Sie sind auf Seite 1von 44

TODOS LOS DERECHOS RESERVADOS

FOTO PORTADA
FRANCIS J. SILVA Y.

FOTOS
FRANCISCO ORTIZ

DIAGRAMACIÓN
FRANCIS J. SILVA Y.

IMPRESO EN VENEZUELA
PRINTED IN VENEZUELA
Octavio Castillo - Francisco Ortiz

VISIÓN DE LA CULTURA Y SOCIEDAD JIVI


JIVI MONAE PIAJALIVAISIANÜ

FORTALECIMIENTO
DE LAS CULTURAS
E IDIOMAS INDÍGENAS
DESDE LA ORALIDAD

RAUDAL ESTEREO 92.9 F.M.


UNICEF

Puerto Ayacucho - Diciembre 2006


Presentación

En Venezuela se reconoce el carácter multiétnico, pluricultural y multilingüe del


país, según la Constitución de la República Bolivariana, otorgando el marco ideal
para eliminar la discriminación étnica, la desigualdad y la exclusión en todos los
ámbitos de la vida nacional. En tal sentido, UNICEF reitera su compromiso de
apoyar los esfuerzos del país para que todas las poblaciones indígenas, especialmente
niños, niñas y adolescentes alcancen el pleno goce y ejercicio de sus derechos y
libertades fundamentales.

El Estado Amazonas se caracteriza por su magia, diversidad y hermoso paisaje


natural. Su territorio surcado por los ríos Vichada, Meta y Orinoco, es el hogar de
la población indígena Jivi. Del corazón de estas tierras y de su gente, ha surgido la
presente publicación que pretende reivindicar y fortalecer la visión de la cultura y
la sociedad Jivi – Sikuani, haciendo un relato de todo aquello que conforma su
propia identidad y dignidad como población.

«Fortalecimiento de la cultura e idiomas indígenas desde la oralidad. Visión de la


Cultura y la Sociedad Jivi-Sikuani» es una recopilación que abre al saber colectivo
venezolano y especialmente Jivi, la posibilidad de que el idioma, territorio, estilo
de vida, música y creencias, trasciendan del ámbito privado al público, es decir a
los espacios sociales, colectivos, cotidianos, familiares y comunitarios, siendo
coherentes y consecuentes con la certeza de que la vigencia del idioma y de la
cultura de todos los pueblos, depende de su uso, cercano y visibilizado día a día.

El presente trabajo reitera la convicción, compartida por UNICEF, de contar con


información etno – antropológica que contribuya a la construcción de un enfoque
intercultural para los programas sociales que se llevan a cabo con niños y niñas
indígenas.

UNICEF aprovecha esta oportunidad para invitar a los niños, las niñas, los
adolescentes y adultos indígenas a fortalecer sus idiomas y culturas y así interactuar
dignamente con el resto de la sociedad, ya que la realización de sus derechos
implica el reconocimiento de la identidad propia. Asimismo, UNICEF invita al
resto de las personas a conocer y valorar las contribuciones que los indígenas han
dado a sus países y al mundo. Respetar y valorar la diversidad es uno de desafíos
contemporáneos más importantes.

ANNA LUCIA D´EMILIO


Representante
UNICEF

4
Prólogo

Les presentamos el libro Fortalecimiento de la cultura e idiomas indígenas


desde la oralidad, del antropólogo Francisco Ortiz y el profesor Octavio Castillo,
en el marco de un convenio de cooperación entre la Asociación Civil La Voz de
la Selva- Raudal Estéreo del Vicariato Apostólico de Puerto Ayacucho y el
Fondo de las Naciones Unidas para la Infancia (UNICEF).

Esta publicación es parte de un proyecto, nacido del interés compartido por


estas Instituciones, de salvaguardar y dar vitalidad a las culturas indígenas a
través de la educación intercultural bilingüe y el uso funcional de los idiomas
indígenas en los medios de comunicación, especialmente de la radio y la
televisión, en el espacio socio cultural de la capital del Estado Amazonas de
Venezuela, Puerto Ayacucho, donde hay un dominio casi exclusivo del español.

Nace así la idea de crear un programa, con contenido cultural, para que los
pueblos indígenas puedan contar su historia, den a conocer elementos
importantes de su cultura, reclamen sus derechos, interactúen con fuerza
protagónica en el proceso de conformación de nuestra sociedad intercultural.
Para ello no era suficiente la intervención esporádica del indígena en los medios
de comunicación social. Se necesitaba pensar en programas con contenido
culturales consistentes y un uso adecuado de la oralidad para la dramatización
de momentos de su quehacer diario, el compartir su música y sus cantos, las
voces vivas de la gente de la comunidad.

El proyecto seleccionó, como primera entrega, la etnia jivi.

Se nos presentaban varios retos. En primer lugar la elaboración de un material


que expresara fielmente los elementos más importantes de la cultura. En segundo
lugar, dar a este material un formato radiofónico; y, en tercer lugar, preparar a
los protagonistas que dieran voz a las escenificaciones para la radio.

Para la investigación antropológica se solicitó la colaboración científica de los


profesores Francisco Ortiz y Octavio Castillo, quienes elaboraron la presente
cartilla bilingüe que sirviera de soporte para los contenidos a desarrollarse en
la edición radiofónica. En segundo lugar, los mismos autores elaboraron el
guión de 25 micros que debían ser editados en formato apto para la radiodifusión.

Para la transcripción del texto jivi bilingüe que ahora presentamos, se utilizó el
sistema lingüístico aprobado por el Ministerio de Educación y Deportes y, las
comunidades jivi, utilizado en sus escuelas bilingües, en Venezuela. El material
fue revisado por un equipo de profesores de la misma etnia, autorizados por la

5
Coordinación de Educación Bilingüe de la Zona Educativa de Puerto Ayacucho
(Amazonas).

Agradecemos a todos los participantes en este proyecto, que han creído en la


importancia de impulsar el uso de los idiomas indígenas en los medios de
comunicación de nuestra realidad amazonense venezolana, donde la presión
de la lengua mayoritaria tiende a encerrar el uso de las lenguas de los pueblos
indígenas en sus hogares y en sus pequeños centros comunitarios incluyendo,
aunque no siempre en forma adecuada, la escuela.

Esperamos que con el uso más intenso de sus lenguas en los medios de
comunicación social los indígenas no se sientan excluidos de ellos ni se sientan
humillados al tener que intervenir en los mismos utilizando una lengua que no
poseen con soltura. Esperamos, con esta iniciativa, dar simetría de oportunidades
al proceso de interculturalidad activo en nuestro Estado y formar recursos
humanos que sepan utilizar con competencia estos instrumentos de
comunicación de masa.

P. JOSÉ BÓRTOLI
Asociación Civil Voz de la Selva

6
NOTA ORTOGRÁFICA

El sistema de transcripción propuesto en esta cartilla es el que ha sido adoptado


por el Ministerio de Educación y Deportes de Venezuela. Los textos han sido
revisados y aprobados por la Zona Educativa del Estado Amazonas, específicamente
por la Coordinación de Educación Intercultural Bilingüe, en la persona de la Prof.
Zunilde Ponare. El Prof. Octavio Castillo agradece también las sugerencias
lingüísticas del Prof. José Álvarez.

Creemos que, más allá del valor de los consensos y de las normas establecidas por
el estado, la vigencia de un idioma depende de su uso. No importa cuál sea el
alfabeto, la vida del idioma escrito depende esencialmente de que los hablantes lo
escriban y lo lean. Las experiencias de escritura y lectura, y especialmente las
enseñanzas que arrojen lo esfuerzos por alfabetizar en lengua materna, establecerán
cuál alfabeto es más eficiente para las diferentes funciones sociales y culturales
que debe cumplir la escritura.

Los autores

7
8
CONTENIDO

Presentación 4
Prólogo 5
Nota ortográfica 7
Depamonaetsi vajjaitsi jivitsi 10
¿Quiénes somos los Jivi? 11
Jivi jume itane 12
El idioma jivi y su alfabeto 13
Vaja Ira nakua 14
Nuestro territorio 15
Vaja monae peyapütae kujiru nakujuruaba yajava pena jume yakinae nejja 16
La educación escolarizada y la educación propia 17
Unu pakuenia jjani vaetsia be evetatsi 18
El manejo del bosque 19
Vaja vaji yajava pemata vajibi vaji 20
Nuestra música y ceremonias 21
Pejjania jamatabü kuene vaji 22
Ceremonias y espiritualidad 23
Itomo, petü paevi, pesi jutsi kujiru 24
Ceremonia de segundo enterramiento 25
Jivi peyapütae kuene 26
Conocimientos científicos del pueblo jivi 27
Vaja jamatabü kujiru jume 28
Nuestra tradición oral 29
El cosmos sikuani según la tradición oral 30
El cielo ecuatorial según los Sikuani 31
Vai juameto kanaku ji tsia 32
Calendario ecológico 33
Emarapae juameto 34
Época de invierno 35
Ainavi 36
Encantos 37
Dopa jumali jjainaevi 38
Los sopladores de yopo y sus oraciones 39
Aba pekue kujiru 40
El arte de las wapas 41

9
DEPAMONAETSI VAJJAITSI JIVITSI?

1. Pajjanü ra pajivi sikuaninü pataja to 6. Itsa baja paya putaniji patajjae kujiru
mara vayafo nakua ra Venezuela- ayai kuene, pana jamatabü jjainajü pata
Colombia. Patajamonae livaisi ba nako jiobi nejja.
jumaitsi, nakua ejjanaenü pina pavayafo
ira pane rajuta, jamatejema tajü pa 7. Ba jumaitsi, itsa pina baja pevüjüato
tusato jjaneto patae jitsianü. yapütane. Pekuejava, aba, voboto
piajava nejja baja jama tejema buatsi
2. Pa pejevajji kujuinaenü kajena jitsia pejjaejava piaja monae nejja. Pena
payapütaniji pata jinavanopae kujiru kovaebi rutsi yaniva itsamonaeta. Ma
pataja ira nakua, jjani vaetsia pa evetajü baitsi jane pamatakabije. Pevü jüavi
dajjita ira kujiru jama tejema dajjita bajara pa kujiru apo nakuju ruabi,
panakobena tsanae jitsianü. nejjata apo yapütae.

