‫بازپژوهی تاریخی‪،‬‬

‫ِ‬ ‫نایینی منوچهری‪ ،‬محمدرضا؛ حکیم‪ ،‬محمد (‪.)1397‬‬

‫‌متنی نظریۀ تألیف فقه رضوی به قلم حضرت رضا(علیه‌السالم)‪.‬‬
‫فهرستی و درون ِ‬
‫‪9‬‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‪.9-60 ،)4( 6 ،‬‬

‫بازپژوه ِیتاریخی‪،‬فهرستیودرون‌متن ِینظریۀ‬

‫تألیف فقه رضوی به قلم حضرت رضا(علی ‌هالسالم)‬
‫دریافت‪ 1396/8/27 :‬پذیرش‪1396/9/25 :‬‬
‫‪2‬‬
‫محمدرضا نایینی منوچهری‪ ،1‬محمد حکیم‬

‫چکیده‬
‫فقــه رضــوي از کتاب‪‎‬هــای چالش‌برانگیــز و تأثيرگــذار در مجامــع فقهــي اماميــه به‪‎‬شــمار م ـي‌رود‪.‬‬
‫ایــن کتــاب در برخــي منابــع فقهــی و كتاب‌شناســي‪ ،‬بــه اســتنا ِد گزاره‌هــا و شــواهد س ـه‌گانۀ ذیــل‪،‬‬
‫اثــ ِر تأليفــي یــا امالیــی امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) دانســته شــده اســت‪ :‬نخســت‪ ،‬مســتندات تاريخــي‬
‫ـرفِ نســخة اصــل‪ ،‬دســتيابي بــه نســخه‌هاي خطــي كهــن بــا تصريــح‬ ‫همچــون گــزارش يابنــده و معـ ّ‬
‫بــه تأليــف كتــاب بــه قلــم حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) و دفــع احتمــال وضــع و جعــل در انحصــار‬
‫‪‎‬بودن آن؛ دوم‪ ،‬مســتندات‬
‫عقلــي تأليــف كتــاب بــه قلــم امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) يــا دروغیــن و بَرســاخته ِ‬
‫ـب نســخه يــا كتــابِ امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) در منابــع فهرســتي‬ ‫ـان صاحـ ِ‬‫معرفــي راويـ ِ‬
‫فهرســتي چــون ّ‬
‫درون‌متني‬
‫ْ‬ ‫درون‌متنــي تأليف بــه قلــم يكــي از معصومان(علیهم‪‎‬الســام) و قرایــن‬‫ْ‬ ‫شــيعه؛ ســوم‪ ،‬قرایــن‬
‫ـخص حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام)‪ .‬در پژوهــش حاضــر‪ ،‬پــس از بازپژوهــی تاریــخ‬ ‫تأليــف بــه قلــم شـ ِ‬
‫دســتیابی بــه ایــن اثــر و تبییــن دالیــل و شــواه ِد مذکــور‪ ،‬و نيــز اعتبارســنجي انتقادهــای مخالفـ ِ‬
‫ـان‬
‫ـزان‬
‫ي ـ‪‎‬توصيفــي‪ ،‬میـ ِ‬ ‫ـف انتقادهــای مخــدوش و مقبــول‌‪ ،‬بــا ســبك تحليلـ ‪‎‬‬ ‫ايــن نظريــه و تحليــل و كشـ ِ‬
‫اتقــان گزاره‌هــاي اســتنادي بــرای اثبــات نظریــۀ تأليــف فقــه رضــوي بــه قلــم یــا امــای حضــرت‬
‫تمســک بــه‬
‫ـی انتقــادی شــده و ایــن نتیجــه به‌دســت آمــده اســت کــه در ّ‬ ‫رضا(علیه‪‎‬الســام) بازاندیشـ ِ‬
‫توجــه نشــده اســت‪ .‬از‬ ‫ـن مؤثّــر در واكاوي و شــناخت مؤلّـ ِ‬
‫ـف اثــر ّ‬ ‫ایــن دالیــل و شــواهد بــه جمیــع قرایـ ِ‬
‫ســوي ديگــر‪ ،‬نمي‌تــوان ايــن كتــاب را خالــي از خــطِ امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‪ ،‬اثــري يگانــه و منتســب‬
‫بــه مؤلّــف واحــد دانســت‪.‬‬

‫کلیدواژه‌ها‪ :‬ا مام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬السالم)‪ ،‬فقه رضوي‪ ،‬فقه‪‎‬الرضا(علیه‪‎‬السالم)‪ ،‬فقه روايي‪ ،‬آثار فقهی ـ روایی‬
‫شیعه‪.‬‬
‫‪ .1‬استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم‪mrnaeini47@gmail.com :‬‬
‫‪ .2‬دانشجوی دکترای فقه ومبانی حقوق اسالمی دانشگاه تهران و طلبه حوزه علمیه قم(نویسنده مسئول)‪:‬‬
‫‪Khak_mohammad@yahoo.com‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪10‬‬

‫مقدمه‬

‫کتــاب فقهــی ـ حدیثــی منســوب بــه امــام علی‪‎‬بن‪‎‬موسی‪‎‬الرضا(علیهما‪‎‬الســام) موســوم‬

‫بــه نام‌هایــی چــون الفقــ ‪‎‬ه الرضــوی‪ ،‬فقه‪‎‬الرضا(علیه‪‎‬الســام) و الفقــه المنســوب إلــی‬
‫الرضا(علیه‪‎‬الســام)‪ ،‬در مجامـ ِ‬
‫ـع علمــی شــیعه مباحثــی دیرینـ ‌ه و درازدامنــه را در حــوزۀ کتاب‪-‬‬
‫تتبــع در منابع فقهي‬
‫ـدون ترديــد‪ّ ،‬‬
‫شناســی فقهــی و حدیثــی بــه خــود اختصــاص داده اســت‪ .‬بـ ِ‬
‫اهمیـ ِ‬
‫ـت روایات‬ ‫ـی روایــات ايــن كتــاب در اســتنباط احــکام فقهــی‪ّ ،‬‬ ‫امامیــه و کشــف نقش‌آفرینـ ِ‬
‫ّ‬
‫فقــه رضــوي را بیــش از پیــش روشــن خواهــد کــرد‪.‬‬

‫ـدد‬ ‫در بررســی جایــگا ِه ايــن اثــر و واکاوی و شــناخت مؤلّـ ِ‬

‫ـف آن‪ ،‬دیدگاه‌‌هــا و احتمــاالت متعـ ّ‬
‫و متناقضــی در علــوم فقــه و حديـ ِ‬
‫ـث شــيعه مطــرح شــده اســت؛ نظریاتــی چــون‪ :‬تأليـ ِ‬
‫ـف کتاب‬
‫بــه قلــم حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام)(احتمال تألیــف کتــاب بــه امــای حضــرت و نــگارش بــه‬
‫دســت دیگــران نیــز بــه ایــن نظریــه ملحــق مــی شــود؛ ر‪.‬ک‪ :‬مجلســی اول‪1406 ،‬ق‪ ،‬ج‪1:16‬؛‬
‫مجلســی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪12-11 :1‬؛ بحرالعلــوم‪ ،‬بي‌تــا‪ ،150 :‬فائــدۀ ‪45‬؛ نراقــی‪1417 ،‬ق‪)724 :‬؛‬
‫ّ‬ ‫ـتن فقــه رضــوی در زمــرۀ آثــار مهجــور‪ ،‬بــا مؤلّفــی ناشـ‬
‫ـناخته(حر عاملــی‪ ،‬بي‌تــا‪،‬‬ ‫جای‪‎‬داشـ ِ‬
‫ِ‬
‫«التکلیــف»‬ ‫ج‪364 :2‬؛ حائــری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪)311 :‬؛ اتّحــاد فقــه رضــوی و کتــاب‬
‫عينيــت‬
‫ابوجعفــر شــلمغانی(صدرکاظمی‪ )87 :1380 ،‬و احتمال‪‎‬هــا و فرضيه‪‎‬هایــی ماننــد‪ّ :‬‬
‫و اتّحــا ِد فقــه رضــوى و رسالة‌الشــرای ِع علی‪‎‬بــن بابويــه قمى(افنــدى‪1431 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،31 :2‬بــه‬
‫ميرزامحمــد شــيرواني)؛ اتّحــاد فقــه رضــوى بــا كتــاب جعفربــن بشير(طوســى‪ ،‬بي‌تــا‪:‬‬
‫ّ‬ ‫نقــل از‬
‫محمدبن‪‎‬على‪‎‬بن‪‎‬حســين‪‎‬بن زيد(نجاشــى‪1407 ،‬ق‪ )366 :‬یــا کتــابِ‬
‫ّ‬ ‫‪)43‬؛ اتّحــاد بــا کتــابِ‬
‫‪‎‬محمــد غســانی(همان‪432:‬؛ و ر‪.‬ك‪ :‬نــورى‪1417 :‬ق‪ ،‬ج‪ ،321 :1‬بــه نقــل از نگاشــتۀ‬
‫َوريزه‪‎‬بن ّ‬
‫محمدباقــر شــفتى‪ ،‬بر نســخه‌ای كهن از فقــه رضــوی)؛ برســاخته و وضعی‪‎‬بودن‬ ‫مخطــوطِ سـ ّ‬
‫ـيد ّ‬
‫توســط يكــى از اصحــاب‬
‫فقــه رضوی(حائــری اصفهانــي‪1404 ،‬ق‪)313 :‬؛ تأليــف فقــه رضــوى ّ‬
‫ـان عا ِمــل بــه‬
‫ـدم اماميــه يــا فقيهـ ِ‬
‫حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام)(همان) يــا يكــي از راويــان متقـ ّ‬
‫عینیـ ِ‬
‫ـت فقــه رضــوى بــا كتــاب «المنقبــه»‪،‬‬ ‫متــون احاديــث(ر‪.‬ك‪ :‬چهارســوقى‪ ،‬بي‌تــا‪)40 :‬؛ و ّ‬
‫تأليــف حضــرت امــام حســن عسكرى(علیه‪‎‬الســام)(همان‪41:‬؛ و ر‪.‬ك‪ :‬مازندرانــي‪ ،1380،‬ج‪:4‬‬
‫‪ ،424‬ن‪.‬ك‪« :‬المقنعــه» به‪‎‬جــاى «المنقبــه»)‪ ،‬مجموعــه‌اي از آراي صاحب‌نظــران دربــارة‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪11‬‬

‫مؤلّـ ِ‬
‫ـف فقــه رضــوي اســت‪ .‬تحليــل و بررســي هركــدام از ايــن انديشـه‌ها‪ ،‬پژوهشــي مســتقل و‬
‫مفصــل را مي‌طلبــد‪.‬‬
‫ّ‬

‫‌شــناس شــيعه‬
‫ِ‬ ‫از ميــان دیدگاه‌هــا و احتمــاالتِ گوناگــون كــه از جانــب مح ّق ِ‬
‫قــان كتاب‬
‫ِ‬
‫تأليــف كتــاب بــه قلــم‬ ‫دربــارة انتســاب تأليــف فقــه رضــوي ارائــه شــده اســت‌‪ ،‬نظريــة‬
‫زمــان‬
‫ِ‬ ‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) كهن‌تريــن و چالش‌انگيزتريــن نظریــه قلمــداد می‌شــود كــه از‬
‫دســتيابي بــه ايــن كتــاب‪ ،‬موافقت‌هــا و مخالفت‌هــاي فــراوان را ـ بــا تحليل‌هــا و اســتدالل‌هاي‬
‫مختلــف ـ به‪‎‬خــود اختصــاص داده و در آفرينــش ســاير ديدگاه‌هــا‪ ،‬تأثيــر فــراوان داشــته‬
‫ـدس عصمت منســوب‬ ‫ـداران ايــن نظريــه ـ كــه تأليــف فقــه رضــوي را بــه مبــدأ مقـ ّ‬
‫اســت‪ .‬طرفـ ِ‬
‫مي‌دانــد و احاديــث آن را معتبــر مي‌انــگارد ـ بــراي اثبــات و تبييــن ديــدگاه خويــش‪ ،‬بــه ادلّــه‬
‫ـد ِد درون‪‎‬متنــی ـ كــه خــود بــه دو دســتة شــواه ِد‬
‫و شــواه ِد تاریخــی‪ ،‬فهرســتی و شــواهد متعـ ّ‬
‫ـی انتســاب بــه يكــى از امامــان معصوم(علیهم‪‎‬الســام) و شــواه ِد انتســابِ کتــاب بــه‬
‫درون‌متنـ ِ‬
‫ْ‬
‫تمســك کرده‌انــد‪.‬‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) تقســيم مي‌شــوند ـ اســتناد و ّ‬
‫ـف میــزان اتقــان و اســتحکام ادلّــه و شــواهد نظریــۀ‬
‫ـش حاضــر‪ ،‬بازپژوهــی و کشـ ِ‬
‫در پژوهـ ِ‬
‫تألیــف فقــه رضــوی بــه قلــم حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) در تمــا ِم ســاحت‌های ایــن دیدگاه(بــا‬
‫ـوان مســئلة اصلــي برعهــده گرفتــه شــده و ادلّه و شــواه ِد‬
‫تفكيــك در ســه حــوزة مذكــور) به‪‎‬عنـ ِ‬
‫مخالفــان نظريــه به‪‎‬شــيوه‌اي جديــد‪ ،‬تحليــل و‬
‫ِ‬ ‫طرفــداران ايــن ديــدگاه و نيــز انتقادهــای‬
‫ِ‬
‫ـرش‬
‫بازانديشــي شــده اســت‪ .‬و در نهايــت‪ ،‬برخــاف ســاير نظریه‪‎‬هــا و احتمال‪‎‬هــا كــه بــر پذيـ ِ‬
‫ـض ايــن ديــدگاه اســتوارند‪ ،‬نظريـه‌اي اعتدالــي ارائــه و تبييــن مي‪‎‬شــود‪.‬‬
‫محــض يــا ر ّد محـ ِ‬

‫تاريخ دستیابی مح ّققان شيعه به كتاب «فقه رضوي»‪:‬‬

‫ِ‬ ‫‪.1‬‬

‫اعتبارســنجی گــزارش مشــهور از تاریــخ دســتیابی فقیهــان و مح ّققـ ِ‬

‫ـان شــیعه بــه کتــاب فقــه‬
‫رضــوی‪ ،‬در نــگاه بــه جایــگاه و ع ّلــت عدم شــهرت ایــن کتــاب‪ ،‬تأثیری شایســته خواهدداشــت‪.‬‬

‫موالمحمدتقــى‬
‫ّ‬ ‫دســتیابی فقيهــان اماميــه بــه كتــاب فقــه رضــوي‪ ،‬نخســتين‌بار در عصــر‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪12‬‬

‫محمدباقــر مجلســى(م‪1110‬ق) گــزارش شــده اســت‪.‬‬

‫مجلســى(م‪1070‬ق) و پســرش‪ ،‬عالمــه ّ‬
‫معرفــي فقــه رضــوی‬ ‫برخــي مح ّققــان‪ ،‬ايــن تاريــخ را زمـ ِ‬
‫ـان قطعــي دســتیابی‪ ،‬شــناخت و ّ‬
‫به‪‎‬عنــوان كتــاب نگاشــتة حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) برشــمرده‌اند(نراقی‪1417 ،‬ق‪717 :‬؛‬
‫خوانســارى‪1390،‬ق‪ ،‬ج‪ .)336 :2‬بازاندیشــی ایــن گــزارش می‌توانــد پژوهشــگران را بـ ‪‎‬ه تاریخــی‬
‫ـدم از تاریــخ مشــهور رهنمــون شــود‪.‬‬
‫متقـ ّ‬

‫‪1‬ـ‪ 1‬نخستین گزارش‬

‫معرفــی رسالة‌الشــرای ِع‬

‫ضمــن ّ‬
‫ِ‬ ‫محمدتقــي مجلســى‪ ،‬ابتــدا در روضةالمتّقیــن‬
‫ّ‬ ‫مــوال‬
‫ـدن نســخۀ فقــه رضــوی اشــاره و‬
‫علی‪‎‬بن‪‎‬بابویــه قمــی(م‪329‬ق)‪ ،‬بــه تاریخچــۀ دســتیاب گردیـ ِ‬
‫تأثیــر ایــن کتــاب را در آثــار ابن‪‎‬بابویــه قمــی و شــیخ صــدوق(م‪381‬ق) تبییــن کــرده و تصریــح‬
‫می‪‎‬کنــد کــه ایــن دو فقیــه بــا اســتناد بــه مطالــب ايــن كتــاب فتــوا داده و آن را كال ِم معصــوم‬
‫پانوشــت مؤلّــف)‪.‬‬
‫ِ‬ ‫برشمرده‌اند(مجلســی ا ّول‪1406 ،‬ق‪ ،‬ج‪،17-16 :1‬‬

‫ـرح گفتــآوردي از شــيخ صــدوق از‬

‫ـل شـ ِ‬
‫ـی ا ّول پــس از آن در لوامــع صاحبقرانــي‪ ،‬ذيـ ِ‬
‫مجلسـ ِ‬
‫رســالة پــدرش ابن‪‎‬بابويــه قمي(ابن‪‎‬بابویــه‪1413 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،1)88 :1‬ايــن عبــارتِ رسالة‌الشــرایع و‬
‫ســاير عباراتــى را كــه على‪‎‬بــن بابويــه بــراي پســرش شــيخ صــدوق نوشــته‪ ،‬مأخــوذ از كتــاب‬
‫فقــه رضــوى دانســته اســت(براى مشــاهدة مطابقــت‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬امام‪‎‬رضــا(ع) ‪ -‬منســوب‪1406 ،‬ق‪،‬‬
‫ـدون ارائــة ســند‬
‫الــف‪ )85 :‬و در ادامــه‪ ،‬اكثــر عباراتــى را كــه شــيخ صــدوق از جانــب خــود ـ بـ ِ‬
‫ائمه(علیهم‪‎‬الســام) ـ مطــرح مى‌كنــد‪ ،‬نیــز م ّتخــذ از فقــه رضــوى دانســته و‬‫و نســبت بــه ّ‬
‫تصريــح مي‌كنــد‪ :‬ايــن كتــاب در قــم دســتیاب شــده‪ ،‬بــه م ّكــه منتقــل شــده و ّ‬
‫توســط عالمــی‬
‫عــادل و ثقــه‪ ،‬به‪‎‬نــا ِم قاضــي ميرحســين ـ طاب‪‎‬ثــراه ـ در اختيــار مــا قــرار گرفتــه اســت‪ .‬وجــود‬
‫ـط حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) در بخش‌هایــی از ایــن كتــاب‪ ،‬قطعــى اســت‪ .‬از موافقــت و‬ ‫خـ ّ‬
‫ـان قــوى‬
‫حض ُره‪‎‬الفقيــه گمـ ِ‬
‫ـدد در َمن‪‎‬اليَ ُ‬
‫ـن فقــه رضــوى بــا عبــارات متعـ ّ‬
‫يكســانى نســخة كهـ ِ‬
‫حاصــل مى‌شــود كــه على‪‎‬بــن بابويــه قمــي و شــيخ صــدوق بــه تصنيــف و تأليـ ِ‬
‫ـف ايــن كتــاب‬

‫س بِتَ ْب ِع ِ‬
‫يض ال ْ ُغ ْسل‏‪.»...‬‬ ‫‪ .1‬و قَالَ أَب ِي ر ِحم ُه اهللُ فِي «رِسالَتِ ِه» إِل َي‪ْ َ :‬‬
‫«ل بَأ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪13‬‬

‫ـاس‬
‫بــه دســت امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) علــم داشته‌اند(مجلســى ا ّول‪1414 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)613 :1‬بــر اسـ ِ‬
‫محمدتقــي مجلســى‪ ،‬هنگامــى كــه شــيخ صــدوق بــه خراســان هجــرت نمــوده‬‫دیــدگا ِه مــوال ّ‬
‫بــه ايــن كتــاب دســت يافتــه اســت و پــس از دريافــت رســالة پــدرش‪ ،‬آن را موافــق و یکســان‬
‫صحـ ِ‬
‫ـت محتــوای آن يقيــن و اعتمــاد يافتــه اســت‪ .‬ايــن خــود‬ ‫بــا ايــن كتــاب ديــده و بــر ّ‬
‫نشــان‌دهندة ايــن اســت كــه فقــه رضــوى قبــل از دســتیابی شــيخ صــدوق بــه آن در خراســان‪،‬‬
‫در قــم در اختيــار على‪‎‬بن‪‎‬بابويــه قــرار داشــته اســت(همان‪1406 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)17-16 :1‬‬

‫مقدمــة بحاراألنــوار‪ ،‬شــيوة وصــول‬ ‫همچنیــن ع ّ‬

‫المــه محمدباقــر مجلســى‪ ،‬در فصــل ا ّول از ّ‬
‫ايــن كتــاب را بــه خــود و پــدرش‪ ،‬به‌واســطة قاضــى ســيد اميرحســين ـ کــه در کالم ع ّ‬
‫المــه‬
‫ـدث» توصیــف گردیــده ـ گــزارش نمــوده اســت‪ .‬ســيد اميرحســين‪،‬‬
‫مجلســی بــا وصــف «محـ ّ‬
‫معرفــى‬
‫ـق تاريخــي بــا عصــر حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) ّ‬ ‫نســخة كتــاب را كهــن و داراي تطابـ ِ‬
‫ـان‬ ‫كــرده و تصريــح کــرده اســت كــه در زمــان مجاورتــش در م ّكــه‪ ،‬به‌دسـ ِ‬
‫ـت گروهــى از حاجیـ ِ‬
‫ـدگان ايــن كتــاب از قــم‪ ،‬بــه «دو شــيخ‬
‫ِ‬ ‫اهــل قــم‪ ،‬در اختيــار وى قــرار گرفتــه اســت‪ .‬آورنـ‬
‫ـدث ســيد اميرحســين‪ ،‬ايــن كتــاب‬
‫فاضــل» توصيــف شــده‌اند(همان‪1414 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)32 :8‬محـ ّ‬
‫را بــا اوصافــى چــون قرارداشــتن خــط حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) در مواضعــي از نســخه و‬
‫ـد ِد عالمــان فــراوان بــر كتــاب توصيــف کــرده اســت و بــا قراینــي از اين دســت‪ ،‬به‬
‫اجــازاتِ متعـ ّ‬
‫تأليــف کتــاب بــه دســت امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) علــم يافتــه است(مجلســى‪1410،‬ق‪ ،‬ج‪.)11 :1‬‬

‫محدث‪ ،‬سیدامیر(میر)حسین‬
‫قاضی ّ‬
‫ِ‬ ‫‪1‬ـ‪ 2‬شخصیت‌شناسی‬

‫ِ‬
‫ـخصيت قاضــى ســيد اميرحســين به‌روشــني و قطعیــت شناخته‌شــده نيســت‪،‬‬
‫هرچنــد شـ‬
‫امــا وثاقــت و اعتبــار ديــدگاه وي قابــل اســتنباط و روشــن اســت‪.‬‬

‫برخــى مح ّققــان‪ ،‬وى را ســيد اميرحســين‪‎‬بن حيــدر كركــى عاملــى‪ ،‬نــوة دختــرى مح ّقــق‬
‫مفتــى اصفهــان و مؤلّــف برخــي آثــار‬
‫ِ‬ ‫ثانــى على‪‎‬بــن حســين كركــى(م‪ 940‬ق)‪ ،‬مجتهــد و‬
‫ـيه و دفــع المنــاوات عــن التفضيــل والمســاوات دانســته‌اند(بحرالعلوم‪،‬‬
‫چــون النفحــات القدسـ ّ‬
‫بی‌تــا‪ ،149 :‬فائــدۀ ‪45‬؛ و ر‪.‬ک‪ :‬مجاهــد طباطبايــي‪1296 ،‬ق‪ ،‬ج‪353 :1‬؛ نراقــی‪1417 ،‬ق‪720 :‬؛‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪14‬‬

‫مشــكيني اردبيلــي‪1411 ،‬ق‪)94 :‬؛ و برخــي ديگــر از مح ّققــان بــا ر ّد ايــن نظريّــه‪ ،‬قاضــي ســيد‬
‫اميرحســين را شــخص ديگــرى غيــر از نــوادة دختــرى مح ّقــق كركــى ّ‬
‫معرفــي كرده‌اند(افندي‪،‬‬
‫‪1431‬ق‪ ،‬ج‪ 30 :2‬و ‪88‬؛ خوانســارى‪1390 ،‬ق‪ ،‬ج‪331 :2‬؛ نــورى‪1417 ،‬ق‪ ،‬ج‪ 298 :1‬ـ ‪،)300‬‬
‫توســطِ مجلســى‬
‫ـدثِ ثقــه و عــدل» ّ‬ ‫ـل ّ‬
‫معظــم‪ ،‬محـ ّ‬ ‫امــا در هــر حــال‪ ،‬توصيــف وى بــه «فاضـ ِ‬
‫ـن قاضــى ســيد اميرحســين در دیــدگا ِه آنــان‬
‫ـق روشـ ِ‬
‫محمدباقــر مجلســى‪ ،‬توثيـ ِ‬
‫ا ّول و عالمــه ّ‬
‫محســوب مي‌شــود(ر‪.‬ك‪ :‬مجلســى ا ّول‪1406 :‬ق‪ ،‬ج‪16 :1‬؛ همــان‪1414 ،‬ق‪ ،‬ج‪613 :1‬؛ عالمــه‬
‫مجلســى‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)11 :1‬از ایــن‪‎‬رو‪ ،‬هرچنــد برخــی مح ّققــان مجلســی ا ّول را به‪‎‬دلیــل‬
‫توثیــق قاضــی امیرحســین بــه تســامح قلــم م ّتهــم کرده‪‎‬انــد(ر‪.‬ك‪ :‬خوانســارى‪1390 ،‬ق‪ ،‬ج‪:2‬‬
‫‪ )331‬امــا قطعـاً چنيــن شــواهد صریــح‪ ،‬باعــث عــدم اعتنــا بــه نســبت اشــتباه و تسـ ِ‬
‫ـامح قلــم‬
‫بــه مجلســی ا ّول در ایــن توثيــق خواهــد بــود‪.‬‬

‫توســط ميــرزا عبــداهلل افنــدى(م‪.‬ح‬

‫همچنيــن‪ ،‬توصيــف قاضــى بــه «عالــم جليــل نبيــل» ّ‬
‫‪1130‬ق) در ريــاض العلمــاء کــه در تراجِ م‪‎‬نــگاری از اعتبــار و جایگاهــی همچــون جواهرالــکالم‬
‫در فقــه برخــوردار است(مجلســی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪86 :102‬؛ نــوری‪1410 ،‬ق‪ ،)86 :‬شــاهدى ديگــر‬
‫ـيد اميرحســين خواهــد بــود‪ .‬ميــرزاى افنــدى‪ ،‬کــه معاصــر بــا قاضى اميرحســين‬
‫بــر وثاقــت سـ ّ‬
‫ـايخ اجــازة عالمــه مجلســى برشــمرده و بــه اعتمــاد مجلســى بــر تصحيــح‬
‫اســت‪ ،‬وی را از مشـ ِ‬
‫فقه‪‎‬الرضا(علیه‪‎‬الســام) به‌وســیلۀ قاضــى تصريــح مى‌كند(افنــدى‪1413 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)30 :2‬‬

‫تاریخ دستیابی به فقه رضوی‬

‫ِ‬ ‫‪1‬ـ‪ 3‬بازپژوهی‬

‫معرفــی و ترویــج نســخۀ کتــاب فقــه رضــوی به‪‎‬همیــن نــام‬

‫آنچــه بیــان شــد‪ ،‬تاریــخ قطعــی ّ‬
‫محدثــان شــیعه بــه کتــاب اســت؛ امــا‬
‫ـخ ا ّولیــن دســتیابی فقیهــان و ّ‬ ‫ـزارش مشــهور از تاریـ ِ‬
‫و گـ ِ‬
‫دســتیابی مح ّققــان اماميــه بــه ايــن كتــاب بــا عنــوان و نــا ِم «فقه‌الرضــا(ع)» قبــل از مــوال‬
‫محمدتقــى و عالمــه محمدباقــر مجلســى نيــز محتمــل اســت‪.‬‬

‫میــرزا عبــداهلل افنــدی در ریاض‪‎‬العلمــاء «احمــد ُس ـ َكين» يكــى از اجــداد ســيد على‌خــان‬
‫ـجادیّه(م‪1120‬ق) را چنيــن توصيــف کــرده اســت‪« :‬احم ِد‬
‫ـارح صحیفــۀ سـ ّ‬
‫حســينى مدنــى‪ ،‬شـ ِ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪15‬‬

