet GZ cadit] causatur FG, corr. G2 16-17 quia...
omnipotens mg. G2, om. F 17 nec] est add. C 18 quemcumque] quamcumque for¬
mam vel E 20 eo] essentia D ideas] illas add. D 21-1 (p. 258) ab... ilia] ab infinita
quia per ideas illas. Et ideo D

1 Pctrus Lombardus, Sent., Ill, d. 13, c. un. (ed. Quaracchi 1916, 603ss.).
2 Aristot., De anima, II, c. 4, t. 41 (416a 16-17); ex Godefrido de Fontibus,
Quodl. VII, q. 12, ed. M. de Wulf et J. HofFmans, Les Philosophes Beiges
(ed. Lovanii 1914, III, 389). 3 Godefridus de Fontibus, Quodl. VII, q. 12

(ed. cit., Ill, 390); cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 8 (OTh III, 548s.).
Ockham, Opera Theol. VI 17
258 LIBER III QUAEST. VIII

et ilia caritas sic cognita non est finita per te. Igitur Deus cognoscit
aliud a se esse infinitum. Hoc est falsum; igitur.
Contra1: ista argumenta tantum concludunt de quanti-
tate molis sicut virtutis, quia reduco primum argumentum con¬
tra te eodem modo. Et concluditur quod Deus potest facere quan- =
titatem ita magnam quod non potest facere maiorem. Et quod
potest facere ignem ita magnum quod non potest facere maiorem.
Quae omnia sunt absurda.
Et suppono hie duo. Primum est quod non est dare aliquod
individuum in aliqua specie quin Deus posset facere aliud eiusdem i<>
speciei, quia hoc non repugnat Deo nec individuo quod ipso non
destructo sed exsistente, Deus facia t aliud individuum eiusdem
speciei. Secundum est quod quando aliqua plura sunt eiusdem
rationis, illud quod est unibile uni est unibile alteri eiusdem ra-
tionis. 15

Istis suppositis probo primam propositionem : quia 11011 mi-

noris potentiae est Deus in agendo quam natura; sed natura po¬
test producere unuin individuum, alio eiusdem rationis non de¬
structo; igitur Deus potest. Assumptum probatur: posito quod
Deus continuarei motus caelestes 2 in infinitum tunc posset na- 20

tura quolibet die producere unum post alium; igitur Deus hoc
potest.

1 finita] infinita E 2 aliud] aliquod 13, aliquid Z a se om. PZ esse] in add. E infini¬
tum] fmitum Z Hoc] quod Z est om. CDFGP 3 tantum] tarn Z 4 molis] morali D,
mobilis G, con. G2 virtutis] virtutes D 5 concluditur] concludit FG potest] posset FG
6 magnam] ita add. B potest] posset FG 6-7 Et... maiorem otn. (hotti .) AE quod potest1]
per consequens Z 7 potest1... potest2] posset... posset BFG facere] habere 13 10 posset]
potest ABCEPZ, om. D facere] faceret D aliud] individuum add. C 11 non1] nec P
nec] ct AE quod] quia G, om. E 11-13 quia... speciei om. (horn.) D 12 faciat] non
facit A 14 illud] ita C, idem Z uni] verum A unibile2] universale F 14-15 illud...
rationis om. (horn.) P rationis] rci (etiam infra) D 16 Istis] Item his Z propositionem quia]
posicionem quod I") 18 rationis] alio A 19 posito] ponendo A 21 alium] aliud G

Supra, p. 253, lin. 14 - p. 258, lin. 2.

1 2 Cf. Ockham, Q. disp.

De aeternitate mundi (ed. Lugduni 1495, Sent., II, q. 8).

 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 259

Si dicas quod
non potest producere secundum nisi des-
tructo primo, contra: hoc non esset nisi quia primum pro-
ductum est summum, ct per consequens ipso exsistente non po¬
test secundum produci. Sed illud non impedit, quia ex isto sequi-
5 tur quod nullus habet gratiam nisi tantum anima Christi, quia
ipse habet gratiam in summo per te ', et per consequens, stante
ipsa non potest alia quaecumque produci. Hoc est contra omnes.
Igitur non obstante quod prima forma producta sit in termino,
adhuc potest alia eiusdem rationis produci, ipsa manente.
;u Si dicas quod species non est multiplicabilis, et ideo
exsistente uno individuo non potest aliud fieri, contra: istud
est dictum P h i 1 o s o p h i 2, sicut patet de corporibus caeles-
tibus, ubi posuit tantum unum in una specie, sed non est dictum
alicuius theologi, sed [theologus] habet illud simpliciter negare.
is Secunda propositio est quod si sint duo individua eiusdem
rationis, si unum est unibile alicui eiusdem rationis, et aliud est
unibile eidcm. Quia quando aliqua plura eiusdem rationis con-

1 quod] Dcus add. D nisi] non Z 3 est summum] et secundum repugnant inter
se AE, esset finitum F, esset summum G ipso] non A 3-4 potest] posset B 4 isto] non
add. D 5 Christi] tenet add. Z 7 produci] per te et add. FG 8 Igitur] quia Z
producta om. CPZ 9 manente] permanente Z 10 Si] sed Z est multiplicabilis] sunt
multiplicabiles AE ideo] non add. D 14 theologi] simpliciter add. DF2G2 habet] de¬
bet B 15 est] scilicet BDFG, out. AE eiusdem] speciei sive add. G 16 alicui] uni AE
est2] esset Z 17 Quia] et A

1 Cf. Godefridus de Fontibus, Quodl. VII, q. 12 (ed. cit., Ill, 390); Scotus
vero dicit, Opus Oxon., Ill, d. 13, q. 4, n. 5: « Supponendo quod summa
gratia possit única actione creari, probo quod ista possit conferri animae
Christi» (ed. Wadding, VII, 266). 2 Cf. Averroes, In De anima Aristot.,

Ill, t. 5: «Si sint aliqua animata quorum prima perfectio est substantia se¬
parata a suis subiectis, ut existimatur de corporibus caelestibus, quod impos¬
sible est ut inveniatur ex una specie eorum plus uno individuo » (ed. F. S.
Crawford, p. 403); cf. Ockham, Quaest. in II Sent., q. 18: « Unde ponere
quod Deus non potest facere duo individua in eadem specie in corporibus
caelestibus vel in angelis est potius dictum pagani quam christiani » (OTh
V, 398-399).
260 LIBER III QUAEST. VIII

tinentur sub aliquo communi, quidquid competit uni individuo,

consimile potest competere omni individuo eiusdem rationis. Et
quod formaliter repugnat uni, repugnat omni. Patet: si enim ca-
lidum non repugnat uni homini, nec alteri. Igitur si sint plura
individua eiusdem rationis, et unum est unibile alicui, aliud est s
unibile eidem.
Ex istis tunc arguo. Deus non potest facere tot individua
eiusdem rationis nata facere unum, quin possit facere plura, pri-
mis exsistentibus, puta quantitates, ignes, formas substantiales et
accidentales vel aquas — secundum primam suppositionem 1 ; et 10

per secundam, quidquid est unibile uni, et alteri. Igitur, non po¬
test tot aquas unire quin plures, et per consequens potest facere
aliquam quantitatem maiorem omni data, et aquam et ignem
et omnia talia, tarn substantialia unibilia quam accidentalia.
Item, accipio centum aquas, et pono quod illud sit summum 15

quod Deus potest facere in tali specie, et Deus potest illas aquas
unire. Quaero tunc : aut potest facere unam aliam parvam aquam,
aut non — per se dico. Si non, illud apparet contra fidem, licet
sit dictum philosophicum, quia Philosophus2 posuit
quod quia materia prima tota quae potest creari, creata est, ideo 20

Deus secundum eum non potest plus facere sub materia quam
nunc sit factum. Et istud est plane contra fidem. Si sic, tunc ista

1 communi] corpore Z, et add. C 2 consimile] simile C 3 formaliter] forte ADE

repugnat2] et E, alteri vel add. FG 3-4 omni... repugnat om. (hom.) D calidum] caput B
7 tunc arguo] tunc arguitur AE, patet quod Z 8 possit] posset G, potest ABCDEPZ
9 quantitates] qualitates AE substantiales] naturales Z et] vel E, om. A 10 vel] aut D
aquas] aliquas B, gradas PZ 11 et] est unibile BC 12 quin] quando E, potest add. A
13 aliquam] unam E omni data] cuicumque dato D et1 aquam] aqua A 15 pono]
accipio Z 16 tali] ilia CZ specie] quod add. A potest2] facere odd. D 17 aut] an Z,
tunc add. C aliam om. AE 18 dico] quod add. B 18-19 licet sit] et ABCEP, et est Z
19 philosophicum] philosophi turn DEFGZ Philosophus] primo add. D 20 creari creata]
causari causata AG 21 sub] de C 21-22 quam... factum om. E

1Supra, p. 258, lin. 9-15. 2 Aristot., De caelo et mundo, I, c. 9

(278a 25 - b 8).
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 261

aqua potest alteri uniri, secundum secundam suppositionem. Et

sicut arguitur de ista, ita de alia in infinitum.

[SOLUTIO AUCTORIS AD ART. II]

Ideo dico quod non est status in augmentatione formae. Di-

= stinguo tamen de augmentatione, quia quaedam est secundum
extensionem, quaedam secundum intensionem. Primo modo po¬
test tarn forma substantialis quam accidentalis augmentari in in¬
finitum, sicut patet de aqua, igne et aliis elementis. Et est augmen-
tatio secundum extensionem, quando augetur forma una, tamen
10 in diversis partibus materiae. Sicut quando ignis augmentatur,

sicut est augmentatio et additio formae ignis modo prius dicto,

ita est ibi additio novae materiae. Et talis augmentatio est in aqua
quando additur aqua aquae, et vocatur augmentatio secundum
extensionem.
is Augmentatio intensiva est quando augmentatur forma in
eadem parte materiae, sicut caritas in anima et albedo in eadem
parte superficiei. Loquendo de augmentatione intensiva, potest
forma accidencalis habens plures partes eiusdem rationis, quantum
est ex se, augmentari in infinitum, licet forte sit impedimentum
20 a parte subiecti.
Et secundum istam viam potest dici quod Christus habuit
perfectissimam et summam gratiam de potentia Dei ordinata, non
absoluta, sicut patet ex dictis '.
Si dicas quod Christus non recipit gratiam ad mensuram 2;

1 ista] prima add. D ita] arguitur add. PZ 4-5 formae... augmentatione om. (horn.) D
7 forma] formalis B 8 aqua] et add. AZ, om. CG 9 quando] qua C tamen] causa A.
tain B, tantum Z 10-11 augmentatur... ignis om. (horn.) A 11 sicut] haec E formae]
fortior E prius] prae EZ 12 ita] et AE ibi] nova add. CPZ 12-13 est2... augmentatio
om. (horn.) D 13 aqua om. CEPZ aquae om. BFG 16 eadem2] alia A 18 partes]
gradus A quantum] quae C 19 ex... augmentari om. D licet] sed D 21 Et] sed Z

1 Supra, p. 258, lin. 16 - p. 261, lin. 2. 2 loan. 3, 34; Luc. 1, 28;

Act. 6, 8.
262 LIBER III QUAEST. VIII

et beata Virgo fuit plena gratia; et Stephanus fuit plenus gratia et

fortitudine, dico quod ista nomina 'plena' etc., aliquando accipiun¬
tur pro 'sufFicientia', aliquando pro 'copia', aliquando pro 'pleni-
tudine' de potentia Dei ordinata, non tamen absoluta. Et sic in
Christo fuit plenitudo gratiae, quia quanta potuit esse de potentia 5

Dei ordinata.
Cui tamen non placet iste modus dicendi propter reveren-
tiam Christi, potest aliter dicere quod sicut subiectum determinat
sibi certas qualitates et passiones quarum opposita non potest re-
cipere, manente subiecto, sic quaelibet anima et quodlibet sub- 10

iectum determinat sibi certum gradum ultra quern non potest

alium recipere perfectiorem, stante natura subiecti. Et tunc for¬
mam habere gradum summum potest intelligi dupliciter. Uno
modo, in se, ita quod sibi repugnat habere gradum ulteriorem, et
sic natura habens plures partes eiusdem rationis habet gradum is

summum. Alio modo quod habet summum in tali subiecto, quia

subiectum determinat sibi certum gradum ultra quern nihil potest
recipere. Et sic potest habere summum, ita quod Deus de poten¬
tia sua absoluta non posset in tali subiecto facere gradum ulterio¬
rem, licet posset in alio subiecto. Et sic potest concedi quod anima 20

Christi habuit tantam gratiam quantam Deus potuit conferre de

potentia sua absoluta, quia tantam sibi contulit quantam recipere
potuit. Et sic habuit summam possibilem de potentia Dei abso¬
luta, et tamen cum hoc stat quod si esset aliquod subiectum capax
maioris gratiae quod Deus posset sibi maiorem conferre. Et credo 25

2 ista nomina] ista duo D, istae notac Z plena] plenum FG 3 sufFicientia] et add. A
7 Cui tamen] vel si hoc L 10 sic] sicut A 11 gradum] in ipso receptibilem add. L
qucm] quod B 12 recipere] participare B subiecti] substantia A, substantiac G, corr. G2
14 habere] recipere FG 15 natura] nulla forma GL 16 habet] haberet A, habcat DEFGL,
gradum add. L quia] quod AE 17 determinat] terminat E quern] quod AP nihil] non E
18 Et om. CPZ summum] gradum add. I) 19 absoluta om. AE posset] potest Z
20 posset] potest EZ alio] aliquo A potest] posset AF 21 quantam] sibi add. L, ei add. Z
Deus] aliquis DFG, corr. G2 conferre] facere C, om. P 21-23 de... potuit om. (hotn.) CP
22 absoluta] ordinata A 23 summam] gratiam add. E, sibi add. G2 24 stat] constat A,
scilicet Z si om. LZ 25 quod] quin CFG2PZ, quia L posset] potuit CDEFGP, poterit (?) A,
potest Z maiorein] gratiam add. DL conferre] quam aniina Christi contulit add. L Et] sed L
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 263

quod non est aliquod subicctum sic informatum per quodcumque

accidens augmentabile quin Deus posset illud accidens adhuc
augmentarc.
[Contra argumenta in oppositum]

5 Ad rationes in oppositum : ad primam 1 dico quod ad hoc quod

argumentum valeat, oportet dare primum, medium et ultimum.
Nunc autcm non est dare ultimum gradum creabilem, nec in re
nec in intellectu divino vel angélico, quia ultra omnem gradum
quem Deus intelligit potest facere alium et alium in infinitum
io quorum quemlibet intelligit. Et si esset dare ultimum gradum
quern intelligit, tunc procederet ratio et aliter non.
Exemplum:Philosophus et Commentator, III
Physicorum 2, dicunt quod sicut divisio continui procedit in infi¬
nitum, ita appositio ex alia parte procedit in infinitum, quia si
is dividatur linea in duas medictates, et ilia medietas in duas et ad-
datur alteri medietati, non est hie aliqua data in ista appositione
quin adhuc sit maior danda per divisionem ex una parte et appo-
sitionem ex alia. Et tamen non est aliqua pars data vel assignata
quae distat a quacumque parte danda in infinitum. Immo, num-
20 quam per appositionem deveniet ad quantitatem primae medie-
tatis condivisae, et multo magis non deveniet ad infinitam quan-
1-2 per... accidens1] quocumque accidente C 2 quin] quando A posset] po¬
test ABCDEPZ adhuc] illud F. om. GL 5 rationes] rationem A 7-8 nec... angélico]
vel ultimum gradum quern intelligit. sed non est sic L 8 ultra om. ABDEFGP 10 quem¬
libet] quodlibet Z si] sic A 13 Physicorum] qui add. BFGZ sicut om. CDFGPZ
divisio] defmitio P procedit] proceditur A 14 ita] quod add. G appositio] oppositio Z
ex] in E quia si] et sic AE 15 in1] inter A duas1] partes add. Z 16 alteri] illi E hie
om. AD appositione] proportione CG2PZ 17 quin] quando A sit] est ABCDEPZ maior
om. FG divisionem] dcfinicioncm P, continui add. B una parte] natura partis E 17-18 ap¬
positionem] appositione AEFG 18 alia] parte add. B 19 distat] distet FGZ qua¬
cumque] qualibet Z danda] data EGZ 19-21 Immo... quantitatem trp. p. infinitum
(p. 264, lin. 3) Z 20 deveniet] deveniret A, adveniet I), devenietur Z 21 et] maiori
add. A deveniet] adveniet D, devenietur Z

1 Supra, p. 253, lin. 14 - p. 254, lin. 8. - Aristot., Physíca, III, c. 6,

tt. 57-60 (206a 18 - b 27); Averroes, ibidem (ed. Iuntina, IV, ff. 52va-53va).
264 LIBER III QUAEST. VIII

titatem. Aliter, si tempus duraret in infinitum, tunc ultra omnem

diem datum est dare alium in infinitum. Et tamen non est dare
aliquem distantem a quocumque dato in infinitum.
Si dicas quidquid potest Deus facere successive, simul
unico actu cognoscit. Si igitur potest facere caritatem in infini- 5

turn, omnes gradus eius possibiles simul cognoscit. Sed quidquid

simul cognoscit, potest simul et in effectum facere. Igitur etc.:
Respondeo: Deus intelligit simul infinitas formas facti-
biles, sed non aliquam formam infinitam, quia nulla est talis. Et
quando dicit quod omnes formas factibiles quas intelligit potest 10

facere in actu, nego. Sed omnem formam quam intelligit potest

facere in actu, quia non intelligit aliquam nisi finitam. Unde ista
ratio taediosa concludit.
est, tamen non
Ad aliud de III Physicorum, dico quod omnes philosophi in
1

hac materia erraverunt, quia ponunt quod non est dare quanti- 15

tatem maiorem caelo. Sed secundum fidem nostram illud est fal-
sum, quia Deus extra caelum factum potest aliud ultra facere.
Ideo auctoritates Philosophi et Commentatoris2
in hac materia sunt negandae.

1 Aliter] similiter B duraret] claret A 1-3 Aliter... infinitum om. P 1-2 tunc...
infinitum om. (hom.) A 2 diem] certum add. D est1] esset Z 3 aliquem distantem]
alium distantem A, aliquem distinctum B, aliquam distinctionem FGZ, con. G2 dato] alio FG,
om. B 4 quidquid] quemcumquc A successive] caliditatein in infinitum omnes successive
facere D simul] sic C, sive P 4-5 successive... unico] ne simul sit ultimo A 5 potest
facere] faceret E caritatem] caliditatem D, ca-tem (pro caliditarem (?) ABEP, semper maiorem
et maiorem add. L 5-6 infinitum] tunc add. FGZ 6 eius] esse FG 7 simul1 om. ABEFG
et om. CPZ effectum] effectu EGZ 9 infinitam] in infinitum A talis] nec est possibilis
nec intelligibilis add. L 10 quod om. AE quas intelligit] intelligit et illas FG 11 in
om. DFGL intelligit] in actu add. Z 11-12 nego... actu om. (hom.) D 12 in om. LPZ
nisi finitam] infinitam L 13 ratio] responsio AC est] sed add. G, et add. L 14-15 omnes...
erraverunt] philosophus... erraverat Z 14-19 Ad... negandae] Dico quod Philosophus et
Commentator in hac materia sunt ncgandi quia uterque ponit quod caelum esset simpliciter
maximum corpus possibile per quamcumque potentiam L 15 ponunt quod] ut ponunt FG,
posuit quod Z 17 extra] ultra ACDEP factum] iterum B, om. DFG aliud] aliquid BFG
ultra] extra caelum B, extra CDEP, om. FGZ 18 Philosophi] Aristotelis FG 19 hac]
ilia FG, aliqua D

Supra, p. 254, lin. 9-11.

1 2 Aristot., Physica, III, c. 4, tt. 53-56

(205b 24 - 206a 8); Averroes, ibidem (ed. Iuntina, IV, ff. 51va-52rb): De
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 265

Ad aliud 1 dico quod est sophisma 2, quia per idem potest

probari quod Deus fecit tot quod plura non potest facere. Quia
haec est vera, 'Deus potest tot facere quot potest facere'. Ponatur
igitur in esse. Igitur haec est vera, 'Deus facit tot quot potest fa-
5 cere', et per consequens, non potest plura facere quam facit, quod
falsum est. Ideo dico quod si debet poni in esse, tunc debet tam
antecedens quam consequens poni in esse, et aliter non debet
poni in esse. Et tunc est idem dicere 'tantum potest Deus facere
quantum potest facere', et 'tantum facit quantum facit'. Et hoc
10 est verum, quia antecedens non debet poni in esse sine conse¬
Ideo non concludit ratio, licet sit apparens.
quente nec econverso.
Ad aliud de motu recto, concedo quod secundum intentionem
Philosophi3 augmentatio non procedit in infinitum, sal-

1 idem] illud Z 2 probari] probarc A fecit] facit C quod2] quot D non] et ideo A
Quia om. CP 2-3 Quia... facere2 om. (horn.) D 3 vera] quia add. A quot... facere2 om.
(/tom.) A 4 haec om. CP est] crit CDPZ facit] fecit B quot] quod A 6 debet1] de-
beat GLZ tunc debet2 om. CL 7-8 et... esse mg. G2, om. (horn.) ABCF 8 tunc] haec add. L
est] erat D, crit FL 9 potest] Deus add. C et] ponitur sic in esse L, om. G tantum] Deus
add. G2L 10 debet poni] potest poni A, ponitur FG 11 ratio] responsio A 12 aliud]
dico add. 1) quod] quia A intentionem] intellectioncm Z 13 procedit] intelligit D, inten-
ditur FG

caelo et mundo, I, c. 9, t. 93 (278a 23-28) ; Averroes, ibidem (ed. Iuntina, V,

f. 24ra-rb); cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 44, q. un. (OTh IV,
655-660).
1 Supra, p. 254, lin. 12-14. 2 Hoc argumentum Guillelmi allega-

tum est a quodam auctore in codice Vatic. Lat. 986, f. 46va: «Et Ockham
signat in IIP suo quod haec propositio 'Deus tot potest facere quot potest
facere' sit reducenda de potentia ad actum per istam 'Deus tot facit quot fa¬
cit'. Turn quia prima est vera et secunda falsa. Turn quia similiter ista redu-
ceretur 'Sortes [tot] potest facere quot Deus potest facere' [ad] 'Sortes tot
facit quot Deus facit'. Clarum est quod secunda est possibilis et prima sim-
pliciter impossibilis. Turn quia ista 'Deus tot potest facere quot facit' reduci-
tur per istam 'Deus tot facit quot facit' et per consequens prima per istam re-
ducitur et non aliter ». Simili modo arguit Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 13, q. 4,
n. 3 (ed. Wadding, VII, 263). 3 Supra, p. 255, lin. 1-2.
266 LIBER III QUAEST. VIII

tem intensiva. Et ideo est a quolibet fideli negandus. Unde per

potcntiam divinam, motus rectus potest continuari in infinitum,
ita quod numquam devenietur ad terminum.
Ad confirmationem 1 dico quod motus fimtus et completus
est inter términos in actu, sed motus rectus infinitus non habet 5

terminum ad quern in actu nec terminum ultimum. Sed augmen-

tatio est huiusmodi, quia durat vel saltern potest durare in infini¬
tum, et ideo non habet terminum ultimum.
Ad aliud 2 dico quod verum est de motu quem natura nata
est inchoare et terminare naturaliter. Nunc autem licet augmen- to

tatio possit naturaliter inchoari, non tamen compleri sive termi-

nari, quia in qualibet forma naturali est dare certum gradum
ultra quern agens naturale non potest aliquem gradum in eodem
susceptivo inducere et aliquem ultra quem Deus non potest alium
inducere, propter defectum capacitatis subiecti sicut p r i u s 15

dictum est 3. Sed in diversis susceptivis agens naturale et superna¬

tural ultra gradum inductum alium gradum possunt inducere,
immo infinitos gradus ut videtur. Si enim essent infinita calefac-
tibilia et ignis aequaliter omnibus approximaretur, causaret calo-
rem in omnibus, quia qua rationc in uno et in quolibet. Ideo dico 20

1 intensiva] intuitiva D (Í), intensive FG Unde] nisi quod C 1-3 Et... terminum]
Et ideo loquendo de potentia Dei, negandus est tain de motu locali recto possibili quam de
augmentatione formac quia utcrque motus posset continuari in infinitum per potcntiam divinam L
3 devenietur] devemt A, dcveniret B, devenitur G. deveniretur Z 4 dico] dicitur P
5 est] tantum add. AE inter] taiiter D est inter] habet BG2, causat FG términos] termi¬
num BFG, terminans DZ rectus] et add. Z 5-6 habet terminum1] tantum E 6-7 ulti¬
mum... durare om. A 9-10 nata est] potest Z 11 possit] potest ABCDEPZ, posset L
12 qualibet] tamen add. L dare] dandum Z 14 susceptivo] sustentivo B, successivo D
Deus] forte add. L alium] aliquem B, om. Z 14-15 ct... inducere om. (horn.) C 16 sus¬
ceptivis] subiectis FGL, et add. C 16-17 agens... possunt] potest agens naturale et multo
fortius supernaturale ultra gradum inductum L et supernaturale ma. G2, om. DFG 17 alium]
oppositum AE possunt] potest ACE, om. DP 19 aequaliter] esscntialiter Z approxi¬
maretur] approximetur B, approximarct D, approximatur E, et add. P, in quolibet add. L
20 ratione] re DFG quolibet] alio AE, et add. L

1 Supra, p. 255, lin. 2-6. 2 Supra, p. 255, lin. 7-9. 2 Supra,

p. 262, lin. 7-25.
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 267

quod quando natura incipit aliquem motum quem nata est ter-
minarc, dictum illud, aliter non.
tunc est verum
Sed quae est differentia tunc inter augmcntationem naturalem
et supernaturalem ex quo utraquc procedit in infinitum modo
s praedicto?
Responsio duplex est: una, quia aliqua forma est aug-
mentabilis in infinitum a Deo et nullo modo ab agente naturali,
puta forma infusa ut caritas, et hoc in eodem susccptivo vel in
diversis.
10 Sed loquendo de formis naturalibus et de augmentatione ex¬
tensiva, potest talis forma augmentari in infinitum per agens na-
turale sicut supernaturale, sicut patet in cxemplis prius positis.
In hoc tamen est differentia, quia Deus potest creare subiecta infi¬
nita vel in infinitum capacia respectu talis formac, puta calefacti-
i5 bilia, sed agens naturale non. Unde in istis recurrendum est ad
illud: quod aliqua sunt incompossibiha in eodem quoad agens
naturale quae non sunt incompossibiha quoad agens supernatu¬
rale, nec repugnant inter se, sicut nec duo quanta esse simu] in
eodem subiecto per naturam est incompossibile respectu agentis
20 naturalis non tamen supernaturalis. Eodem modo, duae partes
formae substantialis non compatiuntur se in eadem parte mate-
riae, non propter repugnatiam aliquam, sed quia agens naturale

1 quod] non add. D, om. I3CP incipit] inccpit G 2 tunc... dictum] circa unum di¬
ctum est A 4 quo] ex add. A 6 una] forma DFGZ, om. B quia] quod A aliqua]
alia AE 6-7 augincntabilis] augmcntativa Z 8 forma infusa sic C, formac infusae reliq.
codd. ut om. ABDEFG caritas] caritatis DFG 12 sicut1] per add. CFG in... positis] de
combustibilibus si in infinitum apponcrcntur igni L 13 In hoc tamen] sed in hoc AEFG
quia] quod ABCDLPZ crcare] tcrminarc FG, corr. G- 13-15 creare... non] in infinitum
plura subiecta ct plura vel capaciora produccre, agens autem naturale non potest hoc faccrc L
14 in om. AO respectu] vel D 15-2 (p. 268) Unde... supernaturalis in itno /. sitie signo wfh
inseri debeat C, insertur p. praedicto (supra, !in 5) DFGZ; Istud vacat; debet poni in eodem folio
verso sub hoc signo 3 nota mg. G-, om. AEP 15-16 Unde... quod om. C 16 illud]
quod B quod] quando DF incompossibiha] compossibilia CDFZ, fieri add. C quoad] per C
17 naturale... agens om. (hom.) D 18 nec2 om. BCZ 19 est] cum D incompossibile]
impossible G 20 tamen om. BD 21-22 parte materiae] materia Z
268 LIBER III QUAEST. VIII

non potest facere hoc. Et sic est differentia augmentations na-

turalis et supernaturalis.
Sed loquendo de augmentatione intensiva est differentia, quia
quodlibet subiectum determinat sibi naturaliter certum gradum
formae ultra quem non potest ahum naturaliter idem subiectum 5

recipere. Sed non determinat sibi certum gradum quin ab agente

supernaturab potest alium et alium in infinitum recipere, licet
prius 1 secundum unum modum dicendi ponatur oppositum
propter reverentiam Christi.
Et per idem potest dari differentia 2 inter augmentationem 10

animatorum et inanimatorum, quia augmentatio animatorum na-

turalis determinat sibi certum gradum formae ultra quern non
potest extensive nec intensive, patet de augmentatione hominis.
Licet Deus per potentiam determinat sibi certum gradum
ultra quern non potest secundum extensionem, non video quin 15

Deus 3 posset augmentare unum hominem in tantum quod esset

ita magnus sicut caelum vel maior. Sed naturaliter determinat
sibi certum gradum secundum doctrinam P h i1 o s o p h i, II De
1-2 augmentations.. . supernaturalis] inter augmentationem. naturalein ct supernatura-
lem C 4 quodlibet] quaelibet E subiectum] determinatum add. Z naturaliter om. EFG
5 formae] formalc Z ultra quern] quod A alium] aliquid A, aliquod E 6 quin] quili-
bet A agente] augmentatione A 6-14 quin... gradum otn. (horn.) D 7 potest] possit F
8 secundum] sed E 10 Et om. AL dari] poni FG 11 augmentatio] naturalis add. D
11-12 naturalis] naturaliter B, non Z 13 nec intensive om. CP hominis] sed add. FG
14 Deus om. ACEPZ potentiain] divinam add. CPZ, Dei add. G, non add. CFGZ, naturalein
add. E determinat] determinei FG 15 ultra... extensionem] non potest extensione nec
extensive L, modo add. FG non2] nec C, modo D video] videndo D quin] quando A
16 posset] potest Z hominem om. ACEP in tantum om. PZ 17 magnus sicut] magnum
si C 18 secundum] nullam add. D doctrinam] dictum A

1 Cf. supra, p. 259, lin. 4-9 ct p. 262, lin. 7-25. 2 Cf. art. prae-
ced., p. 243s. ct p. 252s. 3 Loco 'Deus... utrumque' (p. 269, lin. 7),

codex L ponit: «per potentiam divinam talis augmentatio extensiva

animatorum possit fieri ultra quemcumque certum gradum in tantum posset
facere unum hominem ita magnum sicut caelum et maiorem. Sed homo et
quodlibet aliud animatum determinet sibi naturaliter certum gradum magni-
tudinis et augmenti per Philosophum, II De anima ».
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 269

anima1: «Omnium natura constantium » etc., quod intelligen-

dum est si applicetur ad augmentationem naturalem animatorum
quod habent determina tarn rationem augmenti extensive et in¬
tensive, quia natura potest facere hominem ita magnum quod non
5 maiorem. Similiter, non potest facere duas partes formae eiusdem
rationis in eadem parte materiae, puta duas partes formae sensi¬
tiva e, licet Deus posset facere utrumque.
Sed augmentatio naturalis inanimatorum non determinat sibi
certum gradum ultra quern non potest secundum extensionem,
10 quia secundum Philosophum, II De anima 2, ignis est
augmentabilis in infinitum, etc. Et 3 hoc est verum tarn de formis
substantialibus corporum simplicium quam accidentalibus. Sed
determinat sibi certum gradum ultra quern non potest intensive,
et hoc tarn in formis substantialibus augmentabilibus quam acci-
15 dentalibus. Quia possunt esse tot partes albedinis in aliqua parte
materiae quod per naturam non possunt esse plures in eadem parte.
Et similiter, eadem pars materiae determinat sibi naturahter formae
ignis certum gradum, quia naturahter non possunt esse duae
partes formae substantialis in eadem parte materiae, licet forte
20 per potentiam divinam possit esse. Et per idem potest salvari

1-2 intclligendum est] intelligitur A 2 applicetur] applicatur B animatorum] ani-

marum A 3 quod] quia Z habent] habere C determinatam] certam Z et] vel G
4 natura] nomen (!) D, non add. A magnum] quin add. A 5 potest] posset FG, om. DP
6 parte] forma D duas] formas add. D 7 posset] potest Z facere om. AB 9 potest]
possit FGL extensionem] intensionein ADFGP 10-13 ignis... intensive om. F 11 augmen¬
tabilis... formis om. D de] in G 12-14 corporum... substantialibus om. (horn.) G 13 in¬
tensive] intendere A 16 quod] quia D 16-18 plures... esse om, (hom.) EP 18 non
om. AD 20 possit] potest ACDEP, possunt FG, possent Z Et om. ABE idem] hoc C

1Aristot., De anima, II, c. 4, t. 41 (416a 16-17). 2 Ibidem (416a

15-16). 3 Loco 'Et... albedinis' (p. 270, lin. 8), codex L scribit: «Si

quaeras: quare forma substantialis non potest augeri nisi extensive et non
intensive sicut qualitas? Dicendum quod ideo quod non possint naturaliter
duae partes formae substantialis simul esse in eadem parte materiae, licet forte
per potentiam divinam possint. Sed aliter est de qualitatibus quia duae
partes albedinis possunt naturaliter recipi in eadem parte subiecti omnino ».
270 LIBER III QUAEST. VIII

quod forma substantialis suscipit magis ct minus sed forma

non
accidentalis, non quin forma substantialis possit augeri naturaliter
secundum diversas partes formae, extensive loquendo sicut fre¬
quenter dictum est. Et patet in augmentatione universaliter sub-
stantiarum. Sed quia non augetur naturaliter intensive, quia in s
eadem parte materiac non possunt naturaliter esse duae partes
formae eiusdem rationis, sed in qualitatibus bene possunt, sicut
in eadem parte omnino possunt esse duae partes albedinis. Et hoc
est quod probat Philosophus V Physicorum b quod ad
formam substantialem non est motus, quia in motu debet esse 10

idem mobile sivc subiectum sub utroque tcrminorum. Nunc

autem quando augetur forma substantialis extensive non est
idem subiectum, sed semper est alia et alia materia sicut est alia
et alia forma.
Et quod haec sit intentio P h i 1 o s o p h i in Praedicamentis 2, is

patet, quia dicit ibi quod quantitas non recipit magis et minus,
et tamen potest augmentari extensive in infinitum. Sed naturaliter
non recipit magis ct minus intensive, quia naturale agens non
potest facere quod in eadem parte materiac sint duae quantitates.
Ista autem augmentatio formae substantialis intelligitur de forma 20

extensa — non de alia — cuiusmodi est anima sensitiva in homine

2 non] facit C quin] quia AEFG substantialis] non add. G possit ita Brux. 3215,
potest reliq. codd. 3 secundum] per C extensive] universaliter add. Z 3-4 frequenter]
superius A, om. Z 4 in] de ABE universaliter] naturaliter EZ 5 augetur] augmentan-
tur FG 7 qualitatibus] qualibet EP bene] parte P possunt] potest BCDEP 8 parte]
subiecti add. B omnino] non A, bene add. FG in... possunt] est in qualibet parte materiac
omnino potent E 11 sive] idem A, idem add. C subiectum] subiccto A sub] in E, pro Z
11-12 Nunc autem] tunc B 12 substantialis] in augmentatione add. A extensive] secun¬
dum extensionem D 12 est* out. AE 15 Et quod] quod scilicet E Philosophi] ct
Commentatoris add. FG 16 recipit] suscipit BZ 18 recipit] suscipit Z quia naturale]
quod naturaliter A 19 quod] quia D, om. LP sint duae] sunt duae F, simul esse duas L
20 Ista autem] ita quod AE 21 alia] ilia C 21-2 (p. 271) anima... maxime] quaelibet
forma naturalis practer intellcctivam et animam sensitivam in homine quam pono in eo distingui
ab intellectiva L

Aristot., Physica, V, c. 2,
1 t. 10 (225b 10-11). 2 Aristot., Praedica-
menta, c. 6 (6a 20-25).
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 271

et aliis animalibus quae ponitur distincta ab intcllectiva. Et hoc

maxime propter repugnantiam duorum appetituum simul et se-
mel, quia idem omnino indistinctum respectu eiusdem non potest
simul et semel habere actus oppositos. Nunc autem illud idem
= quod appetitus sensitivus appetit vehementer et delectatur in
in appetendo, voluntas refugit nolendo illud et tristando. Scd illi
actus oppositi sunt, et passiones consequentes.
Similiter ponitur forma extensa. Turn quia in homine non est
nisi una forma non extensa; sed sensitiva distinguitur ab intellec-
10 tiva; igitur sensitiva erit extensa. Turn quia aliquando post divi-

sionem totius potest utraque pars sentire et [se] movere, sicut

caput post abscisionem et corpus similiter. Et patet hoc in divi-
sione anguillae, ubi utraque pars sentit.
Ad aliud 1 dico quod potentia immediata ordinata ad actum
is potest reduci ad actum. Sed tunc est minor falsa, quia ad omnes

partes formac augmcntabilis non est aliqua potentia immediata,

quia non possunt immediate sibi addi, sed una post aliam et me¬
diante alia in infinitum. Et quando dicit de quantitate trium pe¬
dum, etc., dico quod respectu cuiuscumque quantitatis deter¬
ão minatae est una potentia reducibilis ad actum immediate. Sed

multarum et infinitarum formarum non potest esse una potentia

immediata, sed erunt multae potentiae sicut multi termini, quarum
una mediante alia reducitur ad actum, sicut tu dicis de continuo.

1 ponitur] ponuntur G intellectiva] intellcctu Z 2 appetituum] oppositorum G

2-3 semel] respectu eiusdem add. L 3 omnino indistinctum] etiam omnino distinguitur A
3-4 quia... semel om. (horn.) D 5 delectatur] delectetur A, delcctabiliter F 6 refugit]
resurgit P nolendo] negando AFG, non volcndo EZ 7 consequentes] sequentes AFG,
hie terminatur quaestio in códice L 8 ponitur] ponatur C, ponuntur Z quia] dicitur add. Z
9 una] vera A, om. 13 10-11 post... potest om. Z divisionem] definitionem P 11 pars]
videtur add. Z 12 Et2 om. ACPZ hoc] etiam add. C in] de 13 12-13 et1... utraque
om. D 15 potest... actum om. (horn.) D Sed] et Z 16 augmentabilis] anguillae I3DFG
17-18 et mediante] immediate A et... alia om. Z 18 alia] ilia B 18-19 trium pedum]
impedit D, trium ponderum AE 21 et om. CE esse] est add. D 23 mediante] imme¬
diate A reducitur] redire A, deducitur D actum] formam actu E tu dicis] dicit FG

1 Supra, p. 255, lin. 10-19.

272 LIBER III QUAEST. VIII

Similiter imaginantur quod in divisione continui et apposi-

tione per hoc quod una potentia reducitur ad actum quod sit ibi
nova potentia, sicut patet in exemplo suo de numero ternário
respectu quaternarii, quod falsum est, quia numerus ita bene est
in immaterialibus sicut in materialibus. Et potest Deus creare s
unam animam intellectivam post aliam in infinitum. Et semper
erit novus actus et aliqua potentia reducta ad actum, sed propter
hoc nulla fit nova potentia. Eodem modo est in divisione lineae:
numquam per unam divisionem causatur nova potentia, sed po¬
tentia ad quodcumque exsistit in linea in principio. 10
Ad aliud 1 dico quod finis potest dupliciter intelbgi. Uno
modo pro fine ultimo, et processus versus ilium finem potest esse
infinitus et numquam terminari. Alio modo potest accipi pro
perfectione aliqua adquirenda, et ille non vadit in infinitum ac-
tualiter, quia omnis perfectio quae umquam adquiritur per aug- is

mentationem est finita.

Ad aliud 2 dico quod Commentator est negandus,
quia secundum eum quantitas potest augeri in infinitum per appo-
sitionem, et ibi processus non est ad potentiam.
Ad aliud 3 dico quod potest esse processus ad dilectionem ac- 20

tualem in infinitum sicut ad habitualem. Et quando dicit quod

talis processus est ad esse Deum, verum est: ad dilectionem actua-
1 Similiter] sicut E imaginantur] imaginatur PZ et] in add. Z 2 per] et E sit]
fit D ibi] in E 3 ternário] ternarii P 5 sicut] sed A, om. E in2 om. ACE creare]
causare D 6 animam om. CPZ intellectivam] intelligentiam Z in om. CE 7 erit]
est A actus] numerus Z, om. ACDEP potentia] nova D reducta] reducitur B 8 fit] fuit D,
ibi add. FG modo] numero A in] de B divisione] definitione P 9 causatur] una add. E
10 quodcumque] quemcumque BCDEP linea] fuit add. FG 12 ilium finem] subiecti A
13 terminari] finiri FG 14 adquirenda] adquisita A 15 quae] quaecumque A umquam]
ut A, numquam E 18 augeri] et add. A 19 est] erit P 20 dilectionem] delecta-
tionem AEFG 20-21 actualem] accidcntalem (?) ABCDE, accidentalem P 22 pro¬
cessus] habitus Z dilectionem] delectationem AEFZ

1 Supra, p. 255, lin. 20-21. 2 Supra, p. 256, lin. 1-3; simili modo

arguit Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 13, qq. 1-4, nn. 2-3 (ed. Wadding, VII,
262). 3 Supra, p. 256, lin. 4-7.
 DE GRATIA IN ANIMA CHRISTI 273

lem, actualiter infinitam. Sic non est in proposito, quia ista aug-
mentatio nec in actu nec in habitu potest umquam terminari, et
per consequens numquam erit infinita, et per consequens nec Deus.
Si dicas quod in qualibet forma adquisita per motum
5 sunt infinitae partes, et sunt actu per te, sicut partes continui,
igitur infinitae perfectiones erunt in una forma in actu. Et per
consequens ilia forma erit infinita in actu et erit Deus in actu:
Respondeo: concedo quod in continuo et in forma
absoluta adquisita per motum sunt infinitae partes in actu et in-
10 finitae perfectiones in actu, et tamen non faciunt nisi unam per-
fectionem finitam. Et generaliter, quando sunt partes alicuius to-
tius infinitae secundum proportionem solum, numquam faciunt
nisi perfectionem finitam. Sed si essent partes eiusdem quantitatis
quarum quaelibet esset per se acceptabilis et factibilis, ibi infi-
15 nitae perfectiones faciunt perfectionem infmitam necessário. Sed
istae partes continui infinitae non possunt per se accipi nec fieri.
Ideo non sequitur. Difficile tamen videtur quomodo in aliquo sint
infinitae perfectiones in actu, et tamen illud non est infinitum.
Ad aliud ', nego assumptum, quia aliquis processus est pos-
20 sibilis qui non potest terminari a potentia divina, sicut posito quod
Deus vellet continuare mundum in infinitum, iste processus num¬
quam terminatur, licet forte adepta taJi forma poneretur extra
suam speciem. Tamen ad illam formam est processus possibilis,

3 numquam] unquam D, nec umquam actu Z, ottt. FG erit] est AZ infinita] finita Z
et... Deus ottt. CPZ 5 sunt2] in add. Z per te] partes PZ, oni. ADE sicut om. AE 6 per¬
fectiones] passiones P erunt... actu om. A actu] et infinitae perfectiones add. E 1erit1]
est AP, esset Z 8 quod] quam A in2 om. AE 9 partes] perfectiones D 9-10 in...
infinitae om. C 10 perfectiones] passiones P et om. CFGPZ 12 numquam] umquam D
13 Sed] et Z eiusdem] rationis vel add. E 14 esset] est FG ibi] istae Z, om. EG
14-15 infinitae] infinitates A 15 perfectiones] passiones P faciunt] facerent C Sed] licet A
16 istae partes] ista pars D 17 tamen] non C 18 est] erit B, sit perfecte Z 19 nego]
dico negando C 20 qui] quod C sicut posito] sed ponendo AE 21 vellet continuare]
continuaret E 21-22 numquam] umquam A 22 terminatur] terminaretur C licet] sed APZ
22-2 (p. 274) poneretur... forma om. (hom.) A 23 formam] non add. E . est processus mg. G2,
om. F possibilis] impossibilis BG2

1 Supra, p. 256, lin. 8-11.

Ockham Opera Theol. VI 18
274 LIBER III QUAEST. VIII

quia numquam nec per Dei potentiam nec creaturae potest ilJa
forma complete adipisci. Et forte si esset adepta, non poneretur
Deus nec extra speciem suam, sicut si linea esset actu infinita se¬
cundum extensionem, adhuc posset esse in specie lineae.
Ad aliud 1 dico quod Deus per nullam dilectionem nobis pos- 5

sibilem diligitur tantum a nobis quantum a se, quia a nobis dili-

gitur tantum finite, a Deo infinite. Sed si iste processus [non]
terminaretur, tunc diligitur a nobis infinite et dilectione infinita.
Ad aliud 2 de continentia virtuali dilectionis, illud argumen-
tum est contra omnes. Responsionem quaere in 10

primo quaterno3 in notulis alterius anni.

Ad alia argumenta 4 alterius doctoris de auctoritate ilia :
« Omnium natura constantium » etc.
De ideis et aliis patet per praedicta hie et quaestione
d e ideis5 quid est idea. 15

3 esset] in add. E 4 posset] potest Z 5 Deus om. EG dilectionem] delecta-

tionem E 5-6 nobis possibilem om. CFG 6 diligitur1] diligimur F, Deus add. DG2
quantum] quam A se] nec est possibile add. C 7 finite] et add. B Deo] se AGPZ, autem
add. FG processus] non add. C2 7-8 terminaretur] terminetur D 8 tunc] illc add. B
diligeretur] diligitur ACDEP dilectione] delectatione E 9 de] quod D dilectionis] delec-
tationis C 10 Responsionem] rationem G, responsiones E 10-11 Responsionem... anni
om. B 11 primo] alio C notulis] notitiam A alterius anni om. E 12 alia] secundum B,
om. C argumenta] argumcntum B, dubia Z 13 etc.] et B, om. DE 14 De... aliis
om. FG patet] praedicta et de ideis prius patuit add. G et2] in add. B quaestione] quod E,
om. F 14-15 eti... ideis om. (horn .) D 15 ideis] patuit add. BG, prius patuit add. F

1Supra, p. 256, lin. 12-14. 2 Nihil supra de 'continentia virtuali' in

textu Inceptoris. Respicit forte opinionem Hervaei Natalis [Quodl. VII, q. 17]
a Petro Aureoli recitatam, Sent., I, d. 17, p. 3, a. 1: « Caritas et omnis forma
intendatur non secundum partes significabiles, sed secundum partes virtuales...
'virtualiter' intelligendo secundum continentiam formalem... Ergo videtur
quod remissa forma contineatur in intensa virtualiter, sicut vegetativum in
sensitivo » (ed. Romae 1596, 430ab). 3 Cf. Ockham, Scriptum in ISent.,

prol. q. 9 (OTh I, 229-240) ubi arguebat contra 'continentiam virtualem';

de compositione 'libri Ockham' videsis prooemium ad Opera Theologica III,
ed. G. Etzkorn (OTh III, 8 *-9*). 4 Supra, p. 257, lin. 10-19. 5 Supra,

p. 257, lin. 20-21 ; Ockham, Scriptum in ISent., d. 35, q. 5 (OTh IV, 485-494).
 de gratia in anima christi 275

Ad argumenta Io a n n i s 1 quae probant quod anima Chri¬

sti habuit summam gratiam, patet quod diversimode est dicendum
secundum diversam viam. Sed ad unum argumentum pro opi-
nione quae ponit quod in augmentatione forma praecedens sem-
5 per corrumpitur, quia generatio 2 unius est corruptio alterius,
nego istud gencrabter sumptum. Sed tantum tunc est verum
quando forma inducta repugnat priori, vel forma sequens non
potest esse cum priori ab agente naturali, licet inter illas formas
non sit repugnantia. Quod dico propter rarum et densum, ubi
io quantitas praecedens corrumpitur, quia sequens non potest esse
in eadem parte materiae cum ea per potentiam naturalem, licet
forte posset per potentiam divinam, quia illae quantitates sunt
eiusdem speciei.

1 Ad] alia add. Z 2 patct quod] per quam A, patet quia DF 3 diversam viam]
diversas vias FG pro] una add. EGZ 4 quae] in quo Z ponit] dicit E augmentatione]
quae dicit quod add. E 5 quia] et FG 6 sumptum] sensum E 7 inducta] pro-
ducta Z 8 ab am. ACPZ 9 sit repugnantia] sic repugnat D dico] dicatur P, dicitur Z i;
ubi] ut A, dicitur quod add. Z 10 corrumpitur] corrumpit E , quia] et FG 11 licet]
sed PZ 12 posset] potest Z quia] quod E 13 speciei] sequitur alia add. B, etc. add. Z

1 Supra, p. 256, lin. 20 - p. 257, lin. 9. 2 Resp. Aristot., De getter.

etcorrup., I, t. 17 (318a 29-31); Metaph., II, c. 1, t. 7 (994b 6-7); cf. Ockham,

Scriptum in ISent., d. 17, q. 5 (OTh III, 494).
 QUAESTIO IX
Utrum necesse sit ponere in viatore tres
VIRTUTES THEOLOGICAS QUAE POSSUNT REMANERE IN PATRIA 1

Quod non: probatur, quia fides non est virtus, quia sibi po¬
test subesse falsum, et Quod est contra
potest esse respectu falsi. s

Philosophum VI Ethicorum 2, qui ponit quod habitus veri-

dici non possunt esse respectu falsorum. Igitur etc.
Item, propter finem consequendum sufficit cognitio et di-
lectio; igitur habitus ex istis generati sufficiunt; sed huiusmodi
sunt spescaritas; igitur etc.
et 10

Item, quod istae virtutes non necessariae patet, quia aut

sunt
propter actum naturalem, aut supernaturalem. Non naturalem,
quia respectu cuiuscumque talis actus sufficit virtus naturaliter
adquisita. Nec supernaturalem, quia talis non est nobis possibilis
in via, ut videtur. Quia quemcumque actum potest aliquis in is

via supernaturaliter habere, potest etiam habere naturaliter, sicut

actum credendi et diligendi.
2 in] homine add, L 3 possunt] debeant L 4 probatur] videtur L sibi] fides D
6 ponit] dicit Z habitus] actus C 8 Item, propter] quia in L sufficit cognitio] videtur
sufficere cognitio naturalis L 8-9 dilectio] delectatio EFG 10 sunt] est AE 11 quod...
sunt] si essent L necessariae] necesse CE 11-12 aut... naturalem1] et hoc non L, om.
(hom.) DG 12 Non] si A 13 talis om. APZ naturaliter] naturalis FG 14 adquisita]
inquisita D 15 aliquis] aliquid F 15-16 ut... via] quaecumque possibilis L, om. (hom.) D
16 supernaturaliter] supernaturalem E habere1] haberi similis L etiam] et EFG habere2]
haberi L 17 actum] patet de actu L credendi] sperandi add. L et om. ABDEPZ dili¬
gendi] etc. add. FGZ

Cf. Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 7 (OTh I, 187-194); In IV

1
Sent., q. 3JK (ed. Lugduni 1495). 2 Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 3
(1139b 12-17); cf. Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 7 (OTh I, 200s.).
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 277

Item, si sic, aut igitur est tantum una fides, et sic de aliis, aut
plures. Non tantum una, quia distincti actus sunt generativi
distinctorum habituum; sed respectu distinctorum credibilium
sunt distincti actus specifici; igitur etc. Nec plures, quia tunc non
= essent tantum tres virtutes theologicae. Similiter, Apostolus dicit
quod est una fides '.
Item, quod istae virtutes non maneant in patria, patet primo
de fide, quia tanta est repugnantia fidei ad visionem quanta est
eius ad scientiam. Sed fides et scientia repugnant. Probatur: quia
10 quando aliqua sunt contraria formaliter, quidquid est compossi-
bile uni, et alteri, sicut quidquid est compossibile albedini, et ni-
gredini. Quia nihil est compossibile albedini nisi subiectum et
dispositiones accidentales, quae omnia sunt compossibilia nigre-
dini. Sed fides et haeresis formaliter contrariantur, et scientia non
is est compossibilis haeresi sed incompossibilis. Igitur nec est com-
possibilis fidei.
Item, secundum Philosophum2, tantum unum uni
opponitur, et istud est verum de oppositione inter extrema. Sed
haeresis opponitur fidei et scientiae. Aut igitur opponitur fidei ut
20 extremo et scientiae ut medio, aut e converso. Si primo modo,
tunc scientia est species media inter fidem et haeresim. Sed me¬
dium contrariatur utrique extremorum. Igitur scientia contraria-

1 igitur est] esset tunc L et... aliis] ponenda et una spes etc. L 1-2 fides... una om.
(hom.) A 2 tantum] tamen C generativi] generandi A 2-3 sunt... habituum] secun¬
dum speciem arguunt distinctos habitus L 4 sunt... specifici] habentur... specie L Nec]
non Z 5 theologicae] et add. BDFG Apostolus dicit] apostoli dicunt P 6 est] tan¬
tum add. ACFPZ 7 non om. ADEFP patria] quod non manent add. (mg.) B2 patet]
sed C primo om. DFG 7-9 patet... Probatur] videtur quia fides videtur repugnare visioni
sicut et scientiae. Quod tamen scientiae repugnet videtur L 8 tanta] tantum D quanta]
quain D 10 quidquid] alterius spcciei add. L 11 est compossibile] alterius rationis ab L,
uni et add. D 12 Quia... albedini om. BD albedini] nigredini CE, om. AP 12-13 ni-
gredini] albedini ABCDEP 13 accidentales] actuales B quae] quia Z 14 haeresis]
haereses A formaliter om. ACPZ 15 est2 om. BDFG 19 fidei1... opponitur2 om.
(hom.) G 20 aut] et A 21 media] negativa D

1 Ephes. 4, 5. 2 Aristot., Metaph., X, c. 5 (1055b 30).

278 LIBER III QUAEST. IX

tur fidei. Si secundo modo, tunc fides erit species media, et me¬
dium ut prius contrariatur utrique extremorum. Igitur etc. Et
ultra, si fides non stat cum scientia, igitur nec cum visione. Idem
argumentum potest fieri de spe et tentione 1 in patria, et scientia.
Item de caritate arguitur, quia secundum Apostolum, 5

cum venerit quod perfectum est, evacuabitur 2 etc. Sed caritas viae est
imperfecta secundum doctrinam Christi de Ioanne Baptis¬
ta qui dicit: Qui minor est in regno caelorum maior est illo 3. Igi¬
tur etc.
Adoppositum: io

Ad Corinthios: Nunc manent fides, spes 4, etc.

Item, quod maneant in patria probatur: quia si non, illud
esset propter aliquant repugnantiam ad ilium statum; aut igitur
propter actus aut habitus. Non primo modo, quia habitus non
repugnant; igitur nec actus. Nec secundo modo, quia ista non is

plus repugnant quam habitus temperantiae et actus intemperantiae

et habitus; sed isti duo habitus simul stant; igitur etc. Probatur
assumptum: quia temperatus potest elicere actum intemperantiae
et exsistere temperatus. Igitur cum actus intemperantiae maneat
cum habitu temperantiae, et ille actus est generativus habitus, 20

igitur habitus simul. Igitur eodem modo simul fides et visio.

Similiter, inter habitus supernaturales non apparet repugnan-
tia; igitur possunt stare simul.

2 extremorum] extremo ACDP 3 stat] stabit Z igitur... visione om. E 4 tentione]

tenentione A, visione C, intentione D, caritate FGZ, et tensione add. Z 5 quia] quod E
Apostolum] quia add. D 6 evacuabitur] evacuatur ACP viae] in ea C, in via FG
8 Qui2] quod DFG, corr. G2 10-17 Ad... etc. om. DL 12 quia om. BEFG 14 aut]
vel Z, propter add. B 15 repugnant] rcpugnat AG 16 intemperantiae] temperantiae E
17 sed] si C 19 maneat] manet ACDEPZ 20 actus] habitus D 21 simul1] similis G.
stant add. Z eodem modo] eadem D, in eodem C simul2 sic E, om. reliq. codd.

1 Cf. Bonaventura, De triplici via, cap. 3, § 1: « In gloria autem triplex

est dos in qua consistit perfectio praemii, scilicet summae pacis aeternalis
tentio, summae veritatis manifesta visio, summae bonitatis vel caritatis plena
fruitio » (ed. Quaracchi, VIII, lis.). 2 ICor. 13, 10. 3 Matt. 11, 11.

* ICor. 13, 13.

 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 279

[Art. I: De necessitate habituum supernaturalium]

Hic primo videndum est de necessitate habituum supernatura¬

lium. Et hic teneo tres conclusioncs. Prima est quod non potest
probari ratione naturali quod indigemus habitu supernaturali quo-
s cumque ad consequendum finem ultimum. Secunda est quod ex
hoc quod credo quod beatitudo est mihi conferenda propter me-
rita, non potest concludi consequentia formali quod habitus super-
naturales sunt nobis necessarii. Tertia est quod respectu omnium
actuum quos possumus habere in via, possumus habere habitum
10 naturalem naturaliter inclinantem.
Prima patet, supposito quod non potest concludi in via quod
homo remanebit perpetuo in corpore et anima sicut modo est,
quia non potest esse ratio evidens ad ponendum tales habitus nisi
propter eorum operationes, quia omnes habitus innotescunt no-
15 bis per operationes. Sed omnes operationes quas experimur, mc-
diantibus istis habitibus supernaturalibus, possumus experiri me-
diantibus habitibus naturalibus. Patet discurrendo per actum fidei,
spei et caritatis, quia unus paganus nutritus inter Christianos
potest omnes articulos fidei credere, et Deum super omnia di-
20 ligcre. Igitur etc.
Secunda conclusio patet secundum dicta in libro pri¬
mo1 de caritate, quod Deus potest aliquem acceptare in puris
3 ceneo] cene B, om. A 4 ratione naturali] naturaliter FG quod] quia C, nos add. B
5 quod] quia BCL 6 conferenda] conferenti A 6-7 merita] argumenta ACP 8 sunt]
sint AFGPZ necessarii] neccssariis A, necessário D est] conclusio L, om. BC 9 actuum] ha¬
bituum Z in via om. CPZ in... habere2 om. (hom.) A 12 homo] dico A, hoc P 13 esse]
inveniri A, fieri C, haberi L, om. DP 14-15 quia... operationes1 om. (hom.) L 15 Sed...
operationes2 om. (hom.) ACEP 16 supernaturalibus] et consimiles add. C 17 actum]
habitum APZ 21 secundum dicta] per praedicta FG, ex dictis L, om. ACPZ 22 caritate]
ubi probatur add. C quod] quia ALZ

Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 1 (OTh III, 445-466); In IV Sent.,

1

q. 3 H (ed. Lugduni 1495); secundum iudicium Magistrorum in processu

Avenionensi, haec sententia Guillelmi incidit in errorem Pclagii ; cf. J. Koch,
« Neue Aktensti'icke » cit. , RTAM VIII (1936), 87.
280 LIBER III QUAEST. IX

naturalibus tamquam dignum vita aeterna sine omni habitu ca-

ritatis, et etiam reprobare sine omni peccato. Et si haec sit opinio
M a g i s t r i Sententiarum tunc verum dicit, scilicet quod cari¬
tas in anima potest de potentia Dei absoluta non esse aliud quam
Spiritus Sanctus coexsistens, acceptans actum naturalem et im- 5

pellens voluntatem per modum causae partialis ad actum ilium

eliciendum. Et non oportet necessário quod sit aliquod accidens
inhaerens animae. Et eodem modo potest acceptare actum spe-
randi et credendi naturaliter sine omni habitu supernaturali infuso.
Item, non est impossibile quod Deus ordinet quod qui vivit 1°

secundum rectum dictamen rationis sic quod non credat aliquid

nisi illud sibi sit naturali ratione conclusum tamquam credendum,
sit dignus vita aeterna. Hoc patet, quia ideo philosophi
errabant et fuerunt digni poena aeterna quia adhaerebant talibus
quae non potuerunt naturali ratione probari necessário, sicut mun- is

dum esse aeternum. Igitur, si Deus sic disponat, potest tunc talis
acceptari adherendo dictamini rectae rationis. Igitur etc. Unde si-
cut P a u 1 u s 2 habens peccata sine omni merito recepit gra-

2 sit] esset D 3 verum dicit] fundit A 3-5 caritas... coexsistens] de potentia Dei
absoluta non requiritur ad substantiam [actus] alia caritas habitualis in anima nisi quod Spiritus
Sanctus coassistat voluntati sive ipsi animae L 4 potest] esse add. B esse] est DF aliud]
aliquid D quam] quod A 5 acceptans] acceptaret D 6 voluntatem] voluntates E per]
hunc add. Z .; modum] motum BDF, sicut add. codd. 1 eliciendum] eligendum P . Et]
sed Z !' aliquod] aliud E accidens] actum C 9 et] actum D, om. B supernaturali] su-
pernaturaliter FG 10 non] nec E vivit] vivet FG 10-13 Item... aeterna] Item Deus
possit ordinare quod quicumque viveret secundum rectum dictamen rationis, si nihil credat nisi
illud quod esset sibi naturali ratione conclusum, esset dignus vita aeterna L 11 rectum...
rationis] dictamen rectae rationis B, rectam rationem E, et add. D aliquid] aliquis A 12 nisi]
nec A sit] aut A ; naturali ratione] naturaliter C 13 aeterna] et add. D 14 errabant et]
errantes L fuerunt... poena] non fuerunt digni vita Z, erant indigni vita L digni] adhuc
add. D quia] quod A 15 potuerunt] poterant GL 16 disponat] disponit A, dispositio¬
ns E 16-17 potest... dictamini] dictamen D 18 habens peccata] peccator L merito]
peccato E 18-1 (p. 281) merito... omni om. (hom.) A

1 Petrus Lombardus, Sent., I, d. 17, cc. 1-3 et II, d. 27, cc. 2-7 (ed.
Grottaferrata 1971, 141-144 et 481-484); cf. Ockham, Scriptum in ISent.,
d. 17, q. 3 (OTh III, 476). 2 Resp. Act. 9, 1-19.
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 281

tiam, ita posset Deus sibi conferre vitam aeternam sine omni mé¬
rito et habitu supernaturali. Ideo dico, quantum ad istam con-
clusionem, quod habitus supernaturales sunt nobis necessarii de
potentia Dei ordinata, non absoluta. Et hoc teneo praecise propter
5 dicta Sanctorum1.
Tertia conclusio probatur 2, quia sicut nihil debet poni nisi
quando habetur experientia vel demonstratio vel auctoritas ad
hoc, ita nihil debet negari quando habetur certa experientia ad
hoc ponendum. Sed ad ponendum fidem adquisitam et spem et
10 caritatem, habetur certa experientia. Nam paganus nutritus inter
Christianos ita credit omnes articulos fidei. Similiter, haereticus
circa unum articulum potest vere credere alium articulum. Sed
neuter istorum habet fidem infusam; patet; igitur adquisitam.
Simihter est de caritate adquisita, quia unus infidelis instructus
is inter paganos potest per doctrinanr diligere Deum super omnia
ex puris naturalibus. Potest etiam laudare Deum, cantare et orarc.
Igitur ipse habet dilectionenr Dei non infusam, igitur adquisitam.
Item, omnis actus voluntatis quem experimur in nobis vide-
tur naturalis, igitur et habitus. Antecedens probatur, quia aut vo-
20 luntas habet activitatem super actum elicitum mediante caritate,
aut non. Si non, tunc illc actus non est meritorius, quia actus

1 posset] potuisset L, potest Z aeternam om. BCDPZ 2 et] sine omni add. C
4 non] de potentia Dei add. G absoluta] abstracta D 4-5 £t... Sanctorum] sicut dicunt
Sancti et doctorcs L 7 habetur] hoc inducit A 8 debet] poni add. E 8-9 ad hoc]
circa G 9 ponendum1] ponendo A et1 om. FGLZ 10 experientia] ad hoc ponendum
add. FG 11 Similiter] sicut D 11-17 ita... adquisitam] potest adquirere huiusmodi
habitum creditivum omnium articulorum fidei et diligere Deum super omnia L 12 potest...
articulum] negando add. C, om. (hom.) A 14 Similiter] sic FG infidelis] naturalis D, fidelis E.
om. FG instructus] nutritus FG 15 paganos] christianos A 16 cantare] caritative FG
orare] orgare (!) B, laudare E 18-19 videtur] esse add. BL 19 habitus] aliquis habitus
correspondem BL Antecedens] animae FG 20 activitatem] accionem Z super] sive E
mediante] manente Z 21 Si] tunc add. D non om. E

Cf. Ockham, Scriptum in ISent., d. 17, q. 3 (OTh III, 477s.).

1
2Multum similiter agit Scotus, Opus Oxon., III, d. 23, q. uri., n. 4 (ed.
Wadding, VII, 460).
282 LIBER III QUAEST. IX

meritorius necessário requirit activitatem voluntatis. Si sic, et ad

illud sufficit habitus naturalis, quia nullum actum experimur in
nobis nisi ad quern inclinat habitus naturalis. Igitur, non obstante
quod sit in voluntate habitus supernaturalis, — propter auctori-
tatem — , adhuc oportet ponere habitum naturalem naturaliter 5

adquisitum.

[Art. II: Quomodo isti tres habitus distinguuntur?]

Secundus articulus est quomodo isti tres habitus distinguuntur:

Ubi apparent tres difficultates. Prima est quia videtur quod spes
non distinguitur ab aliis duabus virtutibus sicut illae distinguuntur 10

inter sc. Quia ad consequendum finem sufficit cognitio et amor;

ad cognitionem satis inclinat fides, ad amorem caritas '.
Si dicas quod spes requiritur propter actum desiderii,
quia requiritur quod illud quod creditur et amatur, desideretur
— et hoc fit per actum spei, contra: videtur quod non requi- is

ritur nisiquod ostendatur obiectunr diligibile tamquam possibile

a nobis haberi, et sic de aliis circumstantiis, et quod tunc ametur
illud obiectum. Sed ut prius, ad ista sufficiunt cognitio fidei et
amor caritatis.
Secunda difficultas est quid est obiectum spei. Quia Deus 20

1 necessário om. ACPZ activitatem] actum F, actionem Z Si] et A 1-2 et ad illud

om. ABCPZ 2-3 sufficit... naturalis] igitur videtur quod sit (possibile add. L) naturalis et quod
possit haberi simul mediante habitu narurali BL 5 adhuc] addit A 8 quomodo] quod
non A 9 apparent tres difficultates om. BL Prima] difficultas add. BL quia] quod EZ
10 duabus] tribus AZ virtutibus sic BL, om. reliq. codd. sicut] sed AP 11 consequendum]
cognoscendum E finem] fidem FG, corr. G2, ut videtur add. BL 12 cognitionem] cogno-
scendum E 13-14 propter... requiritur om. (horn.) D 14 quod1] quia D desideretur]
desideratur BDPG 15-16 videtur... requiritur] non videtur plus requiri BL 16 quod]
quia Z ostendatur] ostenditur ACDPZ diligibile] odibile E, om. BL 17 tunc] sic Z
18 sufficiunt] sufficit B 20 quid] quod A, quae DP est2] non D 20-5 (p. 283) Se¬
cunda... voluntatis] Secunda difficultas est de obiectis istoruin habituum: quae sint et qualiter di-
stinguantur BL

1 Hie codex B respondet ad primam difficultatem, deinde ponit se¬

cundam difficultatem et ad illam respondet et sic de tertia difficultate.
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 283

ponitur obiectum cuiuscumque virtutis theologicac; tunc est du-

bium utrum omnino idem obiectum sit fidei, spei et caritatis.
Et si sic, dubium est quomodo distinguuntur isti habitus, maxime
cum unus habitus sufficit respectu intellectus et alius respectu
5 voluntatis.
Tertia difficultas est: in qua potentia est spes? Quia in intel-
lectu non apparet nisi actus credendi qui est actus fidei; in volun-
tate autem est triplex actus, scilicet amandi, nolendi, desiderandi.
Nunc autem actus spei non est actus nolendi, certum est; nec
10 actus amandi, quia ad ilium inclinat caritas; nec actus desiderandi,
quia actus desiderandi potest esse in desperante.
Quantum ad primam dico quod spes est virtus
distincta ab aliis. Quod probatur, quia quando aliqua sunt sepa-
rabilia inter se, ilia distinguuntur; sed spes et aliae virtutes theolo-
15 gicae sunt huiusmodi; igitur etc. Assumptum probatur, quia ali—
quis potest credere et non sperare. Patet in desperantibus. Simi¬
liter, aliquis [potest] amare et non sperare sicut in patria. Similiter,
potest aliquis sperare habere beatitudinem et tamen non diligere
caritative sicut mali et peccatores.
ao Quantum ad secundam1 dico quod obiccta immc-
diata istorum habituum sunt diversa complexa. Nam obiectum

1 ponitur] potest A cuiuscumque] cuiuslibet E 2 obiectum] subiectum GZ 3 si

sic] sic tunc E quomodo] quando A distinguuntur] sunt distinct! E 4 intellectus] amoris A,
om. P alius] habitus add. Z 6 est2] ponitur BE 8 triplex] respectu AP scilicet
om. ACDEFPZ volendi] odiendi BG2, et add. Z 9 actus* om. ACP spei] spes C
nolendi] odiendi G2, seu odiendi add. BL 11 quia] inclinat add. D actus desiderandi]
ille BL 12 Quantum] exemplum E Quantum ad primam om. BL 13 Quod
probatur om. E sunt] ab inviccin add. BL 14 inter se om. BCL 15 igitur... probatur
om. BL 16-17 Similiter] potest add. FPZ 17 aliquis... Similiter2 om. (kom.) BCGL
18 tamen om. BLZ diligere] amare BL 19 mali] praesumptores B peccatores] prae-
sumptores add. L 20 Quantum ad secundam om. BL obiecta] subiecta D 21 Nam]
non E

1 Hie legitur nota marginalis in códice G: «Loquitur de obiecto adae-

quato quod non est res aliqua sed conceptus adaequate significans omne ter-
minans tendentiam actuum in quos inclinant habitus ».
284 LIBER III QUAEST. IX

proximum fidei est hoc complexum: 'omne revelatum a Deo

est verum eo modo quo revelatur a Deo'. Obiectum spei, hoc
complexum 'futura beatitudo est homini conferenda propter
merita'. Obiectum caritatis est hoc complexum 'Deus et omne
quod Deus vult diligi a me caritative'. 5

S e d tunc d u b iu m est de obiecto spei, quia videtur

quod Deus sit saltern partiale obiectum et non creatura : p o-
t e s t d ic i quod hoc complexum sit obiectum spei 'visio et
fruitio divina est homini conferenda propter merita'.
Quantum ad tertiam dico quod actus spei est vo- 10

litio et desiderium efficax quo aliquis, ostenso sibi per fidem quod
fruitio Dei est sibi conferenda propter merita, statim elicit effica-
citer actum meritorium, si potest. Et iste actus non potest esse in
desperantibus. Unde duplex est desiderium: unum respectu pos-
sibilium, puta quando aliquis desiderat efficaciter aliquid sibi is

ostensum tamquam possibile haberi per actum, et illud non est

in desperantibus. Aliud est respectu impossibilium, puta quando
aliquis desiderat aliquid et credit illud sibi esse impossibile, et
illud potest esse in desperantibus.
Sed quo modo tunc potest spes esse virtus distincta ab 20

aliis, adquisita vel infusa? Rcspondco hie, sicut dixi in

prologo huius1, quod respectu actus sciendi potest esse

1 proximum] immediatum I3L hoc] hie P, om. D compiexum] completum (etiam

infra) A 2 co modo] ad intellectuin ilium BL revelatur] revclabitur D spei] est add. C
4 est om. BL 4-9 Obiectum... merita mg. G2, om. (horn.) F 5 caritative] ita quod Deus
sit semper obiectum principale et partiale add. BG2L 7 quod Deus sit] esse Deus ABDGPZ
8 obiectum] subiectum Z 10 Quantum... quod] dico quod est in voluntatc (et quod
add. L) BL 11 aliquis] efficaciter desiderat frui Deo add. BL, statim add. ACDEFGP fidem]
et add. BL 12 Dei om. BC merita] meritum B elicit] efficit A 12-13 statim... potest1
om. BL 14-19 Unde... desperantibus] Sed desiderium tale solum quale est illud quo quis
desiderat aliquid et tamen credit illud (creditur B) esse impossibile BL 14-15 possibilium]
possibilia A 15 aliquis] sibi G aliquid] aliud add. AP 16 possibile] sibi add. Z
20 spes om. BDL 21 hie om. BL sicut] supra D dixi om. ABPZ 22 huius] primi ubi
dixi BL, om. FG quod] quia EFG

1 Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 1 et q. 8 (OTh I, 17s. et 217-224).

 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 285

duplex habitus inclinans: unus mediate, alius immediate. Primus

est habitus principiorum ; secundus, scientia quae est habitus con-
clusionis. Et quando sic sunt habitus inclinantes ad aliquem actum,
potest ille actus haberi — saltern primus — sine habitu inclinante
5 immediate. Unde intellectus, qui est habitus principiorum, inclinat
mediante suo actu elicito ad actum sciendi conclusionem — ac¬
tum dico primum, quatenus ille est causa sui actus; qui actus, cum
potentia intellectiva, est causa immediata partialis respectu primi
actus sciendi conclusionem, et ideo inchnat mediate quatenus est
10 causa causae. Et quia actus suus et intellectus inclinant sufhcienter
ad primum actum sciendi ahquam conclusionem, ideo potest ille
primus actus haberi sine scientia-habitu. Sed post, non obstante
habitu principiorum et actu eorum, ex primo actu sciendi con¬
clusionem et secundo et tertio et sic deinceps, generatur alius ha-
15 bitus inclinans ad actum sciendi eandem conclusionem immediate,
quia immediate, sicut causa partialis, causat actum sciendi illam
conclusionem. Et sicut primus actus sciendi conclusionem aliquam
potest esse sine scientia-habitu, virtute actus principiorum, ita
post habitum scientiae generatum potest quicumque actus sciendi
20 eandem conclusionem esse sine habitu principiorum et actu. Sicut
enim est in istis habitibus, ita est in habitibus theologicis.
Habitus enim fidei et caritatis inclinant ad actum primum spei
1-2 alius... est i] sicut BL 2 secundus] alius immediate sicut BL, est add. DEFGZ
quae] qui DFG 2-3 conclusionis] cognitionis E 3 habitus] mediate add. BL aliquem
actum] aliquid DFG, con. G2 4 ille] autem Z, om. CE 4-12 saltern... haberi om.
(hom.) AP 5 immediate] ad actum secundum EZ 6 conclusionem] quem FG, sed del. G2
om. D 7 ille] habitus add. BG2L sui actus1] secundi Z, om. D actus1 om. DEFG
7-8 sui... causa om. (hom.) C 10 suus] secundus Z et2 intellectus] inclinativus C, et potentia
intellectiva BL 12 primus] motus Z actus om. DZ scientia-habitu] scientia habitus DEF,
habitu praevio scientiae BL, scientia praevia habituali G2, scientia et habitu Z 12-13 post...
eorum] postea praeter habitum et actum principiorum BL 13 principiorum] principii D
eorum... actu2 om. (hom.) D 14 et1] ex primo FG, sed del. G2, om. ACEPZ ct2 tertio]
modo ACP 14-15 et1... conclusionem om. (hom.) E 15 ad] alium add. Z 16 quia
immediate om. BL sicut] sed A causat] habct E 16-17 causat... conclusionem1 om. BL,
17-18 aliquam potest esse om. C 18 sine] causa add. L habitu] habitus DE, habituali G2,
om. Z 21 enim] dictum G, om. BDL ita] sic DELPZ ita... habitibus2 om. (hom.) A
in2] de CDFGP
286 LIBER III QUAEST. IX

mediate, quia mediantibus actibus suis, puta actu credendi dili— et

gendi. Quia quando credo aliquid mihi possibile et diligo illud,
tunc illud desidero efficaciter, ita quod statim exeo in operationem
meritoriam pro illo, et tunc potest primus actus spei haberi sine
spe-habitu adquisito. Sed post, ex illis actibus generatur habitus 5

immediate inclinans ad actum spei, quia habitus est causa imme-

diata actus proprii. Et sic potest poni quod sicut est fides adquisita
et caritas, quod similiter est spes adquisita. Et praeter istos habi¬
tus sunt alii habitus alterius rationis ab istis. Si fides infusa et
adquisita essent eiusdem rationis, frustra — ut videtur — pone- 10

retur infusa, ex quo adquisita eiusdem rationis sufficit. Tamen dif¬

ficile est videre quomodo spes distinguitur ab aliis duabus, quia
videtur includere actum fidei et caritatis, puta actum credendi et
diligendi.

