Aimara Qhana Sanka

Aymara qhana sanka
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
Aymara
BANDERA CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
qhana sanka
Sueño Aimara
Sueño Aimara
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN

PROHIBIDA SU VENTA
PERÚ Ministerio Viceministerio
Dirección General
de Educación Básica Alternativa, Distribución gratuita
Intercultural Bilingüe
de Educación de Gestión Pedagógica y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural Prohibida su venta
Caratula Novela.indd 1 8/14/17 15:11

Caratula Novela.indd 2 8/14/17 15:11
Aymara
qhana sanka
Aymara qhana sanka INTER.indd 1 8/14/17 14:42

PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI
Yatiña Chiqanchawi P’iqt’iri

Marilú Martens Cortés
Yatichawinaka Irpiri
Liliana Miranda Molina
Irnaqasa Yatiqawinakampi, Arunaka Jakawinakampi, Ayllunakampinkuna Yatichaña Uñanchiri
Elena Antonia Burga Cabrera
Paya Arutha Purapa Yatiña Yatichaña Uñanchiri
Nora Delgado Díaz
AYMARA QHANA SANKA
Sueño Aimara
Luriri
Eduardo León Zamora
Aymara Aruru Jaqukipi
Edgar Quispe Chambi
Aymara Aruru Jaqukipata Chiqaparu Luriri
Juan Mamani Aguila
Phuqata luraña yanapiri
Leoncio Sejje Mamani
Pankaptayiri
Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardon
© Perú suyuna yatiña chiqañchiri
193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja markallana thakipana
Lima Perú
Jawsaña jakhuwipaxa: 615-5800
www.minedu.gob.pe
Perú suyu pankanaka imaña utaru yatiyata: Nº 2017 - 11516
Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú: Nº 2017 - 11516
Mayïri mirayata. Lima markana, 2017
18,335 pankanaka mirayatawa.
Se terminó de imprimir en septiembre del 2017 en:

CECOSAMI S.A.
Cal. 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel - Lima - Ate
625-3535 / www.cecosami.com
sutinina mirayatawa
Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa luririnaka jamasapata mirayañapati.
Perú suyuna mirayata / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Aymara qhana sanka INTER.indd 2 7/09/17 6:39 p.m.

Qallantañataki
Suma munata yatiqiri wawanaka:
Aka pankaxa jumananakana ullapxañamatakiwa. Jupasti yatiña

utamana aski yatiqañamataki sumapacha yanapt’ätamxa.
Mayaru mathapita suma chuymani amawt’anakawa
qillqsunipxtha, yatichirimana yanapt’awipampi, awki taykasana
yanapt’awipampi, achachila awichana arxatt’awipampi, ukaya,
ayllunkirina yatiñapampisa ukhama jumanakana yatiqawinakama
aski ch’ullqichasiñapatakiwa.
Pankankiri qillqatanakasti, markasana yatiwinakapa lurawinakapsa

askipacha yatxatañamatakiwa, ukhamaraki, Aymara aru
arsuwima, qillqawimsa ch’amanchasiñamataki. Jakawisana,
Pachamamarusa uywirinakasarusa aski yäqañasatakiwa. Ayllunsa,
markansa, yatiña utansa, utjawisansa, jaqi masinakasampi suma
sarnaqaña yanapt’arakistanixa.
Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa may-

maya yatiqawinaka ch’amanchasirakïta. Suma wakisirinaka
wakiyawinakampi yatiqätaxa, juk’ampisa ullaskakija sañpachawa.
¡Suma chuymampi qallantapxañäni! ¡Khusäskaniwa!
Perú jach’a suyuna yatiña irpirinaka

4
Amparanakajaxa wali jathi qalaruwa tuku

Amtasiñajasti, ninjamawa jallchhuraki
Ch’iwujaru maya uywiriwa ch’amanchi
Arunakasa chiqaparuwa qhatikipi.
Ukhamawa, qhana sankajaxa.

5
I T’AQA
Taqiniwa janirara yatiña utaru sarkasina quta lakaru sarapxtha, sapa urusa ukhama
yatitapxthwa; juykhusa sararakiwa. Julia kullakakiwa jani sariti. Taqini phisqaniwa
Thayapampa ukana utjasipxtha.
Jaya pachawa suyapxta. Janiwa kuna anatapktthi. Aliqakiwa utasisipkayätha.
Yaqha khurkhupxirikïthxa, aqurusa liju sunt’supxirikïtha jani ukaxa umaruwa kayunaka
jurichsusipxirita. Julia wali k’uchi anata q’aririwa, jupawa nanakaru p’iqt’apxiritu.
Jupaxa jani kuna sañiriwa. Janiwa arxayañiriti. Yuqallanakasa juparuwa iyapxirïtha.
Janiwa sinti irjasiriti, ukhampachasa taqi kuna lurayapxiritu.
Hortensia kullakaxa utapa jak’a saraskiri uñjatayna ukata Julia luqt’aniwituwa
sapxituwa, “qutana jakisiñäni” sasjama. Hortensia arktaña muniritayna, mamapawa
jarkt’atayna.
—Kuna anuqarjamati, jumasti, uka anata q’arana qhipapa arktäta —sasina p’iqi
pawt’asa utaru jawsantiritayna —alwaskiwa. Jutma yanapita sasawa siritayna.
Julia jani maya k’atasa suyt’aniritaynati. Qullinaka mallkita thaknama
saraskakiritaynawa, amparanaksa khiwt’asisa.
—¿Janiti qillqaña pankanakapa apaski? —sasawa Timoteo jilataxa llakita
jiskht’iritayna.
—Janiwa suma uñjataytthi. Apasirjamakiwa —Ukhama Hortensia amtasiritayna ukata
maynixa uñch’ukkatawa thakinama chaqtiritayna.
Janiwa Thayapampa thaki akch’asa jani uñch’ukipkti. Ukhamasa Qíta saraña, yatiña
utaru saraña thakinaka uñch’ukipxirïthwa.
—¡Khaya jutiwa! —sasawa Juykhusa k’uchisisa thuqnaqiri, wali k’uchi, akhama arxatiri:
—¡Julia puriniwa!
Taqisa ukhama ist’asina jani aruniwa sayarapxirïtha.
—Chuya, Mariano —sirïthwa, kallachita muytayasa—Thakixa qhipäxamankiwa sasa.
Mariano jilataxa mayampi muytasa quta uñch’ukiskakiriwa: —¿Julia? —sasawa
arch’ukiri.
Nanakaxa mayampi uñkatasipxirïtha, mulljarata; ukata larurasipxirïthwa.
—Machatätacha, Mariano —sasawa Timoteo jilataxa sawkxayiri—Quta
uñch’ukisktaxa, Julia janiwa jutkarakitati.
Juykhuxa janiwa jaysasiriti. Quta tuqi qhusi nayrapampi uñch’ukiskakiriwa. Ukata p’iqi
alt’asina uraqiruwa killpt’asiri. Ukhama lup’irjama killpisiri.
Nanakaxa sayarapxirïthwa. Jayp’üxiriwa. Qíta yuqallanakaxa purinxapxiriwa.

6
Waljaniwa jupanakaxa luqt’asinipxiri, ukata, taqiniwa uñtasinipxiri, nanakapksa sasa

amuyasjama. Maya akatjamata jani arjasisawa, yatiña utaru uñtata mistsupxiri, jani
qhipa uñtasisawa sarapxiri.
Qíta uksata jutirinakampixa nayratpacha uñkatasipxirïtha, ukata yatiña utaru
atipasa atipasapuniwa sarapxirïtha. Thayapampa ukaxa Qíta chiqata sipana
jayankiwa, ukhampachasa atipapxapunirïthwa. Sapa kutjamawa. Ukata jichhasa
janiwa atipayasiña munapxirïti. Hortensia imillampi Timoteo yuqallampixa tíjtasawa
mistupxana. Nayaxa qhipapa arktirïtha, ukata Juykhuwa qhipaqtayiritu.
—Nayaxa ist’wa —ch’ujuta situxa. —Qutata Julia jawsunipxiritu.
Thayata wali kharkhatirïtha ukhampachasa Titicaca quta uma uñtaskakirïthwa.
Aliqakiwa uñch’ukiskirïtha, ukhamata, aruja wali jach’ata ch’ajantata art’asiri ist’irïtha:
¡JULIAAA! Sasa siri.
II T’AQA
¡Alalaw! —sasawa Francisco jilataxa nanaka puriri uñjasa ayquri. Yaqha yuqallanakasti
uka yatiña uta uyuna juparuwa arkapxiri. Kharkhatipxiriwa, uraqina wat’akipxi,
wararipxi; ukata, chiqpachana, wali larusipxarakiri.
Thayapampa chiqana utjasirinakaruxa wali jasq’arapxirituxa, ukhampachasa uka
Thayapampa sutita sawkxayapxapunirituwa, ukaxaya chiqpacha “Thayapampa”
chiqächisti. Nanakapunilla sawkasiñaru sarapxarakirïthxa, sawkasimpipuniwa
impjtapxirithxa. Qíta wawanakaxa walpuni k’uchisipxirixa. Ajanusa laramakiwa
larusipxiri, jump’isa jukhakiwa, larusini ipjtapxiriwa.
Juvenal jilataxa maya wayñu warurt’iri:
Qíta, Qíta wali thuqt’aski
Thayapampa ukasti thayjatarakiwa
Qíta, Qíta ukawa atipaski
Thayapampa ukasti atipjayasiwa.

Taqiniwa juparu jallallasa t’axllirapxi.
Ukhamata nayra thantha kampanaxa jawsawxi yatiña utaru mantañataki. Pilata
jariqasiñatakixa siqichasiwsina wali takisipxana. Taqiwa jariqrasiña munapxana.
Ukhamaruwa Yatichiri purinisa jinchuchriri:
—Juma, akaru. Jumasti, aka qhiparu. Jani ukhamaskamti, sasawa Juana kullakaru siri.
Jumaxa, mistma sarakiriwa.

7
Juykhumpi nayampixa qhipankapxirïthwa.

—¿Qutarucha kinpacha? —sasawa jani jasq’arasa jiskht’irïtha.
Juykhuxa wali amparata q’apthapiritu ukata siqt’asirakiwa:
—Jani llakiru jawsumti sasa.
Hortensia jupasti Timoteo jilatampi yatiña utata mistunisina nanaktaya jutapxi.
—Janiwa khitisa uñjiti —Hortensia kullakasti wali chhijtayasiri.
—Taqiruwa jiskhxatapxirïtha —Timoteo jilatasa ajanupana jump’itapa qaqurasiri.
—¿Kunsa Thayapampa yatiqirinakaxa uka qhipana lurapxi? —sasawa Yatichiri
lart’asisa sapxiritu.
—Taqi Thayapampa janiwa utjkiti, Yatichiri —sasawa k’achata aru jaksurïtha.
—Jälla ¿Julia kullakasti janirawa puriniti? —sasawa jiskht’asiri, janisa kunäkaspa
ukhama. —Waliki, purinipanchinixalla sasa. Ilave maya k’ata sarawaja mamitajana
irayapa aliri sawituwa. Purinpachaniwa sasa.
¿Ilave? ¿Maya iraya? ¿Ukhamaxa Yatichiri uñjaniwtacha? Sasawa sirïtha.
—Jumasti ¿kunjatsa uka yattasti, Yatichiri? —sasawa Timoteo jilataru nayranakasasa
niyawa jalsuriri.
Yatichirixa jajllu arumpiwa yatxayiri, jach’a nayranakapampisa wali uñkatiri:
—¿Naya? Nayaxa yattalla churuna jakintasiniwapxtha, uka quta qawayana.
Jupawa, jupapuniwa yatiyiri jutatayna.
Taqiwa ukata larurarasipxtha. Nayaru walpuni chuymasa purapt’itu. Chuymasa
wali k’uchiki putuqixa. Hortensia, Timoteo ukata nayampi wali qhumantasipxtha,
muyuntasina, wali thuqnaqapxtha.
Francisco jak’achapxituwa, k’usillusisa, thithitjamawa jiskht’apxitu:
—¿Kuna? ¿Janiti atipayasipktasti? sasa. Uñjapxtati, jani P’iqt’irini janiwa kunäpktasa.
¿Khitiruruxalla jumanakaxa k’arch’ukisipkstaxa?
—¡Tápakala! —sasawa tuqitattha. —Julia kullakawa taqita sipansa nayraqata yatiña
utaruxa purini.
Francisco wali musphari.
—Yatichiriru jiskht’ma. Ilave sarañatakiwa achikt’asiwi. Sarma, jiskht’anma.
Yuqallaxa maya laka milk’tasawa sayanuqi, nayaruxa yatiqiri masinakajaxa wali
jallallapxitu, wali lakasa sinsisa, k’arisitaja.
—¿Juykhu, jumasti? —sasawa Mariano jilataru arxaytha. —¿Janiti jallallkitäta?
Mariano ukhamakiwa ampara luk’anapa jach’a lakanakapampi t’urusi. Janiwa

8
yäqitusa, janiwa jayskitusa. Ukhama iwkaliktu maya jisk’a lawita katusina

munañapampi uraqiru qillqsu: JULIA sasa.
III T’AQA
Lulu Julia machaqa anatanaka uñstaykäpunirinwa. Muyuntasisa utjarayasina iwxasa

yatichapxiritu.
—Jichhuruxa maya suma anatañampiwa sankasta uka yatichapxamama, sasawa
sapxitu.
Sayt’asina maya lawitampi wiskhalla kajuna rixsuri, ukata akhama sasawa pichsuwxiri:
—Sayt’ata lurañäni —ukata sayt’ata kajuna rixsuri. —Jakañana kimsa pachawa utji,
sasa: Alaxa Pacha, —sasawa pacharu luqtiri—Manqha Pacha ukata, Aka Pacha.
Ukhama parlt’asawa wiskhalla kajuna kimsaru jaljayiri.
—Uraqixa muruq’uwa —Timoteo sasawa qhananchiri. –yatichiri sarakiwa.
—Ukaxa anatañakiwa—sasawa Julia kullakaru sayxatasirïtha.
—Yatichirixa siwa —sasawa Julia yatxasiyasa arxatiri. —jumasti, ¿kunatasa? ¿K’usillu?
Taqi kuna yatxasiyaskaktawa. Ist’ita, muruq’üchi ukaxa ¿kunatsa jani jalaqqtaxa?
¿Lip’iyañanïtacha?
Mariano ukata Hortensia wali larusina k’ajt’apxiri. Nayaxa yatiqañataki amukiwa
ist’irïtha.
—Janiwa lip’iyañanïkti, ch’amasalla uraqiru sayjaychituxa —Timoteo sasawa jach’ata
qhananchiri.
—¿Kunatsa jamach’itunakaxa thuqnaqapxixa? ¿Kunatsa phaxsixa jani pachata
jalaqixa? ¿Intisti? ¿Lata jamach’inakasti? —sasawa Julia yatiqiri masinakaparu
qhaqhantriri. Janipuniwa kutisiyasiriti. Amtataparupuniwa iyawa sayasiri.
—Waliki, ukhamaxa —Timoteo atipayasiwa—,anatañamampi saraskakiñäni.
Julia kullakaxa sartañanakajatakixa waytrapxirituwa ukata jisk’a qalanakampi lurata
rixitaruwa irpxatapxiritu, ukata:
—Qhipäxaru sayt’apxma. Aka qala uka kajuna rixitaru jaquntañäni. Pacharu purinixa,
ukaxa Pachawa; taypiru purini, ukaxa uraqiwa ukata uraqiru purinixa, ukaxa manqha
pachaniwa. Maya muytaxa jallakuniwa qhipa muytaraki wayxatañani.
—¿Kawkhimanisa jallaskuxa ukata wayxatañasti? —sasawa Timoteo jiskht’asiri.
—Taqiniwa arjapxañäni —sasawa Julia qhananchiri—Jichhaxa jallaskuniwa.

9
Mäkhikiwa siqintasipta. Julia maya k’ata musphasiwxiriwa. Kunxalla amtasiwxirïchi

ukata maya jach’a jurma pichasiña iqsusiri.
—Anatañataki nayranaka ch’uqarasiñäni —sasawa Hortensia kullakaru nayra
ch’uqantiri ukata Mariano yuqallaruwa uñkatiri: —Taqiwa juykhuñäni.
Mariano ukhama Julia kullakaru wali k’uchi larkatiri. Ukhamawa qala pacharu jalsuri,
wiskhalla kajuna patachiqa.
—¡ Thayapampakama! —sasawa Julia arch’ukiri ukata yaqha qala thaqiri sariri.
Hortensia qhipäxa sayäwiruwa sarawxiri, wali thithita. Ukata nayarurakiwa qala
jaqt’aña puriwxitu. Qalaja Aka Pacharuwa puri. Julia t’ijtasina maya panqara
aptanirapitu. Nayaxa wali jasq’artapista.
—Jallaskuwa sasawa taqisa arsupxi —ukata ukaru qhananchtha.
Julia yaqhanakaru uñkati, kamsapxanisa sasjama, taqisiri alirapxiriwa. “¡Katuqaspana!
¡Katuqaspana!”.
Kimsïri Juykhurakiwa jaqt’iri. Qalapaxa niya pacharuwa puriri, ukata pachata
anqaruwa. Julia luk’anapampi lakaparu amukt’ayasawa Mariano jilataru jalkati.
Supmirupa asaqasina jach’ata arustati:
—¡Inti tataxa qhanapa churtma! —sasa.
Mariano pacha luqanaqasi, sumpirupa katjasiñataki, p’iqipa katt’atawa kikipawjana
muynaqi, wali k’uchi.
Ukxaruwa Timoteo qala jaqt’añapa. Qalapa, pacharuwa puri.
—Nayranaka ch’irmthapma —sasawa Julia kullakasti aru churiri ukata q’ipipa
uñtatawa t’ijtiri. T’ijukamakiwa, Timoteo ukaru kutt’ani, uka wali k’uchi sayasiskiruru,
maya jaruchi umampi p’iqipata warxati.
—Janiwa ukhamäkiti —sasawa Timoteo wali thithita añayasi. —Jallaskuwa, jallaskuwa,
sasa.
—Ukata jallusti ¿janiti wali? ¿Janiti pachana suma jallaskupäki? —Julia kullakaxa
janipuniwa ch’ujt’asiri.
Qhiparu, jupawa qala katusina jaqt’iri. Manqha Pacharuwa uka qala puriri: Manqha
Pacha.
Mulljatawa sayjiri, qala uñxatata. Amutjama.
Mariano jiskht’iriwa: —¿Julia kullakana qalapa kawkirusa puri?
Julia akatjamata uñatatiri: —Aynachana, Juykhu; aynachana. Janiwa jallaskuxa utjiti.
Qutaru sarañäni, sasa.

10
IV T’AQA
Yatichiri uta t’uxuta uñanuqi ukata nayra chhipchhinakapasa arkukiwa warakjasiri:
—Q’ipinaka apthapisipxma, yatiqirinaka. Mäpita mistuñäni. Qinaya chhuxu chirmirani.
Janiwa machaqa larusiñakanti, ukata taqinisa larusisipkapuniritwa. Yatichiri sapa kutisa
laruyasipuniriwa. Wali laruyasiririwa. Ukaxa janiwa awkinakataki askiriti, nanakatakixa
waliskirirwa.
—P’iqiñaxa, naylu ch’iqiypana ukata k’ataki mistupma. Janiwa thakina jaypúsipkätati,
chiqanxa Qíta ukata Thayapampa chiqata jutirinaka-. Yatichiri Puno markata irkatata
qullqinakajampi alata larama ukata ch’iyära wiskhalla kajunanaka apsuri.
Ukhamata k’atakiwa pachaxa ch’amakrantawxi. Arumthapirjamawxiwa. Jallusa
kalamina utaru ch’aqanuqawxiwa.
—Yatichiri, Julia kullakataki maya naylu apsunma —sasawa Timoteo mayirapiri, juparu
apaña wakisiriwa. —Thakiruwa jakxatayañäni —sasawa siri.
—Churma —sasawa yatichiri siri. —Wali khuyapayasiri yatiqiri wawätawa siriwa.
Nayaxa manqha chuymajana wali thithirïtha. Jani uka amtaña murïthi, ukata
kunapuniwa purakata nakjaniritu. Nayaxa naylu mayiña munirïtha ukata Timoteo
atipsuwxitu.
Nayaru jakxatasina uka naylu churawitu. Nayaxa ukata jiskht’irïthwa:
—¿Kunatakisa nayaru churista?
—Julia kullakatakiwa —sasawa qhananchirirtu. Ukata uka naylumpiwa p’iqi
ch’uqantasiwiri ukata amparata katusina Mariano wawaru irpxaruwiri. Nayaxa wali
jasq’artapisirïtha. Ukata naylumpi awayruntatawa sararakirïtha.
Hortensia kullakaxa chumpajata wayt’itu ukata qhipajata mistuniri. Maya k’atakiwa
saythapirïtha. Jalluxa wali purintiri, ukata k’atakiwa taqichiqaru umaxa sayt’awxiri.
Thakixa janiwa uñasiwxiriti. Yuqallanakaxa janirakkiwa uñasiwxiriti. Taqisa khuysa aksa
t’uqinuqtapxiri. Jalluxa liju ch’arañjriri. Julia kullakata amtasirïtha.
—Jalluxa ch’arañjchituwa —sasawa Julia siri—umjama, k’usjama ch’arañjchitu.
Chulljchitaniwa, uka yatichirisaxa jiwasa usuntipana qulla umaychituxa ukhama
chulljchitani. Chhaqtaychitaniwa kamisa maya jani suma rixita pichstana ukhama
chhaqtaychitani.
Hortensia p’iqimpi muqisina nukt’itu.
—¡K’ataki, Basilio! Yaqhanakaru jakxatañasawa.
Nayaxa k’atakiwa sararpayawxtha, jani khitirusa jaysasisa. Yatiña uta uyu qhipäxana
Juykhumpi ukata Timoteo yuqallampi suyanipxitu.
—¿Kunasa kamachi? —sasawa Timoteo jiskht’itu, wali phiñasita.

11
—¿Kunatsa qhipaqtapxta?
Jani jaysasiwa k’ataki saraña jusachawxapxtha. Janiwa jupanakaru jaysañataki
pachasa utjkiti. Maya akatjamata quta manqhankawxiriktsa ukhamänchawxirituwa.
Muytpacha umakamakiriwa. Janiwa kunasa uñasiriti.
—¿Kunatsa sayt’ta? —sasawa Hortensia siritu. —Chiqa uñtata sarma...
Maya thaltasinjama mulljitu. Kayuja p’iqi patxajana uñjasirïtha, qillqaña pankanakajsa
thayawa apiri ukata Hortensia naya patxaruwa marxatani. ¡Llust’tawxthwa! sasa.
Juykhumpi ukata Timoteo yuqallampiwa sartaña yanapt’apxiritu. P’iqisa muytirituwa.
Qillqaña pankanakaja ukata nayluja luqkatapxitu. Atijasa ñiq’iru chhaqata. Hortensia
kullakaxa niyasa janiwa kuna kamachatäkirisa, ukaxa naya patxarulla marxataskritu.
—Thayapampa chiqaru puriña ch’amawa —Timoteo kunti lup’iskäna uka yanapt’ita
muniri.
—Julia naylu awayt’asiñataki muni —ukana kutirayasiña kutirayasiñawa puriritu. —
Thaki churuta suyt’añäni.
—Yatiña utaru sarañäni —sasa Hortensia kullakaru niyapuniwa irpxarurïtha—. Sarañäni,
janirara yatichiri sarkipana.
Mariano ukata Timoteo arktapxiriwa. Nayaxa maya juk’a payt’ir¨thwa, ukata
thaknama arkirïtha, sapaja. Inamaya sarirjamirïthwa, phiru kankañajata, paynaqirijata.
Sapa chillqtatajasa, jiskhuja siniyaruwa achuntayasirïtha. Ukhama yatitarakirïthwa,
ukhampachasa thayata wali luk’ananakajasa tiskatiritu. Niya 15 jani ukaxa 20 t’ijtäwita
thaki chururu purirïtha. Qíta yuqallanakaxa sayarapxiriwa. Jiskhirasipxirjamiriwa.
—¿Sarxañäniti jani ukaxa suyt’akiñäncha? —sasawa Juvenal yuqallaxa arustatiri.
Chikataxa suyañataki ampara luqtapxiri, chikatasti, kuttañataki.
—Waliki ukhamaxa —sasawa maynixa siri—. Jaljtayasiñäni.
Francisco yuqallaxa saririnaka taypinkiriwa. Nayarukiwa uñch’ukiritu ukata naya
qhipäxa uñtiri.
—¿Yatiqiri masinakamasti? —sasawa jiskht’asiri.
—Yatiña utankiwa —sasawa sirïtha, maya qala patxaru utt’asisina.
—¿Kunatsa utt’asta?
Sasa yatiqiri masinakapawa waytapxiri.
—¿Akankätati sarätacha? —saskakiriwa.
—Julia kullakaruwa suyaja. Uñjapxätaxa, akankaskänawa sarapipxitäta.
—¡Ahhh! —sasawa Qíta yuqallanakaxa sawkasjama chansasipxiri —¡Julia! sasa.
Nayaxa maysa uñtasina jani ist’iriwa tuktha. Ukhamata jalluxa q’ala charañri.

12
—Julia niya purininiwa—sasawa mayampi mayampi arxayitu. Ch’akanakajasa janiwa

yäqirituti. Kisulljamawa khatatirïtha. K’atata k’atarjamawa janchijaxa qalantiritu ukata
jallusa sinti ch’arañjiritu.
V T’AQA
¡Qarpawa! ¡Jalluwa! —sasawa Julia muytasa muytasa thuquña qalltawxiri. Jallu
purintipana ukhampuniriwa. Nayaruxa wali jalluxa k’uchisiyiritu, kunawrasatixa
utajankirita, utamanxankirita ukja, Anqana, axsarapuniritu. Q’ixu q’ixu amtayiritu. Julia
kullakampipta jukhakuchaxa, k’uchi kankañapampi taqiwa k’uchisipxirïtha ukata
jupampixa wali thuqt’apxirïtha. Mariano ukhamarakkiwa wali jallumpi k’uchisirakiki.
Lakapa ansatatasina jallu ch’aqata umaqiri, kamisa muxsa umjama.
—¿Kunatsa wali qarpa puriñapa muntha? —sasawa Hortensia kullaka Mariano
jilataru jiskht’iri.
Thuqt’askakiriwa, ukhama Juykhuxa inakiwa sayjawxiri:
—Qarpaxa wali suma munasitu; alaxa pacha tuqita arxayitu. Nayranaka suma
jaraqasitu ukhamata suma Alaxa Pacha uñjtha.
Julia sayatatasina k’achata jak’achirina, wali musphata ukata wali lup’isa, Mariano
jilataru. Jani kunakiwa qhumantasina achikt’asiri:
—¡Yatt’ayapxita, Juykhu yuqalla! ¿Kunsa Alaxa Pachana uñjta?
Timoteo nayra ch’irmjitu ukata Mariano arupa ist’iri ist’iriwa tukupxirïtha.
Qhumantapxarakikirïthwa.
Juykhu yuqallaxa amparanakaja thalarasisa phiru ajanumpi uñkatapxiritu:
—¡Sarapxma! Nayaxa aniwa jumanakaru kunsa yatiyapkiriksmati.
Hortensia ukata Julia kullakampi nukt’apxirituwa ukata Mariano ukaru mayampi
kuttapxiri, nanakaru laxra jiskhkatawapxiritu.
Timoteo jilatampi qalanaka itnaqapxirïtha, laq’unaka katuñataki, ukata jamasata
yatt’ayiriru isch’ukipxirïtha.
Hortensia kullakaxa killpisiskiriwa. Lakasa ansatatata ukata nayrasa alskirjamawa
isch’ukiri, suma amuki, Juykhu yuqalla yatt’ayiriru. Julia janiwa inakt’iriti. Sayt’arakiri,
utt’arakiri, mayampi saythapirakiri. Amparanaksa luqanakasiri. P’iqipa katusiri, lakaparu
luqantasiri, sinturata katusirakiri. Jiskht’asiri, lart’asiri, kusisiñata warariri. Ukaxa Mariano
yuqallatakixa wali k’uchisiñayriwa.
—Juykkhu yuqallaja qarpa muni kunatixa Julia kullakaruwa muni. —Timoteo
arunakampiwa säna kuntixa naya saskatana, ukawrasasti, amuyawijana.

13
—Yaqhamt’ayistacha —sasawa maya qala irtastha, jani Timoteo yuqallaru uñtasa.

Jupaxa janiwa jaysitusa ukata jupaxa wali qala pallañaru jankxatatiriwa wali jani
kunasa ist’irjama.
Muxsakiwa jalluxa purinti, kunjamatixa Julia sirïna. Jupatakixa, sapa kuti jallusa
mayja mayjiriwa. Akïri jalluxa wali mayachapsiririwa kunattixa suma anatt’ayapxiritu,
parlt’asiyapxiritu ukata masinakajampisa lart’asiyapxiritu. Janiwa phiru qarpiriti,
ukmapinsa jachawalla qarpiriti. Suma munasiña qarpiriwa, ukampi, nanaka wali
k’uchisipxirïtha.
Julia kullakaxa wali siwaa säwinaka yatirakikiriwa, ukata Juykhupuniwa atipiri uka
Alaxa Pachata siwa säwinakapampi.
—Nayaxa janiwa Alaxa Pachankiri uñjkti—sasawa Julia phiñasiri. —Jak’ankirikwa
uñjtha ukata khurinkirimpi. Ukhama luk’anapa luqxatiri.
—Ukaxa janilla suti katutäktatixa —sasawa siri, wali amuyasisina, Mariano yuqallaxa—.
Janiwa Wirjina mamitarusa, ukata Santu tatarusa arktatixa.
Julia ukhama Juykhu yuqallaru ch’ujtayiri ukata ukhamaru uka yatt’ayäwixa tukuyiri.
Nanaktaya jutasina suma anatt’asipxirïtha. Juykhu yuqallaxa Hortensia kullakaru
siwa säwinaka yatt’ayaskakiriwa, killpt’ata qunt’asisina, nayrapasa jalskirjama
lakasa qhaqhatatawa yatt’ayaskakiri. Sapapa yatt’ayaskakiriwa Julia kullakaru jani
ukankasina phiñasiyañataki.
Jupaxa k’anapa khistusiwxiri, phiñasitawa ukhamiri.
—Qarpa t’akt’ipana —Timoteo wali k’uchisiri.
Julia larusisawa kutjtanisina Mariano yuqallaru uñtaniri. Jupaxa Hortensia kullakaru
yatt’ayaskakiriwa, ukata uka kullakaxa janiwa ist’xiriti pachaki inti lupitatañapa
uñch’ukxiri.
—K’arisiskiwa —ukata Julia aliqt’xiri—. Jichhaxa sapapawa uñstayaski janiwa khitisa
ist’xiti.
Nayaxa Timoteo yuqallampi amparata kattapisipxirïtha ukata wali ch’amampiwa
muytapxirïtha, inti tataru maya wayñitu warurt’asisa. Julia wali qarpataki thuqt’arapiri
ukata nanakaxa intitakiwa warurt’apxirïtha. Hortensia nanakampiwa warurt’iri.
Julia kullaka Mariano ukaruwa jak’achiri ukata uka t’aja ñik’utapa munariri. Juykhu
yuqalla wali musphasiri Hortensia kullakaru jani saythapitapa uñjasina ukata, janiwa
khitinsa yatiñapati, sasawa Julia kullakaru arxayiri:
—Juliana yatiyaskamamawa. Yatiyaskamamawa.
Ukhama imillaxa alt’iri, p’iqipa pawt’asa, pampachasisa, chuymaparu ucht’asisa.

14
VI T’AQA
Samaqiskayáthwa liju janchisa phara. Inakiwa kharkhatiskirïtha. Taqisa maya yatiña
uta llawirasisa puripana wali uñkatrapxiritu. Wali taqi chiqata jump’i warawäsiritha.
Mantirïtha jukhaxa, jalluxa nayampi chikasa mantaspa ukhamarapirituwa.
Gregorio yatichiri sartasina junt’u qulla uma askatiritu:
—Aka umt’asma, ukata ch’araña isima issusma, sasa. Yatichiri isi imaña llawirasina
mursusiña isi apsurapiritu.
Yatichiri wali ch’amampiwa uka utjayiri, akhamanakataki mursusiña isinakaja yatiña
utaru apañataki wali ch’amaniwa awkinakajaru amuytatayiri. Jani qhipakama
munirinakaru, jani wawanakaparu yatiña utaru qillqayañampiwa asut’iri, ukhamata
taqi awkisa iyawa jisxapxakiriwa.
Awkijaxa wali jani muniririwa, ukata nayasti, sapa kutisa, wakisiritapa
amuyayapunirïthwa:
—Janiwa jichhaxa usunthxthi —sasawa mayampi mayampi arxayirïtha.
Ukhamawa waña isijampi mursuskasina, yatiqiri masinakaru, yatichiru alxatratkama
uñjirïtha. Jach’a ajanunakapasa yaqha pachata sipansa wali laramkama.
Yatiña uta manqhana, kamisa jichha llamayuta ch’uqinakjamawa uñanaqapxiri.
Amuyatanakajata larusiwxirïtha.
—¿Kunasa kamachi? —sasawa Timoteo jiskht’iritu—. ¿Kunatsa larusta? sasa.
—¿Julia tuqita kuna yattacha?—. Hortensia larusiriwa, kuna yatxatata ist’añataki.
—Janiwa, janiwa kunsa yatkti —sasawa ch’uqinakata armt’asisina mayampi Julia tuqi
amtawxtha. —Jukhakamawa suyaniwtha... —janiwa juk’ampi.
Niya, paya urasjamawa suyaniwpachjamätha. Kawkhanxa janisa samsurjamawa
tantiyasirïtha. Maya uma uyjamawa l uka qalaru liju jark’aqiritu. Ukhamata,
chuymajaxa maya qhapjtiritu. Uka uma uyu taypina, jisk’a ch’iwunakjama nayaru
jak’achaniri uñjirïtha.
—Qíta yuqallanakawa—sasawa musphirïtha—. Sinti jallupana kutxapxchi sasa.
Wali sumpacha nayranaka uñatattha, ukata uka ch’iwunaka sumpacha uñt’añataki.
Wali k’achata jutapxiri, ukata janiwa jalluna sarnaqiri jaqjamäkiriti. K’achta
jak’achsinipkiriwa, jani llust’tasa. Jisk’anakakiriwa, Qíta yuqallanakata sipana sinti
jisk’anakiriwa.
—¡Jallu Yuqallanaka!-. Ukata chuymajata kunasa limt’itaspa ukhamänchirituwa, thaya
almaja unxtayiritu.
Jallu Yuqallanaka, jïsa, jallu yuqallanakaskapuniwa. Manqha Pacha jaqinaka,

15
jupanakaxa jallu warantipana uñasiniri. Wawanaka jani mayampi uñjkaña apasipxiri.

Wali munañanipxiriwa. Q’iju q’ijumpiwa anatapxiri ukata qinayampisa wali anata
q’aralapxiri. Aka uraqina jupanakaxa wali phirupuniriwa. Jisk’a yuqallanaka apasina
umaruwa llupjriri sapxiwa, ajayupa ch’amuntapxarakiriwa sapxiwa.
Kayunakajasa ñiq’irarjama; waña ñiq’i, ukata jani sayt’aña wakinayirïthi. Kayunakaa
uraqiru achxatratiriwa. Akakxchinixalla sirïthwa, awkijana suma amtasiña
iwxanakapasa axsarañaruwa chhaqtiritu.
Maya lliphi lliphiwa pacha qhantayiri, jukhawa, Jallu Yuqallanakata sipana maya jisk’a
jach’pacha ch’iwunaka uñjtha. Maya imillänawa. K’ananakinïnawa ukata, paypacha
amparampiwa, qhispiñajataki luqt’aniritu. Kayunakajaxa uraqita lip’iqiriwa ukata
walpuni t’ijtasina qhispirïtha. Maya qhispiri qamaqamawa qhispirïtha. Kayunakaja
usuchnaqiri qalanaka patxa injamakiwa t’ijurïtha, janiwa llust’tañasa, kunasa utjiriti.
Nayra ch’irmtapisnjamakiwa t’ijtirïtha.
Yatichirixa kallachinakata thaltiritu:
—Warakjatäwa, Basilio. ¡Uñatatma! sasa.
Nayrajasa ukanaka uñasina maya aka qhana jakaña uñatatiri ukata masinakaja
nayaru muyuntratawa sayarapxiritayna, wali llaktrata.
Maya jisk’a utt’asiñxaru jaqxatasiwsina akhama sirïta:
- ¡Halluyokallanaka!
Taqiniwa ukhama warakjasisina arch’ukrasipxiri.
Juykhu yuqallaxa nayaru jak’achasina p’iqija katusina chuymaparuwa qhumxarirtu.
—¿Julia kullakiriwa, janicha? —sasawa jinchu k’uchuta jiskht’iritu, nayana amuyataja
ist’asnjama—. ¿Julia imillänati amparampi jawsch’ukinirimaxa?

16
VII T’AQA
Taqinimpisa sumakiñasawa —sasapuniwa Julia siri. Ch’uqinaka ukata apillanaka maya
sañu chuwana sillp’iskirïna.
Juykhumpi nayampixa ukaru jankkatatapxirïthwa. Janirara inti jalantkipana jisk’a
pampa chiqana mathapisiña amtapxirïthwa, nanakana pampaja. Hortensia ukata
Timoteo jupanakaki suyapxirïtha.
Julia sapa phaxsipuniwa apu achachilanakataki waxt’a wakichasiri. Apu
achachilanaka suma phuqatañapataki, pachamamasampi suma uywayasiñasataki,
jani jallu chhaqañapataki.
—Ukata chiqpachanxa, jani japhallaninakampi, supayanakampi, ukhamaraki jallu
yuqallanakampi jakisiñasataki—. Ukanakaxa wali jasq’arkaña nayranakapampiwa
uñkatasiri. Uka wali jach’a nayranakapaxa jasq’arkañapa k’uchiskañapa yänaka
uñjayirituxa.
Mariano janiwa uka saranaka arkiriti, ukhampachasa nanakampi chikapuniriwa.
Chuyma manqhapana jupasa amuyaskatapiriwa, jupa pachpasa iyawa sasitapiriwa.
Juchachasiñakwa jasq’arasiri. Wali tatituru yäqiririwa.
Timoteo t’ijukamakiwa purini, niya k’umt’atjama, taqi tuqi uñanuqasa. Nanakampiwa
utt’asi ukata allmiñapa llint’aqasi, kunattixa amparanakapampi katt’atirïnawa.
Nayranakajasa wali k’uchiwa uñatatriri: ¡Aychawa! sasa.
Uñanaqaja uka aycha manq’antaña munataja katjayiritu ukata Julia wali tuqxasa
jinchuchiritu.
—Apu achachilataki wakichata jani uñch’ukiskamti —sasawa wali qhawantiritu—.
Qawata apt’äta. Janiwa kunatakisa walxaniti.
Timoteo mujllipampiwa muqintitu, wali phiñata. Nayaxa janiwa kutkatasirïtthi. P’iqi
alintsasina ukhamakiwa amtasirïtha.
—Kukasti kawkisa —sasawa Julia ampara luqkati Juykhu yuqallaru. Mariano maya
thantha q’añu pañuruwa kuka luqkati: —Jila tatajankiwa sasa.
Taqiwa larurasipxtha. Phiru parlch’ukisiri sacristán jila tataxa akulliskarakitaynarsa,
¿janicha? —ukhama muspharapxtha.
Mariano ukhama larch’ukita phiñasirjamiriwa ukata sayxatasiña munirixa: —Wilinana
jikiri.
Nanakana arunakaja suyiri. P’iqipa wali pawt’iri, khursa aksaru, ukata nanakaxa
ch’ujtañampi amanawiwa phiñasiyapxtha.
—Ukarakisa —sasawa Julia saythapi, ñiq’i chuwa astasa. —¿Khitisa juti?

17
—Hortensia kullakaruwa suyaja—. Mariano ukhama uraqiru suma qunt’asiri, q’añu

wayaqa iqt’ata.
Timoteo nayampi arkapxiritwa. Siqikiwa sarnaqapxirïtha, jani khiti ist’kaña. Intixa
alantxiritaynawa, inti jalsu tuqita, pachaxa arumthapiwxiriwa. Julia kuka laphi willtiri,
khursaru aksaru. Timoteo nanakana awkija q’uchu q’uchurjamiriwa ukata nayasa,
p’iqijata, pachamamatakiwa mayt’arapirïtha. Julia, k’atata k’atarjama, nanakana
luratanakaja qhawapxiritu.
—Mayt’asïtawa —sasawa amtayiritu, niya phiñasitajma.
—Mayt’asiskthwa, taqi chuymawa, pachamamasaru —sasawa saraktha.
—Ukhamaxa jach’ata mayt’asma taqina ist’kaña —Julia janipuniwa jach’ata
mayiriti—. Ukata jichhaxa achachilanakataki mayt’añamawa.
Nayaxa iyawa sasawa katuqasirïtha ukata jisk’ata mayt’asirïtha, ukata
pachamamasarupuni. Juparupuniwa achachilanakata sipana.
Sullka pampa chiqnama Akipana kaynama puripxirïtha. P’iqi alt’asina mayt’asipxirïtha.
Nanakana Taykajaxa mayt’awxiriwa. Jach’ata mayt’irixa, wali ch’amampi. Janiwa
mayiriti, suma uywita mayt’irixa, k’umara kankaña, suma jakaña. Qhipa tukuyarukiwa
jisk’ata mayt’arakiri, achikt’asa, jacht’asisawa mayt’asiri:
—Jani wali yanqhanakampi jakisiñataki, jani ajayunakasa ch’amsuyasiñataki.
Ukata jupasa killpt’asirakikiriwa, ch’ujukiwa, suyapxirïtha. Nanakasa uparu, sarxañataki,
uparuwa suyapxirïtha, janiwa sumpacha kunsa amuyapkirïtthi. Maya juk’ata,
yaqhipaxa jayatama, yaqhipa k’atatjama; sarxapxirïtha, Akipana Achachilaru waxt’a
churawasina.
Qhipa uruxa, Julia Juykhu yuqallaru amparata wayxaruri ukata ch’usa chuwaruwa
ayxatayiri.
—Uñjtati —sasawa larch’ukiri—. Akipana katuqiriwa.
Juykhu yuqalla mayampi chuwaru llankt’iri, paya chuyma.

18
VIII T’AQA
K’achata k’achata, ajayujaxa janchijaru kuttanitu. Junt’u qulla uma, uta pillu,
munasiña kankaña ukata yatichirina munañapata kutiniri. Janiwa kharkhatxirïtthi.
Ukhamata alluxa t’akt’iri ukata inti lupixa uta t’uxuta mantaniri, mayampi jaqitatxirïtha,
niya:
—¡Intiwa! ¡Intiwa! —sasawa yuqallanakaxa arch’ukisipxiri. Yaqhipaxa anqaruwa
mistsupxiri.
Nayawa jakäwijata arxt’ayxirïtha. Yatichirixa mayampi mayampi parlayiritu:
—Janiwa warakjasïtati jani ukaxa usuntätawa.
Julia tuqita janiwa parlirïtti. Janiwa suma amuyasirïtthi. Nayakiwa ukhama
amuyasiskiritaytha, ukata janiwa armt’aña wakt’ayirïtthi. Jallu yuqallanakatsa
armasxirïthwa, ukata Julia tuqita nayranakasa wali jasiritu. Maya ch’apjamawa
chhakaliritu.
Ukhamata jisk’a yuqallanakaxa utanakaparu sarxapxiri, t’ijukamakiwa. Jani ukaxa,
utaru arumt’apxirikthwa. Phisqa urasawa jalluxa yatiña utaru jark’antapxiritu.
Nayasa sarxañataki saythapiwxirïthwa. Thayapampa yuqallanakaxa saytaprasina
ch’uspanakapa ukata qillqaña pankanakapa apthapisipxirina.
Ukhamata yatichiri qhiapaqtayasa jupa qawayaru utt’ayasiritu:
—¿Kunampisa juk’ampi kamachiritama? —sasawa khuyapayasiña chuymani
munasipxiritu: wali qhana, chiqa chuyma, masisa, chiqpachana aymara.
Nayaxa p’iqi alintasa ñiq’irara kayunakaja picharasirïtha. Janiwa kunsa parlaña
munkatanti. Yatichiri janiwa mayampi iskht’xirituti ukata kayupa takinuqasina.
Naylunaka apthapiñatakiwa yanapayasiñataki jiskht’apxiritu.
Hortensia ukata Timoteo yuqallampiwa naylunaka lupina thalarapxiri. Mariano ukata
nayampiwa suma apthapipxaraktha, wali suma suk’antasa. K’ata apthapisina ukata,
yatichirimpi, ch’ujukiwa sarantawxapxirïtha yatiña utaru uyuchrantataki ukakama.
—¿Julia kullakata llakisipxtati? —sasawa k’achi llamt’asiri, nanakaru uñkatasisa—.
Jupaxa Thayapampa ukankxpachawa. Jani ukankchi ukata llakisipxma, nayraqata
sumpacha yatxatapxma—. Juykhu yuqallaruwa maya t’axint’iri, ukata kutjtxirina,
Maraquta uka tuqi. Ukana utjasiri.
Nayaxa sarxipana k’uchitatirïthwa. Mayampxalla jiskht’chitanixa sasawa kharkhatirïtha
ukata muna jani munapuniwa arsurikïthxa. Masinakaxa wali musphatawa amuki
uñkatapxiritu. Jallu yuqallanaka tuqita parliri ist’asina ukatpacha, wali phiru
jaqirjamawa uñt’apxiritu.
Timoteo wali munasisawa qhumantiritu, p’iqipampi p’iqijaru muqitatasa. Ukhamiriwa
jupaxa. Nayaxa ukhamakiwa p’iqi phiskusirïtha ukata lakampi millktirïtha, laruskpacha.

19
Juykhu yuqallaxa amparajata katxarusiri ukata sarantawxapxirïtha. Hortensia

kullakawa qillqaña pankanakajampi Mariano thujrupampi ayxaruwiri, thujrupaxa
maya achachi yukalitu lawana.
Jani amuyasa, arustatawxirïthwa, ukata janiwa jani wakisiri arsurïktthi. Taqiwa nayana
arsuñaja amuyiri:
—Julia kullakawa jallu yuqallanakata qhispiyiritu —nayra chhipchhinakajasa
sip’thapiriwa—. Yanqhanakawa apasxiri.
Taqisa amukiwa arkapxiri. Sapa maynisa chuyma manqhaparukiwa amuyapxirïpacha.
Mayk’apachatxa Hortensia arustatiri.
—Thayapampa chiqanxa taykaparuwa jiskht’añäni. Jupawa yatpacha. Akhamana
suyt’añakiwa wakisi. Yatichirixa chiqapa saskixa.
Thaki churukama sarañaxa janiwa tukusiwxiriti. Janisa khitisa puriña munxaspa
ukhamänchxiriwa. Niya 20 tunka t’ijtäwina puriña, k’ata sarasina, sarayasxiwa, ichha
kutixa, paya jukha pachanwa puriyasxi.
Taqisa, nayawa juk’ampi, taqi tuqi thaqasawa uñanuqapxtha. ¿Julia thaqasa? ¿Jallu
yuqallanakarucha? Janiwa kunasa utjiriti. Jichhukiwa utaski, ukhama thayanpacha,
ukata munata qullinakampi, thaki liqi liqinakampi. Qutaxa ch’iqa tuqiru, wali
laramaptiwa, ikinuqañataki.
Mariano p’iqi thalasapuniwa taqi kuna yatiyirjama p’iqi pawt’iri. Amparata
q’upt’awsina iskht’itu:
—¿Kawkinsa Julia kullakaru uñjta? sasa.
Nayaxa kawkhanti uñjkirïtha uksaruwa irpirïtha. Quta tuqiruwa. Yaqhanakaxa
arkanipxituwa. Thakita saraqasina nayana utasiña qalata maya phisqa chillqirjamawa
sayt’apxirïtha.
—Akawjana —sawsirita, uka chiqaru maya muytasa.
Juykhu yuqallaxa antutjituwa. Amparanakapa luqatatasina, thayata tantiyasiri maya
kunsa jani ukaxa khitirusa thaqaspa ukhama. Wisk’anakchjamawa nasapa waytana.
Mukht’irjamiriwa. Quta tuqiru maya qhawqha chillqtasawa maya sayt’iri.
—Jïsa —sasawa lart’asiri—; jïsa —sasawa lakapa llupjasiri amparanakapampi. Maya
qhawqha chillqimpi quta tuqiru chillqtasawa maya tijtawxi. Lankht’asisa, tinktasa,
sartapisa, t’ijtasina mayampi tinkiri. Nanakaxa jupana qhipapa t’ijupxtha, mulljata.
Quta qawayaruwa sayanuqi ukata ampara luk’anampi luqt’asisa uñanuqana.
—Janiwa jallu yuqallanakaxa apaskiti; janiwa jallu yuqallanakaxa apaskiti —sasawa
juykhu yuqallaxa Hortensia kullakaru amparata waythapi, ukata Timoteo yuqallarusa,
nayaru thaqtasa. P’iqijata katusina wali uñkatitu qupi nayranakapampi:
—Julia qutata mistuni —ch’iwujaxa nayranakaparuwa wali qhant’iri—.Julia khänkiwa.
Jumaru qhispiyiriwa, jumaru qhispiyiriwa mistuni, Basilio sasa.
Juykhu yuqallaru maya tuqiru nukhunukasawa amparanakaja umaru luqanttha.
Lakajaru apkatasta ukata wali munasisawa jamp’at’tha: —¡Julia! ¡Juliana! sasina.

20
IX T’AQA
Uka Julia imilla janiwa Thayapampa chiqatäkiti. Chiqpachana janiwa ukana
yuriritaynati. Mamitapasa. Jupanakaxa jichha qhipa paya marakiwa purinipxatayna,
kunawrasattixa qarpaxa khuyaña k’ala chhaqayatayna ukja. Mamitapaxa khunu
qullu tuqita jutawytha sirititaynawa. Lluxlla umawa khuyaña yapupa chhaqayatayna
ukata utapsa allintxarakitaynawa. Mathapisïwina maya uraqi mayisi; ch’amapampi
phuqañataki. Jach’ata arustatiri, nanakaru qawayata uñkatasa: achachilanakarusa,
chuymaninakarusa, wayna tawaqunakarusa nanakarusa. Julia imillaxa killpt’atawa
jak’apana utjasïna. Ñiq’iki q’apiskäna, jani kuna ist’asa.
Mathapisïwina katuqaña amtapxäna. Yaqhipanakaxa janirakiwa muniriti. Paya
chuymapxiriwa. Chiqpachanxa, janiwa uma apatapa amuyapxiriti, ukata jani
kunanipana katuqapxäna.
Julia imilla taqita sipana suma jisk’a tañakïnawa, larama ch’uñjama, ukata suni
thayata jach’a larama allqa allqani. Qhipa uruxa Hortensia imillana wali pälxa
masipawxanawa. Juparukiwa khaya aka waynaqaskiri. Yaqha imillanakampixa janiwa
yatisiriti, jayana utjatanakapata, mamitanakapawa jani muniriti jani ukaxa Julia phiru
amuyu arunakapampi jasq’arayarakiri. Chachamänawa. Ukatwa nanakaru thaqasiri.
Timoteo ukata nayampi jisk’atpacha pälxa masipxäthwa. Jak’a purana utjapxätha
ukata niya wiñani purapxäthwa. Jupaxa tunkani ukata nayaraki kimsaqallqu marani.
Julia imilla purinitapa urukiwa yäqapxirïtha, ukata maya uru utapa phaynsupxayätha
uka ururaki. Qhiparuxa, janisa kunäkaspasa ukhama uñapxayätha, taqi Thayapampa
imillanakarjama. Jupanakaxa jani suma imillanakänawa. Nanakaxa Julián, Antonio
ukata Marcelino jupanakampikiwa yatisipxirïtha, jupanakaxa nanakata sipana
jach’anakänawa. Jupanakaxa Juliaca ukata Puno marka uñjapxänawa. Sapa jallu
pachawa uka markanakaru sarapxiri. Kastilla aru suma parlapxäna ukhamarusa
maya Acora yatiña utana yatiqapxäna. Timoteo ukata nayataki jupanakaxa wali
uñaqatiriwa. Thayapampa chiqana wali yäqatapxänawa.
Julia imillawa jupanakata irpaqapxitäna. Nanakaru jaljtayapxitänawa.
Maya uru qutata uka jach’a yuqallanakampi jutapxayätha, ukhamata juykhu
yuqallaru Julia imillampiruwa, tiläraru uñxatrata uñjapxayätha. Imillaxa Mariano
yuqallaru yaqha machaqa sawu p’ita yatichtapjamänawa. Panipa wali laru
k’ajapxäna, uraqiru qunurata. Jupanakaxa maysaxaruxa paya allpachu, maya
qhawqha iwisa ukata Mariano yuqallana wakapa awatipxäna.
—Juykhu yuqallaxa warminïxiwa—. Marcelino uñtanipxituwa, pani yuqalla imillaru
luqtasa. Jach’a aruta ukata kastilla aruta arsüna.
Julia imillxa janiwa yäqänati Mariano yuqallampi parlaskakiriwa. Yuqalla, niyasa,
phinq’asiriwa. Sawuñsa apanukänawa ukata p’iqipa jasq’arasisa pawt’äna.
Nayaxa Timoteo yuqallampi larusipxakiyäthwa. Jach’a yuqallanakakiwa sinti
jach’a laru k’ajapxäna. Marcelino yuqallayriwa ukatsa imillamipru yuqallampiru
anatxayaskakïnawa.

21
—¿Juykhu yuqalla kuna pachasa warmi apsuyasinïtha? —sasawa sawkxayäna—.

Munasma ukjaxa, nayacha pärinumaja, sasa kuna.
Mayampi laru k’ajarapxäna, Julia imilla jani ist’irjamakinawa. Mariano yuqallana
amparanakapa sawu katuyasna yatichaskakïnawa, wali q’apa kankañapampi.
Mariano yuqalla janiwa mayampi sawu katuña wakinayänati.
Julia imillana jani yäqasitapa Marcelino yuqallaru phiñasiyäna:
—Aka jaqi imillita janiwa kastilla aru yatitapati —sasawa masinakaparu qimjrirïna—.
¡Juykhu yuqalla! Yaqha kastilla aru yatiri imilla thaqasiñamawa, sasawa sirïna.
Ukhamata Julia imilla saytapïna. Sawu mäsaruwa apanuküna ukata Marcelino
nayraqataparuwa sayatatasïna. Jach’ata arsusïna, jani tuqisiña chuymampi, jupaxa
suma imilapunïnawa:
—Janiwa akana misti q’ara jaqi kasta utjiti —sasawa wali qhana aymara aruta
arsüna, wali thuqtasita—. Nayaxa jaqikamaki uñjta. ¿Jumanakaxa qára jaqinaka
uñjapxtacha? —sasawa jiskht’apxitäna.
Nayaxa Timoteo yuqallampi p’iqimpiwa janiachapxayätha. Marcelino yuqalla sinti
phiñasïna. Julia imilla jani aruni sayjayäna.
—Jumaxa jaqiktawa, jach’a yuqalla —sasawa amparanakapata katthapina—. Jani
q’ara jaqxama parlamti. Janchimasa jasq’arthapisiwa Qulla jaqitamata: aymara
arumasa q’uythapiwa. Mamitamasa, Pachamama, jumana phinq’asitamata wali
jachi.
Marcelino jukha phiru laka millk’urpayasïna, larutatasirjama, arustatä sasjama. Ampara
thalarasiña munäna, ukata Julia imilla wali waythapiri, wali ch’amampi.
—Jani sirwisiñata parlaskamti. Jani jani yaninaka parlamti. Jaqi kankañanjama parlma,
jani uywjama ipt’amti —sasawa Julia imilla amparanakata antutxana.
Marcelino yuqalla uñinukutjamawa q’uythapïna. Yuqalla masinakapasa thuthusisawa
jithiqapxänawa Timoteo nayampi jukha phiru uñkatapxayätha. Arsusiña munäna.
Inakiwa khakht’äna. Maya qhawqha chillqi sartäna, qhipäxata jithisa. Ukata kutjtasina
sarxäna, p’iqipa jat’isisa.
Niya chhaqtxipana, Julia imilla walpuni larusïna. Juykhusa ukata nanakasa,
larusipxarakiyäthwa.
—Jumanakarusa ukhamarakiwa amatatayapxamama —sasawa nayranaka
irkatpxitäna—. Suma jaqi kankaña yatiqapxañanakamawa wakisi.
Ukhamata Julia imillaru uñt’apxayätha. Ukhamata juparu munaña qalltapxirita.

22
X T’AQA
Arumawa Thayapampa chiqaru puripxayätha. Hortensia mamitapa utt’atawa
suyapxataythu. Imilla wawapa uñjasina maya thuqtapïna, siqt’asisina mäkhikiwa
jaltána. Wali qhumantäna ukata k’anata thaljarakïna. Chhaqawxapxänawa, maya
ch’ipxtanaki, ch’amaka pachana.
—Yatiri utapa sarañäni —sirïthwa, niya jach’a aruta.
—Ikiskpachänawa —sasawa Timoteo siritu, janjamakiwa saraña munänati.
—Tata Eusebio janiwa ikiriti. Arumanakaxa wali uñanaqaskiri. Jani saraña munksta,
juykhu yuqallampiwa saraja sayäthwa.
Timoteo saraña manänawa, awkipaki jasq’arirïna. Ukhamta sinti arumäxanawa. Wali
jallu ch’amaka arumipana, awkiparu iyawa sayaña ch’amänawa.
Ukhamata maya k’illi k’illiwa uka jak’a thuqukipäna. Jani wali urasanawa tapapata
mistuñataki.
Timoteo kallachinakasa khurkhthapisa ukata nanaka chikawa saräna.
Chikawa sarpayätha, qimpthapisa qimthapisa, kimsajpacha. Ch’amaka arumana
juykhu yuqallampi khuskhaki sararpayapxayätha. Jupaxa nanakata sipana
chiqaparuwa sarantirjamana.
¿Yatiri kamsakchitani? ¿Kuna kamachatapa yatispati?
Julia imillana mamitapa janiwa Thayapampa ukankkayänti. Wali jaya tuqina
irnaqirïna ukata kawkhanaki jutirïna. Yaqhipaxa jamasata alxasiñanaka apanaqi
sapxänawa ukata Bolivia marka sarkäminkakiriwa. Mayninakaxa khunu qullu tuqiruwa
chachapampi kuttapisiri sarxi sapxänawa. Ch’usañkama Julia wawaparu Yatiri
achachilampi jaytawirïna.
Yatiri achachila taqina yatiripänawa. Taqi kuna yatiri: alaxa pachata, aka pachata
ukata manqha pachata sipana. Janiwa kunsa jani yatiriti. Achachïxanawa,
ukhampachasa wali ch’amaniskánawa. Taqiwa suma yäqasïna. Supayanakasa
ukata yanqha almanakasa. Jupaxa qhispiyirïnawa. Taqisa taqi kunata uñayasipxäna:
usunakata, yanqha luratanakata, chacha warmi juchachasitata, yurïwita, uta jak’a
utjasirimpi nuwasitanakata. Wali sumpuni chiqt’irïna.
—¿Julia imillasti? —sasawa achachilaxa jiskht’asïna—¿Janiti kuttanki?
Nanakata sipana wali llakitänawa. Nanakaru wali musphasiyapxitäna ukhama uka
achachilana jani yatitapa.
—Akhama jallu ch’amaka arumastï —sasawa jach’ata arsusïna—. Janiwa akhama
ch’amaka arumaxa uñjañiriti. Ina ch’intataki.

