3de Legerafdeling in Het Laatste Oorlogsjaar

KONINKLIJKE MILITAIRE SCHOOL
Academiejaar 2013 – 2014

149e Promotie SSMW
2e Master
Z.K.H. Prins Karel van België
De 3de Legerdivisie in het laatste oorlogsjaar

(september 1917 – september 1918)
door Onderluitenant Kandidaat Beroepsofficier
Joni WOUTERS
Masterproef Departement Conflictstudies – Leerstoel Geschiedenis

voorgelegd tot het behalen van het diploma
van master in de Sociale en Militaire Wetenschappen
onder leiding van Kapitein-Commandant Licentiaat Tom SIMOENS
Brussel, 2014
KONINKLIJKE MILITAIRE SCHOOL
Versie 1.0
Departement Conflictstudies
15/05/2014
Leerstoel Geschiedenis
De 3de Legerdivisie in het laatste oorlogsjaar

(september 1917 – september 1918)
door
Officier-leerling Joni WOUTERS

Woord vooraf
De academische vorming aan de Koninklijke Militaire School wordt afgesloten door het
schrijven van een masterproef. Op deze manier toont de officier-leerling aan dat hij een
wetenschappelijk werk kan opstellen door de synthese en analyse van een grote hoeveelheid
informatie.
Deze masterproef gaat over de Belgische 3de Legerdivisie tijdens het laatste jaar van de Eerste
Wereldoorlog (september 1917 tot september 1918). Het valt onder het departement
Conflictstudies – leerstoel Geschiedenis en is een vervolg op: “De transformatie van het
Belgische leger aan het IJzerfront: Evolutie in de schoot van de 3de Legerdivisie (4 augustus
1914 – 31 augustus 1915)”, geschreven door Jeroen VLIEGHE, “De transformatie van het
Belgische leger aan het IJzerfront: Evolutie in de schoot van de 3de Legerdivisie (1 september
1915 – 31 augustus 1916)”, geschreven door Matthias BRUNEEL en “La transformation de
l’Armée belge sur le front de l’Yser: la 3ème Division d’Armée (septembre 1916 - août 1917)”,
geschreven door Pierre-Yves URLINGS.
Ik bedank eerst en vooral mijn promotor kapitein-commandant Tom SIMOENS en tweede

lezer kapitein Pietro CAPUTO voor hun raad tijdens het voorbije academiejaar. Hun hulp
was onontbeerlijk voor de realisatie van dit werk. Tevens wil ik mijn promotiecollega’s Kenny
VANHOVE, Davy DE RIDDER, Emiel OSTYN en Baptiste DELLICOUR bedanken. Zij
maakten een gelijkaardig werk en hebben mij eveneens informatie aangereikt. Ik wens ook
het personeel van de bibliotheken van het Koninklijk Legermuseum en de Koninklijke
Militaire School te bedanken. Ze stonden steeds klaar om mij te helpen. Zonder hun
medewerking had ik nooit de nodige informatie gevonden. De laatste woorden van dank richt
ik aan mijn ouders en mijn vriendin. Zij waren zowel het voorbije academiejaar als de
afgelopen vijf jaren mijn steun en toeverlaat.
Het was een lang proces met veel opzoekingswerk in het archief van het Koninklijk
Legermuseum, regimentshistorieken en andere literatuur. Het voorbije jaar stond quasi
volledig in het teken van deze masterproef. Het voor U liggende werk is het resultaat van het
verrichtte onderzoek.
i
Inhoudsopgave
WOORD VOORAF ...................................................................................................................................... I
INHOUDSOPGAVE.................................................................................................................................. II
LIJST MET AFBEELDINGEN.............................................................................................................. VI
LIJST MET BIJLAGEN ....................................................................................................................... VII
LIJST MET TABELLEN ..................................................................................................................... VIII
LIJST MET AFKORTINGEN ................................................................................................................ IX
INLEIDING ................................................................................................................................................. 1
1 VOORSTELLING VAN DE 3DE LEGERDIVISIE ........................................................................ 4
1.1 SAMENSTELLING ............................................................................................................................ 4

1.1.1 Voor september 1917 ................................................................................................................ 4
1.1.2 Samenstelling in september 1917 ........................................................................................... 5
1.1.3 De reorganisatie van 1918 ....................................................................................................... 6
1.2 COMMANDO.................................................................................................................................... 9
1.2.1 Legerdivisie .............................................................................................................................. 9
1.2.2 Infanteriebrigades 1916-1917 ............................................................................................... 10
1.2.2.1 9de Infanteriebrigade .................................................................................................................... 10
1.2.2.2 11de Infanteriebrigade .................................................................................................................. 11
1.2.2.3 12de Infanteriebrigade .................................................................................................................. 12
1.2.3 Infanteriedivisies 1918 .......................................................................................................... 12
1.2.3.1 3de Infanteriedivisie ...................................................................................................................... 12
1.2.3.2 9de Infanteriedivisie ...................................................................................................................... 13
2 VERBLIJF IN DE SECTOR RAMSKAPELLE-PERVIJZE – OUDSTUIVEKENSKERKE

(MAART 1917 TOT DECEMBER 1917) ............................................................................................... 15
2.1 AFBAKENING, INDELING EN BEZETTING VAN DE SECTOR ............................................................. 16

2.1.1 Ramskapelle-Pervijze............................................................................................................. 16
2.1.2 Oudstuivekenskerke .............................................................................................................. 17
2.2 VERDEDIGING VAN DE SECTOR ..................................................................................................... 18
2.3 GEBEURTENISSEN ........................................................................................................................ 21
2.3.1 Artillerie.................................................................................................................................. 21
2.3.2 Taalproblematiek ................................................................................................................... 22
2.3.3 Gas .......................................................................................................................................... 22
ii
2.3.4 Schermutselingen ................................................................................................................... 24
2.3.5 Versterkingen ......................................................................................................................... 25
2.3.6 Hygiëne en voedsel ................................................................................................................. 26
2.3.7 Materieel ................................................................................................................................. 28
2.3.8 Instructie ................................................................................................................................ 30
2.3.9 Patrouilles............................................................................................................................... 31
2.3.10 Ontspanning ....................................................................................................................... 32
2.3.11 Duitse raid op post a27 ...................................................................................................... 32
2.3.12 Duitse aanval op G.G. van Oudstuivekenskerke ............................................................. 35
3 RAIDS (OKTOBER 1917 TOT NOVEMBER 1917).................................................................... 37
3.1 GOREUX EN ZIJN MANNEN IN ACTIE (28 OKTOBER 1917) ............................................................. 38

3.1.1 Algemeen ................................................................................................................................ 38
3.1.2 Keuze van het objectief .......................................................................................................... 38
3.1.3 Doelstellingen ......................................................................................................................... 40
3.1.4 Aanvalsplan ............................................................................................................................ 40
3.1.5 Samenstelling van de troepen ............................................................................................... 40
3.1.6 Bewapening en uitrusting ..................................................................................................... 42
3.1.7 Gebruik van de artillerie ....................................................................................................... 43
3.1.8 Uitvoering ............................................................................................................................... 44
3.1.9 Resultaat ................................................................................................................................. 48
3.1.10 Getrokken lessen voor andere raids .................................................................................. 49
3.2 BESTORMING VAN TERSTILLLE (12 NOVEMBER 1917) ................................................................. 50
3.2.1 Algemeen ................................................................................................................................ 50
3.2.2 Keuze van het objectief .......................................................................................................... 50
3.2.3 Doelstellingen ......................................................................................................................... 52
3.2.4 Plan ......................................................................................................................................... 52
3.2.5 Samenstelling van de troepen ............................................................................................... 52
3.2.6 Bewapening en uitrusting ..................................................................................................... 55
3.2.7 Gebruik van de artillerie ....................................................................................................... 55
3.2.8 Uitvoering ............................................................................................................................... 57
3.2.9 Resultaat ................................................................................................................................. 58
4 EERSTE PERIODE IN RESERVE (DECEMBER 1917 TOT FEBRUARI 1918) ................. 60
4.1 INSTRUCTIE.................................................................................................................................. 60
4.2 ALARM ......................................................................................................................................... 62
4.3 INFANTERIEBRIGADE WORDT INFANTERIEDIVISIE ....................................................................... 62
iii
5 VERBLIJF IN DE ZONE MERKEM (FEBRUARI 1918 TOT MEI 1918) .............................. 64
5.1 VERDEDIGINGSPLAN .................................................................................................................... 65

5.1.1 Afbakening en indeling van de zone ..................................................................................... 65
5.1.2 Organisatie ............................................................................................................................. 66
5.1.2.1 Ligne avancée ............................................................................................................................... 67
5.1.2.2 Parallèle principale ...................................................................................................................... 68
5.1.2.3 Ligne de soutien en parallèle des réduits .................................................................................... 68
5.1.3 Bezetting ................................................................................................................................. 68
5.1.3.1 Normale bezetting ........................................................................................................................ 68
5.1.3.2 Bezetting bij alarm ....................................................................................................................... 69
5.2 WERKEN EN LEVEN IN DE ZONE MERKEM.................................................................................... 70
5.3 VIJANDELIJKE ACTIVITEITEN....................................................................................................... 72
5.3.1 Eerste aanvallen in Merkem ................................................................................................. 74
5.3.2 Aanval op ferme du Grand Père en Gyroscope..................................................................... 76
5.3.3 Artillerietoename en nieuwe buren ...................................................................................... 80
5.3.4 Verdwijning van hulponderluitenant Capelle ...................................................................... 81
5.3.5 Nieuwe aanval op Grand Père ............................................................................................... 82
5.3.6 Slag bij Merkem ..................................................................................................................... 83
5.3.6.1 Duitse aanval in Drie Grachten ................................................................................................... 85
5.3.6.2 Duitse aanval in Steenstraat ....................................................................................................... 88
5.3.6.2.1 Ondersector Hoekske ............................................................................................................... 89
5.3.6.2.2 Ondersector Smiske ................................................................................................................. 91
5.3.6.2.3 Ondersector Bikschote ............................................................................................................. 91
5.3.6.3 Belgische tegenaanval in Drie Grachten ..................................................................................... 92
5.3.6.4 Belgische tegenaanval in Steenstraat ......................................................................................... 94
5.3.6.5 Resultaat ....................................................................................................................................... 96
5.4 BELGISCHE ACTIVITEITEN ........................................................................................................... 98
5.4.1 Raid op abri bétonné 58-24 .................................................................................................... 99
6 TWEEDE PERIODE IN RESERVE (MEI 1918) ...................................................................... 101
7 VERBLIJF IN DE ZONE RAMSKAPELLE-PERVIJZE (MEI 1918 TOT SEPTEMBER

1918) ......................................................................................................................................................... 104
7.1 VERDEDIGINGSPLAN .................................................................................................................. 104

7.1.1 Afbakening en inname van de zone .................................................................................... 104
7.1.2 Indeling en bezetting ........................................................................................................... 106
7.1.3 Gevaren ................................................................................................................................. 107
7.2 ACTIVITEITEN ............................................................................................................................ 108
iv
7.2.1 Ontspanning ......................................................................................................................... 108
7.2.2 Duitse raids .......................................................................................................................... 108
7.2.3 Belgische patrouilles aan Reigersvliet ................................................................................ 110
7.2.4 Raid van onderluitenant Noterman .................................................................................... 111
8 NAAR HET BEVRIJDINGSOFFENSIEF (SEPTEMBER 1918)........................................... 114
BESLUIT ................................................................................................................................................. 116
BIBLIOGRAFIE ..................................................................................................................................... 118
BIJLAGEN .............................................................................................................................................. 122
v
Lijst met afbeeldingen
FIGUUR 1: LUITENANT-GENERAAL JACQUES DE DIXMUDE .................................................................. 10

FIGUUR 2: LUITENANT-GENERAAL JOOSTENS .......................................................................................... 13
FIGUUR 3: LUITENANT-GENERAAL BALTIA ................................................................................................ 14
FIGUUR 4: BEZETTING VAN HET BELGISCHE FRONT (NOVEMBER 1917) ...................................................... 15
FIGUUR 5: SECTOR RAMSKAPELLE-PERVIJZE - OUDSTUIVEKENSKERKE ..................................................... 20
FIGUUR 6: DUITSE AANVALSPLAN OP VOORPOST A27 .................................................................................. 34
FIGUUR 7: DUITSE VOORPOSTEN IN RAMSKAPELLE-PERVIJZE- OUDSTUIVEKENSKERKE ............................ 39
FIGUUR 8: VERTREKDISPOSITIEF VOOR DE RAID OP FERME N°1 .................................................................. 45
FIGUUR 9: PRIKKELDRAADVERSPERRING BIJ FERME N°1 ............................................................................ 46
FIGUUR 10: ACTIE OP DE PRIKKELDRAADVERSPERRING EN DE ABRIS VAN FERME N°1................................ 47
FIGUUR 11: OMGEVING VAN FERME TERSTILLE EN VOORPOST A29 ............................................................ 51
FIGUUR 12: MANNEN VAN HET PELOTON SPÉCIAL (12DE LINIEREGIMENT) ................................................. 54
FIGUUR 13: PRIKKELDRAADNETWERK BIJ TERSTILLE................................................................................. 57
FIGUUR 14: ERKENNING VAN DE GELEVERDE PRESTATIE DOOR KOLONEL DELATTE .................................. 58
FIGUUR 15: BEZETTING VAN HET BELGISCHE FRONT (MAART 1918) ........................................................... 64
FIGUUR 16: AANKOMST VAN AMERIKAANSE STRIJDKRACHTEN IN EUROPA (MEI 1917 - NOVEMBER 1918) . 72
FIGUUR 17: VERDEDIGING IN ONDERSECTOR CHATEAU .............................................................................. 78
FIGUUR 18: DUITSE AANVALSPLAN BIJ MERKEM......................................................................................... 85
FIGUUR 19: ORGANISATIE VAN ONDERSECTOR CHATEAU ............................................................................ 86
FIGUUR 20: MAXIMALE DUITSE VORDERING IN ONDERSECTOR CHATEAU................................................... 88
FIGUUR 21: ORGANISATIE VAN SECTOR STEENSTRAAT ................................................................................ 89
FIGUUR 22: SITUATIE IN MERKEM VOOR DE BELGISCHE TEGENAANVALLEN (OMSTREEKS 11.30HR) ......... 92
FIGUUR 23: DUITSE KRIJGSGEVANGENEN NA DE SLAG BIJ MERKEM ........................................................... 96
FIGUUR 24: BELGISCHE VERLIEZEN AAN HET EINDE VAN DE SLAG BIJ MERKEM......................................... 97
FIGUUR 25: SITUATIE VOOR EN NA DE DUITSE LENTEOFFENSIEVEN (1918) ................................................ 98
FIGUUR 26: VERZAMELZONE BIJ ALARM VAN DE 3DE EN 9DE INFANTERIEDIVISIE ....................................... 101
FIGUUR 27: BEZETTING VAN HET BELGISCHE FRONT (MEI 1918) .............................................................. 102
FIGUUR 28: BEZETTING VAN HET BELGISCHE FRONT (JUNI 1918) ............................................................ 105
FIGUUR 29: DISPOSITIEF VAN DE PATROUILLE VAN ADJUDANT HULET ..................................................... 110
FIGUUR 30: AANVAL OP DE POST TUSSEN VIOLETTE EN HEMME KAPEL ................................................... 112
FIGUUR 31: DISPOSITIEF VAN DE 3DE LEGERDIVISIE AAN HET BEGIN VAN HET EINDOFFENSIEF (28/09/1918)
........................................................................................................................................................... 115
vi
Lijst met bijlagen
BIJLAGE A: SAMENSTELLING VAN HET INFANTERIEPELOTON EN DE PLOEGEN GRENADIERS, V.B. EN F.M.

........................................................................................................................................................... 122
BIJLAGE B: ORGANIEKE BEWAPENING VAN EEN INFANTERIEPELOTON ..................................................... 123
BIJLAGE C: VOORBEELD BEZETTING VAN DE SECTOR (26/09/1917 TOT 01/10/1917) ................................. 124
BIJLAGE D: DUITSE GASPROJECTIELEN ..................................................................................................... 125
BIJLAGE E: BEPAKKING VAN DE INFANTERIST........................................................................................... 127
BIJLAGE F: ARTILLERIEPROGRAMMA (02/11/1917) ................................................................................... 128
BIJLAGE G: BELGISCHE LOOPGRAVEN EN VOORPOSTEN IN RAMSKAPELLE-PERVIJZE .............................. 129
BIJLAGE H: TE VERKRIJGEN GASMASKERS OP 18/09/1917 ........................................................................ 130
BIJLAGE I: RICHTLIJNEN M.B.T. GEGAZEERDEN ........................................................................................ 131
BIJLAGE J: INUNDATIE VAN HET IJZERFRONT ........................................................................................... 132
BIJLAGE K: BUITGEMAAKT MATERIAAL NA DE RAID OP FERME N°1 ........................................................... 133
BIJLAGE L: AFLOSSINGSTABEL .................................................................................................................. 134
BIJLAGE M: KANTONNEMENTEN (LIJST) VAN 3DE LEGERDIVISIEALS RESERVE .......................................... 135
BIJLAGE N: KANTONNEMENTEN (KAART) VAN 3DE LEGERDIVISIEALS RESERVE ........................................ 136
BIJLAGE O: WERKPROGRAMMA IN DE SECTOR STEENSTRAAT (21/02/1918 TOT 28/02/1918) .................... 138
BIJLAGE P: BELGISCHE TEGENAANVALLEN IN DRIE GRACHTEN (17/04/1918) .......................................... 139
BIJLAGE Q: MITRAILLEURS IN DIENST VAN DE 3DE LEGERDIVISIE ............................................................. 140
BIJLAGE R: LICHTE MACHINEGEWEREN IN DIENST VAN DE 3DE LEGERDIVISIE .......................................... 141
BIJLAGE S: GEWEREN IN DIENST VAN DE 3DE LEGERDIVISIE ..................................................................... 142
BIJLAGE T: SECTOR RAMSKAPELLE (MEI 1918 TOT SEPTEMBER 1918) ..................................................... 143
BIJLAGE U: ORGANISATIE VAN DE 1STE POSITIE IN ONDERSECTOR SMISKE (MERKEM) .............................. 144
vii
Lijst met tabellen
TABEL 1: PERMANENTE BEZETTING VAN DE SECTOR RAMSKAPELLE-PERVIJZE .......................................... 17

TABEL 2: PERMANENTE BEZETTING VAN DE SECTOR OUDSTUIVEKENSKERKE ............................................ 18
TABEL 3: BEZETTING VAN DE POST A 29 VANAF 11 SEPTEMBER 1917 .......................................................... 19
TABEL 4: COUVRE-CULASSES ONTVANGEN DOOR DE 3DE LEGERDIVISIE ...................................................... 29
TABEL 5: ARTILLERIEPROGRAMMA VOOR DE RAID OP FERME N°1 ................................................................ 43
TABEL 6: ARTILLERIEPROGRAMMA VOOR DE RAID OP FERME TERSTILLE .................................................... 56
TABEL 7: VERLOOP VAN DE WERKEN IN DE SECTOR STEENSTRAAT ............................................................. 71
TABEL 8: DUITSE RAIDS/AANVALLEN IN DE ZONE MERKEM ......................................................................... 73
TABEL 9: AANTAL BELGISCHE SLACHTOFFERS NA DE DUITSE RAID OP VOORPOST A6 ................................. 75
TABEL 10: SITUATIE IN DE SECTOR DRIE GRACHTEN OMSTREEKS 09.00HR ............................................... 77
TABEL 11: SITUATIE PER REGIMENT NA DE HEROVERING VAN GRAND PÈRE EN GYROSCOPE ..................... 80
viii
Lijst met afkortingen
A.i. : Ad Interim
Aie : Artillerie
Aie.Regt : Artillerieregiment
Bn : Bataljon
C.I./D.I. : Commandant de l’infanterie de la division d’infanterie - commandant van de
infanterie van de infanteriedivisie
Comd : Commandant
Cy : Compagnie cyclisten - wielrijders
D.A. : Division d’Armée - Legerdivisie (3D.A. : 3de Legerdivisie)
F.M. : Fusil mitrailleur
G.G. : Grand Garde - Grote Wacht
G.Q.G. : Grand Quartier Général - Groot Hoofdkwartier
Gn.Regt : Genieregiment
Inf.Bde : Infanteriebrigade
Inf.Div : Infanteriedivisie
Inf.Regt : Infanterieregiment
KLM : Koninklijk Legermuseum
L.Regt : Linieregiment
Lt-gen : Luitenant-generaal
M.b.t. : met betrekking tot
Q.G. : Quartier Général - Hoofdkwartier
Rh : Compagnie rehabilitatie
S.S.M. : Sous-Secteur Milieu - Ondersector Midden
S.S.N. : Sous-Secteur Nord - Ondersector Noord
S.S.S. : Sous-Secteur Sud - Ondersector Zuid
V.B. : Viven bessière
ix
Inleiding
In 2014 is het exact 100 jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Op 4 augustus 1914
staken Duitse troepen de grens met België over op het plateau van Herve nabij Luik en werd
het koninkrijk België meegesleept in een vier jaar durend conflict.1 Het Belgische leger werd
door de oprukkende Duitse pletwals gedwongen zich terug te trekken tot aan de IJzer. Deze
IJzervlakte vormde de frontlijn waar de Belgische troepen standhielden tot het begin van het
geallieerde bevrijdingsoffensief op 28 september 1918.2
De 3de Legerdivisie was één van de zes legerdivisies die deel uitmaakten van het Belgische
leger tijdens de Eerste Wereldoorlog.3 In september 1917 was de 3de Legerdivisie reeds drie
jaar aan het front en kende ze heel wat veranderingen. Ze was allang niet meer dezelfde
legerdivisie als in augustus 1914. De organisatie, kledij, tactiek, bewapening en vele andere
aspecten evolueerden tijdens deze periode.4
Tijdens het laatste oorlogsjaar was een transformatie minder uitgesproken. De grootste
verandering waar de 3de Legerdivisie mee te maken kreeg, was haar interne reorganisatie.
Sinds 20 december 1916 bestond ze uit drie infanteriebrigades: de 9de, 11de en 12de
Infanteriebrigade waarin telkens twee infanterieregimenten waren ondergebracht.5 Op 26
januari 1918 veranderde dit en hoewel de legerdivisies werden behouden, verdween het
niveau infanteriebrigade. Deze brigades werden vervangen door de 3de en de 9de
Infanteriedivisie die elk drie infanterieregimenten en een artillerieregiment bevatten.6 De
reorganisatie kwam er voornamelijk op vraag van Frankrijk dat reeds op deze manier
1 DE SCHAEPDRIJVER, S., “De Groote Oorlog: Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog”,
Antwerpen, Houtekiet-Atlascontract, 2013, p. 68-71.
2 DE SCHAEPDRIJVER, S., “De Groote Oorlog: Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog”,
Antwerpen, Houtekiet-Atlascontract, 2013, p. 106-110.

3 “Les opérations de l’Armée belge pendant la campagne de 1914-1918”, in: Bulletin belge des Sciences
Militaires, november 1928, p. 400-401.

4 VLIEGHE, J., “De transformatie van het Belgische leger aan het IJzerfront: Evolutie in de schoot van
de 3de Legerdivisie (4 augustus 1914 – 31 augustus 1915)”, Brussel, KMS, 2010, 120 pp.
BRUNEEL, M., “De transformatie van het Belgische leger aan het IJzerfront: Evolutie in de schoot van
de 3de Legerdivisie (1 september 1915 – 31 augustus 1916)”, Brussel, KMS, 2011, 88 pp.
URLINGS, P.Y., “La transformation de l’Armée Belge sur le front de l’Yser: la 3ème Division d’Armée
(septembre 1916-août 1917)”, Brussel, KMS, 2013, 68 pp.
5 Alle andere eenheden van de 3de Legerdivisie buiten beschouwing gelaten
Militaires, november 1928, p. 396.
1
Olt KBO Joni WOUTERS Inleiding
georganiseerd was.7 Welke invloed had dit op de interne organisatie? Was dit een voordeel
voor het Belgische leger of verliep de samenwerking hierdoor minder vlot? Welke waren de
andere eenheden van de 3de Legerdivisie? In het eerste hoofdstuk wordt hierop een antwoord
gegeven.
In september 1917 bezette de 3de Legerdivisie het front in de sector Ramskapelle-Pervijze –

Oudstuivekenskerke.8 Het jaar 1917 werd getekend door oorlogsmoeheid. Desondanks
ondernamen de geallieerde machten grootschalige offensieven tegen de Duitsers, die zich
stevig hadden ingegraven aan het westelijke front. Zo was er enerzijds het Franse Nivelle
offensief (april – mei) en anderzijds de 3de slag bij Ieper (juli – november) onder Brits
commando.9 Er heerste dus een duidelijke offensieve gedachte bij de geallieerde legers. Was
dit ook het geval in het Belgische leger? Zo ja, wat was dan de taak van de 3de Legerdivisie?
Deed ze iets om de inspanningen van de geallieerden te vergemakkelijken? Droeg enkel de
infanterie bij aan het geheel of kwam er ook artillerie –en geniesteun aan te pas? In hoofdstuk
twee en hoofdstuk drie wordt hier dieper op ingegaan.
Vanaf 19 december 1917 werd de 3de Legerdivisie de reserve van het Belgische leger.10 De
mannen lieten het oorlogsgeweld even achter zich. Wat werd hun voornaamste bezigheid
achter het front en hoe bereidden ze zich voor op een volgende deelname aan de oorlog?
Werden er trainingen georganiseerd om de mannen bezig te houden? Vele soldaten
verafschuwden deze rustperiodes echter door de vele momenten van verveling.11 Waar
verbleven ze en hoe zagen hun kantonnementen eruit? Waren deze reeds geëvolueerd in
vergelijking met 1914 wanneer de mannen in verlaten gebouwen of kerken op een beetje stro
sliepen?12 Uitsluitsel hierover vindt U in hoofdstuk vier.
Militaires, januari 1930, p. 5.

9 DE VOS, L., “De Eerste Wereldoorlog”, Leuven, Davidsfonds, 1996, p. 127-132.
Militaires, september 1931, p. 220.

11 DE VOS, L., COENEN, L., DECAT, F., DE VOS, J., & ROOMS, E., “Belgische Militaire Geschiedenis
aan de hand van documenten (1830-1990)”, s.l., s.n., s.d., p. 95.

2
Olt KBO Joni WOUTERS Inleiding
Op 13 februari 1918 kwam de 3de Legerdivisie uit reserve en werd ze ingezet in de zone
Merkem. De geallieerde offensieven waren ondertussen onbestaande terwijl de Duitsers wel
zeer actief waren.13 Zondermeer had dit hele gebeuren een invloed op het Belgische front.
Werd de 3de Legerdivisie rechtstreeks bedreigd door de Duitse aanvallen en wat werd er
ondernomen om de stellingen te verbeteren? Paste ze de verdediging in diepte toe? Welke
waren de voorschriften in geval van een aanval en wat werd er werkelijk ondernomen door
de soldaten in de voorste linies? Hoofdstuk vijf handelt hierover.
Op 9 mei nam de 5de Legerdivisie de zone Merkem over. De 3de Legerdivisie werd opnieuw de
reserve van het Belgische leger. Dit was ze slechts voor een korte periode, maar wat was haar
taak op dat moment? Hoofdstuk zes geeft hierop een antwoord.
Sinds 23 mei 1918 werd de zone Ramskapelle-Pervijze – Oudstuivekenskerke opnieuw bezet

door de 3de Legerdivisie. Het gedeelte Oudstuivekenskerke werd op 3 augustus overgedragen
aan de 4de Legerdivisie.14 Was de organisatie van de zone veranderd sinds 1917? Met welke
Duitse activiteiten werd de 3de Legerdivisie er geconfronteerd? Een antwoord op deze vragen
is terug te vinden in hoofdstuk zeven.
Hoofdstuk acht gaat over het bevrijdingsoffensief. Vanaf 7 september 1918 ging de 3de
Legerdivisie in reserve tot aan het begin van het eindoffensief in Vlaanderen.15 Hoe bereidde
ze zich hierop voor en wat was haar taak?
DE VOS, L., “De Eerste Wereldoorlog”, Leuven, Davidsfonds, 1996, p. 137.
Militaires, februari 1932, p 167-168.

15 Ibidem, april 1932, p. 349.
3
1 Voorstelling van de 3de Legerdivisie
1.1 Samenstelling
De samenstelling van de Belgische legerdivisies kende een voortdurende evolutie gedurende
de Eerste Wereldoorlog. De 3de Legerdivisie was geen uitzondering en kreeg er evenzeer mee
te maken. De geleding in 1918 verschilde dan ook grondig met deze in 1914.
1.1.1 Voor september 1917

In tegenstelling tot de 1ste, 2de, 5de en 6de Legerdivisie bestonden de 3de en de 4de Legerdivisie
in augustus 1914 niet uit drie, maar wel vier gemengde brigades. In het begin van de oorlog
bevatte de 3de legerdivisie16:
 vier gemengde brigades (9de, 11de, 12de, 14de), elk bestond uit:
 twee infanterieregimenten van elk drie bataljons van vier fuselierscompagnieën
 een mitrailleurcompagnie
 een artilleriegroep van drie batterijen met elk vier artilleriestukken
 een peloton gendarmerie
 2de Regiment Lansiers
 3de Geniebataljon
 3de Artillerieregiment
 Transportkorps
 3de Sectie Telegrafie
De 3de Legerdivisie stond in oktober 1914 zijn regiment lansiers af aangezien er een tweede
cavaleriedivisie werd opgericht. Haar cavalerie werd vervangen door een contingent
cavaleristen van het vestingleger en de gendarmerie.17
Gedurende de reorganisaties van het Belgische leger in 1915 bleef de 3de legerdivisie gespaard
van ingrijpende veranderingen. Wanneer de reorganisatie van 20 december 1916 werd
Militaires, oktober 1928, p. 390.
http://users.skynet.be/fonck/b3div.html, (geraadpleegd op 13/10/2013).
4
Olt KBO Joni WOUTERS Voorstelling van de 3de Legerdivisie
doorgevoerd, verdwenen de gemengde brigades en ontstonden er drie infanteriebrigades. De

3de Legerdivisie vatte, georganiseerd op deze wijze, het vierde oorlogsjaar aan.18
1.1.2 Samenstelling in september 1917

Tussen 20 december 1916 en 1 september 1917 waren er geen reorganisaties van de
legerdivisies meer en bestond de 3de Legerdivisie uit ongeveer 23 000 manschappen.19 Deze
waren onderverdeeld in:
 Hoofdkwartier van de 3de Legerdivisie

 Met twee automitrailleuses20
 9de Infanteriebrigade
 9de Linieregiment
 drie bataljons van drie fuselierscompagnieën
 een mitrailleurcompagnie
 zelfde indeling als het 9de Linieregiment
 1ste Regiment Jagers te Voet
 4de Regiment Jagers te Voet
 een compagnie wielrijders
 een compagnie rehabilitatie
 een eskadron gendarmerie
Militaires, oktober 1928, p. 392-395.
19 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 01/09/1917, “Geleding van de 3de
Legerdivisie, 01/09/1917, Comd 3D.A.”.

