Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
w boskim Logosie
Materiały i Studia Księży Werbistów, nr 90
Niniejsza publikacja jest pracą doktorską napisaną pod kierunkiem ks. dra
hab. Leszka Misiarczyka, prof. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskie-
go. Promoterem pomocniczym była dr Maria Piechocka-Kłos z Uniwersyte-
tu Warmińsko-Mazurskiego.
Józef Trzebuniak SVD
Uczestnictwo
w boskim Logosie
według greckich Ojców Kościoła
II wieku
VERBINUM
Wydawnictwo Księży Werbistów
Górna Grupa 2019
© Copyright by Józef Trzebuniak, 2019
© Copyright by VERBINUM, Górna Grupa 2019
Redakcja
Marek Połomski
Okładka
Michalina Paczyńska
Skład
Jacek Gacukowicz
ISBN 978-83-7192-565-8
SPIS TREŚCI
SPIS TREŚCI ��������������������������������������������������������������������������������������������� 5
WYKAZ SKRÓTÓW �������������������������������������������������������������������������������� 9
WSTĘP ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 11
ROZDZIAŁ I
ŹRÓDŁA NAUKI PATRYSTYCZNEJ
O UCZESTNICTWIE W LOGOSIE ����������������������������������������������������� 17
1.1. Udział w Logosie według filozofów helleńskich ������������������������������� 17
1.1.1. Heraklit ����������������������������������������������������������������������������������� 17
1.1.2. Platon �������������������������������������������������������������������������������������� 21
1.1.3. Arystoteles ������������������������������������������������������������������������������ 25
1.1.4. Stoicyzm ��������������������������������������������������������������������������������� 29
1.1.5. Medioplatonizm ���������������������������������������������������������������������� 33
1.2. Uczestnictwo w Logosie według Filona Aleksandryjskiego ������������� 38
1.2.1. Relacja między Bogiem a Logosem ��������������������������������������� 39
1.2.2. Uczestnictwo świata stworzonego w Logosie ������������������������ 43
1.2.3. Partycypacja człowieka w Logosie ���������������������������������������� 46
1.3. Uczestnictwo w Logosie Wcielonym
według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty ��������������������������������������� 50
1.3.1. Listy św. Pawła Apostoła �������������������������������������������������������� 50
1.3.2. Pisma św. Jana Ewangelisty ��������������������������������������������������� 57
ROZDZIAŁ II
UDZIAŁ W LOGOSIE WEDŁUG APOLOGETÓW GRECKICH
II WIEKU ������������������������������������������������������������������������������������������������� 69
2.1. Udział chrześcijan w Prawdzie według Apologii Arystydesa z Aten ��� 71
2.2. Uczestnictwo całej ludzkości i duszy człowieka w Logosie
według Justyna ����������������������������������������������������������������������������������� 74
2.2.1. Udział ludzkości w nasionach Logosu oraz chrześcijan
w całym Logosie według Apologii Maior i Minor ����������������� 75
2.2.2. Udział duszy człowieka w Życiu w Dialogus cum Tryphone ��� 83
2.3. Stopnie uczestnictwa w Logosie w Oratio ad Graecos
Tacjana Syryjczyka ���������������������������������������������������������������������������� 91
5
Spis treści
ROZDZIAŁ III
UCZESTNICTWO ONTYCZNE I ANTROPOLOGICZNE
W PISMACH IRENEUSZA Z LYONU ����������������������������������������������� 123
3.1. Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses ����������������������� 124
3.1.1. Partycypacja w boskim Umyśle ������������������������������������������� 129
3.1.2. Adopcja Wcielonego Logosu ����������������������������������������������� 132
3.1.3. Wspólnota z Logosem-Duchem ������������������������������������������� 138
3.1.4. Udział w nieśmiertelności i niezniszczalności Logosu �������� 143
3.1.5. Sakramentalna jedność z Logosem �������������������������������������� 149
3.1.6. Udział w wieczności Logosu ������������������������������������������������ 153
ROZDZIAŁ IV
UDZIAŁ W LOGOSIE POPRZEZ WIARĘ I SAKRAMENTY
WEDŁUG KLEMENSA ALEKSANDRYJSKIEGO ������������������������� 159
4.1. Uczestnictwo w niebiańskiej harmonii bytów według Protrepticus ��� 161
4.2. Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus ������������������������������ 175
4.2.1. „Chrzest Logosu” dający nieśmiertelność ���������������������������� 175
4.2.2. „Boska komunia” z Logosem ����������������������������������������������� 179
4.2.3. „Przebóstwienie” poprzez Logos ����������������������������������������� 184
4.2.4. „Przystrojenie” pięknem Logosu ������������������������������������������ 191
4.3. Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata ��������������������������� 197
4.3.1. „Zaszczepienie” w boski Logos ������������������������������������������� 197
4.3.2. „Utożsamienie” z boskim Logosem ������������������������������������� 208
4.3.3. „Mistyczne zjednoczenie” z Logosem ��������������������������������� 212
6
Table of contents
TABLE OF CONTENTS
TABLE OF CONTENTS ��������������������������������������������������������������������������� 5
ABBREVIATIONS ������������������������������������������������������������������������������������ 9
INTRODUCTION ������������������������������������������������������������������������������������ 11
CHAPTER I
SOURCES OF THE PATRISTIC THEORY ABOUT
THE PARTICIPATION IN LOGOS ������������������������������������������������������ 17
1.1. Participation in the Logos according to Hellenic philosophers ��������� 17
1.1.1. Heraclitus �������������������������������������������������������������������������������� 17
1.1.2. Plato ���������������������������������������������������������������������������������������� 21
1.1.3. Arystotle ��������������������������������������������������������������������������������� 25
1.1.4. Stoicism ���������������������������������������������������������������������������������� 29
1.1.5. Middle Platonism ������������������������������������������������������������������� 33
1.2. Participation in the Logos according to Filo of Alexandria ��������������� 38
1.2.1. Relation between God and Logos ������������������������������������������ 39
1.2.2. Participation of the created world in Logos ��������������������������� 43
1.2.3. Participation of man in Logos ������������������������������������������������ 46
1.3. Participation in the incarnate Logos according to Paul the Apostle
and John the Evangelist ��������������������������������������������������������������������� 50
1.3.1. Letters of saint Paul Apostle ��������������������������������������������������� 50
1.3.2. Writings of John the Evangelist ���������������������������������������������� 57
CHAPTER II
PARTICIPATION IN LOGOS ACCORDING TO GREEK
APOLOGISTS OF THE SECOND CENTURY ����������������������������������� 69
2.1. Participation of Christians in the Truth according
to Apology of Aristides of Athens ������������������������������������������������������ 71
2.2. Participation of the entire mankind and the human soul
in Logos according to Justin �������������������������������������������������������������� 74
2.2.1. Participation of the mankind in the seeds of Logos
and Christians in the entire Logos according
to Apology Maior and Minor �������������������������������������������������� 75
2.2.2. Participation of the human soul in the Life according
to Dialogus cum Tryphone ����������������������������������������������������� 83
2.3. Degrees of participation in Logos in Oratio ad Graecos
of Tatian of Syria �������������������������������������������������������������������������������� 91
2.4. Participation of human nature in the divinity according
to Ad Autolycum of Theophilus of Antioch �������������������������������������� 105
7
Table of contents
CHAPTER III
ONTOLOGICAL AND ANTHROPOLOGICAL PARTICIPATION
IN THE WRITINGS OF IRENAEUS OF LYONS ����������������������������� 123
3.1. Participation in Logos according to Adversus haereses ������������������� 124
3.1.1. Participation in the divine Mind ������������������������������������������� 125
3.1.2. Adoption of the incarnate Logos ������������������������������������������ 132
3.1.3. Community with the Logos-Spirit ���������������������������������������� 138
3.1.4. Participation in the immortality and incorruptibility
of Logos �������������������������������������������������������������������������������� 143
3.1.5. The sacramental unity with Logos ��������������������������������������� 149
3.1.6. Participation in the eternity of Logos ����������������������������������� 153
CHAPTER IV
PARTICIPATION IN LOGOS THROUGH FAITH
AND SACRAMENTS ACCORDING TO CLEMENT
OF ALEXANDRIA �������������������������������������������������������������������������������� 159
4.1. Participation in the heavenly harmony of beings according
to Protrepticus ���������������������������������������������������������������������������������� 161
4.2. Participation in Logos according to Pedagogus ������������������������������ 175
4.2.1. „Baptism of Logos” providing immortality ������������������������� 175
4.2.2. „Divine communion” with Logos ���������������������������������������� 179
4.2.3. „Deification” through Logos ������������������������������������������������ 184
4.2.4. „Adornment” of the beauty of Logos ����������������������������������� 191
4.3. Participation in Logos according to Stromata ���������������������������������� 197
4.3.1. „Infusion” of the divine Logos ��������������������������������������������� 197
4.3.2. „Identification” with the divine Logos ��������������������������������� 208
4.3.3. „Mystical unification” with Logos ��������������������������������������� 212
8
Wykaz skrótów
WYKAZ SKRÓTÓW
1. Serie wydawnicze
ACW – Ancient Christian Writers, ed. J. Quasten, J. C. Plumpe,
Washington 1978
BOK – Biblioteka Ojców Kościoła
GCS – Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten drei
Jahrunderte, Leipzig-Berlin 1897-
PG – Patrologia cursus completus. Series Graeca 1-161,
ed. J. P. Migne, Paris 1857-1866
PSP – Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, Warszawa 1969-
SACh – Studia Antiquitatis Christianae
SCh – Sources chrétiennes, ed. H. de Lubac, J. Daniélou i in.,
Paris 1941-
ŹMT – Źródła Myśli Teologicznej
9
WSTĘP
Żyjący na przełomie XIX i XX wieku św. Arnold Janssen zachwycił się
Prologiem Ewangelii Janowej, a następnie w 1875 roku założył Zgromadze-
nie Słowa Bożego. Medytował nad tajemnicą uczestnictwa całego stworzenia
i człowieka w Logosie Wcielonym oraz pragnął, aby przed boską Światłością
ustąpiły ciemności niewiary, a Słowo zamieszkało w sercach wszystkich lu-
dzi. Z inspiracji Założyciela wszyscy misjonarze werbiści starają się w swo-
ich modlitwach i rozważaniach podążać drogą św. Arnolda.
W kontekście realizacji charyzmatu Założyciela naszego Zgromadzenia,
a także podjętych studiów teologicznych, filologicznych i patrystycznych wy-
brałem temat dotyczący boskiego Logosu. Zagadnienie to jest ważne nie tylko
z powodu moich osobistych zainteresowań, ale także dlatego, że stanowi główny
przedmiot badań dla wielu filozofów, teologów, patrologów i historyków. W Pol-
sce tematem Logosu i kolejnych faz rozwoju tej koncepcji zajmowali się m.in.:
Rafał M. Leszczyński, Krzysztof Narecki, Damian Mrugalski, Henryk Pietras
oraz Jacek Zieliński. W literaturze obcojęzycznej związanej z szeroko pojętą
logosofią należy natomiast wymienić takich autorów, jak: Leslie Henry Cha-
dwick, Jean Daniélou i Harry Wolfson. Wymienieni uczeni zajmują się staro-
żytną koncepcją Logosu i jej wpływem na myśl wczesnego chrześcijaństwa,
ale nie wyjaśniają wyczerpująco zagadnienia uczestnictwa w boskim Logosie.
Moja rozprawa bada zatem szczegółowo jeden z problemów wchodzących
w skład bardzo szerokiego tematu związanego z pojęciem Logosu. Jednak
wnikliwa analiza zagadnienia uczestnictwa w boskim Logosie u wszystkich
pisarzy starożytnego Kościoła byłaby niemożliwa w jednym opracowaniu,
dlatego postanowiłem ograniczyć pole badawcze do okresu patrystycznego,
a dokładnie do pism greckich Ojców Kościoła II wieku. Właśnie w ich pra-
cach znajdujemy po raz pierwszy interesujące połączenie koncepcji uczest-
nictwa w Logosie przejętej z filozofii greckiej z typowo już chrześcijańskim
pojęciem uczestnictwa w Logosie Wcielonym – Jezusie Chrystusie przez
wiarę, uczynki i sakramenty święte.
Refleksja apologetów greckich II wieku, takich jak Arystydes z Aten,
Justyn, Tacjan, Teofil z Antiochii, Atenagoras, Ireneusz z Lyonu i Klemens
Aleksandryjski wyznaczyła kierunki analiz teologicznych następnych stule-
ci i z tego też powodu stanowi interesujący obszar badawczy, którym po-
11
Wstęp
15
ROZDZIAŁ I
1.1.1. Heraklit
Heraklit z Efezu żył w latach około 540–475 przed Chrystusem Zniechęcony syste-
1
mem demokratycznym wycofał się z życia publicznego i poświęcił się studiom oraz filozo-
fowaniu. Napisał traktat filozoficzny O przyrodzie (Peri\ fu/sewj) i złożył go w świątyni
Artemidy w Efezie. Dzieło składało się z trzech części: o wszechświecie, o polityce i o teo-
17
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
logii, a napisane zostało tzw. ciemnym stylem, aby tylko wtajemniczeni mogli je zrozumieć.
Do naszych czasów zachowało się przeszło 120 fragmentów, przeważnie kilkuwierszowych.
Naukę o heraklitejskim Logosie podjął w znaczeniu religijnym Filon z Aleksandrii i w tym
duchu rozwijali ją później apologeci chrześcijańscy. Por. T. Sinko, Zarys literatury grec-
kiej, t. I, Warszawa 1959, s. 290–294.
2
Por. Heraclitus: the Cosmic Fragments, G. S. Kirk, Cambridge 1954, s. 3–13.
3
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu i jej wpływ na myśl wczesnego
chrześcijaństwa, Warszawa 2003, s. 56.
4
Heraclitus, Fr. 1, tłum. J. Lange, Filozofia przedsokratejska, Poznań 1999, s. 190; ed.
M. Marcovich, Heraclitus, Merida-Venezuela 1968, s. 21.
5
Heraclitus, Fr. 23, J. Lange, s. 190; M. Marcovich, s. 40.
6
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 62.
7
Por. G. Reale, Myśl starożytna, tłum. E. Zieliński, Lublin 2003, s. 39.
8
Por. D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijań-
skiej, Kraków 2006, s. 36.
9
Por. Heraclitus, Fr. 112, M. Marcovich, s. 132: yuxh=j e)sti lo/goj e(auto\n au)c
/ wn.
10
Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, Warszawa 1990, s. 32.
18
Udział w Logosie według filozofów helleńskich
„Krańców duszy nie odkryjesz, idąc nawet każdą drogą; tak głęboką ma miarę
(lo/gon)”13.
gów, ponieważ jest o wiele bardziej doskonały i nie może być przedstawiony
w sposób antropomorficzny. Z zachowanych u innych filozofów Fragmentów
dzieł Heraklita można dowiedzieć się jeszcze więcej, a mianowicie:
„Porządku świata nie stworzył żaden z bogów ni ludzi, lecz był zawsze, jest i bę-
dzie – ogień wieczny, rozpalający się miarowo i miarowo gasnący”19.
19
Heraclitus, Fr. 51, J. Lange, s. 201; M. Marcovich, s. 75: Ko/smon to/nde, to\n au)to\n
a(pa/ntwn, ou)t / e tij Jew=n ou)t / e a)nJrw/pwn e)poi/hsen, a)ll h ) n
=) a)ei\ kai\ e)s
/ tin
kai\ e)s / tai! pu=r a)ei/zwon, a(pato/menon me/tra kai\ a)posbennu/menon me/tra.
20
Por. C. H. Kahn, A New Look at Heraclitus, s. 201.
21
Por. G. S. Kirk, Filozofia przedsokratejska, tłum. J. Lang, Poznań 1999, s. 208.
22
Por. W. K. Guthrie, The Pre-Socratic World-Picture, „Harvard Theological Review”,
45 (1952), nr 2, s. 98.
23
Por. C. H. Kahn, A New Look at Heraclitus, s. 202.
24
Por. Heraclitus, Fr. 85, M. Marcovich, s. 106.
20
Udział w Logosie według filozofów helleńskich
1.1.2. Platon
30
Platon żył 80 lat w czasach rozkwitu Aten, w atmosferze najwyższej kultury starożytnej
Grecji. Przez dwanaście lat podróżował, ale większość swego życia spędził w Akademii,
poświęcając się pracy naukowej i dydaktycznej. Zbiór jego pism obejmuje 35 dialogów,
które – ze względu na formę – są unikatem w dziejach piśmiennictwa filozoficznego. Dialogi
Platona zawierają dualistyczne sformułowania nauki o ideach oraz noszą cechy mistycznego
orfizmu. Na filozofię Platona w dużym stopniu wpłynął Sokrates, ale także pitagorejczycy
i heraklitejczycy. Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 82–85.
31
Por. P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, tłum. P. Domański, Warszawa 2000,
s. 85–87.
32
Por. T. H. Irwin, Plato. The intellectual background, w: R. Kraut, The Cambridge Com-
panion to Plato, Cambridge 1992, s. 51–53.
33
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 150.
34
Por. M. Hillar, From Logos to Trinity: The Evolution of Religious Beliefs from Pythago-
ras to Tertullian, Cambridge, New York 2012, s. 10.
35
Por. D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijań-
skiej, s. 48–49.
36
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 156–158.
22
Udział w Logosie według filozofów helleńskich
37
Por. Platon, Timaeus 29a.
38
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 170.
39
Por. Platon, Philebus 28c, tłum. W. Witwicki, Fileb, Kęty 2002, s. 35; ed. J. Burnet, Platonis
opera, Oxford 1989, t. II, s. 82: Nou=j e)sti basileu\j h(mi=n ou)ranou= te kai\ gh=j.
40
Platon, Timaeus 37d, W. Witwicki, Dialogi, s. 315-316; J. Burnet, t. IV, s. 31: E)ikw\ d )
e)peno/ei kinhto/n tina ai)w=noj poih=sai, kai\ diakosmw=n a(/ma ou)rano\n poiei=
me/nontoj ai)wn = oj e)n e(ni\ kat ) a)riJmo\n i)ou=san ai)wn / ion ei)ko/na, tou=ton o(n \ dh\
xro/non w)noma/kamen.
41
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 172.
42
Por. Platon, Timaeus 29e, W. Witwicki, Dialogi, s. 310; J. Burnet, t. IV, s. 24.
23
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
„Dusza jest starsza i bardziej boska niż te wszystkie rzeczy, które ich ruch, gdy
otrzymał swój początek z zewnątrz, pchnął w wieczny i nieustannie zmieniający
się nurt istnienia43. [Umysł zaś jest] sprawcą ładu i porządku we wszechświecie,
[który] bytuje wśród gwiazd i ogarnia wszechistnienie”44.
43
Platon, Leges 966d, tłum. M. Maykowska, Prawa, Warszawa 1997, s. 517; J. Burnet,
t. V, s. 431.
44
Platon, Leges 967e, M. Maykowska, s. 518; J. Burnet, t. V, s. 432.
45
Por. Platon, Phaedo 79a-80b, W. Witwicki, Dialogi, s. 252–253; J. Burnet, t. I, s. 113–115.
46
Por. Platon, Phaedrus 245c-246a, W. Witwicki, Dialogi, s. 34; J. Burnet, t. II,
s. 247–248: yuxh\ pa=sa a)qa/natoj.
47
Por. Platon, Phaedrus 246a-249d, W. Witwicki, Dialogi, s. 35–38; J. Burnet, t. II,
s. 248–252.
48
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 189.
49
Por. Platon, Respublica IX, 571d-572a, tłum. W. Witwicki, Państwo, Kęty 2003, s. 282;
J. Burnet, t. IV, s. 200.
50
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 194.
51
Por. Platon, Symposium 202e-203e, W. Witwicki, Dialogi, s. 103-104; J. Burnet, t. II,
s. 192–193.
52
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 196.
24
Udział w Logosie według filozofów helleńskich
1.1.3. Arystoteles
„Intelekt, poznając swój przedmiot, siebie samego myśli, bo myślącym staje się,
ujmując i rozumiejąc, dlatego tym samym jest myśl (nou=j) i to, co myślane
(nohto/n). Jest bowiem myślą to, co jest zdolne ująć istotę [substancję] myśli,
a jest aktem, gdy ją posiada. I stąd raczej to niż tamto jest w intelekcie boskie,
przy czym kontemplacja jest dlań szczęśliwością”58.
57
Por. tamże, s. 116–118.
58
Aristoteles, Metaphysica XII, 1702b, tłum. T. Żeleźnik, Metafizyka, t. II, Lublin 1996, s.
222: Au(to\n de\ noei= o( nou=j kata\ meta/lhyin tou= nohtou=! nohto\j ga\r gi/gnetai
Jigga/nwn kai\ now=n, w(s / te tauto\n nou=j kai\ nohto\n. To\ ga\r dektiko\n tou=
nohtou= kai\ th=j ou)si/aj nou=j, e)nergei= de\ e)x / wn, w(s
/ t e) k
) ei=no ma=llon tou/tou o(\
dokei= o( nou=j Jei=on e)x / ein.
59
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 233–234. Trudno jest oddać w tłumaczeniu greckie
słowa lo/goj i nou=j. W dziełach Arystotelesa zazwyczaj są one stosowane do opisania
części racjonalnej duszy lub też władzy rozumowania. Słowo lo/goj używane jest w nastę-
pujących konstrukcjach: rozumny (lo/gon e)/xwn), zgodny z rozumem, implikujący rozum
(meta\ lo/gou) oraz w znaczeniu: słuszna ocena (o)rqo\j lo/goj) czy też: rozumowanie
trafne (lo/goj a)lhqh/j). Przedmiotem myślenia intuicyjnego (nou=j) są zaś najwyższe
zasady, których nie można dowieść, i najogólniejsze pojęcia. Aristoteles, Ethica Nicomachea
1098a; 1103a; 1119b; 1140a.
60
Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 117.
26
Udział w Logosie według filozofów helleńskich
Według filozofii Arystotelesa rozum czynny musi być czystą formą62. Nie
jest on w żaden sposób związany z ciałem i materią, a więc jest nieznisz-
czalny i boski63. Przez rozum czynny dusza jest mikrokosmosem o własnej
przyczynie, podobnie jak Bóg w makrokosmosie. Z tego powodu można do-
szukiwać się podobieństwa między nimi:
„Ta myśl, będąca samą myślą, jest tym, co samo w sobie jest najlepsze. Najdo-
skonalsza zaś myśl jest o dobru najwyższym. Jeżeli zatem Bóg posiada zawsze
dobro, tak jak my tylko niekiedy, jest to godne podziwu, a jeśli posiada je w spo-
sób bardziej doskonały, to jest to jeszcze bardziej przedziwne. I życie jest jego
udziałem, ponieważ akt intelektu jest życiem, a Bóg jest tym aktem; sam jego akt
jest życiem najlepszym i wiecznym. Toteż nazywamy Boga wiecznym, najdosko-
nalszym jestestwem: życie, trwanie nieustanne i wieczne przynależy Bogu i tym
wszystkim jest Bóg”64.
„Rozum raz myśli, drugi raz nie myśli. Dopiero gdy jest odłączony, jest tym,
czym w rzeczywistości jest; i to jedynie jest nieśmiertelne i wieczne”65.
„Myśl, będąc czymś najdoskonalszym, wmyśla się sama w siebie i jest samomy-
ślącą się myślą”69.
65
Aristoteles, De anima III, 430a, P. Siwek, O duszy, Warszawa 1972, s. 95; ed. A. Jan-
none, Aristote De l’ame, Paris 1966, s. 81: A)ll o ) u)x o(te\ me\n noei= o(te\ d o ) u) noei=.
XwrisJei\j d e) s ) ti\ mo/non tou=J o) p
/( er e)sti, kai\ tou=to me\n a)paJe/j, o( de\ paJhto\j
nou=j fJarto/j, kai\ a)n / eu tou/tou ou)Je\n noei=.
66
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 263.
67
Por. S. Menn, Aristotle and Plato on God as Nous and as the Good, „The Review of
Metaphysics” 45 (1992), nr 3, s. 552.
68
Por. D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijań-
skiej, s. 52–53.
69
Aristoteles, Metaphysica XII, 1074 b: kai\ e)/stin h( no/hsij voh/sewj no/hsij,
T. Żeleźnik, s. 236.
70
Por. T. Sinko, Zarys literatury greckiej, s. 907.
28
Udział w Logosie według filozofów helleńskich
1.1.4. Stoicyzm
Szkoła stoicka została założona przez Zenona z Kition w III wieku przed Chry-
stusem w Atenach. Z pism samego Zenona i jego bezpośrednich uczniów prze-
trwały jedynie fragmenty i tytuły zachowane przez Diogenesa Laertiosa. Wynika
z nich, że stoicy przejęli od cyników pogląd na samowystarczalność cnoty i od-
nowili tradycję jońskich filozofów przyrody, a w sposób szczególny Heraklita.
Ich monistyczny i materialistyczny system był przeciwieństwem idealistycznych
i dualistycznych systemów Platona i Arystotelesa. Według stoicyzmu cała rze-
czywistość zawiera w sobie dwa wzajemnie przenikające się pierwiastki – bierny
(to\ pa/sxon) i czynny (to\ poiou=n)71. Diogenes Laertios wyjaśniał:
71
Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 128–130.
72
Diogenes Laertios, Vitae Philosophorum VII, 134, tłum. I. Krońska, Żywoty i poglądy
słynnych filozofów, Warszawa 1982, s. 430; ed. R. D. Hicks, Diogenis Laertii Vitae Philo-
sophorum, New York 1925, s. 238: Dokei= d )au)toi=j a)rxa\j ei)=nai tw=n o(/lwn du/o,
to\ poiou=n kai\ to\ pa/sxon.
73
Ważny jest fakt, że stoicy na określenie immanentnej zasady duchowości i rozumności,
leżącej u podstaw ich systemu filozoficznego, nie wybrali określenia nou=j, ale użyli hera-
29
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
„Dlatego celem naszym staje się życie zgodne z naturą, a więc życie zgodne z na-
szą własną naturą i z naturą wszechświata, tj. nieczynienie tego, czego zabrania
wspólne prawo, którym jest wszystko przenikający zdrowy rozum, identyczny
z Zeusem, władcą i panem wszystkiego, co istnieje”74.
„Jest istotą żywą, nieśmiertelną, rozumną, doskonałą, albo – inaczej mówiąc – my-
ślącym duchem zażywającym szczęścia, niedopuszczającym do siebie żadnego
zła, opatrznościowo troszczącym się o świat i o wszystko, co w nim się znajduje;
nie jest jednak antropomorficzny. Bóg jest twórcą i niejako ojcem wszechrzeczy,
przenika wszystkie rzeczy, zarówno w całości, jak i we wszystkich częściach,
a nazywa się go stosownie do sił, jakie objawia”77.
„Bóg jest tym samym co rozum, przeznaczenie, Zeus. Ma on jeszcze wiele innych
nazw. Na początku istniejąc sam przez się (kaJ )au(to\n o)/nta) bóg przemienił
przy pomocy powietrza całą materię w wodę, a podobnie jak w nasieniu zawarty
jest zarodek, tak i bóg, będący nasieniem rozumnym świata (spermatiko\n
lo/gon o)/nta tou= ko/smou), zachował nasienie w wilgoci, czyniąc materię
zdolną do dalszych twórczych wysiłków. Po czym bóg najpierw stworzył cztery
elementy, tj. ogień, wodę, powietrze i ziemię”81.
Ten proces kształtowania się bytów zakończy się dopiero podczas pożaru
świata, gdy Ogień-Logos znowu pochłonie wszystko w sobie82. Stoicy na-
zwali ten okres rokiem światowym, po którym następuje odtworzenie zda-
rzeń aż do kolejnego takiego apogeum.
78
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 80.
79
Por. D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijań-
skiej, s. 59.
80
Por. tamże, s. 65–66.
81
Diogenes Laertios, Vitae Philosophorum VII, 136, I. Krońska, s. 431; R. D. Hicks, s. 240:
E(/n t )ei)=nai Jeo\n kai\ nou=n kai\ ei(marme/nhn kai\ Di/a.
82
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 88.
31
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
„Świat jest kierowany przez rozum i opatrzność, bo rozum przenika każdą jego
część, podobnie jak dusza w człowieku, ale pewne części więcej, inne zaś mniej.
[…] Cały świat jest zatem istotą żywą, obdarzoną duszą i rozumem (z%=on
e)/myuxon kai\ logiko/n)”83.
„Stoicy określają dobro jako doskonałość zgodną z naturą istoty rozumnej jako
rozumnej. Taka jest wedle stoików cnota, że kto uczestniczy w cnocie i wykonuje
83
Diogenes Laertios, Vitae Philosophorum VII, 138, I. Krońska, s. 432; R. D. Hicks,
s. 242: To\n dh\ ko/smon dioikei=sJai kata\ nou=n kai\ pro/noian (…) ei)j a(/pan
ou)tou= me/roj dih/kontoj tou= nou=, kaJa/per e)f )h(mw=n th=j yuxh=j.
84
Por. Diogenes Laertios, Vitae Philosophorum VII, 130, I. Krońska, s. 429; R. D. Hicks,
s. 234: Bi/wn de triw=n o)n / twn, qewrhtikou= kai\ praktikou= kai\ logikou=, to\n
tri/ton fasi\n ai(rete/on’ gegone/nai ga\r u(po\ th=j fu/sewj e)pi/thdej to\ logiko\n
z%=on pro\j qewri/an kai\ pra=cin. Człowiek określony jest w tym fragmencie jako istota
obdarzona rozumem, która została przez naturę stworzona celowo dla teorii i działania.
85
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 92.
86
W antropologii stoickiej uważano, że dusza i Pneuma są tym samym. Dusza jako byt
somatyczny składa się więc z materii pneumatycznej, odmiennej od materii, z której skon-
struowane jest ciało ludzkie, różniące się stopniem ruchliwości i gęstości. Por. G. Reale, Myśl
starożytna, op. cit. s. 398.
32
Udział w Logosie według filozofów helleńskich
zgodnie z zasadami cnoty swoje działania, sam staje się dobrym człowiekiem,
a następstwem tego jest radość, zadowolenie i tym podobne stany”87.
1.1.5. Medioplatonizm
„Tylko umysł (nou=j) i rozum (lo/goj) mogą się w nas upodobnić do Dobra,
które może być nazwane zarówno Bogiem, jak i Pierwszym Umysłem”94.
96
Por. M. Hillar, From Logos to Trinity, s. 21.
97
Por. K. Pawłowski, Wstęp, w: Wykład nauk Platona, s. 121.
98
Por. S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 221.
99
Por. Z. Abramowiczówna, Wstęp, w: Moralia, t. II, Warszawa 1988, s. 131.
100
Por. S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 220.
101
Por. J. Dillon, Plutarch and Platonist Orthodoxy, „Illinois Classical Studies” 13
(1988), nr 2, s. 357–362.
102
Por. A. P. Peabody, Plutarch and his writings, „Andover Review” 2 (1884), nr 2, s. 474.
35
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
„Umysł o tyle jest lepszy i bardziej boski niż dusza, o ile dusza – niż ciało. Ze-
spolenie duszy z ciałem tworzy czynnik irracjonalny i uczuciowy, zespolenie zaś
umysłu i duszy tworzy rozum; z tych dwojga pierwsze jest zasadą przyjemności
i cierpienia, a drugie cnoty i występku”103.
Należy więc pracować nad sobą, aby nabrać właściwych nawyków i nie pod-
dawać się niskim emocjom. Cały czas dochodzi bowiem do wzajemnych oddzia-
ływań między rozumną i nierozumną częścią duszy. Wynika to z faktu, że:
103
Plutarch, De faciae 943a: Nou=j ga\r yuxh=j o(/sw yuxh\ sw/matoj, a)/meino/n
e)sti kai\ qeio/teron. poiei= d’h( me\n yuxh=j kai\ sw/matoj mi=cij to\ a)/logon
kai\ paqhtiko/n, h( de\ nou= kai\ yuxh=j su/nodoj lo/gon, 945 a, Z. Abramowic-
zówna, s. 187, 193; T. E. Page, t. XII, s. 196, 216.
104
Por. Plutarch, De genio Socratis 591e; Platon, Respublica 620d; Timaeus 90a-d.
105
Por. Plutarch, De Iside 382a-b.
106
Por. Plutarch, De genio Socratis 588d, 591d-e.
107
Plutarch, De virtute morali 444d, Z. Abramowiczówna, s. 21; T. E. Page, t. VI, s. 40.
36
Udział w Logosie według filozofów helleńskich
W ten sposób kształtuje się moralność (h)=qoj) człowieka, która jest funk-
cją nierozumnej części duszy zdobytą przez nawyk (e)/qoj) pod wpływem ro-
zumu (lo/goj)109. To dążenie do cnoty dokonuje się w cierpieniu, ponieważ
wtedy nierozumna część duszy (to\ paqhtiko\n kai\ a)/logon) walczy
z rozumną (to\ noero\n kai\ logiskiko/n). Dobre wychowanie i właści-
we wykształcenie (paidei/a) pomaga w osiągnięciu cnoty, która jest:
„Wychodzi ona [cnota] z Edenu, czyli z mądrości Boga, a jest nią boski Logos,
gdyż przez niego jest stworzona cnota ogólna. Ta cnota ogólna nawadnia ogród,
to znaczy zrasza poszczególne cnoty”120.
118
Por. G. Reale, Myśl starożytna, s. 508–514.
119
Por. S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 216.
120
Philo Judaeus, Legum allegoriae I, 65, tłum. L. Joachimowicz, Filon Aleksandryjski.
Pisma, Warszawa 1986, t. I, s. 101; ed. G. P. Goold, Philo, London 1981, t. I, s. 188: Au(t
/ h
e)kporeu/etai e)k th=j E)de/m, th=j tou= Jeou= sofi/aj! h( de/ e)stin o( Jeou= lo/goj.
121
Por. M. Szram, Chrystus – Mądrość Boża, Lublin 1997, s. 38–42; D. Mrugalski, Lo-
gos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijańskiej, s. 146–148. Niekiedy
39
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
gos wewnętrzny porządkuje idee, które istnieją w umyśle Boga i tworzy z nich
idealny wzór dla świata materialnego122. W traktacie O stworzeniu świata zo-
stało to przedstawione obrazowo przez użycie następującego porównania:
„Jak zatem zaplanowane w umyśle architekta miasto nie miało miejsca na zewnątrz,
ale było utrwalone w jego duszy, tak samo świat złożony z idei nie miał gdzie in-
dziej miejsca, lecz tylko w boskim Logosie, który wszystko uporządkował”123.
Bóg stworzył najpierw świat idei, które stanowiły podstawę dla bytów inte-
ligibilnych. Ten świat idei składał się na naturę Logosu wewnętrznego, który
zawierał w sobie wzory przyszłych bytów materialnych (ko/smoj nohto/j).
Rzeczywistość idei była następnie porządkowana w Umyśle Architekta, czyli
Boga. Przed utworzeniem świata idei, Logos zawierał się w samej istocie
Boga i był tożsamy z jego boskim Umysłem124. Po powstaniu idei Logos stał
się także przedmiotem myślenia Boga125:
„Świat umysłowy nie jest czymś innym niż Logosem Boga, już w samym Jego
akcie stworzenia, ponieważ również umysłowe miasto nie jest niczym innym niż
pomysłem architekta już w chwili, kiedy planuje budowę miasta”126.
Filon umieszcza Mądrość ponad Logosem (De somnis II, 242; De ebrietate 30), innym ra-
zem poniżej (De fuga 97), a czasem utożsamia ją z Logosem (De confusione linguarum 41;
De migratione Abrahami 28; Legum allegoriae I, 64). Wynika to prawdopodobnie z faktu,
że opisuje on różne stadia bytowe tej samej rzeczywistości.
122
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 149.
123
Philo Judaeus, De opificio mundi 20, L. Joachimowicz, s. 37; G. P. Goold, t. I, s. 16:
KaJa/per ou)n = h( e)n t%= a)rxitektonik%= prodiatupwJeisa po/lij xw/ran e)kto\j
ou)k ei)x = en, a)ll e) n
) esfra/gisto t$= tou= texni/tou yux$=, to\n au)to\n tro/pon ou)d¡
o( e)k tw=n i)dew=n ko/smoj a)l / lon a)n
\ e)x
/ oi to/pon h)\ to\n Jei=on lo/gon to\n tau=ta
diakosmh/santa.
124
Por. H. A. Wolfson, Philo. Foundations of Religious Philosophy in Judaism, Christi-
anity and Islam, Cambridge 1948, s. 231.
125
Por. D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijań-
skiej, s. 141.
126
Philo Judaeus, De opificio mundi 26, L. Joachimowicz, s. 38; G. P. Goold, t. I, s. 20.
127
Por. Philo Judaeus, De opificio mundi 20, 24, 26, 31, 36, 139, 146, w: M. Osmański,
Logos i stworzenie, Lublin 2001, s. 37.
40
Uczestnictwo w Logosie według Filona Aleksandryjskiego
na się dzieło stwarzania. Stwarzanie zaś jest przynależne zarówno Bogu, jak
i Logosowi – z tą jednak różnicą, że działanie stwórcze Logosu jest tylko
aspektem boskiej stwórczości128. Świadczy o tym następujący cytat z dzieła
O stworzeniu świata:
„Jeśli chodzi o starszego syna, który jest bytem umysłowym, to Bóg uznał go za god-
nego szczególnych przywilejów i postanowił, że on będzie trwał przy Nim”132.
128
Por. tamże, s. 47.
129
Philo Judaeus, De opificio mundi 36, L. Joachimowicz, s. 41; G. P. Goold, t. I, s. 26:
O( me\n ou)n = a)sw/matoj ko/smoj h)d / h pe/ras ei)x= en i(dru/Jeij e)n t%= Jei/% lo/g%,
o( d a) i)sJhto\j pro\j para/deigma tou/tou e)teleiogonei=to.
130
Philo Judaeus, De opificio mundi 19, L. Joachimowicz, s. 37; G. P. Goold, t. I, s. 16:
W(j a)r/ a th\n megalo/polin kti/zein dianohJei\j e)neno/hse pro/teron tou\j tu/pouj
au)th=j, e)c w(n = , ko/smon nohto\n susthsa/menoj, a)pete/lei kai\ to\n ai)sJhto/n,
paradei/gmati xrw/menoj e)kei/n%.
131
Por. M. Osmański, Logos i stworzenie, s. 51–61.
132
Philo Judaeus, Quod Deus sit immutabilis 31, tłum. S. Kalinkowski, Filon Aleksan-
dryjski, Pisma, t. II, Kraków 1994, s. 26; ed. G. P. Goold, Philo, t. III, London 1987, s. 24.
41
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
133
W swoich dziełach Filon stosował następujące rozróżnienie językowe: I etap egzy-
stencji, gdy Logos był tożsamy z Umysłem Boga – qei=oj lo/goj, oraz II etap egzystencji
Logosu, czyli stworzony przez Boga świat idei – lo/goj qeou=.
134
Filon przedstawia tę samą myśl za pomocą różnych określeń Logosu, m.in.: obraz
Boga (De specialibus legibus I, 24), księga (Legum allegoriae I, 19), idea idei (De opificio
mundi 25) i złożona jedność miriad idei (De sacrificiis Abelis et Caini 83).
135
Por. D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijań-
skiej, s. 141–143.
136
Philo Judaeus, De opificio mundi 16, L. Joachimowicz, s. 36; G. P. Goold, t. I, s. 14:
Prolabw\n ga\r o( Jeo/j, a(t / e Jeo/j, o(t
/ i mi/mema kalo\n ou)k a)n / pote ge/noito
di/xa kalou= parade/gmatoj, ou)de/ ti tw=n ai)sJhtw=n a)nupai/tion, o(\ mh\ pro\j
a)rxe/tupon kai\ nohth\n i)de/an a)peikoni/sJh, boulhJei\j to\n o(rato\n ko/smon
toutoni\ dhmiourgh=sai, proecetu/pou to\n nohto/n, i(n / a, xrw/menoj a)swma/t% kai\
Jeoeidesta/t% paradei/gmati, to\n swmatiko\n a)perga/shtai, presbute/rou
new/teron a)peiko/nisma, tosau=ta perie/conta ai)sJhta\ ge/gh a(s / aper e)n
e)kei/n% nohta/.
42
Uczestnictwo w Logosie według Filona Aleksandryjskiego
„Wśród istniejących stworzeń jedne są takie, które nie mają nic wspólnego ani
z cnotą, ani z występkiem, jak rośliny i nierozumne zwierzęta. […] Są znowu
inne, które ze złem nie mają w ogóle nic wspólnego, lecz uczestniczą w każdej
cnocie, i do takich stworzeń należą gwiazdy. [...] Są wreszcie stworzenia miesza-
nej natury, jak człowiek, który jest podatny na przyjęcie przeciwieństw”141.
„[Rośliny, drzewa i owoce] miały być nie tylko pożywieniem dla istot żyjących,
lecz także zalążkiem powstawania od nowa tych samych rodzajów, ponieważ
zawierały one nasienne substancje (ta\j spermatika\j ou)si/aj), w których
kryją się niewidoczne i niedostrzegalne nasienne formy wszystkich rzeczy w na-
turze, a te w odpowiednim czasie ukazują się i stają się widoczne”143.
141
Philo Judaeus, De opificio mundi 73, L. Joachimowicz, s. 52; G. P. Goold, t. I, s. 58.
142
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 161.
