7.11.2018.

Evropa u bronzanom dobu

Sredina III milenijuma B.C: Nastanak velikih kulturnih kompleksa.
MAKO kultura- post Vucedolska- najranija bronzanodopska kulturna formacija

Bronzano doba
Uvodjenje novog metala (bronza zatim gvozdje) kao katalizator drustvenih promena.
Dublja unutrasnja stratifikacija
Uspon stabilnih hijerarhija
Razvoj kontakata sa udaljenim prostorima
Novi regionalni trendovi- pogrebni rituali, kulturni materijal…

Hronoloski okviri za Jugoistocnu I srednju Evropu

Paul Rajneke- nemacki arheolog. Podela bronzanog na A,B,C,D, Halstat na A,B,C..
Smatrao je das a 13tim vekom p.n.e. prestaje bronzano doba, ali to nije bilo tako.
Muller-Karpe dodaje kasnom bronzanom dobu jos 2 faze- Halstat A I Halstat B- pocetak
ranog Halstata.
Halstat-sinonim za bronzano doba.

Vaznost novog metala

Bronza: Predemi za ornamentiku- nakit/dijademe/narukvice/ogrlice/torkvesi/ukrasi za
kosu/saltaleoni
Utilitarni predmeti- sekire sa cevastim nastavkom
Prvi bodezi- trougaoni nozici sa organskom drskom a od njih nastaju duzi delotvorniji
bodezi.

Karpatska kotlina- resursi/rudogorje. Vojne sekire, urna sa zabelezenim bodezom na sebi,

antropomorfne figurine sa predstavama nakita I aksesoara.

Taseg-Lapasholom
Veliki tel na Tisi kod Solnoka. Kulturni sloj do 8m, I do 22 stambenih horizonata
Toszeg A- kultura Nagyrev
Toszeg B- kultura Hatvan
Toszeg C- kultura Firesabonj
Toszeg D- Koszider period
Tel Tiszaug- kuca broj 28, kultura Nadjrev- osnova I idealna rekonstrukcija sa
dekorativnim elementima fasade. Pravougaone kuce, visecelijske, sagradjene od pletera I lepa.
Ostala je zidna dekoracija stuko.
Naselja na lokalitetima Jardoza- Kapolnaholom I Tiszaug- rupe od kolja, podnice…

Turkeve-Turehalom- tel naselje u srednjem Potisju. Otomani horizont. Pravougaone kuce,

posude naslagane u kuci I okviri prozora.
Feudvar
Nase Podunavlje, blizu usca Tise u Dunav.
Titelska lesna ravan. Srednje bronzano doba- velike pravougaone kuce od pletera I lepa,
dekorativna plastika. Najlepsi tel u juznom Banatu- Zidovar, u juznoj podunavskoj regiji.

Zidovar I- Rano bronzano doba II- Sredje bronzano doba III I kasno bronzano doba
Zidovar III-kasno bronzano doba
Zidovar IIc- Vatin III
Zidovar IIb- Vatin II
Zidovar- Vatin I

Kuce kasne faze vatinske kulture 1500-1300 g.p.n.e.

Jug karpatske kotline- Kornesti-Jarkuzi
Megastrukture kulture Belegis-Kruceni-Kornesti-Jarkuzi. Utvrdjenja su podizana kao pribeziste
od opasnosti, I dimenzije utvrdjenja su ogromne.

Sahranjivanje
Skeletni grob iz Nadjrev kulture, nekropole tipa sahrane Moriske kulture, I grob kulture
Otomani- fiserabonj. Skeletni zgrcenci.
Dva tipa spaljivanja: grob sa rasutim spaljenim kostima sa lomace I kosti polozene u urnu
(Hatvan I Vaca kultura)

*Bronzanodopski ratnik (Kovacs 1977) Jahaci su bili putnici, trgovci, ratnici… Rekonstrukcija
konjske opreme od roga I kosti- tipicno za srednje bronzano doba Panonske nizije.

Sa juga fajans, sa severa cilibar.

Vazna lezista bakra, kalaja, antimona, zlata

Regionalni trendovi
Dupljajska kolica- Dupljaja
Trundholm- suncana kolica
“Zmijska boginja” iz Knososa- fajansna figura u palate.
Stounhendz- 3 faze izgradnje.

Pojava pisma I prvih civilizacija u Evropi- bronzano doba

Juzna Evropa prelazi iz praistorijske kulture u civilizaciju.

Civilizacija palata. Palata na Knososu

Ogromni pitosi za cuvanje hrane
Upravni centar, raskosnost
Freskno polihromno slikarstvo.
14.11.2018.

Rano bronzano doba Srbije 2500/2400-1900/1700 b.c.

Dezintegracija velikog Vucedolskog kulturnog kompleksa. Na podrucju od Jadrana do slovackih
planina I od Slovenije do Potisja razvijaju se mnoge lokalne kulture I grupe koje su nastale na
osnovama vucedolskog stila.
Vinkovacka kultura (Šomođvar Vinkovci)- Hrvatska
Moriška kultura- sever Banata
Kultura Belotic- Bela crkva
Kultura Bubanj-Hum III (Bubanj- Hum II-eneolit)

Šomođvar-Vinkovci kultura
I.Bona 1964- Somodjvar kultura
S. Dimitrijevic 1966- Vinkovacka kultura
Iskopavanja na lokalitetu Trznica u Vinkovcima, I izdvajanje perioda Vinkovci A, Vinkovci B1 I
B2.
Pojava na prelazu iz kasnog bakasnog doba u rano bronzano doba sa produzenom tradicijom
kasnog Vucedola.
Postojanje manjih regionalnih grupa (Somodjvar), proto-Nadjrev, Somodjvar-Ada/Snekenberg
Dolazi do pojave manjih regionalnih grupa.
Apsolutni datumi- 2600/2500-2300 b.c.
Zavrsava se prodorom kulture inkrustrovane keramike I Transdanubije I prodor
_____________________ koja vrsi pritisak na juzne, zapadne I severne Transdanubije.

