EKOLOGICZNE METODY

UPRAWY POMIDORÓW
W GRUNCIE I POD OS£ONAMI

materiały dla rolników

Radom 2004

Dodruk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW

zgodnie z decyzją HORre-401-182/04
z dnia 25.06.2004 r.

1
Autorzy:
1. Jacek Dyœko
2. Irena Babik
3. Franciszek Adamicki
4. Adam Dobrzañski
5. Bo¿ena Nawrocka
6. Józef Robak
Praca zbiorowa pod redakcj¹ dr Józefa Babika
Instytut Warzywnictwa w Skierniewicach

Recenzja: doc. dr hab. Józef Piróg

Zdjêcia: Babik J. Nr 1-6

Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku

© Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Wydawca:
Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego
- Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich
w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. +48(48) 365 69 00
e-mail:radom@cdr.gov.pl
www.cdr.gov.pl/radom

Realizacja i druk:
GP RCDRRiOW w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. +48(48) 365 69 00
e-mail:radom@cdr.gov.pl
www.cdr.gov.pl/radom

ISBN 83-89060-36-1

Nak³ad: 2000 egz.

2
Spis treœci

I. Wartoœæ od¿ywcza pomidora i jego znaczenie gospodarcze ........................ 4

II. Wymagania klimatyczne i glebowe .............................................................. 4
Wymagania klimatyczne ......................................................................... 4
Wymagania glebowe ............................................................................... 6
III. Wymagania pokarmowe i potrzeby nawozowe ............................................ 6
IV. Odmiany pomidora ....................................................................................... 7
V. Przygotowanie rozsady ............................................................................... 10
VI. Uprawa w polu ............................................................................................ 14
P³odozmian i stanowisko w zmianowaniu ............................................ 14
Uprawa roli i przygotowanie gleby. ...................................................... 15
Nawo¿enie ............................................................................................. 16
Metody uprawy ..................................................................................... 21
Zabiegi pielêgnacyjne. .......................................................................... 22
VII. Uprawa pod os³onami ................................................................................. 23
Miejsce produkcji .................................................................................. 23
Przygotowanie pomieszczenia uprawowego ......................................... 23
Metody uprawy ..................................................................................... 24
Zabiegi pielêgnacyjne ........................................................................... 26
VIII. Ochrona przed chwastami, chorobami i szkodnikami ................................ 30
Ochrona przed chwastami ..................................................................... 30
Choroby pomidora ................................................................................. 33
Choroby bakteryjne ......................................................................... 34
Choroby grzybowe ........................................................................... 35
Choroby wirusowe ........................................................................... 37
Szkodniki pomidorów  .......................................................................... 40
IX. Zbiór, przechowanie i przygotowanie do sprzeda¿y ................................... 45
Zbiór i przygotowanie do sprzeda¿y ..................................................... 45
Przechowywanie owoców ..................................................................... 47
Warunki transportu pomidorów ............................................................ 48

3
I. Wartoœæ od¿ywcza pomidora i jego znaczenie gospodarcze

Pomidor zajmuje w œwiecie pierwsze miejsce w uprawie i ma bardzo du¿e zna-
czenie konsumpcyjne. Rocznie produkuje siê w œwiecie ponad 108 mln ton na po-
wierzchni oko³o 4 mln ha, przy czym 1 tej produkcji pochodzi z Chin. W Unii Euro-
pejskiej najwiêkszymi producentami s¹ W³ochy i Hiszpania, a Polska z roczn¹ pro-
dukcj¹ w wysokoœci 290 tys. ton (na powierzchni 16 tys. ha) zajmuje 7 miejsce.
Pomidory maj¹ ma³¹ wartoœæ energetyczn¹ i nisk¹ zawartoœæ bia³ka, ale s¹
bogatym Ÿród³em witamin i soli mineralnych. S¹ dobrym Ÿród³em prowitaminy
A, wystêpuj¹cej w formie karotenoidów – naturalnych barwników roœlinnych,
z których lykopen stanowi 83%. Zwi¹zek ten, jako aktywny antyutleniacz jest
szczególnie cenny dla zdrowia cz³owieka, gdy¿ wykazuje dzia³anie hamuj¹ce
rozwój komórek rakowych. Owoce zawieraj¹ te¿ spore iloœci witaminy C, tak¿e
wa¿nego antyutleniacza przyczyniaj¹cego siê do likwidacji wolnych rodników
oraz witamin z grupy B (B1, B2, B6, PP). Pomidory s¹ dobrym Ÿród³em soli mi-
neralnych, szczególnie potasu, wapnia, fosforu, magnezu i ¿elaza. Równoczesne
wystêpowanie ¿elaza i witaminy C pozwala na zachowanie go w formie ³atwo
przyswajalnej dla cz³owieka.
Uprawa pomidorów w szklarniach i tunelach foliowych jest bardzo wa¿n¹ czê-
œci¹ produkcji warzyw pod os³onami. Na ogóln¹ powierzchniê oko³o 5000 ha szklar-
nii tuneli foliowych pomidory zajmuj¹ oko³o 70%. Udzia³ pomidora w ekologicz-
nej produkcji warzyw jest stosunkowo ma³y (3,3%) i dotyczy g³ównie pomidora
uprawianego w tunelach. Ma³y udzia³ pomidora w produkcji ekologicznej spowo-
dowany jest przede wszystkim trudnoœci¹ w utrzymaniu zdrowotnoœci na odpo-
wiednim poziomie. Masowe wystêpowanie, w niektórych latach, zarazy ziemnia-
ka przy równoczesnym braku odmian odpornych sprawia, ¿e zawodnoœæ ekolo-
gicznej uprawy jest du¿a, a uzyskiwane plony s¹ czêsto bardzo niskie. Ogranicze-
nia nawozowe, stosowane w rolnictwie ekologicznym, nie stanowi¹ problemu przy
uprawie tego gatunku.

II. Wymagania klimatyczne i glebowe

Wymagania klimatyczne
Pomidor jest roœlin¹ o wysokich wymaganiach cieplnych, wra¿liw¹ na ch³ody
(0 – 5oC) i przymrozki. Przy spadku temperatury poni¿ej 0oC roœliny marzn¹ i gi-
n¹. Optymalna temperatura wzrostu mieœci siê w granicach 22 – 27oC w dzieñ i 16
– 18oC w nocy i jest uwarunkowana faz¹ rozwojow¹ pomidora i intensywnoœci¹
4
œwiat³a. Temperatura powy¿ej 30oC i poni¿ej 10 – 12oC stanowi tzw. maksimum
i minimum rozwojowe. W zwi¹zku z wymaganiami cieplnymi wa¿na, szczegól-
nie dla uprawy polowej, jest d³ugoœæ okresu bezmroŸnego, która powinna wyno-
siæ co najmniej 4 miesi¹ce. Uprawy towarowe pomidora powinny byæ lokalizowa-
ne w rejonach, w których przymrozki wiosenne nie wystêpuj¹ póŸniej ni¿ 15 – 20
maja, jesienne zaœ przed 1 paŸdziernika.
Dobremu wzrostowi roœlin sprzyja ma³a wilgotnoœæ powietrza (oko³o 60% wil-
gotnoœci wzglêdnej) i dlatego najlepsze plony uzyskuje siê w lata ciep³e i suche.
Pomidor bardzo silnie reaguje na natê¿enie œwiat³a a s³abo na d³ugoœæ dnia. Kwit-
nie i owocuje zarówno w okresie dnia krótkiego jak i d³ugiego. Dopiero przy skró-
ceniu œwiat³a dobowego poni¿ej 7 godzin nastêpuje zahamowanie owocowania.
Najkorzystniejsze warunki nas³onecznienia wykazuje po³udniowa czêœæ kraju, a naj-
mniej sprzyjaj¹ce pod tym wzglêdem s¹ rejony pó³nocno- wschodnie. Uprawa to-
warowa w odkrytym gruncie powinna byæ lokalizowana w najkorzystniejszych
rejonach, obejmuj¹cych szeroki pas œrodkowej czêœci Polski, oraz rejon wroc³aw-
ski i sandomiersko – lubelski.

Fot. 1. Uszkodzenia ch³odowe liœci Fot. 2. Z³e wybarwianie siê owoców

pomidora w zbyt wysokiej temperaturze

Dobrze rozwiniêty system korzeniowy pomidora sprawia, ¿e wymagania wod-

ne tej roœliny s¹ umiarkowane. Zapotrzebowanie na wodê wzrasta od chwili wi¹-
zania owoców i jest najwiêksze w okresie pe³nego owocowania. Roczna suma
opadów na poziomie 450 – 550 mm, zw³aszcza jeœli rozk³ad opadów jest optymal-
ny, w zasadzie wystarcza do wydania dobrych plonów. Je¿eli w uprawie polowej
wystêpuj¹ d³u¿sze okresy suszy, nawadnianie wp³ywa bardzo korzystnie na wzrost
roœlin i ich owocowanie. Œrednio w sezonie zu¿ywa siê oko³o 1000 m3 wody na
1 ha uprawy.
5
 Wymagania glebowe
G³êboki system korzeniowy pomidora zapewnia dobre plony tej roœliny na wiêk-
szoœci gleb piaszczysto – gliniastych, które s¹ dostatecznie ¿yzne, niezbyt zlewne
i ³atwo nagrzewaj¹ce siê. Gleby œredniozwiêz³e, a nawet lekkie, s¹ lepsze od gleb
zwiêz³ych, ma³o przepuszczalnych, na których w latach deszczowych pomidory
s¹ czêœciej pora¿ane przez choroby. Do uprawy pomidorów nie nadaj¹ siê gleby
zlewne, o wysokim poziomie wód gruntowych, które cechuje niska temperatura
i póŸne nagrzewanie siê wiosn¹. Pomidory nie s¹ wra¿liwe na zakwaszenie ziemi,
prawid³owo rosn¹ na glebach o odczynie lekko kwaœnym przy pH od 5,5 do 6,5.
Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e gleby kwaœne maj¹ gorsz¹ strukturê, ni¿sz¹ zawartoœæ
wapnia i mniejsz¹ dostêpnoœæ dla roœlin fosforu i magnezu oraz molibdenu.

III. Wymagania pokarmowe i potrzeby nawozowe

Ze wzglêdu na szybki wzrost i d³ugi okres produkcji, wymagania pokarmowe pomido-

rów s¹ wysokie. Na wyprodukowanie 1 kg owoców roœlina pobiera przeciêtnie: 3,5 – 5 g N;
0,7 – 1 g P; 7 – 8 g K; 4,5 – 5g Ca; 1 – 1,2 g Mg. Pobieranie sk³adników przez roœliny nie jest
równomierne w okresie wegetacji. Najintensywniejsze pobieranie sk³adników z pod³o¿a
ma miejsce w okresie silnego wzrostu wegetatywnego i równoczesnego wi¹zania owoców
na kilku gronach. Pomidor ma g³êboki system korzeniowy i doœæ dobrze wykorzystuje
sk³adniki pokarmowe z gleby, a jego wymagania nawozowe s¹ umiarkowane, jednak znacz-
nie przekraczaj¹ potrzeby pokarmowe. Wymagania nawozowe pomidora uzale¿nione s¹
bowiem tak¿e od zasobnoœci gleby, wysokoœci plonu i d³ugoœci okresu wegetacji.
Dla w³aœciwego rozwoju pomidora, obok podstawowych sk³adników pokar-
mowych, jakimi s¹ azot, fosfor i potas, du¿e znaczenie maj¹ równie¿ wapñ i ma-
gnez. Azot jest podstawowym materia³em budulcowym komórek i ma istotny wp³yw
na wzrost wegetatywny roœlin. Fosfor stymuluje si³ê wzrostu korzeni i przyspiesza
tworzenie siê gron kwiatowych, co korzystnie wp³ywa na wysokoœæ i wczesnoœæ
plonu. Potas reguluje gospodarkê wodn¹ w roœlinie. Prawid³owa zawartoœæ potasu
w roœlinie zapewnia dobr¹ jakoœæ owoców, w³aœciwe wybarwienie zewnêtrzne i we-
wnêtrzne. Jedn¹ z najwa¿niejszych funkcji wapnia jest regulacja intensywnoœci
pobierania i transportu soli mineralnych. Magnez jest g³ównym sk³adnikiem chlo-
rofilu, niezbêdnym dla prawid³owego wzrostu i pobierany jest w du¿ych iloœciach.
Wa¿ne s¹ te¿ mikrosk³adniki takie jak: ¿elazo, bor, mangan, siarka, miedŸ,
cynk, molibden. Niedobór tych sk³adników na glebach nawo¿onych organicznie
nie wystêpuje. Niedobory mikrosk³adników mog¹ wyst¹piæ na niektórych glebach
przy niew³aœciwym odczynie lub b³êdach pope³nionych przy odkwaszaniu gleb.
6
IV. Odmiany pomidora

Tylko nieliczne gatunki maj¹ tak wiele odmian uprawnych jak pomidor. Ró¿-
ni¹ siê one wysokoœci¹ i pokrojem roœlin, d³ugoœci¹ okresu wegetacji, plennoœci¹,
wytrzyma³oœci¹ na niekorzystne warunki atmosferyczne, wra¿liwoœci¹ na choro-
by oraz cechami owocu jak kszta³t, wielkoœæ, barwa, miêsistoœæ, twardoœæ i sk³ad
chemiczny.
Zasadniczy podzia³ dotyczy typu wzrostu i wyodrêbnia dwie podstawowe grupy:
• odmiany wysokorosn¹ce, które cechuje zdolnoœæ o nieograniczonego wzro-
stu pêdów
• odmiany samokoñcz¹ce, charakteryzuj¹ce siê ograniczonym wzrostem pê-
dów, co zapewnia zwarty pokrój roœlin.
Tabela 1.
Oznaczenie odpornoœci odmian na choroby i szkodniki.

Oznaczenie Choroby lub szkodniki Czynnik sprawczy

Tm Wirus mozaiki tytoniu Tobacco mosaic virus
C (1-5) Brunatna plamistoœæ liœci Cladosporium fulvum (rasy 1 - 5)
F (1-2) Fuzaryjne wiêdniêcie pomidora Fusarium oxysporum (rasy 1 - 2)
Fr, Frol Fuzarioza zgorzelowa pomidora Fusarium oxysporum radicis
lyocpersici
V Wertycilioza Verticilium albo-atrum
N Nicienie Nematodes
Wi lub St,S Srebrzystoœæ liœci Silver sp.
TYLC Wirus ¿ó³tej mozaiki Tomato mosaic virus
Sw Wirus br¹zowej plamistoœci pomidora Tomato spotted wilt virus
Oi lub Lt M¹czniak prawdziwy Oidium lycopersici
P lub K KorkowatoϾ korzeni pomidora Pyrenocheata lycopersici
Ph Zaraza ziemniaka Phytophthora infestans

W ka¿dej z wymienionych grup mog¹ byæ odmiany sztywno³odygowe - o pê-

dach krótkich, sztywnych i grubych oraz wiotko³odygowe – o pêdach cienkich,
wiotkich, silnie rozga³êzionych. Bardzo wa¿n¹ cech¹, szczególnie dla upraw
ekologicznych jest odpornoœæ na choroby, gdy¿ mo¿e mieæ decyduj¹cy wp³yw
na zmniejszenie ryzyka uprawy pomidorów. Wiêkszoœæ nowych odmian pomi-
dora przeznaczonych do uprawy pod os³onami posiada genetyczn¹ odpornoœæ
na wiele chorób oraz niektóre szkodniki. Wybieraj¹c odmianê do uprawy na-
le¿y kierowaæ siê równie¿ potrzebami rynku, a nastêpnie jej przystosowaniem
7
do terminu i warunków uprawy.
Do uprawy w tunelach foliowych powinno siê przeznaczaæ odmiany z odpor-
noœci¹ na brunatn¹ plamistoœæ liœci. Do uprawy w miesi¹cach zimowych i wcze-
snowiosennych, kiedy jest niedostateczna iloœæ œwiat³a nale¿y wybieraæ odmiany
o mniejszych wymaganiach œwietlnych, dobrze wi¹¿¹ce owoce w takich warun-
kach. Przy uprawie bez dezynfekcji pod³o¿a powinno siê stosowaæ odmiany wyka-
zuj¹ce odpornoœæ lub tolerancjê na choroby pochodzenia odglebowego (fuzariozy,
wertyciliozê, korkowatoœæ korzeni oraz nicienie). Powa¿ny problem w uprawach
pod os³onami stanowi szara pleœñ, brak jest jednak odmian z genetyczn¹ odporno-
œci¹ na tê chorobê. Bogato ulistnione odmiany pomidora oraz owoce z g³êbokim
zag³êbieniem kielichowym s¹ czêœciej pora¿ane szar¹ pleœni¹, dlatego przy wcze-
snych nasadzeniach oraz w obiektach ze s³ab¹ wentylacj¹ nale¿y preferowaæ od-
miany o luŸnym ulistnieniu (Faustine F1, Magnus F1).
Tabela 2.
Odmiany pomidorów wysokich przydatne do uprawy ekologicznej
pod os³onami i w polu przy podporach.
Odmiana Pochodzenie Odpornoœci i tolerancje Miejsce uprawy Masa owocu (g)
Krajowe
Atut F1 PHRO TmC5VF2FrN Tunel, szklarnia 130 - 150
Krzeszowice (wiosna, jesieñ), pole
Merkury F1 PHRO TmC5VF2Fr Tunel, szklarnia 140 - 160
Krzeszowice (wiosna, jesieñ)
Gracja F1 ZO Przybo- TmVFC5Fr Tunel, szklarnia 140 - 150
rów (wiosna, jesieñ)
Julia F1 ZO Przybo- TmVC5FFr Tunel, szklarnia 140 - 150
rów (wiosna, jesieñ), pole
Zagraniczne
Celzus F1 De Ruiter TmC5VF2NWi(P)(Ph) Tunel (wiosna) 140 - 160
Magnus F1 De Ruiter TmC5F2N(P)(Ph) Tunel, szklarnia 160 - 180
(wiosna jesieñ)
Marissa F1 Seminis TmC5VF2NFrWi Tunel, szklarnia 150 - 170
(wiosna, jesieñ)
Terra F1 Seminis TmVF2N Tunel (wiosna), pole 130 - 150
Delfine F1 Syngenta TmVF2NS Tunel, szklarnia 140 - 150
(wiosna, jesieñ), pole
Faustine F1 Syngenta TmV F2 N Tunel (wiosna), pole 150 - 160
Objaœnienie oznaczeñ odpornoœci tabela 1.

