SAMENVATTING

RZL
Inhoudsopgave
Les 1: Inleiding op ethiek en ethisch ondernemen ............................................................................................ 4
Benadering klimaat ............................................................................................................................................ 4
Benadering economie ......................................................................................................................................... 4
Visie cursus RZL .................................................................................................................................................. 5
Wat is ethiek? Wat is ethisch ondernemen ........................................................................................................ 7
Ethiek en moraal ............................................................................................................................................ 7
Waarden ........................................................................................................................................................ 7
Normen .......................................................................................................................................................... 7
Bedrijfscodes ................................................................................................................................................. 8
Voordelen van bedrijfscodes ......................................................................................................................... 8
Bedrijfscode, geen dode letter ...................................................................................................................... 8
Frequente inbreuken op de bedrijfscode ...................................................................................................... 8
Macht & ethiek .............................................................................................................................................. 9
Waarden & macht ......................................................................................................................................... 9
Universele waarden? ..................................................................................................................................... 9
Spanning en interactie tussen ethiek en de economische moraal .............................................................. 10
Deontologie van de ‘slimme” boekhouder ....................................................................................................... 10
Waarden ...................................................................................................................................................... 10
Plichten ........................................................................................................................................................ 10
Maar ............................................................................................................................................................ 10
Creatief boekhouden ................................................................................................................................... 10
Ethische dilemma’s ........................................................................................................................................... 11

Les 2: Spanningen tussen economie en ethiek ............................................................................................... 12

Waarden en normen ........................................................................................................................................ 12
Deugden en plichten ......................................................................................................................................... 12
Wie bepaalt de norm? ...................................................................................................................................... 13
Van markteconomie naar een marktgestuurde samenleving .......................................................................... 14
Problemen door marktgedreven samenleving ................................................................................................. 15
Groeiende kloof tussen arm en rijk ............................................................................................................. 15
Corrumperende markt ................................................................................................................................. 15
Publiek debat ontbreekt omdat: ................................................................................................................. 15
Spanningen tussen ethiek en de economische moraal ..................................................................................... 15
De ‘slimme’ boekhouder ................................................................................................................................... 15

Les 3: Waarheid en informatieverwerking ...................................................................................................... 16

De echte werkelijkheid ..................................................................................................................................... 16
De werkelijkheid als reflective van ons zelfbeeld.............................................................................................. 16
Zelfdienende vertekening/self serving bias ................................................................................................. 16
Framing ........................................................................................................................................................ 17
Stop polarizing, start framing ...................................................................................................................... 17
Omgaan met informatie & nieuws ................................................................................................................... 18
Hoe gaan wij met nieuwe info om? ............................................................................................................. 18
Waarom geloven we fake nieuws? .............................................................................................................. 18
Wat is “confirmation bias”?......................................................................................................................... 18
Extra............................................................................................................................................................. 18

1
 Kritisch & intuïtief denken ................................................................................................................................ 19
De echte werkelijkheid: nieuwsgaring, kritisch bekeken .................................................................................. 19
Betrouwbare bronnen ...................................................................................................................................... 19
Besluit ............................................................................................................................................................... 20

Les 4: Paradigmaverschuivingen ..................................................................................................................... 21

Antropologischs standpunt............................................................................................................................... 21
De werkelijkheid het heel en al: het heelal ....................................................................................................... 21
It’s complicated that’s why............................................................................................................................... 21
Hoe denken we over economie ......................................................................................................................... 22
Paradigma-verschuivingen The Shift ................................................................................................................ 23
De werkelijkheid – economische antropologie ................................................................................................. 24
… - 10e eeuw voor Chr. ................................................................................................................................ 24
Rond de 5e eeuw voor Chr. .......................................................................................................................... 24
Rond 4e eeuw voor Chr. ............................................................................................................................... 25
Middeleeuwen (500-1500) .......................................................................................................................... 25
Vanaf de 15e eeuw ....................................................................................................................................... 26
Modellen over de verhouding religie en wetenschap ....................................................................................... 27
Houding van Vlaamse katholieke scholen t.a.v. wetenschap en religie ........................................................... 28

Les 5: Wat is de werkelijkheid? Paradigmaverschuivingen doorheen de tijd .................................................. 29

B corp................................................................................................................................................................ 29
De werkelijkheid – economische antropologie ................................................................................................. 30
Vanaf de 16e eeuw ....................................................................................................................................... 30
Vanaf de 18e eeuw ....................................................................................................................................... 31
Industriële revolutie =BL impuls tot paradigmaverschuiving (2) ................................................................. 32
Digitalre revolotie = BL impuls voor paradigmaverschuiving (3) ................................................................. 32
Psychische problemen (vanaf 21ste eeuw) ................................................................................................... 34
Grondstoffen ............................................................................................................................................... 34
Globalisering/systeemdenken (Vanaf 21ste eeuw) ...................................................................................... 34
Betekeniseconomie........................................................................................................................................... 35
Wat? ............................................................................................................................................................ 35
Waarom? ..................................................................................................................................................... 36
Besluit ............................................................................................................................................................... 36
The happiness trap ........................................................................................................................................... 36
HiSibe – Happiness before profit ...................................................................................................................... 36
Besluit: welke lessen trekken we uit inze economische geschiedenis? ............................................................. 36

Les 6: Betekenisvolle bedrijven ...................................................................................................................... 37

Ethiek bij economie brengen - Wat bezielt ons? ............................................................................................. 38

Wat bezielt ons toch? ....................................................................................................................................... 38
Burn-out ........................................................................................................................................................... 38
Taoïsme vs. Christendom .................................................................................................................................. 40
Spiritualiteit ...................................................................................................................................................... 40
Intuïtie .............................................................................................................................................................. 40

2
Intuïtie en spiritualiteit: vandaag de dag ......................................................................................................... 41
Intuïtie in combinatie met ervaring en kennis .................................................................................................. 41
Intuïtie en spiritualiteit: 4de eeuw voor Chr. ..................................................................................................... 41
Kritische houding t.a.v. manipulaties ............................................................................................................... 41
Voorwaarden om spirituele weg te volgen....................................................................................................... 41
Spiritueel – diagonaal denken .......................................................................................................................... 42
Relationele economie ....................................................................................................................................... 42
Soberheid .......................................................................................................................................................... 42
Mimetische begeerte (R. Girard) ...................................................................................................................... 43
Terugkoppeling – 10 geboden van geluk volgens Annemans ........................................................................... 43
Geluk/Genot ..................................................................................................................................................... 44

3
Samenvatting RZL – juni 2019
Les 1: Inleiding op ethiek en ethisch ondernemen
Benadering klimaat

• Planetaire grenzen → fossiele brandstoffen (= eindig)

• Blue cirkel
o Jongeren tekenen op hand
o Temp. Onder 2 °C houden
o Nu handelen!
o Frame van 12 jaar = Window of opportunity
▪ ➔ dan: tipping point → onomkeerbaar
o Na 12 jaar
▪ Economie plat
▪ Chaos
▪ Onvoorspelbaarheid
o Nood aan bewustzijn + op andere manier (ethisch) ondernemen (SDG’s)

Benadering economie
• Vrije markt ➔ “winner takes it all”
• Marktdenken = verankert in alles wat we doen
o Vb: rusthuis → verpleger heeft maar 5 min. per persoon ➔ economisch
model
• Kant (filosoof): Je moet je naasten behandelen hoe je zelf behandeld wilt worden +
doe een andere niet aan wat je zelf niet aangedaan wilt worden
• Proximity: We trekken ons bepaalde problematiek minder aan omdat ze ver van ons
verwijderd zijn
o Vb: We vinden het minder erg dat iemand aan de andere kant van de wereld
uitgebuit wordt, dan dat het hier in onze buurt zou gebeuren
• Bedrijven moeten de wereld vormen → moeten inzetten voor een maatschappelijk
doel
• Donuteconomie!! (wordt later uitgebreid uitgelegd)

4
Visie cursus RZL

➔ houding: to act!!