23
P’iqipa katusa ch’ujlla utapana khaya aka sarnaqäna. Warmipasa uñch’ukikïnawa,

wali llakita, phayasiña putu k’uchupana qunusïna. Yatiri achichilaxa sapa ukjasa sinti
k’achakiwa sarnaqäna, sayanuqañkama. Maya qullanaka ch’uqa katusina khaya
aka thalltäna; alayata aynacharu, ch’iqata kupïxaru thaläna.
Nanakaxa warakjasisina wali kurkthapipxiriyátha, uraqiru utarata. María mamasa
warakjasirakikïnawa. Niyawa ñiq’i phuksa uraqiru antutjiri. Yatiri achachilaxa maya
macha ajayu katusina qhispiyaspa ukhamänawa.
—Layqa kankañapampi —jach’a ajanupa nanakaruwa jak’achyapxitäna. Nayrapasa
wilantatänawa ukata ajanupasa jalthapïnawa.
Juykhu yuqallaxa jasq’arañata wali kharkhatïna, nanakampirusa piyayapxirituwa. Jani
walipuniwa purpachäna.
¡Layqawa! ¿kuna yatiñapansa Julia imillana chhaqatapampi ukata layqampixa? Yatiri
achachila kuka laphi amparaparu q’apxarüna, siqt’asisina ukata willtawäna. Jupaxa
ukhamata uñäna. Naya jaya pachawa uka uñjiriyätha. Maya thayawa achachilana
nayrapa juykht’ayäna. Nayranakapaxa wali jach’ata uñatatiri ukata k’atakiwa uksa
uksa uñanuqäna.
—¡Jani wali siñawa! —juk’ampi k’arjayasjama säna—. ¡Supayawa akanki!
Nayaxa ñik’utaja chiriru sayariri tantiyasiyätha, masinakajansa ukhamaraki.
Janisa kimsaniwxapxiriktha ukhamänchirituwa, sapakiwa ch’usawiyätha. Nayana
ch’usawisitaja, jupanakaxa ch’usawisapxarakïnawa; nayana amuyataja, jupanakaxa
amuyapxarakïnawa.
Juykhu yuqallaxa kurusa warkuntatapa wali q’aptapïna. Timoteo ukata nayampi
ukata wali katthapisipxayätha.
Yatirixa q’ipi chinunaka chinthapïna jarararakïnawa. Qulla ch’ua katüna.
Ch’uspapa phuqa t’inintäna. Janwa yäqapkirituti. Warmipa punchupa iqkatiri. Niya
mistuñatakikiwa, nanakaru jaysapxitäna:
—Janiwa kunata suyañäkaspati.
Nanakaxa amuyapxiritha juparu arkañaspawa sasa ukata jupana qhipapa
arkapxayätha. Utapaxa uka marka tukusinkänawa. Ukhamipana janiwa khitisa
uñjapxirituti. Almanaka imata uyu taypi chiqa uñtasina sarapxayátha, chiqa thaki, uka
Akipana chiqakama.
Wali thaya arumänawa.
—Janiwa nikhi ukhamänati —Timoteo ukhama arsusïna, lakanaka t’ururasa—. Nayaxa
jasq’arthwa.
Chiqänawa. Jallu pasara, thaki sarkämina, suma junt’u arumänawa, q’ara pacha
ukata wara warasa phuqa. Yatirimpi sarkämiruwa, arumaxa jatxatapxitäna.
Atintapkitaspasa ukhama amuyapxatäna. Sinti Akipana chiqaru jak’achapxayätha,
ukhampacha wali thaya ukata ch’amaka arumänawa.

24
Yatiri achachila qullu kayuru samaräna. Killpt’asïnawa, uraqiru maya qullqi kurusa
sayantayasawa arsüna:
—Kurusa uraqina janiwa layqa munañaniru atipapxaspati —ukata kuka laphinaka
willtäna. Pachana khuya aka willjtäna. Ukatjamata, pacharu acht’äna ukata
uñtapxayätha, wali qhanänawa: ch’iyära jach’a nayranakapa, jach’a tanta
k’anapasa, ch’uñu samini ajanupasa.
XI T’AQA
Julia imillänawa. Kuka laphi yatïnawa. Kuka laphiwa parlaña qalltana.
¿Layqa? —ukhama Julia imillana chuymapa ch’allxti—. Ajanupasa jalthapi.
Wali suma parlasisipkayätha, q’apasiña chuyma, suni tuqinakana; uywanaka
awatkasa, ukhamata Hortensia imillaxa layqa arustatawxäna.
—Mamitaja jupa imillaskäna jukhaxa, Thayapampa maya layqawa utjirïna sirituwa.
Wali phirünawa. Wali munañanirakirïnawa. Janiwa khitisa arkawachañataki qallasiriti.
Taqiruwa jasq’arayirïna.
Julia imillaxa nayra chhipchhinaka kawkha pachakiwa wayta waytarakïnawa,
Hortensia imillaru ist’asaxa.
—Nayasa ist’arakiyäthwa —sasawa arxattha—. Yatiriwa uka layqata yatiyiti, sasa.
¿Jumarusti janiti yatiyirïtma?
Julia p’iqimpiwa janiwa siri. Naruxa mayjamakiwa uñnaqasiri kunattixa jupaxa yatirina
wali munataparakïna.
Ukhama yuqallkama sapxirita, jani imillanaka ukankäna ukjakama. Uka tuqita
wali aruskipapxirïtha, chiqanxa Timoteo yuqallampiwa jilxa. Kunatpuni yatiri uka
imillaru wali munasirïchi. Thayapampa chiqaru utjnuqkipana, Timoteo ukata nayaru
armxapxituwa. Jupa imillarukiwa uñch’ukïna. Ukalla, maya sipana nanakapunilla
yatiriru armawxapxiriyätha. Marcelino ukata yaqha yuqallanakampi anatnukusina,
janiwa ch’ujlla utaparu yatiqiri sarxapxirïthi. Uka ch’ina q’ara yuqallanaka juchapata.
Jupanaka juchapata yatirimpi uñinukasipxtha. Maya sipana, ukhamata Timoteo
ukata nayampi jani juchhakxapxthi. Panija yatiriña munapxayätha ukata Julia
imillawa chhiqa aparapxitäna. Julia imillawa atipapxitäna, ukata imillakïnawa. Imillaxa
janipuniwa kunakaspa ukjasa yatiri mistkaspati. Ukhama Juykhu yuqallampi ukata
Timoteo yuqallampi amuyapxiriyätha.
—Saranaka mayjt’ayañawa wakisispa —sasawa, wali qhana, juykhu yuqallaxa arsuri,
ukata nanakaxa amuyasipkakirïthwa. Yatiriru jiskht’aña jasq’arapxarakirïthwa.
—¿Markamana janicha layqanaka utjiri? —sasawa, maya akatjamata, Hortensia
imillaxa jiskht’asïna.

25
Julia imillaxa jani jaysasisakiwa ipjtaskäna, ukata juparu arxata tantiyasirakiwa. P’iqi
waytäna, nayra chhipchhipsa waytäna ukata nayrapasa jalsurjamänawa.
—Jïsa —sänawa—. Maya phiru layqänawa. Saxra pachpakïnawa. Maya supaya phiru
p’iyana utjasi. Ukana taqi jani wali japhallaninakampiwa jakisi. Arumaxa, anqatpacha
nina nakhiri uñasi ch’axwanakapasa ist’asiwa. Uka manqha wali jasq’arkaña
ch’amakjamiriwa. Uka uñjasina jiwañjamawa.
—Jumana uñjatamawa —sasawa, chuyma payt’ata jiskht’irïtha.
Jupa imillaxa janiwa sänawa:
—Yatt’ayapxituwa.
—Yatt’ayapxpachätamwa ukjaxa, maya amayapachänawa —sasawa Hortensia
imillaxa tukuchana—. Uñjasina jiwañjamapuniriwa.
Hortensia imillaxa janipuniwa ukhama Julia imillaru ch’ujtayiriti. Niyasa, jupawa
ch’ujtayasiri.
—Yatt’ayapxituwa —sasa imilla saskakiriwa, wali phiñasita.
—Yatirixa uka layqa akana thaqkamirïnawa siriwa ukata jani kuna jakxasina sarxirïna
siriwa —ukhama arxayaskikiyäthwa, Hortensia imillarukiwa arxayirïtha Julia imillaruxa
jani juk’ampi arxayañapataki.
—¿Kunsa thaqiri? —sasawa Julia imilla, wali yatxataña munawxäna.
—Chhuya imilla —sayäthwa, ajanuja chupiktatayasjama—. Ukaxa panichasiñalla
munänaxa sasa.
—Jupa taqiru jasq’arayirïchi ukasti, ¿kunatraki jani warmi katusirïpachasti? —sasawa
Julia imilla paya chuyma jiskht’asïna.
—Ukaxa janilla jupana munatapa warmixa akana utjirïnati. Jupana munatapa khunu
qullu tuqina utjasïnaxa. Ukatwa sarxäna. Ukaru sarasina jani mayampi kutinirïxiwa.
—¿Ukata panichasxänti? —sasawa Hortensia jichhaxa jiskht’asïna.
—Jïsa —sasawa sumsa yatiriktha ukhama sirïtha.
Julia imillaxa maysaxata uñtanisina larkatiritu.
—¿Ukata khitisa warmipasti?
—¡Jumalla! —sasawa jach’ata arustatirïtha, ampara alayaru luqtasisa jupa imillaru
thuqkatayätha.
Ukanakpuniwa Julia imillaru phiñari uñjayátha. Nayranakapasa allqawa tukuri.
Wijira thawthisina uraqiru marinuküna. Nayasa niya juparu marxatarïtha, ukhama
phiñasiyasina. Hortensia imilla maya nukhuqiritu:
—¡Jani chuymanïtawa! —p’iqita katthapiwsina sasawa imillaru sumacht’iri—. Julia,
Juliana. ¡Pasiñst’asma! Pasiñst’asma! sasa.

26
XII T’AQA
Uka Julia imillana uñanaqapa rixita sankanjama purinipxitu, jani ukaxa machatarjama,
maya juk’a jayphu, ñiyaki chhaqxirpacha.
Yatiri suma awkisaru yupaychasiskakïnawa, nayrapasa ch’irmthapita. Achachila
Akipana apuruwa mayt’asïna, Pachamamarusa, Suma Awki Tatiturusa.
Amaparanakapasa alaytuqi luqt’asa, ampara qutaña aytasisawa mayt’asïna.
Julia jani kuna, aliqaskänawa. Nayranakapa mayjt’atánawa. ¿Llakitänacha?
Mayjakïnawa, kunataki ukhamäachina.
Yatiri yupaychasa mayt’asiskakïnawa. Kunasa jani sarkaspa ukhamjamänawa. Qhana
tantiyañänawa.
—Jani kuna iwxasa utjiti —ukhama achachilaxa maya akatjama säna. Wali
qaritänawa.
Uka Julia uñanapa rixita thayana apañjamänawa ukata qhiparu, kuka laphinaka
uraqiru williqasïna. Yatiri pallthapiña munipana, ninawa allchhuwxäna.
—¡Manqha Pacha! —sasawa warakhjata arustatäna—. Julia imillaru manqha
uraqiruwa apasipxana.
Ukhamata juykhu yuqalla yatiriru jak’achäna:
—¿Jiwayapxpachacha? —sasawa jalta jalanuqäna.
Janiwa, janiwa jiwatäkaspati. Jakaskiwa, ukhama kuka laphita uñxatapxayätha.
—Inakiwa apasipkpacha —ukhama achachilaxa lup’ïna—.
Manqha Pacharu jiwatanakakiwa jat’intasixa. ¿Kunjamasa uka inaki apapxatapaxa?
Tata Eusebio janiwa Manqha pacharu khitisa mantaspati sapuniriwa. Nanakaxa janilla
jukch’asa ukanakxa yatipkayattixa. Qalltallawjanaki yatirimpi chikachasipxayätha.
Waljawa yatiqañanakajataki utjäna.
—¿Jani mayampitakicha chhaqaypachätana? —sasawa Timoteo arsüna. Wali
kurkthapitänawa, p’iqini ukata kayunikïspasa ukhama.
Achachilaxa janiwa jaysasïnati. Pacha uñtäna. Ina ch’amaka laxaki uñjäna. Walja
jachawa qhiqhartatata ajanupnama jalaräna. Paypacha amparapampiwa kurusa
uraqita waysüna ukata jamp’att’irïna. Llamp’u arupa, wali juch’usa arupawa, ch’uju
llakthapiyäna. Ukhamata sartapïna.
Maya suma mayt’äwinawa —amuyujatakixa. Kawkhanxa warurt’äwixa tatituru
yupaychäwita sipana, waxt’äwita sipana sinti qhanänawa. Ukhama yatirixa
qhananchäna. Ukhama jachkaña warurt’äwita sipana ukata llaki wisrt’äwita sipana,
nayatakixa uka warurt’äwiwa nanakaru suma qhanart’ayapxitäna. Maya jach’a
awayuwa nanakaru janxatata yanqhanakata jark’aqasipxitäna.

27
Kutinisina thaknama khitisa arkanipxitaspasa ukhamänchiritänawa. Taqi tuqita,

qhana nina nayrampisa uñkatapxitaspa ukhama, ukaxa tata Eusebio suma
wirst’äwipampiwa chhaqtarakïna. Ñuñuskiri wawanakjamawa amuyasipxayätha,
mamanakajana q’ipipankasina, taqi jani walt’äwitsa suma jark’aqata.
K’atakiwa kutt’aniwxayätha, ukata, jani kunjamakiwa, wasita yatirina
utapankapxayátha. Ukana arunta maya ukata sarawä sirikiwa mantapxayätha.
Mistunisina suma punku jist’antayátha, ukhampachasa uka ch’ujlla uta punkupaxa
jist’artänawa, ukhamata nayaruxa uraqiruwa jaqusiri. Ukata maya wali juyphi thayawa
taqiru chhijtayapxitäna. Janiwa ukhama thaya utjiriti. Ukaxa, jani kamsapacha, supaya
khitapapachänawa.
Maya juk’ata, thayaxa ch’islli saminiptänawa. Yatirixa qullqi kurusapa aytasïna ukata,
nanaka musphañataki, ukhamata thayaxa maya qhispillu jach’a asiruptänawa.
Jach’a wila nayranakapampiwa jithiyapxitäna, wali phiru kankañapampi. Lakapata
maya nina laxrawa jiskhasinïna.
Uka jach’a asiruna wich’inkapawa yatiri achachilana kayu nasapata muyuntäna,
uraqiru qhipäxata jaqunukasa. Ukhama maya akatjamata wali ch’amampi
jaqunukäwisa yatirina qullqi kurusapa janiwa antutjayänati.
Nanakaxa maya k’uchuruwa markatapxayätha, yatirina warmipa jak’aru ukata, uka
k’uchuta, jani khuskha ch’amani nuwasïwi uñjapxayätha.
Jach’a asiru nanaka irpiri yatiriru ch’uwintasiskakïnawa; wali muyuntayasïna,
surtijaparu chhaqantayasisa.
Achachilaxa khuyapayañjamawa jump’jäna ukata ayqüna, ukhama uka jach’a
asiruxa ch’akanakapa t’urunuqaña munataxa ukata yanapt’ita munána. Janiwa
saykatasirjamaxänti. Ukata mayampi, jach’a asiruxa jukha phiru ajanupa achachila
manq’antañataki jak’achayäna, lakapsa jasq’arkañawa ansatatäna. Ukhamata
mama María maya saythapïna, imilla tawaqxama. Kawkitpuni jakiniwxchi, maya
jach’a aycha k’utaña apt’asita. Janirara uñjkatawa, pachana uka jach’a asiruna
p’iqipa muyüna ukata maya thaya ch’askawa ukata ninampiwa nanakaru khämaru
jaqkatapxitäna. Nayaxa nayranakaja ch’irmthapiyätha, wali ch’amampi, ukata
p’iqita jark’aqasiyätha. Maya k’atakïnawa, ukata qhiparu ina ch’intatakïxanawa.
Ukhamata uñatatasina, nayraqata juykhu yuqalla yatirina utapa manqhata mistuskiri
uñjayätha, walja wank’unaka mulljasa. Timoteo uraqina qunusiskäna, punkuru
alkatata, jani ch’ulluni nayra irakitata. Awichaxa ch’ujlla uta taypinkaskänawa,
uka jach’a aycha k’utaña ayt’asita, yatiri achachilasaxa uraqina jaqusiskäna, jani
unxtasisa.
Sartasina achachilaru jak’achapxtha. Nayrapasa uñatatata ukata q’uyakiskänawa.
Janchinakapasa khuyaña t’isanuqatänawa ukata janiwa sartañataki ch’amapa
utjänti. Qullqi kurusa amparapankaskakïnawa. Ajanupasa khuyaña millk’tatänawa.
—Ukaxa jaqi añayawa —sasawa mama María arsüna—. Uka supaya japhallani
tataruwa chhuxrichawi.

28
Nanakaxa ukhamakiwa uñxasipxayätha. Yaqha pachata sipana sumpacha

yäqapxayätha, wali musphart’asa. Jupa mamaxa wali munañanïnawa. Jupaxa,
kamisa, niya yatirjamänawa chiqpachanxa wali suma yatirirakikïnawa.
Ukhama awicharu utaaparu irpantaña yanapt’awasina sarawayxapxirïtha. Jupaxa
munaña kankañapa churawapxitänawa ukata wali thurinchasiñataki maya kuka
k’intu sapa mayniru lakiwapxitäna.
Ukatwa utanakajkama sarapxayätha, jani parlt’asisa, jani jasq’art’asisa, jani amuyasa.
Nanakakitixa parlt’asisa sarapxirikiyäthxa, ukhama ch’amaka laxa arumana janjakiwa
maya chillqsa sartapkirikiyätthi.
Juykhu yuqallana utaparuwa nayraqa sarawapxtha. Ukatsti, Timoteo yuqallana
utapa uñkatasiru purisina, jupaxa nayaruwa irpaña munirïna, ukata nayawa jirk’iritha.
Sapaja sarakirjamirïthwa. Ukhama juparu amparampi kallachita t’axllirt’awasa
sarantawxayätha.
Jïsa, sapaja injama saraskirikiyätha kunatixa sapakipuniwa sarnaqasirïtha,
kunapachatixa Julia imillaru taqi kuna t’aqisitapa yatisaxa. ¡Julia! Jupata
ch’ujlla utajana lip’ichi qunachu patxaru ikinuqasakiwa amtastha ukata chusija
junt’uchapampixa k’uchikïxayathwa.
Jïsa, ukhamanksa, sankasisinaksa Manqha pacharu mantasina uñjaniwxsnawa. Jïsa
ukhamaspawa...
XIII T’AQA
Phisqanpachawa jichhu patxaru laqämpstata jaqurtasipkayätha. Suma pacha laxa
ukata suma janq’u qhiya qinaya uñtapxayätha. Ukana qinaya kamisa maya iwija
kawkiru p’iqipa ukata kayunakapa chhaqayasiniwapxaspa ukhamaru uñtatänawa.
—Khäyawa, khäyawa —sasawa Julia imillaxa inti jalsu tuqiru luqch’ukïna—. Maya
tuturata lurata walsawa, sasa.
Uka qinaya tamana taypina, yaqhipaxa yaqhana arsutaparjama janiwa chiqpacha
katjañjamiriti.
—¿Kawki? ¿Kawki? —sasa jani atiyawa jiskht’apxirïtha.
—Jïsa, jïsa, ukanwa challwa jak’ana —sasawa Timoteo luqt’asisa qhanchiri.
—¿Kuna chawlla? —sasawa Hortensia sinti ipt’ata jiskht’asïna.
Nayasa katjarakikthwa:
—Jïsa... maya walsawa —sasawa qhananchtha—, ¡kikipakipuniwa!
—¿Kunjamasa? ¿Kunjamasa? —sasawa, wali k’uchi, Mariano, amparapampi
kallachita t’axllintasa jiskht’iritu.

29
Wali jach’änawa, jani atipkaña. Quta kikipa manqhata mistunitjamawa kunattixa uka
patallanwa uñasïna.
—Saraskiwa —sasawa Julia qhananchi—. Quta taypi utjäwinakaruwa saraki, sasa.
Ukhamaskapunïnawa. Walsaxa saraskapunïnawa. Timoteo yuqallana awkipana
luratjamänawa. Jupaxa wali khusa walsa luraña yatïnaxa. Walja jaqiwa juparu
thaqapxirïna maya walsa lurt’ayasiñataki.
Maya qinaya tama pusiruwa jaljtäna. Jupanaka, mañampitsa, walsa pataru
makatapxaspäna ukhamawa uñasïna.
—¡Walsa luririnakawa! —sasawa nayaxa arch’ukisiyätha—. Walsa luririnaka pusiniwa
walsa patxaru makatapxäna. Ukhamaxa janiwa chhaqata walsäxanti.
Hortensia uñjaña munapunïnawa ukata qinaya wali suma añsüna. Ukhamata, jani
khitinsa uñjata yaqharuwa uñjäna.
—¡Uñtapxma!.. Uka qinayanakaxa quta thuqtatjamawa. Wali jach’a uxinakani kuna.
—Uka qawayankiwa, ukankakirakisä, walsaxa ukankiwa —sasawa Timoteo
amparampi luqt’asa uñachayäna. Hortensia, ukhamata, walsaru uñjxäna.
Wali uma ch’amakana maya walsa. Maya uka jach’a uma uxi ch’amakana, ukana
qhawqhaniwa jani mayampitaki chhaqapxäna.
Timoteo larusïnawa:
—Uka jaqixa maya lawaqallu apt’asitawa. Juykhu yuqalla jumarakisa ukanktaxa,
ukhamarakiwa Hortensia kullakasa, kunattixa yaqhaskapuniwa, jupaxa pullirani ukata
sumiruniwa.
—Mayninakaxa chachanakawa. Ukana jumana nayräxanktaxa ch’ullitumani, maynixa
Basilio yuqallarakiwa —sasawa Julia qhananchi.
Walsaxa uksa aksaruwa kichanaqtäna. Ukxaru yaqha jasq’arkaña yänakampiwa
uñasinirakïna.
Manqha pacha ajayunakänawa: anchanchunaka ukata antawallanaka. Walsata
nanakaru qutaru jaquntañataki nayraxata qhipaxata warkkatasipxäna. Wali
jaquntasirjama lampaliyäna.
—Umaru jiwasaru jaquntaña munapxäna —Hortensia ukhamakiwa ispillu achurasïna
ukata sumiru asaqasïna.
Taqiwa suma uñjañataki sumawjaru qunt’asipxäna, juykhu yuqallakiwa jani. Maya
q’iju-qinayakiwa alayata uñasinïna ukata nanakaru q’ixtañatakiwa munäna,
ukhamata maya achachilawa nanakaru qhispiyiri uñstäna. Q’iju q’ijuni jaqipänawa.
Munañapa yanqhanakaru churañatakiwa qallantäna. Ukxaruwa, maya yanqha
amparawa walsaru qhipaxata katusa umaru wayuntäna ukata taqiwa umaru
marintapxtha.

30
Taqisa maynita maynikamawa uñkatasipxtha, wali muspharata, ukhamata

ch’arañjrasitanakaja amuyasipxtha. Ukata juk’ampi muspharasipxtha. Jani kunatjama
jalluxa purintawxatayna. Pachaxa ch’amakrantänawa ukata janiwa juk’ampi walsaxa
utjxänati, supayanakasa. Ukata uywa anakthapisina kutxañänawa.
Juykhu yuqallaxa utjasiskakïnawa:
—¿Julia imillasti? ¿Julia imillaxa kawkinkänasa? —sasawa jiskhxatasïna.
Janiwa, Julia janiwa uka sarnaqäwina uñasïnati. Nayaxa wali llakitawa saraskayätha.
Mayninakasa. ¿Sankasiwxapxataythwa? ¿Taqi kuna utjiri uñstayapxataytha? ¿Jani
ukaxa kuna japhallanicha ipkataychitu? Ukata janiwa khitisa arsuriti. Amust’apxatana.
Julia imillampi juykhu yuqallampi qhipäxnama sarapxäna.
—¿Ukata jumasti? ¿Julia, jumaxa kunatsa jani walsa patxana misttaxa? —Sasawa
juykhu yuqallaxa mayampi mayampi jiskht’äna.
—Nayaxa, ukana umaruwa marintataythxa —sasawa Julia lart’asitayna, wali llakt’ata.
XIV T’AQA
“Yatiriwa jiwxi”. Ukhamata maya p’iyjama chuymaru thuquntitu. Timoteo ukhama situ.
Awkijaxa sumiru asaqasisina p’iqi alt’äna.
—Sarañani, Basilio —sasawa Timoteo juparu arkayasiñataki waych’ukitäna.
Awkijaxa jani iyawa saña chuymänawa ukata Timoteo jani kuna mayita sarxäna.
P’iqijaxa maysankänawa. Maya amtataja yaqha amtatajampiwa jakisïna ukata maya
qhanstirjamänawa. Awkijaxa maya utt’asiñaruwa t’aphakalarjama irpitäna, ukata
wali llakitawa uñkatitu. Jupawa yatiriru wali munasitaja yatitu ukata juparakiwa nayaru
munataja yatitu.
Ukhama Julia kullakana naya lanti mantipana wali phiñasitayäthwa. Ukhama jupaxa
sirïna. Chachjama wali sayt’asiñajwa munäna. ¿Kunjamsa yatiri imillayri munpachäna?
Ukampinsa añayasiriwa sarawtha.
—Janiwa khitirusa munkiri jani munkiri apt’kiriktthi —sasawa yatiri sirïna.
Ukawa juk’ampi phiñasiyána. Nayapuniwa achachilata jithiqawxirïtha. Luqhiyäthwa.
¿Kunjamsa wali suma yatiñanaka yatiqaña jani muriyätthi?
—Thayapampa jani yatiriniwa uñjasïna —sasawa awkijaxa arsüna—. Jani wali
siñänawa.
—¡Jani wali siña! —sasawa mayampi mayampi kutxatataytha. Yatiri ukanakwa jichha
aruma parliritayna. - ¡Supaya ukankaskiwa!

31
Awkijaxa wali mulljatawa uñkatitäna ukata kallachita thalarituna:

—¿Kuna yattacha? ¿Kunasa kamachi?
Nayaxa wali qaritjama p’iqi waytasina arsuyätha:
—Yatiri ukhama masärma sirïna. Akankäna uka supayaru antutma.
Awkijaxa sayt’asïnawa chhuxrichatanakaru. Utata mistsuwäna. Nayaxa amparanakaru
qillqataniruwa wayusiwtha. Janiwa kunsa amuykayätti, janiwa kunasa lurañjamiriti.
Ukhamata punkuxa k’iriqiri ukata wisukiwa jist’artawxiri. Ukaxa juykhu yuqallänawa:
—¿Basilio? —sasawa nayra phichu katuqasina suma jusachasïna.—¿Basilio?
Naya jani kunasa chiqaparu apanaqasipana wali thithirïtha:
—Mantma.
Uraqi tantiyasa, nayana ukaru purinïna. Maysk’a nukt’awsina maysaxajaruwa utt’asina.
—Sapanakakisktanwa —niya jupatakikiwa säna.- Janiwa Julia, yatirisa chhaqatänawa,
sasa.
—Ukhama jani kamsasakiwa jaytawapxitäna—qhiparu chuymaja parlana. Julia imilla
wawaru janisa mayampi uñjxchï sasa ukawa wali llakisiyiritu, yatiri jiwatapa janiwa
ancha llakiriti.
Mariano sayt’änawa ukata, mayaki, kayupampi maya mut’i phuku jani munaspacha
wartjäna. Ukata mäkhikiwa k’umt’asa wartata mut’i pallthapïna.
—Yatirixa Thayapampa qhanapänawa —ukhama wali jasq’art’asisawa uraqita mut’i
pallt’asisina maya kawqha manq’äna. – Jiwatapata jachañamäna.
Yatirita jani jachatajata jasq’artapisitaythwa ukata maya k’ata Julia imillata
armasitaythwa. Ukhamata chuymaja putuqiwxitu q’ixuq’ixuru tukuta ukata kuliratawa
wali jacht’awxataytha. Ukata juykhu yuqalla mäkhikiwa qhumantitäna.
—Juykhu yuqalla, awkisa jiwatäxiwa. Jani awkinïxtanwa. ¿Khitikisa jichhaxa jiwasaru
uywchitani? ¿Kunakisa Thayapampa ukana kamachpachäni?
Juykhu yuqallasa jacharakikïnawa, ukata jani jachanikiwa jacht’iri. Chuymapata
llakitawa muspht’asiri ukata wali ayqt’iri p’iqipa uksa aksaru pawt’asa.
Maysk’amjaruxa yatirina utaparu mistupxtha. Ukana wali jaqi phuqänawa. Hortensia
ukata Timoteo uka jaqinakampi chikänawa. Maya qhawqha warmixa chuymsa
wali chhijtayaskiri jach’ata q’asapxäna, chachanakaxa umaratarakiwa jaqiru
uñisipxarakïnawa. Mama María chachapa almapa qayana utjasiskäna, almaxa wali
jach’a awayu jant’akuna jaqusïna.
Kunjamati masüru jiwkixa ukhampachakiskänawa. Ina t’isikiwa jaqusïna, amparapasa
qhumxaruta, ukata...

32
Kunatimna... ¿kawkinkänasa uka qullqi kurusapasti? Masärmaxa uka qullqi kurusawa

jiwañata wayuqawi. ¿Kunjamatsa jani kurusaniwxisti?
—¡Kurusastï! —sasawa jani jasq’arasisa warariyätha—. ¿Kawkinkisa kurusaxa?
Khitipuniwa kurusapa apaqawpachaxa. Ukathwa yatiri jiwpachaxa.
Jilawirinakaxa qawayata uñkatapxituxa ukata sinti jani ch’ujtasisawa warariyätha.
Mama María wali llakt’ata nayranakapampiwa uñkatitäna. Masinakajaxa
khuyapayapxitänawa, yaqhanakasti maya luqhitatiriktsa ukhamarjamawa phiru
uñkatapxitäna.
—¡Kurusastï! ¡Awkijana kurusapastï! ¡Jiwayawapxiwa! ¡Supayawa jiwayawi! —Sasawa
alma qawana jani ch’amani killpt’asisina jachayätha. Ukhamata amparajampi
liq’ikiptha ukata chuymapa putuqiriwa.
—¿Khitisa jiwaytma? ¿Kawkisa kurusamaxa? ¿Khitipunisa jiwaytma? ¿Kawkinkisa Julia
imilla wawaxa?
Ukhamata maya jach’a amparani jaqiwa anqäxaru qatatsutu. Awkijaxa wali
ch’amampiwa t’axlljawitu. Masinakajaxa muyuntapxituwa.
Nayaxa uraqina wali jat’isirïtha, wali t’apa t’ukurïtha, ajanusa uraqiru alintata.
Pachamama chuymapa manqharu mantaña munirïtha ukhamata chiqapa
yatiñataki.
Supayaxa Thayapampa chiqankaskänawa.
XV T’AQA
Thayaxa Julia imillana jach’a tanta ñik’utapa wali ch’akjtayäna. Akipana qulluru
makatañataki sapa kutisa ñik’uta k’ana jararatapuniwa sariri ukata Hortensia imillarusa
ukhama sarayarakikiri.
—Ukhamapuniriwa nayraxa —sasawa qhananchiri. —Q’ara jaqinakawa k’ana
uñstayawi.
Nayaxa Timoteo yuqalla masijampi Julia ukhama parlatapata wali larupxirïtha, yatirina
ukhamapunitapa sasa qhananchañapkama.
—Q’ara jaqinakaxa warminakana k’anapa jiru wiskhampi chinthapipxirirakiwa.
—sasawa tata Eusebio wali ch’ujuta arsuri. Makhataskasa samanasa atipjiriwa.
—¿Kunatsa? —sasawa Mariano jupampi amparapa chika sarasa jiskht’iri.
Julia janiwa yatirimpi uka qhananchayiriti:
—Kunatsa warminakaru jasq’arapxitänaxa. Chachanakaru, janiwa. Nanakawjarukiwa,
warminakaru.

33
Yatiri ukhamipana larusiriwa:

—Kunatsa wali munata saranakasa aparaña munapxpacha. Jaqi kankañasa
q’uq’iyaña munapxäna.
—Ukhampachasa jaqiskapunthanwa —sasawa nayaxa nayraqata arustatawxtha—.
Jiwasawa atipthana.
Yatiri wali suma p’iqita jusq’urt’asitu:
—Juma, naya, Hortensia, Mariano, Timoteo jaqisktanalla. ¿Yaqhanakasti
ukhamäpachati?
—¡Kunasa yaqhanakaxa purchitu! —sasawa, phiñasita, Timoteo arustati—. Jiwasaxa
Aymara kankañanïthanwa.
—¡Taqiwa purchitu! —sasawa yatiri jach’ata arustati.
—¿Ukata Julia imillasti? Jupasa jaqirakikiwa —Hortensia amuyataynawa yatirina Julia
imillata armasitapata.
—¿Julia?.. Jïsa... ukhamalla. Julia chiqpacha wali jaqisalla.
Yatiri wali munasiña kankañampiwa munaqasi ukawa maya juk’a q’uythapiyitu.
Timoteo uka arunaka ist’asa q’uytapitaparakiwa.
—Ayta wakichañäni —sasawa Julia mayt’asi, q’ipipa q’ipinuqusisina jant’aktatasa.
Jïsa, ukatakiwa Akipana qulluru makatapxtha, apu achachilasaru aruntiri, jaqi
kankañasataki mayt’asiri.
Yatiri suma qunt’asisina ayta wakichañataki wakisirinaka mayt’asi: qawra lik’i, alkula,
insinsu, winuni lluxinaka panqaranaka, kuka laphinakampi.
Julia kupïxapana yatiriru ayta wakichaña yanapäna ukata chiqaparu taqi kunsa
uchäna, wali yupaychaña kankañampi.
Chuymajana paya chuymt’añaja armañatakiwa yatiriru wali suma ist’ayätha. Maya
juk’a alkula jaquntt’asa maya q’api kuka laphi aytäna.
Ayta luqtaañapkama, arupaxa q’iju q’ijjamawa jach’aptäna. Amtäwi wali suma
qhantayäna. Aymara arupasa wali muxsänawa: tunu aru, llamp’u aru.
Arsutanakapa yaqhipa chiqanaka janiwa suma katuqapxirïthi, Julia niyasa qawayata
katuqiri. Yatirita k’atakiwa yatiqawxänaxa. Ukhamänawa, pantjasipxiriktthi, yatiriru
atipirjamiriwa.
Yatiri wali suma yäqasiña kankaña amuyayapxiritu. Julia wali chuyma
ch’allxtayapxiritu.
—¡Tata Achachila! —sasawa yatiri ayta luqtaskakïna. – Jaqinakamaxa
jumampisipkthwa, janipuniwa armasipksmati. Jumaru uruchiriwa jutapxtha, wali suma
waxt’asiñanakajwa apanipxtha —sasawa maya nayra thanta inkuña kharkhatt’asa
luqtiri.
Julia imillasa uka luqtiri uñjasaxa musphaririwa. Uka nayra pañuxa wali taqina

34
yäqatänawa. Nayra yatirinakana aytanaka luqtañapänawa.

Juykhu yuqallasa ukhama suma uñaqkaña ayta luqtiri ist’asaxa musphänawa, Jani
kuna uñjasa. Kawkhanxa Mariano ajayupa qhanapampisa uñjaspa ukhamiriwa.
Julia ukhamata arxatiri:
—Yatiri, ¿achachilanakasana unkuñapasti? —Ajanupaxa laramakiwa tuküna.
Munanawa ukata janiwa wali amuyirjamakanti.
Ukhamawa yatiri tataxa ayta luqtaskakïnawa, ukata phara lakapa
millk’täwinakapawa maya juk’a llakthapiyapxitäna.
Janiwa Julia imillana ajanupa mayakixa laramt’irïnati. Qullunakaxa, khaya aynachana,
ch’amakthapikikirïnawa. Inti tataxa jach’a ch’iyära allqa qinayaruwa imantasxäna.
Ukhamata Thayapampa chiqaru kutxaña thakixa wali jayaptirjamarapirituwa.
Ayta luqtaña niya tukusïna ukata taqiniwa ch’ujtatapxayátha. Yatirixa, sapa mayniru,
llakita lart’asiñapampi uñkatapxitäna. Ukata uñkuña unktasina jamp’att’äsina ayta
wakichata nayräxaru p’iya jat’itaru allintäna. Timoteo yuqallasa killpt’asina tuturata
wakichata k’ajllu apxatäna; Hortensia maya jisk’a iwisa t’arwata muruq’u ch’ankha
apxatäna; Mariano maya ispilma uchäna, ukata nayarakiwa maya qhawqha aymara
qillqata laphinaka apxatasiwtha.
Ukata Julia payt’irjamachjiriwa. Thakina kutsaxa wali qhanawa uka ayta suma
luqtaniwasina wali k’uchikiwa sararakïna. Ukhamakiskänawa. Ukhamata uñanaqapa
qhanatatiri. Kunkapatsa yatirita katuqata ajuñapawa jalaqäna.
—Ukaxa janiwa aytamäkiti —sasawa, khakht’asjama, yatirixa arsüna.
—Ukaxa janirakiwa jumankänati —sasawa, wali qhana, Julia kutkatasirakïna.
Ukhamawa paypacha amparapampi yatirina yatichataparjama uraqiru mayt’asïna.
Mariano maya qhawqha kuka laphimpi ayxatasawa ayta waxt’ata p’iya amparampi
imthapïna.
Kutxasina janiwa khitisa parla jaksuriti. Akipana thakixa Thayapampa chiqaru janiwa
puriyasxänti. Irani arkani siqikiwa sarapxayätha.
Akipana kayuna, Hortensia ukata Julia ñik’utanakapa askichasipxäna. Tata Eusebio
jupanakaru jak’achasina Julia imillaru kallachipata t’axllirt’asa jallallt’iri.
—Ist’ma —sasawa nayra suma aymara aruta säna, nayraparu suma uñkatasa—.
Janiwa nayaxa kamskirikthsa. Chuymajaxa janiwa wayusituti. Nayaxa yatirikthwa.
Julia p’iqi alintäna. Jichhapuniwa yatirisana uñanaqapa jani altayañjamänti.
—¡Tata! ¡Awki! —sasawa, ajanupa altasa nayrapasa wila—nayaxa... Julia imillakïthwa
säna. Janiwa q’ala amuyirjamäkthi.
Panipawa qhumantasipxäna, sumaptasinjama. Wali munasiñampiwa
qhumantasipxäna. Ukhamapuniñapalla, ukata chuymanakajaru wali payt’aña
kankañawa puripxitäna.

35
XVI T’AQA
Maya markaxa jani Yatirini chhaqata markawa —sasawa Julia sapa kutisa arsu. Maya
yatiri jiwipana, yaqha yatiriwa markana uñstani. Ukhamañapapuniwa.
Sapa kuti wali wakisiri amuyunaka amtañajana, Julia amuyanakapapuniwa
puriritu. Mayjakipuninwa, kunattixa nanakakisa ukata masinakajampikisa jupata
amtasipxiriktha ukhamjamakipuninwa. Markasanxa jupana chhaqatapata janiwa
khitisa yatxatañaru wayusiti. —Mamitapawa apasxpacha —sapxakïnawa. Ukata
ukhamakxapxänawa. Julia nanakataki mayakisa jakaspäna ukhamjamakinawa.
Ch’ujlla utaja punku pillutpacha, jaqkattasa utt’ata, ch’uqi muntarasisa, jallu uñtasina
lup’iyätha. Jukhakiwa purxataskäna, ukata wali tinkintirjamänawa. Jayata q’iju
q’ijusinïna ukata qulluta lliphi lliphi lliphisinïna ukanakawa yatiyanïna.
Julio phaxsïxanawa. Jani pachapana taypïri jallünawa. Nayra purintänawa Julia
chhaqatapa uru, uka urusti jallu yuqallanaka urupänawa. Q’ala amtasisina walpuni
kharkhatirïtha. Chhijtayasisina punku jist’antasiyätha. Sapakiyäthwa. Awkijaxa Juliaca
marka saräna.
Inapachawa yaqha tuqi amuyaña munayätha. Ukhama p’iqijaxa jirusiripuninwa.
Janisa nayaxa munkayata, kikiparupuniwa kuttirita: ¿uka jalluxa khitapirïpachacha?
Mayampi jallu uñaqirïtha. Jichhasti, uta t’uxuta. ¿Julia kutinxaspati? Chuymajasa maya
t’isktani. “Jalluwa apasxana, jallurakiwa apanxani”.
Nayranakajasa wali kusisïna jalluna, ch’iwu thaqkasa, katuñataki, Julia kikiparu.
Janiwa tatkti kawqha pachapuni ukhamayrichitäna, jupaxa janipuniwa uñaskiriti.
Amuyatajakpachawa, munatajakpachawa. Julia amuyujanakwa puriniri, ukata
Thayapampa chiqaruxa jani kunasa uñasiniti.
“Jani yatirini Thayapampa chhaqata markawa” —ukhamänchirituwa, ukata, maya
akatjamata, maya q’iju q’iju nayraja uñjkata pacha payaru jaljayi, Akipana jak’aru
ukata, uka lliphi qhanapa, amtañaja suma qhantayawitu:
—¿Ukhamaxa tata jumati yatiriru jajllisïta? —sasawa wali k’uchisita Mariano
jiskht’asïna.
—Nayawa yatiriru yatichsü —sasawa achachilaxa sarakiri.
—¿Ukhamaxa niya yatichsuwxtati? —sasawa nayrapampi ch’irmt’asinisa Timoteo
jiskht’arakiri.
—Jïsa —sasawa sarakiri, ukata chuyma manqhapana nanakana yatxaña
munatanakajata wali larusiri. Jupaxa nanakana yatxataña munatanakaja suma
yatiskäna.
—Jumati yatichäta, ukata ¿khitisa juparu jajllisini? —sasawa nayaxa jiskht’ayätha.
—Ukxa juykhuwa jiskht’äna —ukata Timoteo phiñasïna.
Julia arxatiwa:

36
—Jïsa, ukaru yatiri janiwa jaysiti. Yatirixa yatichsuskthwa sakiwa säna.

—Ukata jupawa jajllisini, taqikuna yatiri —sasawa Timoteo tuqisiri.
—Nayaxa janiwa jajlliskajati —sasawa, yatirixa qhaqhantäna. - Yatiri janiwa yatiri
masiparu jajlliti.
—Ukhamaxa, ¿khitisa jajllinixa? —sasawa Hortensia wali musphata jiskht’äna
—¿Akipana?
Naya ukhamarakikiwa amuytha.
—Nayaxa waynäkasina —ukhama sasani tata Eusebio siwa säwi yatiyaña
qallantäna —yatirixa yatiqiriparjamawa uñt’asiritu. Jupana yatichanakapaxa kimsa
pusinipxayäthwa, jukhanita mayakiwa yatiri mistuñapänaxa. Janiwa khitisa jajllita
mistuña yatkänati. Kawkhanxa uka kimsanita kawkirichispaxaya sasawa amuyayätha.
Maya uru yapu luraskayätha. Khaya Sarapata markana, ukaxa Thayapampa
markata jayankänawa ukata ukhamäxanawa. Nayaxa taqi kuna jaytawasina marka
tuqiwa t’ixtawaytha. Wali mulljasiyätha maya akatjamata jallu purintawxipana
ukata q’iju q’ijusa niya p’iqijaru p’iqijaruwa q’ijtiri. Tatituru mayt’asisa t’ijurïtha.
Ukhamata, maya qhawqha t’ijtäwi q’ijusiña sayt’änawa ukata pacha uñtayätha.
Ukhamata, maya jach’a larama qhanawa nayrajaru lliphintäna. Uka pachaxa
janchija jaranuqänchasirituwa ukata uraqisa jist’artasirjamänawa, kamisa uraqi
pachatattirjama. Q’iju q’ijusa, lliphi qhanasa, uraqi pachanuqasa. Taqi ukanakawa
naya manqhankirjamäna. Ukata taqi kunawa ch’amakthapïna. Arumawa, arumawa.
Ukhamaruwa uñatatirïtha, maya awayu jant’aku patxankiritaythwa, jaqutattata.
Qawajayana maya qhawqha jaqiwa utjäna; ukata taypina yatiriwa ukankäna.
Jupaxa jinchuruwa alkatitu:
—¡Jumawa jajllitäta! Q’ijuwa jumaru purtma ukata janiwa jiwayktamti. Mayampi
yuriwayta. ¡Jumawa Yatirïta!
Timoteo wali mulljata nayranakapampiwa uñkatitu. Hortensia lakasa qhaqhatatawa
yatiriru uñkatäna. Juykhusa kharkhatt’asisawa p’iqipa pawt’ana. Nayaxa q’ijutaki
amtasiyätha, uka jasq’arkaña q’ijuta. Julia larusikiriwa.
Amtäwinakajaxa utanuqtitänawa ukata nayaxa q’ijuta wali musphasiyätha.
¿Janiti ukaxa maya yatiyäwikpachäna? ¿Janiti uka jalluxa nayatakïkpachäna?
Khaya anqäxana maya axsaraña q’ijuq’ijuwa wali suyantitäna. Ukaxa nayatakïnawa.
¡Nayawa Yatiri Jajllitayätha!
Ch’uqsa uraqiruwa wartirïtha. ¡Kunasa kunaskphana! Maya punchu iqtasirïtha ukata
ch’ujlla utaja punku jist’arirïtha. Jalluxa wali tinkintäna. Q’iju q’ijuxa p’iqijarjamawa
tinkiqiri.
Larusiyäthwa.
—Nayawa mayampi Julia kuttayanï. Yatiri Basilio mayampi Julia imilla wawaru
kuttayanini.
Ukhama amuyasawa jallu jalluru chhaqawayxätha.

37
XVII T’AQA
Maya phiru aycha nakhantata samanawa jallu pasaratata Pachamama wali suma
jump’kiri munkaña samanapa chhaqtayäna. Pachamama usuchjataxa Hortensia
llakipata sipana sinti chuyma usuyapxitäna. Jupaxa wali jachasinsa tukusïna uywaparu
q’iju puripana.
Jichhu phichantata sank’a sururixa iwija t’awra phichunakata wali sank’aräna ukata
uywa t’isanuqatanakasa ukhamaraki. Qhawqhanipuni jiwarchïna ukaxa janiwa
yatiñjamänti.
Uka kullaka masiru juykhu yuqallawa amacht’äna. Julia niyasa q’ijumpi uksa aksaru
t’uqxtata wali mulljata iwisanaka anakthapïna. ARUMA anuqaraxa jinq’asipampiwa
yanaparakïna, ukaxa uwija jichu Hortensia imillana anuqarapänawa.
Ukchiñkamasti Timoteo suyt’änawa, k’ala nakhantata tukusita iwisanaka uñch’ukisa,
maya lawasa ayt’asitawa muytanïna; nayaxa uraqi Pachamama janchipa
ch’iyanuqata khuyapaykaña sirkanakwa musphayätha. Uraqixa kamisa maya nina
uysumpi mutanuqataspasa ukhamänawa. Maya jani uysa katuña yatiri saxrawa uraqi
qhulliña munatayna. Uraqixa uka jichha yatiqiri saxrana qhullinuqata khuyañänawa.
Timoteo nayana kunaymana amuyatanakajata chiqapa amuytatasiyitäna:
—Chicharunawa thujsani —sasawa lart’asïna, ispillunakapa jallq’arasisa.
Nayaxa maya ch’inäxapata takinttha ukata ukasa puchuwa t’ijtäna. Ukata
yaqhanakaru uwija anakthapiña yanapiriwa sararaktha.
Niya tunka phisqani iwisawa jakht’ataxa utjäna. Juk’ampi llakisiñasa
utjatapjamänawa. Hortensia paya tunka iwijanïnawa, jach’anaka ukata jisk’anaka
sipana. Jiwañata qhispitanakaruxa mayata mayata qhumaräna. Sutinakapata
sapa maynirusa munart’asïna. Maya kutimpsa jakht’askakïnawa ukata chhaqata
iwijanaka mayata mayaruwa luk’ananakapampi aytarakïna: Ch’iyära, Janq’u uqi, Tuji
ukata Tullu sutini iwija qallupampi kuna. Hortensia mayampi uñtaskakïnawa, inacha
pampata uñasinispa sasina. Inaxalla...
Timoteo maya luqt’äna, wali qhayjtata:
¡Ch’iyärawa!, ¡Ch’iyärawa! Sasina.
Taqiwa uksa uñtata t’ijtapxtha. Maya iwijawa k’illimaru tukuta kayunakapa
taypinkana. Ch’iyära iwijaspäna jani ukaspäna ukaxa janiwa uñt’añjamänti, ukata
uka chansaxa janiwa khititakisa walïkanati.
Julia ukata wayxatänawa, wali phiñasïna:
—¡Phinq’awisa! Iwijamaspa ukasti, janiwa ukhama chansxayapkitasmati.
Hortensia, mayampi, jachaña qalltana. Janiwa iwijanakatxa. Iwijanaka jiwarataxänwa
inawa jachasksna. Jichhaxa jupa pachpata jachäna.
—Mamitaja asut’isnkama jiwjayitani.

38
Taqiwa juparu khuyapayapxtha. Mama María wali phiru asut’isirïnawa ukata qullqitsa
wali q’awarakïnawa. Iwijanakapaxa wawanakapata sipansa sinti munatänawa.
Janiwa kunjatsa Hortensia kullakaru ukhama uñjasitapata inaki uñch’ukkaspänati.
—¿Jumana juchamatilla? —sasawa Mariano amachäna. –Q’ijuxalla jiwarayaskchixa.
—Ukpachana nayaru q’iju jiwayaskitaspäna-. Hortensia ukhamawa nayra phiskusïna.
—¿Ukata janiti k’ata anakiniñjamäkana? —Timoteo janiwa urupankanti. Sapa
arsutapasa janikipuniwa chiqapäkanti.
K’ataxa anakiniskaspänalla, jani ukaja taqiya yatitana Hortensia q’iju q’ijuru wali
jasq’arirïtapa. Niyaki jallu arch’ukisinipana mäkhikiwa uta uñtata sarawxiri. Jichhasa
jayankasinalla janixa utaparu qhispintpachatixa.
—Mäpita utamaru sarxañäni. Jayp’untchitaniwa. Mamitamaxa juk’ampi thuthuni
—sasawa nayaxa ch’amxaruytha.
Julia janiwa jaysasïnati, kunakxalla amuyaskchïna. Uñkatapxakituwa, lart’asisa, ukata
amuyatapa arsusiwxapxitäna.
Taqitakiwa amuyatapaxa khusäna. Timoteo larumpiwa atipsuyasxana. Hortensia paya
chuymjamakiwa iyawa säna.
—Uka —sasawa Julia imillaxa Timoteo yuqallaru luqkatäna —jithiqapxita. Ukhama
larusiñampixa aynacht’ayapxitasmawa.
Mayninakaxa p’iqinakapampiwa jaysapxäta ukata Timoteo yuqallaraki chuymasa
ust’ata jithiqäna. Hortensia juri lak’ampiwa ñik’ichsusïna ukata nakhantata pastu
thiyaqharu jaqutatasïna.Yaqhanakarakiwa Thayapampa uka chiqaru t’ijtasa sarapxi.
Mama María ch’ujlla utapa punkunkaskänawa. Chuymasa purapt’atawa iwija
t’awra qaputa ch’anka lluch’u lluch’u khiwiraskäna. Jalta jalanuqänawa. Kuna chiji
utjañapa jamüna. Ajanupaxa nanakaru jayatpacha sutipata arch’ukisisa tutukipana
mayjt’änawa. T’ijukamawa nanakaru jakxatanipxitu.
—¿Kunasa kamachi? —sasawa jiskht’apxitäna. Nayranakapaxa thuqskirjamänawa.
—Q’iju q’ijuwa pamparu puri —sasawa, Julia chiqa aru achkati.
—Hortensia ukäkana awatiskäna sapxiwa —sasawa juykhu yuqallaxa nayrt’äna.
—Kamachakiñäni mama María —sasawa amparata waythaptha —. Sarañäni
Hortensia wawamaru thaqaniñäni.
Q’uya warmixa jach’ata wararïna ukata ñik’utapsa khuyaña t’isarasïna. Ukhamawa
ukana jani chiqapa arsusina maya juk’a amtasipxayäthwa, Julia wali phiru
uñanaqapampiwa manq’antapxitu. Mama María nanakaru atipasawa t’ijüna. Tatituru
mayt’asisa, yanqha katusa, achikt’asisawa t’ijüna. Janipuniwa ukhamiriti. K’atata
k’ataru ayqutapakwa ist’apxätha:
—¡Kunaraki, Hortensia!

39
ARUMA amuyatapirjamänawa jani ukaxa amuychïnasa, kunattixa Mama María

uñjasina, Hortensia imillaru jaythjawasina k’atakiwa jacht’asisa juptaya t’ijüna.
Nanakawjitata imilla masinakajaru janiwa uñjapxirïthi.
—ARUMA, ¿kawkinkisa Hortensia imillaxa? —sasawa anuqararu jiskht’asïna.
Anuqaraxa Hortensia ukaru jalasina jinq’tasïna. Mamapaxa ukhamata wawaparu
uñjasïna. Tijtasina alturuwa amparaparu ichtasïna.
—¡Wawita!, ¡wawita! ¡Hortensia!, ¡Hortensia! —sasawa jamp’atsüna, amxastayana
ukata thaltärakina.
Jihhaxa Hortensia imillaxa k’uchitatänawa ukhama amachataxa. Jakatatirjamänawa.
Maya qhawqha t’ijtäwita suma jaqitatäna.
—¿Mamaya?, ¿iwijanakasti? —sasawa wali llakita mamapata thalarasisa jiskht’äna.
Anatch’ukuña munayätha.
Mama María janiwa yáqirisa. Amachänawa, jamp’atsüna, qhumantänawa.
Hortensia jukha phiru uñanaqani mamitapa munasiñapa katuqäna ukhamawa
qhumantayasisina irpayasxäna.
Nanakaxa kimsanpacha ukhamakiwa uñkatt’asipxayätha. Jani kuna arsusawa, Aruma
ukampi iwisanaka anakxapxayätha.
Pachamama pampaxa usuta; iwijanakaxa jiwarata; Hortensia imillana jasq’aratapasa,
k’ala armanukutäxanawa.
XVIII T’AQA
¡Qarpawa! ¡Qarpawa! —sasawa wararïtha qarpa naya manqharu mantipana.
Ukhamawa manqhana jani uñt’ata ch’amani wali tijuyätha. Ukata jallu yuqallanaka
urupa amtayätha ukata jichhürkama janiwa jasq’aränchituti. Qarpa taypina uñjaña
ch’amänawa. Maya q’iju q’iju puriri ukata q’iju q’iju llipjtaniri jukhakiwa uñjayätha.
Q’iju lliphi lliphiwa kawkiru t’ijtañajsa qhant’ayiritu. Jawsusipxirituwa, jupanakaru
arktayasiñatakiwa jawsupxitäna.
—Akapi qarpaxa ¿kunatasa? —sasawa naya pachpa jiskht’asirïtha—¿Wali thithita?
¿Wali suyt’äwini?
Julia qarparu puritapatjama maya maya kasta sutichasiri. Nayatakixa, aka qarpaxa
taqi kunanïnawa, chiqpachanxa yatirina qarpapänawa; nayana qarpaja.
Qhawqha pachapuni t’ijuwayxsthsa. Q’iju q’iju naya patxaruwa phalläna, ukata
uraqiru janiwa puriti. Larama qhana lliphi lliphi uksa aksa qhansuritu. Kawkhanxa
ch’akajsa uñjasirjamirïthwa.
Maya ukhama lliphjtäwina, yatirina warmiparu uñjirjamirïthwa; nayarukisa sänchitaspa
ukhamjamakiriwa. Atiru maya q’ipi q’ipt’asitawa saräna. Jani kutiniñatakisa sarxapsa
ukhamänawa.

40
Maya juk’a jaypachawa suyt’tha. Inacha ukhama khaya aka saranaqipana q’iju
puritaspa sasina. Maya q’iju q’iju qaxya naya nayraqataru niya pataka chillqirjamawa
sayranttiri ukata uraqiruwa purïna.
Kunapunchïnaxa jinchuchjasiri q’iju q’ijüchi, surump’iyasiri lliphi lliphïchi, jani ukaxa
nayana jasq’arataja q’iju qaxyächi, kunapunixa uraqiru jaqunukchitu. Jani ukaxa
jukhpachächisa. Ukata nayaru ñiq’iru marsutajxa qarpawa jukhawraspacha
jariqawxitu.
—¿Jukha taqita qhispiriktthi? —sasawa maya juk’a jasq’arasisa jiskht’astha.
Hortensia imillana iwijapata amtastha ukata payt’awxtha. Pachaxa wali ch’amampi
asut’suyasïna.
Wajchjamänwa, jalluna amuykasaxa; ukata k’uchi uñnaqapayriwa taqi kunasa wali

saraski säna. Khayanxa uñjatapaxa janiwa sinti yanapkaspati. Jalluwa, aka jallu,
janiwa kunsa uñjayxirïnti. Ukhamarusa Mariano kawkituqi saratapsa janiwa tantiykänti,
wali saratapayrxa amuyarakïnawa. Chiqa chiqapansa jupaxa janiwa thaqirirïikanti.
K’ijuyriwa juparu jikiñapana. Ukhama yatiri säna.
¿Jasq’araña? Janiwa. Mariano janiwa jasq’aränti. Jupaxa qarpa wali munasïna,
Julia imilljama. Qarpaxa jupataki suma sarnaqäwinaka apanirapïna, mayja yaqha
amuyunakampi. Qarpaxa qallantiri ukata jupaxa uñatatarakiri. Aka pacha uraqina
jani uñjkaña yänaka uñjiri, kunattixa jupaxa juykhukipunïnawa. Julia ukawa munañani
kankañaniñaxa sänawa. Jila tatapaxa, uka sacristán p’iqt’iripaxa, juparu suma aru
katuqiripaxa, mayampi mayampi jupana qhantatapa yatiyarakiri. Yaqhanakaxa
janiwa ukanaka yäqapxiriti, Timoteo ukata Basilio yuqallanakjama.
Ukhama uñjäwinakapata, Mariano musphasïnawa, uñinukuta, uka pachparaki, aka
uraqi pacharu jak’achata, kunattixa taqi kuna amuyirjamänawa. Amparapampi
yänaka uñt’aña janjamakiwa amuyiriti, jani ukaxa wali jayankirinaka, jani
katuñjamanaka: inti, qinayanaka, pacha laxa, qullunaka, saminaka, q’iju qaxyanaka.
Alaxa pacharu sarasina qhipata p’iqipa aka pacha uraqi uñjañaruwa wayusïna
ukata sumpacha yatiñaniptäna. Kawkhanxa jani amuyañjama yänakawa wakt’arakiri:
uñjiriwa, jani uñjasa, aka pacha uraqi yänaka. Maya juk’anakaxa chuymapatakwa
amuyt’irïna, jupa pachpawa, chuymapatjama, uñjiritayna. Amuyutapampiwa
uñjiritayna. Juykhu yuqallaxa, ukhamalla, wali munañanïnawa jani ukaxa wali
ch’ikirakïnawa.
Jichhakiwa uka urukiwa, jupaxa uka yatisïna. Qarpa uñch’ukisa; Julia imilla
wawata amtasisa; yatiritaki yupaychasa ukata Thayapampa markata wayusisa,
jupa pachpakiwa sartasini uka amuyasïna. Amuyupaxa kunaymana nakhantasiri
lliphi lliphimpiwa ch’amanchasïna ukata jupa pachpawa uñjasïna q’iju qaxya
taypinkkasina. ¿Munañapaxa janiti yatiyäwiri? ¿Janiti qarpaxa yanapiripäkana?
¿Kunatsa julio phaxsina yaqha qarpaxa utji?:

41
Jawsutaru iyawa sasina, Mariano jichhaxa qarpa taypinkxiwa. Jupana uma taypina
chapusitapa ukata q’iju q’ijuwa juparu wali ch’amtayäna. Kunaymana uñjäwinakapa
chhaqtxänawa ukata uka larama qhana lliphi lliphikwa juparu qhanjtayañapataki
suyxäna.
—Maya warmi yatiri, ¿kunatsa janisti? —Hortensia jupana jani wiñaya uñjatapa
uñachayäya.
Khitikisa uñjaspäna, ukhama wali qarpana sarnaqaskiri, uka pachaxa Julia
imilläpachawa sapxaspänawa. Maya pisi chuyma imilljamakïnawa, maya lupi uru
sarnaqaskäna.
Iwijanaka q’ijumpi jiwaraña uruxa, mamitapaxa wali amtkañatakiwa mayjt’atayna.
Janiwa thithxänasa, yanqha katuña armxänawa, wawanakaparusa janiwa
nuwxänasa. Hortensia imilla wawaparu wali suma uywasxäna. Janiwa mayampsa
nuyxänati.
Maya jayp’uxa, jupaxa ch’anka khiwiskäna. Uta t’uxuta wali suma qhanantäna.
Mamitapaxa kamisa pacha laxata jalaqanita jamach’ispasa ukhamarjamawa
uñt’asïna, ukata jupaxa ukhama jani yäja tuqinakata uñjäwisa yatitäxanawa.
Jichhaxa, mamitapaxa suma llamp’u arumpi ukata wali warmi kankañampiwa
jak’achäna:
—Hortensia, jumawa Thayapampa markana yatiripaxäta. Jumawa q’iju qaxyampi
puritäta.
Ukhamatwa Hortensia mamapana mayjt’atapa suma amuyäna. Niyapuniwa
kunatixa chiqapa uka arsuwxäna, ukata jani mamitapa nayrjama kankañaniñapa
jasq’aräna. ¿Yatiriña? Jupaxa nayrata yatxänawa Julia yatiriñapa ukata wali kusisïna
jupana masipatapata. Manqha chuymapana, janiwa kunata Julia jupana munata
masipjama jajllitäna uka amuykänti. Jupaxa maya tápakalanawa. Taqisa ukhama
jaqitapa uñt’apxäna ukata uka jupasa yatisïnawa. Ukhama Julia imillana munasiña
kankañapa suma uñatatayäna, sapa kutitjama. Julia imillawa jupa pachpa munasiña
yäqasiña thakiru irptiritayna.
Qarpawa chijinakampi t’aqisitapa amatatayatayna, ukatwa jachäna. Mamitapaxa,
mayampi, uñkatxarakikïnawa. Maya juk’ata, thuqtayasiwxarakikïnawa. ¿Janiti
iwijanaka jiwaraña uru mayaki jani wali chiji puriyanirïna? ¿Jani ukaxa Julia juparu
munasïnawa uka Hortensia kullakana Thayapampa markana yatiripa yatisincha?
Jani kuna mamaparu qhananchasawa, Hortensia maya punku jist’arasina qarpa
taypiru mantäna.
Jichha kuchawa, chiqäxaspaxa. Ukhama q’iju qaxyawa nakhantaspa ukata
mayampi yurispaxa.