143
Philo Judaeus, De opificio mundi 43, L. Joachimowicz, s. 43; G. P. Goold, t. I, s. 32:
A)ll o ) u) mo/non h)s
= an oi( karpoi\ trofai\ z%/oij, a)lla\ kai\ paraskeuai\ pro\j
th\n tw=n o(moi/wn a)ei\ ge/nesin, ta\j spermatika\j ou)si/aj perie/xontej, e)n ai(j =
a)d
/ hloi kai\ a)fanei=j oi( lo/goi tw=n o(l / wn ei)si/. Por. Legatio ad Gaium 55; De
aeternitate mundi 85.
44
Uczestnictwo w Logosie według Filona Aleksandryjskiego
„Takim kodeksem prawa jest rozumne prawo natury (o( th=j fu/sewj o)rqo\j
lo/goj), i jest właściwiej nazywać je boskim ustanowieniem, ponieważ jest bo-
skim prawem, według którego każdy otrzymuje to, co mu się należy i dla niego
jest odpowiednie”147.
„Logos Boga jest miłośnikiem samotności i nigdy nie łączy się z tłumem istot
stworzonych i przeznaczonych na zatratę, lecz pragnie zawsze przebywać na wy-
sokościach w oczekiwaniu na Jednego Jedynego”150.
144
Por. Philo Judaeus, De opificio mundi 16, 130.
145
Por. M. Osmański, Logos i stworzenie, s. 74–85.
146
Por. H. A. Wolfson, Philo. Foundations of Religious Philosophy, s. 326.
147
Por. Philo Judaeus, De opificio mundi 143, L. Joachimowicz, s. 72; G. P. Goold, t. I,
s. 112: Au(/th de/ e)stin o( th=j fu/sewj o)rqo\j lo/goj, o(\j kuriwte/ra klh/sei
prosonoma/zetai qesmo/j, no/moj qei=oj w)/n, kaJ )o(\n ta\ prosh/konta kai\
e)piba/llonta e(ka/stoij a)penemh/Jh.
148
Por. Philo Judaeus, De sacrificiis Abeli et Caïni 7, 40; De Plantatione 2, 9.
149
Por. Philo Judaeus, De opificio mundi 6, 25; De Fuga et Inventione 20, 110.
150
Philo Judaeus, Quis rerum divinarum heres sit 234, tłum. A. Pawlaczyk, Filon Alek-
sandryjski, Kto jest dziedzicem boskich dóbr, Poznań 2002, s. 59; ed. G. P. Goold, Philo, t. IV,
45
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
London 1985, s. 398: O( ga\r Jeou= lo/goj file/rhmoj kai\ monwtiko/j, e)n o)/xl%
t%= tw=n gegono/twn kai\ fJarhsome/nwn ou)xi\ furo/menoj, a)lla a)/nw foita=n
ei)Jisme/noj a)ei\ kai\ e(ni\ o)pado\j ei)=nai mo/n% memelethkw/j.
151
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 151.
152
Philo Judaeus, De vita Mosis II, 127, S. Kalinkowski, s. 23; ed. G. P. Goold, Philo,
London 1984, t.VI, s. 510: Diplou=n de\ to\ logei=n ou)k a)po\ skopou=! ditto\j ga\r o(
lo/goj e)n / te t%= panti\ kai\ e)n a)nJrw/pou fu/sei! kata\ me\n to\ pa=n o(/ te peri\ tw=n
a)swma/twn kai\ paradeigmatikw=n i)dew=n, e)c w(n = o( nohto\j e)pa/gh ko/smoj, kai\
o( peri\ tw=n o(ratw=n, a(\ dh\ mimh/mata kai\ a)peikoni/smata tw=n i)dew=n e)kei/nwn
46
Uczestnictwo w Logosie według Filona Aleksandryjskiego
„To podobieństwo rozciąga się tylko na umysł, który jest przewodnikiem duszy
(h( ei)kw\n kata\ to\n th=j yuxh=j h(gemo/na nou=n). Według jednego (e(/na)
powszechnego umysłu, jak według prawzoru (a)rxe/tupon), został odwzorowa-
ny (e)peikoni/sJh) umysł każdego poszczególnego człowieka, i jest on w pew-
nym stopniu bogiem (Jeo\j) tego, który jako boski obraz nosi go w sobie. Rolę,
jaką we wszechświecie spełnia najwyższy Władca, zdaje się odgrywać umysł
ludzki (o( a)nJrw/pinoj nou=j) w człowieku”153.
Jednak nie wszyscy ludzie potrafią z tych darów korzystać i żyć zgodnie
z prawami Logosu. Wówczas pogrążają się oni w niewiedzy, a także popeł-
niają grzechy. Ci zaś, którzy posiadają w swojej duszy boski Logos, są czyści
„[Logos] jest także biały, ponieważ nic nie może być bardziej jasne oraz promien-
ne, niż jest Logos Boga, i tylko przez uczestniczenie w nim mogą inne istoty odda-
lić od siebie mroki i ciemność, kiedy gorąco pragną posiąść światło duszy”156.
156
Philo Judaeus, Legum allegoriae III, 171, L. Joachimowicz, s. 173; G. P. Goold, t. I, s.
416: Paro\ kai\ leuko/n e)sti! ti/ ga\r a)n \ ei)h
/ lampro/teron h)n \ thlauge/steron
Jei/ou lo/gou, ou(= kata\ metousi/an kai\ ta\ a)l ) la th\n a)xlu\n kai\ to\n zo/fon
a)pelau/nei fwto\j koinwmh=sai yuxikou= glixo/mena.
157
Por. Philo Judaeus, De plantatione 52–53.
158
Por. Philo Judaeus, Quis rerum divinarum heres sit 201–205, 259; De somniis I, 190,
230, 239; De sobrietate 65; De gigantibus 22, 52; D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teolo-
giczne źródła idei wczesnochrześcijańskiej, s. 172.
159
R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 163.
160
Por. L. Joachimowicz, Wstęp, w: Filon Aleksandryjski, Pisma, t. I, s. 22.
48
Uczestnictwo w Logosie według Filona Aleksandryjskiego
„Mojżesz nazywa umysł ponad nami obrazem Boga, a umysł w nas – tamtego
obrazu odbiciem. (…) Zatem w każdym z nas umysł – który jest w prawdziwym
sensie człowiekiem – jest dopiero trzecim odbiciem – poczynając od Stwórcy,
podczas gdy pomiędzy nami znajduje się Umysł, który posłużył jako model dla
naszego umysłu, lecz sam jest tylko obrazem Boga”162.
161
Por. Philo Judaeus, De somnis 1, 115.
162
Philo Judaeus, Quis rerum divinarum heres sit 230–236, A. Pawlaczyk, s. 59; G. P.
Goold, t. IV, s. 398: Kalei= de\ Mwush=j to\n me\n u(pe\r h(ma=j ei)ko/na Jeou=, to\n de\
kaJ h ) m( a=j th=j ei)ko/noj e)kmagei=on w(s
/ te to\n kaJ e) k
/( aston h(mw=n nou=n, o(j\ dh\
kuri/wj kai\ pro\j a)lh/Jeian a)n / Jrwpo/j e)sti, tri/ton ei)n = ai tu/pon a)po\ tou=
pepoihko/toj, to\n de\ me/son para/deigma me\n tou/tou, a)peiko/nisma de\ e)kei/nou.
Por. De opificio mundi 135, 146; Rdz 1,27.
49
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
Paweł pochodził z Tarsu w Cylicji, gdzie urodził się około 10 roku po Chry-
stusie. W młodości otrzymał w Jerozolimie dobre wykształcenie religijne we-
dług doktryny faryzejskiej. Po nawróceniu około 36 roku całe swoje życie
poświęcił głoszeniu Ewangelii o Jezusie Chrystusie, o czym dowiadujemy się
z jego listów i Dziejów Apostolskich163. Przepowiadanie Pawła jest kerygma-
tem apostolskim o ukrzyżowanym i zmartwychwstałym Chrystusie zgodnie
z proroctwami Starego Testamentu. Jego pisma dostosowane są do pojęć, któ-
rymi posługiwali się nawróceni poganie, a które były zawsze zgodne z trady-
cjami apostolskimi.
Apostoł Paweł posiadał również solidne wykształcenie w kulturze i filo-
zofii greckiej, co odzwierciedla jego sposób myślenia oraz język i styl listów.
163
Por. K. Romaniuk, Soteriologia św. Pawła, Warszawa 1983, s. 43–45. Corpus Pauli-
num obejmuje zbiór 13 listów nowotestamentowych św. Pawła: 7 protokanonicznych i 6 deu-
terokanonicznych. Przyjmowane autorstwo formalne jego listów oznacza korzystanie z uwag
i myśli Pawła, który podał ogólny schemat tekstu, a także trwanie w duchowej i teologicznej
spuściźnie wielkiego Apostoła.
50
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
164
Por. Wstęp do Listów Świętego Pawła, w: Biblia Jerozolimska, s. 1563–1573.
165
Por. K. Romaniuk, Soteriologia św. Pawła, s. 70–73; T. Jelonek, Teologia biblijna,
Kraków 2011, s. 103–110. Warto zaznaczyć, że istnieje ścisły wzajemny związek między
treścią tych hymnów a treścią ich kontekstów w listach Pawłowych, co jest dodatkowym
argumentem przemawiającym za tym, że autorem tych pism jest św. Paweł. Wspomniane
formuły, wyznania i hymny były odpowiedzią na kerygmat apostolski i wyrażają wiarę apo-
stolskiego Kościoła. Ten wyraz wiary stał się później materiałem pomocniczym przy re-
dagowaniu Nowego Testamentu, a także pism Ojców Apostolskich i apologetów II wieku.
Ojcowie Kościoła będą również w swych dziełach przytaczać i ewentualnie modyfikować te
formy literackie, które wyrażają naukę o preegzystującym Logosie.
166
Por. J. Stępień, Teologia św. Pawła, Warszawa 1979, s. 27–37, 74.
167
Por. H. Langkammer, Hymny chrystologiczne NT, s. 9–14. H. Langkammer przedsta-
wia hymny chrystologiczne zawarte w Nowym Testamencie w porządku chronologicznym:
J 1,1-18; Kol 1,15-20; Rz 1,3-4; 1 Tm 3,16; Flp 2,6-11; Ef 2,14-17; Hbr 1,1-4.
168
Por. B. Adamczewski, Nowy komentarz biblijny, Łódź, t. XII, s. 188–192.
51
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
„I wszystko poddał pod Jego stopy, a Jego samego ustanowił nade wszystko Gło-
wą dla Kościoła, który jest Jego Ciałem, Pełnią Tego, który napełnia wszystko
wszelkimi sposobami”172.
169
Kol 1,15-16, E. Nestle, Novum Testamentum Graece et Latine, Stuttgart 1921,
s. 509–510: O(j / e)stin ei)kw\n tou= Jeou= tou= a)ora/tou, prwto/tokoj pa/shj kti/sewj,
o(t
/ i e)n au)t%= e)kti/sJh ta\ pa/nta e)n toi=j ou)ranoi=j kai\ e)pi\ th=j gh=j, ta\ o(rata\
kai\ ta\ a)or / ata. Por. Mdr 7,26; Rz 8,29; Hbr 1,3; Ef 1,10.21-22; 1 Kor 8,6: Kai\ e(i=j
ku/rioj )Ihsou=j Xristo/j, di )ou(= ta\ pa/nta kai\ h(mei=j di )au)tou=.
170
Por. Rz 11,36; 1 Kor 8,6.
171
Por. H. Langkammer, Hymny chrystologiczne NT, s. 46–50.
172
Ef 1,22-23, E. Nestle, s. 491: Kai\ pa/nta u(pe/tach\n u(po tou\j po/daj au)tou=,
kai\ au)to\n e)d / wken kefalh\n u(per\ pa/nta t$= e)kklhsi/#, h(t / ij e)sti\n to\ sw=ma
au)tou=, to\ plh/rwma tou= ta\ pa/nta e)n pa=sin plhroume/nou. Por. Ps 8,7; 1 Kor
15,24-28; Kol 1,18-19.
173
Określenie plh/rwma używane było w Septuagincie w stereotypowych formułach
o ziemi, morzu, zamieszkałym świecie oraz o Bogu, który wszystko przenika. „Pełnia” ozna-
cza tu więc zarówno życie w jego różnorodnych postaciach, jak i duchowo-osobową obec-
ność samego Boga. Por. B. Adamczewski, Nowy komentarz biblijny, t. XII, s. 209.
52
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
nia – tego, co na ziemi i tego, co w niebiosach (ta\ e)pi\ th=j gh=j kai\
ta\ e)n toi=j ou)ranoi=j)174. Ten aspekt soteriologiczny odróżnia Logos
Pawła od Logosu Filona Aleksandryjskiego i rozwija przesłanie tekstów
sapiencjalnych Starego Testamentu. Myśl ta jest typowo chrześcijańska
i nie można znaleźć jej źródeł ani w rozważaniach Filona ani w spekula-
cjach filozoficznych Księgi Mądrości. Ponadto Logos u Apostoła Narodów
posiada władzę Głowy (kefalh\)175 nad całym widzialnym i niewidzial-
nym wszechświatem, a w sposób szczególny względem swego Ciała, czyli
Kościoła176.
Paweł często opisuje w swoich listach zjednoczenie z Logosem i wspólno-
tę w Chrystusie. Podkreśla, że wszyscy jesteśmy Ciałem Chrystusa i poszcze-
gólnymi Jego członkami177. Wskazuje wyraźnie na identyczność między Lo-
gosem, którym jest Chrystus, a społecznością wiernych. W Liście do Galatów
pisze, że jest On elementem jednoczącym wiernych:
174
Por. Kol 1,20.
175
Logos w pismach Pawła jest określany również jako „Głowa”, czyli Władca oraz po-
średnie Źródło i Cel istnienia wszystkich bytów. Logos – Chrystus ma więc władzę nad
całym widzialnym i niewidzialnym wszechświatem, a w szczególny sposób nad Kościołem,
który jest Jego Ciałem. Por. K. Romaniuk, Soteriologia św. Pawła, s. 209–210.
176
Por. B. Adamczewski, Nowy komentarz biblijny, t. XII, s. 204.
177
Por. 1 Kor 12,12-30; Rz 12,4-5.
178
Ga 3,26-28, E. Nestle, s. 484: Pa/ntej ga\r ui(oi\ Jeou= e)ste dia\ th=j pi/stewj e)n
Xrist%= I) hsou=! o(s / oi ga\r ei)j Xristo\n e)bapti/sJhte, Xristo\n e)nedu/sasJe!
Pa/ntej ga\r u(mei=j ei(j = e)ste e)n Xrist% I) hsou=. Por. J 1,12; 17,21; Rz 6,4; 8,14,29;
10,12; 13,14; 1 Kor 12,13; Kol 3,11.
179
Por. Ga 2,20; Rz 8,10-11; Flp 1,21; Kol 3,3-4; Ef 5,2.25; 2 Kor 5,14.
53
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
„Nie przeznaczył nas Bóg [na to, abyśmy zasłużyli] na gniew, ale na osiągnięcie
zbawienia przez naszego Pana, Jezusa Chrystusa, który za nas umarł, abyśmy –
żywi czy umarli – razem z Nim żyli”180.
„Zatem przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z Nim pogrzebani
po to, abyśmy i my postępowali w nowym życiu (e)n kaino/thti zwh=j). Jeżeli
bowiem przez śmierć, podobną do Jego śmierci zostaliśmy z Nim złączeni w jedno
(su/mfutoi gego/namen), to tak samo będziemy [z Nim złączeni w jedno] przez
podobne zmartwychwstanie. Tak i wy rozumiejcie, że umarliście dla grzechu, żyjecie
zaś dla Boga w Chrystusie Jezusie (zw=ntaj de\ t%= Je%= e)n Xrist%= I)hsou=)”184.
180
1 Tes 5,9-10, E. Nestle, s. 522: O(t
/ i ou)k e)J
/ eto h(ma=j o( Jeo\j ei)j o)rgh\n a)lla\ ei)j
peripoi/hsin swthri/aj dia\ tou= kuri/ou h(mw=n I)hsou= Xristou=, tou= a)poJano/ntoj
peri\ h(mw=n, i(n / a ei)t
/ e grhgorw=men ei)t / e kaJeu/dwmen a(m / a su\n au)t%= zh/swmen.
181
Por. 1 Tes 4,1.3.6; 5,23.
182
W Nim dostępujemy usprawiedliwienia (Rz 3,24), żyjemy dla Boga (Rz 6,11), po-
zyskujemy życie wieczne (Rz 8,2), stanowimy jedno ciało (Rz 12,5), jesteśmy uświęceni
(1 Kor 1,1), otrzymujemy łaskę od Boga (1 Kor 1,4) oraz jesteśmy w Chrystusie (1 Kor 1,30).
Por. K. Romaniuk, Soteriologia św. Pawła, s. 274–277.
183
Por. 1 Kor 1,4; 2 Kor 3,14; Rz 3,24.
184
Por. Rz 6,4-11.
185
Por. 1 Kor 6,11; 12,4-6; 2 Kor 5,17.
186
Por. 2 Kor 4,16.
54
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
człowieka” (o( e)/cw a)/nJrwpoj), a więc swoje ciało i w ten sposób sta-
wać się nowym człowiekiem (to\n ne/on a)/nJrwpon), aby wszystkim
we wszystkich był Chrystus (pa/nta kai\ e)n pa=sin Xristo/j)187.
W Liście do Filipian św. Paweł stwierdza, że podobne „dążenie było też
w Chrystusie Jezusie”, który jako preegzystujący Logos, gdy nadeszła pełnia
czasu (to\ plh/rwma tou= xro/nou), wybrał bycie dzieckiem narodzonym
z niewiasty188:
„On to, istniejąc w postaci Bożej (e)n morf$= Jeou=), nie skorzystał ze sposobności,
aby na równi być z Bogiem, lecz ogołocił samego siebie, przyjąwszy postać sługi,
stając się podobnym do ludzi. A w zewnętrznej postaci uznany za człowieka, uniżył
samego siebie, stając się posłusznym aż do śmierci – i to śmierci krzyżowej”189.
„[Niech da] wam światłe oczy serca, byście wiedzieli, czym jest nadzieja, do któ-
rej On wzywa, czym bogactwo chwały Jego dziedzictwa wśród świętych i czym
przeogromna Jego moc względem nas wierzących – na podstawie działania Jego
potęgi i siły”191.
187
Por. Kol 3,1-17; J. Stępień, Teologia św. Pawła, s. 256–260.
188
Por. Ga 4,4.
189
Flp 2,6-7, E. Nestle, s. 503: O(j\ e)n morf$= Jeou= u(pa/rxwn ou)x a(rpagmo\n
h(gh/sato to\ ei)n = ai i)s
/ a Je%=, a)lla\ e(auto\n e)ke/nwsen morfh\n dou/lou labw/n,
e)n o(moiw/mati a)nJrw/pwn geno/menoj! kai\ sxh/mati eu(reJei\j w(j a)n / Jrwpoj
e)tapei/nwsen e(auto\n geno/menoj u(ph/kooj me/xri Jana/tou, Jana/tou de\ staurou=.
Por. Kol 1,15-20; 2,17; Rz 8,3; Hbr 2,17; 2 Kor 8,9; J 1,1; 5,18; 10,33.
190
Por. Hbr 1,3; H. Langkammer, Hymny chrystologiczne NT, s. 128–159.
191
Ef 1,18-19, E. Nestle, s. 491: D%/h u(mi=n pefwrisme/nouj tou\j o)fJalmou\j th=j
kardi/aj h(mw=n, ei)j to\ ei)de/nai u(ma=j ti/j e)stin h( e)lpi\j th=j kle/sewj au)tou=,
55
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
ti/j o( plou=toj th=j do/chj th=j klhronomi/aj au)tou= e)n toi=j a(gi/oij, kai\ ti/ to\
u(perba/llon me/geJoj th=j duna/mewj au)tou= ei)j h(ma=j tou\j pisteu/ontaj kata\ th\n
e)nergeian tou= kra/touj th=j i)sxuoj au)tou=, h(n \ e)nh/rghken e)n t%= Xrist%=.
192
Rz 1,3-4, E. Nestle, s. 391: Eu)agge.lion Jeou= peri\ tou= ui(ou= au)tou= tou=
genome/nou e)k spe/rmatoj Dauei\d kata\ sa/rka, tou= o(risJe/ntoj ui(ou= Jeou= e)n
duna/mei kata\ pneu=ma a(giwsu/nhj e)c a)nasta/sewj nekrw=n, I)hsou= Xristou=
tou= kuri/ou h(mw=n.
193
Por. Kol 1,16-17; Rz 8,21-23.
194
Por. K. Romaniuk, Soteriologia św. Pawła, s. 72–73.
195
1 Tm 3,16, E. Nestle, s. 531: O(j
\ e)fanerw/Jh e)n sarki/, e)dikaiw/Jh e)n pneu/mati,
w)f/ Jh a)gge/loij, e)khru/xJh e)n e)J / nesin, e)pisteuJh e)n ko/sm%, a)nelh/mfJh
e)n do/c$.
56
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
196
Pisma Jana Apostoła określane są przez biblistów mianem Corpus Ioanneum. W jego
skład wchodzą Ewangelia (J), trzy listy (1 J, 2 J, 3 J) oraz Objawienie św. Jana (Ap). Tema-
tyka związana z Logosem pojawia się głównie w Ewangelii: J 1,1-2; 9-14; 3,17.19.34; 8,24;
10,30; 12,46; 13,3; 16,28; 17,11.13; 20,17, ale także w 1 J 1,1 oraz Ap 19,13.
197
Por. Prz 8,22-36; Mdr 7,22; 9,1-2; 18,14-16; Syr 24,3-22; Ps 33,6; 107,20; Iz 44,24-28;
48,13. H. Langkammer, Hymny chrystologiczne NT, Katowice 1976, s. 27–29; T. H. Tobin,
The Prologue of John and Hellenistic Speculation, „Catholic Biblical Quarterly” 52 (1990),
nr 2, s. 254–255. W mądrościowej literaturze ST słowo „Mądrość” nie było jednak stoso-
wane wymiennie z „Logos”. Użycie tego słowa przez Jana wskazuje więc na wykorzystanie
również innej tradycji filozoficznej.
198
Por. Z. Poniatowski, Logos Prologu Ewangelii Janowej, Warszawa 1970, s. 63.
199
Najważniejszym z nich był Arystobul z Aleksandrii, żydowski filozof hellenista, dzia-
łający w Aleksandrii za panowania Ptolemeusza IV Filometora (181–145 przed Chrystu-
sem), któremu poświęcił komentarz do Pięcioksięgu Mojżeszowego. Prekursor alegorycznej
metody interpretacji Biblii, upowszechnionej później przez Filona z Aleksandrii. Dowodził
57
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
zgodności nauk biblijnych z filozofią grecką. Utrzymywał, że przed Septuagintą istniał grec-
ki przekład Biblii, z którego czerpali wybitni helleńscy myśliciele i poeci, m.in. Pitagoras,
Sokrates i Platon.
200
Por. T. H. Tobin, The Prologue of John and Hellenistic Speculation, s. 256–257.
201
Por. R. E. Brown, The Gospel and Epistles of John, Collegeville 1988, s. 10–15.
202
Por. H. Langkammer, Hymny chrystologiczne NT, s. 29–30.
203
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 174–175.
204
Por. S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, Kraków 1993, s. 163.
205
Por. Z. Poniatowski, Logos Prologu Ewangelii Janowej, s. 95–96.
58
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
206
J 1,1, ed. E. Nestle, s. 230: )En a)rx$= h)=n o( lo/goj, kai\ o( lo/goj h)=n pro\j
to\n Jeo/n, kai\ Jeo\j h)=n o( lo/goj. Por. Rdz 1,1-5. Wszystkie cytaty biblijne w języku
polskim podane za: Biblia jerozolimska, Poznań 2006. Stwierdzenie e)n a)rx$= – podobnie jak
u jońskich filozofów przyrody, Heraklita i stoików – oznacza wieczną zasadę, istniejącą przed
i poza czasem. Stąd lo/goj istniejący e)n a)rx$= jest również wieczny i pozaczasowy. Podkre-
ślona została wyjątkowość natury Słowa i utożsamienie Logosu z Bogiem JAHWE (Wj 3,13-14).
W Prologu Ewangelista Jan powiązał więc starożytną myśl grecką z tradycją biblijno-żydowską.
207
Por. J 1,30; 6,62; 8,58; 17,5.24; L. Stachowiak, Ewangelia według św. Jana, Poznań –
Warszawa 1975, s. 104–105. W Ewangelii Janowej słowo lo/goj użyte jest 40 razy i tylko
tutaj oraz w 1 J 1,1 jest to określenie wskazujące na Osobę Jezusa Chrystusa.
208
Por. tamże, s. 401–407.
209
J 1,2-3, E. Nestle, s. 230: ou(=toj h)=n e)n a)rx$= pro\j to\n Jeo/n. )En a)rx$=
z hymnu o Logosie różni się zdecydowanie od tego samego stwierdzenia z Rdz 1,1. W Sta-
rym Testamencie jest to pojęcie czasowe i odnosi się do aktu stworzenia, czyli do początku
stworzenia. W Ewangelii Jana jest kategorią wieczności i wskazuje na bezczasowość Logosu
w przeciwieństwie do czasowości stworzenia.
59
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
210
Por. S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, s. 166–167.
211
Por. L. Stachowiak, Odwieczne pochodzenie Słowa, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 25
(1972), nr 3, s. 159–160.
212
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 190.
213
Por. Z. Poniatowski, Logos Prologu Ewangelii Janowej, s. 97–100.
214
Ewangelista, wprowadzając greckie terminy a)rxh/ oraz lo/goj – bez żadnych do-
datkowych wyjaśnień, zakładał zapewne ich znajomość u czytelnika, a także wiedzę na te-
mat istnienia Logosu. Może to też świadczyć o tym, że istniał już wcześniej hymn ku czci
Jezusa-Logosu w liturgii wczesnochrześcijańskiej. Wiedza o Logosie była tam większa niż
w ideologii otoczenia zarówno judaistycznego, jak i hellenistycznego. Logos Prologu jest
bowiem inny niż zhipostazowane „Słowo” judaizmu hellenistycznego, a nawet pozażydow-
skiego hellenizmu.
215
J 1,4-5, E. Nestle: e)n au)t%= zwh\ h)n
= , kai\ h( zwh\ h)n
= to\ fw=j tw=n a)nJrw/pwn.
Użycie przez Ewangelistę w odniesieniu do Logosu słowa fw=j, odróżnia Logos Jana od Lo-
gosu Filona. Aleksandryjczyk używał w stosunku do Logosu słowa au)gh/, które oznacza
„światło odbite”, a zatem wtórne wobec rzeczywistego źródła światła.
60
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
216
Por. S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, s. 167.
217
Por. L. Stachowiak, Ewangelia według św. Jana, s. 109–114.
218
J 1,9, E. Nestle, s. 230.
219
Por. Mdr 7,26n; Hbr 1,3.
220
Por. Z. Poniatowski, Logos Prologu Ewangelii Janowej, s. 140. Należy przy tym wska-
zać na celową wieloznaczność języka Janowego, który nieustannie łączy ze sobą płaszczy-
znę kosmologiczną i ponadhistoryczną z płaszczyzną antropologiczną i historyczną. Ponadto
Jan miesza ze sobą różne płaszczyzny czasowe – czas boski z historyczno-ziemskim oraz
teraźniejszość i przyszłość. Stąd pojęcie lo/goj może obejmować zarówno ponadczasowy
wymiar – lo/goj a)/sarkoj, czyli Logos jeszcze niewcielony, jak i lo/goj fw=j, czyli
światło kreacyjne, a także aspekt soteryczny Światłości i funkcję Logosu wcielonego, czyli
lo/goj e)/nsarkoj.
61
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
„Pojawił się człowiek posłany przez Boga – Jan mu było na imię. Przyszedł on
na świadectwo, aby zaświadczyć o światłości, by wszyscy uwierzyli przez niego.
Nie był on światłością, lecz [został posłany], aby zaświadczyć o światłości”221.
221
J 1,6-8, E. Nestle, s. 230.
222
Por. S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, s. 173.
223
J 1,10-11, E. Nestle, s. 230. Ewangelista wielokrotnie nawiązuje do dualizmu, który
był także wykorzystywany w opisie stworzenia z Księgi Rodzaju, a także w gnostycyzmie.
Istnieje jednak zasadnicza różnica w ujmowaniu tego dualizmu. U Jana nie tyle ważny jest
jego ontologiczny i kosmologiczny charakter, co raczej oddzielenie dwu postaw ludzkich
wobec paruzji Logosu, czyli Jezusa Chrystusa.
224
Por. Z. Poniatowski, Logos Prologu Ewangelii Janowej, s. 153.
62
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
„Ojciec zesłał Syna jako Zbawiciela świata. Jeśli ktoś wyznaje, że Jezus jest Synem
Bożym, to Bóg trwa w nim, a on w Bogu. (…) Bóg jest miłością: kto trwa w miłości,
trwa w Bogu, a Bóg trwa w nim. Przez to miłość osiąga w nas kres doskonałości”230.
„Oby się tak zespolili w jedno, aby świat poznał, żeś Ty Mnie posłał i że Ty ich
umiłowałeś, tak jak Mnie umiłowałeś. Ojcze, chcę, aby także ci, których Mi da-
łeś, byli ze Mną tam, gdzie Ja jestem, aby widzieli chwałę moją, którą Mi dałeś,
bo umiłowałeś Mnie przed założeniem świata. […] aby miłość, którą Ty Mnie
umiłowałeś, w nich była i Ja w nich”232.
„Aby wszyscy stanowili jedno, jak Ty, Ojcze, we Mnie, a Ja w Tobie, aby i oni
stanowili w Nas jedno, by świat uwierzył, że Ty Mnie posłałeś. I także chwałę,
którą mi dałeś, przekazałem im, aby stanowili jedno, tak jak My jedno stanowi-
my. Ja w nich, a Ty we Mnie!”234.
230
1 J 4,16-17, E. Nestle, s. 605: O( Jeo\j a)ga/ph e)sti/n, kai\ o( me/nwn e)n t$= a)ga/p$
e)n t%= Je%= me/nei kai\ o( Jeo\j e)n au)t%= me/nei.
231
Por. S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, s. 182–185.
232
J 17,23-26, E. Nestle, s. 284–285: I(/na h( a)ga/ph h(\n h)ga/phsa/j me e)n au)toi=j
$)= ka)gw\ e)n au)toi=j.
233
Większość egzegetów uważa, że w pismach Janowych Jezus Chrystus zawiera w swym
podmiocie Słowo Przedwieczne i Syna Bożego. Aktem Słowa Przedwiecznego jest słowo
(lo/goj), natomiast aktem Słowa Wcielonego jest „opowiadanie, wyjaśnianie”. „Słowo” jest
rodzajem czystej wypowiedzi, a „opowiadanie” jest wypowiedzią w rozmowie, w której inni
uczestniczą. Termin lo/goj zazwyczaj jest używany w liczbie pojedynczej na oznaczenie ca-
łości nauki Jezusa lub nauki Bożej ze wskazaniem podmiotu wypowiedzi. Por. J 2,21; 4,37.50;
8,31.43.52.55; 10,35; 12,38.48; 14,23; S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, s. 187–188.
234
J 17,21-23, E. Nestle, s. 284. Por. J 17,14: e)gw\ de/dwka au)toi=j to\n lo/gon sou;
J 17,17: o( lo/goj o( so\j a)lh/Jeia/ e)stin.
64
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
„Objawienie Jezusa Chrystusa, które dał Mu Bóg, aby ukazać swym sługom,
co musi stać się niebawem, i co On, wysławszy swojego anioła, oznajmił przez
niego za pomocą znaków słudze swojemu Janowi. Ten poświadcza, że słowem
Bożym i świadectwem Jezusa Chrystusa jest wszystko, co widział”237.
235
J 1,17-18, E. Nestle, s. 231.
236
Por. L. Stachowiak, Odwieczne pochodzenie Słowa, s. 122–124.
237
Ap 1,1-2, E. Nestle, s. 613: o(\j e)martu/rhsen to\n lo/gon tou= Jeou= kai\ th\n
marturi/an )Ihsou= Xristou=.
238
Por. Ap 1,17; 22,17-20.
239
Por. S. Mędala, Chrystologia Ewangelii św. Jana, s. 188–191.
65
Źródła nauki patrystycznej o uczestnictwie w Logosie
„Ma [On] wypisane imię, którego nikt nie zna prócz Niego. Odziany jest w szatę
we krwi skąpaną, a nazwano Go imieniem Słowo Boga”240.
Teologia obecna w pismach św. Jana jest kolejnym etapem w rozwoju grec-
kiej myśli filozoficznej i religijnej, a także dobrym łącznikiem między Starym
a Nowym Testamentem. Logos Jana jest utożsamiony z historyczną postacią
Jezusa z Nazaretu, czyli Wcielonym Słowem Bożym, a jednocześnie pozo-
staje kosmiczną zasadą, o której pisali filozofowie starożytni241. Oryginal-
ność Jana Ewangelisty polega na reinterpretacji tradycyjnych pojęć, zarów-
no ze środowiska rabinistycznego, jak i hellenistycznego, a następnie na ich
integracji w zespół wypowiedzi o Jezusie jako Logosie. Apostoł w Prologu
Ewangelii wprowadził nowy tytuł chrystologiczny i przeszedł od Słowa Boga
w Starym Testamencie do Słowa w sensie absolutnym – Jezusa Chrystusa242.
Janowe Słowo-Logos jest przedstawione w relacjach, które mają różno-
rodny charakter. Osobowy Logos jest ukierunkowany na Boga, uczestniczy
w boskiej naturze i jako Syn Boży ma pełną miłości relację ze swoim Ojcem.
Po stworzeniu świata jego boskie atrybuty są udzielane poszczególnym by-
tom, a w sposób szczególny człowiekowi. Za pośrednictwem życia i światło-
ści, a nade wszystko przez Wcielenie, wchodzi On w intymne relacje z ludź-
mi. Światło Słowa odbija się na wszystkich rzeczach tego świata, a w sposób
szczególny w duszach ludzkich przez dar sumienia i percepcji intelektualnej
danej rozumowi. W ten sposób Logos prowadzi człowieka do uczestnictwa
240
Ap 19, 13, E. Nestle, s. 650: to\ o)/noma ou)tou= o( lo/goj tou= Jeou=.
241
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 198–199. Według św. Jana
Logos jest atemporalną, niestworzoną, niewyemanowaną zasadą kosmiczną i dlatego prze-
wyższa zarówno Logos filoński, jak i platoński. Logos z Prologu Ewangelii Jana jest wy-
nikiem starannych i twórczych przemyśleń autora, którego opis stał się podstawą rozważań
logosoficznych u Ojców.
242
Zanim w Prologu Jana pojawiło się greckie pojęcie lo/goj, najpierw zostało ono uży-
te w Septuagincie dla wyrażenia w duchu filozofii greckiej hebrajskiego terminu dabar (sło-
wo). Następnie przeszło długą drogę w myśli żydowskiej i nabrało określonego znaczenia
filozoficzno-teologicznego. Przyczynili się do tego w znacznej mierze żydowscy myśliciele
z Aleksandrii – Arystobul i Filon. Dlatego Janowy lo/goj to nie tylko tłumaczenie pojęcia
hebrajskiego, ale również termin napełniony grecką tradycją filozoficzną.
66
Uczestnictwo w Logosie Wcielonym według Pawła Apostoła i Jana Ewangelisty
67
ROZDZIAŁ II
1
Zalicza się do tej grupy siedmiu pisarzy: autora Didache, Klemensa Rzymskiego, Igna-
cego Antiocheńskiego, Polikarpa ze Smyrny, Hermasa, autora Listu Barnaby oraz Papiasza
z Hierapolis. Pisma Ojców Apostolskich mają charakter pastoralny. Pod względem treści
i formy przypominają listy apostolskie. Stanowią ogniwo łączące księgi objawione z póź-
niejszą Tradycją.
2
Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, tłum. P. Pachciarek, Warszawa 1990, s. 105.
3
Wyjątek stanowi tutaj św. Ignacy Antiocheński, który twierdził, że Chrystus jest ponad-
czasowym, wiekuistym i prawdziwym Bogiem. Posiada cechy Logosu, czyli Słowa Wcielo-
nego jedynego Boga, który zawsze istniał w Ojcu. Biskup Antiochii wyraża swoją teologię
językiem mistycznym i podobnie jak św. Jan zachęca do zachowania jedności z Chrystusem.
Por. Ignatius Antiochenus, Ad Ephesios 3, 2-3; Ad Romanos 8, 2; Ad Magnesios 1, 2; 6,
1; 7, 1; 8, 2, tłum. A. Świderkówna, Pierwsi świadkowie, Kraków 1998, s. 122, PG 969A:
o(/j e)stin au)tou= Lo/goj a)i/dioj. Ignacy Antiocheński w podanych fragmentach nazy-
wa Chrystusa „myślą Ojca” (tou= Patro\j h( gnw/mh) i „ustami nieznającymi kłamstwa,
przez które Ojciec prawdziwie przemówił” (to\ a)yeude\j sto/ma, e)n %(= o( Path\r
e)la/lhsen a)lhJw=j).
69
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
10
Por. P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, s. 297–299.
11
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 211–214.
12
Por. J. N. D. Kelly, Początki doktryny chrześcijańskiej, s. 80.
13
Arystydes z Aten (zmarł około 134 r.) był filozofem w znaczeniu obiegowym. Swoje
dzieło zredagował w języku greckim około 125 r. W trakcie prac nad odtworzeniem i usta-
laniem autentyczności synajskiego fragmentu tekstu stwierdzono, że apologia przed 147 r.
wręczona została Antoninowi Piusowi, a nie – jak wcześniej przypuszczano na podstawie
relacji Euzebiusza z Cezarei i św. Hieronima – cesarzowi Hadrianowi w 125 r.
14
Por. J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennic-
twa, Poznań 1971, s. 55.
15
Por. A. Bober, Antologia patrystyczna, Kraków 1965, s. 19–20.
16
Oryginalna i autentyczna grecka wersja tekstu nie zachowała się. Istnieje natomiast
kilka wersji językowych tego dzieła: nieliczne fragmenty w papirusach, wersja syryjska,
grecka, gruzińska i armeńska. Por. L. Misiarczyk, Wstęp, w: Idem, Pierwsi apologeci greccy,
Kraków 2004, s. 120.
71
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Taka oto jest droga prawdy, prowadząca tych, którzy ją wyznają, do Królestwa
niebieskiego obwieszczonego przez Chrystusa w życiu wiecznym”21.
17
Aristides, Apologia, ed. B. Pouderon, M. J. Pierre, SCh, Paris 2003, t. CCCLXX; L. Mi-
siarczyk, Pierwsi apologeci greccy, s. 135–146. W mojej pracy cytuję tekst grecki Apologii
według wydania Sources Chrétiennes, a tekst polski według tłumaczenia L. Misiarczyka.
18
Według badaczy Apologii chodzi o stoicyzm, platonizm, arystotelizm, gnostycyzm
i medioplatonizm. Arystydes z Aten jest typowym reprezentantem apologetyki wczesno-
chrześcijańskiej, która odwołuje się do „intuicji” monoteistycznej szkół filozoficznych
i łączy ją z językiem judaizmu w celu wypracowania własnej teologii. Por. L. Misiarczyk,
Wstęp, w: Idem, Pierwsi apologeci greccy, s. 126.
19
Por. Rz 1,3-4; Ef 1,20; Kol 1,15-20; Flp 2,5-11.
20
Aristides, Apologia 3, 1.
21
Aristides, Apologia 16, 1, BOK 24, s. 145; SCh 470, s. 290: O)n/ twj ou)n= au(t
/ h e)sti\n
h( o(do\j th=j a)lhJei/aj, h(t/ ij tou\j o(deu/ontaj au)th\n ei)j th\n ai)wn / ion xeiragwgei=
basilei/an th\n e)phggelme/nhn para\ Xristou= e)n t$= mellou/s$ zw$=.
72
Udział chrześcijan w Prawdzie według Apologii Arystydesa z Aten
22
Aristides, Apologia 16, 5, BOK 24, s. 145; SCh 470, s. 290: Mega/la ga\r kai\
Jaumasta\ ta\ u(po\ tw=n Xristianw=n lego/mena kai\ pratto/mena; ou) ga\r
a)nJrw/pwn r(hm / ata lalou=sin, a)lla\ ta\ tou= Jeou=. Ta\ de loipa\ e)J
/ nh planw=ntai
kai\ planw=sin e(autou/j! o(deu/ontej ga\r e)n sko/tei.
23
Aristides, Apologia 15, 1, BOK 24, s. 144; SCh 470, s. 286: Oi( Xristianoi\
genealogou=ntai a)po\ tou= Kuri/ou I)hsou= Xristou=. Ou(t = oj de\ o( Ui(oj
\ tou=
Qeou= u(yi/stou o(mologei=tai e)n Pneu/mati A(gi/% a)p o ) u)ranou= kataba\j dia\ th\n
swthri/an tw=n a)nJrw/pwn kai\ e)k ParJe/nou a(gi/aj gennhJeij a)spo/rwj te
kai\ a)fJo/rwj, sa/rka a)ne/labe kai\ a)nefa/nh e)n a)n a)nJrw/poij.
24
Por. Aristides, Apologia 15, 6.