[Art. Ill: De unitate habituum supernaturalium] 15

Tertius articulus est de unitate istorum habituum. Ubi sunt

duae difficultates. Prima, utrum sint tantum tres virtutes adqui-
sitae, sicut sunt tantum tres infusae, scilicet utrum sit tantum una
fides adquisita, etc. '. Secunda, quomodo fides infusa potest esse
una respectu omnium articulorum, et caritas etc. 20

11 quia] scilicet BL 2 diligo] diligendo D 3 desidero] diligo Z in] omnem

add. E 4 pro illo] per ilium G, pro Deo Z haberi] habere A 4-5 pro... post] habito
autem primo actu sperandi BL 5 spe] spei FG adquisito] inquisito D illis actibus] illo BL
generatur] gcneraliter A habitus] vel dispositio add. BL 7 actus] sui add. E sic om. DFG
8 et*] similiter add. BL quod] quia A, et FG est] sit EFG Et2] ut F, om. G istos] ista D
9 istis] infusis a Deo quia add. (mg.) G2 Si] scilicet Z 9-10 Si... adquisita] infusi a Deo nisi
quia B 10 adquisita] quia si add. Z eiusdem] alterius B ut videtur] et iam L, om. B
10-11 poneretur infusa] ponitur ultra B, ponerentur FG 11 ex quo om. BCL 11-14 ad¬
quisita... diligendi om. BL 12 spes] fides E quia] quomodo E 16 Ubi] ut C 16-17 sunt
duae difficultates om. BL 17 Prima] difficultas est add. BL, est add. Z 17-18 adquisitae]
istorum habituum add. BL 18 infusae] secunda add. C scilicet] si D, secunda E sit] specie A
19 etc.] et add. DFG Secunda] ita D, om. E quomodo] quando C 19-20 Secunda... etc.
om. BL 20 articulorum] similiter add. Z

Hie codex B ponit responsionem ad primam difficultatem, deinde

1

recitai secundam difficultatem et ad earn respondet.

 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 287

Quantum ad primam sunt duae conclusiones.

Prima, quod quilibet articulus habet fidem adquisitam distinctam.
Secunda, quod istae fides non tantum distinguuntur numero sed
specie.
s Prima probatur per rationem Io a n n i s, in Metaphysica ',
de unitate scientiae, quia quando aliquis potest habere actum et
habitum credendi circa unum articulum et non circa alium — im-
mo potest errare circa alium — necessário illi actus credendi illos
articulos et habitus generati ex illis sunt distincti. Sed aliquis po¬
io test habere fidem adquisitam circa unum articulum et non circa
alium, sed potest circa alium errare. Sicut haereticus potest habere
fidem adquisitam circa istum articulum 'Deus est trinus et unus',
et errare circa incarnationem Christi; igitur etc.
Si dicas quod contraria compatiuntur se in gradibus re¬
is missis. Vel si unum sit in summo et aliud in infimo, adhuc com¬
patiuntur se, sed habitus inclinans ad intelligendum unum prin-
cipium tantum est remissus est imperfectus — ideo stat cum er-

1 Quantum... duae] Et híc pono duas BL 2 Prima] est add. BL 3 istae... distin¬
guuntur] ista... distinguitur AP 5 per rationem] pro ratione C, per rationes L , Metaphysica]
in quaestione add. L 5-6 per... scientiae otn. B 6-7 actum... credendi] fidem adquisitam B
7 articulum et non] obiectum non habendo L 7-8 immo] sed FG 8-11 necessário... er¬
rare om. B 11 sed] immo C potest1] posset FG, otn. ACPZ potest* habere] habens L
11-13 Sicut... etc.] Sicut patet de haeretico. Ergo una fides adquisita unius articuli non est fides
alterius quia patet, IV Metaphysicae, quae sunt eadem, única generatione generantur et corrum-
puntur B 13 et] potest add. FG errare] errans L Christi] Verbi L 14 gradibus] acti-
bus CDEFG, corr. G2, otn. A 15 aliud] reliquum G 16 sed] sicut BDFG intelligendum]
diligendum FG, corr. G2 17 imperfectus] imperfectius P, et add. G stat] fict A

1 Resp., ut videtur, Scotus, Quaest. in Aristot. Metaph., VI, q. 1; sed nihil

invenimus in editionibus quas perscrutavimus (ed. Venetiis 1497, ff. 40ra-

43ra; ed. Venetiis 1499, ff. 69vb-74va) de fide adquisita alicuius haeretici;
videsis tamen Scotus, Opus Oxon., III, d. 23, q. un., n. 4 (ed. Wadding, VII,
460) et Quodl., q. 14, n. 6: «Haereticus enim in uno articulo dissentit, aliis
articulis credendo, non ex fide infusa, cum ilia non possit stare cum haeresi
in quocumque articulo» (ed. Wadding, XII, 354); cf. Ockham, Scriptum in
ISent., prol., q. 8 (OTh I, 215 et 220).
288 LIBER III QUAEST. IX

rore circa conclusionem. Sed habitus inclinans ad intelligendum

principium ct conclusionem simul est perfectus, et ideo non
compatitur secum ignorantiam conclusionis, sicut ponitur exem-
plum de aliis formis:
Contra: pono quod habitus inclinans ad cognoscendum s

principium tantum, sit in summo, puta quod augetur per cen¬

tum actus circa idem principium, et habitus inclinans ad cogno¬
scendum conclusionem generetur tantum ex duobus actibus. Hoc
posito, nulli est dubium quin habitus primus sive gradus primus
— quidquid vocetur — sit perfectior quam secundus inclinans ad 10

cognoscendum conclusionem. Et hoc non obstante, potest igno-

rantia dispositionis respectu conclusionis sure cum habitu principii
in summo, et non tamen cum scientia conclusionis in infimo. De
hoc alibi1.
Secunda conclusio probatur, quia quando cum uno contra- is

riorum stat unum et aliud non stat, sed sibi repugnat, illud quod
stat cum uno contrariorum et aliud quod non stat necessário
distinguuntur specie. Istud patet per exemplum et rationem. Per
exemplum 2 : quia enim dulcedo in lacte stat cum albedine et ni-
1 intelligendum] diligendum unum D, unum add. E 2 non om. ADFGP 3 com¬
patitur] compatiuntur ADE secum ignorantiam] cum ignorantia E conclusionis] conclu-
sionum Z 3-4 exemplum... formis] in proposito quod sit una fides adquisita perfecta quae
non compatitur secum errorem circa aliquem articulum B 6 tantum om. FG sit] in prin¬
cipio add. D , summo] per naturam add. ABPZ quod] quia AZ augetur] generetur FGZ
6-7 centum om. BE 7 idem] illud ACDPZ 7-8 cognoscendum] illam add. C
9 est om. ABCDFGPZ 10 quidquid vocetur] qualitercumque nominetur B sit] est ACDEPZ
11 hoc] tamen illo B 12 conclusionis] conclusionum Z 13 et om. BG tamen] tan¬
tum AC, om. Z conclusionis] et add. D infimo] infimis Z 13-14 De hoc alibi] Ergo si¬
militer in proposito, supposito quod esset simile, habitus fidei cuiuscumque articuli in summo,
habitus dico adquisitus, potest stare cum errore circa alium articulum B 15 quando cum]
quandocumque cui E 15-17 cum... stat2] aliquid cui repugnat unum contrariorum stat cum
reliquo, illud quod sibi repugnat et ipsum B 15-16 contrariorum] contradictoriorum E
16 sibi] ibi F 16-17 illud... stat2] ilia quorum sit unum stat cum uno contrariorum et aliud
non L 17 contrariorum] contradictoriorum E 18 Istud... Per2 om. B 19 exemplum] patet
add. Z quia] quod AP stat cum] compatitur secum B 19-1 (p. 289) in... dulcedo om. (horn.) E

1Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 8 (OTh I, 215) ubi habetur

eadem instantia eademque responsio. 2 Similiter loquebatur Guillelmus

jn prologo; Scriptum in ISent., prol., q. 8 (OTh I, 216, lin. 7-15).

 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 289

gredo non stat cum albedine, ideo dulcedo et nigredo necessário

distinguuntur specie. Per rationem patet, quia quando aliqua
stmt eiusdem speciei, quidquid formaliter stat cum uno, et altero ;
et quidquid repugnat uni, et alteri. Sicut quidquid stat cum una
s albedine stat cum altera, et similiter quidquid repugnat uni, et
alteri. Patet igitur propositio assumpta. Sed fides adquisita circa
unum articulum stat cum errore circa alium. Patet in haeretico.
Sed fides adquisita et error non stant circa eundem articulum. Igi¬
tur fides adquisita circa unum articulum et alium sunt distinctae
10 specie, quia si essent eiusdem speciei, tunc sicut error repugnat
uni ita repugnaret alteri, et sicut stat cum uno ita staret cum altero.
Et per istam viam tenent rationes Ioannis in quaestione
praedicta '. Quia per primam probat quod sint distincti circa
distinctas conclusiones, et per secundam quod distinguuntur specie.
is Quantum ad secundam difficultatem, quomodo
potest esse una fides 2 omnium articulorum fidei, potest dupliciter
dici. Uno modo quod fides infusa habet aliquod complexum pro
obiecto immediato quod potest esse praemissa et principium par-
tiale inferens omnem articulum in speciali. Et est istud comple-
20 xum 'omne revelatum a Deo est verum sicut revelatur esse ve-

1 albedine] ea B ideo] ita ergo B, igitur D dulcedo] stat add. A 2 patet] etiam
add. B, idem add. L aliqua om. PZ 3 ct] stat C, cum add. BL 4 quidquid*] formaliter
add. C Sicut] sed C 4-6 Sicut... alteri om. (hom .) E 5 stat] et BCL j; et1 om. BLZ ii
quidquid] quod D uni] albedini add. BLZ 6 Patet... assumpta om. BL ; Sed] nunc est ita
quod add. BL 7 Patet] videlicet B in] de E 7-9 stat... articulum om. (hom.) ACP
8 adquisita] circa unum articulum add. B et error] cum errore B 9 et] fides (adquisita
add. B) circa add. BL sunt distinctae] distinguuntur BL 10 specie] speciei EZ " error]
aliquis add. B 11 ita repugnaret] ct ACP, ita repugnat EZ, idem error add. B | cum*... staret
om. (hom.) D staret om. ACEPZ 12 Et om. ACP tenent rationes] teneret responsio FG ;
in] tertia E quaestione] conclusione FG 13 sint] sunt EZ distincti] videlicet add. FG,
habitus add. L, Brus. 3512 14 distinctas] istas Z et om. ACPZ quod distinguuntur] quia di-
lcctiones A 15 Quantum... difficultatem] secunda conclusio est L 16 potest*] possit L
fides] infusa add. L dupliciter] aliter D, hie L 17 habet] habeat G complexum] obiectum A
18-19 partiale] principale BD 19 inferens] inferendi L 19-20 complexum] obiec¬
tum A 20 revelatur] reveletur E

1 Cf. supra, p. 287, nota 1. 2 Cf. supra, p. 286, lin. 19-20.

Ockham, Opera Theol. VI 19
290 LIBER III QUAEST. IX

rum'. Nam istud potest inferre omnem articulum fidei. Potest

enim sic argui respectu cuiuslibet articuli ornne revelatum a Deo
est verum sicut revelatum est esse verum'. Sed Deum esse tri¬
tium et unum, incarnatum et passum etc., est revelatum a Deo.

Igitur etc. =
Unde sicut istud complexum est principium inferens omnem
articulum in speciali, ita habitus fidei infusae, cuius hoc comple¬
xum est immediatum obiectum, inclinat mediate ad actum eli-
citum circa omnem articulum in speciali virtute huius complexi.
Et sic est una fides omnium articulorum mediate, non immediate. 10
Sed alio modo inclinat fides mediate ad actum credendi articulos
in speciali, et alio modo habitus principii ad actum sciendi, de
quo supra dictum est1. Quia fides infusa sic inclinat ad
actum fidei elicitum circa articulos in speciali quod nec habitus
fidei infusae nec actus potest cum intellectu esse principium suffi- is
ciens ad eliciendum actum credendi circa articulum aliquem in
speciali. Patet, nam puer baptizatus 2 nutritus solitarie alicubi, ubi
numquam instruitur de articulis fidei, ille habet fidem infusam
et usum rationis. Et tamen nullum actum credendi circa quem-
cumque articulum potest elicere. Igitur ad actum eliciendum circa 20
articulum specialem requiritur necessário fides adquisita circa
ilium articulum, puta per auditum. Quia fides adquisita, secun-

1 potest*] partialiter add. L fidei] esse verum add. L 3 revelatum est2] revelatur a
Deo CFG 4 et2 om. CDEF 4-5 est... etc. om. Z 6 istud] principium add. G
complexum] obiectum A principium] partialiter add. L 7 articulum] fidei add. B, ita
add. D 7-8 complexum] obiectum A 8 immediatum] immediate B, oppositum add. D
9 omnem] quemcumque BL 10 articulorum] fidei add. ACPZ 11 Sed] tamen BL,
om. E , mediate] infusa B, om. Z articulos] fidei add. C 12 et om. BGL principii] prin-
cipiorum E, inclinat add. D sciendi sic BL, Brus. 32Í5, om. reliq. codd. 13 inclinat] est in-
clinans E 14 elicitum] eliciendum BL quod] quia C 17 puer] parvulus Z 17-20 Patet...
elicere om. BL 20 Igitur] sicut DFG, sed corr. G2 20-21 Igitur... specialem] Sed simul
cum hoc BL 21 necessário] quod add. D 22 puta per auditum] adquisita ininquam ex
auditu BL 22-1 (p. 291) Quia... auditu om. (horn.) D

1 Supra, p. 285, lin. 1-21. 2 Idem exemplum apud Scotum, QuodL,

q. 14, n. 6 (ed. Wadding, XII, 354).

 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 291

dum Prophetam est ex auditu f vel per visum, puta si videat ali—
quem articulum scriptum in libro et ei credat.
Et est hie simile de aliquo qui crederet totam historiam scrip-
tam in Biblia, et totam Bibliam esse veram, et si hoc crederet
5 actu elicito, numquam ex hoc solo potest sufficienter habere
actum credendi respectu cuiuslibet historiae in speciali nisi me¬
diante fide adquisita de illa historia. Et hoc erit vel per doctorem
cui credit, vel per inspectionem in libro. Habitus igitur fidei
infusae inclinat mediate ad actum credendi circa quemcumque
10 articulum in speciali, quia mediante actu suo elicito circa suum
obiectum immediatum. Qui actus, cum fide adquisita circa
articulum in speciali et potentia intellectiva, est causa partialis
immediata respectu actus credendi ilium articulum. Non quidem
primum simpliciter, quia prius circa eumdem articulum ex mul-
15 tis actibus credendi generatur fides adquisita. Sed est causa im¬
mediata respectu primi actus credendi theologice et forte meri-
torie, ita quod fides infusa, quae est habitus, est tantum causa
mediata quia est causa causae.
Sed dubium est utrum fides infusa possit esse cum
20 intcllectu sufficiens ad eliciendum actum credendi circa suum

1 vel per visum] et ex visu utpotc BL 3-4 Et... et1] Exemplum ad hoc est si aliquis
credat BL 3 est] ille D est hie] hoc est EZ crederet] crediderit G 4 et2 si] etiam si CPZ
5 numquam] tamen add. BL potest] posset G 6-9 respectu... credendi om. (hom .) C
6 cuiuslibet] huius B nisi] non AP, om. D 7 fide om. AP doctorem] doctrinam ABLP
8 inspectionem] scripturam legendo talem historiam BL 9 quemcumque] quemlibet DEFGZ
11 cum] sine C 12 speciali] quia add. FG, sed del. G2 13 Non quidem] numquam F,
numquid D, non inquam EZ 14 primum] principium F 14-18 primum... causae]
semper respectu actus simpliciter primi credendi ilium articulum, quia ille forte aliunde est per
adquisitionem. Sed primi forte meritorii. Quandoquc tamen est habitus fidci infusae causa me¬
diata actus primi circa articulum specialem, immediata dico quia est causa causae partialis im¬
mediate BG2L 15 Sed] non add. EZ 16 respectu] secundi Z ! primi om. EZ
17 fides] virtus E est2] totaliter add. C 18 mediata] immediata E quia] quae ACP
19 Sed] aliud add. B, adhuc add. L utrum] si C possit] potest ACDEPZ 20 intellectu]
intellectiva F, causa add. B suum] unum E

1 Ad Rom. 10, 17; Isai. 53, 1.

292 LIBER III QUAEST. IX

obicctum primum, puta 'omne revelatum', etc., sine fide ad¬

quisita :
Respondeo quod non. Patet de puero baptizato et nu-
trito secundum casum praedictum, qui habet fidem infusam re-
spectu illius complexi, et tamen numquam potest aliquem actum s

circa illud elicere nisi instruatur quod omne revelatum a Deo est
verum etc., et credat per fidem adquisitam ex actibus credendi,
instruendo. Et ideo ad actum credendi illud complexum ita re-
quiritur fides adquisita sicut ad quemcumque articulum in speciali.
Sed quomodo dicitur inclinare immediate ad actum credendi 10

elicitum circa illud complexum? Respondeo quod habita

fide adquisita circa illud complexum potest tunc immediate con-
currere cum intellectu et fide adquisita, sicut causa partialis, ad
eliciendum primum actum credendi theologicum et meritorium
circa illud complexum, ita quod habitus est causa immediata is

illius actus et prius non potuit esse causa immediata, quia deficit
causa partialis necessário requisita, puta fides adquisita. Sed re-
spectu aliorum articulorum non est habitus causa immediata sed
actus illius habitus, et habitus infusus est tantum causa causae si¬
cut prius dictum est1. 20

Ex istis potest patere quomodo fuit fides eadem in antiquis

1 primum] proprium D, om. C puta om. DFG revelatum] est add. E, a Deo add. BZ
3 Respondeo] dicendum BL non] ut add. B et] solitarie add. BL, om. EZ 4 secundum
casum praedictuin] ita quod non informetur de his quae sunt fidei BG2L, secundum causam
praedictam A, secundum causas praedictas EFG qui] ille BG2 5 illius] cuiuslibet Z num¬
quam] non E actum] credendi add. BL 5-6 potest.., elicere] elicercr BL 6 illud]
aliquam Z est] sit ACDP 6-8 quod... instruendo om. BL 7 credat] credit D
8 instruendo sic codd., per instructionem G2 ideo] non add. D, dico quod add. BL 9 ad
om DE quemcumque] alium add. B in speciali] specialem BL 10 quomodo] quando Z,
tunc add. BL immediate om. APZ actum] fidei sive add. BL 11 elicitum] eliciendum BL
circa] contra A . Respondeo] tunc immediate add. E, dico add. C quod] quia E 12-13 circa...
adquisita om. (horn.) D 12 tunc] esse A 14 eliciendum] eundum A 15 est] sit BL
16 immediata om. ABCDP deficit] deficiente B, esse add. D 17 partialis] partiali B fides]
fide B 18 aliorum] aliquorum D 19 actus... est om. BL 19-20 sicut prius dictum]
ut praedictum BL 21 eadem] secundum speciem add. BL

1 Supra, p. 290, lin. 6-22.

 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 293

patribus modernis f quia alio modo in speciali credebant ipsi

ct
quam nos, ct alia fucrunt complexa ab eis credita et a nobis, quia
illud quod credebant de futuro, nos credimus praeteritum. Sicut
ipsi credebant Christum fore incarnaturum, passurum, resurrec-
5 turum, ascensurum, et nos credimus eum fuisse incarnatum, pas-
sum, resurrexisse et ascendisse.
Sed ista sunt diversa complexa. Probatur: quia impossibile
est quod idem complexum simul et semel sit verum et falsum.
Sed hoc complexum 'Christus morietur' ante passionem Christi
10 fuit verum, et sic fuit in antiquis patribus, et tunc hoc comple¬
xum 'Christus mortuus est' fuit falsum. Et nunc est e contra,
quia nunc est haec vera 'Christus mortuus est', et haec falsa 'Chri¬
stus morietur', quia iam noti moritur secundum Apostolum2.
Igitur impossibile est quod ista sint idem complexum 'Christus
i5 morietur' et 'Christus mortuus est'. Tamen licet fuerint diversa
complexa credita ab eis et a nobis, idem fuit articulus, quia arti-
culus de passione. Tamen vocando articulum fidei illud comple¬
xum creditum ab eis et a nobis, potest dici quod fuerunt diversi
artículi sicut diversa complexa. Si autem vocetur articulus ma¬
io teria illa de qua formantur diversae propositiones quarum una

1 quia) licet BL credebant] crederent BL, debent D 2 quam] et CFG, quod D

fuerunt] fucrit in speciali BL et2] quam Z 3 illud quod] ipsi BE, ipsi add. C de futuro]
futurum L credimus praeteritum] de praeterico BZ 4 ipsi] quando AP, prophetae G
incarnaturum] incarnatum DEP, incarnandurn BCG2Z, et add ADEPZ passurum] passum DL,
et add. DEZ 4-5 rcsurrecturum] et add. AFGPZ rcsurrecturum... ct] etc. BL 5 ascensu¬
rum] ascensuni D nos] iam add. BL cum] ipsum BFG incarnatum] fuisse add. DFG
resurrexisse et ascendisse] etc. BL 7 Sed ista] ista autem B 8 quod] unum et add. Z
9-10 Sed... verum om. AP 10 et2] sed Z 11-12 fuit... est2 om. (hom.) DE nunc... falsa
oni. G 12 et] nunc add. Z, modo add. G 13 moritur] morietur ACP 14 sint] fuit A,
sunt D 14-19 ista... autem] complexa credita ab illis et a nobis sunt diversa et ita diversi
articuli nisi L 15 morietur] moritur D fuerint] fuerunt BDGP, om. Z 16 quia articulus2
om. CD 18 a om. BCDP 19 articuli] quod add. D sicut] fuerunt add. B 20 illa
om. DFG quarum] qua C

1 Cf. Scotus, Opus Oxon., III, d. 25, q. 1, n. 10 (ed. Wadding, VII,

541s.) . ~ Ad Rom. 6, 9.
294 LIBER III QUAEST. IX

est vera uno tempore et alia vera pro alio tempore, sic fuit idem
articulus tunc et nunc. Unde non est hie nisi aequivocatio in no¬
mine. Sed non obstante ista diversitate, in antiquis patribus et
nobis fuit una fides, non numero sed specie, quia idem complexum
omnino fuit obiectum immediatum fidei eorum et nostrae. Quia 5

sicut nos mediante fide infusa credimus quod Christus mortuus

est et non morietur, ita ipsi, quod Christus morietur et non mor¬
tuus est.
Et ideo dixi quod obiectum immediatum fidei infusae est hoc
'omne revelatum a Deo est verum sicut revelatur esse verum, 10

et quia antiquis patribus fuerunt alia complexa vera

non aliter', et
et alia nobis, ideo mediante alia fide adquisita alterius rationis et
cum babitu fidei eiusdem rationis eliciebant ipsi actum credendi
articulos fidei et nos, quia habitus inebnans mediate ad aliquem
actum non variatur ad variationem illorum actuum. Et ideo, li- is

cet actus credendi aliquem articulum puta 'Christus mortuus est',

'Christus morietur', sit alius et alius, tamen habitus fidei infusae
est unus.
Et ex hoc apparet quare aliquis potest habere demonstratio-
nem circa aliquos articulos fidei, et tamen non perdere fidem in- 20

1 vera*] falsa D, pro add. B uno] alio C vera2 om. CZ alio] aliquo P 3 Sed]
tamen BL 3-4 in... specie] fides infusa erat eiusdem speciei et in antiquis patribus et in
nobis BL 5 omnino] secundum speciem saltern add. BL nostrae] nostrorum DEFG
5-8 Quia... est om. BL 7 ipsi] dixerunt add. C 9 Et om. EFG hoc] complexum add. FG
10 est... verum2] etc. C revelatur] tenetur A, reveletur P, revelatum est E 11 et1... pa¬
tribus] ut dictum est, tamen alia et alia fides adquisita secundum cxigentiam varietatis articulo-
rum inclinabat tunc et nunc inclinat ad actus credendi rcspectu articulorum in speciali quia BL
fuerunt] fuit F alia] aliqua ADZ complexa] ipsis add. B 12 nobis] non A, om. D ideo]
et E, om. BFG 13 habitu] actu Z fidei] infusae add. B 14 fidei] illos Z, om. BD
mediate] immediate C 14-15 aliquem actum] aliquos actus B 15 variatur] uniatur D
illorum actuum] alicuius actus Z Et om. ACPZ 15-16 licet] sit alius add. B, ille add. E
16 aliquem] alio modo A articulum] actum D aliquem... puta] quod B est] et add. BFG
17 sit... alius2 om. B 17-18 fidei... unus] infusus non est alius et alius Z 19 apparet]
patet BD quare] qualiter BD, quomodo FG potest] possit B, posset L 20 circa... fidei]
de articulo fidei aliquo speciali BL fidei] in speciali add. G
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 295

fusam quamvis perdat fidem adquisitam. Sicut aliquis 1 potest ha¬

bere fidem circa principium et notitiam evidentem circa conclu-
sionem, non tamen potest simul habere fidem adquisitam respectu
conclusionis et notitiam evidentem. Et hoc quia habitus principii
5 inclinat mediate ad actum sciendi. Potest, inquam, habere fidem
circa principium et scientiam circa conclusionem adquisitam per
experientiam, sicut dictum est in prologo 2. Similiter, potest
aliquis habere notitiam evidentem circa principium et errorem
circa conclusionem, non tamen potest habere simul notitiam
io evidentem circa conclusionem et habitum erroris. Et hoc, quia
habitus principii inclinat ad actum scientiae mediate et habitus
scientiae immediate, et quia notitia evidens circa idem obiectum
et error opponuntur. Ita potest aliquis habere fidem infusam circa
istud principium 'omne revelatum a Deo' etc., et cum hoc ha-
i5 bere notitiam scientificam respectu alicuius articuli in speciali.
Non tamen potest habere notitiam evidentem circa ilium arti-
culum et fidem adquisitam, propter eandem rationem. Nec po¬
test aliquis habere fidem infusam respectu huius 'omne revela¬
tum' etc. et scientiam, quia hoc est contingens, quia antequam
2o aliquid fuit revelatum a Deo, fuit falsa.
1 quamvis] licet ACPZ, quem non E 1-2 habere] perdcrc Z 2 principium]
principia P 2-4 circa2... evidentem om (hom.) C 3-6 non... conclusionem om. (hom.) B
3 simul om. PZ respectu] alicuius add. Z 7 sicut... prologo] quamvis non simul fidem
adquisitam et scientiam respectu conclusionis 13 8 principium] principia P 9 circa]
contra A non... simul] quamvis non B 10 circa] contra (etiam infra) A habitum erroris]
habitum errorum A, errorem B hoc] est add. A 11-13 et... opponuntur om. B 12 notitia...
idem] notitiae evidentes circa iilud A 12 et error opponuntur] errori opponuntur FG
14 omne] esse A Deo] igitur add. E cum hoc] tamen BDFG 14-15 habere] scientiam
add. D et... speciali] non obstante quod scientia circa ilium articulum specialem repugnaret
fidei adquisitae circs, cundem L 15 alicuius] cuiuslibet Z 16-20 Non... Falsa] et hoc
quia fides infusa non habet articulum specialem pro obiecto iinmediato, sed iilud com-
plexum 'omne revelatum etc.' BL 17 propter] circa AD, vcl Z eandem rationem] eadem
ratione Z Nec] non Z

Iste passus, scilicet 'aliquis... conclusionem' (lin. 6), falsus reputatus

1
Magistris in processu Avenionensi quamvis 'non contra fidem vel bonos
est a
mores'; cf. J. Koch, « Neue Aktenstiicke» cít. , RTAM VIII (1936), 184.
2 Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 7 et q. 12 (OTh I, 196-199, 340s.).
296 LIBER III QUAEST. IX

Aliter potest did quod non est inconveniens quod multo-

rum effectuum specie distinctorum sit una causa aequivoca im¬
mediate, sicut patet de sole respectu hominis, asini, etc. Ita fides
infusa tamquam causa aequivoca inclinat immediate ad actus
omnium articulorum, qui articuli distinguuntur specie et eorum 5

actus. Et respectu omnium potest fides infusa esse causa partialis

immediata, sed non potest esse fides infusa inclinans ad unum
actum respectu omnium articulorum immediate, quia omnes ar¬
ticuli non possunt unico actu credi, quia quot sunt articuli, tot
sunt fides adquisitae, quarum quaelibet inclinat tantum ad actum 10

circa unum articulum et non circa alium. Et quia fides infusa

non inclinat ad aliquem actum nisi mediante fide adquisita, ideo
fides infusa non potest inclinare immediate ad unum actum
circa omnes artículos. Si tamen fides adquisita inclinaret ad ali¬
quem actum unum circa omnes artículos, tunc posset poni quod is

fides infusa eodem modo inclinat. Sed contrarium dicitur com-

muniter. Eligatur quod magis placet.
Tertio modo potest dici, sicut dicebatur de habitu sapientiae
in prologo1, generato ex uno actu quo intelligitur tota de¬
monstrado, et ille habitus inclinat ad actus consimiles, et posset 20

Deus habitum ilium causare non causando habitum principio-

rum nec conclusionum. Ita posset Deus causare in intellectu via-
toris habitum fidei quo inclinatur ad credendum immediate

1 Aliter] tamen add. B 2-3 immediate] immediata AD 3 hominis] et add. ABCPZ

etc.] et sic de aliis B Ita] ideo ACPZ, posset poni quod add. L 4 actus] credendi respectu
add. B 5 qui] quia ACEPZ 9 unico] uno BZ 10 tantum] ante E 11 Et2
om. ACPZ 12 nisi... adquisita] credendi sine fide adquisita inclinante ad eundem L ideo]
nam Z 13 immediate] mediate B 14 Si... adquisita] Si quis tamen vellet dicere quod BG
14-15 aliquem om. BGZ 15 artículos] vel circa muitos add. L posset] posses E, potest GZ
16 infusa] adquisita B inclinat] inclinaret BL Sed] cuius B 16-17 communiter om. DFG
17 Eligatur quod] quilibet eligat quod sibi B quod] quae ACDFP 18 dicebatur] dictum
est B, dicitur E 19 prologo] primi add. B generato] quod generatur BEFG 20 posset]
potest Z 21 causare] creare E causando] ereando E 22 posset] potest BZ causare]
creare PZ 23 quo inclinatur] inclinantem B

1 Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 8 (OTh I, 218ss.).

 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 297

omnes artículos fidei, supposita fide adquisita respectu uniuscu-

iuscumque.
Nec videtur ratio contra istud nisi ratio communis quomodo
potest salvari unitas fidei respectu propositionum oppositarum,
5 sicut hic 'Christus morietur', 'Christus non morietur'. Maxime
quia videtur quod habitus inclinans ad aliquem actum immediate,
cum naturaliter inclinat, semper dum est inclinat ad ilium actum
ita quod non ad contrarium. Nunc autem Apostoli tenebantur
credere hoc complexum 'Christus morietur' ante eius passioncm,
10 et post eius passionem tenebantur credere quod cum 'Christus
mortuus est, non morietur', et semper habuerunt eamdem fidem:
Respondeo quod fides adquisita est alia respectu huius
complexi 'Christus morietur' et respectu huius 'Christus non
morietur'. Sed fides infusa semper fuit eadem. Et tunc potest dici
is quod aliqua causa ex se sola habet unum effectum, et concur-
rente cum ea alia causa partiali habet alium effectum contrarium.
Ita potest dici quod fides infusa cum fide adquisita et intellectu

1-2 uniuscuiuscumque] uniuscuiusque CEZ 3 Nec... communis] Sed contra istud

restat unum dubium L communis] scilicet add. BDL quomodo] tunc add. B 4 potest]
posset BL unitas] Veritas A propositionum] conclusionum B 5 sicut hic] scilicet B, res¬
pectu istarum in antiquis patribus et in nobis add. L 6-11 quia... fidem] cum habitus na¬
turaliter inclinet et ergo eo modo inclinat ad actum ad quern inclinat, ita quod non ad op-
posituin1 Apostoli autem ante passionem credebant istud complexum 'Christus morietur' et
post illius oppositum scilicet 'Christus non morietur' et tamen semper habuerunt eandem fidem B
6 videtur quod] non videtur quia I) actum] habitum D 7 cum] tamen A, ita DFG
inclinat1] quod add. DFG 8 Nunc autem] nec AP 8-9 tenebantur credere] tenebant AP,
credebant EZ Nunc... passionem] Sed nunc est ita quod Apostoli ante passioncm Christi
credebant Christum esse moriturum L 9 passionem] credere add. G 10 et... passioncm
om. (horn.) D cum om. EFGZ 10-11 tenebantur... morietur] credebant cum non esse mo¬
riturum L 11 mortuus est om. DEFG fidem] infusam ctiain secundum praedicta add. L
12 Respondeo] ad quod praem. B 12-13 est... huius] respectu utriusque complexi est alia et
alia scilicet Christus morietur et B 14 tunc om. ACPZ 15 habet] sine alia causa effectiva
creata potest in L 15-16 et concurrence] sed concurrendo B 16 ea om. BE contrarium]
sicut calor sine humido corrumpit et consummit cum húmido debito et humidum radicale conser¬
var et confortat add. B, sicut tactum est in prologo Iubi tractatur de iudiciis contrariis mediante
intuitiva re exsistente et non add. L 17 et] cum D
298 LIBER III QUAEST. IX

inclinat aliquando ad istam 'Christus 1 morictrur', et post Apo¬

stolus scivit istam 'Christus moritur' per visionem, et me¬
diante ista visione cum fide infusa et adquisita scit quod Christus
mortuus est, et credit quod non morietur, ita quod
etiam scit et
fides infusa semper est eadem, sed adquisita variatur. 5

Eodem modo potest dici de primo obiecto spei, quod est

aliquod complexum obiectum eius immediatum, et mediante
illo inclinat ad omnia obiecta spei secundaria.
Eodem modo de caritate, quod obiectum eius primum est ali¬
quod complexum, puta hoc totum 'Deus et omne quod Deus vult 10

a me diligi', et mediante illo, tamquam principio partiali, incli¬

nai caritas ad diligendum proximum, mediate tamen. Unde si
diligam Deum et omne quod Deus vult a me diligi, et post con-
stet mihi per Scripturam quod Deus vult a diligi a me,
tunc caritas infusa inclinat mediate, quia mediante actu suo cum 15

caritate adquisita et voluntate ad diligendum a. Sicut nunc constat

per Scripturam quod Deus vult inimicum meum pro statu isto
diligi a me, tunc per habitum caritatis infusae cum caritate adqui¬
sita ego inchnor ad diligendum inimicum. Et hoc quia Deus vult
me nunc diligere inimicum. Et quando erit damnatus, tunc non 20

1 istam) isrud Z morietur] et aliquando ad istam 'Christus mortuus est' cum alio habitu
adquisito add. D 1-2 Apostolus o/m. DP 3-5 ct... infusa o/m. (hom.) C 3 adquisita]
infusa D scit] sit A, sic D, scivit E 5 sed] licet 13 7 aliquod complexum] aliqua com¬
plexa E eius] illius 13, ei Z 7-8 obiectum... illo] et quod mediante actu suo, circa illud pri¬
mum immediate et concurrente alia et alia spe adquisita L 8 spei] fidei FG, sed corr. G2 se¬
cundaria] contraria AI3DFG, sed corr. G2 9 modo] dico add. ACDFGP, potest dici add. Z
quod] quia Z primum] immediatum Z 10 totum] complexum add. ACPZ 12 me¬
diate tamen] mediate dico B, mediante tali D 13-14 a... vult o/m. (hom.) F constet] constat P
14 vult] velit E a] animam BE a me o/m. CE 15 inclinat] ad hoc add. B quia] quod F
cum] sine C 16 a] animam E constat] non add. A, inihi add. CPZ 16-17 ad... Scriptu¬
ram] constat enim B 18 me] et add. DFG infusae] infusum B 18-19 adquisita] infusa I)
19 ego] eius APZ, est C quia] quod 1) vult] a add. P 19-20 Et... inimicum] quia constat
mihi per Scripturam quod Deus vult pro statu isto inimicum diligi a me L 20 nunc] a me
add. P erit] est B, ero D tunc] per caritatem infusam add. L

1 Loco 'Christus... infusa' (lin. 5), codex L ponit: « credendam actu

'Christus morietur' et postea mediante ilia fide adquisita postquam Apostoli
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 299

diligam cum quia Deus non vult mc diligere cum, et tamen sem¬
per manet idem habitus caritatis.

[Art. IV : De compossibilitate et incompossibilitate habituum

SUPERNATURALIUM CUM ALUS HABITIBUs]
5 Quartus articulus est de compossibilitate et incompossibili¬
tate istorum habituum cum aliis habitibus. Et est difficultas spe-
cialis de fide, quomodo stat cum scientia.
Et dicitur quod sic. Quod probatur, quia aliquid potest con-
venire alicui dupliciter. Uno modo intrinsece, quocumque alio
to amoto et circumscripto, et illud dicitur convenire alicui ex se.
Alio modo extrinsece ex concursu alterius, et illud dicitur conve¬
nire sibi ex alio. Tunc sic; contraria, quae sic competunt alicui,
possunt simul stare. Exemplum : materia ex se habet privationem
et ab agente habet informationem. Similiter, creatura dicitur non-
15 ens ex se et ens ab alio. Similiter, obscuritas convenit fidei ex se,
sed evidentia obiecti convenit animae ex concursu scientiae.
Contra: impossibile est contraria competere eidem, sive
a se sive ab alio; sed obscuritas et evidentia sunt contraria, et per
consequens formaliter repugnant; igitur etc.
20 S i d i c a s quod non sunt contraria, contra; frustra po-
nitur totus processus ad salvandum quomodo contraria possunt
competere eidem.
1 diligam] inclinabor ad diligcndum eum L quia] tunc add. BE ct om. ACP tamen
cm. FG 5 est om. ABC 7 fide] utruin stet et add. B quomodo] quando C stat]
stet BZ cum] fide add. D 9 intrinsece] intrínseco A 10 et1] vel FG alicui] alteri PZ
11 extrinsece] intrinsece DFG, sed corr. G2 12 Tunc] et BE 13 ex] in E 14 Si¬
militer] super D, consimiliter Z creatura] ilia C, creaturain D dicitur non-] non est E
15 et] sed dicitur BE alio] ct sic add. B convenit] conveniet B, animae add. G ex2 se2] sed
ex D, om. APZ 16 sed] et EG, om. D obiecti] cum fide B, cum fide add. G convenit]
conveniet B concursu] cursu BDFG, sed corr. G2 17 eidem] ei ACDP 18-19 sunt...
consequens om. FG et2... repugnant om. B 20 contraria] praedicata A contra] tunc add. B
20-21 ponitur] poneretur FG 21 quomodo] quando AC

viderunt eum morientem inclinavit eadem fide infusa non variata, sed variata
fide adquisita ad actum credendum quod Christus non morietur ».
300 LIBER III QUAEST. IX

Practerea, ille modus loquendi quod aliquid convenit alicui

ex se etc., non est proprius nec conveniens, quia illud dicitur con-
venire alicui ex se quod convenit sibi circumscripto quocumque
positivo vel negativo. Sed nec privatio convenit materiae, cir¬
cumscripta omni forma et omni privatione, nec non-esse creatu- s
rae, circumscripto quocumque esse et non-esse. Unde dico quod
materia est indifferens ad formam et privationem, quia aliquando
est sub forma, aliquando sub privatione.
Et quando dicitur quod quando aliquid convenit alicui cir¬
cumscripto quocumque alio convenit sibi ex se, dico quod 10

quando aliquid positivum convenit alicui quocumque alio cir¬

cumscripto positivo, tunc illud convenit sibi ex se et non ab alio.
Exeinplum: rationale convenit homini circumscripto quocum¬
que alio positivo, ideo rationale convenit sibi ex se. Similiter, si
sit negativum et convenit alicui, si conveniat sibi circumscripto is

quocumque negativo, tunc convenit ei ex se sicut negatio con¬

venit privationi, circumscripta quacumque alia negatione ab ipsa
privatione. Ideo convenit sibi ex se. Et non debet concedi quod
negatio conveniat alicui ex se si conveniret ei circumscripto quo¬
cumque positivo. Et tunc dico quod circumscripta quacumque 20

negatione a materia, privatio non conveniret sibi, quia tunc sic

circumscribitur privatio. Nec non-esse convenit creaturae cir¬
cumscripta quacumque negatione.

1 quod] quo Z, om. E convenit] competir C alicui om. FG 2 ex] per BE nec]
et B, in add. D 3 quod] quia A quocumque] alio add. B 4 velj et ACP 5 priva¬
tione] nec forma circumscripta omni privatione et forma add. B non-esse] convenit add. B
7 et] ad add. CFG quia] quando E 8 forma] et add. DFG 9 dicitur] dicit ACDP,
dicis GZ 11 quando] non C 12 et... alio om. B 13-14 quocumque alio] omni Z
14-18 Similiter... privatione in imo J. G, om. (horn.) B 14-15 si sit] sequitur D 15 convenit]
conveniat F si] et F 16-18 negatio... nonow.F 17 quacumque] omni Z 18 Ideo...
se] sed non oportet de negativo B Et] ideo add. B Et non] non tamen D quod] quia A
18-20 sibi... quocumque om. E 19 conveniat] tunc convenit F ex se] per se etiam B ei]
sibi FZ 19-20 quocumque] alio add. B 20 Et tunc] etc. D 21 sic] non A, si CP,
sicut G2, om. BE 22 circumscribitur] circumscribatur CE, scribitur D, circumscriberetur Z
Nec] ut C
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 301

Si diciturquod fides ct clara visio non compatiuntur se simul,

quia sunt contraria in excellentiis et non in gradibus remissis qui
possunt simul stare:
Contra: assumptum est falsum, quod contraria compa-
5 tiuntur se in gradibus remissis et non in suis excellentiis, ita quod
eadem pars numero dicetur simul calida et frigida, quia contra-
rietas, repugnantia ct oppositio sunt passiones convenientes alicui
subiecto primo et competunt omnibus contends sub illo subiecto
per illud subiectum. Quia quaero: aut istae passiones conveniunt
10 speciebus primo, aut individuis contends sub specie primo. Si
primo modo, tunc quandocumque aliqua passio convenit alicui
communi, convenit omni contento sub illo communi. Patet
per se. Sed passiones praedictae sunt huiusmodi, quia conveniunt
speciei caloris etc., igitur competunt calori in omni gradu intenso
is et remisso. Si secundo modo, hoc nullus concedit, scilicet quod
inter istum calorem et istud frigus sit primo repugnantia et oppo¬
sitio, quia tunc non essct inter alium calorem et frigus nisi me-
diantibus istis, quod nullus dicit.
Item, quidquid compedt uni individuo potest simile compe-
20 tere omni individuo eiusdem rationis, ita quod non repugnat sibi
convenire omni alteri individuo eiusdem rationis. Exemplum:
si Sortes potest esse pater, non repugnat alicui homini quin pos-

1 Si] similiter ACDEFPZ Si... simul] non tamen fides et clara visio L clara] tantum D
2 non] bene B qui] quae E, qualia L 4 quod] quia ABEFZ contraria] non plus add. L
4-6 contraria... quia om. B 5 non] quam L 6 dicetur] dicatur E simul] et semel
add. C 6-7 contrarietas] et add. BE 7 et om. ACDFGPZ oppositio] oppositae F
8 competunt] conveniunt B 9 illud] idem C aut] si A 10 contends... primo om. B
12 communi2] hoc B, ur add. L 13 per se] do se A, om. B sunt... quia om. FGZ
13-15 quia... remisso] Si enim speciei caloris convenit quod opponatur frigiditati, convenit omni
calori quantumcumque remisso B 14 caloris] coloris A etc.] albedinis et huiusmodi aliis L
16-17 inter... frigus] repugnantia inter calorem et frigiditatem sit prima passio huius caloris et
huius frigiditatis quia tunc inter alios calores et frigiditates non esset repugnantia B repugnantia
et oppositio] repugnant quia opposita D 19 competit] convenit ABP simile] sibi si¬
mile AP, similiter B, consimile E, simul Z 20-21 ita... rationis om. (hom.) BL 21 Exem¬
plum] ut add. B 22 potest] posset G esse] Sortis add. D 22-1 (p. 302) non... pater
mg. G2, om. (hom.) C possit] posset EP, potest Z
302 LIBER III QUAEST. IX

sit esse pater. Igitur si calori remisso non repugnat frigus in gradu
remisso, igitur non repugnat sibi frigus in summo, quia frigus in
infimo et in summo sunt eiusdem rationis. Et eodem modo, fri-
gori in summo non repugnabit calor in summo, quia calor in
summo et in infimo sunt eiusdem rationis. 5

Item b forma inhaerens subiecto denominai illud subiectum,

ita quod si sit forma perfecta perfects denominat; si imperfecta,
imperfecte. Si igitur calor et frigus in gradibus remissis sint simul
in eodem, idem simul est calidum et frigidum, licet non in summo.
Item, si sic compatiuntur sc quod summum unius compati- 10

tur secum gradum remissum alterius, sicut calor in summo com-

patitur secum frigus in infimo, tunc actus diligendi Deum super
omnia et actus odiendi Deum in gradu remisso possent simul
stare, quod videtur absurdum.
1-4 Igitur... summo2] Igitur si posset secum pati frigus in eodem subiecto convenit uni
calori, puta remisso, nullo calori repugnabit simile, et ita intenso L 2-3 non... rationis] in
nullo gradu repugnabit sibi quia oxnnes sunt eiusdem rationis. Sed hoc est absurdum. B
2 frigus1 in1] in gradu Z 3 sunt] est FGZ 3-5 Et2... rationis om. (hom.) A 4 re¬
pugnabit] repugnabat D, repugnat ACP summo2] et in infimo add. E 4-5 quia... summo
om. (hom.) GP 7 si2] sed E 8 sint] sunt BEZ 9 est] denominabitur B licet]
sed A, om. DFZ licet... summo om. B 10-14 Item... stare] Item, si simul posset stare
calor in summo et frigus in infimo, ergo et dilectio Dei super omnia intensíssima et summa
posset stare cum odio Dei remisso B 10 se] ita add. Z 11 gradum om. CFZ calor]
calidum C 12 infimo] summo E 13 possent] possum A

1 Hoc argumentum allegatum est ab Adam de Wodeham, In ISent.,

d. 17, q. 4: «Item arguit Ockham in quaestione quadam de virtutibus, qua-
terno V, 7a, 3: Ab omni forma inhaerente subiecto alicui adaequato [corr. ex
determinato] denominari potest tale subiectum tale quale potest aliquid esse
per inhaerentiam talis formae, licet hoc verum non sit de subiecto non-
adaequato. Nam Aethiops non est albus, licet sit albus secundum dentes.
'Ita quod si forma sit perfecta, perfecte denominari potest subiectum huius-
modi esse tale. Si imperfecta, imperfecte. Si igitur calor et frigus sint simul
in gradibus remissis in eodem subiecto adaequato, idem simul erit calidum
et frigidum, licet non in summo. Item, tunc odium Dei in gradu remisso,
eadem ratione, stare posset cum Dei amore quod videtur inconveniens' »
(cod. Vatic, lat. 955, f. 152v).
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 303

Ideo dico quod compossibilitas istorum potest tripliciter in-

telligi. Uno modo quantum ad habitum unius et actum alterius;
alio modo quantum ad actum utriusque; et tertio modo quantum
ad habitus.
5
Quantum ad primum dico generaliter quod nullus actus re-
pugnat habitui, et ideo habitus fidei potest stare cum actu scien-
tiae et clarae visionis, quia non est maior repugnantia inter ista,
nec tanta quanta est inter actum errandi et habitum scientiae circa
eamdem conclusionem, similiter habitum temperantiae et actum
10 intemperantiae. Sed non includit contradictionem quod respcctu
eiusdem conclusionis sit habitus scientiae et actus errandi, et si¬
militer quod in eodem sit habitus temperantiae et actus intem¬
perantiae, igitur etc.
Assumptum patet, quia ponamus quod aliquis habuit demon-
is strationem alicuius conclusionis geometriae, et tamen modo non
recordatur de hoc: istc potest elicere aliquem actum circa illam
conclusionem. Non actum sciendi, quia actus illc non potest esse
sine actu principiorum vel experientia — de qua non loquor
modo — igitur potest elicere alium actum, puta credendi vel
20 dubitandi; igitur eodem modo actum errandi. Et tamen iste habet
habitum scientiae, quia post est magis inclinatus ad actum scien¬
tiae quam fuit ante habitum. Igitur etc. Eodem modo, habens
habitum temperantiae potest elicere aliquem actum intempera-

1 dico] aliter add. BL istorum] de quibus quaeritur add. L tripliciter] dupliciter E,

tantum DFG, sed corr. G2 2-3 quantum... modo2 om. (horn.) C 3 actum] actus BG et
om. BGZ 4 habitus] utriusque add. B 5 generaliter] principaliter L 6 habitus]
actus Z 7 et] cum actu add. B maior] nec tanta add. B inter ista] intrínseca A, immo L
8 tanta] talia DFZ quanta] quam BZ 9 similiter] et inter BL habitum] habitus E et]
ad E 10 includit] concludit D quod] quia E 10-13 Sed... etc.] Sed ista possunt simul
stare, ergo et ilia B 11 conclusionis om. FGZ habitus... actus] actus... habitus Z 12 quod...
sit om. Z quod] sic add. D 15 geometriae] geometricae Z et tamen om. ACP modo
om. DFGZ 16 recordatur] recordctur CFG 17 potest esse] elicitur naturaliter L
18 loquor] loquitur P 19 alium om. BFG vel] et Z 20 dubitandi] diligendi C er¬
randi] credendi D 21 post] prima A, om. BEZ 21-22 scientiae] sciendi B 22 etc.]
et add. BCZ 22-1 (p. 304) habens... intemperatum] de temperato B
304 LIBER III QUAEST. IX

turn. Igitur eodem modo in proposito, habitus fidei et actus scien-

tiae ct clarae visionis simul stant h
Si dicas quod per exempla tua contraria stant simul in
actibus rcmissis, saltern unum contrarium in actu remisso stat cum
alio in actu perfecto, quia actus ille errandi quem tu ponis cum 5

habitu scientiae est generativus habitus saltern in actu remisso,

et ille actus contrariatur habitui scientiae. Et eodem modo potest
argui de actu intemperantiae quod generat habitum repugnantem
temperantiae :
Respondco: alibi2 dictum est quod contrarium agens 10

1 Igitur] et ergo ctiam B fidei] scientiae F, om. Z 2 stant] possunt stare B 3-5 Si...
perfecto] Sed contra: si istud esset verum, tunc habitus contrarii starent simul in gradibus re-
missis et imperfectis contra tc pro conclusione L quod... perfecto] ergo contraria quorum unum
est in gradu remisso aliud in gradu perfecto simul stant B 3 stant simul om . CDEFPZ
4 actu remisso] actum remissum D stat] stet Z 4-5 cum alio] tamen aliud A 5 tu po¬
nis] imponis A 6 scientiae] non add. D generativus] gcneratus CZ actu] gradu BCG2
remisso] vel in actu add. C 7-8 potest argui] arguitur B 8 intemperantiae] temperantiae E
quod] quia AG generat] generet B, generare A, gcncrabit L, aliquem add. B repugnantem]
qui stabit cum habitu temperantiae cuius oppositum tu tenes B, contrarium habitui temperan¬
tiae saltern in gradu remisso L

1 Hie codex C ponit aliud argumentum in imo folio: « Item quod fides
et scientia simul stent, probo. Quia ponatur quod aliquis habens habitum
fidei alicuius conclusionis, adquirat sibi demonstrationem illius conclusionis,
ita quod sciat earn demonstrare. Et postea obliviscatur illam demonstrationem
totaliter, tunc sic oblita ista demonstratione, adhuc sentit se inclinatum ad
prompte credendum illam conclusionem. Et hoc non potest esse nisi quis
habet habitum fidei. Igitur simul habuit fidem et scientiam. Quia ex hoc quod
obliviscitur illam demonstrationem non adquirit sibi habitum fidei. Dicitur
huic quod modo credat earn quia recordatur se habuisse demonstrationem de
ea, vel quia aliquis earn dicit cui adhibet fidem. Item, respectu eiusdem con¬
clusionis potest haberi syllogismus demonstrativus et dialecticus, igitur etc.
Item, Paulus in raptu vidit ea quae meritorie postea credidit, igitur ».
2 Ockham, Quaest. in IISent., q. 19 et q. 7 (OTh V, 418s. et 137-139); su¬

pra, q. 2 (p. 64, lin. 1-16); Expositio in libros Physic. /Iris/of., V, t. 13: « Scien¬
dum est hie quod quandocumque aliquod mobile movetur ab una forma
contraria ad aliam distinctam specie, necesse est ibi duos motus quorum unus
succedit alteri. Quia primo est remissio unius formae et postea erit successiva
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 309

tantum propter auctoritates Sanctorum et non propter ali—

quam rationem.

[Dúbia contra responsionem]

Contra ista aliqua dúbia. Primo de hoc quod ponitur

sunt
5 fides adquisita respectu cuiuslibet articuli, quia respectu eiusdem
actus non duo habitus inclinantes immediate. Igitur non
ponuntur
est ponere fidem infusam et adquisitam respectu actus eiusdem
articuli.
Item, sicut habitus ad habitum, ita actus ad actum; sed habi-
10 tus supernaturalis est perfectior habitu naturali; igitur actus habi¬
tus infusi est perfectior actu fidei adquisitae; igitur non est
idem actus.
Secundum d u b i u m est de ordine istarum virtutum,
utrum fides sit prima, spes secunda, caritas tertia. Quod caritas
is sit prior spe probatur: quia actus caritatis est prior actu spei, igi¬
tur etc. Antccedens probatur, quia actus caritatis est diligere et
actus spei est desiderare. Sed dilectio praecedit desiderium. Oppo-
situm tamen videtur, quia aliquis potest habere spem sine cari-
tate et non e converso. Igitur etc.
20 Tertium dubium est utrum corruptis habitibus infu-
sis possunt habitus naturales remanere. Quod non, probatur: quia
destructa caritate, non potest aliquis Deum diligere super omnia.
Eodem modo de aliis.

1 tantum] tamen CD 1-2 aliquam] aliam B 4 ista] dicta B 5 quia respectu2]

respectu enim B eiusdem] cuiuslibet E, est add. D 6 ponuntur] videtur necesse ponere B.
ponunt P 10-11 habitus] actus B, om. FGZ 11 fidei adquisitae] naturali B est2] sunt B
13 ordine] origine F 14 tertia] Videtur quod non, sed add. L 16 etc.] et habitus BG2
Antccedens] maior DGZ probatur] patet BGZ et om. ACP 16-17 quia... desiderium]
quia actus diligendi videtur praecedere actum desiderandi quia nullus desiderat nisi illud deside¬
ratum prius diligat B 18 quia] quod AZ 19 et... converso om. D etc.] spes est prior B
20-21 infusis] supernaturalibus B 21 possunt] possint BG probatur] videtur B 22 non]
nullus B, om. DF aliquis] quis D, om. B omnia] ergo etc. et add. Z
306 LIBF.R III QUAEST. IX

quia non plus repugnat habitus fidei habitui clarae visionis vel
habitui scientiae quam actibus eorum, quia ex quo actus sunt
generativi habituum, non videtur maior repugnantia etc.; sed
habitus fidei non repugnat illis actibus, ut patet prius1; igi-
tur etc. 5

Item, minus repugnant habitus fidei et scientiae quam habitus

odii divini adquisitus et caritas; sed ista stant simul; igitur alia.
Assumptum patet, quia habens habitum odiendi Deum adquisi-
tum potest habere contritionem, et tunc a Deo infunditur sibi
gratia et caritas, et iste tunc exsistens 2 in caritate habet habitum io

odiendi Deum. Probatur: quia sentit se magis pronum ad odien-

dum Deum quam alius, hoc non est nisi per habitum odii; igi¬
tur etc.
Contra: secundum istam viam non potest probari in-
compossibilitas quorumcumque habituum, quia incompossibi- is

litas habituum non probatur nisi per incompossibilitatem actuum,

quia universaliter si actus aliquorum sunt incompossibiles, et ha¬
bitus.
1-2 vel habitui] et AP 2 scientiae] clarae visionis si correspondetur sibi habitus L
3 etc.] inter habitum hunc et ilium quam inter habitum hunc et actum illius L 4 illis]
simul A patet] patuit FGZ 4-5 patet... etc.] iam probatum est B 6 habitus] actus Z
7 sed] et ACP stant] sunt P igitur] et add. CE alia] etc. Z 8 patet] probatur BFZ
habens] habitus D odiendi Deum] odii Dei L 9 habere contritionem] poenitere B infun¬
ditur] infundetur E 9-13 et... etc.] et potest infundi caritas tamen adhuc manet ille habitus
quia adhuc sentit inclinationem ad actus odiendi B 10 iste om. FGZ 11 Deum om. ADFGZ
pronum] propinquum D 12 quam] unus add. L hoc] autem add. FGZ 14 Contra]
isla add. B potest] posset L 14-15 incompossibilitas... quia om. (hom .) AFG incompos-
sibilitas] istorum habituum nec add. FGZ 15-16 quia... habituum om. (hom.) C incompos¬
sibilitas] istorumadd. FG 17 universaliter] uniformiter B, naturaliter P sunt] sint AFGP
17-18 habitus] et in proposito secundum istam opinionem actus fidei et scientiae sunt incompos¬
sibiles, ergo et habitus add. L

1 Supra, p. 303, lin. 5 - p. 304, lin. 2. 2 Haec sententia Inceptoris cecidit

sub censura Magistrorum in processu Avenionensi : « Dicimus quod de habitu
precedente caritatem sunt opiniones, sed non de habitu sequente, qui non
potest causari nisi ex malis actibus, quorum quilibet corrumpit caritatem, si
earn inveniat, et in isto sensu est hereticum »; cf. J. Koch, « Neue Aktenstiicke »
cit., RTAM VII (1936), 184.
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 307

Item, per hoc probatur quod habitus temperantiae et intem-

perantiae non possunt simul stare, quia actus non possunt simul
stare; igitur eodem modo in proposito.
Si dicas quod verum est de istis habitibus et eorum acti-
s bus, quia hie unus actus respicit utrumque habitum, unum enim
corrumpendo alium augendo, puta actus intemperantiae augmen-
tat habitum intemperantiae et corrumpit habitum temperantiae:
Centra: secundum te, actus fidei destruit habitum scien-
tiae et augmentat habitum proprium; igitur quantum ad fidem
10 et scientiam est verum quod si actus sunt incompossibiles, et
habitus.
Ideo dico quod si actus sint simpliciter compossibiles vel in¬
compossibiles, et habitus; et si non, non.
S e d d u b iu m est utrum isti habitus stant simul. Dico
is primo quod cum habitu scientiae potest stare aliquis habitus in-
clinans ad actum fidei respectu eiusdem conclusionis. Patet de
sciente per demonstrationem primo unam conclusionem per prin¬
cipia per se nota et post obliviscente eamdem demonstrationem :
iste habet habitum scientiae et non potest habere actum scientiae.
20 Iste credit conclusionem istam esse veram nonnisi virtute alicuius
fidei adquisitae. Igitur ille habitus fidei et scientiae stant simul.
Sed quid est primum obiectum istius fidei? Dico quod
non conclusio scita habitualiter, quia tantum inclinat ad creden-
dum illam conclusionem esse veram mediate, quia non credit
25 conclusionem esse veram nisi quia credit se scivisse illam conclu-
1 per] secundum D hoc] quod add. E habitus] actus B 2-3 quia... stare om.
(hom.) CD quia... proposito om. B possunt... stare] compatiuntur se in eodem L 2 actus]
habitus add. G 5 quia] quod E respicit] recipit D unum enim] unum habitum F, om. DE
6 alium] autem add. C augendo] agendo AP 6-7 augmentat... temperantiae om. E
7 habitum2] oppositum B temperantiae] intemperantiae A 8 actus] habitus E 9 aug¬
mentat] augmcntum A habitum om. BE 10-12 et2... compossibiles om. Z 12-13 Ideo...
habitus om. (hom.) DE incompossibiles] simpliciter add. L 13 et2... non2] sunt incompos¬
sibiles L 14 Sed] ideo E, tunc add. B isti] ille B, om. ACEP stant] stent B 15 habitu]
actu Z 16 respectu... conclusionis] circa eandem conclusionem B 17-18 per2... nota]
in exemplo dicto B 18 nota] non A 20 Iste] et BG2 esse] tunc add. Z nonnisi]
non in C 23 non om. C 24 quia] et F 25 conclusionem*] earn B
312 LIBER III QUAEST. IX

caritatis est prior, dico quod duplex est amor, et ita est duplex
actus. Est enim amor amicitiae et concupiscentiae. Nunc autem
actus amoris amicitiae est actus caritatis, et actus amoris concu¬
piscentiae est actus spei; sed actus 1 amoris amicitiae praesuppo-
nit actum amoris concupiscentiae. =
Ad aliud 2 dico quod habitus naturales possunt remanere,
destructis habitibus infusis. Tamen diversimode est dicendum de
illis, quia habitus naturalis correspondens caritati potest nÿnere
destructa caritate de potentia Dei absoluta, non tamen de poten-
tia ordinata, quia Deus ordinavit quod quando aliquis diligit io

eum super omnia quod tunc mereatur habere caritatem et Deus

sibi infundit. Sed fides et spes adquisita bene possunt manere sine
infusis, quia ita intense potest unus infidelis credere sicut unus
Christianus secundum fidem adquisitam. Non tamen potest Deum
diligere super omnia nisi habeat caritatem et fidem, quia simul is

infunduntur. Et ideo llle infidelis, licet habeat fidem adquisitam,

non tamen infusam.
Ad aliud 3 concedo quod non potest credere aliquem articu-
lum nisi primo credat istam 'omne revelatum a Deo' etc., vel
unam aequivalentem virtualiter tali propositioni, puta nisi ere- 20

1 caritatis] dilectionis ACDFGPZ est1 prior] etc. ACDEFGPZ 2 et] amor add. BC
Nunc autem] et L, sed Z, om. B 3-4 est... amicitiae mg. G2, om. {horn.) FZ 4-5 amicitiae...
concupiscentiae] concupiscentiae... amicitiae alicuius obiecti L 6 remanere] manere B
6-7 dico... infusis] Dicendum quod sic de potentia Dei L 8 illis] et aliis add. B quia...
naturalis] habitus tamen caritatis naturaliter adquisitus L caritati] infusae non add. L 9 cari¬
tate] infusa add. B 9-10 destructa... ordinata] et habere actum suum de potentia Dei ordi¬
nata debita caritate infusa L potentia] Dei add. Z 11 eum] Deum B caritatem] infusam
add. BG2 11-12 Deus sibi] earn statim B 12 infundit] infundat D ct spes om. ACP
bene] vere Z possunt] potest ACP 13 infusis] infusa ACP intense] infuse A infidelis]
paganus B, nondum baptizatus exsistens in mortali peccato vel nolens baptizari L 15 nisi...
fidem] sine habita caritate et fide B 16-17 Et... infusam] nee fides sine caritate primo in-
funditur nisi forte in ficte baptizato L, om. B 18 concedo] dicendum L non] nullus L
18-19 aliquem articulum] alicui articulo speciali L 19 primo] prius C, vel simul add. L a
Deo em. DEL 20-2 (p. 313) unam... Ecclesia] quia omnia vera quae credit Ecclesia vel ali—
quam aliam aequivalentem L 20-1 (p. 313) nisi credat] non credit D

1 Potius econtra. Vide Ockham, Scriptum in ISent., d. 1, q. 4 (OTh I,

444). 2 Supra, p. 309, lin. 20-23. 3 Supra, p. 310, lin. 1-10.
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 305

in contrarium primo remittit suum contrarium, ct successive cor-

rumpit, inducit formam similem. Exemplum est de calore
et post
et frigore. Sic est in proposito, quia ille actus non generat habi-
tum in aliquo gradu, sed remittit habitum contrarium. Ideo illud
5 dictum quod actus est generativus habitus, intelligendum est
quando in subiecto non praeexsistit forma contraria.
Si dicas quod eliciens talem actum magis inclinatur ad
actum consimilem post actum quam ante, quod non esset verum
nisi propter habitum generatum ex illo actu:
10 Respondeo: non oportet quod magis inclinetur positive,
sed sufficit quod minus inclinetur ad oppositum. Et si vocetur 'in¬
clinado maior' minor inclinado ad oppositum, sic magis incli¬
natur post actum quam ante, quia per actum primum habitus in-
clinans ad oppositum remittitur. Et tunc illud dictum 'quando
is aliquid magis inclinatur ad actum post actum primum quam ante,
per ilium actum generatur habitus', intelligitur quando non
praeexsistit habitus inclinans ad contrarium.
Quantum ad secundum1, utrum habicus repugnant inter se.
Et d i c i t u r quod non, licet actus repugnent. Quod probatur:

1 in] suum AP remittit] remittat G 2 inducit] induit D est om. BGZ 3 quia]
quod G generat] per add. A 4 Idco] ergo 13, non C 5 generativus] generatus C
intelligendum] in aliquo gradu L 6 praeexsistit] praecedit A, exsistic C, praeexsistat P,
praeexsistunt G forma contraria] formae contrariae G, aliter non valet add. L 8 post]
primo D . verum om. BE 9 propter... actu] generarct habitum ille actus B 10 Res¬
pondeo] quod add. ELZ 11 minus] unus D inclinetur] inclinatur AZ si vocetur] ideo si
vocentur Z 12 maior] et add. Z 12-14 sic... oppositum om. (hom.) E 13 post] ad
oppositum B actum1] actus C, om. Z quam... actum2 om. (hom.) D 14 dictum] quod
add. BDFGZ 15 aliquid] aliquis BF actum1] consimilem add. L 16 per om. BDFGZ
generatur] generatus D intelligitur] intellectus D quando] quod Z 18 habitus] actus L
repugnant] repugnent B se] dico quod sic et de habitibus add. L 19 dicitur] dicit E re¬
pugnent] repugnant EZ

inductio alterius formac, sicut quando aliquid de albo fit nigrum, primo al¬
bedo continue et successive expellitur et postea nigredo successive inducitur »
(cod. Oxon., Merton 293, f. 115va); item in Summula Physicorum, lib. Ill,
c. 23 (Opera Phílosophíca VI, ed. S. F. Brown, St. Bonaventure, N. Y.,
sub prelo). 1 Et ad tertium; cf. p. 303, lin. 3-4.

Ockham, Opeka Theoe. VI 20

 310 LIBER III QUAEST. IX

Quartum dubium estde fide infusa : videtur quod

non sit una respectu omnium revelatorum, quia est de illo com¬
plexo tamquam de primo obiecto 'omne revelatum a Deo' etc.,
quia tunc non posset aliquis per fidem infusam assentire alicui
articulo in speciali, puta huic 'Deus est trinus et unus' nisi prius =
assentiat huic complexo 'omne revelatum' etc. Quod videtur fal-
sum, quia posito quod proponatur sibi iste articulus 'Deus est
trinus et unus', et non cogitet de hoc complexo 'omne revelatum'
etc., adhuc potest per fidem infusam assentire huic articulo 'Deus
est trinus et unus'. Igitur etc. 10

Item, tunc fidei infusae subesset falsum, quia hoc est contin-
gens, 'omne revelatum' etc., quia ante revelationem fuit falsa.
Igitur nunc est contingens, et per consequens potest esse falsa.
Et fides infusa potest manere per potentiam divinam; igitur fidei
potest subesse falsum. is

Aliud dubium est de obiectis istarum virtutum, utrum sit

complexum vel incomplexum.
Ahud dubium est de hoc quod dicitur quod contraria non
compatiuntur se in actibus remissis, quia secundum P h i1 o s o-
p h u m, VI Physicorum !, omne quod movetur partim est in ter- 20

1 infusa] non add. AP 1-3 Quartum... etc.] Tertio non videtur quod illud complexum
'omne revelatum a Deo' etc. sit primum obiectum fidei infusae L 3 de om. DFGZ tam¬
quam... etc.] omne revelatum a Deo est verum ut est revelatum B omne] causae A 4 posset]
potest Z 5 articulo] complexo BE puta... unus om. B prius] primo Z, vel simul actualiter
add. L 6 assentiat] assentiret D huic] illi B complexo om. FGZ revelatum] a Deo add. CE
I 7 posito quod] dato quod de isto nihil cogitet L proponatur] ponatur P 7-9 quod...
etc.] hoc complexo 'Deus est trinus et unus' aliquis potest assentire illi per fidem infusam nihil
cogitando de alio complexo quod tu ponis eius primum obiectum B 8 omne] esse C reve¬
latum] a Deo add. CE 9 potest] statim L 9-10 assentire... etc.] sicut et per adquisi-
tum assentit L 11 hoc] complexum add. BG2 12 revelatum] a Deo add. C ante...
falsa] aliquando fuit falsum puta ante revelationem B 13 nunc] modo B ; contingens] con¬
sequens F falsa] falsum B 13-14 Igitur... divinam] Et adhuc possent multa revelata esse
falsa si placet Deo quae sunt de futuro, et tamen posset fides infusa de potentia Dei remanere L
14 infusa] ipso exsistente falso add. BG fidei] ei B 16 Aliud] item B 16-17 Aliud...
incomplexum om. Z sit... incomplexum] sint complexa B 18 Aliud] item B 19 actibus]
gradibus B 19-20 secundum Philosophum] dicitur B

1 Aristot., Physica, VI, c. 4, t. 32 (234b 15-17).

 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 311

mino a quo partim in termino ad quem. Igitur si aliquid mo-

et
veatur ab albedine in nigredinem, partim est in albedine et par¬
tim in nigredine.
Item, tunc esset dare primam mutationem motus infrigidatio-
5 nis, quod est contra Philosophum, VI Physicorum f sicut
nec est dare mutationem motus remissionis.
Item, agens naturale non destruit nec remittit calorem nisi
causando aliquid incompossibile calori, igitur etc.
Item, ad sensum patet, quando aqua calefit, inducitur calor,
10 non expulsa tota frigiditate, quia aliquis potest simul et semel sen-
tire in aqua caliditatem et frigiditatem.

[SOLUTIO DUBIORUM]

Ad primum 2 istorum dico quod assumptum non est verum

nisi de habitibus naturaliter adquisitis. Tales enim duo non po¬
is nuntur in eadem potentia respectu eiusdem actus. Sed si sit unus
adquisitus et alius infusus, tunc possunt esse duo respectu eiusdem
actus. Sic est in proposito de fide infusa et adquisita et spe et
caritate.
Ad aliud 3 dico quod simul infunduntur. Tamen spes est
20 prior ordine naturae ipsa caritate. Et quando dicit quod actus
1 a... quem] etc. AP, om. D aliquid] aliquis E 1-3 Igitur... nigredine] ergo in alte-
ratione aliquid est simul sub albedine et nigredine B 1-2 moveatur] movetur CG
2 in1] ad DFG 2-3 in2... partim om. (hom.) C in2... in] erat sub... erat sub L 5-6 sicut
nec] sic non ACP sicut... remissionis om. BL 6 dare] primam add. FGZ 7 calorem]
frigiditatem L nisi] non AF 8 causando] inducendo B aliquid om. FG 9-11 Item...
frigiditatem] Item ad sensum patet quod in (quando L) aqua frequenter (calefit quod ibi L)
inducitur calor, non expulsa tota frigiditate BL 14 ad sensum] assumptum ACDP
10-11 sentire] fundare D 14 adquisitis] et add. C enim om. ACDEFPZ 15 si sit]
bene B 16-18 tunc... caritate om. B 17 actus] sed add. G 19 infunduntur] in-
funditur AFP 20 dicit] dicitur B, dicis Z 20-2 (p. 312) ipsa... concupiscentiae] Ad
argumentum dicendum quod duplex est actus amoris, amicitiae scilicet et concupiscentiae L

1Potius Averroes, In Aristot. Physicam, VI, t. 32 et V, t. 19 (ed. Iuntina,

IV, f. 122rb et f. 102ra). 2 Supra, p. 309, lin. 4-8. 3 Supra, p. 309,
lin. 13-19.
308 LIBER III QUAEST. IX

sionem per demonstrationem, ita quod primum obiectum huius

fidei est actus sciendi illam conclusionem per demonstrationem
infuisse sibi.
Secundo d ic o quod conclusio de compossibilitate tarn ac-
tuum quam habituum est mihi neutra, quia potest probabiliter 5

sustineri una pars et alia. Tamen auctoritates Sanctorum

magis videntur dicere quod nec actus nec habitus stant simul
Sed de compossibilitate fruitionis et caritatis viae, dico quod
sunt compossibiles de potentia Dei, quia non video repugnantiam
inter ilia de facto. Tamen nescio quomodo est. 10

Tunc ad quaestionem patet quod tres sunt virtutes,

et quod fides et spes non manent nec possunt manere, quod dico

1 huius] habitus C, om. BG 1-2 ita... demonstrationem om. (horn .) E 4 Secundo

dico quod] secunda EZ, tertia B compossibilitate] possibilitate FZ 7 magis] mihi add. Z
dicere] habere E, velle L, om. AE quod] quia A 8-10 Sed... est om. B 8 compossibi¬
litate] incompossibilitate E viae] vitae DFG, sed corr. G2 9 quia] quod Z video repu¬
gnantiam] videtur repugnantia FGZ, aliqua add. Z 10 est] Credo tamen magis quod stent
simul propter illud Apostoli: sive scientia destruatur etc. Sed caritas numquam excidit. Patet ex
dictis add. L 11 patet] dico B 11-12 quod... quodi] quomodo... quomodo Z
12 et1... manere] theologicae scilicet fides etc., et caritas tantum manet in patria B nec possunt
manere sic G, sed caritas tantum manet in corr. G2

1 Hie ponitur additio in códice L: « Si arguas in contrarium quia con-

tingit aliquem solum credere primo aliquam conclusionem et bene habituari
aliquo habitu fidei ad credendum illam, postea potest adquirere sibi demon¬
strationem et habituari sciendi respectu eiusdem, in tantum etiam quod mul-
tum sentiat se inclinatum elicere actum sciendi circa earn. Et talis potest postea
per distinctiones et operationes varias perdere per oblivionem illam scientiam,
ita quod experiatur se non posse exire in actum sciendi, nec posse recordari
demonstrationis aliquando habitae. Et tamen sentit se inclinatum sicut ante
[ad] scientiam habitam vel eliciendum actum credendi earn. Et hoc non est
nisi per habitum credendi quae simul mansit cum scientia. Igitur potest dici
quod talis nunc non inclinatur ad credendum per habitum fidei quae remansit
sibi, sed quod modo credit conclusionem illam esse veram, quia recordatur
se scivisse earn demonstrative, ita quod primum obiectum huius fidei vel
assensus est actus sciendi illam conclusionem per demonstrationem infuisse
sibi»; cf. supra, p. 304, nota 1.
 DE propositione: deus factus est homo 317

talibus 'animal est homo', ubi praedicatur inferius de superiori —

est per se aliquo modo. Haec est huiusmodi, igitur etc. Quia ab
aeterno potuit Deus esse homo, et est per se secundo modo, non
primo. Cuius ratio est quia quando praedicatum importat vel
5 connotat aliquid quod est extra rationem subiecti — sive illud
inhaereat tali subiecto sive non, sed sit ab eo effective — , tunc
est propositio per se secundo modo, non primo modo. Exem-
plum hic 'Deus est gubernator', 'Deus est conservator'. Sic est
in proposito 'Deus potest esse homo' — hic praedicatum dicit
10 rem aliquam quae potest esse a Deo effective, licet non possit
inesse Deo sicut accidens inest subiecto.
Quantum ad secundum dico quod accipiendo 'ac-
cidentale' proprie pro aliquo accidenti, sic est praedicatio neutra,
nec essentiahs nec accidentalis, quia homo nec est de essentia Dei
is nec est accidens Dei. Accipiendo tamen 'accidentale' pro omni eo
quod non est de essentia rei, sic est praedicatio accidentalis.
Quantum ad tertium dico, secundum P h i1 o s o-
p h u m in Praedicamentis h quod triplex est praedicatio: uni-
voca 2, aequivoca et denominativa. Denominativa autem distin-

1 de] suo add. E superiori] quae add. Z 3 et est] est igitur BL, om. P se] et hoc
add. BL modo] et add. BL 4 primo] modo add. GZ 4-7 Cuius... primo om. (horn.) C
6 sed] si A, licet D, om. E tunc] talis FG 7 modo1] et add. BL modo2 om. ACEP
7-8 Exemplum hic] ut B, sic est I. 8 conservator] sed add. B 9 in proposito] haec B
9-10 hic... effective om. BDL 10 aliquam] aliam EZ licet] sed E, res significara per prae¬
dicatum (subiectum D) add. BDL non om. FG possit] posset G, potest ACEPZ 11 subiecto]
importat tamen rem quae potest esse ab eo effective add. B 12-16 Quantum... accidentalis]
De secundo dico quod est praedicatio accidentalis sumendo accidentale pro omni eo quod non est
de essentia rei licet non sit accidentalis ab inhaerentia accidentis rei significatae per subiectum BL,
immo sic nec est accidentalis nec substantialis sed neutra, quia praedicatum nec est accidens Dei
nec de eius essentia add. ultra B 13 accidenti] accidente GZ praedicatio] propositio APZ
14 essentialis] substantialis FG necÿ] non Z 16 accidentalis] essentialis G 18 Quantum
ad tertium] de tertio BL dico] dicitur C, quod add. FG 18 praedicatio] scilicet add. CZ
ct om. CE 19 denominativa1] et add. APZ autem om. ABDGPZ 19-1 (p. 318) distin-
guitur] dividitur F, sumitur BL

Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 1-15).