Naselja
Stara naselja: Vinkovci-Trznica, Belegis-Gradac, Dobanovci-Ciglana, Sarvas- Gradac, Vrdnik-
Pecine
Nova naselja: Batrovci-Gradina na Bosutu, Pancevo-Donja Varos, Petrovaradinska tvrdjava.
Napustena Vucedolska naselja- Gomolava, Vucedol, Vukovar. Na recnim terasama I
dominantnim polozajima
Utvrdjena naselja- tragovi fortifikacije- Belegis- Batrovci . Na uzvisenim pozicijama uz desnu
obalu Dunava.
Otvoreno naselje- nekoliko jama
Oblici gradjevina su nepoznati. Nema nadzemnih gradjevina samo manje I srednje jame koje su
mogle da sluze za stanovanje.

Nekropole
Inhumacija/kremacija
Transdanubija, Slavonija I Srem- razlicite prakse- od cist grobova do zgrcenaca pod tumulima I
sahrane u urnama.
Nekropole: Beograd- Rospi Cuprija, Belegis- Gradac (2 inhumacije u zgrcenom polozaju I 2
kremacije u urni).
Kremacije u urnama: Beograd- Rospi Cuprija, Drljanovac kod Bjelovara, Selci- Djakova__-
Karnica, Vinkovci-Duga ulica
Zemun- Sljunkara- inhumacija u zgrcenom polozaju, Orolik-nepublikovano.

Keramika
Razlicita zastupljenost odredjenih oblika u vinkovackoj I Somodjvar kulturi.
Posude/bokali/krcazi sa jednom trakastom drskom.
Posude/pehari sa konicnim vratom I jednom ili dve trakaste drske.
“Flašoidne posude”- 2 male trakaste drske
Zdele sa razgranutim obodom I 2-4 trakaste drske
Posude/pitosi/lonci sa ogrubljenom donjom polovinom
Uglacana keramika
Uglavnom nema ornamenata.
Ponekad urezivanje I bockanje u formi traka I polja
Gruba keramika- posude sa trakastim drskama I obodom.
Od gline izradjivani I prsljenci za vretena, tegovi za razboj, modeli tocka I kola,
antropomorfne/zoomorfne figurine, amuleti
Od kamena I kosti, seciva, kostane igle, sila I sekire.

Gradina-Batrovci- ostava zlatnih predmeta u keramickoj posudi somodjvar-Vinkovci kulture.

Zlatni pektoral, 70 narukvica, uvojak za kosu I zice od gvozdja.
Ostava nije detaljno objavljena.
Orolik kod Vinkovaca-zlatni nalaz iz groba zene, nije datovana ali postoje indicije-
Somodjvar/Vinkovci kultura.

Moriška kultura
Srbija, Rumunija, Madjarska
Moriska/Mokrinska (Nekropola Mokrin)… Najpravilniji maziv je Moriska kultura. Ostali
nazivi su za odredjene faze ili oblasti.
Trougao izmedju reke Morisa-Zlatica-Tisa

Najraniji datum: Kiszombor (Madjarska)- 2700 god.p.n.e.

Kasna faza- 1700-1500 god.p.n.e. (Mokrin I Klarafalve
Nekropola u Mokrinu- 2100-1800 god.p.n.e.

Faze razvoja
I rana faza- Biritualno sahranjivanje/strani elementi, Mako, Nadjrev, Vinkovci kultura.
II razvijena faza- Stilska homogenost, bez stranih uticaja, obilje bakarnih I bronzanih predmeta
III kasna faza-

Naselja
Viseslojna naselja na uzvisenjima uz velike reke: Pecika I Perijamos (Rumunija), Klarafalva?
(Madjarska)
Jednoslojna nazelja: Tisariet- Madjarska, Popin Paor- Banat
Kod nas malo podataka o ataru Morkina.
Naselja su na uzvisicama, zemunice.
Perijam- utvrdjeno naselje sa 4 horizonta naseljavanja, kuce od pletera I lepa pravougaonih
osnova, poluukopane kolibe.

Nekropole
Ravni grobovi, pravougaone rake, pokojnici u zgrcenom polozaju na boku sa bogatim prilozima.
U ranoj fazi spaljeni sahranjenici
U kasnoj fazi deca u pitosima- Ostojicevo-Banat, kasna faza.
Nekropole: Mokrin (312), Ostojicevo (200), Novi Knezevac (5), Pitvaros (42), Szogreg (229),
Batanga (79), Obeba (18), Dezsk.
Mokrinska nekropola- na lokalitetu Lalina humka, Milorad Giric vrsio iskopavanja od 1958-
1960/1963-1967, a zajedno sa Smitsonijan muzejom- 1969

312 grobova u 11 redova. Pravougaone I elipsoidne rake. Orijentisane pravac sever/jug. Grobovi
se retko seku ili dodiruju-imaju nadgrobna obelezja.

3 faze
Grob sa spaljenim pokojnicima I grob sa nadjrevskim uticajima
Najbogatiji grobovi
Mali broj grobova
Inhumacija-zgrcenci na boku sa rukama ispred I kremacija u urnama
Pojedinacni grobovi, grobovi sa vise pokojnika I kenotafi
Trepanacija- hirurska procedura busenja lobanje tada zivog coveka.

Muskarci-glava na severu na levom boku

Zene-glava na jugu na desnom boku

Keramika
Posude/pehari/krcazi- 1 trakasta drska/dvouhi pehari
Konicne sa drskama
Posude sa ogrubljenom povrsinom I metlicastim ornamentima
Amfore sa vertikalno busenim drskama
Tikvaste posude sa trakastim drskama
Ornamentika- skromna, urezi I plasticna rebra.