25
Por. Aristides, Apologia 15, 3.
73
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
Justyn urodził się około 100 roku w dawnym Sychem w Palestynie w bo-
gatej rodzinie pogańskiej. Uczęszczał do szkół różnych filozofów: stoików,
perypatetyków, pitagorejczyków i platoników. O swej drodze nawrócenia
na chrześcijaństwo opowiada w apologii Dialog z Żydem Tryfonem28. Mo-
mentem przełomowym w jego życiu było spotkanie ze starcem, który wyłożył
mu zasady nauki chrześcijańkiej. Od tego czasu Justyn zaczął studiować Pi-
smo Święte i rozważać bohaterstwo męczenników chrześcijańskich. W wie-
ku dorosłym przyjął chrzest święty i zaczął bronić „filozofii prawdziwej”,
czyli chrześcijaństwa. W Rzymie założył szkołę filozoficzną, by pozyskać
26
Aristides, Apologia 14, 3-4, BOK 24, s. 144; SCh 470, s. 286: To\n ga\r Xristo\n
a)rnou=ntai to\n ui(on \ tou= Qeou=, kai\ ei)si paro/moioi toi=j e)J
/ nesi, ka)n\ e)ggi/zein
twj t$= a)lhJei/# dokw=sin, h(j = e(autou\j e)ma/krunan.
27
Por. Aristides, Apologia 4, 2.
28
Dialog złożony z 142 rozdziałów został napisany po 155 roku i stanowi relację z dwu-
dniowej rozmowy Justyna z rabinem Tryfonem. Ta najstarsza apologia chrześcijańska jest
literackim opracowaniem przeprowadzonej dysputy, która odbyła się w Efezie w latach 132–
135. W mojej pracy cytuję tekst grecki Dialogu według wydania Marcovicha, a tekst polski
według tłumaczenia L. Misiarczyka, które określone jest skrótem – Dialog.
74
Uczestnictwo całej ludzkości i duszy człowieka w Logosie według Justyna
29
Por. J. Quasten, Patrology, t. I, Maryland 1986, s. 196–197; B. Altaner, A. Stuiber,
Patrologia, s. 128.
30
Wyd. kryt. M. Marcovich, Iustini Martyris Apologiae pro Christianis, PTS, nr 38,
Berlin-New York 1994; tłum. pol. L. Misiarczyk, Justyn Męczennik, 1 i 2 Apologia, Warsza-
wa 2012. Tekst grecki Apologii cytuję według wydania Marcovicha, a tekst polski według
tłumaczenia L. Misiarczyka określonego skrótem Apol. 1 i 2. Niektórzy uczeni twierdzą,
że zostały spisane dwie Apologie, a inni podają, że jedna, ale w dwóch częściach. Apologia
Maior jest adresowana do cesarza Antonina Piusa, jego syna Marka Aureliusza, do senatu
i całego narodu rzymskiego. Natomiast Apologia Minor, skierowana do senatu rzymskiego,
jest raczej uzupełnieniem pierwszej, a nie samodzielnym pismem.
31
Wyd. kryt.: M. Marcovich, Iustini Martyris Dialogus cum Tryphone, PTS, nr 47, Berli-
n-New York 1997; Dialog z Żydem Tryfonem, tłum. L. Misiarczyk, Warszawa 2012.
75
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„[Chrystus] był Logosem i jest tym, który jest we wszystkim (e)n panti\ w)/n),
i który przez proroków zapowiedział rzeczy przyszłe, sam z siebie przyjął naturę
ludzką i tego nauczał”34.
32
Por. R. Holte, Logos Spermatikos. Christianity and Ancient Philosophy according to St.
Justin’s Apologies, „Studia Theologica” 12 (1958), nr 2, s. 109–168. R. Holte w tym artykule
dokładnie wyjaśnia, jak Justyn rozumiał pojęcie lo/goj spermatiko/j i w jaki sposób
połączył je z „teorią zapożyczenia” przez filozofów helleńskich nauczania biblijnego oraz
ze skutkami działania złego demona.
33
Filozof Justyn w swojej oryginalnej koncepcji korzystał z myśli biblijnej („praeparatio
evangelica biblica”) oraz myśli filozoficznej („praeparatio evangelica filosofica”). Por. M. C.
Paczkowski, Justyn Męczennik o mądrości i sprawiedliwości wśród niechrześcijan, „Collec-
tanea Theologica” 76 (2006), nr 2, s. 135.
34
Iustinus, Apologia Minor 10, 8, 2 Apol., s. 97; PTS 38, s. 152: Lo/goj ga\r h)n = kai\
e)s
/ tin o( e)n panti\ w)n / , kai\ dia\ tw=n profhtw=n proeipw\n ta\ me/llonta gi/nesJai
kai\ di e) a ( utou=, o(moiopaJou=j genome/nou, kai\ didacaj tau=ta.
35
R. Holte zaznacza, że większość autorów piszących na temat Justynowej koncepcji Lo-
gosu (A. von Harnack, N. Söderbom, H. Meyer, J. A. Cramer, J. M. PfättiSCh, M. Pohlenz)
twierdziła, że koncepcje lo/goj spermatiko/j i to\ spe/rma tou= lo/gou używane
przez apologetę są identyczne. Według niego należałoby jednak odróżnić znaczenie tych
dwóch pojęć – przypisując pierwszemu wymiar boski, a drugiemu raczej ludzki. Kwestię tę
porusza też J. Daniélou, Gospel Message and Hellenistic Culture, London 1973, s. 40−44.
36
Por. Iustinus, Apologia Maior 5, 4; 23, 2, 63, 4-5, 15-16, 1 Apol., s. 58; PTS 38, s. 66:
I)hsou=j Xristo\j mo/noj i)di/wj ui(o\j t%= Je%= gege/nnhtai, Lo/goj au)tou=.
37
Justyn, tworząc swoją koncepcję, korzystał z dzieł Platona, które znał za pośrednictwem
średniego platonizmu i Filona Aleksandryjskiego. To właśnie Filon opisywał transcendentny
i niematerialny lo/goj spermatiko/j, który jest podstawą duchowego życia człowieka.
Stąd apologeta wnioskował, że upersonifikowany Logos zasiewa w człowieku „nasienie”
(spe/rma), które nie jest nim samym, choć stanowi wobec niego pewne podobieństwo i daje
wiedzę, dzięki której Logos może być rozpoznawany. Por. Apologia Maior 46, 2-3.
76
Uczestnictwo całej ludzkości i duszy człowieka w Logosie według Justyna
„Wszyscy zaś pisarze, dzięki nasionom Logosu w nich rozsianych, mogli co praw-
da oglądać rzeczywistość, ale tylko w sposób niewyraźny. Czym innym jest prze-
38
Iustinus, Apologia Maior 46, 2, 2 Apol., s. 73; PTS 38, s. 97: To\n Xristo\n prwto/tokon
tou= Jeou= ei)n = ai e)dida/xJhmen kai\ proemhnu/samen, Lo/gon o)n / ta, ou(= pa=n ge/noj
a)nJrw/pwn mete/sxe. Kai\ oi( meta\ Lo/gou biw/santej Xristianoi\ h)s = an.
39
Justyn stale podkreśla pozytywną wartość filozofii i ośmiela się twierdzić, że wszystkie
istoty rozumne mają w sobie powszechny Logos lub Rozum, którym jest Chrystus, a wobec
tego mogą być określane mianem chrześcijan. Por. H. Chadwick, Myśl wczesnochrześcijań-
ska a tradycja klasyczna, tłum. P. Siejkowski, Poznań 2000, s. 21.
40
Por. Iustinus, Apologia Minor 10, 8.
41
Por. Iustinus, Apologia Minor 8, 1; 10, 2; 13, 3-4. Terminy greckie: spe/rma, spora/,
mi/mhma, me/roj oraz suggene/j oznaczają właśnie tę część tou= spermatikou= lo/
gou. Samo zaś pojęcie lo/goj spermatiko/j u Justyna wskazuje na transcendencję Lo-
gosu, który „rozsiewa swoje nasiona” (dia\ to\ e)m / futon spe/rma tou= Lo/gou). Warto
zaznaczyć, że apologeta dokonuje tutaj bardzo oryginalnego utożsamienia pierwotnie stoic-
kiego pojęcia z Logosem chrześcijan, czyli Jezusem Chrystusem. Stanowi to punkt wyjścia
w procesie hellenizacji chrześcijaństwa. Więcej informacji o wpływach filozofii helleńskiej
i teologii judaizmu na logosofię Justyna można znaleźć u takich autorów, jak: W. Barnard, H.
Chadwick, R. M. Leszczyński, D. Mrugalski, E. F. Osborn, W. A. Shotwell, H. A. Wolfson,
C. J. de Vogel. Por. R. Holte, Logos Spermatikos, s. 150; D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne
i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijańskiej, Kraków 2006, s. 204−205; D. Karłowicz,
Sokrates i inni święci, Warszawa 2005, s. 60.
77
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Na początku Bóg stworzył rodzaj ludzki obdarzony rozumem a także zdolnością
wybierania prawdy i czynienia dobra, żaden więc człowiek nie ma nic na swoją
obronę przed Bogiem, gdyż ludzie zostali stworzeni jako istoty rozumne i zdolne
do myślenia (logikoi\ kai\ Jewrhtikoi)”47.
42
Iustinus, Apologia Minor 13, 5-6, 2 Apol., s. 99; PTS 38, s. 157: Oi( ga\r suggrafei=j
pa/ntej dia\ th=j e)nou/shj e)mfu/tou tou= Lo/gou spora=j a)mudrw=j e)du/nanto o(ra=n
ta\ o)n / ta. E(t/ eron ga/r e)sti spe/rma tino\j kai\ mi/mhma kata\ du/namin doJe/n,
kai\ e(t / eron au)to\ ou(= kata\ xa/rin th\n a)p e) k ) ei/nou h( metousi/a kai\ mi/mhsij
gi/netai.
43
Por. Iustinus, Apologia Minor 10, 2.
44
Por. Iustinus, Apologia Maior 14, 3.
45
Justyn podkreśla, że filozofia chrześcijańska przewyższa zdecydowanie filozofię ludz-
ką z tego powodu, że tam się objawił cały Logos-Chrystus i przyniósł chrześcijanom najdo-
skonalszą naukę (megaleio/tera pa/shj a)nJrwpei/ou didaskali/aj). Por. Iustinus,
Apologia Minor 10, 1, 2 Apol., s. 97; PTS 38, s. 151; R. M. Leszczyński, Starożytna koncep-
cja Logosu, s. 228.
46
Czasami w Apologiach trudno jest nawet rozpoznać, kiedy autor pisze tylko o rozumie
ludzkim, a kiedy o boskim Logosie. Oznacza to, że istnieje ścisła zależność pomiędzy ludz-
kim a boskim Logosem. Upersonifikowany Logos udziela zaś człowiekowi tyle prawdy, ile
jego rozum jest w stanie przyjąć. Por. R. Holte, Logos Spermatikos, s. 157.
47
Iustinus, Apologia Maior 28, 3, 1 Apol., s. 61; PTS 38, s. 74: Kai\ th\n a)rxh\n noero\n
kai\ duna/menon ai(rei=sJai ta)lhJh= kai\ eu)= pra/ttein to\ ge/noj to\ a)nJrw/pinon
pepoi/hken, w(s / t a
) n
) apolo/geton ei)n = ai toi=j pa=sin a)nJrw/poij para\ t%= Je%=!
logikoi\ ga\r kai\ Jewrhtikoi\ gege/nhntai.
78
Uczestnictwo całej ludzkości i duszy człowieka w Logosie według Justyna
„Na niczym innym nie zależy bowiem tak bardzo owym demonom, jak na ode-
rwaniu ludzi od Boga Stwórcy wszystkiego i Chrystusa Jego pierworodnego Syna.
Tych, którzy nie są zdolni wznieść się ponad ziemię, przywiązali i ciągle coraz
silniej przywiązują się do rzeczy ziemskich i dzieł rąk ludzkich, do tych zaś, któ-
rzy kontemplują rzeczywistości boskie, zbliżają się podstępnie i jeśli nie kierują
się oni zdrowym rozsądkiem wpędzają w bezbożność (ei)j a)se/beian)”48.
48
Iustinus, Apologia Maior 58, 3, 2 Apol., s. 80-81; PTS 38, s. 114: Ou) ga\r a)l / loti
a)gwni/zontai oi( lego/menoi dai/monej h)\ a)pa/gein tou\j a)nJrw/pouj a)po\ tou=
ta\ pa/nta poih/santoj Jeou= kai\ tou= prwtogo/nou au)tou= Xristou=.
49
Por. Iustinus, Apologia Minor 8, 3; 9, 2.
50
Por. Iustinus, Apologia Minor 9, 4.
51
Por. Iustinus, Apologia Maior 33, 9; Iz 7, 14; 9, 5; Mi 5, 1-3; 1 Kr 16, 23, 25-31; Ps 18,
3-6; 95, 1-2, 4-10.
79
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Obmycie zaś to nazywa się oświeceniem, gdyż ci, którzy go dostępują doznają
oświecenia umysłu. Ten bowiem, kto doznaje oświecenia, dostępuje go w imię
Jezusa Chrystusa”55.
52
Por. Iustinus, Apologia Maior 36, 1-2; 38, 1; 62, 3-4; 63, 6-11; Wj 3, 2-5. Apologeta
potwierdza, że Logos przemówił niegdyś do Mojżesza i przekazał mu swoją moc, dzięki
której mógł on dokonywać wielkich czynów w Egipcie.
53
Por. Iustinus, Apologia Maior 44, 7-8; 59, 1; 60, 1; Lb 21, 8; Platon, Timaeus 36b.
Justyn uważał, że Platon zaczerpnął swoją naukę o „trzech mocach” od Mojżesza i stąd też
twierdził, iż Logos Boży został rozpostarty we wszechświecie w kształcie litery X.
54
Por. Iustinus, Apologia Maior 61, 1-3. Justyn dokładnie opisuje tutaj cały obrzęd
inicjacji chrześcijańskiej, który wprowadza katechumena w głębszą relację z Logosem-
Jezusem Chrystusem.
55
Iustinus, Apologia Maior 61, 12, 2 Apol., s. 83; PTS 38, s. 119: Kalei=tai de\ tou=to
to\ loutro\n fwtismo/j, w(j fwtizome/nwn th\n dia/noian tw=n tau=ta manJano/ntwn.
56
Por. Iustinus, Apologia Maior 61, 10; R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Lo-
gosu, s. 233. Według koncepcji Justyna normy etyczne są uniwersalne dla wszystkich ludzi
na ziemi, ponieważ każdy człowiek, posiadając w sobie pierwiastek Logosu, ma tym samym
zaszczepione w siebie Prawo Boże, które jest konstytutywną częścią natury ludzkiej.
57
Por. Iustinus, Apologia Maior 61, 17; 65, 1.
80
Uczestnictwo całej ludzkości i duszy człowieka w Logosie według Justyna
„Jak bowiem za sprawą Logosu Bożego nasz Zbawiciel Jezus Chrystus wcielił
się i dla naszego zbawienia przyjął ciało i krew, tak samo również i ten pokarm,
który dzięki modlitwie (di )eu)xh=j lo/gou) przez Niego ustanowionej staje się
Eucharystią, karmi przemieniając nasze ciało i krew. Zostaliśmy także pouczeni,
że ten pokarm jest ciałem i krwią właśnie wcielonego Jezusa”58.
58
Iustinus, Apologia Maior 66, 2, 2 Apol., s. 86; PTS 38, s. 127: A)ll o ) n
\( tro/pon dia\
Lo/gou Jeou= sarkopoihJei\j I)hsou=j Xristo\j o( swth\r h(mw=n kai\ sa/rka kai\
ai(m
= a u(pe\r swthri/aj h(mw=n e)s / xen, ou(t
/ wj kai\ th\n di e) u)xh=j lo/gou tou= par )
au)tou= eu)xaristhJei=san trofh/n, e)c h(j = ai(m= a kai\ sa/rkej kata\ metabolh\n
tre/fontai h(mw=n, e)kei/nou tou= sarkopoihJe/ntoj I)hsou= kai\ sa/rka kai\ ai(m = a
e)dida/xJhmen ei)n = ai. Justyn korzystał tutaj z tzw. Pamiętników Apostolskich (66, 3).
59
Por. Iustinus, Apologia Maior 12, 9; 13, 3-4; 23, 2.
60
Por. Iustinus, Apologia Maior 21, 1; 22, 5; 31, 1, 7. Justyn w swoich apologiach często
powołuje się na proroctwa z ksiąg starotestamentalnych dotyczące Chrystusa, które zapowia-
dały Jego przyjście oraz zbawienie całego rodzaju ludzkiego. Logos-Syn Boży, przychodząc
na świat, wyjaśnił znaczenie tychże proroctw (32, 2).
61
Por. Iustinus, Apologia Maior 12, 7; 22, 1.
62
Por. Iustinus, Apologia Maior 6, 1.
63
Iustinus, Apologia Minor 13, 4, 2 Apol., s. 99; PTS 38, s. 157: To\n ga\r a)po\ a)gennh/
tou kai\ a)rrh/tou Jeou= Lo/gon meta\ to\n Jeo\n proskunou=men kai\ a)gapw=men,
e)peidh\ kai\ di h ) m
( a=j a)n
/ Jrwpoj ge/gonen, o(p / wj kai\ tw=n paJw=n tw=n h(mete/rwn
summe/toxoj geno/menoj kai\ i)a / sin poih/shtai.
81
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
Filozof Justyn nawiązywał dialog nie tylko z kulturą helleńską, czego przy-
kładem są wspomniane wyżej Apologie, ale również z judaizmem, ponieważ
jego poglądy kształtowały się pod wpływem wielu nurtów myślowych ów-
czesnych czasów73. W oparciu o koncepcje filozoficzne oraz Stary i Nowy
Testament Justyn sformułował wniosek, że Jezus Chrystus jest Logosem Bo-
ga74. Od tego momentu cała jego nauka o Synu Bożym – Chrystusie była pre-
zentacją nauki o Logosie i może być określana mianem „teologii Logosu”75.
W Dialogu z Żydem Tryfonem filozof wielokrotnie podkreślał, że zrodze-
nie Logosu odbyło się przed stworzeniem wszelkich bytów76. Logos jest więc
73
Justyn Męczennik żył w świecie, w którym istniały trzy źródła koncepcji związanej
z Logosem, mianowicie: egzegeza Filona Aleksandryjskiego, Prolog św. Jana Apostoła oraz
filozofia średniego platonizmu i stoicyzmu. Analiza jego pism wskazuje na niezależność
Justyna od logozofii swoich poprzedników. Apologeta szedł bowiem drogą własnych speku-
lacji i zdołał przyporządkować współczesne mu pojęcia filozoficzne do treści wiary chrześci-
jańskiej. Właśnie dlatego jego koncepcja jest tak bardzo oryginalna. Por. J. Cullan, The Seeds
of Dialogue in Justin Martyr, „Australian eJournal of Theology” 7 (2006), nr 6, s. 3−5.
74
Por. D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześcijań-
skiej, Kraków 2006, s. 188−191.
75
Por. H. Chadwick, Myśl wczesnochrześcijańska a tradycja klasyczna, s. 20; M. Kowal-
ska, Chrześcijaństwo jako filozofia. Studium historyczno-literackie pism Orygenesa, Warsza-
wa 2014, s. 43.
76
Por. Iustinus, Dialogus 61, 2; 64, 5; 69, 6; 76, 7; 85, 2; Kol 1,15; J 4,10-14. Justyn uży-
wa określenia z Listu św. Pawła do Kolosan: „Pierworodny wszelkiego stworzenia” (prwto/
tokoj pa/shj kti/sewj) i nawiązując do Ewangelii Janowej, pisze, że „wytrysnął On
z Boga jak źródło wody żywej” (phgh\ u(d / atoj zw=ntoj para\ Jeou=) albo jest „jak jeden
ogień, który zapala się od drugiego nie pomniejszając tego, od którego się zapalił, ale jedna-
kowo płonie stary i nowy nie pomniejszając tego, od którego został zapalony” (e)pi\ puro\j
a)/llo gino/menon).
83
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Chodzi o Moc, która została zrodzona z Ojca, Jego mocą i wolą (duna/mei kai\
boul$= au)tou=), ale nie na zasadzie amputacji, jakby podzieliła się substancja
Ojca, podobnie jak to dzieje się we wszystkich innych rzeczach, które gdy są
oddzielone i odcięte nie są już tym samym, co wcześniej”78.
77
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 217−219.
78
Iustinus, Dialogus 128, 4, Dialog, s. 305; PTS 47, s. 293: A)po\ tou= patro/j duna/mei
kai\ boul$= au)tou=, a)l / l o) u) kata\ a)potomh/n, w(j a)pomerizome/nhj th=j tou=
patro\j ou)si/aj, o(poi=a ta\ a)l / la pa/nta merizo/mena kai\ temno/mena ou) ta\
au)ta/ e)stin a(\ kai\ pri\n tmhJh=nai.
79
Por. Iustinus, Dialogus 40, 1-43, 1; Iz 51, 4-5; 53, 3-5; Jer 31,31-32. W Dialogu (48, 1)
Tryfon potwierdza, że Justyn utożsamia Chrystusa z Logosem, który jako Bóg istniał przed
wiekami, a potem stał się człowiekiem i narodził się z Dziewicy.
80
Por. Iustinus, Dialogus 23, 3; 43, 1-8; 45, 4, 66, 1-4; 68, 6; 84, 1-3; 100, 2-3, 5-6.
81
Por. Iustinus, Dialogus 11, 4; 13, 2-8; 31, 1-7; 34, 1-2; 36, 2; 48, 1-4; 56, 4; Iz 52, 10-
54, 6. W Dialogu Syn Boży określany jest jeszcze innymi tytułami chrystologicznymi, które
odnoszą się do Logosu preegzystującego i działającego już w czasach Starego Testamentu,
a mianowicie: król, kapłan, Bóg, Pan, posłaniec, człowiek, wódz naczelny, kamień i dziec-
ko. Więcej na ten temat można znaleźć u J. Barbel, Christos Angelos, Bonn 1941, s. 50−63
oraz L. Misiarczyk, Il midrash nel Dialogo con Trifone di Giustino Martire, Płock 1999, s.
71−112.
82
Por. Iustinus, Dialogus 15, 7; 49, 2-6; 52, 1-54, 2; Rdz 49,8-12; Iz 1,7-8; 53,2-3; Dn
7,9-28; Za 9,9; 13,7.
83
Por. Iustinus, Dialogus 32, 3.
84
Por. Iustinus, Dialogus 17, 3; Iz 5, 18-20; J 1, 4-5.
85
Por. Iustinus, Dialogus 26, 1.
84
Uczestnictwo całej ludzkości i duszy człowieka w Logosie według Justyna
„Jako początek przed wszystkimi stworzeniami Bóg zrodził z siebie moc rozumną
(du/namen logikh/n), którą Duch Święty nazywa Chwałą Pana, innym razem
Synem, czasem Mądrością albo Aniołem, Panem i Logosem, a wreszcie ona sama
nazywa siebie Naczelnym Wodzem, gdy ukazuje się w postaci człowieka Jozuemu
synowi Nawego. Wszystkie te określenia przysługują jej z faktu, że jest na służbie
woli Ojca i została zrodzona z woli Ojca”90.
86
Por. Iustinus, Dialogus 45, 4.
87
Iustinus, Dialogus 30, 3, Dialog, s. 191; PTS 47, s. 118: BohJo\n ga\r e)kei=non kai\
lutrwth\n kalou=men, ou(= kai\ th\n tou= o)no/matoj i)sxu\n kai\ ta\ daimo/nia tre/mei,
kai\ sh/meron e)corkizo/mena kata\ tou= o)no/matoj I)hsou= Xristou=, tou= staurwJe/n-
toj e)pi\ Ponti/ou Pila/tou. Por. tamże, 85,2; 128, 3-4.
88
Logofania jest w tym przypadku również teofanią, ponieważ Logos jest istotą boską.
Rozumowanie Justyna nawiązuje tutaj do rozważań Filona Aleksandryjskiego i wskazuje
na wpływ jego filozofii na apologetę.
89
Por. Iustinus, Dialogus 128, 2; R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu,
s. 224.
90
Iustinus, Dialogus 61, 1, Dialog, s. 227; PTS 47, s. 174-175: O(t / i a)rxh\n pro\
pa/ntwn tw=n krisma/twn o( Jeo\j gege/nnhke du/name/n tina e)c e(autou= logikh/n,
h(t
/ ij kai\ do/ca kuri/ou u(po= tou= pneu/matoj tou= a(gi/ou kalei=tai, pote\ de\ ui(oj / ,
pote\ de\ sofi/a, pote\ de\ a)g / geloj, pote\ de\ Jeo/j, pote\ de\ ku/rioj kia\ lo/goj,
pote\ de\ a)rxistra/thgon e(auto\n le/gei, e)n a)nJrw/pou morf$= fane/nta t%= tou=
Nauh= I)hsou=! e)x / ei ga\r pa/nta tau=ta prosonoma/zesJai e)k / te tou= u(phretei=n
t%= patrik%= boulh/mati kai\ e)k tou= a)po\ tou= patro\j Jelh/sei gegennh=sJai.
Por. tamże, 93, 2; 126, 1-3; 128, 2. Wj 16,7; Ps 2,7; Prz 8; Joz 5,13-14.
85
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
91
Por. Iustinus, Dialogus 59, 1-60, 5; 105, 1; Wj 2,23; 3,2-6.16.
92
Według Justyna wszystkie starotestamentalne epifanie Boga wskazują na istnienie Po-
średnika. W swej skrypturystycznej argumentacji odwołuje się do wielu tekstów i metafor
zaczerpniętych z Septuaginty. Por. D. Mrugalski, Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła
idei wczesnochrześcijańskiej, s. 197−199.
93
Por. Iustinus, Dialogus 61, 3; 62, 4; 100, 2-4; 128, 2-4; Rdz 1,26-28; Kol 1,15.17. Autor
Dialogu w podsumowaniu wyjaśnia, że Logos jest numerycznie innym bytem niż Ojciec,
choć pochodzi z Jego substancji. Bóg Ojciec jest przyczyną (ai/tio/j), dzięki której Logos
może być także Mocą, Panem i Bogiem.
94
Por. Iustinus, Dialogus 64, 3; 67, 6; 68, 9; 73, 2; 77, 4-78, 7; 95, 2-96,1; 106, 1; 132, 1.
Justyn cytuje też Ps 22 i odnosi typologicznie poszczególne jego części do męki Chrystusa
(98, 1−99, 3).
95
Iustinus, Dialogus 86, 3, Dialog, s. 258; PTS 47, s. 219: Kai\ ga\r oi( basilei=j
pa/ntej kai\ oi( xristoi\ a)po\ tou/tou mete/sxon kai\ basilei=j kalei=sJai kai\
xristoi/! o(n \ tro/pon ka\i au)to\j a)po\ tou= patro\j e)l / abe to\ basileu\j kai\ Xristo\j
kai\ i(ereu\j kai\ a)g / geloj, kai\ o(s/ a a)l/ la toiau=ta o)no/mata e)x / ei h)\ e)s
/ xe.
96
Por. Iustinus, Dialogus 7, 3; 17, 3; J 1,5.
86
Uczestnictwo całej ludzkości i duszy człowieka w Logosie według Justyna
„Ani Abraham, ani Izaak, ani Jakub, ani żaden inny człowiek nie widział Ojca
i niewysłowionego Pana wszystkiego i samego Chrystusa, ale widzieli oni raczej
Tego, który jest według woli tegoż Ojca także Bogiem, Jego Syna i Anioła, sługę
Jego zamysłów, który narodził się jako człowiek z Dziewicy, a wcześniej stał się
ogniem, aby rozmawiać z Mojżeszem z płonącego krzaku”97.
„Ci, którzy wierzą w Niego [Logos-Chrystusa], tworzą jedną duszę, jedno zgro-
madzenie i jeden Kościół, a słowo Boże przemawia do nich jako do córki, Ko-
ścioła, który od Jego imienia został nazwany i w Jego imieniu ma udział (nazy-
wamy się bowiem wszyscy chrześcijanami – Xristianoi\)”100.
chce, aby żyła. Gdyby Bóg tego nie chciał, nie miałaby udziału w życiu,
ponieważ życie nie jest jej cechą istotną. Justyn potwierdza tę prawdę w po-
niższym wywodzie:
„Dusza albo jest życiem, albo posiada życie. Jeśli jest życiem, może udzielać życia
innej istocie a nie samej sobie, podobnie jak ruch porusza coś innego a nie siebie
samego. A że dusza żyje, temu chyba nikt nie zaprzeczy. Jeśli więc żyje, to żyje
nie dlatego, że sama jest życiem, ale dlatego, że uczestniczy w życiu. Otóż to,
co w czymś uczestniczy, jest różne od tego, w czym otrzymuje uczestnictwo”101.
„Jak bowiem obcina się te latorośle krzewu winnego, które dały już owoc, a on
odrasta, wypuszczając nowe urodzajne i przynoszące owoce latorośle, tak samo
jest i z nami. Krzewem winnym zasadzonym przez Chrystusa, Boga i Zbawiciela
jest Jego lud”108.
Justyn ubolewał nad tym, że wielu ludzi nie zna, niestety „prawdziwej
filozofii” i nie wie, że ona właśnie jest owym „największym i najcenniejszym
dobrem”, które prowadzi do Logosu i z Nim jednoczy109. Według niego bo-
wiem chrześcijaństwo jest taką filozofią, która nie została skażona przez inne
nurty myślowe. Na podstawie poznanej wcześniej filozofii Justyn stwierdzał,
że rozum panuje nad wszystkim (to\n lo/gon h(gemoneu/onta pa/ntwn),
106
Por. Iustinus, Dialogus 3, 3.
107
Por. Iustinus, Dialogus 110, 6; 116, 2; 118, 3.
108
Iustinus, Dialogus 110, 4, Dialog, s. 282; PTS 47, s. 259: O(poi=on e)an \ a)mpe/lou
tij e)kte/m$ ta\ karpoforh/santa me/rh, ei)j to\ a)nablasth=sai e(te/rouj kla/douj
kai\ eu)Jalei=j kai\ karpofo/rouj a)nadi/dwsi, to\n au)to\n tro/pon kai\ e)f h ) m
( w=n
gi/netai! h( ga\r futeuJei=sa u(po\ tou= Jeou= a)m / peloj kai\ swth=roj Xristou=
o( lao\j au)tou= e)sti.
109
Por. Iustinus, Dialogus 2, 1, Dialog 161, s. 316; PTS 47, s. 71: E)s
/ ti ga\r t%= o)n/ ti
filosofi/a me/giston kth=ma kai\ timiw/taton Je%=, %(= te prosa/gei kai\
suni/sthsin h(ma=j mo/nh, kai o(s / ioi w(j a)lhJw=j ou(t= oi/ ei)sin oi( filosofi/# to\n
nou=n prosesxhko/tej.
89
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Została mi jedynie dana przez Boga łaska rozumienia Jego Pisma. Zachęcam
wszystkich do współudziału za darmo i obficie w tej łasce, abym kiedyś z tego
właśnie powodu nie zasłużył na potępienie na sądzie, którego dokona Bóg, Stwór-
ca wszechrzeczy przez Jezusa Chrystusa”111.
110
Por. Iustinus, Dialogus 3, 3.
111
Iustinus, Dialogus 58, 1, Dialog, s. 223; PTS 47, s. 168.
112
Por. H. Pietras, Początki teologii Kościoła, s. 179.
90
Stopnie uczestnictwa w Logosie w Oratio ad Graecos Tacjana Syryjczyka
113
Tacjan urodził się w Syrii około 130 roku. Studiował filozofię i retorykę. W Rzymie
zyskał sławę jako retor, przyjął chrześcijaństwo około 160 roku i został uczniem Justyna.
Około 172 roku powrócił na Wschód, gdzie związał się z sektą enkratytów, czyli hydropara-
statów. Działał w Syrii, Cylicji i Pizydii. Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, s. 134−137.
114
Wyd. kryt. M. Marcovich, Tatiani Oratio ad Graecos, ed. M. Marcovich, PTS, nr 43,
Berlin-New York 1995; L. Misiarczyk, Pierwsi apologeci greccy, s. 311−355. W mojej pracy
cytuję tekst grecki Mowy według wydania PatristiSChe Texte und Studien, a tekst polski
według tłumaczenia L. Misiarczyka.
115
Por. J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmien-
nictwa, s. 366.
116
Tacjan przez „filozofię barbarzyńską” rozumie filozofię nie-Greków, czyli chrześcijań-
stwo. Dlatego jego mowa apologetyczna jest manifestem barbarzyńców i ich religii. Głównym
argumentem autora Mowy do Greków jest uzasadnienie podane już przez pisarzy żydowskich
w ich polemice przeciw Grekom (Filon Aleksandryjski, Alegorie I, 33): najlepsze prawdy
w swoich doktrynach filozofowie helleńscy zaczerpnęli z Biblii. Por. E. Gilson, Historia filozo-
fii chrześcijańskiej w wiekach średnich, tłum. S. Zalewski, Warszawa 1987, s. 18.
117
Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, s. 134.
91
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Bóg był na początku (e)n a)rx$=), a początek stanowiła moc Jego Logosu.
Pan bowiem wszechświata, który jest zasadą wszelkiego istnienia sam tylko
i w tym znaczeniu, że stworzenie jeszcze się nie dokonało, ponieważ posiadał
moc powołania do istnienia wszystkiego (pa=sa du/namij h)=n su\n au)t%=),
co widzialne i niewidzialne, w Jego stwórczym Logosie istniało więc niejako
już wszystko”119.
118
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 235−238.
119
Tatian, Oratio Adversus Graecos 5, 1, BOK 24, s. 316; PTS 43, s. 13: Qeo\j h)n
= e)n
a)rx$=, th\n d a ) r) xh\n Lo/gou du/namin pareilh/fanen. O( ga\r despo/thj tw=n o(l / wn,
au)to\j u(pa/rwn tou= panto\j h( u(po/stasij, kata\ me\n th\n mhde/pw gegenhme/nhn
poi/hsin mo/noj h)n = ! kaJo\ de\ pa=sa du/namij o(ratw=n te kai\ a)ora/twn [au)to\j
u(po/stasij] h)n = su\n au)t%=, ta\ pa/nta [su\n au)t%=] dia\ logikh=j duna/mewj au)to\j
[kai\ o( Lo/goj, o(j\ h)n = e)n au)t%=,] u(pe/sthse.
120
Tacjan Syryjczyk był również pod dużym wpływem filozofii stoickiej i filońskiej.
W stoicyzmie Logos został przedstawiony jako siła tworząca byty – boska Pneuma, a u Fi-
lona Aleksandryjskiego był miejscem przebywania idei przyszłych bytów. Tacjan uważał
Logos za istotę istniejącą jeszcze przed stworzeniem świata i dzielącą wieczność z Bogiem.
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 238.
92
Stopnie uczestnictwa w Logosie w Oratio ad Graecos Tacjana Syryjczyka
„Tenże Logos został z Niego wyłoniony poprzez zwyczajny akt Jego woli, a nie
jako zwyczajne puste słowo, lecz jako pierworodne dzieło Ojca. Ów właśnie Lo-
gos jest nazywany początkiem wszechświata”121.
121
Tatian, Oratio 5, 2, 4, BOK 24, s. 316; PTS 43, s. 13−14: Qelh/mati de\ th=j
a(plo/thtoj au)tou= prophd#= Lo/goj! o( de\ Lo/goj ou) keta\ kenou= xwrh/saj e)r / gon
prwto/tokon tou= parto\j gi/netai. Tou=ton i)s / men tou= ko/smou th\n a)rxh/n.
[…] W(s / per ga\r a)po\ mia=j d#doj a)na/ptetai me\n pura\ polla/, th=j de\ prw/thj
d#do\j dia\ th\n e)c / ayin tw=n pollw=n d#dw=n ou)k e)lattou=tai to\ fw=j, ou(t / w kai\
o( Lo/goj proelJw\n e)k th=j tou= patro\j duna/mewj ou)k a)l / ogon pepoi/hke to\n
gegennhko/ta. Por. Kol 1,15.
122
Tacjan, podobnie jak Justyn, twierdzi, że rodzenie Logosu przez Boga polega na po-
dziale boskiej istoty na Ojca i Syna, które nie umniejsza boskości żadnej z istot powstałych
w jego wyniku. Różne są jedynie funkcje, a nie jakości powstałych po podziale bytów. Por.
Tatian, Oratio 5, 3, BOK 24, s. 316; PTS 43, s. 13: Ge/gone de\ kata\ merismo/n, ou)
kat a ) p) okoph/n! to\ ga\r a)potmhJe\n tou= prw=tou [panto\j] kexw/ristai, to\
de\ megisJe/n, oi)konomi/aj [xa/rin] th\n diai/resin proslabo/n, ou)k e)ndea= to\n
o(J
/ en ei)l / hptai pepoi/hken; R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 239.
123
Por. Tatian, Oratio 7, 2.
124
Por. Tatian, Oratio 7, 1, BOK 24, s. 316; PTS 43, s. 17: Lo/goj ga\r o( e)poura/
nioj, pneu=ma genonw\j a)po\ tou= pneu/matoj kai\ lo/goj e)k logikh=j duna/mewj,
kata\ th\n tou= gennh/santoj au)to\n patro\j mi/mhsin ei)ko/na th=j a)Janasi/aj to\n
a)n
/ Jrwpon e)poi/hsen, i(n / ,) w(s
/ per h( a)fJarsi/a para\ t%= Je%=, to\n au)to\n tro/pon
Jeou= moi/raj a)n / Jrwpoj metalabw\n e)x / $ kai\ to\ a)Ja/naton.
93
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Logos, który posiadał w sobie uprzednie poznanie i wiedział, co miało się stać
w przyszłości – oczywiście nie na zasadzie koniecznego fatum, ale z wolnego wy-
boru tych, którzy będą działać – przestrzegał przed konsekwencjami przyszłych
wydarzeń zarówno jednych, jak i drugich [tzn. aniołów i ludzi – przyp. autora] oraz
zakazami starał się zapobiegać złu, natomiast pochwałami nagradzać dobro”125.
„Logos zaś niebiański (o( e)poura/nioj Lo/goj), duch zrodzony z Ducha i Lo-
gos z Jego mocy rozumnej (pneu=ma genonw\j a)po\ tou= pneu/matoj), na po-
dobieństwo obrazu Ojca, który Go zrodził, uczynił również człowieka nieśmier-
telnym, aby skoro niezniszczalność przynależy tylko Bogu, również człowiek był
nieśmiertelny i posiadał przynajmniej częściowy udział w życiu samego Boga”131.
„Duch Boga bowiem nie przebywa już teraz we wszystkich ludziach, ale za-
mieszkuje tylko w tych, którzy żyją sprawiedliwie, i pozostając wewnętrznie złą-
czony z duszą poprzez proroctwa, obwieszcza innym duszom rzeczy ukryte. I du-
sze, które są posłuszne mądrości Boga, przyciągają do siebie bliskiego im Ducha
(sfi/sin au)tai=j e)fei=lkon to\ pneu=ma suggene/j), natomiast nieposłuszne,
które odrzuciły sługę cierpiącego Boga, uznane zostały raczej za walczące z Bo-
giem niż oddające Mu cześć”134.
130
Por. Tatian, Oratio 5, 6.
131
Tatian, Oratio 7, 1, BOK 24, s. 316; PTS 43, s. 17: Lo/goj ga\r o( e)poura/nioj,
pneu=ma genonw\j a)po\ tou= pneu/matoj kai\ lo/goj e)k logikh=j duna/mewj, kata\
th\n tou= gennh/santoj au)to\n patro\j mi/mhsin ei)ko/na th=j a)Janasi/aj to\n
a)n
/ Jrwpon e)poi/hsen, i(n / ,) w(s
/ per h( a)fJarsi/a para\ t%= Je%=, to\n au)to\n tro/pon
Jeou= moi/raj a)n / Jrwpoj metalabw\n e)x / $ kai\ to\ a)Ja/naton.
132
Por. Rdz 1,26.
133
Por. Tatian, Oratio 15, 3-5; 26, 7.
134
Tatian, Oratio 13, 5, BOK 24, s. 326; PTS 43, s. 30: Pneu=ma de\ to\ tou= Jeou=
para\ pa=si me\n ou)k e)s / ti, para\ de\ tisi, toi=j dikai/wj politeuome/noij! [kai\]
95
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Jeśli będziemy posłuszni słowu Boga (peiJome/nwn lo/g% Jeou), nie zatra-
cimy samych siebie. On bowiem wzmocnił nasze dusze przez ów ukryty skarb
(a)pokru/fou Jhsaurou=). Mimo że gdy poszukujemy go, zostajemy rzeczy-
wiście pokryci kurzem, to jednak jesteśmy przekonani, że został nam nadany
na własność. Ten, kto otrzymał całość owego skarbu, otrzymał moc najcenniej-
szego bogactwa”140.
katagino/menon kai\ kekrumme/non a)nh/ggeile. Kai\ ai( me\n peiJo/menai [t$= Jeou=]
sofi/# sfi/sin au)tai=j e)fei=lkon to\ pneu=ma suggene/j, ai( de\ me\ peiJo/menai
kai\ to\n dia/konon tou= pepoihko/toj Jeou= paraitou/menai Jeoma/xoi ma=llon
h)p
/ er Jeosebei=j a)nefai/nonto.