‫ُســكين ـ كــه گاه احمدبــن ُســ َكين نيــز گفتــه مى‌شــود ـ در عصــر امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫ـربِ حضــرت در شــمار بــوده اســت و امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫مى‌زيســته و از اصحــاب بســيار مقـ ّ‬
‫كتــاب فقه‌الرضــا را بــراى او تأليــف نموده‌اند(افنــدى‪1431 ،‬ق‪ ،‬ج‪ 364 :3‬ـ ‪365‬؛ اميــن‪،‬‬
‫ـف م ّكــة‬
‫ـط خــود حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) در طائـ ِ‬ ‫‪1403‬ق‪ ،‬ج‪ .)598 :2‬ايــن كتــاب بــه خـ ّ‬
‫ّ‬
‫معظمــه‪ ،‬در ميــان كتاب‌هــاى ســيدعلى‌خان كــه در م ّكــه باقــى مانــده‌‪ ،‬موجــود اســت‪ .‬ايــن‬
‫ـط كوفــى اســت و بــه تاريــخ ســال‪200‬ق‪ .‬كتابــت گرديــده و اجــازاتِ عالمــان‬‫نســخه‪ ،‬بــه خـ ّ‬
‫و خـ ّ‬
‫ـط آنــان بــر ايــن نســخه‪ ،‬موجــود اســت‪ .‬همچنیــن‪ ،‬اميــر غياث‌الديــن منصــور حســینی‬
‫شــیرازی(م‪948‬ق) از اجــدا ِد ســيدعلى‌خان مدنــى‪ ،‬در برخــى اجازاتــش عنـ ِ‬
‫ـوان ايــن كتــاب‬
‫را نيــز ذكــر كــرده و روايــت آن را بــراى برخــى از فاضــان‪ ،‬اجــازه داده اســت‪ .‬اجــازة اميــر‬
‫خــط خــو ِد وى در برخــى كتاب‪‎‬هــای ســيدعلى‌خان‪ ،‬نــزد اوالد وى‬ ‫ّ‬ ‫غياث‌الديــن نيــز بــه‬
‫در شــيراز محفــوظ اســت»(افندى‪1431 ،‬ق‪ ،‬ج‪364 :3‬ـ ‪ .)365‬از آنجاكــه طبقــة غياث‌الديــن‬
‫ـدم بــر مجلســى ا ّول اســت و ســال‌ها قبــل از تولّــد مجلسـ ِ‬
‫ـى ا ّول وفــات يافته اســت‪،‬‬ ‫منصــور مقـ ّ‬
‫مى‌تــوان گــزارش مذكــور را شــاهد و مؤیّــدي بــر دســتیابی فقيهــان و دانشــمندان شــيعه بــه‬
‫فقه‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) ســال‌ها پيــش از دســتیابی مجلســى دانســت‪.‬‬

‫ـدم تاریــخ دســتیابی بــه کتــابِ فقــه رضوی‬

‫البتــه‪ ،‬نکتـه‌ای مهــم کــه بــرای اثبــات نظریّــۀ تقـ ّ‬
‫اهميــت اســت‪ ،‬احــرا ِز قطعــی مطابقــت نســخة‬
‫نســبت بــه عصــر مجلســی ا ّول‪ ،‬بســيار حایــز ّ‬
‫فقه‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) كــه در كتــب ســيدعلي‌خان مدنــي موجــود بــوده ـ و در گــزارش‬
‫توســط قاضــى ســيد اميرحســين‬‫افنــدى ذكــر شــده اســت ـ بــا نســخة واصــل بــه مجلســي ّ‬
‫اســت؛ امــا ظاهــرا ً ايــن تطابــق در نــگا ِه خــو ِد افنــدى‪ ،‬محــرز و قطعــی نيســت زيــرا وى نظریــۀ‬
‫برخــی مح ّققــان دربــارۀ ّ‬
‫عينيــت و اتّحــا ِد فقــه رضــوی و رســالة على‪‎‬بن‪‎‬بابويــه قمــی را مطــرح‬
‫ـال اشــتباه در انتســاب كتــاب بــه امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) كــه از اشــتراك اســم‬
‫کــرده و بــه احتمـ ِ‬
‫ـارك امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬السالم)(على‪‎‬بن‪‎‬موســى) نشــأت گرفتــه ـ‬ ‫مؤلّــف و اســم پــدرش بــا نــام مبـ ِ‬
‫ميرزامحمــد شــيروانى(م ‪1098‬ق) را نیــز مايل بــه نظريۀ‬
‫ّ‬ ‫اشــاره كــرده اســت و اســتاد خويــش‪،‬‬
‫معرفــى مى‌كنــد‪ .‬ســپس چنيــن مى‌نويســد‪« :‬آنچــه‬
‫اتّحــاد رســالۀ ابن‪‎‬بابویــه و فقــه رضــوی ّ‬
‫ايــن ديــدگاه را تأييــد مى‌ســازد ـ عــاوه بــر تطابــق بســيارى از مســائل فقـ ‌ه الرضــا و رســالة‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪16‬‬

‫ابن‪‎‬بابويــه ـ اشــتمال آن بــر احکامــی عجيــب و نامأنــوس چــون‪ :‬تعييــن وقــت قضــاى غســل‬
‫جمعــه‪ ،‬از جمعــه تــا جمعــة بعــد اســت(امام‪‎‬رضا(ع) ـ منســوب‪1406 ،‬ق‪ .)129 :‬حــال آنکــه‬
‫ـان قضــای غســل جمعــه بــه‬
‫ـهور(حر عاملــی‪1409 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،)320-321 :3‬زمـ ِ‬
‫ّ‬ ‫طبــق روایـ ِ‬
‫ـت مشـ‬
‫روز شــنبه اختصــاص دارد‪(».‬افنــدى‪1431 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)31 :2‬‬

‫بــدون ترديــد‪ ،‬اگــر افنــدى بــه مطابقــت نســخۀ موجــود در آثــار مدنــی بــا كتــابِ موجــود‬
‫طــرح‬
‫ِ‬ ‫نــزد مجلســى ا ّول و عالمــه مجلســى قطــع پيــدا مى‌نمــود‪ ،‬هيــچ توجيهــى بــراى‬
‫ـانی كتــاب بــا رســالة ابن‪‎‬بابويــه وجــود نداشــت‪ .‬بنابرايــن‪ ،‬ممكــن اســت افنــدى‬
‫احتمــال یکسـ ِ‬
‫كتــاب فقه‌الرضــاى موجــود در كتــب ســيد على‌خــان مدنــى را‪ ،‬خــود نديــده و تطابــق آن‬
‫را احــراز نكــرده اســت‪ .‬مؤيّـ ِد ايــن احتمــال‪ ،‬عــدم تصريــح افنــدى بــه رؤيــت ايــن كتــاب بــه‬
‫خــط حضــرت اســت زيــرا وى در مــوارد فراوانــى از تراجم‌نــگارىِ خويــش‪ ،‬بــه ديــدن كتــاب‬
‫فــان دانشــمند و اجــازة عالمــى بــه عالمــى ديگــر در فــان ســرزمين‪ ،‬بــا توصيــف نيكويــى‬
‫‪‎‬عنــوان نمونــه‪ ،‬ر‪.‬ک‪ :‬افنــدی‪1431 ،‬ق‪ ،‬ج‪ 180 :1‬و‬
‫ِ‬ ‫خــط آن و‪ ...‬تصريــح مي‌كند(به‬‫ّ‬ ‫يــا بــدى‬
‫ّ‬
‫خــط‬ ‫‪258‬؛ ج‪ 44 :2‬و ‪117‬؛ ج‪374 :3‬؛ ج‪ )272 :4‬و اگــر فقه‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) را نيــز بــه‬
‫ـاس ســبک رایــج در تراجم‌نــگاری خویــش‪ ،‬بــه آن‬
‫حضــرت مالحظــه كــرده بــود‪ ،‬بايــد بــر اسـ ِ‬
‫و ويژگي‌هايــش تصريــح مى‌کــرد‪.‬‬

‫ـدم‬
‫البتــه‪ ،‬وجــود و دســتیابی بــه كتابــى بــا عنــوان كتاب‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) در روزگار متقـ ّ‬
‫بــر عصــر مجلســی‪ ،‬قطعــى اســت‪ .‬شــيخ منتجب‌الديــن رازى(م‪585‬ق) در فهرســت خويــش‪،‬‬
‫ـب كتاب‌الرضــا‪ ،‬فاضــل و ثقــه»‬
‫محمدبــن احمــد حســينى را بــا عنــوان «ســيد جليــل‪ ،‬صاحـ ِ‬
‫ّ‬
‫معرفــى کــرده اســت(رازى‪.)111 :1366 ،‬‬
‫ّ‬
‫ســيد بحرالعلــوم طباطبايــي(م‪1212‬ق) در توضيــح ايــن عبــارت‪ ،‬كتاب‌الرضــا را همــان كتاب‬
‫ـب الرضــا) دانســته اســت‪ .‬وي دیــدگاه برگزیــدۀ خــود‬
‫فقــه رضــوى و غيــر از رســالة ذهبيه(طـ ّ‬
‫ـب‬
‫ـب الرضا(علیه‪‎‬الســام) تعــدادى اوراق در دانــش طـ ّ‬‫ذهبيــه‪ /‬طـ ّ‬
‫ّ‬ ‫را بــه ایــن بیــان كــه رســالة‬
‫اســت كــه امام(علیه‪‎‬الســام) آن را بــراى مأمــون عباســى تأليــف كــرده و غيــر از كتاب‌الرضــا‬
‫ذهبيــه از‬
‫ّ‬ ‫فهــم رســالة‬
‫ِ‬ ‫يــا فقــه رضــوي اســت‪ ،‬مطــرح مى‌كنــد‪ .‬ســيد بحرالعلــوم‪ ،‬اراده و‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪17‬‬

‫تعبيـ ِر شــيخ منتجب‌الديــن را بســيار بعيــد دانســته و چنيــن مى‌نویســد‪« :‬مقصــود از صاحــب‬
‫محمــد حســينى يــا‬
‫محمدبــن احمدبــن ّ‬
‫كتاب‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) وجــود نســخة اصــل نــزد ّ‬
‫منتهى‪‎‬شــدن اجــازة روایـ ِ‬
‫ـت كتــاب بــه وى اســت‪ ،‬نــه اينكــه وى كتــاب را بــدون واســطه از‬
‫امام(علیه‪‎‬الســام) روايــت كــرده يــا حضــرت كتــاب را بــراى وى تأليــف کــرده باشــد زيــرا‬
‫ائمه(علیه‪‎‬الســام) را درك نكــرده‬ ‫ـان ّ‬
‫متأخــر اســت و روزگار ّ‬ ‫محمدبــن احمــد حســينى‪ ،‬از عالمـ ِ‬
‫ّ‬
‫اســت»(بحرالعلوم‪ ،‬بی‌تــا‪ ،150 :‬فائــدۀ ‪.)45‬‬

‫در مقابــل‪ ،‬برخــی مح ّققــان‪ ،‬مقصــو ِد محتمــل از «کتاب‌الرضــا» را در ایــن عبــارت‪ ،‬رســالۀ‬
‫ـول دیــن و مشــهور به رســالۀ شــرایع‌الدین‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) بــه مأمــون عباســی دربــارۀ اصـ ِ‬
‫یــا شرایع‌االســام دانســته‌اند(افندی‪1431 ،‬ق‪ ،‬ج‪28 :5‬؛ همــان‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)243 :1‬‬

‫ســیدمحمدبن احمــد حســینی‬

‫ّ‬ ‫معرفــی‬
‫برخــي صاحب‌نظــران نيــز تصريــح مي‌كننــد‪ّ :‬‬
‫به‪‎‬عنــوان صاحــب كتاب‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) در فهرســت شــيخ منتجب‌الديــن(رازى‪،‬‬
‫ـت كتــاب فقــه رضــوي بــه وى‪ ،‬داللـ ِ‬
‫ـت روشــن‬ ‫ـدن اجــازة روایـ ِ‬
‫‪ ،)111 :1366‬بــر منتهی‪‎‬شـ ِ‬
‫و قطعــی نــدارد زيــرا ممكــن اســت منظــور از كتاب‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) برخــى رســائل‬
‫حضــرت باشــد كــه شــيخ صــدوق آنهــا را در عيون‌األخبــار روايــت كــرده اســت‪ .‬بــر فــرض‬
‫پذيــرش ا ّدعــاى اتّحــاد فقــه رضــوى و كتاب‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) نيــز داللتــي بــر ايــن ا ّدعــا‬
‫ـب آن باشــد‪ ،‬وجــود نــدارد زيــرا ممكــن اســت وى كتــاب را‬
‫محمدبــن احمــد صاحـ ِ‬
‫كــه ّ‬
‫وجــاده نمــوده و بــا طريــق معتبــر يــا غيرمعتبــر‪ ،‬روايــت كــرده اســت(حائری اصفهانــی‪،‬‬
‫‪1404‬ق‪.)313 :‬‬

‫البتــه‪ ،‬احتمــال روايــت كتاب توســط ســيدمحمدبن احمد بــا طريــق غيرمعتبر و يا دســتیابی‬
‫و وجــادة او بــه نســخة كتــاب‪ ،‬هــر چنــد بــا ثبــوت كتابــى بــا عنــوان كتاب‌الرضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫منافــات نخواهــد داشــت‪ ،‬ا ّمــا از ســوی دیگــر‪ ،‬بــا ظاهـ ِر عبــارت شــيخ منتجب‌الديــن ناســازگار‬
‫اســت زيــرا اگــر انتســاب كتــاب بــه حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) در ديــدگاه وى ثابــت و قطعــى‬
‫‪‎‬پنداشــتن انتســاب آن بــه حضــرت‪ ،‬ظهــور‬
‫ِ‬ ‫نبــود‪ ،‬از تعبيــر کتاب‌الرضــا ـ كــه در مس ّلم‬
‫ـاب يُنســب إلى‪‎‬الرضا»(علیه‪‎‬الســام) را بــه‪‎‬كار‬
‫داردـ اســتفاده نمى‌كــرد و عبارتــى چــون «كتـ ٌ‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪18‬‬

‫مى‌گرفــت‪ .‬بــر ايــن اســاس‪ ،‬آنچــه از عبــارت فهرســت شــيخ منتجب‌الديــن اســتفاده مى‌شــود‪،‬‬
‫ـيدمحمدبن احمــد حســينى نســخة اصــل كتاب‌الرضــا را ـ به‪‎‬عنــوان اثــر‬
‫ّ‬ ‫ايــن اســت كــه سـ‬
‫تألیفــی حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) ـ در اختيــار داشــته و يــا آن را بــا ســندى معتبــر روايــت‬
‫کــرده اســت‪.‬‬

‫همچنیــن‪ ،‬مى‌تــوان بــه احتمــال مذكــور‪ ،‬ایــن احتمــال را نيــز اضافــه کــرد کــه منظــور‬
‫دمحمدبن احمــد دربــارة‬
‫ّ‬ ‫ســي‬
‫ّ‬ ‫از تعبيــ ِر «صاحــب كتاب‌الرضــا»‪ ،‬وجــو ِد تأليفــى بــراى‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) باشــد؛ چنان‌كــه ـ به‪‎‬عنــوان مثــال ـ از شــيخ مرتضــى انصــارى بــه‬
‫«صاحــب كتاب‪‎‬المكاســب» تعبيــر مى‌شــود‪ .‬البتــه ايــن احتمــال نيــز به‪‎‬دليــل وضــوح تفــاوت‬
‫ـت رازي‪ ،‬مــردود اســت؛ زيــرا ظاهــر عبــارت فهرسـ ِ‬
‫ـت رازى‪ ،‬انتســاب كتــاب بــه‬ ‫بــا تعبيــر فهرسـ ِ‬
‫ـيدمحمدبن‬
‫ّ‬ ‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) اســت و تصنيــف يــك كتــاب دربــارة حضــرت به‌دسـ ِ‬
‫ـت سـ‬
‫احمــد از آن اســتنتاج نمى‌شــود‪.‬‬

‫همچنيــن‪ ،‬احتمــال ارادة معنــاى لغــوى از واژۀ «الرضــا»‪ ،‬نيازمنــد قرينـه‌اى روشــن اســت كــه‬
‫ـن اخالقــى از يــك مؤلّف‬
‫ـت رازى مشــاهده نمى‌شــود‪ .‬كتابــى خــاص بــا‌چنیــن عناویـ ِ‬ ‫در فهرسـ ِ‬
‫خــاص و انتســاب كتــاب بــه وى‪ ،‬شناخته‌شــده و مشــهور نیســت و احتمــال مذکــور نيازمنــد‬
‫بــه قرينــۀ روشــن اســت زيــرا تأليــف و تصنيف آثــا ِر مرتبــط بــا عناويــن اخالقى همچــون رضا‪،‬‬
‫ـتمال يــك كتــاب بــر ابــواب ايــن عناويــن‪ ،‬رايــج و عــادى اســت‬ ‫تســليم‪ ،‬يقيــن‪ ،‬تـ ّ‬
‫ـوكل و يــا اشـ ِ‬
‫ـوان‬
‫و بــه هميــن دليــل‪ ،‬معــروف و مشــهور گرديــدن كتابــى خــاص در ايــن زمينــه‪ ،‬بــا عنـ ِ‬
‫اخالقــی خــاص و از مؤلّفــى خــاص‪ ،‬به‌طــو ِر رایــج رخ نمي‌دهــد‪.‬‬

‫ِ‬
‫تأليف فقه رضوى به قلم یا امالی امام رضا(علیه‪‎‬السالم)‬ ‫دالیل نظریۀ‬
‫ِ‬ ‫‪ .2‬بازپژوهی‬

‫محمدتقــى مجلســى‪ ،‬نخســتین‬ ‫ـدثِ ثقــه ســيد اميرحســين و ســپس مــوال ّ‬ ‫قاضــى و محـ ّ‬
‫عالمــان شــیعه‌اند كــه ايــن ديــدگاه را برگزیده‌انــد‪ .‬پــس از آن دو‪ ،‬برخــى از فقيهــان نیــز‬
‫از ايــن نظریــه پیــروی کرده‪‎‬انــد‪ .‬فقیهــان طرفــدار ایــن نظریــه‪ ،‬روایــات فقــه رضــوی را بــه‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪19‬‬

‫‪‎‬عنوان نمونــه ر‪.‬ک‪ :‬هنــدی‪1416 ،‬ق‪،‬‬

‫ِ‬ ‫تصریــح‪ ،‬احادیــث امــام رضا(علیه‪‎‬الســام) دانســته‌اند(به‬
‫ـگارش دیگــران‪ ،‬نيــز بــه ايــن‬
‫ِ‬ ‫توســط حضــرت و نـ‬
‫ج‪126 :1‬و‪134‬و‪ .)137‬فرضيــة امــای كتــاب ّ‬
‫ديــدگاه ملحــق مي‌شــود‪.‬‬

‫شــواهد و ادلّــۀ طرفـ‬

‫ـداران ايــن ديــدگاه‪ ،‬در ســه حــوزۀ تاریخــی‪ ،‬فهرســتی و درون‌متنــی‬
‫ِ‬
‫مطــرح شــده اســت‪:‬‬

‫‪ 1-2‬ادلّه و شواهد تاریخی‬

‫ـف كتــاب بــا روزگا ِر امامــت حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) وجــود ّ‬

‫خط‬ ‫الــف) موافقــت تاريــخ تألیـ ِ‬
‫ـدد بــر اين‬ ‫حضــرت بــر كتــاب يــا در برخــى مواضــع آن‪ ،‬وجــو ِد اجــازات فــراوان از فقيهـ ِ‬
‫ـان متعـ ّ‬
‫كتــاب و تصريــح بــه نام‌گــذارى كتــاب بــا عنــوان فقـ ‪‎‬ه رضــوى در پشـ ِ‬
‫ـت نســخۀ اصــل‪ .‬ایــن‬
‫گزاره‌هــا‪ ،‬مســتن ِد قاضــی امیرحســین در برگزیـ ِ‬
‫ـدن دیــدگاه انتســابِ تألیـ ِ‬
‫ـف فقــه رضــوی بــه‬
‫حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) بــوده و مــورد پذیــرش مجلســی ا ّول و عالمــه مجلســی نیــز واقــع‬
‫شــده است(مجلســی ا ّول‪1411 ،‬ق‪ ،‬ج‪613 :1‬؛ مجلســی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)11 :1‬‬

‫ب) دســتیابی ســیدمهدی بحرالعلــوم طباطبایــی(م‪1212‬ق) بــه نســخه‌اى از كتــاب فقــه‬

‫ـم‬
‫رضــوى در كتابخانــة آســتان قــدس رضــوى‪ ،‬كــه در آن بــه تصنيــف ايــن كتــاب بــه قلـ ِ‬
‫‪‎‬شــدن اصــل نســخه بــه خــط‬
‫ِ‬ ‫محمدبــن ُســ َكين‪ ،‬يافت‬
‫حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) بــراى ّ‬
‫محمــد‬
‫ـى رايــج توســط ميــرزا ّ‬ ‫ـى امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) در م ّكــه و انتقــال آن بــه خـ ّ‬
‫ـط عربـ ِ‬ ‫كوفـ ِ‬
‫اســترآبادي(م ‪1028‬ق) مؤل ّ ِ‬
‫ــف کتــاب رجالــی منهج‌المقــال اشــاره شــده اســت(بحرالعلوم‪،‬‬
‫بی‌تــا‪ ،150 :‬فائــدۀ ‪.)45‬‬

‫ّ‬
‫مشــخص یعنــی‬ ‫مختــص بــه یــک فــرد‬
‫ّ‬ ‫«محمدبــن ُســ َكين» در منابــع رجالــى‪،‬‬
‫ّ‬ ‫عنــوان‬
‫ِ‬
‫محمدبــن‬
‫جمــال‪ ،‬راوى ثقــه و داراى كتــاب حديــث اســت‪ّ .‬‬
‫عمــار نخعــی ّ‬‫محمدبــن ُسـ َكين‪‎‬بن ّ‬
‫ّ‬
‫ُسـ َكين از پــدرش‪ ،‬از امــام صادق(علیه‪‎‬الســام) روايــت مى‌كند(نجاشــى‪1407 ،‬ق‪361 :‬؛ ابن‪‎‬داود‬
‫حلّــی‪)313 :1383 ،‬؛ و طبقــة وی‪ ،‬بــا روزگار امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) و اينكــه از اصحــابِ حضــرت‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪20‬‬

‫ـزارش روايــت ابــن ابى‌ ُعميــر ـ کــه از اصحــاب امام‪‎‬رضــا‬

‫باشــد‪ ،‬ســازگار اســت‪ .‬همچنيــن‪ ،‬گـ ِ‬
‫محمدبــن ُسـ َكين(كلينى‪،‬‬
‫و امــام جواد(علیه‪‎‬الســام) بــوده است(طوســی‪ ،‬فهرســت‪ )142 :‬ـ از ّ‬
‫‪‎‬ســكين بــا امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫ـودن ابن ُ‬
‫‪1407‬ق‪ ،‬ج‪238 :1‬؛ همــان‪ ،‬ج‪ )68 :3‬مؤيّــد معاصــر بـ ِ‬
‫محمدبــن ُســ َكين در شــما ِر اصحــاب حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام)‬ ‫اســت‪ .‬بــر ايــن اســاس‪ّ ،‬‬
‫توســط حضــرت‬
‫محســوب مى‌شــود(بحرالعلوم‪ ،‬بی‌تــا‪ ،150 :‬فائــدۀ ‪ )45‬و تألیــف کتــاب ّ‬
‫رضا(علیه‪‎‬الســام) بــرای وی‪ ،‬منطقــی اســت‪.‬‬

‫توســط امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) گــزارش ســيدعلى‪‎‬خان‬

‫ج) از ديگــر قرایــن تأليــف كتــاب ّ‬
‫مدنــى مبنــى بــر تأليــف كتــاب بــه قلــم حضــرت در ســال ‪203‬ق در شــهر مــرو و نام‪‎‬بــردن‬
‫از كســانى اســت كــه ايــن كتــاب برايشــان تصحيــح شــده اســت(صدرکاظمی‪.1)101 :1380 ،‬‬
‫ایــن گــزارش بــر اســاس آنچــه در پشــت نســخه‌ای کهــن از فقــه رضــوی درج بــوده‪ ،‬ارائــه‬
‫شــده اســت‪ .‬صراحــت چنيــن عبارتــي در تأليــف فقــه رضــوى بــه قلــم يــا امــای حضــرت‬
‫حداقــل‪ ،‬ظهــورى خواهــد داشــت كــه بــا نقــل مرحــوم‬
‫رضا(علیه‪‎‬الســام) انكارناپذیــر اســت و ّ‬
‫سيدحســن صــدر کاظمــی(م‪1354‬ق) ـ كــه خــود خـ ّ‬
‫ـط مدنــى را بــر نســخه‌اى از مصبــاح‬
‫كفعمــى و در ضمــن بيــان نکاتــی چنــد از جملــه دربــارۀ فقــه رضــوى‪ ،‬مشــاهده کــرده اســت‬
‫ـ مؤ ّكــد مي‌گردد(همــان)‪.‬‬

‫ـم امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫ـال تأليــف بـ ‌ه قلـ ِ‬
‫د) در مواجهــه بــا كتــاب فقــه رضــوی تنهــا دو احتمـ ِ‬
‫توســط وضّ اعــان و جاعــان مطــرح اســت و‬
‫يــا امــاى حضــرت‪ ،‬و احتمــال وضــع و برســاختگی ّ‬
‫ـي احتمــال دوم ـ يعني‬
‫هيــچ احتمــال ســومى در بيــن نخواهــد بــود‪ .‬بی‌تردیــد‪ ،‬بــا ابطــال قطعـ ِ‬
‫متعيــن مى‌شــود‪.‬‬
‫ـودن كتــاب ـ احتمــال ا ّول ّ‬
‫وضعــى و برســاخته بـ ِ‬

‫احتمــال یادشــده‪ ،‬بديــن ســبب اســت كــه عبــارات و‬

‫ِ‬ ‫‪‎‬بــودن احتمالــی غیــر از دو‬
‫ِ‬ ‫ناممکن‬
‫روايــاتِ فقــه رضــوى ـ کــه در شــواه ِد درون‪‎‬متنــی تبییــن می‌شــود ـ ظهــور و بلكــه نزديــك‬
‫بــه صراحــت در صــدور از امــا ِم معصوم(علیه‪‎‬الســام) دارنــد و نمي‌تــوان ايــن روايــات را نگاشــتة‬

‫محمد و أحمد‬ ‫علی بن أبی ٍ‬

‫‌طالب‪ ،‬و إلبنه جعفر و أخیه ّ‬ ‫علی بن الحسین بن ّ‬ ‫محمد بن ٍ‬
‫زید الشهید بن ّ‬ ‫محمد بن ّ‬‫صح ألحمد بن جعف ٍر بن ّ‬
‫‪ّ .1‬‬
‫علی بن موسی بن جعفر بن‬
‫صح لیحیی بن الحسن الحسینی؛ و کتبه ّ‬ ‫بالسکین؛ و أکثر ما ورد هو أبوجعفر الزیدی نسباً‪ ،‬و ّ‬
‫و هو المل ّقب ُ‬
‫محرم لِسنة ثالث و مأتبن بمدینة مرو‪ ،‬وهلل الحمد‪.‬‬
‫علی بن أبی‌طالب‪ ،‬ألقیت إلیهم فی ّ‬
‫علی بن الحسین بن ّ‬ ‫محمد بن ّ‬
‫ّ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪21‬‬

‫ن دلیــل اســت كــه ايــن‬

‫شــخصي غيــر از معصــوم قلمــداد كــرد‪ .‬بطــان احتمــال دوم نيــز بديـ ‪‎‬‬
‫كتــاب‪ ،‬بــر روايــات و مطالبــى مشــتمل اســت كــه بيشــت ِر آن‪ ،‬مطابــق بــا عقیــده و فقـ ِه مذهب‬
‫ائمه(علیهم‪‎‬الســام) اســت و هيــچ انگيــزه‌اى بــراى وضــع چنيــن‬
‫اماميــه و روايــات صحيــح ّ‬
‫ـى حق‬
‫ـان روايــات دروغيــن‪ ،‬دگرگونـ ِ‬
‫جاعالن كتــب و واضعـ ِ‬
‫ِ‬ ‫كتابــى متصـ ّور نيســت زيــرا هــدف‬
‫ـان مف ّوضــه مشــهود‬
‫ـوان نمونــه در آثــار غاليـ ِ‬
‫و ترويــج باطــل اســت كــه اين‌گونــه اهــداف به‪‎‬عنـ ِ‬
‫اســت‪ .‬ا ّمــا در فقــه رضــوى مطالبــى كــه مو ِهــم و نشــان‌دهندة چنيــن هدفــى باشــد‪ ،‬مشــاهده‬
‫نمى‌شــود‪.‬‬