Oruzje/orudje
Od kamena/metala- sekire od bronze/kamena, trougaoni bodezi samo u muskim grobovima.

Nakit
Od zlata/bronze/bakra
Dijademe
Torkvesi
Kiparske igle sa petljicastom glavom od bronze u paru
Zlatni pektorali
Ukrasavanje kose-marame I tkanine
Na glavi-dijademe nekada kao deo kompozitnog nakita.
Privesci-naocarasti, panova frula
Perle od fajansa
Nakit od puzica, morskih skoljki I zuba.
Zlatni nalazi uglavnom na istocnoj strani.

Ostojicevo-Banat
Nekropola od oko 200 grobova. Skeletno sahranjivanje u zgrcenom polozaju. Deca u
pitosima.

Bronzano doba u zapadnoj Srbiji

Kroz 2 faze razvoja, sahranjivanje pod humkama I kontakti sa oblastima iz Podunavlja.

Rano bronzano doba Belotic-Bela Crkva
Tradicionlano datovanje- prvi vekovi II milenijuma
Apsolutni datumi- druga polovina III milenijuma I pocetak II milenijuma
Srednje bronzano doba- Zapadnosrpska varijanta vatinske kulture (M.Garasanin)
Produzeno trajanje Belotic-Bela Crkva

Belotić-Bela Crkva
Izdvojena na osnovu iskopavanja na lokalitetu Bandera-Cerik u Beloj Crkvi I Sumar u
Beloticu-Milutin I Draga Garasanin.
Mikroregionalne karakteristike- Dragocevska kultura nastala interakcijom pitaj boga cega

Zapadna Srbija- Radjevina, Dragocevo, okolina Valjeva, najveca koncentracija u regiji Cacka
Nema naselja, samo pojedinacne humke na______________________________________

Sahranjivanje
Tumuli- 10-20m u precniku, 1-2m visine
Kolote od ciste zemlje ili sa kamenom, postojanje kamenog venca I plasta
Markovica-Nekrisori- skeletno sahranjivanje
Belotic-Humka 12- kremacija bez urne, ostaci na spalistu
Skeletno sahranjivanje/spaljivanje
Skeletno sahranjivanje na boku
Spaljivanje
-Na lomaci sa ostacima prekivenih humkom
-Lomaca fundirana kamenjem u kojoj je urna
-Samo urna
-Polaganje ostataka direktno u zemlju
-Spaljeni pokojnici u jami na periferiji a keramika u centru.
Cisto grobovi- Regionalne specificnosti okoline Cacka
Dragaceva grupa- kamene ciste u centru humke, skeletno sahranjivanje, spaljeni pokojnici,
kenotafi.
Veza sa Cetina kulturom
Nalazi- Malobrojni, keramicki, kameni cekici, trougaoni bodezi, strelice.

Keramika- trobusaste drske sa visokim cilindricnim vratom I jednom drskom, kruskasti suds a
ubodima, neukrasena keramika.

Bubanj-Hum IV-Ljuljaci
Pomoravlje I Sumadija
Prva polovina II milenijuma sinhrono sa Paracin I- kulturom grobnih jama.
Humke-nove ali I koriscenje starih. Paralele medju grncarijom vatinske, Belegis kulture I kulture
grobnih jama.
Pojava metalnog nakita- masivne grivne, jake veze sa kulturama severno od Save.

21.11.2018.

Kultura Bubanj-Hum III

Izdvojio 1958 M. Garasanin na osnovu iskopavanja na Bubnju. Bubanj je viseslojno
naselje na terasi iznad necega…..
Teritorija: Jugoistocna I istocna Srbija. Kompleks Bubanj-Hum III-Pelince- Pernik
(zapadna Bugarska, juzno Pomoravlje, istocna Srbija, severo-istocna Makedonija)
Armenohori kultura
Nalazista- Bubanj, Velika Humska Cuka, Cesma u Vrtistu
Naselja na dominantnim polozajima uz reke
Pavlovac-Kovacke njive- 7km juzno od Vranja

Nekropole
Ranutovac-Meaniste
Kremirani pokojnici u plitkim jamama. Preko kamena konstrukcija veca od precnika jame.

Keramika
Gruba I brojnija
Pehari sa 2 trakaste drske koje ne prelaze obod.
Blago bikonicni pehari na niskoj supljoj konicnoj nozi.
Ornamentika-oskudna

Srednje bronzano doba Srbije

Vatinska kultura ca.2000-1500 g.b.c. u nekim regionima docekuje UF? Kulturni kompleks
Hanselova hronologija koriscena.

Vatinska kultura
 Bronzanodopska vatinska kultura poznata u arheologiji kao poseban kulturni fenomen
najjuznijeg dela Panonske nizije I gravitirajucih delova Balkasnkog poluostrva izdvojen na
osnovu specificne materijalne kulture-pocetkom XX veka.
Felix/Bodog/Srecko Milleker 1858-1942-osnivac I kustos gradskog muzeja Vrsac, I
istrazivac eponimnom I drugih lokaliteta u Juznom Banatu
Milekerova istrazivanja, a narocito monografija (Milleker 1905) upotreba termina “Vatinska
kultura” u arheoloskoj literaturi.
Obim pojma vatinska kultura nekada je bio znatno siri nego sto je danas. Obuhvatao je
nalaze opredeljene u kulture Zuto Brdo, Belegis I Szeremle-Bijelo Brdo (inkrustrovana keramika)

Doprinos Miodraga Grbica

Corpus Vasorum Antiquorum 1937-publikovana keramika pripisana stilu B (loncici/pehari
sa 2 drske, ornament kanelure, girlande, vreze)-Lokalitet Omoljica I Pancevo.
Praistorijsko doba Vojvodine 1939- 3 kulture bronzanog doba-
Mokrinska/vatinska/vrsacka-srednje bronzano doba.