3. Itsa papejevajjinü pa tajja


bitsabijji ba paneto ejjana pata
namujju sitsi nejja bokobüjji ba pa
tsekonajü. Itsa matakabi belia ba pa
upajjuabajü mativi tujubü, nejjata
baja pane jamatabü livaisiba baja ra
jjuata pataja tomarata pa jinavano-
pajü.

4. Pa petiriavinü pijinia ve pape-


nanü, pa evetajü, patajuyapijivi,
papü yanatajü pataena, pataenava
itsa nakueneba itsa kujiru java.
Pabita itsa ejjana pe jjaejava peta
jatsi kujiru matsuka, peperebi kujiru
peri itsa nevajü kujiru yajava.

5. Pa pebijivinü pijinia pana nakuju


ruabajü pata jinaejava, pata narujua-
itsi java, pa tajja ba papüyanatajü
jjua kujuinae, pana juetajü pani-
katajü, pe ubi nejja, paya pütaniji
nakua kujiru, unu jume kujiru paya
putaniji, itsa jota dujuai, itsa jota
ba narujuaitatsi unuta itajjutejema
vai ata.
Pejanava iribanuka nevajjü.
Muchacha rallando yuca.

10
¿QUIÉNES SOMOS LOS JIVI?

1. Los Jivi somos un pueblo indígena alimentos, entonces ya podemos


originario de los llanos colombo- casarnos.
venezolanos. Según nuestra tradición, el
Creador nos entregó las tierras de las 7. Se dice que cuando un muchacho
sabanas para que pudiéramos mirar a lo aprende a tejer las guapas y el sebucán,
lejos. ya puede proveer a su esposa de lo
necesario para la elaboración de los
2. Desde pequeños aprendemos cómo alimentos de la familia, sin depender
vivir en nuestro territorio, aprovechar sus de otros artesanos. Sin embargo, hoy en
recursos y compartirlos en familia. día los jóvenes no están aprendiendo
esos conocimientos.
3. Cuando niños, nuestro papá nos
elabora un arquito con el que jugamos
a flechar lagartijos. Un buen día
flechamos una presa más grande, una
iguana o un cachicamo; entonces ya
tenemos que cumplir ciertas reglas, y ya
somos personas útiles a nuestra comuni-
dad.

4. Las niñas aprendemos nuestro rol de


madres cuidando a nuestros hermanitos
pequeños y acompañando a nuestras
mamás y tías en sus diferentes labores:
en el conuco, en la preparación de
alimentos y especialmente en la
elaboración del mañoco, el casabe y
demás derivados de la yuca.

5. Los varones aprendemos a pescar y a


cazar acompañando a nuestros padres y
luego aprendemos a limpiar y a «tumbar
monte» para sembrar. Aprendemos a
conocer nuestro mundo, a descifrar los
sonidos de la naturaleza, a conocer
donde están los peces y la cacería en las
diferentes épocas del año.

6. Cuando ya tenemos conocimientos


suficientes para producir nuestros

11
JIVI JUME ITANE

1. Jivi jume ra, kaeviria monae apo 3. 1981 vaita, nakae tuana naja matabü
itsamonae yajava, peneta nayapütane jüpae jitsia peka yakinae itane. Itisiata
akueyabi paviriabeje, yajava piaja jume. paru kaeje apo naja matabü jüpae abajjü
bajara pa itane, itsiata itsa kujiru itaneta
A- Hitnu: bajara pamonae kuei- yakinae ata apo itsa kuene, pejume tae
kueijei piaja matonono javata piaja nejja aitotjia itsa monae yakinae ata.
nakua, pevünü Airico de Macahuane,
unu tabu javata itsajota Arauca, Colom- 4. Ma pabajjutotaje dajjita tae jitsia
bia. Pamatakabi saya 500 pajivi yobeje. bajara pa itane jjanivaetsia yakina ruba:
/p/, /t/, /k/, /b/, /d/, /ts/, /s/, /l/, /r/,
B- Guayabero monae Pematatu /m/, /n/, /v/, /y/, dajjita itane jume nejja.
tuatuajü epato Vaviali pijivi, kuaikuaijei
piajajume, saya parukaeje 1000 pajivi 5. Penajumali pitsi itane : /j/, /pj/, /tj/,
yobeje. itsa jume ma paitanetota yakina /jj/ .

C- Jivi, nayapütane akueyabi 6. Itsa jume pijinia mapa itaneta


paviriabeje, jamurua, jinavanopa yakinaje: /h/, /ph/, /th/, mapijinia pa
pemuto Meta najatuatsika, Masivali itaneto piaja jume arevenejja /x/.
Toma matatu jinavanopa, Atsina monae
pijinia Tuparro javata jinavanopa, 7. Isa javata yakina /pj/, ma paitaneto
Kuibomonae bajara saya ikani jivi, saya kovütaje /f/.
jinavanopa piaja kujiruta, itajjuto jema.
8. Pejume itane ra 5 pa itanetobeje be
2. Jivi jume nayapütane 23 pa itaneto vovai jume, yajava mapa itaneto /ü/, /u/
jumebeje; 17 saya ü pitane, 6 yajava pa
itaneto beje peya venonae itane, kajena
vaja jume ikani yajava najüpa wovai
jume, itsiata itsa jume aitotjia, itsa jume
ajibi wovai jumeta. Bajara itsi, itsa
nakua jumenü ata: kae viria jjaina piaja
jume kujiru, nejjata itsa yakina ruba
pitane, bajara jjuata kae itaneto pita
dajjita jume kaya kinae jitsia, kae java,
kae kujiru, jaü jane, namata itane pita
bajara pa vaja jume nakua, yajava itsa
tomara pijivi; bajara itsiata ata, bajara
pa itaneto na jume yapütane, nejjata itsa
yakina pitane apo aitotjia, tipografita
javata, vaja kobeta, peyakinae makinata,
computadorata.

12
EL IDIOMA JIVI Y SU ALFABETO

1. El idioma jivi o sikuani pertenece a que ya existan en el idioma nacional o


una familia lingüística independiente, en los idiomas vecinos; que en la
que comprende 3 grupos o idiomas medida de lo posible cada sonido se
principales y algunos dialectos o represente por una letra, y que la
variantes regionales: escritura no presente dificultades
tipográficas tanto a mano como en la
A- El hitnu, hablado en la zona máquina de escribir o el computador.
conocida como Airico de Macaguane,
la selva del pie de monte en el depar- 3. Aunque desde 1981 se han hecho
tamento de Arauca en Colombia. Hoy reuniones para unificar la escritura,
en día lo hablan unas 500 personas. todavía no hay acuerdo sobre el uso de
algunas letras. Sin embargo, esas
B- El guayabero o cunimía o diferencias en la escritura no son una
mitua, hablado en el Alto y Medio dificultad mayor para entender un escrito
Guaviare. Comprende unas 1000 proveniente de un sector con una
personas. ortografía diferente.