135
Tacjan zgodnie z tradycją platońską sądził, że przyczyną niedoskonałości w świecie
jest materia. Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 242.
136
Por. Tatian, Oratio 13, 3-4.
137
Por. Tatian, Oratio 16, 4-8.
138
Tatian, Oratio 18, 5, BOK 24, s. 332; PTS 43, s. 38: Lo/gou duna/mei katakolou/Jhson.
139
Por. Tatian, Oratio 19, 10; J 1,3.
140
Tatian, Oratio 30, 1-2, BOK 24, s. 343; PTS 43, s. 56: H(mw=n peiJome/nwn lo/g%
Jeou= kai\ mh\ skorpizo/ntwn e(autou/j. Dia/ tinoj ga\r a)pokru/fou Jhsaurou=
tw=n h(mete/rwn [yuxw=n] e)pekra/thsen, o(n \ katoru/ttontej koniortou= me\n h(mei=j
e)neplh/sJhmen, tou/t% de\ tou= sunesta/nai th\n a)formh\n pare/sxomen. To\
ga\r au)tou= pa=j o( a)podexo/menoj kth=ma tou= polurimota/tou plou/tou th\n e)cousi/
an e)xeirw/sato.
96
Stopnie uczestnictwa w Logosie w Oratio ad Graecos Tacjana Syryjczyka
„My uznajemy istnienie dwóch różnych rodzajów duchów, jeden jest nazywany du-
szą, drugi natomiast, większy od duszy, obrazem i podobieństwem Boga. Obydwa
istniały w pierwszych ludziach, aby oni byli z jednej strony istotami materialnymi
(u(likoi/), z drugiej zaś ponadmaterialnymi (a)nw/teroi th=j u(l / hj)”148.
141
Por. Tatian, Oratio 42, 1-2.
142
Por. Tatian, Oratio 29, 1-3; 35, 1-2.
143
Por. Tatian, Oratio 11, 4; Rz 7,14.
144
Por. Tatian, Oratio 15, 9-10.
145
Por. Tatian, Oratio 25, 5.
146
Tatian, Oratio 9, 3, BOK 24, s. 321; PTS 43, s. 22: H(mei=j de\ kai\ ei(marme/nhj
e)sme\n a)nw/teroi, kai\ a)nti\ planhtw=n daimo/nwn e(n / a to\n a)planh= despo/thn
memaJh/kamen, w(j ou) kaJ e) i(marme/nhn a)go/menoi tou\j tau/thj nomoJe/taj
par$th/meJa.
147
Tatian, Oratio 13, 2, BOK 24, s. 325; PTS 43, s. 30: Yuxh\ ga\r ou)k au)th\ to\
pneu=ma e)s / wsen, e)sw/Jh de\ u(p a ) u)tou=! kai\ to\ fw=j th\n skoti/an kate/laben,
$= Lo/goj me/n e)sti to\ tou= Jeou= fw=j, sko/toj de\ h( a)nepisth/mwn yuxh/.
148
Tatian, Oratio 12, 1, BOK 24, s. 323; PTS 43, s. 27: Du/o pneuma/twn diafora\j
i)s
/ men h(mei=j, w(n = to\ me\n kalei=tai yuxh/, to\ de\ mei=zon me\n th=j yuxh=j, Jeou=
ei)kw\n kai\ o(moi/wsij! e(ka/tera de\ para\ toi=j a)nJrw/poij toi=j prw/toij
u(ph=rxen, i(n / a to\ me\n ti w)s = in u(likoi/, to\ d a
) n
) w/teroi th=j u(l
/ hj.
97
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
Teofil Antiocheński urodził się w Syrii około 120 roku, a zmarł w 186 roku.
Był myślicielem greckim, który nawrócił się dopiero pod wpływem lektury
Pisma Świętego151. Zdobył wykształcenie w kulturze helleńskiej, znał poezję
i filozofię starożytną, a także doskonale władał językiem greckim. Pod koniec
życia został szóstym z kolei biskupem Antiochii, misjonarzem i obrońcą wia-
ry przed gnostykami152.
149
Tatian, Oratio 5, 6, BOK 24, s. 316; PTS 43, s. 14: O( Lo/goj e)n a)rx$= gennhJei\j
a)ntege/nnhse th\n kaJ h ) m
( a=j poihsin, au)to\j e(aut%= th\n u(l
/ hn dhmiourgh/saj.
150
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 241.
151
Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, s. 138−140.
152
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 275−276.
98
Udział natury ludzkiej w boskości według Ad Autolycum Teofila z Antiochii
„Jego [Boga – przyp. autora] Logos, za pomocą którego wszystko stworzył, jest
Jego Mocą i Mądrością, przyjął rolę Ojca i Pana wszechświata, On to właśnie
przybył do raju pod postacią Ojca”160.
Zdaniem apologety Bóg Ojciec nie może objawiać się światu bezpośred-
nio ze względu na swoją transcendencję i z tego powodu używa Logosu,
który wchodzi w kontakt ze stworzeniem161. Antiocheńczyk, przedstawiając
kolejne dni stworzenia, zauważa, że Bóg posługuje się Logosem i Mądro-
ścią, aby mogły zaistnieć poszczególne byty162. Sam zaś cały czas pozostaje
doskonały i pełen wszelkiej mocy (plh/rhj pa/shj duna/mewj), rozumu
(sune/swej), mądrości (sofi/aj), nieśmiertelności i wszystkich dóbr.
Z traktatu skierowanego do Autolika dowiadujemy się jeszcze więcej o na-
turze Boga i relacjach zachodzących między Jego Logosem a stworzonym
światem:
„Bóg, który poprzez Logos i Mądrość (dia\ tou= Lo/gou kai\ th=j Sofi/aj)
uzdrawia i ożywia. Bóg, który przez swój Logos i Mądrość wszystko stworzył,
159
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 22, 3-4. Por. 1 Kor 1,24. Kategorie Lo/
goj e)ndia/Jetoj oraz proforiko/j służą apologecie do rozróżnienia między Logosem
wewnętrznym, który przebywa stale u Ojca, a Logosem zewnętrznym, który zrodzony został
przed stworzeniem świata. W ten sposób przedstawia dwa aspekty bytowania boskiego Lo-
gosu, który osobowo różni się od Ojca, ale ma udział w tej samej Bożej istocie.
160
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 22, 2, BOK 24, s. 420; PTS 44, s. 70:
O( de\ Lo/goj au)tou=, di o ) u(= ta\ pa/nta pepoi/hken, du/namij w)n \ kai\ sofi/a au)tou=,
a)nalamba/nwn to\ pro/swpon tou= patro\j kai\ kuri/ou tw=n o(l / wn, ou(t
= oj paregi/
neto ei)j to\n para/deison e)n prosw/p% tou= Jeou=.
161
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum I 3, 2.
162
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 15, 1-17, 5; Ef 3,10.
100
Udział natury ludzkiej w boskości według Ad Autolycum Teofila z Antiochii
albowiem przez Jego Słowo zostały stworzone niebiosa, a przez Jego Ducha
wszelka ich moc. Najpotężniejsza zaś jest Jego Mądrość. Bóg bowiem Mądro-
ścią umocnił ziemię, niebiosa utwierdził rozumem, wiedzą przełamał otchłanie
i obłoki wydały rosę”163.
„Skoro więc Logos jest Bogiem i z Boga zrodzony, więc cokolwiek Ojciec
wszechrzeczy pragnie czynić, wtedy posyła Go w pewne miejsce i tam ów posła-
ny przez Niego przybywa, jest słyszany, widziany i znajdowany”167.
163
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum I 7, 3, BOK 24, s. 390; PTS 44, s. 24: O( Jeo/j,
o( Jerapeu/wn kai\ zwopoiw=n dia\ tou= Lo/gou kai\ th=j Sofi/aj. O( Jeo\j dia\ tou=
Lo/gou au)tou= kai\ th=j Sofi/aj e)poi/hsen ta\ pa/nta! t%= ga\r Lo/g% au)tou=
e)sterew/Jhsan oi( ou)ranoi\ kai\ t%= Pneu/mati au)tou= pa=sa h( du/namij au)tw=n.
Krati/sth e)sti\n h( Sofi/a au)tou=! o( Jeo\j t$= Sofi# e)Jemeli/wsen th\n gh=n,
h(toi/masen de\ ou)ranou\j fronh/sei! e)n ai)sJh/sei a)b / ussoi e)rra/ghsan, ne/fh
de\ e)rru/hsan dro/souj. Por. Ps 32,6; Prz 3,19.
164
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 10, 5.
165
Por. Rdz 1,1-2; Prz 8,22.27-29; Łk 1,35. Teofil używa różnych terminów na określenie
Logosu. Boski Logos oznacza Syna Bożego (II, 22), który czasami jest w apologii łączo-
ny z Duchem Świętym, czyli uosobioną Mądrością, a innym razem tylko z wymienionymi
wcześniej atrybutami Boga.
166
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 22, 5; J 1,1-3.
167
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 22, 6, BOK 24, s. 421; PTS 44, s. 70: Qeo\j
ou)n
= w)n \ o( Lo/goj kai\ e)k Jeou= pefukw/j, o(po/tan boulhtai o( path\r tw=n h(l / wn,
pe/mpei au)to\n ei)j/ tina to/pon! o(j\ paragino/menoj kai\ a)kou/etai kai\ o(ra=tai,
pempo/menoj u(p a ) u)tou=, kai\ e)n to/p% eu(ri/sketai.
168
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 18, 2.
101
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Moc Boga w tym się objawia, że z niebytu czyni, co zechce, tak jak na przy-
kład zdolność udzielenia życia (to\ yuxh\n dou=nai) albo wprawienia w ruch
nie należy do nikogo innego, jak tylko do Boga. Człowiek bowiem tworzy ob-
raz, lecz swemu dziełu nie może dać rozumu, oddechu ani zmysłów. Bóg nato-
miast posiada moc wyższą od człowieka, dlatego swoje stworzenie wyposaża
w rozum (logiko/n), zdolność oddychania i odczuwania”172.
169
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 10, 8; 12, 1-13, 5; Rdz 1,1-2.3.
170
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 13, 6.
171
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 14, 2.
172
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 4, 7, BOK 24, s. 400; PTS 44, s. 42: Qeou=
de\ h( du/namij e)n tou/t% fanerou=tai, i(n / a e)c ou)k o)n
/ twn poi$= o(s / a bou/letai,
kaJa/per kai\ to\ yuxh\n dou=nai kai\ ki/nhsin ou)x e(te/rou tino/j e)stin a)ll h ) \)
mo/nou Jeou=. Kai\ ga\r a)n / Jrwpoj ei)ko/na me\n poiei=, lo/gon de\ kai\ pnoh\n kai\
ai)s
/ Jhsin ou) du/natai dou=nai t%= u(p a ) u)tou= ginome/n%. Qeo\j de\ tou\tou plei=n
tou=to ke/kthtai, to\ poiei=n logiko/n, e)m / pnoun, ai)sJhtiko/n.
173
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum I 5, 4.
174
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum III 9, 1.
102
Udział natury ludzkiej w boskości według Ad Autolycum Teofila z Antiochii
175
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum I 12, 3, BOK 24, s. 394; PTS 44, s. 31: Ei)t
= a
a)hr\ me\n kai\ pa=sa h( u(p o ) u)rano\n tro/p% tini\ xri/etai fwti\ kai\ pneu/mati,
su\ de\ ou) bou/lei xrisJh=nai e)l / aion Jeou=; Toigarou=n h(mei=j tou/tou ei(n
/ eken
kalou/meJa Xristianoi/, o(t / i xrio/meJa e)l/ aion Jeou=.
176
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 9, 1.
177
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum III 15, 4, BOK 24, s. 450, PTS 44, s. 115:
Par o ) i(j
= swfrosu/nh pa/restin, e)gkra/teia a)skei=tai, monogamy/a threi=tai,
a(gnei/a fula/ssetai! [e)t / i de\] a)diki/a e)kporJei=tai, a(marti/a e)krizou=tai,
dikaiosu/nh meleta=tai, no/moj politeu/etai, Jeose/beia pra/ssetai, Jeo\j
o(mologei=tai, a)lh/Jeia brabeu/ei, xa/rij sunthrei=, ei)rh/nh periske/pei, Lo/goj
a(g
/ ioj o(dhgei=, Sofi/a dida/skei, Zwh\ Jriambeu/ei, Jeo\j basileu/ei.
178
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 10, 5-7; 35, 9.
103
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Ci natomiast, którzy nie znają Boga i żyją bezbożnie, podobni są do ptaków,
które mają skrzydła, lecz nie umieją latać ani wznieść się do wyżyn boskości.
I choć nazywani są co prawda ludźmi, to jednak umysł ich ciąży w dół, myślą
po ziemsku (ta\ xamaiferh= kai\ ta\ e)pi/geia fronou=sin) i są ociężali
z powodu grzechów”180.
Teofil jest przekonany, że tacy ludzie zagubili Mądrość Boga i z tego po-
wodu dalecy są od Prawdy-Logosu181. Zwraca się do niewierzących i apeluje,
że Boga może ujrzeć tylko ten człowiek, który ma otwarte oczy serca (tou\j
o)fJalmou\j a)ne%gme/nouj th=j yuxh=j)182. Powinien on żyć w czy-
stości, świętości i sprawiedliwości, a wówczas będzie w stanie pojąć Boże
tajemnice. Ponadto winien posiadać wiarę i bojaźń Bożą, aby mógł zrozu-
mieć, że stale uczestniczy w boskim Logosie183. Dzięki temu Bóg wskrzesi
jego ciało wraz z duszą i taki człowiek stanie się nieśmiertelny184. Cudu tego
dokona Bóg mocą Logosu, która przejawia się w prawach rządzących całą
przyrodą oraz w prawach wiecznych185. W traktacie Do Autolika w ten sposób
opisane zostaje również życie eschatologiczne:
179
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 14, 3-4; 34, 1-4; III 17, 4.
180
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 17, 4.
181
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum III 30, 3.
182
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum I 2, 3.
183
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum I 7, 2-3.
184
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum I 7, 4.
185
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum I 13, 1-7; 1 Kor 12,11.
186
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 26, 3, BOK 24, s. 424; PTS 44, s. 76:
Ou(t/ wj gi/neai kai\ t%= a)nJrw/p% dia\ Jana/tou! duna/mei ga\r te/Jraustai, i(n / a
e)n t$= a)nasta/sei u(gih\j eu)reJ$=,le/go de\ a)s/ piloj kai\ di/kaioj kai\ a)Ja/natoj.
187
Por. Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum II 25, 1-8.
104
Uczestnictwo w Opatrzności Bożej i życiu wiecznym w pismach Atenagorasa
193
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 247−249. W mojej pracy
cytuję tekst grecki pism Atenagorasa według wydania Patrologia graeca, PG 6, a tekst pol-
ski według tłumaczenia S. Kalinkowskiego, Prośba za chrześcijanami. O zmartwychwstaniu
umarłych, op. cit.
194
Por. J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmien-
nictwa, s. 60.
195
Por. S. Kalinkowski, Wstęp, w: Atenagoras z Aten. Prośba za chrześcijanami, s. 14.
196
Por. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, s. 19−21.
197
Por. M. Kowalska, Chrześcijaństwo jako filozofia. Studium historyczno-literackie pism
Orygenesa (185-254), s. 67.
106
Uczestnictwo w Opatrzności Bożej i życiu wiecznym w pismach Atenagorasa
„Nauka nasza mówi o jednym Bogu, Stwórcy tego świata, o Bogu, który sam nie
powstał w czasie (powstaje bowiem to, co nie istnieje, a nie to, co jest) i który
uczynił wszystko za pośrednictwem swojego Słowa (Logosu)”199.
Chrześcijanie mają przywilej dobrze znać Syna Bożego, który jest Sło-
wem pochodzącym od Boga. Wiedzą, że nie należy tej prawdy rozumieć
w taki sposób, jak przedstawiały to mity opowiadane przez poetów. Starają
się raczej pojmować ją w duchu Ewangelii, posługując się przy tym termi-
nami wywodzącymi się od greckich filozofów. Atenagoras w swojej apologii
przedstawia powyższy wywód następująco:
„Syn Boży jest Słowem Ojca w idei i energii (e)n i)de/# kai\ e)nergei/#); dla
Niego i przez Niego wszystko się stało, bo Ojciec i Syn stanowią jedność. Syn
jest w Ojcu, a Ojciec w Synu dzięki jedności i mocy Ducha, zatem Syn Boży jest
Rozumem i Słowem Ojca”202.
198
Por. S. Kalinkowski, Wstęp, w: Atenagoras z Aten, Prośba za chrześcijanami, s. 11−12.
199
Athenagoras, Legatio pro Christianis 4, S. Kalinkowski, s. 32; PG 6, k. 283C:
E
) pei\ de\ o( lo/goj h(mw=n e(n / a Jeo\n a)g
/ ei to\n tou=de tou= panto\j poihth\n, au)to\n
me\n ou) geno/menon o ( t
/) i to\ o)n
\ ou) gi/netai, a)lla\ to\ mh\ o)n
/ ,) pa/nta de\ dia\ tou=
par a ) u)tou= lo/gou pepoihko/ta.
200
Por. J 1,3.14.
201
Athenagoras, Legatio pro Christianis 10, S. Kalinkowski, s. 38; PG 6, k. 286B:
fwti\ kai\ ka/llei kai\ pneu/mati kai\ duna/mei a)nekoi=hgh/t% periexo/menon, u(f o ) u(=
gege/nhtai to\ pa=n dia\ tou= au)tou= Lo/gou kai\ diakeko/smhtai kai\ sugkratei=tai.
202
Athenagoras, Legatio pro Christianis 10, S. Kalinkowski, s. 39; PG 6, k. 286B:
)All )e)/stin o( U(io\j tou= Qeou= Lo/goj tou= Patro\j e)n i)de/# kai\ e)nergei/#.
Por. J 1,3; 10,38; Kol 1,16-20.
107
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Obecne życie uznajemy za rzecz mało ważną, a zważamy jedynie na to, by po-
znać prawdziwego Boga i Jego Słowo (Logos), by zrozumieć, na czym polega
jedność Syna i Ojca oraz wspólnota Ojca i Syna, czym jest Duch, na czym polega
ich jedność oraz odrębność istot zjednoczonych – Ducha, Syna i Ojca”209.
203
Por. L. W. Barnard, Athenagoras, Paris 1972, s. 97.
204
W apologii Atenagoras nawiązuje nie tylko do myśli Platona i Arystotelesa, ale rów-
nież Filona z Aleksandrii. Jego Logos jest platońsko-filońską ideą i wzorem, na którego
podstawie Bóg kształtuje byty materialne. Logos jest przyczyną wzorczą powstania świata
i przyczyną sprawczą powstania bytów. Nie istnieje jednak poza Bogiem, lecz wewnątrz
Boga. Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 251.
205
Por. Prz 8,22.
206
Athenagoras, Legatio pro Christianis 10, S. Kalinkowski, s. 39; PG 6, k. 286B.
207
Por. Athenagoras, De resurrectione mortuorum 18, S. Kalinkowski, s. 105; PG 6, k. 331A.
208
Athenagoras, Legatio pro Christianis 12, S. Kalinkowski, s. 41. Por. Rz 8,18.
209
Athenagoras, Legatio pro Christianis 12, S. Kalinkowski, s. 41; PG 6, k. 289C: o(n \ i)s
/ wj
Qeo\n kai\ to\n par ) au)tou= Lo/gon ei)de/nai, ti/j h( tou= Paido\j pro\j to\n Pate/ra
e(no/thj, ti/j h( tou= Patro\j pro\j to\n Ui(on
\ koinwni/a, ti/ to\ Pneu=ma, ti/j h( tw=n tosou/twn
e(nwsij, kai\ diai/resij e(noume/nwn, tou= Pneu/matoj, tou= Paido\j, tou= Patro/j.
108
Uczestnictwo w Opatrzności Bożej i życiu wiecznym w pismach Atenagorasa
210
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 253.
211
Por. Athenagoras, Legatio pro Christianis 16, S. Kalinkowski, s. 46; PG 6, k. 292A.
212
Athenagoras, Legatio pro Christianis 24, S. Kalinkowski, s. 62; PG 6, k. 302B: W ( j
ga\g Qeo/n famen, kai\ Ui(on \ to\n Lo/gon au)tou=, kai\ Pneu=ma a(g / ion, e(nou/mena me\n
kata\ du/naming, to\n Pate/ra, to\n Ui(on \ , to\ Pneu=ma, o(t
/ i Nou=j, Lo/goj, Sofi/a,
Ui(oj tou= Patro\j, kai\ a)po/rr ) o
( ia, w(j fw=j a)po\ puro\j, to\ Pneu=ma ou(t / wj kai\
e(te/raj ei)n = ai duna/meij kateilh/mmeJa peri\ th\n u(l / hn e)xou/saj kai\ di a ) u)th=j.
109
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
Ludzie mogą jednak ulegać działaniu złych duchów, które wpływają „we-
wnętrznie i zewnętrznie” (e)n
/ doJen kai\ e)c / wJen) zarówno na indywidu-
alnego człowieka, jak również na całe narody. Wówczas nie są oni w stanie
dostrzec porządku zawartego w stworzonym świecie i skłaniają się ku twier-
dzeniu, że wszystkim kieruje jakiś irracjonalny przypadek. Apologeta twierdzi
natomiast, że każdy element świata powstał zgodnie z rozumem (e(k / aston
au)tw=n gegono\j lo/g%) i nie przekracza porządku, który został mu wyzna-
czony. Ten Boży porządek dotyczy wszystkich ludzi, którzy otrzymali zdolność
rozumowania (koino\n pa/ntej to\n e)n au)toi=j e)x / ontej logismo/n),
chociaż ze względu na działanie złowrogich demonów często postępują wbrew
niemu. W Prośbie za chrześcijanami zostało to dokładnie opisane:
213
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 254.
214
Athenagoras, Legatio pro Christianis 25, S. Kalinkowski, s. 64; PG 6, k. 304C:
Th=j d ) e)pi\ me/rouj pro\j a)lh/Jeian ou) pro\j do/can xwrou/shj e)pi\ tou\j a)ci/ouj,
kai\ tw=n loipw=n kata\ to\ koino\n susta/swej no/m% lo/gou pronooume/nwn.
215
Athenagoras, Legatio pro Christianis 25, S. Kalinkowski, s. 65; PG 6, k. 304C: O( de\
a)n
/ Jrwpoj e)x / ei, kai\ t$= kata\ th\n ge/nesin fu/sei, kai\ e(n
/ a kai\ koino\n e)pexou/s$
lo/gon, kai\ t$= kata\ th\n pla/sin diaJe/sei, ou) parabainou/s$ to\n e)p a ) u)t$=
no/mon, kai\ t%= tou= bi/ou te/lei, i)s / % kai\ koin%= me/nonti! kata\ de\ to\n i)d / ion
e(auto= lo/gon kai\ th\n tou= e)pe/xontoj a)r / xontoj, kai\ tw=n parakolouJou/ntwn
daimo/nwn e)ne/rgeian, a)l / loj a)l
/ lwj fe/retai kai\ kinei=tai! koino\n pa/ntej to\n
e)n au)toi=j e)x / ontej logismo/n.
110
Uczestnictwo w Opatrzności Bożej i życiu wiecznym w pismach Atenagorasa
„My jednak wiemy, iż Bóg we dnie i w nocy jest świadkiem naszych myśli
i słów, bo cały jest światłością i widzi wnętrza serc naszych; jesteśmy przekona-
ni, iż po wyzwoleniu z obecnego życia będziemy wieść inne życie, doskonalsze
od obecnego, życie niebiańskie, a nie ziemskie, bo będziemy trwać z Bogiem
i przy Bogu (meta\ Qeou= kai\ su\n Qe%) niezłomni i niedoznający namięt-
ności w duszy”218.
216
Por. S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa − Wrocław
2000, s. 276.
217
Por. Athenagoras, Legatio pro Christianis 27, S. Kalinkowski, s. 67.
218
Athenagoras, Legatio pro Christianis 31, S. Kalinkowski, s. 74; PG 6, k. 309C: Kai\
nu/ktwr kai\ meJ h ) m
( e/ran to\n Qeo\n oi)d/ amen, pa/nta de\ fw=j au)to\n o)n
/ ta, kai\
ta\ e)n t$= kardi/# h(mw=n o(r#=n, pepei/smeJa, tou= e)ntau=Ja a)pallage/ntej bi/ou,
bi/on e(t / eron biw/sesJai a)mei/nona h)\ kata\ to\n e)nJa/de, kai\ e)poura/nion, ou)k
e)pi/geion w ( j( a)n
\ meta\ Qeou= kai\ su\n Qe%= a)klinei=j kai\ a)paJei=j th\n yuxh\n,
ou)x w(j sa/rkej, ka\n e)x ) j( ou)ra/nion pneu=ma, menou=men). Por. 1 J 1,5.
/ wmen, a)ll w
219
Por. Mt 22,37-40; Mk 12,28-31; Łk 10,25-28; J 13,34-35.
111
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Cała w ogóle natura ludzka zbudowana jest z nieśmiertelnej duszy i z ciała, któ-
re zostało zespolone z duszą w akcie stworzenia”224.
220
Por. Athenagoras, Legatio pro Christianis 35, S. Kalinkowski, s. 78; PG 6, k. 312B.
221
Por. Athenagoras, Legatio pro Christianis 21, S. Kalinkowski, s. 55; PG 6, k. 298A.
222
Por. A. Żurek, Ojcowie Kościoła – twórcy i świadkowie Tradycji, s. 60−61.
223
Por. J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmien-
nictwa, s. 61.
224
Athenagoras, De resurrectione mortuorum 15, S. Kalinkowski, s. 102; PG 6, k. 328A:
Pa=sa koinw=j h( tw=n a)nJrw/twn fu/sij, e)k yuxh=j a)Jana/tou, e)x / ei th\n
112
Uczestnictwo w Opatrzności Bożej i życiu wiecznym w pismach Atenagorasa
„Tym zaś, kto otrzymał umysł i rozum (nou=n kai\ lo/gon), jest cały człowiek,
a nie sama tylko dusza: a zatem człowiek zbudowany z obu elementów musi trwać
zawsze, nie może jednak przetrwać, jeśli nie zmartwychwstanie. Jeśli bowiem nie
nastąpi zmartwychwstanie, natura ludzi, jako ludzi, przetrwać nie może”226.
su/stasin, kai\ kata\ th\n ge/nesin au)t$= sunarmosJe/ntoj sw/matoj e)x / ei th\n
su/stasin.
225
Por. S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 276−277.
226
Athenagoras, De resurrectione mortuorum 15, S. Kalinkowski, s. 103; PG 6, k. 328D:
O( de\ kai\ nou=n kai\ lo/gon deca/menoj, e)s / tin a)n/ Jrwpoj, ou) yuxh\ kaJ e) a
( uth/n.
A
/) nJrwpon a)r / a dei= to\n e)c a)mfote/rwn o)n / ta diamonein ei)s a)ei. Tou=ton de\
a)du/naton diame/nein, mh\ a)nista/menon.
227
Por. Athenagoras, De resurrectione mortuorum 2, 18, S. Kalinkowski, s. 85, 106 ;
PG 6, k. 316D; 331D.
228
Por. Athenagoras, De resurrectione mortuorum 3, S. Kalinkowski, s. 86; PG 6,
k. 317B.
113
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„Stwórca wszechświata stworzył człowieka po to, żeby ten miał udział w rozum-
nym życiu (e)pi\ t%= zwh=j e)/mfronoj metasxei=n) i żeby oglądał Jego wspa-
niałość i przejawiającą się we wszystkim mądrość oraz by trwał w tym oglądaniu
zgodnie z zamysłem Stworzyciela i zgodnie z otrzymaną naturą”231.
229
Athenagoras, De resurrectione mortuorum 12, S. Kalinkowski, s. 98; PG 6, k. 325B:
Eu)d/ hlon, o(t / i kata\ me\n to\n prw=ton kai\ koino/teron lo/gon, di e) a ( uto\n kai\ th\n
e)pi\ pa/shs th=j dhmiourgi/aj Jewroume/nhn a)gaJo/thta kai\ sofi/an e)poi/hsen
o( Qeo\j to\n a)n / Jrwpon! kata\ de\ to\n prosexe/steron toi=j genome/noij lo/gon,
dia\ th\n au)tw=n tw=n genome/nwn zwh\n.
230
Por. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, s. 20.
231
Athenagoras, De resurrectione mortuorum 13, S. Kalinkowski, s. 99; PG 6, k. 326C:
Ei= toi/nun o( tou=de tou= panto\j dhmiourgo\j e)poi/hsen a)n / Jrwpon e)pi\ t%= zwh=j
e)m
/ fronoj metasxei=n, kai\ geno/menon Jewro\n th=j te megaloprepei/aj au)tou=
a)ei\ Jewri/#, kata\ th\n e)kei/nou gnw/mhn, kai\ kaJ ) h(n \ ei)l
= hxe fu/sin.
114
Uczestnictwo w Opatrzności Bożej i życiu wiecznym w pismach Atenagorasa
„Wszelkie istoty, które powstały po to, żeby służyć innym, słusznie przestaną
istnieć, gdy skończy się istnienie tych, którym służyły; nie mogą one trwać dalej
bez celu, bo wśród istot stworzonych przez Boga nie ma miejsca na to, co bezce-
lowe. Te zaś, które powstały po to, by istnieć i żyć zgodnie ze swą wrodzoną na-
turą (…), nie mogą podlegać niczemu, co całkowicie niweczy ich istnienie”233.
232
Athenagoras, De resurrectione mortuorum 10, S. Kalinkowski, s. 94; PG 6, k. 323C:
Wn
=( ga\r h( fu/sij ou)k i)s
/ h, tou/toij ou)de\ to\ te/loj i)s
/ on o( di/kaioj e)pimetrei.
233
Athenagoras, De resurrectione mortuorum 12, S. Kalinkowski, s. 98; PG 6, k. 325C.
234
Por. Athenagoras, De resurrectione mortuorum 25, S. Kalinkowski, s. 114-115, PG 6,
k. 336 B-D.
235
Athenagoras, De resurrectione mortuorum 13, 18 - 19, 23, S. Kalinkowski, s. 100,
107, 113, PG 6, k. 326 D, 331 D-333 B, 335 D: T$= de\ fu/sei tw=n genome/nwn h( tou=
poih/santoj e)pi\ tou/toij dikai/a kri/sij! tou/toij te pa=si to\ tou= bi/out te/loj.
Por. 1 Kor 15,53; 2 Kor 5,10.
115
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
236
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu i jej wpływ na myśl wczesnego
chrześcijaństwa, s. 255.
237
Wydanie krytyczne podaję za: Epistula ad Diognetum, ed. H. I. Marrou, SCh, Paris
2003, t. XXXIII bis; tłum. A. Świderkówna, Pierwsi świadkowie, Kraków 1998, s. 339−348.
W mojej pracy cytuję tekst grecki Listu do Diogneta według wydania Sources chrétiennes,
a tekst polski według tłumaczenia A. Świderkówny.
238
Adresatem Listu był prawdopodobnie rzymski prokurator w Egipcie, sprawujący
władzę w latach 195−202, Tyberiusz Klaudiusz Diognet. Problem autorstwa tego dzieła nie
został dotąd rozstrzygnięty, choć sam autor nazywa siebie uczniem apostolskim (11, 1). Sy-
tuację komplikuje fakt, że jedyny manuskrypt dzieła, odnaleziony w XVI wieku pomiędzy
apologiami Justyna, spalił się w Strasburgu w 1870 r. List do Diogneta stanowi dobre meto-
dyczne wprowadzenie do właściwej antycznej teologii chrześcijańskiej. Por. S. Pieszczoch,
Patrologia, t. I, Gniezno 1994, s. 41.
116
Udział w niezmierzonych dobrodziejstwach Logosu według Epistola ad Diognetum
239
Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, s. 140.
240
Por. Mdr 1,7.
241
Mt 5,13. Por. A. Świderkówna, Wstęp, w: Pierwsi świadkowie, s. 334−338.
242
Por. S. Pieszczoch, Patrologia, t. I, s. 42.
243
Epistola ad Diognetum 7, 1, A. Świderkówna, s. 343; SCh 33, 66: A)ll a ) u)to\j o(
parnokra/twr kai\ pantokti/sthj kai\ a)or / atoj Qeo\j, au)to\j a)p o
) u)ranw=n th\n
A)lh/Jeian kai\ to\n Lo/gon to\n a(g / ion kai\ a)perino/hton a)nJrw/poij e)ni/drutai,
kai\ e)gkatesth/rice tai=j kardi/aij au)tw=n. Por. J 14,6; Ap 3,7.
117
Udział w Logosie według apologetów greckich II wieku
„On [Logos] słońcu wytyczył miarę, jaką musi zachowywać w swoich dziennych
podróżach, Jemu posłuszny jest księżyc, gdy mu rozkazuje, by w nocy świecił,
Jego słuchają gwiazdy towarzyszące w drodze księżycowi, od Niego wszechświat
bierze swój porządek i granice, Jemu podlega: niebo i wszystko, co w niebie, zie-
mia i wszystko, co na ziemi, morze i wszystko, co w morzu, ogień, powietrze,
otchłań, to, co w górze, to, co w dole, i regiony pośrednie”244.
244
Epistola ad Diognetum 7, 2, A. Świderkówna, s. 343; SCh 33, 68: Par o ) u(= ta\
me/tra tw=n th=j h(me/raj dro/mwn ei)l / hfe fula/ssein! %(= peiJarxei= selh/nh nukti\
fai/nein keleu/onti!%(= peiJarxei= ta\ a)s / tra, t%= th=j selh/nhj a)kolouJou=nta
dro/m%! %(= pa/nta diate/taktai kai\ diw/ristai u(pote/taktai, ou)ranoi\ kai\ ta\
e)n ou)ranoi=j, gh= kai\ ta\ e)n t$= g$=, Ja/lassa kai\ ta\ e)n t$= Jala/ss$! pu=r,
a)hr
\ , a)b/ ussoj!ta\ e)n u(y
/ esi, ta\ e)n ba/Jesi, ta\ e)n t%= metacu/.
245
Koncepcja pośrednictwa Logosu pomiędzy Bogiem i stworzeniem ma swój początek
w filozofii grecko-żydowskiej Filona Aleksandryjskiego, a opis ładu i porządku, który Logos
zaprowadza w świecie, ma zabarwienie wyraźnie stoickie. Por. R. M. Leszczyński, Starożyt-
na koncepcja Logosu, s. 246.
246
Epistola ad Diognetum 7, 2, A. Świderkówna, s. 343; SCh 33, 66-68: A)ll a ) u)to\n
to\n texni/thn kai\ dhmiourgo\n tw=n o(l / wn! %(= tou\j ou)ranou\j e)k
/ risen, % th\n
Ja/lassan i)di/oij o(r / oij e)ne/kleisen! ou)= ta\ musth/ria pistw=j pa/nta fula/
ssei ta\ stoixei=a. Por. Hbr 11,10; Ps 103,9; Prz 8,27-29; Hi 26,10; 38,8-11.
247
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 245.
118
Udział w niezmierzonych dobrodziejstwach Logosu według Epistola ad Diognetum
Bóg prowadzi wszystko w taki sposób, aby również ludzie mieli udział
w Jego bogactwach. Przez długi czas nikt nie znał zamierzeń Stwórcy, ale
wraz z objawieniem Logosu odsłonięte zostały ukryte tajemnice związane
z wewnętrznym życiem Boga. Apologeta twierdzi, iż Ojciec podjął decy-
zję o dziele odkupienia wraz ze swoim Synem – Logosem. Gdyby tego
nie uczynił, nie moglibyśmy wejść do Królestwa Bożego, ponieważ o wła-
snych siłach nie byliśmy zdolni przezwyciężyć naszych grzechów (a)du/
naton ei)selJei=n ei)j th\n basilei/an tou= Qeou=). Potrzebne było
okazanie Bożego miłosierdzia i posłanie Logosu, aby przez to ujawniła się
dobroć i łaskawość Boga względem grzesznych ludzi. W ten sposób wszy-
scy mogą znaleźć usprawiedliwienie w Synu Bożym i powrócić do jedności
z Bogiem.
Logos odsłania przed swymi uczniami prawdę o ich powołaniu do komu-
nii z Bogiem:
„Im [uczniom] to Słowo objawione (o( Lo/goj fanei\j) objawiło prawdę, a mó-
wiło otwarcie. Nierozumiane przez niedowiarków, objawiło wszystko swoim
uczniom, którzy uznani przez Nie za wiernych dostąpili poznania Ojca”250.
„Niechaj poznanie będzie twoim sercem, a Słowo Prawdy, na które się otwierasz,
twoim życiem. Jeśli takie drzewo w tobie wyrośnie i jeśli zapragniesz jego owo-
ców, zawsze będziesz zbierał to, co chcesz otrzymać od Boga, to, czego wąż nie
może dosięgnąć ani jego podstęp skazić”251.
„Bóg umiłował ludzi. Dla nich stworzył świat. Im poddał wszystko, co jest na zie-
mi. Ich obdarzył myślą i rozumem (oi(=j lo/gion e)/dwken, oi(=j nou=n). Im
tylko pozwolił spoglądać w górę, ku niebu. Ich to ukształtował na swój obraz.
Im posłał swego Syna jednorodzonego. Im również obiecał królestwo niebieskie
i da je tym, którzy Go miłują”253.
250
Epistola ad Diognetum 11, 2, A. Świderkówna, s. 346; SCh 33, 78-80: Oi(j=
e)fane/rwsen o( Lo/goj fanei\j par)rh ( si/# lalw=n, u(po\ a)pi/stwn mh\ noou/menoj,
maJhtai=j de\ dihgou/menoj! oi(\ pistoi\ logisJe/ntej u(p a ) u)tou=, e)g
/ nwsan Patro\j
musth/ria.
251
Epistola ad Diognetum 12, 7, A. Świderkówna, s. 347; SCh 33, 82: E)t / w soi\ kardi/a,
gnw=sij! zwh\ de\, lo/goj a)lhJh\j, xorou/menoj.
252
Por. Epistola ad Diognetum 10, 6.
253
Epistola ad Diognetum 10, 2, A. Świderkówna, s. 345-346, SCh 33, 76: O( ga\r
Qeo\j tou\j a)nJrw/pouj h)ga/phse, di) ou(j \ e)poi/hse to\n ko/smon, oi(j = u(pe/tace
pa/nta ta\ e)n […] oi(j = lo/gion e)d/ wken, oi(j = nou=n! oi(j
= mo/noij pro\j au)to\n o(r#=n
e)pe/treye! ou(j \ e)k th=j i)di/aj ei)ko/noj e)p/ lase. Por. J 3,16; Rdz 1,26-30.
120
Udział w niezmierzonych dobrodziejstwach Logosu według Epistola ad Diognetum
„W czasach minionych [Bóg] dowiódł, że nasza natura nie może dostąpić życia,
teraz zaś wskazał Zbawcę, który zbawia i to także, co nie może być zbawione.
W ten dwojaki sposób chciał w nas wzbudzić wiarę w swoją dobroć, chciał, by-
śmy widzieli w Nim żywiciela, mistrza, doradcę, lekarza, rozum, światło, god-
ność, chwałę, siłę, życie”255.
UCZESTNICTWO ONTYCZNE
I ANTROPOLOGICZNE W PISMACH
IRENEUSZA Z LYONU
Ireneusz z Lyonu1 to najbardziej znaczący teolog II wieku, który zasłynął
dzięki głównemu swemu dziełu Zdemaskowanie i zbicie fałszywej gnozy2.
Drugie ważne jego opracowanie to Wykład nauki apostolskiej3, które napisał
po ukończeniu Adversus haereses. Ten wybitny pisarz chrześcijański bardzo
cenił filozofię, ale ponad rozważaniami filozoficznymi stawiał żywą tradycję
Kościoła, która ma swoje źródło w Objawieniu spisanym w świętych księ-
1
Ireneusz urodził się około 140 roku w Smyrnie w Azji Mniejszej, a zmarł w 202 roku
w Lugdunum. W młodości był uczniem Polikarpa ze Smyrny, a później – za panowania Mar-
ka Aureliusza – został prezbiterem i biskupem w Lyonie. Studiował w Cezarei Palestyńskiej,
a także w Rzymie w czasach papieża Aniceta. W Lyonie prowadził akcję przeciw gnostykom.
Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, Warszawa 1990, s. 186; J. M. Szymusiak, M. Staro-
wieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971, s. 206−207.
2
W mojej pracy cytuję dzieło według wydania krytycznego: ed. A. Rousseau, L. Dou
treleau, SCh, Paris 1979, a mianowicie: t. I, SCh 263 i 264; t. II, SCh 293 i 294; t. III, SCh
210 i 211; t. IV, SCh 100; t. V, SCh 152 i 153. Tłumaczenie podaję według pierwszego
wydania w języku polskim: tłum. W. Myszor, Zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy,
SACh, nr 17, Katowice 2016. Pozostałe fragmenty za: W. Myszor, Św. Ireneusz z Lyonu
– Bóg w ciele i krwi, Kraków 2001. Ponadto korzystałem z wydania w języku angielskim,
a mianowicie: tłum. D. J. Unger: St. Irenaeus of Lyons Agains the heresies, Book 1, ACW 55,
New York 1992; Book 2, ACW 65, New York 2012; Book 3, ACW 64, New York 2012; tłum.
