Guideline for Snake bite Treatment, First Aid and Prevention

Health & Family Welfare Department

Government of Gujarat

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 1|Page

 Core – Committee Members:-
1) Dr Asha Shah – HoD Medicine Department, B. J Medical College Ahmedabad
2) Mr. Soham Mukherjee – Herpetologist – Ahmedabad
3) Dr. Samiraben – HoD Emergency Department, B. J Medical College, Ahmedabad
4) Dr. Mira Desai HoD Pharmacology Department, B. J Medical College, Ahmedabad
5) Dr Jayraj Desai, Head Emergency Medicine Learning & Care (Gujarat) 108 GVK
EMRI.
6) Dr. Dinkar Raval – Deputy Director – Epidemic, Commissionerate, Gandhinagar
7) Dr. Dilip Gheewala HoD Medicine Department, GMERS Medical College, Valsad
8) HoD Medicine Department, V.S Hospital – Ahmedabad
9) Dr. R. M Mehta – Deputy Director – Nursing, Commissionerate Gandhinagar.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 2|Page

 Index

Sr. No Description Page No

1 Introduction 4
2 Part 1 Treatment 5
3 Clinical Features in patient bitten by common venomous snake 5
4 Primary Health Centre 6
4.1 How to treat - Do’s 6
4.2 Don’ts 6
4.3 When to transfer 6
5 Community Health Centre 7
5.1 How to Treat – Do’s 7
5.2 Don’ts 7
5.3 When to Transfer 7
6 Tertiary Level – How to Treat 8
7 Part II – First Aid Part 9
7.1 Principles of first – aid 9
7.2 Aims of first-aid 9
7.3 Recommended first-aid methods 9
8 Snake-bite initial management & prevention rural communities 11
9 Protocols developed by 108 GVK EMRI
Annexure – 1 (Snakebite Cases & ASV usage detail year 2013) 16
10
detail of Government Institution
Annexure – 2 (ASV Usage Details from 2008 – March 2014) by 108
11 17
GVK EMRI Gujarat.
12 References 18

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 3|Page

 PART - 1
1. Introduction
Early in 2009, snake-bite was finally included in the WHO’s list of neglected tropical diseases
confirming the experience in many parts of South East Asia region that snake-bite is a
common occupational hazard of farmers, plantation workers and others, resulting in tens of
thousands of deaths each year and many cases of chronic physical handicap (WHO, 2007;
Williams, 2010)

India’s first exhaustive study on annual snake-bite deaths, the Million Death Study (April
2011), has revealed the annual death figures to be as high as 46,000 while the total number
of annual snake-bites are estimated to be around 14,00,000. India has long been thought to
have more snake-bites than any other country. The first ever direct estimates were drawn
from a national mortality survey of 11 lakh homes. The estimated total of 46,000 national
snake-bite deaths constitutes about 5% of all injury deaths and nearly 0.5% of all deaths in
India. It is more than 30-fold higher than the number declared from earlier official hospital
returns. The underreporting of snake bite deaths has a number of possible causes, most
importantly, it is well known that many patients are treated and die outside health facilities
especially in rural areas.

As per the study, states with a high-prevalence of snakebite deaths are defined as those
with more than 1 crore people where the annual snakebite death rate exceeds 3 per
1,00,000 population. Gujarat has an annual snake-bite death rate of 3.5 per 1,00,000
population and is one of the 13 states with high prevalence of snake-bite deaths. This means
around 2,100 people die in Gujarat every year from 1,34,400 bites (non-fatal snake-bite to
death ratio is 64:1 as per hospital records during the study); even if the ratio is halved it
comes to 67,200 bites every year.

This publication aims to pass on a digest of available knowledge about all clinical aspects of
snake-bite to medically trained personnel. The guidelines are intended for medical doctors,
nurses, dispensers and community health workers who have the responsibility of treating
victims of snake-bite. They aim to provide sufficient practical information to allow medically
trained personnel to assess and treat patients with snake-bites at different levels of the
health service.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 4|Page

 2. Snake bite Medical Management Protocols at Primary,
Secondary and Tertiary Levels

Introduction:
There are more than 250 species of snakes in India, 52 of which are venomous (Poisonous).
There are 4 Families of Venomous snakes:

- Elapidae - Kraits, cobras (neurotoxic)

- Viperidae - Russell’s viper, saw-scaled viper, other vipers (Hemotoxic)
- Hydrophiodae - Sea snakes (neurotoxic; extremely rare bites reported)
- Colabridae – Rear-fanged snakes (mostly harmless due to low toxicity)

Of these, there are only 4 medically important species in Gujarat namely;

1. Spectacled cobra (Naja naja)

2. Common krait (Bungarus caeruleus)
3. Russell’s viper (Daboia russellii)
4. Saw-scaled viper (Echis carinatus)

These four species are referred to as the Big Four snakes of India as they are
collectively responsible for most snake-bite deaths in India. The estimated total of
46,000 national annual snake-bite deaths constitutes about 5% of all injury deaths
and nearly 0.5% of all deaths in India.