1 2 Cf. Ockham, Scriptum in
ISent., d. 29, q. un. (OTh IV, 277ss.) ; etiam Expositio in librum Praedicamen-
torum Aristot., cap. 3 (OPh II, 146s.).
314 LIBER III QUAEST. LX

quenti intenditur forma destruenda. Et ibi, quod est primum in

intentione, est ultimum in executione1.
Ad aliud2 de aqua : continet multas partes distinctas sicut aliud
corpus, et propter distinctionem talium partium potest una pars
calefieri et alia frigefieri. Tamen calor et frigus non sunt in eadem 5

parte, scd in diversis partibus.

1 intenditur... destruenda] corrumpenda B 2 executione] extensione Z 3 aliud]

dico add. P de] dico quod B, om. DFG continet] habet B 4 et] ideo add. B talium] ilia-
rum B, aliarum E 5 calefieri] calefacere DF alia] pars add. B sunt] possunt esse B
6 sed... partibus] adaequata B, aquae add. L partibus om. ACP

1Arist. Ethica Nicom., Ill, c. 3 (III 2b23-24). 2 Supra, p. 311,

lin. 9-11.
 QUAESTIO X
Utrum haec sit concedenda: Deus factus est homo

Hie 1 primo videndum est quae propositiones debent con¬

cedi in hac materia, et quae non. Et primo de hac propositione
5 'Deus est homo', 'Deus est substantia', 'Deus est animal, cor¬
pus', etc.
Et dico quod ad veritatem propositionis aífirmativae, quando
uterque terminus ponitur in recto, requiritur quod subiectum et
praedicatum supponant pro eodem, si nullus modus grammati-
10 calis impediat. Exemplum: 'homo est albus', hie ly albus supponit
pro eodem pro quo supponit 'homo', et nullus modus gramma-
ticalis impedit. Ideo est propositio vera. Sic est in proposito.
Propter benedictam unionem pro eodem supponit 'homo' et
'Deus', scilicet pro Filio Dei, cui unitur natura humana. Ideo ista
15 unio maxime assimilatur unioni accidentis cum substantia.
Sed quid de ista propositione 2 'Deus factus est homo'? Dico
quod est concedenda de virtute sermonis, quia quando verbum
'fiendi' determinat compositionem, et praedicatum 'de novo'
supponit pro eodem pro quo supponit subiectum, potest tunc
3 est om. AP 4 materia... hac* otn. (hom .) D Et2 om. BCL hac2 propositione]
istis B 5 animal] deus est add. FG, vel add. Z 8 requiritur] et sufficit add. L 9 sup¬
ponant] supponunt P 10 Exemplum] hie add. Z hie otn. BEZ albus2] et homo add. B
11-12 pro2... vera om. B 11 supponit] ly add. E 12 impedit] et add. Z Ideo... vera
om. FG est2 otn. ADEP 13 Propter] per G benedictam] dictain P unionem] quod isti
termini add. L 15 assimilatur] similatur B cum] in B substantia] subiecto BDGL
16 Sed... propositione] similiter ista propositio B 17 quod] haec add. Z 18 fiendi]
fidei EL 18-19 de novo supponit1] denotatur supponere B

1Cf. supra, q. 1 (pp. 39-42). 2 Cf. Ockham, Summa Logicae, p. 2,

c. 20 (OPh I, 316s.).
320 LIBER III QUAEST. X

animal-canis', accipiendo 'canis' ut est dictio aequivoca. Si autem

a parte ponantur conceptus impertinentes vel repug¬
praedicati
nantes, tunc vel propositio non erit intelligibilis, vel erunt plu-
res propositiones ut hie 'homo asinus albus niger'. Et si sint plures,
vere erit praedicatio univoca in illis, ita quod non est ponere ali- »

quern conceptum analogum.

Nec est analogia in voce, quia vox aut habet unum conceptum
correspondentem sibi sicut vox est una, vel plures. Si primo modo,
tunc est vox univoca. Exemplum 'homo est animal'; tarn subiec-
tum in voce quam praedicatum habet unum conceptum sibi cor- 10

respondentem. Ideo tarn haec vox 'homo' quam haec vox 'ani¬
mal' est univoca, quia utraque habet unum conceptum sibi cor¬
respondentem. Si secundo modo, tunc erit vox aequivoca et
praedicatio. Exemplum 'canis currit', hie est una vox et plures
conceptus et plura significata. Igitur in voce non est aliqua prae- 15

dicatio analoga.
Nec est praedicatio analoga in scripto, quia cuilibet dictioni
in scripto correspondet una vox, ita quod una uni et plures plu-
ribus. Cum igitur in voce non est aliqua praedicatio analoga, nec
per consequens in scripto erit. 20

Secunda conclusio est quod aequivocatio 1 non est in con-

1 animal] vel add. D canis1 om. ACEPZ accipiendo] iy add. APZ 3 erit] est E
4 hie] haec propositio Z 5 illis] vel denominativa vel mixta ex his ut dictum est add. G
5-6 aliquem... analogum] aliquam praedicationem analogam G2 7 analogia] praedicatio
aliqua analoga sic BL aut] sic AP, om. C 8 sibi] igitur A, in voce E, om. G sicut] sic ABE
8-9 una... vox om. (horn.) B 9 Exemplum] ut hie BL 9-13 tarn... correspondentem
om. BL 10 quam] tarn G 11 Ideo] ita Z 12 unum] unicum E 13 Si secundo
modo] vel plures et B erit] est C et om. CG 14 praedicatio] similiter add. BL Exemplum]
hie add. Z canis currit, hie] currens est canis ubi praedicatum BL 15 Igitur] ideo E
15-16 Igitur... analoga om. BL 17 Nec... analoga om. (horn.) C cuilibet] nulli C
17-20 cuilibet... erit] omnis praedicatio in scripto acqui valet praedicationi (alicui L) in voce ct
per consequens cum in voce nulla sit praedicatio analoga nec erit in scripto BL 19 est] erit A
21 conclusio] sequens add. BL

1 Cf. Ockham, Expositio super libros Elenchorum Aristot., I, c. 2, § 8

(Opera Philosophica III, ed. F. Del Punta, St. Bonaventure, N. Y., 1979, 22ss.).
 DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS 313

dat istani, quod omnia sunt vera quae sunt revelata, vel nisi cre-
dat omnia quae credit Ecclesia.
Ad aliud 1 dico quod licet aliquando haec propositio fuit
falsa, 'omne revelatum' etc., tamen post revelationem non est
5 possibile assignare aliquem articulum ad quern non inclinat fides
infusa. Ideo sibi non potest subesse falsum.
Ad aliud 2 de obiecto patet p r i u s 3.
Ad aliud 4 dico quod Philosophus loquitur de motu
locali, et ibi verum est quod omne quod movetur partim est in
io termino a quo, id est, in parte spatii, et partim in termino ad
quern, hoc est, in alia parte spath.
Ad aliud5 dico quod est dare primum gradum formae induc-
tae, non ultimum expulsae. Et hoc est quod communiter a Phi-
1 o s o p h o 6 accipitur, quod est dare primum rei permanentis in
is esse, non ultimum.
Ad aliud 7 dico quod assumptum est falsum, quia sicut agens
naturale potest causare aliquem gradum sine corruptione alterius,
ita potest corrumpere aliud sine inductione istius. Tamen prin-
cipaliter intenditur forma inducenda, et secundário et ex conse-

1 istani] vel istam add. CDEFGZ quod] quia E, om. Z nisi] non A 3 licet] si D
fuit] sit BE 4 est] esset G 5 quem] tunc add. Z inclinat] inclinct BFZ 5-6 assi¬
gnare... falsum] assentire alicui articulo fidei spcciali, et tamen post revelationem non est possibile
ad quod non inclinet fides infusa; et si mutaretur de potentia Dei absoluta inclinaret ad obiec-
tum mediante nova revelatione L 6 infusa] et add. BEFG subesse] primum add. E
7 Ad... prius om. DZ patet] patuit FG 9 quod*] quia B in] a E 9-11 partim... spatii]
etc. B 10 id est] et CZ, a D, a add. E, in add. FZ 11 hoc est] scilicet E alia] aliqua AP
13 expulsae] prioris BG2 quod] quia C communiter] gcneraliter B 13-14 a Philosopho
accipitur] Philosopho imponitur VIII Physicorum L 15 esse] et add. FGZ 16 dico
otn. AP 18 corrumpere] corrumpi E aliud] aliquid B, alium L sine] dum D inductione]
gcneratione B istius] alterius BL Tamen] verum est quod add. L 19-1 (p. 314) et2...
ibi] destructio forma alterius repugnantis sed L

1Supra, p. 310, lin. 11-15. 2 Supra, p. 310, lin. 16-17. 3 Supra,

p. 289, lin. 15 - p. 299, lin. 2. 4 Supra, p. 310, lin. 18 p. 311, lin. 3.

-
5 Supra, p. 311, lin. 4-6. 6 Aristot., Physica, VIII, c. 8, t. 69 (263b
20-21). 2 Supra, p. 311, lin. 7-8.
318 LIBER III QUAEST. X

guitur ulterius, quia potest accipi largissime, stricte et strictis-

sime. Largissime accipitur quando praedicatum importat rem to-
taliter distinctam a subiecto et non inhaerentem sibi, sed connotat
aliquid quod habet esse a subiecto effective, vel significat princi-
paliter aliud, ut hie 'Deus est creativus'. Alio modo accipitur 5

stricte quando praedicatum significat partem subiecti materialem

vel formalem quae praedicatur de toto in concreto. Et ilia est
praedicatio denominativa de qua dicit Philosophus in
Praedicamentis 1 quod denominativa sunt quaecumque solo casu,
id est, terminatione vocis, differunt, ut 'grammatica', 'gramma- io

ticus'. Et hoc modo dicitur homo 'rationalis', 'animatus', 'ma-

terialis', denominative. Et quod sic praedicatur denominative,
praedicatur primo modo dicendi per se, quia praedicatur quod
natum est praedicari et subicitur quod natum est subici, et im-
portatum per praedicatum non est extrinsecum sed intrinsecum is

illi quod importatur per subiectum. Tertio modo accipitur stric-

tissime, quando praedicatum importat aliquid realiter distinctum
a subiecto et inhaerens subiecto. Exemplum 'homo est albus'.

1 ulterius] tripliciter BL largissime] large Z 1-2 quia... strictissime om. BL largis¬

sime... strictissime om. D 2 Largissime accipitur] uno modo BL 2-3 totaliter... subiecto]
distinctam totaliter a re importata per subiectum BL 3 distinctam] aliam AZ, om. P
connotat] sibi add. Z 4 aliquid] aliud BEFG quod] quia B a subiecto] a re importata per
subiectum BL, in aliquo FG, quod del. G2 vel] hoc E 5 aliud om. FZ hie] haec CZ Alio]
secundo B 6 stricte] magis proprie et est BL subiecti] substantiae Z 7 Et] quia B,
quod L 8 de qua dicit] quam describit BL 9 Praedicamentis] dicendo add. BL solo
om. EF 10 id est] idem C, sola add. FG ut] a add. Z grammatica] et add. D 11 ani¬
matus] et add. AZ 11-12 materialis] naturalis ACP 13 per se] probatur add. Z quia]
si B, et FG 14 est2] et add. E, subiectum add. D 16-17 strictissime] propriissime BL
18 et inhaerens subiecto mg. G2, om. (horn.) DFG Exemplum] sicut hie BL

1 Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 13-14).

 DE PROPOSITIONE : DEUS FACTUS EST HOMO 319

[Tres conclusiones ex praedictis]

Prima igitur conclusio sequens ex istis quod non est ali— est
qua praedicatio analoga ut distinguitur contra praedicationem
univocam, aequivocam et denominativam. Quod probatur: quia
5 omnis praedicatio vel est in conceptu vel in voce vel in scripto.
Sed in conceptu, non est aliqua praedicatio analoga, quia aut prae-
dicatur unus conceptus de uno, aut plures de uno, aut plures de
pluribus. Si praedicatur unus conceptus de uno, talem praedica¬
tionem voco ego univocam quando unus conceptus praedicatur
10 de uno conceptu. Si praedicentur piures de uno, aut unus est na-
tus determinare reliquum, aut sunt conceptus repugnantes vel
impertinentes. Exemplum primi ut hie 'Sortes est homo albus',
vel 'Sortes est animal rationale', et tunc est praedicatio mixta
ex univoco et denominativo. Vel ex univoco et aequivoco, si
is ponatur dictio aequivoca a parte praedicati, ut hie 'Sortes est

2 Prima... sequens om. B Prima] patet DFGZ est1] sequitur BL, scilicet G, om. reliq. codd.
3-6 ut... analoga om. (hom.) E 4 Quod] hoc BL, quae FG 6 analoga] analógica F aut]
vel BL 6-7 praedicatur] primo A 7 uno1] vel unus de pluribus add. BL aut2] vel BCL
plures1 de uno] unus de pluribus D de2... plures2 om. (hom.) CEFG 8 praedicatur om. ABPZ
conceptus om. ABPZ 8-10 talem... conceptu] ista praedicatio est unívoca et eodem modo si
unus de pluribus B, om. L 8-9 praedicationem] propositionem Z 9 praedicatur] primo P
10 conceptu] et eodem modo si unus praedicatur de pluribus add. G praedicentur] praedican-
tur P uno2] pluribus BL 11 reliquum] rationem FG, sed con. G2 11-6 (p. 320) aut...
analogum] et sic est praedicatio mixta ex univoca et denominativa, ut hie 'Sortes est homo albus'
vel 'Sortes est animal rationale' vel non. Et tunc aut sunt impertinentes vel repugnantes. Et tunc
vel propositio non est intelligibilis vel erunt realiter plures propositiones ut hie 'Sortes est homo
asinus' vel 'Sortes est albus niger'. Et si sint plures, vere in qualibet illarum erit praedicatio univoca
vel denominativa vel mixta ex his, ut dictum est BL 12 primi] huius A hie] haec Z albus]
album P 13 Sortes est1 om. ACDEPZ est2] haec add. Z 14 ex1] de E 15 aequivoca]
ista A ut] vel C hie] haec Z Sortes] canis ACPZ, a E 15-1 (p. 320) est animal om. E

1Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 13, aa. 5, 6, 10; Henricus

Gandavensis, Summa, a. 21, q. 2 (ed. Parisiis 1520, f. 124 F); contrarium tenet
Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, nn. 26-45 et q. 3, nn. 131-151 (ed. Va-
ticana, III, 18-30 et 81-94); d. 8, p. 1, q. 3, nn. 51-107 (ed. Vaticana, IV,
173-202).
316 LIBER III QUAEST. X

talis propositio concedi. Exemplum 'Sortes factus est homo al-

bus', et sic est in proposito. Et tunc est iste sensus: Deus modo
est homo, et numquam prius fuit homo, sicut haec 'Sortes modo
est albus', et prius non fuit albus. Si vero ly factus sit determina¬
do praedicati, sic dicendo 'Deus est homo factus', tunc est prae- 5

dicatio falsa, quia denotatur quod Deus sit factus, quod falsum
est, sicut haec 'Sortes est album factum', quia Sortes non est fac¬
tus, saltern nunc. Sed si determinado 'factus' addatur subiecto,
tunc est propositio vera.
Secundo videndum est qualis est ista praedicatio. Et hie sunt 10

tria videnda. Primo, utrum sit praedicatio per se vel per acci-
dens '. Secundo, utrum sit praedicatio essentialis vel accidentalis.
Terdo, utrum sit praedicatio univoca vel aequivoca.
Quantum ad primum dico quod haec 'Deus est
homo' non est per se aliquo modo perseitatis proprie loquendo, is

quia secundum Philosophum, I Posteriorum 2, nulla pro¬

positio est per se primo modo vel secundo, nisi sit necessária.
Haec autem propositio est contingens, quia ante incarnationem
fuit falsa. Sed quid de ista 'Deus potest esse homo'? Dico quod
haec est necessária et per consequens per se. Nam secundum P h i- 20

1 o s o p h u m, I Posteriorum 3, omnis propositio necessária in

qua praedicatur quod natum est praedicari — quod dico pro

1 Sortes] homo add. BE factus] effectus D 2 est2 iste] potest concedi et Z 3 sicut
haec] sic B modo] nunc B 4 prius non] numquam prius BFG 4-5 sit... praedicati]
determinat praedicatum B 5 tunc est2] et tunc est haec Z 6 quia] tunc add. B 7 sicut
haec] similiter AP, hie D, sicut FG 7-9 sicut... vera om. B quia... vera om. L 8 deter¬
minado] ista add. C addatur] additur DEP 9 tunc] talis D 10 Secundo] dato ergo
quod ista praedicatio sit vera B, sed L est2] sit BFG ista praedicatio] proposito Z, Deus est
homo add. L 10-11 ista... videnda om. B 11 Primo] primum AEP sit otn. DFG
12 essentialis] substantialis E accidentalis] actualis C 15 perseitatis] per se C 16 se¬
cundum] per C 17 secundo] modo add. EFGZ sit] per se add. D 18 quia... incarna¬
tionem] et aliquando BL 19 Sed... ista] ista tamen BL 19-20 Dico quod haec om. B
21 I Posteriorum] ibidem BL propositio] est add. EZ

1 Cf. Ockham, Summa Logicae, p. III-2, c. 7 (OPh I, 515-519). 2 Ari-

stot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 34 - b 24). 3 Ibidem.
 DE propositions: deus factus est homo 321

ceptu sed tantum in voce vel in scripto. Hoc probatur, quia ad

aequivocationem requiritur unitas signi et pJuralitas significato-
rum. Aut igitur ilia plura significata significantur mediante uno
conceptu tantum, aut mediantibus pluribus. Si primo modo,
s illud signum est univocum; si secundo modo, est aequivocum.
Sed nihil significai mediante uno conceptu vel pluribus nisi vox
vel dictio scripta, quia nec conceptus sic significat nec potest si-
gnificare, turn quia conceptus non significat mediante conceptu
sed vox vel scriptum, turn quia conceptus significat naturaliter
10 quaecumque significat, vox ad placitum sicut significat aequi¬
vocum.
Tertia conclusio est quod univocatio est in conceptu, in voce
ec in scripto. In conceptu, si conceptus sit unus; in voce, si con¬
ceptus sit unus sicut vox est una; et in scripto eodem modo, si
is conceptus sit unus sicut dictio in scripto est una.

[Responsio auctoris ad propositum]

Ad propositum dico quod haec 'Deus est homo' nec est prae-
dicatio univoca nec aequivoca, sed denominativa. Non univoca,
quia ad praedicationem univocam requiritur quod praedicatum
20 significet totum illud quod significatur per subiectum tamquam
significatum partiale ad minus, ut hie 'homo est animal', animal
significat omnes homines, sicut homo significai, et cum hoc omnia
animalia. Et ideo significatum hominis est partiale significatum
animalis. Sic non est in proposito. Licet enim homo connotet

1 vel] sive B in2 om. BEZ 6 Sed nihil] conceptus autem non BL pluribus] con-
ceptibus BL 6-9 nisi... scriptum om. BL 7 dictio] dicto vel Z scripta] in scripto ACEPZ
nec2 om. AP 8 turn] tamen ACEZ, nec nomen P 9-11 turn... aequivocum] cum sit
signum naturaliter et immediate significans illud quod significat; sed vox vel scriptum vel aliud
signum voluntarie instituitur, igitur etc. BL 10 vox] autem significat add. FG , significat2
om. AEP 12-15 Tertia... una om. BL 13-14 inL.. unus om. {horn) A 14 sit] est G
et om. ACPZ 15 sicut] sic E dictio] in dicto Z 17 propositum] oppositum E haec]
praedicatio add. L nec] non BEFGZ 20 significatur] importatur B 21 partiale] prin-
cipale CD 22 hoc] significat add. E omnia] alia add. CE 23 partiale] principale C
24 animalis] et add. G connotet] connotat CG

Ockham, Opera Theol. VI 21

322 LIBER III QUAEST. X

suppositum divinum, tamen principalitcr significat naturam illam

assumptam realiter distinctam. Nec est aequivoca, quia vox est
una a parte praedicati, et conceptus correspondens est unus. Est
igitur denominativa, sed largissime sumpta.
Sed quid de istis propositionibus : 'Deus est passus', 'Deus est =
mortuus', 'Deus incipit esse homo' — debent tales concedi vel non?
Rcspondco sicut dicebatur in p r iin o libro1 ibi
'utrum Deus generat', quod aliqua sunt nomina vel conceptus
quae non possunt praedicari de aliquo nisi de illo de quo imme¬
diate praedicantur, sicut 'generare', 'idem' et 'diversum'. Aliqua 10
sunt quae non tantum praedicantur de illis de quibus praedicantur
immediate et quibus conveniunt immediate, sed de aliis quibus
conveniunt mediate, sicut 'pati', 'comedere', 'bibere'. Exemplum:
ista unio 2 maxime assimilatur unioni accidentis cum subiecto,
ita quod esset quasi similis per omnia si accidens dependeret ad 1=
subiectum absque informatione, sicut natura dependei ad Verbum
sine informatione. Nunc autein in unione accidentis ad subiectum
sic est quod ilia praedicabilia quae possunt praedicari de accidente
immediate solum, quia solum praedicantur de illis quibus conve¬
niunt immediate, ilia vero negantur a subiecto. Et ideo hacc est 20

2 distinctam] quae nullo modo est Deus add. 13 quia] sicut add. BL 3 et]
ita ABCDEP est* unus] eius principal! significato et per se B 4 sumpta] denominatione
add. B 6 Deus... non om. B debent tales] deberentne L 7 dicebatur] dictum est B j;
libro] in ilia quaestione BL 8 Deus] essentia L generat] genuit Dcum B 9 quae] qui FG
10 praedicantur] seu de illo cui immediate conveniunt add. L 10-11 praedicantur... quibus
om. (hom .) D 10-12 Aliqua... aliis] Alia autem bene praedicantur de aliis quam de L
12 et... immediate2 om. (hom.) BZ sed] etiam add. B aliis] illis FG 13 bibere] videre A, etc. B,
etc. add. Z Exemplum] et ideo Z, et alia multa pro quo sciendum ad propositum quod L
14 cum subiecto] ad subiectum B 16-17 absque... subiectum om. (hom.) B 17 Nunc]
non CD 18 ilia... praedicari] aliqua praedicantur B ilia] alia F, aliqua G, om. EZ
19-20 quia... vero] quia ilia non conveniantur subiecto sed verc B 20 immediate om. ABPZ
vero] non conveniantur subiecto sed vere add. G Et ideo] sicut B

1 Ockham, Scriptum in I Setit., d. 5, q. 1 (OTh III, 36s.). 2 Cf. supra,

q. (p. 10,
1 lin. 9 - p. 11, lin. 7).
 DE propositione: deus factus est homo 323

falsa 'substantia informat', 'substantia accidit alicui', 'substantia

distinguitur a substantia', licet albedo suscipiat praedicationem
omnium talium et distinguitur a substantia. Et hoc quia talia non
praedicantur nisi de illis quibus conveniunt immediate, et talia
5 non praedicantur proprie de accidente in concreto sed in ab¬
stracto tantum.
Aliqua autem sunt praedicabilia quae non tantum praedicantur
de illis quibus conveniunt immediate sed mediate, sicut calor est
primo calefactivus et immediate, et ignis mediate. Similiter, super-
10 ficies est alba immediate, sed substantia mediate. Aliud exemplum
est de toto et parte. Nam aliqua sunt praedicabilia quae sic com¬
petent parti quod repugnant toti, puta quod pars est dimidia
respectu totius, et pars est minor toto. Et aliqua sunt quae sic
conveniunt parti quod denominant et praedicantur de toto. Nam
is secundum Philosophum V Physicorum ', to tus homo di-
citur sanari quia thorax vel pectus sanatur. Similiter, totus homo
dicitur crispus quia habet caput crispum.

1 substantia1] subiectum BG substantia2] subicctum G, om. B alicui] vel inhaeret etc. B,

et consiiniles L substantia3] subiectum G 2 substantia] et haec quia add. D licet] ly P
2-3 licet... substantia] alia talia conveniant accidenti albedinis inhaerenti substantias L, om.
(horn.) B 3-5 Et2... praedicantur] quia talia praedicata conveniunt accidenti immediate
solum et in abstracto B 4-5 nisi... praedicantur mg. G2, om. (hom.) FG 5 de accidente
om. ABP 5-6 proprie... tantum] non in concreto sicut albedo inhaeret, non albus etc. B
7 sunt... quae] conveniunt accidenti B 7-8 quae... sed] quibus primo conveniant accidenti,
non tamen solum praedicantur de illo cui immediate conveniunt sed cui L 8 sed] etiam
nata sunt convcnire alicui add. B mediate] mediante accidente, ilia communicantur subiecto B
8-9 calor... mediate] ignis est calefactivus mediante calore B 9-10 Similiter... immediate]
superficies disgregativa mediante albedine B, om. Z 10 sed] et FG ! substantia] alia D
exemplum] simile add. L 11 praedicabilia] principalia D 11-12 competunt] conve¬
niunt FG Nam... quod] quod aliqua verificantur de parte immediate solum et ilia B
12 toti] immediate add. Z dimidia] remissa FG, pars add. E 13 totius] item add. G ;
et1] quod FG, quod add. L toto] et alia similia add. L Et2 aliqua] alia autem BL 14 quod]
quae E denominant] denominantur AEG, totum add. BL 14-15 Nam... Philosophum] ut
habetur B 16 quia] si B Similiter totus] et B 17 quia] si B caput crispum] crispos
capillos B

1 Aristot., Physica, V, c. 1, t. 1 (224a 25-26).

324 LIBER III QUAEST. X

Eodem modo est in proposito. Aliqua sunt praedicabilia de

natura assumpta quae eo ipso quod dicuntur de natura assumpta,
dicuntur de Deo, puta pati, mori, comedere et huiusmodi. Ali¬
qua sunt quae eo ipso quod dicuncur de natura assumpta, negan-
tur a Deo, puta ens finitum et limitatum, ens per participationem. =
Et causa istorum est quia sic homines utuntur vocabuhs. Si enim
aliter uterentur, aliter esset dicendum. Unde de virtute sermonis
haec est concedenda 'natura divina est incarnata', quia per istam
significatur quod natura humana vere unitur supposito divino,
et si unitur supposito, vere unitur naturae eo ipso. 10

Sed tunc est dubium utrum haec sit concedenda

'natura divina est homo', sicut haec 'Verbum divinum est homo',
licet haec, 'Verbum divinum est humanitas':
non
Respondeo: ista difficultas est tantum in voce, quia res
est eadem, quia a Sacra Scriptura accipitur quod Filius is

Dei sit homo, et eadem res est natura divina et Filius Dei. Propter
tamen occasionem errandi, non conceditur quod natura divina
sit homo. Unde ad fidem sufficit quod est ibi unio naturae et
Verbi divini.

1-2 sunt... assumpta1] praedicata ita immediate conveniunt naturae assumptae solum B
2 quae] quiaZ quae... assumpta2 om. {hom.) E 2-4 quae... assumpta om. {hom.) B 3 pati
om. CFG huiusmodi] bibere C, et add. E 3-5 Aliqua... Deo] etc. C 4 quae]
quod A quod] quae EFG 4-5 negantur a] quod repugnant B 5 a] de GL puta]
sicut B, esse add. ACPZ limitatum] creatum annihilabile add. B 6 utuntur] istis add. B
6-8 Et... incarnata] et huiusmodi. De multis tamen talibus non est ratio nisi quod homines sic
utuntur. Sed cstne natura divina incarnata? Dicendum quod haec csset de virtute sermonis conce¬
denda L 7 sermonis] huiusmodi est ista 'Deus incipit esse' add. D 7-10 Unde... ipso]
Sed alia praedicata non tantum immediate conveniunt naturae assumptae, sed etiam mediante ea
denominam Verbum, sicut est incarnari, mori pati etc. B 8 haec est concedenda] huiusmodi
sunt concedendae FG, Deus incipit esse homo add. FGZ 9 unitur] naturae divinae, et hoc est
verum quia unitur add. L, in add. D 9-10 supposito... unitur2 om. {hom.) A 10 si] si¬
militer D supposito] et add. C 11 tunc... sit] estnc ista B 12 Verbum] suppositum L
13 licet] et B, sed E 14-16 Respondeo... Dei2] Dicendum quod ista difficultas non est nisi
vocalis ultra rem concessam. Ex quo enim natura divina est iste qui est homo, demonstrato Filio
Dei, non apparet quin de virtute sermonis concedi possit L 15 quia... accipitur] a Sacra enim
Scriptura habetur B 17 tamen] tantam A, tantum P 18 est] sit BFG
 de propositione: deus factus est homo 325

[Dúbia contra praedicta]

Contra ista multa dúbia. Primo, videtur quod haec sit

sunt
falsa 'Deus factus est homo', quia ly homo aut supponit pro ali—
quo creato, aut increato. Non primo modo, quia Deus non est
5 aliquid creatum sicut nec est natura divina. Nec secundo modo,
quia Deus de novo non est aliquid increatum.
Item, haec est vera per te 'Deus factus est homo', quia modo
est homo et prius non fuit homo. Eodem modo dicam quod Deus
est factus creator, quia modo creat et prius non creavit.
10 Item, sequitur 'Deus factus est homo', igitur 'homo factus
est Deus' per conversionem. Sed conversa est falsa, quia nullus
homo factus est Deus, quia si esset verum de aliquo, maxime es-
sct verum de Christo. Et tamen de illo est falsum, quia Christus
non est modo factus Deus.
is Item, sequitur 'Deus factus est homo', igitur 'Deus est fac¬
tus' — a contracto ad contrahens sine diminutione. Consequens
est falsum; igitur etc.
Secundum d u b i u m est quia videtur quod haec sit
falsa 'Deus est homo', quia praedicatum substantiale quod prae-
20 dicatur denominative non praedicatur in abstracto sed tantum in
concreto et in adiectivo. Exemplum: haec est vera 'Deus est
humanatus', igitur haec est falsa 'Deus est homo'.

2 Contra ista] sed contra praedicta 13L Primo] enim add. Z 4 aut... modo] et hoc
non L non2 om. DFG 5 creatum] increatum DFG, causatum E sicut... modo] aut pro
increato, et hoc non L sicut nec est] sed ipsemet Z 5-6 sicut... increatum om. (hom.) P
6 est] accipit AP increatum] Haec enim est falsa 'Deus factus est Deus' quia scriptum est: Non
erit in te Deus recens add. B 8 homo2 om. ACPZ Eodem modo dicam] Sed per istam
rationem deberet ctiam dici L 9 quia... creavit] et prius aliquando non fuit creator L
11 Deus] consequens falsum. Consequentia patet add. L conversa] ilia B 12-14 si... Deus]
lv homo aut stat pro natura, et tunc est falsa, vel pro supposito et tunc etiam est falsa B, om. L
13 verum] obiectum A iilo] eo AC 15 sequitur] si L 16 contracto] concreto C
diminutione] distributione sed B, dubitatione E 16-17 a... etc.] Et consequentia patet ar¬
guendo a contracto ad contrahens non diminuens nec distrahens L 17 falsum] ergo et
antecedens add. E 18 est] de hoc add. B quia] quod C quod haec] enim quod B
19-20 praedicatur] de aliquo add. B 20 denominative] et in concreto add. BG2 21 et in
adiectivo] si enim in concreto et in abstracto G, sicut haec est falsa 'homo est anima' add. B
Exemplum] Sed B, sed sic hie nam L 22 est1] erit D
326 LIBER III QUAEST. X

Item, si sic, tunc omnia superiora ad hominem praedicantur

de Deo, puta quod Deus est animal, substantia animata sensibilis,
Deus est compositus ex corpore et anima, Deus est corpus, quae
omnia sunt falsa; igitur et haec 'Deus est homo'.
Tertium dubium est quia videtur quod haec 'Deus =
est homo' est per se primo modo, quia praedicatio naturae de
supposito est formalis; igitur est per se.
Item, substantia secunda non praedicatur per accidens de
aliquo. Sed homo qui praedicatur est substantia secunda. Igitur etc.
Quartum dubium est quia videtur quod haec non 10
sit per se secundo modo 'Deus potest esse homo', quia homo non
est passio alicuius cum sit substantia.
Quintum dubium est quia videtur quod haec sit
praedicatio unívoca 'Deus est homo', quia species praedicatur in
quid de illo de quo praedicatur. Homo est species. Igitur etc. 15
Sextum dubium1 est quia videtur quod sit aliqua prae¬
dicatio analoga, quia secundum Philosophum2, si passio
sit analoga, medium erit analogum. Nunc autem subiectum, passio
et medium se habent uniformiter quantum ad analogiam.
Item, IV Metaphysicae 3, ens non dicitur denominative nec 20
1 sic] sit vera B tunc om. AC 2 puta quod] ergo B est] esset L animal] et
add. GL, quod Deus est add. FG substantia] corporea add. B 3 anima] Deus est substantia
add. Z 4 sunt] videntur B 5 quia] quod AZ, otn. B 6 modo] cuius oppositum
dictum est add. B naturae] negativa (?) GP 8 Item] nulla add. B non om. BD 8-9 per...
aliquo] de prima nisi per se primo modo B 9 substantia] potentia A 10 quia] quod DG,
om. B haec] hoc C, om. BD 11 Deus] est vel add. L potest esse] est ACEGPZ quia] hie
add. F 13 dubium om. ACDEFPZ quia] quod CD haec om. AC 14-15 in... praedi¬
catur] univoce B 16 dubium om. CPZ quia] quod C 18 erit] est AB

1Loco 'Sextum dubium... analogicam' (p. 328, lin. 17), codex L habet:
« Postea sequitur aliud dubium ubi arguitur quod sit praedicatio analoga, et
tractatur in solutione diffuse de analogia et univocatione et equivocatione, de
quibus mihi non videtur curandum ultra quae posita sunt superius et ilia quae
habentur in Ilibro, dist. 2, quaest. 'De univocatione entis' », i.e. Ockham,
Scriptum in ISent., d. 2, q. 9 (OTh II, 323ss.); cf. Quodl. IV, q. 12 (OTh IX,
352-359). 2 Aristot., Anal. Poster., II, c. 17, t. 96 (99a 6-16). 3 Aristot.,
Metapk, IV, c. 2, t. 2 (1003a 33-35).
 de propositione: deus factus est homo 327

univoce nec acquivoce, sed medio modo. Ponit exemplum de

sano, quod dicitur de animali, de diaeta et urina, non acquivoce
nec univoce nec denominative, sed medio modo, et iste est ana-
logus.
5 Item, ens dicitur de Deo et creatura analogice, similiter de
substantia et accidente, et non univoce, quia vox est una et in¬
tendo est diversa.
Item, omnia univoca parificantur in univoco. Deus et crea¬
tura non parificantur in ente.
10 Item, conceptus umvocus addit super unívoca, et est simpli-
cior. Si igitur ens sit univocum Deo et creaturae, erit aliquid sim-
plicius Deo. Hoc est falsum.
Item, univocum est superius et prius univocatis; nihil autem
est prius nec superius Deo; igitur etc.
is Item, quae minus differunt, non possunt univocari; igitur
quae magis differunt, non possunt univocari. Consequentia est
manifesta. Antecedens probatur de differentiis ultimis quae mi¬
nus differunt quam Deus et creatura, quia duae creaturae plus
conveniunt quam Deus et creatura.
20 Item, omne univocum ponitur in defmitione univoci, quia
aliter defmitio non explicaret totam substantiam definiti; sed ens
non ponitur in defmitione alicuius; igitur etc.

1 Ponit] ponitur ADE, cm. BC 1-3 Ponit... modo om. (hom.) P 2 sano quod]
sanitate quae B et] de FGZ, de add. E non] nec D 2-3 non... modo otn. B 3 iste]
medius modus add. B, modus add. Z 5 et] de add. F 6 univoce] aequivoce BE 6-7 quia...
diversa om. B 7 est om. CPZ 8 et] est D 9 ente] entitate E, ergo etc. add. Z
10 super] supra C univoca] univocata G 10-11 simplicior] simplex EZ 11 univocum]
aliquid a add. E et creaturae] et creaturis G2, om. reliq. codd. 12 Hoc] quod BFG est
om. ACEFPZ 14 nec] ut A, vel FZ 15 igitur] nec add. B 16 differunt... univo¬
cari om. B Consequentia] consequens A 16-17 est manifesta] patet B, et add. G
18-19 quia... creatura] quia ambo sunt creaturae B, mg. G2, otn. {hom.) F, Item tunc in praedica-
tionibus per se esset circulatio. Patet quia ens praedicatur de bono et vero et e converso bonum
et verum de ente add. Z 20 ponitur] positum est C univoci] univocati G quia] quod D
21 explicaret] exprimerct FG substantiam] essentiam Z
328 LIBER III QUAEST. X

Item, si sic, tunc in omni definitione esset nugatio, quia po-

neretur bis ens.
Item, si sic, aut est finitus aut infinitus. Si finitus,
conceptus
non praedicatur formaliter de infinito. Si infinitus, non praedi-
catur formaliter de finito. Igitur etc. 5

Item, Avicenna in Logica 1 sua et Boethius super

Praedicamenta 2 dicunt quod ens non est univocum, sed est vox
una et non res una.
Item, sapientia creaturae, si debeat definiri, nihil unum po-
nitur in eius definitione et sapientiae divinae, quia sapientia crea- io

turae est habitus mentalis, non sic sapientia divina.

Item, ens ut significat Deum, significat ens simpliciter; ut si-
gnificat creaturam, significat ens per participationem, et per con-
sequens non univoce sed analogice.
Item, Anselmus, De libero arbítrio 3, dicit quod ens non is

dicitur univoce nec aequivoce nec denominative, certum est;

igitur dare praedicationem analogicam.
est
Aliud dubium est quia videtur quod praedicata quae
dicuntur de natura assumpta non dicuntur de Deo, quia aliter
sequitur quod Filius Dei posset esse filius adoptivus, posset 20

praedestinari ad gloriam, posset dici creatura, posset incipere

1-2 Item... ens om. BE 1 quia] quod A poneretur] poneret C 2 bis] hie D,
hoc nomen FG 4 praedicatur1] potest E 4-5 non2... etc.] e converso B 6 Avicenna]
secundum Avicennam AC 8 et] sed Z 9 creaturae] divina et creata B debeat]
debet ACDPZ, debeant B nihil unum] vel umquam C 9-11 si... creatuae om. (horn .) E
10-11 et... creaturae] unde sapientia creata B 11 non] et D 12 ut1] nihil A Deum]
si add. Z, om. D simpliciter] primum et per se B ut2] nec A 13 creaturam] ens creatum Z
15 Anselmus] Augustinus Z De] in CE non om. D 16 nec2] sed Z, om. D 17 igitur]
quod add. Z est om. DG est... analogicam] ex sufheienti divisione analogice B analogicam]
analogam EFGZ 18 praedicata] quanta A 19 aliter] animal E 20 sequitur] se-
queretur FG filius2] et add. D adoptivus] quod add. B posset2] potest E 21 gloriam]
quod add. B creatura] quod add. B incipere] recipere Z

Avicenna, Logica, p. 1, c. 4 (ed. Venetiis 1508, f. 3vb).

1 2 Boethius,
sed potius In Porphyrium, I(PL 64, 75 B). 3 Hoc dictum non invenimus
apud Anselmum; cf. Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 2 (1003a 33-34).
 DE propositione: deus factus est homo 329

esse, posset peccare.Istud ultimum probatur, quia de hoc vi-

detur magis dubium, quia Deus posset assumere naturam hu¬
manam sine actu fruitionis. Sed ipsa sic assumpta potest in omnem
actum in quem potest sine unione, potest vere mereri ex quo
et
5 non est comprehensor sed viator; et sicut potest mereri, ita de-
mereri; et si natura talis potest demereri, potest peccare. Et ista
praedicata conveniunt Deo per te, igitur Deus potest damnari quod
videtur satis absurdum.
A 1 iu d dubium est utrum sit aliquod praedicatum prae-
io dicabile de Deo quod tamen non potest sibi competere secundum
naturam humanam nec divinam, quia Ad Romanos 1 : Christus
praedestinatus est esse Filius Dei in virtute, illud praedicatum non
competit naturae humanae nec divinae nec supposito divino, quia
non potest assumi.
i5 A 1 iu d dubium est utrum aliquod praedicatum possit
competere naturae humanae propter unionem illam quod sibi
non competit sine ilia unione. Videtur quod sic, quia propter il¬
lam unionem sibi competit adoratio latriae.

1 esse] quod add. 13 2 posset] potest ADEP 3 Sed] et B assumpta] accepta Z

potest] posset B 3-4 omncm actum] actu omnium E 4 unione] visione P potest1...
potest2] posset... posset B 5 est] esset B, eius add. A et sicut] sic EZ mereri ita otn. Z
5-7 et... potest] et eadem ratione demereri et peccare et per consequens B 6 Et2] sed Z
ista] ita CE 7 praedicata] peccata CF quod] quia A 8 satis] magis quam BE, magis D,
plus quam G2, otn. FZ 9 Aliud] octavum B est otn. BCDG 9-10 praedicabile de]
conveniat B 10 quod] et CDEPZ, otn. AB tamen] tunc A non] nec BCEPZ
11 divinam] et videtur quod sic add. BG2 Romanos] Corinthios CBDEFGZ 12 prae¬
destinatus] destinatus E non] nec CZ 13 competit] convenit A nec1 divinae otn. DFG
13-14 quia... assumi otn. D 15 Aliud] nonum B possit] potest ACDEPZ 16 propter]
per F unionem] visionem A quod] quia A sibi] scilicet FG, substantia P 17 unione]
visione A 17-18 Videtur... unionem otn. D propter... competit otn. B 18 unionem]
visionem A latriae] etc. add. B

1 Rom. 1, 4.
330 LIBER III QCAEST. X

[SOLUTIO DUBIORUM]

Ad primum 1 istorum dico quod hacc est vera 'Deus est

homo', 'Deus incepit esse homo', 'Deus factus est homo'; et dico
quod ly homo supponit pro increato. Et ex hoc non sequitur
quod Deus de novo est aliquid increatum, sed sequitur quod Deus »

est aliquod increatum quod de novo terminat dependentiam ali—

cuius creati, quia in talibus propositionibus pro eodem supponit
subiectum et praedicatum. Tamen aliter supponit subiectum
quando determinado sibi additur, et aliter praedicatum quando
sibi additur. Exemplum: haec est concedenda 'album per se est 10

animal', supposito quod animal sit album, quia tunc ly album

supponit pro animali, puta pro Sorte etc. Et similiter haec 'album
semper fuit homo', supposito quod Sortes semper fuit homo et sit
modo albus. Et ratio est quia illud pro quo supponit praedica¬
tum inest illi pro quo supponit subiectum, eo modo quo sibi 15

cum tali determinatione a parte subiecti denotatur inesse. Et

quando sic est, tunc determinado ilia est determinado compositio-
nis non extremi. Sic est in proposito. Haec determinado 'de novo'
et 'factus', quando ponitur a parte subiecti, determinant compo-
sitionem, et tunc denotant quod illud quod importatur princi- 20

paliter per praedicatum est factum vel de novo convcnit illi pro
quo subiectum supponit. Et ideo haec est vera 'Deus factus est
homo' et 'Deus incepit esse homo'.
3 incepit] incipic BDEZ 4 ly om. DPZ Et om. EG 3 sequitur] sufficir L
quod om. ACZ 5-6 sed... increatum om. (hom.) DE Deus... quod om. (hom.) B 6 quod]
quia A, modo add. L 7 creati] naturae 13, naturae creatae G2 8 praedicatum] ec add. EG
aliter] aut A 9-10 et... additur mg. G2, om. (hom.) 13 10 Exemplum] est add. A, om. E
11 quod] tunc add. Z quia om. FG 12 Et om. PZ 13-14 sit modo sir BG2, om. reliq.
codd. 15 illi] illo C 16 determinatione] denominacionc Z denotatur] denominatur EF
17 tunc] talis D 18 determinado] denominado PZ 19 et] haec determinatio add. B
factus] incepit add. L 20 denotant] denominam AE, denotar FGZ importatur) deno¬
tatur PZ 20-21 principaliter om. AZ illud... convcnit] de novo est vel 'factum est' quod
praedicatum conveniat ipsi subiecto vel L 21 convcnit] inest D 23 et] vel Z, om. CG
incepit] incipit BZ

1 Supra, p. 325, lin. 2-6.

 DE propositione: deus factus est homo 331

Ad aliud ', concedo conclusíonem quod de virtute sermonis

'Deus factus est creator', sub eodem sensu sub quo conceditur
quod 'Deus factus est homo', quia modo est creator quando pro-
ducitur creatura, et prius non fuit ante creationem.
= Si quaeras quam denominationem habuit ante creatio¬
nem, d ic o quod tunc fuit creativus.
Ad aliud de conversione 2, dico quod haec est falsa 'homo
factus est Deus', sicut haec 'Deus factus est Deus', quia ad veri-
tatem istius propositionis requiritur quod praedicatum secundum
10 suam propriam formam insit illi pro
quo subiectum supponit.

1 quod om. EZ 2 sensu] consensu A 3 esti] fuit ACP, sít DE 3-4 quia...
creationem om. BL producitur] producatur AP 4 prius] primo F 5 quaeras] dicas B
habuit] habet Deus B, formavit P 6 quod] Deus add. B creativus] creatio A, crcatus P
7 de conversione om. FG 8 sicut... Deus3 om. (hotn.) C 9 propositionis om. ABCDEPZ
quod praedicatum om. ACEP 10 propriam] rcctam Z formam] quod add. AEP

1 Supra, p. 325, lin. 7-9. 2 Supra, p. 325, lin. 10-14; loco huius pa¬
ragraph! Codex L habet haec: «Ad aliud dico quod non bene convertitur
secundo modo, sed sic: 'ergo illud quod factum est homo', vel pro ilia quod
de novo incepit esse, 'est Deus'. Exemplum : ista 'videns potest esse caecum',
non debet sic converti 'igitur caecum potest esse videns', quia secundum
doctrinam Philosophi consequens est falsum, quia a privatione ad habitum
impossibilis est regressio. Sed sic: 'igitur aliquid quod potest esse caecum est
videns'. Quod autem haec sit falsa 'homo factus est Deus' patet, sicut et haec
'Deus factus est Deus', quia ad veritatem istius requiritur quod praedicatum
secundum propriam formam insit illi pro quo supponit, et illud est Verbum
divinum. Haec autem est falsa 'Verbum divinum factum est Deus'. Et si sint
aliquae auctoritates dicentes quod 'homo factus est Deus', exponendae sunt
sic quod 'de novo factum est' sic 'quod homo est Deus'. Si quaeras: Ince-
pitne homo esse Deus? Quod sic videtur, quia aliquando non fuit Deus et
ntmc est, igitur etc. : Dicendum quod homo numquam incepit esse Deus,

licet e converso Deus inceperit esse homo. Exemplum: iste est nunc primo
albus, heri tamen fuit, et fuit hcri homo. Haec tunc est vera 'hoc album
heri fuit', 'iste albus homo heri fuit', et tamen haec est falsa 'hoc heri fuit
album vel homo albus'. Et sic in proposito: aliquis homo, scilicet Filius
Dei, semper fuit Deus et tamen Deus non semper fuit homo ».
332 LIBER III QUAEST. X

Nunc autem subiectum supponit pro Verbo divino; ideo ad vc-

ritatem istius requiritur Veritas istius 'Verbum divinum factum
est Deus', quod falsum est. Et si sint aliquae auctoritates 1 quae di-
cant quod 'homo factus est Deus', exponendae sunt sic quod de
novo est factum quod homo est Deus. Et quando dicis de con- s
versione 2, dico quod non debet sic converti propositio cum tali
determinatione simpliciter, sicut propositiones de modo non de-
bent converti simpliciter. Nam haec est vera 'videns potest esse
caecus', et si convertatur simpliciter, conversa erit falsa 'caecus
potest esse videns', iuxta doctrinam Philosophi3. Quia a 10

privatione ad habitum impossibilis est regressio. Sed debent con¬

verti et resolvi 'Deus de novo est homo' vel 'Deus factus est homo'.
Igitur illud quod modo de novo est homo est Deus.
Ad aliud 4 dico quod ista regula 5 'a simpliciter ad secundum
quid' est vera, quando determinado est determinado extremi, is

1 Nunc... supponit om. (horn.) E subiectum om. PZ Verbo] supposito B ideo] nunc D,
ergo B 2 Veritas istius] quod haec sit vera B 3 quod] quae B aliquae auctoritates]
aliqui auctores Z 3-4 quae dicant] qui dicunt EZ, dicentes B 4 exponendae] expo-
nendi Z sic] sicut P 5 quod] quia Z est] sit B dicis] dicitur B, arguis FG
5-6 conversione] homo factus est Deus add. Z 6-8 propositio... converti om. (horn.) AC
7-8 sicut... simpliciter om. (horn.) E 9 caecus1] caecum BCP, Deus E et om. DFG si]
sic E conversa om. DFG erit] est BFG caecus2] caecum ACP 9-10 caecus2... Philo¬
sophi om. B 11 impossibilis est] non potest esse B 12 Deus1... vel om. B 13 modo
om. DZ 14 regula] conscquentia BG, ratio P, est bona add. B 14-15 secundum quid]
determinationem BG2 15 vera] bona G est determinado2 om. EP

1 Hie apponitur nota marginalis in códice L: «Sicut est auctoritas

Hugonis, De sacramentis, lib. II, p. 1, c. 6» (PL 176, 386 A). 2 Cf.

Ockham, Summa Logicae, p. II, c. 25 (OPh I, 330ss.). 3 Aristot., Topica,

VI, c. 9 (147b 26 - 148a 2). 4 Supra, p. 325, lin. 15-17. 5 Cf. Ockham,

Summa Logicae, p. III-4, c. 13 (OPh I, 831-837); loco 'Ad aliud... reservari'

(p. 333, lin. 9), codex L habet: «Ad aliud dico quod ilia regula non debet
intelligi quando determinatio est compositionis et non extremi, sed quando
est praedicati vel subiecti et non compositionis. Tunc bene sequitur 'a sim¬
pliciter ad determinationem'. Tamen tunc adhuc est consequentia bona 'ad de-
terminabile simpliciter acceptum, auferendo determinationem'. Ideo bene
sequitur 'Deus factus est homo, igitur Deus est homo' ».
 DE propositione: deus eactus est homo 333

puta subiecti vel praedicati et non compositionis. Tunc est bona

consequentia 'a simpliciter ad determinationem contrahentem',
sicut haec 'Sortes est homo albus, igitur est albus'. Sed quando
determinatio est determinatio compositionis, tunc non valet con-
5 sequentia 'a simpliciter ad determinationem'. Sed tunc est bona
consequentia 'ab illo determinabili ad illud commune simpliciter
acceptum'. Ideo bene sequitur 'Deus factus est homo, igitur Deus
est homo'. Et ibi debet determinatio auferri et compositio re-
servari.
10 Ad aliud 1 dico quod utraque debet concedi quod 'Deus est
homo' et 'Deus est humanatus', sicut haec debet concedi 'Deus
est incarnatus', et sicut haec debet concedi 'Sortes est albus' et
'Sortes est dealbatus'. Et utraque praedicatio est denominativa, et
ratio est quia in utraque illud quod importatur per praedicatum
is est res distincta ab illo pro quo subiectum supponit, quia natura
humana distinguitur realiter a supposito divino pro quo subiectum
supponit. Et quando est talis distinctio, tunc potest esse praedi¬
catio denominativa. Sic est in proposito, igitur etc.
Ad aliud 2 de praedicatis s'uperioribus, dico quod quando prae-
20 dicatur aliquis terminus qui ex usu loquendi potest supponere pro
1 vel] et AC compositionis] et add. BGZ 2 contrahentem] contrahentis E 3 haec]
huiusmodi P igitur] Sortes add. B 4 est determinatio2 om. DE 5-6 a... consequentia
om. (horn .) D 6 commune] consequens B, om. DG 7-8 igitur... homo] etc. F, etc. add. D
8 Eti om. ABDFG 8-9 reservari] referri A, remanere B, observari FG 10 dico] con¬
cedo Z quod2 om. AZ 11 et] quod add. F humanatus] humaniras vel humanitas (sic pro
'humanatus') habet aliqua littera E sicut] sic E 11-12 Deus2... concedi om. (horn.) A
12 sicut... concedi om. C 13 praedicatio] determinatio D, propositio Z 14 in utraque
om. BEPZ importatur] praedicatur D 15 illo] alio P 15-17 quia... supponit mg. G2,
om. (horn.) F 17 esse] dici D, talis add. A 19 dico om. AC quod] quia C

1 Supra, p. 325, lin. 18-22. 2 Supra, p. 326, lin. 1-4; loco 'Ad
aliud... ilia' (lin. 19), codex L scribit: «Ad aliud: omnia ília superiora ad ho-
minem, si ex usu loquendi possint supponere pro alio quam pro illo quod
principaliter significant, sicut iste terminus 'homo', tunc possunt huiusmodi
praedicationes concedi. Aliter non. Unde dico quod de virtute sermonis
concedi possent praeter ultimam ad eundem intellectum quo ista conceditur
'Deus est homo' ».
334 LIBER III QUAEST. X

alio quam pro illo quod importatur sive significatur principalitcr

per ilium terminum qui est praedicatum — puta potest supponere
pro subiecto quia connotat subiectum — si superiora sint talia,
tunc omnes istae propositiones sunt concedendae 'Deus est ani¬
mal', 'Deus est substantia animata sensibilis', 'Deus est corpus' 'est 5

materialis' etc. Sed omnia ista possunt supponere pro alio quam
pro suo significato principals puta pro illo pro quo subiectum
supponit. Si vero ista praedicata non possunt supponere pro abo
quam pro illo quod principaliter importatur per ilia, tunc omnes
istae propositiones sunt falsae et negandae. Et ideo de virtute ser- 10

monis, possunt omnes istae propositiones concedi sicut quod 'Deus

est homo'. Propter tamen occasionem errandi vitandam, utuntur
S a n c t i una propositione et non alia, et utuntur ac si taha
praedicata non possent supponere pro alio quam pro illo quod
significatur et importatur principaliter per ilia. is

Ad aliud 1 dico quod haec est praedicatio formalis 'homo est

albus', et tamen non est per se. Eodem modo, quando praedica-
tur natura de supposito est praedicatio formalis, non tamen per
sc, quia sequitur 'est praedicatio per se, igitur necessária' et econ-
tra, ita quod in hoc est demonstrado circularis. Et quando dicit 20

quod substantia secunda non praedicatur de aliquo per accidens,

falsum est, sic [capiendo] 'per accidens', quod proposido in qua
2 qui est om. ACDEP puta om. ACZ 3 quia] quod D superiora] sua add. B '] sint]
sunt etiam B 4-5 Deus est animal] ut sunt istae B 5-6 Deus... etc. om. B est2 materialis
etc. otn. BPZ 6 Sed] si ACDGP ista] talia praedicata B 7 suo... principali] illo
quod principalitcr importatur per ilia Z 8 vero ista] autem talia B possunt] possint F
9 importatur] significatur D 11-12 omnes... homo] concedi B 12 tamen] attamen B
vitandam] videatur C 12-13 utuntur Sancti] utiinur semper Z 13 et] non add. E . utun¬
tur] utimur Z ac] hac ACE 13-15 et... ilia om. B 14 possent] possunt ACDEPZ
15 principaliter om. ADEFP 15-16 per... praedicatio om. D 16 haec] huiusmodi P
praedicatio] propositio B 17 quando] quo A 17-19 Eodem... per se1 om. (horn.) C
18 de] pro A est] et D tamen om. DFG 18-19 formalis... praedicatio om. (horn.) B
20 dicit] dicitur B, dicas Z 21 secunda] ilia D 22 falsum... accidens om. (hom.) E
capiendo sic D, om. reliq. codd. 22-3 (p. 335) sic... contingens] vocando praedicatum per
accidens quod contingenter praedicatur. Unde sic haec est per accidens B

1 Supra, p. 326, lin. 5-9.

 DF. PROPOSITIONS : DEUS FACTUS EST HOMO 335

praedicatur substantia potest esse contingens. Exemplum 'album

est homo', hie praedicatur homo qui est secunda substantia, et
tamen per accidens, quia haec propositio est contingens. Eodem
modo in proposito.
5 Ad aliud 1 dico quod haec propositio 'Deus potest esse homo'
est per se secundo modo. Et universaliter, omnis propositio est
necessária in qua illud quod importatur per praedicatum non est
intrinsecum illi pro quo subiectum supponit, sed est extrinsecum
et distinctum ab eo realiter. Et quando dicit quod 'homo' non
io est passio alicuius, dico quod si habeat suppositionem personalem
non supponit pro passione sicut nec 'risibile' supponit pro passione
ut habet suppositionem personalem, sed sic solum supponit pro
subiecto. Tamen illud quod significatur per risibile est passio,
quamcumque suppositionem habeat. Et eodem modo est in pro-
is posito. Et quando dicit quod substantia non est passio, dico quod
verum est. Sed conceptus vel nomen substantiae potest esse passio
prout supponit simpliciter vel personaliter 2.
Ad aliud 3 de analogia dico primo quot modis accipitur uni-
vocum. Ubi sciendum quod uno modo accipitur pro conceptu
20 conmiuni aliquibus habentibus perfcctam similitudinem in omni-

1 praedicatur] ponitur P, om. E contingens] continens A 2 praedicatur] ponitur D ,

homo2 qui est om. PZ 3-4 Eodem modo] et sic est B 5-6 haec... modo] immo L
6 est2 om. BEFGPZ 7 necessária] notat illud D, vera secundo modo dicendi per se L, om. PZ
9 distinctum] distinguitur 13 eo] ct add. ID realiter] dummodo praedicatur quod natum est
praedicari add. L dicit] dicitur B, dicas Z 10 quod] non add. PZ habeat] habet B, pas-
sionem alicuius add. I) 11 non... passione1 om. ACDEFPZ sicut] sic A 12 ut] et C
habet] habeat D personalem] supponit pro passione add. B 13 subiecto] et add. B
15 Et] quia Z dicit] dicitur B, dicis Z substantia] ilia D est] sit B 16 substantiae]
vcre AG2PZ, sicut C 17 prout] pro quo D 18 primo quot] quod tot EZ quot modis]
multipliciter B 19 quod] univocum add. Z 20 perfcctam] perfectionem C

1Supra, p. 326, lin. 10-12; loco 'dico... personaliter' (lin. 17), codex L
ponit: « dicendum quod licet homo non sit passio alicuius, nec quaecumque
alia substantia, sumpto subiecto personaliter, posset tamen 'homo' esse passio
sumpto subiecto huius simpliciter vel materialiter ». 2 Hie apponitur nota

marginalis in codice Bruss. 3512: «Hie deficit ad quintum dubium. Non

reperi in libris de quibus scripsi ». 3 Supra, p. 326, lin. 16-19 et nota 1.
336 LIBER III QUAEST. X

bus essentialibus sine omni dissimilitudine, ita quod hoc sit verum
tam in substantialibus quam in accidentalibus, sic quod in forma
accidentali non est reperiri aliquid quod est dissimile cuilibet for-
mae in alia forma accidentali eiusdem rationis. Exemplum: si al¬
bedo in quarto gradu et in tribus gradibus non sint omnino si- s
miles, tamen non est reperiri aliquid in una albedine quod est
dissimile cuilibet in alia albedine. Et sic accipiendo univocum,
conceptus solius speciei specialissimae est univocus, quia in indi-
viduis eiusdem speciei non est reperiri aliquid alterius rationis in
uno et in alio. 10

Alio modo accipitur univocum pro conceptu communi ali—

quibus quae nec sunt omnino similia nec omnino dissimilia, sed
in aliquibus similia et in aliquibus dissimilia, vel quantum ad in¬
trínseca vel extrínseca. Hoc modo homo et asinus conveniunt in
conceptu animalis, sicut in conceptu univoco. Quia licet formae is

specificae eorum sint alterius rationis, tamen materia in eis est

eiusdem rationis, et sic conveniunt in aliquo essentiali et in aliquo
differunt. Hoc modo etiam homo et angelus conveniunt in con¬
ceptu substantiae sicut in conceptu univoco, quia licet non con-
veniant in aliquo intrínseco, tamen in aliquibus extrinsecis con- 20

veniunt, quia habent aliqua accidentia eiusdem rationis, puta in-

1 dissimilitudine] definitione F ita quod] et B hoc] hie P, om. CD sit] est B

2 tam] sive fuerit B in1] de CP quam] sive B in2 om. ABCP in3] una add. G 3 reperiri]
recipere BF, repcrire G aliquid om. ABCEPZ est2] sit B, sic E 3-7 cuilibet... dissimile
om. (horn.) C 4 rationis] rei D Exemplum] et add. EP 5 quarto gradu] quattuor
gradibus FG et] vel E tribus gradibus] tertio E, primo gradu licet B gradu... tribus om. D
sint] sunt E, fuit Z omnino] per omnia B 5-6 similes] similis Z 6 reperiri] repe-
rire FGZ est2] sit B 7 cuilibet] parti formae add. B, formae add. E 8 solius] tantum B,
solus Z specialissimae] solum add. Z est] erit C 8-10 quia... alio om. B 9 reperiri]
reperire EFGZ rationis] rei (et sic infra) D 12 nec] non BFG similia] scd add. B
12-13 scd... dissimilia mg. G2, om. (hom .) F 13 et om. AC 14 vel] quantum ad add. BE ,
Hoc] sed P modo] etiam add. G et] vel Z asinus] substantia G2P 14-17 in... conveniunt
mg. G2, om. (hom.) F 15 Quia] et Z 16 sint sic BG2, sunt reliq. codd. 18 Hoc modo
etiam] et hoc modo P, sic etiam G2 angelus] asinus CDE, sed corr. E2 19 substantiae]
generis A 19-20 conveniant] conveniunt ABCEP 20 aliquibus] aliquo D extrinsecis]
extrinsece DF 21-1 (p. 337) intellectionem] intentionem D
 de propositione: deus factus est homo 337

tellectionem et volitionem. Hoc modo etiam albedo et nigredo

in conceptu coloris conveniunt, quia licet non conveniant in
aliquo intrinseco quia quodlibet unius est alterius rationis a quo-
libet alterius, tamen extrinsece conveniunt, quia habent aliquod
5 subiectum eiusdem rationis. Et de isto univoco dicit P h i1o-
s o p h u s, VII Physicorum ', quod in genere latent multae aequi-
vocationes, quia accipiendo aequivocationem ut distinguitur con¬
tra similitudinem perfectam vel contra univocationem aliquo-
rum habentium similitudinem perfectam, sic conceptus generis
io tarn subalterni quam generalissimi non est univocus, sed potius in
genere sic est aequivocatio.
Tertio modo accipitur univocum pro conceptu communi
multis non habentibus aliquam similitudinem nec quantum ad
substantialia nec quantum ad accidentalia. Isto modo quilibet con-
15 ceptus conveniens Deo et creaturae est eis univocus, quia in Deo
et creatura nihil penitus, nec intrinsecum nec extrinsecum, est
eiusdem rationis.
Primam univocationem et secundam negant S a n c t i a
Deo. Primam, quia nihil essentiale in Deo et creatura est eiusdem
20 rationis; secundam, quia nihil accidentale est eiusdem rationis in
Deo Sicut enim essentia Dei est dissimilis essentiae
et creatura.
creaturae, ita sapientia Dei et bonitas sua. Ideo dicit Dama-

1 volitionem] voluntatem A, et add. E etiam] est A, om. E 2 conceptu coloris] co-

loribus DE quia cm. BEZ conveniant] conveniunt BCEFGP, communicant Z 3 quia]
ct F 3-4 rationis... alterius om. (hom .) E a quolibct] et quodlibet F 6 quod] quia C
6-7 aequivocationcs] quia acceptationes add. P 8 similitudinem perfectam] similem P
vel] et Z univocationem] denominationem A, unionem CDE 9 sic] sicut Z 10-11 in ge¬
nere] aequivocus B 11 sic] sicut A, om. G aequivocatio] enim circulus D 12 acci¬
pitur] capicur FG 13 multis] rebus D 15 conveniens] communis BFGP eis] ei D,
om.B 16 et] in add. D est] sunt APZ, om. BE 18-20 Primam... rationis1 om. (hom.) E
18-19 univocationem... Primam om. (hom.) D 18 univocationem] unionem Z 20 se¬
cundam] una D in om. BG 21 creatura] creaturae B, creaturis G essentia] esse D Dei]
divina B, in Deo add. G 22 ita] id est E bonitas] voluntas G

22
338 LIBER III QUAF.ST. X

s c e nus 1
quod Deus non est sapiens sed supersapiens, nec bo¬
nus sed superbonus. Tertiam univocationem ponunt etiam
S a n c t i et univocationem et negantes earn, et etiam
tenentes
philosophi posuerunt talem in Deo. Similiter, accipiendo
univocum secundo modo, sic in genere latent multae aequivoca- 5

tiones, quia ilia quae solum conveniunt in conceptu generis sunt

multum dissimilia, quia quantumcumque aliqua habeant aliqua
similia, sicut prius patet2, tamen omnia ilia sunt multum
dissimilia, et sic intelligitur ilia auctoritas.
Ad propositum dico quod analogia accipitur dupliciter. Uno io

modo pro conceptu univoco tertio modo dicto, qui nec est pure
univocus nec pure aequivocus. Non pure aequivocus quia est
unus conceptus et non plures. Nec pure univocus univocationc
perfectissima, puta primo modo dicta, nec etiam secundo modo.
Ideo dicitur esse medius inter puram univocationem et acquivo- is

cationem. Alio modo accipitur analogia quando sunt quattuor,

et duo praedicantur de duobus, et sunt impertinentia, nisi per
conformitatem et proportionem. Et talis analogia non excludit
perfectam univocationem. Exemplum huius est analogia tali
modo 'sicut se habet homo ad animal, ita albedo ad colorem'; 20

2 sed] nec D Tertiam] illam P univocationem] unionem CDE etiam om. BEFG
3 univocationem] unionem BCE negantes] nescientes G2P 4-9 posuerunt... auctoritas
om. B 4 posuerunt] proposuerunt E Similiter om. ACP 5 sic om. DFG 5-6 aequi-
vocationes] univocationes P 6-7 in... dissimilia om. D 8 patet] patuit FGZ 10 pro¬
positum] aliud Z accipitur] capitur FG dupliciter] multipliciter B 11 tertio] secundo AE
dicto qui] dico quod D 12 Non pure2 aequivocus2 sic AF2G. sed est univocus B, om. (horn.)
reliq.codd. 13 unus] unicus FG Nec] non BC pure] tamen B, plus E, purus Z univocatione]
visione C 15 medius] medium B, om. A puram] primam AP univocationem] unionem C
16 Alio] secundo Z analogia] proprie add. B, om. A sunt quattuor] secundum quartum P,
termini quorum duo subiciuntur add. BG 17 duo] tertium P, om. DF per] propter BG
18 proportionem] propositionem Z 18-19 Et2... univocationem om. D 19 perfectam]
veram B univocationem] unionem CE huius] hie CDEFGZ 19-20 Exemplum... modo]
ut B 20 ita] se habet add. Z

lIoannes Damasccnus, De fide orthodoxa, lib. I(PG 94, 847 B-D) ; non
invenitur in versione Burgundionis; cf. Ps. Dionysius, De divinis nominibus,
cap. 5, § 2 (PG 3, 815 C). - Supra, p. 336, lin. 11 - p. 337, lin. 11.
 DF. PROPOSITION!-; : DEUS FACTUS EST HOMO 339

modo illud quod pracdicatur in utraque propositione est univo-

cum secundo modo dictum. Similiter hie est talis analogia 'sicut se
habet Sortes ad hominem, ita haec albedo ad albedinem' ubi est
perfectissima univocatio. Et sic patet ad Philosophum
5 quomodo ens non dicitur pure univoce nec pure aequivoce, sed
medio modo.
Ad aliud 1 de sano, dico quod alio modo significat ens et di¬
citur de subiecto et accidente sub istis nominibus vel concepti-
bus, et alio modo de substantia, qualitate, quantitate etc. Nam si-
io cut sanum significat principaliter sanitatem in animali et significat
diaetam et urinam, ita tamen quod semper connotat sanitatem
animalis, ita quod cibus dicitur sanus denominative quia hoc no-
men vel conceptus ut praedicatur de diaeta connotat aliquid
extrinsecum diaetae, puta sanitatem animalis, similiter dicitur de
is urina denominative propter eamdem causam. Unde dicitur de
cibo quia efficit sanitatem, de urina quia est signum sanitatis in
animali. Tamen sanitas dicta de sanitate cuiuslibet animalis dici¬
tur de eis in quid et univoce, non denominative, ita quod for-
maliter 'sanum' primo modo dictum est tantum vox una, sed se-
20 cundo modo est unus conceptus. Eodem modo est de ente, quia
ista vox uno modo accepta significat substantiam principaliter
mediante aliquo conceptu proprio omnibus substantiis, et secun-
1 praedicatur] ponitur D utraque] una G 3 ita] se habet add. BG2 haec] habet A
4 univocatio] unio CDF Philosophum] propositum Z 5 non] nec F pure1] praedicari E
nec] dicitur add. G 7 aliud] illud B sano] sanitate B 8 vel] et ABPZ 9 et om. PZ
substantia] subiecto DP 10 animali] alio D 11 et] vel E 12 cibus] alius C, cibum F
denominative] denominatione extrinseca BG2 13 conceptus] sani add. B praedicatur] poni¬
tur D diaeta] cibo B 14 diaetae] realiter distinctum B puta] una D animalis] illis D, in
animalibus B dicitur de] oportet in P 14-15 similiter... causam om. B 15 denomi¬
native] denominatione extrinseca G2 16 quia1] quod cibus B, quod AGPZ quia2]
quae E 16-17 in animali] animalis B 18 denominative] et dicitur univoce de sanitate
cuiuslibet animalis add. B 18-19 formaliter] forte BDFGPZ 19 primo modo] de cibo
et urina B sed] si CD 19-20 sed... est1] et B 20 est2 om. DFG 21 vox] ens
add. G2 uno modo] eadem F 22-2 (p. 340) et... substantiis mg. G2, om. (hom.) DF
22-1 (p. 340) et secundário] in contrario A

1 Supra, p. 326, lin. 20 - p. 327, lin. 4.

340 LIBER III QUAEST. X

dario significat omnia accidentia mediantibus pluribus concepti-

bus. Et ens sic dictum dicitur in quid de omnibus substantiis,
quia mediante uno conceptu, et denominative de quolibet acci-
dente. Quia sic non dicitur de accidente nisi connotando substan-
tiam cui attribuitur tamquam dispositio eius et tamquam princi- 5

pale significatum illius. Sicut 'sanum' dicitur de sanitate in omni

animali univoce, quia significai omnem talem sanitatem me¬
diante uno conceptu, et significat cibum et urinam mediantibus
pluribus conceptibus et secundário, tamen semper connotando
sanitatem in animali, ideo dicitur denominative de cibo et urina. 10

Et sic intelligit Philosophus, IV Metaphysicae f et ita forte

dicitur in lingua Graeca in qua loquebatur Philosophus.
Sed sic non loquimur de ente in proposito, sed de ente quod
omnem naturam positivam substantialem et accidentalem signi¬
ficat aeque primo et non prius substantiam quam accidens nec e is

converso.
Pro univocatione nescio nisi tantum unam rationem in cuius
virtute omnes aliae rationes tenent. Et est ista: omnes concedunt
quod aliquam notitiam incompJexam habemus de Deo pro statu
isto et etiam de substantia creata materiali et immateriali. Tunc 20

quaero : quando intelligo Deum intellectione incomplexa, aut co-

gnosco eum in se, aut in alio. Non in se, secundum omnes, quia
nec intuitive nec abstractive. Non intuitive patet. Nec abstractive,

3 quia] et Z 3-4 accidente] dicitur add. G 4 sic] sicut P accidente2] actuali-

tate A 4-5 Quia... attribuitur om. D 5 tamquam1] sicut A et om. DFG 5-6 tam¬
quam2... illius om. B 6 Sicut] sic B omni om. DFG 7 talem] talium P 10 cibo
et urina] eis B 12 dicitur sic BG2, erat de ente Z, om. reliq. codd. loquebatur] loquitur A
13 loquimur] loquitur BFG quod] quae CDP 14 naturam] rem B substantialem et] sive
substantialem sive B 15 nec] et non DFG 17 Pro] qua add. BG2 univocatione] unione D,
ego add. B 18 rationes om. BE 19 quod] et A, quam D , aliquam] aliam P 20 et1
om. PZ 21 intelligo] intelligimur A intellectione] intentione BCDG incomplexa]
complexa EFGZ 21-22 cognosco] intelligo B 22 alio] illo D 23 nec2... intuitive2
om. (hom.) A Non... abstractive2 mg. G2, om. (horn.) EF

1 Cf. supra, p. 326, nota 3; cf. Ockham, Quodl. IV, q. 12 (OTh IX,
357 ss.).
 de propositions: deus factus est homo 341

quia ilia cognitio semper praesupponit intuitivam, saltem in ilia

forma in qua est abstractiva respectu eiusdem rei, sicut alibi
patet1. Igitur etc. Unde Deus in se non plus cognoscitur a
me abstractive pro statu isto quam Papa quern numquam vidi,
5 sed tantum eum cognosco in conceptu hominis. Deus igitur in
se non intelligitur a me pro statu isto, nec aliqua substantia.
Si in alio, tunc aut in aliquo conceptu communi sibi et aliis,
aut in aliquo reali. Si in aliquo reali, aut ilJud distinguitur a Deo
secundum rationem tantum, aut realiter. Non primo modo, quia
10 probatum est in primo2 quod res non potest distingui a re
ratione. Nec distinguitur realiter, quia tunc, cum intelligo Deum,
aliqua res singularis creata terminat intellectionem meam. Et tunc
non plus cognosco Deum quam quamcumque aliam rem de qua
nihil cogito, quia tantum cognosco illam rem singularem quae
is terminat cognitionem meam. Igitur oportet necessário ponere
quod intelligendo Deum pro statu isto cognoscam eum in con¬
ceptu communi sibi aliis, ita quod illud quod terminat actum
et
intelligendi est aliquid unum sine multitudine, et illud est com¬
mune ad multa.

1 cognitio om. ABCDEPZ intuitivam] intuitionem Z ilia] aliqua E 2 respectu del.