42
Iwijanaka kankarasitapasa ukhamaraki awkinakapana jinchuchatanakapasa janiwa

Timoteo yuqalla qarparu mantaña jasq’arayänati. Thayapampa marka maya
yatiri thaqäna ukata jupakiwa utjäna: jupapuniñapänawa yatiri. ¿Khitisa yatirina
arkanakapata yaqhaxa mantaspäna? Julia kullakaxa chhaqxarakïna. Hortensia
kullakaxa maya t’aphakalanawa. Juykhu yuqallaxa juykhurakïna ukata Basilio...
Ukhama payt’añanakawa utjäna... Ukata jupapuniwa Basilio jilatata sipana khusäna.
Jupaxa yatiña utana wali ch’ikïnawa, wali q’apa yapuchiri ukata wali yatiñani
tuturata k’anirïnawa. Janiwa kunata paynaqañäkansa.
Yatirixa wiñaya yatiñanakapa amtasipunirïnawa:
—Wali saranakani jaqipuntawa.
Janiwa yatiri sapaki yatitanakapa wali yäqasinati. Yatichiri tatasa, uta jak’anakapasa,
jupana pälxa masinakapasa suma yäqapxarakïna.
Pantjasiñanakapaxa utjarakïnawa: jupakiwa kunaniñsa muniri, yatxayasiri,
thuqtasirirakïnawa. Ukanaka yatirisa añayirïnawa ukata yaqhanakasa. Jupa pachpasa
suma yatisiskäna.
—Maya yatirixa janiwa jupa mayaki kunsa munañapati, janiwa yatxayasiñapasa. Wali
jaqjama sartañapawa —ukhama sapa kutisa yatirixa iwxiri.
¿Ukata kunatsa ukhama sirïpacha? Kuna laykupunixalla. Yatirixa jupana yatiritaki
mantañapa yatïnawa. Janiwa q’iju q’iju urjama paynaqañaxa utjkänati. ¿Janiti
säna jupaxa yatiritaki yatichataxiwa sasa? Ukhama saskapunïnalla. ¿Ukata khitiruraki
jukhäya chiqaspachäna? Taqi kunasa qhanäxanawa. Q’iju qaxyawa juchanakapsa
picharxána ukata jani wali kankañanakapsa chiqachxarakïna.
Jichhaxa q’iju q’ijuxa p’iqipata asut’kipäna. Aycha nakhantata samana thujsawa
ipt’ayäna, ukhampachasa ukana, wali sayt’ata, wali chachawa, yatiri kankaña
p’iqiña katxataña suyäna.
Basilio ukhamata utaparu ch’uxt’asisa ukata kharkhatt’asisa purïna. Awkipaxa

Juliaca markata kutinisina puritäxanawa ukata juparu katuqäna, chusimpi k’iluntasa
ukata junt’u qulla uma umt’ayasa. Jani khuyapayasiñampiwa uñkatäna. ¡Kuna
luqhisa! Ukhama uñjasiñkama qarpankañaxa. Jupaxa markata wali k’uchiwa suma
yatiyäwinaka yatxataniwasina kutt’anitayna ukata taqi ukanaka wawapa ukhama
khuyaña katuqasa maya juk’a armt’asiwxänawa:
—Thayapampa markaxa yatirinïxiwa. Taqi kunasa mayampi chiqapankxaniwa.
Basilio jiskht’aña munäna, ukata ch’uxuwa ipt’äyasa jani jiskht’ayänati.
—¡Thayapampa markaxa yatirinïxiwa! ¡Thayapampa markaxa yatirinïxiwa!
Uka arunakakiwa p’iqipana mayampi mayampi muyuskäna.

43
XIX T’AQA
Janiwa jallumpi machaqa yatiri purinkänti. Maya aruma nayrawa purinitayna. Jani
khitisa uñjata, jani khitisa ist’kata. Kamisa lunthatanaka ch’amakawjanaknama
uywanaka jikhaqanirjama jani ukaxa utanakansa. Ukhamawa purinïna.
Ukhamaraki janiwa sapapa purinkänati. Jani uñt’ata yaqha uraqi pachanaka
waljani jaqinakawa irpanipxatayna; ukampinsa munañani yatirina japhallaninakawa
irpanipxatayna. Inapachawa ukhama walja jani uñt’ata jaqinakampi jiwasa jaqinaka
ikirañanakapkama purinïna. Maski uñt’ata jaqita khitisa ukhama walja yaqha jani
uñt’ata jaqinakampi puriniri uñjaspäna ukaxa mulljasiñata jiwaspänawa. Ukata jani
jiwkaspäna ukasti tantiyawxapänawa.
Jisk’a Antawayllanakasa wali nina wich’inkanakapa khiwisipxäna, uka pachpa aruma
uñstayata warurt’awinaka ist’asina. Yaqhipanakaxa inakiwa anuqaranakjama uka
yanqha japhallaninakana jawk’antawsina usuchnuqata awullrasipakäna. Ukhama
uscuchjatanakpachasa uka munkaña warurt’äwinakampi thuqusiskakïnawa.
Jach’a tanta ñik’utani jintilinaka, larama ukata ch’uñjama sip’u jintilanaka, uksa
aksaruwa lampalipxäna wali ch’amampi samaqrasa.
Anchanchunakawa sinti ch’axwarapxäna. Waljani, ukata mayaru tukusapuniwa, uka
qhuyanaka supayanakaxa nayrankapxapunïnawa, jani ukaxa qhipäxankapxana
ukata qawayankapxäna. T’ijunaqapxäna, thuqnaqapxäna, pachnama sarapxäna,
kunaymanaru uñtata muynaqasa, t’uku usuninakjama. Sapa kutiwa uka ari
lawanakapampi masinakaparu ch’apaqachapxäna.
Sirinani chawlla jaqinakasa utjarakikïnawa, jupanakawa jukha phiru jaxtaña
warurt’äwinaka phusapxäna; q’ayanakana utjasirinaka, juqhunakana ukata
jaqhinakana utjasirinaka, thaki sariri jaqinakata ajayunakapa lunthatanaka.
Jupanakaxa janiwa thuqupxänati. Amparanakapa chhiqachasipxäna,
warurt’atarjama, ukata lakanakapa mayja millk’usipxäna. Arupawa uñanaqapata
sipana sinti jawsxasisïna.
Aruma phiru jaqinaka munañapatjama, asirunaka, jamp’atunaka, sutuqallunaka
ukata chhankanakampi kunawa mathapisipxäna, japhallaninakana
luqhitatanakapampi piyantayasipxäna.
Yatirikiwa wali suma jaqjama sayt’asïna ukata jaqina uñtkaña suma t’axpinaqäna.
Jupana kankañapaxa janiwa jupampi jutiri yanqha japhallaninakana
kankañanakapjamänati. Uñanaqapa janiwa qullqusiyatjamänati ukata janiwa
phiñasitänasa. Wayita isipampi isthapita ukata iwija ch’ankata sawuta ch’iara
punchu punchuntata, yatirixa aliqa jaqjamakïnawa. Ukanwa yatiña kankañanitapaxa
qhanäna, yatiñapasa, munañanitapasa uñjasina. Tata Eusebio jupata sipana aka
yatirixa waynpachjamänawa, ñik’utapakiwa qaqata wali qaqanïna. Marapaxa
janiwa yatiñjamäkanti, ¿pusi tunka?, ¿phisqa tunka?, ¿suxta tunka?
Uka markana nayraqata utanaka chhijnuqatampi, uka tama sayt’änawa. Yatirixa

44
Thayapampa markaruwa jila waytasïna. Nayranakapasa k’uchisiñata suma

lliphixänawa ukata lakapasa larusinawa. Jupana jani uñt’ata aruta arsutaparjama
taqi jupampi chika jutiri yanqha jaqinakawa ch’amaka pacharu chhaqarawxapxäna,
jupa sapapakïxanawa. Wali sayt’ata, markasaru mantañawjana uka arumaxa
qhantatïna. Pacha laxa paqarawa suma q’arjtata qhantatïna, ukata ukhamata
ch’iyara qinaya ikxattanïna wali jallu purintañapataki. Yatirixa ukhamata sartawxäna
ukata jalluxa purintxarakïna.
Mama María, yatirisana warmipaxa, janiwa jallu purintipana chhijtiriti. Yatïnawa
kunataki puriñapsa. Maya aruma nayrkipawa sarxañapataki mawk’a munasiri
yänakapa q’ipichtapisxirïna. Qhipa urunakaxa sintjamakwa chuymankiptawxäna.
Ch’ujlla utaparu qhipa qhipa uñtawsina, musphart’asisina jalluru mistsüna. Janiwa
kawkiru sarañsa yatiskänti, jayaki jani sinti jayaru sarañapa tantiyasïna. Aruma yanqha
jaqimpi nuwaskasina ch’amapa q’aq’susiwäna. Maya ch’iwuru uñtatawa sarxána,
jani khitinsa uñjkata. Janirakiwa khitisa jisk’achkaspati. Basilio sapakiwa maya k’ata
jakisiwatapäna, ukasa janjamawa qhanäkänti. Mama María jupataki maya suma
warmipa, yatirirakiki, Thayapampa markata sarxäna.
Maski janisa suma yatiskchi, yatirixa suni qullu tuqita jutatapänawa. Janiwa uka jak’a
markanakana uñjapkataynati, janirakiwa maya uka markanakansa qurpachkiritaynati.
Yatirixa kunatakiraki kawkita jutatapsa yatiyarakispaxa, ukata Thayapampa
jaqinakaxa imxatasxapxakipunispawa. Wali wakisiripunïnawa maya yatiriniñaxa.
Kunatakisa kunayma tuqita jiskhxatasipkaspa. K’achata k’achata sumpacha
uñt’asisipkchinixa.
Jichhaxa, machaqa yatiri suma katuqatäxanawa ukata uka thantha ch’ujlla
utaru utapaspasa ukhamaru utjnuqasxäna, muysusina sapa chiqa uñt’awxäna
ukana nayratsa utjaspäna ukhama. Alphurja ch’uspapata maya lliphi jiru apsusïna,
patxa chumampikiwa uñxatäna ukata maya qawayaruwa jaqtjäna. Maya qullqi
kurusänawa. ¡Jiwasana yatirisana kurusapänawa!

45
XX T’AQA
Uraqi p’ujru phutunkuru imantatawa Antawaylla yaqhi uñtata suyasipkayätha.
Jukhakamaxa, janiwa khitisa Julia kullakaru chiqapata ukhama arkanaqaña jamünti.
Arumäxanawa ukaxa nanaka pampa jaqinakatakixa janiwa jawkch’asa jukha
urasanaka saranaqanakajaxa wali uñjatänati, kuna waly laykuspasa, maya yanqha
japhallani suyaña laykukirakïna. Yanqha japhallaninakaxa janiwa yaqiru waliru
uñtayañataki suyiti, jani ukaxa jani walitakirakiwa.
—Nayra pacha quri qhuyana maya suma k’usillu Antawayllawa utji —sasawa Julia
wali larusisa säna.
¿Maya suma k’usillu Antawaylla? Sasawa taqisa mulljata uñanaqapxirïtha.
Antawayllanakaxa janiwa kunjatsa suma k’usillunakäkaspati. Aruma supayanakawa.
Yanqhanakawa.
—Arumanakaxa jaqhi punkukamawa mistuni ukata maya munkaña thuqu thuqt’asi
—sasawa Julia laka imkatasisa larusi —. Ukhamata khitirusa jawsusispa ukhamawa
ukata, maya juk’ata, yaqha japhallani yaqhawa uñasini jani ukaxa phiru uri uywawa
purini, ukata nuwarasipxi...
—Ukata jumasti, ¿kunjamatsa uka yattaxa? —sasawa Timoteo kutxatayi.
—¿Uñjthwa sasmati?
Julia ukhama parlaskakïnawa:
—Nuwarasisina, ukxaruxa... —sasawa Julia mayampi larusi —. Wali laruñapuniwa.
¿Jichha aruma uñjiri sarañäncha? Sasawa jiskht’apxitäna.
Ukhama jani aruni sayayapxitäna.
—Nayaxa janiwa sarkäti —sasawa Hortensia säna.
—Julia, uka yanqha japhallaninakampixa janiwa anatañati—sasawa jinchuchi.
Yatirisa ukhama mayampi mayampi jinchuchaspa ukhamarapipxirituwa.
—¡Janiwa! —sasawa Julia kallachipa waytiri. –Antawayllanakaxa janiwa
yanqhachasirïkiti. Uka japhallaninaxa janiwa khitirusa ch’apaqachiti.
Chullchunakarukiwa warakjiri. Juma jani chullchusïtaxa, janiwa kunasa arxayätamti.
Ukhama sapa kuti jani kuna iyawa sataxa, Julia ukhampuni sasiwxiri. ¿Khitisa ukhama
jani kuna luraña munipana chullchu sayasispaxa? Yuqallanakaxa janiwa chullchupkthi.
Julia sapapa saririrusa jani kunasa purkiti. ¿Kunatsa jani nanakaxa sarapxiriktha?
Ukata juykhuxa payt’iwa:
—Nina wich’inkani antawayllanaka. Nayaxa janiwa sarkäti, janiwa wakiskaspati.
—Janiwa nina wich’inkanipkiti, ipiqallu —sasawa Julia qhananchi. – Amparanakaparu

46
nina micha qhana asnaqapxi ukata uka uksa khiwinaqapxi; ukakiwa ch’amakana nina
wich’inkjama uñasixa. Ukampinsa, ¿uywirimaxa janiti chikxaytma?
Juykhuruxa ukhama ipiqallu sataxa phiñasiyänawa; ukata, wali thuthutawa, arsuwayi:
—Nayaruxa musiri jamach’ijaqiwa uywasitu. Utajana janiwa uywiriajaxa utjiti-. Sasawa
juykhuxa kutjtasa sarxäna. Hortensia juparu jakxatasawa arkxäna.
Julia thixniru ampara katxarusisna uñkatapxitäna. Kamsaki jaysapchitani sasjama
suyirjamakinawa.
—Nayaxa sarajawa —sasawa Timoteo säna, ukata nayaruwa uñkatitäna.
—Nayasa sararakikijawa —sasina iyawa sayätha, Timoteo jani chachasiñapataki.
Julia wali suma kallachita t’axllirt’apxitu, wali k’uchi, ukata t’ijukamawa sarxäna.
—¡Tunka mayani niya chika arumawa qullu kayuna jakisiñäni! —sasawa art’asiwäna.
Timoteo ukata nayampi ukhamakiwa uñanaqasipxayätha. Ukhamawa sarxapxayätha,
niyasa, panija maya pachpa utjawinipxayäthwa.
Niya jani wali jayp’thapiwa ukaru purxapxayätha. Ukaxa jani sinti wira q’ara
qullukïnawa. Wali munañanïnawa, nayratpacha, ukana wali qullqi utjatapata. Ukaxa
maya aruma qhantatikiwa ch’usa chhaqtawatayna ukaxa qhuyanakana irnaqirinaka
jilïri antawayllaru luqtaña armapxatanakapata.
Taqi uka siwa säwina amtasisawa Timoteo ukata nayampi arumkipayasipxayätha,
ukata arumaxa juk’ata juk’atjama ch’amakrantäna ukata maya kuna q’uxtakisa wali
chhijiqayapxiritu. Thaya ch’isikisa, jinchunakajata ch’ustiri, mulljapxirituwa. Ukhamata,
Julia purinxiri. Timoteo ukata nayampi jaqitatasa samsxapxirïtha.
—Ch’amanchasipxañäni —sasawa Julia jasq’arayirjama sapxitäna, ukata awayupata
maya q’api ruram ukata kukampi apsusïna.
Nayaxa k’arch’ukitjama amuyasirïtha. ¿Janirakisa kunasa jasq’araña utjkañapänati?
—Jani kunasa utjañapataki —sasawa Julia nanakana amuyataja yatkaspasa
ukhamata sapxitäna, ukata rurampiwa qaxsupxitäna —. Ukarakisa —sasawa utkuyäna,
ukata qhiparu, jupa pachparakiwa nanakarjama rurampi taqi chia qaxsusïna.
Jaqhi uñkatasina wali jayawa suyxapxayätha, ukata janipuniwa kunasa uñasiriti.
—¿Janicha jutkani? —sasawa Timoteo payt’asa jiskht’asïna.
Ukata SHHH sasawa ch’ujtayasïna.
Ukata maya juk’ata maya jisk’a chhisiwa puriniri, ninjama, jaqhita llikht’anipxiritu.
Janchijaxa wallpa aychjamawa iqaliwxiri. Qullu manqhana juk’ata juk’atjamawa nina
qhanjama k’ajtawxiri.
Julia wali k’uchitatawxäna, amparapsa wali jusq’usiwxäna.
Maya ch’iwuwa nanakawjana uñasiwxäna. Amparaparu maya micha qhana

47
ast’atänawa, kamisa Julia sapxitäna jälla ukhama. Uka antawaylla ch’iyäranawa.

Maya ch’iwjama jupakiwa ch’amakpacha uñasïna. Wali jach’a ñik’utanakanïnawa
ukata chhurunakjama jach’a jinchunakanïnawa, waxranakanjamänawa.
Maya jani uñt’ata thuqu thuqt’awxäna, ukata t’iskt’asa t’iskt’asa k’atakiwa
muyjawxäna. Nayatakixa janiwa suma uñnaqkiriti. Ukana Timoteo qawajana wali
kharkhatirmajänawa. Wali sayt’asirïtha.
Kuntixa Julia yatiyapxirituxa ukaxa mayampi phuqasipuniriwa. Uka antawayllaxa
khitirusa jawsuspa ukhamapunïnawa. Yaqha antawayllawa purinïna.
Nuwasiwxapxänawa, jani ukaxa kikipa thuqu thuqusisa ukhamirïchi. Julia kusisiñata wali
lakapsa achusïna ukata wali amparanakapampi t’axllisïna. Nanakaru uñkatapxitänawa
jupjama kusisiñanakaja munäna, ukata pusi warakjata nayranakajakwa uñjäna.
Ukata wali jayata, uka qhipa puriniri antawaylla jithiqxänawa, atipjata arch’ukt’asa,
ukata uka utaniraki utapa manqharu kutintxäna.
Ukspachawa Timoteo ukata nayasa saythapisipxta q’ijuru uñtasirjama. Jani Julia
kullakaru suyt’asawa jani sayt’asisa t’ijukama utaru puripxayätha.
Ukhamawa Julia kullakampi walja urunakata sumaptxapxayätha. Yatirixa walja
urunakanwa ajayu saraqatanakaja khiwxatxapxitäna. Ukata qhipata Julia kullaka
nanakampi mayampi jakisxasina sasipkakirituwa.
—¡Wali kusisiñapunïnaxa! —sasawa wali jach’ata larusisina k’ajt’arakïna.
XXI T’AQA
Machaqa yatiriru purinitapata maya simana qhipata uñt’ayätha. Sinti aynacht’atawa
jani yatiri mistusina jikxatasiyätha. Chuymasa ch’uxkämiru walpuni usxitäna ukata
kalura phututi maya paya kuti paqaqanayawitu. Ukhampachasa, awkijaxa marka
qullampi qulliriru apaña munitäna ukata janiwa inasa yatiri jawsuña jani ukaxa
jiskht’aña amuyirïnati. Uka junt’u qulla umampi waljtakïtawa sitänawa. Kaluru usutaki,
gigantón sata qulla sillp’ipampiwa lip’xatayiritu, ukaxa maya juk’a walirt’ayarakirituwa,
ukata qhiparu mayampi kalura kutxatasiwxarakikirituwa.
Nayataki sintjamakwa usuntawxirïthxa ukata awkijasa ukhama tantiyarakikïnaxa.
Maya uru wali alwata mistuwatayna. Amxasirita utana ch’usakxiritaynawa. Yatiri
irptaniri sarchi sirïthwa, janiwa ukhamäkiritaynati. Niya chika uru nayrt’awa kunaymana
qullanaka q’ipt’ata purinïna, ukanaka uñxatañataki janiwa ch’amajasa utjxänati. Uka
uru nina phaykamimpikiwa jayp’xäna, qulla laphinaka, tununaka ukata panqaranaka
wallaqkämi. Niya jayp’thapi latón sutini qulla wallaqita munkiri jani munkiri
umantayitäna. Jukha mallq’ata ukata purakata maya juk’a qhatirt’irjamiritu, ukata
qhipata sinti qhatjawxirituxa. Ukhamawa ukana mayampi mayampi kutiyampiwa
ipjtayätha. Jaskatirjamayäthwa. Awkijaxa taru parkita limxasitäna Ukhama jaxu qulla

48
umantayasa janiwa mulljasitapiriti. Nayraqata uma kutiyaniyätha; ukata qhiparu

q’illu uma; ukatraki, ch’uxña ukata, tukuyaruraki, ina ch’iyära umaki uñjayätha.
Arumaru, kiwkisiñasa ukata kutiyañasa chhaqxitänawa. Ukata paqarawa qhipa uru
chikakama ikirayätha, ukata sartxasina, janiwa kunasa usxitänati. Awkijaxa naya
qawayankaskänawa ukata juparu wali munasiña kankañampi suma yäqañampiwa
uñkatayätha.
—Nayaxa yatirina arkaparakiyäthwa —sasawa wali chachachasisa sitäna.
Uka jap’uxa iwija awatiriwa sarxayätha, ukana Hortensia kullakampi jakisiyätha.
Nayampi jakisisina k’uchisinicha sasawa jamurïtha, yaqhawrasanakjama, ukata janiwa
ukhamaxänati, jupaxa amusakiskanawa.
—Wali usutaskayäthwa —uka yatt’ayaña munayäthwa.
—Ahh...
—¿Juykhu jilataru uñjtati? —sasawa mayampi jiskht’ayätha.
—Káspa markankaskiwa jila tatapampi.
—¿Ukata Timoteo jilatasti? —sasawa mayampi jiskht’askayätha.
—Janiwa yatktthi —sasawa saytapisina sitäna. Sarxaña munäna.
—¿Yatiriru uñt’xtati? —kunatixa uka urunaka utjkäna ukanaka yatxataña munayätha.
Ukata phiñasitawa laka milk’tasawa kallachipa waytäna:
—Janiwa —. K’arch’ukiskayäthwa.
Hortensia iwijanakaru jak’achasa jupankirinaka nayankirinakata lakiqasiwxäna. Aruma
sutini anuqarawa iwijanaka k’ataki lakiqañataki yanapäna. Armamt’ayawa, Hortensia
kullakaxa maya iwijaja arkayaraqitäna. Nayxa larch’ukikiyäthwa.
—¡Hortensia! —jawstha —, uka t’ajaqallu nayankiwa.
Ajanupa maya millk’tanitäna, ukata arnaqasisa naytaya kuttanïna.
—¿Nayaru lunthatarucha uñt’istaxa? Uka iwijaxa nayana t’ajaqallujaskiwa. ¿Kunasa
kamachtma?
Jupana ukhama thuqtasipana musphayäthwa. Nayaxa wali suma qawayata
iwijanakaja uñt’asiyätha, ukatwa mayampi jakht’irïtha. Phisqakiwa utjäna ukata
nayana suxtänawa. Sasawa sumata juparu achikt’asiyätha, ukhampachasa
tuqisiskakïnawa.
—¡Iwija lunthata! —sasina ch’apaqachawitäna. – T’ajaqallu iwijaja apasijawa jani
ukaxa mamitajaruwa awiskatajisa-. Ukana Aruma sutini anuqarampachawa, phiru
lakapampi t’urjiritäna.
Ukhamata jayata maya iwijawa uñasinïna. Ukawa jupana t’ajaqallu iwijapaskäna.
Uka iwija nayankirita sipana mayjaskapunïnawa. Nayaxa ampara luk’anampikiwa

49
uñacht’ayätha. Hortensia kullaka kutjtasina uñtäna. Nayraqata musphatawa uñtäna,

ukata qhiparuwa kutjtanisina uñkatitäna. Pampachaschitanixalla sayäthwa. Iwijaja
nayaru nukkataniwasna sarxäna.
Nayaxa wali chuyma usutawa qhipaqtayätha, ukhamaskapunïnalla, ukatwa uka luqhi
imillampi jani parlxañataki amuyirita.
Jaypachawa ukankaskayäthwa, chhaptapkamawa uywa awatiskayätha. Yatiriru
suma taqi chuyma uñt’aña amuyaskayätha. Inaxalla yatirina arkapiriskirikstha, ukata
chiqpachansa, Julia kullakaru jikiña yanapchitaspa.
Ukhamata K’aspa thakita juykhu jilataru ukata ichuripampiruwa jutaskiri uñjayätha.
Art’ayäthwa. Wali jayankasipkänawa. Naya amparampi khiwch’ukisisawa
arch’ukisiyätha.
Jupanakaxa sayt’apxänawa. Mariano jilataxa wali khaya aka uñanuqasïna,
ukhamata kawkitsa arch’ukisinïna ukata khitïpachasa uka yatiñataki. Ichusiripa naya
uñjawsina ichutaparu alkatäna. Ukana nayana jawsch’ukitaja yatiypachäna. Mariano
ampara luqtäna, ukata kutjtawasina ichusiripampi sarasipkakïna.
Jupaxa uka uruxa janisa khitimpi jakisiña munkaspa ukhamiriwa. Jupaxa
lurañanakampi ipjtatirïchi jani ukaxa Mariano jilataru jila tatapasa jani antutirïchi.
Ukhamawa qullunaka uñtata utt’asiyätha. Jichhaxa ina ch’amaka ch’iwunakakiwa
uñasxäna, ukanakawa pacha laxa munataparu jaljayäna. Akipana qulluxa
yaqhanakata sipana wali munañanïnawa. Wali yäqata musphkañänawa. Jiwasa
achachilasa.
Timoteo ukhamata qhipäxajata uñasinïna.
—¡Basilio! —sasawa jawsunitäna.
Nayaxa maya t’isktasakiwa sayätha. Ukhama masijaru ist’asaxa. Nayaxa jak’katawsina
jupampi ampara q’apirt’asisawa jakintasipxayätha.
—Nayaxa usutayäthwa —sasawa yatt’ayäthwa —. Niyawa jiwxtha sasa. ¿Kunsa
machaqa yatirita yattaxa?
Timoteo jilatana nayranakapa wali llikhtäna:
—¡Maya yatichiriwa! Munañaniwa. Taqiniwa Thayapampa markana juparu uñayasipxi.
Ukhama yatiriwa jiwasataki munasïna.
Ukhama arnaqasitapa natakixa janiwa askïnati. Tata Eusebio yatiriru jani
usayirjamänawa.
—Jiwasana yatirisaxa munañanirakïnawa. ¿Armt’asiwxtacha?
Timoteo ukhama thuqtasïna:
—Sinti chuymanïxanawa ukata jiwawayxäna. Aka yatirixa taqi chiqana munañaniwa:
Alaxa pachana, Aka pachana ukata Manqha pachana. Thayapampa wali
musphatawa —Timoteo amparapampi, alayaru aynacharuwa luqanaqasïna, ukhama
arsusïna.

50
—¿Uñt’xtati? —sasawa k’atampi yatxatañataki jiskht’irïtha. —¿Juparu thaqiri sartati?

Timoteo chupika ch’ullupa iqaqasina ukata ch’amampi q’aptapïna.
—Janiwa. Jupawa nanakaru thaqanipxituxa. Jumarusa thaqarakikiyätamwa.
Jawsthapipxituwa Hortensia, Juykhu jilataru ukata nayampiruwa yatiri Eusebio ch’ujlla
utaparu mathapiyapxitu.
Nayatakixa ukaxa musphañänawa. ¿Thaqawapxituti? ¿Nayaru thaqawituti?
—Suma arxt’ayapxitu —sasawa Timoteo yatt’ayána—. Jupaxa jiwasana
yatirina arkirinakapatasa yatïnawa ukata jupaxa jiwasaru jupana arkiripataki
munasirakikchitänawa. Nayaxa tata yatirina arkanakapapxthwa sasawa sayätha
ukata jupaxa nayasa maya arkaja thaqasktha sasawa sitäna. Maya sapakwa.
Timoteo lart’asisawa jamasata uñkatitäna:
—Nayaruwa jajllitu.
Nayatakixa ukaxa yatitäxanawa.
—Yaqhanaka tinisirinaka utjapunïnawa, ukhampachasa yatiri taqimpi parlaskakïnawa.
—Jälla, ¿ukhamati? —wali phiñasitänawa. Timoteo jilatana jila jila tukuñapawa
phiñasiyitu—. ¿Ukata kuna tuqitsa parlawapxtaxa?
—Julia tuqita —sarakïnawa. —Julia tuqita yatxataña munänaxa.
—¿Julia? —sasawa muspharirïtha.
—Jïsa. Kawkinkatapa yatiña munäna. Kunjamata chhaqatapa yatiyapxthwa ukata
mayjt’arakïnawa. Phiñasirjamänawa. Ukata ananukuwxapxitänawa ukata ch’ujlla
utaparu mantxäna.
—¿Tata Eusebio jupatsti? —jiskht’arakiyäthwa.
—Ukhamawa.
Taqi ukanakata musphatawa uñjasxayätha. ¿Kunatsa yatirixa Julia kullakaru
thaqpachäna? ¿Kunatakisa?
—Uñjaña muni —sasawa Timoteo phiñasita arsüna. Jichha uru jumaru thaqañaja
mayitu.
—¿Uñjaña munitu? —mayampi musphasiyätha.
Kunaymana jani uñt’ata yänakawa Thayapampa markana uñstxaraki—ukaruwa
tukuytha.

51
XXII T’AQA
K untixa thaqapkäna ukxa jakipxänawa. Nanaka nayraqatana, ina jäta jäta jichhuta
tapachatana jach’a chhiqanakani kuna, kimsa suri k’awnawa lliphiraniskäna. Julia,
Hortensia ukata nayampi lart’asisawa uñkatasipxayätha.
Wali alwata, janirara jamach’inaka sartkipana; Thayapampa markata
mistuwayapxätha, ch’uspanakajaru jani qarjañataki ququ uka maya juk’a kuka
laphi apt’asita. Tata Eusebio maya kisuqallu waxt’awapxitäna. Jupawa ukaru saraña
ch’amt’ayapxitäna.
Waynpacha, uka yatiriwa surina urupa uruchaña amtirïna. Maya jach’a urünawa
Thayapampa markachirinakataki. Uka marka waynanakaxa uka jach’a surinaka
katuriwa wali mistupxäna. ¿Chiqapati?: Chinu phaxsi phunsäwinaka wispira urünawa.
Anata urunakana ukhamaraki Candelaria mamitana urupana, sikurita wali suma
isinakani jaqinakaru musphayiriwa mistupxäna, janiwa phust’asisa mayakixa, jani
ukaxa suma isinakapani, ukata jupa kullakana isipaxa suri phuyuni sumiruniriwa.
Jisk’atpacha, nayaxa uka chachanaka thaqäwiru saraña sankasirïtha. Mimäraxa,
ukaxa, ukhama sankatajaxa phuqasxapunïnawa:
Awkijaxa, wiñayasa sarnaqapunïnawa, maya ukhama sarkämipana Wakullani

markana sikuri phusirinaka uñjäna. Markapa waynanakaruwa yatiyäna. Jupanakaxa
janiwa wayusipkirïnati kunattixa maya phaxsikiwa katxasxäna, ukhamipana,
janiwa suri sumiru utjänati. Waynanakana k’uchi ajanunakapaxa ukhama yatisina
wali qhanatatrirïna. Uka aruma wali uruchasïwiwa ujtäna ukana awkijaxa wali
manq’ayatänawa. Sinti machantatänawa, jisk’a yuqallanaka taypina thaqtitäna,
ukata, wali chachasisawa, nayaxa wali jaqiptata chachäxarakiyathwa ukhamaxa
surina uruparu sararakijawa uka yatiyäna. Nayaxa wali k’uchisisa uka jayp’ukamawa
thuqt’ayätha, sampuña siku phusata ukata tarqampita.
Jïsa, machantatpachawa, waynanakaxa uka jach’a urutaki wakichapxäna. Taqi
jaqina uñjkata, jani jaqinakaru qalampi usuchaña jasq’arasawa ukana q’urawt’añata
yant’asipxäna. Tawaqunakaxa, awkinakapa chika, yuqallanakaru musphatawa
uñtasipxäna. Nayasa ukhamarakiwa jupanakata musphatana. Arumanthi juk’ampi
yatiqiriktha. Yatirixa taqi ukanaka maya qawayata uñtasïna.
Janirara inti jalsunkipana, surinaka walja katurawxapxayätha. Jani kuna uywasa
uñjkata, muyuntatawxapxänawa. Ukatakixa kimsani kimsaniwa jaltapxayätha.
Kimsa tunka jilanipxayäthwa, awkijampi kuna. Surinakaxa janiwa kawkiru qhispiña
jakipxänati.
Nayaxa maya kutikiwa sarkasina maya suri tama uñjirïtha, awkijampiwa uñjapxirïtha,
ukaxa niya walja maräxiwa. Ukana pampnama maya jisk’a tama suriwa
tutukisipkäna. Ukapachaxa wali jayankapxayáthwa, jichhaxa wali jak’ata sumpacha
uñkatapxayätha. Wali sumanakänawa.

52
Jani aruskipasa, chachanakaxa wali ch’amampi q’urawjasiwxapxäna. Ukata uka

q’ijtáwinakawa surinakaru tutuktayapxäna. Janiwa int’apxänati, mulljatawa uksa aksa
uñanuqasipxäna. Janiwa kunata jukpacharu jiwarayaña wakiskänati, ukata janirakiwa
ukhama satakixa maya paya katjañasa munañjamänawa. Niya jukharakikiwa,
ukata q’axchasiña phuyunakaxa pachana wali chhukjtäna. Taqi surinakawa
muyuntasa muyuntasa tutukipxäna, wali mulljata warurt’asisa. Nayaxa ukhamakiwa
ispillu achthapt’asiyätha. Maya akatjama, wali munata uñjaña munatajaxa, janiwa
akch’asa waljamaxiriti.
Nayraqata tapapata jani unxtiri maya suriwa katjata uñjasïna. Ukxaru yaqharaki,
yaqharaki ukata yaqharaki... Uka uruxa pusi suriwa katjata uñjasipxäna. Yaqha kimsa
suriru atipayasxapxayäthwa. Jupanakata paniniwa sinti usuchjata qhispipxäna.
K’uchisiñata qhirqht’asisawa, suri katurinakaxa jiwatata suri katutaru jiwxatapxäna,
t’ijukama. Ukanpacha, jiwataskpasa janisa, phuyunakapa phuyurawxapxäna.
Nayawa qhipa qhipa jak’achayäthxa. Kayunakajasa wali kharkhatïna ukata jäta
jätakwa samaqiyätha. Janiwa kunjamatsa mayjt’ayañjamänti. Wali jachaskäna. Taqi
kunasa janiwa jawkch’asa walikänti, janiwa ukhamañapänti.
Nayrïri suri katutaru jak’achyätha, ukaxa jani thuqtasapi katjayasïnaxa. Maya
qachu surïnawa, ukata janiwa k’awnapata sayt’asirjamänti. Uka katusaxa, suri
katuri waynanakaxa pacha pacha wali khiwipxana ukhamaraki jallallasipxäna,
yaqhanakampi uñt’ayasisa. Maya qalampiwa sillp’ipa p’akjawxäna ukata
juchhantapxana. Taqpachaniwa juchharapxana. Awkijasa umantarakkinawa.
—Ukaxa sinti chachachasiñatakiwa —sasawa inapacha Felipe qhananchitäna,
jupaxa mayni chachanakata sipana waynaskänawa.
Nayaruxa janiwa ukaxa kunasa purkitänati. Janiwa wayusïñkitanati. Taqi kuna
luratanakapata wali chuyma usutayäthwa.
—Chachanakaxa suri k’awna pallasina surinakaru katurañataki. —Yatirisa
ukhamarakikwa kutinisina parlt’asa arxayaskitäna. Llakita purinitaja uñjasinxa,
q’uythapita, utapata walja k’uchi jaqinaka taypita, maya qawayaruwa jawsutäna.
Jichhasa uka k’awnanaka tuqita janiwa suma amuytthi, ukata jiskht’tha:
—¿Jumasa k’awnapa laykurakikicha suri katuri sarirïtaxa?
—Jïsa —sasawa yatiri lart’asïna. —Suri k’awnanaka yaqhipa qullanakataki wali
khusapuniwa. Yatirinakaxa aliqa jaqinakata sipana yaqha yänakatakiwa uka
k’awnanaka apanaqapxtha.
—¿Kunatsa jichha jani katuri saraña munxtaxa? —mayampi jiskht’askakthwa.
Yatirixa maya k’ata musphasïnawa:
—Jichha maraxa janiwa suri katuña uruxa apaskänti. Awkimipana maya qhawqha suri
katunipxäna.
—¿Jumaxa jani suri katuña utjipana kusisitati?

53
—Janiwa —sänawa yatirixa. –Jani suri utjxipana jani uka katuña uruxa apasxänti
ukata janiwa jakiña wakinayxapxänti jani surinaka utjxipana. Sapa marawa, nayra
maratpacha, surinakaxa chhaqtxasipkiwa, ukata maya uruna janiwa maysa
jakxapxaniti.
Nayaxa yatiriru ist’asaxa wali musphasiyätha. Surinakaxa chhaqtxañapänawa.
Nayaxa pusi suri jiwaqayapxipansa wali jachayätha. ¿Qhawhqa surisa jichhaxa
utjaskpachaxa?
Jichhaxa mayampi uka jukch’a suri k’awnanaka nayraqatana, Julia ukata Hortensia
jak’apana, mayampi uka tuqita amuyaskayätha. ¿Qhawhqa surisa jichhaxa
utjaskpachaxa?
—¡Kimsa suri qhispiyañäni! —sasawa Hortensia sumirupa pachatuqi jaqtasa arsüna.
Uka jak’ata pusi suriwa uñasinïna. Maynïkiri, taykapunpachawa ukaxa, wali q’asäna
jalta jalanuqasa.
Julia maya suri k’awna katüna, ukata maya wawarjamawa, amparaparu chhujüna.
Nanakaru ukhama chhujuñanakajatakiwa luqtanipxitu.
K’achata sarnaqasa, suni qulluruwa k’awnanaka apt’asita sarxapxayätha. Surinakaxa
niya tunka phisqani chillqi qhiparuwa arkanipxitäna. Uka alwpacha ukata maya
jayp’umpiwa uka munata q’ipi q’ipt’asita sarapxayätha. Nanakaxa uka uywanakaru
qhispiyaña laykuwa sarapxayátha, ukasti Thayapampa marka maya yuqallana
imantasiñanakapaxa uñjatarakitanawa. Jichhasa aylluna jaqixa wali suri katuñataki
wakichasisipkäna.
Timoteo qhipaqtataynawa. Nayana iwxt’atpachasa ukata yatirina iwxatpachasa,
jupaxa suri katuri sarañaru uchasiskakitaynawa. Jila tatapana yuqallapawa surinakana
imantasiñapa uñjatayna ukata juparu irpxarutayna. Janiwa chuymaparu mantkänati
ukata nayataki qhanänawa.
Ukhamata maya jaqhi layaruwa puripxtha ukata ukata k’achata uknama
mantantapxtha. Aynachana, qalanaka qawayana, sumäñata k’awnanaka
uchapxtha. Surinakaxa nanaka qhipa saraqanipxarakïnawa. Suri tayka ukhama
k’awnanaka jaytjipana k’uchitatxänawa. K’achata k’achata, jupanaka qawayaru
jak’achapxäna.
Chhurupampi, munaqasirjamänawa. Julia jak’achasina suriru munaqt’asïna. Hortensia
ukata nayampi larusipxayáthwa. Nanakana mulljasiñataki Julia mayata mayata
surita phuyunakapa jik’iräna. Surixa ukhama phuyu jik’irataxa jisk’a imillataki janiwa
phiñasitapänti. Ch’uspapata, Julia maya jisk’a wayaqa apsusina ukaruwa suri
phuyunaka imawxäna. Ukata mayampi suriru munaqt’äna ukata nanaktaya jisk’a
wayaqaru t’ini apt’ata jutäna.
—¡Sumirunaka utjpachati!
—¡Surinaka utjpachati! —sasawa nayaxa sayätha.

54
Thayapampa markana, suri thaqirinakaxa qhipa uruxa ch’usa amparakiwa

utanakaparu kutinuqtanxapxäna. Timoteo ukata jila tatapana yuqallapampi wali
yanasa apaqatawa purinipxäna. Janiwa wali utarusa purinipkänti, yatirixa jupanaka
thaqiriwa mistüna ukata jukha suma suri phuyunaka uñxatayäna. Uka arumaxa suma
uruchapxäna. Taqiwa ukankapxätha. Timoteo jasq’arthapisisiwa uñktapxitäna. Jupa
mayakiwa maya juk’a katjaña munapxitäna.
XXIII T’AQA
Kayunakajasa Eusebio tatana ch’ujlla utaparu sarkämiru jathitatirituwa. Ch’uspaniwa
sarirïtha kunatixa yatiña utaru ukata chiqa sarañataki. Maya simanawa jani yatiña
utaru sarxayätthi ukata yatichirixa yanqha katpachitu. Machaqa yatirixa janiki
parlanukuyitaspati jaya pacha ukhama amuyatana.
Niyaki ch’ujlla utapa nayraqataru jak’achayätha chuymaja jaqukiptirjamitänawa.
Jiwatapata jichhakama janipuniwa kutiniriyätthi. Niyapuniwa ukawjata
kuttaniwxiyätha, kayunakajawa uraqiru wali achxatawxäna. Chiqpachanxa,
wali jasq’arasiyätha ukata jakisiña wali munarakiyätha. Qhiparuxa, wali ch’ama
katxarusina punkuparu jak’achayätha.
Janirara liq’intkasaxa, maya llamphi aruta jawsutaja ist’ayätha:
—¡Mantanma!
Nayaxa iyawa sasawa. Uta punku pillu mantipana mayjt’itänawa. Kunapunïchina
janiwa yatiñjamiriti. Maya ch’ipxtana taqi kunasa ch’iyärawa ch’amakrantäna,
arumjama; uka ch’ujlla utana yanqha japhallani utjataa amtayitäna.
Ukhamata uka uru qhanatatxarakïna, yaqha jani uñt’ata uraqi pacharusa mantiriktha
ukhamänchitanawa.
Yatirina arupawa mayampi jakatatayitäna.
—¡Basilio! —sasawa amparapa luqt’anisina jawsunitäna.
Nayaxa uta pirqaruwa thujrt’asiyätha, punku k’uchuru, ukata p’iqi alinayätha. Janiwa
wayusirituti.
—Jumatuqita parlasiri masinakamaxa —sänawa, suma jaqjama. Maya phuju patxana
nina jak’ana utjasiskana. —Maya juk’a nayrt’anismäna, jumarupuniwa arkajataki
jajllisirikïsma.
Nayaxa uñanuqasiwa p’iqi waytayätha. Yatirixa chiqapa thakiru sartataja yatïna
ukata:
—Mayampi mayt’asiriktthi.

55
Nayaxa yatirina yäqasiwipa uñjaña munayätha, ukata jupaxa mäsaru uñtasina

parläna.
—¿Kunatsa Timoteo jilataru jajlliwtha? —mayampi jiskht’awtha.
Yatirixa k’uchisïnawa. Parlayapunitänawa. Nayaxa jupana arkapaña munätha uka
amuyäna. Pantjasïnawa. Tata Eusebio k’achata kunarusa puriña yatichitäna. Nayaxa
Timoteo yuqallata sipana mayjayäthwa.
—Wali ch’ikïnawa, wali ch’ullqi. Sumarapituwa —mayampi nina uñtäna. —Maya
yatirixa ukhamañapawa.
Yanasa apaqitäna, ukhampachasa jiskht’askakiyäthwa:
—¿Ukata kunatsa janixa Mariano jani ukaxa Hortensia?
Yatirixa wali laru k’ajaräna:
—¿Juykhusti? —sasawa kulirata jiskht’äna —. ¿Khitisa juykhu yatiri munaspa? Ukata
imillaxa T’apakalawa ¿ukhamaxa?
Nayaxa ch’ujukiyäthwa.
—¿Maya warmi yatiri? – sasawa sawkxayirjamäna.
Nayawa ukaru arxattha:
—Jïsa, maya warmi yatirilla. Julia imillawa Tata Eusebio jajllitäna. Jupawa
Thayapampa jilïri yatiriñapäna, taqi aymara markpachana.
Yatirixa jichhaxa suma yäqasa ist’itäna.
- ¡Julia! —sasawa laxra jayt’usïna.- ¿Kawkinkisa jupaxa?
Nayawa kallachinaka wayttha.
—Janiwa yatkthi —sasawa karisiyätha.
—Masinakamaxa jumawa uka jallu yuqallanaka tuqita sarnaqäwinakapa yatixa
sapxaraktamsa. Yatt’ayitalla.
Yatiri nayaru munkiri jani munkiri arsuñaja yatïnawa.
—¡Janiwa maya sarnaqäwikiti! —sasawa kulirata sirïta. Naya kikipawa sayt’irïthwa.
Ukanwa jani jilampi parlaña amuyirïtha.
—Ukhamaxa ¿chiqapati? —Sasawa yatirixa jupa pacha jiskht’asïna. Ajanupaxa
laramänawa ukata arsüwiparaki wali qhana. Nayatakixa waljamakwa
sayatatasiwxäna. Ukata jaypachawa amusaki suyt’asïna ukata nayaxa janiwa
sarxaña jani sarxaña wakinayirïtthi.
—Julia —sasawa ch’ujuta säna.
—¿Kunatakisa thaqta? —sasawa chiqa jiskht’ayätha.

56
—Jumjamarakikilla —sasawa kutxatayitäna. Ukata jupa pachpawa kutkatasitapata

jasq’artapisïna —Jupaxa yakhawa.
Ukhama, yatirixa nayräxata uñkataña munitäna, ukata nayaxa imantasirïthwa. Ukata
mayja mayja ajanujaxa junt’thapirjamanawa.
Yatirijana yänakapa uñxasiwxirïtha. Taqi kunasa uchäwipankaskanawa. Kurusapakiwa
chhaqatäna.
—Kurusa chhaqatawa —sasawa jach’ata añayirïtha.
—Kurusa ukankaskiwa —sasawa yatiri uraqita qullqita lurata aptäna.
Chiqapuniwa Tata Eusebio kurusapa uñt’awxayätha. Nayrajasa uka uñjasa suma
qhanatattäna.
—Nayampi chika apasipunthwa. Jark’aqasituwa —. Ukhama yatirixa jani suma
amuyasisjama arsüna, ukchinkama jani jasq’arasisawa uñkatatäna. Nayaxa janiwa
amuyirïtthi. Janiwa jupankkaspati. Uka qullqi kurusaxa tatajankänawa.
—Julia tuqita aruskipañäni —sasawa nanakataki wakisiri tuqita amuykipañataki
kutxatäna —¿Kunjamatsa juparu katjañäni?
Mayampi, yatirixa nayrapampi nayaru uñkatawxarakikitänawa, ukata jichhakuchaxa
nayaxa chiqa uñkatarakirïtha.
¡Uka nayranaka! Nayaxa sinti nayra kawkhana uñjirjamirïthwa. Ukatwa mäkhikiwa
ukanaka amthapisisina thaqthapisiyätha. Ukaxa wali jach’a ukata ch’iyära
nayranakänawa. Qhana qhana arsusinxa, paya nina qhana sank’iri uñjawaytha.
Wali qhana uñtäwinawa, muyuntayasirjama. Ukata yatirixa nayana nayranakaja
uñkatasaxa wali muspharasïna, ukampinsa jupaxa nayana nayrajana kunpunwa
uñjirïpacha.
—Jumawa Julia imilltaya irpitätha —sasawa wali qhanaki nayaru makatanisna sitäna.
—Jumaxa yatirïtati —sasawa kutxatayätha —. Tata Eusebio suma kawkinkatapa
yatiskäna.
—Yatïna, ukata juma kunjama ukaru puriña yattati —sasawa yatirixa wali ch’amampi
kallachinakajata thaltitäna.
Mulljasirïthwa. Jani aruni apitäna.
Mayampi nayrapaxa nayaru thuquntawxarakikitäna. Chuymajaxa putuqiwxitänawa.
Mayampi chuymajaru amtañanaka puriniwxarakikitäna, ukata mulljasitajawa
chhaqtasiyitäna. Sinti jani walipunïnawa.
—Jumawa Julia ukaru irpitäta —sasawa yatirixa wali p’iqi thaläna. Ukatjamata maya
antutnuküna. Uraqxanxa, sañuta q’apita jisk’a jaqichunakwa katjayätha. Pusïnawa,
ukata laqämpstatkamawa muyuntata jaqurtäna.
—Pusini —sasawa naya pachpa jiskht’asiyätha —Uka Timoteo, Hortensia, Juykhu
ukata nayampi.

57
Yatirixa nayana uñch’ukitaja amuyawxänawa ukatwa sitäna: —¡Sarma!

Janirara mistkipana, mayampi saniwitäna:
—Jumaxa janirarawa yanapkitasmati, kuna pachati chiqapa thaki katjasina,
¿sitantawa?
Nayaxa janiwa kamsasa jaysirïti. Jananakiwa punku jist’antaniwtha ukata ukspachawa
yatiña utaru sarawaytha. Ukana qalltata tukuykama thakina yatirisa arkaniskitaspa
ukänchitanawa.
XXIV T’AQA
Julia kullakana utapaxa Thayapampa katuna wali jayankänawa. Aynuqa jak’aruwa
utachanirapipxayätha, ukasti kumuna uraqinkänawa. Uka uraqinakaru phaynirikiwa
sarapxirïtha. Julia kullakarusa janipuniwa ukaru tumpiri sarapxirïtthi; janiwa jani
tumpaña munasina, jani ukaxa jupapuniwa nayrtaniwxiri jani ukaxa yatirina
utapankakirakiriwa.
Mamitapampi kawkhanaki uñjapxirita. Janjakiwa jupampi chika saririnati. Uka
warmita janjamakiwa kunsa yatipxirïtthi. Sutipaksa janikiwa yatipxirïtthi. Jupaxa
jamasa jaqikïnawa. Akaru purinisnpacha arsusïwipaki ist’awapxayätha, ukata utapa
utachañataki aynt’asiri sarasinakwa jupampi qamart’aniwaxätha.
Chachjamawa irnaqäna, jani samart’asisa. Yatirina utapana niya paya phaxsiwa
qurpachasisa utjasitayna, utapa utachañataki jallu phajsañapa suyañkamawa
qurpasiritayna. Yatirina phayniri jawsthapiñanakajataki aruwisa ñaturatäxiritaynawa.
Jani uñjäwi jach’a ch’ullqi aruwinakänawa. Jupa pachpawa uka aruwinaka
ñaturiritayna. Ukatwa wali suma aruwinaka ñaturinakampisa wali musphapxiritayna.
—Suni aruwi —sakiwa jupaxa janisa yatkaspa ukhamjama arsurïna.
Jupaxa taqi kunsa jani jiwtasjamakiwa lurarawxäna. Wali wakisiri lurañanaka janisa
yäqaspa ukhamjamakïnawa. Janirakiwa jaqiru p’iqiña usuyañsa munirïnati. Yatirikitixa
jani uta utachiri jawsthapchitaspänaxa, ukjaxa sapapaki utapa utachsusïspanaxa.
Kumuna warminakaruxa janiwa sinti jak’achaña munirïnati. Ukaxa jupa tuqita
kunaymana arunaka ist’asisina jani ukaxa jani kuna juparu puritawa ukhamirïpacha,
sapa kutisa jani uñjañakipunïnawa. Uta utachaña phaynañana jupana
wakichata k’usa uma waxt’añatakiwa jak’achapxäna. Taqi warmisa jupana k’usa
wakichatapaxa wali sumawa sasawa tantiyapxirina. K’usa wakichaña yatiñanaka
jiskhiqaña munapxäna, ukata, jani kamachpacha, kuntixa jupanakaxa yatipkäna
ukakrakwa ist’apxäna.
—¡Yatiñapa imxasisiwa! —sasawa chuyma usuta sapxäna.
Utapa maya urunakwa jaksusiniwäna. Julia kullakana mamitapa maya jisk’a uta

58
qallakwa aruwiritayna. Yaqhipanakaxa maya juk’ampi aruwxataña munapxäna

ukhamata jach’pacha utacharapiñataki, ukata jupaxa jallallasisa janiwa munänati.
Inasa tawaquskänalla, ukata janjakiwa jutirina panichasiña munatapäkiriti.
¿chachapa jiwatäpachacha? ¿Chachapa jaytanukuwpachacha?, ¿Jani ukaxa
jupacha chacharu jaqtjirïpacha? Ukasa yatiñarakikïnawa.
Jupaxa wali yupaychata mamana arupata wali muxsa arunïnawa. Nayaxa uta
ch’alläwina ukata Pachamamaru aytañana uñjawtha. Ukana mayakwa lart’asiri
uñjawaytha ukata jupa uñjasina Candelaria Mamachata amtasiwtha. Chuymajana
wali ch’ullqïnchitänawa.
Julia kullakaru uka uru janiwa yäqawktsa. Hortensia kullakampi khaya aka
jalnaqapxayätha. Maya pachanakaxa waminakaruwa yanapapxarakïna,
utachirinakaru luqasa; kawkhanxa aruwinaka itunaqapxäna, jani ukaxa kawkharu
anatirirakiwa sarapxäna. Julia kullakana mamapaxa jupa janiwa yäqkanti. Kuna luriri
saraña munipansa khitakïnawa.
Janiwa khitisa ukhama amuykaspati sañjamanawa, uta utachsutata, Julia kullakana
mamitapaxa sapa kutitjama sinti Thayapampa utjäwita chhaqäna.
Kawkhanxa Akuri markana uñjapxäna, yaqha urunakaxa Bolivia markanraki. Sapa
kutisa markanaka uñtata saririnakaxa khäna akana uñjatpuni parlapxiri, ukata janiwa
maynisa qhana uñjata yatïnati. Sapa maynisa yaqha yaqha jaya markanakana
uñjatwa parläna. Ukhama aruta arxaru sasïwinakawa utjiri. Janiwa kunapachasa
ukankatapasa jani ukankatapasa yatisïnati. Janiwa ukankiti sataxa, ukankiriwa.
Kunapachatixa jupana saratapa yatxatasina, maya akatjama utapa pilluna uñjasiwxiri
jani ukaxa yapuna jikxatasirakiri.
Jupaxa jani uraqinïnawa, ukhampachasa aynuqana yapuchaña yanapasiña
munänawa. Janiwa satatakisa ukhamaraki llamayutakisa ukankänati, ukata niyasa
kawkhana uñjañayriwa yapu alliskiri jani ukaxa quraskiri.
Yapu apthapi pacha purinipana aynuqana phaynaña amtapxirïtha. Uka maraxa,
Pachamama wali suma payllt’irïchitu. Ukana jani uñjata wali jukch’a p’ujsa
ch’uqinaka llamayusïna.
—Thayapampa markaxa Pachamama chika chika chuymapa taypinkiwa —sasawa
yatiri qhananchäna —. Achachilanakasawa uywaschitu, sasa.
Jiwasana yapunakasansa wali khusapuniwa achüna. Jichhaxa jaypachawa jani
manq’ata t’aqisiñänthi. Mach’a pachanakataki juyranaka imasiñapunispawa. Julia
lakapa jinchupkama ch’iykatasa wali larusïna, jaqinakaru ch’uqi kustäla q’ipt’ata uta
punkupnama pasiri uñjasa. Ukana mayampi mayampi, ch’uqi kustalanaka q’ipt’ata
sarapxarakina ukata jutapxarakina.
Kunawrasatixa jaqixa mamitapata jiskht’asipxirïnaxa, jupaxa sapuniriwa:
—Mamitajaxa taqi chiqankaskapuniwa. Mamitajaxa Pachamamawa.

59
XXV T’AQA
Jayatpachwa yuqallanaka jani yatiña utaru mantatanakapa uñjayätha. Maya k’ata
niya qhipt’atästxalla sasawa llakisiyätha, ukata taqisa yatiña uta uyunkasikänawa.
Francisco jilatawa yatiyitu:
— Yatichiri Gregorio yaqhampi jaqtapxi.
—¿Yaqhampi yaqtawapxi? —. Jani ist’añjamänawa. Yatichiri Gregorio paya marawa
yatichawxapxitäna ukata tukuyayawapxamamawa sapxapunitänawa.
—Machaqa yatichiri warmiwa purinxi —sasawa yatiyaskakitäna.
—¿Warmi? —jiskht’ayätha.
—Ukampinsa —sasawa Francisco säna. —Misti q’ara warmi.
Yatichiri Gregorio jaqïnawa, nanakjama. Aymarata arxayapxitäna ukata
yatichapxitäna. Taqi kuna suma katuqapxayätha. Kastilla aru yatichapxarakitänawa,
k’achata k’achata. Q’ara jaqinakanaka arupa sapa kutiwa yatiqapxayätha,
ukhampachasa jichhakiwa k’achata qillqaña yatiqasipkayätha.
Wali llakitawa jikxatasitäna. Yatichirijaru wali munasiyätha. Janiwa Francisco qawayata
jachaña munkayatti, ukhampachasa ajanuta maya jachawa jalaqanitäna.
—Taqiwa jachapxayätha —ukhama sasawa Francisco chuymanchitu. —Warmi
yatichiri phiruwa. Janiwa khitisa yatiña utaru jutaña munxiti.
Nayaxa taqi tuqi uñanuqtha.
—¿Ukata Timoteo? —jiskht’tha.
—Janiwa jutxiti. Awkipampiwa qutana irnaqaski. Maya walsa ch’uqsusipki.
Timoteo uka Yatichiri Gregorio tuqita janiwa yatiykataytuti. Ukaxa mayjarapitänawa.
—¿Ukata juykhusti? —jiskht’tha, masijaru uñanuqasa thaqtasa.
—Warmi yatichiriwa arkawachxi —Francisco maya nayranaka uñatatäna. —Yatichiri
warmiwa aka yatiña utaxa janiwa jukhunakatakïkiti sänawa.
¡Q’uya Mariano! Jupawa yatichiriru wali munasïna. Jupampi wali yattaptatänawa.
Qillqanaka ñiq’iruwa lurararapiri. Yatichänawa. Ch’amanchänawa.
—Juykhunakataki mayja suma qillqanakawa utjäna —maya uruwa yatt’ayapxitäna
—. Nayaxa ist’awthwa, uñt’a jani uñt’awktthi.
Mariano yuqallataki thaqanirapiñapänawa. Khitiwa jani yaqapxirïtthi.
¿Juykhunakataki qillqanaka? Julia kullakasa yäqiriti.
—Yatxatasina apanijawa —yatichiri lart’asisa sapxiritu. Mariano niyasa suma yaqäna.
Maya uru, niya paya simana qhipa, yatichiri maya jani uñt’ata nayluta lurata makina
ukata maya lawa katuñani apanïna. Ch’uspapata wali kusisitawa apsüna.

60
—¡Aka apaniwtha! —sasawa, jani uñt’ata makinanaka uñacht’ayapxitäna.