Ansa lunata drske- polumesecaste drske (gleda se presek)

Urezana dekoracija pracena udubljivanjem
1956-1958 teritorija prostiranja vatinske kulture obuhvatala je Banat, jedan deo Srbije, Slavonije
I Bosne-materijal sa Ljuljaka predstavlja prevatinsku fazu u Sumadiji. Ova manifestacija srednjeg
bronzanog doba nije u stvari jedna “panonska” vec jedna “Ilirska”
Vojvodina- Oresac, Vatin, Bela Crkva, Mosorin, Titel, Kac, Omoljica, Gomolava (Hrtkovci)
Blizu Beograda- dvouhi pehari, zecije uske koje nadvisuju obod
Istok-Kornesti pehari, naglasena bikonija sa prstenastim stopama. Zanimljivi nacin modelovanja
oboda.
Zapad-(Sremsko-Slavonska)- uticaj Moriske kulture, drugaciji tipovi drski-ansa cornuta (rog)-
obod koji ne prelazi obod. Ograniceni poljima-urezana dekoracija.

Keramika srednje bronzanog doba grupa Verbicioara I Crvenka-Kornesti u Juznom Banatu-

globuralne posude
Slabije dekorisana- sa zapada Pancevo, Omoljica, Popov Salas, Vatin-Bela Bara-dvojne
posude, elipsoidni camcici, cunaste posude I posude za ribu
Duboke bikonicne posude sa razgranutim obodima, lonci, amfore sa poklopcima
Kostani predmeti iz Vatina I ostava keramickih posuda sa Feudvara kod Mosorina.

Feudvar
Viseslojno naselje iz bronzanog I starijeg gvozdenog doba. Pravougaone kuce.
Luigi Ferdinando Marsigli 1658-
Dekorativna plastika
Keramika- neornamentisana dominira, ansa cornuta drske, zecije uske, keramicki stocici
Proces formiranja centralnog naselja na telu Feudvar I sistema satelitskih naselja. Stubalija-
nekropola
Zidovar
Ismedju Vrsca I Bele Crkve. Naselja na tesnim uzvisenjima Dunav-Tisa-Dunav.
Uzvisen plato, kao I Feudvar. Preko 5m stratigrafskog nasipa
Deliblatska Pescara
Zidovar I- rano bronzano doba
Zidovar II-srednje bronzano doba-najmasivniji sloj
Zidovar III-kasno bronzano doba
Zidovar IV-halstat
Zidovar V-kasni halstat?

Zidovar III-kasno bronzano doba

Zidovar IIc-Vatin III
Zidovar IIb-Vatin II
Zidovar IIa-Vatin I

Keramika- metlicasti stil, tanki barbotin,

Ocuvane podnice kuca, pregledni zidovi, rupe od kolja.
Zidovar IIa- urezane girlande, spirale, trouglovi, ansa lunata drske, amfore sa kanelurama
Zidovar IIc- prstenaste stope
Depoi keramickih ostava
Jame- 33- skelet jelena (otpadne jame), harpuni sa jezickom

Kultura grobnih humki (Tumulus kultura)

Severna Backa- Hajdukovo- Peres, Vajska.
Kraj srednjeg bronzanog doba
Tip metalnih nalaza Kosider horizontal
Inkrustrovana keramika juzne Transdanubije I ostava iz Lovasa u istocnoj Slavoniji sa
vatikanskim sudom.

Zlatni nalazi- rano/srednje bronzano doba

Zlatni pektoral iz Mokrina
Zlatne aplikacije iz Vatina
Gradina na Bosutu-nalazi zlatnih ukrasa za kosu I kolotastih aplikacija

Srednje bronzano doba juzno od Save I Dunava

Vatinska grupa tipa Ljuljaci, grupa Bubanj-Hum IV-Ljuljaci
Zapadnosrpska varijanta vatinske- zapadnosrpska grupa srednje bronzanog doba ili brezjacka
grupa
Paracinska grupa
Gamzigradska grupa

Pogrebna praksa
Vatinska kultura-Stubarilija?-ravan skeletni grob 2- spavac na boku
Srednje bronzano doba Centralna Srbija-Tumuli
Grobni prilozi od metala
Distribucija tipa Torkvesa sa spiralno uvijenim, Izdignutim krajevima

Kultura Paracin I
Ravne nekropole sa spaljenicima
Keramicke posude ceste kao grobni prilog, metalni predmeti su retki.
Urne-kruskolike, blago bikonicne, jezicaste drske sa rupicom za konopac.
Nekropole pod humkama na lokalitetu Mojsinji I Dobraca.
Keramika- bodljikava, zapadnosrpska varijanta, ansa cornuta drkse-belegiska grupa

Gamzigradska grupa- spaljivanje, kruskolike urne, trakaste drske, mali tumuli sa zemljano-
kamenom arhitekturom.
Magura-brdo na Gamzigradu- nosioci lokalne pozno-srednje bronzanodopske kulture su tu
sahranjivani

28.11.2018.
Kultura Bubanj-Hum III - rano bronzano doba
Vs
Kultura Bubanj-Hum IV-Ljuljaci - srednje bronzano doba

Lepezasto izvuceni obodi

Zdepasti pehari
Trakaste drske-blago nadvisuju obod
Keramika vatinskog tipa na lokalitetu Ljuljaci kod Kragujevca. Iskopavanja su vrsili
D.Srejovic I M.Bogdanovic. Otkriveno je 30 manjih cetvrtastih kuca dimenzija 3.5x3.5 ili 4x4m sa
podovima od nabijene gline, kolotastim pecima I skeletnom drvenom armaturom, na snaznim
tubovima nosacima u uglovima kuca. Juzno od Save I Dunava u Srbiji se nalaze uglavnom
neornamentisana keramika tipa Ljuljaci koja se proglasava vatinskom. Klasicni vatinski pehari su
ornamentisani I jace profilisani.

