UNIVERZITET U BIHAĆU

TEHNIČKI FAKULTET BIHAĆ

SEMINARSKI RAD

ISLAMSKA ARHITEKTURA
IzraĎeno u 1. Semestru

Student:
Nudţejma Hukić, 1057

Kolegij: Uvod u graditeljstvo

Profesor: Doc. dr. Husetić Aida
Studij: GraĎevina

Bihać, januar 2018.

 SADRŢAJ

1. UVOD ................................................................................................................................................... 1
2. ODNOS ISLAMA PREMA UMJETNOSTI .................................................................................... 2
2.1. DŢAMIJA ........................................................................................................................................ 3
2.1.1. Al-Kuba – prva džamija ........................................................................................................ 4
2.2. TRI PANISLAMSKA SVETIŠTA......................................................................................................... 5
3. HISTORIJAT ISLAMSKE ARHITEKTURE ................................................................................. 5
3.1. EMEVIJSKI HILAFET ....................................................................................................................... 6
3.1.1. Sveti grad Jerusalem: Kupola na stijeni ............................................................................... 6
3.1.2. Velika džamija u Damasku .................................................................................................... 7
3.2. ABBASIJE ....................................................................................................................................... 8
3.2.1. Palača Uhajdar ..................................................................................................................... 9
3.2.2. Mauzoleji............................................................................................................................. 10
3.2.3. Velika džamija u Isfahanu ................................................................................................... 11
3.3. EJJUBIJE I MEMLUCI .................................................................................................................... 12
3.3.1. Velika džamija u Halepu ..................................................................................................... 12
3.3.2. Medresa El-Firdevs............................................................................................................. 13
3.4. ŠPANIJA I MAROKO ..................................................................................................................... 14
3.4.1. Velika džamija u Kordobi ................................................................................................... 14
3.4.2. Eldžaferija u Saragosi ......................................................................................................... 15
3.4.3. Alhambra (El-Hamra) ......................................................................................................... 17
3.5. INDIJSKI POTKONTINENT ............................................................................................................. 19
3.5.1. Tadž Mahal ......................................................................................................................... 19
3.5.2. Vrt kao odraz Dženneta....................................................................................................... 20
3.6. OSMANSKO CARSTVO .................................................................................................................. 21
3.7. ISLAM U MODERNOM DOBU ......................................................................................................... 23
4. ZAKLJUČAK ................................................................................................................................... 24
LITERATURA .......................................................................................................................................... 25
1. UVOD

Umjetnost je ogledalo kulture i njenog pogleda na svijet. Nigdje se ova činjenica ne primjenjuje bolje
nego na umjetnost islamskog svijeta. U procesu oblikovanja svake arhitekture sudjeluju različiti faktori,
od klime, načina rada, korištenih materijala i tehnika, do radne snage, ekonomskih uvjetovanosti i
konačne forme arhitektonskih djela. Ukoliko umjetnik - arhitekta nema jasnu predodţbu o vlastitoj
kulturi, materijalnim i nematerijalnim vrijednostima, njegovo umjetničko - arhitektonsko djelo u sebi neće
sadrţavati biljeg odreĎenog identiteta; to će djelo umjesto autohtonog imati posuĎeni, montaţni identitet.

Islamska arhitektura, u pogledu identiteta, izvire iz jezika Kur’anskog teksta, ona izraţava svu dubinu i
osobito bogatstvo islamske civilizacije. Islamska arhitektura kao osobit umjetnički izraz nije ograničena
samo na sakralne objekte poput dţamija i mesdţida, već se njena jasno izraţena obiljeţja nalaze i u
kućama, školama (medresama), nadgrobnim spomenicima, palačama, pa čak i u karavan-sarajima i
hamamima. Posebna paţnja se u djelima islamske arhitekture posvećuje matematičko-geometrijskim
proporcijama.

„Ne postoji veliko arhitektonsko djelo koje nije oblikovano na temelju jasno odreĎenog sistemskog
mišljenja. To mišljenje nekada ima svoje korijene u svjetopogledu, mitologiji, tradiciji i običajima
duhovno-kulturnog ozračja u kojem je razvijeno.1“

Rani uspjeh islama i brzina kojom se širio čak i u nearapske zemlje čine ga jedinstvenim u religijskoj
historiji. MeĎutim, prilično rano su se razvile mnoge različite kulturne karakteristike pošto je islam
konstantno apsorbirao elemente kultura koje je osvojio ili preobratio.

1
Saeid Abedpour: „Identitet i islamska arhitektura“, www.medzlis-konjic.com, 06.02.2015., str. 1.

1
2. ODNOS ISLAMA PREMA UMJETNOSTI

U islamskom svijetu pojavljivali su se različiti stavovi prema umjetnosti i nemoguće je govoriti o

jednom skupu principa koji je odreĎivao tok umjetničkog razvoja. MeĎutim, moguće je tvrditi da se u
Islamskoj objavi, Kur’anu, nalaze odlomci i stavovi na kojima su se mogli temeljiti stavovi o umjetnosti.
Jedan skup primjera uključuje konkretne i jedinstvene predmete koji se odnose na Sulejmana, a.s., kralja-
poslanika. On je naredio pravljenje fontane od topljenog mesinga, muslimanske adaptacije proslavljenog
Bronzanog jezera u Solomonovom hramu u Jerusalemu, kao što je opisano u Starom zavjetu (Kur’an, 34,
12). Zatim su dţini za njega pravili meharib (mn. od mihrab2). Riječ mihrab se pojavljuje više puta u
Kur’anu. U suštini znači počasno mjesto u dţamiji.

Pojedini odlomci poput ovog nastavili su se proučavati radi različitih interpretacija. Jedno pitanje
dominira svim raspravama o muslimanskim stavovima prema umjetnosti: predstavljanje ţivih bića. U
samom Kur’anu ne postoji formalna izjava koja se protivi takvim predstavljanjima, i postoji generalni
konsenzus da je ono što se moţe nazvati muslimanskim „anikonizmom3“ bilo oklijevanje da se koriste
takve slike usred mnoštva vjerskih slika. To je oklijevanje tokom stoljeća steklo teološko opravdanje.

