autor:
mr. sc Alberto Teković

urednica:
Ana Rutar, prof.

naslov:
Bežične računalne mreže

stručni recezent:
Ivan Ćavar, ing.

lektorica:
Ana Vučko

grafički urednik:
Krešimir Pletikosa, ACE 

nakladnik:
Algebra d.o.o., 2010.

za nakladnika:
mr.sc. Mislav Balković

mjesto i godina izdavanja:

Zagreb, 2010

Sva prava pridržana. Niti jedan dio ove

knjige ne smije se reproducirati ili prenositi
u bilo kojem obliku, niti na koji način.
Zabranjeno je svako kopiranje, citiranje te
upotreba knjige u javnim i privatnim
edukacijskim organizacijama u svrhu
organiziranih školovanja, a bez pisanog
odobrenja nositelja autorskih prava.

Copyright © Algebra d.o.o.

CIP zapis dostupan u računalnom katalogu

Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu
pod brojem 743666

ISBN 978-953-322-030-7
 Sadržaj:
1. POGLAVLJE: UVOD U BEŽIČNE RAČUNALNE MREŽE ........................................................................... 5
1.1 Razvoj ................................................................................................................................................ 6
1.1.1 Razvoj interneta ............................................................................................................................. 7
1.1.2 Razvoj mobilnog širokopojasnog pristupa ..................................................................................... 7
1.1.3 Razvoj mobilnih komunikacija........................................................................................................ 8
1.2 Elektromagnetsko zračenje ............................................................................................................. 10
1.2.1 Osnovne značajke elektromagnetskog vala ................................................................................ 10
1.2.2 Polarizacija elektromagnetskog vala ........................................................................................... 13
1.3 Pregled frekvencijskih pojasa .......................................................................................................... 15
1.3.1 GSM 900 ...................................................................................................................................... 15
1.3.2 UMTS (TDD i FDD) ...................................................................................................................... 17
1.3.3 WLAN........................................................................................................................................... 18
1.3.4 Bluetooth ...................................................................................................................................... 20
1.3.5 LTE .............................................................................................................................................. 21
1.4 Snaga na zračnom sučelju .............................................................................................................. 22
1.4.1 Što je to dB, dBm, dBi?................................................................................................................ 22
1.4.2 Snaga baznih stanica (GSM BTS, node B, Access Point) .......................................................... 25
1.5 Načela propagacije radijskog signala .............................................................................................. 29
1.5.1 Osnovni gubici propagacije u otvorenom prostoru ...................................................................... 29
1.5.2 Načela geometrijske optike.......................................................................................................... 29
1.5.3 Refleksija ..................................................................................................................................... 31
1.5.4 Refrakcija ..................................................................................................................................... 33
1.5.5 Difrakcija ...................................................................................................................................... 34
1.5.6 Raspršenje na gruboj površini ..................................................................................................... 38
1.6 Propagacijski modeli ........................................................................................................................ 40
1.6.1 Gušenje u otvorenom prostoru .................................................................................................... 40
1.6.2 Gušenje površine zemlje ............................................................................................................. 41
1.6.3 EGLI model .................................................................................................................................. 43
1.7 Efekti koji narušavaju kvalitetu na zračnom sučelju ........................................................................ 43
1.7.1 Log normal i Rayleighjev feding .................................................................................................. 44
1.7.2 Interferencije ................................................................................................................................ 46
1.8 Diverziti ............................................................................................................................................ 49
1.8.1 Vremenski diverziti ....................................................................................................................... 49
1.8.2 Frekvencijski diverziti ................................................................................................................... 50
1.8.3 Prostorni diverziti ......................................................................................................................... 50
1.8.4 Polarizacijski diverziti ................................................................................................................... 51
2. POGLAVLJE: METODE VIŠESTRUKOG PRISTUPA ............................................................................... 53
2.1 FDMA ............................................................................................................................................... 54
2.2 TDMA ............................................................................................................................................... 55
2.3 CDMA .............................................................................................................................................. 55
2.4 SDMA............................................................................................................................................... 57
2.5 OFDMA ............................................................................................................................................ 58
2.6 SC-FDMA......................................................................................................................................... 61
2.7 CSMA- CA ....................................................................................................................................... 63
2.7.1 RTS/ CTS..................................................................................................................................... 64
3. POGLAVLJE: MODULACIJA ...................................................................................................................... 65
3.1 Definicija osnovnih pojmova ............................................................................................................ 66
3.2 Analogni modulacijski postupci ........................................................................................................ 67