R. M. Grant, Irenaeus of Lyons, New York 1997; J. Keble, Five books of S. Irenaeus, Against
Heresies, London 1982. Oryginały dzieł zaginęły w większości, ale zachowały się w wersji
łacińskiej z początku III wieku.
3
Wydanie krytyczne podaję za: ed. A. Rousseau, Demonstratio apostolicae praedi-
cationis, SCh 406, Paris 1995, a polskie tłumaczenie za: W. Myszor, Wykład nauki apo-
stolskiej, ŹMT, nr 7, Kraków 1997. Ponadto korzystałem z wydania w języku angielskim,
a mianowicie tłum. J. P. Smith: Proof of the Apostolic Preaching, London 1952. Dalej
w pracy użyty jest skrót DAP odnoszący się do dzieła w języku oryginalnym, a WNA –
przetłumaczonego na język polski. Dzieło to łączy się treściowo z drugą częścią Adversus
haereses (księgi III-IV).
123
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
8
W pismach apologety występują często ważne dla tematu pracy terminy, a mianowicie:
mete/xein (łac. „participare” – uczestniczyć, mieć udział), metoxh\ (łac. „participatio” –
udział, uczestnictwo) oraz koinwni/a (łac. „communio” – wspólnota, współuczestnictwo).
Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. I-IV, Warszawa 1962; O. Jurewicz
(red.), Słownik grecko-polski, t. I-II, Warszawa 2001.
9
Por. K. Matuszewski, Idea udziału człowieka w życiu Bożym, Katowice 2010, s. 26−27.
10
Por. Rdz 1,26-27.
11
Por. AH I, 9, 4-5; 10, 1-2; 20, 1; 22, 1; 27, 4; 31, 3-4; J 1,1-18. Ireneusz z Lyonu
stwierdza, że moc przekazu (h( du/namij th=j parado/sewj) i norma prawdy („regula
veritatis”) jest jedna w całym Kościele. Natomiast gnostycy podają wielką liczbę apokryfów
i sfałszowanych pism na potwierdzenie swoich błędnych teorii albo wybierają tylko niektóre
części Pisma Świętego. Autor Adversus haereses uważa za konieczne zdemaskowanie ich
poglądów, aby w ten sposób wykazać błędy w ich rozważaniach na temat boskiego Logosu.
12
Por. AH I, 16, 3; 1 Tm 4,7; Tt 3,10-11. Apologeta podkreśla, że poglądy gnostyczne
na temat Logosu trzeba zdecydowanie odrzucić i potępić, ponieważ gnostycy rozmijają się
z rozsądkiem (ou) swfronou=sin). Dokładny opis grostyckiego ezoteryzmu przedstawia
W. Myszor we wprowadzeniu do nowego tłumaczenia Adversus haereses. Por. W. Myszor,
Zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy, s. 20−30.
125
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
Jeou= kai\ tou= patro/j), który już przed wiekami stał się Zbawicielem13.
Na potwierdzenie tego stwierdzenia apologeta przytacza nauczanie ewan-
geliczne:
Biskup Lyonu wyjaśnia, że Bóg przez swoje Słowo i swego Ducha stwo-
rzył świat, a także zarządza, kieruje i podtrzymuje wszystko swoją Mocą
(„omnibus esse praestans”)15. Poza Nim nie ma innego Początku ani Mocy.
On sam jest Ojcem Jezusa Chrystusa oraz Stwórcą (kti/sthj), który
wszystko obejmuje i wszystkim daje byt, aby mogli istnieć („solus conti-
nens omnia, et omnibus”)16. Sam tylko Bóg Ojciec jest Pełnią wszystkich
bytów17. On stwarza wszystko, co podjął w swoim Umyśle („secundum men-
tis conceptionem”), przez swe niestrudzone Słowo („infatigabili Verbo”)18.
Udziela bytom odpowiedniej dla nich natury: „duchowym – duchowej”
(„spiritalibus spiritalem”), „anielskim – anielskiej” („angelis angelicam”),
a „ludziom – natury ludzkiej” („terrigenis terrigenam”)19. Zostało to przed-
stawione w następujący sposób:
13
Por. AH I, 9, 3; J 3,13; Ef 4,10; 1 P 2,21.
14
AH I, 9, 2, W. Myszor, s. 53; SCh 264, s. 138−140: „Iohanne enim unum Deum et unum
Vnigenitum Christusm Iesum adnuntiante per quem omnia facta esse dicit, hunc Verbum Dei,
hunc Vnigenitum, hunc Factorem omnium, hunc Lumen uerum illuminans omnem hominem,
hunc mundi Fabricatorem, hunc in sua uenisse, hunc eundem carnem factum et inhabitasse
in nobis”. Swoje nauczanie biskup Lyonu potwierdza powagą tekstów Pisma Świętego („ex
dominicis scripturis”). Por. AH II, 30, 7; 2 Kor 12,2-4; Hbr 1,3.
15
Por. AH IV, 11, 2: „Et Deus quidem perfectus in omnibus, ipse sibi aequalis et similis;
totus cum sit lumen, et totus mens, et totus substantia, et fons omnium bonorum”. Ireneusz
definiuje Boga, jako Tego, który jest doskonały we wszystkim, a zarazem w całości będący
światłem, umysłem, istotą i źródłem wszelkiego dobra.
16
Por. AH II, 1, 1; 2, 6; Wj 20,11; Ps 146,6; Dz 4,24; 14,15; Ef 4,6.
17
Por. AH II, 1, 2. 5: „Oportet enim aut unum esse, qui omnia continet, et in suis fecit
unumquodque eorum quae facta sunt, quemadmodum ipse voluit”.
18
Por. AH II, 3, 2; 6, 2-3; Rz 9,5; Jk 2,19. Apologeta pisze, że wszystkie duchy wiedzą,
że istnieje ponad wszystkim Bóg, a wszystkie stworzenia drżą na wezwanie Jego Najwyższe-
go i Wszechmogącego imienia.
19
Por. AH II, 2, 4.
126
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
„Ten, którego nazywa się całkowicie Umysłem (Nous) i nazywa się całkowicie
Logosem, i mówi się o nim, że jest Logosem i Umysłem, a także że Logos to jego
Umysł”28.
27
Por. AH II, 13, 9.
28
AH II, 13, 8, W. Myszor, s. 140; SCh 263, s. 124: „Sic et qui ait, illum totum Sensum et
totum Verbum, et in quo Sensus est in hoc et Verbum esse, et Verbum esse eius hunc Nun”. Ire-
neusz krytykuje zdecydowanie naukę gnostyków, którzy błędnie przypisują Logosowi Bożemu
ślepotę i ignorancję, a także uważają, iż Logos został wyprowadzony przez Nous jako emana-
cja najwyższego Ojca albo zrodzony na drugim miejscu przez Praojca. Por. AH II, 17, 9-10.
29
Por. AH II, 18, 3. 7; 20, 1; 22, 5; 26, 1; Mt 7,7; 1 Kor 8,1; 1 J 1,5. Ireneusz pisze, że do-
mniemania, dowodzenia i biblijne komentarze gnostyków są błędne, ponieważ zgubili oni
związek poszukiwania i prawdy.
30
Por. AH II, 19, 3. 7; 22, 3; 25, 3; 1 Kor 13,9-12.
31
Por. AH II, 19, 9; 20, 3; 22, 4; 25, 4; Kol 1,18.
32
Por. AH II, 14, 7.
33
AH II, 25, 3, W. Myszor, s. 179-180; SCh 294, s. 254: „Non enim infectus es, o homo,
neque semper coexsistebas Deo, sicut proprium eius Verbum; sed propter eminentem bonitatem
eius, nunc initium facturae accipiens, sensim discis a Verbo dispositiones Dei, qui te fecit”.
128
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
„Potwierdzamy, że każdy byt nie jest bez znaczenia, że powstał celowo i istnie-
je w jakimś celu. Powstał dla wielkiego celu i znaczenia i w głębokiej zgodzie
z innymi bytami. Uznajemy, że musi to być godny podziwu i rzeczywiście boski
Logos, który wyprowadza tego rodzaju zróżnicowanie i może nadawać właściwe
bytom przyczyny”37.
34
Por. AH II, 26, 3.
35
Por. AH II, 27, 1.
36
Por. AH II, 27, 2.
37
AH II, 26, 3, W. Myszor, s. 181; SCh 263, s. 294: „Et nihil omnino neque uane neque
ut prouenit factum aut fieri, sed cum magna aptatione et consonantia sublimi, et esse admi-
rabilem Rationem et uere diuinam quae possit huiusmodi et discernere et causas proprias
enuntiare”.
38
Por. AH II, 28, 1.
39
Por. AH II, 28, 2.
40
Por. AH II, 28, 4.
129
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Bóg istnieje całkowicie jako Umysł i całkowicie istnieje jako Słowo, które
co myśli, to i wypowiada, a co wypowiada, to i myśli. Myśleniem jest jego Sło-
wo, jego Słowo jest zaś Umysłem, a Umysłem, który wszystko obejmuje, jest
sam Ojciec”44.
41
AH II, 28, 4, W. Myszor, s. 186; SCh 294, s. 280: „Deus autem cum sit totus mens,
totus ratio, et totus spiritus operans, et totus lux, et semper idem et similiter exsistens, sicut
et utile est nobis sapere de Deo, et sicut ex Scripturis discimus”. Por. AH II, 35, 2-3; Wj 20,
11; Ps 146,6.
42
Por. AH II, 28, 6.
43
Por. AH II, 28, 7-8; 1 Kor 2,10; 13,9.
44
AH II, 28, 5, W. Myszor, s. 187; SCh 294, s. 280: „Deus autem totus exsistens Mens et
totus exsistens Logos, quod cogitate, hoc et loquitur; et quod loquitur, hoc et cogitate: Cogi-
tatio enim eius Logos, et Logos Mens, et omnia concludens Mens, ipse est Pater”.
45
Por. AH II, 30, 9, W. Myszor, s. 198; SCh 294, s. 320: „Hic Pater, hic Deus, hic Con-
ditor, hic Factor, hic Fabricator, qui fecit ea per semetipsum, hoc est per Verbum et per Sa-
pientiam suam”.
46
Por. AH II, 30, 9; Mt 11,27.
130
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
nie dobroci Bożej i mocy Ducha47. W stosunku zaś do bliźnich mamy być
wielkoduszni, okazywać im dobro i modlić się za nich. Wówczas dostąpimy
komunii z Logosem i będziemy świecić jak słońce w królestwie Ojca48.
W dalszej części teolog chrześcijański podaje precyzyjny opis działania
rozumu ludzkiego49 („sensus hominis”) w kontekście błędnego nauczania
gnostyków na temat uczestnictwa duszy w boskim Logosie50. Tłumaczy,
że wszystkie byty powstały dzięki Mocy Boga („per virtutem Dei”) i są kie-
rowane przez wielkość jego Mądrości („per sapientiam eius gubernantur”)51.
Wskazuje tu przede wszystkim na byty duchowe, takie jak aniołowie, archa-
niołowie, trony, panowania oraz inne niezliczone moce52. Wszystkie one zo-
stały zaplanowane i stworzone („disposuit et perfecit”) jako wspaniałe i wiel-
kie dzieła Boga Stwórcy („omnia opera a Demiurgo facta sunt”)53. Czytamy
o tym w następującym fragmencie Adversus haereses:
wyłącznie przez jednego jedynego Boga („ex uno et eodem Patre omnia”)56.
Ireneusz równocześnie podkreśla, iż Logos spełnia stale funkcję pośrednika
w tworzeniu świata przez Boga, a zatem jest współkreatorem kosmosu57.
56
Por. AH II, 35, 4.
57
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 263−268.
58
Por. AH IV, 20, 4; 33, 7; 1 Kor 8,6; 1 Tm 2,4. Zgodnie z teologią Ireneusza Bóg Stwórca
(„Demiurgos”) przez Słowo i Mądrość („Verbo et Sapientia”) uczynił wszystko oraz przy-
dzielił świat rodzajowi ludzkiemu. Według apologety Syn Boży – Jezus Chrystus to Słowo,
które stało się człowiekiem, a Duch Boży to ten, który wyjaśnił plany zbawcze Ojca i Syna
(to\ ta\j oi)konomi/aj patro/j te kai\ ui(ou= skhnobatou=n).
59
Por. AH II, 2, 4; IV, 20, 1.
60
Por. AH IV, 19, 3.
61
Por. AH II, 3, 1-2 ; V, 4, 1-2.
62
AH IV, 7, 4, BOK 16, s. 30; SCh 100, s. 464: „Ministrat enim ei ad omnia sua progenies
et figuratio sua, hoc est Filius et Spiritus, Verbum et Sapientia, quibus serviunt et subjecti
sunt omnes angeli”. Por. AH III, 18, 3.
63
Por. AH III, 16, 6: „Unus igitur Deus Pater et unus Christus Iesus Dominus noster, ve-
niens per universam dispositionem, et omnia in semetipsum recapitulans”. Zgodnie z teolo-
gią Ireneusza, Bóg jest jeden i jeden jest Pan Jezus Chrystus, który dokonał planu zbawienia,
czyli zjednoczenia wszystkiego na nowo w sobie.
132
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
„Wszystkim ludziom objawił się Ojciec, gdy uczynił widzialnym swoje Słowo,
Słowo zaś objawiło ze swej strony wszystkim ludziom i Ojca, i Syna, ponieważ
Syn stał się widoczny dla wszystkich”71.
64
Por. AH III, 16, 7.
65
Por. E. Osborn, Irenaeus of Lyons, Cambridge 2001, s. 121−123. Autor w swojej książ-
ce dokładnie analizuje pisma Ireneusza, a w jednym z podrozdziałów zbiera wszystkie frag-
menty, które świadczą o Jezusie Chrystusie jako Głowie Kościoła.
66
Por AH III, 22, 3; 1 Kor 15,45.
67
Por. AH IV, 20, 1; Rdz 2,7; Mt 1,21; Łk 1,31; 2,21.
68
Por. AH, 20, 6; J 1,18.
69
Por. AH II, 10, 2.
70
Por. AH IV, 6, 5.
71
AH IV, 6, 5, BOK 16, s. 45; SCh 100, s. 448: „Omnibus igitur revelavit se Pater, omni-
bus Verbum suum visibilem faciens; et rursus Verbum omnibus ostendebat Patrem et Filium
cum ab omnibus videretur”.
133
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
Stwórcę przez fakt stworzenia, a Ojca przez Syna, który został przez Niego
zrodzony72. Ireneusz pisze, że Logos przez prawo i proroków głosił zarów-
no siebie, jak i Ojca, a gdy Syn stał się widoczny i dotykalny („Verbum
visibilem et palpabilem”) wskazywał na niewidzialnego Ojca. W ten sposób
wszyscy w Synu mogli dostrzec Ojca, gdyż tym, co niewidzialne w Synu,
jest Ojciec, zaś tym, co widzialne w Ojcu, jest Syn („invisibile Filii Pater,
visibile Patris Filius”)73. Dzięki Wcieleniu dokonało się odnowienie świata
przez Logos:
„Wszystko stało się nowe, ponieważ Słowo na nowo ustanowiło swoje przyjście
w ciele, aby człowieka, który oddzielił się od Boga, poprowadzić znów do Boga.
Dlatego człowiek został pouczony o nowym sposobie czci Boga, ale nie o no-
wym Bogu”74.
„Dlatego Duch ten zstąpił na Syna Bożego, który stał się człowiekiem, żeby
przez to, razem z Nim, przyzwyczajał się do zamieszkiwania w rodzaju ludzkim
72
Por. AH IV, 6, 6: „Etenim per ipsam conditionem revelat Verbum conditorem Deum, et
per mundum fabricatorem mundi Dominum, et per plasma eum, qui plasmaverit, artificem,
et per Filium eum Patrem qui generaverit Filium”.
73
Por. AH IV, 9, 3.
74
AH III, 10, 2, BOK 16, s. 59; SCh 211, s. 120: „Omnia enim noua aderant, Verbo
noue disponente carnem adventum, uti eum hominem qui extra Deum abierat ascriberet Deo.
Propter quod et noue Deum colere docebantur; sed non alium Deum”.
75
Por. AH IV, 7, 4.
76
Por. AH IV, 16, 5.
77
Por. AH IV, 34, 1.
78
Por. AH V, 17, 1.
134
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
79
AH III, 17, 1, BOK 16, s. 63; SCh 211, s. 330: „Unde et in Filium Dei Filium hominis
factum descendit, cum ipso adsuescens habitare in genere humano, et requiescere in homini-
bus et habitare in plasmate Dei, uoluntatem Patris operans in ipsis et renouans eos a uetustate
in nouitatem Christi”.
80
Por. AH III, 17, 1-2.
81
Por. AH III, 17, 23; 24, 1.
82
Por. AH IV, 20, 5-6: ou(/twj oi( ble/pontej to\n Jeo\n, e)nto/j ei)si tou= Jeou=,
mete/xontej au)tou= th=j lampro/thtoj. Biskup Lyonu dodaje, że Bóg objawia się
we wszystkim wówczas, gdy Duch działa („Spiritu operante”), Syn posługuje („Filio mini-
strante”), a Ojciec potwierdza („Patre comprobante”).
83
AH IV, 6, 7, BOK 16, s. 64; SCh 100, s. 454: „Ab initio enim assistens Filius suo
plasmati, revelat omnibus Patrem, quibus vult et quando vult, et quemadmodum vult Pater.
Et propter hoc in omnibus et per omnia unus Deus Pater et unum Verbum [Filius] et unus
Spiritus et una salus omnibus credentibus in eum”. Por. Kol 1,18.
84
Por. AH V, 18, 1: „Illud solum verum est Ecclesiae praeconium, quoniam propria condi-
tio, quae ex virtute, et arte, et sapientia Dei subsistit, portavit eum quae quidem secundum
135
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Od Boga, który wszystko stworzył przez Słowo i przyozdobił przez Mądrość,
Słowo przejęło moc nad wszystkim, Słowo ciałem się stało, aby Słowo Boże,
które otrzymało pierwszeństwo w niebiosach, miało także to samo pierwszeń-
stwo na ziemi”90.
Biskup Lyonu podkreśla, że odkąd Syn Boży stał się człowiekiem („homi-
nis filius factus”), ludzie w sposób szczególny uczestniczą w boskim Logosie,
ponieważ zostali przyjęci za synów („percipiens adoptionem”)91. W ten spo-
sób dzięki niezmierzonej miłości Logosu chrześcijanie stają się tym, czym
jest On sam („uti nos perficeret esse quod est ipse”). Jednocześnie, zgodnie
z upodobaniem Ojca („per placitum Patris”), wchodzą stopniowo w coraz peł-
niejszą komunię z Bogiem92. Uczestniczenie bowiem w boskości polega głów-
nie na tym, że sam Bóg uczynił i przyłączył człowieka do siebie. Gdyby zaś
człowiek nie zjednoczył się z Bogiem (ei) mh\ sunhnw/Jh o( a)/nJrwpoj
t%= Je%=), nie mógłby też stać się uczestnikiem nieśmiertelności (ou)k a)\n
invisibilitatem a Patre portatur, secundum visibilitatem autem e contrario portat eius Verbum;
et hoc est Verbum”.
85
Por. AH IV, 6, 6: „Per ipsam conditionem revelat Verbum conditorem Deum, et per
mundum fabricatorem mundi Dominum, et per plasma eum, qui plasmaverit, artificem, et per
Filium eum Patrem qui generaverit Filium”.
86
Por. AH IV, 10, 1.
87
Por. AH IV, 33, 10.
88
Por. AH IV, 20, 8; Iz 6,5.
89
Por. AH IV, 20, 2.
90
AH IV, 20, 2, BOK 16, s. 67; SCh 100, s. 630: „Ab eo Deo qui omnia Verbo fecit et
Sapientia adornavit accipiens omnium potestatem quando Verbum caro factum est: ut, qu-
emadmodum in coelis principatum habuit Verbum Dei, sic et in terra haberet principatum”.
91
Por. AH III, 16, 3.
92
Por. AH III, 20, 2: „Et Filius hominis factus est, ut assuesceret hominem percipere
Deum, et assuesceret Deum habitare in homine, secundum placitum Patris”.
136
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
93
Por. AH III, 18, 7.
94
AH V, 14, 2, BOK 16, s. 75; SCh 152, s. 186: „Nunc autem quod fuit qui perierat,
homo, hoc salutare factum est Verbum, per semetipsum eam quae esset ad eum, communio-
nem et exquisistionem salutis ejus efficiens”.
95
Por. AH V, 1, 1.
96
Por. AH V, 1, 2-3. Ireneusz z Lyonu w Adversus haereses zaznacza, że Logos to Duch
Boży (pneu=ma Jeou=), który objawił siebie poprzez Wcielenie („per suam incarnationem”).
97
AH III, 18, 7, BOK 16, s. 76; SCh 210, s. 366: „Qua enim ratione filiorum adoptionis
eius participes esse possemus, nisi per Filium eam quae est ad ipsum recepissemus ab eo
communionem, nisi uerbum eius communicasset nobis caro factum?”.
98
Por. AH III, 18, 7: „Deus hominis antiquam plasmationem in se recapitulans, ut occi-
deret quidem peccatum, evacuaret autem mortem, et vivificaret hominem”.
137
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
miał miejsce zaraz po tym, jak pierwszy człowiek został ukształtowany „ręką
Boga”, czyli Słowem Bożym („plasmatus manu Dei, id est Verbo Dei”)99.
W związku z tym Słowo, biorąc początek z dziewicy Maryi („Verbum
exsistens ex virgine Maria”), jednoczy w sobie samym każdego człowieka
(to\n a)nakefalaiou/menon ei)j au)to\n). Według apologety prorocy wska-
zywali na to wyjątkowe zjednoczenie Słowa Bożego ze swoim stworzeniem
(th\n e(/nwsin tou= lo/gou tou= Jeou= pro\j to\ pla/sma), gdy pisali,
że Syn Boży miał stać się Synem Człowieczym (oi( to\n e)k th=j parJe/nou
E)mmanouh\l khru/ttontej)100. Zatem Jezus Chrystus najpierw zrekapitu-
lował w sobie („in se recapitulans”) ciało wzięte z Maryi, a następnie zbawił
swoje stworzenie, które zginęło na początku w Adamie101.
Ponadto Ireneusz w Adversus haereses pisze, że już od czasów Starego
Przymierza ludzie byli przygotowywani do kroczenia za Bogiem („sequi
Deum”), a także do niesienia Jego Ducha („portare eius Spiritum”) i uczest-
nictwa w boskim Logosie („communionem habere”)102. Bóg bowiem stale
kierował ludźmi, a także łączył się duchowo z tymi, którzy tego potrzebo-
wali („suam praebens communionem”). Chociaż pozostawał niewidoczny,
to jednak cały czas przygotowywał rodzaj ludzki „na symfonię zbawienia”
(„ad consonantiam salutis”). Przez swego Ducha i boskie Słowo („transiens
Verbum”) dał każdemu stworzeniu odpowiednie i stosowne dla niego prawo
(„congruentem et aptam legem conscrivens”). Niezmierzony Ojciec uczynił
wszystko według miary i porządku (a(/panta me/tr% kai\ ta/cei), a zatem
w Synu, który sam tylko jest w stanie Go pojąć103.
99
Por. AH III, 21, 10; Rdz 2,7; J 1,3.
100
Por. AH IV, 33, 11; Wj 13,2; J 1,14.
101
Por. AH III, 22, 2; V, 14, 1.
102
Por. AH IV, 14, 2.
103
Por. AH IV, 4, 2: „Et bene, qui dixit ipsum immensum Patrem in Filio mensuratum:
mensura enim Patris, Filius, quoniam et capit eum”.
104
Por. AH III, 11, 3; 18, 5-6. Według Ireneusza wszystkich heretyków demaskuje i prze-
czy ich rozumowaniu Prolog Janowy.
138
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
dzają się na Wcielenie ani czyste zrodzenie Logosu, a przez to okazują się
niewdzięczni wobec Syna Bożego. W dalszej części wywodu apologeta argu-
mentuje, iż konieczne było Wcielenie Słowa, aby każdy człowiek mógł mieć
udział w boskim Logosie (o( a)/nJrwpoj to\n Lo/gon xwrh/saj) i sta-
wać się przybranym synem Bożym (th\n ui(oJesi/an labw\n)105. Potwier-
dza, że chrześcijanie osiągają pełniejsze i większe oświecenie („pleniorem
et majorem illuminationem mentis”)106, ponieważ przyjmują wiarę w Ojca,
o którym nauczał Syn Boży:
„Nie da się więc poznać Boga według jego wielkości, nie jest możliwe, aby zmie-
rzyć Ojca. Jednak w jego miłości, która nas prowadzi do niego przez Słowo,
uczą się stale wszyscy, którzy są mu posłuszni, że Bóg jest tak wielki, że on jest
tym, który stworzył wszechświat, uczynił go, wyposażył i wszystko podtrzymu-
je, w tym wszystkim także nas oraz świat, który nas otacza”110.
105
AH III, 19, 1: i(n
/ a o( a)n
/ Jrwpoj to\n lo/gon xwrh/saj, kai\ th\n ui(oJesi/an
labw\n, ui(oj \ ge/nhtai Jeou=.
106
Por. AH IV, 29, 1.
107
AH IV, 35, 4, BOK 16, s. 50; SCh 100, s. 874−876: „Nos autem unum et solum verum
Deum doctorem sequentes, et regulam veritatis habentes eius sermones, de iisdem semper
eadem dicimus omnes, unum Deum scientes, factorem huius universitatis”.
108
Por. AH V, 20, 2; Rz 12,3.
109
Por. AH III, 24, 2.
110
AH IV, 20, 1, BOK 16, s. 55; SCh 100, s. 624: „Igitur secundum magnitudinem non
est cognoscere Deum: impossibile est enim mensurari Patrem; secundum autem dilectionem
ejus – haec est enim quae nos per Verbum ejus perducit ad Deum – obaudientes ei semper di-
scimus quoniam est tantus Deus, et ipse est qui per semetipsum constituit et fecit et adornavit
et continet omnia, in omnibus autem et hunc mundum qui est secundum nos”.
139
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Chwałą Boga jest żyjący człowiek, zaś życie człowieka jest oglądaniem Boga.
Skoro ukazanie się Boga w stworzeniu daje życie wszystkim żyjącym na ziemi,
to o ileż bardziej objawienie Ojca przez Słowo daje życie tym, którzy widzą
Boga”114.
111
Por. AH IV, 20, 7; J 1, 18.
112
Por. AH IV, 20, 4.
113
Por. AH IV, 12, 2; IV, 33, 8.
114
AH IV, 20, 7, BOK 16, s. 57; SCh 100, s. 648: „Gloria enim Dei vivens homo: vita au-
tem hominis visio Dei. Si enim quae est per conditionem ostensio Dei vitam praestat omnibus
in terra viventibus, multo magis ea quae est per Verbum manifestatio Patris vitam praestat
his qui vident Deum”.
115
Por. AH IV, 20, 7.
116
Por. AH II, 6, 3; III, 13, 2; IV, 6, 3-4; Mt 11,26-27; J 14,9. Apologeta wielokrotnie
podkreśla, że istnieje ścisła zależność między poznawaniem Syna i Ojca, ponieważ Syn pro-
140
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
„On, który jest chlebem doskonałym Ojca, przygotował siebie jako mleko – było
nim jego przyjście w człowieczeństwie i jakby z cielesnych piersi zostaliśmy kar-
mieni, abyśmy przez tego rodzaju mleczny pokarm przywykli do napoju Słowa
Bożego i abyśmy tego, który jest chlebem nieśmiertelności, to jest Ducha Ojca,
mogli w nas samych zatrzymać”122.
wadzi ludzi do Ojca, zaś Ojciec objawia im Syna („Filio adducente ad Patrem, Patre vero
revelante Filium”). Tłumaczy również, że niewidzialnym w Synu jest Ojciec, a widzialnym
w Ojcu jest Syn („invisibile Filii Pater, visibile Patris Filius”). Dlatego poznaniem Ojca jest
Syn, a poznanie Syna dokonuje się w Ojcu („agnitio Patris, Filius; agnitio Filii in Patre et per
Filium revelata”).
117
AH V, 20, 2, BOK 16, s. 72; SCh 153, s. 260: „Haec igitur in semetipsum recapitulatus
est, adunans hominem Spiritui, et Spiritum collocans in homine, ipse caput Spiritus factus
[est]; et Spiritum dans esse hominis caput: per illum enim vidimus et audivimus et loquimur”.
Por. Ef 1,10.
118
Por. AH III, 16, 6: „Verbum homo, universa in semetipsum recapitulans: uti sicut in
supercoelestibus, et spiritalibus, et invisibilibus princeps est Verbum Dei; sic et in visilibus,
et corporalibus principatum habeat”. Autor w Adversus haereses podkreśla, że poprzez Wcie-
lenie Logos zjednoczył w sobie samym wszystko, a Słowo Boże uzyskało pierwszeństwo
także wśród bytów widzialnych i cielesnych (in semetipsum primatum assumens).
119
Por. AH III, 19, 1.
120
Por. AH V, 18, 2; Ef 4,6.
121
Por. AH V, 16, 2.
122
AH IV, 38, 1, BOK 16, s. 83; SCh 100, s. 946–948: Kai/ dia\ tou=to, w(j nhpi/oij,
o( a)r
/ toj o( te/leioj tou= Patro\j, ga/la h(mi=n e(auto\n pare/sxen, o(p / er h)n
= h( kat )
141
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Gdy Ojciec okazuje dobroć i nakazuje, Syn posługuje i kształtuje, a Duch karmi
i daje wzrost, wtedy człowiek stopniowo rozwija się i dochodzi do doskonałości,
to znaczy, staje się bliższym Niestworzonego”126.
a)n
/ Jrwpon au)tou= parousi/#, i(n / a w(j u(po\ mastou= th=j sarko\j au)tou= trafe/ntej,
kai\ dia\ th=j toiau/thj galaktourgi/aj e)JisJentej trw/gein kai\ pi/nein to\n
Lo/gon tou= Qeou=, to\n th=j a)Janasi/aj a)r / ton, o(p
/ er e)sti\ to\ Pneu=ma tou=
Patro\j, e)n h(mi=n au)toi=j katasxei=n dunhJw=men.
123
Por. AH IV, 11, 2.
124
Por. AH III, 8, 3: „Quae autem facta sunt, non iam eiusdem vocabuli participabilia
esse, neque iuste id vocabulum sumere debere, quod est Creatoris”.
125
Por. AH IV, 38, 2-3.
126
AH IV, 38, 3, BOK 16, s. 85; SCh 100, s. 954: Tou= me\n Patro\j eu)dokou=ntoj kai\
keleu/ontoj, tou= de\ Ui(ou= pro/ssontoj kai\ dhmiourgou=ntoj, tou= de\ Pneu/matoj
tre/fontoj kai\ au)c / ontoj, tou= de\ a)nJrw/pou h)re/ma proko/ptontoj, kai\ pro\j
te/leion a)nerxome/nou.
127
Por. AH IV, 38, 3: du/namin a)gennh/tou proslh/yetai, tou= Jeou= proi=ka
dwroume/nou au)toi=j th\n ei)saei\ paramonh/n.
142
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
„Chwałą człowieka jest Bóg, zaś człowiek jest naczyniem przyjmującym działa-
nie Boga, jego wszelkiej mądrości i mocy”130.
128
Por. AH IV, 38, 4; E. Osborn, Irenaeus of Lyons, s. 232–237. Autor tej książki przed-
stawia koncepcje wolnej woli i wolności, które zostały zawarte w dziełach biskupa Lyonu.
Twierdzi, że Ireneusz, podobnie jak Klemens Aleksandryjski, przyjął koncepcję platońską,
a więc podkreślał osobistą odpowiedzialność jednostek. Dar wolności jest czymś podsta-
wowym i łączy się ściśle z darem rozumności. Wolna wola świadczy też o podobieństwie
do Boga, ponieważ On sam jest bytem wolnym.
129
Por. AH III, 20, 2.
130
AH III, 20, 2, BOK 16, s. 87; SCh 211, s. 388: „Gloria enim hominis, Deus, operationis
uero Dei, et omnis sapientiae eius, et uirtutis receptaculum homo”.
131
AH VI, 12, 2-3; 13, 3. Ireneusz przypomina, że jest jeden i ten sam ustawodawca pra-
wa i Ewangelii („unus et idem legis et evangelii conditor”), ponieważ w obu Testamentach
(„in utroque testamento”) zapisane zostały te same nakazy i przykazania, które wskazują
na tego samego Pana i Boga („eumdem Dominum et Deum”).
132
Por. AH IV, 13, 2: „Verbum autem liberans animam, et per ipsam corpus voluntarie
emundari docuit”.
143
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Obydwa Testamenty zawarł jeden i ten sam Ojciec rodziny, Słowo Boże, nasz
Pan Jezus Chrystus, który i z Mojżeszem rozmawiał, i nam w najnowszych cza-
sach przywrócił wolność i pomnożył łaskę, która od niego pochodzi”133.
„Dusza i duch mogą być częścią człowieka, nie są jednak człowiekiem. Dosko-
nały człowiek jest zmieszaniem i zjednoczeniem duszy, która przyjmuje Ducha
Ojca i która jest zmieszaniem z ciałem stworzonym na obraz Boży”143.
139
Por. Rz 12,4; Kol 2,19; 1 Kor 12,18-20. Więcej o zjednoczeniu całego Kościoła z Je-
zusem Chrystusem, a więc z boskim Logosem, można przeczytać w: E. Osborn, Irenaeus of
Lyons, s. 124−126.
140
Por. AH IV, 32, 1; Ef 4,5.16.
141
Por. AH V, 9, 1.
142
Por. AH IV, 4, 3.
143
AH V, 9, 1, BOK 16, s. 115; SCh 152, s. 106−108: „Perfectus homo constat, carne,
anima et spiritu, et altero quidem salvante et figurante, qui est Spiritus, altero quod salvatur
et formatur, quod est caro, altero quod inter haec est duo, quod est anima”.
144
Por. AH I, 7, 1; V, 12, 2. Ludzie dzielą się w gnozie na istoty duchowe (pneumatycy)
145
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Czymś innym jest to, co stworzone, i innym jest twórca. Tchnienie jest czymś
doczesnym, Duch zaś wiecznym. Tchnienie ma siłę krótkotrwałą, trwa jakąś
chwilę i ginie pozostawiając bez tchnienia to, w czym dotąd przebywało. Duch
zaś ogarnia człowieka wewnętrznie i zewnętrznie, trwa wiecznie i nigdy go już
nie opuszcza”147.
i istoty ziemskie, materialne (hylicy lub psychicy). Według gnostyków tylko pneumatycy są
elitą zdolną pojąć boską wiedzę. Ireneusz przeciwstawia się jednak takiemu podziałowi lu-
dzi i dowodzi, że jest to ujęcie niechrześcijańskie. Dlatego też przyjmuje zmartwychwstanie
cielesne jako ostateczne potwierdzenie cielesno-duchowego ziemskiego świata.
145
Por. AH IV, 36, 6; 1 Kor 15,45-46; 2 Kor 5,4.
146
Por. AH IV, 14, 1.
147
AH V, 12, 2, BOK 16, s. 117; SCh 153, s. 142: E(t/ ero/n e)sti pnoh\ zwh=j h( kai\
yuxiko\n a)pergazome/nh to\n a)n / Jrwpon, kai\ e(t / eron Pneu=ma zwopoiou=n to\
kai\ pneumatiko\n au)to\n a)potelou=n.
148
Por. AH V, 5, 2: Neque igitur natura alicuius eorum quae facta sunt, neque infirmitas
carnis fortior erit super voluntatem Dei. Non enim Deus his quae facta sunt, sed ea quae facta
sunt, subiecta sunt Deo: et omnia serviunt voluntati eius.
149
Por. AH V, 9, 2.
150
Por. AH V, 9, 3; Rz 6,4. Ireneusz tłumaczy, że substancja ciała jest posiadana przez
człowieka jako dziedzictwo, podobnie jak ziemia w królestwie Bożym. Dlatego należy za-
chować świątynię swego ciała czystą („mundum templum”), aby Duch Boży mógł sobie
w niej upodobać, jak oblubieniec w oblubienicy („quemadmodum sponsus ad sponsam”).
146
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
„Słabość ciała, gdy zostaje wchłonięta, objawia mocnego Ducha. Duch zaś,
wchłaniając słabość, posiada w sobie ciało jako dziedzictwo, a z obu składa
się żywy człowiek; żyje przez udział Ducha, człowiekiem jest przez substancję
ciała”151.
„Ci, którzy mają zadatek Ducha, nie służą pożądliwości ciała, ale podporządko-
wani są Duchowi i działają we wszystkim rozumnie i słusznie, nazywa ich apo-
stoł duchowymi, ponieważ Duch Boży w nich mieszka. Nie będą jednak duchami
bezcielesnymi, ale istotami z naszej substancji, to znaczy z połączenia duszy i cia-
ła, a substancja ta, przyjmując Ducha Bożego, tworzy duchowego człowieka”153.
151
AH V, 9, 2, BOK 16, s. 122; SCh 153, s. 112: „Infirmitas enim carnis absorpta po-
tentem ostendit Spiritum, Spiritus autem rursus absorbens infirmitatem hereditate possidet
carnem in se, et ex utrisque factus est vivens homo, vivens quidem propter participationem
Spiritus, homo autem propter substantiam carnis”.
152
Por. AH V, 8, 1; Rz 8,9.15.
153
AH V, 8, 2, BOK 16, s. 123; SCh 153, s. 96: „Qui ergo pignus Spiritus habent et non
concupiscentiis carnis serviunt, sed subjiciunt semetipsos Spiritui et rationabiliter conver-
santur in omnibus, juste Apostolus spiritales vocat, quoniam Spiritus Dei habitat in ipsis:
incorporales enim spiritus non erunt homines spiritales, sed substanitia nostra, hoc est animae
et carnis adunatio, assumens Spiritum Dei spiritalem hominem perficit”.
154
Por. AH V, 10, 1; Rz 11,17.24.
147
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Jak dzika oliwka po zaszczepieniu nie traci swojej właściwości drzewa, zmienia
się tylko jakość jej owoców, wtedy otrzymuje też inną nazwę, a więc nie nazywa
się już dziką oliwką, ale owocowym drzewem oliwnym; tak i człowiek zaszcze-
piony przez wiarę i przyjmujący Ducha Bożego nie traci wprawdzie właściwości
ciała, zmienia jednak jakość uczynków, przyjmuje też inną nazwę, która wska-
zuje na tę zmianę. A zmiana ta prowadzi na lepsze. Nie jest już nazywany ciałem
i krwią, ale człowiekiem duchowym”155.
155
AH V, 10, 2, BOK 16, s. 124; SCh 153, s. 126−128: „Sed quemadmodum oleaster inserta
substantiam quidem ligni non amittit, qualitatem autem fructus immutat et aliud percipit vo-
cabulum, jam non oleaster sed fructifica olive exsistens et dicitur, sic et homo per fidem insertus
et assumens Spiritum Dei substantiam quidem carnis non amittit, qualitatem autem fructus ope-
rum immutat et aliud accipit vocabulum, significans illam quae in melius est transmutationem,
jam non caro et sanguis sed homo spiritalis exsistens et dicitur”. Por. J 15,1-8.
156
Por. AH V, 27, 2; J 3,18-21.
157
AH IV, 37, 1, BOK 16, s. 127; SCh 100, s. 920: „Et propter hoc consilium quidem
bonum dat omnibus; posuit autem in homine potestatem electionis, quemadmodum et in
angelis – etenim angeli rationabiles – uti hi quidem qui obaudissent juste bonum sint pos-
148
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
sidentes, datum quidem a Deo, servatum vero ab ipsis; qui autem non obaudierunt juste non
invenientur cum bono et meritam poenam percipient”.
158
Por. AH IV, 20, 12.
159
Por. AH III, 1, 1; 1 Kor 2,6; Ef 3,9.
160
Por. AH III, 2, 1-2.
161
AH III, 1, 1, BOK 16, s. 97; SCh 210, s. 20−22: „Postea enim quam surrexit Dominus
noster a mortuis, et induti sunt supervenientis Spiritus sancti uirtutem ex alto, de omnibus
149
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Gdzie zostały złożone dary Boże, tam należy uczyć prawdy, a więc u tych, któ-
rzy mają otrzymaną od apostołów sukcesję w kierowaniu Kościołem, to znaczy,
gdzie pewne jest, że mają także zdrowe i nienaganne zasady życia oraz nieskażo-
ną i nienaganną naukę”166.
adimpleti sunt, et habuerunt perfectam agnitionem; exierunt in flues terrae, ea quae a Deo
nobis bona sunt evangelizantes, et coelestem pacem hominibus annuntiantes”.
162
Por. AH III, 3, 1.
163
Por. AH III, 5, 1-2.
164
Apologeta w III księdze Adversus haereses podaje przykład i potwierdza autorytet Ko-
ścioła rzymskiego, z którym winien się zgadzać każdy Kościół i wszyscy wierzący chrześci-
janie („a gloriosimmis duobus apostolis Petro et Paulo Romae fundata et constituta ecclesia,
quam habet ab apostolis traditionem”). Por. AH III, 3, 2-3.
165
Por. AH IV, 26, 1; Mt 13,44-52; Łk 24,26-27. Autor sugeruje, że można wejść w ko-
munię z Logosem podczas uważnej lektury Pisma Świętego. Tłumaczy również, że Chrystus
jest ukryty zarówno w Słowie Bożym (o( Jhsauro\j o( kekrumme/noj), jak i w całym
świecie (a)gro\j ga\r o( ko/smoj).