G2, om. B rei] rationis BFG 2-3 sicut... etc.] ut visum est in secundo supra B 3 non]
nihil AF, nobis D cognoscitur] cogitatur D 4 Papa quem] res quam C, propter quem ADP
numquam] urnquam A vidi] vidisset D 5 tantum] tamen C cognosco] cognoscere D,
cognoscitur Z conceptu] aliquo puta add. B, alio modo add. G2 hominis] aliquo E 6 se]
ipso add. F intelligitur] cognoscitur B, nec add. D substantia] alia add. Z 7 Si] sed G, ergo
cognoscitur add. B Si in1] sine A alio] si ergo in alio add. G, quod praedicatum add. P aliquo
om. BE et] in add. P 8 aliquo1] alio CDZ Si... reali2 om. (horn.) E 10 re] tantum
add. B2E 11 Nec] ut P distinguitur realiter] secundo modo B cum intelligo] cum intel-
ligimus A, non intelligeret B, intellectu D, intelligendo EG, realiter add. P Deum] et add. C,
tunc enim add. B 12 singularis] significata E, om. C creata] terminata D terminat] est
aut A, terminaret B intellectionem] intcntionem CDG 13 cognosco] cognoscerem B
14 nihil] non E cogito] cogitarem B quia] et E, tunc add. Z cognosco] cognoscerem B
15 meam] nostram Z 16 cognoscam] intelligam B eum] Deum Z 17 sibi et] simi¬
liter et in P quod2 terminat] determinat D 18 et om. ADFP et illud] sicut C 19 multa]
et ideo cognitio est enigma (?) add. B

1 Ockham, Quaest. in II Sent., qq. 12-13 (OTh V, 269-273).

2 Ockham, Scriptutn in ISent., d. 2, q. 3 (OTh II, 75-99).
342 LIBER III QUAEST. X

Item, ex notitia incomplexa unius rei in se non potest causari

notitia incomplexa alterius rei in se, sicut in prologo pri-
m i1 dictum est. Unde quantumcumque videas essentiam divi-
nam clare, numquam per hoc videbis asinum in se, ita quod una
notitia causetur ex alia. Igitur si notitia incomplexa creaturae du- 5

cit in notitiam incomplexam Dei, hoc erit in conceptu communi

creaturae et Deo. Et hoc modo concedo quod notitia incomplexa
unius rei in se ducit in notitiam incomplexam alterius rei in con¬
ceptu communi. Sicut per notitiam incomplexam albedinis quam
vidi, ducor in notitiam alterius albedinis quam numquam vidi, io

per hoc quod a prima albedine abstraho conceptum albedinis qui

indifferenter respicit unam albedinem et aliam. Eodem modo, ex
aliquo accidente quod vidi, abstraho conceptum entis qui non
plus respicit illud accidens quam substantiam, nec plus creaturam
quam Deum. Et ideo, in illo conceptu non est aliqua prioritas qua «
una res in se sit prior altera, sicut nec in conceptu hominis est
Plato prior Sorte, licet forte in re sit prior.
In virtute rationis praedictae tenet ratio prima Io a n n is 2
de conceptu dúbio et certo, aliter non. Unde ista responsio com¬
munis quae datur sufficit, scilicet quod intellectus non est dubius 20

2 alterius] alicuius Z 2-3 primi] prae P, om. Z 3 quantumcumque] quando-

cumque E videas] videamus B 4 clare] terminare P videbis] videbimus B 5 cau¬
setur] intelligitur C 5-6 ducit] ducat FG, duceret PZ 7 Deo] Dei C modo] bene
add. G concedo] connotando D, cognoscendo F, om. E 8 unius rei1] alicuius creaturae Z
ducit] inducit G incomplexam] Dei hoc est add. C rei2] non in se sed add. BG2, et add. E
9 communi] rei A incomplexam] alicuius add. FG 8-10 rei2... alterius om. (horn.) D
9-10 quam... albedinis om. (horn.) FG quam vidi1] quia inde C 10 ducor] ducere A
notitiam] incomplexam add. B 14 substantiam] quam e converso add. B 15 qua] quae A,
quam C, sic quod DFG, quern (?) E 16 prior] prius P altera] alia Z 17 Plato prior Sorte]
talis prioritas Platonis ad Sortem B forte] Sortes BEZ re] se EPZ prior] Platone add. B
18 praedictae] huius B Ioannis] Scoti add. B 20 sufficit] sufficeret B

1 Ockham, Scriptum in I Sent., prol., q. 9 (OTh I, 240-245). 2 Scotus,

Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, nn. 28-29 (ed. Vaticana, III, 18s.); d. 8,

p. 1, q. 3, nn. 56-69 (cd. Vaticana, IV, 178-184); cf. Ockham, Scriptum in
ISent., d. 2, q. 9 (OTh II, 294).
 DF. PROPOSITIONÿ: DEUS FACTUS EST HOMO 343

utrum sit substantia vcl accidens, sed scit hoc disiunctum quod
est substantia vel accidens, licet dubitet utrum determinate sit
substantia vel determinate accidens. Unde potest dici quod est
certus quod est ens in voce, ita quod certitudo entis est in voce,
5 et dubitat in voce utrum determinate sit substantia vel accidens.
Sed in mente non est certus quod est ens, quia in mente non habet
nisi conceptum substantiae vel accidentis. Et ideo, licet sint tres
termini in voce 'ens', 'substantia', 'accidens', ex quibus possunt
formari tres propositiones in voce, scilicet quod 'Deus est ens',
10 'Deus est substantia', 'Deus est accidens', tamen in mente non sunt
nisi duo termini, puta conceptus substantiae et accidentis. Si tamen
in mente sint tres termini 'ens', 'substantia' et 'accidens', ex quibus
formantur tres propositiones in mente sicut possunt in voce, tunc
argumentum est bonum. Puta si in mente sint istac tres proposi-
15 tiones distinctac 'Deus est ens', 'Deus est substantia', 'Deus est ac¬
cidens', ita quod a parte praedicati sint tres termini, tunc oportet
quod ens sit unus conceptus in mente distinctus a substantia et
accidente. Et ille non potest esse ens singulare, ex quo in illo
termino conveniunt Deus et creatura, igitur erit communis.
20 Similiter est de substantia, quia in termino substantiae ut est
in mente modo praedicto, conveniunt omnes substantiae; eodem
modo de accidente. Tunc erunt tres termini communes sive con-

1 sed] licet E scit] sit CE, licet P disiunctum] distinctum. P 1-2 scit... licet om.
{horn.) I3DFG quod est] si sit E 2 licet] sed E dubitet] dubitat I3DFG, determinat E
determinate] accidens et dubitat add. D 3 determinate] utrum determinate sit FZ
3-4 Unde... voce2 om. D 5 accidens] determinate add. B 6 Sed] licet B quod est2
ens om. E 7 nisi] aliquem add. B vcl] et B 8 substantia] et add. FG quibus] quo FG
8-9 possunt formari] formantur FG, et add. A 9 in voce] distinctae P, om. FG quod om. BEPZ
9-13 in... propositiones om. (horn.) E 10-11 non... termini] sunt duo termini tantum BZ
11 puta] scilicet FG et] conceptus add. FG 12 sint] sunt Z ens... accidens om. BZ
13 in1 mente] mentales B sicut] sic D possunt] posscnt D, sunt E, del. G2, om. BZ
14 est] erit CP istae om. EGPZ 14-16 Puta... accidens om. B 17 conceptus om. ACDEPZ
18 ille] íllud C potest] possunt Z ens] in add. Z, del. G2, om. BCD singulare] singulari Z,
proprius B illo] uno D 19 igitur] aliud P, Deus add. E, ille terminus add. Z 20-21 ut...
praedicto om. B 21 omnes] esse Z substantiae] et add. B 23 de accidente] conveniunt D,
et add. Z
344 LIBER III QUAEST. X

ceptus communes. Et tunc si simquod Deus est

certus in mente
ens, scilicet quod iste conceptus sibi conveniat, et dubitem quis
aliorum duorum conceptuum sibi conveniat, tunc habeo aliquem
conceptum entis distinctum ab aliis conceptibus.
Eodem modo tenet aliud argumentum Io a n n is 1 : nul- s
lum obiectum ducit in notitiam alterius obiecti nisi contineat il-
lud virtualiter vel essentialiter, quia notitia accidentis in se conti-
net virtualiter notitiam incomplexam Dei in conceptu communi
sibi et aliis.
Eodem modo 2 tenet alia ratio de remotione imperfectionis io

a sapientia creata et attribuendo sibi quod est perfectionis — hoc

non est nisi abstrahere a sapientia creata conceptum sapientiae qui
nullam rem creatam vel increatam dicit, quia quaelibet res creata
dicit imperfectionem. Et ideo abstrahere imperfectionem a sa¬
pientia creata non est nisi abstrahere conceptum sapientiae a crea- 15

tura imperfecta qui non plus respicit creaturam quam non crea-
turam. Et tunc illud quod resultat attribuendum est Deo per
praedicationem. Et illud dicitur esse perfectionis quatenus potest
praedicari de Deo et supponere pro eo. Nisi enim posset talis
1 communes] omnes add. E tunc] ideo FG sim] sum AC, fuit D, sit BEPZ 2 scili¬
cet] ita B, om. C dubitem] dubitando A, dubito CE, dubitat B, dubitet Z, dubitatio D quis]
aliquis C 3 aliorum] illorum E, horum Z conveniat] convenit ABDEFPZ habeo] habet Z
aliquem] alium A, om. BE 4 distinctum sic BE, om. rcliq. codd. conceptibus] et sic patet
quod ista ratio tenet in virtute meae racionis, alitcr non add. B 5 Ioannis] Scoti B 6 con¬
tineat] contineatur C, contincntiam F 6-7 illud] in illo C, illius DF, aliud B 7 virtualiter]
in se add. Z 7-9 quia... aliis om. B 10 alia] ilia B 11 a] et Z creata] creaturae ACDPZ
sibi] sic P, Deo B 12 est] aliud add. BFG a] et A creata] creaturae A concep¬
tum] obiectum E qui] quia BEZ 13 increatam] intellectus add. B dicit] abstrahit EZ
quia] quod AD 14-16 dicit... creatura om. (hom.) D 15 creata] creaturae ACDEFP
16 qui] quae ACG 18 quatenus] qua Deus A, quantum G, quod corr. G2 19 praedicari]
praedicati Z posset] possit BE talis] vel C

Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, nn. 35, 48 (ed. Vaticana, III,

1

23 32); d. 8, p. 1, q. 3, n. 53 (ed. Vaticana, IV, 175); cf. Ockham, Scriptum

et
in I Sent., d. 2, q. 9 (OTh II, 299) et supra, q. 8 (p. 274, nota 3). 2 Sco¬
tus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, nn. 39-40 (ed. Vaticana, III, 26s.); d. 8,
p. 1, q. 3, n. 42 (ed. Vaticana, IV, 170).
 DE PROPOSITIONÿ: DEUS FACTUS EST HOMO 345

conceptus 1 abstrahi modo, non plus per sapientiam

a creatura
creaturae deveniretur in cognitionem sapientiae divinae, puta
quod Deus sit sapiens, quam per cognitionem lapidis devenitur
ad cognoscendum quod Deus sit lapis. Quia sicut sapientia crea-
s turae continetur virtualiter in Deo, ita lapis.
Unde non obstante quod tanta sit distinctio inter sapientiam
creaturae et sapientiam Dei sicut inter Deum et lapidem, nec plus
sunt eiusdem rationis ex una parte quam alia, tamen a sapientia
creaturae potest abstrahi conceptus communis et a lapide non,
io quia isto modo intelligitur quando dicitur quod ens 2 est subiectum
metaphysicae non tantum in voce sed etiam in conceptu. Quia
quaero pro quo supponit 'ens' quando dicitur quod ens est sub¬
iectum metaphysicae. Non pro substantia nec pro accidente,
quia utraque istarum est falsa 'substantia est subiectum metaphysi-
15 cae', 'accidens est subiectum etc.'. Igitur tantum supponit pro se
puta pro conceptu entis, et ille conceptus est subiectum metaphy¬
sicae. Similiter intelligitur quando dicitur 3 quod ens dividitur in
creatum et increatum — ens supponit tantum pro conceptu in
mente, non pro substantia vel accidente.

1 conceptus sic BZ, om. reliq. coáá. creatura modo] conceptu nostrae sapientiae B
modo cm. FG 2 deveniretur] devenit D, devcniet G, venirem B sapientiae] scientiae E
3 sit] est C sapiens] sapientia ABE devenitur] devenio BE, devenimus D, devcniet FG
4 cognoscendum] cognitionem CE, cogitanduin G2 sit] est C, om. A sapientia] lapis E
continetur] dicitur contineri E lapis] sapientia P 6 inter sapientiam] esse sapientia A
7 et*] id est A Dei om. ADFP sicut] quod A, sic D inter] igitur D nec] non E 8 sunt]
sibi A, essent D, sit EF quam] ex parte add. B 9 ct om. AC 10 quia] quod A, et BG,
om. CZ isto] primo A intelligitur] videtur A quando dicitur om. APZ 11 metaphy¬
sicae] mediate C etiam om. ABCDEPZ 14-15 metaphysicae] vel add. B 15 subiec¬
tum] metaphysicae add. BC 15-16 se puta pro om. (horn.) BCE 17 quod] quia D
dividitur] dicitur G, sed corr. G2 18 et] ens add. B, in add. CFGZ increatum] ibi add. B
19 mente] et add. C vel] nec ABCDEPZ, pro add. B

1Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, n. 40 (ed. Vaticana, III, 27).

2 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, n. 174 (cd. Vaticana, III, 107).
3 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, n. 135 (cd. Vaticana, III, 84).
346 LIBER III QUAEST. X

Ad aliud 1 dico quod conceptus, vox et littera sunt signa or-

dinata et significant immediate omnia sua significata. Sed sic sunt
ordinata quod littera significai quidquid vox significat, et si vox
mutet suum significatum littera mutabit, et non econtra. Et vox
significat quidquid significai conceptus, et si conceptus mutet s
suum significatum vox mutabit, et non econtra, quia conceptus
significat naturaliter ilia de quibus dicitur, vox autem et littera
significant ad placitum. Dico tunc ad argumentum: si intelligas
per intentionem signum ordinatum, puta conceptum, tunc con¬
cedo quod quando vox est eadem et intentio diversa tunc est 10

aequivocatio, quia tunc est una vox significans plures res median-
tibus pluribus intentionibus, id est pluribus conceptibus. Et sic
est minor falsa, quia sic ens non significat plura intentione diversa,
sed eadem intentione. Si intelligas per intentionem aliquam rem,
tunc maior est falsa, quia ubi est maxima univocatio, ibi est sic is

intentio diversa, quia vox univoca, puta 'homo', significat di¬

versa individua illius speciei, sed tamcn significat mediante uno
conceptu.
Ad aliud 2 dico quod aliqua parificari in aliquo potest intel-
ligi dupliciter. Uno modo quod aliquid esscntiale et reale sic 20

aequale in uno et in altero. Et isto modo nihil est univocum Deo

1 quod] nullus add. D 2 immediate] mediate E omnia] a substantia D Sed] licet A

2-3 Sed... ordinata om. BP 3 ordinata] et significant immediate add. E quod] quia DF, et B
4 significatum] sensum G 6 et] sed DEPZ 7 naturaliter] universalitcr P ilia...
dicitur om. B autem om. BE 8 intelligas] intclligatur D 9 intentionem] intellectio-
nem ACDZ 9-10 concedo] albedo E 10 diversa] quod add. B est2 om. CD 11 tunc
om. DFG 12 intentionibus] intellcctionibus B id est] et AZ pluribus2 om. FG 13 ens]
vox Z 14 eadem] una B Si] vel D, autem add. B aliquam] aliam PZ 15 maior] mi¬
nor E maxima] maxime E univocatio] aequivocatio E, unio G sic] sicut P 16 intentio]
intellectio B, in intellectu D, intcllectu F homo] sic E 16-17 diversa] diversa add. P
18 conceptu] tantum add. B 19 dico om. AC in aliquo] in alio AP, alio D, alteri FG
20 quod] quia Z 21 aequale] essentiale DEPZ in2 om. ADP altero] alio Z isto modo]
sic FG

Supra, p. 327, lin. 5-7.

1 2 Supra, p. 327, lin. 8-9; similiter argucbat

Ockham in ID libro, d. 2, q. 9 (OTh II, 333).

 DE propositione: deus factus est homo 347

et creaturae. Sed sic forte unívoca in specie specialissima parifican-

tur in ea. Alio modo quando recipiunt praedicationem alicuius
extrinseci quod est extra essentiam eorum, et sic Deus et creatura
parificantur conceptu entis, quia conceptus entis non plus est
in
5 de essentia Dei quam haec vox ens, nec aliquid superius est de
essentia inferioris. Quod autem dicunt 1 o g ic i quod superius
praedicatur in quid de inferiori, intelligitur pro re non pro se.
Ad aliud 1 dico quod conceptus univocus non addit aliquid
super univocum, sed est tantum conceptus non faciens unum cum
io eo. Nec differentia 2 addit aliquid super genus ita quod includat
genus et aliquid plus, sed sunt conceptus totaliter distincti.
Ad aliud 3 de differentiis, dico quod de omni eo quod est ali¬
quid reale, sive sit differentia ultima sive quidquid aliud, praedi¬
catur ens univoce, quia est aliquem conceptum invenire de quo
i5 non praedicatur univoce, sed tamen non est invenire aliquam
rem de qua non dicatur univoce. Et quando tu arguis de pro-
cessu in infinitum, dico quod est status ad aliqua a parte rei quae
sunt simpliciter simplicia, quae se ipsis conveniunt et se ipsis
differunt. Quia se ipsis conveniunt in conceptu communi et se
1 Sed] et BC, om. APZ sic] dicit add. A forte] formalitcr C univoca] individua B,
univocata Z, uni-ca reliq. coâd. 2 recipiunt] retinent E 4 plus] magis FG, trp. reliq.
codd. p. Dei (1. 5) 5 essentia] esse A nec] ut C aliquid] aliquod ACD superius]
ens add. DFG, et add. ultra D 6 inferioris] inferiorum F 7 praedicatur... inferiori] est
de essentia inferioris FG intelligitur] intelligcndum est B, om. C re] et add. G 8-9 uni¬
vocus... conceptus om. (hom.) D 9 super] supra C univocum] univocatum Z conceptus]
quidam add. FG 10 differentia] semper E aliquid om. ACFPZ super] supra Z, univocum
add. E quod] non add. C includat] includit E 11 et] cum hoc add. G 12 differentiis]
ultimis add. B de2] in DFG2 14 quia] tamen BEG2Z, non add. C est] dare add. C, ad
add. FG invenire om. ACFP 15 non1] si A 14-15 quia... univoce om. (hottt.) D
16 dicatur] dicitur D tu] iterum BE, om. ACDPZ arguis] arguit E 17 ad] ab D a] ex EPZ,
om. D 18 conveniunt... ipsis2 om. (hom.) C 19-1 (p. 348) Quia... differunt om. (hom.) E

1 Supra, p. 327, lin. 10-12. 2 Cf. Ockham, Expositio in libruiu Por¬

phyria, cap. 3 (Opera Philosophica II, ed. E. A. Moody, St. Bonaventure, N. Y.

1978, 55-79) et Scriptum in ISent., d. 8, q. 4 (OTh III, 221-248). 3 Supra,

p. 327, lin. 15-19; resp. Scotus, Ordinatio, I, d. 8, 1,

p. q. 3, n. 63 (ed. Vati-
cana, IV, 181s.).
348 LIBER III QUAEST. X

ipsis differunt inter se, sicut dictum est in quaestione de un it a t e

minori
Ad aliud 2 dico quod in praedicationibus per se non est cir-
culus, quia passiones entis praedicantur de ente secundo modo, et
ens non praedicatur de eis nec primo modo nec secundo modo, quia 5

ad hoc quod aliqua propositio sit vera primo modo vel secundo,
requiritur quod subiectum quod ponitur in tali propositione sub
propria forma sit unum et non multa. Nunc autem passiones entis,
puta verum, bonum et huiusmodi, non significant unum sed
multa, quia verum significai illud quod significat ens et conno- io

tat actum intelligendi; bonum significat illud quod significat ens,

connotando actum voluntatis.
Ad aliud 3 de definitione dico quod secundum P h i1 o s o-
phum in Topicis 4, omne quod ponitur in definitione alicuius
competit illis quae conveniunt in definitione vel in parte defini- is

tionis, et non aliter. Ens autem convenit cuilibet naturae positivae,

ideo non ponitur in definitione alicuius.
Ad aliud 5 dico quod nugatio 6 est inutilis repetitio eiusdem.
Sed excusatur quando unus terminus est in concreto et alius in

2 minori] numeri FZ, numcrali G 3 in] praedicabilibus vel add. F 5 praedicatur]

ponitur I) modo2 om. ACEP 6 vera] in add. FG 7 quod2 ponitur] positum 13
7-8 sub... sit] significet B 8 forma] formalitate P non] significct add. B 9 verum]
unum AP 10 verum] unum AFP illud] idem DPZ 10-11 significa:2... quod om.
(hom.) E et connotat] connotando Z 11 illud] idem PZ 11-12 significat*... conno¬
tando om. B 12 voluntatis] volendi B 13 quod om. ACDFG 14 omne] illud
add. Z 14-15 alicuius... definitione om. (hom.) I) 15 illis] solum add. B 16 aliter]
alteri Z convenit] competit B 18 dico] dicitur PZ repetitio] unius et add. BE

1 Ockham, Scriptum in ISent., d. 2, qq. 4-5 (OTh II, 108-152 et

173-224). 2 Argumentum ad quod Ockham hie respondet non re-

citatur supra, sed potest confiei ex positione Scoti ubi agit de passioni-
bus entis, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, n. 134 (ed. Vaticana, III, 83). 3 Su¬

pra, p. 327, lin. 20-22. 4 Aristot., Tópica, I, c. 8 (103b 9-19); cf. Ockham,
Scriptum in ISent., d. 2, q. 9 (OTh II, 332, nota 4). 5 Supra, p. 328, lin.

1-2. 6 De nugatione diffusius agit Inceptor in quodam notabili quod

apponitur in pluribus codicibus ad finem huius quaestionis, in aliis vero

 DE propositions: deus factus est homo 349

abstracto. Similiter, quando unus terminus significat totum, et

alius partem sicut genus et differentia.
Ad aliud 1 dicitur quod conceptus sit finitus, cum tamen pro-
prie non sit finitus nec infmitus, cum illae sint passiones entis rea-
5 lis et non rationis. Et quando dicis quod tunc non praedicatur
de ente infinito, verum est si pracdicetur pro sc, non pro re. Nunc
autem praedicatur pro re, quia personaliter; non pro se, quia non
simpliciter. Unde conceptus ille, ut praedicatur de Deo suppo-
nit pro Deo.
io Ad auctoritates 2, patet ex dictis.
Ad aliud 3 dico quod idem argumentum potest fieri per
omnia de animali, quod est idem homini et asino. Quia si animal
quod est idem asino definiretur, non poneretur in eius definitione
aliquid pertinens ad hominem. Similiter, si animal quod est idem
is homini definiretur, non poneretur in eius definitione aliquid per¬
tinens ad asinum. Tamen si conceptus 'animalis' in communi de¬
finiretur, ilia defmitio competerct tarn homini quam asino. Eodem
modo dico, si sapientia in communi definiretur, ilia defmitio erit
communis Deo et creaturae.
20 Ad aliud dico quod
4
potest concedi quod Christus est Filius

1 Similiter] sicut G terminus om. BE 3 dicitur] dico B, sequitur DE sit] est FG

4 non] nec ACPZ sit] est B nec] sit add. A cum] quia B sint] sunt BE 5 et om. ABCPZ
non1 om. D dicis] dicitur BD tunc] ratio A 6 pro1] per ACEP 6-9 Nunc... Deo
om. B 7 autem] alibi D praedicatur] ponitur A non1 om. D non2] supponit add. Z
8 ille] rationis A 11 idem] íllud DFP, aliud G 12 quod] non add. CP homini] cum
homine Z asino] albedini P 13 idem] de D poneretur] ponitur C 14 aliquid] aliud Z
pertinens] idem B 14-16 ad... pertinens om. (horn .) BFG 15-17 pertinens... definitio
om. C 16 ad asinum] homini (ad hominem G2) et e converso BG2 17 competeret]
competens C 18 dico om. FG definiretur] definitur ABP erit] est B

positum est in quarto libro; nullibi tamen in editione Lugdunensi. Videsis

etiam Expositio in líbros Elenchorum Aristot., I, c. 20 et II, c. 16 (OPh III, 129-
133 et 296-301); Sariptum in ISent., d. 8 q. 4 (OTh III, 236ss.).
1 Supra, p. 328, lin. 3-5. 2 Supra, p. 328, lin. 6-8. 3 Supra,

p. 328, lin. 9-11. 4 Supra, p. 328, lin. 18 - p. 329, lin. 8.

 350 LIBER III QUAEST. X

adoptivus, sed propter haereticos negatur, ne detur eis occasio

errandi. Eodem modo 1 dico quod 'Deus potest peccare'. Si assu-
meret naturam humanam sine aliquibus donis, et natura esset sibi
derelicta, posset peccare. Nec est hoc magis inconveniens quam
5 quod Christus patitur, verberatur et moritur. Quia tamen illud
abhorret audire homo et male sonat, ideo negatur.
Ad ahud 2 dico quod aliquod praedicatum potest competere
naturae humanae propter unionem quod sibi non competeret sine
tali unione, sed illud erit sibi extrinsecum. Et sic est Christus ado-
io randus adoratione latriae.

1 negatur] negetur G eis om. BPZ 2 dico om. ÀB quod om. ABCDGPZ potest]
posset BFG 3 natura] non P, vera L sibi] substantia P 4 magis] magnum FP, maius AZ
5 verberatur] vercbatur G et om. BDEFGPZ patitur... moritur] passus fuit vel Iibcratus L
6 sonat] et add. C negatur] negetur P 7 aliquod] illud Z 8 unionem] visionem D
quod] quam A 9 sed] et Z erit] est E, esset Z

lHaec sententia Guillelmi allegata est a Magistris in processu Ave-

nionensi: « Dicimus quod in auribus simplicium dictus articulus male sonat
et videtur irreverentiam contra Deum continere. De virtute tamen conclu¬
sions sunt opiniones inter doctores»; cf. J. Koch, * Neue Aktenstiicke » cit.,
RTAM VIII (1936), 185. 2 Supra, p. 329, lin. 15-18.
 QUAESTIO XI
Utrum habitus virtuosus
SIT IN PARTE INTELLECTIVA SUBIECTIVE

Quod n o n:
5 Probatur, quia actus cliciti sunt in parte sensitiva subiective,
igitur ct habitus. Consequentia patet, quia actus et habitus sunt
subiective in eodem. Antecedens probatur, quia actus elicitus ab
habitu habet moderare passiones; sed passiones sunt in parte sen¬
sitiva; igitur etc.
10 Secundo sic: omnis potentia quae circa obiectum suum potest
bene agere et male, indiget habitu dirigente; appetitus sensitivus
est huiusmodi; igitur etc.
Item, opposita 1 nata sunt fieri circa idem; sed. virtus et vi-
tium sunt opposita, et vitium est in parte sensitiva; igitur etc.
is Ad oppositum:
II Ethicorum, cap. 5, in fine2: «Virtus est habitus electivus de-
terminatae rationis quoad nos ». Sed electio est ipsius voluntatis,
quia III Ethicorum dicitur 3: « Voluntarium autem non omne, sed
certe quod praeconciliatum est ».

3 intellectiva] vel in voluntate add. L 4-5 Quod non: Probatur] quia non videtur L
5 cliciti sunt] clicitus est C subiective om. BPZ 6 et1 om. ACDEP 7 eodem] eadem
parte E probatur] patet B 8 moderare passionesÿ] modum passionis C 10 Secundo sic]
item B, si add. E 11 appetitus sensitivus] appetitivum sensitivum Z 13 idem] subiectum
add. G 14 etc.] et virtus add. BE, est in parte sensitiva add. ultra E 16 fine] dicitur quod
add. B electivus] elicitus ABCD 17 ipsius] habitus DFG 18 quia] et B omne] esse EF
19 quod] quia A, om. Z

1 Aristot., Praedicamenta, cap. 11 (14a 15-16). 2 Aristot., Ethica Ni¬

cotic, II, c. 5 (1107a 1-2). 3 Aristot., Ethica Nicotic, III, c. 5 (1112a 14-15).
352 LIBER III QUAEST. XI

[Opinio Thomae Aquinatis]

Hie est una opinio 1 quae tenet quattuor conclusiones. Prima

est quod in parte sensitiva sunt virtutes aliquae ponendae. Se¬
cunda, quod illae non sunt in voluntate, nec habent aliquas eis
correspondentes in parte intellectiva. Tertia, quod aliquae sunt 5

in voluntate. Quarta, quod illae non habent alias virtutes eis cor¬
respondentes in parte sensitiva.
Prima probatur, quia « actus qui progreditur ab una potentia
secundum quod est ab alia mota, non potest esse perfectus nisi
utraque potentia sit bene disposita ». Exemplum: actus serrandi io

egrediens ab artifice mediante instrumento non est perfectus nisi

tarn instrumentum quam artifex sit bene dispositus. Sed actus cli—
citus in parte sensitiva est perfecte virtuosus. Igitur in parte sen¬
sitiva est aliqua dispositio.
Item, ubi sunt passiones circa quas consistit virtus, ibi neces- 15

sario sunt habitus; sed pars sensitiva est huiusmodi; igitur etc.
Item, in omni potentia est virtus humana quae potest esse
principium actus humani. Appetitus est huiusmodi, quia Aris¬
tóteles, II Politicorum 2, dicit quod duplex est principatus.
Unus, animae respectu corporis, ct est principatus despoticus et 20

est respectu illius quod non potest resistere. Alius est principatus

2 quae tenet] tenens C, quae dieit A 4-5 nec... intellectiva sic BG2, nec aliquae eis
correspondentes reliq. codd., om. FL 5-6 Tertia... correspondentes om. (hom.) ACL 6 alias]
aliquas BZ 8 quia] quod D 9 alia] potentia add. B 11 artifice] arte B 12 dispo¬
situs] dispositi G actus] aliquis add. BG2 parte2 om. AC 14 aliqua] alia FP, bona add. L
dispositio] seu habitus virtuosus add. L 15-16 necessário] necesse A 16 sunt] est BE
habitus] virtuosus add. BL 18 Appetitus] sed appetitus sensitivus BL 19 est] in homine
add. BG2L 20 Unus... principatus om. (hom. C) despoticus] dispositus ABCDEP
21 quod] quo D

1 Sicut colligi potest ex diversis operibus Thomae Aquinatis, scilicet

Summa theoi, I—II, q. 54, a. 4; q. 55, aa. 1-2; q. 56, aa. 4 et 6; Sent., Ill, d. 23,
q. 1, a. 1; d. 33, q. 2, a. 4, qu. 2; Quaest. disp. De virtutibus, a. 4. 2 Ari-

stot., Politica, sed potius lib. I, c. 5 (1254b 3-6).

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 353

animae respectu appetitus sensitivi, et ille vocatur principatus po-

liticus, et est respectu illius quod potest resistere. Unde corpus re-
gitur ab anima principatu despotico, quia non potest resistere.
Sed appetitus sensitivus regitur principatu politico, quia potest
5 resistere. Igitur est principium actus humani.
Secunda conclusio probatur, quia respectu boni proportio-
nati non indiget voluntas habitu inclinante. Sed voluntas respicit
omnia ista obiecta istarum virtutum partis sensitivae ut bonum
et obiectum proportionatum. Igitur etc.
10 Tertia conclusio probatur, quia aliqua sunt obiecta impropor-
tionata voluntati, et respectu talium necessário requiritur habitus.
Quarta conclusio probatur, quia ibi non est obiectum irasci-
bilis et concupiscibilis.
Item ', per auctoritates, quod oportet ponere virtutes in parte
15 sensitiva: I Ethicorum2 dicit Philosophus quod virtutes
morales sunt in parte irrationali quae tamen participat rationem
et est oboedibilis rationi.
Item, III Ethicorum 3: « Post hoc de temperantia dicamus. Vi-
dentur enirh irrationabilium hae esse virtutes ».
20 Item, VII Ethicorum 4, ubi distinguit inter continentem et
temperatum, dicit quod temperatus est qui bene vult, nec habet

1-2 politicus] licitus D 2 et] ille add. A Unde] unum D 2-3 regitur] regre-
ditur D 3 principatu] principalitcr A despotico] disposito BCDEP, disponente A
potest] restringi vel add. C 4 principatu... quia] principio... quod A 4-5 Sed... resi¬
stere om. [horn.) Z 5 Igitur est] hoc non est nisi appetitus sensitivus esset BL 6-13 Secunda...
concupiscibilis om. B 8 obiecta] opposita ID bonum] probam D 9 et om. DE
10 conclusio om. ABCDFGP aliqua] alia G 12 conclusio] propositio D om. ACE ; quia]
quod D 14 quod] quia Z oportet] debet ID 14-15 quod... sensitiva] probatur idem
nam BL 16 parte] animae add. B irrationali] morali ACL, irascibili E quae] quod CDEP
17 est om. DG 18 temperantia] tempore E dicamus] dicatur C 18-19 Videntur] ubi C,
videtur CG 19 irrationabilium] irrationales FGZ, irrationabilius P hae] haec PZ, has G
20 inter] in ACE, om. ID 20-21 et temperatum] a temperato ACDEZ, ab intempcrato P
21 dicit] in hoc B est] ille add. Z nec] et non B

1 Cf. Thomas Aquinas, Sumtna theol., I-II, q. 60, a. 1 Resp. 2 Ari-

stot., Ethica Nicom., I, c. 13 (1102b 13-14). 3 Aristot., Ethica Nicom., Ill,
c. 12 (1117b 24-25).
* Aristot., Ethica Nicom., VII, c. 12 (1151b 34-1152a 2).

Ockham, Opera Theol. VI 23

354 LIBER III QUAEST. XI

pravas concupiscentias. Scd continens similiter bene vult, sed ta-

men habet pravas concupiscentias sed non sequitur eas. Si tunc
continens sequitur rectam rationem sicut temperatus quia non
plus discordai unus a recta ratione quam alius, igitur quantum ad
omnem actum voluntatis sunt pares. Sed continens propter pra- 5

vas concupiscentias non habet actum temperantiae. Igitur ultra

actum voluntatis est poncre aliquid in parte sensitiva.

[Opinio Propria]

Contra istam opinionem quod virtutes sunt ponendae in vo-

luntate respectu illorum obiectorum respectu quorum ponuntur
1 10

in parte sensitiva: quia voluntas indeterminate fertur in obiectum

suum, et potest ferri bene et male. Igitur indiget habitu incli-
nante ad hoc quod bene feratur.
Item, intellectus non minus determinate fertur in verum
quam voluntas in bonum; sed intellectus indiget habitu; igitur is

voluntas.
Item2, voluntas frequenter potest elicere actus circa talem ma-
teriam circa quam potest appetitus sensitivus elicere; et hoc dico
'potest voluntas' secundum dictamen rectae rationis; igitur etc.

1 similiter] semper FG 1-2 tamcn] bene add. FG 2 Si tunc] tunc sic ACE, tunc
sicut P sequitur] habet C 5 actum] actionem A 5-6 voluntatis... actum om. (hom.) D
7 actum] actus E sensitiva] temperati quod fuit in causa huiusmodi add. BL, Pro aliis conclusioni-
bus arguitur, sed non video quod rationes valeant, ideo transco add. ultra L 9 istam... quod]
ista quia E sunt] sint ABL 10 obiectorum] oppositorum D respectu2 om. BG ponuntur]
ponitur E 11 indeterminate] determinate DEFG fertur in2 obiectum] sequitur modum C
11-12 indeterminace... male] respectu talis subiecti (obiecti L) potest se habere et bene et male BL
12 indiget] aliquo add. Z 12-13 inclinante] ad quern vel add. E 13 quod] ut B, unde L,
om. E feratur] in tale obiectum add. BL 14 intellectus] intentio P non... determinate] ma-
gis indeterminate E verum] obiectum G 15 quam] quod P igitur] et add. FGZ
17-19 frequenter... voluntas om. (hom. D 17-18 actus... elicere m%. G2, om. (hom.) F
19 dictamen rectae] rectum dictamen BCDEP

1 Cf. Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 33, q. un., n. 5 (ed. Wadding, VII,
698). 2 Ibidem, n. 9 (ed. Wadding, VII, 701).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 355

Item, si tales virtutes non sunt ponendae in voluntate, aut

hoc est propter necessariam connexionem inter intellectum et vo-
luntatem, aut propter determinationem voluntatis ad bonum, aut
propter libertatem voluntatis. Primum non impedit quia, ut vi-
5 detur, non est maior connexio inter intellectum et voluntatem
quantum ad diligibilia naturaliter quam quantum ad diligibilia
supernaturabter, quia sicut intellectu dictante quod omne delecta-
bile naturaliter est diligendum, non potest voluntas discordare a
iudicio rationis, per te ', quin voluntas velit illud iudicium. Eodem
10 modo, intellectu dictante quod Deus sit diligendus super omnia,
non potest voluntas discordare, ita quod in omnibus videtur esse
aequalis connexio quantum ad utraque diligibilia. Sed non obstante
secunda connexione potest poni in voluntate habitus inclinans ad
eliciendum actus supernaturales, sicut patet de caritate infusa et
is adquisita. Igitur etc. Similiter, non est talis connexio inter intel¬
lectum et voluntatem quin voluntas possit in oppositum iudicati
ab intellectu; aliter non posset peccare.
Nec secundum impedit. Turn quia voluntas non plus deter-
minatur respectu obiecti cuiuscumque quam alia potentia respectu
ao sui obiecti proportionati. Sed non obstante quacumque proportio-

1 virtutes om. BPZ sunt] sint HG, essent L aut] ergo add. BE 4 impedit] poni-
tur B ut] non P 6 quantum] quam A naturaliter... diligibilia2 om. (horn .) D 7 di¬
ctante] stantc C 7-8 delectabile] diligibile BEG2 8 discordare] secundum hanc viam
add. L 9 rationis] rci (et sic infra) D per te] in hac parte quam in alia L iudicium]
iudicatum BE, indisrinctum D 10 intellectu dictante] si intcllcctus iudicet B, in intellectu
si iudicet E 11 videtur] dicitur Z 12 aequalis] essentialis DP 13 secunda] ilia E
potest poni] ponitur L in] et D 14 eliciendum] eligendum P patet de caritate] est cari¬
tas B de] in E 15 Similiter] ita Z 16 possit] potest Z oppositum] obiectum G,
sed corr. G2 iudicati] iudicatum F 17 ab intellectu] per intellectum B posset] potest Z
19 alia] aliqua B 19-5 (p. 356) respectu... etc.] in qua ponitur habitus respectu sui, et ncn in
intellectu. Et etiam in appetitu sensitivo ponitur habitus, igitur etc. Quod non magis determinatur
voluntas [ad] malum quam bonum si necessário sequeretur iudicium rationis. Sed tunc posset
habere respectu illorum respectu quorum ponitur habitus in appetitu sensitivo, igitur et modo L
20-1 (p. 356) proportionalitate] proportione B, proportionabilitate Z, respectu add. FGZ

1 I.e. per Thomam, Summa theol., I, q. 82, aa. 1-2 Resp.; I—II, q. 9,
a. 2 Resp.
356 LIBER III QUAEST. XI

nalitate cuiuscumque obiccti alterius ad potentiam, est habitus

ponendus in ilia potentia. Patet de intellectu et appetitu sensitivo.
Igitur etc. Turn quia non magis determinatur ad bonum quam si
necessário sequeretur iudicium rationis. Sed tunc potest habere
habitum respectu cuiuscumque dictati. Igitur etc. 5

Nec tertium impedit, quia voluntas est ita libera respectu Dei
sicut respectu cuiuscumque alterius. Sed respectu Dei potest ha¬
bere habitum inclinantem ad diligendum Deum et odiendum
cum.

[Necessitas ponendi habitum in potentiis] 10

Ideo primo videndum est hie, quae sit necessitas ponendi ha¬
bitum in diversis potentiis. Circa quod sciendum est quod alia
est necessitas ponendi habitum in potentia naturali, sive activa
sive passiva, et alia in potentia libera. Et est maior necessitas in
potentia naturali; puta in intellectu, appetitu sensitivo et in po- is

tentia sensitiva apprehensiva est ponendus habitus. Quia talis po¬

tentia de se est indifferens ad muitos actus in quorum unum ali-
quando fertur determinate, ita quod non potest in oppositum
nec in alterum nisi per imperium voluntatis quae est potentia su¬
perior, et aliquando non sic fertur determinate. Igitur necessário 20

oportet quod in tali potentia derelinquatur aliquid ex actibus in-

clinans ad actus consimiles et non ad contrários. Exemplum: po-

1 alterius] potentiae add. B 2 ilia] alia G, tali Z Patet] sicut praern. BG2
3 non om. E determinatur] determinetur D 4 sequeretur] sequitur B potest] posset B
5 cuiuscumque] obiecti add. E 7 potest] incipit E 8 et] ad add. G, obediendum Deo
et add. Z odiendum] obediendum F 9 eurn] Deum DGPZ, ei F 11 hie] circa haec P,
circa ista Z 12 est om. AC 13 necessitas] ratio Z ponendi] ad ponendum B activa]
adquisita G, sed con. G2 14 necessitas] ponendi habitum add. L 15 in* om. ACFGP
in2] etiam in B, om. ACFGPZ 16 est ponendus habitus] quam in potentia libera BG2L, po¬
nendi habitum add. (ultra) G2 16-17 potentia] quae add. E, licet add. L 17 in quorum
unum] quandoque tamen L 17-18 aliquando] ita L, autcm P, om. C 18 determinate,
ita] in unum illorum L 19 alterum] alium B per] propter Z quae] voluntas add. B
20 aliquando] in alium C 21 oportet] ponere add. BL derelinquatur] derelinquitur ABCDP
21-22 inclinans] inclinative A 22-1 (p. 357) potest... sensitivo] ad hoc est de homine L
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 357

testenim homo in appetitu sensitivo frequenter elicere actus circa

aliquod obiectum cum delectatione, ita quod nisi refrenetur per
voluntatem non potest in actum contrarium, non plus quam bru-
tum in delectatione sua sensibili. Sicut furiosus habens habitum

= adquisitum prius quando habuit usum rationis circa aliquod

obiectum delectabile, et hoc in parte sensitiva, nisi sit aliqua tris-
titia fortior vincens, oportet eum, exsistentem in furia et non
habentem usum rationis, necessário ferri in illud in quod prius
non oportuit eum ferri propter imperium voluntatis. Igitur ne-
10 cesse est in tali potentia sic necessitata ad actum postquam primo

non fuit necessitata ponere habitum inclinantem qui prius non

ponebatur. Eodem modo, intellectus potest tot actus elicere circa
aliquod obiectum quod non potest de se aliud obiectum appre-
hendere sine império voluntatis, et hoc necessário erit per habi-
15 turn inclinantem. Igitur etc.
In potentia autem libera non potest poni habitus propter istam
causam, quia quantumcumque mclmetur in aliquod obiectum,
potest tamen de se propter suam libertatem in actum oppositum.
Ideo potest poni ibi habitus, quia quilibet experitur in seipso quod
2o post muitos actus elicitos in voluntate circa aliquod obiectum, fa-
cilius et intensius inclinatur ad eliciendum actus consimiles modo
post muitos tales actus quam prius. Ita quod licet voluntas possit

1 elicere] elicito A, aliquos add. B 2 nisi] non C 3 voluntatem] sequentem iudi-

cium rationis add. L non2 om. BFGZ 4 in... sensibili om. B furiosus] furiens C
5 quando] quam P habuit] adhuc add. B circa] et Z 6 obiectum] sive C, oppositum Z,
om. B 7 fortior] eum add. Z furia] furiam P 7-8 oportet... illud] inclinationem talis
habitus fertur in illud sine remedio B oportet... habentem] quando exsistit in furia et non
habet L 8 ferri] fertur DL illud] ibidem C quod] quo FG 9 ferri sic BD2L, om.
relic], codd. 10 est] ponere add. Z sic om. BZ primo] prius BZ 11 fuit] fuerit G qui]
quo D 12 ponebatur] erat in ea L intellectus] habitus G, scd corr. G2 13 obiectumÿ]
apprehendere add. D aliud obiectum2] oppositum vcl aliud B 14 erit] est BE 17 incli-
netur] inclinatur GPZ in] ad BEGZ obiectum] oppositum Z 18 propter] per Z
19 Ideo] et tamen B, tamen E, sed L ibi] quod add. E quod] quia D, et Z 20 muitos]
tales C in] a B aliquod] aliquid PZ, om. E obiectum] et A, et add. FG, ipsa add. B, om. PZ
21 eliciendum] eligendum P 22 Ita quod] sic quod C, ideo DFG, om. Z possit] potest ACEPZ
22-2 (p. 358) licet... erit] actus contrários licet ex libertate postca possit elicere non tamen nisi B
358 LIBER III QUAEST. XI

elicere contrarium illi inclinationi propter libertatem

actum
suam, tamen hoc erit cum tristitia et difficultate, et sic prius,
ante tales, non eliciebat tales. Immo forte cum tanta delectatione
potuit elicere unum actum sicut alium.
Exemplum: posito quod aliquis eliciat muitos actus diligendi 5

circa unum hominem, talis non potest ilium hominem odire nisi
cum tristitia. Et post talem actum habet remorsum conscientiae
qui non est aliud, ut videtur, quam quaedam tristitia derelicta in
voluntate ex hoc quod elicit actum aliquem contra inclinationem
adquisitam mediante recto dictamine rationis. Et propter istam 10

inclinationem faciliorem in actum intensiorem cum delectatione,

videtur quod necessarium est ponere habitum in voluntate, et
non propter libertatem aliquam, nec propter aliquam causam
prius datam.
[Quattuor conclusiones] 15

His positis circa istam quaestionem teneo quattuor conclu¬

siones.
Prima est quod in appetitu sensitivo est ponendus habitus
inclinans ad actum. Secunda, quod ille habitus non
proprie est
virtus. Tertia, quod respectu omnium respectu quorum ponitur 20

habitus in parte sensitiva sit ponendus habitus in voluntate. Quarta,

quod solus habitus voluntatis est proprie virtus.
2-3 et1... tales2 om. B 2 et*] cum add. Z et2 sic] similiter C, sicut E 2-14 prius...
datam] potest induci in diversis materiis. Talis autem difficultas et inclinatio maior ad tales
actus non est nisi propter aliquem habitum in voluntate ex talibus actibus derelictum, igicur
etc. L 3 tales2] actus CE, actum FG Immo forte] et non B, non add. CE 4 potuit]
ponitur C sicut] et CEFG, om. D potuit... alium] sicut potuit anrequam csset habituara ad actus
tales eliciendos B 5 eliciat] eliciebat PZ 6 talis] ille B, tunc AFG 7 actum]
odiendi add. B 8 quam] nisi PZ 9 voluntate] et add. E elicit] elicitur A, elicuit CP
aliquem] amicitiae A, intensiorem add. G2 10 istam] quam B, rationem add. E 11 incli¬
nationem] expertam et add. B faciliorem] elicit A, faceret C in] ad E, et C actum] et add. E
12 quod om. BE est] sit FGP, om. AE 13 nec... causam otn. D aliquam] aliam Z, aliam
add. B 14 prius om. BE datam] dictam DFG 16 positis] igitur visis Z istam] hanc B
quaestionem] conclusionem G teneo] tenebo ACDEPZ 19-22 inclinans... virtus om. B
21 sit] est F 22 solus] solum A
 UTRU.M HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 359

Prima probatur sic: omnis potentia quae post actus fre-

quentatos potest in consimiles et non in contrários, adquirit ha-
bitum inclinantem ad tales actus. Appetitus sensitivus est huius-
modi, nisi sit impeditus per imperium voluntatis — patet —
5 nam aliquis sibi tantum habitum adquirere fortitudinis
potest
quod facillime exit in tales actus et non in contrarium, nisi im~
pediat voluntas. Et per consequens sequitur quod aliquid ex
actibus derelinquitur ibi quod prius non fuit ibi.
Secunda probatur, quia habitus non est magis virtuosus
10 quam actus elicitus ab habitu. Hoc patet, quia habitus non dicitur
virtuosus nisi quadam denominatione extrínseca, quatenus scili¬
cet inclinat ad actum virtuosum qui proprie est virtuosus. Sed
actus quicumque talis non est proprie et intrinsece virtus. Pro¬
batur, quia si sic, hoc non esset nisi propter conformitatem ad
is rectam rationem. Sed hoc non valet. Turn quia tunc actus cuiusli-
bet organi esset proprie virtuosus, quia potest conformiter elici
rectae ratiom. Et per consequens in manu scriptoris et in ore can¬
toris ponerentur virtutes morales subiective, quia ex actibus tali-
bus frequenter elicitis potest generari habitus, et tamen nullus po-
20 mt virtutes in talibus organis '. Turn quia brutum potest dirigi

1 Prima] quae B, conclusio add. L 1-2 frequentatos] frequentes ACD, facilius add. B
2-3 potest... inclinantem] magis inclinatur ad actus consimiles; igitur prius est ponendus habitus
inclinans L 3 tales] alios A 4 nisi... voluntatis ont. BL impeditus sic Flor. A. 3.801,
impedita G, on. reliq. codd. patet] de fornicante add. B 9 Secunda] conclusio add. BFG
probatur] est quod llle habitus non est proprie virtus ncc vitium B magis] habitus add. E
virtuosus] ncc vitiosus add. B 11 virtuosus] nec vitiosus add. B quadam] quaedam D
extrínseca] nisi add. G 12 actum virtuosum] actus tales B 13 virtus] virtuosus nec
vitiosus B, hoc add. Z 14 propter] per BC, post A conformitatem] vel difformitatem
add. B 15 valet] oportet B 16 esset] posset poni L virtuosus] et intrinsece virtuosus
vel vitiosus B elici] elicerc E, vel difformiter add. B 17 rectae rationi] a recta racione FG,
sed corr. G2 scriptoris] scriptorum F 17-18 cantoris] caritaris (!) A, cantorum F, et in pede
add. B 18-19 talibus] actibus add. P 19 elicitis] elicitus P generari] in eis add. B
19-20 ponit] potest D

1Cf. Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 33, q. un., n. 19: « Conceditur quod in
parte corporis potest esse virtus et habitus, sicut patet in manu scriptoris et
pictoris; manus enim mea incxercitata inhabilis est in ilia facultate quae est
360 LIBER III QUAEST. XI

in operationibus suis per aliquem habentem rationem rectam si-

cut appetitus, et tamen nullus ponit virtutes in bruto. Si di¬
cas quod habitus et actus virtuosus et recta ratio sunt eiusdem
suppositi: certe illud non sufficit ad hoc quod sit virtus.
Turn tertio quia quando aliquid manens omnino invariatum re- 5

cipit oppositas denominationes, neutra denominatio est sibi in¬

trínseca sed extrínseca; sed actus partis sensitivae est huiusmodi;
igitur etc. Assumptum patet, quia aliquis potest ire ad ecclesiam
ut celebret veloret propter gloriam et laudem Dei. Iste 1 actus am-
bulandi dicitur tunc virtuosus. Et potest eundem actum ambu- io

landi omnino invariatum continuare et solum mutare actum vo¬

luntatis et intendere malum fmem, puta quod vult ambulare ad
ecclesiam ad celebrandum et orandum propter vanam gloriam.
Tunc iste actus dicitur vitiosus idem numero non variatus in se
qui prius dicitur virtuosus, ita quod capit denominationes oppo- is

sitas; et non intrinsece, constat, igitur extrinsece. Igitur nullus

actus nec habitus partis sensitivae dicitur virtuosus vel vitiosus nisi

1 habentem... rectam] habitum rectum FGZ, sed corr. G2 2 appetitus] sensitivus

add. BG2L 2-3 dicas] dicis B, diceret P 3 habitus... virtuosus] non est simile quia
habitus causatus in appetitu sensitivo B 5 tertio] secundo B aliquid] aliquis D manens]
manet BE invariatum] et add. BE 5-6 manens... oppositas om. D recipit] rcspicit E
7 sed1 extrínseca om. BFG 9 vel] et AEPZ 10 potest] propter E 10-11 dicitur...
ambulandi om. (hom.) D ambulandi om. APZ 11 omnino invariatum] et non variatum E
continuare] continuari E, conservare G, continere P, sed corr. P2 12 quod] quia G
15 qui] cum E dicitur] dicebatur FG 17 nec] vel Z

ad citharizandum, exercitata autem est habilis; quod non est nisi habilitate
inhaerente manui, quae habilitas conceditur esse quaedam virtus, quia quae-
dam qualitas habilitans ad opus virtutis moralis. Conceditur autem hoc ul-
terius de irrationabili, ut de equo ad actus quosdam, ad quos est assuefactus »
(ed. Wadding, VII, 706); cf. supra, q. 3 (p. 116, lin. 18 - p. 117, lin. 7).
1 Loco 'Iste... extrínseca (lin. 7, p. 361), codex B ponit: « illo actu inva-

riato. Variata autem voluntate, n potest ambulare propter vanam gloriam,

et sic idem actus qui primo fuit virtuosus, est post vitiosus. Ergo neutrum
competit sibi intrinsece. Et ita est de omni actu partis sensitivae. Ergo
nullus est intrinsece virtuosus, meritorius vel vitiosus ».
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN' PARTE INTELLECTIVA 361

qaadam denominatione extrínseca. Si enim aliquis genu flexo

oret vel cantet, et primo velit illud propter honorem Dei, et
stante eodem actu orandi et cantandi mutet voluntatem quod velit
illud facere propter vanam gloriam, vel vult bonus reputari,
= idem actus numero partis sensitivae qui prius dicebatur virtuosus
nunc dicitur vitiosus, et hoc solum est quadam denominatione
extrinseca h
Et ex istis patet quod idem habitus numero in parte sensitiva
potest inclinare indifferenter ad actus virtuosos et vitiosos, quia
10 de se totaliter indifFerens, nec oportet ibi ponere unum ha-
est
bitum inclinantem ad actus virtuosos et alium inclinantem ad vi¬
tiosos. Exemplum: si enim aliquis sit exercitatus in bello, adqui-
rit sibi in parte sensitiva et in membris corporalibus unum babi-
tum inclinantem ad actus consimiles, et si eliciat aliquem actum
is secundum inclinationem illius habitus propter bonum finem, puta
si credat se habere iustum bcllum et tunc pugnat pro iustitia vel
fide vel Dei honore, denominatur talis actus partis sensitivae, simi¬
liter et habitus, virtuosus. Et si in eodem bello eliciat alium actum
1-7 Si... extrinseca] quia sicut exemplificatum est de actu ambulandi praedicto, ita est de
quocumque alio, sicut posset patere inductive L 2 primo] post C illud om. PZ
3 quod] et PZ, quod add. Z 4 illud om. CG vel] et Z, quia add. E 8 Et om. BCEZ
patet] sequitur A2BEG2PZ quod] licet add. C in parte sensitiva] partis sensitivae FG
9 ad] omnes add. Z actus] habitus L 9-12 quia... vitiosos om. (horn.) C 10 est indifFerens]
indifferenter P ibi om. FGZ 11 ad2] actus add. AE 11-14 virtuosos... actus om. (horn.) P
12 exercitatus] exsistens B, cxercitus E bello] bellis G 12-13 adquirit] adquirat B
13 corporalibus] corporis Z 14-18 aliquem... eliciat om. (horn.) P 14-15 Et si... fmem]
et si tunc in bona fide elicit tales actus conformiter rectae rationi ad honorem Dei et pro re pu¬

blica vel defensione iustitiae B 16 si] quod B, otn. ACDE pugnat] pugnet ADE
16-5 (p. 362) et... vitiosum] ibi actus sunt virtuosi. Sed si tunc eodem vel eisdem actibus du-
rantibus innotescat sibi evidenter quod habeat iniustum bellum et tamcn ex priori habitu continuet
tales actus, erunt illi actus ex eodem habitu elicici vitiosi B 17 Dei om. ACE denominatur]
tunc add. E 18 eliciat] continuet G2 alium] ilium G2, om. CD actum] vel actus consimiles
alios add. Z

1 Cf. Gualterus de Chatton, Sent., Ill, d. 33, q. 1, a. 3: « Primi dicunt

quod ilia [inclinatio] in appetitu sensitivo non est virtus, nec est actus vir¬
tuosus nisi per denominationem extrinsecam, quia eodem stante potest non
esse virtuosus» (cod. Paris. Nat. lat. 15,887, f. 129va).
362 LIBER III QUAEST. XI

secundum inclinationem eiusdem habitus propter malum finem,

puta propter vanam gloriam vel quia vult videri ab hominibus
vel aliquid tale, dicitur tarn habitus quam actus vitiosus. Et per
consequens una qualitas numero in parte sensitiva potest inclinare
ad actus oppositos, virtuosum scilicet et vitiosum. =
Si dicas quod ille habitus generatur ex actibus bene vel
male circumstantionatis, respondeo: circumstantiae nihil fa-
ciunt ad actum vel habitum partis sensitivae, sed tantum ad
actum voluntatis, quia sunt obiecta actus voluntatis, sicut post
patebit1. 10

Item, talis habitus non dicitur proprie virtus nisi quia incli-
nat ad actus conformes rectae rationi. Sed hoc non valet,
quia sic potest inclinare ad actus conformes rationi supernaturali,
et tamen non dicitur habitus meritorius, igitur nec virtus moralis.
Assumptum patet, quia stante eodem habitu et actu, in nullo va- is

riatis, possunt inclinare ad actum meritorium et demeritorium.

Patet de orante primo pro salute animae et honore Dei, et post
orante et continuante eumdem actum propter vanam gloriam et
hypocrisim; et de dante elcemosynam primo pro amore Dei,
post pro vanitate saeculi; et de comedente temperate semper, ali- 20

quando tamen propter bonum fmem, aliquando propter malum.

Patet de furioso qui inclinatur ad moderate comedendum sicut
prius inclinabatur in omnibus, potest [igitur] esse una qualitas in
parte sensitiva indifferens de se ad virtutem et vitium.
1 habitus] actus G, sed corr. G2 malum] alium FG 4 qualitas] et cadem add. E
5 oppositos] contrários G 6 habitus] qui inclinat ad actus vitiosos add. L vel] et BFG
8-9 sed... voluntatis1 om. C 9 quia... voluntatis2 om. (horn.) B obiecta] opposita C actus]
alicuius E, ad actum Z 11 virtus] virtuosus FG 12 Sed] propter add. G2 valet] oportct G
14 habitus] actus BFG, intellectus A, sed corr. A2 nec] non CDFG, ex hoc add. BG2 15 patet
quia] probatur Z 15-16 variatis] variato BZ 16 possunt] potest B 17 primo
om. ABDGPZ 18 et2] per add. Z 19 de om. ACDEPZ amore] honore BFG Dei]
et add. A2Z 20 et] patet add. Z, om. BEG temperate] operante C 20-21 semper...
tamen] aliquando B 21 aliquando2] vero add. G propter2] finem add. D 22-23 Patet...
inclinabatur om. B 23 in1] quibus add. B potest] patet PG2 esse] esset Z una] unum C
qualitas om. ACP 23-24 in2 parte sensitiva mg. G2. om. BFG 24 indifferens dc se]
indifferenter E virtutem] virtutes E

1 Infra, p. 383, lin. 19 - p. 384, lin. 16.

 UTRUM HABITUS VIRTUOSOS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 363

Tertia conclusio probatur, quod rcspectu omnium

respectu quorum habitus ponitur in parte sensitiva sit ponendus
habitus in voluntate; sed non propter indeterminationem volun¬
tatis, nec propter similitudinem de intellectu, nec propter liber-
5 tatem. Non propter primum, quia quando arguit sic 1 quod vo¬
luntas potest elicere actum bene et male ita quod ad neutrum de-
terminatur, igitur indiget habitu determinante — non valet —
quia sicut voluntas potest elicere primum actum suum propter
libertatem suam bene et male quia propter finem laudabilem vel
io vituperabilem sine omni habitu praevio, quia ante primum
actum voluntatis non est habitus in voluntate, ita potest elicere
secundum, tertium, quartum et sic deinceps, stante eadem liber-
tate et indeterminatione propter finem laudabilem vel vitupera¬
bilem sine omni habitu praevio. Nec est maior ratio de uno quam
is de alio.
Nec oportet ponere habitum in voluntate propter similitudi¬
nem de intellectu quia oportet ponere habitum in intellectu. Quia
non magis inclinatur voluntas ad bonum quam intellectus ad
verum.
2o D ic o quod non potest probari quod habitus sit ponendus
in intellectu per hoc quod inclinatur ad verum, sed propter hoc

1 probatur] est D 1-3 quod... voluntate in imo f. G2, mg. P2, om. DEFGP 3 sed]
quia FG propter] per DEF sed non propter] ista autem conclusio non potest probari nec per B
4 propter1] per DEF similitudinem] consimilem P de] in B nec2] non E propter2] per DEFZ
5 propter] per DEZ 6 bene et male] malum et bonum Z, circumstantionatum add. L
6-7 determinatur] determinetur APZ 7 igitur] ita quod FG, sed corr. G2 8 actum]
bene et male add. E 9 quia] ct CDPZ. vel B laudabilem] bonum B vel] et Z 10 vi¬
tuperabilem] malum BG2 sine omni] si in B praevio sic A2G, seu primo codd. 11 elicere]
actum add. B 12 tertium] et add. BZ stante eadem] ex B 13-15 propter... alio]
si nullus actus praevius illis in ipsa poneretur L 13-14 laudabilem... sine] bonum et malum
finem B 14 praevio sic A2G, seu primo codd., om. BZ Nec] quia non BE 15 de om. AC
17 quia1... intellectu2 om. (lioni.) GLP 18 non om. E 19 verum] quantum igitur ad tertiani
conclusionern add. Z 21 quod] quia P verum] obiectum L propter] per E

1 Scotus, Opus Oxon., Ill, d. 33, q. uii., n. 5 (ed. Wadding, VII,

698).
364 LIBER III QUAEST. XI

quod intellectus post ostensionem obiccti, ipso amoto vel de-

structo, potest in aliquos actus in quos non potuit ante praesen-
tiam, nec semper requiritur praesentia obiecti quando intellectus
intelligit. Et si non posset habere aliquem actum nisi praesente
obiecto in se, non videtur necessitas aliqua ponendi habitum in 5

intellectu. Sed quia potest habere actum circa illud obiectum quod
prius fuit ab intellectu intellectum vel a sensu sensatum, non
exsistente aliquo sensu particulari in actu, ideo necesse est ponere
habitum in intellectu inchnantem ad actum circa tale obiectum.
Et eadem est necessitas ponendi habitum in potentia phantastica, 10

quia potest habere actum phantasiandi, non exsistente aliquo

sensu extrinseco in actu suo. Et eodem modo est de voluntate:
si posset elicere actum suum sine ostensione obiecti per intel¬

lectum post primam ostensionem, tunc apparet eadem necessitas

ponendi habitum in intellectu et voluntate. Sed voluntas ita in- is

diget ostensione obiecti in tertio vel quarto actu, et sic deinccps

sicut in primo, quia numquam potest actualiter aliquid velle vel
nolle nisi actualiter cognitum. Ideo non apparet eadem necessi¬
tas ponendi habitum in intellectu et voluntate. Nec oportet po¬
nere habitum virtuosum in voluntate quia voluntas aliquando 20

difhcilius inclinatur ad actum virtuosum quam alias, quia hoc po-

1 quod] inclinatur add. D intellectus] intentio P obiecti] primam add. L ipso] postea
add. B amoto] absente ABCE, absoluto DP, ablato L 2 aliquos] alios B potuit] potest A
2-5 ante... in1 se] et si ante primam ostensionem obiecti posset in tales actus sicut post B
2-3 praesentiam] primam ostensionem L, obiecti add. FZ 3 obiecti] sed add. G 4 pos¬
set] possit G nisi] non E praesente] pracsupposito C 4-6 aliquem... habere om. (horn.) P
5 videtur] videretur B 6-9 potest... obiectum] hoc non potest, ut experimur, ideo in in¬
tellectu necessário ponitur habitus B 7 ab... sensu om. ACDEP sensatum] significatum Z
10 est... ponendi] ratione oportet ponere B potentia] virtute B 11 aliquo] actu FG,
sed corr. G2, om. CDE 11-12 quia... suo] quia obiecto absente vel destructo potest in aliquem
actum post primam eius apprehensionem in quern ante non potuit B 12 sensu] solum E
est] esset G, om. BE 13 posset] potest EZ ostensione] sui add. FG per] post Z 14 post]
potest D 14-15 apparet... ponendi] oporteret ponere B 15 Sed] quia add. B 16 vel]
in add. BFGZ 17 numquam] non C vel] et E 19 Nec] etiam propter hoc add. B
oportet] valet PZ, om. D 20 virtuosum] vitiosum EP 21 difhcilius] plus P inclinatur
ad] exit in AC virtuosum] vitiosum ADEG2P 21-1 (p. 365) quia... propter] et tamen
adhuc posset hoc contingcre post L
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 365

test accidere propter passiones exsistentes in parte sensitiva et ha¬

bitus exsistentes ibi.
Ideo dico quod habitus est ponendus in voluntate propter
maiorem perfectionem actus et maiorem inclinationem et facili-
s tatem ad ehciendum actum, ceteris paribus. Et tunc potest sic
argui: quaecumque potentia, ceteris paribus in omnibus aliis, ma-
gis inclinatur post actum quam ante et ad intensiorem actum, ex
illis adquirit habitum. Sed voluntas est huiusmodi, quia omnibus
exsistentibus paribus in parte sensitiva, magis inclinatur ad actum
10 nunc quam prius. Patet de continente qui habet pravas concupi-
scentias et non sequitur eas, prius tamen sequebatur eas. Non est
hie aliqua variatio in parte sensitiva, quia ita posteriores concu-
piscentiae sunt pravae sicut primae. Nunc autem voluntas est
prona et inclmata ad non sequendum eas et prius non, aliter non
is esset continens. Ideo videtur quod ibi sit necessário habitus po¬
nendus.
Item, non magis est habitus negandus in voluntate respectu
unius obiecti quam respectu alterius, quia eodem modo respicit
omnia obiecta quantum est ex parte sua. Sed respectu aliquorum
20 obiectorum ponendus est habitus in voluntate post muitos actus,
quia voluntas respectu actus dilectionis magis inclinatur post mui¬
tos actus quam ante. Ideo non videtur aliqua ratio quare aliqui
habitus sint ponendi in voluntate et aliqui non.

1 accidere] accipcre E 3 habitus est ponendus] virtus est ponenda Z 4 perfectio¬

nem... maiorem2 om. (/icm.) D et1] propter add. BG2 4-5 facilitatem] faciliorem BEFG,
inclinantem add. D 5 cliciendum] eligendum P actum] actus DFGZ paribus] in omni¬
bus animatis add. Z 6 in] et E in... aliis] quoad omnia L omnibus] accidentibus P, om. FGZ
aliis om. FGZ 7 actum2] ilia potentia add. B, et add. FGZ 7-8 ex illis] quam ante,
ex huiusmodi actu frequenter elicito L 8 illis] actibus add. BG2 adquirit] requirit F
quia] quod DF 9 existentibus] extrinsecis A paribus] partibus E sensitiva] et intellectu
add. L 11 easi] et add. PZ eas2] et add. BG2 Non] ideo FG, sed con. G2 12 hie] ibi B
ita posteriores] ibi post remanent B 13 primae] prius fuit B, priores L autem]
tamen ACDE est om. CDP 13-14 Nunc... non2 om. B 19 obiecta] absoluta E,
sua add. FG Sed] quia FG, sed con. G2 21 actus dilectionis] ahcuius delectationis E
21-22 quia... actus om. (horn.) P 22 non om. B 22-23 aliqua... non] similiter respectu
aliorurn B 23 sint] sunt EG voluntate] ratione G, sed con. G2
366 LIBER III QUAEST. XI

Quarta conclusio probatur, quia habitus ille proprie

est solum virtus cuius actus est solum virtuosus; sed solus actus
voluntatis est virtuosus. Probatur: quia solus actus voluntatis est
laudabilis vel vituperabilis ; igitur solus ille est virtuosus. Igitur so¬
lum habitus generatus ex tali actu est virtus. Confirmatur per s
Philosophum, III Ethicorum h ubi dicit quod nullus actus
est vituperabilis nisi sit in potestate nostra. Nullus enim culpat
caecum natum quia est caecus. Sed si sit caecus per peccatum pro-
prium, tunc est culpabilis.

[Contra rationes Thomae Aquinatis] 10

His visis, ad primae opinionis. Ad primam 2, de

rationes
obiecto proportionate : aequaliter concludit quod non sit virtus
ponenda in appetitu sensitivo, quia obiectum suum est sibi pro-
portionatum.
Si dicas quod proportionate concupiscibili per habi- is

turn, eodem modo d i c o de voluntate quod potest respicere

aliquod obiectum improportionatum, et potest proportionari per
habitum. Nec est maior ratio de uno quam de alio. Ideo dico

1 probatur... ille] est quod solus habitus voluntatis est proprie virtus, quod probatur quia
ille habitus B 2 virtus] virtuosus FGZ solus] solum ACD 2-4 sed... virtuosus om.
(hom.) P 3 est1] intrinsece add. L Probatur om. BDL 4 solus] solum C, habitus ge¬
neratus ex illis actibus add. B 4-5 Igitur2... virtus om. (hom.) B 5 tali] illo FG actu]
habitu C virtus] virtuosus FGZ 6 ubi] qui G dicit] dicitur B 7 est] laudabilis vel
add. B nisi] si non AC enim] tantum add. D 8 caecus1] sensu add. Z sit] fiat FG
8-9 sit... culpabilis] sint oculi sibi eruti propter demeritum suum est vituperabilis B proprium]
puta si propter suum demeritum oculi eruantur add. G 9 culpabilis] vituperabilis Z
11 rationes] rationem EP, alterius add. E opinionis] rcspondeo add. B primam] non arguit
quod habitus in parte sensitiva sit virtus add. L 12 aequaliter] essentialiter DP 13 suum]
non add. PZ sibi om. BEFGZ 15-16 habitum] habitus PZ 16 dico] dicam BE, dicit A,
dicetur P respicere] recipere E 16-17 respicere... potest om. (hom.) DFG 17 aliquod]
aliud AP et] sed E potest proportionari] sic proportionatur C

1 Aristot., Ethica Nicom., Ill, c. 1 et c. 6 (1109b 30-31; 1114a 26-27).

2 Supra, p. 352, lin. 8-14.
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 367

quod quando potentia ordmatur ad aliquod obiectum [ita] quod

non potest intensius et remissius ferri in illud obiectum, tunc non
est ponendus habitus in tali potentia. Nunc autem voluntas po¬
test ferri in obiectum suum intensius et remissius, quia post mul-
5 tos actus fertur in obiectum intensius et facilius quam ante. Ideo
est habitus ponendus.
Secunda ratio 1 aequaliter concludit quod in potentia visiva
et auditiva sit ponendus habitus sicut in appetitu sensitivo, quia
actus illarum potentiarum possunt elici mediante actu voluntatis,
ic quia voluntas potest imperare actibus exterioribus sicut interiori-
bus. Sed propter hoc non dicuntur illi actus virtuosi nec habitus,
si ibi ponerentur. Et posito quod concludat quod in appetitu
sensitivo sit habitus ponendus, non tamen concludit quin sit ha¬
bitus virtuosus in volunrate.
is Ad aliud 2 dico quod in quacumque potentia ponitur passio
quae dicitur laudabilis vel vituperabilis, in eadem debet poni ha¬
bitus virtuosus. Sed in parte sensitiva non ponitur talis passio,
quia solum dicitur laudabilis vel vituperabilis propter electionem
voluntatis propter fmem bonum vel malum. Et ita dicitur talis
20 denominatione extrinseca.

1 quod1] potentia add. D potentia] ponitur A, sed corr. A2

•
quod2] quia A, et B
2 non1] quandocumque A, sed corr. A2 et] vel BZ, nec E 3 potentia] quod non est de
voluntate add. B Nunc autem] quia B 4 in] ut C suum om. PZ quia] et D 5 obiectum]
suum add. E intensius] et remissius add. BD et om. ACD ante] nunc Z 6 est] erit E
ponendus] in ea add. DCG2 7 Secunda ratio] quarta conclusio E, etiam ratio pro prima
conclusione Z aequaliter] essentialiter DP qucd] quia B 9 possunt] habent E 11 Sed]
tamen add. B 11-12 nec... ponerentur om. B 12 ibi] igitur Z, om. E posito] ergo
supposito B concludat] concluderet BG 13 tamen] propter hoc B concludit] includit C,
concluderet quod sit virtuosus neque concluderet G quin] quod B, ibi add. Z sit2] ponendus
add. F 14 virtuosus] sicut add. BZ voluntate] volcndo D 15 quacumque] qualibet C,
om. BE potentia] in qua add. BE passio] habitus FG, sed corr. G2 16 quae] qui F
debet poni] ponendus est BG2, dicitur poni E 17 virtuosus] vei vitiosus add. L parte]
potentia CG2 18 quia] passio sensualis add. L laudabilis vel vituperabilis] aliquid lau-
dabile vel vituperabile BG2 19 voluntatis] et add. Z propter... malum otn. C vel] et E
ita] infra E, om. FG Et... talis] sed nihil in parte sensitiva est tale nisi BG2

1 Supra, p. 352, lin. 15-16. 2 Supra, p. 352, lin. 17 - p. 353, lin. 2.

368 LIBER III QUAEST. XI

Ad aliud 1 dico quod corpus aliquando rcsistit voluntati. Patet

in multis motibus corporalibus, quia ira, dcsiderium et tales pas-
siones causantur ex dispositionibus corporalibus variis. Et illae
non sunt in potestate voluntatis ita quod possit eas omnino com-
pescere. Ideo reguntur principatu politico, quia possunt sic re- 5

sistere. Et ubi est talis rebellio, ibi possunt poni habitus. Sed
anima dominatur corpori quantum ad operationes exteriores, puta
comedere, bibere, ambulare, quae totaliter sunt in potestate vo¬
luntatis, quia in potestate voluntatis est comedere vel non come¬
dere, et sic de aliis. Et respectu talium operationum est corpus si- io

cut servus animae, quia quantum ad tales operationes corpus to¬

taliter est in potestate animae. Et sic intelligit Philosophus2
de isto duplici principatu politico sive civili et despotico.
Ad omnes auctoritates P h i 1 o s o p h i 3 dico quod intelli¬
git per 'partem irrationalem' voluntatem, quae non est rationalis is

per essentiam. Sic intelligendo quod licet una essentia omnino

indistincta sit intellectus et voluntas, tamen dicitur ilia essentia
rationalis per essentiam quando elicit actum intelligcndi, et irra-
tionalis — sive rationalis per participationem — quando elicit
actum volendi, et actus volendi non est ratio, id est non est actus 20

intelligendi.
2 motibus] contrariis add. mg. A2G2 quia] ut D 2-3 passiones] dispositions Z
3 corporalibus] corporis B illae] ideo BE 4 non del. A2, om. P possit] posset B, po¬
test ACDEPZ omnino] rationc C, moderari et L, om. Z 5 reguntur] repugnat A, regu-
lantur P, (in corr.) A2 sic] similiter Z 5-6 quia... resisterc om. B 6 ibi] ubi B poni]
tales add. Z Sed] quia Z 8 comedere] et add. AC bibere] et add. Z ambulare quae] etc.
quia B potestate] potentia E 9 vel] et CL 9-10 quia... aliis om. B 10 aliis] ta-
libus add. Z Et2 om. DG 10-12 est... intelligit om. D 10-11 sicut servus] subiectum B
11-12 quia... animae mg. G2, om. (horn.) F 13 principatu om. BD sive... despotico sic BG2L,
et civili reliq. codd. 15 irrationalem] irrationalitatem B 16 quod] quia FG, om. B
essentia] anima B 17 essentia] esse FG, om. B 18 quando] quoad hoc quod L, intelligit
et add. E elicit actum] intelligit actu FG, sed corr. G2 elicit actum intelligendi] intelligit B

18-19 irrationalis] irascibilis E 19 sive] sed B 19-20 elicit... et] vult quia scilicet B
20 id est2] seu BG, nec est E, om. Z non2 estÿ om. BEPZ

1 Supra, p. 353, lin. 2-5. 2 Cf. supra, p. 352, nota 2. 3 Su¬

pra, p. 353, lin. 14-21.
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 369

Aliter potest did quod ponit virtutes in parte sensitiva, quia

ibi sunt habitus inclinantes ad actus partis sensitivae qui dicuntur
virtutes quadam denominatione extrinseca, sicut p r iu s di¬
ctum est1.