C- El jivi o guahibo que abarca 4. En este documento, por razones de


varios sub grupos como el jamorua, del facilidad tipográfica, usamos las
bajo río Meta; el masivari, de las siguientes letras: /p/, /t/, /k/, /b/, /d/,
cabeceras del Tomo; el atsina del /ts/, /s/, /l/, /r/, /m/, /n/, /v/, /y/, que
Tuparro. Por su parte, los Cuiba, a veces, son comunes en todas las grafías.
se consideran como una etnia o pueblo
independiente, o se consideran como 5. Las letras aspiradas las escribimos
parte de los mismos Jivi. así: /j/, /pj/, /tj/, y la jota fuerte la
escribimos /jj/.
2. El idioma o lengua jivi comprende
23 fonemas o sonidos: 17 consonantes 6. En algunos alfabetos, las aspiradas se
y 6 vocales. Aunque la mayoría de los escriben: /h/, /ph/, /th/ y la jota fuerte
sonidos del jivi existen también en se escribe x.
castellano, algunos sonidos son diferen-
tes y otros no existen en castellano. Esto 7. A veces el sonido /pj/ se escribe /f/
sucede con todos los idiomas del porque es casi igual a ese sonido del
mundo: cada uno tiene su propio sistema castellano.
de sonidos y, por tanto, a la hora de
representarlos en la escritura, es 8. Las vocales del jivi son las cinco
necesario escoger un alfabeto que los vocales del castellano, más la /ü/ que
represente a todos y cada uno y que, algunos escriben /u/.
además, sea práctico, es decir: que se
escojan letras o combinaciones de letras

13
VAJA IRA NAKUA

1. Jivi ira kajena jjaina ayai vayafo Tsamanibana pina notabiaba ü bajju-
yajava, unu jjaneto, mene Vitsara yajava, tojji, kanalito peya tojjotsi yaniva.
Meta, Orinoco menianü ma parukae
bajara pa ira pe yajava naejjanae java 4. Itsa matakabi pina Kajuyali pejjünato
baja ra jota, vaja vajünae pijivi kopieta dujuai jjayeka, nejjata pina itsa patabajo-
jinavanopa vajadiosovi yajava, itsa- pa Sikiriri yanijioba:
monae yajava. Bajara jjuata paeba Carlos
Estrada palana tomara pijinü pelivaisi 5. – Depitsi java jjayekame? Jai pina.
pakujiruta naejjana orinoko jonka java. Nejjata pina pevüjüato tsipaeba
– Tajja raja kapata biaba simuto.
2. Pakuenia ejjana jonka: Nejjata pina Sikiriri apojume jjaniatae:
Nejjata pina itsamatakabi to arü –Dujuai tsa pajjaya biabame baja
barukatsi Kajuyali piaja duliakai pe tsabaitsijane?
veretsi kujinae pina duliakai jumai tsi- –Jaja! –Jai pina pevü jüato.
tsi: –Netsitajüre dujuai na beyajjuabi
–Baja ra jane Kajuyali ikatsia baja jera jitsianü jota najua jjaenatsi.
nakuenebare, jama tejema tsa nae name
dujuai naja matabü jüpaya menia, 6. Nejjata pevüjjüato jamatabü kujinae
penajato java, jaitsi pina. tabijiraba pikani, itsiata to akuenebitsi,
Sikiriri vaetaba rutatsi. Nejjata pevüjüato
3. Nejjata pina jume kovünüta jera baja to akuenebitsi pena jamatabü matayatsi
vereta, isa baja, jera ejjana, itsamonae kuene, jota dujuai eka. Nejjata jumaitsi:
pijinia üpeyavajibi, Tsamani pina apo
yavenonae jitsipae. Kaenü, Kajuyali 7. – Taema, jota raja boka puyenebo
pejjünato evetabiaba dujuai kanalitota jjuata raja tajja tsekonabiabaje dujuai,
peya etsi java peyamata akatetsi java. jai pina. Jima pütsa dujuai ayainüanü
biame, yatojjo tojjokae jitsipa raja
kanalito, jai pina.

8. Nejjata pina Sikiriri apojume kovü-


nütsi, baja pina kakuata jjuaba malisi.
Nejjata asaüya nakujutajjuaba dujuai
pina nejjata nabenajaka, nejjata pina
jera yatojjo tojjoka. Poneka nejjata
Orinokua belia.

9. Nejjata Sikiriri pevüjüatobeje pikani


yaka ranaba beje, livai jjane tonüta
yakaranaba beje. Bajara palivainü ajenata
naejjana jonka.

14
NUESTRO TERRITORIO

1. El territorio jivi abarca grandes exten-


siones de sabanas y de selvas surcadas
por los ríos Vichada, Meta y Orinoco,
principalmente. La forma actual de ese
territorio y sus principales accidentes
geográficos fueron formados por los
antepasados de los héroes y dioses de
los jivi y de otras gentes indígenas. El
siguiente es un relato, contado por
Carlos Estrada, de la comunidad de
Palana, de cómo se formaron los
Preparando el terreno para la siembra
raudales del Orinoco.
Pero Sikiriri no le creyó.
2. Así hicieron los Raudales: – Ustedes comen pescado, ¿verdad?
Un día a Kajuyali se le enredó el cacure – Sí – contestó el muchacho.
para atrapar los peces; luego que terminó – Muéstrame, quiero matar un pescado
el trabajo del cacure le dijeron: para comer con ustedes, aquí mismo.
–Bueno Kajuyali, ahora construye una
canoa para que se puedan repartir 6. Entonces el joven quería salir
equitativamente los peces por todos los corriendo, pero no pudo hacerlo porque
ríos y caños. Sikiriri lo aguantó. El joven no pudo
ocultar lo que sabía y le contó dónde
3. Entonces él hizo caso, terminó de estaba el pescado.
construir la canoa. A la otra gente no le
interesó lo que hacía Kajuyali, se 7. – Mire donde está el arpón, con eso
mantenían en puros bailes. Tsamani no es que nosotros pescamos –dijo–, pero
quiso colaborar con Kajuyali, sólo el no vaya a flechar pescado grande,
hijo ayudaba al papá y cuidaba la tinaja porque se puede romper la tinaja.
donde tenía escondidos los peces. La
gente de Tsamani sólo recogía peces 8. Pero Sikiriri no le hizo caso, flechó
pequeños, sardinitas, para no romper de una vez un valentón. Cuando se
la tinaja al sacar peces grandes. sacudió el pez, se asustó del mo-
vimiento, y del susto se partió la tinaja.
4. Otro día, el hijo de Kajuyali estaba Entonces los peces corrieron hacia el río
comiendo pescado. En ese momento Orinoco.
llegó Sikiriri y le preguntó:
9. Sikiriri y el joven hicieron lo
5. – ¿Qué comes? – le dijo. imposible para atajar los peces, hicieron
El joven le contestó: diques, pero no dio resultado. De esos
– Mi papá trae para nosotros gusanos de diques nacieron los raudales.
moriche.

15
VAJA MONAE PEYAPÜTAE KUJIRU NAKUJURUABA YAJAVA PENA
JUME YAKINAE NEJJA
1. Dajjita nakua nejja jane bajara jjuata jjuata dajjita namujju livaisi yapütane
peje vajji to na jume rutatsi vaja ma pitsi jumetaje:
constitucionta bajara jota yakinae
jitsiatsi dajjita vaja tomara kana kujitsia.
 Pajivi pina buta ba jjaeruka
2. Ley javanü naka to eveta, vaja jume, jimata pina ba firapanuka.
vaja jamatabü kujiru, nakua kujiru,
bajaya piaja livaisi itsa tomaranü yajava.  Pajivi pina peruju namüto
java pona, ü Perujuva ba pita.
3. Itsiata yakinae atatsi vaja vajamonae
pejamatabü kujiru nakofünütatsi, vaja  Tsikirinüyo pina itsa pita
jinae kujiru, vaja narujuaitsi kujiru, vaja pekorofeto java, piajava pina
najjae kujiru. ba nakofünata.

4. Bajara payapütae jane, vaja naru  Ikuli kobe pina pejjaejivi, itsa
juaitsi kujiru, vaja jinae kujiru, pejjae nakueneba pina ba akobereve.
java jama tejema jebitsia, saikaya waja
yapütae kujiru.

5. Bajara jota yapütanetsi vaja kujiru,


vaja naja matabü tae java, najama
tabüna jüpae jitsiatsi vaja monae,
yaiya tae jitsiatsi dajjita kuene, vaja
kujiru naka jamatabü kovünüta.

6. Pe ruju livaisi tsi paeba, pakujiruta


peje vajji jivi yobeje nae jjana beje
metsaja. Bajara pa livaisi jumaitsi
nakae pijivi beje pina dajjita mata-
kabi namujju sita biaba beje, natüküta
biaba beje, belia pina baja pena peja
matabü kujiruta metsaja nae jjana
beje. Bajara pa livaisita peje vajji,
pebi nüjji saikaya, ba bena mujju sita.