• RZL ➔ aanzetten kritisch nadenken (jezelf, overtuigingen & wereldbeeld)

• Inzichten in:
o Bedrijfsethiek: MVO, C2C, duurzaam ondernemen
o Verbondenheid: People, planet, peace, partnerships & SDG’s aantonen
o Ethische benaderingen: morele dilemma’s
o Impact bedrijfsvoering: sociaal & ecologisch vlak
• Ethiek is een vorm/soort van filosofie
o Eten of gegeten worden
o Dualiteit tussen: denken + doen & lichaam + geest
• Verbindende aspect van religie!
o R = religie = verbinding
o Z = zingeving = zinvol werk, zinvolle economie
o L = levensbeschouwing = kritisch beschouwen
➔ Alles is verbonden met elkaar!
➔ Verander 1 klein iets → gevolgen!!
• TINA
o Geen ander alternatief dan vrije marktmodel
o Kapitalisme + vrije hand
o Margret Tatcher
• TAPAS
o Er zijn veel alternatieven voor het vrije marktmodel
o Betekeniseconomie
o Circulaire economie
o Gemene-goed-economie
o Donuteconomie
o Regeneratieve economie
• SDG’s
o Vanuit bedrijven komen
o Moeten voortonen + structuur geven à samenleving

5
 ➔ als je alleen focust op eigen winst ➔ gebrek à potentieel, doel & ambitie

➔ Ikigai
• Feel good concept
• Japans
• Verzoent 4 domeinen binnen je zelf
• Domeinen vinden = unstopable energie
• Dan verandert het naar purpose → purpose vinden = energie!!

6
Wat is ethiek? Wat is ethisch ondernemen

• Waarden → Fundamentele waarden

• Normen = eerder concrete invulling
• Waarden verschillen per landen
→ internationale handel

Ethiek en moraal
• Interactie
• Waarden en normen
• Deontologie = plichtethiek
o Vb: slimme boekhouder

Waarden
= collectieve opvatting of voorstelling van “het goede” (=abstract)

Intrinsieke waarde Instrumentele waarde

= Zijn uitzichzelf goed = Middel om intrinsieke waarden te
bereiken

Doel: Doel:
Goede gemoedstoestand Indienst v.e. hoger doel

Vb: Vb:
Ethiek & eerlijkheid Respect & integriteit

Normen
= voorschriften
= richtlijnen
= geboden
= leefregels
= concrete invulling

7
Bedrijfscodes
= voorschriften voor iedereen binnen het bedrijf

Belang van bedrijfscodes:

• Vertrouwen + geeft garantie à

stakeholders
• Functies:
• Oriënterend: bepaald richting
• Expliciterend: verduidelijkt de
norm
• Corrigerend: Kan bij evaluaties ongewenst gedrag bijsturen
• Enthousiasmerend: stimulerend
en activerend
• Initiërend: leidt beginnende MW’s
op, inwijdend in de gangbare moraal

Voordelen van bedrijfscodes

• Bedrijven gedragen zich verantwoordelijker

• MW’s zullen sneller wangedrag aankaarten
• Bedrijven kunnen beter omgaan met ethische problemen die door WN’s
veroorzaakt worden

Bedrijfscode, geen dode letter

• Wordt geïmplementeerd in
o Jaarverslag
o Managementcontract
o Functioneringsgesprek
o Verkoop- en aankoopbeleid
• Overtredingen kunnen worden gemeld
o Zonder repercussies

Frequente inbreuken op de bedrijfscode

• 1/3 WN’s zijn zich bewust geweest van wangedrag op het werk
• Ongepast + onethisch gedrag
• Foutief weergeven van werkuren
• Veiligheidsovertredingen

8
Macht & ethiek

• Ethiek = houdt zich bezig met de vraag of bepaalde handelingen, praktijken of

instituties acceptabel zijn of niet

• Moraliteit = geheel van ideeën over goed en kwaad, in een bepaalde samenleving
→ Wie bepaald wat goed of kwaad is?

➔ Deze ideeën veranderen doorheen de tijd, en iedere tijd heeft zijn consensus over
moraliteit
→ vb: Wat we vroeger rechtvaardig vonden, vinden we nu niet meer rechtvaardig
Zoals: slaven, kinderarbeid…

Waarden & macht

Machtigen bepalen doorgaans goed en kwaad.

Wat zij goed noemen, kan zomaar ook het slechten zijn.

Vele filosofen betwijfelen of er universele normen en waarden zijn.

De particuliere context is belangrijk.

… en de hiermee verbonden machtsverhoudingen

Universele waarden?
➔ Bewust zijn voor specifieke contexten (zie casus kinderarbeid in Pakistan)

• Waardenrelativisme = gaat ervan uit dat normen en waarden per definitie

afhankelijk zijn van de situatie
o Geen algemene uitspraken
o Geen ethische discussies ten gronde voeren
o vb: vrouwenbesnijdenis, kinderarbeid

• Ethisch subjectivisme = geen enkel individu hoeft zijn of haar beslissingen te

legitimeren ten opzichte van anderen
o Geen ethische discussie

• Ethisch absolutisme = slechts één juiste conceptie van goed en kwaad, die overal en
altijd geldt
o Let op! Machtsmisbruik!

9
Spanning en interactie tussen ethiek en de economische moraal

• Ethiek ➔ gaat na of de heersende moraal in economie acceptabel is.

o Is winstmaximalisatie nastrevenswaardig?
o Heiligt dit doel, de middelen?
o Hoe wetenschappelijk en wiskundig is economie, of is economie dan toch
eerder een vorm van geloof?
o = Poging om ethiek terug bij economie te brengen
(Zie vb ppt.)