3.2.1 Usporedba frekvencijske i amplitudne modulacije....................................................................... 67
3.2.2 Amplitudna modulacija................................................................................................................. 68
3.2.3 Frekvencijska modulacija............................................................................................................. 69
3.2.4 Fazna modulacija ......................................................................................................................... 70
3.3 Digitalni modulacijski postupci ......................................................................................................... 72
3.3.1 Faktori koji utječu na odabir tipa digitalne modulacije ................................................................. 72
3.3.2 Linearne modulacijske tehnike .................................................................................................... 74
3.3.3 Modulacijske tehnike konstantne envelope ................................................................................. 77
 3.3.4 Kombinacije constant envelope i linearne modulacijske tehnike................................................. 79
3.3.5 Modulacijski postupci proširenog spektra .................................................................................... 83
4. POGLAVLJE: ANTENE .............................................................................................................................. 89
4.1 Parametri antena ............................................................................................................................. 90
4.1.1 Polarizacija................................................................................................................................... 90
4.1.2 Dijagram zračenja ........................................................................................................................ 91
4.1.3 Impedancija antene ..................................................................................................................... 92
4.1.4 Širina frekvencijskog pojasa ........................................................................................................ 92
4.1.5 Usmjerenost ................................................................................................................................. 94
4.1.6 Dobitak ......................................................................................................................................... 94
4.1.7 Temperatura šuma ...................................................................................................................... 95
4.2 Vrste i podjela antena ...................................................................................................................... 95
5. POGLAVLJE: OSNOVE GSM SUSTAVA .................................................................................................. 97
5.1 Arhitektura GSM sustava ................................................................................................................. 98
5.1.1 Mobilna stanica ............................................................................................................................ 98
5.1.2 Sustav baznih stanica .................................................................................................................. 98
5.1.3 Sustav centrala ............................................................................................................................ 99
5.1.4 Središte za upravljanje i održavanje .......................................................................................... 101
5.2 Osnovne značajke GSM sustava .................................................................................................. 101
5.2.1 Ćelijsko načelo ........................................................................................................................... 101
5.2.2 Prekapčanje (Handover) ............................................................................................................ 106
5.2.3 Kapacitet sustava ...................................................................................................................... 106
6. POGLAVLJE: GPRS I EDGE.................................................................................................................... 109
6.1 Motivacija i ciljevi ........................................................................................................................... 110
6.1.1 Veća brzina ................................................................................................................................ 110
6.1.2 Neposrednost ............................................................................................................................ 110
6.1.3 Nove aplikacije ........................................................................................................................... 111
6.2 Osnovne značajke GPRS sustava ................................................................................................ 112
6.2.1 Komutacija paketa ..................................................................................................................... 112
6.2.2 Modulacija i kodiranje ................................................................................................................ 113
6.2.3 Osnovne klase terminala i Multi-slot klase ................................................................................ 114
6.3 Arhitektura GPRS sustava ............................................................................................................. 115
6.3.1 SGSN i GGSN ........................................................................................................................... 116
6.4 Nedostaci GPRS sustava .............................................................................................................. 117
6.4.1 Ograničen kapacitet ćelije.......................................................................................................... 117
6.4.2 Niže stvarne brzine .................................................................................................................... 117
6.4.3 Suboptimalna modulacija........................................................................................................... 117
6.4.4 Prijelazna kašnjenja ................................................................................................................... 118
6.5 EDGE ............................................................................................................................................. 118
6.5.1 Osnovne značajke EDGE sustava ............................................................................................ 118
6.5.2 Trenutno stanje tehnologije - Evolved EDGE ............................................................................ 119
7. POGLAVLJE: OSNOVE UMTS SUSTAVA .............................................................................................. 121
7.1 UMTS usluge i aplikacije ............................................................................................................... 122
7.1.1 Klase kvalitete usluge ................................................................................................................ 123
7.2 Arhitektura UMTS sustava ............................................................................................................. 123
7.2.1 Jezgrena mreža (Core Network) ............................................................................................... 124
7.2.2 Pristupna mreža ......................................................................................................................... 127