7. Baja ra jjuata ba jumaitsi dajjita,


vajja, vajjuanü monae, vamo monae,
mujju jioba peje vajji. Jama tejema
itajjuto napua tae jitsia, pebi kujiru,
petiriba kujiru, piaja kujiruta baja ra

16
LA EDUCACIÓN ESCOLARIZADA Y LA EDUCACIÓN PROPIA

1. Siendo un derecho universal y un y las niñas deben aprender a jugar


derecho de los niños consagrado en separados.
nuestra Constitución, la educación
escolarizada se ha generalizado en 7. También, en medio de las actividades
nuestras comunidades. cotidianas, los padres, tíos y abuelos
están orientando a los niños para que se
2. La escuela es el espacio donde comporten de acuerdo a sus roles,
aprendemos también elementos de la masculino y femenino, y de acuerdo a
cultura no indígena: la escritura, las la cultura. Generalmente estas enseñan-
matemáticas, las leyes que protegen zas se dan mediante consejos como los
nuestra lengua y nuestra cultura, la siguientes:
geografía y la historia de otros países.
 El que come acostado en la
3. Sin embargo, muchas veces, por ir a hamaca, cuando vaya de
la escuela perdemos las enseñanzas que cacería se caerá persiguiendo
nos brindan nuestros padres y familiares la presa.
cuando trabajamos con ellos.
 El que anda por caminos
4. Esos aprendizajes tienen que ver con viejos, consigue mujer vieja.
la cacería, la pesca, la producción de
alimentos, etc. Son conocimientos  El niño que recoge una
técnicos. pluma, deja olvidadas sus
cosas.
5. Pero también hay aprendizajes de
valores, de reglas de comportamiento  Al que come mano de
que garantizan la solidaridad y el respeto morrocoy, no le rinde el
entre parientes, el respeto a los seres de trabajo.
la naturaleza y las reglas que
garantizan nuestra salud.

6. El aprendizaje de valores se da
a través de historias, como por
ejemplo la historia de los niños
que se convierten en dantos. Esa
historia explica cómo dos herma-
nitos que pasaban todo el día
jugando y haciéndose cosquillas,
fueron convertidos en dantos por
la propia mamá. Con esa pequeña
historia se explica que los niños

17
UNU PAKUENETA JJANI VAETSIA BE EVETATSI

1. Jivi pabi kaejena apo be aebitsi, vaja abajjü, ba rubena nevajjü büanü, baja
ubi kujiru vaja jaejava nejja baja pa ra jota, ophaebü, bünü ba jjae otjo-otjo
ajjaebi ira Orinoco, Amazonas, ira mata pa, bajara ba narujjuaita, yajava baratsui
tsune tajane saya itafaka pejjania pata, pejjae nejja cbanakale kuai. Bajara
matatsünü ata. Saya ü naebajju apajjayo, pakujiruta pabi ba boca, bejjüa matakabi
yajava pi totjia atsa ata yajava pe unu ata phai-phobo ata nayapütane pabi
jinavanopaevi unuta. kujiru, wajjaitsi jivi ü papabi kuhiruta,
ü üjjuata jinavanopa.
2. Itsa jueta unu, ayai epato itsa boka
bajara pa ira yajava, ema, ikotia, bajara 4. Itsa nakueneba pabi, nakae tuana,
saya pa epatoyo, ba yejain tsatabi kae tomara pijivi, itsa juetsi jitsia na
pejjania ira, saya ba ü pate bakabo tsatabi, unumata. Pabi jainaenü, junata piaja
nejjata jivitonü ba to ira abejetsi, yajava monae, yajava itsamonae. Pena kuenabi
dajubijji. nejja dajjita barüyaya pona itatsaka pena
bijia paisi yaniva. Bajara jota dajjita na
3. Jjanivaetsia itsa juvi jitsia unu, namata üjjüba, dajjita najua jjane, najua
nejjata tsikiri pabiyo jueta mata apa, pe jjai naenü pejamatabü kujiru.
toyorotsia. Jjua kujinae mata toyorotsia
uba, itsa jaita, pemujju verena tajju 5. Pe ira juetsi kujinae, ikatsia itsa pabi,
jjuaba, tuatuajü java belia yajava. Bejüa bajara pakujiruta unuma kujiru, bajara
ikatsia unu be ajjayo pitsapa pona pe pakujiruta dajjita na piaja monae unuma
jjuabi javanü, itsa pabi baja navereta na to nakueneba, unuma ra pevünü,
najua vai beje, akueyabi pa vaibeje dajjita pena nakae monae sikuani Meta
kujinae, banakale naenü ba juva, itsiata pijivi.

Juetanuka pabi. Limpiando el conuco

18
EL MANEJO DEL BOSQUE

1. El conuco indígena es, sin duda, una tario o unuma. El dueño del conuco
de las formas más eficientes de producir invita a los vecinos y familiares. Es una
alimentos en los suelos ácidos de la tarea a la que todos van con alegría
orinoquia y la amazonía. La capa vegetal porque, aunque es una faena dura y
que contiene los nutrientes es muy peligrosa, es también una oportunidad
delgada y se forma a partir de las hojas de compartir, comer y beber juntos, todo
de los árboles y los desechos de los seres por cuenta del propietario.
vivos que habitan en la selva.
5. Tumbado un terreno, a pocos días o
2. Cuando se tala el bosque y se deja a la semana siguiente, le corresponde a
expuesto el suelo al sol y a la lluvia, en otro conuco. Así se va rotando la organi-
poco tiempo la capa fértil desaparece y zación del unuma de familia en familia.
se forma un pastizal donde no se da Unuma es el nombre de la organización
casi nada útil para el hombre y los indígena de los jivi sikuani del depar-
animales. tamento del Meta.

3. Para garantizar que el bosque vuelva


a crecer, los conucos se tumban más bien
pequeños y en forma redonda. Se siembra
en espiral y se cosecha de afuera hacia
adentro. Con el tiempo el bosque vuelve
a recuperar su espacio perdido. Así,
cuando un conuco llega a su madurez,
después de dos o tres cosechas, ya han
crecido árboles frutales. Como todavía
quedan algunas yucas y raíces dispersas
que atraen a los roedores, como la lapa
y el picure, ese conuco viejo o rastrojo
se convierte en lugar de cacería. Allí
llegan también aves a comer frutas. El
conuco cumple así un ciclo completo y
siempre está en una fase de produc-
tividad ya sea como conuco, rastrojo o
bosque. El conuco indígena es, pues, un
modelo de producción sostenible.

4. Las actividades del conuco también


están asociadas a la organización de la
comunidad. Para tumbar un conuco
nuevo se organiza un trabajo comuni-
El conuco: modelo de producción sostenible

19
VAJA VAJI YAJAVA PEMATA VAJIBI VAJI

1. Pajivinü ra pajjainajü pejjania jume, Vakue pinabo: Vakue vayo naka siva-
dajjita kujiru jume, dajjita pa ta yavajibi pona, tsipaeba pemomoyo pena yavajibi
kujiru, pakujiruta ba yavajibatsi yajava nejja.
pematavajibi jume, bajara jota, yajava
najjüana. Yalaki iriba na kuaba ejjanae: Iriba
yalakira nejja vajita ra kanajjüana
2. Patavajitara ba panajamatabüna patomara valapu ya büata.
pitajü, panajamatabü jjainae yajava,
patajitsipae kujiru, patanajatabü tsoni- Mapa farabianatsi, vaeso kobe yaniva:
nae kujiru, itsa panoropotajü, itsa Ve faratatsi mapa vaeso yaniva.
tomarabelia.
Koni bajju je: Koni bajju kanajjüana
3. Bajara saya pa na jume tsoninae java, pejana otjopae bajju javata.
ba pa obajü, pajjanü ra pajivinü
pajjainajü ma pajiva kujiruje: Jivabürü Tajju yalaki barü petojji: Pebarüpetojji
yajava kae jivabo jjaneto, najuanü beje yalaki, kanajjüana penakopatsi javayo
ba najua oba najua jume beje nejja, itsa apa, ya kanajjüana petiriva pejitsipae
pebito, pesorovato, Bajara pavaji jivata vami.
ba oba itsa peyavajibi nejja ma pitsi
jumenüje: Rosarosa pena: Kana jjüana pena Rosa
piajajaravami, asiva ata bajarapova,
Ivitsuli bakabüa: Ivitsulinae büjjüpana, itsiata apopitsi, itsanü pitatsi.
taja jarava barü najetaba jiravajjü.

Venamaliu, Etamaliu: Venamaliu raja


pevünü piatirivayo pejana vajji junata
pebaru yavajibi nejja pia ura yaniva.

Fabricando
el carrizo (hivabürü)

20
NUESTRA MÚSICA Y CEREMONIAS

1. Los Jivi tenemos una gran riqueza Mapa farabianatsi, vaeso kobe yaniva:
musical, distintas clases de cantos, «Vamos a preparar marimba para
distintos bailes con su respectivo paso cuidarnos del zancudo».
y varias ceremonias en las que también
interviene la música. Koni bajju je: «Hojas de sasafrás». La
canción celebra el tiempo en que cae la
2. Los cantos nos permiten expresar hojita del sasafrás…
nuestros sentimientos de amor o de
despecho o de nostalgia, al abandonar Tajju yalaki barü petojji: «Afrecho del
nuestra comunidad, cuando salimos de yaraki». La canción nombra lo que sobra
viaje. cuando se está bebiendo barüpeto, el
afrecho del yaraki, y alude al recuerdo
3. Esos mismos sentimientos los de la mujer que se amó.
expresamos cuando ejecutamos la
música de las flautas. Los Jivi tenemos Rosarosa pena: «La mamá de Rosa».
varias clases de flautas: de un solo tubo, Evoca a una amada, tan mezquinada por
hechas con un tallo de yagrumo, o de la mamá hasta que finalmente se fue con
varios tubos o carrizos, que se tocan en otro.
parejas y que hacen dos voces:
macho y hembra. Las músicas de
carrizo se ejecutan en los bailes y
llenan de alegría a los participantes.
Algunas de las músicas más conoci-
das son las siguientes:

Ivitsuli bakabüa: «Bajo las hojas del


pendare… me escapé con mi novia».