20 Rudimentaire gepantserde voertuigen
5
 twee eskadrons lansiers

 Transportkorps
 3de Artilleriebrigade
 3de Artillerieregiment
 3de Genieregiment
In totaal waren er dus 18 fuseliersbataljons of 54 fuselierscompagnieën. Elk van deze

compagnieën bestond uit drie pelotons en een sectie mitrailleurs uitgerust met de Colt-
mitrailleur. De mitrailleurcompagnie van het regiment was bewapend met de Maxim of de
Hotchkiss.21
De eskadrons lansiers bestonden elk uit vier pelotons en een sectie Colt-mitrailleurs.
Het 3de Genieregiment bestond uit een peloton telegrafisten, een peloton projecteurs en twee
bataljons van telkens drie compagnieën.22
1.1.3 De reorganisatie van 1918

Net zoals in december 1916 veranderde de organisatie van de 3de Legerdivisie op 1 februari
1918. De voornaamste verandering was de overschakeling van infanteriebrigades naar
infanteriedivisies.23
 Hoofdkwartier van de 3de Legerdivisie

 3de Infanteriedivisie
 Hoofdkwartier
 Infanteriestaf
 9de Linieregiment
21 Zie Bijlage Q: Mitrailleurs in dienst van de 3de Legerdivisie

22 “Organisations successives de l’armée belge pendant la campagne 1914-1918”, s.l., Imprimerie du
Grand Quartier Général Armée Belge, 1919, p. 53-54.
BRUNEEL, M., “De transformatie van het Belgische leger aan het IJzerfront: Evolutie in de schoot van
de 3de Legerdivisie (1 september 1915 – 31 augustus 1916)”, Brussel, KMS, 2011, p. 47.
6
 3de Bataljon Steun & Instructie

 9de Infanteriedivisie
 Hoofdkwartier
 Infanteriestaf
 1ste Regiment Jagers te Voet
 4de Regiment Jagers te Voet
 9de Bataljon Steun & Instructie
 Lichte groepering
 Staf (2de Lansiers)
 1ste Groep van het 2de Lansiers
 een compagnie wielrijders
 drie automitrailleuses
 15de Artillerieregiment
 3de Genieregiment
 een peloton T.S.F.
 Prévoté
 Transportkorps
De 1ste Groep van het 2de Lansiers bestond uit twee eskadrons van elk vier pelotons en een
sectie Colt-mitrailleurs. De compagnie wielrijders had eveneens een sectie met twee Lewis-
mitrailleurs ter beschikking.24
De verschillende artillerieregimenten beschikten over stukken met een kaliber van 75mm,
105mm, 150mm en 155mm. Er was ook loopgravenartillerie ingedeeld bij het 15de
Artillerieregiment. Dit was ondermeer de 75mm mortier en de mortier Van Deuren.
Het 3de Genieregiment bevatte, naast twee reguliere geniebataljons, ook een compagnie
telegrafisten, een peloton projecteurs en een peloton fontainiers.
24 Zie Bijlage R: Lichte machinegeweren in dienst van de 3de Legerdivisie
7
Elk infanterieregiment van de 3de Legerdivisie bestond uit drie bataljons. Deze bestonden elk
uit drie fuselierscompagnieën en een mitrailleurcompagnie.
De mitrailleurcompagnieën van het 1ste en 2de Bataljon van elk regiment waren bewapend
met de Colt. De mitrailleurcompagnie van het 3de Bataljon was bewapend met de Hotchkiss.25
Tijdens de oorlog steeg het aantal mitrailleurs. In het begin van de Eerste Wereldoorlog
beschikte elke gemengde brigade over één mitrailleurcompagnie. Dit was het equivalent van
slechts één mitrailleur per bataljon. Aan het einde van de oorlog waren er ongeveer acht
mitrailleurs per bataljon. De vuurkracht van de infanterie nam bijgevolg enorm toe.
Een fuselierscompagnie bestond uit drie pelotons. De samenstelling ervan kende sedert het
begin van de oorlog een grote verandering. In augustus 1914 was een infanteriepeloton een
homogene eenheid. Alle mannen waren bewapend met een geweer en van granaten of lichte
machinegeweren was geen sprake. In 1918 werd een peloton een zeer gevarieerd gegeven.
Naast de gewone fuselier waren er ook grenadiers, F.M. –en V.B. ploegen. Een peloton zorgde
op die manier voor zijn eigen vuursteun.26
Het bataljon steun en instructie van elke infanteriedivisie fungeerde als instructiecentrum
waar korporaals, onderofficieren en officieren van de infanterie en de genie een bijkomende
opleiding kregen.27
Op 1 juli 1918 werd elke infanteriedivisie versterkt met loopgravenartillerie, een

geniebataljon en een transportkorps. Bijgevolg stond er geen loopgravenartillerie meer onder
25 “Organisations successives de l’armée belge pendant la campagne 1914-1918”, s.l., Imprimerie du

Grand Quartier Général Armée Belge, 1919, p. 67-68.
“Les opérations de l’Armée belge pendant la campagne de 1914-1918”, in: Bulletin belge des Sciences

Zie Bijlage A: Samenstelling van een infanteriepeloton en de ploegen grenadiers, V.B. en F.M.
Zie Bijlage B: Organieke bewapening van een infanteriepeloton
Zie Bijlage R: Lichte machinegeweren in dienst van de 3de Legerdivisie
Zie Bijlage S: Geweren in dienst van de 3de Legerdivisie
8
het directe bevel van de commandant van de 3de Legerdivisie. Het genieregiment van de
legerdivisie werd vervangen door een geniebataljon.28
1.2 Commando
1.2.1 Legerdivisie
Jules Marie-Alphonse JACQUES werd geboren op 24 februari 1858 te Stavelot. Hij vervoegde
de Koninklijke Militaire School in 1876 als lid van de 27ste Promotie. Op 4 mei 1878 werd hij
als onderluitenant toegewezen aan het 9de Linieregiment. Na het verlaten van de krijgsschool
werd hij op 25 maart 1885 benoemd tot luitenant en ingedeeld bij het 11de Linieregiment.
Tot viermaal toe muteerde J.M.A. Jacques naar het Militair Cartografisch Instituut en
verbleef hij in Congo Vrijstaat.29 Hij vocht er ondermeer tegen de Arabische slavenhandelaars
en richtte er Albertville, het hedendaagse Kalemie, op.
Op 26 juni 1913 werd hij bevorderd tot luitenant-kolonel en kreeg hij het bevel over het 12de
Linieregiment. Op 31 juli 1914, slechts enkele dagen voor het uitbreken van de Eerste
Wereldoorlog, werd luitenant-kolonel Jacques gepromoveerd tot kolonel. Hij kreeg het bevel
over de 2de Gemengde Brigade van de 3de Legerdivisie op 2 maart 1915. In de daaropvolgende
maand, op 30 april, verkreeg hij de graad van generaal-majoor. Hij had iets meer dan een
jaar het commando over de 2de Gemengde Brigade vooraleer hij op 7 april 1916 het bevel kreeg
over de hele 3de Legerdivisie. Hij volgde luitenant-generaal Jacquet op die de 3de Legerdivisie
sinds 5 januari 1915 leidde.30 J.M.A. Jacques was op dat moment nog maar een week
luitenant-generaal, een graad die hij had sinds 30 maart 1916. Zijn functie als
Legerdivisiecommandant werd opgeheven op 4 oktober 1919.
29 In de jaren 1887-1890, 1891-1894, 1895-1898 en 1902-1905.
30 VLIEGHE, J., “De transformatie van het Belgische leger aan het IJzerfront: Evolutie in de schoot van
de 3de Legerdivisie (4 augustus 1914 – 31 augustus 1915)”, Brussel, KMS, 2010, p. 32-33.
9
Figuur 1: Luitenant-generaal JACQUES DE DIXMUDE31
Na de oorlog werd luitenant-generaal Jacques benoemd tot baron. Hij kreeg erkenning voor
zijn verdiensten in Diksmuide in 1914 aan het hoofd van het 12de Linieregiment. Hij diende
52 maanden aan het front en bezat acht frontstrepen en vele onderscheidingen. Hij overleed
uiteindelijk in Elsene op 24 november 1928 als luitenant-generaal baron Jules Marie-
Alphonse Jacques De Dixmude.32
1.2.2 Infanteriebrigades 1916-1917

1.2.2.1 9de Infanteriebrigade
Marie Alphonse GRAFF werd op 10 december 1959 geboren in het Groothertogdom
Luxemburg. Na twee jaar aan de Koninklijke Militaire School werd hij op 10 november 1879
benoemd tot onderluitenant. Als onderluitenant maakte hij deel uit van het 3de Regiment
Jagers te Voet.
Op 6 mei 1884 werd Marie Alphonse Graff genaturaliseerd tot Belg en exact 11 maanden later
werd hij bevorderd tot luitenant. Op zijn vraag kwam hij in 1888 terecht bij het 14de
http://www.ars-moriendi.be/JACQUESDEDIXMUDE.HTM, (geraadpleegd op 21/02/2014).

31
KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 9909 (JACQUES DE DIXMUDE Jules
32
M.A.).
10
Linieregiment. Hier bleef hij tot 25 september 1893 wanneer hij werd ingedeeld bij het 12de
Linieregiment. Negen jaar later ging hij als majoor terug naar het 14de Linieregiment.
Als luitenant-kolonel kreeg hij op 21 november 1914 het bevel over het 4de Regiment Jagers
te Voet. Door de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog volgden de bevorderingen elkaar snel
op. Hij werd gepromoveerd tot kolonel op 3 maart 1915 en kwam aan het hoofd van de 1ste
Gemengde Brigade van de 3de Legerdivisie. Enkele maanden later, op 15 november 1915 werd
hij generaal-majoor en beval hij nog wat later de 9de Infanteriebrigade tot 28 december 1917.
Op 4 december 1920 werd hij bevorderd tot luitenant-generaal.33

Constant Auguste VERBIST werd geboren te Antwerpen op 11 januari 1860. Reeds op 4
november 1875 engageerde hij zich als soldaat bij het 6de Linieregiment. Op zijn 16de
verjaardag werd hij bevorderd tot korporaal. C.A. Verbist doorliep de verschillende rangen
als onderofficier en werd uiteindelijk benoemd tot onderluitenant op 14 augustus 1880 en
ingedeeld bij het 1ste Linieregiment.
In het 6de Linieregiment, waar hij als soldaat begon, kwam hij op 6 januari 1883 opnieuw
terecht als onderluitenant. Zijn bevordering tot luitenant werd doorgevoerd op 25 juni 1886.
Vele jaren later, op 26 juni 1912, promoveerde hij tot luitenant-kolonel en kwam hij terecht
bij het 14de Linieregiment. Eén jaar later beval hij het 10de Linieregiment. De bevordering tot
kolonel kwam er op 26 september 1913.
Als generaal-majoor, een rang die hem pas werd toegekend op 30 april 1915, had hij sinds 30
maart 1916 het bevel over de 2de Gemengde Brigade van de 3de Legerdivisie. Wanneer de
gemengde brigades van de 3de Legerdivisie werden opgedoekt, kreeg hij het commando over
de 11de Infanteriebrigade.
Na de oorlog werd hem de graad van luitenant-generaal verleend. Constant Auguste Verbist
overleed in Gent op 30 oktober 1937.34
33 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10180 (GRAFF Marie Alphonse).
34 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10280 (VERBIST Constant Auguste).
11

François Joseph STASSIN werd geboren op 30 december 1860 te Auvelais, een klein dorpje
in de provincie Namen. Hij werd op 1 mei 1881 benoemd tot onderluitenant en toegewezen
aan het Regiment der Karabiniers. Zes jaar later, op 31 maart 1887, kreeg hij promotie tot
luitenant.
Op 31 december 1912 werd hij als majoor ondergebracht bij de staf van de 3de Legerdivisie.
Hij werd luitenant-kolonel op 26 juni 1913 en kolonel diezelfde dag een jaar later. De graad
van generaal-majoor werd hem toegewezen op 30 april 1915 en op 13 augustus van hetzelfde
jaar werd hem ook het bevel over de 3de Gemengde Brigade van de 3de Legerdivisie gegeven.
Het commando over de 12de Infanteriebrigade kreeg hij op 25 mei 1916.
Na de Eerste Wereldoorlog werd hij bevorderd tot luitenant-generaal. François Joseph

Stassin stierf op 8 juni 1927.35
1.2.3 Infanteriedivisies 1918

1.2.3.1 3de Infanteriedivisie
Emmanuel Florent JOOSTENS werd op 9 januari 1864 geboren te Antwerpen. Hij doorliep
de Koninklijke Militaire School van 1883 tot 1885 met de 34ste Promotie en hij werd op 18 mei
1885 als onderluitenant ingedeeld bij het 5de Linieregiment. Op 26 december 1891 werd hij
bevorderd tot luitenant.
Op 1 april 1914, enkele maanden voor het begin van de Eerste Wereldoorlog, werd hij
gepromoveerd tot majoor bij het 1ste Regiment Lansiers. Datzelfde jaar, op 21 november, werd
hij luitenant-kolonel en later, op 30 april 1915, kolonel.
Op 18 december 1916 werd hij generaal-majoor. Twee dagen later kreeg hij het bevel over de
10de Infanteriebrigade van de 4de Legerdivisie. Hij bleef niet lang in functie want op 13 januari
1917 werd hij de nieuwe commandant van de 1ste Cavaleriebrigade. De legerhervormingen
van begin 1918 brachten hem op 1 februari aan het hoofd van de 3de Infanteriedivisie.
35 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10388 (STASSIN François Joseph).
12
Hij diende 52 maanden aan het front en was de eigenaar van talloze onderscheidingen en
acht frontstrepen. Na de oorlog werd Emmanuel Florent Joostens bevorderd tot luitenant-
generaal. Luitenant-generaal baron Emmanuel Florent Joostens overleed uiteindelijk op 7
juli 1943 in Parijs.36
Figuur 2: Luitenant-generaal JOOSTENS37
1.2.3.2 9de Infanteriedivisie

Herman Baltia werd geboren op 1 september 1863 te Sint-Joost-ten-Node. Na zijn twee jaar
durende opleiding bij de 34ste Promotie aan de Koninklijke Militaire School werd hij op 18 mei
1885 als onderluitenant toegewezen aan het 11de Linieregiment. Op 26 december 1889 werd
hij bevorderd tot luitenant en vier jaar later, op 29 december 1893, ging hij naar het Regiment
der Grenadiers.
Op 21 november 1914 werd hij bevorderd tot luitenant-kolonel en op 20 april 1915 tot kolonel.
Op 18 oktober van hetzelfde jaar kreeg Baltia het bevel over het 1ste Gidsen.
36 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10896 (JOOSTENS Emmanuel

Florent ).
http://www.ars-moriendi.be/joostens.htm, (geraadpleegd op 21/02/2014).
37 http://www.ars-moriendi.be/joostens.htm, (geraadpleegd op 21/02/2014).
13
Figuur 3: Luitenant-generaal BALTIA38
Op 18 december 1916 werd hij gepromoveerd tot generaal-majoor en door de hervormingen

van 20 december 1916 kreeg hij het bevel over de 17de Infanteriebrigade, een onderdeel van
de 6de Legerdivisie. Wanneer de reorganisatie van 1918 werd doorgevoerd, kreeg hij het bevel
over de 9de Infanteriedivisie.
Na de oorlog werd ook Herman Baltia bevorderd tot luitenant-generaal. Hij bracht 52
maanden door aan het front en had verschillende onderscheidingen en acht frontstrepen. Hij
ging op 12 november 1925 met pensioen en stierf op 18 augustus 1938 in Sint-Gillis.39
38 http://m.iwm.org.uk/collections/item/object/205316111, (geraadpleegd op 21/02/2014).

39 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10898 (BALTIA Herman).
14
2 Verblijf in de sector Ramskapelle-Pervijze –
Oudstuivekenskerke (maart 1917 tot december 1917)
De 3de Legerdivisie was op 1 september 1917 actief in Ramskapelle-Pervijze –

Oudstuivekenskerke. De sector was 14km breed en bevond zich tussen de steden Nieuwpoort
en Diksmuide.40 Het noordelijke gedeelte, Ramskapelle-Pervijze, werd reeds in de tweede
helft van maart 1917 overgenomen van de 4de Legerdivisie. Enkele maanden later, tussen 19
en 20 juni, nam de 3de Legerdivisie ook Oudstuivekenskerke over van de 1ste
Cavaleriedivisie.41 Ze bleef er tot het einde van het jaar 1917.42
Figuur 4: Bezetting van het Belgische front (november 1917)43
Militaires, december 1929, p. 480.

KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2730, dagdossier 15/03/1917, “Ordre pour la relève de la
4D.A. par la 3D.A., 15/03/1917, Comd 3D.A. aan zijn eenheidscommandanten”.
42 VAN PARIJS, “Histoire du 9e Régiment de Ligne pendant la Campagne 1914-1918”, s.l., s.n., 1935,
p. 65.
15
Olt KBO Joni WOUTERS Verblijf in de sector Ramskapelle-Pervijze –
2.1 Afbakening, indeling en bezetting van de sector
2.1.1 Ramskapelle-Pervijze
De sector Ramskapelle-Pervijze strekte zich uit van de Noordvaart, de sas van de Oostvaart
en het kanaal Veurne-Nieuwpoort tot aan het kasteel van Vicogne, kilometer 6,500 van de
spoorweg Nieuwpoort-Diksmuide en Reigersvliet. Een grote inundatie beheerste het terrein
tussen de IJzer en de spoorlijn Nieuwpoort-Diksmuide.
De sector werd opgesplitst in twee ondersectoren. Ondersector noord bestond uit twee secties:
Noordhuis en Ryckenhoek. In deze ondersector waren een infanteriebrigade en een
geniebataljon aanwezig. Ondersector Zuid daarentegen werd bemand door een
infanteriebrigade, een geniebataljon en de groep Lansiers versterkt met de compagnieën
wielrijders en rehabilitatie. Deze ondersector was onderverdeeld in drie secties: Beverdijk,
Blauwvoetbrug en Schildersbrug.
Elk van de vijf secties in Ramskapelle-Pervijze had een Grand Garde met aan het hoofd een
majoor van wacht. De 3de Legerdivisie bezette maar twee ondersectoren. Er was bijgevolg een
volledige infanteriebrigade over. Deze infanteriebrigade leverde een regiment voor de wacht
aan de kust tussen Zuidkote(Frankrijk) en Sint-Idesbald. Het andere regiment fungeerde als
reserve van de legerdivisie. Luitenant-generaal Jacques gaf zijn
infanteriebrigadecommandanten het bevel over de ondersectoren. De
regimentscommandanten en de commandant van de groep Lansiers waren elk
verantwoordelijk voor een sectie. De verschillende regimenten werden, van noord naar zuid,
in lijn geplaatst.
De dienst van de manschappen werd geregeld binnen de regimenten. Het waren periodes van
telkens 18 dagen. Elk bataljon had zes dagen wacht, zes dagen piket en zes dagen rust. De
fase van piket en rust duurde dus 12 dagen en werd onderverdeeld in zes dagen van werken
in eerste linie, drie dagen van oefening en drie dagen van effectieve rust.44
44 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2730, dagdossier 15/03/1917, “Plan de Défense:
occupation du secteur Ramscappelle-Pervyse, 15/03/1917, Comd 3D.A.”.
Zie Bijlage C: Voorbeeld bezetting van de sector
16
De exacte regeling hiervan werd overgelaten aan de infanteriebrigadecommandanten, maar

per ondersector kwam dit neer op de volgende bezetting:
Wacht Piket Rust

Ondersector
2 bataljons 2 bataljons 2 bataljons
noord
2 bataljons + 2
Ondersector zuid compagnieën 2 bataljons 2 bataljons
(Lansiers, Cy en Rh)
Tabel 1: Permanente bezetting van de sector Ramskapelle-Pervijze45
2.1.2 Oudstuivekenskerke
De noordelijke grens van de sector Oudstuivekenskerke was logischerwijs de grens met de
sector Ramskapelle-Pervijze. Deze grens volgde grotendeels de rivier Reigersvliet. Het zuiden
van de sector werd gematerialiseerd door kilometerpaal 15 van de IJzer, de noordzijde van
Rode Poort en kilometer 4,400 van de spoorweg Nieuwpoort-Diksmuide.
De sector Oudstuivekenskerke werd verdedigd door één infanterieregiment. Dit was het
regiment dat eerder in reserve werd gehouden. De nieuwe reserve was het regiment dat
afgelost werd aan de kust. Ook was er een geniebataljon aanwezig. Wederom werd het bevel
aan de infanteriebrigadecommandant gegeven. Deze had, ondanks de aanwezigheid van
slechts één van zijn regimenten, het bevel.
Deze sector werd niet verder verdeeld in ondersectoren omwille van zijn beperkte breedte.
Oudstuivekenskerke werd op zijn beurt een ondersector in het volledige dispositief.
Aangezien de ondersector noord en zuid reeds bestonden, werd de naam ondersector midden
gegeven. Er waren twee Grand Gardes: Reigersvliet en Oudstuivekenskerke.
De bezetting was georganiseerd op dezelfde manier als in Ramskapelle-Pervijze. Er was

steeds een bataljon van wacht, een bataljon van piket en een bataljon op rust in de
occupation du secteur Ramscappelle-Pervyse, 15/03/1917, Comd 3D.A.”.
17
kantonnementen. Het bataljon van wacht had de verantwoordelijkheid over de Grand Garde
van Oudstuivekenskerke en Reigersvliet.46
Wacht Piket Rust

Ondersector 1 bataljon 1 bataljon 1 bataljon
midden
Tabel 2: Permanente bezetting van de sector Oudstuivekenskerke47
2.2 Verdediging van de sector

Wanneer er geïsoleerde Duitse patrouilles of beschietingen plaatsvonden, was er geen reden
om de 3de Legerdivisie te alarmeren. Enkel indien er een effectieve bedreiging bestond of
wanneer een aanval zich dermate agressief manifesteerde, werd er alarm geslagen.
Luitenant-generaal Jacques benadrukte dat de factor “tijd” een cruciale rol speelde en alle
manschappen en officieren moesten dan ook zo snel mogelijk de opgelegde richtlijnen uit te
voeren.48
De opdracht in geval van een Duitse aanval was duidelijk en luidde: “La division doit résister
à tout prix sur la ligne du chemin de fer Nieuport-Dixmude”. De spoorlijn Nieuwpoort-
Diksmuide was de ligne principale de résistance of hoofdweerstandslinie. De verdediging
ervan was primordiaal. Alle ter beschikking zijnde middelen werden voor deze opdracht
gebruikt. Alle vooruitgeschoven posten en loopgraven moesten alles in het werk stellen om de
vijand zo lang mogelijk tegen te houden zodat de rest van de 3de Legerdivisie een stevige
positie kon innemen.
Ten oosten van de spoorlijn waren er postes de surveillance of vooruitgeschoven posten.

Tussen de spoorlijn en de voorposten lagen twee linies van loopgraven. De voorposten
maakten het mogelijk om een Duitse infanterieaanval vroegtijdig te ontdekken en eventueel
tegen te houden. Ze waren tegelijkertijd wel kwetsbaar in het geval van een goed voorbereidde
46 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2731, dagdossier 23/03/1917, “Plan de Défense du
secteur d’Oud-Stuyvekenskerke, 23/03/1917, Comd 3D.A.”.
DEBAEKE, S., “Het drama van de Dodengang”, Koksijde, Uitgeverij De Klaproos, 1998, p. 26.
47 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2731, dagdossier 23/03/1917, “Plan de Défense du
secteur d’Oud-Stuyvekenskerke, 23/03/1917, Comd 3D.A.”.

Instructions réglant les dispositions à prendre en cas d’alarme, 15/03/1917, Comd 3D.A.”.
18
Duitse raid. Zo werd voorpost a29 in de nacht van 27 op 28 juni 1917 aangevallen na een
artilleriebombardement. Er verdwenen die nacht twee mannen van het 12de Linieregiment.
De vooruitgeschoven posten mochten zich enkel terugtrekken indien de eerste

vooruitgeschoven linie volledig in plaats was en het vuur opende op de vijand. De Grand
Garde van Schildersbrug was een verlenging van deze eerste vooruitgeschoven linie. Zowel
de eerste als de tweede linie mochten in geen geval terugtrekken en dienden elke aanval te
weerstaan sur place à outrance. Het verdedigingsplan hernam dit meermaals: “Les occupants
de la 1ère ligne avancée la défendent sur place: il leur est interdit de reculer. En cas d’échec sur
la 1ère ligne avancée, les occupants de la 2ème ligne avancée défendent à outrance cette deuxième
ligne.”. Er werd nog steeds vastgehouden aan elk lapje Belgische grond.49
De sector Ramskapelle-Pervijze – Oudstuivekenskerke was goed verdedigd en de bezetting

van de posten werd hierdoor aangepast. Op vraag van de commandant van het 12de
Linieregiment werd het aantal soldaten in de post a29 (sectie Ryckenhoek) bij dag
verminderd. Bij dag was er geen gevaar voor een Duitse aanval omwille van de recente
werken aan borstweringen, het verstevigde prikkeldraadnetwerk en de steun vanuit andere
posten. De kans op een bombardement was veel groter en kon veel slachtoffers veroorzaken
bij een te dichte bezetting.50
Bezetting bij dag Bezetting bij nacht

1 adjudant 1 adjudant
1 korporaal 1 korporaal
8 soldaten 16 soldaten
2 guetteurs (scherpschutters) 2 guetteurs
2 ploegen F.M. (zonder de 2de bevoorrader) 2 ploegen F.M.
2 projecteurs
Tabel 3: Bezetting van de post a 29 vanaf 11 september 191751
Conduite à tenir en cas d’attaque, 15/03/1917, Comd 3D.A.”.
MASSART, A., “Historique du 12e Régiment de Ligne, Tome 2 (1914-1918)”, Centrum voor Historische
Documentatie, Brussel, 1977, p. 243-244.
Zie Bijlage G: Belgische loopgraven en voorposten in Ramskapelle-Pervijze
50 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2743, dagdossier 11/10/1917, “Bezetting van de post
a29, 10/10/1917, Comd 12de L.Regt aan Comd 11de Inf.Bde”.

51 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2743, dagdossier 11/10/1917, “Bezetting van de post
a29, 10/10/1917, Comd 12de L.Regt aan Comd 11de Inf.Bde”.
19
Figuur 5: Sector Ramskapelle-Pervijze - Oudstuivekenskerke52
Documentatie, Brussel, 1977, p. 249.
52 URLINGS, P.Y., “La transformation de l’Armée Belge sur le front de l’Yser: la 3ème Division d’Armée
(septembre 1916-août 1917)”, Brussel, KMS, 2013, p. 40.
20
2.3 Gebeurtenissen
2.3.1 Artillerie
Elke dag werd de 3de Legerdivisie onder vuur genomen door de Duitse artillerie. Het ging
telkens over een honderdtal projectielen die veelal de communicatielijnen, voorposten,
loopgraven en artillerie emplacementen bestookten. Op sommige dagen was er een beduidend
grotere activiteit en vielen er meer dan 1000 bommen van verschillende kalibers. Meestal
vielen hierbij weinig slachtoffers, maar was de materiële schade erg groot. De Belgische
artillerie voerde represaillebeschietingen uit op Duitse vooruitgeschoven posten.53 Elke dag
werd een artillerieprogramma opgesteld door de artilleriecommandant van de 3de
Legerdivisie.54
Op 3 september 1917 viel er een dode door een Duits bombardement.55 Enkele dagen later
vielen er vijf slachtoffers door hevig Duits vuur. Ze werden verwond door rondvliegende
scherven.56
Er werd de commandant van de 3de Artilleriebrigade gevraagd om een eventuele tussenkomst

te organiseren op het front van de 1ste Artilleriebrigade (1ste Legerdivisie) bij een Duitse
aanval. De artilleriestukken van de 1ste en de 3de Legerdivisie stonden immers in elkaars
buurt opgesteld. In ruil hiervoor voorzag de commandant van de 1ste Artilleriebrigade een
wederzijdse steun bij een Duitse aanval in de sector Ramskapelle-Pervijze –
Oudstuivekenskerke.57 Deze vraag werd aanvaard mits enkele aanpassingen.58
53 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 01/09/1917, “Rapport sur les
événements survenus du 31/8 à 18 heures au 1/9 à 18 heures, 01/09/1917, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2743, dagdossier 01/10/1917, “Rapport sur les événements
survenus du 30/9 au 1er octobre de 18 à 18 heures, 01/10/1917, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
54 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 01/11/1917, “Programme des tirs pour
le 2 novembre 1917, 01/11/1917, Comd van de Aie (3D.A.)”.

Zie Bijlage F: Artillerieprogramma (02/11/1917)
55 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 03/09/1917, “Ordre journalier de la
division du 3 septembre 1917, 03/09/1917, Comd 3D.A.”.

événements survenus du 6 au 7 septembre de 18 à 18 heures, 07/09/1917, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.

57 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 18/09/1917, “Vraag om wederzijdse
artilleriesteun, 17/09/1917, Comd van de Aie (1D.A.) aan Comd van de Aie (3D.A.)”.
58 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 18/09/1917, “Toekenning van
wederzijdse artilleriesteun, 18/09/1917, Comd van de Aie (3D.A.) aan Comd van de Aie (1D.A.)”.
21
Een maand later voerden de troepen van de 2de Infanteriebrigade (1ste Legerdivisie) een raid
uit op enkele loopgraven in hun sector. De 3de Artilleriebrigade moest bombardementen
uitvoeren op de ferme n°1 en Den Toren. Het bombardement duurde 30 minuten en startte
om 23.00Hr.59
Het vuren van de eigen artillerie veroorzaakte nog andere problemen in de sector. De muren
van enkele huizen in Pervijze brokkelden af door de voortdurende trillingen van de zware
artillerie. De situatie werd zo erg dat de genie deze gebouwen diende te stutten om het
omvallen ervan te voorkomen.60
2.3.2 Taalproblematiek
Het gehele Belgische leger had te maken met het taalprobleem tussen Vlamingen en Walen.
Het gros van de officieren was Franstalig, terwijl het merendeel van de infanterie bestond uit
Vlamingen. De rekruten die het leger versterkten kwamen voornamelijk uit het onbezette
deel van België.61 Luitenant-generaal Jacques kwam hieraan tegemoet en verplichtte elke
eenheidscommandant om vanaf 3 september 1917 over een Vlaamse vertaler te beschikken.62
Felicitaties aan de manschappen en citaties op het dagorder werden eveneens vertaald.
Alle aanplakborden werden vanaf 14 september 1917 opgesteld in het Frans en het Vlaams.
De eerder geplaatste borden werden vervangen in volgorde van belangrijkheid.63
2.3.3 Gas
Meermaals kregen de manschappen nieuwe gasmaskers ter bescherming van de
aanhoudende Duitse bombardementen met gasgranaten. Deze gasmaskers werden afgehaald
59 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 20/10/1917, “Vraag om artilleriesteun,
20/10/1917, Comd van de Aie (1D.A.) aan Comd van de Aie (3D.A.)”.
60 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 20/09/1917, “Nota betreffende de
slechte staat van gebouwen in Pervijze, 20/09/1917, Comd S.S.M. aan Comd 3D.A.”.
61 DE VOS, L., “De Eerste Wereldoorlog”, Leuven, Davidsfonds, 1996, p. 102.
DE VOS, L., COENEN, L., DECAT, F., DE VOS, J., & ROOMS, E., “Belgische Militaire Geschiedenis
division du 1er septembre 1917, 01/09/1917, Comd 3D.A.”.

63 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 14/09/1917, “Nota betreffende
aanplakborden, 14/09/1917, Comd 3D.A.”.
22
bij de apotheek in Wulpen en werden verdeeld onder zowel de infanterie, de artillerie als de
genietroepen.64
Er was voldoende kennis over het Duitse gas.65 Een Duitse gevangene vertelde over een nieuw
procedé bij gebruik van gifgasmunitie. In een eerste fase werd er een niet-toxisch reisgaz
gebruikt. Dit gas drong door het gasmasker, irriteerde de huid en dwong de mannen hun
gasmasker af te nemen. Onmiddellijk hierna volgde het zeer toxische Kampfgas dat veel
slachtoffers maakte omdat de mannen nu geen verweer hadden. De mannen mochten onder
geen enkele voorwaarde op eigen initiatief hun gasmasker afnemen.66
Een soldaat die gas waarnam, moest onmiddellijk alarm slaan zodat iedereen zijn gasmasker
kon opzetten. Alle mannen moesten hun schuilplaatsen verlaten omdat gas zich daar bleek
op te stapelen.
Om de aanwezigheid van schadelijke gassen in de lucht te meten, werden de officieren

uitgerust met onthullende papiertjes die verkleurden door het aanwezige gas. Het werkte op
basis van de chemisch reactie veroorzaakt door een bepaalde hoeveelheid gas in de lucht. Na
gebruik bleek dat deze papiertjes onveilig en zelfs gevaarlijk waren door een onvoldoende
gevoeligheid. De nieuwe methode om de aanwezigheid van gas te achterhalen was iets
simpeler, maar ook gevaarlijker. Een officier, van te voren aangeduid, moest het volledige
front van de gasaanval aflopen en met tussenpozen zijn wijsvinger tussen zijn gasmasker en
zijn huid steken. Wanneer hij geen gas gewaar werd, mocht hij het order tot het afnemen van
de gasmaskers geven.67
Gas maakte slachtoffers op verschillende manieren en in alle afdelingen van de 3de

Legerdivisie. Soldaat Simon Victor van het 3de Genieregiment werd geëvacueerd toen hij in
een lichte gaswolk terecht kwam. De gevolgen waren duizeligheid, diarree en maagklachten.68
Zie Bijlage H: Te verkrijgen gasmaskers op 18/09/1917
65 Zie Bijlage D: Duitse gasprojectielen
66 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 21/09/1917, “Préparation d’une
attaque allemande par gaz irritant et par gaz toxiques combines 21/09/1917, Comd 3D.A.”.
division du 5 octobre 1917, 05/10/1917, Comd 3D.A.”.