Deontologie van de ‘slimme” boekhouder

Waarden
• Waarheidsgetrouw weergeven van financieel bilan
• Transparantie

Plichten
• Volledige correcte boekhouding opstellen

Maar
• Creatief boekhouden
o Voordelig voor het bedrijf
o Nadelig voor de staat → diefstal

Creatief boekhouden
• = diefstal
• = ondeugdzaam gedrag
→ Schaamte & schuld
• Maar:
o Fijn
o Goed gevoel
➔ “bedriegers high”

10
Ethische dilemma’s
= Tegenstrijdige waarden of waardenconflict:
• Zorg ik als jurist of boekhouder er voor dat het bedrijf zo veel mogelijk winst kan
maken en zal ik creatief boekhouden toepassen, terwijl ik weet dat ik dan niet eerlijk
ben t.o.v. de staat (en haar onderdanen?)
• Twijfelend, zoekend en onzeker en onrustig
• Deridda met de aporie of de onbeslisbaarheid
• Twijfelen = Zeer goede zaak om over dingen te gaan twijfelen
→ anders: overtuigt van je eigen verhaal + niet meer openstaan voor
mening/waarden/ inzicht van anderen
→ Er is niet 1 optie beter dan de andere

11
Les 2: Spanningen tussen economie en ethiek
Waarden en normen

Waarden Normen
• Abstract • Concreet
• Collectieve opvattingen vh. goede • Geboden & verboden
• Deugden • Plichten
o Betrouwbaarheid
o Zorg
o Zelfvorming

Deugden en plichten

Deugden Plichten
• Rechtvaardigheid • Deontologie
• Zorg • Rechten
• Zelfvorming • Principes

Persoonlijke integriteit Verantwoordelijkheid

Vb: betrouwbare collega Vb: betrouwbare collega
Aristoteles: het juiste midden bewaren Kant: behalndel een ander zoals je zelf
behandeld wilt worden
Kan aangeleerd worden Kan afgedwongen/opgelegd worden
→ bedrijfscultuur → juridisch

• Plichtethiek = houden aan bepaalde codes (artsen, advocaten)

o Regels waar men niet over gaat → afdwingbaar
o Als je deze niet nakomt → kan gestraft worden
• Kant: roep je op tot verantwoordelijkheid: dit zijn je plichten, wees daar
verantwoordelijk voor
o Geen mentaliteitswijzigingen, er gaan mensen wel slinke manieren vinden

12
Wie bepaalt de norm?
= diegene met macht
≠ altijd etische norm

Machtigen bepalen doorgaans goed en kwaad.

Wat zij goed noemen, kan zomaar ook het slechte zijn.

Vele filosofen betwijfelen of er universele normen en

waarden zijn.

De particuliere context is belangrijk.

… en de hiermee verbonden machtsverhoudingen

➔ Wie zijn wie om iets te zeggen over de cultuur, de traditie en de gebruiken van een
ander?

Universele waarden?
➔ Bewust zijn voor specifieke contexten
➔ Uitleg in les 1

• Waardenrelativisme:
o Zaken gaan relativeren, betekent NIET minimaliseren
o in relatie brengen (wat kan ik hier aandoen? Context bekijken, hoe houdt da
verband met iets anders?)
• Ethisch subjectivisme
• Ethisch absolutisme :
o Geen uitspraken meer durven doen, en twijfelen
o Een lijn durven trekken tussen goed en kwaad door middel van twijfel
o Twijfel zorgt voor onrust → als iemand in zijn schoenen durft staan en een
grens durft te trekken → dat zorgt voor rust
o MAAR als je die teveel macht geeft, wordt het niet meer ethisch

13
Van markteconomie naar een marktgestuurde samenleving

Zorgminuten in zorginstellingen:
• Krijgen 5 min om voor iemand te zorgen en dat die goed is zodat die weg kan
• Vaak mensen die hulp nodig hebben omdat ze het zelf niet kunnen, maar ze
krijgen maar 5 minuten

Afstudeerrichtingen op maat van vrager, de student:

• RZL: geen nuttig vak voor in de economie
• Wel nuttig voor je eigen ontwikkeling
• Mensen kunnen het grote verband verliezen door specialisatie (kan ook komen
als je zelf je vakken gaat kiezen, puur uit interesse)

Sporten:
• Alles wordt economisch bekeken (pieken naar een bepaald moment)
• Meten van prestaties
• Het gaat niet meer om sport zelf, om plezier te maken

Een huwelijk is een contract + ROI in relaties:

• Als het niet meer gaat, is het contract verlopen
• Je steekt veel aandacht in de persoon en in de relatie
• Als je nadenkt, is een kind niet economisch wenselijk

• Marktwaarden verdringen niet-commerciële waarden:

o Competitie, meritacratie in verhouding tot verantwoordelijkheid → inzetten
is niet metteen succes → is niet het enige juiste principe
o Menswaardigheid is verhandelbaar
o Prijs van hulp/dienst is afhankelijk van algoritmes

• Ons markteconomisch denken heeft zich in ons samenlevingsmodel genesteld en

we stellen er ons heel weinig vragen bij
o Vb: Ticketprijzen veranderen wanneer men interesse opmerkt bij een
potentiële reiziger.
o Vb: Je kan zowat alles kopen: tijd, gezelschap, een nier, een kind,
belevenissen…

14
 • De pubieke sfeer wordt beroofd van morele reflexen.
We kunnen het ethische debat niet meer voeren. Technocratische
managementpolitiek beheerst huidige samenlevingen.

=> Hoe de vrije markt in toom houden? (zie ppt. dia 9)

Problemen door marktgedreven samenleving
Groeiende kloof tussen arm en rijk
= Niet alles in de samenleving is toegankelijk voor de lagere klasse

Corrumperende markt
= corrupt maken, aantasten, bederven van de markt
→ verlies van intrensieke waarden en niet-economische waarden

Publiek debat ontbreekt omdat:

• Etische reflex = vervreemd voor ons

• Men valt steeds terug in nutsdenken (markteconomisch vooraal)

Spanningen tussen ethiek en de economische moraal

Ethiek ➔ gaat na of de heersende moraal in economie acceptabel is (voorbeelden: zie ppt dia 13)
• Is winstmaximalisatie nastrevenswaardig?
• Heiligt dit doel, de middelen?
• Hoe wetenschappelijk en wiskundig is economie, of is economie dan toch eerder
een vorm van geloof?
• Is alles te koop?
➔ Poging om ethiek terug bij economie te brengen
= herhaling les 1

De ‘slimme’ boekhouder
→ zie les 1

15
Les 3: Waarheid en informatieverwerking
Voorbeeld van vriendschap
Je kan niet objectief waarnemen → Je bent het aan het kleuren met jouw eigen mening en
eigen gedachten

Voorbeeld witte & zwarte wolf

2 wolven in jezelf, wolf die je het meest voedt wordt werkelijkheid

De echte werkelijkheid

Wanneer mensen niet meer weten wat juist en fout is,

kan je hen alles wijsmaken.
Hannah Arendt

Wanneer mensen niet meer weten wat juist en fout is,

kan je hen alles wijsmaken.
Hannah Arendt

• Hanna Arendt
o Eichman proces meegemaakt
o Bizarre beschrijving van hem aangezien ze Joodse vrouw is
• Conclusie:
o “Eichman is maar een mens, die deed wat hem gevraagd werd”
o “Banaliteit van zijn kwaad”
o “Hij is niet de kwade, hij is de domme”
o “Onwil van willen denken wat andere mensen meemaken”
o → Verwijzing naar witte en zwarte wolf
o Utopie is soms nodig om je van de zwarte wolf weg te trekken

De werkelijkheid als reflective van ons zelfbeeld

Zelfdienende vertekening/self serving bias
= Blinde vlek
• vb: Rudolf Höss bij de beschuldiging dat hij zich persoonlijk zou verrijkt hebben in
Auschwitz: “Wie denkt u wel dat ik ben?”
o Hij is er van overtuigd dat hij een rechtschapen en eerzame man is →
”iemand bestelen dat doe ik niet” → maar hij heeft wel massaal veel mensen
de dood in gejaagd
• Ook terug te vinden bij bedrijfsleiders die gefraudeerd hebben: “Er is toch geen
bezwaar tegen slim zijn?” → Paul Hauspie
• Eerst weten wie je zelf bent voor je werkelijkheid kan gaan beschrijven.
• Kwaad is vaak reflectie van jezelf

