जिम्दो कजिताको बहस

मुक्त बजारवाद, वैश्वीकरण र उपभोक्तावादका नित्य-िवीि नकिबेचको पररवेशमा

कनवताले वहि गिुुपिे समकालीि भूनमकालाई पुिपुररभानित िगरी अब रचिाशील रहि
सनकन्न भन्ने बोध सबैनतर फैनलिँ दै गइरहे को छ। सानहत्यको मूलभूत मूल्यलाई जीनवत राख्न
हम्मे हम्मे परे को अनहले को िड्यन्त्रकारी अनि क्रूरतम समयमा मान्छे को गुढतम
संवेदिालाई कसरी जोगाएर राख्िु? ठु लो प्रश्ि छ। भन्नेहरू भन्दै छि्, यो समय कनवताकै
निम्ति पनि सबैभन्दा अप्ठ्यारो समय हो। कनवता त्यसैले प्रनतनक्रयावादी बन्दै गइरहे को
आभास हिँ दछ। कनवताले वैरोध्यको आफ्िो आनदम हनतयारलाई नदिहिँ उध्याउि थाले को
दे म्त िँदैछ।

कनवता तर कालयात्री हो, मुम्तक्तबोधको भिाइमा। कनवता र कनवको ध्येयदे म्त पर, रचनयता
र रचिाको अभ्युद्देश्यदे म्त टाढा पनि कनवताको तर सां स्कृनतक अनभभारा हिँ दछ। यसले
बहसको नसजु िा गिुुपदु छ, वाक्को महत्त्वलाई स्थानपत गिुुपदु छ। मान्छे , मि, पररवेश,
समय, प्रकृनत, राजिीनत, सामानजकता, जिोन्मु ता आनद नवनवध स्वरहरू गुञ्जायमाि
हिँ दाहिँ दै पनि यनद कनवताकौशल अप्रभावी रहे सम्प्रेिणको सङ्कट उत्पन्न हिँ दछ अनि
अक्षरहरू प्राणहीि बन्दछि्।

कनवताले अचेल वैयम्तक्तकताको सािो फलक उनछिी सकेको छ। त्यहािँ बाट उचानलएर
उिँ भैउिँभो यात्रा गदै यसले समनिको नक्षनतज अिँगाल् ि पुनगसकेको छ। कनवताले प्रजातन्त्र,
वैधता, मािवीयता, धानमुक सनहष्णु ता अनि जीविधमी यथाथु हरूको पैरवी गरररहे छ अनि
शोिण, असमािता, नहं सा, सत्ताअहम् आनदका प्रनतरोधमा आफ्िा अनभव्यम्तक्तको
मुक्ततालाई पराकाष्ठासम्म पुग्नेगरी प्रयोग गरररहे छ। यी कुरा ियािँ िभए पनि तर अनहले को
कनवताले वृनत्तगत नहसाबमा आफ्िो नभन्न आवाज बोनलरहे को छ। अभावुकता, नवडम्बिा,
अवैनशष्ट्य, वक्तव्यमूलकता जस्ता गुणहरू हाम्रा अनहले का वृनत्तहरू छि्।

भारतका िेपाली कनवताहरूले मूलत: आफ्िो रानििय पनहचािको सङ्कटलाई र त्यसका निम्ति
गररएका सािा-ठु ला आन्दोलिहरूलाई अनि हात लागेका ररत्ता पररणनतहरूलाई सम्बोधि
गरे का छि्। अम्तस्थर अनि अिुत्तरदायी भ्रि राजिैनतक नक्रयाकलापलाई, नचया अनि
नसन्कोिा जीविका कनठिाइहरूलाई, गो ाु हरूको निम्न अनि निम्नमध्यम स्तरको जीविका
नजजीनविा एवम् सङ्घिुहरूलाई ले म्त रहे का छि्। अरू पनि बहनवध नविय र नवचारहरूमा
रुमनलएका छि् िेपाली कनवताहरू। कनहले यी ग्रामीण धरातलमा आफ्िा मौनलक
अिुहारहरू ोज्न गइरहे का दे म्त न्छि् अनि तदिुसार भािाको ोजी, मुहावराको अन्वे िण
गरररहे का दे म्त न्छि्। कनहले लोकसंसार र सां स्कृनतक पृष्ठभूनमबाट सन्दभुहरू उप्ठ्काएर
परम्परा र पररचयमा तालमेल नमलाइरहे का दे म्त न्छि्। आफ्िो स्थाि, त्यसको आञ्चनलकता,
स्थािीयता र इनतहासलाई नसजु िामा बुन्दै िेपालीपिाको निक्खर कनवता रच्न ोनजरहे का
दे म्त न्छि्। कनहले भिे समसामनयक राजिैनतक नवफलताहरू, यी नवफलताले बोलाएका
कुण्ठा, परानजत हिुको पीडा, यस्ता नवफलताका दायीहरू आनद पनि कनवताका नविय बन्न
पुनगरहे का दे म्त न्छि्।