Snake-bite preventive strategies by rural communities and effective post bite clinical
management are key mitigation measures.

3.Clinical Features in patient bitten by common venomous

snake:

Species Clinical Features

Viperidae (all) Local Swelling plus bleeding tendencies
Ptosis, Opthlmoplegia, facial paralysis with
Russell’s viper
dark coloured urine
Cobra Local swelling with Paralysis
Paralysis without local swelling bitten while
Krait
sleeping on ground

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 5|Page

 4. Primary Health centre:

How to treat:

Do’s:

1. Reassure the Patient that all the snakes are not venomous and even if venomous,
treatment is available.
2. Immobilize the affected part with splint or bandage.
3. Make the victim lie flat with affected limb below heart level.
4. Remove shoes, tight clothes, rings, jewellery or watches.
5. Be prepared for cardiorespiratory resuscitation. (CPR)
6. Maintain airway, breathing and circulation. (ABC)
7. Administer Inj. Tetanus toxoid IM
8. Give Antibiotics if skin is breached or localized necrosis.
9. Try to identify the snake if available or ask the relatives who have seen that.
10. Monitor the patient for 24 hours for late symptoms.

Don’ts:

1. Do not apply tourniquet.

2. Do not wash the site with soap or water to remove poison.
3. Do not make cuts or incision on or near the bitten area.
4. Do not give electrical shock or apply extreme cold to the bitten area.
5. Do not suck out the venom with mouth.
6. Do not apply any herbal or folk remedies to the bitten area.
7. Do not give any drinks or alcohol to the patient.

When to transfer:

1. If the snake is identified as venomous, do not wait for symptoms to develop.

Immediately transfer to higher level.
2. If during observation following symptoms develop, transfer the patient to CHC
- Bleeding from any site
- Decrease urine output
- Localized excessive swelling or cellulitis
- Respiratory distress
- Chest pain with tightness
- Paralysis
- Any other Deteriorating condition.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 6|Page

 5. Community Health Centre:

How to treat:

Do’s:

1. Do not suddenly remove tourniquet which can cause sudden flushing of venom in
circulation.
2. Watch for symptoms whether hemotoxic or neurotoxic.
3. Run Hb, total count, platelets, PT/aPTT, Urine R/M, Urea, Creatinine, Sodium,
Potassium, ECG and Chest X-ray, ABGA.
4. Run 20 minute whole blood clotting test to detect coagulopathy.
5. Administer Anti snake venom.

DOSE:-

 8 to 10 vials of ASV is given over 1 hour as it removes most of the unbound toxin.
 No next dose to be given till the next Clotting test done after 6 hours.
 If WBCT still > 20 minutes repeat dose of 5-10 vials given.
 If 20 vials given then no further ASV should be given assuming that all the unbound
toxin has been removed.
 Be ready for any anaphylactic reaction.
 Inj. Adrenaline + Hydrocortisone (100 mg) + Antihistaminic (Phenylephrine) should
be available before administering ASV.
 Administer Inj. Neostigmine 0.5-2 mg i.v if there are neurological symptoms and
repeat every half hourly for next 8 hours if improvement occurs.

When to transfer:

1. Snake identified to belong to dangerous species.

2. Rapid early extension of local swelling from site of bite.
3. Early Tender enlargement of local lymphnodes, indicating spread of venom in the
lymphatic system.
4. Early systemic symptoms: collapse (hypotension, shock), nausea, vomiting.
5. Diarrhoea, severe headache, “Heaviness” of the eyelids, worsening drowsiness or
early ptosis/ opthlmoplegia.
6. Early spontaneous systemic bleeding.
7. Passage of dark brown/ black urine.
8. If ASV not available or patient not recovered with usual dose of ASV.
H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 7|Page
 6. Tertiary Level:-

How to treat:

1) Administer ASV if not given previously as per the recommended guidelines.

2) Give FFP (Fresh frozen Plasma) if there is coagulopathy.
3) Intubate and provide ventilator support to the patient with severe respiratory
distress.
4) Start prednisolone or other immunosuppressant’s to the patient having serum
sickness.
5) Start higher antibiotics according to culture and sensitivity reports.
6) Nephrology opinion and Haemodialysis for the patient having acute renal failure.
7) Surgical opinion and removal of local part if necessary in a patient having
gangrene.
8) Perform D-dimer, FDP, Coagulation studies, cultures and sensitivity.
9) Rehabilitation and disability limitation.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 8|Page

 PART - 2
7. Snake-bite first Aid Clinicians

Principles of first-aid

First-aid treatment is carried out immediately or very soon after the bite, before the
patient reaches a dispensary or hospital. It can be performed by the snake-bite victim
himself/herself or by anyone else who is present and able.