8
 Oprócz odmian wymienionych w tabeli 2, do uprawy w polu przy podpo-
rach, mo¿na równie¿ poleciæ odmiany ustalone, dawniej powszechnie uprawia-
ne: Najwczeœniejszy, Krakus, Kora, Paw. Ustêpuj¹ one plennoœci¹ odmianom
mieszañcowym, ale wykazuj¹ wiêksz¹ tolerancjê na niekorzystne warunki upra-
wy i mniejsz¹ wra¿liwoœæ na najczêœciej wystêpuj¹ce choroby pomidorów.
W uprawie gruntowej, szczególnie cenn¹ cech¹ odmian by³aby ich odpor-
noœæ na pospolite choroby wystêpuj¹ce w polu, takie jak bakteryjna cêtkowatoœæ
pomidora, zaraza ziemniaka i alternarioza. Niestety brak jest odmian odpornych,
pojawi³y siê jedynie odmiany wykazuj¹ce pewn¹ tolerancjê w stosunku do zara-
zy ziemniaka. Innymi wa¿nymi cechami owoców, szczególnie w uprawie do prze-
twórstwa jest zawartoœæ suchej masy (ekstraktu) i twardoœæ umo¿liwiaj¹ca trans-
port luzem na przyczepach. Odmiany wysokie do uprawy przy podporach w od-
krytym gruncie nie powinny wykazywaæ sk³onnoœci do pêkania owoców w wa-
runkach zró¿nicowanej wilgotnoœci gleby.

Tabela 3.
Samokoñcz¹ce odmiany pomidorów o kulistych owocach, przydatne do
uprawy ekologicznej w odkrytym gruncie.

Odmiana Pochodzenie Masa owocu (g) TwardoϾ Uwagi, odpornoϾ

Odmiany bardzo wczesne i wczesne
Alka W. Legutko 80 -90 **
Atol PNOS O¿arów Maz. 80 * Ph (tolerancja)
Batory F1 PlantiCo 80 -100 **
Jawor PNOS O¿arów Maz 80 -100 * Sztywno³odygowa
Rumba PNOS O¿arów Maz 80 **
Rumcajs PNOS O¿arów Maz 90 - 110 **
Odmiany œredniowczesne
Anula PNOS O¿arów Maz 90 - 100 ** Tm, bez kolanka
Jaga PNOS O¿arów Maz 60 - 70 ** Tm, Ph (tolerancja)
Korsarz PlantiCo 70 - 80 ** Bez kolanka
Lubañ PlantiCo 90 - 100 ** V
Poranek PlantiCo 90 * Ph (tolerancja czêœæ.)
Oznaczenie twardoœci: **** - b. twarda; *** - twarda; ** - œrednio twarda; * - miêkka
Objaœnienie oznaczeñ odpornoœci tabela 1.

9
 Tabela 4.
Samokoñcz¹ce odmiany pomidorów o pod³u¿nych owocach, przydatne do
uprawy ekologicznej w odkrytym gruncie.

Odmiana Pochodzenie Masa owocu (g) TwardoϾ Uwagi, odpornoϾ

Odmiany wczesne
Dual Plus F1 Seminis 80 - 90 ****
Sokal F1 PlantiCo 60 - 70 *** Bez kolanka
Odmiany œredniowczesne
Awizo F1 PlantiCo 80 - 90 *** V, Ph (tolerancja)
Bazalt PlantiCo 70 - 80 *** V, bez kolanka
Granit PlantiCo 70 - 80 *** V, bez kolanka
Kmicic PNOS O¿arów Maz 60 - 80 ** Bez kolanka
Lima Seminis 60 -80 **** Sztywno³odygowa
Red Hunter Nunhems 90 - 100 ****
Oznaczenie twardoœci: **** - b. twarda; *** - twarda; ** - œrednio twarda; * - miêkka
Objaœnienie oznaczeñ odpornoœci tabela 1

V. Przygotowanie rozsady

Przed wysiewem nasion trzeba sprawdziæ ich zdolnoœæ kie³kowania. Wysie-

wane nasiona powinny byæ odka¿one poprzez moczenie w wodzie o temperaturze
50 – 55oC, przez okres 20 minut oraz zaprawione preparatami dopuszczonymi
w uprawie ekologicznej – najczêœciej s¹ to zaprawy zio³owe lub roœlinne (niektóre
firmy oferuj¹ gotowe, zaprawione nasiona, przeznaczone do upraw ekologicznych).
Wykluczyæ nale¿y nasiona zaprawione zaprawami chemicznymi.
Rozsadê do nasadzeñ pod os³ony przygotowuje siê w szklarniach (mno¿arkach)
lub ogrzewanych tunelach foliowych. Do produkcji rozsady do upraw w polu, ze
wzglêdu na póŸniejszy termin sadzenia, mo¿na wykorzystywaæ tak¿e tunele folio-
we ogrzewane tylko okresowo, w nocy i w ch³odne, pochmurne dni. Pomieszcze-
nia do produkcji rozsady powinny byæ czyste, zdezynfekowane, najlepiej gor¹c¹
wod¹ (minimalna temperatura 70oC) pod ciœnieniem.
Rozsadê pomidorów mo¿na przygotowaæ w ró¿ny sposób, w zale¿noœci od prze-
znaczenia i posiadanych urz¹dzeñ technicznych. W przypadku produkcji rozsady
do szklarni lub tuneli foliowych jak równie¿ do przyspieszonej uprawy polowej,
siewki roœlin mo¿na pikowaæ do doniczek plastikowych lub ziemnych. Tradycyj-
ny sposób przygotowania rozsady pomidorów polowych polega na pikowaniu sie-
wek pomidora bezpoœrednio do gruntu tunelu foliowego lub inspektu. Nasiona
10
 pomidorów mo¿na wysiewaæ równie¿ do palet wielokomórkowych, co umo¿liwia
uzyskanie rozsady z dobr¹ bry³¹ korzeniow¹, bez pikowania siewek. Stosuje siê
palety o pojemnoœci pojedynczej doniczki 90 cm3 (54 doniczki w jednej tacy).

Fot. 3. Rozsada w tradycyjnych Fot. 4. Rozsada w paletach

doniczkach
Najodpowiedniejsze do siewu nasion s¹ œwie¿e (nie u¿ywane) ziemie kompo-
stowe lub pod³o¿a torfowo-kompostowe. Pod³o¿e u¿ywane powinno byæ zdezyn-
fekowane termicznie (par¹ wodn¹ o temp. 90oC przez 20 – 30 min). Wskazany jest
dodatek materia³ów porowatych (kompost z kory, perlit, wermikulit) poprawiaj¹-
cych warunki powietrzne w pod³o¿u. Do nape³niania palet powinno siê u¿ywaæ
pod³o¿a lekkiego i porowatego, przygotowanego z kompostu z dodatkiem torfu lub
przesianego kompostu z kory. Odczyn kompostu jest najczêœciej zasadowy, dlate-
go po wymieszaniu z torfem nale¿y po kilku dniach okreœliæ pH pod³o¿a. Jeœli
analiza wyka¿e niedostateczn¹ zawartoœæ sk³adników pokarmowych, konieczne
bêdzie jego wzbogacenie dodatkiem nawozów (m¹czka z krwi, m¹czki fosforyto-
we i siarczan potasu) dla uzyskania odpowiedniej zasobnoœci Zawartoœæ sk³adni-
ków pokarmowych w 1 litrze pod³o¿a przeznaczonego do przygotowania rozsady
powinna wynosiæ: N – 150 – 200 mg, P – 120 – 180 m, K – 300 mg, Mg – 60 mg,
Ca – 2000 mg i pH – 6,0 – 6,3.
Ziemia kompostowa jest zbyt ciê¿ka do nape³niania palet, a ponadto pod wp³y-
wem podlewania ulega w paletach nadmiernemu zagêszczeniu i zamuleniu, i nie
zapewnia korzeniom dostatecznej iloœci powietrza. Ziemiê nale¿y rozluŸniæ do-
datkiem wymienionych wy¿ej materia³ów porowatych. Ziemia do pikowania sie-
wek w tunelu powinna byæ nawieziona kompostem w dawce oko³o 3 - 4 kg/m2,
p³ytko wymieszanym z  gleb¹.
Uzyskanie rozsady o dobrych parametrach wymaga utrzymywania przez ca³y
okres produkcji optymalnej temperatury powietrza i pod³o¿a, (odpowiedniej do
fazy wzrostu) i intensywnoœci œwiat³a wynosz¹cej minimum 4 tys. luksów.

11 11
 Tabela 5.
Zakresy optymalnych temperatur przy produkcji rozsady pomidorów

Temperatura powietrza (oC) Temperatura pod³o¿a

Okres uprawy oC
Dzieñ Noc
Po wysiewie nasion do wschodów 22 - 25 23 - 25
Po wschodach 20 16 16
Po przepikowaniu bez doœwietlania 16 - 18 14
18 - 16
z doœwietlaniem 18 - 20 16

Okres przygotowania rozsady dla upraw pod os³onami, w zale¿noœci od termi-

nu uprawy, wynosi od 35 do 75 dni, a dla upraw polowych od 30 do 40 dni. Zbyt
wczesne wysiewanie pomidorów i d³ugi okres produkcji rozsady powoduje jej prze-
roœniêcie. Przeroœniêta rozsada d³u¿ej i gorzej siê przyjmuje, daj¹c opóŸnione i ni¿-
sze plony z roœliny.
Czynnikami decyduj¹cymi o uzyskaniu dobrej rozsady jest temperatura powie-
trza i pod³o¿a, dostosowana do warunków œwietlnych. Doœwietlanie rozsady po-
trzebne jest we wczesnym okresie produkcji rozsad pod os³ony. Najkorzystniejsze
i najbardziej ekonomiczne s¹ wysokoprê¿ne lampy sodowe o mocy 600 W (WLS,
SON-T, GAN, HORTILUX), daj¹ce natê¿enie œwiat³a rzêdu 6 tys. luksów. Jedna
lampa przewidziana jest do doœwietlania 10 m2 powierzchni.
Rozsadê produkowan¹ w doniczkach nale¿y systematycznie podlewaæ, nie do-
puszczaj¹c do nadmiernego przesuszenia pod³o¿a i wiêdniêcia roœlin. Jest to szcze-
gólnie wa¿ne przy produkcji w paletach rozsadowych o ma³ej objêtoœci doniczek.
Rozsada w wielodoniczkach powinna byæ dokarmiona po wytworzeniu 1 – 2 liœci.
W tym celu stosowaæ mo¿na przefermentowan¹ gnojówkê z dodatkiem m¹czki
fosforytowej, rozcieñczon¹ w stosunku 1 : 8 lub 1 : 10. Rozsadê „rwan¹”, produ-
kowan¹ w tunelu podlewa siê, kiedy ziemia zaczyna przesychaæ. Nale¿y unikaæ
czêstego podlewania ma³ymi dawkami wody, gdy¿ stymuluje to nadmiernie wy-
buja³y wzrost czêœci nadziemnej i s³aby rozwój korzeni. Podlewaæ nale¿y w go-
dzinach przedpo³udniowych, aby do zmroku roœliny obesch³y, gdy¿ nadmierna
wilgotnoœæ sprzyja rozwojowi chorób.
W koñcowym okresie produkcji, rozsadê przeznaczon¹ do zimnych tuneli fo-
liowych i upraw polowych nale¿y poddaæ zabiegowi hartowania, którego celem
jest przystosowanie roœlin do gorszych warunków klimatycznych po wysadzeniu
na miejsce sta³e. Hartowanie polega na ograniczeniu podlewania, obni¿eniu tem-
peratury powietrza poni¿ej 10oC i stopniowym zwiêkszaniu intensywnoœci wie-
trzenia. Rozsada hartowana lepiej i szybciej siê przyjmuje po posadzeniu.
12
 Tabela 6.
Terminy i d³ugoœæ okresu przygotowania rozsady pomidorów do uprawy
w szklarniach, tunelach foliowych i w odkrytym gruncie.
Termin Okres przygotowania rozsady
siewu nasion sadzenia rozsady (liczba dni)
Uprawa pod os³onami
1 - 15 listopad 1 - 15 styczeñ 65 - 75
15 - 30 listopad 15 - 30 styczeñ 65 - 75
1 - 15 grudzieñ 1 - 10 luty 55 - 65
15 - 30 grudzieñ 10 - 20 luty 55 - 65
1 - 10 styczeñ 15 - 28 luty 55 - 65
15 - 31 styczeñ 1 - 15 marzec 50 - 60
Luty - marzec 15 - 30 kwiecieñ 35 - 40
10 - 20 czerwiec 15 - 20 lipiec 35 - 40
Uprawa w polu
25 marzec - 10 kwiecieñ 5* - 15 maja 35 - 40
10 - 20 kwiecieñ 15 - 30 maj 30 - 35
* - uprawa wczesna pod niskimi okryciami

W uprawach pod os³onami nie stosuje siê d³ugoletnich p³odozmianów, dlatego dla
obiektów, w których nie mo¿na odkaziæ gleby zaleca siê przygotowanie rozsady na pod-
k³adkach odpornych. Pomidory szczepione na podk³adkach odpornych, oprócz toleran-
cji czy odpornoœci na choroby pochodzenia odglebowego, charakteryzuj¹ siê dobrze roz-
winiêtym, silnym systemem korzeniowym i tolerancj¹ na niskie temperatury pod³o¿a.
Metody szczepienia ró¿ni¹ siê terminem wykonywania zabiegu, sposobem przyci-
nania roœlin i miejscem w jakim siê ciêcie wykonuje. Brak optymalnych warunków wzro-
stu (temperatura, wilgotnoœæ powietrza po zaszczepieniu roœlin) oraz nieprawid³owo wy-
konane ciêcie lub ró¿nica we wzroœcie i gruboœci ³odyg podk³adki i odmiany u¿ytkowej
mog¹ byæ przyczyn¹ nie zrastania siê roœlin.
Tabela 7. Podk³adka Odpornoœci i tolerancje
Podk³adki stosowane przy produkcji He - man TmVabcdeF2NFrP
rozsady pomidorów. Beaufort TmKNVF2NFr
Maxifort TmKVF2NFr
Vigomax TmKVFN
TmKNVF2Fr TmKNVF2Fr
KVFNTm KVFNTm
Oznaczenia symboli odpornoœci podano w tabeli 2. KNVF KNVF

13
 Dobrze przygotowana rozsada powinna byæ krêpa, wyrównana pod wzglêdem
wielkoœci, bez objawów wiêdniêcia, uszkodzeñ mechanicznych i  fizjologicznych,
a tak¿e chorób oraz szkodników, ze zdrowym systemem korzeniowym, tworz¹-
cym nie rozpadaj¹c¹ siê bry³ê korzeniow¹. Rozsada doniczkowana do uprawy pod
os³onami powinna posiadaæ 6 – 8 liœci, natomiast do uprawy polowej 4 – 6 liœci.
Rozsadê „rwan¹” sadzi siê w fazie 4 – 5 liœci, a rozsadê z palet wielodoniczko-
wych w fazie 3 – 4 liœci.

VI. Uprawa w polu

P³odozmian i stanowisko w zmianowaniu

Podstaw¹ rolnictwa ekologicznego jest p³odozmian, którego zadaniem jest nie
tylko utrzymanie i podnoszenie ¿yznoœci gleby, ale te¿ zapewnienie uprawianym
roœlinom odpowiedniej iloœci ³atwo dostêpnych sk³adników pokarmowych oraz
stworzenie warunków ograniczaj¹cych zachwaszczenie pól i wystêpowanie cho-
rób i szkodników.
Tabela 8.
Pokrewieñstwo roœlin warzywnych
Rodzina Warzywa spokrewnione
Komosowate Burak æwik³owy, szpinak
Kapustowate (Krzy¿owe) kapusty, jarmu¿, kalafior, broku³, kalarepa, rzepa,
rzodkiew, rzodkiewka, brukiew, rze¿ucha, chrzan,
Selerowate (Baldaszkowate) marchew, pietruszka, seler, pasternak, koper
Psiankowate ziemniak, pomidor, ober¿yna, papryka,
Dyniowate ogórek, cukinia, kabaczek, dynia, arbuz, melon
Motylkowate bób, groch, fasola, soja
Astrowate (Z³o¿one) sa³ata, cykoria, endywia, salsefia, skorzonera
Cebulowate cebula, czosnek, por, szczypiorek
Rdestowate rabarbar, szczaw
Trawy Kukurydza

Podstawow¹ zasad¹ p³odozmianu jest unikanie uprawy bezpoœrednio po sobie

roœlin spokrewnionych lub atakowanych przez te same choroby i szkodniki albo
bêd¹cych dla nich gatunkami ¿ywicielskimi. Pomidor lub gatunek spokrewniony,
mo¿e byæ uprawiany na tym samym polu nie wczeœniej ni¿ po 4 latach.
Unikaæ nale¿y równie¿ bliskiego s¹siedztwa uprawy ziemniaków i pomido-
rów, ze wzglêdu na niebezpieczeñstwo przenoszenia siê chorób i szkodników z jed-
14
nej plantacji na drug¹. Niekorzystne jest równie¿ zaplanowanie uprawy obok pól,
na których ros³y w poprzednim roku ziemniaki, gdy¿ œwie¿o posadzona rozsada
pomidora mo¿e byæ silnie atakowana przez chrz¹szcze stonki wychodz¹ce wiosn¹
z ziemi, a wyrz¹dzone przez nie szkody mog¹ byæ znaczne. Dobrymi przedplona-
mi dla pomidora s¹ roœliny motylkowe i ich mieszanki ze zbo¿ami na zielony na-
wóz, koniczyna jednoroczna lub dwuletnia z trawami, groch, fasola, cebula, ogór-
ki, wczesne warzywa kapustne, seler i burak. Niekorzystne s¹ wieloletnie ugory
lub wieloletnie motylkowe, ze wzglêdu na zwiêkszon¹ obecnoœæ szkodników wie-
lo¿ernych (rolnice, larwy drutowców, leni).
Wa¿n¹ zasad¹ przy uk³adaniu p³odozmianu jest unikanie bezpoœredniej upra-
wy po sobie gatunków o takich samych wymaganiach pokarmowych, gdy¿ mo¿e
to przyczyniæ siê do jednostronnego wyczerpania okreœlonych sk³adników pokar-
mowych z gleby. Najwiêksze znaczenie ma azot i ten sk³adnik bierze siê najczê-
œciej pod uwagê. Pomidor nale¿y do warzyw o du¿ym zapotrzebowaniu na azot.
Racjonalne wykorzystanie sk³adników z gleby w planowanym p³odozmianie zwi¹-
zane jest z g³êbokoœci¹ korzenienia siê poszczególnych gatunków roœlin. Pomidor
korzeni siê g³êboko, dlatego w p³odozmianie powinien nastêpowaæ po roœlinach
korzeni¹cych siê p³ycej (ogórek, kalafior, broku³, seler, cebula, groch, szpinak).