5 [Dúbia CONTRA PRAEDICTA]

Contra ista sunt multa dúbia. Primo, quia non videtur quod
semper in appetitu sensitivo sit tabs habitus generatus ex actibus,
sicut prius dictum est2, quia habitus semper generatur
ex actibus. Nunc autem sunt aliquae quae non requirunt nec
10 possunt habere aliquem actum in parte sensitiva, sicut virginitas,
paupertas, humilhas, patientia, quae non habent aliquos actus in
parte sensitiva, igitur nec habitus.
Secundum dubium estde hoc quod habitus in parte
sensitiva dicitur solum virtus per denommationem extrinsecam
is quatenus elicitur conformiter rationi rectae et imperatur a vo-
luntate. Contra: tunc ita proprie poneretur in intellectu sicut
in parte sensitiva, contra Philosophum, I Ethicorum et
VI 3, poncntem virtutes morales in parte sensitiva. Assumptum

1 Aliter] similiter D ponit] potest D 1-2 quia ibi sunt] id est B 2 habitus]
actus FG, sed corr. G2 qui] quae ACDFGZ, quas B dicuntur] appellat B 6 quia] quod A
7 appetitu sensitivo] parte sensitiva B 7-8 ex... est om. B 8 semper generatur] non
generatur nisi B 8-9 quia... actibus mg. G2, om. F 9 Nunc autem] sed B, semper add. E
aliquae] aliqua BF, aliae C, virtutes add. LZ requirunt] requirant A, requiruntur P 10 ali¬
quem] maiorem P 11 paupertas] paucitas D humilitas] et add. Z patientia om. FG non
om. ACD 11-12 quae... habitus] igitur nec in parte sensitiva correspondei eis aliquis habitus
generatus ex actibus L 13 Secundum] quartum E 13-14 in parte sensitiva] sensitivus Z
15 quatenus] in quantum B rationi rectae] a recta ratione FG 16 tunc] talis CE, est add. E,
virtus non add. L ita] llle FG poneretur] ponitur CZ, ponercntur G Contra... poneretur]
quia tunc virtutes morales ita proprie ponercntur B 17 parte sensitiva] voluntate ACEG2P,
quod est add. B 17-18 et... sensitiva om. B 18 sensitiva] intellectiva L

1Supra, p. 359, lin. 9 - p. 362, lin. 24. 2 Supra, p. 359, lin. 1-8.
3 Aristot., Ethica Nicom., I, c. 13 et VI, c. 4 (1103a 5-10 et 1140a 25).

Ockham, Opera Theol. VI 24

370 LIBER III QUAEST. XI

patet, quia sicut actus appetitus sensitivi potest imperari a volun-

tate et elici conformiter rationi rectae, ita actus intellectus. Sicut
enim intellectu dictante quod aliquid est gustandum vel comeden-
dum, et voluntate imperante appetitui sensitivo gustare, actus ille
appetitus sensitivi denominatur tunc virtuosus quia elicitur con- 5

formiter dictamini rectae rationis et império voluntatis. Eodem

modo, intellectu dictante quod modo sit studendum et circa tale
quid, et voluntate imperante intellectui quod studeat, actus ille
studendi dicetur virtuosus, quia conformiter elicitur dictamini ra¬
tionis et império voluntatis. Igitur etc. 10

Tertium dubium1 est quia videtur quod actus appe¬

titus sensitivi habeat primo et proprie rationem virtutis et mali-
tiae, quia actus interior scilicet voluntatis, et excerior scilicet ap¬
petitus sensitivi, prohibentur distinctis praeceptis. Igitur sunt di-
stincta peccata. Consequentia patet, quia aliter non essent distincta is

praecepta. Antecedens patet, quia per illud praeceptum 'non con-

cupisces' etc., prohibetur actus interior, et per aliud 'non furabe-
ris' prohibetur actus exterior. Igitur etc.
Item, Augustinus, XIII De Trinitate, capitulo 52:

1 patet] probatur Z imperari] operari Z 1-5 potest... sensitivi om. (horn.) C

1-4 potest... imperante mg. A2 3 enim] in add. Z est] sit BE, om. ADP 4 voluntate]
volente vel add. G2Z, nolente vel add. AP 4-5 appetitui... sensitivi om. A 4-6 appeti¬
tui... voluntatis] actum comedendi in parte sensitiva, actus ille dicitur virtuosus denominatione
extrinseca quia imperatur a voluntate et elicitur conformiter rectae rationi B 5 denominatur]
denotatur ACD 6-10 Eodem... voluntatis om. (hom.) F 6-7 Eodem modo*] ita BG2,
in add. E 7 modo2 om. BG2Z et om. BDEG2Z 7-8 circa tale quid om. BG2 8 volun¬
tate] nolente et add. P, volente et add. Z quod] ut PZ, om. BG2 ille om. BDG2 9 di¬
cetur] dicitur P quia conformiter] quod formaliter C 9-10 quia... etc. om. BG
11 dubium om. CDE quia] quod D 12 virtutis] virtualiter B, bonitatis CE 14 pro¬
hibentur] praecipiuntur G, (in corr .) F2, con. in prohibentur G2 , sunt] habent P 15 peccata]
praecepta FG, sed corr. G2 15-16 Consequentia... praecepta om. BLP 16 patet] pro¬
batur FGZ 17 etc... interior] rem proximi tui L prohibetur] prohibentur P interior]
interiorum P et om. ACDPZ per] pro D aliud] illud BG, alio D 18 exterior] exteriorutn P
19 capitulo 5] dicitur B

1 Ex Scoto, Quodl., q. 18, nn. 12, 17 (ed. Wadding, XII, 484 et 489).
2 August., De Trinit., XIII, c. 5 (PL 42, 1020; CCSL 50, 392).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 371

« Mala voluntate vel sola quisque miser efficitur : sed miserior po-
testate, qua desiderium malae voluntatis impletur ». Vult dicere
quod voluntas est miserior cum actu exteriori quam sine. Sed si
actus exterior esset tantum malus denominatione extrinseca, non
5 esset voluntas cum illo actu peior vel miserior quam sine. Eodem
modo arguo de voluntate; quando voluntas habet bonam voli-
tionem, tunc est bona; sed quando agit, tunc est melior.
Item, bonitas actus moralis est integritas 1 eorum quae se¬
cundum rectam rationem operantis debent competere ipsi actui.
io Ubi igitur est alia et alia integritas talium sic convenientium, est
alia et alia bonitas. Sed alia est integritas eorum quae debent con-
venire actui interiori et alia exteriori. Igitur alia bonitas. Igitur
actus exterior non est tantum bonus denominatione extrinseca.
Igitur etc.
is Item, aliquis magis punitur propter factum et voluntatem
quam propter voluntatem solam. Igitur etc.

Q u a r t u m d u b l u m est quia videtur quod rationes

factae non concludunt, quia sicut potest manere idem actus in
parte sensitiva 2, non variatus omnino, qui primo sit bonus deno-
1 Mala] in alia D voluntate] volente ACEP quisque] quilibet ALPZ, quiscumque C
efficitur] efficierur D sed] et B 1-2 potestate] peccante C, operante E 2 qua] quando BEG,
quia ACDP malae] maxime C, malitiae D impletur] implet B, et add. FGZ Vult] ut C
dicere] Augustinus add. B 3 est] efficitur B cum] in FG sine] eo add. B 4 tantum]
solum BEL 5 esset] tantum add. P cum] in F 5-6 Eodem modo arguo] idem arguitur B
6 voluntate] bomtate DEP quando] quia PZ 7 agit] agis P, cum hac agit exterius L
9 debent] dicunt A, debet B 10 Ubi igitur] verbi gratia CG, sed corr. G2 convenientium]
ibi add. Z 10-11 Ubi... bonitas om. B integritas... alia2 om. (hom.) D talium... integritas
om. (hom.) E 11 quae] qui C, secundum rectam rationem add. L debent] dicunt A
11-12 convenire] competit ipsi B 12 interiori... exteriori] intcriora... exteriora P alia*]
illorum quae actui add. L, quae add. B alia2] et alia add. LZ 15-16 Jtem. etc. trp. p. actus
exterior, igitur etc. (p. 370, lin. 18) Z 15 punitur] punietur FG voluntatem] voluntas D
17 dubium om. ACDFGPZ quia] quod ACP, om. BZ quod] quia BE rationes] prius
add. B, ad hoc add. L 18 concludunt] concludant ABCDEP non concludunt] aeque con-
cluderent idem de actu voluntatis L quia] quod PZ 19 variatus] voluntas D primo
sit] prius fuit Z 19-1 (p. 372) qui... fmem] et esse bonus primo et post malus vel e converso B

1 Secundum Scotum, Ordinatio, I, d. 17, p. 1, qq. 1-2, n. 92 (ed. Va-

ticana, V, 184s.). 2 Cf. supra, p. 359, lin. 9 - p. 362, lin. 24.
372 LIBER III QUAEST. XI

minatione extrínseca quando fit propter bonum fmem, et post

malus quando fit propter malum finem, ita in voluntate potest
aliquis primo diligere Deum propter se et secundo propter utili—
tatem propriam — ubi actus manet semper idem — et primo est
bonus propter intentionem bonam, et post malus propter inten- 5

tionem malam. Eodem modo !, sicut aliquis potest ire ad eccle-

siam ut oret, et post continuando iter potest ire ut peccet, et est
actus primo bonus, secundo malus, ecdem modo, si ratio dictet
quod sit orandum, potest velle orare et erit actus voluntatis bonus
quia elicitur conformiter rationi rectae. Et si ratio dictet sibi quod 10

non sit orandum, si tunc velit orare, erit actus voluntatis malus,
quia elicitur difformiter rationi rectae. Et per consequens potest
idem actus numero dici nunc bonus nunc malus. Et sic nullus
actus voluntatis erit bonus vel malus nisi quadam denominatione
extrínseca. is

Confirmatur, quia nullus actus est virtuosus vcl vi-

tiosus nisi quia est conformis vel difformis rectae rationi. Igitur
prima virtuositas actus moralis erit in ratione recta et non in
voluntate, — patet.

1 fit propter] sit per E 1-2 et... finem om. (Jiom.) C 3 primo om. EPZ diligere]
habere actum diligendi B secundo] durante eodem actu add. BG2 3-4 utilitatem] volunta-
tem DG, suam add. B 4 ubi] ibi FGZ ubi... et] ille idem actus B 5 bonus] quia
add. B bonam] suam E post] secundo B malus] quia add. B 5-6 propter2... malam]
quando fit propter malum finem DFG 6-13 Eodem... malus om. B 6-7 ad... ire om.
(,hom.) D 7 oret] vel laudet add. FG et1 post] vel plus C iter] vel AC, tunc E, om. Z
8 primo] primus Z secundo] et alius Z 9 orandum] voluntas add. FG potest... et] poterit
orare et Z, sic add. G 10 quia] quod C ratio] non Z 11 velit orare] actus voluntatis
non velit orare tunc Z 12 quia] et FZ per consequens] per hoc P, om. ACE 14 erit]
est BE 14-15 nisi... extrínseca] ut videtur nisi denominatione extrínseca sicut tu dicis
de actu exteriori B 17 est om. ACD 18 erit] est ABC 19 patet] igitur etc. FG

1Loco 'Eodem modo... extrínseca' (lin. 15), codex L scribit: «Similiter

velle orare vel velle ire ad ecclesiam, et sic de aliis volitionibus, est bonus.
Sed ratione dictante pro aliqua hora et ex alia causa bona quod non sit oran¬
dum nec velle huiusmodi debere elici sed debere ad horam dimitti, sed tunc
idem actus eliciatur vel continuetur ultra dictamen rectae rationis, erit idem
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 373

[Responsio ad dubia]

Ad primum 1 istorum dico quod licet possibile sit esse pecca-

tum sine omni actu positivo, puta peccatum omissionis — exem-
plum: aliquis obligatur ad orandum certo tempore, posito quod
5 tunc non oret nec habeat actum volendi ad orandum, pro time
incurrit peccatum omissionis per solam carentiam actus debiti — ta-
men non est possibile quod sit peccatum actuate sine omni actu
positivo, nec habituale sine omni habitu. Ideo dico quod pau-
pertas, virginitas etc. sunt virtutes quae generantur ex actibus vo-
io luntatis debito modo circumstantionatis, puta virginitas ex actu
volendi continere propter Deum, paupertas ex actu volendi omni¬
bus renuntiare 2 propter Christum, humilitas ex actu volendi to-
lerare adversa, puta non opponendo se nec murmurando nec re-
sistendo propter Christum. Ideo impossibile est per aliquam viam
is probare quod humilitas sit virtus quin per eamdem possit probari
quod paupertas sit virtus, et sic est de omnibus virtutibus quae ge¬
nerantur ex bonis volitionibus recte circumstantionatis. Sed vir¬
tutes prius numeratae et multae aliae sic sunt virtutes quod non
requirunt aliquem actum positivum in parte sensitiva ad hoc

2 possibile sic] possit 13 2-8 Ad... habitu om. L 3-6 exemplum... debiti om. B
4 posito] ponendo E 5 oret] orat D tunc2] nunc D, tempore E 6 incurrit] ibi
erit FG per] propter AC actus] alicuius Z 7 non om. BG sine] cum A 8-9 paupertas...
sunt] conclusio est vera sed L 9 quae] quia EP 9-10 voluntatis] virtutis EG, sed con. G2
10 debito modo] debite BD 11 actu] actibus FG 11-12 omnibus] omnia B
12 humilitas] et patientia add. L 12-13 tolerare] totaliter P 13 puta non] non tantum
non B, puta in P nec... nec] sed etiam non B 13-14 resistendo] renuntiando B 14 ali¬
quam viam] aliqua media B 15 eamdem] cadem B possit] potest ACDP 16 paupertas]
voluntária add. E est om. PZ 17 bonis] omnibus P volitionibus] actibus FG, sed con. G2,
voluntatis add. L recte] racione BE circumstantionatis] circumstantiae B 18 numeratae]
nominatae B quod] quae CE 19 requirunt aliquem] requiruntur maiorem P

actus voluntatis qui prius erat bonus, nunc malus et vitiosus. Et sic, ut videtur,
nullus actus voluntatis, ut videtur, erit bonus nisi denominatione quadam
extrínseca ».
1 Supra, p 369, lin. 6-12. 2 Resp. Luc. 14, 33.
374 LIBER III QUAEST. XI

quod generentur, ncc aliquem habitum per consequens genera-

tum ex actibus, sed solum requirunt actus voluntatis ex quibus
generentur. Dicit enim beatus Hieronymus1 super illud
evangelii: qui reliquerit patrem aut matrem 2, quod relinquere omnia
fuit philosophorum, sed relinquere omnia propter Christum et 5

sequi Christum est perfectorum. Licet tamen istae virtutes non

requirant aliquem actum nec habitum in parte sensitiva, requirunt
tamen caritatem ad hoc quod actus elicitus earum sit meritorius.
Unde dicit Apostolus3: si tradidero corpus meum ita ut ardeam et
caritatem non habeam, nihil sum. Aliae autem virtutes requirunt na- 10

turaliter loquendo tarn actum quam habitum in parte sensitiva, et

generantur ex actibus voluntatis, et requirunt caritatem 4 ad hoc
quod causent actum meritorium, ita quod in omni actu meritorio
caritas est causa efhciens partialis. Tamen virtus potest esse moralis
sufhcienter quantum ad moralitatem naturalem si habeat circum- is

stantias debitas tali virtuti secundum naturam. Sicut philosophi

fuerunt virtuosi sine omni caritate; sed actum meritorium non
possunt habere sine caritate.

1 habitum] actum et E, in eadem et add. BG2 1-3 generatum... generentur] generantur

solum ex actibus voluntatis B 2 requirunt] requiruntur PZ actus] actum DF quibus]
quo DF 3 generentur] generantur Z 4 aut] vel ABDPZ, et EF quod] quia A, etc. B
relinquere omnia] relinquetur P, bene add. B 5 fuit] est AZ, sit D, om. P relinquere... et
om. B 5-6 et... Christum2 om. (horn.) D 6 est] fuit FG, tantum add. B perfectorum]
perfectius C, perfectionis D Licet] sed FG, sed corr. G2 tamen] autem Z 7 requirant]
requirunt FG, sed corr. G2 aliquem] maiorem P nec] vel BGZ requirunt] requiritur P
8 elicitus... meritorius] eorum sint meritorii B 9 Unde] ubi P, secundum B Apostolus]
illud quod B, om. ACDEFP et om. ACG 10 caritatem... sum om. B requirunt]
relinquitur P 11 loquendo om. PZ quam] tamquam F et] tamen DFGL 12 requi¬
runt] requiritur P 12-14 ad... partialis] quae est causa partialis omnis actus meritorii B
13 causent] causant E 15 sufhcienter] sufficiens Z moralitatem] caritatem FG, sed corr. G2
sufhcienter... naturalem om. B habeat] habeas B, habeant P 16 debitas] denominatas E
naturam] denominatas add. FG 16-18 Sicut... caritate] sine caritate illo modo in quo philo¬
sophi fuerunt virtuosi. Sed actum meritorium nullus potest habere sine caritate de potentia Dei
ordinata L 17-18 sed... caritate mg. G2, om. (horn.) BF

i Ieronymus, In Matth., Ill, c. 19 (PL 26, 144s.; CCSL 77, 172s.).

2Matt. 19, 28. 3 I Ad Cor. 13, 3. 4 Cf. Ockham, Scriptum in I
Sent., d. 17, q. 2 (OTh III, 471s.).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 375

Ad aliud 1 dico, sicut dictum est super prologum2,

quod speculatio purissima, quae est aliquid operabile
nobis, est a
in potestate nostra. Et ita, extendendo nomen virtutis, potest spe¬
culatio purissima dici virtus et virtuosa moraliter sicut potest esse
5 meritória, sicut actus quicumque partis sensitivae. Exemplum:
sicut enim aliquis potest mereri dando eleemosynam, ita potest
mereri studendo circa geometriam, puta si hoc faciat per oboedien-
tiam illius cui tenetur oboedire. Et ideo ille actus potest esse bo¬
nus moraliter et virtuosus et meritorius sicut actus partis sensitivae.
io Sed hoc erit quadam denominatione extrinseca quatenus talis
actus elicitur conformiter rationi rectae et império voluntatis si¬
cut actus partis sensitivae, et non intrinsece. Quia sic solus actus
voluntatis est bonus vel malus moraliter.
Ad aliud 3 de distinctis praeceptis respectu actus interioris et
is exterioris, potest dici quod per unum praeceptum prohibetur
actus interior tantum, et per secundum prohibetur actus interior
et exterior. Et ita sunt distmcta praecepta et distincta peccata ahquo
modo, quia licet non sit peccatum formaliter nisi in actu interiori,
quando tamen prosequitur in opere, magis complacet et delecta-
20 tur, et ita maius peccatum. Et est quasi duplex peccatum, non

1 sicut] quod sic E, superius add. FG super prologum] in prologo FG 2 quae]

quia DFGPZ, eo ipso quod L nobis] quod add. codd., et add. B 3 potest] prima C
3-4 potest... virtus om. (hom .) D 5 sensitivae] dicitur moralis add. BG2 6 sicut enim]
si certum Z 7 studendo] stando C, studere E circa om. BG per] propter BE, pro FG
7-8 oboedientiam] obedientia FG 8 illius] ab eo datam B, om. CE 9 et1 om. DFG
10 hoc om. DFG 10-13 Sed... moraliter] sed semper denominatione extrinseca solummodo
dicta B 11 império] in primo D 14 Ad aliud om. PZ distinctis] destructis P
14-15 et exterioris om. DE 15 potest] enim add. C 16 tantum... interior2 om. (hom.) D
secundum] consequens praeceptum E 17 exterior] simul add. BG2 18 quia] quod E
19 quando] quia BFG prosequitur] persequitur C in om. BFZ 19-20 et... peccatum1
om. BDFG delectatur] delectantur P 20 maius] magis ACP est quasi] ita ACPZ
non] nec P

1Supra, p. 369, lin. 13 - p. 370, lin. 10. 2 Ockham, Scriptum in

ISent., prol., q. 10 (OTh I, 296-300); ctiam d. 35, q. 6 (OTh IV, 518-522).
3 Supra, p. 370, lin. 11-18.
376 LIBER III QUAEST. XI

sic intelligendo quod aliqua ratio peccati consistit in opere exte-

riori, sed quando est operatio exterior, operatio interior inten-
ditur, et fit actus intensior et delectabilior quam prius. Nec pro-
hibetur actus exterior quia in eo consistit ratio peccati, sed propter
causam dictam. =
Aliter potest dici quod actus interior et exterior prohiben-
tur distinctis praeceptis, non quia sunt distincta peccata — quia
peccatum solum consistit in actu interiori qui potest esse unus et
idem cum actu exteriori, et sine — sed ne detur simplicibus oc-
casio errandi. Posset enim aliquis credere quod peccatum solum 10
est quando actus interior est malus et actus exterior similiter. Et
haec est opinio multorum quod non est peccatum in sola volun-
tate, sed tantum quando ponitur in opere. Ideo ad removendum
istam occasionem erroris, et ad insinuandum quod non tantum
est peccatum quando homo habet actum interiorem et exterio- is
rem simul, sed quando habet actum interiorem tantum, ideo actus
interior et exterior prohibentur distinctis praeceptis.
Ad aliud 1 de punitione maiori etc., dico quod de facto tarn
per leges divinas quam humanas graviora peccata aliquando mi¬
nus puniuntur quam minus gravia. Exemplum: furari asinum vel 20
bovem est minus peccatum quam perhibere falsum testimonium

1 quod] quia A consistit] consistat BFG opere] actu FG 2 exterior] et add. PZ

3 actus] interior add. BG2 4 actus] operatio Z quia... consistit mg. G2, om. F 6-9 actus...
sed] ideo dicatur duplex praeceptum de actu interiori et exteriori L 7 praeceptis] praedictis A,
sed con. A2 quia1 sunt] quod sint BFG peccata] sed add. AC 7-8 quia2... interiori om. B
8-9 qui... sine] ut dictum est BG2 9 cum] omni C ne detur] non videtur D 10 Posset]
potest Z credere] sicut de seipso videtur innuere Apostolus quod nisi lex docuisset cum add. L
11 est1 om. AP Et2 om. AC 12 est2] sit B, solum add. FG 13 quando] quantum Z
opere] operatione G 13-17 Ideo... praeceptis] Propter hoc dantur distincta praecepta ad de-
signandum si interior actus sit efficax sive sequatur exterior sive non, est peccatum. Et ideo actus
exterior non est tantum prohibitus B 14 occasionem] operationem D erroris] errandi C
insinuandum] instruendum A2, informandum C, infundendum D tantum] solum Z 16 actum
om. ACDEP 19 quam] quas P graviora] maiora B 20 Exemplum] quia B asinum]
hominem ACDP, ovem L 21 est] multo add. B perhibere] prohibere EZ falsum] ma¬
lum PZ

1 Supra, p. 371, lin. 15-16.

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 377

vel mentiri vel mendaciter diffamare aliquem, et tamen primum

gravius punitur quantum ad leges humanas de facto quam se¬
cundum. Non quia sunt graviora peccata, sed quia sunt maiores
occasiones destructionis et subversionis rei publicae, et tamen co-
5 ram Deo et punitione aeternali secundum gravius punitur quam
primum. Eodem modo est in proposito. Si enim aliquis habeat
actum voluntatis ita intensum peccandi sine actu exteriori sicut
cum actu exteriori, tunc 1 tantum punitur coram Deo et aeterna-
liter sine actu exteriori sicut cum actu. Sed tamen punitione tem-
10 porali, ad quam se extendunt leges humanae, pro actu interiori
non punitur sed tantum pro exteriori. Si tamen voluntas non ha¬
beat actum ita intensum sine actu exteriori sicut cum actu exte¬
riori, quia plus complacet quando consequitur malam volunta-
tem in opere exteriori, tunc 2 non tantum peccat in voluntate sine
is actu exteriori sicut cum actu exteriori. Quia quando elicitur
actus exterior, actus interior intenditur, et ideo aggravatur pec-
catum et gravius punitur coram Deo cum actu exteriori quam
sine, non tamen pro actu exteriori sed pro interiori magis intenso.

1 mentiri] pcriurare se add. 13 diffamare aliquem] infamare alium B primum] pec-

catum add. AC 2 quantum ad] tarn secundum leges divinas quam G2 2-3 secundum]
et ita est de multis aliis add. L 3 graviora] maiora Z 4 et1] vel CE, om. BP 5 aeternali]
aeterna E gravius] magis BZ 7 voluntatis] virtutis AC 7-8 sicut... exteriori om.
(horn.) ACPZ 8 tantum] peccatum AC 9 actu2] exteriori add. E 9-10 temporali]
corporali E 11 Si] sed E, sicut P 12-13 sicut... exteriori2 mg. G2, om. (horn.) DF
13 complacet] placet C quando] quam E consequitur] exsequitur ADP, exercet L
15 exteriori2 om. DEFGPZ 16 actus2 om. ACEF interior om. AC aggravatur] argua-
tur EL, coram Deo, tamen punitur eo quod add. D 18 pro1] cum F actu om. DGPZ

1 Loco 'tunc... exteriori' (lin. 11), codex B ponit: «sicut cum actu

exteriori tantam poenam meretur aeternaliter sine eo sicut cum eo; sed
tamen temporaliter non punitur nisi pro exteriori actu quia leges humanae
se ultra non extendunt ». 2 Loco 'tunc... intenso' (lin. 18), codex L habct:

« vel quia actus interior intenditur quando cum eo concurrit exterior, tunc
aggravatur peccatum et gravius punitur coram Deo pro interiori actu cum
exteriori, quamvis nec tunc puniatur a Deo pro exteriori sed tantum pro
interiori illius magis intenso ».
378 LIBER III QUAEST. XI

Ad hoc sunt exempla. Unum est: ponamus quod hie sunt duo
quorum uterque habet voluntatem interficiendi aliquem, tamen
primus habet intensam voluntatem et secundus remissam. Si
uterque praecipiat servo suo interficere ilium hominem, si servus
secundi interficiat ilium et non servus primi, certum 1 est tunc 5

quod primus magis peccavit, quia intensius eum odivit et magis

fuit ad hoc 2 ut interficeretur quam secundus. Et tamen secundus
puniretur plus poena temporali quam primus, cum tamen minus
peccavit. Igitur aliquando minus peccatum gravius punitur. Et
pono ultra quod secundus dominus poeniteat de mala voluntate io

et praecepto, et primus non, et quod servus secundi interficiat

ilium hominem — hoc posito, primus dominus peccat et secun¬
dus non in interfectione hominis, et tamen secundus punietur,
et primus non.

1 hoc sunt1] haec C duo] homines add. L 1-3 Ad... remissam] Exemplum: sicut
duo odientes unum; primus odiat eum intense ec secundus remisse 13 2 quorum uterque]
et uterque eorum Z habet] habeat EFGZ tamen] et tamen quod L 3 voluntatem] ad hoc
add. L Si] sed CZ, autem 13 4 interficere] quod interficiat B si] et B 5 secundi] se¬
cundus D, qui eum remisse odit add. B ilium] eum B, hominem add. ACD, om. EFGZ tunc
om. PZ 6 magis1] plus L peccavit] peccat AC quia] quam D 7 ut] quod FG
interficeretur] interficietur G secundus2] nullus D 8 puniretur] punietur DEFG tem¬
porali] corporali PZ 9 peccavit] peccaverit G 10 pono] ponamus AC poeniteat]
poeniteret CDPZ voluntate] sua add. L 11 et1] in C, de add. L, om.D praecepto] pec-
cando C, posito E et2] quod E non] peccat add. I) servus] secundus add. P e:2... quod]
antequam ille interficeretur, et tamen quod L 12 posito] ponendo C 13 in om. DEL
interfectione] illius add. L tamen] homo add. E punietur] punitur C, puniretur APZ

1 Loco 'certum non' (lin. 14), codex B scribit: «Et secundus

est...
ante interfectionem, post datum praeceptum de interfectione illius, poeniteat.
Et interim tamen antequam revocare possit praeceptum, servus ipsum oc-
cidat, iste secundus, vel non vel minus, peccat quam primus qui et intensius
odit et diutius in mala voluntate permaneat. Et tamen secundus punitur
plus pro homocidio quam primus». 2 Loco 'ad hoc... primus' (lin. 8),

codex L ponit: intensus ad hoc in voluntate, et tantum in suo opere exte-

«
riori — et efficacius ponamus — ut interficeretur homo ille quam secundus;
et tamen secundus plus punietur poena temporali quam primus ».
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 379

Ad aliud 1 potest glossari quod ex impletione malae volun¬

tatis in opere, intenditur malus actus voluntatis, et fit peior. Et si¬
militer, implendo malam voluntatem in opere, potest facere multa
peccata quae non faceret si non impleret. Et quod trahitur de
5 peccato ad peccatum, quia per factum suum scandalizat proxi-
mum, et sic potest fieri miserior. Unde si unum peccatum sit
privatum et aliud publicum de quo homo scandalizatur, tunc plus
punitur pro publico quam pro privato.
Ad aliud 2 de integritate, dico quod non omnes circumstan-
io tiae aggravant peccatum, quia quod actus exterior fiat tunc vel
tali loco, ex hoc praecise non aggravat peccatum, sed circumstan-
tiae respectu actus voluntatis aggravant peccatum. Unde quando
actui ex se non competit bonitas moralis vel malitia, tunc non
habet bonitatem vel malitiam ex integritate circumstantiarum.
is Exemplum: actus appetitus sensitivi non est natus esse bonus mo-
raliter ex se, sed denominatione cxtrinseca, sicut p r i u s di¬
ctum est3. Ideo non est bonus ex integritate circumstantia-

1 aliud] Augustinum BEL, de Augustine add. G2, dico quod add. Z glossari] sentiri A,
responderi C, concedi FG, dici B ex] in DFGL impletione] in plenitudine D, expletione PZ,
explanatione L malae] malitiae PZ 1-8 quod... privato] modo dicto, quod efficitur miserior
propter intensionem malae volitionis per opus exterius, et etiam quia potest facere multa alia
peccata quae non faceret, si malam voluntatem in opere non impleret; turn quia trahitur de
peccato in peccatum, turn quia statim scandalizat proximum B 2 malus] magis E
4 quod] cum C, quia D, quasi FGZ trahitur] traheretur Z 5 ad] in Z quia] nam L
6 potest fieri] fit peior et L Unde] propter quod L 7 quo homo] quibus proximus L plus]
magis C 8 pro2 om. ACG 9-10 circumstantiae] actus exterioris add. L 10 quod]
praecise add. B vel] nihil Z, in add. FG 10-11 fiat... praecise] sit talis vel talis B
11 tali loco] tunc vel multipliciter E, aliter Z aggravat] aggravant B, aggravatur EFG
11-12 sed... peccatum om. {hom.) D 13 actui] alicui ACPZ competit] convenit B malitia]
malitiae P non2] nec E 14 bonitatem] earn B vel] nec E, om. BCDZ malitiam] non AP,
nec C, nisi Z 15 non est natus] est actus D 16 sed] licet B, dicitur bonus add. L
denominatione] tamen add. E 16-2 (p. 380) ex se... moraliter om. (hom.) P 16-17 sicut...
est1] et add. E, om. BL 17-2 (p. 380) ex... determinato1 ] ex aliqua circumstantia quae non
respicit voluntatem sicut quod fiat mane vel tarde B 17-1 (p. 380) circumstantiarum] quae
non rcspiciunt voluntatem add. G2

1 Supra, p. 370, lin. 19 - p. 371, lin. 7. 2 Supra, p. 371, lin. 8-14.

3 Supra, p. 359, lin. 9 - p. 361, lin. 7.
380 LIBER III QUAEST. XI

rum, puta ex hoc quod fit loco determinato, tempore determi¬

nate, etc. Sed quando actus natus est esse bonus moraliter, tunc
ad bonitatem actus requiritur integritas circumstantiarum. Et
quando deficit aJiqua circumstantia, tunc non est bonus moraliter
si necessário requiritur ilia circumstantia ad bonitatem actus mo- s
ralis, licet forte non sit vitiosus quia non intenditur malus finis.
Ad aliud 1 dico quod actus diligendi Deum propter se tam-
quam propter finem, et post propter aliud, sunt actus distincti
etiam specie. Quod autem sunt distincti actus patet, quia quando-
cumque obiecta primaria aliquorum actuum variantur, necessa- 10

rio variantur illi actus, quia impossibile est quod unus actus nunc
terminetur ad unum primarium obiectum et non ad aliud, et
post terminetur ad aliud obiectum primarium. Sed fines sunt
obiecta primaria actus voluntatis, quia quando voluntas non diligit
aliquid nisi propter finem, magis diligit fmem, quia sine illo non 15

diligeret aliud. Et patet aliter, quia si essent duo respectu duorum

obiectorum quorum unus actus esset causa alterius, si ilia duo
obiecta post diligerentur unico actu, illud obiectum esset pri-
mum cuius actus est causa alterius quando diliguntur distinctis
actibus. Sed si diligeret fmem unico actu ct aliud propter fmem 20

alio actu, actus quo diligo fmem esset causa respectu alterius actus,
1 fir] in add. LZ determinate1] debito EL, om. A 1-2 determinato] demonstrato A,
debito EL 1-3 puta... circumstantiarum om. (horn.) C 3 requiritur] bonitas vel add. L
4 circumstantia] necessário requisita add. BG2L, ad bonitatem moralem add. ultra G2L mora¬
liter] nec virtuosus add. B 5 ilia] requisita D 5-6 actus moralis] moralem B
6 forte] formalitcr ACD licet... non2] puta si B quia non2] sicut quando L 7-8 tamquam...
post] et diligendi Deum B 8 aliud] utilitatem sui E2 9 etiam] et DP, om. EZ sunt]
sint G actus] specie add. Z 10 obiecta] opposita D 12 unum] actum add. C et1...
aliud om. Z 12-13 ad... terminetur om. (horn.) D et2... primarium] dico B 14 primaria]
paria P voluntatis] diligentis propter finem aliqucm add. L quando] cum G diligit] diligat G
15 aliquid... magis om. (horn.) D 16 diligeret] diligitur F, diligerctur G aliud. Et] alia, et
hoc B aliter] aliud P, om. Z duo] actus add. BL 17 obiectorum] oppositorum DG, eon. G2
18 obiecta] opposita DG post] primo DFG, prius BL unico] uno AFGPZ 18-19 primum]
principium B 19 est] esset B 20 si] aliquis add. B unico] uno B 21 diligo
finem] diligitur finis B

1 Supra, p. 371, lin. 17 - p. 372, lin. 15.

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 381

quia non diligo aliud nisi quia diligo finem. Et ita, posito actu
respectu finis, potest alius poni; et non posito, non potest poni,
per casum. Igitur est causa per propositionem frequenter ac-
ceptam. Igitur si unico actu diligo fmem et aliud, finis est obiec-
5 turn primarium. Igitur ad variationem finium sequitur variatio
actus, et per consequens sunt distincti actus.
Quod autem distinguantur specie patet, quia unus est actus
fruendi Deo, et alius actus fruendi creatura, et similiter actus
unus est actus amoris amicitiae et alius actus amoris concupiscen-
10 tiae qui distinguuntur specie.
Si dicas1 quod finis est circumstantia actus moralis, igi¬
tur non obiectum, respondeo: omnes circumstantiae actus
voluntatis sunt obiecta partialia illius actus, ita quod finis in omni
actu est obiectum principale, sicut prius patuit2. Aliae
is circumstantiae sunt obiecta secundaria partialia respectu illius actus.
Exemplum: si enim ad hoc quod actus voluntatis quo aliquis
vult orare Deum sit perfecte virtuosus requirantur necessário istae
circumstantiae: quod velit orare propter honorem Dei, secundum

1 non... ita om. B aliud] aliquid DG, illud Z Et ita] ideo C 2 potest1] post C alius]
ille actusBL, aliud E non1 posito] sine eo B potest2] naturaliter add. L 3 casum]
causam AZ Igitur] actus dilectionis finis add. L causa] respectu alterius actus add. L propo¬
sitionem] supra add. BG 4 unico] uno LZ aliud] alius Z, propter finem add. BG2
5 primarium] illius actus add. L finium] finis B variatio] eflectus vel add. FG 6 actus1]
actuum PZ 7 Quod] quia D autem] etiam L distinguantur] distinguuntur DEG unus]
filius A, corr. A2, alius C 8 fruendi1] fruendo P creatura] creaturae Z 8-9 actus1... unus
om. D 9 est] respectu Dei add. L amicitiae... amoris2 om. (horn .) E 11 circumstantia]
causa aequivoca Z 12 non] est add. C, primarium add. L 13 partialia] pertinentia D
14 principale] partiale B patuit] patet ACDEP 15 secundaria] contraria G, corr. G2, et
add. BFG partialia] pertinentia D 16 voluntatis] volendi B aliquis] quis E, om. ABCDL
17 vult] volo L requirantur] requiruntur BL necessário] de necessitate Z 18 quod] quia Z

1 Cf. G. Etzkorn, « Walter Chatton and the Controversy on the Absolute

Necessity of Grace», Franciscan Studies, XXXVII (1977), 62; etiam Gualterus

de Chatton, In III Sent., d. 33, q. 3, a. 3: « Tertio videndum est quomodo
circumstantiae se habent ad virtutes. Dicunt aliqui quod oportet sicut obiecta »
(cod. Paris. Nat. lat. 15,887, f. 130va). 2 Supra, p. 380, lin. 13 - p. 381,

lin. 5.
382 LIBER III QUAEST. XI

rectum dictamen rationis, in tempore statuto, puta die dominico,

in loco debito, puta in ecclesia, tunc iste actus sic virtuosus habet
honorem Dei pro obiecto principals actum orandi pro obiecto
communi, rectam rationem, diem dominicum et ecclesiam pro
obiectis secundariis et partialibus, ita quod respectu actus volun- s
tatis istae circumstantiae sunt obiecta et causae effectivae partiales
respectu illius actus. Sed respectu actus exterioris non sunt obiecta
partialia, qui actus dicitur obiectum commune, quia actus orandi
vel ambulandi vel aliquis talis exterior actus non habet tempus
pro obiecto nec locum nec rationem nec finem, sicut
rectam 10

alius, puta actus comedendi habet cibum pro obiecto, actus am¬
bulandi, viam. Et aliae circumstantiae quantum ad istum actum
nihil faciunt nisi stant íuxta, id est, circumstant ilium actum sine
aliqua causalitate.
Si dicas quod principaliter intentus a voluntate vi-
actus is

detur esse obiectum primarium illius actus; sed si vel it ambulare

ad ecclesiam ad orandum propter laudem Dei, actus principaliter
intentus est actus orandi vel ambulandi; igitur isti actus sunt
obiecta primaria respectu actus voluntatis:
Respondeo: illud est obiectum principale actus volun- 20

tatis cuius dilectio principaliter intcnditur; huiusmodi est finis.

Sed tamen vocando illud obiectum principale quod est obiectum

1 rectum] rectae B dominico] debito A, corr. A2, et add. B 2 debito] determi¬

nate BZ puta] ut B sic virtuosus] volendi orare B 3 honorem Dei] deum B 4 com¬
muni] contrarium D rationem] et add. AC diem... ecclesiam] tempus debitum et locum B
6 obiecta] opposita D causae] recte P / sunt] semper A, corr. A2 8 partialia om. BE
qui] quia BDL actus1] exterior add. L dicitur] dicuntur E quia] utpote L 9 ambulandi]
audiendi missam L aliquis] alius B 10-11 sicut... puta] sed aliquid aliud sicut BG2
11 alius] aliud CEP, alii Z comedendi] licet add. E cibum] obiectum C 12 viam] pro
obiecto add. PZ aliae] istae B 13 nisi] sed B, nec E iuxta om. FG id est] et CDEFG,
vel B 14 aliqua] alia Z 15-16 videtur] dicitur Z 16 actus] voluntatis add. BG
sed] sicut FG, scilicet Z si] quis add. B, aliquis add. FG velit] velim Z 17 propter] vel
ad FG Dei] tunc add. C 18 intentus] intensus Z orandi] adorandi DEFG 20 illud]
obiectum add. Z 20-21 Respondeo... voluntatis om. (horn.) D 21 intenditur] et add. AG
huiusmodi] hoc autem B 22 tamen] hoc add. B vocando] volendo BCG, corr. G2 princi¬
pale... obiectum2 om. {Iiom.) D
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 383

commune prout distinguitur contra circumstantias, sic actus exte¬

rior est obiectum principale quia actus exterior est obiectum
commune, quia potest idem manere respectu multorum actuum
voluntatis. Puta, si primo velim ire ad ecclesiam pro honore Dei,
5 hoc 'ambulare ad ecclesiam' est obiectum commune, et 'honor'
circumstantia. Sed si post velim ire tempore statuto, tunc varia-
tur actus voluntatis, et potest manere idem actus ambulandi. Si
adhuc velim ire propter honorem Dei tempore statuto et secun¬
dum rectam rationem, et hoc semper in ambulando, semper iste
10 actus exterior manet idem, tamen actus volendi variatur. Et ideo
dicitur obiectum commune, quia potest esse obiectum multorum
actuum volendi, et potest manere idem cum circumstantiis et
sine circumstantiis. Et ex hoc patet quod quandocumque variatur
circumstantia aliqua respectu actus volendi, variatur ipse actus
is voluntatis licet non exterior.
Sed adhuc est dubium, utrum sit aliquis actus in-
differens 1 in voluntate sicut in appetitu sensitivo qui potest dici
bonus vel malus denominatione extrinseca vel neuter:
Respondeo primo quod idem numero non potest
1 commune] causae Z, actus exterioris add. B prout] obiectum commune add. B di¬
stinguitur] dicitur Z circumstantias] requisitas add. FGZ 1-2 sic... est2 om. B 2 prin¬
cipale... obiectum2 mg. G2, om. (hom .) F est2] in D 2-3 actus... commune] obiectum eorum
commune est actus exterior Z 4 velim] velit P pro honore] propter honorem Z 5 hoc]
hie G2, primo add. Z ambulare] iter L 5-8 hoc... Dei om. (hom.) B 6 Sed om. ACHP
velim] velit P 7 voluntatis et] et cum istis E, et obiectum et Z 8 velim] velit P ire]
ad ecclesiam add. E Dei] deinde add. B, et add. EZ et] post B 8-9 secundum] propter BFGL
9 hoc] si CP, sim D, sic E, sum Z 9-10 et... variatur] actus ambulandi est obiectum
commune circumstantiarum quae variantur, et tamen actus manet idem semper, variatis actibus
volendi B 10 tamen om. ACDEP 11 dicitur] esse add. G 12 et*] quia Z idem
om. PZ 12-13 circumstantiis... circumstantiis] circumstantia... circumstantia Z et2... cir¬
cumstantiis mg. G2, om. (hom.) F 13 quod] quia E quandocumque] quando BE, quantum-
cumque Z 14 aliqua om. PZ respectu] alicuius add. B volendi] ponendi D ipse] tem¬
pore Z 15 voluntatis] volendi B exterior] varietur add. B 16 Sed] tunc add. B est]
unum add. BL aliquis actus] aliquid D 18 vel1] et Z 19 primo om. DPZ idem] actus
voluntatis add. B, actus add. L, in add. FG

1Cf. Scotus, Opus Oxon., II, d. 41, q. un., nn. 2-4 (ed. Wadding, VI,
1034s.).
384 LIBER III QUAEST. XI

primo esse indifferens et post intrinsece bonus vel malus. Et dici-

tur ille actus intrinsece bonus vel malus cui primo convenit laus
vel vituperium et qui primo est imputabilis, quia actus ille volun¬
tatis est indifferens qui elicitur circa obiectum conveniens tali
actui, sine tamen circumstantiis requisitis ad bonitatem et mali- 5

tiam actus. Puta si diligam aliquem hominem, non propter ali-

quem finem bonum vel malum, nec secundum rectam rationem
nec contra, nec loco nec tempore debito nec non [debito], et ita
de aliis circumstantiis virtuosis et vitiosis, iste actus nec est bonus
moraliter nec malus sed neuter et indifferens. Ad hoc igitur quod 10

fiat bonus vel malus, oportet eum circumstantionari circumstantiis

virtuosis vel vitiosis, puta quod voluntas diligat ilium hominem
propter finem talem, et tempore debito, et sic de aliis. Sed sic di-
ligendo habet alium actum quia, sicut dictum est prius1,
circumstance non sunt nisi obiecta partialia actus voluntatis vir- is

tuosi ad quorum variationem variatur necessário actus.

Et propter eandem causam non potest aliquis actus volun¬
tatis primo esse virtuosus intrinsece et post vitiosus — idem dico
actus numero — quia non potest esse mutatio nisi per mutatio-
nem circumstantiarum, puta quia nunc actus bene circumstan- 20

1 Et2] quia BDFG 1-2 dicitur] quod add. DF 2 intrinsece] est add. FG convenit]
conveniat 13 3 vel] et CE imputabilis] vituperabilis DFG, imprcdicamentabilis AZ, corr. A2
quia] sed 13, et DFG, ista declaro quia L 3-4 voluntatis] voluntas D 4 est] diceretur L
qui] quia CE, quae D 5 et] vel BLZ, om FG 5-6 malitiam] circumstantiam E, om. DFG
6 Puta] ut B 6-7 aliquem om. AP 7 vel] nec AP 7-8 nec... debito2 om. B
8 nec1 contra om. DFG nec2 loco om. ACEP nec3] in add. ACDEP debito1] determi¬
nate DZ, debitis G nec4 non om. DFG 9 et] vel B nec] non EPZ est] esset LZ
10 malus] est add. D et] vel B 11 oportet] debet A circumstantionari] circumstari C
11-12 circumstantiis... vitiosis om. B 12 quod] quia C 13 talem] aliquem B aliis]
circumstantiis add. BL 13-14 diligendo] diligens C 14 habet] aliquem add. B prius]
ergo et alium actum voluntatis, cum add. Z 15 sunt] sint Z 17 aliquis] aliquid D, om. FG
17-20 Et... circumstantiarum] Non enim posset esse quod primo non virtuosus post fiat vir¬
tuosus vel vitiosus postquam erat neuter et indifferens nisi per mutationem et variationem circum¬
stantiarum L 19 quia] et FG 20 actus om. AC 20-1 (p. 385) bene circumstan-
tionatur] est circumstantionatus bene DFGL

1 Supra, p. 381, lin. 12 - p. 383, lin. 15.

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 385

tionatur et post male, et hoc non potest esse sine mutatione actus.
Et hoc semper tenet, quia circumstantiae sunt obiecta actus ad
quorum variationem sequitur variatio in actibus. Nec — propter
eandem rationem — potest esse unus actus primo imperfecte vir-
5 tuosus, puta quia habet aliquas circumstantias requisitas ad actum
perfecte virtuosum, et secundo perfecte virtuosus, puta quando
habet omnes circumstantias requisitas. Quia semper per additio-
nem vel subtractionem alicuius circumstantiae quae est obiectum
et causa partialis
respectu actus, variatur actus.
10 Secundo dico quod si quaeratur utrum aliquis actus volun¬
tatis possit esse indifferens primo ad bonitatem et mahtiam et post
fieri bonus vel malus denominatione extrinseca sicut actus partis
sensitivae, tunc distinguendum est. Quia aut ponitur quod in vo-
luntate possunt esse simul duo actus volendi naturaliter, aut non.
is Si non, in voluntate non potest esse aliquis actus indifferens
tunc
dicto modo, quia non posset sic esse indifferens nisi quatenus
posset conformari alteri actui perfecte et intrinsece virtuoso, sicut
actus appetitus sensitivi non dicitur aliter virtuosus, ut patet.
Si autem duo actus volendi possunt simul esse naturaliter in
20 voluntate, quod credo esse verum sicut in primo1 proba-
1 post] vel L male] malitiae D et2] prius non, sed add. L hoc... esse] illae non
possum mutari B 2 semper tenet] intenditur E 2-3 ad... actibus] et variatis obiectis,
sequitur varietas et alienus actus L 3 in actibus] actuum B 4 primo] esse add. EL im¬
perfecte] in perfectione E 4-5 virtuosus] et post perfecte virtuosus sed add. E 5-6 ad...
virtuosum om. DEFGL 6 secundo] post L, postea Z et... virtuosus om. P , virtuosus]
virtuosum D, om. ACE 6-7 puta... requisitas] ad actum perfecte virtuosum add. EL, om. ADFPZ
8 subtractionem] abstractionem EFG quae] quod Z, om. FG 9 causa] forte add. L actus1]
cuius G 10 aliquis] omnis L 11 possit] potest ACDEPZ et1] vel AP, ad add. CFP
13 sensitivae] potest add. B distinguendum] argui B, dicendum EG, vel tenetur L est
om. ABCP Quia] quod CE 15-16 in... indifferens] patet ad dubium, quia sicut indifferens
non posset fieri virtuosus L 16 dicto] praedicto EPZ dicto... indifferens om. (horn.) B
posset] potest EGZ 17 posset] potest BEZ conformari] formari E alteri actui] se alicui
alteri Z virtuoso] et add. E 18 sensitivi] qui add. FG patet] et si tunc (dicas quod G)
nullus alius actus est intrinsece virtuosus per datum, quia duo non possunt simul esse, ergo nulli
potest conformari add. BG2 19 autem om. ACE simul] sicut P ; naturaliter om. BE
20 primo] prologo L

1 Ockham, Scriptum in ISent., d. 1, q. 1 (OTh I, 380s., 389).

Ockham, Opera Theol. VI 25
386 LIBER III QUAEST. XI

turn est, tuncin voluntate potest esse ahquis actus indifferens

modo praedicto. Exemplum: si enim diligam aliquem hominem
absolute, terminando actum volendi ad ilium hominem et non
ad aliquam circumstantiam bonam vel malam, tunc iste actus
non est bonus nec malus moraliter, sed est neuter. Si tunc, stante s
illo actu, eliciam alium actum quo volo diligere ilium hominem
propter Deum, secundum rectam rationem et secundum omnes
alias circumstantias requisitas, iste secundus actus est perfecte et
intrinsece virtuosus. Et primus, qui prius fuit indifferens, nunc est
virtuosus denominatione extrínseca quatenus elicitur conformiter 10

actui perfecte virtuoso et recto dictamini. Sicut si velim comedere

propter Deum et secundum rectam rationem et alias circumstan¬
tias, et comedam, ista comestio est virtuosa denominatione extrín¬
seca, quia elicitur conformiter rectae rationi et volitioni perfecte
et intrinsece virtuosae. Similiter, sicut stante eodem actu come- is

dendi numero, variato actu voluntatis — puta quod velim come¬

dere propter malum finem, puta incontinentiam et contra rectam
rationem — dicitur idem actus comedendi numero qui denomi-
nabatur virtuosus, vitiosus, quia conformiter elicitur volitioni ma-
lae et contra iudicium rationis, ideo est vitiosus denominatione 20

extrínseca; ita, stante illo primo actu in voluntate qui indifferens

2 praedicto] dicto BFG enim] ego add. AC diligam] diligo BDE 3 hominem
om. FG 3-4 terminando... malam] sine causa bona vel mala L 3-6 et... hominem mg. A2,
om. (hom.) C 4 circumstantiam] creaturam P vel] nec ADP malam] et add. BE actus
om. DFG 5 non] nec ADFG nec] vel BZ Si] sed CDPZ, et E, et si B 6 eliciam]
eligam EGZ alium] aliquem DFG, om. E actum] ex add. B ilium] tantum Z
, 7 Deum]
id est add. E, et add. B secundum1] propter BE 8 requisitas] adquisitas E 9 prius
om. DFG ÿ; nunc] modo B 11 perfecte] et intrinsece add. L Sicut] sed F velim] velit P
comedere] primo add. B 11-7 (p. 387) Sicut... non] Sicut ex alia parte de actu exteriori
praedictum est. Eodem modo potest dici vitiosus denominatione extrínseca idem numero manens
si postea continuetur volitioni malae et contra iudicium rationis L 12-15 etf.. Similiter
om. B 15 virtuosae] et add. DEFG sicut] et post B, om. CFG eodem] modo add. C
16 numero... quod om. B . velim] velit P 17 malum] alium P 17-18 puta... dicitur om. B
18-19 comedendi... vitiosus] est primo bonus, post malus B numero... virtuosus] qui prius Z
19 virtuosus] et add. C, primo, post add. G2 quia] et PZ conformiter elicitur] conformatur FG
19-20 quia... vitiosus om. (hom.) B 21 stante... actu] in proposito primus actus B qui]
primo add. B, non add. FG
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 387

est de se, secundo — puta quod velim eundem ho-

et mutato actu
minem diligere quia displicet Deo vel quia peccator est vel prop¬
ter alium fmem malum et contra recta m rationem — tunc actus
ille qui prius fuit indifferens de se et virtuosus primo denomina-
5 tione extrinseca, nunc est idem actus numero vitiosus denomina-
tione extrinseca. Et sic patet quomodo potest aliquis actus vo¬
luntatis esse indifferens et quomodo non.

[Quid est bonitas vel malitia moralis?]

Ex istis patet quid bonitas moralis vel malitia addit super

10 substantiam actus; quia aliter est dicendum secundum istam viam,
aliter secundum viam Ioannis. Ioannes1 enim ponit
quod substantia actus virtuosi et vitiosi potest esse eadem, sed
dicitur virtuosus propter conformitatem ad circumstantias requi¬
sitas quas non ponit esse obiecta partialia actus virtuosi. Ideo per
is e u m bonitas addit super substantiam actus respectum confor-
mitads ad omnes circumstantias. Quaere eum.

1 est de se] fuit B quod] si E velim] velit P eundem] ilium Z 1-6 et... extrinseca]
fit, postea superveniente alio intrinsece virtuoso, virtuosus extrinseca denominatione per confor¬
mitatem ad ilium et ad rectam rationem B 1-2 hominem] bonum E 2 displicet] dis-
pliceret P vel1... est om. P 3 rationem] et add. AEPZ 4 prius] primo C et sic codd.
pro vel primo] prius CE, post DZ, om. P 4-5 denominatione] denominationem D, virtuosus
add. E 5 extrinseca] extrinsecam D 6 quomodo] quando A potest] posset P, om. DE
7 esse] est DE quomodo] quando A 9 Ex] et praem. D quid] quomodo B, quod EF
moralis om. PZ 10 substantiam actus] actum B quia] unde BG2, qui C viam] et add. Z
11 viam Ioannis] Ioannem Scotum BL Ioannes enim] qui B, ipse enim L, nam Ioannes PZ
12 substantia] sicut E, idem add. B virtuosi et vitiosi] virtuosus et vitiosus BE .[ eadem] idem E,
om. B 13 dicitur] debet dici L, esse add. BZ virtuosus] vitiosus F, virtus G 13-14 cir¬
cumstantias... quas] circumstantiam requisitam quam D, ipse add. B 14 ponit] potest DE ;
virtuosi] virtutis L, et vitiosi add. Z per] secundum BL 15 bonitas] moralis add. B
15-16 respectum conformitatis] ilium (cum lac.) conformiter E, conformitatem B 16 eum]
in eo B

Scotus, Ordinatio, I, d. 17, p. 1, qq. 1-2, nn. 62-68 (ed. Vaticana, V,

1

163-170); d. 48, q. un., nn. 3-4 (ed. Vaticana, VI, 387s.); Opus Oxon., II,
d. 40, q. un., nn. 3-4 (ed. Wadding, VI, 1028s.).
388 LIBER III QUAEST. XI

Sed secundum istam viam quae ponit quod omnes circum-

stantiae requisitae ad actum sunt causae immediatae partiales ne¬
cessário requisitae ad actum perfecte virtuosum, actus virtuosus et
vitiosus se habent ad actum in communi sicut haec albedo ad al-
bedinem in communi. Quia sicut haec albedo est de se haec et 5

non per aliquid extrinsecum sibi, ita actus virtuosus, qui primo
est virtuosus et primo imputabihs, est de se formaliter et intrin-
sece virtuosus, quia haec substantia actus est haec bonitas actus
intrinsece et non extrinsece. Et similiter de actu vitioso, haec
substantia actus est haec malitia actus. Et ab istis duobus potest 10

abstrahi conceptus actus in communi, sicut ab hac albedine et ilia

potest abstrahi albedinis.
conceptus
Si quaeras unde actus habet bonitatem suam vel mali-
tiam, d ic o quod ab eisdem a quibus habet substantiam actus,
quia ab obiecto communi et omnibus circumstantiis tamquam a is

causis multis partialibus quae omnes simul positae faciunt unam

causam totalem.
Si autem quaeras quid addit bonitas actus vel ma¬
litia super substantiam actus qui dicitur bonus solum denomina-
tione quadam extrinseca, puta actus partis sensitivae, et similiter 20

actus voluntatis, d ic o quod nihil positivum absolutum vel

respectivum distinctum ab illo actu quod habet esse in ipso actu

1 omnes om. DFG 3 virtuosum] vitiosum E, vel saltern obiecta partialia huius
actus add. L 4 actum] modum E albedo] vel bonum vel actum add. E 4-5 sicut...
communi om. (hom.) 13 5 Quia] et Z in... albedo om. D est] in genere causae formalis
add. B 6 per] propter FG aliquid] aliud E 6-3 ita.. virtuosus] ita hie actus de se est
virtuosus et non per aliquid extrinsecum B 7 primo] de se Z formaliter] forte D, con-
formiter E 8-9 virtuosus... intrinsece om. (hom) DF 9 de actu vitioso] est proportio-
naliter de actu vitioso quod L, quia add. B 11 ilia] ita A, ista EZ, om. FG 13 habet]
habeat B 14 eisdem a quibus] eodem a quo BD actus] suam B 15 obiecto] isto CP,
in add. BDFG 16 simul positae] sunt ponendae E 17 causam om. BE 18 bonitas]
et add. P 19 bonus] vel malus add. BL , solum] tantum B, saltem Z 20-21 puta... vo¬
luntatis] sicut est actus voluntatis aliquis, ut dictum est, et actus partis sensitivae B, puta super
substantiam actus partis sensitivae vel actus voluntatis de se indifferentis de quo praedictum est L
21 actus] vel actus aliquis E absolutum] abstractum D 22 quod... actu* om. (hom.) D
habet] habeat BL ipso] esse F, illo Z
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS SIT IN PARTE INTELLECTIVA 389

per quamcumque causam. Sed tantum est bonitas ilia nomen vel
conceptus connotativus, significans principaliter ipsum actum sic
neutrum, connotans actum voluntatis perfecte virtuosum et
rectam rationem quibus conformiter elicitur. Ideo denominatur
5 virtuosus talis actus denominatione extrinseca.
Alio modo potest dici quod aliquis actus sit indifferens in vo-
luntate si causetur totaliter a Deo, quia tunc nec dicetur bonus
moraliter nec malus, quia ista nomina connotant activitatem vo¬
luntatis sicut meritorius actus. Et dico ultra quod tarn actus partis
10 sensitivae quam intellectus quam voluntatis potest dici indiffe¬
rens modo praedicto et denominari bonus vel malus denominatione
extrinseca. Nec hoc est plus inconveniens de actu intellectus quam
appetitus sensitivi vel voluntatis, puta si intellectus dictet quod tali
tempore est studendum, et voluntas imperet intellectui quod stu-
15 deat propter honorem Dei et alias circumstantias, dicitur tunc
actus studendi bonus denominatione extrinseca. Et sic respondeo
ad aliud.
Ad aliud 1 dico quod hoc quod praecise est conformis ra-
ex
tioni rectae non est virtuosus, quia si Deus faceret in voluntate
2o mea actum conformem rationi rectae, voluntate nihil agente, non
esset ille actus meritorius nec virtuosus. Et ideo requiritur ad bo-
nitatem actus quod sit in potestate voluntatis habentis ilium actum.
Similiter, non plus est actus virtuosus propter rectam rationem
quam propter fmem vel aliam circumstantiam, quia sicut recta
1 tantum] tamcn Z 2 significans] signans P actum om. DE 4-5 Ideo... extrinseca]
ratione cuius extrinsece virtuosus dicitur B 6 Alio modo] aliter B 7 nec] non ABCE
dicetur] dicitur B, diceretur Z 8 ista] omnia C 9 sicut] hoc nomen add. L Et] tunc
add. B 10 quam1] actus add. B quam2] etiam add. B voluntatis] voluntas DG 11 et]
potest add. DFGZ, om. ABCDEP vel malus om. ABCE 13 appetitus... vel] de actu partis
sensitivae et B puta] ut B quod] in add. E 13-14 tali tempore] nunc B 14-15 intel¬
lectui quod studeat] actum studendi B 15 honorem] amorem P et] vel G tunc] ille
add. B 17 aliud] illud G 18 ex] ad AC, om. D 20 nihil] vel EPZ 21-22 bonitatem]
moralem add. L 22 ilium] talem Z 23 est] ille add. PZ rectam] istam AC, corr. A2
24 vel] propter aliquam add. FG

1 Supra, p. 372, lin. 16-19.

390 LIBER III QUAEST. XI

ratio est obiectum partiale actus virtuosi vel vitiosi, ita finis et
tempus aliquando. Et tamen nullus ponit quod prima bonitas
actus est a fine vel a tempore, sed solum actus voluntatis qui primo
est imputabilis est primo bonus vel malus moraliter. Et post, vo¬
luntas denominator bona vel mala mediante actu, et aliquando s
actus etiam denominantur denominatione extrinseca.

[Ad argumenta principalia]

Ad primum principale 1 dico quod sive actus virtuosus sit pas-

sio sive distinctus a passione, non est in parte sensitiva proprie
loquendo, sed denominatione quadam tantum extrinseca, sicut 10

patet ex dictis.
Ad aliud2 dico quod omnis potentia quae circumscripta ope-
ratione cuiuslibet alterius potentiae bene potest agere et male, in-
diget habitu virtuoso dirigente. Sed appetitus sensitivus non est
huiusmodi, circumscripta operatione voluntatis. is

Ad aliud 3 dico quod vitium proprie non est nisi in voluntate,

quia secundum Augustinum4, peccatum adeo est volun-
tarium quod si non sit voluntarium, non est peccatum.

1 vitiosi] sed add. D ita] er AC 2 aliquando] vel locus et huiusmodi add. L quod]
ipsa add. E 3 est] sit E qui] quo C primo] est add. D 4 imputabilis] impraedicamenta-
bilis PZ, ipsi voluntati add. B 5 dcnominatur] denotatur B et] vel E aliquando] alii L
6 denominantur] boni vel mali add. L extrinseca] ut prius dictum est add. L 8 primum]
argumentum Z dico om. ACDP actus] proprie add. L virtuosus] vitiosus F 10 sed] solum
actus virtuosus add. L sed... extrinseca otti. B 12 aliud] hoc C quae circumscripta] quae
conscripta B, circumstantionata Z 13 cuiuslibet] cuiuscumque B, alicuius Z potentiae]
quae add. Z 15 huiusmodi] habitus AP, quia non potest agere bene moraliter nec male add. L
16 non est nisi] est FG 17 quia] sed Z 18 est peccatum] sit peccatum etc. Z

Supra, p. 351, lin. 5-9.

1 2 Supra, p. 351, lin. 10-12. 3 Supra,

p. 351, lin. 13-14. 4 August., De vera religione, cap. 14, n. 27 (PL 34,

133; CCSL 32, 204); ibid., Liber Retractationum, cap. 12, n. 5 (PL 32, 603s.).
 QUAESTIO XII
Utrum omnis habitus virtuosus generetur ex actibus

Quod n o n:
Probatur, quia virginitas 1 et mansuetudo et huiusmodi sunt
5 habitus virtuosi, ct tamen non causantur ex actibus. Igitur etc.
Item, quando actus est generativus habitus, ex alio actu ge-
neratur alius habitus. Igitur tanta est distinctio inter habitus,
quanta inter actus. Et tot essent virtutes morales distinctae spe¬
cie, quot actus distincti specie. Et sic non essent tantum quat-
10 tuor.
Item, si sic, tunc posset generari una virtus alia non generata,
quod falsum est, quia non habetur una virtus nisi habeantur
omnes.
Item, in parte sensitiva non est aliquis actus nisi tantum passio.
is Sed passio non est generativa habitus, quia aliter sequitur quod
quanto aliquis esset magis passionatus, tanto esset virtuosior. Il-
lud est falsum, quia quanto aliquis est magis passionatus, tanto est
magis vitiosus, vel ad minus tanto est magis indispositus ad vir-
tutem.

4 Probatur] videtur BL mansuetudo] habitus C et2 huiusmodi om. CPZ 5 tamen

om. FG causantur] generantur B 6 est om. CD generativus] generatus P 8 quanta]
est add. ACDLZ, et add. B essent] erunt B 9 quot] sunt add. ABZ, essent add. L
essent] erunt B 9-10 Et... quattuor] quod non videtur verum L 11 posset] potest Z
12-13 quod... omnes] et virtutes non essent, quod falsum videtur B 14 tantum] tamen D
15 Sed passio] quae FG aliter] tunc B, ad hoc Z sequitur] sequeretur A sequitur quod
om. BDFG 16 esset*] est PZ tanto] tamen D 16-17 illud] quod FG Illud est1 falsum]
cuius oppositum verum est B 17-18 quia... vitiosus] immo est tanto vitiosior L, om. B
18 magis2 indispositus] minus dispositus DPZ

1 Cf. supra, q. 11 (p. 373, lin. 8 - p. 374, lin. 18).

392 LIBER III QUAEST. XII

Ad oppositum:
II Ethicorum, cap. 2 1 : « Non solum generationes, corruptio-
nes et augmentationes ex eisdem et ab eisdem fiunt, sed etiam
operationes in eisdem erunt ». Unde vult dicere quod habitus ge-
nerantur, corrumpuntur et augentur ex actibus ad quos sunt nati =
inclinare.
Circa istam quaestionem sunt quattuor facienda. Primo viden-
dum est utrum virtutes insint nobis a natura. Secundo, utrum ge-
nerentur effective ex actibus nostris. Tertio, ex quibus actibus
quae virtutes generantur. Quarto, an distincti actus specie sint io
distinctorum habituum specie generativi.

[Art. I: Utrum virtutes insint nobis a natura?

Opinio Thomae Aquinatis]

Quantum ad primum est una opinio 2 quae ponit quod virtu¬

tes insunt nobis a natura. Sed aliquid esse a natura, secundum is

e u m, dicitur dupliciter: vel secundum totum vel secundum par¬

tem, quia partim est a natura et partim ab exteriori principio.
Similiter, aliquid potest inesse homini dupliciter: vel ratione spe-
ciei, vel ratione individui. Dicit igitur quod in potentiis appre-
hensivis potest esse habitus naturalis secundum inchoationem et 20

2 generationes] et add. FGL 2-4 Non... erunt otn. 13 3 etiam] et G, om. Z

4 operationes] compositiones P Unde] ubi B 5 augentur] sunt L ex] talibus add. L
quos] quales L 5-6 ad... inclinare om. B 8 virtutes insint] virtus insit B Secundo] Item
est D 10 quae om. FGZ 11 distinctorum habituum] distinctarum virtutum B 14 quae
ponit om. BP 15 insunt] insint BCZ nobis] in anima F, om. ACDGP natura1] inchoative
add. L Sed] tamen add. B esse] inesse GZ 15-2 (p. 393) Sed... speciei] et per te tarn in po¬
tentiis apprehensivis quam appetitivis. Et de apprehensivis probatur hoc L 16 eum] eamdem G,
earn Z dicitur] intelligitur B, potest intelligi Z 16-17 partem] partes E 17 est]
inest B 18 aliquid] dicitur sive add. Z dupliciter] a natura add. B vel] uno modo Z ra¬
tione] respectu FG, secundum rationem PZ 19 vel] alio modo Z ratione] respectu FG,
secundum rationem PZ 20 naturalis] vel A inchoationem] inclinationem CD

Aristot., Ethica Kicom., II, c. 2 (1104a 26-28).

1 2 Thomas Aquinas,

Summa theoi, I—II, q. 63, a. 1 Resp.; Q. disp. De virtutibus, q. un., a. 8.

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 393

secundum rationem speciei et secundum rationem individui. Se¬

cundum rationem speciei, nam intellectus, qui est habitus princi-
piorum, inest sic secundum naturam quoad inchoationem. Quia
proposito hoc principio 'omne totum' etc., statim intellectus as-
= sentit; igitur est a natura secundum inchoationem. Sed quia ter¬
mini non cognoscuntur nisi per species abstractas a phantasmati-
bus, ideo ex consequenti est cognitio principiorum partim ab
obiecto ut a principio extrinseco. In potentiis vero appetitivis
non est habitus a natura secundum inchoationem ex parte ani-
10 mae, sed tantum ex parte corporis, quia aliqui secundum diversas

complexiones sunt diversimode dispositi.

[Contra opinionem Thomae Aquinatis]

Sed ista opinio est contra Philosophum, II Ethico-

rum h ubi probat quod virtus non est a natura. Quia quando ali—
is quis est assuetus ad contrarium illius ad quod natura inclinai, time
illud non inest sibi a natura. Sed in multis adquirentibus virtutem
est sic. Igitur etc.
Si dicas quod Philosophus intelligit quod virtus
non est a natura secundum esse suum completum, sed secundum
20 esse incompletum quia secundum inchoationem, ut praedictum
est 2:

1-2 Secundumÿ rationem speciei cm. ACPZ 3 inchoationem] inclinationem (etiam

infra) C 4 proposito] posito Z hoc] sibi in D totum] est add. FG etc.] ibi add. D
6 species abstractas] abstractionem specierum B, species absolutas D 7 est cognitio] est
notitia B, ex cognítione F 8 obiecto] extrinseco £ ut] tamquam FGZ, vel P potcntiis]
principiis P 9 non... inchoationem] probatur idem, non quod L 10 aliqui] alii BC
11 complexiones] corporis add. B diversimode] alitor B, ad virtutes add. L 13 ista opinio]
istud B 14 est] inest BL Quia] nisi C 14-15 quando aliquis] nullus E 14-17 quando...
etc.] tunc non possemus per assuefactionem inclinari ad oppositum cuius contrarium experimur.
quarc etc. L 16 inest] est AGUE 18 Philosophus] non add. Z intelligit] intendit B,
dicit FG 19 non om. Z est] inest nobis L suum] secus autem G. out. BE 19-21 sed...
est] sed non ncgctur quin secundum esse incompletum L, om, B

1 Aristot., Ethica Nicom., II, c. 1 (1103a 19-25). - Supra, p. 392,

lin. 19 - p. 393, lin. 3.
394 LIBER III QUAEST. XII

Contra: Philosophus1 probat quod ex eisdem ge-

nerantur virtutes et augmentantur. Si igitur sint a natura secundum
esse incompletum, igitur per consimiles actus possunt augmentari
et esse a natura secundum esse completum. Vel si non, tunc non
augentur ex eisdem ex quibus generantur. 5

Item, de habitibus apprehensivis 2 etiam falsum est quod dici-

tur, quia secundum Philosophum III De anima 3 : « Anima
est sicut tabula nuda in qua nihil depingitur ». Sed si esset habitus
principiorum secundum inchoationem, non esset sic, quia a na¬
tura sua haberet habitum, licet secundum esse imperfectum. 10

Item, ratio sua 4 est ad oppositum de habitu principiorum,

quia destructo omni habitu, apprehensis terminis istis 'totum' et
'pars', statim sine omni habitu intellectus assentit. Igitur non prae-
cedit aliquis habitus inclinans intellectum ad assentiendum.
Item, II Posteriorum 5 in fine, probat Philosophus is

quod habitus principiorum adquiritur ex actibus sicut habitus

scientiae, quia habitus principiorum adquiritur per multa experi¬
menta.

1 Philosophus] ipse add. B, ponit et add. L eisdem] eodem B 2 sint] insint B

3 incompletum] completum B consimiles] similes EG, om. L actus] naturam L possunt] simul
add. E 3-4 igitur... completum] igitur a natura possunt augmentari et haberi secundum esse
completum, quod tu negas. Et contrarium apparet ex dictis Philosophi, dato tuo antecedente B
4 Vel... tunc] alias L 5 augentur] augmentaretur L ex1] ab C 6 etiam om. CEPZ
6-7 quod... Philosophum om. B 7 quia] quod E, om. DZ secundum] per AC, patet E
Anima2] intellectus Z, ubi dicitur quod ipsa primo B 8 nuda] raza BL nihil depingitur]
etc. PZ esset] inessent BG 9 secundum inchoationem] a natura BG2, hoc add. B sic]
verum B, tabula nuda E quia] quod D 9-10 quia... imperfectum om. B 10 licet]
quemdam E 11 sua] non add. D 12-13 istis... habitu om. B 13 assentit] principio
add. B 13-14 Igitur... assentiendum] Igitur frustra ponitur ille habitus incompletus a natura L,
om. B 15 Item] in add. Z in fine] capitulo ultimo B 16 adquiritur] generantur et ad-
quiruntur B 16-17 sicut... adquiritur om. B 17 scientiae] sensitivus E

1Aristot., Ethica Nicom., II, c. 2 (1104a 26-28). 2 Supra, p. 392,

lin. 19 - p. 393, lin. 1. 3 Aristot., De anima, III, c. 4, t. 14 (429b 30 -

430a 2). 4 Supra, p. 393, lin. 2-8. 5 Aristot., Anal. Poster., II, c. 19,

t. 104 (100a 4 - b 4).

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENTERETUR EX ACTIBUS 395

Item, quod dicitur 1 videtur verum, quia

de appetitivis non
ilia dispositio corporalis non est habitus aliquo modo, sed est
quaedam qualitas corporalis vel multae qualitates praecedentes
omnem actum, sicut qualitates proportionatae faciunt sanitatem.
5 Similiter, si talis qualitas esset virtus, tunc in quolibet esset virtus.

[Responsio auctoris ad art. I]

Ideo dico quod aliquid est naturale quia ex naturalibus cau-

satur ante omnem actum secundum, et sic est aliquid naturale in
homine inclinativum ad actum virtutis vel vitii. Secundo dico
io quod illud non est habitus sed qualitas pure naturalis vel quali¬
tates.
Primum declaratur, quia non magis inconveniens aliquid
est
tale esse a natura ante omnem actum quam quod aliquid tale
fiat vel augeatur per artem sine omni actu naturali. Sed per me-
i5 dicinam potest talis qualitas augeri vel minui, et potest aliquis
per naturam et per medicinam inclinari ad actum temperantiae,
aliquis autem ad actum intemperantiae propter diversam com-
plexionem naturalem. Patet etiam de accensu sanguinis circa cor,
qui ex aliis causis artificialibus causatur et minuitur.
20 Secundum probatur, quod non sit habitus ilia qualitas, quia
1 dicitur] dicit BL 2 non... modo] nullo modo B est2 om. BLP 4-5 sicut...
virtus2] non plus videtur esse habitus quam sanitas corporalis quam constituunt qualitates pro¬
portionatae vel causant L 5 tunc... virtus2 om. (hom .) D 7 quod] in homine add. B est]
bene add. B 7-8 est... causatur] inest nobis a natura L causatur] generetur F, gencratur G
8-9 in homine] hominem E 9 inclinativum] inclinans E, inclinatum P actum] actus E
virtutis] voluntatis D 10 qualitas] corporea add. L pure] potentiae C vel] pure add. Z
10-11 vel qualitates om. BEL 12 declaratur] probatur FG, declaro L quia] quod E
13 quod om. FZ 14 augeatur] augmcntatur BG per1] aliqucm actum vel secundum add. E
15 potest1... et om. (hom.) B aliquis] aliquid ACDEP 16 per1... medicinam om. B
17-18 aliquis... etiam om. B diversam... naturalem] diversas complexiones naturales FG
18 de accensu] et ascensio B, in ascensu E, de accessu P cor] corpus L, Christi add. D 19 qui]
quia AC aliis] aliquibus L qui... minuitur] potest fieri artificiose B 20 Secundum... quod]
Item patet quod B, Quod autem qualitas L

1 Supra, p. 393, lin. 8-11.

396 LIBER III QUAEST. XII

habitus proprie non dicitur nisi quia vel inclinat ad actus alicuius
potentiae vel quia est inclinativum causatum ex actibus et rema-
nens in absentia actuum. Propter primum non potest poni ha¬
bitus, quia actus potest esse inclinativus in actum eiusdem poten¬
tiae vel alterius. Sicut actus intelligendi principium inclinat ad s
actum intelligendi conclusionem, et actus dictandi in intellectu
inclinat ad actum voluntatis, quia actus intelligendi est vere causa
efficiens respectu volitionis et non obiectum extra. Quod patet,
quia illud quo posito etc., per principium frequenter acceptum.
Igitur propter talem non oportet ponere praedictam quahtatem 10

habitum, quia talis inclinatio potest competere actui. Nec propter

secundum, quia non inclinat ad actus tamquam aliquid gene-
ratum ex actibus et manens in absentia actuum, quia ilia qualitas
praecedit omnes actus.
Item, habitus vitiosus in nullo est a natura, et tamen aliqui is

naturaliter disponuntur ad vitia. Igitur nec virtuosus. Unde sicut

aliquis inclinatur ad fortitudinem, ita ad audaciam, timiditatem,
furtum, luxuriam propter dispositionem corporalem.
Item, tales qualitates diversificantur ex aetatibus, quia secun¬
dum Philosophum1, si senex acciperet oculum iuvenis, 20

2 inclinativum causatum] inclinativus ad actus et causatur BG2 2-3 remanens] rema-

net B 3 primum] ilia qualitas add. BG2 poni] in intellectu add. DFG 4 actus] et actus
quia D actum] alium add. B .
4-6 eiusdem... actum om (horn.) DFG 5 Sicut] sic B,
quia PZ 5-6 intelligendi... actus om. (hom .) Z 6 actus] actum D 7 voluntatis]
volendi B vere] vera BFG 8 efficiens] effectiva B obiectum extra] causa (solum E) sine
qua non BE 9 quia] quod D principium... acceptum] propositionem supra frequenter ac-
ceptam ad probandum aliquid esse causam alterius effectivam B 10 talem] inclinationem B
11 habitum] et actum add. E inclinatio om. PZ potest competere actui] etiam convenit actui
ut visum est B 14 praecedit] antecedit B omnes actus] omnem actum E 15 in nullo
est] non inest BE 15-16 aliqui... disponuntur] aliquis... disponitur Z 16 vitia] sicut alii
ad virtutes add. L nec] habitus add. L 17 ita ad2] et E audaciam] scientiam et Z timi¬
ditatem] timorem C 18 propter] per B 19 ex] ab C aetatibus] actibus AEFGL,
aetate B 19-7 (p. 397) quia... patet trp. p. aetates (p. 399, lin. 14) L 20 Philosophum]
illud Philosophi II De anima B

1 Aristot., De anima, I, c. 4, t. 65 (408b 21-22).

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 397

videret sicut ipse. Eodem modo, si acciperet complexiones iuve-

nis, inclinaretur ad actus vitiosos vel virtuosos sicut ipse et e
converso. Et tamen hoc non est per aliquem habitum generatum
ex actibus. Igitur in homine est ponere aliquam qualitatem quae
5 praecedit omnem actum et est inclinativa ad actum vitiosum vel
virtuosum. Et ilia potest esse calor in aliquibus et in aliquibus
frigus, et ilia potest augeri et minui, sicut patet.