Venamaliu, Etamaliu: Venamaliu es


el nombre de una ancianita que
invita a las jóvenes para que, como
ella, bailen sin pena.

Vakue pinabo: «La abuelita nos viene


a buscar», se le dice a la nieta para
invitarla al baile.

Yalaki iriba na kuoba ejjanae: «Se


ralla para hacer yaraki». En el canto
se elogia a la comunidad que
siempre hace guarapo. Baile jivi

21
PEJJANIA JAMATABÜ KUENE VAJI

1. Dajjita jamatabü kujinae kajena peromaebi yanivaetsi itsa kotsotsoli


tsijamatabü tsitekatsi bajara pa Itsi jopabaja matapania dajjita kujiru itsi.
kujiru pena jjaenae vajünaya kajena
pajamatabü kujiru livaisi, ya vitsaba 4. Pe ainavi yanivaetsi raja ba to mata
najetaruka. Itsa matapania baja tüpa vajiba dajjita pekobe kovü pebi, petiriva,
yejain jota, itsa jamatabü kujiruta baja ainavi yaniva. Itsa pejevaji jiviyo dujuai
pijinia na yabara yapütae pona itsa jjaejitsia to matavajiba dajjita meravi
nakua jamatabü kujiru. bajara pavaji kajena apia, pemata vajibivi
nakaetuana, bajara jota pemata vajibinü
2. Itsa yakota petiriva apo bejjae itajjuto barü matavajiba matavüjüa nota dajjita
jema, piabeje yaniva penakueto. Itsa mene dujuai nüyobeje.
naejjana penakueto jjanivaetsia eveta pe
ainavi yanivaetsi, belia pepitsi yanivaetsi 5. Pejanava itsa najapata bajara paku-
penajato nakua pijivi . jiruta evetatsi ainavi yaniva, kopieta
abajü kajena ayai epato kujiruta ba
3. Bajara jjuata pena, pajja, apo rutatsi tulima bota, bajara jota ba joroka
ponaebeje unua jjanivaetsia na evetabe- ba kueruka, saya ü perirayo pena
je, apo jinae, apo narujuaitsi tsikirijiviyo abatatsi.

6. Bajarajua kujinae perukae kujinae,


dujuai ba to seta, to matavajiba,
dajjita meravi, yajava to matavajiba,
dajjita pekobekovü, tsaju, paineto,
bajara povayo buyota ruka nae-
patoyota nataju yaüta ruka, ira vekua
ainavi yaniva, itsa jiviyo kajena apo
majitsi, dajjita namujjuna eveta,
pemata vajibinü.

7. Itsa matakabi nejja pejanava baja


runa, bu vetsika, bajara jjuakujinae
pevüjüavi ba ra notekatsi pena
vaenejja bajara pova, jjuakujinae
dujuai pemata vajibi jaba tsana.
Dajjita nejja rajuta piasiva yaniva pina
itsa matakabi. Bajara jjua kujinae
bajara pova ponapona bota jjani-
vaetsia.

22
CEREMONIAS Y ESPIRITUALIDAD

1. La vida del Jivi está marcada por una tulimabo, casa de esterillas. Allí debe
serie de ceremonias desde antes de su mantenerse trabajando, hilando y sólo
nacimiento, a lo largo de las etapas de puede tomar la yucuta que le lleva la
crecimiento y cuando muere. Esos mamá.
diferentes momentos de la vida tienen
que ver con la relación que el ser 6. Cuando termina el período de
humano jivi tiene con la naturaleza y el encierro, se realiza una ceremonia en la
más allá, o el cosmos. que se cocina y se reza el pescado,
durante toda una noche. Mientras se
2. Durante el embarazo, la madre tiene reza el pescado y todas las pertenencias
que guardar dieta; en especial, no debe de la muchacha, como la peinilla y el
comer animales que puedan hacerle daño espejo, ella debe permanecer sentada en
al bebé. Cuando nace el niño, debe el chichorro, con los pies apoyados en
cuidarse de los ainavi, los espíritus de un banquito especial que los separa del
la naturaleza que quisieran llevarse al suelo y de los espíritus que están por
niño a su mundo, bajo el agua. debajo de la tierra. Mientras tanto, todas
las personas de la comunidad perma-
3. Si la mamá y el papá van a salir al necen despiertas, escuchando el rezo y
monte, deben cuidarse del contacto conversando.
directo con los peces o los animales de
cacería, para que no se enferme el niño, 7. Cuando amanece, la muchacha
sobre todo antes de que se le caiga el reparte el pescado, de manera que
ombligo. alcance para todos los asistentes, en
señal de la vida feliz que va a tener como
4. Para prevenir el mal de ainavi, se ama de casa. Entonces se realiza una
deben «rezar» todos los elementos e carrera. La muchacha debe correr hasta
instrumentos que usan el hombre y la el río sin que la alcancen los demás
mujer. Cuando el niño va a empezar a jóvenes de la comunidad, y sin caerse.
comer carne o pescado, se debe hacer Esta ceremonia es de la mayor impor-
una ceremonia conocida como «rezo de tancia para los Jivi, ya que garantiza la
pescado», dujuai vaji. Es una recitación buena salud de la futura mujer y madre,
o canto larguísimo en el que se nombran y la de sus hijos y familiares.
todos los peces y animales del agua, y
que sólo un experto como pemata
vajibinü, se sabe por completo.

5. Cuando una muchacha tiene su


primera menstruación, también debe
protegerse de los ainavi. Primero debe
pasar un tiempo, de varias semanas,
recluida en una casita especial llamada Naepatoyo (asiento)

23
ITOMO, PETÜ PAEVI, PESI JUTSI KUJIRU

1. tsa jivi itsa tüpa ba mutjüta bo


mujuneneta, itsa bo jjainaenü tüpa
piajabota mütjütatsi. Nejjata piajamo-
nae natijjiba, itsabo javabelia.

2. Kopiata pemütjutsi kujinae pe bejiobi


kujiruta, vaja monae ba itsi pa vainü
panepa ikatsia ba juta, jama tejema
dajjita monae nakae tuanae jitsia.
Sapukuayo
Curiarita para guardar alimenhtos fermentados
3. Vai rabaja itsa panepa petüpae kujinae
piaja monae pabi ejjana, bajara saya ü jjuaba, jotsita mata ka ikika si yakina,
itomo nejja, jama tejema yalakira itsi ka yavajiba dajjita jivi, jjua kujinae
jitsia. Bajara jjua nejja sapukua tsi kanalitota si jia, mata toyorotsia pekaya
ejjana, jamatejema kajena tsi jamatabü vajibi kujinae, bajara jane mütjüta.
vereta. Pejevaji apo na yavajibi, saya tae
nubena. Itsa jivi bitsaüto peya vajibi
4. Itsa baja vereta yalakira itsa tomara javata, itsa firapanuka bole pina ba itsi.
pijivi ya eneba pevünü bajara ponü Yalaki ra piapaevi baruya yavajiba,
namo. Pekujinae ruka ponaenü kajena jjanivaetsia bajara jane jjuakujinae apo
itsabara pitabatsi namo kajena yatu ukuta jutsi baja saya kaeto kujinae.
pekujüinae jinaenü, namo yavajiba
rukapona, bajara jota tsii paebatsi, saya 6. Peyavajibi java baja, itsa yejai
baja najjatsiayo, naviataba, namo yalaki tsaponae, jivabo jjaneto oba, saya kae
ya enebinü. jivabo, pevünü tutse. Jjua kujinae yalaki
ejjanaevi peri tsikobe tsana, tajjü tomara
5. Itsa peya vajibi matakabi, baja ra jane pijivi.
petüpae jivi pesito juta, mata kiata
7. Parukae baja bajara pakujiru
ajibi baja, itsi jiviyo ata baja
apo itsi, bajara pa itomo kujiru,
apo si jukaebaja ovebi mataeto
saikaya ü itomo matakabi ba
oba. Ita jjuto jema apo obi,
saikaya ü perujuvi bajara pa
mataeto ba jjanivaeta pe obi
nejja ü pamonae.