Tabela 9.
Przyk³adowe umieszczenie pomidora gruntowego w p³odozmianie 4 letnim.
Lata P³odozmian 1 P³odozmian 2
1. Koniczyna (lub wyka) z trawami Mieszanki motylkowatych
2. Pomidor Ogórek** (gorczyca)
3 Cebula * * + Gorczyca Pomidor
4 Marchew na zbiór letni (koniczyna) Groch + kapusta pekiñska*
** - pe³ne nawo¿enie organiczne (kompost, obornik roz³o¿ony – dawka oko³o 30 –34 t/ha)
* - po³owa dawki nawozów organicznych (oko³o 15 –17 t/ha)

Uprawa roli i przygotowanie gleby.

W uprawie ekologicznej zasad¹ jest p³ytkie odwracanie gleby i miesza-
nie warstwy wierzchniej, a spulchnianie g³êbszych warstw, bez ich wydoby-
wania na powierzchniê. Do spulchniania gleby stosuje siê narzêdzia takie
jak kultywator, brona talerzowa, glebogryzarka, brona lub agregaty uprawo-
we. P³ug u¿ywany jest sporadycznie do przyorania obornika, nawozów zie-
lonych lub resztek po¿niwnych, a g³êbokoœæ przykrycia nie mo¿e byæ wiêk-
sza ni¿ 15 – 20 cm. G³êbokie spulchnienie gleby, przy u¿yciu g³êbosza, wy-
15
konywane jest co kilka lat, dla usuniêcia podeszwy p³u¿nej lub poprawy
warunków powietrzno-wodnych w g³êbszych warstwach gleby.
Iloœæ zabiegów powinna byæ ograniczona do niezbêdnego minimum. Nie
powinno siê ich wykonywaæ na glebie zbyt mokrej lub zbyt suchej, gdy¿
mo¿e to prowadziæ do utraty struktury lub zbrylenia. Staranne przygotowa-
nie gleby, o spulchnionej warstwie 15-20 cm i wyrównanej powierzchni u³a-
twia zarówno rêczne jak i maszynowe sadzenie rozsady. Przygotowanie gle-
by do uprawy pomidora rozpoczyna siê ju¿ po zbiorze roœliny przedplono-
wej. Resztki roœlinne po zebranym przedplonie lub letnio-jesienne nawozy
zielone rozdrabnia siê i miesza z p³ytk¹ warstw¹ gleby przy u¿yciu brony
talerzowej lub glebogryzarki, ewentualnie p³ytko przyoruje. Mo¿na te¿ zo-
stawiæ rozdrobnione resztki lub nawóz zielony przez okres zimy na po-
wierzchni pola, gdzie po przemarzniêciu tworz¹ œció³kê i okrywaj¹ glebê.
Wiosn¹ miesza siê je z gleb¹, przynajmniej na 3 tygodnie przed planowa-
nym terminem uprawy pomidora. Równoczeœnie, jeœli s¹ przewidziane, sto-
suje siê komposty i miesza z gleb¹. Obornik bardzo dobrze roz³o¿ony mo¿-
na zastosowaæ wczeœnie wiosn¹, a jeœli jest mniej roz³o¿ony, wskazane jest
jesienne przyoranie. Bezpoœrednio przed sadzeniem powierzchniê gleby do-
prawia siê agregatem lub p³ytkim kultywatorowaniem i bronowaniem.
Jednym z podstawowych zabiegów jest uregulowanie odczynu gleby, któ-
ry decyduje o dostêpnoœci sk³adników pokarmowych dla roœlin. Optymalna
dla pomidorów kwasowoœæ gleby mieœci siê w zakresie pH 5,5 – 6,5. Gleby
o pH ni¿szym od 5,0 powinny byæ wapnowane. Jednorazowa dawka nawo-
zów wapniowych, przeliczonych na tlenek wapnia nie powinna przekraczaæ
1,0 – 2,0 t/ha CaO. Mo¿na stosowaæ tylko naturalne wêglany wapnia lub
wêglany wapniowo magnezowe), szczególnie polecane na gleby o ma³ej
zawartoœci magnezu (celowoœæ stosowania nawozów wapniowych nale¿y
uzgodniæ z jednostk¹ certyfikuj¹c¹). Pomidor nie lubi gleb œwie¿o wapno-
wanych, dlatego zabieg ten powinien byæ wykonany rok wczeœniej, pod ro-
œlinê poprzedzaj¹c¹ lub najpóŸniej jesieni¹ pod przedplon. Wapnowanie i na-
wo¿enie obornikiem nie powinny byæ wykonywane jednoczeœnie.

Nawo¿enie
Pomidor wymaga doœæ du¿ych iloœci azotu i zwiêkszonego w stosunku
do potrzeb pokarmowych nawo¿enia fosforem. Jest to zwi¹zane z utrudnio-
nym pobieraniem tego sk³adnika w niskiej temperaturze gleby. Potrzeby na-
16
wozowe pomidora w stosunku do potasu mo¿na bez wiêkszych trudnoœci
zabezpieczyæ nawo¿eniem obornikiem lub kompostem. Optymalna dla wzro-
stu pomidora zawartoœæ sk³adników pokarmowych w glebie (wyra¿ona
w mg/dm3) wynosi: 90 – 120 N, 60 – 80 P, 200 – 250 K, 60 – 90 Mg
i  1200 – 1500 Ca.
Potrzebê nawo¿enia nale¿y oceniæ w oparciu o analizê zasobnoœci pod³o-
¿a. Jeœli wyniki analizy wskazuj¹ nisk¹ zawartoœæ któregoœ sk³adnika, jego
udzia³ w nawo¿eniu nale¿y zwiêkszyæ. Najwiêkszym problemem w uprawach
ekologicznych jest dostarczenie roœlinom dostatecznej iloœci ³atwo dostêpne-
go azotu. W oparciu o ten sk³adnik oblicza siê dawki stosowanych nawozów
organicznych. W uprawie ekologicznej dawka azotu w stosowanym nawo¿e-
niu nie mo¿e byæ wy¿sza ni¿ 170 kg N/ha w ci¹gu jednego roku. Oznacza to,
¿e maksymalna dawka obornika lub kompostu (o zawartoœci 0.5% N) nie mo¿e
byæ wy¿sza od 34 t/ha. G³ównym Ÿród³em azotu dla pomidora s¹ roœliny mo-
tylkowate, komposty, obornik. Roœliny motylkowe maj¹ zdolnoœæ wi¹zania
azotu atmosferycznego, który dostêpny jest dla roœlin uprawianych nastêpczo
po przyoraniu i  rozk³adzie roœlin przedplonowych. Iloœæ azotu wnoszona do
gleby z przyoranymi roœlinami motylkowatymi mo¿e byæ bardzo du¿a, zale¿-
nie od gatunku i wielkoœci wytworzonej masy zielonej.
W tabeli 10 podano ca³kowit¹ iloœæ azotu, zawart¹ w roœlinach motyl-
kowatych, jednak nie jest ona w ca³oœci dostêpna dla roœlin w pierwszym
roku po przyoraniu. Wspó³czynnik dostêpnoœci azotu z nawozów zielo-
nych wynosi 0,5, co oznacza, ¿e tylko po³owa azotu zawartego w masie
przyoranych roœlin bêdzie dostêpna dla uprawianego gatunku warzyw w ci¹-
gu okresu wegetacyjnego.
Inne nawozy zielone (np. gorczyca, facelia) na wytworzenie swej masy
zu¿ywaj¹ azot pobrany z gleby i zachowuj¹ go w swojej masie, zabezpie-
czaj¹c przed wymywaniem. Zatem, w ogólnym bilansie azotu w glebie nie
przybywa, zmienia siê tylko jego forma i ograniczaj¹ straty. Jeœli iloœæ azotu
dostêpnego dla roœlin z przyoranej masy zielonej jest dla pomidorów niewy-
starczaj¹ca, niedobór tego sk³adnika w glebie bêdzie mo¿na uzupe³niæ pe³n¹
lub zmniejszon¹ dawk¹ kompostu lub obornika, w zale¿noœci od potrzeby.
Uwzglêdniæ nale¿y tak¿e iloœæ sk³adników uruchamianych w okresie sezo-
nu z próchnicy glebowej. Im gleba bardziej próchniczna, tym iloœæ urucha-
mianego azotu w ci¹gu roku bêdzie wiêksza.

17
 Tabela 10.
Wartoœæ nawozowa niektórych roœlin uprawianych na nawóz zielony
oraz ich resztek po¿niwnych (w kg/ha).

Roślina i sposób uprawy Sucha masa Składniki mineralne w kg/ha

t/ha N P2O5 K2O CaO
Uprawiane w plonie głównym (Źródło: Batalin 1966 w Boratyński 1977)
Łubin żółty 11.6 250.0 47.0 179.0 -
Peluszka 11.0 258.0 75.0 130.0 -
Seradela 10.3 217.0 56.0 245.0 -
Uprawiane w poplonach (Źródło: Batalin 1966 w Boratyński 1977)
Łubin żółty jako poplon ścierniskowy 5.5 142.0 33.0 176.0 -
Peluszka jako poplon ścierniskowy 7.1 167.0 40.0 121.0 -
Seradela jako wsiewka w żyto 9.7 176.0 49.0 160.0 -
Lucerna chmielowa jako wsiewka w żyto 6.6 151.0 42.0 139.0 -
Wyka ozima z żytem 6.1 91.0 33.0 108.0 -
Resztki pożniwne (Źródło: Batalin w Boratyński 1977)
Łubin żółty kwitnący 3.3 66.0 16.6 19.7 36.7
Peluszka kwitnąca 2.1 45.8 11.0 25.3 23.9
Koniczyna czerwona z trawą (1 rok 1 pokos) 6.0 124.3 29.8 171.4 39.8
Koniczyna czerwona z trawą (1 rok 2 pokos) 4.9 88.6 21.1 67.7 45.3
Lucerna z trawą (1 rok 1 pokos) 11.1 171.6 40.8 116.8 68.8
Lucerna z trawą (2 rok 3 pokos) 6.1 113.4 28.9 79.4 37.2
Żyto ozime, dojrzałe 5.0 53.9 17.7 36.6 13.9
Owies 4.0 45.5 20.2 30.5 24.9
* (-) oznacza brak danych w dostêpnej literaturze

Pomidory wymagaj¹ wy¿szego nawo¿enia fosforem, ze wzglêdu na ograniczo-

ne pobieranie tego sk³adnika w ni¿szej temperaturze gleby. Jego dostêpnoœæ jest
te¿ ni¿sza na glebach o odczynie lekko kwaœnym (pH < od 5,5) lub zasadowym
(pH > 8,0). Systematyczne nawo¿enie organiczne zwiêksza dostêpnoœæ fosforu dla
roœlin poprzez tworzenie kompleksowych po³¹czeñ fosforanów ze zwi¹zkami
próchnicowymi. Jeœli analiza gleby wykazuje nisk¹ zawartoœæ tego sk³adnika, gle-
bê nawozi siê m¹czkami fosforytowymi lub kostnymi, najlepiej jesieni¹ lub wio-
sn¹, na kilka tygodni przed sadzeniem. Nawozów tych nie nale¿y jednak stosowaæ
na gleby œwie¿o wapnowane i zasadowe.

18
 Tabela 11.
Szacunkowa iloœæ azotu przyswajalnego dla roœlin uwalniana z próchnicy
glebowej (wg. £abêtowicza)

Zawartość próchnicy w glebie (w %) Ilość N dostępnego dla roślin, uwalniana

w ciągu roku (w kg/ha)
Gleby ubogie w próchnicę (1 %) 10
Gleby słabo próchniczne (1 - 2% ) 10 - 20
Gleby próchniczne (2 - 4%) 20 - 40
Gleby silnie próchniczne (4 - 10%) 40 - 100

Wa¿nym sk³adnikiem dla pomidorów jest potas, wp³ywaj¹cy na wi¹zanie owo-

ców i ich wybarwianie siê. Potasu w glebach jest na ogó³ du¿o, ale nie zawsze jest
on dla roœlin dostêpny. ród³em tego sk³adnika, uruchamianego stopniowo w okresie
wegetacji, jest materia organiczna zawarta w glebie. W przypadku stwierdzonej,
zbyt niskiej zawartoœci potasu w glebie, mo¿na uzupe³niæ jego iloœæ stosowanymi
nawozami organicznymi lub solami potasowymi, dopuszczonymi do stosowania
w rolnictwie ekologicznym (tabela 13).

Tabela. 12.
Wartoœæ wspó³czynnika dostêpnoœci sk³adników mineralnych w pierwszym roku
stosowania nawo¿enia organicznego (tabela opracowana na podstawie:
K.R. Baldwin i J.T. Greenfield, 2000, E. Gorlach, T. Mazur, 2001.

Sposób stosowania nawozu

Rodzaj nawozu
Doglebowo Powierzchniowo
Współczynnik dostępności azotu (N)
Kompost (C/N<10) 0.50 0.38
Kompost (C/N 10 - 15) 0.25 0.19
Kompost (C/N 16 - 20) 0.10 0.08
Kompost (C/N 21 - 25) 0.05 0.03
Kompost (C/N>25) 0.00 0.00
Obornik 0,50 Nie zaleca się
Nawóz ptasi 0.6 - zbyt duże straty
Współczynnik dostępności fosforu i potasu (K2O i P2O5)
Różne rodzaje nawozów 0.8 0.7

19
Fot. 5. Pasowo – rzêdowy system uprawy Fot. 6. Uprawa pomidorów przy palikach
Pomidor ma doœæ d³ugi okres wegetacji, pozwalaj¹cy na wykorzystanie wiêk-
szoœci sk³adników pokarmowych, dostêpnych w pierwszym roku po zastosowaniu
nawo¿enia organicznego. Jeœli iloœæ azotu zastosowana w nawo¿eniu przedwege-
tacyjnym (nawozy zielone lub obornik) jest zbyt ma³a, koniecznym bêdzie po-
g³ówne nawo¿enie roœlin. Celem przygotowania gleby do uprawy pomidora stosu-
je siê dojrza³y kompost lub bardzo dobrze przefermentowany obornik. Komposty
lub obornik nale¿y stosowaæ z pewnym wyprzedzeniem w stosunku do terminu
sadzenia rozsady, aby umo¿liwiæ przejœcie azotu ze zwi¹zków organicznych w for-
my mineralne, dostêpne dla roœlin. Nale¿y te¿ pamiêtaæ, ¿e wykorzystanie sk³ad-
ników z nawozów organicznych jest roz³o¿one na kilka lat (2 – 4), w zale¿noœci
od stopnia rozk³adu nawozu i rodzaju gleby. Wspó³czynniki dostêpnoœci w pierw-
szym roku stosowania nawozów podano w tabeli 12.
Tabela 13.
Zawartoœci podstawowych sk³adników mineralnych w nawozach
wykorzystywanych w produkcji ekologicznej (Rozp. Rady 2092/91 EWG)
(Œrednio w ró¿nych produktach krajowych i zagranicznych - w%)
(Wg ró¿nych Ÿróde³ krajowych i zagranicznych)

Rodzaj nawozu N P 2O 5 K2 O MgO CaO

M¹czka fosforytowa 26-29
Kopalne sole potasu (KCl)* 10-15 5-13 10
Siarczan potasu zawieraj¹cy sole magnezu* 27-30 10-24
Wêglan wapnia (naturalny) 35-50
Wêglany wapniowo-magnezowe (naturalne) * 19-38 28-55
Siarczan magnezu 15-21
Siarczan wapnia (gips) 25
Wapno defekacyjne* 15-30
20
 Rodzaj nawozu N P 2O 5 K2O MgO CaO
M¹czka z krwi* 9-14.8
M¹czka z kopyt* 14-14.5
M¹czka rogowa* 14-14.5
M¹czka kostna* 1.5-3.5 22-30
M¹czka rybna 9
M¹czka miêsna 5-13.8
M¹czka z piór, w³osów i skóry 12
We³na 8
SierϾ 9-12
Guano* 10-13 4-8
Obornik (œrednia zawartoœæ) 0.50 0.25 0.60 0.15 0.40
Kompost (œrednia zawartoœæ) 0.62 0.28 0.34
Gnojówka (1-3% s.m.) 0.3-0.6 ≤ 0.04 0.8-1.0
Roœliny motylkowate 3-4
Mikroelementy (mineralne)* Ró¿na zawartoœæ w zale¿noœci od pochodzenia
* celowoœæ stosowania nale¿y uzgodniæ z upowa¿nion¹ jednostk¹ certyfikuj¹c¹

Metody uprawy

Uprawa „na p³ask” odmian samokoñcz¹cych

Jest to najbardziej rozpowszechniony i najtañszy sposób uprawy, szczególnie
w produkcji pomidora do przetwórstwa. Odmiany samokoñcz¹ce maj¹ krzaczasty
pokrój i ograniczon¹ si³ê wzrostu, nie wymagaj¹ podpierania ani ciêcia roœlin. Ujem-
n¹ stron¹ tej metody jest nieco gorsza jakoœæ owoców, które czêsto le¿¹ na ziemi
i dlatego nierównomiernie siê wybarwiaj¹ i ³atwo gnij¹.
Pomidory samokoñcz¹ce, sadzi siê w zagêszczeniu 25 – 30 tys. szt./ha, w za-
le¿noœci od pokroju roœlin i ich si³y wzrostu. Stosuje siê uprawê rzêdow¹ lub
pasowo - rzêdow¹. Przy rzêdowym sadzeniu rzêdy roœlin oddalone s¹ od siebie
o 70 – 90 cm, a roœliny w rzêdzie sadzi siê co 50 – 60 cm. W pasowo – rzêdo-
wym sposobie sadzenia pas stanowi¹ 2 rzêdy zbli¿one do siebie na odleg³oœæ 35
– 50 cm, a miêdzy pasami pozostawia siê 1m. W rzêdzie sadzi siê roœliny co 40
– 60 cm. System ten ma wiele zalet. Uprawa w pasach umo¿liwia lepsze prze-
wietrzanie roœlin i ³atwe ich obsychanie po opadach lub nawadnianiu, co popra-
wia warunki zdrowotne na plantacji. Zwiêkszona odleg³oœæ miêdzy pasami umo¿-
liwia stosowanie mechanicznego sprzêtu uprawowo-pielêgnacyjnego nawet doœæ
póŸno w sezonie.
21
Uprawa przy podporach odmian wysokich
Najprostszym sposobem podpierania roœlin jest stosowanie palików, do któ-
rych przywi¹zuje siê roœliny w miarê ich wzrostu, kilkakrotnie w ci¹gu sezonu.
Paliki wbija siê przy ka¿dej roœlinie, ale czasem jeden palik s³u¿y do przywi¹zania
dwóch roœlin. Wysokoœæ palika wynosi 120 – 140 cm (nad ziemi¹) i zale¿y od
wysokoœci odmiany i sposobu prowadzenia roœlin.
Przy prowadzeniu na 1 pêd, usuwa siê wszystkie pozosta³e pêdy wyrastaj¹ce
w k¹tach liœci, w miarê ich pojawiania siê. Prowadz¹c pomidory na 2 pêdy pozo-
stawia siê pêd g³ówny i najbli¿szy pêd wyrastaj¹cy pod pierwszym gronem. Po
wytworzeniu 5 – 6 gron roœliny og³awia siê przycinaj¹c pêd szczytowy (wierzcho-
³ek wzrostu). Odcinaj¹c wierzcho³ek nale¿y zostawiæ 2 – 3 liœcie nad ostatnim
gronem. Ostatnie grono powinno zawi¹zaæ owoce do po³owy sierpnia.