‫ِ‬
‫مجعوليت كتــاب را در اين‬ ‫برخــی مح ّققــان‪ ،‬از جمله شــواهد و مؤيّداتِ عد ِم برســاختگي و نفي‬
‫تصریح‬
‫ِ‬ ‫ـيد امیرحســین‪ ،‬بــه‬ ‫دانســته‌اند كــه نســخۀ دســتیاب و مشاهده‪‎‬شــده در م ّکــه ّ‬
‫توســط سـ ّ‬
‫وی نســخه‌اى كهــن‪ ،‬تصحيح‌شــده و داراى توافــق تاريخــى بــا عصــر امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫اســت‪ .‬بــدون ترديــد‪ ،‬مؤلّـ ِ‬
‫ـف جاعــل و واضعــى كــه بــا هــدف تخريــب ديــن و مذهــب‪ ،‬روزهــا و‬
‫گاه ســال‌هاى متمــادى را َصــرف ســاختن كتابــى دروغيــن مى‌ســازد‪ ،‬در ترويــج و شــهرت‪‎‬يافتن‬
‫كتــاب خويــش اصــرار و تــاش و مــردم را بــه رجــوع و اعتمــاد بــه كتــاب‪ ،‬دعــوت خواهــد کــرد‪.‬‬
‫كذابــان و غاليــان دوران حضــور اهــل بيت(علیهم‪‎‬الســام) و اوايــل عص ـ ِر‬‫ايــن رويّــه‪ ،‬در ميــان ّ‬
‫ـن شــأن و ر ّد آنــان‪ ،‬اخبــار و توقيعاتــى صــادر گرديــده‪ ،‬مشــهود اســت‪ .‬بــر‬
‫غيبــت كــه در تبييـ ِ‬
‫ايــن اســاس‪ ،‬چنانچــه فقــه رضــوى نيــز از جملــه آثار مجعــول باشــد‪ ،‬در آثــار رجالى و فهرســتى‬
‫تبيين‬
‫ِ‬ ‫محدثــان‪ ،‬رجاليــان و کتاب‌شناســان‪ ،‬دربــارة جایــگا ِه آن و‬
‫ـب فقيهــان‪ّ ،‬‬
‫توضيحاتــى از جانـ ِ‬
‫ر ّد يــا پذيــرش آن‪ ،‬بــه دســت مى‌رسيد(چهارســوقی‪ ،‬بی‌تــا‪ .)41 :‬بــر ايــن اســاس‪ ،‬همان‌گونــه‬
‫كــه انتســاب تأليــف كتــاب بــه امــام معصوم(علیه‪‎‬الســام) موجــب شــهرت و نقــل آن در آثــار‬
‫ـناخت جا ِعــل و مر ّوجــان آن خواهــد بــود‪ .‬بلكــه‬
‫ِ‬ ‫اماميــه مى‌شــود‪ ،‬جعلى‪‎‬بــودن اثــر نيــز باعــث شـ‬
‫از آنجاكــه ـ بنــا بــر تجربه‌هــای تاریخــی ـ انگيزه‌هــاى ترويــج باطــل و تمایــل بــه اين‌گونــه‬
‫اهميــت بســيار‬
‫معرفــی آثــار جعلــى در منابــع‪ّ ،‬‬
‫آثــا ِر مجعــول بســيار بيشــتر از آثــار حــقّ اســت‪ّ ،‬‬
‫بيشــتری خواهد داشــت‪.‬‬

‫هـــ) عبــارات کتــاب فقــه رضــوى بــا تمــام مطالــب رسالةالشــراي ِع ابن‪‎‬بابويــه قمى بــه فرزندش‬
‫تمســك فقيهــان اماميه بــه كتاب رسالة‌الشــرايع‬
‫شــيخ صــدوق‪ ،‬مطابقــت دارد‪ .‬از ســوی دیگــر‪ّ ،‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪22‬‬

‫ـمردن فتــاواى وی همچــون رواياتــش‪ ،‬مــورد‬

‫ِ‬ ‫ـص روايــى و برشـ‬
‫ابن‪‎‬بابويــه در هنــگام نايابــى نـ ّ‬
‫تصريــح بزرگانــى چــون شــهيد ا ّول واقــع شــده است(شــهید اول ‪1419،‬ق‪،‬ج‪.)51 :1‬‬

‫همچنیــن‪ ،‬فقــه رضــوی بــا بیشــتر رواياتــى كــه در ســایر كتاب‪‎‬هــای حديثــى يافت نمى‌شــود‬
‫ولــی شــيخ صــدوق در َمــن اليَحضُ ره الفقيــه وارد نمــوده‪ ،‬یکســان است(مجلســی ا ّول‪1411 ،‬ق‪،‬‬
‫ِ‬
‫ســبک على‪‎‬بن‪‎‬بابويــه‬ ‫ج‪613 :1‬؛ مجلســی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)12 :1‬واضــح و روشــن اســت كــه‬
‫و شــيخ صــدوق در مقــام بيــان فتــوا‪ ،‬اكتفــا بــر متــون اخبــار و بيــان الفــاظِ روايــات بــوده و‬
‫ـى» مــورد‬
‫به‪‎‬هميــن دليــل اســت کــه شــيخ صــدوق‪ ،‬رســالة پــدرش را از جملــه كتــب «روايـ ِ‬
‫معرفــى كــرده اســت(ابن بابویــه‪1413 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)4 :1‬‬
‫مرجــع ّ‬
‫اعتمــاد و َ‬

‫ـتن فقــه رضــوى در اختيــا ِر آن دو فقيــه‬

‫برخــي صاحب‌نظــران بــر هميــن اســاس‪ ،‬قــرار داشـ ِ‬
‫ِ‬
‫‌دســت‬
‫و حصــول علــم بــراى على‪‎‬بــن بابويــه و شــيخ صــدوق نســبت بــه تأليــف كتــاب به‬
‫ـم ايــن دو‬
‫شــخص امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) را استنتاج(مجلســی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )12-11 :1‬و بــه علـ ِ‬
‫فقي ـ ِه متقـ ّ‬
‫ـدم اعتمــاد کرده‌انــد‪.‬‬

‫عــاوه بــر تطابــق عبــارات فقــه رضــوی بــا دو اثــر یادشــده‪ ،‬بايــد بــه مأخذيــت فقــه رضــوى‬
‫توســط‬
‫توجــه داشــت‪ .‬احــكام بســيارى كــه ّ‬
‫متقــدم نیــز ّ‬
‫ّ‬ ‫بــراى برخــى فتــاواى فقيهــان‬
‫اماميــه ذكــر گرديــده‪ ،‬ا ّمــا مســتند آنهــا معلــوم نيســت‪ ،‬در ايــن كتــاب آمــده‬
‫ـد ِم ّ‬
‫ـان متقـ ّ‬
‫فقيهـ ِ‬
‫اســت(همان)‪.‬‬

‫‪ 1-1-2‬بررسی و نقد اشکاالت و انتقادات‬

‫برخــی صاحب‌نظــران در مواجهــه بــا کتــاب فقــه رضــوی اشــکال‪‎‬ها و نقدهایــی از لحــاظِ‬
‫تاریخــی مطــرح کرده‌انــد کــه نیازمنــد تأ ّمــل و بازاندیشــی و در نهایــت‪ ،‬مخــدوش و غیرقابــل‬
‫پذیــرش می‌باشــند‪ .‬ایــن اشــکال‪‎‬ها و پاســخ آنهــا در ادامــه تبییــن می‌شــود‪:‬‬

‫‪ 1-1-1-2‬اشکال‌ها و انتقاد‌ها‬

‫تمحــض در جمــع اخبــار و‬

‫الــف) عالمــان دوره‌هــای پیشــین بــا وجــود اشــتغال فراگیــر و ّ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪23‬‬

‫ائمــة اطهار(علیهم‪‎‬الســام)‪ ،‬در آثــار خويــش اشــاره‌اى‬

‫مروى(=روایت‌شــده) از ّ‬
‫ّ‬ ‫ضبــط آثــار‬
‫بــه ايــن كتــاب نداشــته‌اند‪ .‬حــال آنكــه بــر اســاس اقتضــاى ســبک و ســيرة مرســوم آنــان‪،‬‬
‫ـم امــام معصــوم محــرز مى‌گرديــد‪ ،‬در كتاب‪‎‬هــای مح ّققــان و‬
‫اگــر وجــود چنيــن كتابــی بــه قلـ ِ‬
‫ـع علمــی اماميــه از شــهرت بســیاری برخــوردار مى‌شــد و فقیهــان بــه ترجيــح عمــل بــر‬
‫مجامـ ِ‬
‫اســاس روايــات فقــه رضــوى‪ ،‬نســبت بــه ســاير آثــا ِر روايــي تصريــح مى‪‎‬کردنــد زيــرا در ســاير‬
‫ـدد واســطه‌ها ـ احتمــال اشــتباه يــا فراموشــی راوى‪،‬‬
‫منابــع حدیثــی ـ به‌ويــژه در صــورت تعـ ّ‬
‫تعمــد در دروغگویــی و نيــز احتمــال‬
‫قصــور وى در فهــم يــا تأديــۀ مفهــوم حديــث‪ ،‬تقصيــر و يــا ّ‬
‫تقيــه مطــرح اســت؛ ا ّمــا در كتــاب فقــه رضــوى ـ در فــرض انتســابِ تأليــف بــه امــام معصــوم يــا‬
‫ّ‬
‫تقیـه‌ایِ روایاتِ آن بســيار‬
‫امــاى حضــرت ـ اين‌گونــه امــور راه نخواهــد داشــت و احتمــال صــدور ّ‬
‫بعیــد اســت(حائری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪ .)312 :‬ایــن بیــان‪ ،‬بــا شــواه ِد زیــر تقویــت می‪‎‬شــود‪:‬‬

‫ثــان شــیعه‬
‫محد ِ‬ ‫ه(طب‪‎‬الرضــا) در آثــار کتاب‌شناســان و ّ‬
‫ّ‬ ‫ذهبي‬
‫ّ‬ ‫‪ .1‬آثــارى چــون رســالۀ‬
‫معرفــی شــده اســت و طبع ـاً در صــورت تألیــف فقــه رضــوی بــه قلــم یــا امــای حضــرت‬
‫ّ‬
‫ـول آن بــه دســت مح ّققــان امامیــه‪ ،‬شــهرت ایــن کتــاب نســبت بــه‬
‫رضا(علیه‪‎‬الســام) و وصـ ِ‬
‫ذهبيــه‪ ،‬كــه برخــى صاحب‌نظــران ســن ِد م ّتصــل آن را بــه امام(علیه‪‎‬الســام) ذكــر‬
‫ّ‬ ‫رســالۀ‬
‫کرده‌اند(مازندرانــی‪103 :1380،‬؛ مجلســی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ 11 :1‬و ‪30‬؛ همــان‪ :‬ج‪306 ،59‬؛‬
‫طب‌الرضــا ـ‬ ‫ِ‬
‫اهميــت بيشــتر خواهــد داشــت؛ زيــرا ّ‬ ‫طهرانــی‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )46 :10‬اولويــت و‬
‫ـب‬
‫ـم امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) ـ اوراقــى انــدك اســت كــه در طـ ّ‬
‫ـرش تألیــف بــه قلـ ِ‬
‫بنــا بــر پذیـ ِ‬
‫نگاشــته شــده است(مجلســی‪1410،‬ق‪ ،‬ج‪308-307 :59‬؛ بحرالعلــوم‪ ،‬بی‌تــا‪ ،150 :‬فائــدۀ ‪)45‬؛‬
‫ولــى فقــه رضــوى كتابــى مبســوط و مشــتمل بــر مهم‌تريــن احــكام فقهــى اســت و اهتمــام‬
‫عالمــان شــيعه در چنيــن آثــارى‪ ،‬بســيار پردامنه‌تــر اســت‪.‬‬

‫ـت تعلّق‬
‫ـبب تقيــه و به‪‎‬جهـ ِ‬ ‫‪ .2‬قطعـاً طـ ِ‬
‫ـرح احتمــال عــدم انتشــار و شــهرتِ فقــه رضــوى به‪‎‬سـ ِ‬
‫ذهبيــه‪ ،‬احتمالــی مخــدوش‬
‫ّ‬ ‫بــه احــكام و قواعـ ِد اختصاصــی مذهــب شــیعه‪ ،‬برخــاف رســالۀ‬
‫ـدت مديــدى از اواخــر روزگا ِر حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) برطرف‬ ‫اســت زيــرا شــرايطِ ّ‬
‫تقيــه در مـ ّ‬
‫امامــى معاصــر بــا امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) حتــى در‬
‫ِ‬ ‫‪‎‬عنــوان نمونــه‪ ،‬عالمــان‬
‫ِ‬ ‫شــده بــود‪ .‬به‬
‫اصــول عقاي ـ ِد خويــش ـ چــه رســد بــه فــروع و احــكام ـ از عالمــان ســاير مذاهــب تقي ـه‌اى‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪24‬‬

‫ـب مخالــف‪ ،‬در امــورى‬

‫نداشــته‌اند‪ .‬مناظــرات حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) نیــز بــا عالمــان مذاهـ ِ‬
‫چــون امامــت‪ ،‬غصــب حقــوق اهــل بيت(علیهم‪‎‬الســام) و بدعت‌هــاى خلفــا‪ ،‬شــاهد و دليــل‬
‫ـدد؛ طبرســی‪1403 ،‬ق‪،‬‬ ‫رفــع شــرایطِ ّ‬
‫تقيــه در آن عصــر اســت(ابن‪‎‬بابویه‪ :1378 ،‬صفحــات متعـ ّ‬
‫ج‪396 :2‬؛ و ر‪.‬ک‪ :‬ابــن طــاوس‪1400 ،‬ق‪252 :‬؛ همــان‪1411 ،‬ق‪ .)257 :‬بــر ايــن اســاس‪ ،‬اگــر‬
‫فقــه رضــوى تأليــف امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) باشــد‪ ،‬به‌حتــم از جايگاهــى ويــژه در دوران قــدرت‬
‫سياســى آن حضــرت برخــوردار بــوده اســت و ايــن خــود ســبب شــهرت اثــر بيــن عالمــان‬
‫شــیعه مى‌گرديــد‪.‬‬

‫‪ .3‬احتمــال شــهرتِ فقــه رضــوى در عصــر حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) و ســپس مخفی‪‎‬شــدن‬

‫روزگاران امامــان بعــد‪ ،‬به‌ويــژه در خالفــت متــو ّكل‬
‫ِ‬ ‫ـدت تقيــه در‬
‫و فراموشــي آن به‪‎‬دليــل شـ ّ‬
‫عباســى(خالفت‪ 247-232 :‬ق)‪ ،‬نمى‌توانــد خفــاى كامــل اثــر را توجيــه كنــد زيــرا پيشــامد‬
‫ـن عقایــد نــزد مخالفــان اســت؛ امــا پــس از شــهرتِ كتــاب‬
‫ـان روشـ ِ‬
‫تقيــه‪ ،‬تنهــا مانــع از بیـ ِ‬
‫ـیدن كتــاب بــه دوره‌هــاى ّ‬
‫متأخــر و‬ ‫بيــن عالمــان و راويــان معاصــر بــا حضــرت‪ ،‬مانعــی از رسـ ِ‬
‫ـص‬
‫ـناخت آن وجــود نخواهــد داشــت‪ .‬بــر هميــن اســاس اســت كــه بســيارى از روايــات مختـ ّ‬ ‫ِ‬ ‫شـ‬
‫ـد ضــرورتِ مذهــب رســيده‬ ‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) در آثــا ِر اماميــه بیــان شــده و برخــى تــا حـ ّ‬
‫ـن‬
‫ـن خلفــا‪ ،‬ر ّد مذاهــب و تبییـ ِ‬
‫اســت‪ .‬اخبــارى از آن حضــرت کــه مشــتمل بــر نقــد و طعـ ِ‬
‫بدعت‌هــاى آنــان اســت‪ ،‬از چنيــن ويژگى‪‎‬هایــی برخوردارنــد(ر‪.‬ك‪ :‬چهارســوقی‪ ،‬بی‪-‬تــا‪.)9 :‬‬

‫ب) اگــر ايــن كتــاب تأليــف امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) باشــد‪ ،‬از چهــار امــام پــس از حضــرت‬
‫شــيعيان‬
‫ِ‬ ‫مخفــى نبــوده اســت و روشــن اســت كــه فرزنــدان امــام‪ ،‬چنيــن اثــرى را از‬
‫حضــرت ـ به‌ويــژه از خــواص و معتمــدان اماميــه ـ مخفــى نمى‪‎‬کردنــد و چنان‌كــه‬
‫امثــال «كتــاب على(علیه‪‎‬الســام)»(ص ّفار‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪147 :1‬؛ طهرانــی‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪:2‬‬
‫‪ )306‬و «صحيفــة فاطمه(ســام‪‎‬اهلل‪‎‬علیها)»(ص ّفار‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪150 :1‬؛ کلینــی‪1407 ،‬ق‪،‬‬
‫معرفــى شــده‌اند‪ ،‬بــه وجــو ِد‬
‫ج‪ 238 :1‬و ‪ )240‬به‪‎‬وســيلة اهــل بيت(علیهم‌الســام) ّ‬
‫فقــه رضــوی نیــز تصريــح کــرده و شــيعيان را بــه رجــوع و دریافـ ِ‬
‫ـت حديــث از آن امــر‬
‫مى‌فرمودند(چهارســوقی‪ ،‬بی‌تــا‪.)9 :‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪25‬‬

‫ج) شــيخ صــدوق‪ ،‬در کتــاب عیــون أخبارالرضا(علیه‪‎‬الســام) تمــام اخبــار و آثــار روایت‌شــده‬
‫از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) را ـ كــه بــراى وى دســتياب بــوده ـ جمـ ‪‎‬ع‌آورده اســت و اگــر بــر فقــه‬
‫رضــوى نيــز آگاه مى‌گشــت‪ ،‬قطعـاً آن را نقــل مى‌نمــود یــا ‪ -‬اگــر طوالنى‪‎‬بــودن كتــاب‪ ،‬مانــع‬
‫حداقــل‌بايــد نســبت بــه وجــو ِد آن آگاهــى مى‌بخشــيد و بــه ذكــر برخــى‬
‫از نقــل آن باشــد ـ ّ‬
‫اوصــاف كتــاب‪ ،‬اكتفــا مى‌كرد(حائــری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫توســط‬
‫د) يابنــدة نســخه به‪‎‬دليــل مشــاهدۀ خطوطــى بــر كتــاب‪ ،‬بــه تأليــف آن ّ‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) قطــع يافتــه است(مجلســى‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )11 :1‬و حــال آنكــه به‪‎‬دليــل‬
‫صاحبــان خطــوط نســخه‌ها و نيــز احتمــال تدليــس در‬
‫ِ‬ ‫ّ‬
‫خــط‬ ‫بُعــد زمــان‪ ،‬عــدم شــناخت‬
‫ـرض پذيــرش نيــز‪ ،‬وجــود‬
‫كتــاب‪ ،‬چنيــن قطعــى ُسســت و غيــر قابــل پذيــرش اســت و در فـ ِ‬
‫خــط امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) در بخشــی از كتــاب‪ ،‬موجــب قطــع بــه تأليــف تمــام كتــاب بــه‬
‫ـاس ســبک و ســیرۀ حدیثــی شــیعه‪ ،‬صِ ــرفِ‬
‫ـم حضــرت نخواهــد بــود‪ .‬همچنیــن‪ ،‬بــر اسـ ِ‬
‫قلـ ِ‬
‫ـب‬ ‫وجــو ِد اجازه‌هــای روايــت متعـ ّ‬
‫ـدد از عالمــان شــیعه بــر کتــاب فقــه رضوی(همــان) موجـ ِ‬
‫اعتمــاد بــر كتــاب نخواهــد بود(حائــری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫‪ 2-1-1-2‬پاسخ به اشکال‌ها‪:‬‬

‫دالیل ذیل مستند ساخت‪:‬‬

‫ِ‬ ‫الف) عد ِم شهرتِ كتاب را مى‌توان به‬

‫محمدبــن ُســكين و حفــظِ آن‬

‫ـخص ّ‬
‫توســط امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) بــراى شـ ِ‬ ‫‪ .1‬تألیـ ِ‬
‫ـف كتــاب ّ‬
‫توســط‬
‫ـج كتــاب ّ‬
‫معرفــى و ترویـ ِ‬
‫به‪‎‬صــورت ميراثــى خانوادگــى در خانــدان او و در نتيجــه‪ ،‬عــدم ّ‬
‫آنــان به‪‎‬داليلــى چــون بخــل در ترويــج و‪....‬‬

‫‪ .2‬ممكــن اســت عــدم ترویــج و شــهرتِ كتــاب‪ ،‬از ســوى خــو ِد ابــن ُســكين و يــا برخــى از‬
‫تقيــه و يــا‬
‫اوالد وى‪ ،‬كــه در ســرزمين‌هاى دور از مجامــع شــيعى ســكونت داشــته‌اند‪ ،‬به‪‎‬دليــل ّ‬
‫محمدبــن‬ ‫ـرزمين آنــان در دریافـ ِ‬
‫ـت روايــت از خانــدان ّ‬ ‫ِ‬ ‫عــدم اشــتياق مــرد ِم هم‌عصــر و هم‌سـ‬
‫ســكين‪ ،‬تح ّقــق يافتــه باشــد‪.‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪26‬‬

‫‪‎‬ســكين‬
‫‪ .3‬ممكــن اســت ايــن اثــر غيــر از كتابــى باشــد كــه امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) بــراى ابن ُ‬
‫‪‎‬ســکین فقه‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) نــام‬
‫تأليــف کــرده اســت زيــرا كتــاب تصنيفــى امــام بــرای ابن ُ‬
‫داشــته اســت(افندى‪1431 ،‬ق‪ ،‬ج‪364 :3‬؛ امیــن‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪)598 :2‬؛ ولــى بــر پشــت كتابى كه‬
‫قاضــى ســيد اميرحســين به‪‎‬دســت آورده‪« ،‬الفقــه الرضــوى» ثبــت بــوده است(مجلســی ا ّول‪،‬‬
‫‪1406‬ق‪ ،‬ج‪ .)16 :1‬ايــن دو عنــوان بــا وجــو ِد نزديكــي‪ ،‬متفاوتنــد‪ .‬البتــه‪ ،‬احتمــال نام‌گــذاری‬
‫ـدگان نســخه نيــز مطــرح اســت‪.‬‬
‫كتــاب از جانــب ناســخ يــا برخــى از مطالعه‌كننـ ِ‬

‫از ســوی دیگــر‪ ،‬ممكــن اســت ايــن كتــاب يكــى از مص ّنفــات امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) بــراى‬
‫‪‎‬ســکین ـ بــوده اســت‪ ،‬امــا آنچــه دربــارة كتــابِ‬
‫محمدبن ُ‬
‫برخــى از اصحابشــان ـ غیــر از ّ‬
‫‪‎‬ســكين بيــان شــد‪ ،‬در ايــن مــورد نيــز جــارى خواهــد بــود‪ .‬همچنيــن‪،‬‬
‫تأليف‌شــده بــراى ابن ُ‬
‫ایــن احتمــال مطــرح اســت كــه ايــن كتــاب‪ ،‬تأليف شــخصى ديگر باشــد كــه برخى از ســخنان‬
‫حضــرت را به‪‎‬صــورت منفــرد و تک‌نگاشــت يــا بــا ضميمــۀ بــا مطالبــى ديگــر در آن کتــاب‪،‬‬
‫ِگــرد آورده اســت و قطع ـاً هيــچ الزامــى در شــهرت ِ‬
‫‪‎‬یافتن هــر تأليفــى از هــر مص ّنفــى وجــود‬
‫نخواهــد داشــت‪.‬‬

‫‪ .4‬از نــگا ِه برخــی صاحب‌نظــران‪ ،‬علّــت عــد ِم آشــکار گردیــدن و شــهرتِ ايــن كتــاب در‬
‫قلــم امام(علیه‪‎‬الســام) در ســرزمينى اســت كــه اهــل آن از‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫تأليــف آن بــه‬ ‫اماميــه‪،‬‬
‫بيــن ّ‬
‫ـيعيان آن ســرزمين انــدك بــوده اســت‪،‬‬
‫ِ‬ ‫سـ ّنى‌مذهبان بوده‌‌انــد؛ و از آن ســبب كــه جمعیــت شـ‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) عــاوه بــر بيــان ديــدگا ِه حــق در كتــاب‪ ،‬در برخــى مسـ ِ‬
‫ـائل آن بــراى‬
‫تقيــه فرمــوده اســت(ر‪.‬ك‪ :‬مجلســى ا ّول‪1406 ،‬ق‪،‬‬
‫ـاكنان خراســان‪ّ ،‬‬
‫ِ‬ ‫ايجــا ِد اُلفــت در دل‌هــاى سـ‬
‫تقيــه از ســرزمین‌های‬ ‫ج‪ .)7-6 :1‬برخــی مح ّققــان بــراى دفــع احتمــال ّ‬
‫تقيــه بــه رفــع شــرايط ّ‬
‫مــدت مديــدى از اواخــر عمــر امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) اســتناد‬
‫محــل ســکونت شــیعیان در ّ‬ ‫ّ‬
‫كرده‌اند(چهارســوقی‪ ،‬بی‌تــا‪ )9 :‬ا ّمــا ايــن توجيــه بــا شــواهد تاريخــى ســازگار نيســت زيــرا‬
‫شــرايط سياســى و اجتماعــى امام(علیه‪‎‬الســام) در اواخــر حیــاتِ ایشــان بســيار ســخت گزارش‬
‫شــده اســت و شــايد بتــوان آن احــوال را از زمــان ســكونت امــام در مدينه نيز شــديدتر دانســت‪.‬‬
‫مدعــا داللــت دارد(ابن‪‎‬بابویــه‪ ،1378 ،‬ج‪ ،153 :2‬ح‪ 22‬و ‪،219‬‬
‫رواياتــى بــا اســناد معتبــر بــر ايــن ّ‬
‫ح‪33‬؛ ص ّفــار‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)246 :1‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪27‬‬

‫‪ .5‬عــدم اشــارة اهــل بيت(علیهم‪‎‬الســام) بــه كتــاب فقه‌الرضــا شــايد به‪‎‬دليــل عــدم وصــول‬
‫توســط امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫كتــاب بــه ايشــان از طريــق عــادى بــوده اســت زيــرا ايــن كتــاب ّ‬
‫ـرش اتّحــا ِد دو عنــوان ـ تأليــف گرديــده و در خانــدان‬
‫محمدبــن ُســكين ـ بنــا بــر پذیـ ِ‬
‫بــراى ّ‬
‫وى باقــى بــوده اســت‪ .‬قطعـاً امامــان معصوم(علیهم‪‎‬الســام) ســيره و بنــاي مســتمر بــر روايــت‬
‫يــا اشــاره بــه مطالبــى كــه از طريــق عــادى بــه ايشــان نرســيده اســت ـ و بــا اســتفاده از علــم‬
‫ـل هــر كتابــى كــه بــه ايشــان واصــل گرديــده اســت‪،‬‬
‫بــه غيــب ـ نداشــته‌اند و در اشــاره و نقـ ِ‬
‫متوجــه معصومان(علیهم‪‎‬الســام) نخواهــد بــود‪.‬‬
‫ّ‬ ‫الزامــى‬

‫ب) هیــچ دليلــى اقامــه نشــده اســت كــه شــيخ صــدوق در كتــاب عيــون همــة اخبــار و آثــار‬
‫روایت‌شــده از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) را كــه برايــش دســتياب گرديــده بــود‪ ،‬جمــع آورده اســت‬
‫و از چنيــن ا ّدعايــى نــه در خطبــة ُعيون‌األخبار(ابن‪‎‬بابویــه‪ ،1378 ،‬ج‪ )8-2 :2‬و نــه در متــن‬
‫كتــاب‪ ،‬اثــرى در دســت نيســت‪.‬‬

‫عــاوه بــر آن‪ ،‬مى‌تــوان عــد ِم آگاهى‌بخشــى نســبت بــه ايــن كتــاب در عيــون‬
‫ـیدن كتــاب بــه شــيخ صــدوق و مؤلّفـ ِ‬
‫ـان‬ ‫أخبارالرضا(علیه‪‎‬الســام) و ســایر آثــار را بــه عــدم رسـ ِ‬
‫دیگــر مســتند کــرد‪.‬‬

‫خــط مؤلّفِــان و کاتبــان ـ هرچنــد پــس از گذشــت قرن‌هــا ـ نوعــي ّ‬

‫فــن‬ ‫ّ‬ ‫ج) شــناخت‬
‫تخصصــي اســت كــه در زمــان معاصــر نيــز برخــي از دانشــمندان از آن برخوردارنــد‪ .‬ظاه ـ ِر‬
‫ّ‬
‫كالم قاضــي ســيد اميرحســين نيــز به‪‎‬عنــوان عالمــي ثقــه چنيــن داللــت مي‌كنــد كــه وي‬
‫حســي او‪ ،‬به‪‎‬عنــوان اهــل خبــرۀ موثّــق‪ ،‬بــراي‬
‫خــط امام(علیه‪‎‬الســام) را مي‌شــناخته و ا ِخبــا ِر ّ‬
‫حجــت اســت‪.‬‬
‫ديگــران ّ‬

‫محــدث و عالــم ثقــه‪ ،‬قاضــي ســيد اميرحســين‪ ،‬قطعــاً بخش‌هايــي از فقــه‬

‫ّ‬ ‫بــه شــهادتِ‬
‫ـط حضــرت‬ ‫ـع مخطــوط بــه خـ ّ‬ ‫رضــوي بــه خـ ّ‬
‫ـط حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) بــوده اســت‪ .‬مواضـ ِ‬
‫ـل متــن نســخه بــوده و بســيار بعيــد اســت كــه حضــرت در حاشــية نســخه مطالبــي‬
‫نیــز از اصـ ِ‬
‫توســط قاضــي ســيد اميرحســين تصريــح يــا اشــاره‬
‫را نگاشــته باشــند زيــرا در ايــن صــورت‪ّ ،‬‬
‫ـط حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام)‬ ‫ـوان وجــود خـ ّ‬
‫مي‌شــد‪ .‬بــه همین‪‎‬دليــل‪ ،‬مقصــود از آنچــه بــه عنـ ِ‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪28‬‬