Ova zabrana je utjecala na islamsku umjetnost. Sama vjera se nije mogla izraţavati slikama i stoga je
poboţnost morala traţiti druge načine da se vizuelno prikaţe. Jedan način, kao što mnogi tvrde, bio je
pisanjem i promoviranjem kaligrafije u neku vrstu svete umjetničke forme. Još jedna moguća posljedica
jeste vaţnost koju su dobile sekularne umjetnosti, naročito primijenjene, i to u stoljećima kada je skoro
svugdje u svijetu dominirala vjerska umjetnost. Izraţavanje vjere nije bilo jedan od glavnih aspekata
islamske umjetnosti van arhitekture i kaligrafije.

Ţivopisni, vizuelni i često jako precizni opisi Dţenneta, s vrtovima, fontanama i dvorcima, su takoĎer
utjecali na islamsku umjetnost. Moguće je da su ti opisi imali skoro neposredan utjecaj na dekorativnu
umjetnost muslimana, a neki tvrde da je mozaička dekoracija Velike dţamije u Damasku iz ranog 8.
stoljeća sadrţavala predstavu muslimanskog raja. U skorijim godinama napravljeno je nekoliko pokušaja,
inspirisanih vjerom, da se dizajniraju kuće, urbani kompleksi, pa čak i gradovi koji bi poštovali okoliš.

2
Mihrab (ar.) je polukruţna ili četvrtasta udubina u zidu dţamije okrenuta prema Mekki koja pokazuje smjer okretanja u namazu.
3
Anikonizam u islamu ne bavi se samo zabranom fizičkog prikaza likova nego i mentalnom slikom o njima.

2
2.1. Dţamija

Zgrada poznata kao dţamija povezuje se s punim pravom s prisustvom islama. Arapska riječ mesdţid,
od koje potječu svi oblici riječi koja se u mnogim jezicima koristi za označavanje dţamije, često se
pojavljuje u Kur’anu. Tehnički znači „mjesto na kojem se pada ničice“, tj. mjesto na kojem vjernici
spuštaju čela na tlo veličajući Boga, što je dio namaza, glavne radnje koju svaki dan muslimani moraju
obaviti kako bi iskazali svoju vjeru. U Kur’anu piše da „dţamije grade i ispunjavaju oni koji vjeruju u
Boga i Sudnji dan, obavljaju namaz i daju zekat i ne boje se nikoga osim Allaha“. Pritom se ne misli na
graĎevinu nego na prostor rezerviran za zajednicu vjernika gdje bi se oni okupljali radi molitve. Tokom
prvog stoljeća islama, dţamija se razvila kao posebna i individualizirana graĎevina s vlastitom
arhitektonskom tipologijom i nizom specifičnih tehničkih zahtjeva, što je rezultat osvajanja mnogih
različitih zemalja u kojima su muslimani morali naći ili graditi vlastite ograničene prostore i osnivanja
novih gradova prvenstveno za Arape koji su emigrirali s Arabijskog poluotoka.

Slika 2.1. Velika džamija u Abu Dhabiju

3
 Prostor je bio okrenut prema kibli (pravcu molitve, prema Mekki). Malo-pomalo uvoĎeni su drugi
zahtjevi: mihrab ili niša na zidu okrenutom ka kibli, minber ili govornica s koje je drţana propovijed
(hutba), ponekad maksura – prostor rezerviran za vladara i njegovu pratnju, razne platforme (ćurs) za one
koji uče Kur’an, munare koje su sluţile da označe prisustvo muslimanskog centra i s kojih su vjernici
pozivani na namaz. Munara je prerasla u najprepoznatljiviju oznaku islamske arhitekture bilo gdje u
svijetu.

2.1.1. Al-Kuba – prva dţamija

Kuba je mjesto na periferiji Medine gdje je Poslanik Muhammed, a.s., u pratnji Ebu Bekra, stigao i
ostao nakon što je iselio iz Mekke. Mesdţid je ovdje uspostavljen od strane Poslanika, prvi koji će biti
izgraĎen u islamu. Dţamija Kuba je druga po veličini i prestiţna dţamija nakon El-Mesdţidun-nebevi
(druga sagraĎena dţamija u historiji islama).

U dvorištu dţamije nalazi se jedna molitvena dvorana. Jedan dio dţamije je rezerviran za ţene. Postoji
sedam glavnih ulaza u dţamiju, dok je ukupno 12 ulaza.

Slika 2.2. Džamija Al-Kuba

Tijekom godina dţamija je prošla brojne projekte obnove i širenja. Godine 1984., Fahd bin Abdulaziz
Al Saud rekonstruisao je dţamiju, ali je zadrţao staru arhitekturu, naročito bijele kupole. Dţamija Kuba
ima 56 kupola i 4 munare na uglovima molitvene dvorane. Dţamija danas ima kapacitet za 20.000
vjernika.

4
2.2. Tri panislamska svetišta

Jedno svetište je harem (što znači „posvećeni, neprikosnoveni, nedodirljivi prostor“) u samoj Mekki.
To je mjesto prema kojem se okreću muslimani u molitvi ma gdje se nalazili. Veţe se za Ibrahima, a.s.,
koji se cijeni kao prvi musliman, za kojeg se vjeruje da je sagradio Kabu.

Drugo panislamsko svetište jeste dţamija u Medini (poznata kao El-Munevvera, „osvjetljena,
obasjana“), Poslanikovom gradu, koji se nalazi u zapadnoj Arabiji, sjeverno od Mekke. Početkom 8.
stoljeća obnovljena je kao tipična dţamija s dvorištem na pravougaonom tlocrtu, a dvorište okruţuju
hipostilne dvorane. Treće panislamsko svetište jeste El-Haremuš-šerif („Časni harem“) u Kudsu
(Jerusalemu), takoĎer poznato kao Gradska dţamija.