Unfortunately, most of the traditional, popular, available and affordable first-aid

methods have proved to be useless or even dangerous. These methods include: making
local incisions or pricks/punctures at the site of the bite or in the bitten limb, attempts
to suck the venom out of the wound, use of (black) snake stones, tying tight bands
(tourniquets) around the limb, electric shock, topical instillation or application of
chemicals, herbs or ice packs. Local people may have great confidence in traditional
(herbal) treatments, but they must not be allowed to delay medical treatment or to do
harm.

Aims of first-aid
 Attempt to delay systemic absorption of venom.
 Preserve life and prevent complications before the patient can receive medical
care
 Control distressing or dangerous early symptoms of envenoming.
 Arrange the transport of the patient to a place where they can receive medical
care.
 ABOVE ALL, AIM TO DO NO HARM!

Recommended first-aid methods

 Reassure the victim who may be very anxious
 Immobilize the whole of the patient’s body by laying him/her down in a
comfortable and safe position and, especially, immobilize the bitten limb with a
splint or sling. Any movement or muscular contraction increases absorption of
venom into the bloodstream and lymphatic’s.
 If the necessary equipment and skills are available, consider pressure-
immobilization (see figure below) or pressure pad only if the snake species is
identified as cobra or krait.
 Avoid any interference with the bite wound (incisions, rubbing, vigorous
cleaning, and massage, application of herbs or chemicals) as this may introduce
infection, increase absorption of the venom and increase local bleeding.

Release of tight bands, bandages and ligatures: Ideally, these should not be released
until the patient is under medical care in hospital, resuscitation facilities are available
and ASVS treatment has been started.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 9|Page

Tight (arterial) tourniquets are not recommended!

Traditional tight (arterial) tourniquets are not recommended. To be effective, these had
to be applied around the upper part of the limb so tightly that the peripheral pulse gets
occluded. This method can be extremely painful and very dangerous if the tourniquet
was left on for too long (more than about 40 minutes), as the limb might be damaged by
ischemia. Tourniquets have caused many gangrenous limbs.

Snake-bite first aid: pressure immobilization method

Figure 1: Pressure immobilization (Sutherland method)

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 10 | P a g e

 Spectacled cobra Common krait

Russell’s viper Saw-scaled viper

The above 4 species account for most snake-bite deaths in India.

8. Snake-bite initial management & prevention rural communities

Snake-bite is one of the more serious health issues, especially in India where deaths
due to snake-bites are estimated well over 46,000 every year. Even though actual
envenomation takes place less often, it is best to stay prepared for an emergency.

Firstly, Things NOT to Do:

 Do not suck out venom

 Do not make incision to bleed out venom
 Do not go to traditional healers or anything similar
 Do not try out home remedies
 Do not apply tourniquets
 Do not apply ice
 Do not clean out the bitten part
 Do not try to catch/kill the snake
All of the above activities either do not work or are extremely dangerous to perform.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 11 | P a g e

In fact, they will do more harm than good.

Following is what you should do:

 Make sure the victim and others are at a safe distance away from the snake; do
not attempt to capture the snake, get the victim and others away from the snake
 Try to memorize the snake’s appearance (from a safe distance!)
 Remove watches / rings / other jewellery from the bitten part
 Keep the victim calm and reassured, do not panic, as trivial as it may sound, it
makes everything from the victim's ability to deal with the situation to your
ability to make decisions better
 Try to immobilize the bitten limb; do not make the victim run and avoid making
him/her walk if possible
 Do not waste any time and arrange for a quick transport to the nearest hospital
treating snake-bite cases, as safely and comfortably as possible
 If possible, note the time of bite and progression of symptoms
 Describe the snake and the whole incident to the attending doctor

*Anti Snake Venom Serum is the only cure*

If your neighbourhood has a high density of snakes, it is advisable to prepare a snake-

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 12 | P a g e
bite protocol (plan of action in case of an emergency) best suited to you. This can simply
be important contact people and numbers who should be informed first, name / address
of nearest hospital treating snake-bites, best mode of transport and related details,
name / contact no. of doctor, etc. Make sure all family members and friends understand
their role in an emergency.

Spectacled cobra Common krait

Russell’s viper Saw-scaled viper

The above 4 species account for most snake-bite deaths in India. Please be extra careful if
you are around these.

In case of a snake-bite, call 108 from your phone. The emergency response service will
immediately dispatch an ambulance with trained paramedics.

Prevention is always better than cure:

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 13 | P a g e

  Education: Know your local snakes, know the sort of places where they like to
live and hide, at what times of year, at what times of day/night or in what kinds
of weather they are most likely to be active.
 Be especially vigilant about snake bites after rains, during flooding, at harvest
time and at night.
 Try to wear proper shoes or boots and long trousers, especially when walking in
the dark or in undergrowth. Always check footwear before wearing them!
 Use torch / lamp when walking at night.
 Avoid snakes as far as possible, including snakes performing for snake charmers.
Never handle, threaten or attack a snake and never intentionally trap or corner a
snake in an enclosed space.