68 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2742, dagdossier 29/09/1917, “Medisch verslag van
soldaat Simon, 28/09/1917, Dokter aan Comd 3 de Gn.Regt”.
23
Brigadier Hector Maurage (3de Artillerieregiment) moest naar het hospitaal na een
gasbombardement in Pervijze.69 In tranchée 72 werden 35 manschappen bevangen door gas
nadat ze hun gasmasker afnamen en hun abris ingingen. Ondanks de desinfectie bleef er gas
aanwezig en werden ze allen afgevoerd naar het Hospitaal in Cabour. Door dit ongeval werd
duidelijk dat het gas tot zeer lang na de aanval bleef hangen.70
Ter behandeling van gegazeerden werden er regelmatig specifieke richtlijnen

uitgevaardigd.71
2.3.4 Schermutselingen
Op de avond van 14 september 1917 gebeurde er iets vreemds aan de Grand Garde van
Schildersbrug. Een Engels vliegtuig werd geraakt tijdens een luchtgevecht en moest een
noodlanding maken in het niemandsland. De piloot was ongedeerd en werd door de Belgen
teruggehaald.72 Daags na de noodlanding werd er door de Belgen een patrouille georganiseerd
in de buurt van het vliegtuig. De Duitsers bleken hierin erg geïnteresseerd en vuurden met
mitrailleurs op het wrak.73 Op 18 september begaf een Duitse patrouille zich om een
onbekende reden naar het neergestorte vliegtuig. De patrouille werd vrij snel teruggedreven
door geweervuur vanuit een Belgische voorpost.74 Een nieuwe Duitse poging werd
ondernomen op 19 september. Twee Duitsers probeerden naar het vliegtuig te sluipen, maar
ze werden teruggedreven door de guetteurs (scherpschutters) van de Grand Garde van
Schildersbrug.75 Toch geraakten de Duitsers op een of andere manier bij het Britse vliegtuig.
69 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 02/11/1917, “Etat des officiers, sous-
officiers et soldats intoxiqués par gaz le 31/10/1917, 01/11/1917, Comd a.i. 2 de Bn/3de Aie.Regt”.
70 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 18/11/1917, “Ordre pour la journée du
19 novembre 1917, 18/11/1917, Comd 3D.A.”.

Zie Bijlage G: Belgische loopgraven en voorposten in Ramskapelle-Pervijze
71 Zie Bijlage I: Richtlijnen m.b.t. gegazeerden
72 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 14/09/1917, “Bulletin de
renseignements, 14/09/1917, Comd 3D.A.”.

73 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 15/09/1917, “Patrouilleverslag aan de
G.G. van Schildersbrug, 15/09/1917, Comd van de patrouille aan majoor van wacht”.

24
Een Belgische patrouille vond op 21 september een bundel van zeven Duitse granaten
waaraan een ontsteking vasthing.76
Het gebeurde ook dat patrouilles elkaar ontmoetten in het niemandsland. Op 19 september
kwam een Belgische patrouille in contact met zeven Duitsers in het niemandsland. De
Belgische patrouille werd teruggedreven nadat de Duitsers vanop een grote afstand enkele
granaten lanceerden.77
Op 7 december 1917 werd post a26 benaderd door enkele Duitsers. Twee of drie van deze
mannen riepen “Kamerad Belgen, Vrede mit Rusland und mit Brüssel”. De Belgen joegen ze
op de vlucht door geweervuur.78
2.3.5 Versterkingen
Tijdens de hele oorlog werden rekruten opgeleid die de plaatsen in de legerdivisies moesten
opvullen. Deze mannen kwamen uit verschillende instructiecentra in Frankrijk. Zowel de
infanteristen, genisten, artilleristen, mitrailleurs en andere specialisten kregen hun vorming
in deze centra. Het effectief van het veldleger groeide op die manier van 72 000 tot meer dan
167 000 manschappen.79
De hele periode in Ramskapelle-Pervijze – Oudstuivekenskerke werd de 3de Legerdivisie bijna

wekelijks aangevuld door manschappen afkomstig uit deze instructiecentra. Telkens werden
de verschillende regimenten versterkt naargelang hun noden.80
Vele kaderleden die omwille van hun leeftijd of mindere fysieke conditie het harde leven aan
het front niet meer aankonden, werden als instructeur naar de opleidingscentra gestuurd. Ze
vervingen daar de jongere kaderleden die geschikter waren om te dienen in de loopgraven.


79 CHRISTENS, R. & DE CLERCQ, K., “Frontleven 14/18: Het dagelijks leven van de Belgische soldaat
aan de IJzer”, Tielt, Uitgeverij Lannoo bvba, 1987, p. 21-24.

80 Elke dag werd er een order voor de daaropvolgende dag opgesteld door Lt-gen Jacques. Wekelijks, te
beginnen vanaf 3 september 1917, werd in dit order het aantal en de bestemming van de versterkingen
vermeld.
25
Verschillende verdienstelijke militairen werden bijgevolg bevorderd. Hierdoor werd de

slagkracht van het Belgische leger groter en kwam er meer ervaring in de opleidingscentra.81
In de 3de Legerdivisie was er aan het einde van 1917 een tekort aan brancardiers. Ter
versterking van de medische dienst werden verschillende muzikanten van de
infanterieregimenten opgeleid tot brancardier-ambulancier. Ze werkten enkel achter het
front. Aangezien ze niet enkel brancardier, maar ook muzikant waren, werd hun verboden de
band van het rode kruis te dragen.82
Ook het peloton projecteurs kampte met tekorten. Ze waren ingedeeld bij de genie en konden
met hun schijnwerpers een welbepaalde omgeving verlichten. Het was een peloton van een
tachtigtal mannen. Hun effectieven waren op een bepaald moment te klein om te kunnen
voldoen aan de grote vraag van hun diensten. Als oplossing werden vier infanteristen
ingedeeld bij het peloton.83 Deze infanteristen waren mannen die in het verleden de opleiding
tot soldaat-projecteur hadden gevolgd.84
2.3.6 Hygiëne en voedsel

De IJzervlakte was een zeer ongezond gebied. De sector Ramskapelle-Pervijze –
Oudstuivekenskerke was niet anders. Dit was zo omdat het terrein tussen de spoorweg
Nieuwpoort-Diksmuide en de IJzer grotendeels geïnundeerd was.85 Het bood bescherming
tegen de Duitsers, maar veroorzaakte ook veel problemen: moeilijke bevoorrading over smalle
loopplanken, ziektes en ongedierte.86 Om de lichamelijke hygiëne van de mannen te
verbeteren, waren er badinrichtingen en wasinstallaties beschikbaar.87

83 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2746, dagdossier 26/11/1917, “Aanvraag tot versterking
van del Pj, 26/11/1917, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.

84 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2747, dagdossier 02/12/1917, “Toekenning van steun
aan de Pj, 02/12/1917, G.Q.G. aan Comd 3D.A.”.

85 Zie Bijlage J: Inundatie van het IJzerfront
86 BAUWENS, J, “De IJzer: Het ultieme front”, Leuven, Davidsfonds, 2008, p.134.
division du 29 novembre 1917, 29/11/1917, Comd 3D.A.”.

CHRISTENS, R. & DE CLERCQ, K., “Frontleven 14/18: Het dagelijks leven van de Belgische soldaat
aan de IJzer”, Tielt, Uitgeverij Lannoo bvba, 1987, p. 43.
26
Desondanks stonden de hygiënische voorzieningen aan het einde van 1917 nog steeds niet op
punt. Er werden dan ook maatregelen genomen betreffende de latrines in de
kantonnementen. Deze latrines waren niet meer dan afgeschermde gaten in de grond die men
feuillées noemde. De breedte van deze feuillées diende zo klein mogelijk te zijn om de
aanwezigheid van vliegen zo veel mogelijk tegen te gaan. De diepte ervan moest voldoende
groot zijn om te voorkomen dat de wind het gebruikte papier wegblies. Na gebruik werd er
met een spade aarde opgegooid. Op regelmatige basis werden ze leeggemaakt en tweemaal
per dag kwam er een verpleger langs die de uitwerpselen bedekte met ongebluste kalk.88
Sommige mannen moesten zich zelfs ontlasten in open veld, wat natuurlijk een snellere
verspreiding van ziekten met zich meebracht. Een simpele oplossing hiervoor was alweer het
bedekken van de uitwerpselen met aarde.
Dit was niet het enige dat de mannen ziek maakte. Er werd door de officieren van de 3de
Legerdivisie op toegezien dat de soldaten steeds hun handen wasten voor het eten en dat ze
geen ongekookte groenten nuttigden.89 Ondanks deze maatregelen waren in 1917 en 1918
veel soldaten het slachtoffer van dysenterie en een griepepidemie.90
De voedselvoorziening van het Belgische leger vertoonde heel wat mankementen aangezien
het grootste deel van het land bezet werd door de Duitsers. Het geproduceerde voedsel in het
onbezette België was verre van genoeg om iedereen voldoende eten te geven. Het grootste deel
werd daarom ingevoerd vanuit Frankrijk. Ondanks deze hulp waren er elk jaar opnieuw
tekorten en werden de rantsoenen kleiner.91
Dit tekort werd voornamelijk gevoeld door de lagere rangen. Om hun rantsoenen aan te vullen
werden groenten gewoonweg gestolen uit de moestuinen van de 3de Legerdivisie. Het duurde
niet lang vooraleer dit ontdekt werd en er maatregelen werden uitgevaardigd door de
88 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2743, dagdossier 11/10/1917, “Ordre pour la journée du
13 octobre 1917, 12/10/1917, Comd 3D.A.”.


91 CHRISTENS, R. & DE CLERCQ, K., “Frontleven 14/18: Het dagelijks leven van de Belgische soldaat
aan de IJzer”, Tielt, Uitgeverij Lannoo bvba, 1987, p. 44-46.
27
legerleiding.92 Een betere situatie was er voor de officieren. Tegen betaling van een vaste prijs
werden er voor hen verse groenten voorzien. Er waren wortelen, selderij, uien, kool, kervel en
peterselie verkrijgbaar.93
Om de bevoorrading van groenten en dergelijke te verbeteren stuurde luitenant-generaal

Jacques de volgende nota rond: “toute troupe de passage dans une commune, même pour
quelques jours, devra contribuer à la mise en culture des terres; toutes les communes ne
pourront pas, sans doute, profiter, dans la même mesure, de cette aide occasionnelle, mais, si
toutes les terres en friche ne peuvent être ensemencées, leur étendue sera du moins, diminuée.”
Alle troepen die geen dringende werken uitvoerden, moesten helpen de gronden te bewerken:
“c’est plus que jamais une impérieuse nécessité que de contribuer, en toutes circonstances et par
tous les moyens, à la mise en culture de chaque parcelle du sol national; la négligence ou
l’indifférence à cet égard est un manque au devoir envers la Patrie.”94
Zestig soldaten werden in dit kader ter beschikking gesteld op 30 oktober. Zij werden
gedurende een maand aan het werk gezet in de regio Koksijde-Wulpen op boerderijen waar
de handenarbeid op dat moment onvoldoende was. Ze logeerden ter plaatse, kregen er voedsel
en werden er zelfs extra voor betaald. Het was in zekere zin een beloning.95
2.3.7 Materieel
Om te voorkomen dat er vuil in de loop van de Belgische mausers kwam, kreeg de 3de
Legerdivisie op geregelde tijdstippen couvre-culasses. Deze kwamen voornamelijk terecht bij
de infanterieregimenten.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 03/11/1917, “Ordre journalier de la
28
Datum Aantal
6 september 1917 4200
18 september 1917 6200
6 oktober 1917 318
Tabel 4: Couvre-culasses ontvangen door de 3de Legerdivisie96
Om het schieten met de F.M. te vergemakkelijken, voorzag de legerleiding een aantal

draagriemen voor de 3de Legerdivisie. Deze werden verdeeld onder de infanterieregimenten
en de compagnie rehabilitatie.
Aan de V.B. schutters werden nieuwe hoekmeters uitgedeeld. In totaal werden er in de

volledige 3de Legerdivisie 664 in gebruik genomen.97 Door deze hoekmeters konden de
schutters beter mikken.
Een honderdtal nieuwe dolken werden uitgedeeld. Ze werden verdeeld onder de

infanterieregimenten en de compagnie rehabilitatie.98
De infanterist in 1917 was zwaar beladen. Er was een absolute noodzakelijkheid om dit te
reduceren. Tot oktober 1917 besliste elke legerdivisiecommandant voor zijn eigen troepen
welke de nodige bepakking was in verschillende omstandigheden. Op 4 oktober 1917
vaardigde het Groot Hoofdkwartier een nota uit die alle legerdivisies een zelfde bepakking
oplegde. De standaardbepakking bestond uit het materiaal gedragen op het lichaam, in de
havre-sac en een individueel pakket. Het Groot Hoofdkwartier onderscheidde drie
verschillende omstandigheden: statisch, in beweging en gedurende een aanval.
29
Het materiaal dat werd gedragen op het lichaam bleef voortdurend in het bezit van de
infanterist. In geen enkel geval werd dit achtergelaten. De havre-sac werd tijdelijk
achtergelaten tijdens manoeuvres of gedurende een aanval. Deze werden op dat moment
bewaakt door mannen die niet gevechtsklaar waren. Het individueel pakket was niet meer
dan een zandzak waarop elke soldaat zijn naam, voornaam en stamnummer vermeldde. Deze
zak werd hen toegestuurd tijdens een periode in reserve of in de kantonnementen.99
2.3.8 Instructie
Instructie bleef niet beperkt tot het Belgische leger en vond plaats in samenwerking met
anderen. De 3de Legerdivisie kreeg de kans om een van zijn
mitrailleurcompagniecommandanten af te vaardigen voor een instructie in het Franse en
Britse leger. Deze lessen behelsden het indirect vuren met mitrailleurs. Bij terugkomst in de
3de Legerdivisie werd de gevolgde opleiding overgedragen aan de andere
compagniecommandanten.100 Uiteindelijk werd kapitein-commandant Siron van het 1ste
Regiment Jagers te Voet gekozen om deze lessen te volgen.101
Er werden ook verschillende genieofficieren van het Franse leger op 10 december ingedeeld
bij de Belgen. Kapitein Chamally werd voor onbepaalde duur ingedeeld bij het 3de
Genieregiment.102
Aan alle legerdivisies werd een instructieboekje “Manuel du sous-officier d’infanterie en

campagne” uitgereikt. De 3de Legerdivisie ontving hiervan 96 exemplaren.103 Al deze
exemplaren werden overgemaakt aan de onderofficieren van het 3de Genieregiment.104
bepakking van de infanterist, 05/10/1917, Comd 3D.A. aan Comd alle Inf.Bde en Inf.Regt”.
Zie Bijlage E: Bepakking van de infanterist
instructie in het Franse en Britse leger, 19/09/1917, G.Q.G. aan Comd 3D.A.”.
101 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2742, dagdossier 27/09/1917, “2de Nota betreffende
instructie in het Franse en Britse leger, 27/09/1917, G.Q.G. aan Comd 3D.A.”.
102 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 10/12/1917, “Instructie van Franse
officieren in het Belgische leger, 10/12/1917, G.Q.G. aan Comd 1-6D.A.”.

103 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 06/09/1917, “Verdeling van de
instructieboekjes, 06/09/1917, G.Q.G. aan Comd 1-6D.A.”.

104 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 07/09/1917, “Note pour le G.Q.G. III
Section, 06/09/1917, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
30
2.3.9 Patrouilles
Om het welslagen van een patrouille te vergroten, konden patrouillecommandanten tijdens
hun voorbereiding beroep doen op luchtfoto’s. Op deze manier werden vijandelijke
schuilplaatsen of versterkingen, die onzichtbaar waren vanaf de grond, toch in kaart
gebracht. De foto’s werden genomen door vliegtuigen die boven de Duitse posten vlogen.105
Vaak gaven krijgsgevangenen informatie over hun stellingen of bepaalde procedés. Een
Duitser, gevangengenomen door de Fransen, vertelde bijvoorbeeld dat er explosieven
geplaatst werden in een, door artillerie gemaakte, bres.106
Alle patrouillecommandanten dienden na eender welke patrouille een verslag op te maken

van hetgene dat ze gedaan en gezien hadden. Deze verslagen moesten voor 14.00Hr bij de staf
van de 3de Legerdivisie zijn. Dergelijke rapporten werden door de inlichtingenofficier gebruikt
om een beter beeld te krijgen van het terrein, de vijandelijke stellingen en de
troepenbewegingen van de vijand.107
Wanneer een patrouille de bevriende lijnen verliet, werd dit gecommuniceerd met de troepen
aan de Grand Garde om eventuele misverstanden te voorkomen. Toch gebeurde dit wel. De
patrouille van sergeant Loicq (1ste Regiment Jagers te Voet) werd in de nacht van 6 op 7
oktober 1917 onder vuur genomen door soldaat Beernaert die geloofde dat het vijandelijke
patrouilleurs waren. Luitenant Bauwens was op het bewuste moment officier van wacht aan
de Grand Garde van Schildersbrug.
Zowel sergeant Loicq en luitenant Bauwens hadden schuld aan het ongeval, maar beide
wezen elkaar met de vinger. Sergeant Loicq wilde vroeger vertrekken, maar had hiervoor de
toestemming van luitenant Bauwens nodig. Aangezien laatstgenoemde niet aanwezig was,
vertrok de sergeant zonder te wachten op een antwoord. Het onderzoek wees uit dat een
105 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 12/09/1917, “Aanvraag tot het nemen
van luchtfoto’s, 12/09/1917, Comd 3D.A. aan Comd escadrille C 74 a”.
106 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2746, dagdossier 22/11/1917, “Bulletin d’information,
22/11/1917, Comd 3D.A.”.

patrouilleverslagen, 11/09/1917, Comd 3D.A. aan Comd S.S.N., S.S.S. en S.S.M.”.
31
ongelukkige samenloop van omstandigheden leidde tot het ongeval waarbij uiteindelijk
soldaat Floryn om het leven kwam.108
2.3.10 Ontspanning
Om het leven van de mannen draaglijk te maken en hen de oorlog voor even te doen vergeten,
stond de legerleiding het ontstaan van sportcompetities toe. De staf van de 3de Legerdivisie
organiseerde een aantal activiteiten. Er werden voetbalmatchen gehouden tussen de
verschillende regimenten en er werden filmvoorstellingen geregeld op meerdere dagen.109
2.3.11 Duitse raid op post a27

Er werden eerder Duitse patrouilles waargenomen, maar deze kwamen nooit heel dicht bij de
linies van de 3de Legerdivisie. De Duitsers voerden aan hun zijde, net zoals de Belgen, wel
patrouilles uit ter verkenning van het terrein en ter herstelling van
prikkeldraadversperringen. Evenwel, vanaf de maand november kondigde de mogelijkheid
van een Duitse raid op een van de Belgische voorposten in de S.S.N. zich aan.
Een Duitse patrouille circuleerde voor het eerst aan post a27 in de nacht van 6 op 7 november
1917. De Belgen waren alert en hadden het snel in de gaten. Ze lanceerden enkele
geweergranaten en de Duitsers werden gedwongen zich terug te trekken.110 Slechts drie
dagen later kwam er een Duitse patrouille zeer dicht bij de post a29. Ze werden bevangen
door een lichtbundel van de projecteurs en uiteindelijk verjaagd door F.M. –en geweervuur.111
Op 11 november kwam er opnieuw een patrouille dicht bij de post a27. Ze moesten door het
108 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 19/10/1917, “Dossier opgesteld in
naloop van het ongeval”.


32
Belgische geweervuur hun opdracht staken en terugkeren.112 Twee dagen later moest een
nieuwe Duitse patrouille bij a29 zich terugtrekken.113
Op 15 november omstreeks 22.30Hr was een nieuwe voorpost aan de beurt. Een twintigtal
Duitsers verdeeld over drie groepen namen de post a26 onder vuur met granaten. Ze werden
evenwel verdreven door de mannen die de post bezetten.114 Een aantal Duitsers werden op 20
november ontdekt door een Belgische patrouille rondom het prikkeldraadnetwerk van a29.
Ze werden verdreven door het gooien van granaten.115
Er werden in de loop van november veel Duitse patrouilles ontdekt, maar vermoedelijk waren
er nog soortgelijke vijandelijke acties geweest die onopgemerkt waren gebleven. Het was
duidelijk dat er iets op handen was langs Duitse zijde, maar waar of wanneer was nog
onzeker. Desondanks werden er in de S.S.N. en S.S.S. geen extra maatregelen genomen ter
versterking van de voorposten. De ochtend van 25 november 1917 toonde aan dat dit een grote
vergissing was geweest: voorpost a27 werd aangevallen.
Voorpost a27 in S.S.S./sectie Beverdijk werd normaliter bezet door een sergeant en zes
soldaten. Op het moment van de aanval waren enkel de sergeant en vier mannen aanwezig.
Tussen 04.00Hr en 04.30Hr deed de verantwoordelijke officier zijn ronde en was er nog niets
aan de hand. Slechts een uur later bleek de post verlaten te zijn en hadden de omringende
posten niets gehoord of gezien. Aangezien niemand een valabele uitleg kon verschaffen over
het hele gebeuren deed de inlichtingenofficier, luitenant Cousin, een verkenning rondom de
post. Hij kon het door de Duitsers gevolgde traject volledig achterhalen.
Het bleek dat de Duitsers de eerste prikkeldraadversperring gewoonweg hadden opgeheven

en zich al kruipend door de modder een weg hadden gebaand naar de tweede versperring die
ze uiteindelijk doorknipten (A). Dit had plaats op ongeveer 100m ten zuiden van a27. Ze
gingen er niet onmiddellijk naar toe, maar ze vorderden verder richting westen. Ze kwamen
33
aan bij een kleine vaart (B) en staken deze over (C). Het vele lawaai veroorzaakt door de regen
en de wind bood een perfecte dekking aan de Duitse aanvallers. Ze konden ongezien en
ongehoord vorderen richting het oosten en de Belgische verdedigers in a27 verrassen (D). Alle
mannen werden gevangengenomen door de Duitsers. Ze verlieten de voorpost via de zuidelijke
chicane (E).
Duitse
post
Dubbele
prikkeldraad-
versperring
a28
a27
D
E
B Duitse
C volgweg
A
Figuur 6: Duitse aanvalsplan op voorpost a27116
116KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2746, dagdossier 25/11/1917, “Schets bij het verslag
van de Duitse raid op a27, 25/11/1917, Comd 14de L.Regt aan Comd 3D.A.”.
34
Alle geweren, granaten, telefoon en documenten waren verdwenen. Zes onontplofte Duitse
granaten en ander materiaal werd teruggevonden. Het aantal aanvallers kon onmogelijk
bepaald worden aangezien de volledige aanval werd uitgevoerd in enkele colonne.
Het slagen van de Duitse raid werd toegeschreven aan de atmosferische omstandigheden
(duisternis, zware regenval en een zeer sterke wind) en een tekort aan waakzaamheid van de
mannen in a27. Na deze aanval werd er wel actie ondernomen om een nieuwe Duitse raid te
voorkomen. Deze werd immers verwacht in de komende dagen. De voorposten a26, a27 en
a28 werden verlaten voor andere posten. Ondertussen werden mitrailleurs flankerend
opgesteld en werd er een prikkeldraadversperring opgericht tussen tranchées 16 en 17.117
2.3.12 Duitse aanval op G.G. van Oudstuivekenskerke

De Duitse artillerie vuurde reeds enkele weken actief op de Grand Garde van Reigersvliet en
Oudstuivekenskerke. Er werden ditmaal voldoende voorbereidingen getroffen vermits de 3de
Legerdivisie twee weken eerder bij a27 al een dure prijs betaalde voor hun afwachtende
houding. De staf van het 4de Regiment Jagers te Voet wachtte daarenboven sinds het einde
van oktober op Duitse wraak na de geslaagde raid op ferme n°1.118 In de nacht van 7 op 8
december 1917 organiseerden de Duitsers een raid op de Grand Garde van
Oudstuivekenskerke.
De Duitsers pasten dezelfde tactiek toe als de Belgen bij ferme n°1: een zware
artillerievoorbereiding gevolgd door een rollende barrage, verschillende groepen die in golven
aanvielen en een beschermingsgroep.119
De Duitsers vielen binnen in post c omstreeks 03.40Hr. Deze post was reeds geëvacueerd bij
het begin van het artilleriebombardement om 03.30Hr. De aanvallers doorzochten de post,
117 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2746, dagdossier 25/11/1917, “Rapport sur l’enlèvement
du poste a27, 25/11/1917, Comd 3D.A.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2746, dagdossier 25/11/1917, “Order ter verbetering van
de beveiliging, 25/11/1917, Comd 3D.A. aan Comd S.S.N., S.S.S. en S.S.M.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2746, dagdossier 25/11/1917, “Bulletin de renseignements,
25/11/1917, Comd 3D.A.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2746, dagdossier 25/11/1917, “Verslag van de Duitse raid
op a27, 25/11/1917, Comd 14de L.Regt aan Comd 3D.A.”.
118 Zie Hoofdstuk 3
119 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2747, dagdossier 08/12/1917, “Verslag over de aanval
op de G.G. van Oudstuivekenskerke, 11/12/1917, Comd 12de Inf.Bde aan Comd 3D.A.”.
35
maar moesten met lege handen terugkeren. Tijdens de terugkeer werden ze onder vuur
genomen door de Belgische artillerie en de mitrailleurcompagnie van wacht.120 De Duitsers
doken ook op voor post h van de Grand Garde. Door het vuur van F.M. -en V.B. schutters
vanuit de post moesten ook deze aanvallers zich zonder succes terugtrekken.
Dankzij de verhoogde waakzaamheid van de mannen in de Grand Garde en de onmiddellijke

inwerkingtreding van alle defensieve maatregelen werd de Duitse aanval een mislukking.121
120 “Historique des 1er et 4er Régiments de Chasseurs à Pied”, s.l., s.n., s.d., p. 69.
121 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2747, dagdossier 08/12/1917, “Compte rendu de
l’attaque ennemie exécutée sur Oudstuivekenskerke ce matin vers 03.40Hr, 08/12/1917, Comd 3D.A.
aan G.Q.G.”.
36
3 Raids (oktober 1917 tot november 1917)
Gedurende het vierde oorlogsjaar dienden de troepen van de 3de Legerdivisie meermaals de
relatieve veiligheid van hun loopgraven achter zich te laten voor een actie in het
niemandsland of tegen Duitse stellingen. Naast het bezetten van voorposten, het lopen van
patrouilles of het leggen van hinderlagen was een andere reden het uitvoeren van een raid,
ook wel coup de main genoemd.
De bakermat van deze operaties lag in een nota van het Groot Hoofdkwartier van het
Belgische leger. Op 21 maart 1917 werd een nota rondgestuurd met richtlijnen voor deze
acties. Met deze nota in het achterhoofd organiseerde de 3de Legerdivisie twee grote raids.
Het waren er slechts enkele van de vele die door het Belgische leger werden uitgevoerd tussen
20 oktober en 12 november 1917 ten voordele van het aan de gang zijnde Britse offensief.122
Robert Lambrecht beschrijft in zijn boek minutieus wat een raid inhield: “Een raid
onderscheidde zich van een gewone aanval door het werken met aanvalsgroepen die ad hoc
samengesteld werden. Bij een raid was het ook niet de bedoeling om terrein te winnen, het doel
was om de vijand een slag toe te brengen door het vernietigen van zijn verdedigingsnetwerk,
het doden of krijgsgevangen nemen van zijn soldaten. Als een raid uitgevoerd was, keerde men
dan ook terug naar de bevriende lijnen. Ook werden er andere wapens, zoals artillerie, genie
en de medische dienst in deze raids betrokken.”123
Wanneer de opgelegde doelstellingen werden behaald, konden hieruit dus inlichtingen

worden gewonnen. Dergelijke raids vereisten heel wat voorbereiding en bijna niets werd aan
het toeval overgelaten.
Militaires, maart 1930, p. 195-196.
123 LAMBRECHT, R., “Patrouilleurs aan het IJzerfront: De helden van het Niemandsland”, Brugge,
Uitgeverij De Klaproos, 2011, p. 81-82.
37
Olt KBO Joni WOUTERS Raids (oktober 1917 tot november 1917)
3.1 Goreux en zijn mannen in actie (28 oktober 1917)
3.1.1 Algemeen
Luitenant-generaal Jacques, commandant van de 3de Legerdivisie, schreef op 24 oktober 1917
een nota aan de commandant van de 12de Infanteriebrigade. In deze nota beval hij om de
onmiddellijke voorbereiding van een raid op één van de voorposten van de vijand. Hij gaf
ferme n°1, Den Toren of Vandenwoude op als mogelijkheden.124
Een voorlopig plan voor de raid werd diezelfde dag door de commandant van de 12de
Infanteriebrigade overgemaakt aan het hoofdkwartier van de 3de Legerdivisie. Eveneens werd
het plan overgemaakt aan het 4de Regiment Jagers te Voet dat de opdracht kreeg dit verder
uit te werken. Op 25 oktober 1917 stelde het verantwoordelijke regiment een definitief plan
voor dat, mits enkele kleine aanpassingen betreffende de artillerievoorbereiding,
goedgekeurd werd op 26 oktober 1917 door de 12de Infanteriebrigade en later ook door de 3de
Legerdivisie.125
3.1.2 Keuze van het objectief

Er werd geopteerd voor ferme n°1 omwille van enkele complementaire redenen. Een eerste
reden was de beperkte afstand die de patrouilleurs moesten afleggen tijdens de raid. Ferme
n°1 bevond zich slechts op 200m ten oosten van de Grand Garde van Oudstuivekenskerke.
Ten tweede was het terrein dat moest worden overgestoken het meest geschikt voor een raid
voorbereiding van een raid, 24/10/1917, Comd 3D.A. aan Comd 12de Inf.Bde”.
125 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Projet d’opération à
exécuter en vue de faire des prisonniers, 24/10/1917, Comd 12de Inf.Bde aan Comd 4de Regt Jagers te
Voet en Comd 3D.A.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Voorstel van operatieplan
voor de raid op ferme n°1, 25/10/1917, Comd 4 de Regt Jagers te Voet aan Comd 12de Inf.Bde en Comd
3D.A.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Goedkeuring van het
voorgestelde operatieplan voor de raid op ferme n°1, 26/10/1917, Comd 12 de Inf.Bde aan Comd 4de Regt
Jagers te Voet”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “goedkeuring van het
voorgestelde operatieplan voor de raid op ferme n°1, 26/10/1917, Comd 3D.A. aan Comd 12 de Inf.Bde”.
38
in vergelijking met de andere Duitse voorposten. Een derde reden was de algemene kennis
over de aanwezige Duitse stellingen.126
Figuur 7: Duitse voorposten in Ramskapelle-Pervijze- Oudstuivekenskerke127
126 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Raid effectué le 28
courant sur la ferme n°1: Compte-rendu du Commandant de Brigade, 29/10/1917, Comd 12de Inf.Bde”.
127 KLM (Brussel), Q.G. 2D.A. (1914-1918), doos 3237, dagdossier 22/04/1918, “Kaart Ramskapelle-
Pervijze - Oudstuivekenskerke, s.d., s.n.”.
39
3.1.3 Doelstellingen
De doelstellingen opgelegd door het hoofdkwartier van de 3de Legerdivisie waren zeer
duidelijk. Er moesten enerzijds krijgsgevangenen worden gemaakt en anderzijds moest ook
de staat waarin ferme n°1 zich bevond, worden opgetekend. De staf van het 4de Regiment
Jagers te Voet voegde hieraan toe: het vernietigen van ondraagbaar vijandelijk materieel en
schuilplaatsen, het bemachtigen van belangrijke documenten en het buitmaken van
materieel zoals mitrailleurs of optiek.128
3.1.4 Aanvalsplan
De raid werd uitgevoerd op 28 oktober 1917 op uur H, later werd dit vastgelegd op 19.00Hr.129
Het algemene plan van de raid was zeer duidelijk. Het noordelijke deel van ferme n°1 werd
binnengevallen en diende, wanneer het vereist was voor het behalen van het vooropgestelde
doel, in zuidelijke richting te worden gezuiverd.130
3.1.5 Samenstelling van de troepen

Er werd een beroep gedaan op verschillende diensten van het 4de Regiment Jagers te Voet. Zo
was er het Peloton Régimentaire de Patrouilleurs131. Dit peloton bestond uit 30 personen. Er
werd eveneens een peloton voorzien dat de verantwoordelijkheid had over de
flankverdediging tijdens de raid en de beveiliging van de patrouilleurs bij hun terugkomst.
Deze manschappen werden geleverd door het 1ste Bataljon van het regiment. Elke compagnie
stuurde negen soldaten en drie kaderleden.
Er werden negen brancardiers, waaronder één van de genie, en vier téléphonistes-signaleurs

meegenomen. De genie had nog een aandeel in de raid door het verschaffen van een ploeg
voorbereiding van een raid, 24/10/1917, Comd 3D.A. aan Comd 12de Inf.Bde”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Voorstel van operatieplan
voor de raid op ferme n°1, 25/10/1917, Comd 4 de Regt Jagers te Voet aan Comd 12de Inf.Bde en Comd
3D.A.”.
129 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Extra bepalingen voor
de raid op ferme n°1, 27/10/1917, Comd 12de Inf.Bde aan belanghebbenden”.