7.3 Osnovne značajke UTRA FDD zračnog sučelja ............................................................................ 128
7.3.1 Kodiranje .................................................................................................................................... 128
7.3.2 Kontrola snage ........................................................................................................................... 132
7.3.3 Meko i mekše prekapčanje (Soft i Softer handover) ................................................................. 135
7.3.4 Kapacitet UMTS sustava ........................................................................................................... 136
8. POGLAVLJE: HSDPA I HSUPA ............................................................................................................... 141
8.1 HSDPA tehnologija ........................................................................................................................ 142
8.1.1 Osnovne značajke HSDPA tehnologije ..................................................................................... 142
 8.1.2 Klase HSDPA terminala............................................................................................................. 148
8.1.3 Arhitekturne promjene zbog HSDPA tehnologije ...................................................................... 149
8.2 HSUPA tehnologija ........................................................................................................................ 149
8.2.1 Osnovne značajke HSUPA tehnologije ..................................................................................... 149
8.2.2 Klase HSUPA terminala............................................................................................................. 152
8.2.3 Arhitekturne promjene zbog HSUPA tehnologije ...................................................................... 152
8.3 HSPA performanse i stanje tehnologije ......................................................................................... 153
8.3.1 Čimbenici koji utječu na HSPA performanse ............................................................................. 153
8.3.2 Trenutno stanje tehnologije ....................................................................................................... 153
9. POGLAVLJE: OSNOVE LTE SUSTAVA .................................................................................................. 155
9.1 Motivacija i ciljevi LTE sustava ...................................................................................................... 156
9.2 Osnovne značajke LTE zračnog sučelja ....................................................................................... 157
9.2.1 Pristupne metode OFDMA i SC-FDMA ..................................................................................... 157
9.2.2 MIMO koncept ........................................................................................................................... 158
9.3 Arhitekturni koncept osnovnog LTE sustava ................................................................................. 160
9.3.1 Pregled osnovne arhitekturne konfiguracije pristupne mreže ................................................... 160
9.3.2 Sloj korisničke opreme (UE- User Equipment) .......................................................................... 161
9.3.3 E-UTRAN nodeB, eNodeB ........................................................................................................ 162
9.3.4 Mobility Management Entity (MME) ........................................................................................... 163
9.3.5 Serving Gateway (S-GW) .......................................................................................................... 164
9.3.6 Packet Data Network gateway (P-GW) ..................................................................................... 164
9.3.7 Policy and Charging Resourse Function (PCFR) ...................................................................... 165
9.3.8 Home Subscription Server (HSS) .............................................................................................. 165
9.3.9 Servisna domena (Service domain) .......................................................................................... 165
10. POGLAVLJE: BLUETOOTH .................................................................................................................... 167
10.1 Motivacija i ciljevi Bluetooth sustava ............................................................................................. 168
10.2 Osnovne značajke Bluetooth bežične tehnologije ......................................................................... 169
10.2.1 Topologija: Piconet i Scatternet ............................................................................................. 169
10.2.2 Sinkrona i asinkrona veza...................................................................................................... 170
10.2.3 Kontrola kanala ...................................................................................................................... 170
10.3 Područja primjene Bluetooth tehnologije ....................................................................................... 171
10.4 Trenutno stanje tehnologije ........................................................................................................... 172
11. POGLAVLJE:WLAN ................................................................................................................................ 175
11.1 Regulatorna tijela, standardi i certifikati ......................................................................................... 176
11.1.1 IEEE 802.11 ........................................................................................................................... 176
11.1.2 Wi-Fi Alliance ......................................................................................................................... 181
11.1.3 FCC........................................................................................................................................ 182
11.1.4 ETSI ....................................................................................................................................... 182
11.1.5 WLANA .................................................................................................................................. 182
11.2 Osnove WLAN sustava.................................................................................................................. 183
11.2.1 Lociranje bežičnih lokalnih računalnih mreža ........................................................................ 183
11.2.2 Autentifikacija i asocijacija ..................................................................................................... 186
11.2.3 Servis set ............................................................................................................................... 187
11.2.4 Energetske značajke ............................................................................................................. 188
11.2.5 Mehanizam pristupa mediju ................................................................................................... 189
11.2.6 Dinamičko podešavanje brzina prijenosa .............................................................................. 190
11.2.7 Roaming................................................................................................................................. 190
12. POGLAVLJE:INDEKS ............................................................................................................................. 193
9. Poglavlje: Osnove LTE sustava