16
Framing
• Denkkader dat beïnvloed wordt door onze emoties (vooringenomenheid)
• Onze ingesteldheid wordt gereflecteerd in onze waarneming
• Hoe we iets zien, zegt soms meer over ons dan over wat we zien

→ Met de eerste foto denken we: Hitler & Trump

→ Maar kan ook iemand anders zijn: Charlie Chaplin & Bon Jovi
→ Zegt veel over ons denkkader

Stop polarizing, start framing

https://www.youtube.com/watch?v=09mjATJZJsM

(Ontmoeten + verbinden)

→ We moeten aan framing beginnen doen, veel meer dan aan polarisatie
→ Framing kan neutraal zijn en als positief gebruikt worden

17
Omgaan met informatie & nieuws
Hoe gaan wij met nieuwe info om?
• Herleiden tot werkelijke realiteit
• Hoe mee omgaan:
o intuïtief → obv bestaan, achtergrond, voorkennis ➔ conclusies trekken
(zoektocht naar bevestiging) gemakkelijker info aannemen die we al wisten,
kenden of dachten → Tegenargumenten gaan we minder aannemen omdat
het tegenover onze eigen mening staat
o Kritische: argumenten evalueren → kost veel moeite, we zijn vlug afgeleid
doordat het moeite kost + overspoeling van info: te moeilijk om et te
evalueren ➔ fact checkers

Waarom geloven we fake nieuws?

• Moeilijk goed af te leiden? Commerciële of politieke reden → Ethisch is dit
betwistbaar
• Mensen denken niet zwart wit over fake nieuws
• Het is niet “echt” of “fake” het is gewoon niet volledig bellicht en gaat eerder
• Wantrouwen?
• Wanneer en waarom: Blootstelling & hoe er mee omgaan

Wat is “confirmation bias”?

• Zoeken naar bevestiging van je eigen mening
• Herhaling van het intuïtieve (punt 1)

Extra
• Fact checkers: fake nieuws gaan onderzoeken en ontkrachten → fb: samengewerkt
hiermee en nu staat het aangeduid dat het fake nieuws is
• Als je naast foute informatie de genuanceerde waarheid plaatst → kritische manier
van denken
• Bij fake nieuws, kijk naar jezelf → kritischer omgaan met online informatie (niet
alleen fake nieuws, ook propaganda, reclame..)

18
Kritisch & intuïtief denken

Intuïtieve denken Kritische denken

Snel Vraagt veel energie

(= Confirmation bias) (Oog voor afwijkende versies)
Zekerheid Onzekerheid, twijfel, afweging, nuance
(Bewust?

➔ Kennisverwerving = niet absoluut, niet neutraal, niet objectief

→ Mensen zijn beperkt.
→ De werkelijkheid vatten in zijn geheel is erg moeilijk tot onmogelijk

De echte werkelijkheid: nieuwsgaring, kritisch bekeken

Voorbeeld rapporteren molenbeek

→ VRT-nieuws geeft beeld weer (rustig) die niet klopt → er was weldegelijk geweld

• Ingesteldheid bepaald wat je ziet.

• “Ik zoek het daar, dus ik ga het daar vinden”
• “Als je wilt bewijzen dat het een golf is, dan ga je een golf zien”

Betrouwbare bronnen

Dries Van Langenhove in speech: “Journalisten, niemand gelooft jullie nog”

→ Frame breder trekken ➔ hem niet als boeman aanvallen

• Goed om eens na te denken over wat hij zegt

• Journalistiek die dingen verdraait (kan kloppen)
o Zij zetten uiteindelijk wel de toon en sturen ons

Sigrid spruyt
→ Naar verluidt weggegaan: make-up allergie → eigenlijk door twijfel à openbare omroep

• VRT:
o Van politiek naar commercieel kanaal
o Geen behoefte à zelfkritiek
o Voorval “mp3 moord” → moest zeggen daders waren Marokkanen → was
niet bewezen ➔ bleek later: Polen ➔ VRT heeft zelfs geen excuses
aangeboden

19
Verzonnen bronnen
• Man die voor knack werkte → jarenlang geplagieerd
• Lang geduurd vooraleer ontmaskert

Besluit

• We worden in onze kennisverwerving over de werkelijkheid

onbewust (confirmation bias, self serving bias, framing)
en bewust (keuze van nieuwskanaal) beïnvloed, gemanipuleerd, gestuurd en beperkt
• De waarheid achterhalen is moeilijk. De uitdaging zal zijn om steeds te blijven
communiceren en het standpunt van de ander te respecteren en proberen te
begrijpen
• We zullen ons eigen denkkader kritisch moeten benaderen, los komen van eigen
vooroordelen om nieuwe informatie in ons op te nemen

20
Les 4: Paradigmaverschuivingen

Antropologisch standpunt

De werkelijkheid het heel en al: het heelal

De omvang van de werkelijkheid, het heelal, de ruimte beschrijven is moeilijk want…

• Het heelal is onmetelijk groot 10 miljard lichtjaar.
(1 lichtjaar = 9500 000 000 000 km)
• Het is tegelijkertijd onnoemelijk klein:
(1 femtometer = 0,000 000 000 000 001m)

De ruimte, de omvang van het heelal is verweven met tijd want…

• Het heelal deint nog steeds uit.
• Hoe verder de wetenschapstaal zich ontwikkelt, hoe meer we ontdekken.

Het standpunt van waaruit je naar die werkelijkheid kijkt, levert een heel ander verhaal op
zoals
 Het wetenschappelijk verhaal
 Het economisch verhaal
 Het spirituele verhaal
 …

→ Van zodra we de werkelijkheid willen beschrijven, maken we gebruik van een narratief,
van een verhaal!
(cijfers niet kennen!!)

It’s complicated that’s why

Factoren die de waarneming van de werkelijkheid kunnen bemoeilijken:

• Visie: (capaciteiten en denkkader)
Zintuiglijk en dus beperkt en subjectief
• Standpunt: (perspectief - ingesteldheid)
is bepaald en bepalend
• Tijdsgebonden (tijd en ruimte)
• Het verwoorden of omschrijven (taal)

21
Hoe denken we over economie

Economische ratio’s
wiskundig en Rede
ECONOMISCH VERHAAL

wetenschappelijk.

TWEEDELING

Geloof in de markt
krediet – credo – ik geloof Geloof
Vertrouwen op de beurs

De economie, dat zijn de veelzeggende verhalen van mensen over mensen aan
mensen. Zelfs het meest geavanceerde wiskundige model is eigenlijk een verhaal,
een allegorie, onze poging om de wereld om ons heen rationeel te begrijpen.
Thomas Sedlácek, econoom en adviseur van Václav Havel

22
 Paradigma-verschuivingen The Shift

1200 voor Chr 500 voor Chr. 1500 na Chr. Nu ?