3. HISTORIJAT ISLAMSKE ARHITEKTURE

Svugdje je umjetnost bila pod utjecajem ideoloških, društvenih, vjerskih, historijskih ili geografskih
ograničenja. To objašnjava zašto se umjetničke tradicije pojedinih civilizacija razlikuju. Islamska kultura
naravno nije izuzetak.

Načini na koje je islamska kultura priznavala, prihvatala ili odbijala historijsku prošlost u naslijeĎenim
ili osvojenim područjima jako su kompleksni. Drugo ograničenje se sastoji od značajki koje je nova vjera
nametnula ili implicirala. Poseban slučaj su dţamije koje na početku nisu bile zahtjev vjere, ali su postale
neophodnost.

Islam je objavljen poslaniku Muhammedu, a.s., u arapskom gradu Mekki u ranom 7. stoljeću. Kasnija
je islamska historiografija taj period definirala kao „doba neznanja“ (dţahilijet) prvenstveno u smislu
duhovno neprosvijetljenog perioda, ali i doba relativno ograničenog kulturnog razvoja.

Prema muslimanskoj predaji, Poslanik je umro 632. godine. Scene iz njegovog ţivota tek se slikaju od
15. stoljeća, a Muhammedovo lice često je na tim prikazima prekriveno velom. Smatra se da to
simbolizira novi početak koji je pokrenuo islam.

5
3.1. Emevijski hilafet

Temelji emevijske vladavine udareni su za vrijeme vladavine halife Omera (634-644.), kad je
Muavija, član emevijske porodice, bio imenovan za namjesnika Sirije 639. godine.

Emevijski centar moći uvijek je bila Sirija, s Damaskom kao glavnim gradom. Halifa Hišam (724-
743.), koji se uz Muaviju i Abdul-Melika smatra jednim od najistaknutijih emevijskih halifa, ulagao je
novac u javne radove. Dao je izgraditi kanale i rezervoare, te prenoćišta za smještaj hodočasnika.

3.1.1. Sveti grad Jerusalem: Kupola na stijeni

„Časni hram“ u Jerusalemu izgradio je Herod Veliki, a uništili su ga Rimljani. Ubrzo nakon što su
muslimani osvojili Palestinu, tu je napravljena dţamija, a zatim je 691. godine Abdul-Melik podigao
Kupolu na stijeni.

Kupola na stijeni je smještena na izbočini brda i tako zauzima dominantan poloţaj. Iz udaljenosti ona
izgleda kao dekorativni dragulj. Zajedno s Kabom, ona predstavlja najstariju graĎevinu islamske
arhitekture, te čak nakon 13. stoljeća zadrţava svoju izvornu funkciju. Odrţavanje je bilo uvijek zadatak
središnje vlade. Vanjski izgled zgrade, s pločicama u osmanskom stilu, datira upravo iz tog perioda;
sultan Sulejman Veličanstveni je naredio 1552. godine postavljanje pločica.

Slika 3.1. Kupola na stijeni u Jerusalemu

6
 Kupola se izdiţe 30 metara iznad stijene. Ona je postavljena na cilindrični tamburin 4koji se naslanja
na četiri stupa s arkadama 5izmeĎu njih. Tu je i osmougaoni donji sprat oko Kupole, koji je podijeljen u
dva pobočna prolaza okruţena sa po osam stupova povezanih arkadama. Ima četiri ulaza, po jedan na
svakoj strani svijeta. Svjetlo ulazi kroz 16 prozora na tamburinu i 40 prozora na osmouglom donjem
spratu, pet na svakom od zidova. Donji dijelovi zidova prekriveni su skupim kamenim pločama sličnim
onima u Aja-Sofiji u Istanbulu. Iznad njih, zidovi su prekriveni mozaicima s pozlaćenom pozadinom, koji
trebaju predstavljati fantastični vrt. Potporne grede takoĎer imaju svoje originalne brončane oplate, koje
slijede modele klasične antike u dizajnu palmeta6, akantusova7 lišća i vitica vinove loze.

Po prvi put u islamskoj gradnji, Kupola sadrţi monumentalni arapski natpis u stilu poznatom kao
kufsko pismo, koje kao traka od mozaika ide kruţno iznad lukova s unutarnje strane Kupole. Tekstovi su
dobar pokazatelj stvarne uloge ove graĎevine: superiornost islama u kršćanskom okruţenju u Jerusalemu.

3.1.2. Velika dţamija u Damasku

Projekt i ureĎenje Velike dţamije u Damasku, izgraĎene za manje od 10 godina, nadmašio je sve do
tada izgraĎeno, i Arapi su ga smatrali jednim od svjetskih čuda. Zid je dimenzija 100 x 157,5 metara.
Njena površina je bila oko jedan i po puta veća od velikih posadnih dţamija u Iraku. Četiri osmatračnice
na uglovima korištene su kao munare s kojih se pozivalo na molitvu. Molitvena dvorana se sastoji od tri
prolaza i sagraĎena je gotovo uzduţ juţne strane drevnog zida, i ima dva reda monumentalnih korintskih
stupova s kapitelima koji idu paralelno sa zidom kible. Svojim izgledom, Velika dţamija podsjeća na
crkvenu arhitekturu kasne antike. Svjetlo ulazi kroz niz prozora na tamburinu i na zidovima prolaza, na
isti način kao i u Kupoli na stijeni u Jerusalemu.

4
Tamburin je baza kupole u obliku bubnja
5
Arkada (lat.: arch), lukovi poduprti stupovima ili nosivim zidovima.
6
Palmeta (lat.,fr.) je ukrasni oblik sastavljen od motiva palminog lista u simetričnom rasporedu. Porijeklo vodi iz grčke
umjetnosti drevnog perioda.
7
Akant (gr.: akanthos, tratorak, medvjeĎa šapa) je vrsta čička koji se susreće na Sredozemlju. U islamskom svijetu, akantusov
list jeste bitan dekorativni motiv u arhitekturi i zanatstvu od 7. stoljeća.