U ovom poglavlju naučit ćete:

; Motivaciju i ciljeve LTE sustava

; Arhitekturni koncept osnovnog LTE sustava

Str.156§ §BEŽIČNE RAČUNALNE MREŽE

9.1 Motivacija i ciljevi LTE sustava

Posao na LTE projektu 3GPP-ja započeo je 2004. godine definiranjem ciljeva. Iako u to vrijeme
HSDPA funkcionalnost još nigdje nije bila isplativo puštena u rad, bilo je jasno da treba započeti s
radom na novom sustavu. Naime, potrebno je i više od 5 godina od faze definiranja ciljeva do
puštanja sustava u isplativ rad. Zbog toga je s radom na standardizaciji važno početi dovoljno
rano.

Četiri su glavna pokretača ubrzala početak razvoja ovog standarda:

1. rast i razvoj prijenosnih metoda i aplikacija žičanih sustava,
2. potreba za dodatnim bežičnim kapacitetom,
3. potreba za pružanjem jeftinijih bežičnih podatkovnih usluga,
4. konkurentnost ostalih bežičnih tehnologija.

S obzirom da se žičane tehnologije nastavljaju razvijati slično se očekuje i u bežičnoj domeni, a

kako bi omogućili korisničkim aplikacijama dobru funkcionalnost rada u obje domene (Slika 9.1).

Slika 9.1 Evolucija korisničkih brzina žičanih i bežičnih tehnologija

Povećanje kapaciteta je logičan zahtjev, a kako bi se maksimalno iskoristio raspoloživi spektar i

postavljene bazne stanice.
Pored zahtjeva za povećanjem kapaciteta, ostale željene performanse LTE sustava definirane su
relativno prema HSPA (verzija 6) sustavu.

Vršna propusnost (engl. throughput) mora na silaznoj vezi (engl. downlinku) biti minimalno 100
Mbps i 50 Mbps na uzlaznoj vezi (engl. uplink) što je 10 puta veća brzina od HSPA (R6) brzina.
Jednako tako, mora se smanjiti vrijeme kašnjenja (engl. latency) kako bi poboljšali korisničke
performanse. Jedan od postavljenih zahtjeva je i smanjenje potrošnje baterije kako bi se omogućilo
povećanje korištenja multimedijskih aplikacija, a bez potrebe za dodatnim punjenjem baterije.

Zagreb – Ilica 242 §Visoka škola za primijenjeno računarstvo §

 Str.157§ §9. POGLAVLJE: OSNOVE LTE SUSTAVA

Sublimirano osnovni ciljevi (Slika 9.2) su:

1. spektralna efikasnost 2 do 4 puta veća nego kod HSPA (verzija 6),
2. vršne brzine iznad 100 Mbps na silaznoj i 50 Mbps na uzlaznoj vezi,
3. vrijeme odziva (engl. RTT- Round Trip Time)< 10ms,
4. sustav optimiziran za paketni promet (engl. PS switched),
5. visoka razina mobilnosti i sigurnosti,
6. efikasna potrošnja baterije terminala,
7. fleksibilnost dodjele frekvencijskog spektra od 1.5MHz do 20MHz.