Zabiegi pielêgnacyjne.

Nawo¿enie pog³ówne
Najczêœciej nawo¿enie pog³ówne dotyczy azotu, rzadziej potasu czy innych sk³ad-
ników. Zwykle wykonuje siê je w okresie oko³o 3-4 tygodni po sadzeniu, kiedy roœli-
ny rozkrzewi¹ siê i rozpoczynaj¹ wi¹zanie gron kwiatowych. W uprawie odmian
wysokich przy podporach, termin ten przypada zwykle w okresie kwitnienia pierw-
szego grona. Do nawo¿enia pog³ównego azotem mo¿na wykorzystaæ dojrza³y kom-
post lub szybko dzia³aj¹ce nawozy jak m¹czka z krwi lub guano, a na mniejszych
powierzchniach podlewanie przefermentowan¹ gnojówk¹ w rozcieñczeniu 1 : 8.

Nawadnianie
Pomidory s¹ wra¿liwe na niedobór wody po posadzeniu rozsady do gruntu oraz
w okresie wi¹zania i dorastania owoców, tj. od koñca czerwca do oko³o po³owy sierp-
nia. Jeœli w tym okresie opady s¹ za ma³e, pomidory powinny byæ nawadniane. Po-
trzeby wodne pomidora wynosz¹ oko³o 300 – 400 mm, tj. 3,5 – 4,5 tys. m3 na 1ha.
Zwykle nawadnia siê pomidory 3 – 4 razy w ci¹gu sezonu uprawowego. Najczê-
œciej stosowanym sposobem nawadniania jest deszczowanie przy u¿yciu przeno-
œnych deszczowni ze zraszaczami obrotowymi lub belk¹ deszczuj¹c¹. Jednorazo-
wa dawka wody powinna wynosiæ od 20 – 25 mm, tj. 200 – 300 m3 wody na hektar.
W d³u¿szych okresach suszy nawadnia siê roœliny raz w tygodniu. Nie zaleca siê
czêstego nawadniania ma³ymi dawkami wody, gdy¿ zwil¿ana jest tylko górna war-
stwa gleby, i nie nastêpuje przesi¹kanie wody do warstwy, w której jest g³ówna
masa korzeni, a niepotrzebnie zwil¿ana jest czêœæ nadziemna roœlin, co sprzyja
22
rozwojowi chorób. Nawadnianie powinno byæ przeprowadzone w godzinach przed-
po³udniowych, aby do zmierzchu roœliny zd¹¿y³y obeschn¹æ. Zmniejsza siê wtedy
ryzyko gwa³townego rozwoju chorób, szczególnie szarej pleœni.
Bardo dobre jest nawadnianie kroplowe, chocia¿ wymaga nieco wy¿szych na-
k³adów finansowych. Zalet¹ tego systemu jest oszczêdne zu¿ycie wody, utrzymy-
wanie sta³ej, optymalnej wilgotnoœci gleby oraz zmniejszenie ryzyka pora¿enia
roœlin przez choroby, dziêki wyeliminowaniu moczenia ca³ych roœlin. Jest to sys-
tem energooszczêdny i ³atwy do zautomatyzowania.

VII. Uprawa pod os³onami

Miejsce produkcji
Najlepsze do produkcji pomidora s¹ wysokie obiekty (szklarnie lub tunele),
o du¿ej kubaturze, z dobrymi warunkami œwietlnymi, efektywn¹ wentylacj¹ i ogrze-
waniem oraz mo¿liwoœci¹ regulacji wszystkich czynników mikroklimatu. W do-
brze skonstruowanych i wyposa¿onych szklarniach ogrzewanych, produkcja po-
midorów jest mo¿liwa ca³y rok. W okresie niedoboru œwiat³a listopad – luty ko-
nieczne jest doœwietlanie roœlin.
Do wczesnej uprawy pomidorów polecane s¹ tunele wysokie, o wysokoœci mi-
nimum 2,5 m i d³ugoœci 30 m, wyposa¿one w techniczne ogrzewanie. Do póŸniej-
szych nasadzeñ mog¹ byæ wykorzystywane równie¿ tunele bez ogrzewania tzw.
tunele zimne, które zabezpieczaj¹ roœliny przed przemarzniêciem (do minus 20C).

Przygotowanie pomieszczenia uprawowego

Korzystne warunki mikroklimatyczne wystêpuj¹ce w szklarniach i tunelach fo-
liowych sprzyjaj¹ wystêpowaniu chorób przenoszonych z roku na rok poprzez glebê,
oraz elementy konstrukcyjne pomieszczeñ. Dlatego konieczna jest wymiana lub
odka¿anie gleby oraz odka¿anie konstrukcji i wyposa¿enia wnêtrza szklarni i tu-
neli. Wymiana ziemi jest k³opotliwa i bardzo pracoch³onna. Najlepszym sposo-
bem dezynfekcji gleby jest termiczne odka¿anie poprzez parowanie (temperatura
90 – 100oC przez 20 – 25 min). Po parowaniu gleby rozsadê mo¿na sadziæ gdy
temperatura gleby spadnie do 30oC lub w 3 – 4 dni po parowaniu. PóŸniej wzrasta
w glebie iloœæ azotu amonowego szkodliwego szczególnie dla m³odych roœlin.
Obiekty odka¿one nale¿y zabezpieczyæ przed powtórn¹ infekcj¹ przez:
• roz³o¿enie przed wejœciem do obiektu mat do dezynfekcji obuwia, nas¹czo-
nych roztworem nadmanganianu potasu lub siarczanem wapnia
• stosowanie odzie¿y ochronnej
23
• za³o¿enie na wietrznikach i drzwiach siatek ochronnych o œrednicy oczek oko-
³o 1mm, uniemo¿liwiaj¹cych wnikanie do obiektu szkodliwych owadów.
• staranne wymycie gor¹c¹ wod¹ z szarym myd³em elementów wyposa¿enia
obiektów
• wygotowanie lub zdezynfekowanie alkoholem etylowym drobnych narzêdzi
Dezynfekcjê konstrukcji szklarni i tuneli foliowych, elementów deszczowni i in-
nych urz¹dzeñ przeprowadza siê bezpoœrednio po zakoñczeniu wegetacji roœlin, przed
likwidacj¹ uprawy poprzez gazowanie dwutlenkiem siarki. Drobno pokruszon¹ siar-
kê zmieszan¹ z nadmanganianem potasu wy³o¿on¹ na metalowych podstawach, roz-
k³ada siê równomiernie w kilku miejscach obiektu uprawowego i zapala. Po spale-
niu, po up³ywie oko³o 24 godzin, obiekt nale¿y dok³adnie wywietrzyæ, a resztki ro-
œlinne starannie usun¹æ. Na 100 m2 zu¿ywa siê oko³o 2 kg siarki i 40 g nadmangania-
nu potasu. Spalanie siarki nale¿y wykonaæ w temperaturze oko³o 20oC.

Metody uprawy
W uprawie ekologicznej pomidory uprawia siê tylko w gruncie szklarni lub
w tunelu foliowym. W naszych warunkach klimatycznych pomidory produkuje siê
w jednym cyklu (uprawa przed³u¿ona lub ca³oroczna) lub dwu cyklach w ci¹gu
roku (uprawa wiosenna i jesienna). W uprawie wiosennej roœliny sadzone w styczniu
lub w lutym (w tunelach tak¿e na pocz¹tku marca) koñcz¹ plonowanie do po³owy
lipca natomiast w uprawie jesiennej roœliny sadzone od 15 lipca do 1 sierpnia koñ-
cz¹ plonowanie na pocz¹tku lub w po³owie grudnia. W uprawach ekologicznych
korzystniejsze bêd¹ dwukrotne nasadzenia w ci¹gu roku (wiosna + jesieñ). Wio-
sn¹ pomidory prowadzi siê na 10 – 12 gron, a jesieni¹ na 4 – 5 gron.
Dla utrzymania gleby w odpowiedniej kulturze równie¿ w szklarniach i tune-
lach foliowych nale¿y stosowaæ zmianowanie. Dobrym przedplonem dla pomido-
rów jest fasola szparagowa (wysoka, uprawiana w plonie g³ównym), rzodkiewka,
sa³ata, kapusta (w uprawie przedplonowej lub poplonowej), natomiast nie nale¿y
ich uprawiaæ po ziemniakach, ober¿ynie i papryce. Przyk³adowe zalecane nastêp-
stwo roœlin w uprawach pod os³onami:
1rok - ogórek + sa³ata
2 rok – fasola szparagowa (wysoka) + poplon (facelia, gorczyca bia³a, gryka)
3 rok – pomidor + poplon ozimy (wyka ozima + ¿yto)
Przygotowanie gleby pod uprawê pomidorów powinno byæ przeprowadzone
wyj¹tkowo starannie. Stosuj¹c uprawê pog³êbion¹ nie nale¿y wydobywaæ na po-
wierzchniê warstw g³êbszych, dlatego zaleca siê stosowanie p³uga z pog³êbiaczem,
albo innego narzêdzia nie przemieszczaj¹cego warstw gleby. Zawartoœæ substancji
24
organicznej w glebie pod uprawê pomidorów powinna wynosiæ co najmniej 5%.
Przed rozpoczêciem uprawy, glebê nale¿y odpowiednio wzbogaciæ w sk³adniki
pokarmowe. Obliczaj¹c potrzebne dawki nawozów nale¿y uwzglêdniæ iloœæ azotu
wnoszon¹ w nawozach zielonych – tab. 10 (po uwzglêdnieniu wspó³czynnika dostêp-
noœci – oko³o 0,5), oraz uwalnian¹ z próchnicy glebowej w czasie jej mineralizacji
(tabela 11) i wnoszon¹ z kompostem lub obornikiem (wspó³czynnik dostêpnoœci – tab.
12). Do nawo¿enia przedwegetacyjnego najodpowiedniejsze s¹ komposty lub dobrze
roz³o¿ony obornik. Zawartoœæ sk³adników pokarmowych w nawozach organicznych
podano w tabeli 13. Dawka kompostu lub obornika pod uprawê pomidora powinna
wynosiæ 3 – 4 kg/m2, w zale¿noœci od jakoœci kompostu, stopnia rozk³adu obornika
oraz zasobnoœci gleby w sk³adniki pokarmowe. Nawozy organiczne nale¿y stosowaæ
przed ka¿d¹ nowo zak³adan¹ upraw¹ jesieni¹ lub bezpoœrednio przed sadzeniem.
W obiektach, w których pomidory s¹ uprawiane tylko w cyklu wiosennym,
mo¿na stosowaæ nawozy zielone (najlepiej z roœlin motylkowatych), w celu wzbo-
gacenia gleby w próchnicê i azot.
Przy stosowaniu kompostu lub obornika wymagane jest uzupe³nienie zawartoœci
fosforu i potasu. Jako Ÿród³o fosforu mo¿na zastosowaæ m¹czki fosforytowe, rybne,
z piór, w³osów i skóry, natomiast potas mo¿na uzupe³niæ siarczanem potasu. Uzu-
pe³nienie tymi sk³adnikami jak równie¿ magnezem (w postaci siarczanu magnezu)
powinno byæ stosowane w oparciu o wyniki analizy chemicznej gleby.
Optymalny odczyn gleby do uprawy pomidorów wynosi od pH 5,5 do 6,5. Odczyn
gleby nie jest jedynym wskaŸnikiem potrzeby jej wapnowania. Istotna jest zawar-
toœæ wapna wymiennego ³atwo dostêpnego w glebie, która przy uprawie pomidora
powinna wynosiæ 1500 – 2000 mg/dm3 Ca. Z nawozów wapniowych mo¿na stoso-
waæ m¹czki kostne, popio³y kostne, dolomit (wêglan wapniowo – magnezowy) oraz
wêglan wapnia. Potrzeby pokarmowe pomidora uprawianego pod os³onami s¹ wy-
sokie i wynosz¹: N – 150 – 250, P – 150 – 200, K – 300 – 500 i Mg – 80 – 100 mg/
dm3 gleby. Najintensywniejsze pobieranie wody i sk³adników pokarmowych przez
korzenie pomidora odbywa siê przy stê¿eniu 2 g soli na dm3 gleby. Gdy zasolenie
gleby przekracza 3g/dm3, mog¹ ju¿ wyst¹piæ problemy z pobieraniem sk³adników.
Optymalna liczba roœlin w szklarni zale¿y od terminu sadzenia, odmiany, spo-
sobu prowadzenia i zwi¹zanej z tym liczby gron. Przy wczesnym sadzeniu (po³o-
wa stycznia) na 1 m2 powierzchni produkcyjnej powinno przypadaæ 2,5 – 2,8 szt.,
pod koniec stycznia i w pierwszej po³owie lutego- 3 szt., a w póŸniejszych nasadze-
niach 3 – 4 szt. Przy prowadzeniu na mniejsz¹ liczbê gron mo¿na roœliny zagêœciæ.
Pomidory najlepiej sadziæ systemem pasowo rzêdowym, w którym dwa rzêdy ro-
œlin tworz¹ce pas sadzi siê w odleg³oœci 50 – 60 cm, a miêdzy nimi pozostawia siê
25
przejœcie szerokoœci 90 – 100 cm. Odleg³oœæ miêdzy roœlinami w rzêdach wynosi 40 –
50 cm. W szklarni, rzêdy wyznacza siê w kierunku pó³noc – po³udnie (niezale¿nie od
usytuowania szklarni w stosunku do stron œwiata) aby dop³yw œwiat³a do roœlin, szcze-
gólnie w miesi¹cach zimowych, by³ jak najwiêkszy. W tunelach foliowych, ze wzglê-
du na wietrzenie szczytami, kierunek rzêdów powinien byæ równoleg³y do osi tunelu.
Na kilka godzin przed sadzeniem rozsady nale¿y j¹ obficie podlaæ. Rozsada
powinna byæ sadzona nieco g³êbiej ni¿ ros³a w doniczce. Posadzone roœliny nale¿y
dobrze obcisn¹æ ziemi¹ i podlaæ wod¹. W celu stworzenia lepszych warunków ciepl-
nych, je¿eli obiekt nie jest wyposa¿ony w techniczne ogrzewanie gleby, pomidory
mo¿na uprawiaæ na podwy¿szonych zagonach (wysokoœæ 20 – 25 cm). Lepsze
warunki cieplne i wilgotnoœciowe, wp³ywaj¹ce dodatnio na wzrost i zdrowotnoœæ
roœlin, mo¿na uzyskaæ poprzez œció³kowanie gleby w szklarniach i tunelach folio-
wych foli¹ czarn¹ o gruboœci 0,03 – 0,06 mm, foli¹ bia³o czarn¹ (czarna strona od
spodu, bia³a na wierzchu) lub agrow³óknin¹. Bia³a folia odbija czêœæ promieni s³o-
necznych, poprawiaj¹c tym warunki œwietlne dolnych liœci. Do œció³kowania miê-
dzyrzêdzi mog¹ byæ równie¿ u¿yte inne materia³y, jak s³oma pociêta na sieczkê,
trociny, torf, wióry lub kora drzew. Gruboœæ warstwy tych materia³ów powinna
wynosiæ 4 – 8 cm. Œció³kowanie zabezpiecza tak¿e przed wyrastaniem chwastów.

Zabiegi pielêgnacyjne

Regulowanie warunków mikroklimatu

W uprawach ekologicznych naczeln¹ zasad¹ jest zapobieganie rozwojowi cho-
rób i szkodników, a na drugim miejscu, w razie koniecznoœci ich zwalczanie. Za-
³o¿enia te mo¿na czêœciowo osi¹gn¹æ poprzez utrzymanie w³aœciwych parame-
trów klimatu wewnêtrznego obiektów uprawowych. Nowobudowane szklarnie i tu-
nele foliowe, a tak¿e modernizowane stare obiekty, s¹ wyposa¿one w urz¹dzenia
steruj¹ce parametrami klimatu, w odniesieniu do warunków zewnêtrznych.
Pomidor wymaga temperatur zmiennych. Najszybszy przyrost roœlin nastêpuje w za-
kresie temperatur 22 –27oC w dzieñ i 16 – 18 w nocy. Roœliny pomidora nie powinny byæ
nara¿one na przeci¹gi, musi byæ jednak zapewniona dostateczna wymiana powietrza,
aby uzyskaæ odpowiedni¹ temperaturê. Je¿eli wietrzenie jest dobre, temperaturê w szklarni
mo¿na obni¿yæ o 1 – 2oC w stosunku do temperatury otaczaj¹cego powietrza. Tempera-
tura roœlin pod os³onami mo¿e znacznie przekroczyæ temperaturê powietrza, a podczas
nas³onecznienia mo¿e byæ obni¿ona jedynie przez cieniowanie obiektu.
Optymalna temperatura gleby w uprawie pomidora wynosi 15 – 18oC. Tempera-
tura poni¿ej 15oC ogranicza i hamuje wzrost systemu korzeniowego i sprzyja roz-
26
wojowi chorób grzybowych i bakteryjnych. Wy¿sza temperatura gleby ni¿ powie-
trza sprzyja nadmiernemu wzrostowi wegetatywnemu, powoduj¹c opóŸnienie kwit-
nienia, a nawet zrzucanie zawi¹zków i owoców, szczególnie z pierwszego grona.
Optymalna wilgotnoœæ wzglêdna powietrza w uprawie pomidorów powinna wy-
nosiæ: po posadzeniu do kwitnienia 65%, w czasie kwitnienia i owocowania 60%.
Wysoka wilgotnoœæ powietrza sprzyja wystêpowaniu chorób grzybowych, a niska
rozwojowi przêdziorków i mszyc. Wysoka wilgotnoœæ w okresie owocowania po-
woduje pêkanie owoców. Aby utrzymaæ w³aœciw¹ wilgotnoœæ powietrza obiekty
uprawowe nale¿y intensywnie wietrzyæ, a w ch³odnych okresach ogrzewaæ. Na-
wet w okresie lata, aby zapobiec kondensacji pary wodnej na roœlinach w godzi-
nach nocnych, przy spadku temperatury poni¿ej 15oC, nale¿y uruchamiaæ ogrze-
wanie wegetacyjne szklarni rurami umieszczonymi w pobli¿u roœlin.