Ukhamakiwa muspharata uñkatasipxayätha.
—¡Akampiwa juykhunaka qillqapxi! —. Sasawa Mariano k’uchitatañapa uñkatäna.
Juykhuxa wali k’uchitatasawa ampara luqkatasïna. Yatichirixa chiqa rixiñataki ukata
sichiñatakiwa yänaka churäna:
—¡Akawa lapisamani!
Mariano luk’anapampiwa uka jani uñt’ata yänaka kunjama apnaqatañapasa uka
yatiñataki llankhakiparakïna. Taqiwa juparu muyuntapxtha uka yänaka uñxatañataki,
llankt’aña kuna munapxayätha.
Juykhuxa yanakapa apnaqañampi qarxänawa ukatwa nanakaru
yant’ayapxarakitäna.
—¿Kunjama qillqañasa? —sasawa Mariano yatichiriru jiskht’äna.
Yatichirixa janiwa yatkänati. Ukata yatiqanijawa ukata yatichajawa sasawa Mariano
yuqallaru säna.
Jichhasti ukhamaxa, juykhuxa janixalla wiñayasa ullaña ukata qillqaña yatiqkchinitixa.
Yatichiri Gregorio janixalla mayampsa kutt’anxchinitixa. Ukata, ukhamarusa, machaqa
yatichiri warmiwa yatiña utata jaqsutayna.
Ukhamawa Francisco ukata nayampiru muyuntasawa wali ch’axwarapxäna.
—¡Yatichiri warmi! ¡Yatichiri warmi! —ukhama chhipisirinakawa yatiña utaru t’ijuñkama
ist’asïna. Thakita maya q’ipt’asita warmiwa uñasïna. Nayasa yatiña utaru t’ijuyäthwa.
Taqiwa utarata pirqa qillqañata pantjasa pantjasa qillqaqasipkäna. Qillqaña pankaja
apsusisina qillqawxayätha.
Ukhamata, yatichiri warmi mantanïna. Taqiwa sayt’rapxtha. Ukata yatichiri warmixa
yäqapkitusa. Qillqaña misaparu makatasina yänakapa apxatasïna. Lankhu
warmïnawa. Juparu sinti lankhu uñanaqayiri chamara isitänawa. Jisk’a ñik’utanïnawa
ukata phurqichatarakïnawa.
—¡Uph! —qaritawa muspht’asïna —. ¿Janiti khitisa jutiri uñjituti? —phiñasita arxatäna.
Janiwa khitisa jaysänti. Nayaxa q’istuta yatiqiri masinakajaru ukata yatichiri warmiruwa
uñtayätha.
—¿Ukata jumasti? —sitänawa luqkatasa —. ¿Jani uñjiricha tukurakikïtha?
Nayaxa utjasiñajata saythapiyäthwa ukata juparukiwa unch’ukiyätha. K’atakiwa
parlanuqäna, kastilla aruta. Katuqaña ch’amänawa. Sutija yatiña munatapa
tantiyirjamayätha.
—¡Basilio! —sasawa jasq’artapisiyätha.
Yaqhipa yatiqiri masinakajaxa larusipxänawa. Q’ita yatiqirinakänawa. Jupanakaxa jila
kastilla aru yatipxäna ukampinsa jupanakawa uka yatiña utana jilawirinakäna.
Ajanujata wallaqirma jamuyasïtha. Yatichiri warmixa maya uñkatasawa utt’ayitäna.

61
Yatiña uta mäkatata mäkata sarnaqäna, siqita siqi, qillqata pankanakaja

awatkipasa. Taqiruwa tuqïna. Jinchuta thaljasirïna ukata illpa ñik’utata; k’ichisïnawa.
Ukata Hortensia chiqaru purïna ukata qillqata pankapa uñxatäna. Maya k’anata
wayt’asawa tuqisisa jaqunukäna:
—¿Janiti qillqatama uñxatasirïtha?
Hortensia wali chuyma usutawa uñkatasïna ukata aymarata kutkatasïna.
—Nayaxa jaqithwa. Arujata ullaña ukata qillqasirikthwa ukata janiwa jumana phiru
arumata.
Taqiwa lakasa qhaqhatatata uñanaqapxäna. Nayaxa yatiqiri masijata wali
musphatayäthwa, sañäni, nayra yatiqiri masijata. Yatichiri warmisa kikipawa janiwa
kamachaña wakinayänti. Arsuña munänawa, ukata laxrapawa chinjasïna. Qhiparu
amparanakapa thalarasisina ukata Hortensia kullakaruwa t’axlljäna. Kutkatasiri yatiri
imillana thuqtasiñapa suyäna, ukata Hortensia suma wawjama, qillqaña pankapampi
lapisapampi katusina ch’uspaparu apantasiwsina yatiña utata mistsuwäna. Janirara
mistkasina nanakaru kutjtanisawa uñkataniwapxitäna.
—Aka yatiña utaxa janiwa jaqinakatakïxiti —ukhama sawasina sarxäna.
Nayaxa wali kusisitawa uka kullaka masijana sayt’asitapata jikxatasiyätha. Jupampi
wali ch’amanchasiyätha. Uka Julia kullakana yatichatapata khusayätha, yatirita,
yatichiri Gregorio yatichatapata. Taqi kuna jupanakata yatiqawapxayätha, pachpa
ajayupatsa ukhamaraki, uksti jayarakiwa imxatasïna. Taqisa maya tápakalatapa
amuyapxayätha, ukata nayrapawa uñatati ukata jichhaxa wali suma yatichawchitu.
Nayasa sartapisina yänakaja apthapisiyätha.
—¡Janiwa ukhamäkiti! —ukhama siri yatichiri misti q’ara warmixa. —Janiwa
jaqichunaka kutkatasiñanaka utjañapati-. Wali uñanuqt’asisawa jak’achasitu.
Amparata q’apthapiña munitäna ukata ch’amampiwa thalarastha. Llust’taythwa.
Warmi yatichiri mulljasïna.
—Jani katustati, ¡ch’ina k’ank’a! —sasina tuqintawtha.
Yaqha yuqallanakaxa saytapisina nayampi chikawa mistsupxarakïna. Hortensia
kullakaxa thakinkxänawa. Jakxatañataki t’ijuyäthwa. Jupaxa janiwa jaysanituti. Suma
k’uchiwa katuqitäna, ukata qhipata amtasiwxänawa ukata sarxaña munäna.
—¡Kullaka! —sayäthwa —allmiñapata wayxasisa —. Jaqinakätanwa. Aymara
kankañani.
Hortensia ajanupasa wali qalaratawa jaysanitu. Wali ch’amampiwa ch’axwayätha.
Ukhamata, chuymapsa qalt’ayasxaspacha ukhama amuyatäna ukata
amparanakajata katthapisa sitüna:—jaqi jilata masi.
Wali qhumantasipxirïtha ukata, ukawraspachawa, yaqha yuqallanakampi
mayachasipxitäna. Maynita maynikama qhumantasitawa sarnaqapxayätha; thaki
mäta märu phuqantasisa, maya nayra aymara warurt’a warurt’asisa.

62
XXVI T’AQA
T aqi chiqata jaqixa Acora marka qhaturu purinïna. Thayapampa jaqinakasa
ukkamarakkiwa purintanipxayata. Maya jach’a tawla uyuni awtuta alxaña juyranaka
ukata uywanaka apt’asita sarapxäyata. Taqipuniwa jutaña munapxäpunirïna. Ukana
alxt’asiñasa alt’asiñasa wali khusapunïnawa. Khitiwa jani uka qhatu jisk’achaspati.
Ukhamawa, uywampisa k’ullk’katatpachawa apachita qullu mantapxayätha.
Thakixa khuyañänawa, ukhampachasa, wali lart’asisa k’uchikiwa khuya aka
jaqnaqatpachasa sarapxayätha.
Julia kullakaxa amparaparu p’iqi qhumxarusisa thaki jak’a qullu pampanaka suma
uñch’ukïna. Juparuxa munkiri jani munkiri apxaruniwapxtha. Acora marka qhaturu
janipuniwa sariritaynati.
—Askxalla jutstaxa —sasawa k’uchitatayirïtha.
Julia lart’arapitänawa ukata qullu pampanaka uñtaskakïnawa. Wali uñtkatasa chhariri
jach’apunïnawa, kamisa jach’a qutjama, jani tukuskiri jach’apunïnawa. Jichhu qullu
pampanakasa, jani jaqkaña, qhanjta willjta thayampi asut’itpachawa; nanaka chika
thaknama saräna. Jach’a tawla uyuni awtu wali thalanuqasa thuqtasa thuqtasa
ukakiwa k’uchisiyapxitäna.
Acora marka qhatuna, puripxayätha jukhatpacha wali phuqäxataynawa.
Jaqixa uksa aksaruwa ullxtäna. Qhatuxa jach’arakïna ukata ukaru injama taqisa
mantäna, ukhampachasa qhatuchasirinakxa alxasiñataki sayäwinakxata wali
waykart’asipxäna. Julia ukata taypina chhaqirjamänawa. Sapapakiwa paynaqäna.
Maya amparampiwa wayxarirïtha mayni amparajaruraki Mariano jilataru. Jupasa
ukhama ch’axwirinakampi janjamakiwa k’uchïkanti. Qhaturu maya qawaya uyuchata
thaknama jaqinaka taypiru mantapxayätha.
—Qutaxa aksankiwa —sayäthwa.
Ukhamata ukhamata Julia jaqitatasa k’uchitatäna:
—Ukata kutiniñäni. Nayraqata ajayusa khiwxatasiñäni.
Jïsa, ajayusa khiwxatasiñasawa. Ukhama mulljasiñanakana Julia ukhampuni sirïna.
Qutapuniwa taqi chiqata sipana jiwasa pachpa uñt’asiñasataki wali khusäna.
Acora marka quta qawaya wali jach’änawa. Quta qawayaxa purapsaru tukuyäna.
Ch’allapasa suma janq’umt’aya ukata wali akurakïnawa. Ukana jani jiskhuni
sarnaqt’aña wali khusänawa. Ukhamawa ukana janirara suma purkasawa jiskhunaka
jaqsuwasina umaru thuquntapxayätha. Mariano quta qawayana utjasiskaña munäna.
Ukana yaqha yuqallanakasa umana tuyusipkarakïnawa. Yaqhipaxa jisk’a
kalsunani ukata yaqhipaxa q’ara chichikiwa umana tuyusipkäna. Julia kullakampi
qunqurkamakiwa umaru tuyuntapxayätha ukata kayumpkamawa umampi
qhalljasixayätha.
Maya qhawqha q’ara yuqallanakawa uñch’ukipxarakitäna. Jupanakkama
parlt’asisina larusipxäna. Jak’achanipxitänawa.

63
—¿Kunsa munapxta? —sasawa Julia aymarata jiskht’äna.

—¿Uñjapxtati? —sasawa uka yuqallanaka taypita mayni arustatäna. —Jaqinakawa.
Yaqhanakaxa jaqinakaskapuniwa sasawa larurasipxäna.
Julia kullakampi panija uñkatt’asawa kunka waytapxayätha. Lart’asipxarakirïthwa.
—¿Kunarusa umaru mantapxi jani tuyunaqaña yatisinxa? —Maynixa sarakïna. Qallaña
munapxitäna.
—Umaruxa tuyunaqiri mantañawa —sasawa q’arachichi yuqallaxa säna, ukata
nanaka qawayana wali umana ch’itiqiwxäna.
Julia, ukhamata, allmiñapa ukata pullirapa lluch’susïna. Nayaruwa uka isinakapa quta
qawayaru jaytaniñajataki churasitäna. Nayaxa iyawa sasawa katuqayätha. Mariano
chika Hortensia ukata Timoteo utjasisipkäna.
—¿Kunatsa jani suyt’anipxista? —sasawa Timoteo añayasitäna.
Nayaxa janiwa jaysirïtanti. Ukata allmiñaja thatsusiwasina mayampi umaru
t’ijuntawxtha. Timoteo ukhamaraki allmiñapa ukata pantalunapa thatsusiwsina
arkantanitu.
Ukana Julia janiwa yuqallanaka chikawxataynati. Jupanakaxa quta manqha
uñtatawa lakasa ansatatatawa muspharasipkäna. Julia kullaka kamisa chawlla
jaqjamawa tuyunaqäna, ukawjaru janiwa khitisa jupanakata tuyunaqiri mantkaspanti.
Timoteo yuqallampi tuyuntasawa jakxatapxayätha.
—Uka jamaña q’ara yuqallanakaru ch’ujtaythanwa —sasawa imilla masijaxa
k’uchisïna.
—Maya sipana, amanawikiwa jupanakataki jist’araraptaxa —sasawa lart’asisa
kutxatayta.
Thayapampa jaqinakaxa wali umana tuyunaqirinakapxthwa. Uka pachpa qutana
yatiqawapxtha. Ukata jayp’ukipaniwa yatiña utata kutxapxirita: ukana tuyunaqasina.
Mistuniñanajatakixa, khurkhu yuqallanakaxa sarxapxataynawa. Ukata uka ch’alla
jant’akuruwa wañsuyasiñataki jaqurtapxayätha. Lupixa k’atakiwa qhatjawxapxitäna
ukata isthapisxapxayätha. Hortensia ukata Mariano sarataxapxänawa. Qhaturuwa
kutxapxäna.
Julia ukaru kutiñatakiwa qhatamjapxitäna. Ajayapasa khiwxatataxänawa.
Qhatuna jupawa sinti q’apasïna. Nanaka juparu suma uñt’aykpacha, jupakiwa alxirita
alxiriru irpnaqxapxitäna. Taqi kuna uñjaña munäna, taqi kuna katuña munäna.
—Aka awayuxa Capachica markata apanitawa —sapxitänawa. Wali laru sinst’asawa
awyt’asiña yant’asïna. Ukata kutxaruyxarakïnawa. Alxirixa inakiwa ala chanipa
yatiyaskäna.
—Aka tunquxa Chucuito markana yapuchatawa. Wali muxsawa —sasawa
manqt’asjama arsüna—. Taqi chiqa pata pampa markanakata sipana wali
khusapuniwa.

64
Timoteo yuqallampi kuna, ukana paya jisk’a yuqallkamawa irpayasipxätha. Maya

jamch’jama t’ijnaqiri uñjasaxa wali k’uchisipxayätha, jani sayt’irjamänawa.
—Jutapxma, jutapxma —sasawa taqiwjana jawch’ukipxitäna.
Jichhaxa maya tarqa phusañanaka apnaqäna. Nanakaru mayt’apxirituwa ukata
kimsajawa phust’apxayátha.
—¿Alasipxitätati? —sasawa phusa alxiri qhichwa aruta sapxitäna.
Phiñasitänawa.
—Manan munaykuchu [¡janiwa munapktthi!] —sasawa Julia uka tarqa phusa
kutxaruyäna.
—¿Qhichwa yattacha? —sasawa Timoteo jiskht’äna.
—Pisillata (jisk’itakwa) —sasawa Julia lart’asïna.
Jichhaxa yaqha alxiriruwa jalxatäna. Maya awichawa wali suma awayunaka
alxasiskäna.
Julia maya awayu sumata iqtäna ukata suma munaräna. Nanakaxa juparuwa
jakxatapxayätha ukata uñxatt’ayapxitänawa.
—Ukaxa nayra awayuwa —sapxitänawa —. Awayu pachpawa parlaski. Ukhamawa
aymara siwa säwita yatisi.
Julia jukhakiwa awicharu uñkatäna. Sawuri mamaxa lart’asisawa säna:
—Jumaxa yattati —. Uka warmina nayrapaxa ch’usuptänawa, wali suma jak’ata
uñkatkämi —. Nayaxa uñt’smawa, mamita —sasawa arxatäna ukata Julia kullakaru
ampara luqkatäna.
Julia nanakaru uñkatasawa jithiqañanakajataki nayra ch’irmjapxitäna. Ukhamawa
uka awicha jakaparu qunkatäna ukata sumpacha uñkatayasirakïna. Uka awichana
ajanupana wali munasiñapa khuyapasiñapawa jukäna.
Timoteo maya tuqiruwa saräna. Nayaxa ukäkana suyt’ayätha, k’atata k’atata
uñtasa. Panipa wali k’uchiwa jakintasipxäna. Jani tukuyasa parla jakjtapxirjamänawa.
Awayunaksa uñapxarakïnawa. Qawayata awatsupxäna, sapa saltata sapa saltaruwa
ullapxäna. Panipawa quqt’asipxäna ukata, ukhamata, ch’ujtapxäna.
Maya juk’ata, uka awichaxa sawuña tiljata katusina Julia kullakaruwa churäna. Ukata
ukanpacha, wali yatiña kankañapampi, Julia sawuñaru jalxatäna. Ukhama janiwa
panipa parlxapxänti. Jayp’tapxipana, alxasirinakaxa qhatuchatanakapa apthapisisa
sarxarxapxäna jukhakama Julia maya jisk’a uñkuña sawuña jak’achsuwxänawa.
Ukatwa sawu aythapisina churxäna, awicharu kamisa maya wawarjama parata
jamp’att’asina. Uka sawutaxa salta p’itanakanirakikïnawa. Ukata awichasa
ukhamarakiwa, Julia kullakaru qhumantasina suma jamp’att’äna. Ukhamata
uñatatäna, ukchiñkama Julia kullaka saratäxanawa.
Sawuri awichaxa uñkuña salta p’itanaka ullawxäna. Nayritanakapasa jach’aptänawa,
pañu jaqunukasina ukata lakaparu amparanakapampi imkatasïna, wali llakt’ata.

65
Ukata Julia kullakaru inakiwa uksa aksa uñanuqasa thaqawxäna. Qhana

amuyañjamänawa.
Ukata jach’a tawla uyuni awtuna, kutinxasaxa, mayampi mayampi Julia kullakaru uka
awicha tuqita jiskht’ayätha. Chiqpachanxa añayirïthwa. Uka jani uñt’ata awicha layku
uka urpachawa nanakata armjasxäna.
Julia janiwa ist’irituti, mayampi amparanakapampi p’iqi qhumt’ata jichhu jichhu
pata pampanaka uñch’ukiskäna, uka pata pampa thakixa jani tukuyani wali
jach’apunïnawa, maranakata sipansa nayra pachatpacha, jakañata sipansa
ukhamaraki wiñayansa wiñayapataki.
XXVII T’AQA
Timoteo jilataxa yatirini arkapataki chhijllatapatpacha, janiwa nanakampi mayampsa
jakisiña munxänti, qhana sipana, Hortensia kullakampi ukata nayampi kuna, Mariano
jilatampisa janirakikiwa jakisxapxätthi. Sapa kuti thaqiri saratasa jila tatapampiwa
imxatayasïna, ukata yaqha chiqanakana uñjirjamatasa uksa puchuwa qhisptirïna.
Hortensia kullakawa yatiriru uñxatayiri irpaña munituna, ukata jupakikiparakiwa jani
saraña munxanti. Yatirisa jupana janiwa suma munatäkanti.
—Julia kullakaruxa janikipunixalla katjchiñänti —sasawa Hortensia armañjama
munxäna—. Janiwa khitisa yanapt’asirjamakänti.
Nayasa janiwa kunjamata ch’amt’ayirjamäxayatthi. Chuyma manqhajana lup’isa
armanukuñjamaki munxayätha. Jani arsutaru phuqirjamawa arsuyätha:
—Inaxalla mamitapa kutinxipana, ukjaxaya kunsa qhanancharakstani.
Jupa pachpasa janiwa arsutaparu yäqasiriti. Mamitapasa janjakiwa kunsa
yatkpachati. Nanakana yatiyañanakajawa wakisispa. Akhama sapxañani: —Julia
kullakaru jallu yuqallanakawa Manqha pacharu apsxapxi, ukata janiwa jiwatäkiti.
Jakaskiwa. Yatiriwa ukhama kuka laphita uñxati —¿Ukata yatiristi? —jupaxa
mulljatawa sikt’asina. —Jiwxiwa —sapxaraksnawa. —Layqana munañaniñapata
parlawi, yanqha japhallaninakatsa. Maya phiru jach’a asiruwa jiwayaña munäna,
ukata maya jani khuyapayasiñani amparawa jani suma jark’aqasiwarakiti.
—¿Kunsa lup’iskta? — sasawa Hortensia pantjasiyitu.
—¿Yatirixa kunatsa layqana munañanitapata parläna? —sasawa jiskht’askakiyätha
jani jaysasa.
— Julia kullakaxa layqanakatakixa kali asq’aririnawa—sasawa Hortensia amtayitäna.
—¿Muljatamata amtasisktati?

66
Jïsa, wali sumitpuni amtasiskayätha. ¿Kuna supayatsa ukhama mulljiripachäta?

Janipuniwa yatirikti.
—¿Hortensia, kawkitsa ukhama mulljasiña siwa säwinaka mistpacha?
—Mamitajaxa japhallaninakata mistuxa siwa. Jupanakaxa thaya pachana
ukanakxatakwa parlasisipki. Suma japhallaninakaxa wakisiri tuqinakata yatiytamxa
ukata yanqha japhallaninakaxa jani wali tuqinakatraki ukatwa ukhama parlayasi.
—Maya yanqha japhallanïpachanawa, kunatixa nayaxa jani suma sarnaqäwinaka
tuqita siwa säwina apsuña wakinaytthi.
—Layqhana japhallanipa —sänawa Hortensia kullakaxa —Julia kullakaxa jumana siwa
sáwima jupaxa yatirakikïnwa sasawa yatiyitäna.
Nayaxa wali musphasiyätha. Jupaxa nayana siwa säwija janiwa yatktti sitänawa,
niyasa suni tuqi maya wali phiru yanqha japhallani tuqita arxayitäna. Amuyunakaja
apthapiña munayätha, kamisa p’akita maya ñiq’i phukjama.
—Suni layqaxa yanqha japhallanïnawa sasina yatiri Eusebio parliri —ukhama
qhananchayätha.
—Niyasa Julia kullakaruxa jallu yuqallanakawa q’ipisiwxapxi.
Ukhamänalla. Kunawa uka siwa säwinanakana jani suma qhanänati. P’iqijaxa uka
tuqita lup’kämiru usutanawa. Maya sipana naya sapaxa Julia kullaka jikirijstwa sasawa
amuytha. Ukatwa uka jallu uruna naya yatiriptaña munatajatsa qhawqha amtastha.
—Nayasa —sasawa Hortensia arsusïna —. Nayana injama yatiriptañajäna ukhamata
Julia thaqiri sarañataki.
Ukata Hortensia kullakana jukha jalluna sarnaqañapa jamuyätha.
—Akhamanakatakixa yatirina munaña kankañapaxa inamayjamakiwa —sasawa
kullaka masijaru chuymachirïta. —Machaqa yatirixa nayaruwa Julia kullaka thaqiri
kunjama puriña yatpachäta sanawa.
—¿Kunatsa? —sasawa Hortensia säna.
—Jawsuykitäna uka uruxa kunpunwa nayrajana uñjpachitäna —sasawa kutxatayätha.
—Julia kullakaru uñjatapänawa.
Ukhamata juykhuxa jayata uñasinïna. Thujrupaniwa saraskäna. Janiwa uka thujru
apnaqirïnti. Jupaxa janiwa ukhama sarnaqiriti. Ukhamawa jupana walipacha
sarnaqatapampi yatinuqtapxayätha, jani thujruni.
Jani arjt’asiwasina, juparu jakxatiri sarapxayätha. Jichhakucha janiwa jani nanakampi
jakist’ata sarkaspati. Mariano jilataxa nanakana saratanakaja tantiyana ukata
uñkatanipxitäna.
—Mariano —jawsayätha. —Suyt’ma.

67
Ampara aytawsina jananpachawa saräna. Hortensia kullaka jupa nayraqataru

sayt’äna.
—¿Kunatsa jani ist’aña munapxistha? —qhanaki arsuwxäna.
—¿Kunatcha chuyma usuyawxapxsma? —nayaxa arxatayätha.
Juykhuxa jani aruniwa sayäna. P’iqi waytarakïna alkhintarakina. Ispillunakapa
achurasina. Thujru ayt’ata amparapa jusq’usïna. Ukhamata jachani jachani aru
jaksüna.
—¡Nayaxa sapaja utjasiña muntha! Mayjathwa, juykhuthwa. Janiwa yatiritaki walktthi,
janiwa yatiña utaru sarirjamäktthi...
Janiwa sartirjamaxänti. Kallachinakapa thalasawa jachäna. Sarxaña munäna.
—Nanakasa janirakikiwa yatirina arkapapkti—sayäthwa.
—Yatiña utarusa janirakikiwa sarxapxtthi —sänawa Hortensia kullakaxa —, yatiña
utaxa janiwa jiwasatakïkiti.
—Ukampinsa —sayäthwa, -Jumaxa nanakana munatätawa, jila sullkjama-. Ukhama
amparajampi atipata amacht’ayätha:
—¿Janiti Julia kullaka thaqaña yanapt’axitasma?
Juykhuxa payt’atänawa. Kunawa chuymapa usuyaskakïna. Iyawa saña
munaskänawa, ukata aru jaksuña jani wakt’ayänti. Paypacha amparapa ch’amampi
thalarasina. T’aqisïnawa.
—Julia kullakaru —jichhaxa nayaya atipa thalarayätha —. ¿Janiti Julia kullakaru
uñjaña munasma?
Maya waña q’awsi ñiq’i p’akjasirjamawa chuymajata ist’asïna ¿jani ukaxa juykhuna
chuymapancha? ¿Ucaya Hortensia kullakana chuymapancha?
Mariano jilataxa qhumantapxitänawa ukata p’iqipsa nanakankirimpiwa muntapïna.
Mayampi pälxa masïxapxayätha.
— Julia kullakaru jikiñasawa —sänawa Mariano —. ¿Kunatsa jani utaparu sarthana?
Janiwa khitisa utaparu thaqiri saraña arsünati. Juykhuxa ukaruwa saraskäna
ukhamaruwa jakxatapxayätha. Ukhamañapänawa. Aynuqnamawa muytanipxiritha,
jani yatirina utapa jak’nama saraña layku. Jaypacha muyünawa, ukata ukasa
ukakïnawa.
Hortensia punku nukhuntäna, jani art’asa. Nanakaxa arkantapxayäthwa. Mantasinxa,
Hortensia ukata uta chika taypina sayäna, ampara luqatatasina, jiskht’asirjama. Ukasa
ukakchïnaxalla. Ukana kunawa jani utjkänati. Ikinuqañataki iwija q’ara lip’ichinakakisa
utjaspäna.
—Phukunakasa utjkiti, qhirisa utjkiti —. Hortensia p’iqi khiwirt’asina.

68
—Manq’aña juyrasa janirakiki —sasawa nayasa jani wali ist’asisa arxatayätha.

—Laq’a laq’awa thujsi —sasawa Mariano arxatäna —. Jani jaqina sarnaqatjamanwa.
Kunawa jani jakiñjamakänti. Ukata utata amanawi ipt’atawa mistupxayätha. Maynisa
arsünati.
¿Kunatsa ukhama Julia kullaka mamitampi ukhama utjapxpachäna? ¡Uywanakjama!
Uka ch’ujllaxa janiwa jaqina utjañapatakjamäkanati.
Timoteo nanaka nayraqatata samaqt’asisa uñasinïna. Nanakaxa yaqhawrasanakjama
chiqxalla saraskchini sapxayäthwa, ukata nanaktaywa jupaxa jutäna.
—¿Yatirimana iwxapcha apanta? —kuliratawa jiskht’tha.
P’iqimpiwa janiwa säna. Maya k’ata samarasina suma samsxäna.
—Yatirixa janiwa utankkiti. Suni qullu tuqi sarawi. Nayawa utapana musirapisktha.
—Jälla, jichhaxa jumati uta musiri anuqarapäxta —sasawa Hortensia qhaqhantäna.
—Janiwa —sänawa Timoteo—. Nayaxa yatirimpi janiwa kuna yatiñsa munktthi.
Jasq’arayituwa.
Ukatwa kankañata mayjt’apxayätha. Kuna jani walipuniwa kamachpacha. Timoteo
ukhama amuyaña qalltäna.
—Arumanaka jaqinaka ch’usa ikiratipana, jani uñt’ata jaqinakawa uka utaru puripxi.
Jaqïchi jani ukaxa japhallaninakächi janiwa yatisiti, ukata jupaxa janiwa katuqiti. Uta
punkutakwa, niyasa, parlxayi —Timoteo ukata sinti thuqtasi —. Tuqiskamawa alisnukri.
Julia thaqtanipxma, jiskhxatanipxma. Yanqha katusina alisnukri.
Taqisa wali mulljratawa ist’apxtha.
—Jumarusa jachjarakiktamwa —luk’anampi luqkatitu —. Janiwa munañamampi
mistkaniti jistamwa.
—¿Kunatsa jani nayrjata juttaxa? —juykhuxa jiskht’äna.
—Janiwa yatti —Timoteo jupa pachpawa jiskht’asïna. —Inakiwa muluqitayätha.
Jichhapi niyasa. Ukhama yatirina apanaqañapa ñiq’ita q’apitanaka uñaskäna.
Nayaru janiwa llankt’ayaña munituti, ukata arumaxa jupaxa arxayiwa, tuqiri,
jinchuchri, ukhamawa. Janiwa jupampikänti, jichhüruwa suma uñaqtha. ¡Yuqallanaka
q’apitänawa! —Timoteo maynita mayniruwa uñkatapxitäna —. ¡Pusi yuqallanakawa!
Nanaka pachpapxayäthwa, paya k’ak’atäxanawa. Basilio jilatankiri ukata Hortensia
kullakankiri. Nikht’itakiwa, juykhunkiri wayttha jukhakiwa, amparajana p’akjasiwxi.
Ukhamaxa ukatxalla ikïwita sartirjamästhxa ukata taqi kunata amtasirïtha. Ukhama jani
p’akita ñiq’ita q’apita yuqalla katusawa pirqaru jaqtawaytha.
Nanakaxa kuna jani sapxayätthi. Uñanaqanakajampikiwa, niyasa, yatxatapxtha.
—Yatirixa janiwa yatirïkiti. ¡Layqawa!

69
Chuymanakajata jukha phiru arunakawa warasïna.

—¡Yanqha luriricha jutäna! —sasawa Timoteo arsüna.
¡Layqa! —lip’iyäthwa —. Ukampinsa jichhaxa taqinisa mayakipxthwa. Nanakana
mayachasitajaxa nayrïri ch’axwäwinwa yanqhanakaru atipjawäna. Uka Julia
kullakampi qawayata ch’axwäwinaka atipjapxiriktha.
XXVIII T’AQA
Maysk’a suni qullu jak’awjana, sinti nayra tuqiwjana: ukana intisa inamaya q’aq’uski,
nayra pachanakatpacha thayampi asut’ita, maya jani uñt’ata mathapïwiwa
apasiñapäna. Taqisa janiwa uka mathapïwi manapxänti, ukhampachasa jakäwina
munañapänawa, munañanakapata sipansa sinti ch’amanïnawa.
Maya tunu achachilawa, niya maya pataka mara jila armata, jupa sapapakiwa uñjiri
utjxäna. Julia kullakana mamapaxa ukawja chiqaru wayusiritaynawa kunattixa jupaxa
askiwa yatiskäna, nayratpacha, uka achachilana uraqipana wali munañanitapa
ukata ukawjata sipana, aka uraqi pachana, janiwa khitisa ch’apaqachaspati. Ukana
Julia munata wawapaxa suma wiñaya jakañanïnawa.
Jupanakawa nayraqata uka mathapïwi apasiñapa chiqaru puripxäna.
Qunurasipkänawa, jani parlasisa, puriniñanakapkama. Uka suni ch’uchu cchullunkhiya
thayawa jani khuyapayasa ajanunakapa asut’räna, ukhampachasa janiwa
unxtapxänti, layqana jutañapa tuqi jani ch’ipxtasa uñtrata.
Ukata qhipäxapata wali ch’ajantata aruwa jach’ata ist’asïna:
—Akaskthwa —sänawa layqaxa. Ch’iyära punchuparu llawuntatawa jupanakaru
mulljrasa purïna.
Imillaxa mamitaparuwa wali llujkatxana. Warmixa, jani phinq’anikiwa, uka chacharu
utt’asiñapataki uraqi uñacht’ayäna. Layqaxa amparapampi k’umt’asina aruntasisa
utt’asïna. Ukata jaypachawa, taqinimpiwa nayra mayampi mayampi uñkatasïna.
Aruskipäwi qalltawxirjamänawa, ukata jukhakiwa uñt’rasisipkäna, ukhamata walja
ch’axwäwinakata suma amtäwinakaru puriñataki.
—Achachilanakawa jawsthapchitu —arustatäna warmixa —. Suma amtäwinakaru
mantañasawa.
—¿Suma amtäwinakaru mantañasa? —layqaxa jani amuyasawa arsüna —. Maya
suma ch’iki amtäwiru mantañaxa mayacht’asiñasaspawa...
Warmixa ampara luqtäna layqana ch’ujtañapataki. Maya juk’a wakisiri arsuñakïnawa:
—Uñisisirinakampixa janiwa mayachasïwi utjkaspati. Arumaxa arumawa ukata uruxa
ururakiwa—. Janiwa kuna parlañasa wakiskiti.

70
Layqaxa lakapa kuliratawa millk’täna. Arxataña munaskakïnawa, maya jisk’ata

manqtapt’asïna:
—Mayachasïwinakaxa ch’axwäwinaka t’akt’ayirikiwa. Munatanakasa imxatiri ajanu
qhupkatañanakjamakiwa.
Warmixa ist’änawa. Imillaparu uñkatasawa larusïna. Julia sayxatasitjama amuyasïna.
Jaqiñachawa utt’asïna ukata layqaru uñkatana. Chachaxa imillana suma
jach’a nayranakapa jani ch’ipxtasisa uñkatäna. Larch’ukt’änawa, ukata aliqaki
uñanaqasxäna.
—Aka ch’axwäwixa sinti jayaru sarirjamawa —sasawa warmixa arustatäna —. Taqisa
mällapi tukuyañapa munäna.
—Ukhamäxiwa —. Sasawa layqaxa saythapïna. —Nayratpacha arjatäxanawa—.
Sasawa maya k’ata ch’ujtasa Julia kullakaru luqkatäna. —Jupaxa amparajankiwa.
Jumana purakamata yuritawa aka uraqiru purini, ukasti nayatakiwa. Julia kullakaxa
mamitaparu uñkatäna. Uka ch’axwäwi inamayañapa jasq’aräna, mamitapasti
mällapi arjaña munäna.
—Purakajata yuritawa, ukata janiwa jumankiti. Sayxatasiriniwa. Aka ch’axwäwi
saraskakini janiwa jumana munatamasa munatamäkaniti ukata nayana munatajasa
munatajäkarakiniti -. Warmina arusitapaxa arusitapänawa.
Layqaxa musphasïnawa. Warmina arusitapaxa wali lup’iñatakïnawa. Aka ch’axwawi
saraskakinixa, taqi kunasa ukhampachakiskaniwa. Maya sumata arjäwixa jupataki
walispawa, ukhamata, taqi layqanakjama munataparu phuqayasispa.
—Taqiwa arjasiñapa munixa —saskakïnawa warmixa.
—¿Kunjamasa arjañaru puriñaxa? —jiskht’äna qala chuyma layqaxa.
—Julia wawaja naya irpasxajawsina. —Warmixa qhana arsüna. K’achata k’achata
layqaru sumachirikïtha. Ukhampachasa janiwa kamachkitanisa. Ukatwa, jichhaxa wali
uñkatäna layqana thuqtasiñapataki. Layqana ajanupaxa liju ch’amakrantanawa.
Jukhaki ist’aña munxäna. Warmisti arusiskakïnawa:
—Nayawa mayampi wawachasiwtha aka uraqi pachataki, jakañataki. Jupana
jaqinakampi jani chika saraqanitapaxa janiwa jawkch’asa waliti. Jichhakuchawa Julia
imilla wawajaxa mayampi kutiniñapawa.
—¿Julia? —sasawa layqaxa yatxayasa jiskht’äna.
—Jumaxa jaqinakana kuna sutimpi uñt’atapa yattawa —sasawa qhananchäna
warmixa.
Layqaxa jani ch’ujtkaña larumpiwa jiwarpayäna. Wali k’ajtasawa larüna. Jani
ist’kpachakwa ist’äna. Uka arjäwiru mantañaxa jupana amparapankänawa. Maya
luqhïspawa ukhama arjäwinakaru iyawa saspa ukjaxa. Khititi atipjatäki ukatakikiwa
uka arjäwinaka wakisirispa, ukata jupasti... Jupaxa atipirïxaspasa ukhamänawa.

71
Imillampi ukata taykampixa saytapipxpanawa. Taqi kunasa luxt’unakana

aruskipäwipakitaynawa.
—Taqi kunasa arjatäxiwa —tukuyäna warmixa. —Pachaxa qaritäxiwa. Munañamaxa
taqi munañanakata sipana pisikiwa. Arjäwinaka katuqasiñamawa.
Layqaxa kulirata jacha qhultüna ukata Julia kullaka patxaruwa jakxatasïna. Maya
juyphi thayawa phust’äna, wali usuchnuqasa, jupanakaru. Layqaxa nuwkämiruwa
acht’iri. Maya qalata lurata pachachjamänawa, achachilana yanapiripjama.
Julia imillampi mamitapampixa nuwata jark’aqasiñatakixa janiwa maya jukch’sa
uñxtapxänati.
—Arjäwixa qalltxiwa —larusïnawa warmixa.
Julia imillaxa aynacha uñtäna. Taqi kunata qhispiyata amuyasïna. Jupatakixa aka
uraqi pacha jist’aratänawa. Taqi kuna yatïna. Jani kunampi yatiqkiriwa mamitapata
taqi kuna wali suma yatiqatayna.
—Jichhakuchawa jumankixa —sasawa mamitapaxa chuymachäna. —Maya kutimpi.
Ñik’utasa jararata, khuyapayasiri thayampi thalsuta, Julia irpayasxäna, t’ijukama,
aynacha uñtata. Amparanakasa luqatatata, kamisa uraqi pacharusa qhumantkaspa
ukhama, jupaxa ukhama mayampi jakintasiña puriniñapa wali munäna, ukatwa uka
amtatawa t’ijüna, ukampinsa uka puriniñapa suyaskapunïnawa. Jupa pachpana
sankapa katuyawa t’ijüna.
XIX T’AQA
Yatichiri Gregorio tata nayrxa pachawa Q’ita markaru saräna. Ukana maya
ch’apaqachäwi arjañapawa utjäna. Mariano jilatana jila tatapa, sacristán p’iqt’iri,
yatichäwinakampi qhipaqtänawa. Sapa kutjama, Julia kullakawa jupa lanti
mantxäna. Maya jach’a p’alala qala patxaruwa mistüna, uka patxata, uka uta uyu
taypïxata, nanakana muyuntata, ukhamawa yatichapxitäna.
—Aka uraqi pachaxa p’iqita kayuniwa —mayampi sapxitäna —. Jaqinakawa uka
chiqaptayañäni.
Juvenal jilataxa p’iqita kayuni sayt’aña yant’äna ukata jukha phiru uraqiru
marinuküna. Taqiwa larusipxayätha.
—Aka uraqi pacha laqämpstayañatakixa janiwa p’iqita kayuni sayañasati wakisi
—sasawa suma qhana tawaqu yatichirisaxa arsüna. Jaqi kankañaniñasawa.
—¿Ukata janitilla jaqïktansti? —ukhama wali thuthuta Timoteo kutxatayäna.
—Jiwasaxa aymara kankañanïthanwa —sasawa chuyma waytäna Ceferino sutini
Akapatu yuqallaxa.

72
—Jaqiskakthanwa —Julia lart’asïna. —Uraqi pachasana sarawinakapa

qhantayañawa wakisi.
Jupaxa nayra pacha uraqitpuni arxayasïna.
—¿Suma Awkisana pachapa? —jiskht’asïnawa Mariano.
—Sinti nayra, sinti tunu —sänawa Julia kullakaxa jiwasana jani amuykaña pacha
tuqita. —Inka achachilanakasa pachatsa sinti nayra.
Pachaxa kimsa mayja mayja kastaruwa jaljatawa: Suma Awkisa tatana pachapa,
Jesucristo tatituna pachapa ukata Espíritu Santo tatana pachapa. Ukhama Cipriano
jilata tataxa yatichapxitäna. ¿Kunjamasa uka sinti nayra pacha utjatapaxa?
—Cristianos sutini jaqinaka nayra —ukhama Julia kullaka ispañula q’aranakaru
sutichäna. —Inka achachilanakasa nayra, pata pampa uraqinakasana maya maya
aymara kasta jaqinakawa utjäna. Ukhamaxa uraqi pachaxa wali sumäpachanalla.
Kawkhana markanakkama ch’axwanakaxa utjirïnawa, ukata suma chiqaparu
arjatapunïnawa. Apu Qullana Awki jupawa munañani Suma Awkisanaxa ukata
jiwasa jaqinakana taqi phuqata jakasipxañasataki, yaqha apu achachilanakampiwa
yanapt’ayasïna. Suma Awkinakasa wakisiri yänaka ukata jani wakisiri yänaka
lurapxarakïna. Jaqinakjama. Pantjasipxänawa. Ukhamarusa jupanakkamasa
ch’axwapxirïnawa. Jiwasa laykupuniwa. Uraqi pachaxa mayakïnawa. janiwa Alax
pacha, Aka pacha, ukata Manqha pacha utjänati. Maya sapakïnawa ukana taqisa
jakasipxayätana.
Taqiwa suma ist’apxayätha. Ukhama yatichäwinaka suma katuqaña ch’amänawa,
ukata Julia kullakana yatichäwinaka ist’aña munapxapunirïthwa.
—¿Kunasa qhiparu kamachana? —maya jisk’a imillaxa jiskht’asïnawa.
—Cristianos sutimpi uñt’ata jaqinakawa purinipxäna —yatichaskakïnawa Julia—,
jupanakawa taqi kuna laqämpstayapxäna.
—Jiwasa Uraqi pachasaru aynacht’ayapxänawa Manqha pacha aynacharu ukatwa
juykhunakjamäxthana.
Taqiwa jani munaskirpachasa Mariano jilataru uñtapxayätha.
Jaya pachawa juykhusipkayätana, ukata jupanakaxa yaqha nayranakwa
uchantchitäna. Uka nayranakawa jiwasana uraqi pachasa jani uñjaychitänti.
—¿Ukata Inka achachilanakasti? —yaqha tuqiru nayawa arxatawtha—¿Inka
achachilanakaxa janiti atipawkchitu?
Julia thuqtasïnawa wali thuthuta:
—Jiwasampiwa mayachasxapxäna. Qulla sapxitänawa taqi Aymaranakaruxa.
Jupanakana uraqi pachapa jiwasanakankirjamarakikïnawa. Jupanakarusa
juykhuptayapxarakikïnawa.

73
Yaqhanakaxa nayana arxatajampi ch’apaqachatajata thithipxánawa. Julia

yatichäwipampi saraskakiñapa mayipxäna.
—Kurusa uñstäna, virgen mamitanaka, santo tatanaka, ukata supayampisa uñstäna
—Julia kullakaxa yanqha japhallaninakatjama parlänaxa.
Mariano ukspachawa kunjamarusa taqi kunasa sarana uka tuqita arxatäna.
Ukhamawa jank’akiwa thaki uñtäna, jila tatapa inacha jutxpachäna uka yatiñataki.
Arxataña munasapuniwa arxatarakïna.
—Tatitu chuymanitasawa jakisiyapxchitu —jach’ata arsüna —. Cristo tatasawa
yupaychasiña yatichawchitu. Ajayunakasa qhispiyiriwa jutapxäna.
Walja jisk’a yuqallanakawa suma ist’apxäna. Ukhamarusa Julia yatichatapa janirakiwa
suma katuqapxänati.
—Ajayunakasaxa qhispiyatäxanawa —sasawa arxatasa Julia ch’ujtayäna —.
Aymara q’uma ukata suma ajayunaka. Cristiano sutimpi uñt’ata jaqinakawa
juykhuptayawchitu ukatwa nayranakapampisa phink’asina ukhamaraki chuyma
usuyasiña uñjañanaka jiwasaru qalltapxana. Wali q’añupuniwa uñjasipxayäthana.
Mariano jilataxa janiwa kunjama kutxatayaña wakinayxänti. Nanakaxa jupana
amuyupa ist’aña suyapxätha, jupaxa janiwa wakinayxänti.
—Aka uraqi pachata apu achachilanakasaru jaqsupxänawa, saranakassa
ukhamaraki. Jiwasanakarusa jiwarayaña munchitäna, inakiwa yanxapxarakïna.
—Jiwasana arusa q’uq’iyaña munapxäna —sänawa Hortensia kullakaxa—
ukhampachasa jichhaxa aymara arusa juk’ampi arsusiskthana.
—Juk’anikiwa aymara aru parlxapxänaxa —sasawa Timoteo jisk’achäna —. ¿Yaqha
yatiña utanakana aymarata parlapxiti? Kastilla aru mayatakwa yatiqapxi. Jach’a
markanakana janiwa khitisa aymara parlaña munxapxiti. Jaqinakana arupawa
sapxiwa ukata phinq’asipxarakiwa.
Taqiwa ch’ujtata musphasipxäna. Nayaxa Julia kullakana arsutapaxa chiqapächati
sasawa amuyatana. Ukhamawa, chiqapjama arsusikänaxa, ukata uka yatichäwinaka
chiqapunïchi jani ukaxa k’arikirïcha ukawa payt’ayitäna. Ukampinsa, ¿janitilla apu
achachilanakasa utjirïpachana, yatirinakasa, ukata phunsäwinakasasa? ¿Kunatsa taqi
kunasa Julia kullakana arsutapanjama aynacht’pachäna? Uka jiskht’äwi arxatayätha.
—Kunattixa aka uraqi pachaxa jiwasankilla —sänawa Julia jupa muytaparu luqt’asina
—ukata ukhama kankaña utjaskanixa, aymara kankañaxa kutiniskapuniniwa.
Julia kullakana nayranakapaxa qhanatatränawa. Wali payt’ataru, wali
ch’amanchäwiwa. Wali jiskht’ataru, wali kutt’ayäwinakawa.
—Jiwasana apu achachilanakasaxa jaqhanakana apu achachilanakapa
qhipäxaruwa imantasipxäna. Jiwasa uraqi pachasaru jaqhanakaruwa jawsawthana.
Chuymasana taqitakiwa munasiñaxa utji. Jach’anchasiñasatakixa janiraräkiwa. Uraqi
pachaxa muytanxaniwa ukapachaxa jaqinakatakixa taqi kunasa wali khusäxaniwa.

74
Julia kullaka yatichawipampi tukünawa. Jach’a p’alala utjasiña qalata saraqänawa

ukata thuqt’awxäna warurt’awxäna. Kayunakajasa jasiwxapxitänawa ukatwa jupampi
chika thuqt’awxapxätha. Taqina jani uñt’ata machaqa warurt’äwi warurt’äna.
Aymara uraqi pachasa kutinxaniwa
Ukata jaqinakaxa k’uchïxapxaniwa.
Pachamamasa, Apu achachilasa
Jacha qutasa ukata uywirinakasa
Maya machaqa thuqt’äwina thuqt’apxani
Machaqa suma japhallaninaka purinxipana.
Ajanu imantasiña ch’ullunakasa, chuyma usuyasiña armasxaniwa
Ukata chiqapa kankañasa munasiñasankaniwa.
Warurt’añkama thuqt’añkamaxa, Cipriano jila tatawa purini. Suma awkisata
mayt’asisa suyapxitäta sapxapunitänawa ukhamarjamawa nanakaxa wali
uruqayasipkayätha. Maya lawampiwa taqiru tutukwachayapxitana, ukata maya
thuqtana yatiña utaru mantapxayätha. Julia imillasa mantarakikïnawa.
Janirara wali chillqintkasawa, tuqirapxitäna ukata jinchuchapxitäna. Julia kullakaruwa
sinti uñch’ukina. Wali kuliratawa arnaqäna. Jupaxa atipa waytäna.
—Nanakana Awkija —qalltänawa achachixa.
—Apu Kollana Awqi —ch’amampi arkapxatäna.
—Tatituwa qhispiyätma María —mayampi yupaychaña qalltäna.
—Pachamama —q’uchupxayätha nanakaxa.
—Taqi santu tatanaka —yupaychaskakïna sacristán jaqixa.
—Achachilanaka. Uywirinaka. Tapaninaka. Awichanaka —yupaychapxayätha taqisa.
Julia kullakaxa uñch’ukipxitäna ukata suma ist’apxitäna. Kunaymana
jaqinakapxayäthwa. Aymara chuyma jaqinakapxayäthwa. Yupaychañanakajaxa wali
munañanïnawa. Uraqi pachasaxa chiqaparu laqämpstxänawa.

75
XXX T’AQA
Julia kullakaru, chiqapathwa thaqthana. Lasrunaka thaqthana, jaythjasitanaka,
chimpunaka ukanakawa sinti jalthapiychitäna. Ukhamata chiqapa thaknama
thaqaña qalltana: jaqi thaknama.
Uka Akipana Apu Achachilana maya jach’a ayta luqtthana. Timoteo jilatawa yatirita
luqtäna ukata Hortensia kullakarakiwa yanapiripäna. Kunjamti Eusebio Yatirita ukata
Julia arka kullakata yatiqawthana ukhama pachwa luqtawthana.
Taqi kuna wakisirinaka awkijana maya qawraparuwa khumxarusiwthana.
Achachilasampi jakisiñatakiwa ch’amanakasa imasiyäthana.
Maya k’illima sank’ani parasa chuwa patxana Timoteo jilataxa kuka laphiru
jiskht’äna parasaru ichxatasisa. Ayta luqtäwitaki ukawja walitapa jani walitapa
yatxatañasänawa. Timoteo jani waliwjawa sasawa ulläna. Ukhamawa juykhumpixa
taqi wakichatanaka machaqa yatirina munataparjamawa apthapxayätha.
Ayta luqtaña wakichaña unkuña jant’akupxayätha, mayampi, taqi kuna chiqaparu.
Maya khuchi sullu kunwa apaxayätha. Mayampi ayta luqtañaxa qalltasxanawa.
Mayampi jani wakisiriwjaruwa pantjasipxayätha. Mayampi pantjasisina wakichata
yänaka apthapisisna alaya chiqaruwa jitht’apxayätha. Ukata niya maya urasana
chikapana taqi kunasa chiqaparu wakichatänawa ukata Timoteo mayampi kuka
uñxatäna. Yaqha chiqaru jithtañataki aru churata Hortensia kullakasa arnaqasïnawa.
Kuka ch’uspa aparasina jupa pachpawa uñxatäna. Ukhama phiñasitawa kuka laphi
willtäna ukata ch’uspa kutxaruyasawa uka chiqana ayta luqtañataki wakichatäwja
chiqapaskiwa sänawa. Mariano jilatampi k’uchitatapxayäthwa, Timoteo jani kuna
ist’asawa k’uchisïna.
Alkula winumpi luqtasina maya umantäna. Ajanupa chupikaptänawa ukata
ch’uxumpïnawa. Hortensia kullaka ukatwa ati patxata liq’intasa ch’uxu t’akuyäna.
Timoteo luqtaskakïnawa. Taqi chuymawa yupaychäna ukata wali qhana arsüna.
K’atata k’atata, insiñsu jiwq’impi ch’uxüna.
—Tata Achachila Thayapampa marka awkipa.
Aka winumpi alkulampi waxt’anipxsma.
Uywasipxista ukatwa amtasinipxsma, Akipana Awki.
Julia kullakatakisa mayisipxsmawa, nanakana kullakanakaja.
Yatxataña munapxtha.
Muxsanakwa ch’amt’asiñamataki apaniwarapipxsma.
Tata Achachila, parlasiñäni.
Taqiwa suma yäqasiñampi yupaychapxtha. Atinisipxsmawa. Maya nayra ch’ujtäwiwa
llawuntasipxitäna. Nayaxa uñatatasina Timoteo jilataruwa lakapa unuqiyaskiriruwa
uñjtha. Achachilawa arxayaskpacha, sayäthwa.

76
Maya jukha jaypachata, Hortensia kullaka yatiriruwa mujllipampi qimitatäna. Timoteo

jilataxa musphatawa uñatatäna. Iwxäwi suyapxätha.
—Yupaychaskayäthwa —sänawa phiñasita Timoteo jilataxa—. Janiwa iwxäwi utjxänti.
Yanqha katusitawa ayta luqtasipkakiyätha. Janiwa phiñasiñampi ukata
wakichatanaka ukhama jaytanukuwaña walïkaspati. Achachila phiñasispa ukata
wayxatasispa.
Llakt’asita, Timoteo jilataru ukata Hortensia kullakampiwa jiwasana Achachilaru wali
uñaqkaña luqtäwisa ayta wakichata phichantapxäna. Tukuyaru, waythapisawa
sarxañataki qhumantasiwapxayätha.
Saraqanxasina janiwa Thayapampa marakaru puriñkama jiskhisiña tukuyapxirïtthi.
Maynixa yaqharuwa jucha jaqüna. Timoteo taqiruwa jucha jaqupxitäna. Uka ayta
luqtäwi chiqaxa janiwa chiqapankänati. Nanakasa juparu wayxatapxarakiyäthwa.
—Umañsa yatktati —sasawa Hortensia phiñasita añayäna.
—¿Ukata jumasti? Yanapañsa yatkaraktati —sasawa arkaparu wayxatarakïna.
Nanakasa ukhama jiskhisiri taypina wayxatatawa uñjasipxarakiyätha. Timoteo jilataxa
taqi kunsa jani taqi chuymawa lurapxtha sapxitänawa.
Juykhuwa ukhama tuqisiñanaka wali phiruta arsusina amust’ayäna:
—¡Ch’ujtapxma! Ukhamaxa janiwa Julia kullakaru katjkañäanti. Janiwa maya suma
japhallanisa yanapkchitaniti.
Taqiwa ukhama tuqisitata jasq’arthapisipxayätha. Ukata larusipxayäthwa.
Sumaptxañasänawa.
Mayampi mayampi thakinaka thaqapxayätha. Nayawa Julia kullakaru jawsañataki
utapana uywiriparu maya misa luqtaña amtayätha. Jupa kullakana utapana misa
luqtapxayata. Janiwa khitisa arsunïnati.
Hortensia kullakaxa maya thaliri utaparu khitaña munapxitäna, ukaxa wila
masipänawa. Ukata inamayakiwa sarapxayata. Uka jutirina jakaña kankaña tuqita
yatirixa kunaymanata iwxapxitäna, janiwa Julia kullakayrita kamsanasa. Timoteo ukata
Hortensia kullakampi wali thuthusisawa thalirina utapata mistupxäna. Uka yatirixa
panichasïwipa uñxatäna.
Mariano jilataxa Qíta inlisa utaru yupaychiri saraña irpxarupxitäna. Paya chuymawa
sarapxayätha. Janiwa uka yupaychäwi Julia kullakana munatapa amuyapkayätthi ,
ukata..., taqi kunampi thaqañawa wakisispäna. Chika uru kutinxasina, Mariano jilataru
iyawa säwi amtasxapxayätha.
Quta laka jak’nama sarkämiru, Timoteo jilataxa Jachá Quta uywiriru maya
ayta luqtaña mayïna. Taqiwa ukaru iyapxayätha. Ukhamata tatitumpisa suma
chikachasipxraksna. Jichha kuchaxa nayawa uka ayta luqtañajäna. Aliqa jisk’a
aytakwa luqtapxayätha. Janiwa taqi kuna wakisiri phuqata apapkayätthi,
umani taykatakisa janiwa kuna waxt’añsa apapkayätthi. Ukhampachasa ayta

77
luqtaniwapxthwa. Jichhasa janirakikiwa kuna mayiña laykusa ayta luqtapxayätha

uksa jakipkayätthi.
Ayta tukuyasina, qarjatapxayäthwa ukata ukawja pasturuwa ikirt’apxayätha, uka
sankaxa samart’aña jakxatayapxarakitänam ukata sankasiyäta.
—¡Julia! ¡Julia! —ukhama masija kullakana sutipaxa suni tuqita jutaña thakita maya
llakita arumpiwa ist’asinïna. —¡Julia! ¡Julia! —aruxa jacharuwa chhaqtäna ukata
ukhampachasa jawsuniskakïnawa.
Nayaxa khitisa arch’ukinïna uka uñjaña munatana, ukata uka amtasïwi arukiwa
ist’asïna. Ukhamata aruxa taqi chiqata ist’asinïna. Mayampi ist’asiniwxarakikïnawa.
Jichhaxa naya qhipäxata ist’asinïna. Nayaxa kutjtayäthwa, ukana, jachaniriru
uñjayätha. Julia kullakana mamitapänawa. Ch’iyära isitänawa ukata khuyaña
ñik’utapsa p’iqita t’isarasïna.
Nayaxa juparu jak’achawsina yatt’ayaña munayätha, ukata janiwa purinxänti. Ukata
Acora marka thaknama uñasinïna, maya akatjamata, maya ch’iwu. Qhatuna alxasiri
awichänawa. Paya warmiwa jakisipxäna. Awichaxa awayupata Julia kullakana
sawuta unkuña apsusina uñxatayäna.
Maya jukha phiru ayquriwa taqi tuqita ist’asïna. Uraqixa ch’amampi thaltatawa
unuqïna. Jachirjamarakïnawa. Ukhamata Julia kullakana mamapaxa nayana
ukankataja tantiyäna ukata nayaxa jak’achayätha. Amparanakapampiwa unkuña
iqatatana nayana uñxatañajataki.
Warmixa mayjawa uñanaqäna. Ajanupaxa waña mara uraqi saminïnawa.
Uñanaqapasa janiwa tawaqunjamäxanti. Maya kunampisa p’akjasiri
k’allañjamänawa. Nayranakapana janiwa jachaxa jalthapiriti ukata jachirïnawa.
Jak’achañajkamaxa, warmixa ikitatxänawa ukata k’atpacha sartirïtha unkuña
katthapiñataki. Kayunakapaxa ch’alljamawa phachnuqatäna. Ajanupaxa janiwa
jaqjama uñanaqxirïnati.
Wali warakjatawa, jakxatasina sawutapa luqkatayätha. Ukhama juparu uñxatirïtha.
Uka Jachá Quta umaxa manqhana wali qhulluqïna, ukhama jani uñt’ata
amuyäwina, Julia kullakaxa amparapampiwa khiwt’anitäna.
P’iqi waytasawa uñtayätha Julia kullakana mamitapa uñjañataki. Jupaxa nayaru
katusina wali ch’amampi qhumantitäna. Arupasa janiwa jupana arupjamäxanti.
—¡Basilio, qhispiyma! —sasawa amparajaru tukuskämiru aru jaksuwäna, kamisa
pachpa uraqjama.
Wali qarjata ukata jump’jatawa sartxayätha. Masinakajaxa wali mulljatawa
uñkatapxitäna.
—Thaki katjxthanwa —sirïthwa, quta tuqiru suma uñtasisa —, Julia kullakaru
katjxthanwa.

78
XXXI T’AQA
Layqa mayampi maya q’api kuka laphi willtäna ukata, mayampi janirakikiwa
uñjañapa munapxänti. Kuliratawa yanqha katusa uraqiru ch’akunuqäna. Jupampi
chika sariri paya jisk’a antawayllawa mulljasisina qhipäxaru thuqtapxäna. Layqana
thithitapa jasq’arapxäna. Jach’a wila nayranakapa sinti jach’apträna, jukch’askasina
sintimpi jach’aptaskakïnawa, ukata uka yanqha layqaru suma awatipxäna.
—Jichhakucha Julia janiwa apt’kati—sasawa lakasa tunqu chhixchhi jirisïna.
Layqaxa, walja urunaka nayrawa, suni tuqi jaqhiparu kuttanxatayna. Uka wali jaya
k’uchuna, munañani kankañapa sinti ch’amanchasitapa jamusïna, kunattixa ukaxa
uraqi wali manqhäxata mistsunïna.
Ukana walja q’iwi q’iwi thakinakata maya th’akiwa ch’amaka jaqhi manqharu
chhaqäna, ukasti supaya ninakamawa purpachäna. Ukatawa, ukana, munañani
kankañapa inamayakïna. Yanapiri ch’amanakapasa inamayakïnawa. Julia kullakaxa
aka uraqi pachata chhaqxarakikïnawa.
Uka yanqha layqaxa Basilio jilatana ukata masinakapampi uka kkullaka katuri
yanapayasiñaruwa atinisiritayna, ukata suykämirusa qarxänawa. Uka jisk’a
yuqallanakasa Julia imilla kawkinkatapsa janirakikiwa yatipkänti. Ukhampachasa
thayañaru wayusiskakitaynawa. Ukampinsa uka k’uchuna munañapa pantjasiyaspa
ukatakisa, yaqha qhawirinakapa jaytjäna, jupanakawa jisk’a yuqallanakaru
qhawapxäna ukata kuna utjipansa k’atakiwa yatiyañapampxäna.
Antawayllanakapaxa ch’ujuta chhipirasipxäna. Layqaxa ukhama chhipisitanakapata
thithïnawa:
—¿Khunsa chhipisipxta, jumanakaxa? —jinq’asïna.
Jach’chapi antawaylla aru achkatasïna:
—Tataku, ¿kunatsa jani munañani Saxraru mayista?
Mayni jisk’pacha antawayllaxa arxatarakikïnawa:
—Taqi kuna wakt’ayiriru jawsma. Jupawa sätma.
Layqaxa jaqhipa k’uchuna muyusawa musphasïna. Jaqhi utapaxa nina jallchumpiwa
sank’äna. Walja jaya pachawa uka taqi kuna wakt’ayiri yanqha munañaniru jani
yanapt’a mayiritaynati. Akhama ch’axwäwiru janipuniwa arjañataki jawsasirïnati.
Ukata jichha aliqata yanapañapänawa. Yaqha munañani ch’amanakawa akana jani
wakisiri yanapiri k’ajrasirïna. Jupaxa janiwa khititapa yatïnati, ukata ukankapxänawa.
Jani ukanakipana Julia kullakaxa k’atawa amparapankxaspäna. Jaya pachanakawa
uka tunu achachila jak’aparu jani uñxtkiri yapjapxäna ukata maya qhisipiña
munipana mayampi imantapxatayna.
Layqaxa ch’amaka yaqhi k’uchuru chhaqiri thaki wali suma uñtäna, ukata wali jach’a
jawsasïna:
—¡Tata Saxrä…!