भन्नुको अथु हो भारतीय िेपाली कनवताले आज नवनवध भावभूनममा नवचरण गरररहे को छ।

तर कनवताको प्रभावपरकताको मनसिा अध्ययि गिु हामी चुनकरहे का छौ िँ। स्थुल पठिबाट
उम्केका ससािा काम्तव्यक सौन्दयुहरू कपेर ोज्न भ्याइरहे का छै िि् अध्येताहरूले । राम्रो र
िराम्रो कनवतामा कतै नििै भए पनि पाथु क्य हिँदो हो, त्यसलाई औिँल्याइनदिे मान्छे
पाइरहे का छै िि् अनहले का कनवहरूले । कनत कनवता भुत्ते भइसकेका काम्तव्यककौशलनसत
ढु क्कै छाती फुलाएर नहिँ नडरहे का छि्। कनत पुिरावृनतका नसकार भएका अनभव्यम्तक्तहरूले
आफैले आनवष्कार गरे को वृथा अनभमािमा मयाु दा ोनजरहे छि्। सतही र अप्रभावी यस्ता
कनवताहरूले समयको यस ियािँ ढराु लाई प्रनतरोधात्मक अनभव्यम्तक्त नदि सनकरहे का होलाि्
त? वा नियनत सम्िे र आत्मसमपुण गरररहे का छि्? निक्यौल गिे बेला हो। आञ्चनलकता र
स्थािीयताहरू परम्परा र इनतहासको गनहरो चेतबाट उम्रेका छि्। वा अिुवादमा वाष्पीकृत
भइजािे जनत मात्र त बनसरहे का छै िि्? ोज्ने समय हो। हाम्रा नवद्रोहहरू कृनत्रम र
नवभ्रमग्रस्त त छै िि्? हामी कतै बानहरबाट हे ररिँ दा कूपमूण्डक त दे म्त एका छै िौ िँ? हामी
पाठकोन्मु ी सानहत्य ले ख्ने िाममा आफ्िै आत्मश्लाघा र आत्मरनतको राग त अलानपरहे का
छै िौ िँ?

नजम्दो कनवता-सानहत्यमा यस्ता प्रश्िहरू पनि बहसमा राम्त न्छि्।

म आफू भिे मानथ समकालीि कनवताका यावत् कुराहरूनसतै भािाको बान्कीदे म्त कथ्यको
प्रस्तुनतसम्मै जीविोन्मु , संवेदिापूणु र िवीिोन्वे िी बन्ने कोनसस गदु छु, कुनन्न हि सकेिँ वा
सनकििँ?