166
AH IV, 26, 5, BOK 16, s. 101; SCh 100, s. 728: „Ubi igitur charismata Domini posita
sunt, ibi discere oportet veritatem, apud quos est ea quae ab apostolis Ecclesiae successio, et
id quod est sanum et irreprobabile conversationis, et inadulteratum et incorruptibile sermonis
constat”.
150
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
167
Por. AH IV, 33, 1-7.
168
Por. AH IV, 5, 1.
169
Por. AH V, 18, 1.
170
AH III, 11, 5, BOK 16, s. 108; SCh 210, s. 154: „[Dominus] ostendens quoniam Deus
qui fecit terram, et iussit eam fructus ferre et constituit aquas, et edidit fontes, hic et bene-
dictionem escae et gratiam potus in nouissimis temporibus per Filium suum donat humano
generi, incomprehensibilis per comprehensibilem et inuisibilis per uisibilem, cum extra eum
non sit, sed in sinu Patris exsistat”. Ireneusz z Lyonu w tym fragmencie dobrze przedstawił
wzajemną relację i jedność między Synem i Ojcem, a zarazem Panem i Bogiem.
171
Por. AH V, 2, 2.
172
Por. AH V, 2, 3. O roli sakramentów świętych w procesie zdobywania coraz peł-
niejszego udziału w boskim Logosie można przeczytać w: E. Osborn, Irenaeus of Lyons,
s. 132−134.
151
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
177
Por. AH IV, 37, 1.
178
Por. AH IV, 18, 6; Mt 25,34.
179
Por. AH II, 32, 4; Mt 10,8.
180
Por. AH II, 32, 5; Ef 1,9.
181
Por. AH II, 33, 5; Łk 16,19-31; Ap 21,27.
182
Por. AH II, 34, 3.
153
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Jeśli zatem jesteś dziełem Boga, to czekaj na rękę twojego Artysty […]. Przed-
staw Mu swoje serce, miękkie i podatne, i zachowaj kształt, jakim ukształtował cię
Artysta. Miej w sobie na tyle wilgoci, aby nie być twardym, by nie zatrzeć śladów
jego palców. Zachowaj jednak kształt, bo tak przystąpisz do doskonałości, bo dzię-
ki Bożej sztuce błoto zostanie w tobie ukryte. Istotę w tobie stworzyła Jego ręka.
Wyścieliła cię od wewnątrz i od zewnątrz czystym złotem i srebrem”186.
Ireneusz tłumaczy, że Bóg postanowił, aby ludzie stale rozwijali się w wie-
rze, a przez udział w boskim Logosie dojrzewali do doskonałości zbawienia
(„per testamenta maturescere perfectum salutis”). Ponadto cały czas Stwórca
obdarza ich swoimi łaskami i niezliczonymi darami, które pochodzą od jed-
nego i tego samego Boga („ab uno et eodem Deo”)187. Dzięki nim są w sta-
nie pokonywać kolejne stopnie, które prowadzą człowieka do Boga („non
pauci gradus”). W Słowie Bożym są oni stale wzywani przez rzeczy drugie
183
Por. AH IV, 37, 7; E. Osborn, Irenaeus of Lyons, s. 202−205. W swojej książce
E. Osborn wyjaśnia różnicę między pojęciami, których używa Ireneusz, gdy pisze na te-
mat zależności między uczestnictwem w boskim Logosie a oglądaniem Boga („manifesta-
tio, ostensio, visio”). U starożytnego pisarza „visio Dei” ma znaczenie duchowe i dotyczy
mistycznej komunii z boskim Logosem, a także wiąże się z udziałem w tajemnicy syno-
stwa Bożego. Apologeta twierdzi, że nie można rozdzielać uczestnictwa w boskim Logosie
od oglądania Boga, jak również od szczęścia przebywania w Jego obecności.
184
Por. AH IV, 37, 6.
185
Por. AH IV, 39, 2.
186
AH IV, 39, 2, BOK 16, s. 91; SCh 100, s. 966: „Si ergo opera Dei es, manum artificis
tui exspecta […]. Praesta autem ei cor tuum molle et tractabile, et custodi figuram, qua te
figuravit artifex, habens in temetipso humorem, ne induratus amittas vestigia digitorum eius.
Custodiens autem compaginationem, ascendes ad perfectum: ab artificio enim Dei absondi-
tur, quod est in te, lutum. Fabricavit substantiam in te manus eius: liniet te ab intus et a foris
auro puro et argento, et in tantum ornabit te, ut et ipse Rex concupiscat speciem tuam”. Por.
Wj 25,11.
187
Por. AH IV, 9, 1-3.
154
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
„Ręce Boże przywykły już w Adamie, aby kierować, prowadzić, nieść stworzone
przez siebie dzieło, wziąć je i umieścić je tam, gdzie same postanowiły”192.
188
Por. AH IV, 14, 3: „Per ea quae errant secunda, ad prima vocans, hoc est, per tipical, ad
vera; et per temporalia, ad aeterna; et per carnalia, ad spiritalia; et per terrena, ad coelestia”.
189
Por. AH IV, 12, 4; Rz 10,3.
190
Por. AH V, 3, 2: „Quae autem sapientiam participant Domini, participant et virtutem
eius”.
191
Por. AH V, 3, 3: Ou)k a)r / a ou)n= a)m/ oiroj h( sa\rc texnikh=j sofi/aj kai\
duna/mewj Jeou=. A)ll e) i) h( du/namij au)tou=, h(r / ij e)sti\ zwh=j parektikh\, e)n
a)sJenei/# teleou=tai, toute/stin, e)n sarki/. Autor tłumaczy, że ciało ludzkie nie
jest wyłączone z oddziaływania Mądrości i Mocy Bożej, która udziela życia i doskonali się
właśnie w człowieku. 2 Kor 12,9.
192
AH V, 5, 1, BOK 16, s. 120; SCh 153, s. 62−64: Ei)Jisme/nai ga\r h)s = an e)n t%=
A)da\m a(i xei=rej tou= Jeou= r(uJmi/zein, kai\ kratei=n, kai\ basta/zein to\ i)d / ion
pla/sma, kai\ fe/rein, kai\ tiJe/nai o(p / ou au)t= ai bou/lontai.
193
Por. AH V, 5, 1-2; 2 Krl 2,11. Ireneusz zaznacza, że boska Ręka (h( Jeou= xei\r) to-
warzyszy świętym, dokonując w nich rzeczy nadzwyczajnych i niemożliwych dla ludzkiej
natury (para/doca kai\ a)du/nata t$= fu/sei).
155
Uczestnictwo ontyczne i antropologiczne w pismach Ireneusza z Lyonu
„Bóg obdarza wspólnotą ze sobą tych, którzy zachowują miłość wobec Niego.
Wspólnota zaś z Bogiem oznacza życie, światłość i korzystanie z tego dobra,
które jest przy Nim”195.
„Nie można żyć bez życia, a tylko udział w Bogu daje życie, a udział w Bogu pole-
ga na oglądaniu Boga i korzystaniu z jego łaskawości. Ludzie będą zatem oglądać
Boga, aby żyć, a gdy przez ten ogląd staną się nieśmiertelni, sięgną samego Boga”200.
194
Por. 2 Kor 12,1-10.
195
AH V, 27, 2, BOK 16, s. 126; SCh 153, s. 342: „Et quicumque erga eum custodiunt
dilectionem, suam his praestat communionem. Communio autem Dei, vita et lumen et fruitio
eorum quae sunt apud eum bonorum”.
196
Por. AH V, 8, 3.
197
Por. AH IV, 5, 3; Rdz 22,6; Mt 4,22; Mk 8,34.
198
Por. AH IV, 28, 2; Mt 25,34.
199
Por. AH V, 7, 2.
200
AH IV, 20, 5-6, BOK 16, s. 130; SCh 100, s. 642: „Quoniam vivere sine vita impos-
sibile est, subsistentia autem vitae de Dei participatione evenit, participatio autem Dei est
156
Uczestnictwo w Logosie według Adversus haereses
videre Deum et frui benignitate eius. Homines igitur videbunt Deum ut vivant, per visionem
immortales facti et pertingentes usque in Deum”.
157
ROZDZIAŁ IV
1
Tytus Flawiusz Klemens urodził się prawdopodobnie w Atenach około połowy II wie-
ku. Ponieważ nie znalazł w filozofii starożytnej pełnej odpowiedzi na poszukiwania praw-
dy, nawrócił się na chrześcijaństwo. Nie porzucił jednak swego umiłowania filozofii. Będąc
już chrześcijaninem, podejmował dalekie podróże do Italii Południowej, Syrii i Palestyny,
a następnie osiedlił się w Aleksandrii, gdzie kształcił się pod okiem Pantena, założyciela
aleksandryjskiej szkoły katechetycznej. Po swoim nauczycielu został kierownikiem szkoły
w Aleksandrii. W czasie prześladowania za Septymiusza Sewera, w 202 roku opuścił Alek-
sandrię i udał się do Azji Mniejszej, gdzie zmarł około 212 roku. Nauczał filozofii greckiej,
traktując ją jako wprowadzenie do chrześcijaństwa. Por. J. M. Szymusiak, M. Starowieyski,
Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, s. 249.
2
Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, Warszawa 1990, s. 279.
3
W mojej pracy cytuję tekst grecki dzieł Klemensa Aleksandryjskiego według nastę-
pującego tekstu krytycznego: Protrepticus ad Graecos, ed. C. Mondésert, M. A. Plassart,
SCh, Paris 2004, t. 2; Paedagogus, ed. O. Stählin, t. 1, SCh 70 (1960 r.); t. 2, SCh 108 (1965
r.); t. 3, SCh 158 (1970 r.); Stromata, ed. C. Mondésert, M. Caster, P. Th. Camelot, ks. I,
SCh 30 (1951 r.); ks. II, SCh 38 (1954 r.); ed. A. van Den Hoek, ks. IV, SCh 463 (2001 r.);
159
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
ed. M. A. Le Boulluec, ks. V, SCh 278-279 (1981 r.); ks. VII, SCh 428 (1997 r.); ed. P. Des-
courtieux, ks. VI, SCh 446 (1999 r.). Na oznaczenie dzieł Klemensa użyto w przypisach
następujących skrótów: Protr. (= Protrepticus), Paed. (= Paedagogus), Strom. (= Stromata).
Teksty Klemensa przytoczono w oparciu o następujące przekłady: Klemens Aleksandryjski,
Zachęta do Greków, tłum. J. Sołowianiuk, PSP 44, Warszawa 1988, s. 116−210; Wychowaw-
ca, tłum. M. Szarmach, Toruń 2012; Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdzi-
wej wiary (księgi I-VII), tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, t. I-II, Warszawa 1994.
4
Por. R. M. Leszczyński, Starożytna koncepcja Logosu, s. 315.
5
Według Klemensa wiara stanowi kryterium filozofii prawdziwej, a filozofia jest po-
trzebna w celach apologetycznych. Omówienie związku między chrześcijaństwem a filo-
zofią nawiązuje zarówno do Filona Aleksandryjskiego, jak i do Justyna. Natomiast jego
koncepcja filozoficzna jest w praktyce połączeniem metafizyki platońskiej i etyki stoickiej
z terminologią i logiką Arystotelesa. Por. H. Chadwick, Myśl wczesnochrześcijańska a tra-
dycja klasyczna, Poznań 2000, s. 47; S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej,
Warszawa − Wrocław 2000, s. 280−283.
6
Por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, s. 282.
7
Klemens postrzega filozofię jako narzędzie zdolne przemienić człowieka i upodobnić
go do Boga. Podobnie jak Justyn odnajduje naukę najbardziej zbliżoną do chrześcijaństwa
w platonizmie, co pomaga mu też zostać chrześcijaninem. Por. M. Kowalska, Chrześcijań-
stwo jako filozofia. Studium historyczno-literackie pism Orygenesa (185-254), Warszawa
2014, s. 69.
8
Według Klemensa Bóg może być poznany tylko przez swój Logos, czyli Syna, który
jest obrazem Ojca, czyli nieodłącznym od Niego umysłem i rozumem. Logos jest przedsta-
wiony jednocześnie jako jedność i wielość zawierająca w sobie myśli Ojca, a także aktywne
siły, przy pomocy których stwarzany jest świat. Szczegółową analizę dotyczącą koncepcji
160
Uczestnictwo w niebiańskiej harmonii bytów według Protrepticus
niem się Boga Ojca w działaniu jest Jezus Chrystus – boski Logos, który stał
się Człowiekiem, aby doprowadzić ludzi do zjednoczenia ze Stwórcą9. Logos
jest Sługą Boga w relacji ze światem i ta służebna rola pozwala uzasadnić
monoteizm.
Klemens Aleksandryjski był pisarzem zhellenizowanym, ale podkreślał swo-
je mocne przywiązanie do Kościoła. Zdecydowanie przeciwstawiał się gnozie
i podporządkowywał się autorytetowi Pisma jako natchnionego Objawienia10.
Według niego prawdziwe poznanie jest procesem doskonalenia się człowieka
przez wiedzę o rzeczach Bożych. Celem zaś ostatecznym wiedzy jest uzyska-
nie pełnej harmonii wewnętrznej i uczestnictwa w boskim Logosie11.
„Obrazem zaś Boga jest Jego Słowo, a obrazem Słowa jest prawdziwy człowiek,
umysł w człowieku, o którym jest powiedziane, że został stworzony na obraz
i podobieństwo Boże, który przez myślenie serca stał się podobny do boskiego
Słowa i rozumny”18.
15
Protr. 5, 1, J. Sołowianiuk, s. 119; SCh 2, s. 57: Tou=to/ toi kai\ to\ pa=n e)ko/smhsen
e)mmelw=j, kai\ tw=n stoixei/wn th\n diafwni/an ei)j ta/cin e)ne/teinen e)mfwni/aj,
i(n
/ a dh\ o(l / oj o( ko/smoj au)t%= a(rmoni/a ge/nhtai.
16
Por. Protr. 6, 2; 116, 2.
17
Por. Protr. 6, 2; 116, 3-4; Ef 6,14.17.
18
Protr. 98, 4, J. Sołowianiuk, s. 187; SCh 2, s. 166: Ei)kw\n me\n ga\r tou= Qeou= o(
lo/goj au)tou= (kai\ ui(o\j tou= nou= gnh/sioj o( Jei=oj lo/goj, fwto\j a)rxe/tupon
fw=j) ei)kw\n de\ tou= lo/gou, o( a)n / Jrwpoj. A)lhJino\j o( nou=j o( e)n a)nJrw/p%, o( kat )
ei)ko/na tou= Jeou= kai\ kaJ o ) m
( oi/wsin dia\ tou=to genenh=sJai lego/menoj,
tv= kata\ kardi/an fronh/sei t%= Jei/% pareikazo/menoj lo/g%, kai\ tau/tv logiko/j.
Por. Protr. 101, 2; 110, 1-3; 120, 2; J 1,1; 3,19. Klemens opisuje również Logos jako Herolda
Pokoju, naszego Pośrednika i Zbawcę (o( spondofo/roj kai\ diallakth\j kai\ swth\r
h(mw=n Lo/goj). Twierdzi, że słusznie jest On stawiany na równi z Bogiem i Panem wszech-
świata. Ten wieczny Jezus (a)id / ioj I)hsou=j) jest również Synem i z woli Ojca Stworzycielem.
19
Por. Protr. 5, 3.
20
Por. Protr. 5, 4.
162
Uczestnictwo w niebiańskiej harmonii bytów według Protrepticus
„Zrodzone z Dawida, a istniejące już przed nim, Boskie Słowo wzgardziło lirą
i cytrą, instrumentami martwymi. Pod tchnieniem Ducha Świętego ułożyło
w harmonijny porządek zarówno makrokosmos, jak i mikrokosmos, człowieka,
jego duszę i ciało, grając i śpiewając Bogu przy wtórze wielogłosowego instru-
mentu w ludzkiej postaci”21.
„To samo więc Słowo, którym jest Chrystus, od dawna stało się przyczyną na-
szego istnienia (ponieważ był w Bogu) i naszego dobra (ponieważ pojawiło się
wśród ludzi). To samo Słowo, będące jednym i drugim, a więc Bogiem i Czło-
wiekiem, ukazało się ludziom jako przyczyna wszystkich dóbr (a(pa/ntwn
ai)/tioj a)gaJw=n)”23.
21
Protr. 5, 3, J. Sołowianiuk, s. 120; SCh 2, s. 58: O( de\ e)k Dabi\d kai\ pro\ au)tou=,
o( tou= Qeou= Lo/goj, lu/ran me\n kai\ kiJa/ran, ta\ a)y / uxa o)r/ gana, u(peridw\n,
ko/smon de\ to/nde, kai\ dh\ kai\ to\n smikro\n ko/smon to\n a)n / Jrwpon, yuxh/n te
kai\ sw=ma au)tou=, a(gi/% Pneu/mati a(rmosa/menoj, ya/llei t%= Qe%=, dia\ tou=
polufw/nou o)rga/nou, kai\ pros#/dei tou/t% t%= o)rga/n%, t%= a)nJrw/p%.
22
Por. Protr. 5, 4: Au)to\j o)/rgano/n e)sti tou= Qeou= panarmo/nion, e)mmele\j kai\
a(/gion, sofi/a u(perko/smioj, ou)ra/nioj Lo/goj.
23
Protr. 7, 1, J. Sołowianiuk, s. 121; SCh 2, s. 60: Ou(=toj gou=n o( lo/goj o( Xristo\j,
kai\ tou= ei)=nai pa/lai h(ma=j (h)=n ga\r e)n Je%=)! kai\ tou= eu)= ei)=nai, nu=n dh\ e)pefa/nh
a)nJrw/poij au)toj ou(=toj o( lo/goj, o( mo/noj a)/mfw, Jeo/j te kai\ a)/nJrwpoj,
a(pa/ntwn h(mi=n ai)/tioj a)gaJw=n.
24
Por. Protr. 7, 3; J 1,1.
25
Por. Protr. 7, 4-6.
163
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Słońce nigdy nie będzie mogło ukazać nam prawdziwego Boga, lecz może
to uczynić tylko Logos – Zbawca. Jest On słońcem duszy, które, wschodząc
w naszym wnętrzu, oświeca oczy naszej duszy”30.
26
Por. Protr. 8, 2.
27
Por. Protr. 8, 3: Polu/fwnoj ge o( Swth\r kai\ polu/tropoj ei)j a)nJrw/pwn
swthri/an.
28
Por. Protr. 8, 4; Flp 2,6-7.
29
Por. Protr. 8, 4.
30
Protr. 68, 4, J. Sołowianiuk, s. 169; SCh 2, s. 134: Ou)de\ ga\r h(l
/ ioj e)pidei/cei pot )
a)n
\ to\n Jeo\n to\n a)lhJh=, ou)de\ lo/goj o( u(gih/j, o(j / e)stin h(l / ioj yuxh=j, di o) u(=
mo/nou e)n / don a)natei/lantoj e)n t%= ba/Jei tou= nou=, kai\ tou= noo\j au)tou=
katauga/zetai to\ o(m / ma.
31
Por. Protr. 69, 1-3: To\ de\ mo/non di/kaion me/tron, o( mo/noj o)/ntwj Qeo\j, i)/soj
a)ei\, kata\ ta\ au)ta\ kai\ w(sau/twj e)/xwn, metrei=tai pa/nta kai\ staJma=tai
oi)onei\ truta/v t$= dikaiosu/nv, th\n tw=n o(/lwn a)r)r(epw=j perilamba/nonwn kai\
a)ne/xwn fu/sin.
32
Por. Protr. 69, 1: Ti/j ou)n = o( basileu\j tw=n pa/ntwn; Qeo\j, th=j tw=n o)n / twn
a)lhJei/aj to\ me/tron. W(s / per ou)n
= t%= me/tr% katalhpta\ metrou/mena, ou(twsi\
de\ kai\ t%= noh=sai to\n Qeo\n metrei=tai kai\ katalamba/netai h( a)lh/Jeia.
33
Por. Protr. 69, 3; Pwt 25,13-15.
34
Por. Protr. 71, 1.
164
Uczestnictwo w niebiańskiej harmonii bytów według Protrepticus
35
Protr. 116, 1, J. Sołowianiuk, s. 197; SCh 2, s. 184: Pro/keitai de\ a)ei\ t%= Je%=,
th\n a)nJrw/pwn a)ge/lhn sw/zein! tau/tv kai\ to\n a)gaJo\n poime/na o( a)gaJo\j
a)pe/steilen Jeo/j.
36
Por. Protr. 77, 1; 82, 4; 87, 2; Jer 10,12; 23,23-24; Iz 66,1; Am 4,13; Prz 8,22; 20,27;
Ps 119,105.
37
Por. Protr. 82, 5; 84, 5; J 3,3.5; Łk 2,49; Mt 3,17; Hbr 12,22.23.
38
Por. Protr. 87, 2; 2 Tm 3,15-17.
39
Por. Protr. 83, 3; 84, 3; Ef 4,17-19; Hbr 3,9-11.
40
Protr. 84, 6, J. Sołowianiuk, s. 179−180; SCh 2, s. 152: Me/xri de\ suntelei/aj kai\
h( sh/meron kai h( ma/Jhsij diame/nei! kai\ to/te h( o)n / twj sh/meron, h( a)nelliph\j
tou= Jeou= h(me/ra, toi=j ai)ws = i sunektei/netai. A)ei\ ou)n = th=j fwnh=j u(pakou/wmen
tou= Jei/ou lo/gou! h( sh/meron ga\r a)id / ioj ai)wn/ e)stin ei)kw/n! su/mbolon de\
tou= fwto\j, h(me/raf w=j de\, o( Lo/goj a)nJrw/poij, di o ) u(= kataugazo/meJa to\n
Jeo/n. Por. Protr. 88, 2.
165
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Albo kto śpieszy, aby dotrzeć do krainy ciemności, kiedy mógłby być w niebie
i byłoby mu wolno uprawiać raj, chodzić po niebie i mieć udział w czystym
i życiodajnym źródle, szybować w przestworzach śladami jaśniejącego obłoku,
wypatrując jak Eliasz zbawczego deszczu?”45.
41
Por. Protr. 89, 3-4.
42
Por. Protr. 91, 3.
43
Por. Protr. 92, 3.
44
Por. Protr. 92, 5.
45
Protr. 92, 3, J. Sołowianiuk, s. 183, SCh 2, s. 160: H)\ ti/j ou)ranou= poli/thj
ei)n
= ai duna/menoj, e)r / ebon diw/kei, e)co\n para/deison gewrgei=n, kai\ ou)rano\n
peripolei=n, kai\ th=j zwtikh=j kai\ a)khra/tou metalamba/nei phgh=j, kat i) x /) noj
e)kei/nhj th=j fwteinh=j a)erobatou=nta nefe/lhj, w(s / per o( H)li/aj, Jewrou=nta
to\n u(eto\n swth/rion.
46
Por. Protr. 93, 2.
47
Por. Protr. 94, 1.
48
Por. Protr. 95, 1-3.
49
Por. Protr. 96, 3.
166
Uczestnictwo w niebiańskiej harmonii bytów według Protrepticus
„Nawróćmy się więc i porzućmy niewiedzę dla wiedzy, głupotę dla mądrości,
niesprawiedliwość dla sprawiedliwości, nieumiarkowanie dla powściągliwości,
bezbożność dla uznania Boga”50.
50
Protr. 93, 1, J. Sołowianiuk, s. 184, SCh 2, s. 161: Metanoh/swmen ou)n = kai\
metastw=men e)c a)maJi/aj ei)j e)pisth/mhn, e)c a)frosu/nhj ei)j fro/nhsin, e)c
a)krasi/aj ei)j e)gkra/teian, e)c a)diki/aj ei)j dikaiosu/nhn, e)c a)Jeo/thtoj ei)
j Jeo/n.
51
Por. Protr. 99, 1-2.
52
Por. Protr. 99, 3; 100, 1; J 3,13; 14,6.
53
Por. Protr. 100, 2; 104, 2; 105, 1.
54
Protr. 110, 1, J. Sołowianiuk, s. 193; SCh 2, s. 178: Ta/xei me\n dh\ a)nuperblht%
eu)noi# te eu)prosi/t% h( du/namij h( Jei=kh\ e)pila/myasa tv= gv=, swthri/ou
spe/rmatoj e)ne/plhse to\ pa=n. Ou) ga\r a)n \ ou(t / wj e)n o)li/g% xro/n% sosou=ton
e)r
/ gon a)n / eu Jei/aj khdemoni/aj e)ch/nusen o( ku/rioj, o(y / ei katafronou/menoj,
e)r
/ g% proskunou/menoj, o( kaJa/rsioj, kai\ swth/rioj, kai\ meili/xioj, o( Jei=oj
lo/goj.
167
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Jeśli naszym nauczycielem jest ten, który wypełnił świat dowodami swej świę-
tej potęgi, stworzeniem, zbawieniem i troską, prawodawstwem, proroctwami
i nauką, i wszystko ma w swojej opiece, to w takim razie cały świat, a więc Ateny
i Grecja, są własnością Słowa”59.
55
Por. Protr. 112, 3; 1 Kor 1,13; Ga 3,28; Ef 4,24; Kol 3,9-11.
56
Por. Protr. 113, 1.
57
Por. Protr. 119, 1-2; 120, 2.
58
Por. Protr. 120, 1.
59
Protr. 112, 1, J. Sołowianiuk, s. 194; SCh 2, s. 180: Ei) ga\r h(mi=n o( dida/skaloj,
o( plhrw/saj ta\ pa/nta duna/mesin a(gi/aij, dhmiourgi/#, swthri/#, eu)ergesi#,
nomoJesi/#, profhtei/#, didaskali/#, pa/nta nu=n o( dida/skaloj kathxei=,
kai\ to\ pa=n h)/dh A)Jh=nai kai\ E(lla\j ge/gone t%= lo/g%.
60
Por. Protr. 68, 1.5.
61
Por. Protr. 72, 4.
62
Por. Protr. 74, 7. Klemens przytacza w Zachęcie do Greków fragmenty dzieł Hezjoda,
Eurypidesa, Sofoklesa, Muzajosa i Orfeusza.
168
Uczestnictwo w niebiańskiej harmonii bytów według Protrepticus
„Wszyscy ludzie bez wyjątku, a zwłaszcza ci, którzy zajmują się sztuką pisar-
ską, mają zaszczepioną jakąś cząstkę istoty boskiej. Dlatego muszą wbrew woli
przyznać, że istnieje jeden, jedyny Bóg, który jest nieprzemijający, żyje wiecznie
i czuwa gdzieś na wysokościach niebios”63.
„Niebiańska i naprawdę boska miłość wtedy tylko przyjdzie do ludzi, gdy w sa-
mej duszy zabłyśnie prawdziwe piękno, rozniecone na nowo przez boskie Słowo
(u(po\ tou= Jei/ou Lo/gou a)nazwpurou/menon)”66.
63
Protr. 68, 2, J. Sołowianiuk, s. 168; SCh 2, s. 133: Pa=si ga\r a(pacaplw=j
a)nJrw/poij, ma/lista de\ toi=j peri\ lo/gouj e)ndiatri/bousin, e)ne/staktai/ tij
a)po/rr ) o
( ia Jei=kh/! ou(= dh\ xa/rin kai\ a)k / ontej me\n o(mologou=sin e(n / a te ei)n
= ai
Jeo\n, a)nw/leJron kai\ a)ge/nhton! tou=ton a)n / w pou peri\ ta\ nw=ta tou= ou)ranou=
e)n t$= i)di/# kai\ oi)kei/# periwp$= o)n / twj o)n
/ ta a)ei/.
64
Por. Protr. 4, 2: O(j\ kateleh/saj th\n a)maJi/an th\n pollh\n kai\ th\n
sklhrokardi/an tw=n ei)j th\n a)lhJei/an leliJwme/nwn, h)g / eiren Jeosebei/aj
spe/rma, a)reth=j ai)sJo/menon, e)k li/Jwn e)kei/nwn, tw=n li/Joij pepisteuko/twn
e)Jnw=n.
65
Por. Protr. 2, 3: H( de\ w(j o(t / i ma/lista thlauge\j a)posti/lbousa fw=j,
kataugaze/tw pa/nth tou\j e)n sko/tei kulindoume/nouj, kai\ th=j pla/nhj tou\j
a)nJrw/pouj a)pallatte/tw, th\n u(perta/thn a)re/gousa decia\n, th\n su/nesin,
ei)j swthri/an.
66
Protr. 117, 2, J. Sołowianiuk, s. 197; SCh 2, s. 185: O( ge/ toi ou)ra/nioj kai\ Jei=oj
o)n
/ twj e)r / wj, tau/tv prosgi/netai toi=j a)nJrw/poij, o(t / a
) n
\ ) e)n au)tv= pou tv= yuxv= to\
o)n
/ twj kalo\n, u(po\ tou= Jei/ou Lo/gou a)nazwpurou/menon, e)kla/mpein dunhJv=.
169
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Twoim sternikiem będzie Słowo Boga, a Duch Święty przyprowadzi cię do por-
tu niebiańskiego. Wtedy ujrzysz swego Boga i będziesz dopuszczony do owych
świętych misteriów oraz będziesz korzystał z rzeczy zakrytych w niebie”73.
67
Por. Protr. 59, 21: H(mei=j e)smen oi( th\n ei)ko/na tou= Jeou= perife/rontej e)n
t%= zw=nti kai\ kinoume/n% tou/t% a)ga/lmati, t%= a)nJrw/p%, su/noikon ei)ko/na,
su/mboulon, suno/milon, sune/stion, sumpaJh=, u(perpaJh=! a)na/Jhma gego/
namen t%= Je%= u(pe\r Xristou=.
68
Por. J 8,23; Rz 6,4; 1 P 2,9-10.
69
Por. Protr. 63,1-3; Ps 33,6.
70
Por. Protr. 63, 3: O(/sh ge h( du/namij tou= Jeou=. Mo/non au)tou= to\ bou/lhama
kosmopoii/a! mo/noj ga\r o( Jeo\j e)poi/hsen, e)pei\ kai\ mo/noj o)/ntwj e)sti\ Jeo/j!
yil%= t%= bou/lesJai dhmiourgei=, kai\ t%= mo/non e)Jelh=sai au)to\n e(/petai
to\ gegenh=sJai.
71
Por. Protr. 27, 2: Zw=n ga\r o( lo/goj, kai\ suntafei=j Xrist%=, sunuyou=tai
Je%=.
72
Por. Protr. 27, 3: H(mei=j oi( th=j a)nomi/aj ui(oi/ pote, dia\ th\n filanJrwpi/an
tou= lo/gou nu=n ui(oi\ gego/namen tou= Jeou=. Por. Ef 2,3-4.
73
Protr. 118, 4, J. Sołowianiuk, s. 198; SCh 2, s. 188: Tou=to/ ei)mi e)gw\, tou=to
bou/letai o( Jeo\j, tou=to sumfwni/a e)sti\, tou=to o( lo/goj tou= Jeou=, braxi/wn
kuri/ou, du/namij tw=n o(/lwn, to\ Je/lhma tou= Patro/j.
74
Por. Protr. 10, 1: I(/na th=j a)lhJei/aj to\ fw=j, o( Lo/goj, tw=n profhtikw=n
ai)nigma/twn th\n mustikh\n a)polu/shtai siwph/n, Eu)agge/lion geno/menoj.
75
Por. Protr. 10, 3.
170
Uczestnictwo w niebiańskiej harmonii bytów według Protrepticus
„Słowo stało się człowiekiem, abyś ty także nauczył się od człowieka, w jaki
sposób będąc człowiekiem, możesz stać się Bogiem”77.
76
Por. J 10,9.
77
Protr. 7, 1, J. Sołowianiuk, s. 123; SCh 2, s. 60: O( lo/goj o( tou= Qeou=, a)/nJrwpoj
geno/menoj! i(/na dh\ kai\ su\ para\ a)nJrw/pou ma/J$j, ph= pote a)/ra a)/nJrwpoj
ge/nhtai Qeo/j.
78
Por. Protr. 113, 2-3; Platon, Timaeus 45b.
79
Por. Protr. 114, 2.
80
Por. Protr. 117, 4.
81
Por. Protr. 114, 4: Kai\ to\n me/gan o)/ntwj kai\ Jei=on kai\ a)nafai/reton tou=
Patro\j klh=ron xarizo/menoj h(mi=n, ou)rani% didaskali/# Jeopoiw=n to\n
a)/nJrwpon.
82
Protr. 115, 4, J. Sołowianiuk, s. 196; SCh 2, s. 184: Lamya/tw ou)n = e)n t%=
a)pokekrumme/n% tou= a)nJrw/pou, e)n tv= kardi/#, to\ fw=j! kai\ th=j gnw/swej ai(
a)kti=nej a)nateila/twsan, to\n e)gkekrumme/non e)n / don e)kfai/nousai kai\
a)posti/lbousai a)n / Jrwpon, to\n maJhth\n tou= foto\j, to\n Xristou= gnw/rimo/n
te kai\ sugklhrono/mon.
171
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Jedyną ostoją dla ludzi, którzy chcą dotrzeć do bram niebieskich, jest boska
mądrość. Od niej, jak od świętego azylu, człowiek dążący do zbawienia nie może
być odciągnięty przez demona”85.
83
Por. Protr. 107, 2; 2 Kor 4,6.
84
Por. Protr. 115, 5.
85
Protr. 63, 5, J. Sołowianiuk, s. 163, SCh 2, s. 127: Mo/nh a)r / a katafugh\ t%=
me/llonti e)pi\ ta\j swthri/ouj a)fiknie=sJai Ju/raj u(polei/petai sofi/a Jei=kh/!
e)nteu=Jen w(s / per e)c i(erou= tinoj a)su/lou, ou)deni\ ou)k e)t / i a)gw/gimoj tw=n
daimo/nwn o( a)n / Jrwpoj gi/netai, spei/dwn ei)j swthri/an.
86
Por. Protr. 107, 1: Kalo\j u(m/ noj tou= Qeou=, a)Ja/natoj a)n
/ Jrwpoj, dikaiosu/nv
oi)kodomoumenoj, e)n %(= ta\ lo/gia th=j a)lhJei/aj e)gkexa/raktai.
87
Protr. 107, 2, J. Sołowianiuk, s. 192, SCh 2, s. 175: Tau/taj, oi)m = ai, ta\j Jei/aj
grafa\j e)naposfragisame/nouj xrh\ tv= yuxv=, kalo\n a)feth/rion sofi/aj
h(gei=sJai toi=j e)f o ) t
( iou=n tou= bi/ou trafei=si me/roj, o(r / mon te to\n au)to\n
a)ku/mona swthri/aj sofi/an nomi/zein.
172
Uczestnictwo w niebiańskiej harmonii bytów według Protrepticus
„Tym właśnie jestem, tego chce Bóg, to jest współbrzmienie i zgodność z Ojcem,
to Syn, Chrystus, Słowo Boże, ramię Pana, potęga wszechświata, wola Ojca”92.
88
Por. Protr. 121, 1.
89
Por. Protr. 121, 2.
90
Por. Protr. 122, 3.
91
Por. Protr. 121, 4-123, 1; Rdz 1,26; Ps 82,6.
92
Protr. 120, 4, J. Sołowianiuk, s. 200; SCh 2, s. 190: Kai\ to\n me/gan o)/ntwj kai\ Jei=on
kai\ a)nafai/reton tou= Patro\j klh=ron xarizo/menoj h(mi=n, ou)rani% didaskali/#
Jeopoiw=n to\n a)n / Jrwpon.
93
Protr. 88, 3, J. Sołowianiuk, s. 181−182; SCh 2, s. 155−156: H( de\ e)k pollw=n
e(n
/ wsij e)k polurwni/aj kai\ diaspora=j, e(ni\ xoreutv= kai\ didaska/l% t%= lo/g%
e)pome/nh, e)p a ) u)th\n th\n a)lh/Jeian a)napauome/nh, A)bba= le/gousa, o( path/r!
tau/thn o( Jeo\j th\n fwh\n th\n a)lhJinh\n a)spazetai para\ tw=n au)tou= pai/dwn
prw/thn karpou/menoj.
173
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
174
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
„Ów niebiański przewodnik Logos, kiedy nawołuje nas do zbawienia, nazywa się
zachęcającym (o( lo/goj protreptiko/j). Jest to szczególne jego określenie,
jako że pobudza. Taka bowiem pobożność jest zachętą wszczepiającą w umysł
otrzymane od natury pragnienie życia teraz i w przyszłości”97.
94
Por. Clemens Alexandrinus, Paedagogus, tłum. M. Szarmach, Wychowawca, Toruń
2012; ed. O. Stählin, SCh, t. 70, Paris 1960.
95
Por. Paed. I, 1, 4; 9, 3; Platon, Leges 809a. Klemens korzysta z myśli Platona i za-
znacza, że Logos posiada bystry wzrok, który przenika zakamarki serca (o( ble/pwn kai\
diorw=n ta\ e)gka/rdia lo/goj).
96
Por. Paed. I, 3, 3.
97
Paed. I, 2, 1, M. Szarmach, s. 19; SCh 70, s. 110: O( gou=n ou)ra/nioj h(gemw/n,
o( lo/goj, o(phni/ka me\n e)pi\ swteri/an pareka/lei, protreptiko\j o)n / oma au)t% h)n=
– i)di/wj ou(t= oj o( parormhtiko\j e)k me/rouj to\ pa=n prosagoreuo/menoj lo/goj!
protreptikh\ ga\r h( pa=sa Jeose/beia, zwh=j nu=n kai\ th=j mellou/shj o)r / ecin
e)ggennw=sa t%= suggenei= logism%=.
175
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
98
Paed. I, 3, 3, M. Szarmach, s. 20; SCh 70, s. 112: Speu/dwn de\ a)/ra teleiw=sai
swthri/% h(ma=j baJm%=, katallh/l% ei)j pai/deusin e)nergh= tv= kalv=
sugxrh=tai oi)konomi/# o( pa/nta fila/nJrwpoj lo/goj, protre/pwn a)/nwJen,
e)/peita paidagwgw=n, e)pi\ pa=sin e)kdida/skwn.
99
Por. Paed. I, 6, 1.
100
Por. Paed. I, 6, 6; Cicero, De natura deorum II, 130-133; Epistola ad Diognetum 10, 2.
101
Paed. I, 6, 2, M. Szarmach, s. 22; SCh 70, s. 118: O( de a)gaJo\j paidagwgo/j,
h( sofi/a, o( lo/goj tou= patro/j, o( dhmiourgh/saj to\n a)/JJrwpon, o(/lou kh/
detai tou= pla/smatoj, kai\ sw=ma kai\ yuxh\n a)kei=tai au)tou= o( panakh\j th=j
a)nJrwpo/thtoj i)atro/j.
102
Por. Paed. I, 9, 2; Rdz 1,26.
103
Por. Paed. I, 7, 1-2.
104
Por. J 16, 27; 17,23.
176
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
105
Por. Paed. I, 12, 1-3; Mt 18,3; 19,13-14; J 13,33; 21,4-5.
106
Por. Paed. I, 14, 3.
107
Por. Paed. I, 14, 5.
108
Por. Paed. I, 15, 1-2. Klemens ponadto przedstawia obrazowo Chrystusa-Logos
jako boskiego Ujeżdżacza, który zajmuje się ludźmi, porównywanymi w Piśmie do źrebiąt
(Toiou/toouj de\ h(ma=j ne/ouj pw/louj tou\j nhpi/ouj o( Jei=oj h(mw=n pwloda/mnhj
a)natre/fei).
109
Por. Paed. I, 15, 2.
110
Por. Paed. I, 16, 3.
111
Por. Paed. I, 17, 1-3.
112
Por. Paed. I, 21, 1-2; 22, 3. Klemens Aleksandryjski uważa, że wszyscy ludzie, po-
dobnie jak dzieci, potrzebują Matki-Kościoła (H( mh/thr prosa/getai ta\ paidi/a kai\
h(mei=j zhtou=men th\n mhte/ra, th\n e)kklhsi/an), który jest doskonały dzięki Jego
królewskiej głowie (basilei/% teleioume/nv kefalv=).
113
Por. Paed. I, 18, 1-2; Ef 4,13-15.
177
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
Autor Wychowawcy stwierdza, że nikt nie może być większy ani do-
skonalszy od Logosu. Niemniej jednak przez „chrzest Logosu” (logik%=
bapti/smati) chrześcijanie otrzymują doskonałość (to\ te/leinon a)peilh/
famen), a ich umysł zostaje oświecony wraz z poznaniem tajemnic Bożych
(h( gnw=sij sunanate/llei t%= fwti/smati periastra/ptousa to\n
nou=n)118. Nie można bowiem być niedoskonałym, jeśli dostąpiło się poznania
tego, co doskonałe, a więc naszego jedynego Nauczyciela (o( mo/noj dida-/
skaloj)119. Ponadto dzięki sakramentom zostajemy usynowieni i uczestni-
czymy w nieśmiertelności Bożej (teleiou/menoi a)paJanatizo/meJa)120.
Wnikamy w boskie tajemnice, ponieważ doskonały Logos obdarowuje nas
ze swojej łaskawości tymi darami, które sam posiada (te/leioj de\ w)\n
te/leia xariei=tai)121. Otrzymujemy więc także Ducha Świętego, dzięki
któremu dostrzegamy to, co jest Boże122.