79
Jach’ata jawsutapa yatxayasiripa mayampi mayampi ist’asïna, wali tinkintxäna.

Ukata uka ch’amaka jaqhixa p’iya wali khatatïna ukhamata qalanaka ukata qala
chhijchhinaka pachartanïna. Antawayllanaka jani qalanakampi katuyasiñataki
uksa aksa qhispnaqapxäna. Layqaxa mäwjana jani unxtasa aliqakiskänawa. Maya
jani uñkaña jak’aqasiñampiwa imantasïna. Qalanakaxa janira juparu wakt’kasina
kutiqtapxäna.
Yaqhawrasanakjama ukana janiwa ayta luqtäwisa kunasa utkänati. Layqaxa maya
jach’a ayta mayt’asiña wakisitapa yatiskänawa, ukata kunaki ukaxa mayja, jallank’a,
uka k’ata lurañäna.
Layqana arupaxa uka ch’amaka jaqhi p’iya manqhana wali q’asäna. Juk’ata
juk’atjama sinti jayata ist’asxäna, uka jaqhi p’iya sinti manqharu chhaqantxirjama.
Uka jaqhi p’iya k’achata k’achata taqi chiqata ch’ujtxäna. Amanawikiwa ch’intäna.
Antawayllanaka ukata layqasa jinchunaka llupt’asipxänawa. K’achata k’achata
uka ch’ujtäwi maya larama qinaya urpuruwa tuküna. Nina jallchurisa jiwarxänawa.
Jukhawa layqaxa purinxpachawa sasa k’uchitatäna. Uka Taqi kuna wakt’ayiri
munañani, arumanakasa sinti munañani. Uka munañanimpi jakisïnawa:
—Tata, wali munañani. Maya akatjama jawst’asinsma, ukata...
Arskasina ch’ujtawxäna, maya ch’aska thayawa wali ch’amampi khiwtasa uraqiru
jawq’jasiyäna.
—Ukata jumaxa yanapitaniwa sistati; wali manumätpilla; jumaxa luqt’ista ukata taqi
ukanaka jumaru phuqchimama —arusïwipa taqi chiqata ist’asïna ukata jani uñt’ata
chiqanakatsa.
Layqaxa uraqiru alintatawa jaqusïna. Wali kharkhatïna, ukhampachasa, thaqatapa
jakiña munapunïnawa:
—Julia tuqita jawst’sma, tata —ukhama ch’ujuta mayt’asïna. —Chhaqayxapxthwa.
Ukhamata uka ch’amaka laxana maya lart’asiwa q’ixu q’ixjama k’ajtäna.
Antawayllanakasa maya k’uchuna larusipxäna.
—Chhaqaythwa sañxaya munstaxa —sänawa supayaxa.
Layqaxa janiwa wali ist’ataynati ukata mayampi qhananchaña munäna:
—Aka ch’axwäwina yaqha munañaninaka yaqha japhallaninakawa ch’axluntasi.
Naya sapajaxa janiwa jupanakampi kamachirjamäxtsa. —Arupaxa jaypht’änawa.
—Ukaxa jumatakïxiwa—.
Munañani supayana arupaxa qhanänawa:
—Ukatwa purintxa.
—¿Tatay? —Sänawa layqaxa, ukata saxraxa janiwa mayampi arsünti:
—Janiwa yanapkamamati —sasawa tukuyäna —. Nayaxa wali ch’iki arkaja muntha.
Janiwa chullchunaka munktthi.
Layqaxa wilaqasiñkamawa ispillunakapa t’urusïna.

80
—¡Kulirampi t’ukma! —sasawa tuqintäna —. ¡Uñkatasiñataki ch’amantma! ¡Uñisisiña

amtma! ¡Kutsuyasiña thaqma!, ukata jani luqhitamti.
Qinaya urpu q’arjtxänawa. Layqaxa jani kamachpacha achikt’asiskakïnawa.
Jach’ata mayt’asïna:
—¡Maya thaksaya!
Uka qhiparuwa, aru jani ist’kaña purinïna.
—Jumaxa uka thaki uñt’tawa.
Layqaxa kayupa nayräxaru p’iqipa alintasina killpt’asïna. Chhaqirjamawa jamusïna.
—Tata —maya aruwa qhipäxapata ist’asïna.
Layqaxa paya chuymawa kutjtäna. Ukaxa uñaqiri tiwulänawa.
—Julia kullakaru jikxapxtanwa. Yuqallanakawa juptäru irpchitani.
Layqaxa sankanjama uka ist’äna. Wali ipt’atänawa. Kharkhatiri amparanakapaxa
jiwallachjamakiwa tiwularu luqkatäna. Nayranakapampiwa jiskht’äna.
—Uka Jacha Qutana. Ukaruwa imantasïna.
Layqana uñtäwipa ninaxa mayampi nakhtawxäna. Thakinïxanawa.
XXXII T’AQA
Ch’amaka laxa janiwa yanqha mayaru chhaqtayiti. Sankanakasa aruma
markacharakikiwa. Sañäni, Julia kullakaru katjaña sanka.
Quta lakana phaxsi arumana mayampi jakintasipxayätha. Wali suma siñänawa. Julia
kullakaxa phasi arumana wali kusisitapunïnawa. Maya munañani suma japhallanita
sipana, maya kullakarjama uñt’atänawa, maya kullaka masirjama uñt’atänawa.
Jichha kuchaxa, Hortensia kullakawa sankarakitayna. Sankapana, phaxsjama
ajanupasa lliphtkiri maya wamimpiwa sankasitayna, amparapata wayxarusina
chhaqtacha sasawa jiskht’atayna. Ukata qullqi tuturu juqhuwjaruwa irpasina satayna:
—Imillita, maya walsa tuturata k’ansurapimama. Jani jachamti. Mamitama
katjasïtawa.
Hortensia kullakaxa kunjamsa uka phaxsi-mamaxa tuturata walsa k’anäna uka
uñtasawa yatiqäna. Janirara inti jalskipana, walsaxa qutaru tuyuntxänawa. Ukata quta
lakata phaxsi-mamaxa jakisiñkama sasa sarxäna.
Taqinisa uka sankana yatichäwini amuyanitapa yatipxayäthwa. Ukatwa uka arumaxa
mathapisipxayätha.

81
—¡Khayarakisä! —sasawa Hortensia maya tutura juqhuru luqt’äna.

Chiqapunïnawa, phaxsi qhanampi maya qullqi tutura juqhjamawa uñasïna. Uñjañataki
jak’achapxayäthwa.
—Wali suma jila jila tuturawa —sasawa Timoteo qhananchäna. Awkipa walsa
lurirïnawa.
Sapa mayniwa maya jusiña apsusïna, ukata tutura llawiña qalltapxayätha. Phaxsixa
wali qhant’arakïna ukata sinti q’apasipxäna. Phaxsi-mamaxa, Phaxsi tayka, Phaxsi-
munasiña, ukhama Julia sirïna.
Maya k’atakiwa tutura llawtawxapxirïtha. Jani arjasakiwa, paninkama, tuturata walsa
k’anaña qalltapxirïtha. Ukana Timoteo jilata mayakiwa walsa suma ch’uqsuña yatïna.
Ukhama jani kunatjamakiwa walsa k’ansuña yatiqawxapxirïtha. Amparanakajasa
nayra walsa k’aniri achachilanakjama wali k’ant’aña jichuwxänawa. Timoteo
jilatasa jupa kikipana suma k’anatapatsa musphasïnawa. Ukana uñkatt’asisina
larusipxakiyäthwa. Jiwasana arumasanawa. Jichha kuchayrixa Julia kullakaru
jikxapunsnawa sasawa amuyapxatana.
Arumaxa k’achata saraskäna, ukata walsa k’anañaxa wali jusachayasïna.
Nayatakixa yaqha jani uñjkaña amaparanaka walsa k’anaña yanapaxitaspa
ukhamänchitänawa. Ukaxa janiwa inpachiriti. Nanakana khuyaña qarjatanakasa
uñjasaxa, uka tutura juqhu munañani suma japhallaninakawa yanapsupxitäna.
Ukata supayana ukankatapa qhanänawa. Walipacha uñjapxasana ukjaxa, uka Q’ita
quta qawayata micha qhananaka kawkita qhananitapa tantayapxirikïthwa, janiwa
aruma sariri jaqinakana michapakänti, jani ukaxa uka yanqha supaya ukata jupana
arkapa supayanakana micha qhanapänawa.
Ukata wali suma tutura machaqa walsa nanaka nayraqatana sayiri uñkatasa,
nanakaxa sankjamakwa amuyapxirïtha. Maya jani uñjkaña walsjamänawa. Yaqha
uraqi pacha walsjama.
Niya utt’asisina samarañatakixapxayäthwa, ukhamata nanaka jak’anakata jani
uñt’ata arunakawa ist’asiwxäna.
—¡Qhatamt’asipxma!
—¡K’ataki umaru mantapxma!
—¡Mäpita jastapxma!
Ukhamata qhatamakiwa saytapixtha, chiqt’asjamawa, quta qawaya uñtapxayätha
uksata jani uñjaña aruma thaki saririnakaxa michani michani jutapxirïna.
—¡Layqawa! —sasawa Mariano arustatäna. Jupaxa uñjataynawa jani uñjasa, ukaxa
nanakatakixa wali qhanäxanawa chijiru marintapxañanakajataki.
Mäkhikiwa tutura uywirinakampi yanapt’ayasisa uka machaqa walsa uma manqharu
nukhuntapxätha. Umaru lankhu charakama mantasina nukht’asipkakiyäthwa.
Ukhamata kawkhatpuni, ukata khitipunixa paya jach’a walsa ñuqiña lawanaka

82
luqtanipxitäna. Taqisa walsa patxankxasina uka munasiña chuymani khuyasiñani

uka ñuqiñanakampi yanapt’apata wali kusisipxayätha. Ukhamata kawkhatti
walsata sartapkayätha uka quta qawayana nakhantata kunaymana uñanaqani
yänakjamawa uñasinïna ukata nina wich’inkanakjama uksa aksaru wit’iqiri micha
qhananakawa uñasinïna.
Timoteo jilatampi walsa ñuqiñampiwa nukt’asipkayätha. Wali ch’amampiwa uka
ñuqiñanaka uma manqharu wayt’axayätha, ukata sinti ch’amampiwa, walsa umaru
limxatasa apt’apxayätha. Mayampi mayampi ukhama ñuqiñampi khiwt’asakiwa
apt’apxayätha. Ukata panpachawa jani nayra ch’ipxtasa quta qawaya uñtata
sarapxayätha. Wali jayaru mantañaskänawa. Wali ch’ama q’aq’usa, k’ata luraña
ukata jasq’arasiñawa paranakajata wali jump’itatayapxitäna. Ukhamata Hortensia
kullakaxa nayräxa mayaruki uñtasa walsa apañanakajataki art’anipxitäna ukaxa
maya juk’a k’uchitatayapxitänawa. Nanaka nayraqatana phaxsiwa wali suma thaki
ist’atatäna ukatwa nanakaxa wali k’uchi sarantapxayätha.
Nanaka jaya chiqata, layqaxa wali phirusitawa jirisïna ukata wali jani waliru
puriñanakaja munäna.
—¡Jani jalantamti luqhitasïwina! —jani munkasa, maya jilïri munañanimpi yanapt’ata
mayampi säna.
Uka supayaxa aliqt’änawa, ukhamata p’iqiparu maya amuyuwa purïna. Ukata alaxa
pacharu amparanakapa luqtasina, qutaru uñtasa akhama arsüna:
—¡Quta Ajayu! (Quta ajayunaka-manq’ani). ¡Chuymamatakiwa maya waxt’a
apayantha! ¡Pusi amayana jumana manq’ata sisasiñamataki! ¡Jumaru suma
utjasiñama jani amtiri, jani ayta waxt’iri pusi ch’apaqachinakana amayanakapawa!
Quta Ajayu, mama qutana maya japhallanipawa, jaqinakana ajayunakapa jani
sintisisawa mank’antiri yanqha japhallaniwa. Uka layqaxa suma yatïna, ukatwa jupaxa
uka umana wali jasq’araña munañani yanqhapa mink’anirïna.
Uka supayaxa, ukxaruxa alaxa pacha uñtasina tutuka japhallaninakaruwa luqtäna,
ch’aka thayanakaru, saxranakaru, ukata yanqha japhallaninaka q’ipisiri thayanakaru.
Maya juk’ata, jawsatanakaxa quta qawayana mathapisipxäna. Umaxa wali
qhulluqïna ukata uka layqana mink’ata yanqha japhallaninakapaxa uka ch’aka
thayanakampiwa k’iluntayasipxäna.
Layqaxa khumayasiñataki maya saxra patxaru makataña munäna, ukata janirara uka
patxaru maya kayu takxatkipana, wali ch’amampi ch’alla ch’allaruwa jaquqayasïna.
Ukana jupa nayraqatana maya qhisphilluta lura warmiwa sayjäna: Ukaxa Jacha Quta
munañani mamänawa.
Janiwa kunasa wakisxänti. Layqaxa uraqi pachatwa ch’amani munañani kankañapa
qhanstayañapäna.
Timoteo ukata juykhu yuqallampiwa jichhaxa walsa apxapxarakïna. Ukhama sipana
jani jasq’arasawa walsata sarasipkätha. Jani kawkiriru saraña yatisawa sarapxayätha,
ukhampachasa sarasipkakiyäthwa. Chijiru puriñata qhispitjamaxapxayäthwa.

83
Ukhamjamanawa...
Maya akatjamata, aruma thaya ch’isi sapa kutitjama wali ch’amani thayaptänawa.
Hortensia kullakaxa wali mulljatawa paypacha amparapampi jat’intasitäna. Ukata
mayampi alaxa pacha laxa uñtayätha. Phaxsi - masi, Phaxsi - kullaka. Phaxsixa wali
k’illima ch’iyära qinayaruwa chaqäna ukata walsaxa wali jach’a uxinakani quta
umana patxa manqha saräna. Jalluxa wali ch’amampiwa purintäna.
Jalluxa parliwa, jalluxa yatiyasiwa.
Mariano jilataxa walsana uyupata maya amparampi thujr’asawa alaxa pacharu
uñtasawa luqt’äna:
—¡Yanqhanakawa! —sasawa jach’ata arsüna.
Nayaxa, jiwalachjama, p’iqi waytayäthwa. Maya amparampi Hortensia kullakaru
wayxaruyätha ukata mayni amparampirakiwa walsa sarayaña taypi sayiri lawata
katxarusiyätha. Tutura walsa sarayaña thaya jark’aqiri pañuxa wali ch’amampiwa
jawq’antitäna. Alaxa pachana yanqhanakaruwa uñjayätha. Anchanchunaka,
antawayllanaka ukata yaqha yanqhanakampi kuna tutukanaka taypina utjäna.
Saraqanipxänawa, walsata katthapisisina, nanakaru wayuqaña munapxäna.
Timoteo jilata sapapakiwa sayt’asiña munäna. Ukhama quta uma jach’a uxinaka
thalatpacha ukata wali thayanpacha supayanakaru lawampi jawq’asinkama
saykatasïna. Yanapt’aña munayäthwa, ukhamata mayni lawa atipsuwasina
chhaqxänawa.
Maya anchanchuwa Hortensia kullakaru amparata waythapisawa wayuqaña
munäna. Ukata maya kayumpi takintasawa Mariano jilataxa umaru liwintäna, ukata
ch’amapampi atipayasiwsina umaru marintxäna.
—¡Mariano! —sasawa naya art’ayätha, Hortensia kullakasa ukhamaraki,
ukhampachasa qutaxa maya k’atanakwa munata masijaru manq’antäna.
Hortensia kullakaxa nayaruwa llijkatxituna. Uñanaqapa ukhama mulljasitata q’ala
jalthapiwxäna.
Nayaxa juparuwa jak’achayätha ukata ukhamaruwa taqi tuqita uñstaniri jach’a
amparanaka uñjayätha, walsata katxarusipxäna. Walsaxa uksata aksaruwa kichjtäna.
Timoteo jilataxa umaru marintxarakikïnawa.
P’iqijasa inakiwa muytxitäna. Phallirjamitänawa.
Nayataki walsaxa muyjawxirjamarapitänawa. Maya uma jach’a uxi nanaka patxa
phullxtäna. Hortensia kullakaxa chhaqatäxanawa.
Janchija kharkhatt’asa wali ch’uch’ünawa. Waranqa waranqa munañani
japhallaninakawa naya patxa muyupxäna. Walsata mäkhikiwa qhispiyätha. Maya
uma mik’ayaruwa marintapxataytha. Uma, thaya, chawlljama jaqinaka. Ina

84
ipt’atakiyäthwa. Janiwa jiwtayätthi. Taqi kunawa ch’amakrantäna. Taqi kunawa

ch’iyäraru tukupxäna.
Phaxsi - tayka, Phaxsi - kullaka, Phaxsi -Julia
XXXIII T’AQA
Ch’apisa p’itsutjamawa ajayujaxa jikxatasïna. Ajayujaxa suma q’uma ch’uwa uma
patxana lampalt’arakïna. Maya wawjama mamitajana amparaparu ichxarusjamawa
chhujt’apxitäna. Janiwa jakataja jani jakataja yatiskayätthi. Uka yatxatañasa
janirakiwa kunasa purkitänthi. Samaraña munayatha.
Nayranakasa ch’irmtapichpachasa jak’awjanaka uñjaskakiyatwa. Sapakiyäthwa,
sapakipuniwa ukhama jach’a jani tukuskiri quta uma taypina. ¿Masinakajayristi?
Jukhakiwa ukhamaxa nayranaka uñatatasiskayätha. Nayra ch’irmtapita uñjayätha
uka yänakata sipana yaqhanaka janirakiwa uñjkayätthi. Qhispillu samipaki uñjayätha.
Jaktatajampiwa tukuyxayätha. Janchiniskatänwa ukata samsukarakiyäthwa.
—¡Samaqiskthwa! —ukhama uñjasina wali musphayätha. —¿Kunjamraki uma
manqhana samsuña wakinaypachäta? Ukhama chijinakampi t’aqisiñaru
yatitäxayathwa. Jani uñt’ata suma yatiña jakäwinakawa pasarakïna.
Wali jayana, uma manqhana tuyuskiri jaqjama ch’iwu uñjayätha. Wali k’uchi
jak’achasiña juykhurukiwa uñjawxayätha. Jupasa uñjanirjamarakikitänawa
ukata amparampi luqt’anitäna. Jakintasisina quta jaqinakajamawa wali suma
qhumantasipxarakiyätha.
—Juykhu —sasawa wali k’uchitatata sarakiyätha —. Janiwa jichhaxa juykhüxtati
sayäthwa.
Mariano jilataxa lart’asïnawa:
—Aka qhispilluna qhanapawa —sitänawa. —¿Kawkinktansa?
Maya kullaka warurt’kirjama aruwa jaysarakïna:
—Akankthanwa, chuymajankthanwa.
Taqi tuqi uñtapxayätha khitina arsunitapa uñjañataki. Janiwa khitirusa uñjapkatänti.
—¿Khitïtasa kullakita? —suma jiskht’ayätha.
Maya wali munañani japhallanipunpachawa.
—Nayaxa Jach’a Quta sutinïthwa —sasawa arsunïna ukata uka uma manqhata
maya warmiwa qhanstanïna. Janiwa tawaqükanati ukhamaraki chuymanikarakïnasa.
Jani maranjamänawa. Jach’a ñik’utanakapaxa umampi khuskhakiwa
chhaqtirjamäna. Ajanupasa khuyapasiñaniwa qhantäna.

85
Juykhumpi nayampixa p’iqi alintasakiwa suyt’apxayätha.

Llamp’u larisïwipa ist’apxtha:
—Mik’ayaru tukusina jumanakaru qhispiyañakiwa ukawrasa puritäna.
Pampachapxitätawa.
Ukhama uka nanakaru qhispiyiriru uñkatapxayätha. Arusa chhaqtapxitänawa.
Mariano jilatawa arsüna:
—¿Kawkinkapxisa Hortensia ukata Timoteo jilatampi?
Ukhama Jach’a Quta nayra phichunaka sip’thapiyasa, wali musphana. Jani suma
amuyatapjamänawa. Ukata amtasisina mayampi lart’asïna:
—¡Jälla! ¿Masinakapa? —arupaxa khakht’änawa —. Janiwa akankapxiti. Wali
jayankxapxiwa.
—¿Ukata Julia kullakayristi? —nayawa jichhaxa jiskht’ayätha.
—¡Julia! —sarakïnawa, munasiñampi, uka quta munañani mamaxa. —Juparu
ch’amawa jarkt’añaxa. Jach’a juch’usa chhuruni jamach’jamawa. Maya k’ata akanki
ukata qhipata khäyanki.
Jach’a Quta amparampi amparampiwa parläna ukata wali wit’xtasa maya
ch’ipxtana umaru chaqäna. Ukata mayampi uñstanirakïna.
— Julia kullakaru thaqañäni —suma munasiñampi mayt’ayätha.
—Taqiwa thaqapxtha —sasawa wali qhana arumpi sitäna.
Janiwa suma katuqirïtthi. ¿Khitinakasa taqixa? Mariano arxatäna:
—¿Kawkinkisa? ¿Akankiti?
Jach’a Quta llakt’ata musphart’asïna:
—Akankaskänawa. Chuymajankaskänawa. Uka khurkhu yanqha jallu yuqallanakawa
jamasata apapxatayna, ukata nayana yanapajampi qhispinxänawa.
¡Julia jakaskänawa! Janiwa kunasa kamachkänati. Uka jalluna p’urunakapaxa janiwa
ajayupa apaqapkataynti.
—Uñjaña munapxtha —sasawa achiktasiyätha, umaru janchija khiwtasa.
—Akankänawa —sasawa qhispillu munañani mamaxa säna. —Sarxiwa.
—¿Kawkiru? —sasawa Mariano jiskht’äna.
—Kutiniñapanawa sänawa —lart’asisawa jaysana.
—¿Kutiniña? ¿Thayapampa markaru? —. Alaytuqiwa luqt’ayätha.
—¡Janiwa, janiwa! —munañani mamaxa amparapa khiwtasisa janichäna ukata maya
k’ata chhaqtasa. —Kawkhatti jutkäna ukaru kutxañataki.

86
—¡Suni qullu! —ipt’atawa amuyayätha —. Taqi ukhama jasq’art’asi mulljasisa umaru

mantataxa inamayänawa.
Mariano jilata nayata sipana qhana yuqallänawa. Paynaqañanaka janiwa muniriti.
Chiqa jiskht’äna:
—¿Kawksarusa saräna?
Munañani mamaxa qhanarakikïnawa ukata ampara luk’anapampi ch’amaka
manqha p’iyanaka uñachayapxiritu:
—¡Manqha layaru! ¡Manqha pacharu!
Wijirasa mallq’aru jaxskatayitänawa. Mariano jilata ch’amancht’asjama amparajata
waytitäna.
—Saraña munapxthwa —sänawa jani jasq’arasisa.
Nanakana qhispiyiri munañani mamana ajanupaxa wali k’uchi larusiriwa uñstäsina.
—¡Jïsa! —sapxitänawa—. Janiwa jark’apkiriksmati.
Ukhama sawasina, nanaka manqhana maya p’iyawa jist’artäna. Munañani
mama, qhispillu umanaka ukata nanakampisa uka manqharuwa ch’usaru
chullutatapxatana. Ukhamata maya akatjamata manqhatuqi jalantirjama wali
chuyma chhaqtasiyapxitäna.
XXXIV T’AQA
K’ala ch’arañakamakïpxanawa ukata ch’axwäwina atipjayasiniwasina
ajanunakapasa qaqakiwa quta qawaya ch’alla ch’allaru yanqha japhallaninakaxa
kutinxapxäna. Ajanunakapaxa wiskhallaptänawa, ukasa sinti, p’iqiñapa jani jakipkäna
ukaxa. Kuysa aksaruwa uñtapxäna, ukata chhaqatänawa. Wali qhatamjasipxäna
ukata atipa atipawa qhisspxapxäna, taqi tuqi uñtatawa thuqtapxäna jani ukaxa
kumpu sarapxäna, ukhama ch’amakaru chhaqxapxäna.
Layqaxa jaypachawa sarxiritayna. Ukhama sarxañataki janiwa ch’axwäwina
atipjayasita yatiña suykänati. Yatisxänawa. Uka saxra pachpawa qutaru mantxaña
lanti uka suni tuqi uñtatawa sarxäna. Wali amuyt’asawa uka amtäna. Kuna
yatisapuniwa ukhama amtäna.
Uka Jach’a Quta munañani purinitapa kunaymana payt’äwinaka qhananchxäna.
Julia kullakaxa janiwa quta taypinkkänati. Uka quta munañani warmixa Thayapampa
yuqallanakana yanapiripatakwa sarnaqxäna. Uka yuqallanaka sumwa uka Julia
katuñatakixa uka warmina yanapañapa yatipxäna, mayni thaki inamayaspänawa.
Uka yaqha thaki, chiqpachansa, suni qullu jaqhiru puriña thakïnawa, uka thaki yaqha
ukata uka mayakïnawa supaya nina manqharu puriñataki. Julia kullaka uka Manqha
pacha taypinkänawa.

87
Layqaxa larusïnawa, wali ipkatayäwipata, ukpachasa ch’iyära ñik’utanakapasa ukata

punchupasa uka thayampi pachnama apayasiwsina khiwtarakïnawa. Jichhakiwa uka
Saxra tatana arsutapa amuyayätha: Jumawa thakinïtaxa.
Suni tuqi juyphi thayawa wali ajanupata asut’süna ukata punchupampiwa
llawuntasïna. Jak’ankxänawa. Wali jayathwa utapa mantañapa punku uñjawxäna,
ukaxa wali llikhinïna uka manqhana maya nina jiwq’ichasa jallchhunispa ukhama.
Thuqunuqañaxa sumäñatakinawa ukata layqaxa mäkhikiwa jaqhi p’iyaru mantxäna.
Q’alawa qawayata uka manqhata qhant’aniri micha qhanampi qhanäna.
—Thakixa wakichatänawa —amuyänawa.
Janirara sarkasina, taqi kuna wakisirinaka maya alphurja ch’usparuwa apthapisiwäna.
Uka maya sapa thaki uñachayatnama jani payt’asisawa saräna. Wali k’uchisitänawa.
Janiwa kunata k’uchisitapsa yatkänati, Julia kullakampi jakisiñipana jani ukaxa
jakañapana yaqhapaxa jupata sipana sinti munañani tatampi utjasiña munatapata
sankasirïna jälla ukaru kutxaña yatisinsa k’uchisirïchi. Jupaxa janipuniwa utjañapana
uka mayampi kutiña munirïnati, janiwa kawkhakamati sarañirixa ukata sinti khuriru
saraña muniriti, kunattixa uka qurpata khuriru jiwatanakakiwa sarapxäna. Jupana
layqa kankañanitapasa janiwa uka qurpa khuri sarayiriti, jichhakama, janiwa
kamachinaka taktaña muniriti, ukaxa jichha mayjäxiwa. Uka satanasa pachpawa
juparu maya ch’iki arkirija thaqta siritayna. Jupaxa janiwa inamaya supayaña
muniritaynati. Jupaxa chuymapata wali kunsa amtirïnawa ukata k’atakiwa kuna
amtañatakisa amuyt’irïna.
Layqana qurparu puritapatxa thaki qhananakasa ch’amakt’äxanawa. Wali sama
katüna ukata maya wakisiri chillqtañataki jupata sipana sinti munañani tatata
amtasïna:
—¡Ukatakiwa purinthxa!
Ukhama ist’asa layqaxa k’atakiwa uka arsüwi amuyäna. ¿Ukaxa supayacha Julia
kullakaru katpachäna? ¿Kunatsa ukhamaxa jani arsupxpachäna? ¿Jupata sipana
sinti munañani supaya masipacha juparu taktaskäna?
Layqa amtänawa. Sarasinpuni kunsa yatiniwxaspaxa. Uka chillqintäwipa nayra pacha
waranqa waranqa maranaka suma yäqata kamachinaka q’ala taktäna.
Ukhamawa ch’amaka laxata, kamisa nina wich’inkani q’axchupitjamawa, thaknama
maya nina laxrawa llapt’äsina. Layqaxa janiwa warariña, jithiqaniña wakinayirïnati.
Ninaxa khuyaña aqantäna, ukata janchipasa nakhaskirpachawa p’iya manqharuwa
chhaqantxäna.
Jisk’a supayanaka, jupana arkanakapa, qhatamakiwa uka k’ullk’u thakita
uñasinipxäna. Ukhama chijiru purita chiqt’apxiritaynawa ukata jinchuñchjasirjamawa
wali jach’ata wararipxäna. Luqhiptasina jupanakana irpiripa amayapa qawayaruwa
jaquntasipxarakirina.

88
XXXV T’AQA
Hortensia kullaka ukata Timoteo jilatampi purapata uñkatasitawa utjasisipkäna, ukata
llakt’atawa uñkatasipxäna. Jakatasipkänawa. P’iqinakapa waytasa pacha laxana,
maya kutimpi, Jach’a Quta mamana amparampi sarxäwa sasa luqanaqaniskiri
uñtapxäna.
Jupana qawayanakaparu qalata uyuchrantapxäna, wali jach’a ari khunu
qullunakawa kuchillunakjama janq’u wila samini laxa pacharu uñkataxäna. Ukawja
jani utt’añjamänawa. Uka jach’a qullunakaxa janiwa uraqipanjama qullunakaru
uñtasirjamanti. Jupanakaru musiri wali jach’a jaxtaña jaqinakjamänawa.
Panpacha, imillampi yuqallampi saytapisina ampara luk’ananakapa wali
q’aptapisisawa katuntasipxäna. Hortensia kullaka maya qhawqha chillqi kupïxaru
chhilqtäna ukata Timoteo jilatana ch’iqäxaru sartaniña munatapa ukata sartanitapa
tantiyarakïna.
Paya masina pura sayt’apxäna ukata uñkatasipxäna. Janiwa khiskhisiñampi. Wali
uñanuqasiñäwa wakisïna, kuna chijiru puriñanakapjama jamusipxäna. Ukhamata
kupïxaru sarapxäna. Janiwa khitisa aru jaksünti.
Maya juk’a uraqi thalawa uñatatrayäna. Maynchapi qulluta qalanakawa jalaqranïna.
Uka suca suca uraqina maya jukha phiru uñanaqani ajanuwa uñstäna. Nayranakani,
nasani, lakani ukhama. Taqi tuqi uñtäna ukata uraqirjama uñtasa jisk’a yuqallanaka
uñjäna.
—¿Kunsa akana lurapxta? —kulirata jiskht’äna.
Hortensia kullaka Timoteo qhipäxaruwa imantasïna. Jupasti, jasq’arasinpacha,
jach’ata arsüna:
—¡Julia kullakaruwa thaqapxtha!
Qullu mayampi taqi tuqiru uñtäna. Mayni qullunakas nayranaka uñatatapxarakïnawa.
Juk’ampi qalanakawa jisk’a yuqallanaka ukawjaru jalaqraränina.
—¿Julia kullakarusti? —sasawa mayni qulluxa payt’ata chuyma jiskht’äna.
—¡Julia kullakaru! —sapxänawa mayninakaxa phiñasita.
Timoteo jilataxa Hortensia kullakaru uñkatasa payt’ata chuyma nayra phichupa
waytäna.
Maynïrirakiwa jiskht’äna:
—¿Kunatakisa thaqapxtha?
—Pälxa masijawa —Hortensia qhananchi.- Nanakampi Thayapampa markaru
kutxañapawa.

89
—¿Kutxañapa? —sasawa nayraqata arsuri qullu jiskht’asïna. —Akata janiwa

kutt’añakiti.
—¿Thayapampa? —sänawa mayni.—¿Kunasa ukaxa?
Timoteo sasawa qhanañchañataki ch’amanchasina:
—¡Jïsa! Markajaru kutxañapawa. Thayapampa markanakajawa. Julia kutxañapawa.
Qullunakaxa thuqtasipxänawa. Uka jisk’a jani uñt’ata p’urunakana munatanakapa
janiwa akch’asa amuyapkänti.
—Jumanakaxa jiwatäxapxtawa, ¿janicha? —sasawa janïra arskäna uka qullu arsüna.
—Ask’arañata jiwarata —Kharkhatt’asa Hortensia kullakaxa säna.
Qullunakaxa chuyma usutawa nayra phichunakapa waytapxäna. Juk’ampi
qalanakawa patata mariqranïna. Jupanakkama jani uñt’ata aruta parlapxäna
ukatwa uñxatirjama paya jisk’a yuqallanakaru alxatapxäna.
—Jakaskirita janiwa khitisa Manqha Pacharu mantaspati —sasawa wali jach’a qullu
säna.
Hortensia ukata Timoteo jilatampi qhumantasipxänawa.
—Janiwa nayraru sarapxasmati —sasawa maynixa arusina.
Uka thaknama saraña munapkäna ukaxa jist’antasïnawa. Qullunakaxa
jithtapipxänawa, ukhamata paya jisk’a yuqallanakaru k’ullk’thapiyapxäna.
—Achachilanaka —sasawa Timoteo mayt’äna.—Ch’apaqachanakajata
pampachäwi mayisipxsma. Maya ayta wakicharapipxama.
—¿Achachilanaka? ¿Aytanaka?
Timoteo jilatana arunakapaxa jach’a qarqanakana munañaninakaparu
payt’ayänawa. Nayra pacha yäqata qullunaka tuqita amtäwinakapa mayampi
jaktawxäna. Maya sinti nayra pacha, uka Aka pacha katuna, ajayunakapa thaltäna.
Maya suma pacha amtapxäna, kunapachatixa jaqinakaxa yupaychaña kankañampi
mayt’asiri ukata aytanaka luqtiri sarapxirïna jukhaxa.
Timoteo uka yanapt’äwi utjipana k’atakiwa uñatatäna. Ch’uspata maya jisk’a
ch’araña unkuña apsüna ukata uraqiru jant’akt’äna. Hortensia kullaka maya
qhawqha ch’uqi ukata maya q’api kuka laphi luqtäna. Qullunaka jupanakaru
mayampi alxatawxäna jukhatakixa ayta suma wakichatäxanawa. Qullunakana
lakanakapa nayranakapa jist’artänawa:
—¡Ch’uqi! ¡Yäqata kuka laphi!—. Nayra pacha mayampi amtatänawa.
Wali yäqasiña kankañampiwa, Timoteo chiqapatwa ayta luqtäna. Hortensia taqi
chuymarakiwa qhispiyäna. Maya nayra jila jila kankañawa qullunakaru kutxäna.
Jukhankha kurpunakapasa waytasinawa, qinayanakaxtuqi. Wali k’uchipxänawa.
Aytaxa katuqatänawa.

90
Timoteo ukata Hortensia kullakampi tukuyxapxänawa; taqi chuymawa k’umt’apxäna

ukata niya sarxañataki wakichataxapxäna jukhaxa, maya aruwa pachata ist’asinïna
ukata sayt’apxäna:
—Janiwa sarapkasmati —sasawa suma munasiñampi jarkt’äna.
Jisk’a yuqallanakaxa uñkatasipxänawa. Janiwa kamachirjamapkänsa.
—Julia kullakaru jikiña munapxtha ukaxa —sasawa parlaskakïna jiwatata jaktata
achachilaxa, —kurpunakama uraqiruwa jaytaniwapxañanakamäna. Uka
munawxapxätaxa jukhawraspacha mayipxäta.
Hortensia jani payt’asa arsünawa. Timoteo chiqapawa sasarakikiwa p’iqi pawt’äna.
Qulluxa ajanu samanampiwa phuqantayasitayna ukata wali ch’amampiwa
jupanakaru phust’äna. Wali thayankatjama amuyasipxäna. Nayranakapa uñatatasina
kurpunakapa qullu uñtata saraskiri uñjapxäna ukata jupampi chulljapxäna. Jichhaxa
jani kuna amayapxakïnawa. Kurpunakapa q’aq’suta machaqa uñanaqapa
musphasisina uñjapxäna ukatwa Achachilata sarxäwa saniwapxäna. Kamisa q’apa
amayanakjama, thaknama kusisitawa t’ijupxäna.
XXXVI T’AQA
Walja jaqinaka taypina; jani tukuykiri pampana, Mariano jilatampiwa sarasipkayätha.
Nanaka patxana, jani warawarani laxa pacha, taqiru jisk’achirjamänawa. Manqha
pacharu maya mantawsina janiwa uka jaqi taypita mistt’añinjamaxänti. Jani
uñt’atanakawa thaya janchinakapampi sarawsina k’ullk’xapxitäna, maya iwijanaka
tamjama, jani kawkituqi sarata yatipxätti. Uka taypita mistuniña mayampi mayampi
yant’apxayätha, ukata walja jaqinakawa nanaka nayräna utjäna. Uka uru suykasa
sarasipkakiyäthwa, uka uruxa janiwa purinxänti. K’atat k’ataru mayninakampi jakisiña
yant’apxayätha.
—¿Kankinktansa?
—¿Kawkirusa sarapxäta?
—¿Julia kullaka uñjapxtacha?
Arunakajaxa thayaruwa chhaqäna, jani khitinsa ist’ata. Janiwa khitisa parliriti.
Nanakaru uñkatasina tutuktapxänawa. Jaqinakampi jakisiña wali jasq’arapxäna.
Maya jisk’a qisk’a qimtatasa, wali kuna ajayupsa jist’arsna ukhama ayqupxäna.
—Almanakawa —sasawa Mariano jinchujata chhipjitäna.
Kharkhatïnchatanawa. Nanakampi chika saririnakana ch’usa nayranakapa uñjayäta
ukata Mariano jilatasa ukhamarakïnawa. Jïsa, almanakänawa.
Mariano jilataxa mayampi juykhuxarakikïna. Uka Jach’a Quta qhanata mistunisina,

91
nayranakapaxa mayampi nayrajamäxatayna, ukata, ukhama jani uñjkasa,

nayranakapa jaypht’ataynawa.
—Sarnaqatanakapaxa janiwa jiwasanjama jist’asiti ukata uka arunakaxa t’aqisiri
almanakankiwa —sasawa qhananchitäna.
Uraqi manqhata qhantaniriwa, nanakaru sarañajataki qhant’apxitäna ukaxa
maya chillqirukiwa uñjayapxitäna. Ukana utjänawa aymaranakana almanakapa,
q’aranakana, janq’ullanaka ukata qhichwa almanakapasa. Yanqha jani
uñt’ata jiwasajama kasta larama jaqinakasa uka mathapïwina utjarakikïnawa.
Ajanunakapana jukha phiru milk’täwina maya yanqhawa rixitjama uñstäna.
—¿Kunatsa jasq’arapxtha? —sasawa Mariano jilataru arsuyaña munayätha. Juykhuxa
inakiwa kallachinakapa waytäna, ukata jupana qhipäxapata maya aruwa jist’asïna:
—¡Wañawjathwa! —. Ukaxa janiwa maya almakänti. Nayraqata anata phunsäwi
chawchiku ajanu ch’ullunïchayalla sayaäthwa, uka suma suma uñkatata
ajanupapuniwa ukhamatayna: wali jach’a, q’illu, maya qhawqha muruq’u allqa
allqani, nayrapaxa qhusinaka. Ñik’utapa ch’uxñänawa ukata qhipäxaru uma
phaxchjamawa jalaräna. Isinakapasa kümri saminakjama. Jupaxa ukana maya
phistjama uñaqañänawa.
—Waña pacha qhispnaqayiwa —mayampi säna. —Q’uyanakaxa uma thaqasixpi:
suma jakaña uma. Mallq’anakapaxa pharjatawa jupankana ajayunakapa
umata pharjatäna ukata. Jani kunarusa yäqapxirïnawa, ukhamaraki jani khitirusa
usayapxirïnawa. Jani QHANA SANKANIWA jakasipxäna, jani kuna uñaqasa.
Ukhamatxalla, jichha jiwatapxchi, umata wañjata jakañatati manqhata
qhatjayasipxchi.
—¿Ukata jakipxpachaniti? —jiskht’änawa Mariano.
—¡Janiwa! —sasawa qhananchäna. Ukata larch’ukt’apxitänwa, sinti jakachanisi
katt’apxitäna.
—¡Jälla! ¿Janiti aka jaqinakapkta? —sasawa jiskht’asjama qhananchäna —¡Wali
laruñjamänawa!
—¿Kunasa karuñanakjama? —yatiña munayätha.
—Taqisa akana almakamakipxiwa ukata jumanakaxa janchini ch’akani
jaqinakapxtawa. Maya jach’a jani walt’awiru puriñjamapxtawa ¿yatisipxtati? —.
Arupaxa wali k’uchinäwa. Janiwa jinchuchawjamakänti.
—¿Khitïtasa? —sasawa juykhu yuqallaxa jiskht’äna ukata llankt’aña munäna.
Jani uñt’ataxa mäsnama muyt’asina jupana nayrataparu makatäna:
—Nayaxa Qhawa-qhawathwa —thuqtasa amparapa luqatatasïna.—Nayaxa aka
almitanaka uñjiritakïthwa.
—¿Uñjiritaki? —ukaxa uñjiriniñaparakicha, janipuniwa yatkayätthi.

92
—Yaqhipaxa qhatamjtañaruwa yatinuqtapxäna. —Sasawa Qhawa-qhawa

nayra ch’irmjitäna. —¡Akanxa taqi kunasa jiwkirjamawa! Ukhamaxa nayana
uñatatayañajaspawa. Nayrankirinaka jani ukaxa qhipankirina, jani ukaxa purapata
kawkipiriskpansa, uma katjapxäna sasawa jaqi jaqiru sayätha. Ukaruwa ch’ama
laq’aña tukusïna. Uñjapxakisma. T’ijtapxänawa, nukhu nukhusa, k’ataki puriñataki wali
qhatamjasisawa ch’awrapaxäna.
—Uka lurañaxa jani wakisiriwa —sasawa Mariano phiñasita arxatäna.
—¡Ukhamaskapuniwa! —sasawa nanaka iripiri wali q’apast’asa arxatarakïna —.
Yaqhawrasanaka uraqi manqhnama maya uma irpawa sari sasawa sarakirïtha ukata
atipa atiparakikiwa jaqixa uka qhuru uraqi inamaya jat’japxarakïna. Usucha mayakwa
khuyaña usuchnuqasisipkarakïna.
Jani kamskpacha uka phuñsäwixa jupatakikïnawa. Ukhama jani walinakataki patxa
chuymakiwa k’uchiñjamirïna.
—¿Kunawrasasa waña pacha tukuypachani? —sasawa Mariano chikpacha
jiskht’apxayätha.
—Janiwa wiñayasa tukuykaniti —sänawa Qhawa-qhawa.
Ch’ujtasina uñtapxayätha, khuyapayasisawa, taqi uka jaqiru.
—¿Julia kullakaruti thaqapxta? —sasawa uka supayaxa amuyatanakaja
q’ulluyapxitäna.
—¿Kawkinkpachasa, yatipxtati? —yatiña munatanakaja qhantapxitäna.
Uka Qhawa-qhawa nanakana jiskht’asinatakajampi chansasitapjanäwa.
—Jatiskthwa —sasawa säna.
—¿Kawkinkisa? —sasawa kallachita thaltayätha, jani luräwsa sasa.
Jupaxa qhipäxaru nunkt’anitäna ukata säna.
—Manqha pacha uraqinwa. Taqiwa juparu thaqasipki. Jupa imillatjama niya maya
ch’axwäwjamawa aptasïna, jupaxa wali ch’ikiwa. Janiwa katjayaskiti.
—¿Julia kullakxata maya ch’axwäwi?, ukata ¿kunata? —sasawa Mariano jupa
pachpa jiskht’asïna.
—Juparu munasiñata sapa mayniwa yatisiski —sasawa Qhawa-qhawa jani
amuysjama säna.
Uka jisk’a laq’uta kuna yatiñasa wali ch’amäpachaniwa. Ch’upkajata maya yuruqallu
apsusiyätha. Umata jiwjayäthwa. Maya jisk’itathwa jani chhaqayatätti. Maya juk’a
junt’u umawa wakisïna. Maya jaxu uma qhupirasawa umantayätha. Jisk’a p’ururu
nayrasa niyawa thuqsüna ukhamata mäkhkiwa wutilla aparitäna.
—Uka imma —taqi tuqi uñanuqasawa arustatäna, ukata janiwa kamachjamäxansa.
Almanakaxa Qhawa-qhawa patxaruwa lamapxäna. Uma phalliri uñjasa sinti

93
luqhitapxana. Yanqha katusa, Japhalla aruma jaqiru uka llamphi jaqinaka taypiru
chhaqantiri uñjapxayätha.
Pampaxa mäkatata mäkataruwa jist’atatarapipxitäna, ukhamata, uka jani
phinq’awisa phiru jaqinakata qhispipxayätha. Jayaru maya chupika lliphiniri
uñjapxayätha. Ukaruwa jani kamachpacha sarapxayätha. Jïsa, nanakasa Julia
kullallkxata maya ch’axwäwi aptaña munapxarakikiyäthwa.
XXXVII T’AQA
Jukha jaya sarnaqatata, Hortensia ukata Timoteo uka qaqa jichhu jichhu jach’a
pamparuwa puripxatayna. Jupanaka qawayata, uka qullunaka laya jupanaka chika
jutiri wila jawiraxa maya akatjamata mayjt’asina jupanakaru jark’antasa yaqha
tuqiruwa jalawxatayna.
Timoteo ukhama suma pata pampanaka uñjasaxa utt’asisina wali k’uchiwa
uñch’ukïna. Maya k’ata, uka q’iwi q’iwi ukata puti puti jawira jichhapilla tukuskänaxa
ukaxa janixa wiñayasa t’akt’xchinitixa siritaynawa. Hortensia kullakaxa niyasa jalta
jalanuqirjamänawa. Uksa aksa uñanuqasa sayt’atakiwa suyaskäna.
—¿Kunsa thaqta? —Timoteo jani khiskhiña jiskhïna.
—¡Makatañäni! —sänawa Hortensia jani uñkatasa.
—¿Kuna? —jisk’a yuqallaxa nayranaka ch’ust’ayäna. Kamsapunixa sirïchi janiwa
ist’irinati. Jawira uxi jach’ata ist’asïna. Jawiraxa ukawjana q’iwxtanakanwa ukata
jach’ata uxinaka ist’asitiri ukampiwa yaqha ch’axwanaka ch’ujtayäna.
Hortensia pälxa masipa jilatampiwa utt’asïna ukata lakapa jichuparu alkatasawa
chhipt’äna:
—Makatañasawa —mayampi säna—. ¿janiti tantiyayäta? Ukaxa Wila Jawira sutiniwa.
Timoteo maya thuqtapisawa sumpacha jawira uñtäna. Ukhamskapunïnawa,
Achachilanaka jaytjanipkäna ukatpacha nasaparu maya phiru thujsa jani saraqkänti
ukaxa wilapuniritaynawa. Jukhakiwa uka supaya nina jallchhuskäna uka p’iya
punkunkaskäna. Ukaxa Wila Jawiränawa. Taqi almanakawa manqha pacharu
mantañataki uka jawira makhatañapana.
Musphatjamawa Timoteo ch’amaka pacharu suma uñtäna.
—Pata pampa pachjamawa —sänawa. —Pachasaxa supaya nina jallchhüwi
pachapjamarakikiwa.
Maya k’atata, Hortensia uka paya pacha tupt’arakikïna, pälxa masipampi aru
q’axtayañataki. Ukatxa, taqi tuqinaka thaqtawxäna. Timoteo juparu jakxatiri saräna:

94
—¿Kunsa thaqta?
—Ch’iyära jisk’a anuqararu —sasina laxrapa jat’usïna —. Jupawa jawira makatañataki
irpchitani.
Timoteo, ukhamatwa, amtäna. Wila Jawira makatañatakixa maya ch’iyära
anuqaraniñawa wakisi. Hortensia uka Aka pachana anuqaranïnawa ukata
jawsupxäna:
—¡Aruma! ¡Aruma!
Uka ch’amakawjata, maya jisk’a ch’iwuwa uñstäna. Aruma sutini anuqaränawa.
Jaqiparu jacht’asisawa makatäna, p’iqipasa alintata ukata wich’inkapa khiwt’asisa.
—¡Aruma! —sutipata jawsüna ukata anuqaraxa amparapa jallq’arasawa
marnaqt’arapïna. Jukhawraspachawa, yatkaspänasa ukhama, anuqaraxa maya
jisk’a thaknama saraqanïna, uka thakixa quqanaka taypiruwa mantäna, jawira lakaru
puriñkama. Jisk’a yuqallanakaxa arkapxänawa. Anuqaraxa maya k’ata suyt’änawa
ukata uka manqharu mantawxäna. Hortensia amparata Timoteo jilataru wayxarüna
ukata jani payt’asawa anuqararu arkantapxäna.
Uka jawiraxa, kunatpuni ukhamirïchi, uka paya jisk’a yuqallanakarjamawa muyuntirïna
ukata jani wakt’asa jalaskirïna. Anuqaraxa, jawirana tuyunaqänawa, ukata uka jawira
umana ch’amapa janiwa anuqararu aynacht’ayirïnti. Uka maya k’atanakwa jawira
makatawxäna.
Aruma sutini anuqaraxa, jawira lakanpacha wali uma thalarasïna, ukata wali k’uchi
maya jinq’t’asina ukata uka ch’amaka ch’amakaru chhaqawxirïna.
Niyaki jawirata jaypacharu saraqasina, yaqha ch’axwiri ist’asinwa sayt’apxäna.
—¡Phusanaka! —paya yuqallaxa jach’ata maya kunkakiwa arsupxäna.
Jupanakatakixa uka phusart’awi jaya uñt’kayänawa. Phuñst’äwi phusart’äwi.
Markapa Sikurinaka. Jupanakata maya jisk’a jaypacharuwa micha qhana uñjapxäna.
Uka markatwa uka ch’axwa jist’asinïna. Jani payt’asawa ukaru sarapxäna.
Jaqinakaru ukata micha qhanani utanaka niya uñjawxapxäna ukhamatwa,
maya jach’a lankhu jaqiwa thakina jark’antaniwxäna. Anata phuñsäwina thuquri
chawchikuna ajanu ch’ullupata ch’ullupanïnawa:
—Katupxma —sänawa, sapa mayniru chawchikuna ajanu ch’ullupa churäna —.
Janiwa jani ajanuru ch’ulluni maynisa mantapkasmati.
Jisk’a yuqallanakaxa yuspajarampi katuqt’asisina k’atakiwa ajanuru
ch’ullunatasipxäna. Janipuniwa ukhama wali suma llamp’u ajanu ch’ullunaka
uñjapaxiritaynati ukhamaraki janiwa jupanakana utjirïnati. Ajanunakaparu
ch’ulluntasisina mayja mayja amuyasipxäna. Niya wayuntasiwxapxaspasa
ukhamänchayasipxiritaynawa; jiltatawxapxaspänasa ukänchayasipxiritaynawa.
—Mayampsa kurpujaniwxiriktha ukhamänchituwa —sänawa Timoteo, wali k’uchi
llankhakipt’asisa.

95
Hortensia kullakana ajanu ch’ullupa tuqita ukhamarakikiwa ist’asïna.

Phuñsäwixa wali t’impüna. Sikuri phusirinakaxa wali ch’amampiwa phusantapxäna
ukata uñtasirinakana kurpunakapasa phusiri ist’asinjama wali arkt’ayapxäna, wali
ch’amampirakiki. Umañasa manq’añasa phuqatänawa. Timoteo jilata Hortensia
kullakaru amparata waytäna ukata jupanakampisa uka anata phuñsäwina wali
thuqt’awxapaxäna.
Hortensia kullakaxa mayni thuqurinakaru p’iqita kayuruwa uñsüna. Jupanaka
jiwa mayjakipxänawa. Janiwa, janiwa jaqinakapkänti. Taqisa janq’ulla jani ukaxa
q’aranakänawa. Janchinakapata uñt’äna, ukata ñik’utanakapata. Ukhamarakiwa
kastilla aru wali suma parlasinakapa ist’äna. Uka ajanu ch’ullunakasa marka
jaqinakankarakikïnawa, doctor wiraxuchanakana ukata misti mamanakana,
ingeniero yatiñaninakana jani ukaxa marka imillanakana utjäna. Taqiwa jach’ata
larusisa parlasipxäna. Jupaxa jaqi masinakaparu, janiwa anata urupa phuñsäwipansa
ukhama wali k’uchi ukata ajanusa lliphi, uñjkirïnati.
Timoteo jilatana arupaxa amukt’ayanawa:
—¡Ñik’utamaxa wali qhisñakiwa! —saskänawa masipa yuqallaru nina ñik’utapa
jusq’usa, jupaxa janiwa ukhama ñik’uta uñt’änati. Janchipasa janirakikiwa
jupankkänati. Niya janq’u qhana jayphu wilaptxänawa.
Ajanu ch’ullupa p’iyata, Hortensia kullaka Timoteo jilataru tukuriru katjatayna, janiwa
Timoteo jilatakpanti ukata, wali chuymasa usutawa, chiqpura masiparu katjañataki
ukata jupa pachpasa uñt’asiñataki, ajanu ch’ullupa luch’süna ukata jupasa ajanu
ch’ullupa apsusïnawa.
Ukhamata phusirinaka ukata thuqurinakasa sayt’apxäna. Taqiniwa muyuntapxäna.
Timoteo ukata Hortensia kullakampixa aymara chuymjama uñanaqatanakapa
apanukupxänawa. Hortensia kullaka jach’ata arustatäna:
—¡Nayaxa Jaqïthwa! Ukatwa nayaxa wali jaktasiñanïthwa.
Ukata jupa jak’anakapana wali chhipirasiwxapxäna. Taqiniwa ajanu ch’ullunakapa
lluch’srasiwxapxarakïna. Ukata k’ari kurpunaka ukata ajanu ch’ullunaka uraqina
willirtäna. Maynita mayniruwa uñkatrasipxäna. Larama ajanunaka, uraqi
laq’aru uñtasiri; ch’iyära ukata suyru ñik’utanaka; jisk’a kurpunaka. Jupanakana
uñanaqanakapata phinq’asipxänawa, jaqinakatapatsa, ajanu ch’ullunakapa
aptasiña munapxäna, ukata janiwa jikiñjamakänti. Ajanunakapa jacht’asisa
ayqt’asisawa imantasipxäna, ch’usaru ch’akunuqasisa, uraqiru, kurpunakaparu.
Yanqhasitapxänawa.
Timoteo jilatana ch’ullqi amparapa niyawa munkiri jani munkiri uka Hortensia kullakaru
anqaru qatatsüna. Wali jasq’artapisisapuniwa jukha phiru phinq’askaña jaqinakana
luratanakapa uñjäna. Timoteo jilataxa janiwa chuyma t’akt’ayaskänati jupanaka
jayaru sarañanakapkama.
—Supaya nina pachankxapxthanwa —sasawa Timoteo jilata phiru arumpi arsüna.

96
—Jiwasana jaktasiñasawa qhispiychitu —sasawa jisk’a imillaxa wali wiñaya

yatiñapampi tukuyäna—. Jiwasaxa chiqapuniwa jaqinakasktanxa.
XXXVIII T’AQA
Manqha pacharu kurpupampi ukata ajayupampi mantaña muniri thaqiri jaqinakana
nukht’atapxtwa, Mariano ukata nayampi, uka wali jach’a jawiranjamatapa chiqaru,
jani jak’achapxañajänthi. Khitinakatixa almanakäpkanaxa jupanakayrixa jani
munasiñampiwa katuqatapxana quta qawayana mayja nina lasunpi jasq’arayasiri
yanqha jaqinakampi.
Ukhamipana kutsuyanxataxa ukata maya k’ullku thaknama sarxapxayätha. Waranqa
waranqa ch’apini achakananakawa uka qala uyunaka patxana aliräna. Uyu
p’iya ñiq’inakata alsunipxanaxa. Ch’apinakapaxa ch’apintasirjamawa nanakaru
uñtanitkamakïnawa. Suma uñanuqasa sarnaqñänawa.
—Alkulawa sami —Mariano jilataxa taqituqi uñtasawa chhipiqïna.
Chiqänawa, jukha phitu machatanaka thujsaxa utjasiña ch’apaqachänawa.
Purajakasa q’iwtitunawa. Samsuña ch’amänawa. K’atata k’ataruwa, jukha phiru
ch’apaqachasiri samana, wali phussuniñäna.
Mariano jilataxa jani lankt’asiñapataki jani ukaxa achakanampi ch’apt’ayasiñatakixa
suma uñanuqasa irpañajänawa. Ukhamatwa, chuymajata jani mistkiri maya uñanaqa
amtayätha. Manqha pacha qutaru marintañataki umanaka punku jist’artipana,
Jach’a Quta mayja uñanaqapa uñjayätha. Kuna wali wakisiritsa amtaskiriktha
ukhamänchitanawa. Amparanakapa luqatatasïna, nanakana marintañaja
jarkt’anirjama, ukata ukaxa inamayakïnawa.
Kuna jinchuchaña munapxpachitäna ukata jichhaxa janiwa kunasa
kamachañjamaxanti. Payt’aki payt’ayätha.
Maya jathi kurpuwa uyuru nukhkatapxitäna. Nanakataki wali marintxapxayätha,
janirara achakanaru marxatkasa. Maya lunqhu chachänawa. Jani marxatä sasawa
marxatatayna. Jichhaxa pampachasiña munäna, ukata laxrapawa muruq’tapïna, jani
suma arsuyanati. Machatänawa.
Amparampi luqt’asawa, nayraru saraskakiñapataki khitayätha, ukata sayt’apxayätha.
Chachaxa k’atata k’ataru achakana ch’apimpi ch’apintayasisa q’iwini q’inq’uniwa
sararakïna.
Yaqha jaqinakaxa uka pachpa thaknama sarapxarakikïnawa ukata ukhamrakwa
ch’apjayasipxarakïna. Kayunakapa suchhuyasisa, ch’apinakampi risqinuqasisawa,
uñtani jani uñtani sarasipkakïna.
—Machantirisa sarchiñäni ukhamjamawa —ch’anst’asiña yant’ayätha.
Mariano jilataxa yajasïnawa. Machirinakaru uñisïnawa. Jupanakampi janipuniwa

97
walt’asirïnati. Juparu lankt’asipxiriwa jani ukaxa juykhutapata jacht’asisawa

khuyapayaxäna. Yaqhawrasanaka, nuwjañataki arktapxänawa. Jani walinaka
apanchitaspa sapxänawa. Chiqa chiqapana juykhuruxa ukanakawa wali
thuqtasiyäna.
—Alkula alxañanakapa jark’añasaspawa —sänawa ukhampachasa.
Julia mayakiwa juparu yanapañataki sayt’askäna. Nanakaxa ukhama jani
walt’äwinakata mistuñatakixa janiwa akch’asa amuyapkatanti.
—Alkulawa markasaru q’uq’iyaski —sänawa p’iqiña kullakasa amparapa
chakuchasisa.
Timoteo juparu thuqtasiñapatakiwa qallasïna:
—¡Alkulaxa phuñsäwiwa!
—¡Alkulaxa jiwañatakiwa! —ukhama kullakaxa kulirata kutxatayäna ukata
kunaymana khuyaña sarnaqäwinaka uka machatanaka tuqita yatiyapxitäna.
—Jiwapxi ukawrasaxa, almanakapaxa janiwa kurpupata t’aqasiña munriti ukatwa
khuyaña muyupxiri, uka Manqha pacha qinayanaka taypina.
Jichhaxa ukatwa jupana parlata sarnaqäwinaka chiqapunitapa yatiyätha. Taqi
nanaka nayra jani ukaxa qhipa sarirnakaxa machatkamakïnawa. Jupana jaqiru
chuyma usuyaña kankañapawa taqi chiqana ist’asïna.
Maya qalxana utt’ata, uka thakina jach’aptatapawjata, maya wayna uñjtha. Taqi
chuymawa maya qina phusa q’umachäna. Uñjataxa, jani machatjamänawa. P’iqi
altasina wali munasiñampiwa larkatapxitäna. Aymarjamawa isisïna.
—Thaki panjapxtawa —ukwa nayra qata sapxitäna.
—Jawira makataña munapxtha, ukata janiwa makatayaña munapkituti
—qhananchayäthwa.
—Julia kullakaruwa thaqasipktha —Mariano arsuña nayrt’awxäna.
—¡Jani samti! —chansasïnawa —, aka pacha wali munata imillaxa.
Juparuxa uñt’ayäthwa jani ukaxa kawkina ist’ayäthwa.
—Juparu uñt’thwa —qhananchänawa uka jani uñt’ataxa —. Nayaxa Tunupa
ukathwa.
Nanakaru ampara luqtanipxitäna ukata nanakaxa qhanstapxayätha. Jupampi
sarasipkakïthwa. Thakixa mayampi k’ullk’tapiwxäna. Achakana achkanrara maya
qullu laya mantaniskayätha.
—Akaxa machirinakana uraqipawa. Wiñayawa jani kuna lurapxänti, kunatsa
ukhamapxpacha uka jani yatisa. Janiwa jiwatanakapa yatisipkiti ukata kunjamatsa
utanakaparu kutxapxaspa uka amuyapxäna.
Maya qawayaru, kimsa thantha jaqinakwa uñjtha. Uraqina jaqusisipkäna.
Kurpunakapaxa llajanakaniwa, kawkiruti p’iqipa alintaspaxa maya ch’iyära
laq’unakawa utjäna. Mallq’ajata jukha phiqu aruwa mistüna.