130 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Voorstel van
operatieplan voor de raid op ferme n°1, 25/10/1917, Comd 4 de Regt Jagers te Voet aan Comd 12de
Inf.Bde en Comd 3D.A.”.
Uitgeverij De Klaproos, 2011, p. 18.
40
cisailleurs, bestaande uit 10 soldaten en een kaderlid, en een ploeg pionniers, bestaande uit
acht soldaten en een sergeant.
In totaal waren er dus 99 manschappen die werden verdeeld in vijf groepen. Elke groep kreeg
een specifieke taak waarvan de uitvoering essentieel was voor het welslagen van de raid.
Groep 1 onder leiding van onderluitenant Goreux:

 3 sergeanten
 1 korporaal
 12 manschappen
 2 brancardiers
 1 kaderlid en 4 pionniers van de genie
 4 téléphonistes-signaleurs
Opdracht: onderluitenant Goreux en zijn mannen hadden de taak om als eerste ferme n°1
binnen te dringen. Hierna moesten ze zich naar abri 2 begeven en deze zuiveren. Ze waren
eveneens verantwoordelijk voor de verdediging naar het oosten.132
Groep 2 onder leiding van adjudant Noterman:

 1 sergeant
 2 korporaals
 8 manschappen
 2 brancardiers
 4 pionniers van de genie
Opdracht: groep 2 diende zich onmiddellijk te begeven naar abri 1 en daar de beveiliging
richting zuiden te verzekeren. Er bevond zich daar eveneens een Tranchée de Combat die ze
evenals abri 1 dienden te zuiveren.133
Groep 3 onder leiding van adjudant De Doncker:

 2 sergeanten
 1 korporaal
 8 manschappen
 2 brancardiers
132 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Rapports sur le raid du
groupe 1”.
groupe 2”.
41
Opdracht: deze mannen hadden de opdracht om de crochet nord te zuiveren. De noordelijke

beveiliging, richting ferme Den Toren was hen evenzeer toevertrouwd.134
Groep 4 onder leiding van sergeant Van Delft:

 4 manschappen
 1 kaderlid en 10 cisailleurs
 2 brancardiers
Opdracht: de enige taak van deze groep was het vergroten van de bres in de
prikkeldraadversperring ten westen van ferme n°1.135
Groep 5 onder leiding van adjudant De Wattine

 2 sergeanten
 3 korporaals
 14 manschappen
Opdracht: deze groep had eveneens een ondersteunende opdracht tijdens de raid. Ze
verzorgden de bescherming naar Den Toren en het zuiden in de beginfase. Ze waren
verantwoordelijk voor het ophalen en evacueren van gewonden en krijgsgevangenen en ze
dekten de terugtocht van de andere groepen.136
De volledige operatie was in handen van onderluitenant Goreux. Groep 1 en 2 hadden als
bijkomstige taak abri 3 te zuiveren indien er tijd was.137
3.1.6 Bewapening en uitrusting

De volledige raid werd uitgevoerd in lichte kledij zonder rugzak of mantel. Alle
regimentsinsignes werden van het uniform verwijderd en de identificatieplaatjes werden
achtergelaten. Alle deelnemers werden verplicht een stukje karton in hun linkerborstzak te
steken met daarop de vermelding van hun naam, geboortedatum en geboorteplaats.
Elke soldaat had een gasmasker en een verbandzakje mee. De bewapening bestond uit
granaten, een loopgravendolk en een geweer met 90 patronen of revolver. De granaten werden
groupe 3”.
groupe 4”.
groupe 5”.
42
meegedragen in een broodzak of besace. Ter herkenning droeg elke soldaat een witte armband
aan de linkerarm.
3.1.7 Gebruik van de artillerie

De artillerie vervulde een belangrijke taak zowel in de dagen voor de raid als tijdens de
uitvoering zelf. Een vierledige opdracht werd voorzien in het oorspronkelijke plan opgesteld
door de 12de Infanteriebrigade. Dit artillerieplan werd daarna aangepast en uitgebreid door
luitenant-generaal Jacques om ten eerste de verrassing te bewaren en ten tweede de plaats
van de aanval geheim te houden.138 Het was duidelijk dat de commandant van een legerdivisie
een rechtstreekse invloed had op de tactische uitvoering van dergelijke operaties.
Soort vuur Tijdstip Voorpost Geschut Beoogde doel

Storingsvuur 26 oktober Ferme n°1, n°2, 75 mm Verwarring
(vanaf 18.15Hr) Vandewoude en (4 x 300 scheppen en de
27 oktober Den Toren projectielen) verrassing
(vanaf 17.10Hr) bewaren
Vernietigings- 28 oktober Ferme n°1 en 75 mm + Bres (breedte
vuur op het (overdag) Vandewoude mitrailleurs 50m) creëren in
prikkeldraad- het prikkeldraad-
netwerk netwerk
Vernietigings- 28 oktober Ferme n°1 Zware Beschadigen van:
vuur (tot 17.00Hr) artillerie borstweringen,
loopgraven en
schuilplaatsen
Neutralisatie- 28 oktober Ferme n°2, 75mm Duitse
vuur (vanaf 18.55Hr) Vandewoude versterkingen
en Den Toren tegenhouden
Rollende 28 oktober G.G. tot aan 75 mm Bescherming van
barrage (vanaf 18.55Hr) ferme n°1 de aanvallers
Tabel 5: Artillerieprogramma voor de raid op ferme n°1139
138 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Goedkeuring van het
voorgestelde operatieplan voor de raid op ferme n°1, 26/10/1917, Comd 3D.A. aan Comd 12de Inf.Bde”.
voorgestelde operatieplan voor de raid op ferme n°1, 26/10/1917, Comd 3D.A. aan Comd 12 de Inf.Bde”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Note sur les tirs d’artillerie
à effectuer, 26/10/1917, Comd 12de Inf.Bde aan belanghebbenden”.
43
Door het vuren op de prikkeldraadversperring voor ferme n°1 moest er een bres ontstaan
waardoor de aanvallers zouden kunnen binnendringen. Dit zou het werk van de cisailleurs
vergemakkelijken. Om de verrassing te bewaren werd er op twee verschillende plaatsen een
bres gemaakt. Er was tevens een deelname van Britse artilleriestukken aan het storingsvuur
op ferme n°1 op 26 oktober en op ferme n°1 en Den Toren op 27 oktober.140
3.1.8 Uitvoering
Omstreeks 16.30Hr werd de volledige groep vanuit het regimentshoofdkwartier via
vrachtwagens getransporteerd naar de loopgraven.141 Eenmaal ze daar waren aangekomen,
moesten de mannen te voet verdergaan. De verzamelzone was de Grand Garde van
Oudstuivekenskerke.
Ze werden reeds ingedeeld in de verschillende groepen wanneer ze hun positie innamen:
 Groep 1 bevond zich in de loopgraaf tussen post c en b

 Groep 2 nam stelling in post b
 Groep 3 zat in de loopgraaf tussen post b en a
 Groep 4 hield zich op ten zuiden van post c
 Groep 5 verbleef in het zuidelijke deel van de verschansing tussen post c en h142
De vijf groepen verlieten de verzamelzone via het zuidelijke deel van post c omstreeks
18.40Hr. Groep 4, onder leiding van sergeant Van Delft, nam als eerste zijn plaats in het
vertrekdispositief in. De andere groepen volgden in volgorde 1, 2, 3 en 5. Alle groepen lagen
nu achter elkaar in het niemandsland. Groepen 4, 1, 2, en 3 in tirailleur en groep 5 in twee
kolonnes die zich haaks op groep 3 bevonden. Deze groep moest de flanken beveiligen tijdens
de vordering.
deelname Britse artilleriestukken, 25/10/1917, Comd 3D.A. aan Comd 4de Regt Jagers te Voet”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, Nota betreffende Britse
artilleriedeelname, 26/10/1917, Comd S.S.M. aan Comd 4de Regt Jagers te Voet”.
141 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Vraag tot vervoer met
vrachtwagens, 28/10/1917, s.n.”.

44
Figuur 8: Vertrekdispositief voor de raid op ferme n°1143
Het terrein van het vertrekdispositief bood een goede dekking omwille van hautes herbes.144
De maan daarentegen gaf veel licht, de zichtbaarheid was zeer groot en onderluitenant
Goreux kon vanuit zijn positie ferme n°1 reeds onderscheiden.145
Om 18.55Hr startte het artillerievuur dat de aanvallers voorzag van dekking tot aan ferme
n°1. Het artillerievuur was zodanig precies zodat onderluitenant Goreux besliste om de
rollende barrage onmiddellijk te volgen en de aanval vijf minuten eerder te starten.146 Alle
groepen kwamen één na één in beweging en gingen voorwaarts. Groep 4 naderde ferme n°1
wanneer er een vuurpijl werd afgeschoten die de volledige hemel verlichtte. Om een
vroegtijdige ontdekking te voorkomen, gooiden alle mannen zich zo snel mogelijk tegen de
grond. Na dit oponthoud werd de aanval verdergezet.147
Eenmaal aangekomen bij de Duitse prikkeldraadversperring bleek dat deze, ondanks het
vernietigingsvuur, nagenoeg volledig intact was gebleven. De cisailleurs begonnen
onmiddellijk aan hun taak en slaagden er na 11 minuten in om een voldoende grote bres te
maken waar de aanvallers zich door wurmden. De drie aanvalsgroepen onder leiding van
onderluitenant Goreux en de adjudanten De Wattine en De Doncker betraden ferme n°1.
Ondertussen hadden beide kolonnes van groep 5 hun positie ingenomen achter de
143 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Schets van de raid op
ferme n°1, s.d., s.n.”.
144 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Annexe au compte-rendu
du raid exécuté le 28 octobre 1917, s.d., s.n.”.

145 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Kort verslag van de raid
op ferme n°1, 02/11/1917, Comd 4de Regt Jagers te Voet”.

146 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/ 1917, “Compte-rendu succinct
du raid effectué ce jour contre la ferme n°1, 28/10/1917, Comd 5 de Cie/2de Bn/3de Gn.Regt aan Comd
2de Bn/3de Gn.Regt”.
45
prikkeldraadversperring en voorzagen ze op die manier een verdediging in noordelijke en

zuidelijke richting.148
Figuur 9: Prikkeldraadversperring bij ferme n°1149
Een gedeelte van onderluitenant Goreux’ groep stormde naar het oosten en deed daar de
beveiliging. De rest van de groep ging onmiddellijk naar abri 2. Het vernietigingsvuur van de
artillerie had abri 2 beschadigd, maar deze was nog steeds bruikbaar. In deze schuilplaats
hadden de Duitsers zich verscholen voor de Belgische artillerie. In abri 2 werd dan ook het
gros van de Duitse krijgsgevangenen gemaakt. Daarna werd deze door een explosieve lading
van 45 kilogram vernietigd.150
Adjudant Noterman nam, samen met zijn mannen, abri 1 en de zuidelijke beveiliging voor
zijn rekening. De adjudant kon een achtergelaten mitrailleur buitmaken en enkele Duitsers
gevangen nemen. Abri 1 was gedeeltelijk vernietigd door het artillerievuur van de voorgaande
dagen en was leeg. Het onaangeroerde gedeelte werd door de pionniers vernietigd.151
148 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/ 1917, “Compte-rendu succinct
du raid effectué ce jour contre la ferme n°1, 28/10/1917, Comd 5de Cie/2de Bn/3de Gn.Regt aan Comd
2de Bn/3de Gn.Regt”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Rapport sur le raid du 28
octobre 1917, 29/10/1917, onderluitenant Goreux aan Comd 4de Regt Jagers te Voet”.
149 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Raid du 28 octobre 1917
contre la ferme n°1 : compte-rendu du Chef du groupe des cisailleurs, 29/10/1917, gradé cisailleurs”.

KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/ 1917, “Compte-rendu succinct du
raid effectué ce jour contre la ferme n°1, 28/10/1917, Comd 5 de Cie/2de Bn/3de Gn.Regt aan Comd 2de
Bn/3de Gn.Regt”.
46
200m
Figuur 10: Actie op de prikkeldraadversperring en de abris van ferme n°1152
De groep van adjudant De Doncker begaf zich naar de crochet nord. De aanwezige Duitsers
vluchtten richting Den Toren. Enkelen konden ontsnappen en sommigen werden gedood,
maar de meesten werden gevangengenomen door de Belgische soldaten. Na dit feit werd de
beveiliging richting noorden in plaats gesteld. Het neutralisatievuur op ferme Den Toren en
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/ 1917, “Compte-rendu succinct du
raid effectué ce jour contre la ferme n°1, 28/10/1917, Comd 5 de Cie/2de Bn/3de Gn.Regt aan Comd 2de
Bn/3de Gn.Regt”.
152 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Schets van de raid op
ferme n°1, s.d., s.n.”.
47
de andere posten deed goed zijn werk, want er deed geen enkele Duitser een poging om ferme
n°1 te versterken.
De derde abri werd vernietigd door een lading van 21 kg, geplaatst tegen de achterste muur.
Hier werden geen Duitsers gevonden.
Na 15 minuten in ferme n°1 gaf onderluitenant Goreux door middel van een fluitsignaal het
vertrek aan. Alle groepen gingen terug via de bres die ondertussen vergroot was door de
cisailleurs. De terugtocht op zich gebeurde zeer ordelijk en er waren geen verdere incidenten.
De mannen kwamen binnen via post a of c. Het einde van de raid werd aangekondigd via een
vuurpijl met drie feux blancs gelanceerd vanuit post c aangestoken door onderluitenant
Goreux.153
3.1.9 Resultaat
De raid was een groot succes. Onderluitenant Goreux en zijn mannen konden op één uur tijd
23 krijgsgevangenen maken. Onder deze mannen bevonden zich een feldwebel, de
commandant van ferme n°1 en twee onderofficieren. Als de aanval tien minuten vroeger had
plaatsgevonden, hadden ze een Duitse kolonel die de post bezocht, kunnen gevangennemen.
Er werden wel een Maxim-mitrailleur, in goede staat en met driepoot, twee plans directeurs,
signalisatiemateriaal, verschillende uitrustingsstukken en andere wapens buitgemaakt.154
Bij de raid vielen geen doden of gewonden aan Belgische zijde. Enkel de sergeant Remacle
was het slachtoffer van een ongelukkig ongeval voor de start van de Raid. Een van zijn
granaten ontplofte in zijn broodzak. Hij overleed aan zijn verwondingen.155
Het succes had verschillende verklaringen. Een eerste reden was de samenstelling van de
aanvalsgroep. Het merendeel van de manschappen maakte deel uit van het Peloton
153 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Rapport sur le raid du
28 octobre 1917, 29/10/1917, onderluitenant Goreux aan Comd 4de Regt Jagers te Voet ”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Kort verslag van de raid op
ferme n°1, 02/11/1917, Comd 4de Regt Jagers te Voet”.
154 Zie Bijlage K: Buitgemaakt materiaal na de raid op ferme n°1

“Historique des 1er et 4er Régiments de Chasseurs à Pied”, s.l., s.n., s.d., p. 69.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Rapport sur le raid du 28
octobre 1917, 29/10/1917, onderluitenant Goreux aan Comd 4de Regt Jagers te Voet”.
LAMBRECHT, R., “Patrouilleurs aan het IJzerfront: De helden van het Niemandsland”, Brugge,
48
Régimentaire de Patrouilleurs van het 4de Regiment Jagers te Voet. Deze mannen waren
ervaren en getraind en hadden voorafgaand aan de raid reeds patrouilles uitgevoerd in de
zone ten oosten van de Grand Garde van Oudstuivekenskerke. Een tweede reden was de
zorgvuldige voorbereiding van de raid op alle niveaus. Er werd niets aan het toeval
overgelaten. Een derde reden was de manier waarop de raid werd uitgevoerd. Alle
manschappen getuigden van een voortreffelijke discipline en moreel. De vierde en laatste
reden was de artilleriebijdrage voor en tijdens de uitvoering.156
3.1.10 Getrokken lessen voor andere raids

De nauwkeurige voorbereiding bracht zeer veel waardevolle informatie aan het licht. Er
werden verkenningen van het terrein en de vijandelijke stellingen uitgevoerd. De staf van het
4de Regiment Jagers te Voet wees dan ook op het belang van een peloton patrouilleurs dat
rechtstreeks opereerde onder hun bevel. Hierdoor werden er bijna dagelijks
verkenningspatrouilles gelopen.
Er werden voorafgaand aan 28 oktober 1917 verschillende bijeenkomsten gehouden voor de

manschappen van het 1ste Bataljon. Op deze manier werd hun het doel van de raid, de
gedetailleerde schetsen en het artillerieplan toegelicht. Zo versterkte hun vertrouwen in een
goede afloop van de raid.
Meerdere oefeningen bij nacht en dag werden gehouden voor de uitvoering van de raid. Het
volledig verloop werd meermaals getraind alvorens ze begonnen aan het echte werk. Dit droeg
bij tot het aanleren van de benodigde automatismen.
De chefs van de verschillende groepen verkenden in de mate van het mogelijke het
operatieterrein. Op deze manier werd de verzamelzone, de plaats van het verlaten en
binnenkomen van de Grand Garde verkend.
De motivatie van de mannen werd verhoogd door een concert van de regimentsfanfare in de
namiddag en het vertrek met vrachtwagens onder begeleiding van de Brabançonne en de
mars van het 4de Regiment Jagers te Voet.
156KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Raid effectué le 28
courant sur la ferme n°1: Compte-rendu du Commandant de Brigade, 29/10/1917, Comd 12de Inf.Bde”.
49
Er werd een afweging gemaakt van het benodigde materiaal. Overbodigheden werden
achtergelaten en niet-gecamoufleerde uitrustingsstukken werden zwart gemaakt. De
cisailleurs werden beter uitgerust met pistolen in plaats van geweren. Deze bewapening
hinderde minder het uit te voeren werk.157
3.2 Bestorming van Terstillle (12 november 1917)
3.2.1 Algemeen
Op 27 oktober 1917, vooraleer de manschappen van het 4de Regiment Jagers te voet de raid
op ferme n°1 uitvoerden, beval luitenant-generaal Jacques reeds om de uitvoering van een
nieuwe raid.158
De commandant van de 3de Legerdivisie gaf meerdere Duitse voorposten op als mogelijk
objectief. Generaal-majoor Verbist, commandant van de 11de Infanteriebrigade, schreef hem
daarop een antwoord. Het voorlopige plan keurde luitenant-generaal Jacques goed op 1
november 1917. Kolonel Delatte, commandant van het 12de Linieregiment stelde op 7
november 1917 een operatieplan op voor een raid op ferme Terstille.159
3.2.2 Keuze van het objectief

Er werd gekozen voor het zuidelijke deel van ferme Terstille omwille van drie redenen. Ten
eerste de beperkte afstand (200m) tussen de Belgische voorpost a29 en Terstille. Ten tweede
“Pages d’Histoire de l’Armée Belge au cours de la Guerre 1914-1918”, Brussel, Drukkerij Typo (Militair
Cartografisch Instituut), 1933, p. 55-56.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Raid du 28 octobre 1917
contre la ferme n°1 : compte-rendu du Chef du groupe des cisailleurs, 29/10/1917, gradé cisailleurs”.
voorbereiding van een raid, 08/11/1917, Comd 3D.A. aan Comd S.S.N. en S.S.S.”.
159 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Projet de raid sur
Terstille (suite au n°23025 du 27 octobre du commandant de 3D.A.), s.d., Comd 11 de Inf.Bde aan Comd
3D.A. en Comd 12de L.Regt”.
voorlopige operatieplan, 01/11/1917, Comd 3D.A. aan Comd S.S.N.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Plan d’opérations du raid
sur la ferme Terstille, 7/11/1917, Comd 12de L.Regt aan alle belanghebbenden”.
50
was Terstille toegankelijker dan de andere voorposten.160 Ten derde was er heel wat kennis
over de schuilplaatsen van ferme Terstille. Er was zekerheid over drie abris betonnés
aangezien deze zichtbaar waren vanuit de Belgische posities. Dankzij luchtfoto’s had het 12de
Linieregiment ook weet van een vierde gebetonneerde schuilplaats. De kennis over deze
schuilplaats speelde een belangrijke rol aangezien deze als toegang tot Terstille werd
gebruikt.
Figuur 11: Omgeving van ferme Terstille en voorpost a29161
Terstille (suite au n°23025 du 27 octobre du commandant de 3D.A.), s.d., Comd 11de Inf.Bde aan Comd
3D.A. en Comd 12de L.Regt ”.
161 MASSART, A., “Historique du 12e Régiment de Ligne, Tome 2 (1914-1918)”, Centrum voor
Historische Documentatie, Brussel, 1977, schets L VI.
51
Het terrein daarentegen speelde niet in het voordeel van de Belgische aanvallers. De directe
omgeving van Terstille stond onder water. Ook de droge stukken rondom Terstille waren
ongunstig omdat deze eerder modderig en zeer slecht begaanbaar waren.162
3.2.3 Doelstellingen
De commandant van het 12de Linieregiment gaf volgende doelstellingen op:
 Maken van krijgsgevangenen

 Belangrijke documenten verzamelen
 Vernietigen van Duits materiaal en vijandelijke schuilplaatsen
 Duitse mitrailleurs, optische middelen en andere materiaal buitmaken163
3.2.4 Plan
In het operatieplan werd de uitvoering voorzien in de nacht van 10 op 11 november. Omwille
van omstandigheden vond de raid pas plaats in de nacht van 11 op 12 november 1917. Het
uur H werd vastgelegd op 03.30Hr. De Belgische soldaten moesten langs het zuidelijke deel
(abri 4) van ferme Terstille binnendringen en dienden de voorpost in noordelijke richting te
zuiveren. De aanvallers mochten niet verder gaan dan abri 3.164
3.2.5 Samenstelling van de troepen

In totaal namen er 92 soldaten deel aan de raid. De kern van de aanvalsgroep was het
Détachement Spécial; het patrouilleurspeloton van het 12de Linieregiment. Dit peloton
bestond uit een officier, drie adjudanten, negen sergeanten, negen korporaals en 36
soldaten.165
Terstille (suite au n°23025 du 27 octobre du commandant de 3DA), s.d., Comd 11 de Inf.Bde aan Comd
3D.A. en Comd 12de L.Regt ”.
163 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “plan d’opérations du
raid sur la ferme Terstille, 7/11/1917, Comd 12de L.Regt aan alle belanghebbenden”.
164 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Verlating met 24Hr van
de raid op Terstille, 10/11/1917, Comd 12de L.Regt aan Comd 3D.A.”.

52
Er werden eveneens vier téléphonistes-signaleurs opgeroepen en er dienden ook manschappen

van de compagnie aan de Grand Garde deel te nemen. Dit waren een sergeant, een korporaal
en vier soldaten.
Tevens namen ook enkele mannen van de 3de Compagnie van het 3de Genieregiment deel. Er
was een ploeg cisailleurs, bestaande uit een kaderlid en zes mannen en een ploeg pionniers,
bestaande uit een kaderlid en acht manschappen. Ook de medische dienst leverde een
bijdrage door de deelname van acht brancardiers.
Ze werden verdeeld in vijf groepen en elke groep had een eigen opdracht.
Groep 1 onder leiding van onderluitenant Balteau:

 3 sergeanten
 3 korporaals
 12 manschappen
 2 brancardiers
 1 kaderlid en 8 pionniers van de genie
 4 téléphonistes-signaleurs
Opdracht: onderluitenant Balteau diende met zijn manschappen als eerste door de bres te
gaan. Zijn groep moest zo snel mogelijk naar abri 4 gaan en eventueel ook abri 3 zuiveren.
Het was evenzeer hun taak er voor te zorgen dat alle Duitse hulp vanuit het noordelijke deel
van de voorpost werd tegengehouden.
Groep 2 onder leiding van onderluitenant Hunnebelle:

 2 sergeanten
 2 korporaals
 8 manschappen
 2 brancardiers
Opdracht: groep 2 moest groep 1 door de bres volgen en zich onmiddellijk naar luisterpost n°1
begeven. Ze hadden de opdracht deze te vernietigen en eventuele Duitse versterkingen vanuit
post i te stoppen.
Groep 3 onder leiding van adjudant Van der Gracht:

 1 sergeant
 1 korporaal
 4 manschappen
 2 brancardiers
53
Opdracht: deze groep moest als derde de bres doorgaan. Ze moesten luisterpost n°2 bereiken
en vernietigen. De bescherming in de richting van het zuiden werd hen toevertrouwd.
Figuur 12: Mannen van het Peloton Spécial (12de Linieregiment)166
Groep 4 onder leiding van sergeant Graindogge:

 1 korporaal
 4 manschappen
166LAMBRECHT, R., “Patrouilleurs aan het IJzerfront: De helden van het Niemandsland”, Brugge,
54
 1 kaderlid en 6 cisailleurs
 2 brancardiers
Opdracht: sergeant Graindogge en de cisailleurs waren verantwoordelijk voor het opruimen

en vergroten van de bres indien het nodig. Ze konden eventueel de terugtocht van de
groepen 1 en 2 dekken.
Groep 5 onder leiding van adjudant Caluwaerts:

 2 sergeanten
 2 korporaals
 14 manschappen
Opdracht: groep 5 moest de linkerflank van het volledige dispositief beveiligen gedurende
het ganse gebeuren. Ze waren verantwoordelijk voor het ophalen en wegbrengen van
gewonden en krijgsgevangenen. Vanuit hun positie moesten ze de terugtocht van alle
andere groepen verzorgen.
De volledige operatie was in handen van onderluitenant Balteau.167
3.2.6 Bewapening en uitrusting

De mannen van het 12de Linieregiment voerden de raid uit in lichte kledij zonder rugzakken
of mantels. Net zoals bij het 4de Regiment Jagers te voet verwijderden ze alle
regimentsinsignes van hun uniform. Iedereen moest een stukje karton in zijn linkerborstzak
steken met daarop de vermelding van zijn naam, geboortedatum en geboorteplaats.
Iedere soldaat werd verplicht om een gasmasker, een verbandzakje, 2 broodzakken gevuld
met granaten, een volle veldfles, een loopgravendolk en een geweer met 90 patronen of een
pistool mee te nemen.
Het herkenningssignaal dat gebruikt werd bij ferme n°1, zijnde de witte armband om de
linkerarm, werd opnieuw gebruikt.
3.2.7 Gebruik van de artillerie

De raid van het 4de Regiment Jagers te Voet op ferme n°1 had aangetoond dat een goed
voorbereidde artilleriebeschieting een aanzienlijk voordeel opleverde voor de aanvallende
167KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Plan d’opérations du
raid sur la ferme Terstille, 7/11/1917, Comd 12de L.Regt aan alle belanghebbenden”.
55
partij. Er werd bij deze raid dan ook niet verzaakt aan een dergelijke voorbereiding waardoor
de Belgische artillerie wederom een belangrijke taak kreeg.
Soort vuur Tijdstip Voorpost Geschut Beoogde doel

Storingsvuur 11 november Ferme de l’Union, / Verwarring
(overdag) Violette, post i en scheppen en de
post a verrassing
bewaren
Vernietigings- 10 november Tussen abri 4 en 75mm Bres (breedte
vuur op het (vanaf 08.00Hr) luisterpost n°1 en 120mm 50m) creëren in
prikkeldraad- tussen Violette en het prikkeldraad-
netwerk post a netwerk
Vernietigings- 11 november Ferme Terstille Britse Beschadigen van:
vuur (overdag) artillerie borstweringen,
loopgraven en
schuilplaatsen
Neutralisatie- 12 november Ferme de l’Union, / Duitse
vuur (vanaf 03.25Hr) Violette en post i versterkingen
tegenhouden
Rollende 12 november a29 tot Terstille 75mm Bescherming van
barrage (vanaf 03.25Hr) de aanvallers
Tabel 6: Artillerieprogramma voor de raid op ferme Terstille168
Een officier van het 12de Linieregiment bevond zich gedurende de uitvoering van het
vernietigingsvuur op het prikkeldraadnetwerk in een observatiepost die zicht had op de eerste
bres. Op deze manier stuurde hij het artillerievuur bij.169
In totaal vuurde het 3de Artillerieregiment 2475 obussen af van 75mm en 790 van 120mm
waarvan er 700 van 75mm en 300 van 120mm gebruikt werden voor het vernietigen van het
prikkeldraadnetwerk.170
168 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Artillerieprogramma
voor de raid op Terstille, 8/11/1917, Comd Aie S.S.N.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Addendum à mon plan
d’opération du 7-11-17, 9/11/1917, Comd 12de L.Regt aan alle belanghebbenden”.
169 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Artillerieprogramma
voor de raid op Terstille, 8/11/1917, Comd Aie S.S.N.”.

Historische Documentatie, Brussel, 1977, p. 253.
56
3.2.8 Uitvoering
De Belgische aanvallers verzamelden zich in de loopgraven 17, 18 en 19 ten zuidwesten van
voorpost a29.
Om 03.20Hr lagen alle mannen in plaats ten oosten van hun eigen voorpost. Het
vertrekdispositief bestond uit groep 4, 1, 2 en 3 in tirailleur en groep 5 in een dubbele kolonne
daarachter. Alle groepen lagen achter elkaar. De mannen werden tijdens deze in plaats
stelling onmiddellijk onder vuur genomen door een Duitse mitrailleur vanuit ferme Violette.
Het neutralisatievuur zorgde ervoor dat de mitrailleur stopte met vuren.
Om exact 03.25Hr barstte het barragevuur los dat de groep begeleidde tot aan het Duitse
prikkeldraadnetwerk. Dit barragevuur was zeer precies en bood de ideale dekking voor
luitenant Balteau die onmiddellijk in de aanval ging. De mannen werden verplicht te kruipen
of zich gebogen voort te bewegen om een vroegtijdige ontdekking te voorkomen.
Figuur 13: Prikkeldraadnetwerk bij Terstille171
Eenmaal aangekomen bij het prikkeldraadnetwerk ontdekten de cisailleurs een bres van 20m
nabij luisterpost n°1. Groep 1 en 2 drongen hierlangs Terstille binnen en gingen naar hun
171 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Prikkeldraadnetwerk
bij Terstille, s.d., s.n.”.
57
vooropgestelde objectieven. Op het moment dat de eerste groepen Terstille binnenvielen, werd
de rollende barrage verplaatst in de richting van post i.
Luitenant Balteau had de verantwoordelijkheid om abri 4 in te nemen. Deze abri was van
beton. Bij aankomst wilden enkele Duitsers op de vlucht slaan, maar deze werden snel
gedood. Twee andere werden gevangengenomen.
Groep 2 vond in luisterpost n°1 enkel een dode Duitser. Luisterposten n°2 en n°3 leverden
het zelfde resultaat op.
De raid was afgelopen om 04.07Hr wanneer Luitenant Balteau een vuurpijl afvuurde. Op dat
moment was iedereen terug in de Belgische loopgraven.172
3.2.9 Resultaat
De raid van het 12de Linieregiment was een relatief succes. Ondanks de zeer korte tijd in de
Duitse voorpost waren de aanvallers er toch in geslaagd om vijf krijgsgevangenen te maken,
waaronder één onderofficier. Tevens werden er Duitse documenten gevonden.
Figuur 14: Erkenning van de geleverde prestatie door Kolonel Delatte 173
172 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 11/11/1917, “Compte-rendu du raid
effectué sur la ferme Terstille, 13/11/1917, Comd 12 de L.Regt aan Comd 11de Inf.Bde”.
effectué sur la ferme Terstille, 13/11/1917, Comd 12de L.Regt aan Comd 11de Inf.Bde”.
58
Er vielen geen doden tijdens de raid, maar soldaat Verbaenen werd wel dodelijk verwond door
granaatscherven. Twee andere soldaten waren slechts licht gewond.174
Opnieuw werd de moed, discipline en motivatie van de manschappen geprezen. Ook werd de
zeer nauwkeurige voorbereiding aangehaald als een van de factoren van het succes.
De artillerie speelde opnieuw een belangrijke rol door de uitvoering van verschillende vuren.
Door het gebruiken van een voorwaartse waarnemer werd er deze keer wel een voldoende
grote bres gecreëerd.175
174 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 12/11/1917, “Legerafdelingsslagorder
n°53, 12/11/1917, Comd 3D.A.”.
effectué sur la ferme Terstille, 13/11/1917, Comd 12 de L.Regt aan Comd 11de Inf.Bde”.
59
4 Eerste periode in reserve (december 1917 tot februari
1918)
De 3de Legerdivisie was sinds maart 1917 onafgebroken aan het front geweest. Ze werd tussen
18 en 20 december afgelost door de regimenten van de 2de Legerdivisie. In de eerste nacht
werden de troepen van wacht in de S.S.N. vervangen. De nacht daarop volgden de troepen
van wacht in de S.S.S. en de S.S.M.176
Ze werden ondergebracht in verschillende kantonnementen 10 à 20 km achter het front.177

Sommige van deze verblijven waren nog steeds slecht uitgerust en de hygiëne en netheid
waren er ondermaats. Vaak liet de vorige eenheid die er logeerde veel vuiligheid achter.
Bedden waren er niet waardoor de mannen op strozakken sliepen. De mannen van het 12de
Linieregiment sliepen op een dun laagje stro in oude Engelse stallen. Ze hadden enkel een
dun deken om zich tegen de winterkoude te beschermen.178
De eerste vijf dagen (20 tot 25 december 1917) waren pure rust en werden de mannen
vrijgesteld van elke oefening. Ze kregen hun individueel pakket toegestuurd.179 Hun enige
bezigheid was het kuisen en proper maken van hun materiaal, bewapening en kledij.
4.1 Instructie
Na de rust van vijf dagen werd er overgegaan op persoonlijke instructie. Gedurende deze
instructiefase werd elke man getraind in zijn vakgebied. Het was dermate belangrijk dat elke
man zijn taak perfect beheerste omdat alle latere trainingen in coördinatie met andere
troepen gebeurden. “Dans la guerre actuelle où les engins les plus variés entrent en
176 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 15/12/1917, “Instruction réglant la
relève de la 3 par la 2 D.A., 15/12/1917, G.Q.G. aan Comd 3D.A.”.
Zie Bijlage L: Aflossingstabel
177 Zie Bijlagen M & N: Kantonnementen van de 3 de Legerdivisie als reserve
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 15/12/1917, “Liste des cantonnements à
la date du 21 décembre 1917, 15/12/1917, Comd 3D.A.”.