माइलालाई रजमता छ

अनहले दे म्त िन्डा बोकेको होइि माइलाले ।

माइलालाई रनमता छ।
माइलाले िै बोक्‍िुपछु

जातीय अम्तिताको भारी अनि भारीमानथ सुपारी।

माइलाले बािँ नधबस््‍िु छ सधै िँ रानििय अपररचयको हे म्मरी,

नभररबस््‍िु छ दे शरक्षाको भुत्ते ुकुरी

अनि उमानलबस््‍िु छ ाली कराहीमा रालहरू,

िम्तम्टरहिु छ पक्रिलाई उम्केको माछा।

उसको चेतिाको गलछे िँ डीनतर युगैनपच्छे

कुि बज्रस्ािँ ठले नपसाब गररराख्छ।

ठे लै ठे ला उठे का छि्

माइलाको कुटस्थ ब्रह्मभरर।

माइला नबनलिँ दै गइरहे को छ नहउिँ को बुद्धिै ,िँ

पाठकवृन्द ! माइला ग्ले नसयर हो

जसको पग्लिँ दो सहादतले

धेरै ोलाहरू जन्मेका छि्, िदीहरू बनिएका छि्।

माइलाको धनमलो व्यम्तक्तत्वको बारे मा चानहिँ िसोध्‍िुहोला,

त्यही म्तििताले त यो कनवता जन्मेको हो।

तपाईंहरूले बरमा पढ् िै हन्छ

माइलाले िारा नदन्छ अनघल् लो जु लुसको पङ्म्तक्तमा,

आकाशमा बादलको री उम्तप्ठ्किेगरी पनछबाट त्यसपनछ माइलाहरू

कराउिँ छि्।

इन्द्रशे र पनि उही हो,

रिे पनि उही हो,

जिक पनि उही हो,

म्याउची, जयमाया, बाटु ली सबै उही हो,

ऊनभत्र कािँ चो कनललो लनचलो माटो छ

जसलाई प्रत्येकपल् टको दा नभन्चीले ियािँ बजार नदन्छ।

उसको भोकको टाटे पाङ्ग्रे िक्सा बिाउिँ छ।

पोहोर साल माइलाको मनललो छातीमा टे केर

ठु लो कथाको कनटङ सरे को नथयो।

पाठकवृन्द ! उसैले कानटबस््‍िु त्यस कथाका जराहरू, हािँ गाहरू

युगैनपच्छे ।

अब माइलाको फोक्सोनभत्र

नकताबहरू जले को गन्ध पस्दै छ।

आिँ ा पोल् दै छ अक्षरहरू ढडे को म्त ररलो धुिँवामा।

नकसािहरूले आत्महत्या गरे को एउटा दे शको मािनचत्र पस्दै छ।

नछररबस्छ रगतसररको माडमा

उसको लपलपे भोक।

ढकढकाइरहन्छ प्रत्येक ऋतुमा

िड्यन्त्रका ियािँ संस्करणहरूले

सनजलै चुइिँनकिे उसको अवचेतिको दै लो।

पाठकवृन्द ! कनवता त आजै सनकिे होइि

तर माइलालाई रनमता छ।
<

बुढी औ ँला

सबैभन्दा पनहले नतमीले

मेरो तोते भािा ोस्ौ।

त्यसपनछ ोस्ौ

उघ्रेको भाग्य, मेरो ढु ङ््‍गाको दे वता, नह टीको पािीधारा, नचन्डे को मुन्टा, नसमरायोको पुरािो
गन्ध, मेरी बज्यैको कुकुच्चा र कुङ्फु सु, मेरो क्यानटस, काउलोको रु , भिँगेराहरू, ढु ङ््‍गे
आिँ गि, कटु स।

सबै ोस्ौ।

मेरो आख्यािै ोस्ौ।

पनहले मनसिा ठट् ्‍टाका ुद्रा ुद्री रे चकी ोस्ौ।

नमठो ढु क्क र कमलो भय ोस्ौ।

कुनञ्जिी ले ख््‍िे मेरो एकराते नसजु िात्मक अनिद्रा ोस्ौ।
£

तीिवटा काललाई मुठा पारे र

नहले आलीछे उ उनभएकी

मेरी बुढी बज्यै-

उिी चकमन्नताकी दाशुनिक हि्,

भुमरीहरूकी सम्राज्ञी हि्।

फकाु उि सकछौ उिको आख्यािबाट

नतमीले चोररलगेकी िानयका ?

उिका कथामा राख््‍िसकछौ

नठक नठक ठाउिँ मा पुरािा नचउनचउहरू,

बुन््‍ि सकछौ िस्ाङहरू, अबुइऽऽऽहरू?

नलप्ठ्िसकछौ
्‍ म्त त्काहरू ?

मेरा बाबै,

उिी भररलो अिनभज्ञताका प्राज्ञ हि्,

अभेद्य गोरे टाहरूका आनवष्कारक हि्।

सुमसुम्याउि सकछौ ?...

उिको कुनप्रएको ढाडमा लागेका

अिुभवको पोनटला घोगा,

उिको मेरुदण्डले उचानलरहे को दृढताको ढोिँड।

फकाु उि सकछौ, बाबैको नजब्रोमा फेरर

स्वानदि उ ािग्रम्ति ?

कसले ले ख्यो मेरो लोकगीतको नसरािीमा

‘स्वगीय’ !

कसले गािँ ठो पाऱ्यो मेरा हत्केलाका रे ाहरू ?

फुटायो कसले पुख्यौली नसपबाट

मनसिा पररश्रमका ठे लाहरू - जसबाट बुनििे

मेरा वतु मािका थु न्सेहरू।

नििो बायोडाटा पक्रेर

अनहले

गालामुनि दीघुकालीि आख्यािहीिताको सुती चेपेर

म नतम्रो गाउिँ को फारम भदै छु।

ओ ! द्रोणाचायु,

ओ ! प्राइभेट नलनमटे ड !

लै जाऊ, मेरो बुढी औिँला ।

<
घृणा

म त्यही विु जन््‍मेको हिँ

जु ि विु भारत र पानकस्तािले लडाइिँ थाल् यो।

राििपनत निक्सिले इम्तन्दरा गान्धीलाई त्यही विु अपशब्द प्रयोग गऱ्यो।

मेरो भागमा परे को लडाइिँ र घृणा पनि त्यही विु जन्मेका हि्।

छु याउि सनकिँदै ि

बादलका िरम भुवाहरूमा बािँ नचरहे को समुद्री सम्ििा,

घािँ सको शरीरभरर माटोले ले ेको

हररयो प्रबन्ध।

सधै िँ नतमी म त्यही हिँ भन्छौ,

म सधै िँ नतमी त्यो होइिौ भन्छु ,

त्यही िँ बािँ नधन्छ नतमी र ममािमा

घृणाको सेतु।

ककुश कोलाहलकै घरमा कनहले कनहले

लोभलाग्दो नशशु भएर जम्तन्मन्छ सङ्गीत।

<