98
—Ch’iyära laq’unakawa —uñachayäna Tunupa —. Achkana ch’apinakampi

ch’apintayasisa kurpu manqharu mantapxäna. K’achata k’achata manq’antapxäna,
ukata kamisa aychaxa mayampi jilantanxarakiki, janiwa wiñaya manq’añaxa tukusiti.
Mariano jilatasa uka jaqinakata llakisïnawa.
Tunupa parlaskakïnawa:
—Jupanakakiwa kunawrasasa jaqhi manqhanakaru marintasipkiri. Kurpunakapaxa
maya ukata waranqa kutiwa uka manqharu marintasa muyupxi. Mistsunipxiriwa ukata
mayampi marintxapxarakikïnawa.
Maya amparampiwa, Tunuparu jani saraskakiñataki luqt’ayätha. Waynaxa iyawa
sitänawa.
—Jichhaxa, jiwasankiriru sarañäni —sänawa qalanaka manqha p’iya uñantayasa.
Maya chinkänawa.
Mariano jilata wali ampara q’aptapitäna. Janiwa wayusïnchitänati.
—¿Kawksa saräta? —munasna jani munasna jiskht’ayätha. Tunuparu taqi kuna
yatiyirïtha.
Waynaxa jiwasana utjäwisata jinchuchasïna ukata larusïna.
—Nayawa yanapapxamama. Aka chinkänawa uka Wila Jawira khursaru
puriyasipkätma. Ukanwa chiqasa Julia thaqasipkasma.
—¿Kunatsa yanapapxista? —jiskht’asïnawa jani qhananchataxa juykhuxa.
—Kunatsa Julia thaqapxtha. Nayawa Julia kullakana chiqanxa masipa sipana sinti
masipäthxa, inacha Julia nayana masijaspa.
Nayawa Tunuparu ampara luqtayätha ukata chinkänaru mantasina jallalirïtha.
Mariano nayana chalikujata kattapisïna ukata jani sarawä sasa mantäna.
Tunupa p’iqipa uñaqayäna uka manqha jaqhi p’iyaru:
—Julia kullakaru katjxapxäta jukhaxa nayana yanapataja yatiyapxäta.
—Jïsa —sayäthwa.
Uka chinkäna uknama kumpu kumpu sarapxayätha. K’ullk’ünawa, ukata janiwa sinti
ch’amakakänti amuyatajjama. Kawkhanxa uka qala qalata maya jayphu qhana
michawa uñasïna. Sapa chillqiruwa uka qullu manqhnama sariri thaki kunaymana
tuqiru saräna. Janiwa kawkchapi arkaña amuyirïtthi. Ukhamatwa, Mariano jilatana
arupa ist’ayätha uka maya ch’itxta, kamisa paratsa t’axlljasipa ukhama.

99
—¿Khitïnasa Tunupa uka yattati? —jiskht’itänawa warakkhata. Jupa pachpawa

parlasiri:
—Ipkatayasiriwa, chansasiri, ch’iki. Janiwa wiñaya akata mistkañäniti.
Ch’iqäxajata yaqha qullu manqha sariri thakiwa uñasïna, yaqharaki kupïxajata,
yaqharaki naya patxata. Taqi chiqatjama Tunupana larusitapjama mistunirïna. Qina
qina phusart’äwipasa wali jach’ata ist’asïna.
XXXIX T’AQA
Suni ch’amakapaxa wali jasq’arkaña qhantäwi lliphimpiwa kunaymana muyta
qawayanakapa k’ajtayäna, ukawa Julia kullakaru yaqha pachanaka qhanjtanaka
amtayäna. Wali llakt’atawa Thayapampa amtäna. Basilio ukata yaqha
masinakampita amtäna; yatiña uta yatichirita; yatirita: markapata; taqi jupana
chuymapankiri munatanakapata amtäna. Amtañanakapa maya sayt’äna, kuna
q’ijuna thaltatjama. Mayampi nayräxa uñtäna ukata lakasa qhaqhatatatawa uñtäna,
ukaxa jupana uñjata pachpa qhanaskakirakïnawa; janiwa chuymapakiti yaqha
uñjirjama anatxaykänati.
—¿Chimpusti? —jist’asïnawa, jupa pachpa, jani khitina jaysata. Mäkhikiwa, maya
pañu kustälaru allpachu t’awra jawinaka winthapisina sayt’awxäna.
Ukäkana yaqhipa awatita allpachunaka jupana jani khiti jark’kata sayt’ipana
musphapxänawa. Maya chhullunkayanakawa juparu jiskht’añataki jak’achapxäna.
Julia kullaka Manqha pacharu mantkäna jukhatpachwa, uka p’ujru uraqinakaru
imantasitayna, ukanana Saxrana munañapaxa jani jasq’arañjamäkinawa ukata
jupaxa jani kunakiwa utjasiskaspäna. Thaya saxranakana uraqipankänawa, uka jisk’a
chhullunkayata saxranaka awatiñaru sawuñaruwa wayusipxäna; niya supaya nina
manqha qurpana chhaqtata. Ukata, maya sipana, jupanakaxa wali wakisiripxänawa.
Allpachu uywatanakapaxa mayja jani uñt’atanakänawa. Uka suma qhisña
t’awranakapata suma jakaña awayunaka sawupxäna.
Kunapachati wila jawirnama maya almaxa makatänaxa, sarnaqäwinakapaxa
umanakana katuqt’atäxanawa. Ukana umt’asiñatakixa, chhullunkratayata suninakata
allpachunaxa chukuqanïna. Ukhama umata wañjatata jaktapxäna. Utjasïwiparu
mayampi kutkatxasina jaqinakapana ukata yanapirinakapana t’awra llawiratawa
uñjasxapxarakïna.
T’awrapata wali suma ch’anka khiwirapxäna ukampiwa suma uñaqkaña awayunaka

sawupxäna. Uka awayunakanwa Aka pachata jutiri sapa maynina jakäwinakapa
uñasïna. Ukanakampiwa kawkiriru puriñasa amtasïna.
Chhullunkaya Saxranakaxa janiwa waljanipkänti. Ukatwa, uka jawira makatirinaka

100
taypita thaqapxäna, uka sawuñataki wali q’apa amparaninaka. Julia ukana

jajllitänawa. Jupaxa, suma yatiskasinwa, munañapatwa aka uraqinakaruxa jutaskäna,
ukaxa ukhamana suma utjasiña yatïnawa, ukata wali juysupampiwa yatiyäwi
suyaskäna.
Suykäwsina, maya suma ch’anka khiwita katuqatayna, ukasti Eusebio
yatirinkataynawa. Ukhamawa, jakäwipata ukata jiwäwipata yatxatäsina.
Yatxatarakikïnawa masinakapana wali qhatamjtata thaqatanakapata. Awayu suma
jamp’att’asina ukata saxranakaru churaña phuqxäna. Yatxänawa uka alma kawkiru
puriñapsa.
Jach’a Quta iwxataynawa, kunawrasattixa jupa imillaxa yatiyäwi katuqxchini ukjakiwa
uka qhana pacha thakiru sarañapänaxa.
—¿Kawkisa uka yatiyäwixa? —jiskht’änawa Julia pisi chuyma kankañapana.
Taqi Jach’a Quta wali jach’a larusiwïnawa.
—¡Julia! —sänawa, tuqisisjama arumpi.
Jupa imillaxa lakapa achthapt’asïnawa ukata janiwa mayampsa jiskhtt’xänati.
Jichhaxa, khäya qhantanïwi. Janiwa wiñayasa uka qinaya urpu ch’amakata
qhantanirjamakänati. Ukata jani paya amuyasawa ukawa uka wali jupana suyata
yatiyäwinaxa amuyäna.
Uka sipana, thaya saxranaka juparu janiwa sarayapxaña munirjamapkanati. Jupaxa
ch’apaqachatata phiñasitänawa, paya allpachumpi llawirañataki waykatapxäna.
Julia jani kamachkpacha t’awra llawiñaru jalxatxakïnawa. Wali thithisa ukata jayrasisa
t’awra llawïna. Jisk’achatjama amuyasïna. Chuymapa qhapta qhaptänawa.
Niya t’awra llawiña tukuyasina, wali q’apasisawa sawuña qalltäna. K’ata jaksuña
munäna. Ukhama qhatamjatatatapa jaqhawrasanakjama janiwa awayu saltanaka
ullañaru wayusxänati. Nayrïri jaksünawa. Uka mäkataru k’ilkatasina payïri awayu
sawuñaruwa jalxatarakïna. Ukhama k’atakirakikiwa jusachäxäna, ukhamatwa, jani
munkasawa, nayrapaxa sawuta awayuru uñxatäna. Ukata k’uchisiñata jach’atwa
arustatäna ukata nayrïri awayu iqtäna. Ukaxa Hortensia ukata Timoteo jilatana
awayupänawa. Jupanakaxa Manqha pachankasipkänawa kunattixa jupa kullakaru
thaqiri jutapxäna. Jichha kuchaxa jupa kullakaxa awayunaka janiwa khitirusa
churkänati. Uka suma almanakaxa aka pachana janïrawa khititakïkansa. Ukatwa wali
sumäñata jararawxäna ukata juk’ata juk’ata lakaparu apantasïna manq’antawxana.
Saxranakaxa Julia ukaruwa kutipxäna kunattixa jupana mayjt’atapa tantiyapxänawa,
ukata janiraru juparu jiskht’katawa, jupa kullakaxa saxranakana jani uñt’ata thuqt’äwi
thuqat’arapiwxäna.
Kurpupaxa wali muyt’äna ukata ch’amampiwa thuqnaqäna, uka laxa pachata
ist’asiniri warurt’awiru arkayasa. Maya thaya ch’askawa uraqita sartawxäna ukata,
uka taypina, Julia kullakaxa uka jani uñt’ata thuqt’äwi thuquskakïnawa. Chhullunkaya
saxranaka ukata allpachunakasa ukhama jani uñt’ata munañani ch’ama
jasq’arasina jit’xapxänawa, ukata uka ch’aska thayaxa Julia kullaka apt’asita alturu

101
muykatxana, uka suma sawt’iri kullakana amparaparu puritanakapa amuyasipxäna.

Niya katuñatakisipkänawa ukata jichhaxa amparanakapata atipayasipxäna.
Jichhakuchawa saxranakaxa kharkhatipäna, janiwa thayatxa, jani ukaxa kulirata
ukata jani katjaña wakt’ayasina.
Saxranakana uñch’ukitanakaparuwa uka thaya ch’askaxa chhaqtxäna.
XL T’AQA
Mariano mayampi chiqt’aña yant’äna.
—Alaytuqi, Basilio —situwa.
Nayaxa aliqjamakiwa iyawa sasina maya mäsa tuqiru warawxtha. Ukana qullu
manqhnama sariri tahkixa mayni thakjamarakïna, ukata wali jayata, nayaxa
janixalla uka manqhata mistxchitixa ukhama tantiyasirïtha. Juykhusa janirakikiwa
misturjamäxanti, ukhampachsa mistuña yanjaskakïnawa. Janiwa qhawqha uru
ukankatanakajsa amuyxayätthi. Maya kimsüru jani ukaxa pusi urujamarapirituwa.
Walja kutiwa samart’añataki sayt’apxayätha. Sankaxa wali jach’änawa ukata jani
waljamakïnawa. Sapa kutitjama ukana sartañaxa ch’amaptäna.
Amparanakajasa kayunakajasa jayrasxänawa. Jikhanisa khuyaña quluptawsina
usjäna. Umata wañitaxa laxra q’ala wañkatayapxitäna ukata manq’ata awtitaxa
jiphillanaka t’urunuqapxitäna. Mayampi sayt’ayätha.
—Akaru sayt’añäni —sayäthwa nayaxa wali jiwjata uka Mariano jilataru.
—Waliskiwa —sirjamitänawa jani yanasani.
Uka qhuru thaya uraqiru jaqutatsina arsuyätha:
—Akhama jiwxañatakwa llakt’astha, janira Julia kullakaru jikisa.
Mariano ch’ujikïnawa.
—Aka Manqha pachana jiwxchiñäni ukasti, ¿kunarusa kawkirusa sarañäni? —naya
pachpa jiskht’asisina juparusa jiskht’ayätha.
Maya aruwa, qhipäxajata ist’asinïna, jani uñt’kañänawa:
—Mayampi uka Wila Jawirana uñstapxtha.
Maya qawayata ch’ujtatawa jark’aqapxitäna. Janiwa yatkayätthi jiwxañajakti
suypachäta jani ukaxa jilata masijaru mayampi arsuñapakcha suypachäta.
Jakaskataja amuyasiña yant’ayätha. Arujaxa sinti jach’atwa ist’asxäna. Q’asänawa,
sinti jach’ata ukata juk’ampi jach’ata, jani ch’ujtkiri aru yatxayirimpi:
—¡Juliaaaa!

102
Jiwxañatakipachänti, amtasiñatakipachäncha, maya mayt’asiwipachäncha, maya

añaya jani ukaxa jamuñakïncha, kunapunchïna, arujaxa q’asakakïnawa, mallq’ajata
jani arsuspachasa q’asakakïnawa. Sapa thakina, sapa k’ajratana, sapa q’iwjtana,
q’asatajaxa jani sayt’kayañawa saraskakïna. Ukhamatwa, wali ch’aska thayaru
purïna, ukasti jani katuywa muyuskäna uraqiru asut’isa. Ukaruwa maya ch’ipxtana
sayt’ana. Arujaxa uka jisk’a thaya ch’askana nayraparuwa mantatäna.
Sankanjama, maya uñt’ata warurt’irjama aru ist’ayätha:
—¡Basilio! ¡Basilio!
Lart’asiyathwa. Uka ist’ataja k’arjamakïnawa, chuymajayriwa wali uka ist’asina
kusisïna: ¡Julia kullakawa jawschukinitu!
Qhipäxajana, juykhuxa mayampi uñatatxäna:
—Ukaxa Julia kullakati, Basilio —arupa jakatatäna —. Julia kullakawa.
Qhipa qhipa sankasïtajatsa uñatatkasa ukhamänawa ukata jinchujasa wali ist’asiña
kankañaniñatakiwa qhanatattithäna. Jichhakuchaxa aruxa wali qhanawa puritäna.
Julia kullakaskapunïnawa.
—¡Basilio! ¡Basilio! —. Arupaxa jaya uñt’änawa.
Kurupujaxa wali ch’ama katxarüna. Mariano jilatasa k’uchitatarakikïnawa. Jani
payt’asawa sarapxayätha. Julia kullaka arupa arkapxayätha, kunattixa jani
ch’ujtasawa jawsch’ukisinïna. Jïsa, jichhakuchaxa yatisïnawa kawknama sarañasa,
kunattixa aruxa janiwa ch’ujtkänati ukata janirakiwa uksa aksata ist’asinisina
payt’ayapkitänati. Chiqa ist’asïna, wali qhana, kamisa maya ch’ankasa chiqapa
thaknama irpapkitaspa ukhama.
—¡Basilio! ¡Basilio! —mayampi mayampi säna, jani qarisa, kullaka masijaxa, ukata sapa
kutitjama, suma llamp’u arupaxa jak’ata ist’asïna.
Maya k’atata, maya llamp’u thayawa thaykatirjamitäna. Mistuñaxa jak’ankxänawa.
Ukata maya paya tunka chillqitjama, uka k’ullk’u p’iya punkuru puripxayätha. Mariano
jilataru mistuñapa yanapt’ayätha.
Ukankaskänawa Julia kullakaxa: wali k’uchi, wali suma ist’ata, ñik’utapa jararata
ukata ajanupasa laruskiri. Amaparanakapa luqtanipxitäna ukata kimsajpachawa
maya sapa jaqiru tukusa jakintasipxäta.
—¡Jilata kullakita! —sapxitänawa nanakaru munasiñampi uñkatasa.
—¡Julia! ¡Julia! —mayampi mayampi sapxayäta, jani sayt’asa, Mariano ukata
nayampi.
Mayampi jakintasisina wali kusisisipkakiyäthwa, ukata walja waranqa waranqa
jikht’äwiwa maya akatjamata amuyatäna. Taqi kuna yatiña ukata suma amuyaña
munayätha. Nayana Jiskht’awinakajpachsa chhaqtayasxayäthwa, jani uka suma
suma kullaka thaqaña ch’apaqachañataki. Askxalla ukhamachïnasa. Jichhakuchawa
yatxataña wakisïna.

103
—Julia, yatt’ayapxita —nayranakapa uñkatasa jiskht’ayätha.

Maya jiskht’äwimpikiwa taqi kuna tuqita yatxataña munayätha:
—¿Khitïtasa?
—Taqiwa uñt’apxtama —jiskht’askakïnawa Mariano jilataxa —. Taqiwa katjaña
munapxtama, ¿Kunatsa?
Julia wali uñkatapxitäna, ukata musphart’asïna. Niya arustatä saskiriru, maya
ch’axwiriwa ch’ujtayäna. Nayrapaxa mulljasisina uñatatäna ukata amparata
wayxarusipxitäna. Nayräxa uñtapxayätha. Chupikt’ayjama jiwq’ini qinayawa uka
chapusiri kawallunaka tutukinitapa yatiyapxitäna. Uraqixa thaltasïnawa, wali q’iju
q’ijunakampi.
—Qhispiñasawa —sänawa Julia kullakaxa ukata kayunakapampi maya nayra
thuqt’äwi takintt’aña qalltawxäna. Kayunakajasa thuqt’apxarakikïnawa, maya
k’atata, maya thaya ch’askawa khiwintasiwipxitäna. Thayampi pachnama
apayasiyäthwa, ukata taqi kuna suma uñtayätha. Julia janiwa kamachirjamansa.
Ajanupaxa ukhama ch’ama tukutapata wali usutjamänawa. Ajanu parapata lankhu
ch’aqa jump’iwa jalaranïna. Kurpupaxa qawyata qhana lliphtirinakanïnawa.
Julia kullakaxa janirarawa yatt’akitänti ukata yatt’ayañanakapaxa p’iqijaruwa
apxattitäna: Nanakana Julia kullakajaxa janiwa nanakana munata Julia
kullakjamaxänti. Taqi kuna imxatatapaxa janiwa jawkch’asa chuymaru puripxitänthi.
Janiwa jupaxa taqita sipana mayja imilakänti, suma llullata jaqïkarakinasa. Julia
kullakaxa janiwa nanaka pacha jaqïxanti. Niyasa, janiwa nanakjamäxanti. Jupaxa
jach’a munañanïnawa. Jaqinakana ukata supayanaka munata munañanïnawa.
Jukhakiwa suma amuyayätha.
Uka khaya thaya ch’aska taypina, nanakana jani kawkiru saratanakaja jani
yatkasina, sarasipkakiyäthwa. Julia kullakaru mayampi uñkatayäthwa, niyasa yaqha
nayrampiwa uñkatayätha. Chuymajaru maya ch’iwuwa chhaqtayitäna. Ukhamata
Julia kullakaru jani mayampitaki chhaqayatjama jamusiyätha, janixalla wiñayasa
katjkchïtixa ukhamanchitänawa.

104
XLI T’AQA
Walja maranakatwa uka sapjtata mulli qullinaka taypi sarapxatayna, ukaxa uka alaya
tuqinakana qullinaka phurqi laphinakapa kamisa mayt’asispasa ukhama qullinaka
utjiri uraqïnawa. Uka qullinakaxa Aka pacha qullinakjama saphata saratapjamänawa,
kunaki tañapa, laphaqïwipa uka usutjama uñanaqapakiwa mayjäna. Ina
uñkatisanakwa ch’uyma ch’allxtayasiñjamäna, llakisiñata q’uytapita. Ukana
Hortensia kullakawa ukhamanaka utjipana sinti llakthapïna. Uka q’uya qullinakana
t’aqisitanakapämpi jupakiwa usuntirjamaxäna, kurpupa k’umtapiyasisa.
—Jalta jalanuqapxänawa —sasawa jacht’asjama arsüna.
—Qullinakawa —sasawa Timoteo ati waytäna. Juparu jupana q’uyatapa sinti
llakisiyäna. Uka jani suma amuyasitanakapata thuqatasipxäna. Janiwa kawkinkatapsa
tantiyasïnti ukhamaraki janiwa kawkiru sarañapsa amuyaskänti. Janirakiwa Julia
kullaka ukankirjamakänti. Mariano ukata Basilio kuna jani yatipkänti. Jupa tuqita
Hortensia kullakampi janiwa parlaña munapxänati. Jiwaratanakapwa jasq’arapxäna.
Chiqpachanxa uka q’uya mulli qullinakaxa janiwa juparu kunasa purkänti. Jupatakixa
yaqha wakisirinakawa utjäna. Ukampinsa, mällapi kunsa lurtañaru wayusiñwa
munäna:
—Kuttxañäni, Hortensia —Sasaba Timoteo saythapïna.
Kullaka masipaxa maya k’ata ukhamakiwa musphasïna. Q’uya qullinakana
t’aqisitapata amuyaskäna.
—¿Kuttaña? —jiskht’äsina, uka Timoteo kawkharu sañanti munkäna uka amtaña
munäna. Janiwa kunsa amtiriti. —¿Kawkiru?
—Aka pacharu —sasawa qhananchäna —. ¿Jiwasaxa paya jani kawkiru sarañani ina
jani kuna lurasa muyurinakätanwa, uka janiti amuyta?
Hortensia janiwa ukhama amuykarakïnti:
—Jiwasaxa Julia kullaka katuñanïtanwa.
—¿Jiwatäxchisti ukjasti? —sasawa Timoteo kurktapïna. Kullaka masipana amuyatapa
thuqtasiyänawa —. ¿Basilio ukata juykhumpisa jiwaratäxapchi ukasti?
Hortensia phiñasitawa ampara qhumtapisïna. Timoteo jani ist’añjamänawa,
ch’ujtañakiwa walïxana. Inamayawa qhawqhasa jiskhisisipkaspäna. Jumaxa suma
yatïna.
—Awkinakasaxa jiwasa chhaqatipana jalta jalanuqapxpachawa. —¿Janiti uka
amuyta? —saskakïnawa Timoteo. Kuna k’arisiña, kuna layku saña thaqäna. Hortensia
kullakaru iyawa sayaña munána, ukata jupaxa maya qaljamänawa. Juparu
ist’añataki janiwa jinchunïnati.
—Kurpunakasa jaytanukaniwthana —saskakïnawa, patxa chuyma q’uya arumpi —.
Janirakikiwa almanakasa chhaqayasiñasati.
—Kurpunakasaxa suma uñjatasipkiwa —sänawa Hortensia —Wakisipana

105
jakiwxapxañäniwa.
—¡Jichhañapänawa! —sasawa Timoteo laka t’urtapisïna—. ¿Janiti amuyasta?
Janiwa, jani ukaxa janixalla parlkiriksttixa. Uka jilata masipana yaqha tuqiru
parlakipayaña yatïnawa. Janiwa saraña munkänati ukata phiñasiyaña jupa pachpa
tuqisiñapa munäna: “ya, sarma”. Ukhamata, jupaxa sayt’asiñataki yatïnawa kuna
sañsa; juparu jaytjawasiña sarxaña. Ukata Hortensia pantjasïnawa.
—Sarxä —sánawa Timoteo. Ch’uspapa wakicht’asawa, qhipäxaru jaqxatasiwäna.
Janiwa ukata k’atampi arsxänati. Wali chillqirpayasawa k’ataki jayst’awxäna.
Hortensia uka pachpana jani unxtirjamawa sayäna. Janiwa jasq’arañatxa, jani
ukaxa ukhama sarawxipana. Janiwa uka ukhamañapa amuykanti. Jichhaxa kuna
lurañasa wakisi ukakwa amuyxäna. Sapapawa taqi kunsa lurañapäna. Chuymapaxa
wali suyänchaninawa. Janiwa inamayati ukakama sarapäna. Julia kullakakaru
katjaniñapapunïnawa, masinakaparusa.
Amuyatanakapa qullinakana suxtatanakapawa chhqatasiyäna. Jupa jak’ankxänawa.
Janiwa sinti jach’äkanti. Hortensia jisk’a q’aq’a uqimt’aya lapjinakapa uñjäna
ukata achachi tunupasa, sillq’irata. Muspht’asïnawa, llakt’ata, ukata juparu ampara
luqt’asawa, t’axllirt’asa. Maya musphasïrjamawa mulli qulli taypita ist’asïna.
—¡Qulli! ¡Qulliqallu! ¿Jumasa llakitaraktati? Jumasa sapamaki. Chikachxayasipxañäni.
Hortensia khaya maya qulliruwa alkatäna ukata maya jila sullkarjamawa
qhumantäna.
Mulli qulli thalarasïnawa, ukata Hortensia janiwa antutaña munänati. Wali
qhumantita munäna, jurusa. Juparu munasiri amparanakaxa saraqanipxänawa.
Imillaxa ch’irmtapïnawa ukata ukhama ch’amakana qullixa mayt’awxänawa.
Thaya sillp’inakasa janchiruwa tuküna; saphanakasa, kayunakana. Maya awichana
ajanupawa qulli tununa rixsita uñstäna. Imilla uñatatipana, maya warmiwa ñik’utapata
jusq’urt’äna. Warmixa arxat’ayänawa:
—Paya suma —sänaqa, wali k’uchi.
Hortensia larch’ukt’änawa. Uka jaqixa uñt’atänawa, amtakwa jani amtkänati kawkina
uñjatapsa.
— Julia kullakana masipätawa —sänawa Paulina kullakaxa. Awichaxa ukhama
sutinïnawa.
—¿Uñt’istati? —sasawa musphasita Hortensia kullakaxa jiskht’äna.
—Maya uruwa Acora marka qhatuna uñjsma.
Awayu alxasiri awichänawa. Uka awichawa Julia kullakampi niya maya urpacha
sawuwpxäna. Jichhakuchawa Hortensia kullakaxa amtäna.
—Uka arumaxa jiwatawa ikt’xayätha —saskikïnawa Paulina kullakaxa —.
Wakichatänawa. Julia kullakawa yanapt’itäna. Kuna utjañapsa nayra sitäna ukata
maya iwxa katuyitäna.

106
¿Maya iwxa? —sänawa amuyana Hortensia kullakaxa.

—Ukawjaru purisina, janixalla phuqkchïtixa sayäthwa. Uka uñjktaxa uka mulli qulliruwa
kurpuja tuküna ukata janiwa saraña wakinayxätthi.
—¿Kunatsa qulliru tukuuwtaxa?
—Uñusisiñata. Mayja, wali yäqañjawa tantiyasiyätha. Uka iwxa phuqañakiwa
p’iqijankäna, naya pachpa. Nayana kankañaja armt’asitaytha: q’uma munasiña
kankañaja ukata yaqhanakataki qhana kankañaja... Ukata sapjtata mulli
qullinaka taypinkaskayäthwa ukata ajayujasa ukhama sapjtatarakïnawa. Ukawa
chhaqtasiyitäna. Amatatasiyätha jukhaxa chhaqatäxanawa —. Awichaxa maya
k’ata ch’ujtänawa. —Khuyapayasiña qhumantäwimawa amatatasiyitäna.
Hortensia ukhamawa uka sarnaqäwinakapa wali suma katuqäna. ¿Julia kullakaxa
kuna iwxsa katuyirïpacha?
Paulina kullakaxa jupharu qhispiyiriparu amparata wayxarüna ukata thaknama
irpawxäna. Wali q’uyawa, Hortensia kullakaxa uka yuqalla masipa sarxipana llakisïna.
Timoteo jilataxa maya jani uñjkaña yäruwa ch’iqa kayupa waythapiyasitayna.
Mayni kayupampi yanapt’asiñammunäna ukata janirakikiwa ukata kayu
aytaña wakinayxarakikïnti. Kuna supayasa kayu wayxasitu sasawa uñanuqasïna.
Kayunakapaxa uka mulli qullina q’iwi q’iwi saphanakaparuwa tukutayna, uraqi
manqharu saphantxatayna.
Wali sustjatawa, Timoteo yuqallaxa qhispiña munäna. Ukata amparanakaparakiwa
qulli laphinakaru tukutayna. Warartataña munäna, ukata lakapa janiwa ansatataña
wakinayxänti. Maya qhisña llikawa ajanuparu ch’ullunatayäna. Uka maya k’atakiwa,
kurpupaxa uka qullinaka taypina maya qulliru tuküna. Ukatsti, Timoteo yuqallaxa
kurpupa wali ch’ama tukusawa usuyasïna. Amparanakapa alturu luqtasisawa
mayt’asïna.
Ukhamawa Hortensia kullakampi awichampixa puripxäna, ukata ukana
ch’uspapampi ukata yuqallana ch’ullupampkiwa jakïna. Pälxa masipaxa jani aruniwa
tuküna.
—Maya kutikiwa uka sapjtata mulli qulliru qhumantañjama —sänawa Paulina
kullakaxa, ukata Timoteo-qulliru tukutaru jak’achasina, uka Hortensia kullaka lanti
luräna. Wali munasiña kankañampiwa qhumantäna ukata maya ch’ipxtanakwa
qullixa jisk’a yuqallaru tukuwxäna. Ukata Timoteo janchipa llamt’asïna, jupa pachpa
uñt’asisa. Jani kamsasakiwa, uka jak’ankiri qulliru katusa qhumantäna. Uka qulli-jaqixa
jaqiru tuküna ukata yaqha qullirurakiwa katüna; ukata uka qulli-jaqixa yaqha jaqiru
tuküna, ukata jupaxa yaqharuraki. Ukata ukhamata ukhamaru, uka quqa quqa
uraqixa maya jaqi ampararuwa tukxäna.

107
XLII T’AQA
Saxra Manqha pachana utjasirinakaru qawayata yanapayasitayna Julia kullakaru
katjañatakixa. Ukataki ajayunakasa japhallaninakasa jinchuchatänawa. Uka kullaka
janira wali yatkasa mäkhikiwa yatiyañapapxäna. Uka inamayänawa, Julia kullakaxa
chhaqt’atapunïnawa. Ukxa niyasa ukaankaskapunïnawa.
Pachaxa k’atakiwa saräna, uka yanqha jilata injama katjaxa sasa inakiwa thaqxäna.
Ukaxa sankjamänawa. Janiwa khitisa jichha jupjama imantaskaspati. Ukatxa ukhama
chhaqipana säwi utjchixa: CH’ULLUYAÑA.
Julia kullakaxa wali phiru japhallaninakana katuntatapachänawa. Kuna laykusa
jark’xasipxpacha, jani ukaxa jaqi ajayunakampisa qhispiyaña layku yatichasipxchïna.
Supayanakaru ukhama taktañaxa janiwa arsutakänti. Ukhamarusa taqisa janirakiwa
Manqha pachana suma yaqapkänti. Yaqhipanakaxa Alaxa pacharurakiwa sinti
wayusipxäna; yaqhanakaxa wali munañani munañaniwa jani khiturusa yäqasa
tukupxarakïna. Maya qhawqhanikiwa Qhana pacharu wayusipxarakïnaxa.
Jupanaruwa nayraqata jaqupxänaxa, ukata qhipata... taqirurakiwa jaqupxarakïna.
Wali yäqatanakarusa jaqupxänawa. Taqimpi katt’asisina jupa sapapa atipjañataki
munañanïnawa.
Jälla ukhamata uka Nina supaya pachana maya ch’axwäwixa qalltäna. Julia
kullakaru katjañataki qhawkawiru wali t’aqisipxäna. Janiwa khitisa walinkirjamaxantati.
Khitisa uka kullaka chhaqatapata jaquntatawa uñjasispa. Ukhamawa ukana taqi
kuna jiskhist’asa maynita maynikama jaquntasisawa maya mastuña thaki katupxäna.
Uñisisiñanaka, uñch’ukisiñanaka, ukata q’iwsasiñanakawa wali uñstarakina. Ukhama
chhaqatata k’ari jaquntasiñanakatwa walja uraqinakawa q’uq’iyatäna. Qalampirusa
jaquntasipkakïnawa.
Julia kullakaxa, qhiparu, taqita chhaqatanakata sipana wali thaqatapunïnawa.
Ukhamawa ukana taqisa uka chhaqatanaka taypina chhaqatanipxarakïnawa. Uka
Nina supaya pacha taqitakiwa nina supaya pachäna.
Paulina, ukana, jichhaxa Julia kullakana masinakaparuwa yanaparakïna. Maya
ch’axwäwi chiqaruwa puripxatayna ukana awichisa jupanakaru yanapaña munäna.
—Akana Qhana pachana khitinakasa masipa —sänawa.
—¿Qhana pachana masipa? —jikht’änawa Timoteo jilataxa.
—Saxrana uñisirinakapawa. Qhana pacharu saraña thaki thaqapxäna.
—¿Kawkisa Qhana pacha? —jiskht’änawa Hortensia kullakaxa.
—Uka Manqha pacha qurpana maya wali k’jakiri jani uñjkaña pachanakawa
utjäna... Awichaxa ch’ujtänawa. Uka jak’ata jani ist’kaña ch’axwirinakawa ist’asïna.
Kimsappachawa maya akatjamata lipt’apxäna ukata jamasata isch’ukipxäna.
Chupika laramt’aya supayanakawa ukankapxäna, asut’inaka ukata k’ajllunaka

108
apt’atkama, uraqnama maya anuqarjama chawlla qatatipxäna. Jupanaka

qhipäxana, maya anuqarjama chawlla taykawa wawanakapampi jani ukhama
qatatipxañanakapataki achikt’asipxäna.
—¡Janiwa juchanïktti! —sasawa uka quta japhallanixa achikt’asïna.
—Janiwa juchanïkiti —sarakïnawa warmixa.
Khitiwa jani uka Saxrana pallapallanakampi yäqatanati. Jani jaqina t’aqisitapata
khuyapayasipxirïnawa.. Arsutanakarjamakiwa phuqapxirïna.
Maya nina nina muyunkallaruwa uka quta japhallani ukata juparu
t’aqisiyirinakapampixa mantapxäna. Maya k’atata alaxa pacharuwa
chhaqtawapxäna.
Uka quta anuqarjama chawllaxa uka jani uñjkaña pacharuwa chhaqxäna.
Wawanakapaxa nayranakapasa khuyaña jachjatawa uka ch’amaka pacharu
chhaqiri nina qinayanaka uñch’ukipxäna.
Paulina kullakaxa uka wawanakaru imantasawa ukata maya phiru japhallaniruwa
makhatäna.
Hortensia ukata Timoteo jamasata isch’ukipxänawa, ukata janiwa kunsa ist’apkanti.
Uka uma chawlljama warmixa ch’ujukïnawa. P’iqi thalt’asawa jaysäna. Paulina
kullakakiwa parlxayäna. Niya muyasiyasitapäxanawa.
Maya juk’a jaypachawa uka yaqha yaqha pacha paya warmixa parla jakjtapxäna.
Ukhamatwa, uka chawlljama warmixa uksa aksaru p’iqi ñik’utapa thalarasïna. Paulina
inamayakiwa aliqt’aña yanäna.
Alaxa pachata uka nina ch’aska uñasïna. Saraqanipxänawa, ukata chupika
laramt’ayjama supayanakaxa mayampi uñstapxana. Uka chawlljama warmixa
awicharu uñkatasina wararïna. Paulina janiwa sasa p’iqi khiwtana. Uka nina ch’aska
k’atakiwa t’akt’ayatäna. Maya supayawa uka nina ch’aska taypita maya awayu
apsüna ukata qawayata suma uñsupxäna.
Hortensia ukata Timoteo janiwa kunata ukanaka utjatapa suma amuyapxänti, uka
jani walt’äwi jaya amuyañjamänawa.
—¡Jälla! —sänawa uka ulliri saxraxa —. Jupaxa uka chhaqiri Julia kullakana
jisk’atpacha wali pälxa masipänawa.
—Jïsa —sasawa Paulina jani jasq’arasa arsüna —. Julia kullakana masipäthwa
sänawa.
Saxranakaxa wali k’uchi arunaka jach’ata arsupxäna. Ukhama mayampi yaqharu
katupxatapata wali k’uchipxänawa ukata nukhuskamakiwa uka nina ch’aska alaxa
pacharu kutt’ayapxäna.
Anuqarjama chawllaxa arkatasïnawa, ukata maya asut’rantatwa uraqiru liwisïna,
wawanakapa chikaru. Uka Paulina kullakaru añayasitapaxa inamayakïnawa
chachapa thaqatapaxa.

109
Ch’ujukiwa, Hortensia ukata Timoteo uka chiqata jastapxana.

—Uka saxrawa Paulina kullakaxa jisk’atpacha Julia kullakana masipawa säna
—sasawa Timoteo parläna.
—Inapachänawa —Hortensia janirakikiwa kunpuni uka saxraxa arsuña munchïna uka
suma amuykänthi.
—Taqi kunasa sapa kutitjama mayja mayjakiwa —sänawa jisk’a yuqallaxa.
Ukchiñkamaxa wilaqi jiwq’i wali jach’a qinayapuniwa pachata jithiqtanïna.
Jak’achanïnawa. Hortensia uñjarakikïnawa ukata panipawa uka qinaya jupanaktaya
jutatapa jamupxäna. Timoteo arsüna:
—¡Qhispma, Hortensia! K’ataki kawkharu imantasma. Nayawa juparu parlanukuyaskä.
Jumaxa qhispma. Maski khitisa Julia katjañapapuniwa.
Janiwa jiskhisiñataki pachaxa utjiriti. Hortensia alaqawa luqhitäna Timoteo
arsutapampixa, ukata chiqapa arsutapa yatïnawa. Jani juk’ampi suykasa, k’atakiwa
uka thakina uraqi k’ajrata uñjkana ukaru t’ijtana.
Timoteo sayt’asina suyaskäna. Thayaxa jukha phiru anuqarjama jiririnïna ukata wila
jiwq’iwa uka jasq’akaña qinayaru chhaqtayäna. Jisk’a yuqallaxa wali ch’amampi
nayrapa uñatatäna ukata uka jach’a qinaya ch’amakawjana yaqha juparu
uñch’ukiri nayranakampiwa uñkatasipxäna. Maya q’iju qaxyampi nakhantatjamawa
uka Timoteo uraqiru liwinuktäna, ukata wila qinaya jayankxipana, janiwa uka kurpusa
ukana utjxänti.
Ukhamata Hortensia chuymaparu maya jiwatjama ch’ujtatawa jalantäna. Jupaxa
ch’axwäwi taypinkänawa. Ch’iwunaka ch’axwäwi, ukana taqiwa nuwata uñjasïna
ukata taqirakiwa nuwapxirïna. Sillu t’urusawa, yaqha pacha uraqi ch’axwäwita
amtasïna.
XLIII T’AQA
Uka nayra achachilanaka qullu patxata qhantaniri janiwa Julia kullaka
uñañchasiñapa mayatakikänti. Saxraxa uka thaqata imilla ukankatapa
chiqat’arakikïnawa. Ukhampachasa ukhama ch’amaka aruma ch’apaqachiri
qhantäwi uñjkasasa lart’asïnawa. Jupaxa uka wali qarita thaqkämiru muyuña
tukusiñapa jamünawa kuntattixa thaqata imillaxa amparaparu jalt’añapa jamüna.
Pallapallanakapa juk’ampi thaqañanakapa mayïna ukampinsa taqi kuna utjañapa
suma awatipxañapäna; ukchiñkamaxa, jupaxa k’athakiwa wali jayankiri armanukuta
qullunaka tumptasa muytiriwa saräna.
Puritapaxa maya qhawqhani aytanaka luqtasipkäna jupanaruwa tutuktayäna ukata
apu achachilanakaru phiñasiyänawa, jupanakaxa patxa chuymakiwa katuqapxäna.

110
Janiwa kamachksnasa —amuyt’äna, ukhamatakjamawa, Yanqha tatitu —. Uka nayra

pacha q’uya qullunakana mayjt’atanakapa Julia kullakana luratapunpachänawa.
Luratapa qhanänawa. Sumäñata yatxatañänawa. Arupaxa thayaruwa chhaqawayi.
—¿Kawkinsa Julia kullakaxa?
Maya achachilawa taqi lanti jaysäna:
—Janiwa yatipktthi, uka Taqi kuna wakinayiriwa yatpacha.
Chuyma q’iwtaykiri arustatäna, ukata Saxraxa aliqt’änawa. Janiwa uka pachapa
jallank’anakaxänti. Qhana pachampi katjataxapxataynawa, jupanakaru jani wali
lurañani sasina inamaya ch’amapsa q’aq’usipxaspa.
—Yatiri Achachilaxa suma uñanuqt’asawa parli —sänawa uka supayaxa—. Taqi kuna
wakinayiri Julia kullakana ukhama Qhana qhantayatapa yatïnawa.
—¡Pantjastawa! —qulluxa arch’ukisïnawa kulirata —. Qhana pachaxa
amtayaskirimpiwa jutäna uka mayampi amtayänawa paya jisk’a jaqinaka, jupanaka
jumana munañamankäwa Julia thaqañataki.
Thayaxa wali phiru muytasina wali thuqtäna.
—¿Yaqhanakasti manqha pachankpachati ukata janiti uñt’kpachäta?
¿Kamisa ukhamaspaxa? —lup’ïnawa, mulljata, uka Yanqhaxa. Maya k’ataxa
atiyasmachjirïnawa, ukata uka jamasata ch’ulluyañawa p’iqiparu atxattäna.
Achachila katjañataki thakinaka uñachayaskakïnwa:
—Janicha nayana arujaru iyktaxa, suma jakaña awayuta janiwa paynaqkantati. Wila
jawiraruwa sarnaqäwinakapa yatiyäwixa jaytanukutayäna.
Jichhaxa taqi kunasa qhanäxanawa. Uka paya ch’inasirinakaxa uka thaya
supayanakänawa: Sawurinaka. ¿Kunatraki nayrata jani tantiyirïpachatxa?
Jupanakawa uka Julia kullakaru imantapxpachäna, jichhaxa aka paya jisk’a
jaqinakaraki.
—Ukhamakiwa —tukuyänawa Achachila parlaña —. Yatiyapxsnawa yatitanakaja.
Jichhaxa aytama luqtanipxita.
Ukhamasti, Supayaxa wali jirisïna. Ukaxa sinti jila jila tukuñänawa. Thayanakapana
ch’amapaxa uka waliptaskiri japhallaninakaruwa ch’uyma p’iyantäna. Waranqa
waranqa qala t’unanakawa nina sank’jama tutukinïna, ch’amakana q’ixusisa;
ukata qhanawa japhallaninakata jark’aqasïna, ukata, wali ch’ullqi janchinakapa
añatatatpachasa, achachilanakaxa qawayata wayxatapxäna, ukchiñkama Saxraxa
sarawxänawa.
—¡Aytama luqtanipxita! ¡Aytama luqtanipxita!
Uka jach’a qullunaka phiñasiyata, Yanqhaxa thaya supayanaka pachaparuwa
saräna. Ukhama utjirinaka walitapa janiwa suma amuykänti. Jupana munatapata
wali chijinaka uñstäna uka niyasa amuyänawa, ukata ukampiwa thaya
japhallaninakapana wali t’aqisiñanakapana.
Thayana utjirinakaxa, jani kuna tantiyasa, kunati lurañaxa uka lurasipkäna.

111
Ukhamatwa, maya jani uñt’ata wali lupiwa kayunakapa chullutatayawxäna.

Warariri taqi chiqanwa ist’asïna. Allpachunakasa khuysa aksa uñanuqasawa uka
uñjiri junulapxäna. Lupina qhatirana munañanipaxa jupanaka patxaru samanapa
phsuxaträna. Maya aktajamata jupanakaru katjatayna. Jani sartkiriwa Saxranakaxa
uka qhatjaskiri lupina munañanipa puriniñapa suyapxäna. Maya ch’iyära
qinayanakawa uka thaya jaqinakaru ukata uywanakapampiru khiwintasïna. Saxraxa
kuliratawa phust’äna:
—¡Manqha pachana kamachinakapaxa taktatänawa!
Thayjata chuymanaka jasq’arañata kirktapipxarakïnawa.
—¡Thaya saxranakaru phuqañanakapa janiwa phuqasxänati!
Allpachunakana t’aja t’awrapasa ukhama lupi qhatjata jarartänawa. Uywanakaxa
uksa aksa uñanuqasipxäna kawksatsa jasq’arkaña q’iju q’iju q’ijusinpacha uka
thaqtañataki.
—Suma jakaña awayusa khititi uñjañapäna juparuxa imt’atänawa.
Ukaruwa Supayaxa jupanakaru wayxatarakïna. Julia kullakaru imantipana janiwa
wayxatatakaspänti uka yatïnawa. Chiqa ukhamaspäna ukasa janipuniwa jupana
uñjatäkanti.
—Janiwa awayunaka imantapktti —wayxatänawa thaya saxranakana p’iqiñapaxa.
Arupaxa khatatïnawa, janiwa jasq’arañatxa. Lupi qhatira thayjata janchinakapa
usuchnuqänawa.
Lupixa sinti qhatjasïna. Janiwa k’arxayaña munapkänti. Uka jisk’a yuqallanakana
awayunakapaxa chhaqxataynawa. Julia kullakana masinakapänawa.
Saxra p’iqiñaxa amuyxänawa:
—Julia kullakaxa sawuriri chiktatawa imantataskataynawa. Taqiruwa ipkatayachitu.
Jupana akata saratapatakwa amuyapxayätha, uka jach’a qullunakana lupixa
qhnatxána uka urutpacha. Inaxalla jupa kullakasa uka yuqallanakana awayunakapa
imantchïna.
Jach’a Sxarana kulirapaxa t’akt’änawa. Thayana japhallaninakapasa kayunakapa
phajtirjama amuyasipxäna.
—Ukhamaspawa —amuyänawa Saxraxa. – Julia kullakana ch’iki kankañapaxa wali
jach’änawa.
Mayni Saxra yatxayasirjama parläna:
—Jichha uka kullaka ch’usañapkama injama katjxäta. Jumawa munañanïtaxa.
Mulli sapjtata qullinaka taypitwa lupixa alaxa pacharu qhankatäna. Supayana ukata
Saxra pachpasa warartatapxänawa.
—Khayarakisa thaqatapaxa —arsutatänawa kimsïri supayqalluxa —Jani jastayamti.
—¿Jupa kullaka qhispirjama? —jiskht’awänawa janirara sarkasna uka Saxraxa.
—Maya jani uñt’ata ch’askatwa sarixa, maya suma qhana laramawa ukata jupawa
sumachi maya nayra pacha thuqt’äwimpi.

112
Supayqallunaka kayunakaparu thayaxa mayampi thayjarakïna ukata qinaya urpuxa

chhaqtxarakïna. Chijiru puriñaxa tukxänawa. Mayampi kuna lurañanakaparusa
wayusxapxäna, jani kunasa kamachkaspana ukhama. Manqha pachana
p’iqiñapkamawa uka chuyma usuyasitapa paya kuti purïna.
Quqa quqaru uñtata sarkasina, Yanqhaxa maya jaqina ajayupa uñjatayna,
Julia kullakana masipänawa. Jupa kullakana amparapana taqi kunawa utjaspa,
ukhamaskapunispawa, jani ch’ama tukusa.
XLIV T’AQA
Nanakaru arkanaqirinakana yaqha tuqiru saranukutanakapa jamupxayäthwa. Julia
kullakaxa samart’asïnawa. Qarkämi jiwxataxa ajanupana qhanänawa. Suma quña
jichhu patxaruwa k’achäñata saraqapxayätha. Ukhama qaritatakixa kawkhitasa
walikxänawa. Samart’añatakiwa ukaru puriwsina ikt’awapxtha.
Julia kullakawa wali sankampi ipjtaskipana sartayapxitäna. Jukhakiwa machaqa
pata pampa uñanuqasiyätha. Uka jach’a pampaxa jaythjatäxanawa. Maya
wallisankapxayäthwa. Ch’amaka janiwa suma uñjayitänthi, ukata ukana maya
jawirawa ist’asirjamäna, ukata alisu kukaliktu ch’amaka ch’iwupakiwa uñjasïna. Ukata
khursaru sarañaxa janiwa ch’amjamäxanti.
Juykhuxa lakasa ch’iyt’asisawa amparapa luqatatasïna. Julia kullakaxa suma
nayräxa uñtäna. Nayaxa jupana uñch’ukitapa uñjaña munarakikiyätha. Yaqha chijiru
puriñjama uñasitapäna, ukata uka Manqha pacha ch’iyära larama ch’amaka
arumana maya qhanawa qhantanïna.
—Mayampi, uka qhana —sänawa uka imilla masixa.
—¿Kuna qhana? —jiskht’änawa Mariano jilataxa.
—Khäyana, ch’iqäxana. Uka mulli sapjatata qullinaka taypita maya qhanawa
qhant’ani.
—¿Uka qhanaxa kuna sañsa muni? —jiskht’ayäthwa nayaxa?
Julia kullakaxa wali jach’ata lart’asïna:
—Jakaña saña muni, suyt’aña, k’uchisïwi, khuyapasiña. Uka qhanaxa kunayma sañ
muni. Taqi kuna wakisirinaka chuymana katxarkañawa.
—Ukhamaxa janilla ina qhanäkitixa —sänawa Mariano jilataxa—, kunattixa Aka
pacha qhanaxa aliqa qhanakiwa.
— Aka pachana uka qhana uñjarakisksnawa—saskakïnawa jupa kullakaxa, - ukata
jaqinakana ajayunakapana imantataskänawa. Chhaqatanawa, wali manqhana.
Ukatwa uka qhana katusina janiwa antutañasati, jach’aptayañasawa, yapusjama

113
wali munasiñampi yapuchañasawa ukhata wali achuyañataki.

—Uka quqa quqa qhana, ¿ukati jiwasaru kutiyxpachitani? —arunakajaxa jani arskiri
katjrawxäna.
—¿Kutxaña? —Julia kullaka musphatawa uñakatapxitäna —. ¿Kawkiru?
—Aka pacharu, pachasaru —. Naya arsutaja janjama suma katuqitänati —. Juma
laykuwa jutapxtha, juma qhispiyiri. Hortensia ukata Timoteo jikiñasa mayakiwa wakisi.
—Jïsa —sänawa—jilatanakasaru thaqañasawa..., ukata nayaxa janiwa kutkiriktthi.
Jupaxa uñtapxitänawa, nanakana thuqtasiñaja tantiyañataki:
—¿Kunata? —sänawa Mariano. —¿Uka Manqha pachancha utjasxäta?
¿Pachamatisti?
—Janiwa —wali qhana säna.—Nayaxa janiwa aka pachatäktthi.
—Janirakikiwa Aka pachatäktasa —qhananchataja ist’asiyätha.
Arsutajaxa wayxatatajjamawa ist’asïna. Phiñasiyáthwa.
Julia nanaya phiñasitaja uñjitäna. Wali sayt’asina, phiñasitaja unch’ukitäna.
Janipuniwa kuna pachasa ukhama uñjirituti. Uñtäwija thaqtiriwa, ukata janiwa
katjkänati. Nayranakajaxa janiwa jupankirimpi uñjasiña munänati. Laka millk’itasawa
mäsa uñtäna. Arsuñapa suyayätha.
—Janirakikiwa Aka pacha uraqitäktthi —sänawa qhiparu. Jani kunakiwa arsüna. —
Janipuniwa —arxatäna.
Juykhuyriwa sinti musphasïna:
—¿Janiwa jaqïktati? Jumaxa nanakampiskarakiyätasa. Maya jisk’a imillaskarakiktawa.
P’iqijana payt’arakikiyäathwa.
—Taqiruwa ipkatayawchitu —amparanakaxa qhumantasiwaytha, sinti phiñasitawa.
Jichhaxa niyasa wali thithitjamawa. Uñkatajampiwa jasq’arayaña munayätha, juparu
phinq’asita amuyayañataki.
Julia kullakaxa Mariano jilataru amparampi kallachinakapata llankt’äna ukata parapa
jupankirimpi munqtapïna. Janiwa yäqirjamituti, jupamayarukiwa arxayäna:
—Alaxa pachana ukankaskthxa maya jisk’a imilläthwa ukata jani ukankasinxa maya
japhallanirakthwa.
—¿Maya ajayu? —jiskht’änawa Mariano.
—Janiwa.
—¿Maya Anjila? —chiqt’aña munäna.
—Janiwa.

114
—¿Maya supaya? —juykhuxa jiskht’askakïna.

—Janirakikiwa —jupaxa Mariano jiskht’ataxa kusisïnawa. Uka pachpa
imillakïskapunïnawa. Juykhuxa musphasitapata aliqakïxasina larusïnawa. Jupanaka
suma uñt’asitapata mayampi amtasirjamäxanawa.
Nayawa niyasa jupanakampixa chikayätthi. Ukampinsa, panipa suma jakintasipana
nayaxa q’inasiyäthwa. Janisa kunasa kamachkaspana ukhama. Uka Julia kullakaru
uñt’aña munayätha, ukata jiskht’aña jasq’arayäthwa.
Mariano amparanakata Julia kullakaru katthapïna, ukata ajanupa llankt’äna: parapa,
nayranaka, ispilluñakapa. —¡Nanakana Julia kullakajätawa! —ukhama qhanañchäna.
Julia wali larutatasïna:
—Jïsa, Jumanaka Julia kullakamaskapunthwa —ukhama kichäxata uñtanisina
chiqaptäna —. Nayaxa jumana Juliaka kullakamaskapunthwa, suma jilata.
—¿Kunjamsa kutxañäni? —sasawa jiskht’awtha.
Julia janiwa jaysasïnti. Phiruptasawa jiskht’ärakina:
—¿Kutxaña muntati?
Iyawa sasjamawa p’iqimpi thalt’tha.
—Ukhamaxa ¿janiti kunatakisa juttaxa uka lurawkäta?
—¡Juma thaqiriwa jutawtha! —maya ch’amakt’asina warariskayätha —ukata kunasa
k’arikïnawa. Janiwa munapkistati. Janiwa kutiña amuyktati —ukhama maya k’ata
ch’ujtayätha —. Maya Tatitütati jani ukaxa maya japhallanïtacha. ¡Nayaxa kunsa uka
yatija! Janiwa kuna chijiru puriñsa jasq’arktati.
Aruja ch’ujtipana maya jacht’awxtha nayana juchajata. Wali kuliratawa jachaja
ukata jurmaja manq’antastha. Janiwa uka luraña munkayätthi.
—Jani walt’irjamäthwa —sasawa Julia qhananchäna. Nayaruwa jak’achaniña
munitäna, jasq’aritänawa.
—Janiwa kunasa k’arïkanti. Jumanakati jichhaxa kutxapxätha ukaxa chaqataxawa.
Jachaja pichart’asisina p’iqi altayätha. Jupana parlatapa iyawa saña munayätha.
Muruq’u ajanitupa, ch’uñu samita samini, wali qhana lliphïna.
—¿Khitïtasa? —jiskht’ayäthwa.
—Nayaxa naya sipana maya jisk’itakthwa —jani amuyañjama säna.
—¿Kunawjita? —mayampi jiskht’ayätha.
Amparapaxa jach’a pamparuwa jithitatäna, ukata luk’anapampiwa mulli sapjtata
qullinaru luqt’äna.
—¿Qhana? —jupana qhananchañapataki jiskht’ayätha.

115
—Qhanakilla —sasawa lart’asisa säna. —Qhanampi mayampi jakintasiña muntha.

Yanapt’ita Basilio. Masinakajana jilatanakajana yanapt’ita muntha.
—Ukata ¿kunapunisa uka qhanaxa? —jiskht’askakiyäthwa.
—Jiskht’äwinakamaxa janiwa tukusiti. Yatitixa chiqpunxaya arschïna. Walja arunakawa
p’iqimana utji. Waljanakapuniwa. Basilio, maysk’a suyt’ma. Jani walja arunaka ist’asa
taqikuna yatintaxa.
Yatirina arunakapaxa Julia kullakana arunakapanrakwa ist’asïna. Suyt’añasalla
wakisirikchi, amuyañataki jakaña. Amparajampi amparapa katusawa wali
q’aptapiyätha.
Panijpachawa lart’asipxayätha. Mariano jak’achapxarakikitänawa:
—Jichhasti, uka qhana chiqaru sarañäni.
—Janiwa —sänawa Julia, —nayraqata Hortensia ukata Timoteo jilatampiru jikiñasawa.
Aka jach’a pachasana kawkhanwa jiskxatasisipkpacha. Jani Julia kullakana
uñjata, jani nanaka wali ch’amampi munasitajani. Kurpujana wali chhijiqiyasiyätha.
Katjapxañajänawa.
XLV T’AQA
Maya ch’iyära qalata jach’a qulluwa uka Manqha pacha taypina utjäna. Supayana
utjasiñapänawa. Uka chiqana waranqa waranqa p’iyanakawa jist’art’asiräkina.
Waranqa waranqa jach’a jisk’a kunaymana uñanaqani supayanakawa jani khiti
mantañapataki jark’apxarakïna. Maya ch’iyära jiwq’iwa uka manqhata mistunirakïna.
Liqi liqinakaruwa muyuntapxarakïna ukata jani arxayasawa alaya thakiru saräna.
Timoteo uñatatipana manqhankxänawa. P’iqipaxa uka awila Paulina kullakana
pullirapxaru jaqkattatänawa ukata kurpuparaki maya qhuru qala patxana jaqusïna.
—¿Kawkinktansa? —jiskht’änawa jakxatasina.
Warmixa llakt’asïnawa:
—Uka nina jallchhuri taypinktanwa.
Timoteo kurpupa thaltayasïna. Nayranakapaxa wali mulljatawa taqi chiqa uñsüna.
Uka jach’a ch’iyära qala pampaxa maya muyu rixsüna, uka patxana maya qhana
qhispillu arkuwa wali k’ajäna. Uka chika taypina maya p’iyata maya qinaya urpuwa
mistunïna. Timoteo uñxatañataki jak’achaña munäna.
—¡Jani jak’achamti! —sänawa Paulina kullakaxa kallachita wayxasina. —Maya chijiru
marintañawa.
Timoteo iyawa sänawa.

116
—Ist’ma —sasawa awicha warmixa arxt’ayäna. —Taqi kuna uñjäta, ist’äta ukata aka
phiruwjana kuna tantiyätaxa janiwa chuymamaru puriyätati.
Jik’a yuqallaxa wali suma uka arunaka katuqaña munäna.
Paulina kullakaxa mayjata qhananchaña yant’äna:
—Uka nina jallchhu ukaxa jumatakikiwa ukhamaskixa. Akanxa janiwa kunasa
chiqapäkiti. Ukhamjamakiwa, ¿amuytati?- ukata Timoteo payt’asjama alintxäna.
—Juma uka amuyäta jukhawa ukaxa chiqapani. Qhawqhasa uka munaskma ukata
tantiyumpiki. Taqi kunasa k’arikiwa uka amtasipunma.
—¿Kunjatsa yattaxa? —jiskht’änawa Timoteo.
—Nayaxa nayra akankayäthwa —awichaxa llakita arumpiwa arsüna —. Wali uñt’xa.
Walja maranakawa aka qala uyunakana jark’ata uñjastha.
—¿Janiti jichhaki jiwkayätaxa?
—Jïsa, ukata nayraqata jakaskayäthwa. Janiwa jumajamaxa, jani ukaxa kurpuni
ajayuni phuqata. Maya imillänawa Hortensia kullakjama.
—¿Kunjamatsa akaru purintaxa? ¿Kunatsa jark’xasipxtama?- jiskht’änawa jupa
jilataxa, ukata musphasxänawa. Ukxaruwa yatiri yatiri tuküna:
—¿Nanakjamati puriniwta? ¿Julia kullaka thaqiriti?
Awichaxa nayra ch’irmtapisawa ukhamawa säna p’iqi thalt’asa.
—¡Jupa kullaka jumata sullkawa! —arustatänawa Timoteo. Janiwa sumpacha
ukanaka katuqänti.
—Julia kullakaxa janiwa maraniti, wawa —sänawa jark’xasita masipa kullakaxa.
Timoteo jilatana p’iqipaxa ch’amakt’änawa. Wali jayawa uka Julia kullakana jaqi
kankañapa tuqita payt’äna. Janiwa khitisa akhama taqi kuna maya jisk’a imillawa
utjayixa sañjamiriti.
—¿Julia khitisa? —jiskht’änawa Timoteo uka Basilio jilatjama.
—¡Nayana uñisisirijawa! —arustatäna uka p’iyana arupjama ukata ukspacharakiwa
maya juk’ata qinaya urpuxa maya jach’a nayra uñstayäna. Uka manqhapana maya
q’illu ninawa wali jallchhüna.
Timoteo mulljatawa kutt’äna ukata Paulina kullakana qhipäxaparuwa sayäna.
—Antutma —sasawa awichaxa tuqintäna. —Jisk’a yuqallaxa janiwa kunsa yatikiti.
Maya jani uñjkaña ch’amawa warmiru ichtasa aptäna, ukata maya qawayaruwa
jaqtjäna.
Timoteo chuymapa tarupa taypnama misturjama amuyasïna. Kharkhatïnawa. Uka
jach’a nayrawa jak’achäna.