CHRISTENS, R. & DE CLERCQ, K., “Frontleven 14/18: Het dagelijks leven van de Belgische soldaat
aan de IJzer”, Tielt, Uitgeverij Lannoo bvba, 1987, p. 91, 97.
179 Zie Hoofdstuk 2.3.7
60
Olt KBO Joni WOUTERS Eerste periode in reserve (december 1917 tot
februari 1918)
coordination pour réaliser un but commun, le rendement d’une troupe se résume, en dernière
analyse, à la somme des efforts de chacun. C’est de la volonté de chacun, de l’instruction
militaire de chaque homme que dépend le succès.”180
Er werd tot 18 januari 1918 zowel getraind op niveau van de pelotons, compagnieën en
bataljons. De nadruk lag hier vooral op het mobiele en het aanvallende aangezien de lange
statische periode in de loopgraven heel wat van de scherpte en van de fysiek van de mannen
had gevergd. Er werd ondermeer getraind op het uitvoeren van raids, snelle en voorbereide
tegenaanvallen en bewegingen met artilleriesteun. De namiddagen werden meestal
vrijgehouden voor sportactiviteiten, ontspanning en theorielessen.181 Er werd ook geoefend
met reële munitie en granaten in de l’école à feux réels. In meerdere sessies passeerden alle
pelotons van elk regiment (inclusief F.M., V.B., en grenadiers).182
Aangezien er voornamelijk naar het mobiele werd toegewerkt, kreeg de pelotonscommandant

een grotere verantwoordelijkheid. In mobiele oorlogsvoering was het voor een
compagniecommandant immers te moeilijk om constant de volledige controle te hebben over
al zijn manschappen. Een peloton bestond uit ongeveer 70 mannen (inclusief de specialiteiten
zoals F.M., V.B. en grenadiers). “Le rôle du chef de peloton est d’importance capitale; beaucoup
de choses seront laissées à son initiative. Il s’en suit qu’il doit être instruit, connaître à fond
tout ce qui est relatif au combat de son unité et aux spécialités dont il dispose.”183
Vanaf 19 januari 1918 werd er getraind op niveau van de regimenten, infanteriebrigades

(later: infanteriedivisies) en uiteindelijk ook legerdivisie. Aan het einde werd er een grote
oefening gehouden waaraan de hele 3de Legerdivisie deelnam. Het was een grootscheepse
gesimuleerde aanval met steun van de genie, artillerie en medische dienst.184
180 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 16/12/1917, “Directives relatives à
l’instruction des troupes pendant la période de repos, 16/12/1917, Comd 3D.A.”.
181 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 16/12/1917, “Directives relatives à
l’instruction des troupes pendant la période de repos, 16/12/1917, Comd 3D.A.”.

182 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2749, dagdossier 09/01/1918, “Ecole à feux réels,
09/01/1918, Comd 3D.A. aan alle Comd”.

183 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 21/12/1917, “Note concernant
l’instruction du peloton, 21/12/1917, Comd 3D.A.”.

184 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2749, dagdossier 05/01/1918, “Ordre d’attaque de la 3
D.A., 05/01/1918, Comd 3D.A. aan alle Comd”.
61
februari 1918)
Een groot oefenterrein lag tussen de kantonnementen van Adinkerke en Bray-Dunes. Dit was
het oefenveld van Duinhoek.185 Hier werden de vele oefeningen van de 3de Legerdivisie
georganiseerd.
4.2 Alarm
De 3de Legerdivisie was gedurende twee maanden de reserve van het Belgische leger. De
opdracht tot 4 februari 1918 luidde: “En cas d’attaque sur le front belge, la 3 D.A. est destinée
à soutenir la défense dans la région de Dixmude, comme aussi la gauche de la 2 D.A. en cas
d’attaque dans la région de Nieuport. L’artillerie divisionnaire de la 3 D.A. doit être prête à
renforcer immédiatement l’artillerie de la 5 D.A. ou de la 2 D.A. (S.S.N.).”186
Op 5 februari 1918 nam de 3de Legerdivisie nieuwe kantonnementen in. Ze bleef wel in reserve
en kreeg een nieuwe opdracht: “Pendant son séjour dans la région de Hondsschoote, la 3 D.A.
est destinée en principe à soutenir éventuellement la 4 D.A., dans la défense du secteur de
Merckem.”187
4.3 Infanteriebrigade wordt Infanteriedivisie

Sinds het begin van de Eerste Wereldoorlog bestond het Belgische leger uit legerdivisies. Het
waren grote, moeilijk manoeuvreerbare eenheden. De 3de Legerdivisie bestond uit
verschillende eenheden waarvan de drie infanteriebrigades en de artilleriebrigade de
grootsten waren.
Het Franse leger bestond reeds uit infanteriedivisies. Ze stelden voor dat de Belgen dezelfde
organisatie aannamen. Deze reorganisatie zou ervoor zorgen dat het Belgische en Franse
leger beter konden samenwerken op vlak van aflossingen, bewegingen of offensieve
operaties.188 Tussen 26 januari en 1 februari 1918 werd de reorganisatie doorgevoerd.
185 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 19/12/1917, “Suite aux directives
relatives à l’instruction, 19/12/1917, Comd 3D.A.”.
186 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 17/12/1917, “3D.A. als reserve van
het Belgische leger, 17/12/1917, Comd 3D.A.”.

187 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 05/02/1918, “Instruction pour le
rassemblement de la division, 05/02/1918, Comd 3D.A. aan alle Comd”.

62
februari 1918)
Het 9de en het 14de Linieregiment vormden sinds het begin van de Eerste Wereldoorlog de 9de
Infanteriebrigade. Na de transformatie werden ze onderverdeeld in twee verschillende
infanteriedivisies. Hierover werd het volgende geschreven: “Den 1sten februari 1918 in gevolg
van de nieuwe hervormingen van het leger is de 1ste brigade (vroegere brigade I) opgeheven.
Het 9de en het 14de die zoo dikwijls samen hebben gestreden verlaten elkaar.”189
189 “Deelname van het 14de Linieregiment aan den Oorlog 1914-1918”, Brussel, s.n., 1924, p. 33.
63
5 Verblijf in de zone Merkem (februari 1918 tot mei
1918)
Merkem werd pas op het einde van 1917 deel van het Belgische front. De 4de Legerdivisie
onder leiding van luitenant-generaal baron Michel du Faing d’Aigremont190 nam Merkem in
twee tijden over van het Franse leger. Tussen 12 en 14 november droeg het Franse 36ème Corps
d’armée het gedeelte Blankaart – Kloostermolen over aan de Belgische troepen. Enkele weken
later (einde van de aflossing: 7 december 1917) werd het front uitgebreid in zuidelijke richting
wanneer ook het Franse 1er Corps d’armée werd vervangen door zowel Belgische als Britse
troepen. De Belgen namen het deel tot aan de Corverbeek voor hun rekening.191
Klooster
molen
Figuur 15: Bezetting van het Belgische front (maart 1918)192
190 http://www.ars-moriendi.be/DE_EERSTE_WERELDOORLOG.HTM, (geraadpleegd op 12/04/2014).

VERVAECKE, B., “De transformatie van de 4de Legerdivisie (september 1917 tot augustus 1918)”,
Brussel, KMS, 2013, p. 27-28.
64
Olt KBO Joni WOUTERS Verblijf in de zone Merkem (februari 1918 tot
mei 1918)
Na de reorganisatie van het Belgische leger (26 januari 1918 – 1 februari 1918) werd er niet
meer gesproken over sectoren, maar over zones. Ondanks de naamswijziging veranderde er
niets aan de breedte van het bezette front bij Merkem. De 3de Legerdivisie nam op 13 februari
1918 de zone Merkem over van de 4de Legerdivisie. Enkele artilleriestukken die ter plaatse
bleven na de aflossing kwamen onder het bevel van luitenant-generaal Jacques.
Merkem was op dat moment de meest zuidelijke zone van het hele Belgische front. Net ten
zuiden van de 3de Legerdivisie werden de loopgraven bezet door Britse soldaten.193
Merkem was de eerste zone die de mannen van de 3de Legerdivisie innamen sinds de
herindeling in twee infanteriedivisies. Hun opdracht luidde: “La 3 D.A. a pour mission
d’assurer la garde, la défense et l’organisation de la zone défensive de Merckem.”194
5.1 Verdedigingsplan
5.1.1 Afbakening en indeling van de zone

De noordelijke grens van de zone Merkem was het Blankaartmeer. In het zuiden waren er de
Corverbeek en kilometerpaal 40.900 van de IJzer. In deze zone namen de Belgen stelling op
de oostelijke oever van de IJzer.
Het terrein bij Merkem was zeer verschillend. Het noordelijke gedeelte tot aan ferme du
Gyroscope werd gedomineerd door een grote inundatie. Hier was geen gevaar voor een Duitse
aanval zolang het water niet bevroor. Er werden voornamelijk raids verwacht. Het gedeelte
ten zuiden van ferme du Gyroscope leende zich wel voor een Duits offensief.
Op het moment van de aflossing was de defensieve organisatie van Merkem ontoereikend en
te weinig uitgebreid. Er was dringend nood aan nieuwe veldwerken met als doel de
193“Les opérations de l’Armée belge pendant la campagne de 1914-1918”, in: Bulletin belge des Sciences
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 04/02/1918, “Reprise de la zone de
défense 4D.A., 04/02/1918, Comd 3D.A. aan Comd 3de en 9de Inf.Div”.
194 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2974, verdedigingsplan van de sector
Steenstraat/Merkem, “Plan de Défense du secteur de Steenstraat: missions et limites de la zone de la
D.A., 08/02/1918, Comd 3de Inf.Div”.
65
mei 1918)
verbetering van de onderlinge vuursteun tussen de posten, vernieuwing van verbindings –en
communicatielijnen en aanleg van gevechtsposten.
Net zoals in Ramskapelle-Pervijze – Oudstuivekenskerke werd de zone opgesplitst in kleinere

delen. Een eerste maal in sectoren: Drie Grachten en Steenstraat. Vervolgens was er een
verdeling in sous-secteurs of ondersectoren.
In de noordelijke sector Drie Grachten waren er twee ondersectoren: Luigem en Chateau.
De zuidelijke sector Steenstraat bestond uit drie ondersectoren: Hoekske, Smiske en

Bikschote.
Elk van de sectoren werd toegewezen aan een infanteriedivisie. De generaal-majoor Baltia,
commandant van de 9de Infanteriedivisie, had het bevel over Drie Grachten. De commandant
van de 3de Infanteriedivisie, generaal-majoor Joostens, kreeg het commando over Steenstraat.
Door dergelijke verdeling van de zone Merkem toe te passen, werd elke ondersector bezet door
een infanterieregiment. Dit betekende ook dat de 3de Legerdivisie steeds een
infanterieregiment achter hand hield dat kon optreden als reserve.
In elke ondersector was er steeds een bataljon van wacht, een bataljon van piket en een
bataljon op rust. Dit vertoonde een grote gelijkenis met de manier waarop de bataljons
georganiseerd werden in Ramskapelle-Pervijze - Oudstuivekenskerke.
5.1.2 Organisatie
Het uitzicht van de zone Merkem verschilde met de vorige sectoren die de 3de Legerdivisie
bezette. Op dit terreingedeelte was zwaar gevochten tijdens het geallieerde offensief in
Vlaanderen van 1917. Een grotendeels stukgeschoten landschap bleef achter en gaf een
ietwat onwereldse indruk. Het terrein lag bezaaid met obustrechters die vol water stonden.
Her en der waren er nog enkele struiken en bomen waarvan enkel de stam overbleef. Naast
de vele obustrechters waren er ook voormalige Duitse bunkers en schuilplaatsen. Deze
bouwwerken hadden weinig waarde bij de verdediging van de zone aangezien de schietgaten
naar de Belgische troepen gericht waren. De deuropeningen stonden dan weer in de richting
van de vijand.
66
mei 1918)
De verdediging was gebaseerd op geïsoleerde verzetshaarden die via verbindingsloopgraven

met elkaar en de achterhoede verbonden waren. Dit model werd overgenomen van de
Fransen. Deze geïsoleerde bolwerken waren restanten van boerderijen of andere gebouwen
die dienst deden als schuilplaats en waarrond een verdedigingsnetwerk was opgebouwd. Er
waren geen continue loopgravenlinies.195
In de sectoren Steenstraat en Drie Grachten werden er telkens drie posities weerhouden: de

eerste, tweede en derde positie. Deze posities waren opgebouwd uit verschillende discontinue
verdedigingslijnen en bezet door meerdere manschappen. De eerste en belangrijkste positie
lag ten oosten van Maartjevaart en de Sint-Jansbeek. Ze bestond uit een ligne avancée, een
parallèle principale (ligne principale en ligne de doublement), een ligne de soutien en een
parallèle des réduits. De tweede positie bevond zich tussen Maartjevaart/Sint-Jansbeek en de
IJzer. De derde positie lag verder naar het westen tussen de IJzer en de Kemmelbeek.196
5.1.2.1 Ligne avancée

De ligne avancée had een beschermings –en waarnemingsopdracht. Deze vooruitgeschoven
lijn was verantwoordelijk voor het opsporen van Duitse bewegingen en het beschermen van
de mannen die bezig waren met de aanleg of herstelling van defensieve posities. Bij een
aanval was het haar taak er voor te zorgen dat de mannen op de ligne prinicipale genoeg tijd
hadden om hun posities in te nemen. Het was geen continue lijn, maar er waren verschillende
kleine posten bezet door telkens 10 à 15 soldaten. Deze posten waren eigenlijk obustrechters
die omgevormd waren tot een voorpost. Een prikkeldraadnetwerk, vuur van F.M., (indirect of
flankerend) mitrailleurvuur vanuit de ligne principale en barrages van de artillerie
beschermden de voorposten. Elke post was maximaal bezet bij nacht en mistige dagen. Enkel
op een klare dag werd het aantal manschappen gereduceerd tot een werkbaar minimum.
De mannen in de vooruitgeschoven posities hadden de volgende opdracht: “En principe, la

ligne avancée ne doit pas être tenue à tout prix. Si le poste de surveillance est obligé de se
replier, il met tout en œuvre, pour limiter sa retraite et contre-attaquer à la grenade. Si
l’opération échoue, le poste se replie lentement et s’écoule par des itinéraires déterminés à
Historische Documentatie, Brussel, 1977, p. 261-263.
196 Zie Bijlage U: Organisatie van de 1ste positie in ondersector Smiske (Merkem)
67
mei 1918)
l’avance.” De vooruitgeschoven posities mochten dus opgegeven worden in geval van Duitse
overmacht.
5.1.2.2 Parallèle principale

De parallèle principale bestond uit twee opeenvolgende verdedigingslijnen: de ligne principale
en de ligne de doublement. De ligne principale bestond uit twee steunpunten die elkaar
onderling steunden. De steunpunten waren verbonden via loopgraven. Elk steunpunt had
verschillende posten in diepte opgesteld die op hun beurt door middel van loopgraven met
elkaar verbonden waren. In tegenstelling tot de vooruitgeschoven posten werden hier wel
mitrailleurs geïnstalleerd. De ligne de doublement was de tweede lijn van waaruit een
eventuele tegenaanval naar de ligne principale werd georganiseerd.
“La parallèle principale est la ligne de résistance à outrance.” Deze stelling werd tegen elke
prijs verdedigd.
5.1.2.3 Ligne de soutien en parallèle des réduits

De ligne de soutien en de parallèle des réduits waren stellingen die meer diepte gaven aan de
verschillende ondersectoren. Ze werden permanent bezet en konden onmiddellijk ingezet
worden ter verdediging van de parallèle principale.
5.1.3 Bezetting
5.1.3.1 Normale bezetting
Elk bataljon van wacht posteerde twee compagnieën197 naast elkaar op de ligne principale.
“Cet effectif constitue garnison fixe de la ligne principale et y résiste à tout prix.” De derde
compagnie bevond zich daarachter en diende als steun. Ze voorzag twee pelotons de contre-
attaque op de ligne de doublement (een peloton achter elke compagnie198). Het derde peloton
hield zich klaar op de ligne de soutien.
Het bataljon van piket bevond zich onmiddellijk achter het bataljon van wacht. Er was een
compagnie tête de piquet op de ligne des réduits, een compagnie centre de piquet op de 2de
positie en een compagnie queue de piquet in de kantonnementen. Het bataljon van rust
197Elke compagnie was verantwoordelijk voor de organisatie van de voorposten.

198Aangezien Bikschote een smalle ondersector was, bevond er zich slechts een peloton op de ligne de
doublement. De pelotons de contre-attaque stonden onder bevel van de compagniecommandant van de
ligne principale.
68
mei 1918)
bevond zich ook in de kantonnementen. De mitrailleurcompagnieën werden ingeschakeld in

de verdediging. Ze hadden hetzelfde dienstrooster als de fuselierscompagnieën, bijgevolg was
er steeds een mitrailleurcompagnie van wacht, piket en op rust. Ze voerden barragevuur,
storingsvuur en indirect vuur uit op de vijand.
Vele van deze posities bestonden nog niet bij de overname van de zone Merkem en moesten
zo snel mogelijk aangelegd worden. Er werd dag en nacht gewerkt door alle troepen in hun
respectievelijke sector. In Steenstraat werd een bataljon van het 3de Genieregiment en de 1ste
Compagnie Rehabilitatie199 ter beschikking gesteld.200 Drie Grachten kreeg twee
compagnieën van het 3de Genieregiment ter beschikking.
5.1.3.2 Bezetting bij alarm

Alle vooruitgeschoven posten beschikten steeds over een vuurpijl attaque d’infanterie. Het
afvuren van deze pijl gold als een waarschuwing voor de achterliggende troepen. In geval van
alarm bleef het bataljon van wacht ter plaatse en organiseerde ze indien nodig een
tegenaanval. De compagnie centre de piquet schoof vooruit en vervoegde de compagnie tête de
piquet op de ligne des réduits. De compagnie queue de piquet vertrok uit het kantonnement
en nam stelling op de 2de positie net ten westen van Maartjevaart en de St-Jansbeek.
Het bataljon op rust werd ook ingeschakeld en nam met de verschillende compagnieën stelling
tussen de compagnie queue de piquet en de IJzer.
De organisatie in geval van alarm was standaard, maar werd aangepast aan de situatie op
het moment. Wanneer pelotons of compagnieën naar voren gingen, nam een achterliggend
contingent van dezelfde grootte de vrijgekomen positie in. De verdediging van de 1ste positie
genoot voorrang : “A l’exception les troupes affectées à la garde de la 2e position, les
commandants de secteur consacreront tous leurs moyens à la défense de la 1ère position.”201
199 Tijdens het verblijf in Ramskapelle-Pervijze – Oudstuivekenskerke werd er een tweede compagnie
rehabilitatie opgericht in de 3de Legerdivisie. Vandaar de benaming 1ste Compagnie.
Steenstraat/Merkem, “Note sur l’organisation du travail dans le secteur de Steenstraat, 08/02/1918,
Comd 3de Inf.Div aan C.I./3D.I. en Comd 3D.A.”.
201 “Historique succinct du 14e Régiment de Ligne (1914-1918): éditions de la Belgique militaire”,
Brussel, s.n., 1924, p. 39.
69
mei 1918)
5.2 Werken en leven in de zone Merkem

De 4de Legerdivisie was in 1917 reeds begonnen met veldwerken ten voordele van de
verdediging van de zone Merkem. Ze had gewerkt aan het prikkeldraadnetwerk, de
schuilplaatsen en de drainage van het terrein.202 Ondanks het geleverde werk kregen de
mannen van de 3de Legerdivisie een zone die vele mankementen vertoonde op verschillende
vlakken: “A son arrivée, les organisations défensives étaient simplement ébauchées et une
période de durs et pénibles travaux commença.”
Ze zetten de werken zo snel mogelijk verder. In de tweede positie en de ligne des réduits
gebeurden de werken overdag. In de andere verdedigingslinies van de eerste positie werd er
voornamelijk ’s nachts gewerkt.203
Er werd hard en lang gewerkt in de zone Merkem. In Steenstraat werd elke week een nieuw
programma opgesteld door de commandant van het geniebataljon in de sector. Dit programma
werd goedgekeurd door generaal-majoor Joostens.204
VERBRUGGEN, J.F., “La bataille de Merkem”, Brussel, Centrum voor militaire geschiedenis, 1977, p.
12-16.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2974, verdedigingsplan van de sector
Steenstraat/Merkem, “Plan de Défense du secteur de Steenstraat, 08/02/1918, Comd 3de Inf.Div”.
Steenstraat/Merkem, “Plan de Défense du secteur de Steenstraat: croquis n°1 chapitre IV, 08/02/1918,
Comd 3de Inf.Div”.
Steenstraat/Merkem, “Note sur l’organisation du travail dans le secteur de Steenstraat, 08/02/1918,
Comd 3de Inf.Div aan C.I./3D.I. en Comd 1ste Bn/3de Gn.Regt”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2975, verdedigingsplan van de sector Drie
Grachten/Merkem, “Plan de Défense du secteur de Drie Grachten, 16/04/1918, Comd 9 de Inf.Div aan
Comd 14de L.Regt en 1ste en 4de Regt Jagers te Voet”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2975, verdedigingsplan van de sector Drie
Grachten/Merkem, “Plan de Défense du secteur de Drie Grachten: croquis n°1, 16/04/1918, Comd 9 de
Inf.Div aan Comd 14de L.Regt en 1ste en 4de Regt Jagers te Voet”.
202 VERVAECKE, B., “De transformatie van de 4 de Legerdivisie (september 1917 tot augustus 1918)”,
Brussel, KMS, 2013, p. 27-28.

werken in de zone Merkem, 13/02/1918, Comd 1ste Bn/3de Gn.Regt”.

KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 13/02/1918, “Projet de tâches à fournir
par l’infanterie dans le secteur de Steenstraat, 13/02/1918, Comd 1 ste Bn/3de Gn.Regt”.
VAN PARIJS, “Histoire du 9e Régiment de Ligne pendant la Campagne 1914-1918”, s.l., s.d., 1935, p.
65.
204 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 18/02/1918, “Verloop van de werken
in Steenstraat, 18/02/1918, Comd 1ste Bn/3de Gn.Regt aan Comd 3de Inf.Div”.
Zie Bijlage O: Werkprogramma in de sector Steenstraat (21/02/1918 tot 28/02/1918)
70
mei 1918)
Bespreking van de werken week X-1
Bespreking van de werken week X

Opstelling programma Week X+1
Einde van de werken Week X -1
Begin van de werken Week X+1

Opstelling programma Week X
Einde van de werken Week X

Begin van de werken Week X
Maa Din Woe Don Vrij Zat Zon Maa Din Woe Don Vrij
08.00Hr 08.00Hr
Week X-1 Week X Week X+1
Tabel 7: Verloop van de werken in de sector Steenstraat205
Dat het leven in de loopgraven bij Merkem niet aangenaam was, werd aangetoond in de
volgende nota: “L’abri destiné au P.C. du Commandant de la Cie de droite, sur la parallèle de
résistance principale devient inhabitable par suite d’émanation/d’odeurs cadavériques.”206
Een andere nota vermeldde: “Il m’a été donné de constater, au cours de ma dernière visite aux
tranchées, que les unités logées dans les lignes des soutiens et des réduits occupent certains
abris dans de très mauvaises conditions; c’est ainsi que dans beaucoup d’abris nos hommes
doivent coucher sur la terre même. … Les abords des abris sont dans un grand état de
malpropreté, il faudra remédier au plus tôt à cet état de choses qui, je m’empresse de le dire, a
été repris à nos prédécesseurs dans le secteur.”207
205KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 18/02/1918, “Verloop van de werken
in Steenstraat, 18/02/1918, Comd 1ste Bn/3de Gn.Regt aan Comd 3de Inf.Div”.
206 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 16/02/1918, “Opmerkingen
betreffende de ondersector Smiske, 16/02/1918, C.I./3D.I. aan Comd 11de L.Regt”.

207 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 16/02/1918, “Opmerkingen
betreffende de staat van de sector Steenstraat, 16/02/1918, C.I./3D.I. aan Comd 9 de, 11de en 12de
L.Regt”.
71
mei 1918)
5.3 Vijandelijke activiteiten

Aan het einde van 1917 trok Rusland zich eenzijdig terug uit de oorlog. Het land ondertekende
een wapenstilstand te Brest-Litovsk op 15 december 1917. Zonder te wachten op het
daaropvolgende vredesverdrag verplaatste Duitsland reeds divisies naar het westelijke front.
Eind maart had het op die manier een veertigtal infanteriedivisies overgebracht. Twee
maanden later waren dit er al vijftig.208 Het Duitse leger aan het westelijke front werd
bijgevolg sterker. Daarentegen werd de Amerikaanse aanwezigheid op het Europese
vasteland ook groter. De Verenigde Staten van Amerika waren sinds 6 april 1917 in oorlog
met Duitsland. Ongeveer twee miljoen Amerikaanse soldaten kwamen tot aan het einde van
de Eerste Wereldoorlog naar Europa.209
Figuur 16: Aankomst van Amerikaanse strijdkrachten in Europa (mei 1917 - november 1918)210
Militaires, september 1931, p. 213-214.
209 DE VOS, L., “De Eerste Wereldoorlog”, Leuven, Davidsfonds, 1996, p. 75-77.
72
mei 1918)
Wanneer de 3de Legerdivisie naar Merkem ging, werd er een grootschalig Duits offensief
verwacht aan het westelijke front aangezien er nu meer Duitse divisies beschikbaar waren:
“La grande offensive ennemie doit être prévue à tout moment sur le front occidental.”
In de zone Merkem was de kans op een Duitse aanval zeer klein. De troepen moesten zich
voornamelijk voorbereiden op artilleriebeschietingen en Duitse raids.211 Er bestond zelfs een
kleine kans dat er werd aangevallen met tanks of vlammenwerpers.212
Datum Plaats Resultaat

14 februari 1918 a6 (Zie Hoofdstuk 5.3.1)
15 februari 1918 a6 (Zie Hoofdstuk 5.3.1)
15 februari 1918 Grand Père Duitsers trokken zich terug
21 februari 1918 a1/a4/a5/a8 Duitsers trokken zich terug
22 februari 1918 a1/a5/a7 Duitsers trokken zich terug
01 maart 1918 a1 Duitsers trokken zich terug
07 maart 1918 Gyroscope (Zie Hoofdstuk 5.3.2)
07 maart 1918 Grand Père (Zie Hoofdstuk 5.3.2)
14 maart 1918 a10/a11 Duitsers trokken zich terug
18 maart 1918 a11/a13/a19 Duitsers trokken zich terug
23 maart 1918 a5/a6/a7/a8 (Zie Hoofdstuk 5.3.4)
26 maart 1918 a1/a2 Duitsers trokken zich terug
26 maart 1918 a17/a18/a19/a20 (Zie Hoofdstuk 5.3.5)
10 april 1918 a7/a8 Duitsers trokken zich terug
17 april 1918 Hele front (Zie Hoofdstuk 5.3.6)
Tabel 8: Duitse raids/aanvallen in de zone Merkem213
211 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 24/02/1918, “voorbereiding op een
Duits offensief aan het Westelijke front, 24/02/1918, Comd 3D.A. aan Comd 3 de en 9de Inf.Div”.
212 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 16/03/1918, “Informatie betreffende
een tankaanval, 16/03/1918, Comd 3D.A. ”.

KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 18/03/1918, “Instruction concernant les
lance-flammes, 18/03/1918, Comd 3D.A. ”.
MASSART, A., “Historique du 12e Régiment de Ligne, Tome 2 (1914-1918)”, Brussel, Centrum voor
Historische Documentatie, 1977, p. 267-269.
renseignements, 14/02/1918, Comd 3D.A. ”.

15/02/1918, Comd 3D.A. ”.
73
mei 1918)
5.3.1 Eerste aanvallen in Merkem

Wanneer de 4de Legerdivisie de zone Merkem bezette, werd ze herhaaldelijk geconfronteerd
met Duitse raids of artilleriebeschietingen. Voor de mannen van de 3de Legerdivisie was het,
zoals verwacht, niet anders. Ze waren slechts een dag in de zone vooraleer de Duitsers een
raid ondernamen. Een twintigtal aanvallers, onder steun van mitrailleurvuur, probeerden de
mannen in voorpost a6 (ondersector Smiske) gevangen te nemen. Dit mislukte omwille van
het Belgische weerwerk.214
Een dag later, in de nacht van 14 op 15 februari 1918, deden de Duitsers een nieuwe poging
om krijgsgevangenen te maken. Ter voorbereiding van deze raid vond er een grootschalige
artillerievoorbereiding (meer dan 2150 projectielen) plaats op de ligne avancée en de ligne
principale in de ondersectoren Smiske (11de Linieregiment) en Hoekske (9de Linieregiment)
en in het noordelijke deel van de ondersector Bikschote (12de Linieregiment).215 De Belgische
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 21/02/1918, “Bulletin d’information
divisionnaire, 21/02/1918, Comd 3D.A. ”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 02/03/1918, “Ordre de division n°67,
02/03/1918, Comd 3D.A. ”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Evénements qui se sont
déroulés à la ferme du Grand Père les 7 et 8 mars 1918, s.d., s.n.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 16/03/1918, “Nota ter verbetering van de
verdediging, 16/03/1918, C.I./3D.I. aan Comd 9de, 11de en 12de L.Regt”.
survenus du 22 au 23 mars de 18 à 18 heures, 23/03/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
survenus du 10 au 11 avril de 18 à 18 heures, 11/04/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
214 VERVAECKE, B., “ De transformatie van de 4 de Legerdivisie (september 1917 tot augustus 1918)”,
Brussel, KMS, 2013, p. 33-42.