Bronzano doba Madjarske

Relativna hronologija na osnovu lokaliteta u samoj Madjarskoj.

I.Bona 1992- Starije bronzano doba I-kulturni kompleks Mako

Starije bronzano doba II
Starije bronzano doba III
Starije bronzano doba III/Srednje bronzano doba I
(Nadjrev oko Dunava, Moris se rasirio, Istok-kultura Otomani)

Srednje bronzano doba I

Srednje bronzano doba II
Srednje bronzano doba III Kultura grobnih humki
 Srednje bronzano doba III Zavrsna faza

Apsolutna hronologija T. Kovacs 1977

Rano bronzano doba 2500/2300-1500/1450 b.c.
Srednje bronzano doba 1500/1450-1200/1150 b.c.
Kasno I finalno bronzano doba 1200/1150-800/750 b.c.

Rano bronzano doba

Vucedolske sekire Ukrasi za kosu u vidu cevcica
Trogaoni bodezi Saltaleoni
Naocarasti privesci Nausnice
Kiparske igle

Srednje bronzano doba

Ugarske bojne sekire Spiralne narukvice
Kratki macevi Otvorene narukvice
Lunulasti privesci Ukrasne igle
Naocarasti privesci Srpovi

Kasno bronzano doba

Mac sa antenama Srpovi
Suplje sekire-keltovi Brijaci
Plamenasta koplja Ukrasne igle

Mako-Kosihy-Caka grupa
Lokalitet Zoh-Varhedj
Finalni eneolit ili rano bronzano doba o I. Boni
Kremacije sa/bez urni, finalna faza-inhumacija
Kalupi za bakarne sekire
Kultura zvonastih pehara-glockenbecherkultur
Cepel grupa na teritoriji Madjarske u oblasti oko Budimpeste. Za razliku od grobalja u
zapadnoj Evropi, gde je inhumacija, u Madjarskoj su cesce kremacije. Grobni inventor-zvonasti
pehari, bakarni deltoidni bodezi, nakit od kosti I zlata.

Somodjvar-Vinkovci kultura
Na uzvisicama, kratkotrajna otvorena naselja.
Velika raznovrsnost sahranjivanja:
Inhumacija je cesca
Pod humkom;
Pod ravnim grobovima;
U vidu cist grobova.

Nadjrev kultura
 Rano bronzano doba II I III. Srednje Potisje I Dunav.
Telovi u blizini Dunaca I Tise, I manja seoska naselja I zaseoci.
Kuce od pletera I lepa. Nekropole u blizini naselja.
Najcesca je kremacija bez urni, zgrcenci u orijentaciji istok-zapad.
Posude tamnijih boja, dobre facture, uglacane povrsine. Pehari sa jednom drskom, “visece
posude” sa bradavicastim drskama, ritualne posude…

Hatvan kultura
Sever Madjarske, kasnije se spusta na jug.
Na osnovama kulture Njisreg I Mako.
Tel naselja na brdima. Kuce od drvenih greda, pletera I lepa, krovovi pokriveni trskom. Kuce
deljene na prostorije, takodje prisutna I elipsoidna ognjista.
Nekropole male I porodicne u blizini naselja. Kremacija bez urni.
Keramicke posude jedini prilog u grobovima.
Askos posude-mesina (decentrirani izlivnik u obliku ptice)
Glineni modeli kola I antropomorfna figurina.

Kisapostag kultura
Rano bronzano doba II I III u Transdanubiji.
Kratkotrajna naselja, o gradnji se ne zna mnogo.
Zgrcenci na boku, biritualno sahranjivanje (I kremacija I inhumacija)
Jednouhi pehari.

Moriska kultura
Teritorija Madjarske, Rumunije, Srbije (Mokrin, Ostojicevo)

Kulture inkrustrovane keramike

Srednje bronzano doba I- srednje bronzano doba III
Grupa inkrustrovane keramike severno od Balatona
Juzna grupa izmedju Balatona I Drave
Naselja na uzvisenjima u blizini vode, arhitektura slabo poznata- poluukopane kolibe
pravougaonih osnova. Spaljivanje I sahranjivanje u urnama.
Juznotransdanubijske forme- solje loptastog tela.

Kultura Vaca
Nadovezuje se na kulturu Nadjrev. Njeno trajanje je podeljeno na faze Vaca I, II, III.
Kremacije u urnama-keramicke posude u urnama. Urne levkastog vrata, ostro profilisana
ramena I sa 2 drske, ukrasavanje plasticnim rebrima I sa otiscima prsta, urezane linije I vertikalni
zljebovi.
Trapezoidni bodezi, sekire sa cevastom drskom, igle sa kuglastom glavom, kiparske igle,
spiraloidne narukvice.
Kosider-Kosiderpodlas lokalitet.
Radionice pronalazena u jugozapadnoj Slovackoj I juznoj Madjarskoj.
 Kultura Otomani
Kraj ranog bronzanog, pa sve do kasnog bronzanog doba.
Naselja- tell tipa, podizana na prirodnim uzvisenjima- utvrdjivanje rovovima ili zemljanim
nasipima.
Sahranjivanje- pokojnici pretezno u zgrcencu (muskarci desni bok, zene levi). Manji broj
kremacija sa urnom ili bez nje.
Zdele I manji pehari sa niskim vertikalnim drskama, sa rozastim ukrasima I sirokim kanelurama,
spiralna dekoracija.
Iz naselja I nekropola poticu raznovrsni predmeti od bronze I zlata. Od kosti I roga izradjivani
delom I alatke.
Spirale-urezane I kanelovane
Spiralna solja