‫در ايــن كتــاب نقــل شــده است(مجلســي ا ّول‪1411 ،‬ق‪ ،‬ج‪613 :1‬؛ مجلســی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪)11 :1‬‬
‫ـدد از كتــاب خواهــد بــود‪.‬‬ ‫ثبــوتِ خـ ّ‬
‫ـط امــام در مواضــع مختلــف و متعـ ّ‬

‫‪ 2-1-2‬نقد و بازاندیشی شواهدِ تاریخی‬

‫الــف) دســتيابي بــه نســخة کتابخانــۀ آســتان‪‎‬قدس‪‎‬رضوی نمي‌توانــد مســتن ِد ديــدگاه تألیــف‬
‫توســط حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) قــرار گيــرد؛ زيــرا‪:‬‬
‫فقــه رضــوی ّ‬

‫محمدبــن ُســ َكين) در ایــن نســخه‪،‬‬

‫عنــوان ّ‬
‫ِ‬ ‫«محمــد»(در‬
‫ّ‬ ‫احتمــال قــوی‪ ،‬واژة‬
‫ِ‬ ‫‪ .1‬بــه‬
‫ـردان خــط‬
‫توســط برگـ ِ‬ ‫تصحيف‌شــده از واژۀ «احمــد» اســت و ممكــن اســت ايــن تصحيــف ّ‬
‫ـخ کتــاب رخ داده باشــد‪« .‬احمدبــن ُسـ َكين» از‬
‫كوفــى بــه خــط رايــج عربــى و يــا از ســوى ناسـ ِ‬
‫ـدت‬
‫زمــان حضــور امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) در مدینــه‪ ،‬در شــمار اصحــابِ حضــرت بــوده و بــه مـ ّ‬
‫ده‪‎‬ســال از آن حضــرت اخ ـ ِذ علــم نمــوده اســت‪ .‬ســيد صدرالديــن محمدحســينى دشــتكى‬
‫شــيرازى(م‪903‬ق) ـ از نــوادگان احمــد ُســ َكين ـ در اجــازة روايــت بــه ســيدعلى‪‎‬بن قاســم‬
‫حســينى عریضــی يــزدى مى‌نويســد‪« :‬اجــازة امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) بــه احمــد ُســ َكين‪،‬‬
‫اكنــون در اختيــار مــن اســت»(ر‪.‬ك‪ :‬مجلســى‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪)127 :105‬؛ و بســيار بعيــد اســت‬
‫كــه امام(علیه‪‎‬الســام) دو اث ـ ِر متفــاوت را بــا یــک عنــوان ـ هرچنــد عنوان‌گــذارىِ كتــاب در‬
‫دوره‌هــاي ّ‬
‫متأخــر انجــام گرفتــه باشــد ـ بــراى دو شــخص متفــاوت تأليــف كــرده و اجــازه داده‬
‫باشــد؛ يــا يــك كتــاب را دو بــار بــراى دو شــخص بــا اســم و لقــب و نــام پــدر يكســان تأليــف‬
‫کــرده باشــد‪.‬‬

‫معرفــی کــرده اســت‪ ،‬ا ّما اتّحــاد آن با‬

‫‪ .2‬ميــرزا عبــداهلل افنــدى(م‪1130‬ق) نيــز ايــن نســخه را ّ‬
‫فقــه رضــوىِ موجــود بــراي وی اثبــات نشــده اســت(افندى‪1431،‬ق‪ ،‬ج‪ .)364 :3‬همچنین‪ ،‬براى‬
‫ـخص ســيد بحرالعلــوم نيــز تأليــف ايــن نســخه بــه قلــم یــا امــای امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫شـ ِ‬
‫محدثــان‬
‫ـل عــدم يقيــن و نيــز عــدم نقــل م ّتصــل بــه ّ‬
‫اثبــات نشــده اســت و در نهایــت‪ ،‬بــه دليـ ِ‬
‫توســط امام(علیه‪‎‬الســام) را نفــى مي‌كند(بحرالعلــوم‪ ،‬بی‌تــا‪:‬‬
‫ثقــه‪ ،‬اثبــات تأليــف ايــن كتــاب ّ‬
‫ـودن‬
‫‪ .)147‬و در موضعــى ديگــر‪ ،‬ايــن كتــاب را در زمــرة آثــارى برمى‌شــمرد كــه دروغیــن بـ ِ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪29‬‬

‫آنهــا معلــوم و يا مظنــون نيســت(همان)‪.‬‬

‫بــر ايــن اســاس‪ ،‬ايــن احتمــال وجــود دارد كــه آنچــه كاتــب در نســخة آســتان‪‎‬قدس‪‎‬رضوى‬
‫ـش ا ّول‬
‫توجــه بــه شــواهد درون‌متنــي ـ كــه در ادامــه تبييــن مي‌گــردد ـ بــه بخـ ِ‬
‫نگاشــته‪ ،‬بــا ّ‬
‫ـيد بحرالعلــوم‪ ،‬پــس از اختــاط اوراق‪ ،‬چنين پنداشــته كه‬ ‫نســخه اختصــاص داشــته اســت و سـ ّ‬
‫عبــارت كاتــب‪ ،‬مربــوط بــه ّ‬
‫كل نســخه اســت و يــا شــايد بــراى خــود كاتــب بــه برخــى داليــل‪،‬‬
‫چنيــن اشــتباه یــا تو ّهمــى حاصــل شــده اســت‪ .‬عــاوه بــر احتمــال وهــم و اشــتباه از كاتــب‪،‬‬
‫وثاقـ ِ‬
‫ـت وى نيــز ثابــت نيســت‪.‬‬

‫محمــد اســترآبادي‬
‫ـط رایــج عربــی‪ ،‬بــه ميــرزا ّ‬ ‫ـل خــط کوفــی اثــر بــه خـ ّ‬
‫‪ .3‬از آنجاکــه نقـ ِ‬
‫ـف منهج‌المقــال منســوب شــده اســت(بحرالعلوم‪ ،‬بی‌تــا‪ ،150 :‬فائــدۀ ‪ ،)45‬اگــر وى بــر آن‬ ‫مؤلّـ ِ‬
‫دســت يافتــه بــود‪ ،‬در برخــى كتــب خويــش بــه آن اشــاره می‌کــرد و يــا برخــى از عالمــان‬
‫معاصــر يــا ّ‬
‫متأخ ـ ِر وى‪ ،‬بــه آن اشــاره مى‌كردند(حائــری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)313 :‬‬

‫ب) اســتناد بــه آنچــه قاضــى ســيد اميرحســين دربــارة نســخة فقــه رضــوي گفتــه و نســخه‬
‫معرفــي کــرده اســت و تصريــح كســانى را كــه‬
‫را مشــتمل بــر اجــازات فراوانــى از عالمــان ّ‬
‫كتــاب در اختيــا ِر آنــان قــرار داشــت ‌ه اســت ـ بــه اينكــه به‪‎‬وســيلة نقــل اجــدادى از تأليــف‬
‫توســط امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) آگاه بوده‌اند(مجلســی ا ّول‪1406 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )16 :1‬ـ نقــل‬
‫كتــاب ّ‬
‫كــرده اســت‪ ،‬از اســتحكا ِم الزم جهـ ِ‬
‫ـت اثبــات نظريــه برخــودار نيســت زيــرا ممكــن اســت ايــن‬
‫آراء به‪‎‬صِ ــرفِ مالحظــة ظاهــر برخــي از عبارت‪‎‬هــای كتــاب ـ به‌ويــژه بــا ّ‬
‫توجــه بــه برخــي‬
‫قرایــن درون‌متنــي‪ ،‬كــه در ادامــه مطــرح مي‌شــود ـ و بــدون تأ ّمــل و د ّقــت در جميــع مطالــب‬
‫فقــه رضــوي نشــأت گرفتــه باشــد‪.‬‬

‫ج) وجــه اعتمــاد على‪‎‬بــن بابويــه‪ ،‬شــيخ صــدوق و بزرگانــى چــون شــيخ مفيــد بــر ايــن‬
‫ـت آن احاديــث‬‫صحـ ِ‬
‫ائمه(علیهم‌الســام) و ّ‬
‫كتــاب‪ ،‬بــر علــم آنــان بــه صــدور روايــات كتــاب از ّ‬
‫اماميــه در عمــل بــه آن‬
‫ـاس ديــدگاه فقيهــان ّ‬
‫حســى و نيــز بــر اسـ ِ‬ ‫ـرق موثّــق و صحيـ ِ‬
‫ـح ّ‬ ‫بــا ُطـ ُ‬
‫ـتنتاج تأليــف كتــاب بــه قلــم امام(علیه‪‎‬الســام) از تطابــق‬
‫ِ‬ ‫روايــات مبتنــى اســت‪ .‬بنابرايــن‪ ،‬اسـ‬
‫فقــه رضــوي بــا رســالۀ ابــن بابويــه و برخــي روايــات شــيخ صــدوق ممكــن نخواهــد بــود‪ .‬البته‪،‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪30‬‬

‫توجــه داشــت كــه ُطــرق موثّـ ِ‬

‫ـق مذكــور بــر مبنــاي اتّحــاد اجمالــي فقــه رضــوي بــا‬ ‫بايــد ّ‬
‫ِ‬
‫التكليــف ابوجعفــر محمدبن‪‎‬علــي شــلمغاني(مقتول‪312‬ق) قابــل كشــف اســت و‬ ‫كتــاب‬
‫توســط طرفــداران نظريــۀ اتّحــاد فقــه رضــوي و التكليــف شــلمغاني ـ كــه در ايــن پژوهــش‪،‬‬
‫ّ‬
‫ـال تبییــن و بررســي آن ديــدگاه وجــود نــدارد ـ مطــرح شــده اســت‪ُ .‬طـ ِ‬
‫ـرق ايــن روايــات‪،‬‬ ‫مجـ ِ‬
‫نصــى از ابوالقاســم حســین‪‎‬بن روح‬
‫ّ‬ ‫بــا ســند صحيــح در کتــاب الغيبــة شــيخ طوســى‪ ،‬در‬
‫نوبختــی(م‪326‬ق)‪ ،‬از ن ـ ّواب چهارگان ـ ‌ۀ امــام عصر(عــج) بيــان شــده اســت‪:‬‬

‫‪ .1‬ابوالقاســم نوبختــى روايــات كتــاب را بــا ُك ِ‬

‫تــب بنوفضّ ــال مقايســه و بــه جــواز اخــذ‬
‫روايــات آن حكــم كــرده است(طوســى‪1411 ،‬ق‪389 :‬ـ‪ .)390‬فقیهــان ايــن حديــث را صحيــح‬
‫ـاس آن‪ ،‬بــه جــواز دریافـ ِ‬
‫ـت روايــات بنوفضّ ــال و‬ ‫دانســته(انصارى‪1428 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )306 :1‬و بــر اسـ ِ‬
‫كتاب‪‎‬هــا و روايــات ثقــاتِ دیگــر بــر اسـ ِ‬
‫ـاس هميــن قيــاس‪ ،‬حكــم کرده‪‎‬انــد‪ .‬هيــچ توجیهــى‬
‫حجيــت آن روايــات وجــود نــدارد‪.‬‬
‫بــراى ایــن دیــدگاه‪ ،‬جــز علــم يــا اطمينــان بــه ّ‬

‫ائمه(علیهم‪‎‬الســام) تصريــح‬
‫‪ .2‬نوبختــی در موضعــى دیگــر‪ ،‬بــه روايــات تمــام اخبــار كتــاب از ّ‬
‫كرده است(طوســى‪1411 ،‬ق‪.)409 :‬‬

‫توســط حســين‪‎‬بن روح بــراى فقيهــان قــم و‬

‫‪ .3‬در موضعــي ديگــر‪ ،‬ارســال ايــن كتــاب ّ‬
‫تصحيــح ايــن كتــاب توســط ايشــان ـ جــز يــك حديــث در بــاب زكات فطــره ـ ذكــر گرديــده‬
‫اســت(همان‪.)390:‬‬

‫اماميــه در اعتمــاد و وثــوق بــه روایــات شــلمغانی‪،‬‬

‫ّفــاق نظــر فقيهــان ّ‬
‫از ســوی دیگــر‪ ،‬ات ِ‬
‫توســط شــيخ طوســى نقــل شــده اســت‪ .‬وی پــس از برشــمردن شــلمغانى در زمــرة م ّتهمــان‬
‫ّ‬
‫ـان شــيعه بــه روايــات نقل‌شــده از طریــق او در‬
‫و تضعيف‌شــدگان اعتقــادى‪ ،‬بــه عمــل فقيهـ ِ‬
‫ـیعیان امامــی بــه رواياتــش‬
‫ِ‬ ‫صحــت اعتقــاد‪ ،‬به‪‎‬دليــل وثاقــت و اعتمــاد شـ‬
‫زمــان اســتقامت و ّ‬
‫تصريــح مى‌كند(طوســى‪ ،1417 ،‬ج‪ .)151 :1‬شــيخ طوســى‪ ،‬در موضعــى ديگــر نيــز بــه تأليــف‬
‫صحــت و اســتقامت اعتقــادى وى تصريــح كــرده‬
‫كتــاب التكليــف توســط شــلمغانى در دوران ّ‬
‫اســت(همان‪ ،‬بی‌تــا‪146 :‬ـ‪ ،147‬ش‪.)616‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪31‬‬

‫بــر ايــن اســاس‪ ،‬على‪‎‬بــن بابويــه قمــى‪ ،‬كتــاب التكليــف را در حــال اســتقامت اعتقــادى‬
‫صحــت ايــن كتــاب‪ ،‬در قالــب رسالة‌الشــرايع‬
‫ـل علــم بــه ّ‬
‫شــلمغانى و يــا پــس از آن بــه دليـ ِ‬
‫روايــت كــرده اســت‪ .‬شــيخ صــدوق نيــز به‪‎‬هميــن دليــل کتــاب را از پــدرش و شــيخ مفيــد‪،‬‬
‫كتــاب را از شــيخ صــدوق از على‪‎‬بــن بابويــه روايــت مى‌كننــد‪ .‬ا ّمــا هنگامــى كــه پــس از‬
‫ـدت اجتنــاب از وي و احاديثــش‪ ،‬بــه برائــت و لعــن او حكــم‬
‫ـبب شـ ّ‬
‫انحــراف شــلمغانى و بــه سـ ِ‬
‫شد(نجاشــي‪1407 ،‬ق‪378 :‬؛ طبرســي‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،)474 :2‬ابن‪‎‬بابويــه قمــي و شــيخ صــدوق‬
‫‌كننــدگان احاديــث(ر‪.‬ك‪ :‬صدرکاظمــی‪:1380 ،‬‬
‫ِ‬ ‫به‪‎‬جهــت حفــظ اذهــان ناظــران و مطالعه‬
‫‪117‬ـ‪ )120‬و اجتنــاب از ترويــج شــلمغانى هنــگام نقــل عبــارات وى در آثــار خويــش‪ ،‬از تصريح‬
‫بــه نــام او اجتنــاب ورزيده‌انــد‪.‬‬

‫د) اســتناد بــه یکســانی مطالــب رسالةالشــرايع ابن‪‎‬بابويــه قمــى و برخــی روایــاتِ شــیخ صدوق‬
‫ـان الزم جهــت اثبــات اســتخراج مطالب رســالۀ ابــن بابویه از‬
‫بــا فقــه رضــوی‪ ،‬از اســتحکام و اتقـ ِ‬
‫فقــه رضــوی برخــوردار نیســت؛ زیرا‪:‬‬

‫‪ .1‬ایــن مطابقــت و یکســانی‪ ،‬مــازم بــا برداشـ ِ‬

‫ـت آن عبــارات از فقــه رضــوى نخواهــد بــود زيرا‬
‫ـتخراج هــر دو اثــر از منبــع ســوم ممكــن اســت‪ .‬عــاوه بــر آن‪ ،‬مســتند‬
‫ِ‬ ‫عكــس آن و نيــز اسـ‬
‫برخــى از فتــاواى علي‪‎‬بــن بابويــه و شــيخ صــدوق و شــيخ مفيــد در فقــه رضــوى نيــز يافــت‬
‫نمى‌شــود(حائری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫ن بابويــه قمــي و‬
‫منبــع رســالة علي‪‎‬بــ ‪‎‬‬
‫ِ‬ ‫از ســوی دیگــر‪ ،‬چنانچــه فقــه رضــوى‪ ،‬مأخــذ و‬
‫حجــت و اكنــون‬‫رواياتــي در آثــار شــيخ صــدوق بــوده اســت و بــا ایــن حــال كــه كتــابِ منبــع‪ّ ،‬‬
‫باقــى اســت‪ ،‬امــا تصریــح و یــا اشــاره‌ای بــه آن نشــده باشــد‪ ،‬قطعــاً از ســوي ابن‪‎‬بابويــه و‬
‫شــيخ صــدوق‪ ،‬تدليــس رخ داده اســت و خــارج از شــيوة عالمانــى جليل‌القــدر چــون ایشــان‬
‫اســت زيــرا الزمــة آن‪ ،‬اقــدام بــراى اســقاطِ اعتبــا ِر ك ّلــى از اثــرى اســت كــه بــه دليــل اتّصــال‬
‫س عصمــت‪ ،‬در اوج درجــة اعتبــار قــرار دارد و در مقابــل‪ ،‬اثــرى كــه فــر ِع فقــه‬
‫ـد ِ‬
‫بــا مبــدأ مقـ ّ‬
‫رضــوى محســوب می‌شــود‪ ،‬ترويــج گرديــده اســت‪ .‬مسـ ّلماً ايــن اقــدام بــدون هيــچ اشــاره‌اى‬
‫و در هيــچ موضعــى بــه برتــری فقــه رضــوى بــر تمامــى مص ّنفــات اســامى ديگــر ـ به‪‎‬دليــل‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪32‬‬

‫تألیــف بــه قلــم یــا امــای امــام معصــوم ـ و نيــز بــدون اشــاره بــه اَخــذ اثــر فرعــی ـ مانن ـ ِد‬
‫ـس واضــح و قبیــح اســت(ر‪.‬ك‪:‬‬
‫رســالۀ ابن‪‎‬بابویــه قمــی ـ از فقــه رضــوى‪ ،‬صــورت گرفتــه و تدلیـ ِ‬
‫خوانســارى‪1390 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)337 :2‬‬

‫ـخص على‪‎‬بــن‬
‫توســط شـ ِ‬ ‫ـن انشــا و تألیـ ِ‬
‫ـف آن ّ‬ ‫‪ .2‬ســياق عبــاراتِ رسالة‌الشــرایع به‌روشــنى ّ‬
‫مبيـ ِ‬
‫توجــه بــه ســبک نقــل از رســاله در َمــن اليحضــره الفقيه‪،‬‬
‫بابويــه اســت‪ .‬بــر هميــن اســاس‪ ،‬بــا ّ‬
‫توســط پــدر را فهميده اســت‪.‬‬
‫شــيخ صــدوق نيــز تأليــف و انشــای عبــارات آن ّ‬

‫توســط‬
‫«ظــن ابن‪‎‬بابویــه بــه تأليــف كتــاب ّ‬
‫ّ‬ ‫ِ‬
‫حالــت‬ ‫ِ‬
‫تأليــف رسالة‌الشــرایع از دو‬ ‫‪ .3‬شــرایط‬
‫توســط امــام» خــارج نخواهــد بــود‪ .‬امــا در هــر دو‬
‫غيــر معصــوم» و يــا «علــم بــه تأليــف آن ّ‬
‫ـاس ســيرة عالمــان جليل‪‎‬القــد ِر‬
‫صــورت‪ ،‬مســتلز ِم محــذور اســت زيــرا در حالــت ا ّول‪ ،‬بــر اسـ ِ‬
‫ـدم‪ ،‬علـ ّو مقــام علمــی و اخالقــی فقيهــى چــون على‪‎‬بــن بابويــه مانع اخــذ رســاله از كلمات‬
‫متقـ ّ‬
‫بیــان نــا ِم مؤلّــف اســت زيــرا بی‪‎‬تردیــد چنيــن‬
‫ِ‬ ‫غيرمعصــوم‪ ،‬انتســاب آن بــه خــود و عــدم‬
‫اقدامــي‪ ،‬قبيــح و تدليــس خواهــد بــود‪.‬‬

‫همچنيــن‪ ،‬بســيار بعيــد اســت كــه ايــن كتــاب تأليــف امام(علیه‪‎‬الســام) بــوده و بــا وجــود‬
‫ايــن‪ ،‬از على‪‎‬بــن بابويــه مخفــى مانــده باشــد زيــرا ابن‪‎‬بابويــه قمــی‪ ،‬فقیهــی بــا اهتمــا ِم فــراوان‬
‫متتبــع در آثــار و نزديــك بــه عصــر حضــور امامان(علیهم‪‎‬الســام) بــوده اســت‪ .‬و‬ ‫و بســيار ّ‬
‫روشــن اســت كــه فقيهانــى چــون او‪ ،‬بــدون احــرا ِز گوینــدۀ عبــارات و مؤلّــف آثــار و بـ ِ‬
‫ـدون‬
‫وجــود طريــق معتبــر بــه مؤلّـ ِ‬
‫ـف يــك كتــاب‪ ،‬بــه آن اثــر اعتمــاد نخواهــد کــرد‪.‬‬

‫ـتمر پژوهشــی عالمــان دینــی چنيــن حكــم مى‌كنــد كــه اگــر‬

‫در حالــت دوم نيــز‪ ،‬ســيرة مسـ ّ‬
‫على‪‎‬بــن بابويــه ايــن كتــاب را تأليــف امــام(ع) مى‌دانســت‪ ،‬قطع ـاً آن را از فرزنــد دانشــمند و‬
‫ـدث خويــش‪ ،‬شــيخ صــدوق‪ ،‬مخفــى نمى‌داشــت‪ .‬تأ ّمــل در آثــار مشــهور شــيخ صــدوق‬
‫محـ ّ‬
‫و بررســى اجــزای مختلــف كتــاب تأليفــى وى در بيــان احــوال امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)(عيون‬
‫تتبــع در َمــن اليحضــره الفقيــه به‪‎‬عنــوان كتــاب مهـ ّ‬
‫ـذب و من ّقــح در عمل و‬ ‫أخبارالرضــا) و نيــز ّ‬
‫حجــت بيــن مؤلّــف و خداوند(ابن‪‎‬بابویــه‪1413 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )3 :1‬ايــن نتيجه را خواهد بخشــيد‬ ‫فتــوا و ّ‬
‫كــه وى تنهــا رســالۀ پــدرش را در اختیــار داشــته و از کتــاب تألیفــی امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) آگاه‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪33‬‬

‫نبــوده است(چهارســوقی‪ ،‬بی‌تــا‪.)27 :‬‬

‫‪ 2-2‬ادلّه و شواهد فهرستی‬

‫قلــم یــا امــای امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬

‫ِ‬ ‫برخــی مح ّققــان‪ ،‬نظریّــۀ تألیــف فقــه رضــوی بــه‬
‫«راویــان صاحــب كتــاب‬
‫ِ‬ ‫را بــا اشــخاصی کــه در مصــادر فهرســتی بــا عناوینــی چــون‪:‬‬
‫«راویــان نســخه‌ای از حضــرت رضا»(علیه‪‎‬الســام) و «راويــان داراي‬
‫ِ‬ ‫الرضا»(علیه‪‎‬الســام) و‬
‫معرفــى شــده‌اند‪ ،‬ســازگار دانســته‌اند(نورى‪،‬‬
‫كتــاب مســائل از امــام رضا»(علیه‪‎‬الســام) ّ‬
‫‪1417‬ق‪ ،‬ج‪ 262 :1‬ـ ‪ .)264‬بــر ایــن مبنــا‪ ،‬می‌تــوان فقــه رضــوی را نســخه‌ای از ایــن آثــار ـ و‬
‫یــا برعکــس‪ ،‬آن آثــار را نســخه‌ای از فقــه رضــوی ـ به‪‎‬شــمار آورد‪.‬‬

‫‪ 1-2-2‬تبیین‬

‫بــه جهــت کشــف میــزان اتقــان و اســتحکا ِم ایــن اســتدالل‪ ،‬مــواردى كــه در منابــع فهرســت‬
‫بــه عنــوان صاحــب «مســائل»‪« ،‬كتــاب» و «نســخه» از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) مطــرح‬
‫گردیده‌انــد‪ ،‬در ذيــل مطــرح می‌شــود‪:‬‬

‫ابومحمــد حســن‪‎‬بن على‪‎‬بــن فضّ ــال کوفــی‪ :‬ابوالحســن نجاشــى(م‪450‬ق) وى را از‬

‫ّ‬ ‫الــف)‬
‫محدثــان قــم آن‬
‫خــاص امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) و به‪‎‬عنــوان صاحــب كتابــى كــه ّ‬
‫ّ‬ ‫اصحــاب‬
‫معرفــى‬
‫را از طريــق پســرش علی‪‎‬بن‪‎‬حســن‪ ،‬از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) روايــت مى‌كننــد‪ّ ،‬‬
‫کــرده است(نجاشــى‪1407،‬ق‪ .)36 :‬همچنيــن‪ ،‬ذيــل عنــوان على‪‎‬بن‪‎‬حســن‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بن‬
‫فضّ ــال‪ ،‬طريــق روايــت نســخه را از على‪‎‬بــن حســين‪ ،‬از پــدرش حســن‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بن فضّ ــال‪ ،‬از‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) بیــان و تصريــح مى‪‎‬کنــد كــه كوفيــان‪ ،‬ايــن نســخه را نمى‌شــناخته‌اند‬
‫و هيــچ ســندی جــز طريــق مذكــور‪ ،‬بــه آن وجــود ندارد(همــان‪.)268 :‬‬

‫ن ُعقــده‪،‬‬ ‫ِ‬
‫فهرســت نجاشــى ايــن اســت كــه بــا وجــود حضــور اب ‪‎‬‬ ‫نكتــة قابــل تأ ّمــل در‬
‫‪‎‬محمدبن‪‎‬ســعيد ـ از مشــايخ مشــهو ِر حديــث كوفه(طوســی‪1427 ،‬ق‪409 :‬؛ عالمــه‬
‫احمدبن ّ‬
‫ح ّلــی‪ )203 :1381 ،‬ـ در طريــق روايــت ايــن كتــاب‪ّ ،‬‬
‫محدثــان كوفــه را نســبت بــه ايــن‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪34‬‬

‫معرفــی می‌کنــد‪ .‬همچنیــن‪ ،‬ذيــل ترجمــة على‪‎‬بن‪‎‬حســن‪‎‬بن فضّ ــال كالم‬

‫كتــاب‪ ،‬ناآشــنا ّ‬
‫صريــح او دربــارۀ مقابلــة كتــاب مذکــور توســط وى در هجده‪‎‬ســالگى بــا ســاير كتاب‪‎‬هــای‬
‫حســن‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بن فضّ ــال‪ ،‬عــد ِم فهــم روايــات کتــاب در آن زمــان و حالل‪‎‬ندانســتن روايــت‬
‫آن را نقــل مى‪‎‬كند(نجاشــى‪1407،‬ق‪.)258 :‬‬

‫توســط وى‪،‬‬
‫ب) عبداهلل‪‎‬بن‪‎‬احمد‪‎‬بــن عامــر طائــى‪ :‬نجاشــى بــه روايــت نســخه‌اى ّ‬
‫از پــدرش‪ ،‬از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) تصريــح مى‌‪‎‬کند(همــان‪ )229 :‬و ذيــل عنــوان‬
‫معرفــى و آن را نســخه‌ای نیکــو توصیــف‬
‫احمدبن‪‎‬عامــر‪ ،‬طريــق خويــش را بــه آن نســخه ّ‬
‫کــرده اســت(همان‪.)100:‬‬

‫ج) على‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بــن رزيــن‪ :‬نجاشــى كتــاب وى از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) را بــا وصــف‬

‫«كبيــر» و در نقــل طريــق بــه كتــاب‪ ،‬حديــث ابتــداى آن را حديــث «زبيــب احمــر» و آخريــن‬
‫ـم ُول ـ ِد فاطمــة علــى النــا ِر» از جابربن‪‎‬عبــداهلل انصــاری‪،‬‬ ‫«إن اهللَ َحـ ّ‬
‫ـر َم لحـ َ‬ ‫ـث ّ‬‫حديثــش را حديـ ِ‬
‫معرفــى مى‌كند(همــان‪ 276 :‬ـ ‪.)277‬‬
‫ّ‬
‫د) عيس ـى‪‎‬بن‪‎‬عبداهلل‪‎‬بن ســعدبن مالــك اشــعرى‪ :‬نجاشــى وى را عــاوه بــر روايــت از امــام‬
‫صادق(علیه‪‎‬الســام) و امــام كاظم(علیه‪‎‬الســام) داراى مســائلى از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫معرفــى مى‌كند(همــان‪.)296 :‬‬
‫ّ‬
‫هـ) عبداهلل‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بن‪‎‬حسين‪‎‬بن‪‎‬زيدبن‪‎‬على‪‎‬بن حسين‪ :‬نجاشى وى را راوى از امام‪‎‬رضـا(علیه‪‎‬السالم)‬
‫معرفى كرده و سن ِد خويش را نيز به نسخۀ وی بيان مى‪‎‬كند(همان‪.)227 :‬‬
‫و صاحب «نسخه» ّ‬
‫صاحــب کتــاب یــا نســخه از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) کــه بــه همــان ســیاق‬
‫ِ‬ ‫راویــان‬
‫ِ‬ ‫دیگــر‬
‫معرفــی شــده‌اند‪ ،‬عبارتنــد از‪:‬‬
‫ّ‬
‫‪‎‬عباس‪‎‬بن‪‎‬هارون تميمى رازى(همان‪)228 :‬؛‬
‫‪‎‬محمدبن‪‎‬على‪‎‬بن ّ‬
‫و) عبداهلل‪‎‬بن ّ‬