Nawadnianie
Zapotrzebowanie na wodê w uprawach pod os³onami uzale¿nione jest od okresu
uprawy, d³ugoœci cyklu uprawowego oraz od warunków pogody. W okresie wegeta-
cji potrzeby wodne pomidora wynosz¹ od 250 do 500 dm3/m2. Najwiêksze zapotrze-
bowanie wystêpuje w okresie kwitnienia, zawi¹zywania i przyrostu owoców. W tej
fazie wzrostu roœlin niedobór wody powoduje opadanie kwiatów i zawi¹zków owo-
cowych oraz tworzenie stosunkowo ma³ych owoców. Niedobór wody w pod³o¿u
wp³ywa równie¿ na zak³ócenia w pobieraniu i transporcie wapnia przez roœliny, co
jest przyczyn¹ wystêpowania na owocach suchej zgnilizny wierzcho³kowej.
W praktyce nie powinno siê nawadniaæ pomidorów od momentu wysadzenia na
miejsce sta³e (z wyj¹tkiem podlania posadzonej rozsady) przez okres oko³o 2 tygodni.
W tym czasie roœliny nie podlewane „szukaj¹c wody” wytwarzaj¹ silny system korze-
niowy i s¹ mniej wra¿liwe na niedobór wody w póŸniejszym okresie wzrostu. Pomi-
dor wykazuje du¿¹ wra¿liwoœæ na nadmiar wody w glebie. Zbyt du¿a wilgotnoœæ gleby
powoduje warunki beztlenowe co prowadzi do zniszczenia systemu korzeniowego,
wiêdniêcia i ¿ó³kniêcia liœci oraz hamuje dalsze kwitnienie i owocowanie.
Dawki wody oraz czêstotliwoœæ podlewania uzale¿nione s¹ od gleby, warunków
pogody oraz systemu nawadniania. W zale¿noœci od fazy rozwojowej roœlin i warun-
ków pogody nawadnianie prowadzone jest co 2 – 3 dni dawkami wody 10 – 15 L/m2.
W uprawie pomidora du¿e znaczenie ma sposób podlewania roœlin. Najodpo-
wiedniejszym systemem nawadniania pomidora jest system kroplowy, przy któ-
rym unika siê zwil¿ania roœlin wod¹, dziêki czemu s¹ one w mniejszym stopniu
pora¿ane przez brunatn¹ plamistoœæ liœci oraz szar¹ pleœñ. Ponadto, system ten
posiada szereg innych wa¿nych zalet: oszczêdnoœæ energii i wody; praca przy ni-
27
skim ciœnieniu; mo¿liwoœæ utrzymania optymalnej wilgotnoœci gleby w strefie sys-
temu korzeniowego; eliminowanie ujemnego wp³ywu opadu na strukturê gleby;
mo¿liwoœæ utrzymania ni¿szej wilgotnoœci powietrza; punktowego dostarczania
wody i zmniejszonej ewaporacji; mo¿liwoœæ dokarmiania roœlin roztworami na-
wozów (fertygacji) i automatyzacji tego zabiegu.

Nawo¿enie pog³ówne
Nawo¿enie pog³ówne najlepiej prowadziæ w oparciu o analizê chemiczn¹ gle-
by oraz na podstawie wygl¹du zewnêtrznego roœlin. Pomocna jest równie¿ analiza
chemiczna roœlin (czêœci¹ wskaŸnikow¹ jest na ogó³ 5 wyroœniêty liœæ licz¹c od
wierzcho³ka), która informuje o skutecznoœci prowadzonego nawo¿enia. Przeciêt-
nie co 3 – 4 tygodnie nale¿y sprawdzaæ zawartoœæ sk³adników pokarmowych w gle-
bie, dotyczy to N, P, K, Mg i Ca, zasolenia i odczynu.
Do zasilania pog³ównego mo¿e byæ wykorzystana gnojówka, zawieraj¹ca prze-
ciêtnie 0,5% N, 0,7% K, ma³e iloœci P – 0,04% oraz mikroelementy. Przefermento-
wan¹ gnojówk¹, po rozcieñczeniu w stosunku 1 : 5, mo¿na dokarmiaæ roœliny co
3 – 4 dni dawk¹ 2 – 3 litry na roœlinê. Nawóz ten bêdzie zawiera³ w 1 dm3 oko-
³o100 mg N i oko³o 140 mg K. Gnojówkê mo¿na rozprowadziæ poprzez system
kroplowy, jednak po dobrym przefiltrowaniu (najlepiej za pomoc¹ samoczyszcz¹-
cych filtrów dyskowych lub siatkowych). Mo¿na te¿ stosowaæ pomiot ptasi (z ferm
ekologicznych), szczególnie, gdy wystêpuje niedobór azotu. Odchody ptasie za-
wieraj¹ przeciêtnie N- 1,5%, P – 0,66%, K- 0,66%, Ca – 0,5% i Mg – 0,42%.
Pomiot ptasi jest szybko dzia³aj¹cym nawozem i mo¿e byæ stosowany interwen-
cyjnie. Do dokarmiania mo¿na u¿ywaæ pomiot wysuszony i sproszkowany w ilo-
œci 2 kg na 10 m2 (wysuszony pomiot rozdrabniaæ mo¿na na rozdrabniaczach zbo-
¿owych), lub rozcieñczony wod¹ w stosunku 1 : 10 w dawce 1 – 2 dm3/roœlinê co
3 – 4 dni. Braki azotu mo¿emy równie¿ uzupe³niæ stosuj¹c m¹czki z krwi. W upra-
wie pomidora bardzo wa¿ny jest stosunek azotu do potasu, który w okresie plono-
wania powinien wynosiæ 1 : 2,5.
W przypadku niedoboru potasu roœliny mo¿na dokarmiaæ siarczanem potasu
w dawce 10 g/m2 co 3 dni. Je¿eli nawo¿enie przedwegetacyjnie wykonano prawi-
d³owo, to w okresie wegetacji nie ma problemu z fosforem. Mog¹ jednak wyst¹piæ
problemy z pobieraniem fosforu, szczególnie w nie ogrzewanych obiektach z zim-
nym pod³o¿em i wtedy mo¿emy dodatkowo zasiliæ roœliny stosuj¹c guano (z rejo-
nów deszczowych zawiera du¿o P). Mo¿na równie¿ przygotowuj¹c kompost, sto-
sowany przedwegetacyjnie, podnieœæ w nim zawartoœæ fosforu poprzez dodanie
do kompostowanych materia³ów m¹czek fosforytowych.
28
 Stosowanie dolomitu w nawo¿eniu przedwegetacyjnym chroni roœliny przed nie-
doborem wapnia i magnezu. W przypadku stwierdzenia niedoboru magnezu roœliny
mo¿na opryskiwaæ 0,3 – 0,5% roztworem siarczanu magnezu co 5 – 7 dni. Przy braku
wapnia, który miêdzy innymi objawia siê such¹ zgnilizn¹ wierzcho³kow¹ owoców,
nale¿y doglebowo zastosowaæ kredê (wêglan wapnia) w iloœci 10 – 15 g na roœlinê, lub
opryskaæ zwi¹zkami zawieraj¹cymi wapñ. Przy nawo¿eniu gleby nawozami organicz-
nymi nie ma problemów z niedoborami mikroelementów. W przypadku stwierdzenia
jednak ich niedoborów roœliny mo¿na opryskiwaæ roztworami mikroelementów. Na-
wozy dopuszczone do stosowania w uprawach ekologicznych podano w tabeli 13, ale
celowoœæ ich stosowania nale¿y uzgodniæ z jednostk¹ certyfikuj¹c¹.

Stymulowanie wi¹zania owoców

Najprostszym sposobem poprawienia zapylania kwiatów jest potrz¹sanie dru-
tami (co 2 – 3 dni), do których przywi¹zane s¹ sznurki podtrzymuj¹ce roœliny.
Wstrz¹sy roœlin powoduj¹ osypywanie siê py³ku. Bardziej efektywne jest stoso-
wanie rêcznych bateryjnych wibratorów tzw. sztucznej pszczo³y, którymi dotyka
siê nasady gron kwiatowych. Wibracja grona przeprowadzana codziennie, lub co
drugi dzieñ powoduje obfite osypywanie siê py³ku. Dla uzyskania dobrych wy-
ników zapylania nale¿y w godzinach rannych zmniejszyæ wilgotnoœæ powietrza
w pomieszczeniu uprawowym poprzez ogrzewanie i wietrzenie.
W ostatnich latach coraz powszechniej stosuje siê naturalne zapylanie przez owady
(trzmiele ziemne, pszczo³y samotnice). Najskuteczniejsze s¹ trzmiele ziemne, które
s¹ aktywne w ni¿szych temperaturach i przy ma³ej intensywnoœci œwiat³a. Trzmiele
s¹ bardzo aktywnymi zapylaczami, w ci¹gu minuty potrafi¹ odwiedziæ 20 – 30 kwia-
tów. Przy stosowaniu trzmiela ziemnego œrednio 95% wytworzonych kwiatów jest
zawi¹zywana, poprawia siê te¿ jakoœæ owoców. Wielkoœæ rodzin trzmieli dostoso-
wuje siê do powierzchni uprawy. Mini ule zapewniaj¹ zapylenie kwiatów na po-
wierzchni jednego tunelu (250–300 m2), ma³e na powierzchni 600 – 800m2, œrednie
na powierzchni 1000 – 1500 m2, du¿e na powierzchni do 2500 m2.
Przy wykorzystaniu trzmiela ziemnego do zapylania kwiatów nale¿y: stoso-
waæ walkê biologiczn¹ ze szkodnikami; unikaæ oprysków grzybobójczych przez
wprowadzaæ odmiany odporne i tolerancyjne; systematycznie uzupe³niaæ trzmiele
po obni¿eniu ich aktywnoœci.

Pozosta³e zabiegi pielêgnacyjne

Pomidory pod os³onami prowadzi siê z regu³y na jeden pêd g³ówny. Roœliny
prowadzi siê przy sznurkach zaczepionych do drutów stalowych przymocowa-
29
nych do elementów konstrukcyjnych szklarni lub tunelu foliowego. Wszystkie
pêdy boczne wyrastaj¹ce z k¹tów liœci nale¿y wczeœnie wy³amywaæ (gdy ich d³u-
goœæ osi¹gnie 2 – 3 cm). Do usuwania pêdów bocznych nie zaleca siê u¿ywania
no¿a ze wzglêdu na mo¿liwoœæ przenoszenia chorób z pora¿onych roœlin na zdro-
we. Pêd g³ówny roœlin mo¿e byæ okrêcany wokó³ sznurka lub przymocowywany
do sznurka specjalnymi klipsami. Stosowanie klipsów zmniejsza niebezpieczeñ-
stwo pora¿enia roœlin szar¹ pleœni¹ (sznurek pod ciê¿arem owoców bardzo czêsto
uszkadza ³odygê powoduj¹c zranienia przez które wnikaj¹ choroby).
Niekiedy roœliny prowadzi siê na dwa pêdy, szczególnie w ni¿szych tune-
lach, gdzie stosowanie wysokich konstrukcji do wi¹zania sznurów podpieraj¹-
cych jest utrudnione. Uzyskuje siê ni¿szy wzrost roœlin i roz³o¿enie gron na 2
pêdy. Gdy owoce na pierwszym gronie s¹ wielkoœci orzecha w³oskiego, przepro-
wadzamy zabieg usuniêcia dolnych liœci. Usuwanie liœci przeprowadza siê w ce-
lu przyœpieszenia dojrzewania oraz poprawy zdrowotnoœci roœlin (lepsze wie-
trzenie, dobre osuszanie roœlin, poprawa warunków œwietlnych w dolnych par-
tiach roœlin). Najpierw usuwa siê pora¿one liœcie a dalej dolne liœcie pozosta-
wiaj¹c jeden lub dwa pod gronem. I tak postêpuje siê z liœæmi ka¿dego dorastaj¹-
cego grona. Jednorazowo z jednej roœliny powinno siê usuwaæ nie wiêcej ni¿ 3 –
4 liœcie. Usuwanie wiêkszej liczby liœci mo¿e prowadziæ do zaburzeñ w gospo-
darce wodnej roœliny i powodowaæ pêkanie owoców. Terminowe usuwanie liœci
jest bardzo istotne dla stworzenia w³aœciwych warunków fitosanitarnych. Na 7 –
8 tygodni przed planowanym terminem zakoñczenia uprawy przeprowadza siê
zabieg og³awiania roœlin, tzn. usuwania wierzcho³ka pêdu g³ównego pozosta-
wiaj¹c 2 – 3 liœcie nad ostatnim rozwiniêtym kwiatostanem. W przypadku nad-
miernie rozbudowanego grona, ostatnie zawi¹zki mo¿na usun¹æ pozostawiaj¹c
po 4 – 5 owoców w gronie. Zabieg ten polecany jest u odmian miêsistych w celu
uzyskania wyrównanych, jednakowej wielkoœci owoców.