5.12.2018.
Bakarno doba
Kasno bronzano doba Srbije
Kasno bronzano doba pocinje u 13 vek BC - 8 vek BC (bronza D-Halštat B3)

Kultura Dubovac-Žuto Brdo-Grla Mare

⁃ kultura rane faze LBA: juzni banat, uski pojas srpskog Podunavlja, JZ Oltenija, SZ
Bugarska
⁃ Lok u Srbiji: Dubovac, Dupljaja, Orešac, Kostol, Zuto Brdo, Kličevac, Mala Vrbica,
Korbovo, Velesnica .
⁃ Izgled naselja i stambenih objekata nije dovoljno poznat, preko 100 istrazenih lokaliteta
u srbiji
⁃ Pokojnici spaljivani i polagani u urne, poklopljene zdelama
⁃ Keramika ukrasena urezivanjem i zigosanjem, ornamenti ispunjeni belom bojom:
trouglovi, kvadrati, girlande, kruzici, volute,... po celoj posudi
⁃ Antropomorfna plastika: najcesce prikazana zenska figura sa zvonolikom suknjom i
stilizovanim gornjim delom tela, sa prikazanim nakitom i elementima odece
⁃ Keramika: pehari sa dve drske koje prelaze obod, solje sa jednom drskom
⁃ Urne sa cilindricnim vratom, levkasto rasirenim obodom, zaobljenim trbuhom i suzenim
dnom. Etažne urne sa naglasenim, konveksno profilisanim ramenom. Urne imaju po dve ili cetiri
vertikalne drske na trbuhu. Zele sa rasirenim ili uvucenim obodom. Suplja cilindricna postolja.
⁃ Kličevački idol - Prema nalazu sa nekropole kod Kostolca. Idol sa zvonolikom suknjom
sa nesistematski istrazene nekropole spaljenih pokojnika sa urnama sa lokaliteta Stari Ludoš
kod Vršca. Gornji deo plocastog idola.
⁃ Inkrustrovana keramika žutobrdskog tipa sa nekropola sa urnama
⁃ Nekropola Carna: figurine kao prilozi uz urne sa ostacima spaljenih pokojnika
 ⁃ Velika Vrbica u Djerdapu: ostava Au predmeta (perle, lunalasti privesci, spiralni
prstenasti ukrasi sa urezanim girlandama), pripisana kultura zuto brdo

Kultura Belegiš
⁃ kultura LBA Srema, Banata, i uskog pojasa centralne Srbije
⁃ Naselja: Gomolava, Jakovo, Sančine u Belegišu
⁃ Nekropole: Stojića gumno u Belegišu, Jakovo, Surčin, Vojlovica, Kovačica, Karaburma
- iskljucivo grobovi spaljenci pokojnka sa urnama, u koje su kao prilozi polagane keramicke
posude i metalni predmeti
⁃ Osnovni keramicki oblici: velike bikonicne urne sa cilindricnim vratom i ostro
profilisane posude sa 1 ili 2 drske
⁃ U genezi vazna komponenta vatinske kulture

⁃ Belegiš 1-Kručeni: urezane horizontalne i vertikalne linije i utisnuti lazni vrpcasti

ornament
⁃ Belegiš 2-Bobda: crnoglacana keramika sa horizontalnim kanelurama na vratu i kosim
ili vertikalnim kanelurama i rožastim ukrasima na trbuhu ⁃ Belegiš-Šančine - Belegis: lokaliteti
sancine, gradac i stojića gumno. Sancine: visoki lesni plato zasticena sa dva duboka rova i
palisadom. Naseljen u eneolitu. Utvrdjene izgradjeno u vreme vučedolske kulture.
⁃ Pogrebna praksa: telo u odeci i sa nakitom se splaljuje na lomaci, ostaci sa lomace
sakupljeni i polozeni u keramicki recipijent i pohranjeni u zemlju. Amfore/urne,...
⁃ druga grupa dekorativnih tehnika: kanelovanje
⁃ Kaluđerske livade: nekropola spaljenih pokojnika kod Jakova, centralni deo nekropole
sa najvecom gustinom ukopa, kontinualno sahranjivaje od najranije faze do kraja upotrebe
nekropole

⁃ Jakovo-Ekonomija Sava: keramika iz naselja (zemunice i jame, ne i nadzemna

arhitektura), u blizini nadjeni i bronzani predmeti
⁃ Karaburma: 230 grobova spaljenih pokojnika, grupisanih u 6 celina, S od nekropole
ostaci zemunickih naselja iz bakarnog, bronzanog i mladjeg gvozdenog doba

Brnjička grupa/grupa Donja Brnjica-Donja Stražava

⁃ LBA grupa juzne Srbije, Sandžaka, Kosova i severne Makedonije: nekropole u Donjoj
Brnjici i Graštici kod Prištine,
⁃ O naseljima nema mnogo podataka (
⁃ Pokojnici spaljeni
⁃ Osnovni keramicki tipovi-brnjičke urne
⁃ Nekropola sa urnama iz Donje Brnjice kod Pristine - Srejovic 1957-1958 (ketalni
predmeti, igle sa siljastim kulastim vrhovima)
⁃ Hisar u leskovcu - naselje brnjičke grupe (kanelovana keramika) ⁃ Iglarevo kod Kline:
niski tumuli-biritualno sahranjivanje, skeletni ukopi raniji-u grobnom inventaru mikenski bodezi i
nozevi, ukrasne bosszbe igle
 ⁃ Paracinska kultura - kanelovanje ⁃ Grupa medijana

19.12.2018.
BRONZANO DOBA RUMUNIJE
Rumunija se deli na 3 zone- Nizijska-donji Dunav
Visinska-Transilvanija ogranicena planinama
Deo Panonske nizije-rumunski Banat

Rano bronzano doba karakterisu grobovi pod tumulima.