‫ز) على‪‎‬بن‪‎‬مهدى‪‎‬بن صدقه(همان‪)276 :‬؛‬

‫ن حسين(همان‪)336 :‬؛‬
‫محمدبن‪‎‬على‪‎‬بن‪‎‬حسين‪‎‬بن‪‎‬زيدبن‪‎‬على‪‎‬ب ‪‎‬‬
‫ح) ّ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪35‬‬

‫ط) موسى‪‎‬بن سلمه(همان‪)409 :‬؛‬

‫‪‎‬محمدبن غسانى(همان‪.)432 :‬‬

‫ی) وريزه‪‎‬بن ّ‬

‫‪ 2-2-2‬بازاندیشی انتقادی شواهد فهرستی‬

‫پــس از تأ ّمــل و بازانديشــي انتقــاديِ عناويــن مطرح‌شــده در منابــع فهرســتي‪ ،‬عــدم‬

‫صالحيــت اســتناد بــه ايــن عناويــن جهــت برگزيــدن نظريــة تأليــف فقــه رضــوي بــه قلــم‬
‫حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) روشــن مي‪‎‬شــود‪:‬‬

‫الف) نقد اتّحاد کتاب حسن‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بن‪‎‬فضّ ال کوفی و فقه رضوی‬

‫ِ‬
‫شــناخت كوفيــان نســبت بــه نســخه‪ ،‬موجــب خدشــه در اعتبــار كتــاب‬ ‫مجــرد عــد ِم‬
‫ّ‬ ‫‪.1‬‬
‫ـج ايــن نســخه در كوفــه‪ ،‬مانعــى چــون‬
‫نخواهــد بــود زيــرا بــراي جلوگیــری از شــهرت و ترویـ ِ‬
‫ـخص على‪‎‬بن‪‎‬حسـن‪‎‬بن فضّ ــال بــه عــدم روايــت هيــچ حديثــى از‬ ‫اعتــرافِ صریــح و مطلـ ِ‬
‫ـق شـ ِ‬
‫ـرار العقــاء علــى أنفســهم جائـ ٌز» كوفيان‬
‫پــدرش‪ ،‬وجــود دارد و بــر اســاس قاعــدة ُعقاليــى «إقـ ُ‬
‫ايــن كتــاب را از على‪‎‬بن‪‎‬حســن‪‎‬بن فضّ ــال و از راوى از او ـ يعنــى ابن‪‎‬عقــده ـ نپذيرفته‌انــد‪ .‬از‬
‫ای ـن‪‎‬رو‪ ،‬عــدم شــناخت و معرفــت كوفيــان نســبت بــه ایــن نســخه‪ ،‬به‪‎‬معنــاى عــدم پذيــرش‬
‫كتــاب و خــوددارى از نقــل آن اســت‪.‬‬

‫همچنيــن‪ ،‬می‌تــوان تصريــح كالم مطلــق على‪‎‬بن‪‎‬حســن‪‎‬بن‪‎‬علی‪‎‬بن فضّ ــال را ـ مبنــى بــر‬
‫مقابلــة نســخه بــا ســاير كتــب پــدر‪ ،‬عــدم فهــم و حــرام نمــودن روايــت آن بــر خــود ـ باعــث‬
‫عــد ِم ترويــج و شــهرتِ كتــاب بيــن كوفيــان به‪‎‬شــمار آورد‪ .‬البتــه‪ ،‬ممکــن اســت وى كالمــش را‬
‫بــه صــورت و ظاهــرى القــا نمــوده كــه واقعـاً و دقيقـاً اراده نكرده اســت زيــرا در حالل‪‎‬ندانســتن‬
‫روايــت كتــاب‪ ،‬ايــن احتمــال مطــرح اســت كــه وى روايــت از پــدرش را تنهــا در مــواردى كــه‬
‫مقابلــه نمــوده ولــی بــرای آنهــا هيــچ مطابقــى در ســاير روايــات نیافتــه‪ ،‬حــرام دانســته اســت‪.‬‬
‫بنابرايــن‪ ،‬اصــل اعتبــار نســخه پــا برجــا خواهــد ماند‪.‬‬

‫‪ .2‬ايــن نســخه‪ ،‬قطع ـاً كتــاب فقــه رضــوى نخواهــد بــود زيــرا هيچ‌كــدام از روایاتــی كــه‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪36‬‬

‫شــيخ صــدوق در آثــار خويــش بــا ا ِســناد بــه ايــن نســخه روايــت كــرده اســت‪ ،‬در فقــه رضــوىِ‬
‫موجــود يافــت نمى‌شــود(ابن‪‎‬بابویه‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪ 14 :1‬و ‪ 80‬و ‪122‬؛همــان‪ ،‬ج‪ 360 :2‬و ‪570‬؛‬
‫همــان‪ 3 :1386 ،‬و ‪ 5‬و ‪ 52‬و ‪ 102‬و ‪373‬؛ همــان‪ 17 :1397 ،‬و ‪.)44‬‬

‫ب) نقد اتّحاد نسخۀ عبداهلل‪‎‬بن‪‎‬احمدبن عامر طائى و فقه رضوی‬

‫‪ .1‬دربــارۀ راویانــی کــه به‪‎‬عنــوان «صاحــب نســخه از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)» یــا «راوی‬

‫ـتعمال واژۀ «نســخه»‬
‫ِ‬ ‫معرفــی شــده‌اند‪ ،‬بایــد دانســت‪ :‬اسـ‬
‫نســخه از حضــرت رضا»(علیه‪‎‬الســام) ّ‬
‫در فهرســت نجاشــى‪ ،‬هــم يــك «كتــاب» و هــم «نســخه‌اى از كتاب» را شــامل اســت‪ .‬عبــاراتِ‬
‫نجاشــى ذيــل برخــی عناویــن‪ ،‬بــر ایــن داللــت دارنــد كــه مقصــود از واژة «نســخه» بــر هــر‬
‫ـرد اســتعمال واژة «نســخه»‪،‬‬
‫دو مورد(كتــاب و نســخه‌اى از كتــاب) اطــاق مى‌شــود و بــا مجـ ّ‬
‫صِ ــرف «نســخه‌اى از ن َُس ِ‬
‫ــخ كتــاب» فهمیــده نخواهــد شــد(به‪‎‬عنوان نمونــه‪ ،‬ر‪.‬ک‪ :‬نجاشــى‪،‬‬
‫ذیــل عنــوان «حسين‪‎‬بن‪‎‬ســعيد» و ص‪،107‬‬
‫ِ‬ ‫ذیــل عنــوان «ابورافــع» و ص‪،60‬‬
‫ِ‬ ‫‪1407‬ق‪،6 :‬‬
‫‪‎‬حوشــب بجلــى»)‪ .‬بــر ایــن اســاس‪ ،‬نمی‌تــوان ایــن مــوارد را نســخه‌ای‬
‫ذيــل عنــوان «أصرم‪‎‬بن َ‬
‫از فقــه رضــوی یــا برعکــس‪ ،‬به‪‎‬شــمار آورد‪.‬‬

‫ـاء عن‪‎‬الرضا(علیه‪‎‬الســام)‬ ‫ـاب فيهــا جـ َ‬ ‫‪ .2‬شــيخ صــدوق در ُعيون‌األخبــار بابــى را به‪‎‬عنــوان «بـ ٌ‬
‫ِمن‪‎‬األخبــا ِر المجموعــة» وارد كــرده اســت كــه در بخشــی از ســند حديــث شــمارة چهــار آن‪،‬‬
‫ـر ِة‪ ،‬قَـ َ‬
‫ـال‪:‬‬ ‫ان الطائِـ ُ‬
‫ـي ‏بِالْبَ ْصـ َ‬ ‫ـن أَ ْح َمـ َ‬
‫ـد بْــنِ َعا ِم ـ ِر بْــنِ ُس ـ َل ْي َم َ َّ‬ ‫اس ـ ِم َع ْب ُداهللِ‪‎‬بْـ ُ‬‫«ح َّدثَنَــا أَبُوال ْ َق ِ‬
‫عبــارت َ‬
‫ـى الر َضا(علیه‪‎‬الســام)‬ ‫وسـ ِّ‬ ‫ـن ُم َ‬‫ـي بْـ ُ‬ ‫ـال‪َ :‬ح َّدثَنِــي َعلِـ ُّ‬
‫ين َو ِمائَتَ ْيــنِ ‪ ،‬قَـ َ‬ ‫َح َّدثَنَــا أَبِــي فِــي َس ـنَ ِة ِس ـتِّ َ‬
‫ين َو ِمائ َــة» آغــاز مى‌شــود(ابن‪‎‬بابویه‪ ،1378 ،‬ج‪)25-24 :2‬؛ و پــس از آن‬ ‫ــع َو تِ ْســ ِع َ‬ ‫َســنَ َة أَ ْرب َ ٍ‬
‫ـث مطرح‪‎‬شــده در‬ ‫ـددی را بــا ســن ِد یادشــده نقــل کــرده اســت‪ .‬بســيارى از احادیـ ِ‬ ‫احادیــث متعـ ّ‬
‫ايــن بــاب‪ ،‬بــا روایــاتِ «صحيفة‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) » موجــو ِد كنونــى و مطبــوع‪ ،‬مطابقــت دارد و‬
‫اســناد آن نيــز بــا عبــارت منقــول از ســند مذكــور در ُعيون‌األخبار مطابق اســت(ر‪.‬ك‪ :‬منســوب‬
‫بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(ب)‪ .)39 :‬ا ّمــا هيچ‌كــدام از احاديــث صحيفة‌الرضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫و ايــن بــاب از ُعيــون األخبــار‪ ،‬در فقــه رضــوى يافــت نمى‌شــود‪ .‬بنابرايــن‪ ،‬اســناد نســخة‬
‫عبداهلل‪‎‬بن‪‎‬احمــد طائــى‪ ،‬هيــچ ارتباطــى بــا فقــه رضــوىِ موجــود نــدارد‪.‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪37‬‬

‫تعدد‬
‫‪ .3‬دربــارة عبــارت نجاشــى در ترجمــة احمدبــن عامر(نجاشــی‪1407 ،‬ق‪ )100 :‬احتمــال ّ‬
‫نســخة كتــاب احمــد مطــرح اســت زيــرا نجاشــى بــه نيكــو و َحســنه بــودن نســخة دســتیاب‬
‫ـدد نســخه‌های کتــاب احمــد طایــی داللــت دارد‪.‬‬ ‫تصريــح مى‌كنــد کــه ظاهــرا ً بــر تعـ ّ‬

‫کامــل برخــی مفــاد روایــاتِ صحيفة‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) و‬

‫ِ‬ ‫ســبب عــدم تطابــق‬
‫ِ‬ ‫‪ .4‬می‌تــوان‬
‫ـدد نســخه‌ها ـ كــه‬
‫بــاب ُعيون‌األخبــار و عــدم تشــابه ترتيــب احاديــث دو کتــاب را بــه تعـ ّ‬
‫ـبب‬
‫برخــى از آنهــا مطابقــت دقيــق نداشــته‌اند ـ مســتند نمــود‪ .‬همچنیــن‪ ،‬مى‌تــوان در سـ ِ‬
‫ـق ترتيــب احاديــث در دو كتــاب‪ ،‬احتمال اخــذ ترتيب روايــات را از يكــى از دو طريق‬
‫عــد ِم تطابـ ِ‬
‫ديگــر كــه در ُعيون‌األخبــار مذکــور اســت‪ ،‬مطــرح ســاخت‪ .‬روايــت چهــارم ایــن بــاب ـ و روایاتِ‬
‫پــس از آن ـ داراى اســنادی ســه‌گان ‌ه اســت(ر‪.‬ک‪ :‬ابن‪‎‬بابویــه‪ ،1378 ،‬ج‪ )25-24 :2‬و در ایــن‬
‫پژوهــش‪ ،‬تنهــا يكــى از آن ســه طریــق ـ به‪‎‬مناسـ ِ‬
‫ـبت حضــور عبداهلل‪‎‬بن‪‎‬احمدبــن عامــر طایــی‬
‫در طریــق ـ مطــرح شــده اســت‪.‬‬

‫ج) نقد اتّحاد «کتاب کبیر» على‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بن رزين و فقه رضوی‬

‫هيچ‌كــدام از صحيفة‌الرضا(علیه‪‎‬الســام)‪ ،‬بــاب ُعيون‌األخبــار و فقــه رضــوى بــا حديــث‬

‫«زبيــب احمــر» آغــاز نمى‌شــود و بــا حديــث یادشــده از جابــر خاتمــه نمى‌يابــد‪ .‬بنابرايــن‪،‬‬
‫كتــاب كبي ـ ِر على‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بــن رزيــن كتابــى غيــر از مــوارد س ـه‌گانه اســت یــا از نســخه‌هاى‬
‫موجــو ِد كنونــى‪ ،‬ســاقط شــده اســت‪.‬‬

‫د) نقد اتّحاد «مسائل» عيسى‪‎‬بن عبداهلل‪‎‬بن سعدبن مالك اشعرى و فقه رضوی‬

‫آنچــه بــا رجــوع بــه صحيفة‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) بــاب ُعيون‌األخبــار و فقــه رضــوى معلــوم و‬
‫روشــن می‌شــود‪ ،‬ايــن اســت كــه ايــن ســه اثــر‪ ،‬از قبيــل «مســائل» نيســتند و قطعـاً با مســائل‬
‫عيس ـى‪‎‬بن‪‎‬عبداهلل اشــعرى از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) متفاوتنــد‪ .‬از ای ـن‪‎‬رو‪ ،‬معلــوم مى‪‎‬شــود كــه‬
‫محمــد بــن ســهل بــن يســع از‬
‫ـائل ّ‬
‫«مســائل» دیگــری از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) نیــز ماننــد مسـ ِ‬
‫ـائل ياســر الخــادم از آن حضرت(همــان‪:‬‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬السالم)(طوســى‪ ،‬بی‌تــا‪ )147 :‬و نيــز مسـ ِ‬
‫‪ )183‬غيــر از آثــار سـه‌گانه هســتند‪.‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪38‬‬

‫همچنيــن‪ ،‬كتــاب جعفربن‪‎‬بشــير عجلــى نيــز كــه شــيخ طوســى وى را صاحــب كتابــى‬
‫معرفــى‬ ‫ِ‬
‫روايــت حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) ّ‬ ‫«منســوب بــه امــام صادق(علیه‪‎‬الســام)»‪ ،‬بــه‬
‫کــرده اســت(همان‪ ،)43 :‬بــا آثــار سـه‌گانه ســازگارى نــدارد زيــرا هيچ‌گونــه اشــاره‌اى در آثــار‬
‫سـه‌گانه‪ ،‬بــه اينكــه روايــات آن از كتــاب امــام صادق(علیه‪‎‬الســام) باشــد‪ ،‬مالحظــه نمى‌شــود‬
‫مدعــا در دســت نيســت‪.‬‬
‫و هيــچ شــاهدى بــر ايــن ّ‬

‫هـ) نقد اتّحاد نسخۀ عبداهلل‪‎‬بن‪‎‬على‪‎‬بن‪‎‬حسين‪‎‬بن‪‎‬زيدبن‪‎‬على‪‎‬بن‪‎‬حسين و فقه رضوی‬

‫بــا صِ ــرف عبــارت فهرســت نجاشــی‪ ،‬نمى‌تــوان نســخۀ مذكــور را همــان نســخة فقــه رضــوى‬
‫دانســت زيــرا عــاوه بــر احتمــال یکســانی و مطابقــت بــا فقه رضــوى‪ ،‬احتمــال اينكه نســخه‌اى‬
‫از صحيفة‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) و يــا كتــاب مســتقلى باشــد‪ ،‬نيــز مطــرح اســت و قرایــن پذیــرش‬
‫یکــی از احتمــاالت‪ ،‬مفقود اســت‪.‬‬

‫نق ـ ِد مذکــور در مــور ِد ســایر راویــان و صاحبــان کتــاب یــا نســخه از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫نیــز مطــرح اســت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬چنيــن عباراتــى در منابــع فهرســتی‪ ،‬انتســاب كتــاب فقــه رضوى‬
‫بــه امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) را اثبــات نخواهــد كــرد‪.‬‬

‫درون‌متنی‬
‫ْ‬ ‫‪2‬ـ‪ 3‬ادلّه و شواهد‬

‫توســطِ یــک معصــوم؛ و‬ ‫ایــن دالیــل و قرائــن‪ ،‬در دو حــوزۀ شــواه ِد درون‌متنــی تألیـ ِ‬
‫ـف کتــاب ّ‬
‫شــواهد درون‌متنــی تألیــف بــه قلــم یــا امــای امام‪‎‬رضا(علیه‌الســام) قابــل طــرح و تبیین اســت‪:‬‬

‫‌متنی انتساب به يكى از امامان معصوم(علیه‪‎‬السالم)‬

‫ِ‬ ‫درون‬
‫ْ‬ ‫‪ 1-3-2‬شواهد‬

‫توســط یکــی از معصومــان اســت‪ .‬در ایــن‬

‫برخــی عبــارات فقــه رضــوی بیانگــر تألیــف کتــاب ّ‬
‫زمینــه‪ ،‬مى‌تــوان بــه عبارت‪‎‬هــای ذيــل اســتناد کــرد‪:‬‬

‫ـل ِ‬
‫البيت(علیهم‪‎‬الســام)» در بــاب دعــا‬ ‫ـر أهـ َ‬ ‫الــف) عبــارت «و هــذا ِم ّمــا نُــدا ِو ُم بــه نحــن َم ِ‬
‫عاشـ َ‬
‫در نمــاز وتر(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع) ‪1406‬ق(الــف)‪)402 :‬؛‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪39‬‬

‫حمۀً»(همــان‪ ،)293 :‬پــس از ذكــر آيــة‬ ‫ب) عبــارت «فَتَ َط ـ َّول علينــا بذلــک‪ ،‬امتِنان َـ ًا ِمنــه َ‬
‫ور َ‬
‫خمس(انفــال‪ /‬آيــة‪)41‬؛‬

‫أميرالمؤمنين(علیه‪‎‬الســام)» در بــاب اَغســال و ذكــر غســل‬ ‫ج) عبــارت ُ‬

‫«ض ـرِب فيهــا َج ُّدنــا ُ‬
‫شــب نوزدهــم مــاه رمضان(همــان‪ .)83 :‬هرچنــد ممکــن اســت گوينــدة ايــن جملــه يكــى‬
‫ـودن وى را‬ ‫از ســاداتِ غيرمعصــوم باشــد‪ ،‬ا ّمــا مجموعــة قرایـ ِ‬
‫ـن پراکنــده در کتــاب‪ ،‬معصوم‪‎‬بـ ِ‬
‫متعيــن مى‌كنــد‪.‬‬
‫ّ‬
‫«حجيـ ِ‬
‫ـت عمــل» كــه از‬ ‫ّ‬ ‫توســط مؤلّــف از پــدرش‪ ،‬بــه ســبك‬
‫د) مــوارد نقــل احــكام شــرعى ّ‬
‫ـأن مصدريّــت احــكام شــرعى ـ كــه از ويژگى‌هــاى امــا ِم معصــوم اســت ـ بــراى‬
‫مجمــوع آن‪ ،‬شـ ِ‬
‫‪‎‬عنوان نمونــه‪ ،‬ر‪.‬ک‪ :‬مجلســى‪1410،‬ق‪ ،‬ج‪ 351 :96‬و ‪ 355‬و‬ ‫ِ‬ ‫پــد ِر مؤلّــف اســتظهار مي‌شــود(به‬
‫‪356‬ـ‪ ،361‬بــه نقــل از برخــى ن َُســخ فقــه رضــوى)‪ .‬بنــا بــر ظاهــر اين‌گونــه روایــات‪ ،‬مؤلّــف فقه‬
‫حجــت دانســته و نقــل كــرده اســت زيــرا جز در‬
‫ـل معصــوم و ّ‬
‫رضــوى عمــل پــدر خويــش را فعـ ِ‬
‫ايــن صــورت‪ ،‬فايــده‌اى بــر نقــل فعــل غيرمعصــوم و قــراردادن آن به‪‎‬عنــوان مصــدر اســتنتاج‬
‫احــكام شــرعى متصـ َّور نخواهــد بــود و ايــن احتمــال كــه پــدر مؤلّــف يكــى از عالمــان بــزرگ‬
‫شــیعه باشــد نيــز بــا داليلــی کــه در ادامــه می‌آیــد‪ ،‬مــردود اســت‪:‬‬

‫‪ .1‬مؤلّــف در بخش‌هایــی از کتــاب‪ ،‬پــس از ذك ـ ِر پــدر خويــش‪ ،‬توصيــف «عليه‪‎‬الســام» را‬

‫بــراى وى آورده است(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪)258 :‬؛‬

‫ـددى‪ ،‬وى را بــه «العالــم» توصيــف کــرده اســت‪ .‬توصيــف غيرمعصــوم بــه‬
‫‪ .2‬در مواضــع متعـ ّ‬
‫وصـ ِ‬
‫ـف «العالــم» بــدون ذكــر قرينــه‪ ،‬در كتاب‪‎‬هــای آن عصــر متــداول نبــوده اســت‪.‬‬

‫سجاد(علیه‪‎‬الســام) بــه دسـ ِ‬

‫ـت امــام‬ ‫ميــت پــد ِر مؤلّــف‪ ،‬بــه غسـ ِ‬
‫ـل امــام ّ‬ ‫‪ .3‬تشــبيه غســل ّ‬
‫ـتعمال‬
‫ِ‬ ‫ـت أنــا ب ِأبي»(همــان‪ .)188 :‬از آنجاكــه اسـ‬
‫باقر(علیه‪‎‬الســام) بــا تعبيــر «وكذلــك فعلـ ُ‬
‫واژة «أبــي» در ايــن عبــارت بــه ســياق ســای ِر اســتعمال‌هاى ایــن واژه در كتــاب اســت و‬
‫عصمــت پــدر مؤلّــف بــر اســاس قرایــن پيش‌گفتــه اســتنتاج‌می‌گــردد و از دیگــر ســو‪،‬‬
‫امــام معصــوم را جــز امــام معصــوم تغســيل نخواهــد کــرد‪ ،‬روشــن مى‌شــود كــه مؤلّــف و‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪40‬‬

‫گوينــدة ايــن كالم نیــز معصــوم اســت‪.‬‬

‫میــت امــام معصــوم‬

‫البتــه‪ ،‬از آنجاکــه بــر اســاس ظاهـ ِر برخــي احاديــث معتبــر‌‪ ،‬لــزوم غســل ّ‬
‫توســط امــام بعــد‪ ،‬چنــدان واضــح نيســت و برخــى نصــوص بــر خــافِ آن ا ّدعــا‪ ،‬بــر تغســيل‬
‫ّ‬
‫امــام معصــوم به‪‎‬دســت غي ـ ِر امــام داللــت دارند(طوســى‪1407 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،441 : 1‬شــمارة ‪1437‬‬
‫و ج‪ ،330 :1‬شــمارة ‪882‬؛ همــان‪1390 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،207 :1‬شــمارة ‪ ،)729‬اين‌دســت از روايــات را‬
‫مي‌تــوان اشــكالي اساســی بــر اســتدالل فــوق به‌شــمار آورد‪ .‬امــا پاســخ ايــن اشــكال و تبييــن‬
‫اين‌گونــه احاديــث‪ ،‬به‪‎‬شــرح زیــر اســت‪:‬‬

‫اماميــه اســت و‬
‫ــت امــام معصــوم جــز بــه دســت معصــوم‪ ،‬از مشــهورات ّ‬ ‫می ِ‬
‫غســل ّ‬
‫ِ‬ ‫عــدم‬
‫ـد اســتفاضه مى‌رســند‪ ،‬مطلــب را در شــمار مس ـ ّلمات‬
‫رواياتــى بــا ايــن مضاميــن كــه بــه حـ ّ‬
‫اماميــه قــرار داده اســت‪ .‬شــهرتِ ایــن دیــدگاه اعتقــادی در میــان شــیعیان تــا بــدان‪-‬‬
‫اعتقــادی ّ‬
‫أن اإلمــام اليُ َغ ّسـ ِله‬
‫جاســت کــه ثقه‌االســام كلينــى(م‪329‬ق) در كافــى‪ ،‬بابــى به‪‎‬عنــوان «بــاب ّ‬
‫إمــام ِمن ّ‬
‫‪‎‬األئمــه» منعقــد ســاخته اســت(كلينى‪1407 ،‬ق‪ ،‬ج‪ 384 :1‬ـ ‪ .)385‬دربــارة‬ ‫ٌ‬ ‫إال‬
‫غســل بــدن مط ّهــر امــام كاظم(علیه‪‎‬الســام) و امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) نیــز كــه شهادتشــان‬
‫در غربــت و دور از فرزن ـ ِد معصــوم واقــع گرديــده اســت‪ ،‬روايــات فراوانــى مبنــى بــر حضــور‬
‫طــى‌االرض‪ ،‬بــر پیکــر مط ّهــ ِر پــدران جهــت تغســيل وارد‬
‫ّ‬ ‫امام‪‎‬رضــا(ع) و امام‪‎‬جــواد(ع) بــا‬
‫شــده اســت(ابن‪‎‬بابویه‪ ،1378 ،‬ج‪246 :2‬؛ همــان‪1395 ،‬ق‪ ،‬ج‪71 :1‬؛ مجلســى ا ّول‪1406 ،‬ق‪،‬‬
‫ج‪ 371 :1‬ـ ‪372‬؛ مجلســی‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪258 :4‬؛ همــان‪1406 ،‬ق‪ ،‬ج‪254 :3‬؛و نيــز دربــارة‬
‫ميــت امــام زمان(عــج)‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬کلینــی‪1407 ،‬ق‪ ،‬ج‪206 :8‬؛ و دربــارة غســل امــام‬
‫نحــوة غســل ّ‬
‫حسين(علیه‪‎‬الســام) پــس از رجعــت‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬مازندرانــى‪ ،1382 ،‬ج‪353 :6‬؛ مجلســى‪1404 ،‬ق‪،‬‬
‫ج‪ .)123 :26‬از ايـن‪‎‬رو‪ ،‬روايــات ّ‬
‫دال بــر تغســيل امــام معصــوم به‪‎‬دســت غيـ ِر امــام را بايــد بــر‬
‫ـخاص غیرمعصــوم در غســل‪ ،‬حمــل کــرد‪.‬‬
‫تقيــه يــا معاونــت و همــکاری اشـ ِ‬
‫معنايــى چــون ّ‬

‫«فأمــا نحــن نقــول‪ :‬يُف ِط ُ‬

‫ــر فــى الحالتَيــنِ جميعــ ًا» در بــاب روزة مســافر و‬ ‫هـــ) تعبيــر ّ‬
‫مريض(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪)202 :‬؛ ظاهــر ایــن عبــارت‪ ،‬اِلقــای كالم از‬
‫شــأن عصمــت ســازگار اســت‪.‬‬
‫ِ‬ ‫حجيــت داشــته و بــا‬
‫ّ‬ ‫جانــب كســى اســت كــه قــول او‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪41‬‬

‫ـم و‪»...‬‬ ‫أن‪‎‬اهللَ تبـ َ‬

‫ـار َك و تَعالــى أسـ َق َط عــنِ المؤ ِمــنِ مــا اليعلـ ُ‬ ‫و) واژۀ «أروي» در عبــارتِ «أروي ّ‬
‫ـن انتســابِ روايــت بــه خــو ِد گوينــده و نــه روايــت از ديگــرى اســت و نســبت حديــث بــه‬
‫مبیـ ِ‬
‫ّ‬
‫شــخص مؤلّــف در صــورت عــدم عصمــت وى‪ ،‬بــدون توجيــه خواهــد بــود‪.‬‬

‫‌ســطح احاديــث‬
‫ِ‬ ‫ز) مؤل ّ ِ‬
‫ــف فقــه رضــوي در برخــی مــوارد‪ ،‬كالم خويــش را در رديــف و هم‬
‫پيامبر(صلی‪‎‬اهلل‪‎‬علیه‪‎‬وآلــه) و اهــل بيت(علیهم‪‎‬الســام) قــرار داده اســت(همان‪1)390:‬؛ عــدم‬
‫محدثــان و فقيهــان امامیــه در چنيــن ا ّدعايــي ـ هرچنــد از نســل‬
‫جــرأت هيچ‌یــك از ّ‬
‫ائمه(علیهم‪‎‬الســام) باشــند ـ واضــح و روشــن اســت‪.‬‬
‫ّ‬