14/02/1918, Comd 3D.A. ”.
événements de la nuit du 14 au 15 février 1918, 15/02/1918, majoor van wacht Cogniaux (12de L.Regt)”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 15/02/1918, “Rapport complémentaire
sur les événements de la nuit du 14 au 15 février 1918, 15/02/1918, majoor van wacht Cogniaux (12de
L.Regt)”.
de la nuit du 14 au 15/2/18, 15/02/1918, majoor van wacht Delvigne (11de L.Regt)”.
74
mei 1918)
artillerie trad bijna onmiddellijk in werking om een eventuele Duitse aanval tegen te houden.
Desondanks bestormden 40 Duitsers opnieuw voorpost a6 in ondersector Smiske.216 De helft
van de mannen in de voorpost was reeds buiten gevecht gesteld door de Duitse kanonnen
vooraleer het Belgische artillerievuur losbarstte. De resterende mannen in a6 beten verwoed
van zich af, maar moesten toch aanvaarden dat hun post werd overvallen. Drie mannen
werden meegenomen door de Duitse aanvallers.217
Linieregiment TOTAAL
9de 11de 12de
Gewonden 5 9 ( 8 zwaar/1 licht) / 14
Doden 1 2 / 3
Vermisten / 3 / 3
20
Tabel 9: Aantal Belgische slachtoffers na de Duitse raid op voorpost a6218
Diezelfde nacht werd ook ferme du Grand Père in ondersector Chateau aangevallen. Hier
slaagde de bezetters van het 14de Linieregiment er wel in om de Duitsers tegen te houden. De
Duitsers trokken zich terug en lieten twee doden, waaronder een officier, achter op het
slagveld.219 Het 14de Linieregiment telde vijf gewonden en een vermiste.220
Deze eerste aanvallen en artilleriebeschietingen waren slechts een voorbode van wat nog
kwam in de daaropvolgende maanden. Het toonde aan dat de verdediging in sommige delen
van het front in Merkem allerminst op punt stond en dat ze nog veel werk voor de boeg
hadden. De 3de Legerdivisie werd wel onmiddellijk gewaarschuwd dat hun periode in Merkem
allerminst aangenaam werd.
216 Voorpost a6 werd op dat moment bezet door 8 mannen.

217 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 15/02/1918, “Rapport spécial sur les
événements de la nuit du 14 au 15 février, 15/02/1918, C.I./3D.I.”.
218 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 15/02/1918, “Rapport spécial sur les
événements de la nuit du 14 au 15 février, 15/02/1918, C.I./3D.I.”.

219 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 15/02/1918, “Bulletin d’information
divisionnaire, 15/02/1918, Comd 3D.A.”.

15/02/1918, Comd 3D.A.”.
220 S.n., “Pages d’Histoire de l’Armée Belge au cours de la Guerre 1914-1918”, Brussel, Drukkerij Typo
(Militair Cartografisch Instituut), 1934, p. 160.
75
mei 1918)
5.3.2 Aanval op ferme du Grand Père en Gyroscope

Sinds de Duitse raid in de nacht van 14 op 15 februari 1918 was het rustig in de sector Drie
Grachten. Dit veranderde op 7 maart 1918. In de zeer vroege ochtend nam de Duitse artillerie
de ondersectoren van het 14de Linieregiment (Chateau) en het 4de Regiment Jagers te Voet
(Luigem) onder vuur.221 Zowel de voorposten, de parallèle principale en de achterliggende
stellingen werden bestookt. Onder dekking van een rollende barrage vielen twee Duitse
compagnieën, versterkt met pionniers, omstreeks 05.45Hr de voorposten bij ferme du
Gyroscope (Luigem) en ferme du Grand Père (Chateau) aan. Ze slaagden erin om verschillende
voorposten in te nemen.222 Er was ditmaal meer aan de hand dan een gewone raid; de Duitsers
beoogden deze posten te bezetten en het veroverde terreingedeelte te behouden.
Een onmiddellijke tegenaanval onder leiding van adjudant Paternoster van het 4de Regiment
Jagers te Voet dwong de Duitsers zich terug te trekken uit de voorposten nabij Gyroscope.
Deze posten kwamen voor het krieken van de dag opnieuw in Belgische handen.223
De tegenaanval van het 14de Linieregiment (1ste Compagnie onder leiding van luitenant Pott)
bij Grand Père kwam minder snel op gang en had daardoor minder succes. De Duitsers
hadden zich stevig verschanst in de posten a18, a19 en a20. De tegenaanval van de Belgen
werd afgeslagen door de Duitse soldaten die gesteund werden door stevig artillerie –en
mitrailleurvuur. De posten bleven in handen van de Duitsers en de gevangengenomen Belgen
werden afgevoerd naar de Duitse linies.
De 3de Legerdivisie kampte in de ochtend van 7 maart 1918 met een groot probleem. Drie van
haar voorposten en de gebetonneerde schuilplaats224 van Grand Père werden nog steeds bezet
221 Gelegen in de sector Drie Grachten, bezet door de 9de Inf.Div.

222 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Evénements qui se sont
S.n., “Pages d’Histoire de l’Armée Belge au cours de la Guerre 1914-1918”, Brussel, Drukkerij Typo
223 “Historique des 1er et 4er Régiments de Chasseurs à Pied”, s.l., s.n., s.d., p. 70-71.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 13/03/1918, “Ordre de division n°68,
13/03/1918, Comd 3D.A.”.
224 De schuilplaats van ferme du Grand Père was een overgebleven Duitse bunker. De muren waren
een meter dik en bestand tegen artillerie. Het bood een ideale positie aan de Duitsers van waaruit ze
de Belgische posities onder vuur namen.
76
mei 1918)
door een onbekend aantal Duitsers die niet van plan waren om zich terug te trekken.225
Omstreeks 09.00Hr werd de situatie stilaan duidelijk.
Voorposten Situatie
a17/a21 Onbezet
a18/a19/a20 +
Bezet door de Duitsers
grote schuilplaats
a16/a22/a23/a24/a25/a26 Bezet door de Belgen
Tabel 10: Situatie in de sector Drie Grachten omstreeks 09.00Hr 226
De commandant van de 9de Infanteriedivisie maakte plannen om de bezette voorposten ’s

avonds te heroveren. Gedurende de dag moest de artillerie de bezette posten beschieten zodat
de Duitsers geen defensieve werken konden verrichten. De Colonel de tranchées en de majoor
van wacht waren dezelfde mening toegedaan. Het Groot Hoofdkwartier daarentegen had een
andere oplossing: “ordre est donné à 3 D.A. de reprendre la Ferme du Grand Père dans le plus
bref délai". Er mocht niet gewacht worden. De posten moesten zo snel mogelijk opnieuw in
Belgisch bezit komen.
Een eerste poging van het 14de Linieregiment vond plaats in de namiddag van 7 maart. Er
werden twee detachementen uit de 2de Compagnie samengesteld om een aanval te
ondernemen via a17 en a22. Door het voorbereidende Belgische artillerievuur begrepen de
Duitsers al snel dat er een tegenaanval op komst was. Ze reageerden onmiddellijk door een
gecombineerd spervuur van artilleriestukken en mitrailleurs. Het vuur was zo
geconcentreerd en nauwkeurig dat de Belgen zich onmogelijk naar a17 en a22 konden
begeven. Het draaide uit op een faliekante mislukking: zeven van de acht kaderleden die
deelnamen, werden verwond of gedood. Na de eerste poging werd het duidelijk dat er een
langere artillerievoorbereiding nodig was.
226 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Evénements qui se sont
77
mei 1918)
Figuur 17: Verdediging in ondersector Chateau227
Een tweede poging werd ondernomen om 03.45Hr op 8 maart 1918.228 De Duitsers bezetten
nu bijna een volledige dag de schuilplaats en de voorposten a18, a19 en a20. De Duitse
aanvalsploeg was ondertussen afgelost door nieuwe troepen en de Duitse defensie was beter
georganiseerd.
Het Détachement Spécial van het 14de Linieregiment kreeg de moeilijke taak om de posten in
te nemen. Luitenant Fusch voerde het bevel over twee aanvalsploegen waarmee hij a18, a19,
227 “Pages d’Histoire de l’Armée Belge au cours de la Guerre 1914-1918”, Brussel, Drukkerij Typo
228 Op hetzelfde moment vond er een raid plaats in de ondersector Hoekske. De staf van de 3 de
Legerdivisie hoopte de Duitse artilleriesteun hierdoor te verdelen.
78
mei 1918)
a20 en de schuilplaats moest heroveren. Hij beschikte eveneens over twee ploegen die de
aanval steunden vanuit a17, a21 en a22. Het artillerieprogramma werd aangepast waardoor
de verrassing ditmaal bewaard bleef. De tweede poging verliep vlotter voor de Belgen en ze
kregen voorposten a18 en a19 terug in handen. De resterende Duitsers hadden zich
teruggetrokken in de schuilplaats van Grand Père. Ze hadden de deuren gesloten en alle
andere gaten dichtgemaakt waardoor ze beschermd waren tegen de Belgische kogels en
granaten. Er waren explosieven nodig om de deur op te blazen, maar dit nam teveel tijd in
beslag. Het werd al licht en luitenant Fusch gaf het bevel om terug te keren en de veroverde
posten opnieuw te verlaten.
Gedurende de dag werd een zwaar bombardement uitgevoerd op de schuilplaats. Een derde
tegenaanval werd diezelfde avond ondernomen door de patrouilleurs en mannen van het 2de
en 3de Bataljon. Het was een korte en beslissende tegenaanval aangezien de Duitsers de
schuilplaats reeds verlaten hadden. Alle posities werden opnieuw ingenomen en de
verdediging georganiseerd. De situatie in de ondersector Chateau was dezelfde als voor de
aanval.
Het duurde anderhalve dag vooraleer de Duitsers werden verdreven uit ferme du Grand Père.
De onmiddellijke tegenaanval kwam te traag op gang waardoor de Duitsers zich goed
organiseerden. Zelfs in de minderheid moest de onmiddellijke tegenaanval direct
plaatsvinden. Een latere tegenaanval bij dag bleek een zeer slecht idee omwille van de grote
kwetsbaarheid van de aanvalsploegen. De Duitse artillerie en mitrailleurs werden op een
zodanige manier bijgestuurd dat ze een aanval tegenhielden.
Er werden heel wat middelen vrijgemaakt ter ondersteuning van deze tegenaanvallen. De
Belgische artillerie had gedurende twee dagen, bijna onafgebroken, 30000 projectielen
afgevuurd.229
229“Historique succinct du 14e Régiment de Ligne (1914-1918): éditions de la Belgique militaire”,

Brussel, s.n., 1924, p. 40-41.
“Pages d’Histoire de l’Armée Belge au cours de la Guerre 1914-1918”, Brussel, Drukkerij Typo (Militair
Cartografisch Instituut), 1934, p. 164-172.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Evénements qui se sont
79
mei 1918)
4de Regiment Jagers te Voet 14de Linieregiment
Gewonden 18 52
Doden 6 11
Vermisten 3 27
Duitse krijgsgevangenen 2 3
Tabel 11: Situatie per regiment na de herovering van Grand Père en Gyroscope230
5.3.3 Artillerietoename en nieuwe buren

De mannen van de 3de Legerdivisie werden voortdurend blootgesteld aan vijandelijke
bombardementen. Het ging meestal om enkele honderden projectielen. Drie
achtereenvolgende nachten (16 tot 19 maart 1918) was de activiteit beduidend groter. Er
werden meer dan 5000 projectielen afgeschoten, waarvan het merendeel gasprojectielen
betrof. Er vielen zes doden, 46 gewonden en 177 mannen werden bevangen door het gas.231
Op 21 maart startte de Duitse legerleiding haar lenteoffensief waardoor de Duitse artillerie
haar activiteit in Vlaanderen nog vergrote.
Een ander gevolg van het Duitse lenteoffensief was de overname van Boezinge door de 4de
Legerdivisie op 27 maart 1918. Hierdoor werd het Belgische front verlengd richting Ieper.232
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Verslag over de
gebeurtenissen van 7 en 8 maart, 09/03/1918, C.I./9D.I.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Rapport relatif au coup de
main exécuté le 8 mars sur les postes du Grand Père, 09/03/1918, majoor van wacht”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Compte rendu des
opérations menées par la 9 D.I. dans les journées des 7 et 8 mars 1918, 10/03/1918, Comd 9de Inf.Div”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Ordre pour la contre-
attaque, 08/03/1918, majoor van wacht”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 07/03/1918, “Enseignements à tirer des
opérations autour du Grand-Père, 08/03/1918, Comd 9de Inf.Div”.

Brussel, s.n., 1924, p. 42.


Zie Figuur 16: Bezetting van het Belgische front (maart 1918)
80
mei 1918)
5.3.4 Verdwijning van hulponderluitenant Capelle

Op 23 maart omstreeks 03.40Hr begon een zware artilleriebeschieting op de vooruitgeschoven
positie en de ligne principale van ondersector Smiske. Het rechtergedeelte van de ondersector
werd op dat moment bemand door de 6de Compagnie van het 11de Linieregiment. Het peloton
van hulponderluitenant Capelle was verantwoordelijk voor voorpost a5 op de ligne avancée.
De nacht was zeer mistig en de zichtbaarheid bijna nihil. Hulponderluitenant Capelle bevond
zich in één van de schildwachtposten van a5 en stak verschillende vuurpijlen af als vraag om
artilleriesteun. Het duurde even vooraleer de vuurpijlen werden waargenomen en de
artillerie in actie trad. Hij verwachtte elk moment een Duitse aanval en besloot het volgende:
”Notre artillerie étant entrée en action, je décidai de me porter en avant de mon poste, dans une
tranchée récemment élevée qui devait servir sous peu d’ilot de résistance. Une sentinelle double
s’y trouvait, il me semblait, le cas échéant, que cette tranchée réunirait de meilleures conditions
pour la défense de mon poste. Je pris des grenades en disant à mes hommes d’en faire autant
et de me suivre à la tranchée. Je trouvai là deux hommes: Van Roye et Themister.”
Na te hebben gesproken met deze twee mannen hoorde hij een geluid nabij post a6. Hij ging
op onderzoek: “Tandis que je me préoccupais de ce que se passait en avant et à ma gauche,
j’entendis tout à coup courir derrière moi et à ma droite. Je me retournai et m’avançai croyant
voir arriver le sergent Bollen et les hommes du poste. Je criai : « qui va là » et à courte distance
je reconnais les allemands qui en m’apercevant poussèrent des clameurs sauvages. Ayant une
grenade en main je la jetai dans leur direction et je me sentis aussitôt empoigné par deux
hommes tandis que deux autres hommes me tenaient en respect en braquant sur moi leur
revolver”.
Capelle werd gevangengenomen en overgebracht naar de Duitse linies. De andere Belgische

soldaten die in de buurt waren, kwamen te laat aan in de voorste loopgraaf en hadden van
het hele gebeuren niets gemerkt. Er bestond heel wat onduidelijkheid omtrent zijn
verdwijning.
Hulponderluitenant Capelle had al zijn orders goed uitgevoerd, maar maakte de fout om zich
alleen te verplaatsen in de mistige nacht. Hij had geen idee van de Duitse troepensterkte of
81
mei 1918)
waar zijn eigen mannen zaten.233 Tegelijkertijd werden ook Van Roye en Themister
gevangengenomen door de Duitse aanvallers.234
5.3.5 Nieuwe aanval op Grand Père

Het 1ste Regiment Jagers te Voet loste op 24 maart 1918 het 14de Linieregiment af in de
ondersector Chateau. De mannen waren er nog maar twee dagen en een nieuwe aanval op
Grand Père diende zich al aan.235
Onder dekking van de artillerie236 vielen 50 Duitsers de voorposten a17, a18, a19, a20 en a21
aan. Een aan de gang zijnde patrouille, gelopen door het peloton patrouilleurs van het
regiment, werd eveneens verrast door de aanval. Ditmaal hadden de Duitsers geen intentie
om lang te blijven en wilden ze enkel krijgsgevangenen maken. In een mum van tijd werden
24 mannen meegenomen vooraleer de majoor van wacht een tegenaanval kon organiseren.
Er verliep hoogstens een half uur tussen het begin van het artillerievuur en de ontvoering
van de 24 mannen. Het was geweten dat de voorposten bij Grand Père zeer kwetsbaar waren
voor een, door artillerie ondersteunde, Duitse raid. Doch werd er niets aan veranderd na de
aanval van 7 maart 1918. Er werd zwaar voor betaald door de mannen van het 1ste Regiment
233 Hulponderluitenant Capelle verklaarde later dat er twee detachementen van telkens 30 mannen
hadden deelgenomen aan de Duitse raid
234 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 23/03/1918, “Interrogatoire
concernant la disparition du Sous-lieutenant auxiliaire Capelle, 04/06/1918, Comd 11de L.Regt, majoor
D’affnay en tweede kapitein Minsart”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 23/03/1918, “Rapport de capture,
16/12/1918, hulponderluitenant Capelle”.
23/03/1918, Comd 3D.A.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 23/03/1918, “Conclusions de l’enquête
faite le 4 juin 1918 au sujet de la disparition du Sous-lieutenant auxiliaire Capelle, 04/06/1918, Comd
11de L.Regt, majoor D’affnay en tweede kapitein Minsart”.
“Historique succinct du 14e Régiment de Ligne (1914-1918): éditions de la Belgique militaire”, Brussel,
s.n., 1924, p. 43.
236 Het Duitse bombardement strekte zich uit tot in de ondersector Bikschote. Daar werd
onderluitenant Misson van het 12de Linieregiment gedood.

82
mei 1918)
Jagers te Voet.237 Het feit dat de Belgische artillerie haar projectielen in het begin te kort
vuurde, hielp de Duitsers bij hun uitvoering.238
5.3.6 Slag bij Merkem

De slag bij Merkem was een onderdeel van de Duitse lenteoffensieven van 1918. De eerste
Duitse aanval had plaats op 21 maart 1917 in de richting van Amiens. Nog geen maand later
ondervonden de mannen van 3de Legerdivisie aan den lijve tot wat het Duitse leger in staat
was.239
De aanval was echter geen verrassing. De 3de Legerdivisie verwachtte sinds haar inname van
de zone Merkem een vijandelijke actie. Op 10 april 1918 sprak een Duitse gevangene reeds
over een toekomstig offensief. Vanaf 13 april was er een grotere Duitse activiteit in de
loopgraven en werden er regelmatig geluiden gehoord die er eerder niet waren. Vaak werden
er boodschappers en waarnemers gezien aan Duitse zijde.
De aanval bij Merkem begon op de ochtend van 17 april 1918. Gedurende de nacht toonden
de Duitsers zich zeer actief en hadden er tal van schermutselingen plaatsgevonden tussen
Belgische en Duitse patrouilles. Er werden vaak kleine groepjes waargenomen. Omstreeks
06.10Hr en 07.30Hr verplaatsten de Duitsers zich in groten getale voor de ligne avancée.
Vanaf 07.30Hr groeide de Duitse artilleriebeschieting aan (200 vuurmonden) en om 08.00Hr
vielen de eerste Duitsers aan in de zone Merkem.
survenus du 26 au 27/3/1918, 27/03/1918, majoor van wacht Martin (1ste Regt Jagers te Voet)”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 27/03/1918, “Nota betreffende de staat
van de voorposten aan ferme du Grand Père, 29/03/1918, C.I./3D.I. aan Comd 1ste Regt Jagers te Voet”.
27/03/1918, Comd 3D.A.”.
survenus du 26/3 au 28/3 de 18h. au 18h., 28/03/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
238 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 27/03/1918, “Verslag over het
artillerievuren, 26/03/1918, Comd 1ste Cie/1ste Regt Jagers te Voet”.

239 VANDEWEYER, L., “De Eerste Wereldoorlog: Koning Albert en zijn soldaten”, Antwerpen,
Standaard Uitgeverij, 2005, p. 321.
83
mei 1918)
De Duitse aanval vond plaats op het hele front van de 3de Legerdivisie. De
hoofdkrachtinspanning werd geleverd door twee Beierse regimenten: het 6de en het 13de.
Verder waren er twee regimenten van de Landwehr (het 33ste en het 84ste) en het 5de Regiment
Marinefuseliers. Ze probeerden het front te breken en door te stoten naar de IJzer. De Duitse
troepen geloofden steevast in een overwinning aangezien het Belgische leger, naar Duitse
mening, worstelde met taalproblemen en oorlogsmoeheid. Een naar het Frans vertaald order
van de 6de Beierse Divisie vermeldde het volgende: “Une action contre les Belges, surpris et
qui n’ont pas l’expérience de la conduite d’une grande bataille défensive, amènera partout le
succès” en “La percée réussi, il ne faut plus compter sur une résistance sérieuse de l’adversaire
dans les heures qui suivront.”240
240VAN PARIJS, “Histoire du 9e Régiment de Ligne pendant la Campagne 1914-1918”, s.l., s.d., 1935,
p. 65.
“Historique de la Campagne 1914-1918: 11e Régiment de Ligne”, Hasselt, s.n., 1919, p. 22-23.
4-12.
84
mei 1918)
Figuur 18: Duitse aanvalsplan bij Merkem241
5.3.6.1 Duitse aanval in Drie Grachten

In de noordelijke sector Drie Grachten was het voornamelijk ondersector Chateau die onder
zware druk stond van de Duitse aanvallen. De ondersector werd bewaakt door het 1ste
Regiment Jagers te Voet (9de Infanteriedivisie). Op het moment van de aanval was het 3de
Bataljon van wacht. Ondersector Luigem werd verdedigd door het 14de Linieregiment.
Kippe werd zwaar onder vuur genomen door allerhande Duitse artilleriestukken. Het was een
vernietigend vuur dat zich na ongeveer 15 minuten verplaatste in de richting van Merkem.
De eerste aanvallers volgden onmiddellijk en vielen enkele ogenblikken na 08.00Hr Kippe
binnen. De Belgische verdedigers (10de Compagnie) hadden het moeilijk en verschillende
241VERBRUGGEN, J.F., “La bataille de Merkem”, Brussel, Centrum voor militaire geschiedenis, 1977,
p. 7.
85
mei 1918)
posten kwamen al snel in handen van de Duitsers. De Duitsers zegevierden omstreeks

08.30Hr. De mannen van de 10de Compagnie die nog in leven waren, werden
gevangengenomen. Slechts enkelen van hen slaagden erin te ontkomen en zich terug te
trekken.
Ouvrage de
la Mare
Figuur 19: Organisatie van ondersector Chateau242
De Belgische artillerie reageerde te laat. Wanneer ze de eerste schoten loste, waren de

Duitsers reeds doorgebroken bij Kippe.
p. 57.
86
mei 1918)
Tijdens deze eerste aanval werd ook Ouvrage de la Mare ingenomen. Dit was een kleine
Belgische post ten noordwesten van Kippe. Een zeer snelle tegenaanval vanuit ferme des
Aviateurs onder leiding van luitenant Deraedt kon de Duitsers er verdrijven. Hun actie tegen
Kippe faalde wel.
Na een korte reorganisatie in Kippe rukten de Duitsers op naar Britannia (ten zuiden van de
Kippe). Ze kregen hiervoor geen steun van hun artillerie. De Belgen in Britannia boden kort
weerstand, maar zagen al snel dat dit verloren moeite was. De Duitse overmacht was te groot
en bij inname van de post was deze reeds verlaten door de Belgen. Een tegenaanval door
luitenant Gillaux (11de Compagnie) liep hierdoor uit op een fiasco. Zijn peloton verliet Guepe
in een poging om Ki 9 te heroveren, maar werd al na enkele meters onder vuur genomen door
mitrailleurs vanuit de Kippe en Britannia. Er was geen doorkomen aan en luitenant Gillaux
en zijn onderofficier lieten het leven. Dit was evenwel het eindpunt van de Duitse opmars in
Drie Grachten aangezien de 11de Compagnie en de resten van de 10de Compagnie bij Guepe
en rondom Merkem een stevige positie hadden ingenomen.243 De Duitsers richtten zich toen
op de posten in Steenstraat.
243KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “L’action du 1er Chasseurs
à Pied à Merckem le 17 avril 1918, 27/02/1931, majoor Lievin aan minister van Landsverdediging”.
51-58.
87
mei 1918)
Figuur 20: Maximale Duitse vordering in ondersector Chateau244
5.3.6.2 Duitse aanval in Steenstraat

De ondersectoren van het 1ste Regiment Jagers te Voet (Chateau) en het 9de Linieregiment
(Hoekske) grensden aan elkaar. Verder naar het zuiden lagen het 11de Linieregiment
(Smiske) en het 12de Linieregiment (Bikschote). De rechterflank van het 12de Linieregiment
sloot aan bij het 19de Linieregiment (10de Infanteriedivisie/4de Legerdivisie).
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “L’action du 1er Chasseurs
244
à Pied à Merckem le 17 avril 1918 : croquis n°1, 27/02/1931, majoor Lievin aan minister van
Landsverdediging”.
88
mei 1918)
Figuur 21: Organisatie van sector Steenstraat245
5.3.6.2.1 Ondersector Hoekske

De 6de en 7de Compagnie van het 9de Linieregiment stopten de aanval voor Jesuitengoed en
Aschhoop, maar aangezien de Duitsers waren doorgebroken bij Kippe en Britannia werden ze
al snel beschoten langs de zij -en achterkant.
Eenmaal de Duitsers kippe en Britannia hadden ingenomen, gebruikten ze de as Diksmuide-

Steenstraat om het 9de Linieregiment in de flank aan te vallen. De eerste posten die ze
p. 94-95.
89
mei 1918)
tegenkwamen, waren een onderdeel van de positie Verbrandesmis. De meest noordelijke post,
Ve 4 werd bezet door een sectie onder leiding van hulponderluitenant Delvaux. Ondanks het
geboden weerwerk werden de mannen gevangengenomen en gedwongen zich naar Kippe te
begeven. Gedurende deze verplaatsing kon onderluitenant Delvaux ontsnappen. Met een
aantal van zijn mannen vluchtte hij naar Aschhoop. Daar hield een deel van de 7de Compagnie
nog steeds stand tegen de oprukkende Duitsers.
De voorste posities bij Aschhoop en Jesuitengoed waren nog steeds in handen van de Belgische
verdedigers. Ze hielden vol, maar kregen het steeds moeilijker aangezien ze geen versterking
of extra munitie kregen. Achter hen, vielen de Duitsers de posities bij Verbrandesmis, ferme
Verte en Hermine aan. Om 10.00Hr besloot kapitein van de Steen, commandant van
Aschhoop, de positie op te geven en zich met zijn mannen naar Jesuitengoed te begeven. Van
daaruit wilden ze naar Hermine, maar deze positie werd ondertussen onder de voet gelopen
door de Duitse aanvallers. Via Hibou konden ze toch ontkomen.
Door de opgave van Aschhoop en de Duitse verovering van ferme Verte en Hermine werden de
mannen in Jesuitengoed onder vuur genomen vanuit drie richtingen. Het duurde niet lang
vooraleer de Duitsers hun beslissende aanval inzetten. De mannen van de 6de Compagnie
hadden hun positie gedurende twee uur met succes verdedigd, maar moesten zich om 10.15Hr
toch gewonnen geven.
Deze aanvallen vergden ook veel van de Duitsers, maar deze werden in voldoende mate
voorzien van versterkingen. Na de inname van Jesuitengoed en Aschhoop kwam er een
volledig Duits regiment de aanval ondersteunen. Deze Duitsers stootten zo snel mogelijk door
en vielen de positie Langewaede, verdedigd door de 5de Compagnie van het 9de Linieregiment,
aan. Deze compagnie was ondertussen versterkt door de 9de Compagnie van kapitein
Berckmans (tête de piquet). De 9de Compagnie nam plaats bij villa tussen de 5de Compagnie/9de
Linieregiment en het 1ste Regiment Jagers te Voet. Deze lijn vormde samen met de Belgische
artillerie een ondoordringbare barrière voor de Duitse aanvallers die zich meermaals
stukbeten op de Belgische verdedigingslinie. Om 12.00Hr eindigde het Duitse offensief in de
ondersector van het 9de Linieregiment.
90
mei 1918)
5.3.6.2.2 Ondersector Smiske

De 6de en 7de Compagnie van het 11de Linieregiment hielden stand in de posities van Honoré,
Obusiers en Hibou. Omstreeks 11.00Hr moesten ook zij zich gewonnen geven aangezien ze
werden beschoten vanuit Hermine. De mannen uit Honoré, Obusiers en de verdedigingsgordel
tussen Honoré en Ma 4 trokken zich terug. Hibou bleef in Belgische handen.
5.3.6.2.3 Ondersector Bikschote

Wanneer de voorste posities van het 11de Linieregiment in handen kwamen van de Duitsers
werd Mazeppa een vooruitstekende positie. Vooralsnog was deze in Belgische handen (9de
Compagnie van het 12de Linieregiment) en was kapitein Gérard ook niet van plan deze op te
geven. In een boodschap aan zijn bataljonscommandant schreef hij: “Les 9e et 11e ont dessiné
un mouvement de repli. Je ne bouge pas et fais arrêter le mouvement à ma gauche (11e). Section
Ma 4, sergent Hick, signale qui ses pièces ne peuvent fonctionner à cause des munitions
défectueuses. Remplace provisoirement par un fusil mitrailleur. Il me reste un fusil mitrailleur
et quelques grenadiers avec moi dans Ma 6. Vive le Roi!”
Zijn woorden en gedrag werkten blijkbaar aanstekelijk want zijn mannen bleven hardnekkig
weerstand bieden aan de Duitse agressie.246
246 MASSART, A., “Historique du 12e Régiment de Ligne: Tome II/1914-1918”, Centrum voor
Historische Documentatie van de Krijgsmacht, Brussel, 1977, p. 284.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2756, dagdossier 17/05/1918, “Gedetailleerd verslag over
de slag bij Merkem, 17/05/1918, Comd 3D.A.”.
59-95.
91
mei 1918)
Figuur 22: Situatie in Merkem voor de Belgische tegenaanvallen (omstreeks 11.30Hr)247
5.3.6.3 Belgische tegenaanval in Drie Grachten

Er waren slechts twee onmiddellijke tegenaanvallen geweest die voornamelijk faalden
omwille van het gebrek aan artilleriesteun. Om de verloren posities terug te winnen, werd de
hulp van de artillerie ingeroepen. Er was steun van het 9de en het 15de Artillerieregiment die
vanaf 10.00Hr onafgebroken vuurden op Britannia en Kippe.248 Twee pelotons van het 14de
Linieregiment stonden ter beschikking van het 1ste Regiment Jagers te Voet.249
In een eerste tijd werden de posities bij Britannia aangepakt. De tegenaanval van luitenant
Hins (11de Compagnie) begon om 10.00Hr. Hij moest met zijn peloton de vlakte tussen Guepe
en Britannia oversteken. Ondanks de artilleriesteun vuurden de mitrailleurs vanuit
Britannia nog steeds waardoor luitenant Hins een groot deel van zijn mannen verloor
247 MASSART, A., “Historique du 12e Régiment de Ligne: Tome II/1914-1918”, Centrum voor
Historische Documentatie van de Krijgsmacht, Brussel, 1977, schets LVIII.
248 Zie Bijlage P: Belgische tegenaanvallen in Drie Grachten (17/04/1918)
Brussel, s.n., 1924, p. 46.
92
mei 1918)
vooraleer hij aan zijn eigenlijke opdracht begon. De overblijvende mannen dienden zich al
kruipend te verplaatsen tussen verschillende obustrechters. Wanneer om 11.45Hr de Duitse
mitrailleurs bij Br 3 en 4 werden uitgeschakeld, ging luitenant Hins over tot de aanval. Hij
kon de Duitsers uit Br 3 verjagen, maar had nood aan versterkingen om verder te gaan.
Andere pelotons, waaronder een van het 14de Linieregiment, gingen over tot de aanval op de
posten van Britannia. Omstreeks 12.15Hr was Britannia stevig in Belgische handen.
In een tweede tijd werd ook Kippe aangevallen door de Belgen. Elementen van de 9de
Compagnie heroverden Ki 10 omstreeks 11.30Hr en het 3de Peloton van de 11de Compagnie
kwam in actie tegen Ki 9. Dankzij het goed gerichte Belgische artillerievuur namen zij zonder
verliezen Ki 9 en Ki 7 in. Eenmaal deze waren ingenomen, bereidde de commandant van de
11de Compagnie de zuivering van de andere posten voor. De posten werden binnen de 30
minuten heroverd op de Duitsers. Tijdens deze acties namen de mannen veel
krijgsgevangenen en werden er zelfs gevangengenomen soldaten van het 1ste Regiment Jagers
te Voet bevrijd.
Om 13.30Hr was de situatie in Drie Grachten terug dezelfde als in de ochtend van 17 april
1918 en waren alle posten opnieuw in Belgisch bezit. De commandant van 11de Compagnie,
die alle tegenaanvallen op Kippe en Britannia voorbereidde, raakte gewond om 08.30Hr. Hij
droeg het bevel van de compagnie pas over om 13.30Hr wanneer de situatie in Drie Grachten
volledig hersteld was.250
p. 96-108.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “Rapport sommaire sur les
combats du 17 avril 1918, 21/04/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “Bulletin d’information,
17/04/1918, Comd 3D.A.”.
17/04/1918, Comd 3D.A.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “L’action du 1er Chasseurs
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “Compte rendu du Combat
du 17 avril 1918, 02/05/1918, Comd 9de Inf.Div”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “Rapport du sergent Van
Den Eede, commandant de l’équipe des patrouilleurs régimentaires, sur les événements du 17 avril 1918,
19/04/1918, Sergeant Van Den Eede”.
s.n., 1924, p. 44-47.
93
mei 1918)
Het 1ste Regiment Jagers te Voet en het 14de Linieregiment hielden zich vanaf dan klaar voor
een nieuwe actie aangezien de strijd in Steenstraat nog volop aan de gang was. De 3de
Infanteriedivisie vocht nog steeds om de Duitsers de doorgang naar Maartjevaart en de IJzer
te ontzeggen.
5.3.6.4 Belgische tegenaanval in Steenstraat