Hronologija-Stoica, Rotea, Boroffka 1993 , Boroffka 2013, Doroczi, Ursutui 2015

Rano bronzano doba Transilvanije

1. Grupa sa grobovima pod tumulima zapadne Transilvanije
2. Zigotin
3. Snekenberg

Kultura Glina
Faza III kulture Glina u Munteniji I Olteniji u direktnoj vezi sa kulturom Snekenberg u
Transilvaniji.
Glina-III-Snekenberg: Glina kod Bukuresta u Munteniji. Snekenberg (ep.lok-Dealul Melcilor-
Brdo Puzeva) kod Brasova u Transilvaniji.
Nastaje na tradicijama kulture Kocofeni I Foltesti uz uticaje Cernavoda III.
Naselja-sezonska (stocari), laka arhitektura.
Ekonomija- stocarstvo, zemljoradnja.
Sahranjivanje- kameni sanduci, cist grobovi u zgrcenom polozaju.
Keramika- krcazi, dvouhi loncici I pehari sirokog dna. Aksosi- skromna dekoracija,
plasticna rebra, kratke brazde, fine kanelure.
Figurine rogatih zivotinja I minijaturne sekire od gline, glineni modeli kola.
Kamen- vrhovi strela, bodezi, pljosnate sekire.
Bronza je retka
Nakit od kosti, roga I zlata.

Nekropola u Zimnici-ravni grobovi sa inhumacijom u snaznoj vezi sa kulturom Glina III.

Sahranjivanje u cist grobovima izmedju Dnjestra I Tisa grupe.
Snekenberg
Drubovica-Muscel
Monteori
Grupa loptastih amfora.

Moriska kultura

Kultura Vatin I Verbicioara

Vatin-juzni rumunski deo Banata
Verbicioara-Oltenija-Mala Vlaska nizija
Verbicioara
Eponimni lokalitet Verbicioara juzno od Krajove-iskopavan 1949.
Teritorija-istocni Banat, Oltenija, Severoistocna Srbija, severozapadna Bugarska- u
kasnim fazama suzena na teritoriju duz Dunava.
Razvoj u V faza- I-III- rano bronzano doba
III-IV-srednje bronzano doba
IV-V- kasno bronzano doba
Kontakt sa kulturama Moris, Vatin I Otomani, Tei I Zimnicea-Plovdiv, Grla Mare.
Naselja- blizina recnih tokova na uzvisenjima I nizim terasama, foritfikacije sa rovom I
nasipom, mocvarska naselja tipa Zoloi.
Ekonomija- mesavina zemljoradnje I stocarstva
Orudja od kamena- seciva, strugaci, krivi nozevi,…
Orudja od kosti I roga- rala od zivotinjskih zuba,…
Keramika- Pehari sa loptastim telom I dvema uzdignutim drskama-globularne forme.
Klepsidra vaze
Zdele
Posude na stopi
Ukrasavanje urezivanjem, srafirani trouglovi, motiv meandra, grometrijski oblici.

Kultura Otomani
Teritorija- severozapadna Rumunija (zapadna Transilvanija I Mura Mares), istocna
Madjarska, juzna Slovacka.
Eponimni lokalitet u zapadnoj Rumuniji
Naselja- na obroncima brda, ili na ostrvima u mocvarnim zonama.
Telovi: kuce na temeljima od drveta, zidovi od pletera I lepa (ponekad I ukraseni), organizovan
plan naselja.
Sahranjivanje- inhumacija u zgrcenom polozaju sa licem ka istoku (muskarci levi
bok/zene desni bok). U okviru velikih grobalja spade I Tiszafured sa oko 600 grobova.. Prilozi u
grobovima su u vidu nakita (prstenje, narukvice, privesci), posuda I oruzja (bodezi I sekire)
U kasnijim fazama kulture ucestalija je kremacija (Streda nad Bodogom u Slovackoj)
Interna periodizacija kulture na osnovu keramike I stratigrafije naselja-4 faze.
Keramika- I faza-urezivanje
II faza kanelure I motive lukova, trouglova I spirala.
 III faza je klasicna faza-solje I krcazi sa visokim ili cilindricnim vratom na jako
profilisanom telu, kolotaste I konicne zdele, uske posude sa cilindricnim/konicnim vratom.
Dekoracija- kanelovana ili urezana
U upotrebi- kamen, kost, zivotinjske zubi, metal-bronza I zlato

Kultura Wietenberg
Eponimni lokalitet- Dealul Turcului (Ranije Wietenberg) kod Sigisoare (u blizini
Brasova)-iskopavanja od 1899.
Teritorija- jugoistocna Transilvanija, unutrasnjost planinske oblasti Karpata do visine oko
1500m nadmorske visine.
Naselja- nadzemne kuce sa podovima od nabijene gline I nadgradnjom od drveta ili
pletera I lepa, naka naselja utvrdjena nasipima I rovovima, retko I kamenim zidovima.
Sahranjivanje- u nekropolama kremacija sa urnom I zdelom-poklopcem, grobni inventor
je redak (posude, kostani ukrasi za pojas, perle, kremeni nozevi, zivotinjske kosti), grobovi u
naseljima mnogo redji, I imaju drugaciji ritual-zgrcenci.
Keramika-izdvojena u V faza, velika raznovrsnost formi- lonci, solje, pehari, zdele, tanjiri,
sita, poklopci. Ornamentika- urezivanje, pecati sa inkrustracijom, kanelovanje, apliciranje, siroki
repertoar motiva spirale I meandra.
Figurine retke, ima nalaza modela kola od gline
Predmeti od: kamena (sekire, buzdovani, nozevi,seciva-neki od njih kao statusni simboli),
Kosti I roga ( delta, igle, privesci, delovi pojasa, cilindri, konjska oprema)
Metala ( igle, narukvice, alke, nozevi, sekire sa otvorom za drsku, sekire sa tulcem, crhovi strela
I kopalja, macevi tipa Boiu)