In the house:

 Do not keep livestock, especially chickens, in the house, as snakes may come to
hunt them. Store food in rat-proof containers. Regularly check houses for snakes
and, if possible, avoid those types of house construction that will provide snakes
with hiding.
 If at all possible, try to avoid sleeping on the ground. If you have to sleep on the
ground use mosquito net that is well tucked in under the mattress or sleeping
mat.

In the yard:

 Try not to provide hiding places for snakes. Clear termite mounds, heaps of
rubbish, building materials etc. from near the house.
 Do not have tree branches touching the house. Keep grass short or clear the
ground around your house and clear low bushes in the vicinity so that snakes
cannot hide close to the house.
 Keep your granary away from the house, it may attract rodents that snakes will
hunt.
 Take great care when clearing vegetation, raking dry leaves in outdoors.
 Use a light (torch or lamp) when you walk outside the house or visit the latrine at
night.

In the rural areas:

 Firewood collection at night is a real danger. Avoid doing.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 14 | P a g e
  Watch where you walk especially when walking in the dark or in undergrowth.
Do not go barefoot.
 Step on to rocks or logs rather than straight over them – snakes may be sunning
themselves on the sides.
 Avoid handling dead snakes, or snakes that appear to be dead. They can still
inject venom!
 Keep young children away from areas known to be snake-infested.
 Many snake-bites occur during ploughing, planting and harvesting and in the
rainy season.
 If you see a snake, do nothing; let it go. Do not try to pick it up or kill it. Snakes
prefer not to confront large animals such as humans so give them the chance to
slither away.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 15 | P a g e

 Annexure - 1

Snakebite Cases & ASV Usage detail Year 2013

Snakebite Cases & ASV Usage Detail Year 2013

Sr No Zone Snake Bite Patients No ASV Usage
1 Surat 2742 7580
2 Vadodara 1175 2382
3 Bhavnagar 375 1346
4 Ahmedabad 341 1139
5 Rajkot 682 3437
6 Gandhinagar 1114 5184
Total 6429 21068

Snakebite Cases & ASV Usage Detail Year 2012 to May 2014
Sr No Zone Snake Bite Patients No ASV Usage
1 2012 3175 20961
2 2013 4503 25482
3 Upto May 2014 1353 8112
Total 9031 54555

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 16 | P a g e

 GVK EMRI Gujarat- District & Year Wise Snake Bite Cases and Inj. ASV Usage Details from September 2008 to March 2014
Year → 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Grand Total

ASV ASV ASV ASV ASV ASV

District ↓ Cases Cases ASV Usage Cases Cases Cases Cases Cases Cases ASV Usage
Usage Usage Usage Usage Usage Usage

Ahmedabad 16 5 8 3 6 3 71 22 75 26 87 27 5 2 268 88
Amreli 17 5 10 4 6 3 78 26 85 29 76 24 8 3 280 94
Anand 20 6 12 4 5 2 114 37 92 28 137 43 2 1 382 121
Banas Kantha 19 6 19 6 3 1 124 42 156 47 156 49 12 5 489 156
Bharuch 10 3 12 5 5 2 120 36 126 40 122 45 20 9 415 140
Bhavnagar 10 3 11 5 0 0 52 16 70 21 80 25 5 2 228 72
Dahod 6 2 8 3 2 1 98 29 105 35 128 45 10 3 357 118

Gandhinagar 5 2 7 3 1 1 57 17 46 14 55 17 6 2 177 56

Jamnagar 12 4 11 4 0 0 177 53 135 41 126 39 11 4 472 145

Junagadh 33 12 36 14 2 1 225 68 193 58 182 57 15 8 686 218

Kheda 20 6 16 8 5 2 82 25 105 32 84 26 3 1 315 100

Kutch 4 1 2 1 5 3 115 35 127 38 152 47 14 5 419 130

Mahesana 7 2 2 1 1 1 50 15 74 22 65 21 1 1 200 63

Narmada 8 2 4 2 0 0 187 58 191 57 203 72 21 11 614 202

Navsari 16 5 10 3 2 1 214 72 213 74 229 81 26 12 710 248

Panch Mahals 32 11 21 10 4 2 180 58 300 92 311 105 19 12 867 290

Patan 6 2 7 2 2 1 31 9 30 9 29 9 0 0 105 32

Porbandar 16 5 4 2 1 1 103 31 120 36 70 22 10 3 324 100

Rajkot 27 8 19 9 1 1 103 31 81 24 112 35 8 3 351 111

Sabarkantha 33 11 17 8 9 4 125 38 169 51 190 59 15 5 558 176

Surat 14 4 19 7 3 1 254 78 296 89 325 111 43 23 954 313

Surendranagar 5 2 7 3 1 1 30 9 31 9 37 12 3 1 114 37

Tapi 19 6 22 11 4 2 247 74 276 83 356 111 32 18 956 305

The Dangs 4 1 4 1 2 1 265 84 257 77 259 85 31 15 822 264

Vadodara 35 12 36 14 19 9 270 90 306 92 309 100 26 13 1001 330

Valsad 19 6 18 6 0 0 281 95 371 112 482 165 51 22 1222 406

Grand Total 413 132 342 139 89 44 3653 1148 4030 1236 4362 1432 397 184 13286 4315
Reference:-