[Art. II: Utrum habitus generentur ex actibus ?] 1

Quantum ad secundum articulum dico quod actus est causa

io efbciens respectu habitus. Quod probatur, quia illud ad cuius esse
sequitur aliud, illud debet poni causa eius nisi evidenter appareat
quod sit ab eo neganda causalitas. Sed posito actu frequenter eli—
cito, ponitur habitus, et non potest poni naturaliter sine actu. Et
non est causa quare activitas debet negari ab actu. Igitur est causa
is effectiva habitus. Assumptum patet, quia si activitas esset neganda
ab actu, hoc vel esset quia habitus non est qualitas absoluta sed
respectus quidam qui nec potest esse principium nec terminus ali-
1 videret sicut ipse] etc. etB acciperet] ipse conciperet Z complexiones] complexio-
nem BDL, inclinationes Z 2 inclinaretur] inclinaret EP vitiosos vel virtuosos] vitiosus vel
virtuosus P 2-3 sicut... converso] ut iuvenis B 3 tamen] cum D non] omnino C est]
esset tunc B per] propter PZ generatum] vel generabilium add. L 4 actibus] vel qualis natus
est ex actibus generari L Igitur... ponere] sed solum est ibi L aliquam qualitatem] aliqua
qualitas BL 4-5 quae praecedit] corporalis (om. B) praecedens BL 5 et est] quae est Z,
om. BL vel] et Z 6 EtL.. esse] utpote L et2 in aliquibus2 om . (hom.) AC 7 et2] vel FG
minui] diminui ACDE, igitur etc. add. PZ sicut patet] per causas naturales corporales L
9-14 actus... actu] habitus causatur effective ex actibus quia sine actibus haberi non potest, ut ex-
perimur; et [ex] actibus frequentatis habetur. Igitur ab actu respectu habitus non est neganda
causalitas B 10 respectu] secundum C quia] ad add. C 11 sequitur] ponitur Z illud
om. DEFGZ poni] esse Z 12 Sed] sic L posito] potestate P, corr. P2 14 est1] apparet Z
14-15 est2... habitus] actus est causa eius effectiva L 15 habitus sic A2E, actus reliq. codd.
Assumptum] istud P, om. BL , patet om. BL 17 qui] quia E nec1] non AZ nec2] vel D
terminus] actus FG 17-1 (p. 398) qui... operationis] sed hoc est improbatum prius B, et hoc
improbatum est prius add. L

1 Cf. supra, p. 392, lin. 8-10.

398 LIBER III QUAEST. XII

cuius operationis, vel quia habitus potest causari totaliter a po-

tentia, vel quia actus causatur ab habitu et non e converso prop¬
ter circulationem. Sed primum non impedit, quia illud impro-
batum est p r i u s b Nec secundum, quia si potentia est tota
causa habitus, igitur potest causare habitum sine omni actu. Quod 5

falsum est, quia actus saltem primus potest causari sine omni habitu
et non e converso. Nec tertium impedit, quia in causis partiali-
bus bene potest esse circulado, et per consequens actus potest
esse causa habitus, et ille habitus potest esse causa alterius actus
et sic deinceps. 10

[Art. Ill: Ex quibus actibus quae virtutes generantur?]

Quantum ad tertium articulum est dificultas magna de parte

sensitiva: ex quibus actibus generantur habitus in parte sensitiva?
Quia in appetitu sensitivo non videtur esse nisi passio, sed passio
non videtur generare habitum cum debeat refrenari per habitum. 15

Ideo dicitur hie 2 quod iste est ordo in generando ilium habi¬
tum: primo enim est ibi potentia naturalis sicut fundamentum.
Secundo, habilitas naturalis quae dicitur mos et de ilia dicitur

2 et] igitur DEFG non] nec E, est add. D 2-5 vel... actus] Sed hoc non est possibile,
quia tunc posset potentia aliquid agere sine actu B, ottt. L 3 circulationem] certitu-
dinem ADFG1PZ 3-4 improbatum] probatum Z 4 est2] esset G 5 habitus]
actus ABCDF igitur... habitum] et hoc quia tunc posset naturaliter causari habitus L
5-6 igitur... est] vel tertio add. L, om. B Quod... habitu om. D
, 6 saltem... omni] causatur
ab L 7 Nec tertium] Vel quia actus causatur ab habitu et ergo non e converso. Sed hoc
non B, propter circulationem. Sed hoc non L quia] quod C 7-8 partialibus] particulari-
bus Z 8 circulatio] circulus B 8-10 et... deinceps] Habitus autem est causa partialis
actus et e converso B 12 magna] magis BZ 12-13 de parte sensitiva1 om. BFGZ
magna... habitus om. P 13 actibus] partibus E generantur] generetur Z ex... sensitiva2
om. (horn.) L parte sensitiva2] appetitu sensitivo B 14 appetitu] actu FG, corr. G2
14-15 sed... habitum1] quae non est generativa habitus B 15 generare] generari per Z
debeat] habeat L refrenari] reformari D per habitum2] propter ipsum E, per habitus FG
16 Ideo... hie] dico L ilium] ibi C 16-17 in... habitum] quod L 18 Secundo] est ibi
add. Z quae] qua E ilia] isto B, qua L

1 Supra, q. 7 (p. 197, lin. 2-9). 2 Non invenimus.

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 399

VI Ethicorum 1 quod quaedam sunt virtutes naturales et quaedam

principales. Tertio est ibi passio vel passibilis qualitas qua move-
tur in bonum et avertitur a malo. Quarto est actus elicitus et
frequentatus circa praedictam materiam. Quinto sequitur gene-
s ratio habitus. Sexto consequuntur actus eliciti ab habitu perfecte
virtuoso.
Contra ista. Et primo contra primum; quod dicit
quod sunt tales habilitates in potentia appetitiva, videtur falsum,
quia frustra fit per plura quod potest fieri per pauciora. Sed per
io solam variationem corporalem in complexione causantur variae
habilitates in corpore, non in potentia, sicut aliquis ex disposi-
tione corporali est magis habilis ad actum temperantiae quant
fortitudinis et econtra. Unde istae habilitates variantur secun¬
dum aetates, quia alia est habilitas in iuvene, aha in sene, et ali-
15 quando in eodem homine est maior, aliquando minor. Ex quo
patet quod tales habilitates sunt ponendae in corpore, et per con-
sequens frustra ponuntur in potentia.
Aliud dictum suum est falsum et contra Philosophum,
II Ethicorum 2, scilicet quod passio praecedit actum. Nam Phi-

2 principales] supernaturales Z qua] quae DEG 2-3 movetur] convertitur Z

3 avertitur] avcrtatur B est] ibi add. BL 3-4 elicitus... materiam om. D et2 frequentatus]
frequenter BL 4 praedictam] illam B, aliquam L materiam] naturam B 5 consequuntur]
sequuntur BL, consequitur P actus eliciti] actio elicita P, actus illiciti Z 6 virtuoso] vir¬
tuosi DFP 7 ista] illud B, istum D Et primo contra om. ABCDELP 7-8 primum...
quod] primo videtur contra illud quod L primum... tales] quod ponit in appetitu sensitivo B
8 in... falsum] naturales B 9 quod... pauciora] etc. LZ, om. B 10 causantur] causentur E,
om. DFG variae] variationes et E, variantur FG, diversae Z 11 habilitates] dispositiones B,
qualitates E corpore] et add. ACG potentia] appetitiva add. L 12 habilis] inclinatus B
13 et] aliquis BL 14 quia] et DP, cum igitur talis L alia1] aliquando B est] sit L, om. B ]|
iuvene] et add. G sene] et alia et alia in aliter et aliter complexionato add. L et om. DFG
15 maior] aliquando maior et Z aliquando2] vel FG Ex om. BLZ 15-16 quo patet quod]
ergo B, sequitur quod L 16 sunt ponendae] cum sint B 17 potentia] in potentia appe¬
titiva et apprehensiva et falso add. L 18 Aliud] etiam add. B 19 scilicet... praecedit]
qui dicit passionem praecedere L Nam] ubi B, quia L

Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 10 (1144b 1-7).

1 2 Aristot., Ethica
Nicom., II, c. 4 (1105b 20).
400 LIBER III QUAEST. XII

losophus dicit quod in anima sunt tantum tria, scilicet

passiones, potentiac et habitus. Sed constat quod in anima est
actus. Igitur per passionem intelligit actum.
Si dicas quod sub potentia comprehendit speciem sen-
sibilem, et sub passione actum, contra: hoc dato, P h i 1 o- =
s o p h u s non haberet intentum, quia probat quod virtus est ha¬
bitus per hoc quod non est potentia nec passio. Sed si passio dis-
tinguitur ab actu, in nullo concludit, quia potest dici quod virtus
est aliud a potentia et passione, quia actus vel species. Et sic pro-
batio sua nulla esset. 10

Item, quod per 'passiones' intelligit actum patet per exempla

sua. Ait enim 1 : « Dico autem passiones quidem concupiscentiam,
iram, timorem, audaciam, invidiam, gaudium, amicitiam, odium,
desiderium, zelum, iustitiam ». Et omnes isti sunt actus potentiae
appetitivae. Igitur etc. is

[Responsio auctoris ad art. Ill]

Ideo dico cum Philosopho2 quod in anima non sunt

nisi tantum passiones, potentiae et habitus, et quod passiones sunt
ipsimet actus partis sensitivae, et per passionem P h i1 o s o-
p h u s intelligit actum. Probatur, quia omnis passio vel est de- 20

1 tria] tres CDF scilicet om. ABCDEFG 2 Sed] et E, autem B 3 passionem]

passiones B, potentiam G, corr. G2 4 Si] sed G comprehendit] apprehendit B 5 hoc
dato] tunc B 6 intentum] suum add. B quia] quando G, unde etiam L 6-7 habitus] et
add. E 7 est] in add. BDEFG S in nullo] ratio sua non L concludit] includit D, con-
cluderet L quia] quod E potest] possit sibi B, posset L 9 est... quia] esset L ) eti] a add. P
passione] et tamen non est habitus add. B quia] est add. B 9-10 Et2... esset] si ista sint ra-
tiones probatur ilia quae numerat (?) L, om. B 10 esset] est D 11 passiones] passionem FG
intelligit] intelligat BDL actum] actus BL 12 Ait] actum FGZ, con. G2 autem] aut FG,
om. Z quidem] quamdam D, om. BEFG 13 invidiam] tristitiam add. Z 17 cum Phi¬
losopho om. AC 18 tantum] et E quod] ipsae add. Z sunt] illud add. E 19 et] quod
add. BEG 19-2 (pag. 401) per... tristitia] hoc secundum intentionem Philosophi ibi actus
praevii delectationi vel tristitiae L 20 intelligit actum] hoc intendat B, quod add. Z

1 Aristot., Ethica Nicom., II, c. 4 (1105b 21-23); sed loco 'iustitiam'

Aristóteles habet 'misericordiam'. 2 Aristot., Ethica Nicom., II, c. 4 (1105b 24).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 401

lectatio vel tristitia ve] aliquid praevium alteri eorum. Sed non
est delectatio nec tristitia. Nam secundum Philosophum,
delectatio et tristitia consequuntur passionem; igitur non sunt
ipsa passio. Igitur est aliquid praevium delectationi et tristitiae.
5 Sed nihil est praevium istis nisi actus. Igitur passio proprie est
actus, et sic intelligit Philosophus. Nec est differentia ali—
qua inter actum et passionem proprie loquendo de passione.
Sciendum tamen quod passio tripliciter accipitur. Uno modo
proprie, et sic accipitur pro ipso actu elicito a potentia appetitiva
io sensitiva, qui actus causatur effective ab apprehensione sive cog-
nitione sensitiva, intuitiva vel abstractiva, sicut a causa partiali
una, et a potentia appetitiva sicut ab aba causa partiali.
Et nota hie quod talis habitus potest generari in appetitu sen¬
sitivo cuiusbbet sensus interioris et exterioris, et tunc ipsa ap¬
is prehensio sive cognitio sensitiva — sive sit intuitiva sive abstrac¬
tiva — erit causa efficiens partialis respectu primi actus eliciti
ab appetitu sensitivo et non sensibile extra. Et ille primus actus
appetitus vocatur a Philosopho passio et est generativus
habitus in tab appetitu modo praedicto.
20 Alio modo accipitur passio improprie pro delectatione vel
tristitia consequente passionem primo modo dictam. Sed sic ac-
cipere est improprie accipere.

1 vel1] sed AP Sed] passio add. B 1-2 vel2... tristitia mg. G2, om. (hom.) FL
2 nec] vel CEZ Nam] quia BL 2-3 Nam... tristitia om. (hom.) D 3 igitur] quia P
sunt] est C, consequitur Z 4 Igitur] passio add. BL, proprie loquendo add. ultra L aliquid
M

praevium] actus praevius L et] vel Z 5-7 Igitur... passione] vel extensive magis loquendo
est talis actus praevius vel est delectatio vel tristitia quia ista [sunt] simul in anima et nec sunt
potentiae nec habitus. Igitur sunt passiones, si divisio Philosophi sit sufficiens L 6-7 aliqua]
alia CF, om. PZ 7 de passione om. PZ 8 Sciendum] Unde notandum L, est add. FG
accipitur] sumitur Z 8-9 Uno... accipitur om. (hom.) D 9 et sic accipitur om. BL ap¬
petitiva om. GPZ 10 qui] quia DEFGLZ actus om. FG causatur] frequenter add. Z
11 intuitiva vel] sive intuitiva sive Z intuitiva... partiali om. D 12 una... partiali om. (hom.) B
13 nota hie quod] dico quod DFG, potest L habitus] actus BEG2L potest] ita C ' generari]
elici L 14 sensus] vis A, et add. D et1] vel FG et2 om. DFG 15 sive1] et ipsa E, vel Z
15-16 sive1... abstractiva om. B 16 erit] est BE partialis] principalis add. Z primi] illius Z
16-17 respectu... sensitivo om. B 17 et1] vel L non] est add. E 18 a Philosopho] ap-
prehensio P, om. Z 19 appetitu] potentia B 20 improprie] proprie E 21 primo
modo] proprie B Sed] et DFGZ 21-22 Sed... accipere2 om. BCL

Ockham, Opera Theol. VI 26

402 LIBER III QUAEST. XII

Primo modo accipiendo passionem potest adhuc accipi large,

et sic accipitur pro omni actu appetitus sensitivi. Alio modo
stricte, et sic accipitur pro actu intenso et vehemente, vehemen-
ter impellente ad actum exteriorem. Et sic isti duo modi distin-
guuntur tantum sicut actus intensus et remissus. Hoc patet per s
Philosophum, II Ethicorum, cap. 8 !, ubi dicit quod virtus
est circa passiones et operationes. « In his enim est superabundan-
tia et defectus et medium, puta timere, audere, concupiscere,
averti, irasci, misereri et universaliter delectari et tristari ».
Et ex istis sequitur quod passiones non sunt obiecta, nec ha- 10

bitus respiciunt passiones sicut obiecta vel materiam virtutum quae

sunt in paite sensitiva. Sed sunt actus generativi habituum et etiam
eliciti effective ab ipsis habitibus sive virtutibus, quia ilia virtus
partis sensitivae non potest habere alios actus ehcitos.

[Art. IV : An distincti actus specie generent distinctos habitus specie ?] 15

Quantum ad quartum articulum dico generaliter quod habi¬

tus distincti specie generantur ex actibus distinctis specie. Et uni¬
versaliter, tanta est distinctio habituum quanta actuum et e

1 Primo modo] Primus (tamen add. L) modus subdistinguitur (subdividitur L) BL

1-2 accipiendo... accipitur] quia passio proprie accepta vel accipitur large B, quia uno modo
sumitur passio large L 2 modo] accipitur add. Z, magis add. L 3 et* sic accipitur]
solum B, om. L vehemente] et add. PZ 4 sic om. BZ 4-5 distinguuntur... remissus]
non diffcrunt nisi secundum intensionem et remissionem B, om. L 5 per] secundum DEFG
6 dicit] dicitur B 7 est1] erit DF his] quibus L enim om. ABCDEFL est2] in quibus est
add. B 8 et1 om. BELZ puta] potest D 9 averti] et add. B, om. PZ et1 om. AC
universaliter] ultra Z 10 Et om. CEFGL istis] his FGL 10-11 nec... respiciunt] habi¬
tuum partis sensitivae; nec virtutes. Virtutes illius partis recipiunt L 12 Sed] passiones
add. BG2 actus generativi] generativae B 13 eliciti] electi D, elicitae B ipsis] istis DG,
eis L sive] super FG habitibus sive virtutibus om. BL ilia virtus] habitus L, om. B
14 elicitos] nisi passiones add. BG2 16-17 habitus] actus B 17 distincti] in add. C
generantur... specie2] sunt generativi habituum distinctorum specie B 17-2 (p. 403) Et...
etc. mg. A2, om. C 18 quanta] est add. DFG

1 Aristot., Ethica Nicoin., II, c. 5 (1106b 16-19).

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 403

converso. Hoc patet, quia actus est generativus habitus, igitur

etc.
Item, distinctio inter habitus morales sicut intel-
tanta est
lectuales. Sed habitus intellectuales distinguuntur specie ad dis-
s tinctionem actuum, sicut patet in primo libro1, quaes-
tione de unitate scientiae, ubi probatur quod habitus et actus
unius complexi distinguuntur specie ab habitu et actu alterius
complexi, quia notitia tarn actualis [quam habitualis] unius com¬
plexi stat cum errore actuali et habituali alterius complexi. Igi-
10 tur habitus morales distinguuntur specie ad distinctionem actuum.
Item, omnis habitus praecise inclinat immediate ad actus con-
similes ex quibus generatur. Sed si non essent diversi habitus
specie sicut sunt diversi actus specie, tunc habitus multi eiusdem
speciei inclinarent ad actus diversae speciei, et per consequens
is habitus inclinaret immediate ad actum dissimilem in specie illi
actui ex quo generatur, quod falsum est.
Sciendum tamen quod unus habitus potest inclinare ad actus
distinctos specie, ita tamen quod ad unum actum inclinat imme¬
diate et ad alium vel muitos alios mediate. Quia habitus principii
20 inclinat immediate ad actum elicitum circa principia, et mediante
illo actu, inclinat mediate ad actum elicitum circa unam conclu-

1-2 actus... etc.] causant 1-4 Hoc... intellectuales2] quia habitus generantur
se mutuo B
ex actibus et distincti ex distinctis proportionaliter L 3 sicut] inter add. BZ 4 Sed...
intellectuales2 mg. A2, om. (hom .) D 5 actuum] secundum speciem add. L sicut patet] ut
,

dictum est B 6 unitate scientiae] voluntate D, virtute E, igitur et morales add. L 8 tarn]
causa CP, del. A2, om. Z quam habitualis sic L, om. reliq. codd. 8-9 quia... complexi2 om.
(hom.) E complexi1 om. DFG 9 errore] et add. D 10 actuum] vel post quos, quod
dico propter motum localem post quern generatur habitus, non autem ex illo add. DFG
11 habitus] actus BE inclinat] et add. B 11-12 consimiles B, actibus add. E, illis add. BL
12-14 Sed... ad] Si autem habitus essent unius speciei, tunc [ad] muitos B 15 immediate]
mediate C 16 generatur] generatus est B 18 inclinat] inclinet L, om. BE 19 et
om. CFGL mediate] actu proprio et immediato add. B Quia] nam L 20 principia]
principium BL 20-21 principia... circa mg. G2, om. (hom.) CFZ 21 actu] secundo
add. A unam] unamquamque L

1 Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 8 (OTh I, 219).

404 LIBER III QUAEST. XII

sionem, mediante illo secundo potest primus habitus inclinare

et
ad actum circa aliam conclusionem. Et sic de multis conclusioni-
bus ordinatis. Et tunc primus habitus ad primum actum ordina-
tur sicut causa immediata ad effectum immediatum, et ad secun¬
dum et tertium actum, et sic deinceps ordinatur sicut causa re- 5

mota ad effectum remotum, et est causa causae.

[Dubia contra praedicta]

Contra praedicta sunt aliqua dubia. Primum est de hoc quod

dicitur quod virtus non est in nobis a natura, quia VI Ethicorum,
cap. 16 !, distinguit Philosophus inter virtutes naturales io

et principales. Unde videtur ponere quosdam habitus naturales,

et vocat eos virtutes minus principales. Unde dicit sic: « Simile
autem sic et naturalis virtus ad principalem. Omnibus enim vi¬
detur singulos morum exsistere natura aliqualiter, etenim et iusti
et temperati et fortes et alia habemus confestim a nativitate ». is

Unde post, ubi Commentator2: « Quoniam alia est na¬

turalis virtus, alia principalis, manifestum est ex communi opi-
nione antiquorum » vult dicere quod aliqui sunt habitus naturales
inclinantes ad actum, aliqui principales qui adquiruntur post
actus. 20

1 et... illo] immediate et C 2 aliam] eandem Z conclusionem] potest add. E multis]

aliis add. B 3-4 ad... sicut] respectu primi actus est B 4 ad1... immediatum] respectu
aliorum B 4-6 et... causae] causa remota quia causa causae B 5 et1] ad add. E 6 et
est] sicut L 8 aliqua] multa Z 8-9 Primum... dicitur] Primo videtur BL hoc... quod
om. D 9 est in] inest EZ, insit L 11 Unde] videtur ponere quosdam habitus naturales
et principales add. Z videtur] enim add. Z 12 vocat eos] quos vocat B 13 enim] inquit
add. L 14 morum] mores D natura aliqualiter] naturaliter FGZ aliqualiter] aliqua D
etenim] et beati E et] in BC iusti] multi FG 15 temperati] intemperati B ' et2... nativitate]
etc. BL 16 Unde] vide AFPZ post] prius E ubi] dicit add. B Quoniam] qui C,
omnium D, quod B 16-20 Unde... actus] Et Commentator similiter ibidem L 17 virtus]
et add. ADG alia] est add. F est] enim hoc add. B, hoc add. G 18-20 vult... actus om. B

1 Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 10 (1144b 1-7). 2 Eustratius, In

Ethicam Nicom. Aristot., VI, c. 17 (cod. Vatic. Urbin. lat. 222, f. 135vb).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 405

Item, ratio quae adducitur 1 non videtur valere, quia non est
inconveniens eundem effectum habere plures causas aequivocas.
Exemplum: idem calor produci a sole et ab igne. Igitur
potest
non videtur inconveniens habitum primo generari sine actu et
s post augeri per actum.
Secundum dubium est quia videtur quod passio et
actus appetitus sensitivi non sunt idem, quia propter actus lauda-
mur et vituperamur. Sed propter passiones nec laudamur nec
vituperamur, II Ethicorum 2. Igitur etc.
io Item, ab eadem virtute secundum speciem non eliciuntur
actus contrarii, quia virtus inclinat modo naturae. Sed respectu
eiusdem virtutis possunt esse passiones contrariae, sicut temperan-
tia est circa delectationes et tristitias, fortitudo circa timores et
audacias, et universaliter omnis virtus est circa passiones abun-
15 dantes et deficientes. Igitur etc.
Item, si sic, tunc ille qui est magis passionatus, esset magis
virtuosus. Illud est falsum et contra omnes.
Item, virtus habet sedare passiones, non excitare. Ideo passio-
nati vel sunt invirtuosi vel minus dispositi ad virtutes.
20 Item, VI Ethicorum 3, temperatus non habet pravas concupi-
scentias sicut continens; et certum est quod habet passiones;
igitur etc.

2 effectum] habitum FG aequivocas] extrínsecas ACG2Z 3 Exemplum] sicut B

5 post] primo E 7 sunt] est P 7-8 laudamur] laudamus P 8 et] vel CFG vitu¬
peramur] vituperamus P nec1] non BL 8-9 Sed... vituperamur om. (hom .) E 10 eadem
virtute] codem virtutes F 11 inclinat] operatur BE 11-12 respectu eiusdem virtutis]
eadem virtus B, secundum speciem add. BG2 12 possunt] potest B, modo add. DF pas¬
siones contrariae] circa passiones contrarias B 13 tristitias] et add. LZ 13-14 timores
et2 audacias] timorem et audaciam Z 14 universaliter] generaliter Z passiones] licet add. E
14-15 et... etc.] igitur passiones non sunt actus B abundantes] habentes CD 16 est] esset Z
17 Illud] hoc E Illud... omnes om. BL et contra oinnes] igitur etc. FG 18 passiones] et
add. BFG 19 sunt invirtuosi] non sunt virtuosi PZ, sunt virtuosi ACE virtutes] virtutem B
20 temperatus] intemperatus P 21 et] sed BE, tamen add. L passiones] actus L

1 Supra, p. 401 , lin. 13-19. 2 Aristot., Ethica Nicom., II, c. 4 (1105b

31-32). 3 Aristot., Ethica Nicom., VII, c. 12 (1151b 35 - 1152a 2).

406 LIBER III QUAEST. XII

Item, si sic, tunc possent poni passiones in voluntate sicut in

parte sensitiva, quia actus boni et mali moraliter ponuntur in vo¬
luntate; et illae sunt passiones per t e; conclusio falsa et contra
omnes qui ponunt passiones solum in parte sensitiva.
Tertium dubium est quia videtur quod non sunt 5

distincti habitus propter distinctos actus, quia secundum P h i-

losophum1, prudentia potest esse una licet habeat muitos
actus circa diversas virtutes, quia omnium virtutum videtur esse
una prudentia. Igitur non obstante quod sunt multi actus, tamen
potest esse unus habitus respectu omnium illorum. 10

Quartum dubium estde connexione virtutum mo-

ralium.

[Responsio ad dubia]

Ad primum2 istorum dico, secundum P h i1 o s o-

p h u m, II De anima 3, quod dispositio corporalis multum dispo- is

nit hominem ad scientiam. Dicit enim quod molles carne sunt

apti mente. Unde aliquis per complexiones corporis disponitur
ad virtutes, aliquis ad vitia. Et secundum quod disponitur ad
unum vel ad aliud, sic magis inclinatur ad unum vel ad aliud.

2 et] vel G ponuntur] etiam add. A 3 illae] actus L per te] partis C conclusio falsa
et2] hoc est B, igitur consequens est L, falsa est igitur conclusio Z 3-4 per te... passiones om.
(hom.) P 4 omnes] philosophos BEG2 5 Tertium] Quartum ACEP, ad aliud B, aliud L
sunt] sint BCDF 5-6 quia... actus] contra praedicta quia non videtur quod habitus distinguun-
tur specie ad distinctionem actuum secundum speciem L 7 potest] habet Z licet] se D
8 diversas virtutes] materiam diversarum virtutum L omnium] oppositorum D 9 una]
eadem APZ sunt] sint ADEFL 9-10 Igitur... illorum om. B 10 potest] posset D, po-
terit L habitus] actus AL, con. A2, om. CDF illorum] virtutum L 11 Quartum] aliud L,
quintum cel. coâd. de] ex C 15 quod] quia Z corporalis] corporis Z 16 carne]
carnes ADP, con. P2 17 apti] aptae ACDP, aptos B mente] mentis ABCDEFP Unde] Et
sic B, concedo quod add. L per complexiones] ex complexione B, per complexionem ACEPZ,
per dispositionem L corporis] etiam B 18 virtutes] virtutem B aliquis] alius L
18-19 Et... aliud2 om. B 19 ad* om. GZ sic] secundum hoc E

1 Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 4 (1140a 25-27). 2 Supra, p. 404,

lin. 8-20. 2 Aristot., De anima, II, c. 9, t. 94 (421a 25-26).

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 407

Et tales dispositiones naturales vocat Philosophus et Co m-

mentator1 virtutes naturales. Et quod haec sit intentio sua
patet, quia dicit2 quod tales virtutes insunt brutis et pueris. Sed in
pueris non sunt tales habitus generati ex actibus, sed sunt dispo-
s sitiones corporales; in bestiis, per quas diversa animalia diversi-
mode disponuntur ad diversa. Et eodem modo sunt in homine.
Et ideo sicut in bestiis et pueris non sunt habitus generati ex acti¬
bus, ita nec in homine. Accipiendo tamen habitum pro omni
inclinatione ad actum, sic possunt tales qualitates dici habitus
10 tarn in bestiis quam in hominibus.
Si dicas quod Commentator, VI Ethicorum, com-
mento 6 3 : « Omnibus videtur singulos morum exsistere natura
aliqualiter. Mores dicimus ex natura sequentia animabus idio-
mata, id est, proprietates non solum in rationalibus sed in irra-
15 tionalibus ». Et dicit 4 quod sunt virtutes perficientes animam et
non solum virtutes corporales:
Respondeo: non sunt in anima formaliter et subiective,

1 Et om. AC naturales] complexionales L, materiales Z vocat] vocant B 1-2 et2 Com¬

mentator om. DF 2 haec... sua] hoc sit verum B 3 quia] Philosophus add. B , dicit]
dico EF brutis] bruto D et] in add. AC 3-4 Sed in pueris] in quibus tamcn B, om. (hom.) A
3-5 Sed... corporales] Et non insunt habitus ante omnem actum generabilem ex actibus, sed solum
in bestiis insunt dispositiones corporales L 5 corporales] naturales B, et add. E 6 dispo¬
nuntur] ponuntur D sunt om. FGZ 6-8 Et... homine] Et sicut in bestiis et pueris non sunt a
natura ante omnem actum habitus qualcs generantur et augmentatur ex actibus, ita non in
homine L, om. B 7 et2] in add. FG 7-8 Et1... homine om. (hom.) P 8 nec] non C
9 inclinatione] inclinativo AGLP 11 Commentator] dicit ibi add. L 11-12 commento 6]
cap. 1 B, dicit add. FGZ, de add. D, super illud add. L 12-13 natura aliqualiter] natura-
liter FGLZ 12-15 exsistere... irrationalibus] etc. B 13 Mores] inquit add. L dicimus]
dico DFGZ sequentia] sequacia Z animabus] animalibus GZ 13-15 idiomata... irratio¬
nalibus] etc. L 14 rationalibus] rationabilibus Z sed] etiam add. Z in2 om. CD
15 Et dicit] Ita quod videtur dicere L et2 om. BE 16 virtutes] dispositiones L 17 Res¬
pondeo] quod add. B

1 Supra, p. 404, 1 et 2.
nota 2 Aristot., Ethica Nicom., VI,

c. 17 (1144b 8-9). Eustratius, In Ethicam Nicom. Aristot., VI, c. 17

3

(cod. Vatic. Urbin. lat. 222, f. 135vb). 4 Non invenimus haec verba in

codice citato.
408 LIBER III QUAEST. XII

sed sic quod talis qualitas non potest in actus ad quos nata est
inclinare nisi mediante anima. Exemplum: dispositio inclinans
leonem ad fortitudinem et audaciam non est in appetitu sensitivo
subiective — et hoc loquendo de dispositione praecedente omnem
actum elicitum — sed in corpore. Sed talis dispositio non incli- 5

nat ad actum fortitudinis nisi concurrat anima. Unde dicit C o m-

mentator1: « Quemadmodum leonem fortem natura et au-
dacem exsistentem et robustum et terrentium contemptivum, vul-
pem autem astutum et dolosum dicimus ».
Ad secundum2 dico quod pluralitas non est ponenda 10

sine necessitate. Sed non apparet necessitas ponendi diversas

causas respectu generationis habitus et augmentationis. Ideo su-
perfluum est hoc ponere.
Ad secundum dubium3 dico quod aliter est dicen-
dum de actibus partis sensitivae et partis rationalis et habitibus, is

quia habitus partis sensitivae non respiciunt passiones sicut obiecta

illorum habituum, quia passiones sunt actus eliciti in appetitu
sensitivo ab habitu et etiam sunt generativi habituum in eadem
parte. Sed tarn habitus appetitus sensitivi quam actus qui vocatur
passio habent alia obiecta, puta actus potentiae executivae. Exem- 20

plum: quando appeto comedere, actus comedendi est obiectum

1 sed] et CD sic quod] hoc dicitur quia L quos] quod E 2 inclinare] dirigerc B
nisi] ibi C 1 Exemplum] sicut B 3 fortitudinem] actum fortitudinis B 3-4 et... subiective]
subiective est in corpore leonis, non in anima B, aliter quamdiu anima maneret, haberet eamdem
fortitudinem add. G2 4 et hoc om. BG 5 Sed2] tamen L, om. FG 5-6 elicitum...
actum om. (hom .) E sed1... anima] Similiter quamdiu anima maneret, haberet eamdem forti¬
tudinem et tamen non potest in actum fortitudinis nisi per animam B 7 Quemadmodum]
quod AB, quod ad C, qui ad E 8 terrentium] territivum Z 9 autem] vero B, ad C,
aut D astutum et dolosum] astucam et dolosam Z 12 generationis] et add. E 14 secundum]
aliud Z, tertium reliq. codd. 15 actibus] voluntatis et add. L et1] de actibus add. Z rationalis]
corporalis C 15-16 et1... sensitivae om. (hom.) DEL 16 sicut obiecta] ad opposita D
17-18 quia... habituum om. (hom.) B 18 ab habitu om. DFG generativi habituum] generati
in habitu non D 19 parte] sensitiva add. Z 19-20 Sed... habent] et habent tam actus
quam habitus partis sensitivae L, aliqua add. Z 20 alia] ad D puta] scilicet L

1 Eustratius, In Ethicam Nicom. Aristot., VI, c. 17 (cod. cit., f. 136ra).

2 Supra, p. 405, lin. 1-5. 3 Supra, p. 405, lin. 6-9.
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 409

tam actus illius quam habitus in appetitu sensitivo. Quod autem

istae passiones sunt actus cliciti patet per exempla et rationes.
Per exempla: ira enim pomtur passio et irasci actus appetitus
sensitivi. Et non videtur quod ira et irasci in aliquo distinguuntur.
= Similiter, secundum Philosophum1, odium est passio par¬
tis sensitivae, et tamen ibi non est ponere duplex odium, unum
passionem et aliud actum. Et similiter est de concupiscentia quod
non est ibi duplex concupiscentia, una passio et alia actus. Si¬
militer, Philosophus, II De anima 2 dicit quod motus po¬
io tentiae appetitivae est cum phantasia boni vel mali secundum

passiones. Et dicit quod illi motus sunt passiones. Sed illi motus
sunt actus. Igitur passiones sunt actus. Item, II Ethicorum 3 dicit:
potentias dicimus secundum quas passibiles sumus, id est, secun¬
dum quas receptivi sumus passionum. Sed potentia dicitur res-
is pectu actus eliciti. Igitur etc.

Si quaeras cuius sensus appetitus est generativus illo-

rum habituum, respondeo: phantasiae et sensus interioris,
non exterioris. Cuius ratio est, quia in illo appetitu tantum po-

1 in... sensitivo] illius partis L Quod autem] et quod BL 2 sunt] sint L, habitus
add. Z 2-3 per... exempla] ut supradictum est per exempla Philosophi et per rationcm L
3 exempla] experimenta B ira enim] naturam D enim om. BFG 4 Et1... quod] tamen non
sic vocatur quia DFG Et1] tamen add. B videtur] dicitur AC aliquo] alio E distinguuntur]
distinguantur BZ, et tamen non oportet (ibi add. B) ponere duplex odium (scilicet add. B)
add. BCG2 5 est] ct D 6 ibi] in volitione FG est] oportet E ponere] volun-
tarie D unum] significat add. C 7 passionem... actum] passio... accidens D Et2 om. PZ
similiter] simile B 7-8 quod... concupiscentia om. (hom.) D quod... actus om. B 8 non
om. F ibi] illi P, om. Z 8-9 Similiter] item B 10 est] et B phantasia] phantastica B
11 Et dicit quod] sed P sunt... motus2 om. (hom.) DP Sed] ct BE motus2] iam add. B
12 dicit] cap. 6 DFG, quod add. E, Philosophus add. L 13 potentias dicimus] potcntiae sunt L
14 receptivi] excepti B 16 appetitus] appetitivus D, ct appetitus actus E generativus]
receptivus add. L 17 respondeo] appetitus add. B, quod add. L phantasiae] etiam add. E
interioris] interiorum D, interiores E. el add. BEFGZ 18 exterioris] exteriores E Cuius]
et B in illo] virtus et D 18-1 (p. 410) ponuntur] ponitur BE

Aristot., Ethica Nicom., II, c. 5 (1105b 22).

1 2 Aristot., De anima,

sed potius lib. Ill, c. 10 (433a 19-30). 3 Aristot., Ethica Nicom., II, c. 5

(1105b 24-25).
410 LIBER III QUAEST. XII

nuntur isti habitus qui magis inclinantur post elicitum actum

quam ante. Sed huiusmodi est appetitus phantasiae sive sequens
phantasiam. Nam apprehenso obiecto per phantasiam et elicito
actu appetendi, frequenter in appetitu sequente phantasiam — sive
obiectum exsistat sive non, sive sit praesens sive non — magis 5

inclinatur talis appetitus ad actum consimilem quam ante actum.

Et per consequens, in appetitu sequente phantasiam oportet po-
nere talem habitum generatum ex actibus, et hoc circa obiectum
cuiuslibet sensus quatenus phantasiatur. Sed ex hoc quod aliquis
semel appetit aliquod visibile apprehensum a visu, non sentit se 10

magis inclinatum ad appetendum illud visibile alias apprehensum

quam primo apprehensum, sicut quilibet experitur in se. Ideo in
tali appetitu non generatur qualitas sive habitus ex actibus; et
sicut non in uno, ita nec in alio. Et ex hoc apparet quod actus
appetitus sensitivi causatur mediante cognitione sensitiva ab- is

stractiva non intuitiva, licet forte non sit in appetitu intellectivo.

Et hoc dico quando actus appetitus sensitivi praesupponit ap-
prehensionem.
Si autem non necessário praesupponit cognitionem, tunc
causatur totaliter a potentia appctitiva et aliquibus qualitatibus 20

corporalibus. Exemplum 1 : si enim puer natus maneat sine usu

1 isci habitus] iscc habitus E, om. BID inclinantur] inclinatur E, inclinant FEZ
2 huiusmodi] ille L 2-3 Sed... phantasiam1] Qualis solum est appetitus sensus interioris B
4-5 in... non1 ] obiectum B 5 praesens] prius Z 6-8 actum2... actibus om. B 7 Et per
consequens] per quem Z 9 sensus] exterioris add. B phantasiatur] Igitur ibi est habitus,
sed sic non experimur de sensibus exterioribus add. B Sed] et E, om. B hoc] enim add. B
10 appetit] apprehendit L visu] sensu L se] post add. B 11 inclinatum] incíinare D
illud] aliud L visibile alias] quam ante B 11-14 apprehensum... alio] igitur est ibi habitus B
12 quam... apprehensum om. (horn.) P primo] post A 14 non] est add. E Et ex hoc] ex
istis B 15 mediante] mediate ex B 15-16 abstractiva] abstractive E, om. B 16 non1]
exsistente nec add. CE forte] formaliter AP, sic add. Z intellectivo] sensitivo D licet...
intellectivo] sed mediante cognitione sensitiva abstractiva B 17 dico om. BG quando]
talis add. BG2Z appetitus sensitivi om. BG 19 praesupponit] praesupponat DEFG, ap-
prehensionem vel add. B 20 appetitiva] affectiva P et] cum B 21 maneat] maneret B
usu] visu DFPZ, corr. P2

1Idem exemplum adhibetur in quadam determinatione 'Circa dolores,

delectationes et tristitias* ; cf. Ockham, In IIISent., q. 14J (ed. Lugduni 1495).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GEMERETUR EX ACTIBUS 411

cuiuscumque sensus exterioris, iste, ut videtur, csuriet et sitiet.

Et per consequens, appetit cibum et potum, et tamen iste appe-
titus non praesupponit aliquam cognitioiiem, quia non in sensu
exteriori per casum, nec in phantasia, quia phantasia non habet
s aliquem actum nisi circa prius sensatum. Sed abter est de actibus
voluntatis generativis virtutum, quia illorum actuum aliqui ha-
bent actus appetitus sensitivi pro obiectis communibus, tamen,
sicut prius dictum est1, aliqui habent actum potentiae
executivae pro obiecto.
Exemplum : possum enim non tantum velle secundum cir-
cumstantias debitas comedere, sed possum velle secundum cir-
cumstantias debitas habere appetitum comedendi. In prima voli-
tione est actus potentiae executivae obiectum commune; in se¬
cunda, actus appetitus sensitivi. Et ex hoc patet quod istae passio-
15 nes non sunt actus eliciti a voluntate nec ab habitu exsistente in
voluntate, sed tantum in parte sensitiva. Unde habitus in volun¬
tate respicit ipsas passiones in parte sensitiva tamquam obiecta
communia, et etiam tamquam actus imperatos et causatos ab
ipsis habitibus mediante actu voluntatis elicito ct imperato. Vel
20 forte ipse actus voluntatis est causa mediata respectu illarum pas-
sionum, quia est causa causae. Est enim causa immediata partia¬
lis apprehensionis praecedentis talem actum qui vocatur passio.

1 iste] adhuc BE sitiet] sitiret L, etc. add. B 2 ct-3 om. PZ 2-5 et2... sensatum]
quem tamen numquam cognovit nec sensu exteriori per casum, nec interiori per consequens,
quia interior sensus non potest in aliquem actum sine pracvio actu sensus exterioris B 3 aliquam]
aliam Z quia] quod D non2 mg. A2, om. C 4 quia] in add. ACE 5 nisi] quia add. E
6 generativis] generativus habituum D quia] licet add. EFGZ illorum actuum sic L, illi
actus ACDEP, de illis actibus loqui FG 6-7 habent] habeant F 10 Exemplum] sicut B
10-14 enim... sensitivi] habere velle appetitum comedendi et habere actum comedendi. Primac
volitionis est actus appetitus sensitivi, secundae volitionis actus potentiae exsecutivae B 11 co¬
medere] comedendi Z 12 In prima) ipsa E 13 obiectum] oppositum D 16-17 habitus
in2 voluntate] actus voluntatis B, habitus aliquis voluntatis L 17 obiecta] opposita D
18 etiam om. LZ 18-22 et1... passio om. B 18-19 ab ipsis] in istis E 19 habitibus]
voluntatis add. L imperato] imperativo ACEP Vel] licet E, tamen L 21 quia] quae FP

1 Supra, p. 408, lin. 14-20.

412 LIBER III QUAEST. XII

Aliquando habitus voluntatis respiciunt tamquam obiecta

autem
operationes potentiarum executivarum quarum istae passiones
sunt principia efficientia partialia.
Per hoc ad primam rationem 1 dico, secundum intentionem
Philosophi2, quod passiones se habent indifferenter ad lau- s
dem et vituperium, nec determinant sibi laudem vel vituperium.
Cuius ratio est quia, secundum Philosophum, ad actum
virtutis laudabilem requiruntur multae circumstantiae, scilicet
quod in tali actu sit tarn convenientia loci quam temporis, et
quod fiat quando oportet et ut oportet et ubi oportet, et sic de 10

aliis circumstantiis. Quarum nullam passiones, ut passiones sunt,

praecise determinant sibi, sed quatenus conformantur rationi
rectae vel erroneae et vohtioni bonae vel malae, quibus primo
conveniunt istae circumstantiae sicut obiecta partialia. Et ideo
passiones ut passiones nec sunt laudabiles nec vituperabiles. Sed 15

quando eliciuntur cum debitis circumstantiis, puta quando confor¬

mantur rationi rectae et volitioni bonae, tunc aliquis propter ta¬
les passiones laudatur. Quando autem eliciuntur cum circum¬
stantiis indebitis, puta quando conformantur volitioni malae mo-
1 Aliquando] aliqui BL 1-3 habitus... partialia] actus voluntatis respiciunt actus po-
tcntiac exsecutivae tamquam obiecta communia 13 3 efficientia] efficacia E, effectiva L
4-5 secundum... Philosophi otn. BL 6 et] vel Z nec... vituperium2] et neutrum sibi
determinatur L, mg. G2, om. (hem.) E laudem vel vituperium2] haec C vel] nec D 7 quia]
quod D, om. C 7-8 Cuius... virtutis] quia ad hoc quod actus sit B 8 laudabilem]
laudabilis BCE scilicet] secundum CP 9 quod... convenientia] circumstantia tarn B
convenientia] circumstantia debita L 10 oportetÿ om. ABCEP 10-11 quando... nullam]
ut oportet et propter quod oportet etc. Quarum circumstantiarum nullam L, sibi add. Z

11 passiones1] passionem C 12 sed quatenus] nisi in quantum B, sed quando Z 13 et]

vel Z vel2] et D 14-19 istae... puta] et ergo nullus propter eas praecise laudatur nec
vituperatur sed solum denominatione extrinseca in coinparatione ad eas, scilicet B 15 nec1]
non C nec2] sunt add. FG2 16 debitis] determinatis ACD puta om. C quando2 om. ACDEPZ
16-17 conformantur] conformibus C, conformiter PZ, etenim add. D 17 rationi rectae]
secundum rationem E bonae] in homine D, sed add. P 18 autem] sed C, cui D, etiam FG
19 indebitis] malis L puta... conformantur] conformibus C quando] quod B volitioni]
bonae add. Z

Supra, p. 405, lin. 8-9.

1 2 Aristot., Ethica Nicom., II, c. 5
(1106b 20-22).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 413

raiiter rationi erroneae vcl contra iudicium rectae rationis, tunc

et
aliquis propter tales passiones vituperatur. Non quidem quod laus
et vituperium conveniant eis intrinsece, sed tantum denomina-
tione extrinseca, sicut denominantur bonae vel malae per confor-
5 mitatem ad volitionem bonam vel malam. Exemplum: nullus
laudatur vel vituperatur quia timet, nec quia irascitur, tamen ti-
mens aggredi terribilia quando oportet etc., vituperatur propter
volitionem vitiosam quae non debito modo circumstantionatur,
et non timens tunc laudatur. Eodem modo est de irasci.
10 Ad aliud 1 dico quod virtus morabs in voluntate, quae est
proprie virtus, non inclinat ad actus contrários tamquam princi-
pium effectivum et elicitivum. Inclinat tamen ad actum qui res-
picit contraria sicut obiecta partialia et communia. Et ideo actus
voluntatis virtuosus potest terminari ad timores et audacias qui
is sunt actus partis sensitivae et non eliciti a virtute in voluntate.
Nam sicut intellectus potest per unum actum 2 formaliter dictare
quod est timendum pro loco et tempore et aliis circumstantiis,
et quod est audendum alio tempore et secundum determinatas
circumstantias, ita potest voluntas velle timere per unum actum
20 et audere cum eisdem circumstantiis, ita quod tarn actus intellec¬
tus quam voluntatis terminantur ad timores et audacias tamquam

1 rationis] etc. add. Z 2 aliquis] aliqui Z propter] potest D tales passiones] eas B
vituperatur] incipit D, sunt vituperandi Z, sed quando conformantur rationi rectae etc., tunc
propter eas laudamur add. B quidem om. BDFG 3 conveniant] conveniunt GPZ, in add. E
4 denominantur] dicuntur B, denotatur F per] propter BE 5 vel malam] et inalam DG,
etc. B 6 nec] vel ACZ, laudatur add. L irascitur] et add. C, etc. add. B 6-9 tamen...
irasci] sed qui, ut et quando oportet etc. B 7 aggredi] cgredi A, aggregandi D quando]
non add. E 8 volitionem] voluntatem C, nolitionem Z vitiosam] intensam L non de¬
bito] omnino de A, nullo L circumstantionatur] circumstantur C, circumstantiatur ADEP
9 est om. GP 12 et] vel B, om. P elicitivum] elicitum C, immediatum eorundem add. L
qui] actus add. B 14 virtuosus om. BE qui] quae ABEFGZ 15 non] actus add. B
16 formaliter] forte B 17 quod] quid G 18 quod] non add. FG et2 om. BL deter¬
minatas] debitas E 20 eisdem] eis E, debitis Z 20-21 actus intellectus] intellectio B
21 voluntatis] voluntas D, volitio B

1 Supra, p. 405, lin. 10-15. 2 Hie apponitur nota marginalis in co-

dice P: « Scotus non dicit quod est per unum actum».

414 LIBER III QUAEST. XII

ad obiccta communia istorum actuum. Unde isti actus non sunt

eliciti immediate ab habitu voluntatis sed sunt imperati median-
tibus actibus elicitis a talibus habitibus. Et sic potest idem habitus
esse causa effectuum contrariorum, et inclinare ad actus contrá¬
rios mediantibus aliis, sed non immediate. Quantum tamen ad 5

modum loquendi Philosophi1 dico quod intelligit quod

fortitudo inclinat ad aliquem actum voluntatis qui nec terminatur
ad timores nec audacias, sed inclinat ad actum qui terminatur vel
qui imperat actum appetitus sensitivi a quo istae passiones ne-
gantur. Et ideo inclinat ad negationem utriusque actus tarn ti- 10

moris quam audaciae, quia istae passiones sunt extremae et con-

notant vitium in actu. Sed inclinat ad actum partis sensitivae
modo praedicto, qui actus nec debet dici timor nec audacia, sed
debet habere denominationem mediam sicut actus debet esse me-
dius et repugnare extremis sicut medium extremis. is

Si quaeras quantum ad viam praecedentem utrum unus

actus intellectus et voluntatis possit terminari ad timores et au¬
dacias simul et semel in parte sensitiva tamquam ad distinctos
actus et obiecta:
Et utrum ille actus virtuosus in voluntate sit causa efficiens 20

respectu illorum actuum in parte sensitiva:

1 ad om. FG Unde] et ideo C non om. Z 2 eliciti] isto modo add. Z sed] si D
2-3 mediantibus] melioribus D, mediate L 3 sic] si C potest] patet P 4 effectuum]
cffectiva GPZ, efficiens L 5 mediantibus... immediate] mediate L non] modo C tamen
om. CFG 6 quod2] quia C 7 nec] non Z 8 nec] et Z, ad add. BDE terminatur]
causat B, terminat Z 8-9 qui... actum] imperativum actus L, om. (horn.) D 9 qui om. BZ
9-10 negantur] vocantur BG2 10 ideo] non C, iste add. D inclinat] inclinatur Z actus
om. ABC 11 audaciae] immediate add. B quia] et F 12 vitium] et add. B Sed
om. BL inclinat] inclinant FG, istam add. L partis sensitivae] appetitus sensitivi L, mediate
add. B 13 qui] quia P nec1] non ABCE dici] concedi D 15 et repugnare] qui repu-
gnat B sicut... extremis2 mg. A2, om. (horn.) C 17 possit] potest ACDEPZ 17-18 ter¬
minari... audacias] tcrminare ad timorem et audaciam C 18 simul et semel om. CPZ
18-2 (p. 415) in... eidem om. B 19 et] distincta add. L 20 efficiens] effectiva G

1 Aristot., Ethica Nícom., II, c. 6 (1107a 32-33); cf. supra, p. 405, lin. 12-15.
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GF.N'ERETUR EX ACTIBUS 415

Quantum ad p r im u m arguitur quod non, quia im-

possibile est quod contraria simul insint eidem naturaliter. Sed
timor et audacia respectu eiusdem — si sint diversi actus — con-
trariantur. Igitur non possunt simul esse in appetitu sensitivo, et
5 per consequens actus fortitudinis, quae est virtus moralis in vo-
luntate, non potest simul ct semel terminari ad tales actus.
Quantum ad secundum arguitur quod non, quia
istae passiones sunt obiecta partialia vel obiecta communia actus
virtuosi et voluntatis. Igitur sunt causae partiales illius actus. Igi-
10 tur ille actus non est causa partialis illorum, saltern respectu
eorumdem.
Rcspondco ad primum 1 quod non, propter rationem
assignatam, quia contraria non possunt simul et semel inesse
eidem, sed unus actus potest terminari ad audacias, alius alterius
is fortitudinis vel eiusdem virtutis potest terminari ad timorem se¬
cundum circumstantias determinatas, puta si recta ratio dictet
quod uno tempore sit timendum, potest voluntas tunc virtuose
velle timere, et si dictet quod alio tempore est audendum, po¬
test tunc velle audere. Et istae volitiones possunt esse diversarum
20 fortitudinum si sint diversi actus quorum unus inclinat virtuose
ad timendum et non ad audendum, alius inclinat ad audendum

1 Quantum om. CDFG 2 insint] sint Z eidem om. PZ 3 audacia] naturaliter add. Z,
si sint add. L si sint] et L 3-4 si... contrariantur] sunt contraria B 5 quae] qui BCDEFGZ
virtus] actus E 7 Quantum] etiam add. AL arguitur] articulum P, etiam add. B 8 pas¬
siones] condiciones G2P vel] et ADP obiecta2] et add. D communia] contraria P 9 et
voluntatis] in voluntate BDFGL 10 ille... illorum] non e contra L 11 eorumdem]
eiusdem BE 12 Respondeo] dico L, quantum add. B non] potest add. D, et add. B
13 non om. D 13-14 non... eidem] etc. B 14 actus] bene add. B audacias] audaciam
et B alius] autcm add. Z alterius] actus BEZ, eiusdem add. B 15 timorem] timores B
15-16 secundum] scilicet add. D 16 determinatas] debitas FGL, distinctas B, varias add. L
dictet] dictat P 17 tunc] tamen Z virtuose] se FG 18 si] sic P est] sit C 19 tunc]
virtuose add. B istae] etiam add. B possunt esse] possent esse B, sunt PZ 20 fortitudi¬
num] specierum FG si sint] sed sicut P 21 ad2 om. BE audendum1] et add. B inclinat
om. EPZ 21-1 (p. 416) inclinat... timendum] e converso B

1 Supra, lin. 1-6.

416 LIBER III QUAEST. XII

ct non timendum. Et possunt esse eiusdem fortitudinis si eadem

inclinat ad velle timere uno tempore et velle audere alio tempore.
Ad secundum 1 dico quod actus virtutis in voluntate est causa
partialis passionis in appetitu sensitivo — actus dico imperativus
quatenus ad eius imperium potest talis passio elici. Sed actus ille s
in appetitu sensitivo — sive passio quae est obiectum virtutis com¬
mune, sive recta ratio, sive locus sive tempus sive finis sive quae-
cumque circumstantia [quae] est obiectum partiale actus virtuosi
in voluntate — non est causa efficiens illius actus.
Ad aliud 2 dico quod quanto aliquis est magis passionatus 10

quando oportet et ubi, et sic de aliis circumstantiis, tunc dicitur

magis virtuosus et magis disponitur ad virtutem, quia non potest
esse sic passionatus nisi quando plures actus virtuosi secundum de¬
bitas circumstantias eliciuntur in voluntate ex quibus generatur
virtus proprie dicta, et augmentatur. Et quanto aliquis est magis is

passionatus quando non oportet et ubi, et sic de aliis circum¬

stantiis indebitis, est magis vitiosus propter causam contrariam.
Tamen secundum communem modum loquendi, ille dicitur pas¬
sionatus qui habet actus sive motus vehementes contra iudicium
rationis, et sic loquendo, quanto aliquis est magis passionatus, 20

non est magis virtuosus, immo potius vitiosus.

1 possunt] postea P si eadem] et idem LZ 2 inclinat] inclinct CFLZ , ad velle1]

aliud vellet tunc D tempore1] modo C ct] ad add. EFG, alio add. L 3 voluntate] impera¬
tivus add. B 4 actus... imperativus om. B imperativus] imperatus Z, in add. G2
5 quatenus] quantum FGZ ad] per Z talis passio] tantum E, om. B 7 sive3 tempus]
sumptus P 8 quae sic G, om. reliq. codd. 8-9 actus... causa om. D 9 non con. in
igitur P2 10 passionatus] dispositus FG 11 tunc] tanto BG dicitur] est B 12 dis¬
ponitur] dispositus B ad virtutem] ad virtutcs P, om. BE 13 secundum] distinctas et add. B
13-14 debitas] determinatas BC 14 voluntate] ita add. DF ex] in P quibus] quo B
15 Et2] per oppositum add. L 16 non om. C ubi] non oportet add. L 16-17 et1... inde¬
bitis] etc. tanto B 17 indebitis] indeterininatis Z, tanto add. L est] et D 19 iudicium]
rationem P 19-20 contra... rationis mg. G2, om. F 20 rationis om. ADP sic loquendo]
ideo B 21 non... potius] tanto magis est B vitiosus] contrarium L

1 Supra, p. 415, lin. 7-11. 2 Supra, p. 405, lin. 16-17.

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 417

Ad aliud 1 dico quod virtutis est excitare passion.es

quando oportet et ubi oportet etc., quia virtus potest esse causa
partialis respectu passionis mediante actu suo elicito, ut dic¬
tum est prius2. Sed virtutis est sedare et refrenare passio-
5 nes vitiosas, sive superabundantes sive deficientes, et reducere eas
ad medium secundum debitas circumstantias. Et tales passiones,
consistentes in medio, virtus habet excitare. Exemplum : ille 3 qui
non habet passiones simpliciter, est insensibilis et vitiosus, sicut
numquam comedens dicitur vitiosus. Et qui habet passiones su-
io perabundantes dicitur vitiosus, sicut semper comedens. Sed ille
qui comedit quando oportet et ubi etc., ille dicitur virtuosus.
Et sic virtus habet aliquo modo excitare passiones, et aliquo modo
sedare et refrenare 4.
Ad aliud 5 dico quod temperantia et continentia non diflfe—
15 runt nisi secundum magis et minus, quia sunt eiusdem speciei.
Quia temperatus habet virtutem perfectam et continens imperfec-
tam, et tarn temperatus quam continens habet pravas concupi-
scentias in parte sensitiva et neuter sequitur eas. Sed differentia
est in hoc quod temperatus non habet concupiscentias supera-

1 quod] nomen add. B virtutis] non add. CE est] sedare non add. A I, passiones] pas-
sionera Z 2 quando... etc. om. B 2-3 quia... elicito om. E 5 vitiosas] intensas L
sive1 om. BE reducere] refrenare L eas om. AB 6 debitas] determinatas BE 7 con¬
sistentes] exsistentes E 8-9 sicut... vitiosus om. (horn.) G 9 numquam] nihil B dicitur]
diceretur F 9-10 Et... comedens] quia interfector sui. Semper comedens etiam dicitur vitiosus
quia unus deficit, aliud superabundat B, nihil comedens dicitur vitiosus in refectione, et semper
comedens etiam dicitur vitiosus quia unus deficit, alius abundat add. G2 11 dicitur] est B
12 virtus om. PZ 12-13 aliquo1... refrenare] exire (?) extrema et sedare et mediare et
excitare aliquo modo passiones B 14-15 differunt] distinguuntur L 15 quia] quae ACDFGP,
et EL 16 Quia] et CPZ et om. ACDL 16-17 temperatus... et om. (horn.) BE
17 et] quia C 18-19 in... concupiscentias om. (hom .) C 19 quod] quia BZ . habet]
sequitur FG concupiscentias] passiones L

i Supra, p. 405, lin. 18-19. 2 Supra, p. 416, lin. 3-9. 3 Cf.

Aristot., Ethica Nicom., II, c. 6 (1107b 6-7). 4 Cf. Scorus, Ordinatio, I,
d. 17, p. 1, qq. 1-2, n. 99 (ed. Vaticana, V, 189s.); Opus Oxon., Ill, d. 33,
q. un., n. 9 (ed. Wadding, VII, 701). 5 Supra, p. 405, lin. 20-22.

Ocxham, Opera Theol. VI 27

418 LIBER III QUAEST. XII

bundantes vehementes quasi invincibiles, sed remissas. Conti-

et
nens autem habet concupiscentias pravas excellentes et quasi in¬
vincibiles, sed non sequitur eas sicut nec temperatus. Alia diffe¬
rentia est quod temperatus, quia habet concupiscentias remissas
et tépidas in appetitu sensitivo, ideo potest elicere actum virtuo- 5

sum secundum habitum virtutis — actum, inquam, intensum — et

cum magna delectatione in voluntate quae excellit delectationem
consequentem concupiscentiam in appetitu sensitivo, ita quod non
tantum vincit concupiscentiam, sed elicit actum virtuosum inten¬
sum cum vehementi delectatione. Sed continens, habens concu- 10

piscentias superabundantes, bene respectu virtutis imperfectae

sequitur iudicium rationis et non concupiscentias, immo respuit
concupiscentias, ita quod propter illas non est culpabilis quia re-
sistit. Et propter talem rcsistentiam potest mereri quatenus vult
solum sequi iudicium rationis dictantis tales concupiscentias res- is

puendas, licet non sequatur iudicium rationis dictantis actum op-

positum virtuosum eliciendum. Sed vel non potest elicere actum
virtuosum oppositum actui perfecte vitioso propter vehementiam
passionum in parte sensitiva quas non potest omnino sedare, vel
si potest, ille actus elicietur cum modica vel nulla delectatione, 20

immo quasi cum tristitia, et erit actus remissus valde. Et in hoc

differt a temperato continens.

1 vehementes] inquam add. L, nec add. Z remissas] sed add. D 1-3 Continens... in¬
vincibiles] quas continens habet BG2, om. L 3 sed] et Z non] neuter BL, eorum add. L
4 est sic BGL, om. reliq. codd., in hoc add. B quod] quia Z quia om. ELZ 5 sensitivo] et
add. E 5-6 virtuosum] vitiosum BF, corr. B2 6 secundum] scilicet DEF habitum
om. BE et om. BDEFG 9 vincit] vicit D concupiscentiam] in actu sensitivo add. E
,

sed] etiam add. BEG2 9-10 intensum] in voluntate B 10 vehementi] magna BL

11 superabundantes] vehementes B bene] unde Z respectu] ratione GL 11-12 bene... se¬
quitur] non sequitur eas, sed B 13 concupiscentias] eas BLP, om. Z ,, quod om. PZ
13-14 ita... Et] et resistit; nec est propter eas in aliquo culpabilis L 14 Et] sed ADFG propter]
per BL mereri] et add. E 15 dictantis] dicamus FG 16 licet] sed DFG sequatur sic B,
sequitur reliq. codd. actum] virtuosum in voluntate add. B 16-17 oppositum] actui perfecte
add. D 17 virtuosum] illis esse B eliciendum] debere elici L virtuosum... actum om.
(horn.) E 17-18 Sed... vitioso] quia non potest ilium elicere B 18 vitioso] vir¬
tuoso ACDPZ , propter] post DF 19 passionum] passionis D 20 si] scilicet DF „
potest] post F, tamen add. B 21 immo] primo D quasi] quandoque BCE, quia D
21- 22 Et2... continens om. B
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 419

Exemplum huius: Paulus enim dick: Datus est mihi stimulus

carnis meae b et tamen certum est quod in hoc non demeruit sed
multum meruit. Quod patet per e u m ibidem. Nam dicit quod
virtus in infirmitate perjicitur 2. Unde forte ipse habuit continen-
5 tiam non temperantiam.
Ad aliud 3, de unitate prudentiae, dico proportionaliter de
unitate prudentiae sicut de unitate habitus. In prologo4 dic¬
tum est quod est alia prudentia habitualis et actualis principii, et
aha conclusionis. Et quot sunt complexa distincta circa quae potest
10 esse prudentia, tot stmt habitus distincti et actus similiter. Et
unus potest esse habitus prudentiae mediante quo intelligitur prin-
cipium conclusio, sicut ibi dictum est de sapientia. Et eaedem
et
rationes hie quae ibi. Et consimiliter dicendum est per omnia.
Ideo quantum ad hoc nunc transeundum est.
15 Siquaerasan quaelibet notitia practica potest did pru¬
dentia, respondeo quod non, quia notitia practica, maxime
scientifica, est respectu universalium et necessariorum. Prudentia
autem est magis respectu particularium operabilium a nobis.
Unde talis est differentia inter ilia, qualis est inter experientiam et
1 dicit] dixit BFL 1-2 Datus... meae] ne magnitudo revelationum etc. add. B 2 sed]
immo B 3 multum om. DFG Quod1] quia B patet... ibidem] subiungit B, patet quia
sequitur L Nam] non E, namque FG, om. BL quod2] ibi B, quia L 4 habuit] time add. L
5 non] vel B temperantiam] ad sextum non respondit add. L 6 unitate] virtute A
6-7 dico... prudentiae om. (horn.) BFG 7 unitate1] virtute A habitus] scientiae add. L, est
proportionaliter dicendum (ut add. G) add. FG, ut add. Z prologo] primi add. B 8 est1] de
sapientia add. B actualis] accidentalis B 9 alia om. CPZ conclusionis] compositionis C,
ita de prudentia add. B quot] quod F 11 habitus prudentiae] principium actus BE
11-12 principium] principia FG 12 sicut] dicit D, sic E 12-13 Et2 eaedem rationes]
eadem ratione DEFG, valent add. L 13 quae] et Z Et om. GPZ est] hie add. Z
13-14 Et... est] Eodem modo hie de prudentia, quare transeo hie quantum ad hoc B
14 Ideo... est] hie et ibi quantum ad propositum spectat L, unde grammatica, rhetorica, dialéctica
sunt partes prudentiae add. AC 15 potest] possit BF 15-16 potest... practica om. (horn.) E
17 scientifica] seita C, scientia Z est om. BFG necessariorum] et eviternorum (?) add. C, et
add. P 17-18 universalium... respectu om. (horn.) D Prudentia... nobis om. B 19 ilia]
scientiam practicam et prudentiam BG, prudentiam et notitiam practicam Z

iII Cor. 12, 7. 2 II Cor. 12, 9. 3 Supra, p. 406, lin. 5-10.

4 Ockham, Scriptum in ISent., prol., q. 8 (OTh I, 217ss.).
420 LIBER III QUAEST. XII

artem, quia ars est circa universaJia et experientia circa particu-

laria. Uncle omnis prudentia est practica, sed non e converso.
Sed quae est tunc differentia inter artem et prudentiam?
Respondeo: prudentia dictat de aliquo operabili a nobis,
sed ars non. Sed quomodo est ars practica?1 Dico quod est s
practica quia dirigit in praxi vcl in aliquo operabili a nobis, licet
non dictet de praxi elicienda. Exemplum: ars faciendi domum
non dictat quod domus sit facienda, sed quod domus debet com-
poni ex lignis et lapidibus sic vel sic dispositis. Et ita dirigit qua-
tenus, si domus fiat, dirigit facientem ut sic vel sic faciat. 10

Ad aliud2 de connexione virtutum, dico

quod aliter loquendum est de habitibus in parte sensitiva, et ali—
ter in parte rationali. Loquendo de primis habitibus, sic dico quod
non connectuntur secundum gradum imperfectum nec secun¬
dum gradum perfectum. Cuius ratio est quia habitus generatur is

ex actibus. Nunc autem aliquis 3 potest habere actum generativum

unius habitus, licet non habeat actum generativum alterius, et

1 est om. AC et om. ACEPZ 2 est] notitia add. BL sed] et BE 3 Sed] si quaeras B
4 prudentia] differentia D aliquo om. BE operabili] operando G 5 quomodo] tunc add. BL
5-6 Dico... practica mg. G2, om. (horn.) DE est2 practica] sic B 6 praxi] praxim FGZ
6-7 licet non dictet] sed non dictat B, sed dictat E 7 elicienda] erigenda F 8 sit... domus2
om. (hom.) D 8-10 quod2... faciat] dictat, si fiat, qualiter sit componenda. Sed prudentia
dictat de operabili quod praxis, puta volitio, sit elicienda ad tale operabile faciendum BG2
9 et1] vel DE 9-10 dirigit... facientem] est practica non quatenus dirigit facientem do¬
mum, sed solum dictat L 10 faciat] fiat G 11-12 dico... sensitiva om. D 13 Lo¬
quendo... habitibus] nam in parte sensitiva L dico quod om. AP 14 non] quantumcumque C,
omnino D connectuntur] convertuntur D, om. C nec] et non D 15 generatur] gene-
rantur DF 16 Nunc] non B 17 unius... generativum om. (hom.) D actum] habitum E ,
alterius] habitus add. C

1 Cf. Ockham, Scriptum in ISent., prol., qq. 10-11 (OTh I, 276-323).

2 Supra, p. 406, lin. 11-12; latius agit Ockham de hac materia in quadam
quaestione 'super Bibliam' quae ponitur in III Sent., q. 12 in editione
Lugdunensi. Videsis 'Introductio' ad Opera Theologica I (OTh I, 36*).
2 Cf. Gualterus de Chatton, In IIISent., d. 33, q. 5, aa. 1-2: « Opinio quod
sic, quia aliquis potest exerceri in materia unius absque hoc quod exerceatur
in materia alterius» (cod. Paris. Nat. lat. 15,887, ff 131va-vb).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 421

frequenter exercere. Sicut aliquis potest habere actum temperan-

tiae licet non fortitudinis.
Confirmatur, quia quando aliquis habitus generatur
ex actibus qui non respiciunt obiectum alterius habitus, potest ille
s habitus perfecte adquiri alio non adquisito. Sed nec actus fortitu¬
dinis nec habitus respiciunt obiectum temperantiae in particulari,
licet forte in universali. Igitur etc.

[Tres difficultates de connexions virtutum]

De habitibus in parte rationali est prima difficultas

10 de connexione prudentiae cum virtutibus moralibus. Et quantum
ad istam dico quod prudentia potest esse sine virtutibus moralibus
sine aliqua repugnantia. Qucd probatur, quia quicumque actus
potest stare cum actu opposito virtuti potest generare habitum
sine virtute. Sed actus prudentiae est huiusmodi. Probatur, quia
is voluntas potest velle oppositum illius quod dictatum est a ratione.
Unde si intellectus dictet qucd omne dulce est gustandum, vo¬
luntas potest discordare a ratione et velle oppositum. Potest etiam
omnem actum suspendere. Sed actus quo voluntas vult opposi¬
tum illius quod dictatum est a ratione est contra iudicium ratio-
20 nis, et per consequens est actus vitiosus. Igitur prudentia potest
stare sine actu illius virtutis. Et sicut arguitur de una virtute, ita
arguendum est de qualibet.
Secunda difficultas estde connexione virtutum
1 exercere] ilium add. L Sicut] puta B aliquis] quis C 2 licet non) et non B,
non habendo actum L 3 Confirmatur] et praem. BL 4 qui] quae E obiectum] op¬
positum Z 4-5 potest ille habitus om. (hom .) D 5 perfecte om. DP nec om. ADEFP
7 forte] formaliter A 9 De habitibus] Quantum autem ad virtutes B 10 connexione]
commixione F cum] de C 11 istam] hoc B 12 sine] absque PZ probatur] patct DFG
13 actu... virtuti] opposito actus virtutis E 14 Sed] et E 15 velle om. ACDELP ;
oppositum] obiecti add. B 16 est] sit DFG 17 et] potest add. Z 19 illius] huius E,
eius B est2 om. BG 20 et per consequens del. G2, om. B 21 sine] cum A illius] huius E ÿ

virtutis] uno cum actu et habitu opposito add, L Et] similiter add. Z sicut arguitur] sic
arguit D 22 qualibet] aliis Z 23 connexione] commixione FG. con. G2
422 LIBER III QUAEST. XII

moralium ad prudentiam. Et quantum ad istam dico quod virtus

moralis perfecta non potest esse sine prudentia, et per consequens
est necessária connexio inter virtutes morales et prudentiam. Quod
probatur, quia de ratione virtutis perfectae et actus eius est quod
eliciatur conformiter rectae rationi, quia sic definitur a Phi- 5

1 o s o p h o, II Ethicorum 1 : Recta autem ratio est prudentia in

actu vel in habitu.
Si dicas quod ostenso aliquo obiecto diligibili sine omni
dictamine rationis, potest voluntas illud diligere, et iste est bonus
moraliter quia diligit quod diligendum est, et eodem modo etc. io

Puta si formatur hoc complexum 'hoc bonum est diligibile' et

intellectus non assentiat, est tunc dubium utrum ilia dilectio sit
bona moraliter:
Respondeo: licet actus ille sit bonus ex genere et non
sit malus moraliter, tamen non est virtuosus, quia de ratione ac- i=

tus virtuosi est quod eliciatur conformiter rationi rectae et respectu

obiecti convenientis, et quod habens talem actum sit sciens. Unde
dicit Philosophus, II Ethicorum 2, primo, quid sit sciens,
deinde quid sit ehgens. Unde si omnes circumstantiae requisitae
ad actum virtuosum ponantur praeter rectam rationem, non erit 20

ille actus perfecte virtuosus. Et sciendum quod actus dictandi

1 ad1 prudentiam] cum prudentia B istam] hoc B 3 est] ibi add. B necessária
connexio] necessário commixio F et] ad APZ 4 quia om. FG 5-6 quia... Philo-
sopho] ex B 6 ratio] respectu agibilium add. L 6-7 in... habitu] secundum actum vel
habitum L 7 in om. CEP 8 Si dicas] Sed dicit P diligibili] diligendi E 9 iste]
tunc B est] videtur esse L 10 quia] qui B, eo add. L diligit] voluntas add. L et... etc.
om. BL 11 formatur] formetur AEFLZ est] diligendum vel add. L 12 assentiat] sed
apprehendat tantum, voluntas potest diligere add. BG2, voluntas tamen diligat ipsum add. L
14 Respondeo] quod add. BG ille] diligendi add. B 15 est] bonus moraliter nec add. B
quia] et F 15-19 de... eligens] non conformatur rectae rationi, quia ad hoc quod habitus sit
virtuosus vel actus, requiritur illud et etiam quod obiectum sit conveniens, et quod habens talem
actum sit sciens obiectum esse tale quod sic eligit B 16 eliciatur] elicitur ACDP
18 quid] quod FGZ, habetur A sit] est E 19 quid] quod Z, om. DFGP sit] si ADP,
est E si] modo add. Z
;i
20 erit] est B

i Cf. Aristot., Ethica Nicom., II, c. 2 (1103b 32-34) et VI, c. 10 (1144b

24 - 1145a 5). 2 Aristot., Ethica Nicom., II, c. 3 (1105a 30-32).
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 423

intellectus non est formaliter complexum, sed est actus assen-

tiendi vel dissentiendi complexo iam formato. Et ex illo actu as-
sentiendi generatur prudentia, non autem ex formatione complexi.
Si quaeras, an volitio simplex qua voluntas diligit ab-
5 solute aliquod bonum sine omni circumstantia possit post eadem
numero dirigi vel regulari notitia aliqua practica vel prudentia:
Respondeo: dupliciter potest hoc intelligi. Uno modo
quod eliciatur aliqua volitio recte circumstantionata quoad omnia
quibus ista prima volitio potest conformari, ut dicatur bona de-
10 nominatione extrinseca. Et dico quod sic potest dirigi per pru-
dentiam et aliam volitionem, sicut prius dictum est1.
Alio modo quod ista eadem invariata conformatur rationi rectae
cum aliis circumstantiis, et sic non potest. Quia circumstantiae,
puta recta ratio et alia, sunt obiecta actus virtuosi. Nunc autem
is impossibile est quod idem actus primo terminetur ad unum
obiectum praecise et post ad multa, sed necessário est alius actus.
Igitur impossibile est quod iste actus sic habeat prudentiam vel
notitiam practicam.
Si dicas quod voluntas potest diligere aliquod bonum
2o sibi ostensum a ratione solum, et intellectus post potest dictare
quod est diligendum eo mcdo quo voluntas diligit, et potest
dictare quod actus ille sit continuandus :
1 formaliter] formate BF 2 vel] et CG Et om. BD illo actu] quo B 3 for¬
matione complexi] actu formandi B 5 possit sic B, potest reliq. codd. post] primo C, cm. DL ,

eadem] eodem BF 6 aliqua] alia GZ 7 hoc] hie D, om. CFG 8 eliciatur] potest
elici L aliqua] alia DGZ recte] ratione BCF circumstantionata] circumscripta B quoad]
quae ad F omnia] obiecta CE, etc. add. B 9 prima om. EZ ut] et E, sic add. BE
10 Et dico quod] et EZ, om. ACP 11 prius om. EPZ 12 conformatur] conformetur B
13 et om. PZ potest] primo D Quia] aliae add. BZ 14-15 Nunc... terminetur] idem
autem actus non potest primo terminari B 15 actus] numero add. D primo om. PZ
unum] idem Z 16 et] sed E multa] aliud B sed... actus] ut visum est B 17 habeat]
habet CD prudentiam] scientiam add. Z 17-18 Igitur... practicam om. BL 19 Si] sed
si tunc Z 20 post om. AE potest om. DF 21 eo] eodem PZ, om. E

1Supra, p. 419, lin. 6 - p. 420, lin. 2; et q. 11 (p. 359, lin. 9 -

p. 361, lin. 7).
424 LIBER III QUAEST. XII

Similiter, beatus videns nudam essentiam divinam potest

illam diligere absolute, et intellectus potest post dictare quod
ilia dilectio sit continuanda illo mcdo quo voluntas diligit. Hie
non est aliqua variatio in actu. Et tamen iste actus primo non con-
formatur rectae rationi et post conformatur. Igitur etc. 1 =
Tertia difficultas estde connexione virtutum mo-
ralium inter se. Et quantum ad istam dico quod secundum inten-
tionem Sanctorum et philosophorum2 virtutes con-
necttmtur. Sed earum connexio potest dupliciter intelbgi. Uno
mcdo qucd connectantur seipsis formaliter, ita quod posita una 10
virtute secundum gradum imperfectum vel perfectum, eo ipso
ponitur alia secundum gradum perfectum vel imperfectum. Alio
modo potest intelligi connexio virtutum dispositive sive incli-
native vel principiative.
Primo modo loquendo, dico quod non sunt connexae nec in «
gradu perfecto nec imperfecto. Cuius ratio est quia sicut dictum
est p r iu s 3, virtus generatur ex actibus determinatis. Nunc
autem potest aliquis elicere actus unius virtutis nihil penitus co¬
gitando de alia virtute. Igitur sic potest una sine alia generari, et
usque ad summum augmentari sine adquisitione alterius virtutis. 20

1 Similiter] sic A, sicut E beatus] omnis E, om. DFGZ 1-3 Similiter... diligit om. B
2 post dictare] dicere E quod] quia C 3 dilectio] delectatio DF 3-4 Hie... variatio]
sine variatione B 4 non* om. DF aliqua] alia F, autem L variatio] denominatio L actu]
voluntatis add. L tamen] tunc B non2] modo P 5 rectae... conformatur om. {horn.) D
igitur etc.] quod ille actus numquam erit virtuosus intrinscce modo dicto B, rationi F, om. ACEZ,
stude tu. Quaere. Hie non respondit add. L 6 Tertia] responsio praem. ABCD 7 istam]
hoc B , quod om. CP 7-8 intentionem] interrogationem L 8 philosophorum] quod
add. A2PZ 9 Sed] quia ADF 10 connectantur] in add. DF I una om. DF 11-12 vel...
imperfectum in ima col. E, m%. G2 12 ponitur] ponantur E, ponatur Z alia] aliae E
13 intelligi] dici D virtutum] virtutis EFG 14 principiative] privative CEZ 15 loquendo
om. PZ nec om. PZ 16 perfecto om. DF nec] vel PZ imperfecto] in perfcctione F
17 prius om. PZ determinatis] debitis C, frequentatis BG 17-18 Nunc autem] sed C
18 nihil] non C penitus om. BC 19 sine alia] virtus C et om. AD 19-20 Igitur...
virtutis om. B 20 alterius] unius D virtutis] et sine illis non add. A

1 Hie apponitur nota marginalis in códice L: «Hie non respondit».

2 Cf. Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 10 (1144b 19 - 1145a 6). 3 Supra,

p. 402, lin. 16 - p. 403, lin. 16 et p. 420, lin. lin. 11 - p. 421, lin. 7.