Namo (Zorro)
Instrumento musical sagrado (rito del segundo enterramiento)

24
CEREMONIA DE SEGUNDO ENTERRAMIENTO

1. A la muerte de una persona, se se disponía de una especie de canoa


acostumbraba enterrarla cerca de la casa labrada en un tronco. Con suficiente
o, si se trataba del fundador del antelación, se alertaba a las comu-
asentamiento, se enterraba en su propia nidades vecinas que estaban pendientes
casa y los parientes se trasladaban a otra de los preparativos.
vivienda.
4. Conforme avanzaba la preparación
2. Al contrario del primer entierro, que del yaraki y su fermentación, los vecinos
era relativamente sencillo, los Jivi comenzaban a averiguar sobre su
practicaban, hasta hace unas décadas, preparación. El informante se denomi-
un segundo enterramiento, que cons- naba namo, zorro. Adornado con una
tituía un evento social y ceremonial de diadema, debía regresar a su comunidad
la mayor importancia. para comunicar sobre el estado del
yaraki. Volvía corriendo al trote y
3. En efecto, después de un par de años tocando una flauta de un solo tono,
de acontecida la muerte, los familiares llamada también namo.
preparaban un conuco especial para
sembrar la yuca que se iba a utilizar en 5. La ceremonia consistía en sacar los
la elaboración del yaraki. Para el efecto huesos del difunto, lavarlos, pintarlos
con onoto y danzar sosteniendo en lo
alto los huesos depositados en una urna
de madera o en una tinaja de barro. Los
niños no podían bailar, solamente ver.
Si alguno se caía, eso era «mala seña».
El yaraki tenía que ser bien «alegre».
Después de enterrada, la urna ya nunca
se volvía a sacar.

6. Para terminar el baile, se utilizaba


una flautica llamada tutse. Es un carrizo
rajado en el extremo y da un solo tono;
suena «tee...tee…», y con él se cerraba
la fiesta. Después se repartía el cazabe
para los que venían de lejos.

7. Esta ceremonia se ha perdido. Hoy


nadie tiene esa oración para sacar los
huesos. El Cacho Venado era un
instrumento prohibido, sólo se usaba en
Ovebi mataeto la ceremonia, lo manejaban los ancia-
(Cacho de venado) Instrumento musical nos, era sagrado.

25
JIVI PEYAPÜTAE KUENE

1. Kurali ra kajena bajaya kujiru java, ruava, Tsamani pejuyapijiva. Baja pina
vaja vajunaya pijivi bajara jjua jjaina. jjuata atjübüyo apo panepae ikani.
Bajara jjua javata juka penavaübi nejja.
Itsa nakatsi jopa bajara jjua be ajjayo 5. Vai juameto javata pitsapa atsapani
saya tsenenatsi. Vovai itsa monae piajacru. Bajara jota dajjita jara kujiru
penavaübi nejja bajara jota vaü juka. pitsapa tajetabota penatobü jebinejja.
Itsa pevaübinü kaukubi jitsia, tsiki- Bajara pakujiruta vajjaitsi jivi yapü-
rijavayo tsi ka üjjüna pejamatabü ütjüto tanetsi atjübü nakua.
jjanivaetsia tsenenae ata ba ruka, bajara
jjua pejjanaevi vaü bajara pakujiruta 6. Vovai bajara jjua apo yapütae,
itajüta, parukaeje. Vovai peyapütaebi tomarata jinavanopa meravi ve matakabi
pena vaübinejja bajara jjua kana- tsanukae pena itayota nukae jjae, karu
kuenaba. tsüjjü ayeinua, nejjata apo napebetsi
atjübüyo jjanivaetsia.
2. José Celestino Mutis vününü,
españolnü vaü kujiru kajena peyapü-
taenü, bajara ponaenü ya tsana jeba,
jamatejema nayapütae jitsia vajanakua
pijinaenü bejjüa matakabi yapütanetsi
bajara jjuata penavaübijju pejutsijjae
vünü ruta bajara pajju quinina, vaü-
bijitsia paludimo domae.

3. Tulupu kujiru bajara jjua jiwi


yapütane, matakabi petae nejja
jjanivaetsia. Atjübüyo ra
rubena bajara ponüanü pe
livaisi jume:

Ivinai itsa pitsapa pabi ba jueta


vajamonae.

Kajuyali itsa pitsapa mera


bubuta.

Balutuava itsa pitsapa pijinia


ü jovibo jjaneto. Jivibo
Vivienda jivi
4. Majjüneje barüpa atjübüyo
ruka, piaja jarami pina iba-

26
CONOCIMIENTOS CIENTÍFICOS DEL PUEBLO JIVI

1. El Curare, uno de los productos que 4. En el cielo aparece también la Mandí-


fue objeto de intercambio desde tiempos bula-del-Caimán, Taurus, con el que la
precolombinos, es un veneno que tiene hermana de Tsamani mantenía amores
múltiples aplicaciones en medicina. La y no lo dejaba ascender al cielo.
sustancia activa produce parálisis
muscular, es un gran agente neuro- 5. En el cielo, durante el mes de marzo,
tóxico, se usa en medicina, en dosis la constelación Cruz Del Sur indica el
mínimas para regular el ritmo cardíaco momento en que salen las tortugas a
durante las cirugías. Venenos, medici- poner los huevos en la playa.
nas, sustancias psicotrópicas: son logros
de la farmacopea indígena amerindia. 6. Así conocen el cielo los Jivi, un cielo
Ella es la base de una infinidad de que los que viven en las ciudades casi
medicamentos que hoy elaboran los no pueden ver por la luz eléctrica y el
laboratorios farmacéuticos, con grandes humo de los automóviles.
utilidades.

2. José Celestino Mutis, uno de los


sabios españoles que clasificó las
plantas americanas, se hizo famoso
por difundir el uso de la quinina
como antipalúdico; planta que ya
manejaban desde hacía mucho
tiempo los indígenas.

3. La astronomía de los Jivi es otro


campo de conocimiento científico
que permite manejar con precisión
el paso del tiempo. En el cielo
están representados, como constela-
ciones, los personajes de la propia
historia jivi:

Ivinai, las Pléyades, marcan los


tiempos de tumba y cosecha.

Kajuyali, la constelación de Orión,


marca la época de aguas altas.

Balutuava, el Cuervo, indica el


tiempo de chubascos.
Preparando yopo

27
VAJA JAMATABÜ KUJIRU JUME

1. Vajamonae jumelivaisi naka tsi paeba maparukaje vovai vünü Santa Rita. Baja
pakujiruta naejjana vaja nakua, bajara pina jota tsamanivi jjuatabo namü-
palivaisi jumaitsi yajava, kopiata pa toyota atjübüa java betsia juna, ma
diosovi yajava jinovanopa vaja monae parukaje, tuluputo jjita rubenena.
ma panakuataje bajara palivaisi ra naka
tsipaeba, domae kujiru, banakale kujiru, 3. Ve betsiayo pijinia Kuemainünü piaja
pakujiruta jjanivaetsia pabi kujiru, vaja tomara Tsavalivalinü pajjuyo Furna-
narujuaitsi kujiru, vaja jinae kujiru. minali itsa panamutua belia kotsalabeje
Bajara panakua ira pijivi pijinia jjani- ya etatsi.
vaetsia pejinovanopaevi bajara panakua-
ta vajamonae pejamatabü livaisi kajino- 4. Mene büjjüpana pijinia ponapona
vanopa. Bakatsolova, povayo ba naitjotjiana
ainavi kujiru apo peyaiya taejjae pena
2. Itsa livaisianü jjuakujinae tsaponae japatsi kujiru. Itsa nakua verena pijinia
vaja ira sikuani javata majaneje, Unianto jinaanopa tsaki momovajji, petiriavi,
tsuto, itsa jota pina janebaja vajamonae pebijivi jjaevi, bajara belia pepatsivi.
naejjana, Vitsara ira Colombia mujjune-
ne verena. 5. Itsa panaverena manua mene, ira
Itsajota pina Tsamanivi bajayata ba tuatuajüta ponapona Kanukalinü, baja
jinavonopa Vitsara mene mujjunene ponü nakua bijiana, piayai domae
javata pa tomara pevünü Kajuyaliba, yajava. Pianae panaejjae, Furnaminali
piajava, Pumuniruva itsavekua kana-
viatatsi.

6. Orinoko Itsapana verena nuka


kaliawiri matabaka itsajota vaja-
monae banakale kujiru namata
üjjüna piaja pabianü nejja.

7. Apo najamatabü jüpae ra ma


palivaisije saya ra, kopiata palivaisi,
jjua kujinae palivaisi itsi tsaponae,
saya tajane nakua jamatabü kujiru
itsajota vaja nakua piaja livaisi.

28
NUESTRA TRADICIÓN ORAL

1. En la tradición oral se mantiene el


conjunto de narraciones que explican el
origen del mundo y de la humanidad,
las historias que relatan cómo los
primeros dioses y héroes de los Jivi-
Sikuani conformaron el universo, los
relatos que explican el origen de la
enfermedad, el origen de la agricultura
y las técnicas de caza y pesca. Estas
narraciones están organizadas y orde-
nadas de acuerdo al lugar que esos
episodios tienen en el universo, en el
cosmos sikuani.