VIII. Ochrona przed chwastami, chorobami i szkodnikami

Ochrona przed chwastami

Chwasty obni¿aj¹ temperaturê gleby, co w po³¹czeniu z wysok¹ wilgotnoœci¹,
sprzyja pora¿eniu pomidora przez choroby. Chwasty pojawiaj¹ce siê przed zbiorami
te¿ s¹ k³opotliwe, bowiem utrudniaj¹ przeprowadzanie zbiorów, opóŸniaj¹ dojrze-
wanie, wybarwianie owoców i zmniejszaj¹ w nich zawartoœæ suchej masy i cukrów.
Termin sadzenia pomidora zbiega siê z okresem wiosennego, masowego poja-
wiania siê chwastów. W badaniach przeprowadzonych w Skierniewicach stwierdzo-
30
no, ¿e œwie¿a masa chwastów wyrastaj¹cych w uprawie pomidora, po 38 dniach od
sadzenia (œrednia z 14 lat), wynosi³a 12 t/ha i mieœci³a siê w zakresie 5,2–23,7 t/ha.
Do czêœciej spotykanych gatunków na plantacji pomidora zaliczane s¹: ¿ó³tlica drob-
nokwiatowa, gwiazdnica pospolita, komosa bia³a, szar³at szorstki, tasznik pospolity,
jasnota ró¿owa, psianka czarna, rdesty, chwastnica jednostronna. Reakcja pomidora
na zachwaszczenie zale¿y od odmiany i sposobu uprawy. Odmiany kar³owe, samo-
koñcz¹ce, uprawiane bez palikowania, s¹ z regu³y bardziej wra¿liwe od odmian cha-
rakteryzuj¹cych siê silnym wzrostem i uprawianych przy palikach.
W ochronie pomidora powinno siê wykorzystywaæ ró¿ne zabiegi profilaktycz-
ne i pielêgnacyjne ograniczaj¹ce poziom zachwaszczenia, mianowicie:
• Uprawiaæ pomidor w stanowiskach mo¿liwie jak najmniej zachwaszczonych.
Dotyczy to szczególnie pomidora z wczesnych terminów sadzenia.
• Okres od rozmarzniêcia gleby do sadzenia wykorzystaæ na niszczenie chwastów
zabiegami mechanicznymi, które jednak powtarzane zbyt czêsto mog¹ doprowa-
dziæ do nadmiernego rozpylenia i przesuszenia gleby. Zamiast wielokrotnych upra-
wek mo¿liwe jest przygotowanie pola do sadzenia jedn¹ uprawk¹ mechaniczn¹,
najlepiej agregatem uprawowym (np. kultywator o zêbach sztywnych lub pó³sz-
tywnych z wa³em strunowym), glebogryzark¹ wolnoobrotow¹, bron¹ wirnikow¹.
• Na kilka tygodni przed sadzeniem powierzchniê gleby mo¿na przykryæ w³ók-
nin¹ lub foli¹ na okres kilku dni w celu przyspieszenia wschodów chwastów.
Po czym chwasty te nale¿y zniszczyæ mechanicznie po zdjêciu os³ony i os³on¹
nakryæ powtórnie. Zabieg taki mo¿na powtarzaæ kilkakrotnie, co zmniejsza
zapas ¿ywotnych nasion chwastów w glebie, a tym samym poziom zachwasz-
czenia w okresie wegetacji pomidora.
• W kilka dni po posadzeniu sprawdziæ stan przyjêcia siê roœlin i uzupe³niæ „wypa-
dy”, gdy¿ na nie zajêtych przez pomidor miejscach bêd¹ rozrasta³y siê chwasty.
• W celu zahamowania wzrostu chwastów mo¿na powierzchniê gleby przed sa-
dzeniem rozsady œció³kowaæ materia³ami nieprzepuszczaj¹cymi œwiat³a, np.
czarn¹ foli¹, lub czarn¹ w³óknin¹. Œció³ka nie chroni ca³kowicie przed chwasta-
mi, bo nie zakrywa ca³ej powierzchni pola. Miêdzy zakrytymi pasami rosn¹ chwa-
sty, które trzeba zwalczaæ mechanicznie lub rêcznie. W naciêciach folii czy w³ók-
niny, obok posadzonej rozsady wyrastaj¹ g³êboko korzeni¹ce siê chwasty o wi¹z-
kowym systemie korzeniowym (np. ¿ó³tlica drobnokwiatowa). W porê nie usu-
niête, przerastaj¹ ponad posadzone roœliny, oplataj¹c swoimi korzeniami system
korzeniowy pomidora. Takie chwasty trzeba usuwaæ rêcznie, bardzo ostro¿nie,
najlepiej przez ich wycinanie tu¿ u podstawy, aby nie podrywaæ systemu korze-
niowego pomidora.
31
• Odleg³oœci miêdzy rzêdami roœlin nale¿y dostosowaæ do rozstawy kó³ ci¹gnika
i posiadanych narzêdzi do uprawek miêdzyrzêdowych.
• Zabiegi mechaniczne wykonywaæ wówczas, gdy chwasty s¹ ma³e; wiêksze uko-
rzeniaj¹ siê powtórnie, a nawet „zapychaj¹” narzêdzia i zmuszaj¹ do niekorzyst-
nego pog³êbiania uprawek. Ka¿da kolejna uprawka nie powinna byæ wykonywa-
na g³êbiej ni¿ poprzednia, aby na skutek pog³êbiania spulchnionej warstwy nie
wyci¹gaæ bli¿ej powierzchni kie³kuj¹cych nasion chwastów.
• Pielenie rêczne i zabiegi mechaniczne wykonywaæ p³ytko (na g³êbokoœæ 1- 3 cm),
tylko w miarê potrzeby. Je¿eli pole nie jest zachwaszczone i powierzchnia roli
nie jest zaskorupiona, to nie ma potrzeby wzruszania miêdzyrzêdzi.
• Przy ma³ym zachwaszczeniu, gdy wczeœniej przeprowadzono jedno mechanicz-
ne odchwaszczanie miêdzyrzêdzi, pieliæ mo¿na po 3-4 tygodniach od sadzenia.
W warunkach sprzyjaj¹cych szybszemu wzrostowi chwastów pielenie nale¿y
wykonaæ wczeœniej, nawet po oko³o 2 tygodniach od sadzenia, szczególnie, gdy
nie jest poprzedzone mechanicznym odchwaszczaniem. Pieliæ najlepiej w czasie
pochmurnej lub przekropnej pogody, albo wkrótce po deszczu lub nawadnianiu
i po przeschniêciu gleby, umo¿liwiaj¹cym wejœcie na pole. Niszcz¹c chwasty mo-
tyk¹ trzeba uwa¿aæ, aby nie wbijaæ jej za g³êboko w glebê i nie uszkadzaæ korze-
ni roœlin. Wiêksze chwasty trzeba usun¹æ rêcznie, ostro¿nie, aby nie ³amaæ kru-
chych pêdów pomidora.
• Po przedplonach pozostawiaj¹cych stanowisko w dobrej kulturze, czêsto wystar-
czaj¹ 2 zabiegi mechaniczne, uzupe³nione 1-2 rêcznymi pieleniami. Zdarza siê,
¿e w takich warunkach, je¿eli po mniej wiêcej 4-5 tygodniach od sadzenia pomi-
dory bêd¹ odchwaszczone, to obni¿enie plonu, spowodowane obecnoœci¹ chwa-
stów mo¿e byæ nieznaczne, aczkolwiek ze wzglêdów fitosanitarnych powinny
byæ one usuwane. W przypadku wiêkszego zachwaszczenia mog¹ byæ koniecz-
ne 3-4 pielenia.
• Zabiegi mechaniczne i rêczne pielenie ograniczaæ do niezbêdnego minimum,
w czasie bowiem ich wykonywania mog¹ byæ przenoszone choroby wirusowe.
Do mechanicznego zwalczania chwastów mo¿na wykorzystaæ pielniki z no¿a-
mi k¹towymi i gêsiostópkami, najlepiej w po³¹czeniu z miêdzyrzêdowymi wa³ka-
mi strunowymi i p³ytko dzia³aj¹ce wolnoobrotowe glebogryzarki miêdzyrzêdowe.
Pracê rêczn¹ u³atwia korzystanie z motyk, grac i spulchniaczy. Zalecane w niektó-
rych krajach maszyny i narzêdzia takie jak pielniki szczotkowe, pielniki palcowe,
torsyjne i inne nie s¹ u nas jeszcze dostêpne.
Mo¿liwe jest termiczne zwalczanie chwastów specjalnymi wypalaczami spa-
laj¹cymi propan. Zabieg taki mo¿na zastosowaæ po wschodach chwastów na ca³ej
32
powierzchni pola bezpoœrednio przed sadzeniem pomidora, lub w¹skimi pasami
(szer. 10-15 cm) – w miejscach przewidzianych rzêdów. Chwasty w miêdzyrzê-
dziach mo¿na zwalczaæ mechanicznie, lub wypalaczami z os³onami. Wed³ug da-
nych zagranicznych, niektóre tego typu urz¹dzenia pozwalaj¹ wypalaæ chwasty
nawet w rzêdach, tu¿ u podstawy roœlin, po oko³o 8 tygodniach po posadzeniu roz-
sady. S¹ to zalecenia amerykañskie i dotycz¹ odmian wysokorosn¹cych, uprawia-
nych przy palikach.
Stosuj¹c œció³ki organiczne i roœliny okrywowe mo¿na ograniczyæ zachwasz-
czenie pola. Sadzenie rozsady w œció³kê i w rozdrobnione roœliny okrywowe jest
trudne do wykonania i w praktyce stosuje siê sadzenie roœlin w w¹skie pasy upra-
wionej gleby. Jednak w miejscach wzruszenia gleby, czyli w rzêdach roœlin chwa-
sty trzeba usuwaæ rêcznie.

Choroby pomidora
W uprawie pomidorów istnieje wiele problemów zwi¹zanych z wystêpowa-
niem chorób pochodzenia infekcyjnego (grzybowego, bakteryjnego, wirusowego)
oraz licznych chorób i zaburzeñ pochodzenia nieinfekcyjnego (fizjologicznego).
Pomidory s¹ roœlinami ciep³olubnymi, nie znosz¹ nadmiaru opadów deszczu ani
wielodniowych och³odzeñ (<15 oC). W takich w³aœnie warunkach dochodzi naj-
czêœciej do nag³ego zwiêkszenia siê ryzyka pora¿enia pomidorów przez zarazê
ziemniaka, powodowan¹ przez grzyb Phytophthora infestans. W warunkach wy-
j¹tkowo korzystnych dla rozwoju patogena mo¿e dojœæ do ca³kowitego wynisz-
czenia upraw pomidora nie tylko w pojedynczym gospodarstwie, ale w ca³ym re-
jonie uprawy tego warzywa. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e od stopnia zagro¿enia plantacji
zaraz¹ ziemniaka, uzale¿nione jest plonowanie i jakoœæ pomidorów w danym roku.
Drugim po zarazie ziemniaka, powa¿nym zagro¿eniem dla uprawy pomidorów,
jest czêste wystêpowanie chorób pochodzenia bakteryjnego - zw³aszcza bakteryj-
nej cêtkowatoœci pomidora oraz raka bakteryjnego.
Kompleksowa ochrona pomidorów przed chorobami w uprawach ekologicz-
nych, polega na wykorzystaniu wszystkich agrotechnicznych mo¿liwoœci ograni-
czania b¹dŸ hamowania rozwoju chorób grzybowych, bakteryjnych i wirusowych
oraz zastosowaniu dopuszczonych do stosowania œrodków ochrony. Powinna ona
dotyczyæ wszystkich etapów produkcji pomidorów, takich jak: lokalizacja planta-
cji; przygotowanie obiektów i pola do uprawy; okres produkcji rozsady; okres
wegetacji w polu i pod okryciami.

33
Okres przygotowania do produkcji
W wielu gospodarstwach towarowych, powa¿nym problemem staje siê nie-
przestrzeganie przez producentów zasad zmianowania. Chorobotwórcze mikroor-
ganizmy maj¹ zdolnoœæ zimowania w resztkach roœlinnych pozostawionych na
polu, gdzie uprzednio ros³y pomidory lub ziemniaki. Wraz z  rozpoczêciem wege-
tacji uaktywniaj¹ siê i pora¿aj¹ roœlinê ¿ywicielsk¹, a pierwsze objawy (g³ównie
bakterioz) mog¹ byæ widoczne na pomidorach wkrótce po sadzeniu rozsady na
zaka¿onym polu. Mo¿na temu zapobiec poprzez:
• w³aœciwe zmianowanie, tj. 3-4 letni¹ przerwê w uprawie pomidorów lub ziem-
niaków na tym samym stanowisku
• usuniêcie z pola i spalenie resztek po¿niwnych roœlin
• g³êbok¹ orkê jesieni¹, w celu przykrycia wierzchniej warstwy gleby razem z za-
legaj¹cymi na jej powierzchni przetrwalnikami patogenów glebowych.

Produkcja rozsady pomidorów

Ziemia lub pod³o¿a ogrodnicze, przeznaczone do wysiewu nasion, pikowania
i przesadzania roœlin musz¹ byæ bezwzglêdnie wolne od wszelkich patogenów grzy-
bowych, bakteryjnych, nicieni, a nawet nasion chwastów. Dlatego, corocznie, do
wysiewu nasion i produkcji rozsady, u¿ywaæ nowe pod³o¿e lub stare dok³adne od-
ka¿aæ termicznie (para wodna o temp 90oC przez oko³o 20-30 minut).

Przedsiewne zaprawianie nasion

Jest niezbêdnym zabiegiem ochrony, gdy¿ zabezpiecza kie³ki i m³ode siewki przed
pora¿eniem ich przez grzyby zasiedlaj¹ce nasiona, lub znajduj¹ce siê w pod³o¿u. Eko-
logiczne metody przedsiewnego zaprawiania nasion pomidorów i innych gatunków
warzyw s¹ w trakcie opracowywania przez Instytut Warzywnictwa i firmy nasienne.
Ograniczenie wystêpowania chorób zgorzelowych siewek i m³odych roœlin
mo¿na uzyskaæ poprzez:
• p³ytki wysiew nasion w iloœci do 5 g/m2 na g³êbokoœæ do 1-1,5cm;
• lekkie zwil¿enie i przykrycie szk³em lub foli¹ na czas kie³kowania nasion (ogra-
niczenie czêstotliwoœci podlewania, przyspieszenie kie³kowania - ale ryzyko
przypalenia wschodz¹cych siewek przy silnym nas³onecznieniu).

Choroby bakteryjne

Bakteryjna cêtkowatoœæ pomidora (Pseudomonas syringae)

Bakteryjna cêtkowatoœæ jest pospolit¹ chorob¹ w uprawie polowej pomidorów,
34
rzadko wystêpuj¹c¹ pod os³onami. Symptomy choroby mog¹ wystêpowaæ na
wszystkich czêœciach nadziemnych roœliny. Na liœciach, pêdach, pojawiaj¹ siê nie-
regularne plamy (1-2 mm), pocz¹tkowo wodniste, ciemnozielone, póŸniej ciem-
nobrunatne do czarnych z ¿ó³taw¹ obwódk¹. Na powierzchni skórki zielonych
owoców widoczne s¹ liczne drobne (0,5 - 1,5 mm) ciemnobrunatne plamki, czêsto
lekko wzniesione z bardzo wyraŸnym przejaœnieniem t³a.
ród³em infekcji s¹ najczêœciej resztki roœlinne pozostawione w glebie oraz pora-
¿one nasiona. Bakterie rozprzestrzeniaj¹ siê z kroplami wody podczas opadów,
przy deszczowaniu oraz poprzez uszkodzenia mechanicznie w trakcie prac pielê-
gnacyjnych.
Profilaktyka i zwalczanie. Nie nale¿y uprawiaæ warzyw z rodziny psianko-
watych na tym samym polu przez 3-4 lata; ziemiê w tunelach foliowych i inspek-
tach lub ziemiê kompostow¹, przeznaczon¹ do produkcji rozsady, odka¿aæ ter-
micznie (parowaæ w temperaturze 90oC przez 30 minut); wysiewaæ wy³¹cznie
zdrowe, odka¿one i zaprawione nasiona; krótko przed sadzeniem na miejsce sta³e
rozsadê opryskaæ profilaktycznie (1-2 razy, co 7 dni) fungicydami miedziowymi.

Choroby grzybowe

Alternarioza pomidora (Alternaria solani)

Choroba wystêpuje pospolicie na ziemniakach i pomidorach. Pora¿a przede
wszystkim pomidory w uprawie polowej. Ten sam patogen mo¿e byæ tak¿e spraw-
c¹ zgorzeli siewek pomidora oraz czarnej zgnilizny owoców. Pierwsze objawy
choroby, w postaci suchych, ciemnobrunatnych plamek, zauwa¿ane s¹ na liœciach
(tak¿e ziemniaków) od po³owy czerwca. W przypadku du¿ego nasilenia choroby
plamy zlewaj¹ siê, liœcie zamieraj¹ i zasychaj¹. Podobne objawy wystêpuj¹ na
pêdach i ogonkach liœciowych. Na owocach, w okolicach szypu³ki, tworz¹ siê
rozleg³e plamy o wyraŸnych brzegach. Pora¿one owoce staj¹ siê skórzaste, zasy-
chaj¹ i pokrywaj¹ siê czarnym, aksamitnym nalotem grzybni – trzonków z za-
rodkami konidialnymi.
Pierwotnym Ÿród³em infekcji s¹ najczêœciej nasiona i zalegaj¹ce w wierzch-
niej warstwie gleby resztki chorych roœlin, na których patogen mo¿e przetrwaæ
2-3 lata. W trakcie wegetacji zarodniki konidialne grzyba przenoszone s¹ z wia-
trem i wod¹. Cykl rozwojowy choroby jest krótki – od infekcji do powstania no-
wych zarodników up³ywa tylko 5-7 dni.
Profilaktyka i zwalczanie. Przestrzegaæ nale¿y zasad prawid³owego zmiano-
wania i nie uprawiaæ pomidorów ani ziemniaków na tym samym stanowisku przez
35
3-4 lata; wysiewaæ zdrowe, termicznie odka¿one nasiona; z  chwil¹ zagro¿enia
roœlin chorobami opryskiwaæ œrodkami miedziowymi, przemiennie z ekstraktem
grejpfruta (Grevit 200 SL 1,5 l/ha).

Szara pleϖ (Botrytis cinerea)

Szara pleœñ jest powszechn¹ chorob¹ wielu gatunków roœlin uprawnych. Grzyb
ten jest tak¿e jednym ze sprawców zgorzeli siewek i zamierania pêdów u podsta-
wy ³odygi. Infekuje ³odygi pomidorów tu¿ przy powierzchni gruntu, zw³aszcza
gdy zosta³ zawleczony z rozsad¹. Powoduje zgniliznê przyziemnej czêœci pêdu,
przypominaj¹c¹ inn¹ chorobê – zgniliznê pierœcieniow¹ pomidora.
W wyniku pora¿enia na roœlinach powstaj¹ brunatne lub nekrotyczne plamy. W okre-
sach ch³odnej i wilgotnej pogody owoce zainfekowanych pomidorów i papryki maso-
wo gnij¹ i opadaj¹. W warunkach bardzo du¿ej wilgotnoœci powietrza zainfekowane
powierzchnie roœlin pokrywaj¹ siê bia³obe¿owym, puszystym i pyl¹cym nalotem za-
rodników grzyba. Na powierzchni lub wewn¹trz zaatakowanych tkanek i w obrêbie
grzybni widaæ czarne, niezbyt du¿e sklerocja grzyba. Mniejsze zagro¿enie szar¹ ple-
œni¹ wystêpuje w szklarniach, gdzie istnieje lepsza mo¿liwoœæ wietrzenia.
Patogen mo¿e przetrwaæ w formie grzybni, sklerocjów (form przetrwalniko-
wych) i konidiów na resztkach zamieraj¹cych czêœci roœlin w glebie, na narzêdziach
uprawowych, opakowaniach, konstrukcjach przechowalni i materiale nasiennym.
Grzyb jest najbardziej patogeniczny w temperaturze 14-15oC, ale mo¿e rozwijaæ
siê w bardzo szerokim zakresie temperatury (od 0oC do oko³o 30oC).
W trakcie uprawy grzyb atakuje obumar³e lub mechanicznie uszkodzone czê-
œci roœlinne np.: resztki okwiatu, szypu³ki kwiatowe, zamieraj¹ce owoce i miejsca
po oberwanych liœciach pêdach i owocach. Rozwojowi choroby sprzyja ma³a iloœæ
œwiat³a os³abienie roœlin innymi chorobami, niedobór wapnia i potasu w glebie.
Profilaktyka i zwalczanie. W uprawach pod os³onami powinno siê utrzymy-
waæ ma³¹ wilgotnoœæ powietrza i nie dopuszczaæ do skraplania siê wody wewn¹trz
pomieszczeñ uprawowych. Powierzchniê roœlin trzeba utrzymywaæ w stanie su-
chym, szczególnie noc¹, gdy temperatura spada poni¿ej 15oC. W tym celu nale¿y
ogrzewaæ pomieszczenia uprawowe przy uchylonych wietrznikach oraz dok³adnie
wietrzyæ szklarnie i tunele foliowe w celu obni¿enia wilgotnoœci powietrza i ro-
œlin. W okresach zagro¿enia chorobowego lub po zauwa¿eniu pierwszych obja-
wów, roœliny trzeba opryskiwaæ co 7 dni). Zabieg przeprowadzamy po uprzednim
oberwaniu liœci lub pêdów bocznych. Œrodek ten chroni jednoczeœnie pomidory
przed zaraz¹ ziemniaka.

36
Zaraza ziemniaka (Phytophthora infestans)
Jest to najgroŸniejsza choroba ziemniaków i pomidorów uprawianych w polu
i pod os³onami. W latach ch³odnych i deszczowych przyjmuje postaæ epidemii pro-
wadz¹c do ca³kowitego wyniszczenia plantacji. Choroba wystêpuje powszechnie
we wszystkich rejonach uprawy pomidora i ziemniaka. W ostatnich latach notuje siê
masowe pojawianie siê zarazy na pomidorze w uprawie tunelowej ju¿ w marcu.
U roœlin uprawianych w tunelach foliowych przebieg choroby jest bardzo gwa³-
towny, a pora¿one roœliny zasychaj¹ ca³kowicie w ci¹gu kilku dni.
Profilaktyka i zwalczanie. Nie wolno lokalizowaæ plantacji blisko zbiorni-
ków wodnych, ³¹k i w zag³êbieniach terenowych, gdzie czêsto wystêpuj¹ mg³y.
Nale¿y unikaæ uprawy pomidora w bliskim s¹siedztwie pól z ziemniakami lub
upraw¹ ziemniaków wczesnych pod os³onami.
W uprawach polowych nie powinno siê dopuszczaæ do zbyt du¿ego zagêszcze-
nia roœlin. W uprawie pomidorów w tunelach foliowych trzeba utrzymywaæ nisk¹
wilgotnoœæ powietrza, dobrze wietrzyæ i nie dopuszczaæ do du¿ych wahañ tempe-
ratury powietrza miedzy dniem a noc¹. W okresach zagro¿enia roœlin zaraz¹ wska-
zane jest dokonywanie czêstych lustracji plantacji pomidorów i ziemniaków w ce-
lu wczesnego wykrycia pierwszych ognisk choroby. Nale¿y przeprowadzaæ ochron-
ne zabiegi profilaktyczne i interwencyjne wed³ug sygnalizacji jednym z fungicy-
dów miedziowych, zamieszczonych w tabeli 14.