Transcendente Samenhang in de Duale werkelijkheid Globalisering /

werkelijkheid werkelijkheid systeem-
denken

Mythes en rites Mythes (religie) en Wetenschap Vraag naar

wetenschap gaan samen onderscheidt zich verbondenhei
verhaal

van religie d/
spiritualiteit:
duurzaamheid
Economische principes in Economische disciplines Economie profileert
verhalen en rituelen ontwikkelen zich in een zich als economische Opnieuw
wetenschappelijk kader. wetenschap. vraag naar
Religie is een andere zingeving
taal. binnen
economie:
purpose
economie

economy,
donut
ecnonmie …

Economie en ethiek gaan Economie komt losser van Economie heeft zich Opnieuw
samen ethiek helemaal ontdaan vraag naar
van ethiek. meer ethisch
debat binnen
ethiek

economie.

The Shift
Welke verschuivingen? → Ze willen naar een duurzamere en gezonde
samenleving/maatschappij gaan
Wie erachter? Maatschappelijke actoren → +410 organisaties/bedrijven
Inspiratie? (klimaat & sustainable development goals) ➔ nu: sign for my future
SDGS
- VN
- 17 doelstelling
- 2030
- Opvolger van milleniumdoelstellingen
➔ Transcendente = Werkelijkheid overstijgend

23
De werkelijkheid – economische antropologie
… - 10e eeuw voor Chr.

• Mensbeeld: jagers – verzamelaars, herders en nomaden Transcendente

o Ecologisch bewustzijn: kent zijn plaats in de biosfeer werkelijkheid

• Wereldbeeld:
o Sacrale energie die alle wereldse elementen met
elkaar verbindt
Mythes en rites
• Verhaal: Mythische verhalen met verklarende functie over
mysterieuzen natuurfenomenen en/of sociale omgang, zelfs
economische principes:

Economische
• Gilgamesj (bovenmenselijke halfgod): principes in
o 20ste eeuw voor Chr. verhalen en rituelen
o Over economische verhoudingen, nutsdenken,
natuurlijke bronnen, robots...

Economie en ethiek
• OT, joodse filosofie: gaan samen
o over magere en vette jaren en de voorzienigheid van
de mens,
o over de beloning van het economische handelen,
o over verplichte rustdagen...

Rond de 5e eeuw voor Chr. Samenhang in de

werkelijkheid
• Mensbeeld: Primitieve landbouw, handel (➔ belang van
landbouw en dankbaarheid)
Mythes (religie) en
• Wereldbeeld:
wetenschap gaan samen
o Natuurfilosofen (phusikoi) starten met anders te
denken over de werkelijkheid: aandacht voor het
fysische
o => fysica of natuurfilosofie Thales van Milete Economische disciplines
(Griekenland) ontwikkelen zich in een
wetenschappelijk kader.
• Verhaal:
o zoektocht naar universelere taal. (o.i.v. Economie komt losser
economie).Men was immers op zoek naar de van ethiek
spirituele queeste
o Filosofie = liefde voor de wijsheid Men zocht zowel
in de natuur en spirituele oefening naar de wijsheid

24
Rond 4e eeuw voor Chr.

• Verhaal: Samenhang in de
o Mythes worden in vraag gesteld. werkelijkheid
o Phusikoi verklaarden hoe en wat, maar niet
waarom! => niets over moraal!
• Socrates ( 469-399 v. Chr)
o Filosofie is praktijk: denken en doen!
o Innerlijke dialoog
➔ Verlangen naar transcendente wijsheid Mythes (religie) en
➔ Wijsheid die de grenzen van de ervaring overschrijdt en in die wetenschap gaan
zin betrekking heeft op de bovenzinnelijke wereld samen

Economische
disciplines ontwikkelen
Middeleeuwen (500-1500) zich in een
wetenschappelijk
• Mensbeeld: primitieve landbouw, ontstaan v. Steden
kader.
o Mens is kleine schakel in groter geheel.
o Door feodaliteit: mens bewerkt het land (last)

• Wereldbeeld: Religieus geörienteerd: plat! Economie komt losser

o Door economische activiteit wordt het van ethiek
wereldbeeld groter.

• Verhaal:Kerk (clerus) en adel bepalen de norm en

hebben de macht

25
Vanaf de 15e eeuw

Belangrijke impulsen tot paradigmaverschuivingen: (1) Duale werkelijkheid

• Ontdekkingen in mechanische wetenschap:

o Ploeg i.p.v. hak: agrarische revolutie
▪ Feodaliteit: grootgrondbezit en
herverdeling
o Kompas : ontdekking van Amerika (1492)
▪ Belang van overzeese handel, Wetenschap onderscheidt
slavenhandel… zich van religie (3)
▪ Belang van financiering: beurs!

Belangrijke impulsen tot paradigmaverschuivingen: (2)

• Reformatie
Religie werd naar de zijlijn Economie profileert zich als
verschoven. Bikkelharde economische wetenschap.
economische principes waren de Religie is een andere taal.
ware drijfveer. (2) (3)

Kruistochten en verbod op
praktiseren van islamitisch en Economie heeft zich
joods geloof (Spaanse inquisitie) helemaal ontdaan van
ethiek. (1)

o Maarten Luther (1483-1546):

▪ besef van transcendente werkelijkheid
▪ leidt tot angst- en schuldgevoelens en
machteloosheid:
▪ No more! => Reformatie.

➔ Achteruitgang van religieus perspectief op de wereld

Belangrijke impulsen tot paradigmaverschuivingen: (3)

ontdekking in astronomie - heliocentrisme

• Coppernicus (1473-1543) ➔ zon ipv aarde = centrum van universum

• Galilei (1564-1642)
o Kosmos: mechanisme door wiskundige wetten bewogen.
▪ Bye bye, God in het wetenschappelijk model.
▪ Maar: mechanica en theologie waren twee verschillende disciplines,
elk mat hun eigen domein en regels.

➔ Negeer je eigen zintuigen en de kerkelijke leer!

26
Modellen over de verhouding religie en wetenschap

Harmoniemodel - God als scheppende kracht in de

kosmos
- Natuurwetenschappen en
(natuurlijke) theologie gaan
samen.
- Thomas van Aquino:
natuurkennis leidt tot God

→ Middeleeuwen

Conflictmodel - Galilei: heliocentrisme

→ natuurwetten zijn
ondubbelzinnig en mathematisch
dus soms makkelijker te
begrijpen dan bijbelteksten.
- Deïsme: God als Horlogemaker –
mechanisch wereldbeeld
- Sciëntisme: materialisme en
atheïsme tot gevolg

Kloofmodel - Religie en wetenschap zijn twee

totaal verschillende
wetenschappen.
- Conflict bestaat alleen bij
grensoverschrijding
- Elk moet zich beperken tot zijn
‘grondgebied’, expertise

• Materialisme → Niet gaan kijken bij theologie

→ is pseudowetenschap → Etienne Vermeersch
• Atheïsme → geen enkel verband zien met God

27
Houding van Vlaamse katholieke scholen t.a.v. wetenschap en religie
Vlaamse dialoogschool → model die wij in RZL gebruiken

Een welbegrepen verschilmodel, dat de eigenstandigheid

van beide taalregisters situeert, en naar structurele
affiniteiten zoekt, vermijdt bovendien onvruchtbare
conflicten. Het stuwt integendeel naar een verder
nadenken over wat het betekent mens te zijn in deze
wereld.
L. Boeve

• Respect voor eigen logica van zowel wetenschap als religie

• Aandacht voor specifiek taalregister
• De ene mag de andere niet inlijven/afwijzen in zijn discours