Slika 9.2 Glavni LTE ciljevi

9.2 Osnovne značajke LTE zračnog sučelja

9.2.1 Pristupne metode OFDMA i SC-FDMA
LTE sustav kao pristupne metode na radijskom sučelju koristi OFDMA (engl. OFMDA - Orthogonal
Frequency Division Mulitple Access) na silaznoj vezi dok na uzlaznoj vezi koristi SC-FDMA (engl.
SC-FDMA - Single Carrier-Frequency Division Mulitple Access) koji su iscrpno opisani u poglavlju
2.5 i 2.6.

Ovim se metodama višestrukog pristupa ostvaruje ortogonalnost između korisnika, smanjenje

interferencije i povećanje kapaciteta sustava. Dodjela resursa u frekvencijskoj domeni na uzlaznoj i
silaznoj vezi definirana je blokovima resursa razlučivosti 180 kHz. Frekvencijska dimenzija u
paketnom dodjeljivanju (engl. scheduling) je jedan od razloga velikog kapaciteta LTE sustava.

Na uzlaznoj je vezi smještaj pojedinog korisnika unutar resursa kontinuiran, kako bi se omogućio
prijenos po jednom nosiocu (engl. SC - Single Carrier).
Na silaznoj je vezi moguće slobodno korištenje resursa iz različitih dijelova spektra. Odabirom SC-
FDMA metode za uzlaznu vezu omogućeno je korištenje efikasnih pojačala u mobilnim stanicama
što je važno za duljinu trajanja baterijskog napajanja.

LTE omogućava fleksibilnost u dodjeli frekvencijskog pojasa. Stoga je ovisno o raspoloživosti,

moguće odabrati pojas od 1.4MHz pa sve do 20MHz. Teoretski, širina pojasa od 20MHz
omogućava maksimalnu brzinu od 150Mbps korištenjem 2x2 MIMO, te 300 Mbps korištenjem 4x4
MIMO (koncept opisan u poglavlju 9.2.2). Vršna vrijednost na uzlaznoj vezi iznosi 75 Mbps.
Korištene pristupne metode prikazane su na slici niže (Slika 9.3).

tel: 01 2222 182, e-mail: info@racunarstvo.hr §www.racunarstvo.hr§

Str.158§ §BEŽIČNE RAČUNALNE MREŽE

Slika 9.3 Metode višestrukog pristupa za LTE

9.2.2 MIMO koncept

Jedna od osnovnih tehnologija koja je uvedena već kod prve verzije LTE standarda je MIMO (engl.
MIMO - Multiple Input Multiple Output) funkcionalnost koja uključuje prostorno multipleksiranje,
predkodiranje te odašiljački diverziti.

Osnovno načelo prostornog multipleksiranja (engl. spacial multiplexing) podrazumijeva slanje

signala preko dvije ili više različitih antena i korištenjem različitih tokova podataka, a procesiranje
signala podrazumijeva odvajanje tih tokova podataka na prijemniku čime se vršna brzina toka
podataka udvostručuje (ili učetverostručuje ako se radi o korištenju 4x4 MIMO funkcionalnosti).
Kod predkodiranja, signalima koji će biti odaslani preko različitih antena dodaje se težinski faktor
kako bi maksimizirali učinak primljenog odnosa signal/šum.
Odašiljački diverziti (engl. transmit diversity) zasnovan je na slanju istog signala preko različitih
antena kako bi se ostvario dobitak zbog različitog fedinga koji nastaje na putu od odašiljačke do
prijemne antene.

Moguće korištenje MIMO funkcionalnosti već je ranije uvedeno u specifikacijama za WCDMA

sustava, iako ono tamo nešto drugačije izgleda zbog toga što je tamo uključen i proces raspršenja
(engl. spreading).

Slika 9.4 MIMO 2x2 načelo

Zagreb – Ilica 242 §Visoka škola za primijenjeno računarstvo §

 Str.159§ §9. POGLAVLJE: OSNOVE LTE SUSTAVA

Osnovno MIMO načelo prikazano je na slici (Slika 9.4). gdje se 2 različita modulirana toka
podataka dovode na sklop za predkodiranje, a zatim na sklop koji obavlja mapiranje i generiranje
OFDM signala.