Choroby wirusowe

Mozaika pomidora (Tomato mosaic virus)

Wirus mozaiki pomidora mo¿e wystêpowaæ na wielu roœlinach ¿ywicielskich,
w tym jab³oniach, czarnej porzeczce, roœlinach zbo¿owych (jêczmieñ) oraz na wielu
innych roœlinach uprawnych i chwastach. Objawy mog¹ byæ ró¿ne w zale¿noœci
od szczepu wirusa i warunków œrodowiska a nawet odmiany.
W okresie wegetacji wirus przenoszony jest mechanicznie podczas obrywania pê-
dów i liœci oraz zbioru owoców a tak¿e z wod¹, gleb¹, kompostem. Mozaika po-
midora mo¿e wystêpowaæ pod wieloma postaciami, tj. jako:
• zielona mozaika, ³agodna forma w postaci nierównomiernego zabarwienia liœci.
• ¿ó³ta mozaika, czyli mozaika aukuba pomidora, objawiaj¹ca siê w postaci ¿ó³-
tych lub bia³ych plam na liœciach.
• smugowatoœæ, która wystêpuje najczêœciej na wszystkich nadziemnych czê-
œciach pomidora
• w postaci ciemnobrunatnych nekrotycznych smug.
37
• nitkowatoœæ, objawiaj¹ca siê zanikaniem blaszki liœciowej i du¿ym zniekszta³-
ceniem liœci.
• paprociowatoœæ liœci, która objawia siê wystêpowaniem wzd³u¿ nerwu g³ów-
nego du¿ej liczby listków obok siebie, podobnie jak u paproci.

W uprawie szklarniowej i polowej obecnie wystêpuje ona rzadko, ze wzglêdu

na wprowadzenie do uprawy odmian odpornych. Jednak w uprawach polowych,
zw³aszcza w latach ch³odnych i deszczowych, mo¿e byæ jedn¹ z najgroŸniejszych
chorób, zmniejszaj¹c¹ plon nawet do 80%.
Najwa¿niejszym Ÿród³em wirusa s¹ nasiona, a tak¿e ska¿ona nim gleba, pod³o-
¿e oraz konstrukcje szklarni, tuneli, sznurki i doniczki itp.
Profilaktyka i zwalczanie. Nale¿y uprawiaæ odmiany odporne lub tolerancyj-
ne, a nasiona pozyskiwaæ wy³¹cznie z roœlin wolnych od wirusa. Podczas prac
pielêgnacyjnych trzeba odka¿aæ w alkoholu narzêdzia i rêkawice gumowe, Przed
pikowaniem siewek lub obrywaniem liœci wskazane jest opryskiwanie roœlin mle-
kiem rozcieñczonym z wod¹ (mleko chude 1:5, a t³uste 1:10). W czasie wzrostu
roœlin najlepiej usuwaæ ca³e roœliny z pocz¹tkuj¹cymi objawami wirusa, a pora¿o-
ne roœliny powinno siê usuwaæ i paliæ.

Choroby odglebowe. Najbardziej znanymi chorobami grzybowymi (odglebowy-

mi) w uprawie pod os³onami s¹: korkowatoœæ korzeni wywo³ywana przez grzyb
Pyrenocheata lycopersici oraz choroby naczyniowe objawiaj¹ce siê wiêdniêciem
roœlin spowodowane przez grzyby Fusarium oxysporum (fuzariozy) i Verticillum
(werticiloza).

38
 Tabela 14.
Skrócony program ekologicznej ochrony pomidora przed chorobami

Nazwa choroby Objawy choroby Rodzaj i termin zabiegu

Ró¿ne choroby grzybowe, Zgorzele siewek, s³abe Dezynfekcja termiczna zie-
bakteryjne, szkodniki wschody, wypadanie roœlin, mi lub pod³o¿y do produkcji
wystêpuj¹ce na podziem- bakteryjna cêtkowatoœæ na rozsad.
nych czêœciach roœlin oraz rozsadzie Temperatura pod³o¿a 90-100oC
nasiona chwastów. przez oko³o 30 minut.
Ró¿ne choroby grzybowe Zgorzele siewek, s³abe Przedsiewne zaprawianie
przenoszone przez nasiona wschody, wypadanie roœlin. nasion:
(w tym zgorzel podstawy ³o- Na mokro - moczenie przez
dyg). 2 minuty w 0,5% roztworze
œrodka Grevit 200 SL* lub
Biosept 33 SL*.
Choroby zgorzelowe Wypadanie siewek i m³odej Kompleksowe zaprawianie
rozsady powodowane przez rozsady. nasion oraz produkcja roz-
ró¿ne patogeny glebowe sady w wolnym od chorób
typu: Fusarium spp., pod³o¿u.
Phytophthora spp. Pythium Podlewanie pikówek i m³o-
spp. dej rozsady co 7-10 dni œrod-
kiem Grevit 200 SL w stê¿e-
niu 0,1%
Zgnilizna pierœcieniowa Gnicie ³odyg u podstawy (2-3 l cieczy na 1 m 2 po-
pomidora. (Phytophthora roœlin. wierzchni lub 1 litr cieczy do
spp.) Na owocach stykaj¹cych siê podlewania 20-40 roœlin).
z gleb¹ koliœcie u³o¿one
szaro-br¹zowe pierœcienie.
Bakteryjna cêtkowatoœæ Pocz¹tkowo ma³e czarne Opryskiwanie roœlin od
pomidora plamki z ¿ó³taw¹ obwódk¹, okresu pojawienia siê
mo¿e wystêpowaæ ju¿ wystêpuj¹c¹ wzd³u¿ nerwów pierwszych pojedynczych
w okresie produkcji rozsady. liœci i na ich obrze¿ach. plamek na liœciach lub
Plamki wystêpuj¹ równie¿ profilaktycznie.
na ³odygach, ogonkach liœci, Opryskiwaæ co 7-10dni.
zawi¹zkach kwiatów W rejonach zagro¿enia
i woców. Na owocach chorob¹ opryskiwanie
wystêpuj¹ równie¿ nekro- profilaktyczne rozpocz¹æ
39
 tyczne wzniesione zasychaj¹- tu¿ przed wysadzeniem
ce plamy. rozsady:
Biosept 33 SL lub Grevit
200 SL (0,1%),Champion
50 WP lub Miedzian 50
WG, Kocide 101 WP,
Funguran OH 50 WP
(2,5-3 kg /ha lub w stê¿eniu
0,3%).
Zaraza ziemniaka Na liœciach zielono-brunatne Opryskiwanie roœlin rozpo-
mo¿e wyst¹piæ ju¿ w okre- plamy z czerniej¹cymi nerwa- cz¹æ po wyst¹pieniu pierw-
sie produkcji rozsady. mi. Na ³odygach rozleg³e bru- szych objawów
natne plamy. co 6-7 dni lub wg sygnaliza-
Na owocach lekko wzniesio- cji. Dok³adnie opryskiwaæ
ne brunatne plamy. W okresie ca³e roœliny, szczególnie dol-
wysokiej wilgotnoœci na pla- n¹ stronê liœci:
mach pojawiæ siê mo¿e bia³a- Biosept 33 SL lub Grevit 200
wy nalot grzybni. SL 1,5 L /ha, Champion 50
Zamieranie roœlin w strefie WP lub Miedzian 50 WG,
Zgnilizna pierœcieniowa na szyjki korzeniowej. Na owo- Kocide 101 WP, Funguran
owocach pomidora cach stykaj¹cych siê z gleb¹ OH 50 WP
wystêpuje w okresach du¿ej koliœcie u³o¿one szaro-br¹zo- (2,5-3 kg /ha).
iloœci opadów. we pierœcienie.
* -ekstrakt z grejpfruta wpisany jest na Listê substancji aktywnych, Za³¹cznika I, czêœæ A,
Dyrektywy EU 91/414.

Szkodniki pomidorów 
Szkodniki w uprawach polowych
Pomidory uprawiane w polu atakowane s¹ najczêœciej przez szkodniki glebo-
we takie jak: rolnice drutowce i nicienie oraz przez szkodniki wystêpuj¹ce na
nadziemnych czêœciach roœlin, z których g³ównym jest stonka ziemniaczana.
Rolnice - g¹sienice motyli z rodziny sówkowatych (Noctuidae) o szarobr¹zo-
wej lub oliwkowo-br¹zowej barwie cia³a dorastaj¹ do 60 mm d³ugoœci. Zaniepo-
kojone, b¹dŸ dotkniête zwijaj¹ siê w rogalik. Uszkadzaj¹ roœliny wygryzaj¹c ró¿-
nej wielkoœci dziury w ³odydze przy szyjce korzeniowej, przegryzaj¹ szyjkê ko-
rzeniow¹ lub odcinaj¹ ca³e pojedyncze pêdy. Uszkodzona rozsada i m³ode roœliny
zamieraj¹, a starsze wiêdn¹. W przypadku bezpalikowej uprawy pomidorów rol-
40
nice mog¹ ponadto uszkadzaæ owoce wygryzaj¹c w nich ró¿nej wielkoœci dziury.
Zwalczaæ je mo¿na za pomoc¹ przynêty z preparatem biologicznym opartym
na bakteriach Bacillus thuringiensis. Gotow¹ przynêtê nale¿y roz³o¿yæ wzd³u¿ rzê-
dów w p³ytkie rowki. W sk³ad przynêty wchodz¹ preparat biologiczny, otrêby, woda
i cukier (0,25 kg preparatu + 8 kg otr¹b + 0,5 kg cukru + 10 litrów wody wystarcza
na 0,25 ha powierzchni).
Drutowce - larwy chrz¹szczy z rodziny sprê¿ykowatych (Elateridae). ¯ó³te
lub ¿ó³tobr¹zowe wyd³u¿one, walcowate z wyraŸn¹ segmentacj¹ cia³a, larwy prze-
gryzaj¹ ³odygi pomidora tu¿ przy szyjce korzeniowej. Uszkodzone roœliny prze³a-
muj¹ siê i  zamieraj¹, a w przypadku nadgryzienia ³odygi, s³abiej rosn¹. Zwalcza
siê je poprzez wy³apywanie na kawa³ki ziemniaków lub marchwi wk³adane do
ziemi, przy roœlinach. Po 1-2 dniach roœliny pu³apkowe nale¿y przejrzeæ i wymie-
niæ te, w których znajduj¹ siê drutowce.
Nicienie – guzak pó³nocny (Meloidogyne hapla), m¹twik ziemniaczany (Globodera
rostochiensis) oraz m¹twik agresywny (Globodera pallida), powoduj¹ s³aby wzrost i wiêd-
niêcie roœlin, a na korzeniach zasiedlonych pomidorów widoczne s¹ samice lub cysty.
Zwalczanie nicieni w uprawach polowych polega na stosowaniu od 4 do 6 lat
przerwy w uprawie ich roœlin ¿ywicielskich. W tym czasie nale¿y uprawiaæ roœli-
ny dla nich wrogie, a mianowicie: zbo¿a, kukurydzê, cebulê, lucernê i koniczynê.
Natomiast zwalczanie nicieni w uprawie pod os³onami polega na termicznym od-
ka¿eniu pod³o¿a, w którym uprawia siê pomidory.
Wy¿ej wymienione szkodniki poza uszkodzeniami pomidorów w uprawie po-
lowej stanowi¹ równie¿ du¿e zagro¿enie w uprawie pod okryciem, ale tylko w przy-
padkach kiedy pomidory wysadzane s¹ wprost do gruntu.
Stonka ziemniaczana chrz¹szcz z rodziny stonkowatych (Chrysomelidae)
uszkadza pomidory tylko wtedy, gdy w okresie po wyjœciu z zimowisk nie znajdu-
je w pobli¿u ziemniaka, który jest przez ni¹ preferowan¹ roœlin¹ ¿ywicielsk¹. Na
pomidorze odbywa tzw. ¿er dope³niaj¹cy, bardzo rzadko dochodzi do z³o¿enia jaj
i pojawienia siê larw. Jeœli nalot chrz¹szczy jest bardzo du¿y straty wskutek ich
¿erowania mog¹ byæ znaczne, w sporadycznych przypadkach prowadz¹ce do ca³-
kowitego zniszczenia œwie¿o posadzonych roœlin. Jedyn¹ metod¹ likwidacji chrz¹sz-
czy na pomidorach jest ich rêczne zbieranie i niszczenie. Zabieg ten nale¿y wyko-
naæ w momencie nalotu, bowiem chrz¹szcze po tzw. ¿erowaniu dope³niaj¹cym
opuszczaj¹ pomidory w poszukiwaniu ziemniaków. W przypadku pojawienia siê
larw nale¿y u¿yæ do opryskiwania roœlin biologicznego preparatu stonkobójczego
opartego na bakteriach Bacillus thuringiensis. Obecnie w handlu dostêpny jest i pre-
parat pod nazw¹ Novodor 02 SC.
41
Szkodniki w uprawach pod os³onami 
Na pomidorach uprawianych pod okryciem najgroŸniejszymi szkodnikami s¹:
m¹czlik szklarniowy, przêdziorek szklarniowiec, przêdziorek chmielowiec, miniar-
ki, mszyce, wciornastki i ziemiórki. Wszystkie wymienione gatunki zwalcza siê
biologicznie poprzez wprowadzanie na plantacje entomofagów.

M¹czlik szklarniowy (Trialeurodes vaporariorum Westw.) jest pluskwiakiem rów-

noskrzyd³ym z rodziny m¹czlikowatych (Aleurodidae).
Owad doros³y z 1 par¹ skrzyde³ osi¹ga d³ugoœæ do 1,5 mm. Powierzchniê cia³a
i skrzyde³ ma œnie¿nobia³ej barwy. Jajo owalne z wyrostkiem zwanym stylikiem
osi¹ga d³ugoœæ do 0,25 mm. Bezpoœrednio po z³o¿eniu ma kremow¹ barwê, w miarê
rozwoju przebarwia siê poprzez kolor szary do grafitowo czarnego. Larwa pierw-
szego stadium, oko³o 0,3 mm d³ugoœci, jest ruchoma. Natomiast larwa drugiego
i trzeciego stadium oraz poczwarka s¹ nieruchome, pokryte grub¹ powierzchni¹
wosku, znajduj¹ siê na dolnej powierzchni liœci. Larwa i osobnik doros³y od¿ywia
siê sokiem roœliny. M¹czlik w trakcie od¿ywiania siê wydala du¿e iloœci lepkiej
substancji zwanej „ros¹ miodow¹”, która osadza siê na powierzchni liœci i owo-
ców. Na rosie miodowej rozwijaj¹ siê grzyby sadzaki pokrywaj¹c powierzchniê
roœliny czarn¹ lepk¹ substancj¹.
Szkodnik zasiedla roœliny od wiosny do jesieni, przy czym, w okresie wiosny
nale¿y go szukaæ na roœlinach rosn¹cych w najcieplejszych miejscach w szklarni, a 
póŸnym latem na roœlinach rosn¹cych w pobli¿u wietrzników i drzwi Osobniki do-
ros³e zasiedlaj¹ najm³odsze liœcie wierzcho³kowe od spodniej ich strony i tam sk³a-
daj¹ jaja. Larw i poczwarek nale¿y szukaæ na dolnych, starszych liœciach równie¿ od
spodu. Bardzo pomocne we wczesnym wykrywaniu obecnoœci m¹czlika s¹ ¿ó³te
tablice lepowe, które nale¿y wywieszaæ w iloœci od 3 do 5 szt. w jednej sekcji.
Profilaktyka i zwalczanie. Metoda profilaktyczna polega na wprowadzaniu
owada po¿ytecznego na roœlinê przed pojawieniem siê na niej szkodnika. Jest to
metoda gwarantuj¹ca najwy¿sz¹ efektywnoœæ zwalczania, bowiem entomofag czeka
w danym œrodowisku na pojawiaj¹cego siê tam szkodnika. Wprowadzanie rozpo-
czyna siê w okresie oko³o 3 tygodni po posadzeniu rozsady na miejsce sta³e. W przy-
padku paso¿ytniczych b³onkówek — Encarsia formosa lub Eretmocerus californi-
cus — stosuje siê w  dawce 1,5 szt./m2 co 2 tygodnie. Po wyst¹pieniu m¹czlika na
roœlinach podnosi siê dawkê do 3 szt./m2 i czêstotliwoœæ wprowadzania skraca siê
do 7 dni. Wprowadzanie paso¿yta mo¿na zakoñczyæ w momencie gdy liczba spa-
so¿ytowanych larw m¹czlika wynosi oko³o 90%. Spaso¿ytowane larwy przebar-
wiaj¹ siê na kolor czarny. W przypadku stosowania metody opartej na wprowadza-
42
niu drapie¿nego pluskwiaka Macrolophus caliginosus, stosuje siê go dwukrotnie
w odstêpie dwóch tygodni w iloœci 1 szt./m2.
Metoda interwencyjna polega na wprowadzaniu do szklarni entomofaga jed-
noczeœnie z pojawieniem siê zwalczanego szkodnika. Paso¿ytnicze b³onkówki sto-
suje siê w dawce 3 szt/m2 co tydzieñ, a¿ do uzyskania 90% spaso¿ytowanych larw
m¹czlika. W przypadku drapie¿nego pluskwiaka wprowadza siê go dwukrotnie,
w odstêpie 2 tygodni w dawce od 1 do 5 szt./m2. Wielkoœæ dawki uzale¿niona jest
od liczebnoœci szkodnika, czym im wy¿sza liczebnoœæ tym wy¿sza dawka.