‫انتساب کتاب به امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬السالم)‬

‫ِ‬ ‫درون‌متنی‬
‫ْ‬ ‫‪ 2-3-2‬شواهد‬

‫ـرش ایــن ديــدگاه‪،‬‬

‫الــف) مهم‌تريــن دلیــل در ایــن مقــام و روش ـن‌ترین شــاهد بــرای پذیـ ِ‬
‫كالم صريــح مؤلّــف فقــه رضــوى در ســرآغاز كتــاب و پــس از حمــد و صلــوات اســت‪ .‬عبــارت‬
‫ـد ِم تعبيــر «أ ّمــا بعــد» در يــك نســخه‪( 2‬مجلســی‬ ‫ـداهلل ِ ّ‬
‫‪‎‎‬بن‪‎‬موســى» كــه بــا تقـ ّ‬
‫علي ُ‬ ‫«يَقـ ُ‬
‫ـول عبـ ُ‬
‫تأخــر آن در نســخة رایــج و دســتيابِ كتــاب‪( 3‬منســوب بــه‬ ‫ا ّول‪1406 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )16 :1‬و يــا ّ‬
‫امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪ ،)65 :‬در صفحــۀ آغازیــن نگاشــته شــده اســت‪ ،‬در تأليــف فقــه‬
‫رضــوى به‌وســيلة امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) و يــا بــه امــاى آن حضــرت‪ ،‬صراحــت دارد‪.‬‬

‫البتــه‪ ،‬ممکــن اســت در نــگاه ابتدایــی‪ ،‬اســتناد بــه ايــن عبــارت بــا برخــی اشــکاالتِ مواجــه‬
‫شــود‪ .‬ایــن اشــکاالت و نقــد و پاســخ آنهــا‪ ،‬در ادامــه تبییــن می‌شــود‪:‬‬

‫‪ .1‬ممکــن اســت ايــن اســم و لقــب‪ ،‬مربــوط بــه شــخصى غيــر از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) باشــد‬
‫و مؤلّــف کتــاب از اســم و لقبــی شــبیه بــه حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) برخــوردار بــوده اســت‬
‫زيــرا نام‌گــذاری بــه اســامى و القــاب معصومان(علیهم‪‎‬الســام) ـ بــه اعتبــار شــرافت و قداسـ ِ‬
‫ـت‬
‫توســط فقيهــان‪ ،‬راويــان و نیــز عــوا ِم امامى‌مذهــب‪،‬‬
‫ـرك بــه آن ـ ّ‬
‫صاحــب اســم و لقــب و تبـ ّ‬
‫‪ .1‬أروي عن العالم ع‪ :‬أن رجال سأله فقال‪ :‬يا ابن رسول اهلل ص علمني ما يجمع لي خير الدنيا و اآلخرة و ال تطول علي‪ .‬فقال‪ :‬ال تغضب‪.‬‬
‫و أروي أن رجال سأل النبي ص عما يجمع به خير الدنيا و اآلخرة‪ ،‬قال‪ :‬ال تكذب‪« .‬و سألني رجل عن ذلك‪ ،‬فقلت‪ :‬خالف نفسك»‪.‬‬
‫بن موسى الرضا‪.»...‬‬ ‫عبداهلل ِ ُّ‬
‫على ُ‬ ‫بعد‪ ،‬فَيقولُ ُ‬
‫«وأما ُ‬
‫‪ّ .2‬‬
‫بن موسى الرضا‪ّ ،‬أما بعد‪.»...‬‬ ‫علي‬
‫ُّ ُ‬ ‫عبداهلل‬ ‫«يقولُ‬ ‫‪.3‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪42‬‬

‫بســيار واقــع شــده و مى‌شــود‪.‬‬

‫کــردن كتابــی روایــی بــه اســم‪ ،‬لقــب و كنيــة امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬

‫ِ‬ ‫نقــ ِد اشــكال‪ :‬آغــاز‬
‫بــدون اشــارة مؤلّــف بــه اينكــه وى شــخصي غيــر از امــام هشتم(علیه‪‎‬الســام) اســت‪ ،‬تدليــس‬
‫آشــكار و قبيــح اســت و از مؤلّــف چنيــن كتابــى‪ ،‬كــه نشــانگر شــناخت او نســبت بــه اســلوب‌ها‬
‫و قواعــد مذهــب و آگاه بــه طريقــة تنظیــم ابــواب‪ ،‬احــكام و روايــات در كتــب اماميــه اســت و‬
‫ظاهــرا ً در زمــرة عالمــان شــيعه قــرار دارد‪ ،‬بســيار بعيــد خواهــد بــود‪.‬‬

‫‪ .2‬ايــن امــكان وجــود دارد كــه مؤلّـ ِ‬

‫ـف كتــاب فقــه رضــوى حديــث یادشــده در آغــاز كتــاب‬
‫را از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) شــنيده و يــا آن را بــه خــط حضــرت يافتــه اســت و عبــارت حدیــث‬
‫را بــا حفــظِ تعبيــر «أ ّمــا بعــد» كــه در كال ِم حضــرت موجــود بــوده ـ به‪‎‬دليــل مناســبت بــا‬
‫آغــاز كتــاب ـ در ابتــداي تأليــف خويــش نقــل كــرده اســت‪ .‬ايــن شــیوۀ نقــل‪ ،‬به‪‎‬دليــل قرایــن‬
‫ـددي چــون تعابي ـ ِر «و يــروى عــن بعــض العلمــاء» و «أروي» ـ كــه پــس از آن آمــده و‬
‫متعـ ّ‬
‫تمایــز ســای ِر مطالــب کتــاب از حديــث ا ّول را نشــان مى‌دهــد ـ مســتلزم تدليــس نيــز نخواهــد‬
‫بود(اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫تقــدم بــر عبــارت «فيقــول عبــداهلل‬

‫ّ‬ ‫نقــ ِد اشــكال‪ :‬تعبيــر «ا ّمــا بعــد» در صــورت‬
‫على‪‎‬بن‪‎‬موسى‪‎‬الرضا»(مجلســى‪1406 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )16 :1‬به‪‎‬وضــوح بــا ايــن اشــكال منافــات دارد‬
‫و در صــورت تأخيــ ِر تعبيــ ِر «أ ّمــا بعــد» نيــز قطعــاً به‪‎‬دليــل ايهــا ِم تأليــف كتــاب ّ‬
‫توســط‬
‫امام‪‎‬رضــا(ع) ـ در فــرض عــدم تأليــف آن بــه قلــم امام(علیه‪‎‬الســام) ـ تدليــس خواهــد بــود و‬
‫ايــن تدليــس بــا عباراتــى چــون «و يــروي عــن بعــض العلمــاء» و «أروي» نيــز مرتفــع نخواهــد‬
‫ـال مناســبت اســت و بر‬
‫شــد زيــرا چنيــن تعابيــرى بــا صــدور از جانــب امــام معصــوم داراى كمـ ِ‬
‫ـدد‪ ،‬اين‌گونــه تعابيــر‬
‫انحصــا ِر اســناد مذكــور در حديــث ا ّول داللــت نمي‌كنــد‪ .‬در روایــات متعـ ّ‬
‫توســط معصومان(علیهم‪‎‬الســام) بــر برخــى از پــدران و اجــداد طاهرشــان اطــاق گرديــده‬
‫ّ‬
‫اســت‪ .‬همچنیــن‪ ،‬تعابيــرى ماننــد «العالــم» بــه زمــان غيبــت اختصــاص نــدارد(ر‪.‬ك‪ :‬كلينــى‪،‬‬
‫‪1407‬ق‪ ،‬ج‪38 :2‬؛ ابن‪‎‬بابویــه‪1413 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،167 :3‬ح ‪3622‬؛ طبرســى‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪ 487 :2‬و‬
‫‪ 490‬و ‪491‬؛ همــان‪ ،1386 ،‬ج‪249 :1‬؛ كشّ ــى‪1409 ،‬ق‪ ،446 :‬ش‪.)839‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪43‬‬

‫العالم»(منســوب‬
‫ِ‬ ‫ب) اســتعمال اصطــاح «العالــم» در عباراتــى ماننــد «إنّــي أروي َعــن أبــي‬
‫ُ‬
‫يقول‪(»...‬مجلســى‪،‬‬ ‫بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪197 :‬و ‪ )198‬و «أبــي العالــم‪ ،‬أنــا َس ـمِع ُت ُه‬
‫ـوان‬
‫‪1406‬ق‪ ،‬ج‪359 :96‬؛ بــه نقــل از برخــى ن َُســخ فقــه رضــوى)‪ .1‬بــدون شــك‪ ،‬ظهــور عنـ ِ‬
‫ـى «العالــم» ـ عليه‌الســام ـ در امــام موسـى‪‎‬بن جعفر(علیه‪‎‬الســام) بــر تأليــف كتــاب‬
‫اصطالحـ ِ‬
‫ِ‬
‫‌دســت فرزنــد ايشــان‪ ،‬امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) داللــت مى‌كنــد‪.‬‬
‫به‬

‫متعــدد اهــل‬
‫ّ‬ ‫تعبيرهایــي ماننــ ِد «العالــم»‪« ،‬الفقيــه» و «بعض‪‎‬العلمــاء» در روايــات‬
‫بيت(علیهم‪‎‬الســام) اســتعمال شــده اســت(به‪‎‬عنوان نمونــه‪ ،‬ر‪.‬ک‪ :‬طبرســى‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪487 :2‬‬
‫محمدبن‪‎‬عبــداهلل حِ َ‬
‫ميــرى بــه امــام عصر(عــج))؛ و اصطــاح «العالــم»‬ ‫و ‪ 490‬و‪491‬؛ نامــة ّ‬
‫و اصطالحاتــى چــون «الفقيــه»‪« ،‬العبدالصالــح»‪« ،‬الشــيخ» و «الرجــل»‪ ،‬در هنــگام اطــاق‬
‫و نبــو ِد قرایــن‪ ،‬بنــا بــر شــهادت اهــل فــن و بــر اســاس آنچــه از ّ‬
‫تتبــع در روايــات شــيعه‬
‫اســتفاده مي‌شــود‪ ،‬منصــرف بــه امــام كاظم(علیه‪‎‬الســام) اســت(اردبيلى‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪:2‬‬
‫حــر عاملــى‪1409 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،150 :30‬مازندرانــی حائــرى‪1416 ،‬ق‪ ،‬ج‪25 :1‬ـ‪ .)26‬اطــاق‬
‫‪462‬؛ ّ‬
‫ـدتِ تقيــه در روزگار‬
‫چنيــن اصطالحاتــى بــر امــام موسى‪‎‬بن‪‎‬جعفر(علیهما‪‎‬الســام) بــه اوج شـ ّ‬
‫آن حضــرت و تــرس شــيعيان از نــام بــردن از امــام بــه اســم‪ ،‬القــاب و كنيه‌هــاى معــروف آن‬
‫حضــرت‪ ،‬مســتند گرديــده اســت(همان)‪.‬‬

‫محدثــان شــيعه در عصـ ِر حضــور‪ ،‬تنهــا در برخــی مــوارد نادر‪،‬‬

‫در نــگاه برخــی صاحب‌نظــران‪ّ ،‬‬
‫ـأن‬
‫از امامــان معصــوم بــا ايــن الفــاظ تعبيــر کرده‪‎‬انــد و بــه احتمــال‪ ،‬چنيــن اصطالحاتــى در شـ ِ‬
‫معصومان(علیهم‪‎‬الســام) در عصــر غيبــت اســتعمال شــده است(چهارســوقی‪ ،‬بی‌تــا‪.)17 :‬‬

‫امــا چنیــن احتمالــي مخــدوش اســت و قابــل پذيــرش نیســت زيــرا بــر اســاس آنچــه از كتب‬
‫فهــارس و مجامــع حديثــى اماميــه اســتفاده مي‪‎‬شــود‪ ،‬اين‌گونــه اصطالحــات پيــش از عصــر‬
‫غيبــت نیــز بــر امــام معصــوم اطــاق شــده اســت(ر‪.‬ك‪ :‬كشّ ــى‪ ،‬رجــال‪446 :‬؛ ابن‪‎‬طــاووس ح ّلی‪،‬‬
‫بی‌تــا‪ .)229 :‬بــه عنــوان نمونــه‪ ،‬اصطــاح «العالــم» در روايتــى بــراى امــام صادق(علیه‪‎‬الســام)‬
‫اســتفاده شــده اســت(كلينى‪1407 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )38 :2‬و در حدیثــی دیگــر‪ ،‬ايــن اصطــاح بــراى امــام‬

‫‪ .1‬جهت آشنایی با این نسخه‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬مجلسی‪1406،‬ق‪،‬ج‪.333 :96‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪44‬‬

‫حســن عسكرى(علیه‪‎‬الســام) اســتعمال شــده اســت(ابن‪‎‬بابویه‪ ،1386 ،‬ج‪ .)249 :1‬بنابرايــن‪،‬‬

‫اماميــه كشــف مى‌شــود‪ ،‬عــدم نــدرت‬
‫تتبــع در ســبک حديثــى ّ‬
‫آنچــه از مجمــوع شــواهد و بــا ّ‬
‫اســتعمال ايــن اصطالحــات و عــدم انحصــار آن بــه عصــر غيبــت اســت‪.‬‬

‫محدثــان طبقــات ّ‬
‫متأخــر نيــز مردود اســت‬ ‫ـراردادن ايــن القــاب در روايــات توســط ّ‬
‫ِ‬ ‫ـال قـ‬
‫احتمـ ِ‬
‫زيــرا بــا ســيرة راويــان ـ كــه بــر مبنــای محافظــت دقيــق بــر آنچــه از طبقــات ســابق دریافــت‬
‫مى‌كردنــد‪ ،‬اســتقرار يافتــه اســت ـ منافــات دارد‪.‬‬

‫‪ 3-3-2‬بررسی و نقد اشکاالت و انتقادات‬

‫ـی متــن‪ ،‬نقدهایــی بــر نظریــۀ تألیــف فقــه رضــوی‬ ‫برخــی مح ّققــان‪ ،‬از حیـ ِ‬
‫ـث قرایــن داخلـ ِ‬
‫توســط حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) مطــرح کرده‌انــد کــه مخــدوش و غیرقابــل پذیــرش اســت‪.‬‬
‫ّ‬
‫ایــن اشــکال‪‎‬ها و پاســخ آنهــا عبارتنــد از‪:‬‬

‫‪ 1-3-3-2‬اشکال‌ها و انتقاد‌ها‪:‬‬

‫ـدون مشــابهت بــا عبــارات و كلمــات‬

‫الــف) بســياري از تعبیرهــای فقــه رضــوی نامأنــوس و بـ ِ‬
‫«ر ِو َي»‪« ،‬أر ِوي عن‪‎‬العالــم» و‬
‫امامــان معصــوم اســت‪ .‬به‪‎‬عنــوان نمونــه‪ ،‬عبارت‪‎‬هایــى چــون ُ‬
‫ـت مــن العالــم» كــه در ايــن كتــاب بســيارند‪ ،‬در ســاير كلمــات امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) و‬
‫«رويـ ُ‬
‫نيــز در كلمــات ســاير امامــان معصوم(علیهم‪‎‬الســام) ناشــناخته اســت‪ .‬اين‌گونــه الفــاظ داراى‬
‫ويژگى‌هــاى چــون‪ :‬اخــذ علــم از ديگــران‪ ،‬انحصــار در ســما ِع روایــت از مشــايخ حديــث و‬
‫ـت اخبــار آحــاد هســتند و از امامــى معصــوم كــه متعلَّــم بــه علــم الهــى اســت‪ ،‬صــادر‬
‫روايـ ِ‬
‫نخواهنــد شــد(حائری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫البتــه‪ ،‬هرچنــد برخــى روايــات‪ ،‬گــوا ِه انتســاب حكــم از ســوى اهــل بيت(علیهم‪‎‬الســام) بــه‬
‫رســول اکرم(صلی‪‎‬اهلل‪‎‬علیه‪‎‬وآلــه) يــا امیــر مؤمنان(علیه‪‎‬الســام) و نشــان‌دهندۀ ایــن اســت‬
‫کــه امامــان معصوم(علیهم‪‎‬الســام) هميشــه و صرفـاً بــه حكــم و فتــوا از جانـ ِ‬
‫ـب خويــش اكتفــا‬
‫محدثــان‪ ،‬روایاتــی را از معصومــان پیشــین نقــل کرده‌انــد‪،‬‬
‫نكــرده‌‪ ،‬بلکــه گاهــی نیــز بــه شــیوۀ ّ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪45‬‬

‫امــا ایــن قبیــل احادیــث نمی‌توانــد اشــکال فــوق را مخــدوش ســازد زیــرا بايــد دانســت‪:‬‬

‫اين‌گونــه روايت‪‎‬هــا و انتســاب‪‎‬ها به‪‎‬دليــل موانعــى چــون مقــا ِم گفتگــو و تخاطــب بــا‬
‫حجــت را تنهــا در ســخنان پيامبر(صلی‪‎‬اهلل‪‎‬علیه‪‎‬وآلــه) و خلفــاى خــود از‬
‫ـان مذهــب كــه ّ‬
‫مخالفـ ِ‬
‫جملــه امیــر مؤمنــان علی(علیه‪‎‬الســام) مى‌پندارنــد صــادر شــده و بديهــى اســت كــه چنيــن‬
‫احتمالــى در فقــه رضــوى راه نخواهــد داشــت زيــرا بســيارى از احــكام فقــه رضــوى مخالــف‬
‫‪‎‬عنوان نمونــه ر‪.‬ك‪ :‬منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪،‬‬
‫ِ‬ ‫بــا ضروريــات احــكام اهــل ســ ّنت اســت(به‬
‫ـي علــى خيرالعمــل در اذان و اقامــه»‪ ،‬ص‪ 96‬ـ ‪ 97‬؛ «جــواز نــكاح متعــه»‪،‬‬
‫‪1406‬ق(الــف)‪« :‬حـ ّ‬
‫ص‪ .)232‬از دیگــر ســو‪ ،‬روايــات صــادر شــده از اهــل بیت(علیهم‪‎‬الســام) در مقــا ِم تخاطــب و‬
‫گفتگــو بــا مخالفــان‪ ،‬بــه پيامبر(صلی‪‎‬اهلل‪‎‬علیه‪‎‬وآلــه) و امیــر مؤمنان(علیه‪‎‬الســام) و يــا يكــى از‬
‫‪‎‬عبــاس و ابن‪‎‬مســعود ـ ُمسـ َند هســتند؛ ا ّمــا‬
‫صحابــه كــه نــزد آنــان مقبولنــد ـ ماننــد جابــر‪ ،‬ابن ّ‬
‫مرســات فقــه رضــوى غالبـاً بــه هيچ‪‎‬كــس منســوب نيســت و بــدون ترديــد‪ ،‬چنيــن رواياتــى‪،‬‬
‫فايــده‌اى در مقــا ِم گفتگــو بــا مخالفــان نخواهــد داشــت(ر‪.‬ك‪ :‬چهارســوقی‪ ،‬بی‪‎‬تــا‪.)24 :‬‬

‫روش جمــع بيــن آنها و‬

‫ـان ِ‬
‫ـارض مت ّعــدد‪ ،‬بــدون بیـ ِ‬
‫ب) اشــتمال فقــه رضــوى‪ ،‬بــر روايــات متعـ ِ‬
‫يــا اشــاره بــه ديــدگا ِه حــق؛ یــا بــدون اشــاره بــه جــواز اخــذ و عمــل بــه هــر كــدام از دو روايــت‬
‫متعارض(=تخییــر) از بــاب تســليم(نمونه را‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬منســوب بــه امــام رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الف)‪95 :‬‬
‫و ‪ 303‬و ‪ ،)224‬از دیگــر شــواهد ایــن نظریّه اســت(حائری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫ج) طــرح ســؤال‪‎‬هایی از جانــب مؤلّــف كتــاب كــه نشــان‌دهندة ناآگاهــى وى بــه اعتقــادات‬
‫ـأن امــام معصوم(علیهم‪‎‬الســام) بســيار بعيد و بلكــه غیرممکن اســت(ر‪.‬ك‪:‬‬
‫اماميــه اســت و از شـ ِ‬
‫ّ‬
‫منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪ 348 ::‬و ‪ ،)402‬از دیگــر شــواهد عــدم انتســاب کتــاب‬
‫بــه امام معصــوم اســت(حائری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫ـدن ضميـ ِر «ى» در واژة «أبــي»(= أروی عــن‬

‫د) در جملــة «أروي عــن أبــي العالــم»‪ ،‬اضافه‪‎‬شـ ِ‬
‫ـر «عــن» پيــش از واژة «العالــم»(=أروی عــن أبــی عن‪‎‬العالــم)‬
‫أب العالــم) يــا حــذف حــرف جـ ّ‬
‫تك‌نســخه‪ ،‬شــایع اســت‪ .‬همچنيــن‪،‬‬ ‫محتمــل اســت و وجــو ِد چنيــن تصحيفاتــى در آثــا ِر ْ‬
‫ممکــن اســت معانــى واژ‪‎‬ه‌هــاي «األب» و «العالــم» بــر خــاف ظاهرشــان ترجمــه و توجیــه‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪46‬‬

‫شــود(همان‪.)312 :‬‬

‫هـــ) برخــی از احــكام فقــه رضــوى بــا ضروريــات و قطعيــات فقــه اماميــه و مســائلی از آن‪،‬‬
‫بــا ديــدگاه فقيهــان بــزرگ شــیعه و اجمــاع آنــان در دوره‌هــای تاریخــی مختلــف‪ ،‬مخالــف‬
‫اســت‪ .‬برخــى از مطالــب آن نیــز عــاوه بــر عــدم مناســبت بــا ضوابــط و قواعــد مذهــب‪ ،‬حتــی‬
‫بــا قواعــد فقــه اهــل س ـ ّنت نیــز ســازگار نيست(چهارســوقی‪ ،‬بی‌تــا‪ .)25-20 :‬برخــی از ايــن‬
‫احــکام عبارتنــد از‪:‬‬

‫‪ .1‬حکــم صريــح در جــواز هــر يــك از َغســل(= شســتن) و َمسـ ِ‬

‫ـح پــا در وضــو و عــدم بطــان‬
‫وضــو بــا شســتن پــا ـ به‪‎‬جــاى مســح ـ كــه از آن‪ ،‬اطــاق در حالت‌هــاى عمــد و فراموشــى و‬
‫حالت‌هــای اختيــار و اضطــرار فهميــده مى‌شود(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪79 :‬‬
‫ـان وضــو در صــورت شســتن پــا ـ حتــى در صــورت ســهو ـ ضــرورت و‬
‫و ‪ .)70‬حــال آنکــه‪ ،‬بطـ ِ‬
‫شــعار مذهــب فقهی شــیعه بــه شــمار آمده(شــریف مرتضــی‪1415 ،‬ق‪111 :‬؛ نجفــی‪1404 ،‬ق‪،‬‬
‫ج‪ )206 :2‬و روايــات اماميــه در ايــن موضــوع‪ ،‬داراى تواتــر معنــوى است(طوســى‪1407 ،‬ق‪،‬‬
‫حــر عاملــی‪1409 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،418 :1‬بــاب‪ 25‬از ابــواب وضــو)؛‬
‫ج‪62 :1‬؛ ابن‪‎‬بابویــه‪1415 ،‬ق‪10 :‬؛ ّ‬
‫اماميــه اســت‪.‬‬
‫بنابرایــن‪ ،‬چنيــن فتوایــی در فقــه رضــوی بــر خــاف روايــات ّ‬
‫از ديگــر ســو‪ ،‬فقيهــان اهــل ســ ّنت نيــز مســح را از اختصاص‪‎‬هــای مذهــب شــيعه‬
‫دانســته‌اند(عالمه ح ّلــى‪ .)412 :1982 ،‬بنابرايــن‪ ،‬حكــم بــه تخييــر بيــن َغســل و مسـ ِ‬
‫ـح پــا در‬
‫وضــو‪ ،‬بــا هيچ‌كــدام از مذاهــب اســامى ســازگار نيســت و بــه هميــن دليــل‪ ،‬امــكان حمــل آن‬
‫تقيــه نيــز وجــود نخواهــد داشــت‪.‬‬
‫بــر ّ‬
‫ـر‪ ،‬بــه شــيوة پرتــاب ســنگ در وســط محـ ّ‬
‫ـل اجتمــاع‬ ‫‪ .2‬بيــان عالمــت تعييــن مقــدار آب كـ ّ‬
‫آب(=غدیــر) و نرســيدن امــواج بــه كناره‌ها(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪.)91 :‬‬
‫ايــن عالمــت‪ ،‬بــر خــاف اجماع فقيهــان اماميــه‪ ،‬نزديــك بــه فتــواى ابوحنيفه(کاشــانی حنفی‪،‬‬
‫‪1406‬ق‪ ،‬ج‪ )72 :1‬و منتســب بــه ابوجعفــر شــلمغانى است(شــهيد ا ّول‪1419 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)82 :1‬‬

‫ـى‬
‫ن تعليــل كــه دبّاغـ ِ‬
‫ـوان مــرده) پــس از دبّاغــى؛ بــا ايـ ‌‬
‫‪ .3‬جــواز نمــاز در پوســت ميته(=حیـ ِ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪47‬‬

‫پوسـ ِ‬
‫ـت حيــوان مــرده‪ ،‬طهــارت آن محســوب مى‌شود(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الف)‪:‬‬
‫‪ .)302‬بــدون ترديــد‪ ،‬جــوا ِز نمــاز در پوســت ميتــه پــس از دبّاغــى‪ ،‬بــر خــاف ضــرورت فقــه‬
‫شــیعه و طهــارتِ پوســت ميتــه بــا دبّاغــى ـ هرچنــد بــا ديــدگاه ابــن ُجنيــد اســكافى موافــق‬
‫اماميــه مخالــف اســت‪.‬‬
‫اســت(ر‪.‬ك‪ :‬مجلســى‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )78 :77‬ـ بــا اجمــاع فقيهــان ّ‬
‫ـمردن آن دو ســوره از ُر َقــى و‬
‫ِ‬ ‫‪ .4‬نفــى «مع ّوذتين»(ســوره‌های فلــق و نــاس) از قــرآن‪ ،‬برشـ‬
‫ـان عــدم كفايــت آن دو ســوره در نماز(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪:‬‬
‫تعویــذات و بيـ ِ‬
‫‪ 112‬و ‪ .)113‬ايــن مطلــب برخــاف روايــات صحيــح و ضــرورت مذهــب اماميــه اســت‪ .‬در عالَم‬
‫ِ‬
‫مخالفــت عبداهلل‪‎‬بن‪‎‬مســعود بــا ديــدگاه شــيعه و ســ ّنى گــزارش شــده‬ ‫اســامى نیــز تنهــا‬
‫اســت‪ .‬بــر ايــن اســاس‪ ،‬ايــن عبــارت برخــافِ ديــدگاه تمــام مذاهــب اســامي اســت(عالمه‬
‫ح ّلــى‪1412 ،‬ق‪ ،‬ج‪96 :5‬؛ هنــدى‪1416 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)41 :4‬‬

‫‪ .5‬بســيارى از گزاره‌هــاى فقهــى مطرح‌شــده در زمينــۀ احــكام شــك و ســهو در اَجــزاي‬

‫يوميه(منســوب بــه امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‪1406 ،‬ق(الــف)‪16 :‬ـ ‪ )18‬بــر‬
‫نمازهــاى واجــب ّ‬
‫خــاف قواعــد فقهــي مذهــب اماميــه اســت‪ .‬در برخــى مــوارد نيــز كــه موافقــت ايــن احــكام با‬
‫فتــاواى على‪‎‬بن‪‎‬بابويــه‪ ،‬اســكافى و برخــى انگشت‌شــمار از فقيهــان اماميــه مشــاهده مى‌شــود‪،‬‬
‫ديدگاهــى شــاذ و مخالــف اجمــاع به‪‎‬شــمار مى‌آينــد‪.‬‬

‫عالمــه مجلســى هنــگام طــرح مباحث شــك و ســهو در نمــاز در بحاراألنــوار مخالفت بســيارى‬
‫از روايــات فقــه رضــوى بــا دیــدگاه فقهــی امامیــه در این‌بــاره را بــا احتمــال جمــع بيــن روايات‬
‫صــادر از امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) در مقامــات تقيــه و ســاير روايــات حضــرت‪ ،‬توســط مؤّلــف‬
‫فقــه رضــوى توجيــه كــرده است(مجلســى‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)217 :85‬ا ّمــا از یــک ســو‪ ،‬دلیلــی بــر‬
‫ـان اماميــه در دســت نيســت و از دیگــر ســو‪ ،‬ايــن‬
‫توســط يكــى از راويـ ِ‬
‫جمـع‌آورى فقــه رضــوى ّ‬
‫بيــان بــا ديــدگاه عالمــه مجلســى دربــارة مؤلّــف كتــاب فقــه رضــوى منافــات دارد و عــدول وی‬
‫توســط شــخص امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) نیــز بعیــد اســت‪.‬‬
‫از نظریــۀ تأليــف فقــه رضــوى ّ‬

‫‪ .6‬تقســيم نــكاح بــه چهــار گونــه‪ ،‬برشــمردن «نــكاح ميــراث» به‪‎‬عنــوان قســم ا ّول و اشــتراط‬
‫شــهادت دو شــاهد عــادل در آن(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪ .)232 :‬بــدون ترديد‪،‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪48‬‬

‫گزاره‌هــاى مذكــور بــر خــاف اصــول و مسـلّمات مذهــب اماميــه اســت‪.‬‬

‫ـكاح ُمتعــه و انحصــا ِر جــوا ِز آن در مــورد ضــرورت‪ ،‬و مــرد مســافر دور‬
‫‪ .7‬تفصيــل در حكــم نـ ِ‬
‫تمســك بــه برخــی آيــات قرآنــى در ايــن‬
‫نــكاح دائم(همــان‪)28 :‬؛ و ّ‬
‫ِ‬ ‫از خانــواده و ناتــوان از‬
‫زمينه(بقــره‪ 229/‬و ‪173‬؛ طــاق‪.)1/‬‬