Referentni simboli omogućuju prijemniku da razdvoji ta 2 toka podataka. No potrebno je

onemogućiti slučaj u kojem bi odašiljanje signala s druge antene moglo omesti ispravnu procjenu
kvalitete signala, a koja je potrebna za razdvajanje tokova podataka. Zbog toga je potrebno da
pojedini referentni signal koristi samo jedna odašiljačka antena. Slika 9.5 prikazuje načelo koje to
rješava na način da se referentni signali i oni neiskorišteni naizmjenično dodjeljuju dvjema
antenama. Načelo se može proširiti i na više od dvije antene, a u prvoj verziji LTE sustava
podržano je korištenje do 4 antene. S porastom broja antena, zahtijevani SNR (engl. SNR - Signal
to Noise Ratio) povećava i kompleksnost odašiljačko-prijemnih sklopova te povećava duljinu
referentnih simbola.

Slika 9.5 OFDM simboli, podrška za 2 eNodeB odašiljačke antene

MIMO funkcionalnost je podržana i za uzlaznu LTE vezu. No dok uređaj koristi samo jednu
odašiljačku antenu, nemoguće je korištenjem MIMO funkcionalnosti ostvariti povećanje brzine
jednog korisnika. Ipak je na ćelijskoj razini moguće udvostručiti vršnu brzinu tijeka podataka
alociranjem ortogonalnih referentnih signala različitim uređajima (Slika 9.6).

tel: 01 2222 182, e-mail: info@racunarstvo.hr §www.racunarstvo.hr§

Str.160§ §BEŽIČNE RAČUNALNE MREŽE

Slika 9.6 Višekorisničko MIMO načelo u slučaju odašiljača s jednom antenom

Ovakva je vrsta „virtualnog“ ili „višekorisničkog“ MIMO podržana u LTE verziji 8 i ne uzrokuje
dodatnu kompleksnost u implementaciji s obzirom da se iz perspektive terminala, mijenja samo
sekvenca referentnog signala. Sa strane mreže je potrebno dodatno procesiranje kako bi se
korisnici međusobno razdvojili.

Korištenje klasične MIMO funkcionalnosti odašiljanja sa strane mobilne stanice nije posebno
zanimljivo zbog popratnih nuspojava (potrošnja baterije, veličina terminala, sl.) te će biti daljnje
razmatran u kasnijim 3GPP verzijama. SC-FDMA je vrlo prikladan za MIMO s obzirom da su
korisnici često međusobno ortogonalni (unutar ćelije) pa je lokalni SNR vrlo visok za korisnike koji
se nalaze u blizini bazne stanice.

9.3 Arhitekturni koncept osnovnog LTE sustava

9.3.1 Pregled osnovne arhitekturne konfiguracije pristupne mreže
Slika 9.7 prikazuje arhitekturu mrežnih elemenata u konfiguraciji gdje postoji samo E-UTRAN
(engl. E-Utran, Evolved UTRAN) pristupna mreža. Logički mrežni čvorovi i njihove međusobne
veze s ove slike predstavljaju osnovnu arhitekturu, a navedeni su elementi i funkcije potrebni svaki
put kada govorimo o E-UTRAN mreži.

Arhitektura postaje složenija kada E-UTRAN dolazi kao nadogradnja već postojećim drugim radio
pristupnim mrežnim sustavima (npr. UTRAN - UMTS Terrestrial Radio Access Network i GERAN -
GSM EDGE Radio Access Network). Potrebni su dodatni mrežni čvorovi i funkcionalnosti koji su
zaduženi za ostvarivanje mrežne međupovezivosti. Iako će ovaj drugi složeniji slučaj biti najčešći
jer će u pravilu LTE licence tražiti već postojeći GSM/ UMTS operateri u nastavku će biti objašnjen
samo osnovni slučaj u kojem postoji isključivo E-UTRAN radio pristupna mreža.

Zagreb – Ilica 242 §Visoka škola za primijenjeno računarstvo §