Przêdziorek chmielowiec - (Tetranychus urcicae) i przêdziorek szklarniowiec (T.

cinnabarinus) s¹ pajêczakami z rodziny przêdziorkowatych (Tetranychidae).
Doros³e osobniki przêdziorka chmielowca maj¹ cia³o owalne, do 0,5 mm d³ugo-
œci, jasnozielone z dwoma du¿ymi, ciemnymi plamami po bokach. Zimuj¹ce samice
przebarwiaj¹ siê na kolor karminowo b¹dŸ pomarañczowo czerwony i trac¹ ciemne
plamy po bokach cia³a. Samce nie zmieniaj¹ barwy cia³a i s¹ nieco mniejsze.
Doros³y osobnik przêdziorka szklarniowca, jajo i stadia larwalne kszta³tem oraz
wielkoœci¹ podobne s¹ do przêdziorka chmielowca. Ró¿ni¹ siê jedynie zabarwie-
niem cia³a. Samice s¹ ciemnoczerwone, natomiast samce s¹ zmiennej barwy od
jasnoczerwonej do pomarañczowej. Wszystkie stadia rozwojowe zasiedlaj¹ naj-
pierw spodni¹ stronê liœci. Gdy populacja siê zagêszcza mo¿na je spotkaæ na ca³ej
roœlinie. Oba gatunki przêdziorków od¿ywiaj¹ siê sokiem komórkowym wysysa-
nym g³ównie z komórek tkanki liœcia. Jednak obraz uszkodzeñ jest zupe³nie ró¿ny
w obu przypadkach.
W wyniku ¿erowania przêdziorka chmielowca na liœciach powstaj¹ drobne, ja-
sne punkty, które pocz¹tkowo s¹ nieliczne. W miarê wzrostu liczebnoœci szkodnika
stopniowo obejmuj¹ ca³¹ powierzchniê liœcia. Liœæ w miejscu ¿erowania „bieleje”.
Silnie zaatakowane liœcie zasychaj¹, a roœliny pokryte s¹ delikatn¹ pajêczyn¹.
W efekcie ¿erowania przêdziorka szklarniowca na górnej stronie liœcia poja-
wiaj¹ siê wyd³u¿one, ró¿nego kszta³tu i wielkoœci ¿ó³te lub brunatne plamy. Plamy
te zawsze maj¹ ciemniejszy œrodek. Czasami jedna plama zajmuje wiêksz¹ czêœæ
liœcia. W miarê starzenia siê liœci plamy brunatniej¹. W miejscu plamy, na spodniej
stronie liœcia widoczne s¹ niezbyt liczne przêdziorki koloru czerwonego wina.
Profilaktyka i zwalczanie. W przypadku stosowania dobroczynka szklarnio-
wego (Phytoseiulus persimilis) — drapie¿nego roztocza, rasy przystosowanej do
introdukcji na pomidorach, wprowadza siê go na roœliny zasiedlone przêdziorkiem
w iloœci od 6 do 10 szt./m2, a na pozosta³¹ czêœæ uprawy — 2 szt./m2 dwa razy
w odstêpie 2 tygodni. W przypadku drapie¿nego pryszczarka Therodiplosis sp.
43
o du¿ych zdolnoœciach poszukiwawczych i ma³ej wra¿liwoœci na nisk¹ wilgotnoœæ
i wysok¹ temperaturê, stosuje siê go w dawce od 1 szt./m2 przy ma³ym nasileniu
i do 5 szt./m2, w przypadku du¿ej liczebnoœci szkodnika.

Miniarka psiankowianka (Liriomyza bryoniae), miniarka ciep³olubka (L. trifo-

lii) i miniarka szklarniówka (L. huidobrenzis) muchy z rodziny miniarkowatych
(Agromyzidae). Wymienione gatunki stanowi¹ potencjalne zagro¿enie dla pomi-
dorów, przy czym miniarka psiankowianka jest obecnie najczêœciej spotykana.
Najwiêksze uszkodzenia roœlin powoduj¹ larwy miniarek. Od¿ywiaj¹c siê tyl-
ko miêkiszem liœci powoduj¹ powstawanie na ich powierzchni ró¿nego kszta³tu
i szerokoœci pod³u¿nych plam w postaci korytarzy, które nazywane s¹ „minami”.
W miarê dorastania larw i pojawiania siê nastêpnych pokoleñ liczba i wielkoœæ
min wzrasta, co mo¿e prowadziæ do wczeœniejszego zamierania roœlin.
Profilaktyka i zwalczanie. Stosuje siê mieszankê dwóch gatunków paso¿yt-
niczych b³onkówek Dacnusa sibirica i Diglyphus isaea. Wprowadza siê je 2 do 3
razy, co tydzieñ w iloœci od 0,5 do 2 szt./m2, bezpoœrednio po zauwa¿eniu pierw-
szych uszkodzeñ na roœlinach.

Mszyca brzoskwiniowa (Myzus persicae), mszyca ziemniaczano smugowa (Ma-

crosiphum euphorbiae), mszyca szklarniowa wielo¿erna (Myzus ascalonicus)
i mszyca ziemniaczana œrednia (Aulacortum solani) to gatunki mszyc najczêœciej
wystêpuj¹ce na pomidorach.
Mszyca brzoskwiniowa na pomidorach uprawianych pod okryciem wystêpuje
najczêœciej w trzech rasach barwnych, a mianowicie: zielonej, kremowej i ró¿owej.
Mszyca ziemniaczana smugowa jest najwiêksz¹ mszyc¹ zasiedlaj¹c¹ pomidory.
Mszyca szklarniowa wielo¿erna jest najmniejszym gatunkiem zasiedlaj¹cym pomi-
dory. Czêsto wystêpuje w koloniach mieszanych z mszyc¹ brzoskwiniow¹. Mszyca
ziemniaczana œrednia jest gatunkiem poœrednim pomiêdzy wy¿ej wymienionymi.
Wy¿ej wymienione gatunki mszyc powoduj¹ dwojakiego rodzaju szkody, a mia-
nowicie: szkody bezpoœrednie i szkody poœrednie. Szkody bezpoœrednie to wysy-
sanie soku z roœlin w wyniku czego pomidory s³abiej rosn¹, liœcie ¿ó³kn¹ i s¹ za-
zwyczaj ³y¿kowato zagiête do do³u. W trakcie ¿erowania mszyce wydalaj¹ lepk¹,
s³odk¹ substancjê zwan¹ spadzi¹, która opada na roœliny. Na spadzi rozwijaj¹ siê
czarne grzyby sadziowe ograniczaj¹ce w znacznym stopniu prawid³ow¹ asymila-
cjê roœlin. Szkody poœrednie to przenoszenie wirusów wywo³uj¹cych choroby wi-
rusowe na pomidorach. Oba rodzaje uszkodzeñ stanowi¹ równie du¿e zagro¿enie
dla uprawy pomidorów.
44
 Profilaktyka i zwalczanie. W przypadku gdy pomidory opanowane s¹ przez
mszycê brzoskwiniow¹ lub mszycê szklarniow¹ wielo¿ern¹ stosuje siê co tydzieñ
(co najmniej 3 razy) paso¿yta Aphidius colemani w dawce od 0,5 do 1 szt./m2
i drapie¿nego pryszczarka Aphidoletes aphidimyza w dawce 2 szt./m2. W przypadku
zasiedlenia pomidorów przez pozosta³e wymienione gatunki wykorzystuje siê pa-
so¿yta Aphelinus abdominalis w dawce 2 szt./m2 dwa razy co 2 tygodnie plus Aphi-
doletes aphidimyza w dawce 2 szt./m2. W obu przypadkach entomofagi nale¿y
wprowadzaæ równoczeœnie z pojawieniem siê mszyc na pomidorach.

Wciornastek zachodni (Frankliniella occidentalis) i wciornastek tytoniowiec (Thrips

tabaci ) nale¿¹ do rodziny wciornastkowatych (Thripidae). S¹ to ma³e, przecinkowa-
te owady od¿ywiaj¹ce siê sokiem komórkowym roœlin. Doros³e osobniki posiadaj¹
dwie pary w¹skich skrzyde³ otoczonych delikatn¹ przêdz¹. Wciornastek zachodni
zabarwiony jest na kolor pomarañczowo-br¹zowy, natomiast wciornastek tytonio-
wiec ma zmienn¹ barwê od blado¿ó³tej poprzez szarobrunatn¹ a¿ do prawie czarnej.
Larwy s¹ bezskrzyd³e o zabarwieniu cia³a od jasno do ciemno¿ó³tego.
Obraz uszkodzeñ bezpoœrednich jest ró¿ny dla obu gatunków. Wciornastek za-
chodni powoduje powstawanie g³ównie od strony spodniej liœcia nieregularnych
kilkumilimetrowych bia³awych plam, które w miarê starzenia przebarwiaj¹ siê na
kolor br¹zowy. Natomiast wciornastek tytoniowiec powoduje drobne, srebrzysto-
bia³e plamki najpierw wzd³u¿ nerwu g³ównego póŸniej obejmuj¹ce ca³¹ powierzch-
niê liœcia. Oba gatunki wciornastków powoduj¹ ponadto szkody poœrednie, które
polegaj¹ na przenoszeniu wirusów roœlinnych, z których najgroŸniejszym jest wi-
rus br¹zowej plamistoœci pomidorów
Profilaktyka i zwalczanie. Poniewa¿ wciornastki na pomidorach rozwijaj¹
siê stosunkowo s³abo wystarczy dwukrotne wprowadzenie drapie¿nego roztocza
Amblyseius cucumeris w dawce 100 szt./m2 w odstêpie 1 tygodnia.

IX. Zbiór, przechowanie i przygotowanie do sprzeda¿y

Zbiór i przygotowanie do sprzeda¿y

Do d³u¿szego przechowywania przydatne s¹ tylko owoce zielone. Owoce za-
palone i czerwone maj¹ znacznie krótszy okres sk³adowania. Zbiór pomidorów
powinien byæ bardzo staranny, nie powoduj¹cy uszkodzenia skórki. Owoce zapa-
lone i czerwone mog¹ byæ zbierane z szypu³kami, gdy¿ s¹ przeznaczane tylko do
krótkotrwa³ego sk³adowania, natomiast owoce zielone przeznaczone do d³u¿szego
przechowywania powinny byæ zbierane bez szypu³ek, po osi¹gniêciu odpowied-
45
niej dojrza³oœci i wytworzeniu substancji galaretowatej. Pozostawienie szypu³ek
prowadzi do silniejszego pora¿enia chorobami przechowywanych owoców. Aby
zmniejszyæ uszkodzenia w czasie zbioru, jednoczeœnie przeprowadza siê sortowa-
nie owoców, odrzucaj¹c owoce chore, uszkodzone, niekszta³tne lub nie spe³niaj¹-
ce wymagañ jakoœciowych.
Owoce pomidorów dzieli siê na cztery typy handlowe: owoce okr¹g³e, owoce
¿ebrowane, owoce pod³u¿ne (wyd³u¿one), owoce „wiœnia” (koktajlowe) lub w ga-
³¹zkach – groniaste. Wyró¿nia siê trzy klasy jakoœci handlowej pomidorów: klasa
Ekstra, klasa I i II.
Pomidory zaliczane do klasy Ekstra powinny byæ najwy¿szej jakoœci, o jêdr-
nym mi¹¿szu i charakterystycznym dla danej odmiany kszta³cie, wygl¹dzie i stop-
niu dojrza³oœci. Pomidory w klasie I powinny byæ dobrej jakoœci, wystarczaj¹co
jêdrne o cechach charakterystycznych dla danej odmiany. Nie dopuszcza siê pêk-
niêæ owoców i zielonej piêtki. W klasie tej dopuszcza siê lekkie wady kszta³tu,
barwy, wady skórki i lekkie odgniecenia owoców. Do klasy II zalicza siê pomido-
ry, które nie odpowiadaj¹ wymaganiom klas wy¿szych, ale spe³niaj¹ okreœlone
wymagania minimalne. Dla pomidorów zaklasyfikowanych dla klasy Ekstra, I i II,
jako œrednicê minimaln¹ ustala siê: dla pomidorów „okr¹g³ych”: i „¿ebrowanych”
powy¿ej 35 mm; dla pomidorów „pod³u¿nych” powy¿ej 30 mm”. Dopuszcza siê
tolerancje jakoœciowe, które wynosz¹ 5% liczbowo pomidorów nie spe³niaj¹cych
wymagañ dla klasy Ekstra i 10% dla klasy I i II. W klasie II nie dopuszcza siê
jednak owoców z objawami gnicia lub zgniecionych. Dla wszystkich klas jakoœci
dopuszcza siê 10% liczbowo lub wagowo pomidorów o wielkoœci niezgodnej z de-
klarowan¹, lecz mieszcz¹c¹ siê w s¹siednich przedzia³ach wielkoœci. Sortowanie
owoców przeprowadza siê najczêœciej rêcznie chocia¿ w du¿ych pakowniach sto-
suje siê specjalne linie do sortowania i pakowania pomidorów (wg wielkoœci, za-
barwienia, masy owocu).
W ka¿dym opakowaniu pomidory powinny byæ jednolite, tj. tego samego po-
chodzenia, tej samej odmiany lub typu handlowego, tej samej jakoœci i wielkoœci.
W klasie Ekstra i I pomidory powinny byæ jednolite pod wzglêdem stopnia dojrza-
³oœci i barwy. Widoczna w opakowaniu czêœæ pomidorów powinna byæ reprezen-
tatywna do ca³ej jego zawartoœci. Pomidory powinny byæ pakowane w taki spo-
sób, aby by³y nale¿ycie zabezpieczone przed uszkodzeniem. Do transportu i prze-
chowania stosuje siê opakowania o ma³ej pojemnoœci, w których owoce uk³ada
siê jedn¹ lub dwoma warstwami. Mog¹ to byæ opakowania z tworzyw sztucznych,
drewniane lub kartonowe. Czêsto s¹ to specjalne wyt³aczanki z zag³êbieniami w któ-
rych uk³ada siê owoce z kielichem i krótk¹ szypu³k¹. Mog¹ byæ stosowane rów-
46
nie¿ przek³adki harmonijkowe i specjalne foremki. Pomidory przeznaczone do
przetwórstwa mog¹ byæ pakowane w skrzynki o wiêkszej pojemnoœci lub p³ytkie
palety skrzyniowe.
Oznakowanie pomidorów pochodz¹cych z produkcji ekologicznej, polega na
zamieszczeniu bezpoœrednio na opakowaniu lub na etykiecie trwale przymocowa-
nej do opakowania napisu „ produkt rolnictwa ekologicznego” oraz nazwy produ-
centa, numeru certyfikatu, nazwy upowa¿nionej jednostki certyfikuj¹cej i jej nu-
meru identyfikacyjnego.

Przechowywanie owoców
Optymaln¹ temperatur¹ do d³ugotrwa³ego przechowywania owoców zielonych
(10 –12 tygodni) jest 12°-13oC, wilgotnoœæ wzglêdna powietrza na poziomie 85-
90%, sk³ad gazowy atmosfery 5% CO2 i  3% O2 oraz 0% CO2 i 2% O2. Dojrzewa-
j¹ce owoce pomidorów produkuj¹ du¿o etylenu i s¹ wra¿liwe na jego dzia³anie.
W atmosferze zawieraj¹cej etylen nastêpuje przyspieszenie dojrzewania i starze-
nia siê owoców. Zielone owoce pomidorów przechowywane w normalnej atmos-
ferze, w temperaturze 12-13°C dojrzewaj¹ stopniowo i po 4-6 tygodniach niemal
wszystkie owoce s¹ wybarwione. Owoce przechowywane w kontrolowanej atmos-
ferze rozpoczynaj¹ wybarwianie dopiero po ich przeniesieniu do normalnej at-
mosfery i wy¿szej temperatury. Proces dojrzewania i wybarwianie pomidorów
najszybciej przebiega w temperaturze 18 - 24°C. W temperaturze ni¿szej proces
ten przebiega znacznie wolniej natomiast w temperaturze powy¿ej 25°C czêsto
obserwuje siê nierównomierne wybarwianie owoców i szybkie ich miêkniêcie.
Optymalna temperatura do przechowania pomidorów ju¿ dojrzewaj¹cych zale¿na
jest od stopnia zabarwienia owoców i wynosi: dla owoców s³abo zapalonych (10-
30% powierzchni wybarwionej) 10°-13°C; mocno zapalonych (30-60% powierzchni
wybarwionej) 10°-15°C. Wilgotnoœæ wzglêdna powietrza powinna wynosiæ 85-
90%. D³ugoœæ okresu sk³adowania owoców zapalonych do osi¹gniêcia pe³nej doj-
rza³oœci waha siê od 1 do 2 tygodni. Ponadto owoce zapalone mog¹ byæ przecho-
wywane w temperaturze 12°C, i wówczas okres ich dojrzewania bêdzie znacznie
d³u¿szy ni¿ w temperaturze powy¿ej 18° – 20°C. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e
d³ugoœæ sk³adowania czerwonych pomidorów dojrzewaj¹cych poprzednio w ni¿-
szej temperaturze jest nieco krótszy ni¿ pomidorów dojrzewaj¹cych w wy¿szej
temperaturze. W jednym opakowaniu nale¿y sk³adowaæ owoce bêd¹ce w takiej
samej fazie dojrza³oœci. Kontrolê sk³adowanych pomidorów nale¿y przeprowa-
dzaæ 1-2 razy w tygodniu, wybieraj¹c owoce dojrza³e oraz usuwaj¹c chore.

47
 Owoce o zabarwieniu ró¿owo-pomarañczowym i jasno – czerwonym mog¹ byæ
sk³adowane 1 do 2 tygodni w temperaturze poni¿ej 10°C z zachowaniem wysokiej
wartoœci handlowej. W pe³ni dojrza³e owoce toleruj¹ jeszcze ni¿sz¹ temperaturê
i przez okres 7-10 dni mo¿na je sk³adowaæ w temperaturze 6-8°C. Przetrzymywa-
nie czerwonych owoców w temperaturze 5°C (lub ni¿szej) powoduje zwiêkszenie
strat, utratê jêdrnoœci owoców, pogorszenie smaku i aromatu oraz znaczne skróce-
nie okresu sk³adowania w temperaturze 20°C.

Warunki transportu pomidorów

Warunki transportu i krótkotrwa³ego sk³adowania s¹ uzale¿nione od stopnia
dojrza³oœci owoców pomidorów (tabela 15).
Tabela 15.
Optymalna temperatura do krótkotrwa³ego sk³adowania i transportu pomidorów

Pocz¹tkowy stopieñ
Temperatura* °C D³ugoœæ okresu sk³adowania (dni)**
dojrza³oœci owoców
Owoce zapalone 12 do 13 21 - 28
Lekko ró¿owe 10 do 12 14 - 21
Ró¿owo-pomarañczowe 9 do 10 7 - 14
Jasno-czerwone 8 do 10 7 - 10
Czerwone dojrza³e 6 do 8 7 - 10
*- wilgotnoœæ wzglêdna powietrza powinna wynosiæ 85- 90%.
** - d³ugoœæ okresu sk³adowania w du¿ym stopniu jest uzale¿niona od odmiany.

48
 Za³¹cznik Nr 1
UPOWA¯NIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ¥CE ROLNICTWO
EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */

49
50