Klemens Aleksandryjski, powołując się na nauczanie apostolskie, doj-
rzałymi w wierze nazywa tych, którzy są „posłuszni Logosowi” (a)/ndraj
de\ tou\j lo/g% peiJhni/ouj). Pisze, że są oni wolnymi synami, gdyż uwie-
114
Por. Paed. I, 18, 4; 19, 3.
115
Por. Paed. I, 20, 1-2.
116
Por. Paed. I, 20, 3-4.
117
Paed. I, 26, 1, M. Szarmach, s. 35, SCh 70, s. 158: Baptizo/menoi fwtizo/meJa,
fwtizo/menoi ui(opoiou/meJa, ui(opoiou/menoi teleiou/me/Ja, teleiou/menoi
a)paJanatizo/meJa.
118
Por. Paed. I, 25, 1; 30, 1: E)fwti/sJhmen ga\r! to\ de\ e)s
/ tin e)pignw=nai to\n Jeo\n.
Klemens Aleksandryjski, pisząc o chrzcie, cytuje fragmenty z listów św. Pawła Apostoła
do Galatów (3, 26-28) oraz do Koryntian (1 Kor 12,13). Na tej podstawie twierdzi, że istnieje
równość wierzących w przeciwieństwie do idei gnostyków.
119
Por. Paed. I, 25, 3.
120
Por. Paed. I, 26, 1; 27, 1; Ps 81,6; Rz 6,23; 2 Kor 4,4; Jk 1,17.
121
Por. Paed. I, 26, 3.
122
Por. Paed. I, 28, 1.
178
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
123
Por. Paed. I, 33, 3; 34, 1; 1 Kor 13,11; 14,20; Ga 4,7.
124
Por. Paed. I, 34, 2.
125
Por. Paed. I, 35, 3, M. Szarmach, s. 40, SCh 70, s. 174: W(/sper t%= ga/lakti ai(
ti/tJai tou\j pai=daj tou\j neognou\j e)ktre/fousin, ka)gw\ de\ ou(/tw t%= Xristou=
ga/lakti lo/g% pneumatikh\n u(mi=n e)nsta/zwn trofh/n. Klemens Aleksandryjski
w wielu miejscach (Paed. I, 40, 2; 41, 3; 42, 1-3) wyjaśnia na podstawie fragmentów Pisma
Świętego, że Bóg Ojciec zesłał ludziom cnotliwym Logos za pokarm duchowy. Kościół zaś,
jako Dziewica i Matka, karmi swoje dzieci świętym mlekiem, którym jest Logos-Niemow-
lę (kai\ ta\ au(th=j paidi/a proskaloume/nh a(gi/% tiJhnei=tai ga/lakti, t%=
brefw/dei lo/g%).
126
Por. Paed. I, 35, 3; 36, 1: Ou(/tw gou=n telei/a trofh\ to\ ga/la e)sti\ to\ te/
leion kai\ ei)j te/loj a)/gei to\ a)kata/pauston.
127
Por. Paed. I, 34, 1-6; Wj 3,8.17; J 6,55; Ap 1,8; 1 Kor 2–3; Homer, Iliad XVIII 5.
128
Por. Paed. I, 42, 1: Ei(=j me\n o( tw=n o(/lwn path/r, ei(=j de\ kai\ o( tw=n o(/lwn
lo/goj, kai\ to\ pneu=ma to\ a(/gion e(\n.
179
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Krew to Logos rozlany na nasze życie. Pan jako połączenie tych dwojga jest
pokarmem niemowląt jako Duch i Logos, pokarm, którym jest Pan Jezus. Jest On
Logosem pochodzącym od Boga, Duchem, który przyjął ciało. Jest to uświęcone
ciało z nieba”130.
cie łączą się z Logosem przez pokrewieństwo w Jego krwi (pa/ntv toi/nun
h(mei=j ta\ pa/nta Xrist% pros%keiw/meJa kai\ ei)j sugge/neian dia\
= a au)tou=)133. W sakramencie chrztu świętego stają się duchowo obmy-
to\ ai(m
ci, a ich grzechy zostają odpuszczone i dlatego mogą wejść w ścisłą komunię
z Bogiem134. Na sakramentalnej „uczcie Logosu” (e(sti/asij logikh/) osią-
gają doskonałość, która polega na wyrzeczeniu się grzechów i odrodzeniu się
do wiary w Boga135.
Klemens Aleksandryjski w drugiej księdze Wychowawcy136 szczegółowo
wyjaśnia, na czym polega to doskonałe uczestnictwo w boskim Logosie. Do-
wodzi, że przede wszystkim jest to zgoda na bycie prowadzonym przez Logos
(u(po\ tou= lo/gou) odnośnie do sposobu rozumowania i przyjęcie Jego nauki
odnoszącej się do natury człowieka137. Następnie trzeba zrozumieć, że całe
129
Por. Paed. I, 43, 3-4; 1 P 2,1-3; Homer, Iliada XXII 83.
130
Paed. I, 43, 2, M. Szarmach, s. 44; SCh 70, s. 188: Ai(m = a h(mi=n to\n lo/gon
ai)ni/ttetai, kai\ ga\r w(j ai(m = a plou/sion o( lo/goj e)pike/xutai t%= bi/%! h( kra=sij
de\ h( a)mfoi=n o( ku/rioj, h( trofh\ tw=n nhpi/wn! o( ku/rioj pneu=ma kai\ lo/goj.
H( trofh/, toute/stin o( ku/rioj I)hsou=j, toute/stin o( lo/goj tou= Jeou=, pneu=ma
sarkou/menon, a(giazome/nh sa/rc ou)ra/nioj.
131
Por. Paed. I, 43, 3; 45, 2; Mk 1,11; Ap 21,6.
132
Por. Paed. I, 46, 2-3; 47, 1; 49, 3; J 4,32-34; 1 Kor 3,2.
133
Por. Paed. I, 49, 4.
134
Por. Paed. I, 50, 3-4.
135
Por. Paed. I, 52, 3; II, 2, 1: A)ga/ph de\ t%= o)/nti e)poura/nio/j e)sti trofh/,
e(sti/asij logikh/.
136
Por. Clemens Alexandrinus, Paedagogus, tłum. M. Szarmach, Wychowawca, Toruń
2012; ed. C. Mondésert, H. I. Marrou, SCh, t. 108, Paris 1991.
137
Por. Paed. II, 1, 2.
180
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
„Wielkie winne grono, Logos, który został dla nas wytłoczony z nabrzmiałej ki-
ści jako krew, On sam chciał, by zmieszać je z wodą, tak jak Jego krew zmieszała
się ze zbawieniem. Jest to podwójnie krew Pana, gdyż z jednej strony krew z Jego
138
Por. Paed. II, 6, 1.
139
Por. Paed. II, 10, 4.
140
Por. Paed. II, 9, 1.
141
Paed. II, 9, 3, M. Szarmach, s. 88; SCh 108, s. 26: A)gasto\n me\n ou)n
= pro\j to\
a)lhJe\j a)naJrh/santaj th=j a)n / w trofh=j e)ce/xesJai th=j Jei/aj kai\ th=j tou=
o)n
/ twj o)n / toj a)plhrw/tou e)mpi/mplasJai Je/aj, th=j bebai/ou kai\ moni/mou
kai\ kaJara=j geuome/nouj h(donh=j! tau/thn ga\r th\n a)ga/phn e)kde/xesJai dei=n
e)mfai/nei h( brw=sij h( Xristou=.
142
Por. Paed. II, 19, 4.
143
Por. Paed. II, 20, 1; 32, 2-3; Mt 26,28-29.
181
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Człowiek jest tym boskim połączeniem, w którym wola Ojca chciała spotkać
się mistycznie z Duchem i z Logosem. Duch zamieszkał w będącej w człowieku
duszy, ciało natomiast połączyło się z Logosem, przez które stał się ciałem”149.
144
Paed. II, 19, 3, M. Szarmach, s. 95; SCh 108, s. 48: O( me/gaj bo/truj, o( lo/goj
o( u(pe\r h(mw=n Jlibei/j, to\ ai(m = a th=j stafulh=j u(d/ ati ki/rnasJai e)Jelh/santoj
tou= lo/gou, w(j kai\ to\ ai(m = a au)tou= swthri/# ki/rnatai. Ditto\n de\ to\ ai(m = a tou=
kuri/ou! to\ me/n e)stin au)tou= sarkiko/n, %(= th=j fJora=j lelutrw/meJa, to\ de\
pneumatiko/n, tou=t e) s /) tin %(= kexri/smeJa. Kai\ tou=t e) s /) ti piei=n to\ ai(m
= a tou=
I)hsou=, th=j kuriakh=j metalabei=n a)fJarsi/aj! i)sxu\j de\ tou= lo/gou to\ pneu=ma,
w(j ai(m = a sarko/j.
145
Por. Paed. II, 36, 2.
146
Por. Paed. II, 39, 4.
147
Por. Paed. II, 40, 1-3; Rz 13,12-13.
148
Paed. II, 41, 4-5: O)/rganon to\ sw=ma le/gei to\ h(me/teron kai\ xorda\j ta\
neu=ra au)tou=, di )w(=n e)narmo/nion ei)/lhfe th\n ta/sin, kai\ krouo/menon t%=
pneu/mati tou\j fJo/ggouj a)podi/dwsi tou\j a)nJrwpi/nouj.
149
Paed. II, 20, 1, M. Szarmach, s. 96; SCh 108, s. 48: To\ Jei=on kra=ma to\n a)n / Jrwpon
tou= patrikou= boulh/matoj pneu/mati kai\ lo/g% sugkirna/ntoj mustikw=j! kai\
ga\r w(j a)lhJw=j me\n to\ pneu=ma %)kei/wtai tv= u(p a ) u)tou= ferome/nv yuxv=, h( de\
sa\rc t%= lo/g%, di h \( o( lo/goj ge/gonen sa/rc. Klemens Aleksandryjski stwierdza po-
) n
nadto, że krew ludzka ma swoje uczestnictwo w boskim Logosie i uczestniczy też w Duchu
Łaski. Por. Paed. III, 25, 6: Mete/sxhke tou= lo/gou to\ ai(=ma to\ a)nJrw/pinon, th=j
xa/ritoj koinwnei= t%= pneu/mati.
182
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
157
Por. Paed. II, 63, 2; 2 Kor 2,14-16.
158
Por. Paed. II, 63, 4-5.
159
Por. Paed. II, 65, 2-3; Ps 44,8-9.
160
Por. Paed. II, 67, 1.
161
Por. Paed. II, 71, 2; 73, 2.
162
Paed. II, 73, 3, M. Szarmach, s. 130; SCh 108, s. 146: O( me\n ga\r tou= kuri/ou
ste/fanoj h(ma=j v)ni/tteto profhtikw=j tou/j pote a)ka/rpouj, tou\j terikeime/-
nouj au)t% dia\ th=j e)kklhsi/aj, h(=j e)stin kefalh/! a)lla\ kai\ th=j pi/stew/j
e)stin tu/poj, zwh=j me\n dia\ th\n ou)si/an tou= cu/lou, eu)frosu/nhj de\ dia\ th\n
proshgori/an tou= stefa/nou, kindu/nou de\ dia\ th\n a)/kanJan! ou)de\ ga\r
a)naimwtei\ prosie/nai t%= lo/g% e)/cestin.
184
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
sie. Staje się to możliwe wówczas, gdy jesteśmy ludźmi wolnymi, przy-
obleczonymi w piękno umysłu i ciała, którym jest szata czystości (t%= th=j
dianoi/aj ko/sm% kai\ t%= tou= sw/matoj a(gnh\n stolh\n)163. Dzie-
je się tak wtedy, gdy pozwalamy, aby część rozumna (o(\ logistiko\n)
zarządzała człowiekiem zewnętrznym, a więc częścią pożądliwą i popę-
dliwą164. Apologeta stwierdza jednoznacznie, że człowiek, w którym za-
mieszkuje Logos (%(= su/noikoj o( lo/goj) jest naprawdę podobny
do Boga, a nawet staje się przebóstwiony (morfh\n e)/xei th\n tou=
lo/gou), dzięki prawdzie, miłości i pięknu, które w sobie posiada. Z jego
duszy wypływa zawsze dobroczynność, a jego ciało dostępuje nagrody
wiecznej i nieśmiertelności165. O tajemnicy przebóstwienia Klemens pisze
w następującym fragmencie:
163
Por. Paed. III, 1, 1.
164
Por. Paed. III, 1, 2: Trigenou=j ou)n = u(parxou/shj th=j yuxh=j, to\ noero\n,
o(\ de\ logistiko\n kalei=tai, o( a)n / Jrwpo/j e)stin o( e)n/ don, o( tou= fainome/nou tou=de
a)r
/ xwn a)nJrw/pou! au)to\n de\ e)kei=non a)l / ei o( Jeo/j. Klemens również za-
/ lwj a)g
znacza, że rozum jest jedynym instrumentem, który przynosi człowiekowi pokój. Paed. II,
42, 3; Platon, Respublica IV, 441a.
165
Por. Paed. III, 1, 1; 3, 1-3: A)ll o) u) to\ ka/lloj th=j sarko\j, to\ fantasiastiko\n,
to\ de\ a)lhJino\n kai\ th=j yuxh=j kai\ tou= sw/matoj e)nede/cato ka/lloj! th=j me\n
to\ eu)ergetiko\n, to\ de\ a)Ja/naton sarko/j.
166
Paed. III, 2, 1, M. Szarmach, s. 166; SCh 158, s. 14: Lo/goj gar\ au)to\j musth/rion
e)mfane/j! Jeo\j e)n a)nJrw/p%! kai\ o( a)n / Jrwpoj Jeo/j! kai\ to\ Je/lhma tou= patro\j
o( mesi/thj e)ktelei=! mesi/thj ga\r o( lo/goj, o( koino\j a)mfoi=n! Jeou= me\n ui(oj\ ,
swth\r de\ a)nJrw/pwn! kai\ tou= me\n dia/konoj, h(mw=n de\ paidagwgo/j.
167
Por. Paed. III, 4, 1.
168
Por. Paed. III, 5, 1-4.
185
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Pan stał się Logosem i przyoblekł się w ludzkie ciało. Współczujący Bóg sam
uwolnił ciało od zniszczenia i wyrywając je ze śmiertelnej i gorzkiej niewoli,
przyodział w niezniszczalność, dodając mu trwałe piękno wieczności, którym
jest nieśmiertelność”171.
„Naszym Wychowawcą jest Święty Bóg Jezus – Logos kierujący całą ludzkością.
Jest to Bóg – Wychowawca kochający ludzi”175.
169
Por. Paed. III, 9, 1.
170
Por. Wj 20,13.17; 1 Sm 16,7; Jr 4,18; 2 Kor 4,18.
171
Paed. III, 2, 1, M. Szarmach, s. 166; SCh 158, s. 14: Pri\n h)\ douleu=sai kai\
sarkoforh=sai to\n ku/rion. O( de\ sumpaJh\j Jeo\j, au)to\j h)leuJe/rwte th\n
sa/rka! th=j fJora=j kai\ doulei/aj th=j Janathfo/rou kai\ pikra=j a)palla/caj,
th\n a)fJarsi/an perie/Jhken au)tv=, a(g / ion tou=to tv= sarki\ kai\ a)id + io/thtoj
kallw/pisma periJei\j, th\n a)Janasi/an. Por. Flp 2,7.
172
Por. Paed. I, 53, 1.
173
Por. Paed. I, 53, 3.
174
Por. Paed. I, 54, 1. 3: H( de\ a)gwgh\ h( Jei/a kth=ma/ e)stin ei)j a)ei\ parame/non.
Klemens przywołuje również wiele cytatów biblijnych, które mają potwierdzić wychowaw-
cze działanie Logosu, np. Rdz 17,1-2; 28,15; 32,30-31; Wj 20,2; 32,30-34.
175
Paed. I, 56, 1, M. Szarmach, s. 50; SCh 70, s. 210: H( de\ h(me/teroj paidagwgo\j
a(g
/ ioj Jeo\j I)hsou=j, o( pa/shj th=j a)nJrwpo/thtoj kaJhgemw\n lo/goj, au)to\j
o( fila/nJrwpoj Jeo/j e)sti paidagwgo/j. Klemens wyjaśnia, że Logos to Jezus – mi-
styczny Posłaniec (o( mustiko\j a)/ggeloj) oraz oblicze Boga, w którym Bóg się objawia
i daje się poznać. Równocześnie jest On w doskonałej jedności z Bogiem poprzez wzajemną
miłość i równość mocy. Apologeta, opisując relację między Bogiem i Logosem, powołuje się
na nauczanie Filona Aleksandryjskiego, ale także na naukę nowotestamentalną. Por. Paed. I,
57, 2; 59, 1; 62, 3; 71, 3; 74, 1: Pro/swpon de\ tou= Jeou= o( lo/goj, %(= fwti/zetai o(
Jeo\j kai\ gnwri/zetai; Philo Judaeus, Legum allegoriae III, 3; J 1,1; 17,21-26; Mt 6,9;
186
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
th\n e)pime/leian kai\ th\n sofi/an kai\ th\n du/namin tou= paidagwgou=),
którymi posługuje się, aby zbawiać i wyzwalać ludzi od śmierci178. Z miło-
ści do ludzi Logos stał się człowiekiem i cierpiał, ponieważ bezgranicznie
ukochał człowieka. W wielką miłością kocha również wszystko, co stworzył.
Z tego powodu jest najlepszym i nienagannym Wychowawcą (a)/ristoj kai\
a)nepi/lhpto/j e)stin o( paidagwgo\j)179.
Autor Wychowawcy twierdzi, że Bóg i Logos kochają szczególnie swoje
najpiękniejsze i umiłowane stworzenie, czyli człowieka180. Nieustanna zaś
łączność z boskim Logosem polega na tym, że każda istota ludzka jest ota-
czana troską i wspierana przez dobrego Boga. Dokonuje się to za pośrednic-
twem Wychowawcy, który uczestniczy w skierowanej do ludzi Bożej miłości
/ e)sti th=j tou= Jeou= filanJrwpi/aj sunagwnisth\j gnh/sioj)181.
(o(j
Nasz „główny Dowódca” (o( me/gaj h(mw=n strathgo/j, o( tw=n w(/lwn
h(gemw\n lo/goj) czasami karci i upomina tych, którzy są nieposłuszni Pra-
wu. Jednak Ten dobry Wychowawca czyni to umiejętnie, aby wszystkich do-
prowadzić do zbawienia. Logos, harmonijnie dostrajając się do charakteru
każdego człowieka, uwalnia grzesznika od błędu i służenia przeciwnikowi,
czyli złemu duchowi182.
Aleksandryjczyk powołuje się zarówno na filozofów starożytnych, jak
i na słowa Pisma Świętego, gdy stwierdza, że w dobrej relacji z Bogiem po-
zostają ci, którzy zbliżają się do prawdy i kochają Logos183. Dlatego uczest-
niczących w boskim Logosie cechuje wielki pokój i radość (ei)rh/nh kai\
a)galli/asij), natomiast tych, którzy oddalają się od Niego, przenika zło
(ponhri/a). Logos karci więc grzeszników, ponieważ jest to dobre i przynosi
19,17.
176
Por. Paed. I, 60, 1.
177
Por. Paed. I, 60, 2.
178
Por. Paed. I, 61, 1-3.
179
Por. Paed. I, 62, 1.
180
Por. Paed. I, 63, 1.
181
Por. Paed. I, 63, 3.
182
Por. Paed. I, 65, 3; 66, 3-4; Wj 20,20; Syr 22,6-8; J 15,1-2. Klemens z Aleksandrii,
wykorzystując fragmenty Pisma Świętego, opisuje najwyższą mądrość wszechmocnego i oj-
cowskiego Logosu (tou= pantokra/toroj kai\ patrikou= lo/gou), który jest zarazem
wielkim Wychowawcą wszystkich ludzi. Dzięki Jego pasterskiej opiece nie spotka nas zagła-
da i osiągniemy nieśmiertelność (ei)j a)fJarsi/an).
183
Por. Paed. I, 69, 1-3.
187
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
184
Por. Paed. I, 70, 1-3.
185
Por. Paed. I, 73, 1-3.
186
Por. Paed. I, 74, 3-4.
187
Por. Paed. I, 76, 1; 77, 1; 94, 1-3. Apologeta przywołuje wiele cytatów ze Starego i No-
wego Testamentu, które mają potwierdzić jego naukę o wychowawczym działaniu Logosu
w całej historii (Pwt 32,5-6; Iz 1,2-4; 29,13; 30,1; Jr 6,10; Syr 18,13; Prz 1,7; 23,13-14; Mt
23,37-39). Powołuje się również na pisma filozoficzne i podaje etymologiczne znaczenie pojęć
w języku greckim, np. nouJe/thsij, czyli napominanie jest pobudzaniem rozumu (nou=j).
188
Paed. I, 83, 1, M. Szarmach, s. 66; SCh 70, s. 258: Ei)ko/twj a)r / a swth=roj me\n oi(
nosou=ntej deo/meJa, oi( peplanhme/noi de\ tou= kaJhghsome/nou kai\ oi( tufloi\
tou= fwtagwgh/sontoj kai\ oi( diyw=ntej th=j phgh=j th=j zwtikh=j, a)f h ) j=( oi(
metalabo/ntej ou)ke/ti diyh/sousin, kai\ oi( nekroi\ de\ th=j zwh=j e)ndeei=j kai\
tou= poime/noj ta\ pro/bata kai\ oi( pai=dej tou= paidagwgou=, a)lla\ kai\ pa=sa h(
a)nJrwpo/thj I)hsou=.
189
Por. Paed. I, 89, 2; Prz 3,13; 8,46; Ps 1,1-3; Jr 6,9; Mt 11,28.
190
Por. Paed. I, 96, 1-3; Mt 13,31.
188
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
każdy mądry człowiek będzie dążył do tego, aby oddać się najważniejszemu
zadaniu, jakim jest kontemplacja Boga (Jea/sasJai to\ Jei=on)198, który
działa przez Logos:
„On sam ukształtował człowieka z prochu, odrodził wodą (chrztu), wzmocnił Du-
chem, wychował słowem, prowadząc go za pomocą świętych przykazań do usynowie-
nia i zbawienia, aby zmienić ziemskiego śmiertelnika w istotę niebieską i świętą”199.
„W ten sposób Logos, który zjawił się najpierw w krzaku ognistym, uniesiony
teraz (na krzyżu) wraz z cierniem wskazał, że wszystko jest dziełem jednej siły,
że On jest Jedyny z jednego Ojca, że jest początkiem i końcem czasów”203.
198
Por. Paed. I, 100, 2-3.
199
Paed. I, 98, 2, M. Szarmach, s. 77; SCh 70, s. 284: Kai/ au)to\j ou(t = oj pla/sai
me\n to\n a)n / Jrwpon e)k xoo/j, a)nagennh=sai de\ u(d / ati, au)ch=sai de\ pneu/mati,
paidagwgh=sai de\ r(hm / ati, ei)j ui(oJesi/an kai\ swthri/an a(gi/aij e)ntolai=j
kateuJunwn, i(n / a dh\ to\n ghgenh= ei)j a(g / ion kai\ e)poura/nion metapla/saj
e)k prosba/swej a)n / Jrwpon.
200
Por. Paed. I, 101, 1, M. Szarmach, s. 79, SCh 70, s. 290: Pa=n to\ para\ to\n lo/gon
to\n o)rJo\n tou=to a(ma/rthma/ e)stin.
201
Por. Paed. I, 102, 4, M. Szarmach, s. 80, SCh 70, s. 292: Kai\ ga\r o( bi/oj o(
Xristainw=n, o(n \ paidagwgou/meJa nu=n, su/sthma/ ti/ e)sti logikw=n pra/cewn,
toute/stin tw=n u(po\ tou= lo/gou didaskome/nwn a)dia/ptwtoj e)ne/rgeia, h(n \ dh\
pi/stin keklh/kamen.
202
Por. Paed. I, 102, 3.
203
Paed. II, 73, 3, M. Szarmach, s. 131, SCh 108, s. 150: O(p / wj o( dia\ ba/tou to\
prw=ton o)fJei/j, o( lo/goj, dia\ th=j a)ka/nJhj u(s / teron a)nalhfJei\j mia=j e)r / gon
ta\ pa/nta dei/cv duna/mewj, ei(j = w)n
\ e(no\j o)n/ toj tou= patro/j, a)rxh\ kai\ te/loj
ai)wn= oj.
190
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
204
Por. Paed. II, 74, 1.
205
Por. Paed. II, 74, 1-2.
206
Por. Paed. II, 77, 1; 82, 1-3.
207
Por. Paed. II, 91, 2; 110, 2; 111, 3. Klemens Aleksandryjski w X rozdziale drugiej księ-
gi Wychowawcy przywołuje myśli wielu filozofów helleńskich, m.in. Arystotelesa, Platona
i stoików, którzy według niego powołują się na nauczanie Mojżesza.
208
Por. Paed. II, 95, 1-3.
209
Por. Paed. II, 97, 1-2.
210
Por. Paed. II, 118, 5: E)co\n a(gi/% kosmei=sJai li/J% tou= Jeou=, o(n \ margari/th\n
h( grafh\ ke/klhke\n pou, to\n diaugh= kai\ kaJaro\n I)hsou=n, to\n e)n sarki\ e)po/pthn
o)fJalmo\n, to\n lo/gon to\n diafanh=.
211
Por. Paed. II, 100, 4.
191
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„W ogóle rozpustnik umarł dla Boga i jako martwego odrzucił go Logos i Duch
Święty. Jest oczywiste, że to, co święte, czuje wstręt przed tym, co skalane. Czy-
ste chce się łączyć zawsze z czystym”212.
„Oczy, które zostały namaszczone Logosem i uszy, które mają otwory dla zro-
zumienia tego, co duchowe, sprawiają, że człowiek staje się słuchaczem praw
Boskich i widzem kontemplującym to, co Boskie, ponieważ Logos ukazuje mu
prawdziwe piękno”217.
212
Paed. II, 100, 1-2, M. Szarmach, s. 145; SCh 108, s. 190: Dio\ kai\ pa/ntwj o( porneu/wn
a)pe/Janen Je%=, kai\ katale/leiptai u(po\ tou= lo/gou, kaJa/per u(po\ tou=
pneu/matoj, nekro\j. Bdelu/ttetai ga\r to\ a(g / ion molu/nesJai, w(s / per ou)n
=
ei)ko/j. A)ei\ de\ kaJar%= kaJarou= Je/mij Jigga/nein. Por. Platon, Philebus 67b.
213
Por. Paed. II, 121, 3; Platon, Phaedrus 279b.
214
Paed. II, 121, 4; 126, 1; 127, 1-2: A)nJrw/pou de\ a)reth\ dikaiosu/nh kai\
swfrosu/nh kai\ a)ndrei/a kai\ eu)se/beia. Por. 1 Tm 2,9-10.
215
Paed. II, 128, 2.
216
Paed. II, 129, 2; III, 20, 6; Prz 3,13-15.
217
Paed. II, 129, 4, M. Szarmach, s. 161; SCh 108, s. 242: O)fJalmoi\ de\ u(palhlimme/noi
lo/g% kai\ w)t = a ei)j ai)s/ Jhsin diatetrhme/na Jei/wn a)kousth\n kai\ a(gi/wn
e)po/pthn paraskeua/zousin deiknu/ntoj w(j a)lhJw=j tou= lo/gou to\ ka/lloj
to\ a)lhJino/n.
218
Por. Paed. III, 14, 1: Meta/getai ga\r h( dia/noia u(po\ h(donh=j! kai\ to\ a)kh/raton
tou= logismou=, mh\ paidagwgou/menon t%= lo/g%, ei)j a)se/lgeian katolisJai/nei,
kai\ misjo\n tou= paraptw/matoj to\ a)po/ptwma lamba/nei.
192
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
„Wielkiej bowiem wartości nie przedstawiają ani drogie kamienie, ani srebro, ani
szaty, ani uroda, ale właśnie Rozum, którym jest mądre zwrócenie się ku ascezie
dane nam przez Wychowawcę”222.
odebrać, a jego skarbnicą jest dusza ludzka (h( yuxh\ mo/nh Jhsauro\j
au)tou=)228. Dzięki uczestnictwu w boskim Logosie człowiek pobożny staje się
prawdziwie szczęśliwy, ponieważ otrzymuje od Boga wszystko, czego pra-
gnie229. Taki człowiek zna swoją godność i stale dąży do doskonałego piękna,
od którego sam pochodzi (tou= kalou= zhthtiko/n, a(t / e tou= mo/nou
dhmiou/rghma)230. Powodem wszelkiego dostatku jest dla niego posiadający
wszystko Logos (kth=sij o( lo/goj a)nendeh\j kai\ eu)pori/aj a(pa/shj
ai)/tioj). Dlatego taki człowiek jest szczególnie bliski boskiej naturze (th=j
Jei/aj fu/sewj), a ponadto otrzymuje królestwo Boże (th\n basilei/an
tou= Jeou=) oraz może uczestniczyć w prawdziwej uczcie (th=j a)lhJou=j
a)napau/swej metalamba/nein)231. Klemens przedstawia tę prawdę w po-
niższym fragmencie:
228
Por. Paed. III, 36, 1: Mo/noij a)r / a toi=j Xristianoi=j kthta\ ta\ a)gaJa/.
Tou/twn de\ tw=n a)gaJw=n plousiw/teron ou)Je/n! plou/sioi a)r / a ou(t
= oi mo/noi.
Plou=toj ga\r a)lhJino\j h( dikaiosu/nh! kai\ o( panto\j Jhsaurou= polutimw/
teroj lo/goj.
229
Por. Paed. III, 36, 2-3.
230
Por. Paed. III, 37, 1.
231
Por. Paed. III, 37, 2-3; 39, 2.
232
Paed. III, 40, 3, M. Szarmach, s. 191; SCh 158, s. 88: O( paidagwgiko\j h(mw=n
ou)t= oj lo/goj to\n plou=ton h(mw=n di/dwti! kai\ ploutei=n ou) fJo/noj, to\ a)nendee\j
ktwme/noij di a ) u)tou=. O( tou=ton e)x/ wn to\n plou=ton basilei/an klhronomh/sei
Jeou=.
233
Paed. III, 42, 2: Ou(t = oi/ ei)sin oi( maJhtai, oi( peisJe/ntej t%= lo/g%. Dia\
tou=to o( me\n h)k / ousen fi/loj, oi( de\ a)po/stoloi, e(n
/ a kai\ to\n au)to\n Jeo\n, o( me\n
polupragmonw=n, oi( de\ khru/ssontej! laoi\ de\ a)m / fw! a)mfoi=n de\ tou/toin oi(
a)kroatai\, o( me\n w)felou/menoj dia\ th\n zh/thsin, o( de\ swzo/menoj dia\ th\n
eu(r
/ esin.
194
Uczestnictwo w Logosie opisane w Pedagogus
„Najlepszym i właściwym pięknem jest uroda duszy, jak tego wielokrotnie do-
wodziłem. Dusza jest wtedy ozdobiona Duchem Świętym i żyje w blasku jego
promieni, strojna sprawiedliwością, rozsądkiem, męstwem, umiarkowaniem,
umiłowaniem dobra i wstydem”240.
234
Por. Paed. III, 43, 1; 44, 3; 45, 2; 52, 2.
235
Por. Paed. III, 53, 1-4; Platon, Phaedrus 246a; 1 P 2,12.
236
Por. Paed. III, 55, 4.
237
Por. Paed. III, 56, 2; Rz 13,14.
238
Por. Paed. III, 57, 1; Syr 21,21.
239
Por. Paed. III, 58, 3; 1 P 3,1-4.8-9.
240
Paed. III, 64, 1, M. Szarmach, s. 205; SCh 158, s. 130: O(t / an v)= kekosmhme/nh
yuxh\ a(gi/% pneu/mati kai\ toi=j e)k tou/tou e)mpneome/nh faidru/smasin, dikaiosu/nv,
fronh/sei, a)ndri/#, swfrosu/nv, filagaJi/# te, kai\ ai)doi=.
241
Por. Paed. III, 86, 1-2; 1 Kor 2,9.
242
Por. Paed. III, 87, 1-4; 89, 5; Iz 1,16-18; 11,2. Klemens poświęca tej kwestii cały ostat-
ni rozdział trzeciej księgi Wychowawcy, który został zatytułowany: Kolejny zwięzły wykład
o najlepszym życiu chrześcijanina na podstawie tekstów Pisma Świętego.
243
Por. Paed. III, 94, 1: Toioi/de me\n oi( logikoi\ no/moi, oi( paraklhtikoi\
lo/goi ou)k e)n placi\ liJi/naij, daktu/l% gegramme/naij kuri/ou, a)ll e) n ) kardi/aij
a)nJrw/pwn e)napogegramme/noi.
195
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Szkołą Jego [Wychowawcy – Logosu] jest wasz Kościół, a On sam Panem Mło-
dym, jedynym Nauczycielem, dobrą wolą dobrego Ojca, prawdziwą Mądrością,
świętością naszego poznania”246.
244
Por. Paed. III, 98, 1.
245
Por. Paed. III, 99, 1.
246
Paed. III, 86, 2, M. Szarmach, s. 216; SCh 158, s. 166: Didaskalei=on de\ h(
e)kklhsi/a h(/de kai\ o( numfi/oj, o( mo/noj dida/skaloj, a)gaJou= patro\j, a)gaJo\n
bou/lhma, sofi/a gnh/sioj, a(gi/asma gnw/sewj. Klemens nazywa Logos zarówno Wy-
chowawcą, jak i Stwórcą człowieka oraz całego wszechświata (o( tou= ko/smou kai\ tou=
a)nJrw/pou dhmiourgo/j). Por. Paed. III, 100, 2.
247
Por. Paed. III, 101, 1-3.
248
Paed. III, Hymnus 1-66, M. Szarmach, s. 224; SCh 158, s. 192–202: Basileu= a(gi/wn,
lo/ge pandamatwr patro\j u(yi/stou, sofi/aj ptu/tani [...] Proba/twn
logikw=n poimh\n a(/gie, h(hou=, basileu= pai/dwn.
196
Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata
249
Por. Clemens Alexandrinus, Stromata, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, Kobierce,
Warszawa 1994; ed. C. Mondésert, P. Caster, P. T. Camelot, SCh, t. 30, 38, 278-279, 428,
446, 463, Paris 1951; ed. O. Stählin, GCS, t. 15, 17, Leipzig 1906. Według autora Kobierce
zawierają naukę chrześcijańską wymieszaną z teoriami filozoficznymi i dlatego należy czy-
tać jego dzieło w postawie wiary, aby odkryć w nim „nasiona Prawdy” (th=j a)lhJei/aj
ta\ spe/rmata). Więcej o wartości filozofii greckiej według Klemensa Aleksandryjskiego
można znaleźć w pracy doktorskiej napisanej przez dr M. Kowalską pod kierunkiem ks. dra
hab. Leszka Misiarczyka. Por. M. Kowalska, Chrześcijaństwo jako filozofia. Studium histo-
ryczno-literackie pism Orygenesa (185-254), Warszawa 2014, s. 72−84; Strom. I, 19-21.
250
Por. Strom. I, 1, 3; 4, 3; Ga 6,8.
197
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Słowo pisane w duszy uczącego się zapada podobnie jak w ziemię ziarno: to jest
właściwy posiew duchowy. (…) Dusza szczepiając się z duszą, a duch z duchem pod-
czas posiewu Słowa czynią napęczniałym rzucone ziarno i powołują je do życia”254.
251
Por. Strom. I, 2, 1.
252
Por. Strom. I, 7, 2.
253
Por. Strom. I, 8, 1; Ga 6,10. Klemens twierdzi, że całe Pismo Święte kieruje wewnętrz-
ny wzrok duszy do kontemplacji (I, 10, 4).
254
Strom. I, 2, 1, J. Pliszczyńska, s. 2; SCh 30, s. 45: Yuxh\ ga\r yuxv=, kai\ pneu=ma
pneu/mati sunapto/mena, kata\ th\n tou= lo/gou spora\n au)/cei to\ katablhJe\n
kai\ zwogonei=. […] Speiro/menon to\n lo/gon kru/ptesJai mhnu/ei, kaJa/per
e)n gv=, tv= tou= manJa/nontoj yuxv=! kai\ au(/th pneumatikh\ futei/a.
255
Por. Strom. I, 28, 1-4; 32, 4; Prz 4,18; J 14,6; Ga 3,24.
256
Por. Strom. I, 29, 9.
257
Por. Strom. I, 37, 2-6. Klemens dodaje, że nie chodzi mu o jakąś konkretną filozofię,
ale o prawdy zawarte w poszczególnych szkołach, takich jak stoicka, platońska czy epiku-
rejska. Dopiero cały wybór tych prawd, pouczających o sprawiedliwości i zawierających
pochwałę bóstwa, nazywa filozofią.
258
Strom. I, 23, 2, J. Pliszczyńska, s. 16; SCh 30, s. 60-61: Mo/n% ga\r t% pisteu/onti,
diakekrime/n% te/leon tw=n a)l / lwn, tw=n pro\j th=j Grafh=j Jhri/wn ei)rhme/nwn,
198
Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata
„Choć jedna jest Prawda, to w geometrii zawarta jest prawda geometrii, w muzy-
ce prawda muzyki, a w prawidłowej filozofii prawda helleńska; ale jedna jest tylko
Prawda, ta naczelna i nienaruszalna, to jest ta, której się uczymy od Syna Bożego”272.
pewne elementy prawdziwej filozofii (I, 94; 98). Zostali bowiem pouczeni przez księgi Sta-
rego Testamentu, które przetłumaczono na język grecki (I, 148-149).
268
Por. Strom. I, 57, 6; II, 12, 1; IV, 156, 1-2. Klemens Aleksandryjski w Kobiercach czę-
sto utożsamia Logos z odwieczną Prawdą i Mądrością. Tłumaczy, że Syn Boży jest Wiedzą,
a więc można Go opisać za pomocą pojęć.
269
Por. Strom. I, 87, 1; 97-100. Apologeta z Aleksandrii odnosi nowotestamentalne po-
jęcie lo/goj do Boga, nawet jeśli w tekście oryginalnym jest ono użyte w innym znaczeniu
(I, 89, 4). Według niego to Logos i Mądrość Boża przemawia przez wszystkie słowa zawarte
w Piśmie Świętym (I, 95-96).
270
Por. Strom. I, 90, 1; 97, 2; 178, 1-2. Według Klemensa Zbawiciel swoim boskim Sło-
wem prowadzi do prawdziwej wiedzy i ukazuje Ojca Wszechrzeczy na miarę możliwości
poznawczych ludzkiej natury.
271
Por. Strom. I, 90, 3-5; Mt 11,27; Ef 3,3-4.
272
Strom. I, 97, 4, J. Pliszczyńska, s. 71; SCh 30, s. 122: A)na\ to\n au)to\n ou)n
= lo/gon
kai\ mia=j ou)s / hj a)lhJei/aj, e)n gewmetri/# me\n gewmetri/aj a)lh/Jeia, e)n
mousikv= de\ mousikh=j! ka)n filosofi/# tv= o)rJv= E(llhnikh\ ei)h / a)n
\ a)lh/Jeia.
Mo/nh de\ h( kuri/a a)t / h a)lh/Jeia, a)paregxei/rhtoj, h(n \ para t%= ui(%= tou=
Jeou= paideuo/meJa.
273
Por. Strom. I, 94, 4-7.
274
Por. Strom. I, 97, 4.
200
Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata
275
Por. Strom. I, 98, 2.
276
Por. Strom. I, 167, 3.
277
Por. Strom. I, 168, 1-4.
278
Por. Strom. I, 169, 4; Strom. I, 174, 3; Strom. I, 182, 2-3: E(no\j ga\r kuri/ou
e)ne/rgeia, o(j/ e)sti du/namij kai\ sofi/a tou= Jeou=, o( te no/moj, to/ te eu)agge/lion!
kai\ o(n \ e)ge/nnhse fo/bon o( no/moj, e)leh/mwn ou(t = oj ei)j swthri/an. Apologeta powo-
łuje się na nauczanie Mojżesza i pisze, że jeden jest Logos i jeden Bóg (to\n lo/gon ei)=nai
e(/na kai\ to\n Jeo\n e(/na). Zdaje się też identyfikować Boga z Przymierzem, przyczyną
wszystkiego oraz Prawem i Logosem, który ustanawia ład we wszechświecie.
279
Por. Strom. I, 170, 1; Prz 9,10; 28,5; Rz 2,17-20. O dobroczynnej funkcji Prawa pisze
Klemens więcej w Kobiercach (I, 171-175).
280
Por. Strom. II, 4, 2: Ai( dh\ o(doi\ sofi/aj poiki/lai, o)rJotomei=n e)pi\ th\n
o(do\n th=j a)lhJei/aj! o(do\j de\ h( pi/stij.
281
Por. Strom. II, 5, 5.
282
Por. Strom. II, 6, 1.
283
Por. Strom. II, 7, 1-4; Prz 1,2-6.
284
Por. Strom. II, 9, 4; 12, 1; 29, 2; Mt 26,41; Mk 14,38; Rz 1,17.
201
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Kto zaufał Słowu, poznał rzecz samą w sobie. Albowiem Słowo jest samą Praw-
dą. Kto zaś Mu nie zaufał, gdy mówiło, nie zaufał samemu Bogu”285.