 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 425

Secundo modo loquendi de connexione, dico quod con-

nectuntur dupliciter. Uno modo quantum ad principia practica
generalia omni virtuti, quae principia sunt praemissae partiales
inferentes conclusiones practicas quibus habitis possunt in volun-
5 tate elici actus virtutis, et sine illis non. Exemplum: hoc est unum
tale principium 'omne dictatum a ratione recta propter debitum
finem, et sic de aliis circumstantiis, est faciendum'. Aliud 'omne
bonum dictatum a recta ratione est diligendum'. Ista et multa
alia sunt principia communia omni virtuti sine quibus non potest
10 elici actus virtuosus. Et sicut ista principia sunt communia, ita
habitus sunt communes istorum principiorum qui vocantur pru-
dentiae, ita quod notitia istius principii communis est causa par¬
tialis immediata notitiae conclusionis in speciali. Et loquor de
notitia actuali utrobique. Ut si arguatur 'omne dictatum a recta
is ratione esse diligendum; sed patrem vel matrem vel Deum esse
diligendum est dictatum a recta ratione; igitur pater est diligen-
dus', notitia actualis principii, puta maioris, est causa efficiens
partialis respectu notitiae actualis istius conclusionis 'pater est
diligendus', secundum quod dictatum est a recta ratione. Et sicut
20 est causa partialis notitiae unius conclusionis practicae in speciali,
ita respectu cuiuslibet post, notitia actualis istius conclusionis in

1 connexione] virtutis add. C 2 practica] et add. G 3 generalia] generativa DF, com¬

munia add. Z omni virtuti] omnium virtutum CFG partiales] principales AZ, particulares CDE
4 inferentes] inferuntur D habitis] habitibus D, habitus AF possunt] potest C, possit L
5 virtutis] virtutum B non] esse add. C 6 dictatum] determinatum CZ, dilectum L
7 sic] ita B est] esse CFGZ 7-8 Aliud... ratione] vel L, propter debitum finem et sic de
aliis add. D 8 diligendum] eligendum Z 8-9 Ista... communia] et sic de multis aliis
principiis communibus L 9 principia] ct sunt add. B 10 elici] elicere AC, corr. A2
11 qui] quia A, sunt ct add. G 11-12 prudentiae] prudentia FG 14 actuali utrobique]
accidentali ubique B arguatur] sicadd. B 15 esse1] est AC2D2P diligendum] est diligendum
add. BFGZ esse2] etc. est huiusmodi B, debctur L 16 diligendum] diligi L 16-17 pater
est2 diligendus] etc. PZ 17 actualis] accidentalis istius B principii, puta maioris] maioris
alicuius est principium L, quae add. FGZ 18 respectu] secundac C 18-21 pater...
conclusionis om. (horn.) D 19 dictatum] dictum C est] non add. P 19-3 (p. 426) se¬
cundum... virtuosae] Et ita de qualibet alia, sic quod ilia notitia accidentalis cum voluntate
est sufficiens causa ulterius istius praxis 'volo diligere', aut ipsius dilectionis virtuosae B
21 post] vero add. Z notitia] notitiam C
426 LIBER III QUAEST. XII

speciali partialis effectiva volitionis virtuosae, ita quod

est causa
ilia notitia cum voluntate sunt sufficientes causae efficientes res-
pectu illius praxis virtuosae.
Alio modo connectuntur inclinative et dispositive, sic vide¬
licet quod qui habet unam virtutem perfecte, habet inclinationem 5

et principium partiale efficiens respectu omnium virtutum. Exem-

plum: si enim aliquis habeat castitatem virginalem perfecte, et
aliquis minetur sibi mortem vel vulnera vel verbera nisi forni-
cetur, iste habens perfecte castitatem virginalem — sed nullam
fortitudinem, quia numquam eliciebat actum fortitudinis — ante- 10

quam velit fornicari, eligit suscipere ílagella, vulnera et omnia

tormenta, ista volitio vel electio est primus actus fortitudinis. Et
respectu istius actus est actus castitatis virginalis vel habitus causa
efficiens immediata partialis. Et credo magis quod actus castitatis
est causa alterius actus immediate et habitus mediate. Et ex illo 15

primo actu eligendi tormenta antequam perdat castitatem genera-

tur fortitudo. Et isto modo unus actus voluntatis potest esse causa
efficiens respectu alterius. Et sicut est de fortitudine, sic est de
omni virtute morali.
Ex istis patet quod nulla virtus moralis repugnat alteri. Immo, 20

quaelibet est principium et causa partialis effectiva respectu alte-

3 illius] unius P 4 et] vel A dispositive] si add. P, et add. L 4-5 videlicet om. CDPZ
6 et] ad B omnium] conclusionum B 7 enim om. BL 8 minetur] imminetur B
vel1... verbera om. FL 9 sed] et B, licet GZ nullam] numquam habuerit (habuit GZ) FGZ
10 eliciebat] habuit aliquem B 10-11 antequam] tamen add. Z antequam... suscipere om. D
10-12 antequam... fortitudinis om. (horn.) C 11 velit] vult AP velit fornicari] fornicetur B ;
eligit] vult E, voluit B, elicit G suscipere] sustinere EFG flagella] verbera PZ omnia] alia Z,
ilia B 12 vel] seu DFG, sive AE ista... actus] et elicit primum actum B 12-13 Et...
actus2] respectu cuius B 13 castitatis... habitus] castitas virginalis accidentalis vel habitualis
est B, et add. Z 14-15 castitatis... actus om. (horn.) DF 14-17 Et... fortitudo] Et ex isto
actu fortitudinis eius habitus generatur L 15 alterius] alteri P et1] sed BG2 mediate] me¬
diante illo actu BG2 Et2] quia B 16 eligendi] eliciendi primo E, diligendi Z eligendi...
castitatem] fortitudinis B 17 fortitudo] habitus fortitudinis BG2 actus] habitus L \\ voluntatis]
virtutis E 18 alterius] actus add. E, fortitudinis add. C . sic] ita B 20 Ex] ct praem. AE L
istis] quo B 21 quaelibet] quae FZ partialis om. FGZ effectiva] efficiens FGZ, om. P
21-1 (p. 427) alterius] unius F2Z, est etiam respectu alterius add. F, et sic de quacumquc
add. FGZ
 UTRUM HABITUS VIRTUOSUS GENERETUR EX ACTIBUS 427

rius. Cuius ratio est quia omnis perfecta virtus moralis est con-
formis rationi rectae, quia aliter non est virtus, sicut p r iu s
dictum est1. Nunc autem contraria et formaliter repugnan-
tia non sunt simul et semel conformia rectae rationi. Igitur istae
s virtutes non repugnant. Et ideo virginitas et castitas coniugalis non
repugnant, sed una inclinat ad aliam sicut principium partiale, ita
quod actus unius inclinat ad actum alterius, et hoc dico loquendo
de actibus interioribus qui proprie et intrinsece sunt virtuosi.
Si dicas quod actus virginitatis est velle abstinere a viro
10 propter Deum, et actus castitatis coniugalis est velle habere vi-
rum propter Deum; sed istae volitiones repugnant; igitur etc.:
Respondeo: dico quod actus abstinere a
virginitatis est
viro propter Deum, hoc est illo modo quo Deus vult me absti¬
nere. Et actus castitatis coniugalis est velle habere virum eo modo
is quo Deus vult me habere virum. Nunc autem si habeam volun-
tatem abstinendi a viro modo quo Deus vult me abstinere, et
constet mihi per revelationem quod Deus vult ve] praecipit mihi
habere virum, volendo tunc habere virum quia Deus vult hoc,
adquiro castitatem coniugalem et nihilominus retineo virginita-
20 tern, quia semper habeo voluntatem bonam abstinendi a viro eo
modo quo Deo placet. Eodem modo est de paupertate et largi-

1-2 conformis] conformitas P 2 aliter] alias B est] esset CLPZ prius om. PZ
3-4 contraria... repugnantia] quae formaliter repugnant B 4 sunt om. AC conformia]
conformantur AC Igitur] sic FG 5-6 Et1... repugnant mg. G2, om. (horn.) F 7 et] sed Z
dico om. PZ 8 actibus interioribus] actu interiori B sunt virtuosi] est virtuosus B
9 virginitatis] virtuosus D viro] uno D, coitu L 10-11 habere virum] uti co L 11 sed]
et Z istae] duae add. B igitur etc. om. BL 12 est] velle add. BL 13 viro] coitu L
propter... est om. BL vult] voluit (etiam infra) B 14 est... virum] etiam est habere vel uti
coitu L, propter Deum add. Z velle] me add. B eo] illo BL 15 me... Nunc] uti. Nunc ita
est quod L Nunc trp. a. me Z autem om. ACEPZ 15-16 voluntatem abstinendi] actum
volendi abstinere B 16 viro] coitu L, illo add. G2L, eo add. Z quo] dicto B 17 constet]
constat B per revelationem om. BL mihi2] me B, vel per scripturam add. DFGZ 18 vi¬
rum1] vel add. D ; tunc] et tunc volo E quia] quod EZ 18-19 hoc, adquiro] me habere C
19 retineo] recipio DF 21 Deo] Deus P Eodem] eo ACDF Eodem modo2] similiter B

1 Supra, p. 422, lin. 14-21.

428 LIBER III QUAEST. XII

tate. Mirabile enim esset quomodo Sancti et philoso-

p h i ponerent virtutes morales connexas si inter illas esset re-
pugnantia formalis.
Si dicas quod ad virginitatem requiritur abstinentia de
facto ab omni actu carnis quamvis ad castitatem coniugalem non 5

requiritur actus carnis, sicut patet de Maria et Ioseph,

ubi fuit castitas coniugalis sine actu carnis, tamen actus carnis
stat cum ilia castitate:
Respondeo: ad virginitatem requiritur abstinentia car¬
nis eo modo quo Deus vult talem abstinentiam esse; et similiter, 10

cum virginitate stat actus carnis eo modo quo Deus vult earn esse.
Sciendum quod recta ratio requiritur ad perfectam virtu-
tem et actualem. Et ideo furiosus et ebriosus et pueri, qui non
habent usum rationis, non peccant coram Deo, quia ignoranter
nullus peccat secundum Augustinum1. Unde ebrius, non is

habens usum rationis, committens adulterium, non peccat, quia

licet liabeat volitionem respectu talis actus et intentionem, non
tamen habet rectum dictamen rationis, et ideo non peccat.

1 esset] estZ, valde add. B quomodo] quod P 2-3 inter... formalis] ad invicem
repugnarent B 4 requiritur] adquiratur B 5 quamvis] sed AE, et quod C, sed licet PZ
6 requiritur] requiratur B et] de add. D 7 castitas] actus castitatis B 7-8 tamen...
castitate] cum castitate autem coniugali stat actus carnis L, et non cum alia add. B 9 Res¬
pondeo] quod add. B abstinentia] ab actu add. B 10 similiter] etiam B 10-11 et...
esse om. (hom .) D 11 stat... esse] id est, cum habitu istius mentis (?) virtuoso stat actus
carnis eo modo quo Deus vult earn haberi L 12 Sciendum] scilicet add. A, secundum add. C,
est add. FGZ 12-13 virtutem] virginitatem CP 13 actualem] actualis FPZ, virginitatem
add. G 14 rationis, non peccant] ipsius D quia] secundum Augustinum add. B
15-16 secundum... peccat om. (hom .) P 15-18 secundum... peccat] maxime tali ignorantia
quae non subest potestati humanae. Unde furiosus non habens usum aliquem rationis, commit¬
tens adulterium non peccat, quia licet habeat volitionem respectu talis actus, quia caret ratione
non peccat B 16-17 quia... volitionem om. D 18 tamen habet] dum C et om. DPZ
peccat] expliciunt notabilia super tertium add. in imo f. E, et hoc de quaestione etc. add. FG, etc.
add. Z, Unde si aliquis promitteret Deo virginitatem et interim (post G2) sine culpa sua (sui G2),
incideret in furiam et committens (committeret G2] actum carnis et (in fúria G2), post rcdiens ad
mentem constanter maneret in primo proposito, et si constaret, doleret de commisso interim
non perderet virginitatem suam. Simile est (sicut add. B) si cognosceretur dormiens add. BG2

1 Cf. August., De libero arbítrio, III, c. 19, n. 53 (PL 32, 1297; CCSL
29, 306); sed saepissirrve loquitur Augustinus de ignorantia culpabili: De
gratia et libero arbítrio, cap. 3, n. 5 (PL 44, 884); Contra Iulianum, IV, c. 16,
n. 49 (PL 44, 851); Epist. Í94 (ad Sixtum), cap. 6, n. 26 (PL 33, 883).
 INDICES

I. Bibliothecae et manuscripts.

II. Auctores ct scripta.

III. Doctrina.

IV. Concordantia littcrarum marginalium editionis Lugdunensis

et paginarum nostrae editionis.