1) Harrison’s Textbook of internal medicine, 18th edition

2) API textbook of medicine, 10th edition
3) National snake bite management guideline
4) WHO SEARO snake bite management guidelines for Asian countries
5) Post Graduate Medicine, Volume 28, Feb 2014

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Guideline 17 | P a g e

 સાપ કરડવાના પ્રાથમિક ઉપચાર અને
સારવારની િાર્ગદમશિકા

આરોગ્ય અને પરરવાર કલ્યાણ મવભાર્

ુ રાત સરકાર
ગજ

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 1|Page

 સાપ કરડવાના પ્રાથમિક ઉપચારના મસદ્ાાંતો

પ્રાથમિક ઉપચાર સાપ ડંખે એટલે તરત જ અથવા થોડી વારિાં કરવાિાં આવે છે ,

દરદી કોઇ ડડસ્પેન્સરી અથવા હોસ્સ્પટલિાં પહોંચે તેની પહેલા. આ ડંખ પાિેલ વ્યસ્તત

પોતે કરી શકે અથવા એવી કોઇ પણ વ્યસ્તત કરી શકે, જે હાજર હોય, અને તે કરવા

સક્ષિ હોય.

કિભાગ્યે, િોટા ભાગની પરં પરાગત, લોકમપ્રય, ઉપલબ્ધ અને પોસાય તેવી પ્રાથમિક

ઉપચારની પદ્ધમતઓ બિનુપયોગી અને જોખિી મસદ્ધ થયેલ છે . આ પદ્ધમતઓિાં સાિેલ

છે : ડંખના સ્થળ પર અથવા જયાં ડંખ પડયો હોય તે અંગિાં ચીરો/ કાણાં પાડવા,

ઘાિાંથી ઝેર ચ ૂસવાનો પ્રયત્ન કરવો, સપપ પત્થરનો ઉપયોગ કરવો, હાથ-પગ પર

કસીને પાટા િાંધવા (ટોનીકેટ), વીજળીના ઝાટકા આપવા, ડંખના સ્થાન પર રસાયણ,

જડીબુટ્ટિઓ અથવા િરફ લગાવવા અથવા નાંખવા. સ્થામનક લોકોને પરં પરાગત

(જડીબુિીઓથી) ઉપચારિાં ખ ૂિ મવશ્વાસ હોઇ શકે છે , પણ તેિને બચડકત્સકીય ઉપચાર

િેળવવાિાં િોડું કરવાિાં કે કોઇ નુકસાન પહોંચાડવા દે વાિાં આવવુ ં જોઇએ નહીં.

પ્રાથમિક ઉપચારના લક્ષ્યો

 ઝેરના શરીરિાં ચ ૂસાત ું રોકવાનો પ્રયત્ન કરો.
 જીવ િચાવવો અને દરદીને બચડકત્સકીય સંભાળ િળે તે પહેલા કોઇ િીજી
તકલીફ થતી રોકવી
 ઝેર ચડવાના દુખદાયક અથવા જોખિી શરુઆતના લક્ષણો પર મનયંત્રણ.
 દરદીને એવા સ્થળે લઇ જવાની વ્યવસ્થા કરો, જયાં તેિને બચડકત્સકીય સંભાળ
િળી શકે.
 સૌથી વધુ, કોઇ નુકસાન ન પહોંચાડવાનુ ં લક્ષ્ય રાખો!

પ્રાથમિક ઉપચારની ભલાિણ કરાતી રીતો

 દરદીને સાંત્વન આપો, તે ખ ૂિ ગભરાયેલ હોઇ શકે છે
 દરદીને એક આરાિદાયક સુરબક્ષત સ્સ્થમતિાં સુવાડીને તેિનુ ં અને ખાસ કરીને
ડંખ પાિેલ ભાગને કોઇ ખપાડટયા અથવા ઝોળી વડે મનયંમત્રત કરી તેિનુ ં
હલનચલન િંધ કરો. કોઇ પણ હલનચલન અથવા સ્નાયુઓના સંકોચનથી
લોહીિાં ઝેર વધુ ઝડપથી ભળે છે ,
H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 2|Page
  જો જરૂરી સાધનો અને કૌશલ્ય ઉપલબ્ધ હોય, તો દિાણવડે હલનચલન િંધ
કરવા (નીચેની આકૃમત જુઓ) પ્રયત્ન કરો અથવા જો સાપને નાગ અથવા
કાળોતરા તરીકે ઓળખવાિાં આવ્યો હોય, તો પ્રેશર પેડનો ઉપયોગ કરો.
 ડંખના ઘાિાં કોઇ પણ જાતનો હસ્તક્ષેપ ટાળો (ચીરા, ઘસવુ,ં ઘસીને સાફ કરવુ,ં
િાબલશ, જડીબુિી અથવા રસાયણ લગાવવા) કારણ કે તેિનાથી ચેપ લાગી શકે
છે , ઝેરનું અવશોષણ વધી શકે છે અને સ્થામનક રતતસ્ત્રાવ વધી શકે છે .