7
 Slika 3.2. Velika džamija u Damasku

Za Veliku Dţamiju u Damasku se misli da ima najveće površine pod zlatnim mozaicima koji se ne
mogu naći ni u jednoj drugoj graĎevini na svijetu, a pokrivaju oko 4.000 kvadratnih metara. Danas je
sačuvan samo jedan dio originalnih mozaika, jer je veći dio uništen u velikom poţaru 1893. godine.

3.2. Abbasije

Arhitektura abbasijskog perioda obuhvata ogroman asortiman materijala u smislu geografije,

korištenog sredstva i stila. Iz svojih prijestolnica u Iraku (drevne Mezopotamije), Abbasije su kontrolisale
carstvo koje se prostiralo izmeĎu sjeverne Afrike i zapadne srednje Azije. Pored podizanja graĎevina od
cigle ukrašenih rezbarenim drvetom, kamenom, štukom i bojom, Abbasije su bile mecene umjetnosti
tekstila, prerade metala i stakla, te grnčarstva.

„Abbasijska loza halifa, najdugovječnija dinastija srednjovjekovnog islamskog svijeta, vladala je od

749. godine, kada je oduzela vlast od Emevija, do 1258. godine kada su Mongoli zauzeli njihovu
prijestolnicu. Svoje porijeklo vodi od El-Abbasa ibn Abdulmutaliba ibn Hašima, Poslanikovog amidţe.
Kako Poslanik nije imao muških nasljednika, abbasijska tvrdnja o porijeklu koje vode od Poslanikovog
amidţe podrazumijevala je bliţe srodstvo od onog koje su njihovi prethodnici Emevije bili u stanju da
dokaţu.“8

8
Hattstein M., Delius P.: Islamska umjetnost i arhitektura, Libris, Sarajevo, 2010., str. 90.

8
3.2.1. Palača Uhajdar

Uhajdar je najbolje očuvana palača iz ranog abbasijskog doba, udaljena oko 200 km juţno od
Bagdada. Ona sadrţi veliku vanjsku ogradu dimenzija 175x169m, sagraĎenu od krečnjačkog šljunka u
snaţnom malteru do visine od oko 19 metara. Na svakom uglu se nalazi okrugla kula, a meĎu njima su
ravnomjerno rasporeĎene polukruţne kule. Kule u obliku kvadranta u središtu svake strane naslanjale su
se na kapije, osim na sjevernoj strani, gdje je istureni blok označavao glavni ulaz. On vodi do samog
objekta palače (112x82 metara), koji je smješten pored vanjske ograde na sjeveru. Pored centralne
površine pravougaone palače, ulazni kompleks s malom dţamijom s desne strane vodi u veliko otvoreno
dvorište, a prema njemu se otvara veliki zasvoĎeni ivan. Sa svake strane ove centralne površine nalaze se
dvije samoograĎene stambene jedinice postavljene oko manjih dvorišta. Kompleks kupatila izgraĎen od
opeke nalazi se jugoistočno od palače.

Slika 3.3. Palača Uhajdar

Uhajdar je izvanredan po svom stanju očuvanosti, posebno kad je riječ o svodovima i gornjim
spratovima, s obzirom da se za ostale rane abbasijske graĎevine znaju samo nacrti.

9
3.2.2. Mauzoleji

Es-Sulejbija u Samari je osmougaona kupolna graĎevina prečnika od 19 metara okruţena bočnim

laĎama. Označena je kao mauzolej koji je za halifu El-Muntasira (861/862.) podigla njegova majka
Grkinja. Iako Poslanik nije odobrio podizanje monumentalnih grobnica i nadgrobnih spomenika, pismeni
izvori ukazuju da su nadgrobni spomenici ubrzo podignuti i na Poslanikovom grobu. U 10. stoljeću
podigli su veličanstveni mauzolej za svoju dinastiju na istočnoj obali Tigrisa u Bagdadu, koji je kasnije
uništen.

Slika 3.4. Es-Sulejbija

Podignuta je na otvorenoj platformi kojoj se prilazi pomoću četiri rampe.

10
3.2.3. Velika dţamija u Isfahanu

Najveća poznata provincijska dţamija jeste abbasijska dţamija u Isfahanu, čiji je plan otkriven u
1970-im tokom iskopavanja sadašnje Velike dţamije. Abbasijska dţamija je imala dimenzije 69x103
metra, praktično iste kao i Velika dţamija podignuta 836. na drugom kraju Abbasijskog carstva, u
Kejrevanu u Tunisu. Vanjski zidovi od ćerpića u dţamiji u Isfahanu ukrašeni su slijepom arkadom.
Središnje dvorište okruţeno je stupcima od cigle koji podupiru arkade i krov, koji je vjerovatno pokriven
svodovima od cigle. Centralni prolaz od dvorišta do mihraba bio je nešto širi od ostalih, što ukazuje da je
krov takoĎer bio nešto viši. Prema pisanim izvorima ova dţamija je podignuta 840/841. za vrijeme
vladavine abbasijskog halife El-Mu’tasima. Očito odsustvo munare nasuprot mihraba odlika je ovog
perioda, s obzirom da je činila sastavni dio dţamija podignutih u Samari i Kejrevanu.

Slika 3.5. Velika džamija u Isfahanu

Abbasijska dţamija u Isfahanu ubrzo je izmijenjena. Arheolozi su otkrili da je niz polilobnih stupaca
od cigle takoĎer dodan oko dvorišta. Ovi stupovi bi takoĎer pruţili novi izgled uz niske troškove.
Dţamija u Isfahanu pokazuje kako su dţamije podizane i mijenjane.

11
3.3. Ejjubije i Memluci

Općenito, ejjubijska arhitektura je dobro sačuvana. Jedan od najkarakterističnijih elemenata ejjubijske

arhitektonske ornamentike jesu kameni mukarnasi9, takoĎer poznati kao stalaktiti ili saćasti ukrasi. Oni
dominiraju iznad, najčešće, školjkastko oblikovanih svodova, a koristili su se i na trompama10.