117
—¿Kawkinkisa Julia? —wali jiskht’äna. Jupaxa janiwa sasawa p’iqi thalt’äna.

Janipuniwa yatkänti.
Paulina maysatpacha art’anïna:
—¡Julia qhanana thakipa sari! —Saxraru qallasiña munäna.
Uka jach’a nayra maya akatjamata maya ampararu tuküna ukata uka kullaka
qawayaruwa uñasinïna, wali ch’amampi wayxarusa. Wali limthapïna.
—Paulina —sänawa aruxa —, jichha kutixa janiwa atipkitantati. Jichhaxa kunjama
Julia kullaka kuttayaña yatxthwa.
Awichaxa ch’ujuta ayqüna, jisk’atakwa aru jaqsüna:
— Julia kunaruki purini... qhanawa.
Ampara antutataxa Paulina qhuru qalxaruwa jaqxattäna.
—Jupaxa akaru puriñapawa. Niya uñjawxätawa —sánawa aruxa. Uka satawa, qinaya
urpuxa chhaqtawi ukata ina ch’ujukxánawa.
Timoteo awichna ukaru t’ijtäna, ukata janjamakiwa sarkänati, Paulina sapa kutisa sinti
jayst’äna. Wali ch’amampi jaltaskakina, ukata warmina kurpupaxa sinti jayankänawa.
Jupaxa qhatamjtawxänawa.
Paulina wali ch’ama tukusawa utt’asïna, ukata suma arxayäna:
—Amparama apanma, Timoteo.
Jisk’a yuqallaxa amparata katthapita tantiyänawa kullaka jak’ankasina.
—Uñjatama jani katusimti —sänawa Paulina. —Akana taqi kuna ina munañakiwa.
—¿Saxrasa ukhamarakiki?- yuqallaxa ina munañakwa munäna.
—Saxraxa jupa jani jupakiwa —sänawa jupa kullakaxa —, uñanaqapatjama jani
phuqatäkiti. Jumana jasq’aratama sintt’ayiwa.
—Wali jani jasq’arirïtawa —sänawa wali muspharasa Timoteo jiltaxa. —Janiti jila tataru
jas’qartaxa.
—Janiwa. Nayrawa jasq’arayätha, ukata yatinuthxthwa. Aka Manqha pacharu
uñt’xthwa.
—¿Akankxayäta jaya pachati?
—Akana janiwa pachaxa utjkiti, ukata pata pamparu kutxayätha jukhaxa wali
awichäxayathwa —Paulina chuyma ch’allxtayasïnawa. —taqi kunawa mayjt’xatayna.
Aymara markajaxa ch’amkt’xänawa. Nayana ch’ama tukutaja inamayjamakïnawa.
—¿Kuna ch’ama tukuta? —jiskht’änawa Timoteo.

118
Paulina jani jaysasisa parlaxayaskakïnawa:

—Nayaxa qhanaxa wali panqarxchi sayäthwa, ukata maya qhawqha nina sank’aki
jakxayätha. Ukhampachasa, suyaskakiyäthwa. Julia kullakana kutiniñapa yatiyäthwa.
Timoteo atipayasxänawa. Janiwa suma katuqänti:
—¿Kutiña? ¿Kawkirusa saratayna?
—Jilata —sasawa Paulina arxayána —. Nayaxa wali jayathwa suma arunaka
katuqxayätha. Jumaxa ukhamäxarakiktawa. Jichhaxa suma ist’akma,
qhipata yatiqxäta: uka nina jallchhu pachaxa jiwasana t’aqisitasa qhispillu
uñkatasiñasjamawa, jasq’aratasa, llakisitasa, ukata pisi kankañanitasa. Ukaxa
ukhamawa jiwasana qhana chhaqayatasa.
Timoteo mayampi arsuskakïnawa:
—¿Kuna qhana?
—Julia kullaka apankixa uka qhana. ¿Jichhaxa amuytati?
P’iqimpi amuyañaxa ch’amänawa, ukata Timoteo jilata chuymampi amuyañwa
k’achata k’achata amuyxäna. Jupaxa suyt’akiñapänawa. Juparu puriniskaniwa jupa
pachpa qhanapa.
XLVI T’AQA
Uka Hortensia uraqi k’ak’atattankaskänawa, ukata Timoteo jilatana chhaqatapa
uñjäna. Mulljasisina janiwa unxtxataynati. Wali jayata ukawjata misxatayna.
Payt’asawa uksa aksa uñanuqasisa saräna. Jani kuna jani khiti amtatawa saräna.
Maya kutikwa ukanjama mulljasirïna: uma apjäwina. Jupa imillaxa jisk’askanawa,
ukhampachasa wali jawira uma mantaniri suma amtäna, uma apjäwi chijiru purita.
Achachila awichanakapaxa jiwxapxänawa. Walja jaqinakawa uka jiwaräna.
Markapana janiwa ukhama chijiru puriri uñjänati.
Kawkhanxa jalluxa jakaña apanirapchitu, yaqhipaxa jiwañraki.
Hortensia uka wiñaya aruma ch’amaka pacha laxana jayphu q’inaya janiwa
suma uñjataynati, ukata janirara uraqiru wali ch’aquniqkipa jupaxa mayja
jallutapa amuyäna. Pachaxa sinti laxantäna ukata imillana p’iqipata jalluwa maya
kawqha ch’aqxatäna. Ukata thuqtapisina sintpacha sartäna. Maya mayata jalluxa
ch’aqxatäna, ukata waljpacha, sinti purintxäna. Hortensia maya q’iju q’iju q’ijusiri
ist’äna. Pacha laxa qhanatattanïnawa. Jani kamachawa jalluxa purintäna. Jani
kawkiru qhispiñjama.
Jupawjaru taktasa taktasa takxatasa maya ajayunakawa puripxäna. Hortensia jupana
ukhama mulljasitapa uka ajayunakana ajanunakapana rixita uñjäna.

119
—¡Sinti jalluwa! ¡Sinti jalluwa! —sapxänawa.

Uka aruma q’iju lliphipawa qhantäna ukata qhiparu q’uju q’ijtarakïna.
Hortensia qhispiña yant’äna:
—¡Qullunakaru! —sänawa—. Qullunakaru t’ijtañäni.
Jupa kullakatakixa ina ch’usa pampakiwa uñasirapïna, ukata qullupuniwa
imantasiñatakixa wali uka yatïnawa. Taqi ukawjaru puriri ajayunakawa Hortensia
kullakaru uñtapxäna:
-¿Qullunaka?
Yaqha qhanawa maya ukawjaru qhantäna. Jayata maya ch’amakakiwa jaqjama
uñasïna.
—¡Khaysaru! —sänawa Hortensia niya jallumpi jaxskatasjama. Janiwa, janipuniwa
ukhama jallu uñjiritaynati. Alaxa pachata maya jawirjama umaxa warantanïna. Jani
sartañjamänawa. Jisk’a uma qutañaka k’atakiwa jach’a qutañjama uma jittarakïna.
Maya jawira jani ukaxa qutawa llimiranpacha.
—Qulluxa wali jayankaskänawa —llakisïnawa Hortensia, ukhampachasa
sart’asikakïnawa. Qhipäxa uñtasïna ukata q’iju lliphixa maya tunka phisqani ukata
niya paya tunkani jutaskari uñasiyäna. Sart’asipkakïnawa.
Umaxa k’atakiwa manqhaptäna. Taqiwa sarapxäna, wali thaya umaru qunqurkama
iñantasisa. Ukhama uma iñañasa yaqhraki qariyasxäna. Uka qullu kayuruki puripxaspa.
Hortensia alaxa pacharu uñtasina mayt’asïna:
—¡Munañani Achachila! ¡Maya k’ata samart’ayapxita!
Ukhamata, kayunakapaxa maya wirarjama makataña tantiyäna. Maya qullu
kayunkxapxänawa. Ukhamawa k’uchitata arunakawa ist’asïna. Qulluru makataña
qaltapxäna. Lankt’asisa llust’asisa makatapxäna. Ukasa ukakïnawa ukakamaxa...
Jani uñamt’ayasa maya jaqhi p’iyaruwa payintapxatayna. Janiwa sinti manqhäkanti.
Maya tunka chillqiru maya qala pirqawa sartäna. Taqiwa samart’apxäna. Maya jupa
mita yuqallawa Timoteo jilatata amtayäna. Hortensia jiskht’änawa:
—¿Timoteo jilataru uñjapxtati?
Jani ist’irinakaxa, uka qhispiyiri kullakaru ist’aña munapxäna. Ukhamata taqiwa kuna
jiskht’atapa yatxapxäna. Maya achachilawa jak’achäna:
—¿Julia kullakana masipa yuqallasti? —jiskht’änawa.
—¡Jïsa! —sänawa jupaxa.
—Ch’iyära qullunkaskakiwa. Jila tatana munaña kankañapana.
—¿Kunata? —ipt’atawa jiskht’äna. Ukata yaqha ist’asa wali mulljasïna.

120
—Jark’antatawa —sänawa maya ajayuxa—. Saxraxa uka Julia kullaka uñasini

jukhawa antutani siwa.
Uka jaqhi manqha punkuru maya q’ijuwa q’ijtäna. Taqiwa warartatapxäna.
—¿Julia kullakasti? —sänawa Hortensia.
P’iqipana wali payt’äna. Julia katjapxirikchi jukhaxalla Timoteo antutapxirikchi; ukata
Timoteo antutatipana, Julia jark’antatirikchi. Janiwa jupa kullakaxa inasa ukhama
munkänti.
Yaqha q’iju q’ijuwa purïna, ukata ajayunakaxa mayampi mulljata ayqupxarakïna.
Hortensia jupanakaru uñch’ukikïnawa: mulljasiñata larama ajanunaka ukata nayrasa
lliphikiwa uñanaqrapxäna. Kunsa ¿jasq’arapxpacha? ¿Janitilla jiwata almanaka
ajayunakapkixa?
Arupaxa jallu chikawa jach’aptäna:
—¿Kunatsa jasq’arapxta?
Ukata maya kunkakiwa arsupäna:
—¡Jiwañata!
—Jumanakaxa jiwatäxapxaraktasa —art’asïnawa Hortensia —. Janiwa khitisa paya
kuti jiwkaspati.
Jalluxa t’akt’änawa. Alma ajayunakaxa uñkatrasipxänawa.
—Ukhamaskapuniwa —ukhama siriwa ist’asïnawa —. Jiwata almäxapxtanwa
¿kunatsa jasq’arapxtana?
Pachaxa t’akt’xänawa ukata uka jiwata almanaka mistupxäna. Mayni alma ajayu
Hortensia kullakaru jupasa sarxarakikiniti uka jiskht’äna. Amparapampiwa janiwa sasa
lut’asïna.
Jalluxa pasraxänawa. Jasq’arañapasa ukampi chikawa tukusxäna. Wali
mayjapunïnawa. Jupaxa mayampxalla uma apjäwi purinchi sänawa; ukhama
qullu amtasïna ukata qulluxa uñasirapipunïnawa. Jukhawa jani jiwañataki kuna chiji
mayampi utjañapsa amuyxäna, ukata jallusa t’akt’xänawa.
—Julia amtä —sänawa wali jach’ata ukata nayra ch’irmtapïna. Jaqhi p’iya
punkuna utjasiskäna. Alaxa pachaxa wali ch’amakapunïnawa nayra ch’irmtapita
ch’amakjama.
Nayra manqhapata maya larama ch’askawa uñasïna. Jupaxa utjasiskäna uka
chiqaru jak’achanïna. Hortensia nayra uñatatasina qhanana chiqapuniwa uka
larama ch’aska uñjäna. Janiwa jasq’arkänti.
Chuymapaxa jaylta jalunuqünawa.

121
Uka ch’askaxa sayt’änawa uka taypita Julia mistsüna, Mariano ukata Basilio jilatampi
kuna.
Taqiwa pälxa masi kullakaru uñtapxyätha. Mayjawa uñjasïna. Ajanu alqapsa maya
q’illu qaqxamawa chaqtayäna; janchipasa ch’araña laq’arara. Julia kullakawa
nayraqata jupa kullakaru jakxatäna.
—¡Hortensia! —sasawa Julia amparapa luqatatasïna.
Hortensia sankanjama katuqäna. Ispillunakapasa kharkhatïnawa. Amparapampiwa
katuqarakïna. Jakintasïwiwa uñatatrayäna:
—¡Maya almatawa! —sapxänawa panipa maya kunkaki ukata purapata uñkatasisa.
Ukata larusipxarakïnawa.
Mariano jilatasa Hortensia kullakaru qhumantarakïnawa ukata qhiparu nayari. Jïsa,
maya almaskapuniwa. Ukhamjama maya qinayarjama llankt’irïtha.
—Jurintayasitäwa —ukhamaki sayätha.
Jupaxa larusikïnawa:
—Jallulla, ukalla —sänawa qillu lakanakapa uñachayasa.
Uka Julia ukata Mariano jilatampi ukhamakwa uñkatasipxätha. Janiwa kuna jallusa
purkänati.
Hortensia kullaka Timoteo ukata Paulina kullakampita amtasïna. Julia kullakaruwa
jak’achäna.
—Timoteo jilataxa uka sapayana utapankaskiwa. Maya wila qinayaruwa apasiwxi.
Juma uñasïta jukhakiwa antutxani siwa. Paulina ukhama katuntatarakikpachawa.
Laramt’aya supayanakarakiwa apasipxi.
Hortensia kullakana arunakapaxa jani uñkaña jalluru uñatatawa purxatapxitäna.
—Julia —sänawa Mariano —. Janiwa ukhamäkaspati.
—Janiwa katuyasïtati —sasawa nayaxa sawayta.
Julia ukhama maya luk’ana lakaparu luqantasi. Lup’ïnawa. Ajanupana uka
yuqalla masipata sinti sinti llakt’atjamanawa. Uka qhanasa niya jak’achkataxa sinti
chhaqtawayxäna; ch’amaka laxaruwa chaqantawayxäna.

122
XLVII T’AQA
Uka p’iya manqhana, Timoteo jilataxa maya chuyma thuqunaqirjama uñjirjamäna.
—¿Saxrana chuymapati? —jiskht’änawa Paulina kullakaru.
Warmixa maya qawayana utjasiskäna, maya qapumpiwa qapuskäna. Sänawa jani
yäqasjama:
—Ukhamäpachawa.
Timoteo uraqiru jaqutattäna, thiyaru katt’asa, jach’a p’iqipa alxatäna. Mayampi uka
wila janchi uñjäna.
—Q’urawanikirktha —jach’ata arsüna —. Uka supayaru maya qalampixalla
thayarayirijsta.
Jisk’a yuqallaxa saytapisina phiñasitjamänawa, ukata maya thaya phust’aniwsina
qhipatuki jawqt’ana.
Paulina mulljasïnawa:
—Jani sawkxayaskistati. ¿Wali chachäxtacha?
—Ukhamalla —sänawa, saytapisa Timoteo —. ¿Janiwa jasq’arañati sarakirïtasa, jani
ukhamäkixa?
Awichaxa lakasa k’itu k’itu lart’asïna.
—K’atakiwa yatiqtaxa.
Uka qhispillu qalana unuqiwxäna, ukasti Timoteo ukata Paulina kullakampina
uñt’atänawa.
—¿Mayampi? —mulljatawa ch’uwintasïna Timoteo jilataxa uka awicha jak’aru.
Uka qhispillu arkuxa wali thuru utachxatatänawa. Uka chiqawa uka paya jirk’antata
almanakaru puripxiritayna uka nina jallchuri t’aqisiña pachana rixitanakapasa. Uka
alaxa pacha nina jallchhuna t’aqisiña jupanakaxa ukakwa wali uñt’apxäna. Taqi
jaqina t’aqisiñapa ukanwa utjäna. Jichhaxa manq’ata t’aqisiña uka ch’amakawa
chhaqtayäna.
Timoteo nayranakapa imantasïnawa, ukhampachasa uka pachpa uñjaskakïnawa:
maya manq’ata jiwata jisk’a yuqallawa jichhu khistuskäna, uywaru uñtata.
Uraqixa janiwa achurapiritaynati, ukata jaqixa amparanakapampi janirakiwa
yanapt’apxirinati.
Uka ch’iwuxa chhaqtxänawa.
—Nayaxa Manqha pacha mayjatapa amuyayätha —sänawa Timoteo.
—¿Taqi kunasa ninakïchixalla, ukata supaya asut’isiñanakakixalla utjchi sirïtacha?
—sawkxt’ayänawa Paulinaxa.

123
—Janiwa, janiwa kunasa ukana walikirïpachati sirïthwa.

—Ukata ¿waliskarakicha?
—Jïsa —sänawa Timoteo—. Achachilanaksawa yanapapxitu; ukhama mayja
chuymakiwa uka Hortensia kullakaru arxt’ayirïtha. Uka mulli sapjtata qullinakawa
yatichawitu ukata jumarusa katjaraksmaxa.
Paulina lurañapa maya tuqiru apanuki ukata jisk’a yuqallaru k’achita munaqt’äna.
—Akaxa janiwa markamäkiti. Jumaxa akana sart’iri jaqiktawa. Kawkhanxa uka nina
jallchhuxa t’aqisiñatakiwa uñäsini ukata yaqhanakaxa atipjañataki uñjapxiri, wali
jach’a jaqinakjama sayt’asiwsina atipañataki.
—¿Atipjawsnati? —k’uchitatänawa Timoteo.
—Janiwa chhaqayasiñasati. Qhanawa yanapchitu.
Maya yaqha rixitawa qhispillu qalana uñasïna. Timoteo, parlasina k’uchitatatawa
suma uñkatäna. Uka rixitanaka janirara uñaskasina chhaqarawxäna.
—¿Uñjtati? —sänawa Paulina kullakaxa mayampi qapu katusa.
—Nina jallchhu manqhana uñjtana ¿janicha? —parlaskakïnawa Timoteo.
—Ukhamaskapuniwa.
—¿Kunatsa uka Saxraru wali jasq’arpachätxa?
—Kunatti jupaxa Yanqhaya —sänawa Paulina —. Jaqinakaxa uñisisiñampi ukata
jasq’arasiñasampi chuymaparu wali putuqiytana. Ukawa jach’aptayi. Asq’artanaya
kunattixa jaqina ajayupaya uñt’anxa. Jaqinakana ajayunakapa uñt’tanxa kunattixa
jiwasaxa ukaskarakiktanaya.
Timoteo p’iqimpiwa alt’äna. Lakapaxa ansatatatänawa.
—¿Ukata jani walt’äwinaka lurasiñaxa tukuspachaniti? ¿Supayaxa chhaqxpachaniti?
—¡Khitisa yati! Khaya alayana janiwa kunasa wali sarkiti. Sapa markawa nina
jallchhuni. Jiwasanxa yaqha uñnaqa ch’ullunakampi ajanu ch’ulluntasiñawa.
—¿Uka Hortensia kullakampi uñjapxirïtha anata phunsäjamaniti?
Paulina janiwa uka Timoteo parlatapa suma katuqänati, ukata chiqt’änawa:
—Jïsa. Uñanaqasa chaqayxthanwa.
—Ukhama Julia parlána —sänawa lart’asisa Timoteo—. Jaqi kankañasawa wali
yäqañasaxa sapunirïnawa.
Sapa mayniwa amuykasa ipt’apxäna. Kuna walxaya amuyapxirïchi, kunattixa
nayranakapasa k’uchiwa lliphiriri. —Taqi jaqinakäxañani ukapachawa uka nina
jallchhu t’aqisiña tukusinixa ¿janicha? —mayampi jiskht’äna Timoteo.
—Taqi jaqïxañani jukhaxa uka nina jallchhu t’aqisiñampiwa yatt’asiñäni.

124
—¡Jälla! —uka Timoteo jiskht’asiripunïnawa:

—¿Q’aranakaru ukata Qhichwanakaruti katxatañäni?
Ukhamata Paulina jach’ata larutatasïna:
—¡Yuqalla! ¡Yuqalla! —sänawa, jisk’a nayranakapampi uñch’ukisa —Taqiwa
jaqiñasaxa. Sapa maynisa ajayupani.
Timoteo amparanakapa kunkaru qhumxarusawa jaqust’äna:
—Khusawa ist’asi —sänawa lakapa uraqxaru alxatasna.
Arupaxa paya chuymakïnawa.
—Q’iwsa yuqalla —sänawa Paulina jani uñtasisa. Timoteo mayampi uttapïna:
—Aymaranawa khusapxthxa. Wilajaxa wali ch’axwirinakankiwa. ¿Kunatsa taqisa jani
nanakjamaspa? Wali t’aqisiwapxtha. Jaqinakana ch’amapa uñt’ayasiña pachaxiwa.
Jani ukaxa ukhama sumata sipana janiwa kunasa walt’kaniti.
Paulina uka Timoteo arunakapampixa wali musphatawa uñjasïna. Nayrapampi jupana
wali uñt’ata phiru nina jallchhu uñajäna.
Uka p’iya manqhata maya arnaqasirjamawa ist’asinïna ukata uta pilluna yaqha
uñanaqaninakawa uñstarakïna.
—Yanapirinakamaxa utjxiwa —phiñasita arsüna Paulina ukata Timoteo jach’ata
arnaqasipana llamp’tayäna:
—Maya juk’a nina jallchhumpi t’aqisiñaxa wakisiriwa.
Paulina phiñasitawa uñkatäna:
—Ukhamaxa kusisma.
Timoteo atipa waytasina mäsa uñtäna. ¿Kunatsa ukhama parlpachäna? ¿Kunatsa
Paulina kullakampixa jiskhisipxpachäna? Yaqhipaxa jiskhisiñaxa wakisirïnawa, ukata
jichhakucha janiwa walixänti. Sapapakisipkänawa. Saxrakiwa uka parläwimpixa
kusisitaxatayna.
—Layqaxa nayarurakikiwa jupana lantipata mantxañataki jajllitäna —amtänawa
Timoteo.—¿Ukhama k’illimäpachati chuymasaxa? Supayankpachawa. Ukhama
amuyunaka chhaqtayañasawa.
Jaqiñapatakixa wali jayankaskanawa. Wali yatxatañapaskänawa. Ukhamawa wali
amtasitjama Paulina kullakaru jak’achäna.
—Jani ukaxa. ¿Kunjamatsa uka nina jallchhu pacharu saykatasiñäni? —jiskht’änawa.
Warmixa janiwa jaysanati. Qapuñaru jiwxattatänawa. Luk’ananakapasa k’atakiwa
ch’anka khiwt’äna.
—¿Kunjamatsa uka nina jallchhu pacharu saykatasiñäni? —mayampi jisk’a yuqallaxa
jiskht’äna.

125
Paulina kullakaxa janirakikiwa suma yatkänti, ukhampachasa sayt’asiña

chuymänawa:
—Jaqinasawa, kuna luraña yatiñatakisa.
XLVIII T’AQA
Wali jayawa Julia nanakata jithiqasïna ukata ukhamaskakchinisa maysk’ampi
ukhamjama uñnaqäna. Lup’iskänawa. Wali wakisiri amtäwi takxatani.
—Qhanawjaru sarañaxa nayatakisa ch’amarakikiwa —lup’ïna—Taqi kunasa
injamakiriwa, jichhaxa wali ch’amäxiwa. Nayratuqi saraskakiñani ukjasti qispitäñaniwa.
Lankt’asiñanaka injama chillqirpayañäni ukata khämata qhanaxa uñasinini.
Ukhamaskapunïnawa, saraskakiña munapxasmaxa taqi kunasa jani kunakïspawa
ukata mayampi uka uma katuqañata umt’asiriktha. Munañapaxa jach’aptaspawa
uka mayampi Aka pacharu kutiniñataki wakichasxaspa.
¿Ukata Timoteo jilatasti?
Jupaxa Saxrana jark’xasitaskaspawa, Paulina chika. Wali jayatwa ukana
antutayasisipkpachani. Janisa wiñayasa. Timoteo jisk’a yuqallaskänawa ukata Paulina
kullakaxa sinti jilpacha suma jaqitapata phuqxäna.
Kutinispäna jukhaxa, ¿jupa imillasa kamachaspasa? Saxrana amparaparuwa
purirakispa ukata qhanampi sankasitasa inamayaspawa. ¿Kunasa chiqanxa wali
wakisirïnaxa? ¿Qhispiyañati jani ukaxa qhispiñacha?
Uka jathi waytaña uka purapata janiwa maynitakisa wayuqtänti. Julia kullakaxa
ukhama payt’ayataxa wali paya chuymänawa. Kawkiru jaqtaña amuyiriti. Jutiri
pachanakata sinti lup’iri, ukata nayra pachasa amtayarakikïnawa.
Taqi kuna amtasitata p’iqisa usünawa. Manqha pachata walja marawa amtasïna.
Ukjaxa janirakikiwa sapapa jutänati. Jupana wali munata paya masinakapampiwa
jutäna: Paulina ukata Damián. Jupaxa janiwa irpankänti. Yaqhanakawa
chuymachiritayna jupana qinaya urpuru mantañapataki. ¿Ukhamatakïpachati?,
¿Qhana? Janiwa yatkthi.
Jupasa janirakikiwa yatkänti. Jaqina amtatapawa kawkpachaxa phuqasïna.
Jupanaka jani aksanakaru jutapkaspäna jukhaxa jupa kullakaxa janiwa manqha
pacha jaythkaspänti. Jupana jutatapawa qhispiyawi.
Paulina kullakaxa wali chiqaparuwa kunsa uñjirina. Damián jilataxa jani ñut’añawa.
Jupata, aymara kankaña chuymanïña apaqanïna. Uka jajllisina janiwa pantjasitapa
amtasiña amuyiritaynti. Janipuniwa, jani ukaxa uka jutirina maya juk’a chuymapsa
ch’allxtayasispänwa, janiwa jak’achkaspänti. Jichhasa uka amtasa warakjasispawa.

126
Jichhasa janirakikiwa kuna sañsa wakinayänti. Paulina uka t’aqisiñataki mayïnawa.

Qhanaxa chuymapankänawa ukata Julia qhispiñapa jupa pachpatakiskänawa.
Julia wali payt’arakikïna. Qhiparu, masinakapa kusisiñanakapa munäna, ukata
kullakaxa ipkatayatänawa. Tunupa jupanakaru ch’apaqachäna. Chansxayataynawa.
Saxrana amparapatxa masinakama jat’iqanijawa sänawa, ukata Julia juparuwa
atinisïna.
—Juma katuyasïta, kurpumampi uka supaya qulluruwa sarätaxa ukata khäyana
uka kurpu Pablina kullakankirimpi jaqtaniwäta. Ukhama amtatawa ukakama saräta.
Supayaxa jumana munatanakama yatpachati, jupaxa ajanu uñkatasawa taqina
munatapa yatixa. Ukhamaxa, khänkasina, nayaxa Paulina kullakana kurpuparuwa
mantaja ukata jupaxa jumiriktsa ukhama katuqitani.
—Ukata supayaxa jumana munañama yatiniwa —Wali ch’ikhichasisawa Julia
uñch’ukïna.
—Janiwa khitisa Tunupa munañapa yatiti —qhananchänawa. Ukawa nayana
yatitajaxa.
—¿Ukata Damián jilatasti? —yatiña munäna Julia.
—Damián jilataxa apt’atamawa. Armxma.
Julia kullakaru janiwa yaqha jalänti. Ukatwa Tunupa jilatana munañapa wakichäna.
Wali wakisirwa mayjt’äna. Tunupa janiwa Paulina kurpuparu mantirjamänti ukata
Paulina janirakiwa jupankiriru mantänati. Supayaxa ukhama Paulina kullakaruwa
katüna, Julia kullakatapa amuyasa ukata wali ch’amampi phust’awa chiqpara Julia
chhaqayána. Julia kullakampi arunaka yapuna uñatatäna, uka qhana jak’ana. Ukana
kullaka masipata wali jachäna. Wali jayawa ukhamäna, ukhamata qhipaxapata
sarnaqirjama ist’ataynaxa. Damián jilatänawa. Mallq’apata jach’ata arsüwiwa
ist’asïna.
Damián jilataxa janiwa ukhama amuyänti. Arsutapaxa mayjanawa. Nayranakapaxa
wali uñisisiña phuqänawa.
—Armasxistawa —phiñasïnawa—. Jumata wali munasirimata janiti amtasta.
Julia qhananchaña munäna ukata arunakapaxa tutukïna. Janiwa qhananchäwi
utjkänati.
Maya t’isarawasna, jisk’a yuqallaxa jupa jak’apana uka ch’iyära panqara katüna.
—Akawa uka nayana jajllita panqaraxa —arch’ukisina —layqana panqarapa.
Pulmunanakapa phuqaskañkamwa mukhintana.
Ukjatpachwa, layqaxa uraqiru kuttañapa suyaskána. Kutsuyasiña munäna. Niya
jakiñatakïnawa. Walja marawa Julia kullakana kuttaniñapa sayt’ayäna, suni qullu
qarqa p’iyaparu jarkxasisa. Jupati jani uka jilawiri japhallaninakampi uywataspäna,
taqi kunasa jani mayampitakiwa tukusxaspänawa.

127
Kuna luraña yatiñasa ch’amänawa.

Hortensia saytapisina kullakapa jak’aruwa jak’achäna.
—Julia —sänawa, —P’iqimaxa qhispillamawa. Janiwa llakisiñamati. Jumana
manqha pachnama sarnaqatama amtäwtana. Taqi kuna amuyatama maka káta
nanakankäna.
Nayampi ukata Mariano jilatampi manqha alaya p’iqi jawk’apxätha, Hortensia
yatichänawa:
—Jutiri pachata amuyapxayäthwa. Jumaru qhispiyañätawa ukata Timoteo jilataru.
Nayawa ukaru wakichasija.
Taqiwa uka Hortensia kullakana arunakapata musphapxatäna. Kuna saña munchi
uka janiwa yatipkayätthi. Julia niyasi ukhamänawa ukata Hortensia janiwa parlayatthi:
—Nayana kurpujaruwa mantäta ukata nayarakiwa jumana kurpumaru mantaja. Saxra
nayaruwa jarkt’itani ukata jumaxa sarawxäta.
Julia janiwa munkänti, ukata Hortensia kullakasa amtatapa kutiqaña janirakikiwa
munkänti. Masipana amparanakapa katüna ukata wali munañani achachilanakatwa
mayt’asïna.
—Wiñaya awkinaka. Mayt’asïpxsna, kurpuja kutt’ayapxita. Hortensia mayt’asipxtamxa.
Ch’amaka uraqita Hortensia jach’ata wararïna. Ukspachawa jaqiptxana. Ukata Julia
kullakaruwa uñch’ukiskana, arsutapa ist’añapkama:
—¡Jach’a Quta! Jaqiptañaja churita.
Ukata pachata jalluwa p’iqiparu purxatäna. Uka mayampi Aka pacha jisk’a
imillaxana.
Paypacha masinakawa wali suma uñkatasipxäna, ukata maya jisk’a thayawa
jupanakaru thaythäna. Ukhamata mayjt’atapa yatipxayätha.
Janiwa khitisa juk’ampi parliriti. Ch’ujutaki, uka jach’a pampnama sarapxayätha,
kutinisa. Ukana Julia suyaña mayipxitäna.
—Kutinijawa —sänawa, ukata Hortensia kullakana jachanakapaxa, jichhaxa
ch’akhanakapchiqawa willirasinïna.
Julia kullakana kurpupaxa jani saräwa sasawa sarawxana. Chuymanakaja wali suma
yattaptatánawa. Hortensia wali amuyasisawa saraqaniña qalltäna.
—¡Kutinïtati! —nayawa ukhama warariyätha, ukata lup’itanakasa jathanakjamawa
williräsina.

128
XLIX T’AQA
Hortensia ukata Julia sapanakapakixa ch’iyära suni qulluru sarapxänati. Maya ch’iyära
ch’iwuwa uka Manqha pacharu k’ataki puriñataki alist’äna. Wali suma thaki uñjäna.
Janirara uka imillanaka Saxrampi jakiskipana, uka ch’iwuwa maya mantañawjchiqa
irpantatayna jani ukawja musirimpi uñjayasisa.
Paulina ukata Timoteo maya t’isktawsina saytapisipxana, Julia ukata Hortensia
kullakampiru mantiri uñjasa:
—¡Julia! —maya akatjamata art’apxäna.
Hortensia jakxatasina amtarata katt’äna, ukata kamisa Julia kullakaspasa ukhama
taqi chuymawa aruntt’äna.
Paulina jani katuqasawa p’iqi khiwt’äna:
—Janiwa jutañamäntti —uñtatapa ukha p’iyata mistuniri wali ch’amaka qinaya
urpuruwa chhart’äna.
—Jani jutäthi saspachasa, jutaña munaskakiyäthwa —sänawa Hortensia, Julia
kullakajjama arxayäna.
Timoteo uka Hortensia kullakarjama uñt’asawa amparata katt’äna. Uka supaya
uñasinipana jupa kullakaru amtasiña munäna. Julia lart’asïnawa.
Uka qinaya urpuxa jak’achanïnawa uka taypita maya jaqjama supayana ajanupawa
uñstäna. Uka anata phunsäwi jaqina p’iqipata sipana sinti jach’a maya supaya
piqiwa uñstäna. Qhanänawa, kamisa maya k’ajtirina thuqüwjama.
—¡Julia! —sänawa k’achäñata uka supayaxa, laka jallq’asisa.
Maya k’ata janiwa khitisa unxtänati, ukata qhipata Hortensia nayräxaru maya chillqi
chillqtäna.
—¡Akaskthwa! —sasawa sumata mayisnjama arxatäna —Jichhaxa jilata masinakaja
antutma.
Saxraxa larusina k’ajarpayäna:
—Jïsa, jïsa —sasawa mayni sullkïri kullaka masiparu uñarpayäna. —Yaqha kullaka masi
—sänawa nayra unuqt’ayasa.
Julia alt’änawa. Janiwa munañanitapjama tukuriti.
—Jichhakuchaxa, chiqaparuwa amuyaskta —sasawa Hortensia kullakaru uñkatäna.
—¿Kunatsa mayjt’awayta?
—Janiwa mayjt’awayktthi —sänawa Hortensia —Chiqapa thaki saraktha.
Qhipaqtañaxa kuna jani walirakixa.
Arunakapaxa supayataki jani chiqapänawa, ukata jupaxa kuna jani kamachaspänti.

129
Ukampinsa, Julia kullaka jupana amparapana inamayawa parlaskäna.

—Qhanaxa maya sankakïnawa —sänawa supayaxa, jupana jark’xasitaparu
jisk’achañataki.
—Qhanaxa sankakipuniniwa —saskakïnawa jani ch’ujtasa Hortensia.
Julia musphatänawa kullaka masiparu ist’asina. Jupasa janiwa jichha ukhama
arskaspänati.
Saxraxa ch’amkt’änawa. Ukhama jark’xasitana munañapaxa janiwa ukhamaspati.
Maya jach’a amparawa uñstanisina maya mistuña punkuru luqt’äna:
—¡Sarapxma! —sasawa ananukäna Paulina, Julia ukata Timoteo jilatampiru.
Niya sarañatakïxapxanawa, ukhamata thakina maya ch’iwuwa ch’iwxattäna.
Julia niyapuniwa waratatäna, katjayasiñataki.
—¡Damián! —sänawa Paulina.
—¡Layqawa! —sapxarakïnawa Julia ukata Timoteo.
—Paya kutixa janiwa pantjasiñata, chhuya munañani tatala —sasawa killpt’asisa
uka ch’iwuna munañaniparu säna, ukata mäkhikiwa Julia kullakaru amparata
waythapïna.
Supayaxa qinayaparuwa khiwintasïna. Jupatakixa ukhama ch’apaqachäwi janiwa
ukhamañapänti.
—Taqi kuna taktista —sänawa wali phiñasita.
—Jumaru luqañatakikiwa —sänawa patxa chuymata Damián jilataxa, ukhamata
jach’ata arsuñataki —. Uka jark’xasisikakiña munatama janiwa Julia kullakäkiti.
Supayaxa wali phiru nayrampiwa Hortensia kullakaru uñkatäna, Ukhampachasa jisk’a
imillaxa janiwa nayra ch’irmtapïnti. P’iqiparu maya chiwuwa muytäna.
—¡Wali supayapuntawa, layqa! —Saxraru lakata t’urtapïna. —Julia kullakaru aparaña
munista.
—Nayaxa janiwa khitsa aparkikiriksmati —sänawa Damián jilataxa. —Nayaxa Julia
kullakaru churxaña munsma. Nayaxa suma uñt’tha. Kurpupaxa janiwa japhallanipa
imxatkaspati —ukhama sasawa, Julia kullakaru saxra nayraqataparu nukt’äna.
Julia p’iqi altasina arsusxäna:
—Nayawa Julia kullakätha.
Payt’asisawa, Supayaxa uka Hortensia kullaka larusiskiriruwa uñkatäna:
—Jupawa Julia —saskakïnawa, supayata jithiqasa.
—¡Suyt’apxma! —sänawa supayaxa. Janiwa juk’ampi payt’aña munänati. —Uka

130
pachparu suyt’ma.
Layqaxa juparu aru churiri jilïri munañanipata phiñasïna:
—¡Antutma! Sänawa. Ukawa Julia irpasxma.
Maya phiru uñtäwimpiwa, layqaxa laxa pacharu chhaqtayatäxana.
—Nayawa Julia kullakätha —saskakïnawa, uraqiru amparampi ch’akusa Julia
kullakaxa.
Supayaxa ukhamawa samaqtatäna. Janiwa munañani kankañapa kuttayita
mayirjamänti. Qhanaxa janiwa marpana utjañapänti. Wali sayt’asiñapäna. Janiwa
anatasiñapati. Ukhamata Hortensia kullakaru säna:
—¡Qhana pacharu apasita!
—¡Janiwa! —sänawa jach’a arumpi Hortensia —. Janiwa wiñayasa qhana pacharu
apkamamati.
Wali qhanäxanawa. Jupaxa... Julia kullakaskapunïnawa.
Ukhama chiqapa Julia kullakaru jithiqayasa ukata Hortensia kullakaru amparata
wayxarüna. Layqaxa niya atipatjama wali phiñasïna. Luk’ananakapasa ch’illiwjamawa
uraqiru p’itantrasïna:
—Pantjasisktawa. Julia imillaxa qhispiqchitaniwa.
Saxraxa janiwa ist’xänti. Jupataki jinchunakapa llupt’asïnawa. Damián jilataxa arsuña
munäna ukata kunapuniwa amukt’ayäna. Layqaxa ukhamata Manqha pacharu
chhaqtxäna.
Jila tata jani kunakiwa, jark’xasitanakaparu uñtäna, ukata maya phust’asina
jak’apata chhaqtayana.
Hortensia kusisitawa muspharasïna. Julia katjatäxanawa.Maya wali jaya arumawa
suyäna. Jani wiñayasa qhanjtanirjama aruma, ukata ajayupana wali jilïri munañani
kankañaniwa juparu jaqitatayäna. Qhana pachasa qhanatattayäna, ukata ukaruxa
janiwa ch’amaka qinaya urpuxa kamachkaspasa.

131
L T’AQA
Lik’i nakhantata samanawa pacha muytäna. Mariano mayampi säna:
—Lik’i nakhantayasipki.
Nasajaxa jani kunsa mukt’änti. Sumpacha mukht’ayätha. Juykhuxa
mukht’atapänawa.
—Jïsa, lik’iwa —sayäthwa.
Panpachawa saytapisina uka q’aya layata mistuniri jiwq’i jak’aruwa sarapxayätha.
Ukana khitipunixaya alphurja ch’uspaparu yänakapa apthapisiskpachäna. Maya
wila punchuni janq’u chalanïnawa. Ukhamaraki jach’a p’antani iwija sumirunïnawa.
Nanaka saratanakaja ist’anisina uñtanipxitäna. Maya suma jilïri achachilanawa.
—Paya jisk’a yuqallawa, janchini ajayuni —sänawa. —¡Maq’ata jiwjatapxpachawa!
Amparapampiwa katuqapxitu.
—¿Khitïtasa? —sasawa janïra utt’askasa juykhuxa jiskht’äna.
—Maya thaki sarirïthwa —sänawa, ukchiñkamaxa maya sañu chuwaru aychampi
tunqumpi liwaräna —. Nayasa ukhama sarirïskarakiktwa.
Payt’änawa, ajayupachati jani ukaxa jaqïpachacha. Punchuxa q’ala chhaqtayäna.
Janiwa qhana uñjayasirinti. Manq’a waxt’ataxa jiwatatakwa tuksupxätha.
Janiwa jiskht’asa, sariri jaqixa mayampi yapxatapxitäna. Ukaxa nanakataki
walipunïnawa. Ukhamata janiwa nanakaxa jani p’inq’awispacha yapxatita mayiña
wakisxänti.
Uka yapampixa ch’itt’asxapxayäthwa. Jaqisa k’uchisïnawa nanakaru manq’a
waxt’asina.
—¿K’usampi? —sasawa waxt’apxitäna.
Iyawa sasawa katuqt’asipxätha. Kimsa jaruchimpiwa, niyasa sisatapxätha. Purakajaxa
ch’iyjaskirjamänawa. Mariano uraqiruwa jaqust’äna.
—¿Kawkirusa sarapxäta? —jiskht’itänawa uka jaqixa.
—Qhana pacharuwa —sirïthwa.
—Wali jayawa —paya chuymawa p’iqi thalt’äna —. Janiwa khitisa janchini ajayuni
uka qhanaru puriti.
Wali qaritjamawa janchijasa t’unjtitäna. K’usawa machjtayitäna. Ukata uka jaqina
parlatapa amuyätha.
—Janchija ukarukixalla jaythaniwchija —chanst’ayätha.
—Ukhamawa —sitänawa-. Alphurja ch’uspapa amparampi thaqasïna.

132
Nayraja chhakalitäna. Nayraja usutänawa. Laka ch’iyawa sarxattitäna.

—K’usawa —sayäthwa pampachasisa.
—K’usawa —sarakitänawa.
Amparapana maya jisk’a lliphiri yänaka katüna. Alphurja ch’uspapata apsüna ukata
luk’ananakaparuwa apxasïna.
Ukhama arunaka qhatiyaña munaskakiyäthwa, ukata maya iki atipjawxitäna. Janïra
nayra ch’irmthapkasa jiskht’awta: —¿Kunasa ukaxa?
—Irnaqaña yänakajawa.
Janiwa suma arsutapa ist’ayatthi. Ikimpi atipayasitaja chhaqtayawitu.
Ukana qhawqha jayapuni ikirstha, ukata uñatatayätha jukhaxa uka jaqixa
saratäxataynawa. Juykhuru amqhasiwayta.
—¿Kawkisa uka jaqixa? —jiskht’ituwa.
—Sarxiwa —sawthwa.
Saytapisina p’iqjamawa muytitäna.
—K’usa —amtayätha.
Ukhama manq’antataxa wali jaqitatañajäxanawa. Inakiwa ch’ama laq’xtitäna.
Mariano utt’atawa usuntäna:
—Jikhaniwa usutu.
Nayasa sinturata usutjamakithwa.
—Qaritatwa —sayäthwa.
Ch’amakana maya chillqnaqirinakawa jak’achanïna. Masinakajänawa: Julia ukata
Timoteo, maya awichampi: ¡Acora marka qhatuna sawuri awicha!
Uka jakintasïwi janiwa khitirusa k’uchitatayiriti. Uka Hortensia jani ukankatapata
ch’usawiyasipxayätha. Jaqitataña suyapxayätha.
—¡Saraskakiñäni! —sänawa sayt’awsina juykhuxa.
Julia kullakana arupa suyapxayätha. Uksa aksa payt’asisa uñanuqäna. Maya k’ata
Hortensia kullakacha juti sayäthwa.
—Kawknampuni sarchija —payt’ata arsüna.
—Ukaxa Hortensia janchipathwa, imilla —sänawa sawuri awichaxa —. Jupata
armasïta jukhawa ajayumaxa qhana pacharu irpchitani.
Julia nayra ch’irmthapisina mayt’asïna:
—Tunu achachilanaka, Hortensia kullakana janchipa luqtasinsma.
Kunawa jani kamachkänti. Julia nayra uñatatasina Hortensia kullaka
manqhankaskakïnawa. Ukatwa jani uñjkaña thuqt’awimpi yant’äna. Kayupaxa wali

133
ch’amampiwa unuqrantäna. Janiwa kuna larama ch’askasa uñasiniriti.

—Janiwa wakisiti —apinakakiwa arsüna.
Paulina kallachita Julia kullakaru waythapïna:
—Qhana pacharu apapxita, kullakita. Jumakiwa thaki uñjtaxa.
Julia ch’ama katxarusawa wallisa tuqiru uñtata saräna. Arkapxthwa. Ukhamata
amtasmachjirïthwa.
Jani samart’asawa wali jaya pachawa sarapxayätha ukhamata walisaxa
chhaqtawxäna. Paya warmiwa nayraqata sarapxäna. Timoteo amparata wayxarusa
juykhumpi arkäna ukata nayarakiwa qhipata sarayätha. Sapa kutitjama sinti qaritjama
sarxayätha. Jikhanijana kunawa milk’usïna. Usuwa atipitäna.
Masinakaja nayaru uñjiriwa kuttanxapxäna.
—Janiwa ch’amajaxa utjxiti —sayäthwa —. Usutäxthwa.
Paulina llakthapïnawa:
—Ajanupasa allqawa. Janchimpi Manqha pachana sarnaqañaxa janiwa waliti.
Mariano jilatasa ukhamaraki usuntawtwa säna:
—Ninawa qhatjitu.
Julia amparampiwa llankt’äna. Qhatirawa phututïna.
—¿Kamachañänisa? —suma taqi kunsa yatiri nanakarukiwa jiskht’apxitäna.
Mariano usuta sinturapa phiskusïna. Paulina kuna jani wali amuyt’äna. Qhipäxapata
allmiña sikhtäna.
—¡Janiwa walirakisa! —. sänawa —¡Kharisiri-jaqiwa!
Julia allmiñaja sikhtasina kharsutanaka uñxatarakikinwa.
Mariano ukata nayasa, ukhamatwa yatxapxayätha. Uka suma jaqiwa Kharisi-
jaqinawa. Ikjayasina kharsuwapxitäna. Jichhaxa jiwapxpachajawa.
—¡Qullarma, Julia! —mayt’asïnawa Paulina.
Julia amparapa uñxatasïna. Inakiwa muluqitäna. Paulina uñkatäna. Nanakaru
uñkatapxitäna. Munañani kankañapa, yatiñanakapxa armasxataynawa.
—Jiwapxataxa —sänawa awichaxa. —ajayunakamaxa Wila jawiraruwa purini ukata
ukhamata Saxraxa taqi kuna yatini. ¡Jani uka wakisiyamti!
Julia ukhama qunquripxaru jakxatasïna. Juykhumpiru nayampiruwa amparata
katupxitäna. Ukhama munasiña kankañapasa inamayakïnawa.
Wali qhatjitäna. Wali ch’uñuqarakitäna.
—¿Kawkinkisa Qhana pachana munañani kankañapaxa? —sasawa mayiyätha.

134
Timoteo wali phiru arupampiwa ist’ayasïna:

—¡Qhana pachaxa tukusxiwa!
Jichhakuchawa ch’askawa muytäna, ukata p’iqijanxa taqi kunasa chhaqtitänawa.
Maya ch’iyara anuqara jinq’asiskiri uñjayätha, wali wila jithtiri, ukata walja ajayunaka.
Inakiwa jiwañachxayätha.
LI T’AQA
Qhana pacharu saraña thakixa jani uñjkañawa. Jaqi almanaka ukata
japhallaninakakiwa juparu uñjapxi.
Manqha pachaxa yaqhipana yatita sarkämina uñjawañakiwa. Nayrapaxa
ch’amakrantipanakwa thaki uñji. Jani jasq’arasawa sartapxi. Jayp’usa q’altasa
puripxapunchinixalla. Tata Eusebio yatirisaxa uka suma yatïna. Ukhama lliphi k’ajkiri
ajayupaxa taqi tuqi uka Manqha pacha taypina qhana pacha katuya thaqäna.
Maya jaqjama ch’iwunakawa saranukuyäna. Maya ch’amawa juparu sayt’ayäna
ukata uñanuqäna. Uka Manqha pachana yatiqasirakikïnawa. Ukampinsa Julia tuqita
ukata nanakampitsa yatxatarakikïnawa, ukhampachasa jani kunsa arsusirïnawa.
Jupaxa chuymapaxa kunti wayuski ukarjamakiwa arkirïna.
Julia ukata Timoteo jukhapurawa uñtapxäna, ukata uka uñjata janiwa chiqapatapa
amuyapxänti.
—¡Tata Eusebio!
Jupa thiya t’ijtasawa amparata jamp’att’apxäna. Uka jakintasïwi wali suyatänawa.
Yatiritakixa janiwa ukaxa maya akatjamakänti, chiqpachansa k’uchisïnawa. Julia
ukata Timoteo jilatampi jani yäqatanwa Basilio ukata Mariano jilataru yäqana.
—Jiwapxiwa —sänawa llakt’ata.
Julia amparapata waythapisïna. Nayranakapasa mayt’asïnawa:
—Jaktayma, suma awkija. Jumawa yatta. Jumankiwa.
—¡Julia! —warartatänawa, amparapa luqatatasisa —. ¿Kawkinkisa Qhana pachaxa?
Imillaxa jani jaysasawa alt’äna. Maya juk’ata altäna. Jachaskakïnawa:
—Jumawa Qhana pachanïta. Qhispiyma.
Tataxa allmillapa llint’katasisina ch’uspapata thaqtäna: kuka, llamp’u, alkula. Maya
jach’a ayta luqtañataki wakisiri. Julia, Paulina ukata Timoteo jupanakawa luqtaña
yanapapxaspa. Taqi chuyma ukata yatitarjamawa taqi kuna phuqata wakichatäna.

135
Timoteo jiskht’änawa:
—¿Kunasa waxt’asini?
Yatirixa maya k’ata suyt’änawa:
—Jaqi kankañasa ch’amwa churañäni.
Aytaxa luqtasïnawa. Kuka k’intunakaxa usutanakxaruwa willxattäna.
Yupaychañanakaxa pacharuwa mayt’asïna. Taqiwa mayt’asipxarakïna.
Yatirixa kimsa phara laphi ch’uspapata apsusina wali ch’amampiwa Mariano jilataru
atita qaquntäna, ukxaru Basilio jilataruraki. Wali ch’amampiwa qaquntäna. Jani ukaxa
aynacht’aspawa. Jump’ïnawa.
—Maya jawira lariri ist’xa —sayäthwa Mariano jilataru —. Nanakawja qawayata
ch’amakrantäna.
— Wila jawirawa —sänawa juykhuxa.
Tata Eusebio qullaskakïnawa. Mayampi ch’ama katxarusina paya yuqallaru
qaquntäna. Mayninakaxa wali munkirjamawa uñtapxäna.
—Maya ch’iyära anuqallu muntana —sirïthwa.
— Hortensia kullakana anuqalluparu jawsañani —sänawa Mariano.
Yatirixa qaritjamäxanawa. Julia kullakaru jukha phiru uñkatäna.
Julia juparu jak’achasina amparaparu luqxatasa qullaskakiñapa mayt’äna.
—¡Aruma! ¡Aruma! —jawsuyäthwa anuqalluru.
—Janiwa jutkiti —sänawa Mariano.
Janchixa ch’iyatattänawa. Yatirixa qawra llamp’u katusina uka Basilio ukata Mariano
janchiparuwa uchantäna. Julia kharkhatt’asawa samaqïna.
—¡Basilio! ¡Mariano! —jawsaniri arunakawa ch’amakawjata ist’asïna.
—Yatiriwa —sänawa Mariano.
Nayasa Julia kullakana arupa ist’arakikthwa. Wila jawiraruxa jani yäqasawa
sarasipkakiyätha.
Uñatatasina yuqallanakana k’uchi ajanunakapa uñjapxtha.
—¡Tata Eusebio! —chharpuki yatiriru uñjasa art’ayätha.
—¡Tata! —Mariano ampara luqt’äna. Yatirixa wali munasiñampiwa kattapïna.
—Samart’apxma —sänawa tata yatirijaxa, —samart’apxma.
Mayampi ch’irmtapixtha, jichhakuchawa samart’añataki.
Yatirixa maya tuqiruwa Julia kullakaru apasiwxäna. Mayni paninixa arkapxänawa:

136
—¿Kunasa kamachi? —jiskht’änawa.

Julia janiwa jaysiriti. Paulina kullakawa jupa lanti arsüna.
—Janiwa munaña kankañanïxiti.
—Qhanapaxa jiwxiwa —sänawa Timoteo juparu jaquntasjama —ukhama Hortensia
kullakaru jaytatata.
Julia amtänawa Damián jilataru. Timoteo mayampi uka yatita parliritapa. Nayrapa
uñkatäna. Jupaxa jachañatakïnawa.
—Qhana pacharu saraña thakiwa jawsitu —sänawa saytapisina Eusebio jilataxa. —
Sarañajawa.
Julia mayïnawa:
—Apapxita, munata yatiri.
Tataxa p’iqimpi janichasawa thalt’äna:
—¿Uka thakixa mayni sapana sarañakiwa uka armt’asiwxtacha?
Imillaxa uka armt’asiwxarakikitaynawa. Yatirixa janiwa apaña munkänati.
—Jakist’awthanwa —sasawa arumpi ch’amancht’awäna tataxa. —Thaqawsina
kawknama sarañsa katjapxätawa.
Julia ukata mayninakampixa amparampi luqt’asawa khitxapxäna ukata yatirixa
ch’amaka laxaruwa chhaqxäna.
—Aka janchinakaxa jathiwa —sasawa Julia uñxasisa qhipaqtxäna. —Yant’añäni —
arxatänawa ch’amanchasisa.
Kimsa yuqallanakawa jilatanakapana sankapa qhantatiyapxäna. Jupanakaxa wali
jiwatakiwa ikt’apxäna. Ukhamäxanawa. Jiwañata qhispipxänawa. Aka ch’axwäwina
mayampi atipatänawa. Qhana pachakiwa suyasiskäna.

137
LII T’AQA
Jamuqañawa jichhaxa yatiñaru jaqtäna. Jani munañanakanina yanapatawa Julia
walja wakisiri jaqinaka ch’amanakaparuwa atinisïna. Paynaqañanaka tukusipana jaqi
kankañaru yatinuqtasawa mayampi p’iqiña kankañaparu wayusxäna.
Janiwa kunapuni utjchïna uka yatïnati. Janiwa khitisa kunatsa Julia kullakaxa
jani qhana pachana ch’amapanïxpachana uka yatïnati. Nayaxa jupaxa
yatipunpachawa sayäthwa. Uñnaqasipa ukata ch’uju imt’asitapawa jupa tuqita jani
yatitanakaja amuyayapxitäna.
Timoteo jilatasa ukhamarakiwa amuyasïna. Uka qullunakawa, ukawa nanakana
tupt’añanakaja amuyt’ayapxitäna, uka Julia kullakaru armasiñanakaja munäna.
Nayraqatapata arktaña janiwa jasq’araskänti:
—Saraskpana —sänawa jukha phiruta. —Jupa kullakaxa janiwa qhana chhaqayiti.
Qhana pachawa juparu jaytanukawi.
—¿Kunatsa ukhama parlta? —sayäthwa —. Julia kullaka masinakajawa.
—Jupa kullakawa Hortensia kullakaru jaythjawäna. Jupa jani jiwañatakiwa churäna.
Ukathwa Qhanaxa antutäna. Janiwa ukhamañapati. Uñisisiñapawa ukhamaru
apt’äna.
Julia janiwa phiñasiriti. Aliqaki ist’äna. Timoteo sumaptañapa ukata taqi kulira
kutsuyañapa suyt’añawa wakisïna.
— Hortensia jupa pachpawa katuyasïna —sänawa.
—¡Ukata jumaxa katuyaktatï! —sänawa Timoteo, ch’akuchch’ukisa.
—¿UKata jumasti? ¿Kunsa luraraktaxa? —sumäñata Julia arsüna.
Wayxatirixa jani aruniwa sayäna. Laxrasa chinthapisïnawa. Jupaxa janipunilla kunsa
lurkänatixa.
—Jumasa Hortensia kullakipanalla qhisptaxa —saskakïnawa Julia.—Ukawa wali
kulirayiri, ukata jumaxa nayarukiwa wayxataskistaxa.
Timoteo arustatasïna:
— Nayaxa kutt’asina ayt’asinirikthwa. Janiwa jupampi nuwasiña jasq’arktthi.
—Jichhaxa inawa kunsa parlasksna —sasawa kullakaxa tukuyäna—inawa ch’iyära
qullquru saraña thaki thaqasksna.
Janiwa khitisa arsxapxayätthi. Jilata masijaru khuyapayasisawa uñkatapxayätha.
Janiwa chiqapa yatiña munänati. Munasiñanakasa qhanstayaña ch’amawa,
iwxapxañäni.

138
Taqisa mayampiwa Julia kullakaru atinisipxayätha. Timoteo jani payt’asisawa ch’ama

laq’akiwa arktapxitäna. Hortensia kullakawa ch’apipampi janchipa usuchasa
añatatayatayna.
Jach’a qullunaka layanaknama mistusa mantasa sarapxayätha. Sapa qullu patxaru
purisina nayranakajaxa maya machaya mayja pacha uñjaña munapxätha. Juk’ampi
qullunakakiwa jani tukusïnati
Ukhama Timoteo jilataxa sapa qullu patxaru purisina paya chuymakiwa arsüna:
—Qhana pachata jayankxthanwa —mayampi mayampi ayqüna.
Inamayawa parlaskäna, Julia kullaka ukata yaqhanakampi juchanakaja katusjama
mayampi sartasipxayätha.
—Chiqapa thakinkaskthanwa —sänawa.
Mayampi saraqanipxayätha. Ina ch’ujuki. Jani qarjañanakajänawa. Parlt’asisa
juk’ampi qarjapxirikiyätha. Timoteo uka suma yatïna. Makhatapxirïtha jukhaxa
mayampi ayquwxiri:
— Maya qullumpi. Qullunakana chhaqata iwijjamawa muytana.
—Iwija, janiwa —sänawa Julia; —niyasa qawrjamaspasa —arxatänawa lart’asisa.
Laruxa k’uchitatayapxitänawa. Timoteo laka t’ururasïna.
—¡Ist’apxma! —sänawa Mariano, amparampi luqt’asisa.
Maya suma phusart’äwiwa ist’asïna. Qina qinänawa. Phusirixa jak’ankjamänawa.
Jikhanita thayawa kharkhattayitäna.
—¡Jupaxa Tunupa! —wali qhana amtayätha.
Mariano ukhama qhanancharakikïna.
Paulina ukata Julia wali suma uka phusasiri uñt’apxäna. Ampara luk’anampi
luqkatasisawa Julia kullakaxa ch’ujuta parlañanakajataki mayipxitäna.
—Muyuntañataki taqi tuqnama sarañäni. Atiparakchitaspa. Katjañäni ukaxa Timoteo
jani qhispiñapataki kayupata yapintani.
—Uka nayarakiki, ¿kunata? —sänawa Timoteo.
—¿Janiti nuwasiña munayätasti? —sänawa phiruta Julia. —Jichhakuchalla,
nuwt’asma.
Ukhama amtatäxanawa. Nayaxa laynama makhatañajänawa, ukata Timoteo
maysanama. Julia kullakawa Paulina ukata juykhu uñkatasita jakt’aniñapäna. Janiwa
kunjamatsa qhispispati. Wali suma aruma katüwi lurapxsnaxa.
Nayaxa k’achata uka wira makatayätha. Ukana Tunuparu uñjayätha.
Phusasiskakïnawa. Khitiru sawkxayañatakirïchixalla. Jach’a qalanaka
saystatanakaruwa imantasiyätha, mayninakaru aru katuqañataki.