સખત બેન્ડ, પટ્ટીઓ અથવા પાટા ખોલવા: આિ તો, તેિને જયાં સુધી દરદી
હોસ્સ્પટલિાં સારવાર િેળવતો થાય, શ્વાસ ફરી ચાલુ કરવાની સગવડ હોય અને
એએસવીએસ ઉપચાર ચાલુ કરવાિાં આવ્યો હોય, ત્યારે જ છોડવા જોઇએ.

સખત (નસોને બાાંધતા) પાટાના ઉપયોર્ની ભલાિણ કરવાિાાં આવતી નથી!

પરં પરાગત સખત (નસોને િાંધતા) પાટાની ભલાિણ કરવાિાં આવતી નથી.
અસરકારક થવા િાટે તેિને હાથ-પગના ઉપરના ભાગની આસપાસ િાંધવાના હોય છે ,
અને તેિને એટલા સખત િાંધવાિાં આવે છે કે તેિની આસપાસની નાડીને અવરોધ
થાય છે . આ પદ્ધમત ખ ૂિ પીડાકારક હોઇ શકે છે અને જો પાટો ખ ૂિ લાંિા સિય િાટે
િાંધેલો રહ્યો હોય, (40 મિમનટથી વધુ સિય), તો તે ખ ૂિ જોખિી પણ િની શકે છે ,
કારણ કે તે અવયવને ઓછુ લોહી પહોંચે તેવ ું િની શકે અને તેનાથી તેને નુકસાન
પહોંચે છે . ટોનીકેટના કારણે અનેક અંગોિાં સડો થયાના દાખલા છે .

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 3|Page

સાપના ડાં ખનો પ્રાથમિક ઉપચાર: દબાણ વડે હલનચલન બાંધ કરવાની પદ્મત

1. શક્ય એટલી ઝડપથી એક
પહોળી દબાણ પટ્ટી સાપ કરડયો
હોય ત્યાાં નીચેથી ઉપર સુધી બાાંધો.
પર્િાાં પહેરેલ કપડાાં કાઢશો નહીં,
એિ કરવાથી ઝેર લોહીિાાં ફેલાઇ
શકે. ડાંખ પડેલ પર્ સ્થથર રાખો.
2. પટ્ટી તિે િચકોડ પર બાાંધો 3. શક્યે એટલે ઊંચે સુધી બાાંધો.
એટલી સખત હોવી જોઇએ.
દરદીએ કારણ મવના હલન-ચલન
કરવુાં જોઇએ નહીં.

4. પર્ પર ખપારટયુાં બાાંધો, જેથી 5. એને પર્ના શક્ય એટલા 6. હાથ પરના ડાંખ: ક) કોણી પર
ડાં ખની બાંને તરફના સાાંધા હલી ન ભાર્િાાં બાાંધો. ચાલવાનુાં સીમિત બાાંધો ખ) કોણી સુધી ખપારટયુાં
શકે. હોવુાં જોઇએ. રાખો અને ર્) ઝોળી રાખો

આકૃમત 1: દિાણ વડે હલનચલન િંધ કરવું (સધરલેન્ડ પદ્ધમત)

નાગ કાળોતરો

ચીતળો ફુરસો
ુ ા સૌથી િોટાં ુ કારણ છે . જો
ઉપરોક્ત 4 જામતઓ ભારતિાાં સાપના ડાં ખથી થતા મત્ૃ યન
તિે આિની આસપાસિાાં હો, તો વધ ુ કાળજી રાખો.
H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 4|Page
 પ્રાથમિક ઉપાયો ગ્રાિીણ ડોકટરો, નસગ અને આરોગ્ય થટાફ િાટે

સાપનો ડાં ખ ખાસ કરીને ભારતિાં વધુ ગંભીર આરોગ્ય સંિધ

ં ી સિસ્યાઓિાંથી એક છે ,

જયાં સાપના ડંખના કારણે દર વષે આશરે 46,000થી વધુ મત્ૃ યુ થાય છે . ખરે ખર મવષ

ચઢવાની ઘટનાઓ જો કે આ કરતા ઓછી હોય છે , પણ કોઇ પણ સંકટની સ્સ્થમત િાટે

તૈયાર રહેવ ુ ં સૌથી સારું છે .

સૌ પહેલાં, શાંુ ન કરવ:ાંુ

 ઝેર ચ ૂસો નહીં

 લોહી સાથે ઝેર કાઢી નાખવા િાટે ચીરો ન મ ૂકો

 પરં પરાગત ઉપચાર કરનારાઓ (ભ ૂવા વગેરે) કે તેિના જેવા વ્યસ્તતઓ પાસે ન

જાવ

 ઘરગથ્થુ ઉપચાર ન અજિાવો

 ટોનીકેટ ન િાંધો

 િરફ ન લગાવો

 ડંખવાળો ભાગ સાફ ન કરો

 સાપને પકડવા/િારવાનો પ્રયત્ન ન કરો

ઉપરોતત કાયો અસરકારક નથી હોતા અથવા તે કરવા અત્યાંત જોખિી હોય છે . ખરે ખર

તો તેિ કરવાથી ફાયદા કરતા નુકસાન વધુ થશે.