GraĎevine iz memlučkog perioda pokazuju snaţnu vezu sa ejjubijskom arhitekturom. Pravougli

kameni reljefi s isprepletenim uzorcima, koji su bili popularni krajem 14. stoljeća, takoĎer su inspirirani
ornamentikom iz doba Ejjubija.

3.3.1. Velika dţamija u Halepu

Velika dţamija je još uvijek najvaţniji vjerski objekat u gradu. Početkom 8. stoljeća najvjerovatnije ju
je sagradio Sulejman ibn Abdulmelik, ubrzo nakon što su muslimani zauzeli Halep. Sulejman se
izgradnjom ove graĎevine očito ţelio nadmetati s Emevijskom dţamijom koju je njegov brat Velid
sagradio u svom novom glavnom gradu Damasku. Njen vitki, kvadratni minaret, izgraĎen 1094. godine u
vrijeme vladavine seldţučkog princa Tutuša, na zapovijed kadije Ebul-Hasana ibn el-Haššaba,
predstavlja pravi arhitektonski dragulj sjeverne Sirije. Ova šestospratna graĎevina podijeljena je napisima
kufskim i nash pismom, te “klasičnim” arhitektonskim detaljima, štukaturom, polustupovima i sloţenim
trolisnim ili višelisnim lukovima. Sagradio ga je Hasan ibn Muferedţ el-Sarmini, isti majstor koji je
gradio i minaret u Mearetul-Numanu.

9
Mukarnas je postepena podjela trompe u odreĎeni broj minijaturnih trompi kojima se postiţe odreĎena ćelijasta struktura.
10
Trompa je luk s nišom izdraĎena na uglu četvrtaste osnove koji sluţi za njeno prevoĎenje u osmougao, kako bi bio omogućen
prijelaz u okruglu kupolu.

12
 Slika 3.6. Velika džamija u Halepu

Velika dţamija u Halepu je tokom stoljeća mnogo puta ponovo graĎena i obnavljana, tako da je iz
ranog islamskog perioda zadrţala samo osnovne konture. Ona ima pravokutnu osnovu, molitveni prostor
s tri laĎe i dvorište okruţeno arkadama.

3.3.2. Medresa El-Firdevs

Medresa El-Firdevs („Dţennetska škola“) predstavlja vjersku školu, turbeta i tekiju objedinjene u
jedinstven kompleks. Turbe je mauzolej (grobnica) obično bogatijeg, poznatijeg čovjeka, od vjerskog ili
kulturnog ugleda, dok tekija predstavlja bogomolju u kojoj se okupljaju, borave i vrše vjerske obrede
derviši (sufije). Medresu je osnovala Daifa Hatun, udovica ejjubijskog sultana El-Malika ez-Zahira
Gazija. Vjerovatno je najljepša ejjubijska graĎevina sačuvana u Halepu. Pravouglo unutarnje dvorište
ovog elegantnog kompleksa okruţeno je s tri strane arkadama. Redovi vitkih mramornih stupova
završavaju se različitim mukarnas kapitelima. Na sjevernoj strain atrija otvara se široki ivan. Oktagonalni
bazen s djetelinastim unutarnjim zidovima u sredini atrija predstavlja tipičan motiv.

13
3.4. Španija i Maroko

Nakon 670. godine sjevernoafrički namjesnici emevijskih halifa iz svoje baze u Kejrevanu ovladali su
Magrebom sve do Atlantskog okeana. Početkom 8. stoljeća oni počinju bacati poglede preko Maroka ka
Španiji, odnosno Evropi. U to vrijeme vizigotsko kraljevstvo u Španiji je bilo u bijednom stanju.

Znajući za takvu situaciju, Musa ibn Nusajr, namjesnik Ifrikije (Sjeverna Afrika), planirao je invaziju
na Španiju. Naredio je svom generalu Tariku ibn Zijadu 711. godine da osvoji Španiju. Tarik je zauzeo
Malagu, Granadu i Kordobu, a potom i kraljevski grad Toledo, gdje je došao do bogatog plijena.

Nova uloga Kordobe zahtijevala je ne samo novi administrativni sistem nego i opseţnu obnovu
graĎevina. U tom smislu, muslimani su gradili nove strukture na mnogim starim graĎevinama, tako da je
grad s vremenom poprimio prilično orijentalni karakter.

3.4.1. Velika dţamija u Kordobi

Najveličanstveniju graĎevinu u Kordobi, Veliku dţamiju, počeo je graditi emir Abdurrahman I nakon
što je ovaj grad izabrao za svoju prijestolnicu. IzgraĎena je na mjestu nekadašnje kršćanske Crkve „San
Vicente“ čiji su temelji pronaĎeni prilikom arheoloških iskopavanja u tridesetim godinama 20. stoljeća.
Radovi na gradnji ove dţamije započeli su oko 785. godine. Njen poloţaj pored Gvadalkivira, na kraju
mosta, omogućio je ne samo da se iskoriste postojeće saobraćajne veze nego i da se pokaţe veza s
vizigotskim naslijeĎem. Historijski izvori biljeţe da je blizu Dţamije, uz Crkvu „San Vicente“, bila
vizigotska palača koju je Abdurrahman I pretvorio u svoju rezidenciju. Gradnja temelja Velike dţamije je
potrajala oko godinu dana zbog Abdurrahmanove ambicije da učini ovu dţamiju vrijednom Kordobe,
prijestoničkog grada, ali i zato što su pri gradnji ove dţamije korišteni ostaci rimskih i vizigotskih
graĎevina.

14
 Slika 3.7. Unutrašnjost Velike džamije u Kordobi

Velika dţamija u Kordobi ima pravougaoni molitveni prostor s dţamijskim dvorištem (haremom)
ispred. Ono je prostrano skoro kao i molitveni prostor, jer se i u njemu klanjalo kad se dţamija napuni.
Molitveni prostor se sastoji od 19 laĎa koje polaze od zida okrenutog ka kibli, a svaka od njih je
natkrivena dvosvodnim krovom. U središnjem dijelu Dţamije se nalazi katedrala, čija je gradnja započela
u 16. stoljeću, a nije dovršena sve do 18. stoljeća. Nekadašnji minaret, najprije srušen, a potom potpuno
restruktuiran u 16-17. stoljeću, pretvoren je u crkveni zvonik.