‫فرايــادآوردن خداونــد و پيامبر(صلی‪‎‬اهلل‪‎‬علیه‪‎‬وآلــه) و يــاد و تصويــر يكــى از‬

‫ِ‬ ‫‪ .8‬امــر بــه‬
‫ـال ديــدگان در افتتــاح نماز(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪،‬‬
‫امامــان معصوم(علیهم‪‎‬الســام) در مقـ ِ‬
‫‪1406‬ق(الــف)‪ .)105 :‬ايــن روايــت كــه در بــاب نمازهــاى واجــب طــرح شــده اســت‪ ،‬ناســازگار‬
‫بــا مذهــب اهــل بيت(علیهم‪‎‬الســام) متناســب بــا مســلک متص ّوفــه در لــزوم اســتحضار‬
‫توجــه بــه آن در نمــاز اســت و در هيــچ روايــت ديگــرى مطــرح نشــده‬
‫صــورت مرشــد و ّ‬
‫است(مجلســى‪1410،‬ق‪ ،‬ج‪.)217 :81‬‬

‫‪ 2-3-3-2‬پاسخ به اشکال‌ها‪:‬‬

‫اساس گزاره‌های ذیل روشن است‪:‬‬

‫ِ‬ ‫الف) پاسخ به اشکال ا ّول‪ ،‬بر‬

‫بــدون تردیــد‪ ،‬عــد ِم وصــول تألیفــاتِ فــراوان از امامــان معصوم(علیهم‪‎‬الســام) بــه‬

‫ِ‬ ‫‪.1‬‬
‫ِ‬
‫ـناخت ســبکی خــاص در تألیفــات ایشــان خواهــد‬
‫نس ـل‌های آینــده‪ ،‬مانــع از اســتظهار و شـ‬
‫بود(نــوری‪1417 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)276 :1‬‬

‫توســط امــام معصوم(علیه‪‎‬الســام)‬

‫صحــت تألیف کتاب ّ‬
‫‪ .2‬هیــچ دلیلــی بــر ممنوعیــت و عــد ِم ّ‬
‫ـودن‬
‫ـان پیشــین اقامــه نشــده اســت و ناشــناخته بـ ِ‬
‫ـب کتــاب از معصومـ ِ‬
‫بــه ســبک روایــت مطالـ ِ‬
‫توســط امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)‬
‫صحــت آن ّ‬ ‫چنیــن ســبکی در امامــان پیشــین نیــز باعــث عــدم ّ‬
‫ـبک تألیــف مؤثّر اســت‪.‬‬ ‫نخواهــد بــود زیــرا قطعـاً شــرایطِ مختلــف و اغـ ِ‬
‫ـراض گوناگــون‪ ،‬در سـ ِ‬

‫‪ .3‬برخــافِ ا ّدعــای تألیــف بخــش غالــب کتــاب فقــه رضــوی بــه شــیوۀ روایــت بــا الفــاظ‬
‫راویــان غیرمعصــوم‪ ،‬بســیاری از روایــاتِ کتــاب این‌گونــه نیســت‪.‬‬
‫ِ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪49‬‬

‫‪‎‬محمدبــن عيســى اشــعری‬

‫‪ .4‬برخــی از نســخه‌های فقــه رضــوى مشــتمل بــر نــوادر احمدبن ّ‬
‫‪1‬‬

‫قمــى اســت‪ .‬ايــن الحــاق باعــث شــده اســت کــه برخــى از روايــاتِ واردشــده در برخــی ن َُسـ ِ‬
‫ـخ‬
‫ـدون مناســبت‬‫محدثــان و بـ ِ‬
‫فقــه رضــوی بــه ســبك نقــل مســند بــا وســائط و به‪‎‬شــيوة رايــج ّ‬
‫توســط امــا ِم معصوم(علیه‪‎‬الســام) به‪‎‬نظــر آیــد‪.‬‬
‫بــا تأليــف كتــاب ّ‬

‫ـان قبــل و یــا انتســاب حدیــث بــه یکــی از ایشــان‪ ،‬بــه ایــن‬
‫ـرک بــه نام‌هــای معصومـ ِ‬
‫‪ .5‬تبـ ّ‬
‫ســبب بــوده اســت کــه معصــوم قبــل‪ ،‬ا ّولیــن کســی بــوده کــه ایــن حکــم در کالم وی وارد‬
‫شــده یــا شــخص پرسشــگر درخواســت کــرده اســت کــه معصوم(علیه‪‎‬الســام) از امــا ِم ســابق‬
‫ـص بــه‬
‫حدیــث کنــد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬انگیزه‌هــای این‌گونــه انتســاب‪‎‬هایِ احــکام‪ ،‬منحصــر و مختـ ّ‬
‫ـان مذهــب نخواهــد بــود(ر‪.‬ک‪ :‬ابن‪‎‬بابویــه‪ ،446 :1376 ،‬ح‪9‬؛ همــان‪،‬‬
‫مقــام گفتگــو بــا مخالفـ ِ‬
‫‪ ،1378‬ج‪ ،53 :2‬ح‪.)204‬‬

‫متعــدد دارد‪ .‬رســالة امــام‬

‫ّ‬ ‫‪ .6‬روايــت امــام معصــوم از ســاير معصومــان‪ ،‬شــواه ِد روايــى‬
‫‪‎‬محمــد هادى(علیه‪‎‬الســام) در ر ّد اهــل جبــر و تفويــض و اثبــات عــدل و منزلــ ٌ‌ة‬
‫على‪‎‬بن ّ‬
‫حرانــى‪،‬‬
‫بين‌المنزلتيــن‪ ،‬كــه رواياتــى را از امــام صادق(علیه‪‎‬الســام) نقــل مى‌فرمايد(ابن‪‎‬شــعبه ّ‬
‫‪1404‬ق‪ 460 :‬و ‪ 467‬و ‪‌)468‬از آن قبيــل اســت‪ .‬در پاس ـخ‌هاى مكتــوب امــام عصر(عــح) بــه‬
‫ـزارش اســتناد حضــرت بــه برخــى احاديــث امامــان‬
‫ـزرگان امامیــه نيــز‪ ،‬گـ ِ‬
‫ِ‬ ‫برخــى ســؤال‪‎‬های بـ‬
‫معصــوم پيــش از خــود‪ ،‬بــا اســناد صحيــح در دســت است(طبرســى‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪483 :2‬ـ‪484‬‬
‫و ‪ 487‬و ‪.)491-490‬‬

‫‪ .7‬کاربــر ِد واژه‌هایــی ماننــد «العالــم» در روایــات فقــه رضــوی بــا مقــام ّ‬

‫تقیــه ســازگار اســت‪.‬‬
‫توســط راویــان غیرمعصــوم محســوب‬
‫بنابرایــن‪ ،‬نمی‌تــوان ایــن الفــاظ را شــاهد تألیــف کتــاب ّ‬
‫کر د ‪.‬‬

‫‪ .8‬اســتناد بــه برخــی از روایــات فقــه رضــوی‪ ،‬کــه به‪‎‬عنــوان نمونـه‌ای از مخالفــت بســیاری از‬
‫احــکام ایــن کتــاب بــا ضروریــات مذهــب فقهــی اهــل سـ ّنت ذکــر شــده اســت(مانند حدیــث‬

‫‪ .1‬نسخۀ شمارۀ ‪ 2099‬در كتابخانة آستان قدس رضوى؛ النوادر اشعری در این نسخه از باب «فضل صوم شعبان» تا آخر نسخه را‬
‫در بر می‌گیرد‪.‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪50‬‬

‫نــکاح ُمتعــه) قابــل پذیــرش و اســتناد نیســت زیــرا اســتقرار و اســتحکام دیــدگاه فقهــی اهــل‬
‫معیــن فقهــی در مقابــل دیــدگاه فقهــی امامیــه‪ ،‬در‬
‫ـن حــدود ّ‬‫س ـ ّنت در ایــن مســائل و تعییـ ِ‬
‫ت متعــه‪ ،‬مســتند بــه‬‫ـروعی ِ‬
‫ـوان نمونــه‪ ،‬اصــل مشـ ّ‬ ‫دوره‌هــای ّ‬
‫متأخــر شــکل یافتــه اســت‪ .‬به‪‎‬عنـ ِ‬
‫ـن اهــل س ـ ّنت است(نیشــابوری‪ ،‬بی‌تــا‪ ،‬ج‪ ،1022 :2‬ح‪1404‬؛ عســقالنی‪،‬‬
‫روایاتــی در صحیحیـ ِ‬
‫‪1379‬ق‪ ،‬ج‪ ،174 :9‬ح‪.)4827‬‬

‫ـاج تعــارض در زمــان امــام صادق(علیه‪‎‬الســام) و شــهرت‬

‫توجــه بــه صــدور روايــات عـ ِ‬
‫ب) بــا ّ‬
‫روش‬
‫ـم ِ‬ ‫ايــن روايــات و شــناخت راويــان و فقيهــان نســبت بــه راه حـ ّ‬
‫ـل تعــارض اخبــار‪ ،‬تعليـ ِ‬
‫جمــع بيــن احاديــث بــر امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) واجــب نبــوده اســت‪ .‬بــا اين‪‎‬حــال‪ ،‬در یکــی‬
‫ـذ ِمــن جهــة التســلیم‪،‬‬
‫ـأی هــذه األحادیــث ا ُ ِخـ َ‬
‫از بخش‌هــای فقــه رضــوي بــا عبــارت «و بِـ ّ‬
‫ـع روايــات متعــارض‪ ،‬تصريــح شــده است(منســوب بــه امــام رضــا(ع)‪،‬‬
‫ـق جمـ ِ‬
‫جــا َز» به‪‎‬طريـ ِ‬
‫‪1406‬ق(الــف)‪.)191 :‬‬

‫ج) در روايــات فراوانــي از مجامــع حديثــي اماميــه‪ ،‬پرسـش‌های معصومــان از معصومــان ديگر‬
‫ـددي بــراي وجــود معصومان(علیهم‪‎‬الســام) ثابــت‬
‫نقــل شــده اســت‪ .‬از دیگــر ســو‪ ،‬عوالــم متعـ ّ‬
‫اســت‪ .‬ايشــان در عوالــم وجــودي خويــش ـ حتــي در عالــم جســماني خــود ـ واســطة تمــام‬
‫ـاطت خويــش عالمنــد‪ .‬در برخــي از عوالم‬ ‫فيوضــات هســتند و بــه علــم حضوري‪ ،‬نســبت به وسـ ِ‬
‫خــاص نيــز علــم حصولــي به‪‎‬تدريــج برايشــان ثابــت مي‪‎‬شــود و تج ّلــي عوالــم عالــي به‪‎‬واســطة‬
‫اين‌گونــه علــوم اســت‪ .‬امــا قطعـاً ايــن دانــش حصولــی تدریجــی‪ ،‬نقـ ِ‬
‫ـص معصومــان محســوب‬
‫ـواص عالــم جســماني اســت‪ .‬عــاوه بــر آن‪،‬‬
‫نمي‌شــود زيــرا ثبــوت تدریجــی علــم حصولــي از خـ ّ‬
‫ـم‬
‫اشــكالی بــر معصومان(علیهم‪‎‬الســام) از جهــت القــا و طــرح ســؤال به‪‎‬ســبب اســتفاده و فهـ ِ‬
‫ديگــران متص ـ ّور نخواهــد بود‪.‬‬

‫‪‎‬شــدن «ي» در واژة «أبــي» يــا احتمــال حــذف «عــن» از واژة‬

‫ِ‬ ‫د) دربــارۀ احتمــال اضافه‬
‫«العالــم» در عبــارت «أروي عــن أبــي العالــم» بایــد دانســت‪ :‬کاربــر ِد تعبيــر «أب‪‎‬العالــم» دربــارة‬
‫امــام معصوم(علیه‪‎‬الســام) در روايــات‪ ،‬معهــود و شناخته‪‎‬شــده نيســت و از ســوي ديگــر‪ ،‬اصــل‬
‫بــر عــد ِم حــذف اســت‪.‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪51‬‬

‫«ر ِوي فــي َخبَـ ٍر‬

‫ـان عبــارت ُ‬
‫هـــ) ايــن احتمــال كــه عبــارت «قــد أمرنــي أبــي» ادامــه و پایـ ِ‬
‫ـر بِمثلــه‪ »...‬در روایــت پیشــین باشــد‪ ،1‬احتمالــي بــس بعيــد و بلکــه منفــی اســت زیــرا‬ ‫آخـ َ‬
‫ـياق اســتعمال ايــن واژه در ســاير بخش‌هــای كتــاب اســت و‬ ‫واژة «أبــي» در اينجــا نيــز بــه سـ ِ‬
‫همــة ايــن تعابيــر از مؤلّــف يــا امالكننــدة كتــاب يــا از امامــي واحــد اســت كــه مؤلّــف‪ ،‬تمــام‬
‫ايــن تعابيــر را از وي نقــل كــرده اســت و هيچ‌گونــه خصوصيتــي در ايــن مــورد خــاص متصـ ّور‬
‫نيســت کــه آن را از ســایر اســتعماالت واژۀ «أبــی» متمایــز ســازد‪ .‬همچنیــن‪ ،‬از آنجاكــه در‬
‫برخــي مــوارد‪ ،‬وصــف «العالــم عليه‌الســام» آمــده اســت‪ ،‬پــس بــه ناگزيــر بايــد گوينــدة ايــن‬
‫میــت‬‫كالم را فرزنــد امــا ِم معصــوم به‌شــمار آورد و همــو بــوده كــه پــدر معصومــش را غســل ّ‬
‫داده اســت و قطعـاً به‪‎‬دلیــل لــزوم غســل ّ‬
‫میــت معصــوم بــه دســت معصــوم خــود گوینــده نيــز‪،‬‬
‫توجــه داشــت کــه ايــن بيــان‪ ،‬مســتلز ِم تأليــف كتــاب‬
‫امــا ِم معصــوم بــوده اســت‪ .‬البتــه‪ ،‬بایــد ّ‬
‫بــه قلــم يــا بــه امــاي امــام معصوم(علیه‪‎‬الســام) نخواهــد بــود‪.‬‬

‫ـت اشاره‌شــده بــرای مؤلّــف در عبــارت « َف َت َط ّو َل‬

‫همچنيــن‪ ،‬ايــن احتمــال كــه فضيلــت و كرامـ ِ‬
‫ـف ظاه ـ ِر ســياق اســت زيــرا عرف ـاً‬
‫علينــا» بــه اعتبــا ِر امــر بــه اعطــای خمــس باشــد‪ ،‬مخالـ ِ‬
‫امتنــان بــا توســعه مناســبت و ســازگاری دارد‪ ،‬نــه بــا تضيیــق‪.‬‬

‫و) در مواجهــه بــا برخــی احــكام فقــه رضــوي کــه مخالــف بــا ضروريــات مذهــب اماميــه‬
‫توجــه اســت‪:‬‬
‫شــایان ّ‬
‫ِ‬ ‫به‪‎‬نظــر می‌آینــد‪ ،‬چنــد نکتــۀ مهــم و اساســی مطــرح و‬

‫‪ .1‬مخالفــت ايــن احــكام بــا ضــرورت مذهــب‪ ،‬پــس از اســتقرار و تحكيــم فتــاواي اماميــه و‬
‫مدرســة فقهــي شــيعه و پــس از اســتحكام اســتظهارات روايي‪ ،‬آشــكار گرديــده اســت‪ .‬بنابراين‪،‬‬
‫مخالفــت ايــن احــكام بــا «شــهرتِ فتوايــي» اســت كــه در دوره‌هــاي ّ‬
‫متأخــر انعقاد يافته اســت‪،‬‬
‫نــه پيــش از آن‪ .‬به‪‎‬عنــوان نمونــه‪ ،‬مي‌تــوان بــه روايــت تش ـ ّهد در هــر ركعــت از نمــاز اشــاره‬
‫کرد(كلينــي‪1407 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،381 :3‬ح‪3‬؛ طوســي‪1407 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،270 :3‬ح‪ )779‬کــه مخالفــت آن بــا‬

‫آل ِف ِد ْر َه ٍم أَ ْو‬
‫ك فَيَب ُِيع ُه َحبَّ َة ل ُْؤل ُ ٍؤ تُ َق َّو ُم ب َِأل ِْف ِد ْر َه ٍم ب َِع َش َر ِة َ‬
‫‪« .1‬أَ ْروِي أَن َّ ُه ُسئِلَ َع ْن َر ُجلٍ ل َ ُه َد ْي ٌن ق َْد َو َج َب فَيَ ُقولُ أَخِّ ْرنِي ب ِ ِه َو أَنَا أَ ْرب َ ُح َ‬
‫آخ َر ب ِ ِم ْثلِ ِه ال ب َ ْأس‏‪.‬‬ ‫س‪َ .‬و ُرو َِي‏ فِي َ‬
‫‏ خبَ ٍر َ‬ ‫ْ‬ ‫ب ِ ِع ْشر َ َ‬
‫ِين أل َْف‪ ،‬فَ َقالَ ‪ :‬ال بَأ َ‬
‫هذا» (منسوب به امام‪‎‬رضا (ع)‪1406 ،‬ق(الف)‪.)258-257 :‬‬ ‫مثلَ‬ ‫َعلت‬
‫و قَد َأم َرني أبي علیه السالم‪ ،‬فَف ُ‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪52‬‬

‫شــهرتِ فتوایــی شــیعه‪ ،‬پــس از اســتحکام مدرســۀ فقهــی شــیعه مشـ ّ‬

‫ـخص و واضح شده‌اســت‪.‬‬

‫«تقيــه»‪ ،‬وجــود دارد‪ .‬البتــه‪ ،‬وجــو ِد‬

‫‪ .2‬احتمــال صــدو ِر برخــي از ایــن احــكام بــر اســاس ّ‬
‫برخــي از روايــات مخالــف مذهــب در فقــه رضــوي‪ ،‬ماننــد حديثــي كــه تفصيــل در جــواز نكاح‬
‫تقي ـه‌ای بــه‬
‫تقيــه ســازگار نيســت زيــرا حکــم ّ‬
‫ُمتعــه را مطــرح مي‌ســازد‪ ،‬چنــدان بــا مقــا ِم ّ‬
‫ـان برخــي مــردم در شــبهه می‌گــردد‪،‬‬
‫اين‌گونــه تفاصيــل و براهيــن كــه موجــب القــای اذهـ ِ‬
‫نيازمنــد نخواهــد بــود‪.‬‬

‫‪ .3‬در روايــت نــکاح متعــه‪ ،‬ســياق و چينــش عبــارت بــا فتــاواي اهــل سـ ّنت مناســبت دارد‪،‬‬
‫کــه صــدو ِر تقیـه‌ای آن را بعیــد می‌ســازد‪ .‬بنابرايــن‪ ،‬بعيــد نيســت كــه عبــارت «يــا بُنَـ َّ‬
‫ـي‪ ،‬مــا‬
‫ـر» در ایــن روایــت‪ ،‬از امــام معصــوم باشــد و بــر‬ ‫ال عنــد االضطــرار والضــرورة للمضطـ ّ‬ ‫المتعــة إ ّ‬
‫نفــي اســتحبابِ ُمتعــه در غيــر مــورد اضطــرار داللــت مي‌كنــد‪ ،‬ولــی در ميــان ســاير عبــارات‬
‫قــرار گرفتــه اســت‪.‬‬

‫فرایــادآوردن يــاد و تصويــر يكــي از امامــان‬

‫ِ‬ ‫ز) اوامــري ماننــد حديــث امركننــده بــه‬
‫ـال ديــدگان‪ ،‬هنــگام افتتــاح نمــاز‪ ،‬از بــاب «ابتغــاء الوســيله» و‬
‫معصوم(علیهم‪‎‬الســام) در مقـ ِ‬
‫«توســل» اســت(مائده‪ )35 /‬و هيچ‌گونــه بُعــد و ناســازگاري بــا مذهــب نخواهــد داشــت‪.‬‬
‫ّ‬

‫توسط امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬السالم)‬
‫درون‌متنی در نظرية تأليف كتاب ّ‬
‫ْ‬ ‫‪ 4-3-2‬بازاندیشی‬

‫ـن عليهــم بالثــواب» از‬

‫على‪‎‬بن‪‎‬موس ـى‪‎‬الرضا» تــا جملــۀ «و مـ َّ‬
‫الــف) عبــارت «يقــول عبــداهلل ّ‬
‫ـن نســخة اصــل کتــاب بــوده است»(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪:‬‬ ‫صفحــة آغازیـ ِ‬
‫‪ )65‬ا ّمــا قطع ـاً صفحــة بعــد‪ ،‬جــدا شــده و پــس از آن‪ ،‬عبــارت «لكنّهــا َ‬
‫الحنيفيّــة‪ ،1‬التــى قـ َ‬
‫ـال‬
‫ـم َحنیف ًا(نســاء‪ )125/‬و هــي عشــرة ُسـنَن‪َ ،‬خمســة فــي‬ ‫اهللُ تَعالــی لِنَبیّــه(ص)‪ :‬واتّبَـ َ‬
‫ـع ِم ّلـ َة إبراهیـ َ‬
‫الج َس ِد‪(»...‬منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪ )66 :‬آمــده اســت كــه‬
‫مســة فــي َ‬
‫وخ َ‬
‫ـرأس َ‬
‫الـ َ‬
‫هيچ‌گونــه ارتباطــى بــا جمــات قبــل نــدارد زيــرا عبــارت ا ّول دربــارۀ توحيــد و معرفــت اســت‬
‫مقدمــات بــاب وضــو را مطــرح مى‌کنــد‪.‬‬
‫و عبــارت دوم‪ّ ،‬‬

‫ثم َم ّکنَهم ِم َن َ‬
‫الحنيفيّة‪.‬‬ ‫‪ .1‬در نسخه‌ای دیگر‪ّ :‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪53‬‬

‫در چگونگــى ايــن تفــاوتِ محتوايــى در عبــارات و اوراق‪ ،‬ایــن احتمــال وجــود دارد كــه بــرگ‬
‫ِ‬
‫نخســت نســخه‪ ،‬ورقــی از نســخة خــط یــا امــای امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) بــوده اســت كــه‬
‫متفــرق شــده اســت‪ .‬ا ّوليــن ورق از نســخة فقــه رضــوی‬
‫ّ‬ ‫اوراق آن بيــن اوراق كتابــی دیگــر‬
‫بــا واژة «بالثــواب» خاتمــه مى‌يابــد و ا ّوليــن ســطر از اوراق كتــاب دوم بــا تعبيــر «لكنّهــا‬
‫ـان ايــن كتــاب‪ ،‬بــدون د ّقــت و التفــات بــه عــدم ارتبــاط‬
‫صحافـ ِ‬
‫حنيفيــة» آغــاز مى‌شــود؛ ا ّمــا ّ‬
‫مطالــب و اتّحــاد اوراق‪ ،‬آن را كتابــى واحــد بــراى امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) پنداشــته و يكجــا‬
‫جمــع نموده‌اند(صدرکاظمــی‪99 :1380 ،‬ـ‪.)100‬‬

‫از جملــه شــواه ِد تمایــز صفحــة ا ّول کتــاب از بقیــۀ صفحــات نســخه‪ ،‬آن اســت كــه پــس‬
‫ـتحبات ده‌گانه(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪ )66 :‬بــا عبــارت «فقــد‬ ‫از ذكــر مسـ ّ‬
‫ـت مــا وصف ُتــه لــك» بــه مطلبــى كــه قب ـ ً‬
‫ا مطــرح شــده اســت ارجــاع مى‌دهــد‪ ،‬ا ّمــا‬ ‫َعل ِمـ َ‬
‫آن مطلــب در نســخة در دســت‪ ،‬موجــود نیســت‪ .‬بنابرايــن‪ ،‬هرچنــد می‌تــوان جملــۀ «يقـ ُ‬
‫ـول‬
‫عبــداهلل ِ علیِ‪‎‬بن‪‎‬موســی» را كالم مؤلّــف ـ يعنــى امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) ـ دانســت‪ ،‬ولــى‬
‫ُ‬
‫توســط حضــرت محســوب شــود‪.‬‬
‫نمی‌توانــد قرینــه بــر تأليــف تمــام كتــاب ّ‬

‫بــر ایــن اســاس‪ ،‬کتابــی کــه اكنــون بــا عنــوان فقــه رضــوي يــا فقـ ‪‎‬ه‌الرضا(علیه‪‎‬الســام) در‬
‫دســت اســت‪ ،‬كتابــي يگانــه بــا مؤلّفــي واحــد نيســت كــه بتــوان احتمــال انتســابِ آن بــه تنها‬
‫يــك مؤلّــف را مطــرح ســاخت‪ .‬ایــن كتــاب‪ ،‬بــا اختـ ِ‬
‫ـال ترتيــب مواجــه اســت و ايــن خــود‪،‬‬
‫اختــال ترتيــب‪ ،‬از پراكندگــي و‬
‫ِ‬ ‫از شــواهد عــدم وحــدت كتــاب به‌شــمار مي‌آيــد و ايــن‬
‫ـدد حاصــل شــده اســت و گمــان نم ـي‌رود كــه مؤلّــف كتــاب‪،‬‬ ‫اوراق كتاب‪‎‬هــای متعـ ّ‬
‫اختــاط ِ‬
‫هــر كــه باشــد‪ ،‬به‪‎‬عنــوان نمونــه‪ :‬احــكام تخلّــي را پــس از احــکام اوقــات نماز(همــان‪)78 :‬؛‬
‫احــكام حيــض‪ ،‬اســتحاضه و نفــاس را بعــد از اعتــكاف و قبــل از بــاب زكات(همــان‪ )191 :‬و باب‬
‫ـن بــاب صناعــات و بــاب عتــق و تدبيــر و مكاتبــة عبــد و مــوال درج‬
‫لبــاس نمازگــزار را در بيـ ِ‬
‫ـدم و ّ‬
‫تأخــر ابــواب پــس از پراكندگــي‬ ‫ـول تقـ ّ‬
‫نمايد(همــان‪ .)302 :‬البتــه هرچنــد احتمــال حصـ ِ‬
‫وراقــان نيــز وجــود دارد‪ ،‬امــا آنچــه عــد ِم وحــدت را اثبــات مي‌كنــد‪ ،‬بيــان و‬ ‫اوراق به‪‎‬دسـ ِ‬
‫ـت ّ‬
‫اســتداللي اســت كــه طــرح و تبييــن شــد‪.‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪54‬‬

‫بنابرايــن‪ ،‬خـ ّ‬
‫ـط حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) کــه بــر نســخۀ دســتیاب موجــود بــوده بــا صفحــة‬
‫ا ّول آن مرتبــط اســت و ايــن صفحــه‪ ،‬مؤلّفــی متفــاوت از صفحــات ديگــر دارد‪ .‬همچنيــن‪،‬‬
‫مواضــع ديگــرى كه خـ ّ‬
‫ـط امام(علیه‪‎‬الســام) بــر آن ذكــر گرديــده است(مجلســى ا ّول‪1414 ،‬ق‪،‬‬
‫معــرفِ كتــاب‪ ،‬مبنــى بــر تأليــف فقــه‬
‫ّ‬ ‫ج‪ )613 :1‬و تصريــح قاضــى اميرحســين‪ ،‬يابنــده و‬
‫توســط امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام)(ر‪.‬ك‪ :‬مجلســی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )11 :1‬ناظــر بــه كتابــى‬ ‫رضــوى ّ‬
‫اســت كــه بــا عبــارت «يقــول عبــداهلل‪ »...‬آغــاز مى‌شــود و ارتباطــى بــا نســخة الحاق‌شــده‬
‫نخواهــد داشــت و موافقــت تاريــخ ايــن كتــاب بــا عصــر امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) نيــز بــر همــان‬
‫نســخة امام(علیه‪‎‬الســام) حمــل مى‌شــود‪ .‬قــدر متي ّقــن ايــن اســت كــه خــط پشــت كتــابِ‬
‫واصل‌شــده بــه قاضــى اميرحســين و تصريــح بــه نــام كتــاب به‪‎‬عنــوان «فقــه رضــوى» نيــز بــه‬
‫ـوان فقــه‬ ‫هميــن بخــش از كتــاب ارتبــاط دارد زيــرا ـ بنــا بــر ارادة نام‌گــذاری ّ‬
‫كل كتــاب بــه عنـ ِ‬
‫رضــوى ـ ّاطالعــى از ميــزان ّاطــاع ف ّنــى و خبرويّــت كاتــب عنــوان بــر پشــت كتاب‪ ،‬در دســت‬
‫وراقــان غيرماهر و‬ ‫ـب عنــوان‪ ،‬از جملــه ناســخان يــا ّ‬
‫نيســت و ايــن احتمــال وجــود دارد كــه كاتـ ِ‬
‫ـداهلل‪ »...‬و قراینی‬ ‫ـض مشــاهدة عبــارت «يقـ ُ‬
‫ـول عبـ ُ‬ ‫ـن كتاب‌شناســى بــوده و بــه محـ ِ‬
‫ناآشــنا بــه فـ ّ‬
‫ماننــد آن‪ ،‬دچــار اشــتباه شــده اســت‪.‬‬