તિારે મનમ્નલલલખત કાયો કરવા જોઇએ:

 ખાતરી કરો કે ડંખ પાિેલ વ્યસ્તત અને અન્યો સાપથી સુરબક્ષત અંતરે હોય;

સાપને પકડવાનો પ્રયત્ન ન કરો, ડંખ પાિેલ વ્યસ્તત અને અન્યોને સાપથી દૂ ર

લઇ જાવ

 સાપનો દે ખાવ યાદ રાખી લેવાનો પ્રયત્ન કરો (સુરબક્ષત અંતરથી!)

 ડંખ િારે લ ભાગિાંથી ઘડડયાળો / વીંટીઓ / અન્ય દાગીના કાઢી નાંખો. ડંખ

ુ
પછી ઝડપથી સોજા આવી જાય છે અને આવી વસ્તઓ લોહીના પ્રવાહને રોકી

શકે, જેનાથી પેશીઓને જોખિી નુકસાન થઇ શકે છે

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 5|Page

  ડંખ િારે લ વ્યસ્તતને શાંત રાખો અને ડહિંિત આપો, ગભરાઇ ન જાવ, ભલે આ

સાવ નકાિી વાત લાગે, આનાથી ડંખ પાિેલ વ્યસ્તતની પડરસ્સ્થમતનો સાિનો

કરવાની ક્ષિતાથી લઇને તિારી મનણપય શસ્તત, િધા પર સકારાત્િક અસર પડે

છે

 જે અંગ પર સાપ ડંખ્યો હોય, તેન ુ ં હલનચલન િંધ કરવાનો પ્રયત્ન કરો; ડંખ

પાિેલ વ્યસ્તતને દોડાવો નહીં અને શક્ય હોય તો તેઓને ચલાવવાનુ ં પણ ટાળો

 સિય ન િગાડો અને શક્ય એટલા સુરબક્ષત અને સગવડપ ૂણપ સાધન વડે

સાપના ડંખનો ઉપચાર કરતી સૌથી નજીકની હોસ્સ્પટલિાં પહોંચવાની વ્યવસ્થા

કરો.

 શક્ય હોય તો ડંખના સિય અને લક્ષણોિાં ફેરફારની નોંધ રાખો

 સારવાર કરનાર ડોતટર આગળ સાપ અને આખી ઘટનાનુ ં વણપન કરો

*સપગ મવષ મવરોધી સીરિ એક િાત્ર ઇલાજ છે *

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 6|Page

 ૂ સાપ ડંખે ત્યારે
જો તિારી આસપાસિાાં ઘણાં િધા સાપ હોય, તો તિને અનુકળ

અનુસરવાનો પ્રોટોકોલ (સંકટ સ્સ્થમતિાં અનુસરવાની પ્રડિયા) તૈયાર કરવો યોગ્ય છે .

આ ફતત સંપકપ િાટે િહત્ત્વની વ્યસ્તતઓ, નંિરો, જેના પર પહેલા જાણ કરાવી જોઇએ,

સાપના ડંખનો ઇલાજ કરતી સૌથી નજીકની હોસ્સ્પટલનુ ં નાિ/સરનામુ,ં શ્રેષ્ઠ પડરવહન

અને સંિમં ધત મવગતો, ડોતટરનુ ં નાિ/ નંિર વગેરે હોઇ શકે. સુમનમિત કરો કે સંકટની

સ્સ્થમતિાં કુટુંિના િધા જ સભ્યો અને મિત્રો તેિની ભ ૂમિકાને િરાિર સિજે છે .

નાગ કાળોતરો

ચીતળો ફુરસો

ુ ા સૌથી િોટાં ુ કારણ છે . જો

ઉપરોક્ત 4 જામતઓ ભારતિાાં સાપના ડાં ખથી થતા મત્ૃ યન
તિે આિની આસપાસિાાં હો, તો વધ ુ કાળજી રાખો.