139
Julia kullakana ch’axwäwimpi qalltañataki aruparu chhuktapxiyätha. Tunupa

warakkhatawa saytapïna. Qullunama qhispiña yant’äna ukata nayaruwa uñjiritu.
Yaqha tuqiru qhispiña yant’arakïna ukana Timoteo wali phiru uñnaqapampiwa
tupasïna. Nayräxaru t’ijtaña yant’arakïna ukana Julia kullakawa wali jarkt’anïna.
Kutt’anirakïnawa ukata ukana Paulina ukata juykhumpiwa suyantapxarakïna.
Ukhamata, amtatarjamawa, Timoteo juparu jaqxatasina kayupata yapintäna. Tunupa
uraqina jaqusïna. Nayaxa mäya amparapata wayxasïtha, Julia kullakaraki mäysata.
Aliqakiwa wayxasiyasïna, nanakaxa ch’amampiwa katupxayätha.
Timoteo maya qala irtasïna:
—¿K’utjäti? —jiskht’änawa, kuna luranuqirjama.
Julia mayïna:
—¡Uka jaqjama!
Tunupa nayrapampi wali phiru uñkatapxitäna. Arsuña munäna:
—Masinaka —kharkhatt’asawa arsüna. —Sumäñata mayampi jakintasipxsna.
—Ukhama jaqimpi sumata arjatañaxa jani walitakispawa —sänawa Julia.
Tunupa ukhamata uñt’awxäna:
—Mayampi aka uraqinrakti, Julia.
—Jichhakuchawa jani jumampi irkatayasiñataki —arxatasïnawa.
—Jichhakuchawa uñt’apxitäta —sayäthwa ampara luqtasa.
Juykhuxa ayt’arakikïnawa:
—Qina phusama t’una sarayapxaja.
Tunupa janiwa jasq’aratapa imxatxirjamänti:
—¡Sumakilla, jilata masinaka! —mayt’asïnawa —. Janiwa jumanakaru jani wali luriri
jutkthi. Nayaxa suma jaqïthwa.
Khitiwa uka jani ist’aña muniriti.
—Sawkxt’ayapxsmasa jumanakaru jani ch’apaqachañatakiwa. ¿Kamachiriktsa?
Ukhamächixalla jakañajaxa.
Ukhamapana Julia mä uñtanisina antutayapxiritu. Sawkasiri jaqixa saytapisina
thalarasïna. Antutatänawa ukata suma nanakaxa qhawapxarakiyätha.
—Nayaxa yanaparakikiristhwa —k’achata arsüna —. Nayaxa suma amuytha. Ukata
qhiparu kunaki kamachaspa uka jani yatirikti.
—¿Kunjamsa yanapt’apxitasma? —sänawa Julia juparu suma uñtasna.
Tunupa lart’asïnawa:

140
—Jumanakaxa Qhana pacha thaki munapxtaxa. Nayawa kawknama sarañanakama

sapxiriksma.
—Jani ist’amti —sayäthwa Julia kullakaru. —Jani wali thakiruwa irpanukchitani.
Jupaxa wali jach’a supayawa.
—Janiwa, janiwa —sitänawa Tunupa —. Nayampiwa sarañäni.
Julia payt’änawa:
—¿Kawkisa thakixa?
Tunupa maya jak’ankiri qulluruwa luqt’äna.
—Qhipäxa —sänawa.
Janiwa kunjata juparu iyañjamänti, ukhampachasa iyapxirïthwa. Ukampinsa
jichhakuchaxa juparu chinuntasina irpapxiriktha. Ukhamapuniñapänawa.
Timoteo Tunupa kunkaparuxa maya wiskha añuntayäna.
—¡Sartma! —sänawa.
Saraña qalltapxayätha. Janiwa Qhana pacharu puriña yatipkayäthi, aka supaya
sawkasiri jaqi mayampi k’arch’ukipxitaspa jukhaxa wali juparu uñt’ayapxiriktha.
LIII T’AQA
Aka Manqha pacha qullunakana sarnaqaña yatitpachasa, uka Tunupa
irpapxiritu uka qulluruxa makhatañaxa ch’amänawa. Ch’amakana sinti uka qullu
p’iyanakana sarnaqapxirïtha. Sapa sinti patxaru makhatasa qulluxa juk’ampi
jach’aptaskakirjamawa. Uka sawkasiri japhallanipatapjamawa jach’aptiri. Paulina
ukata juykhumpiwa sinti qhipaqtapxiri. Jupanakaru suyt’añapunïnawa.
Uka suyt’äwinakana Timoteo uka Tunuparu wali arumpi ist’ayäna, wiskhampi uksa
aksaru waynaqasa.
—Maya samart’ana qullu patxa puriñäni —sapxitänawa uka irpirixa.
Chiqapunïnawa. Ukhamata uka qullu patxa uñasïna. Chuymasa
chuymawnuqtitänawa. Mayampxalla k’arxaychitu sayäthwa. Ukhampachasa k’ata
k’atawa chillqtayätha uka qullu patxaru puriñataki. Julia wali jak’aja arkanitäna.
Jupasa ukhamarakiwa chuymapasa maya qulu chinu chinuntatjamänawa.
Puripxthwa.
Wali suma jani tukuyiri pata pampawa uñtasïna. Wali suma qhana q’uma larama
pachawa qhantäna. Maya ch’uxña quñachuwa iqatattäna. Uka ch’uxñaxa
mayjt’arapitänawa. Pata pampana janiwa ukhama ch’uxña khuskhäkiti uraqixa.

141
Akaxa wali musphañänawa.

K’uchiwa masinakajaru uñkatayätha. Taqiwa musphatapxäna: nayrasa jalskirjama
lakasa qhaqhatata. Julia thaqtayätha. Jupaxa mayjamanawa. Paya chuymawa
uñtapxayätha. Sapa chiqana kunasa uka utjaspa ukhama uñnaqäna. Pacha q’ara
pachsa uñtarakïnawa.
—Julia —sayäthwa. —¡Jichhakuchawa! ¡Qhana pacharu purintanwa!
Maya lart’asïna.
—¿Kunasa kamachi? —sirïthwa —. ¿Janiti Qhanäki?
—Janiwa yatkthi —sänawa.
Nayasa jisk’a arutakwa parlayätha:
—¿Janiti ukäkisti?
Kallachi waytasisakiwa Tunuparu jak’achasina nanakata wayuqäna. —Akaxa janiwa
uka Qhanäkiti —Uñtäwipaxa thuquntäna.
Tunupa musphänawa:
—¡Julia! ¿pachama janicha uñt’asxta?
Janiwa kuna kamsañsa yatïnati. Janiwa suma amuyasïnati. Ukhama mayampi
ipkatayata wali kuliräna. Taqi kunawa jupataki mayjt’äna.
—¿Kunatsa aka Qhana pachaxa ukhamäpacha? —jiskht’asïnawa.
—¿Jani ukhama suma Qhananï? —amuyaña munäna Tunupa —jumana
sarxatamata, Julia.
—Jichhaxa akankxthwa —qhananchänawa.
—Ukata, Qhana pacha kawkirusa jaytaniwta. Jani k’arisimti.
Jupaxa janiwa parlaña munxänti. Inaxalla Tunupa chiqa arschïna.
Sawkasirixa sänawa:
—Jumana akankatamaxa mayjt’ayaniwa. Uñjakïtawa.
Julia wiskha jararäna ukata Tunupa antutataxa qulluta saraqxänawa qina phusapasa
ayt’asita wali khuyt’asisa. Paulina jak’achänawa kullaka masiparu:
—¿Kawkinkisa aru uywäwi yapu uyu? —jiskht’asïnawa phiñasitjama.
—Kupïxankiwa —sänawa qaqa ñik’utapa jusq’usisa—. Janiwa armasktthi. Ukaxa
amtatänawa.
Saraqankipana Mariano taqi kuna jiskht’itäna. Nayaxa wali suma yatt’ayätha:
sapa qulli, sapa quqa, sapa jamach’ita ukata sapa jawirata. Ukampinsa Timoteo
sumaptatäxanawa. Nikht’apuniwa wali phiñasitäna. K’uchiwa chillqtäna ukata wali
qhana uñtasïna.

142
Julia kullakasa k’uchitatänawa. Janiwa payt’a chuymanïxanti. Taqi kunsa k’uchikiwa

uñtäna. Ukawa wali nayarusa k’uchitatayitäna.
Maya uyu pirqa muytapxayätha. Uka qhipäxana ch’uqi llamayurinaka uñjapxayätha.
Nanakaru uñjasina sayt’apxänawa.
—¡Julia! —sasawa maynixa art’aniwxäna ukxaru taqiwa. Nanaka katuqiri
tutuktanipxäna.
—Mamita —sasawa jak’achasipxäna ukata jacht’asisawa jamp’att’apxäna.
—¡Mantanipxma! —maya warmiwa katuqapxitäna —. ¡Mantanisipkakma!
Taqiwa mantasina uta uyuparu muyuntasa utt’asipxayätha. Waljaniwa nanakaru wali
suma sañu chuwanakaru qhatimpi kisumpi waxt’apxitäna. Wali sumänawa.
Julia manq’asirakikïnawa. Taqi kuna uñjasa wali suma ist’äna. Lart’asiwa wali kuch’i
parlasïna. Jaqixa jiskht’asipxäna uka yatt’ayapxirikitänawa.
Nayaxa saytapisina yapunaka uñakipayätha. Wali sumapunïnawa. Wali ch’uxñakiwa
puquqäna. Khitisa naya jak’ankaspa ukhama tantiyirïtha. Maya yapuchirïnawa.
Yapunakajawa —arsünawa wali ch’amampi.
—¿Taqina? —jiskht’ayäthwa.
—Wila masijana —qhananchänawa.
—¡Wali ch’amampiwa yapuchapxpachäta! —arxt’ayirïta.
—¿Kunjama? —sitänawa.
—Walja yapuchirinakawa akhama yapunipxpachata —arxatayäthwa.
Yapuchirixa lart’asïnawa. Amuyänawa.
—Akana janiwa khitisa uraqiru yapu yapuchiti —sitänawa —. Yapuxa sapakiwa aliski.
Ina katuñakiwa.
Nayaxa musphayäthwa. Uka pachana jani ch’ama tukusati wali yapuniña.
—¿Ukata kunsa Aylluna lurapxtaxa? —yatiña munayätha.
—Akana janiwa Ayllu utjiti —sitänawa.
Yaqharaki. Musphañänawa uka Qhana pacha munañapana uñjäwixa. Lart’asisawa
uñkatirïta. Mayninakthiya kutinxätha.
Jichhaxa taqiwa Julia kullakaru jiskht’äna:
—¿Kawksa sarta?
—¿Kunatsa jaytjawapxista?
—¿Usutätacha?

143
—¿Akankätati?
Jiskht’asina payt’ayapxänawa. Pampacht’asa mayampi yapunaka tuqiru sarxäna.
Naya arktayäthwa.
—Taqi kunasa wali khusapuniwa —sitänawa —, ukata janiwa kunsa amtirïtthi. Taqi
kunasa waliskaniwa.
Llakthapiyäthwa. Julia, chiqapuniwa qhana pacha armxatayna. Janiwa kunatixa aka
pachana utjäna uka janiwa suma amuyiriti. Kuttanxänawa jupaxa, ukata ajayupaxa
wali jayankaskänawa.
LIV T’AQA
Qhana pachanxa janiwa arumt’iriti. Qhanakiskapunïnawa. Uruxa janiwa tukusiriti.
Kunawrasatixa khitisa alaxa pacha uñtasina jani inti uñjirixa ukhaxa wali mulljasirïna.
Janiwa khitisa ikiriti. Nanakasa puriwsina janiwa iki katupxirïkthi. Qariña lanti sintikiwa
ch’ama apxatapxitäna.
Niya kimsa qallqu uruta, nanaka utjäwi utaruxa maya siku phusirinakawa thuqurini
kuna purinipxäna. Wali k’uchiwa Timoteo ukata Mariano thuqurinakampi chika
thuqt’apxäna. Nayaxa uñta mayakwa uñtasiyätha.
Siku phusiri jilïri tatawa ampara luqtäna ukata taqiwa ch’ujtapxäna:
—Arumanthiwa Qhana pachana jilïri p’iqiña kullakaru aruntañaxa —sänawa.
Kimsanpachawa musphasipxayatha: ¿¨Qhana pacha p’iqiña? Uka Julia kullakaruwa
aytapxäna.
—Jupana Qhana pacharu kutinitapaxa wali phunschäwimpiwa katuqatañapa.
—¡Maya phuchäwi! —sänawa wali k’uchisita Timoteo. Mariano t’axllïrt’anawa.
—Thaqañäni Julia kullakaru —sayäthwa nayaxa —. Niya paya uruwa jupaxa chhaqi.
Paulina kullakampiwa uraqi pacha muytiri sarapxäna. Amthasiña munpacha.
Walja uruwa maya llaki apxattitäna. ¿Uka jani Qhana pachäkchiti ukhasti? Sapa
urutjamawa chuymajaxa paytitäna —¿Qhana pacha p’iqiña? Janipuniwa akana
p’iqiña utjatapa amuyirïtthi.
Mariano qhatamjitänawa Julia kullakaru thaqiri sarañataki.
—Nayaxa janiwa uka jach’a phunchäwita sarkiriktthi —llakisïnawa Timoteo.
Payt’ataja mäyakiwa arsuyätha.
—Akaxa janiwa Qhanäkiti —sirïthwa llakt’ata.

144
Timoteo thuqtasïnawa:
—¡Luqhïtacha!
—¿Akhamacha Jaqina jakañapaxa? —nayaxa sayäthwa. —Akaxa wali qamiri
utjasiñawa. Q’aranakana suma phuqata utjasiñapawa. Janiwa Aymara Qhana
Samkäkiti.
Yuqallanakaxa mulljatawa musphasipxäna. Janiwa chiqxamänati.
—Ukata Julia amtasiskakïnawa —qhananchänwa Timoteo.
—Amuyupaxa uñstayaskiwa —juykhuxa sänawa.—Jani amtañsa amtañwa munäna.
— Paulina kullakaru paya chuymt’ayasawa jani aru puquyäwi yapu uyu katuyasa —
arxatayäthwa.
Timoteo amuyxänawa:
—Julia kullakaru awisxañäni.
Qhatamjtatawa utata sarapxayätha. K’ataki katjañänawa.
Qalampi pirqantata thaknamawa, nina sankhu k’antu panqaranakampi muyuntata
thaknamawa Julia ukata Paulina jutiri uñjapxayätha. Wali k’uchïnawa.
—Julia —sirïthwa, —arumanthixa urumawa.
—¿Kuna? —sitänawa —. ¿Uruja?
—Arumanthixa Qhana pacha p’iqiña kullakaru aruntaña uruwa.
Julia wali yanasampiwa lart’asïna:
—¿Qhana pacha p’iqiña? ¿Naya?
Mariano ukata nayampi uñkatasipxayäthwa. Amukiwa.
Timoteo payt’änawa. Nayrt’ayäthwa jani juparu ist’ayaña munasa:
—Julia, akaxa janiwa qhana pachäkiti.
—Uka sasktha —sänawa Paulina. —K’arisikthsa ukhama amuyixa.
Taqiniwa ukaruxa ch’amanchapxirïtha. Julia janiwa jupanakaru yäqiriti.
—Qhanaxa yaqhiparuxa juykht’aychituwa —sänawa.
—Qhana —sayäthwa nayaxa —janiwa nayraru mantapxkituti.
Julia lart’asïnawa.
Qhipa uru Julia kullakaru uka phunchawi urutakixa qhatamjtiri uñjayätha. Maya muyu
ñiq’impi patillani patillani pirqata uyunawa. Maya patillawa atipäna. Ukaxa Julia
kullakana utjasiñapänawa. Julia jani qarisawa, aksaru uksaru apthapïna. Ukhamata
jithiqxäna.
K’achata k’achata, jaqixa purintanïna, jach’a uyu phuqantasa. Warurt’apxäna,

145
thuqt’apxäna, phust’apxänawa. Julia puriniñapa suyasipkäna.

Ukhamata jayäxipana, Qhana p’iqiñaxa purinïna. Wali suma isinïnawa. P’iqipasa
wali suma k’achacht’ata. Jinchunakapansa quri warkuntañanïnawa. Isinakapaxa:
phantichu ukata almilla waranqa waranqa laramt’aya kasta saminïnawa. Wali
munañani Aymaränawa.
K’achällata, Paulina kullakampi uka jilïri uyu patillaru makhatäna. Wali suma susiña,
chuymachasiña kankañampiwa markachiri masinakaparuxa uñxatäna. Jaqixa janiwa
samsünati. Arsuñapa suyapxäna.
—¡Qhana! —sänawa Julia.
Jaqixa jani unxtasawa ist’apxäna.
—¡Qhana! —sänawa, taqiru ampara luqxatasa. Taqi tuqita parlarapxäna. Mulljatawa
chhipisipxäna.
—¡Qhana! —sasawa p’iqiñaxa uñkaktitäna.
Arsutanakapaxa payt’asirjamänawa. Mariano jilataruxa uka jak’aruwa irpayätha.
Timoteo ukhama payt’arakikïnawa ukata jak’achasinirakikïna.
—¡Jani Aylluni marka! —sänawa Julia —. Jani irnaqäwini, jani aynini marka.
Nanaka qawayanakana wali ulluqrarapxäna. Yaqhipanakaxa p’iqiña arch’ukisawa
tuqipxäna.
—¡Wali isinakani marka, wali manq’ani, wali phuñsäwini! —saskakïnawa.
Mariano ukata Timoteo jilatampixa uka patxaru mistuñatakiwa warkusipxayätha.
—¡Akaxa janiwa Qhanäkiti! —jach’a arsüna Julia —. Armt’asiwxthwa, ukata ajayujaxa
Jaqiskiwa. Nayranakajaxa uñjaskaspawa. Aymara markajana qhanapa qhantaniri.
Ukhamata q’iju q’iju q’ijusinïna. Tukuya arunakampampiwa alaxa pachaxa
ch’amakthapïna. Taqiru wali ch’amani thayawa phust’äna. Isinaka, phusanaka
ukata waxt’anakasa: ch’usa pacharuwa apayasxäna. Jaqisa uksa aksaruwa
tutuktxäna. Thayaxa juk’ampi thayt’äna. Taqiniwa katthapisiña munapxayätha.
Patillanakata katthapisipxayätha. Ukhama thayanpachawa p’iqi waytayätha. Janiwa
khiti jaqisa uñjasxänati. Anchanchunaka, nina wich’inkani antawayllanaka ukata
supayanakakiwa qhispisipkäna.
Utanaka jarartäna, suma qullinakasa, puqutani quqanakasa. Jukha suma qamiri
kankañani utjasiña markaxa q’ala q’uq’iyatawa uñjasïna. Arumrantänawa uka
k’ari qhana pachana. Manqha pacha taypinkasipkayäthwa. Mayampi Tunupa
ipkatayapxitäna.
Mayampi Julia kullakaru uñtayätha. Wali llakitäpachawa jupasti sasa. Ukhamata
lart’asikïnawa, ukhama laq’aru chhaqata ukata ñik’utapasa t’ampjtata.
—Qhanawa —sitänawa k’uchi —wali sumawa, Basilio. Amuytati.

146
LV T’AQA
Uka k’ari qhana pacha chhaqipanxa, ina qhuru qala qalakxänawa tukutayna,
suma aqu ch’allarara. K’ata k’atatjamawa wali phiru juq’i ch’amakawa sartäna
ukataki wakichasiña amtapxayätha. Muyuntasiwsinwa killpt’asitkamawa amparata
qhumxarusisina p’iqi alt’asa uka thaya ch’amaka llampt’añapataki. Ukhamata
ch’allaxa q’ala imantapxitäna. Niya paya pacha sarawi ukhama t’aqisipxayätha.
Ukatwa llamp’txipana sarapxäta k’achata, ukata utt’asisina parlasxapxayätha.
Qhana pacharu puriña munatajaxa janiwa jakiyaxänti.
—K’uchisiñatakixa janiwa taqi kuna phuqataniñakiti—sapxitänawa Julia.
Mayampi Aka pachana jatatxapxayätha; ukhama pampana, maya Apu Achachila
jani ukaxa maya quta qawayana yatiqapxayätha.
—Ch’amaniñasaxa jiwasankiwa —sänawa. —Juk’anikïtana. Waljanïraktanwa. Manqha
pachana jakapxthanxa.
—Jumasa yatiqarakiktawa, Julia —sänawa juykhuxa —janiwa munañani
kankañamaxa utjxiti, ukata nayrajama Julia kullakaskaktawa. Maya Jaqipunitawa.
Ukhama jani kuna mayjt’atapjama iyasaxa, Julia janiwa unxtänti. Nayrapampi
uñtanisisakiwa nanakaru amuyxapxitäna.
— Hortensia mayampi qispiytama —sänawa Timoteo —Janchipawa yatiyawtama.
Paulina amukïnawa. Ch’ujukïnawa. Janiwa nanakampi parliriti. Maya qapu
katuñatakiwa ch’ankhapa khiwthapïna.
— Paulina mayjamawa —sänawa juykhuxa.
—Usutäpachawa —sayäthwa nayaxa.
— Paulina sinti jayawa suyxäna —sapxitänawa Julia —. Ajayupaxa samarañapawa.
—¿Kunasa uka arunaka puquyaña yapu uyuxa? —jiskht’änawa Timoteo —. Sapa
kutiwa uka tuqita parlkiri ist’irïtha. Jumawa ukaruxa juparu apañamatayna.
—Uka arunaka puquyaña yapu uyuxa —jach’a aruta amuyäna Julia —ukaxa maya
arunaka puquyaña yapu uyu Paulina kullakaru churaja.
Janiwa ukaxa kuna sañsa munkänati. Julia jani amuyañanakapampi.
—¿Qhana pachaxa ina patxa uñnaqakiwa?- jiskht’änawa Timoteo. Jaya pacha
amuyt’asïna-¿Uka Manqha pachanjama?
—¡Janiwa! —mäkhiwa säna —. Qhana pachaxa utjiwa. Khayaskiwa. Janiwa k’arïkiti.
—Supayana munañani kankañapasa chiqaparakikiwa —sänawa, wali qhana
arupampi Timoteo. —Uka satapasa chiqarakikïnwa. ¿Kunatsa Paulina ukata
jumampixa k’aritapata parlapxtaxa? ¿Janiti jupasti jarkxasitäkana? ¿Janiti jichhaxa
Hortensia khänki?

147
—Yanqhana munañapaxa ch’usa p’iyana munañapawa. Jani waliwa; q’uq’iyi;

ch’amaparu puririruxa q’uq’iyiwa, ukata janiwa chuymachasiñapa utjiti.
Chuymachasiña jiwasa churtana; jiwasana phiru kankañasa. Siti uñisitaxa, asxaratha;
jila jach’awa munañapa kankañapaxa
—Ukrakikiwa Paulina säna —amtänawa Timoteo.
—¿Ukata kunatsa Saxraxa qhana pacha munixa? —jiskht’ayäthwa.
—Qhana pachaxa chiqawa, janiwa k’arïkiti. Jupatsipana taqi kunata mayjawa. Jupa
katxasisina tukjaña amuyawi.
—Ukhamaxa katjirikïtamxa, janiti kunasa mayjt’aspäna —amuyänawa juykhuxa.
—Jupatakixa janiwa —sänawa Julia —qhanatakixa niyasa ukhamänawa. Aka pacha
wiñayatakiwa armxäna. Aymara markaxa chhaqtaspänawa.
Jukhakiwa sumapacha amuyapxätha. K’achata k’achata saythapiyapxayätha.
—Qhana pachawa supayaru ukata Manqha pacharu manq’antañapa —sänawa
Timoteo. —Ukhamata taqi kunasa injamakispawa.
—Ukata jumaruwa manq’antarakiriktma, juma taypina nina juysuxa utjarakikiwa –
sänawa Julia.
Timoteo jisk’a nayranakapa uñatatasina uraqi uñxatäna.
Julia saskakïnawa:
—Qhana pachana munañapaxa sapa mayni taypinkiwa. Sapa mayniwa kuna
munatapsa jikiñapa. Manqha pacha chhaqtipana inamayaspawa qhana pachaxa.
Taqi kuna walikixaspawa. Janiwa kunasa walt’ayañanaksa suyxsnati. Sapa mayniwa
jani wali yanqhapa armasiñapa.
—Jumasa yanqhamaruwa puriwta —sänawa Timoteo —. Ukhamaxa ¿kunatsa
paynaqta uka Tunupa ipkatayata? Ukäpachawa qhana pachaxa sasa.
—Pantjatänawa. Janiwa kunankatapsa yatïnati.
—¿Jichhasti, amtastati? —jiskht’änawa juykhuxa.
—Ukhamawa. Amatataja chhaqtituwa. Ajayuja jist’arasina mayampi qhana uñjtha
ukata junt’utatapa.
—¿Thaki uñjxtati? —jiskht’änawa Paulina, uñatatasinjama.
Nanaka patxana wali jasq’arkaña ch’alla jiwq’iwa ch’amakrantäna. Julia kullakana
ñik’utapa t’ampjtänawa.
—Qhana pacharu saraña thakixa manqhäxankiwa —siri ist’apxayätha.
Janiwa khitisa kunampsa jiskht’xänti. Julia kullakana arunakapawa chuymanakaja
manqhankäna.

148
LVI T’AQA
Taqi kuna arsuñanakaxa arsutäxanawa. Janiwa kunata mayampi arsuñasa wakisxiti.
Sapa mayniwa uka yatxäna munataparu. Nanakaxa ch’ujukiwa sarasipkayätha.
Anqäxaru manqhäxaruwa sarapxätha, sañäni, Manqha pacha taypnama
sarapxayätha, ukata japhallanisarakiwa uka ch’iyära ch’amaka thaknama.
Uka phara uraqi ukata walja q’iju q’ijunaka jaytjatäxanawa. Jayata maya marka
uñjapxayätha. Jak’achasina, maya jach’a markatapa uñjapxayätha. K’ari
qhananakapa alaxa pacharuwa uñtäna, maya qhana k’awnakjamätawa.
Jichhakuchaxa janiwa khitisa ipkatayänati. Yaqha thaki tuqita parläna, wali
uñch’ukipxarakirïtha. Janiwa maya jach’a markana utjapxirikti.
—Julia —sapxayäthwa, mayt’asisa arumpi, uka kullaka masija chiqa uñtata saraña
munipana.
—Ukaxa janiwa thakisäkiti —sapxitänawa.
—Inaxalla yaqha chiqa jakipxchï —sänawa, patxa chuymapata Timoteo jilataxa.
—Patxa chuymaninakaxa payt’ayasiriwa —arxayaskakïthwa nayaxa.
—Janiwa sinti qhapt’añäniti —sänawa Mariano jilataxa.
Janiwa kunasa wakisxänati. Julia kullakaxa amparapa luqtäna uka ch’amaka
pacharu: ¡Markawa!
Paulina kullakaxa utt’asisina mayampi lurañanakapampi qalltäna. Jani p’iqi aptasisa
inakiwa arupaxa ist’asina:
—Nayaxa akankajawa.
Julia qawayaparu utt’asïna. Nanakaxa utjäwinakajana utjapxayätha. Nanakaxa jupa
kullakasti naya chikaxalla jutchini sayäthwa.
—¿Kunsa suyapxta? —jiskt’apxitänawa, maya k’ata uñjasina.
Timoteo wayt’asina k’ataki sarañaru irpapxitäna.
—Kimsa jaqiwa markana —sänawa Paulina kullakaxa.
—Jani jark’amti —kallachita jusq’urt’ayäna Julia —. Yatiqapxpachaniwa.
Uka marka waruripa ist’asïnawa. Maya jach’a thaknama saräna. Thakinakaxa
phuqänawa: almanaka, supayanaka ukata yaqha manqha pacha uywanakampi,
Uka juta sarasa k’ullk’urasipxäna. Jani pantjasiri uñnaqanakapampi, taqi kuna llupata
kusisipxänawa, thakinakana alxasirinaka, ukata alxaña utanakana alxasiri.
Mariano ch’amampiwa amparajata katt’asïna. Antutjasaraki atipayasiriktha.
Nukhunaqasiñaxa ch’amänawa.

149
—¡Jisk’a yuqallanaka! —maya jisk’a jaqiwa jawsapxitäna. —¡Jutapxma!

Jak’achasipxayäthwa kuna ist’añataki.
—¿Kuna alañsa munapxta? —jiskht’änawa.
Kimsani jani kamsakiwa amuyt’asipxäta.
—¡Jälla! —arustatänawa, parata t’axllirt’asa —. Janirati kuna alañsa yatipkta.
Maya jukha phiru anchanchu satawa, ukhamatwa, uñsunina nanaka taypiru.
—¡Alxirinakawa! —sasa jach’ata arsüna.
Jisk’a supayawa jalxkatchitäna ukata chhiqanakapa thalasïta.
—janiwa alapktsa ukhamaraki alxiripkaraktsa —sänawa Timoteo —. Janiwa qullqisa
alasiñasa utjiti.
Arsutanakapa janiwa alxirinakaru payt’ayiriti, jichhakasa, janiwa kuna alxatapasa
yatisiriti.
—Taqipuniwa alasiña munapxi —sänawa anchanchuxa.
—Jani ukaxa alxaña —arxatänawa supayaxa ukata jiskht’äna —. ¿Kawkitapxtasa?
— Thayapampa —sänawa Mariano.
—Alxapxita, Thayapampa —sänawa, musphayasiriwa anchanchuxa, maya qhawqha
aruwa ch’uqi mayirjama.
—¿Kuna? —jiskht’ayäthwa paya chuymt’ata.
—¿Uraqinakanïtati? —jiskhxatänawa supayaxa.
—Ukhamawa —satänwa phiñasita.
—Alxasipkita —sänawa anchanchuxa. —Wali qullqita iranaqyapxtha.
—¿Qhawqhsa? —uñnaqänawa Timoteo. Mariano amparata q’aptapïna.
—Kawqhsa mayisipkakma —sänawa supayaxa.
Timoteo nanakaruwa uñkatapxitäna. Nayranakapaxa qhantanawa, ukata janirakiwa
kunsa waxt’iritaynati.
Anchanchu sänawa juykhuru:
—Alxapxirismawa suma nayranaka uñjañamataki.
Mariano lup’iskänawa.
—¿Nayraja kutt’ayapxitasmati? —jiskht’änawa.
—¿Markama jawiraniti? —jiskht’änawa anchanchuxa.
—Maya jawirani ukata maya jach’a qutanirakiwa —sänawa Timoteo.

150
—Jawira alxapxita —mayïnawa supayaxa.

—Quta alxapxita —sänawa anchanchuxa.
—Janiwa ukhamaspati —arunaka jach’ata arsuyätha.
—¿Uywanïtati? —jani kasusawa supayaxa jiskht’apxitu.
—Surinaka, wisk’achanakaka, qamaqinaka —sänawa Timoteo.
—Alxapxma —uka paniniru suma qhawasa.
—¡Janiwa munaptthi! —arsuyäthwa —. Uraqisa janiwa q’illuñapati, umaxa
janiwa alxaskiti, Uywanakaxa phunchawitakiwa. Jupanakaxa aymara markana
ajayunakapawa.
—Ajayu alxapxita —sänawa anchanchuxa.
—Aymara markama alxapxita —supayaxa janiwa katuqasjamachi.
Ananuqasänwa, juykhuxa arsünawa:
—Jumanakasti ¿kunsa alxapta?
—Taqi kuna —sapxäna, paypacha mayaruki.
Uka supayqallunakaxa. Kunaymana alxaña alaña munapxäna. Mäsa uñtaña
munatayna. Taqi tuqina arnaqasipxäna jila parlt’ata, alasirinaka alxasirinaka
ch’apaqachasipxäna. Maya amuyawa p’iqijana qhantäna.
—Qhanapacharu thaki alaña munapta —sirïthwa.
—¿Qhanaru? —jiskht’asipxänawa uka qullqi apayaniñataki.
—¿Kunasa Qhanapachaxa? —maynixa sawsanawa.
—Maya k’atata —mayt’änawa anchanchuxa. Jisk’a imasiñjamawa. Taqi tuqina
juyranaka alxasipxirïtha.
K’achata k’achata jach’a markana qhantirinakapaxa chhayptapxana. Taqi kunawa
jalthapïna. Julia kullaka ukata Paulina kullakampiwa jak’achasinipxitu.
—¿Kunsa alanipta? —jiskht’apxitu p’inqachasisjama.
Juykhuxa llakitawa amtasitayna:
—Maya qhawqha nayra churaña munapxitäna.
—Jach’a alxasiña atipayastana —säna Timoteo.
Julia ch’ipuqupa añjasiritayna.
—Alxapxirïna ukata alapxakiriwa —kutt’ayayäthwa —. Ukaxa markanawa. Janiwa
qhanatsa yatipktati.
—Marka taypina qhana pachaxa janiwa utjkiti —sänawa Julia.

151
—Jiwasana kucha utji —sayäthwa.

Pachata jalluxa purxatani. Nanaka patxarukiwa purxatani. Jalluwa purxatäna.
Mariano larusïnawa. Julia kullakasa. Janiwa aliqa jallupachiriti. Kuna alxayaña
munchitäna.
Jani uñjkaña jalluwa. Qhana pacha jalluwa.
—¡Mariano, qhana pacharu sarañäni! —arsünawa Julia.
Juykhuxa jalluta ullänati. Qhana umaruwa sarapxätha, ukata suma chillqtasna,
sarasipkakiritwa.
—¡Qhana pacharu! —sänawa.
Taqiwa amparata wayxasisa sarasipkchini. Taqiwa juykhupxayätha, uka suma uñt’irïna.
LVII T’AQA
Nanaka muytaru, jani uñt’ata arunakawa chhipiriwa ist’asïna, jallu ch’aqnaqawi
sayt’ipana. Alaxa pachaxa qaqakiwa k’ajtäna, janiwa yatiskanäti sinti arumrantakïchi
jani ukaxa qhanjatanakatakïchi.
Mariano uka chiqakamawa irpapxitäna arunaka ukata jallu ist’asisa, ukana uñt’ata
nayra arunakjamawa ist’asïna, uka aru ch’axwana yaqha waynpacha arunakapawa
ist’asïna.
—Arunaka puquyaña yapu uyuwa —sänawa Mariano.
Uka suma uyu taypinkapxayäthwa. Wali ch’uxña pastxana wali suma t’una
panqaranakawa utjäna. Uka chiqana wali k’ajtäna.
Paulina sinti ajanupa sip’tapiyasïna, nayrapa uñjkaña taqi k’uchu uñtasa.
Chuymapaxa wali putuqïna ukhama uñjasaxa.
—Aru puquyaña uyumawa —sänawa Julia —. Jichhaxa suma puquyañamawa. Ch’iki
amparamankiwa taqi kunasa.
Awichasaxa wali suma k’uchisïna. Pachana yatïnawa. Ajayupaxa puriñaparuwa
purïna.
Timoteo maya panki panqararuwa jak’achäsina, maya pipilintjama, ukata
muspharasïna.
—¡Jisk’a yuqalla! —sänawa panqaraxa, ukata Timoteo mulljatawa laqampstäna.
—¡Uñanuqasma! —sänawa Julia —. Janiwa aliqa panqaranakäkiti.
—Parlapxiwa —sasawa aru jaksüna Timoteo.

152
—Jïsa —sänawa Paulina. —¿Janiti arunaka puquyaña yapu uyutapa ist’taxa?

Mariano amuyasa yaqha panqaranaka ist’asina mukht’äna. Panqaranakaxa
chhipirasipxänawa.
—¡Jani kuna samanipxiwa! —mulljasïna.
—Arunaka puquyaña yapu uyunxa janiwa kunasa samiti, jani ukaxa jiwasana arusawa
ist’asi. Ukanakanxa sapa maynina aymara arusawa ist’asi.
—Alinakaxa sapa arsupanjama unxtapxi —uñjayäthwa nayaxa, wali suma
qhaskayätha, uka jisk’a yapu uñjasa musphasisa.
Julia p’iqi alt’asina saskakïnawa:
—Arunakasaxa alinaka khatatiyi ukata jiltayaraki. Umjamawa, uraqi pachamamaru
jakaña churi.
Paulina maya juk’a jithiqänawa ukata muspha arupaxa ist’äsinwa:
—Arunaka puquyaña yapu uyuxa akaruwa tukuyi.
Niya pataka chillqinjamakxänawa. Jak’achasina uñjapta chiqapata amuyatapa.
Khuri chiqana, qaqa alinaka jant’akukiwa uñjasïna, wali juyphintipanxalla ukhamirïchi.
—Qhipa qhipa ukaru puritajana arunaka puquyaña yapu uyuxa wali jach’änawa —
llakthapïnawa Julia.
—¿Kunasa kamachi? —saña munayätha.
—jaqinakasaxa arusa armapxiwa. Maya aru armata uka chhaqtxasina, uka
arunakaxa puquyaña yapu uyuna ajayupa chhaqtayi.
Nayrajaxa llakt’atawa uka qaqa qaqa pampa uñtäna. Sintipuniwa armxapxataytha.
—¿Janiti mayampisa kutt’anxpachani? —jiskht’ayäthwa.
Paulina maya jani uñt’ata arumpiwa uka arunaka puquyaña yapu uyuta ist’itäna.
Ukasa puchuwa chupika panqarani alixa jiwthapïna.
—Mamitajana arupa amtayätha —sänawa jasq’art’asisa uka awichaxa.
—Paulina kullakawa uka arunaka puquyaña yapu uyu jaktayani —sänawa Julia —
ukata jumanakasa ukhamaraki Aka pachana.
—¡Uñtapxma! —sänawa Timoteo, jayata uñtasiniri arunaka puquyaña yapu uyuru
uñtasisa.
—Ukaxa yaqhawa —sänawa Julia —. Sapa markana utjixa. Aruxa ajayupa
qhantayiriwa.
Ch’ujtasiña amuyapxayätha. Wali llakthapipxayätha. Uka suma arunaka puquyaña
yapu uyuxa chhaqtaspawa. ¿Ukhamipana kamachsnasa?
—Wali ch’amanipxiwa —sapxitänawa Julia —. Ukampinsa Paulina kullakawa
yanapt’apxänatpa.

153
—¡Uñisirinakasaruxa atipañäniwa! —sänawa Timoteo.

—Jani llakisimti —sänawa Julia. —Yaqhanakana atipsutanakapaxa janiwa jiwasana
k’uchisiñasatakïkiti.
Timoteo paya chuymakïnawa.
—¡Ukhamati! —sänawa —. Ukhampuni parltaxa. Jiwasaru jani wali lurasirinakaruxa
ch’axwaña atipañasawa.
—Ch’axwañäniwa —saskakïnawa Julia.
—¿Panqaranakampi? —sänawa Timoteo.
—Panqaranakampirakikiwa, Timoteo —sänawa Julia.
Timoteo ati waytasina sarxäna. Sarkaämina sapa panqararuwa mukht’äna. Paulina
mulljatawa qhipapa saräna.
—¡Yuqalla! —sänawa —. Janiwa panqaranakajana ajayunakapa tukjaraqitätati.
Julia llakitawa uñnaqäna. Timoteo phiñasitaskakïnawa. P’iqipa thalt’asawa
arxatasipxitäna:
—Qhanaru janiwa janchimpixa mantasispati. Panqarasa thaqasiñasawa.
Ukhampachasa arkt’asipkakiyäthwa. Maya juk’ata Julia kullakana thaqatapa
jakipxayätha: ch’umpi ukata qaqa saminakawa k’ajtäna.
—¡Janchi! —qhana q’uma arumpiwa Julia arsüna.
—¡Janchi! —sänawa quqa alixa.
Jisk’a imillaxa amparampiwa jawsupxitäna:
—Janchinakaja imarapchitani —säna.
Mariano ukata nayampixa mallkiqallu muyuru killpt’asipxäthwa .
—Panqara ajayupawa —sänawa Julia —. Aka janchinaka Aka pacharu puriñkama
imañäni.
Ukhamata panqarawa muspharäna, maya thayawa janchisa manqhata mistuni.
Janchija llankt’asisina allpachu t’awrjama quñakiriwa. Ajayu mayanikïnawa.
—Ukarakisä —sänawa jupa imillaxa.
Suma uñjataxa Hortensia kullakaxa janiwa almanïxanti. Mayampi jupaskapunïnawa.
Timoteo arch’ukisïna:
—¡Akaskiwa! —¡Akaskiwa!
Julia payt’asa chuymakiwa uñtanipxitäna uka jilata masinakajaru jak’achäna.
Nanakasa ukhamaraki sarapxta.

154
Timoteo maya suma panqara apt’atänawa.

—Nuwasiri ajayuwa —sapxitänawa ukata panqaraxa ukhamaraki: —¡nuwasiriwa!
—Uka panqara jaqtjma —sänawa Julia. —Jani uka samapa samsumti.
Timoteo jach’ata arsüna:
—Nayaxa wali nuwasirijawa. Mukht’ajawa —sänawa qallasirjama. —Hortensia
kullakaruxa uñtayätha.
Julia musphasïnawa.
Maya surump’iykasiri qhanawa utjäna.
—¡Qhanawa! —sasawa arust’ayäthxa.
—Timoteo —mayampi mayïna Julia kullakaru. —Qhanawa jiwasaru purchitu. Uka phiru
panqara jaqtxma.
—¡Janiwa! —sänawa Timoteo.
—¡Jaqtjama! —sänawa Mariano.
Q’iwsa yuqallaxa sumpa panqara k’iltapïna.
—¡Jaqtjma! —sayäthwa nayasa.
Uka yuqallaxa amparapa taypita panqara aptäna.
Uka qhanaxa jach’aptänawa ukata Timoteo qhanaru uñtäna. Uñjasipxayäthwa. Maya
panqara uraqina uñjayätha. Ukata taqi chiqapa qhanäxanawa. Jupa taypiruwa
chhaqtxapxayätha.

155
LVIII T’AQA
Qhana thaqapxayätha ukata qhanaxa purinipxitäna. Wali suma qhanawa.
Kamisatixa taykaxa wawaparu maya awayuru k’iluntixa ukhama k’iluntapxitäna.
Amuyañanakaja janiwa katjänati. Wiñaya q’iju q’ijumpixalla chhaqxchini sayäthwa,
ukata janiwa nayraja uñjänti. Ajayuxa pachpawa qawayata uñjäna. Qhanaxa naya
manqhankänawa ukata patxankarakïnawa.
Inatjamakwa arujaxa phallaniri:
—¿Ukankasktati, Julia? —jiskht’apxänawa.
—Janiwa —sänawa kullakajaxa. —Nayäthwa.
Jinchujasa janiwa ist’arakinti. Nayawa ist’irïtha.
—Qhanaxa wali sumapuniwa —sayäthwa Julia kullakana arupa amtasina.
—Qhanaxa —ch’ujukiwa chhipisïna. —Wali wakisiriwa.
Arunakajaxa jaypachawa ch’ujtäna. Uka qhantaniri taypina ajayuna ch’iwupawa
uñatanïna. Mariano akankaskarakikïnawa.
—¡Mariano! —sänawa Julia arupampi.
Juykhuxa ch’iwujäjaruwa jak’achanïna. Jupasa qhanankarakikïnawa. Amparata
katuritu.
—¡Mariano! —mayampi jawsäna.
—¿Kawkinktasa, Julia? —jiskht’asïnawa.
Larupaxa taqi tuqina q’asäna.
—Naya taypinkasthwa —jaysanïnawa —. Naya taypina.
—Janiwa uñjapksmati —sayäthwa nayaxa.
—Nayasa ukhamaraki —sänawa jupa kullakasa —. Nayaxa jumanaka taypinkthwa
ukata jumanakaraki naya taypina. Janiwa qhanana uñjasiñasaxa wakiskiti.
—¿Akati qhana pachaxa? —sänawa Mariano. Payt’asjäma.
—Uta pillu —sänawa Julia —. Qhanaruxa sapa mayniwa thakipnama purixa.
Yatiriruwa amtayätha.
—¿Janiti mantkañäni ukhamaxa? —yatxatayäthwa.
—Janirawa —sänawa Julia —. Janirawa wakiskiti.
Jiskht’asipxayäthwa. Ch’ujukiwa ukana k’uchitatapxayätha. Wali suma qhana uma
jalsuta umapxayätha.
Wali suma k’ajkiri wiñaya yatiñanaka puriniri amuyapxayätha, thaqasisa,
munañanakani, arsusiñanakani ukata kunaymana tuqita yatiña kankañani.
Jupampiwa taqi kuna qhanachasiyätha.

156
—Qhana pillunxa janiwa kunsa yatkayätati, Basilio —jisk’ata säna Julia —.

Jakañamana katjäta.
—¿Sarxañäniti? —sänawa Mariano.
—Mayniwa chhaqataski —sapxitänawa ukata maya ch’iwuwa jak’achanipxitäna.
—¡Timoteo! —sasawa jupata amtasïtha.
Janiwa Timoteo utjkänti. Maya jisk’a imillana ch’iwupänawa. ¿Julia janiwa qhanana
uñjasiñasaxa wakisiti sarakïnasa? ¿Kunatsa jichhasti uñsurakixa?
Ch’iwuna arupaxa ist’asïnawa, chuymanakajaru qhapjtaykiri.
—Hortensia kullkäthwa —sänawa.
Maya quljamawa chinuntasitäna. ¿Kunjama? ¿Kunasa kamachäna? ¿Janiti
Saxrampïkana? ¿Kunatsa akankäna?
Hortensia pachpawa sapxitäna:
—Julia nayampiskiwa. Jupaxa qhanapa jaytituxa janchipa churawayasïna. Ukatwa
thakipa chhaqayäna. Ukhamatakwa saxraruxa saranukuyapxätha.
—Jumanakawa puriniñajataki yanapapxista —sapxitänawa Julia —. Jani
jumanakampixa janiwa kunjatsa qhanaruxa kuttanirikiyäthi.
—¿Kunjamatsa qhispintaxa? —sänawa Mariano
—Janiwa qhispinktthi —sänawa Hortensia —. Marintaña q’ayanakaskayäthwa,
ukhamata, qhanana uñatatasirjama amuyasiyätha. Wali k’uchitayätha, ukata
chuyma manqhajana irpatjamawa amuyasiyätha. Jani kunatjamakwa akaru
puriniwxtha.
—¡Jumati irpanta!, Julia —k’uchisiyäthwa.
—Qhanaxa qhanankañapawa —sänawa Julia.
Mariano arxatarakïna:
—Qhuya Timoteo kamachakispäna ...sänawa
Yaqha aruwa ch’ujtayärakina.
—Akaskthwa —sänawa Timoteo —. Nayasa qhanaru jutarakiktha. Nuwasiñaxa
suyt’askaspawa.
Mayampi taqpachäxapxayathwa. Thayapampa jaqinaka. Aymara pälxa masinaka.
—Sarxañasawa —sänawa Julia.
Ukhamata qhana pachana thaltanirjamänawa. Taqi kuna chhaqtañjamakiriwa.
—¿Kutinïtati? —jiskht’ayäthwa.
—Jumanaka chuymanakamaru kutinijawa, ukankiwa qhanaxa.
—¿Jumasti kutinïtati? —saskakiyäthwa.

157
—¿Naya? —jiskht’asïnawa Julia. Arupaxa sapa kutitjama chhaqtäna. —Nayawa

qhanätha.
Nanaka manqhata wat’akinirjamänakanwa. Ajayunakaja k’atakiwa chaqtäna.
Wali jach’a intiruwa jak’achapxayätha. Qaqa mallku kunturinakawa utjäna ukawa
q’ipipxitäna. Mariano nayampiskänawa. Hortensia ukata Timoteo yaqhampiwa
q’ipiyasïna.
Jach’ata arusuyätha:
—¿Kutinïtati? —jach’ata uka kunturi qawayata aynacha uñxatasina art’ayätha.
Janiwa thayana mayampi ipkatayapa amuyayäthi, munañajataksa, Julia
arsupataksa:
—Kutinijawa.
Chuymawnuqtatawa sarañaru waytasirïtha. Niya inti taypinkapxirïthwa. Kunturinakaxa
akatjamata nina jamach’inakaruwa tukuri, ukata Mariano jiltampi phuyupata
katunuqasipxirïtha. Jinchunakata thayaxa ch’istaniri. Qhana pacha sarapxirïtha.
LIX T’AQA
Piqija wali amtkañanakaniwa. Janiwa ukaxa p’iqijata misturjamati. Jila maranipthwa,
amtañajana maya jaqiwa puriniritu.
Janiwa armañjamäkiti. Uka qhana sarkipana, maya larama qhanawa uñtasïna.
Nanaka manqhata, kunturinakawa amtapxäna, quta qhanampi qhant’ata.
Janchinakapaxa janiwa qullqitaxänti, ninatäxarakinsa. Aliqa phuyunakanipxakïnawa.
P’iqisa q’ara chiyära phuyunakani. Jichhawa jupanakana ukhamatapa amuyästa.
Qhanaruwa jutapxäna sarapxäna. Ukatwa phuyunakapaxa jalarxäna.
Yaqha pacharu saratanakapata kunkapa janq’u phuyunakakiwa utjxäna. Nayra
tunu achachila suni qulluna, Julia kullakana Aka pacharu jutatanakapata, ukaruwa
kunturinakaxa q’ipinuqaniwapxitäna. Janchinakajaxa mayampi nanakampïxana.
Walja urunakatwa Thayapampa marakaruxa puriniptxa.
Janiwa ukaru wiñayataki utjxapkayätthi. Jayawa pata pampa qullunakana
sarnaqapxayätxa. Sinti khurinsa ukhamarakiki. Taqi kuna Manqha pachana yatiqatsa
markasaru uñanchayañaruwa wayusipxta. Taqi kuna markasana yatiqatanakasawa
uka Manqha pacha amuyayapxitu.
Qhana pachaxa nanaka manqhana patxana qhantarakïna. Mayampi mayampi
qhantiri jiwiri uñjapxayätha. Ajayunakasa janiwa chaqtkiti. Llamp’u chuymampiwa
suma sapa amtañapa suyt’ana.

158
Jilata kullaka masinakasampiwa k’uchisiñanakansa qamart’asiwapxtana. Phusa

phust’asisawa warurt’awtana thuqt’awtana. Parlt’asiwapxaraktäna. Paulina kullakana
panqara yapu uyupasa juk’ampi panqartatpacha. Wali ch’ama tukpachaxa, janiwa
kunasa aka jakañasanxa phisnati. Khitinakatixa jasq’arasipki ch’ijuru amutiru tukupxi.
Yaqhanakaxa qhanaruwa tukupxaraki.
Walja kutiwa Hortensia ukata Timoteo jilataxa uka anata phunchäwi ajanu
ch’ullunaka uka Manqha pacha sapjtata mulli qullinaka uñjapxäna. Jakaña
ch’amanchasisipkakïnawa. Jupa kullakampi munañani apnaqataxa, uka qinaya
urpuna chhaqtatapasa. Wawanakaparusa jaqiru taktasa jilsuwapxäna. Quta
lliphipiripampi wali suma uñtasipxaspa.
Juma pachpa uñkatasiñaxa ch’amawa jani ukaxa uma phujuna uñkatasiñasa:
Nayatwa sasa. Laq’aru uñtasiri samini chacha warmi: pata pampa wawanaka:
chiqpacha jaqinaka. Ch’amawa ukhamañaxa.
Ch’amawa yanapt’a thaqañaxa maya jilata masimpi jakañataki.
Yaqha markanakaxa ukhama ch’ujtayatawa chaqtayapxi. Uñnaqanakapa
armasiwapxi. Atipjayasiwapxiwa. Sayt’asiñaxa wali ch’amapuniwa. Yaqhanakaxa
phirutwa q’uqiychitu. Taktchituwa. Janiwa nanakaru uñjaña munapxiti,
ukhampachasa sayt’asisipkiwa, jupanakana uñisisitpachasa jupanakampi
chikachtäsasa, jupanakasa uñnaqanakapa mayjt’ayasisipkarakiwa. Ajayunakapa
alxasisipkiwa: uraqinakapa alxasipxi, qutanakapa alxasipxi, alaxa pachanakapa
alxasipxaraki. Taqi kuna yaqhanakaru alxasipxi, jupanakata sipana sinti jani
uñt’atanakaru, ukata k’ari anatu uru phuñchäwimpiwa uruchapxi. Uñatatasiñataki
pachaxa purinpachaniwa. Puku-puku art’asipampi yatiychitani.
Waña pachasa, uma apjäwinakasa ukata manq’ata t’aqisiñanakawa jaqinakasaru
jalthapiyawi. Ukhama t’aqisitpachasa jakasipktanwa. Uraqi pachamamasa
yuriyäthana, Julia kullakana mamitapa, Achachilanakaru mayt’asisa; wali ch’amjasisa,
jump’isa jump’susa.
Mariano, wali uñaqata irpata pata pampa thalliri umatanakampisa chiktayasipuniwa.
Alkulasa jiwaña thakiparu sarakiwa. Janiwa juparu ampara luqxatiri utjiti. Jiwasana
amtatasakiwa jisk’a ch’axwäwinaka atipaski. Ukchiñkamaxa, juykhuxa janiwa uka
supayanakaru yanqha katuña tukuyaniti.
Ch’axwäwixa alaxa pachasa ch’amakt’ayxarakikiwa. Jiwañanaka jikiwtana.
Uraqisana wila jawiranakawa jaltawi. Janiwa ch’iyära anunaka sarnaqiri uñjasxiti.
Janiwa ukanaka amuyañataki qhana pachaxa suma qhantawiti.
Pachaxa jakaña tuqita ukata jiwaña tuqita arnaqasawa jakawi. Sapa aylluna,
sapa markana Julia thaqkäwiruwa muyuwtxa. Waranqa waranqa jisk’a k’uchi
yuqallanakana uñnaqanakapana uñjawaytxa kuna pachati aymara aru arsusipxäna
ukata; warurt’äwinaka ist’awayta ukata aymara chacha warmi jaqinakana
suma yatiñanaka arsutanakapana; Achachilanakasaru yäqawinakana, ayta
luqtäwinakana, qullañanakana. Taqi kunana ukankapuniwa. Anqaxata juti ukata
manqhita misturaki. Ch’usawiyasituwa. Chhaqatapaxa chuyma ch’allxtayitu. Sinti

159
achachïxpachathwa.
Janiwa armaskirijsti. Janirawa yatkti ukhama thayakiti lurawpachitu jani ukaxa
Julia pachpakicha ukhama kuttaniña munpachäna. Imillajapuniwa ukhama
arxaypachitäna. Maya uruxa kuttanipunpachaniwa. Nina kunturina q’ipitawa
purinpachani ch’iyära ñik’utapasa thayana t’ampjtayata. T’ijukama suni qulluta
t’ijuqanpachani, juyphiru thayaru qallasisa. Suma wiñaya yatiña munañani
kankañapampiwa aka pacharu saykataspachani. Qhanapacha apanini.
Ch’axwaskakiñataki wali ch’amampiwa ch’amanchchitani; yäqaskakiñataki; jiwasana
sankatasa qhanstayañataki: Aymara Qhana Sanka.
Nayawa arsuwta, Basilio, markasana Yatiri munañani kankañanitaja layku.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
I IV
La democracia y el sistema interamericano Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 1 Artículo 17
Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de pro- Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político ins-
moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico titucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o
de los pueblos de las Américas. al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la
Artículo 2 institucionalidad democrática.
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los Artículo 18
regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Ameri- Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del
canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General
ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer
constitucional. visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario Ge-
Artículo 3 neral elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere- situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institu-
chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al cionalidad democrática y su fortalecimiento.
estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufra-
gio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos Artículo 19
y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia
con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del
Artículo 4
orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-
mocrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la
dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública,
participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consul-
el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación
ta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones,
constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y
grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.
el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-
te fundamentales para la democracia. Artículo 20
Artículo 5 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la de- afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-
mocracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos drá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación co-
de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de lectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente,
financiación de sus actividades. según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, inclui-
Artículo 6 dos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las
La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere- gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo
cho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-
de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democra- neral para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-
cia. máticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones
II de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas
La democracia y los derechos humanos necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad
democrática.
Artículo 7
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los Artículo 21
derechos humanos, en su carácter universal, indivisible e interdependiente, consagrados en las Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que
respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona- se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones
les de derechos humanos. diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender
Artículo 8 a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato.
violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo- El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cum-
ción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de
mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de derechos humanos.
protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio. Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones di-
plomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artículo 9
La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y Artículo 22
racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario
humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y reli- General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se
giosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana. adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
V
Artículo 10 La democracia y las misiones de observación electoral
La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los
Artículo 23
derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están con-
Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos
sagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los
electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar
Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así
a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y
como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-
procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III Artículo 24
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro in-
Artículo 11 teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán
La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente. un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de
que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso
Artículo 12 a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci- observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La
den negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se
comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y
productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral pre-
cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este sentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes
compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la im- sobre sus actividades.
portancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión Artículo 25
social y la democracia. Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la
Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones
Artículo 13
libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales
La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustan-
a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
ciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la
democracia en los Estados del Hemisferio. VI
Promoción de la cultura democrática
Artículo 14 Artículo 26
Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y
por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo inte- prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que
gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social
estos objetivos. y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados
Artículo 15 Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en
El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. esos ámbitos.
Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección Artículo 27
del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los va-
sostenible en beneficio de las futuras generaciones. lores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de
Artículo 16 la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la
La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-
potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue- mocráticos, incluidas la libertad y la justicia social.
blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de Artículo 28
todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las personas Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras polí-
que pertenecen a las minorías. ticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la
cultura democrática.

Aimara Qhana Sanka

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Aimara Qhana Sanka

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Aymara qhana sanka

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN

Caratula Novela.indd 1 8/14/17 15:11

Aymara qhana sanka INTER.indd 1 8/14/17 14:42

Yatiña Chiqanchawi P’iqt’iri

18,335 pankanaka mirayatawa.

Se terminó de imprimir en septiembre del 2017 en:

Aymara qhana sanka INTER.indd 2 7/09/17 6:39 p.m.

Suma munata yatiqiri wawanaka:

Aka pankaxa jumananakana ullapxañamatakiwa. Jupasti yatiña

Pankankiri qillqatanakasti, markasana yatiwinakapa lurawinakapsa

Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa may-

¡Suma chuymampi qallantapxañäni! ¡Khusäskaniwa!

Perú jach’a suyuna yatiña irpirinaka

Aymara qhana sanka INTER.indd 3 8/14/17 14:42

Amparanakajaxa wali jathi qalaruwa tuku

Aymara qhana sanka INTER.indd 4 8/14/17 14:42

Aymara qhana sanka INTER.indd 5 8/14/17 14:43

Waljaniwa jupanakaxa luqt’asinipxiri, ukata, taqiniwa uñtasinipxiri, nanakapksa sasa

Thayapampa ukasti atipjayasiwa.

Aymara qhana sanka INTER.indd 6 8/14/17 14:43

Juykhumpi nayampixa qhipankapxirïthwa.

Aymara qhana sanka INTER.indd 7 8/14/17 14:43

yäqitusa, janiwa jayskitusa. Ukhama iwkaliktu maya jisk’a lawita katusina

Lulu Julia machaqa anatanaka uñstaykäpunirinwa. Muyuntasisa utjarayasina iwxasa

Aymara qhana sanka INTER.indd 8 8/14/17 14:43

Mäkhikiwa siqintasipta. Julia maya k’ata musphasiwxiriwa. Kunxalla amtasiwxirïchi

Aymara qhana sanka INTER.indd 9 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 10 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 11 8/14/17 14:43

—Julia niya purininiwa—sasawa mayampi mayampi arxayitu. Ch’akanakajasa janiwa

Aymara qhana sanka INTER.indd 12 8/14/17 14:43

—Yaqhamt’ayistacha —sasawa maya qala irtastha, jani Timoteo yuqallaru uñtasa.

Aymara qhana sanka INTER.indd 13 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 14 8/14/17 14:43

jupanakaxa jallu warantipana uñasiniri. Wawanaka jani mayampi uñjkaña apasipxiri.

Aymara qhana sanka INTER.indd 15 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 16 8/14/17 14:43

—Hortensia kullakaruwa suyaja—. Mariano ukhama uraqiru suma qunt’asiri, q’añu

Aymara qhana sanka INTER.indd 17 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 18 8/14/17 14:43

Juykhu yuqallaxa amparajata katxarusiri ukata sarantawxapxirïtha. Hortensia

Aymara qhana sanka INTER.indd 19 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 20 8/14/17 14:43

—¿Juykhu yuqalla kuna pachasa warmi apsuyasinïtha? —sasawa sawkxayäna—.

Aymara qhana sanka INTER.indd 21 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 22 8/14/17 14:43

P’iqipa katusa ch’ujlla utapana khaya aka sarnaqäna. Warmipasa uñch’ukikïnawa,

Aymara qhana sanka INTER.indd 23 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 24 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 25 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 26 8/14/17 14:43

Kutinisina thaknama khitisa arkanipxitaspasa ukhamänchiritänawa. Taqi tuqita,

Aymara qhana sanka INTER.indd 27 8/14/17 14:43

Nanakaxa ukhamakiwa uñxasipxayätha. Yaqha pachata sipana sumpacha

Aymara qhana sanka INTER.indd 28 8/14/17 14:43

Aymara qhana sanka INTER.indd 29 8/14/17 14:43

Taqisa maynita maynikamawa uñkatasipxtha, wali muspharata, ukhamata

Aymara qhana sanka INTER.indd 30 8/14/17 14:43

Awkijaxa wali mulljatawa uñkatitäna ukata kallachita thalarituna:

Aymara qhana sanka INTER.indd 31 8/14/17 14:43

Kunatimna... ¿kawkinkänasa uka qullqi kurusapasti? Masärmaxa uka qullqi kurusawa

Aymara qhana sanka INTER.indd 32 8/14/17 14:43