Bij de start van de tegenaanvallen in Steenstraat, hadden de Duitsers al meerdere pogingen
ondernomen om de Belgische verdedigingslinie te doorbreken. Telkens werden ze
teruggeslagen door de Belgische artillerie die bijzonder accuraat vuurde. Belgische
mitrailleurs, F.M. –en V.B. schutters die opgesteld waren over de volledige lijn namen de
Duitsers evenzeer onder vuur. Er was geen doorkomen meer aan en er heerste heel wat
verwarring en desorganisatie in het Duitse kamp. Het verwachtte immers een gemakkelijke
doorbraak.
De eerste tegenaanval in Steenstraat kwam er om 13.30Hr tegen Obusiers. De 6de Compagnie

van het 11de Linieregiment nam de positie opnieuw in en maakte enkele krijgsgevangenen.
Kapitein Delvigne, commandant van de 6de Compagnie, posteerde zo snel mogelijk één van
zijn mitrailleurs in de richting van Hermine en Jesuitengoed. Een poging om ook Honoré in te
nemen, liep vast.
Vanuit Kippe en Britannia werd er een tegenaanval op Aschhoop ondernomen. Deze aanval
stond onder leiding van luitenant Lefèbvre van het 1ste Regiment Jagers te Voet251. Aschhoop
werd reeds enkele uren bezet door de Duitsers, maar werd sindsdien onder vuur genomen
door de Belgische artillerie. Omstreeks 14.00Hr liet luitenant Lefèbvre het artillerievuur
verlengen richting het oosten en ging hij met een dertigtal manschappen over tot de aanval.
De Duitsers in Aschhoop werden snel overmeesterd en de positie werd opnieuw ingenomen.
De Duitsers die de andere posities in ondersector Hoekske bezetten, werden op dat moment
beschoten vanuit alle mogelijk richtingen. De majoor van wacht Darche van het 9de
Linieregiment wilde niet langer wachten en besloot de 10de Compagnie van kapitein Millet in
te zetten voor een tegenaanval. Hun opdracht was: “Mettez un peloton à Britannia, à la
251Luitenant Lefèbvre was ziek op de ochtend van de aanval bij Merkem en bevond zich in één van de
kantonnementen achter het front. Wanneer hij hoorde over de aanval, stelde hij zich onmiddellijk ter
beschikking van zijn bataljonscommandant. Hij nam, voorafgaand aan de tegenaanval op Aschhoop,
ook deel aan de tegenaanvallen op Britannia en Kippe.
94
mei 1918)
disposition du capitaine Lambert; avec les deux autres pelotons, vous attaquerez la ferme Verte.
Le peloton mis à la disposition du capitaine Lambert, appuyera votre mouvement vers la Fme
Verte en suivant la ligne des Ve.”
Het peloton van luitenant Duquenne begaf zich hierop naar Britannia en viel de posities van
Verbrandesmis aan via het noordoosten. De twee andere pelotons onder bevel van kapitein
Millet vielen ferme Verte aan vanuit Langewaede. De aanval startte omstreeks 14.30Hr en
was een succes ondanks de ettelijke menselijke verliezen van de 10de Compagnie. Bij
aankomst van de twee pelotons van kapitein Millet bij ferme Verte bevonden deze posten zich
in een totale chaos. De Duitsers waren op de vlucht voor het peloton van luitenant Duquenne
die met zijn F.M. schutters op kop hun richting uitkwam. De meeste Duitsers gaven zich over
aan de Belgen, maar degene die toch probeerden te vluchten, werden neergeschoten. Beide
posten waren vanaf dan opnieuw in Belgisch bezit.
De 10de Compagnie had zijn taak volbracht, maar zag een kans om ook Hermine in te nemen.
kapitein Millet ging op kop met een ploeg F.M. en een ploeg grenadiers. Hij nam Hermine in
en blokkeerde de vluchtweg richting Jesuitengoed. Ditmaal werden er 200 gevangenen
gemaakt.
Nu waren enkel Honoré en Jesuitengoed nog in handen van de Duitsers. De 6de Compagnie
van het 11de Linieregiment probeerde tweemaal om Honoré terug in handen te krijgen.
Eenmaal om 14.00Hr en een tweede maal 15.30Hr. Het werd majoor van wacht D’Affnay (11de
Linieregiment) duidelijk dat hij een tweede compagnie nodig had. De 10de Compagnie van
kapitein Bechet was tête de piquet en werd ingeschakeld. Tijdens de tocht naar hun
vertrekplaats werden ze onder vuur genomen door de Duitse artillerie.
De 10de Compagnie viel om 19.00Hr aan met drie pelotons. Ze werd gesteund door mitrailleurs
vanuit Obusiers. Het 1ste Peloton onder leiding van hulponderluitenant Verken viel aan via
de as Mazeppa- Honoré. kapitein Delvigne vergezelde hen in deze aanval. Ze bereikten al snel
Honoré en maakten er verbinding met het 3de Peloton dat in het centrum aanviel. De V.B.
schutters van kapitein Delvigne vuurden ondertussen op de voorposten a5 en a6. Delvigne
kon met zijn mannen, door een gewaagde aanval, post a5 opnieuw heroveren op de Duitsers.
Het 2de en 3de Peloton van de 10de Compagnie vertrokken vanuit Hibou en Obusiers en vielen
Honoré aan vanuit het westen. Ze werden onder vuur genomen door mitrailleurs vanuit
95
mei 1918)
Jesuitengoed, maar beide pelotons bereikten hun vooropgestelde doel en zuiverden de posten
bij Honoré. Om 19.30Hr was de post terug in Belgische handen en werd de verdediging
georganiseerd.
Enkel Jesuitengoed werd nog door de Duitsers gehouden. Vanuit Hermine lanceerde kapitein
Millet een tegenaanval. Zijn compagnie was ondertussen versterkt met anderhalf peloton van
de 11de Compagnie. Tegelijkertijd viel het Peloton Patrouilleurs van het 9de Linieregiment
vanuit Aschhoop de posten van Jesuitengoed aan. Beide groepen vorderden moeilijk, maar
vervulden hun taak met succes. Alle posten bij Jesuitengoed en de voorposten a9 en a10
werden heroverd en verdedigd in het geval van een nieuwe Duitse aanval.252
5.3.6.5 Resultaat
Diezelfde dag probeerden de Duitsers op kleinere schaal opnieuw door te breken. Hun
effectieven te klein en ze slaagden niet in hun opzet. Ze werden opnieuw teruggeslagen door
Belgische artillerie, mitrailleurs en zelfs vliegtuigen.253
Figuur 23: Duitse krijgsgevangenen na de slag bij Merkem254
252 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2756, dagdossier 17/05/1918, “Gedetailleerd verslag
over de slag bij Merkem, 17/05/1918, Comd 3D.A.”.
108-131.

254 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “Rapport sommaire sur
les combats du 17 avril 1918, 21/04/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
96
mei 1918)
Aan het einde van de avond, tegen 21.00Hr, herstelden de mannen van de 3de Legerdivisie de
volledige situatie in Merkem. Het verloren terrein werd heroverd en de Duitsers werden
overal teruggedreven. Ondanks de Belgische verliezen werden er 779 Duitse
krijgsgevangenen gemaakt en bleef er onnoemelijk veel materiaal achter in Belgische handen:
een zestigtal mitrailleurs, honderden geweren, belangrijke documenten en
signalisatiemateriaal.255
Figuur 24: Belgische verliezen aan het einde van de slag bij Merkem256
Zoals reeds vermeld was de situatie in Merkem geen alleenstaand geval. Op Franse bodem
waren er vanaf 21 maart 1918 tot 16 juli 1918 een groot aantal Duitse aanvallen die meer
succes hadden. De Duitsers hadden op verschillende plaatsen de geallieerde frontlinie
doorbroken en ettelijke kilometers terreinwinst geboekt. Ingeschoven reservedivisies konden
de gaten uiteindelijk dichten en de Duitse aanval tegenhouden. Het hoeft geen betoog dat een
Duitse doorbraak tot aan de Franse kust nefast was geweest voor de Belgische troepen. Op
dat moment werd het volledig omsingeld door het Duitse leger. Zo ver kwam het niet. Aan de
255 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “Rapport sommaire sur
les combats du 17 avril 1918, 21/04/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
256 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2756, dagdossier 17/05/1918, “Gedetailleerd verslag
over de slag bij Merkem, 17/05/1918, Comd 3D.A.”.
97
mei 1918)
Duitse successen kwam een einde rond 16 juli 1918. Vanaf dat moment waren de geallieerde
legers opnieuw in het voordeel.257
Figuur 25: Situatie voor en na de Duitse lenteoffensieven (1918)258
5.4 Belgische activiteiten

Op 24 februari 1918, na bijna twee weken te hebben doorgebracht in de zone Merkem, achtte
luitenant-generaal Jacques de tijd rijp om af te wijken van het pure defensieve karakter van
hun verblijf. Er moest dringend informatie vergaard worden omtrent de Duitse organisatie
en slagkracht. Door middel van raids moesten de commandanten van de ondersectoren deze
informatie verkrijgen.259 Aangezien de voorbereiding van een zo’n raid heel wat tijd in beslag
nam, gaf generaal-majoor Joostens zijn regimentscommandanten de opdracht om in
tussentijd kleinere operaties, zoals hinderlagen, op touw te zetten. In elke ondersector van de
Standaard Uitgeverij, 2005, p. 322-.
DE VOS, L., “De Eerste Wereldoorlog”, Leuven, Davidsfonds, 1996, p. 137-142.
259 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 26/02/1918, “Voorbereiding van raids
in de sector Steenstraat, 25/02/1918, Comd 3de Inf.Div aan C.I./3D.I.”.
98
mei 1918)
3de Infanteriedivisie wilde hij dat er acties werden ondernomen tegen geïsoleerde Duitse
soldaten of schildwachten.260
Het 9de en 11de Linieregiment stelden vanaf 4 maart 1918 plannen op ter voorbereiding van
een raid.261 Het 12de Linieregiment had op dat moment onvoldoende terreinkennis en kreeg
uitstel.262 Er werden nog plannen opgesteld in Steenstraat op 19 en 27 maart, 10 april en 1
mei.263
5.4.1 Raid op abri bétonné 58-24

Het 11de Linieregiment voerde een raid uit in de nacht van 28 op 29 maart 1918. Het plan
werd reeds op 19 maart opgesteld, maar kwam nu pas ten uitvoering. Omstreeks 21.00Hr
vertrokken twee detachementen onder leiding van onderluitenants Croissant en Cambies. Er
werden brancardiers, F.M. schutters, signaleurs en genisten aan de aanvalsgroep toegevoegd.
Beide detachementen begaven zich onder dekking van een rollende barrage naar de Duitse
post 58-24. Ze maakten een bres in het prikkeldraadnetwerk en vorderden richting het oosten.
Op verschillende plaatsen werden kleine groepjes achtergelaten die de flanken en de
terugtocht van het gros dekten.
Het resultaat van de Belgische actie was een groot succes. 28 Duitsers, waaronder een officier
en vier onderofficieren, werden krijgsgevangen gemaakt door de Belgen. Aan Belgische zijde
260 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 02/03/1918, “Order tot het
ondernemen van acties op kleine schaal, 02/03/1918, Comd 3de Inf.Div”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 03/03/1918, “dringendheid van raids in
Steenstraat, 03/03/1918, C.I./3D.I. aan Comd 9de, 11de en 12de L.Regt”.
261 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 04/03/1918, “Projet d’exécuter d’un
raid dans le S.S. de Hoekske, 04/03/1918, C.I./3D.I.”.

KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 05/03/1918, “Projet d’un raid à effectuer
dans le sous-secteur de Smiske, 05/03/1918, Comd 11de L.Regt”.
262 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2751, dagdossier 05/03/1918, “Raid van het 12de
Linieregiment, 04/03/1918, C.I./3D.I.”.

263 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 19/03/1918, “Exécution d’un raid dans
le S.S. de Smiske, 19/03/1918, C.I./3D.I. aan Comd 3de Inf.Div”.

KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 27/03/1918, “Raid à effectuer par le 11 e
(nuit du 27 au 28 courant), 27/03/1918, C.I./3D.I. aan Comd 11 de L.Regt.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2753, dagdossier 09/04/1918, “Le projet de raid à exécuter
par le 12e de Ligne, 10/04/1918, C.I./3D.I. aan Comd 3de Inf.Div.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2755, dagdossier 01/05/1918, “Projet de raid, 01/05/1918,
Comd 12de L.Regt aan C.I./3D.I.”.
99
mei 1918)
waren er geen verliezen. Er kwam geen reactie van de Duitse artillerie. De door de Belgen
gebruikte tactiek leek veel op deze van de Duitsers enkele weken eerder: er werd gewerkt met
slechts twee groepen die van zeer dicht de rollende barrage volgden. Ze drongen de posten
binnen langs achter en konden aldus de vijand verrassen.264 Deze actie was een opkikker voor
de vele mannen van de 3de Legerdivisie. Na weken van tegenslagen en vijandelijke aanvallen,
sloegen ze zwaar terug.
264KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2752, dagdossier 28/03/1918, “Ordre de détails
consécutifs au n°290 du C.I./3D.I., 28/03/1918, Comd 11de L.Regt aan alle belanghebbenden”.
29/03/1918, Comd 3D.A.”.
survenus du 28 au 30 mars de 18 à 18 heures, 31/03/1918, Comd 3D.A.”.
100
6 Tweede periode in reserve (mei 1918)
Na drie zware maanden in de zone Merkem werd de 3de Legerdivisie afgelost door de 5de
Legerdivisie. De aflossing begon op 7 mei en eindigde pas op 14 mei. In Steenstraat nam de
5de Infanteriedivisie de posities van de 3de Infanteriedivisie over en bij Drie Grachten wisselde
de 9de Infanteriedivisie zijn posities met de 11de Infanteriedivisie.265
Diksmuide 15 Km 
Merkem 10 Km 
Figuur 26: Verzamelzone bij alarm van de 3de en 9de Infanteriedivisie266
265 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2755, dagdossier 05/05/1918, “Ordre réglant la relève
de la 3 D.A. par la 5 D.A. dans la zone de Merckem, 05/05/1918, Comd 3D.A.”.
Militaires, februari 1932, p. 167.
266 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2755, dagdossier 06/05/1918, “Ordre réglant l’emploi
de la D.A. de 2ème ligne d’Hondschoote: annexe n°2, 06/05/1918, Comd 3D.A. aan Comd 3 de en 9de
Inf.Div”.
101
Olt KBO Joni WOUTERS Tweede periode in reserve (mei 1918)
Gedurende de 2de periode in reserve namen de mannen van de 3de Legerdivisie de taken over
van de 5de Legerdivisie. Ze werd opnieuw de reserve van het Belgische leger. De 3de
Infanteriedivisie moest in geval van alarm helpen met de verdediging van Diksmuide. De 9de
Infanteriedivisie werd ingeschakeld bij Merkem.267 Als reserve van het Belgische leger werd
de 3de Legerdivisie niet vrijgesteld van werken. Ze organiseerde en verbeterde de posities
achter Diksmuide en achter Merkem.268
Figuur 27: Bezetting van het Belgische front (mei 1918)269
267 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2755, dagdossier 06/05/1918, “Ordre réglant l’emploi
de la D.A. de 2ème ligne d’Hondschoote, 06/05/1918, Comd 3D.A. aan Comd 3 de en 9de Inf.Div”.
268 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2755, dagdossier 06/05/1918, “Ordre relatif aux travaux
à exécuter par la 3 D.A. pendant son passage en 2e ligne, 06/05/1918, Comd 3D.A. aan Comd 3de en 9de
Inf.Div”.
102
Olt KBO Joni WOUTERS Tweede periode in reserve (mei 1918)
De periode in 2de lijn duurde slechts twee weken. Vanaf 23 mei werd de 3de Legerdivisie
opnieuw verantwoordelijk voor een zone die ze reeds eerder had bezet aan het einde van 1917:
Ramskapelle-Pervijze.270
270
103
7 Verblijf in de zone Ramskapelle-Pervijze (mei 1918
tot september 1918)
Op 23 mei 1918 kwam de 3de Legerdivisie opnieuw in actie in Ramskapelle-Pervijze. Sinds

hun laatste verblijf in 1917 was ook deze sector omgedoopt tot een zone. Ze nam de zone over
van de 2de Legerdivisie tussen 19 en de 25 mei 1918.271
Hun opdracht was: “Défense de la zone de Ramscappelle-Pervyse.”
7.1 Verdedigingsplan
7.1.1 Afbakening en inname van de zone

De zone Ramskapelle-Pervijze werd in het noorden afgebakend door het kanaal Veurne-
Nieuwpoort, de noordvaart en de sas van de Oostvaart. Vanaf 3 juni 1918 lag de zuidelijke
grens op kilometerpaal 14 van de IJzer, kilometer 5.500 van de spoorweg Diksmuide-
Nieuwpoort en Scheewege.272
De zone werd verdeeld in twee aan elkaar grenzende sectoren: Ramskapelle en Pervijze. Beide
sectoren bestonden uit een noordelijke en een zuidelijke ondersector. De sectoren werden van
elkaar gescheiden door Steenkerke, Steengracht, de Proostdijkvaart en de Venepevaart.273
De zone werd kort verdedigd door beide infanteriedivisies van de 3de Legerdivisie. Vanaf 3
juni 1918 werd de 9de Infanteriedivisie tijdelijk toegewezen aan de commandant van de 6de
Legerdivisie. Sindsdien werd de zone Ramskapelle-Pervijze steeds verdedigd door slechts een
infanteriedivisie van de 3de Legerdivisie en een cavaleriebrigade en een bataljon wielrijders
272 Op 3 juni verkleinde de zone Ramskapelle-Pervijze. De zuidelijke grens schoof op naar het noorden
waardoor het gedeelte Oudstuivekenskerke onderdeel werd van de zone Diksmuide-Nieuwkapelle (1ste
Infanteriedivisie/1ste Legerdivisie).
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2757, dagdossier 01/06/1918, “Ordre réglant l’extension
du front de l’armée jusqu’aux abords d’Ypres et l’occupation nouvelle qui en résulte, 01/06/1918, G.Q.G.
aan Comd 3D.A.”.
273 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2768, Verdedigingsplan van de zone Ramskapelle -
Pervijze, mei 1918, “Plan de Défense/3 D.A.: Missions de la D.A. et limites de la zone, 17/05/1918,
Comd 3D.A.”.
104
Olt KBO Joni WOUTERS Verblijf in de zone Ramskapelle-Pervijze (mei
1918 tot september 1918)
van de Cavaleriedivisie.274 De commandant van de Infanteriedivisie verdedigde de sector

Ramskapelle, maar beschikte slechts over twee van zijn infanterieregimenten. Het derde
infanterieregiment stond onder bevel van de commandant van de cavaleriebrigade die
verantwoordelijk was voor de sector Pervijze. Op elk moment beschikten de commandanten
over artillerie –en geniesteun.
Figuur 28: Bezetting van het Belgische front (juni 1918)275
274 De 9de Infanteriedivisie werd op 3 juni 1918 de reserve van de 6de Legerdivisie in Nieuwpoort. Ze
bleef dit tot 19 juni. Tussen 20 en 24 juni nam de 12 de Infanteriedivisie (6de Legerdivisie) die rol terug
over. De 9de Infanteriedivisie kwam terug onder het bevel van luitenant-generaal Jacques en rouleerde
met de 3de Infanteriedivisie voor de wacht in Ramskapelle-Pervijze. De drie cavaleriebrigades en de
twee bataljons wielrijders van de Cavaleriedivisie losten elkaar onderling af in Pervijze.
Militaires, april 1932, p. 347-349.
s.n., 1924, p. 49-50.
Militaires, april 1932, p. 350.
105
7.1.2 Indeling en bezetting

In Ramskapelle-Pervijze werden er drie posities weerhouden:
 Zone de couverture of dekkingszone: ten oosten van de spoorweg Nieuwpoort-

Diksmuide
 1ste positie: tussen de spoorweg Nieuwpoort-Diksmuide en de barrière
Bommelarevaart/Koolhofvaart/Oude Vaart
 2de positie: ten westen van de barrière Bommelarevaart/Koolhofvaart/Oude Vaart
De dekkingszone was de meest oostelijke positie en stond grotendeels onder water. Ze werd
beschermd door de Beverdijkvaart. Achter de Beverdijkvaart lag een discontinue
verdedigingslinie (Beverdijklinie). Ze bestond uit steunpunten die al dan niet met elkaar
verbonden waren. In de sector Pervijze bestond de dekkingszone ook uit geïsoleerde
bolwerken zoals Blauwvoetbrug, Berkelhof, Schildersbrug en Reigersvliet.
De 1ste positie was de position principale de résistance en strekte zich uit van noord naar zuid
over de volledige zone Ramskapelle-Pervijze. Ze bestond uit twee continue verdedigingslinies.
De eerste linie was de spoorweglijn Nieuwpoort-Diksmuide of de parallèle de résistance. De
parallèle de soutien, de tweede linie, lag daarachter en liep van ouvrage du pelican tot aan
Scheewege. Achter deze posities lagen ook enkele tranchées de doublement.
De 2de positie lag achter een barrière die werd gevormd door de Bommelarevaart, de
Koolhofvaart en de Oude Vaart. Dit waren voornamelijk kleinere steunpunten die onderling
met elkaar verbonden waren.276
De infanteriebataljons werden in stabilisatieperiode verdeeld over deze verdedigingslinies.

Bij een Duitse aanval schoven ze naar voor en namen ze hun alarmstellingen in. In elke
ondersector was het bataljon van wacht verantwoordelijk voor de dekkingszone en een deel
van de spoorweg Nieuwpoort-Diksmuide. Het bataljon van piket vervolledigde de bezetting
van de 1ste positie. Het bataljon van rust was verantwoordelijk voor de stellingen in de 2de
positie. De dekkingszone was georganiseerd in diepte, maar er was geen sprake van terug te
trekken: “Sauf indication formelle du commandant de la D.A., aucun ouvrage de la zone de
couverture ne peut être abandonné. Tous les postes doivent être défendus avec opiniâtreté,
276KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2768, Verdedigingsplan van de zone Ramskapelle -
Pervijze, mei 1918, “Plan de Défense/3 D.A.: Définition des positions, 17/05/1918, Comd 3D.A.”.
106
même s’ils sont débordés. Dans ce dernier cas, leur résistance permet et assure le succès des
contre-attaques.”277
7.1.3 Gevaren
De zone Ramskapelle-Pervijze werd voor het grootste deel beschermd door de overstroomde
vlakte tussen de IJzer en de spoorweg Nieuwpoort-Diksmuide. De legerleiding vreesde niet
voor een grote aanval op dit deel van het Belgische front. Indien de Duitsers wel een aanval
poogden, moesten ze dit doen in lange, rechte kolonnes door gebruik te maken van kleine
wegen, droge stukken terrein of smalle loopbruggen. Ze waren hierdoor een gemakkelijke
prooi voor de Belgische artillerie en een geconcentreerd infanterievuur.
Zoals in de sector Drie Grachten (Hoofdstuk 5) waren Duitse raids het grootste gevaar.
Kleinere groepen konden wel onopgemerkt naderen tot aan de posten in de dekkingszone.
Een andere gevaar was een Duitse doorbraak in Nieuwpoort of Diksmuide. Wanneer de
Duitsers hier zouden doorbreken, werden de posten in de dekkingszone bedreigd door een
flankaanval. Indien dit gebeurde, mochten deze posten enkel terugtrekken op bevel van
luitenant-generaal Jacques: “Dans aucun cas, les retraits dont il s’agit ne pourraient s’effectuer
sans mon ordre.” Om dergelijke scenario’s te voorkomen, werd er ook een verdediging naar
het noorden (Nieuwpoort) en het zuiden (Diksmuide) voorbereid.278
Pervijze, mei 1918, “Plan de Défense/3 D.A.: Dispositions à prendre en cas d’alerte, 17/05/1918, Comd
3D.A.”.
Zie Bijlage T: Sector Ramskapelle (mei 1918 tot september 1918)
Pervijze, mei 1918, “Plan de Défense/3 D.A.: Missions de la D.A. et limites de la zone, 17/05/1918,
Comd 3D.A.”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2768, Verdedigingsplan van de zone Ramskapelle -
Pervijze, mei 1918, “Plan de Défense/3 D.A.: Dispositions à prendre en cas d’alerte, 17/05/1918, Comd
3D.A.”.
107
7.2 Activiteiten
7.2.1 Ontspanning
Ramskapelle-Pervijze was een rustigere zone dan Merkem. Er was meer tijd voor
ontspanning en de sportieve activiteiten werden terug opgenomen. Er moest nog altijd
gewerkt worden, maar minder intensief.
De mannen kregen twee grote tenten ter beschikking waarin ze feesten mochten organiseren
of sportwedstrijden konden organiseren.279 Er werden zelfs trainingen georganiseerd voor
mannen die waterpolo wilden spelen.280
7.2.2 Duitse raids

In Ramskapelle-Pervijze was de 3de Legerdivisie het slachtoffer van enkele Duitse raids. In
de nacht van 4 op 5 juni 1918 was er een raid in de S.S.S. van de sector Ramskapelle.
Loopgraven 14 en 16 (nabij loopgraaf A) werden aangevallen door Stosstruppen van het 1ste
Regiment Marinefusiliers.
Een artilleriebeschieting om 01.15Hr gaf 36 Duitse aanvallers voldoende dekking. De

Belgische artillerie reageerde pas een kwartier later toen het kwaad reeds geschied was. Zes
soldaten en een korporaal van het 11de Linieregiment werden meegenomen door de Duitsers.
Hulponderluitenant Van Severen bevond zich tijdens het bombardement in loopgraaf A en
verwachtte een Duitse aanval. Wanneer het artillerievuur afnam, ging hij kijken in loopgraaf
14 en vond er twee Duitsers. Een van hen was gewond en wachtte op evacuatie. Van Severen
nam ze beide gevangen en bracht hen weg. Ondertussen ging ook de majoor van wacht De
Schryver langs de posten op de Beverdijklinie. Hij vond er eveneens twee Duitsers.
De hele actie kostte het 11de Linieregiment zes doden, zeven gewonden en zeven vermisten.
Ze nam wel vier gevangenen. De gewonde Duitser overleed later.281
279 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2758, dagdossier 28/06/1918, “Ordre pour la journée
du 29 juin 1918, 28/06/1918, Comd 3D.A.”.
division du 21 juillet 1918, 21/07/1918, Comd. 3 D.A. a.i.”.

281 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2757, dagdossier 05/06/1918, “Evénements survenus
dans la zone Ramscappelle Pervyse pendant la nuit du 4 au 5 juin 1918, 05/06/1918, Comd 3D.A. aan
G.Q.G.”.
108
In de nacht van 8 op 9 juni omstreeks 21.30Hr ging adjudant Monseweyer op patrouille met
12 mannen van het 9de Linieregiment. Hij lag in een hinderlaag aan de Grand Garde van
Schildersbrug (S.S.N./sector Pervijze). Om 23.00Hr naderden een twintigtal Duitsers zijn
dispositief. Hij liet ze dichter komen en opende dan pas het vuur. De Duitsers werden verrast
en trokken zich snel terug. Een van de Duitse gewonden werd opgehaald door korporaal
Maertens en soldaat claes.282
Ook de cavalerie in de sector Pervijze werd enkele malen aangevallen door de Duitsers. Een
eerste aanval op de Grand Garde van Reigersvliet op 6 juni 1918 kostte de cavalerie een dode,
negen gewonden en tien vermisten.283 Een tweede aanval tegen post e van diezelfde Grand
Garde vond plaats op 16 juni om 02.10Hr. Twee mannen werden verwond en één gedood.
Wachtmeester Toubeau verdween zelfs tijdens de aanval.284 Twee dagen later werd Toubeau
teruggevonden op 150m ten zuiden van zijn post. Hij werd gedood door obusscherven toen hij
zijn chef probeerde te bereiken.285
Vanaf juli nam de Duitse activiteit bij Ramskapelle-Pervijze sterk af. Zowel de Duitse
infanterie als artillerie werd minder actief. Op sommige dagen werd er geen enkele obus
afgevuurd op de loopgraven. De effectieven van de Duitse infanteriebataljons werden steeds
kleiner.286 Dit was een gevolg van het vastlopen van de laatste Duitse aanval in de reeks
lenteoffensieven. Op 15 juli 1918 gaf generaal Ludendorff 22 Duitse divisies het bevel om aan
te vallen naar de Marne. Wat een groot succes had moeten worden, werd een finale
mislukking voor het Duitse leger. De Duitse troepen werden tegengehouden en zelfs in de
pendant la nuit du 4 au 5 juin 1918: secteur de Pervyse, 09/06/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
283 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2757, dagdossier 06/06/1918, “Compte rendu des
événements qui se sont passés à la G.G. du Reigersvliet le 6 juin 1918, 06/06/1918, Comd 3D.A. aan
G.Q.G.”.
284 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2757, dagdossier 16/06/1918, “Verslag van de raid
tegen post e, 16/06/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.

285 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2758, dagdossier 18/06/1918, “Rapport concernant la
découverte du cadavre du Maréchal de Logis Toubeau, 18/06/1918, majoor van wacht”.

renseignements, 21/07/1918, Comd 3 D.A. a.i.”.

KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2760, dagdossier 31/07/1918, “Bulletin d’information,
31/07/1918, Comd 3D.A.”.
109
verdediging gedrongen door een grote geallieerde tegenaanval. Verschillende Duitse divisies
werden vanuit Vlaanderen overgebracht om de gaten in de linies te dichten.287
7.2.3 Belgische patrouilles aan Reigersvliet

Tussen 26 en 28 juni 1918 werden de 2de Cavaleriebrigade en het 2de Bataljon Wielrijders
afgelost door de 1ste Cavaleriebrigade en het 1ste Bataljon Wielrijders. Om hun overname aan
de Grand Garde van Reigersvliet te vergemakkelijken, werd er in de nacht van 27 op 28 juni
een verkenning van het terrein gedaan. Aan deze verkenning namen twee luitenants en twee
adjudanten deel die de volgende dag de wacht overnamen.
Figuur 29: Dispositief van de patrouille van adjudant Hulet288
Het detachement stond onder leiding van adjudant Hulet. Hij vertrok met drie korporaals en
12 soldaten richting Kloosterhoek. Op het moment dat de eerste verkenners de Duitse post
naderden, werden ze verrast door een vijftigtal Duitsers die in een hinderlaag lagen. Er brak
een gevecht uit waarbij korporaal Denis werd verwond. De Duitsers vormden een halve cirkel
rondom de eerste verkenners. Acht van hen werden gevangengenomen en adjudant Hulet lag
Standaard Uitgeverij, 2005, p. 342-344.
pendant la nuit du 27 au 28 à la G.G. du Reigersvliet, 27/06/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
110
samen met de rest van zijn mannen onder mitrailleur –en geweervuur. Hij trok zich terug
aangezien zijn detachement te klein was om een succesvolle tegenaanval te ondernemen.289
Het ontbrak het detachement vooral aan communicatie. De voorste verkenners gingen te vlug
vooruit waardoor het contact met adjudant Hulet wegviel. Wanneer ze onder vuur kwamen,
hadden ze geen steun meer van de mannen achter hen.
Een nieuwe patrouille naar Kloosterhoek in de nacht van 13 op 14 augustus 1918 had
eveneens weinig succes. Een patrouille onder leiding van adjudant Philippe werd door
mitrailleurs onder vuur genomen en een Duitse patrouille deed zelfs een tegenaanval. Er
ontstond een gevecht tussen de twee patrouilles en beide kanten kregen artilleriesteun.
Uiteindelijk moesten de Belgen zich terugtrekken naar de Grand Garde van Reigersvliet.290
7.2.4 Raid van onderluitenant Noterman

Op 23 augustus 1918 ondernam het patrouilleurspeloton van het 4de Regiment Jagers te Voet
een raid tegen de Duitse post tussen ferme Violette en Hemme Kapel (S.S.S. Ramskapelle). De
operatie was niet zonder gevaar want het betrof een afstand van 900m op geaccidenteerd
terrein tijdens een klare nacht.291 Het detachement bestond uit vijf groepen: aanvalsgroep
Jonnaert (12 mannen), aanvalsgroep Lievens (12 mannen), aanvalsgroep Jacquart (10
mannen), een patrouille de couverture (korporaal, drie mannen en twee F.M.) + V.B. en een
détachement de repli (14 mannen) + V.B.. De leiding van de raid werd toegewezen aan
onderluitenant Noterman.
Om 01.20Hr ging de eerste groep vanuit loopgraven A-B-C naar loopgravenlijn 12 tot 16. De
andere groepen volgden met tussenpozen. Ze verzamelden zich in volgorde van vertrek. Om
02.07Hr vertrok het volledige detachement. De patrouille de couverture ging op kop, gevolgd
door het détachement de repli. Hierachter kwamen de aanvalsgroepen (Jonnaert-Jacquart-
Lievens). De vordering verliep traag en voorzichtig aangezien er net voor hun vertrek een
Duitse patrouille was waargenomen.
pendant la nuit du 27 au 28 à la G.G. du Reigersvliet, 27/06/1918, Comd 3D.A. aan G.Q.G.”.
290 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2762, dagdossier 14/08/1918, “Rapport au sujet des
événements survenus pendant la nuit du 13 au 14 août 18, 14/08/1918, Loopgraafkolonel”.