‫ـن داخلــى متــن‪ ،‬كــه داللــت صريحشــان بــر تأليــف كتــاب بــه قلــم یــا امــای‬
‫ب) قرایـ ِ‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) ا ّدعــا گرديــده و بــر همیــن اســاس‪ ،‬انحصــار تألیــف فقــه رضــوی‪ ،‬تنهــا‬
‫در دو صــورتِ تألیــف بــه قلــم امام(علیه‪‎‬الســام) یــا جعــل کتــاب ا ّدعــا گردیــده‪ ،‬مخــدوش‬
‫هســتند‪ .‬ايــن قرایــن عبارتنــد از‪:‬‬

‫‪ .1‬تعبيــر «أبي‪‎‬العالــم» هرچنــد كالم امــام معصوم(علیه‪‎‬الســام) اســت‪ ،‬مســتلزم تأليــف‬

‫درج روايــت‬
‫كتــاب بــه دســت امــام يــا بــه امــای ايشــان نخواهــد بــود زيــرا در كتــب روایــی‪ِ ،‬‬
‫بــا عيــن الفــاظِ مذكــور در ســند‪ ،‬امــرى شــايع و رايــج اســت‪ .‬همچنيــن‪ ،‬اختصــاص و انحصــا ِر‬
‫ظهــو ِر كلمــة «العالــم» در امــام موسى‪‎‬بن‪‎‬جعفر(علیهما‪‎‬الســام) ـ هنــگام کاربــر ِد مطلــق ـ داراى‬
‫وضــوح نيســت و جســتجو در اســناد روايــى‪ ،‬بــر عــدم انحصــار شــهادت مى‌دهد(مازندرانــی‬
‫حائــرى‪1416 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)251 :1‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪55‬‬

‫از ديگــر ســو‪ ،‬جملــة «روي َعــن أبى‌عبداهلل(علیه‪‎‬الســام)» بــر اينكــه راوى قطعـاً و منحصــرا ً‬
‫امــام كاظم(علیه‪‎‬الســام) باشــد‪ ،‬هيچ‌گونــه داللتــى نخواهــد داشــت زيــرا روایــاتِ امــام‬
‫صادق(علیه‪‎‬الســام) تنهــا به‪‎‬واســطۀ امــام کاظم(علیه‪‎‬الســام) نقــل نشــده و راويــان ديگــر نيــز‬
‫از آن حضــرت احاديــث فــراوان نقــل كرده‌اند(حائــری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫ـن حديث»‬ ‫درج روايــت بــا عيــن الفــاظ مذكــور‪ ،‬عــاوه بــر «الفــاظِ اســناد» در «متـ ِ‬ ‫‪ .2‬سـ ِ‬
‫ـبک ِ‬
‫نيــز رواج داشــته اســت‪ .‬بنابرايــن‪ ،‬هيچ‌گونــه بُعــدى وجــود نخواهــد داشــت كــه مؤل ّ ِ‬
‫ــف‬
‫ـل‬ ‫ـخنان معصومان(علیهم‪‎‬الســام) چــون «هــذا ِم ّمــا نُــدا ِو ُم بــه نحــن معاشـ َ‬
‫ـر أهـ َ‬ ‫غيرمعصــوم‪ ،‬سـ ِ‬
‫البيت(علیهم‪‎‬السالم)»(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪« ،)402 :‬فتَ َطـ ّ‬
‫ـو َل َعلينــا بِذلــک‪،‬‬
‫أميرالمؤمنين(علیه‪‎‬الســام)»‪ ،‬جملــۀ‬
‫ِب فیهــا َج ُّدنــا ُ‬ ‫امتنان ـ ًا ِمنــه ورحمةً»(همــان‪ )293 :‬و ُ‬
‫«ض ـر َ‬
‫ـداهلل ِ علیِ‪‎‬بــن موســی»(همان‪ )83 :‬را كــه جــزء متـ ِ‬
‫ـن روايــت بــوده اســت‪ ،‬در كتــاب‬ ‫«يقـ ُ‬
‫ـول عبـ ُ‬
‫خويــش وارد كــرده باشــد‪.‬‬

‫البتــه برخــي صاحب‌نظــران در اين‌گونــه جمله‪‎‬هــا احتمــاالت ديگــري را مطــرح‬

‫توســط‬
‫کرده‌انــد تــا استشــهاد بــه آن جمــات را بــراى اثبــات نظریــۀ تألیــف فقــه رضــوی ّ‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) نقــض‌كنــد‪ .‬ايــن احتمــاالت عبارتنــد از‪:‬‬

‫ـین مذکــور در کتــاب می‌باشــند‬

‫ـی روايــت پيشـ ِ‬
‫احتمــال ا ّول‪ :‬اين‌گونــه جمــات‪ ،‬ادامــۀ پایانـ ِ‬
‫کــه بــه تصریــح از امــام معصــوم نقل شــده اســت‪.1‬‬

‫احتمــال دوم‪ :‬در صــورت پذيــرش آن جمــات به‪‎‬عنــوان كالم مؤلّـ ِ‬

‫ـف كتــاب نیز‪ ،‬عبــاراتِ مذكور‬
‫تنهــا به‪‎‬عنــوان شــاهدي بــر «علــوى» و «هاشــمى» بــودن مؤلّــف ـ و نــه امــام معصــوم بــودن وي‬
‫ـ محســوب مي‌شــود زيــرا «تطـ ّول» و «امتنــان»‪ ،‬به‪‎‬دليــل اســتحقاق خمــس بــر او نيــز تح ّقــق‬
‫دبودن گوينــده‪ ،‬واضــح اســت‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ـي‬
‫ِب فیهــا َج ُّدنــا» بــر سـ ّ‬ ‫مي‌يابــد‪2‬؛ و داللــت عبــارت ُ‬
‫«ضـر َ‬

‫صام الرجلُ ثالثة وعشرين من شهر رمضان جاز له أن يذهب ويجي‌ء في أسفاره؛‬ ‫‪ .1‬به عنوانِ نمونه‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬وكان أبو عبداهلل (ع) يقول‪ :‬إذ َ‬
‫ستحب فيها الغسلُ (منسوب به امام رضا(ع)‪،‬‬
‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫وي‬ ‫(ص)‪،‬‬ ‫أميرالمؤمنين‬ ‫نا‬ ‫جد‬
‫ُّ‬ ‫فيها‬ ‫وليلة تسع عشرة من شهر رمضان‪ ،‬هي الليل ُة التي ُضرِب‬
‫‪1406‬ق(الف)‪.)83 :‬‬
‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫فتطول علينا‬
‫ّ‬ ‫اآلية‪،‬‬ ‫إلى آخر‬ ‫(انفال‪)41/‬‬ ‫بى»‬ ‫ر‬‫ْ‬ ‫ق‬
‫ُ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ذ‬ ‫ل‬ ‫و‬‫َ‬ ‫ول‬ ‫س‬ ‫لر‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ه‬
‫ُ َ ُ َ َّ ُ‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫خ‬
‫ُ‬ ‫ ل‬ ‫ن‬
‫َّ‬ ‫َأ‬ ‫ف‬ ‫ء‬ ‫‌‬
‫ي‬ ‫ش‬
‫َ‬ ‫ن‬ ‫م‬
‫ُْْ ْ ْ‬‫م‬ ‫ت‬‫م‬ ‫ن‬ ‫غ‬
‫َ‬ ‫َّما‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫وا‬ ‫‪ .2‬وقال جلّ وعال‪ُ ْ َ :‬‬
‫َم‬
‫ل‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫«‬
‫بذلك‪ ،‬امتنان ًا منه و رحمةً‪.‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪56‬‬

‫احتمــال ســوم‪ :‬تطــ ّول و امتنــان‪ ،‬بــه اعتبــا ِر «امــر بــه اعطــاى خمــس» نيــز صــادق‬
‫اســت(حائری اصفهانــی‪1404 ،‬ق‪.)312 :‬‬

‫امــا ایــن احتمــاالت مخــدوش و غیرقابــل پذیــرش اســت؛ زیــرا قطعـاً بــر اسـ ِ‬
‫ـاس آنچــه دربارة‬
‫ـن حديــث»‪ ،‬تبييــن شــد و نيــز از‬ ‫درج روايــت بــا عيــن «الفــاظِ اســناد» و « الفــاظِ متـ ِ‬ ‫سـ ِ‬
‫ـبک ِ‬
‫آنجاكــه ايــن ا ّدعــا بــر خــاف ظاهــر مجمــوع عبــارات اســت‪ ،‬هيچ‌گونــه نيــا ِز الزامــي بــه تک ّلف‬
‫و تح ّکــم در قــراردادن آن جملــه به‪‎‬عنــوان ادامــۀ روايــت پيشــين و علــوي دانســتن مؤلّــف‪،‬‬
‫وجــود نخواهــد داشــت‪.‬‬

‫«فأمــا نحــن نقــول» عــاوه بــر آنكــه داللتــى بــر انتســاب آن‬
‫ّ‬ ‫‪ .3‬در عباراتــى ماننــد‬
‫توســط مؤل ّ ِ‬
‫ــف غيرمعصــوم نيــز‬ ‫بــه مؤلّــف وجــود نــدارد و بلكــه نقــل الفــاظ معصــوم ّ‬
‫معصوميـ ِ‬
‫ـت «گوینــده» نيــز نخواهــد بــود؛ زيــرا ممكــن اســت‬ ‫ّ‬ ‫محتمــل اســت‪ ،‬دلیــل بــر‬
‫ـف غيــر معصــوم‪ ،‬گفتــار معصــوم یــا غیرمعصــوم و مذهــب فقهــى اماميــه را نقــل‬ ‫مؤلّـ ِ‬
‫كرد ه‌باشــد‪.‬‬

‫شــأن صــدو ِر احــکام‬

‫ِ‬ ‫‪ .4‬تعابيــری ماننــ ِد «أقــول ذلــك» کــه بــه مؤلّــف و گوینــده‪،‬‬
‫توضيــح عبــارت پيــش از آن در همــان روايــت ماننــد‬
‫ِ‬ ‫می‌بخشــد‪ ،‬هرچنــد بيــان و‬
‫تعبیــر «أروي» است(منســوب بــه امام‪‎‬رضــا(ع)‪1406 ،‬ق(الــف)‪ 1)386 :‬و از ســوی‬
‫توســط مؤلّــف ـ اگــر معصــوم نباشــد ـ هيــچ‬
‫دیگــر‪ ،‬انتســابِ ايــن روايــت بــه خــود‪ّ ،‬‬
‫توجــه بــه شــيوة رايــج و شــايع بیــن‬
‫توجيــه منطقــى نــدارد‪ ،‬ا ّمــا چنان‪‎‬كــه گذشــت و بــا ّ‬
‫محدثــان‪ ،‬دليلــى واضــح و قابــل پذیــرش بــر اينكــه ايــن تعبيرهــا كالم مؤلّــف باشــد‪،‬‬ ‫ّ‬
‫وجــود نــدارد‪ .‬بــا ايــن پاســخ‪ ،‬اســتناد بــه ســاير مــوارد ـ ماننــد مــوارد نقــل احــكام‬
‫توســط امام(علیه‪‎‬الســام) از پدرشــان ـ بــراي اثبــات تأليــف كتــاب بــه قلــم‬
‫شــرعى ّ‬
‫امام(علیه‪‎‬الســام) نيــز نقــض مى‪‎‬شــود‪.‬‬

‫أن َ‬
‫الل تبارك و تعالى أس َق َط عنِ المؤمن ما ال يعلم و ما ال يتعمد و النسيان و السهو و الغلط و ما استكره عليه و ما اتّقى فيه‬ ‫‪ .1‬و«أروي‪ّ »:‬‬
‫و ما ال يُطيق؛ «أقولُ ذلك»‪.‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪57‬‬

‫نتيجه‬

‫آنچــه در ایــن پژوهــش مــورد واکاوی قــرار گرفــت‪ ،‬مجموعـه‌ای از دالیــل‪ ،‬قرایــن و شــواهد‬
‫اســت کــه می‌توانــد به‪‎‬عنــوان مســتن ِد پذیــرش نظریــۀ تألیــف فقــه رضــوی بــه قلــم‬
‫امام‪‎‬رضا(علیه‪‎‬الســام) به‪‎‬شــمار آیــد‪ .‬پــس از تجمیــع و تبییــن ایــن گزاره‌هــا کــه در آثــار‬
‫ـی انتقــادی ایــن‬
‫ـدد فقهــی و حدیثــی امامیــه پراکنده‌انــد‪ ،‬بــه ســبکی بدیــع و در بازاندیشـ ِ‬
‫متعـ ّ‬
‫قرایــن و شــواهد‪ ،‬نتایــج زیــر به‪‎‬دســت می‌آیــد‪:‬‬

‫‪ -‬كتــاب روايــي ـ فتوایــي منســوب بــه امــام علي‪‎‬بن‪‎‬موســي الرضا(علیهما‪‎‬الســام) كــه اكنــون‬
‫در دســت اســت و فقــه رضــوي يــا فقــه الرضــا نامیــده مي‌شــود‪ ،‬كتابــي يگانــه بــا مؤلّفــي واحد‬
‫ـدثِ موثّــق قاضــی سیدامیرحســین‪ ،‬قطعـاً تأليــف‬
‫نيســت بلكــه بخشــي از آن‪ ،‬بــه تصریــح محـ ّ‬
‫ـال‬
‫ـط یــا امــای حضــرت رضا(علیه‪‎‬الســام) اســت و بخش‌هــای ديگــر‪ ،‬بــر اســاس اختـ ِ‬ ‫بــه خـ ّ‬
‫ـب واضــح و ســایر شــواه ِد درون‌متنــی‪ ،‬پــس از اختــاط اوراق بــه ایــن کتــاب ضمیمــه‬
‫ترتیـ ِ‬
‫شــده اســت‪.‬‬

‫‪ -‬هرچنــد گــزارش تاریخــی مشــهور از دســتیابی فقهیــان امامیــه بــه کتــاب فقــه رضــوی بــه‬
‫ـاس برخــی گزارش‌هــای‬
‫دوران موالمحمدتقــی مجلسی(مجلســی ا ّول) بازمی‌گــردد‪ ،‬امــا بــر اسـ ِ‬
‫ِ‬
‫ـدم‪ ،‬می‌تــوان دســتیابی مجامــع علمــی شــیعه بــه ایــن کتــاب را در روزگاری پیــش از‬
‫متقـ ّ‬
‫مجلســی ا ّول دانســت‪.‬‬

‫‪ -‬هرچنــد شــواهد تاریخــی و درون‌متنــی نظریــۀ تألیــف فقــه رضــوی بــه قلــم حضــرت‬
‫ّ‬
‫حــل برخــی اشــکال‪‎‬های مخــدوش را دارد‪ ،‬امــا ســایر ایرادهــای‬ ‫رضا(علیه‪‎‬الســام) توانایــی‬
‫ایــن ادلّــه و شــواهد و نیــز اشــکال‪‎‬های شــواهد فهرســتی کــه از نــگاه طرفـ ِ‬
‫ـداران ایــن نظریــه‬
‫مغفــول مانــده اســت‪ ،‬از قــدرت کافــی بــرای نقــض نظریــه برخوردارنــد‪.‬‬

‫‪ -‬شــواهد تاریخــی نظریــه‪ ،‬بــه صِ ــرفِ مالحظــة ظاهــر برخــي از تصریحــات منــدرج بــر ن َُســخ‬
‫توجــه بــه برخــي قرایــن درون‌متنــي‪ ،‬و بــدون تأ ّمــل و د ّقــت در‬
‫خطــی و عبارت‪‎‬هــای كتــاب‪ ،‬و ّ‬
‫جميــع مطالــب فقــه رضــوي نشــأت گرفته باشــد‪.‬‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪58‬‬

‫‪ -‬برخــی تعبيرهــای موجــود در کتــاب و شــواهد داخلــی متــن‪ ،‬هرچنــد كالم امــام‬
‫معصوم(علیه‪‎‬الســام) اســت‪ ،‬مســتلزم تأليــف كتــاب به‪‎‬دســت امــام يــا بــه امــای ايشــان‬
‫درج روايــت بــا عيــن الفــاظِ مذكــور در ســند و متــن‪،‬‬
‫نخواهــد بــود زيــرا در كتاب‪‎‬هــای روایــی‪ِ ،‬‬
‫امــرى شــايع و رايــج اســت‪.‬‬

‫ ‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬
 ‫بازپژوه ِی تاریخی‪ ،‬فهرستی و درون‌متن ِی نظریۀ تألیف فقه رضوی‪...‬‬

‫‪59‬‬

‫منابع و مآخذ‬

‫ـ قرآن کریم‪.‬‬
‫ـ امام‪‎‬رضا (ع) (منسوب)‪1406 ( .‬ق (الف))‪ .‬الفقه الرضوی‪ .‬چاپ اول‪ .‬مشهد‪ :‬مؤسسه آل البیت(ع)‪.‬‬
‫ـ ـــــــــــــــــ ‪1406( .‬ق (ب))‪ .‬صحیفه االمام الرضا(ع)‪ .‬چاپ اول‪ .‬مشهد‪ :‬کنگره جهانی امام‪‎‬رضا (ع)‪.‬‬
‫ـ ابن بابویه‪ ،‬محمدبن‪‎‬علی‪1378( .‬ق)‪ .‬عیون أخبار الرضا(ع)‪ .‬چاپ اول‪ .‬تهران‪ :‬نشر جهان‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــ ‪1395( .‬ق)‪ .‬کمال الدین وتمام النعمه‪ .‬چاپ اول‪ .‬تهران‪ :‬اسالمیه‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــ ‪1415( .‬ق)‪ .‬المقنع‪ .‬چاپ دوم‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه امام هادی(ع)‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــ ‪1413( .‬ق)‪ .‬من الیحضره الفقیه‪ .‬چاپ دوم‪ .‬قم‪ :‬جامعه مدرسین‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــ ‪ .)1386( .‬علل الشرایع‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬کتابفروشی داوری‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــ ‪ .)1376( .‬األمالی‪ .‬چاپ ششم‪ .‬تهران‪ :‬کتابچی‪.‬‬
‫ـ ابن‪‎‬داود ح ّلی‪ ،‬حسن‪‎‬بن‪‎‬علی‪1383( .‬ق)‪ .‬الرجال‪ .‬چاپ اول‪ .‬تهران‪ :‬دانشگاه تهران‪.‬‬
‫ف العقول‪ .‬چاپ دوم‪ .‬قم‪ :‬جامعه مدرسین‪.‬‬ ‫حرانی‪ ،‬حسن‪‎‬بن‪‎‬علی‪1404( .‬ق)‪ .‬تح ‪‎‬‬ ‫ـ ابن‪‎‬شعبه ّ‬
‫ـ ابن‪‎‬طاووس حلی‪ ،‬سیدعلی‪‎‬بن‪‎‬موسی‪1411( .‬ق)‪ .‬مهج الدعوات‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬دار الذخائر‪.‬‬‫ّ‬
‫ـ ــــــــــــــــــــ ‪1400( .‬ق)‪ .‬الطرائف‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬خیام‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــــ ‪( .‬بی‌تا)‪ .‬جمال االسبوع‪ ،‬بکمال العمل المشروع‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬دار الرضی‪.‬‬
‫ـ اردبیلی‪ ،‬محمدبن‪‎‬علی‪1403( .‬ق)‪ .‬جامع الرواه‪ .‬چاپ اول‪ .‬بیروت‪ :‬دار االضواء‪.‬‬
‫ـ افندی اصفهانی‪ ،‬میرزا عبداهلل‪1431( .‬ق)‪ .‬ریاض العلماء‪ .‬چاپ اول‪ .‬بیروت‪ :‬مؤسسه التاریخ العربی‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــــ ‪1410( .‬ق)‪ .‬تعلیقه أمل اآلمل‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬کتابخانه آیت‌اهلل مرعشی نجفی‪.‬‬
‫ـ امین‪ ،‬سیدمحسن‪1403( .‬ق)‪ .‬أعیان الشیعه‪ .‬چاپ اول‪ .‬بیروت‪ :‬دارالتعارف للمطبوعات‪.‬‬
‫ـ انصاری‪ ،‬مرتضی‪1428( .‬ق)‪ .‬فرائد االصول‪ .‬چاپ نهم‪ .‬قم‪ :‬مجمع‪‎‬الفکراالسالمی‪.‬‬
‫ـ بحرالعلوم‪ ،‬سيد محمدمهدي‪( .‬بي‌تا)‪ .‬الفوائد ا ُ‬
‫الصوليه‪ .‬بي‌جا‪ .‬بي‌نا‪.‬‬
‫ـ چهارسوقی خوانساری‪ ،‬محمدهاشم‪( .‬بی‌تا)‪ .‬رساله فی تحقیق حال کتاب فقه‪‎‬الرضا(ع)‪ .‬بی‌جا‪ .‬بی‌نا‪.‬‬
‫ـ حائری اصفهانی‪ ،‬محمدحسین‪1404( .‬ق)‪ .‬الفصول الغرویه‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬دار االحیاء العلوم االسالمیه‪.‬‬
‫حرعاملی‪ ،‬محمدبن‪‎‬حسن‪1409( .‬ق)‪ .‬وسائل الشیعه‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه آل البیت(ع)‪.‬‬ ‫ـ ّ‬
‫ـ ـــــــــــــــــــ ‪( .‬بي‌تا)‪ .‬أمل اآلمل‪ .‬بغداد‪ :‬مكتبه االندلس‪.‬‬
‫ـ خوانساری‪ ،‬محمدباقر‪1390( .‬ق)‪ .‬روضات الجنّات‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬اسماعیلیان‪.‬‬
‫ـ رازی‪ ،‬منتجب‌الدین‪ .)1366( .‬الفهرست‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬کتابخانه آیت‌اهلل مرعشی نجفی‪.‬‬
‫ـ شریف مرتضی‪ ،‬علی‪‎‬بن‪‎‬حسین‪1415( .‬ق)‪ .‬االنتصار فی انفرادات االمامیه‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬جامعه مدرسین‪.‬‬
‫ـ شهید ّاول‪ ،‬محمد‪‎‬بن‪‎‬مکی‪1419( .‬ق)‪ .‬ذکری الشیعه فی أحکام الشریعه‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه آل‪‎‬البیت (ع)‪.‬‬
‫ـ صدر کاظمی‪ ،‬سیدحسن‪ .)1380( .‬فصل‪‎‬القضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا(ع)‪ .‬چاپ‌شده ضمن «الرسائل االربعه‬
‫مدرسین‪.‬‬
‫عشره»‪ .‬قم‪ :‬جامعه ّ‬

‫سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪ 1397‬فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی‬

 ‫‪60‬‬

‫ـ ص ّفار‪ ،‬محمدبن‪‎‬حسن‪1404( .‬ق)‪ .‬بصائر الدرجات‪ .‬چاپ دوم‪ .‬قم‪ :‬کتابخانه آیت‌اهلل مرعشی نجفی‪.‬‬
‫ـ طبرسی‪ ،‬احمدبن‪‎‬علی‪1403( .‬ق)‪ .‬االحتجاج‪ .‬چاپ اول‪ .‬مشهد‪ :‬نشر مرتضی‪.‬‬
‫ـ طوسی‪ ،‬محمدبن‪‎‬حسن‪1390( .‬ق)‪ .‬االستبصار فی ما اختلف من األخبار‪ .‬چاپ اول‪ .‬تهران‪ :‬دار الکتب االسالمیه‪.‬‬
‫العدۀ فی اصول الفقه‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬عالقبندیان‪.‬‬ ‫ـ ــــــــــــــــــ ‪1417( .‬ق)‪ّ .‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــ ‪1411( .‬ق)‪ .‬کتاب الغیبۀ‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬دارالمعارف االسالمیه‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــ ‪( .‬بی‌تا)‪ .‬الفهرست‪ .‬نجف‪ :‬المکتبه‪‎‬الرضویه‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــ ‪1407( .‬ق)‪ .‬تهذیب األحکام‪ .‬چاپ اول‪ .‬تهران‪ :‬دارالکتب االسالمیه‪.‬‬
‫ـ طهرانی‪ ،‬آقابزرگ‪1403( .‬ق)‪ .‬الذریعۀ إلی تصانیف الشیعه‪ .‬چاپ سوم‪ .‬بیروت‪ :‬داراألضواء‪.‬‬
‫ـ عسقالنی‪ ،‬احمدبن‪‎‬علی‪‎‬بن حجر‪1379( .‬ق)‪ .‬فتح الباری فی شرح صحیح البخاری‪ .‬بیروت‪ :‬دارالمعرفه‪.‬‬
‫ـ عالّمه ح ّلی‪ ،‬حسن‪‎‬بن‪‎‬یوسف‪1412( .‬ق)‪ .‬منتهی المطلب‪ .‬چاپ اول‪ .‬مشهد‪ :‬مجمع البحوث االسالمیه‪.‬‬
‫الحق وکشف الصدق‪ .‬چاپ اول‪ .‬بیروت‪ :‬دارالکتب اللبنانی‪.‬‬ ‫ـ ــــــــــــــــــــــ ‪1982( .‬م)‪ .‬نهج ّ‬
‫ـ ــــــــــــــــــــــ ‪1381( .‬ق)‪ .‬خالصۀ األقوال(رجال عالمه)‪ .‬چاپ دوم‪ .‬نجف‪ :‬منشورات المطبعه الحیدریه‪.‬‬
‫ـ کاشانی حنفی‪ ،‬ابوبکربن‪‎‬مسعود‪1406( .‬ق)‪ .‬بدای ‪‎‬ع الصنایع‪ .‬بیروت‪ :‬دارالکتب العلمیه‪.‬‬
‫کشی‪ ،‬محمدبن‪‎‬عمر‪1409( .‬ق)‪ .‬اختیار معرفۀ الرجال‪ .‬مشهد‪ :‬دانشگاه مشهد‪.‬‬ ‫ـ ّ‬
‫ـ کلینی‪ ،‬محمدبن‪‎‬یعقوب‪1407( .‬ق)‪ .‬الکافی‪ .‬چاپ چهارم‪ .‬تهران‪ :‬دار الکتب‪‎‬االسالمیه‪.‬‬
‫ـ مازندرانی حائری‪ ،‬محمد‪1416( .‬ق)‪ .‬منتهی المقال‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه آل البیت(ع)‪.‬‬
‫ن شهرآشوب‪ .)1380( .‬معالم العلماء‪ .‬چاپ اول‪ .‬نجف‪ :‬منشورات المطبعه الحیدریه‪.‬‬ ‫ـ مازندرانی‪ ،‬اب ‪‎‬‬
‫ُ‬
‫ـ مجاهد طباطبایی‪ ،‬سیدمحمد‪1296( .‬ق)‪ .‬مفاتیح االصول‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه آل البیت(ع)‪.‬‬
‫ـ مجلسی ّاول‪ ،‬موال محمدتقی‪1406( .‬ق)‪ .‬روضۀ المتقین‪ .‬چاپ دوم‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه کوشانپور‪.‬‬
‫ـ ــــــــــــــــــــــ ‪1411( .‬ق)‪ .‬لوامع صاحبقرانی‪ .‬چاپ دوم‪ .‬قم‪ :‬اسماعیلیان‪.‬‬
‫ـ مجلسی‪ ،‬محمدباقر‪1410( .‬ق)‪ .‬بحاراألنوار‪ .‬چاپ اول‪ .‬بیروت‪ :‬مؤسسه الطبع و النشر‪.‬‬
‫ـ مشکینی اردبیلی‪ ،‬ابوالحسن‪1411( .‬ق)‪ .‬وجیزه فی علم الرجال‪ .‬چاپ اول‪ .‬بیروت‪ :‬مؤسسه األعلمی للمطبوعات‪.‬‬
‫ـ نجاشی‪ ،‬احمدبن‪‎‬علی‪1407( .‬ق)‪ .‬الفهرست‪ .‬قم‪ :‬جامعه ّ‬
‫مدرسین‪.‬‬
‫ـ نجفی‪ ،‬محمدحسن‪1404( .‬ق)‪ .‬جواهر الکالم فی شرح شرایع االسالم‪ .‬چاپ هفتم‪ .‬بیروت‪ :‬دار إحیاء التراث العربی‪.‬‬
‫ـ نراقی‪ ،‬احمد‪1417( .‬ق)‪ .‬عوائد االیّام فی بیان قواعد األحکام‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬دفتر تبلیغات اسالمی‪.‬‬
‫ـ نوری‪ ،‬میرزاحسین‪1410( .‬ق)‪ .‬الفیض القدسی‪ .‬چاپ اول‪ .‬چاپ‪‎‬شده ضمن ج‪«102‬بحاراألنوار»‪ .‬بیروت‪:‬‬
‫مؤسسه‪‎‬الطبع و النشر‪.‬‬
‫ـ ـــــــــــــــ ‪1417( .‬ق)‪ .‬خاتمه المستدرک‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه آل البیت(ع)‪.‬‬
‫حجاج‪( .‬بی‌تا)‪ .‬الصحیح‪ .‬بیروت‪ :‬دار االحیاء التراث العربی‪.‬‬‫ـ نیشابوری‪ ،‬مسلم‪‎‬بن ّ‬
‫ـ هندی‪ ،‬محمدبن‪‎‬حسن‪1412( .‬ق)‪ .‬کشف اللثام و االبهام عن قواعد األحکام‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬جامعه مدرسین‪.‬‬

‫فصـلنامه علمی ‪ -‬پژوهشی فرهنگ رضوی سال ششم‪ ،‬شماره ‪ ،24‬زمستان ‪1397‬‬