28
Les 5: Wat is de werkelijkheid? Paradigmaverschuivingen doorheen de
tijd
B corp

• Organisatie
• Certificaten → duurzame ethische ondernemingen (people, planet, profit)
• Proberen ook de legale kant van de economie aan te pakken → wetten over de
regels verspreiden
• Inclusieve economie = Een economie waarbij de bevolking van een land een grote
mogelijkheid heeft om deel te nemen aan de economische ontwikkeling.
• “Interdependance” = onderlinge afhankelijkheid of samenhang. Bij
sociale interdependentie zijn mensen op elkaar aangewezen. Bij staten is er sprake
van interdependentie als beide tegelijk van elkaar afhankelijk zijn. Deze mate van
dependentie hoeft echter niet aan elkaar gelijk te zijn. ➔ Inclusieve economie
• Certified B Corporations are businesses that meet the highest standards of verified
social and environmental performance, public transparency, and legal accountability
to balance profit and purpose. B Corps are accelerating a global culture shift to
redefine success in business and build a more inclusive and sustainable economy.
• Vb B corp: We envision a global economy that uses business as a force for good.
This economy is comprised of a new type of corporation - the B Corporation -
Which is purpose-driven and creates benefit for all stakeholders, not just
shareholders. As B Corporations and leaders of this emerging economy, we believe:
That we must be the change we seek in the world. That all business ought to be
conducted as if people and place mattered. That, through their products, practices,
and profits, businesses should aspire to do no harm and benefit all. To do so requires
that we act with the understanding that we are dependent upon another and thus
responsible for each other and future generations.
• Voorbeeld Greystone bakery ➔ Greyston Bakery werkt voor Ben & Jerry’s → gebruik
van fair trade producten
• Greyston Bakery gebruikt hun bedrijf voor mensen in te zetten die minder
passen binnen het sociaal gebeuren
• Veel ruimer dan: koekjes bakken en winst maken ➔ hun doel is eigenlijk
ruimer ➔ sociale winst

Bedrijven,, overheid en burgers vormen samen de triangle of change

➔ Dit alles heft te maken met systeemdenken

29
De werkelijkheid – economische antropologie
Vanaf de 16e eeuw

Descartes (1596-1650) Duale werkelijkheid

• Absolute zekerheid door middel van filosofische
methode, voor iedereen
• toegankelijk.
• Onder de wiskundige mantel wil hij alle andere disciplines Wetenschap
samenbrengen: theologie, meetkunde, muziek, optica… onderscheidt zich van
• Voorwaarde: eerst ontdoen van voorkennis! Dan pas religie
denken. Ik denk, dus ik ben. Al het andere valt te
betwijfelen.
Economie profileert zich
• Alles wat hij denkt → daar is hij zeker van
als economische
• Denkkader volledig leeg → maar God er wel nog
wetenschap.
in?
Religie is een andere
• Reden: Opsplitsen helpt om dingen te begrijpen
taal.
→ in werkelijkheid is het niet oké, in
werkelijkheid zit niets in hokjes Economie heeft zich
• Soms beseffen dat alles met elkaar verbonden is helemaal ontdaan van
(interdependance) ethiek.
• Heeft God nodig, want Hij zou ons toch niet laten dwalen.
➔ wetenschappelijk religieus paradigma
(met God incluus)

Newton (1643-1727)
→ wilde universele wetenschap tot stand brengen waar alle menselijke ervaringen in
samengebracht werden.

➔ Negeer je eigen zintuigen, deze brengen verwarring.

30
Vanaf de 18e eeuw
Duale werkelijkheid
De Verlichting (18de eeuw) (1)
• De rede brengt wetenschappers tot het inzicht God niet meer
nodig te hebben
• ➔wetenschappelijk naturalisme of sciënticisme Wetenschap
• Hoewel sommigen zo verwonderd waren over hun onderscheidt zich van
ontdekkingen dat ze het zagen als een goddelijk ontwerp religie (1)
➔ God als bouwmeester
• In de werkelijkheid nog goddelijke kenmerken, aspecten? Economie profileert
→ Want wetenschap zo “wauw” zich als economische
→ Uit elkaar halen: dit is zwart, dit is wit (= orde scheppen en wetenschap.
inzicht krijgen – zodat niet meer chaotisch is) Religie is een andere
taal (2)(3)
Economie heeft zich
helemaal ontdaan van
ethiek (2)(3)
Denken in paradoxen:

Wetenschap Religie

- Vertrekt vanuit theorie - Vertrekt vanuit een

- Zoekt bevestiging via spirituele ervaring
experimenten - Bouwt een theoretische
verklaring op

- Materie - Geest
- Staat - Kerk
- Verstand - Emotie

De Romantiek
• Opnieuw weer aandacht voor mysterie, schoonheid en twijfel
• Van iets rationeels weer naar iets emotioneels
→ Samengevat: paradigma is constant in beweging!

31
Industriële revolutie =BL impuls tot paradigmaverschuiving (2)
• Mensbeeld: Mens als schakel in een productieproces.
• Wereldbeeld:
o Globalisering neemt toe: afzet- en arbeidsmarkt worden groter.
o Mechanisering => massaproductie en –consumptie
o Kapitalisme groeit o.i.v. beurzen, investeringen…
• Verhaal: Belang van economie groeit en van religie neemt af. Belang van geld neemt
toe: Hét middel om te overleven.

• Huizen waren van fabriekseigenaar → banden met grond volledig doorgesneden

• Je bent afhankelijk van je werkgever
• Vooruitgangsdenken ➔ vooruitgang voor de mens → Waren daar écht van overtuigd

Gevolgen van economische antropologie (vanaf 18e eeuw)

• Grote afvalstromen
• Lage loonlanden
• Grote inkomensongelijkehid
• Overconsumtie en welvaartsziekten
• Voedselschandelen door fraude
• Uitputting van grondstoffen
• Verlies van arbeidsethiek
• Verlies van zingeving
• Ontmenselijking vd samenleving
• Geen band meer met de grond
• Milieuverveuling

Digitalre revolotie = BL impuls voor paradigmaverschuiving (3)

• Mensbeeld: part of the system -> systeemdenken
• Wereldbeeld:
o Globalisering: de wereld als dorp + the sky is the limit
o Mechanisering, automatisering, robotica, digitalisering, big data,
kenniseconomie, innovatie
o Kapitalisme viert hoogtij
• Verhaal: marktgerelateerde waarden domineren alle domeinen van de samenleving.
Nutsdenken domineert!

→ Religies verdwijnen naar de achtergrond

Vruchten van plukken maar ook slachtoffer van digitale revolutie

• Hackaton = problemen proberen ondergraven om dit te voorkomen in de toekomst

→ Systeem voor je en kijken waar de “flaws” zijn en proberen kijken wat er kan
verbeterd worden

32
 • Klimaatzaak = systeem van hacken → groep burgers tegen de overheid: als jullie
nalatig zijn (plicht om voor klimaat te gaan) om de juiste dingen te doen, zij stellen de
overheid in gebreke rechtszaak tegen hen gespannen + hebben het gewonnen
met de vinger gewezen naar de overheid

• Kapitalistische verhaal = systeem dat bedoeld is om winst te maken, zoveel mogelijk

groei etc.