સાપ ડંખે તો તિારા ફોન પરથી 108 ને ફોન કરો. સંકટ સિયે પ્રમતભાવ સેવા તરત
જ તાલીિ પાિેલ પેરાિેડડતસ સાથેની એમ્બબ્યુલન્સ િોકલી આપશે.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 7|Page

ઇલાજ કરતા બચાવ હાંિેશા વધ ુ સારો છે :

 મશક્ષણ: તિારા સ્થામનક સાપોને જાણો, જાણો કે તેઓ કેવા સ્થળોએ રહેવાનુ ં અને
છુપાવાનું પસંદ કરે છે , વષપના કયા સિયે અને ડદવસ/રાતના કયા સિયે
અથવા કેવા િોસિિાં તેઓ સૌથી વધુ સડિય હોય છે .
 વરસાદ પછી, પ ૂર દરમિયાન, કાપણીના સિયે અને રાતના સિયે ખાસ ધ્યાન
રાખો.
 સરખા પગરખા અથવા બ ૂટ અને લાંિા પેન્ટ પહેરો, ખાસ કરીને અંધારા અથવા
ઝાંખરાિાં ચાલતા હો ત્યારે . પગરખા પહેરતા પહેલા હંિેશા તપાસો!
 રાતના સિયે ચાલતી વખતે ટોચપ/દીવાનો ઉપયોગ કરો.
 શક્ય હોય ત્યા સુધી સાપોથી દૂ ર રહો, િદારીઓના ખેલ કરતા સાપોથી પણ.
ક્યારે ય સાપને પકડો નહીં, અથવા ડરાવો નહીં કે તેિના પર હુિલો ન કરો
અને ક્યારે ય જાણી જોઇને કોઇ સાપને ખ ૂણાિાં કે િંધ સ્થળે ફસાવો નહીં.
ઘરિાાં:
 ઘરિાં જીવતા પ્રાણીઓ, ખાસ કરીને િરઘાં ન રાખો, કારણ કે સાપ તેિનો
મશકાર કરવા આવી શકે છે . ખાવાનુ ં ઉંદર ન પહોંચી શકે તેવા વાસણોિાં ભરો.
મનયમિતપણે ઘરિાં સાપ તો નથીને, તેની ખાતરી કરો, અને શક્ય હોય તો એવુ ં
ઘર િનાવવા કે તેિાં રહેવાનુ ં ટાળો, જેિાં સાપને છુપાવાની જગ્યા િળી શકે.
 જો શક્ય હોય, તો જિીન પર સ ૂવાનુ ં ટાળો. જો તિારે જિીન પર સ ૂવુ ં પડે તેિ
હોય, તો િચ્છરદાનીનો ઉપયોગ કરો અને તેને ગાદલા અથવા શેતરં જી નીચે
સરખી રીતે દિાવો.
વાડાિાાં:
 સાપને સંતાવાનુ ં સ્થાન ન આપવાનો પ્રયત્ન કરો. ઉધઇના દર, કચરાના
ઢગલા, કાટિાળ, વગેરે ઘરની આસપાસથી સાફ કરો.
 ઘરને અડતી હોય તેવી ઝાડની ડાળો ન રાખો. ઘાસ ટૂંકુ રાખો અથવા તિારા
ઘરની આસપાસની જિીન સાફ રાખો અને આજુિાજુના નીચા ઝાંખરા કાઢી
નાંખો, જેથી સાપ ઘરની નજીક ન સંતાઇ શકે.
 તિારો અનાજનો ભંડાર ઘરથી દૂ ર રાખો, તેનાથી એવા નાના પ્રાણીઓ
આકમષિત થઇ શકે છે , જેનો સાપ મશકાર કરે છે .
 વનસ્પમત કાઢતી વખતે, અથવા સ ૂકાયેલાં પાંદડા ઉપાડતી વખતે ખ ૂિ કાળજી
રાખો.
 રાતના સિયે ઘરની િહાર ચાલતા હો અથવા શૌચાલયિાં જતા હો તો પ્રકાશ
(ટોચપ અથવા દીવો) રાખો.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 8|Page

 ગ્રાિીણ ક્ષેત્રોિાાં:
 રાતના સિયે લાકડાં ભેગા કરવા જોખિી છે . આિ કરવાનુ ં ટાળો.
 ખાસ કરીને રાતના સિયે અથવા ઝાંખરાિાંથી ચાલતા હો ત્યારે ધ્યાન રાખો.
ખુલ્લા પગે ન ચાલો.
 પથ્થર અથવા લાકડા કૂદવાના િદલે તેિના પર પગ મ ૂકીને આગળ વધો –
શક્ય છે કે તેની િાજુિાં સાપ તડકો ખાતા હોય.
 ૃ લાગતા સાપને અડવાનુ ં ટાળો. તેિનાિાંથી હજુ પણ મવષ
મ ૃત અથવા મત
લાગી શકે છે !
 જે જગ્યાએ સાપ હોવાની જાણ હોય, તેનાથી નાના િાળકોને દૂ ર રાખો.
 ઘણી વાર જિીન ખેડતી વખતે, વાવણી વખતે, કાપણી વખતે કે પછી ચોિાસા
દરમિયાન સાપ ડંખતા હોય છે .
 જો તિે કોઇ સાપ જુઓ, તો કંઇ ન કરો; એને જવા દો. તેને ઉંચકવાનો કે
િારવાનો પ્રયત્ન ન કરો. સાપ િાણસ જેવા િોટા જીવોનો સાિનો કરવાનુ ં ટાળે
છે , િાટે તેિને સરકી જવાની તક આપો.

H & FW Dept, GoG_Snake Bite Management_Protocol_Gujarati_Guideline 9|Page