2. Muchas historias sucedieron en el


propio territorio jivi-sikuani. Unianto,
por ejemplo, el lugar donde emergieron
los Jivi, está en la costa colombiana del
Vichada. Tsamani y sus hermanos vivían
a orillas del río Vichada, y fue desde
Kajuyaliba, o Santa Rita, donde ascen- Nuestra tradición oral nos explica el origen
de la sociedad Jivi
dieron al cielo por un camino de
flechas, al lugar del rayo y donde hoy
viven como estrellas. la humanidad con las enfermedades,
cuando Furnaminali recuperó a la
3. Más allá, está el cielo de Kuemai- Mujer-de-Palo a quien Zamuro había
nünü, la Vía Láctea, la Culebra de Agua, robado.
suegro de Furnaminali, a donde fue
llevada por dos águilas. 6. Y, al otro lado del Orinoco, el tronco
del arbol Kaliawiri donde la humanidad
4. En el fondo de las aguas vive Bakat- consiguió las distintas plantas alimen-
solova, la niña que se convirtió en sirena ticias del conuco.
por no haber respetado el encierro de la
primera menstruación. Al otro lado del 7. El orden de esos relatos no es tanto
mundo viven las Mujeres-Gaván, las una secuencia temporal, un antiguo y
Tsaki momovajji, mujeres caníbales que nuevo testamento, un orden crono-
se comen a los hombres que se arriesgan lógico; es, más bien, un orden espacial
a llegar hasta allá. en el que cada episodio tiene su sitio
adecuado en el universo.
5. En una isla, al otro lado del mar, vive
Rey-Zamuro, que fue quien maldijo a

29
EL COSMOS SIKUANI SEGÚN LA TRADICIÓN ORAL

KUEMAINÜ
Vía Láctea

Es subido al cielo por dos águilas

TSAMANI MONAE
Constelaciones y
estrellas

Suben al cielo por un bejuco


Furnaminali Kutsikutsi atraviesa el río
cruza por un bejuco Orinoco por un bejuco
MAR ORINOCO

Isla de Territorio Árbol


Rey Zamuro SIKUANI KALIAVIRI

Rey Zamuro rapta Lapa atraviesa el Orinoco


a Pumeneruwa en una canoa nadando bajo el agua

Cruza las aguas en una Regresa navegando encima de unos


Danta que camina por el fondo patos y en la vagina de Luna
Mundo de
IRABOATOWI
Antípodas

BAKATSOLOWA
Mundo Acuático

30
EL CIELO ECUATORIAL SEGÚN LOS SIKUANI

* Vega
Pléyades
Cabellera de Berenice Porcion *
* *
*
* β Taurus
* *
* Tauro *
* *
Delphinus Orión
Centauro Cruz * * **
* * *
α∗
β
∗ VÍA LÁCTEA

Septiembre Agosto Julio Junio Mayo Abril Marzo Febrero Enero Diciembre Noviembre Octubre

Delphinus, Tsamani, lagartija Veranillo de agosto


Vega, Sajueniwa Tiempo de lluvias
Coma Berenices, Ibaruova
α y β Centauro, Los ojos de la tortuga
Cruz, La cruz de las tortugas Tiempo de desove de la tortuga
Vía Láctea, Kuemainü, La culebra de agua, suegro de Tsamani
Procyon, Tortuga terecaya Tiempo de desove de la terecaya
Orion, Kajuyali, Hermano de Tsamani
β Taurus, Kawainaiu, hermana de Tsamani
Tauro, Quijada de Caimán
Pléyades, Iwinai, Hermano de Tsamani Tiempo de verano

31
VAI JUAMETO KANAKUJI TSIA

1. Dajjita vai kanakuji tsia saikaya jjaina vereta, tajetabo baratsui monae naejja-
piaja juameto. Itsa jota ba otjopa na, bajara patsevi tajetabonü namata
pebaju, vayafo pejana pona juva, mene ejjana, majjüneje namata ofoba, bajara
pijivi pitsapa, ya juna jara, mativi, ope, pajuametota pabi nikata vereta.
Jivi vai ra tajjujjuaba pejana tsevi javata  Pabianü tajuita. Petajuitsi juameto,
mene, bajara jota tajjujjuaba pepovai bajara pajuameto javalia uba, dajjita
kujiru, itsa jota baja bitso dajjita menia- banakale kujiru, bajara jota uba balatuna,
nü tseva. Emarapae tajjujjuaba itsa ema noo, basue, nonaji, bitso kajena unu
tsaponae bajupae yajaba penajatonü ba tseva, bitso ataju apo bubujai, bajara
avajubua, ikatsia jjua kujinae tseva pajuameto javalia ita bürübürüjei, ve
pona, ikatsia vai tajjujjuaba. ajjayo.

2. Kae juameto kanakujitsi, vajamonae


jivi yapütane matakabi kujiru juameto
matakabi yajava.

Vai Juameto

 Koni juameto: pebajju otjopae


juameto, bajara pajuameto javata
konibajju otjopa, pabi faifobo jueta,
mamali pabi nejja, jetsa navereta,
naekuai yajava navereta.
 Oji juameto: pabi pejuetsi juameto,
pejana juvi juameto, bajara pa juameto
javata namatonota naejavanü.
 Ope juameto: bajara pa juameto ope
natobü jeba, mene mujju bürüta. Bajara
pa juameto tajjujjuaba pe ubi java.
 Naesanabo juameto: bajara pa juameto
dujuai apajjayo, pematono otjopa, baja
pina ra jota munuanü vajeta, baja pina
jjuata dujuai apajjayo, yajava jara juna,
penatobü ejjanae nejja vayafo java.
Bajara pa juameto javata kumalitonü
nota, inojotonü pejuetsi nejja.
 Mativi juameto: tajjujjuaba vai,
naitajüba tajetabonü, itsajota mativi, jara
ba natobü jeba.
Pitsuni juameto: pepovai, penajato Jara tobü juka.
Sacando huevos de tortuga
bitso tseva, jara baja pejunae java napü

32
CALENDARIO ECOLÓGICO

1. Cada momento del año está señalado  Naesanabo juameto: Abundancia de


por un episodio en la naturaleza, tal peces (noviembre).
como un cambio en la vegetación, o un Los peces se hallan en abundancia;
momento especial en el ciclo repro- también es el mes de la caída de las
ductivo de los animales. El año jivi flores. Se dice que Munuanü, el tigre
empieza con la bajada del nivel del del agua, barbasquea y salen los peces
agua, que señala la próxima llegada del en abundancia. Salen también los
verano que se prolonga hasta el tiempo chipiros (terecay pequeño) a poner sus
más seco en el que las aguas llegan a su huevos en las sabanetas. En este período
nivel más bajo. El invierno arranca con se recoge la materia prima para elaborar
las primeras lluvias y la «ribazón» de los artesanías, utilizando palmas como
peces, hasta el momento en que las cumare y moriche.
aguas llegan a su máximo nivel. Luego  Mativi juameto: Mes de la iguana
empieza el veranillo de agosto y (diciembre).
empieza el nuevo ciclo anual. Comienza plenamente el verano,
aparecen las playas donde las iguanas y
2. Mes por mes, los Jivi establecen los las terecayas ponen los huevos.
siguientes períodos, días (matakabi) o  Pitsuni juameto: Mes de las tortugas
lunas (juameto): terecay (enero).
Es el segundo mes de verano, terminan
Época de Verano de aparecer todas las playas, y las
terecayas salen a poner sus huevos hasta
 Koni juameto: Cambio de hojas finales de febrero. Es también el mes de
(agosto). reproducción de las aves playeras y los
Tiempo en que caen las hojas del árbol caimanes. Finalizan las tumbas para
de sasafrás y se tumban conucos hacer conucos.
pequeños en los rastrojos (mamali pabi).  Pabianü tajuita: Quema y siembra de
Es también el momento de recolección conucos (febrero y marzo).
de las cosechas de maíz y frutas. En estos dos meses se queman los
 Oji juameto:. Mes en que florean los conucos y se siembran diferentes clases
nuevos arbustos y mes para desmalezar de cultivos, como por ejemplo: plátano,
los conucos (septiembre). caña, ají. Son meses de sequía. En
En esta época florecen algunos arbustos. febrero, el verano es muy fuerte, mientras
Desde septiembre hasta noviembre se que en marzo se comienzan a observar
desmalezan los conucos grandes, el los primeros signos que anuncian el
monte alto. invierno: se aquieta el viento y se nubla
 Ope juameto: Mes de la matamata el cielo.
(octubre).
Las matamatas ponen sus huevos a la
orilla de los ríos. Comienzan las
actividades en los conucos familiares.

33
EMARAPAE JUAMETO

1. Bajupae juameto: apajjayo dujuai,


tsumera, enobü, doponi, upe, bajivi, ya
puna pübü, puna pejana baratsui, jjura,
tsereto, ketsuli, Itsamonae pe vajetsi
juameto bajai.

2. Naekuai juameto: ivitsuli kuai


navereta, tsuku kuai navereta, kuai
natobü jeba, dujuai abajjü siteka,
apajjayo.

3. Pebubutsi juameto: naejava bakabüa


bubuta, ema bitso, itsa monae bota ena
ena. Bitso apo pitsapae, bajara pa
juameto javalia, pe ubijava navereta,
inojokuei otjopa.