111
Het was reeds 02.30Hr vooraleer de patrouille de couverture gracht a b overschreed en het
détachement de repli er zijn positie innam. Een kwartier later passeerden ook de drie
aanvalsgroepen. Op hetzelfde moment kwamen de Duitsers in actie. Ze gooiden granaten en
vuurden in de richting van de naderende Belgen.
b
c
Figuur 30: Aanval op de post tussen Violette en Hemme Kapel292
Om 03.00Hr begon de Belgische artillerie met vuren, maar lagen de aanvalsgroepen nog niet
op hun geplande plaats. Ze bevonden zich nog in de buurt van gracht c d waardoor
292KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2762, dagdossier 23/08/1918, “Compte-rendu du raid
exécuté le 23-8-18 à 3h: annexe n°1, 23/08/1918, Comd 4de Regt Jagers te Voet”.
112
onderluitenant Noterman snel een beslissing diende te nemen. Hij beval de drie groepen om
zich in pas gymnastique naar hun objectief te begeven en de aanval in te zetten. Vanaf dat
moment verliep de hele aanval in een zeer snel tempo. Alle aanvalsgroepen overschreden
bijna simultaan de Duitse verdedigingslijn. Enkele opstandige Duitsers werden gedood en
degene die probeerden te vluchten werden onder vuur genomen. Drie Duitsers gaven zich
over en werden gevangengenomen. Het was 03.09Hr toen onderluitenant Noterman het bevel
gaf om terug te keren. De terugtocht moest snel gebeuren aangezien de Duitse artillerie
vuurde. Om 03.20Hr waren alle mannen veilig terug in loopgraven 12 tot 16.
De mannen van het peloton patrouilleurs bewezen wat ze waard waren en dat ze een
meerwaarde betekenden voor het 4de Regiment Jagers te Voet.293
293KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2762, dagdossier 23/08/1918, “Compte-rendu du raid
exécuté le 23-8-18 à 3h, 23/08/1918, Comd 4de Regt Jagers te Voet”.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2762, dagdossier 23/08/1918, “Rapport sur le raid exécuté
ce matin, 23/08/1918, Comd 3D.A.”.
113
8 Naar het bevrijdingsoffensief (september 1918)
Na drieënhalve maand in Ramskapelle-Pervijze had de 3de Legerdivisie haar laatste wacht

aan het IJzerfront volbracht. Op 7 september 1918 werd ze opnieuw de reserve van het
Belgische leger.294
Beide infanteriedivisies moesten zich klaar houden om bij alarm hun stellingen in te nemen,
maar dat betekende niet dat ze veel rust kregen. De periode werd gebruikt om de mannen
opnieuw te trainen aangezien het bevrijdingsoffensief in zicht was. Er werd voornamelijk
getraind op het offensieve: “Cette instruction portera spécialement sur le combat en guerre de
mouvement”.
Vanaf 9 september werd er getraind op niveau van de compagnieën. Op 14 september

begonnen de oefeningen met de bataljons. De samenwerking tussen de infanterie en de
artillerie was zeer belangrijk tijdens deze trainingen. De mannen leerden ook hoe ze een
bepaald terreingedeelte moesten aanvallen of omschrijden.295
Tijdens deze periode werd de commandant van de 3de Legerdivisie ingelicht over het geplande
offensief. Het aanvalsplan werd zo lang mogelijk geheim gehouden voor zowel de
manschappen als de officieren. Het plan mocht in geen geval uitlekken. Enkel de officieren
die het plan opmaakten, waren op de hoogte.296
Het Belgische leger behield zijn defensieve stellingen ten noorden van Diksmuide. Omwille
van de jarenlange inundatie was een grote aanval er niet mogelijk. Drie Belgische
infanteriedivisies bleven er achter voor de verdediging. Het offensief vond plaats tussen het
zuiden van de Blankaart en Wieltje, net ten noorden van Ieper. Er waren drie groeperingen
(noord, centrum en zuid) onder bevel van Koning Albert.
De 3de en 9de Infanteriedivisie maakten deel uit van “groepering centrum” en stonden onder
het bevel van luitenant-generaal Jacques. Hij beschikte ook over een Franse infanteriedivisie.
Militaires, april 1932, p. 349.
295 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2763, dagdossier 06/09/1918, “Instruction des troupes
pendant le passage de la 3D.A. en 2ième ligne, 06/09/1918, Comd 3D.A.”.

296 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2763, dagdossier 12/09/1918, “Instructie betreffende
het eindoffensief, 12/09/1918, G.Q.G. aan Comd 3D.A.”.
114
Olt KBO Joni WOUTERS Naar het bevrijdingsoffensief (september
1918)
De zes infanterieregimenten van de 3de Legerdivisie stonden in eerste lijn tussen Bikschote
en Pilkem. Ze vielen aan op de ochtend van 28 september 1918. Ze moesten de Duitse
Flandernstellung zo snel mogelijk doorbreken tussen Stadenberg en Westrozebeke.297
12de Linieregiment
11de Linieregiment
9de Linieregiment
14de Linieregiment
1ste Regiment Jagers

te Voet
4de Regiment Jagers

te Voet
Figuur 31: Dispositief van de 3de Legerdivisie aan het begin van het eindoffensief (28/09/1918)298
297 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2763, dagdossier 21/09/1918, “Plan d’engagement du
groupement centre, 21/09/1918, Comd 3D.A.”.
CONSTANDT, M., “De inundatie van de Blankaart en van de Handzamevaart tijdens de Eerste
Wereldoorlog”, Brussel, KMS, 1998, p. 91-92.
298 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2763, dagdossier 21/09/1918, “Plan d’engagement du
groupement centre, 21/09/1918, Comd 3D.A.”.

“Historique des 1er et 4er Régiments de Chasseurs à Pied”, s.l., s.n., s.d., p. 34, 74.
KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2763, dagdossier 24/09/1918, “Plan d’engagement de la 3
D.I., 24/09/1918, Comd 3de Inf.Div”.
115
Besluit
De organisatie van de 3de Legerdivisie in september 1917 verschilde duidelijk met de

organisatie in september 1918. Het tussenliggende niveau infanteriebrigade werd afgevoerd
en vervangen door de infanteriedivisies. Een infanteriedivisie was kleiner en daardoor beter
manoeuvreerbaar. Door het ontstaan ervan boette de commandant van de 3de Legerdivisie in
aan macht. De directe controle over de infanterie, loopgravenartillerie en een deel van de
genie en artillerie lag immers bij de commandanten van de 3de en 9de Infanteriedivisie. Na de
reorganisaties van 1918 waren ze minder afhankelijk van de legerdivisie en konden ze
zelfstandig een zone bezetten en verdedigen.
Een infanteriepeloton in de 3de Legerdivisie werd een belangrijke tactische eenheid. Het
peloton werd een gevarieerd gegeven en kon uitsluitend met zijn eigen vuurkracht een
tegenaanval ondernemen.
Ramskapelle-Pervijze – Oudstuivekenskerke was een relatief rustige sector. De 3de

Legerdivisie werd er immers beschermd door een grote inundatie tussen de spoorweg
Nieuwpoort-Diksmuide en de IJzer. Ze had er voornamelijk te lijden onder Duitse artillerie
–en gasaanvallen en de ongezonde omgeving waarin ze verbleef. Deze maakten de meeste
slachtoffers onder de mannen. Er waren wel enkele kleinere acties op de Belgische
voorposten, maar veel vijandelijke activiteit was er niet. Er was dus tijd voor andere dingen.
De mannen werden bijvoorbeeld ingeschakeld in de moestuinen van de 3de Legerdivisie.
Twee Belgische raids werden op 28 oktober en 12 november 1917 met succes afgerond. Ze
werden uitgevoerd door patrouilleurspelotons. Het waren specialisten in hun vak. Deze
mannen overvielen Duitse posten om krijgsgevangenen te nemen en vernielingen aan te
brengen. Ze bereidden de aanvallen nauwgezet voor en kregen hiervoor steun van de genie,
artillerie en andere diensten. De samenwerking tussen de verschillende wapens verliep
alsmaar vlotter. Het was duidelijk dat de 3de Legerdivisie in staat was om offensieve operaties
uit te voeren.
De kantonnementen en de hygiënische omstandigheden waren nog steeds zeer slecht in het

laatste oorlogsjaar. De mannen sliepen op smerige strozakken in vervallen schuren of andere
gebouwen. Ook al lieten ze het frontleven even achter zich, een lange tijd in reserve
116
Olt KBO Joni WOUTERS Besluit
doorbrengen, was ook niet aangenaam. De mannen werden bezig gehouden met oefeningen
en exercitie op alle niveaus. De trainingen zorgden voor een betere samenwerking, zowel in
de pelotons als met andere diensten.
De zone Merkem was een volledig nieuwe zone voor de 3de Legerdivisie. Ze had er nooit eerder
de verdediging georganiseerd en ze werd er slechts gedeeltelijk beschermd door de inundatie.
Van in het begin moest ze werken om de verschillende posities uit te bouwen. Ze paste hier
de verdediging in diepte met succes toe. Het leven was er niet aangenaam. De zone was enkele
maanden eerder nog het toneel geweest van zware gevechten en de Duitsers waren er actiever
dan in Ramskapelle-Pervijze – Oudstuivekenskerke. Naast artillerieaanvallen waren er veel
kleine prikacties die soms zware gevolgen hadden. Meermaals werden er enkele posten
aangevallen en de verdedigers gevangengenomen. Langs Belgische zijde was de activiteit
aanzienlijk minder. Het was voornamelijk een zware periode die op 17 april 1918 een climax
kende: de Duitse aanval op Merkem. De mannen van de 3de Legerdivisie getuigden echter van
een grote vechtlust en voorkwamen een doorbraak ondanks de Duitse overmacht.
Na een korte periode in reserve bezette de 3de Legerdivisie de zone Ramskapelle-Pervijze. De

zone was weinig veranderd. Ditmaal waren de Duitsers beduidend afwezig. Er waren minder
artilleriebeschietingen, maar wel nog enkele prikacties van de Duitsers. Ook de Belgen
ondernamen enkele raids. Hiermee rekening houdende was het, na Merkem, een rustige
periode. De mannen hadden terug tijd voor andere activiteiten.
In september 1918 bereidde de 3de Legerdivisie zich voor op het eindoffensief in Vlaanderen.
Ze trainde vooral op offensieve acties. Op 28 oktober 1918 stond ze klaar voor haar opdracht.
117
Bibliografie
Archieven
 KLM (Brussel), fonds 1914-1918, archiefdocumenten “Q.G. 3D.A.”, september 1917 tot
september 1918.
 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10180 (GRAFF Marie
Alphonse).
 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10280 (VERBIST
Constant Auguste).
 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10388 (STASSIN
François Joseph).
 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10896 (JOOSTENS
Emmanuel Florent ).
 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 10898 (BALTIA
Herman).
 KLM (Brussel), Persoonlijke dossiers officieren, Stamnummer 9909 (JACQUES DE
DIXMUDE Jules M.A.).
Regimentshistorieken
 “Deelname van het 14de Linieregiment aan den Oorlog 1914-1918”, Brussel, s.n., 1924,
54 pp.
 “Historique de la Campagne 1914-1918: 11e Régiment de Ligne”, Hasselt, s.n., 1919, 32
pp.
 “Historique des 1er et 4er régiments de Chasseurs à Pied”, s.l., s.n., s.d., 96 pp.
 “Historique succinct du 14e Régiment de Ligne (1914-1918): éditions de la Belgique
militaire”, Brussel, s.n., 1924, 60 pp.
 MASSART, A., “Historique du 12e Régiment de Ligne, Tome 2 (1914-1918)”, Centrum
voor Historische Documentatie, Brussel, 1977, 370 pp.
 VAN PARIJS, “Histoire du 9e Régiment de Ligne pendant la Campagne 1914-1918”,
s.l., s.n., 1935, 69 pp.
118
Olt KBO Joni WOUTERS Bibliografie
Boeken
 “Organisations successives de l’armée belge pendant la campagne 1914-1918”, s.l.,
Imprimerie du Grand Quartier Général Armée Belge, 1919, 89 pp.
 “Pages d’Histoire de l’Armée Belge au cours de la Guerre 1914-1918”, Brussel,
Drukkerij Typo (Militair Cartografisch Instituut), 1933, 392 pp.
 “Pages d’Histoire de l’Armée Belge au cours de la Guerre 1914-1918”, Brussel,
Drukkerij Typo (Militair Cartografisch Instituut), 1934, 692 pp.
 BAUWENS, J, “De IJzer: Het ultieme front”, Leuven, Davidsfonds, 2008, 257 pp.
 Centrum voor Historische Documentatie van de Krijgsmacht, “Geschiedenis van het
Belgische leger van 1830 tot heden”, s.l., Uitgeverij Andre Grisard, 1982, 398 pp.
 CHRISTENS, R., & DE CLERCQ, K., “Frontleven 14/18: Het dagelijks leven van de
Belgische soldaat aan de IJzer”, Tielt, Uitgeverij Lannoo bvba, 1987, 176 pp.
 DEBAEKE, S., “Het drama van de Dodengang”, Koksijde, Uitgeverij De Klaproos,
1998, 159 pp.
 DE SCHAEPDRIJVER, S., “De Groote Oorlog: Het Koninkrijk België tijdens de Eerste
Wereldoorlog”, Antwerpen, Houtekiet-Atlascontract, 2013, 383 pp.
 DE VOS, L., “De Eerste Wereldoorlog”, Leuven, Davidsfonds, 1996, 175 pp.
 DE VOS, L., COENEN, L., DECAT, F., DE VOS, J., & ROOMS, E., “Belgische Militaire
Geschiedenis aan de hand van documenten (1830-1990)”, s.l., s.n., s.d., 216 pp.
 LAMBRECHT, R., “Patrouilleurs aan het IJzerfront: De helden van het
Niemandsland”, Brugge, Uitgeverij De Klaproos, 2011, 167 pp.
 VANDEWEYER, L., “De Eerste Wereldoorlog: Koning Albert en zijn soldaten”,
Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2005, 392 pp.
 VERBRUGGEN, J.F., “La bataille de Merkem”, Brussel, Centrum voor militaire
geschiedenis, 1977, 175 pp.
Niet-gepubliceerde werken
 BRUNEEL, M., “De transformatie van het Belgische leger aan het IJzerfront: Evolutie
in de schoot van de 3de Legerdivisie (1 september 1915 – 31 augustus 1916)”, Brussel,
KMS, 2011, 88 pp.
 CONSTANDT, M., “De inundatie van de Blankaart en van de Handzamevaart tijdens
de Eerste Wereldoorlog”, Brussel, KMS, 1998, 112 pp.
119
 URLINGS, P.Y., “La transformation de l’Armée Belge sur le front de l’Yser: la 3ème
Division d’Armée (septembre 1916-août 1917)”, Brussel, KMS, 2013, 68 pp.
 VERVAECKE, B., “De transformatie van de 4de Legerdivisie (september 1917 tot
augustus 1918)”, Brussel, KMS, 2013, 106 pp.
 VLIEGHE, J., “De transformatie van het Belgische leger aan het IJzerfront: Evolutie
in de schoot van de 3de Legerdivisie (4 augustus 1914 – 31 augustus 1915)”, Brussel,
KMS, 2010, 120 pp.
 LEYS, J.F., “De transformatie van de 6de Legerdivisie tijdens de Eerste Wereldoorlog
(september 1916 – september 1917)”, Brussel, KMS, 2013, 100 pp.
Internet
 http://m.iwm.org.uk/collections/item/object/205316111, (geraadpleegd op 21/02/2014).
 http://users.skynet.be/fonck/b3div.html, (geraadpleegd op 13/10/2013).
 http://www.ars-moriendi.be/DE_EERSTE_WERELDOORLOG.HTM, (geraadpleegd
op 12/04/2014).
 http://www.ars-moriendi.be/JACQUESDEDIXMUDE.HTM, (geraadpleegd op
21/02/2014).
 http://www.ars-moriendi.be/joostens.htm, (geraadpleegd op 21/02/2014).
 https://www.google.be/maps/@51.0654984,2.6955177,22140m/data=!3m1!1e3?hl=nl,
(geraadpleegd op 06/04/2014).
 http://www.forumeerstewereldoorlog.nl/viewtopic.php?t=16479, (geraadpleegd op
03/05/2014).
 http://www.benjidog.co.uk/Recollections/DEMS%20Armaments.html, (geraadpleegd
op 03/05/2014).
 http://world.guns.ru/machine/fr/hotchkiss-m1914-e.html, (geraadpleegd op
03/05/2014).
 http://world.guns.ru/machine/fr/chauchat-csrg-m1915-e.html, (geraadpleegd op
03/05/2014).
 http://world.guns.ru/machine/brit/lewis-e.html, (geraadpleegd op 03/05/2014).
 http://www.littlegun.be/arme%20belge/fusils%20reglementaires/1%201889%20mause
r%20gb.htm, (geraadpleegd op 03/05/2014).
120
Andere publicaties
 “Les opérations de l’Armée belge pendant la campagne de 1914-1918”, in: Bulletin

belge des Sciences Militaires, oktober 1928.
belge des Sciences Militaires, november 1928.
belge des Sciences Militaires, december 1929.
belge des Sciences Militaires, januari 1930.
belge des Sciences Militaires, maart 1930.
belge des Sciences Militaires, september 1931.
belge des Sciences Militaires, oktober 1931.
belge des Sciences Militaires, november 1931.
belge des Sciences Militaires, december 1931.
belge des Sciences Militaires, februari 1932.
belge des Sciences Militaires, april 1932.
121
Bijlagen
Bijlage A: Samenstelling van een infanteriepeloton en de ploegen

grenadiers, V.B. en F.M.
 1 luitenant of onderluitenant (pelotonscommandant)

 1 adjudant (adjunct van de pelotonscommandant)
 1 keuronderofficier
 2 sergeanten
 6 korporaals
 57 à 58 soldaten (fuseliers, ploeg grenadiers, ploeg V.B. en ploeg F.M.)
 1 klaroenspeler
Dit betekende een effectief van 69 à 70 personen onder bevel van een officier. Een peloton
bestond uit twee secties: een sectie onder bevel van de adjudant en een sectie onder bevel van
de keuronderofficier. Er waren twee grenadiersploegen, twee ploegen V.B. en drie ploegen
F.M.299
Ploeg grenadiers Ploeg V.B. Ploeg F.M.

1 korporaal 1 schutter 1 schutter
2 soldaten bons tireurs 2 bevoorraders 2 bevoorraders
2 soldaten lanceurs
2 soldaten porteurs
1 plaatsvervanger
Bijlage A: Samenstelling van het infanteriepeloton en de ploegen grenadiers, V.B. en F.M.300
122
Olt KBO Joni WOUTERS Bijlagen
Bijlage B: Organieke bewapening van een infanteriepeloton
Specialiteit Bewapening Munitie (patronen) Extra materiaal
Fuselier Mauser 150 Bajonet
24 handgranaten
Mill’s of OF
Grenadier Mauser 60
Bajonet
30 geweergranaten +
tromblon
Schutter V.B. Lebel 120
Bajonet
30 geweergranaten
1ste Bevoorrader V.B. Mauser 120
Bajonet
30 geweergranaten
2de Bevoorrader V.B. Mauser 120
Bajonet
Chauchat 160
Schutter F.M.
pistool 27
Pistool 27
1ste bevoorrader F.M.
400 F.M.
Lebel 120
2de bevoorrader F.M. Bajonet
400 F.M.
Bijlage B: Organieke bewapening van een infanteriepeloton 301
123
Bijlage C: Voorbeeld bezetting van de sector
Bijlage C: Voorbeeld bezetting van de sector (26/09/1917 tot 01/10/1917)302
302KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2742, dagdossier 25/09/1917, “Tableau de service,
25/09/1917, Comd 3D.A.”.
124
Bijlage D: Duitse gasprojectielen
Bijlage D: Duitse gasprojectielen303
303 KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2743, dagdossier 02/10/1917, “Ordre journalier de
l’armée, 02/10/1917, G.Q.G. aan Comd 3D.A.”.
125
Bijlage E: Bepakking van de infanterist (1/2)
126
Bijlage E: Bepakking van de infanterist (2/2)
Bijlage E: Bepakking van de infanterist304
304KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2743, dagdossier 05/10/1917, “nota betreffende de
bepakking van de infanterist, 05/10/1917, Comd 3D.A. aan Comd Inf.Bde en Inf.Regt”.
127
Bijlage F: Artillerieprogramma (02/11/1917)
Bijlage F: Artillerieprogramma (02/11/1917)305
305KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2745, dagdossier 01/11/1917, “Programme des tirs pour
le 2 novembre 1917, 01/11/1917, Comd Aie (3D.A.)”.
128
Bijlage G: Belgische loopgraven en voorposten in Ramskapelle-Pervijze
N ↑
Bijlage G: Belgische loopgraven en voorposten in Ramskapelle-Pervijze306
306KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2730, dagdossier 15/03/1917, “Plan de Défense: annexe
5, 15/03/1917, Comd 3D.A.”.
129
Bijlage H: Te verkrijgen gasmaskers op 18/09/1917
Bijlage H: Te verkrijgen gasmaskers op 18/09/1917307
307KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2741, dagdossier 18/09/1917, “Ordre journalier de la
130
Bijlage I: Richtlijnen m.b.t. gegazeerden
Bijlage I: Richtlijnen m.b.t. gegazeerden308
308KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2747, dagdossier 07/12/1917, “Renseignements extraits
d’une note relative à la thérapeutique préconisé par les services français en matière d’accidents
provoqués par le sulfure d’éthylo dichloré (Ypérite), 07/12/1917, Comd 3D.A.”.
131
Bijlage J: Inundatie van het IJzerfront
Bijlage J: Inundatie van het IJzerfront309
309 BAUWENS, J., “De IJzer: Het ultieme front”, Leuven, Davidsfonds, 2008, p. 214.
132
Bijlage K: Buitgemaakt materiaal na de raid op ferme n°1
Bijlage K: Buitgemaakt materiaal na de raid op ferme n°1310
310KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2744, dagdossier 28/10/1917, “Bordereau des objets
saisis sur les prisonniers, ou trouvées dans la ferme n°1, 28/10/1917, Comd 4de Regt Jagers te Voet”.
133
Bijlage L: Aflossingstabel
Bijlage L: Aflossingstabel311
311KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 15/12/1917, “Tableau des relèves,
15/12/1917, G.Q.G. aan Comd 3D.A.”.
134
Bijlage M: Kantonnementen (lijst) van de 3de Legerdivisie als reserve
Bijlage M: Kantonnementen (lijst) van 3de Legerdivisie als reserve312
312KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2748, dagdossier 15/12/1917, “Liste des cantonnements
à la date du 21 décembre 1917, 15/12/1917, Comd 3D.A.”.
135
Bijlage N: Kantonnementen (kaart) van de 3de Legerdivisie als reserve
Diksmuide
Pervijze
Nieuwpoort
Fortem
Alveringem
Oostduinkerke
Zwart Paard
Veurne
Koksijde
Vinkem
Bulskamp
Wulveringem
Zwaantje
Adinkerke
De Panne
Bray-Dunes
Moeren
Gijveld
↑N
Bijlage N: Kantonnementen (kaart) van 3de Legerdivisie als reserve313
313https://www.google.be/maps/@51.0654984,2.6955177,22140m/data=!3m1!1e3?hl=nl, (geraadpleegd
op 06/04/2014). Deze kaart geeft alle kantonnementen weer op een moderne kaart.
136
Bijlage O: Werkprogramma in de sector Steenstraat (21/02/1918 tot

28/02/1918)
137
Bijlage O: Werkprogramma in de sector Steenstraat (21/02/1918 tot 28/02/1918)314
314KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2750, dagdossier 18/02/1918, “Programme des travaux
à exécuter dans le secteur de Steenstraat du 21 au 28 février, 18/02/1918, Comd 1ste Bn/3de Gn.Regt
aan Comd 3de Inf.Div”.
138
Bijlage P: Belgische tegenaanvallen in Drie Grachten (17/04/1918)
Bijlage P: Belgische tegenaanvallen in Drie Grachten (17/04/1918)315
315KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2754, dagdossier 17/04/1918, “L’action du 1er Chasseurs
139
Bijlage Q: Mitrailleurs in dienst van de 3de Legerdivisie
Maxim Colt
Hotchkiss
Bijlage Q: Mitrailleurs in dienst van de 3de Legerdivisie316
316http://www.forumeerstewereldoorlog.nl/viewtopic.php?t=16479, (geraadpleegd op 03/05/2014).

http://www.benjidog.co.uk/Recollections/DEMS%20Armaments.html, (geraadpleegd op 03/05/2014).
http://world.guns.ru/machine/fr/hotchkiss-m1914-e.html, (geraadpleegd op 03/05/2014).
140
Bijlage R: Lichte machinegeweren in dienst van de 3de Legerdivisie
Chauchat
Lewis
Bijlage R: Lichte machinegeweren in dienst van de 3de Legerdivisie317
317http://world.guns.ru/machine/fr/chauchat-csrg-m1915-e.html, (geraadpleegd op 03/05/2014).

http://world.guns.ru/machine/brit/lewis-e.html, (geraadpleegd op 03/05/2014).
141
Bijlage S: Geweren in dienst van de 3de Legerdivisie
Lebel met tromblon (V.B.)
Mauser
Bijlage S: Geweren in dienst van de 3de Legerdivisie318
318http://www.littlegun.be/arme%20belge/fusils%20reglementaires/1%201889%20mauser%20gb.htm,
(geraadpleegd op 03/05/2014).
LEYS, J.F., “De transformatie van de 6de Legerdivisie tijdens de Eerste Wereldoorlog (september 1916 –
september 1917)”, Brussel, KMS, 2013, p. 43.
142
Bijlage T: Sector Ramskapelle (mei 1918 tot september 1918)
Bijlage T: Sector Ramskapelle (mei 1918 tot september 1918)319
319KLM (Brussel), Q.G. 3D.A. (1914-1918), doos 2756, dagdossier 31/05/1918, “Verdedigingsplan van
de sector Ramskapelle, 31/05/1918, Comd 3de Inf.Div”.
143
Bijlage U: Organisatie van de 1ste positie in ondersector Smiske (Merkem)
Bijlage U: Organisatie van de 1ste positie in ondersector Smiske (Merkem)320
Steenstraat/Merkem, “Plan de Défense du secteur de Steenstraat: schets n°1, 08/02/1918, Comd 3de
Inf.Div”.
144

3de Legerafdeling in Het Laatste Oorlogsjaar

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

3de Legerafdeling in Het Laatste Oorlogsjaar

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

KONINKLIJKE MILITAIRE SCHOOL

Academiejaar 2013 – 2014

De 3de Legerdivisie in het laatste oorlogsjaar

door Onderluitenant Kandidaat Beroepsofficier

Masterproef Departement Conflictstudies – Leerstoel Geschiedenis

De 3de Legerdivisie in het laatste oorlogsjaar

Officier-leerling Joni WOUTERS

Ik bedank eerst en vooral mijn promotor kapitein-commandant Tom SIMOENS en tweede

WOORD VOORAF ...................................................................................................................................... I

LIJST MET AFBEELDINGEN.............................................................................................................. VI

LIJST MET BIJLAGEN ....................................................................................................................... VII

LIJST MET TABELLEN ..................................................................................................................... VIII

LIJST MET AFKORTINGEN ................................................................................................................ IX

1 VOORSTELLING VAN DE 3DE LEGERDIVISIE ........................................................................ 4

1.1 SAMENSTELLING ............................................................................................................................ 4

2 VERBLIJF IN DE SECTOR RAMSKAPELLE-PERVIJZE – OUDSTUIVEKENSKERKE

2.1 AFBAKENING, INDELING EN BEZETTING VAN DE SECTOR ............................................................. 16

3 RAIDS (OKTOBER 1917 TOT NOVEMBER 1917).................................................................... 37

3.1 GOREUX EN ZIJN MANNEN IN ACTIE (28 OKTOBER 1917) ............................................................. 38

4 EERSTE PERIODE IN RESERVE (DECEMBER 1917 TOT FEBRUARI 1918) ................. 60

5.1 VERDEDIGINGSPLAN .................................................................................................................... 65

6 TWEEDE PERIODE IN RESERVE (MEI 1918) ...................................................................... 101

7 VERBLIJF IN DE ZONE RAMSKAPELLE-PERVIJZE (MEI 1918 TOT SEPTEMBER

7.1 VERDEDIGINGSPLAN .................................................................................................................. 104

8 NAAR HET BEVRIJDINGSOFFENSIEF (SEPTEMBER 1918)........................................... 114

BESLUIT ................................................................................................................................................. 116

BIBLIOGRAFIE ..................................................................................................................................... 118

BIJLAGEN .............................................................................................................................................. 122

FIGUUR 1: LUITENANT-GENERAAL JACQUES DE DIXMUDE .................................................................. 10

BIJLAGE A: SAMENSTELLING VAN HET INFANTERIEPELOTON EN DE PLOEGEN GRENADIERS, V.B. EN F.M.

TABEL 1: PERMANENTE BEZETTING VAN DE SECTOR RAMSKAPELLE-PERVIJZE .......................................... 17

Antwerpen, Houtekiet-Atlascontract, 2013, p. 106-110.

Militaires, november 1928, p. 400-401.

Militaires, november 1928, p. 396.

In september 1917 bezette de 3de Legerdivisie het front in de sector Ramskapelle-Pervijze –

Militaires, januari 1930, p. 5.

Militaires, september 1931, p. 220.

aan de hand van documenten (1830-1990)”, s.l., s.n., s.d., p. 95.

aan de hand van documenten (1830-1990)”, s.l., s.n., s.d., p. 94.

Sinds 23 mei 1918 werd de zone Ramskapelle-Pervijze – Oudstuivekenskerke opnieuw bezet

Militaires, februari 1932, p 167-168.

1.1.1 Voor september 1917

Militaires, oktober 1928, p. 391.

doorgevoerd, verdwenen de gemengde brigades en ontstonden er drie infanteriebrigades. De

1.1.2 Samenstelling in september 1917

 Hoofdkwartier van de 3de Legerdivisie

Legerdivisie, 01/09/1917, Comd 3D.A.”.

 twee eskadrons lansiers

In totaal waren er dus 18 fuseliersbataljons of 54 fuselierscompagnieën. Elk van deze

1.1.3 De reorganisatie van 1918

 Hoofdkwartier van de 3de Legerdivisie

21 Zie Bijlage Q: Mitrailleurs in dienst van de 3de Legerdivisie

Militaires, november 1931, p. 214.

 3de Bataljon Steun & Instructie

24 Zie Bijlage R: Lichte machinegeweren in dienst van de 3de Legerdivisie

Op 1 juli 1918 werd elke infanteriedivisie versterkt met loopgravenartillerie, een

25 “Organisations successives de l’armée belge pendant la campagne 1914-1918”, s.l., Imprimerie du

Militaires, oktober 1928, p. 296-297.

Militaires, oktober 1928, p. 295.

Figuur 1: Luitenant-generaal JACQUES DE DIXMUDE31

1.2.2 Infanteriebrigades 1916-1917

http://www.ars-moriendi.be/JACQUESDEDIXMUDE.HTM, (geraadpleegd op 21/02/2014).

1.2.2.2 11de Infanteriebrigade

1.2.2.3 12de Infanteriebrigade