Kultura Tei
Teritorija dodnjeg Podunavlja, sa obe strane. Nastaje na kulturnoj osnovi Foltesti-glina
tipa, manje Cernavoda III.
Naselja- na recnim terasama-zemunica, kolibe I nadzemna stanista.
Ekonomija- mesovitog tipa-alat od kamena, kosti, roga, keramike I metala (sekire,
nozevi, sila). Potvrda za metalurgiju-kalupi.
Teritorija ove kulture bez metalnih ruda- zona cirkulacije I kontakata izmedju
proizvodnih centara u unutrasnjosti karpatske regije I regije juzno od Dunava-primer: mikenski
mac iz Rosiori de Vede I blago iz Persinarija.
Sahranjivanje-inhumacija u zgrcenom polozaju sa vrlo malo grobnog inventara
Keramika-osnovna determinanta kulture-specificne form
e u vidu pehara I solja sa jednom drskom, amfore sa cilindricnim vratom I razgranutim obodom,
zdele sa lucno modelovanim obodom.
Specificne dekorativne tehnike I motivi-kombinacija linearnih, spiraloidnih, meandroidnih I drugih
geometrijskih motiva u tehnici Furchenstich, cesto sa belom inkrustracijom.
*Ostava Persinari (kultura Tei, XVI vek)- ostava bogatih predmeta od elektrona, luksuzni
bodezi.

Kultura Monteoru
Eponimni lokalitet- Sarata Monteoru kod Buzau-a banja I depoziti nafte uslovili su
istrazivanja od kraja XIX veka.
Kultura bronzanog doba Moldavije-juzne I istocne subkarpatske zone.
Razvoj od ranog bronzanog doba (osnova Cernavoda II, Foltesti II,…) kroz srednje
bronzano doba do kasnog bronzanog doba I pojave kulture Noua.
Pocetak srednjeg bronzanog doba dokumentovan na naseljima-pojava fortifikacija,
snazno prisustvo elemenata kulture Tei I Vitenberg.
Metalurska aktivnost- brojni kalupi, bronzane sekire, vrhovi kopalja, bodezi, nakit
(prstenje, ogrlice, narukvice, privesci, saltaleoni, ukrasne igle)
U upotrebi-krivi kameni nozevi, kremene strelice, kostane strelice, sekire I buzdovani od
kamena I roga, perle od plavog I belog stakla, bronze I spondilusa, zrna cilibara, spirale,
saltaleoni I perle od zlata.
Sahranjivanje- biritualnost- dominira inhumacija sa zgrcencima (ima cist grobova)
Keramika-Askoidne posude imale ritualnu funkciju (askus-mesina), Etazne posude-
korneti iz vise delova.

Kultura Grla Mare

Kultura Noua
Kasno bronzano doba karpatske regije. Kultura dosla sa istoka. Monohromna keramika I
kanelovanje.

Kultura Coslogeni
Nedekorisana keramika

Kultura Zimnicea-Plovdiv
Kultura Cerkovna ili Zimnica-Plovdiv
 Rasprostranjena u juznoj Munteniji I centralnoj I severnoj Bugarskoj-datovanje 1250-
1050 b.c.
Definisana na osnovu ravne nekropole u Zimnici (64 pokojnika u zgrcenom polozaju) u
Rumuniji I nalaza iz Plovdiva (ostava sa 44 cele posude I velikom kolicinom keramickih
fragmenata) iz Cerkovne u Bugarskoj.
O naseljima se ne zna nista pouzdano
Keramika- loncici stopastog oblika sa 2 drske koje idu preko oboda, ili sa kosim obodom
I jednom drskom, amfore, duboke zdele. Posude su bez ukrasa, globularne forme, osim loncica
koji mogu imati urezane krugove.

Uvod u bronzano doba Bugarske

Bugarska Rumunija Srbija

Kasni halkolit Kasni halkolit Rani halkolit

Prelazni period Finalni halkolit

Rano bronzano d I Prelazni period

Rano bronzano d II
Rano bronzano d III Rano bronzano d Rano bronzano d

Srednje bronzano d Srednje bronzano d Srednje bronzano doba

Verbicioara I-III Verbicioara I-III
Tei I-III Tei I-III
Galabovo

Kasno bronzano d Kasno bronzano d Kasno bronzano doba

Verbicioara IV-V Verbicioara IV-V
Tei IV-V Tei IV-V
Kult.inkrustrovane ker. Kult.inkrustrovane ker.
Zimnicea-Plovdiv Zimnicea-Plovdiv

Rano gvozdeno doba Rano gvozdeno doba Ha A2

HA a2- II milenijum pne
(HA b- I milenijum pne)

Rano bronzano doba Bugarske

Pocetak ranog bronzanog doba
2500 b.c. (V. Mikov 1971)
2750 b.c. (R. Katincarov 1975)
3100/3000 b.c. (I. Panayotov 1975)
3200 b.c. (R. Katincarov 1982)
3500 b.c. (I. Panayotov 1981)
Kraj ranog bronzanog doba jednoglasno 2000/1900 b.c.

Kulture- severozapadna Bugarska- Magura-Kocofeni

Severoistocna I Severna Bugarska-jamna kultura
Crnomorska obala- materijal u vezi sa_________________naseljima Ezerovo II I III.
Jugoistocna I juzna Bugarska- Ezero

Junacite pehari- jednouhi sa trakastom drskom, tipicna su forma ranog bronzanog doba III,
nemaju dno/stopu.