Emarapaeta mene avajubua. En invierno nuestros ríos crecen

34
ÉPOCA DE INVIERNO

1. Bajupae juameto: Mes de las ribazo- 2. Naekuai juameto: Mes de las


nes (abril). cosechas (mayo).
Se encuentra gran cantidad de peces; por Dan frutos algunas plantas silvestres
ejemplo: guavinas, aguadulces, co- como el pendare, el cacao y la mora.
lirrojos, viejitas, mataguaros. Salen a Desaparecen las 7 Cabrillas, las ranas
volar los primeros bachacos (Pübü ponen sus huevos, y continúan las
juameto) y además abandonan el nido ribazones de peces.
los pichones de loros, pericos y
arrendajos. Anteriormente, a este mes 3. Pebubutsi juameto: Tiempo de
se le daba el nombre de Pe vajetsi inundaciones (junio-julio).
juameto o mes del barbasco. Ocurren inundaciones, el bosque bajo
se aniega, llueve mucho. También se
dice que es un tiempo de reposo (Bitso
apo nakuenebi) pues, aunque se trabaja
en las casas, las personas salen poco,
debido a las lluvias frecuentes e intensas.
Es, además, tiempo de cosecha del fruto
de moriche (inojo juameto).

Preparando sopa de pescado

En abril llega la ribazón

35
AINAVI

1. Pataja unu, vayafo, penajato, puka,


bajara jota pamonae jinavanopa, itsiata
apo taetsi, bajara pamonae piabejevi,
benaka ya matayata, itsajamatabü
itonotatsi, apo itsa yaiya taetsi vaja
monae, nejjata nakapita, ma pitsivije,
yalu, daladala, banajuli, mene nüjü,
itsara jirujiru yajava, jirujiru raja baja
pijinia.

2. – Jirujirujirujiru! Tulitulituli! Piru-


pirupiru! Ba jai raja baja jirujiru.

3. Baja pina baitsi jivijjaevi baja pijinia.


Jirujiru rabaja, yajevi daguita, bajara
pamonae yajevi ba pajanü baja, dajjita.
Jirujiru rabaja vajutja pijinia ba rubena.
Vajuta rabaja, yajevi dajjita matakabi
nubena.

4. Meravi rabaja pitsapa, Jirujiru pitsapa,


yajevi pitsapa! Jivi jjaejtisia pitsapa!
Bajara pamonae matakabita penubenaevi
vajuta, meravi rabaja pitsapa! Jirujiru
baja dajjita. Masifefere baja, Kulivakua,
dajjita rabaja. Meravi ba itsa jina-
vanopa.

Kumali kobürü
Collar ritual

36
ENCANTOS

1. Nuestras selvas, sabanas, ríos y


lagunas están pobladas por seres; aunque
no siempre los vemos, podemos oír o
percibir su presencia. Esos seres son
peligrosos y nos pueden hacer daño,
especialmente cuando infringimos
alguna regla de respeto a la naturaleza,
incumplimos una dieta o nos portamos
mal con nuestra familia. Esos seres son
Yalu, Daladala, Banajuli, Mene Nüjü.
Uno de ellos es Jirujiru.

2. Se oye el Jirujiru de esta forma:


¡Jirujirujirujiru! ¡Tulitulituli! ¡Pirupiru-
piru!

3. Ellos comen gente, porque son


salvajes. Nosotros los llamamos Yajevi:
son personas como animales, en forma
de mono. Viven en las cuevas de los
árboles, en el día.

4. Salen de noche para hacer su maldad,


como maltratar a las personas y comér-
selas. También salen de noche: Masi-
fefere, Kulivakua y otros seres de la
naturaleza.

Corona tradicional
Pemata yoroto

37
DOPA JUMALI JJAINAEVI

1. Peyopianejja dujuai itsamonae dujaui piajanakua ayai vajanaka jumali pe


jumali yati pejjainaevi vajamonae ba matayatsi nejja. Itsiata surivayunu
kujuruaba dujuai visi vajianü. petubivi yapütane bitso ayai ata pane-
paejitsia.
2. Jamatejema dujuai matavüjüa ju-
natsijitsia. Nejjata pina pejinaenü itsa Itsa pena karabi java dopa tubinü: ma
naropota baya vajiya naropota, itsa javata janeje:
piajakulupa matavajiba jamatejema peto
yopia nejjatsi piaja kulupa, itsa javata *Suriva yunu raja jjua bave vanalito.
peyopianejja bajaraponü. Baitsi vajjaitsi dopajumalii apo vajajjai-
naevi bajarajjua apotaetsi. Kaenü
3. Bajara pajumali pejjainaevi, ajama- dopatubinü yapütane barajjua. Nejjata
tabü jumali saü: suriva yunu petubinü kuene kaüjüpatsi
dujuai peka kapitsapae nejja, penamata
a) Kuvai jumali. yatsi nejja ata. Itsa yunu pevünü.

b) Itsajumali panakua piajajumali * Tsavalivali yunu.


jjainaje yajava penajato jumali. Metira domae jjaneto ba kapitsapa itsa
Pamonae suriva jumali jjainaevi bajara dujuai sebatsi bajara jjua kajena pina
pamonae basivajjaina ainavi piaja- dajjitajivi ba beyajjuaba apo be kena-
tomaranü. Tsipaji pina kajena ainavi tsitaetsi kajena kaeto bajarajjua.

Tsitsito
Maraca jivi

38
LOS SOPLADORES DE YOPO Y SUS ORACIONES

1. Para saber pescar con destreza, hay mucha gente; en ese caso no se pueden
gente que tiene oraciones de pescado. asar peces, y con eso no se juega.
Ellos enseñan esas oraciones a otras
familias.

2. Con esas oraciones los pescados


vienen con facilidad. El pescador, al salir
a pescar, sale con la oración; a veces
sopla su anzuelo para pescar en cantidad,
así el anzuelo no pierde una lanzada.

3. Los que tienen esa clase de oraciones


tienen las fuerzas espirituales:

a) Fuerza de la cosmovisión.

b) Fuerza espiritual de la naturaleza y


del agua. Es aquella que visita el pueblo
bajo el agua, el pueblo de los espíritus
de los peces. Allí es donde viven los
Mawari que pueden llevarse a cualquier
persona y esconderla bajo el agua. Sólo
aquellos que conocen esa oración
pueden salvarse de ese paligro.

Entre otras especialidades de los


«chupadores», recordamos dos: inhalando yopo

*Una es Suriva yunu, que utiliza una


fuerza especial parecida a una piedra
llamada vanali. Sólo la distingue el brujo
chupador que conoce esa fuerza de los
mavari del río. El que practica esa clase
de fuerza puede esconder los peces y
sacarlos cuando él quiera.

*Otra es Tsavalivali yunu (fuerza de la


serpiente).
Por medio de un brebaje venenoso
llamado Metira apareció la maldición Instrumentos para preparar el yopo
de la peste del pescado que mató a

39
ABA PEKUE KUJIRU

1. Dajjita aba kujiru jivi kua peka ponae 2. Dajjita itane jamatabü kujiru katane
nejja pe yaütsinejja pejjaejava pejebi bajara paitanetonü itsa kua aba, saya
nejja, pejjania kujiruta nayapütane, itane tajane nakua kujiru .
toyoroteta pekue pa jjita. Itsa kujiruta
nejja pijinia ba kua itsa naka najetsi 3. Sayara ü pekovü kujiru katane, peponü
jitsia. Pejjania itanetojji ba katuna, ra itsakua apo katae, namo, jomovabi,
bajara pa aba bajara jota pejamatabü saya ra ü pekovü katane, apo peponü.
livaisi kujiru ba kataeruba.

Jomovabi itane Janeri, o janeribojji


Pinta o rastro de la Serpiente de Agua, Palometica
dueña de los seres del agua.

Kuai tabü sipa Yamajü vakapa itane


Cadera de rana Dibujo de la macana del rayo

40
EL ARTE DE LAS GUAPAS

1.Dentro de la variedad de cestos que 2. La mayoría de los diseños repre-


los Jivi elaboran para el transporte, el sentados en la cestería tiene un carácter
procesamiento y almacenamiento de ritual, e implican modos de actuar sobre
alimentos, se destaca el tejido de las la naturaleza.
guapas, bandejas circulares tejidas en
tiritas. A diferencia de las guapas de uso 3. La representación de los animales y
cotidiano, aquellas que se destinan al seres es más simbólica que figurativa.
intercambio incluyen una variedad de No se representa, por ejemplo, al zorro,
diseños que constituyen un verdadero sino su rastro; ni la culebra de agua, sino
lenguaje simbólico, con mensajes su «pinta». Se trata entonces más de
significativos dentro de la cultura. significar que de representar.

Mavi majürana Kavaviri tobeno


Rama del árbol de peramán Cola del gavilán tijereta

Matsavi bo namuto Namo kobetjai


Laberinto Puño del zorro

41
Este folleto se terminó de imprimir en
la A.C. Talleres Escuela Técnica «Don Bosco»
Boleita, Caracas. 2006

42
43

Das könnte Ihnen auch gefallen