Gevolgen van economosiche antropologie (vanaf de 20ste eeuw)

• Grote afvalstromen
• Lageloonlanden
• Grote inkomensongelijkheid
• Overconsumtptie en welvaartsziekten
• Voedselschandalen door fraude
• Uitputting van grondstoffen
• Verlies van arbeidsethiek
• Verlies van zingeving
• Ontmenselijking vd. samenleving
• Geen band meer met de grond
• Milieuvervuiling
• Burn-out, depressies
• Financiële crisis 2008
o Is begonnen met de Amerikaanse banken
➔ Er werden enorm veel leningen toegegeven die eigenlijk niet gingen
kunnen terugbetaald worden door die mensen
→ gewoon zodat bankiers bonussen zouden krijgen
o OCD’s → pakketjes in Amerika en niemand weet wat er echt in zit
→ en eigenlijk niet zoveel waard als dat ze zeiden dat het was (AAA rating) &
werkt niet gecommuniceerd dus
→ vertrouwen in banken weg
o Waarom toch AAA –rating? Ze konden niet anders (betalen en concurrentie)

Ingesteldheid moet veranderen

Waarom?
→ Korte termijn denken en alleen aan winst denken ➔ zorgt voor hetzelfde scenario als
bankencrisis (dus voorliegen van de markt → wantrouwen)
→ Klimaat (economie moet C02 neutraal worden)
→ Geestelijke & mss fysieke gezondheid ook, leidt eronder (burn-out)
→ Grondstoffen (extractieve economie – ontneem iets van de aarde, make, take, waste
= lineaire economie)

33
Psychische problemen (vanaf 21ste eeuw)
• Over één jaar: 700 000 depressieve Vlamingen (=Gent en Antwerpen samen)
• Vlaanderen heeft hoogste zelfmoordcijfers van Europa
• Er is een duidelijk verband tussen psychische problemen en de socio-economische
status:
o 72% van de personen die beroep doen op een OCMW of CAW (Centrum
Algemeen Welzijnswerk) ervaren een toestand van psychisch onwelbevinden.
▪ 58% van hen kent een milde depressiviteit.
▪ 36% ondernam reeds een poging tot zelfdoding,
▪ en 20% doet beroep op de GGZ.
→ Dit zijn veel hogere cijfers dan bij personen die geen beroep doen op sociale
ondersteuning

Grondstoffen
• Uitputting of econonomisch nog moeilijk te ontginnen tegen…
• Recycleren nog altijd geen groen verhaal

→ betekenis economie / behoefte pyramide van Maslow ➔ zie slide 15-17

Globalisering/systeemdenken (Vanaf 21ste eeuw)

?

34
Betekeniseconomie
• Piramide van maslow
• Hoogste niveau: jezelf overstijgen →jezelf ontplooien en andere ook die kans geven
en gunnen
• Piramide van hoe wij de ideale mens zien ➔ is dus een utopie, whishfull thinking

Wat?
= nieuwe context en manieren waarop mensen en organisaties waarde proberen te creëren
• Uitgangspunt: innovatie en groei
• Streven van mensen om meer betekenis in hun leven te krijgen
o Persoonlijke groei
o Sociale betekenis – relaties
o Maatschappelijke betekenis
→ Serving people and planet
• Voorbeelden van initiatieven die de betekeniseconomie bevestigen:, Etsy, Uber,
(F)AirBNB, 3D-labs, open source platformen, Wikipedia…
• Manifestaties van betekeniseconomie: circulaire economie, deel- en geefeconomie,
doe-het-zelfeconomie, gemenegoed-economie, donuteconomie, regeneratieve
economie…
• Synoniemen: transformatieve economie

→ Kern: Circulair → by design, bij het ontwerp (vb: fleecetrui, niet oke → wordt van plastic
gemaakt)

35
Waarom?
• Op persoonlijk vlak: werk neemt een groot deel van onze tijd in beslag
→ Daarom moeten we vooral betekenis in ons werk zoeken
→ Dit is onze eigen verantwoordelijkheid
• Op maatschappelijk vlak:
o Milieu, economie en politiek zijn ontregeld
o Mondialisering versnelt
o Gezinsstructuren en rollen veranderen, we leven langer
o Bedrijfsstructuren veranderen, grenzen tussen sectoren vervagen
o Technologie geeft ons veel nieuwe mogelijkheden om zaken anders aan te
pakken: betekenisvoller
o Behoeftes bij millennials veranderen
o Sociale wetenschap onderzoekt denkkaders, onderzoekt mythes

Besluit
• Er is een vraag om ethiek terug bij economie te brengen
• Om zingeving, zinvolheid en betekenis te geven aan economische activiteiten
• Er is een groter besef van verbondenheid met elkaar, de medemensen en de planeet
• Duurzaamheid is het nieuwe economische paradigma

The happiness trap

• Happiness is the new rich!
• Zoek de balans tussen money and meaning.
• Zoek uit of jij een ratracer, purpose seeker, martyr of een idealist bent?
→ zie slide 23

HiSibe – Happiness before profit

Vergelijking:
• Colruyt: winstmarge van 8 % (nettowinst 4%)
• HiSbe: 1 à 2%

Besluit: welke lessen trekken we uit inze economische geschiedenis?

• Onder invloed van de agrarische, industriële en technologische revoluties,
is de mens ervan overtuigt geraakt dat de maakbare wereld binnen handbereik lag
• Crisissen, wantoestanden hebben ons gedwongen onze kijkwijze, ons paradigma in
vraag te stellen → Is binnen het economische verhaal winstmaximalisatie het na te streven
doel?
• Betekenisvolle bedrijven beginnen met een maatschappelijk probleem en bouwen
daarrond hun bedrijf
o Betekenis is persoonlijk, social-maatschappelijk, ecologisch…
o Een voorbeeld: https://landlifecompany.com/
o Winstmaximalisatie is niet het grootste doel

36
Les 6: Betekenisvolle bedrijven
?

37
Ethiek bij economie brengen - Wat bezielt ons?
• Wat bezielt ons om te doen wat we doen? Want drijft ons om op een bepaalde
manier te handelen?
• ABC methode → wat nodig is voor werkgevers om werknemers blij te houden
➔ Autonomie, betrokkenheid, competentie (Zie slide 5 & 15-17)

Wat bezielt ons toch?

Stress, burn-out, oververmoeid, overprikkeld, slapeloosheid, piekeren, sleur, verveling,
futloosheid, overwerkt zijn, depressief, moedeloos, krachteloos, zoekend, geen tijd om te
rusten, leeg, onvervuld, ontworteld, angstig, hopeloos, onzekerheid, agitatie,
hartkloppingen, rusteloosheid, onaardig, kwaadheid, frustratie, giftige opmerkingen,
herhaling, druk-druk-druk, irritatie, vastzitten, gevangen voelen, onvrijheid, bedrukt,
bedroefd, uitgeput, down, ongelukkig, vernederd, waardeloos, surmenage, gefrustreerd,
verloren, eenzaam en alleen

→ symptomen van huidige maatschappij

→ Wat bezielt bedrijven om te doen wat ze doen → waarom bepaalde kant uitgaan

• Circa 17 procent van de werkende Vlamingen kampt met burn-outklachten of loopt

er risico op
• 7,6 procent is meer dan waarschijnlijk reeds opgebrand en 9,5 procent zit in de
gevarenzone
• In totaal gaat het om 460.000 werknemers

Burn-out
= een werkgerelateerde aandoening die voorkomt bij werknemers die gedurende een
langere periode productief en zonder problemen hebben gewerkt tot de tevredenheid van
zichzelf en anderen

= Extreme vermoeidheid, controleverlies over emotionele en cognitieve processen, én

mentaal afstand nemen kunnen gezien worden als de kernelementen van het syndroom

→ Het mentaal distantiëren kan gezien worden als een disfunctionele poging om verdere
uitputting te voorkomen
→ Deze kernsymptomen worden vergezeld door secundaire symptomen, zoals een
depressieve stemming, en gedragsmatige en psychosomatische spanningsklachten.