Kada je kralj Karlo V posjetio Kordobu vidjevši katedralu umetnutu u dţamiju, potišteno je rekao:
“Da sam znao šta je bilo ovdje, nikad se ne bih usudio išta dirati. Uništili ste nešto što je bilo jedinstveno
na čitavom svijetu da biste napravili nešto što se moţe vidjeti bilo gdje”. 11

3.4.2. Eldţaferija u Saragosi

U drugoj polovini 11. stoljeća Ebu Dţafer Ahmed I ibn Sulejman el-Muktedir Billah, drugi vladar
dinastije Benu Hud, izgradio je Eldţaferiju u Saragosi. Naziv je izveden od njegovog imena Dţafer. Ova
graĎevina predstavlja najvaţniji kompleks palača iz perioda taifa i sačuvan je skoro netaknut. U narednim

11
Hattstein M., Delius P.: Islamska umjetnost i arhitektura, Libris, Sarajevo, 2010., str. 222.

15
stoljećima kraljevi su koristili Eldţaferiju kao svoju kraljevsku rezidenciju i često su je mijenjali u skladu
s ukusima iz svog vremena.

Slika 3.8. Eldžaferija u Saragosi

Eldţaferija je trodijelni kompleks skoro kvadratne osnove sa stranama dugim oko 80 metara i
vanjskim zidinama po kojim su razbacane okrugle kule. Unutar se nalaze tri cjeline koje se aksijalno
simetrično pruţaju u smjeru sjever-jug, pri čemu se graĎevina nalazi samo u centralnoj zoni. To je palača
u čijem je centru veliko pravougaono unutarnje dvorište, na kraćim stranama omeĎeno kompleksima
zgrada koji predstavljaju sjeverna i juţna krila palače. U juţnom krilu je dugačka dvorana ispred koje je
trijem s bočnim travejama na uglovima. Najprepoznatljivija karakteristika ovog trijema jeste arkada
sačinjena od šest velikih isprepletenih polukruţnih lukova ukrašenih unikatnim ornamentima. Preko
dvorišta se pristupa sjevernom krilu u kojem su tri dvorane.

Danas se u prvoj dvorani sjevernog krila nalazi bazen izgraĎen u kršćanskom periodu. Nekad su se na
njegovoj površini zrcalile arkade susjednog sjevernog trijema. Preko trijema pogled seţe do prilazne
arkade susjedne glavne odaje zvane Zlatna dvorana (na španjolskom Salon del Oro) ili Dvorana s
prijestoljem (na španjolskom Salon del Trono). Do danas nije sačuvano ništa od njene izvorne dekoracije.

U Eldţaferiji je bila i mala dţamija, smještena u istočnom dijelu sjevernog krila palače, a lako ju je
pronaći po njenoj osmougaonoj osnovi.

16
3.4.3. Alhambra (El-Hamra)

Alhambra je utvrda okruţena zidom u kojoj su palače, kuće, ulice i kule raznih veličina i funkcija. To
je grad jedinstven po svom izgledu, historiji i današnjem izgledu. Sultan je ţivio u kompleksu palača, pa
je Alhambra bila sjedište vladara tokom vladavine dinastije Nasrija (1238-1492.). Alhambra je jedan od
najpoznatijih primjera islamske umjetnosti općenito, ali je i vrhunac i veliko finale srednjovjekovne
islamske kulture na Iberijskom poluotoku. Historija kompleksa Alhambra seţe u prošlost, sve do 9.
stoljeća. „Crvena tvrĎava“ (što El-Hamra i znači), od koje danas nije ništa ostalo, prvi put se spominje
oko 860. godine. Alhambra je današnji oblik i površinu počela dobijati u vrijeme dinastije Nasrija,
posljednjeg muslimanskog sultanata na Iberijskom poluotoku, u prvim dekadama 13. stoljeća. Ova
dinastija proglasila je Granadu za svoju prijestolnicu.

Slika 3.9. Pogled na kompleks palača Alhambre

S geografski najpovoljnije pozicije na visokom platou, Alhambra motri na prijestolnicu Kraljevstva

smještenu ispod sebe. Ona je bila administrativni i politički centar Granade, i kao takva je u duhu tipičnih
muslimanskih kompleksa palača koji se sastoje od vladarske rezidencije i zgrada vlade. Razvila se
slijedom gradskih arhitektonskih ideja srednjovjekovne islamske kulture. Izvedena je kao nezavisan

17
utvrĎeni grad odvojen od Granade sa zidinama dugim oko 1730 metara, s oko 30 kula različitih veličina i
funkcija. Granada i Alhambra jesu dva grada koji su se meĎusobno dopunjavali, ali su bili nezavisni i
jedina tačka njihovog direktnog dodira je bila Kapija oruţja (Puerta de las Armas). Gradske zidine
Alhambre imaju četiri velike kapije skoro potpuno ravnomjerno rasporeĎene, dvije na sjevernoj i dvije na
juţnoj strani. Kapija oruţja bila je jedna od prvih sagraĎenih kapija, vjerovatno jedna od prvih graĎevina
uopće koje su Nasrije podigli u Alhambri u 13. stoljeću. Špicasti muslimanski luk čiji je vrh ukrašen
frizom isprepletenih traka s različito obojenim svijetlim inkrustacijama okruţen je kvadratnim okvirom.
Imposti su napravljeni od kamena, materijala koji, za razliku od pločica i nabijene gline, teško moţemo
naći bilo gdje u Alhambri, osim na vanjskim kapijama. Unutar prolaza niz od tri prostorije u sredini
imaju zamišljeni svod i kriškaste kupole na bokovima. Malter na ovakvim svodovima obojen je tako da
izgleda kao zid od crvene cigle, što je tipičan vid nasrijske arhitektonske dekoracije.