„A zatem, jeśli Pan jest samą prawdą i mądrością, i mocą Bożą – a jest niewątpli-
wie – można przyjąć, że prawdziwym gnostykiem jest ten, kto poznał Pana i Ojca
Jego za Jego pośrednictwem”295.
„Każdego, kto z własnej chęci osiągnął poznanie prawdy dzięki ćwiczeniu i na-
uce, wzywa Bóg do synostwa, które jest najwyższym stopniem rozwoju wszyst-
kich władz człowieka”301.
294
Por. Strom. II, 45, 7.
295
Strom. II, 52, 7, J. Pliszczyńska, s. 165; SCh 38, s. 76: Fe/re ou)n = , ei) o( ku/rioj
a)lh/Jeia, kai\ sofi/a kai\ du/namij Jeou=, w(s / per ou)n= e)sti, deixJei/h, o(t/ i t%= o)n/ ti
gnwstiko\j o( tou=ton e)gnwkw\j, kai\ to\n pate/ra to\n au)tou= di a ) u)to=. Por. Strom.
IV, 130-134; J 14,6; 1 Kor 1,24. Apologeta w czwartej księdze Kobierców podaje dokładny opis
gnostyka, czyli człowieka doskonałego, który przyjął w pełni naukę ewangeliczną o Logosie.
296
Por. Strom. II, 46, 1; 97-100; IV, 52, 2-3. Klemens twierdzi, że gnostyk uzależnia
od swego wnętrza uzyskanie szczęścia i zadowolenia z królewskiej przyjaźni z Bogiem (to
eu)daimonei=n). Taki człowiek w każdym położeniu zachowuje swoją wewnętrzną wolność
i miłość do Boga (th=j e)leuJeri/aj kai\ kuriwta/thj a)ga/phj).
297
Por. Strom. II, 47, 5: H( Jewri/a megi/sth, h( e)poptikh/, h( t%= o)/nti e)pisth/mh,
h( a)meta/ptwtoj lo/g% ginome/nh. Apologeta wyjaśnia, że wiarygodna jest tylko
ta gnoza, która w naukowy sposób udowadnia przesłanki filozoficzne, a wiarę wprowadza
do dusz pragnących nauki za pomocą argumentów biblijnych (II, 49, 4).
298
Por. Strom. II, 53, 2-3.
299
Por. Strom. II, 51, 5-6; Prz 11,4.
300
Por. Strom. II, 52, 4-5; IV, 39, 2; 1 Tm 6,20-21. Klemens tłumaczy, że jeśli rzetelnie
badamy prawdę, to musimy dojść do wniosku, że poznanie jest oczyszczeniem rządzącego
duszą rozumu i przez to wielkim dobrem.
301
Strom. II, 75, 2, J. Pliszczyńska, s. 179; SCh 38, s. 93: Kai\ dh\ to\n e(ko/nta meta\
a)skh/sewj kai\ didaskali/aj th\n gnw=sin th=j a)lhJei/aj e)panvrhme/non
ei)j ui(oJesi/an kalei=, th\n megi/sthn pasw=n prokoph/n.
203
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
302
Por. Strom. II, 56, 2; 65, 2; 66, 1; Ps 7,10; 110,4; Iz 53,5; Ez 18,23; Rz 6,14; 1 P 4,8.
Apologeta, przywołując wiele cytatów z Pisma Świętego, potwierdza, że błogosławieństwo
Boże otrzymują ludzie za pośrednictwem Pana, Jezusa Chrystusa, który również jako „Logos
oświetlający” (o( fwti/zwn lo/goj) odpuszcza im grzechy.
303
Por. Strom. II, 59, 6.
304
Por. Strom. II, 63, 1.
305
Por. Strom. II, 77, 4; Prz 30,3.
306
Por. Strom. II, 80, 1-5; Strom. II, 81, 2: O( ga\r spoudai=oj o)ligodeh/j, a)Jana/tou
kai\ Jnhth=j fu/sewj meJo/rioj.
307
Por. Strom. II, 84, 5.
308
Por. Strom. II, 87, 2; 95, 1; 96, 1-4. Według Klemensa Aleksandryjskiego gnostyk do-
piero po osiągnięciu czterech cnót kardynalnych, czyli po długim okresie formowania się mo-
ralnego i doktrynalnego, dostępuje zespolenia z Logosem (th\n tou= kuri/ou u(postasin).
204
Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata
325
Por. Strom. IV,13, 2-3.
326
Por. Strom. IV, 19, 3; Flp 1,13-14.
327
Por. Strom. IV, 26, 5; 39, 1-4; Mt 5,8; J 1,12.
328
Por. Strom. IV, 33, 5: E)r / wtej ga\r, kai\ no/soi, kai\ oi( fau=loi dialogismoi\,
dioru/ssousi to\n logismo\n kai\ to\n o(l / on a)n
/ Jrwpon! o( de\ t%= o)n/ ti Jhsauro\j
h(mw=n e)n / Ja h( sugge/neia tou= nou=.
329
Por. Strom. IV, 35, 1; Mt 16,26.
330
Por. Strom. IV, 37, 1.
331
Strom. IV, 40, 1, J. Pliszczyńska, s. 319; SCh 463, s. 124: O(t
/ an toi/nun e)ndiatri/yv
tv= Jewri/#, t%= Jei% kaJarw=j o(milw=n, o( gnwstikw=j mete/xwn th=j a(gi/aj
poio/thtoj, prosexe/steron e)n e(c / ei gi/netai tauto/thtoj a)poJou=j, w(j mhke/ti
e)pisth/mhn e)x / ein kai\ gnw=sin kekth=sJai, e)pisth/mhn de\ ei)nai kai\ gnw=sin.
207
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
332
Por. Strom. IV, 40, 2-3.
333
Por. Strom. IV, 42, 4; 43, 1-2; J 1,4; Rz 8,14-18.
334
Por. Strom. IV, 43, 4-5; 1 P 3,14-17.
335
Por. Strom. IV, 54, 1; 67, 1; 75, 4; 1 Kor 13,13; Kol 3,14.
336
Por. Strom. IV, 75, 4; 80, 1-2; 96, 2; 110, 2; Rz 8,38-39; Flp 2,1-2; Clemens Romanus,
Ad Corinthios 36, 2. Klemens naucza, że zgodnie ze słowami Pawła „trwanie w miłości
do Boga w Chrystusie Jezusie” to pełny program życia gnostycznego męczennika. W Ko-
biercach przytoczone są również cytaty z Listu świętego Klemensa Rzymskiego do Koryn-
tian, które potwierdzają, że za pośrednictwem Logosu umysł gnostyka dostępuje udziału
w nieśmiertelnym poznaniu (th=j a)Jana/tou gnw/swej geu/sasJai).
337
Por. Strom. IV, 157, 2; 160, 3; 163, 2-5.
338
Por. Strom. IV, 157, 1, J. Pliszczyńska, s. 385; SCh 463, s. 318: A kai\ W o( lo/goj
ei)/rhtai, ou(= mo/nou to\ te/loj a)rxh\ gi/netai, kai\ teleut#= pa/lin e)pi\ th\n
a)/nwJen a)rxh\n, ou)damou= dia/stasin labw/n. Dio\ dh\ kai\ to\ ei)j au)to\n kai\
to\ di )au)tou= pisteu=sai monadiko/n e)sti gene/sJai, a)perispa/stwj e(nou/
menon e)n au)t%=. Por. Ap 1,8; 21,6; 22,13.
208
Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata
„Dusze rozumne, czyste jak owe dziewice, które zrozumiały, że znalazły się
wśród niewiedzy świata, zapalają światło, pobudzają rozum, oświetlają mrok
i wypędzają niewiedzę, szukając prawdy, oraz wytrwale oczekują na zjawienie
się Nauczyciela”343.
339
Por. Strom. V, 7, 3-4.
340
Por. Strom. V, 7, 8; V, 16, 5: ProelJw\n de\ o( lo/goj dhmiourgi/aj ai)/tioj,
e)/peita kai\ e(auto\n genn#=, o(/tan o( lo/goj sa\rc ge/nhtai, i(/na kai\ JeaJv=.
341
Por. Strom. V, 14, 2; 16, 4; Platon, Phaedrus 247c. Klemens Aleksandryjski używa
terminów platońskich i pisze, że ideę, która jest myślą Boga, chrześcijańscy filozofowie
utożsamiają z Logosem Boga (h( de\ i)de/a e)nno/hma lo/goj tou= Jeou=).
342
Por. Strom. V, 16, 1.
343
Strom. V, 17, 3, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 17; GCS 15, s. 337: Fro/nimoi yuxai/,
kaJarai\ w(j parJe/noi, sunei=sais sfa=j au)ta\j e)n a)gnoi/# kaJestw/saj
kosmikv=, to\ fw=j a)na/ptousi to\n nou=n e)gei/rousi kai\ fwti/zousi to\ sko/toj
kai\ th\n a)g / noian e)celau/nousi kai\ zhtou=si th\n a)lh/Jeian kai\ tou= didaska/lou
th\n e)pifa/neian a)name/nousi. Por. Strom. VII, 72, 5-6; 78, 3-4; Mt 25,1-13.
344
Por. Strom. V, 18, 7; Mt 5,45.
209
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
„Na tym świecie wyrósł też i wydał owoc sam Logos, stawszy się ciałem, oraz
uczynił żywymi tych, którzy zasmakowali Jego dobrotliwości”355.
354
Por. Strom. V, 63, 8; 67, 3; V, 66, 2: Brw=sij ga\r kai\ po/sij tou= Jei/ou lo/gou
h( gnw=si/j e)sti th=j Jei/aj ou)si/aj. Klemens Aleksandryjski potwierdza, że zgodnie
z nauką filozofów greckich, samym tylko rozumem można oglądać boskość (t%= n%= to\
Jei=on e)popteu/oien). Por. Platon, Epistulae VII, 341c-d.
355
Strom. V, 72, 3, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 59; GCS 15, s. 375: E)n tou/t% kai\ o( lo/goj
h)/nJhse/n te kai\ e)karpofo/rhsen sa\rc geno/menoj kai\ tou\j geusame/nouj
th=j xrhsto/thtoj au)tou= e)zwopoi/hsen. Por. J 1,14; 1 P 2,3.
356
Por. Strom. V, 71, 1-2.
357
Por. Strom. V, 71, 3; Arystoteles, De anima I, 409a. Aleksandryjczyk powołuje się tutaj
na filozofię arystetelesowską i twierdzi, że rozumem można właściwie poznać to, czym Bóg
nie jest, ponieważ Pierwsza Przyczyna istnieje ponad miejscem, czasem, nazwą i pojęciem.
358
Por. Strom. V, 71, 5.
359
Por. Strom. V, 73, 2; Platon, Phaedrus 250c; Philo Judaeus, De posteritate Caini 20.
360
Por. Strom. V, 73, 4; Platon, Respublica VII, 532a-b; 2 Kor 12,2-4. Klemens poda-
je również biblijne przykłady patriarchów, którzy doświadczali mistycznej więzi z Bogiem
(Abraham i Mojżesz).
361
Por. Strom. V, 80, 9: H( i)sxu\j tou= lo/gou h( doJei=sa h(mi=n, suntonoj ou)=sa
kai\ dunath/, pa/nta to\n katadeca/menon kai\ e)nto\j e(autou= kthsa/menon
au)th\n e)pikekrumme/nwj te kai\ a)fanw=j pro\j e(auth\n e(/lkei kai\ pa=n
au)tou= su/sthma ei)j e(no/thta suna/gei.
211
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
362
Por. Strom. V, 80, 3; 81, 4; J 1,18.
363
Por. Strom. V, 81, 6 – 82, 4; 84, 3; 87, 1; 94, 3-6. Klemens w całym trzynastym rozdziale
piątej księgi Kobierców potwierdza to i zaznacza, że zdaniem filozofów starożytnych poznanie
Boga jest możliwe dzięki Bożemu natchnieniu. Apologeta powołuje się na rozważania pitagorej-
czyków, stoików, Platona, Arystotelesa oraz Filona z Aleksandrii i stwierdza, że rozum wszedł
w człowieka z udziału Bożego (Jei/# moi/r# to\n nou=n ei)j a)nJrw/pouj h(k / ein).
364
Por. Strom. VI, 2, 4.
365
Por. Strom. VI, 34, 3; 39, 3-5; 44, 1; 46, 1; Hbr 1,3; Philo Judaeus, De migratione
Abrahami 48. W księdze VI Klemens podkreśla, że nauka Ewangelii przybyła we właściwym
czasie (kata\ kairo\n h(/kei to\ kh/rugma), a Logos – Zbawca za pośrednictwem keryg-
matu pociągnął ku zbawieniu wszystkich, gdyż takie jest Jego zadanie.
366
Por. Strom. VI, 54, 1-3; 59, 3-4; Ps 11,7. Według Klemensa poszukujący mądrości
za pośrednictwem nauki Logosu dostępują zrozumienia prawdziwej filozofii (e)n e)pignw/
sei th=j a)lhJou=j filosofi/aj).
367
Por. Strom. VI, 55, 1-2; VI, 67, 1: Th\n de\ filosofi/an, kai\ ma=llon E(l / lhsin
oi(o
= n diaJh/khn oi)kei/an au)toi=j dedo/sJai, u(poba/Jran ou)s = an th=j kata\
Xristo\n filosofi/aj. Aleksandryjczyk filozofami określa miłośników takiej mądrości,
która jest twórczynią i nauczycielką wszystkiego, a więc źródłem wiedzy o Synu Bożym
(gnw/swej tou= ui(ou= to= Jeou=). Cały siódmy rozdział szóstej księgi Kobierców potwier-
dza, że filozofia grecka jest poznaniem udzielonym przez Boga.
212
Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata
Ponadto starają się być religijni i rozumni przez prawdziwą miłość do Boga,
który nawet od archaniołów oddzielony jest niedostępną świętością368. Wów-
czas bowiem swoim postępowaniem naśladują boski Logos:
„Z tej racji człowiek dobry jest w zakresie swej duszy jednorodny z Bogiem
i Bogu podobny. A znowu Bóg jest jednorodny z człowiekiem. Bo wspólną cechą
gatunkową każdego z nas jest duchowość rozumu, którą się wyróżniamy”369.
„Boska siła dobrotliwości kładzie się na duszę sprawiedliwą poprzez Boży do-
gląd, natchnienie i Jego regulujące działanie oraz użycza jej rodzaju odblasku
jakby od ciepła słonecznego, wyciska na niej wyraźną pieczęć sprawiedliwości,
jakby wsączała światło, które jednoczy się z duszą poprzez nieustanną miłość,
ubóstwiającą Boga i natchnioną przez Boga”373.
368
Por. Strom. VI, 56, 2; 57, 4-5; 58, 1; 61, 1-2. Apologeta podkreśla, że jest tylko jeden
niestworzony Byt, wszechmogący Bóg, Byt jedyny i odwiecznie istniejący Stwórca, który
przez wszystkich proroków nazywany jest Mądrością. Jako Syn Pierworodny okazuje się
Nauczycielem wszystkich istot stworzonych i Współdoradcą Boga.
369
Por. Strom. VI, 72, 2, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 154; SCh 446, s. 206: Qeoeidh\j kai\
Jeoei/keloj o( a)gaJo\j a)nh\r kata\ yuxh/n! o(/ te au)= Jeo\j a)nJrwpoeidh/j!
to\ ga\r ei)=doj e(ka/stou o( nou=j, %(= xarakthrizo/meJa.
370
Por. Strom. VI, 72, 1: Noero\j ga\r o( lo/goj tou= Jeou=, kaJ )o(\n o( tou= nou=
ei)konismo\j o(ra/sei mo/n% t%= a)nJrw/p%=. Klemens w tym kontekście zaznacza,
że Słowo Boże jest wyłącznie duchowej natury, a więc podobieństwo do duchowości Logosu
występuje tylko u człowieka.
371
Por. Strom. VI, 72, 2; 77, 5.
372
Por. Strom. VI, 75, 1; 76, 3; 77, 1; Hbr 6,4.
373
Strom. VI, 104, 1, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 174; SCh 446, s. 268: Kai\ tv= dikai#
yuxv= Jei/a tij a)gaJwsu/nhj du/namij, kata/ te th\n e)piskoph\n, kata/ te th\n
profhtei/an, kata/ te th\n dioikhtikh\n e)ne/rgeian e)gxriptome/nh, oi(=on
213
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
392
Por. Strom. VI, 138, 1; 145, 6-7; 146, 1; Prz 1,2-8; Philo Judaeus, Questionej et so-
lutiones in Genesin III, 43. Klemens stwierdza w Kobiercach, że Stwórca wszystkiego jest
Panem i Ojcem, natomiast Matką jest boska Wiedza i Mądrość (h( Jei/a gnw=sij kai\
h( sofi/aj).
393
Por. Strom. VI, 138, 4; 141, 7; VII, 56, 6; Ap 21,6.
394
Strom. VII, 5, 3, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 220; SCh 428, s. 48: Teleiwta/th dh\ kai\
a(giwta/th, kai\ kuriwta/th kai\ h(gemonikwta/th, kai\ basilikwta/th, kai\
eu)ergetikwta/th h( ui(ou= fu/sij h( t%= mo/n% pantokra/tori prosexesta/th.
395
Por. Strom. VII, 2, 2.
396
Por. Strom. VII, 2, 3.
397
Por. Strom. VII, 3, 6; Platon, Theaetetus 176a-b.
398
Por. Strom. VII, 4, 2.
216
Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata
„On jest najwyższą Zwierzchnością, która wszystko ustawia wedle woli Ojca
i wszystkim najlepiej zarządza, wszystko urzeczywistnia swą nieznużoną i usta-
wiczną siłą, bezustannie z natężeniem śledząc tajemne myśli Boga, przy których po-
mocy działa. Ale nigdy nie opuszcza swego punktu obserwacyjnego Syn Boży”400.
Ten boski Syn, cały jest myślą i światłem pochodzącym od Ojca, a rów-
nocześnie jest wszędzie w każdym czasie i nie jest w żaden sposób ograni-
czony. On jest Mądrością i Mocą401, której podległe zostały nie tylko wszel-
kie moce duchowe, ale także wszyscy ludzie, choć nie w równym stopniu
i w pełnym zrozumieniu402. Ponadto od Logosu bierze początek Opatrzność
(h( pro/noia), która ma w opiece każdego człowieka, wszystkie społeczności
ludzkie i cały wszechświat403. Boski Logos, który przyjął na siebie ciało, jest
też Zbawcą i Panem wszystkich wierzących404.
Klemens Aleksandryjski pod koniec swojego dzieła podkreśla, że świą-
tynią, która jest najlepiej przystosowana do przyjęcia wzniosłości dosto-
jeństwa Bożego, jest zarówno Kościół, jak również każdy chrześcijanin
(kat )e)pi/gnwsin a(gi/an genome/nhn e)kklhsi/an i(ero\n). Dzięki
uczestnictwu w boskim Logosie i przez obcowanie z Tym, który jest jedyną
prawdziwą wartością, dusza sprawiedliwego doznaje uświęcenia405. Dzieje
się tak, ponieważ święty gnostyk coraz ściślej przylega do Boga, a także
nieustannie oddaje Mu cześć w czasie modlitwy406. W ten sposób staje się
399
Por. Strom. VII, 7, 7.
400
Strom. VII, 5, 4, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 220; SCh 428, s. 48: Au(t/ h h( megi/sth
u(peroxh/, h(\ ta\ pa/nta diata/ssetai kata\ to\ Je/lhma tou= patro\j, kai\ to\ pa=n
a)r
/ ista oi)aki/zei, a)kama/t% kai\ a)tru/t% duna/mei pa/nta e)rgazome/nh, di w ) n
=(
e)nergei= ta\j a)pokru/fouj e)nnoi/aj e)pible/pousa. Ou) ga\r e)ci/statai/ pote th=j
au)tou= periwph=j o( ui(oj \ tou= Jeou=. Por. J 4,34; 6,38-40; Platon, Leges X, 902b.
401
Por. Strom. VII, 7, 4; Prz 8,30; 1 Kor 1,24.
402
Por. Strom. VII, 5, 4-6; 7, 1; Prz 8,20; 1 Kor 15,27.
403
Por. Strom. VII, 6, 1; 8, 2-5; 12, 2-3; 21, 4; 29, 6; 86, 2. Apologeta tłumaczy, że Syn
Boży przede wszystkim musi się troszczyć o człowieka, ponieważ to jemu podczas aktu
stwarzania została wszczepiona idea Boga (h( e)/nnoia Jeou=), a także na nim zostało wyci-
śnięte Boże podobieństwo (mi/an ei)ko/na e)pi\ mi/ano ou)si/an).
404
Por. Strom. VII, 7, 6; 8, 1. 6; 9, 1-2; 35, 1-3. Aleksandryjczyk dodaje, że trzeba uwiel-
biać Logos, ponieważ jest naszym Zbawicielem i Władcą (swth=ra kai\ h(gemo/na),
a za Jego pośrednictwem oddawać także cześć Ojcu.
405
Por. Strom. VII, 29, 3-5; 49, 1.
406
Por. Strom. VII, 35, 6-7; 38, 4; 39, 1; 44, 4-5; 45, 1. Klemens podkreśla, że gno-
styk otrzymuje wiedzę o Bogu w sposób przejrzysty przez „mistyczny chór samej prawdy”
(au)th=j a)lhJei/aj xorou= mustikou=).
217
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
407
Por. Strom. VII, 36, 2.
408
Por. Strom. VII, 41, 6-7; 49, 7-8; 52, 1. Według apologety jest to ważna funkcja, dzięki
której gnostyk staje się pośrednikiem w nawiązywaniu ścisłej relacji ludzi z boskim Logo-
sem (pro\j to\ Jei=on suna/feia/n te kai\ koinwni/an e)mmesiteu/ei).
409
Por. Strom. VII, 45, 3; 58, 2-6; Ps 23,3-6; Mt 11,27; 19,17; Hbr 1,3; Ef 4,6; 1 P 2,9.
410
Strom. VII, 44, 5, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 252; SCh 428, s. 154: Prosexh\j
tv= pansJenei= duna/mei geno/menoj, pneumatiko\j enai spouda/saj dia\ th=j
a)ori/stou a)ga/phj h(/nwtai t%= pneu/mati.
411
Por. Strom. VII, 51, 7.
412
Por. Strom. VII, 54, 1-2.
413
Por. Strom. VII, 55, 1.
414
Por. Strom. VII, 55, 5.
415
Por. Strom. VII, 56, 1.
416
Por. Strom. VII, 57, 1.
218
Uczestnictwo w Logosie wyjaśnione w Stromata
„Ci, którzy domagają się wiadomości zgodnych z Pismem na temat tego, do cze-
go zmierzają, otrzymują od Boga dar pojęciowego poznania, bezpośrednio
od Niego pochodzącego, za pośrednictwem badania, które rozbłyska blaskiem
czystego rozumu”423.
417
Strom. VII, 57, 2-4, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 263; SCh 428, s. 186: E)ntau=Ja ga\r
pou th=j gnwstikh=j yuxh=j h( telei/wsij, pa/shj kaJa/rsew/j te kai\ leitourgi/aj
u(pekba=san su\n t%= kuri/% gi/gnesJai, o(p / ou e)sti\n prosexw=j u(potetagme/nh.
Autor dodaje, że wtedy to, co poznaje oraz To, co jest Poznawane, łączy się w związek przy-
jacielski (fi/lon fi/l% to\ gignw=skon t%= gignwskome/n% pari/sthsi).
418
Strom. VII, 64, 6-7; 79, 4: Su\n Xrist%= geno/menoj, a)c / ion e(auto\n parasxw\n
dia\ kaJaro/thta, kata\ a)na/krasin e)x / ein th\n du/namin tou= Jeou= th\n dia\
tou= Xristou= xorhgoume/nhn. Apologeta często korzysta z rozważań św. Pawła i uży-
wa podobnej argumentacji. Sprzeciwia się natomiast nauce stoickiej, która utożsamiała cnotę
boską i ludzką. Por. 1 Kor 6,17-19; 15,44.
419
Por. Strom. VII, 68, 1-4; 70, 1-3; 81, 3; Mt 5,48; J 1,12; 15,15; Ef 4,13; 1 Tes 2,4. Opis
doskonałego gnostyka kończy autor Kobierców w rozdziale czternastym VII księgi (84, 1-88,
7), bazując na tekście Pawłowym (1 Kor 6). Podreśla przy tym, że doskonałość ludzka nie
może być nigdy uznana za równą doskonałości Bożej.
420
Por. Strom. VII, 92, 3; 100, 7; 107, 3-5. Pewne cechy przynależne boskiemu Logosowi
przenosi Klemens Aleksandryjski również na Kościół, m.in. doskonałość. Więcej o funk-
cjach i cechach Kościoła można przeczytać w ostatnim rozdziale książki: F. Drączkowski,
Kościół – Agape, Lublin 1983, s. 175−182.
421
Por. Strom. VII, 78, 6; Łk 20,36.
422
Por. Strom. VII, 82, 2-3; 88, 3; 1 Kor 3,16.
423
Strom. VII, 2, 1, J. Pliszczyńska, ks. II, s. 311; GCS 17, s. 80: Kai\ toi=j ou(/twj ai)
tou=sin ta\j peu/seij kata\ ta\j grafa\j e)f )o(\ bai/nousin e)k tou= Jeou= gi/netai,
h( do/sij th=j Jeodwrh/tou gnw/sewj katalhptikw=j dia\ th=j logikh=j o)/ntwj
e)klampou/shj zhth/sewj.
219
Udział w Logosie porzez wiarę i sakramenty według Klemensa Aleksandryjskiego
424
Por. Strom. VII, 91, 3; 97, 2-3; 104, 1; Syr 4,11. Według Klemensa wszyscy gnostycy
są więc dokładnymi znawcami Pisma Świętego, a Logos poucza ich za pośrednictwem pro-
roków, apostołów i ewangelistów.
425
Por. Strom. VII, 99, 4-5; 105, 2; 1 Kor 4,19.
426
Por. Strom. VII, 109, 3; VIII, 1, 3; Mt 11,27, Łk 10,22.
427
Por. Strom. VII, 101, 5.
220
ZAKOŃCZENIE
W pierwszym rozdziale pracy przedstawiłem i przeanalizowałem staro-
żytne źródła, które w znaczący sposób wpłynęły na koncepcję uczestnictwa
w boskim Logosie u apologetów chrześcijańskich II wieku po Chrystusie.
Na początku przywołałem więc rozważania Heraklita, który jako pierwszy
wprowadził do filozofii termin lo/goj i podkreślił, że podstawowe zasady
moralne i społeczne mają swoje źródło w powszechnym Logosie. Na podsta-
wie tych rozważań wykazałem, że dusza posiada swój wewnętrzny lo/goj
i zawiera pewną cząstkę uniwersalnego Logosu. Podkreśliłem, że Platon oraz
Arystoteles używali terminu lo/goj zazwyczaj w znaczeniu filozoficznego
dyskursu. Rozważania z dialogów platońskich pozwoliły ukazać relację mię-
dzy ludzkim intelektem a ideami i rzuciły nowe światło na problem uczestnic-
twa w boskim Logosie. Według filozofii Platona tym, co najbardziej jednoczy
człowieka z Logosem, jest miłość, która została złożona przez Boga w nie-
śmiertelnej duszy. Dzięki zjednoczeniu z Logosem dusza ludzka jest zdolna
do badania rzeczy wiecznych i boskich. Poznaje ona świat inteligibilny, do-
chodzi do Prawdy i kontempluje Dobro. Według Platona można osiągać coraz
wyższy stopień uczestnictwa w Logosie przez rozwijanie swego intelektu.
W dalszej części rozprawy wykazałem, że dla stoików, którzy wiele zaczerp-
nęli z filozofii Heraklita, głównym terminem również był Logos. Według nich
boska, ognista i rozumna zasada kształtująca wszechświat przez swoją Pneu-
mę przenika rozumną część duszy ludzkiej i w ten sposób człowiek partycy-
puje w Umyśle Boga. Zgodnie z etyką stoicką trzeba zatem dążyć do osią-
gnięcia homologii, a więc życia cnotliwego w harmonii z Logosem i naturą.
Fragmenty z dzieł Arystotelesa oraz teksty średniego platonizmu potwierdzi-
ły, że umysł ludzki najpełniej uczestniczy w Logosie na drodze kontemplacji
Prawdy, Dobra i Piękna. Wówczas bowiem dochodzi do upodobnienia ele-
mentu boskiego w człowieku z samym bóstwem – Logosem.
Na podstawie analizy myśli starożytnych filozofów greckich doszedłem
do wniosku, że filozoficzno-teologiczna doktryna Filona Aleksandryjskiego
na temat Logosu jest rezultatem połączenia myśli helleńskiej i literatury mą-
drościowej Starego Testamentu. Wykazałem, że Aleksandryjczyk, posługu-
jąc się terminologią stoicką oraz platońską, dodał Logosowi wiele biblijnych
znaczeń przypisywanych tradycyjnie Mądrości Boga. Analiza jego dzieł po-
221
Zakończenie
wiem realizuje się „boska sztuka”, a człowiek staje się „doskonałym dziełem
Boga” („perfectum opus Dei”). Cała tajemnica udziału w boskości dokonuje
się dzięki wszechmocy Boga, ale i współpracy Ducha oraz Logosu.
Ostatni rozdział niniejszej pracy poświęciłem nauczaniu Klemensa
Aleksandryjskiego na temat uczestnictwa w boskim Logosie. Najpierw
zaprezentowałem jego teorię związaną z niebiańską harmonią bytów, któ-
ra polega na tym, iż „Boski Instrument” – Logos jest podstawą „Nowej
Pieśni” we wszechświecie. Według autora Protreptyka każdy byt uczest-
niczy w Logosie, a w sposób szczególny człowiek, który został stworzo-
ny na wzór Logosu jako „święty instrument”. Następnie przedstawiłem
wszystkie stopnie uczestnictwa w Logosie – Synu Bożym, które zostały
podane w Pedagogu. Według Klemensa chrześcijanie, przyjmując sakra-
menty we wspólnocie Kościoła – począwszy od chrztu świętego, poprzez
mistyczny cud zjednoczenia w Eucharystii – podążają drogą ku doskona-
łości, „przebóstwienia” i przystrojenia „pięknem Logosu”. W ten sposób
upodabniają się duchowo do swego niebieskiego wzoru, stają się uczestni-
kami „Nowego Przymierza” i partycypują już tutaj na ziemi w wieczności
Logosu. Na końcu podsumowałem i zebrałem całą naukę Aleksandryjczy-
ka o Logosie zawartą w Kobiercach. Jeszcze raz zaprezentowałem dokład-
ną charakterystykę boskiego Logosu, a przede wszystkim przedstawiłem
odwieczną jedność między Bogiem Ojcem oraz Synem – Jezusem Chry-
stusem i Duchem Świętym. Ponadto precyzyjnie wyjaśniłem, na czym
polega pokrewieństwo z Logosem, utożsamienie się z Nim, a w końcu
uświęcenie w boskim Logosie. Podkreśliłem również, że ten najwyższy
stan jest dostępny wyłącznie świętemu gnostykowi, który staje się dosko-
nały na wzór swego Mistrza.
Myślę, że w swoich analizach i interpretacjach udało mi się udowodnić,
że wszyscy greccy Ojcowie Kościoła II wieku zajmowali się szczegółowo
kwestią uczestnictwa w boskim Logosie. Każdy z nich określał ją na swój
sposób, często, jak w przypadku Ireneusza, podejmując polemikę z gno-
stykami. We wszystkich jednak dziełach można zauważyć stopniowy i sys-
tematyczny rozwój refleksji wczesnochrześcijańskiej na ten temat. Widać
wyraźnie ewolucję w prezentowaniu powyższej tematyki: od bardziej filo-
zoficznego ujęcia uczestnictwa w Logosie, zarówno świata stworzonego,
jak też człowieka, np. w pismach apologetów greckich II wieku, do co-
raz większego akcentowania uczestnictwa w Jezusie Chrystusie, Logosie
Wcielonym – w pismach Ireneusza z Lyonu i Klemensa Aleksandryjskiego.
Mam nadzieję, że powyższa monografia przyczyni się do poszerzenia wie-
dzy związanej z rozumieniem uczestnictwa w Logosie w pismach staro-
żytnego chrześcijaństwa. Oczywiście warto byłoby podjąć dalsze badania
225
Zakończenie
226
BIBLIOGRAFIA
1. Źródła
3. Opracowania
Aal A., Der Logos. Geschichte seiner Entwicklung in der Logosidee in der
griechischen Philosopie, Leipzig 1896.
Abramowiczówna Z. (red.), Słownik grecko-polski, t. I–VI, Warszawa 1962.
Adamczewski B., Nowy komentarz biblijny, t. XII, Łódź.
Altaner B., Stuiber A., Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła,
tłum. P. Pachciarek, Warszawa 1990.
Barbel J., Christos Angelos, Bonn 1941.
Barnard L. W., Athenagoras. A Study in Second Century Christian Apologe-
tic, Paris 1972.
Baron A., Świętość a ideały człowieka, Kraków 2013.
Bober A., Antologia patrystyczna, Kraków 1965.
Brown R. E., The Gospel and Epistles of John, Collegeville 1988.
Bremmer J. N., Erskine A. (ed.), The Gods of Ancient Greece, Edinburgh
2010.
Chadwick H., Myśl wczesnochrześcijańska a tradycja klasyczna, tłum.
P. Siejkowski, Poznań 2000.
Cullan J., The Seeds of Dialogue in Justin Martyr, „Australian eJournal of
Theology” 7 (2006), nr 6, s. 1–11.
Daniélou J., Gospel Message and Hellenistic Culture, London 1973.
Dekert T., Teoria rekapitulacji Ireneusza z Lyonu w świetle starożytnych kon-
cepcji na temat Adama, Kraków 2007.
Dekkers E., Clavis Patrum Latinorum, Steenbruge 1961.
230
Bibliografia
Menn S., Aristotle and Plato on God as Nous and as the Good, „The Review
of Metaphysics” 45 (1992), nr 3, s. 543–573.
Mędala S., Chrystologia Ewangelii św. Jana, Kraków 1993.
Miller E. L., The Logos of Heraclitus: Updating the Report, „Harvard The-
ological Review” 74 (1981), nr 2, s. 161–176.
Misiarczyk L., Il midrash nel Dialogo con Trifone di Giustino Martire, Płock
1999.
Mrugalski D., Logos. Filozoficzne i teologiczne źródła idei wczesnochrześci-
jańskiej, Kraków 2006.
Nestle W., Von Mythos zum Logos, Stuttgart 1942.
Osborn E., Irenaeus of Lyons, Cambridge 2001.
Osborn E. F., The philosophy of Clement of Alexandria, Cambridge 1957.
Osmański M., Logos i stworzenie, Lublin 2001.
Paczkowski M. C., Justyn Męczennik o mądrości i sprawiedliwości wśród
niechrześcijan, „Collectanea Theologica” 76 (2006), nr 2, s. 131-145.
Peabody A. P., Plutarch and his writings, „Andover Review” 2 (1884), nr 2,
s. 466–478.
Pieszczoch S., Patrologia, Gniezno 1994.
Pietras H., Początki teologii Kościoła, Kraków 2007.
Pietras H., Logos a początek stworzenia według Filona z Aleksandrii, „Bobo-
lanum” 2 (1991), s. 86–98.
Poniatowski Z., Logos Prologu Ewangelii Janowej, Warszawa 1970.
Popowski R., Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa
1995.
Reale G., Myśl starożytna, tłum. E. Zieliński, Lublin 2003.
Robinson T. M., Heraclitus and Logos – Again, „Schole” 7 (2013) nr 2,
s. 318–326.
Robinson T. M., Logos and Cosmos, Sankt Augustin 2010.
Romaniuk K., Soteriologia św. Pawła, Warszawa 1983.
Quasten J., Patrology, Maryland 1986.
Sinko T., Zarys literatury greckiej, t. I, Warszawa 1959.
Stachowiak L., Ewangelia według św. Jana, Poznań – Warszawa 1975.
Stachowiak L., Odwieczne pochodzenie Słowa, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”
25 (1972), nr 3, s. 156–168.
Stępień J., Teologia św. Pawła, Warszawa 1979.
Swain S., Character Change in Plutarch, „Phoenix” 43 (1989) nr 1, s. 62–68.
Swieżawski S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa-Wrocław
2000.
Szymusiak J. M., Starowieyski M., Słownik wczesnochrześcijańskiego pi-
śmiennictwa, Poznań 1971.
232
Bibliografia
233
Participation in the Divine Logos
according to the Greek Fathers
of the Church of the 2nd century
SUMMARY
of the Old Testament. John emphasized that Jesus of Nazareth was an incar-
nate Word of God, which is entitled to this new Christological title. Thanks
to the Logos all people can participate in the supernatural life, as well as
participate in the divine light. According to Paul, the entire creation is par-
ticipating in the divine Logos because everything was created in Jesus Christ.
Accordingly, the whole visible and invisible universe is subjected to a power
of the Logos. Moreover, the unity with Logos comes from the fact that all
people are members of the Christ’s Body. Therefore, the man and the Logos
are united in the spiritual and even mystical communion.
Next it was demonstrated that Christian apologists of the 2nd century of-
ten appealed to Greek philosophers, to Philo of Alexandria and to texts of
the Apostles. They also used their terminology in constructing the Christian
teaching about the participation in the divine Logos. In this chapter the early
Christian sources and letters of early Christian apologists who clarified the
issue of the participation in the Logos were analysed. Aristides of Athens in
his Apology wrote that on the road of the truth (h( o(do\j th=j a)lhJei/aj)
one can reach the full participation in the Logos which is a personal relation
with the very Truth – Jesus Christ. Justin claimed that every man had „an
element of the Logos” in himself, which is the form of the „seminal logos”
(lo/goj spermatiko\j). Therefore, he is participating in the divine Logos
and has a divine right infused. So the participation means conducting the
life „in accordance with the Logos” (meta\ Lo/gou) and constant rational
searching (dia\ lo/gou).
According to the apologetic writings of Justin, the participation in the
Logos is a large gift, which provides life and immortality. In Dialogus cum
Tryphone the apologist emphasized that every soul had a participation in
the God’s life (h( yuxh\ metalamba/nousa th=j zwh=j). Moreover,
the participation in the Logos is possible because the nature of the human
mind is similar to the divine nature. According to the apologetic speech of
Tatian of Syria, all beings are participating indirectly and in the different
degree in the divine Logos for they have the same spirit of God (pneu=ma
Jeou=). The rational beings have the fullest participation in the divinity
because they use free will. Every man which is moulded „similar to Logos”
(kata\ th\n tou= Lo/gou mi/mhsin) can on the earth partly participate
in the divine immortality. Teophilus of Antioch in the treaty Ad Autoly-
cum confirmed that the entire nature had a participation in the divinity and
through the Logos (lo/goj proforiko/j) stays in the contact with the
Mind and the Thought of God (lo/goj e)ndia/Jetoj). Accordingly the
universe is participating in the divine Logos and is being supported with
„the hand of God” (u(po\ xeiro\j Jeou=) that is with the Spirit of God
236
Summary
man was moulded by the Father in the form of the immemorially existing Son
(“semper coexistens”). Whereas all spiritual beings were created by the God’s
Power and were being directed by the divine Wisdom. They are participating
in the Logos in accordance with the God’s will and providence (“secundum
gratiam ah voluntatem Dei”).
According to the teaching of the apologist, Logos has always been present
at the humankind and through the mystery of the Incarnation (“Verbum Dei
incarnatum”) revealed himself to the mankind as the Saviour and the an-
nounced Christ. He is the Head of the Church who is uniting dispersed peo-
ple and nations (“in semetipso recapitulatus est”). Therefore, these Christians
have a special participation in the divine Logos who accept the Son of God
in the holy sacraments and become members of the Christ’s Body (“membra
Christi”). According to Irenaeus’ deliberations, the participation in the divine
Logos leads to watching and knowing God’s glory (“participiare gloriae Dei”).
In this way, a „divine art” is accomplished and the man is becoming „excel-
lent work of God” (“perfectum Dei opus”). The mystery of the participation
in the divinity arises from the omnipotence of God and from the cooperation
of the Holy Spirit and Logos.
The last chapter of the dissertation was devoted to the teaching of Clem-
ent of Alexandria about the participation in the divine Logos. His theory
of the heavenly harmony of beings shows that „the Divine Instrument” –
Logos is a base of the „New Song” in the universe. According to the Father
of the Church, every being is participating in the Logos but especially man
wh was created similar to Logos as the „religious instrument”. In this chap-
ter the degrees of the participation in the Logos were described. According
to Clement the Christians who receive the sacraments in the community
of the Church, starting from Holy Baptism, through the mystical unity in
the Eucharist, are following the road towards the perfection, „deification”
and identification with „the beauty of Logos”. In this way, they more and
more resemble their heavenly model and become participants in „the New
Covenant” and in the eternity of the Logos. The Alexandrian also described
the eternal unity between God the Father and his Son – Jesus Christ and the
Holy Spirit. He explained what the relationship with Logos, the identifica-
tion with him and the sanctification in the divine Logos mean. According
to the writer of Alexandria, the highest state of the mystical unification with
Logos is accessible exclusively to the saint Gnostic who is a perfect fol-
lower of the example of his Master.
The dissertation confirms that all Greek Church Fathers of the second cen-
tury dealt with the issue of the participation in the divine Logos. Although
each of them used the specific arguments in their works, the gradual and sys-
238
Summary
239