= Burn-out wordt hoofzakelijk veroorzaakt door een disbalans tussen hoge werkeisen en
onvoldoende hulpbronnen.

→ Problemen in de privésfeer of persoonlijke kwetsbaarheden hebben hierbij een

faciliterende rol
→ Uiteindelijk leidt burn-out tot gevoelens van incompetentie en slechtere prestaties op het
werk

38
• In eigen woorden
o Werk, opstapeling, heeft mentale en fysieke gevolgen en je hebt geen contact
meer met jezelf, bent afstandelijk van jezelf
→ Opstapeling van te veel, blijft opstapelen, verminderd niet, zorgt voor
stress
➔ Gevoel van het feit dat je persoonlijk minder kan verwezenlijken dan je
voorheen kon, je hebt te weinig back-up

• 3 belangrijkste symptomen:
o Vermoeidheid, emoties → emoties gaan alle kanten op
o Cognitief →je kan waarheid en je eigen werkelijkheid niet meer van elkaar
afscheiden vervreemd van jezelf → mentaal ben je er niet bij, ook al ben je
fysiek aanwezig (waarom: te veel info, lichaam besluit om afstand te nemen)

• Burn-out ook bij studenten → maar dan andere benaming

• Burn-out komt vaak niet alleen

→ Psychosomatische klachten = heel veel stress, dat je er hoofdpijn van krijgt

39
Taoïsme vs. Christendom

Taoïsme Christendom

Chinees – Ki: Christelijke variant (Genesis):

- Bezieling - Adem, levengevend: Hij blies
- Levenskracht leven in de gekleide man.
- Vitale en spirituele energie Allesverbindend: lichaam en
geest
- Spiritus – inspiratie, bezieling
- levendigheid
- Animus – geestkracht
- Energie, kracht, vurigheid, pit,
drive, power

Spiritualiteit
• Ingebedde economie (Raworth)
• Inclusieve economie (B-corp)

“Het verwijst naar een uiteenlopend geheel van theorieën en religieuze of

quasireligieuze praktijken die als gemeenschappelijke deler hebben dat ze de
mensen aanzetten tot een persoonlijk, geestelijk leven.[…]
Dankzij dit geestelijk vermogen kan ik de werkelijkheid intuïtief en onmiddellijk
ervaren als een ondeelbaar geheel waarvan ik zelf deel uitmaak. De primaire
spirituele ervaring ligt in dit gevoel van universele verbondenheid dat
samenvalt met de ontdekking dat ik meer ben dan een individueel ego.”

Intuïtie
Aristoteles: 5 kennisvormen van bewustzijn
1. Vakmanschap
2. Wetenschappelijke kennis
3. Praktisch oordeelsvermogen
4. Theoretische wijsheid
5. Intuïtief inzicht
= In staat zijn het geheel en bron van alles aan te voelen.
= universele verbondenheid

40
Intuïtie en spiritualiteit: vandaag de dag
→ We zetten intuïtie buiten spel

• Verwaarlozing van intuïtie: de rede primeert!

• Doorgeven van intuïtieve informatie naar de volgende generatie?
• De wijsheid van het lichaam vs. kennis over het lichaam
• Veroordelen van vooroordelen
• Intuïtieve computersystemen(!)

Intuïtie in combinatie met ervaring en kennis

?

Intuïtie en spiritualiteit: 4de eeuw voor Chr.

Lao Tse in de Tao Te Ching - Hoe spirituele kennis zich vormt:

1. Loslaten v. vooronderstellingen
2. Openheid [frames] out of the box
3. Kritische houding t.a.v. manipulatie en regulering

Kritische houding t.a.v. manipulaties

(Zie slide 12)

Voorwaarden om spirituele weg te volgen

1. Spirituele zintuigen/skills ontwikkelen:

- De shift durven maken
- Bestaande paradigma’s loslaten
2. Dialogisch/dialogaal denken: de Ander!
3. Hogere vorm van denken:
- Inductie en deductie overstijgen
- Vanuit het innerlijke en zingevende verbinding denken
- Met toekomstperspectief

41
Spiritueel – diagonaal denken
→ definitie

“In tegenstelling tot het rationele denken dat monologisch de werkelijkheid verklaart vanuit
wetten en principes, is het spiritueel denken van binnenuit gericht op dialoog. Het denkt
vanuit de Ander. Dit vergt empathie en inlevingsvermogen. Hoe meer we ons kunnen inleven
in wat anderen denken en voelen, hoe representatiever ons denken kan worden, hoe
inclusiever, hoe meer verbonden met het groter geheel. Zelfs in de rationele wetenschap
erkent men vandaag het belang van het empathische en holistisch denken.
Heel wat wetenschapsmensen benadrukken het belang van interdisciplinair onderzoek,
systeemanalyse en paradigmaveranderingen. Maar de ‘proof of the pudding’ ligt altijd in de
inductieve en deductieve bewijsvoering, terwijl voor het spirituele denken de waarheid
oplicht uit de innerlijke en zingevende verbinding met het geheel.”

→ besluit

Relationele economie
Economische schaarste: een zinvol en gelukkig leven!

• Soberheid
o Dematerialisatie
o Consuminderen Vakmanschap
Vertrouwen Bezieling
• Relationele goederen (S. Zamagni en L.
Bruni – 2007)
o Relatie bevorderend: Kwaliteit Relationele Eerlijke prijs
economie
Vertrouwen, samenwerking,
wederkerigheid, zorg, vriendschap
Milieubewust
Duurzaam
o t.o.v. positionele goederen (afgunst)
o Relationele economie

Soberheid
Vreemdeling, hier is het goed toeven; hier is genieten het hoogste goed
- Epicurus

42
Mimetische begeerte (R. Girard)
Vb: Bedrijfwagens

→ Wedijver en concurrentie wordt o.a. gestuwd door de mimetische begeerte

Terugkoppeling – 10 geboden van geluk volgens Annemans

• Meer rechtvaardige inkomensverdeling

• Meer financiële geletterdheid
• Goede woonomstandigheden voor iedereen
• Investeer in de gezondheid van de bevolking
• Werk aan goede sociale relaties
• Haal mensen uit eenzaamheid
• Bevorder stressbestendigheid
• Investeer in welzijn en minder stress op het werk
• Doe meer echt goeds voor jezelf!
• Doe meer voor anderen

43
Geluk/Genot

Geluk

Genot - hedonisme

• Om gelukkig te zijn is verbinding van groot belang, ook op het werk, aangezien je
daar zo veel tijd doorbrengt
• Het is zowel de taak van de werkgever als de overheid om hier aandacht voor te
hebben, maar ook de werknemer zelf kan door zijn ingesteldheid zijn geluksniveau
beïnvloeden
• Meer rechtvaardigheid, meer inzicht, meer verbinding, meer (levens-)kwaliteit

44