Slika 3.10. Tlocrt Alhambre

Na istočnom dijelu zida smještena je Prigradska kapija (Puerta del Arrabal) ispod Špicaste kule (Torre
de los Picos). Na juţnom boku gradskih zidina ka istoku nalazi se Puerta de los Siete Suelos, vjerovatno
izgraĎena sredinom 14. stoljeća. U blizini je Medine u Alhambri. Smatra se da su se viteška nadmetanja i
vojne parade odrţavali ispred nje. Posljednja kapija Alhambre jeste velika Kapija pravde (Puerta de la
Justicia). Ona je najveća od četiri kapije Alhambre, a izgradio ju je sultan Jusuf I 1348. godine. Na
tjemenom kamenu vanjskog potkovičastog luka uklesana je ruka, koja je, poput ključa na unutarnjem
luku, jedan od simbola koje su Nasrije koristili za ukrašavanje fasada. Svodovi unutar kapije koji
savladavaju velike razlike u visini bogato su obojeni.

18
3.5. Indijski potkontinent

Indijski potkontinent (područje na kojem se danas nalaze drţave: Pakistan, Indija, Bangladeš, dijelovi
Afganistana, Ladakh, Assam i Kašmir) je iznjedrio neke od najfinijih izraza islamske umjetnosti i
arhitekture. Nastanak i razvoj indo-islamske kulture počinje s dolaskom arapskih vojski u Sind, 711-712.
godine. Razvoj muslimanskog društva i duhovnog ţivota odvijao se na svim socijalnim razinama ne
uzrokujući trajnu odijeljenost od nemuslimana.

Mogulska era je vrlo značajna na ovom prostoru. Mogulski carevi su arhitekturi, kao vladarskom
simbolu, pridavali ogroman značaj: „Do dobrog glasa o vladaru dolazi se preko raskošnih graĎevina, a
njihovom plemenitošću procjenjuje se stanje njihovog doma“ – piše historičar Kandahari krajem 16.
stoljeća.

3.5.1. Tadţ Mahal

Najbolja vizuelna metafora dţennetske bašče koju su ikada sagradili Moguli jeste Tadţ Mahal,
mauzolej sagraĎen za Šah Dţihanovu voljenu suprugu Mumtaz Mahal. Vladareva tuga bila je tolika, da
mu je kosa osijedjela za samo nekoliko dana, te je morao nositi naočale da sakrije tragove plača.

Okruţenje je dosta jedinstveno. Mauzolej je smješten iznad rijeke, a ne u središtu vrta, od kojeg je
odijeljen visokim pločama. Dţamija i sobe za goste (mihmanhana) razmješteni su bočno od mauzoleja.
Ovakav raspored potpuna je novina u pogrebnoj arhitekturi Potkontinenta. Vrt je projektiran po
mogulskom čahar bag planu – podijeljen na četiri odjeljka – ali s bazenom u središnjem presjecištu osa.
Kvadratni bazen s platformom označava središte bašče i povezuje četiri vodena kanala. Platforma,
definirana s četiri samostojeća minareta, ima dţamiju i prostor za uzimanje abdesta na zapadu, a kapiju i
bazen na istoku. Ispred glavne kapije nalazi se preddvorište. Tu su i mezari ostalih Šah Dţihanovih
supruga.

19
 Slika 3.11. Tadž Mahal

Tadţ Mahal je prikaz istinske ljubavi koja je nadţivjela smrt. Oslikava se u središnjim vodenim
kanalima, pojačavajući mističku metaforu o odrazu i koprenama stvarnosti. Kur’anski ajeti uklesani u
crni mermerni okvir s četiri portala (pištak) podsjećaju na Dţennet i ţivot na budućem svijetu. Iako
pomalo loptasto kube otkriva dekanski utjecaj, mauzolej sa svojim skladnim proporcijama je vrhunski
primjer timurijske arhitekture.

3.5.2. Vrt kao odraz Dţenneta

Vrt se spominje i na početku i na kraju čovjekove sudbine – edenski vrt i Dţennet (Raj) – i ovo
jednako vrijedi za muslimane, kršćane i Jevreje. Mozaik Barada u Velikoj dţamiji u Damasku se
vjerovatno ponajviše primakao vjernom prikazu opisanog.

Kur’an dţennetske bašče opisuje kao sjenovito mjesto, s tekućim vodama, česmama i vodoskocima, te
voćem kakvo god srce ţeli. Moguli su poput njihovih predaka i prethodnika u srednjoj Aziji, voljeli
vrtove, izmeĎu ostalog, i kao simbol kraljevskog autoriteta, te su razvili sofisticirane hidrauličke sisteme
kako bi se pribliţili „raju na zemlji“. Bašče su sluţile i kao mjesta na kojima su se odvijale kraljevske
proslave i ceremonije.

20
 Slika 3.12. Vrt Šalimar, Lahore

3.6. Osmansko carstvo

Moguće da je Osmansko carstvo bilo najznačajnije islamsko carstvo, ali zasigurno je bilo
najdugotrajnije. Njegovo raĎanje iz plemenske zemlje ratobornih nomada u kompleksnu višenacionalnu
imperiju, popraćeno jedinstvenim procvatom kulture i umjetnosti, prvobitno je obiljeţeno neprekidnim
širenjem, potom periodom odrţavanja i očuvanja, a naposlijetku postepenim propadanjem, što je nakon
različitih reformi imalo za posljedicu stvaranje moderne drţave.

Osmanlije su pripadale plemenima Turkmena, koja su Mongoli u 13. stoljeću protjerali prema zapadu,
gdje su ostvarili ekspanziju zahvaljujući slabosti Bizantijskog carstva i propasti Seldţučkog carstva u
Anadoliji. Osnivač dinastije je Osman (oko 1300-1326.).