V. Index generalis.
 I. — Bibliothecae et manuscripta.
Berolini, Bibl. Status, cod. lat. Q. 928: 7*s.,
10».
Bruxellis, Bibi. Regia, cod. 3512 (=H): 7»,
9», 14», 335.
Florentiae, Bibl. Nat., cod. Conv, sopp. A.3.801 :
7», 9», 12».
Giessae, Bibl. Univ., cod. 732 (= G): 7», 10»,
15», 3-428.
Gottingae, Bibl. Univ., cod. theol. 118 (= B):
7», 9»s., 3-428.
Mediolani, Bibl. Ambrosiana, cod. C. 281 inf.
(= A): 7»s„ 12», 3-428.
Monachii, Bibl. Status, elm. 8943: 12».
— Bibl. Univ., cod. F. 52 (= E): 7», 12», 14»,
3-428.
Olrautii, Bibl. Capit., cod. C. O. 327 (= L):
7»ss„ ll»s„ 3-428.
II. — Auctores et scripta.
Adam de Wodeham, In ISent., (cod. Vat. lat.
955), d. 17, q. 4 : 302.
Aegidius Romanus, Quodlibeta (ed. Venetiis
1502), V, q. 21: 44.
— Sent. (ed. Venetiis 1521), lib. I, d. 17, p. 2,
q. 1, a. un.: 224; lib. II, comm. 121 : 44, 47.
Anselmus (S.): falso allegatus: 328.
Alexander Langley, In III Sent., d. 14, qq. 1-2
(cod. Vat. lat. 13,002): 16*.
Antonius a S. Leone, In III Sent., q. 1, q. 1
(cod. Vat. Urbin. lat. 534): 19», 5.
Aristóteles (Philosophus), edd. Bekker, Bero¬
lini 1831-1870; Didot, Parisiis 1848-1874;
Iuntina, Venetiis 1550-1553; Aristóteles La-
tinus, edd. L. Minio-Paluello et B. G. Dod,
Bruges-Paris 1961ss.: 186s., 264, 280.
— —
Analytica Posteriora, lib. I, c. 4 :316. Lib. II,
c. 17, t. 96 : 326; c. 19, t. 104 : 394.
Oxonii, Bibl. Coll. Balliol, cod. 299 (= C):
7», 12», 14», 304, 3-428.
— Bibl. Coll. Merton, cod. 100 (= D): 7»,
9», 12», 16», 3-428.
—
— Cod. 106: 12». Cod. 293 : 304s.
Parisiis, Bibl. Mazarine, cod. 893 (= F) : 7»,
10»s„ 16», 3-428.
— Bibl. Nat., cod. lot. 15,887: 18»s„ 153s., 361,
381, 420.
— Cod. lot. 16,398: 7»s., 12», 3-428.
Remis, Bibl. civit., cod. 503 : 28s.
Salamanticae, Bibl. Univ., cod. 2641: 7», 9»,
12».
Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. tat. 955:
302. — Cod. lat. 986: 265.
— Cod. lat. 13,002: 16». — Cod. Urbin. lat.
222 : 404, 407s. — Cod. Urbin. lat. 534 : 6.
— De anima, lib. I, c. 4, t. 65: 113, 117, 132,
3%. — Lib. II, c. 1, t. 4: 130; c. 2, t. 22:
130; c. 4, t. 41: 257, 269; c. 4, tt. 46-49:
233, 236; c. 4, tt. 49-50: 134, 163; c. 5,
t. 57: 148; c. 5, t. 59: 133; c. 6, t. 63 : 57;
c. 6, t. 65: 241; c. 7, tt. 66-67: 43, 56; t. 74:
44, 73; c. 9, t. 94 : 406; c. 10, t. 101: 89;
c. 12, t. 121: 98; t. 122: 99; t. 123: 100;
t. 124 : 99; t. 138: 103. — Lib. Ill, c. 4,
t. 14: 394; c. 8, t. 38: 101; t. 39: 102;
c. 10: 409.
— De caelo, lib. I, c. 8, t. 77: 167; c. 9, t. 93:
260, 264.
— De gener. animal., lib. I, c. 20-21: 162, 183.
— De gener. et corrupt., lib. I, t. 17: 275.
— De insomniis, c. 2: 46, 103, 106; c. 3: 46, 104.
— De sensu et sensib., c. 2: 44, 46.
— Ethica Nicom., lib. I, c. 13 : 353, 369. —
432 INDICES
Lib. II, c. 1: 174, 393; c. 2 : 392, 394, 422;
c. 3: 422; c. 4: 399s., 405; c. 5 : 351,402,409,
412; c. 6: 414, 417. — Lib. Ill, c. 1: 185,
356; c. 3: 314; c. Í2: 353. — Lib. VI, c. 3:
276; c. 4: 369; c. 10: 399, 404, 407, 422;
c. 12: 353, 405, 424.
— Metaphysica, lib. I, t. 1: 185, t. 4: 241; f. 1:
275. — Lib. IV, c. 2, t. 2: 145, 326, 328, 339s.
— Lib. V, c. 2, t. 2: 201; c. 12, I. 17: 193;
c. 13, t. 18: 245. — Lib. VII, c. 8: 184, 187;
c. 9: 183. — Lib. VIII, c. 3, t. 10: 229. —
Lib. X, c. 4, t. 15: 194; c. 5, t. 16: 277. —
Lib. XII, cc. 3 et 7: 184, 187.
— Physica, lib. I, c. 9: 185. — Lib. II, c. 1:
173; c. 8: 176, 184, 190. — Lib. Ill, c. 1,
f. 4: 224; c. 4, it. 53-56 : 264; c. 6, tt. 57-60:
263; c. 7, t. 69: 254. — Lib. IV, c. 8, (. 68:
66. — Lib. V, c. 1, t. 1: 323; c. 2, t. 10:
270; c. 3, t. 18: 193. — Lib. VI, c. 4, t. 32:
310. — Lib. VII, c. 2, t. 9: 44; t. 10: 59;
c. 3, t. 17: 192, 194, 213; t. 19: 194, 213;
c. 4, t. 31 : 337. - Lib. VIII, c. 8, t. 69:
313; cc. 8-9, tt. 64-75 : 255.
— Politica, lib. I, c. 5: 352.
— Praedicamenta, c. 1: 317s.; c. 5 : 236, 247;
c. 6: 270; c. 7: 194; c. 8: 117, 250.
— Topica, lib. I, c. 5: 160; c. 8: 348; c. 14:
44. — Lib. VI, c. 9: 332.
Augustinus (S.), Contra Iulianum (PL 44), lib.
IV, c. 16: 428.
— De Genesi ad litteram (PL 34; CSEL 28-1),
lib. V, c. 23: 170, 186. — Lib. IX, c. 17:
169, 173.— Lib. X, cc. 19-21: 171.
— De gratia et libero arbítrio (PL 44), c. 3: 428.
— De lib. arbítrio (PL 32; CCSL 29), lib. Ill,
c. 19 : 428; c. 25: 212.
— De Trinitate (PL 42; CCSL 50), lib. Ill,
c. 8: 169. — Lib. X, cc. 5-6: 104. — Lib. XI,
c. 2 : 44, 98, 101s. — Lib. XIII, c. 5 : 370.
— De vera relig. (PL 34; CCSL 32), c. 14: 390.
— De verbis Apostoli (PL 38; CCSL 41), c. 5:
150.
— Epistolae (PL 33; CCSL 44), Ad Paulinam
(n*. 147), c. 16: 214. — Ad Sixtum (n°. 194),
c. 6 : 428.
— Retract. (PL 32), c. 12: 390.
Augustinus de Ratisbona: 16*.
Avenionensis, Commissio, v. J. Koch, A. Pelzer.
Averroes (Commentator), Commentaria in opera
Aristot. (ed. Iuntina, Venetiis 1550-53).
— In De anima (ed. F. S. Crawford), lib. II,
tt. 10 et 22: 130; t. 57: 148, 213; t. 67:
43, 63, 68s., 78, 81; t. 68 : 63; t. 71: 70;
t. 12: 81; t. 73: 63, 70; i. 74 : 44, 59, 70,
82; t. 76: 63; t. 11: 70s.] t. 97: 45, 71s.;
t. 101: 72; t. 103 : 64; t. 115: 76; t. 121:
99, 134; tt. 123-124: 100; t. 125: 46; t. 138:
85. — Lib. Ill, t. 5: 259; t. 7: 100; t. 25:
85; t. 39: 103; t. 65 : 46.
— In De Caelo, lib. I, t. 93 : 264.
— In De sensu et sens.: 104, 112.
— In Metaphysicam, lib. VII, t. 21 : 30. —
Lib. VIII, i. 10: 229; t. 15: 184, 244. —
Lib. XII, tt. 11 et 18: 184.
— In Physicam: 160. — Lib. I, tt. 81-83: 191.
— Lib. Ill, t. 4: 224; tt. 53-56: 264; tt. 57-60:
263; t. 67: 256; t. 69: 254. — Lib. IV,
t. 84: 243; t. 85: 233. — Lib. V, t. 19:
311. — Lib. VI, t. 32: 311. — Lib. VII,
t. 10: 44, 53, 140. — Lib. VIII, t. 35 : 53.
Avicenna (ed. Venetiis 1508), Lógica, p. 1,
c. 4 : 328.
Boehner, Ph., v. G. de Ockham, Summa Lo-
gicae.
Boethius (PL 64), In Porphyrium, lib. I: 328.
— In Praedicam., c. 1: 250.
Bonaventura (S.), Opera Omnia (ed. Quarac-
chi 1882-1901).
— De triplici via, c. 3: 278.
— Sent., I, d. 17, p. 2, q. un., qq. 1-2: 220. —
Lib. II, d. 24, p. 2, a. 3, qq. 1-2: 212; d. 41,
a. 2, q. 1: 212. — Lib. Ill, d. 4, a. 3, q. 1:
163.
Brampton, C. K., «Personalities»: 13*.
Bridges, J. H., v. Rogerus Bacon.
Brown, S., v. G. de Ockham, Scriptum, Summa
Logicae, Summulae Physic.
Buytaert, E., v. Ioannes Damascenus.
Cenci, C. : 20*.
Chartularium Univ. Paris, (ed. H. Denifle A. -
Chatelain) : 22.
Courtenay, W.J., « Alexander Langley » : 16*.
 INDEX II: AUCTORES
Crawford, F. S., v. Averroes.
Creighton, B.: 20*.
Del Punta, F., v. G. de Ockham, Expositio in
Iibros Elenchorum.
Denifle, H., v. Chartularium Uniu. Paris.
De Wulf, M., u. Godefridus de Fontibus.
Dionysius (PG 3; PL 122), De diuinis nomini-
bus, c. 5: 338.
Dod, B., v. Liber sex princip.
Donatio Publica ad Artes Liberales Promoven-
das (National Endowment for the Huma¬
nities): 21*.
Doyle, M.: 20*.
Durandus de S. Porciano (ed. Antwerpiae 1566),
—
Sent., lib. II, d. 3, q. 6: 47. Lib. Ill, d. 1,
q. 2: 11.
Etzkorn, G., « Codex Latinus Monacensis
8943»: 12*.
— «William of Ockham... Hypostatic Union»: 3.
— «Walter Chatton and the Controversy»:
381. v. G. de Ockham, Scriptum.
Eustratius, In Ethic. Nicom. Arist. (cod. Vatic.
Urbin. lat. 222), lib. VI, c. 17: 404, 407s.
Gál, G.: 20*
— v. G. de Ockham, Expositio in librum Prae-
dicamentorum, Quaestiones in II Sent., Scri¬
ptum, Summa Logicae.
Giermek, J.: 20*.
Godefridus de Fontibus, Quodlibeta (ed. M. de
Wulf -J. HofFmans), II, q. 10: 230. — VII,
q. 12: 257, 259. — IX, q. 7: 230.
Gregorius Ariminensis, Sent. (ed. Venetiis
1522), lib. I, d. 28, q. 1, a. 2: 19*, 9.
Gualterus de Chatton, Reportatio (cod. Paris.,
Nat. lat. 15,887): 121.
— Lib. II, d. 4, q. 1: 19*; d. 18, q. 1: 165s.—
Lib. Ill, d. 1, q. 1: 18*; d. 3, q. 1, a. 2:
153s.; d. 4, q. 1: 162; d. 33, q. 1, a. 3:
361; q. 3, a. 3: 381; q. 5, aa. 1-2: 420.
Guillelmus de Ockham: 7*-20*.
— De connexione virtutum (ed. J. C. Wey, in
praepar.) : 16*. 420.
— Expositio in librum Porphyrii (ed. E. A.
Moody) c. 3: 347.
Ockham, Opera Thbol. VI
433
— Expositio in librum Praedicamentorum (ed. G.
Gál), c. 3: 317; c. 10: 251; c. 14: 117.
— Expositio super Iibros Elenchorum (ed. F. del
—
Punta), lib. I, c. 2: 320; c. 20: 349. Lib. II,
c. 16: 349.
— Expositio in Iibros Physicorum Aristot. (cod.
Oxon., coll. Merton 293), lib. IV, t. 68:
66. — Lib. V, t. 13: 304.
— In IV Iibros Sent. (ed. Lugduni 1495), lib. IV,
q. 3: 276; q. 4: 118, 227; q. S: 11», 241;
q. 6: 15*; q. 7: 16*, 118, 248; q. 9: 11*;
q. 10: 19, 226; q. 11: 171.
— Quaestiones disput. (ed. G. Etzkorn - F.
Kelley, in praepar.), De aeter. mundi: 9*;
De fine: 17*.
— Quaestiones in II Sent. (ed. G. Gál R. -
Wood): 7*ss., 10*; q. 1: 3, 168, 214; q. 2:
3; qq. 3-4: 10, 19, 153, 172, 186; q. 7: 15*.
144, 218, 304; q. 8 : 258; qq. 12-13: 15*,56,
65, 67, 112, 121, 341; q. 14: 15*, 56, 67;
q. 16: 55, 75; q. 18 : 259; q. 19: 304; q. 20:
15*; q. 23: 64.
—
• Quaestiones in III Sent. (ed. F. Kelley G. -
Etzkorn): q. 2: 11*. 120, 142, 144, 147;
qq. 2-3: 11*; qq. 2-4: 10*-17*; q. 3: 15*s„
82, 141; qq. 3-4: 15*; q. 4: 90, 121; q. 6: 17*.
— Quaestiones uariae (Opera Theologica VIII,
in praepar.): 9*, 16*, 238, 410.
— Quodlibeta (ed. J. C. Wey), III, q. 11: 149;
q. 21: 192. — IV, q. 7: 3; q. 12: 326, 340.
— VII, q. 6: 35.
— Scriptum in ISent. (Prol. et dd. 1-3, ed. G.
Gál - S. Brown; dd. 4-18, ed. G. Etzkorn;
dd. 19-48, ed. G. Etzkorn -F. Kelley).
Prol., q. 1: 125, 284; q. 7: 276, 295; q. 8:
192, 284, 287s., 296, 403, 419; q. 9: 86,
274, 342; q. 10: 375; qq. 10-11: 20s., 420;
q. 12 : 295. — Dist. 1, q. 1: 385; q. 3: 52;
q. 4: 17*. — Dist. 2, q. 3: 10, 341; qq. 4-5:
348; q. 9: 145, 247, 326, 342, 344, 346,
348; q. 10: 19, 52. — Dist. 3, q. 6: 11*. —
Dist. 5, q. 1: 322; q. 3: 16. — Dist. 8, q. 4:
—
247, 347, 349. — Dist. 11, q. 2: 33. Dist. 12,
q. 1: 33. — Dist. 13, q. un. : 24. —
Dist. 17,
q. 1: 279; q. 2 : 374; q. 3 : 280s.; q. 5: 225,
275; q. 6: 220; q. 7: 224, 234, 242, 247,
251; q. 8: 56, 253, 256s. — Dist. 23, q. un.:
28
434 INDICES
4, 23. — Dist. 24, q. 2: 33. — Dist. 26, q. 3:
24, 33. — Dist. 27, q. 3: 11*. — Dist. 28,
q. un.: 33. — Dist. 29, q. un.: 317. — Dist.
30, q. 1: 9, 168; q. 2: 35; q. 5: 168, 214.—
Dist. 35, q. 4: 168; q. 5: 121, 128, 274;
q. 6: 21, 375. — Dist. 37, q. un.: 11*, 49.
— Dist. 42, q. un.: 186. — Dist. 44, q. un.:
265.
— S.Summa Logicae (ed. Ph. Boehner, G. Gál,
Brown), I,
pars 55: 118.
c. —
Pars II,
c. 20: 315; c. 25: 332. — Pars III-2, c. 1:
316. — Pars III-4, c. 13: 332.
— Summulae Physic, (ed. S. Brown, in prae-
par.), lib. Ill, c. 23 : 304s.
Harkins, C.: 20*.
Henricus Gandavensis, Quodlibeta (ed. Parisiis
1518), IV, q. 6: 98; q. 15: 220. — IX, q. 4:
220.
— Summa (ed. Parisiis 1520), a. 21, q. 2: 319.
Hervaeus Natalis, Quodlibeta (ed. Venetiis 1486),
VII, q. 17: 274.
Hieronymus (S.), In Matth. (PL 26; CCSL 77),
lib. Ill, c. 19: 374.
Hoffmans, J., v. Godefridus de Fontibus.
Hugo de S. Victore (PL 176), De sacramentis,
lib. II, p. 1, c. 6: 332.
Ibn al Fiasan (Alhazen), Optica (ed. Baseleae
1572), lib. I, c. 1: 101, 109s.; c. 1: 146. —
Lib. II, t. 2: 83; c. 3: 104. — Lib. IV, t. 4:
96. — Lib. VII, c. 1: 95.
Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa (PG
90; versio Burgundionis, ed. E. M. Buy-
taert), lib. I: 338. — Lib. Ill, c. 28: 22.
Ioannes Lutterell: 13*.
Ioannes Papa XXII: 12*.
Ioannes Pecham, Registrum Epistolarum (ed. C.
T. Martin), epist. 661: 22.
Ioannes Rodington, Sent., (cod. Remis, Bibi.
Municip. 503), III, q. 1: 28s.
Ioannes Duns Scotus (Doctor Subtilis): 17*,
413.
— Opus Oxon. (ed. L. Wadding, Lugduni
1639), lib. II, d. 6, q. 2: 312; d. 9, q. 2:
55, 65; q. un. : 166, 169s.; d. 20, q. 2: 19;
d. 29, q. un.: 159, 161; d. 32, q.un.: 19;
d. 37, q. un.: 20; d. 40, q. 1: 387; d. 41,
q. 1: 383; d. 42, q. 4: 161. — Lib. Ill, d. 1,
q. 1: 18, 23, 29, 35; q. 2: 17s„ 20, 35;
d. 2, q. 2: 29; d. 4, q. 1: 170; d. 5, q. 2:
23; d. 13, qq. 1-4: 254, 256, 259, 265, 272;
d. 14, q. 3: 19; d. 23, q.un.: 281, 287;
d. 25, q. 1: 293; d. 33, q.un.: 192, 354,
359, 363, 417. — Lib. IV, d. 11, q. 3 : 223;
d. 24, q. un.: 19; d. 49, q. 2: 197.
— Ordinatio in lib. Sent. (ed. Vaticana), lib. I,
d. 1, p. 1, q. 1: 168; d. 3, p. 1, qq. 1-2:
319, 342, 344s.; q. 3: 221, 319, 345, 348;
d. 5, p. 2, q. un.: 170; d. 8, p. 1, q. 3: 319,
342, 344, 347; d. 17, p. 1, qq. 1-2: 196,
199s., 202, 204ss., 371, 387, 417; d. 17, p. 2,
q. 1: 230; q. 2: 223; d. 48, q. un.: 387. —
Lib. II, d. 1, qq. 4-5: 18; d. 3, qq. 5-6: 19.
— Quaestiones in Metaph. Aristot. (ed. L. Wad¬
ding, Lugduni 1639), lib. VI, q. 1: 287.
— Quodlibet (edd. L. Wadding, Lugduni 1639;
F. Alluntis, Matriti 1968), q. 14: 287, 290;
q. 18: 370.
— Reportatio Parisiensis (ed. L. Wadding,
Lugduni 1639), lib. II, d. 18, q. 1: 169s.;
d. 20, qq. 1-2: 19.
Kelley, F., v. G. de Ockham, Quaestiones va-
riae, Scriptum in ISent.
Koch, J., « Neue Aktenstucke » : 12*, 14*, 38,
121, 151s., 279, 295, 306, 350.
Liber sex principiorum (ed. L. Minio-Paluello et
B. G. Dod): §§ A-7: 229.
Lindberg, D., v. Ibn al Hasan.
— «Pinhole Images»: 51.
Magistri (in processu Avenionensi contra
Ockham): 38, 121, 138, 151s. v. J. Koch,
A. Pelzer.
Maier, A., «Das Problem der 'Species'»: 43.
Martin, C. T., v. Ioannes Pecham.
Minio-Paluello, L., v. Aristóteles Latinus, Liber
sex principiorum, Porphyrius.
Pelzer, A.: « Les 51 articles»: 12*.
Petrus Aureoli, Commentatiorum in IV Sent.
(ed. Romae 1596), lib. I, d. 17, p. 2, q. 1:
 INDEX in: DOCTRINA
220s., 223, 232s.; p. 3, q. 1: 233ss., 242,
245, 274; q. 3: 255. — Lib. Ill, d. 4, q. 1,
a. 5: 162; d. 23, q. 3, aa. 2-4: 192.
Petrus Lombardus (Magister), Sententiae in IV
libris distinctae (ed. Grottaferrata 1971), lib. I,
—
d. 17, cc. 1-3: 280. Lib. II, d. 27, cc. 2-7:
280. — Lib. Ill (ed. Quaracchi 1916), d. 13,
c, un. : 257.
Porphyrius, Isagoge (ed. L. Minio-Paluello) :
230.
Ps.-Augustinus, Hypognosticon (PL 45), lib. Ill,
c. 11: 193.
Robertus Grossacesta, In Aristot. Anal. Poster.
(ed. Bononiae 1519), lib. I, c. 2: 195.
Robertus Kilwardby: 22.
Rogerus Bacon, Opus Maius (ed. J. H. Bridges),
p. 5, d. 3, c. 2: 147.
Schneider, I., v. Thomas Sutton.
Scriptura Sacra: Actus Apost. 6, 8: 261; 9,
1-19: 280. — ICor. 13, 3: 374; 13, 10-13:
278. —II Cor. 12, 7-9: 419. — Ephes. 4,
5: 277. — loan. 1, 14: 4; 3, 34: 261. —
Is. 53, 1: 291. — Luc. 1, 28: 261; 14, 33:
373. — Matt. 11, 11: 278; 19, 28: 374. —
Rom. 1, 4: 329; 6, 9: 293; 10, 17: 291.
Stephanus Tempier: 225.
III. — Doctrina.
Absolutum (absoluta) : et unio 'hypostatica'
35; maioris perfect. quam respect. 25; nihil
a. novum in motu locali 35, 142ss.; orane
a. potest sine alio a. 194.
Abstinentia: ab actu carnis 428.
Abstracta: sensibilia a. a materia (Averr.) 72s.,
88s.
Abstractio: quomodo fit 342; inten. universal.
65; conceptus communis 388; a. imper-
fectionum 344s. v. cognitio abstractiva.
Acceptatio divina: 219.
Accidens (accidentia): absolutum 8, 135s.; ne¬
435
Themistius, In Aristot. De anima (ed. G. Ver-
beke), lib. Ill, c. 6: 57.
Thomas Aquinatis (S.), De virtutibus, a. 4: 352;
a. 8 : 392.
— Expositio in lib. De anima Aristot. (ed. Ma-
rietti 1948), lib. II, led. 14: 44, 47.
— Sent., lib. I, d. 3, q. 4, a. 2: 132, 135. —
Lib. Ill, d. 3, q. 2, a. 1: 162, 183; d. 23, q. 1,
a. 1: 352; d. 24, q. 3, a. 2: 212; d. 33, q. 2,
q. 4, qu. 2: 352; d. 41, q. 2, a. 1: 212. —
Lib. IV, d. 12, q. 1, a. 2, qu. 1: 64s.; d. 44,
q. 3, a. 3: 131.
— Summa theol., I, q. 13, aa. 5, 6, 10: 319;
ÿ
q. 56, a. 1: 98; q. 77, a. 2: 134; q. 77,
aa. 6-7: 132s.; q. 78, a. 3: 45; q. 82, aa. 1-2:
355. — I—II, q. 9, a. 2: 355; q. 52, a. 2:
220; q. 54, a. 4: 352; q. 55, aa. 1-2: 352;
q. 56, aa. 4, 6: 352; q. 60, a. 1: 353; q. 63,
a. 1: 392. — II-II, q. 24, a. 5: 220. — III,
q. 17, a. 1: 29.
Thomas Sutton, Quaest. disp. (ed. I. Schneider),
q. 20 : 98.
Verbeke, G., v. Themistius.
Wey, J. C.: 9*, 16*. v. G. de Ockham, De
connexione virtutum, Quaestiones variae, Quod-
libeta.
Wood, R.: 20*. v. G. de Ockham, Quaest. in
II Sent.
cessário requisita 136; a. in generat. prolis
164s.; potentiae sensit. sunt a. (Thorn.)
131ss. ; eiusdem rationis in homine et an-
gelo 336; homo non est a. Dei 317; 'visi-
bilitas' non a. inhaerens 144; unibilia et
non-u. 232; conceptus a. 342s.; significatur
secundário per ens 339s.; praedicatio de a.
et substantia 327.
— et subiectum (substantia): causa a. in sub.
201; dependentia a. ad sub. 194; a. exten-
sum dividitur sicut sub. 58; individuatur
per sub. (opin.) 232; gradus a. in sub. 256;
436 INDICES
plura in eodem sub. 18, 78, 228; ita simplex
sicut sub. 118s.; idem a. non in diversis
sub. 119; non migrat de sub. 58; substantia
non immediat. subiectum a. (opin.) 118;
intelligi, videri potest non intell., visa sub.
194, 241; a. sine sub. 241; unio a. ad sub.
10s., 35, 315.
Actio : determinata competit parti determ. for-
mae sensit. 138; est respectus 194; a. praevia
resp. naturae assumptae 7; a. realis habet
terminum realem (Scot.) 221 ; adquisitiva,
deperditiva 206s., 222; debilitativa 207; in
distans 44, 50, 53-56, 140s.
Activitas: et actus 397; et habitus 196, 200; ma-
gnetis 140.
Activum: a. naturale produc. aequal. effect.
49; vir princip. a. generationis 162s.; et
passivum 257.
Actus: qualitas generat. per a. 117; dicitur spe¬
cies 126; duo a. ordinati, unus liber, alius
naturalis 211; substantia a. 387; possunt vi¬
deri intuitive non visis obiectis 214.
— apparitionis 110.
— apprehensivus 65.
— assentiendi, dissentiendi complexo 422.
— beatificus excludit peccatum 153.
— bonus, malus 153ss., 157, 371, 389s., 406,
419, 422; intrinsece (def.) 384, 389s.,
422.
— cognitivi sine delectatione vel tristitia 216.
— distincti specie 380s.
— elicitus (elicitivus) 205s., 208ss., 351, 399,
402; actus e. totaliter ab habitu 210; actus
e. conformis rectae rationi 422.
— exterior et interior, distincta peccata (Scot.)
370s., 375ss.; a. exterior et obiectum com¬
mune 382s.; passio vehemens impellit ad
actum e. 402.
— humanus 352s.
— indifferens moraliter 383-387, 389.
— imperatus 41lss., 416.
— infinitus, nullus 256.
— intellectus vel sensus sine obiecto praes.
364. v. intellectio, sensatio
— intensior, delectabilior 367, 375ss., 402.
— interior et peccatum 370s., 375ss.; pecca¬
tum solum in actu i. 376.
— laudabilis et vituperabilis, solus a. volun¬
tatis 366. v. laus, vituperium.
— meritorius. v. meritum.
— moralis 384s.
— naturalis 276; et vita aeterna 280.
— partis sensitivae, non proprie virtuosus 360s.,
369, 371s.
— phantasiandi gener. per habitus 121, 128s.
— positivus et virtus 373s.
— primus a. sine habitu 363, 398.
— prior dispon. ad poster, (opin.) 199.
— sentiendi (sensitivus) 100, 110, 127, 132,
136; salus et perfectio organi 100.
— supernaturalis 276.
— videndi. v. visio.
— virtuosus 359-362, 364, 366, 370, 372, 397,
416, 418, 421s.; intrinsece v. 366, 387ss.,
422s.; primo imputabilis 384, 388ss. ; unus
a. v. respicit alium a. v. 426s.
— vitalis (vitae) 130, 135.
— vitiosus 359-362, 364, 366, 372, 384-387,
397, 416, 418, 421.
— volendi (voluntatis) 281, 383s., 386, 388ss.,
413s.; a nullo agente creato impedibilis
205s., 210; solus a. v. virtuosus 281, 363,
366; a. v. sine habitu 363. v. volitio.
— et appetitus 207s.
— et habitus 197s., 205, 256, 277s., 281, 303,
305ss., 351, 356s., 391s., 394, 396, 413, 415,
420; a. causa habitus 148, 202, 205, 397,
404, 407s., 410; quomodo differunt 205;
habit, adquir. per a. 367, 369; a. intensior
per hab. 365, 367; a. distinguuntur sicut h.
277s., 306s., 402ss., 419; actus et hab. vir¬
tuosus 391s.; h. causa actus 200s., 210; h.
inclin. ad a. consimil. 356s.; nullus a. re¬
pugn. hab. 303.
— et obiecta 110, 214.
— et passio 399ss., 409.
— et potenria 133, 135, 205, 238, 246; quan¬
tum in p. tantum in a. (opin.) 254.
Ad aliquid. v. relatio.
Adam: in statu innocentiae 19.
Additio: in formis per realitat. impraecisib.
(Aureol.) 234.
Adoratio latriae: et uno 'hypostatica' 329,
350.
 INDEX m:
Adquisitio (adquisitiva) : actio a. 222; altera¬
do a. 147; et destructio 198.
Adulterium: ebrius committ. a. 428.
Aequivocatio (aequivocum) : vox una, inten-
tio diversa 321, 346; latet in generc (Arist.)
337s.; in nomine 294; non in conceptu 320s.
Aer 70, 72, 90; sicut nix 74, 90; non receptiv.
coloris (opin.) 77, 94; receptiv. odoris, co¬
loris 63, 95; naturaliter calid. 55; lumen in
a. 19; a. rarus 62, 234, 248s.; non movet
sagittam 66; propinquus parieti 94, 140;
propinquus pupillae 147; recipit formas re-
rum (Averr.) 104; quare non sentit 126;
est coloratus (Arist.) 63.
Affirmatio: non inclinat ad negat. 38.
Agens: approximat. passo 223s.; a. creatum
178, requirit materiam 187; a. in distans
140s.; a. extrinsec. non prius natura agit
169; a. intrinsccum 169, 178; a. liberum
173; a. principale imperfectius product. 170;
ratio a. 16; a. supernaturale 178, 266s.; a.
violentum 173; a. et medium 92; a. et pas-
sivum idem, effectus idem 53; non necessar.
distinguunt. 89.
— naturale: 133, 141s., 176, 178, 275; produc.
totum compos. 189; determin. ccrtuni
grad. formae 266s.; potest inducere formam
sine corrupt, alicuius 313s.
Albedo: est alba a. (opin.) 23; augmentat. a.
226; eadem a. in diversis part. 229; a.
extensa 243, 247; a. quanta 241s., 245;
in obiecto, in organo 67; in corpore, in
medio 74ss., 88, 91; duae a. 75, 91ss.; a.
maxima 90, 92; infinita? 269s.; partes a.
disting. 137s.; a. perfectior divisib. in im¬
perfect. 247; a. similis a. 336; et superficies
174s., 241s.; a. supponit pro forma a. 29;
conceptus a. 231, 342.
— et nigredo: 41, 76, 288s., 311, 337; non
secum compatiantur in eodem 47s.; a. prius
expellit n. 64; conveniunt in conceptu co¬
loris 337.
Album (alba): duo a. similia 6; a. supponit pro
subiecto 29; augmentatio a. 61, 222s., 227;
et nigrum 106; potest fieri nigrum 41.
Alteratio: 213; adquisit., deperdit., in sensu, in
intellectu 147s.
DOCTRINÀ 437
Ambulatio: idem actus a. virtuosus, vitiosus
360, 382s.
Amicitia: 381, 400. v. Amor amicitiae.
Amor: est passio 103; et caritas 282s., 312; a.
amicitiae et concupiscentiac 312, 381.
Analoga (analogia): med. inter univoc. et
aequiv. (opin.) 338s.; 319s., 326ss., 335.
Angelus: agit in alium a. distantem 55s., 75;
intuitive intell. 234, 240; duo a. non pos-
sunt facere unum individuum 246; a. et
anima differunt specie 91 ; a. et homo 'con¬
veniunt' in conceptu 336.
Anguilla: partes divisae a. sentiunt 271.
Anima: forma corporis vitam habent. (Arist.)
130; tabula nuda (Arist.) 394; in a. com-
prehensiones, extra a. res (Averr.) 134; po¬
test terminare unionem lapidis 36; beata,
non-beata 197s.; plures gratiae in a. 233;
a. et calor resp. nutritionis 134; non verus
color, sonus, calor in a. 115; una post aliam
in infinitum 271s.; duo a. non possunt fa-
cere unum individuum 246; a. Christi 8;
a. et angelus differunt specie 91 ; tria in a.
400.
— intellectiva: non natura completa 5; in-
ductio a. i. 181; distincta ab a. sensitiva
118, 125, 270s.; duo a. i. simillima 247.
— sensitiva: 118, 125, 135s., 270s.
— et appetitus sensitivus: 352s.
— et corpus: 35, 368, 393; perfectior corpori
134; dominatur corp. 368.
— et potentiae: causa potcn. (Thorn.) 133;
130-139, 400.
— et virtutes corporales: 407s.
Animal (animalia): 182, 349; quid signifi? 321;
conceptus a. 336; aliqua a. vident de nocte
79s.; recipiunt formas sensibilium (Averr.)
100.
Animata: dependentia partium 252s.; augmen¬
tatio a. 236, 243, 268s.
Antecedens: non debet poni in esse sine con-
seq. etc. 265.
Antiqui: et moderni, eadem fides 292ss.
Apostoli: credebant diversa 'complexa' 297.
Apparitio: et cognitio intuitiva 110s.; actus
imperf. 112, 120.
Appetere finem: 20.
438 INDICES
Appetitus: inclinat in plures actus 207; causa
partialis 208; distinguitur a came 158s.
— intellectivus : 271, 410.
— sensitivus: 351-354, 357, 360, 369, 385, 390,
398, 401, 405, 408s., 411, 414ss.; et fomes
149s., 157ss.; et delectatio 159s.; et habitus
207s., 356, 359, 367, 369; et passiones 159;
et potencia 190s., 356; et virtus 352, 366;
passivus 209; apprehendat obiectum 161;
imperatur a voluntate 370; actus a. sens.
bonus denomin. extrinsec. 379. v. sensi¬
tiva, pars.
Appositio: procedi potest in infinit. 263, 272.
Apprehensio (apprehensivum) : 85; intellectua-
lis 209; necessário praeced. actum appetit.
208; requiritur ad actum volunt. 211; a.
obiecti 161, 410; a. intuitiva, abstractiva
401; potentia sensitiva appreh. 356, 401,
411.
Appropriatio: 35.
Aqua: partes a. 226ss., 229, 231 ; quaelibet pars.
a. est a. 238s., 246; augmentatio a. 260s.;
calefactio a. 311, 314; medium sensibilium
72, 88; in a. apparet idolum 129.
Arbor: ex grano exiguo (Aug.) 186; et po-
mum 171s.; et semen 179.
Arcus: 237, 242ss.; et maior curvatio (Averr.)
233.
Ars: et natura 173, 176; navifactiva non in li-
gno (Arist.) 184s.; non principium motus
per se 190; circa universalia 420.
Articulus: condemnatus 22; fidei infus. et
adquis. 287, 289, 296; a. fidei in speciali
290; diversi a. fidei? 293, 312s., 310; una
fides resp. omnium a.? 289-299.
Artifex: bene dispositus et instrumentum 352.
Artificialia: et naturalia 184, 190.
Asinus: 342, 249; composit. perf. 252; et homo
habent materiam eiusd. rat. 247; et homo
'conveniunt' in conceptu 336; furari a. pec-
cat. 376; a. posset assumi a persona divina
33s.
Assensus: intellectus 214; et dissen. compet.
intell. 85.
Auctoritas: Sanctorum 281s., 308s.
Audacia: 396, 400, 402, 405, 408, 413ss., 416.
Auditus: 135; et organum 131, 137s.
Augmentatio (augmentabilis) : a. extensiva 261,
270; a. formae 220-253; quomodo fit?
(Aureol.) 234s.; a. intensiva 261, 268, 270;
a. intensiva non proced. in infin. 265s.;
naturalis et supernat., differentia 267s.; a.
qualitatis, quantitatis 242s., 248; a. substan-
tiae et qualit., generatio quaedam 237; ef¬
fect us augmentab. 115s.; augmentabilia
eiusd. rat. 225.
Beati: non habent fomites peccati 149, 152;
anima beati 197s.
Beatitudo: 283; coniunctio animae cum Deo
(opin.) 197s.; quid absolutum 197s.; propter
merita 279s., 284.
Bcllum: et moralitas actus exterioris 361s.
Bcstia: nobis similia (Aug.) 104.
Biblia: historia scripta in B. et fides 291.
Bonitas: signif. Deum connot. actum volendi
215.
— moralis: integritas omnium (Scot.) 371, 379;
actus moralis 384, 387-390; connot. acti-
vit. volunt. 389; et circumstantiae 379s.,
390.
Bonum: signific. ens, connot. actum volendi
215, 348; et voluntas 354, 363s.; proport.
et habitus 353; 'omne b... diligendum' 425.
v. ens, passiones.
Bos: furari b. peccatum 376.
Brutum: 357, 359s., 407.
Caecus: 118, 131s., 134; per qualitat. debilit.
108; potest esse videns 332; c. natus non vi-
tuperatur (Arist.) 366.
Caelum; agens aequivoc. 89; aliud c. possibile,
ultcrius augmentab. 264.
Calefactibilia: infinita? 266.
Caliditas: 91, 226, 243; augmentatio c. 244.
Calor (calidurn): 260; qualitas corporis 397;
qualitas naturalis 158; resp. sanitatis 204;
resp. nutritionis 134; c. naturalis in gene-
ratione 163s.; c. oculi (Averr.) 113; non
verus c. in anima 115; augmentabilis 115,
221s., 224; augmen. in infinitum? 266 ; 4c.
est calefactivus' 323; c. et calefàctíbíle 79s.;
et lignum 199, 217; et motus localis 218;
 INDEX hi: DOCTRINA
et sol, et aer 54s.; producib. a sole, ab igne
405; c. verus tangibil. 57.
— et frigidum: c. remittit frig. 207; c. et f.
in gradibus remissis 301s., 305, 311; c. et f.
non in eadem parte aquae 314.
Candelae; duae c. et foramen 51; c. et lumen
52, 54.
Cantores: qualitas in organo c. 116; os c. non
per se virtuos. 359.
Caput: abscissum scntitur 271.
Caritas: et gratia eadcm 219; acceptatio divina
c. 280; Spiritus Sanctus acceptans 280; plu-
res, distinctae? 231s.; amor amicitiae 312;
necess. de poten. Dei ord. 312; inclinat ad
amorcm 282s.; stat cum odio habituali 306;
prior spe (opin.) 309; causa partial, meriti
219, 374; obiectum c. 'Deus et omne quod
Deus vult diligi a me' 211, 284, 298; non
quanta, non acervus (Aureol.) 235; aliquo
modo quanta 245; c. in via et frutio in pa-
tria compossib. 308; philosophi virtuosi sine
c. 374; augmcntatio c. 236, 343, 261; actus
c. finitus 256; infinita factibilis? 257, 272;
c. summa in Christo 259; c. summa in
anima? 261 ; virtus theologica 276-314.
— adquisita, infusa: 281, 286, 298, 312, 355.
— et voluntas: 281s., 286, 312. v. Dilectio,
Gratia, Spiritus Sanctus.
Caro: molles c. apti mente (Arist.) 406; c.
animalium 100; plantae carent c. 127; c.
et appet. sensit. 157.
Castitas: coniugalis 427s.; virginalis 158, 426.
Casus (grammat.): denominat. 318.
Causa: ad cuius esse seq. effect. (Arist.) 201 ;
'illud quo posito ponitur effectus etc.' 20,
123, 136, 205, 381, 396; anima c. potentia-
rum? 133; c. nobilior resp. ignob. 169; c.
perfectior, effectus perfectior 79; c. per-
fectior non necess. perfect, effectu 201; c.
essentialis 200; circulatio in c. efficient. 202;
in c. partialibus 205, 398; duae c. ordin.
80; c. artificiales 395; c. creatae 210; c.
creata requir. materiam 187; c. immediata
fidei 290ss.; habitus c. actus et e conv. 200,
208, 397; c. libera 206; c. prima, secunda
153, 178; c. principalis, naturalis 193, 205;
c. 'sine qua non' 93, 200.
439
— aequivoca: 91, 296, 405.
— efliciens: 18, 202, 426.
— et effectus: 18, 20, 52, 205; duae c. idem
effect. 19s.
—- finalis: 20.
— mediata (c. causae, c. remota) : 50, 54, 74s.,
91, 290ss., 404, 411.
— partialis (actus, fidei, habitus, imaginat.,
qualitatis, scientiae, virtutis, visionis etc.) :
54, 82, Ills., 124, 135s., 140s„ 153, 178,
185s., 200, 205, 208, 210, 285, 291s., 297,
382, 385, 388, 398, 401, 412, 415, 425ss.
— totalis: duae c. totales (Scot.) 18ss.; c. t.
perfectior effectu 186; 20s., 27, 111, 140s.,
154s., 185s., 208, 210, 388.
— univoca: 74s., 91.
Christiani: tenentcontrarium Arist. 187; po-
nunt unum datorem formarum 189; nul-
lus C. ponit actum liberum hominis non
impcdibilem 206; nutritus inter C. credit
articulos fide adquisita 160, 279, 281, 312.
Christus: nobis similis 8; numquam dimisit
quod semel assumpsit (Damas.) 22; in tri-
duo mortis 22; Deus posset facere personam
C. sine unione 25; C. homo humanitate 29;
et fomes peccati 149, 152; descend, de
Adam 163, 170; non sec. rationcm seminal.
180s.; formado corporis C. 180s.; incarna¬
do C. 315, 324; 'C. factus est Deus'? 325;
incarn. C. articulus fidei 287, 293s.; passio,
resurrectio, ascensio 293s., 297s., 350; filius
adoptivus? 349s.; an potuit peccare? 350;
C. adorandus 350; meritum C. 257; re-
nuntiare omnia prop. C. 373s.
— anima C. : 5, nobilior 225; habuit summam
gratiam (opin.) 253, 256s., 259, 261s., 268,
275.
Cibus: sanus 339s.
Circulatio: in causis 202, 205, 398.
Circumstantiae (actus moralis) : 362, 381-390,
413, 416; rectae, debitae 373, 411, 415,
417; obiecta partialia 384, 387, 412, 423;
causae partiales immediatae 388, 412, 422;
c. et pars sensitiva, et voluntas 362; locus,
tempus etc. 382ss., 387, 413, 416; non
omnes c. aggravant peccat. 379; 'nihil fa-
ciunt' 382.
440 INDICES
Coentitas: graduum formae (Aureol.) 234.
Cognitio: divina et ideae 121s., 128; c. respic.
finem 276, 282; omnis c. in anima 133;
c. actualis in intell. inclinat volun. 157s.
— abstractiva 65, 78 124s.; intellectiva 121;
sensitiva 125, 401, 410; praesupp. intuitivam
124, 341.
— intuitiva: 65, 78, 85, 97, 110s., 122-125;
sensitiva 401, 410; incomplexa compet. sen-
sui 85; imperfecta 112; non-exsistentis
(opin.) 110.
Cognitum: non potest velle nisi c. 364.
Cointelligibiliias: et gradus formae (Aureol.)
234, 240.
Color: duplex, spirituale et naturale (Averr.)
45, 71ss.; intentio c. alia a colore (Averr.)
99; manet in absentia lucis 74; indiget luce
79; c. et lux duae causae partiales 82s.;
qualitas visibilis, passio 60; causatur im-
med. a sole 141; augmentabilis 74; in aere
propinq. parieti 140, 147; c. in medio?
59ss., 63s., 66ss., 141s.; immaterialiter (opin.)
45; c. verus non in medio 77; causat aliqd.
in medio (Averr.) 68-71, 81s.; in obiecto
et medio eiusd. rat. 86, 88, 90; in obiecto
materialiter (opin.) 45; c. et obiectum 66s.;
debilius in medio et organo 67; in oculo
immater. (opin.) 45; in vitro, pariete 61s.;
et potentia 66s. ; et species 48, 91 ; c. iridis 57.
— et visio: verus c. videtur 56s., 144; debilitat
vel confortat visionem 107-110; agunt in
vis. 101; c. lucidi post sensationem (Aug.)
101; alqd. derelinq. post vis. (Alhazen) 106,
109; c. scintillans, splendidus et vis. 109s.;
non verus c. in anima 115.
Comestio: moderata 362, 411, 417; virtuosa,
vitiosa 386, 417; actus potentiae execut.
408s.; et cibum 382.
Communicatio : proprietatum, idiomatum 11,
32, 35.
Completum (incomplet.) : 5, 393s.
Complexio (physic.): 112, 158; diversae comp.
in corpore 393, 395s., 399; divers, in iuvene,
in sene 397.
Complexum (logic.): et actus apprehen., iudi-
cativ. 65; intellect, format c. 85; formacio
c. differt ab assensu 423; notitia unius c.
disting. a notitia alterius c. 403, 419; di¬
versa complexa unius fidei 283s., 289s.,
292s., 297s., 310.
Compositum: totum c. generatur (Arist.) 184
terminus product. (Arist.) 187; c. ex anima
et corp. 131; ex subiecto et accid. 131ss.;
ex actu et potent. 238s.; ex materia et forma
246; ex partibus realiter distinc. 238s.; c.
perfectius partibus 231 ; c. ex positivo et
negat. non in genere 27, 30, non agit 32.
Compossibilitas: actuum et habituum triplex
303-08.
Conceptio: Virginis, Salvatoris 151.
Conceptus: significat naturaliter 321, 346; et
significatum, et connotat. 145s., 213, 215s.;
abstractio c. 388; non praedic. analogice
319s.; c. repugnant., impertinent. 319s.;
finitus, infinitus? 328, 349; potest esse pas¬
sio 335; c. entis, subiectum metaph. 345;
c., vox, littera: signa ordin. 346; c. commu¬
nis Deo et creaturae 335, 341, 347; c. dif¬
ferentiae 347; c. dubius et certus (Scot.)
342s.; c. generis 239, 347; c. speciei abstra-
hib. 247; resp. omnia individ. 230s., 247;
c. speciei individ. non-exsist. 231 ; c. substan.
et accid. 339s.
— connotativus : 144s., 188s., 204.
— univocus: 321, 327, 335s., 347.
Conclusio: habitus princip. et c. 3%, 403s.,
419; habitus immed. c. 285, 288; habitus c.
et actus erroris 303; c. credita non scita
307s.; c. et fides 295s.; c. practica 425.
Concupiscentia (concupiscibile) : 150, 208s., 211,
353, 366; amor c. 381; continens habet c.
pravas 354; c. pravae 365, 400s., 405, 409
417s. v. Amor concupiscentiae.
Confortado (confortativum, conservativum) :
visionis 107ss., 113ss., 117, 120s., 123.
Connexio. v. Virtus, connexio.
Connotatio (connotata): c. et relatio 5; c.
exsistens vel non-exist. 215s.; c. praedicati
317.
Conscientia: remorsus (def.) 358.
Conservado: creaturarum convenit tribus pers.
divin. 14.
Consuetudo: et natura 174, 176.
Contactus: mathematicus 64s.
 INDEX Hi: DOCTRINA
Continentia (continens): c. virtualis (Scot.)
86s., 274, 344; continens, quis? 353s.; ha-
bet pravas concupiscentias 365, 405, 417s.;
c. et temperatus 417, 419.
Contingens: potest esse falsus 295, 310.
Continuitas (continuado) : 235; in motu 228;
denot. distinct. 245s.
Continuum: divisio c. 255, 263, 271ss.
Contradictorium : impossibile est transire de c.
in c. etc. 5, 198, 203, 222,
Contrahens: a contracto ad c. sine diminut.
etc. 325.
Contraria: 288s., 310s.; sese compatiun. in
gradibus remissis (opin.) 287s., 301, 310s.;
non simul insunt eidem 299, 304, 415; agens
primo remittit c. 304s.
Contritio: non eradicat habitum 306.
Convenientia (convenire): duplex 299s.; c.
maior inter individua eiusd. rat. 61; c. in
conceptu communi 336s., 347.
Conversio (logic.): 325, 331s.
Cor: ascensus sanguinis 395.
Corpus (corporale) : c. caelestia non multipl.
specie (Averr.) 259; c. coloratum 83, 89,
93, 146s.; densum, rarum 248-252; c. dia-
phanum 112, 126; c. magnum superpôs.
visui 84, 146s. ; c. motum nihil absol. adquir.
252; c. sensibile 70ss.; c. simplicia 269; c. et
spirit, differ, specie 72.
— humanum: et potent, sensitiv. 131; et
anima 35, 134; imperfectius anima 134; re-
gicur anima 352s., 368; resistit voluntati 368.
v. Complexio, Dispositio, Qualitas corpo-
ralis.
Corruptio: formarum in elemen. 213; gradus
praeced. formae 225; et gener. 275; potest
fieri sine gener. 313s.
Creatio: convenit trib. pen. divin. 14; quid
dicit? 6; vitanda in gener. naturali 166; ra¬
tio seminal, ut vitetur c. 183; c. non debet
vitari sed concedi 172.
Creatura: simpliciter depend, a Deo 36; de se
non-ens (opin.) 299; praedicatio de c. et
Deo 327s., 331 ; c. et Deus resp. univocatio-
nis 337s., 346s.; c. et inductio formae sub-
stantialis 163; c. et Deus fruuntur distinc.
actib. 381.
441
Crispus: 'homo crispus' 323.
Crystallus: 81.
Culpabilis: 418.
Cupido: 150.
Curvitas: lineae 234, 244.
Damnatus: non diligendus 298s.
Datores: formarum 184, 189.
Debilitado (debilitativum) : visionis 107ss.,
113ss., 117, 120s., 122s.
Deceptio: 103.
Definido: quid nominis 145s.; explicat totam
sub. 327; quomodo variatur 229; d. et nu-
gatio 328; d. speciei composit. ex concepti-
bus 230s.; ens non ponitur in d. 348s.
Delcctatio (delectabile) : 149s., 157ss., 401s.,
405, 418; quid absol. 198; passio conseq.
actum 197; sequit. dilectionem 217; con-
surg. ex obiecto et convenien. recipientis
196; d. appet. sensit. 159s., 271, 357; d. et
habitus 216; d. et voluntas 159s., 358;
'omne d. diligendum'r 355; d. maxima in
speculatione (Arist.) 160.
Demonstrado: 281, 294, 296; artic. fidei 294;
conclus. geometr. 303; d. circularis 334;
d. obliviscitur 303s., 307.
Denarius: non vidctur in disco vacuo 78, 95.
Denominado (-nes) : 5s., 13s.; resp. Verbi in-
carnati 7, 14s.; d. variae et idem subiect.
222s.; d. intrínseca et virtus 384; d. media
414.
— extrínseca: 187s., 385-390; et virtus 359ss.,
367, 369, 371s., 375, 379, 383, 386, 413,
423.
Densum: partes d. propinquius iacent (Arist.)
250; d. et rarum 75, 234, 248-251, 275; d.
et speculum 94.
Deorsum: motus d. 174s.; et gravitas 199.
Dependcntia: importat causalitatem 27, 39; d.
essentialis (Scot.) 17s.; persona negat. d. 23;
creaturae ad Deum 14; effectus ad causam
(Scot.) 18; naturae ad supposit. 40; naturae
human, ad Verbum (Durand.) lis.; et unio
hypost. 36.
Deperditiva: alterado d. 147; actio d. 222.
Derelictum: post visionem 107-110. v. Im-
pressum, Reliquiae.
442 INDICES
Desidcrium : languor movet ad mala d. (Aug.)
150; rcsp. non-habiti 168; est passio 368,
400; d. duplex, possib. et imposs. 284; spes
est actus d. 282-286, 309.
Desperans: 283s.
Destructio: alicuius absol. 198: rei extra sed
non in anima 195; d. vel adquisitio 5.
Determinado (logic.): compositionis, praedic.,
subiect. 315s., 330ss.
Deus: est bonus 215; supersapicns, superbonus
338; trinus et unus, artic. fidei 287, 310;
naturaliter diligib. 160, 312; diligib. a se,
a nobis 256, 274; non simul dilig. et odibil.
302; volun. humana potest et dilig. et odire
D. 356; obiectum caritatis 211; obiect. virt.
theol. 282s.; volun. D. resp. inimic. 298;
volun. D. resp. virtut. 427; gloria, honor,
laus D. et virtus 360ss., 381ss., 386, 389; D.
et actus interior peccat. 377; D. et creatura
non parific. in ente 327 ; D. et creatura fruun-
tur divers, act. 381; natura non procedit
ad esse D. 256, 272s,
— causalitas: agit immed. in omni act. creat.
189; causa partialis necess. requis, in omni
act. creaturae 153, 178, 206; potest esse
causa totalis 210; non requir. materiam in
sua act. 187; potest conserv. materiam sine
quantit. 227; non minoris potentiae quam
natura 258; potest suspend, act. solis 52,
54s. ; potest destruere colorem in medio
61s.; causa immed. intellectionis 296; et
factibilia in infinit. 258, 263; et creatio
'maxima' 254; potest acceptare alqm. in
puris naturalib. 279s.
— cognoscibilitas: non cognosc. in se sed in
conceptu 340ss., 347; D. et creatura resp.
univocationis concept. 337s., 346s.
— potentia: 260, 267ss., 273ss., 308: absoluta
8, 261s., 281, 312; ordinata 261s., 280s„ 312.
— propositiones de D.: quaenam conceden-
dae?: 'conservator', 'creator', 'gubernator',
'factus est homo', 'passus' etc. 3, 6, 23, 315ss.,
321s., 325-336, 350.
Diaeta: sana 339.
Diaphanum (diaphanitas) : visibile per colorem
(Averr.) 63; aquae et aeris 95; et color 43,
45. v. Medium.
Dictamen: rectae rationis 358, 370, 386, 421,
423, 425; actus assentiendi vel dissen. 423;
'omne d. a rec. rat. faciendum' 425. v. Ra¬
tio, recta.
Dictio: aequivoca 319s.; scripta 320s.
Differentiae: non suscip. magis et minus (Por-
phy.) 230; res se ipsis diff. 347s.; d. non
addit super genus 347s.; d. formalis, spe-
cifica 230; ultima 327, 347.
Dignitas: naturae assumptae 4, 42.
Dilectio (diligibile) : praeced. desiderium 216,
309; natural., supern. 355; d. Dei a se, a
nobis 256, 274; d. Dei incomposs. odio
302; d. Dei, alicuius alterius 380s.; et actus
volunt. 382, 384, 386s.; resp. finis 276, 282,
380s.; actus d. et habitus 216, 227s., 365;
d. et odium 358; 'omne bonum... d.' 425.
v. Amor, Caritas, Gratia.
Dispositio (-nes): realiter dist. inter se et ab
anima 135s.; accidental, requisit. 113, 127,
132, 134ss., 138s.; d. praeced. omnem act.
408; d. corporal, est qualitas, non habitus
134, 395s., 399, 406s.; d. corp. et volunt.
368; d. natural. 396, 407; necessar. in gene-
rat. 164; et indisp. potentiae 196; materiae
addita (Scot.) 169; removens prohibens 199,
217s.; d. unius virtutis ad alias 426s.
Dissimilia: magis et minus 116.
Distans (distantia) : minor vel maior d. resp.
scnsationis 75, 84, 90, 93; d. sine medio
non pot. discerni 147.
— actio in d. : 53-56, 140 ; nihil agit i.d. (opin.)
44; magnes agit in d. 53s.; sol agit in
d. 50.
Distinctio: formalis 224; nominum, concep.,
non rerum 188s.; numeralis 231s.; per ar-
gumentationem 242; realis 135ss., 223s.,
333, 341; intell., rationis 223s., 341; spe-
cifica 231s., 288, 403; tanta d. habituum
quanta actuum 402-404.
Divisio: nova non arguit novam potentiam
272. v. Continuum.
Doctor: creditur 291.
Doctrina: ut dist. contra naturam 174.
Dolor: et ira 150.
Dominus: imperat servum interficere alqm.
378.
 INDEX m:
Domus: et ars 420.
Dormiens: non intelligit 209.
Dos: impassibilitatis 161.
Dulce: 72, 88s.; et albedo in lacte 288s.
Ebriosus (Ebrius) : caret usu rationis 428.
Ecclesia: fides e. 313; ambulare ad e. prptr.
Deum vel vanam gloriam 360, 372, 382s.
Effectus; dependentia e. (Scot.) 18; idem e. a
duabus causis total. (Scot.) 19s.; omnis e.
determ. cert, causam 27; e. multi unius
causae 296; e. fidci 297s.; approxim. cau¬
sae 73, 89; e. et causa 74, 136; e. ordin.,
subord. 52, 80, 93, 120; e. duarum caus.
ordin. 80; e. in medio 92; e. visionis 93,
120; motus localis, non e. novus 143.
Elecmosyna: 362, 375.
Elementa: et ration, seminal. 169s., 179s.; et
formae substan. 213; et alteratio 148;
augmentatio e. 236, 243, 261.
Eliciens (elicitivum): actus e. 115s., princi-
pium e. 413.
Ens: vera res extra animam, subs, vel accid.
60; convenit cuilibet naturae positivae 348;
passiones e. 145, 348s.; subiectum metaph.?
345; finitum, limit. 324; conceptus e. 342s.,
347; quid signif.? 328, 339s.; bis ponitur in
def. 328; non dicitur aequiv. nec univoc.
sed medio modo (Arist.) 326ss., 339; e. de
Deo et creatura 327; e. in lingua graeca 340.
Entitas: sicut ad e. ita ad intellig. (Arist.) 241.
Error: opponitur scientiae 213; actus e. stat
cum habitu scientiae 303; habitus e. 147;
e. et fides 287, 289, 295; e. et notitia evid.
295; e. unius stat cum notitia alter. 403; ad
vitandam occasionem e. 334, 376.
Essentia: et esse (Aegid.) 224s.; e. tota et def.
230; e. invariab. et forma 229; e. hominis
22; e. animae una 368.
— divina; primo infinit., summe independ. 26,
36; et pcrsonae div. 5, 14, 24, 32; coniung.
animabus bcatis (opin.) 197s.; videns d.e.
non videt asinum 342; et unio 'hypostatica'
12, 17, 26s., 37, 39.
Eucharistia: 241.
Evidentia (evidens): scientia e. 195; convenit
scientiae 299.
DOCTRINA 443
Excellens (sensibile, visibile): 82, 111, 120;
impedit visionem 106; corrumpit instru¬
menta (Averr.) 127.
Experientia (experimenta): e. cuiuslibet 198;
proposit. scitae per e. 89; effectus in medio
prptr. e. 92; e. cognoscib. 226; e. et ars
419s.; et actus scien. 303; et actus volun.
281s.; et habitus principiorum 394.
Exsistentia: connotatur 214ss.
Extensio: semper augmentab. 268; e. materiae
227, 251s.; materia sine e. 246; e. et
forma subst. 251s.
Extrema: et unio 5; relata 6.
Extrinsecum: et univocum 337. v. Denomi-
natio, extrínseca.
Facilitas (facilius) : per habitum 217, 357s., 365,
367.
Factibilia: a Deo 240; in infinit. 260.
Falsum: non potest sciri 195; contingcns pot.
esse f. 295; fides pot. esse resp. f. 276, 310,
313.
Fames: non in potestate homin. 152.
Fenestra: 49s.
Ferrum: et magnes 53, 140s.
Fides: 'nostra' 197, 264; f. Ecclesiae 313; sola
f. tenet. 10, 38; contra f. 7, 260; potest
subesse fals. 276, 310; f. contra opin. Arist.
de motu 265s.; nutritus inter Christian, et
artic. f. 160; f. actualem qua credo, video
(Aug.) 214; f. non virtus (opin.) 276; vir¬
tusnatural. 312; virtus theol. 276-314; in-
clin. ad cogn. 282; f. ct scientia 299-309;
repugnat scient. 277, 307; contrar. haeresi
277; f. et visio beatif. (clara) 205, 278, 301,
303s., 306, 308; convenit obscuritas299; f. de
unione 'hypostatica' 324; bellum pro f. 361.
— adquisita: 281, 286, 295, 312; per auditum
290; causa immed. 291; tot f.a. quot arti-
culi fidci 287, 290s., 296s.; opponitur de¬
monstration! 294s.; et error 289.
— infusa: 281, 286, 295, 310, 312; una resp.
omnium artic. 289-299, 310, 313; per
Baptism. 290; causa partial. 296; non oppo¬
nitur demonstr. 294s.
— obiectum: quid? 284, 289s., 292; o.f. na-
turalis 307s.
444 INDICES
Filius (Dei): ct essentia div. 12; persona F.
terminat unionem 'hypost.' 16, 22, 37, 39;
solus incarnatus 13s.; 'F.D. adoptivus, est
homo, mortuus, praedest.' etc. 211, 43, 328s.
Filius: et pater 215s.
Finis: alqs. appetit duos f. 20; f. delectabilior
160; processus ad f. non in infinit. 255; f.
ultimus, perf. adquirend. 272.
— actus moralis: f. bonus, malus 360ss., 367,
372, 380, 384, 386s. ; f. laudabilis, vituperab.
363; dilectio f. 380s., 389s.; obiect. partiale
389s., 416; obiec. principale (primarium)
380ss.
Finitum: pot. sustentif. aliud f. 26; f. potest
terminare unionem 36.
Fomes: peccati, tripliciter intellig. 149-152;
ablatus a Virgine? 150ss.; f. aufertur per
habit. 159.
Foramen: et candelae 51 ; parvum et visio 83s.,
147.
Forma: rei manet in anima (Alhazen) 104, 109;
nulla f. in spcculo (Alhazen) 96; reliquiae f.
post visionem (Aug.) 102; sicut numeri
(Arist.) 229; f. notae et ignotae (Aureol.)
234; extrahens f. non largit. multit. (Averr.)
184, 189; consistit in invariab. essen. (Sex
Prin.) 229; quanto simplicior tanto per-
fectior (opin.) 231, 233; falsa est 237; anima
f. corporis 130; f. a Deo dupliciter 178; f.
artificialis nullius principium 190; gradus
f. 253ss.; alterius rat. in obiect. et poten.
67; denominat subiectum 302; nulla f. in¬
finita 264; f. infusa 266s.; f. intellectiva 22;
f. naturalis determ. cert. grad. 266s.; po-
tentia est f. 125, 204; pluralitas f. 168; f.
sensibilis 100; f. simplex 221, 233; intel-
lectus, f. simplex 203; dicitur species 126;
f. specificae hominis et asini 336; f. gravi-
tatis 199; f. et semen 186.
— accidentalis: 173, 186, 222, 227, 236, 269s.;
suscip. magis et minus 270; et idem sub.
227; simillimae 336.
— augmentabilis (extensa, quanta) : non augm.
per addit. part. (Thorn.) 220; a. in infinit.?
253-275; quomodo aug. 220-253; causa a.
73s., 90; quantitative a. 271; f. a. remanet
eadem (una) 224s.. 238; f. extensa 242,
251s.; f. et materiae debetur propria exten-
sio 251s.
— contrariae: simul incompossibil. 46, 64, 213,
305. v. Contraria.
— generatio (inductio): 166s., 172s., 177, 181,
183ss., 213, 243; inducens f. nobilius quam
praeparans materiam (Thorn.) 183; falsa
est 185s.; et terminus produc. 189; f. prae-
cedens non semper corrump. 275, 313s.
— sensitiva: 22, 124s., 135s., 236; in animali,
homine: una sed extensa 124s., 137, 139.
v. Anima, sensitiva.
— substantial : 114, 118s., 131s., 173, 181,
183, 186s., 227, 249, 260s., 267; f. s. non
suscip. magis et minus (Arist.) 236, 247,
270; non est motus ad f. s. (Arist.) 270; f. s.
producib. a Deo 187; quomodo inducitur
163ss.; duae f. s. in homine 118; in demen¬
tis 213; duae partes f. s. in eadem materia
269s., 275; f. s. sine materia 203.
— et materia: 114, 118s, 139, 167s., 172s.,
177, 184s., 199, 222, 245s., 251s., 299s.;
unio f. et m. 10, 35, 114, 245s., 252; f. di-
versae et eadem m. 188s.; f. pot. fieri sine
m. 172s., 187, 203. v. Gradus.
Fornicatio: 426.
Fortitudo: 158, 396, 399, 404s., 408, 414ss.,
421; habitus f. 359; f. non connectit. vir-
ginit. 426.
Frigus (frigidum): oculi (Averr.) 113; augmen-
tab. 115; qualitas corporis 397; et calor in
gradibus remiss. 301s., 305, 311, 314; pau-
latim corrump. ad praesen. caloris 207.
Fruitio: et caritas viae compossib. 308. v. Plu¬
ralitas.
Frustra: fit per plura etc. 136, 399.
Fugcre (fuga): idem ac nolle 159.
Fundamentum: idem f. duorum respect.
(opin.) 18; tot f. quot respectus 21s., 26,
37; f. unionis 'hypostat.' 34.
Furiosus: necessitatur 357; caret usu rationis
357, 428; et inclinatio habitus 362.
Furtum: 396.
Gaudium: 400.
Generatio (generans) : g. unius corruptio al¬
terius (Arist.) 275; prima mutatio sensitivi
 INDEX m:
fit a g. (Arist.) 133; g. non largitur mulcit.
(Averr.) 244; pot. salvari sine rat. seminali
173; g. supernatural. 178; g. univoca 163s.;
g. et augmentatio 233, 237; et corruptio
171s., 225; et locus conven. 182.
— naturalis: 166, 172s., 184; quid? 176ss.
Genus: aequivoc. latent in g. (Arist.) 337s.; per
se in g., per reduct. 239; est conceptus 239,
347; g. et different. 347, 349; g. substan-
tiae, accidentis 8, 222, 239, 246.
Geometria: demonstrado 303; studium 375.
Gloria: vana, g. Dei 360ss.
Gradus: formae substant., accident. 213, 223s.,
233s., 253ss.; g. eiusd. rat. 226; additus 231;
primus, medius, ultim. 263; g. determinatus
in unoquoque subiect. 262, 266, 268; g.
summus formae 19, duplic. intellig. 262s.;
intensus, remissus 62ss., 84, 90, 92, 141, 147;
g. remissi in se compatiunt. in eod. sub.
301, 304; g. in habit. 420; in virtut. moral.
424s.
Graeca: lingua g. et signif. 'ens' 340.
Grammaticalis : modus g. 315.
Gratia: se habet ad volunt. sicuc sessor ad
equum (Ps.-Aug.) 193; et caritas idem 219;
summa g. in Christo (opin.) 253, 256s.,
259, 261s., 268, 275; g. causa princip. actus
193; causa partialis meriti 219; inclinado g.
212; plures g. in anima? 233; g. non exstirp.
habitum vitios. 202s., 209s. v. Caritas, Di-
lectio.
Grave (gravitas): inclinado g. quid? 206ss.,
210; motus g. sursum 21, 173s., 176; et
motus deors. 199; et motus natur. 166; et
motus local. 201.
Gubernatio : divina convenit tribus pers. div. 14.
Gustus: 88s., 138; non indiget medio extran.
(Averr.) 72.
Habilitas: naturalis in corp. 398s.
Habitus: prima species qualit. 43, 193; omnes
h. in eodcm praedicamento 197; h. est
respectus (opin.) 194; h. est modus rei
(opin.) 202s.; h. est res quaedam 203; h.
est qualitas absol. 197ss., 218, 397s.; quat-
tuor condiciones h. (opin.) 196; cognosc.
per operationes 279; fomes pecc. aufertur
DOCTRINA 445
per h. 159; non ponitur prptr. delect, vel
trist. 158s., 216; h. beatificus excludit pec-
catum 153; h. in anima 400; h. corporis
duplex 204; h. et qualitates corp. 395s.; h.
dilectionis 227s.; h. intensior 148; idem h.
in vigil, et dormien. 209; magis inclinat
quam obiectum 200; obiectum pot. pro-
portionari per h. 366; h. dicitur species
126; h. theolog. 285s.; unitas h. 419; h.
veridici non sunt resp. falsi (Arist.) 276.
— activitas (causalitas, inclinatio) : h. habet
activ. 200; est princip. activ. 217; causa actus
199-201, 205; causa secundaria 205, 218;
causa totalis 208s.; inclinat. ad actus 158s.,
207, 210, 305, 357; inclin. ad bonum 153;
inclin. volunt. 150; quasi impellit 200;
inclin. magis quam obiectum 200.
— adquisitus: 157, 159ss., 285, 292, 311s., 357;
a furioso 357.
— infusus: 157, 159, 285, 292, 311s.
— naturalis: an sit compossib. h. supernatur.?
279, 281s., 309, 312, 392, 404.
— scientiae: 284s., 288; et habit, principiorum
393s., 403; h. scientiae et fidei 303, 307;
h.s. et error 147s., 213.
— supernaturalis: 160s., 278; unitas h. supern.
286-299; necessitas h.s. 279-282; compossi-
bilitas h.s. cum aliis h. 279, 281s., 299-309.
— virtuosus: ex actibus virt. 366s., 391-428,
403; denominatione extrin. 259; an requir.
h. in omni virtute? 374; h.v. connect.?
426.
— et actus: 205, 256, 351, 407s.; distinguitur
sicut actus 277s., 306s., 402ss., 419; causa
actus et econtra 205; imperfectior actione
194, 218; generantur ex actibus 159, 392,
396, 403, 408, 410, 420.
— et appetitus sensitivus: 207s., 359-362, 365,
369, 411, 420s.
— et imaginatio (phantasia): 117, 121, 124,
128, 364.
— et intellectus: 207ss., 227s., 364, 403.
— et passio: 398, 401, 408.
— et potential non est potentia 193; inclinat
potentiam 199, 208; potest dici p. 204; duo
h. in eadem p.? 311; h. in diversis p. 356ss.;
h. in potentia ad intensius agend. 367.
446 INDICES
— ec voluntas: 150, 158s., 353, 363, 365ss.,
411ss., 414, 420s.
Haereticum (haeresis): 4, 13s.; opponit. fidei?
277, 281, 287, 289; occasio errandi h. 350.
Historia: scripta in Biblia 291.
Homo: omnes h. scire desiderant (Arist.) 185,
191; sanatur quia thorax sanat. (Arist.) 323;
idem h. a pluribus patribus (Scot.) 19;
quid significat? 41, 321, 346; pro quo sup-
ponit? 30, 35, 39s., 330; est h. humanitate
(opin.), addit rem ultra humanitatem (opin.)
23; h. et humanitas idem 3, 29s., 39s.;
disting. in Christo 29; h. per se stans 203;
h. et natura humana 40; compositum per¬
fect. 247, 252; ex corp. et anima 279; in
h. tres res 22; rationale conv. h. 300; est
species 326; h. est animal 321, 349; non est
passio alicuius 326, 335; albus albedine 32;
crispus quia caput c. 323; augmentatio h.
236; ita magnus ut caelum? 268; conceptus
h. sine Sorte 231 ; h. et asinus, angelus con-
ven. in conceptu 336; h. diligens, intelli-
gens duos h. 227s.; h. vix resistit habitibus
200; semen h. 172, 180s.; visio h. non in¬
ferior 81; 'homo creavit Stellas'? 11. v.
Christus.
Homogenea: 235, 246, 248.
Hordeum: 173.
Humanitas: quid significat? 41; pro quo sup-
ponit? 30, 39s.; 'h. est homo'?, 'est per¬
sona'? 30s.; h. assumpta, non-assump. 40.
v. Homo.
Humilitas: 158, 369, 373.
Humores: corporis, et sanitas 202, 204.
Idea: quid sit? 121s., 128, 274; Deus cognos.
factibilia per i. 257.
Identitas: et formae 235.
Idola: quid sint? 121, 128; appar. in aqua 129;
i. et visio 46.
Ignis: generans i. 164; pot. generari ex aliis
elem. 179; duo i. et idem effectus 19s.;
additur igni 231, 238; augmentatio i. 236,
253, 261, 266, augmentab. in infinit. (Arist.)
269; i. calefac. 82, 323, 405.
Ignorantia: conclus. compatit. secum habit.
principiorum 288.
Imaginatio: 101, 104, 116, 121. v. Phantasma,
Sensus interior.
Imago (-nes) : rei simillima in scnsu (Aug.)
102; loco sensibilis (Averr.) 103; intus dor-
mient. et furient. (Aug.) 105; quid sit? 121,
128; non imprimitur speculo 58.
Impeccabilis: beata Virgo i.? 153-157.
Imperfectio: 'remotio' i. a creatura 344.
Impraecisibilitas: graduum formae (Aureol.)
234, 241s.
Impressum: in organo post sensat. 106-111,
113-116; non species, nec actus, nec sensi-
bile, sed qualitas derelicta 108.
Inanimata: dependentia partium 252s., augmen¬
tatio i. 236, 243, 268s.
Incaustum: et pergamenum 237.
Inchoatio: a natura sec. i. (Thom.) 392ss.
Inclinatio (inclinativum) : sonat in activitatem
169; quidam nisus 175; duplex i. 158; est
activum 190-193; non sine activit. 199,
201; i. est actus elicitus 208, 210, 396; est
resp. non-habiti 168, 207s.; i. prin. passivi
166-169; i. in potentia exter., inter. 114,
116, 157s.; i. arguit poten. activam 167;
i. naturalis 174ss.; qualitas pure naturalis
395ss., 414s.; i. gravis 206s.; i. et violen-
tum 37; i. in dormien. 209; i. fomitis pecc.
149s.; i. in carne dist. ab appet. sens. 158;
158; non omne i. est obiec., poten., habitus
157s.; vix resistibilis 209s.; i. minor, maior
305; i. intellect, ad verum, volun. ad bo-
num 363s.; i. unius virt. ad aliam 426s.
— habitus: 157s., 200, 202, 208-211, 227s.,
354, 356ss., 361s., 364s., 367, 396, 403, 407s.,
410.
Incontinentia: 386.
Independentia : non prima rat. unionis 36.
Indistinctum : non habet act. oppos. 271.
Individuum (-dua): i. et def. 230; ratio i.
392s.; i. contraria non in eodem subiecto
47; i. et generatio 179s.; i. eiusd. rationis 6,
simillima 235s., 246s., qdqd. competic uni
compet. omni 260, 301s.; in specie tantum
unum i. (opin.) 259; in specie aliud i. sem¬
per factib. 258, 260s.; i. unius speciei non
augmentab. per i. alterius spec. 228; i.
eiusdem speciei spccialiss. 336; i. eiusd., al-
 INDEX III: DOCTRINA
terius spec. 61; i. et quantitas 245; i. in ge-
nere 239, 246s.
Infidelis: v. Paganus.
Infinitum (infinitas): 26; solus Deus i. 258;
motus circul. in i. 255; i. partium in con-
tin. 235, 246; augmentatio in i. 253-275.
Infirmus: et calor 204.
Inimicus: diligendus 298.
Innocentia: status i. 19.
Inoboedientia 152.
Insensibilis : vitiosus 417.
Instructio: de fide 292.
Instrumentum : et artifex 352. v. Organum.
Intellectio (intellectiva, intelligibilitas) 216;
communis angelis et hominibus 336s.; i.
incomplexa, intuit., abstrac. 340; pars i. et
virtus 342; sicut entitas ita i. (Arist.) 241;
i. non inhaeret intelligibili 144s.
Intellectus: locus specierum (Arist.) 101; visis
in i. tangamur in volunt. (Aug.) 212; res
simplex 203; potentia naturalis 356; omnes
homines habent i. 191; i. divinus, angelicus
263; i. et 'verum' 146; alteratio in i. 147;
i. movetur ab obiecto 65; iudicat 85s.;
assentit 85s., 214; i. certificat proposit. 97;
i. et cogn. abstrac. 121; i. et actus conclus.
396; virtutes in i. 369s.; actus i. moraliter
indifTer. 389.
— et habitus: indiget h. (Scot.) 354; 209, 283,
357, 363s.; i. et h. principiorum 285, 393s.,
396.
— et voluntas: 355, 363, 413, 421; i. et v. una
essentia 368; i. causa volitionis? 396; iudi-
cium i. praeced. actum volunt. 161; aver-
titur a v. 212; impcratur a v. 370.
Intentio (intentionale) : primum in i. ultim. in
exsecut. (Arist.) 314; i. animi (Aug.) 98;
i. in anima (Averr.) 134); i. coloris (Averr.)
99; esse i. 45, 56, 60; i. universales 65; i. et
conceptus, et vox 346; i. bona, mala 372,
380.
Intrinsecum: et univocum 337.
Intuitivus (intuitive) : a. i. sensus et intellectus
65; i. intelligibilis 234, 240s. v. Cognitio.
Invidia: 400.
Ira (irasci, iracundus, irascibilis) : 353, 368,
400s., 409, 413; i. cum dolore 150; i. et
447
calor (Averr.), corrump. visionem (Averr.)
112.
Iris: colores i. 57.
Irrationalis: pars i. 353, 368. v. Appetitus, sen-
sitivus, Voluntas.
Iudicium (iudicativus) : i. in intellectu 161;
actus i. 65; iudicium rationis: v. Patio
recta.
Iustitia: bellum pro i. 361; virtus i. 400.
Iuvenis: 399; si senex accip. oculum i. (Arist.)
113, 132, 396.
Lac: dulc. et alb. in 1. 288s.
Languor: tyrannus est (Aug.) 150.
Lapis: per se stans 203: 1. magnet. 53s., 140,
movet fcrrum non medium 55; 1. specta-
culi 147; alqs. 1. generat colores iridis 57;
color in 1. 71, 88; virtus in 1. 142ss.; 'per-
sonabilis' a pers. divin. 33; 'continetur vir-
tualiter' in Deo 345.
Latitude: grad. in forma (Gand.) 220,
Laus (laudabilis) : solus actus volunt. 1. 363,
366; passiones non 1. 367, 384, 405, 412s. v.
Actus, Finis.
Leges: divinae, humanae 376s.
Leo: fortis natura 408.
Leve: 21.
Libertas: voluntatis 363; et habitus 357s.; et
meritum 154s. v. Voluntas.
Libido: 150.
Lignum: humid., sicc., neutr. 199, 217; et co¬
lor 71, 88; et calor 224; et albedo 227;
scinditur a sono 108; 1. passivum resp. na-
vis 185.
Linea: recta 77, 95, 97, et lumen 50; 1. reflexa
95, 97, et speculum 57, 68; 1. brevissima 95;
medietas 1. 263, 272; 1. infinita? 274.
Littera: conceptus, vox, 1. signa ordin., signif.
ad placit. 346; 1. minuta visib. per vitrum
95s.
Locus: 53s.; 1. naturalis 167; 1. conven. gene-
rationi 181s.; 1. 'adquisitus' 207; distinctio
sec. 1. 245ss.; 1. et raref., condens. 251s. v.
Circumstantiae (actus moralis).
Logici: 347.
Lumen: in medio 49-54; in aere 19; in pariete
54; a sole 48, 52, 54; non ubique aeque
448 INDICES
intens. 50; connaturale oculis aliquor. ani¬
mal. (opin.) 80.
Lux: fortis facit dolor. (Alhazen), post vision.
(Alhazen) 101, 109; forma accidentalis 57;
qualitas visibilis 60; 1. resp. visionis 43-97,
108s.; necessária visioni 68-71; 1. et aer in
vision. 104; 1. et color causae partial, vis.
82s. ; vere videtur 56.
Luxuria: 396.
Lynx: videt per murum 81.
Magis et minus; 230; in formis 220, 236, 247s.;
in formis accid. non subst. 270; passio quae-
dam 226 ; quantitas non susc. m. et m. (Arist.)
270; substantia non recip. m. et m. (Arist.)
247.
Magnes: et ferrum 53, 140s.
Malitia: actus moralis 384, 387ss.; et circum-
stantiae 379s.
Mansuetudo: virtus m. 391.
Manualiter: operantes 192.
Manus: non causat virtut. in lapid. 144; m.
abscissa non eiusd. spec. 253.
Manutenentia: Dei 155.
Maria: mater Christi 162-191.
Mater: def. 182; passiva in gener. prolis (opin.)
162s.; causa principalior 164; m. in general.
165, 170; m. et inductio formae sub. 181.
Materia: ex se privatio (opin.) 299s.; sensus
susceptiv. specierum sine m. (Arist.) 98s.,
101s.; phantasm, sine m. (Arist.) 102; plan-
tae patiuntur cum m. (Averr.) 99; in po-
tentia pure passiva? 177; m. entitas distinc.
10; Deus pot. conservare m. sine quant.
227; m. separata ab omni forma 172s.; qua¬
litas extensa in m. 57; m. eiusd. rat. in ho-
mine et asino 247, 336 ; in raro et denso 250 ;
mater adminis. m. 162, 182; m. corporis
Christi 181; anima sensit. et m. 137; partes
m. 246, 249; m. et caliditas 244; sensibilia
abstracta a m. 72, 88s.; m. et numerus po-
tentiarum 184, 188s.
— et forma: 35, 114, 118s., 222, 231, 238,
246; et f. subs. 131s., 139, 203; in generar.
185, 187; m. et duae partes f. 267, 269, 275;
m. et f. non idem 245; debetur extensio
propria 251s.; m. et augmentatio f. 261,
270; m. et f. coloris 67s.; inclinatur ad for¬
mam (opin.) 199; m. non inclin. ad f. 167s.,
175, 177s., 190s.
— prima: 22, 118; tota iam facta (Arist.) 260;
pure passiva? 184; pot. esse sine f. 187, 189.
Materiale: esse m. coloris in obiecto et medio
83, 86; m. non agit in immateriale (opin.)
45; falsa est 56, 67.
Medicina: et qualitates corp. 395.
Medium (diaphanum) : 43-97 ; patitur ab
obiecto (opin.) 44ss.; movens motum
(Averr.) 46; causa propinqua sensationis
(Averr.) 77, 92; sol et m. 48s.; diversimode
illuminatur 49; virtus in m.? 53s.; recepti-
vum 65; non impediens 65, 79s., 93; m. il-
luminat. causa secunda visionis 83; m. et
visio 105ss. ; et color 56, 59, 43-97, 68-71,
147; m. caret colore 70; m. inter corpora
colorata 147; m. (logicum) analog. 326;
m. (virtuosum) 414, 417.
Mendacium: 377.
Meritum (meritorius) : 281s., 286, 291s., 362,
418s.; nullum m. sine gratia 219, 374; m.
et vita aeter. 280s., 284; nullum m. sine
act. volunt. 210ss., 389; speculatio m. 375;
m. Christi 257; quomodo m. in beata Vir-
gine? 153-156.
Metaphysica: ens subiect. m.? 345.
Miser (miserior): mala voluntate (Aug.) 371;
prptr. scandalum 279.
Mobile: transiens per spatium 143s.
Moderatio: per habit, natural., supernat. 161.
Moderni: et antiqui, eadem fides 292ss.
Modus: habitus est m. rei (opin.) 202s.
Mons: et lumen 49.
Moralitas: naturalis 374.
Morientes (mors): 139, 426.
Mos: habilitas naturalis 398, 407.
Motus: actus entis in poten. (Arist.) 224; par-
tim in term, a quo partim in term, ad quern
(Arist.) 310s.; non m. ad ilia de prima specie
qualit. (Arist.) 193; 'movere' ut finis 20;
m. gravis sursum 173; princip. m. 190;
subiec. m. 270; m. causat. a magnete 140s.;
m. localis, quid? 218, 224 (Arist., Averr.),
35, 143s., 192, 198, 201, 236s., 252, 313;
et gravitas 201; m. naturalis 166, 174s; m.
 INDEX Hi: DOCTRINA
per accidens 176; m. proiectionis 66, 142s.;
m. rectus 255, 265s.; m. caelest., circular.
in infinit.? 258, 265s.; m. tardus 143; m.
velox 107, 143; m. violentus 174; m. et
terminus 224; m. appet. scnsit. 159; beata
Virgo cohibuit m. prim, appet. sens. 152;
primus m. appet. sens, excusatur a pecc.
212.
Movens: simul cum moto (Arise., Averr.) 44,
59, 64ss.; non semper 48, 64.
Mulier: menstruata inficit speculum (Arist.)
46, 58, 68.
Multitude; extrahens formam non largitur m.
(Averr.) 184, 189s.
Mundus: aeternus 280; infinitus 273.
Murus: impedit visionem 76.
Mutatio; prima m. infrigidationis (Arist.)
311; m. includit adquisitionem et destruct.
198; m. ad formam 7; in gradibus form.
222; m. et unio 'hypostatica' 25; respectus
pot. terminare m. 35s.; m. sensuum 106.
Natura: omnium n. constantium determ. ratio
augment. (Arist.) 257, 269, 274; res absol.
posit. 5; quintuplex distinctio n. 173-176;
n. distin. contra doctrin., violen. 174; con¬
tra supern. 176; princip. activ. vel passiv.
190; n. minoris potentiae quam Deus 258;
cursus communis n. 178ss., 182; n. non
procedit ad esse Deum 256; n. humana 8,
10; n. intellectualis 4s., 197; n. et habitus
virtuos., vitios. 392s., 395s.; n. subsistit in
supposito (opin.) 24; falsa est 31s.; n. in-
clinatur ad propr. suppositum (opin.) 25;
n. et suppos. non dist. in creaturis 32.
— humana in Christo: 3-42, 315, 317, 322,
324, 328s., 350; duplic. intellig. 9; assumpt.
7s., 25, 37, 324, 328s., 350; a tribus personis
(Scot.) 17s., (Ock.) 21; non fit divin. 26,
38s. ; non est persona 42; non inest Deo sicut
accidens 317; dependet a Verbo sine infor¬
mar. 322; dimitti 8, 34s.; n. irrationalis non
pot. assumi (opin.) 24s.; sed contra 33;
n. h. dependet ab una pers. non ab alia 27;
posset assumi a tribus pers. 26, 31, 38; n.
et suppositum in Christo 32, 333; n. creata
pot. terminare unionem 36.
Ockham, Opera Theol. VI
449
Naturale: non repugn, vitae aeter. 280; in
puris n. 160.
Navis: ab arte 185.
Negatio (negativum): non agit 24, 32; non
pot. terminare dependentiam 23 ; compos, ex
posit, et n. 27, 30; n. et relatio 5; persona
non connotat n. 28 ; numerus connotat
n. 33; quomodo n. convenit alicui? 300.
Negligentia: volunt. 152.
Nigredo, v. Albedo.
Nihil: purum n. intclligibilis, visibilis? 144.
Nisus: inclinado n. quidam 175.
Nix: 74, 90.
Nomina: aliqua n. immed. praedicari debent
322; n. diversa connotat. sed ead. res 188s.
Non-esse: non convenit creaturae 300.
Notitia: actualis 425; evidens 295; intuitiva
rei, re destruc. 195; incomplexa de Deo
342; incomplex. unius non ducit in n. in-
compl. alterius 342; n. incomplexa et con-
tinentia virtualis (Scot.) 342, 344; n. practica
et prudentia 419s., 423; n. princip. et con-
clus. 425; n. scientifica 419.
Nubes: 49.
Nugatio: inutilis repetido 348; n. in def. 328;
excusatur 348s.
Numerus: non constit. quid distinc. 33; sem¬
per augmentab. 255; n. 'potentiarum' in
material, et immaterialibus 272.
Nutrido (nutritivum, nutritus) : calor et n.
(Arist.) 134; potentia n. in beata Virg. 181; n.
inter Christianos, et fides 160, 279, 281, 312.
Obiectum: appetitus sensit. 161; o. sensationis
43-97; actus intellectus 144, 161, 364; actus
voluntatis 156, 161, 364s., 380, 396; o. extra
et passiones 401s., 411s.; o. inclinat poten-
tiam (opin.) 199; o. posset dici potentia
204; o. determ. unum act. 205; causa par¬
tial. actus 204; non semper requiritur 200,
410; o. speculabile, concupisc. 208; o. dili-
gibile 282; o. complex scientiae 214; o.
virtutum theol. complexa diversa 282ss.,
289s., 298; o. proport., improport. 366; o.
visionis 144; o. distans visioni 55s.; o. vi-
sionis et speculum 57s., 68; o. et color 59.
v. Sensibile.
29
450 INDICES
— actus moralis: o. extra non causat actum
voluiit. 396; o. habituum in appet. sensit.
408; o. commune 382s., 388, 411, 413, 415s.;
o. partialia 381, 384, 387, 389, 412, 415,
423; o. principale 382; o. secundarium 382.
v. Circumstantiae, Finis, Ratio recta.
Obligatio et pecc., et meritum 155s.
Obliquo: in recto et in o. 146.
Oblivio (obliviscere) : demonstrations, et error
303s., et habitus scientiae 307.
Oboedientia: 375.
Obscuritas: fidei 299.
Obstaculum: inter solem et medium 49, 51;
medium aliquando o. 93.
Oculus: senex cum o. iuvenis (Arist.) 113, 117,
132, 396; o. clausis versancur colores lu-
dici (Aug.) 101; o. corporalis 56, 241; o. et
potentia visiva 134, 137; si eruatur o. 137;
o. et calor, frigus 112s.
Odium (odire): 216, 400, 409; nullus o. delec-
tabiliter 159; o. et dilectio 358; o. Dei in-
composs. dilectioni 302; o. habituale stat
cum caritate 306.
Odor (odorabile) duplex, spirit, in medio, na¬
tural. in corp. (Averr.) 71s.; o. in medio
45s., 63; caus. foetorem 82.
Olfàctus: 82, 88.
Operatio (-nes): o. ultima, perfectio ultim.
197; o. hominis 131; o. sensitivae 136s.; o.
et habitus 279; o. manualiter 116; o. exte¬
riores in pocestate volunt. 368.
Opposita: nata fieri circa idem (Arist.) 351.
Oratio: prptr. honorem Dei, prptr. vanam glo¬
riam etc. 362, 372s., 381s.
Organum: distinc. a potentia 114s., 120, 134;
perficitur actibus 100; debilitatur 108, 117,
137; qualitas derelicta in o. 117s., 119s.; o.
et operatio 131s., 137; o. et plantae 126; o.
et potentia sensitiva 103, 105, 112ss., 118,
120, 126s., 137; o. visus 80, 108, 137: actus
o. corporalis non virtuos. 359s.
Ostium: si mutetur o. in domo 116s.
Paganus: nutritus inter Christianos 279, 281,
312.
Palpebrae: clausae et visio 82.
Pannus; tenuis et visio 90, 146s.
Papa: cognoscitur in conceptu 341.
Paralytici: 139.
Parens (parentes): quid sit? 182s.; p. primi et
fomes pecc. 149, 157.
Paries (parietes): p. colorantur colore herba-
rum (Arist.) 63; color in, iuxta p. 45s., 56,
61ss., 68, 77, 94, 140; lumen in p. 51, 54.
Pars (partes): eadem p. non inform, contrariis
75; dependentia p. 252; p. additur p. 225,
228; a. additae faciunt unum 226, 232; p.
infinitae realiter distinct. 235, 246; p. in
continuo infinitae; 273; p. eiusd. rat. 238s.,
247s.; p. alterius rat. 238s.; p. formalis 318;
p. materiales 318; distinguunt. 137; p. sub¬
stantial 248; p. animae sensitivae in p. ma-
teriae 137ss.
— et totum: p. imperfectius toto? 231; sepa¬
rata a toto 253; p. et t. resp. praedicationis
323.
— formae: non fàctibiles, neque intelligib.
(Aureol.) 234; falsa est 240s.; p. formae et
augmentatio 220s. v. Sensitiva, pars.
Particularia: operabilia et prudentia 419s.
Passio (-nes): 103, 226; p. tripliciter accip. 213,
401s.; p. tertia species qualitatis 43, 57, 60;
p. actus elicitus in appet. sensit. 158, 400ss.,
408, 416; p. actus in anima 400, 409; p.
non praeced. actum 399; sentiri pot. 117s.,
141; p. abundant., deficien., fortes 159, 405;
p. quid absol. 197s.; p. in determ. gradu
262; p. et dispos. corp. 368; p. appet. sensit.
et intell. sibi repugn. 271; p. oppos., idem
sub. 301; p. in parte sensit. 365, 367, 391,
398, 405s., 408, 411, 414; p. moderantur ab
habitu 351; p. et virtus, vitium 352, 390,
405, 414, 416s.; p. in volunt.? 406; obiecta
communia actus moralis 416; p. non de-
term. circumstantias 412; p. entis 145, 348s.;
p. (logic.): si p. analoga, medium analog.
(Arist.) 326; homo non est p. 326, 335.
Passivum: et agens 49, 89, 91, 142s.; p. et
duae causae 19; mater principium p. 162s.;
p. et activum 257.
Pater (Deus) : P. et Filius una res 4 ; P. et Filius
disting. realiter 37; non repugn. P. incar-
nari 4; sed non incarnat. etc. 13ss.; P. et
natura assump. 339.
 INDEX hi: DOCTRINA
Pater: activus in gener. 162-165; decidit se¬
men 164, 170; p. et filius, nomina connot.
215s.; omni homini compet. esse p. 301s.
Paternitas (div.): cum spir. act. et essentia
const, personam 24, 33; p. (creat.): 6, quid
sign., quid connot.? 215s.
Patiens: non omnis alteratio est corruptio p. 148.
Patientia: et pars sensit. 369.
Patria: an remaneant virtut. theol. in p.?
277s., 283, 308.
Paulus: recip. gratiam sine merito 280; forte
habuit continentiam sed non temper. 419.
Paupertas: virtus? 158, 369, 373, 427s.
Peccatores: spernant, non amant 283.
Peccatum: nullus ignoranter p. (Aug.) 428;
omne p. voluntarium (Aug.) 390; semper in
potestate volunt. 210, 355; p. non sine actu
positiv. 373; formaliter in actu interiori
375; non in primis motib. appet. 152, 159;
p. culpabile 366; an omne p. vitari pot.?
160s.; p. a beatis exclud. 153; p. mortale
151s., 159, 202, 209; p. veniale 15s., 159;
p. commiss. 153; p. omiss. 153ss., 373; p.
et habitus 202; p. distinct. 370, 375s.; p.
et opus exter. 375s., 379; p. et punitio
376ss.; privara, publica et scandalum 379.
v. Fomes.
Pectus: p. hominis sanatur 323.
Percussio: habet sphaeram determ. (Averr.) 70.
Perfectio: p. ultima perfectior (opin.) 192;
p. prima, secunda 130; p. nobilior 134; p.
in infinit.? 254, 273; p. adquirenda semper
finita 272.
Pergamenum: et incaustum 237.
Permanens: non est dare ultimum rei p.
(Arist.) 313.
Persona: def. 4; unitas p. 7; subs, prima 23,
28; p. quid nominis, quid rei 28; p. non
facit unum cum aliquo 24; connotat nega-
tionem dupl. depend. 23, 28; p. dicit alqd.
praeter negat. 23,
Persona(e) (div.) : subsis. ratione essentiae
(Durand.) lis.; p.d. disting. realiter 15; tres.
p. dist. sunt una res 24, 32, 38, 42; una p.d.
non est in alia 15; p.d. constit. ex proprie-
tate et essentia 12, 15; p.d. resp. creationis
14; tres p.d. constit. Trinitatem 24, 32;
451
tres p. non faciunt dist. person. 32; p.d. et
natura assumpta 9s., 24s., 38; p.d. et unio
'hypostatica' 12, (Scot.) 17s., 26, 36, 38;
an natura irrationalis assumi possit? 25,
33. v. Christus, Deus.
Personalitas: 27; importat dignitatem 4; nega-
tio dependentiae 37s.
Perspicuum: corpus p. 142, 147.
Pes: si organum visus esset in p. 138s.
Phantasma (-mata, phantasia, phantastica) : p.
sine materia (Arist.) 102; necessar. specula-
tioni (Arist.) 102; quid sint? 121s.; tot. p.
quot individ. 122, 128; p. et sensibilia 103s.;
potentia p. 121ss., 364, 409ss., boni vel mali
409; differt a poten. sensit. (Arist.) 103. v.
Imaginatio, Sensus interior.
Philosophus (-sophi): erraverunt 186s., 264,
280; virtuosi sine caritate 374, 424, 427.
Plantae (plantificativa) : non habent carnem
(Averr.) 100; non scntiunt (Averr.) 98ss.,
126s.; p. et colores 63; augment, p. 236;
potentia p. solis 188.
Pluralitas: non ponenda sine necess. 17, 59,
124, 408. v. Frustra.
Poena: aeterna 280.
Pomum: et arbor 171s.
Positivum: 300; et inclinatio 37.
Possibile: et in esse 265.
Potentia (div.): 19, 65, 110, 195, 243, 246,
251 ; p.d. absoluta 8.
Potentia: numerus p. secundum numer. form.
(Averr.) 184, 189; quantum in p. tantum
in actu (opin.) 254; quidqd. pot. p. infe¬
rior et super. 241; p. est forma 125; p.
dupliciter accipitur 204; secunda species
qualit. 43; non in composito ex subs, et
accid. 133; p. non debilitatur 117; non qua-
litas corporis 134; distinc. ab organo 114s.,
120; p. ad plura status? 255s.; non una p. sed
multae 271 ; p. bene disposita 352; p. discer-
nens inter dissimil. 116; p. discernens di-
stantiam et medium 84; p. et habilitates
corp. 399; omnis p. pot. bene et male 390;
p. animae, quid? 135ss.; p. in anima 400;
p. auditiva 367; p. executiva 408s., 411s.;
p. intellec., causa partialis 285, 291; p. in¬
terior 115, 125; p. iudicativa 124; p. libera
452 INDICES
pot. resist, habit. 356ss.; p. neutra materiae
190s.; p. obiectiva, subiect. 189s.; p. tactiva,
quid? 139; p. vegetativa 163; p. violenta
176s.
— activa: 163, 175, 193.
— appetitiva: 356ss., 393, 395, 399-402, 409s.
— apprehensiva : 356, 392, 394.
— naturalis: 166, 174, 217, 356ss., 398.
— passiva: 167, 175, 193, 217, 356ss.
— sensitiva: 116, 125s., 130-139, 356$$.; reci-
pit sensibilia 99; differt a p. phantast.
(Arist.) 103; p.s. sunt accidentia, fluunt ab
anima (Thorn.) 131ss. ; p.s. et organum 105,
113s., 118, 120.
— visiva: 45, 93, 121s., 135-138, 367; quid?
139; et color 66s.
— et actus: 205, 238, 359, 396, 398; recipit a.,
ad muitos a. 205.
— et habitus: 196, 208, 228, 356ss., 396; adqui-
rit habit, per actus 359; inclinatur per habit.
200, 365, 367, 398; duo h. in ead. p. 311.
— et obiectum: 228, 351; et o. praesens
102; et o. proport. 355.
— materiae: pure passiva 175; neutra 177; non
res media, non differt a m. 187.
Potestas: volunt. 152, 154, 156.
Praecepta: divina, et actus interior., extcr. 370,
375.
Praedicabilia : immed., mediat. 322s.
Praedicatio: aequivoca 317; analoga, nulla
319s., 326, 328; denominativa, triplex 318,
321, 325, 333; accidentalis, essentialis 317;
inferius de superior. 317, 333; necessária
334; per se primo, secundo modo 144s.,
316ss., 325, 334; per se, per accidens 316ss.,
334; pro se, pro re 349; univoca 317, 319,
326, quid? 321; in concep., voce, scrip.
319s.; de accid. non de sub. 322; in abstract.,
in concret. 325; p. formalis 325, 334.
Praedicatum: significado p. 321s.; suppositio
p. et subiect. 315, 330; p. et praedicatio de-
nomin. 318, 321s., 333.
Praemissae: partial, conclus. practic. 425.
Praxis: 20, 420, 426.
Principatus: despoticus, politicus (Arist.) 352s.,
368.
Principium (-pia): activum 169, 175, 186, 190,
193, 199, 217; p. a. naturale, voluntar. 173;
p. effectiv., elicitiv. 413; p. passivum 166s.,
169, 175, 184, 186, 190, 193, 199, 217; p.
passiv. non inclinat 167; idem. p. motuum
contrar. 141; p. per se nota 307; p. et intel-
lectus 285, 393s., 396; habitus p. 385, 403,
419; p. et fides 295s.; p. practica generalia
425s.
Prioritas: sec. causam (Averr.) 77.
Privatio: a p. ad habit, impossib. regressio
(Arist.) 332; p. non 'convenit' materiae 300.
Probatio: naturali rat. 279.
Processio: in infinit. possibil. 273.
Proiectio: motus p. 66, 142s.
Prclis: generatio p. 162ss.
Promptitudo: et habitus 217.
Propositio: conting. 97, 316, 335; p. necessá¬
ria 316; per se primo, secundo modo 316s.,
348; Veritas p. affirmat. 315; conversio p.
de modo 332.
Propositum: agens ex p. 173.
Proprietas (-tates): p. divin. 12-17; p. divina et
unio 'hypost.' 36; p. naturae assumptae 25;
p. naturalis 132s.
Prudentia: est recta ratio 422; unitas p. 406,
419; p. est habitus commun, princip. 425;
p. notitia practica 419s.; p. pot. esse sine
virtutibus moral. 421; p. et formatio com-
plexi 423. v. Ratio, recta.
Puer: et virtus natural. 407; caret usu rationis
428; natus sine usu sensuum 410s.; bapti-
zatus, solitarie nutritus et fides 290, 292.
Punitio: 371; maior prptr. factum 376s.; p.
aetern., temporal. 377s.
Pupilla: oculi 137s.; p. indiget distantia 73; res
visa in p. 146.
Qualitas (-tates): accidens 136; modus rei? 203;
praedicamentum q. 43; q. primae 139; q.
in quantitate (opin.) 119s.; et alteratio 147s.;
q. insensibilis 237; q. naturalis complexio-
nis 158; potentiae sensit. non sunt q. 133;
q. una in parte sensit. 362; q. in determinato
gradu 262; lux et color sunt q. 60; q. con-
fortans organum 117, 127; q. passibilis sen-
tiri pot. 117; q. impressa organo 108, Ills.,
117-121, 127, 129; q. phantastica 116s.; q.
 INDEX III: DOCTRINA
inclinans (appetit.) 149-152, 157s.; q. abso¬
luta in anima 213ss.
— augmentatio: 149s., 227, 230, 234, 242ss.,
247s., 270.
— corporalis: 57, 134, 149ss., 157s., 204; di-
versific. ex aetatibus 396; et sanitas 395, 410;
ante omnem actum 397; non habitus 395s.;
non habet solum esse intcntionale 57; po-
tentia non est q. c. 134.
— species q. : quattuor s. 48; quattuor s. Arist,
insuficientes 118, 141; prima s. 192s.; ha¬
bitus in prima s. 202; prima et tertia s. sunt
activae 204; tertia s. 56s.
Quanta: duo q. in eod. subiect. natural, in-
composs. 267, 270, 275.
Quantitas: non suscip. magis et minus (Arist.)
270; large, stricte 245; molis, virtutis 258;
accidens est 136; modus rei? 203; subiectum
qualitatis? 119s.; una pars. q. corrump. in
adventu alterius (opin.) 249ss.; q. non-
distinct. a substantia et qualit. 250ss.; q.
non migrat de subiect. in sub. 250; q. in
potentia, in actu 243, 248; q. ignota 237;
una q. 238; q. et forma sensitiva 124s.;
partes q. 273, 275; plures partes, non idem
sub. 243.
— augmentabilis: 230, 234, 242s., 248s., 271;
in infmit. 272; maior caelo est possib. 264.
— et materia: 67, 137, 227, 244, 273, 275.
Quies: 20; natura et q. 190; q. violenta et na-
turalis (Scot.) 168.
'Quo': et quod realiter disting. (opin.) 29;
non in creaturis 29ss.
Radicatio: formae in subiec. 223, 232, 236.
Radius: Solaris per vitrum (rubeum) 45, 56,
61s., 68, 87, 94, 140; r. Solaris in medio
84; per fenestram 49s.; per corpus perspic.
141; r. et candeia 51s.; r. causae, in acre
propin. parieti 94.
Rarum, v. Densum.
Ratio: dependentiae unionis 'hypost.' lis., 16;
plura eiusd. rat. 258-261, 270; augmentatio
per partes eiusd. r. 238s., 220-275; r. re-
praesentativa 142; r. supernaturalis 362; non
est volitio 368.
— recta (dictamen, iudicium rationis) : est pru-
453
dentia (Arist.) 422; obiectum partiale actus
moralis 390; circumstantia 423; 150, 159,
354, 369-372, 384, 386, 389s., 415, 418, 421,
423, 425; r.r. et fomes peccati 149, 151; et
passiones 416; et virtutes 353, 375, 382,
412s., 416, 427s.; conformitas ad r.r. non
per se virt. 359s., 362, 389.
— seminalis: 163, 165s., 169-173, 178-181;
princip. intrins., quare ponenda (Aug.) 169;
activa 183, 186; passiva 186; et corpus
Christi 180s.
— usus rationis: 290, 357, 428.
Rationale: convenit homini 300; pars r. 408.
Realitas: adveniens (Aureol.) 234, 239ss., 242;
íntegra (Aureol.) 234, 238.
Rebellio (passionum): 152, 161, 368.
Receptio (receptivum, receptum) : et sensatio
93, 126s.
Recordatio. v. Oblivio.
Recto: in r. et obliquo 146.
Reflexio: visio per r. 146.
Relatio: ad r. non est motus (Arist.), r. non
est prin. nec term, actionis (Arist.) 193; r.
in divinis 5; similitudinis 215; scientia, ha¬
bitus sunt r. 194, 213. v. Respectus.
Relinquere: omnia prptr. Christum (Ieronym.)
374.
Reliquiae: colorum post visionem (Aug.) 102,
128.
Remissio: in formis 287s., 301s., 304s., 310s.
Rcmorsus: conscicntiae (def.) 358.
Repugnantia: formalis, et accidentia 18; et
virtutes morales 428.
Res: r. materiales extra animam (Averr.) 134;
r. non disting. a re ratione 341 ; r. simplex
203; r. singularis videtur, imagin. cognosc.
121s., 128s.; r. videtur in speculo 96s.
Respectus (respectivum) : minoris perfect.
(opin.) 25; r. non terminat mutationem
(opin.) 25; scientia est r. (opin.) 195; r.
rcalis, rationis 9, 168s.; r. et fundamentum
35; idem fund, duos r. 18; variatur ad va-
liat. fund. 21, 26; r. et terminus 36s.
Res publica: subversio 377.
Resurrectio: 149, 152.
Rethe: extrin., ultimum (Averr.) 104.
Rcvelatio: 211, 427; r. divina et fides 284,
454 INDICES
289s.; 'omne revel, a Deo est verum' etc.
284, 289s., 294, 310, 312s.
Risibile: pro quo supponit? 335.
Rubedo (rubeum): 45, 61s., 68, 91, 94.
Sagitta: et motus proiect. 66; s. obvians lapidi
142s.
Sancti: auctor., dicta, inten., usus loquendi etc.
281, 308s., 334, 337s., 424, 428.
Sanctificatio: prima, secunda beatae Virg. 151s.
Sanguis: ascens. s. circa cor 395.
Sanitas (sanum) : commensuratio humorum 202,
204; qualit. corp. proportionatae 395; s.
animalis, diaetae, urinae 327; praedicatur
denomin. 339s.
Sapientia: 'in communi' 344s., 349; habitus s.
296, 419; creata, incr. 344s.
Scandalum: et pecc. public. 379.
Scientia (sciens): s. non intelligib. sine scibili
(Arist.) 194; aliqui dispon. ad s. (Arist.)
406; quid sit s. quid eligens (Arise.) 422;
quadruplex modus s. (Grossat.) 195; solus
respectus (opin.) 194s.; s. nomen connot.
214; s. conceptus signif. qualit. animae con¬
not. obiec. verum 195, 213ss.; s. evidens
299; habitus s. 147, 194; h. conclusionis
285; habitus s. et actus erroris 303; unitas
s. 403; s. opponit. fidei 277, 307.
Scriptores: 116, 359.
Scriptum: nulla praedicatio analoga in s. 320s.
Scriptura: sacra 298, 324.
Semen: descrip. 170s.; s. maris, feminae 186;
s. viri activ. 162-165, 170, 180, 183; activ.
vel pass., subs, vel accid.? 183, 186; s. Ma-
riae Virg. 180; corpus Christi sine s. 7; s.
ex arbore 179; s. tritici 170-173. v. Ratio
seminalis.
Senex: alia habilitas in s., in iuvene 399. v.
Iuvenis.
Sensatio(-nes) : in absentia sensibilis 82; quinque
sensuum 125.
Sensibile (-lia): movens non motum (Averr.)
46; s. aliqua scntiri non possunt (Averr.)
64; s. agunt in medium et med. in nos
(Averr.) 76s., 92; apprehensio s. fortis im-
pedit (Averr.) 100, 106, 127s.; s. et sensus
44s.; obiectum s. movet sensum et intell.
rat. in medio 71-75;
65; s. causat alqd. alter,
s. non semper agit in med. 78s.; sensatio
differt a s. 99; s. excellentia corrump. 100;
obiectum s. 99-129.
Sensitivum (sensitiva) : differt ab opinativo
(Averr.) 130.
— pars sensit.: 351-354, 357, 369, 385, 388ss.,
391, 398-402, 406, 408, 414; qualitas in
p.s. 362, 417s.; p.s. et fomes peccati 150;
p.s. et habitus 420s.; p.s. et virtus 360ss.,
367, 373s. v. Anima sensitiva, Appetitus
sensitivus, Sensus.
Sensus: bene dispos. non decipitur circa propr.
obiec. (Arist., Themis.) 57; susceptiv. spe-
cierum sine materia (Arist.) 98, lOOss.; locus
sensibilium (Arist.) 101; motum non movens
(Averr.) 46; s. communis (Averr.) 104, 123;
s. oculorum non habet imaginem (Aug.)
101; alteratio in s. 147; sensibile agit in
s. 44; an iudicat? 85s.; magis discernet inter
individ. alterius rat. 61s.; per plures s. cer-
tific. intell. 97.
— exterior: 98-102, 105-114, 117-120, 124s.,
127, 401, 409, 411; compositus ex organo
et potentia 105; sunt quinque 125.
— interior: 102-105, 114-118, 120-125, 127,
401, 409, 411; absente obiecto 102, 364. v.
Imaginado.
Scparabilitas : arguit distinct. 283.
Sermo: de virtute s. 30, 37, 324, 331, 334.
Servus: dominus imperat s. interficere alqm.
378.
Sessor: et equus, gratia et volunt. (Ps.-Aug.)
193, 219.
Significado : naturalis conceptus 346; et signi-
ficata, conceptus, script., vox 321. v. Con-
notatic, Denominado.
Significatum: principale 145s., 215s.
Similitudo (-dines): s. corporum (Aug.) 104;
nihil dicit ultra extrema 6s.; s. ncn est term.
121 ; s. et visiones 128; s. perf., imperf. 247;
s. perfecta et conceptus univocus 335ss.
Simillima: 235s., 246s.
Simplex: simpliciter s. 347.
Simpliciter: a s. ad secundum quid 332.
Simul: Deus potest s. facere successive factib.
257, 264; s. cognoscibiles 264.
 INDEX in: DOCTRINA
Simulacra: quid? 121, 128; sunt sensibilia 103s.
Simultas:( naturalis, virtualis 65s.
Sitis: non in potest, homin. 152; sine usu sensus
exter. 411.
Sol: 'potentiae' divers, s. 188s.; inspectio s. im-
pedit visionem 106; pedalis quant.? 103s.;
agit in distans 48ss.; causa aequivoca 296;
causa partial, ignobilior 54, 186; producit
calorem 55, 405; duo s. idem lumen? 19;
causat lumen 55; si Deus suspend, act. s.? 52.
Somnium: 105.
Sonus: 76; in medio 46; scindit lignum 108;
non verus s. in anima 115.
Sophisma: 'tot pot... quot potest' (Deus) 265.
Sortes: (exempl.) 316, 319s.
Spatium: partes s. rcsp. mobilis 143s.; ec ter¬
minus motus localis 313.
Species: magna equivocatio de s. 126; s. sen-
sibilis in medio? 43-97; s. praevia in organo?
98-129; derelic. in sensu non est s., non
manet in absentia sensibilis 108; s. (logic.):
essentia s., ratio s. 231, 392s.; abstractio
concept, s. 393; distinctio s. 403; continua-
tio s. per gener. 170s.; s. specialissima et
concep. univoc. 336, 347; s. per se, per rc-
duct. 228; forma infinita esset extra s. 256,
273; aliqua eiusd. s. 289.
Speculabile: 208.
Speculatio: delectatio maxima (Arist.) 160;
habitus s. sine delect, vel trist. 216; potest
dici virtus 375.
Speculum: recipit speciem (opin.) 46, 77s.;
nulla forma imprimitur s. (Alhazen) 96;
s. nihil recipit ab obicct. 94s. ; non est species
in s. 57s., 68; res, non imago videtur in s.
128; s. causa partialis visionis 146; corpus
iuxta vel prope s. et visio 95s.; partes s. et
visio (Alhazen) 96; s. fractum 58.
Spes: actus amoris concupis. 312; actus s. vo-
litio, desiderium efficax 282, 284, 309; vir¬
tus naturalis 312; s. ut virtus theol. 276-314;
virtus distincta? 284ss. ; prior caritate or-
dine 311; non manet in patria 308 ; obiectum
s. quid? 282ss., 298.
Sphaera (sphaerica): sensibile propagat. per for¬
mam s. (Averr.) 70; forma s. et radii 97.
Spiratio-activa : 24, 33.
455
Spirituale (immateriale) : esse s. 45, 60, 66; s.
et corporale differ, specie 72; esse s. coloris
(opin.) 83, 86s.
Spiritus Sanctus: et incarnatio Chiisti 7; ipse
non incarnar. 15; et beata Virgo in forma-
tione corp. Christi 181-186; causa partialis
meriti, pot. dici caritas 280.
Status: an sit s. in augmentatione 253-275.
Stephanus: plenus gratia 262.
Studium: actus indifferens 389; prptr. oboedien.
389.
Subiectum: s. (grammat.) 315; s. analogum
326s.; s. et praedicatum supponunt pro
eod. 330s.; s. et significatio 321s.; s. et prae¬
dicatum in praedic. denomin. 318, 333.
— et accidcns: 241, 339; s. ita simplex sicut
accid. 118s.; et gradus accid. 256s., 266;
unio s. et accid. 315, 322; s. et plura accid.
non-repugn. (Scot.) 18s.; subiec. differunt
specie sed non accid. 88, 90s.
— et augmentatio formae 220, 270; s. impedit
aug. ulterior, naturaliter 261s., 266, 268,
non supernat. 268.
— formae: f. denominat s. 302; s. immediat.
formae 236; idem subiec. plures (partes)
formae 222s., 226s., 241, 243.
— quantitatis: 250; idem s. non habet duo
quanta 267, 275.
Substantia: non recip. magis et minus (Arist.)
247; s. completa per se subsistit 8 ; s. secunda
326, 334s.; s. creata material., immat. 340;
significatur primarie per ens 339s.; non in
se videtur, cognoscitur in via 241, 341;
immediatum subiectum accidentium 118;
non prin. immed. accid. (Thorn.) 133; s.
et accid. (unio) 10s., 35; s. actus moralis
387s.; s. et augmentatio 237; s. et compo-
situm 222; conceptus s. 342s.; propositiones
falsae de s. 323; praedicatio de s. et accid.
327; s. non est passio 335.
Successio: ec mutacio 198. v. Simul.
Superficies: et albedo 174s., 323.
Superius: praedicatio s. de inferiori 333s.,
347.
Supernaturale: 176, 178. v. Habitus infusus,
supematuralis.
Suppositatio : 32.
456 INDICES
Suppositio: 330, 333ss.; s. personalis 29, 39ss.,
335; s. simplex 335; et Veritas 315; et ens
345; et Deus 349.
Suppositum: 8; increat., divin. 4s.; creatum 4,
32; proprium 4; perf. et indep. 16s.; s.
agit 16s., 24, 32.
— et natura (humana): 25, 31s., 40, 333; in
Christo 32.
Sursum: motus grave s. 174s.
Sustentificari (-care): 4s., 9, 24ss., 29, 31, 33s.,
37s., 42.
Tactus: 57, 82, 88; et obiec. distans 61; et
medium 76; iudicat unum esse duo 104.
Tangibilia: differ, a coloribus et sonis (Averr.)
76s.
Temperantia (temperatus) : 158, 278; quis t.?
353s.; t. non habet pravas concupis. 405;
habitus t. et actus, habitus intemperantiae
303s., 307 ; et qualitates corp. 305, 399, 404s. ;
t. et continens 417ss.; t. sine fortitudine 421.
Tempus: successio 198; t. infinit.? 264. v.
Circumstantiae.
Tenebra: oculus in t. 80.
Terminus: dependentiae (Scot.) 18; t. formalis
gener. divin., unionis 'hypost.' 16, 22; t.
motus a quo, ad quern 255, 266, 310s.; t.
productionis est forma 183, 186s.; opin.
Philos. de t. produc. neganda 186s.; t. re-
spectus, relationis 21s., 26, 36s., 168s.; tot
respectus quot t. 21s.; t. realis actionis 115s.,
221; t. (logic.) 343; in concr., in abstract.
348s. v. Fundamentum, Relatio, Respectus.
Terra: et lumen solis 48; et calor solis 54s.;
terra coloratur colore herbarum (Arist.) 63.
Testimonium: falsum 376.
Theologus: negat opin. Arist. de specie non-
multiplic. 259.
Thorax: hominis sanatur 323.
Tiiniditas (timor) 396, 400, 402, 405, 413ss.,
416; est passio 103.
Totum: et pars (-tes) 15, 23, 119; et p. eiusd.
rat. 239, 246; 'omne t. maius (et perfectius)
sua p.' 231, 393s.; praedicatio de t. et p.
323.
Trabs: debilit ., frangit. per grave 206s.
Tranquillitas : perfecta 161.
Trinitas: opera T. indivisa 27; nomen vel con-
ceptus 32s.; t. in sensu exteriori (Aug.) 98.
Tristitia (tristabilis) : 149s., 157ss., 401s., 405,
418; quid absol. 198; absorbed t. 160; se-
quitur odium 217; t. voluntatis 271; t. et
habitus 216, 357s.
Triticum: semen t. 170-173.
Ubi: non quid absol. 35, 143, 207.
Unibile (unibilia) : 258s.
Unio: respectus u. 42; u. animae et corp. 35;
u. materiae et formae 10, 119; subs, et
accid. 10s., 322.
— 'hypostatica' : resp. realis, non 'vinculum',
ad propriet. div., non ad essentiam, termin.
ad person. Filii etc. 5-42, 350; quaenam
proposit. concedendae de u.h.? 315, 322,
324, 329.
Unitas: u. acervi 233, 235, 238; u. homoge-
neit. 235, 246; u. contin., compos., simpli-
cit. 235; u. minor 348; u. habituum supern.
285-299.
Universalia: et ars, et notitia pract. 419s.
Univoca (univocatio, univocum) : u. multiplic.
accip, 335ss.; nihil reale u. Deo et creaturis
337s., 346s.; ratio u. 340s.; u. perfectissima,
maxima 338s., 346; u. parificantur in ente?
327; u. in conceptu, voce, scripto 321; prae¬
dicatio u. quid? 319s.
Unum: uni opponitur (Arist.) 277; u. per se
239; partes facien. per se u. 245ss.; u. per
se in divinis 24. v. Passio, entis.
Urina: sana 339s.
Vacuum: 44s.; discum in v. et visio 78.
Variatio: defmitionis 229; formae 230ss., 236.
Vegetativa: potentia v. 163. v. Plantae.
Vencnum: 118.
Verbera: 426.
Verbum (divinum) : et natura humana as¬
sumpta 4, 7-10, 31, 34s., 322, 324.
Veritas: quid requiritur? 331; v. propos. affir-
mativae 315.
Vermis: 188s.
Verum: quid signif., quid connotat? 145s.,
215s., 348; et intellectus 354, 363s. v. Pas¬
sio entis.
 INDEX Hi: DOCTRINA
Violentum: 37, 184; princip. extrin. non confer.
vim (Arist.) 185, 190; v. quid? 175s.; v.
distinc. a natura 25, 174ss.
Vir: solus v. activus in gener. (opin.) 162s.;
falsa est 170.
Virginitas: virtus v. 391, 428; et castitas con-
iugalis 427; et pars sensitiva 369, 373.
Virgo Maria: 7; et fomes pecc. 149-161; et
formatio corporis Christi 180-185; plena
gratia 262.
Viridarium: 110.
Virtuale: esse v. est 'posse produci' 87. v. Con-
tinentia, virtualis.
Virtus (physic.): v. infinita agit in instanti,
finita in temp, (opin.) 163, 165; v. in omni
potentia 352; v. magnetis non movet me¬
dium 55; nulla v. in lapide 142ss. ; v. cor-
porales 407; v. in appet. sensit. 158; v.
visiva et caecitas 134; v. phantastica: v.
Imaginado, Sensus interior.
Virtus (moral.): 359, 369, 391,413, 415, 421s.;
habitus electiv. determ. rationis (Arist.)
351; generatur ex actibus 391, 394, 424;
non qualitas corp. 395; non in organo
corp. 359; resp. dispos. corp. 406s.; et
princip. pract. commun. 425; et prudentia,
recta ratio 415, 421s.; et speculatio 375; et
volitio bona 373; et vitium 351; an con-
nectuntur? 420-428; nulla v. repugnat al-
teri 426.
— naturalis: 276, 374, 407, 424, 427; v. na-
turales, principales (Arist.) 399, 404; v. a
natura (Thom.) 392; v. non a natura 393,
396.
— et pars sensitiva (irrationalis) : 362, 415;
irrationab. hae esse v. (Arist.) 353; virtutes
in parte s. (Thom.) 352; non in p. s. 366,
373s., 390.
— et passiones: 352, 402, 416s.; habet scdare
p. 405; causa partialis passionum 416s. v.
Actus virtuosus.
Virtus (theolog., infus.): 276-314; simul in-
funduntur 311; adquisitae, infusae 286, 312.
v. Habitus infusus.
Visibile (visibilitas) : color v. 43, 68-71; et lux
68-71; visibilitas non inhaeret v. 144s.
Visio (visus): fit tribus modis (Alhazen) 95;
457
non in vacuo (Avcrr.) 44s.; v. et idola
(Arist.) 46; inspiciens luces fortes dolet
(Alhazen) 101; forma derelicta post v.
(Alhazen) 109; v. debilitatur in medio forti
(Averr.) 113; v. et qualitas in organo
Ills., 120, 128s.; et dispositiones 135; v.
corporalis 76, 98, 123; v. intellectualis 76;
operatio v. et organum 131, 137s.; species
non immediat. videtur 48; v. conservari
posset sine obiect. 144; v. coloris per lucem
in medio 68-71, 73, 141s.; corpus (colora-
tum) superposit. v. 73, 146s.; v. et potentia
phantas. 123; v. et tactus 104; v. clara et
fides 301-306; v. beatifica stat cum habit.
fid. 205, 277ss.
Vita: anima, princip. v. 130; dignum v. ae-
terna 279s.
Vitium (vitiosus): non a natura 396; et passio¬
nes 391, 405, 414, 417; et dispos. corp.
406s.; v. est in volunt. 390; v. et virtus
351; v. et habitus gratiae 212. v. Actus, vi¬
tiosus; Virtus.
Vitrum: radius transiens per v. 87, 95, 140; v.
causa partialis coloris 61 ; v. rubeum (viride)
45, 56, 61s., 68, 81, 94.
Vituperium (vituperabilis) : nullus actus v. nisi
potest (Arist.) 366; solus actus voluntatis v.
363, 366, 384; passio v. 367; non vitupera-
mur prptr. passiones 405, 412s.
Viventia: habent rationes seminales 179s.
Volitio (velle): non pot. v. nisi cognitum 364;
v. bona, mala 216, 411-415; v. non est
ratio 368; v. opposita rat. rect. 421; v. et
intellectio convcn. angelis et homin. 336s.
v. Voluntas, actus.
Voluntarium: praeconciliatuni (Arist.) 351.
Voluntas: v. mala miser (Aug.) 371, 379; non
est in potest, nostra quin visis in intell. tan-
gamur in v. (Aug.) 212; difficil. se retrah.
a delect. (Scot.) 159s.; electio v. praesup.
iudicium intell. (Scot.) 161; v. indiget ha-
bitu (Scot.) 354; v. vult se 89; potcstas,
imperium v. 368s., 375; v. intensa, remissa
378; non debilitatur nec corrump. 206; im-
pedibilis a Deo 205s., sed non a causa
creata 210; an possit se suspendere circa
omnia? 156, 421; fugit tristitias 157, 159;
458 INDICES
opponitur violenti 175s.; v. et 'bonum'
146; et gratia 193; habet activit. resp. ca-
ritatis 281; v. requiritur ad meritum 155s.,
210; v. et motus primi passion. 152, 159;
v. et peccatum 210, 212, 390.
— actus v.: 159, 384, 388; triplex a. in v. 283;
omnis a. v. est in potest nostra 200, 256;
a.v. primo imputabilis, bonus vel malus 384,
390; solus a.v. moraliter bonus 366, 375;
an sit a.v. indifferens? 383-387, 389; an duo
a. simul in v.? 385s.; a.v. et circumstantiae
379; a.v. liber sed impedibilis a Deo 205s.;
non a causa creata 210; Deus causa partialis
a.v. 206; a.v. connotat rem amabilem 215.
— 'inclinatio' v.: non habet i. naturalem 175s.;
aliquando difficilius i. ad vircucem 364; i.
ab actu appet. sensit., ab intell. 150s., 158s.;
habitus in volunt. i. 150s.
— libera: 1. sed non semper 210ss.; actus v.
liber sed impedibilis a Deo 205s.; non de-
terminatur volunt. 354s.
— et appetitus sensitivus: an inclinet. ab a.s.?
158s.; refrenat a.s. 357; imperat a.s. 370;
opponitur a.s. 271.
— et habitus: 193, 209s., 283, 353s., 420; duo
h. in v. 228; h. ponendus in v. 363-366;
voluntas non indiget h. absolute 363; £acilius
operatur per h. 357s., 365, 367; imperat,
moderat h. 151, 369; pot. impedire h. 359.
— et intellectus: 355, 369; v. et i. una essentia
368; actus intell. causa partialis actus v. 396;
v. indiget apprehen. sed non iudicio intell.
161; v. avertit, imperat i. 212, 370; v. in-
clinatur ab i. 158s.; v. sequens rat. rect.
151; v. pot. velle oppositum rationi 421.
— et obiectum: bonum, proportion. 353; v.
non determinatur ab o. 355, 380s., 411.
— et passiones: 406; v. non pot. omnino p.
compescere 368.
— et virtutes: 354, 386, 427; aliquae virt. non
in volun. (Thorn.) 352; solus actus v. est
virtuosus vel vitiosus 366s., 374, 380, 389,
413, 415s. v. Virtus, Vitium.
Voluptas: 150.
Vox (vocalis): significat ad placitum 321, 346;
v. signific. et connotat 145s., 215s.; v. uni-
voca 320s., 339, 347; v. et conceptus, et
littera 320s., 346; propositio in v. 343; vox
entis 347.
Vulnera: 426.
Zelum: 400.
 IV. — Concordantia litterarum marginalium editionis Lugdunensis
et paginarum nostrae editionis.

Quaestio 1 D 48, 16 F 109, 4 Quaestio 5

(Lugd. 1) E 52, 15 G 113, 7 (Lugd. 2)
F littera deesc H 114, 12
A 3, 4 G 61, 4 J 114, 20
A 149, 2
B 4, 20 H 63, 21 K 115, 6
: b 149, 7
C 5, 12 J 64, 18 L 116, 14 i c 153, 6
D 5, 14 K 66, 14 M 117, 11
D 153, 20
E 8, 3 L 67, 18 N 120, 16
E 154, 5
F 9, 1 M 78, 16 O 123, 9
F 156, 8
G 9, 9 N 80, 21 P 124, 3
G 157, 20
H 10, 8 O 82, 13 Q 124, 9
H 158, 20
J 11, 16 P 84, 20 R 126, 1
; J 159, 11
K 12, 4 Q 86, 4 S 128, 8
L 12, 11 R 87, 8
M 12, 21 S 88, 3
N 14, 10 T 88, 9 Quaestio 4
O 16, 2 U 88, 16 (Lugd., II Sent.
P 17, 13 X 89, 9 q. 26) Quaestio 6
Q 21, 10 Y 89, 11 (Lugd. 3)
R 28, 2 Z 91, 4 A 130, 2
S 29, 1 AA 91, 7 B 131, 2 A 162, 2
T 32, 6 BB 91, 19 C 131, 11 B 162, 10
U 33, 17 CC 93, 8 D 135, 2 C 165, 20
X 35, 3 DD 93, 14 E 136, 22 D 170, 16
Y 36, 5 EE 94, 1 F 140, 2 E 172, 18
Z 36, 21 FF 94, 9 G 140, 6 F 173, 13
AA 38, 3 GG 97, 9 H 141, 1 G 174, 12
BB 39, 18 141, 9 H 179,
J 12

Quaestio 3
K 141, 16 J 180, 8

(Lued., II Sent.
L 141, 18 K 181, 4
Quaestio 2 M 142, 13 L 182, 1
q. 17)
(Lugd. II Sent. N 144, 5 M 185, 17
q. 18) A 98, 2 O 145, 19 N 186, 5
B 98, 13 P 146, 12 O 186, 18
A 43, 2 C littera deest Q 146, 15 P 187, 14
B 44, 2 D 105, 17 R 147, 10 Q 190, 4
C 47, 5 E 107, 8 S 147, 13 R 190, 17
460 INDEX IV : LITTERARUM MARGINALIUM PAGINARUM EDITIONIS

Quaestio 7 M 236, 14 P 296, 18 D 356, 11

(Lugd. 4) N 237, 11 Q 303, 1 E 359, 1
O 242, 9 R 305, 18 F 359, 9
A 192, 2 P 242, 19 S 312, 6 G 363, 1
B 194, 1 Q 246, 18 H 366, 1
C 196, 2 R 247, 18 J 373, 2
D 197, 2 S 248, 4 Quaestio 10 K 375, 14
E 199, 4 T 252, 21 (Lugd. 9) L 376, 18
F 201, 16 M 379, 1
G 203, 5 A 315, 2 N 380, 7
H 204, 1 Quaestio 8, a. 2 B 316, 14 O 383, 19
J 204, 17 Lugd. 7) C 317, 12 P 385, 10
K 205, 4 D 317, 17 Q 388, 13
L 206, 4 A 253, 11 E 319, 2 R 389, 18
M 206, 14 B 261, 4 F 320, 21
N 210, 17 C 262, 2 G 321, 12
O 211, 12 D 262, 12 H 322, 5 Quaestio 12
P 213, 6 E 263, 5 J 330, 2 (Lugd. 11)
Q 214, 1 F 266, 9 K 331, 1
R 214, 10 G 267, 3 L 331, 7 A 391, 2
s 215, 10 H 267, 6 M 333, 10 B 392, 14
T 216, 11 J 272, 11 N 333, 19 C 393, 13
U 217, 3 K 272, 20 O 334, 16 D 397, 9
X 217, 10 P 335, 5 E 398, 12
Y 218, 7 Q 335, 18 F 399, 7
Z 219, 1 Quaestio 9 R 338, 10 G 400, 17
(Lugd. 8) S 344, 10 H 401, 8
T 345, 10 J 402, 16
Quaestio 8, a. 1 A 276, 2 U 346, 1 K 403, 17
(Lugd. 6) B 279, 11 X 346, 19 L 406, 14
C 279, 21 Y 347, 8 M 408, 14
A 220, 2 D 281, 6 Z 347, 12 N 412, 4
B 220, 4 E 282, 8 AA 348, 3 O 413, 10
C 221, 9 F 283, 12 BB 349, 20 P 414, 5
D 226, 2 G 283, 20 Q 415, 12
E 226, 13 H 284, 10 R 416, 3
F 229, 2 J 284, 14 Quaestio 11 S 417, 1
G 230, 13 K 287, 1 (Lugd. 10) T 417, 14
H 231, 5 L 289, 15 U 419, 15
J 231, 19 M 292, 3 A 351, 2 X 420, 11
K 232, 12 N 292, 21 B 352, 2 Y 424, 6
L 233, 15 O 296, 1 C 354, 9 Z 425, 1
 INDEX GENERALIS

Introductio

1. Codices manuscripti 7*
2. Notanda quaedam de codicibus manuscriptis . . 8*
3. De loco debito trium quaestionum de speciebus sen-
sibilibus et de distinctione potentiarum sensitivarum . 10*
4. De quibusdam defectibus quae in Reportatione oc-
currunt 17*
5. Reportatio libri III apud auctores paris aetatis . 18*

Quaestiones Libri Tertii

Q- 1. Utrum solus Filius univit sibi naturam huma¬

nam in imitate suppositi 3
Q- 2. Utrum sensibile imprimat speciem suam in me¬
dio realiter distinctam ab eo 43
Q- 3. Utrum in potentia sensitiva vel in organo cau-
setur aliqua species praeter actum scntiendi prae-
via naturaliter ipsi actui scntiendi 98
Q- 4. Utrum potentiae sensitivae differant realiter ab
ipsa anima sensitiva et inter se 130
Q- 5. Utrum in beata Virgine fuerit fomes peccati . 149
Q- 6. Utrum beata Virgo debeat dici parens Christi
secundum naturam humanam 162
Q- 7. Utrum habitus sit qualitas absoluta effectiva
actus 192
 Q. 8. Utrum anima Christi habuit summam gratiam
possibilem habcri 220
Q. 9. Utrum ncccsse sit ponere in viatorc tres virtutes
thcologicas quae possunt remanere in patria . 276
Q. 10. Utrum haec sit concedenda: Deus factus est
homo 315
Q. 11. Utrum habitus virtuosus sit in parte intellectiva
subiective 351
Q. 12. Utrum omnis habitus virtuosus generetur ex
actibus 391

Indices

1. Bibliotheca et manuscripta 431

2. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus al¬
legata 431
3. Doctrina 435
4. Concordantia litterarum marginalium editionis Lug-
dunensis et paginarum nostrac editionis .... 459
5. Index generalis 461