Osmanska arhitektura je razvila vlastiti posebni oblik izraza. Izvor osmanskog arhitektonskog razvoja
predstavljala je tradicionalna dţamija sa stupovima rasporeĎenim po seldţučkom modelu, koja se,
jednostavno zahvaljujući svojoj veličini, ističe od svoje okoline. Ulu dţamija izgraĎena 1396. godine u
Burs i Eski dţamija izgraĎena 1403. u Edirneu, koje se nalaze u samoj blizini poslovne četvrti, imaju
kupolne svodove koji se oslanjaju na masivne kamene stupove. Bursa ima dvadeset takvih kupola, a

21
Edirne devet. Bizantijska naselja Bursa i Edirne, koja su Osmanlije odabrali za svoje prve glavne
gradove, otvorila su novim vladarima interesantne poglede za njihove graditeljske projekte.

Osmanska vladavina u Anadoliji i jugoistočnoj Evropi je konsolidovala kada je Mehmed II došao na

prijesto u Edirne s čvrstom namjerom da osvoji Konstaninopolj. Dvije godine kasnije glavni grad
Bizantijskog carstva je pao, a nakon tri dana pljačke sultan je otišao u Aja Sofiju da obavi svoju molitvu
u fascinatnoj atmosferi bizantijske bogomolje. Ova glavna crkva u Konstantinopolju koju su sagradili
Artemije iz Trala i Izidor iz Mileta izdizala se iznad cijelog grada sa svojom moćnom rebrastom kupolom
visokom 56,2 metra. Pri njenom pretvaranju u dţamiju pod vladavinom Mehmeda Osvajača (Fatiha) i
Bajezida II, Aja Sofiji su dodane četiri munare kao jasni znak pobjedničkog islama.

Slika 3.13. Aja Sofija

U unutrašnjosti zgrade, ogromni ukrasni medaljoni s imenima Allah, Muhammed, kao i imenima
pravednih halifa ispisanim zlatnim pismom svjedoče pretvaranju nekadašnje crkve u dţamiju. Nalaze se
na masivnim stupovima koji podupiru kupolu, čiji svod je na pandantivima i takoĎer poduprt širokim
zidnim lukovima na duţim stranama. Dvospratne arkade na stranama i polukruţni interkoluminijum na
dijagonalama vode do apside s mihrabom.

22
3.7. Islam u modernom dobu

Duboke i temeljite socio-političke promjene unutar islamskog svijeta u 19. stoljeću su u svim sferama
umjetnosti dovele do rascjepa sa starijim umjetničkim tradicijama. Tome su naročito doprinijeli sve veći
kontakti umjetnika koji su radili na Istoku s kulturom i umjetnošću Evrope. Tako je došlo do veće
otvorenosti islamskih umjetnika prema evropskim stilovima. Pored toga, evropski umjetnici su radili u
mnogim islamskim zemljama, od kojih su neki postali učitelji, prenoseći znanje o evropskim
arhitektonskim teorijama.

Uslijed ovog divljenja prema evropskoj umjetnosti i utjecaja evropskih kompanija, islamske tradicije
skoro da su došle do tačke propasti. Sada je u islamskom svijetu moguće vidjeti razvoj ograničenog spoja
istočnih i zapadnih stilova. Stoga je sva islamska sekularna arhitektura od polovine 19. stoljeća bila pod
ogromnim utjecajem zapadnih kolonijalnih drţava.

Premda se zbog meĎunarodne ekonomske i političke uniformnosti islamska arhitektura u 20. stoljeću
više ne moţe posmatrati kao izdvojena, i dalje postoji jedna tipična islamska graĎevina, a to je dţamija.
Jedan od osnovnih kriterija ocjene arhitekture moderne dţamije jeste odnos graĎevine prema njenom
fizičkom i ekološkom kontekstu, kao i okolnom pejzaţu.

Još jedan značajan element u podizanju dţamija jeste predstavljanje odnosa same graĎevine prema
njenom kulturološkom kontekstu. Ovaj faktor postaje sve značajniji za dţamije i islamske centre
izgraĎene u neislamskim zemljama.

23
4. ZAKLJUČAK

Islamska umjetnost svoju snagu crpi iz Objave i u skladu je sa osnovnim vjerskim načelima.

U islamskoj umjetnosti kaligrafija zauzima pored arhitekture najvaţnije polje izraza. Bez obzira
radilo se o arhitekturi, kaligrafiji ili nekoj drugoj formi umjetnosti, islamska umjetnost svoj interes nalazi
u boţanskoj prirodi.

Brzina kojom se islam širio donijela je različite kulturne karakteristike, pa se islam moţe opisati kao
“različitost unutar jedinstva”. IzmeĎu Magreba na zapadu, dijelova Kine i jugoistočne Azije na istoku,
čitavog arapskog i perzijskog područja, i juţnih dijelova sjeverne Afrike, kao i rastućeg snaţnog prisustva
u Evropi, islamska arhitektura je kombinacija jedinstva i različitosti, koji je odrţavaju dinamičnom i
ţivom, dajući joj istaknut poloţaj meĎu svjetskim religijama i kulturama.

Savremena islamska arhitektura u različitim dijelovima današnjega svijeta u svome traganju za

identitetom se doima odveć smušenom i izgubljenom. Današnje su okolnosti uveliko različite od onih
povijesnih razdoblja u kojima je vladalo odreĎeno filozofsko mišljenje i mistično učenje, kao što je u
antičkom dobu, na primjer, vladala jasno definirana mitologija. Danas, meĎutim, nije tako pa su
muslimanski umjetnici, iz perspektive intelektualne osnove svoga djela, suočeni s nekom vrstom
neodreĎenosti identiteta.

24
LITERATURA

1. Hattstein M., Delius P.: Islamska umjetnost i arhitektura, Libris, Sarajevo, 2010.

2. Hagedorn A.: Islamska umjetnost, Taschen, 2010.

3. Saeid Abedpour: „Identitet i islamska arhitektura“, www.medzlis-konjic.com,

05.01.2018.

4. Adelina Telalović: „Islamska umjetnost”, www.scribd.com, 06.01.2018.

5. s. n.: „The first mosque in Islamic history: Quba Mosque”, dunyanews.tv, 12.01.2017.

25